Book Title: Sangrahaniratna Prakaran Bruhat Sangrahani Sutra
Author(s): Chandrasuri, Yashodevsuri
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004267/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImuktikamalajainamohanamAlA puSpa-86 cocacolaresaccecacavacacaceaeaceaeaca // namo'rhatparamezvarAya // darbhAvatI [ DabhoI ] maNDana ardhapadmAsanasthazrImalloDhaNapArzvanAthAya namonamaH / pUjyapAdazAsanaprabhAvakajainAcAryazrImadvijayamohana-pratApa-dharmasUrIzvarebhyo namaH / / . . bArahavIM zatAbdimeM vidyamAnasiddhAntamahodadhi pUjyapAda zrImad-candrasUrIzvara viracitasaMgrahaNIratna-prakaraNa pracalita nAma- bRhatsaMgrahaNI sUtrahindI bhASAMtara shit| Wan . gujarAtI bhASAntara lekhana varSa-1987. : hindI bhASAMtara varSa, 2041-42 : preraka, pU. AcArya zrI yazodevasUrijI concenericackacarcancercacakacarcareer.cenearera Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 ] bRhatsaMgraNIratnasUtra hindI [ bhASAMtara kI pUrvabhUmikA . anuvAdaka munizrIke viSayameM prakAzakakI jJAtavya- . ' -pUrvabhUmikAjaina samAjameM saMgrahaNI nAmaka ati vikhyAta granthakI racanA bArahavIM sadIke mahAna AcArya bhagavaMta zrImad candrasUrijIne, jo sAdhu-sAdhviyA~ aura gRhastha, AgamazAstroMkA adhyayana na kara sakeM athavA tIvra buddhi na hoM, aura saMkSepameM jaina tattvajJAna aura virAT vizvakA jJAna prApta karanA ho to eka hI granthase kara sakeM, anekAneka viSayoMkI jAnakArI prApta ho, isI kAraNa upakAraka buddhise AgamameMse upayogI viSayoMko cunacunakara, prAkRtabhASAkI gAthAoM dvArA saMkalana karake isa granthakI racanA kI hai| yaha grantha jainasaMghameM itanA priya ho gayA thA ki usakA adhyayana saikar3oM varSoMse hajAroM vyakti / karate AeM, isI kAraNa saikar3oM pratiyA~ Aja jaina zAnabhaMDAroMmeM milatI haiM / aura usakI sacitra pratiyA~ caudahavIM sadIse lekara 20 vIM sadI takameM saikar3oMkI saMkhyAmeM upalabdha haiN| viziSTa prakArakI citrakalA dvArA nirmita citroMvAlA mUrdhanya grantha jaina samAjameM prathama kalpasUtra hai, jisakI suvarNAkSarI, raupyAkSarI bahumUlya kRtiyA~ milatI haiM aura jaina bhaMDAroMmeM saikar3oMkI saMkhyAmeM prApta haiN| aisI hI sacitra pratiyA~ jaina bhaMDArameM jo dUsarI ginI jAtI ho to vaha saMgrahaNI kI hai| isa saMgrahaNIkI mAtra saMkSipta zabdArthakI pratiyA~ (TabA) thoDI kucha upalabdha haiM, lekina vistRta bhASAMtaravAlI eka bhI prati mujhe nahIM milI aura isa yugameM vistRta bhASAMtaravAlI to eka bhI mudrita pustaka na thii| munijIko bar3A Azcaryajanaka duHkha huA aura svapara zAna ke lie eka mahAna granthake anuvAdakA bhagIratha kArya karanekA nirNaya kiyA, guru Adeza lekara anuvAda kiyaa| yaha anuvAda kaba kiyA ? usa samaya kitanI umra thI? chapA kaba ? yaha saba ghaTanA romaharSaka, aura preraka hai| isalie kaI logake Agrahase yaha ghaTanA yahA~ prastuta karate haiM, jisase munijIke eka akalpanIya sAhasakI anumodanA hogI / vidyArthiyoMkA aisA kAma karaneke lie utsAha bddh'egaa| ___ saMgrahaNI granthakA gujarAtI bhASAMtara munijIne dIkSAke pahale hI varSameM arthAt saMvata 1987 meM, jaba umra sirpha 15 varSakI thI taba mahuvA (saurASTra )meM zuru kiyA, do varSa baMda rahA, phira zuru kiyA aura saM. 1991 ke aMtameM pUrNa kiyA / pUrA bhASAMtara karanemeM karIba do varSa lage / 19 varSakI umrameM samApta kiyA / lekhakake vidvAn gurudeva, tattvajJa pUjya muni zrI dharmavijayajI mahArAjane saMzodhana kara diyA aura pUjya pravara upAdhyAyajI zrI pratApavijayajI mahArAjane bhI siMhAvalokana kara liyA / antameM tInoM gurudevane Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlamuni yazovijayakA anuvAdakA virATra sAhasa anumodana-anumatirUpa AzIrvAda dekara, bar3I bhArI prasannatA vyakta kii| bAdameM saM. 1993meM bhAvanagarake naye suprasiddha 'mahodaya' presameM chApaneke lie dharmAtmA zrI gulAbacandabhAIko presakopI dI / mudraNakA kArya tIvra gatise calA aura kliSTa mudraNa hote hue bhI presane bar3I laganese yaha daladAra grantha saMvat 1995 meM pUrA chApa diyA aura phira tIrthakSetra pAlItANA caMpAnivAsa dharmazAlAsthita pUjya gurudeva ke netRtvameM sAnanda prakAzita huaa| ___jaba grantha prakAzita huA taba anuvAdaka munijIkI umra sirpha 22 varSakI choTI thI / yaha zrIcandrIyAsaMgrahaNIkI kSepaka gAthAoM saha 349 mUlagAthAe~, caudaha varSakI umrameM, apane gurudevake pAsa gRhasthAvasthAmeM, solaha dinameM kaNThastha kI thii| isa bhASAMtarameM bhUgola, khagola aura cauhadarAjake sthAnavI, eka kalarase lekara cAra kalarake 64 citra the / ye citra bhI jyAdAtara munijIne khuda apane hAthase kiye hue haiN| itanI choTI umra meM bhUgola, khagola Adi viSayaka citrakI kalpanA sAkAra karanA, hAthase banAnA kitanA muzkila kArya thA, phira bhI pUrNa kiyA // __12 varSakI umrase hI binA sIkhe gatajanmakA kalAkA thoDA saMskAra svAbhAvika thA aura apane kalArasika vidvAn gurudeva AdikA pUrA sAtha sahakAra thA, isI kAraNa apanI sUjha-bUjhake mutAbika citra bhI banAye, jaina samAjake itihAsameM pahalI bAra aise citra bane / 15 se 19 varSa takakI choTI umrameM 349 gAthAoMke mahAna, suprasiddha granthakA bhASAMtara, abhUtapUrva 70 citra, aneka yantra aura paMcapAThI mudraNa tathA tattvajJAnake gaNitAnuyogapradhAna viSayakA aparipakva umra meM, bahuta kama samayameM bhASAMtara karanA, yaha kyA koI sAdhAraNa bAta thI ? lekina gatajanmakI jJAnasAdhanA, zAsanadeva aura gurukRpAse prApta vicakSaNa buddhivaibhavase atiparizramasAdhya, bhavya kArya pUrNa huaa| anyathA ati durbala zarIravAle munijI kaise kara pAte ? munijIko bhASAMtara karaneke lie 150 se jyAdA ajaina-jaina granthoMkA avalokana karanA par3A thaa| granthakA sundara aura AkarSaka mudraNa, zreSTha kAgaja aura sarala aura saMskArI gujarAtIbhASA, vividha padArthoM-viSayoMkA vistRta vivecana tathA hajAroM varSa meM pahalI hI bAra bane hue raMga-biraMgI citra Adi dekhakara jaina samAjake AcArya, vidvAn munivara pU. sAdhu-sAdhviyA~ aura vidvAn gRhastha itanI choTI umravAle munijIkA AzcaryakArI sAhasa dekhakara bhArI mugdha hue the aura munijI para abhinaMdanakI varSA huI thii| bhAvanagarake suprasiddha vidvAn kuMvarajIbhAI jo varSoMse sAdhu-sAdhviyoMko par3hAte the unhoMne likhA thA ki Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ graMthabhUmikA 40 varSase jina zaMkAoMkA samAdhAna nahIM huA thA, vaha munijIke bhASAMtarase huaa| yaha likhakara ati dhanyavAda likhA thA / 8-10 dainika-sAptAhika patroMne bhI granthakA vistRta abhiprAya chApakara bahuta bhArI prazaMsA kI thii| ye abhiprAya isI pustakameM antameM deNge| usI gujarAtI bhASAMtara parase yaha hinhI bhASAMtara kiyA hai jo yahA~ chapa rahA hai| -prakAzaka sUcanA-yahA~se sahI granthakI zurUAta hotI hai| Age AnevAlI prathama gAthAke anusandhAnameM yahAM lambe __ avataraNake bAda namiUM yaha prathama gAthAkA prArambha hogA / 1. granthabhUmikA..vIra saMvatakI 11 vIM aura vikrama saMvatakI chaThI zatAbdimeM vidyamAna, pUjya pravara bhASyakAra bhagavAn zrImAn jinabhadragaNI kSamAzramaNajI mahArAjane zrIpannavaNAsUtra tathA zrIjIvAbhigamasUtra Adi AgamagranthoMmeMse sAra aura upayogI viSayakA saMgraha karake, bhavya jIvoMke kalyANa ke lie saMgrahaNI athavA prasiddha nAma 'zrI bRhata saMgrahaNI' nAmakA eka ati upayogI dravyAnuyoga-gaNitAnuyogapradhAna mahAn granthakI jo racanA kI hai, 1. yaha mUlagAthApramANa kSepaka gAthAoMke kAraNa bar3hakara 349 gAthAkA ho gayA hai / 2. yadyapi vartamAnameM jaMbUdvIpa saMgrahaNIko laghusaMgrahaNI mAnI jAtI hai| paraMtu vAstavika rUpameM usa saMgrahaNI meM jaMbUdvIpakA hI varNana Aneke kAraNa 'jaMbUdvIpa saMgrahaNI' nAma usa granthake lie ucita hai| jaba ki 'daMDaka prakaraNa 'ko laghu saMgrahaNI kahanemeM kucha bhI bAdhA nahIM dikhatI, kyoMki bRhatsaMgrahaNImeM jo viSaya vizeSarUpase varNita kiyA hai usI viSayako saMkSiptameM saralatAke lie caubIsa daMDakakI apekSA rakhakara isa granthameM varNana kiyA gayA hai / aura zrI daMDaka prakaraNake vRttikAra maharSi zrI rUpacandramunike prAraMbhake praNamya parayA bhaktyA, jinendracaraNAmbujaM / laghusaMgrahaNITIkAM, kariSye'haM mudA varAm // 1 // aura bRhatsaMgrahaNIkI 'candrIyA' TIkAmeM 'gAthAdvayapramANA saMkSiptatarA saMgrahaNIH' isa ullekhase bhI daMDakako saMgrahaNI kaha sakate haiM / isazlokase 'daMDakakA asala nAma 'laghusaMgrahaNI' thA vaha spaSTa ho jAtA hai / katipaya AcArya isa daMDaka prakaraNako 'zrI vicAraSaTtriMzikA 'ke nAmase bhI saMbodhita karate haiM / . 2-maMgala zabdasya ko'rthaH-pUrNatAM maGgati gacchati-cA (maGgeralaca-sUtrAt pA0 u0 paJcamapAda, caramasUtra ) maMgati dUradRSTamanena-asmAd vetti maMgalam athavA mAM-dharma lAtIti maGgAlam dharmopAdAnahetuH, athavA mAM gAlayati pApAditi maGgalaM / jisase pApakA nAza ho usakA nAma maMgala / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsaMgrahaNIratna hindI ] maMgalakA prayojana [5 usa bRhatsaMgrahaNI granthakA kada kucha bar3A arthAt 353 gAthAoMse adhika hone ke kAraNa, isa viSayakI aura bhI saMkSipta racanA ho to bAlIvoMko vizeSa lAbhadAyI ho' isa abhiprAyase jIvoMke AyuSya, avagAhanA Adi viSayoM para 273 gAthAoMse, bArahavIM zatAbdimeM janme hue, maladhAragacchoya ArAdhyapAda zrImAn caMdrasUrIzvarajI mahArAjane isa saMgrahaNIratna athavA apara-prasiddhanAma 'zrI bRhatsagrahaNI' nAmake granthakI racanA kI ho aisA spaSTa samajhameM AtA hai / yadyapi zrI daDakaprakaraNa [laghu saMgrahaNI ] Adi granthoMkI taraha, isa granthameM caubIsa daDakoMke nAma lenepUrvaka paribhASA nahIM kI hai, paraMtu devAdika cAra gati Azritakara AyuSya, zarIra parimANa ityAdi prathama gAthAmeM nirdiSTa kiye dvAroMkA, bahuta sarala aura sundara, vyavasthita aura AkarSaka paddhatise varNana kiyA hai| 2. ziSTAcAra pAlana __ maMgala karanekA prayojana Adi / . isa 'saMgrahaNI' aparanAma bRhatsaMgrahaNI athavA trailokya dIpikA-nAmaka prakaraNa granthake kartA vArahavIM zatAbdimeM hue paramakAruNika zrImAn maladhAragacchIya zrImAn candrasUrIzvarajI mahArAjane sakalazAstrake nisyanda vA navanItarUpa isa granthakI racanA karate prAraMbhameM hI 'namiuM arihaMta' isa padase arihaMtako aura 'AI' zabdase siddha AcArthAdi parama puruSoMko namaskAra kiyA hai| namaskAra karanekA prayojana kyA ? isa praznake samAdhAnameM yaha samajhanekA hai ki AptapuruSa kisI bhI graMthake prArabhameM bhAvamagala avazya karate haiM, aura vaha bhAvamaMgala mukhyataH iSTadevako namaskAra rupa hotA hai| yaha bhAratIya prAcIna paraMparAnusAra pUrvase calA AyA jo ziSTAcAra hai usakA pAlana bhI hotA hai| - sarvajJa, zrItIrthakara paramAtmA jaise puruSa bhI amRtajharanI, vairAgyavAhinI, bhavyAtmAoMko saMsAra sAgarase uttIrNa karanevAlI, sarvavirati-pradhAna dezanArupa amogha meghadhArA barasAte prAraMbhameM hI 'namotitthassa'kA padoccAraNa karate haiN| ___ kisI bhI prakArake vighnoMkA jisako saMbhava hotA hI nahIM haiM, itanA hI nahIM lekina jo trikAlajJAnI hone ke sAtha ve sarvadarzI puruSa zubhAzubha sarvabhAvoMko dekhate rahate haiM, aise tadbhava mokSagAmI paramAtmA bhI ukta namaskAra karanerupa bhAvamagala vidhikA AcaraNa karate haiM, isameM kAraNa kucha bhI ho-koI ho to vaha ziSTAcArake pAlanake sivA anya kucha nahIM hai| yaha ziSTAcAra pAlana anAdisiddha hai kyoMki atIta kAlameM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ maMgalakA prayojana ho gaye anaMtajJAnI aura anAgatakAlameM honevAle anaMta jinezvaradeva, ve saba ukta ziSTAcArakA pAlana avazya karanevAle haiM, to phira chadmastha maharSi AtmAe~ usI jinezvarake mukhAraviMdase prakaTa huI sUtrAtmaka utpAda, vyaya aura dhrauvya svarUpa tripadI aura usa para racita sArI dvAdazAMgake AdhAra para bhavyAtmAoMke kalyANake hetu zAstraracanA kareM, aura aise zubha kAryameM iSTadevAdiko namaskAra kara nerUpa maMgala kareM, isameM socanekA avakAza bhI kyA hai evaM hama dekha sakeMge ki prAyaH sakalasAdhuziromaNi ziSTapuruSoMne siddhAMtAdi una una granthoMke prAraMbhameM jagaha-jagaha para maMgalAcaraNarUpa ziSTAcArakA jo pAlana kiyA .. hai vaha isIlie hai ki "ziSTAcArakA pAlana yaha ziSTatA prApta karanekA hetu hai" ! kahA hai ki 'ziSTAnAM ziSTatvamAyAti ziSTamArgAnupAlanAt' aura isIlie hI unakI / ziSTatA bhI camaka uThatI hai / 'mahAjano yena gataH sa panthAH ' isa kathanake anusAra mahApuruSa jisa mArgapara caleM vahI mArga sahI hai yaha samajhakara uttamapuruSa ziSTapuruSoMke mArgakA AcaraNaM avazyameva karate haiN| isa niyamAnusAra isa graMthakartAne bhI usakA anukaraNa kiyA hai, kyoMki puNyAtmAe iSTadevAdiko kiye gaye namaskArarUpa naukAse saMsArasAgarako ( sAtha hI sAtha kisI bhI kAryako ) AsAnIse pAra kara sakatI haiN| are ! hama niratara Avazyaka kriyA karate samaya bhaktibhAvapUrvaka uccAra karate haiM ki ikko vi namukkAro, jiNavaravasahassabaddhamANassa / saMsArasAgarAo tAreI naraM vA nAriM vA / / bhAvArtha-jinezvaroMmeM vRSabha samAna aise vardhamAnasvAmIko kiyA gayA eka hI namaskAra agara nara yA nArIko, saMsAra samudrase pAra karatA hai, to phira granthakArane sakala arihaMtAdi devoMko kiyA namaskAra kyA phala na deM ! isIlie hI namaskAra karanevAlI AtmA vighnoMkI paramparAko pAra kareM yaha to sahaja hai, kyoMki arihaMtadevako namaskAra karanerupa bhAvamaMgala to iSTakAryakI siddhi denevAlA hai, yaha kathana sarvamAnya aura suprasiddha hai, aura isIlie hI vaha maMgala graMthake AdimeM avazya kiyA jAtA hai / kahA hai ki 'maGgalaM caiva zAstrAdau, vAcyamiSTArthasiddhaye / ' isakA artha sarala hai| isI bAtakI puSTi karate hue bhagavAna jinabhadragaNIkSamAzramaNamahArAja bhI . likhate haiM ki ekabAra nahIM tInabAra maMgala karanA jarUrI hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsaMgrahaNIratna hindI ] maMgalakA vicAraNA [7 je maMgalamAdIe majjhe pajjatae ya sattthassa / paDhamaM satthatthA vigdhaMpAragamaNAya niddicha / "vaha maMgala, sUtrake AdimeM, madhyameM aura graMthake aMtameM bhI karanA cAhie / sUtrArthakI racanA nirvighnatAse pUrNa ho yaha kAraNa prathama magalakA hai "" .. 3. namaskArakA prayojana isa namaskAra karanerUpa ziSTAcArake pAlanake binA kiyA gayA kArya iSTasiddhi nahIM de sakatA, ataH arihaMtAdi, paMcaparameSThIko namaskAra karanerUpa maMgalAcaraNa sarvatra karanekA zAstroMmeM bArabAra batAyA hai, isase yaha to siddha hotA hI hai ki kisI bhI graMthake prAraMbhase lekara parisamApti paryanta Ate vinoMko dUra karane arthAt graMthakI nirvighna samApti rUpa phalakI siddhi ke lie namaskArarUpa maMgala RSi-maharSi-yAvat paramarSi sabhIko yathAsaMbhava avazya karanA par3atA hai, kyoMki kalyANakArI kAryoMmeM vighna hote rahate haiM / kahA hai ki 'zreyAMsi bahuvidhnAni, bhavanti mahatAmapi' / kalyANakArI kAryoMmeM mahAtmA puruSoMko bhI vighna Ate haiM / sAtha hI namaskArAtmaka maMgala yaha vighnopazAmaka honeke sAtha zAstrameM zraddhA-Adara: karmanirjarAkI utpatti aura paraMparAse yAvat mokSaprApti AdimeM kAraNabhUta hai / isa taraha granthakI racanA karanA yaha bhI eka uttamottama kalyANakArI maMgala kArya honese zrImAn granthakAra maharSine prArambhameM hI 'arihaMtAI' isa padase arihaMtAdi paMcaparameSThIko namaskAra karanerUpa maMgalakA AcaraNa kiyA hai, aisA isa graMthakAra maharSi dvArA kiyA gayA bhAvanamaskArarUpa 'bhAvamaMgala' karanekA kAraNa batAyA / * zaMkA :-Apane UparakI sArI bAteM kahakara tAtparya yaha dikhAyA ki vighnoMkI zAntike lie graMthake prArambhameM avazya maMgala karanA cAhie, isa vidhAnakA to hamane svIkAra kiyA, parantu arhat , siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarva sAdhuoMko uddezya karanA cAhie usakA kyA kAraNa ! aura unako namaskAra karanese kaunase phalakI prApti hotI hai ? 4. namaskAra maMtra kyoM maMgalarUpa hai ? samAdhAna :-arhat , siddha, AcArya, upAdhyAya aura sarvasAdhu, ye paMcaparameSThI3. koI zaMkA karatA hai ki Apa maMgala karate haiM to racanA kiye hue ve grantha kyA amaMgalarUpa hai ? toM-nahIM / grantha svayaM maMgalarUpa hai / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ navakAramaMtrakI mahimA uttama gine jAte haiM / vizvakI mahApavitra vyaktiyA~ ye pA~ca hI haiN| jisa taraha guNa guNavAn binA raha nahIM sakate, usI taraha sAre jaina siddhAMtakA tattva ina pA~coMmeM samAyA huA hai, isIlie yaha mahAmaMtra rUpa hai / java iSTasiddhi hetu jo cAhe vaise maMtra bhale hI gine-bole parantu isa navakAra matrase adhika koI maMtra nahIM hai| yadi sApekSa bhAvase kaheM to anya stotra, mantra-tantrAdi to isa matrake prakArarUpa haiN| isa navakAra matrakA mAhAtmya jainazAsanameM kUTakUTakara bharA hai| yaha mantra sarvottama aura sarvazreSTha honese hI zrI bhagavatIsUtra jaise mahAna graMthake prArambhameM usakA Adara kiyA gayA hai / sAtha hI yaha parameSThimaMtra caudahapUrvake sArarUpa hai / isIlie maMgala hai / jisake lie kahA hai ki 'jiNasAsaNassa sAro caudasapubassa jo smuddhaaro| jassa maNe navakAro, saMsAro tassa kiM kuNaI 1 // ' ___ artha :-" caudaha pUrvameMse uddhRta [ athavA 14 pUrvake uddhAra svarUpa ] jinazAsanakA sAra, aisA navakAra maMtra jisake hRdayamandirameM guMjana karatA hai, use sasAra kyA kara sake ?" arthAt kucha bhI karane samartha nahIM hai| phira bhI ziSTAcAra. pAlana Adi aneka kAraNoMse maMgala karanekI AvazyakatA hai| isa sambandhI vizeSa varNanake lie 'vizeSAvazyakabhASya' mahAgraMtha dekheM / ___saMsArasAgarameM DUbatI huI AtmA, isa navakAra mantrakI dhyAnarUpI naukAse uddhAra pAtI hai, itanA hI nahIM kintu cAhe kaise bhI duHkhI saMgegameMse bacaneke lie isa navakAra mantrakA smaraNa koI adbhuta prakAza denevAlA ho jAtA hai| caudaha pUrvadhara bhI maraNAntakAlameM, caudapUrvake navanIta samAna navakAra mantrakA hI dhyAna karate haiM / isa mantra ke prabhAvase kitanI hI AtmAe~ saMsArasAgarako pAra kara gaI aura pAra kareMgI / kitanI hI AtmAe~ to saMsArake duHkhadAyI pAzako isa mantrake smaraNadvArA chedane ke sAtha Adhi, vyAdhi aura upAdhirUpa sasAravyathAko naSTa karake sukhAnandakA anubhava le cukI haiM / kitanI hI AtmAe~ isa mantrake smaraNarUpa prabala sAdhanase AtmasiddhiyA~ bhI pA rahI haiN| yaha maMtra ubhayalokameM arthAt isa loka aura paralokameM hitakArI hai / kahA hai ki_ 'harai duhaM kuNai suhaM, jaNai jasaM sosae bhavasamudaM / ___ ihaloe paraloe, suhANamUlaM namukkAro // 1 // ' artha :-duHkhako haratA hai, sukha detA hai, yaza utpanna karatA hai, bhavasamudrako zoSatA hai| jyAdA kyA kaheM ? isa loka aura paralokameM sAre sukhoMkA mUla navakAra maMtra hI hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsaMgrahaNIratna hindI ] navakAra mantra mAhAtmya [9 5. navakAramantra mAhAtmya yaha paMcaparameSThI navakArakA smaraNa gauNarUpase bAhya kAryasiddhi bhI karatA hai| parantu mukhyatayA saMsArarUpI vyAdhiko miTAne ke lie mukhya auSadharUpa hai| jisa taraha kisAna anAjakI phasala taiyAra karane ke lie aneka prakArake bIja bokara, vRddhi-vikAsake lie jala sIMcatA hai, usase upe annakI prApti to hotI hai hI, lekina sAtha sAtha ghAsa AdikI prApti jisa taraha binA prayatna sahaja hI hotI hai, use utpanna karaneke lie kisI anya prayatna karanekI jarUra nahIM hotii| vaise mokSasiddhi ke hetu smaraNa kiye jAte isa mantrase bAhya upadrava sahaja hI dUra hoM usameM socane-vicAranekI kucha jarUra nahIM / parantu zuddhabhAvase trikaraNayogakI ekAgratAse ArAdhita yaha mahAmaMtra mukti sukhakA to avazya sAdhana banatA hai / yaha mantra kisI bhI kAryake prArambhameM bhI ginA jAtA hai, yaha mantra sarva kalyANakArI honese jarUrata par3ane para kisI bhI kAla yA sthAna para kisI bhI sthitimeM ginanekI mahApuruSoMne AjJA dI hai| jaise ki bhoyaNasamaye sayaNe, vibohaNe pavesaNe bhae vasaNe / . . paMcanamukkAro khalu, samarijjA savvakAle'pi // arthaH-bhojanake samaya, zayanake samaya, jAgate, praveza karate, bhayake samaya, nivAsa karate vakta, aise sarva samaya para isa pacanamaskArarUpa mantrako avazya yAda karanA cAhie / jisase iSTakI siddhi prApta ho / isa navakAra mantrake mahAna prabhAvako sUcita karate hue eka maharSi likhate haiM ki apuvvokappataru, ciMtAmaNI kaamkumbhkaamgvii| jo jjhAyaI sayalakAlaM so pAvai sivasuhaM viulaM // 1 // nAseI corasAvaya-visaharajalajalaNabaMdhaNabhayAI / ciMtito rurakassaraNarAyabhayAI bhAveNa // 2 // ___ arthaH-yaha mantra apUrva kalpavRkSa, ciMtAmaNi, kAmakumbha aura kAmadhenu samAna hai| jo manuSya sadAkAla usakA dhyAna karatA hai, vaha vipula zivasukhako prApta karatA hai| (1) sAtha hI bhAvapUrvaka usakA smaraNa cora, siMha, sarpa, jala, agni, bandhanake bhaya Adi tathA saM. 2 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ maMgalake prakAra rAkSasa, raNa, rAjyAdi bhayoMkA nAza karatA hai / (2) ____navakAra mantrake bAremeM bahuta likhA jA sakatA hai| sAtha hI navakAra mantrake prabhAvase sarpa bhI phUlakI mAlArUpa bana jAnekA aura taduparAMta dUsare aneka dRSTAMta bhI prasiddha haiM, lekina yahAM vaha saba aprastuta hai| to jyAdA anya granthoMse jAna lenA / 6. sarvavighnavidAraka mantra ataH itanA to spaSTa hI hai ki ' eso maMgala nilayo' vacanase yaha mantra sarva maMgaloMkA sthAna hai aura zreSTha hai, yaha siddha hotA hai| aise aise aneka kAraNoMse isa paMca-parameSThI mahAmantrakA aneka paramarSi-puruSone jisa taraha (prAyaH ) pratyeka granthake prArambhameM. smaraNa kiyA hai vaise isa granthake racayitA maharSi zrI candrasUri mahArAjane bhI usa vighnavidAraka mantrakA prArambhane hI maMgalarUpameM Adara kiyA hai| 7. maMgalake prakAra yaha maMgala do prakArase haiN| dravya aura bhAva, isameM bhAva-maMgala, yaha aneka maMgaloM meMse eka sarvapradhAna maMgala hai| isIlie haraeka pUjya granthakAroMne usa bhAvamaMgalakA avazya 4. kisI eka nagarameM eka zrAvikA hai| usakA pati mithyAdRSTi hai / vartamAna patnIko putra na honese vaha anya strIko gharameM lAnA cAhatA hai| kintu jabataka eka patnI vidyamAna hai, tabataka anya strIkI prApti durlabha honeke kAraNa, apanI patnIko mAra DAlanekA upAya socatA hai ki kisa taraha isako mAra DAlU~ ? eka dina kisI sthAnase kAle raMgake sarpako pakar3Akara eka ghaTameM usa sarpako banda karake usa ghaTako gharake konemeM rakha diyA / bhojana karaneke bAda apanI patnIse kahA ki-konemeM rakhe ghaTameMse puSpamAlA lA ? patikA vacana sunakara andheremeM TaTolatI aura bhaya dUra karane manameM navakAra mantrakA smaraNa karatI huI vaha strI socatI hai ki "andheremeM kisI jaharIlI jantuke kATanese agara merI mRtyu hogI to bhI navakAra mantrake prabhAvase merI vaimAnika devagati hogI' strIse smarita isa navakAra mantrake prabhAvase pAsameM upasthita kisI devatAne ghaTameM rahe sarpake sthAna para puSpamAlA sthApita kara dI, usa strIne bhI ghaTameMse usa puSpakI mAlAko lekara apane patiko dii| patiko atyanta Azcarya huaa| jisa ghaTameM sarpa rakhA thA usI ghaTase puSpamAlA leneke sambandhameM aura navakAra mantrake smaraNake viSayameM sArA vRttAMta patnIse jAnakara pati patnIke caraNoMmeM par3A aura manameM soce hue apane azubha vicArake lie kSamA mAMgane lagA / phira una do!kA saMsAra sukhI huaa| [ navakAra kathAvalI apabhraMza ] vizeSa jAnakArIke lie navakAra mantra viSayaka 'namaskAra svAdhyAya' Adi mudrita, amudrita aneka kalyo, mantro, yantro aura stotroke sAhityakA avalokana krnaa| .. 5. maMgalakI caubhaMgI bhI par3atI hai, vaha gurugamase jAna lenA / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsaMgrahaNIratna hindI ] __ subhUma cakravartI [ 11 svIkAra kiyA hai| iSTadevako namaskAra yaha bhI eka bhAvamaMgalakA prakAra hai| aura dravyamaMgala toM prasiddha hai| usameM iSTadevako bhAvamaMgalarUpa kiyA namaskAra avazya phalasiddhidAyaka hai, jisako hama pahale jAna cuke haiN| parantu dravyamaMgalase arthAt ki kisI bhI gur3a-kaMsAra, dahI Adi vastuse kiye laukika maMgaloMse, iSTasiddhi ke lie kI jaatii| kAryasiddhimeM saMzaya hai| prAyaH pratyakSa anubhava kiyA jAtA hai ki iSTasiddhike lie prasthAna karanevAlI vyakti dahI, Adi acche acche mAMgalika rUpameM mAne gaye-kahe gaye dravyoMkApadArthoM kA bhojana karake prasthAna karane para bhI, acche zakuna lene para bhI atizaya AhArAdike kAraNa mArgameM hI ajIrNAdi vyAdhi ho jAnese iSTa kAryasiddhi hotI nahIM dekhI jaatii| 8. subhUma cakravartI are ! eka sAmAnya udAharaNa liijiye| soce, vAdI aura prativAdI donoM vijaya pAnekI AzAse acche acche dravyamaMgala karake nyAyAlayameM jAne para bhI vijaya to vAdI aura prativAdI domeMse ekakI hI hotI hai / yaha batAtA hai ki dravyamaMgala kAryasiddhi kare yA na bhI kre| cakravartI chaha khaNDoMkI sAdhanA avazya kare aura usase sArvabhaumatva prApta bhI ho, chaha khaNDoMkI yaha sAdhanA usI cakravartIkI sArvabhaumatva sambandhakI utkRSTa maryAdA ! phira bhI isa maryAdAkA ullaMghana karake aThArahaveM aura unnIsaveM tIrthakarake bIcake kAlameM hue subhUma nAmake cakravartI lobhake kAraNa sAtavA~ khaNDa jItaneko taiyAra hue| sacamuca lobha sarva duHkhoMkA mUla hai / lobhake kAraNa paravaza bane hue subhUmane 'jAna bujhakara okhalImeM sira dene jaisA' dhAtakIkhaNDake bharatakhaNDako sAdhanekA kArya karanekA prArambha kiyA aura socA ki kisIne jaba isa taraha hiMmata nahIM kI aura maiM karaneko taiyAra huA hU~ to sabase acche maMgala karane ke lie prasthAna karU~ aura kAyasiddhi pAU~ / aisI manogata vicAraNA kI sphUraNAse acchese acche ( sabase acche ) mAMgalika padArthoMkA usane AhAra kiyaa| usake bAda bhATa-cAraNa jayapatAkA sUcana karatI bulanda AvAjase biradAvalI-prazasti gAne lge| aneka manohara kAryasiddhike bIjasUcaka saubhAgyavatI sannAriyoMne tilakAdi saba maMgalakArya bhI kiye / tadanantara chaha khaNDoMko sAdhakara dhAtakI khaNDake saptama bharatakhaNDako sAdhane ke lie utsuka huA aura devAdhiSThita carmaratnase lavaNasamudra tairaneke lie ratnake tala para sAre sainyako biThAkara, carmaratnarUpI jahAja jaba calane lagA aura thoDI dUra gaye, taba yakAyaka usa ratnako DhonevAle devoMke manameM aisI buddhi utpanna huI ki 'isa ratnako dUsare bahutase deva uThAte haiM taba maiM kSaNabhara virAma-vizrAma le lUM' aisI buddhi samakAlameM usa ratnako uThAnevAle sabhI devoMkI honese sarva virAma lene gaye aura usI samaya cakravartIke anya ratnAdikake kAraNa usakI sevAmeM rahanevAle dUsare solaha hajArako bhI vaisI hI bhAvanA prakaTa huI, ataH ve bhI carmaratnako chor3akara cale gye| jisase nirAdhAra banA huA carmaratna samudra meM DUba gayA aura usake Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-1 sAtha hI usake upara baiThA cakravartI subhUma aura usakI senA bhI DUba gaI aura mRtyu zaraNa huii| cakrI marakara narakameM gyaa| lobhake vaza bane isa cakravartIne binA soce galata kadama uThAyA aura kI huI bhUlakI sajA bhoganI pdd'ii| sacamuca lobhakA anta nahIM hai| lobhake vaza banI kaI AtmAe~ bhUtakAlameM dAruNa-bhayaMkara duHkha-durgatimeM phaMsa gaI aura kaI AtmAe~ vartamAnameM bhI phaMsa rahI haiN| jisase zAstroM meM kahA hai ki 'AkaraH sarvadoSANAM gunngrsnraaksssH| kando vyasanavallInAM, lobhaH sarvArthavAdhakaH // ' " lobha sarva doSoMkI khAna, sadguNoMko khA jAnevAlA rAkSasa, sapta vyasanarUpa latAkA mUla aura sarva sampattikA pratibandhaka hai|" lobhake paravaza bane subhUmakI kAryasiddhi to na huI kintu asaMkhya maMgala karane para bhI vApasa na A sakA aura kAlamahArAjakI prabala lapeTameM baha gyaa| ataH kahanekA tAtparya yaha hai ki-dravyamaMgalameM kAyasiddhikA saMzaya hai, jaba ki tathA prakArakA bhAvamaMgala avazya kAryasiddhi karanevAlA hai / isIlie hamAre ziSTapuruSa kisI bhI kAryake prAraMbhameM bhAvamaMgala avazya karate haiM / ataH granthakAra bhagavAnane bhI 'bhAvamaMgalarUpa' 'bhAva namaskAra' kiyaa| __ vaha namaskAra bhI dravya-padArthase aura bhAvase do prakArake haiM / usa dravyabhAvanamaskArakI caubhaMgI anya granthoMse jAnane lAyaka hai| isa prakAra maMgala karanekA prayojana batAneke sAtha dravya aura bhAva aise do bheda jatAnepUrvaka bhAvamaMgalakI mahattAkA digdarzana karAkara aba mUla gAthAkA prAraMbha kiyA jAtA hai namiuM arihantAI, Thii bhavaNogAhaNA ya patteyam / sura-nArayANaM vucchaM, nara-tiriyANaM viNA bhavaNaM // 1 // uvavAya-cavaNa-viraha, saMkhaM igasamaiyaM gamAgamaNe / / 1-2 / / bhAvArtha-arihantAdi paMcaparameSThIko namaskAra karake deva evaM nArakIke sambandhameM pratyekakI sthiti, bhavana aura avagAhanA, sAtha hI manuSya tathA tiyacakI bhavanake atirikta kevala sthiti evaM avagAhanAke bAremeM khuuNgaa| sAtha hI upapAtaviraha tathA cyavanaviraha aura eka samayameM kitane jIva cyavita-mRtyu hote haiM, tathA eka hI samaya meM kitane jIva utpanna hote haiM ? yaha kahate hue gati evaM Agati dvAra bhI khuuNgaa| vizeSArtha-Arya mahApuruSoMkI prAcIna paddhati ke anusAra isa bRhata saMgrahaNI-sUtrake Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsaMgrahaNIratna hindI ] gAthA-1 [13 kartA paramopakArI prAtaHsmaraNIya zrImAn candrasUrIzvarajI mahArAja prastuta granthake prArambhameM 'narmirDa arihaMtAI' padase iSTadevako bhAvanamaskArarUpa bhAvamaMgala karate hue 'zrI saMgrahaNI ratna sUtra' kA Arambha karate haiN| rAga, dveSa aura moha nAmake durdhara zatruoMkA jinhoMne nirmUla nAza kiyA hai, aThAraha dUSaNoMse jo rahita haiM, azokavRkSAdi. aSTa-mahAprAtihAryakI zobhAse jo vibhUpita haiM, cauMtIsa atizaya aura vANIke paiMtIsa guNoMko jo dhAraNa karate haiM, kevalajJAna [ traikAlika jJAna ] ke balase jinhoMne loka aura alokake samasta bhAvoMko hastAmalakavat yathArtharUpameM dekhA hai 8'arihaMta' paramAtmAko tathA 'a' zabdase jJAnAvaraNIyAdi aSTakarmoMkA sampUrNa kSaya karake, ananta jJAnAdi mahAn "aSTaguNoMko prApta karake jinhoMne zAzvata, avyAbAdha, anantasukhake sthAnarUpa mokSa prApta kiyA hai, aba jinako 1degjanmajarAmaraNakA abhAva ho gayA hai| saMsArameM punarjanma lenekA rahA nahIM hai| aise siddha paramAtmAoMko, sAtha hI jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapocAra aura vIryAcAra ina paMca prakArake AcAroMko svayaM pAlanevAle, ina paMcAcArakA pAlana karaneke lie anya bhavya AtmAoMko upadeza denevAle tIrthakarAdi atizayazAlI puruSoM ke abhAvameM zAsanake nAyakake samAna. 6. bhAvamaMgalakA vizeSa varNana AvazyAdika bahutase graMthoMmeM diyA gayA hai isIlie vahI dekheM / 7. azokavRkSaH surapuSpavRSTi divya-dhvanizcAmaramAsanaM ca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM, satprAtihAryANi jinezvarANAm // 1 // 8. arihanta kise kahA jAe ? arihanti vaMdaNa-namasaNANi, arihanti pUya-sakkAraM / siddhigamaNaM ' ca arahA, arahaMtA teNa vuccaMti // 1 // avihaM pi ya kammaM aribhUaM hoi sayalajIvANaM / te kammamarihantA arihaMtA teNa vuccati // 2 // [zrI bhagavatI TIkA ] 9. siddhake ATha guNa kaunase ? athASTasiddhaguNAH :-nANaM ca daMsaNaM ciya, avvAbAhaM taheba saMmattaM / akkhayaThiI-arUvI agurulahU-vIriyaM havaI // 1 // 10. rogamRtyujarAdharti hInA apunarudbhavAH / abhAvAtkarmahetUnAM dagdhe bIje hi nAphuraH / / 1 // lo0 pra0 dagve bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati nAGkuraH / karmabIje tathA dagdhe nArohati bhavAGkuraH // 1 // [ta. bhA0 sambandhakArikA] Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] bRhatsaMgraNIratnasUtra hindI [ gAthA-1 . % 3D gacchakI dhurAko dhAraNa karanevAle AcAryapadake 36.5 guNoMse vibhUSita aise pUjyapravara 12AcAryadeva, jo 13zAsanaprabhAvaka hote hai unheM / tathA (vartamAnameM) gyAraha aMga, bAraha upAMga Adi AgamoMke jJAtA, bhavyajanoMko sUtrArthake upadezaka, 1425 guNoMse yukta pAThaka pravara 11. AcAryake 36 guNa paMciMdiya saMvaraNo 5, taha navavihabaMbhaceraguttidharo 9 / cauvihakasAyamukko 4, ia aThArasa guNehi saMjutto 18 / / 1 / / paMcamahavvayajutto 5 paMcavihAyAra 5 pAlaNasamattho / paMcasamio 5 tigutto 3 chattIsaguNo guru maJjha // 2 // 18-36. 12. AcAryake lakSaNa isa prakAra haiM ? suttatthaviU lakkhaNajutto gacchassa meTibhUo a / gaNatattiviSyamukko, atthaM vAei Ayario // 1 // paMcavihaM AyAraM AyaramANA tahA payAsaMtA / AcAraM daMsaMtA, AyariyA teNa vuccaMti // 2 // 13. ATha prabhAvaka nIce likhe anusAra haiM sammaI saNajutto sahasAmatthe pabhAvago hoi / so puNa ittha visiTTho, nidiTTho aTTahA sutte // 1 // 1 pAvayaNI, 2 dhammakahI, 3 vAI 4 nemittao 5 tapasvI ya / vijjA 6 siddha ya kaI, aTheva pabhAvagA bhaNiyA // 2 // 14. upAdhyAya zabdakI vyutpattiupa-samIpametya adhIyate chAtrA yasmAditi uAdhyAyaH [ samya0 saptatikA ] upAdhyAyake 25 guNadvAdaza aMgoM tathA bAraha upAMgoMkA adhyayana kareM aura adhyAyana karAveM ve upAdhyAya kahalAte haiM / dvAdaza aMga-AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, bhagavatI, jJAtAdharmakathAMga, AsakadazAMga, antakRddazAMga, anuttaropapAtikadazAMga, praznavyAkaraNa, vipAkazruta / dRSTivAda jo nAma pAkSika sUtrameM bhI kahe gaye haiM | ___ 'AyAro, suagaDo, ThANaM, samavAo, vivAhapannatti, nAyAdhammakahAo, uvAsagadasAo, antagaDadasAo, aNuttarovavAiadasAo, pahAvAgaraNaM, vivAgasuaM / dRSTivAda naSTa ho jAnese Ana 11 aMga vidyamAna hai| aura 27 guNameM 11 aMgako lete hai / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahatsaMgraNIratna hindI] gAthA-1 [15 upAdhyAya-mahArAjako sAtha hI straparakalyANa sAdhaka, paMca mahAvrata aura chaThe rAtribhojana-vratake pAlaka, chaha kAyajIvoMke rakSaka, aSTa pravacana mAtApAlaka, bAhyAbhyantara granthirahita, indriyaviSayoMke nigraha karanevAle, pariSaha-upasargoMko sahana karanevAle, saMyamayogake sAdhaka, jinAjJAke akhaNDapAlaka, ityAdi sattAIsa guNoMse yukta sAdhu mahArAjoMke, isa taraha 10818 guNoMse yukta paMcaparameSThIko trikaraNa zuddhipUrvaka namaskAra karake zrI saMgrahaNIratna aparanAma bRhatsaMgrahaNI, athavA haimakozamAM 11 aMga batAyA hai-AcArAMgaM sUtrakRtaM sthAnAMgaM samavAyayuka / paJcamaM bhagavatyaMgaM jJAtAdharmakathA'pi // 1 // upAsakAntakRdanuttaropayAtikAd dazAH / praznadhyAkaraNaM caiva vipAkazrutameva ca // 2 // bAraha upAMga-aupapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJApanA, jaMbUdvIpaprajJapti, sUryaprajJapti caMdraprajJapti, niriyAvalikA, (kalpikA) kalyAvataMsikA, puSkikA, puSkacUlikA aura vRSNidazA / siddhAntarUpa zarIrake vartamAnameM gyAraha aMga aura usake hastapAdarUpa bAraha upAMga-aise siddhAntarUpa zarIra banA hai| isa zarIrako aMgopAMgarUpI aura bhI graMtha haiM / use paDhe aura paDhAyeM / 11 aMga, 12 upAMga milakara 23 guNa hue aura 'caraNa sittarI' 'karaNasittarI' aise 2 guNa punaH joDanese 25 guNa upAdhyAya bhagavAnake jAnanA / . 15. upAdhyAyake lakSaNa nimna likhita haiM. bArasaMgo jiNakkhAo, sajjhAo kahio buhe / - taM uvaisati jamhA, uvajhAyA teNa vuccaMti // 1 / / 16. sAdhu mahArAjake 27 guNachanvaya 6 chakAyarakkhA 6 paJcediya loha 5 niggoha khantI, 1 bhAvavisuddho 1 paDilehaNAikaraNe visuddhI a|| 1 // 1. saMjama joe jutto 1 akusalamaNa- 1 vapaNa- 1 kAyasaMroho, .... 1 sIAipIDa sahaNaM ca 1 maraNaMtuvasaggasahaNaM ca // 2 // 17. sAdhu lakSaNa.. nivvANasAhae joe, jamhA sAhati sAhuNo / . samA ya savvabhUesu, tamahA te bhAvasAhuNo // 1 // asahAe sahAyattaM, kareti me saMyamaM kareMtassa / eeNa kAraNeNaM NamAmi haM savvasAhUNaM // 2 // 18. paMca parameSThIke 108 guNabArasaguNa arihaMtA, siddhA aTThava sUrichattIsa, uvajjhAyA-paNavIsaM, sAhu sagavIsa aTThasayaM // 1 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-1 trailokyadIpikA nAmaka granthake isa granthameM varNana karane yogya dvAroMkA saMkSiptameM vivaraNa kruuNgaa| caudaha rAjalokavartI dehadhArI sabhI saMsArI jIvoMkA deva, nArakI, tithaMca aura manuSya ina cAra vibhAgoMmeM samAveza ho jAtA hai| devoMmeM bhavanapati, vyantara, jyotiSI, vaimAnika Adi bheda haiN| dharmA, vaMzA, zelA, aMjanA, riSTA, maghA aura mAghavatI isa taraha sAta naraka pRthvImeM, sarva nArakIya jIvoMkA samAveza hai| jalacara, sthalacara, khecara, uraMHparisarpa, bhujaparisarpa, ekendriya, dviindriya, triindriya, caturindriya, asaMjJI tiryavapaMcendriya aura saMjJI tiryaMcapaMcendriya ye sarva bheda tithaMca gatike haiN| manuSya bhI karmabhUmi, akarmabhUmi, tathA antaradvIpake hote haiM aura ve saMmRrchima aura garbhaja, aise bhinna bhinna vibhAgoM meM vibhakta haiN| isa taraha ina jIvoMkA samAveza deva, nAraka, manuSya aura tithaMca aise cAra vibhAgoM meM honeke kAraNa ye cAra vibhAga [ aura unake upa vibhAga ] -inake Azraya para kisa jIvakI kitanI Ayu sthiti hai ? kitanI avagAhanA aura zarIrapramANa Adi haiM ? ityAdI mukhya 9 aura gauNa 34 dvAroMkI paribhASA evaM 'ca' zabdase dUsarI bhI kucha upayogI aura prAsaMgika jAnane lAyaka paribhASAe~ granthakartA karanevAle haiM jo isa prakAra haiM -: mukhya (nau ) 9 dvAra aura gauNa 34 dvAra :1. sthiti-usa, nizcita bhavameM pravartamAna jIvoMkA jaghanya aura utkRSTa AyuSya pramANa / 2. bhavana-deva tathA naraka gatike jIvoM ke utpanna honeke sthAna / 3. avagAhanA-jIvoMkA jaghanya [ kamase kama ] aura utkRSTa zarIrapramANa / 4. upapAtaviraha- eka jIva utpanna honeke bAda dUsarA jIva kaba utpanna ho ? usake sambandhameM jaghanya aura utkRSTa avadhi / 5. cyavanaviraha - eka jIvakI mRtyu [cyavana] honeke bAda dUsarA jhIva kaba cyavita ho (mRtyu ho) usa sambandhameM jaghanyotkRSTa avdhi| 6. upapAtasaMkhyA - devAdika vivakSita gatimeM eka samayameM eka sAtha kitane jIva utpanna hote haiM vh| 7. cyavanasaMkhyA-devAdi gatiyoM meMse eka samaya para kitane jIva eka sAtha cyavita ho (mRtyu ho) vaha / 8. gati-kisa kisa gatike jIva mRtyu pAkara kisa kisa gati-sthAnakoM meM jAe vaha / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsaMgrahaNIratna hindI ] gAthA-1 [ 17 9. Agati - devAdika gatiyoM meM kisa kisa gatimeMse jIva utpanna hote hai| isa taraha mukhya nau dvAra hue| ve naudvAra deva, naraka, tithaMca aura manuSya isa taraha cAroMgati-AzrayI varNana hetu nau gunA cAra [ 94 4 = 36 ] chattIsa dvAra hote haiM; parantu manuSyoM aura tiyacoMke utpanna honeke jo sthAna haiM ve upapAtazayyA aura nArakoMke narakAvAsakI taraha zAzvata na honese manuSya aura tiryaMcake sambandhameM 'bhavana' dvArakA vivecana nahIM kiyA jAegA, isalie ina do [ manuSyabhavana aura tiryaMcabhavana ] dvAra [36 meMse ] kama karane para kula cauMtIsa dvAroMkI vyAkhyA isa saMgrahaNI granthameM kI jAegI / ___ ina cauMtIsa dvAroM kI sulabhatAke liye sarala koSThaka cyavana saMkhyA | Agati viraha 1 deva / sthiti | bhavana | ava upapAta | cyavana | upapAta gAhanA | viraha | saMkhyA 2 nArakI 3 tiryaMca | 1 / 0 4 manuSya bhAratIya paramparAke anusAra pratyeka granthake prAraMbhameM maMgala, viSaya prayojana aura saMbaMdha ise anubandhacatuSTaya kahanekA niyama hai| yadyapi isa granthakArane inheM spaSTa zabdoMmeM nahIM kahA, phira bhI hama dUsarI tarahase soca leM / Upara batAye 34 dvAroMkI vyAkhyA, yaha isa granthakA viSaya hai| aura ina cauMtIsa dvAroMkA varNana aura 'ca' zabdase prAsaMgika devAdikake varNa, cihna ityAdi prakIrNaka viSaya yaha abhidheya hai| prazna :- isa grantharacanAkA prayojana kyA hai ? .... uttara :- prayojana do prakArakA hai| eka karttAke sambandhameM aura dUsarA zrotAke sambandhameM, ve pratyeka bhI punaH do prakArake haiN| karttAkA anantaraprayojana aura 14paramparaprayojana / usameM granthakartAkA abhipreta anantaraprayojana bhavyAnmAoMkA upakAra karanA vaha hai / ( arthAt zubha karmakA Azrava tathA azubha karmakI nirjarArUpa ) aura paramparaprayojanameM mokSakI prApti hai| zAstrameM kahA hai ki 'sarvajJoktopadezena yaH sattvAnAmamanugraham / karoti duHkhataptAnAM, sa prApnotyacirAcchivam // '. . 19. anantara tathA parampara ye donoM prayojana zrotAke yathAyogya ghaTA lenA / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-1 artha:-saMsArake trividha tApase tapta, duHkhI bane prANiyoMko sarvajJabhagavAn kathita upadeza dvArA jo upakAra karatA hai, vaha zIghra mokSasukha pAtA hai| aba granthakA zravaNa karanevAle zrotAke liye anantaraprayojana devAdi jIvoMke AyuSya AdikI jAnakArI aura paramparaprayojana mokSakI prApti hai / jisake lie kahA hai ki'samyagbhAvaparijJAnAd , viraktA bhavanti janAH / kriyAsaktA avidhnena, gacchanti paramAM gatim // '. ___ artha:-jo vastu jaisI ho usa vastukI vaisI jAnakArI honese virakta AtmAe~ saMvarakriyAke yogase vinarahita paramagati-mokSako pAtI haiM / ___ isa taraha isa granthake praNetA zrI candrasUri mahArAjane bhI sva-paraprayojana AzrayI isa. granthakI racanA kI hai| prazna:- yaha grantharacanA zrImAn candrasUri mahArAjane kyA svabuddhi-kalpanAse kI hai yA bhagavAnkI dvAdazAMgIke sambandhase kI hai ? uttara :-sambandha do prakArakA hai| upAya-upeya ( upAyopeya ) aura guruparvakrama, isameM yaha grantha vaha 'upAya' aura usameM rahA sarvaprakArakA tattvajJAna-rahasya vaha 'upeya' hai| donoMke sahayogase 'upAyopeya' sambandha sUcita hotA hai / dUsarA guruparvakrama, anantajJAnI paramAtmA mahAvIradevane deva, nArakI Adi jIvoMkA AyuSya, zarIrapramANa ityAdi kisa taraha kitanA hotA hai ? yaha deva, manuSyarUpa bAraha parSadAke samakSa yojanagAminI, sudhAsyandinI dhIra-gambhIra vANIke dvArA artharUpameM prakAzita kiyA, zrI sudharmAsvAmI Adi 2deggaNadhara bhagavantoMne isa arthakI dvAdazAMgIrUpameM (bAraha zAstroM )meM sUtraracanA kI / tadanantara unakI paramparAmeM hue zrImAn AryazyAma Adi maharSiyoMne isa arthakA prajJApanAdi sUtra-granthoM meM uddhAra kiyA, aura unameMse sArarUpa bAteM grahaNa kii| zrI jinabhadragaNikSamAzramaNajIne zrI bRhat-saMgrahaNI 2'granthakI racanA kI / yaha racanA adhika 500 gAthA pramANa vistAravAlI honese bAlajIvoM ke bodha hetu, usase bhI saMkSipta karake zrImAn candrasUrijIne isa anuvAda kiye gaye saMgrahaNIsUtrakI racanA honese yaha grantha bhI paramparAse zrI bhagavaMtakI dvAdazAMgIsvarUpa sUtraracanAke sAtha sambandha batAtA hai| arthAt yaha grantha bhagavantakI dvAdazAMgIke AdhAra para racita hai, parantu svamatikalpanAse racita nahIM hai, aisA spaSTa hotA hai| isalie guruparvakramagurukI paramparArUpa sambandha bhI isa granthakI racanA karanemeM barAbara rakSita huA hai| isa taraha maMgala, abhidheya, prayojana aura sambandha ye anubandhacatuSTaya jo ki granthake prAraMbhameM avazya kahanA cAhie, usakA digdarzana karAyA hai / [1] ___ avataraNa-jaisA ' uddeza ho vaisA hI nirdeza' ho sake isa nyAyake anusAra devoMke 20. sUtaM gaNahararaiyaM / 21. aba bhI yaha vidyamAna hai / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsaMgrahaNIratna hindI ] gAthA-2 [ 19 sthitipramukha dvAroMkI zurUAta karate granthakAra bhagavAna prathama cAra prakArake22 devoMmeMse bhavanapati devoMkI jaghanya sthitikA ardhagAthAse varNana karate haiM dasavAsasahassAI bhavaNavaINaM jahannaThiI // 2 // gAthArtha :-bhavanapati devoMkI jaghanya AyuSyasthiti dasahajAra varSa pramANa hotI hai // 2 // vizeSArtha-asurakumArAdi dasoM prakArake bhavanapati devoMkI tathA unakI deviyoMkI jaghanya AyuSyasthiti dasa hajAra varSakI hotI hai| isase nyUna AyuSyasthiti bhavanapatinikAyameM nahIM hotii| prathama bhavanapati 'bhavanavasanazIlA iti bhavanapatayaH' arthAt bhavanoM meM basanevAle 22. prazna-deva arthAt kyA ? kAraNa ki siddhAntameM deva pAMca prakArake kahe gaye haiM to yahAM Apa kisa devake sambandhameM varNana karanA cAhate haiM ? uttara-yadyapi siddhAntameM dravyadeva, naradeva, dharmadeva, devAdhideva aura bhAvadeva isa taraha pAMca prakArase deva kahe gaye haiN| unameM(1) dravyadeva-arthAt zubhakarmake dvArA devagatike saMbaMdhameM AyuSya-baMdha kara diyA ho, vaha manuSya athavA tiryaMca paJcendriya jIva / (2) naradeva-vaha sArvabhauma cakravartI rAjA, jisako caudaharatna, navanidhi tathA chaha khaNDoMkA svAmitva prApta huA ho / anya manuSyoMkI apekSA jo paudgalika RddhimeM sarvottama hote hai / (3) dharmadeva-jo zrItAraka jinezvaradevake pAvana pravacanake arthakA anusaraNa karanevAle aura uttama prakArake zAstrokta AcArako pAlanevAle haiM, ve AcArya mahArAjAdi / (4) devAdhideva-tIrthakaranAmakarmake udayase jo apanI sudhAsama vANI dvArA bhavyAtmAoM para asIma upakAra ... karate haiM vaisI paramapUjya sarvottama AtmAe / .. (5) bhAvadeva-jo vividha prakArakI krIDA karane meM lubdha haiM aura devagati nAma-karmakA udaya aura devAyuSdako bhoga rahe haiM ve / prathama jo cAra deva haiM ve ApekSika deva haiN| paraMtu yahAM to upara batAye anusAra bhAvadeva hI abhipreta haiM / arthAt'dIvyantIti devAH svacchandacAritvAt anavarata krIDAsaktacetasaH kSutpipAsAdibhityintamAghrAtA iti / dyotante vA bhAsvarazarIratvAdasthimAMsAsUkpabandharahitatvAt sarvAGgopAGgasundaratyAcca devAH // 'jo svacchandarUpase nirantara krIr3AmeM Asakta cittavAle haiM, jinako kSudhAtRvA bahuta kama lagatI hai, dedIpyamAna aura asthi mAMsa-rudhirAdi dhAtuoMse rahita vaikriya zarIra honeke sAtha jo sarvA gasundara haiM, ve hI deva kahalAte haiM, aura yahA~ vaise hI devoMkI vyAkhyAkA prakaraNa hai / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA-3-4 ve bhavanapati kahalAte haiM; yadyapi asurakumAra prathama nikAyake deva 23bahulatAse svakAyamAna pramANavAle paramaramaNIya cAroM ora bhityAdi AvaraNa rahita khule mahAmaNDapa hote haiM unameM rahanevAle haiM, bhavanoM meM to kvacit nivAsa karate haiM aura zeSa nAgakumArAdi nikAyake deva prAyaH bhavanoM meM vizeSataH rahate haiM aura kadAcit AvAsoM meM rahate haiM, tathApi sAmAnyataH . vizeSatayA bhavanoM meM basanevAle honese ve bhavanapati devoMke rUpa meM varNita haiN| [2] avataraNa:-nimna do gAthAoMse bhavanapati deva-deviyoMkI utkRSTa Ayu-sthitikA varNana .. karate haiM camara-bali sAramahiaM, taddevINaM tu tinni cattAri / paliyAI sar3AI, sesANaM nava-nikAyANaM // 3 // dAhiNa-diva-paliyaM, uttarao hu~ti dunni desUNA / taddevI-maddhapaliyaM, desUNaM AumukkosaM / / 4 / / gAthArtha :-camarendra aura balIMndrakA anukramase sAgaropama tathA sAgaropamase kucha adhika utkRSTa AyuSya / una donoM indroMkI deviyoMkA vramase sAdetIna palyopama tathA sAr3hecAra palyopama, zeSa rahe nau nikAyoMke dakSiNa dizAmeM rahe bhavanapati devoMkA Der3ha palyopama aura uttaradizAke bhavanapati devoMkA kucha nyUna do palyopama aura unakI deviyoMkA anukramase AdhA palyopama aura kucha nyUna eka palyopama-pramANa utkRSTa AyuSya hai // 3-4 // vizeSArtha:-bhavanapati deva dasa prakArake haiM, jo bAta 19 vI gAthA-prasaMga para granthakAra kahanevAle haiM / bhavanapatikI una dasoM nikAyoMmeM dakSiNa dizAkI taraphakA aura uttaradizAkI 23. prazna: kyA svargavAsa prApta koI bhI jIva manuSyaavatArameM zIghra hI avatarita ho sakatA hai ? uttara:-svargaloka arthAt devabhUmimeM gaye hue jIva kamase kama dasa hajAra varSakI jaghanyasthiti bhoge binA nizcayarUpa maratA nahIM / Ajakala 'amuka AtmA devaloka meM gaI' aisA loga kahaneko taiyAra hote haiM aura unhIM svargameM gaye huoMkA janma turaMta hI amuka sthAna para amukake vahA~ huA ityAdi bhaviSyAbhiprAya sambandhameM carcAkA uhApoha akhabAroMmeM bhI chapatA hai, parantu yaha bilakula ajJAnatAkA mithyA pralApa hai| yadi unakA 'svargagamana', vaha devaloka sthAna samajhakara kahA jAtA ho to usa devalokameM jAnevAle jIvako devazayyAmeM utpanna honeke bAda kamase kama dasa hajAra varSa to rahanA hI par3atA hai| vaisI bhavanapati yA vyaMtarakI jAtimeM utpanna haA ho to, manuSyarUpameM turanta kahA~se janma le sake ? hA~, manuSyalokameMse yadi usane pUrvameM manuSyagatike yogya AyuSyAdikA bandha par3A ho to manuSyabhavameM kisI bhI sthAnapara vaha jIva utpanna ho sake yaha bAta saMbhavita mAnanA yogya hai, parantu manuSyabhavameMse svargameM gaI AtmA mRtyu pAkara tatkAla (dasa hajAra varSa * pahale) hI manuSyasvarUpa janma le sake, isa bAtako paramatAraka zrI sarvajJabhagavantakA siddhAMta mAnya nahIM rakhatA / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsaMgrahaNIratna hindI ] gAthA 3-4 [21 taraphakA, isa taraha haraeka nikAyameM do do vibhAga jor3a (yugma ) meM rahe haiN| isa taraha dasoM nikAyoMke milakara bIsa vibhAga haiN| pratyeka vibhAgake madhyameM indrakA eka eka nivAsa hai| isa prakAra bIsa vibhAgake milakara kula bIsa indra bhavanapati-nikAyake kahe haiN| usameM pahale asurakumAra nikAyameM dakSiNa dizAke vibhAgameM rahanevAle asurakumAra devoMke adhipati camarendrakA utkRSTa AyuSya eka sAgaropamakA hai| usI asurakumAra nikAyakI uttaradizAke indra-balIndrakA utkRSTa AyuSya eka sAgaropamase kucha vizeSa hai| camarendrakI indrANIkA utkRSTa AyuSya sADhetIna 24palyopamakA hai aura balIndrakI devIkA utkRSTa AyuSya sADhecAra palyopamakA hai| isa taraha pahale nikAyake dakSiNendra tathA uttarendrakI AyuSyasthiti khii| zeSa nau nikAyake dakSiNendroM tathA uttarendroMkI sthiti kahate haiM / dakSiNadizAkI taraphake navoM nikAyoM ke dharaNendra-pramukha navoM indroMkA utkRSTa AyuSya Der3ha pAyoemakA jAne, arthAt unameMse pratyeka indrakI Ayu-sthiti samAna hai| isa taraha uttaradizAkI taraphake navoM nikAyoM ke bhUtAnandendrapramukha navoM indroMkI utkRSTa AyuSya sthiti deze arthAt kucha nyUna do palyopamakI jaane| bhavanapati nikAyake deva-deviyoMke jaghanya-utkRSTa AyuSyakA yaMtra asurakumAra nikAya dizAke deva-devI / jaghanya-AyuSya / utkRSTa-AyuSya dakSiNa dizAke devakA | dasa hajAra barSa 1 sAgaropama ,, dizAkI devIkA 33 palyopama | uttara dizAke devakA 1 sAgaropamase kucha adhika dizAkI devIkA | 43 palyopama dakSiNa dizAke devakA dasa hajAra varSa / 13 palyopama ,, dizAkI devIkA 3 palyopama uttara dizAke devakA deze nyUna do palyopama ,, dizAkI devIkA | ,, ,, eka palyopama nAgakumAra Adi nava nikAya - 24. haraeka nikAyakA paryAlocana kareMge to devoMse deviyoMkA AyuSya bahuta kama mAlUma hogA / isakA kAraNa socate lagatA hai ki devaloka yaha bhogaloka hai, ataH utkRSTAyuSI devoMke jIvanakAla daramyAna aneka nUtanatama deviyoMke saMyoga aura vaiSayika sukhoMke bhogake lie vaha Avazyaka hogA aura usake dvArA deva pUrvake puNyako bhoga dvArA samApta kara DAlate haiM / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 3-4 sAtha hI dakSiNadizAke dharaNendra pramukha navoM indroMkI deviyoMkA utkRSTa AyuSya Adhe palyopamakA hai| uttaradizAkI taraphake bhUtAnandendra-pramukha navoM indroMkI indrANiyoMkA AyuSya deze nyUna eka palyopamakA jAne / isa taraha usa usa nikAyameM rahanevAle indra aura indrANIke sivA anya bhavanapati devoM tathA unakI deviyoMkA jaghanya tathA utkRSTa AyuSya upalakSaNase pUrvokta kathanAnusAra yathAyogya samajha leM / [3-4] peacoasacacahacaracasacos hai palyopama tathA sAgaropamakA savistara svarUpa SaceaewwwREPROMOREPcence Percepoj sUcanA-isa granthameM bhavanapati Adi devoMke AyuSyake prasaMga para tathA anya padArthoMke vivaraNake prasaMga para palyopama, sAgaropama, utsarpiNI, avasarpiNI, pudgala-parAvarta Adi zabdoMkA ullekha AtA hai, parantu unako samajhAnevAlI mUla gAthAe~ isa candriyA saMgrahaNImeM nahIM haiN| ___ yadyapi sAmAnyataH asaMkhyAtAM varSakA eka palyopama aura dasa koDAkoDI palyopamakA eka sAgaropama hotA hai / parantu asaMkhya saMkhyA kitanI bar3I hai aura palyakI upamAke dvArA aura sAgarakI upamAke dvArA ve kAla pramANa kaise lAyA jAtA hai use samajhanA atyanta jarUrI honese granthAntarase usakA vistRta svarUpa yahA~ diyA jAtA hai / . sarvase alpa [ jaghanyameM jaghanya ] kAla eka samayakA hai jise sarvajJa bhagavanta hI jAna sakate haiN| aura usI atyanta sUkSmakAlako 'samaya' kahA jAtA hai| eka nimeSa [ A~kha banda karake kholane jitanA samaya ] mAtrameM asaMkhyAtA samaya vyatIta hotA hai, aisA sarvadarzI paramarSi puruSoMne prakAzita kiyA hai| mahAnubhAvo ! soco, eka nimeSamAtra meM asaMkhyAtA samaya calA jAe to samayarUpa kAla kitanA sUkSma hogA ? yaha bAta sAmAnya buddhivAloMko Azcarya utpanna karanevAlI hai, parantu vItarAga paramAtmAoMkA vacana anyathA hotA hI nahIM hai| " vItarAgA hi sarvajJA mithyA na bruvatekvacit / yasmAttasmAdvacasteSAM tathyaM bhUtArthadarzanam // " artha _" rAgadveSa rahita sarvajJa paramAtmA kadApi, asatya pratipAdana karaneke kAraNoMse rahita honese asatyakA pratipAdana karate hI nahIM, isalie unakA vacana "yathArtha-saca hai|" 25. Ajake vaijJAnika eka minaTake karor3aveM bhAgakA jJAna rakhate haiM to kSaNabhara vicAra kareM ki sAmAnya mAnava jar3ayaMtrakI madadase minaTakA karor3avA~ bhAga samajha sakeM, to trikAladarzI puruSa usase ati sUkSma samayako jJAnase jAneM aura kaheM to usameM zaMkAko jarA bhI sthAna nahIM hai / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsaMgrahaNIratna hindI] gAthA 3-4 [23 .yaha kAla vaha dravya hai tathApi pradezoM ke samudAyarUpa na honese use dharmAstikAyakI taraha 2 astikAya kahA nahIM hai / vAstavikatAse socane para yaha kAla, bhedoM ke abhAvavAlA hai| ataH kAlake bheda nahIM haiM, to bhI nizcaya aura vyavahAra rUpameM do bheda zAstroM meM kahe haiM / gatyupakAraka dharmAstikAya aura sthityupakAraka adharmAstikAyakI taraha yaha kAla dravya bhI upakArI hai| aura isI bAtako zrI tattvArthasUtrake pAMcaveM adhyAyameM 'vartanA pariNAma kriyA paratvAparatve ca kAlasya ' isa sUtra para samartha TIkAkAra zrI siddhasenagaNi mahArAjane savistara vyAkhyAse siddha kI hai| jisakA svarUpa prAraMbhake abhyAsIke lie ati kaThina honese yahA~ nahIM diyA hai| jijJAsuoMko usameM dekha lenA Avazyaka hai| yahA~ to vyAvahArika kAla darzAnekA prayojana honese vyAvahArika kAlakA svarUpa hI saMkSepameM diyA hai| vyAvahArika kAla arthAt kyA ? kahA hai ki 'yotiH zAstre yasya mAnam , ucyate samayAdikam / . sa vyAvahArikakAlaH, kAlavedibhirAmataH // '' yaha vyAvahArika kAla 2"samayase lekara zIrSaprahelikA (saMkhya ), asaMkhya aura ananta taka athavA zIrthaprahelikAse palyopama, sAgaropama, utsarpiNI, avasarpiNI, kAlacakra, pudgalaparAvartAdi aneka prakArase hai| 27. tasmAt mAnuSaloka-vyApI iha kAlo'sti samaya eka iha / ekatvAcca sa kAyo, na bhavati kAyo hi samudAyaH // 1 // 'samayAdyAzca kAlasya, vizeSAH sarvasaMmatAH / jagat prasiddhAH saMsiddhAH, siddhAntAdipramANataH // 1 // ' 'logANu bhAva-jaNiaM joisa-cakkaM bhaNaMti arihaMtA / sabve kAlavisesA, jassa gai visesaniSpannA' [jyotiSkaraMDaka] 'lokAnubhAvato jyotiScakraM bhramati sarvadA / nRkSetre tadgatibhavaH, kAlo nAnAvidhaH smRtaH // ' 'sUryAdikriyayA vyaktokRto nRkSetragocaraH / godohAdikriyAnir2yA pekSo'ddhAkAla ucyate // ' 'yAvatkSetraM svakiraNaizcarannudyotayedraviH / divasastAvati kSetre parato rajanI bhavet // ' [lokaprakAza] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 3-4 yaha vyAvahArika kAla manuSya kSetravartI tircha 4580000 paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa aura UrdhvAdhaH 1800 yojana-pramANa kSetrameM honekA zAstroM meM pratipAdana kiyA hai / vyAvahArikakAlake sambandhakI isa maryAdAkA kathana isIlie hai ki jisa kSetrameM sUrya-candrAdi jyotiScakra cara honeke sAtha apanI dedIpyamAna kiraNoMse prakAza dete haiM, usa kSetrameM vyaavhaarikkii| ginatI karanI hai aura samaya Adika sarvakAlako karanevAlA cara sUrya hI hai, isIlie use Aditya kahA jAtA hai| zrI bhagavatIsUtra meM prazna huA hai ki-' se keNa?gaM bhaMte ! evaM buccaI (sUre) Aicce sUre ? goyamA ! sUrAdiyA NaM samayAi vA AvaliyAi vA jAva ussappiNIi vA avasappiNIi yA se teNa?NaM jAva Aicce / ' (paMcamAMga-zrI bhagavatIjI za0 12, u0 6 ) zaMkA-kAlakA kSetra Upara anusAra agara maryAdita hai to devaloka Adi anya , sthAnoM meM devoM Adike AyuSyakA pramANa kisa apekSAse gine ? kyoMki una sthAnoM meM vyAvahArika kAlakA to abhAva hotA hai| uttara-devaloka Adi sthAnoMmeM vartita jIvoMke AyuSya AdikI gaNanA Upara batAye maryAdita kSetrameM vartita vyAvahArika kAlase hI karanI hai| vahA~ sUrya-candrake paribhramaNake abhAvameM samaya, Avali, muhUrta, divasa, mAsa, varSa Adi kAlakI utpatti nahIM hai; paraMtu yahA~ vartita vyAvahArika kAlase hI vahA~ke jIvoMkA AyuSya Adi ginanekA zAroM meM aneka sthaloM para pratipAdana kiyA hai| devalokameM sUrya-candrAdike abhAvameM andhakAra ho aisI zaMkA karanekI bhI jarUrata nahIM hai, kyoMki devoMke divya vimAnoMmeM rahe maNiratnoMkI adbhuta kAMti, sAthameM devoMkA apanA bhI puNyaprakarSa [ udyotanAmakarmakA udaya hotA hai ki vahA~ sarvadA udyota hI hotA hai / yahA~ sAthameM itanA samajhanA Avazyaka hai ki Upara batAye maryAdita kSetrameM jisa taraha vyAvahArika kAla hotA hai usI taraha naizcayika (vartanApariNAma-svarUpa ) kAla usa maryAdita kSetrameM aura anyatra devaloka Adi sarvasthAnoMmeM bhI hotA hai| ___ yaha vyAvahArika kAla 28atIta, anAgata aura vartamAna bhedako lekara tIna prakArakA hai| usameM atIta aura anAgatakAla anaMtasamayAtmaka hai / 28. 'avardhakRtya samayaM, vartamAnaM vivakSitam / .. bhUtaH samayarAziyaH kAlo'tItaH sa ucyate // ' 'avadhIkRtya samayaM vartamAnaM vivakSitam / ___ bhAvI samayarAziyaH kAlaH sa-syAdanAgataH // ' 'vartamAnaH punarvartamAnakasamayAtmakaH / asau naizcayikaH sarvo'pyanyastu vyAvahArikaH // ' [ kAlalokaprakAza, sarga 28] Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAdikAlakA svarUpa gAthA 3-4 [25 vartamAnakAla eka samayarUpa hI hai, kyoMki kAlakI vartanA eka samayarUpa vyavahAravAlI hai| pratyeka dravya-paryAyoM meM rahanevAlI tathA eka samaya jitane hI kAlameM svasattAkA anubhava karanevAlI jo vartanA vaha utpanna hote aura vinAza pAte bhAvoMke prathama samaya sambandhaviSayaka saMvyavahArarUpa hai / aura vaha taMdula (cAvala)ke vikAravat anumAnase samajhane yogya hai / tAtparya yaha hai ki utpanna hote aura vyaya pAte hue padArthoMke prathama samayakA vyavahAra arthAt jisa samaya para padArthakI utpatti huI tathA jisa samaya vinAzabhAva huA usa prathama samaya para hI vartanAkA saMvyavahAra hai| vaha vartanAkAla, samaya pramANa atisUkSma honese sarvajJa puruSoMse hI grAhya hai / jisake kAraNa kahA hai ki__'bisasya bAlA iva dahyamAnA, na lakSyate vikRtirihAgnipAte / tAM vedayante mita sarvabhAvAH, sUkSmo hi kAlo'numitena gamyaH // 1 // artha :-kamala nAlake taMtu * agni-saMyogase dahamAna hone para bhI hameM jJAta nahIM hotA, sAtha hI usakA vikArarUpa jo bhasma hai vaha bhI carmacakSuse dRSTigocara nahIM ho sakatA, tathApi sarva bhAvoMko jAnanevAle sarvajJa-paramAtmA to una vikArAdiko jAnate haiN| usI taraha sUkSmakAlako sarvajJa to jAnate hI haiM, lekina hamAre lie to vaha anumAnase hI jAnane yogya hai| usa sUkSmase sUkSma kAlakA jJAna karAne ke lie zAstrameM nIce anusAra dRSTAMta diye haiN| nimeSa (A~khakI palaka) mAtra hone meM jitanA samaya lagatA hai, usa kAlake asaMkhyAtabhAgako samaya kahate haiM, arthAt A~khakI eka palakameM asaMkhyAta samaya hote haiM / - isake lie dRSTAnta diyA hai ki kisI 24taruNa puruSane kisI atijIrNa vastrako zIghratAse phAr3a DAlA, usa samaya usa vastrake eka tantuse dUsare tantuko phAr3anemeM asaMkhya29.. 'jIrNa paTe bhidyamAne, taruNena balIyasA / kAlena yAvatA tantustruTatyeko jarAturaH // ' 'asaMkhyeyatamo bhAgo, yaH syAtkAlAya tAvataH / samaye samayaH saiSa, kathitastattvevadibhiH // ' 'tasmi~stantau yadekasminapakSmANi syuranekazaH / pratipakSma ca sAtAH, kSaNacchedyA asaGkhyazaH // ' 'teSAM kramAtchedaneSu bhavanti samayAH pRthak / asaMkhyaiH samayaistat syAttantorekasya bhedanam // ' [lokaprakAza, sarga 28 ] ' evaM patrazatodvedhe cakSusanmeSa eva ca / bhAvyAzcapuTTikAyAM cAsaMkhyeyAH samayA budhaiH // ' [ kAlaloka ] saM. 4 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI * [ gAthA 3-4 AAAAAAAAAM samaya bItA hotA hai to kalpanA karo ki usa jIrNavastra ko pUrA phaTane meM kitanA samaya bItA hogA? athavA dUsarI tarahase soce to saikar3oM kamalake patroMko koI balavAn puruSa svasAmarthyase tIkSNa-bhAlA uThAkara una sau patroMko eka sAtha cheda DAle, usameM vaha bhAlA eka patteko chedakara dUsare parNameM gayA, utanemeM asaMkhyAta samaya calA jAtA hai| taba chedanevAleko sthUlA se aisA hI lagatA hai ki maiMne eka hI sAthameM patra cheda kiyA, parantu sUkSmadRSTivAle sarvajJa usameM asaMkhyAta samaya vyatIta huA hai, aisA jJAnase jAna lete haiM / aisA sUkSmase sUkSma kAla vaha samaya hai| pUrva kathita varNanavAle samaya cauthe jaghanyayukta asaMkhyAtAkI saMkhyA jitane hote haiM, taba eka AvalikA hotI hai| aisI 256 AvalikA jitanA AyuSya sUkSma-nigodAdi jIvoMkA hotA hai, isase alpa AyuSya kisI bhI jIvakA hotA hI nahIM hai| isa kAraNa 256 AvalikA jitanA kAla eka kSullaka-bhavarUpa A~kA jAtA hai| eka muhUrtameM aise 65536 kSullaka bhava hote haiM, kyoMki eka muhUrtameM 301,67,77,216 AvalikAe~ hotI haiN| 4446 3451 AvalikA jitanA kAla eka prANa yA zvAsocchvAsa kahalAtA hai| yahA~ zvAsocchvAsa nIrogI, sukhI tathA yuvAvasthAko prApta ho aise puruSakA lenA, parantu rogI yA duHkhI manuSyakA zvAsocchvAsa nahIM lenA; kyoMki usake zvAsocchvAsa aniyamitarUpase calate hote haiN| ___ucchvAsako UrdhvagamanazIla aura nIce rakhane para adhogamanazIla 32niHzvAsa smjhnaa| yaha ucchvAsa aura niHzvAsa donoM milakara prANa [ zvAsocchvAsa ] hotA hai| [ isa eka zvAsocchvAsameM athavA eka prANameM 17 se adhika 17 335. kSullaka bhava hote haiN|] aise sAta prANa jitane kAlako 1 stoka kahA jAtA hai, aise 7 stoMkoMse [49 prANoMse ] 1 lava hotA hai| aise 77 lava hoM taba 1 muhUrta huA kahA jAtA hai| ye muhUrta 30. uktaM ca-egA koDI satasaTThI lakkhA sattahuttarI sahassA ya / doya sayA solahiyA AvaliyA iga muhuttammi // 31; 'haTTassa aNavagallamsa, niruvakiTThassa jaMtuNo / _ege usAsa nIsAse esa pANutti buccaI // 32. 'so'ntarmukha ucchvAsa: ' 'bahirmukhastu niHzvAsaH' / [ haimakoSa] 33. kAlakA vizeSa varNana 'taMdulavaicArika, kAlaloka, jaMbUdvIpaprajJapti, jyotiSakaraMDaka' ityAdi granthoMmeM vistArase diyA hai / jijJAsu vahA~ dekhe / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAdise lekara zIrSaprahelikA takakI saMkhyA gAthA 3-4 [ 27 , 34candramuhUrta aura sUryamuhUrta aise do prakArake haiN| isa muhUrtameM eka samaya kama hone para utkRSTa antarmuhUrta kahalAtA hai aura laghumeM laghu (jaghanya ) antarmuhUrta 9 samayakA hotA hai| 10 samayase lekara utkRSTa antamuhUrta meM eka samaya nyUna paryanta madhyama antarmuhUrta ginA jAtA hai| ataH yaha 'antarmuhUrta asaMkhya prakArase' hai aisA siddhAntoMmeM kahA gayA hai, yaha barAbara ghaTita hotA hai / 30 muhUrta [60 ghaDI ]kA 1 sUryadivasa hotA hai, aise 15 sUryadivasakA 1 sUryapakSa hotA hai aura 15 cAndra-divasakA bhI 1 cAndra-pakSa kahA jA sakatA hai, jise vyavahArameM pakSa-'pakhavAr3A' kahate haiN| aise do pakhavAr3oMse eka mAsa hotA hai, 12 mAsoMse 1-sUrya-saMvatsara hotA hai, pA~ca sUryasaMvatsaroMkA 1 yuga hotA hai, 84 lAkha sUryasaMvatsaroMse 1 pUrvAga, 84 lAkha pUrvAMgoMse 1 pUrva tathA 84 lAkha pUrvose 1 truTitAMga hotA hai, [itanA AyuSya zrI RSabhadeva svAmIkA thaa|] 84 lAkha truTitAMgoMse 1 truTita, 84 lAkha truTitoMse 1 aDaDAMga, aise caurAsI lAkha caurAsI lAkhase gunA karate hue zIrSaprahelikA taka aaye| jaise ki-3'aDaDAMga, 3 aDaDa, avavAMga, avava, huhukAMga, huhuka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, arthanipUrAMga, arthanipUra, ayutAMga, ayuta, prayutAMga, prayuta, nayutAMga, nayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga aura zIrSaprahelikA / isa taraha zIprihelikA 3degtakakI saMkhyA huii| pazcAt asaMkhyAta varSakA eka palyopama hotA hai, jisakA svarUpa isa prakAra hai| . 34. candramuhUrta ke bAda rAtrike muhUtoM ke nAma alaga-alaga prakAravAle haiM, unakA tathA sUryAyanadakSiNAyanAdi prakAroMkA vistRta svarUpa 'kAlalokaprakAza meM dekheM / 35. "puvvatuDiyADaDAvavahuhUya, taha-uppale ya-paumeya / aTThAvIsuM ca ThANA, cauNau yaM hoi ThANa-sayaM // " .36. jyotiekaraNDakAdi anya granthoMmeM isa saMkhyAke nAma alaga prakArase kahe haiM / . 37. Ajake pracalita gaNitakI taraha jainazAstrameM 18 . aMka paryanta hI saMkhyA yA unake nAma nahIM haiM, parantu 194 athavA matAntarase 250 aMka takakI saMkhyAe~ unake nAmoMke sAtha haiN| unameM eka matake anusAra zIrSaprahelikAkA aMka 7582632532730102411579735699756964062189 66848080183296, ina 54 aMkoM para 140 zUnya lagAne jitanA hotA hai, arthAt kula 194 aMka-pramANa haiM / isa taraha mAthurIvAcanA-prasaMga para anuyogadvArameM kahA gayA hai| zrI bhagavatIjI, jaMbUdvIpaprajJapti aura sthAnAMgAdi Agama granthoMmeM yahI abhiprAya vyakta huA hai| . jaba ki anya jyotiSkaraNDakAdigranthoMmeM usase bhI bRhat saMkhyA ginavAI hai, arthAt 70 aMkoMko 180 zUnya lagAnese 250 aMkapramANa saMkhyA prApta hotI hai / jo yaha rahI-187955179550112 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 28] [ gAthA 3-4 upalyopamake chaha prakAra haiM-1. uddhArapalyopama, 2. addhApalyopama tathA 3. kSetrapalyopama aura pratyekake sUkSma aura bAdara aise do bheda haiM aise kula chaha bheda hue / usI prakArase 3"sAgaropamake bhI chaha prakAra samajheM, jinheM Age batalAyA gayA hai| samayase lekara pudgala-parAvartanakI kAlasaMkhyAkA koSThaka nirvibhAjya kAle pramANa ... ... .. ... 1 samaya 9 samayakA .... ..... ... ... 1 jaghanya aMtarmuhUrta 4degcauthA jalyu0 asaMkhyAtAkI saMkhyA pramANa samayoMkI . 1 AvalikA 256 AvalikAkA ... ... ... 1 kSullaka bhava. .. 2223 3334 AvalikAkA ... ... ... 1 ucchvAsa athavA niHzvAsa 4446 3456 AvalikAkA athavA sAdhika 17 / 1 prANa (zvAsocchvAsa) kSullaka-bhavana athavA ucchvAsa niHzvAsa milakara 7 prANoMkA 1 stoka 7 stokase ___... 1 lava 383 lavoMse (24 minaTakI jo ghar3I hotI hai vaha) . . 1 ghar3I 5954190096998134307707974654942619777476572573457186816 ( kula 70 aMka saMkhyA) aura Upara 180 zUnya rakheM, jisase 250 aMka saMkhyA AtI hai isa taraha 'valabhI' (valabhIpura nagarameM huI ) vAcanAmeM kahA gayA hai / / isake atirikta dUsaroMne bhI dUsarI bahutasI alaga-alaga rItiyA~ batAI hai, isake lie 'zrI mahAvIrAcAryakRta-gaNita0 saMgraha' Adi dekhanekA anurodha hai / 38. palya-arthAt bA~sakI salAiyoMse banA pyAlA athavA palya arthAt kuAM, athavA gaDDhA bhI kahA jAya, usa upamAse diyA jAtA pramANa 'palyopama-pramANa' kahA jAtA hai| 39. sAgaropama-arthAt sAgara (samudra)kA pAra jisa taraha nahIM pAyA jAtA, usI taraha isa pramANakA bhI pAra nahIM pA sakate, jisase sAgarakI upamAvAlA aisA kAla vaha sAgaropama kAla kahA jAe / 40. cauthe jaghanyayukta asaMkhyAtAkI jo saMkhyA hai vaha saMkhyA-pramANa samayoMse milakara 1 AvalikA hotI hai, 256 AvalikAkA 1 kSullaka-bhava hotA hai, 4456 3459 AvalikA-kAlase 1 stoka hotA hai, 7 stokose 1 lava hotA hai, 77 lavoMse eka muhUrta hotA hai / sAtha hI eka muhUrtameM 65536 kSullaka bhava bhI hote haiM / muhUrtake bheda bahuta honese 3773 bhava bhI kama par3ate haiM / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAstrakA Azcaryajanaka vizAla saMkhyaka gaNita gAthA 3-4 [ 29 77 laboMse athavA 2 ghar3iyoMse athavA 65536 / 1 (cAndra) muhUrta hotA hai / kSullaka bhavoMse athavA 16777216 AvalikAoMse 1 (eka sAmAyika-kAla) athavA 3773 prANoMse samayona 2 ghar3iyoMkA 1 utkRSTa antarmuhUrta hotA hai| anya prakArasenirvibhAjya asaMkhya samayakA 1 nimeSa 18 nimeSoMse 1 kASThA 2 kASThAoMse 15 lavoMse 1 kalA 2 kalAoMse 1 leza 15 lezoMse / 1kSaNa 6 kSaNoMkI 1 ghaTikA [asaMkhyAtA samayoMkA eka nimeSa pramANa bhI hotA hai| aSTAdaza nimeSase eka kASThA, 2 kASThAse eka lava, 15 lavoMse 1 kalA, 2 kalAse 1 leza, 15 lezoMse 1 kSaNa, 6 kSaNo se 1 ghaTikA (nADikA), 2 ghaTikAse 1 muhUrta ] . 30 muhUrtAse eka ahorAtra (divasa), 15 ahorAtroM se 1 zuklapakSa, vaise ..hI dUsare 15 ahorAtroM kA 1 kRSNapakSa, 2 pakSa milakara 1 mAsa hotA hai, 2 mAsa milakara 1 Rtu hotI hai| [ bAraha mAsoMkI-2 mAsakI eka Rtuke hisAbase 6 Rtue~ hotI haiM / 1. hemaMta, 2. zizira, 3. vasaMta, 4. grISma, 5. varSA, aura 6. zarada Rtu] / tIna Rtue~ milakara 1 ayana, 2 ayanoM se 1 saMvatsara, 5 saMvatsaroM se 1 yuga, 20 yugoM se eka zata (100) varSa, dazazata (100) varSose eka sahasra (1000) varSa, zatasahasra varSoMse eka lakSa varSa, 84 lAkha varSoMse eka pUrvAga, 70 lAkha karor3a 56 hajAra karor3a varSoMse 1 pUrva hotA hai, 84 lAkha pUrvose 1 truTitAMga hotA hai tathA isa truTitAMgakI saMkhyAko 84 lAkhase 25 bAra guNAna karanese zIrSa-prahelikAkA pramANa A jAtA hai| ye saba aura inase AgekA pramANa Uparase' cAlU vivaraNameM dekheM / 'aSTAdaza nimeSAH syuH kASThA kASThAdvayaM lavaH / kalAH taiH paJcadazabhirlezastadvitayena ca // kSaNastaiH paJcadazabhiH, kSaNaiH SaDbhistu nADikA / ... sA dhArikA-ghaTikA ca muhUrtastadvayena ca // triMzatA tairahorAtraH,...paJcadazAhorAtraH syAt pakSaH, sa bahulo'sitazca / .. - pakSI mAsaH / dvau dvau mArgAdikAvRtaH // . zizirAvaistribhiH tribhiH ayanam , akne dvai ksaraH / [ haimakoSa ] Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 3-4 2 ghaTikAoMse 1 muhUrta 30 muhUrtakA 1 divasa (ahorAtra) 15 divasakA 1 pakSa (pakhavArA) 2 pakSoMkA 3 divasoMkA 1 mAsa 2 mAsoMse 1 Rtu 3 RtuoMse [183 divasa, vA 6 mAsa] 1 ayana [6 mAsa] 2 ayanoMse [12 mAsa ] athavA 41chaha RtuoMse- 1 varSa 5 (saura) varSoMse 1 yuga 20 yugoMse 1 zata varSa [100] dasa zata varSoMse 1 sahana varSa zata sahasra varSAMse 1 lakSa varSa 84 lakSa varSoMse 1 pUrvAga 84 lAkha pUrvAgase [70 lAkha kroDa 56 hajAra kror3a sUrya-varSoMse] 1 pUrva 84 lAkha pUrvase 1 truTitAMga [prathama prabhukA AyuSya] 84 lAkha truTitAMgoMse 1 truTita 84 lAkha truTitoMse 1 aDaDAMga 84 lAkha aDaDAMgoMse 1 2aDaDa 84 lAkha aDaDoMse 1 avavAMga 84 lAkha avavAMgoMse 1 4avava 84 lAkha avavoMse 1.hUhakAMga 84 lAkha hUhUkAMgoMse 1 hUhUka 84 lAkha hUhUkoMse 1 utpalAMga 84 lAkha utpalAMgoMse 1 utpala 84 lAkha utpaloMse 1 padmAMga 84 lAkha padmAMgoMse 1 padma 84 lAkha padmoMse 1 nalinAMga 84 lAkha nalinAMgoMse 1 nalina 84 lAkha nalinoMse 1 'arthanipUrAMga 41. jisake viSayoMmeM kahA hai ki-'pAusa vAsAratto sarao hemaMta vasaMta gimhAya / ee khalu chappi uU, jiNavara-diTThA mae siTThA / / '' 1. athavA-aTaTAMga / 2. aTa / 3. ayavAMga / 4. ayava / 5. acchanikurAMga / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ palyopama, sAgaropamAdikAlamAnakI vyAkhyA gAthA-3-4 [ 31 84 lAkha artha nipUrAMgoMse 1 arthanipUra 84 lAkha artha nipUroMse 1 ayutAMga 84 lAkha ayutAMgoMse 1 ayuta 84 lAkha ayutoMse 1 prayutAMga 84 lAkha prayutAMgoMse 1 prayuta 84 lAkha prayutoMse 1 nayutAMga 84 lAkha nayutAMgoMse 1 nayuta 84 lAkha nayutoMse 1 cUlikAMga 84 lAkha cUlikAMgoMse 1 cUlikA 84 lAkha cUlikAoMse 1 zIrSa prahelikAMga 84 lAkha zIrSa-prahelikAMgoMse 1 *zIrSa-prahelikA (saMkhyAta varSa) __ asaMkhyAtA varSakA (palya prarUpaNAse) 1 palyopama (chaha bhedoMkA) 10 koDAkoDI palyopamakA 1 sAgaropama (kula chaha prakArakA) 1 utsarpiNI athavA itane hI 10 koDAkoDI addhA-sAgaropamakI kAlakI 1 avasarpiNI chaH chaH ArA pramANa 20 koDAkoDI addhA-sAgaropamakI 1 kAlacakra hotA hai athavA 1 utsarpiNI athavA 1 pudgala-parAvarta hotA hai 1 avasarpiNI milakara anantA kAlacakrakA | aura vaha cAra prakArakA hai| // bAdara-uddhAra-palyopama 1 // 42utsedhAMgulake pramANa dvArA niSpanna 1 yojana [cAra kosa ] gaharA ghanavRtta kuA~ [laMbAI, caur3AI aura gaharAI tInoMkA pramANa samAna honese ghanavRtta kahA jAtA hai ] jisakI paridhi 1 yojana lAbhaga hotI hai, vaha kuA~ siddhAntokta abhiprAyase * jaina dharmameM sabase bar3I aura saMkhyAtAkI ginatImeM yaha saMkhyA hai| jisameM 54 aMka 140 zUnya hai| saba milakara 194 aMkAtmaka saMkhyA sabase bar3I hai / zIrSaprahelikA aMzomeM isa prakAra hai| 7682 632630730112411577369975696406218166848080183296 isake Age 140 zUnyAMka hote haiN| jyotikaraMDameM 250 aMka batAye hai / itara granthoMmeM dUsare prakArase saMkhyAmAna batAyA hai| 42. yaha hamArA cAlU mApa hai / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-3-4 mahAvidehakSetravartI meruke samIpa Aye devakuru aura 43uttarakuru-kSetrake yugalika manuSyoM ke muMDana kiye hue 44mastakoM para ekase sAta dina taka uge hue "bAlApoMse bhrnaa| pravacana sAroddhAra tathA saMgrahaNIvRttimeM to mastaka muMDAneke bAda eka, do yAvat utkRSTase sAta dinake uge hue bAlAgra lenA kevala itanA hI kathana huA hai| arthAt amuka kSetrAzrayI lenekA sUcana nahIM hai| kSetrasamAsasvopazavRttike abhiprAyase devakuru-uttarakurumeM utpanna [ina kSetravartI yugalikoMke bAla sUkSma haiM isalie] sAta divasake 4 meDheke eka utsedhAMgula pramANa eka hI romake sAta bAra ATha-ATha khaNDa kareM taba 1 utsedhAMgula mApake eka bAlake saba milakara 20,97,152 roma-khaNDa hoN| aise ati sUkSma kiye hue roma-khaMDoMse isa palyako bharanA, ityAdi sAMpradAyika [ guru-paramparAkA ] artha hai| isa taraha eka utsedhAMgulapramANa bAlake sAta-sAta bAra ATha-ATha Tukar3e karake, usa palyako paripUrNa bharanese, eka utsedhAMgulapramANa moTe palyake talaveke kSetrameM 20,97,152 romakhaMDa samA sakate haiN| eka eka aMgulake kiye romakhaMDoMkI rAziko caubIsa aMguloMkA eka hAtha honese, 24. gune kareM to eka hAtha jitanI jagahameM 5,03,31,648 [ 5 karor3a, 3 lAkha, 31 hajAra, 6 sau aura 48 ] roma khaMDa samA jAte haiM, puna: use hI cAra hAthakA dhanuSya honese cAragune kareM to 20,13,26,592 [ bIsa karor3a, 13 lAkha, 26 hajAra, 5 sau 92 ] romakhaMDa 1 dhanuSya palyakSetrameM samAte, haiM, punaH use hI 2000 daMDa [ athavA dhanuSya ] kA eka kosa honeke kAraNa 2000 gunA kareM taba 4,02,65,31, 84,000 [ 4 kharva, 2 araba 65 karor3a, 31 lAkha 84 hajAra ] roma-rAzi 1 kosa jitane palyake kSetrameM samA jAtI hai| cAra kosakA eka yojana honese ukta saMkhyAko cAra gunA kareM taba 1,6,10,61,27,36,000 [1 nikharva, 6 kharva, 10 araba, 61 karor3a, 27 lAkha, 43. yaha abhiprAya kSetrasamAsa aura jambUdvIpa prajJaptikI vRttikA hai| aura jinabhadragaNi kSamAzramaNakA bhI yahI abhiprAya hai| 44. yugalikoMko muMDana nahIM hotA hai lekina dRSTAMtake liye batAyA hai| 45. bAlAgra arthAt bAlakA agra bhAga nahIM hai kintu 'amuka pramANa bAla ' lenA arthAt 1 se 7 dina takakA bar3hA huA bAla vaha bAlAgra / 46. vivakSita 1 romake prathama bAra 8 khaMDa kiye, usake dUsarI bAra haraeka 8 khaMDake ATha ATha bAra TukaDe kiye taba 64, 64 khaMDameM pratyeka khaMDake tIsarI bAra ATha-ATha khaMDa kareM taba 512. cauthI bAra 4016, pAMcavIM bAra 32768, chaThI bAra 262194 aura sAtavIM bAra kareM taba 2097152 khaMDa, 1 utsedhAMgula-pramANa eka bAlake hoN| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayAdikAlakA svarUpa gAthA 3-4 [33 36 hajAra ] romakhaMDa kevala palyakI eka yojana laMbI zreNimeM samA jAeM jaba ki dUsarI aneka zreNiyA~ bhareM taba mAtra kue~kA talabhAga hI DhaMkA jaae| ataH usa samagra talaveko bAlApoMse saMpUrNa bharaneke lie 1610612736000 kI ukta saMkhyAkA varga kareM arthAt punaH utanI hI saMkhyAse gune taba 2594073385365405696 romakhaMDoMse kevala talayA hI pUrita hoN| itanI bAla-sakhyAse eka hI praratararacanA huI kahI jAya / pUrvokta saMkhyApramANa dUsare bAloMkI paratoMko bhareM to samagra kuA~ bhara jaae| yaha ginatI 'ghanavRtta' karanekI thI, paraMtu yahAM ghanacaurasa kue~kI huI / to aba usa romakhaMDako utane hI romakhaMDoMse punaH gune to 4178047632588158427784540256000000000 itane romakhaMDoMse 'ghanacaurasa' kuA~ bhara jaae| 'ghanavRtta' kuA~ bharaneke lie prastuta saMkhyAko 19 4"gunI karake 24 se bha.ga kare to 33 karor3a, 7 lAkha, 62 hajAra, 104 koDAkoDI koDAkoDI; 24 lAkha, 65 hajAra, 625 koDAkoDI koDI, 42 lAkha, 19 hajAra, 960 koDAkoDI, 97 lAkha, 65 hajAra, 600 karor3a 48(330762104 koDAkoDI koDAkoDI 2465625, koDAkoDI koDI,, 4211960 koDAkoDI, 9753600,0000000) itane bAlApoMkI rAziyoMse sampUrNa kuA~ bhara jAe / ina bAloMko khacAkhaca bharanA aura unheM aisA nibiDa bharanA kI una bAlAoMko agni jalA na sake, pAnI bhigo na sake aura cakravartI jaise ki mahAsenA usa bAlAgra para sparza karatI huI nikala jAe, to bhI vaha bAlAgra jhukatA nahIM (dabatA nahIM) isa taraha bAlAtroMse ThasAThasa bhare hue kue~ meMse haraeka samaya para ekaeka bAlAgra samuddhRta karanA arthAt nikAlanA, aise samaya samaya para bAlAna nikAlate hue jitane samayameM vaha palya sarvathA bAlAgrase rahita ho jAe utane samayako 'bAdara uddhArapalyopama' kahA jAe / ____kue~ke bAhara uddhAra karanekI mukhyatAse yaha nAma diyA gayA hai| isa palyopamakA kAla mAna saMkhyAta samayamAtra hai, kyoMki eka eka samaya para bAlAgra nikAlanA hai / bAlApoMkI saMkhyA maryAdita hI hai aura nimeSa-mAtrameM asaMkhyAta samaya ho jAtA hai| isa nimeSa-kAlase 47. zataka karmagrantha TIkAmeM caurasakA vRtta karaneke lie isa viSayameM 19 se gunA karake 22 se bhAga denA batAyA hai| 48. jisake lie lokaprakAzameM kahA hai ki tritrikhAzvarasAkSyAzAvAIyakSyabdhirasendriyAH / vipaJcacaturyekAM-kAMkaSaTkhAMkavAjinaH // 1 // paJca trINi ca SaT kiJca navakhAni tataH param / AditaH palyaromAMzarAzisaMkhyAMka saMgrahaH // 2 // bR. saM. 5 48. / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 2 bhI isa palyopamakA kAla atialpa hai| yaha kAla-pramANa jagatkI kisI bhI 48vastukA kAla batAne meM upayogI nahIM hai| kevala Age kahA gayA 'sUkSma-uddhAra palyopama' sukhase jAnA jA sake isIlie bAdara uddhAra palyopamakA svarUpa batAnemeM AyA hai| iti bAdarauddhAra-palyopama-svarUpam // 1. aise dasa koDAkoDI bAdara-uddhAra-palyopamase eka 'bAdarauddhArasAgaropama' hotA hai| sUkSmauddhAra palyopamam // 2 // sUkSma-uddhArapalyopama - pahale bAdara uddhAra palyopamake nirUpaNameM jisa taraha kuA~ bharA hai usI taraha yahA~ bharA huA samajheM / aba usa kue~meM pahale jo sUkSma bAlAgra bhare the, unameMse pratyeka bAlAtroM ke buddhimAn puruSa buddhikI kalpanAse asaMkhya asaMkhyakhaMDa kalpita kreN| dravyapramANase ve romakhaMDa kaise hoM ? to vizuddha locanavAlA chadmastha jIva jaise sUkSma [ ApekSika sUkSma ] pudgala-skaMdhako dekha sakatA hai, usake asaMkhyAta bhAga jitane sUkSma ye bAlAgra hote haiN| kSetrase isa bAlApakA pramANa batAte hue kahate haiM ki sUkSma-sAdhAraNa vanaspatikAya (nigoda )ke jIvakA zarIra jitane kSetrameM simaTakara rahatA hai, usakI apekSA asaMkhyaguNa adhikakSetrameM ye romakhaMDa simaTa sakate haiM / sAtha hI anya bahuzruta bhagavanta kathana karate haiM ki-asaMkhyAtaveM bhAgake pramANAnurUpa jo bAlAgra haiM ve paryApta bAdara pRthvIkAyake zarIra-tulya hote haiN| ye sarva romakhaMDa paraspara samAna pramANavAle aura sarva ananta-pradezAtmaka hote haiN| isa taraha pUrvakI rItise pUrvapramANavAle usa palyake aMdara rahe jo bAlAgra jinake sUkSma uddhAra palyopamakA pramANa nikAlane ke lie (pratyeka ) ke asaMkhya asaMkhya khaMDa kalpita kiye haiM, una kalpita bAlAtroM meMse pratisamaya, eka eka bAlAgrako palyameMse bAhara nikAle, aisA karate hue jitane samaya meM-kAlameM vaha palya bAlApoMse niHzeSa ho jAe, usa kAlako 'sUkSma-uddhAra-palyopama' kahA jAtA hai| yaha palyopama saMkhyAtA karor3a varSa pramANakA hai| aise dasa koDAkoDI sUkSma-uddhAra-palyopamase eka 2. ' sUkSma-uddhAra-sAgaropama' hotA hai| isa sUkSma-uddhAra palyopama aura sUkSma-uddhAra-sAgaropamase ti lokavartI asaMkhyAta dvIpa-samudroMkI saMkhyAkI tulanA ho sakatI hai, kyoMki pacIsa koDAkoDI [ 2500000000000000] sUkSma uddhAra palyopamake jitane samaya haiM utane hI dvApasamudra haiM, isIlie 49. jisake lie anuyogadvArameM kahA hai ki-" eehiM vAvahAriya-uddhArapaliovamasAgarovamehiM ki pau [o] yaNaM ? eehiM vAvahAriya-uddhArapali-ovamasAgarovamehiM Natthi kiMcippaoyaNaM, kevalaM pannavaNA, pannavijjaI / " [gA. 107] sUkSma bAlApoMse uddhAra karate samaya kAlapramANa nikalanese yaha nAma sAnvarthaka hai / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ palyopama, sAgaropamAdikAlamAnakI vyAkhyA gAthA 3-4 [ 35 to 25 5degkoDAkoDI kuoM meM pUrvarItise kiye asaMkhya-asaMkhya khaNDoMvAle romakhaNDoMkI jitanI saMkhyA ho utane dvIpa-samudra haiM arthAt sAgaropamase 51DhAI sUkSmauddhAra sAgaropamake jitane samaya hai utane hI dvIpasamudra haiN| iti sUkSma-uddhAra-palyopamasvarUpam // bAdara-addhApalyopamam // 3 // pahale 'bAdara uddhAra palyopama 'ke samaya jisa mApake palpameM jisa taraha bAlAgra bhare the, usI taraha yahA~ bhI kalpanA kareM / usa samaya, usa palyameMse prathama pratisamaya-uddhAra kriyA kI thI, taba yahA~ bAdara addhApalyopama nikAlaneke lie, hara sau varSa meM eka eka bAlAgra mAtra nikAlanA, arthAt sau varSa hoM taba eka bAra eka bAlAgra kama krnaa| dUsare sau varSa hoM taba eka dUsarA bAlAgra bAhara nikAlanA. isa taraha kriyA karate jaba vaha palya bAlApoMse rahita ho jAe taba bAdara-addhA-palyopama hotA hai| yaha palyopama saMkhyAtA eka karor3a varSa pramANa hai aura isakA nirUpaNa Age kahe jAnevAle 'sUkSmaaddhApalyopama'ko samajhaneke liye hI hai| aise dasa koDAkoDI sUkSma addhApalyopamase eka 3. 'sUkSmaaddhAsAgaropama' hotA hai| yahA~ ' addhA' arthAt samayake sAtha tulanA kiyA huA kAla / sUkSma-addhApalyopamam / / 4 / / pahale sUkSma uddhAra palyopamake prasaMga para pratyeka bAdara romakhaNDoMkA jisa taraha asaMkhyAta asaMkhyAta khaNDa kalpita kiye the vaise hI yahA~ para kalpita kareM, (palyapramANa pUrvavat samajhanA) kalpanA karake pratisamaya nahIM nikAlakara hara sau varSa para eka eka bAlAgra ____50. koDAkoDI arthAt kisI bhI mUla saMkhyAko eka karor3ase gunA karanese jo saMkhyA prApta ho, vaha samajhanA / jisa taraha 100000000 dasa karoDako 10000000 eka karor3ase gunA kare to 1000000000000000 (dasa koDAkoDI) saMkhyA hotI hai, parantu vargagaNitakI taraha utanI saMkhyAko utanI saMkhyAse gunA karanA aisA nahIM / 51. 'eehiM suhumauddhArapaliovamasAgarovamehiM dIpa samuddANaM uddhAro dheppaI // ' siddhAnte'pyuktaM* " kevaiyA NaM bhaMte / dIva-samuddA uddhAreNaM pannatA ? goyamA / jAvaiANaM aDDhAijANaM uddhAra sAgarovamANaM uddhAra, samayA, evaiyANaM dIvasamuddA uddhAreNaM pannatta ! // ' anye'pyAhuH. ." jAvaio uddhAro, aDDhAijjANa sAgarANa bhave / tAvaiyA khalu loe, havaMti dIvA-samuddA ya // " [pra. sAro. dvA. 159] Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA-5-6 nikAlanA aura nikAlate nikAlate jaba vaha kuA~ khAlI ho jAe taba eka 'sUkSmaaddhApalyoma' hotA hai| aise dasa koDAkoDI sUkSmaaddhApalyopamase eka 4. 'sUkSmaaddhAsAgaropama' hotA hai| isa sUkSma-addhA-palyopama athavA sAgaropama dvArA naraka Adi cAroM gatiyoM ke jIvoMkI 52AyuHsthiti [ bhavasthiti ] tathA jIvoMkI svakAya-sthitiyA~ Adi mApI jAtI haiN| bAdara-kSetra palyopamam // 5 // jisa mApake bAlApoMko sAta bAra, ATha-ATha khaMDa karanese kuA~ bharA hai, usI palyameM sthita pratyeka romakhaNDoMmeM, asaMkhya asaMkhya AkAza pradeza andara aura bAharase bhI sparza karake rahe haiM aura asparza rUpameM bhI rahe haiM, unameM sparza karake rahe hue. AkAzapradezoMkI apekSA aspRSTa AkAzapradeza asaMkhyAta haiN| una bAlAtroMse spRSTabaddha AkAzapradezoMko pratyeka samaya eka-ekakara bAhara nikAleM aura nikAlate-nikAlate sparzita sarva AkAzapradeza jaba khAlI ho jAe~ taba utanA samaya bAdara-kSetra-palyopama kahA jaae| yaha palyopama asaMkhya kAlacakra pramANa hai| aise dasa koDAkoDI bAdarakSetra palyopamase eka 5. 'bAdarakSetrasAgaropama' hotA hai| isa bAdara palyopama-sAgaropamake kathanakA prayojana sUkSmakSetrapalyopama samajhaneke lie hI hai| : sUkSma-kSetra palyopamam // 6 // sUkSmabAdarakSetrapalyopamake prasaMga para jina prakArake bAlAtroMse ukta pramANa palya bharA thA, usI prakArase bhare palyameM pratyeka romakhaNDoMke andara sparza kiye hue aura nahIM sparza kiye AkAza-pradezakA vivaraNa kiyA gayA thaa| vartamAna prasaMgameM itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki bAlAgra itane to khacAkhaca bhare hue haiM ki, ve pracaNDavAyuse bhI ur3a nahIM sakate, agAdha jJAnadRSTivAle trikAladarzI jJAnI puruSoMne yathArtha dekhA hai aura isalie yathArtha prakAzita kiyA hai| nibiDa rItise bhare aura asaMkhyabAra khaNDita karake kalpita una bAlAnoM meM bhI eka bAlAgrase dUsarA bAlAgra, dUsarese tIsarA, aise sabhI ke antarAlameM asaMkhyAta asaMkhyAta AkAzapradeza haiN| ataH sacamuca dekhe to spRSTake badale aspRSTa AkAza pradeza bahuta ( asaMkhyaguNA ) mila jaaeNgeN| isa taraha spRSTAspRSTa AkAza pradeza do prakArake hue, eka sparzita aura dUsare asprshit| donoM prakArake AkAzapradezoM meM se pratisamaya spRSTa aura aspRSTa AkAzapradezako kama karate hue jaba vaha palya jJAnIkI dRSTise spRSTAspRSTa donoM prakArake AkAzapradezoMse niHzeSa ho jAya taba 'sUkSmakSetrapalyopama' hotA hai / 52. jisake liye kahA hai ki-" eehiM suhumaaddhApaliovamasAgarovamehi neraiyatirikkhajoNiyamaNuyadevANaM AuyAI mAvijaMti" iti / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainazAstrakA Azcaryajanaka vizAla saMkhyaka gaNitagAthA 5-6 / 37 - yadyapi yahA~ bAlApoMkA asaMkhyabAra khaNDa karanekA kucha bhI prayojana nahIM hai, kyoMki sAre palyameM sthita sarva AkAzapradezoMko to nikAlanA hai hI, tathApi bAlApoMke asaMkhyAta khaNDa karaneke sAtha bharanekA kyA kAraNa hai ? isa zaMkAke samAdhAnameM yaha samajheM ki dRSTivAda nAmake bArahaveM sUtrAMgameM kucha dravyapramANa spRSTa AkAzapradezoMse, kucha mAtra aspRSTa AkAzapradeza-pramANase aura kucha spRSTAspRSTa AkAzapradezoMse--isa taraha tInoM rItiyoMse mApa honese tInoM rItiyoMse-kAlakA mAna samajhaneke lie ukta 53 prarUpaNA kI hai| prazna-isa palyameM sthita bAlAgra isa prakAra nibiDa bhare hote haiM ki cakravartIkA sainya eka bAra zAyada calA jAe to bhI ve bAlAgra jarA bhI daba nahIM sakate, to aise palyameM bhI aspRSTa AkAzapradeza kyA sambhava hai ? uttara-hA~ ! palyameM sthita romakhaNDa cAhe jaise khacAkhaca bhare hoM taba bhI vaha romakhaNDa vastu hI audArika vargaNAkI honese aise bAdara pariNAmavAlI hai ki jisakA skandha aise prakArakA ghana-pariNAmavAlA nahIM ho sakatA ki jo skandha sva-sthAnavartI AkAza-pradezoM meM vyAvRtta (vyApta ) ho jAya, ataH haraeka bAlAgra aneka chidroMvAlA hai| vaha chidroM meM bhI AkAzapradezase aspRSTa hotA hai| kisI bhI audArikAdi zarIra skandhake avayava sarvathA nizchidraka nahIM hote, isI kAraNa spRSTakI apekSA aspRSTa AkAza-pradeza asaMkhyaguNa bhI saMbhavita ho sakate haiN| sAtha hI, romakhaNDa bAdarapariNAmavAle haiM to AkAzapradeza to ati sUkSma-pariNAmavAle aura arUpI haiN| isalie bAdara pariNAmavAlI vastumeM ati sUkSmapariNAmI aspRSTa AkAzapradeza saMbhavita ho usameM kisI bhI prakArakA visaMvAda hai hI nahIM / eka bAhya udAharaNa dvArA ise samajha sakeMge ki 54kumhaDoMse bharI koThImeM paraspara polApana hotA hai aura usa polepanameM bahutase bijaure ke phala samA sakate haiM, una bijauroM meM pravartamAna polepanameM hare raha sakate haiM, hare ke pole bhAgoMmeM jharavera raha sakate haiM, beroMke polepanameM cane samA sakate haiM, caneke antarameM tila, usake AMtarameM sarasoM Adi sUkSmasUkSmatara vastue~ samA sakatI haiM; tadanantara eka ati sUkSmapariNAmI AkAza-pradeza bAlApoMse 53. usake lie dekheM bRhatsaMgrahaNI, anuyogadvArasUtra, paMcama-karmagrantha vRtti Adi / 54. 'tattha NaM coae paNNavarga evaM vayAsI-asthi NaM tassa pallassa AgAsa-paesA je NaM tehiM vAlaggehi aNApphuNNA ? haMtA asthi, jahAko diTThato ? se jahAnAmaNAe koThae siyA kohaMDANaM bharie / tattha NaM mAuliMgA. pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM billA pakkhittA tevi mAyA, tattha NaM AmalagA pakkhittA tevi mAyA, tattha NaM bayarA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM caNagA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM tilA ( muggA ) ya pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM gaMgAvAluA pakkhittA sA vi mAyA, evameva eeNaM diTThateNaM atthi NaM tassa pallassa AgAsapaesA je NaM tehiM vAlaggehi aNApphuNNA' iti / [anuyogadvAra sUtra 140 ] Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] bRhatsaMgraNIratna hindI [ gAthA 5-6 bhare hue pyAle meM aspRSTarUpase rahe yaha kaise sambhava nahIM ho sakatA hai ? dUsarA udAharaNa leM-sthUladRSTi se atyanta ghana-Thosase Thosa aise stambhameM bhI saikaDoM kIliyoMkA samAveza khuzIse ho sakatA hai, tadanantara isa palyameM aspRSTa AkAza pradezoMkI sthiti kisa prakAra sambhava nahIM ho sakatI hai ? arthAt sambhavita hai hii| aise dasa koDAkoDI sUkSma kSetra-palyopamase 6. 'sUkSma kSetra sAgaropama' hotA hai| ye sUkSma-kSetra palyopama tathA sAgaropama, bAdara kSetrapalyopama-sAgaropamase asaMkhya guNa pramANavAle haiN| ye sUkSmakSetrapalyopama aura sAgaropama sAdi arthAt calate-phirate jIvoMkA parimANa dikhAnemeM upayogI batAye haiN| -iti sUkSmakSetrapalyopamasvarUpam // isa prakAra palyopama-sAgaropamakA vivaraNa samApta huaa| isa taraha samayase prAraMbha karake palyopama tathA sAgaropama takakA svarUpa batAyA gyaa| aba sAgaropamase adhika mahattvapUrNa jo utsarpiNI aura avasarpiNIrUpa kAla hai use dikhAte haiM aura sAtha hI sAtha usa meM pravartamAna bhAvoMkA kiMcit svarUpa bhI kahA jAtA hai, // avasarpiNI svarUpam // dasa koDAkoDI sAgaropamakI eka avasarpiNI aura utane hI kAla pramANakI eka utsarpiNI hotI hai; aisA zAstrakAroMne kahA hai| , yaha avasarpiNI aura utsarpiNI anAdi-saMsiddha aise chaH chaH prakArake AroM (yuga)ke bhedase paripUrNa hotI haiN| avasarpiNIke chaH Are kramazaH hIna-hIna bhAvavAle hote haiM / aisI avasarpiNiyA~ aura utsarpiNiyA~ bhUtakAlameM ananta baha gaI aura bhaviSyameM bhI ananta biiteNgii| yaha ghaTanAkrama vaise jagat svabhAvase cAlU hI hai| - una avasarpiNI-utsarpiNiyoMmeMse prathama avasarpiNIke chaH 55AroMkA svarUpa dikhAyA jAtA hai| ... 1. suSama-suSama ArA-sukha sukha ! jisameM kevala sukha hI banA rahatA ho| yaha ArA sUkSmaaddhA 4 koDAkoDI sAgaropama pramANa hai| isa Areke prArambhameM manuSyakA AyuSya 3 palyopama aura zarIrakI U~cAI 3 kosakI hotI hai| isa Areke manuSya hara tIsare dina eka araharake dAneke jitanA kalpavRkSake patra-puSpaphalAdikA AhAra karate haiM aura 55. susama-susamA ya susamA, susama-dusamA ya dusama-susamAya / dusamA ya dusama-dusamA vasappiNusappiNukkamao // 1 // [kAla saptatikA ] * Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha ArAoMkI vyavasthA , gAthA 5-6 [ 39 utane hI pramANake AhArake tathAvidha pasattvase unako tIna dina taka kSudhA bhI lagatI nahIM hai| isa AremeM pravartamAna manuSyoMkI pasaliyA~ 256 hotI haiM / 2. suSama ArA-jo ArA sukhamaya hai| arthAt prathama ArekI apekSA sukha alpa hotA hai to bhI isa 'Are meM duHkhakA abhAva hai| yaha ArA tIna koDAkoDI (sU0 a0) sAgaropamakA hai| isa Areke prArambhameM manuSyakA AyuSya 2 palyopama, zarIrakI UcAI 2 kosa aura pasaliyoMkI saMkhyA 128 hotI hai| isa AremeM utpanna manuSyoMko hara do dinoM ke bAda khAnekI icchA hotI hai; aura icchAke sAtha bera jitane pramANakI vastuoMkA AhAra karake tRpti pAte haiN| 3. suSama-duSama ArA-jisameM sukha aura duHkha donoM hoM vaha arthAt sukha adhika aura duHkha kama ho aisA kAla, use avasarpiNIkA tIsarA ArA smjhnaa| isa ArekA kAla do sAgaropamakA hai| isa Areke prArambhameM utpanna manuSyoMkA AyuSya 1 palyopama, dehakI U~cAI 1 kosakI aura pasaliyoMkI saMkhyA 64 hotI hai| ye manuSya berase vizeSa pramANavAlA jo A~valA (Amalaka ) hotA hai, utane pramANakA AhAra eka-eka dinake antarAlameM grahaNa karate haiN| ina tInoM 'AroM meM ahiMsakavRttivAle garbhaja paMcendriya tithaMca (catuSpada aura khecara) tathA manuSya yugaladharmI hote haiN| isalie tathAvidha kAlabalase hI strI-puruSa [nara-mAdA] donoM jor3emeM hI utpanna hote haiM aura una kSetrayogya dinoMke vyatIta hone para, vahI yugala pati-patnIke rUpameM sarva vyavahAra karate haiN| tathAvidha kAlapramANase yugalika manuSyakA yahI dharma hotA hai parantu kabhI bhI koI do puruSa yA do striyA~ athavA akelA puruSa yA akelI strI utpanna nahIM hote| isa prakAra utpanna hue bAlaka-bAlikAkA pati-patnIke rUpameM sambandha yA prema binA vivAhake bhI TikA rahatA hai, ataH vaha 'yugalikadharmI' kahalAtA hai| ye yugalika vaRSabhanArAcasaMghayaNake dhAraka aura samacaturasrasaMsthAnavAle hote haiN| aneka prakArake dhAnyakA sadbhAva hone para bhI usakA upayoga nahIM karake dasa prakArake kalpavRkSase ve apane sarva vyavahAra calAnevAle hote haiM / isa yugalikakSetrakI bhUmi kSudrajantuoMke upadravase tathA grahaNAdi sarva ulkApAtoMse rahita hai aura ve zarIrase bilakula nIrogI honeke sAtha alaga alaga dasa prakArake kalpavRkSoMse sarva prakArakA nirvAha karate haiN| ___ ina kalpavRkSoMke 1. matAMga, 2. bhRtAMga, 3. tuTitAMga, 4. jyotiraMga, 5. dIpAMga, 6. citrAMga, 7. citrarasAMga, 8. maNyaMga, 9. gRhAkAra 10. aniyata-kalpavRkSa ityAdi 57ye 56. vartamAna yuddha meM bhI sainikoMko isa prakArake sattvavAlI goliyAM dI jAtI haiM ki jisase unako eka saptAha taka kSudhA nahIM lagatI to phira prAkRtika zaktikA pUchanA hI kyA ? 57. ..................ina dasa jAtiyoMmeM pratijAtIya kalpavRkSa bhI bahuta hote haiM / ye kalpavRkSa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '40 ] bRhasaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 5-6 dasa nAma haiM, jisakA kucha svarUpa isa anusAra hai| 1. 'mattAMga' 58arthAt isa kalpavRkSake pAsa yAcanA karate hI usake phala aura puSpa, yahA~ke svAdase anekaguNa vizeSa svAdavAlI madirAko tathA Arogya-tuSTi-puSTi denevAle madhura rasoMko pUrNa karanevAlA / .. . 2. 'bhRtAMga' saptadhAtuke aura lakaDI Adike icchita prakArake sabhI tarahake bhAjanoMpAtroMkI pUrti karanevAlA kalpavRkSa / .. 3. 'tUryAga' [truTitAMga ] isa kalpavRkSake phala vINA, sAraMgI Adi sarva prakArake vAdyoMkA kAma karate haiN| 4. 'dIpazikhAMga' jahAM jyotiraMgakA prakAza na par3atA ho, usa sthAnameM dIpakakA kAma denevAle dIpAMga kalpavRkSa prakAza de rahe haiM / 5. 'jyotiSikAMga' prakAza denevAle ye kalpavRkSa saba prakArake dedIpyamAna tejakA svArthako siddha karanevAle hote haiM, inameM kucha to rAtrike samaya kisI mahAna tejako denevAle honese vahA~ke nivAsiyoMkA gamanAgamanavihAra Adi sukhase ho sakatA hai| 6. 'citrAMga' kalpavRkSa citra-vicitra puSpoMkI mAlAe~ denemeM upayogI hai| 7. 'citrarasAMga' vicitrarasase yukta bhojana denevAle aura sAtha hI aneka prakArakI miThAIyA~ denevAle haiN| isa miThAIkA svAda cakravartIke lie banatI gaI miThAI jaisA hotA hai / 8. 'maNyaMga' kalpavRkSa maNi Adi sarva prakArake AbhUSaNoMko denevAle haiM / 9. 'gRhAkAra' kalpavRkSa-vividha AkArake icchita maMjilavAle gRhoMke lie upayogI hai| . 10. 'aniyata' kalpavRkSa-abhAvagrasta kisI bhI prakArakI vastu kI pUrti karanevAle aura sarva prakArake vastrAdi denevAle hote haiM / isa dasaveM kalpavRkSakA 'anagna' aisA bhI nAma hai aura vaha vividha prakArake vastra Adi deneke kAraNa sAnvartha hai| aura isalie yugalikoMko nagna rahanA par3atA nahIM hai| devAdhiSThita nahIM kintu, tathA prakArake svAbhAvika prabhAvayukta hote haiM / isake sivA dUsarI bahuta prakArakI uttama vanaspatiyA~ bhI hotI haiM / 58. 'tesi mattaMga-bhiMgA, tuDiaMgA-joi-dIva-cittaMgA / cittarasA-maNiaMgA, gehAgArA-aNiayakkhA / / ' 'pANaM-bhAyaNa-picchaNa, ravi-paha dIva-paha kusumamAhAro / bhUsaNa giha vatthAsaNa, kappadumA dasavihA diti // ' [laghu kSetrasamAsa gAthA 96-97] Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasarpiNIkAlakA varNana gAthA 5-6 [41 ye yugalika apanI santAnoMkA nirvAha pahale AremeM 49, dUsare AremeM 64 aura tIsare AremeM 79 dina paryaMta karate haiM, usake bAda unheM apatya-paripAlanakI AvazyakatA nahIM hotii| tIsare Areke antameM 84 lAkha pUrva aura 89 pakhavAr3e zeSa rahane para kulakaroMkI utpatti hotI hai, usa niyamake anusAra isa avasarpiNImeM zrI RSabhadevajI garbhameM Aye / ___ jaba yugalikoMmeM kAlakramase mamatvAdi doSa vizeSataH bar3ha jAte haiM, taba kulakI maryAdA rakhanevAle jo viziSTa puruSa utpanna hote haiM unheM 'kulakara' kahA jAtA hai / ye puruSa 5 paribhASaNAdi cAra prakArakI daMDanItikA pravartana karate haiN| tIsare Areke antameM zrI RSabhadeva prathama tIrthakara svarUpa utpanna hue| ve 84 lAkha pUrvakA AyuSya pUrNa karake tadbhava mokSagAmI hue| tIrthakara zrI RSabhadevasvAmIne 20 lAkha pUrva kumAra avasthA meM vyatIta kiye, 63 lAkha pUrva rAjya avasthAmeM aura 1 lAkha pUrva zramaNa-sAdhu paryAyakA pAlana kara, tIsare Areke 89 pakhavAr3e zeSa rahe taba siddhapadako prApta kiyaa| dezavirati 60 61 sarva-viratikI utpatti kSetrake kAladoSase vicchinna huI vaha cAlU avasarpiNImeM zrI RSabhadeva prabhuse prArambha huI aura avadhijJAna AdikI bhI utpatti huI / 2 . puruSakI 72 63kalAoM tathA strIkI causaTha kalAoMkA bhI una prabhune hI pravartana 59. tathA coktam-'dudu-tiga kulagaranII-ha-ma-dhikkArA tao vibhAsAI / cauhA sAmAIyA bahuhA, lehAi vavahAro // 1 // hakAra, makAra, dhikkAra aura phira zabdatADana / 60-61 dezase (amuka aMzameM ) tyAga vaha dezavirati aura sarvAMza prANAtipAta-mRSAvAda-adattAdAnamaithuna-parigrahake pApakA viramaNa-tyAga vaha sarvavirati, dezavirati, paMcamaguNasthAnase aura sarvavirati chaThaveM pramattaguNasthAnase hotI hai, dezavirativAle zrAddha-gRhastha hote haiM aura sarvavirativAle sAdhupuruSa hote haiM / 62. 'avadhi' usa rUpakA-padArtha viSayaka maryAdAvAlA jJAna / Adi zabdase manaHparyavajJAna aura kevalajJAnako bhI grahaNa karanA / 'manaHparyava' jJAna vaha dAIdvIpavartI saMjJI-paMcendriya jIvoMke manogatabhAvoMko darzAnevAlA jJAna aura kevalajJAna vaha lokAlokavartI atIta, anAgata aura vartamAnake ananta dravyoM aura paryAyoMko batAnevAlA jJAna / 63. puruSoMkI 72 kalAe~-likhitaM gaNitaM gItaM nRtyaM vAdyaM ca paThanazikSe ca / jyoti8.10. 1 12 13 14 15 16 17 18 zchando'laGkRti-vyAkaraNanirukti kAvyAni // 1 // kAtyAyanaM nighaNTurgajaturagArohaNaM tayoH zikSA / zastrA'bhyAso Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA-5-6 kiyA, aneka prakArakI kalA-kArIgariyA~ (zilpa) usa kAlameM prathama unhIM prabhune gRhasthAvasthAmeM jagatko dikhlaaii| yaha avasarpiNI AzrayI sarva prakArakA prathama vyavahAra unhoMne hI prakaTa kiyA aura unhoMne uttama naitika niyamoM aura AcaraNoMkA sAre jagatke samakSa pravartana kiyaa| hajAroM prakArake vyavahAra, sarva prakArake gaNita, kumbhakArakI kalAe~, mUla pAMca prakArake ( uttara bhedase sau) zilpa Adi vartamAnameM jo jIvanopayogI vastue~ hama dekhate haiM ve sabhI tathA sarva prakArakI mUla bhASA palipiyA~ bhI unase (putrI-brAhmI-sundarIse) pravarttamAna jAna / avasarpiNIke tIsare Areke antameM tIrthaMkaradevakI utpattikA prArambha hotA 48 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32.33 34 35 rasamantrayantraviSakhanTagandhavAdAzca // 2 // prAkRtasaMskRtapaizAcikA'pabhraMzAH smRtiH purANavidhI / siddhAntatarkavaidyaka 36 37 38 38 40 41 42 43 44 45 46 47 vedA''gamasaMhitetihAsAzca // 3 // sAmudrika vijJAnA''cAryakavidyA rasAyanaM kapaTam / vidyAnuvAdo darzana-saMskArI 48 50 55 52 53 54 55 56 dhUrttazambalakam // 4 // maNikarmatarucikitsA, khecaryamarIkalendrajAlaM ca / pAtAlasiddhiyantraka-rasavatyaH sarvakaraNI ca // 5 // 57 58 59 60 61 62 63 64 65 prAsAdalakSaNaM paNa-citropalalepacarmakarmANi / patracchedanakhaccheda-patraparIkSA vazIkaraNam // 6 // kASThaghaTanadezabhASA, 68 69 70 71 72 gAruDayogAGgA dhAtukarmANi / kevalividhizakuna rute..., iti puruSakalA dvisaptatijJeyAH // 7 // 64. striyoMkI causaTha kalAe~-jJeyA nRtyaucitye, citraM vAditramantratantrAzca / ghanavRSTiphalAkRSTI, 8 10 11 12 13 14 15 16 17 18 18 . saMskRtajalpaH kriyAkalyaH / / 1 // jJAnavijJAnadambhAbustambhA gItatAlayormAnam / AkAra-gopanArAmaropaNe kAvyazakti21 22 23 24 25 26 27 28 vakroktI // 2 // strI-naralakSaNe gajahayaparIkSaNe vAstusiddhipaTubuddhI / zakunavicAro dharmAcAro'JjanacUrNayoryogAH // 3 // 28 30 31 32 33 34 35 36 gRhidharmasuprasAdanakarma knksiddhivrnnikaavRddhii| vAkpATavakaralAdhavalalitacaraNa-tailasurabhiMtAkaraNam // 4 // bhRtyopacAra 38 8 40 45 42 43 44 45 46 47 gehAcArI. vyAkaraNaparanirAkaraNe / vINAnAda vitaNDAvAdo'GkasthitijanAcArAH // 5 // kumbhbhrmsaarishrmrtnmnnibhedlipi48 49 50 51 52 53 54 55 56 pricchedaaH| vaidyakriyA ca kAmAviSkaraNaM randhanaM cikurabandhaH // 6 // zAlIkhaNDana mukhamaNDane, kathAkathanakusumasugrathane / 57 58 59 60 2 53 varaveSasarvabhASA-vizeSavANijyabhojyAni // 7 // abhidhAnaparijJAnA''bharaNa yathAsthAna-vividhaparidhAne / antyAkSarikA praznaprahelikA strIkalAzcatuHSaSThiH // 8 // 65. 'haMsalivI bhUyalivI, jakkhA taha rakkhasI a bodhavvA / uDDI javaNi turukkI, kIrI daviDI yA siMdhaviya // 1 // mAlaviNI naDi nAgari, lADalivI pArasI ya bodhavvA / taha a nimittI ya liMbI cANakkI mUladevI ya // 2 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasarpiNI kAlakA varNana gAthA 5-6 [43 hai| isa tIsare Areke manuSya vana-RSabha-nArAca-saMghayaNavAle, samacaturasra-saMsthAnavAle aura isa Areke prArambhameM eka palyopamake AyuSyavAle hote haiN| tIsare Arese cauthe AremeM, cauthe Arese pAMcaveMmeM, pAMcaveMse chaThe meM anukramase siMghayaNa, saMsthAna, U~cAI varNa-rasa-gandhasparza-hIna, hInatara, hInatama smjhnaa| jaba ki rAga-dveSa, kaSAyoMkI kramazaH vRddhi samajhanA / ataH abhI paMcamakAlameM apaneko antima 'sevArta'-chevaTThA saMghayaNa (haDDIkI saMdhikA bandhana-vizeSa ) vartamAna hai, jisase zarIrake bhAgako svalpa upadrava honese haDDI tUTa jAtI hai aura aneka prakArake tela Adike sevanase 'mUlasthitimeM lAneke prayatnakA sevana karanA par3atA hai| sAtha hI kaSAyoMkA udaya bhI savizeSa dekhA jAtA hai| 4. duHSamasuSama :-isa Areke prArambhameM duHkha vizeSa aura sukha alpa hotA hai| yaha ArA 42000 varSanyUna 1 koDAkoDI sAgaropama pramANa hai| isa AremeM utkRSTa AyuSya 1 pUrvakaror3akA hotA haiN| pUrva (pahale) tIsare Areke antameM RSabhadeya svAmI hue, unheM kevala saMpUrNa jJAna honeke bAda unakI mAtAjI marudevA, tIrthasthApita honeke pahale hI. "antakRt kevalI hokara mokSameM gii| tabase mokSamArga zuru huA / __ vartamAna jagatameM sAtasause adhika saMkhyAmeM mahattvakI bhASAe~ pravarttamAna haiM, ve sAtha hI jo navIna navIna lipiyA~ bhASAe~ nikalI haiM, una mUlalipiyoMkA amuka aMzameM apabhraMzarUpa honeke sAtha usa usa dezameM navIna pravarttamAna hotI bhI haiM / ataH amuka kAlameM hI una lipiyoMkA calana hotA hai jaba ki uparyukta mUla sabhI bhASAe~ tathA lipiyA~ nyUnAdhikatAse yadA-tadA caltI hotI haiM / 66. 'saMghayaNaM saMThANaM, uccattaM AubhaM ca maNuANaM / aNusamayaM parihAyai, osaSpiNI kAladoseNa // 1 // koha-maya-mAya-lohA, osanaM vaDDhae maNuANaM / kUDatUla-kuDamANaM teNANumANeNa sarvapi // 2 // [jaMbUdIya-pannatI] 67. 'jisake liye haimakoSameM kahA hai ki-tatraikAntasuSamArazcatasraH koTikoTayaH / sAgarANAM suSamA tu tisrastatphoTikoTayaH // 1 // suSamaduHSamA te dve duHSamasuSamA punaH / saikAsahavarSANAM dvicatvAriMzatonitA // 2 // atha duHSamaikaviMzatirabdasahasrANi tAvati tu syAt / ekAntaduHSamApi hyetat-saMkhyAH pare'pi viparItAH // 3 // prathame'ratraye martya stridvayekapalyajIvitAH tridvayekagavyUtocchAyAstridvayekadinabhojanAH // 4 // kalpadruphalasaMtuSTAzcaturthe tvarake narAH / pUrvakoTayAyuSaH paJcadhanuHzatasamucchrayAH // 5 // paJcame tu varSazatAyuSaH saptakarocchrayAH / SaSThe punaH SoDazAbdAyuSo hasta samucchrayAH // 6 // ekAntaduHkhapracitA utsrpinnyaampiidRshaaH| pazcAnupUrdhyA vijJeyA areSu kila SaTsvapi // 7 // 68. 'puvassa u parimANaM sayariM khalu vaaskoddilkkhaao| chappannaM ca sahassA bodhavvA vAsakoDINaM / ' 69. marudevA mAtAke suputra RSabhadeva svAmIjIne dIkSA grahaNa kI, taba unake viyogameM eka hajAra Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] vRhatsaMgraNIratna hindI [ gAthA 5-6 yaha mArga cauthe AremeM cAlU rhaa| prathama tIrthakarake sivA 7degzrI ajitanAtha pramukha 23 tIrthakara isa cauthe AremeM hI mokSameM gaye hue haiM aura usa usa avasarpiNImeM honevAle 24 tIrthaMkaroMmeMse 23 tIrthakaroMkA to isa kAlameM hI siddhi gamana hotA hai| . . sAtha hI prathama cakravartI zrI bharatamahArAja tIsare AremeM hue haiM aura zeSa 11 cakravartI, 9 vAsudeva, 9 prativAsudeva, 9 baladeva ye sarva caturtha AremeM utpanna hue haiN| ye saba 63 zalAkA puruSa kahalAte haiM / ina zalAkA puruSoM ke sivA jo nava nArada, gyAraha rudra Adi viziSTa puruSa hue haiM ve bhI caturtha AremeM hue haiN| isa avasarpiNImeM hI isa taraha huA hai aisA nahIM, paraMtu jisa taraha isa avasarpiNIke tIsare aura cauthe AremeM jitane tIrthakara, cakravartI Adi mahAn puruSa hote haiM, utane hI pratyeka avasarpiNImeM smjhnaa| 5. "duHSama-jisameM kevala duHkha ho vaha / yaha duHSama ArA 21000 varSa varSa taka ro-rokara, mAtAkI A~khoMmeM parade A gaye / itanemeM ve hI prabhu cAra ghAtikarma kSINa kara kevalajJAna prApta karake jisa nagarameM mAtA rahatI hai usI nagarake bAhara pdhaare| devoMne pravacanake liye samavasaraNa-siMhAsanakI racanA kI, usa samaya pautra-preraNA honese marudevA mAtA apane putrakI samavasaraNakI Rddhi dekhane vandanArthe hAthIke pITha para baiThakara nagarake bAhara AI, vahA~ Ate hI prabhuke prabala atizaya prabhAvase aura usake harSAnandase A~khoMke parade zIghra hI dUra ho gaye, putrakI sAkSAt RddhikA nirIkSaNa karate hue atyuttama bhAvanAke yogameM hI aMtakRta kevalI hue aura vahIM mokSagamana huA / sacamuca bhAvanAyogakI mahimAkA varNana karate hue kalikAlasarvajJa bhagavAn zrI hemacandrasUri yogazAstrameM ThIka hI kahate haiM ki pUrvamaprAptadharmA'pi paramAnandananditA / yogaprabhAvataH prApa marudevA paraM padam // 70. etasyAmavasarpiNyAmRSabho'jitazaMbhavau / abhinandanaH sumatistaH padmaprabhAbhidhaH // supArzvazcandraprabhazca suvidhizcAyazItalaH / zreyAMso vAsupUjyazca vimalAnantadharmatIrthakRt // dharmaH zAntiH kunthuraro mallizca munisuvrataH / naminemiH pArtho vIrazcaturviMzatirahaMtAm / / 3 // isI taraha utsarpiNImeM bhI 24 tIrthaMkarAdi hote haiM / isa taraha donoM kAlameM anAdi kAlase tIrtha karAdi zalAkA puruSoMkI utpatti calI AI hai aura calegI, sirpha usa usa kAlake zalAkA-puruSa alaga alaga nAmavAle hote haiN| ____71. isa kAlameM vIranirmANase amuka varSake bAda kalaMkI nAmakA rAjA honevAlA hai| jo mahAadharmI, mahApApI, mahAghAtakI aura samagra pRthvIke nagara-grAma, sabako ukhAr3akara pheMkatA huA logoMko herAna-parezAna kregaa| yahAM taka ki sAdhuoMse bhI kara mA~gegA, isa trAsase trasta sAdhu tathA zrAvaka jaba indramahArAjakA ArAdhana kareMge taba saMtuSTa banA huA indra isa pRthvI para vRddhabrAhmaNake rUpameM Akara kalaMkIko mArakara usake putra dattako gaddI degA, tatpazcAt punaH sarvatra zAMti phailegii| kalaMkI eka hI paidA hAtA hai yA aneka ? kalaMkI huA yA aba hogA ? Adi bAtoMmeM itihAsavid bhinna-bhinna mata rakhate haiM, isalie vizeSa spaSTIkaraNa tadvidoMse jAna leN| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasarpiNI kAlakA varNana gAthA 5-6 [45 pramANakA hai| isa Areke prAraMbhameM manuSyakI U~cAI utkRSTa sAta hAthakI hai aura utkRSTa AyuSya bahulatAse 130 72varSakA hotA hai| cauthe Areke antameM utpanna hue zrI mahAvIraparamAtmA cauthe Areke tIna varSa aura sADhe ATha mahIne zeSa rahe taba 72 varSakA AyuSya bhogakara siddhipada prApta kiyaa| tadanaMtara unakI tIsarI pATapara zrIjaMbUsvAmijI hue| unake siddhigamanake bAda isa paMcamakAlameM manaHparyavajJAna, kevalajJAna, 73mokSagamana ityAdi 10 vastuoMkA viccheda huaa| arthAt tadbhava mokSagAmItvakA abhAva huA, yaha viccheda bharata, aizvata kSetrAzrayI jaannaa| paraMtu mahAvidehakSetra jahA~ ki hamezA caturtha Areke prAraMbhake bhAva vartamAna haiM, 72. isa paMcama AremeM vizeSakara pAzcAtya dezoMmeM kvacit 200 varSa takake AyuSya bhI jAhira hue sune haiM / isalie bhar3akanekI kucha bhI jarUrata nahIM; kyoMki ukta 130 varSakA vacana hai yaha prAyaH samajhanA, ataH vaise manuSya alpa hoM aura kadAcit kisI jIva vizeSane pUrvabhavameM tathAprakArakA uttamottama jIvadayA-rakSAdikA kArya tanmayarUpase kiyA ho to adhika AyuSya bhI saMbhabita ho sakatA hai| jisake lie yogazAstrameM kahA hai ki___" dIrghamAyuH paraM rUpamArogyaM zlAghanIyatA / ahiMsAyAH phalaM sarva kimanyatkAmadaiva sA // " sAtha hI hama yadi zrIvIranirvANase pAMcavIM zatAbdIke itihAsakI ora dRSTipAta kareMge to jAnaneko milegA * ki jaba iMdra mahArAja, paMcamIkI saMvatsarI caturthIko karanevAle zrImAn kAlikAcArya mahArAjakI parIkSAke nimitta manuSyalokameM vRddha brAhmaNakA rUpa dhAraNa karake AcArya bhagavaMtake pAsa upasthita hue the, taba unake jJAnakI parIkSAke lie apanA hasta (hAtha) dikhAkara ' he gurudeva !' merA AyuSya kitanA vartamAna hai yaha merI rekhA dekhakara kahie aisA jaba kahA taba vijJaptise kalikAcArya mahArAja AyuSya rekhA dekhate dekhate 300 varSe taka pahuMce, tabataka unhoMne zaMkA bhI nahIM kI, ki yaha manuSya hai ki anya koI ? lekina rekhAmeM jaba jJAnadRSTi se 300 se AgekA AyuSya dekhA taba unhoMne zrutake upayogase kahA ki, 'he Atman ! tU manuSya nahIM, parantu saudharmadevaloka kA svayaM indra hai|' - isase hameM to yaha sAra lenA hai ki 300 varSakA AyuSya isa kAlameM sunA jAe taba taka kucha bhI Azcarya karane jaisA nahIM hai / vartamAnameM videzameM eka manuSya 250 varSa jIvita rahA, aisA samAcAra akhabAra meM prasiddha huA thA, sAtha hI gujarAta-kAThiyAvADa (saurASTra )meM 150 varSakI Ayuke manuSya vartamAnameM bhI, jIvita haiM aisA sunA hai / dIrgha AyuSyavAle manuSyoMke ullekha aneka bAra sunaneko milate haiM, parantu 300 varSase uparakI AyuvAle manuSyakI bAta abhI jAnanemeM nahIM AI hai| ve kyA kyA ? to * 73. " maNaparamAhi pulAe, parihAravisuddhI uksame kappe / ___saMjama-tiga-kevala-sijjhANA ya jaMbummicchinnA // " 234 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] bahatsaMgrahaNIratna hindI ... 'gAthA 5-6 vahA~ mokSamArga sadA cAlU hI hai| yadyapi isa kAlameM isa kSetrameMse sIdhA mokSagamana nahIM hai tathApi yahA~ AtmakalyANake hetu yA puNyopArjana hetu kiye gaye sarva AcaraNoMkA phala AgAmI bhavameM honevAlI siddhiprAptimeM prabala kAraNarUpa banatA hai| isa kAlake jIva alpAyuSI, pramAdI, zithilAcArI aura zarIrabalameM nirbala hote haiN| aneka prakArakI anItiyA~-prapaMcAdi pApakarmoMke karanevAle aura mamatvAdibhAvoMmeM Asakta aura dharmAdharmakA viveka nahIM rakhanevAle hote haiN| 74isa paMcama Areke aMtameM kSAra, agni, viSAdikI mukhya pAMca prakArakI kuvRSTiyA~ sAta sAta dina 75taka par3atI haiM, isase bijalIke bhayaMkara trAsa utpanna hote haiM aura bhayaMkara vyAdhiyoM ko utpanna karanevAlI jaharIlI jalakI vRSTi hotI hai| tathA pRthvI para sthita vastuoMko naSTa kara denevAlI bhayaMkarase bhayaMkara havA bahatI hai| aura isase loga mahAna trAsa pAkara karuNasvarase AkraMda karate haiN| pRthvI para rahaneke lie yA pahananeke lie gRha-vastrAdi kucha bhI vastue~, jamInase paidA hote hue dhAnya-phala Adi bhI naSTaprAya ho jAte haiN| sAtha hI sarva nadiyoMkA jala bhI sUkha jAtA hai, kevala zAzvatI honeke kAraNa gaMgA aura siMdhu nadIkA pravAha bailagAr3Ike pahiyoMke bIca pramANa vistArameM aura gaharAI meM pairakA talavA DUbe itanA hI hotA hai| usa samaya manuSya apanA rakSaNa karaneke lie gaMgA aura siMdhu nadIke taTa pradeza para vartamAna TIloM meM jahAM guphA jaise biloM ke sthAna hote haiM, vahA~ jAkara rahate haiM, aura vahA~ duHkhI avasthA meM, vastrAbhAvameM, strI-puruSakI maryAdA rahita nagnaavasthAmeM vicaraNa karate haiN| tathA gaMgA nadIke pravAhameM avaziSTa matsyoM kA bhakSaNa karake jIvana-nirvAha karate haiN| usa samaya caMdra bhI atyata zItala kiraNoMko aura sUrya ati uSNa kiraNoMko pheMkatA hai| ye sarva bhAva paMcama Areke antameM kramAnusAra prAraMbha hote haiN| sAtha hI caturvidha saMgha, gaNa, itara darzanoM ke sarva dharma, rAjanIti, bAdara, agni, pakAnA AdiH pAka (rasoI) vyavahAra, cAritradharma sabhI kramase viccheda pAte haiN| ___ tathA carama tIrthapati zrI mahAvIraprabhukA zAsana jo ki avicchinnarUpase calA AyA 74. isa kAlameM kAlaprabhAvase aura apanI usa prakArakI sAdhanA-zaktike abhAvameM devadarzana durlabha hotA hai / kvacit saMbhavita bhI ho, parantu vaisI sAttvikatA aura zraddhA kahA~ hai ki jisase devoMkA AkarSaNa ho sake ? isa huMDA avasarpiNI kAlake vizeSa bhAvoMke lie 'candragupta' nRpatiko Aye 16 svapna aura una para racita svapnaprabandha 'vyavahAra-cUlikA meM tathA 'upadeza-prAsAda meM jAnane yogya varNana haiN| 75. kalikAla ke kAraNa vartamAnameM bhI rudhira, matsya, patthara tathA citra-vicitra paMcavarNI matsyAdikI varSA bahuta sthAnoM para hotI hai, aisA anekazaH akhabAroMmeM pragaTa huA hai| kinhIM-kinhIM anAryadezoM meM AkAzameMse agni Adi citra-vicitra padArthoMkI dRSTi honekI ghaTanAe~ bhI kyA nahIM sunate ? . Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasarpiNI kAlakA varNana gAthA 5-6 [ 47 hai, jisake aMtima samaya para bhI zrI duppasahasUri, phalguzrI sAdhvI, nAgilanAmA zrAvaka aura satyazrI nAmakI zrAvikArUpa caturvidha saMgha jo vidyamAna rahegA, usa zAsana aura caturvidhasaMghakA bhI isa paMcama Areke aMtima divasakA prathama prahara pUrNa hone para viccheda hogaa| arthAt pUrvAhnakAlameM zrutadharma AcArya, saMgha aura jainadharmakA viccheda hogA; madhyAhna samaya para vimalavAhana rAjA, sudharma maMtrI aura usake rAjadharmakA viccheda hogA aura saMdhyAkAlameM bAdara agnikA viccheda hogaa| abhI pAMcaveM ArekA prAraMbha hai, jise lagabhaga 2500 varSa hue haiM abhI lagabhaga 18500 varSa bAkI haiM, unake pUrNa honeke kAlameM uparyukta ghaTanAe~ ghaTeMgIM / abhI to kramazaH pratyeka kSetrameM hAsa hotA rhegaa| 6. duHSamaduHSama-jisameM kevala duHkha hI duHkha ho, arthAt sukhakA bilakula abhAva ho / yaha ArA bhI 21000 varSa pramANakA hai| isa Areke manuSyoMkA utkRSTa zarIra pramANa do hAthakA, AyuSya puruSakA 20 varSakA aura strIkA 16 varSakA hotA hai| paMcama Areke aMtameM kahe gaye sarva dAruNa upadrava vizeSa pramANameM chaThe AremeM vartita haiN| isa AremeM striyA~ atyanta viSayAsakta aura zIghra yauvanako pAnevAlI hotI haiM / chaThe varSa meM garbhako dhAraNa karanevAlI aura choTI umrameM hI aneka bAlaka-bAlikAoMko duHkhapUrvaka janma denevAlI hotI haiN| ___ isa taraha ye becAre, niSpuNya jIva isa ArekA samaya duHkhase mahAn kaSTase pUrNa karate haiN| .. -iti avasarpiNISaDArakasvarUpam // // utsarpiNIkA svarUpa // .. pahale avasarpiNIke chaha 'AroM kA svarUpa saMkSiptameM batAyA, usase viparIta pazcAnupUrvIse utsarpiNIke chaha 'AroMkA svarUpa batAyA jAtA hai| 1. duHSama-duSamaArA-jisameM duHkha bahuta ho vh| yaha ArA 21000 varSa pramANakA hai| avasarpiNIke chaThe Areke prAraMbhase paryaMta taka sabhI padArthoM ke bhAva kramase 76. 'taha saggcuo sUrI duppasaho, sAhuNI a phagusiri / - nAilasaDDho-saDDhI saccasiri aMtimo saMgho // ' . 'sua-sUri-saMgha-dhammo-pubvahe chijjihI agaNi sAyaM / nivavimalavAhaNo suha-mmati nayadhammamajjhale // ' [kAlasaptatikA ] Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 2 hIna hote jAte haiM, jaba ki utsarpiNIke prathama AremeM dinapratidina varga-gandhAdi-rasa-sparza, AyuSya, saMghayaNa, saMsthAnAdimeM kramase zubhatvakI vRddhi hotI jAtI hai| .. yaha ArA sabhI prakArake kAlabhedoMke Adya samaya para hI prAraMbha hotA hai, ataH prathama utsarpiNI, pazcAt avasarpiNI aisA krama vartita hai / / - 2. duHSama ArA-isa AremeM duHkha hotA hai parantu atizaya duHkhakA abhAva hotA hai| avasarpiNIkA pAMcavA~ ArA aura utsarpiNIkA dUsarA ArA bahuta-sI bAtoM meM samAnatA rakhatA hai| isa Areke prArambhameM 'puSkarAvartamahAmegha' mUsalAdhAra sAta dina taka akhaNDa barasatA hai, aura usakI zItalatAse pRthvI para sabhI mahAtmAoMko atyanta zAnti paidA hotI hai| usake bAda 'kSIramahAmegha' sAta dina taka akhaNDa barasakara jamInameM zubha varNa: . gandha-rasa-sparzAdi utpanna karatA hai| usake bAda 'ghRtamegha' sAta dina barasakara pRthvImeM snigdhatA utpanna karatA hai| tatpazcAt 'amRtamegha' bhI utane hI dinoM taka garajake sAtha barasakara auSadhiyoMke aura vRkSa-latAoMke aMkuroMko utpanna karatA hai / tatpazcAt 'rasamegha' sundara rasavAle jalakI vRSTi sAta dina taka karake vanaspatiyoM meM tiktAdi pAMca prakArake rasoMko utpanna karatA hai| isa taraha sampUrNa bharatakSetrameM ekasAtha barasate meghase aneka prakArakI vanaspatiyA~ aneka prakArase sundara-sundara rItise khilatI haiM aura pRthvI rasakasase bharapUra bana jAtI hai| [avasa0ke chaThe Areke antameM yadyapi sarva vastuoMkA vinAza kahA hai kiMtu bIjarUpa astitva to sarvakA rahatA hI hai| ] isa meghake barasa cukaneke bAda sabhI bilavAsI jana bilase bAhara nikalakara atyanta harSita hote hue bhA~tibhA~tikI sundara vanaspati AdikI lIlAoMkA anubhava pAkara paraspara ekatra hokara " abase hameM dAruNa durgatike heturUpa mAMsAhArako chor3akara vanaspatyAdikakA AhAra karanA cAhiye" ityAdi vividha niyama banAte haiN| yaha ArA avasarpiNIke pA~caveM Areke samAna honese isameM AyuSya bar3hakara 130 varSakA hotA hai| saMghayaga, saMsthAna, zarIrako UMcAI Adi sarva kramAnusAra vRddhimaya hote haiM aisA samajheM / 3. duHSama-suSama ArA-jisameM duHkha adhika, sukha kama ho vaha / dUsare Areke 21000 varSa bItaneke bAda tIsarA ArA pravarttamAna hotA hai| isa AremeM AyuSya bar3hate bar3hate tIsare Areke antameM pUrva karor3a varSa pramANa aura manuSyoMkI U~cAI 500 dhanuSoMkI hotI hai| isa Areke manuSyoMko anukUla sAmagrI pAkara siddhigamana-mokSa prApta karanA ho to kara sakanekA siddhi-mArga khulA rahatA hai / yaha ArA avasarpiNIke cauthe Areke samAna honese sabhI bhAva usa prakArake samajheM / isa AremeM sarva nItikI zikSA, zilpakalAdi sarva vyavahAroMko jinezvara pravartita nahIM karate, parantu loga usa prakArakI vyutpannabuddhivAle 77. mUmalake jaisI viSkambhavAlI dhArA / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utsarpiNI kAlakA varNana . . gAthA 5-6 [49 honese hI pUrvake kSayopazamase aura sAtha hI usa kSetrake adhiSThAtAke tathAvidha prabhAvase sarva anukUla vyavahAra pravarttamAna hote haiN| isIliye 'avasarpiNIvat utsarpiNImeM sarvavyavahAra kulakara pravartita nahIM karate' aisA jo zAstrIya kathana hai vaha yogya hI hai| yadyapi kulakara usa utsarpiNIke cauthe Areke prathama vibhAgameM utpanna hote haiM, kintu vyavahAra pravartita karanekA usa kAlameM kulakaroM ko prayojana nahIM rahatA hai, kyoMki sarva vyavahAra tIsare Arese hI zurU ho cuke hote haiN| yahA~ kucha AcArya utsarpiNIke cauthe AremeM 15 kulakaroMkI utpatti mAnate haiM aura isalie usa samaya 'dhikkAra' Adi tIna daMDa nItiyA~ pravartita karate haiM aisA kahate haiN| yadi kulakarakI utpatti na mAnI jAe to saMpUrNa utsarpiNI kulakara rahita ho jAe aura kulakarakI utpattivAlI mAtra avasarpiNI hI rahe ! ataH kulakaroMkI utpatti mAnanA kathamapi anucita nahIM hai| utsarpiNIke tIsare AremeM prathama tIrthakara padmanAbhAdi 23 7 tIrthaMkaroMkI utpatti kahI gaI hai| avasarpiNIke jo antima tIrthakara hote haiM, unake samAna utsarpiNIke prathama tIrthaMkara hote haiN| isa prakAra zAstroMmeM jisa taraha krama kahA hai usI taraha yathAsaMbhava soceM / isa utsarpiNI kAlameM bhI 24 tIrthakara, 12 cakravartI, 9 vAsudeva, 9 prativAsudeva, 9 baladeva, 9 nArada aura 11 rudra utpanna hote haiN| unameM 11 rudra aura 9 nAradake atirikta 63, 8 zalAkA puruSa gine jAte haiN| unameM 23 tIrthakara isa AremeM hI utpanna hote haiN| 78. bhAvinyAM tu padmanAbhaH zUradevaH supArzvakaH / svayaMprabhazca sarvAnubhUtirdevazrutodayau / peDhAla: poTTilazcApi zatakIrtizca suvrataH // 1 // amamo niSkaSAyazca niSpulAko'tha nirmamaH / citraguptaH samAdhizca saMvarazca yazodharaH // 2 // vijayo malladevau cAnantavIryazca bhadrakRt / evaM sarvAvasarpiNyutsarpiNISu jinottamAH // 3 // [hai0 ko0 sarga 1] 79. uktaM ca-'guNanavai ha vIro nivvuo cautthAre / ussapiNItaiyAre, gae u evaM paumajammo // ' [ kA0 sa0 30 ] 80. isa granthameM to prasaMgake anurUpa hI avasarpiNI-utsarpiNIkA svarUpa batAyA hai / savistara svarUpa granthAntaroMse dekha leN| 7. saM. 7 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 5-6 / 4. suSamaduHSama ArA-sukha adhika, duHkha kama vaha / yaha ArA avasarpiNIke tIsare Areke samAna smjheN| isa AremeM tIna bhAgakI kalpanA kreN| unameM pahale vibhAgameM rAjadharma, cAritra, anya darzanAnucAryA ke sarva dharma tathA bAdara agni viccheda hoNge| isa Areke prAraMbhake 89 pakhavAr3e bItane para utsarpiNIke 24veM tIrthakara tathA antima cakravartI utpanna hote haiN| bAdake dUsare aura tIsare donoM bhAgoM meM jaisA avasarpiNImeM kahA hai vaise yugalika dharmakI pravRtti punaH zurU hotI hai| 5. suSama ArA-yaha ArA avasarpiNIke dUsare Areke samAna bhAvoMvAlA samajheM / / isa AremeM kevala sukha hI hotA hai| 6. suSamasuSama ArA-yaha ArA jisameM kevala bahuta sukha ho vaha avasarpiNIke prathama Areke samAna sarva prakArase vicAreM-samajheM, jisake svarUpake bAremeM avasarpiNIke varNana-prasaMgameM kahA gayA hai| pAMcaveM-chaThe donoM AremeM yugalika manuSyoM aura tiryacoMkA astitva vicAra leM / isa taraha utsarpiNIke 6 AroMkA svarUpa batalAyA gayA hai| . ___ isa prakAra dasa koDAkoDI sAgaropamakI avasarpiNI aura dasa koDAkoDI sAgaropamakI utsarpiNI milakara eka kAlacakra hotA hai| jisake lie kahA hai ki___"kAlo dvividho'vasarpiNyutsarpiNIvibhedataH / sAgarakoTikoTInAM, viMzatyA sa samApyate // 1 // avasarpiNyAM SaDaza utsarpiNyA ta eva viparItAH / ___evaM dvAdazabhirarairvivartate kAlacakramidam // 2 // " [haima0 ko0 kA0 2] // pudgalaparAvartakA saMkSipta svarUpa // avataraNa-pahale avasarpiNI aura utsarpiNIkA svarUpa dikhAyA hai, aba usase baDhakara kAla 'pudgalaparAvarta' nAmakA hai| aura vaha cAra athavA sUkSma-bAdara bhedase ATha prakArakA hai, usakA yatkicit svarUpa darzita kiyA jAtA hai // bAdara-' dravya '-pudgala-parAvarta // 1 // pudgalaparAvarta arthAt pudgalAnAM parAvataH yasmin kAlavizeSe saH pudgala-parAvarttaH / 81. 'suhumaddhAyaradasakoDAkoDI, chaarA'vasappiNusappiNI / tA dunni kAlacakkaM; vIsAyarakoDikoDIo // 1 // ' [ kAlasaptatikA ] Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgalaparAvartakA svarUpa gAthA 5-6 [51 pudgalAnAM arthAt caudaharAja pramANa lokavartI samasta pudgaloMkA parAvartaH-arthAt audArikAdi zarIrarUpase grahaNa karake varNyarUpa parAvartana, jisameM vaha pudgalaparAvartaH82 kahalAtA hai| , usake 83dravya-kSetra-kAla aura bhAva aise cAra prakAra haiN| punaH usa haraekake sUkSma aura bAdara aise do-do bheda haiN| unameM haraeka pudgalaparAvarta sthUladRSTise ananta utsarpiNIavasarpiNI pramANa hotA hai| saMsArarUpI bhayaMkara aTavImeM bhramaNa karatI huI koI bhI AtmA jaba caudaharAja lokavartI jo sarva pudgala vartamAna haiM una sarva pudgaloMko ananta janma-maraNa karanese svasvayogya audArakAdi zarIrarUpase anukramapUrvaka, grahaNa karake chor3e, usameM jitanA samaya-kAla lage use 'bAdara-dravya-pudgalaparAvarta' kahate haiM / [isa.pudgalaparAvarta meM eka samaya audArikarUpase jo pudgala grahaNa kiye gaye unheM audArikakI ginatImeM girne / vaikriyarUpase grahaNa kiye unheM vaikriyameM, punaH taijasakArmaNake pratisamaya jo pudgala grahaNa kiye jAyeM unheM taijasakArmaNameM gina leN| inameM navIna-navIna grahaNa kiye jAte ( agRhIta ) audArikAdipudgaloMkI ginatI lenekI hai| lekina gRhiitkiinhiiN| ] . . . // sUkSma-' dravya '-pudgala-parAvarta // 2 // . Upari kathita bAdara pudgalaparAvarta meM binA krama sarva pudgala grahaNa thA, aura vaha ginatImeM liyA jAtA thaa| parantu isa dUsare bhedameM to audArika, vaikriya, 84taijasa, bhASA, 82. yaha artha yadyapi kevala 'dravyapudgalaparAvarta ke lie hI lAgU hotA hai, to bhI kSetrAdi bhedabAle zeSa tInoM anantakAla pramANoMmeM bhI 'pudgalaparAvarta' zabdake rUDha honese vAstavika rUpameM kSetrAdi bhedameM to kSetraparAvarta, kAlaparAvarta, bhAvaparAvarta zabdakA prayoga honA cAhie, parantu vaisA na karake kSetrapudgalaparAvarta, kAlapudgalaparAvarta aura bhAvapudgalaparAvarta aisA vyapadeza kiyA jAtA hai / 83. jisake lie zatakakarmagranthameM kahA hai ki- .. "davve khitte kAle bhAve, cauha duha bAyaro suhumo / hoi aNaMtussappiNIparimANo pugNAlaparaTTo // 1 // " (gAthA-86) 84. vaikriyake bAda AhArakavargaNA grahaNa kyoM nahIM kI ? to isa praznake uttarameM samajhanA ki AhAraka zarIra [eka jIvAzrayI] samagra bhavacakrameM sirpha cAra hI bAra prApta hotA hai (anantara vaha jIva mokSameM jAnevAlA hotA hai ), ataH isa vargaNArUpase sarva pudgala grahaNa hI nahIM ho sakate, isalie use grahaNa nahIM kiyA hai / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI * [ gAthA-5-6 zvAsocchvAsa, mana aura kArmaNa ina sAta-5 vargaNAoM meM se kisI eka vargaNArUpase, sarva pudgaloMko grahaNa kareM aura. chor3e, tabhI yaha sUkSma dravyapudgalaparAvarta ho sakatA hai parantu amuka samaya para vivakSita vargaNAke pudgaloMko sparza karake dUsarI vaikriyAdi bhinna-bhinna vargaNAse pudgala grahaNa karane lagA, sAtha hI punaH prathamakI [jo vivakSita ho vaha ] vargaNAse pudgala grahaNa zurU kiyaa| isa taraha bIca-bIcameM dUsarI vargaNAke pudgala grahaNa kareM to ginatImeM na liye jA~ya arthAt vaha ginatI galata siddha ho / lekina lokAkAzavartI sarva pudgala paramANuoMko vivakSita kisI bhI eka hI vargaNArUpase pariNIta karake choDe to use 86" sUkSmadravyapudgalaparAvarta' kahate haiM / isa taraha vaikriyavargaNAse pudgaloMko grahaNa karake chor3e taba 'vaikriya-dravya-pudgala' kahate haiN| aise jisa jisa vargaNAse lokAkAzavartI pudgaloMko grahaNa karanepUrvaka choDe taba usa usa prakArakA 'pudgalaparAvarta' kAla hotA hai| // bAdara-kSetra-pudgala-parAvarta // 3 // __ kSetra se lokAkAza lenekA hai aura usake pradeza zreNibaddha aura asaMkhya hai| arthAt eka koI jIvavizeSa, caudaharAjalokake sarva AkAzapradezoMko mRtyukAlameM mRtyukAlase isa prakAra sparza kare ki vaha eka AkAzapradeza ginatImeM Aye, lekina itanA vizeSa hai ki prathama jina AkAzapradezoM para mRtyu huI ho unhIMse kisI AkAza.pradeza para punaH mRtyu ho to vaha AkAzapradeza ginatImeM na Ave / aise kramase yA utkramase [kisI bhI sthAna para ] lokakA koI bhI AkAzapradeza mRtyuse sparza kiye binA na rahe taba 'bAdarakSetrapudgalaparAvarta' hotA hai| prazna-jIvakI avagAhanA asaMkhya AkAzapradezapramANa hai, ataH jIva mRtyu-kAla para asaMkhya-AkAzapradezoMko sparza karatA hai to phira Apa eka AkAza-pradezakI sparzanAse ginatI kisa taraha ginate haiM ? uttara-yadyapi maraNa-kAla para avagAhanAzrayI jIva asaMkhyaAkAzapradezoMko sparza karatA hai, parantu yahAM to unameMse kisI bhI eka hI AkAzapradezakI ginatI karanA, lekina sarva spRSTapradeza nahIM ginnaa| aura sAtha hI mRtyukAla para sparzita AkAzapradezoMmeMse jo pUrvakA vivakSita spRSTaAkAzapradeza ho use yahA~ ginatImeM na lekara pUrva aspRSTa [ kisI bhI mRtyu 85. sAtoM vargaNAoMkA alpabahutva zatakakarmagranthAdi vRttike dvArA jAne / .. 86. anya AcArya sAta vargaNAse pudgalaparAvartta nahIM ginakara audArika, vaikriya, taijasa. aura kArmaNa ina cAroMko hI vargaNAzrayI ' sUkSmadravyapudgalaparAvarta'kA pramANa batAte haiM / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgalaparAvartakA svarUpa gAthA 5-6 [ 53 kAlameM aspRSTa ] aisA apUrva hI AkAzapradeza leN| yaha paMcasaMgrahakA mata hai| 'zatakakarmagranthavRtti ke mata to mRtyu-kAlakI avagAhanA pramANa sarvapradeza ginatI meM lenA aisA batAtA hai, isase kAla alpa hotA hai aura prathamake matase bahuta kAla hotA hai aisA yathAyogya svataH soca leM / // sUkSma kSetra pudgala-parAvarta // 4 // pUrva bAdarakSetrapudgalaparAvata meM to, kisI bhI sthAnavartI navIna navIna jisa AkAzapradezameM jIvakA maraNa hotA thA, usa AkAzapradezakI ginatI hotI thI, parantu isameM to eka jIva prathama jisa AkAzapradezameM maraNa pAkara punaH "kisI bhI sthAnake AkAzapradeza para maraNa prApta kare to usakI gaNanA na karake" jaba prathama mRtyu pAye hue AkAzapradezake sAthake hI (dUsare) AkAzapradezameM mRtyu pAye taba usa AkAzapradezakI gaNanA kI jAya, arthAta aneka 'maraNoMse dUradUrake spRSTaAkAzapradezoMkI gaNanA na karake, AkAzapradezoMkI paMktimeM pravartamAna AkAzapradezoM para pahalA, dUsarA, tIsarA aise kramazaH AkAzapradezako mRtyuse sparza kare isa prakAra anukramase mare, isa taraha AkAzapradezoMko sparza karate karate samagra AkAzapradeza jaba kramazaH mRtyuse sparzita ho jAe taba 'sUkSmakSetrapudgalaparAvarta ' ho| // bAdara-'kAla'-pudgala-parAvarta // 5 // koI bhI eka jIva utsarpiNI athavA avasarpiNIke AraMbhake prathama samayameM maraNa pAkara, vahI jIva dUsarI bAra dUrake arthAt 100 veM, samaya para maraNa pAkara, phira punaH usase dUrake 500 veM, samaya para maraNa pAyA, isa taraha anutkramase aspRSTa (sparzita nahIM) apUrva samayoMmeM maraNa pAye, aise eka kAlacakrake ( utsarpiNI avasarpiNIke ) sarva samaya maraNase (binA kramake) sparzita ho jAe taba bAdara-'kAla'-pudgala-parAvarta ho|| // sUkSma-'kAla'-pudgagala-parAvatte // 6 // pUrva anutkramase kAlacakrake samayoMkI sparzanAmeM gaNanA kii| isa bhedameM to utsarpiNI athavA avasarpiNIke prathama samaya para eka jIvakA maraNa huA, punaH kucha samayake bAda usI utsapiNI athavA avasarpiNIke dUsare samaya phira maraNa huA, tIsarI bAra katipaya kAlake bAda tIsare samaya para maraNa huA, isa taraha yahA~ tIna samayoM kI gaNanA kI jaay| paraMtu pahalA, dUsarA, tIsarA Adi samaya varNya karake kAlacakrake kinhIM samayoM meM jitanI bAra maraNa pAyA, una sabakI gaNanA na kareM / eka jIvAzrayI kamase kama eka samaya gaNanAmeM lete eka kAlacakra to antameM hotA hI hai| aisA karate jaba vaha jIva kAlacakrake samagra samayoMko anukramase sparza kara le taba 'sUkSma-kAla-pudgalaparAvarta ho / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 5-6 // bAdara-'bhAva'-pudgala-parAvarta // 7 // saMyamake asaMkhyAta sthAnakoMse tIvra maMdAdibhedoMse 'rasabaMdha ke adhyavasAyasthAnaka ( adhyavasAya = udyama, utsAha ) asaMkhyAtagune [ asaMkhya lokAdezapradezapramANa ] haiM, unameM pratyeka adhyavasAya-sthAnakameM maratA huA jaba rasa-bandhake sarva-adhyavasAyoMko binA kramake maraNase jIva sparzita ho jAe taba 'bAdara-bhAva-pudgala-parAvarta' hotA hai| ||suukssm-'bhaav'-pudgl-praavrt / / 8 // pUrva, kramake binA maraNa-sparzana adhyavasAyoMkI gaNanA karate hue kAla vaktavyatA batAI gaI, paraMtu sUkSma-bhAva-pudgala-parAvartakAlameM to jisa samaya jIvako prathama sarvamanda ( sarvajaghanya ) adhyavasAya-sthAnakameM maraNa huA thA, punaH kAlAMtarameM vaha usase adhika kaSAyAMzavAle ( dUsare adhyavasAya ) sthAnakameM maratA hai| aise kucha kAlAMtarameM usase adhika kaSAyAMzavAle tIsare adhyavasAyameM vaha maratA hai| aise kramazaH rasabandhake adhyavasAyasthAnakoMko ,maraNase sparza kare unakI gaNanA kreN| (Age-pIche adhyavasAyameM mare unakI gaNanA na kareM) aisA karate hue sarva-adhyavasAya-kramaza: sparza kara leM taba 'sUkSma-bhAvapudgala-parAvarta ho| ye pudgalaparAvarta ananta 87utsarpiNI-avasarpiNI pramANa samajheM, parantu anantameM ananta bheda honese bAdara pudgalaparAvarta se sUkSmapudgalaparAvatta anantaguNAdika smjhe| ( arthAt bAdara-dravya-pudgala-parAvarta kI apekSA sUkSma-dravya-pudgala-parAvartakI anantI utsarpiNI avasarpiNI pUrvase anantagunI smjnaa|)| Upara kyA kyA vastusvarUpa kaha gaye haiM ? usake saMgraharUpa gAthA 'samayAvali ya muhuttA, divasamahoratta-pakkha-mAsA ya / saMvacchara-juga-paliyA-sAgara-osappi-pariyaTTA // 1 // ' isa taraha samayase prAraMbha karake pudgala-parAvarta takake kAlakA saMkSipta vivecana kiyA gayA / ... // iti samayAdikaM pudgala-parAvartAntaM kAlasvarUpaM samAptam // avataraNa-aba vyaMtara deva-deviyoM kI jaghanya aura utkRSTa AyuHsthiti kahakara jyotiSI devadeviyoMkA jaghanyotkRSTa AyuSyakA varNana karatA hai-... 87. 'ussappiNI aNaMtA ! pupAlapariyaTTao muNeyabvo / te'NatAtI-addhA, aNAgayaddhA aNaMtaguNA // 1 // ' [ navatattva ] Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgalaparAvartakA svarUpa gAthA 5-7 [ 55 vaMtarayANa jahannaM, dasa-vAsa-sahassa-paliyamukkosaM / 1 . devINaM paliaddhaM, paliyaM ahiyaM sasi-khINaM // 5 // lakkheNa sahasseNa ya, vAsANa gahANa paliya meesi / Thii addhaM devINaM, kameNa nakkhatta-tArANaM // 6 // paliaddhaM caubhAgo, cau-aDabhAgAhiMgAu devINaM / caujuale caubhAgo, jahannamaDabhAga paMcamae // 7 // gAthA-vyaMtara devoM tathA deviyoMkA jaghanya AyuSya dasa hajAra varSa pramANa hai aura vyaMtaradevoMkA utkRSTa AyuSya palyopama pramANa hai, vyaMtaradevoMkI devIkA. utkRSTa AyuSya ardha-palyopama jitanA hai| candrakA eka lAkha varSa adhika eka palyopama aura sUryakA eka hajAra varSa adhika eka palyopama pramANa utkRSTa AyuSya hai / grahoMkA utkRSTa AyuSyaM pramANa eka palyopama hai| sAtha hI candra, sUrya aura grahoM kI deviyoMkA unase AdhA hai| nakSatra aura tArekA anukramase, AdhA palyopama tathA palyopamakA cauthA bhAga pramANa utkRSTa AyuSya hai aura una donoMkI deviyoMkA anukramase kucha adhika palyopamakA cauthA bhAga, kucha adhika palyopamakA AThavA~ bhAga utkRSTa AyuSya hai| sAtha hI cAra yugalake viSayameM jaghanya AyuSya palyopamakA cauthA bhAga hai aura pAMcaveM yugalameM jaghanya AyuSyakA pramANa palyopamakA AThavA~ bhAga hai // 5-6-7 // vizeSArtha-vyaMtara nikAyake devoM tathA unakI deviyoMkA jaghanya AyuSya bhavanapatinikAyake samAna dasa hajAra varSakA hotA hai, jaba ki utkRSTa AyuSya eka palyopamakA hotA hai| aura unhIM vyaMtaradevoM kI deviyoMkA utkRSTa-AyuSya "Adhe palyopamakA hai| .. prazna-vyaMtaradevoM tathA deviyoMkI jaghanya tathA utkRSTa-AyuSya sthiti to kahI lekina madhyama sthiti kitanI samajheM ? . * uttara-jaghanya sthiti jo dasa hajAra varSakI kahI gaI hai ataH eka samayAdhikase prAraMbha karake [ eka palyopamapramANa ] utkRSTa-AyuSya saMpUrNa na ho taba taka yathAyogya jo bIcakI sthiti ho use madhyama sthiti jAne / jahA~ jahA~ madhyama sthiti samajhanI hoM vahA~ yaha spaSTIkaraNa samajha leN| 88. 'zrI hI dhRti ' Adi deviyoMko koI vyantaranikAyakI mAnate haiM, kintu vaisA mAnanA ucita nahIM, kyoMki una deviyoMkA AyuSya eka palyopamapramANa-honese una deviyoMko vyantaranikAyakI na mAnakara bhavanapatinikAyaka mAneM yahI ucita hai; kyoMki vyantarakI deviyoMkA utkRSTa AyuSya bhI Adhe-palyopamakA hai / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI . ..... [ gAthA 5-7 -vyantaranikAyake devoMkI utkRSTa AyuSyasthitikA yantra Gc nikAyoMke nAma / dakSiNendroMkA .:. utkRSTa-AyuSya | uttarendroMkA :. utkRSTa-AyuSya 1/ pizAca ni0 || kAlendrakA | palyopama 9 mahAkAlendrakA 1 palyopama 2 bhUta ni0 2 svarUpendrakA 10 pratirUpendrakA 3/ yakSa ni0 3/ pUrNabhadrakA 11 maNibhadrendrakA 4/ rAkSasa ni0 4 bhImendrakA 12 mahAbhImendrakA | kinnara ni0 kinnarendrakA |13 kiMpuruSendrakA | kiMpuruSa ni0 6/ satpuruSendrakA 14 mahApuruSendrakA 7| mahoraga ni0 |7 atikAyendrakA |15| mahAkAyendrakA 8 gandharva ni0 8 gItaratIndrakA | ,,. 16 gItayazendrakA isa yantrameM yadyapi vyantarendroMkA AyuSya kahA hai, to bhI usa nikAyake vimAnavAsI devoMkA bhI utkRSTa AyuSya uparyukta rItise samajha leM / -jyotiSI nikAyake devoMkI utkRSTa AyuSyasthitijyotiSI zabdakA tAtparya kyA hai ? dyotanaM jyotiH, tadeSAmastIti jyotiSkAH / jyoti arthAt prakAza, vaha prakAza jinakA ho arthAt jo prakAza karanevAle hoM ve jyotiSI vimAna aura unameM rahanevAle ve jyotiSkadeva kahalAte haiN| ___ jyotiSI devatA do prakArake hote haiM, cara aura sthir| unameM DhAIdvIpameM sthita 1 uttaradizAvartI dhruvatArAcakrake atirikta jyotiSIke vimAna merukI pradakSiNA karate rahanese "cara haiM arthAt jo ghUmate hI rahaneke svabhAvavAle haiM ve cara aura jo sadA eka hI sthAna para raheM ve sthira / jo DhAIdvIpake bAharake haiM ve sthira jyotiSI kahalAte haiM arthAt sadAkAlake lie ve eka hI sthAna para rahakara niyatakSetrameM hI prakAza denevAle hote haiM, paraMtu DhAIdvIpameM rahe hue cara candra-sUryAdike vimAnoMkI taraha ghUmate nahIM rahate haiN| aba ve sarva (cara aura sthira) jyotiSImeM virAjamAna candrendra tathA candra-vimAnavAsI devoMkA utkRSTa AyuSya eka palyopama aura eka lAkha varSa adhika hotA hai, tathA sUryendra aura sUrya-vimAnavAsI devoMkA utkRSTa AyuSya eka palyopama aura eka hajAra varSa adhika hotA hai| grahoMke adhipatikA tathA graha-vimAnavAsI devoMkA utkRSTa AyuSya eka palyopamakA hotA hai| nakSatrake 89. carantIti carAH-jo care-ghUmA kare unako cara kahate haiN| 90. tiSThanti tacchIlAni sthirANi / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSIdevakA jaghanya utkRSTa AyuSya ] gAthA 5-7 [ 57 adhipati tathA nakSatra-vimAnavAsI devoMkA utkRSTa AyuSya eka palyopamake Adhe bhAgakA hotA hai aura tAreke adhipati aura tArA-vimAnavAsI devoMkA utkRSTa AyuSya hai palyopamakA hai| ___ jyotiSI nikAyakI deviyoMkI kramazaH utkRSTa AyuSyasthiti pUrvakathita candrendra tathA sUryendra tathA grahAdhipati ina tInoM tathA ina sarva vimAnavAsI devoMkI deviyoMkA AyuSya anukramase Adhe bhAgakA jAne arthAt candrendra tathA candra-vimAnavAsI devoMkI deviyoMkA utkRSTa AyuSya AdhA palyopama aura pacAsa hajAra varSa Upara hotA hai| sUrya-vimAnake sUryendra tathA sUrya-vimAnavAsI devoMkI deviyoMkI utkRSTa AyuSyasthiti AdhA palyopama aura Upara pAMcasau varSapramANa hotI hai / tathA grahAdhipatikI devIkA. tathA graha-vimAnavAsI devoMkI deviyoMkA utkRSTa AyuSya Adhe palyopamakA hotA hai| . nakSatrAdhipati tathA nakSatrake vimAnavAsI devoMkI deviyoMkA utkRSTa AyuSya eka palyopamakA cauthA bhAga aura usake Upara kucha adhika hotA hai| aura tArAke adhipati aura tArAke vimAnavAsI devoMkI deviyoMkA utkRSTa AyuSya eka palyopamakA AThavA~ bhAga aura Upara kucha vizeSa pramANa hotA hai / ____isa prakAra jyotiSI nikAyake devoMke pAMcoM yugaloMkI utkRSTa AyuSyasthiti kahI gaI / aba . jyotiSI nikAyake pAMcoM yugaloMkI jaghanyasthiti jyotiSI deva pAMca prakArake haiM, unameM candra aura sUrya ye do to svayaM indra haiM aura unake pAsa indrake samAna sarva riddhi-siddhi hotI hai| apane nAmake anusAra hI unake vimAnoMkI pahacAna hai| zeSa tInoM vimAnoMmeM adhipati hote haiN| 'do indra tathA tIna adhipati' aise ina pAMcoMkA jaghanya tathA madhyama AyuSya hai hI nhiiN| unase varjita una pAMca prati (1) prathama candrake vimAnavAsI deva aura una devoMkI deviyoMkA, (2) sUyake vimAnavAsI deva aura una devoMkI deviyoMkA, (3) grahake vimAnavAsI deva aura una devoMkI deviyoMkA, (4) nakSatrake vimAnavAsI deva aura una devoMkI deviyoMkA, isa taraha una cAroM yugaloMkA jaghanya AyuSyapramANa eka palyopamakA cauthA bhAga hotA hai aura pAMcaveM tArAke vimAnavAsI deva aura una devoMkI deviyoMkA jaghanya AyuSya eka palyopamake AThaveM bhAga jitanA hotA hai| kR. saM. 8. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA. 5-7 isa taraha jyotiSI nikAyake pAMca yugaloMkI utkRSTa aura jaghanyasthiti kahI aura madhyamasthitike lie to pahale jo spaSTatA kI hai, usake anusAra sujJajana yahA~ bhI samajha leM / sUrya-candrakI AyuSyasthiti ke anusAra sAmAnikAdi devoMkI AyuSyasthiti bhI jAne / [5-6-7 ] // jyotiSI nikAyagata deva-deviyoMke jaghanya-utkRSTa AyuSyakA yaMtra / / jyotiSI nAma | jaghanya AyuSya | | utkRSTa AyuSya candra-indrakA nahIM hai| 1 palyopamake upara 1 lAkha varSa candrakI indrANIkA / palyopama ( pa0) | (usase AdhA) // palyopama Upara 50 hajAra varSa candrakI prajA-devoMkA 1 palyopama Upara 1 lAkha varSa candrakI prajA-devIkA (usase AdhA) o // palyopama Upara 50 hajAra varSa sUrya indrakA nahIM hai 1 palyopama uparAMta 1000 varSa sUryakI indrANIkA / palyopama o| palyopama Upara 500 varSa sUryake prajA devakA 1 palyopama Upara 1000 varSa sUrya prajA-devIkA 0 // palyopama Upara 500 varSa graha adhipatikA 1 palyopama grahAdhipatikI indrANIkA 0 // palyopama grahaprajA-devakA 1 palyopama grahaprajA-devIkA o // palyopama nakSatra adhipatikA 0 // palyopama nakSatrAdhipatikI devIkA 0 / palyopama-sAdhika nakSatra devakA o // palyopama nakSatra devIkA / palyopama-sAdhika tArA adhipatikA . |palyopamakA AThavA~ bhAga| palyogama tArAdhipatikI devIkA hai, hai palyopama-sAdhika bhAga tArA devakA 0 / palyopama tArA devIkA , palyopama avataraNa-pahale bhavanapati, vyantara aura jyotiSI ina tInoM nikAyoMkI AyuSyasthitikA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnika devadevIkA jaghanya utkRSTa AyuSya ] gAthA 8 [ 59 varNana kiyaa| aba Der3ha gAthAse cauthI vaimAnika nikAyake devoMkI utkRSTa AyuSya sthitikA varNana karate haiM, dosAhi-sattasAhiya, dasa-caudasa-sattara-ayara jA sukko / ikkikamahiyamitto, jA igatI suvari gevijje // 8 // titIsaNuttaresu, sohammAisu imA ThiI jiTThA / / 83 / / gAthArtha-do sAgaropama, sAdhika do sAgaropama, sAta sAgaropama, sAdhika sAta sAgaropama, dasa sAgaropama, caudaha sAgaropama aura satraha sAgaropamapramANa utkRSTa sthiti anukramase saudharma-devalokase Arambha karake zukra devalokapayata jAneM / yahA~se eka eka devalokameM eka eka sAgaropamapramANa AyuSya sthitimeM vRddhise UparakI navama greveyekameM 31 sAgaropamapramANa utkRSTa sthiti ho taba taka kareM, pazcAt anuttara vimAnameM taitIsa sAgaropamapramANa utkRSTa sthiti smjheN| isa taraha saudharmAdi devalokameM utkRSTa sthitikA pramANa kahA hai / / 8-83 // . vizeSArtha-cauthe vaimAnika nikAyake deva do prakArake haiM / 1. kalpopapanna aura 2. kalpAtIta / 4'kalpopapanna yaha pada do zabdoMse saMkalita hai| eka 'kalpa' aura dUsarA 'upapanna', unameM 'kalpa' arthAt AcAra-sthiti-jita-maryAdA athavA spaSTa arthameM vyavasthA aura 'upapanna' arthAt yukta-prApta arthAt vyavasthAse yukta vaha, arthAt indra, sAmAnika aura AtmarakSakAdi dasoM prakArakI vyavasthAe~ jisake andara rahI haiM vaha 'kalpopapanna' kahalAtA hai / jaise manuSyalokameM rAjA aura prajA viSayaka rAjakIya aura prajA sambandhI sarva prakArakI AcAra-vyavasthAe~ hotI haiM, lagabhaga vaise hI vyavasthAe~ devalokameM bhI vidyamAna haiM aura ve dUsoM prakArake deva apane apane kartavyAnusAra samagra devalokakA taMtra calAte haiN| ye dasa prakArake deva kauna haiM ? yaha 45 vI gAthAmeM kahA jaaegaa| ye kalpopapanna deva saudharmAdi devalokase lekara bAharaveM acyuta devaloka taka hote haiN| ina bArahoM devalokoMmeM paraspara svAmitva, sevakatva, choTe bar3ekA saba prakArakA vyavahAra ityAdi sarva jAtike svAmisevaka Adi bhAva-vyavahAra (manuSyalokameM rAjA aura prajAke bIca ho vaisA ) hotA hai| 42kalpAtIta-yaha zabda bhI 'kalpa' aura 'atIta' aise do zabdoMse saMkalita hai, usameM 'kalpa' arthAt kalpopapanna zabdakI paribhASAmeM kahe gaye sarva prakArake maryAdA Adi 91. 'kalpena-AcAreNa upapannA upetA iti kalpopapannAH // ' 92. 'kalpamAcAramatItA ullaGdhitA iti kalpAtItAH // ' . Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI * [ gAthA 8 AcAroMse 'atIta' arthAt rahita yaha 83' kalpAtIta' kahA jAya / arthAt jahA~se paraspara svAmi-sevakabhAva calA gayA hai, vahA~ paraspara choTe-bar3ekI maryAdA hotI nahIM hai, jinako jinezvaroMke kalyANakAdi prasaMgoM meM AnekI maryAdA nibhAnI nahIM hotI, ve 'kalpAtIta' kahalAte hai / yaha kalpAtItattva nava graiveyaka aura pAMca anuttarameM hai arthAt sabhIkA samAnattva [ahamiMdratva ] hai| devalokameM eka vyavasthA-vyavahAravAle deva aura dUsare vyavasthA-hIna deva hote haiN| isase yaha nizcita huA ki vaimAnika nikAyameM do prakArake deva haiN| jahA~ azAMti, kleza yA paraspara saMgharSaNa Adi honekI saMbhAvanA ho vahA~ sulaha-zAMtikI sthApanAke lie sarvavidha vyavasthAkI AvazyakatA upasthita hotI hai aura vahA~ vaisI vyavasthA hotI hI hai| __ ataH ( bhavanapatise lekara ) vaimAnika nikAyameM bArahoM devalokake devoMko paraspara milane julaneke sAtha hI anyatra gamanAgamana karaneke prasaMga bane rahate haiN| sAtha hI devAMganAoMke sAthake snehasaMbaMdha bhI rahate haiM aura unake AkarSaNa bhI rahate haiN| isa taraha jahA~ paraspara samAgama hoM vahA~ rAgadveSa-viSayaka saMgharSaNa upasthita hote haiM aura saMgharSaNameMse hI saMklezoM kI cakamaka jharatI hai aura yuddhoMke varanagoDa bhI gar3agar3A uThate haiN| aisA banane na pAye, isalie sArI vyavasthA honI cAhie, ataH manuSyalokake rAjataMtrakI taraha vahA~ bhI dasa prakArako vyavasthA honese ve kalpopapanna kahalAte haiN| 'kalpa' arthAt 'AcAra' aura 'upapanna' arthAt 'yukta, AcArasahita' vaha / bAraha devalokoMse Age vaimAnikanikAyake hI dUsare nava aveyaka aura anuttara devalokoMmeM yaha vyavasthA nahIM hai, kyoMki una devoMko apanA samagra jIvana apane hI vimAnoMmeM bitAnA hotA hai| vimAnameM se kabhI bAhara nikalanA hotA hI nahIM hai| itanA hI nahIM, paralokase Akara jisa zayyAmeM utpanna hue the taba soye hue hI hoM aise AkArameM utpanna hue the, tatpazcAt kabhI uThanA bhI nahIM hotA aise ye mahAbhAgI hote haiM aura unheM vaisI jarUrata bhI nahIM hotii| vahA~ sarva kleza aura sarvopAdhike mUlarUpa na to devAMganAe~ aura na unake sAtha rahanevAle snehasambandha tathA unheM uThanA hI nahIM hotA, ataH naukara, cAkara yA salAhakAra jaise deva bhI nahIM hote| ___ataH sabhI deva apanI-apanI zayyAmeM hI jIvana vyatIta karate haiN| ataH deviyA~ to haiM hI nahIM aura devoMkA paraspara milana bhI nahIM hai isalie kisIkA samAgama bhI nahIM hai, ataH saMgharSa nahIM hai aura isalie vyavasthAkI jarUrata nahIM rahatI hai| 93. isIlie bAraha devalokoMko kalpa [ saudharma 'kalpa' Adi ] kI taraha saMbodhita. kara sakate haiM lekina greveyaka tathA anuttarako kalpa vizeSaNa nahIM lagAte haiN| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnika devakI utkRSTa AyuSyasthiti ] gAthA 8 [61 parama kAruNika sarvajJa tIrthaMkara bhagavantoMke kalyANakAdi prasaMgoM meM unheM AnekI jarUrata nhiiN| kevala jo samyagdRSTi deva hoM ve zayyAmeM sote sote hI sirpha donoM hAtha U~ce karake namaskAra karate haiN| anuttara devoMko to hAtha bhI U~ce karanekI AvazyakatA nhiiN| janmAMtarameM kI huI cAritrakI uttama kakSAkI ArAdhanAke pratApase hI aisI uttama kakSAkI sthiti prApta kiye hue haiM, ki jahA~ apane Upara kisIkA svAmitva hI nhiiN| vaise svayaM bhI kisIke svAmI nahIM haiN| sAtha hI kleza, jhagar3A, azAMti bhI nahIM haiN| tamAma deva samAna, sarva svataMtra rUpameM honese vahA~ vyavasthAkI jarUrata nahIM hotii| ___ anuttaravAsI deva eka karavaTase zayyAmeM leTe hue dravya-guNa-paryAyake ciMtanakI gaMbhIra vicAraNAmeM samaya vyatIta karate haiN| unameM (sarvArthasiddhake ) 33 sAgaropamake AyuSyavAle deva sADhe solaha sAgaropama taka eka hI karavaTase soye rahate haiM / tatpazcAt eka bAra karavaTa badalakara zeSa AdhA AyuSya pUrNa karate haiN| aisI to mahAn puNyake pratApase ati sukharUpa AyuSyako bhoganekI mahattA prApta kI hai, usameM kAraNarUpa kevala uttama kakSAke cAritrakI ArAdhanA hai| ___ aba una donoM prakArake vaimAnika nikAya devoMkI prathama utkRSTa AyuSyasthiti kahanI hai| [yahA~ jo AyuSya kahA jAtA hai vaha haraeka devalokake aMtima pratarameM nivAsa karanevAle devoMkA jAne aura zeSa prataroMmeM basanevAloM kI sthiti tathA una prataroMkA svarUpa Age kahA jAegA / ] vaimAnika nikAyake devoMkI utkRSTa AyuSyasthiti . prathama saudharma devalokameM sAmAnyase ( utkRSTameM utkRSTa ) sarvotkRSTa do sAgaropamakI AyuSya sthiti hai| yaha jo sthiti kahI gaI vaha samuccayase kahI hai aura ina do sAgaropamakI sthiti usa saudharma devalokake aMtima ( terahaveM ) pratarakI jAneM / dUsare IzAna devalokameM utkRSTa AyuSyasthiti samuccayase do sAgaropama aura eka palyopamakA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika jAneM / yaha sthiti bhI saudharma devalokakI taraha IzAna devalokake aMtima pratarameM hotI hai| isa taraha tIsare sanatkumAra devalokameM utkRSTa AyuSyasthiti sAta sAgaropama, cauthe mAhendra devalokameM sAta sAgaropama aura eka palyopamakA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika, pA~caveM brahma devalokake devatAkA utkRSTa AyuSya dasa sAgaropama, chaThe lAMtaka devalokameM caudaha sAgaropama, sAtaveM zukra devalokameM utkRSTa AyuSya satraha sAgaropama, AThaveM sahasrAra devalokameM aThAraha sAgaropama, nauveM Anata devalokameM unnIsa Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-8 sAgaropama, dasaveM prANata devalokameM bIsa sAgaropama, gyArahaveM AraNa devalokameM ikkIsa sAgaropama aura bArahaveM acyuta devalokameM bAIsa sAgaropamakI AyuSya sthiti hotI hai| 'praiveyaka'kA tAtparya kyA hai ? samagra caudaha rAjaloka 'vaizAkha ' saMsthAna meM sthita puruSake AkArameM hai| jisa taraha puruSoMke galemeM, vakSaHsthalameM, kaTi Adi sthAnoMmeM AbhUSaNa hote haiM, vaise caudaha rAjalokarUpI puruSake AbhUSaNa kaunase haiM / to jo vimAnAdi haiM ve hI usake AbhUSaNarUpa haiM, unameM nava graiveyakake vimAna caudaha rAjalokarUpI puruSake galeke sthAnameM AbhUSaNarUpameM vidyamAna honese use 'aveyaka kahA jAtA hai / veyaka 44zabdakI vyutpatti bhI vahI prakaTa karatI hai| ye nava (nau) aveyaka khar3e kiye gaye daNDakI taraha ekake Upara eka sthita haiM / anya granthakAra ina nau graiveyakoMkA tIna vibhAgoMmeM paricaya karAte haiM / inameM pahale tInako 'adhastana tIna', madhyama tInako 'madhyama tIna' aura unake Uparake tInako 'uparitana tIna' isa taraha paricaya karAte haiN| ___ unameM pahalI tripuTImeMse pahale ( adhastana adhastana) sudarzana greveyakameM teIsa sAgaropama, dUsare (adhastana-madhyama) supratiSThita aveyakameM caubIsa sAgaropama, tIsare [adhastana-Urdhva ] manorama aveyakameM pacIsa sAgaropama / . dUsarI tripuTImeM-cauthe [ madhyamAdhastana ] sarvabhadra aveyakameM chabbIsa sAgaropama, pA~caveM [ madhyamamadhyama ] suvizAla aveyakameM satAIsa sAgaropama aura chaThe [ madhyamordhva ] saumanasa praiveyakameM aThAIsa sAgaropama / tIsarI tripuTIke pahale arthAt kramase sAtaveM sumanasa graiveyakameM untIsa sAgaropama, AThaveM priyaMkara aveyakameM tIsa sAgaropama aura nauveM Aditya graiveyakameM ekatIsa sAgaropamakI utkRSTa-AyuSyasthiti hotI hai / __ina nau aveyakoMse Upara sthita pAMca anuttara devalokoMmeMse (1) vijaya (2) vaijayaMta (3) jayaMta aura (4) aparAjita ina cAroM vimAnoMmeM aura pAMcaveM sarvArthasiddha nAmake vimAnameM devoMkI utkRSTa AyuSyasthiti taitIsa sAgaropamakI jAne / ____ 94. grevayakAstu-lokapuruSasya grIvAbharaNabhUtAH upacArAloka eva puruSastasya grIveva grIvA tasyAM bhavA grevA aveyA graiveyakA vA // athavA grIveva grIvA, caturdazarajjvAtmalokapuruSasya trayodazyA rajjo gastanniviSTatayA atibhrAjiSNutayA ca tadAbharaNabhUtA graiveyAH isa taraha bhI vyutpatti hotI hai| ___95. anyatra anya maharSi ina aveyakoMke nAmoMkI pahacAna mAgadhI-prAkRta bhASAke zabdoMmeM dete haiM, jaise ki 1-hiTriTama, 2-hiTThima-madhyama, 3-hiTThimauvarima, 4-madhyamahiTThima, 5-madhyama-madhyama, 6-madhyamauvarima, 7-uvarimahiTTima, 8-uvarimamadhyama, 9-uvarimauvarima / ye kevala bhASAke kAraNa alaga daMgase bole jAte haiM, lekina matAMtara na samajheM / ye nAma una graiveyakoMke sthAna-sUcaka haiM / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnikadevakI jaghanya AyuSyasthiti ] gAthA 9-10 [63 isa prakAra saudharma devalokase lekara pAMcoM anuttara vimAnoM takake devoMkI arthAt vaimAnika nikAyake devoM kI Upara batAye anusAra utkRSTa AyuSyasthiti kahI gii| [8-83] avataraNa-pUrva gAthAmeM vaimAnika devoMkI utkRSTa sthiti kahI gaI / aba do gAthAoMse unhIM vaimAnika devoMkI jaghanya sthiti kahI jAtI hai sohamme IsANe, jahanna-Thii paliyamahiaM ca // 9 // do-sAhisattadasa cau-dasa, sattara ayarAI jA sahassAro / tatparao ikikaM, ahiyaM jA'Nuttaracaukke // 10 // igatIsa sAgarAiM, sabaDhe puNa jahanna-Thii natthi / / 103 // gAthArtha-saudharma tathA IzAna devalokameM anukramase palyopama aura sAdhika palyopamapramANa jaghanyasthiti hai / tatpazcAt sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, zukra tathA sahasrAra devalokameM anukramase do sAgaropama, sAdhika do sAgaropama, sAta sAgaropama, dasa sAgaropama, caudaha sAgaropama tathA satraha sAgaropama-pramANa jaghanyasthiti kahI hai| tatpazcAt AnatAdi cAra devalokoMmeM, nau graiveyakoMmeM tathA vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita ina cAra anuttara vimAnoM meM anukramase eka-eka sAgaropama adhika jaghanyasthiti hai| isa prakAra samagra anuttara devalokake cAroM vimAnoMmeM ikatIsa sAgaropamapramANa jaghanyasthiti jaaneN| sarvArthasiddhameM jaghanyasthiti nahIM hai // 9-10-103 vizeSArtha vaimAnika nikAyake pahale saudharma devalokake47 devatAoMkI jaghanya AyuSya sthiti eka palyopamakI hai, yaha sthiti saudharma devalokake terahoM prataroM meM nivAsa karanevAle devoMkI jaaneN| IzAna devalokake devatAoMkI jaghanya AyuSya sthiti eka palyopama aura eka palyopamakA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika hotA hai / yaha jaghanya sthiti saudharma devalokakI . . . 96. saudharma-IzAnameM jaghanyasthiti palyopama tathA adhika palyopama mAtra kahI hai aura sanatkumArameM turanta hI do sAgaropama jaisI bar3e pramANavAlI jaghanyasthiti kahI, usase jarA Azcarya hogA, kintu jJAnIkA kathana yathAtathya hotA hai / 97. jaghanyasthiti sarvatra samAna hai, lekina utkRSTasthitimeM antara hai| saudharma indrakA nivAsa aMtima (terahaveM ) pratarameM hI hotA hai, isase pUrva samuccayarUpameM saudharmAdi pratyeka devalokAzrayI jo utkRSTasthiti kahI hai vaha aMtima pratarameM rahanevAle indra tathA anya sAmAnika Adi devoMkI bhI utanI hI samajheM / mAtra unako AjJA-aizvaryAdi bhAva nahIM hotA hai| pUrva kahI gaI sAmudAyika utkRSTasthiti haraeka devalokake aMtima pratarakI samajhe, usI devalokake anyAnya prataroMmeM to antaravAlI hotI hai / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 9-10 taraha IzAna devalokake "sarva pratarameM samajha leN| tIsare sanatkumAra devalokameM jaghanya AyuSya do sAgaropamakA, cauthe mAhendra meM sarva pratarameM jaghanya AyuSya do sAgaropamase kucha adhika, pAMcaveM brahma devalokameM jaghanyaAyuSya sAta sAgaropamakA, chaThe lAMtaka devalokameM jaghanya AyuSya dasa sAgaropamakA, sAtaveM zukra devalokameM jaghanya AyuSya caudaha sAgaropama, AThaveM sahasrAra devalokameM jaghanya AyuSya satraha sAgaropama, naveM Anata devalokameM jaghanya AyuSya aThAraha sAgaropama, dasaveM prANata devalokameM jaghanya AyaSya unnIsa sAgaropama, gyArahaveM AraNa devalokameM jaghanya AyuSya bIsa sAgaropama, bArahaveM acyuta devalokameM jaghanya AyuSya ikkIsa sAgaropama, tatpazcAt nauveM aveyakameM eka-eka sAgaropamakI saMkhyA bar3hAte jAnA, arthAt pahale aveyakameM bAisa sAgaropama aura nauveM Aditya veyakameM tIsa sAgaropamakI jaghanya sthiti A jaaegii| . ___ tatpazcAt pAMca anuttara vimAnoMkI jaghanya sthitikA pramANa kahate haiM unameM anuttarase kyA tAtparya hai ? to jisake uttarameM aba kisI bhI prakArakA viziSTa paudgalika sukha nahIM hai arthAt dasa devalokake Age kisI bhI prakArakA paudgalika sukhakA adhika AsvAda vartamAna nahIM hai / ataH vaha devaloka anuttara devalokake nAmase pahacAnA jAtA hai| usa 44anuttara devalokake vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita ina cAroM vimAnoMke viSayameM jaghanya AyuSyasthiti ekatIsa sAgaropamakI hai / parantu pA~caveM sarvArthasiddha nAmake vimAnake viSayameM 10degjaghanya AyuSyasthiti nahIM hai| yaha usa sthAnake liye viziSTa prabhAvasUcaka hai| ___ 98. anya AcArya haraeka pratarakI jaghanyasthiti anya prakArase bhI batAte haiM jo 15-16vIM gAthAmeM kahI jAyegI / cAlU gAthAmeM jo jaghanyasthiti kahI hai vaha usa devalokake samagra pratarAzrayI samuccayane kahI hai| _____ 99. athavA anuttara tAtparya hai-'avidyamAnamuttarad vimAnAdi yeSAM te'nuttarAH' arthAt vidyamAna nahIM hai anya vimAnAdi jisake uttarameM vaha anuttara / athavA bAhyasukhakI apekSAmeM jisase zreSTha sthAna caudaha rAjalokameM anya nahIM hai| caudaha rAjalokameM saMsArI jIvakI apekSAse sarvottama AyuSyako dhAraNa karanevAlA sthAna vahI hai aura sabase U~cA devaloka bhI vahI hai ataH use anuttara kahA jAtA hai / 100. pra0--tattvArthasUtrake a0 4. sU0 42 kA bhASya sarvArthasiddhake devoMkI jaghanyasthiti 32 sAgaropamakI aura utkRSTa 33 sAgaropamakI hai aisA donoM prakArase kahate haiN| kintu yaha bAta siddhAntakArake anurUpa nahIM hai| ataH TIkAkAra zrI siddharSiIne bhI vahA~ prazna uThAyA hai| kintu satya kyA hai ? yaha to jJAnigamya hai / parantu siddhAntakAra to sarvArthasiddhakI ajaghanyotkRSTa 33 sAgaropamakI eka hI sthiti kahate haiM / pra0--'savvaTThasiddhagadevANaM bhaMte / kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? u0--goyamA ! ajahannamaNukkosa tettIsaM sAgarovamAI ThiI pannattA // (pannavaNA sUtra0 pada 4. sU0 102.) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnika devadevIkA jaghanya-utkRSTa AyuSyakA yaMtra ] gAthA 9-10 [ 65 % 3D vaimAnikanikAyameM jaghanya-utkRSTa AyuSyasthitikA yaMtra // devalokake nAma / jaghanya AyuSya utkRSTa AyuSya saudharma devalokameM 1 palyopama 2 sAgaropama IzAna , 1 palyopamase adhika 2 sAgaropama sAdhika sanatkumAra ,, 2 sAgaropama 7 sAgaropama mAhendra , 2 sAgaropama sAdhika 7 sAgaropama sAdhika brahma 10 sAgaropama lAMtaka * ; zukra sahasrAra Anata prANata. .. * AraNa acyuta ,, sudarzana aveyakameM supratibaddha ,, manorama , sarvabhadra , suvizAla ,, sumanasa ,, saumanasa , priyaMkara ,, Aditya , vijaya vimAnameM vaijayanta ,, jayanta , aparAjita ,, sarvArthasiddha ,, * -nahIM hai, [matAMtarase 32] | 33. bR. saM. 9 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI * [ gAthA 11-12 sarvArthasiddha vimAnake devoMko siddhAntakAroMne nizcayapUrvaka ekAvatArI batAye haiM / [9-10-103 ] avataraNa-aba vaimAnika deviyA~ kitane prakArakI haiM ? tathA unakI jaghanya aura utkRSTa AyuSya-sthiti kitanI hai yaha kahA jAtA hai parigahiANiyarANa ya, sohammIsANa-devINaM / / 11 / / paliyaM ahiyaM ca kamA, ThiI jahannA io ya ukkosA / paliyAI satta-pannAsa, taha ya nava paMcavannA ya // 12 // - gAthArtha-saudharma tathA IzAna devalokakI parigRhItA tathA aparigRhItA deviyoMkA jaghanya AyuSya anukramase palyopama tathA sAdhika (kucha adhika) palyoSama pramANa jAne / unakA utkRSTa AyuSya saudharma devalokakI parigRhItA devIkA sAta palyopama aura aparigRhItA devIkA pacAsa palyopama pramANa utkRSTa AyuSya jAneM / IzAna devalokakI parigRhItA devIkA nava palyopama aura aparigRhItAoMkA pacapana palyopama pramANa utkRSTa AyuSya samajheM // 12 // vizeSArtha-devagatimeM deviyoMkI utpatti bhavanapati nikAyase lekara IzAna devaloka taka arthAt bhavanapati nikAya, vyantara nikAya, jyotiSI nikAya aura vaimAnika nikAyameM saudharma tathA IzAna ina do 101 devalokoM taka hI hotI hai| sanatkumArase Ageke devalokoM meM deviyoM kI utpatti hotI nahIM hai, kyoMki Uparake nikAyake deva alpaviSayI haiM, ataH vahA~ deviyoMkI utpatti nahIM hotii| vaimAnika nikAyake prathama do devalokoMmeM deviyA~ do prakArakI hotI haiN| eka 'parigRhItA' aura dUsarI 'aprigRhiitaa'| parigRhItAko 102kulAMganA arthAt kulIna 101. eka indrake bhavameM indrakI apanI kitanI deviyoM utpanna hokara mRtyu pAtI haiM ? isa sambandhameM kahA gayA hai ki 'do koDAkoDIo, paMcAsI koDI lakkhaigasayarI / koDIsahassa caukoDI, sayANa aDavIsa koDINaM // 1 // sattAvannaM lakkhA caudasa, sahassA ya dusaya, paMcAsI / iya saMkhA devIo cayaMti iMdassa jammaMmi // 2 // artha-eka indrake bhavameM do karor3Akaror3a, pacAsI lAkha karor3a, ikahattara hajAra karor3a, cArasau karor3a, aThAIsa karor3a, sattAvana lAkha, caudaha hajAra, do sau pacAsI-(28,571428,57,14,285 ) itanI deviyoMkI saMkhyA utpanna hokara cyavana-mRtyuko prApta karatI haiN| 102. kulAMganA samAna, arthAt kulakI bhUSaNarUpa / jisa taraha manuSyalokameM jo striyA~ svakIya jIvanako Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnikadevIoMkI jaghanya-utkRSTa AyuSyasthiti ] gAthA 11-12 [ 67 pariNata strIke sadRza maryAdAzIla samajheM tathA aparigRhItAko gaNikA (vezyA )ke samAna svecchAcAriNI jAneM / una deviyoMkI jaghanya AyuSyasthiti kahI jAtI hai saudharma devalokameM parigRhItA aura aparigRhItA deviyoMkI jaghanya AyuSyasthiti eka palyopamakI hai aura IzAna devalokameM parigRhItA aura aparigRhItA deviyoMkI AyuSyasthiti eka palyopamase kucha adhika samajheM / aba utkRSTa AyuSyasthiti kahI jAtI hai saudharma devalokameM parigRhItA deviyoMkI utkRSTa AyuSyasthiti sAta palyopamakI aura aparigRhItA deviyoMkI pacAsa palyopamakI hotI hai| tathA dUsare IzAna devalokameM parigRhItA deviyoMkI utkRSTa AyuSyasthiti nau palyopamakI aura aparigRhItA deviyoMkI pacapana palyopamakI hotI hai| isase Uparake devalokoM meM deviyoMkI 10 utpatti nahIM hai| vizeSameM bhavanapatise lekara vyantara, jyotiSI tathA saudharma-IzAna nikAyoMmeM devoMkI apekSA deviyA~ battIsagunI, battIsa adhika kahI gaI haiM / (12) saudharma-IzAna devalokasthita parigRhItA-aparigRhItA deviyoMkA jaghanya-utkRSTa AyuSyasthiti yantra devaloka nAma | devIkI jAti | jaghanya AyuSya | utkRSTa AyuSya |1 saudharma devalokameM parigRhItA | 1 palyopama 7 palyopama aparigRhItA . . |2. IzAna devalokameM | * parigRhItA 1 palyopama sAdhika 9 aparigRhItA | , , 55 palyopama madhyamasthiti-jaghanyotkRSTakI bicakI yathAsaMbhava soceM ... " avataraNa-deviyoMke adhikArameM prAsaMgika asurakumArAdi indroMkI agramahiSiyoMkI saMkhyA batAte haiM pavitra rakhakara sva-patimeM santoSa mAnakara, kulAcArakI maryAdAke anusAra vartana karanevAlI suzIla ho, use kulAMganA kahate haiM, usI taraha devalokameM bhI vaise hI rahana-sahanavAlI jo deviyA~ hotI haiM ve kulAMganA kahalAtI haiM / . 103. tIsare sanatkumAra devalokase lekara acyuta devaloka taka aparigRhItA deviyoMkA sambhogAdike Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 13 104paNa-cha-ccau-cau-aTTha ya, kameNa patteyamaggamahisIo / asura-nAgAivaMtara-joisakappadugiMdANaM // 13 / / vizeSArtha-jisa taraha manuSyalokameM jina rAjAoMke aneka rAniyA~ hotI haiM, unameM amuka rAniyA~ mukhya hotI haiM, aura usI pradhAnatAke kAraNa hI unheM 'paTarAnI' kahIM jAtI haiM, usI taraha devalokameM bhI mukhya paTarAnIko 'agramahiSI' [mukhya devI ] zabdase saMbodhita kiyA jAtA haiN| __ unameM bhavanapatinikAyoMmeM pahale asurakumAra nikAyake dakSiNendra-camarendrake tathA uttarendra-balIndrake pratyekake pAMca-pAMca agramahiSiyA~ hotI haiN| zeSa nAgakumArAdi navoM nikAyoMke dharaNendra tathA bhUtAnaMdendra pramukha aThAraha indra haiM, una haraeka indrake chaH cha: agramahiSiyA~ hotI haiN| ATha prakArake vyantara, ATha prakArake vANa vyantara-isa taraha vyantarake solaha nikAyoM ke uttarendra tathA dakSiNendra kula milAkara battIsa indra haiM, una pratyekake cAra agramahiSiyA~ hotI haiN| tIsare jyotiSI devalokake candra aura sUrya ina do indrake bhI cAra cAra apramahipiyA~ hotI haiM / aura cauthe vaimAnika devalokameM saudharma devalokake saudharmendrakI aura dUsare IzAna devalokake IzAnendrakI ATha-ATha agramahi SiyA~ hotI haiN| Uparake sanatkumArAdi devalokoM meM deviyoMkI utpatti hotI hI nahIM hai, ataH vahA~ parigRhItA devI nahIM hai parantu usa-usa devalokake indroMko athavA devoMko jaba viSayasukhakI icchA adbhUta hotI hai taba unake upabhogake lie saudharma aura IzAna devaloka kI hI aparigRhItA deviyA~ pratyakSa yA parokSa rUpameM upayogI hotI haiN| pahaleke do devalokoMse Uparake devalokameM deviyoMkI utpattikA abhAva honese agramahiSiyoMkA honA saMbhava nahIM hai / [ 13 ] avataraNa vaimAnika devoM aura deviyoMkI prati devalokameM yathAsambhava AyuSyasthiti kahI / aba pratidevalokake pratyeka pratarameM jaghanyotkRSTa AyuSyasthiti batAneke lie prathama kisa devalokameM kitane pratara hote haiM ? usakA varNana karate haiMkAraNa jAnA-AnA hotA hai, kitane AyuSyavAlI kisa-kisa devalokameM jAkara devoMke sAtha kisa taraha, viSayAdi sukhakA vyavahAra karatI haiM ? yaha Age 168 vI gAthAke prasaMga para kahA jAegA / 104. AyuSyasthiti dvArake prakaraNameM yaha gAthA thor3I aprastuta lagatI hai, kintu mUla granthoMmeM isI taraha prastuta huI hai isalie hameM bhI svIkAra karanI cAhie / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnika devakI utkRSTa AyuSyasthiti] gAthA 14 [69 dusu terasa dusu bArasa, cha ppaNa cau cau duge duge ya cau gevijja-Nuttare dasa, bisaTThi payarA uvari loe // 14 // gAthArtha-saudharma tathA IzAna devalokameM teraha pratara haiN| tatpazcAtke tIsare aura cauthe-ina do devalokoM meM bAraha pratara haiN| pA~caveM devalokameM chaha pratara, chaThe meM pAMca pratara, sAtaveMmeM cAra pratara, AThaveMmeM cAra pratara, navama tathA dazama devalokameM cAra aura gyAraha tathA bArahaveM devalokameM bhI cAra pratara haiM / tatpazcAt nau praiveyakake nau aura anuttara vimAnakA eka milakara kula dasa pratara haiM / isa taraha Urdhvalokake devalokameM bayAsaTha pratara haiM // 14 // vizeSArtha-pratara arthAt kyA ? to manuSyalokameM pravartamAna gharoMmeM 105sau-sause adhika maMjileM hotI haiN| ina maMjiloM kI ginatI karAnevAlI athavA vibhAga karanevAlI jo talapradeza-vastu hai vaha devalokAzrayI zAstrIya paribhASAmeM 'pratara' zabdase saMbodhita hotI hai| parantu vizeSa yaha hai ki-manuSyalokakI maMjilai-lakaDI AdikI sAmagrIke Alambanase sthita haiM, jaba ki devalokameM sthita pratara-stara svAbhAvika rUpase binA Alambanake hI sthita haiN| ___parantu itanA vizeSa jJAtavya hai ki-devalokake pratara alaga aura vimAna bhI alaga ( arthAt pIDhe para vimAna alaga) isa taraha do alaga-alaga vastue~ nahIM haiM kintu samagra kalpanA vimAnake nIcese samAna sataha para honese usa vimAnake adhaHstana talabhAgase hI (vimAnake kAraNa hI) vibhAga par3anese pAthaDe ( pIDhe ) samajhanA / aise pATa-pIDhe yA stara kucha kucha dUrI (AMtara-AMtara )se terahakI saMkhyAmeM sthita haiN| unameM prathama saudharma tathA IzAna devalokake milAkara teraha pratara ( talapradeza ) valayAkArameM haiM, isalie donoM devaloka eka samAna satahameM binA vyAghAtake jur3e hue haiM aura isalie ve saMpUrNa valayAkAra banate haiN| yaha devaloka pUrNenduke. AkArakA honese kahe gaye teraha pratara valayAkAra haiM aura yaha bhI tabhI liye jA sakate haiM ki jaba donoM devalokake pratara sAthameM gine jAe~, isalie yaha devaloka mahAvidehakSetrakI UrdhvadizAmeM sIdhI satahameM honese usa kSetrakI apekSAse pUrva mahAvidehakI taraphakA aura pazcima mahAvidehakI taraphakA aura madhyabhAgase AdhA-AdhA vibhAga kareM to eka meruse dakSiNa dizAkA aura eka meruse uttaradizAkA isa taraha do vibhAga hote haiM, unameM dakSiNa 105. bhAratavarSameM bambaI Adi bar3e zaharoMmeM sAta, ATha aura unase adhika maMjiloMke makAna haiM / videzameM bar3e bar3e dezoMkI rAjadhAniyoM-laMDana, perisa, mosko, barlina, vaoNziMgaTana Adi meM to 50, 75, 80, 100, 125, maMjiloMkI gaganasparzI imArateM haiM / nyUyArka zaharameM nyU empAyara sTeTa nAmakA bilDiMga 125 maMjilakI Aja vidyamAna hai / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 14 vibhAgake ardha valayAkAra khaNDake teraha pratara saudharmake aura uttara-vibhAgake ardhavalayAkAra khaNDake teraha pratara IzAnendrake jAneM / isI prakAra sanatkumAra aura mAhendra devalokake lie samajheM arthAt yahA~ bhI donoM devalokake milakara bAraha pratara valayAkAra lene haiM, inameM dakSiNa vibhAgake bAraha prataroMke svAmI sanatkumArendra aura uttara dizAke bAraha pratara mAhendrake samajheM / pA~caveM brahma devalokameM khaNDa-vibhAga nahIM hai ataH vahA~ chaha pratara valayAkArameM jaaneN| isI taraha lAMtakameM pAMca, zukra devalokameM cAra pratara aura sahasrArameM cAra pratara valayAkArameM samajhanA / Anata aura prANata devalokameM saudharma devalokavat donoMke milakara cAra pratara valayAkArameM samajhanA / ____ AraNa aura acyuta ina donoMke milakara Anata prANatavat cAra pratara valayAkArameM jAnanA / isa taraha bAraha devaloka takake bAvana pratara hue| Age calate pratyeka praiveyakakA eka eka pratara ginane para nau graiveyakake nau pratara hote haiM aura pAMca anuttara devalokakA eka hI pratara, ataH kula milAkara dasa pratara pUrvake bAvana prataroM meM milAnese bAsaTha pratara vaimAnika devalokameM jAneM / pratyeka devalokake prataroMkA paraspara antara prAyaH haraeka kalpameM samAna hai [ ki saudharmase IzAna kalpake vimAna UrdhvabhAgameM kiMcit U~ce rahate haiM, isa kAraNa yahA~ prAyaH kahA hai ] parantu Upara-Uparake devalokoMmeM prataroMkI saMkhyA kama aura vimAnoMkI U~cAI adhika honese nIceke devalokake pratara sambandhI antarakI apekSA Uparake devalokake pratarakA antara adhika hotA hai / [14] vaimAnika nikAyake prataroMkI saMkhyAkA yaMtravaimAnika nikAyanAma prata vaimAnika nikAyanAma pra. saM. 1. saudharma 2. IzAna devalokameM 3. sanatkumAra 4. mAhendra 8. sahasrAra devaloka 9. Anata 10. prANata 11. AraNa 12. acyuta 5. brahma 6. lAMtaka 7. mahAzukra 9. graiveyaka , 5. anuttara , Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSIdevakA jaghanya-utkRSTa AyuSya ] gAthA 15 [ 71 avataraNa-saudharma tathA IzAnadevalokake prataroMmeM jaghanya aura utkRSTa AyuSya jAnaneke liye 'karaNa' ( upAya ) pradarzita karate haiM sohammukkosaThiI, niyapayaravihatta icchasaMguNiA / payarUkosaThiio, savvattha jahannao paliyaM // 15 // gAthArtha-saudharma devalokavAsI devoMkI utkRSTa sthitiko saudharma devalokake pratarakI saMkhyAse bAMTakara jisa pratarakA AyuSya nizcita karanA ho usa pratarase pUrvokta saMkhyAko gunA karanese iSTa pratarakI utkRSTa sthiti prApta hotI hai| jaghanya sthiti to saba prataroMmeM palyopama pramANa hai // 15 // vizeSArtha-aba AyuSya-sthitikA terahoM prataroM meM ba~TavArA karanA honese, vaimAnika nikAyake prathama saudharma devalokameM utkRSTa AyuSyasthiti (terahaveM pratarameM ) do sAgaropamakI hai, use teraha prataroMke bIca bA~Ta denI cAhiye / ataH eka sAgaropamake teraha bhAga kareM, to do sAgaropamake chabbIsa bhAga hoNge| ina chabbIsa bhAgoMko saudharmakalpake teraha prataroM ke sAtha bA~Tanese saudharmake pahale pratarameM eka sAgaropamake terahaveM-do bhAgakA AyuSya AtA hai, ( arthAt do sAgaropamake kiye chabbIsa bhAgoM meMse do bhAgakA AyuSya kama honese zeSa caubIsa bhAgoMkA rhaa|) vaise hI dUsare pratarakA AyuSya nikAlanA ho taba use utanese gunanese terahaveM cAra bhAgakA AyuSya AtA hai| (prathamake avaziSTa 24 bhAgoMmeMse do bhAga AyuSya kama honese 22 bhAgakA rhaa|) isa taraha haraeka pratarameM nikAlanA / jisase tIsare pratarameM terahaveM-(chaha) 6 bhAga aayeN| (pUrvake 22 bhAgoM meM se 2 kama honese 20 rahe / ) cauthe terahaveM-ATha bhAga, (20meMse 2 kama honese 18 bhAga rhe|) pA~caveM pratarameM gunA karanese terahavA~-dasa bhAgAyuSya Aye, (18meMse 2 kama karanese 16 rahe ) chaThe pratarameM terahaveM-bAraha bhAga, (16meMse 2 kama honese 14 bhAga rahe / ) sAtaveM meM terahaveM-caudaha bhAgakA AyuSya hotA hai| apanI rItike anusAra 1 sAgaropamake teraha bhAga hoM to pUrNa sAgaropama gina leM, ataH sAtaveM pratarameM 1 sAgaropama aura terahavA~-1 bhAgakA AyuSya kahA jAye, (pUrvake 14meMse 2 bhAga kama honese 12 rahe / ) AThaveMmeM 1 sAgaropama aura terahavA~-tIna bhAgakA, (12meMse 2 kama honese 10 bhAga rahe / ) nauveMmeM eka sAgaropama aura terahavA~-pAMca bhAgAyuSya Aye, (10meMse 2 bhAga kama hue 8 bhAga bA~Taneko rhe|) dasaveMmeM 1 sAgaropama aura terahaveM-sAta bhAga Aye, (8meMse 2 gaye cha rhe|) gyArahaveMmeM 1 sAgaropama aura terahaveM-9 bhAgakA (6)se 2 kama hue 4 rahe / ) bArahaveMmeM 1 sAgaropama aura terahavA~ 11 bhAgakA, (4meMse 2 bhAga gaye tathA 2 bhAga hI bA~Taneko bAkI rhe|) terahaveM pratarameM 1 sAgaropama 13 bhAga, terahaveM bhAgameM eka sAgaropama honese 2 sAgaropama Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 16 utkRSTa sthiti antima pratarameM aaii| (aura avaziSTa bA~Taneko rakhe gaye 2 bhAga bhI ba~Ta gye|) isa taraha saudharmakalpake terahoM prataroM meM utkRSTa sthiti dikhAI / saudharma devalokake sarva prataroM meM jaghanya sthiti 1 palyopamakI smjhe| isa taraha IzAna devalokakI utkRSTa sthitikA pramANa nikaaleN| kevala antara itanA samajhe ki IzAnake pahale pratarameM, saudharmake pahale pratarameM jo sthiti varNita kI ho usase kucha adhikAMza smjhe| aise saudharmake jisa pratarameM jo sthiti ho usase 'adhika' zabda usa-usa pratara prasaMgameM lgaayeN| isase kyA hogA ki IzAna devalokake antima pratarameM do sAgaropamase adhika AyuSyasthiti utkRSTa AyuSya dhAraNa karanevAle indra . Adi devoMkI prApta hogI / [15] ___avataraNa-aba sanatkumArAdi devalokake prataroMmeM jaghanya utkRSTa AyuSyasthiti jAnaneke lie bhI 'karaNa' upAya kahate haiM: surakappaThiI viseso, sgpyrvihtticchsNgunnio| .. hiDillaThiIsahio, icchiyapayarammi ukkosA // 16 // gAthArtha-sanatkumAra Adi kalpopapanna devoMkI utkRSTa sthitiko apane-apane devaloka sambandhI pratarakI saMkhyAse bhAga deN| jo saMkhyA Aye use iSTapratarakI saMkhyAse guNita kare, jo uttara Aye vaha aura nIceke pratarakI sthiti donoMke milAnese iSTapratarameM utkRSTa-sthiti prApta hogI // 16 // vizeSArtha-pUrva gAthAmeM saudharmake terahoM prataroM meM utkRSTa sthiti batAkara aba sanatkumAra devalokake prataroMmeM utkRSTa AyuSyasthiti jAnanekA kAraNa batAte haiM saudharma devalokake terahaveM pratarameM utkRSTa AyuSyasthiti do sAgaropamakI AI hai| aba sanatkumAra devalokake pahale pratarakI utkRSTa AyuSyasthiti nikAlanI hai-sanatkumArameM utkRSTa sthiti 7 sAgaropama hai aura saudharma devalokake 13 veM pratarameM 2 sAgaropama kI hai usakA vizleSa-[kama ] karanA arthAt sAta sAgaropamameM se do sAgaropama kama karanA / ataH pAMca sAgaropama Aye, use 12 prataroMmeM bhAga karaneke liye 1 sAgaropamake 12 bhAga karanese 5 sAgaropamake 60 bhAga hue, una 60 bhAgoMko pratyeka pratarameM samAna bhAgameM bA~Tanese pratyeka pratarameM bArahaveM pAMca bhAga (5) AtA hai| aba saudharmake terahaveM pratarameM 2 sAgaropama utkRSTa sthiti AI hai, usameM ukta rItise sanatkumArake pahale pratarameM bArahaveMpAMca bhAga jor3anA isase 2 sAgaropama aura bArahaveM-pAMca bhAga Aye, (60 bhAgameMse pAMca bhAga kama honese 55 bhAga AyuSya zeSa rahA,) dUsare pratarameM 2 sAgaropama aura bArahaveM 10 bhAga Aye, (55 meMse 5 (pAMca) bhAga kama honese 50 rahe / ) tIsare Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnikadevAoMkI jaghanya-utkRSTa AyuSyasthiti ] gAthA 16 [ 73 pratarameM 2 sAgaropama aura bArahaveM 15 bhAga Aye, yahA~ 12 bhAgase 1 sAgaropama banatA honese tIsare pratarameM 3 sAgaropama aura 3 bhAga kahe jA sakate (50 meMse pAMca bhAga kama honese 45 bhAga rahe,) cauthe pratarameM 3 sAgaropama aura I bhAgakA utkRSTa AyuSya jAnaM / ( 45 meMse 5 jAnese 40 rahe,) pAMcaveM pratarameM 3 sAgaropama 13 bhAga athavA 4 sAgaropama aura 13 bhAga pramANa AyuSya jAneM, (40 meMse 5 gaye 35 bhAga rahe,) chaThe pratarameM 4 sAgaropama bhAgakA utkRSTa AyaSya jAne / (35 meMse 5 jAnese 30 rahe.) sAtaveM pratarameM 4 sAgaropama aura 13 bhAgakA jaaneN| (30 meMse pAMca gaye 25 rahe ) AThaveM pratarameM 8 sAgaropama aura I bhAgakA arthAt punaH pUrvake niyama anusAra 5 sAgaropama aura 13 bhAga pramANa AyuSya jAneM / ( 25 meMse 5 gaye aura 20 bhAga bA~Taneko rahe) nauveM pratarameM 5 sAgaropama aura 16 bhAgakA utkRSTa AyuSya AtA hai| (20 meMse 5 kama honese 15 bhAga rahe) dasaveM pratarameM 5 sAgaropama 14 bhAgakA athavA 6 sAgaropama aura ||saudhrm-iishaanklpke pratyeka pratarameM jaghanyotkRSTa AyuSyakA yantra / / utkRSTa sthiti jaghanya sthiti saudharmameM - IzAnameM | saudharmameM - IzAnameM sAgaro0 - terahavA~ bhAga 0 - 2 - vahI sAdhika | 1 palyopama vahI sAdhika 0 0 0. 0 " ww ve..... 0 . / / / / / / / / / / / / . .ar or or aar ..: 0 bR.saM. 10 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 16 2. bhAgakA utkRSTa AyuSya jaaneN| (15 meMse 5 gaye 10 bhAga rahe, ) gyArahaveM pratarameM 6 sAgaropama aura kaI bhAgakA AyuSya jaaneN| (10 meMse 5 bhAga AyuSya kama karanese 5 bhAga rahe,) bArahaveM pratarameM 6 sAgaropama aura 13 bhAga athavA saMpUrNa 7 sAgaropamakI sthiti sanatkumArake antima pratarameM aaii| . isI taraha agale devalokake lie Uparake anusAra vizleSa karake pratarake sAtha bhAga dene para icchita pratarameM utkRSTa AyuSyasthiti prApta hotI hai| [16] sanatkumAra tathA mAhendra kalpake pratyeka pratarameM_ utkRSTa sthiti jaghanya sthiti pratara sanatkumArameM - mAhendra meM | sanatkumArameM - mAhendrameM sAgaro0 bArahavA~ bhAga - 2 sAgaro0 - vahI sAdhika - 5 - vahI sAdhika .. . . &&&wand . . / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / 0 . GM 0 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnika devadevIoMkA AyuSyasthitikA yantro ] gAthA 16 [ 75 // brahma devalokameM // // lAMtaka devalokameM // pra0 | utkRSTa sthiti | jaghanya sthiti utkRSTa sthiti | jaghanya sthiti sA0 chaThavA~ bhAga sA0 pA~cavA~bhAga 7 sAgaro0 1. | 10 - 4 | | 10 sAgaro0 m m m // mahAzukra devalokameM // | utkRSTa sthiti | jaghanya sthiti sA.cArahavA~bhAga 1. | 14 - 3 | 14 sAgaro0 // sahasrAra devalokameM // | utkRSTa sthiti | | jaghanya sthiti sA.caturthA zabhAga | 1. | 17 - 1 | 17 sAgaro 2. | 17 - 2 | | | 17 - 0 // Anata devalokameM // utkRSTa sthiti | jaghanya sthiti sA.caturthA zabhAga 1. | 18 - 1 | 18 sAgaro. 2. | 18 - 2 | " prANata devalokameM | pra. | utkRSTa sthiti | jaghanya sthiti sA.caturthA zabhAga 1. | 19 - 1 | 19 sAgaro0 2. | 19 - 2 / 3. | 19 - 3 / | | E // AraNa devalokameM // utkRSTa sthiti | jaghanya sthiti sA.caturthA zabhAga -1 |20 sAgaro0 | 20 - 2 20 -3 // acyuta devalokameM // utkRSTa sthiti | jaghanya sthiti sA.caturthA zabhAga 21 - 1 | 21 sAgaro0 | 21 - 2 21 - 3 | 20 | Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ gAthA 17 76 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI // nava aveyakameM // pra. utkRSTa sthiti jaghanya sthiti 1. 23 sAgaro0 22 sAgaro0 2. 24 , 3. 25 , 24 , . // anuttara devalokameM // . utkRSTa sthiti jaghanya sthiti ja. 32 sAgaro0 31 sAgaro0 vi. 32 , 31 " ja. 32 , 31 . , 6. 7. 8. 27 28 29 30 , , , , 26 27 28 29 , ,, , , [ yaha gAthA candriyA saMgrahaNImeM nahIM hai ata: 'prakSepaka gAthA' samajheM ] avataraNa-bAraha devalokake indroMke rahane ke sthala batAai haiM kappassa antapayare, niykppvddiNsyaavimaannaao| inda nivAsA tesiM, caudisi logapAlANaM / / 1-7|| [prakSe. gA. saM. 1] gAthArtha-pratyeka devalokake aMtima pratarameM apane-apane nAmavAle kalpAvataMsaka vimAna hote haiM, unameM indrake nivAsasthAna hote haiM, aura unake cAroM ora lokapAla devoMke nivAsasthAna hote haiM // 17 // vizeSArtha-devalokameM pratara sambandhI jo vyavasthA hai vaha vaimAnika nikAyameM hI hai, 10 paraMtu anya nikAyoMmeM nahIM hai| vaimAnika nikAyake pratyeka devalokameM kitane-kitane pratara hote haiM yaha pahale batAyA gayA hai| isa kalpopapanna devalokaka aMtima pratarake arthAt jisa devalokake jisa pratarameM indranivAsa hai, usa usa vibhAgake pratarake dakSiNa-vibhAgake madhyabhAgameM apane apane kalpake 106. anya nikAyoMmeM pratara na hoM yaha AsAnIse samajhA jA sakatA hai, kyoMki bhavanapati aura vyantaroMko rahaneke lie to bhavana aura nagara haiM / aura ve sarva viprakIrNa (bikhare hue) arthAt alaga alaga haiN| aura jyotiSIke vimAna bhI pRthak pRthak haiM / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokapAloMke AyuSyasthiti ] gAthA 18 [77 * nAmase aMkita aise avataMsaka ( vimAnoM meM zreSTha) nAmake vimAna rahe haiN| ve paMktigata nahIM apitu puSpAvakIrNakI taraha hai aura ve madhyake indraka vimAnase asaMkhya yojana dUra aura paMktigata vimAnoMke prArambhase pUrva meM sthita haiN| jaise ki-saudharma devalokake teraha pratara, usa terahaveM pratarake dakSiNa vibhAgameM saudharmAvataMsaka nAmakA vimAna hai aura usa vimAnameM rahanevAlA indra-saudharma hai| vaise IzAna devalokake antima pratarake uttara vibhAgameM IzAnAvataMsaka nAmakA vimAna hai, usameM rahanevAlA indra IzAnendra kahalAtA hai / isake anusAra sarvatra Age Age samajhanA, tathApi nauveM tathA dasaveM devaloka-(Anata, prANata )kA indra eka hai / yaha indra prANata devalokake cauthe pratarameM prANatAvataMsaka nAmakA vimAna hai usameM rahatA hai| vaise hI AraNa aura acyutake liye jAne / isa taraha ve sarva avataMsaka vimAnoM meM indroMke nivAsa haiN| aura una avataMsaka vimAnoM kI cAroM dizAoM meM soma Adi lokapAloMke vimAna sthita haiM, aisA sarvatra samajha leM / [17] (pra0 gA0 saM0 1) [prakSipta gAthA saMkhyA 2] avataraNa-indra aura lokapAlake nivAsoMkA sthAna batAkara aba saudharmendrake cAra lokapAloMkA utkRSTAyuSya kahate haiM soma-jamANaM satibhAga, paliya varuNassa dunnidesNA / / vesamaNe do paliyA, esa ThiI loga pAlANaM // 18 // [prakSe0 gA0 saM0 2] gAthArtha-soma tathA yama nAmake lokapAlakI AyuSya-sthiti tIsare bhAga sahina eka palyopama (1) pramANa hai| varuNa lokapAlakI sthiti kucha nyUna do palyopama aura vaizramaNa lokapAlakI do palyopamakI hai| isa prakAra lokapAla devoMkI sthiti jAneM // 18 // _ vizeSArtha-svasva devalokake indra apane apane devalokake antima pratarameM devalokane nAmase aMkita avataMsaka vimAnoM meM rahate haiM aura una vimAnoMkI cAroM dizAoM meM indroMke rakSaNArtha lokapAla hote haiN| unameM pahale saudharma-devalokake antima pratarameM rahe, saudharmAvataMsaka nAmake vimAnakI pUrva dizAkA lokapAla soma hai aura dakSiNa dizAkA lokapAla yama hai, una donoMkA utkRSTaAyuSya eka palyopama aura eka palyopamake tIsare bhAga sahita arthAt 1 palyopamakA hotA hai| pazcima dizAkA lokapAla varuNa hai, usakA utkRSTa-AyuSya deze-unA do palyopamakA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI .... [ gAthA 19 hai, aura uttaradizAke vaizramaNa nAmake lokapAlakA utkRSTa-AyuSya do palyopamakA hai| isa taraha saudharma devalokake lokapAloMkI sthitikA varNana kiyA / 07 ___ anya nikAyoM meM bhI lokapAla hote haiM, unakI sthiti, unake nAma, una lokapAloMkI parSadA, unakA aizvarya, unakA nitya-karttavya Adi svarUpa anya granthoMse jAnane yogya .. hai| [18] (pra0 gA0 saM0 2) isa taraha devoMkA prathama 'sthitidvAra' samApta huA / iti devAnAM prathamaM sthitidvAraM samAptam // - -- dvitIya bhavanahAra avataraNa-aba devagatike viSayameM dUsarA 'bhavanadvAra' varNita hotA hai, usameM prathama bhavanapati-nikAyameM kitane prakArake deva hote haiM ? usake varNanake sAtha usameM indra kitane hote haiM ? usakA bhI nirUpaNa karate haiM-- 108 1 2 3 4 5 asurA nAga-suvannA, vijjU aggI ya dIva udahI a / disi-pavaNa-thaNiya dasaviha, bhavaNavaI tesu du du iMdA / / 19 // gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 19 // vizeSArtha-granthakAra maharSine prathama sthiti-dvArakA uddeza kiyA thA usake anusAra una devoMkI sthitike saMbandhameM nirdeza ho cukaa| aba dUsarA jo 'bhavanadvAra' Arambha kiyA jAtA hai usameM bhavanapati-nikAyake devoMke bhavanake bAremeM kahane ke liye, prathama usa bhavanake dasoM nikAyake devoMke nAma unake sAmAnya varNanake sAtha batAte haiM- . 107. jisa jisa devalokameM lokapAla haiM vahA~ vahA~ AyuSyasthiti tathA unake nAma bhinna bhinna hote haiM / haraeka lokapAlake tIna prakArakI parSadA hotI hai, usakI jAnakArIke lie dekhiye zrI jIvAbhigama tathA zrI lokaprakAzAdi / . .. 108. tulanA kIjiye 'asurA nAgAstaDitAH, suparNakA bahvayo'nilAH stanitAH / udadhi-dvIpa-dizodaza, bhavanAdhIzAH kumArAntAH // 1 // [ haimakoSa ] Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devoMkA dvitIya bhavanadvAra ] gAthA-19 [ 79 1. 'asurakumAra' ye deva sarvAgopAMgoMse parama lAvaNyavAle, sundara, dedIpyamAna mukuTako dhAraNa karanevAle, bar3I kAyAvAle aura zyAma-kAntivAle hote haiN| 2. 'nAgakumAra' mastaka tathA mukha para adhika zobhA yukta, mRdu aura lalita gativAle zvetavarNI hote haiN| 3. 'suvarNakumAra' garadana tathA udarase zobhAyamAna, kanaka gauravarNamaya hote haiM / 4. 'vidyutakumAra' snigdha-avayavoMse suzobhita, jita-svabhAvI, jyoti-svabhAvI, tape hue suvarNavarNamaya hote haiN| 5. 'agnikumAra' sarvA gopAMgase manomAna pramANavAle, vividha prakArake AbhUSaNoMko dhAraNa karanevAle, tapta suvarNake samAna varNayukta hote haiM / 6. : dvIpakumAra' skandha aura vakSaHsthala, bAhu aura agra hastameM vizeSa karake zobhA sahita, uttama hemaprabhAke samAna varNavAle hote haiN| 7. 'udadhikumAra' uru aura kaTibhAga-meM adhika zobhAvAle, zvetavarNI hote haiN| 8. : dikkumAra' jaMghA aura pairoM meM atyanta zobhAvAle, jAtizAlI svarNasamAna gauravarNavAle hote haiN| ___ 9. 'vAyukumAra' sthira-puSTa-sundara aura gola gAtroMvAle, gambhIra aura nata udarayukta, nirmala aise priyaMgu vRkSake jaisI zyAmakAntivAle hote haiN| 10. 'stanitakumAra' snigdhAvayavI, ati gambhIra nAdavAle, jAtivAn suvarNake samAna kAntivAle gaura hote haiN| . ye bhavanavAsI deva sadaiva vividha prakArake AbhUSaNa tathA zAstroMse atyanta zobhAyamAna hote haiN| .. prazna-bhavanapatike dasoM prakArake devoMko 'kumAra' zabdase kyoM saMbodhita kiye gaye ? uttara-lokameM mauja-zaukameM, aDhakhelImeM, cher3achADameM aura krIDA karanemeM jo Ananda mAne use kumAra yA bAlaka kahate haiM / ___ aise bAlaka rAste calate jAnavaroMko binA doSake patthara mAreM, lakar3I mAreM, kuttake kAna pakar3e, bakarIke sIMga aura Dhorake pUchoMke sAtha ceSTAe~ bhI kareM / aise kutUhalase jaise ve aneka prakArase ramata-gamata khela-kUda karake khuza hote haiM / usI taraha ye deva bhI bAla kizoravayake yogya ceSTA arthAt khelanA, kUdanA, acche acche vastrAdi pahananA, sAtha hI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 20-21-22 10"nArakIke jIvoMko mAranA-pITanA, chedana-bhedana karanA AdimeM Ananda mAnate haiM / ___ kyoMki ye janmAntarake saMskAra devagatimeM sAtha hI lekara Aye haiN| are ! usake prabhAvase hI to yaha sthAna pAyA hai| [ 19 ] avataraNa-pUrvokta dasoM nikAyake dakSiNa-uttara vibhAgake indroM ke nAma kahate haiM camare balI a dharaNe, bhUyANaMde ya veNudeve ya / tatto ya veNudAlI, harikaMte harissahe ceva // 20 // aggisiha aggimANava, punna visiDhe taheva jalakaMte / jalapaha taha amiyagaI, miyavAhaNa dAhiNuttarao / / 21 // velaMbe ya pabhaMjaNa, ghosa mahAghosa esimnnyro| 11degjaMbuddIvaM chattaM, mere daMDaM pahU kAuM // 22 // gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 20-21-22 / / vizeSArtha-bhavanapatike pratyeka nikAya dakSiNa tathA uttaravibhAgameM bA~Te hue haiM, ataH dasa dakSiNavibhAga tathA dasa uttaravibhAga kula milAkara (20) bIsa vibhAga haiN| pratyeka vibhAgameM eka eka indra sthita hai ataH kula bIsa indra hue / , ___ una indroMke nAma haiM-prathama asurakumAra nikAyake dakSiNadizAke vibhAgameM camarendra aura uttaradizAmeM balIndra, dUsare nAgakumAra nikAyakI dakSiNadizAkA dharaNendra aura uttaradizAkA bhUtAnandendra aura tIsare suvarNakumAra nikAyakI dakSiNadizAkA veNudevendra aura uttaradizAkA 109. kisIko zaMkA ho ki yaha to devatA jaisI atyanta samajhadArIkI avasthA hai phira bhI aisI bAla-ceSTA kyoM karate hoMge to rAjAkA kuttA halkA bhojana na kare, kintu kuttekI jAti hai isalie jUtA to kATegA hI isI taraha devatva mila jAne para bhI narakake nirAdhAra, nirbala, parAdhIna aura duHkhI jIvoM para sattA aura balakA krUra upayoga karake krIDA-kutUhala dvArA manameM Ananda manAte haiM / 110. tulanA kareM- jambUddIvaM kAUNa chattayaM maMdaraM ca se daMDaM / pabhU annayaro iMdo, eso tesiM balaviseso // pabhU annayaro iMdo jambuddIvaM tu vAmahattheNa / chattaM jahA dharijjA, annayao maMdaraM dhittu // 1 // ' . .. bhavanapatike pratyeka indrakI zaktiyA~ kaisI haiM, unakI sAmAnya jAnakArI pAneke liye UparakI gAthA saMgrahaNI-sUtrakI TIkA tathA devendrastava dekhiye / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavanapatike indroMke nAma, zaktiparicaya ] gAthA-22 [ 81 veNudAlIndra, cauthe vidyutkumAra nikAyakI dakSiNadizAkA harikAntendra aura uttaradizAkA harissahendra, pAMcaveM agnikumAra nikAyake dakSiNadizAkA agnizikhendra aura uttaradizAkA agnimAnavendra, chaThe dvIpakumAra nikAyake dakSiNa vibhAgakA pUrNendra aura uttara vibhAgakA viziSTendra aura sAtaveM udadhikumAra nikAyake dakSiNa vibhAgakA jalakAntendra aura uttaravibhAgakA jalaprabhendra, AThaveM dizikumAra nikAyake dakSiNavibhAgakA amitagatIndra aura uttaravibhAgameM amitavAhanendra, nauveM pavanakumAra nikAyake dakSiNavibhAgakA velambendra aura uttaravibhAgakA prabhaJjanendra, dasaveM stanitakumAra nikAyake dakSiNa vibhAgameM ghopendra aura uttara vibhAgameM mahAghoSendra isa prakAra kula bIsa indra kahe gaye haiN| grISmaRtumeM athavA cAturmAsameM jisa taraha koI manuSya hAthameM daNDa pakar3akara apane mastakako chatrase DhaMkatA hai usI taraha ina indroMmeMse kisI bhI indrakI eka sAdhAraNa zaktimeM eka lAkha yojana lambA aura caur3A golAkArameM sthita--aise jambUdvIpako chatrAkAra karanA ho aura eka lAkha yojana U~cA aura dasa hajAra yojanake gherevAlA mahAna meruparvatakA daNDa karake chAtekI taraha mastaka para dhAraNa karanA ho to, itanI zakti-sAmarthya unameM haiN| aisA mahAna prayatna karane para bhI use tanika bhI thakAna nahIM lgtii| yadyapi aisA kArya karate nahIM aura kareMge bhI nhiiN| lekina aisI zaktiyA~ unameM rahI haiN| yaha to unakI sAdhAraNazaktimeM bhI kitanI sAmarthya hai, yaha batAyA gayA / - are ! eka maharddhika devakI zaktikA varNana karate hue siddhAntakAra batAte haiM ki-eka maharddhikadeva, eka lAkha yojanakA jambUdvIpa jisakI paridhi (gherA) 111316227 yojana, 3 kosa, 128 dhanuSa, 133 aMgula, 5 yava, 1 yUkA jitanA hai, aise vizAla jambUdvIpakI bhI eka manuSya tIna cuTakI bajAye utane samayameM to ikkIsa bAra pradakSiNA-[parikramA ] kara le / itanA hI nahIM, lekina ye indrAdika deva agara samagra jambUdvIpako vaikriyazaktike * dvArA bAlakoM aura bAlikAoMse bhara denA cAheM to vaisI bhI zakti sAmarthya rakhate haiN| parantu ve yaha zakti 112prakaTa nahIM krte| . 111. " parihI tilakkha solsasahassa do ya saya sattavIsahiyA / kosatigaTThAvIse dhaNusaya teraMguladdhahiyaM // 1 // " [laghu saMgrahaNI] 112. 19vIM sadImeM vaijJAnikoMne tejakI gatI mApI, to eka sekanDameM 1,86,000 mIla thI / ... hamArI pRthvIkA vyAsa 25000 mIlakA hai, ataH tejakI eka hI kiraNa apanI dRzya zaktise pRthvIke AsapAsa ghUme to eka sekanDameM sAta bAra pradakSiNA kare isase bhI adhika gativAlI ghaTanAe~ siddha huI haiM aura ve bhI jar3a padArthameM, taba phira caitanyazaktikI gatike lie to pUchanA hI kyA ? bR. saM. 11 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 22-23 ___ isake atirikta zrI bhagavatI sUtrameM [za-14, u, 8]-'atthiNaM bhaMte' ityAdi sUtrake vivaraNameM bhI batAyA hai ki-eka deva eka puruSakI baraunI para divya aura ati uttama battIsabaddha aisA nATaka raca sakate haiN| kitanI divya zakti ? yaha soceM ! phira bhI usa puruSako tanika bhI bAdhA nahIM hotI, aisI-aisI zaktivAle ve deva haiN| isa kathanakI puSTi karatA huA prasaMga dazArNabhadrarAjA Adike dRSTAntoMmeMse bhI jAna sakate haiN| __ pratyeka indrakI kyA-kyA aura kaisI-kaisI zaktiyA~ haiM ? yaha siddhAntoMse jAna leN| . granthavistAra ho jAneke kAraNa yahA~ nahIM diyA / [22] ___ bhavanapati nikAyake bIsa indroMke nAmakA yaMtra / . ___nikAyake nAma dakSiNendra ____ uttarendra 1. asurakumAra nikAya | 1. camarendra 2. balIndra 2. nAga , , 3. dharaNendra 4. bhUtAnaMdendra 3. suvarNa , , 5. veNudevendra 6. veNudAlIndra | 7. harikAntendra 8. harissahendra 9. agnizikhendra 10. agnimAnavendra 11. pUrNendra 12. viziSTendra 7. udadhi , , 13. jalakAMtendra 14. jalapramendra 8. dizi , , 15. amitagatIndra 16. amitavAhanendra 9. pavana ,, ,, 17. velaMbendra 18. prabhaMjanendra | 10. stanita ,, ,, 19. ghoSendra 20. mahAghoSendra avataraNa-asurakumArAdi bhavanapatidevoMke dakSiNadizAmeM pravarttamAna bhavanoMkI saMkhyA kahate haiN| cautIsA-caucattA, adrutIsA ya catta-paMcaNhaM / pannA-cattA kamaso, lakkhA bhavaNANa dAhiNao / / 23 / / gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 23 // vizeSArtha-pUrva kahe gaye dasoM nikAyoMmeM dakSiNa tathA uttara vibhAgameM devoMke rahane ke bhavana haiN| jisa taraha eka rAjA kisI eka nagarakA svAmI hotA hai, usI taraha haraeka 6. dvIpa , " Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNa uttarake bhavanoMkI saMkhyA ] gAthA-24 [ 83 nikAyake bhavanoMke svAmI bhI hote haiN| unameM dakSiNa bhAgake asurakumArake tAMbeke bhavanoMkI saMkhyA cauMtIsa lAkha haiN| nAgakumAra nikAyameM cuvAlIsa lAkha, tIsare suvarNakumAra nikAyameM ar3atIsa lAkha, cauthe vidyutkRmAra nikAya, pAMcaveM agnikumAra nikAya, chaThe dvIpakumAra nikAya, sAtaveM udadhikumAra nikAya aura AThaveM dizikumAra nikAya ina pAMcoM nikAyoMmeM pratyekake cAlIsa-cAlIsa lAkha bhavana hote haiM / nauveM pavanakumAra nikAyameM pacAsa lAkha bhavana aura dasaveM stanitakumAra nikAyameM cAlIsa lAkha bhavana hote haiN| isa taraha kramazaH dakSiNa dizAke nikAyoMke lAkhoM bhavanoMkI saMkhyA kahI gii| [23] avataraNa-aba uttaradizAke bhavanoMkI saMkhyAkA varNana karate haiM cau-caulakkha-vihUNA, tAvaiyA ceva uttara disAe / sabvevi sattakoDI, bAvacarI huMti lakkhA ya / / 24 / / gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 24 / / vizeSArtha-pahale dakSiNa dizAke nikAyoMke bhavanoMkI jo saMkhyA batalAI hai una pratyekameMse cAra-cAra lAkha kama karanese jisa-jisa nikAyake jitane-jitane bhavana avaziSTa raheM vaha saMkhyA usake uttaradizAke nikAyake bhavanoMkI nizcayapUrvaka jAneM / ve isa taraha; uttara vibhAgake asurakumAra nikAyameM tIsa lAkha, nAgakumArameM cAlIsa lAkha, suvarNakumArameM cauMtIsa lAkha, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra aura dizikumAra nikAya ina pAMcoM nikAyoMmeM pratyekake chattIsa-chattIsa lAkha bhavana hote haiN| nauveM pavanakumAra nikAyameM chiyAlIsa lAkha aura antima stanitakumAra nikAyameM chattIsa lAkha uttara vibhAgameM samAviSTa haiN| isa taraha pUrva gAthAmeM kahe gaye dakSiNa nikAyake aura cAlU gAthAmeM kathita uttara nikAyake, ina donoM zreNiyoMne saba milAkara sAta karor3a aura adhika bahattara lAkha bhavana hote haiN| __ zrI sakalatIrtha meM hama bolate haiM ki, "sAta karor3a aura bahattara lAkha bhavanapatimeM devala (devAlaya ) bhAkha / " [24] Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-25 bhavanapatike pratyeka nikAyakI bhavanasaMkhyAkA yaMtra / 36 lAkha : . krama nikAyake nAma , | dakSiNazreNI saMkhyA | uttarazreNI saMkhyAM / 1 asurakumAra nikAya 34 lAkha 30 lAkha , 2. nAga , , 44 lAkha 40 lAkha 3. suvarNa ,, , 38 lAkha 34 lAkha 4. vidyut ,, , 40 lAkha 5. agni ,, , 40 lAkha 36 lAkha 6. dvIpa , 40 lAkha 36 lAkha 7. udadhi ,, ,, 40 lAkha 36 lAkha 40 lAkha 36 lAkha 9. vAyu , , 50 lAkha 46 lAkha 10. stanita ,, 40 lAkha 36 lAkha 406 lAkha 366 lAkha . avataraNa-dakSiNa-uttaradizAke dasoM nikAyoMke bhavanoMkI kula saMkhyA kahate haiM; cattAri ya koDIo, lakkhA chacceva dAhiNe bhavaNA / tiNNeva ya koDIo, lakkhA chAvahi uttarao // 25 // . [pra. gA. saM. 3] gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 25 // ... vizeSArtha-pUrva gAthAmeM dakSiNa-uttara bhavanoMkI kula saMkhyA batalAI parantu dakSiNa vibhAgakI kula saMkhyA kitanI ? aura uttara vibhAgakI kitanI ? yaha alaga-alaga nahIM batAyA, isake lie kahate haiM ki-dakSiNa vibhAgake dasoM nikAyoMke milakara kula cAra karor3a aura chaH lAkha bhavana hote haiM / aura uttara-vibhAgake dasoM nikAyoMke bhavanoMkI kula joDa kareM to tIna karor3a aura chiyAsaTha lAkhakA hotA hai / cAra karor3a aura chaH lAkha tathA tIna karor3a aura chiyAsaTha lAkha ina donoMkA joDa karanese sAta karor3a aura bahattara lAkhakI bhavana saMkhyA barAbara ho jAtI hai / [4,06,00000+3,66,00000 = 7,72,00000 ] Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavanapatike bhavana kahAM hai ? ] gAthA-26 [85 zaMkA-bhavanapati nikAyameM hara samaya prathama dakSiNa-vibhAga aura phira uttara-vibhAga aisA krama kyoM rakkhA ? uttara-uttaradizAmeM rahe devoMkI AyuSyAdi sthitiyoMkI vizeSatA hai isalie athavA to granthakArakI vivakSA yahI pramANa hai // 25 // [pra0 gA0 saM0 3] avataraNa-ye pUrvokta bhavana kahA~ rahe haiM ? usa sthAnakA nirUpaNa karate haiM; rayaNAe hivariM, joyaNa sahasaM vimuttu te bhavaNA / jaMbuddIvasamA taha, saMkhamasaMkhijja vitthArA // 26 // gAthArtha-ratnaprabhA nArakIke piMDameMse, Upara aura nIceke hajAra-hajAra yojana chor3akara bAkI bace hue bIcake aMtarameM, bhavanapatike bhavana haiM, veM bhavana jaghanyase jambUdvIpa jitane, madhyama pramANase saMkhyayojana vistAravAle aura utkRSTa pramANase asaMkhyayojana vistAravAle hote haiM // 26 // vizeSArtha-adholokameM ratnaprabhAdi sAta pRthviyA~ haiM / unameM bhavanapati, vyantara, paramAdhAmI deva tathA narakAvAsAoMmeM utpanna hote nAraka Adi vastuoMkA samAveza hotA hai| unameM prathama ratnaprabhA pRthvI hai aura ratnaprabhA pRthvIke piMDameM hI bhavanapati aura vyantarAdi devoMke nivAsasthAna haiM / isa ratnaprabhApRthvIkA piMDa moTAImeM (sthUlatA) eka lAkha aura assIhajAra yojana hotA hai| isa pramANameMse Upara aura nIce eka eka hajAra yojana chor3akara avaziSTa rahe 113eka lAkha aura aThattara hajAra [1,78,000 ] yojanameM una bhavanapatidevoMke bhavana Aye haiM / arthAt ratnaprabhApRthvIke eka lAkha aura assIhajAra yojanameM teraha pratara haiN| ye pratara arthAt pAthaDe tIna tIna hajAra yojana U~ce, (madhyameM pole ) haiM / ina pAthaDoMke pole bhAgakI dIvAroM meM narakAvAsa haiN| jinameM nAraka jIva utpanna hote haiN| unameMse mahAkaSTase bAhara nikalakara pole bhAgameM par3ate haiM / vahA~ paramAdhAmI deva Adike dvArA kaSTa bhogate haiM / una teraha pAthaDoMke bAraha antara aura una bAraha AntaroMmeMse Upara nIcekA eka eka AMtarA chor3akara bAkIke 10 AMtaroMmeM bhavanapati deva hote haiM, unameM eka pATaDese dUsare pATaDe takake vibhAgameM una bhavanapatidevoMke bhavana sthita haiN| unameM sabase choTe bhavana eka lAkha yojana pramANavAle 113. kucha AcArya ratnaprabhApRthvIke piMDapramANameM, rucakase nIce nabbehajAra yojana jAne para bhavanapati devoMke nivAsa sthAna haiM aisA kahate haiM / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-27 ( arthAt jambUdvIpa jitane bar3e) haiM, madhyama bhavana saMkhyAtA koTi yojana pramANavAle aura sabase utkRSTa pramANavAle bhavana asaMkhyAtA koTAnukoTi yojanake hote haiM / [26] avataraNa-asurakumAra-nAgakumArAdi devoMko pahacAnaneke lie, unake mukuTa Adi AbhUSaNoM meM Aye hue cihnoMkA nirUpaNa karate haiM cUDAmaNi-phaNi-garuDe, vajje taha kalasa-sIha-asse y| gaya-mayara-vaddhamANe, asurAINaM muNasu ciMdhe // 27 / / gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 27 // vizeSArtha-jisa prakAra bahuta janasaMkhyAvAle eka bar3e zaharameM basanevAle manuSyoMko apane-apane dezake ziroveSTana arthAt pagar3Ise hama jaldI pahacAna sakate haiM ki yaha gujarAtI, yaha sUratI, yaha mAravADI, yaha kAThiyAvAr3I hai; usI prakAra rAjakIya kSetrameM dekha to amuka vibhAgake pulisoMkI TopI para amuka prakArake billoMke cihna, amuka vibhAgavAloMke lie amuka nizAniyA~ hotI haiM usake anusAra devalokameM bhI deva asaMkhyAtA haiM; unameM kisa nikAyakA kauna hai ? yaha AsAnIse pahacAnaneke lie pratyeka nikAyake devoMke mukuTAdimeM cihna hote haiN| prathama asurakumArake mukuTa meM cUDAmaNi arthAt mukuTameM ratnamaNikA cihna hotA hai| dUsare nAgakumArake AbhUSaNameM phaNi-dhara-sarpakA cihna hotA hai| tIsare suvarNakumArake AbhUSaNameM garuDakA cihna hotA hai, cauthe vidyutkumArake mukuTameM vastra ( zakrAyudha )kA cihna hotA hai, usI taraha pAMcaveM agnikumArake AbhUSaNameM pUrNa kalazakA cihna hotA hai, chaThe dvIpakumArake AbhUSaNameM siMhakA cihna hotA hai, sAtaveM udadhikumArake mukuTameM azvakA cihna hotA hai, AThaveM dizikumArake mukuTameM hAthIkA cihna hotA hai, naveM pavanakumArake AbhUSaNameM magaramacchakA cihna hotA hai aura dasaveM stanitakumAra nikAyake devoMke mukuTameM 114zarAva-sampuTa arthAt Upara-nIce sampuTa arthAt do joDe hue dIpa dAnapAtrake AkArakA cihna hotA hai| isa taraha dasoM nikAya alaga-alaga rUpameM pahacAne jA~e isalie mukuTAdimeM cihna batAye haiN| kucha granthakAra mukuTameM nahIM lekina dasoM nikAyoMke devoMke AbhUSaNoM meM cihna batAte haiN| [27] avataraNa-aba bhavanapati devoMke zarIrakA varNa kahate haiM 114. zarAvakA artha miTTIkA dIpa dAnapAtra tathA rAmapAtra hotA hai, usakA sampuTa arthAt donoMko jor3anA, usase jo AkAra banatA hai, usakA dUsarA nAma 'vardhamAna ' hai / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavanapati devoMke zarIra aura vastroMkA varNana ] gAthA-28 [ 87 asurA kAlA nAgu-dahi paMDurA taha suvanna-disi-thaNiyA / kaNagAbha vijju-sihi-dIva, aruNa vAU piyaMgunibhA // 28 // gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 28 // vizeSArtha kaI bAra dehake raMgake AdhAra para bhI amuka manuSya kisa jAtikAkisa dezakA hai yaha hama kaha sakate haiN| jaise ati gauravarNase bahutAyata yuropiyana-gore loga, gehU~ jaise varNase bhAratIya jana, pIle varNase cAinIja, jApAnIsa, ati kAle varNase nigro (A~phrikana ) loga ityAdi pahacAne jAte haiM, usI taraha devalokameM bhI deha-varNase nikAya batAnese jAti pahacAnI jAtI hai| jo isa prakAra hai asurakumAra nikAyake devoMke zarIra zyAma varNavAle hote haiM, nAgakumAra-udadhikumAra ina donoMke zarIra ati zveta varNake haiN| ___ tathA tIsare suvarNakumAra, AThaveM dizikumAra, dasaveM stanitakumAra ina tInoMke zarIra suvarNakI kAMtike samAna gaura-tejasvI hote haiM, cauthe vidyut kumAroM, pA~caveM agnikumAroM aura chaThe dvIpakumAroMke zarIra udita hote bAlasUrya jaise, athavA ubalate suvarNakI kAnti jaisA kucha rakta varNakA hotA hai| aura nauveM vAyukumArake zarIrakI kAnti 115priyaMgu vRkSake varNa samAna zyAma hai athavA 11 mayUrakI vidyamAna raMga jaisA bhI kaha sakate haiM, kyoMki vaha bhI zyAma kahalAtA hai| ___ yaha varNa svAbhAvika bhavadhAraNIya zarIrake lie smjheN| uttaravaikriya zarIrakI racanAmeM zarIrakA cAhe jaisA varNa kara sakanemeM ve samartha hote haiN| [28] avataraNa-aba asura-kumArAdi bhavanapati devoMke vastroMkA varNa kahate haiM asurANa vattha rattA, naagudhii-vijju-diiv-sihiniilaa| disi-thaNiya-suvannANaM, dhavalA vAUNa saMjharuI // 29 // . 115. 'priyaGgu 'se zyAma, harA aura bhUrA ina tInoM raMgoMko samajhanekA AdhAra koSagranthoM, stotroM, yantrapaToM Adike AdhAra para prApta hotA hai| yaha carcA vistRta honese yahA~ to itanA samajheM ki zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNane saMgrahaNI gAthA 46 meM 'sAmA tu priyaguvannA' aura candriyA TIkAkAra zrI devabhadrasUrijIkI gAthA 25 kI TIkAmeM 'vAyavaH priyaGguvat zyAmA 'ke kiye gaye ullekhase yahA~ zyAma artha lenA ghaTita hai| 116. 'mecakaH zikhikaNThAbhaH' (durgakoSa) mecaka arthAt zyAmavarNa, vaha kisake jaisA hai to mayUrake kaNThake varNa jaisA / isa kathanase mayUrakaNThako zyAma kahA hai, jaba ki koSAdi aneka granthoMmeM bhUrA (nIlA) varNa kahA hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-29 gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 29 // vizeSArtha-manuSya lokameM unake pahanAvese bhI loga pahacAne jAte haiN| jaise zveta vastravAle hoM ve amuka sampradAyake sAdhu, rakta vastravAle amuka sampradAyake, kAlI acakana ( kaMcuka ) vAle hoM to ve phakIra Adi / isI prakArase devoMko bhI unake vastroM dvArA pahacAnanekA eka prakAra hai| unameM pahale asurakumArake vastra raktavarNake hote haiN| dUsare nAgakumAroM, sAtaveM udadhikumAroM, cauthe vidyut kumAroM, chaThe dvIpakumAroM aura pAMcaveM agnikumAroM ina pAMcoMke vastroMkA varNa zyAma hotA hai| AThaveM dizikumAra nikAya, dasaveM stanitakumAra nikAya aura tIsare suvarNakumAra 'ina tInoM nikAyoMke devoMke vastra ujjvala varNavAle hote haiM, aura nauveM vAyukumAra nikAyake devoMke vastroMkA varNa sUryAsta honeke bAda khilI huI vividharaMgakI saMdhyAkA jaisA raMga hotA hai vaisA hai| arthAt vaise varNake vastroMkA paridhAna karate haiN| . .. isa taraha bahulatAse devoMke cihna, zarIra, vastra, varNa AdikA varNana kiyaa| yahA~ bhI yaha varNa vyAkhyA bhavadhAraNIya zarIrake lie pahane jAte vastroMke lie samajheM aura vaha sAmAnyatayA samajheM, hetupUrvaka athavA uttaravaikriyameM unase anya varNake vastra bhI hote haiM // 29 // bhavanapati devoMke cihna tathA deha-vastrake varNakA yantra / nAma deha-varNa zyAma-varNa vastra-varNa lAla mukuTameM cihna cUDAmaNikA sarpakA garuDakA nIlA ujjvala vajrakA nIlA 1. asurakumAra 2. nAga , 3. suvarNa , 4. vidyutkumAra 5. agni , 6. dvIpa , 7. udadhi , 8. dizi ,, 9. (pavana) vAyukumAra 10. stanitakumAra kalazakA siMhakA azvakA hAthIkA magarakA zarAvasampuTakA | nIla , suvarNa , ujjvala saMdhyAvarNa ujjvala Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavanapati indroMke sAmAnika tathA AtmarakSaka devAMkI saMkhyA ] gAthA-30 [ 89 avataraNa-aba isa bhavanapati nikAyake indroMke sAmAnika devoM tathA AtmarakSaka devoMkI saMkhyA kahate haiM; causaTThi sahi asure, chacca sahassAI dharaNamAINaM / sAmANiyA imesiM, caugguNA AyarakkhA ya // 30 // gAthArtha-asurakumAra nikAyake, camarendra tathA balIndra ina do indroMke kramazaH 64 hajAra tathA 60 hajAra sAmAnika deva haiN| avaziSTa dharaNendra Adi indroMke cha:-chaH hajAra sAmAnika deva haiN| aura sAmAnika devoMkI jo saMkhyA kahI hai usase cAragunI saMkhyA AtmarakSaka devoMkI hai // 30 // vizeSArtha-prathama sAmAnika arthAt kyA ? 'indreNa saha samAne tulye zutivibhavAdI bhavAH sAmAnikAH' arthAt indrake samAna kAnti-vaibhavAdi-RddhisiddhivAle sAmAnika deva kahalAte haiM / ina devoMmeM mAtra indratva arthAt usa devalokakA Adhipatya nahIM hotA, zeSa sarva Rddhi indrake samAna hotI hai / ___ sAtha hI 'indrANAmamAtyapitRgurupAdhyAyamahattaravat pUjanIyAH svayaM' rAjA hone para bhI rAjAko jisa taraha mantrIzvara, pitA, guruvarga-upAdhyAya (pAThaka) aura gurujana pUjanIya hote haiM, usI taraha indrako ye sAmAnika deva pUjanIya (Adara dene yogya ) hote haiM / cAhe indra mahArAjA aisA Adara rakkheM phira bhI ve deva to indrako svAmIrUpa mAnakara unakI AjJAkA pAlana karate haiN| sArAMza yaha hai ki indroMko ye deva Adara dene yogya haiM aisA vyakta karaneke liye unakI mahattA dikhAte haiM, phira bhI ye deva unheM svAmI svarUpa hI mAnate haiM aisA vyakta karake paraspara svAmI-sevakabhAva bhI batAyA hai| - AtmarakSaka arthAt kyA ? indrANAmAtmAnaM rakSantItyAtmarakSakAH indrakI AtmAkI rakSA kare vaha / yahA~ Atma zabdase indrakA aMga-zarIra samajheM / - AtmarakSaka deva dhanuSa Adi sarvazastra grahaNa karake indra-mahArAjoMkI rakSAke lie sarvadA . sajja rahate haiN| jisa taraha rAjA-mahArAjAoMke yahA~ aMgarakSaka (baoNDIgArDa-Body Guard) zastrasajja banakara apane mAlikakI dattacitta hokara satata rakSA kiyA karate haiM vaise hI indrakI-AtmAkI rakSAke liye ve AtmarakSaka deva bhI, indramahArAja sabhAmeM baiThe ho, vicaraNa karate hoM athavA cAhe kisI bhI sthAnameM hoM, taba bhI ve aneka prakArake zastrAdise yukta hokara apane svAmI indrakI rakSAmeM satata parAyaNa rahate haiN| ve Ayudha kavacase sajja hokara bR. 12 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI - [gAthA-30 indra mahArAjakI satata (eka samAna) rakSAmeM hI tatpara rahate haiN| zatrudeva una sudRr3ha AtmarakSakoMke dekhate hI kSubdha-trasta ho jAte haiM aura ve deva apane kartavyameM magna rahanese indrake premakA bhAjana bhI hote haiM / Upara likhe vivaraNako par3hate hI zaMkA utpanna hotI hai ki indra jaise samartha aura devoMmeM sarvottama puruSako bhI kyA AtmarakSakoMkI AvazyakatA hotI hai ? usakA samAdhAna yaha hai ki-mahAzakti, samartha indrako rakSaNakI koI apekSA hI nahIM hai, kyoMki zatruoMkI orase upadravoMkI to koI vizeSa sambhAvanA nahIM hai, parantu 'indra usa devalokakA sarva sattAdhIza svAmI hai, sAtha hI yaha hamArA mahAn svAmI hai|' svAmitvakI yaha maryAdA, usakA paripAlana aura svAmIkI prItikA sampAdana karaneke liye ve sadA zastrasajja banakara upasthita rahate haiN| sAtha hI sevakakA dharma-pAlana karanA yaha bhI unakA karttavya hai| __jaise vartamAnakAlameM rAjA-mahArAjA yA sattAdhIza jo prabala zaktisampanna hone para bhI unakI zreSThatA yA mahattA pradarzita karane, apanA gaurava bar3hAne aura svAmitvakA sUcana karanekI dRSTise jisa taraha bar3e bar3e zUravIra aMgarakSaka unake sAtha hI rahate haiM vaise hI yahA~ bhI samajheM / sAmAnika tathA AtmarakSaka devoMkI saMkhyA bhavanapati nikAyoM meM prathama asurakumAra nikAyakI dakSiNadizAke camarendra ke causaThahajAra aura uttaradizAnivAsI balIndrake sATha hajAra sAmAnikadevoMkA parivAra hai| avaziSTa sabhI nau nikAyoMke dharaNendrAdi pramukha aThArahoM indroM meM pratyeka 'indrako chaH-chaH hajAra sAmAnika devoMkA parivAra vartita hai / Upara jisa-jisa indrake sAmAnika devakI jo saMkhyA kahI gaI hai usa saMkhyAko cAra gunI karanese jo saMkhyA Aye, vaha saMkhyA usa-usa indrake AtmarakSaka devoMkI samajhanI caahiye| jaise ki camarendra ke sAmAnikadeva 64000 haiM use cAra gunA kareM to 2,56,000 AtmarakSakoMkI saMkhyA hotI hai| isa taraha sarvatra jAne / isa taraha cAra nikAyoM meMse pahale bhavanapati nikAyake devoMkI AyuSyasthiti, nikAyoM ke nAma, indroMke nAma, bhavanasaMkhyA, unake cihna, deha-varNa, vastravarNa, sAmAnika aura AtmarakSakakI saMkhyA kahI gaI hai| aba granthakAra bhavanapati nikAyakI taraha kramaprApta dUsare vyantara nikAyakA varNana Arambha karate haiM / (30) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavanapatike indroMke sAmAnika tathA AtmarakSaka devoMkI saMkhyAkA yantra sAmA0 saM. Atpa0 saM. nAma dakSiNendra sAmA0 | Atma0 nAma saM. saM. | uttarandra nAma / 1. asurakumAra nikAya | camarendrake | 64 hajAra 2 lAkha | balIndrake 60 hajAra 2 lAkha 40 ha. 2. nAgakumAra nikAya dharaNendrake | 6 hajAra 24 hajAra bhuutaanendrke| 6 hajAra|24 hajAra 3. suvarNakumAra nikAya veNudevendrake ", | veNudAlIndrake " " 4. vidyutkumAra nikAya | harikAntendrake ", | harissahendrake 5. agnikumAra nikAya agnizikhendrake ,, agnimAnavendrake " " 6. dIpakumAra nikAya | pUrNendrake | viziSTendrake 7. udadhikumAra nikAya jalakAntendrake jalapramendrake / " " 8. dizikumAra nikAya | amItagatIndrake amitavAhanendrake, ,, , 9. pavanakumAra nikAya | veNudevendrake . | prabhaMjanendrake , " 10. stanitakumAra nikAya | | ghoSendrake " , mahAghoSendrake / kula saMkhyA 1,18000/4,72000 kula saMkhyA 1,14000 4,56000 upasaMhAra12.3 vyendrasaMkhyA-bhavanagaNanavAso iti bhavanapatInAmAyurAkhyendrasaMkhyA-bhavanagaNanavAso dehavarNAGkavarNaH / api ca samavibhUtInAM tathA hyAtmarakSA-pravaNasuravarANAM varNanaM cAbhirAmam / / 1 / / [ anuvAdaka kRta saMgrahazloka ] bhavanapatike indroMke sAmAnika tathA AtmarakSakadevoMkI saMkhyAkA yantra ] gAthA-30 [91 " " " " 810 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-31 atha prastuta dvitIya bhavanadvAra prasaMga para vyantaroMke bhavana AdikA varNana, avataraNa-aba vyantaradevoMke sambandhameM vaktavya prArambha karate hue prathama vyantaradevake bhavanoM (nagaroM )kA sthAna batAte haiM; rayaNAe par3hamajoyaNa,-sahasse hiTuvarisaya-saya vihaNe / vantarayANaM rammA, bhomA nagarA asaMkhejjA // 31 // gAthArtha-ratnaprabhAnArakImeM prathama arthAt Uparake hajAra yojanameM nIce tathA Upara .. sau sau yojana chor3akara, avaziSTa 'AThasau yojanameM vyantaradevoMke bhUmike andara vartita asaMkhyAtA sundara nagara haiM // 31 // vizeSArtha-" vyantara" isa zabdakA artha kyA ? " vividhamantaraM vanAntarAdikamAzrayatayA yeSAM te vyantarAH" arthAt alaga alaga prakArake vana Adike jo antara haiM ve hI antara jinake AzrayarUpa haiM arthAt vaise vana Adike antaroMmeM vizeSa karake jo rahate haiM, ve vyantara kahalAte haiN| vyantara vanake andara aura parvata tathA guphA Adi sthAnoMmeM rahate haiM, yaha bAta lokameM bhI prasiddha hai| ___athavA yadi dUsarA artha leM to 'narebhyo vigatamantaraM te vyantarAH' arthAt 'manuSyarUpameM vartita cakravartI AdikI sevAmeM, deva hone para bhI jinheM rahanA par3atA hai, manuSya aura devake bIcakA jo antara calA gayA hai jinakA' isase bhI ve vyantara kahalAte haiN| kyoMki deva hone para bhI manuSyoMke sAtha ve hilate-milate-julate rahanevAle haiN| ____caudaha rAjalosameM Urdhvaloka, tirchAloka aura adholoka aise tInaloka haiN| UrdhvalokameM deva-nivAsa vizeSa hai| tirchAlokameM manuSya tiryacakA nivAsa vizeSa hai aura adholokameM nAraka jIva jinameM haiM-ve ratnaprabhAdi naraka-pRthviyA~ haiN| unameM pahalI ratnaprabhAnArakIke eka lAkha assI hajAra (1,80,000) yojana moTe piNDa-pramANameMse Upara aura nIce eka eka hajAra yojana chor3akara avaziSTa eka lAkha aThattara hajAra pRthvIpiNDameM bhavanapatidevoMke bhavana haiN| ___ aba Upara chor3a diye gaye una eka hajAra yojanoMmeMse hI pUrvakI taraha ubhayasthAnoMse (nIce-uparase) sau sau yojana chor3a deM, kyoMki avaziSTa AThasau yojanoM meM vyantaradevoMke ratnaprabhApRthvIke andara ramaNIya-sundara aise asaMkhyAta nagara haiN| sAtha hI manuSyakSetrake bAharake dvIpa-samudroMmeM inhIM vyantaroMkI asaMkhyAta nagariyA~ AI haiM, jisakA svarUpa zrI jIvAbhigamAdi zAstroMse jAna leM / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyantaroMke bhavanakA varNana ] gAthA 31-33 [ 93 * bAlaka bar3A hone para bhaTakatA phiratA hai aura jahA~ acchA lage yA acchA dikhAI de vahA~ dauDatA hai athavA baiTha jAtA hai| vaise devatAkI jAtimeM bhI vyantara aise deva haiM ki jahA~-tahA~ bhaTakate haiM aura acchA lage vahA~ ghusa jAte haiM athavA aDDA jamA dete haiN| vRkSoM, bagIcoM, khAlI mukAmoM, pahADoM-parvatoM-guphAoM para apanA sthAna jamA dete haiM / itanA hI nahIM lekina manuSyakI bastImeM yA jaMgalameM jahA~ acchI jagaha milI ki baiTha jAte haiM aura adhikAMzarUpase anyoMke liye (duHkhadAyaka) kaSTaprada bhI bana jAte haiM / (31) avataraNa-ina vyantaroMke nagaravartI bhavanoMkA aura bhavanapatike bhavanoMkA bAhya aura bhItarI AkAra kaisA hotA hai ? yaha batAte haiM cAhiM vaTTA aMto, cauraMsa aho a kaNNiyAyArI / . bhavaNa vaINa taha vantarANa, inda bhavaNA u nAyavvA // 32 // [pra0 gA0 saM0 4] gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 32 // vizeSArtha-una vyantaradevoM ke bhavana bAharake hisse meM golAkAravAle hote haiM aura andarake hisse meM cau-kona hote haiM, tathA adhobhAgameM kamalapuSpakI karNikAke AkArameM rahate haiN| . uparyukta AkRtivAle bhavana usa bhavanapatike indroMke aura vyantarendroMke jAneM / ina bhavanoMke cAroM ora kile aura khAne hotI haiM / una nagaroMke bhavya daravAje hote haiM / kiMkaradeva unakI satata rakSA karate haiN| [32] (pra0 gA0 saM0 4) avataraNa-una bhavanoMmeM vyantaradeva kaise Anandase apanA kAla vyatIta karate haiM ? yaha batAte haiM: tahiM devA vantariyA, varatarUNI-gIya-vAiya-raveNaM / nicaM suhiya-pamuiyA, gayaMpi kAlaM na yANaMti // 33 // [pra0 gA0 saM05] gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 33 // vizeSArtha-una bhavanoMmeM vyantaradeSa-satata gatighAle atyanta sundara, taruNa devAMganAoMke ati madhura, karNapriya aura AhlAdaka gIta gAnoMse tathA bherI, mRdaMga, vINA bhAdi aneka prakArake, manoraMjana dvArA uttejita karanevAle divya vAdyoMke madhura nAdase, premarasako puSTa karanevAle, dilako bahalAneghAle, vividha prakArake uttama aura divya nATakoMke kAraNa nirantara sukhameM tallIna aura Amoda-pramodakI sAmagrIyoMse AnandameM itane nimagna rahate haiM ki Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 33-35 apanA kitanA kAla bIta gayA isakI bhI unheM pratIti nahIM hotI hai / jagatameM bhI atyanta sukhI logoMkI yahI sthiti hotI hai / [33] (pra0 gA0 saM0 5) 10.0 te jambudIva-bhAraha-videhasama guru-jahanna-majjhimagA / / 33 // . - gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 333 / / .. vizeSArtha-jisa prakAra manuSyalokameM katipaya zahara 100 mIla arthAt 4 kosakA 1 yojana isa hisAbase 25 yojana pramANake haiN| nyUyorka, mosko, laMDana Adi zahara assI-assI, nabbe-nabbe, mIlase adhika vistAravAle sunAI dete haiM, (mAne jAte haiM) usI prakAra yahA~ devalokameM bhI devoMke nagaroMkA pramANa dikhAyA gayA hai| unameM vyantaradevoMke sabase bar3e nagaroMkA pramANa utkRSTase jambUdvIpa jitanA arthAt eka lAkha yojana jitane-mahAtimahApramANavAle haiN| jaba ki choTe-choTe. nagara bharatakSetra jitane arthAt 5266 yojana pramANake aura madhyama nagara mahAvidehakSetra samAna arthAt 3368438 yojana pramANake haiM / [333] TippaNI-yahA~ eka yojana arthAt 4 kosakA mApa nahIM, lekina 10 kosakA athavA anya matase 400 kosakA eka yojana, aisA zAstrIya mApa samajhanA cAhiye / 2. hama rahate haiM usa pRthvIke nIce eka adbhuta sRSTi vidyamAna hai| vaha asaMkhya koTAnukoTi yojana pramANa hai / isaliye aise mahAna asaMkhya nagara hoM to usameM koI Azcarya nahIM hai| avataraNa-aba vyantaroMke bheda batAte haiM aura unake indroMkI saMkhyA kahate haiM / vantara puNa aTThavihA, pisAya-bhUyA tahA jakkhA / / 34 / / rakkhasa-kinnara-kiMpurisA, mahoragA aTThamA ya gaMdhabbA / dAhiNa-uttarabheyA, solasa tesiM [ suM] ime iMdA // 35 / / gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 34-35 // vizeSArtha-ve vyantaradeva ATha prakArake haiN| unake 1. pizAca, 2. bhUta, 3. yakSa, 4. rAkSasa, 5. kinnara, 6. kiMpuruSa, 7. mahoraga aura 8. gandharva ye nAma haiN| 117 bharatasyedaM bhAratam / aisI vyutpatti saMgrahaNI-TIkAkArane kI hai / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATha prakArake vyantaroMke pratibheda ] - gAthA 34-35 [ 95 ___ ina AThoM prakArake nikAyoMke uttara-dakSiNa bhedase solaha indra haiN| jinake nAma agrimaM gAthAmeM kahe jaaeNge| ina AThoM prakArake vyantaroM ke pratibheda kitane-kitane haiM / yaha unake varNanake sAtha saMgrahaNI TIkAke AdhAra para batAyA jAtA hai / 1. pizAca nikAyake deva pandraha prakArake haiN| 1. kuSmANDa, 2. paTaka, 3. joSa, 4. Ahnika, 5. kAla, 6. mahAkAla, 7. cokSa, 8. acokSa, 9. tAlapizAca, 10. mukharapizAca, 11. adhastAraka, 12. deha, 13. mahAdeha, 14. tUzrIkaDa aura 15. vanapizAca / ye deva svAbhAvika rUpameM hI atyanta rUpavAna, saumyadarzanavAle, dekhanevAleko Ananda upajAnevAle, hasta-kaNThAdi sthAnoM meM ratnamaya AbhUSaNoMko dhAraNa karanevAle hote haiM / / 2. bhUta nikAyake deva nau prakArake haiN| 1. svarUpa, 2. pratirUpa, 3. atirUpa, 4. bhUtottama, 5. skaMdika, 6. mahAskaMdika, 7. mahAvega, 8. pratichanna aura 9. AkAzaga / ye deva sundara, uttama, rUpavAna, saumya, sundara mukhavAle aura vividha prakArakI racanA tathA vilepana karanevAle haiN| 3. yakSa nikAyake deva teraha prakArake haiN| 1. pUrNabhadra, 2. mANibhadra, 3. zvetabhadra, 4. dra, 5. sumanobhadra, 6. vyatipAkabhadra, 7. subhadra, 8. sarvatobhadra, 9. manudhyayakSa, 10. dhanAdhipati, 11. dhanAhAra, 12. rUpayakSa aura 13. yakSottama / .. ye deva svabhAvase gambhIra, priyadarzanavAle, zarIrase 11'mAnonmAna pramANavAle tathA inake hastapAdoMke talave, nAkhUna, tAlu, jIbha, oMTha lAla haiM / ye marataka para dedIpyamAna mukuTa tathA citra-vicitra ratnoMke AbhUSaNoMko dhAraNa karanevAle haiN| 4. rAkSasa nikAyake deva sAta prakArake haiM / 1. bhIma, 2. mahAbhIma, 3. vighna, 4. vinAyaka, 5. jalarAkSasa, 6. yakSarAkSasa aura 7. brahmarAkSasa / . . . ye vyantara deva bhayaMkara haiN| bhayaMkara rUpako dhAraNa karanevAle honese dekhanevAleko bhayaMkara, laMbe aura vikarAla lage aise, raktavarNake oTha dhAraNa karanevAle, tejasvI AbhUSaNoMko pahananevAle aura zarIrako alaga-alaga prakArake raMgoM aura vilepanoMse sajAte haiN| . 5. kinnara nikAyake deva dasa prakArake haiN| 1. kinnara, 2. kiMpuruSa, 3. kiMpuruSottama, 4. hRdayaMgama, 5. rUpazAlI, 6. anidita, 7. kinnarottama, 8. manorama, 9. ratipriya aura 10. rati zreSTha / . 118. jalase bhare kuMDameM praveza karate samaya jitanA jala bAhara nikale aura usa . jalako mApanese 'droNa' pramANa ho to vaha deva mAna pramANakA mAnA jAe aura tarAjUse taulanese 'ardhabhAra' ho to unmAna prApta mAnA jaae| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 34-37 ye deva zAnta AkRtivAle, adhika sundara mukhAkRtivAle aura mastaka para jagamagAte mukuToMko dhAraNa karanevAle haiM / 6. kiMpuruSa nikAyake deva-1. puruSa, 2. satpuruSa, 3. mahApuruSa, 4. puruSavRSabha, 5, puruSottama, 6. atipuruSa, 7. mahAdeva, 8. marut , 9. meruprabha aura 10. yazasvanta isa taraha dasa prakArake haiN| / ye deva bhI adhika sundara aura manohara mukhAkRtivAle haiM, inakI jaMghAe~ aura bhujAe~ atyanta zobhAyamAna haiM evaM ye vividha prakArake AbhUSaNoM aura vicitra prakArakI mAlAoM aura lepako dhAraNa karanevAle hote haiN| 7. mahoraga nikAyake deva bhI 1. bhujaMga, 2. bhogazAlI, 3. mahAkAya, 4. atikAya, 5. skaMdhazAlI, 6. manorama, 7. mahAvega, 8, maheSvakSa, 9. merakAMta aura. . 1.0. bhAsvaMta isa taraha dasa prakArake haiN| ye deva mahAn vegavAle, mahAn zarIravAle, saumyadarzana, mahAkAya, vistRta aura majabUta garadana-skaMdhavAle aura citra-vicitra AbhUSaNoMse vibhUSita haiN| 8. gaMdharva nikAyake deva-1. hAhA, 2. hUhU, 3. tuMbaru 4. nArada, 5. RSivAdaka, 6. bhUtavAdaka, 7. kAdamba, 8. mahAkAdamba, 9. raivata, 10. vizvAvasu, 11. gItarati aura 12. gItayaza aise bAraha prakArake haiN| ye deva bhI priyadarzanavAle, sundara rUpavAle, uttama lakSaNoMvAle,, sundara mukhavAle, mastaka para mukuTa pahananevAle aura gale meM hAra dhAraNa karanevAle hote haiN| [34-35] . caubIsa tIrthakarake yakSa-yakSiNiyA~ yakSa-nikAyake honese vyaMtara jAtike hote haiN| sAtha hI chappana 114dikkumArikAe aura sarasvatI ( zrutadevI ) ye bhI vyantara nikAyakI kahI jAtI haiN| avataraNa-AThoM prakArake vyantara nikAyake indroMke nAma. kahate haiM / kAle ya mahAkAle, surUva paDirUva puNNabhadde ya / taha ceva mANibhadde, bhIme ya tahA mahAbhIme // 36 // kinnara kiMpurise sappurisA, mahApurisa taha ya aikAe / mahAkAya gIyaraI, gIyajase dunni 12degdunni kamA // 37 / / gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 36-37 / / 119. AvazyakacUrNimeM 'bahUhi~ vANamaMtarehiM ' ke pAThase jJAta hotA hai| [ sa. pra. 437] 120. donni donni ityapi pAThaH / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyantara nikAyake 16 indroMke nAmakA yaMtra ] gAthA 36-37 [ 97 vizeSArtha--pahale bhavanapatike dasoM nikAyoMke dakSiNa-uttarabhedase jisa taraha bIsa indra kahe gaye haiM usI taraha vyantaroMke AThoM nikAyoMke dakSiNottarabhedase solaha indra kauna-kaunase haiM, yaha batAte haiN| __pahale pizAcanikAyakI dakSiNadizAke indrakA nAma kAla aura uttaradizAmeM mahAkAla, dUsare bhUtanikAyakI dakSiNadizAmeM surupa aura uttaradizAmeM pratirUpa, tIsare yakSanikAyakI dakSiNadizAmeM pUrNabhadra aura uttaradizAmeM mANibhadra, cauthe rAkSasanikAyakI dakSiNadizAmeM bhIma aura uttaradizAmeM mahAbhIma, pA~caveM kinnaranikAyakI dakSiNadizAmeM kinnara aura uttaradizAmeM kiMpuruSa, chaThe kiMpuruSanikAyakI dakSiNadizAmeM satpuruSa aura uttaradizAmeM mahApuruSa, sAtaveM mahoraganikAyakI dakSiNadizAmeM atikAya aura uttaradizAmeM mahAkAya aura AThaveM gAndharvanikAyakI dakSiNadizAmeM 12'gItarati aura uttaradizAmeM gItayaza hai / isa taraha AThoM nikAyoMke dakSiNottarabhedase solaha indra btaaye| ye solahoM indra mahAparAkramI, saMpUrNa sukhI, atiRddhizAlI, saMpUrNotsAhI aura apUrva sAmarthyAdise yukta haiN| [36-37] * vyantara nikAyake 16 indroMke nAmakA yntr| nikAya 1. pizAcanikAya 2. bhUtanikAya 3. yakSanikAya 4. rAkSasanikAya 5. kinnaranikAya 6. kiMpuruSanikAya 7. mahoraganikAya 8. gAndharvanikAya dakSiNendra 1. kAlendra 3. svarUpendra 5. pUrNabhadrendra 7. bhImendra 9. kinnarendra 11. satpuruSendra | 13. atikAyendra / 15. gItaratIndra uttarendra 2. mahAkAlendra 4. pratirUpendra 6. mANibhadrendra 8. mahAbhImendra 10. kiMpuruSendra 12. mahApuruSendra | 14. mahAkAyendra 16. gItayazendra avataraNa-ina AThoM nikAyoMke devoMkI dhvajAke cihna kahate haiM; . 121. sarasvatIdevI isa indrakI agramahiSI hai aisA kSetrasamAsa tathA bhagavatIjIkI TIkAmeM kahA hai / - [se0 pra0 236 ] bR. saM. 13 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 38-39 ciMdhaM kalaMba-sulase, vaDa-khaTuMge asoga-caMpayae / nAge tuMbaru a jjhae, khaTuMga vivajjiyA rukkhA // 38 // gAthArtha-vizeSArthavat sugama hai / // 38 // vizeSArtha pahale satrahavIM gAthAmeM bhavanapatinikAyake devoMko pahacAnaneke lie jisa taraha mukuTAdimeM cihna batAye the, usI taraha vyantaranikAyako pahacAnaneke lie svasvavimAnoMkI dhvajAmeM rahanevAle cihnoMkA varNana karate haiM / 1. prathama pizAcanikAyake devoMkI dhvajAmeM kadamba nAmaka vRkSa jaisA AkAra hotA hai aura vaise hI AkArakA Alekha hotA hai| 2. bhUtanikAyake devoMkI dhvajAmeM sulaMsaM nAmake vRkSavizeSakA cihna hotA hai| 3. yakSa nikAyake devoMkI dhvajAmeM vaTavRkSakA, cauthe rAkSasanikAyake devoMkI dhvajAmeM tapasvI tApasakA upakaraNa vizeSa khaTvAMgakA cihna, pA~caveM kinnaranikAyake devoMkI dhvajAmeM azokavRkSakA, chaThe kiMpuruSanikAyake devoMkI dhvajAmeM caMpaka vRkSakA, sAtaveM mahoraganikAyake devoMkI dhvajAmeM nAganAmaka vRkSakA aura AThaveM gAndharvanikAyake devoMkI dhvajAmeM tuMbaru nAmake vRkSakA cihna hotA hai| Upara kahe gae cihnoM meM kevala eka cauthe rAkSasanikAyake cihna khaTvAMga-bhikSApAtra vizeSake AkArake atirikta zeSa nikAyoMke cihna vividha prakArake vRkSoMke haiM / [38] avataraNa-prastuta vyantaradevoMke zarIroMkA varNa batAte haiM jakkha-pisAya-mahoraga-gandhavvA sAma kiMnarA nIlA / rakkhasa-kiMpurusA vi ya, dhavalA bhUyA puNo kAlA // 39 // gAthArtha-vizeSArthavat // 39 // vizeSArtha-pahale bhavanapatidevoMke varNana-prasaMgameM, jisa taraha una devoMke zarIrakA varNa varNita kiyA thA usI taraha vyantaranikAyake devoMke zarIrakA varNa kaisA hotA hai, yaha batAte haiM prathama pizAcanikAyake devoMkA, tIsare yakSanikAyake devoMkA, sAtaveM mahoraMga aura AThaveM gAndharva ina cAroM nikAyoMke devoMkA dehavarNa zyAma arthAt kRSNavarNa samajhanA / pAMcaveM kinnaroMke zarIrakA varNa zyAma, tathApi kiMcit nIlavarNake AbhAsasahita jAnanA / cauthe rAkSasanikAya aura chaThe kiMpuruSanikAyake devoMkA dehavarNa ujjvala hotA hai aura dUsare bhUtanikAyake devoMkA dehavarNa bhI kRSNa (zyAma) hotA hai / [39] Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyantaranikAyake cihna tathA dehavarNakA yantra ] gAthA 40-41 [ 99 vyantaranikAyake cihna tathA dehavarNakA yantra dehavarNa / nikAya nAma / 1. pizAcanikAya | 2. bhUta , zyAma 3. yakSa " 4. rAkSasa , dhvajA cihna kadaMba vRkSa sulasa vRkSa vaTa vRkSa tApasa pAtra azoka vRkSa caMpaka vRkSa nAga vRkSa tuMbara vRkSa 5. kiMnara " kRSNa zyAma ujjvala zyAma (nIla) ujjvala zyAma zyAma 6. kiMpuruSa ,, 7. mahoraga ,, 8. gAndharva ,, // vyantaranikAyAntarvarti 'vANa-vyantara' nikAyakA svarUpa // avataraNa-aba vANavyantarake ATha bheda batAte haiM aura ve jahAM haiM usa sthAnakA nirUpaNa karate haiM-- .. aNapannI paNapannI, isivAI bhUyavAie ceva / kaMdI ya mahAkaMdI, kohaMDe ceva payae ya // 40 // iyapaDhama-joyaNasae, rayaNAe aTTha vantarA avare / tesu iha solasiMdA, 'ruyaga' aho dAhiNuttarao / / 41 // gAthArtha-aNapannI, paNapannI, RSivAdI, bhUtavAdI, kaMdita, mahAkaMdita, kohaMDa aura pataMga ye ATha vANavyantarake bheda haiM / ye AThoM vANavyantaranikAya rucakapradezake nIce, ratnaprabhA pRthvIke pahale 122sau yojanameM Aye haiM aura unameM dakSiNa-uttarabhedake kula milAkara solaha indra haiN| // 40-41 // . 122. yogazAstrakAra mahArAja zrImad hemacandrAcArya yogazAstrameM tathA zrImAn jinabhadragaNikSamAzramaNa mahArAja saMgrahaNI granthameM vANavyantaroMkA sthAna Upara chor3e hue sau-sau yojanameMse punaH usameM hI Upara-nIce dasadasa yojana chor3akara avaziSTa assI yojanoMmeM batAte haiM / isa 'candrIyA saMgrahaNI 'kA bhI yahI abhiprAya hai / jaba ki prajJApanAupAGgameM zrI gautamasvAmI mahArAje kiye praznake uttarameM trikAlajJAnI paramAtmA mahAvIradevane aisA batAyA hai ki, prathama chor3e gaye Uparake hajAra yojanameMse hI Upara-nIce sau-sau yojana chor3akara avaziSTa AThasau yojanoMmeM vANavyantara haiM / yahA~ para gItArtha puruSa aisA bhI samanvaya karate haiM ki vyantaroMko bhI siddhAntoMmeM vANavyantara zandase kisI-kisI sthAnameM varNita kiyA hai / isa samanvayase zAstrIya virodhakA parihAra hotA hai / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 40-41 vizeSArtha-pahale ATha prakArake vyantaranikAyoMkA alpa varNana kiyaa| usI vyantarajAtimeM eka avAntara ( dUsare prakArake ) vyantara bhI haiM ataH ve vANavyantarake rUpameM jAne jAte haiN| vyantaroMke sthAnase ina vANavyantara devoMkA sthAna alaga hai, ataH pratyeka nikAyake nAma tathA sthAna AdikA varNana karate haiM / 'vANavyantara' arthAt kyA ? vanAnAmantareSu vizeSeNa bhavAH vanavantarAH-vanoM (jaMgaloM) ke madhyabhAgoM meM vizeSa rUpa meM honevAle (basanevAle) ve vANavyantara kahalAte haiN| ve ATha prakArake haiM-1. aNapannI nikAya, 2. paNapannI nikAya, 3. RSivAdI nikAya, 4. bhUtavAdI nikAya, 5. kaMdita nikAya, 6. mahAkaMdita nikAya, 7. kohaMDa nikAya, 8. pataMga nikAya / pahale vyantaroMkA sthAna batAte jo sau sau yojana chor3e gaye the unameM mAtra UparakI sau yojana pRthvImeM hI dasa-dasa yojana Upara aura nIce chor3aneke bAda madhyakI asI yojana pRthvImeM hI vANavyantaradeva basate haiM, jinake nikAyoMke nAma Upara batAye haiN| ___ ina AThoM nikAyoMke dakSiNa-uttarabhedase 16 indra haiN| ye nikAya samabhUtalAke rucaka sthAnase dakSiNa-uttara dizAmeM jAneM / 1. prazna-'samabhUtalA' arthAt kyA ? uttara-jisa taraha laukika vyavahArameM vijJAniyoMne prAyaH bahuta-sI [pRthvI-nadIparvatAdi ] vastuoM kI U~cAI-nIcAIke mApake lie samudrakI sataha nizcita kI hai| arthAt usakA 'samabhUtalasthAna' kAlpanika dRSTise dariyAI sataha rakkhA hai, vaise jaina siddhAntoM meM UrdhvalokameM, adholokameM aura tijalokameM vidyamAna (prAyaH) zAzvatI jisa-jisa vastukA jitanI-jitanI U~cAI-nIcAIkA pramANa dikhAyA hai vaha saba sarvajJokta vacanAnusAra isa samabhUtalAkI apekSAse rakkhA gayA hai / 2. prazna-yaha samabhUtalA pRthvI kahA~ AI hai ? rucakapradeza kahA~ Aye haiM ? samabhUtalA aura rucakapradeza ve donoM eka hI sthAna-sthita haiM athavA anya-anya sthAna-sthita haiM ? uttara-eka lAkha yojanakI lambAI-caur3AIvAle jambUdvIpake madhyabhAgameM Aye mahAvidehakSetrameM mandara-meru nAmakA parvata AyA hai| jise itara darzanakAra bhI mAnate haiM / vaha U~cAImeM mUlabhAgake sAtha 1 lAkha yojanakA hai aura kandase lekara 99000 yojana bAhara hai| jisase avaziSTa eka haz2Ara yojana mUlameM (ratnaprabhA pRthvImeM ) pahU~cA huA hai| yaha meru kandabhAgameM arthAt ratnaprabha.kA piNDa pUrA ho vahA~ dasa hajAra yojanakI paridhivAlA hai, phira Age kramazaH ghaTatA hai| [jisakA karaNAdi savistara svarUpa zrI jambUdvIpaprajJaptise jAnane yogya hai|] Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhUtala aura rucakasthAna ] gAthA 40-41 [101 pahale samajha liyA ki ratnaprabhA pRthvIkA piNDa 1 lAkha 80 hajAra yojanakA hai| usameM Urdhva-adhaH eka hajAra yojana chor3akara, avaziSTa madhyabhAgameM bhavanapati deva aura nAraka jIva rahate haiN| punaH chor3e gaye kevala Uparake hI hajAra yojanameMse Upara-nIce sau-sau yojana chor3akara avaziSTa 800 yojanameM vyantara rahate haiN| aura una chor3e hue Uparake sau yojanameMse punaH Upara-nIcese dasa dasa yojana chor3akara avaziSTa 80 yojana pRthvImeM prastuta vANavyantara deva basate haiN| ata: 'saMgrahaNI 'meM jo 'ruagaaho dAhiNuttarao' pada dikhAyA vaha ucita hai; kyoMki chor3e hue ve 10 yojana, meruke kandase vANavyantara sthAna takake haiM aura ina dasa yojana Uparake UrdhvabhAgake madhyameM rucaka sthAna AyA hai / tatpazcAt 80 yojanameM vANavyantara rahate haiN| yaha meruparvata ratnaprabhA pRthvIke piNDameM 1000 yojana gaharA AyA hai ataH TheTha Uparase ( kandabhAgase ) nIce Ane para vyantara sthAna pUrNa hone ke bAda, sau yojanake antameM meru pUrNa hotA hai aura jyoM-jyoM nIce jAtA hai tyoM-tyoM usakI paridhi bhI vRddhi pAtI jAtI hai yaha bhI spaSTa samajhameM AtA hai| _____ aba dUsare praznake samAdhAnake pUrva yaha bhI nirNaya kara lenA Avazyaka hai ki samabhUtalA sthAna vahI rucaka sthAna hai yA anya ? to samajhanA ki samabhUtala aura rucaka sthAna eka hI vastu hai, lekina anyAnya sthAnavAlI vastue~ nahIM haiN| - yaha jo bAta spaSTatAse-zrI bhagavatIjI, sthAnAGga, nandIvRtti, nandIcUrNi, jaMbUdvIpaprajJapti, tattvArthavRtti, Avazyaka, vizeSAvazyaka, lokaprakAza, kSetrasamAsa, saMgrahaNI, jIvAbhigama, pannavaNA, sUryaprajJapti, caMdraprajJapti, maMDalaprakaraNAdi-aneka sUtra 123granthoMmeM samajhAI gaI hai| 'samabhUtalA-rucaka' sthAna kahA~ AyA hai ? samabhUtala-rucakasthAna, yaha meruke dasa hajAra yojanake parighivAle kandabhAgake nIce 'dharmA-ratnaprabhA pRthvI meM Aye hue do kSullaka pratara haiM unakA madhyabhAga hai| TippaNI-samabhUtalA vahI rucakasthAna' hai vaha, aura vaha dharmAke kSullaka pratarameM hI hai, una donoM bAtoMkA kathana karanevAle siddhAntoMkI mukhya mukhya sAkSiyA~ yahA~ dI gaI haiM / 123. 'zrI bhagavatIjI' sUtrameM zrI gautamasvAmIrjAne pUche candra-sUrya sambandhake uttara-prasaMgameM caramatIrthapati zrI mahAvIradevane batAyA hai ki 1. 'goyamA ! jambuddIve dIve mandarassa pavvayassadAhiNeNaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAoM uda candimasUriyagahANa-nakkhatta-tArAkhvANaM'-ityAdi [ zrI bhagavatIsUtra ] 2. 'kahinnaM bhaMte tiriplogassa AyAmamajje paNatte ? ' goyamA ! jaMbuIve dIve mandarassa pabvayassa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 40-41 / ye pratara cAroM orase lokAntako sparzakara rahe haiN| ye pratara caudaha rAjalokavartI sarva prataroM meM lambAI-cauDAimeM kSullaka arthAt choTe honese kSullaka prataroMke rUpameM paricita haiN| isIliye rucakaprastAra hI prataraprastAra hai aisA bhI kahA jAtA hai| ye donoM pratara AmanesAmane (Upara-nIce) sthira haiN| unameM adhaHsthAnase Upara Ate hue jo kSullaka pratara Aye, usake Uparake bhAgameM cAra rucaka pradeza haiM aura usake sammukha (Urdhva )ke dUsare kSullaka pratarameM (nIceke bhAgase sambaddha) cAra rucakapradeza haiN| ye rucaka Amane-sAmane . dekhate hue mAno paraspara spardhA karate hue na hoM aise dikhate haiN| isa sthAna dharmApRthvImeM . gaye hue meruke kandake madhyameM samajhanA / bahumajadesabhAe imIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarimaheTThillesu khuDDugapayaresu etthaNaM tiriyalogassa majjhe aThThapae sie ruyae paNNatte, jao NaM imAo dasa disAo havaMti [zrI bhagavatIsUtra] . 3. " kevaiyANaM bhaMte ! joisiyA vAsA pannatA ? goyamA ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo sattaNauI sae uDDe uppaittA"...ityAdi [ zrI samavAyAMgasUtra ] 4." kahiNaM bhaMte ! joisiyA devA parivasaMti ? imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo sattaNauI joyaNasae uDDa uppaittA"...[ zrI pannavaNAsUtra ] 5. 'asyA ratnaprabhApRthivyA bahusamaramaNIyAt bhUmibhAgAdUrdhva saptayojanazatAni utplatya gatvA atrAntare adhastanaM tArAvimAnaM cAraM caratItyAdi / ' [ zrI sUryaprajJapti ] 6. tatra tiryaglokasyordhvAdho'pekSayA'STAdazayojanazatapramANasya madhyabhAge dvau laghukSullakapratarau, tayormadhyabhAge jambudvIpe ratnaprabhAyA bahusame bhUmibhAge merumadhye'STaprAdeziko rucakaH tatra gostanAkArAzcatvArauparitanAH pradezAzvatvArAdhastanAH eSa eva rucakaH sarvAsAM dizAM vidizAM vA pravartakaH, etadeva ca. sakalatiryaglokamadhyam [zrI nandIsUtra-TIkA ] 7. isI taraha 'zrI nandIcUNi 'meM bhI kathana hai / 8. " sthAnAGgajI"ke dUsare bhAgameM bhI isI taraha samarthana hai / 9. vizeSAvazyakabhASya para banI 'ziSyahitA'. TIkAmeM zrImAn maladhAri zrI hemacandrasUrijIne bhI Upara batAye anusAra hI ullekha kiyA hai / [ jisake lie dekhie gAthA 2700 uparakI TIkA ] " ratnaprabhAyA upari kSullakaprataradryau / mervantaH kandorzvabhAge rucakoSTapradezakaH // 1 // tasmiMzca lokapuruSakaTItaTapaTIyasi / madhyabhAge samabhUmijJApako rucako'sti yaH // 2 // [ zrI lokaprakAza kSe0 loka sa0 12] Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rucakasthAna aura samabhUtalasthAna ] gAthA 40-41 [ 103 ina aSTarucaka pradezoMkoM jJAnI puruSa corasarucaka' 24 isa nAmase saMbodhita karate haiM / ye pradeza gostanAkArameM haiN| isa sthAnako rucakasthAna kaho yA samabhUtala kaho, yaha eka hI hai| ___ eka bAta dhyAnameM rakhanI cAhie ki, kisI bhI granthameM kisI bhI vastuke nirdezameM 'samabhRbhAgAt ' zabda mAtra kahA ho, to usameM rucakasthAna antargata hotA hai aura jahA~ 'rucakAt ' kevala itanA hI kahA ho to isase samabhUtalA sthAna bhI kahA jA sakatA hai, kyoMki samabhUtala aura rucaka ye eka hI sthAnavAcI zabda haiM / ___ isa taraha sAre 125siddhAnta "dharmApRthvImeM (ratnaprabhAga ) hI kSullaka pratara aura aSTarucaka pradeza mAnanA" aisA sUcana karate haiM aura sAtha-sAtha vahI samabhUtala sthAna hai, vahI dizA aura vidizAkA prabhavasthAna hai tathA vahI tiryaglokakA madhya hai| arthAt rucakasthAna, samabhUtalasthAna aura dizAbhavasthAna ina tInoMkA sthAna eka hI hai aisA spaSTarUpase kahate haiN| yaha samabhUtala-rucakasthAna usI tirchAlokakA madhya hai| itanA hI nahIM lekina meruparvatake vanakhaNDAdikI U~cAI Adi tathA 'adhogrAma kI zurUAta bhI isa rucakase hI prAraMbha huI hai aura vahA~se hI eka hajAra yojana gaharAI leneko hai| 'maMDalaprakaraNa meM spaSTa batAyA hai ki-" samabhUtalApekSayA yojanasaharUmadhogrAmAH "-aura zrI laghukSetrasamAsa mUla meM bhI isI bAtakA samarthana kiyA gayA hai| joyaNasayadasagaMte, samadharaNIo aho. ahogAmA / bAyAlIsasahassehiM, gaMtu, merussa pacchimao // [artha sugama hai ] 11. ' merumadhyasthitASTapradezAtmakarucakasamAnAdbhUtalAdaSTAbhyo dazonayojanazatebhya Arabhyopari dazottarayojanazate jyotiSkAstiSThantIti / ' [ maNDalaprakaraNa ] aise hI ullekha zrI jIvAbhigama, jambudvIpaprajJapti, tattvArthasUtra, bhASya-TIkA, saMgrahaNI-TIkA, kSetrasamAsa-TIkA, lokanAlikA, jyotiSkaraNDaka, devendrastava, AvazyakakI TIkAe~ Adi aneka granthoMmeM batAye haiN| 124. yadAhuH-' rucake'tra pradezAnAM yaccatuSkadvayaM sthitam / tatsamazreNikaM tacca vijJeyaM prataradvayam // ' 125. tattvArthasUtra a0 3, sU0 6 kI siddhasenIya TIkAmeM 'samatalAd bhUbhAgAd...' isa paMktimeM ratnaprabhAvartI kSullaka prataroMkI bAta kI hai| lekina lagatA hai ki vaha 'uparitana adhastana' nAmase sUcita prataroMkI bAta hai; nahi ki sabase laghukSullaka prataroMkI bAta / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 42-43 yaha 12 aSTarucaka sthAna vahI 'samabhUtalA-rucakapRthvI' ina rucakapradezoMse Urdhva-adho dizA tathA vidizAoMkI utpatti hai, jisake lie AvazyakaniyuktimeM kahA hai ki 'aTThapaeso rUago, tiriyalogassa majjhayAraMmi / . esa pabhavo disANaM eseva bhave aNudisANaM // 1 // [ 4.-41] . avataraNa-vANavyantara devoMke solaha indroMke nAma kahate haiN| saMnihie sAmANe, ddhAi vihAe isI ya isivAle / Isara-mahesare viya, havai suvatthe visAle ya // 42 // hAse hAsaraI vi ya, see ya bhave tahA mahAsee / payage payagavaI vi ya, solasa iMdANa nAmAI // 43 // - (pra0 gA0 saM06) gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 42-43 // vizeSArtha-vANavyantarake AThoM nikAyoMke uttara bhedase solaha indra haiN| unameM pahale aNapannI nikAyake dakSiNa indrakA nAma saMnihita indra hai aura uttarendrakA nAma sAmAna indra hai, dUsare paNapannI nikAyake dakSiNendrakA nAma dhAtA aura uttarendrakA vidhAtA, tIsare RSivAdI nikAyake dakSiNendrakA RSiindra aura uttarendrakA RSipAla indra / cauthe bhUtavAdI nikAyakA dakSiNendrakA Izvaraindra aura uttaradizAkA mahezvara indra / pA~caveM kaMdita nikAyakA dakSiNendra suvatsa indra aura uttaradizAkA vizAla indra, chaThe mahAkaMdita nikAyakA dakSiNendra hAsya aura uttarendra hAsyarati, sAtaveM kohaMDa nikAyakA dakSiNendra zveta aura uttaradizAkA mahAzveta indra aura AThaveM pataMga nikAyake dakSiNendrakA nAma pataMga aura uttaradizAkA pataMgapati indra, isa taraha solaha indra jAneM / [ 42-43 ] (pra0 gA0 saM06) isa taraha bhavanapatike dasoM nikAyoMke milakara bIsa indra tathA vyantara aura vANavyantarake ATha ATha nikAyoMke milakara solaha nikAyoMke battIsa indra, jyotiSI nikAyake do indra aura vaimAnika nikAyake dasa indra arthAt cAroM nikAyoMke kula causaTha indra hue| ye indra avazya samakitavaMta hote haiM aura paramakAruNika jagatjantukA kalyANa cAhanevAle paramatAraka tIrthaMkara paramAtmAoMke janmakalyANakAdi avasaroM para kI jAtI usa usa prakArakI ucita bhaktisevAmeM sadA tatpara hote haiN| . -yahAM vANanyantaranikAyakA adhikAra samApta huA / 126. rucakoMkI sthApanA kisa prakAra hai ? ratnaprabhA pRthvIke donoM laghukSullaka prata meM Urdhva aura adhaHsthAnavartI gostanAkArameM vidyamAna aSTarucaka-pradezoMkA svataMtra saMsthAna yA paraspara saMsthAna kisa taraha samajhanA ? kyA nIce :: aise cAra rucaka sthApita karake usake Upara hI dUsare UrdhvavartI cAra rucaka sthApita kareM yA dUsarI tarahase ? yaha vicAraNIya hai, ataH yahA~ spaSTa nirNaya likhA nahIM jA sakatA / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrya-candrakA sAmAnika tathA AtmarakSaka devoMkI saMkhyA ] gAthA 44 [ 105 avataraNa-aba vyantarendroMke tathA (samAna vaktavya honese) candra-sUryake sAmAnika devoM tathA AtmarakSaka devoMkI saMkhyAkA nirUpaNa karate haiM sAmANiyANa cauro, sahassa solasa ya AyarakkhANaM / patteyaM savvesi, vaMtaravai-sasiravINaM ca // 44 // gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 44 // vizeSArtha--pahale bhavanapati devoMke sAmAnika tathA AtmarakSaka devoMkI saMkhyA kahI hai usI taraha vyantarake isa nikAyake battIsa indra tathA jyotiSI nikAyake sUrya aura candra (ye do hI indrarUpa honese ) isa prakAra cauMtIsa indra hue| usameM pratyeka indrake cAra cAra hajAra sAmAnika deva hote haiM aura sAmAnika devoMse cAragune arthAt solaha solaha hajAra AtmarakSaka deva pratyeka indrake hote haiM aura pUrvokta kathanAnusAra unakI sevAmeM ve deva nimagna hote haiM / [44] // pratyeka vyantarendrAzrayI127 sAmAnika tathA AtmarakSaka devoMkI saMkhyAkA yantra // nikAya nAma | uttarendra | sAmAnika | AtmarakSaka | dakSiNendra | sAmAnika | AtmarakSaka 1. pizAcani0 kAla 16000 mahAkAla 4000 | 16000 2. bhUtani0 svarUpa pratirUpa 3. yakSani0 pUrNabhadra maNibhadra 4. rAkSasani0 bhIma mahAbhIma 5. kinnarani0 : kinnara kiMpuruSa 6. kiMpuruSani0 satpuruSa mahApuruSa 7. mahoragani0 | atikAya mahAkAya 8. gAMdharvani0 gItarati cAra hajAra solaha ha. | gItayaza | cAra hajAra solaha ha. . // jyotiSI nikAyake indrAzrayI sAmAnika-AtmarakSaka devoMkI saMkhyAkA yantra // 4000 jyo. nAma sAmAnika saMkhyA | AtmarakSaka saMkhyA 1. sUryendrako cAra hajAra solaha hajAra 2. candrendrako cAra hajAra solaha hajAra // iti prastuta bhavanadvAre vyantarAdhikAraH samAptaH / / . 127. vANavyantaroMkI sAmAnikAdi saMkhyA vyantare droMke anusAra samajheM / . bR. 14 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 45 // prAsaGgika prakIrNaka-adhikAra // [ kalpopapanna-devoMke dasa prakAra aura unake svarUpa ] avataraNa-granthakAra bhavanapati tathA vyantaranikAyAzrayIM devoMke prakAra, unakI avasthAe~ tathA kalpasambandhita vyavasthAe~ jatAnekI icchAse, prastuta adhikAra cAroM nikAyoMmeM honeke kAraNa cAroM nikAyAzrayI prakIrNAdhikArakA prArambha karate hue prathama kalpopapanna devoMke kula prakAra kitane haiM ? ye batAte haiM iMda sama tAyatIsA, parisa-tiyA-rakkha logapAlA ya / . aNiya paiNNA abhiogA, kiJcisaM dasa bhavaNa vemANI // 45 // gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 45 // vizeSArtha-jaise manuSyalokameM rAjA, jAgIradAra, mahAmAtya, nagaraseTha, purohita-rAjyaguru, phaujadAra, sabhAsada aura cAMDAla Adi alaga alaga prakArakI vyavasthA aura kartavyoM pUrNa karanevAle vyakti hote haiM aura unake dvArA rAjA aura prajAkI sArI vyavasthA, saMrakSaNa aura sarva vyavahAra sucArurUpase calAyA jAtA hai| usI prakAra devalokameM bhI indra, sAmAnika, trAyastriMzaka, tIna parSadAmeM baiThane yogya adhikArI deva, AtmarakSaka deva, lokapAla deva, senAke deva, prakIrNa, Abhiyogika aura kilbiSika isa taraha dasa prakArake devoMse bhavanapati, vaimAnikAdi cAroM nikAyoMke devalokakA tantra suvyavasthita rUpase cala rahA hai| inameM sabhI 'deva nIce batAye gaye apane apane adhikRta kartavyoMmeM sadA parAyaNa rahate haiM / una dasoM prakArake devoMkI saMkSipta vyAkhyA aura unakA kartavya isa prakAra haiM 1. indra-jisa devalokakA svAmitva svayaM prApta kiyA hotA hai aura vahAM ke vartamAna 'sarva deva jise apane svAmIke rUpameM svIkAra karate haiM vaha 'indra' kahalAtA hai| 2. sAmAnika-kAnti-vaibhava AdimeM indrake 'samAna Rddhi jinheM prApta huI ho aura jinase indra bhI salAha lete hoM ve 'sAmAnika' kahalAte haiN| ye deva indrake samAna riddhivAle hote haiM, phira bhI ye indroMko apanA svAmI mAnate haiN| ye deva bhI apane vimAnoM meM rahate haiN| 3. trAyastriMzaka-(eka indrakI apekSAke rUpameM ) jinakI taitIsakI hI saMkhyA ho aura jo indrake svAmitvake vimAna, deva Adi sabakI ciMtA karanevAle honese mantrIke sAtha zAntika-pauSTika karma aura purohita-rAjyagurukA kAma bhI karanevAle hote haiN| unakI saMkhyA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpopapanna devoMkA daza prakAra ] gAthA 45 [ 107 taiMtIsa hI honese ve 'trAyastriMzaka' kahalAte haiN| ina devoMke bhI svatantra vimAna hote haiN| 4. pArSadyA-parSadAmeM biThAne yogya indrake mitrasamAna deva 'pArSadya' kahalAte haiM / yaha parSadA arthAt sabhA tIna prakArakI hotI hai| jaghanya, madhyama aura uttama, athavA bAhya, madhyama aura Abhyantara / unameM baiThanevAle deva pArSadya kahalAte haiN| jisa taraha rAjazAsanameM bhI vartamAnameM lokasabhA, rAjasabhA aura pArlAmenTakI vyavasthA hai usI taraha / 5. AtmarakSaka-jo indroMkA rakSaNa karanevAle hoM arthAt indra svayaM zaktisaMpanna honese prAyaH nirbhaya hote haiM, phira bhI ye AtmarakSaka deva apane AcArakA pAlana karaneke liye hamezA zastra, bakhtara Adise sajja rahaneke sAtha indrake pAsa hamezA khar3e rahate haiN| jinheM dekhate hI zatru trasta hote haiM, unheM 'AtmarakSaka' deva kahate haiN| 6. lokapAla-indramahArAjakI AjJAke anusAra nizcit vibhAgakA rakSaNa karanevAle aura corI, jArI Adi aparAdha karanevAloMko yathAyogya daNDa denevAle 'lokapAla' kahalAte haiN| [jise manuSyalokake 'sUbA'kI upamA dI jA sakatI hai ] ___. anIka--yaha sainya, hAthI [gajAnIka ], ghor3A [ hayAnIka ], ratha [ rathAnIka ], mahiSa-bhaiMsA [mahiSAnIka ], * paidala [padAtyanIka ],. gandharva [gandharvAnIka ], nATya [nATyAnIka ] isa taraha sAta prakArakI sainyadala AvazyakatA hone para baiMkriya zaktidvArA rUpoMko racakara sainyakA kAma karanevAle ve 'sainyake deva' kahalAte haiN| yahA~ vaimAnikameM arthAt saudharmase acyuta devalokameM 'mahiSa 'ke sthAna para 'vRSabha' smjhnaa| isa haraeka sainyake alaga alaga adhipati honese sAta adhipati hote haiN| prathamake pAMca sainya saMgrAmameM upayogI haiM aura gandharva tathA nATya ye donoM upabhogake sAdhana haiN| 8. prakIrNa-manuSyalokameM nAgarika logoMke samAna, prajAke samAna deva-'prakIrNa' * kahalAte haiN| 9. Abhiyogika--jo naukara-cAkara Adike yogya kAmameM lagAye jAte haiM ve dAsake samAna 'Abhiyogika' deva haiN| 10. kilbiSika-manuSyalokake cANDAloMkI taraha azubha-nindyakarma karanevAle 'kilbiSika ' deva kahalAte haiN| bhavanapati aura vaimAnikameM ye dasa prakArake deva haiM, jaba ki vyantara tathA jyotiSImeM trAyastriMzaka aura lokapAla devoMke atirikta ATha prakArake deva haiM, arthAt pahale batAye gaye dasa prakArameM samAviSTa trAyastriMzaka aura lokapAla deva vyantara aura jyotiSImeM nahIM haiN| vahA~ vaisI vyavasthAkI apekSA nahIM hai| [45] Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // bhavanapati [tathA prAsaGgika cAroM] nikAyoM meM indra Adi daza prakArake devoMkA yantra // 1. indra 2. sAmAnika 3-trAyastrizaka 4. pArSadya 5. AtmarakSaka 6.lokapAla 7. anIka 8.prakIrNa 9. Abhiyogika 10. kilbiSika 108 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI ___ asurakumArAdi 10 nikAya | pratyeka indrake 33 asaMkhyAtA, asakhyAtA, asaMkhyAtA, soma, yama, varuNa, kubera dakSiNendra uttarendra bAhya madhyama abhyantara (pratyekameM asaMkhya ) gaMdharva, / / mahiSa (athavA vRSabha) asura0 nAgakumArAdi nave ni0meM asurakumAra zeSa-nava nikAyoMmeM nATaya, subhaTa, pratyeka indrako 24000 azva, | ratha, gaja, camarendra ke balIndra ke camarendra ke balIndrake 64,000 60,000 2,56000 24,000 sUcanA:-vyaMtara aura jyotiSI devoMmeM bAyastrizaka aura lokapAla devoMkA vibhAga nahIM hai, jyotiSI devoMko mahiSa (athavA vRSabha)ke atirikta chaH prakArakA sainya hai, vaimAnika devoMke (anIka) vibhAgameM sAtavA~ vibhAga vRSabhakA hai| [ gAthA 45 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sainya saMbaMdhI sAta prakArake devoMkA nAma ] gAthA 46-47 [109 avataraNa-sainyasambandhI sAta prakArake devoMke nAma kahate haiM / gandhava-naTTa-haya-gaya, raha-bhaDa-aNiyANi savvaiMdANaM / vemANiyANa vasahA, mahisA ya ahonivAsINaM // 46 // (pra. gA0 saM0 9) gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 46 // vizeSArtha-devalokake cAroM nikAyoMmeMse tIna nikAyoM meM sAta prakArakA kaTaka-sainya hai aura jyotiSIko chaH prakArakA kaTaka hai, unameM pahalA prakAra gandharvakA hai| dUsare prakArameM nRtya karanevAle devoMkA sainya, tIsare prakArameM azvarUpa sainya, cauthe prakArameM gajoM ( hAthiyoM )kA sainya, pAMcavA~ ratha sainya aura chaThA paidala sainya; yaha chaH prakArakA sainya to mAno sAmAnyataH sarva indroMke pAsa hotA hI hai| unameM bhI vaimAnikanikAyavartI indroMke pAsa sAta prakArakA sainya honese sAtavA~ vRSabhakA sainya adhika hotA hai aura adholokavAsI bhavanapati tathA vyantarendroMkA sAtavA~ prakAra mahiSa (bhaiMsoM )ke sainyakA hai| kevala jyotiSIke indroMke pAsa chaH prakArakA sainya hotA hai| zaMkA-indra mahArAjako sainyakI AvazyakatA hI kyA hai ? samAdhAna-jisa taraha rAjAke samartha hone para bhI zatruke parAbhavameM sainyakI sahAyatA Avazyaka hai, usI taraha indramahArAjA bhale hI samartha hoM tathApi devalokameM devAMganA Adike apaharaNake viSayameM hote hue bhayaMkara yuddhoMke prasaMga para isa sainyakI AvazyakatA par3atI hai| zaMkA-deva kisI bhI prakArakA cAhe jaisA rUpa lenemeM samartha-zaktimAna hote haiM / phira amuka prakAra rakhanekA prayojana kyA hai ? samAdhAna-eka rAjAke rAjyameM gandharva, naTa, gaja (hAthI), azvAdi sabhI hote haiM, parantu lar3AIke prasaMga para to rAjAke jo azva, gajAdi hote haiM ve hI upayogameM Ate haiN| seTha-sAhUkAroMke yA anyoMke ghor3e lar3AI meM upayogI nahIM hote haiM, isalie sainyake lie svatantra devoMkI apekSA avazya hotI hai aura vaha isalie ki zIghra upayogI bhI ho sakeM / [46 ] (pra0 gA0 saM0 9) avataraNa-pratyeka indrake vAyastriMzaka Adi devoMkI kitanI saMkhyA hotI hai ? isakI prarUpaNA karate haiM.. tittIsa tAyatIsA, parisatiA logapAla cattAri / aNiyANi satta satta ya, aNiyAhiva savvaiMdANaM / / 47 // [pra0 gA0 saM0 10] Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 48 navaraM vaMtara-joisa,-iMdANa na huMti logapAlAo / tAyattIsabhihANA, tiyasA vi ya tesiM na hu huMti // 48 // [pra0 gA0 saM0 11] gAthArtha taitIsa trAyastriMzaka deva, tIna-tIna parSadAe~, cAra-cAra lokapAla deva, sAta prakArakA sainya, sAta sainyoMke adhipati-itanA parivAra sabhI indroMkA hotA hai, parantu vyantara tathA jyotiSIke indroM ke pAsa lokapAla deva aura trAyastriMzaka nAmake deva nahIM hote haiM / / / 47-48 // vizeSArtha-pahale devoMke prakAroMkA varNana kiyA gayA thA, paraMtu saMkhyAkI vaktavyatA nahIM kahI thI, isalie aba saMkhyA batAte haiM / 128trAyastriMzaka nAmake deva taiMtIsa hote haiM, indramahArAja prasaMga-prasaMga para ina devoMkI salAha lete haiN| haraeka devalokameM bAhya, madhyama aura abhyantara isa taraha tIna-tIna parSadAe~ arthAt sabhAe~ hotI haiN| ina parSadAoMke nAma pratyeka nikAyameM alaga-alaga hote haiN| jisa-jisa devasthAnameM parSadA hai, usa usa parSadAmeM pratyeka parSadAke devoM tathA deviyoM kA AyuSya alaga alaga hotA hai| pratyeka indrake AvAsake cAroM ora cAra lokapAla hote haiM, ina lokapAloMkI bhI parSadAe~ hotI haiM, usa pratyeka lokapAlake vimAnoMke nIce hI tijalokameM apane apane nAmakI unakI nagariyA~ bhI haiN| unake vimAnoMkA pramANa paMktibaddha vimAnoMse AdhA hotA hai / sAtha hI sAmAnika Adi devoMkA bhI parivAra hai| ina lokapAloM ke nAma anya nikAyavartI alaga-alaga hote haiN| AyuSya bhI bhinna bhinna hote haiM vaise hI pahale kahA thA vaisA sAta prakArakA sainya haraeka indrake pAsa hotA hai| aura pratyeka nikAyake kaTakake sAta-sAta senApati bhI hote haiM, unake nikAyake anusAra alaga-alaga nAma hote haiM / isa taraha Upara batAyA gayA parivAra sabhI indroMke pAsa sAmAnyataH hotA hai / paraMtu itanA vizeSa samajhe ki 12 vyantarendroM tathA jyotiSIke indroMke pAsa lokapAla 128. ina devoMke svasva sthAnAzrayI vartita nAma tInoM kAloMmeM zAzvata (eka samAna ) hote haiM / parSadAkA vistRtavarNana zrIjIvAbhigamAdise jAneM / 129. tulanA kareM-tattvArthacaturthAdhyAye 'trAyastriMzalokapAlavarjA vyntrjyotisskaaH'| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavanapati aura vyantaranikAya saMbaMdhI pariziSTo ] gAthA 48 [111 tathA trAyastriMzaka deva hote nahIM haiN| // 47-48 // (pra0 gA0 saM010-11) ..... upasaMhAra-.. .. iti vyantarANAM surANA-surAyu-nagaryo vapurvastravarNAdivyAkhyA / . api vyantarendrAtmasaMrakSakANAM tathA saptasainyAdhipAnAM ca saMkhyA // 1 // - [iti saMgrahazlokaH ] . . // iti prastuta-bhavanadvAre prakIrNakAdhikAraH samAptaH // . // zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH / / bhavanapati tathA vyantaranikAyAzrayI laghupariziSTa prathama bhavanapatinikAyAzrayI, pariziSTa naM. 1 1. bhavanapatike pratyeka indrakI kisa-kisa prakArakI zakti hai ? tathA kaunase nikAyake devoMkA kisa-kisa dvIpa samudrAzrayI kahA~ kahA~ nivAsa hai ? isake lie dekheM-saMgrahaNIkI 'jambudvIvaM chatta'-gAthAkI laghuTIkA, bRhatTIkA tathA devendrastava, lokaprakAza, jIvAbhigamAdi grantha' / 2. bhavanapati devoMke bhavana (AvAsa) paMktibaddha na samajhe lekina viprakIrNa arthAt alaga alaga . smjhe| . .. 3. bhavanapatidevoMke cihnAdikakA jo varNana kiyA hai, usake bAre meM katipaya matAntara pravarttamAna haiN| dekhie, aupapAtika tathA prajJApanAdi prantha / / 4. narakake jIvoMko tathAvidha pIDA denevAle, pandraha prakArake paramAdhAmI devoMko bhavanapati nikAyAntargata hI jAneM / 5. camarendrAdi indroMkI bAhya, madhyama aura abhyantara isa taraha tIna prakArakI parSadAe~ hotI haiM, inameM yadi kisI devako abhyantara sabhAmeM sandeza pahu~cAnA ho to pahale vaha bAhyasabhAmeM bhejA jAtA hai, ve use madhyasabhA pahu~cAte haiM aura madhyasabhAvAle abhyantara parSadAmeM bhejeM aura ve usakI yogya vyavasthA kareM, sAtha hI abhyantara sabhAmeM pAsa kiyA huA kArya madhyasabhAko kAryAnvita karaneke liye sauMpA jAya, madhyasabhAvAle bAhyasabhAvAleko (bAhya sabhAsadoMko ) sauMra deM aura usa bAhyasabhAke deva AjJAnusAra kAryAnvita kreN| isa taraha Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 48 haraeka devalokameM batAI gaI parSadAkA vyavahAra samajha leM / unameM jaghanya, madhyama aura utkRSTa AyuSyavAle tathA tInoM prakArakI saMkhyAvAle deva hote haiN| aura isa camarendrAdikI rAjadhAnIkA varNana 'bhagavatI' Adi sUtrameM tathA kSetralokaprakAza 'meMse dekha leN| yaha camarendra devadeviyoM ke parivArase samagra jambUdvIpa tathA tirchA asaMkhyAtA dvIpa samudroMko bhI bharanekoM samartha hai / are! yaha sAmarthya to usake sAmAnika tathA trAyastriMzaka devoM meM bhI rahatA hai| jAva ya jambUdIvo jAva ya camarassa camaracaMcAo ! asurehiM asurakannAhiM asthi visao bhareose // 1 // [ devendra0 stava ] kAmakrIDA vidhimeM catura aise ye indra lAvaNya aura saundaryayukta devAMganAoMke sAtha bhogasukhoMko bhogate hue AnandameM viharate haiN| dvitIya vyantaranikAyAzrayI, pariziSTa naM. 2 1. ina vyantaroMkI bhI asaMkhyAtI vizAla nagariyA~ ar3hAI dvIpake bAhara. vidyamAna haiN| jinakA vistRta varNana jIvAbhigamAdi AgamagranthoMse jAna leM / 2. vyantaroMke nagaroMkI cAroM ora valyAkArameM rakSaNake lie gaharI khAI aura sundara prAkAra-parakoTA zobhAyamAna hai, usake koThe para topeM Adi sthApita haiM; majabUta kilA zatruoMse duSpravezya hotA hai / ye nagara jagamagAte, dedIpyamAna aura mahAna ratnamaya toraNoMse zobhAyamAna daravAjoMse yukta haiM aura daNDadhArI devakiMkara nagarakA rakSaNa karanemeM dina-rAta sajja rahate haiN| sAtha hI ina nagaroMmeM paMcaraMgI puSpoMkI mahAsugandhase aura agaru tathA kiMdarudazAMgAdi zreSTha dhUpAdikI suvAsoMse sugandha hI sugandha vyApta rahatI hai| ye deva atisvarUpazAlI svabhAvase tathA dikhAvese saumya, aMgopAMga Adi ratnamaya alaMkAroMse vibhUpita, gAMdharvoke gItoMmeM prItivAle aura kutUhala dekhanekI prabala icchAvAle hote haiN| ina devoMko krIDA, hAsya, nRtyAdi para atyanta Asakti honese ye anavasthitarUpase jahA~-tahA~ bhaTakate rahate haiM aura kutUhalake liye zarIrapraveza Adi kAryo dvArA anya vyaktiyoMko pIr3A bhI pahuMcAte haiN| ... manuSyalokameM bhUta, pizAca, rAkSasAdi jo kahe jAte haiM, ve ina vyantaranikAyake usa-usa nikAyagata vyantara hI hote haiN| ye deva vizeSatayA jIrNasthAnoM (gRhamandirAdi )meM nirjana sthAna ho jAnese nivAsa karake rahate haiN| ataH ve usa sthAnavI nivAsa karanevAle logoMko yA anya logoMko pUrvIya rAgase yA dveSase kaI bAra mahAvyathA utpanna karate haiM / sAtha hI ina lokoMmeM prAyaH krIr3A aura vinodake liye Ate una devoMkA vizeSa samaya krIDA, hAsyAdimeM nirgamana ho jAnese ve apane mUlasthAnoMko bhI bhUla jAte haiM, jisase ve jahA~-tahA~ jisa-kisI sthAnameM praveza karake rahate haiN| ye deva vizeSatayA svecchAcArI hote haiN| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSInikAya-varNana prAraMbha ] gAthA-49 [113 4. pratyeka indrakI tIna prakArakI parSadAe~ hotI haiN| tInoMmeM jaghanya, madhyama aura utkRSTa AyuSya saMkhyAvAlI deva-deviyA~ hotI haiM / yaha parSadA-agramahiSI lokapAlAdi devoMmeM bhI apane-apane pramANAzrayI yathAyogya hotI hai / 5. apanI isa pRthvIke nIce eka adbhuta jIvasRSTi vidyamAna hai| isa sRSTimeM narakagativartI nArakajIva tathA cAra prakArake devoM meM bhavanapati aura vyantara ina do prakArake deva aura bhavanapatike upa-prakArake rUpameM paramAdhAmI bhI nIce hI rahate haiN| Aja jagatameM mantroM aura yantroMkI ArAdhanA aura upAsanAe~ cala rahI haiM aura unameM sahAyaka svarUpa jo jo deva-deviyA~ hotI haiM, ve prAyaH ina donoM nikAyoMke hote haiM / yakSa-yakSiNiyA~, ghaMTAkarNa, mANibhadra, kSetrapAla, bhairava, sarasvatI, lakSmI, cakrezvarI, vidyAdeviyA~ Adi vyantara nikAyake hI haiM, sirpha padmAvatIjI bhavanapatikI hai / tRtIya jyotiSI-nikAyavarNanam / avataraNa-pahale bhavanapati tathA vyantaranikAyakA yathAyogya digdarzana karAyA / aba tIsare jyotiSInikAyake svarUpakA varNana kiyA jAtA hai| ina jyotiSI devoMkA sthAna Urdhva, adho aura tiryak isa prakAra tInoM lokake vibhAgase vibhAjita trAsanADIke tiryaklokameM hai| yaha tiryakloka U~cAimeM 1800 yojana pramANa ginA jAtA hai aura usakI ginatI samabhUtalAse adhaHsthAnameM 900 yojana aura usI samabhUtala bhAgase UrdhvasthAnameM 900 yojana isa taraha kI jAtI hai| isaliye jyotiSI deva tirchAlokavAsI kahalAte haiM aba ye jyotiSI deva kahA~ aura yahA~se kitane yojana dUra haiM ? yaha dikhAneke lie pranthakAra maharSi ' samabhUtalAu' isa gAthAkI racanA karate haiM / samabhUtalAu ahiM, dasUNajoyaNasaehiM Arambha / uvari dasuttarajoyaNa-sayaMmi ciTuMti joisiyA // 49 // . gAthArtha-samabhUtalA pRthvIse dasa kama aise AThasau yojana ( sAtasau nabbe yojana )se AraMbha karake, Upara Urdhva AkAzameM ekasau dasa yojana taka jyotiSI deva rahate haiN| // 49 / / vizeSArtha-jyotiSI arthAt 'atyantaprakAzitvAjjyotiH zabdAbhidheyAni vimAnAni teSu bhavA ye devAste jyotiSkAH // ' Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 50-51 atyanta prakAza karanevAle honese 'jyotiH' zabdase kahane yogya vimAna vaha 'jyotiH' kahalAte haiM aura unameM basanevAle (deva) ve 'jyotiSkAH ' kahalAte haiM / ye deva atyanta prajvalita tejavAle, dedIpyamAna kAntivAle tathA digmaMDalako svaprabhAse ujjvala tejapUrNa karanevAle hote haiN| prathama unakA varNana kiyA gayA hai| ve meruke golAkAra madhyabhAgavartI, ratnaprabhA pRthvImeM AI huI samabhUtalA pRthvIse lekara sAtasau nabbe yojana (790) taka unakA astitva nahIM hai, una sAtasau nabbe yojanoMke chor3aneke bAda turaMta hI jyotiSI devoMkA sthAna Arambha hotA hai, isa AraMbhase lekara Uparake ekasau dasa (110) yojanoM meM ( arthAt tiryaklokake antabhAga taka ) pAMca prakArake jyotiSI deva 'basate haiN| 790meM 110 jor3anese 900 yojanapramANa tiryaklokakA UrdhvabhAga saMpUrNa A jAtA hai| [49] avataraNa-UparakI gAthAmeM jyotiSIdevoMkA vAsa 110 yojana kSetrameM batAyA / aba 50vIM gAthAse sAmAnyataH sUrya-candrakA sthAna batAkara jina nakSatroMkI gatikI vizeSatAe~ haiM unheM kahate haiN| aura pazcAt 51vIM gAthAmeM pAMcoM jyotiSIyoMkA sthAna, unakA krama aura paraspara antara kahate haiN| tattha 13degravI dasajoyaNa, asIi taduvari sasI ya rikkhesu / aha bharaNi-sAi uvari, bahi mUlo'bhiMtare abhiI / / 50 // tAra-ravi-canda-rikkhA, buha-sukkA jIva-maMgala-saNiyA / sagasayanauya dasa-asii, cau cau kamaso tiyA causu // 51 // . [pra0 gA0 saM0 12] gAthArtha-samabhUtalA pRthvIse (790 ) sAtasau nabbe yojana dUra jAneke bAda dasa yojanake antara para sUrya hai| vahA~se assI yojana dUra candra hai aura usake bAda nakSatra haiN| unameM sabase nIce bharaNI aura sabase Upara svAtinakSatra hai / sarva bAhya bhAgameM mUla aura sarva abhyantara bhAgameM abhijit nakSatra hai / samabhUtalA pRthvIse 790 ( sAtasau nabbe ) yojana para tAre, unake bAda dasa yojanake antara para sUrya, phira assI yojana jAne para candra, vahAMse cAra yojana para nakSatra maNDala, __ 130. pacAsavIM tathA ikkAvanavIM ina donoM gAthAoMmeM sUryAdikA sthAna granthakArane do bAra batAyA hai| do bAra batAyA hai isalie gAthAke kartA eka hI hoMge yA domase eka prakSepa gAthA hogI ? Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhUtalApRthvIse ( yahAMse ) sUryAdigraha kitane dUra hai ? gAthA 50-51 [ 115 vahA~se cAra yojana para budha, usake bAda tIna yojana pAra karane para guru, phira tIna yojana para maMgala aura tadanantara tIna yojana para zanizcara hai / // 50-51 // vizeSArtha ikkAvanavIM prakSipta gAthA dvArA anya AcArya aisA kahate haiM ki ratnaprabhAgata samabhUtalA pRthvIse sAtasau nabbe yojana pUrNa hone para turaMta hI koTAnukoTI tArAoMkA maNDala-prastara AtA hai, vahA~se dasa yojana dUra U~cA jAne para (AThasau yojana pUrNa hone para ) vahA~ 131sUryendra AtA hai| vahA~se Age assI yojana dUra jAne para (880 yojana pUrNa hone para ) vahA~ candra AtA hai, sAtha hI vahA~se cAra yojanakI U~cAI para aTThAvIsa prakArakA nakSatragaNa AtA hai / _ina nakSatroMkA jo paribhramaNa krama hai, unameM bharaNInakSatra sarva nakSatroMse adhaHsthAnameM vicaratA hai, jaba ki svAtinakSatra sarva nakSatroMse UrdhvasthAnameM (Upara ) calatA hai| mUlanakSatra anya 11 nakSatroM kI apekSA sarva nakSatroMke dakSiNameM bAhya maNDalameM calatA hai aura abhijit nAmakA nakSatra sarva nakSatroMse andarake bhAgameM uttarameM bAhya maNDalameM calatA hai / ina nakSatroMke sthAnase cAra yojana dUra U~cA jAne para grahoMkI saMkhyAmeM mukhya mukhya mAne jAte grahoM meM se prathama budhagrahamaMDala AtA hai, vahA~se tIna yojana dUra U~cA zukragrahamaNDala hai, vahA~se tInaM yojana dUra bRhaspati-gurugrahamaNDala hai aura vahA~se punaH tIna yojana U~cA 132maMgalagrahamaNDala hai aura vahA~se tIna yojana U~cA 133zanaizcaragrahamaMDala AyA hai| - 131. itara darzanakAra prathama candra samajhate haiM aura phira sUrya mAnate haiM, itanA hI nahIM lekina 'sUryanArAyaNa ke rupameM prAyaH bahutase anuSThAnoMmeM unheM pUjanIya svarUpameM vizeSataH mAnya karate haiN| prathama candra aura phira sUrya, isa mAnyatAke bAremeM Age-'jyotiSI pariziSTa meM soceMge / ___132. samabhUtalApekSayA maMgalagraha-pramANAMgulase yukta aise 887 yojana arthAt cAra kosake yojanake mApase 35480 yojana U~cI hai, phira bhI usake anabhyAsI Ajake pAzcAtya vaijJAnika, usa maMgalasthAna para pahu~caneke bAremeM bAteM karate haiM, itanA hI nahIM, lekina maMgalagraha kisa AkArakA hai ? kaise raMgakA he ? usa para kyA kyA vastue~ haiM ? andara kyA kyA tharyA hai yaha saba hamane dekhA aisA kahate haiM, sAtha hI rokeTa nAmake havAI yAntrika sAdhanadvArA manuSyoMko bhejaneke prayAsa vartamAnakAlameM ho rahe haiM, paraMtu hajAroM mIla dUra pahu~canekI koI saMbhAvanA-zakyatA tanika bhI dikhatI nahIM hai / ... 133. vyavahArameM budha, zanaizcarAdi graha hone para bhI jo zanaizcarakA tArA, ityAdi 'tArA' zabdase saMbodhita hotA hai isakA kAraNa aisA pratIta hotA hai ki-tArAbahula vimAnoMmeM Ae hue grahavimAnakA AkAra Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-52 isa sambandhameM zrI haribhadrasUrijI sabase nIce bharaNI Adi nakSatra, tatpazcAt sabase U~ce svAti Adi nakSatra jaNAte haiN| zrI gaMdhahastIjI mahArAja prathama maMgalagraha sUryake nIce honekA batAte haiM / (50-51) (pra0 gA0 saM0 12) jyotiSI nikAyakA sthAna, tathA jyotizcakrakI U~cAI pramANakA yantra / samabhUtalA pRthvIse | 790 yojana U~cA-tArAmaMDala se 10 yojana U~cA sUrya 800 yojana OMve-sUrya se 80 ,, ,, candra 880 yojana U~ce-candra se 4 yojana U~cA nakSatraparimaMDala ,, ,, nakSatramaMDala se 4 ,, ,, budhagrahAdi ,, ,, budhAdigrahoM se 3,, ,, zukragrahAdi ,, ,,-zukrAdigrahoM se 3 ,, ,, bRhaspatyAdi ,, ,, bRhaspatyAdigrahoMse 3 yojana U~cA . maMgalagrahAdi 897 ,, ,, maMgalAdigrahoMse 3 ,, ,, zanaizcara 900 , ,,-zanaizcarAdigraha - , Ae haiN| kula 110 yojana pUrNa hue / avataraNa-carajyotiSIke vimAna, manuSyakSetrameM jambUdvIpake meruparvatase kitane dUra rahe ? tathA sthira jyotizcakra manuSyalokake bAhara alokAkAzakI kitanI abAdhA para sthira hai ? isakA varNana karate haiM ekkArasajoyaNasaya, igavIsikArasAhiyA kamaso / meru alogA bAhaM, joisacakkaM carai ThAi / / 52 // gAthArtha-gyArahasau ikkIsa yojana tathA gyArahasau gyAraha yojana anukramase meru tathA alokakI abAdhA para jyotizcakra ghUmatA hai aura sthira rahatA hai| // 52 // vizeSArtha-pahale kaha gaye haiM ki aDhAIdvIpameM carajyotiSI haiM aura tatpazcAt tArA vimAnAkAra jaisA honese aura usa vimAnakI tejasvI prabhAse, dUrase dekhanevAleko tArAvat AbhAsa hotA honese vaisA kahanekI prathA ho gayI ho to vaha sahaja hai / adhika kaheM to soma, maMgala Adi grahoMke nAmake AdhArase kahe jAte somavAra, maMgalavAra ityAdi vAra bhI prasiddha hue haiM / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSIdevoMke vimAnoMkI AkRti, racanA saMkhyA Adi ] gAthA 52-54 [ 117 aDhAIdvIpake bAhara sarvatra sthirajyotiSI haiN| unameM aDhAIdvIpavartI carajyotiSI meruse kitanI abAdhA varjana karake calatA hai ? ( arthAt abAdhA kitanI ?) isa praznake samAdhAnameM samajhAte haiM ki-merukI cAroM ora gyArahasau ikkIsa (1121) yojana kSetrako chor3akara ( itanI dUra) carajyotiSamaNDala meruparvatako pradakSiNA karatA huA ghUmatA hai| aba alokase andara tirchAlokameM kitanI abAdhA para sadAkAla sthira aise jyotiSkavimAna hote haiM ? to lokakA chora athavA to alokakA prArambha arthAt lokAntase athavA to alokake Arambhase andarakI korase cAroM bAjU para bhramaNa karate gyArahasau gyAraha yojana dUra (1111) sthira jyotiSI vartita haiM [52] avataraNa-jyotiSIdevoMke vimAnoMkI AkRti kaisI hotI hai ? ye vimAna kisase bane hote haiM ? aura kitanI saMkhyAmeM hote haiM ? yaha batAte haiM addhakaviTThAgArA, phalihamayA rammajoisavimANA / vaMtaranagarehito, saMkhijjaguNA ime haMti // 53 // tAI vimANAI puNa, savvAI huMti phAlihamayAI / dagaphAlihamayA puNa, lavaNe je joisavimANA / / 54 / / [pra. gA0 saM0 13 ] gAthArtha-jyotiSIdevoMke vimAna ardha koTheke AkAravAle, sphaTikaratnamaya aura bahuta sundara hote haiM, sAtha hI vyantaradevoMke nagaroMkI apekSA ina jyotiSIdevoMke vimAna saMkhyAtA gune haiM, aura ina jyotiSI devoMke sAre vimAna sphaTikaratnamaya hote haiN| - unameM bhI jo vimAna lavaNa samudra para vidyamAna haiM ve udakasphaTikamaya arthAt pAnIko bhI phor3akara-chedakara prakAza de sakeM aise-udakasphaTika ratnake haiN| // 53-54 // . * vizeSArtha jyotiSIdeSa arddhakapirathAkAravAle vimAnoM meM basate haiM / zaMkA jyotiSIdevoMke vimAna jaba ardha koTheke AkAravAle hote haiM, to jaba mastaka para (madhyAhna) ve vartita hoM taba usa koTheke UparakA ardha bhAga dikhAI na denese nIcekA gola bhAga vartulAkAra dikhatA hai, isa bAtako to mAna leM lekina jaba udayAstakAlameM athavA candra sUryakA tiryak paribhramaNa ho taba vartulAkAra na dikhatA ardhakapitthAkAra avazya upalabdha honA hI cAhie, paraMtu vaisA to nahIM hotA hai to usakA samAdhAna kyA hai ? samAdhAna-sacamuca UparakI AzaMkA ucita hai, paraMtu jyotiSIyoMke prAsAda jisa pITha para sthita haiM, usa pIThakA AkAra ardha koTheke samAna hai| lekina samagra prAsAdakA AkAra ardha koThe jaisA nahIM hai aura ataH usa pIThake lagabhaga sabhI prAsAda isa prakAra Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 53-54 caDhAI-utarAImeM sthita haiM ki usa zikharake bhAga bhI lagabhaga golAkAra 134bana jAte haiM arthAt (citra dekhie) aura isalie dUra honeke kAraNa udayAstasamaya para golAkAra hI dikhatA hai| . ye sphaTikaratnamaya vimAna atyanta tejasvI, jagamagAte prakAzavAle, ramaNIya, cakSuoM tathA manako atyanta AhlAda denevAle aura pUrva varNita vyantaranagaroMkI saMkhyAse saMkhyAgune adhika haiN| una jyotiSIyoMke sarva vimAna sphaTikaratnamaya hote haiM / aura lavaNasamudra meM vidyamAna jyotiSIyoMke vimAna udakasphaTikamaya kahalAte haiN| ... prazna-lavaNasamudrameM kahanekA athavA udakasphaTikamaya kahanekA tAtparya kyA hai ? .. uttara-jambUdvIpake cAroM ora lavaNasamudra hai aura usakI cAroM ora dhAtakI khaNDa honese lavaNasamudrakA jala isa bhAga para jambUdvIpakI jagatIko aura sAmanevAle bhAga dhAtakIkhaNDakI jagatIko arthAt do dvIpoMkI donoM jagatIkA sparza karatA hai, unameM jambUdvIpa dvArA sparzita jalavAlA jo kinArA hai vaha abhyantara aura dhAtakIkhaNDa dvArA sparzita jo kinArA hai vaha bAhya ginA jAtA hai| vahA~ jambUdvIpakI jagatIse sparzita isa abhyantara kinArese 95000 yojana samudrameM dUra jAne para usa sthAnameM jagatIse samudrakI bhUmi anukramase nIcI nIcI utaratI huI 1000 yojana gaharI ho jAtI hai| vaise hI dhAtakIkhaNDakI jagatIke orase jambUdvIpakI jagatIkI dizAkI tarapha 95000 yojana samudra meM A jAne para usa sthAnameM bhI pUrvakI taraha 1000 yojana gaharAI ho jAtI hai; yadyapi jambUdvIpakI tathA dhAtakIkhaNDakI jagatIke pAsa sparzita jala to yojanake asaMkhyAtA bhAgapramANa gaharA hotA hai, paraMtu Age bar3hane para gaharAI bar3hatI jAtI honese madhyake dasa hajAra yojanameM 1000 yojana gaharAI hotI hai| ataH lavaNasamudra ke do lAkha yojanake vistArameMse donoM bAjUke 95000 yojana kama kareM taba ati madhyabhAgameM 10000 yojana vistAra zeSa rahatA hai aura utane vistIrNabhAgameM 1000 yojanakI gaharAI cAroM bAju para samAna rUpameM hotI hai / [citra dekhie ] ___ aba donoM bAju para jisa taraha 95000 yojana bhUmi utAra kahA hai usI taraha 134. isa viSayameM zrImAn jinabhadragaNI kSamAzramaNa mahArAjA vizeSaNavartI zaMkA karake samAdhAna dete haiM ki;- . pra0. 'addhakaviTThAgArA udayatthamaNami kiha na dIsaMti ? / sasisUrANa vimANA tiriyakkhitte ThiyAiM ca // 1 // u0 uttANakaddhaviTThAgAraM pIDhaM taduvari ca pAsAo / vaTTAlekheNa tao, samavaDhaM dUrabhAvAo // 2 // ' Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lavaNasamudra candra-sUrya jyotiSIyoMke vimAnoMkA varNana ] gAthA 53-54 [ 119 donoM bAjukI jagatIse ( abhyantara tathA bAhya kinArese ) 95000 yojana taka jalakI anukramase samabhUmikI satahase car3hatA huA jala 700 yojana U~cA ho jAtA hai jisase usa sthAna para 1000 yojana gaharAI aura 700 yojana UparakI jalavRddhi honese kula 1700 yojana pramANa U~cA 135jala samudrake talavekI apekSAse hotA hai| lavaNasamudra meM madhyake dasa hajAra yojanake vistArameM eka hajAra yojanakI jo gaharAI batAI usI dasa hajAra yojanake vistArameM sAmAnyataH jalakI sataha (sapATI se solaha hajAra ( 16000) yojana U~cI jalazikhA khar3I cunI huI dIvAla athavA gar3hake AkArake samAna bar3hatI hai| isa taraha samudrake talabhAgase lekara 17800 yojana U~cA jala huA / Uparase lekara 16000 yojana zikhA huI, vaha zikhA ukta prakArase nIce aura Upara donoM sthAnoM para 10000 yojana caur3I hotI hai, isa zikhAkA jala pratidina do bAra do kosa UcA car3hatA hai aura bhATA (pAnIkA utAra )kI taraha punaH utaratA jAtA hai| aisA honekA kAraNa lavaNasamudrameM sthita pAtAlakalazoMkA vAyu hai / pUrva varNita jyotiSIdevoMke vimAna isa jalazikhAmeM vicaraNa karate haiM / yahA~ zaMkA hogI ki vimAna jaba zikhAmeM vicarate haiM to lavaNasamudrakI zikhA samabhUtalAse . 16000 yojana U~cI hotI hai aura jyotiSI samabhUtalAse 790 yojanase 900 yojana takameM hote haiM to lavaNasamudragata zikhA meM rahe hue vimAna zikhAmeM vicaraNazIla honese unakA pAnImeM kisa taraha gamana hotA hogA ? isa zaMkAke samAdhAnameM samajhanA cAhie ki-lavaNasamudra kI zikhAmeM vicarate vimAna eka to udakasphaTika ratnoMke bane haiM, isa sphaTikaratnakA svabhAva pAnIko kATanekA hai jisase ve udakasphaTikamaya vimAna zikhAke jalako kATate kATate, kisI bhI vyAghAtake binA askhalita gatise jisa taraha anya sphaTikaratnamaya vimAna gamana karate haiM, usI taraha nirvighnarUpase zikhAmeM gati karate haiN| - to kyA pAnIke sadAkAlika sparzase sphaTikaratnako kucha bAdhA hotI hogI sahI ? aura usameM pAnI kisI samaya bhara jAnese vaha nukasAna bhI karatA hogA yA nahIM ? usake spaSTIkaraNameM usa ratnake tejako pAnIse kisI bhI prakArakI hAni nahIM hotI hai sAtha hI kisI bhI samaya usameM 13 pAnI bhI nahIM bharAtA hai / ye udakasphaTikamaya vimAna lavaNa 135. jalakA sahaja svabhAva to sama-sataha (sapATI )meM rahanekA hotA hai, phira bhI jise jalakA car3hAva kahate haiM vaha kaise utara jAe ? usa zaMkAke samAdhAnameM samajhanA ki-prAkRtika rUpase hI jala tathAprakArake kSetrasvabhAvase hI lavaNasamudrameM kramazaH car3hatA rahatA hai| 136. isameM daivIzakti, tathAvidha jagatsvabhAva tathA sphaTikaratnAdikakI viziSTitAke yogameM kucha bhI socanA zeSa rahatA nahIM hai| vartamAna yugakA udAharaNa soceM to-pahale tathA dUsare vizvayuddha meM Submarine Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 55 samudrameM hI haiM aura ve UrdhvalezyA (= prakAza ) vizeSavAle haiM / [53-54] (pra0 gA0 saM0 13) avataraNa-candra-sUrya Adi jyotiSIyoMke vimAnoMkA pramANa kahate haiM joyaNigasaTThibhAgA, chappanna'DayAla gAu-du-igaddhaM / candAivimANAyA-mavitthaDA addhamuccattaM // 55 // gAthArtha-eka yojanake chappana baTe ikasaThavA~ bhAga (4), eka yojanake aDatAlIsa baTe ikasaThavA~ bhAga (46), do kosa, eka kosa aura AdhA kosa pramANa anukramase candra, sUrya, graha, nakSatra tathA tAroMke vimAnoMkI lambAI, caur3AI jAne aura U~cAI usase ardhapramANa jAneM / yaha yojana pramANAMgulakA smjhe| // 55 // vizeSArtha aba una jyotiSIyoMke vimAnoMkA AyAma-viSkaMbha aura U~cAIke pramANoM kI vizeSaRddhivantAke kramAnusAra vyAkhyA karanese eka yojanake ikasaTha vibhAga kareM, una ikasaTha (61) vibhAgoMmeMse chappana (56) bhAga pramANa lambA candrakA vimAna hai| vaise hI eka yojanake ar3atAlIsa baTe ikasaThavA~ bhAga pramANa lambA sUryakA vimAna hai| grahoMke vimAna do kosa lambe hote haiN| nakSatroMke vimAna eka kosa pramANa aura pA~cavA~ tAroMke vimAna ardhakosa pramANa lambe hote haiN| caur3AI bhI jitanI lambAI kahI gaI hai, utanI hI samajhe, isase ye vimAna cAroM orase samAna pramANavAle hote haiN| una vimAnoMko U~cAImeM apane-apane AyAma tathA viSkaMbhase ardha pramANavAle jaaneN| . arthAt candra ke vimAna U~cAImeM eka yojanake 28 baTe 61 (36), sUryake vimAna U~cAImeM eka yojanake 24 baTe 61 (34), grahoMke vimAna U~cAImeM eka kosa U~ce, nakSatroMke vimAna Adhe kosa aura tAroMke vimAna 1 baTe 4 (3) kosa arthAt 0 / (pAva) kosa U~ce hote haiN| yaha tInoM prakArakA pramANa manuSyakSetrameM vartita carajyotiSIyoMkA jAne / itanA vizeSa samajhe ki-ar3hAIdvIpake bAharake nakSatra bhinna bhinna AkArake tathA tapanIya (suvarNa) varNake haiM / [55] / avataraNa-manuSya kSetrakA pramANa kahane ke sAtha manuSyakSetrameM jyotiSIyoMke vimAna cara hote haiM yaha batAneke lie manuSyakSetrase bAhara jyotiSIyoMke vimAna sthira haiM ve tathA unakA pramANa kitanA hai ? isakA varNana karate haiM;(sabamarIna) nAmase paricita yuddhasTImara samudrake athAha jalmeM DubakI lagA-lagAkara tejIse saikar3oM mIla taya kara lete the| jalameM rahane para bhI una sTImaroMke dvAroMmeM jalapraveza nahIM ho paataa| unameM havA, prakAza Adi sabhI prakArakI anukUlatA rahatI hai to phira ina zAzvata vimAnoMke liye to socanA hI kyA ? jaise vATaraprupha vastroM para barasAtakI asara nahIM hotii| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyakSetrakA varNana ] gAthA-56 [121 paNayAlalakkha joyaNa, narakhettaM tatthime sayA bhamirA / narakhittAu bahiM puNa, addhapamANA ThiyA niccaM // 56 // gAthArtha-paiMtAlIsa lAkha (4500000) yojana pramANa manuSyakSetra hai, usameM ina jyotiSIyoMke vimAna sadAkAla paribhramaNa karanevAle haiM aura manuSyakSetrake bAhara jyotiSIyoMke jo vimAna haiM ve pUrvokta lambAI, caur3AI aura ucAIkI apekSAse ardha pramANavAle tathA sadAkAla sthira haiM / / 56 / / vizeSArtha-gAthArthameM paiMtAlIsa lAkha yojanakA manuSyakSetra kahA gayA, vaha kisa hisAbase hai ? vaha yahA~ batAyA gayA hai| mAlapuAke AkArameM vidyamAna eka lAkha yojana pramANa jambUdvIpake bAda do lAkha yojana vistAravAlA lavaNa samudra hai, tadanantara usase dugunA arthAt cAra lAkha yojana vistAravAlA dhAtakIkhaNDa AyA hai aura tadanantara usase dugunA arthAt ATha (8) lAkha yojana vistAravAlA kAlodadhisamudra hai; tadanantara usase dugunA arthAt solaha (16) lAkha yojana vistAravAlA puSkaravaradvIpa AyA hai| hameM to manuSyakSetrakA pramANa kahanekA honesemanuSyakSetra ardha puSkaravaradvIpa taka hai, jisase ATha (8) lAkha yojana pramANa ardhapuSkaravaradvIpa paryanta manuSyakSetra kahA jAtA hai-arthAt jambUdvIpase eka tarapha kula 22 lAkha yojana ardhapuSkaravaradvIpa takake hue, vaise hI jambUdvIpase dUsarI bAjUke bhI ardhapuSkaravaradvIpa taka 22 lAkha yojana hue, donoM bAjukA kula milakara 44 lAkha yojana kSetra huA, aura eka lAkha yojanapramANa kSetra jambUdvIpakA, isa taraha sarva milakara kula 45 lAkha yojanakA manuSyakSetra hai| isa manuSyakSetrake cAroM ora athavA puSkarArdha pUrA hote hI turanta usake cAroM ora mAnuSottara nAmakA parvata ardha yavAkAravAlA athavA siMhaniSAdI AkAravAlA mAno manuSyakSetrake rakSaNake lie kileke samAna ho vaisA zobhAyamAna hai| prasaMgAnusAra mAnuSottaraparvatakA yatkiMcit svarUpa yahA~ kahA jAtA hai| prazna-mAnuSottara arthAt kyA ? uttara-mAnuSottara arthAt jisakI uttarameM manuSya haiM. isIlie vaha mAnuSottara kahalAtA hai, athavA jisa kSetrake bAhara manuSyoMkA janma tathA maraNa na ho usa kSetrakI maryAdA bA~dhanevAlA jo parvata hai, vaha mAnuSottara kahalAtA hai| isa parvatakI caur3AI pUrNa honeke bAda arthAt usa parvatakI antima sImAse lekara pratipakSI dizAmeM (parokSa dizAmeM ) ticcholokake antabhAga taka madhyake kisI bhI sthAnameM manuSyoMkI bastI nahIM hai, agara hai Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-56 to mAtra mAnuSottara parvatake andarake kSetrameM hii| jaba bastI hI nahIM hai to phira manuSyakA janma-maraNa to kahAMse saMbhava ho ? astu / zaMkA-bhale hI bastIke abhAvameM janma-maraNa na ho, parantu yahA~se koI eka manuSya ar3hAIdvIpake bAhara kisI bhI kAraNavaza gayA ho aura vahIM usake AyuSyakI samAptikA avasara honekA ho to utane alpa samayameM mRtyu honekA prasaMga kyA upasthita na hogA ? samAdhAna-sAmAnya manuSya to yahA~se vahA~ jAnekA sAmarthya svayaM rakha nahIM sakatA, parantu saMbhavataH yadi koI deva, dAnava tathAvidha vaira-virodhAdike kAraNa apanA vaira leneke lie, usa manuSyako apane sthAnase uThAkara manuSyakSetrake bAhara rakha de, kyoMki vaisA karanese 'vaha manuSya kisI bhI prakArake sukhAzrayoMke binA sUryake pracaNDa tApase athavA vizeSa ThaNDase khar3e-khar3e hI zoSita hokara mRtyu pAye athavA anyavidha prANaghAtaka upadrava hoM' isa prakArakI buddhise 13degmanuSyakSetrake bAhara ve le jAe tathApi lokAnubhAvase aura tathAvidha kSetrake prabhAvase bAhara le jAnevAle usa devako athavA anya kisI gamanAgamana karate deva, dAnava athavA vidyAdharAdike duHkhase pIr3ita isa manuSyako dekhakara sadbuddhi jAge aura AtmAmeM dayAkA prAdurbhAva honese use punaH manuSyakSetrameM rakha detA hai| punaH zaMkA-ApakA kahanA ThIka hai, parantu nandIzvarAdi dvIpameM gae vidyAdhara Adi narakSetrake bAhara apanI patniyoM ke sAtha saMbhoga karate haiM to kyA vahA~ manuSyakA garbharUpa janma nahIM hotA ? sAtha hI manuSyalokakI koI bhI strI, ki jise turanta prasUti honevAlI upasthita ho to vahA~ kyA manuSyajanma sambhava nahIM ho sakatA ? samAdhAna-bhale hI vidyAdhara svabhAryAoM ke sAtha saMbhoga vyavahAra kareM, parantu garbhadhAraNakA saMyoga to kSetraprabhAvase prApta hI nahIM hotaa| ( arthAt garbha dhAraNa hI nahIM hotA) aba strIkI prasUtikA prasaMga prAyaH Aye nahIM, to bhI kadAcit janma honekA avasara samIpa A jAe to, use lAnevAle devakA mana hI tathAvidha kSetraprabhAvase viparyAsabhAvako prApta kie binA raha sakatA hI nhiiN| kadAcit vaha niSThura-hRdayavAlA deva usa strIko narakSetrameM lAkara na rakhe to anya koI bhI deva yA vidyAdhara acAnaka A hI jAe~ aura . 137. ar3hAIdvIpameM manuSyakSetra amuka amuka haiM unameM bhI amuka samudra tathA varSadharAdi parvata Adi sthAnoMmeM janmakA abhAva hai| kisI vidyAdharAdike apaharaNase athavA svayaM gayA huA ho aura vApasa A sakanemeM asamartha ho to aDhAIdvIpavartI una una kSetroMmeM unakI mRtyu aura janma padAcit saMbhavita ho sakate haiN| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAI dIpake bAhara manuSyakA janmamaraNakAabhAva ] gAthA-56 [123 usa garbhavatI strIko vahA~se uThAkara manuSyakSetrameM rakha detA hai| parantu manuSyakSetrake bAhara kisIkA 'janma to kabhI huA nahIM hai, hotA nahIM hai aura hogA bhI nhiiN| zaMkA--to kyA maraNa kisI taraha saMbhavita hai ? arthAt antarmuhUrtameM hI jisakA AyuSya samApta honevAlA hai aise kisI manuSyakA koI labdhidhArI deva apaharaNa karake use narakSetrake bAhara rakhe to kyA maraNa saMbhavita hai yA nahIM ? samAdhAna-maraNa kisI bhI samaya nahIM ho skegaa| pUrvake anusAra apaharaNa karanevAle devakA citta avazya calita ho jAtA hai aura isalie usakA athavA anya kisI devAdikakA sahayoga pAkara manuSyakSetrameM turanta hI Aye aura vahIM mRtyu pAye, parantu isa aDhAIdvIpake bAhara kisI samaya kisI bhI manuSyakA 13"janma yA maraNa 38 huA nahIM, hotA nahIM aura hogA bhI nahIM, aisA sarvajJaparamAtmAkA trikAlAbAdhita zAsana kathana karatA hai|' yadyapi vidyAdhara, jaMghAcaraNa tathA vidyAcAraNa munivara aura anya koI labdhidhArI utkRSTa prakArake taponuSThAnase prApta kI huI yathAyogya labdhidvArA nandIzvarAdi dvIpameM parama pavitra zAzvatI jinapratimAoMke darzanake lie bhaktisevA karane jAte haiN| parantu unake bhI janma-maraNa to isa kSetrameM hI hote haiN| aise aise aneka kAraNoMse aura usakI uttaradizAmeM hI manuSya basanese usa parvatako mAnuSottara kahA jAtA hai| jisa taraha manuSyakSetrake bAhara manuSyoMke janma-maraNa nahIM haiM usI taraha manuSyakSetrake bAhara Age kahe jAnevAle padArtha-bhAva bhI hote nahIM haiN| jisa taraha aDhAIdvIpameM gaMgA, siMdhu Adi mahA nadiyA~ zAzvatI 140vartita haiM, vaisI 138-139. kevala maharSipuruSoMke kathanAnusAra eka hI apekSAse-arthAt upapAta aura samudghAtake prasaMga para- manuSyakSetrake bAhara bhI janma yA maraNa siddha hotA hai arthAt koI AtmA maraNasamaya para mAraNAntikasamudghAta karaneke lie apane bahuta AtmapradezoMko kSetrake bAhara utpanna honeke sthAna para pheMke, usa samaya bahuta Atmapradeza bAhara prakSepita hoM taba vaha samudghAta avasthAmeM manuSya-AyuSya tathA manuSyagati bhogatA hai aura ilikAgatise Atmapradezako vahA~ pheMkanese manuSyakA maraNa manuSya kSetrake bAhara huA hai aisA kahA jA sakatA hai| vaise manuSyakSetrake bAhara vartita koI eka jIvakI agara mRtyu huI aura aba vakrAgatise use manuSyakSetrameM manuSyarUpameM samutpanna honA hai, parantu vakrAgati eka samayase adhika samayavAlI honese manuSya kSetrake bAhara dUsare samaya rahakara, phira use jisa kSetrameM utpanna honA hai vahA~ ho, aisA prasaMga bane taba vakrAgatimeM parabhavakA AyuSya ( utpanna honekI jo manuSyagati hai usakA hI) ginatImeM prayojita honese manuSyagatikA udbhava aDhAIdvIpake bAhara svIkRta kiyA hai| . 140. azAzvatI nadiyA~ honekA niSedha saMbhavita nahIM, aura azAzvatA sarovara Adi jalAzaya Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-56 zAzvatI nadiyA~, padmadraha Adi zAzvatadraha, sarovara, puSkarAvarttAdi 141 svAbhAvika megha, meghake abhAvameM meghakI svAbhAvika garjanAe~, bijaliyA~, 142bAdaraagni, tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva, baladeva Adi uttamapuruSa tathA kisI bhI manuSyakA janma athavA kisI bhI manuSyakA maraNa aura 143samaya-AvalikA-muhUrta-divasa-mAsa-ayana-varSa-yuga-patyopama-sAgaropamaavasarpiNI-utsarpiNI Adi sarva prakArakA kAla Adi padArtha aDhAIdvIpameM hI haiM, parantu aDhAIdvIpake bAhara hote nahIM haiN| taduparAnta aDhAIdvIpake bAhara bharatAdi samAna kSetra, varSadhara sadRza parvata, ghara, gA~va, nagara, caturvidha saMgha, khA~iyA~, nidhiyA~, candra-sUryAdi jyotiSI vimAnoMkA bhramaNa, grahaNa nahIM haiN| jisase candrasUryake pariveSa (maNDala) bhI nahIM haiM, indradhanuSa, gAMdharva nagarAdi [AkAzameM hote utpAtasUcaka cihna ] nahIM haiM, paraMtu samudrameM dvIpa haiM aura kisI-kisI dvIpa-samudrameM zAzvatA parvata bhI haiM, paraMtu alpa honese yahA~ vivakSA kI nahIM hai, aura ( aDhAIdvIpake bAhara ) dvIpa bahuta honese gAthAmeM dvIpoMkA abhAva kahA nahIM hai| jisake lie laghukSetrasamAsameM kahA hai ki "Nai-daha-ghaNa-thaNi-yAgaNi-jiNAi, Narajamma-maraNakAlAI / paNayAlalakkhajoyaNa-NarakhittaM muttu No pu(pa)rao // 256 // " isa taraha Upara kahe gae bhAvoMvAle 45 lAkha yojanake manuSyakSetrameM vidyamAna cara sarvathA na hoM aisA bhI nahIM; parantu zAstrameM jo nadI, sarovara AdikA niSedha hai, ve aDhAIdvIpameM jo vyavasthApUrvaka zAzvata nadiyA~, sarovara Adi kahe haiM vaise ( vanavedikA ityAdi sahita .) vyavasthApUrvakake zAzvata nadI, sarovara na hoM aura agara sarvathA nadI, sarovarAdikA abhAva mAneM to dvIpakA svarUpa. hI avyavahRta hotA hai, itanA hI nahIM, parantu vahA~ke nivAsI pazu-pakSI pAnI kahAM pIe~ ? aura sarvathA jalAzayoMke abhAvameM dvIndriyAdi vikalendriyoM aura sammUchima paMcendriyoMkA bhI abhAva hotA hai, isalie aMzAzvata sarovara, pAnIke jharane aura choTI choTI nadiyoM bhI hoN| tathA asaMkhyAtaveM dvIpameM uttaradizAmeM asaMkhya yojanakA 'mAnasarovara' zAzvata hai, parantu vaha alpa ( kevala eka hI) honese avivakSita hai| 141. yahA~ -- svAbhAvika ' kahanekA kAraNa yaha hai ki ar3hAIdvIpake bAhara asurAdi devoMse racita ( vikurvita ) meghagarjanA aura bijaliyA~ tathA barasAta ye saba ho sakate haiM / 142. 'bAdara' kahanekA kAraNa yaha hai ki sUkSma agni to caudaha rAjalokameM sarvatra vyApta honese aDhAIdvIpake bAhara bhI hotI hai| 143. samaya, Avali Adi vyAvahArika kAla candra-sUrya ke bhramaNase hai aura vahA~ candra-sUryAdi satra jyotizcakra sthira haiM isalie vyAvahArika kAla nahIM hai parantu varttanAlakSaNa vAlA nizcayakAla to hai hI / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyakSetrake bAhara sthira jyotiSIke vimAnoMkA pramANa] gAthA 57-58 [ 125 jyotithI devoMke vimAna niraMtara jambUdvIpake merukI pradakSiNA karate hue paribhramaNa karate rahate haiN| pahale aDhAIdvIpavartI carajyotiSIyoMke vimAnoMkA jo pramANa kahA hai usase saba prakArase ardha ardha pramANavAle sthirajyotiSIkA vimAna smjheN| ve isa taraha // manuSyakSetrake bAhara sthirajyotiSIke vimAnoMkA pramANa // [ lambAI-caur3AI ] [ U~cAI ] 1. candravimAna-eka yojanake aTThAisa baTe ikasaThaveM bhAgakA 14 bhAga 2. sUryavimAna-eka yojanake caubIsa baTe ikasaThaveM bhAgakA 13 bhAga 3. grahavimAna-eka kosakA 0 // kosa 4. nakSatravimAna-Adhe kosakA / kosa 5. tArAvimAna-1 (500 dhanuSa) kosa lambA - kosa (250 dhanuSa) avataraNa-isa manuSyakSetrameM sthita carajyotiSI vimAnoMkI gatike sambandhameM taratamatA aura una vimAnoMko vahana karanevAle devoMkI saMkhyA tathA vahana karanevAle deva kaunasA rUpa dhAraNa karate haiM usakA varNana karate haiM: sasi-ravi-gaha-nakkhattA, tArAo haMti jahuttaraM sigghA / vivarIyA u mahaDDhiA, vimANavahagA kameNesiM / / 57 / / solasa-solasa-aDa-cau, do sura sahassA puro ya dAhiNao / pacchima-uttara-sIhA, hatthI-vasahA-hayA kamaso // 58 // gAthArtha-candra-sUrya-graha-nakSatra aura tAre anukramase ekake bAda eka zIghra gativAle hote haiM aura RddhikI apekSAse (arthAt maharddhikapanese ) viparIta hote haiM arthAt ekake bAda eka anukramase alpa Rddhiyukta hote haiM, una pAMcoM jyotiSIdevoMke vimAnoMko vahana karanevAle devoMkI saMkhyA anukramase solaha hajAra, solaha hajAra, ATha hajAra, cAra hajAra aura do hajAra devoMkI hotI hai| aura pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttaradizAmeM anukramase siMha, hAthI, vRSabha aura azva (ghor3A )ke rUpako dhAraNa karanevAle deva hote haiM / // 57-58 // vizeSArtha- sarva jyotiSIyoM meM candra ati manda gativAlA hai, candrase sUrya tvarita gativAlA hai, sUryase graha teja gativAle haiM, ( isa grahamaMDalameM paraspara bhI budha nAmakA graha zIghra gativAlA, zukra usase bhI adhika gativAlA, isa taraha maMgala, bRhaspati-guru, zanaizcarAdi graha kramazaH zIghra gativAle haiM ) grahase nakSatra vizeSa zIghra gativAle haiM, nakSatrase tAreM vizeSa gati karanevAle haiM : Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 57-58 . aba maharddhikapanakA krama gatise viparIta prakArakA jAne arthAt jisakI gati jyoM jyoM manda hotI hai tyoM tyoM usameM maharddhikapanA vizeSa hotA hai| gatikA krama candrase lekara Age Age batAyA, vaise hI yahA~ maharddhikapanakA krama pazcAnupUrvIse lenekA honese tArekA gatikrama ati zIghra honese tAre alpaRddhivAle haiM, usase nakSatra adhika RddhivAn, usase graha vizeSa RddhivAle, usase sUrya adhika RddhizAlI hai aura usase bhI candra mahARddhivAna hai| vyavahArameM bhI mahAn puruSa aura rAjAmahArAjA aura mahAlakSmIvAn manda manda gamana karanevAle, zubhavihAyogativAle prAyaH hote haiM, jaba ki madhyama aura alpaRddhivAle prAyaH daur3adhUpa karake calanevAle hote haiM / vimAnako vahana karanevAle deva kisa prakAra hote haiM unakA kramazaH varNana karate haiN| candra-sUryAdi jyotiSIdevoMke vimAna tathAvidha jagatsvabhAvase hI svayameva nirAlambarUpase vicarate haiM, tathApi kevala Abhiyogika ( dAsa ) deva tathAvidha nAmakarmake udayase svasamAnajAtimeM athavA to apanese hInajAtike devoMmeM apanI kIrtikalA prakaTa karaneke lie atyanta pramodarUpase candrAdike vimAnake nIce siMhAdi rUpako dhAraNa karake vimAnoMkA satata vahana karate haiN| aisA kArya karane para bhI unheM tanika bhI duHkha nahIM hotA hai kyoMki ve manameM gaurava dhAraNa karate haiM ki hama dAsatva karate haiM lekina kisakA ? sakala lokaprasiddha aise candrasUrya jaise indroMkA, hama kucha aise-vaiseke sevaka nahIM haiM, isa taraha svajAti athavA dUsaroMko svasamRddhi darzanArthe samasta svocitakArya pramuditarUpase karate haiN| jisa taraha isa lokameM bhI koI svopArjita karmodayase dAsatva anubhava karatA ho lekina yadi vaha kisI samRddhivAnke yahA~ ho to apane dAsatvakA zoka na karake usake viparIta khuzIse garviSTha hokara sabhI kArya karatA hai, usakA kAraNa eka hI hai ki maiM sevaka bhale hoUM lekina kisakA ? to vikhyAta nAyakakA hU~, jisase anya dAsajanoMkI apekSAse to maiM vizeSa sattAzAlI huuN| vyavahArameM bhI hama prasaMgopAta bolate haiM ki-'bhAI, naukara bhale hI sahI lekina rAjAke haiN|' aba vahana karanevAle ve deva kisa rUpako dhAraNa karanevAle, kitane aura kisa dizAmeM hote haiM ? unakA varNana karate haiN| candra ke vimAnako vahana karanevAle solaha hajAra (16000) deva haiN| ve deva caturdizAmeM vibhakta hote haiM, arthAt hamArI kalpanAse pUrvadizAke chora para 4000 deva Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSIdevoMke atisamRddhivAn parivArakA varNana ] gAthA 57-59 [ 127 siMhake rUpako dhAraNa karate haiN| dakSiNa dizAmeM bar3e zarIravAle hAthiyoMke rUpako dhAraNa karanevAle 4000 deva hote haiN| pazcimadizAmeM vRSabhakA rUpa dhAraNa karanevAle 4000 deva aura uttaradizAmeM azvakA rUpa dhAraNa karanevAle bhI 4000 deva haiM / ___ isa taraha sUrya tathA grahavimAnoMke lie bhI samajheM / kevala grahake vimAnoMke lie cAra hajAra devoMkI apekSA do do hajAra deva vahana karanevAle hote haiN| nakSatroMke vimAnameM eka hajAra deva aura tAroM ke vimAnameM pAMcasau-pAMcasau (500) deva pratyeka dizAmeM, uparyukta kramase siMhAdirUpako dhAraNa karake vimAnako vahana karane para bhI mattakAminIkI taraha arthAt madonmatta banI huI strI jisa taraha bahuta AbhUSaNoMko zarIra para dhAraNa kare to bhI bhArako bhArarUpa nahIM mAnakara lekina adhika pramudita hotI hai, usI taraha ye deva vimAnake bhArako bhArarUpa na samajhakara Anandase vahana karate haiM / [ 57-58 ] avataraNa-ina sarva jyotiSI devoMmeM atisamRddhivAn candramA hai, ataH hama usake parivArakA varNana karate haiM gaha aTThAsI nakkhatta, aDavIsaM tArakoDikoDINaM / chAsadvisahassanavasaya,-paNasattari egasasisinnaM // 59 // gAthArtha-aTThAsI (88) graha, aTThAisa (28) nakSatra aura chiyAsaTha hajAra nausau pacahattara (66,9,75) koDAkoDI tAre itanA eka candramAkA parivAra hotA hai| // 59 // vizeSArtha-maMgala, budha ityAdi 144graha aThAsI prakArake haiN| abhijit Adi nakSatra 145aThAIsa haiN| aura tArAoMkI saMkhyA chiyAsaTha hajAra nausau aura pacahattara ( itane ) . 144. grahoMke nAma-aMgAraka-vikAlaka-lohityaka-zanaizcara-Adhunika-prAdhunika-kaNa-kaNaka-kaNakarNakakaNavitAnaka-kaNasaMtAnaka-soma-sahita-azvasena-kAryopaga-karburaka-ajakaraka-dudumbhaka-zaMkha-zaMkhanAbha-zaMkhavarNAbhakaMsa-kaMsanAMbha-kasavarNAbha-nIla-nIlAvabhAsa-rUpI-rUpyAvabhAsa-bhasma-bhasmarAzi-tila-tilapuSyavarNa-daka-dakavarNa-kAya -vaMdhya-indrAgni-dhUmaketu-hari-piMgalaka-budha-zukra-bRhaspati-rAhu-agasti-mANavaka-kAmasparza-dhura-pramukha -vikaTavisaMdhikalpa-prakalpa-jaTAla-aruNa-agni-kAla-mahAkAla-svastika-sauvastika-vardhamAna-pralaMba-nityAloka-nitye dyota - svayaMprabha-avabhAsa-zreyaskara-kSemaMkara-AbhaMkara-prabhaMkara-araja-viraja-azoka-vItazoka-vimala-ktita-vivastra-vizAla -zAla-suvrata-anivRtti-ekajaTI-dvijaTI-karakarika-rAjA-argala-puSpaketu tathA bhAvaketu, isa prakAra aThAsI - 145. abhijit-zravaNa-ghaniSThA-zatabhiSak-pUrvAbhAdrapadA-revatI-uttarAbhAdrapadA-azvinI-bharaNI-kRttikA -rohiNI-mRgarSi-ArdrA-punarvasu-puSya-AzleSA-maghA-pUrvAphAlgunI-uttarAphAlgunI-hasta-citrA-svAti-vizAkhAanurAdhA-jyeSThA-mUla-pUrvASADhA aura uttarASAr3hA / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA-59 koDAkoDI arthAt chiyAsaTha hajAra koDAkoDI, nausau pacahattara koDAkoDI hai| yaha sarva parivAra eka candramAkA hai| candramA adhika RddhivAn honese usakA yaha parivAra varNita kiyA gayA hai| sUryakA parivAra candrakI taraha alaga nahIM batAyA gayA ataH candrakA jo parivAra hai vahI sUryakA bhI mAnA jaaegaa| isa taraha candra sarva prakArase maharddhika aura vizeSa RddhivAn hai, AkAzavartI nakSatrAdi bhI candra ke parivArarUpa mAne jAte haiN| sUrya yaha bhI indra hai ataH indra hone ke kAraNa, usakA dUsarA svatantra parivAra hogA aisA na samajhe, kyoMki 'yaha parivAra candrakA hI hai| aise kathanakA tAtparya yaha hai ki--nakSatrAdi jyotiSiyoM para svAmitvakI AjJA candrakI hotI hai| anyathA indra to donoM146 haiN| mAtra parivArakA svAmitva aura maharddhikatvameM antara hai / zaMkA-itara granthoM meM sAtha hI jyotiSIgaNa prathama azvinIse lekara phira bharaNI ityAdi krama mAnate haiM aura jainAgamoM meM abhijitse prAraMbha karake nakSatrakrama batAyA jAtA . hai, isakA kAraNa kyA hai ? samAdhAna-kAraNa eka hI hai ki avasarpiNI yuga Adi mahAn kAlabhedoMkA parivartana jaba hotA hai taba usake prAraMbha samaya para abhijit nakSatrake yogameM hI candrakA Agamana hotA hai| ___punaH zaMkA-jaba abhijitse lekara krama dikhAte haiM to vaha nakSatra vyavahAra meM pravartita kyoM nahIM hai ? samAdhAna-candramAke sAtha isa abhijit nakSatrakA yoga svalpakAla rahakara candramA tatkAla anya nakSatrameM praveza karatA hai ataH svalpakAlIna honese avyavahArya 147mAnA hai| grahoMke nAmoM parase apane sAta vAroM ke nAma rakhe gaye haiN| jaise ki sUryake ravi graha parase ravivAra, candrake soma graha parase soma, maMgalagrahase maMgala, budhagrahase budhavAra, guruse guru, zukrase zukra, zani parase zanivAra / 146. jaise eka kSetrake do rAjA hoM, donoMko rAjyasukhakA bhugatAna ho, isase rAjA to donoM kaheM jAe~, paraMtu prajA para Ana to usIkI hotI hai jo bar3A aura RddhivAn-puNyazAlI ho, vaise / 147. isake lie 'zrI samavAyAMga-sUtra' mudrita patra sattAisavAM dekheM / [ sUrata saMskaraNa ] Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8000 adhikA 2000 manuSyakSetrameM tArAoMkA smaavesh| ] gAthA-60 [129 // manuSyakSetravartI carajyotiSIyoMkI saMkhyA tathA vimAnoMke pramANa AdikA yantra // jyo0ke nAma | AyA0 viSkambha | U~cAI pramANa | vi0 vA- gatikrama Rddhikrama jaMbUdvIpa pramANa haka saM0 saMkhyA 1. candra vimAna | 1 yo ke 56 | 1 yo0ke 28 | 16000 / maMda | adhika | baTe 61 vA bhAga baTe 61 vA~ bhAga usase 2. sUrya vimAna | 1 yo ke 48 | 1 yo0ke 24 , alpa | baTe 61 vA~ bhAga | baTe 61 vA bhAga usase 3. graha vimAna | 2 kosa / 1 kosa alpa 176 4. nakSatra ,, / 1 kosa / 0 // kosa 4000 5. tArA ,, | 0 // kosa / kosa | 133950 koDAkoDI avataraNa-pahalekI gAthAmeM kahe gae candrake parivArake viSayameM sunakara ziSya prazna karatA hai ki manuSyakSetra to paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa hai aura tArAoMkI saMkhyA to Apa bahuta batAte haiM, utane kSetrameM una tArAoMkA samAveza kisa prakAra hogA ? ziSyakI zaMkAkA samAdhAna karaneke lie zAstrakAra mahArAjA gAthA kahate haiM: koDAkoDI sannaM-taraMti mannaMti khittathovatayA / kei anne usse-haMgulamANeNa tArANaM // 6 // gAthArtha-koI AcArya koDAkoDIko saMjJAMtara-nAmAMtara kahate haiM, kyoMki manuSyakSetra kama hai aura koI AcArya tArAoMke vimAnoMko utsedhAMgulase mApaneko kahate haiM // 60 // vizeSArtha--pUrvakRta zaMkAkA samAdhAna karaneke lie granthakAra AcAryoke abhiprAya * dikhAkara samanvaya karaneke lie samAdhAna karate haiM 1. katipaya AcArya bhagavanta aisA kahate haiM ki vartamAnameM to eka karoDako (10000000) karor3ase gunane para koDAkoDI hotA hai, parantu karor3akI vartamAna prasiddha . saMkhyAko grahaNa na kareM, lekina jaise vyavahArameM bIsakI saMkhyAko bhI kor3I kahA jAtA hai, vaise yahA~ bhI usake jaisI alpasaMkhyAko kor3I gine aura usa pramANase tArAoMkA koDAkoDI saMkhyApana grahaNa kareM, to isa jambUdvIpameM utane tAre sukhase samA sakate haiM / 148 . 148. koI AcArya (jinabhadra gaNi kSa0 ) tArAoMkI saMkhyAko koDAkoDI na mAnate hue kor3I hI mAnate haiM aura saMzaya dUra karate haiM / ' tattvaM kevalIgamyam / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 60-61 2. sAtha hI anya eka AcArya aisA batAte haiM ki-koDAkoDIkI prasiddhi 14 zUnya(Zero ) vAlI jo saMkhyA hai vahI lenA aura tArAoMke vimAnoMkA pramANa 'nagapuDhavIvimANAimiNasu pamANaMguleNaM tu' ityAdi pAThake anusAra pramANAMgulase jo liyA jAtA hai, usa (pramANAMgula )se na lete hue utsedhAMgulase grahaNa kareM, jisase jambUdvIpakA 7905694150 yojana kSetraphala hai vaha pramANAMgulake hisAbase hai aura utsedhAMgulase pramANAMgula 144cArasau gunA ( athavA hajAra gunA ) honese jambUdvIpakA uparyukta kSetraphala (tArAoMke utsedhAMgula vimAnoMse) 400 gunA athavA hajAragunA kareM to utane bar3e AkAzakSetrameM prasiddha aisI koDAkoDIkI saMkhyAvAle (66975 koDAkoDI) tArAoMke vimAna sukhase samA jAe~, usameM koI kaThinAI nahIM pratIta hotI / [60]. ___avataraNa-candrake parivArake vaktavyaprasaMga para parivArameM vidyamAna rAhugrahake sambandhameM . aba varNana karate haiM kiNhaM rAhuvimANaM, niccaM caMdeNa hoi avirahiyaM / . cauraMgulamappattaM, hiTThA caMdassa taM carai // 61 / / gAthArtha-kRSNavarNake rAhukA vimAna niraMtara candra ke sAtha hI hotA hai isalie usase dUra nahIM hotA arthAt cAra aMgula alaga rahakara hamezA candra ke nIce calatA hai // 61 // vizeSArtha-gAthArthavat sugama hai, phira bhI prAsaMgika kucha kahA jAtA hai| candramAke sAtha rAhukA saMyoga honese kaisI kaisI sthitiyA~ utpanna hotI haiM yaha batAyA jAtA hai / samagra jambUdvIpameM, divasa aura rAtri aisA vibhAga utpanna karanevAlA, do sUryokA prakAza hai| aura tithiyoMkI vyavasthAko utpanna karanevAlA do candroMkA prakAza hai| usameM sUryake biMbakI hAni-vRddhi hamezA nahIM hotI hai, jisakA hama pratyakSa anubhava karate haiM, kyoMki use rAhu jaisI sadA honevAlI koI bAdhA nahIM hai| yadyapi lambe samayake bAda vaha AyeM yaha alaga bAta hai, parantu candra ke bibakI hotI huI hAni-vRddhi to hama pratyakSa dekha sakate haiM, jaise ki (bIja) dUjake dina sirpha dhanuSakI DorIke AkAravAlA candrakA biMba hotA hai aura usake bAda kramase bar3hatA huA sudi pUrNimAko saMpUrNa candrabiMba dRSTigocara hotA dekhate haiN| yadyapi mUlasvarUpameM to candramA hamezA avasthita svabhAvavAlA hI hai, usameM kucha bhI ghaTa-bar3ha hotI hI nahIM, parantu amuka AvaraNake saMyogoMko pAkara hI usameM hamezA vAstavika hAni-vRddhi utpanna hotI hI rahatI hai| yaha hAni-vRddhi kisa taraha aura kisase hotI hai ? tathA kauna karatA hai ? aura usase kisa tarahakI dinamAnAdikI 149. utsedhAMgulase pramANAMgula 2 // gunA, 400 gunA aura 1000 gunA bar3A hai / isalie khAsa dhyAna rakhanA cAhiye ki- jisa ThikAne para jaise pramANake lie jitanA yogya ho utane gunA vahA~ vahA~ ghaTAnA cAhie / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityarAhu aura parvarAhu, candrakI haanivRddhi| ] gAthA-61 [131 ghaTanAe~ upasthita hotI hai Adi prasaMga pAkara granthAntarase kiMcit upalabdha hotA hai / candrake biMbakI zuklapakSameM kramazaH vRddhi honA aura kRSNapakSameM kramazaH hAni honA usakA kAraNa rAhuke vimAnakA AvaraNa aura anAvaraNa mAtra hI hai / ye rAhu do prakArake haiM-1. nityarAhu aura 2. parvarAhu / / parvarAhu-yaha rAhu kisI-kisI samaya para sahasA apane vimAnase candra yA sUryake vimAnako DhaMka detA hai, ataH usa samaya 'grahaNa huA' aisA loga kahate haiN| yaha parvarAhu jaghanyase cha mAsa para candrako tathA sUryako grahaNa karatA hai| arthAt svavimAnakI chAyAse candra-sUryake vimAnoMko AcchAdita kara detA hai, aura utkRSTase vahI parvarAhu candrako 150bayAlIsa mAsa para aura sUryako aDatAlIsa varSa para AcchAdita karatA hai| nityarAhu-isa rAhukA vimAna kRSNavarNakA hai| vaha vimAna tathAprakArase svAbhAvikarUpameM hI candramAke sAtha hI avirahita hotA hai| candrake vimAnake nIce nirantara cAra aMgula dUra rahakara calate candramAke biMba (vimAna )ko amuka amuka pramANameM dhIre dhIre kramazaH pratidina DhaMka detA hai isase kRSNapakSakI utpatti hotI hai aura punaH pahale jisa taraha candramAke biMbako pratidina jitane jitane pramANameM DhaMkA usI taraha utane utane hI bhAga pramANa biMbake AvaraNavAle bhAgako kramazaH chor3atA jAtA hai, jisase 15'zuklapakSakI utpatti mAnI jAtI hai| ukta gatise sadAkAla candravimAnakA aura rAhuvimAnakA paribhramaNa ina aDhAIdvIpavartI kSetroM meM huA karatA hai, aura isI kAraNase candramAke vimAna sambandhita teja dvArA hAni-vRddhitvakA vAstavika AbhAsa hotA hai| cAndramAsa AdikA prabhava bhI isIse huA hai / hAnivRddhikAraNa-candramAke vimAnake bAsaTha bhAgakI kalpanA kareM aura una bAsaTha bhAgoMko pandraha tithiyoM ke sAtha vibhAjita karanese pratyeka tithiko cAra cAra bhAga mileMge ( vAkI jo do bhAga bace, ve rAhuse AcchAdita hote hI nahIM hai, jisase unheM pandraha tithiyoMke bhAgoMkI ginatIse bAhara hI samajheM) ye cAra cAra bhAgapramANa candramAkA vimAna hamezA nityarAhuke vimAnase AcchAdita hotA jAtA hai ataH 15 dina para (154 4 = 60) 150. sasisUrANaM gahaNaM saDDhativarisADayAlavarisehiM / ___ ukkosao kameNaM, jahannao mAsachakkeNaM // 9 // [ maMDala prakaraNa ] 151. uktaM ca-rAhuvia paidiahaM, sasiNo ikvika bhAga mujjhaI / Aia cando bIAi, diNesu payaDo havai tamhA // 1 // bAvaTi bAvaTThi, divase u sukvapakkhassa / jaM pariDDhai cando khavei taM ceva kAleNa // 2 // ' Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-61. 60 bhAga AcchAdita hote haiM aura zeSa rahe do bhAga jitane candravimAnako rAhukA vimAna kabhI AcchAdita hI nahIM kara sakatA aura isIlie vaha bhAga candramAkI solahavIM kalAke nAmase prasiddha hai| ataH kahA hai ki-"SoDazoM'zaH kalA cihnam " athavA dUsarI rItise rAhuke vimAnake pandraha bhAgakI kalpanA kareM arthAt rAhu apane eka eka 152bhAgase niraMtara candravimAnako AcchAdita kare to pandraha divasameM, vimAnake pandraha bhAgase jo pandraha tithiyA~ AcchAdita hotI hai vaha isa taraha haiM kRSNapakSavyavasthA-candramAke vimAnake pUrvakalpita (anAvaraNIya ) aise do bhAgoMko chor3akara sATha bhAgoMmeMse cAra cAra bhAgoMko ( athavA to pa bhAgoMko ) rAhuke vimAna apane pUrvakalpita 15 bhAgoMke eka eka bhAgase ( bhAgase) kRSNapakSakI pratipadAko rAhu AcchAdita karate haiN| dUjake dina vahI rAhu apane do bhAgoMse (1) candra vimAnake . ATha bhAgako ( bhAgako ) AcchAdita karatA hai| isa taraha pratyeka dina kramazaH candramAke vimAnake cAra cAra bhAgoMko rAhu apane vimAnake eka eka bhAgase DhaMkatA jAtA hai. aisA karate karate amAvasake dina candramAke samagra biMbako (vimAnake 60 bhAgoMko) rAhu apane pandraha bhAgoMse AcchAdita karatA hai taba jagatameM sarvatra andhakAra chA jAtA hai| amAvasake dina candramAkA (60 bhAgakA ) sakala biMba rAhune apane vimAnake pandraha bhAgoM dvArA DhaMka diyA, jisase jagatameM andhakAra phaila gayA; zeSa bace do bhAga to anAvRtta hI honese ina bhAgoMko tithiyoMkI ginatImeM ginanA nahIM hai| isa taraha kRSNapakSa pUrNa huA / zuklapakSavyavasthA-aba ina DhaMke hue 60 bhAgoMmeMse zuklapakSakI pratipadAke dina rAhukA vimAna (cara svabhAvase ) pIche khisakatA ( haTatA) jAe to vaha kitanA khisake ( haTe) ? to pUrvavat eka dinameM cAra bhAga jitanA khisakakara candramAke ca bhAgako rAhu apane bhAgase prakaTa kare-isa taraha sudi dUjake dina dUsare cAra bhAgako prakaTa kare ( arthAt 62 bhAga AzrayImeMse to dUjake dina 10 bhAga jitanA biMba prakaTa ho) jise hama bhASA-vyavahArameM * ( dUja ugI-) dUja nikalI' kahate haiM, aura jisake AdhAra para mAsa, varSa Adike zubhAzubhaphalAdikI ginatI hotI hai| aura dUjakA candra kramazaH vRddhi pAtA honese, usakA darzana sarva prakArase vRddhikAraka mAnA jAtA hai| isa taraha kRSNapakSameM pratidina candramAke cAra cAra bhAgako rAhu jisa taraha jitane-jitane bhAgoMko AvRtta karatA gayA thA, zuklapakSameM vaise hI, utane bhAgoMko pratidina prakaTa karatA jAtA hai| jisase 152. ekama (pratipadA), dUja, tIja ityAdi tithiyoMkA lokavyavahAra calatA hai, vaha bhI eka bhAgase DhaMka jAe~ taba pratipadA, do bhAgase DhaMka jAe~ taba dUja, isa taraha rAhuke caudaha bhAgoMse candra DhaMka jAe~ taba caturdazI isa Azayase hI hai / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandraha tithiyA~ kaise hotI hai ] gAthA-61 [ 133 pratidina candramAkA bimba vizeSa rUpameM khulA hotA jAtA hai aura tejameM bhI kramazaH vRddhi hotI hai| isa taraha rAhukA AvaraNa khisakatA khisakatA sudi 153pUrNimAko candramAke sakala bimbase dUra ho jAneke kAraNa usake 62 bhAgarUpa saMpUrNa bimbako pratyakSa dekhakara hama AnandakI kisI anupama UrmiyoMkA anubhava karate haiM / (candramAkA yaha cAra bhAga pramANaaMza rAhu jitane kAlake lie Avarita (AcchAdita) kare aura vaha jitanA samaya lokameM prakaTa rUpameM rakhe utane samayako eka tithi kahate haiM, rAhu jina cAra cAra bhAgoMko Avarita (AcchAdita) karatA jAe ve saba tithiyA~ anukramase kRSNapakSakI samajheM aura vahI rAhu punaH AcchAdita bhAgoMmeMse cAra cAra bhAgoMko nitya prakaTa karatA jAe taba ve pratipadA Adi tithiyA~ zuklapakSakI smjheN|) athavA candravimAnake 154solaha bhAga kareM aura unameM pratidivasa rAhu eka eka bhAgako AcchAdita karatA jAe. taba eka eka bhAgako AcchAdita kare vaha eka tithi, isa taraha pandraha bhAga AcchAdita ho jAe~ taba amAvasakA dina A jAe / solahavA~ bhAga to jagat svabhAvase AcchAdita hotA hI nahIM hai| aba vaise zuklapakSameM phirase eka eka bhAga chUTatA jAe aisA bhI kahA hai, athavA to jitane kAlameM candramAkA solahavA~ bhAga kama ho athavA jitane kAlameM usakI vRddhi ho, usa kAla pramANako eka tithipramANa kahA jaae| aisI tIsa tithiyoMkA eka cAndramAsa hotA hai| iti tithiprabhavaH / / - zaMkA-amAvasake dina rAhu candravimAnako AcchAdita karatA hai isalie pRthvIke Upara sarvatra andhakAra chA jAtA hai aisA pahale kahA gayA, parantu rAhuse candrakA vimAna lagabhaga dugunA honese avaziSTa vimAnabhAgakA teja to kisI bhI vibhAgameM avazya prakaTa honA hI cAhie ? . 153. 'sayalo vi sasI disai rAhuvimukko a puNNimAdiahe / .... sUratthamaNe udao, pugve pugvillajuttIe' // 1 // [ maMDala prakaraNa ] koI zaMkA kare ki cAra cAra bhAga khulA karaneke hisAbase ATha bhAga prakaTa hoM taba to sudi dUja kahalAeM yaha saca hai, parantu aneka bAra jaba pratipadAke dina hI dUjakA udaya hotA hai to isake bAremeM kyA ? sAtha hI dUsarI tithiyoMkI hotI ghaTa-bar3ha tathA tithimAna amuka ghar3I takake hote haiM, to phira cAra cAra bhAga pramANakA nityAvaraNa krama Adi kathana kisa prakAra saMgata ho ? to isake samAdhAnake lie jijJAsuoMko 'kAlalokaprakAza' Adi grantha dekhane cAhie / yahA~ to itanA viSaya bhI prAsaMgika abhyAsakoMke liye upayogI honeke kAraNa hI varNita kiyA gayA hai / 154. dekhie-'solasabhAge kAUNa, uDuvaI hAyaettha pannarasaM / / tattiyamitte bhAge, puNovi parivaDDhae johA // 1 // ' Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA-61 samAdhAna-rAhukA vimAna AdhA yojana pramANa hai aura candravimAna 56 yojana pramANa ( lagabhaga dugunA ) hai / aba rAhukA vimAna candramAke nIce jitane bhAgameM rahA ho utane bhAgake nIce andhakAra chA jAtA hai isake bAre meM kisIkA bhI virodha nahIM ho sakatA, paraMtu avaziSTa rahe candravimAnakA prakAza kyoM kisI bhI dUsare kSetrameM anubhUta nahIM hotA ? isa praznake uttarameM yaha samajhanA cAhie ki, rAhukA vimAna candravimAnako saMpUrNatayA AcchAdita to nahIM kara sakatA parantu jaise dAvAnalase uThe hue dhue~ke samUhase mahAna vistAravAlA aisA AkAzamaNDala bhI jisa taraha andhakArase vyApta ho jAtA hai usI taraha rAhuvimAna zyAma honese atyanta zyAmavarNake 155vistRta kAntisamUhase mahat pramANayukta aisA zazimaNDala bhI samagra rUpameM AcchAdita ho jAtA hai, jisase yahA~ sarvatra zyAmakAnti dikhatI hai / ' aisA katipaya prAjJa puruSa samAdhAna dete haiM / dUsare vibudhajana (vidvAn , catura ) aisA samAdhAna karate haiM ki grahake vimAnakA gavyUta (AdhA yojana) pramANa vaha prAyika hai| aura prAyaH zabda kisI nizcita arthakA . darzaka nahIM hai jisase gavyUta pramANase bhI rAhugrahakA vizeSa pramANa leM arthAt 1 yojana .. lambA-caur3A aura battIsa bhAga jitanA moTA leM to kisI bhI prakArakI prAyaH zabdakI apekSAse kaThinAI upasthita nahIM hotI hai| ukta pramANa rAhuke vimAnakA lenese zazimaNDalase bhI usakA pramANa bar3ha jAnese zazimaNDalako, svavimAnase sukhapUrvaka AcchAdita kare, usameM kisI bhI prakArakA virodha saMbhavita nahIM hai| jinabhadragaNI mahArAja saMgrahaNIkI gAthAmeM rAhuke vimAnakA pramANa dete hue eka yojana AyAma-viSkambha aura usase triguNa paridhi aura 250 dhanuSakI moTAI batAte haiM / // grahaNasambandhI kiMcit svarUpa / / grahaNakI utpatti parvarAhuke hI saMyoga para AdhAra rakhatI hai / candragrahaNa-parvarAhu apanI gatimeM calatA calatA candramAkI kAMtiko AcchAdita karatA yathoktakAlameM candrake nIce jaba saMpUrNa A jAe taba candrako vaha yathAyogya DhaMkatA hai; taba lokameM grahaNa huA aisA kahA jAtA hai / sUryagrahaNa-pUrvokta rItise parvarAhu jaba sUryakI lezyAko yathoktakAlameM AcchAdita karatA hai taba sUryakA uparAga honese sUryagrahaNa hotA hai| yaha sUryagrahaNa jaghanyase chaH mAsa para aura utkRSTase ar3atAlIsa varSa para hotA hai, aisA jainazAstra kahatA hai / . 155. zrI bhagavatIsUtrake TIkAkAra grahake vimAnakA gavyUta pramANa bhI prAyika batalAte haiN| aura bArahaveM zatakake pAMcaveM uddezAmeM rAhukA vimAna candravimAnase laghu hai aisA sUcita karate haiM, isa sUcanase vimAnase nahIM lekina usa vimAnakI vistRta zyAmaprabhAse hI AcchAdana jaNAte haiM / satya sarvajJagamya / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahaNa aura eka tArese dUsare tArekA antara ] gAthA-61-62 [ 135 candragrahaNa pUrNimAke dina hotA hai isase aura sUryagrahaNako amAvasako honese parvarAhuse hote AcchAdanameM kisI bhI prakArakA virodha dikhatA nahIM hai / jaba ki grahaNasaMyoga amuka pramANameM amuka rItise hotA hai taba use 'khagrAsa' [ khaNDa-graha ] Adi nAma diye jAte haiN| zaMkA-jambUdvIpameM jaba grahaNa hotA hai taba eka sAtha donoM sUryokA hotA hai yA nahIM ? agara hotA ho to samagra kSetroMke candrAdikA grahaNa bhI eka sAtha ho sake yA nahIM ? . samAdhAna-jaba hamAre yahA~ grahaNa hotA hai taba jambUdvIpameM to kyA lekina samagra manuSyakSetroM meM sthita 132 candroMkA aura 132 sUryAMkA bhI grahaNa eka sAtha hI hotA hai kyoMki 15 manuSyakSetrameM amuka nakSatrakA yoga AtA hai taba grahaNa hotA hai / ataH sakala calita candra-sUryakA eka hI nakSatrake sAthakA yoga sarva sthAnoM meM samazreNImeM vyavasthita honese carajyotiSiyoMkA cara krama vyavasthita rItise hI AtA hai, ataH sabakA grahaNa bhI eka sAtha hI hotA hai| yaha grahaNa kisI bhI kSetrameM ho sakatA hai| isa grahaNakI zubhAzubha sthiti para lokoM meM bhI sukhAsukha Adi kaisA hogA ? isa sambandhameM bhaviSyakA bahuta AdhAra rahatA hai| zaMkA-yugalikakSetrameM grahaNa hotA ho aura vahA~ azubha grahaNa ho taba zubhabhAvavAle kSetroMmeM bhI kyA azubhapana prApta hotA hai ? samAdhAna---yadyapi una kSetroMmeM candrAdikI gati honese grahaNa honA saMbhava to hai, parantu unake mahAn puNyase tathAprakArake kSetraprabhAvase athavA kabhI kabhI grahaNadarzanake amAvase unheM kisI bhI upadravakA kAraNa nahIM hotA hai| isa taraha zrI jIvAbhigamasUtra meM spaSTa kiyA hai| [61] avataraNa-jambUdvIpameM eka tArese dUsare tArekA antara kitanA hotA hai ? .. tArassa ya tArassa ya, jambraddIvammi aMtaraM guruyaM / bArasa joyaNasahasA, dunni sayA ceva bAyAlA / / 62 / / gAthArtha-jambUdvIpameM eka tArAvimAnase dUsare tArAvimAnake bIcakA antara bAraha hajAra do sau bayAlIsa yojanakA hai| / / 62 / / vizeSArtha-jambUdvIpake meruparvatakA samabhUtalA pRthvIke sthAnameM vyAsa (gherA-moTAI) dasa hajAra yojanakA hai, vahA~se 790 yojana U~cA tArAmaNDala phailA huA hai| usa sthAnameM 156. candra, sUrya, graha, nakSatra, tArAke sambandhameM hotA viparyAsa krama, tithikI ghaTa-bar3ha, adhikamAsa AdikA kAraNa Adi 'kAlalokAdi' granthoMse athavA usa viSayake jJAtAoMse jAna leM / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 62-63 bhI meruke vyAsameM (moTAI meM ) 157khAsa parivartana nahIM hotA hai| ataH vahA~ meruparvatakI eka dizAke sammukha 1121 yojana dUra tArAmaNDalakA paribhramaNa hai vaise hI usake pratipakSI (viruddha) dizAmeM bhI meruse 1121 yojana dUra tArAmaNDala paribhramaNa karatA hai| donoM bAjUkA 1121 yojana aMtara aura bIcake merukI 10000 yojanakI caur3AI ina tInoMkA jor3a kareM arthAt pUrvadizAke tAroMke sthAnase pazcimadizAke sammukha 1121 yojana dUra jAne para meru AtA hai, meruke punaH 10000 yojana pAra kareM, tadanantara 1121 yojana dUsare bhAga para (pazcimadizAkI tarapha) jAe~ taba tAroMke vimAna Ate haiN| isa taraha merukA aura merukI donoM orake aMtara pramANakA jor3a karanese 12242 yojana pramANa aMtara merukI apekSAse ( vyAghAtabhAvI) eka tArese dUsare tAreke bIcakA jAne / 158 [ 62] avataraNa-niSadha aura nIlavaMta parvata vyAghAtAzrayI aMtarako kahate haiM / nisaDho ya nIlavaMto, cattAri saya ucca paMcasaya kUDA / addhaM uvariM rikkhA, caraMti ubhaya'TThabAhAe // 63 // [pra0 gA0 saM0 14]. gAthArtha-niSadha aura nIlavanta parvata bhUmise cArasau yojana U~ce haiM aura unake Upara pAMcasau yojana U~ce (nau) nava-nava zikhara-kUTa haiM / ye kUTa Uparake bhAgameM DhAIsau (250) yojana cauDe haiM aura una kUToMse ATha-ATha yojanakI abAdhA para nakSatra, tAre Adi paribhramaNa karate haiN| / / 63 // niSadha-nIlavanta AzrayI vyAghAta nirvyAghAta aMtara vizeSArtha-jambUdvIpake madhyameM rahe mahAvidehakSetrakI eka bhAga para niSadha parvata AyA hai| aura usI kSetrakI dUsare bhAga para mahAvidehako sparza karanevAlA tathA use sImita karanevAlA nIlavaMta parvata AyA hai| ye donoM parvata bhUmise 400 yojana Uce haiN| ina 400 yojana U~ce donoM parvata para puna: 500 yojanakI U~cAIvAle nau-nau kUTa (zikhara) dUra dUra Ae haiN| . 157. phira bhI jitanA pharka par3atA hai use jAnaneke lie jambU0 prajJa0 kSetrasa0 loka pra0 Adi grantha dekheM / 158. eka tArese dUsare tArAvimAnake bicameM itanA antara hone para bhI yahA~se AkAzameM dekheM to eka dUsare bilakula pAsa-pAsa dikhate haiM, yaha kaise ? yaha hamArA dRSTidoSa hai / dUra sthita vastue~ svataH bar3e aMtaravAlI hone para bhI dUrase pAsa pAsa hI dikhatI hai| jaise kisI eka gA~vake vRkSa yA sthAna paraspara dUra hone para bhI dUrase to mAno eka-dUsareko sparza karake hI sthita na hoM vaise hI lagate haiM, to phira 790 yojana dUra rahI vastu pAsa-pAsa dikheM usameM kyA Azcarya! Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAghAta aura nirvyAghAtakA jaghanya-utkRSTa antara ] gAthA 63-64 [ 137 kUTa arthAt parvatake Uparake bhAgameM U~cA gayA huA aura alaga dikhAI denevAlA bhAga / parama pavitra zaQjaya parvatake Upara, Uparake tala bhAgake pAsa pahu~caneke bAda nau-TUkakI jo TekarI dikhatI hai, vaha nIcese caur3I aura upara jAne para saMkarI banI dikhatI hai vaise hI, lekina ye TekariyA~ pramANameM adhika bar3I aura nIcese Upara jAne para dIpazikhA jaise AkAravAlI banI honese ina TekariyoMko kUTa kahate haiN| ina kUToMke sahita parvatakI U~cAI 900 yojana honese tAroMke sthAnase bhI U~cAImeM yaha parvata adhika banA hai| ye kUTa Uparakezikhara bhAgameM 250 yojana caur3e haiN| ina kUToMke donoM ora ATha ATha yojana dUra nakSatrake vimAna haiN| [63] (pra0 gA0 saM0 14) avataraNa-vyAghAtase jaghanya antara kitanA ? aura nirvyAghAtase jaghanya-utkRSTa antara kitanA? chAvaTThA dunnisayA, jahannameyaM tu hoi vAghAe / nivAghAe guru lahu, do gAuya dhaNusayA paMca // 64 // gAthArtha-vyAghAtase jaghanya antara (250 + 8 + 8 = 266) do sau chiyAsaTha yojana pramANa huA, nirvyAghAtameM utkRSTa antara do kosakA aura jaghanya antara pAMcasau dhanuSakA hotA hai| // 64 / / vizeSArtha-eka nakSatra vimAnase ATha yojanakI dUrI para kUTa aura usa kUTakI caur3AI 250 yojana, usake bAda (pAra hone para ) dUsare (parokSa ) bhAgake ATha yojana dUra jAne para nakSatrakA vimAna AtA hai| ataH tInoMkA jor3a kare to 266 yojanakA eka nakSatrase dUsare nakSatrakA niSadha aura nIlavanta parvatakI apekSAse (vyAghAtase ) jaghanya antara smjheN| vaise hI tArA-vimAnakA antara bhI 266 yojanakA samajha leM / parvatAdikake vyAghAtake binA eka tArese anya tArekA tathA eka nakSatrase anya nakSatrakA utkRSTa antara do kosakA aura jaghanya antara leM to pAMcasau dhanuSa hotA hai| nakSatra tArAoMke samudAyase hI bane hote haiM [ 64] // meru tathA niSadhAdiparvata vyAghAtase tathA vyAghAtake binA tArA-nakSatroM kA antara-yantra / / nAma meru vyAghAtase | niSadhAdi vyA0 | vyAghAtake binA | vyA0 binA ja0 aM0 tAre-tArekA | 12242 yo0 | 266 yo0 / 2 kosa / 500 dhanuSa nakSatra-nakSatrakA | kosa bR. 18 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 65 . avataraNa-isa taraha tAre tathA nakSatrake bIcakA vyAghAtika- nirvyAghAtika jaghanyotkRSTa antara kahakara, aba manuSyakSetrake bAhara mAno laTakAe ghaNTekI taraha sthira laTakate hue candrasUryoMkA paraspara antara kahate haiN| mANusanagAu bAhi, candA sUrassa sUra candassa / joyaNasahassapannA-sa'NUNagA antaraM dilai // 65 // gAthArtha-mAnuSottaraparvatase bAhara vivakSita candrase sUryakA tathA sUryase candrakA antara saMpUrNa pacAsa hajAra yojanakA sarvajJoMne dekhA hai| // 65 // vizeSArtha manuSyakSetrakI maryAdAko banAnevAle, mAnuSottaraparvatake bAhara vidyamAna candra, . . sUrya aura tAre Adi sarva jyotiSIyoMke vimAna tathAvidha jagat svabhAvase acala (sthira ) rahakara sadA prakAza dete haiN| ina sUrya aura candrAdike vimAnoMkA carAcarapana na honese paraspara rAhu AdikA saMyoga unheM nahIM hai| ataH grahaNakI utpattikA abhAva honese kisI dina usake tejameM aura varNameM vikRti-parivartana nahIM hotA hai| ataH sadaiva una vimAnoMmeMse sUryavimAnoMkA prakAza agnike varNa sadRza dikhatA hai, jaba ki candrakA prakAza bahuta hI ujjvala hotA hai| aura cara tathA sthira tAre Adike vimAna pAMcoM prakArake varNavAle hote haiN| isa taraha manuSyakSetrake bAhara sthita sthira candra-sUryAdi jyotiSIkA paraspara antara pacAsa hajAra (50000 ) yojanakA hai, aisA zrI jinezvara devoMne kahA hai| cara aura sthira donoM prakArake vimAnoM meM se sundara kamalagarbha samAna, gauravarNake, viziSTa prakArake vastrAbharaNabhUSaNoMko dhAraNa karanevAle candramAke mukuTake agrabhAgameM prabhAmaNDala sthAnIya candramaNDalAkArakA cihna hotA hai, sUryako sUryamaNDalAkArakA cihna, grahako grahamaNDalAkArakA, nakSatrako nakSatramaNDalAkArakA aura tArAko tArAmaNDalAkArakA cihna hotA hai| __ye saba vimAna hI hote haiN| parantu kucha loga kahate haiM ki pratyakSa dikhAI denevAle sUryAdi pAMcoM svataH devasvarUpa hI haiM, ' to yaha samajha ajJAna rUpa hai| sAtha hI candra ke vimAnake nIce vidyamAna citrarUpa mRgacihnakA bhI loga aneka prakArakI kalpanAe~ karake aneka rUpameM paricaya dete haiN| parantu pratyakSa rUpameM dikhate jina jyotiSIyoMko AkAzameM hama dekhate haiM ve saba to vimAna hI haiN| unake tathAvidhake karmodayase tejasvI honeke kAraNa hama unheM dUrase dekha sakate haiN| sUrya-candrAdi deva aura unakA anya deva-devIparivAra to una vimAnoM meM sthita hai| sarvajJa bhagavantakA zAsana to yahI pratipAdana karatA hai ki candramAke vimAnakI pIThikAke nIce Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyakSetrake bAhara candrase candrakA aura sUryase sUryakA antara ] gAthA 66 [139 sphaTikamaya 15 mRgakA hI cihna banA huA hai, ataH hama bhI usa mRgAkArako dekhate haiM / / 65 / / // manuSyakSetrake bAhara candrase sUryakA paraspara tathA bIca-bIcakA antara pramANa // nAma nAma antarapramANa antarapramANa candrase sUryakA 50000 yo0 candrase candrakA | 1 lAkha yo046 sUryase candrakA / sUryase sUryakA 1 lAkha yo056 avataraNa-manuSyakSetrake bAhara candrase sUryakA aura sUryase candrakA antara batAyA, aba candrase candrakA antara tathA sUryase sUryakA antara pradarzita karate haiN| sasi sasi ravi ravi sAhiya-joyaNalakkheNa aMtaraM hoi / ravi antariyA sasiNo, sasiantariyA ravI dittA / / 66 / gAthArtha-eka candrase dUsare candrakA aura eka sUryase dUsare sUryakA antara sAdhika lakSayojana pramANa hai, candra sUryose antarita haiM aura sUrya candroMse antarita haiN| // 66 // vizeSArtha-manuSyakSetrake bAhara eka candrase dUsare candrakA paraspara antara eka lAkha yojanase eka yojanake aDatAlIsa baTe ikasaThaveM bhAga jitanA adhika hai; kyoMki vahA~ sthira jyotiSI honese pacAsa hajAra yojana pUrNa hone para sUryavimAna avazya hotA hai, isalie usa vimAnakI 16 bhAgakI caur3AI adhika ginanekI hotI hai / usI taraha eka sUryase dUsare sUryakA bhI paraspara antara pramANa sAdhika lakSa yojana hai arthAt eka sUryase dUsare sUrya taka pahu~cate bIcameM (50000 yo0 pUrNa hone para pUrvagAthAnusAra ) candra vimAna AtA hai, tadanantara sUryavimAna AtA hai, ataH eka sUryase dUsare candrake pAsa hI pahu~canemeM prathama 50000 yojana antara hotA hai| usa candrake , bhAgakI caur3AI pAra karaneke bAda puna: 50000 yojana pUrNa hoM taba sUryakI upasthiti honese eka lAkha yojana adhika 51 yojanakA sajAtIya antara jAneM / // 66 // avataraNa-manuSyakSetrake bAharake candra tathA sUryake svarUpakA varNana karate haiN| 159. yahAM eka bAta sUcita karanA anucita nahIM hai ki-pUrNimAke dina zAmako candrakA udaya hotA hai taba mRgacihna sIdhA dikhatA hai| parantu rAtake bar3hate jAnese madhya rAtriko vaha cihna ulaTA honese pichalI subahameM pUrNa ulaTA arthAt paira Uce aura pITha nIce dikhatA hai / isakA kyA kAraNa ? ataH candrakI gati kaise nizcita kareM ? yaha bAta vicAraNIya hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] vRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 67-69 mAmA . bahiyAu mANusuttara, candA sUrA avaDhi-ujjoyA / candA abhIi-juttA, sUrA puNa hu~ti pussehiM / / 67 // [pra. gA0 saM0 15] gAthArtha-mAnuSottaraparvatase bAhara avasthita candra tathA sUrya sthira prakAzavAle hote haiM arthAt eka sthalameM sthira rahakara prakAza dete haiM aura candra abhijit nakSatrase yukta hote haiM aura sUrya puSya nakSatrase yukta hote haiN| // 6 // vizeSArtha-gAthArthavat sugama hai| kevala 'nakSatrayukta' aisA kahanekA Azaya yaha hai ki, manuSyakSetrameM to carabhAva honese aTThAIsa nakSatroMmeMse pratyekakA yathAvAsare (dinake anusAra) candrAdikake sAtha saMyoga hotA rahatA hai, parantu manuSyakSetrake bAhara to jyotiSI sthira honese ve anAdisiddha aise jisa nakSatrake yogameM par3e hoM usI nakSatrakA hI use sahayoga sadAke lie kahA jAtA hai| (ye donoM nakSatra jyotiSazAstra bhI zreSTha mAne jAte haiN|) (pra0 gA0 saM0 15) [67 ] iti jyotiSInikAyAdhikArAntarvartIjyotiSINAM vimAnAdi-viSayavyAkhyA samAptA // athaprAsaGgikadvIpa-samudrAdhikAraH // avataraNa-isa taraha manuSyakSetrake bahirvartI candra-sUryAdikA kiMcit svarUpa batAneke bAda, Age pratidvIpameM kitane sUrya hote haiM ? yaha aura use jAnanekA kAraNa tathA una candra-sUrya-grahAdikI paMkti AdikA varNana karate haiM, usake pahale yadi dvIpa samudrake sthAna aura saMkhyAdikA varNana samajhA jAe to AnevAlA viSaya sarala ho ske| isalie granthakAramaharSi prathama dvIpa-samudrakA saMkhyA pramANa aura vistArapramANa kitanA hai ? yaha yuktise nIce dI huI gAthAoM dvArA samajhAte haiN| prathama dvIpa-samudra kitane aura kitane bar3e haiM ? isakA nirUpaNa karate haiM / uddhArasAgara duge, saDDhe samaehi tulla dIvudahI / duguNAduguNapavitthara, valayAgArA paDhamavajjaM / / 68 // paDhamo joyaNalakkhaM, vaTTo taM veDhiuM ThiyA sesA / paDhamo jambuddIvo, sayaMbhuramaNodahI caramo // 69 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvIpa-samudroMkA pramANa-AkAra ] gAthA 68-69 [141 gAthArtha-ar3hAI uddhArasAgaropamake samayoMkI jitanI saMkhyA ho utanI saMkhyAvAle dvIpa-samudra- haiM aura pUrva-pUrvase pIche-pIcheke dvIpa-samudra dugune-dugune vistAravAle haiM tathA prathama dvIpako chor3akara zeSa samagra dvIpa-samudra valayAkAravAle haiM / prathama ( jambUdvIpa) lAkha yojana pramANavAlA. hai, tathA vaha vRtta-golAkArameM hai aura dUsare saba dvIpa-samudra use gherakara valayAkArameM sthita haiN| unameM pahalA jambUdvIpa aura antima svayaMbhUramaNa samudra hai| / / 68-69 / / vizeSArtha--pahale sUkSma-bAdara bhedoMse chaH prakArake palyopama aura chaH prakArake sAgaropamakA savistara svarUpa dikhAyA gayA hai / vaise aDhAI uddhArasAgaropama jitane kAlameM jitane samaya hoM utane dvIpa samudroMkI saMkhyA jinezvaroMne kahI hai| ___ athavA eka sUkSmauddhAra 16degsAgaropamake 10 koDAkoDI sUkSmoddhAra palyopama hote haiM, ataH aDhAI sUkSma uddhArasAgaropamake 25 koDAkoDI sUkSma uddhArapalyopama hote haiN| ina 25 koDAkoDI palyopamoMmeM pUrva kathita kathanAnusAra jitane vAlAgra samAe~ utane dvIpasamudra (donoM milakara) haiN| dvIpa-samudroMkA pramANa-- - telapula (mAlapuA )ke AkArameM athavA pUrNimAke candrAkArameM sarvadvIpa-samudrAbhyantaravartI sthita pahale jambUdvIpako varjita karake valayAkArameM rahe zeSa (sarva) dvIpa-samudra pUrva pUrvase dviguNa vistAravAle haiN| jaise ki-jambUdvIpa eka lAkha yojanakA, tadanantara AyA huA lavaNasamudra usase dviguNa do lAkha yojanakA, usase dviguNa dhAtakIkhaNDa 4 lAkha yojanakA aise uttarottara dviguNa dviguNa (dugune) vistAravAle sarva dvIpa-samudra jAneM / sakala dvIpa-samudra kA AkAra utsedhAMgula (apanA jo cAlU aMgulapramANa vaha )se pramANAMgula cArasau gunA athavA hajAra gunA bar3A hai arthAt cArasau utsedhAMgulakA eka pramANAMgula ho usa pramANAMgulase niSpanna eka lAkha yojana pramANavAlA pahalA jambUdvIpa AyA hai| yaha jambUdvIpa jainazAstrake matAnusAra vRtta viSkambhavAlA hai arthAt thAlI athavA mAlapueke samAna golAkAra hai, parantu 160. palyopama-sAgaropamakA varNana pRSTha 22 se 38 takameM kathita hai| 161: dvIpa arthAt kyA ? jisake cAroM ora pAnI ho aura bIcameM basane yogya bhUmi ho use dvIpa kahate haiN| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 68-70. pAzcAtya vaijJAnikoM ke matAnusAra geMda jaisA yA nAraMgI jaisA nahIM hai| isa AkArako 'prataravRtta' kahA jAtA hai| prataravRtta vastukI lambAI aura caur3AI pramANameM eka samAna hotI hai| isI lie vRtti viSkambha ( prataravRtta )vAlI vastuko madhyabinduse kisI bhI dizA athavA vidizAmeM (Amane-sAmane) mAaiM to bhI usakA eka samAna pramANa AegA / 'samaprataravRtta' (samagola) vastukA vyAsa (vistAra ) samAna hotA hai| ataH jambUdvIpa bhI 'viSamaprataravRttAdi' (lambagola vA ardhagola) nahIM hai lekina 'samaprataravRtta' hai| isa 'samaprataravRtta' jaise jambUdvIpake cAroM ora parivRtta parimaNDalAkArameM (cUr3Ike samAna AkArameM ) 'lavaNasamudra' AyA hai| arthAt cUDImeM cAroM bhAgoM para kinAre aura bIcameM polA bhAga ho vaise jambUke parivRtta cUr3Ike samAna valayAkArameM lavaNasamudra AyA hai| bIcameM polApana ho aise golAkArako 'parimaNDala' athavA 'valaya' kahA jAtA hai / yaha lavaNasamudra bhI vaise hI AkArameM hai aura usakA 'cakravAlaviSkambha' arthAt valayAkAra vastukI kisI eka dizA( bAjU )kI orakI caur3AI arthAt jambUdvIpakI eka orakI jagatIse lekara TheTha lavaNasamudrakI jagatI taka athavA to dhAtakIkhaNDase prArambhake kSetra takakA do lAkha yojana 'viSkambha' pramANa hotA hai| tadanantara lavaNasamudrase parivRtta dhAtakIkhaNDa valayAkArameM AtA hai| yaha khaNDa cAra lAkha yojana viSkambhavAlA hai| usase pariveSTita maNDalAkArameM ATha lAkha yojana pramANa valaya viSkambhavAlA kAlodadhi rahA hai, aura usa kAlodadhike cAroM ora pariveSTita hokara solaha lAkha yojana cakravAlaviSkambhavAlA puSkaradvIpa AyA hai| isa taraha jambUdvIpako pariveSTita kara parimaNDalAkArameM pUrva pUrvase dugune vistAra (viSkambha )vAle dvIpa-samudra haiM, unameM jisameM hama rahate haiM vaha sabase prathama jambUdvIpa hai| aura sabase antima tirchAlokake antameM svayaMbhUramaNa nAmakA samudra AyA hai| isa samudrakI jagatI pUrNa huI ki ( isI samudrakI pUrvadizAkI vedikAse lekara pazcima vedikA paryanta eka rAja pramANakA ) ti loka samApta huA, tadanantara donoM bAjU para alokAkAza AyA hai| [68-69] avataraNa-aba katipaya dvIpoM ke nAma kahate haiM-( sAtha sAtha granthAntarase una una dvIpoMkA kiMcit svarUpa bhI kahA jAtA hai) jambU-dhAyai-pukkhara-vAruNi-khIra-ghaya-khoya-nandisarA / aruNa-ruNavAya-kuNDala-saMkha-ruyaga-bhuyaga-kusa-kuMcA // 70 // 162 162. yahA~ 'aruNaruNavAya' zabdakI vyutpatti candriyA TIkAkArane--'aruNazabdasya upa-sAmIpyena prAkpAtaH-patanaM nAmni yasyeti' isa taraha kI hai| isa hisAbase to 'aruNopapAta' aisA svataMtra dvIpanAma nahIM hai; jaba ki ThANAMgajImeM yaha nAma 'svatantra dvIpa 'se varNita hai / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvIpa tathA usakA saMkSipta svarUpa ] gAthA-70 [143 gAthArtha-yahA~ mUlagAthAmeM dvIpoMke vizeSanAma mAtrakA hI ullekha kiyA hai, parantu arthake lie yathAyogya usa nAmake sAtha kramaza: 'dvIpa' 'khaNDa' tathA 'vara' zabda prayukta kreN| / / 70 // - vizeSArtha-sarvake bica-madhyameM aura sarvase prathama jambUdvIpa hai| usakA nAma jambU kaise par3A ? isa sambandhameM jatAnekA ki-sarvadvIpasamudrAbhyantaravartI jambUdvIpake madhyabhAgameM Ae uttarakurukSetrake pUrvArdhabhAgameM jAMbUnadasuvarNakI jambUpITha AI hai| usa pIThake Upara do yojanake mUlayukta aura sAdhika aSTa yojana U~cA gayA huA trikAla zAzvat aisA 'sudarzana' nAmakA 'jambUvRkSa' hai| isa vRkSake mUla-kanda-tane-zAkhAe~ Adi sarva avayava vividha ratnoM ke aura unase bhinna-bhinna prakArake raMgabiraMgI varNamaya haiN| isa jambUvRkSake bicakI jo viDimAzAkhA hai usake Upara eka jinacaitya AyA huA hai| isake sivA avaziSTa jo cAra zAkhAe~ haiM ve vRkSameM vistIrNa haiN| unameM pUrvadizAkI zAkhAke Upara 'anAdRta 'devakA bhavana hotA hai, jaba ki zeSa tInoM dizAoMkI pratyeka zAkhAke Upara prAsAda hotA hai| unameM isa jambUvRkSakI pUrvazAkhAke madhyabhAgameM isa dvIpake adhipatikA nivAsa honese isa dvIpakA 'jambU' aisA zAzvat nAma kathita hai| usa adhipatike yogya 500 dhanuSa vistAravAlI aura 250 dhanuSa UMcI maNipIThikAke Upara vyantaranikAyake 16anAdRtadevakI zayyA vartamAna hai| isa zayyAmeM vartita (vidyamAna ) aneka sAmAnikaAtmarakSaka tathA deva-deviyoMke parivAra meM vicaratA huA, pUrvake puNyoMse prApta hue sukhoMko puNyAtmA anAhata deva bhogate haiN| isa jambUvRkSa jambUdvIpakI vedikA pramANa aisI bAraha vedikAoMse veSTita hai| isa vedikAke bAda usa vRkSakI cAroM ora anya jambU nAmake vRkSoMke tIna ( athavA kisI matase do) valaya Ae haiN| isa taraha jambUdvIpake adhipatikA sthAna jambUvRkSa64 ke Upara honese isa dvIpakA 'jambU' nAma sacamuca guNavAcaka hai|' kahanekA Azaya yaha hai ki isa prakArake devakurukSetrameM 'zAlmalI' nAmakA vRkSa bhI AyA hai aura usake Upara bhI adhiSThAyaka devakA nivAsa to hai parantu vaha jambUdvIpakA adhipati deva nahIM hai| 2. dhAtakI khaNDa-dhAvaDIkI jAtike sundara puSpase sadA vikasita bane hue vRkSoMke bahuta vanakhaNDa honese tathA pUrva aura pazcimadizAke khaNDameM sudarzana tathA priyadarzana devakA nivAsa dhAtakI nAmake vRkSake Upara honese isa dvIpakA 'dhAtakIkhaNDa' aisA nAma sAnvartha hai| 3. puSkaradvIpa-isa dvIpameM tathAprakArake ativizAla 'padma' (padma-kamala )ke 163. vartamAnakA 'anAdRta 'deva use jambUsvAmI ke kAkAkA jIva samajheM / 164. isakA vizeSa svarUpa 'lokaprakAza' sarga 17 tathA 'kSetrasamAsAdi se jAneM / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-70 vanakhaNDa honese tathA mahApadma devake nivAsase yaha nAma bhI guNavAcaka hai / 4. vAruNivaradvIpa-(vAruNi = madirA, vara = zreSTha ) isa dvIpavartI bAvaliyoM AdikA . jala uttama 'madirA' jaisA honese yaha nAma par3A hai| 5. kSIravaradvIpa-isa nAmake dvIpakI bAvaliyoM AdikA jala bhI vizeSataH 'kSIra-dUdha' jaisA honese saphala lekhA jAtA hai / 6. ghRtavaradvIpa-isa dvIpakI bAvaliyAM bhI vizeSataH 'ghRta' samAna svAdavAle jalase yukta honese ukta nAma kahA gayA hai / - 7. ikSuvaradvIpa-isa dvIpakI bAvaliyA~ 'ikSu-ikha' rasake svAdavAlI vizeSataH honese dvIpakA yaha nAma rakkhA gayA hai / 8. nandIzvaradvIpa-nandI nAma 'vRddhi-samRddha ' isase zreSTha honese yaha nAma yogya hai| ||shrii nandIzvaradvIpa viSayaka kiMcit varNana // nandI arthAt (sarva prakArase ) vRddhi usameM 'IzvaraH'-- zreSTha, use nandIzvara kahA jAtA hai| prathama 1. jambUdvIpa, 2. lavaNasamudra, 3. dhAtakIkhaNDa, 4. kAlodadhi, 5. puSkaradvIpa, 6. puSkarasamudra, 7. vAruNIvaradvIpa, 8. vAruNIvarasamudra, 9. kSIravaradvIpa, 10. kSIravarasamudra, 11. ghRtavaradvIpa, 12. ghRtavarasamudra, 13. ikSuvaradvIpa, 14. ikSuvarasamudra, isa taraha sAta dvIpa aura sAta samudra ullaMghana karaneke bAda AThavA~ 'nandIzvaradvIpa' AtA hai| isa dvIpameM cAroM dizAoMke milakara vAvana (52) jinAlaya [aura Age Ate hue kuNDala tathA rucaka dvIpake cAra cAra milakara kula 60 165jinAlaya manuSyakSetrake bAhara ] Ae haiM / yaha dvIpa 1638400000 yojana cauDA hai| isa dvIpake madhyabhAgakI apekSAse cAroM dizAoM meM zyAmavarNake 'cAra aJjanagiri' Ae haiM, ve 84000 yojana U~ce haiM aura cAroMke upara eka-eka jinabhavana hai| 'iti aJjanagiricaityAni // isa ajanagirike cAroM dizAoMkI tarapha eka eka lAkha yojanake antara para eka-eka lAkha yojana lambI caur3I isIse virAT svarUpakA digdarzana karAtI bAvaliyAM haiN| eka aJjanagirikI apekSAmeM cAra bAvaliyA~ honese cAra aJjanagirikI apekSAmeM 16 bAvaliyAM 165. 'bAvannA nandIsarammi cau caura kuNDale ruyge'| [zAzvata caityastava] Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajanagirikA varNana ] gAthA-70 [ 145 hotI haiN| ina bAvaliyoMkI cAroM dizAoM meM 500 yojana dUra jAne para eka lAkha yojana lambA eka vana AtA hai, arthAt eka bAvalike cAroM bAjU para cAra vana honese eka ajanagirikI cAroM dizAoM meM rahIM cAra bAvaliyoMke 16 vana hote haiM, aura cAra cAra ajanagirikI solaha bAvaliyoMke 64 vana hote haiN| isa bAvalike madhyakUpake Upara sphaTika ratnamaya ujjvala varNake 64000 yojana U~ce, 1000 yojana gahare aura dhAnyake pyAlekI taraha vartulAkArameM rahe 'dadhimukhagiri' Ae haiN| kula solaha bAvaliyA~ honese 'dadhimukha' parvata bhI solaha hote haiM aura pratyekake Upara eka-eka zAzvat 'jinacaitya' hotA hai / iti 16 dadhimukhacaityAni / ___ isa ajanagirikI cAroM dizAoM meM jo bAvaliyAM kahIM unameM eka bAvalise dUsarI bAvali taka pahu~cate bicake bhAgameM do do "ratikara' parvata Ae haiN| 16 bAvaliyoMke AMtareke 32 'ratikara' hote haiN| pratyekake Upara ekaeka zAzvat 'jinacaitya' hai| 'iti 32 ratikarazAzvajinacaityAni / ' isa taraha 4 aJjanagiri, 16 dadhimukha, 32 ratikaracaityAni / isa prakAra (bAvana ) zAzvat jinAlaya zAzvatI jinapratimAoMse suzobhita Ae haiM, jisakA varNana siddhAntameM sundara rItise diyA gayA hai| . prati saMvatsara para AtI zAzvatI aTThAiyoMke mahAmAMgalika prasaMga para athavA kalyANakakA mahotsava manAnekA ho usa avasara para saudharmadevalokakA svAmI saudharmendra sughoSA ghaNTeke dvArA sarva devoMko utsava prasaMgakA samAcAra jaNAkara ikaTThA karatA hai| pazcAt eka lAkha yojanakA 'pAlaka' nAmakA vimAna racakara AtmakalyANakI AkAMkSA rakhanevAle aneka devadeviyoM saha parivRtta indramahArAja nandIzvaradvIpameM Ate haiN| vahA~ zAzvatacaityoM meM virAjamAna paramatAraka zrIjinezvaradevoMkI anupama pratimAoMko tana-mana-dhanake atyAnandase, hRdayollAsa* pUrvaka aneka prakArakI bhakti-sevA karake svayaM tathA anya parivAra bhAvanA karate haiM ki avirativanta-atyAgI aise hameM aise avasara sacamuca kisI pUrva puNyake pratApase hI prApta hote haiM aura aba bhI prApta hoN| ityAdi bhAvanAe~ karake ve AtmAe~ kRtakRtya hotI haiM / vrata paccakhkhANAdikI virati (niyama )ko tathAvidha bhavameM hI nahIM pAnevAle aise deva jaba bhaktibhAvanAke aise suramya aura durlabha avasarako pAkara usa jagadvandya paramAtmAoMkI bhaktimeM koI kamI nahIM rakhate, to phira hama apane pUrvake puNya pratApase caudaha guNasthAnakoMke adhikAravAle hue haiM, ataH hamezA zakya na ho to bhI mukhya mukhya avasaroMke prasaMgoM meM aneka prakArakA dharmAnuSThAna karane meM puNyAtmAoMko jarA bhI kamI na rakhanA, yaha sacamuca mahApuNyake pratApase prApta huI sarvAnukUla sAmagrIko, binA * sadupayoga kiye hI niSphala bR. saM. 19 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-70-71 banAne ke sAtha sAtha ciMtAmaNiratna tulya aise isa mAnavajIvanako ajastanavat nirarthaka-barabAda karane samAna hai| . . . ___9. aruNadIpa-isa dvIpameM sUryake prakAza jaise raktakamala vipula pramANameM haiM isalie, aura sarva vanaratnamaya parvatAdikI prabhAse rakta honese yaha nAma guNavAcaka hai| tadanantara dasavA~ 'aruNavara' aruNopapAtadvIpa aura gyArahavA~ 'aruNAvarAvabhAsa' nAmakA dvIpa hai| . isI taraha bArahaveM kuNDala dvIpase lekara rucaka, bhUjaga, kuza, krauMca Adi dvIpa . tripratyavatAra samajhane haiN| jaise ki bArahavA~ kuNDaladvIpa, terahavA~ kuNDalavara, caudahavA~ kuNDalavarAvabhAsa, 15 rucaka, 16 rucakavara, 17 rucakavarAvabhAsa aura 18 bhUjaga, 19 bhUjagavara, 20 bhUjagavarAvabhAsa, isa taraha kuza aura krauMcako tripratyavatAra samajha lenA / isameM itanA vizeSa samajhanA ki 12 veM kuNDaladvIpake madhyabhAgameM mAnuSottarakI taraha valayAkArameM sthita 'kuNDalagiri ' hai ataH isa dvIpakA 'kuNDala' nAma yogya hai| isa girike madhyabhAgameM cAroM dizAvartI 4-4 (cAra-cAra) zAzvat jinAlaya haiM, jinameM paramatAraka paramAtmAkI zAzvatI pratimAe~ zobhita haiN| isI taraha mAnuSottarakI taraha 13 veM 'rucakadvIpa 'ke atimadhyabhAgameM 84 hajAra : yojana U~cA rucakagiri AyA hai, jisase isa dvIpakA nAma bhI saphala mAnA jAtA hai / usake Upara madhyabhAgameM cAroM dizAoM meM cAra zAzvat jinacaitya haiN| isa taraha samagra tirchAlokameM 'mAnuSottara-kuNDala-rucaka'-ye tIna parvata hI valayAkArameM haiM; zeSa parvata alaga alaga saMsthAnavAle haiN| ___ isa taraha nandIzvara dvIpakA varNana karaneke sAtha manuSyakSetrake bAharake jinacaityoMkI saMkSipta vyavasthA dikhAI / / Upara batAye hue guNoM se una una dvIpoMke nAma sAnvartha haiM, athavA to haraeka dvIpa-samudrake nAma una una dvIpa-samudroMmeM rahanevAle-nivAsa karanevAle devoMke nAma parase rakkhe honese usa prakAra bhI anvarthaka haiM / rucakadvIpase Ageke bhujaga, kuza aura krauMcavara ityAdi sarva dvIpa-samudra usa viziSTa devanivAsake nAmase hI prAyaH guNavAcaka hai, aisA sarvatra soceM / [40] avataraNa-kaunasA samudra kisa dvIpako gherakara rahA hai ? yaha batAte haiM paDhame lavaNo jalahi, bIe kAlo ya pukkharAIsu / dIvetu huMti jalahI, dIvasamANehiM nAmehiM // 71 // . Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaunasA samudra kisa dvIpako gherakara rahA hai ? ] gAthA 71-74 [147 gAthArtha-pahale jambUdvIpako gherakara-lapeTakara lavaNasamudra rahA hai| dUsare dhAtakIkhaNDako lapeTakara kAlodadhi AyA hai| tatpazcAt puSkaravara Adi dvIpoMko lapeTakara una una dvIpoMke nAma samAna hI nAmavAle samudra Ae haiM [ 71 ] vizeSArtha-jambUdvIpaveSTita prathama lavaNasamudra AyA hai, tatpazcAt dhAtakIkhaNDako lapeTakara rahA huA kAlodadhi samudra hai, tatpazcAt Ae samudra jina jina dvIpoMko lapeTe hue haiM ve saba usa usa dvIpake samAna nAmavAle hI jaaneN| sirpha aDhAI dvIpameM Ae do samudroMkA krama vaisA nahIM hai arthAt pharkayukta hai, anyathA puSkaradvIpake cAroM orakA puSkarasamudra, vAruNivaradvIpake cAroM orakA vAruNivarasamudra isa taraha asaMkhyAtA samudra dvIpake samAna nAmavAle haiN| yAvat antima svayaMbhUramaNa dvIpako lapeTakara antima svayaMbhUramaNa samudra AyA hai| lavaNasamudra-isa samudrakA pAnI kSArase yukta aura ataH galemeM asara karanevAlA tIkSNa, kaTuka, jvAra-bhATA Adise TakarAtI laharoMse kaluSita, kIcar3ayukta banA huA aura usameM basanevAle prANiyoMke sivA anyoMko pInelAyaka nahIM hai, kyoMki isa samudrakA jala 'lavaNa-khArA' hai isase 'lavaNasamudra' yaha nAma bhI sArthaka hai / kAlodadhi-isa samudrakA jala kAle uradake raMga jaisA zyAma honese aura usakI pUrvapazcima dizAmeM kAla-mahAkAla nAmake devoMkA nivAsa honese isa samudrakA 'kAlodadhi' nAma bhI sArthaka hai| tatpazcAt Ae samudra unake sAtha Ae hue dvIpoMke samAna hI nAmoM parase paricita honese samudroMke nAmoMkI saphalatA bhI lagabhaga dvIpake samAna hI samajha leM / [71] ' avataraNa-dvIpa-samudroMke amuka nAma batAe, aba avaziSTa dvIpa-samudroMke nAma kaise haiM unakA nirUpaNa karate haiM AbharaNa-vattha-gaMdhe, uppala-tilae ya pauma-nihi-rayaNe / vAsahara-daha-naIo, vijayA vakkhAra-kappidA // 72 // kuru-maMdara-AvAsA, kUDA nakkhatta-canda-sUrA ya / annevi evamAI, pasatthavatthUNa je nAmA // 73 / / tannAmA dIvudahI, tipaDoyArAya huMti aruNAI / jambUlavaNAIyA, patteyaM te asaMkhijjA // 74 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI ..... [ gAthA 72-75 tANaMtima sUravarA-vabhAsajalahI paraM tu ikkikA / deve nAge jakkhe, bhUye ya sayaMbhUramaNe ya // 75 // gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 72-73-74-75 // vizeSArtha-jagatmeM jina jina prazasta vastuoMke nAma tathA jo jo uttama zAzvat padArtha Adi haiM una sarva nAmavAle dvIpa-samudra haiM aisA zrI jinezvaradevakA siddhAnta bolatA hai-kahatA hai| __ saptadhAtuke nAma, ratnoMke nAma tathA unase bane hue sarva AbharaNoM-AbhUSaNoM ke nAma, jaise ki ratnAvalI, kanakAvalI, aMgUThiyA~ ityAdi, vastra-arthAt rezama, sUta-sarva prakArake vastroMkI jAtike nAma tathA unase banatI sarva vastuoMke nAma aura gaMdha-sarva prakArake dhUpa Adi gandha-dravyoMke nAma, uppala-sarva prakArake kumudAdi vividha kamaloMke nAma, tilae-tilaka nAmake vRkSakA nAma, pauma-padma arthAt zatapatra-puNDarIkAdi kamala vizeSake nAma, nihi-ye nau prakArake vana-nIlAdiratnanidhi tathA cakrIke naunidhAnake nAma, rayaNe-cakravartI sambandhI caudaha prakArake ratnoMke nAma, vAsahara-himavantAdi sarvavarSadhara parvatoMke nAma, daha-padmadrahAdi, sarvadraha tathA padmasarovarAdi zAzvat sarovaroMke nAma, naIo-gaMgA-siMdhu pramukha sarva nadiyoM ke nAma, vijayA-kacchAdi 34 vijayoMke nAma, vakkhAra-citrAdi 16 vakSaskAra . parvatoMke nAma, kappa-saudharmAdi 12 kalpoMke nAma, indA-zakrAdi sarva indroMke nAma, kuru-devakuru tathA uttarakuru Adi kSetrake nAma, mandara-meruparvatake paryAyavAcaka 11 nAma, AvAsa-tiryagRlokameM bhavanapati Adi pAtAlavAsI devoMke AvAsoMke nAma, kUDA-himavantAdi parvatoMke kUToM tathA RSabhakUToMke nAma, nakkhatta-azvinI-kRtikA Adi 28 nakSatroM ke nAma, ( upalakSaNase grahoMke nAma ) candA-sUrA-candra tathA sUryake nAma, inase pUrva kahe gae sarva nAmoMvAle tathA inake sivA jagatmeM jo jo prazasta nAmavAle padArtha haiM, ve sarva nAmavAle dvIpa-samudra haiN| tripratyavatAra dvIpa-samudra vicAra amuka dvIpa-samudrako varjita karake bAkIke sarva dvIpa-samudra tripratyavatAra hai arthAt 'cara' nAmavAlA 'caradvIpa' tatpazcAt vahI nAma 'vara' padase yukta vaha dUsarA 'caravara' dvIpa, tatpazcAt 'varAvabhAsa' padase yukta tIsarA '5' caravarAvabhAsa' dvIpa isa taraha haraeka dvIpa-samudra hai, jaise- zaMkhadvIpa' mUlanAma, 'zaMkhavaradvIpa' dUsarA nAma aura 'zaMkhavarAvabhAsadvIpa' yaha tIsarA nAma, isa taraha tripratyavatAra arthAt mUlanAmako kAyama rakhakara anya vizeSaNa lagAkara tIna bAra usa nAmako likhanA yaha / isa taraha samudroMke liye bhI samajhanA caahie| aise 166. 'carAvabhAsa' aisA bhI nAma hai / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvIpa-samudroMkI vyavasthAmeM vizeSatA ] gAthA 72-75 [149 tripratyavatAra dvIpa-samudra dasaveM aruNa-dvIpase lekara antima devAdi pAMca dvIpoMse arvAk Ae suravarAvabhAsadvIpa taka jAneM / ____ tAtparya yaha hai ki-UparakI 72-73 gAthAoM meM kahe gae matAnusAra prazasta sarva vastuoMke nAmavAle sarvadvIpa Upara batAe padAnusAra tripratyavatAra jAneM, parantu yaha niyama dasaveM aruNa-dvIpase zurU karake suravarAvabhAsa samudra taka smjheN| jaise jambUdvIpa tathA lavaNasamudra, ye asaMkhyAta haiM arthAt jo pahalA jambUdvIpa hai usI nAmavAlA tripratyavatAra yukta jambUdvIpa asaMkhyAta dvIpa-samudra vyatIta honeke bAda hI AtA hai, isa taraha dUsarA tIsarA Adi asaMkhyAta jambU , asaMkhyAta dhAtakI, asaMkhyAta puSkaravara, asaMkhyAta ghRtavara Adi sarva dvIpoMke lie jAne / parantu itanA vizeSa samajhe ki asaMkhyAta anya nAmavAle asaMkhya dvIpa-samudra jaba vyatIta hoM taba dUsarA jambU, dUsarA dhAtakI aura dUsarA lavaNa AtA hai arthAt ye samAna nAmavAle dvIpa athavA samudra sAtha-sAtha hI hote nahIM haiM, parantu asaMkhyAta asaMkhyAta dvIpa-samudroMke antara para hote haiN| isa taraha sarva 16"dvIpAdi ke liye soceM / dvIpasamudroMkI vyavasthAmeM vizeSatAzrI 'jIvasamAsa' vRttimeM to aisA batAyA hai ki-rucakadvIpa takake dvIpa-samudra to Upara jo krama kahA usI kramake anusAra hI hai| parantu tatpazcAt asaMkhya dvIpa-samudra vyatIta hone para bhujagadvIpa AtA hai, usake bAda asaMkhya dvIpa-samudra vyatIta honeke bAda kuzadvIpa AtA hai, tatpazcAt asaMkhyAta dvIpa-samudroMkA ullaMghana karane para krauMcadvIpa AtA hai, usake bAda asaMkhya dvIpoMkA ullaMghana karane para aneka prakArake jo AbharaNa-AbhUSaNa haiM unameMse kisI bhI eka AbhUSaNake nAmavAlA dvIpa AtA hai, tatpazcAt asaMkhya dvIpa-samudroMkA ullaMghana honepara aneka prakArake vastroM se kisI eka vastrake nAmavAlA dvIpa AtA hai| isa taraha asaMkhya-asaMkhya dvIpa-samudroMkA ullaMghana honepara 'AbharaNavasthagandhe' isa gAthAmeM jo jo nAma diye haiM, una una nAmoMvAle aneka prakAromeMse anukramase koI bhI eka dvIpa AtA hai| yahA~ yaha zaMkA hogI ki-jaba asaMkhya-asaMkhya dvIpa-samudroMke antara para AbharaNa-vastragandha Adi nAmavAle dvIpa-samudra haiM to bicameM jo asaMkhya asaMkhya dvIpa-samudra haiM ve kisa nAmake haiM ? usa zaMkAke samAdhAnameM samajhanA cAhie ki-bicameM vartita ve asaMkhya dvIpasamudra zaMkha-dhvaja-svastika ityAdi zubha nAmavAle hI haiN| yahA~ tAtparya itanA hI hai ki bicameM asaMkhya dvIpa-samudra cAhe kisI bhI nAmakA ho ( usakA yahA~ prayojana nahIM hai) parantu asaMkhya asaMkhya dvIpa-samudroMke antara para 'AbharaNa-vattha-gandha' ityAdi gAthAmeM kathita nAmavAle dvIpa anukramase Ane cAhie / sAtha hI prastuta granthake hisAbase 'rucakadvIpa' terahavA~ AtA hai| jaba ki zrI anuyogadvAra sUtrake hisAbase 'rucakadvIpa' gyArahavA~ hai / .. 167. jambUdvIpalavagAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH [ tattvArtha-aH 3] Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BEReKIRROR RSHASTRASHISHA 150 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI SHASTRIKA ISRAERISPENS // tirchAlokavarti kramazaH dvIpa-samudra sthApanA // 1. jambUdvIpa. 2. lavaNasamudra. 3. dhAtakIkhaMDa. 4. kAlodadhisamudra, 5. puSkarayaradvIpa. manuSyakSetrake bAhara6. puSkaravarasamudra. 7. vAruNIvaradvIpa. 8. vAruNIvarasamudra. 9. kSIravaradvIpa. 10. kSIravarasamudra. 11. ghRtavaradvIpa. 12. ghRtavarasamudra. 13. ijhuvaradvIpa. 14. inudarasamudra. 15. nandIzvaradvIpa. 16. nandIzvarasamudra............aba yahA~se tripratyavatAra dvIpa-samudra zuru hote haiN| 17. aruNadvIpa. 18. aruNasamudra. 19. aruNavaradvIpa. 20. aruNavarasamudra. 21. aruNavarAvabhAsadvIpa 22. aruNavarAvabhAsasamudra. 23. kuMDaladvIpa 24. kuMDalasamudra. 25. kuMDalavaradvIpa. 26. kuMDalavarasamudra. 27. kuMDalavarAva bhAsa dvIpa. 28. kuMDalavarAvabhAsasamudra. 29. aruNopapAtadvIpa. 30. aruNopapAtasamudra. 31. aruNopapAtavaradvIpa. 32. aruNopapAtavarasamudra. 33. aruNopapAtavarAvabhAsadvIpa. 34. aruNopapAtavarAvabhAsasamudra. . 35. zaMkhadvIpa. 36. zaMkhasamudra. 37. zaMkhavaradvIpa. 38. zaMkhavarasamudra. 39. zaMkhavarAvabhAsadvIpa. 40. zaMkhavarAvabhAsasamudra 41. rUcakadvIpa. 42. rUcakasamudra. 43. rUcakavaradvIpa. 44. rUcakavarasamudra. 45. rUcakavarAvabhAsadvIpa. 46. rUcakavarAvabhAsamudra. 47. bhujagadvIpa. 48. bhujagasamudra. 49. bhujagavaradvIpa. 50. bhujagavarasamudra. 51. bhujagavarAvabhAsadvIpa. 52. bhujagavarAvabhAsasamudra. 53. kuzadvIpa. 54. kuzasamudra. 55. kuzavaradvIpa. 56. kuzavarasamudra. 57. kuzavarAvabhAsadvIpa. 58. kuzavarAvabhAsasamudraH 59. krauMcadvIpa. 60. krauMcasamudra. 61. krauMcavaradvIpa. 62. krauMcavarasamudra. 63. krauMcavarAvabhAsadvIpa. 64. krauMcavarAvabhAsasamudra. 13. [ gAthA 72-75 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMgA " . tirchAlokavarti kramazaH dvIpa-samudra sthApanA ] jambU , jambU" jambU . punaH -yahA~se pratyeka zubha vastuke nAmavAle sarva tripratyavatArI asaMkhyAtA dvIpa-samudra, tathA pratyeka nAmavAle dvIpa-samudra antara-antarase asaMkhyAta Ae haiM; jaise kimUladvIpa. mUlasamudra. mUlavaradrIpa. mUlavarasamudra. mUlavarAvabhAsadvIpa. mUlavarAvabhAsasamudra. __hAra" hAra , hAra, hAra, ' hAra , . hAra gaMgA ,, gaMgA, gaMgA ,, gaMgA , . gaMgA ,, meru, jambU - - - - - - - - - - - - - - - - -a-saM-khya-drI-pa-sa-mu-dro- - - - isa taraha yahA~ asaMkhyAta dvIpa-samudra Ae haiN| unameM sabase antima tripratyavatAra sUrya nAmakA dvIpa-samudra AyA hai / yathAasaMkhyAtavA~-sUryadvIpa. sUryasamudra. sUryavaradvIpa. sUryavarasamudra. sUryavarAvabhAsadvIpa. sUryavarAvabhAsasamudra. iti tripratpavatArAH dvIpasamudrAH samAptAH // - aba yahA~ antima pratyeka nAmavAle pAMca dvIpa-samudra, ve ye 1. devadvIpa-devasamudra. 2. nAgadvIpa-nAgasamudra. 3. yakSadvIpa-yakSasamudra. 4. bhUtadvIpa-bhUtasamudra, antima 5. svayaMbhUramaNadvIpa aura svayaMbhUramaNasamudra. " HSSEEKER samudra sthApanA yantraM // sesara Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 72-77 _isa taraha kathita tripratyavatAra dvIpa-samudroMko sUryavarAvabhAsa samudra taka jAneM, tatpazcAt 1. devadvIpa, 2. nAgadvIpa; 3. yakSadvIpa, 4. bhUtadvIpa, 5. svayaMbhUramaNadvIpa ( antarAlameM unhIM nAmavAle samudra samajha leM) isa prakAra 16pAMca dvIpa-samudra haiN| ye dvIpa-samudra tripratyavatAra nahIM haiM tathA ina nAmavAle dvIpa-samudra asaMkhyAta bhI nahIM haiM, itanA hI nahIM lekina asaMkhyAta dvIpa-samudroMmeM ina nAmake dUsare dvIpa yA samudra bhI nahIM haiN| isakI yaha vizeSatA hai| antima svayaMbhUramaNadvIpake pazcAt usa nAmadhArI svayaMbhUramaNasamudra AyA hai| isa samudrakI jagatI ke bAda jisakA anta nahIM hai aisA aloka AyA hai| isa taraha sarva dvIpa-samudroMkA svarUpa btaayaa| vizeSa -- zrI dIvasAgarapannati' Adise jAna leN| [72-73-74-75 ] avataraNa-aba sakala dvIpa-samudrAdhikArakI prazasti taka pahuMce hue granthakAra maharSi pratyeka samudravartI jala kaise svAdavAlA hai ? tathA usameM rahe matsyAdikakA pramANa kitanA hai ? . yaha batAte haiM vArUNivara khIravaro-ghayavara lavaNo ya huMti minnarasA / kAlo ya pukkharodahi, sayaMbhUramaNo ya udagarasA / / 76 // ikkhurasa sesajalahi, lavaNe kAloe carimi bhumcchaa| paNa-saga-dasajoyaNasaya-taNu kamA thova sesesu / / 77 / / gAthArtha-vizeSArthavat // 76-77 / / vizeSArtha-pahalA lavaNasamudra, cauthA vArUNIvara samudra, pA~cavA~ khIravara samudra aura . chaThA ghRtavara, itane samudrokA pAnI apane apane nAmoMke anusAra guNavAle-arthAt bhinna bhinna rasavAle haiM arthAt lavaNa-khArA ataH khArApAnIvAlA vaha lavaNa smudr| vAruNIvara madirA zreSTha arthAt zreSTha madirA 160(zarAba) samAna jala hai, jisameM vaha khIravara 17deg zreSTha 168. ' deve nAge jakkhe, bhUe ya sayaMbhUramaNe ya / ikkike ceva mANiyavve, tipaDo ArayA nasthi // 1 // ' [devendra0 nara0 pra0 ] 169. candrahAsAdi uttama madirAvAlA parantu yahA~kI taraha badabU phailAte badabUdAra zarAba jaisA nhiiN| 170. yaha jala dUdha tulya hai lekina dUdhake samAna nahI hai, dUdha jaisA. zveta varNavAlA hai / cAra sera dUdhameMse tIna sera jalAkara, sera dUdha zeSa rakhakara usameM zarkarA DAlakara pInese jaisI miThAsa labhya ho vaisI miThAsavAlA yaha pAnI hai / tathA cakravartI jaisekI gAyake dUdhase bhI adhika miThAsavAlA, yaha pAnI pInevAleko lagatA hai / tathApi isa dUdhase dUdhapAka Adi nahIM hotA / isa samudrake uttama jalako indrAdika deva parama tAraka -devAdhidevoMke janmakalyANaka prasaMga para abhiSekameM upayoga lete haiM / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha samudrajalakA vividha prakAra ] gAthA 76-77 [ 153 dUdha jaise svAdavAlA pAnI jisameM hai vaha aura dhRtavara-uttama 171ghIke samAna svAdavAlA jala jisameM hotA hai vaha / dUsarA kAlodadhi, tIsarA puSkaravara aura carima arthAt aMtima svayaMbhUramaNa ye tInoM samudra prAkRtika 172jala jaise svAdavAle haiM aura zeSa samagra (asaMkhyAta) samudrasvAbhAvika 173ikSu = Ikhake rasake samAna AsvAdavAle haiN| ___ ina sarva samudroMmeMse lavaNasamudrameM utsedhAMgulake mApase 500 yojanake, dUsare kAlodadhi samudrameM 700 yojanake aura aMtima svayaMbhUramaNasamudrameM 1000 yojanake utkRSTa pramANavAle vhela-matsya (magaramaccha ) Adi hote haiN| usake atirikta zeSa samudroMmeM ukta pramANase kramazaH nyUna aura bhinna bhinna pramANavAle matsyAdi hote haiN| Upara kathita tInoM samudroMmeM vizeSataH bahuta matsya hote haiM, jabaki anya samudroMmeM alpa hote haiN| vizeSameM lavaNasamudrameM sAta lAkha kulakoTi matsya, kAlodadhimeM nau lAkha kulakoTi aura svayaMbhUramaNasamuMdrameM sADhe bAraha lAkha kulakoTi matsya hote haiM / sarvasamudrAzrayI jalasvAda tathA matsya pramANakA yaMtra / nAma jalasvAda matsya pramANa lavaNa saMmudrakA lavaNa (khArA) pAnI hai 500 yojana utkRSTa kAlodadhi , megha jalavat 700 yo. " puSkaravara , choTe choTe pramANavAle vAruNivara ,, madirAke samAna kSIravara , dUdhake samAna ghRtavara . " gAyake ghRtake samAna asaMkhyAta, sarva ikSu rasake samAna alaga alaga , svayaMbhUramaNa , barasAtake vArivat | 1000 yo. utkRSTa ,, . 171. yaha pAnI pIke tulya arthAt ghI nahIM paraMtu usake jaise svAdavAlA hotA hai, kyoMki ghI jaisA hotA to usase pUrI Adi talI jA sakatI hai, paraMtu vaisA banatA nahIM / __ 172. atizaya nirmala, suMdara aura halkA (AhAra zIghra pacAve vaisA) aura amRta jaisI miThAsavAlA pAnI samajheM / 173. yaha pAnI Ikhake rasa jaisA svAdavAlA, paraMtu IkhakA rasa na samajheM / yaha pAnI caturjAtaka (taja, ilAyacI, kesara aura kAlImirca) vastuko, cAra sera Ikhake rasameM DAlakara ubAlate ubAlate tIna sera jala jAne para eka sera zeSa rahane para use pInese, usameM jisa prakArakI miThAsakA anubhava prApta ho, usase adhika miThAsa ina sarva samudroMke jalakI jAneM / bR. saM. 20 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 76-77 __ pratyeka dvIpa-samudra vajramaya jagatIse lapeTe hue haiM, jisa taraha nagarake rakSaNArtha kilA hotA hai, usI taraha yaha jagatI mUlameM bAraha yojana, madhyabhAgameM ATha yojana aura zikhara para cAra yojana caur3I hotI hai tathA kula vanaratnase zobhita yaha jagatI ATha yojana U~cI hotI hai| isa jagatI para aneka prakArake vividha varNamaya ratnoMse suzobhita padmavara nAmakI vedikA hai / yaha vedikA do kosa U~cI aura 500 dhanuSa vistAravAlI hai / isa vedikAkI donoM bAjU para uttama prakArake bhinna bhinna prakArake vRkSoMvAle, aneka prakArase suzobhita zreSTha vana Ae haiM / ina vanakhaMDoMmeM vyantara deva-deviyA~ aneka prakArakI krIDAe~ karate haiN| - isa jagatIke madhyabhAgameM cAroM ora ghUmatA huA ukta vedikAke pramANavAlA gavAkSakaTaka (jharokhA) AyA hai| isa kaTakameM vyantara deva-deviyA~ samudrakI lIlA-sundara laharoMko anubhUta karake, vividha prakArakI hAsyAdi krIDAe~ karate haiM aura aneka prakArake sukhoMkA anubhava karate haiM / [76-77] // dUsare bhavanadvArameM dvIpa samudrAdhikAra pUrNa huA // Pancarcancercencancercaxcercareerrang // dvopa-samudrAdhikAre tRtIyaM laghu pariziSTam naM-3 // Searanewwermewo jainadRSTise jvAra-bhATAkA kAraNa tirchAlokavartI asaMkhyAta dvIpa-samudroMmeMse sirpha eka lavaNasamudra meM hI jvAra-bhATAkA prasaMga milatA hai / hama eka lAkha yojanake bane jaMbUdvIpameM Ae hue choTese bharatakSetrameM rahate haiM / isa bharatakSetrakI ( uttara dizAke sivA ) tInoM dizAoM meM lavaNasamudra honese isa bharatakSetravartI mAnavoMko lavaNasamudra meM hote jvAra-bhATAke prasaMga vizeSa rUpameM dekhane meM Ate haiM / lavaNasamudra jaMbUdvIpakI cAroM bAjuoMse pariveSTita valayAkArameM AyA hai aura usakA cakravAla-eka bAjUkA (caur3AI) viSkaMbha do lAkha yojana pramANa hai / isa samudra meM eka hajAra yojanake vistAravAlI aura samabhUtalAkI samasatahase solaha hajAra yojana aura samudratalase satraha hajAra yojana U~cI jalavRddhi hotI hai / isa jalavRddhike nIce cAroM dizAoM meM eka eka baDe pAtAlakalaza Aye haiM / ye kalaza baDe ghaTake AkAra ke samAna aura vajraratnake haiM / isake ThIkarekI moTAI eka hajAra yojanakI, nIcese dasa hajAra yojana cauDe aura utane hI cauDe UrdhvasthAnameM bhI arthAt dasa hajAra yojana cauDe mukhavAle, Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatI-oTakA kAraNa kyA hai ? ] gAthA 76-77 [ 155 madhyabhAgameM cauDAImeM eka lAkha yojana bhUmimeM gae hue haiM, jisase samabhUmikI samasatahase eka lAkha yojana uparAMta eka hajAra yojana pramANa pUrNa hone para nIceke kalazakA talavA AtA hai / aura Uparase cAroM kalaza samasatahameM rahate haiN| __pUrva dizAke kalazakA nAma 'vaDavAmukha' dakSiNa dizAkA 'keyUpa' pazcima dizAkA 'yUpa' aura uttara dizAkA 'Izvara' isa taraha mahAkalaza Ae haiM / eka kalazase dUsare kalazakA aMtara 219265 yojana hai / aura usa haraeka aMtarakI caur3AI dasa hajAra yojana vistAravAlI hai / isa vistArameM laghupAtAlakalazoMkI nau paMktiyA~ samA jAtI hai| (citra dekhanese vizeSa khayAla AegA) ina navoM paMktiyoM ke milakara eka kalazake AMtareke 1971 laghupAtAlakalaza haiM, isa taraha cAroM kalazake AMtarekI navoM paMktiyoMke kula 7884 laghupAtAlakalaza Ae haiM / pratyeka kalaza para Adhe palyopamake AyuSyavAle adhipati deva hote haiM / ye laghupAtAlakalaza baDe cAra kalazoMkI apekSAse pramANameM unase sauveM bhAgake jAneM / ye kalaza sacitta pRthvIke vanaratnamaya haiN| ina cAroM mahApAtAlakalazoM para anukramase eka palyopamake AyuSyavAle kAla-mahAkAlavelaMba-prabhaMjana-ye cAroM deva adhipatike rUpameM haiN| ina cAroM mahAkalazoMkI eka lAkha yojanakI gaharAIko tIna bhAgoM meM bA~Tanese 333333 yojana pratyeka bhAgameM prApta hotA hai| unameM prathama bhAgake 333333 bhAgameM kevala vAyu bharA hai, madhyake 333333 bhAgameM vAyu aura jala donoM hote haiM; aura Uparake 333333 bhAgameM kevala jala hotA hai / (laghu kalazoMmeM bhI yahI krama samajhe, parantu pramANa kama samajheM / ) _ aba nIceke donoM bhAgameM vAyu honeke kAraNa vAyuke svabhAvake anusAra-kudaratI taura para hI unameM teja havA calatI hai aura vaha vAyu atyanta kSubdha hotA hai / kSubdha honeke kAraNa agala-bagala nikalanekA mArga bhI cAhie aura mArga to hai nahIM, ataH vAyu U~cA uchalatA hai / (jaise manuSyoMke udara meM rahA zvAsocchvAsa-prANavAyu svAbhAvika Urdhva hokara ucchvAsarUpameM bAhara nikalatA hai vaise|) bAhara nikalane cAhatA aisA vAyu nIcese uchalatA huA tIsare bhAgameM rahe jalako aura paraMparAse kalazake Uparake jalako uchAlatA hai, jisase samudragata 16000 yojanakI zikhArUpameM rahA U~cA jala vaha bhI zikhAke aMtase Upara do kosa taka vRddhi pAtA hai / yaha jalavRddhi kudaratI taura para aura velaMdharanAgakumAra devoMke 174 tInoM dizAvartI prayatnase tInoM bAjU para aura samudra ke bAharakI pracaMDa havAse Age bar3hanese ruka jAtI hai kyoMki ve deva baDe kalache ( karachula )se Age bar3hate jalako rokate jAte haiM / aisA nahIM hotA to usa samudravelakI vRddhi aneka nagaroMko eka hI thapeDe meM 174. isa jalvRddhiko rokanevAle nAgakumAra nikAyake 174000 deva hote haiM / zrI saMghake prabala punyodayase hI aura tathAvidha jagat svabhAvase hI jalavRddhi vRddhi pAnese ruka jAtI hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 76-77 jalamaya banA detI / paraMtu samudra maryAdAkA ullaMghana karatA hI nahIM hai, jisase nagarAdi sthala vagairaha jalamaya nahIM ho sakate, yaha usakA anAdisiddha svabhAva hai / isa kalazakA vAyu jaba zAnta hotA hai taba jalavRddhi aura dUravartI gayA chichalA (uchalA) jala, kramazaH ghaTatA huA svasthAna para A jAtA hai / yaha jalavRddhi hararoja dinameM do bAra hotI hai, usameM bhI anukramase aSTamI-caturdazI aura pUrNimA Adi dinoM meM to vaha vAyu svAbhAvikarUpase atyanta-vizeSa kSubdha hotA hai, ataH jalavRddhi una dinoMmeM bahuta prabala hotI hai / isa taraha pAtAlakalazameM rahe vAyuke kSobhase solaha hajAra yojana U~cI lavaNasamudrakI jalazikhAke Upara do kosa U~cI jalakI velakA bar3hanA aura usake pariNAmasvarUpa lavaNasamudrake haraeka vibhAgameM taraMgoM-laharoMke sAtha pAnIkA jaMbUdhAtakIkI jagatIkI ora bar3hanA 'jvAra' kahA jAtA hai aura usake zAMta hone para 'bhATA' 175kahA jAtA hai| .. prazna-lavaNasamudra meM hote jvAra-bhATAke sAtha yahA~ ke samudrakA kyA sambandha hai ? uttara-yahA~ jo samudra hama dekhate haiM use hama apanI sthUla dRSTise eka athAha samudra jarura kaha sakate haiM lekina lavaNasamudrakI apekSAse bar3A dikhAI denevAlA yaha samudra to eka khADI mAtra hai / kyoMki yaha samudra usI lavaNasamudrakI hI nahara rUpameM AyA hai, aisA nIcekI hakIkata sAbita karatI hai / asaMkhya varSa pahale ho gae sagara nAmake cakravartIne saurASTra (kAThiyAvAra )meM vartita zrI zaQjayaparvata para rahe maNiratnamaya jinabiboMkA-kalikAlake jIvoMkI bar3hatI huI lobhavRttike kAraNa-rakSaNa karaneke lie isa zAzvata aura mahApavitra pahAr3akI cAroM ora maiM samudra rakkhU / jisase ina ratnamayabiMboMkA bhaviSyameM lobhAsakta honevAle paMcamakAlake jIvoMse rakSaNa mila sake, isI bhAvanAse lavaNasamudrake adhiSThAyaka susthita devakA ArAdhana karake, lavaNasamudrake jalako za-jayaparvatakI cAroM ora rakhaneke lie usa devase pharamAna kiyA, AjJAvaza hue devane jaMbUdvIpake pazcimadvArase lavaNasamudrakA jala ghumAyA, aura TheTha hAlameM zatrujaya-pAlItAnAke pAsa Ae tAladhvaja parvata (gA~va-talAjA) taka lAe, itane meM indramahArAjane bharatameM vartita bhAvoMkA nirIkSaNa karanekA upayoga rakkhA, ise rakhate hI isa anicchanIya ghaTanAko dekhakara turanta hI svargameMse pRthvI para Akara usa cakravartIko uddezya kahA, ki he sagara ! kalikAlameM honevAle jIvoMke lie zrIsiddhAcalatIrtha isa saMsArasamudrameMse __175. yadi kevala candrakalAkI hAni-vRddhi ke lie hI jvAra-bhATA hotA ho to candrakalAse bilakula rahita amAvasakI rAtriko jvArakA prabhANa kyoM adhika hotA hai ? aura akSayatRtIyA Adi jvArake dinoMmeM candrakalAkI vRddhikA kAraNa kahA~ rahA ? aura dinameM bhI jvAra-bhATA hotA hai to usa samaya candrakalA to dIkhatI hI nahIM hai to usakA kyA kAraNa ? Adi vicAraNIya hai / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtadvIpakA maMtavya aura usakA nirasana ] gAthA 76-77 [157 chUTanekA anamola kAraNa hai / yadi kalikAlake jIva isa tIrthake darzana nahIM kara pAe~ge to unheM mokSa pAnekA dUsarA prabala sAdhana kyA? yaha zatrujaya parvata to anaMtA siddhajIvoMkA sthAna honese isakI raje raja bhI pavitra hai / hama bhI bolate haiM ki 'kaMkaDa kaMkaDa anaMtA siddhyaa|' isa parvatako sparza karanevAle kisI bhI jIvamAtrako avazya 'bhavya 'kahA hai / (mokSa prApta karanekI yogyatA vAle) sarva parvatoM meM yaha pahADa pavitra hai| isake vimalAcala, zatrujaya, siddhakSetra ityAdi aneka nAma haiM, isalie yadi isa tIrthakI cAroM ora samudra rakkhA jAegA to aise prabala AlaMbanake binA kalikAlake bhavyAtmAoMkI kyA dazA hogI? ___ isa taraha unake samakSa sarva mAhAtmyakA varNana karate hI turaMta usa samudrako zatrujayakI cAroM ora rakhanese ruka jAte haiM, aura ataH aba bhI dekha sakate haiM ki vaha samudra talAjA taka AyA hai aura mAno vahA~se lauTa gayA ho aisA lagatA hai / vahA~ sAmane kinArA bhI dIkhatA hai| [vizeSa jAnakArIke lie dekhie : zatrujayamAhAtmya-sarga 8 ] yaha AyA huA samudra jise hama dekhate haiM usake vibhAgoMkA paricaya ho sake isalie una una sthAnoMkI apekSAse janatAne aneka nAma bhI rakkhe haiM / isa taraha isa dRzyamAna samudrakA saMbaMdha lavaNasamudrake sAtha honese aisI mahAna jalavRddhikA jala sarvatra asara karatA ho usameM socane jaisA rahatA nahIM hai / ye pAtAlakalaza anya kisI samudrameM nahIM haiM / jisase lavaNasamudrake sivA anya samudroMmeM jvAra-bhATA bhI nahIM hai / ___ti lokavI asaMkhyAta dvIpa-samudra Ae haiM / anya darzanakAra sAta dvIpa (aura sAta) samudra mAnate haiM, aisA mAnanekA kyA kAraNa huA yaha Age batAyA hai, paraMtu yahA~ itanA batAnA jarUrI hai ki-sarvajJa bhagavaMta kadApi anyathA bolate hI nahIM haiM / jinhoMne rAgadveSakA nirmUla kSaya karaneke bAda hI, jo vacanoccAra kiyA ho vaha sarvathA satya hI hotA hai, kyoMki asatya bolaneke kAraNoM kA unhoMne sarvathA kSaya kiyA hai, una sarvajJa prabhuke vacanameM saMzayako to sthAna hI nahIM hotA / jinhoMne alpabuddhi yA alpajJAnase jisa jisa vastuko jitane rUpameM dekhI utanI kahI, ataH vaha vastu utanI hI hai aisA kaise kahA jAe ? sAta dvIpakA mantavya ___ ina sAta dvIpa-samudroMkI prarUpaNA bhagavAna mahAvIra mahArAjake samakAlIna zivanAmA rAjarSise calI AtI dIkhatI hai / usa rAjarSiko ugra tapasyA tapate tapate alpapramANakA vibhaMgajJAna huA / usa jJAnase yAvat sAta dvIpa-samudra to ve dekha sake / paraMtu Age dekhanekI zakti jitanA jJAna nahIM honese na dekha sake, ataH usa rAjarSi ne 'sAta dvIpasamudra hI mAtra lokameM haiM,' aisI prarUpaNA sarvatra phailAI / loga to bher3iyAdhasAna jaise haiM Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 76-77. ataH yaha hakIkata vyApaka ho gaI / yaha bAta bhagavAna mahAvIra mahArAjane jAnI aura sarvajJa bhagavantane usa vastukA ghaTasphoTa kiyaa| yaha bAta karNopakarNa zivarAjarSi ne bhI jaanii| unhoMne bhI bhagavAnake samIpa Akara kucha 17prazna kiye / aMtameM unako samAdhAna huA aura apaneko huI isa zaMkAke nivAraNa karanevAle una paramakAruNika paramAtmA 17"mahAvIradevake prati paramabhakti bhI jAgRta huI / bhAvanA bhAvate unhoMne bhI usa vastuko dekha sakaneko samartha aisA kevalajJAna prApta kiyA jisase svazaMkA bhI dUra huii| paraMtu pUrva prasarI huI bAta prabala svarUpameM phailI thI ataH vaha pravAha aba taka calA AyA hai / isa bAtako mAnya rakhanevAle kSaNabhara soce ki jaba taka usa rAjarSiko jJAna nahIM huA thA aura dvIpa-samudrakI prarUpaNA nahIM kI thI taba dvIpa-samudra ke bAremeM ve kyA mAnate hoMge? are ! vartamAna udAharaNa soce ki, jaba kolaMbasane amerikA khaNDa nahIM DhU~DhA thA, taba taka pRthvIke bAre meM kyA . . mAnate the ? jyoM jyoM saMzodhanakAryakA vikAsa hotA gayA tyoM tyoM ve Age bar3hate gae aura kucha sAla pahale pAzcAtyoMne amerikAse bhI 178AgekI bhUmikA saMzodhana kiyA hai aura aba bhI saMzodhana kara rahe haiN| vaise yahA~ bhI jitane jitane paimAne meM jJAnazaktike vikAsakI vRddhi hotI hai utane utane paimAnemeM atIndriya vastue~ bhI avazya AtmasAkSAt hotI jAtI hai, ataH vastukA abhAva to nahIM hI kaha sakate / atIndriya vastuko agara. zraddhAgamya na mAnI jAe aura usake lie yadvAtadvA dalIleM peza kI jAe~ to kaise calegA? dRSTise na dikhAI detI aisI bahuta-sI bAteM jaise dUsaroMke kahanepara mAna hI lete haiM / vaise hameM AtmapratyakSa jJAna na honese haraeka vastu hameM AtmapratyakSa nahIM hotI, usa vakta jinheM AtmapratyakSa huI ho to unake kahanese hameM use mAnya rakhanI hI par3atI hai / atIndriya aisI vastue~ bhI zraddhAse aura yuktise mAnya na rakheM to parabhavake bAremeM bhI zaMkA utpanna hogI aura nAstika vAdiyoMke matako mAnanA paDegA / jaina siddhAntakAroMne bAlajIvoMke hitArthe AzcaryarUpa aise padArtha bhI yukti-zraddhAgamya ho sake isalie anekAneka yuktiyAM dI haiM, paraMtu jo padArtha yuktise bhI samajhAye na jA sake aise hoM vahA~ 'zraddhA' hI pramANa hai / ataH hI kSetrasamAsake kartA kahate haiM ki 'sesANa dIvANa tahodahINaM, viAravitthAramaNorapAram / sayA suyAo paribhAvayaMtu, sarvapi samvannumaikkacittA // 1 // ' artha-'zeSa dvIpa-samudroMkI buddhise gamya na ho aisI apAra vicAraNAke sarva svarUpako 176. dekhie bhagavatIsUtra za. 11. u. 9 177. zivarAjaRSi viparyaya dekhato re, dvIpa sAgara sAta sAta re, vIrapasAye doSa vibhaMga gayo re, prakaTa huo avadhiguNa vilyAta re! 178. nyujhIlainDa deza / [jJAna paM0. devavaMdA ! Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrya-candra sambandhameM samaja ] gAthA 76-77 [ 159 sarvajJake matase ekacitta hokara zrutake anusAra soceN'| isa kathanameM gaMbhIra uddezya samAviSTa hai / maharSi ne hameM saMkSiptameM samajhA diyA ki-agara AgamapramANa yA sarvajJapramANa vastuoM para zraddhA nahIM rakheMge, to samagra caudaha rAjalokakA svarUpa aisA AzcaryakAraka hai ki jo svarUpa anya kisI bhI darzanameM kisI bhI sthAna para nahIM hai, mAtra jaina darzanameM hI hai; (kyoMki yaha sarvajJa bhagavaMtakA kathana hai|) phira to una para zraddhA hI nahIM rahegI, kyoMki jahA~ yuktiyA~ kAma nahIM AtIM aise atIndriya padArthoko yuktise kaise samajhAe jAe~ ? aura apanI buddhikI maryAdA kitanI ? kUpa-maMDUka jitanI, aura jJAnIke jJAnakI agAdhatA kitanI ? gA~voMke grAmINa laMdana, perIsa, nyUyorka jaise zaharoMkI mahAnatA aura suramyatAko grAmya dRSTise samajha bhI kyA sake ? atIndriya padArthoMkI zraddhAke lie 'naMdIvRtti meM zrImAn malayagirijI mahArAjane bhI kahA hai ki aMtIndriye ca saMsAre, pramANaM na pravartate' ___ isa bacanakA anusaraNa karake he bhavya AtmAe~ ! Apa bhI sarvajJabhASita vacanameM zraddhAlu hoM; jisa zraddhAko pAkara, paraMpara karmakSaya karate karate kevalajJAna prApta karake, svataH sarvajJatA prApta karake, sarva vastuoMko AtmasAkSAt karanevAle ho sakoM / vizeSataH ina asaMkhyAta dvIpa-samudroMkI ratnamaya jagatIoMkA pramANa eka samAna honese devoMko arthavA vaise viziSTajJAniyoMko vaha kitanA Azcaryajanaka lagatA hogA ! isa prakAra tIsarA pariziSTa pUrNa huA // DOR preocacracacavacaco.cacare sarvadvIpasamudrAyAzrayI candra-sUryasaMkhyAkaraNa hai tathA antaravicAra / Scemencemen e miercenrama . avataraNa-pahale asaMkhyAta dvIpa-samudrakA varNana karaneke bAda punaH jyotiSI nikAyakA viSaya grahaNa karate hue prathama manuSyakSetrameM kitane candra-sUrya hote haiM ? yaha batAnese pahale asaMkhya dvIpa-samudroMmeMse, kaunase dvIpa-samudra meM kitane-kitane candra-sUrya hote haiM ? isake lie do gAthAoM dvArA 'karaNa' upAya batAte haiM / ... isa viSayameM tIna mata pravartita haiN| unameM granthakAra maharSi prathama apanA mata batAte haiM ki Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 78-79 17do sasi do ravi paDhame, duguNA lavaNammi dhAyaIsaMDe / bArasa sasi bArasa ravi, tappabhii nidiTTha sasi-raviNo / / 78 / / tiguNA pubillajuyA, aNaMtarANaMtaraMmi khittammi / kAloe bAyAlA, visattari pukkharaddhammi // 79 // gAthArtha-pahale jambUdvIpameM do candra aura do sUrya hote haiM, dUsare lavaNasamudra meM cAra candra aura cAra sUrya, dhAtakI khaNDameM bAraha candra aura bAraha sUrya hote haiN| isa dhAtakIkhaNDake candra-sUryakI saMkhyAko tIna gunI karanese jo saMkhyA Ave usa saMkhyA meM pahaleke dvIpa-samudroMke candra-sUryoMkI saMkhyAko (arthAt jambU aura lavaNake kula milAkara chaH cha: candra-sUryakI saMkhyAko) jor3anese bayAlIsa candra-sUrya kAlodadhi-samudra meM haiM / isa. udbhuta saMkhyAko trigunI karake pUrvake dvIpa-samudragata sUrya-candroMkI saMkhyAko jor3anese jo saMkhyA prApta ho usakA AdhA karanese ardha puSkaravara dvIpameM 72-72kI candra-sUryoMkI saMkhyA hotI hai / / / 78-79 // vizeSArtha-pahale jambUdvIpameM do candra aura do sUrya haiM, unameM divasa rAtriko utpanna karanevAle do sUrya haiM aura tithiyoMko utpanna karanevAle do candra haiM / isa jaMbUdvIpameM jyotiSIke vimAna candra aura sUrya saMbaMdhI hI haiM aisA nahIM hai paraMtu pratyeka candrake parivAra rUpa 88 grahoMke, 28 nakSatroMke aura 66975 koDAkoDI tAroM ke vimAna bhI haiM aura ve ratnaprabhAgata samabhUtalA pRthvIse 790 yojana jAneke bAda zurU hote haiM aura 110 yojanameM samApta hote haiM / aDhAIdvIpavartI manuSyakSetrameM kRtrima nahIM paraMtu svabhAvasiddha ye jyotiSI vimAna, anAdikAlase acala aise merUparvatakI cAroM ora parimaMDalAkAra gatise (valayAkArameM ) paribhramaNa karate, svaprakAzita kSetroMmeM dina aura rAtriyoMke vibhAga karate haiM, itanA hI nahIM kintu aDhAIdvIparUpa isa manuSyakSetrameM anantasamayAtmaka jo kAladravya hai / vaha isa sUryacandrakI paribhramaNarUpa kriyAse hI vyakta hotA hai aura vartanAdi anya dravyoMke pariNAmakI apekSAse rahita jo addhAkAla hai vaha bhI isa manuSyakSetrameM hI vartita hai / 80 179. tulanA kareM-'dhAyaisaMDappabhii, uddiTThA tiguNiyA bhave caMdA / AillacaMda sahiyA, te Tuti aNaMtaraM parato // 1 // AIccANaMpi bhave, eseva vihI aNeNa kAyavo / dIvesu samuddesu ya, emeva paraMparaM jANa // 2 // ' 18.. dekhie- sUrakiriyAvisiTTho, godohAikiriyAsu niravekkho / addhAkAlo bhannai, samayakhettammi samayAi // 1 // ' [ vizeSAvazyaka bhASya ] Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrya-candra sambandhameM samaja ] gAthA 78-79 [ 161 sAtha hI samagra manuSyakSetrameM samaya-AvalikA-muhUrta-divasa-mAsa-saMvatsarAdi sarva kAlako karanevAlA mukhyarUpase carasUrya ( kI gatikriyA) hI hai, aura usa cara sUryakI gatise utpanna hote kAlakI apekSA rakhakara jJAnI maharSiyoMne manuSyakSetrakA samayakSetra aisA dUsarA nAma bhI diyA hai / vizeSataH yaha samaya-AvalikAdi sarva vyAvahArika kAla isa manuSyakSetrameM hI hai| aDhAIdvIpa bAharake dvIpasamudroMmeM yaha vyAvahArika kAla vartita nahIM hai, paraMtu vaha aDhAIdvIpake bAharake kSetroM meM kisI bhI sthAna para paMcAstikAyake paryAyarUpa pAriNAmika kAla (kAlANudravya) to hai hii| __Uparake lekhanase kadAcit kisIko zaMkA honekA saMbhava hai ki jaba vyAvahArika kAla aDhAIdvIpa bAharakA nahIM hai to usa aDhAIdvIpake bAhara rahanevAle tiryaMcoMkA aura devanArakoMkA AyuSya Adi sthitikAlakA pramANa jina siddhAntoMmeM AtA hai vaha pramANa kisa kAlakI apekSAse samajhe ? isa zaMkAke samAdhAnameM samajhanA ki 'cakrakIlikA' nyAyase samayakSetrameM rahe hue vyAvahArika kAla dravyase usa usa vastukA pAriNAmika kAla mAnA jA sakatA hai| usa samayAdi kAlake karanevAle sUryomeMse eka sUrya merukI dakSiNadizAmeM ho taba dUsarA sUrya uttaradizAmeM hotA hai / eka candra merukI pUrvadizAmeM ho taba dUsarA pazcimadizAmeM hotA hai / isa taraha unakI paraspara pratipakSI dizAmeM cAra kriyAe~ hotI haiN| ye do candra aura do. sUrya jaMbUdvIpameM rahe hue kSetroMko prakAzita karate haiM / eka candra-sUrya kitane kSetrako prakAzita kare ? yaha to Age prasaMga upasthita hone para kahA jAegA / lavaNasamudra jambUse dviguNa (2 lAkha ) pramANavAlA honese usameM candra-sUryakI saMkhyA bhI jambUke candra-sUryakI saMkhyAse dviguNa arthAt cAra candra aura cAra sUryakI haiM / tatpazcAt dhAtakIkhaNDakA kSetra usase bhI dviguNa (cAra lAkha yojana ) hai / isa dhAtakIkhaNDameM candra-sUryakI saMkhyA bAraha-bArahakI haiM / . aba kAlodadhi samudrase antima svayaMbhUramaNa takake dvIpa-samudroMmeM candra-sUryakI saMkhyA jAnanekA 'karaNa' batAte haiN| ___ jina dvIpa-samudroMke candra-sUrya AdikI saMkhyAkA pramANa nikAlanA ho taba usake pUrvakA jo dvIpa athavA samudra ho, usameM vartita candroM yA sUryokI saMkhyAko tIna gunI kareM, aura jisa dvIpake candra aura sUryakI saMkhyAko tInagunI kI hai usameM usake pUrvake (jambUdvIpase ____ 181. dekhie-'samayAvalikApakSa-mAsayanasajJakaH / ___ nRloka eva kAlasya, vRttirnAnyatra kutracit // 1 // ' . saM. 21 . Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 78-79 ~ ~ lekara ) sAre dvIpa-samudroMke candra-sUryokI saMkhyAko jor3e / aba aisA karanese jo saMkhyA prApta hotI hai usa saMkhyAko iSTadvIpa yA iSTasamudrake candra-sUryokI jAne / udAharaNa svarUpa kAlodadhi samudrake candra-sUryokI saMkhyA agara jAnanI ho to, dhAtakIkhaNDake bAraha candra-bAraha sUryakI saMkhyAko tIna gunI karanese (12 4 3 = 36 ) chattIsa Ate haiM, unameM jambU aura lavaNake milakara chaH candra aura chaH sUryakI saMkhyAko jor3anese (36 + 6 = 42) bayAlIsa candra aura bayAlIsa sUrya ATha lAkha yojanake vistAravAle kAlodadhi samudrameM Ate haiN| usI taraha ardha puSkaravara dvIpake lie bhI samajhe / vaha isa taraha-kAlodadhi samudrake-42 candra aura 42 sUryake 182tIna gunA karake pUrvake dvIpa-samudroMmeMse 18 candra aura 18 sUrya jor3anese solaha lAkha yojanake vistAravAle puSkaravaradvIpameM 144 candroM aura utane hI sUryokI saMkhyA prApta hotI haiM / hameM to aba ardhapuSkaradvIpake candra-sUryakI saMkhyA iSTa honese 144kA AdhA karanese 72 candra aura 72 sUryakI saMkhyA 18 puSkarArdhameM prApta hotI haiM / isa 'karaNa 'se asaMkhya dvIpa-samudrameMse kisI bhI iSTa dvIpa-samudrakI candra-sUryakI saMkhyA AsAnIse prApta ho sakatI hai / manuSyakSetrake bAharake dvIpa-samudroMmeM vartita candroM-sUryokA paraspara, aMtara saMgrahaNIkI gAthA 65-66vIM ke anusAra pacAsa hajAra yojanakA honese aura kSetravistAra vizeSa pramANakA honese, candra-sUryokI samazreNi athavA parirayazreNi sambandhI vyavasthAke lie kisI bhI prakArakA nirNaya karanA suduSkara ( bahuta hI kaThina ) laganese prati dvIpa-samudrameM candrasUryokI saMkhyA batAnevAlA yaha 'triguNIkaraNa' manuSyakSetrameM hI samajhe yA pratyeka dvIpasamudra ke lie samajhe ? isa prakArakA tarka agara kisI vicArazIla vyaktiko ho to vaha anucita nahIM hai, to bhI TIkAkArake rUpameM khyAtanAmA zrI malayagirimaharSi ne tathA candrIyA TIkAkArane zrIsaMgrahaNIvRttimeM batAe nimna pAThase 'triguNIkaraNa 'ke viSayake lie pUrvokta tarka-vicAra karanA vAstavika nahIM lagatA / vaha pATha isa taraha hai 'mUlasaMgrahaNyAM kSetrasamAse ca sakalazrutajaladhinA kSamAzramaNazrIjinabhadragaNinA sarvadvIpodadhigatacandrArkAbhidhAyakamidameva karaNamabhihitaM, yadi punarmanuSyakSetrAbahizcandrAdityasaGkhyA182. 'sasiraviNo do cauro, bAra du cattA visattaria kamA / jambUlavagAisu paMcasu, gaNesu nAyavvA // 1 // ' [ maMDalaprakaraNa ] 183. 'cau cau bArasa bArasa, lavaNe taha dhAyaimmi sasi sUrA / parao dahidIvesu, tiguNA pubbillasaMjuttA // 1 // ' [ kSetrasamAsa | Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrya-candra sambandhameM samaja ] gAthA 78-79 [ 163 'nyathA syAn tata AcAryAntarairiva tatpratipattaye karaNAntaramapyabhihitaM syAt , na cAbhihitaM, tato nizcIyate sarvadvIpodadhiSvidameva karaNamanusatavyamiti, kevalaM manuSyakSetrAbahizcandrArkAH kathaM vyavasthitA iti candraprajJaptyAdau noktam ? ' ityAdi / ___ artha-" mUla saMgrahaNI tathA kSetrasamAsameM samanazrutamahodadhi zrI jinabhadragaNI kSamAzramaNajIne sarva dvIpa-samudra meM candra-sUryakI saMkhyA batAnevAlA yaha 'triguNakaraNa' hI kahA hai| yadi manuSyakSetrase bAharake dvIpa-samudroMmeM candra-sUryakI saMkhyA dUsarI taraha hotI to jaise dUsare AcAryone kahA hai vaise usa saMkhyAko batAnevAlA (triguNakaraNake sivA ) dUsarA koI karaNa bhI batAyA hotA aura kahA to nahIM hai; ataH nizcaya hotA hai ki sarva dvIpa-samudroMmeM candra-sUryakI saMkhyA jAnaneke lie yaha triguNakaraNa hI samajhanA hai| sirpha manuSyakSetrake bAhara candra-sUryokI vyavasthA kisa prakAra hai ? yaha candraprajJapti Adi granthoM meM nahIM kahA hai|" ___ sAtha hI zrImAn malayagirimahArAjane aura candrIyA TIkAkAra maharSi ne zrI candraprajJapti, sUryaprajJapti aura jIvAbhigama pramukha sUtroM ke AdhAra para pUrvokta ullekha kiyA ho aisA spaSTa samajhameM AtA hai; kyoMki zrI gautamamahArAjane bhagavAna mahAvIradevase pUche prabhoMke unase mile uttaroM meM puSkaravaradvIpameM 144-144 candra-sUryakI saMkhyA batAI hai / yaha viSaya zrIjIvAbhigamasUtrameM suvistRta rUpase batAI hai| pUrvokta 144-144 candra-sUryakI saMkhyA 'triguNakaraNa 'se ginatI kI jAe to hI prApta hotI hai / zrI candraprajJaptimeM batAyA hai ki 'coAlaM candasayaM coAlaM ceva sUriANa sayaM / pukkharavaraMmi dIve caraMti e e pabhAseMtA // 1 // ' arthAt puSkaradvIpameM 144-144 candra-sUrya hote haiM / zrI jyotiSakaraMDakameM bhI kahA hai ki-'dhAyaisaMDappabhiI uhiTThA tiguNiA bhave candA / AillacandasahiA tai huMti aNaMtaraM parato // 1 // AiccANaM pi bhave eseva vihi aNuNago savvo / dIvesu samuddesu ya emeva paraMparaM jANa // 1 // ' arthAt unheM bhI sarva dvIpa-samudroMmeM yaha 'triguNakaraNa' hI mAnya haiM / vizeSameM zrIsaMgrahaNI granthake prAcIna TIkAkAra zrI haribhadrasUrijI bhI 'evaM aNaMtarANaMtare khitte pukkharadIve coAlaM caMdasayaM havai' isa paMktikI sAkSIse puSkaravaradvIpameM 144-144 candra-sUryakA grahaNa jaNAte haiM / aise siddhAMtoke spaSTa pAThoMse aura usake hI AdhAra para kiye ukta ullekhoMse siddha hotA hai ki "manuSyakSetrake bAhara candra-sUryakI vyavasthA kisa prakArakI ho ? usa viSayako jJAnI gamya jaNAkara yaha 'triguNakaraNa' sarva dvIpa-samudroMko lAgU ho sakatA hai|" sAtha hI jisa jisa viSayake lie jo jo karaNa die jAte haiM prAyaH usa usa viSayake lie ve ekadezIya nahIM hote, kiMtu sarvadezIya-sarvavyApaka hote haiN| aba isa manuSyakSetrameM vartita sUrya-candrAdi cara jyotiSI vimAnoMkI vyavasthAke saMbaMdha Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 78-79 vicAra karanekA kiMcit ucita laganese usa saMbaMdhameM yatkiMcit vaktavya yahA~ prastuta kiyA jAtA hai| isa aDhAIdvIpa rUpI manuSyakSetrameM cara jyotiSI vimAnoMkA vyavasthAkrama vicAraNA karanepara samazreNimeM lenA vizeSa ucita samajhA jAtA hai, kyoMki siddhAntoM meM sthala sthalapara samazreNi krama batAyA hai / yadyapi kAlodadhi-puSkarArdha Adi dvIpoM meM kahI gaI candra-sUryakI saMkhyAko usa usa samudrake valayaviSkaMbha (caur3AI )kI apekSAse kisa prakAra saMgata kareM ? yaha vicAraNIya hai, kyoMki siddhAntameM prAyaH kisI bhI sthAna para manuSyakSetravartI candra-sUryakA paraspara 184antara kitanA yojana pramANa hai ? yaha spaSTarUpase nahIM batAyA hai / ataH isa viSayake lie zAstrIya pramANake sivA vizeSa ullekha karanA anucita hai, to bhI dUsarI taraha sUkSmadRSTise socanese jyotiSI vimAnoMkA vyavasthA krama samazreNi meM ginanA vizeSa yogya lagatA hai, phira bhI isa viSayake lie bahuzruta maharSi jo kahe vaha pramANa hai| granthakAra maharSine iSTa dvIpa-samudrake sUrya-candroMkI saMkhyA jAnanekA jo 'karaNa' batAyA usa karaNake dvArA hama pahale spaSTa samajha sake haiM ki manuSyakSetrake bAharake puSkarAdhameM 72 candra aura 72 sUrya haiM / ye 72 candra aura 72 sUrya manuSyakSetrake bAharake puSkarArdhameM kisa taraha rahe haiM usa sambandhameM yahA~ vicAra kiyA gayA hai| isa puSkarArdhakA valayaviSkaMbha ATha lAkha yojanakA hai, usameM mAnuSottara parvatase pacAsa hajAra yojana dUra jAnepara prathama candra aura prathama sUryakI paMktiyoM kI zuruAta hotI hai| arthAt mAnuSottara parvatase cAroM bAjU para pacAsa hajAra yojana dUra jAneke bAda amuka amuka antara para candra-sUrya rahe haiM / manuSyakSetrake bAharake isa puSkarArdhameM pravarttamAna 72 candra aura 72 sUrya kisa vyavasthAse rahe haiM usa sambandhI koI bhI nizcita nirNaya jJAta nahIM huA hai / 'maNDalaprakaraNa, lokaprakAza, jambUdvIpaprajJapti, sUryaprajJapti aura isa cAlU bRhatsaMgrahaNI' Adi granthoM meM bhI ina sUrya-candroMkI vyavasthAke sambandhameM svayaM koI mata batAyA nahIM gayA hai| yadyapi digambarIya mata aura anya mata dikhAyA hai / jo Age 83vIM gAthAmeM AnevAlA hai parantu usa matake anusAra sUrya-candrakI saMkhyA ATha paMktiyoM meM ginaneke sAtha prathama paMktimeM hI ( 145 matAMtarase 144 Adi bahuta alaga prakArakI AtI hai|) ina 72 candroM aura 72 sUryoko manuSyakSetrakI paMktiyoMke anusAra raceM to pacAsa hajAra yojanake antara para sUryase candra dUra hone cAhie, lekina yaha to kisI bhI taraha vyavasthitarUpameM raha nahIM sakate / aura parirayAkArameM paMktiyoMko rakkheM to bhI una una sthAnoMke paridhi Adi vizeSa vizeSa pramAgavAle hote honese pacAsa 184. ar3hAIdvIpameM usa usa kSetrA mApa lekara usa mApako usa usa dvIpagata candra-sUryakI saMkhyAse bhAga de to antara pramANa prApta ho yA nahIM? yaha bAbata pariziSTameM socI jaaegii| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyakSetrameM candra-sUrya paMktikA svarUpa] gAthA 78-80 [ 165 - hajAra yojanakA aura sUryase sUryakA athavA candrase candrakA eka lAkha yojanakA antara jo nirNIta kiyA hai usakI vyavasthA nahIM ho pAtI / yaha dekhate (dhyAnameM lete ) granthakArake matAnusAra yaha vyavasthA kisa prakArakI hogI? yaha bahuzrutagamya hai / [78-79 ] isa saMgrahaNI granthakArake matAnusAra katipaya dvIpa-samudravartI candra-sUrya-saMkhyAyantrakam // nAma / saMkhyA nAma / saMkhyA jaMbUdvIpa |2 candra | 2 sUrya | kAlodadhi |42 candra | 42 sUrya lavaNa samudra |4 , 4, | puSkaravaradvIpa | 144 ,, | 144 ,, dhAtakIkhaMDa | 12 ,, | 12 , puSkaravarasamudra | 492 ,, | 492 ,, sUcanA-Ageke asaMkhyAtadvIpa-samudroMke lie saMgrahaNI granthameM diyA karaNa-upAya dekha lenaa| . manuSyakSetrameM candra-sUrya paMktikA svarUpa avataraNa-sarva dvIpa-samudroMmeM candrAditya saMkhyA jAnanekA karaNa AgekI gAthAmeM batAkara aba ye candra-sUrya manuSyakSetrameM kisa taraha rahe haiM yaha batAte haiM _do do sasi-ravipaMti, egaMtariyA chasahi sNkhaayaa| meru payAhiNatA, mANusakhitte paribhamaMti // 8 // gAthArtha-chiyAsaTha chiyAsaTha candrakI saMkhyAvAlI aura chiyAsaTha chiyAsaTha sUryakI saMkhyAvAlI donoM paMktiyA~ manuSyakSetrameM meruko pradakSiNA detI huI sadAkAla paribhramaNa karatI hai| // 8 // vizeSArtha-isa manuSyakSetrameM samazreNigata 132 candra aura 132 sUryokI saMkhyA prathama batAI hai / aba vaha kisa taraha vyavasthita hai ? yaha batAyA jAtA hai / jambUdvIpake madhyabhAgameM rahe merukI dakSiNottara dizAmeM rahI huI donoM samazreNike sUrya 132 ginaneke hai aura. usI meruparvatake pUrva-pazcima samazreNike hokara 132 candra leneke haiM / unameM merukI dakSiNadizAmeM eka sUryapaMkti aura uttaradizAkI eka sUryapaMkti kula do sUryapaMktiyA~ aura merukI pazcimameM eka candrapaMkti aura eka pUrvakI candrapaMkti, isa taraha do candra paMktiyA~ hotI haiM / ina candra-sUryakI pratyeka paMktike donoM bAjU para vibhAga honekA kAraNa bicameM AyA meru parvata hai / 185pratyeka paMkti meM chiyAsaTha candra aura chiyAsaTha sUrya hote haiM / ve isa taraha jaba jambUdvIpakA eka sUrya meruke dakSiNa bhAgameM ho taba isI sUryakI samazreNi para dakSiNa185 tulanA kareM- 'cattAri ya paMtIo candAiccANa maNuyalomammi / chAvaTThI chAvaTThI, hoi ikkikkiA paMtI // 1 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-80 dizAmeM lavaNasamudrake do, dhAtakIkhaNDake chaH, kAlodadhike 21 aura puSkarArdhake 36 isa taraha kula 66 sUrya ( dakSiNadizAmeM ) hote haiN| jaba jambUdvIpakI dakSiNadizAmeM eka sUrya ho taba eka sUrya uttaradizAmeM hotA hai aura prathama kathanAnusAra lavaNasamudrake 2, dhAtakIkhaNDake 6, kAlodadhike 21 aura puSkarArdhake 36 sUrya, isa prakAra kula milAkara 66 sUrya uttaradizAmeM samazreNise yahA~ bhI samajhanA cAhie / isa taraha uttara aura dakSiNa dizAke milakara 132 sUrya hote haiM / aura isI taraha merukI pUrva-pazcima dizAmeM 66-66 candra paMktikI vyavasthA bhI pUrvokta rItise barAbara samajha leM / yahA~ itanA khayAla rakhanA ki-sUrya paMkti dakSiNottara dizAmeM aura candrapaMkti pUrva-pazcima dizAmeM kahI hai vaha hamezAke lie vahIM rahakara prakAza kare vaisA na samajhe; parantu aDhAI dvIpake candra-sUryAdi jyotiSI vimAna cara honese jaba paMktigata sUrya dakSiNottara dizAmeM hoM taba paMktigata candra pUrva-pazcima dizAmeM hote haiM aura sUrya ghUmate ghUmate jaba pUrva dizAmeM Ate haiM, taba candra ghUmate ghUmate dakSiNa dizAmeM cale jAte haiM / isa taraha kula 132 18candra aura 132 sUrya rAtri divasake vibhAga karanepUrvaka manuSyakSetrameM hamezA paribhramaNa karate haiM / isa paMktimeM rahe candra-sUrya kabhI bhI kSaNamAtrake lie bhI sthira nahIM rahate, satata paribhramaNa karate ahorAtri racate haiM; aura svapaMktimeMse koI eka bhI candra-sUrya Age-pIche khasakatA nahIM hai| 66-66 candra-sUryokI do do paMktiyA~ hI isa manuSyakSetrameM merukI pradakSiNA karatI haiM, taduparAMta eka candrakA jo 28 nakSatra, 88 graha' 87 aura 66975 koDAkoDI tAroM jitanA parivAra kahA hai usake anusAra ekasau battIsoM candroMkA apanA apanA ukta parivAra bhI paribhramaNa karatA hai, arthAt 3696 nakSatra vimAna, 11616 18 graha parivAra aura 88407000000000000000 koDAkoDI (dhruva tAreke sivA) 18 tAroMkA parivAra 186. battIsaM caMdasayaM battIsaM ceva sUriyANa sayaM / sayale mANusaloe caranti ee pabhAseMtA // [ sU. pra.. 187. aTThAsItiM ca gahA aTThAvIsaM ca huMti nakkhattA / ega sasI parivAro etto tArANa vucchAmi // 1 // chAvaTThIM sahassAI Nava ceva sayAi paMca satarAI / ega sasIparivAro tArAgaNa koDikoDINaM // 2 // [ sU. pra.] 188. ekkArasa ya sahassA chappiya solA mahaggahANaM tu / chaccasayA chaNNauyA NakkhattA tiNNi ya sahassA // 1 // 189. aTThAsII cattAI sayasahassAI maNuyalogammi / satta ya sayA aNUNA tArAgaNa koDikoDINaM // [sU. pra.] Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyakSetrameM nakSatra paMktikA svarUpa ] gAthA 80-81 [ 167 manuSyakSetrameM sadAkAla meruko pradakSiNAvarta maNDala dvArA paribhramaNa karatA hai tathA svaprakAzyakSetrameM prakAza karatA hai / yahA~ itanA vizeSa samajhanA ki, candra-sUrya aura graha pRthak pRthak maNDalameM paribhramaNa karanevAle honese anavasthita yogase paribhramaNa karate haiN| jabaki nakSatra aura tAre sva-svamaNDalameM hI paribhramaNa karanevAle honese unakA paribhramaNa avasthita yogase hai / [80] // manuSyakSetrameM nakSatrapaMktikA svarUpa // - avataraNa-prathamakI gAthAmeM manuSyakSetravartI candra-sUryakI paMktiyA~ aura paMktigata candra-sUryakI saMkhyA aura una candra sUryakI samazreNimeM rahane sambandhI vyavasthA bhI btaaii| aba nakSatrapaMktiyA~ kisa taraha vyavasthita hotI haiM yaha batAyA jAtA hai chappannaM paMtIo, nakkhatANaM tu maNuyalogammi / . chAvaTThI chAvaTThI, hoi ikkikiA paMtI // 81 // [pra. gA. saM. 16 ] gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 81 // vizeSArtha manuSyakSetrameM nakSatrakI chappana paMktiyA~ haiM, aura ve pratyeka paMktiyA~ meruse lekara jvAroM dizAoM meM mAnuSottaraparvata taka sUrya kiraNoMkI taraha athavA kadambapuSpakI vikasita paMkhuriyoMkI taraha gaI haiN| una pratyeka paMktimeM 66-66 nakSatra hote haiM / UrdhvalokameMse dekhane para jambUdvIpake lagabhaga antabhAgase zurU hotI huI ye paMktiyA~ jambUdvIpake madhyabhAgameM rahe meruparvatarUpI sUryane mAnoM apanI Rddhi prakaTa karaneke lie hI mAnuSottaraparvata taka apanI kiraNeM pheMkI ho, vaisI ramaNIya lagatI haiM / prArambhameM ye paMktiyA~ paraspara alpa antaravAlI-pAsa pAsameM haiM, lekina Age-Age eka paMktise dUsarI paMktikA antara bar3hatA jAtA hai| isa aDhAIdvIpavartI jo 132 candra aura 132 sUrya haiM unameM do candrakA athavA do sUryakA eka 'piTaka' kahalAtA hai / yahA~ nakSatrAdi parivArakA svAmipana candrakA honese vizeSa vyavahAra candrapiTaka ke sAtha karanA hai| manuSyakSetrameM candra-sUryakI saMkhyA 132-132kI honese aura do candra-do sUryakA eka eka * piTaka' honese 132kI saMkhyAko do se bA~Tanese 66 candrapiTaka aura 66 sUryapiTaka hote haiM / sAtha hI eka candrase dUsare candrake bica donoM dizAoMke milakara 56 nakSatra hote haiM, una 56 nakSatroMkA bhI eka 'nakSatra piTaka' kahalAtA hai / do candrakI apekSAse eka nakSatrapiTaka banatA honese 132 candrakI apekSAse 66 nakSatrapiTaka hote haiM / jaiseki lavaNasamudra meM cAra candra honese do candrapiTakakI apekSAse do nakSatrapiTaka hue, kula nakSatra saMkhyA 112kI huI, dhAtakIkhaNDameM 12 candra honese chaH candrapiTakakI apekSAse chaH nakSatrapiTaka hue, kula nakSatra saMkhyA 336, kAlodadhi Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-81 samudrameM 42 candra honese ikkIsa candrapiTakakI apekSAse 21 nakSatrapiTaka hue, kula nakSatra saMkhyA 1176 aura ardha puSkaravaradvIpameM 72 candra honese chattIsa candrapiTaka kI apekSAse 36 nakSatrapiTaka hue, kula nakSatra saMkhyA 2016 huI, isa taraha sarva milakara manuSyakSetrameM 66 nakSatrapiTaka hote haiM aura saba milakara tIna hajAra cha: sau aura chiyAnave (3696) nakSatra haiM / ina 56 nakSatroMmeMse eka candrake parivArarUpameM 28 nakSatra jambUdvIpake dakSiNArdha valayameM hote haiM aura uttarArdhameM bhI usI nAmavAle dUsare 28 nakSatra hote haiM / aura ina nakSatroMkI 56 paMktiyoMmeM dakSiNa dizAmeM jahA~ abhijit nakSatra hotA hai usakI samazreNimeM 2 lavaNasamudra meM, 6 dhAtakIkhaNDameM, 21 kAlodadhimeM aura 36 puSkarArdhameM hote haiN| isa taraha uttaradizAmeM rahe hue amijitkI samazreNimeM lavaNAdike abhijit nakSatra bhI svayaM samajha leM / tAtpama yaha hai ki, abhijit nakSatrake prArambhavAlI paMktimeM samazreNimeM TheTha mAnuSottara taka 66 nakSatra abhijit hI hote haiM / azvinIke prArambhavAlI paMktimeM samazreNimeM 66 azvinI nakSatra hI hote haiM / eka hI nAmake nakSatroM kI eka dizAmeM kula saMkhyA chiyAsaTha hotI hai, aura usI taraha pratipakSI dizAmeM bhI eka hI nAmavAle 66 nakSatroMkI paMkti hotI hai| ye sarva nakSatra paMktiyA~ bhI jambUdvIpake hI meruparvatako pradakSiNA de rahI haiN| candra-sUryake maNDaloMkI taraha ina nakSatroMke bhI maNDala haiM, usa viSayaka kiMcit varNana bAjUke pariziSTameM diyA gayA hai / vahA~se jAnaleM / [pra. gA. saM. 16] [81] // iti nakSatrapaMktisvarUpam // zrI sthambhanapArzvanAthAya namonamaH (Keractacancancer cancancercaacaag 1 nakSatra vicAre-caturtha laghupariziSTam Swacemewww wwwwwere [atra anya granthAntarase 'nakSatramaNDala' viSayaka upayogI vivecana saMkSepameM diyA jAtA hai|] nakSatramaNDaloMkI saMkhyA ____nakSatroM ke nAma parase mahInoMke nAma paDe haiM / kRttikA parase kArtika, mRgazIrSa parase mAgasara athavA mArgazIrSa, puSyase pUsa, maghAse mAgha, uttarAphAlgunIse phAlguna, citrAse caita, vizAkhAse baisAkha, jyeSThAse jyeSTha, pUrvASADhAse ASADha, zravaNase sAvana, pUrvAbhAdrapadAse Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakSatramaNDaloMkI saMkhyA ] gAthA 80-81 [169 bhAdoM-bhAdrapada aura azvinIse Azvina yA Asoja mAsa par3A hai / haraeka mahInekA nakSatra usa mahInemeM zAmako ugatA hai aura subaha asta hotA hai / jaina siddhAntAnusAra nakSatroMkI kula saMkhyA aTThAIsa hai, ve isa taraha 1. abhijit , 2. zravaNa, 3. dhaniSThA, 4. zatatArA, 5. pUrvAbhAdrapadA, 6. uttarAbhAdrapadA, 7. revatI, 8. azvinI, 9. bharaNI, 10. kRttikA, 11. rohiNI, 12. mRgazIrSa, 13. ArdrA, 14 punarvasu, 15. puSya, 16. AzleSA, 17. maghA, 18. pUrvAphAlgunI, 19. uttarAphAlgunI, 20. hasta, 21. citrA, 22. svAti, 23. vizAkhA, 24. anurAdhA, 25 jyeSThA, 26 mUla, 27. pUrvASADhA, 28. uttarASADhA / yadyapi laukika krama to prathama azvinI phira bharaNI-kRttikA-rohiNI aisA hai, phira bhI yahA~ diyA gayA uparokta krama jisa siddhAntameM rakkhA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki yuga vagairaha ke AdimeM candrake sAtha prathama nakSatrakA yoga 'abhijit 'kA hI hotA hai aura tatpazcAt anukramase anya nakSatrakA yoga honeke kAraNa abhijitse lekara ukta krama rakkhA gayA hai| vizeSameM kRttikAdi nakSatrakA krama to lokameM kevala zalAkAcakrAdika sthAnakoMmeM hI upayogI hai| zaMkA-jaba abhijit nakSatrase hI nakSatrakramakA Arambha karate ho to anya nakSatroMkI taraha abhijit nakSatra vyavahArameM kyoM pravartita nahIM hai ? samAdhAna-candramAke sAtha abhijit nakSatrakA yoga svalpakAlIna hai, phira candramA usa nakSatrako choDakara sadyaH anya nakSatrameM praveza kara letA hai, ataH vaha nakSatra avyavahRta hai| yahA~ itanA vizeSa samajhanA ki-jambUdvIpameM to abhijitke sivA 27 nakSatra vyavahArameM vartita haiM, (parantu dhAtakIkhaNDAdimeM vaisA nahIM hai ) kyoMki abhijit nakSatrakA uttarASADhAke cauthe pAdameM samAveza hotA hai, aura lokameM usase bhI kama arthAt vedhasattA Adi dekhane meM uttarASADhAke sAtha abhijit nakSatrakA sahayoga antimapAdakI cAra ghar3I jitanA hI kahalAtA hai| Upara kahe aTThAIsa nakSatroM ke maNDala to sirpha ATha hI haiM / aura ina AThoM maNDaloM kI apane apane niyatamaNDalameM hI gati hai / iti saMkhyAprarUpaNA // maNDalakSetra aura meruke prati abAdhA . sUryakI taraha nakSatroM ke maNDaloMko ayanakA abhAva honese aura ataH ve nakSatramaNDala bR. saM. 22 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 80-81 apane-apane maNDalasthAnoM meM hI gamana karate honese ye nakSatramaNDala avasthita kahe jAte haiM aura isalie haraeka pratinakSatrAzrayI maNDalakSetra sambhavita nahIM hai / yadi haraeka nakSatrako svasvamaNDala sthAna chor3akara anya maNDalasthAnoM meM gamana karanekA ho to usa maNDalakSetrakI bAta sambhavita ho sake, lekina aisA to nahIM hI hai, ataH usakA kSetra bhI sambhavita nahIM hai| aTThAIsa nakSatroM ke sAmudAyika ATha maNDala haiM / unameM do maNDala jambUdvIpameM haiM aura ve candra-sUrya maNDalavat 180 yojana madhyameM haiM / jaba ki avaziSTa chaH nakSatroM ke maNDala lavaNasamudrake Upara haiM aura ve bhI candra-sUrya maNDalavat 330 yojana kSetra madhyameM haiM / pratyeka nakSatramaNDalakA cakravAlaviSkambha eka kosakA aura moTAI Adhe kosakI hotI hai / isa AyAma aura viSkambha viSayaka hakIkata pahale (joyaNiga...gAthAke prasaMgameM ) A gaI hai| nakSatroMke kula ATha maNDala batAye haiM aura ve maNDala avasthiti yogase jambUdvIpake meruko dakSiNAvarta pradakSiNA karate ghUmate haiM; ye nakSatramaNDala candramaNDalake sthAnameM par3ate haiM, arthAt jisa sthAna para candramaNDala hotA hai usI sthAna para hI par3atA hai arthAt nakSatroMkA sthAna candrase cAra yojana U~cA honese utane ucca sthAna para hI (candramAke maNDalakI Urdhva samazreNimeM ) par3atA hai| vaha isa taraha-nakSatrakA prathama maNDala candramAke prathama sarvAbhyantara maNDala sthAnameM UparI bhAgameM hotA hai, jisase sabase prathama nakSatramaNDala meruse candramaNDalabat 44820 yojana dUra hotA hai yaha sahaja hai / dUsarA nakSatramaNDala (dUsare candra maNDalako chor3akara ) tIsare candramaNDalake sthAnake Upara par3atA hai / tIsarA nakSatramaNDala ( tIsare, cauthe, pA~caveM candramaNDalako chor3akara) lavaNasamudragata Ae hue chaThe candramaNDalake sthAna para par3atA hai| cauthA nakSatramaNDala sAtaveM candramaNDalake sthAna para, pAMcavA~ nakSatramaNDala AThaveM candramaNDalake sthAna para, chaThA nakSatramaNDala (navama candramaNDalako chor3akara ) dasaveM candramaNDalake sthAna para, sAtavA~ nakSatramaNDala gyArahaveM candramaNDalake sthAna para aura antima AThavA~ nakSatramaNDala ( 12-13-14 candramaNDalako chor3akara ) pandrahaveM candramaNDala sthAna para par3atA hai / isase kyA huA ? ki 3-4-5-9-12-13-14 ye sAta candramaNDalasthAna nakSatramaNDalase zUnya hote haiM aura avaziSTa ATha candramaNDalasthAna nakSatramaNDalase yukta hote haiN| sAtha hI antima nakSatramaNDala lavaNasamudragata candra ke aMtimamaNDala sthAnameM kathita honese candramaNDalavat yaha antima sarvabAhyanakSatramaNDala meruse abAdhAmeM 45330 yojana dUra hai, yaha siddha hotA hai / ataH 45330 yojanameMse 44820 yojana kama karanese Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakSatra maNDaloMke AyAma-viSkaMbha aura paraspara aMtara ] gAthA 80-81 [ 171 nakSatramaNDaloMkA kula kSetra jo 510 yojana pramANa kahA hai vaha bhI barAbara A jAtA hai / iti kSetraprarupaNA // nakSatramaNDaloMke AyAma-viSkambhAdi-aba haraeka nakSatramaNDalakA AyAma-viSkambha aura paridhi kitanI hotI hai to sUrya athavA candrakA sarvAbhyantaramaNDala jisa sthAnameM hotA hai usI sthAna para prathama nakSatramaNDala hotA hai; ataH candra-sUryake sarvAbhyantaramaNDalakA meruparvatake vyAghAtameM jitanA vistAra prathama kahA hai usake anusAra meruparvatako vyAghAtameM nakSatroMke sarvAbhyantaramaNDalakA vistAra, aura sUryake sarvAbhyantaramaNDalakI paridhikI taraha nakSatroM ke sarvAbhyantaramaNDalakI paridhi Adi soceM, usI taraha arthAt sUryake sarvabAhyamaNDalakI jo paridhipramANa prathama batAyI hai usI taraha nakSatroM ke sarvabAhyamaNDalakI paridhikA pramANa samajheM, vizeSameM itanA khayAla rakhanA ki sUryake maNDalakA AyAma-viSkambha 46 yo. Adi hai tadanusAra yahA~ nakSatramaNDalakA AyAma-viSkambha Adi nakSatroMke vimAnakA jo yojana pramANa ( eka kosakA ) kahA hai vaisA samajheM / / prathama nakSatramaNDalameM abhijit , zravaNa, dhaniSThA, zatatArA, pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA, revatI, azvinI, bharaNI, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI aura svAti ye bAraha nakSatra Ae haiN| ye bAraha nakSatra sarvAbhyantara nakSatramaNDalameM eka bAjU para ardhamaNDala bhAgameM gamana karate haiM, jaba ki dUsare ardhamaNDala bhAgameM unake sAmane unhIM nAmoMke nakSatra anukramase gamana karate haiN| sarvAbhyantaramaNDala pazcAt dUsare nakSatramaNDalameM hamezA punarvasu aura maghAkA cAra (gati) hai| tIsaremeM kRttikA, cauthemeM citrA aura rohiNI, pA~caveMmeM vizAkhA, chaThemeM anurAdhA, sAtaveMmeM jyeSThA aura AThaveMmeM arthAt sarva bAhya-antimamaNDalameM ArdrA, mRgazIrSa, puSya, AzleSA, mUla, hasta, pUrvASADhA aura uttarASAr3hA ina ATha nakSatroMkA gamana hotA hai / . isameM itanA vizeSa jAneM ki sarvAbhyantaramaNDalake 12 nakSatroM meM se abhijit nakSatra sabase andara calatA hai, (ataH svamaNDalakI sImAko chor3akara jambUdvIpakI tarapha rahatA andarake bhAgameM calatA hai) mUla nakSatra sarvanakSatroMse bAhara calatA hai| ( arthAt svamaNDala sthAnase abhijitvat sImAko chor3akara lavaNasamudrakI tarapha rahatA huA calatA hai, vaha ) svAti nakSatra sarva nakSatroMkI jo sataha hai usase thor3A U~cA rahakara calatA hai, aura bharaNI nakSatra svamaNDala sthAnameM anya nakSatroMkI apekSAse nIce calatA hai| iti AyAmaviSkambhAdi prarUpaNA // ___ nakSatroMkA paraspara antara-maNDalavartI nakSatroM ke vimAnakA paraspara antara do yojanakA kahA hai, isI abhiprAyako abhipreta kathana zrI zAnticandrajI upAdhyAyakRta jambU, prajJaptikI vRttimeM hai tathA zrI dharmasAgaragaNijI kRta TIkAmeM bhI yahI abhiprAya sUcita hai, parantu prathama nakSatramaNDalake mahAn gherekI yogya pUrti karaneke lie nakSatroMkI kathita prathama maNDala Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 80-81 saMkhyAke hisAbase aise do yojanakA vimAna antara lenese nakSatra vimAnase rahita maNDalakSetra bahuta khAlI raha jAtA hai| are! Age Ageke maNDalameM jahA~ do-do yA eka-eka nakSatra Ate haiM vahA~ kyA kareM ? yaha bhI vicAraNIya hai / iti nakSatrayoH parasparamantaram / / nakSatramaNDaloMkI muhUrtagati-sarvAbhyantaramaNDalameM nakSatrakI muhUrtagati 5265 3636 yojanakI hotI hai / aura sarvabAhyamaNDalameM nakSatroMkI gati 5319 35 yojanakI hotI hai, yaha paridhikI vRddhike hisAbase sahaja samajhA jA sakatA hai| zeSa 6 (chaH ) maNDaloMkI gati usa sthAnake candramaNDalake ghere parase sUrya-candramaNDalakI rItike anusAra pAThakoMko jarUrata lage taba nikAla leM / iti nakSatrANAM muhUrtagatiH // . nakSatroM kI kulAdikaprarUpaNA--aTThAIsoM nakSatroMke AkAra prAyaH alaga-alaga aura pratyekakI vimAnaparivAra saMkhyA bhI bhinnabhinna hai| . ye aThAisoM nakSatra 'kulasaMjJaka ', ' upakulasaMjJaka' aura 'kulopakulasaMjJaka ' isa taraha tIna prakArake haiM / inameM 1. azvinI, 2. puSya, 3. maghA, 4. mUla, 5. uttarAbhAdrapadA, 6. uttarAphAlgunI, 7. uttarASADhA, 8. vizAkhA, 9. mRgazIrSa, 10. citrA, 11. kRttikA aura 12. dhaniSThA ye bAraha nakSatra kulasaMjJaka haiM aura ina nakSatroMke yogase janmA huA jIva dAtAra aura saMgrAmAdimeM jaya pAnevAlA hotA hai / ...zeSameMse 1. bharaNI, 2. rohiNI, 3. pUrvAbhAdrapadA, 4. pUrvAphAlgunI, 5. pUrvASADhA, 6. hasta, 7. jyeSThA, 8. punarvasu, 9. AzleSA, 10. svAti, 11. revatI, 12. zravaNa ye bAraha nakSatra upakulasaMjJaka haiM, zeSa 1. ArdrA, 2. abhijit , 3. anurAdhA, 4. zatatArA ye cAra kulopakulasaMjJaka haiM / ina donoM prakArake nakSatroMmeM jIva janma pAyA huA ho to usa jIvako parAdhInatA AdimeM pIr3anA par3atA hai aura saMgrAmAdi kAryomeM unakI jaya anizcita hotI hai / iti nakSatrANAM kulAdiprarUpaNA // nakSatra vimAnake azvaskandha Adi rupoM dvArA jo AkAra kahe haiM ve aneka tAroM ke milanase bane hue AkAra haiN| pratyeka tAreke vyaktigata AkAra to alaga alaga hote haiM, parantu una sarva tAroMkA adhipati deva eka nakSatra deva hI honese eka nakSatra kahalAtA hai| jaise ki zatatAraka nakSatra 100 tAroM rUpa vimAnoMkA banA hai, tadapi una sau vimAnoMkA avipati zatatAraka nAmakarmodayI eka hI nakSatradeva hai; ataH samudAya tArakoMko eka hI 'zatatAraka' nakSatra ginA jAtA hai| tadvat azvinI AdimeM samajha leM / tAroMke samUhako nakSatra kahA jAtA hai / iti nakSatravyAkhyA / vizeSameM yahA~ yaha bhI samajhe ki jambUdvIpameM jisa dina azvinyAdi koI bhI nakSatra dakSiNArdhabhAgameM eka candra ke paribhogake lie hotA hai, usI dina usa nakSatrakI samazregimeM uttarArdhabhAgameM dUsare candrako unhIM nAmoMke nakSatra paribhogake lie hote haiM / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakSatra caturtha laghu pariziSTam ] mAthA 80-81 [ 173 prazna-nakSatrabala kaba acchA hotA hai ? * uttara-divasake pUrvArdhabhAgameM tithi tathA nakSatra sampUrNa balavAna, tathA bAdameM durbala ginA jAtA hai, rAtrike samaya kevala nakSatra balavAna ginA jAe aura divasake aparAdha bhAgameM kevala tithi hI balavAna ginI jAtI hai; ataH vyavahArasArameM kahA hai ki 'tithirdhiSNyaM ca pUrvArddha, balabadurbalaM tataH / nakSatraM balavadrAtrau, dine balavatI tithiH // 1 // ' vizeSameM ina nakSatroM kA prayojana 'pauruSI' pratIti-praharakA jJAna honeke lie hai| isake sivA nakSatrakI savizeSa muhUrtagati, nakSatrake maNDaloMkA candramAke maNDaloMke sAtha Aveza, una maNDaloMkA dizAoMke sAtha candrayoga, unake adhiSThAyaka devatA, unake tArA vimAnoMkI saMkhyA, ( unakI AkRti ) una maNDaloMkA candra-sUryake sAtha saMyogakAlakA mAna, unake kulAdikake nAmoMkI vicAraNA, unakA amAvasa aura pUrNimAke sAtha yoga, pratimAsa ahorAtri sampUrNa karanevAle nakSatra kauna-kauna haiM yaha prahara vicAraNA, kisa-kisa mAsameM kauna-kauna-sA nakSatra kitane kitane samaya para hotA hai ? ityAdi sarva vyAkhyA, savistararUpase jambUdvIpaprajJapti, sUyaprajJapti tathA lokaprakAza aura maNDalaprakaraNAdi granthoMse jAna leM / , caturtha pariziSTaM samApta huA / / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 28 nakSatroMkI AkRti Adi viSaya sambandhI yantra // Arambhasidvi TIkAke 'ratnamAlA'ke AdhAra nakSatrake AdhAra | nakSatra | nakSatrake nAma AdhAra para nakSatroMkI para nakSatroMkI AkRti para janmAkSara AkRti ke nAma 'abhijit / ju je jo khA | 3 | zRGgATakavat / gozIrSAvalI |saMkhyA 174 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI 1. zravaNa | khI khU khe kho | 3 | trayapAdayat kAsAra . | dhaniSThA | gA gI gU ge 4. | zatabhiSaka gosA 5. | pUrvAbhAdrapada se so dA dI vApya uttarAbhAdrapada dU ja jha thA | mRdaGgAkAravat | pakSipaJjara 1. vyavahArameM abhijitke sivA 27 nakSatrAnusAra sarva| vartulAkAravat puSpopacAra vyavahAra pravartita hai, kyoMki abhijit nakSatrakA candramAke 2 | dviyugalavat sAtha sahayoga svalpakAlIna honese usakI vivakSA nahIM hai, paryavat ardhavApI to bhI nakSatra to 28 hI haiM aura aThAisake AdhAra para murajavat naukAsaMsthAna lI gaI ginatI zrI Arambha siddhi-zrI nAracandrAdi jaina azvamukhavat | azvaskaMdha jyotiSa granthoMmeM prasiddha hai| 2. uktaM ca-tiga tiga bhagAkAra(yoni)vat bhaga(yonisaMsthAna) | | paMcagasayaM, duga duga battIsaga | revatI de do cA 8.| azvinI cu ce co lA [ gAthA 80-81 . 9. bharaNI lI lU le lo Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.kRttikA A I U e 6 | zura(astra)vat 11.| rohiNI | o vA vI vU | 5 | zakaTAkAravat | cura (astra)dhArA | tigaM taha tigaM ca / chappaMcaga tiga ekaga, paMcagatiga chabagaM ceva // 1 // sattaga duga duga | zakaToddhisaMsthAna paMcaga ekekA paMca cautigaM cev| ekkArasaga cakaM caTakkakaM ceva tAraggaM // 2 // [jyo. ka.] rudhirabindu nakSatra saMbaMdhI yaMtra / 12.| mRgazIrSa | ve vo kA kI mRgamastakavat mRgazira 13., ArdrA maNyAkAravat 14.| punarvasu ke ko hA hI | 5 | gRhAkAravat tulA puSya hU he ho DA zarAkAravat vadhemAnaka 8810 3. uktaM ca-hayavadana-bhaga-kSura 11 12 13 14 15 -shktt-mRgshiro-mnni-gRhessu16 17 18 cakrANAm / prAkAra-zayana 18 20 21 22 . paryaGka-hasta-muktA-pravAlAnAm 23 24 25 // 1 // toraNa-maNi-kuNDala 26 27 28 siMhavikrama-svapana-gajavilAsA 16.| AzleSA | DI DU De Do / 6 | cakravat patAkA 17. maghA / mA mI mU me prAkArakAravat zAlavRkSa nAm / zRGgATaka-trivikrama pUrvAphAlgunI | mo TA TI TU zayyAkAravat palyaMkAI mRdnggaa-vRtt-dviymlaanaam||2|| gAthA 80-81 [ 175 19.| uttarAphAlgunI | Te To pA pI | 2 | palyaMkAkAravat | arghapalyaMka paryaGka murajasadRzAni bhAni kathitAni cAzcinAdIni // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. [ hasta [ pUSA NA ThA 5 / hastAkAravat / hasta 21. citrA pe po rA ri | 1 | mauktikAkAravat | mukhamaMDana | 4. gosIsAvalIkAhAra sauNi pupphovadhAra vAvI ya / nAvA Asava khaMve bhA churadhArA ya sagaDuddhI // 1 // migasIsAvali ruhirabiMdu tula vaddhamANaga paDAgA pAgAre paliyaMke hattye muhapuSphae ceva // 2 // kIlaga dAmaNi egAvalI ya gayadaMta vicchuaale ya / gayavikkame ya tatto sIhanisAI ya saMThANA // 3 // 176 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI 22. svAti | ru re ro tA pravAlAkAravat | kIlaka 23. vizAkhA | tI tU te to kAravat pazudamanAkAra anurAdhA | nA nI nU ne 4 maNyAkAravat ekAvalI [jyotiSakara. pR. 73 j 25. jyeSThA | no yA yI yu | 3 | kuMDalAkAravat | gajadetAkAra 26.| mUla ye yo bhA bhI | 11 | siMha paMjAkAravat | vRzcikapucchAkAra | pUrvASADhA bhU dhA pha DhA / zayyAkAravat gajavikramAkAra / iti caturtha nakSatra vicAre laghu prishissttm|| jhUlategajAkAravat | siMhaniSadanAkAra | [ gAthA 80-81 28.| uttarASADhA | bhe bho jA jI / 4 / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahakI paMktioMkA svarUpa ] gAthA-82 [ 177 atha grahapaGkti svarUpam - avataraNa-pahale nakSatrapaMktikI vyavasthA batAneke bAda aba anukramase prApta grahapaMktikI vyavasthA batAnevAlI gAthA granthakAra maharSi jaNAte haiM / 28degevaM gahAiNovi hu, navaraM dhuvapAsavattiNo tArA / taM ciya payAhiNaMtA, tattheva sayA paribhamaMti // 82 // gAthArtha-nakSatroMkI paMkti viSayaka jisa taraha vyavasthA kI usI taraha graha AdikI paMkti vyavasthA samajheM / itanA vizeSa hai ki, do candroMkA parivAra 176 grahoMkA honese grahoMkI paMktiyA~ bhI 176 hotI haiM aura pratyeka paMktimeM 66 grahoMkI saMkhyA hotI hai / yahA~ yaha bhI vizeSa samajhe ki acala aise dhruvatAroMkI samIpameM vartita anya tAroMke vimAna usI dhruvatAreko hI pradakSiNA dete ghUmate haiM / // 82 // vizeSArtha--prathamakI gAthAke anusAra sugama hai, to bhI prAsaMgika kucha kahA jAtA hai| manuSyakSetrameM grahoMkI paMktiyA~ 176 haiM, aura pratyeka paMktiyA~ jambUdvIpake prAntabhAgase prArambha hokara mAnuSottara parvata taka pahu~cI huI hai, tathA usa pratyeka paMktimeM grahasaMkhyA to 66kI hI hai| ye paMktiyA~ bhI nakSatrapaMktiyoMkI taraha sUryakI kiraNoM jaisI dIkhatI hoM vaisA bhAsa hotA hai / eka candrake parivArameM 88 graha honese jambUdvIpake do candroMkI apekSAse 176 graha hote haiM / 88 grahapaMktiyA~ dakSiNadizAmeM hotI haiM aura 88 grahapaMktiyA~ uttaradizAmeM hotI haiM / tathA nakSatrapaMktike vivaraNa prasaMga para jaise nakSatrapiTakakI vyavasthA pradarzita kI thI vaise yahA~ bhI grahapiTaka samajha leM / sAtha hI jisa paMktike prArambhameM jo graha hotA hai, usI nAmavAle grahoMkI 66 jitanI saMkhyA mAnuSottara parvata taka pahu~cI hotI hai / jambUdvIpameM do candroMke eka candrapiTakakI apekSAse eka grahapiTaka (graha saMkhyA 176 ), lavaNasamudrameM do candrapiTakakI apekSAse do grahapiTaka (graha saMkhyA 352), dhAtakIkhaNDameM chaH candrapiTakakI apekSAse chaH grahapiTaka (graha saMkhyA 1056), kAlodadhimeM 42 candrake 21 candrapiTakakI apekSAse 21 grahapiTaka (graha saMkhyA 3696) aura ardhapuSkarake 72 candrAzrayI 36 candrapiTakakI apekSAse 36 grahapiTaka ( kula grahasaMkhyA 6336) haiN| isa taraha sarva milakara 66 prahapiTaka tathA 8856276 kula graha saMkhyA manuSyakSetrameM hotI hai| aura ve sAre graha meruparvatakI pradakSiNA dete hue sadAkAla paribhramaNa karate haiM / 190 tulanA kareM-'chAvattaragahANaM paMtisayaM hoi maNuyalogammi / chAvaTThIa chAvaThIa hoi ikkikkiA paMtI // 1 // ' [ sUryaprajJapti ] 6. saM. 23 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI _ [gAthA-82 candra-sUrya-graha aura nakSatroMke vimAnoMkI paMktiyA~ jambUdvIpake meruko pradakSiNA karatI 4'anavasthita yogase arthAt eka dUsarese alaga-alaga rItise paribhramaNa karatI haiN| jo vastusthiti hama Upara samajha cuke haiM / tAroMke vimAnoMke lie bhI vaisA hI hai, to bhI usameM itanA vizeSa hai ki jo 'dhruva 'ke tAre haiM ve jagatke tathAvidha svabhAvase hI sadA sthira haiN| taduparAMta usake samIpa vartita tAroMkA maNDala merukI pradakSiNA na karatA sthira aise 'dhruva ke tAre kI hI pradakSiNA karatA vahIM hI ghUmatA hai| yaha dhruvakA tArA apane bharatakSetrakI apekSAse uttaradizAmeM hai / aise dhruvake tAre kula cAra haiM aura ye cAroM dhruvake tAre usa usa kSetrakI apekSAse uttaradizAmeM hI rahe hue haiM / arthAt bharatakSetrako apekSAse jaise dhruva uttaradizAmeM hai vaise zeSa tIna dhruvatAre airavata, pUrvamahAvideha aura pazcima mahAvidehakI apekSAse kramAnusAra uttara dizAmeM hI haiN| __ 'sarveSAmeva varSANAM meruruttarataH sthitaH' isa vAkyase jaise pratyeka kSetrakI apekSAse meruparvata uttaradizAmeM hI hai vaise ina dhruvatAroMke lie bhI smjhe| ina dhruvatAroM para janasamudAya aneka prakArakA AdhAra rakhatA hai / samudrameM calate jahAja, sTImara, havAIjahAz2a Adiko dizAkI jAnakArImeM yaha dhruvakA tArA 'dizAyaMtra' Adike dvArA bahuta hI upayogI hai, jahAz2a Adi kisI bhI dizAmeM jAe to bhI usameM vidyamAna dizAyaMtrakI sUI sadAkAla uttara dhruvakI ora hI hotI hai, jisase rAtrimeM bhI jahAz2a kisa dizAmeM jAtA hai usakA barAbara khayAla A sakatA hai| ... pahale gAthA 57 meM candra-sUryAdi jyotiSI devoMkA jo gatikrama batAyA gayA hai use sAmAnyataH jaane| yahA~ vizeSatA itanI samajheM ki candrase zIghra gativAle sUrya haiM, sUryoMse zIghra gativAle (57vIM gAthAmeM kahe anusAra graha nahIM parantu ) nakSatra haiM, aura nakSatroMse zIghra gativAle anavasthita yogase paribhramaNa karate grahoMko samajhe / tathA ye graha vakrAticAra-mandagativAle honese unakI niyamita gati nahIM hai aura isalie unakA muhUrtagatimAna-paribhramaNakAlapramANa-maNDalaviSkambhAdi mAna Adi prarUpaNA vidyamAna zAstroM meM upalabhya hoM aisA nahIM lagatA / / nakSatroMkI taraha tAroMke bhI maNDala haiM, aura ye maNDala apane apane niyatamaNDalameM hI cara (gati) karanevAle honese sadA avasthita hote haiM / yahA~ aisI zaMkA karanekI AvazyakatA nahIM hai ki tArAmaNDaloMkI gati hI nahIM hai, kyoMki tAre bhI jambUdvIpavartI meruparvatakI pradakSiNA karanepUrvaka paribhramaNa karate haiM, mAtra sUrya-candrake bahuta maNDala honeke 191. maNDala prakaraNameM kahA hai ki 'te meru pariaDaMtA, payAhiNAvattamaNDalA savve / aNavaTThiajogehi, caMdA sUrA gahagaNA ya // 1 // ' Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candra aura sUryakI paMktikA svarUpa aura matAntara ] gAthA-82 [ 179 kAraNa unakA uttarAyana-dakSiNAyana jisa taraha hotA hai vaise ina tArAmaNDaloMkA nahIM hotaa| jo tArAmaNDala dakSiNadizAmeM rahakara merukI pradakSiNA karate haiM ve sadAkAla vaise hI karate haiM, kisI bhI samaya ye tAre uttaradizAmeM nahIM Ate / aura jo tAre uttarameM rahakara merukI pradakSiNA karate haiM ve hamezA uttarameM hI rahate haiM; kisI samaya dakSiNadizAmeM jAte hI nahIM haiN| __ina tArAmaNDaloM kI saMkhyA kitanI hai yaha tathA una maNDaloMkA viSkambhAdipramANa vartamAnameM upalabdha granthoM meM dekhane meM nahIM AtA / [ 82] // iti grahapaMktisvarUpam // // manuSyakSetravartIcandrAdi paMktiyoMkA yantra // nAma / jAti | paMktisaMkhyA pratyeka paMktigata candra-sUryAdi saMkhyA sarvasaMkhyA manuSyakSetrameM 132 132 candrakI sUryakI grahakI nakSatrakI tAroMkI paMktiyA~ nahIM haiM | paraMtu viprakIrNa |saMkhyA 8840700 koDAkoDI 3696 8840700 koDAkoDI sUcanA-manuSyakSetrake bAharake dvIpa-samudroMmeM candra-sUryAdikI saMkhyA jAnaneke lie gAthA 78-80ke vizeSArthameM diyA huA karaNa dekheN| 4 // matAMtarase manuSyakSetrake bAhara candra-sUrya paMktikA svarUpa // [ antargata paMktivyavasthA tathA matAntara nirUpaNaM ] ___ avataraNa-grahakI paMktiyoM viSayaka vyavasthA tathA grahoMke sambandhameM anya vicAra, pUrva gAthAke vizeSArthameM yathAyogya batAyA hai / 78-79vIM gAthAmeM dvIpasamudrAzrayI candrasUrya saMkhyA jAnanekA jo karaNa batAyA hai, vaha saMgrahaNI granthakArane jaNAyA thaa| usa gAthAke vizeSArthameM usa sUrya-candrakI saMkhyA bAbatameM aura paMkti viSayameM anya prasiddha mata Age batAe~ge aisA kahA thA usI matakA nirUpaNa kSepaka gAthAoMse kahA jAtA hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 83-85 142cauyAlasayaM paDhamillayAe, paMtIe canda-sUrANaM / teNa paraM paMtIo, cauruttariyAe vuDhIe // 83 // [pra.gA0] 143bAvattari candANaM, bAvattari sUriyANa paMtIe / paDhamAe aMtaraM puNa, candAcandassa lakkhadugaM // 84 // [pra0gA0] jo jAvai lakkhAI, vittharao sAgaro ya dIvo vA / . tAvaiyAo ya tarhi, candAmUrANa paMtIo // 85 // [pra0gA0] . [pra. gA. saM. 17-18-19]. gAthArtha-manuSyakSetrake bAharake puSkarArdhakI prathama paMktimeM 144 candra-sUrya saMkhyA hotI hai aura usa paMktise AgekI pratyeka paMktimeM 4 candra aura 4 sUryakI vRddhi kareM / prathama paMktimeM 72 candra aura 72 sUrya hote haiM, usa prathama paMktimeM candrase candrakA do lAkha yojanakA antara hotA hai / jo dvIpa athavA jo samudra jitane lAkha yojana vistAravAlA ho vahA~ utanI saMkhyApramANa candra-sUryakI paMktiyA~ jAneM // 83 / / 84 // 85 // vizeSArtha-agAU 78-79 ina donoM gAthAoMse granthakAra maharSi ne manuSyakSetrake bAhara candra-sUrya vyavasthA aura usa apekSAse grahAdi saMkhyA jAnanekA 'karaNa' Adi hakIkata darzAI hai| ____ aba ina tIna cAlU gAthAoMse dUsare eka matakA vivaraNa karaneke pahale yahA~ upayogI aisA isa candriyA saMgrahaNI granthakI TIkA meM batAyA huA eka digambara mata dekha leM // [dvitIya] digambarIyamatanirUpaNa // 192. 'battIsa sayaM candA, battIsa sayaM ca sUriyA sayayaM / samaseNIe savve, mANusakhitte paribhamaMti // 1 // [maM0 pra0 ] 193. gAthA 83-84-85 digambara sampradAyakI ho aisA bhI zrutavRddhokA kathana hai / 194. digambara sampradAyake matakI prakSipta 'karmaprakRtiprAbhRta 'kI jo mUlagAthAe~ ve ye rahIMcaMdAo sUrassa ya, sUrA caMdassa aMtaraM hoi / pannAsasahassAI, tu joaNAI samahiAI // 1 // paNayAlasayaM paDhami-lluyAI paMtIe caMdasUrANaM / teNa paraM paMtIo, chagasattagavuDDhio neyA // 2 // caMdANa samvasaMkhA, sattattIsAiM terasasayAI, pukkharavaradIviaraddhe, sUrANa vi tattiA jANa // 3 // 194 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyakSetrake bAhara sUrya-candrakI paMkti sambandhameM matAntara ] gAthA 83-85 [ 185 manuSyakSetrake bAhara kisa dvIpa-samudrameM kitanI-kitanI candra-sUryakI paMktiyA~ hoM ? ve paMktiyA~ kisa taraha vyavasthita hoM ? tathA pratyeka paMktimeM kitane-kitane candra tathA sUrya hoM aura una candra-sUrya vimAnoMkA paraspara antara kitanA ho? yaha digambarAcAryake matAnusAra batAyA jAtA hai| manuSyakSetrake bAhara candra-sUryakI vyavasthAke sambandhameM tIna mata pravartita haiN| unameM eka mata cAlU granthakArakA, jo agAU 78-79 gAthA dvArA kahA gayA hai| aba kathita dUsarA aura tIsarA digambarIya mata 83-84-85 ina tIna gAthAoMke vivecanase kahA jaaegaa| manuSyakSetrake bAharakA ardhapuSkaravara kSetra ATha lAkha yojana pramANa valayaviSkambhavAlA hai / usameM isa dUsare (digambarIya) matake anusAra ATha paMktiyAM hotI haiM / yahA~ itanA khAsa dhyAnameM rakhe ki aba taka candra-sUrya-nakSatrAdikI jo paMktiyA~ samazreNimeM lI jAtI thIM unheM vaise na lekara parirayAkArameM (vatulAkArameM ) lenI haiM / aura gola yA mAlAkArameM rahI huI ve pratyeka paMktiyA~ eka-eka lAkha yojanake antara para hotI haiN| manuSyakSetrake bAhara puSkarAdha dvIpameM vartita ina ATha paMktiyoMmeMse prathama paMktimeM 145 candra aura 145 sUrya Ae haiM / isa mAlAkArameM rahI paMktimeM candrase sUryakA antara sAdhika 50000 (pacAsa hajAra ) yojana hai aura candrase candrakA athavA to sUryase sUryakA antara sAdhika 1,00,000 (eka lAkha ) yojana hai| . Upara jaNAye anusAra jabaki isa prathama paMktimeM 145 candra aura 145 sUrya haiM arthAt donoMkI kula saMkhyA 290kI hai aura eka candrase sUryakA antara sAdhika pacAsa hajAra yojanakA hai, to 145 candroM aura 145 sUryoko mAlAkArameM rahaneke lie kitanA kSetra cAhie ? athavA candrase candrakA aura sUryase sUryakA antara sAdhika eka lAkha yojana hai to 145 candroMko athavA 145 sUryoko parirayAkAra racanemeM kitanA kSetra cAhie ? isa praznakA uttara yaha hai ki usake lie 1,45,46,477 (eka karor3a, patAlIsa lAkha, chiyAlIsa hajAra, cArasau satattara) yojana pramANa kSetra cAhie / arthAt manuSyakSetrake bAhara puSkarArdhameM vartita candra-sUryakI mAlAkArameM rahI prathama paMktikI paridhi 14546477 yojana pramANa hotI hai| .. aba dUsarI taraha prazna ho sakatA hai ki-eka candrase eka sUryakA antara. 50000 (pacAsa hajAra ) yojana hai to 14546477 yojana pramANa kSetrameM kitane candra athavA sUryakA samAveza ho sake ? athavA eka sUryase dUsare sUryakA yA eka candrase dUsare candrakA antara sAdhika eka lAkha yojana hai to 14546477 yojana pramANa paridhi kSetrameM kitane candra athavA sUryakA samAveza ho sake ? ina donoM prakArake praznoMke uttarameM '145 candra athavA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 83-85 . 145 sUryakA samAveza ho ske| aisA uttara AegA / isa taraha prathama paMktimeM 145 sUrya aura 145 candra hote haiN| .: . aba avaziSTa sAta paMktiyoM meM sUrya-candrakI saMkhyAkA vicAra kareM / dUsarI paMkti prathama paMktise eka lAkha yojana dUra jAne para vahA~ parirayAkArameM (golAkArameM ) milatI hai / usa sthAnakI paridhi gaNitakI dRSTise prathama paMktikI paridhikI apekSAse-kSetrake viSkambhameM vRddhi honese-prathama paMktikI paridhikI apekSAse bar3I hotI hai| aisA sAmAnya niyama hai ki 'jisa kSetrakA jitanA viSkambha ho usase lagabhaga triguNa UparAMta paridhi hotI hai| isa niyamAnusAra dUsarI paMktikI paridhi 15178932 yojana pramANa AtI hai| aura candrase candrakA tathA candrase sUryakA aura sUryase sUryakA tathA sUryase candrakA antara to prathama paMktimeM batAyA (eka dUsareko 50 hajAra, paraspara sAdhika lAkha yojana) utanA hI hai / ataH (isa dUsarI paMktikA paridhi vizeSa honese ) isa paMktimeM prathama paMktikI apekSAse chaH candra tathA chaH sUrya adhika hote haiM / yahA~ vicAra karanese yaha spaSTa samajhA jA sakatA hai ki-prathama paMktikI paridhise dUsarI paMktikI paridhi sAdhika chaH lAkha yojana adhika hai / ataH donoM bAjU para lAkha-lAkha yojana pramANa kSetraviSkambha bar3hanese 2 lAkha yojana kSetra baDhe taba 'triguNa' niyamAnusAra usa sthAnakA paridhi 632455 yojana, 2 kosa, 54 dhanuSa, 27 aMgula hotA hai| eka candrase sUryakA antara pacAsa hajAra yojana hai, ataH utane adhika kSetrameM chaH candra aura chaH sUryakI saMkhyA vRddhi huii| aura vaha bhI vAstavika hai / arthAt prathama paMktimeM jyoM 145 candra aura 145 sUrya haiM tyoM dUsarI paMktimeM 151 candra aura 151 sUrya haiM / tIsarI paMkti dUsarI paMktise 1 lAkha yojana dUra hai / usakI paridhi sAdhika 15811387 yojana pramANa hotI hai, jisase dUsarI paMktise sAta candra aura sAta sUryakI saMkhyAkA bar3hAvA hotA hai, ataH tIsarI paMktimeM 158 candra aura 158 sUrya hote haiM / isa taraha AgekI paMktiyoMke lie bhI soca leM / arthAt do paMktiyoM meM chaH chaH candra-sUryakI saMkhyA baDhAve aura tadanantara eka paMktimeM sUrya-candrakI sAta saMkhyA baDhAve / isa taraha karanese cauthI paMktimeM (tIsarI paMktike 158+6= ) 164 candra aura 164 sUrya hoNge| pAMcavIM paMktimeM (cauthI paMktike 164+6=) 170 candra aura 170 sUrya prApta hoNge| chaThI paMktimeM (pA~cavIM paMktike 170+7= ) 177 candra aura 177 sUrya prApta hoMge / sAtavIM paMktimeM (chaThI paMktike 177+6= ) - 183 candroM aura 183 sUryokI saMkhyA hogI, aura AThavIM paMktimeM (sAtavIM paMktike 183+6=) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyakSetrake bAhara sUrya-candrakI paMkti sambandha matAntara ] gAthA 83-85 [ 183 189 candra aura 189 sUryakI saMkhyA prApta hogI / isa taraha AThoM paMktiyoMke milakara kula 13.37 candra aura 1337 sUrya (= kula saMkhyA 2674) manuSyakSetrake bAharake ardhapuSkaravara dvIpameM rahe haiM / isa taraha ukta digambarIya matAnusAra manuSyakSetrake bAhara bAhyapuSkarArdhavartI candra-sUryakI paMkti vyavasthA darzAI hai| - aba Age Ageke dvIpa-samudroMmeM yAvat lokAnta taka sUrya-candrakI saMkhyA kitanI hai ? yaha batAyA jAtA hai| // manuSyakSetrake bAhara samagra dvIpa-samudra viSayaka candrAditya saMkhyA vicAra / / " Upara kahe anusAra manuSyakSetrake bAharake ardhapuSkaradvIpameM AThavIM paMkti pUrNa hone ke bAda, pacAsa hajAra yojana jAneke bAda puSkaravaradvIpa samApta hotA hai| tadanantara puSkara samudrameM pacAsa hajAra yojana jAne para prathamakI taraha parirayAkAra (valayAkAra) candra-sUryakI paMktikA prArambha hotA hai / dUsarI candra-sUryakI valayAkAra sthita paMktikA antara eka lAkha yojana pramANa Upara kahA hai / vaha isa taraha barAbara AtA hai / aba usa puSkara samudrameM sthita prathama paMktimeM kitane candra-sUrya hoM ? isa viSayameM vicAra karane para aisA jaNAyA hai ki-'prathama dvIpa athavA samudrakI prathama paMktimeM jitane sUrya aura candrakI saMkhyA hotI hai usase dugunI saMkhyA Ageke dvIpa athavA samudrakI prathama paMktimeM hotI hai| samayakSetrake bAhara ardhapuSkaradvIpakI prathama paMktimeM 145 candroM aura 145 sUryokI saMkhyA honese puSkarasamudrakI prathama paMktimeM 290 candra 145aura 290 sUrya hote haiN| aisA pratyeka . 195. dvitIya digambara matameM batAyA ki iSTa dvIpa athavA samudrakI antima paMktigata candrase sUryakI saMkhyA Aneke bAda usa iSTa dvIpa athavA samudrase Ageke dvIpa athavA samudrameM sthita prathama paMktigata candra-sUryakI saMkhyA jAnaneke lie prathamake dvIpa athavA samudrakI prathama paMktigata candra-sUryakI saMkhyAko dviguNa kareM, aura baisA karanese (manuSyakSetrake bAharake puSkarAdhakI prathama paMktimeM 145 candra aura 145 sUrya honese ) puSkaroda'samudrakI prathama paMktimeM 290 candra aura 290 sUrya saMkhyA AI / yahA~ khAsa vicAraNA upasthita hotI hai, kyoMki digambara matAnusAra yaha prathama bAra hI kahA gayA hai ki yadi paMktigata candra-sUryakI saMkhyA jAnanI ho to usakI paridhi jAnaneke bAda usameM eka-eka lAkha yojanake antara para candra aura eka-eka lAkha yojanake antara para sUrya raha sake, arthAt candrase sUryakA antara pacAsa hajAra yojana, aura candrase candrakA athavA sUryase sUryakA antara eka lAkha yojana rahe vaisI vyavasthA karate jitanI saMkhyA Ave utanI vivakSita paMktimeM candra-sUryakI saMkhyA jAne / aba hama soceMge to isa matake anusAra Age AgekI paMktiyoMmeM kramazaH chaH chaH aura sAta candra-sUryakI vRddhi karate manuSyakSetrake bAhara puSkarArdhameM AThavIM paMktimeM 189 candra aura 189 sUrya haiM / jaba ki Upara kathita dviguNa karanekI paddhatise puSkarodasamudrakI prathama paMkti (14542 =) 29. candra aura 290 sUryakI saMkhyA kahI jAtI hai| do lAkha yojanakA viSkambha adhika honese paridhimeM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] vRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 83-85 dvIpa-samudrakI prathama paMktike lie samajheM / aba yaha puSkarasamudra battIsa lAkha yojana caur3A honese lAkha-lAkha yojanake antara para rahIM zeSa 31 paMktiyoM meM kitane kitane candra aura sUrya hoM ? yaha yahA~ kahA jAtA hai / isake Age manuSyakSetrake bAharake puSkarArdhameM sUryacandrakI saMkhyAke lie jo vyavasthA batAI gayI thI vaha vyavasthA yahA~ bhI samajhanI hai, arthAt eka eka lAkha yojanake antara para sthita paMktiyoMkI jitanI paridhi ho aura usa paridhimeM sUryase candrakA pacAsa hajAra yojana antara aura sUryase sUryakA athavA candrase candrakA eka lAkha yojanapramANa antara rahe vaisI vyavasthA karate jitane sUryo athavA candroMkA samAveza ho sake utane sUrya-candroMkI saMkhyA jAneM / isa taraha karanese prathama paMktigata sUrya-candroMkI apekSAse dUsarI paMktimeM chaH candroM aura chaH sUryoMkI saMkhyA-vRddhi hotI hai, arthAt prathama paMktimeM 290 candra-sUrya haiM jaba ki dUsarI paMktimeM 296 candra aura 296 sUrya haiN| tIsarI paMktimeM sAta candra aura sAta sUryokI vRddhi honese 303 candra aura 303 sUrya haiM / cauthI paMktimeM chaH chaH candra-sUryoMkI vRddhi honese (303 + 6 = ) 309 candra aura 309 sUrya hote haiM, pAMcavIM paMktimeM punaH chaH chaH candroM-sUryoMkI vRddhi honese (309+6 = ) 315 candra, 315 sUrya hote haiM / punaH chaThI paMktimeM sAta sAta candrasUryakI vRddhi honese (315 + 7 = ) 322 candra aura 322 sUrya hote haiN| usake bAdakI paMktiyoMmeM bhI prathamakI taraha do bAra chaH cha: candra-sUryokI aura eka bAra sAta candroM aura sAta sUryokI vRddhi karate jaaeN| aisA karanese jaba iSTadvIpa athavA samudrakI antima paMkti Aneke bAda Ageke dvIpa athavA samudrameM vartita prathama paMktigata candroM -sUryoM kI saMkhyA jAnaneke lie pUrvake dvIpa athavA samudrakI prathama paMktigata candra-sUryokI saMkhyA ko dviguNa karanese jo saMkhyA Ave vaha saMkhyA usa dvIpa athavA samudrakI prathama paMktigata candra-sUryakI jAneM / tatpazcAt eka bAra chaH kI vRddhi hotI hai, aura usa hisAbase chaH chaH aura sAta candra-sUryakI kramazaH pUrvasaMkhyAmeM vRddhi ho vaha barAbara hai| parantu manuSyakSetrake bAharake puSkarArdhakI antima paMktimeM 189 candra-sUrya haiM, aura dviguNa karanekI Upara batAI paddhatise puSkarodasamudrakI prathama paMktimeM 290 candre aura 290 sUrya Ate haiM to eka sAtha 101 candra-sUryakI vRddhi kisa taraha huI 1 athavA vRddhi huI to candrase sUryakA pacAsa hajAra yojana aura candrase candrakA athavA sUryase sUryakA eka lAkha yojana pramANa antara kisa taraha A sake ? kyoMki utane antarakI usa vyavasthAke anusAra usa puSkarodasamudrakI prathama paMktikI paridhi 63 lAkha yojana pramANa viSkambhakI apekSAse lagabhaga 20000000 (do karor3a) jitanI ho jAtI hai / itanI yojanapramANa paridhimeM 290 candra aura 290 sUrya pacAsa pacAsa hajAra yojanake antara para kisa taraha raha sake ? usa viSayameM khAsa vicAra karanekI jarUrata hai / candra-sUryakI saMkhyA nyUna ho, to hI utanI paridhimeM pacAsa hajAra yojanakA antara vyavasthita rahe, athavA candra-sUryakI saMkhyA 290 lI jAe to pratyeka dvIpa-samudrameM antarake nizcitatAkA niyama nahIM raha sakegA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyakSetrake bAhara sUrya-candrakI paMkti sambandhameM matAntara ] gAthA 83-85 [ 185 vRddhi, phira eka bAra sAtakI vRddhi, usake bAda do paMktiyoM meM chaH chaH kI vRddhi aura eka bAra sAtakI vRddhi isa taraha yAvat iSTa dvIpa athavA samudrakI antima paMkti taka soceM / isa taraha pratyeka dvIpa-samudrameM vartita candra-sUrya saMkhyA svayaM soca le| // iti digambaramatena manuSyakSetrabahirvarticandra-sUryapaMktivyavasthA saMkhyAkaraNaM ca // [ isa taraha prAsaMgika digambara matakA nirUpaNa kiyaa| aba ina granthakAra maharSine 83-84-85 gAthAoM meM jo kisI eka prasiddha AcAryakA matAMtara batAyA hai usa tRtIyamatakA aba yahA~ nirUpaNa kiyA jAtA hai / ] ____ tRtIyamatanirUpaNa // manuSyakSetrake bAhara ATha lAkha yojanapramANa valayaviSkambhavAle ardha puSkaradvIpameM, valayAkArameM eka eka lAkha yojanake antara para ATha paMktiyA~ rahI haiM / prathama paMkti mAnuSottaraparvatase . 50000 (pacAsa hajAra) yojana dUra AyI hai| 187manuSyakSetra (paiMtAlIsa lakSa yojanapramANa viSkambhavAlA honese )kI paridhi 14230249 yojanapramANa hai / donoM bAjU para pacAsa pacAsa hajAra yojanapramANa kSetrakI vRddhi honese; paridhimeM vRddhi honese prathama paMktikI paridhi 14546476 yojana jitanI hotI hai / isa paMktimeM 72 candra aura 72 sUrya rahe haiN| candra-sUrya donoMkA jor3a karanese ( 72 + 72 = )144 hote haiM, isa 144kI saMkhyAse 14546476 yojanapramANa paridhiko bA~Tanese candrase sUryakA antara eka lAkha aura eka hajAra satraha yojana para adhika 29 bhAga pramANa-(101017 44) AegA, aura eka candrase dUsare candrakA athavA eka sUryase dUsare sUryakA 202034 25 yojana pramANa aMtara aaegaa| 'jo jAvai lakkhAi'...........isa gAthAke anusAra jo dvIpa athavA samudra jitane lAkha yojana pramANa viSkambhavAlA ho usa dvIpa-samudrameM utanI candra-sUryokI paMktiyA~ parirayAkArameM-vartulAkArameM soce / isa manuSyakSetrake bAharakA puSkarArdhakSetra ATha lAkha yojanapramANa . viSkambhavAlA honese (pratyeka dvIpa-samudrameM Adi aura antakA 50 hajAra yojanakSetra alaga rakhakara ) usameM valayAkArameM ATha paMktiyA~ eka eka lAkha yojanake antara para rahI haiM, jo sahaja samajhameM Aye aisI spaSTa bAta hai| Age-Ageke pratyeka dvIpasamudrameM, usa usa paMktimeM sthita candra-sUryoMkI saMkhyA to saralatAse jAna sakate haiM, parantu samagra dvIpa athavA samudra meM vartita sarva candroM tathA sUryokI ___ 196. isa matase 'trilokasAra 'granthake karttA [digambarAcArya ] sammata haiM / 197. 'egA joyaNakoDI, lakkhA bAyAla tIsai sahassA / / samayakkhittaparirao do ceva sayA auNapannA // 1 // ' vR. saM.. 24 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 83-85 saMkhyA kisa taraha jAne ? isake lie bAlajIvoMko atizaya upayogI aisA 'karaNa'. batAyA jAtA hai, vaha isa taraha __ jisa jisa dvIpa-samudrameM jitanI paMktiyA~ hoM usa usa paMktikI sarva saMkhyAko 'gaccha' aisI sAMketika saMjJA dI jAtI hai, aura Age AgekI paMktiyoMmeM jina cAra-cAra candroM-sUryoMkI vRddhi karanekI hai, usa cArakI saMkhyAko 'uttara' aisI saMjJA dI jAtI hai / aba 'gaccha 'kA . 'uttara 'ke sAtha gunA kareM, usake bAda prApta huI saMkhyAmeMse 'uttara' arthAt cArakI saMkhyA kama kareM, anantara jisa dvIpa athavA samudrake candra-sUryakI saMkhyA jAnanI ho usa dvIpasamudrakI prathama paMktimeM candra-sUryakI jo saMkhyA ho usa saMkhyAkA prathama AyI huI saMkhyAmeM prakSepa kreN| aisA karanese jo saMkhyA Aye usI saMkhyAko usa dvIpa athavA samudrakI antima paMktimeM samajhe / aba dvIpa-samudrakI sarva paMktiyoMke candroM-sUryoMkI saMkhyA lAneke lie antima paMktimeM jo saMkhyA AI hai use prathama paMktikI saMkhyAse jor3eM / isa taraha karanese jo saMkhyA Aye usakA jisa dvIpa athavA samudrameM jitanI paMktiyoMkA guccha ho usase ardhaguccha arthAt jitanI paMktiyA~ hoM usakI ardha saMkhyAse gunA karanese iSTa dvIpa athavA samudrakI sarva paMktiyoM meM vartita sarva candra-sUryakI saMkhyA milegI / usa sambandhI udAharaNa isa prakAra udAharaNa-jaise ki puSkarasamudrameM ATha paMktiyA~ haiM, usa AThako 'gaccha' kahA jAtA hai / usa gacchakA 'uttara' arthAt cArase gunA karanese (844 = ) 32 Aye, usameMse cAra kama karanese (32 - 4 = ) 28 Aye, isa aThAisameM prathama paMkti viSayaka 144 candra-sUryakI saMkhyAkA prakSepa karanese AThavIM paMktimeM 172 candra-sUryakI saMkhyA prApta huI / punaH 172meM 144 prathama paMktikI saMkhyA jor3anese (172 + 144 = ) 316 hote haiM, use 'guccha' arthAt jo ATha hai usake Adhe jo cAra hai usase gunanese (316 x 4 = ) 1264 saMkhyA samagra puSkarArdhameM vartita sUrya-candroMkI prApta hotI hai / unameM 632 candra aura 632 sUrya jAne / ina AThoM paMktiyoM meMse prathama paMktimeM 144 candra-sUrya (candra 724 72 sUrya ) haiM, dUsarI paMktimeM do candroM tathA do sUryokI vRddhi honese 148 candra-sUrya hote haiM / tIsarImeM 152, cauthImeM 156, pA~cavIMmeM 160, chaThImeM 164, sAtavIM paMktimeM 168 aura AThavIM paMktimeM 172 candra-sUryoMkI saMkhyA hotI hai / isa taraha pratyeka iSTa dvIpa athavA samudrameM vartita sarva candra-sUryokI saMkhyA jJAta ho sakatI hai| -iti tRtIyamatanirUpaNam // isa taraha manuSyakSetrake bAhara parirayapaMktise sUrya-candrakI vyavasthA viSayaka kathana karanevAlA eka digambarIya mata, aura dUsarA prasiddha AcAryakA mata pradarzita kiyA gayA / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyakSetrake bAhara sUrya-candrakI paMkti sambandhameM matAntara ] gAthA 83-85 [ 187 pariraya paMktikI mAnyatAvAle ina donoM matakAroMke bica usa usa dvIpa-samudra meM vartita pariraya paMktikI saMkhyAke sivA sUrya-candrAdi saMkhyA, sUrya-candrakA antara ityAdi sarva bAbatameM prAyaH 144bhinnatA rahatI hai taduparAMta katipaya 144vicAraNIya sthala bhI upasthita hote haiM / 198. AzAmbarIya (diga0) aura prasiddha matakArake bica hotI bhinnatAe~ 1. manuSyakSetrake bAhara 'jo dvIpa-samudra jitane lAkha thojanakA ho vahA~ candra-sUryakI paMktiyA~ hotI haiM ' yaha kathana donoMko mAnya hai / ___2. digambaramatake anusAra bAhya puSkarAdhakI prathama paMktimeM 145-145 candra-sUrya kahe haiM; jaba ki prasiddha matake anusAra usI prathama paMktimeM 72 candra aura 72 sUrya kahe haiM; aura isIlie digambaramatakArane svokta saMkhyAko saMgata karaneke lie candra-candrakA paraspara antara sAdhika lAkha yojanapramANa batAyA hai, tadanusAra prasiddha matakArane svokta 72-72 candra-sUryakI saMkhyAko saMgata karaneko sAdhika do lAkha yojanakA antara kahA hai / AgekI anya paMktiyoMke lie yathAyogya svayaM soca leM / .. 3. usI puSkarArdhakI dUsarI paMktise lekara pratyeka paMktimeM pUrvapaMktigata candra-sUryoMkI kula jo saMkhyA ho usase adhika chaH chaH athavA sAtasAtakI vRddhi karaneko kahA aura tadanusAra AThavIM paMktimeM 189-189 candra-sUryakI saMkhyA prApta huI / jaba ki isa prasiddha matakArane Age AgekI pratyeka paMktimeM prathamakI paMktikI apekSAse (do sUrya aura do candra ) cArakI saMkhyAkI vRddhi karaneko kahA jisase antima AThavIM paMktimeM (86-86 candra-sUrya = ) 172-candra-sUryakI saMkhyA AtI hai / . 4. isa taraha honese digambara matAnusAra bAhyapuSkarAdhakI AThoM paMktiyoMke candra-sUryokI kramazaH saMkhyA kula 1337-1337 kI banatI hai / jaba ki prasiddha matakArake abhiprAya-anusAra bAhyapuSkarAdhameM kula 632 candra aura 632 sUryokI saMkhyA prApta hotI hai| 5. tathA digambara matakArane puSkaravara samudroMkI prathama paMktimeM sUrya-candroMkI saMkhyA prApta karaneke lie aisA jaNAyA ki puSkaravaradvIpakI prathama paMktimeM candra-sUryokI jo saMkhyA ho use dviguNa kareM, vaisA karanese puSkaravara samudrameM prathama paMktigata candra-sUryokI saMkhyA prApta hotI hai / tadanantara paMktiyoMmeM chaH chaH athavA sAta sAtakI vRddhi kareM, aura isa taraha pratyeka dvIpa-samudrake lie samajhe / arthAt prathama paMktike lie agale dvIpa-samudrakI prathama paMktise dvigunatva aura anantara cha:-chaH, sAta-sAtakI vRddhi samajhe / jabaki prasiddha matakArane pratyeka dvIpa-samudrameM prathama paMktike lie tathA AgekI paMktiyoMke lie cAra-cArakI vRddhi karanekA batAyA hai| sUcanA-'triguNakaraNa'kA saiddhAntika mata svatantra honeke kAraNa ukta donoM matakAroMke sAtha usakI tulanA karanA jarUrI nahIM hai kyoMki "triguNakaraNa ke anusAra manuSyakSetrake bAhara candra-sUryakI kisI bhI prakArakI nizcita vyavasthA batAI nahIM gaI / 199. AzAmbarIya aura prasiddha matakAra viSayaka candra-sUryakI alpa vicAraNA // prasiddha matakArakI apekSAse yaha socanekA hai ki jaba gAthA 65vIMmeM manuSyakSetrake bAhara nizcayase kisI bhI paMkti sthAnameM candra-sUryakA pacAsa hajAra yojanapramANa antara batAyA gayA hai taba ina 83-84vIM Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 83-85 OM jisakA savizeSa khayAla nIcekI 198-199 nambarakI TippaNI par3hanese A sakegA / digambarIyamata 'karmaprAbhRta' granthameMse. uddharita hai, jaba ki 83-84-85 gAthAoMse kathita prasiddha AcAryakA mata kisa grantha parase kahA gayA hai usakI mAhitI nahIM milaneke kAraNa jJAnIgamya hai, to bhI ye donoM matakAra manuSyakSetrake bAhara sUrya-candrakI vyavasthA parirayAkArarUpa batAte haiM yaha bAta to nizcita hai / __ manuSyakSetrake bAhara sUrya-candroMkI saMkhyA tathA vyavasthA bAbatameM jo donoM mata Upara batAye usa apekSAse sUrya-candrakI saMkhyAke viSayameM bahuzruta puruSa 'tiguNApuvvillajuyA' isa gAthAse prApta hotA jo triguNakaraNa use hI sarvamAnya jaNAte haiM, jo bAbata prathama kahI gaI hai / isa triguNakaraNake anusAra puSkaravaradvIpameM prApta hotI 144-144 candra-sUryokI saMkhyAko kisa taraha vyavasthita kareM isa bAbata para vicAra karanekI AvazyakatA hai / 144-144 candra-sUryoMkI saMkhyAmeMse manuSyakSetrameM Ae hue abhyantarapuSkarArdhake 72-72 gAthAoMmeM candra-sUryakA pacAsa hajAra yojana antara na kahakara (matAntarase ) 101017 yojana 3 bhAga : (athavA 244 bhAga) pramANa antara prApta ho isI taraha sUrya-candakI vyavasthA batAI hai| tathA gAthA 66vIMmeM candrase candrakA aura sUryase sUryakA sAdhika eka lAkha yojanapramANa antara kahA hai jaba ki ina 83-84 gAthAoMke matAnusAra 202034 26 yojana pramANa antara prApta hotA hai aura vaha bhI prathamakI paMktiyoM ke lie hI / ataH Age AgekI anya paMktiyoMmeM sUrya-candrakA antara jAnaneke lie to aisI vyavasthA batAI hai ki-usa pariraya paMkti sthAnameM jitanI paridhi Ave usa paridhiko usa paMktigata candra-sUryakI saMkhyAse bA~Tanese uttarameM jitanI rAzi Aye, utanA antara candra-sUryakA samajhanA cAhie / ___ isa taraha digambaramatakArane to gAthA 65-66meM kahe anusAra pacAsa hajAra yojana tathA sAdhika lAkha yojana antara batAyA hai / arthAt vaha antara isa matakArako mAnya hai, parantu yaha mAnyatA unakI prathama paMktike lie hI hai yA sarva paMktiyoMke lie haiM ? bAhya puSkarArdhadvIpake lie hI hai yA kisI bhI dvIpa-samudrake lie hai ? yaha to bahuzruta puruSoMke pAsase (zocanIya) vicAraNIya hai kyoMki yadi prathama paMktike lie hai to anya paMktiyoMke lie kyA samajhe ? tathA puSkarArdhadvIpake pazcAt puSkarasamudra Adi dvIpa-samudroMmeM unake matAnusAra prathama paMktimeM pUrvadvIpa athavA samudrakI prathama paMktikI apekSAse dviguNa (jaise puSkarasamudrameM 290) saMkhyA Anese aura usa prathama paMktisthAnameM paridhikA amuka pramANa honese pacAsa hajAra tathA lAkha yojanakA antara kisa taraha saMgata ho sake ? ityAdi sarva vicAraNA gItArtha bahuzrutoMke AdhIna hai / ( isake lie 129vIM TippaNI par3hanese vizeSa khyAla AegA / ) sUcanA-'triguNakaraNa 'ke matAnusAra to 50 hajAra yojanakA antara aura lAkha yojanakA antara jo kahA hai vaha nizcita hai / paMkti vyavasthA viSayaka yadyapi anizcitatA hai to bhI 'sUryaprajJapti' Adi granthoMke pAThake anusAra manuSyakSetrake bAhara usI ukta antarako samajhanekA hai / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyakSetrake bAhara sUrya-candrakI paMkti sambandhameM matAntara ] gAthA 83-85 [ 189 candra-sUryokI vyavasthA prathama jaNAI honese manuSyakSetrake bAharake puSkarArdhameM bAkI bace 72-72 candra-sUryoko hama pUrvokta donoM matakAroMke mantavyake anusAra parirayAkArUpa samajhe yA sUcIzreNirUpa samajhe ? yaha prazna upasthita hotA hai / yadyapi paMktikI vyavasthA to parirayAkArameM aura samazreNimeM isa taraha donoM prakArase ho sakatI hai, to bhI 72-72 candra-sUryokI parirayAkArameM vyavasthA karanese sUrya-candrakA aura sUrya-sUryakA tathA candra-candrakA pacAsa hajAra yojana aura eka lAkha yojanapramANakA jo antara nizcita kiyA hai, usa nizcayameM bhaMga honekA prasaMga upasthita honese pariraya paMktikI vyavasthA ucita nahIM lAtI, jaba ki sUcIzreNIkI vyavasthAke lie zrI sUryaprajJaptike pramukha granthoM meM spaSTa pATha honese (sAmAnya doSa prApta hone para bhI ) sUcIzreNIkI vyavasthA hI mAnya rakhanI ucita lagatI hai| isa 20 sUcIzreNi-samazreNikI vyavasthA bhI do-tIna prakArase ho sakatI hai, unameMse amuka prakArakI vyavasthAke bAremeM hI iSTa ho isa taraha AjUbAjUke una sAkSIbhUta pATha honese jarUra kabUla karanA par3atA hai, jo 200 nambarakI TippaNI par3hanese vizeSa khyAlameM A skegaa| 200-triguNakaraNake anusAra manuSyakSetra bAhara candra-sUryakI vyavasthA viSayaka alpavicAra // prathama mukhya saiddhAntika mata 'tiguNA pubvilajuyA'kA jo hai, usI matAnusAra bAhyapuSkarArdhameM 72 candra aura 72 sUryakI kula saMkhyA kahI arthAt ATha lAkha yojanapramANa bAhya puSkarArdhameM 72. candra aura 72 sUrya batAye haiM / . digambarIya matAnusAra aura prasiddha matAnusAra usI bAhyapuSkarArdhakSetra (ke ATha lAkha yojanapramANa viSkambhameM se prArambhake aura antake pacAsa-pacAsa hajAra yojana kama karanese zeSa bace sAta lAkha yojanapramANakSetra )meM lAkha-lAkha yojanake antara para parirayAkArameM candra-sUryakI ATha paMktiyA~ batAI gaI haiM, aura usa pratyeka paMktimeM vartita usa usa candra-sUryakI saMkhyAko ukta antarAnusAra saMgata kara dikhAI gaI hai, vaisI isa siddhAntakArake 'triguNakaraNa 'ke matAnusAra prApta hotI candra-sUryokI saMkhyAko pariraya-valayAkArameM saMgata karanA yaha socane para bhI ucita nahIM lagatI; kyoMki parirayAkArameM agara lI jAe to lAkha lAkha yojanake antara para ATha paMktiyA~ mAnanI par3e / aura isa taraha mAnanese candra-sUryakI kula saMkhyA jo 144kI hai usakA bAhyapuSkarArdhameM samAveza jarUrI honese pratyeka pariraya paMktimeM kula candra-sUryakI saMkhyA 18 jitanI alpa prApta hotI hai / ina 18 candra-sUryokI saMkhyAko prathama kahe gae 14546476 yojana pramANa paridhimeM pacAsa pacAsa hajAra yojanake hisAbase soce to pUrvokta kahI gaI paridhimeM bahuta-sA kSetra khAlI raha jAe / sAtha hI Age-AgekI pariraya paMktikI paridhi vizeSa pramANavAlI honese usa paridhikA to bahutasA kSetra candra-sUrya hIna rahatA hai / isalie parirayAkArameM paMktiyoMko mAnanA, yaha vaicArika dRSTise ucita nahIM lgtaa| . aba sUcIzreNIkI vyavasthAke lie soceMmanuSyakSetrameM vartita sUcIzreNIke anusAra rahI huI candra-sUryakI paMktikI taraha, isa bAhya puSkarArdhameM Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 83-85 / yahA~ zaMkA hotI hai ki manuSyakSetrake bAharake dvIpa-samudroMmeM itane sAre candra-sUrya haiM, to vahA~ vartita jantu Adi, candra-sUryakI zItalatA aura uSNatA kisa taraha sahana kara saMkate hoMge? isake samAdhAnameM batAyA hai ki-manuSyakSetrake bAharake candra-sUrya svabhAvase hI 36-36 sUryokI do aura 36-36 candroMkI do paMktiyA~ bhI ghaTa nahIM sakatIM; kyoMki vaisA karanese ATha lAkha yojana pramANakSetrameM-36 sUryo athavA 36 candroMko sUcIzreNImeM lagAnese candrase candrakA, sUryase sUryakA tathA candrase sUryakA zAstrameM batAyA gayA iSTa antara prApta nahIM hotA tathA sUryAntarita candra aura cadrAntarita sUrya hone cAhie lekina ve bhI nahIM mila sakate / aba dUsare prakArase sUcIzreNIkI vyavasthA sambandhameM soceM yadyapi isa taraha vyavasthA karanese amuka virodha to khar3A rahegA hI; phira bhI prArambhake donoM pakSoMmeM jitane virodha dekhe jAte haiM, unakI apekSA to isa vyavasthApakSameM ekAdha virodhakA hI hala avaziSTa rahatA honese, yaha pakSa kiMcit ThIka samajhA jA sakatA hai, to bhI jaba taka siddhAntameMse koI vaisA yathArthaM nirNaya hastagata na ho taba taka aise vivAdAspada sthaloMmeM bhavabhIru chadmastha koI bhI nirNaya kaise de sakate haiM ? ATha lAkha yojana pramANa bAhya puSkarArdhameM prArambhake aura antake pacAsa pacAsa hajAra yojana varjita karake avaziSTa sAta lAkha yojana pramANa kSetrameM sUryakI kiraNoMkI taraha cAroM dizAvartI sAta lAkha yojana lambI candra-sUryakI nava-nava zreNiyoMkI kalpanA kareM, pratyeka zreNimeM ATha candroM athavA ATha sUryoko lAkha lAkha yojanake antara para sthApita kareM, aisA karanese 72 candroM aura 72 sUryokI saMkhyA prApta hogI, candrase candrakA tathA sUryase sUryakA eka lAkha yojana pramANa antara kama hogA aura eka apekSAse 'sUryAntarita candra aura candrAMtarita sUrya hote haiM ' yaha vacana bhI saphala hogA / sirpha 'candAo sUrassa ya sUrA candassa antaraM hoi / pannAsasahassAI joyaNAI aNUNA // 1 // ' isa gAthAke arthAnusAra candrase sUryakA athavA sUryase candrakA jo pacAsa hajAra yojana pramANa antara jaNAyA hai usa antarako saMgata kaise kare ? yahI eka prazna upasthita hogA, (kyoMki pratyeka paMkti candra-sUryase samudita honese ) aura yaha prazna jaba taka ho taba taka isa sUcIzreNIkI vyavasthAko bhI Adara nahIM diyA jA sakatA / __ athavA prArambhake aura antake pacAsa pacAsa hajAra yojana kama karake avaziSTa sAta lAkha yojana pramANa kSetrameM candrakI aura sUryakI Uparake citrakI taraha alaga alaga paMktiyA~ na racakara candra-sUryakI samudita paMkti rakkheM, arthAt bAhya puSkarAdhameM kula nava paMktiyoMkI kalpanA kareM, una nava paMktiyoM se pratyeka paMktimeM eka candra eka sUrya, eka candra eka sUrya aise pacAsa-pacAsa hajAra yojanake antara para kama karate sAta lAkha yojana taka jAnemeM ATha candra aura sAta sUryakA sAta lAkha yojana lambI eka paMktimeM samAveza hotA hai / prathama candra rakkhA gayA hai agara usake badalemeM prathama sUrya rakkhA jAe to ATha sUrya aura sAta candrakA eka paMktimeM samAveza hotA hai / isa taraha karanese navoM paMktiyoMmeM prathama candrakI sthApanApekSayA candrakI 72 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyakSetrake bAhara sUrya-candrakI paMkti sambandhameM matAntara ] gAthA 83-85 [15 ati zIta aura ati uSNa prakAza denevAle nahIM haiM, arthAt manuSyakSetrake candra-sUryokI taraha vizeSa pramANameM zIta aura uSNa lezyAvAle hote haiM vaisI viziSTa zIta uSNa lezyA: vAle manuSyakSetrake bAharase candra-sUrya hote nahIM haiN| jisake lie zrIsUryaprajJaptimeM batAyA hai ki 'suraMtariyA candA, candantariyA ya diNayarA dittA / cittantaralesAgA suhalesA mandalesA ya // 1 // ' saMkhyAkA samAveza hotA hai, parantu sUryakI saMkhyA jo 72kI kahI hai unameM se 63kA samAveza hotA hai jaba ki nava sUrya zeSa raha jAte haiM / paMktimeM prathama sUrya rakkhA jAe to 72 sUryokA samAveza ho, parantu nava candrakI saMkhyA avaziSTa rahatI hai, arthAt malayagiri mahArAja aura candrIyA TIkAkAra maharSike abhiprAyAnusAra sUcIzreNikI vyavasthA jo ki ghaTa sakatI hai, candrase candrakA, sUryase sUryakA, aura candrase sUryakA iSTa aMtara bhI isa vyavasthAmeM prApta hotA hai, phira bhI paMktimeM prathama caMdrako leM yA sUryako ? isa zaMkAkA samAdhAna zeSa raha jAtA hai, UparAMta Upara jaNAye anusAra nava candroM athavA nava sUryoMkA paMktimeM iSTa aMtara rakhane para samAveza hotA nahIM hai, yaha virodha upasthita rahatA hai, phira bhI * " caMdAo sUrassa ya sUrA caMdassa aMtaraM hoi / pannAsasahassAI tu joyaNAI aNUNAI // 1 // sUrassa ya sUrassa ya sasiNo sasiNo ya aMtaraM hoi / bahiyAu mANusanagassa joyaNANaM sayasahassaM // 2 // sUratariA caMdA caMdaMtariA ya diNayarA''dittA / cittaMtaralesAgA suhalesA maMdalesA ya // 3 // ' ___isa siddhAMtakI tIna gAthAoMke anusAra jaNAe'tataH sambhAvyate sUcIzreNyA na parirayazreNyA anyathA vA bahuzrutairyathAgamaM paribhAvanIyam' ubhaya TIkAkAra maharSioMke aise vacanoMse aMtima donoM pakSoMmeM sUcIzreNikI vyavasthA to ghaTa sakatI hai, paraMtu koI na koI ekAda virodha upasthita ho jAnese-jaba eka bAjUse kisI bhI prakArakA nizcita nirNaya nahIM diyA jA sakatA, taba dUsarI orase zrI sUryaprajJapti-TIkAke nIce jaNAe donoM pAThoMse zrI TIkAkAra bhagavaMtako yaha aMtima pakSa hI yathArtha mAnya hai / yaha mAne binA bhI calanevAlA nahIM hai / ye pATha isa taraha hai " sUrassa ya sUrassa ya" ityAdi, mAnuSanagasya-mAnuSottaraparyatasya bahiH sUryasya sUryasya parasparaM caMdrasya caMdrasya ca parasparamaMtaraM bhavati yojanAnAM ' zatasahasraM' lakSam tathAhi-caMdrAMtaritAH sUryAH sUryAntaritAzcandrAH vyavasthitAH caMdrasUryANAM ca parasparamantaraM paJcAzat yojanasahasrANi (50.00), tata candrasya sUryasya ca Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 83-85 bhAvArtha sugama hai| tattvArthasUtrakI TIkAmeM bhI UparakA hI abhiprAya parasparamantaraM yojanAnAM lakSaM bhavatIti / samprati bahizcandrasUryANAM paGktAvavasthAnamAha- sUratariyA' ityAdi, nRlokAdahiH patyA sthitAH sUryAntaritAzcandrAzcandrAntaritA dinakarA dIptAH xxxxx / kathaMbhUtAste candrasUryAH ityAha- .. 'citrAntaralezyAkAH' citramantaraM lezyA ca-prakAzarUpA yeSAM te tathA, tatra citramantaraM candrANAM sUryAntaritvAt sUryANAM ca candrAntaritvAt , citralezyA candramasAM zItarazmitvAt sUryANAmuSNarazmitvAt // " [ mudrita patra 28] " candramasAM sUryANAM ca pratyekaM lezyA yojanazatasahasrapramANavistArAzcandrasUryANAM ca sUcIpaGktyA vyavasthitAnAM parasparamantaraM paJcAzadyojanasahasrANi, tatazcandraprabhAsammizrAH sUryaprabhAH sUryaprabhAsammizrAzcandraprabhAH" [patra 282] bhAvArtha :-"mAnuSottaraparvatase bAharake dvIpa-samudroMmeM sUryase sUryakA tathA candrase candrakA paraspara antara (sAdhika) eka lAkha yojana pramANa hai, ve isa taraha-sUrya candrAntarita arthAt candrake AMtarevAle haiM, arthAt do sUryake bica eka candra hai aura candra sUryAntarita haiM / candrase sUryakA aMtara pacAsa hajAra yojana pramANa hai, ataH sUrya-sUryakA candra-candrakA paraspara aMtara eka lAkha yojana pramANa kahA vaha barAbara hai / aba mAnuSottara parvatake bAhara candra-sUryakI paMkti vyavasthA jaNAte haiM -manuSyakSetrake bAhara paMktimeM sthita sUryAntarita candra aura candrAntarita tejasvI sUrya vicitra antaravAle tathA vicitra prakAzavAle haiM, unameM vicitra antaravAle arthAt do candroMke bica eka sUryakA aMtara hai aura do sUryoMke bica eka candrakA aMtara hai aise candra sUrya hote haiM, sAtha hI vicitra prakAzavAle arthAt candra zItakiraNavAle aura sUrya uSNakiraNavAle haiM / " "candra-sUrya pratyekakA prakAza eka lAkha yojana vistAravAlA. hai, sUcIzreNI dvArA vyavasthita candrasUryoMkA aMtara pacAsa hajAra yojana hai, ataH candraprabhAse mizrita sUryaprabhA hai aura sUryaprabhAse mizrita candraprabhA hai|" vizeSameM manuSyakSetrake bAharake vimAnopapanna jyotiSI devoMke vimAna, pakkI iMTake samAna lambacatuSkoNa AkArake hote haiM, aura una vimAnoMkA AtapakSetra-prakAzyakSetra-vistArase (caur3AmeM) eka lAkha yojana pramANa hai, aura AyAma-lambAIse aneka lAkha yojana pramANa hai| vizeSameM yaha bhI socanekA hai ki bAhyapuSkarAdhake lie 72 candra, 72 sUryakI saMkhyAko saMgata karaneke lie anyamatAzrayI eka bAra Adi aura antake 50 hajAra yojana varjita kiye jAte haiN| ve isa matase varjita na kareM to 72 candra tathA 72 sUryakI saMkhyA yathArtha samAviSTa ho jAtI hai, parantu Age pratidvIpa samudrake saMghisthAnoMmeM candra-sUryakA sahayoga ho jAegA aura isase ukta aMtarAdi vyavasthAkA bhaGga Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrya tathA candrakA maNDala ] gAthA 83-85 [ 193 darzAyA hai| pra0 gA0 saM0 (17-18-19) [83-84-85] // iti prastuta dvitIya bhavanadvAre tRtIyajyotiSInikAyAdhikAraH, prAsaGgika dvIpasamudrAdhikAraH teSu candra, sUrya graha-nakSatrapaMktisaMkhyAdhikArazca samAptaH // para conococavaca 3 // candra-sUryamaNDalAdhikAra // avataraNa-pahale ( alaga alaga AcAryoke matAnusAra) kSepaka tIna gAthAoMse prasiddha AcAryakA matAMtara, (tAre paMktibaddha na hokara unheM varjita karake ) candra-sUrya-graha tathA nakSatrapaMkti viSayaka sarva vicAraNA, aura candrAdi pA~coM jyotiSIkI sarva prakArakI saMkhyA lAneke sambandhameM 'karaNAdi' upAya batalAkara adhikAra samApta kiyA hai| ___aba una candra-sUryoMke maNDala (paribhramaNa) viSayaka varNana Arambha kiyA jAtA hai ___ unameM pA~coM jyotiSImeMse candra-sUrya aura grahake cAra maNDala haiN| aura ve candrasUryAdi, anavasthita maNDalase paribhramaNa karate hue merukI pradakSiNA kara rahe haiM / nakSatroM tathA tAroMke maNDala haiM, kintu ve cara hone para bhI svasva maNDaloM meM sthAnameM hI gati karate honese avasthita maNDalavAle haiN| ina pA~coM prakArake jyotiSIyoMke maNDaloMmeMse nakSatra hogA, agara usa bhaGgako bAjUmeM rakhakara prati-dvIpa-samudrake Adi aura antakSetra takameM rahe hue candra-sUryakI aMtara pramANAdi vyavasthA usa vizeSa kSetrAzrayI hI soceM to aMtarAdi pramANakI niyamitatA rahanemeM prAyaH doSa utpanna na ho; parantu prathama to triguNamatase Age Age AtI bRhat saMkhyAkA samAveza kisa taraha kare yahI socanekA hai / vizeSameM prasiddha matakArakI valayapaMkti jitanI buddhi-yuktigamya aura niyamita rahatI hai vaisA isameM nahIM rahatA hai| vizeSa tattvajJAnI hI jAne / cAlU viSayake bAremeM zakti anusAra alaga alaga tarahase socanA Avazyaka laganese sirpha isa viSayake bAremeM bhinna bhinna praphArase vicAra mAtra darzAye haiM / unameM antima pakSa zAstrIya honese yogya lagatA hai / prathamake tIna pakSa to vicAra karaneke lie hI diye gae haiM, phira bhI una vicAroMmeM bhI zAstrIya virodhaviruddhatva dikhAyI de to trividha trividha rUpameM mithyAduSkRt dekara isa viSayako yahA~ hI pUrNa karate haiM / isa sArI vicAraNAko bAhya puSkarArdhake lie to sthAna mila gayA, lekina Age Ageke dvIpa samudroMmeM kisa taraha saMgata karanA vaha jJAnIgamya hai| vR. saM. 25 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI " [gAthA 86-90 . maNDaloMkA kiMcit varNana nakSatra pariziSTameM diyA hai / aura tAroM tathA grahoMke maNDaloMkA varNana aprApya honese una viSayaka ullekha na karake aba candra-sUrya maNDala viSayaka adhikAra zurU kiyA jAtA hai / yaha adhikAra saMkSiptameM aura vistArapUrvaka kahA jAegA / pannarasa culasIi sayaM, iha sasi-ravimaNDalAI takkhittaM / .. joyaNa paNasaya dasahia, bhAgA aDayAla igasaTTA // 86 // sasi-raviNo lavaNammi ya, joyaNa saya tiNi tIsaahiyAI / asiyaM tu joyaNasayaM, jambUddIvammi pavisati // 87 // tIsigasaTThA cauro, egigasahassa sattabhaiyassa / paNatIsaM ca dujoyaNa, sasi-raviNo maNDalaMtarayaM / / 88 // [pra. gA. saM. 20] . paNasaTThI nisaDhammi ya, tattiyabAhA dujoyaNaMtariyA / eguNavIsaM ca sayaM, sUrassa ya maNDalA lavaNe // 89 // [pra. gA. saM. 21] maNDaladasagaM lavaNe, paNagaM nisaDhammi hoi caMdassa / maNDala antaramANaM, jANapamANaM purA kahiyaM // 90|| [pra. gA. saM. 22] gAthArtha-isa jambUdvIpavartI candrake 15 maNDala haiM aura sUryake 184 maNDala haiM / aura una donoMke maNDaloMkA cArakSetra (jambUlavaNakA hokara) 510 yojana aura eka yojanake aDatAlIsa baTe ikasaTha bhAga jitanA adhika hai / // 86 // isase sUryakA aura candrakA 510 yo016 bhAgakA kula jo cArakSetra hai usameMse 330 yojana lavaNasamudrameM hai aura lauTate vakta ye donoM jyotiSIvimAna jambUdvIpameM ekasau assI yojana taka praveza karake ruka jAte haiM / yaha usakA cArakSetra batAyA / / 87 // 35 yojana aura eka yojanake ikasaTha bhAgoMmeMse tIsa bhAga aura ikasaThaveM eka bhAgake sAta bhAga karake unameMse cAra bhAgakA ( 35 yo0 - bhAga) paraspara candra maNDalakA antara hotA hai / aura sUryake maNDaloMkA paraspara antara do yojanakA hai|||88|| [pra. gA. saM. 20] ____tathA sUryake 184 maNDaloMmeMse 65 maNDala jambUdvIpameM haiM, unameM 62 niSadhaparvatake Upara par3ate haiM, jabaki tIna maNDala usI parvatakI bAhAmeM par3ate haiM, aura 119 maNDala lavaNasamudrameM par3ate haiM / ina maNDaloMkA paraspara antara do yojanakA hai / / 89 // pra. gA. saM. 25] Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAIdvIpAdhikAra ] gAthA 86-90 [ 195 candrake 15 maNDaloMmeMse 10 maNDala lavaNasamudrameM aura pA~ca maNDala jambUdvIpameM niSadha parvata para haiM, ina maNDaloMkA paraspara antara pramANa pahale kahA gayA hai / // 9 // [pra. gA. saM. 22] vizeSArtha yahA~se maNDala-prakaraNakA adhikAra zurU hotA hai / usameM prathama niSadha aura nIlavaMta parvatase maNDaloM kA prArambha mAnA gayA hai, tathA puSkarAdi dvIpa viSayaka bhI kiMcit adhikAra AnevAlA hai / ata: una parvatoM tathA dvIpake sthAnoMkI mAhitI denA ucita samajhakara prAsaMgika aDhAIdvIpakA kiMcit svarUpa yahA~ jaNAyA jAtA hai prathama aDhAIhIpAdhikAra jambUdvIpakA varNana hama jisa kSetrameM rahate haiM usa jambUdvIpake sAta mahAkSetroM se 'bharatakSetra 'nAmakA eka mahAkSetra hai| yaha jambUdvIpa 201pramANAMgulase 1 lAkha yojanakA aura 202thAlIke samAna golAkAra jaisA athavA 203mAlapuoke AkAra jaisA hai aura usakA 204 paridhi athavA usakI jagatIkA pramANa 31622 yo0, 3 kosa, 128 dhanuSa, 133 aMgula hai| gaNitakI rItise kisI bhI vRttakSetrake paridhikA pramANa apane viSkambhakI apekSAse triguNAdhika hotA hai; aura usa 205vRtta padArthake 20vyAsakA 207varga karake 10se gunA karake 20 vargamUla nikAlanese usa kSetra viSayaka paridhikA pramANa AtA hai, jaise ki jambUdvIpakA vyAsa 201. hamArA jo aMgula hai use utsedhAMgula kahA jAtA hai aura vaise 400 (athavA 100) utsedhAMgulase ... eka pramANAMgula hotA hai / 202. iNamo u samuTThio jambUddIvo rahaMga saMThANo / vikkhabhasaya sahassaM joyaNANaM bhave ekkaM / / (jyo0 karaM0 ) * 203. tale jAte mAlapueko dekhakara bicake mAlapue jaisI jambUdvIpakI kalpanA kareM aura cAroM bAjUke ghI kI lavaNa samudrake rUpameM kalpanA kareM / 204. kisI bhI vRtta (gola) padArthakA gherA paridhi kahA jAtA hai / 205. jisa padArthako kisI bhI dizAse yA chorase Amane-sAmane nApane para sarva jagaha para eka samAna nApa Ave to vaha vRtta kahA jAtA hai / 206. vRtta vastukI samAna lambAI-caur3AIke pramANako viSkambha athavA vyAsa kahA jAtA hai / 207. do samAna saMkhyAkA paraspara gunA--'varga' kahalAtA hai / 208. koI bhI do saMkhyAe~ kina do samAna saMkhyAke gunA jitanI haiM ? usakI mUla saMkhyA khoja nikAlanekI jo rIti hai vaha vargamUla (karaNi ) kahA jAtA hai / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ] vRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 1000001 hai| vyAsakA varga pAneke lie donoM samAna saMkhyAkA gunA kiyA / x 100000 (jisase vargasaMkhyA prApta huI / ) 10000000000 ___ jambUdvIpake vyAsakA varga " dasa araba" pramANa huA / use / dasase gunanese vargamUla yogya 204bhAjya rakama sau arabakI aaii| - aba vargamUla pAneke lie aMkoMko sama-viSaya kareM, vaha isa x10 100000000000 taraha 1 lA bhAjaka = 3) 100000000000 (3 yojana 2 rA bhAjaka = 6,1 01,00 (1 yojana Ae hue uttarakA aMka + 1 61 ThIka rUpameM rakhanese 3 rA bhAjaka = 62,6 39,00 ( 6 yojana 316227 . yojana +6 3756 jitanA aayaa| 4 thA bhAjaka = 632,2 014400 ( 2 yojana +2 12644 5 vA bhAjaka = 6324,2 01756,00 (2 yojana +2 126484 6ThA bhAjaka = 63244, 704911600 (7 yojana . +7 4427129 7 vA~ bhAjaka = 632454 0484471 zeSa-avaziSTa -dhruva bhAjaka 484471 zeSa-avaziSTa | iti paridhi / haiM use cAra kosakA eka yojana honeke kAraNa 4se gunA-44 dhruva bhAjaka 632454) 1937884 ( 3 kosa Ae 1897362 0040522 do hajAra dhanuSakA (daNDakA) 1 kosa honese x 2000 209. jisako bhAga denA ho vaha rakama bhAjya aura jisa rakamase bhAjyako bhAga denA ho vaha rakama bhAjaka aura jo uttara Ave vaha 'bhAgAkAra' kahalAtA hai / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpakA paridhi kisa taraha nikAlanA ? ] gAthA 86-90 [ 197 . dhruva bhAjaka = 632454) 81044000 (128 dhanuSa 632454 1779860 1264908 05149520 5059632 0089888 dhanuSakI zeSa saMkhyA rahI cAra hAthakA 1 dhanuSa honese 44 dhruva bhAjaka = 632454) 359552 ( 0 hAtha (bhAga na calanese) 000000 359552 hAthakI zeSa saMkhyA rahI 24 aMgulakA 1 hAtha honese 24se gune 424 1438208 71910404 dhruva bhAjaka = 632454) 8629248 (13 // aMgula Ae 632454 2304708 1897362 0407346 0316227 0091119 aMgula saMkhyAke zeSa rahe / yahAM itanA gaNita upayogI honese diyA hai / isase adhika sUkSmapramANa yava, jUM-lIkhAdi nikAlanA ho to svayaM nikAla leN| Uparake anusAra gaNitake dvArA jambUdvIpakA 21 paridhi 316227 yo0, 3 ko0, 128 dha0, 13 / / aMgula pramANa AyA / / 210. 'jambUddIva parirao, tinni ya solANi sayasahassANi / doyasayA paDipuNNA sattAvIsA samahiyA ya // 1 // tiSNi ya kosA ya tahA, aTThAvIsaM ca dhaNusayaM ekaM / terasaya aMgulAi, addhaMgulayaM ca savisesaM // 2 // ' (jyotiSa-karaMDaka) Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI ..... ....... [gAthA 86-90 . ___ yaha triguNAdhika paridhivAlA eka lAkha yojanakA jambUdvIpa, pUrvasamudrase pazcima samudra takakI lambAIvAle sAta varSadhara (kulagiri) parvata aura usake AntaremeM rahe hue sAta mahAkSetra tathA una kSetroM meM rahIM mahAnadiyA~ Adise sampUrNa hai| hama jisameM rahate haiM vaha bharatakSetra, ardhacandrAkAra samAna meruse dakSiNa dizAmeM AyA huA, tInoM dizAoM meM lavaNasamudrako sparzita, 526 yo0 6 kalA vistAravAlA aura 14471 54 yo pUrva samudrase pazcima samudra takakI dIrgha jyAvAlA (lambA ), aura utsarpiNI, avasarpiNI ke chaH chaH AroMke bhAvoMse vAsita hai / haraeka kSetra tathA parvatako pUrvasamudrase pazcimasamudra taka phailA huA samajhe / mAtra jambUdvIpake vistArAzrayI lambAI pramANameM pharka paDegA / isa bharatakSetrakI sImA para rahe hue laghuhimavanta parvata ke madhya bhAgameM 10 yojana gaharA, 1000 yojana lambA, 500 yojana cauDA vedikA aura vanase parivRtta / aura jisake madhyasthAnameM alaga alaga vaiDUryAdi ratnake vibhAgameM vibhAjita zrIdevIke prathama ratnakamalase yukta, tathA usa mUla kamalako parivRtta dUsare chaH valayoMse suzobhita aisA 'zrI' devIke nivAsavAlA 'padma' nAmakA draha AyA huA hai / usameMse nikalatI gaMgA. aura sindhu svasvadizAkI ora, parvatake para bahakara, gaMgAnadI uttara bharatArdhakI ora 14000 nadiyoMke sAtha maitrI karatI huI dakSiNasamudra meM mila jAtI hai| usI taraha 14000 nadiyoMse parivRtta dUsarI sindhu nadI pazcima dizAmeM dIrghavaitADhaya parvatake nIce hokara, dakSiNabharatArdhakI tarapha bahakara dakSiNasamudrameM mila jAtI hai / zAzvatI gaMgA aura sindhu ina donoM nadiyoMne tathA bharatakSetrake madhyameM rahe dIrghavaitADhaya parvatane arthAt do nadiyoM tathA parvatane milakara isa bharatakSetrake chaH vibhAga kiye haiN| hama dakSiNa bharatArddhake madhyakhaNDameM rahate haiM aura esiyA, yorapa, aphrikA, amerikA, AsTreliyA Adi vartamAna duniyAkA dakSiNabharatArdhameM samAveza hotA hai / isa jambadrIpa bharatakhaNDake pramANake 190 21 khaNDa pramANa honese yaha bharatakSetra 1 khaNDa pramANa hai / isa kSetrake madhyameM ayodhyA nagarI AI huI hai| tathA 63 212zalAkA puruSa bhI isa kSetrameM utpanna hote haiM / isa bharatakhaNDakI uttara dizAmeM vaitADhayako lAMgha karake bAdakA bharatakSetra pasAra karaneke bAda bharatase dviguNa vistAravAlA (1052 yo0 12 kalA pramANa ), vedikA aura vanase suzobhita, pIta suvarNamaya, lambacatuSkoNa-AkArameM jinabhavanAdise suvAsita 11 kUTavAlA, sAvika 24932 yojana lambI jIvAvAlA, 2 khaNDa pramANa, 211. NauyasayaM khaMDANaM, bharahapamANeNa bhAie lakkhe / ahavA nauya sayaM, guNa bharahapamANaM havai lakkhaM // [jambU. saMgrahaNI] 212. zalAkA puruSoMkI utpatti airavata aura mahAvidehameM bhI hotI hai aura vahA~ ve. yathAyogya vijayoMko bhI sAdhate haiM / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatakSetrakA saMkSipta svarUpa ] gAthA 86-90 [ 199 'laghuhimavanta' parvata AyA hai / isa parvata para Ae hue 'padma' drahameM 'zrI 'devIkA nivAsa hai / isa parvatake Upara car3hakara utanA hI dUsarI bAjU para utarane para turanta hI, pUrvake parvatase dviguNa (2105 yo0 5 kalA) vistArayukta aura 38674 14 yo0 dIrgha jyAvAlA cAra khaNDa pramANa avasarpiNIke tIsare Areke prArambhake bhAvavAlA 'himavantakSetra' AyA hai| isa kSetrameM pUrva meM 'rohitA' aura pazcimameM 'rohitAMzA' nadI bahatI hai / isa kSetrake madhyameM athavA ina do nadiyoMkA jahAM najadIka saMyoga ho usa sthAnameM zabdApAtI' nAmakA vRttavaitADhaya AyA hai| yaha kSetra sampUrNa honeke bAda turanta hI pUrvakSetrase dviguNa (4210 yo0 10 kalA ) vistAravAlA, sAdhika 53931 yo0 dIrgha jIvAvAlA, 8 khaNDa pramANa, 200 yo0 U~cA, pItasuvarNakA, 8 kUTa-zikharavAlA, lamba catuSkoNa (pUrvase pazcima taka gayA huA ) 21vedikA aura vanase suzobhita, 'mahAhimavanta' nAmakA parvata AyA hai| isa parvatake Upara do hajAra . yo0 lambA, eka hajAra yo0 caur3A, 10 yo0 ghr| 'hI' devIke nivAsavAlA 'mahApadma' nAmakA draha AyA hai / isa parvata para car3hakara utanA hI nIce utarane para turanta hI mahAhimavantakI uttarameM pUrvase dviguNa (8421 yojana 1 kalA) vistAravAlA, 73901 43 yo0 pUrva-pazcima dIrgha jyAvAlA, 16 khaNDa pramANa, pUrvadizAmeM bahatI 'harisalilA' aura pazcimameM bahatI 'harikAntA' nadIse yukta, kSetrake madhyameM rahe hue 'gandhApAtI' nAmake vRttavaitAdayavAlA, avasarpiNIke dUsare Areke prArambhake bhAva saddaza 'harivarSa 'nAmakA 214 yugalika kSetra AyA hai| ... isa kSetrake sampUrNa hone ke bAda turanta hI meruse dakSiNameM (harivarSottare) pUrvase : dviguNa 16842 yo0 2 kalA vistAravAlA, sAdhika 94156 yo0 dIrgha jIvAvAlA, 400 yo0 - 213. haraeka varSadhara, vedikA, vana sahita samajhanA / . .. 214. ina chahoM kSetroMmeM rahanevAle yugalika manuSya svabhAvase sarala, bhole aura sarva tarahase sukhI aura divya svarupavAle hote haiM aura ina chahoM yugalika mahAkSetroMmeM asi ( zastra vyavahArAdi), masi (lekhana kalAdi), kRSi (kisAna vyApArAdi) ina tInoMkA vyApAra na honese unheM karmabandhana alpa hotA hai / ye yugalika maraneke bAda avazya deva hote haiM / ina kSetroMko akarmabhUmike samajhe / kula aDhAI dvIpameM 5 haimavanta, 5 harivarSa, 5 devakuru, 5 uttarakuru, 5 ramyak aura 5 hairaNyavat hokara tIsa akarmabhUmiyA~ samajhanA / isalie kahA hai ki" hemavayaM harivAsaM devakuru taha ya uttarakuruvi / rammaya eraNNavayaM iya cha bbhUmio paMcaguNA // 1 // eyA akammabhUmIo tIsa sayA juyaladhammajayaThANaM / dasavihakappa mahaddamasamutthabhogA pasiddhAo // 2 // " [prakcanasAroddhAra Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 86-90 U~cA, 32 khaNDa pramANa, 9 kUTavAlA, tapanIya raktasuvarNakA aura sUrya-candrake maNDaloMke AdhAravAlA (aura isIlie isa granthameM isa aDhAIdvIpakA varNana karanemeM sahAyaka banA huA) 'niSadha' nAmakA parvata AyA hai| isa parvatake Upara vyantaranikAyakI 'ghI' nAmakI devIke nivAsavAlA, 4000 yojana lambA, 2000 yo0 cauDA, 10 yo0 gaharA 'tigichidraha' AyA hai| isa parvatake Upara isa bAjUse car3hakara usa bAjU para utaranese turanta hI niSadha parvatase dviguNa 33684 yo0 4 kalA vistIrNa aura madhyameM 1 lAkha yo0 dIrgha, 64 khaNDa pramANa niSadha aura nIlavantake bicake bhAgameM rahA huA 'mahAvidehakSetra' AyA hai| isa kSetrake madhyameM eka lAkha yojana U~cA, pIta suvarNamaya, zAzvata aisA meruparvata AyA hai| yaha parvata ninyAnabe hajAra (99000 ) yojana jamInake bAhara hai, jisase jyotiSI nikAyake madhyabhAgako bhI pasAra karake Age U~cA calA jAtA hai, usakA 1000 yojana jitanA mUla jamInameM gayA huA hai, isase vaha ratnaprabhA pRthvIke pahale kAMDake anta taka pahuMcA huA hai, ataH usa parvatakA hajAra yojana pramANa jahA~ pUrNa (samabhUtala sthAnameM ) hotA haiM usa sAre bhAgako 'kanda' kahate haiM / isa kandasthAnameM usakA vistAra 10000 yojanakA hai / aura Upara jAte ghaTatA ghaTatA zikharabhAgameM 1000 yojana caur3A rahatA hai, ataH yaha parvata U~cA kiyA huA 'gopuccha' jaisA dIkhatA hai / yaha parvata tIna vibhAgoM meM vibhAjita hai, arthAt-jamInameM gae hue hajAra yojanase hIna jo kAMDa (bhAga ) prathamakANDa kahalAtA hai / yaha kAMDa-kaMkaDa, patthara aura ratnAdise banA hai / hIna aise 1 hajAra yojanase lekara (ratnaprabhAgata samabhUtalA rUcakase ). 63 hajAra yojana pramANa sphaTikaratna-aMkaratna tathA cAMdI-suvarNamizrita dvitIyakANDa' hai / usameM samabhUtalAse 500 yo0 ke bAda 'nandanavana' AyA hai, nIceke kanda bhAgameM 'bhadrazAla' vana hai aura 63 hajAra yojana pUrNa hone para vahA~ 'somanasa' vana hai| isa somanasa vanase zikhara takakA 36 hajAra yo0kA bhAga 'tIsarAkAMDa' kahalAtA hai aura vaha jAmbUnada [ rakta ] suvarNakA banA hai / isa tIsare kANDa-para 'pAMDukavana' AyA hai / isa vanake madhyameM eka cUlikA AI hai / vaha 40 yo0 U~cI, mUlameM 12 yo0 cauDI, zikhara para 4 yo0 cauDI, vaiDUrya ratnakI, zrIdevIke bhavanake samAna vRttAkAra aura Upara eka baDe zAzvata caitya gRhavAlI hai| isa cUlikAse 500 yo0 dUra pAMDukavanameM cAroM dizAoM meM cAra jina bhavana haiN| ina cAroM bhavanoMke bAhara bharatAdi kSetroMkI dizAkI tarapha 250 yojana cauDI, 500 yo0 dIrgha, 4 yo0 U~cI, aSTamIke candrAkArake saddaza zvetavarNIya arjunasuvarNakI cAra abhiSeka zilAe~ vartita haiN| pratyeka zilA vedikAsahita vanavAlI hai| usameM pUrva dizAmeM 'pANDukambalA,' pazcima dizAmeM 'raktakambalA,' uttarameM 'atiraktakambalA' aura dakSiNa Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meruparvata aura abhiSeka zilAoMkA varNana ] gAthA 86-90 [201 dizAmeM 'atipANDukambalA' nAmakI zilAe~ haiM / usameM pUrva-pazcimakI do zilAoMke Upara 500 dhanuSa dIrgha, 250 dhanuSa vistIrNa aura 4 dhanuSa U~cA aise do do siMhAsana haiM, aura uttara tathA dakSiNavartI zilAoMke Upara ukta pramANavAlA eka-eka siMhAsana hai| isameM pUrva dizAkI zilAke do siMhAsanake Upara pUrva mahAvidehakI 16 vijayoM meM utpanna hote jinezvaradevoMko, anAdikAlake tathAvidha AcAravAle saudharma indra prabhuko apanA ahobhAgya socakara paMcarUpa karake, paMcAbhigama saheja kara meruparvatake Upara le jAtA hai / jahA~ mahAna kalazAdi sAmagrIse aneka prakArake ThATabATase yukta, aneka devadeviyoMse parivRtta mahAbhAgyazAlI saudharmendra prabhuko apane hI aMkameM (goda) letA hai, usa vakta mahAna abhiSeka Adi kriyAe~ hotI haiM, aura unake dvArA bhaktivaMta indra, devadeviyA~ " hameM aisA sunaharA avasara prApta huA, dhanya hai hamArI AtmAko ki Aja aise paramapavitra trilokanAtha paramAtmAkI bhaktikA mahad suyoga prApta huaa|" ityAdi anumodanAe~ karate hue anargala puNyopArjana kaske kRtakRtya banate haiN| isI taraha pazcima mahAvidehakI 16 vijayoMmeM utpanna hote jinezvaroMkA 'pazcima' dizAvartI zilAke Upara aura 'dakSiNa' dizAko zilAke Uparake siMhAsana para bharatakSetrameM utpanna hue prabhuoMkA aura 'uttara' dizAkI zilAke Upara aivata kSetravartI paramAtmAoMkA janmAbhiSeka hotA hai, jahA~ aise mahAnubhAva paramAtmAoMke janmAbhiSeka jaise kalyANaka kArya ho rahe haiM, aisA yaha 215mandara-meruparvata sadA acala aura jayakArI vartita hai| isa meruke dakSiNakI tarapha ke niSadhaparvatameMse nikalate niSadhaparvatake hI sambandhavAle _do gajadantagiri' aura uttarakI taraphake nIlavanta parvatameMse nikale hue do gajadantagiri isa taraha kula cAra gajadantagiri haiM / ve gajake dantuzUlAkArameM athavA raNasiMghAkAravat hokara meruke pAsa pahuMce hue haiM, aura isIlie merukI uttarake aura dakSiNadizAke do do gajadantagiriyoMke chora paraspara ikaTThA milanese ardhacandrAkArake saddaza AkAra hotA hai / ina ____ 215. isa parvatakA svAmI 'mandara' nAmakA deva honese 'mandara' aisA nAma par3A hai-yaha nAma / zAzvata samajhanA / meru parvatake 16 prakArake nAma haiM, jo nIce anusAra haiM kiMcArya mandaro meruH sudarzanaH svayaMprabhaH / manoramI girirAjo ratnoccayaziloccayau // 1 // lokamadhyo lokanAbhiH sUryAvarto'stasaMjJitaH / 13 14 15 16 digAdisUryAvaraNAvataMsakanagottamAH // 2 // ye sAre nAma sAnvartha haiN| ba. saM. 26 12 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 donoM parvatoMke bicameM merukI dakSiNa dizAmeM 'devakuru' nAmakA yugalika kSetra AyA hai, isa taraha uttaravartI do gajadantoMke bica 'uttarakuru' nAmakA kSetra hai / donoM kSetroM meM sadAkAla prArambhake bhAvoMse yukta prathama ArA vartita hai, tathA 200 kaMcanagiri tathA anya parvata, dasa dasa draha aura nadyAdikase yukta hai / unameM uttarakurukSetrameM jambUdvIpake adhipati anAddata devake nivAsavAlA, jisake kAraNa yaha jambUdvIpa aisA nAma prasiddha huA hai, vaha zAzvata 'jambUvRkSa' AyA hai aura devakurumeM bhI jambUvRkSake saddaza ' zAlmalI' vRkSa AyA hai| isa madhyameruse pUrva dizAmeM aura pazcimadizAmeM vistRta honeke kAraNa hI 'pUrvamahAvideha' aura 'pazcimamahAvideha' aisI prasiddha saMjJAvAlA 216 'mahAvidehakSetra' AyA hai| isa kSetrakI donoM dizAoM meM madhyabhAgameM 'sItA' tathA 'sItodA' nadiyA~ bahatI haiN| jisase pUrva-pazcima videha do do bhAgavAle honese mahAvidehake kula cAra vibhAga paDe haiM, unameM pUrva pazcima dizAvartI eka-eka bhAga aizvatakSetrakI taraphakA aura eka-eka bharatakSetrakI taraphakI dizAkA tathA eka-eka vibhAgameM kacchAdi ATha ATha vijaya honese cAra vibhAgameM 32 vijaya hotI haiM / ina vijayoMkI cauDAI 22124 yojana hai, aura lambAI 1659228 yojana hai| vijayoMkI paraspara maryAdAko batalAnevAle 500 yojana cauDe, vijaya tulya lambe, do do vijayoMko gopakara azvaskaMdhAkArameM rahe. hue citrakuTAdi 16 vakSaskAra Ae haiM, ataH pratyeka vibhAgameM cAra cAra hue / isa taraha isa kSetrameM do do vijayoMke bicameM do vakSaskArake antara vistAroMkI madhyameM 125 yojana cauDI grAhavatyAdi 12 nadiyA~ AI haiM, arthAt eka-eka vibhAgameM tIna tIna hokara 12 nadiyA~ hotI haiN| ye nadiyA~ dUsarI nadiyoMkI taraha kama-jyAdA pramANavAlI na hokara TheTha taka eka samAna pramANavAlI aura sarvatra samAna gaharAIvAlI rahatI hai / isa kSetrakI donoM dizAoM meM bar3e vanamukha rahe haiM / cakravartIke vijaya karane yogya jo vijayakSetra haiM unameM bharatakSetravat utsarpiNI avasarpiNIke chaH chaH ArAviSayaka bhAvoMkA abhAva honese vahA~ 'notsarpiNI', 'noavasarpiNI' (cauthA ArA) jaisA kAla hai / usakA svarUpa pahale kahA huA hai, vaha cauthe Areke kAlake prArambhika bhAvavAlA sukhamaya hai, isIse usa kSetrameM siddhigamana kAyamake lie khulA hI hai / kyoMki usa kSetrameM siddhigamana yogya kAryavAhIkI sArI sAnukUlatA sadA 216. mahAvidehakSetra, bharatakSetra, aivatkSetra, ye tInoM kSetra karmabhUmike kahalAte haiM; kyoMki vahA~ ' asi' 'masi', 'kRSi 'ke vyApAra cAlU haiM aura isalie ajJAnAtmAoMko sarvaprakArakI saMsAravRddhike kAraNabhUta banate haiM, jabaki puNyAtmAoMke lie yahI bhUmi paramparAmeM anantasukhake sthAnarUpa banatI hai / ataH yaha bhUmi sarva prakArake anuSThAnoMke lie yogya tathA zalAkA puruSoMkI utpatti karanevAlI hai / kula karmabhUmi 15 haiM-5 bharata, 5 airavata, 5 mahAvideha jisake lie kahA hai-bharahAI videhAI eravvayA ca paMca patteyaM / / bhannati kammabhUmio dhammajogAu pannarasa // 1 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvidehakSetra aura usakI vijayoMkA nAma ] gAthA 86-90 [ 203 vartita hai / jabaki hamAre yahA~ to usa usa sAmagrIkA kAlAzrayI vizeSa parAvartana huA karatA hai; ataH hamAre yahA~ mokSamArga sadA hI khulA nahIM rahatA / yaha kSetra cauthe Areke samAna honese vahA~ 500 dhanuSa pramANa U~ce aura pUrva karoDa varSake AyuSyavAle jIva hote haiM / ityAdi svarUpa cauthe Areke anusAra soceM / isa mahAvideha kSetrakI 32 vijayoMke nAma isa taraha haiM battIsa vijayoMke nAma uttaradizAvartI | dakSiNadizAvartI / dakSiNadizAvartI uttaradizAvartI 1. kaccha . vatsa | 17. padma 25. vapra 2. sukaccha / 10. suvatsa 18. supadma 26. suvapra 3. mahAkaccha 11. mahAvatsa 19. mahApadma 27. mahAvana 4. kacchAvatI .. 12. vatsAvatI 20. padmAvatI 28. vaprAvatI 5. Avarta 13. ramya 21. zaMkha 29. valgu 6. maMgalAvarta 14. ramyak / 22. kumuda 30. suvalgu 7. puSkalAvarta 15. ramaNika 23. nalina 31. gaMdhila 8. puSkalAvatI | 16. maMgalAvatI | 24. nalinAvatI 32. gaMdhilAvatI - inameM 'puSkalAvatI' vijayameM 'sImandharasvAmIjI,' 'vatsA meM 'zrI yugamandharasvAmIjI,' 'nalinAvatI 'meM 'zrI bAhusvAbhIjI' aura cauthI 'vaprAvatI meM zrI subAhu svAmIjI isa taraha cAra tIrthakara vartamAnameM apane upadezake dvArA aneka jIvoMko karmasattAse nirmukta karAke mokSamahalameM bhejate hue, mahAvideha kSetrameM vicarate haiM / ye tIrthaMkara viharamAnajina rUpameM paricita haiM aura unakI mahimA prasiddha hai / aba to bharatakSetrameM prabhuke kalyANakArI darzanakA. sAkSAt abhAva hai, jisase viharamAnajinoMko bhAvapUrvaka namaskAra karake AtmAkA sAphalya mAnA jAtA hai| isa taraha mahAvidehakSetra viSayaka saMkSipta svarUpa khaa| isa kSetrake sampUrNa hone para turanta hI sarva prakArase niSadhaparvatake sadRza, sirpha varNase nIle-vaiDUryaratnakA 'nIlavantaparvata' AyA huA hai / isa parvatopari 4000 yojana lambA, 2000 yojana vistIrNa aura 'kIrti' devIke nivAsavAlA 'kesarI'nAmakA. draha AyA hai| yaha parvata maNDalaprakaraNake varNana prasaMga para khAsa upayogI honevAlA hai| (jo pAThaka prasaMga pAkara svayaM samajha sakeMge / ) .. isa parvatase Age bar3he ki turanta hI harivarSa kSetrake samAna vyavasthAvAlA 'ramyak Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 kSetra' AyA hai / isa kSetramadhyameM donoM dizAoMmeM 'narakAntA' aura 'nArIkAntA' nadiyA~ bahatI haiM / tathA isa kSetrake madhyabhAgameM hI 'mAlyavanta 'nAmakA vRttavaitADhaya AyA hai| isa kSetrake pUrNa hone para turanta hI mahAhimavanta parvatake samAna vyavasthAvAlA zveta cAMdIkA 'rukmi' parvata AyA hai / isa parvatake Upara 'buddhi' devIke nivAsavAlA 'mahApuMDarIkadraha' AyA hai, usakA pramANa mahApadma drahake samAna samajhanA / parvata pasAra karaneke bAda 'harivarSa' kSetrake samAna vyavasthAyukta 'hiraNyavanta kSetra AyA hai / usameM pUrva meM 'suvarNakUlA' aura pazcimameM 'rUpyakUlA' nadI hai aura isa kSetrake madhyameM 'vikaTApAtI' nAmakA vRttavaitADhaya AyA hai / isa kSetrake pUrNa hone ke bAda turanta hI himavantake jaisI vyavasthAvAlA 'zikharI' parvata AyA hai / isa parvatake Upara 'lakSmI' devIke nivAsasthAnavAlA 'puMDarIkadraha ' padmadrahavat AyA hai / isa parvatase Age bar3hane para bharatakSetra jaisI sarva vyavasthA tathA sarva bhAvoMvAlA airavatakSetra rahA hai / usa usa kAlameM vartita bhAvoMmeM donoM kSetra paraspara samAna sthiti dhAraNa karanevAle hote haiM / isa kSetrake madhyabhAgameM ayodhyA nagarI hai, yaha kSetra bhI raupyamaya-dIrgha vaitADhayase tathA gaMgAsindhu jaisI 'raktA' aura 'raktavatI' nadIse 6 vibhAgavAlA hai| yaha kSetra samApta hone para turanta hI isa kSetrakI tInoM dizAoMse sparza karatA huA pazcima lavaNasamudra AtA hai / isa taraha pUrva samudrake madhyakinArese nikalakara pazcima samudrake kinAre para Ate taka sarva kSetrake vistArako ikaTThA karanese eka lAkha yojana pUrNa hotA hai, jisase vahA~ jambUdvIpa kSetra bhI samApta hotA hai| mahAvidehakSetrakI donoM bAjU para rahe 6 kSetroM aura 6 varSadhara parvatoMmeMse tIna tIna parvata tathA tIna tIna kSetra samAna pramANavAle aura vyavasthAvAle haiN| yahA~ itanA samajhanA ki dakSiNottarake samAna vyavasthAvAle 'hairaNyavanta' aura 'haimavanta' ye do kSetra yugalika manuSya tiryaMcoMke haiM / aura usameM rahanevAle yugalika manuSyoMkA zarIrapramANa 1 kosa, AyuSya 1 palyopama217 arthAt tIsare Areke samAna hotA hai / unheM ekatarA A~bale jitane AhArakI icchA hotI hai| vahA~ saMtAnakI paripAlanA 79 dinakI hotI hai / isa taraha apatyapAlanA karaneke bAda ve yugalika svatantra vihArI aura bhogake lie samartha hote haiM / pazcAt unakA pAlana karanevAle mAtA-pitA alpa mamatva bhAvavAle honese ve apatya kahA~ rahate haiM ? kisa taraha baratate haiM ? usa viSayaka ciMtA nahIM karate / isa taraha 'ramyak ' aura 'harivarSa' ina do kSetroMmeM yugalikoMkA zarIramAna 2 kosa, AyuSya 2 palyo0, do dinake AMtare para bora jitane AhArakI icchA hotI hai aura 64 divasa santAnakI paripAlanA hotI hai / devakuru aura uttarakuru ina donoM yugalika kSetroMmeM yugalikoMkA zarIrapramANa 3 kosa, AyuSya 217. jina kSetroMmeM jo jo ArA vartita ho, usa ArAke yugalikoMkA svarUpa agAu palyopama, sAgaropamake varNanaprasaMga para kahA hai vahA~ vaise dekha lenA / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaH mahAparvata tathA drahapramANakA yantra ] gAthA 86-90 [ 205 gaharAI 0 0 0 1000 0. 0 0 0 0 0 0 0 3 palyopama, ArA pahalA, hara tIna dina para araharake dAne jitane AhArakI icchA aura 49 divasa santAna pAlanA samajhanA / cha: mahAparvata tathA drahapramANa yantra prvtkaa| drahakI drahakA parvatoMke nAma | U~cAI drahakA nAma dasagunI vistAra / pramANa dIrghatA kitanA? laghu himavanta | 100 yo. padma draha 1000 yojana 500 yojana zikharI parvata 100 ,, puMDarIkadraha 1000 mahAhimavaMta parvata 200, mahApadmadraha | 2000 , rukamI parvata | 200 ,, | mahApuMDarIkadraha | 2000 ,, 1000 niSadha parvata / 400,, tigichidraha / 4000 | 2000 | nIlavaMta parvata / 400 ,, kesarIdraha | 4000 aba parvatake viSayameM itanA vizeSa samajhanA ki bharatake uttaravartI jo 'himavanta' aura 'aizvata 'ke uttaravartI jo 'zikharI'-ye donoM parvata pUrvasamudrase pazcimasamudra taka lambe haiM, ina parvatoMke antima bhAgameM eka-eka dizAke mukhakI tarapha parvatakI do do dADhAe~ haiM aura ve raNasiMdhAkArameM lavaNasamudrameM gaI haiM / vaise dUsarI dizAmeM bhI do dADhAe~ . svadizAmeM lavaNasamudrameM gaI haiN| isa taraha do parvatoMkI donoM dizAoMkI hokara ATha dADhAe~ haiM / eka-eka dADhAke Upara sAta sAta anta:pa haiM, ataH ATha dADhAoMke milakara 56 antadvIpa218 hote haiN| isa antIpameM yugalika hI rahate haiM, unake zarIrakI U~cAI 800 dhanuSa aura AyuSya palyopamakA asaMkhyAtavA~ bhAga hotA hai / ekatarA AhArakI icchA tathA 79 divasa 'apatyapAlanA hotI hai| - ina antIpoMko garbhaja manuSyoMke jo 101 kSetra gine jAte haiM unakI ginatImeM lene haiN| yaha jambUdvIpa ki jisakA varNana Upara kiyA thA vaha dvIpa 12 yojana U~cI ratnamaya jagatIse parivRtta hai| isa jagatIke pUrvameM 214. vijaya', pazcimameM 'jayanta,' uttarameM 'aparAjita' aura dakSiNameM 'vaijayanta' isa taraha cAra dvAra haiM, pratyeka dvAra cAra yojana caur3A aura donoM bAjU para pAva (1) kosa cauDI caukhaToMvAlA hai; ataH haraeka 218. vizeSa varNana kSetrasamAsa tathA cAra bRhadvRttise dekhanA / / 219. vijayAdi nAmake adhipatidevake nivAsa parase ye nAma par3e haiM / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakepara gaharAI 206 ] gAthA 86-90 // (6) kulagiri yantra // chaH kulagiri- kisa sthAna- | kitane | | khaNDa varNa | lambAI | cauDAI | A | kaunasI nadiyA~ R ke nAma | ke para? | | kaunasA pramANa? sarovara ? . nikalatI haiM ? | laghuhimavanta | merukI dakSiNameM 2 | suvarNakA | pUrvasamudrase | 1052yo0 100 11] padmadraha pUrvameM gaMgA nadI aura (pItavarNa) | pazcimasamudra | 12 kalA pazcimameM siMdhu nadI | yo bharatakI uttarameM 24932 yo uttarameM rohitAMzA nadI zikharI merukI uttarameM 11] puMDarIkadraha | pUrvameM raktA nadI aikhatakI dakSiNameM pazcimameM raktavatI nadI dakSiNameM suvarNakUlA nadI mahAhimavanta merukI dakSiNameM 8 | " 539314210 yo0/200 8 mahApadmadraha | dakSiNameM rohitA nadI himavaMtake aMtameM yo0 | 10 kalA | yo0 uttarameM harikAMtA nadI rUkamI zvetavarNIya cAMdIkA ,, , | 8 | mahApuMDarIkadraha | uttarameM rUpyakUlA nadI dakSiNameM narakAMtA nadI merukI uttarameM hiraNyavaMtake antameM mekI dakSiNa meM harivarSake aMtameM niSadha 32 tapanIya tigichidraha / 94156 16842yo0400/ 9| 'yo0 | 2 kalA | yo0 dakSiNameM harisalilA nadI uttarameM sItodA nadI raktamaya suvarNakA [ bRhatsaMgrahaNIratna hindI . nIlavanta 9| kesarIdraha merukI uttarameM ramyakke aMtameM / 32 / vaiDUrya ratnakA (nIlavarNa) uttarameM nArIkAMtA nadI 10 dakSiNameM sItA nadI Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta mahAkSetroMkA yantra] - nAma nAma // sAta (7) mahAkSetroMkA yantra // sAta mahAkSetroM kitane | lambAI | cauDAI madhyagirike kaunasA khaNDa |kisa sthAna para? mahAnadiyoMke nAma pramANa? kAla? bharatakSetra | pUrva samudrase yo. kalA meskI dakSiNameM | dIrgha vaitADhya / pUrvameM gaMgA nadI avasa0 utsapazcima samudra taka samudra sparzI pazcimameM siMdhu nadI pigIke 6-6 | 144714payo0 526-6 ArA hoM aivatakSetra merukI uttarameM pUrvameM raktA nadI samudra sparzI pazcimameM raktavatI nadI himavantakSetra |37674 15 yo.| yo. kalA himavanta parvatakI pUrvameM rohitA nadI avasarpiNIke | pU0sa0se pa0 samudra | 2105-5 uttarameM vaitAdaya pazcimameM rohitAMzA nadI | tIsare ArAke samAna hiraNyavaMtakSetra " | 4 | zikharI parvatakI | vikaTApAtI | pUrvameM suvarNakUlA nadI dakSiNameM vRtta vaitADhya | pazcimameM rupyakUlA nadI harivarSakSetra | 7390114 yo. | yo. kalA / 16 / mahAhimavaMta parvatakI | gaMdhApAtI vRtta | pUrvameM harisalilA nadI avasa0 ke | 8421-1 uttarameM vaitAdaya pazcimameM harikAntA nadI | dUsare ArAke samAna ramyakkSetra rukamI parvatakI mAlyavaMta vRtta pUrvameM narakAntA nadI dakSiNa meM vaitAdaya | pazcimameM nArIkAntA nadI mahAvidehakSetra / (100000) | yo. kalA | 64 | niSadha tathA / meru parvata pUrvameM sItA nadI avasa0 cauthe 1 lAkha yojana 33684-4 nIlavaMtake bicameM pazcimameM sItodA nadI ! ArAke samAna gAthA 86-90 [207 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90. dvAra 43 yojana vistAravAlA honese cAra dvAroMkI cauDAI 18 yojanakI hotI hai| yaha cauDAI jambUdvIpake paridhimeMse kama karane para jo saMkhyA prApta ho, use pratyeka dvArakA antara pAneke lie cArase bhAgane para 79052 yo0 1 ko0-1572 dhanuSa, 31 aMgula eka dvArase dUsare dvAroMkA paraspara antara AtA hai| kinhIM bhI jagatiyoMke dvAroMkI cauDAI sarva sthAna para samAna hotI hai lekina Age Ageke dvIpa-samudroMke kAraNa paridhi baDhatA jAe, tyoM tyoM dvAroM ke antaramAnameM vRddhi hotI jAe arthAt dvArAntaroM meM taphAvata par3atA hai| ye dvAra maNimaya deharI (dehalI) aura ramyadvAra kapATa Adise suzobhita hai / jaise isa sRSTi para gRhadvAroMke dehalI-aragala hote haiM, vaise ina dvAroMke bhI dehalI, do do kivADa tathA kivADauMko majabUta banda karanevAle aragala bhI hote haiN| jagatIkA kucha varNana to pahale kiyA gayA hai / iti jambUdvIpasya atisaMkSiptavarNanam // dvitIya lavaNasamudravarNana-isa jambUdvIpake parivartita do lAkha yojanakA valaya. viSkaMbhavAlA lavaNasamudra hai| usakA 22 paridhi 15081139 yojanameM kucha nyUna hai| isa lavaNasamudrameM cAra cAra candra aura sUrya tathA gautamadvIpa Adi dvIpa Ae haiN| isa lavaNasamudrameM bharatakSetrake pUrva bhAgameM bahanevAlI gaMgA nadI jisa sthAnameM milatI hai vahA~ nadI aura samudrake saMgamasthAnase 12 yojanakI dUrI para mAgadha nAmake devakI rAjadhAnIke rUpameM prasiddha bane hue mAgadha nAmakA dvIpa jise 'mAgadhatIrtha ' 22, kahA jAtA hai, vaha AyA hai| isI taraha bharatakI pazcimadizAmeM dUsarI siMdhunIke saMgamasthAna para 12 yo0 dUra prabhAsadevakI rAjadhAnIvAlA dvIpa jo 'prabhAsatIrtha' kahalAtA hai vaha AyA hai| ina donoM tIrthoke madhyabhAgameM una do tIrthoMkI hI satahameM (nadI-samudrake saMgamase 12 yo0 dUra samudrameM hI ) varadAma nAmake devase prasiddha 'varadAma' tIrtha AyA hai| isI taraha airavata kSetrameM raktavatIke saMgamasthAnameM 12 yojana dUra samudrameM 'mAgadhatIrtha' tathA raktAke saMgamasthAnase 12 yojana dUra 'prabhAsatIrtha' hai, una donoMke bica pUrvavat samudrameM 'varadAmatIrtha' AyA hai| 32 vijayoMmeM utpanna honevAlA cakravartI jaba 6 khaNDoMkA digvijaya karane nikalatA hai taba prathama mAgadhatIrthake samIpa samudra yA nadIke kinAre para apane sAre sainyako sthApita karake aTThama tapa karake akelA svayaM hI cAra azvoMvAle rathameM ArUDha hokara rathakA madhyabhAga DUbe vahA~ taka samudrameM utarakara rathake Upara khar3A hokara, svanAmAMkita jo bANa mAgadhadevakI rAjadhAnImeM pheMke, vaha bANa cakravartIkI zaktise 12 yojana dUra jAkara mAgadha220. 'paNNarasa satasahassA, ekkAsItaM sayaM cautAlaM / kiMciviseseNUgo, lavaNodahiNo parikkhevo // 1 // ' 221. jalAzayameM utarane yogya DhAlavAlA kramazaH nIce gayA huA jo bhUmibhAga hotA hai use tIrtha kahA jAtA hai| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtakI khaNDa aura kAlodadhi varNana ] gAthA 86-90 [ 209 devakI rAjasabhAmeM par3e, par3ate hI krodhase kupita banA huA, kiMtu bANa uThAte hI usake Upara cakravartI utpanna hue kA nAma par3hakara turanta hI zAMta banA huA mAgadhadeva aneka prakArakI bheMToMke sAtha bANa lekara cakravartIke samIpa Akara, use namaskAra karake, apanI bhakti pradarzita kI " ApakI AjJA mujhe zirodhArya hai" ityAdi vacana kahakara, cakravartIko vaha bANa vApasa de aura satkArameM bheMTa de, cakravartI bhI usakA Anandase svIkAra karake, usa devakA yathAyogya satkAra karake, svasthAna prati jAneke lie sammati de| isI taraha punaH varadAma tathA prabhAsa tIrthako sAdhatA hai| isa prakAra ye tIrtha lavaNasamudrameM Ae haiN| isake sivA cAra bar3e pAtAlakalaza, laghupAtAlakalaza, velaMdharaparvata, lavaNasamudrakI jalazikhA . Adi varNana kiMcit Age kahA gayA hai| vizeSa to anya granthoMse dekha le| tRtIya dhAtakIkhaNDa varNana-isa lavaNasamudrake bAda cAra lAkha yojana cauDA aura paryantameM 4110961 yojana 222paridhivAlA, iSukAra parvatoMse pUrva pazcimase do vibhAgoMmeM vibhAjita, ataH pUrva-pazcima chaH chaH (kula-12) varSadhara parvatoM tathA sAta sAta (7 + 7 kula - 14) mahAkSetroMse vistRta aisA dhAtakIkhaNDa AyA hai / isa khaNDameM pUrvapazcimameM do meru Ae haiM, ye meru jambUdvIpake meruse nyUna pramANavAle haiM, zeSa sarva vyavasthA jambUdvIpake meru tulya samajheM, itanA hI nahIM lekina draha-kuMDakI gaharAI, meruke sivA sarva parvatoMkI U~cAI Adi saba jambUdvIpa tulya smjhnaa| nadI-dvIpa-draha-kuMDa vanamukhAdi vistAranadyAdikI gaharAI-drahoMkI lambAI jambUdvIpase dviguNa jAneM / jaise jambUdvIpameM, bharata, mahAvidehAdi jo kSetra-parvatAdike nAma haiM, vaise hI nAmoMvAle kSetrAdi yahA~ soca lenaa| iti dhAtakIkhaNDavarNana // . caturtha kAlodadhi varNana-yaha samudra 8 lAkha yojana cauDA aura 9170605 yojana paryanta paridhivAlA hai223 / jaise lavaNasamudrameM candra sUryAdi dvIpa haiM vaise yahA~ bhI samajhanA / lavaNasamudrakI taraha pAtAlakalazoMkA abhAva samajhanA, ataH jvAra-bhATA bhI hote nahIM, usakA jala bhI uchalatA nahIM hai, lekina dhyAnastha yogIkI taraha zAMta hotA hai / sAtha hI jala car3ha-utara svabhAvase rahita hai / iti kAlodadhivarNana // - 222. dhAyaIkhaNDa parirao ItAladasuttarA satasahassA / ___NavayasayA egaTThA kiMci viseseNa parihINA // 1 // 223. 'ekkA gauI satarAI sahassA parirao tassa / ahiyAI chacca pacuttarAI kAlodadhivarassa // 1 // .koDI bAtAlIsa sahassa dusayA ya auNapaNNAsA / mANusa khetta pario emeva ya pukkharaddhassa // 2 // ' ba. saM. 27 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90. paJcama puSkarArdhadvIpavarNana-tatpazcAt 16 lAkha yojana cauDA aura triguNAdhika paridhivAlA puSkaradvIpa AyA hai / aba hama sirpha aDhAIdvIpa (samayakSetra )kA varNana karate honese mAnuSottarake aMdarakA hI kSetra leneke hetuse 8 lAkha pramANa viSkambhavAlA aura 14230249 yojana paridhivAlA abhyantarabhAgakA ardha puSkaradvIpa lenekA hai / isa puSkarArdhameM bhI do meru haiM, dhAtakIkhaNDake parvatakSetroM kI taraha yahA~ bhI 12 varSadhara aura 14 mahAkSetra cakrAkArameM samajhanA / yahA~ parvata-kSetrAdike nAma jambUdvIpake parvatAdike nAmake samAna hote haiM / jaise jambUvat dhAtakIkA svarUpa saMkSiptameM samajhAyA gayA vaise yahA~ bhI dhAtakIkhaNDavat isa dvIpakA svarUpa samajhAyA gayA / itanA vizeSa samajheM ki dhAtakIkhaNDake sarva padArthoMse isa dvIpakI vastue~ prAyaH dviguNa-dviguNa pramANavAlI soceM / iti puSkarArdhadvIpavarNana // mAnuSottara parvata varNana-isa puSkaradvIpake madhyabhAgameM valayAkAra arthAt kAlodadhiH / samudrakI jagatIse sampUrNa 8 lAkha yojana paryanta yaha mAnuSottara parvata AyA hai / ataH isa mAnuSottarakA vistAra avaziSTa 8 lAkha yojana pramANa puSkarArghameM samajhanA yogya hai, aura yaha (mAnuSottara) vistAra 1022 yojana honese 16 lAkha pramANa puSkaradvIpake ( bAhyArdha ) ardhabhAgake 8 lAkha yojanake kSetra vistArameMse 1022 yojana kSetra mAnuSottara parvatane rokA hai| . isa taraha abhyantara puSkarArdhase parivRtta mAnuSottara mAno abhyantara puSkarArdhadvIpakA athavA manuSyakSetrakA rakSaNa karane meM jagatIke sarIkhA ho vaisA dIkhatA hai / 224. siMha niSAdI' AkAravAle isa parvatakA pramANa lavaNasamudrameM Ae velaMdharaparvatake samAna hai| arthAt 1721 yo0 U~cA, mUlameM 1022 yo0 cauDA aura eka bAjU para ghaTatA huA zikharatalameM 424 yo0 cauDA hai| yaha parvata bhI jAMbUnada tapanIya suvarNake samAna raktavarNakA hai, mAnuSottara parvatake Upara cAroM dizAoM meM siddhAyatana kUTa Ae haiM / iti mAnuSottaraparvatavarNana // isa taraha jambUdvIpakA 1 meru, 2-dhAtakIkhaNDake aura 2 ardha puSkarake hokara 5 meru, isI taraha 5-bharata, 5-airavata, 5-mahAvideha, (15 karmabhUmi kSetra) 5-haimavanta, 5-harivarSa, 5-devakuru, 5-uttarakuru, 5-ramyak, 5-hairaNyavat hokara 30 yugalika kSetra, (akarmabhUmi kSetra ) karmabhUmi-akarmabhUmi hokara 45 kSetra aura 56 antarvIpa kula 101 manuSyakSetra225 kahalAte haiN| isa taraha manuSyoMke janmamaraNa aDhAIdvIpameM hote honese hI 224. 'siMhaniSAdI' arthAt jisa taraha siMha agale do paira khar3e rakhakara pichale do paira nIcekI tarapha mor3akara nitambake tale dabAkara sakuca kara baiThatA hai taba pazcAt bhAgameM nIcA ( DhalatA ) aura kramazaH Upara jAte mukhasthAnameM ati U~cA banA dIkhe, vaise AkArakA jo parvata hai vaha / 225. aDhAIdvIpameM bhI 101 manuSyakSetroMmeM janma tathA maraNa avazya donoM hote haiM parantu varSadharaparvatoM tathA samudroMmeM prAyaH manuSyoMkA janma sambhavita nahIM hai, maraNa zAyada saMharaNa mAtrase sambhavita ho / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrya-candramaNDala sambandhameM adhikAra ] gAthA 86-90 [ 211 'manuSyakSetra ke nAmase prasiddha hue aDhAIdvIpa (45 lAkha yojana pramANa )kA kiMcit svarUpa kahA / iti manuSyakSetrasya226 saMkSiptavarNana // isa taraha aDhAIdvIpakA kiMcit svarUpa jaNAneke bAda isa aDhAIdvIpameM sUrya tathA candrake maNDala kisa taraha hote haiM isa viSayaka varNana kiyA jAtA hai / Occcccccccccccccca 3 // sUrya-candramaNDala viSayanirUpaNa // [ maNDalAdhikArakI avataraNikA-maNDalAdhikArameM prasaMga prApta honese aDhAIdvIpakA saMkSipta varNana kiyaa| aba candra-sUryake maNDala sambandhI adhikAra zuru kiyA jAtA hai| isa viSayakA sUrya prajJapti-candra prajJapti-jambUdvIpa prajJapti Adi siddhAntoMmeM savistRtarUpase AptamahApuruSoMne varNana kiyA hai| sAtha hI bAla jIvoMke bodhake lie pUrvake prAjJa maharSiyoMne ina siddhAnta granthoMmeMse isa viSayakA uddhAra karake kSetrasamAsa-bRhatsaMgrahaNI-maNDala prakaraNa. lokaprakAza pramukha granthoM meM saMskRta-prAkRtameM vizeSa spaSTa kiyA hai, to bhI mandabuddhivAle jIva isa viSayako rucipUrvaka adhika samajha sake isalie zrI sUryaprajJapti Adi granthoM ke AdhAra para bhASAmeM isa maNDala viSayaka viSayako kucha sphuTa karake kahA jAtA hai| / yadyapi yaha likhAvaTa pAThakoMko kucha vizeSataH lagegA, parantu gurjara bhASAmeM aba taka isa viSayake bAremeM Avazyaka spaSTatA prAyaH kisI anuvAdagranthameM kiMvA svatantra granthameM ' nahIM dekhI jAtI ataH maNDala viSayaka isa viSayako sarala karanA jisase abhyAsiyoMkI jJAnasamRddhi bar3he aura tadviSayaka rasa-pipAsA tRpta ho, isa icchAse isa vivecanakA vistAra sva-para lAbhArtha kucha jyAdA kiyA hai aura ataH prAyaH merA nizcita mantavya hai ki 226. aDhAIdvIpake bAhara nahIM honevAle padArtha jambUdvIpameM gaMgAdi nadiyoMkI taraha zAzvata nadiyA~, pai drahAdi zAzvata draha, sarovara, puSkaravarttAdi kudaratI megha, meghakI svAbhAvika garjanAe, bAdara agni, (sUkSma to sarvavyApaka haiM) tIrthakara cakravartyAdi 63 zalAkA puruSa, manuSyakA janma tathA maraNa, samaya-AvalikA-muhUrta-mAsa-saMvatsarase lekara utsarpiNyAdi kAla tathA jambUdvIpakI taraha varSadharAdi jaise parvata ( katipaya sthAnoM meM zAzvatA parvata haiM parantu alpa honese vivakSita nahIM lagate ) grAmanagara-caturvidha saMgha tathA khAna-nidhi-candra-sUryAdikA paribhramaNa tathA kSetraprabhAvase hI-prayojanAbhAvase indradhanuSAdi AkAzotpAta sUcaka cihna ye sarva vastue~ aDhAIdvIpake bAhara nahIM haiM / NaIdahaghaNathaNiyAgaNi-jiNAi garajammamaraNakAlAI / , paNayAlalakkhajoyaNa-Narakhitta muttu No pu (pa) rao // 9 // [la. kSe. sa.] Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 sva-para buddhike vikAsake lie yaha viSaya pAThakoMko vizeSa upayogI hogaa| 'anuvAdaka'] 'maNDala' arthAt kyA? candra aura sUrya meruparvatase kamase kama 44820 yojanakI abAdhA para rahanepUrvaka meruko pradakSiNAke kramase sampUrNa kara le usa pradakSiNAkI paMktiko eka 'maNDala' kahA jAtA hai / candra-sUryake ye maNDala vahIM hI rahanevAle kAyamI maNDala jaise (svatantra ) maNDala nahIM haiM parantu candra-sUryakA jo sthAna batAyA gayA hai utanI (samabhUtalase sU0 800, caM0 880 yojana ) U~cAI para rahakara carasvabhAvase merukI cAroM bAjU para pradakSiNA karate apane vimAnakI cauDAI-pramANa jitanA kSetra rokate jAne para jo kalpita valaya ho usa valayako 'maNDala' kahA jAtA hai, arthAt candra-sUryakA meruke pradakSiNA karane pUrvaka cAra karanekA cakrAkArameM jo niyata mArga ho use 'maNDala' kahA jAe / candrake 15 maNDala haiM aura sUryake 184 maNDala haiM / dakSiNAyana-uttarAyaNake .. vibhAga, divasa aura rAtrike samayameM nyUnAdhikatva, sauramAsa-cAndramAsAdi vyavasthA Adi ghaTanAe~ sUrya-candrake ina maNDaloMke AdhAra para hI utpanna hotI haiN| ___ yahA~ Age jaNAtA hai isake AdhAra para, do sUryoke paribhramaNase, eka sampUrNa maNDala hotA hai / tathA karkasaMkrAntike prathama dina para vAdI-prativAdIkI taraha AmanesAmane samazreNimeM niSadha aura nIlavanta parvatake Upara, udita hue donoM sUrya meruse 44820 yo0 pramANa kamasekama abAdhA para rahe haiM / vahA~se prathama kSaNa-samayase hI kramazaH anya maNDalakI karNakalA tarapha dRSTi rakhate hue 'kisI eka prakArakI gati vizeSa 'se kalA-kalAmAtra khasakate khasakate ( arthAt abAdhA ko kramazaH jyAdA jyAdA karate hue ) jAte honese sUrya-candrake ye maNDala227 nizcayapUrvaka sampUrNa golAkAra jaise maNDala nahIM haiM, parantu maNDala jaise honese 227. 'ravidugabhamaNavasAo, niSphajjai maNDalaM iha egaM / taM puNa maNDalasarisaM, ti maNDalaM vuccai tahAhi // 1 // giri nisaDhanIlavantesuM, uggayANaM ravINa kakkami / / paDhamAu ceva samayA, osaraNeNaM jao bhamaNaM // 2 // to no nicchayasvaM niSphajjai maNDalaM diNayarANaM / caMdANa vi evaM cia, nicchayao maNDalAbhAvo // 3 // ravibiMbe u jiyaMgaM tAvajuyaM, AyavAu na u jalaNe / jamusiNaphAsassa tahiM lohiyavaNNassa udaotti // 4 // ' Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candramaNDala aura sUryamaNDalameM taphAvata ] gAthA 86-90 [213 maNDala jaise dIkhate haiM aura isalie vyavahArameM vaha maNDala kahA jAtA hai / ___sAtha hI bharatAdikSetroMmeM jo uSNa prakAza par3atA hai vaha sUryake vimAnakA hai, kyoMki sUryakA vimAna pRthvIkAyamaya hai aura una pRthvIkAyika jIvoMke pudgalavipAkI AtapanAmakarmakA udaya hotA hai, ataH svaprakAzyakSetrameM sUryake usa pRthvIkAyika vimAnakA uSNa prakAza par3atA hai| kucha anabhijJajana 'yaha prakAza (vimAnameM basate) khuda sUryadevakA hai| aisA mAnate haiN| parantu unakA yaha mantavya vAstavika nahIM hai / yadyapi sUryadeva hai yaha bAta yathArtha hai, kiMtu vaha to apane vimAnameM svayogya divyaRddhiko bhogatA huA AnandameM kAla vyatIta karatA hai| ina cara jyotiSI vimAnoMkA svasthAnApekSayA Urdhvagamana tathA adhogamana tathAvidha jagat svabhAvase hotA hI nahIM hai, sirpha sarvAbhyantaramaNDalameMse sarvabAhyamaNDalameM tathA sarvabAhyamaNDalameMse sarvAbhyantaramaNDalameM Ane-jAneke lie vartulAkArameM gamana hotA, aura pahale jaNAye anusAra yaha jyotiSIdevoMke vimAnoMkA hI hotA hai, aura una vimAnoM meM deva sahajabhAvase Anandase vicarate hoM yaha alaga bAta hai / parantu vimAnoMke paribhramaNake sAtha devoMkA bhI paribhramaNa ho hI athavA devo vimAnoMkA jo 510 yojana pramANa cArakSetra ho usase vizeSa kSetrameM deva jA hI na sake vaisA niyama nahIM hotA hai / svairavihArI honese apanI maryAdAke anusAra naMdIzvarAdi dvIpa Adi sthAnoM meM yatheccha jA sakate haiM / ___ ina jyotiSI nikAyake devoMkA kaisA divya sukha hotA hai ? yaha bAbata paMcamAMga zrI bhagavatIsUtrameMse athavA to saMkSipta khyAla isI granthameM Age die jAnevAle jyotiSa nikAya-pariziSTameMse jAna leN| . candramaNDala aura sUryamaNDalameM taphAvata candrake 15 maNDala haiM jabaki sUryake 184 maNDala haiM / candrake 15 maNDaloMmeM se 'pAMca maNDala jambUdvIpameM aura dasa maNDala lavaNasamudra meM par3ate haiN| jabaki sUryake 184 maNDaloMmeMse 65 maNDala jambUdvIpameM haiM aura 119 maNDala lavaNasamudra meM par3ate haiM / candra vimAnakI apekSA sUrya vimAnakI gati zIghra hai ataH candramaNDaloMse sUryamaNDala pAsa-pAsa par3ate haiM / candra aura sUryakA kula maNDalakSetra-cArakSetra 510 yojana hai| bhAga pramANakA hai, usameM 180 yojana pramANa cArakSetra jambUdvIpameM hai aura 330 hai| yo0 kSetra lavaNasamudrameM hotA hai| sUryamaNDaloMmeM dakSiNAyana aura uttarAyaNake khAsa mukhya vibhAga haiM, candramaNDalameM vaise do vibhAga haiM, parantu sUryavat nahIM; haiM, aura vyavahArameM bhI nahIM Ate / candra maNDala 15 honese (pAMca aMguliyoMke jisa taraha AMtare cAra usI taraha) unake AMtarebica 14 haiM, aura sUryamaNDaloM kI saMkhyA 184 honese unake AMtare 183 haiN| candramaNDalake eka aMtarakA pramANa 35 3 / yojana hai, jaba ki sUryamaNDalake eka aMtarakA pramANa do Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI - [gAthA 86-90 yojana hai| candrakA maNDala 56 yojana pramANa viSkambhavAlA hai, jabaki sUryamaNDala 46 yojana pramANa viSkambhasampanna hai / ityAdi taphAvata svayaM soca lenA ucita hai| // prathama sUrya maNDaloMkA adhikAra // [ yadyapi Rddhi AdikI apekSA dekhanese candra vizeSa maharddhika hai ataH sAmAnya kramAnusAra to candra maNDaloMkA vaktavya prathama kahanA cAhie, tathApi samaya-AvalikA-muhUrtadivasa-pakSa-mAsa-ayana-saMvatsara ityAdi kAlakA mAna sUryakI gati para avalambita honeke kAraNa tathA sUryamaNDaloMkA adhikAra savistara kahaneke lie prathama sUryamaNDaloMkA suvistRta varNana kiyA jAtA hai / ] .. usameM prathama usakI gati viSayaka varNana pAMca dvAroMse kiyA jAtA hai / (1) cArakSetra-. pramANaprarUpaNA (2) antarakSetrapramANaprarUpaNA (3) saMkhyAprarUpaNA (4) abAdhAprarUpaNA-tIna prakArase (5) cAragatiprarUpaNA-sAta dvAroMse kramazaH kahI jaaegii| unameMse cArakSetra, antara aura saMkhyA ye tIna prarUpaNAe~ to isa granthameM samAviSTa haiM hii| ___1. sUryake maNDaloMkA cAra kSetra pramANa___ candra-sUryake maNDaloMkI saMkhyAmeM yadyapi bahuta taphAvata hai, to bhI donoMkA cArakSetra to 510 yo0 8 bhAgapramANa samAna hI hai / sUryakA yaha cArakSetra kisa taraha prApta hotA hai yaha kahA jAtA hai / usameM prathama kula antarakSetra kitanA ho? yaha batAyA jAtA hai| ___ sUryake maNDala 184 aura usake AMtare 183 haiM / pratyeka sUryamaNDalakA antarapramANa do yojanakA honese sampUrNa antarakSetra [ 183 4 2 = ] 366 yo0kA aayaa| sUryake maNDala 184 honese aura pratyeka maNDalakA vistAra eka yojanakA 6 bhAga pramANa hotA honese sarva maNDalakA kula vistAra lAneko184 maNDala. . . x48 8832 ikasaThaveM bhAga aae| unake yojana karaneke lie61) 8832 (144 ___pahale Ae hue sUryamaNDalake antarakSetrake 273 366. yojanameM Ae maNDala kSetra ke ... yo0 144-48 bhAga joDanese 0292 ... 510 yo0 48 bhAga sUryakA 244 cArakSetra pramANa / . 244 0048 bhAga Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryamaNDaloMkA cArakSetra pramANa aura antarapramANa ] gAthA 86-90 [ 215 sUryamaNDalakA cArakSetrapramANa lAnekA dUsarA upAyasUrya vimAnakA viSkambha 6 bhAgakA honese aura sUryake maNDala 184 honese usa 184 maNDala saMkhyAkA ikasaThavA~ bhAga nikAlanA, eka maNDalakA vistAra ikasaThavA~ 48 bhAga pramANa honese usa bhAgako 184 maNDaloMse gunA kareM, jo saMkhyA Ave use eka bAjU para rakkheM / aba 184 maNDaloMke 183 AMtaroMkA ikasaThavA~ bhAga nikAleM, isake lie pratyeka antarakA pramANa jo do yojanakA hai use AMtareke sAtha gunA kare, aisA karane para isa antarakSetrake ikasaThaveM bhAgoMkI jo saMkhyA Ave usa saMkhyAmeM prathamake 184 maNDala viSayaka viSkambhake ikasaThaveM bhAgoMkI jo saMkhyA use prakSipta karake donoMkA joDa kareM, isase jo saMkhyA prApta ho usa bhAgasaMkhyAke yojana karaneke lie use 61se baTA kare, jisase 510 yo0 / sUryakA cArakSetra prApta hogA / vaha isa taraha1844 48 = 8832 bhAga vimAna vistArake, 183 4 2 = 366 yojana antarakSetra vistArake 461 22326 ikasaThaveM bhAga Ae / 8832 bhAgoM meM 61) 31158 ( 510 yo0 +22326 305 31158 ikasaThaveM bhAga 0065 61 = 510 yo0 46 bhAga cAra kSetra pramANa / iti cAra kSetra prarUpaNA // 1 // - 048 048 2: sUryamaNDalakA do yojanakA antarapramANa lAnekI rIti prathama to sUryamaNDaloMkA 510 yo0 6 bhAgapramANakA jo cArakSetra hai usake ikasaThaveM bhAga kara DAleM, pazcAt sUryake maNDaloMkI 184kI saMkhyAke sAtha prati maNDalake vistArakA arthAt ikasaThaveM 48 bhAgake sAtha gunA kareM, gunA karanese jo saMkhyA Ave use, 510 yo0 / cArakSetrake Ae ikasaThaveM bhAgoMkI saMkhyAmeMse kama kareM, jisase zeSa kSetrAMza pramANa . [183 antarakSetra pramANa ] rahegA / isa kSetrAMzake Ae bhAgoMke sAtha pratyeka maNDalakA [2 yojanakA ! antara pramANa lAneko 183se baTA kareM, baTA karanese ikasaThaveM bhAgoMkI jo saMkhyA prApta ho, usake punaH yojana karaneke lie ikasaThase baTA kareM / jisase do yojana (paraspara) sUryamaNDalakA antarapramANa prApta hogA jaise ki Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90. 510 x 61 = 31110 UparAMta 48 aMza joDanese 31158 ikasaThavA~ bhAga pramANa cArakSetra AyA / 184 maNDala vistArake bhAga pAneke lie 184 x 48 = 8832 Ae, ise cArakSetrakI jo bhAgasaMkhyA 31158 AI hai usameMse kama karane para 22326 kSetrAMza bhAga zeSa rahe, AMtare 183 honese aura pratyekakA antara pAneke lie 22326ko 183se baTA karanese 122 ikasaThaveM bhAga Ae, unake yojana banAneke lie 61se baTA karanese do yojana pramANa sUryamaNDalakA antarakSetra prApta hotA hai| . sUryamaNDaloMkA antaraniHsAraNa lAne kI anya rItisUryake maNDala 184, antara 183 hai tathA sUryakA vimAna 46 yo0 pramANa haiaba maNDala 184 honese 448 1472 pratyeka maNDala vistArake sAtha gunA karanese . 4736 kula 8832 ikasaThaveM bhAga 184 maNDalake aae| unake yojana karaneke lie 61se baTA karanese61 ) 8832 ( 144 yo0 61 yo0 ikasaThaveM . 273 sUryamaNDalakA cArakSetra 510-48 bhAga 244 unameMse sarva maNDaloMkA 144-48 bhAga . pramANa viSkambhakSetra AyA 244 ikasaThaveM bhAga use kama * karanese 366-0 yo0 aae| 048 zeSa rhe| aba 184 maNDalake antara 183 haiM, 183 antarakA kSetra 366 yo0, to eka antarakA kSetra kitanA? isa taraha trirAzI karate = 2 yojana pramANa antarakSetra hotA hai, aisA uttara milegA / iti antarakSetrapramANaprarUpaNA // 2 // 3-sUryamaNDala saMkhyA aura usakI vyavasthAsUryake kula 184 maNDala haiM, unameMse 65 maNDala jambUdvIpameM haiM aura ye jambUdvIpameM 180 yo0 avagAha kara rahe haiM parantu ina 65 maNDaloMkA sAmAnyataH cArakSetra ekasau assI yojanakA hai| - yahA~ zaMkA hogI ki 65 maNDaloMkA 64 AMtarekA pramANa aura 65 maNDaloMkA vimAna viSkambha ikaTThA kareM to kula kSetra 179 yo0 bhAga prApta hotA hai aura Apane 0292 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryamaNDalakI saMkhyA aura usakI vyavasthA ] gAthA 86-90 [ 217 to jambUdvIpameM 180 yojana kSetra kahA, to yaha kisa taraha bane ? isake lie yahA~ para prathama to yaha samajhanA ucita hai ki 65vA maNDala pUrNa kisa sthAnameM hotA hai ? to jambUdvIpakI cAra yojana cauDI aisI jo paryanta jagatI, vaha jaba 11 bhAga jitanI zeSa rahe taba pUrNa ho aura taba taka to 179 yo0 ra bhAga kSetra hotA hai / aba 65vA~ maNDala pUrNa hone para 66veM maNDalameM jambUdvIpakI jagatIke Upara prArambha kiyA aura usa jagatI para 53 bhAga jitanA cArakSetra ghUmakara ( yahA~ jambUdvIpakI jagatI pUrNa hokara) jambUdvIpakI jagatIse 1 yo0 6 bhAga jitanI dUra lavaNasamudra meM jAe taba vahA~ 66 maNDala pUrNa hue kahalAte / (66veM maNDalakA jambUdvIpake jagatIgata 52 bhAgakA kSetra aura lavaNasamudragata 1 yo0 / bhAgakA kSetra milAne para 65veM maNDalase lekara 663 maNDalake bicakA 2 yojana antarapramANa bhI mila jAegA / ) aba pahale 65 maNDaloMkA jambUdvIpagata hotA jo 179 yo0 hA bhAga pramANa cArakSetra usameM 66veM maNDalase rukatA jambUdvIpa (jagatI) gata jo 53 22/bhAgakA maNDalakSetra joDanese 180 yojana pUrNa hote haiN| isa taraha zeSa 119 sUryamaNDala lavaNasamudragata 330 yojana aura 48 bhAga aMza pramANa kSetra rokakara rahe haiM / jambUdvIpagata aura lavaNasamudravartI maNDaloMkI saMkhyAkA aura una donoMvartI kSetrakA joDa karanese 184 maNDaloMkA 510 yo0 48 bhAga pramANa kSetra barAbara A jAtA hai| isa cAlU granthakArake abhiprAyase jambUdvIpavartI 224bhArata sUryake jo 65 maNDala unameMse 62 23degmaNDala to merukI eka karavaTa-bAjU para niSadhaparvatake Upara par3atA hai aura ____228. haraeka dvIpa-samudravartI Ae jagatI-kilokA kSetrapramANa usa-usa dvIpa-samudrakA jo jo vistAra-pramANa ho usake antargata lenekA honese yahA~ bhI 180 yojanameM kSetrapramANa jaMbUjagatIkSetrake sAtha samajhakara kahA hai / ataH hI jambUdvIpameM cAra yojanakA jo jagatI pramANa hai use harivarSa tathA ramyakkSetrakI lambAImeM sAthameM ginA hai| ___ [ dekhie kSatrasa0 gA0 13 ] 229. jo sUrya sarvAbhyantara-dvitIyamaMDalameM dakSiNArdhabhAgameM rahA huA bharatakSetrameM udita hokara nUtana sUryasaMvatsarakA prAraMbha kare vaha 'bhAratasUrya' aura usI samaya jo sUrya sarvAbhyantarake dvitIyamaMDalake uttarArddha bhAgameM rahakara, airavatAdi kSetroMmeM udita hokara (prakAza karatA huA ) vahA~ varSArambha karanevAlA jo sUrya vaha 'airavatasUrya' aisA samajhanA / yaha kathana aupacArika samajhanA / 230. yahA~ yaha samajhanekA hai ki donoM saMgrahaNI kI mUla gAthAoMmeM tIna athavA do maMDaloMke lie 'bAhA' aisA zabda prayoga kiyA hai, jaba ki usa graMthakI TIkAmeM usa bAhA zabdake spaSTArthake rUpameM 'dve dve ba. saM. 28. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 zeSa tIna maNDala agnikonemeM harivarSakSetrakI bAhAke Upara ( athavA jIvAkoTI para ) paDatA harivarSajIvAkoTayAdau ' isa taraha jIvAkoTI sthAnakA nirdeza kiyA hai, isase vicArazIla vyaktiko bhrama hotA hai ki mUla gAthAoMmeM rahe 'bAhA' zabdakA artha 'bAhA sthAne' aisA phalitArtha na karake 'jIvAkoTI' aisA kyoM kiyA ? isake lie aisA samajhanA ki 'bAhA' zabda spaSTa sthAnavAcaka nahIM hai, sAtha hI jIvAkoTI yaha aupacArika bAhAkI cauDAIkA hI eka dezabhAga hai (jo jIvA-bAhAkI paribhASAse tathA citra dekhanese spaSTa mAlUma hogA) arthAt prasiddha aisI bAhAkI laMbAI aura jagatIkI cauDAI (viSkambha nahIM) usakA dezabhAga use jIvAkoTI kahA jAtA hai| kyoMki bAhA, eka pradeza moTI aura usa usa kSetrAdi jitanI dIrgha gina sakate, aura usakI...trikoNa kATakona jaisI cauDAI usa bAhAkI aupacArika cauDAI ginI jAe ki jisameM jagatI aura harivarSa kSetra bhI hai| aura isIlie siddhAntameM isa vastuke nirdeza prasaMga para mukhyatayA 'jIvAkoTI' zabda hI grahaNa kiyA hai / isa kAraNase jahA~ 'bAhA' zabda Ave vahA~ jIvAkoTI sthAnako grahaNa karanemeM anya anaucitya nahIM dIkhatA aura " jIvAkoTI" aisA zabda jahAM Ave vahA~ to vaha spaSTa hI hai / yahA~ isameM aisA na samajhanA ki bAhA aura jIvAkoTI eka hI hai| paraMtu ukta lekhanase to yaha nizcita huA ki . bAhAse jIvAkoTI zabdagrahaNa anucita nahIM hai / aba prathama 'jIvAkoTI' tathA 'bAhA' zabdakA artha samajha leM / ___'jIvA'-dhanuSAkArameM rahA jo kSetra usakI aMtima cAparUpa jo sImA-hada usakI laMbAIrUpa jo DorI vaha / jaise ki--dhanuSAkArameM rahA bharatakSetra jahA~ ( merukI tarapha) pUrNa huA vahA~ pUrva-pazcima lambAIrUpa maryAdA karanevAlI DorI 'jIvA' kahalAtI, aura usa jIvAke pUrva-pazcimagata jo kone hote haiM ve 'koTI' kahalAte / arthAt jIvAkI koTI-'jIvAkoTI' kahalAtA hai| 'bAhA' = laghuhimavaMta parvatakI pUrva-pazcimakI jIvAse mahAhimavaMta parvatakI donoM dizAoMmeM rahA jo jIvAsthAna hai vahA~ taka kramazaH vRddhi pAtA huA jo kSetrapradeza aura usase hotA bAhArUpa AkAra 'bAhA' kahalAtA hai| aba usa sthAnake bAremeM tIna matAMtara haiM, unameM prathama do mata nirdeza kiye jAte haiN| (1) maladhArI zrImad hemacaMdrasUrikRta isa cAlU saMgrahaNImeM tathA zrImad municandrasUrikRta maMDalaprakaraNameM 62 maMDala niSadha-nIlavaMtameM aura 63-64-65 ye aMtima tIna maMDala bAhAsthAnameM jaNAte haiN| (2) zrImad jinabhadragaNikSamA0 kRta saMgrahaNImeM 64-65 do maMDala bAhAsthAnameM sUcita karate haiM / ukta donoM matoMkA samAdhAna-bAhAsthAnameM prathama matase tIna maMDala aura dUsare matase do maMDala ullikhita honese vaktavyameM saMkhyAkA bhinnatva dIkhatA hai, phira bhI vaha ApekSika kathana honese doSarUpa nahIM hai, tathApi bAhAsthAnameM do athavA tIna maMDala vAstavika hai tadapi vaha sthAnanirNaya spaSTa to hai hI nhiiN| jabaki 'jIvAkoTI' zabda donoM kathanake lie atyanta spaSTa aura sthAnasUcaka hotA hai| vizeSataH bAhAsthAnake tIna maMDaloMkA vaktavya vizeSa spaSTa yukta hai itanA hI nahIM lekina tIna maMDaloMke lie to bAhA-jIvAkoTI yA. jagatI tInoM zabda upayogI ho sakate haiN| jo nIcekI AkRti dekhanepara spaSTa mAlUma hogA / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryamaNDalakI saMkhyA aura usakI vyavasthA ] gAthA 86-90 [ 219 hai, arthAt hama usa kSetrakI bAhAke Upara pasAra hote una do maNDaloMko dekha sakate haiN| 64-6 mAM maMDaLo hari nI jIvAkoTi upara opan. nidha....para. harivanI . haricarSa.....kSetra 0000000 1 ... a . ke mAhA ke jAhA 0 ra at: AkRti paricaya--isameM 63vA maNDala niSadha paryanta hai, jahA~ 64-65vA maNDala hai, usa sthAnakA tAma harivarSakI jIvAkoTI arthAt jIvA aura bAhA ina donoMke bicakA konA, aura bAhA ba-ka jitanI lambI hai, aura vaha eka AkAzapradeza moTI hai ki ba-ka jitanI dIrgha gina sakate, a-ba jitanI bAhAkI aupacArika cauDAI hai ki jisameM jagatI aura harivarSa kSetra bhI hai / vizeSataH citrameM meruse pUrva-pazcimameM sarvAbhyantaramaNDala - kI jo abAdhA hai usase kucha adhika uttara-dakSiNameM samajhanA / 3. sAtha hI zrI samavAyAMgasUtrameM 63 maMDala niSadha nIlavaMtake Upara sahI, lekina do maMDala 'jagatI' ' ke Upara hai aisA zabda prayoga kiyA hai| . isa matase 64-65 maDala Upara jatAe haiN| ina do maMDaloMkA jagatIsthAna vAstavika dRSTise to spaSTa jagatI sthAna nahIM hai| yadi jagatIsthAna darzAnA ho to 63-64-65 ina tIna maMDaloMke lie vAstavika hai / gaNitakI dRSTise ucita mata ina tIna maMDaloMke lie A sakatA hai, vizeSataH isase bhI -- jagatI' zabdakI sArthakatA to 62-63-64-65 ina cAra maMDaloMke kathanameM hai jo nIceke ullekhase spaSTa hogaa| - saMpUrNa jagatI to bAraha yojanakI ginI jaae| isameM dRSTa jagatI bivake cAra kSatrake 173-174175-176, ina cAra yojanakI ginI jAe kyoMki mUla bhAgase lekara donoM bAjU para jAnese donoM bAjUne jagatI merukI taraha ghaTatI ghaTatI gopucchAkArakI taraha hotI huI Uparitana bhAgameM cAra yojana cauDI rahatI hai aura hameM to isa madhyabhAgakI cAra yojana jagatI dRSTipathameM AtI honese 'dRSTajagatI' kahalAtI / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 86-90 vaise hI (kSetra-apekSAse) merukI dUsarI bAjU para dekheM to aivata sUryake bayAsaTha sarvAbhyantaramaNDalase lekara jambUjagatI paryanta 180 yojanakA cArakSetra dvIpameM ginanekA spaSTa hai ataH sarvAbhyantaramaNDalase lekara 173veM yo0se dRSTajagatI zuru hotI hai, ( usameM madhya [ bicakI ) dRSTa jagatI pahale mUla jagatIke cAra yojanameM ) vaha 173se dRSTajagatI takake cAra yojanameM gaNitake hisAbase 63vA maNDala pUrNa udayavAlA aura 64vA maNDala 26 aMza jitanA udaya pAtA hai, isa dRSTa jagatIke prArambhase vaha (kula) jagatIke hI paryanta bhAga (173 se 180 yo0) taka soce to bhI 63-64-65 ye tIna maNDala jagatIke Upara A sakate haiN| aba saMpUrNa jagatI AzrayI vicAra karane para prathama saMpUrNa jagatI 169 se 180 yo0 arthAt bAraha yojanakI hai, [aura kisI bhI dvIpa-samudrakA jagatI kSetrapramANa laghu kSetrasamAsa mUlameM kahe 'NiaNia dIvodahi majhagaNiya mUlAhiM ' isa jagatIke vizeSaNa padase usa vizeSa dvIpasamudrake kathita pramANameM antargata ginanekA honese ] sarvA0 maM0 se lekara 168 yo0 pUrNa honepara 61 maMDala saMpUrNataH pUrNa hote haiM; ye 168 yojana pUrNa honepara vAstavika jagatIkA prAraMbha (mUla vistArase) hotA hai, usa mUla jagatIke prAraMbhase 169-172 takake cAra yojanake jagatIkSetrameM 62vA maNDala pUrNa udaya pAve aura 63vAM maNDala 1 yo0 13 bhAga jitanA udaya pAkara 173veM yo0 se AraMbha hotI 176 yo0 takakI dRSTa jagatIke Upara 1 yo0 35 bhAga dUra 63 vA maMDala pUrNa hotA hai| avaziSTa rahe dRSTa jagatI kSetrameM 64 vA maMDala 2 yo0 26 bhAga jitanA udaya pAkara zeSa rahe hue aMtima cAra yojana pramANa-177 se 180 yo0 takake jagatakSetra para eka yojanake 22 bhAga bItane para 64 vA maMDala ho, tatpazcAta usI jagatIke para 65vA maNDala sampUrNa (2 yo0 48 bhAga) udayavAlA hotA hai, ye 65 maNDala pUrNa hone para jambUdvIpake 65 maNDaloMkA kathita 179 yo0 9 aMza jo cArakSetra vaha yathArtha A jAe, aura zeSa bAvana aMza pramANa jagatIke Upara lavaNasamudrameM Ate 66 veM maNDalakA bAvana aMza jitanA udayakSetra samajhanA / ____ isase kyA huA ? ki, 169 se 180 yo0 vI 12 yo0 pramANake jagatI kSetrake para 62-63-64-65 ye cAra maNDala sampUrNa udayavAle ho / (66 vA~ bAvana aMza udayavAlA ho) aba yahA~ vicAraNIya yaha hai ki-zAstrakArane jagatI zabdase 177 se 180 ina aMtima cAra yojanakA jagatIkSetra ginA ho vaisA lagatA hai, kyoMki aMtima jagatIke sthAnameM Urdhva bhAgameM 64 vAM maMDala 22 aMza jitanA udaya pAkara saMpUrNa bhramaNa karake 65 veM maM0kA saMpUrNa udaya hokara bAvana aMza jitanA 66 veM kA bhramaNa vahA~ ho, isa hisAbase 63 maMDala niSadha nIlavaMtake Upara aura 64-65 ye do maNDala 'hI aMtima jagatIke sthAnameM hoM, yaha kathana vAstavika hai; to bhI uparokta kathanake anusAra vAstavika rUpase to. 63-64 maNDala dRSTa jagatIke Upara hai, aura jahA~ 64-65 vo hai vahA~ to vAstavika jagatIkA DhAla hai| yadyapi isase agatI mAnanI ho to mAne, parantu 63-64 maNDalake yogya aisI dRSTa jagatI sthAnako chor3akara jagatIkA dAla kyoM mAne ? yadi jagatIke dAlako bhI ginanA ho to to phira 169 se 180 yo0 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryamaNDala kitane aura kyA dRzyamAna hotA hai ? vaha ] gAthA 86-90 [ 221 231 maNDala nIlavaMta parvata para paDe dIkhate aura 3 maNDala ramyakSetrakI bAhA-jIvAkoTI para paDe dIkhate / (isa cAlU granthakArake matAnusAra jAne) ye maNDala apane bharatakSetrakI tathA airavatakSetrakI apekSA meruse agni tathA pAyavyakone meM dIkhate haiM, parantu pUrvamahAvidehakI 232apekSA unheM nIlavanta parvatake Uparake ve hI 63 maNDala meruse IzAna konemeM dIkhate haiM, aura pazcima mahAvidehakI apekSA niSadha parvatake Uparake 63 maNDala meruse naiRtya konemeM dIkhate haiM / jambUddIve NaM bhaMte / dIve sUriA udiNapAINamugaccha pAINadAhiNamAgacchaMti, pUrvavidehApekSayedam // 1 // pAINadAhiNamuggacchadAhiNapaDINamAgacchaMti, bharatakSetrApekSayedam // 2 // dAhiNapaDINamuggacchapaDINaudINamAgacchaMti, pazcimavidehApekSayedam // 3 // paDINaudINamuggacchaudINapAINamAgacchaMti, airavatApekSayedam // 4 // [sUrya0 pra0 prA0 8-jambU0 prajJa0] itanA vivecana cAlU gAthAke arthako uddezita karake kiyA / taka 12 yo0 jagatI ginakara 62-63-64-65 ye cAra maNDala jagatIke Upara kaheM to 'jagatI' zabda sampUrNa sArthaka hotA hai, aura jagatIke tInoM vibhAgake kathanameM doSa hI nahIM AegA; ataH 64-65 vA maNDala DhAlakI apekSA jagatIke para hone para bhI '64-65 vA jagatIke Upara' aisA kahanA yaha sampUrNa sArthaka nahIM dIkhatA / parantu 64-65 vA -- jIvAkoTI vA bAhAsthAnameM' kahanA, yaha sthAna spaSTatAke lie : vizeSa ucita hai aura isIlie vaha sthAna harivarSa athavA ramyak kSetrakI jIvAkoTImeM gaNya ho jAnese usa 'jIvAkoTI' sthAnakA granthakAra maharSi nirdeza kareM usameM anaucitya nahIM hai| ..tInoM matoMke viSayameM vyavasthita vivecana karake granthakArake kathanako spaSTa kiyA hai| tathApi tInoM matoMmeM antameM jaNAye anusAra una maNDaloMke lie sthAnadarzaka yA sthAnasUcaka atispaSTa zabda to 'jIvAkoTI' grahaNa karanA vizeSa ucita hai / ina tInoM matoMke lie vRddhavAda hai; granthagauravake kAraNase isa bAbatameM vizeSa . ullekha na karate hue viramate haiM / merI choTI buddhise carcA kI haiM / vizeSa spaSTatA jJAnIgamya / . 231. merukI eka bAjUke kula 65 maNDala aura dUsarI bAjUke kula 65 maNDala isa taraha do vyAkhyAe~ kIM, isase aisA nahIM samajhanA ki 130 maNDala samajhane haiM / maNDala sAre-sampUrNa to paiMsaTha hI haiM / lekina pratidizAvartI vyaktiko eka bAjUse svadRSTadizAgata ardha ardha maNDala dRSTigocara hote haiM, kyoMki dekhanevAle vyaktiko sampUrNa valayAkAra maNDala dIkhatA nahIM hai, ataH ve svasvakSetrase donoM bAjUke maNDala donoM vibhAgoMmeM dekha sakate haiM ataH yahA~ isa prakAra vyAkhyA kI hai| . 232. vizeSameM yahA~ itanA samajhanA ki pUrvavidehake logoMkI jo pazcima dizA vahI bhAratIya logoMkI pUrva dizA, bharatakI jo pazcima dizA vahI pazcima videhakI pUrva dizA, pazcima videhakI pazcima dizA vahI aivatakI pUrva dizA, airavatakI jo pazcima dizA vahI pUrva videhakI pUrva dizA samajhanA / isa taraha una una varSadharAdi yugalika kSetroMmeM bhI socanA / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 . [aba yahA~se anya granthoMmeM maNDaloMke sambandhameM jJAnasamRddhi ati puSTa bane, jijJAsAvRttiko tRpta kare aisA adhikAra AtA hai / vaha adhikAra spaSTatAse yahA~ diyA gayA hai / ] una una kSetroMmeM udayAstaviparyAsakA hetu-- bharatakSetrako chor3akara anya anya sarva kSetroM meM divasa aura rAtrike pramANake taphAvatake lie, aura isase utpanna hote dUsare aneka viparyAsoMke kAraNoMke lie, pratyeka kSetrAzrayIniyamita rUpase udayAstAdi kAla AdikA varNana karanA to azakya hai / sAtha hI sarva sthala para sUryakA udaya eka hI samaya para aura asta bhI eka hI samaya para hotA ho vaisA bhI nahIM hai, parantu sUryakI gati jyoM jyoM kalA-kalA mAtra Age bar3hatI jAe, tyoM tyoM Age Ageke una una kSetroM meM prakAza hotA jAe / tadavasare udayatva kahA jAe aura pazcAt pazcAtkramazaH una una kSetroMmeM sUrya dUra dUra hotA jAe taba 'astapana' kahalAe / sUrya vAstavika rUpameM caubIsoM ghaNTe prakAzamAna hI hotA hai, use udayAstapana hotA nahIM hai, lekina dUra jAne para vaha aura usakA prakAza nahIM dIkhatA taba, 'asta' zabdakA mAtra vyavahAra kiyA jAtA hai aura jaba dUsarA sUrya dekhate haiM taba 'udaya'kA vyavahAra kiyA jAtA hai| zaMkA-jaba aisI aniyamita vyavasthA batAI to kyA haraeka kSetrAzrayI sUryakA : udaya aura asta aniyamita hI hotA hai ? samAdhAna-hA~, aniyamitatva hI hai, jyoM jyoM samabhUtalAse 800 yojana U~cA aisA sUrya samaya samaya para jina jina kSetroMse Age Age bar3hatA jAe una una kSetroM ke pIcheke dUra dUrake kSetroMmeM sUryakA prakAza agale kSetrameM bar3hanese vahA~ prakAzakA abhAva bar3hatA jAe aura anukramase una una kSetroMmeM rAtrikA AraMbha hotA jAe, isase sUryake sarva sAmudAyika kSetrAzrayI udaya aura astakA aniyamitatva hI hai, lekina yadi svasva kSetrAzrayI soceM to to udaya tathA asta lagabhaga niyamita hai, kyoMki hama bhI agara bharatakSetrake madhyabhAgameM khar3e rahakara dekheMge to bharatakSetrameM Aja jisa samaya sUryakA udaya huA aura jisa samaya asta huA, usI sUryako aba hama kala dekheMge to bhI gata dinake udayAstakA jo samaya thA lagabhaga vahI samaya Ajake sUryake udayAsta samayakA ho, lekina aisA taba banatA hai ki jaba sUrya amuka maNDaloMmeM ho taba amuka dinoMmeM isa taraha lagabhaga eka hI avasara para udaya tathA eka hI avasara para lagabhaga asta ho, parantu tadanantara vaha sUrya jaba anya anya maNDaloMmeM jaise jaise praveza karatA jAe taba kramazaH sUryake udaya-asta kAlameM hamezA ghaTa-bar3ha hotI rahatI hai, arthAt jaba jaba sUrya sarvAbhyantaramaNDalameM ho taba divasakA udaya jaladI hone pAve aura asta bhI derIse honeke kAraNa rAtri choTI ho (mAghamAsa hemantaRtu) tathA jaba sUrya sarvabAhyamaNDalameM ho taba udaya derIse aura Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNDaloMkI abAdhA nirUpaNa ] gAthA 86-90 [223 asta jaladIse ho tathA rAtri bar3I ho, ( sAvana mAsa-prAvRTRtu) ukta kAraNase rAtridivasake udayAstakA aniyamitapana, tathA isIse hI ye rAteM aura dina laMbe-nATe aura kama jyAdA muhUrta pramANavAle hote haiM; anyathA udaya aura asta svasva kSetrAzrayI to lagabhaga niyamita hote haiN| uparokta kAraNase yaha to nizcita hotA hai ki sUrya jyoM jyoM Age-Age bar3hatA jAe aura isase jina jina kSetroM meM prakAza hotA jAe una una kSetroMke loga kramazaH, apane yahA~ sUryodaya huA aisA uccAraNa kareM, aura jaba kramazaH Age bar3hatA jAe taba usI kSetravartI loga prakAzake abhAvameM kramazaH punaH asta huA aisA uccAraNa kareM, jisake lie pUrvamaharSiyoMne kahA hai ki- . jaha jaha samaye, samaye purao saMcarai bhakkharo gayaNe / taha taha io'vi niyamA jAyai rayaNI ya bhAvattho // 1 // evaM ca sai narANaM udaya-sthamaNAI hoti'niyayAI / sayadesa [ kAla ] bhee kassai kiMcI vavadissai niyamA // 2 // sai ceva ya nidiTTho bhahamuhUtto kameNa savvesi / kesiMcIdANi pi ya visayapamANe ravI jesiM // 3 // [iti bhagavatI za. pa, u 1 vRttau] - ataH kula milAkara jisa bAjU para sUryodaya dRzyamAna ho una una kSetroMkI athavA * dekhanevAloMkI vaha pUrvadizA aura una kSetroMmeM jisa bAjU para sUryAsta dRzyamAna ho vaha unakI pazcimadizA ho-arthAt koI bhI manuSya udaya pAye hue sUryake sAmane khar3A rahe taba usake sammukha jo dizA hotI hai vaha pUrva, aura pIThake pIche sIdhI dizA vaha pazcima, usI manuSyakI bAI bAjUkI dizA vaha uttara, aura dAhinI orakI dizA dakSiNa hotI hai| isa taraha mUla cAra dizAe~ haiM aura una cAra dizAoM meM se do do dizAoMke bica jo kone par3ate haiM unheM vidizA athavA koNake nAmase pahacAnate haiM; ataH pUrva aura uttarake bicakI IzAnadizA, pazcima aura uttarake bicakI vAyavyadizA, dakSiNa aura pUrvake bicakI agnidizA, dakSiNa aura pazcimake bicakI naiRtyadizA aura upalakSaNase Urdhva tathA adhodizA aise kula daza dizAe~ kahalAtI haiM / -iti sUryamaNDalasaMkhyA-tavyavasthA prarUpaNA ca // merukI apekSAse maNDala-abAdhA nirUpaNa [yahA~ maNDaloMkI tIna prakArakI abAdhAe~ kahanekI haiM, inameM prathama merukI apekSAse ( sUryamaNDaloMkI) oghase abAdhA-1, merukI apekSAse pratyeka maNDalakI abAdhA-2, donoM sUrya ke parasparake maNDalakI abAdhA-3, inameM prathama 'oghase ' abAdhA kahalAtI hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 meruke AzrayI oghase abAdhA-1 isa jambUdvIpavartI meruse sarvAbhyantara maNDala ( athavA prathama maNDala athavA to sUryamaNDala kSetra ) ' oghase 44820 yojana dUra hotA hai| vaha kisa taraha ho ? to sarvAbhyantara maNDala, jambUdvIpameM-jambUdvIpakI jagatIse andara khasakatA, jambUke merukI tarapha 180 yojanakSetra avagAha karake rahA hai| isa 180 yojanakI sampUrNa kSetraprApti sarvAbhyantara maNDalameM utpattikSaNameM prathama kSaNameM prApta ho usa vaktakI samajhanA / cAroM bAjU para yathArtha na smjhnaa| ataH usa dvIpake eka lAkha yojanapramANa vistArameMse donoM bAjUke hokara maNDalakSetrake 180 + 180 = 360 yojana kama karane para 99640 yojana zeSa rheNge| unameMse bhI 233merukA dasa hajAra yojana pramANakA vyAsa kama karanese 89640 yojana avaziSTa raheMge, tatpazcAt isI (89640) rAzike artha karanese meru parvatakI apekSA sarvAbhyantara maNDala athavA maNDalakSetrakA oghase antara 44820 yojanapramANa jo jatAyA vaha isa taraha karanese prApta hotA hai| ataH arvAk to maNDala hai hI nhiiN| isase yaha bAta spaSTa hotI hai ki jaba sarvAbhyantara maNDalakA ( uttarAyaNako samApta karake dakSiNAyanake prathama maNDalako Arambha karatA ) bhArata sUrya meruse agni kone meM niSadha parvata para 44820 yojana dUra rahA ho, taba usakI hI pratipakSI dizA (vAyavya)meM tiI samazreNImeM-nIlavanta parvata para airavata kSetrameM varSAraMbha karatA huA airavata sUrya bhI meruse 44820 yojana dUra hotA hai| -iti meruM pratItya maNDalakSetrasya oghataH abAdhA // meruke AzrayIke (Azrita) pratyeka maNDala viSayaka abAdhA-2. pahale meru aura sarvAbhyantara maNDalake bicakI abAdhA kahI / aba meruse pratyeka athavA kisI bhI maNDalakI abAdhA kitanI ho? yaha samajhaneke lie sarvAbhyantaraprathama maNDalase dUsare maNDalake antabhAga takakA antarAla ( antara) pramANa 2 yo0 aura hai| bhAga 234 pramANa hai, ataH isa abAdhAko-sarvAbhyantara maNDala aura meruke bica pahale 233. isa sthAnameM merukA itanA vyAsa honA yathArtha nahIM hai to bhI pRthvItala-samabhUtalAke pAsa dasa hajAra yojanakA jo vyAsa hai, vaha vyAsa yahA~ vyavahAranayase sAmAnyataH liyA jAtA hai, anyathA '11 yojana para eka yojana donoM bAjU para ghaTatA hai aura nandanavana sthAnameM to donoM bAjU para eka sAtha hajAra yojana ghaTate haiN|' isa hisAba to dasa hajAra yojanameMse 726 ghaTAnA yogya hai| 234 isa do yojana aura 48 bhAga adhika kahanekA Azaya yaha hai ki-sarvAbhyantaramaNDalake aMtima bhAgase lekara dUsarA maNDala 2 yojana dUra hai aura dUsare maNDalake eka yojanake 48 bhAgakA vistAra usa avadhAmeM sAthameM lenekA hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haraeka maNDalameM donoM sUryoMkI abAdhA aura vyavasthA ] gAthA 86-90 [ 225 jo 44820 yo0 abAdhA AI hai usameM prakSepita karanese meruse dUsarA maNDala 44822 yo0 aura hai| bhAgakI abAdhAmeM rahA hai aisA uttara AegA / isa taraha tRtIya maNDalakI abAdhA jAnaneke lie bhI dUsare maNDalase tIsare maNDalake bicake 2 yo0 46 bhAga pramANako punaH dUsare maNDalakI AI huI 44822 yo0 / bhAga abAdhAmeM prakSepita karanese meruse tIsare maNDalakI 44825 yo0 35 bhAga pramANa abAdhA AegI / isa taraha sarvAbhyantara maNDalase lekara pratyeka maNDalakI ukta (2 yo018 ) antara pramANa abAdhA pahale nikAle meru aura sarvAbhyantaramaNDalake bicakI (44820) abAdhAke pramANameM bar3hotarI karane para (aura sAtha sAtha icchita maNDalakI bhI abAdhA nikAlate nikAlate ) jaba sarvabAhyaaMtima maNDala taka pahu~ce taba vahA~ para 184vA~ aMtima maNDala-meruse sarvabAhyamaNDala, prathama kSaNameM 45330 yojana pramANa abAdhAmeM rahA hotA hai / ___ usa samaya bhAratasUrya meruparvatase (45330 yo0 dUra ) agnikone meM samudra meM rahA hotA hai aura usIkI hI vakra (konese konA) samazreNImeM meruse vAyavyakonameM dUsarA airavatasUrya ( meruse 45330 yo0 dUra ) rahA hotA hai| [yahAM para AI 45330 yojana abAdhA pramANameMse meruse sarvAbhyantaramaNDala abAdhAke anusAra jo 44820 yojana kama karane para 510 yojanakA cArakSetra prApta ho aura usameM antima maNDalakA hai| bhAga vimAna viSkambha milAnese 51016 bhAga pramANa sUryamaNDaloMkA cArakSetra bhI A sakatA hai / ] // iti meruM pratItya pratimaNDalamabAdhA // aba donoM sUryokI pratimaNDalameM paraspara abAdhA aura vyavasthA jaba jambUdvIpake donoM sUrya sarvAbhyantara (prathama ) maNDalameM ho arthAt meruse pUrva aura 235pazcimameM pratyeka sUrya viruddha dizAmeM prathama maNDala sthAnavartI carate ho taba (samazreNImeM ) unakA paraspara antara 99640 yojana pramANa hotA hai-yaha pramANa jambUdvIpake eka lAkha yojana pramANa vistArameMse donoM bAjUke jambUdvIpa viSayaka maNDala kSetrake 235. jaba sUrya vimAna uttara dakSiNameM vartita ho taba kucha adhika antaravAle hote haiM, kyoMki ve pUrva-pazcimavartI svasvamaNDala sthAnase prathama kSaNameM gati kare taba unako 'karNakIlikA' prakArakI gatise dUra dUra khasakate hue gamana karanA hotA hai ki jisase dUsare dina unheM anantara maNDalakI koTIke Upara 2 yojana dUra pahu~ca jAnA hotA hai / ataH ve uttara-dakSiNa dizAmeM Ave taba meruse aMtara kucha adhika rahatA hai / yadi usa prakArakI gati karatA na ho to phira jahA~se--jisa sthAnase nikalA vahIM punaH golAkArameM ghUmakara khar3A rahe, lekina vaisA banatA hI nahIM hai / 8. saM. 29 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 180 + 180 = 360 yojana kama karanese (pUrvokta saMkhyApramANa ) yathArtha A jAtA hai / vaha isa taraha sarvAbhyantaramaNDalameM rahe donoM sUrya jaba dUsare maNDalameM praveza karate haiM taba unakA paraspara antara 99645 yojana 35 bhAga pramANa hotA hai kyoMki jaba pUrva dizAkA eka sUrya prathama maNDalase dUsare maNDalameM gayA taba prathama maNDalakI apekSA vimAna-viSkambha saha 2 yojana 6 aMza pramANa kSetrase dUra bar3hA, taba usa prakAra pazcima dizAvartI dUsarI bAjUkA jo sUrya vaha bhI sarvAbhyantaramaNDalase svadizAmeM dUsare maNDalameM gayA taba prathama maNDalakI apekSAse yaha bhI 2 yojana 48 bhAga kSetra jitanI dUra gayA, isa taraha donoM bAjUke ina sUryone prathama maNDalameMse dUsare maNDalameM praveza kiyA, isase haraeka maNDalameM donoM bAjUkA antara-(2 yojana ? + 2 yojana 16) ikaTThA karanese (pratimaNDala vistAra saha antarakSetra pramANa) 5 yojana 35 bhAga pramANa abAdhAkI vRddhi (pahale kathita 99640 yojanakI abAdhAmeM) hotI jAe / ___isa taraha dUsare maNDalase lekara pratyeka maNDalameM 5 yojana aura 35 bhAga pramANa abAdhAkI vRddhi (99640 yojanake pramANameM ) karate karate aura isa taraha sUryake paraspara abAdhA-pramANako nikAlate nikAlate, jaba ( 184veM) sarvabAhyamaNDalameM donoM sUrya ghUmate ghUmate viruddha dizAmeM Ae hoM taba eka sUryase dUsare sUryake bicakA paraspara antarakSetra pramANa 1 lAkha 660 yojana (100660 ) prApta hotA hai / yaha pramANa maNDalakSetrakI Adise lekara 184vA~ maNDala 510 yojana dUravartI hotA hai taba samajhanA / vaise hI dUsarI bAjU para bhI maNDalakSetrake Adise antima maNDala 510 yojana dUra hotA hai taba samajhanA, kyoMki antima maNDalakSetra pramANa jo 48 aMza hai use ginatImeM nahIM lenekA honese 183 maNDala183 antarase donoM bAjUkA hokara 1020 yojana kSetra pUrita ho, usameM merukI apekSA vyAghAtika sarvAbhyantaramaNDala antara jo 99640 yojana hai use prakSepita karanese yathArtha 100660 yojana pramANa A jAtA hai / " isa samaya bhAratasUrya meruse agnikonemeM 45330 yojana dUra samudrameM sarvabAhyamaNDalameM hotA hai, jabaki dUsarA airavatasUrya samazreNImeM meruse vAyavyakonemeM meruse 45330 yojana dUra hotA hai| ___ isa taraha usI maNDalasthAnameM yadi candra vartita ho to candra candrakA bhI paraspara antarapramANa 100660 yojana barAbara A jaae|" isa prakAra sarvabAhyamaNDalameM donoM bAjU para rahe hue lavaNasamudragata sUrya jaba vApisa Ane para arvAk ( upAntya-183veM ) maNDalameM praveza kareM taba pratimaNDalameM pAMca Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNDaloMkI abAdhA, maNDalacAra aura ardhamaNDala saMsthiti ] gAthA 86-90 [ 227 yojana aura 35 bhAga jitanI abAdhAkI hAni hotI hai, ataH 1833 maNDalameM sUrya-sUryakA paraspara abAdhA-antara (meruvyAghAta saha-100660 usameMse kama 5 yojana 35 bhAga) 100654 yojana aura 26 bhAga jitanA ho, isa taraha jyoM jyoM sUrya andarake maNDaloM meM praveza karate jAe tyoM tyoM pratimaNDala '5 yojana 35 bhAga' abAdhA kama karate jAne para aura svasvamaNDala yogya icchita maNDala pramANako prApta karate hue jaba donoM sUrya punaH sarvAbhyantaramaNDalameM praveza karake viruddha dizAgata Ave taba donoM sUryoMkI pUrvokta-99640 yojana pramANa jo abAdhA darzAI thI vaha punaH barAbara A jAtI hai / // iti maNDale-maNDale sUryayoH parasparamabAdhAnirUpaNam // tasmin samApte ca maNDalAbAdhA prarUpaNA''khyaM caturtha dvAraM samAptam // [eka dUsare maNDalake bicakI antaraprarUpaNA-sUryake maNDaloMkA paraspara antara pramANa do yojana hai / use yuktipUrvaka lAnA ho to sUryake vimAna pramANa lAtA sUryamaNDalakA 16 bhAga pramANa jo vistAra use sarvamaNDaloMkA kula vistAra pramANa lAneke lie 184 se gunA kare taba 144. yojana 6 bhAga kevala sUryamaNDaloMkA kula vistAra Ave, isa vistArako sUryamaNDalake 510 yojana 16 bhAga pramANa cArakSetrameMse kama karane para 366 yojana avaziSTa rahe, yaha kevala antara kSetrapramANa sUryake 183 maNDaloMkA AyA pratyeka maNDalakA antara pramANa lAne ke lie 183se baTA kare to 2 yojana pramANa antara pratyeka maNDalakA jo kahA. vaha A jAegA / ] - [sUcanA-pUrva batAe anusAra pAMca dvAroM meMse cAra dvAroMkA varNana kiyA / aba pAMcavA~ cara athavA gati-dvAraprarUpaNA kahI jAtI hai / yaha prarUpaNA prAjJapuruSoMke kathanAnusAra sAta dvAroMse kI jAtI hai / inameM prathama sugamatAke lie sUryodaya vidhike sAtha ardhamaNDala saMsthiti, 2-prativarSa sUryamaNDaloMkI gatikI saMkhyA prarUpaNA, 3-saMvatsarake pratyeka divasa tathA rAtrike pramANakI prarUpaNA, 4-pratimaNDalameM kSetra vibhAgAnusAra rAtri-divasa prarUpaNA, 5-pratimaNDaloMkA parikSepa-paridhi, 6-pratimaNDalameM sUryakA pratimuhUrta gatimAna aura 7-pratimaNDalameM dRSTipathaprAptiprarUpaNA kahI jaaegii|] 1-maNDalacAra-ardhamaNDalasaMsthitisarvAbhyantaramaNDalameM rahe sUryoMmeMse eka sUrya (bhAratasUrya) jaba dakSiNa dizAmeM hotA hai taba dUsarA (airavatasUrya) sUrya uttara dizAmeM hotA hai| ye donoM sUrya vivakSita maNDalameM praveza karake usa usa maNDalako vicarate vicarate, pUrvApara donoM sUrya arddha arddha maNDalacArako karate, jisa jisa dizAke sUryako jisa maNDalakI jisa dizAkI arddha arddha maNDaloMkI koTi para pahu~canA hotA hai usa usa dizAgata maNDalakI koTiko Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 anulakSya pratyeka sUrya vyavahArapUrvaka saMcarate hue viziSTa prakArakI viziSTa 23gatise, apane apane yogya arddha arddha maNDalameM saMkramaNa karake pratyeka ahorAtri paryantameM 2 yo0 hai| bhAga kSetrako bitAte hue aura dinamAnameM pratyeka maNDalakA saMkramaNa karate, 31 muhUrta bhAgako khapAte hue, anya anya maNDaloM meM prathama kSaNameM saMkramaNa karate haiM / ve sUrya dakSiNAyanameM cha: mAsake antameM sarvabAhyamaNDalameM pahuMcate haiN| aura jisa taraha sarvAbhyantaramaNDalase sarvabAhyasthAnameM pahuMce the vaise hI punaH sarvAbhyantaramaNDalameM uttarAyaNameM chaH mAsameM lauTate haiM / isa taraha ve donoM sUrya eka saMvatsarakA kAla pUrNa karate haiM / vaha isa taraha usameM sarvabAhyamaNDalase AyA huA aura sarvAbhyantaramaNDalameM dakSiNa pUrvadizAmeM vartita sUrya, prathama kSaNameM praveza karatA huA usa prathama kSaNase Urdhva-Age Age dhIre dhIre sarvAbhyantaramaNDalameM vicaratA vicaratA vaha sarvAbhyantaramaNDalase anantara dvitIya maNDalAbhimukha gamana karatA huA jahA~ pahu~canA hai usa maNDalakI koTiko anulakSya kisI aise prakArakI (karNakIlikA) gati vizeSa karake isa taraha maNDala paribhramaNa karatA hai ki jisase eka ahorAtri cAra paryantameM sarvAbhyantaramaNDalase nikalA vaha sUrya jaba sarvAbhyantaramaNDalake prathama kSaNasthAnase 2 yo0 46 bhAga dUra kSetrameM pahuMce taba dakSiNArddhake sarvAbhyantaramaNDalase saMkramaNa karake meruse vAyavyameM Ae hue uttara dizAvartI Ae dvitIya arddhamaNDalakI sImAmeM Adi pradezameM Ave, arthAt dUsare maNDalakI koTIke Upara prathama kSaNameM A jAe / tatpazcAt vaha sUrya usa prakArakI gati vizeSa karake prathama kSaNase Age Age dhIre dhIre gamana karatA karatA, dIpakakI taraha meruke uttara bhAgako prakAzita karatA huA nUtana varSake 236. yahA~ bhedadhAtase hotA saMkramaNa arthAt vivakSita maNDalase anantara maNDalameM saMkramaNa karanA cAhate sUryane jisa sthAnase prArambha kiyA usI sthAna para Akara usa maNDalake anantara maNDalake bica rahA huA do yojanakA jo antarakSetra usa kSetrameM punaH sIdhA calakara phira dUsarA maNDala zurU karatA hai aisA na samajhanA, yaha mAnyatA to paratIrthikakI hai, aura isIlie aisA samajhanese bar3A doSa upasthita ho jAtA hai ki eka maNDalase dUsare maNDalameM bhedadhAtase arthAt sIdhA kSetragamana karanemeM jo kAla bIte utanA kAla Ageke maNDalameM vicaraneke lie kama ho aura isase dUsare maNDalakA eka ahorAtri kAla bhI pUrNa na ho aura dUsarA maNDala pUrNa vicara na sakanese sakala jagat vidita niyamita rAtri-divasa mAnameM vyAghAta honese ahorAtriyoMko aniyata honeke doSakA prasaMga A jAegA ataH yaha mata ayukta hai aura uparyuktamata yukta hai kyoMki isase vivakSita sthAnase sUryagamana hI aise prakArakA karate karate maNDala caratA hai ki eka ahorAtri paryantameM vaha apAntarAla kSetrake sAtha anantara maNDalakI koTIko eka ahorAtri paryanta pahu~ca jAtA hai / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNAyana-uttarAyaNa prasaMga para sUryakI maNDaloMmeM gati ] gAthA 86-90 [ 220 ahorAtri avasAne 2 yo0 6 bhAga 23degkSetra vyatikramase aura dinamAnameM bhAga mu0kI hAni karatA huA, vaha sUrya dakSiNAddha maNDalako pasAra karake punaH dakSiNa dizAgata Ae hue tIsare ardhamaNDalakI sImA-koTIke Upara prathama kSaNameM Ave / isa taraha nizcayase ukta upAyase usa usa maNDalake Adi pradezameM praviSTa hokara prathama kSaNase Age Age dhIre dhIre haraeka (dakSiNa pUrvagata maNDaloM meMse uttara pazcimagata maNDaloMmeM, uttarapazcimagata maNDaloMmeMse dakSiNapUrvagata maNDaloMmeM ) ardha ardha maNDaloM meM kisI eka aise prakArakI viziSTa gatike gamanase saMkramaNa-paribhramaNa karatA huA, uttarase-dakSiNameM aura dakSiNase uttara meM gamanAgamana karatA, prati ahorAtrimeM 2 yo0 48 bhAga kSetra bitAtA, pratimaNDalameM usa usa utkRSTa dinamAnameMse / bhAgakI hAni karatA huA, jaba jaghanya-rAtrimAnameM utanI hI vRddhimeM nimittarUpa hotA, aisA vaha sUrya sarvAbhyantaramaNDalakI apekSAse uttaradizAgata Ae hue 182veM maNDalameM bahirbhUta sarvabAhyamaNDalameM uttarArddhamaNDala taka pahu~catA hai / isI taraha sarvabAhyamaNDalase AyA huA uttara pazcima dizAvartI sUrya bhI jaba sarvAbhyantarake uttarArddha maNDalameM prathama kSaNameM Akara, prathama kSaNase Urdhva dhIre dhIre kisI aise prakArakI gativizeSase vaha sarvAbhyantarake uttarArddha maNDalameMse saMkramaNa karake pUrvavat sarva vyavasthA karatA huA dvitIya dakSiNArdha maNDalakI koTIke Upara (nUtana saMvatsarake Arambha samaya para) AtA hai| isa taraha vaha sUrya vahA~se-uttara pazcimagata maNDaloMmeMse dakSiNa pUrvagata maNDaloM meM, dakSiNapUrvagata maNDaloMmeMse uttara pazcimagata maNDaloMmeM eka eka ahorAtri paryanta 32 bhAga dinamAnakI hAnimeM kAraNabhUta hotA huA, pratyeka maNDalameM 2 yo016 bhAga kSetra vyatikrAnta karatA huA Age Ageke arddha arddha maNDaloMkoM sImAmeM prathama kSaNameM praveza karatA karatA, dhIre dhIre una maNDaloMko svacArase caratA huA sarvAbhyantaramaNDalakI apekSAse 182 ahorAtri dvArA dakSiNa taraphake 182veM sarvabAhyamaNDalameM AtA hai / isa taraha sarvAbhyantaramaNDalase saMkramaNa karake Ae hue donoM sUrya jaba sarvavAhyamaNDalameM * uttara-dakSiNa dizAmeM vartita hote haiM taba dinamAna jaghanya 12 muhUrttakA aura rAtrimAna utkRSTa aThAraha muhUrttakA hotA hai| ___. isI taraha sarvabAhyamaNDalameM prathama kSaNameM Ae hue dakSiNa tathA uttaradizA sthAnavartI sUrya prathama kSaNase Age Age tathAvidha gatise dhIre dhIre gati karate haiM unameM se uttara dizAgata sUrya eka ahorAtri paryanta 2 yo0 48 bhAga jitanA carakSetra vyatikrama ho taba ___237. isa sambandhameM anyamatakAroM kI viparIta 11 pratipatti haiM vaise hI dina-rAtrimAnameM 18. mu0 gatimeM 3, tApakSetra viSayameM 12, usakeM saMsthAna viSayameM 16, lezyAmeM 20, maNDalaparidhimeM 3, maNDala saMsthAnameM 8 jambU-avagAhanAmeM 5, isa taraha alaga alaga viSaya para alaga alaga viparIta mAnyatAe~ haiM. ve yahA~ na dete hue zrIsUryaprajJaptimeMse dekha lenekI salAha dete haiM / . Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90.. bAhyamaNDala, saMkramaNa karake sarvabAhyase akmiNDalake dakSiNArddha (dakSiNadizAgata ) maNDalameM prathama kSaNameM praveza karatA hai, usI samaya jaba dUsarA dakSiNadizAgata sUrya eka ahorAtri paryanta 2 yo0 48 bhAga jitanA kSetra vyatikrama honeke bAda vaha arvAk maNDalake uttarArddha maNDalameM uttarAyaNake prathama kSaNameM vivakSita koTI sthAnameM AtA hai / isa taraha haraeka maNDaloMmeM jAte aura Ate pratyeka maNDalasthAnameM donoM sUrya prathama kSaNameM eka sAtha praveza karate haiM aura yugapat saMkramaNa karate haiM / isa arvAk maNDalameM sUrya Anese sarvabAhyamaNDalameM prApta hote 12 muhUrta dinamAnameM uttarAyaNa honese divasa vRddhiMgata honekA hai isalie 32 muhUrta bhAga dinamAnameM vRddhi, jabaki utanI hI-33 bhAga rAtrimAnameMse hAni huI hotI hai / sarvabAhyase akmiNDala meM prathama kSaNameM Ae ve sUrya sarvasva dizAgata ardha ardha maNDaloMko apanI anAdi siddha eka prakArakI viziSTa gatise pUrNa karate, pUrvakI taraha lekina viparIta. . kramase uttarArddhamaNDalameM rahA huA sUrya dakSiNArddha meM Adi kSaNase praveza karake aura dakSiNArddhamaNDalameM rahA huA sUrya uttarArddhamaNDaloMke Adi kSaNameM praveza karatA huA pratyeka ahorAtri paryanta 2 yo0 48 bhAga kSetra bitAtA huA aura dinamAnameM i. bhAgakI vRddhi aura rAtrimAnameM 3 bhAgakI hAnimeM nimittarUpa hotA huA, isa taraha anukramase pratyeka sUrya anantara anantara maNDalAbhimukha caratA huA aura una una maNDaloMmeM, ve donoM Adi kSaNameM eka sAtha Amane sAmane praveza karate hue aura una una maNDaloMko carakara saMkramaNa karate ve sUrya sarvAbhyantara arvAkamaNDalameM uttara-dakSiNa dizAmeM Ate / aba usa uttarArddhamaNDalameM rahA sUrya usa uttaradizAgata maNDalako viziSTa gatise carakara-saMkramaNa karake meruse dakSiNapUrvameM Ae hue sarvAbhyantaramaNDalameM-dakSiNArddhamaNDalameM prathama kSaNameM AtA hai / usa samaya yaha sUrya niSadhaparvatake sthAnase Arambha hote sarvAbhyantaramaNDalake prathama kSaNameM nIlavanta parvatake Upara AtA hai, usa samaya donoM sUryoMne prathama kSaNameM jisa kSetrako sparza kiyA usake kAraNa vaha sarvAbhyantarama Dala aisA kahA jAtA hai / isa taraha chaH chaH mAsake dakSiNAyana-uttarAyaNapUrvaka eka sUryasaMvatsara pUrNa hotA hai / sarvabAhyamaNDalase Ae hue ye donoM sUrya jaba abhyantaramaNDalameM prathama kSaNameM eka dakSiNameM aura eka uttara meM Ae hote haiM taba dinamAna utkRSTa 18 muhUrttakA aura rAtrimAna jaghanya 12 muhUrttakA hotA hai / ___ yahA~ itanA samajhanA ki-sarvAbhyantaramaNDalameM jo sUrya dakSiNArddhamaNDalameM vicaraNa karatA huA meruke dakSiNabhAgameM prakAzita thA vahI bhAratasUrya sarvabAhyamaNDalase akmiNDalameM dakSiNArddhamaNDalako saMkramaNa karake jaba aMtima sarvabAhyamaNDalameM Adi kSaNameM uttarArddhamaNDala para AtA hai taba ( uttaradizAmeM ) prakAzita hotA hai| aura jo sUrya sarvAbhyantaramaNDalameM uttaradizAgata rahakara meruke uttara bhAgako prakAzita Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata, airavata aura mahAvidehameM sUryodaya ] gAthA 86-90 [231 karatA thA vahI airavatasUrya sarvabAhyamaNDalameM dakSiNArddhamaNDala-dakSiNadizAgata prakAzamAna hotA hai| . isa taraha ve donoM sUrya prathama kSaNase kramazaH vicarate vicarate sarvAbhyantaramaNDalameM apane apane prArambhasthAnameM A jAte haiM / isa prakAra unakA 'maNDalagaticAra' athavA 'ardhamaNDala' saMsthiticAra hai| sUryodaya vidhi jambUdvIpameM divasa aura rAtriko vibhAjita karanevAlA donoM sUryakA prakAza hai / ye donoM sUrya jaba sarvAbhyantaramaNDalameM hote haiM taba bharatAdi kSetra sthAnoM meM udaya pAtA 'bhAratasUrya' usa dakSiNapUrvadizAmeM-zuddha pUrvase arvAk dakSiNakI tarapha jambUkI jagatIse 180 yojanake andara niSadha parvata para udaya pAtA hai; taba usI sUryasthAnase ticchI samazreNIse uttara pazcimameM vaise hI nIlavanta parvatake Upara prathama kSaNameM aizvatAdi kSetroMko svaudayase prakAzita karatA jambUdvIpakA 'aizvatasUrya prakAzatA hai|' usameM dakSiNa-pUrvameM niSadha parvata para rahA huA bhAratasUrya jaba prathama kSaNase Arambha hokara Age Age karNakIlikA-DhabakI eka viziSTa gatise bharatakI tarapha bar3hatA bar3hatA merukI dakSiNa dizAmeM Ae hue bharatAdi kSetroMko stramaNDala paribhramaNase prakAzatA hai taba ( bhAratasUryane jisa samaya niSadhasthAnameM prathama kSaNase Age bar3hanA zurU kiyA) usI samaya isa bAjU para tiI samazreNI para uttarapUrvameM nIlavantake Upara rahA huA 'airavatasUrya' bhI prathama kSaNase Urdhva-A0 maM0se Age viziSTa prakArakI svamaNDalagatise merukI uttarameM Ae hue una aizvatAdi kSetroMko prakAzamAna karatA jAtA hai| ... aba jaba bharatakI tarapha Age bar3hatA huA vaha bhAratasUrya bharatakSetrameM Akara vahA~se Age bar3hatA huA dakSiNa-pazcimadizAmeM AtA huA (dakSiNa-pazcimake madhyabhAgake samIpa) pazcimadizAke madhyavartI Ae hue pazcima mahAvidehakSetrameM udayarUpa hotA hai aura vahA~se Age Age anantara maNDalakI koTIko anulakSya Age bar3hane lage taba vaha sampUrNa pazcima mahAvidehakSetrako prakAzita kara detA hai / isI taraha jaba nIlavantaparvatake sthAnase gamana karatA huA airavatasUrya aizvatakSetrameM Akara Age bar3hatA huA uttara-pUrva dizAmeM Akara ( uttara-pUrva madhyake samIpameM) pUrvavidehameM udayarUpa hotA hai aura kramazaH aparamaNDalAbhimukha Age Age gamana karatA huA sampUrNa mahAvidehakSetrako prakAzita kara detA hai taba sarvAbhyantara maNDalake donoM sUryoMmeMse eka sUrya sarvAbhyantara maNDalake dakSiNArddhako cara kara anantara maNDalameM uttarArdha maNDalakI koTIke prathama kSaNameM pahu~ce hote haiM, isI taraha usI vakta dUsarA sUrya sarvAbhyantarake uttarArdha maNDalako cara kara anantara maNDalameM dakSiNArdha maNDalakI koTIke Upara prathama kSaNameM pahu~cA hotA hai| . isa taraha ve prathama maNDalameM vicarate hoM taba sampUrNa pramANakA (18 muhUrtakA) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ] vRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 86-90 divasa aura jaghanya pramANa (12 muhUrtakI) rAtri hotI hai| tatpazcAtke maNDalameM uktavat sUryodaya vidhi tathA dinamAna pratimaNDala 2 bhAga kama karake socanA / iti sarvAbhyantaramaNDale sUryodayavidhiH // iti prathamadvAraprarupaNA samAptA // 2-prativarSa sUryamaNDaloMkI gati tathA saMkhyAprarupaNAsarvAbhyantaramaNDalameM rahe hue sUryomeMse eka sUrya jaba niSadha para arthAt bharatakI apekSA vaha dakSiNa-pUrvameM (merukI apekSA uttara-pUrvameM ) ho taba vaha sUrya meruke dakSiNadizAvartI bharatAdi kSetroMko prakAzita karatA hai, aura dUsarA sUrya usake sAmane. tichI dizAmeM nIlavanta parvatake Upara hotA hai tathA vaha uttara pazcima dizAmeM gamana karatA huA meruke uttaradizAvartI airavatAdi kSetroMko prakAzita karatA hai| isa taraha mahAvidehake lie. soca lenaa| ye donoM sUrya apane apane maNDaloMkI dizAkI tarapha svasthAnase maNDalakA prAraMbha kareM, aura pratyeka sUrya sarvAbhyantara-maNDalako eka ahorAtrimeM AdhA AdhA ghUmakara pUrNa kare / isase pratyeka sUryako samagra sarvAbhyantaramaNDala ghUma leneke lie do ahorAtrikA samaya lagatA hai, paraMtu pratyeka maNDalako donoM donoM sUryoMko pUrNa karanekA hotA hai ataH pratyeka sUryako ardha ardha maNDala cArake lie prApta hotA hai| (ataH jisa jisa dizAmeM sUrya ho use dizAgata kSetrameM eka eka ahorAtri kAla ardha ardha maNDala sUrya caratA jAe vaise vaise : prApta hotA jaae|) ___isa sarvAbhyantaramaNDalakI prathama ahorAtri uttarAyaNakI antima ahorAtri kahalAtI hai| isa taraha donoM sUrya do ahorAtri kAlase sarvAbhyantaramaNDalako pUrNa karake jaba donoM sUrya dUsare maNDalameM prathama kSaNameM praveza kare taba vaha maNDala bhI pUrvavat (prathama maNDalakI taraha) pratyeka sUryako ardha ardha cArake lie prApta hotA hai aura donoM sUrya usa maNDalako do ahorAtri kAla hone para pUrNa karate haiM, isa taraha isa dUsare maNDalakI jo ahorAtri vaha 23"zAstrIya nUtana-saMvatsarakA pahalA (zAstrIya sAvana vadi prathamA, apanI gujarAtI ASADha vadi prathamAse ) ahorAtri kahalAtI hai| 238. hAla vyavahArameM nUtana varSakA prAraMbha kisI jagaha para kArtika tathA kisI jagaha para caitra mAsake zukla pakSakI pratipadAse ginA jAtA hai| kArtika mAsase varSakA prAraMbha ginanekI yaha pravRtti vikramarAjAke samayase zurU huI hai / jo rAjA prajAko anRNI ( RNa rahita ) kare usI rAjAkA saMvatsara prajAjana khuza hokara pravartita kareM aisI prathA hai / vikramane vaisA kiyA thaa| ____ isa kArtika mAsase zurU hote varSArambhake dina para sUrya yugamaryAdAke anusAra pahale varSameM 104 yA 105 veM maNDalameM, dUsare varSameM 93 veM, tIsare varSameM 81 veM, cauthe varSameM 89 veM aura pAMcaveM varSa 87 veM maNDalameM hotA hai, yaha sthUla gaNita honese kadAcit 0 // yA 1 maNDalase adhika taphAvatakA sambhava ho sakatA hai / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNAyana-uttarAyaNakA svarUpa ] gAthA 86-90 [ 233 isIlie jaba sUrya sarvabAhyamaNDalameM Akara sarvabAhyamaNDalake dUsare ( 1833) maNDalameM prathama kSaNameM praveza karake jisa ahorAtrise isa maNDalako pUrNa kare vaha ahogAtra 'uttarAyaNa 'ke prArambhakAlakI prathama ahorAtri kahalAtI hai| jisa taraha dakSiNAyanakA prArambha sarvAbhyantara prathama maNDala varNya ginA jAtA hai isa taraha uttarAyaNakA prArambha bhI sarvabAhyamaNDala varma-dvitIya maNDalase ginA jAtA hai, aura vaha yogya hI hai, kyoMki sUrya sarvAbhyantara maNDalake dvitIya maNDalase lekara jaba aMtima sarvabAhyamaNDala (prathamako varjita karake 183 maNDala )ko ghUma le taba dakSiNAyanakA (sUrya dakSiNa dizAkI tarapha rahe sarva bAhyamaNDalakI tarapha jAtA honese ) jo chaH mAsakA kAla vaha yathArtha prApta hotA hai| isI taraha sUrya jaba sarvabAhyamaNDalake dvitIya maNDalase prArambha hokara jaba sarvAbhyantaramaNDalameM prathama kSaNameM Akara usa maNDalako ghUma le taba uttarAyaNakA jo chaH mAsakA kAla vaha yathArtha pUrNa hotA hai| yahA~ itanA vizeSameM samajheM ki-prativarSa donoM sUryokA sarvAbhyantarakA prathama maNDala aura sarvabAhya-vaha aMtima maNDala, ina do maNDaloMko varNya zeSa 182 maNDaloMmeM (dakSiNAyana prasaMga para) jAte aura ( uttarAyaNa prasaMga para ) Ate, isa taraha do bAra jAnA-AnA hotA hai / jaba ki, sarvAbhyantara aura sarvabAhyamaNDalameM sUryokA sampUrNa saMvatsarameM eka hI bAra AvAgamana hotA hai| [ kyoMki kalpanAke rUpameM socate sarvabAhyamaNDalase Age ghUmaneke lie anya maNDala hai hI nahIM ki jisase sUryoko AgekA maNDala ghUmakara sarvabAAhyamaNDalameM punaHdUsarI bAra AnekA bane, vaise hI sarvAbhyantaramaNDalase arvAk-andara bhI maNDalakSetra nahIM hai jisase sarvAbhyantara maNDalameM bhI do bAra ghUmanekA avasara prApta ho, yaha vastu hI nahIM hai to phira do bArake AvAgamanakI vicAraNA hI ayogya hai / ] isa taraha una donoM sUryoMkA sarvAbhyantara aura sarvabAhyamaNDalakA hokara do ahorAtri . * kAla aura bicake 182 maNDaloM meM sUryakA saMvatsarameM do bAra Agamana honeke kAraNa pratyeka maNDalAzrayI do ahorAtri kAla hotA honese 182 maNDalAzrayI 364 divasa kAla-usameM pUrvokta. do maNDaloMkA do ahorAtrikAla prakSipta karanese 366 divasa kAla eka saMvatsarakA prApta hotA hai| uparokta kathanAnusAra sUrya dakSiNAbhimukha gamana karate sarvAbhyantara maNDalake dvitIya maNDalase lekara sarvabAhyamaNDalake antima 184veM maNDalameM pahu~cate haiM / yahA~ sarvabAhyamaNDala dakSiNameM honese sUryakI dakSiNAbhimukha gatike kAraNa hotA chaH mAsakA kAla sarva dakSiNAyanakA kahalAtA hai| isa dakSiNAyanakA prArambha ho tabase sUrya sarvabAhyamaNDalakI tarapha honese kramazaH usa sUryakA prakAza una una kSetroMmeM ghaMTatA jAtA hai, hama usake teja kI bhI mandatA bR. saM. 30 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 86-90 . dekhate haiM, arthAt isase dinamAna 23 saMkIrNa hotA jAtA hai aura rAtri 24deg lambI hotI jAtI hai| ye sUrya jaba sarvabAhyamaNDalameMse punaH lauTate dvitIya maNDalase lekara uttarAbhimukha gamana karate hue jambUdvIpameM praviSTa hokara sarvabAhRmaNDalakI apekSA uttara dizAmeM rahe sarvAbhyantara-prathamamaNDalameM Ave taba dUsare maNDalase sarvAbhyantaramaNDala takake 183 maNDaloMkA paribhramaNakA 6 mAsa pramANakAla -- uttarAyaNa'kA kAla kahalAtA hai, dakSiNAyana pUrNa hone para aMtima maNDala varNya dvitIya maNDalameM -- uttarAyaNa 'kA prArambha ho, vahA~se sUrya sarvAbhyantaramaNDalakI ora bar3hatA honese pahale usa sUryake prakAzameM dakSiNAyana prasaMga para hAni hotI thI usake badale aba kramazaH usake tejameM vRddhi hotI jAe aura prakAza-kSetraM bar3hAtA jAe jisase una una kSetroM meM kramazaH dinamAna bar3hatA jAe aura rAtrimAna ghaTatA jAe / vizeSataH yahA~ yaha bhI samajhanA ki sauramAsa-sUryasaMvatsara-dakSiNAyana-avasarpiNIutsarpiNI-yuga-palyopama-sAgaropama ityAdi sarva kAlabhedoMko samApta honekA prasaMga kisI. bhI maNDalameM agara AtA ho to sarvAbhyantaramaNDala pUrNa hote hI arthAt kevala dakSiNAyana athavA karkasaMkrAtike prathama dina ASADhI pUrNimAko AtA hai / aura sAtha hI sarva prakArake kAlabhedoMkA prArambha sarvAbhyantaramaNDalameM dvitIya maNDale arthAt dakSiNAyanake chamAhI kAlake prathama divasake prArambhake sAtha hI sAvana vadi 1 ko (gujarAtI ) ASAr3ha vadi 1 ko, abhijit nakSatrayogameM prAvRd Rtuke ArambhameM bharata aizvata meM divasake AdimeM aura videhakSetra meM rAtrike prArambhameM yugakA Arambha hotA hai / ___ isa taraha sarvabAhyamaNDalameMse AbhyantaramaNDalameM Ate pratyeka sUryako pratyeka maNDalameM eka eka ahorAtrikAla (svasva ardha-ardhamaNDala carate ) hotA jAtA hai / isa taraha sarvAbhyantaramaNDalase sarvabAhyamaNDalameM jAnevAle sUryako bhI pratimaNDala eka eka ahorAtrikAla hotA hai| uttarAyaNa-dakSiNAyanakA sArA (183 + 183 ) kAla ikaTThA karane para 366 divasa pramANa hotA hai / jo divasa eka saMvatsarapramANa hai / / iti dvitIya dvAra prarUpaNA // ___3-saMvatsarake pratyeka rAtri-divasoMkI pramANa prarUpaNA jaba donoM sUrya sarvAbhyantaramaNDalameM dakSiNake tathA uttarake ardhamaNDaloM meM hoM taba dinamAna utkRSTameM utkRSTa aThAraha muhUrtapramANa hotA hai, kyoMki uttarAyaNakAla pUsa mAsase zurU hokara ASADhamAsameM chaH mAsa kAla pUrNa honeko ho taba vaha kAla aMtima sImA para 239-240. isa samaya dakSiNAyana honese pUrva dizAmeM bhI hararoja dakSiNakI tarapha khasakatA khasakatA sUrya dakSiNa dizAkI tarapha udaya pAtA huA dIkhatA hai aura uttarAyagameM pUrva dizAmeM bhI utarakI tarapha khasakatA khasakatA sUrya uttarakI tarapha udita hotA ho vaisA dIkhatA hai| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvatsarake pratyeka rAtri-divasoMkI pramANa prarUpaNA ] gAthA 86-90 [235 pahu~cA hotA hai aura sarvabAhyamaNDalake dvitIya maNDalase Arambha hote uttarAyaNa kAlameM (sUrya jyoM jyoM sarvabAhyamaNDaloMmeMse sarvAbhyantaramaNDaloM meM praveza karatA jAe tyo tyoM) divasa kramazaH vRddhiMgata hotA jAtA hai / aura yaha sUrya jaba sarvAbhyantaramaNDalameM prathama kSaNa para Ave taba uttarAyaNakI samAptike aMtima maNDalameM A pahu~cA aisA kahA jAtA hai, ataH usa aMtima maNDalameM dinamAna utkRSTameM utkRSTa aThAraha muhUrta pramANa ho yaha sahaja hai / tatpazcAt sarvAbhyantaramaNDalameM A cUke sUrya dakSiNAyanakA Arambha karate hue sarvabAhyamaNDalake sthAnakI tarapha jAnekI icchAse jyoM jyoM anya anya maNDalameM gati karate jAte tyo tyoM nirantara kramazaH dina ghaTatA jAtA, ataH jaba ve donoM sUrya sarvAbhyantara maNDalako ghUmakara nUtanasaMvatsara karanevAle dvitIya maNDalameM prathama kSaNameM praveza kare taba eka hI maNDalake AzrayI, sUryakI gati vRddhi meM eka muhUrttake i. bhAga muhUrttakA dinamAna kama ho jAtA hai, jaba ki dUsarI bAjU para sarvAbhyantaramaNDalameM jo rAtrikA pramANa thA usameM utanI hI 2 bhAga muhUrtakI prathama kSaNameM vRddhi hotI jAe [ kyoMki ahorAtrikA siddha 24 ghaNTe 30 muhUrttakA jo pramANa hai vaha to yathArtha rahanA hI cAhie ], usI taraha vaha sUrya jaba nUtana sUryasaMvatsarake dUsare ahorAtrameM athavA to sarvAbhyantaramaNDalakI apekSA tIsare maNDalameM prathama kSaNameM praveza kara le taba se bhAga dinamAna dUsare maNDalake dinamAna pramANameMse prathama kSaNameM ghaTatA hai, [ sarvAbhyantara bhAga muhUrta dinamAna ghaTatA hai ] jaba ki rAtripramANameM utanI hI vRddhi hotI jAtI hai / isa taraha pratyeka maNDalameM sarvAbhyantaramaNDalake 18 muhUrta pramANa dinamAnameMse athavA pUrvapUrva maNDalake dinamAnameMse eka muhUrttake ikasaThaveM do bhAga = do bhAgakI prathama kSaNameM hAni hotI hotI aura usa taraha pUrvapUrvake rAtri pramANameM prathama kSaNameM utanI hI (2 bhAga mu0kI ) vRddhi hotI hotI, donoM sUrya jaba jaba tathAprakArakI eka gati vizeSase anantara anantara maNDaloMmeM dhIre dhIre Adi pradezameM hokara, praveza karate hue sUryasaMvatsaramaNDalakI apekSA 183veM maNDalameM (sUryasaMvatsaramaNDalakA prArambha dUsare maNDalase zurU hotA hai ataH sUryasaMvatsaramaNDalakI apekSAse 184vA~ maNDala 183vA~ ginA jAtA hai) arthAt sarvabAhyamaNDalameM sarvAbhyantaramaNDalakA dakSiNavartI sUrya uttarameM aura uttaravartI sUrya dakSiNameM Ave taba pUrva sarvAbhyantaramaNDalameM jo 18 muhUrttakA dinamAna thA usameMse kula 3 bhAga muhartapramANa dinamAna ghaTatA hai| una bhAgoMkA muhUrta nikAlaneke lie 366 bhAgako ikasaThase baTA karanese (bhAganese) kula* 6 muhUrta pramANa dinamAna sarvAbhyantaramaNDalake 18 muhUrta pramANameMse ghaTa jAnese 12 muhUrta pramANa dinamAna sarvabAhyamaNDalameM sUrya ho taba hotA hai / isa taraha pUrvokta niyamAnusAra sarvAbhyantaramaNDalake 12 muhUrta rAtri pramANameM vRddhi karanI honese saya Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI .[gAthA 86-90 bAhyamaNDalameM pahu~ce taba utanI hI 6 muhUrta pramANa vRddhi sarvAbhtanyaramaNDalake 12 muhUrta rAtrimAnameM karanese 18 muhUrta pramANa lambI rAtri sUrya sarvabAhyamaNDalameM ho taba hotI hai| isa taraha dinamAnameM nyUnatA aura rAtrimAnameM vRddhi dakSiNAyana' prasaMgameM huI / isa taraha sarvabAhyamaNDalameM pahu~ce sUrya jaba usa aMtima maNDalase saMkramaNa karake usake pUrvake-( sarvAbhya0maNDalakI apekSA) 183veM maNDalameM dakSiNavartI uttarArddhamaNDalameMuttaravartI dakSiNArddhamaNDalameM praveza kareM taba uttarAyaNa zurU hotA honese tathA divasa vRddhiMgata honevAlA honese (nyUna hue) dinamAnameM do muhUrtA zakI vRddhi sarvabAhyamaNDala gata jo dinamAna thA usameM karate jAnA aura utane hI pramANa he muhUrtA zakI sarvabAhyamaNDalake rAtrimAnameM pratimaNDala kramazaH kama karate jAnA, isa taraha dinamAna bar3hatA jAe aura rAtri ghaTatI jAe, aisA karate karate jaba ve donoM sUrya dakSiNase uttara tathA uttarase dakSiNArddhake maNDaloMmeM prathama kSaNase praveza karate karate, uttarameM rahe sarvAbhyantaramaNDalameM prathamakSaNameM Ave, taba pUrva 18 muhUrta pramANakA jo dinamAna aura 12 muhUrta pramANakA rAtrimAna kahA thA vaha yathArtha A jAe / isa taraha 183 ahorAtrise prathama dakSiNAyana samApta honeke bAda .. utane hI (183) ahorAtrase uttarAyaNa samApta ho, ina donoM ayanoMkA .(6+6 mAsa kAlase) eka sUrya saMvatsara bhI samApta ho / yahA~ itanA vizeSa samajhanA ki-jaba sUrya sarvAbhyantaramaNDalameM ho taba bar3ese bar3A 18 241 muhUrttapramANa dina hotA hai (zAstrIya gaNitase prathama varSa ASAr3hI pUrNimAke dina) aura sarvabAhyamaNDalameM sUrya ho taba choTese choTA 12 muhUrtapramANa dina hotA hai / (zAstrIya gaNitase prathama varSameM mAgha mAsakA chaThA divasa / ) isa taraha jaba sUrya sarvAbhyantaramaNDalameM ho taba rAtri kamase kama 12 242muhUrtapramANa ho (pahale varSa hamArI zAstrIya ASAr3hI pUrNimAko ). aura jaba sarvabAhamaNDalameM ho taba rAtrimAna adhikAMza 18 muhUrttakA ho (pahale varSa zAstrIya mAgha vadi 6 ko ) isase 241. sarvAbhyantaramaNDalameM sUryakI gati pUrNimA-mAsake anusAra aura jaina paMcAMgake anusAra dUsare ASADha sudi pUrNimAko, sAvana vadi dvAdazIko, sAvana sudi 9vIMko, sA0 vadi chaThako aura sA0 sudi tIjako ( unhIM niyata mAsa-tithioMmeM) ho aura usI samaya 18 muhUrttapramANa di0 aura 12 muhUrttapramANa rAtrimAna ho aura una dinoMmeM prAvRTRtukA prathama divasa aura 31vA divasa athavA 31vIM tithi hI hotI hai / aura vaha divasa yA tithi prAyaH pUrNa huI hotI hai / 242. taba hemantaRtu mAghamAsa pUrNimA-mAsa tathA jaina paMcAMgake anusAra mRga. vadi 6, mAgha sudi 3, pauSa sudi 15, mAgha vadi 12, mAgha sudi 9 inhIM niyata dinoMmeM 12 muhUrta dinamAna hotA hai aura hemantaRtukA 31vA divasa athavA 31vIM tithi yuga prArambhakI apekSAse jAneM / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ videhAdi kSetrameM tIna muhUrta viSayaka vicAraNA ] gAthA 86-90 [ 237 yaha siddha huA ki-samagra saMvatsarameM bar3ese bar3A (sabase bar3A) eka hI divasa aura choTese choTA (sabase choTA ) bhI eka hI divasa ho, zeSa kisI bhI maNDalameM rAtrimAna tathA dinamAna ghaTa-bar3ha pramANavAlA ho| videhAdi kSetrameM tIna muhUrta viSayaka vicAraNAjaba meru parvatake dakSiNArddha bhAgameM (niSadhase zurU huA sUrya svacArita arddhamaNDalake madhyabhAgameM Ave taba) aura uttara bhAgameM-uttarArddha arthAt nIlavanta parvatase zurU hotA sUrya jaba svacArita uttarakI tarapha caraneke maNDalake madhyabhAgameM Ave taba-isa taraha donoM vibhAgoM meM airavata aura bharatakSetrameM donoM sUrya paraspara samazreNI meM Ae hue ho taba sUryake astittvake kAraNa divasa vartita ho usa vakta mAno divasake tejasvI-dedIpyamAna-ugra svarUpase rAtri bhayabhIta banakara. anyakSetrameM gaI na ho ? isa taraha sUrya sarvAbhyantaramaNDalameM honese jaghanya 12 muhUrta mAnavAlI rAtri pUrva (pUrvavidehameM ) aura pazcima (pazcimavidehameM ) dizAmeM gaI hotI hai| aba jaba meruparvatakI pUrva aura pazcima dizAmeM (donoM videhoMmeM ) sUrya vartita ho aura isase vahA~ divasakA astitva ho taba pUrvavat dakSiNa aura uttara dizAgata jo (bharataaizvata ) kSetra haiM unameM pUrvavidehameM jisa taraha rAtri batAI thI usa taraha yahA~ bhI utane hI mAnavAlI ( 12 muhUrtakI ) jaghanyarAtri vartita hotI hai / isase yaha to spaSTa hI samajhanA ki-jina jina kSetroMmeM jisa jisa kAlameM(jisa jisa maNDalameM ) rAtrimAna 12 muhUrttakA ho, vahA~ unhIM kSetroM meM usa usa kAlameM dinamAna avazya utkRSTa pramANavAlA (18 muhUrta) ho; kyoMki sabase jaghanyameM jaghanya rAtrimAna-12 muhUrta takakA hotA hai, aura sabase utkRSTameM utkRSTa dinamAna 18 muhUrta takakA ho sakatA hai| ... isa kAraNase jahA~ rAtri sabase laghutama-jaghanya ho taba usa usa kSetragata divasa sarvotkRSTa pramANavAlA ho hI ! aura jisa jisa maNDalameM-jisa jisa kAlameM rAtri athavA divasakA pramANa (pUrvokta divasa yA rAtrike jaghanya 12 muhUrta aura utkRSTa 18 muhUrttake yathArtha pramANameMse) jina jina kSetroMmeM jitane jitane aMzase ghaTa-bar3havAlA ho, taba unhIM kSetroM meM usa kAla rAtri aura divasakA dinamAna bhI ghaTa-bar3havAlA hotA hai| ... yahA~ itanA avazya samajha le ki kisI bhI kSetrameM-kisI bhI maNDalameM-kisI bhI kAlameM ahorAtra pramANa to tIsa muhUrttakA hI hotA hai / ( yadyapi itaroM meM brahmAkI apekSA alaga hai|) kisI bhI kSetrameM, kisI bhI kAlameM usa ahorAtrakAlameM kadApi phera-phAra huA nahIM aura hogA bhI nahIM, rAtri athavA divasakA pramANa bhale hI ghaTa-bar3havAlA huA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 . kare lekina donoMke mAnakA jor3a karane para ukta tIsa muhUrttakA pramANa Ae binA nahIM rhegaa| . zaMkA-uparyukta lekhana par3hane para kisI pAThakako zaMkA hogI ki-jaba Apane bharata-airavata kSetrameM sUryakA prakAza 18 muhUrta taka rahA ho taba donoM pUrva-pazcima videhameM kevala 12 muhUrta pramANavAlI (sUryake prakAzAbhAvameM ) rAtri vartita ho, vaha rAtri pUrNa hone para vahA~ kaunasA kAla hotA hai ? kyoMki ye donoM videhagata rAtrimAna pUrNa hone para, vahA~ nahIM hotA sUryakA prakAza yA nahIM hotA rAtrikAla, kyoMki vahA~ rAtri bhale hI bIta gaI ho lekina aba bhI bharata, airavata kSetrameM dinamAna aThAraha muhUrttakA honese, pUrvApara donoM videhagata rAtrimAnakI apekSA chaH muhUrttakAla taka sUryako bharatakSetrameM (athavA airavata kSetrameM ) prakAza denekA hai arthAt bharata-airavatakSetrameM 6 muhUrta pramANa divasa zeSa hai, to phira pUrva-pazcima . videhameM rAtrikAla bItane para kaunasA kAla ho ? samAdhAna -isa praznake anusaMdhAnameM samajhanA ki bharatakSetrameM prakAza detA huA 'bhAratasUrya' kramazaH pazcimavidehakI antima hada-koTikI tarapha dRSTi rakhatA huA jaba bharatakSetrameM pandraha muhUrta pramANa dinamAna pUrNa kare arthAt bharatakSetrameM 3 muhUrta taka prakAza denA zeSa rahe taba pUrva bAjUse khasakatA aura pazcimagata dUra dUra kSetra meM Age Age tejakA prasAra karate bhAratasUryake prakAzane abhI videhakSetrameM nahIM videhakSetrake najadIkake sthAna taka sparzanA kI hotI hai / jaba ki isa bAjU para usa vakta videhameM bhI rAtri pUrNa nahIM huI hotI lekina pUrNa honekI koTimeM A cukI hotI hai / isa samaya vaha bharatasUrya bharatakSetragata saMpUrNa pandraha muhUrta pUrNa karatA huA Age baDhe ki turanta hI usakA prakAza bhI utanA hI dUra dUra Age Age pheMkAtA jAe (aura pIche pIchese khasakatA jAe) kyoMki sUryake prakAzakI pUrva-pazcima lambAI rUpa cauDAI jo ki hara samaya parAvarttana svabhAvavAlI hai, parantu do bAjU para to sarvadA samAna pramANavAlI hI rahatI hai / ataH sUrya jyoM jyoM gvasakatA jAe tyoM tyoM jahA~ jahA~ teja pahu~ca sake aise Age Ageke jo kSetra Ave vahA~ prakAza karatA jAe / isa niyamAnusAra aba taka pandraha muhUrta kAla pUrNa hone AyA thA taba sUrya jisa chora para prakAza de rahA thA usake badale pandraha muhUrta pUrNa honepara aba usI sUryake prakAzane videhameM praveza kiyA; arthAt bharatakSetrameM tIna muhUrttakA dinamAna zeSa rahA taba vahA~ sUryodaya ho cukA thA / isase bharatameM aThAraha muhUrta dinamAnameMse antima tIna muhUrta taka divasa ho taba vahA~ke sUryodaya kAlake prAraMbhake (prabhAtake ) tIna muhUrta hote haiN| ___isase kyA huA ki bharata, airavatakSetrake astasamayake pUrvakA tIna muhUrta jo kAla vaha donoM dizAgata videhake sUryodayameM kAraNarUpa honese vahI kAla vahA~ udayarUpa samajhanA / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAtri aura divasakA kAla sambandhameM samAdhAna ] gAthA 86-90 [ 239 isa mahAvidehameM jahA~ prakAzakA honA ho vaha sthAna usa mahAvidehake madhyabhAgakI apekSAse samajhanA, videhakI cauDAIkI jo madhyabhAgakI sImA usake madhyabhAgameM arthAt videhakI cauDAIkA jo 243madhyapana use hI grahaNa karanekA hai lekina lambAIkI apekSAkA nahIM, jaise bharatakSetrameM bhI dinamAna-rAtrimAna tathA sUryakA udaya-asta, antara, sthAna, pramANa Adi sarvapramANakA gine arthAta usa usa sUryake udayAsta sthAnako dekhane kI apekSA bharatakSetrake madhyabhAgase (ayodhyAse) ginanekI hotI hai usI prakArase videhameM bhI samajhanA hai| zaMkA -Apako uparyukta samAdhAna karanekI AvazyakatA huI, usake badale hama pUchate haiM ki jaba mahAvidehakSetrameM rAtri ho taba candrakA astitva kyoM svIkAra nahIM kiyA ? kyA sUryake prakAzAbhAvase hI rAtrikAla hotA hai aura candrake astitvake kAraNa nahIM hotA ? samAdhAna divasa athavA rAtri karane meM candrako kisI bhI prakArakA sambandha nahIM hai, arthAt sUryamaNDaloMse hotI rAtri-divasakI siddhi meM candramaNDaloMkA sAhacarya athavA prayojana kucha bhI hotA nahIM hai; kyoMki candramaNDaloMkI alpa saMkhyA, maNDaloMkA savizeSa antara, candrakI mandagati, muhUrtagati AdimeM sarvaprakArase viparyAsa vicitra prakArase-viparIta rItise hotA hone ke kAraNa sUryamaNDalakI gati ke sAtha sAhacarya kahA~se ho ? ki jisase vaha candra rAtri yA divasa karane meM nimittarUpa ho ? ataH candrake udaya aura asta para rAtrike udaya aura astakA AdhAra hai aisA to hai hI nahIM / tathA rAtrike udaya-asta para candrake udaya-astakA AdhAra hai aisA bhI nahIM hai| . .. yadi candrake udaya-astAzrayI rAtrikAlakA saMbhavapa nasvIkRta hotA to bharata Adi kSetroM meM zukla pakSa aura kRSNapakSameM bhI hamezAke lie sUryAsta honeke bAda candramAkA darzana avazya hotA hI, jabaki aisA to banatA hI nahIM, vizeSataH pratyeka tithi para candrakA dRSTigocara honA sUryAstake bAda anukramase vilambase hotA jAtA hai, sAtha hI tathya rUpa soce to hamezA sArI rAtri pUrNa hone taka candramAkA astittva honA hI cAhie, tadapi vaisA na hokara yahA~ to zuklapakSameM amuka amuka pramANa rAtrikAla rahanevAlA sUryodayake bAda kama-jyAdA kAla bhI dRSTigocara honevAlA aura usa usa tithi para amuka amuka kAla rahanevAlA yaha candra hotA hai, ataH zuklapakSameM candra AzrayI rAtrikAla kyoM na ho ? Adi zaMkA dUra hotI hai| __243. arthAt mahAvidehagata khar3I (sthita) sItA athavA sItodA nadIkI cauDAIkA madhyabindu ginatImeM le yA vijayoMkI rAjadhAnIkA madhyabhAga ginatImeM le ? usa sthAnakI spaSTatA jJAta nahIM huI ataH yathAsaMbhava madhyabhAga vicAreM / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 kRSNapakSameM to pratyeka tithi para do do ghaDI dera-derase candradarzana honese candrodayake sAtha rAtrikA sambandha na ho yaha spaSTa samajhA jAtA hai| . . ___ ataH sUryAsta honeke bAda ( yathAyogya avasara para una una divasoMmeM) candrake udaya hote haiM aisA nahIM hai, yadi sUryAstake bAda candrake udaya hote hI aura svIkRta rahate to sUryake prakAzita hone para divasameM bhI candramAke biMbakI jo jhA~kI dekha sakate haiM vaha bhI nahIM dekha pAte / / aise aise aneka kAraNoMse rAtrikAlako banAnemeM candrodaya kAraNarUpa nahIM hai, isIlie candramAke astitvavAlA kAla vahI rAtrikAla aisA nahIM, kintu sUryake prakAzakA abhAvavAlA kAla rAtrikAla kahalAtA hai / sUryake sAtha candramAkA kisI prakArakA (khAsa karake) sambandha na rakhanemeM kAraNabhUta candramAkA apanA hI, sUryase alaga hI prakArase maNDalacArapana hai / isa cArake kAraNa to sUrya aura candra donoMkA jaba rAzi-nakSatrakA sahayoga samAna hotA hai taba ve donoM 244eka hI maNDalameM-amAvasake divasa Ae hote haiM / aura vaha jisa divasa para AtA hai vaha divasa 2455 amAvAsyA 'ke nAmase prasiddha hai| aura dUsare dina vaha candra punaH mandagatyAdike kAraNa hamezA eka eka muhUrta sUryase dUra pIche pUrNimA yAvat rahatA jAtA hai itanA prAstAvika vaktavya jaNAyA / astu, aba cAlU viSaya para Ave / [pahale donoM virodhAzrayI zaMkA upasthita huI thI usI taraha jijJAsu bharataairavata kSetrAzrayI zaMkA upasthita karatA hai|] zaMkA -atha bharata, airavata kSetrameM jaba rAtri jaghanya 12 muhUrta pramANavAlI ho taba mahAvidehameM divasa utkRSTa 18 muhUrta pramANavAlA ho, to usa vakta bharata-aizvatakSetra meM 12 muhUrta pramANakA rAtrikAla bItanepara kaunasA kAla hotA hai ? samAdhAna -isa sambandhameM pahale kahA gayA khulAsA yahA~ bhI samajha lenekA hai, parantu usa khulAsese yahA~ viparIta taraha vicAranekA hai / arthAt pUrva-pazcima videhameM sUryAstake tIna muhUrta zeSa rahe hoM taba bharata-aizvata kSetrameM sUryodaya ho jAe, (aura bharata-aizvata kSetrameM sUryAstakAlake tIna muhUrta zeSa rahe hoM taba pUrva-pazcima videhameM sUryodaya ho jAe) isa taraha donoM prakArase donoM kSetroMke sambandhameM samAdhAna samajha leN| 244. dekhie-sUreNa samaM udao, caMdassa amAvasI diNe hoi / - tesi maMDalamikkika-rAsivikhaM tahikkaM ca // 1 // 245. isIse hI amAvasakA dUsarA nAma 'sUryendusaMgamaH' par3A hai, usakI amA saha vasato'syAM candrAkoM ityamAvasyA yaha utpatti bhI usI arthako prakaTa karatI hai / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAtri aura divasakA kAla sambandhameM samAdhAna ] gAthA 86-90 [ 241 . isa taraha donoM videhagata udayakAlake (rAtrike Arambhake pahaleke ) jo tIna muhUrta ve hI bharata-aivata kSetrake astakAlake tIna muhUrta / bharata-aizvata kSetrake astakAlake jo tIna muhUrta ve hI pUrva-pazcima videha kSetrake udayakAlake kAraNarUpa hote haiM / isa taraha jaba dakSiNa aura uttara dizAgata (bharata-aizvata ) kSetroM meM sUrya prabhAta kara rahe hoM taba prabhAtakAlakA tIna muhUrtakAla bItane para bhI, pUrva aura pazcima dizAgata jo videha kSetra, vahA~ jaghanyarAtrikA prArambha hotA hai, isa taraha jaba bharata-aizvata kSetrameM sUryAsta honeke (dopaharake pazcAt ), 3 muhUrta zeSa rahe hoM taba, donoM videhagata kSetroM meM prabhAta huA ho / ina tIna muhUrtoMke bItaneke bAda to ukta dizAoMmeM sUrya svagatike anusAra kramazaH divasakI pUrNAhuti karate rahate haiM / sAtha sAtha yaha bhI jatAnekI jarUrata hai ki-jaba 24 pandraha muhUrta dinamAna aura . pandraha muhUrta rAtrimAna hoM arthAt donoM mAna samAna pramANavAle hoM taba to videha kSetrake tIna muhUrtoMke sambandhameM kucha bhI vicAraNA karanekI AvazyakatA nahIM rahatI / parantu aise divasa varSa meM do hI vAra Ate haiM, jaba sUrya sarvAbhyantaramaNDalake dUsare maNDalase dakSiNAyanakA prArambha kare (pahale varSa gujarAtI ASADha vadi prathamAko) taba 2 bhAga muhUrta nyUna aisA 18 muhUrtakA dinamAna ho aura 123 muhUrta rAtrimAna ho| aba usa dvitIya maNDalase bar3hakara sUya Age Ageke maNDalameM jAtA jAe tyoM tyoM dinamAna ghaTatA aura rAtrimAna bar3hatA hai / isa taraha sUrya maNDalakI gatike anusAra ghaTa-bar3ha honese jaba sUrya . 91 // veM maNDalameM Ave, taba vaha 184 maNDaloMke madhyabhAgameM Anese tIna muhUrta dinamAna sarvAbhyantaramaNDalakI apekSA kama huA, jaba ki rAtrimeM utanI vRddhi huI ( hamArA usa samaya prathama varSa para sAmAnyataH kA0 vadi duja yA tIjakA divasa hotA hai ) taba aisA divasa (aMgrajImeM jise Dolstice) AtA hai, ki jisa dinakA dinamAna 15 muhUrttakA yathArtha ho aura rAtrimAna bhI yathArtha 15. muhUrttakA hI ho arthAt 12 ghaNTekA ho| jo divasa IsAI sanake anusAra tA. 21vIM mArcakA ginA jAtA hai| sarvAbhyantaramaNDalase sUrya jyoM jyoM sarvabAhyamaNDaloM meM 246. vyavahArAdi kAryoMmeM 60 ghaDI upayogameM lI jAtI haiM, vastutaH vaha bhI eka hI hai / kyoMki jaba do ghaDIkA eka muhUrta ho, taba 30 muhUrtta pramANa ahorAtrakI 60 ghaDI yathArtha A jAe / isase '30 ghaDI dinamAna aura 30 ghaDI rAtrimAna' ho taba-aisA bhI zabdaprayoga hotA hai vaha eka hI hai / - ghaNTeke hisAbase -- 12 ghaNTe rAtrimAna ho' taba-aisA zabdaprayoga bhI upayoga kara sakate haiM / kyoMki 2 // ghaDIkA ghaNTA honese 30 ghaDI dinamAnase ThIka 12 ghaNTe dinamAnake aura 12 ghaNTe rAtrimAnake milakara 24 ghaNToMkA eka ahorAtra hotA hai, usake muhUrta 30 hote haiM / vR. saM. 31 . . Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 praveza karatA jAe tyoM tyoM bharatAdi kSetroM meM dinamAna (o bhAga) ghaTatA jAtA hai aura rAtrimAnameM utanI hI vRddhi hotI jAtI hai, isa pUrvokta niyamAnusAra sUrya punaH 91 // veM maNDalameM Ave taba samAna dinamAna aura samAna rAtrimAna karanevAle hote haiM, ye sUrya bahuta dUra gae honese bharatameM 15 muhUrta dinamAna pramANa divasa pUrNa ho taba mahAvidehameM rAtrimAna bhI samAna pramANavAlA honese vahA~ rAtrikA prArambha ho, jaba ki mahAvidehameM rAtrikA AraMbha ho taba bharata-airavata kSetrameM sUryodayakA prArambha hotA hai, isa taraha samAna pramANake dinamAnarAtrimAna hone para bhI, muhUrtakI ghaTa-bar3ha na honese kisI bhI prakArakI harakata nahIM hotii| ___ ye hI sUrya jaba 91 // maNDalase Age bar3hate bar3hate sarvabAhamaNDalake Adi . pradezameM- prathama kSaNameM pahuMce taba, tadAzrayI pUrvokta pramANavAlI 18 muhUrta pramANakI rAtri aura 12 muhUrttake mAnavAlA dinamAna A jAtA hai| isa taraha jaba sUrya sarvabAhyamaNDalase punaH saMkramaNa karake ( uttarAbhimukha gamana karatA huA) andarake maNDaloMmeM praveza karake ( bhAgakI ) dinamAnameM vRddhi karatA huA aura rAtrimAnameM utanI hI hAni karatA karatA, pratimaNDaloMko caratA huA jaba 91 / / veM maNDalameM punaH lauTe taba punaH usa uttarAyaNameM 15 muhUrttakA dinamAna aura 15 muhUrta rAtrimAna yathArtha hotA ( taba hamAre prathama varSakI caita vadi 9 hotI ) aisA karate karate sUrya jaba sarvAbhyantaramaNDalameM prathama kSaNameM Ave taba pUrvokta 18 muhUrtapramANakA dinamAna aura 12 muhUrtapramANakA 247rAtrimAna yathArtha hotaa| isa taraha eka saMvatsara kAla pUrNa hotA hai| ___ isa taraha eka ahorAtra 91 // veM maNDalameM dakSiNAyanakA aura punaH lauTate 91 // veM maNDalameM eka ahorAtra uttarAyaNakA isa taraha eka saMvatsarameM do ahorAtra aura 10 ahorAtra alaga alaga mAsa-tithivAle eka yugameM samAna pramANavAle hote haiM / ina do divasoMko (-ahorAtrako ) chor3akara sAre saMvatsarameM aisA eka bhI ahorAtra nahIM hotA ki jo ahorAtra dinamAna aura rAtrimAnake samAna pramANavAlA ho arthAt kiMcita kiMcit ghaTa-bar3ha pramANavAlA to hotA hI hai / zeSa sarva maNDaloMmeM 248rAtrimAna tathA dinamAna yathAyogya soceMvicAreM / ___ atha jaba bharatameM 13 muhUrttakA dinamAna ho aura mahAvidehameM 12 ghaNTekI rAtri ho taba kyA samajhanA ? to bharatameM (sUryAstake pUrva ) eka muhUrttase kiMcita nyUna sUryAzrayA 247. sarvAbhyantaramaNDalase bAhyamaNDalameM jAne para dakSiNAyanameM 15 muhUrttakA divasa aura 15 muhUrta kI rAtri prathama varSake kArtika vadi duja yA tIjako hotA hai / 248. pratyeka maNDalakA rAtrimAna-dinamAna atra dene para vistAra bahuta bar3ha jAneke kAraNa pAThaka svayaM nikAla le, aura itanA viSaya samajha lene para ve jarUra (pramANa ) nikAla bhI sakeMge / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatakSetrameM sUryodayakI gati ] - gAthA 86-90 243 divasa ho taba videhameM sUryodaya ho ? aisI carcA pahale bharatake 18 muhUrta dinamAna aura videhake 12 muhUrta ke rAtrimAna prasaMga para kI hai tadnusAra yahA~ vicAra leM / jaba jaba dinamAna aura rAtrimAnake alpAdhikyake kAraNa eka dUsarA kSetrAzrayI saMzaya lage taba pUrvokta carcA dhyAnameM lekara jitanA jitanA jahA~ jahA~ dina-rAtrimAnakA viparyaya hotA ho usake hisAbase ginatI karake samanvaya yathAyogya kara leM / atra hama isa carcAkA vizeSa sphoTa nahIM karate / dUsarA yahA~ bharatakSetrameM jo 18 muhUrtapramANa divasa kahA hai vaha bharatake kisI bhI vibhAgameM vartita prakAzakI apekSAse nahIM kahA, bharatakSetrake kisI bhI vibhAgameM vartita prakAzakI apekSAse to Age jatAe anusAra ATha prahara (=30 muhUrta) taka bhI bharatameM sUryakA prakAza ho sakatA hai / hameM yahA~ 18 muhUrta lene haiM unheM bharatakSetrake kisI bhI vibhAgameM sUryodayase sUryAsta samaya takake kAlakI apekSAse leneke haiM / Age kahA jAtA 15 muhUrna athavA 12 muhUrttakA kAla bhI isI taraha samajhanA hai| - niSadha parvata para jaba sUrya Ave taba bharatakSetrake madhyabhAgameM rahI ayodhyA nagarIke aura usake Asa-pAsakI amuka amuka pramANa hadameM rahanevAloMko usa sUryakA aThAraha muhUrta taka darzana ho, pazcAt meruko svabhAvasiddha golAkArameM pradakSiNA detA huA sUrya jaba niSadhase bharatakI tarapha valayAkArameM khasakA arthAt Age bar3hA ataH prathama jisa ayodhyAkI hadameM hI prakAza par3atA thA aba vaha Ageke kSetrameM (mUlasthAnase jitanA kSetra sUrya valayAkArameM isa bAjU para khasakA utanA hI prakAza isa bAjU para bar3hA) prakAza paDane lgaa| . usa sUryane Age kaunasA kSetra prakAzita kiyA ? . bharatakSetrakI apekSAse bhArata sUrya niSadhameM udita huA ho taba sUryake tejakI lambAI ayodhyA taka honese ayodhyAke pradezameM rahanevAle vatanIko vaha sUrya udita rUpameM dIkhatA hai, jaba ki ayodhyAkI antima taka arthAt jahA~ taka sUryake prakAzavAlA kSetra hotA hai, usa kSetrako choDakara vahA~se Ageke isa bAjUke samagra bhAgameM (bhArata sUryAsta sthAna . takake pAzcAtya kSetroM meM ) sarvatra andhakAra hotA hai| ___ yahA~ praznapUrvaka samAdhAnakI paddhati isalie svIkArI ki hamAre yahA~ sUryodaya hotA hai taba katipaya pAzcAtya dezoMmeM andhakAra hotA hai tathA amuka alaga alaga kSetroM meM rAtri athavA divasake amuka amuka baje hote haiM; isa taraha hamArI apekSAke sUryodaya aura sUryAsta, vahA~ke kAlakI apekSAse bahuta antaravAle hote haiM / unake kAraNa khyAlameM lAneke lie haiN| . ye pAzcAtya deza madhyabharatase (ayodhyAkI) pazcimakI dizAkI tarapha-pazcima samudrakI Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 86-90 ora rahe hue haiM / vartamAna pAzcAtya vibhAga una adRzya dezoMkI apekSA bahuta thor3A kaha sakate / astu / ___taba kyA huA ? pUrva niSadhake para rahA bhArata sUrya bharatakSetrameM (ayodhyAmeM ) jaba udita ho taba sarva pAzcAtya deza-arthAt vartamAna dRSTigocara tathA adRSTigocara sarva sthAnoM meM andhakAra hotA hai kyoMki bhAratasUrya abhI bharatameM (ayodhyAmeM) udita huA hai ataH ( ayodhyAse ) Age to usa sUryake tejakI lambAI samApta honese Age prakAza nahIM de sakatA, aizvata sUrya vo aizvata kSetrakI tarapha udaya pAyA huA hai; ataH isa bAjU para pazcimake anArya dezoMkI tarapha koI prakAza denekI udAratA kara sake aisA nahIM hai ata: bharatase pazcima dizAkI taraphake samagra kSetroM meM aura aivata kSetrAzrayI pazcima dizAkI taraphake kSetroM meM isa taraha donoM dizAgata kSetroM meM donoM sUryo ke tejake abhAvameM rAtrikAla vartamAna hotA hai| isase spaSTa mAlUma hogA ki bharatameM ( ayodhyAmeM ) sUryodaya ho usa samaya una dezoM meM sarvatra andhakAra honese pAzcAtya dezoM meM sUryodaya-sUryAstakA antara jo hai vaha svAbhAvika hai| aba bharatameM (ayodhyAmeM ) udaya pAtA sUrya, jaba usa vikasita maNDalasthAnake prathama kSaNase Age niSadhasthAnase khasakane lagA ataH andhakAra kSetroMke Adike prathama-kSetroM meM (ayodhyAkI hada chor3akara pAsake kSetroM meM arthAt sUrya jyoM jyoM niSadhase jitanA jitanA khasakane lage tyoM tyoM utane pramANa kSetroM meM svaprakAzakI sparzanA karatA jAe ) prakAza denA zurU ho jAe (punaH aba to usase Ageke pazcimagata sarva kSetroMmeM andhakAra par3A hI hai) isa taraha bhArata sUrya, usase bhI Age bharatakSetrakI tarapha AtA jAe, saba jitanA Age bar3he utane pramANameM andhakAravAle kSetroMko prakAzita karatA jaae| isa taraha sUrya jyoM jyoM bharatakI tarapha AtA jAe tyoM tyoM pAzcAtya vibhAgoM meM usa usa kSetrako, kramazaH prakAzita karatA jaae| isa taraha bharatake sUryodayake samaya amuka vibhAgameM sampUrNa andhakAra hotA hai, athavA bharatake sUryodayake samaya una una kSetroM meM divasake athavA rAtrike amuka amuka baje hote haiM usakA kAraNa atra saMkSiptameM pradarzita kiyA gyaa| isa parase savizeSa sarva vicAra vidvAna svayaM kara leNge| . bharatakSetrake alaga alaga dezoMmeM sUryodayAdi samayake viparyAsa hetu.. adhika samajhake lie bharatake madhyavartI ayodhyAmeM jisa kAla sUryodaya huA usI samaya kisI bhI vyaktikI taraphase ayodhyAkI amuka hada chor3akara pazcima dizAgata prathamake kSetroM meM tAra-TeliphonAdi kisI bhI sAdhana dvArA pUchA jAe ki Apake yahA~ sUryodaya huA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatakSetrake alaga dezomeM sUryodayAdi samayake viparyAsa hetu ] gAthA 86-90 [ 245 hai yA nahIM ? usake pratyuttarameM javAba yahI milegA ki nahIM, aba to thor3I dera hai, prabhAta zurU ho cukA hai| yaha prazna to ayodhyAkI hadake samIpavartI dezake lie hI honese uparokta javAba milegA; kyoMki ayodhyAmeM jaba sUryodaya huA taba yaha deza usake najadIka honese vahA~ sUryake tejako pahu~cane meM dera bhI kitanI ho ? arthAt thor3I hii| agara ayodhyAmeM udaya hone ke bAda amuka samaya hone para ( sUrya niSadhase khasakane lage taba ) unhIM kSetroM meM punaH prazna kareM ki aba Apake yahA~ udaya huA yA nahIM ? taba javAba milegA ki aba udaya huA, ( Apake yahA~ usa vakta amuka samaya divasa car3hA ho ) usase bhI agara dUra dUrake kSetroMke bAre meM pUchatAcha kareM to aisI khabara milegI ki aba hamAre yahA~ amuka baje honese andhakAra hai, isa taraha kramazaH Age Ageke pazcimakI taraphake dezoMkI pUchatAcha kareM to bharatakI apekSA hotA amuka amuka samayakA bar3hatA jAtA pheraphAra ekatra karane para vilAyata-inalaiMDa pahu~cane para ubhaya dezake sTAMDarDa samayakI apekSA lagabhaga 5 // se 6 ghaNTekA antara ho jaae| ataH jaba dilhImeM subahake 6 baje ho taba pazcimake dezoM meM (6-5 // ) sADhe pAMca ghaNTe kama karane para rAtake DeDha baje ho; kyoMki pazcimakI tarapha sthAnika kAla pIche pIche hotA jAtA hai ataH kama karanekA hotA hai| udAharaNa .svarUpa bambaIse eka vyakti pazcima arthAt aphrikA-yorapakI tarapha musAphirI karaneko sTImarameM zAmako sAta baje jAtA hai taba sTImara bambaI bandaragAha chor3akara : 15.rekhAMza bhUmi pAra kara jAe taba ghaDImeM eka ghaNTA pIche karavAte; arthAt sTImarake calate vakta sAta baje the to aba 15 rekhAMzakI jagaha para pahu~cane para chaH rakhavAte; kyoMki eka rekhAMza jitanI bhUmi pasAra ho taba cAra minaTakA taphAvata par3atA hai, isa * taraha hara paMdraha rekhAMza para eka eka ghaNTA ghaDI pIche karavAte haiN| ataH jo jahAja binA ruke satata gatise calatA rahe to vilAyata pahu~cane para dopaharake (lagabhaga ) DeDha baje hoM aura amarikA-nyUyArka pahu~cane para subahake sADhe sAta baje ho arthAt 11 // ghaNTekA lagabhaga antara hotA hai| aba yadi sTImara bhAratake pUrva kinArese pUrvakI tarapha Age Age baDhe to usa tarapha hara paMdraha rekhAMza para ghar3Iko eka eka ghaNTA Age rakhavAte haiM, kyoMki pUrvake dezoMkI tarapha sUryakA agAu udaya huA honese vahA~ divasa bahuta Age bar3hA hotA hai| vahA~ bhI eka rekhAMza para ghaDIko cAra minaTa Age rakhanI par3atI hai| ... arthAt pUrvakI tarapha saMdhyA yA rAtri jaisA ho taba pazcimakI tarapha kahI divasakA prAraMbha to kahIM madhyAhna Adi hotA hai| usI taraha jaba vilAyatase ravAnA huI sTImara vambaIkI ora Ane lagI, taba Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 ghaTIyantrake kramameM (viparIta) jisa ThikAne para jAte jitanA samaya kama kiyA thA, punaH lauTane para usa usa sthAna para utanA baDhAte jAnA jisase puna: bambaI Ane para bambaI sTAnDarDa TAima mila jaaegaa| yaha noTa (Note) zAstrIya kathanakA sampUrNa samarthana karatA hai, yaha niHzaMka bAta hai| isa parase 18 muhUrttakA dinamAna vivakSita una kSetromeM sUryodayase sUryAsta taka astitva rakhanevAle prakAzAzrayI lenekA hai| zaMkA-yahA~ jijJAsuko zAyada zaMkA ho ki sarvAbhyantaramaNDalameM gati karatA sUrya jaba niSadhaparvata para Ave taba bharatakSetrameM hotA udaya kitanI dUrase dIkhe ? . . samAdhAna -isake samAdhAnameM samajhanA ki-niSadha para sUrya Ave taba kiraNoMkA prasAra beTarIke prakAzavat sUryakI sammukha dizAmeM hI ho aisA nahIM hotA, parantu prakAza to cAroM dizAoMmeM hotA hai, usameM merukI tarapha 44820 yo0, lavaNasamudrakI dizAkI tarapha 33333 3 yo0 ( dvIpameM 180 yo ) jaba ki uttara tarapha-siddhazilA, ardhacandra ki tIrakamaThAkArameM bharatake mAnavIko vaha sUrya 47263 % yo0 dUrase dIkhatA hai aura usa : sUryasthAnakI pichalI dizAmeM airavatakI tarapha bhI maNDalAkArameM utane hI pramANameM kiraNoMkA prasAra ho| vartamAna pAzcAtya dezoMkA samAveza kahA~ kareM ? prazna-vartamAna eziyA-yorapa-aphrikA-AsTreliyA AdikA samAveza jainadRSTise mAne jAte jambUdvIpake ( athavA jambUdvIpake sAta kSetroMmeMse ) eka bharatakSetravartI chaH khaNDoM meMse kina khaNDoMmeM hotA hai ? uttara-vaitADhaya parvata tathA vaitADhaya parvatako bhedakara lavaNasamudra meM milanevAlI gaMgA tathA sindhuse bharatakSetrake cha: vibhAga hue haiN| una chaH vibhAgoMmeMse nIceke tIna vibhAgoMmeM (dakSiNArdha bharatameM ) pAMcoM dezoMkA samAveza mAnanA yaha ucita lagatA hai| aura isa taraha mAnane meM koI virodha AtA ho aisA nahIM lagatA, kyoMki bharatakSetrakI cauDAI 526 yo0 6 kalA hai aura nIceke ardha vibhAgameM rahe tIna khaNDoMkI cauDAI samagra pramANakI apekSA ardha pramANase nyUna pramANa hai, to bhI pAzcAtya vidvAna dakSiNa dhruvase uttara dhruvakA jitane mIla pramANakA antara mAnate haiM usase jarUra dakSiNArdha bharatake tIna vibhAgoMkA pramANa vizeSAdhika hai, kyoMki pUrva samudrase-pazcima samudra paryaMta bharatakSetrakI lambAI 14471 14 yojana pramANa hai| jaina gaNitake anusAra 400 kosakA eka yojana honese usake mIloMkI saMkhyA 5788400 hai / jaba ki samagra pRthvIke eka chorase dUsare Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amarikAdi pAzcAtya kSetrako mahAvideha kyA mAnA jAe ? ] gAthA 86-50 / 247 chora paryaMtakI (paridhikI ) lambAI lagabhaga 25000 mIla pramANa mAnI jAtI hai| pUrvapazcima vyAsa 5926 mIla aura uttara-dakSiNa vyAsa 7900 mIla pramANa hai| isa apekSAse vattamAnameM anveSita dezoMkA bharatake nIceke tIna khaMDoMmeM samAveza karanA usameM kisI bhI prakArakA bAdhita hetu nahIM diikhtaa| amarikAdi pAzcAtya kSetrako mahAvideha kSetra kyA mAnA jAe? prazna-Apane jaNAyA ki pAzcAtya dezoMkA samAveza dakSiNArdha bharatameM gine to hama loga bhI dakSiNArdha bharatameM haiM phira bhI jaba jodhapura-ahamadAbAdakI apekSAse isa dezameM sUryodaya hotA hai, usa avasara para amarikA Adi dUra dezoMmeM lagabhaga zAmakA samaya huA hotA hai; aisA vahA~se Ate vAyaralesa, TeligrApha Adise jaNAyA jAtA hai arthAt amarikAdi dezoM meM hote sUryodaya tathA sUryAstakA aMtara isa dezakI apekSA 10 ghaNTekA paDatA hai| (aura yaha kyoM par3atA hai yaha pahale batAyA gayA hai ) itanA hI nahIM lekina usake anusAra iMglaiMDa, jarmanI, tathA khuda hindustAnameM bhI cAra-tIna-eka ghaNTekA aMtara amuka amuka dezAzrayI paDatA hai, yaha bAta jaina zAstroM meM bhI sUcita kI gaI hai| jaba bharatakSetra meM dina ho taba mahAvidehakSetrameM rAtri hotI hai aura jaba mahAvideha kSetrameM rAtri ho taba bharatakSetrameM divasa hotA hai| aise ekadezIya siddhAntakA zravaNa karake kisI ardhadagdhako aisA bhI kahanekA mana hotA ki amarikAmeM isa dezakI apekSAse lagabhaga udaya-astakA viparIta krama ho usa amarikAko mahAvideha kyoM na kahA jAe ? tathA zAstrake rahasyako samajhanegale to mahAvideha meM sadAkAla caturtha ArA, khuda tIrthakarakA sadbhAva, mokSagamanakA aviraha, tathA yahA~ke manuSyameM vahA~ jAne kI zaktikA abhAva Adi kAraNoMse amarikAko mahAvideha kabhI nahIM kheNge| taba atha ukta aMtara par3atA hai usakA kAraNa kyA ? 1uttara-prathama jatA gae usake anusAra bharatakSetrakI pUrvasamudrase-pazcimasamudra paryaMta laMbAI 14471 64 yo0 pramANa hai, vartamAnameM jAhira rUpameM prakaTa hue (eziyAse amarikA takake pAMcoM khaMDa ) pAzcAtya dezoMkA samAveza bhI bharatake dakSiNArdha vibhAgameM honekA yuktipUrvaka hama jatA gae haiN| uccasthAna para yaMtrapUrvaka racA gayA ghUmatA dIpaka prArambhameM apane pAsavAle prakAzayogya kSetrameM prakAza detA hai, vahI dIpaka yaMtrake balase jyoM jyoM Age khasakatA jAtA hai, tyoM tyoM prathama prakAzita kSetrake amuka vibhAgameM andhakAra honeke sAtha Age Ageke kSetrameM prakAza detA hai| usI taraha niSadhaparvatake Upara udaya pAtA sUrya prArambhameM apanA jitanA prakAzyakSetra hai usa kSetra meM Ate najadIkake bhAgako prakAza detA hai arthAt usa sthAnameM rahe manuSyoMko sUryakA prakAza milanese sUryodaya honekA bhAna hotA hai| merukI pradakSiNAke kramase ghUmatA sUrya jyoM jyoM Age AtA hai tyoM tyoM pIcheke kSetroM meM andhakAra honeke sAtha kSetra saMbandhI Age Ageke vibhAgoM meM prakAza hotA honese usa samaya Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 sUryodaya huA aisA khyAla AtA hai| (jo bAta pahale kahI gaI hai) aura usI kathanake anusAra bharatakSetrake ardha vibhAgameM rahe hue pAMcoM dezoM meM sUryodaya tathA sUryAsta 12-10 yA 8 ghaNTe, kiMvA kramazaH ghaNTe ghaNTekA antara rahe usameM kisI prakArakA virodha AtA ho aisA nahIM diikhtaa| isI vastukA vizeSa vicAra kareMge to nizcita mAlUma hogA ki ahamadAbAda, bambaI yA pAlitAnAdi kisI bhI vivakSita ekasthAnAzrayI divasakA pramANa bAraha ghaNTe, teraha ghaNTe, caudaha ghaNTe yA usameM bhI nyUnAdhika bhale rahe lekina dakSiNArdha bharatake pUrva chora para jabase sUryakA prakAza par3A tabase TheTha pazcima takake sUryAstake samayakAlako ikaTThA kareMge to ATha prahara (arthAt 24 ghaNTe ) taka samagra bharatakSetrake kisI bhI vibhAgakI apekSA kramazaH sUryake prakAzakA astittva ho usameM kisI bhI prakArakA bAdhaka hetu nahIM diikhtaa| pUrva nipadhake pAsakI jagahase sUryakA udaya-dekhAva hotA honese aura pazcima niSadhake pAsa jAe taba adRzya hotA honese usakA paridhikSetra lagabhaga savA lAkha yojana pramANa hotA hai aura ghaNTeke pAMca hajAra yojanake hisAbase sUryagati ginanese caubIsoM ghaNTe sUrya samagra bharatameM dIkhe usameM harakata nahIM hai / zrI maNDala prakaraNa 244Adi granthoM meM bhI isI kathanake nizcayake lie bharatakSetrameM ATha prahara taka sUryakA prakAza honekA jatAyA jAtA hai, yaha bhI UparakI bAtako adhika puSTi detA hai| ataH amarikAmeM amuka sthala para isa kSetrakI apekSA sUryodaya lagabhaga 11 se 12 ghaNTe vilaMbita hotA hai, kyoMki sUryako apanA prakAza vahA~ pahu~cAne meM hamArI apekSA vilaMba hotA hai, sUrya apanA prakAza jyAdAse jyAdA tiI zreNI meM bharatakI tarapha 472633. yo0 detA hai| jabaki ye pAzcAtya deza usase dUra-dUra Ae haiN| arthAt yahA~ dina ho taba vahA~ rAtri hotI hai aura vahA~ rAtri ho taba yahA~ dina hotA hai| isa kAraNase amarikAko mahAvideha kalpita karanekI mUrkhatA karanA vicAra zUnyatA hai| isa vicAraNAko adhika vistRta na karate yahA~ hI samApta karate haiN| iti tRtIya dvAra prarUpaNA // 249. paDhamapaharAikAlA, jambUdIvammi dosu pAsesu, labhaMti ega samayaM, taheva savvattha naraloe // 35 // TIkA-paDha0 / prathamapraharAdikA udayakAlAdArabhya rAtrezcaturthayAmAntyakAlaM yAvanmeroH samantAdahorAtrasya sarve kAlAH samakAlaM jambUdvIpe pRthak pRthak kSetre labhyante / bhAvanA yathA bharate yadA yataH sthAnAt sUrya udveti tatpAzcAtyAnAM dUratarANAM lokAnAmastakAlaH / udayasthAnAdhovAsinAM janAnAM madhyAhnaH evaM keSAJcit prathama praharaH, keSAJcid dvitIyapraharaH, keSAJcittRtIyaH praharaH, kvacinmadhyarAtraH, kvacitsandhyA, evaM vicAraNayA'STapraharasambandhIkAlaH samakaM prApyate / tathaiva naraloke sarvatra jambUdvIpagatameroH samantAt sUryapramANenASTapraharakAlasaMbhAvanaM cintyam / / bhAvArtha sugama hai / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvatsarakA pratyeka rAtri divasakA pramANa ] gAthA 86-90 [249 4. cAra prarUpaNA [ pratimaNDalameM kSetravibhAgAnusArarAtri-divasa prarUpaNA] sarvA0 maM0 prarUpaNA-cauthA 'cAra prarUpaNA'kA dvAra kahalAtA hai, usameM prathama sarvAbhyantaramaNDalake 315089 yojana ghereke dasa vibhAga kalpita kareM jisase pratyeka vibhAga 31508 // yojana paridhi pramANakA ho| ina dasa bhAgoMmeMse tIna bhAgako utkRSTa divasa para eka sUrya prakAzita karatA hai, jabaki dUsarA sUrya usake sammukhake utane hI pramANake tIna vibhAgoMko prakAzita karatA hai, ataH Amane-sAmane chaH vibhAgoMmeM divasa ho, zeSa bIcameM do do vibhAga rahe unameM (kula cAra vibhAgoM meM ) rAtri hotI hai| isa taraha utkRSTa divasa para dasa vibhAgakI vyavasthA sarvAbhyantaramaNDalameM huii| ___ aba sarvAbhyantaramaNDalameM jaghanya divasa ho taba donoM sUrya Amane-sAmanekI dizAke do do vibhAgoMko prakAzita karate haiM, ataH cAra vibhAgoMmeM divasa aura zeSa chaH vibhAgoMmeM rAtri hotI hai.| yaha prarUpaNA 18 muhUrta dinamAna ho taba smjhnaa| usake bAdake pratimaNDalameM prakAzakSetra 3 kSetrase kama hotA hai aura jaba isa taraha 3 se rAtri kSetra bar3hatA jAtA hai, aisA karanese sUrya jaba sarvabAhyamaNDalameM Ave taba donoM sUrya sarvabAhyamaNDala paridhike / bhAgako dipta lezyAse prakAzita karatA hai aura zeSa bhAgako aMdhakArase vyApta karatA hai, isa taraha sUrya sarvabAhyamaNDalase lauTakara sarvAbhyantaramaNDalameM Ane para prakAzakSetrameM kramazaH 2. bhAgase vRddhi karate haiM jabaki aMdhakArakSetrameM 2 bhAgakI nyUnatA karate haiN| jisase ukta kathanake anusAra sarvAbhyantaramaNDalameM , bhAga dipta lezyA-tejase prakAzita ho| isa taraha sUryoMke prakAzakSetrake dazAMzakI kalpanA puSkarArdhadvIpa taka vicAranA / prakAzyakSetrakI AkRtike sambandhI vicAra sarvAbhyantaramaNDalameM rahe donoM sUryoMke isa Atapa-prakAzakSetrakI AkRti laTU jaisI, baiTarImeMse nikalakara. bAhara phailate teja jaisI, athavA baila-gADIkI DIle jaisI, tathA UrdhvamukhI nalikAvAle puSpake jaisI hai| ataH vaha merukI tarapha ardhavalayAkAra jaisI rahatI hai jaba ki samudrakI tarapha bailagADIke jue~ke mUla bhAgake AkAra jaisI banatI hai, isa kAraNase merukI tarapha saMkucita aura samudrakI tarapha vistRta huI hai| .. AtapakSetrakI lambAI tathA vistAra-sAtha hI donoM (pratyeka ) AkRti meruse uttara aura 25degdakSiNa dizAmeM lambI hokara rahI hai| pratyeka AkRtikA AraMbha meruke antabhAgase . 250. arthAt pratyeka AkRtimeM sUryAzrayI dizA socanI jarUrI hai| arthAt usa usa AkRtimeM sUryako madhyabindu mAnakara uttara-dakSiNa lambAI aura pUrva-pazcimagata sarvatra (avyavasthitapanase ) cauDAI vicAranI hai, jo citra dekhanese spaSTa mAlUma hogii| bR. saM. 32 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 zuru hokara lavaNasamudrake bica pUrNatA pAI honese usakI ( meruse lekara lavaNasamudra paryaMtakI) lambAI 78333 yojana hai| isameMse kevala jambU-jagati takakA kSetra pramANa gine to 45000 yojana ho aura zeSa 33333 yojana pramANa lavaNasamudrameM pratyeka AkRtikA eka bAjU para hotA hai| ____ isa taraha jinake matase sUryakA prakAza meruse pratighAta pAtA hai unake matase yaha smjhnaa| parantu sUryakA prakAza pratighAta nahIM pAtA, lekina merukI mahAna guphAoMmeM bhI phailatA hai unake matase to meru-parvatase ardha vistAravAlI merukI mahAna guphAoMke pAMca hajAra yojana sahita 45 hajAra yojana milAkara 833333 yojana tApakSetra pramANa kahanA / yaha tApakSetra pUrva-pazcima dizAmeM ho taba usI taraha lambAI (cauDAI ) kI vyavasthA yathAyogya vicaareN| sAre maNDaloMkA vicAra karane para tApakSetrakI lambAI hamezA avasthita251 rahatI hai kyoMki viparyAsa to cauDAImeM hI paridhikI vRddhike anusAra andara-bAhara maNDalameM Ate jAte sUryake prakAza-andhakArake kSetrameM ho sakatA hai / . AtapakSetrakA cauDAI-vistAra-isa tApakSetrakI AkRti meruke pAsa ardhavalayAkAra jaisI hotI honese meruke pAsa usakI cauDAI meruke paridhike tIna dazAMza (3) arthAt 486 % jitanI hotI hai, vahA~se lekara kramaza: cauDAImeM vistAravAlI hotI huI samudrakI taraphakI cauDAI antarmaNDalake (sarvAbhyantara) paridhike tIna dazAMza jitanI (94536 yojana OM bhAgakI ) hotI hai| isa tApakSetrakI donoM prakArakI cauDAI (meru tathA lavaNasamudrakI taraphakI ) anavasthitaanizcita hai kyoMki dakSiNAyanameM prakAzakSetrameM kramazaH hamezA 32 bhAga kSetrake jitanI hAni hotI hai jabaki dakSiNAyanakI samApti uttarAyaNakA Arambha honese punaH kama hue usI tApakSetrake vistArameM punaH kramazaH do bhAga vRddhi hone lagatI hai aura isase mUlapramANa A jAtA hai / ataH sUrya jaba sarvabAhyamaNDalameM pahuMcatA hai taba jitanA kSetra kama karatA hai aura punaH lauTakara sarvAbhyantaramaNDalameM Ave taba punaH + bar3hAtA hai| yaha kSetra gamanakI hAni-vRddhi 6 muhUrta meM gamana kara sake utanI hI hotI hai kyoMki sADhetIsa maNDalameM eka sUrya 1 muhUrtameM gamana kara sake utanA kSetra bar3hAtA ( kama bhI karatA) hai / iti AtapakSetrAkRtivicAraH // 251. parantu itanA vizeSa samajhanA ki sUrya jyoM jyoM bahirmaNDalameM jAtA jAe tyoM tyoM tApakSetra prathama maNDalakI apekSA pratimaNDala kramazaH dUra dUra khasakatA aura lavaNa kI tarapha bar3hatA jAe, parantu tApakSetrakI lambAIkA pramANa to avasthita hI rahatA hai / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atapa-aMdhakAra kSetra aura sarvabAhyamaMDala prarUpaNA ] gAthA 86-90 [ 251 andhakAra kSetrAkRti vicAra-aba donoM sUrya jaba sabase andarake (sarvAbhyantara ) maNDalameM ho taba andha puruSakI taraha prakAzake pIche lage andhakArakSetrakI AkRti bhI pahale kahA usa taraha UrdhvamukhavAle puSpake jaisI hai, usakA meruse lekara lavaNasamudra paryantakA lambAI pramANa Atapavat samAna hotA hai kyoMki dinapati-sUrya asta pAtA hai taba (prakAzavat ) merukI guphA AdimeM bhI andhakAra chA jAnese isa andhakAra kSetrakI AkRti prakAzakSetravat samajhanA / isa andhakAra kSetrakI sarvAbhyantara cauDAI meruke Age meruke paridhike 3. jitanI arthAt 6324 jitanI hai, aura lavaNasamudrakI tarapha antarmaNDalake paridhike 2 jitanI arthAt 3317 yojanakI hotI hai, kyoMki sarvAbhyantaramaNDalameM utkRSTa-dinako andhakArakSetra nyUna hotA hai / ___ isa taraha sarvAbhyantaramaNDalameM utkRSTa-dinako karkasaMkrAMtimeM sUryake Atapa tathA andhakArakSetrakA svarUpa kahA / aba sarvabAhyamaNDalake bAremeM kahate haiN| sarvabAhyamaNDalaprarUpaNA-aba jaba donoM sUrya sarvase bAharake maNDalameM Ate haiM taba tApakSetra aura andhakArakSetrake AkAra AdikA svarUpa to pUrvavat (tApakSetra prasaMga para kahA vaise hI.) samajhanA / kevala samudrakI tarapha cauDAIke pramANa meM pharaka par3ane para sUrya sarvabAhyamaNDalameM dUra gayA, isase samudrakI tarapha AtapakSetrakI cauDAI sarvabAhyamaNDala paridhike ke jitanI (63663 yojana) aura vahIM andhakAra kSetrakI cauDAI (andhakAra vyAsa) sarvabAhyamaNDala paridhike ke jitanI (95494 3 yojana) hotI hai arthAt sarvAbhyantaramaNDalakI apekSA tApakSetra - nyUna, jabaki andhakArakSetrameM 1 kI vRddhi huI / iti andhakArAkRtivicAraH / - bAharake aura andarake maNDaloM meM rahe sUryoMke tApakSetrake anusAra Atapa aura andhakAra kSetrakI vRddhi-hAni hotI hai, isase jaba sUrya sabase andarake maNDalameM Ave taba najadIka aura isIse tIvra teja-tApavAlA hotA honeke kAraNa divasake pramANakI vRddhi (grISmaRtuke antameM 18 muhUrta) hotI hai / isa kAraNase atra tIvra tApa lagatA hai aura usI kAla andhakAra kSetrakA alpatva honese rAtrimAna bhI alpa hotA hai| ___sAtha hI donoM sUrya jaba sarva bAhyamaNDalameM ho taba ve bahuta dUra honese manda tejavAle dikhate haiM, aura atra dinamAna saMkSipta-choTA hotA hai| jaba andhakAra kSetrakI vRddhi aura isase rAtrimAna bahuta vRddhivAlA hotA hai, jaba tApakSetra svalpa hotA hai usa vakta [hemantaRtumeM ] jagatameM hima (ThaNDa) bhI par3atA hai| ___ sAtha hI jisa maNDalameM tApakSetrakA jitanA vyAsa ho usase ardhapramANa pUrva aura Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 86-90 pazcimameM sUryakI kiraNoM kA prasAra-phailAvA ho aura utanI hI dUrase sUrya usa maNDalameM dekha sake, jaise ki sarvAbhyantara maNDalameM sUrya hoM taba eka sUryAzrayI pUrva-pazcima kiraNa vistAra 47263 30 yojana hote haiM, uttara-dakSiNameM-merukI tarapha 44820 yojana, samudrakI tarapha 33333 3 yojana aura dvIpameM 180 yojana hote haiN| isa taraha sarvabAhyamaNDalameM donoM sUrya vicarate haiM taba pUrva pazcima kiraNa vistAra 31831 3 yojana merukI tarapha samudrameM 330 yojana, dvIpake andara 45 hajAra yojana hai aura lavaNasamudrameM zikhAkI tarapha 33803 I yojana hai / iti tiryakiraNavistAraH / aura Urdhva kiraNa vistAra 100 yojana aura adhaH-nIce vistAra 1800 yojana hai, kyoMki samabhUtalase donoM sUrya pramANAMgulase (400, matAMtarase 1600 kosake yojanake anusAra) 800 yojana U~ce haiM aura samabhUtalase bhI eka hajAra yojana nIce adho grAma Ae haiM aura vahA~ taka una donoM sUryokI tApa kiraNe prasaratI haiM ataH 800 yojana Upara aura 1000 yojana nIceke hokara 1800 yojanakA adho vistAra huaa| iti urdhva-adho kiraNavistAraH / isa taraha kSetravibhAga dvArA divasa aura rAtrikI prarUpaNA cauthe dvArase karaneke sAtha prAsaMgika Atapa-andhakArake AkArAdikA bhI svarUpa khaa| iti caturthadvAraprarUpaNA / / 5-pratimaNDalameM parikSepa-paridhi prarUpaNA kisI bhI maNDalameM eka muhUrtameM sUrya kitane yojanakI gati karatA hai yaha jAnaneke lie prathama hara eka maNDalakA paridhi pAnekI rIta jAnanI caahie| isake lie prathama donoM bAjUkA saMyukta jambUdvIpagata 360 yojana jo carakSetra hai use jambUdvIpake 1 lAkha yojanameMse kama karane para 99640 yojana Ate haiM / isa saMkhyAkA triguNakaraNa paddhatise paridhi nikAlane para 315089 yojanakA paridhi sarvAbhyantaramaNDalameM AtA hai| avaziSTa dUsare maNDalase lekara 183 maNDaloMmeM iSTaparidhi jAnaneke pUrva jisa maNDalakA paridhi jAnanA ho usake pUrvake maNDala paridhi pramANameM vyavahAranayase 18 yojanakI vRddhi kreN| aThArahakI vRddhi karanekA sAnvarthapana isa lie hai ki kinhIM bhI vivakSita maNDaloMse kinhIM anantara maNDaloMkA donoM bAjUkA milakara 5 yojana, 35 aMza kSetra bar3hanevAlA honese kevala usa vardhita kSetrakA paridhi nikAleM taba triguNarItike anusAra 17 yojana 38 aMza Ate haiM parantu sthUla-vyavahAra252 nayase sugamatAke lie paripUrNa 18 yojana vivakSA rakhakara abhI kArya karanA hai| 252. sattarasa joyaNAI, aTThatIsaM ca egasaTThibhAgA / eyaMti nicchaeNasaMvahAreNa, puNa aTThArasa joyagA // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimaMDalameM muhUtte gatimAna prarUpaNA ] gAthA 86-90 [ 253 isa niyamake anusAra sarvAbhyantara paridhimeM 18 yojanakA kSepaNa karane para (kiMcid-nyUna ) 315107 yojanakA paridhi dvitIya maNDalakA AtA hai| tIsare maNDalameM bhI usI taraha 18 yojanakA kSepaNa karanese kucha nyUna 315125 yojana Ate haiM / ___ isa taraha 18 yojanakA kSepaNa karanese icchitamaNDalameM paridhikA vicAra karate hue, sarvabAhyamaNDalameM pahu~canA taba usa maNDalameM 318385 yojana paridhi 18 yojanakI vRddhise AyA; varanA vAstavika rUpameM to 17 yojana 38 aMza baDhAneke hote haiM aura isa hisAbase yathArtha paridhi 318314 yojana 38 aMza Ate haiM tathApi sugamatAke lie 318315 yojanakI vivakSA gaNitajJa vicAreM / iti paridhinAmaka paJcamadvAraprarUpaNA // 6-pratimaNDalameM muhUrta gatimAna prarUpaNA eka sUrya kisI bhI eka maNDalako do ahorAtra meM samApta karatA hai (kyoMki kisI bhI sthAnameM kevala paridhike bar3hanese eka ahorAtrake 30 muhUrta sambandhI mAnameM viparyAsa nahIM hotA parantu kramazaH paridhike bar3hanese 60 muhUrtameM maNDalako pUrNa karaneko sUryakI muhUrta gati pUrva pUrvase vizeSa vRddhivAlI hotI jAtI hai ) aura do ahorAtrake muhUrta 60 haiM ataH usa usa maNDalake paridhipramANako sAThase baTA kareM (bhAga de) taba eka muhUrtakI gati svataH nikala AtI hai / isa niyamAnusAra sarvAbhyantaramaNDalake 315089 yojanake paridhiko 60 muhUrtase bhAganese (baTA karanese ) 5251 34 yojanakI gati prApta hotI hai / dUsare maNDalake 315107 yojana paridhiko 60 muhUrtase bhAganese (baTA karanese ) 5251 44 Ate haiM, isa taraha pratimaNDalameM vRddhiMgata hote paridhike sAtha 60 se baTA karake, muhUrta gatimAna prApta karate hue sarvabAhyamaNDalameM jAne para usa sarvabAhyamaNDalake (vAstavika 318314 yojana, 38 aMza kintu vyavahArase) 318315 yojanake paridhipramANako 60 se baTA karanese (bhAganese ) 5305 37 yojanakI muhUrta gati AtI hai aura usa samaya dakSiNAyanakI samApti hotI hai| - tatpazcAt sarvabAhyamaNDalase lauTate paridhikI hAni hotI honese aura isIlie muhUrta gatikI bhI nyUnatA hotI honese arvAk maNDalameM 5304 54 muhUrta gatimAna hotA hai / tatpazcAt kramazaH uttarAyaNameM punaH Anese pUrvavat muhUrta gatimAna vicAra lenA, athavA dUsare maNDalakI lekara dUsarI rItase muhUrta gatimAna lAnA ho to pUrvapUrvake pratyeka maNDalake paridhimeM 18 yojana vRddhi hotI honese kevala 18 yojanakI muhUrtagati pAneko 60 se baTA kare, 18 se baTA (bhAga) na honese 18460 = 1080 aMza Ae use 60 muhUrta baTA karanese 34 pramANa muhUrta gati pratimaNDalameM (pUrva pUrvake maNDalakI muhUrtagatimeM ) vRddhivAlI hotI hai / iti pratimuhUrtagatinAmaka SaSThadvAra prarUpaNA // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 86-90 232 . . 7-pratimaNDalameM dRSTipathaprAptiprarUpaNA- .. - kisI bhI maNDalameM dRSTipathakA antara nikAlaneke lie prathama divasameM sUrya kitane kSetrako prakAzita karatA hai yaha jAnanA cAhie, isake lie vivakSita jisa maNDalameM dRSTipatha nikAlanA ho usa maNDalameM sUryakA jo muhUrta gatimAna ho use eka bAjU para rakkho, tathA usI icchitamaNDalameM jo dinamAna vartita ho usa rakamakA muhUrtagatimAnake sAtha gunA karo, jo mApa Ave utane yojanakA kSetra eka divasameM prakAzita kare / aba yahA~ eka niyama hai ki vivakSita jisa maNDalameM sUrya jitane kSetrako prakAzita kare usase barAbara ardhakSetra pramANa dUra rahe hue manuSyoMko (jaise ki sarvAbhyantaramaNDalameM sUryakI muhUrta gati 5251 24 yojana hai aura dinamAna 18 muhUrta vartita hai | 5251 29 bhAga . donoM rakamako gunA karanese)9452613 | .94518 yo0 yojanakA tApakSetra athavA udaya-asta . 29x bicakA (maNDalazreNI meM ) antara karka 94526 yo0 43 aMtara 605228 yo012 bhAga saMkrAMtike dinoM meM prApta hotA hai| aba usakA ardha karane para | sarvAbhyantara muhUrta gati sUrya dRSTigocara ho ataH kisI bhI maNDalameM sUrya ardha divasake dvArA (9 mu.) jitane kSetrako prakAzita karatA hai, utane kSetrake logoMko sUrya utanI dUrase dRSTigocara hotA hai aura sAtha hI utanI hI dUrase astapanemeM dIkhatA hai| [94 5251 34 = 47263 337 47263 33 yo0 kA dRSTipatha antara sarvAbhyantaramaNDalameM hotA hai| sarvAbhyantarase dUsare maNDalameM dRSTipatha antara 47179 yo0 1 aura 24 arthAt lagabhaga 47179 10 yo0 rahatA hai / ataH sarvAbhyantaramaNDalake dRSTipathamAnameMse lagabhaga 84 33 - 13 yojanakI hAni huI / isa 'zodhyarAzi kI hAni prAyaH pratimaNDalameM karanekI hai| ( parantu prAyaH zabdase vizeSa yaha samajhanA ki Ageke maNDaloMmeM kramase kvacit 8485 yo0, antimamaNDaloM meM kahIM kahIM 85; usase bhI kiMcit adhika hAni karanA ) isa taraha tIsare maNDalameM usa zodhyarAzikI hAni honese 47086 33 -17 yaha tIsare maNDalakA dRSTipatha antara smjhnaa| isa taraha ukta AmnAyake anusAra pratimaNDalameM dRSTipatha nikAlate sarvAntyamaNDalameM 31831 3 yojanakA dRSTipathapramANa prApta hogaa| sarvabAhyase lauTate hue gaNitake hisAbase pUrva dakSiNAyanameM zodhyarAzikI jo hAni karate the usake badale aba uttarAyaNameM usa rAzikI pratimaNDala vRddhi karate jAe (yahA~ bhI viparIta kramase sAdhika 85-84-83 24 yo0 kI taraha sarvAbhyantaramaNDalake paryanta svayaM Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM sUryokI udayAsta, madhyAhnako sthiti kyA hai ? ] gAthA 86-90 [ 255 soca lenA / ) isa niyamake anusAra sarvabAhyase ' arvAka maNDalameM 31916 / yojana dUrase sUrya dIkhatA hai; usa dvitIya maNDalake mAnameM 85 4-24 yo joDanese 32001 18-20 yojana Ae~ge, isa taraha sarvAbhyantaramaNDala taka soceN| ye donoM sUrya udayAsta samaya para hajAroM yojana dUra hone para bhI unake bimboMke tejakA pratighAta hotA honese sukhase dekhe jA sakate haiM ataH mAno pAsameM hI ho aise lagate haiM, tathA madhyAhna para mAtra 800 yojana dUra hone para bhI unakI phailatI tIvra kiraNoM ke kAraNa muzkilase dikhAI dete honese pAsa hone para bhI bahuta dUra ho aisA lagatA hai aura sAtha hI dUra honese hI donoM udayAstakAlameM pRthvIse chUkara rahe hoM aura madhyAhnasamayameM AkAzake agrabhAgameM rahe hoM vaise dIkhate haiN| ___ yahA~ kisIko zaMkA ho ki-donoM sUrya udayAsta samaya para hajAroM yojana (47263 2. yo0) dUra hone para bhI mAno hamAre pAsameM hI udita hote hoM aisA kyoM dIkhatA hai ? aura sAtha hI madhyAhnameM Upara Ane para mAtra 880 yojana jitane hI U~ce hone para bahuta dUrastha jaise kyoM dIkhate haiM ? . isa praznake khulAsemeM jatAnekA ki-udaya aura astakAlake samaya sUrya bahuta (dekhanevAleke sthAmakI apekSA 47263 3. yo0) dUra gaye hote haiM, isa dUratvake kAraNa hI unake bimboMke tejakA pratighAta hotA hai; ataH mAno ve pAsameM hoM aisA bhAsa hotA hai aura isIlie sukhase (AsAnIse) dekhA jA sakatA hai| - aura sAtha hI madhyAhnameM (dekhanevAleko hotI pratItikI apekSAse ) najadIka honese unakI vistRta kiraNoM ke sAmIpyake kAraNa muzkilase dekhe jAneke kAraNa (najadIka hone para bhI) dUra rahe hoM aisA dIkhatA hai| ... jaise koI eka dedIpyamAna dIpaka apanI dRSTike pAsa ho phira bhI vaha muzkilase dekhA jA ske| lekina dUra ho to vahI dIpaka AsAnIse dekha sakate haiN| vaisA yahA~ samajha lenaa| aura dUra honese hI ve donoM udaya-astakAlake samaya253 pRthvIse sparza karake rahe __ 253. itara -- matsyapurANAdi' granthoMmeM-sUrya pazcima samudrakI tarapha astAcalameM asta hotA hai usI sthAna para adhaHsthAnameM utarakara, pAtAlameM praveza karake, pAtAlameM hI punaH pUrvadizAkI tarapha gamana karake pUrvasamudrameM udaya pAtA hai, yaha manautI jainadRSTi se asaMgata hai| kyoMki dRSTike svabhAvase athavA dRSTi-doSase hama apane cakSuoMse 47263 yo0 30 bhAga pramANase vizeSataH dUra gae hue sUryako athavA usake prakAzako dekhaneke lie asamartha haiM aura isa zaktike abhAvake Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 ho aisA lagatA hai, aura madhyAhnameM najadIka Anese hI AkAzake agrabhAgameM raheM na ho ? aisA apanI dRSTimeM dIkhatA hai| - isa taraha yathAmati sUryamaNDalake sambandhI adhikAra khaa| // iti sUryamaNDalAdhikAraH // kAraNa sUryako na dekhanese sUryAsta huA hai aisA kahate haiM, vastutaH vaha sUryAsta nahIM hai parantu apanI dRSTike tejakA astabhAva hai kyoMki sUrya apaneko jisa sthAna para asta-svarUpameM dikhAI par3A vahA~se dUra dUrake kSetroMmeM usI sUryakA prakAza to par3atA hai, vaha kahIM chipa nahIM jaataa| agara hama kisI bhI zaktike dvArA kisI bhI vyaktiko sUryAsta sthAna para bheje to sUrya bharatakI apekSAke astasthAnase dUra gayA huA aura utanA hI U~cA hogA, athavA reDiyo athavA Teliphonake dvArA jisa vakta yahA~ sUryAsta hotA hai usa avasara para amarikA yA yorapameM pUchatAcha karA le to ' hamAre yahA~ abhI amuka ghaNTe hI divasa bitA hai' aisA spaSTa samAcAra milegA / koI bhI vastu dUravartI hone para dekhanevAleko bahuta dUra aura adhaHsthAna para-bhUbhAgameM sparza kiyA ho aisI dIkhatI hai, dRSTidoSake kAraNase hote *vibhramase usa bAtako satyAMzarUpameM prakRtike niyamase bhI viruddha (sUrya jamInameM utara gayA, samudrameM paiTha gayA-asta huA) ghaTAnA yaha to prAjJoM aura vicArazIloMke lie anucita hai| yadi dUra dIkhatI vastumeM ukta kalpanA kareMge to samudrameM prayANa karatA sTImara jaba-bahuta dUravartI hotA hai taba hama dekha nahIM sakate to isase kyA sTImara samudrameM paiTha gayA ? DUba gayA ? aisI dhAraNA rakheMge kyA ? haragiz2a nhiiN| sAtha hI dUra dIkhate bAdala dUratvake kAraNa apanI dRSTi-svabhAvase bhUsparza karate dekhate haiM to kyA bahuta U~ce, aise bAdala bhU ke sAtha sparzita hoMge kyA ? arthAt nahIM hI, to phira aise bahuta dUra antara para rahe sUryake lie aisA dIkhe aura isalie vaisI kalpanA karanA bilakula ayogya hai, satyAMzase bahuta hI dUravartI hai, aura yuktise bhI asaMgata hai| * jaise kisI eka gA~vake tAr3a jaise U~ce vRkSoMko (athavA kisI manuSyako) mAtra do cAra kosa dUra dekhate haiM phira bhI una vRkSoMkA kevala UparI bhAga sahajatAse dIkhatA hai aura mAno ve jamInase sparzita hoM vaisA bhAsa hotA hai, parantu vahA~ to jisa sthitimeM hote haiM usI sthitimeM hI hote haiN| vaisA yahA~ bhI socanA jarUrI hai| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrake maNDaloMkA cArakSetra pramANa ] gAthA 86-90 [ 257 . // atha zrIcandramaNDalAdhikAraH prArabhyate / / ___ pUrva sUryamaNDalAdhikArameM sUryamaNDaloMkA sarva AmnAya kahA gyaa| aba candramAke maNDala viSayaka jo avasthita AmnAya hai usakA hI adhikAra kahA jAtA hai| // sUryamaNDalase candramaNDalakA bhinnatva // candra tathA sUryake maNDaloM meM bar3A taphAvata rahA hai, kyoMki sUryake 184 maNDala haiM aura unameMse 119 maNDala lavaNasamudrameM par3ate haiM aura 65 jambUdvIpameM par3ate haiN| jabaki candrake kevala 15 maNDala haiM aura unameMse 10 maNDala lavaNasamudravartI aura 5 maNDala jambUdvIpavartI haiN| ataH unake maNDaloMkA paraspara antara-paraspara abAdhAdi sarva vizeSataH taphAvatavAlA hai| candrakI gati manda honese candra apane maNDaloMko dUra dUravartI antara para karatA jAtA hai| jaba ki sUrya zIghragativAlA honese apane maNDaloMko samIpavartI karatA jAtA hai isase usakI saMkhyA bhI adhika ho jAtI hai| ukta svarUpa Adi viSayakA khyAla sUryamaNDalAdhikAra paDhanese svayaM samajhA jA sakatA hai| 1. candrake maNDaloMkA cArakSetra pramANa candrakA cArakSetra sUryake jitanA hI arthAt 510 yo046 bhAga pramANakA hai / kevala pramANa nikAlanekI paddhati, maNDala saMkhyA aura antara pramANake taphAvatake bAremeM kevala aMkoM meM bhinnatA hogii| - aba kisa taraha cArakSetramAna nikAle yaha jaNAte haiN| candrake eka maNDalase dUsare maNDalakA antara 35 yojana aura eka yojanake ikasaThaveM 30 bhAga aura ikasaThaveM eka bhAgake 7 bhAga kareM unameMse 4 bhAga (35 yo03:-) jitanA hai| aba candrake maNDala 15 haiM, parantu hameM prathama unake AMtarekA pramANa nikAlanA honese pAMca aMguliyoMke athavA sIdhI cunI pAMca dIvAroMke AMtare jisa taraha cAra hI hote haiM usI. taraha ina 15 maNDaloMke AMtare caudaha hote haiM / AMtaroMkA mApa nikAlaneko caudahakI saMkhyAke sAtha maNDalAMtara pramANase gunA kreN| 14 antara ___x 35 yo0 490 yo0 aaye| . ikasaThaveM 30 bhAga Upara haiM ataH usake yojana karaneko 14 use gunA x 30 ikasaThaveM bhAga 420 ikasaThaveM bhAga aaye| bR. saM. 33 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 eka yojanake ikasaThaveM 7 bhAgake 4 bhAga usake yojana lAneko prathama x 14 56 sAtaveM bhAga Aye / . isa 56 bhAgakA 61 vA~ bhAga pramANa lAneko 7)56 (8 eka yo0 ke 56 61 veM bhAga nikale / pUrva Ae 61 veM 420 bhAgameM + 8 joDanese 428 bhAga ikasaThaveM Ae, unake yojana nikAlaneke lie 61) 428 (7 427 = 7 yo0 hI yo0 bhAga aae| 001-aMza zeSa pUrva Ae 490 yojanameM + 7 bhAga joDanese 497 / yo0 itanA 14 AMtarekA candramaNDala sparzanA rahita bhUmikSetra pramANa aayaa| aba candramaNDala ukta kSetra pramANameM pandraha bAra par3ate haiM, isase 15 bAra vimAna vistAra jitanI jagaha kula rokI jAtI hai taba usa vimAnakI avagAhanAke viSayaka maNDaloMkA pramANa nikaaleN| . candrakA vimAna eka yojanake ikasaThaveM 56 bhAgakA honese 56 x 15 % 840 itane ikasaThaveM bhAga Ae, unake yojana nikAlaneke lie 61 se 840 ko baaNtte| 61) 840 (13 yojana 230 183 047 bhAga zeSa rhe| pUrva Ae caudaha AMtaroMkA pramANa 497 yojana aura ikasaThavA~ eka aMza usameM vimAna viSkabhake 13 yo0 aura ikasaThaveM 47 bhAga zeSa rahe usa bhAgakA candrakA cArakSetra aayaa| 510 yo0 aura - / / iti candracArakSetram // 15 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArakSetrakA dUsarA upAya ] gAthA 86-90 [ 259 cArakSetrakA dUsarA upAya gaNitakI aneka rItiyA~ honese eka hI pramANa alaga alaga rItise lA sakate haiN| prathama ikasaThaveM tathA sAtaveM bhAgoMke yojana nikAlakara cArakSetrakA pramANa jnnaayaa| aba yojanake sAtaveM bhAga nikAlakara cArakSetrakA pramANa jAnanekI dUsarI rIta batAI jAtI hai| candramaNDaloMkA antara 35 yo0 3,4 bhAga honese prathama usa eka hI antara pramANake sAtaveM bhAga karanA, 30 ikasaThaveM bhAgoMko sAtase gunA karake cAra bhAga Uparake jor3anese 214 sAtaveM bhAga aae| 35 yojanake ikasaThaveM bhAga banAneke lie 35461= 2135 aMza ikasaThaveM Ae, una aMzoMke 61 veM sAtaveM (sAta) bhAga karaneke lie punaH sAtase gunA karanese 14945 bhAga Ae, unameM pUrvake 214 sAtaveM bhAga jor3anese kula 15159 itane sAtaveM cUrNibhAga-pratibhAga Ae / ye eka hI maNDalAMtarake aae| caudaha maNDaloMke AMtare nikAlaneke lie254 una 15159 cUrNibhAgoMko caudahase gunanese kula 212226 pratibhAga aae| 254. utaratI bhAMjaNI (bhAga) ke anusAra isa taraha karanA___ yo0 bhAga prati0 __35 - 30 - 4 eka maNDala antara 210x 2135 bhAga 2135 * + 30 2165 bhAga _X 15155 sAtaveM bhAga ____ + 4 Uparake jor3anese kula 15159 sAtaveM bhAga aae| 15159 eka AMtareke cUrNi vibhAga usake sAtha x 14 maNDalakI antara saMkhyAse gunanese 212226 pratibhAga eka yojanake 1 + 5880 joDe 56 bhAgake maNDala pramANako 218106 kula pratibhAga Ae x 7 bhAga 392 use x 15 maNDalase gune 5880 pratibhAga Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 86-90 aba maNDala paMdraha honese 15 maNDala viSayaka vimAna vistArake pratibhAga karaneke lie vimAna athavA maNDalakI ikasaThaveM 56 bhAgako caur3AIko sAtase gunanese 392 bhAga Ate haiN| ye paMdraha bAra karanese 392415=5880 pratibhAga vimAna vistArake aae| pUrvake caudaha AMtareke 212226 jo cUrNibhAga haiM unameM ina paMdraha maNDala vistArake Ae kula 5880 pratibhAga joDanese 218106 sarva kSetrake sAtaveM bhAga Ae unake ikasaThaveM bhAga karaneke lie sAtase bhAgA karanese 31158 Ae, unake yojana banAneke lie ikasaThase bhAganese (baTA karanese ) kula candrakA jo 510 yo0 48 bhAgakA cArakSetra kahA hai vaha barAbara A jAegA / iti cArakSetra prarUpaNA // 2. candramaNDaloMkI antara-nissAraNa rIti prathama 510 yo046 bhAgakA jo cArakSetra usake ikasaThaveM bhAga karake jo saMkhyA prApta ho usameMse, candra ke maNDala 15 honese pandraha bAra vimAna vistArake ikasaThaveM bhAga karake, pUrvokta cArakSetra pramANameMse kama karanese jo saMkhyA zeSa rahe vaha kevala antarakSetrakI (kSetrAMza ginatI) AI smjhnaa| usa antarakSetra-kSetrAMza saMkhyAko pratyeka maNDalakA antara nikAlane ke lie 14 se baTA karake prApta hotI saMkhyAke yojana kareM, jisase pratyeka maNDalakA antara pramANa prApta hogaa| vaha isa taraha-510 yo0 x 61=31110 + 48 aMza joDanese 31158 ikasaThaveM bhAga Ae / aba 15 maNDala vistArake kula bhAga karaneke lie 56 x 15 = 840 ise 31158 meMse -840 kama karanese 30318 kSetrAMza antarakSetra AyA / 218106 ye bhAga sAtaveM honese 7) 218106 (31158 ikasaThaveM bhAga hue / unake yojana karaneko 61) 31158 (510 305 0065 048 kula 510 yo016 bhAga cArakSetra aayaa| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candramaNDalakI antara nikAlanekI rIta ] gAthA 86-90 [ 261 pratyeka maNDalakA antara pramANa lAneke lie14) 30318 (2165 bhAga = 21654 bhAga Aye, 28 023 84 078 08 pratibhAga 04 pratibhAga yojana nikAlaneke lie61) 2165 (35 yojana 183 35 yojana 32 bhAga pramANa 0335 ___305 yo0 bhAga javAba AyA 30 35-3, 4 bhAga ( 35 yo0 304) antara pramANa prApti-anya rItise prathama 15 maNDalakA kula vistAra nikAlaneke lie-eka maNDalakA ikasaThaveM 56 bhAgakA vistAra to 15 maNDalakA kitanA? trirAzi karanese javAba (yojana nikAlane pUrvaka) 13 yo044 bhAga Ave, use pUrva kahe gae 510 yo048 yojana samasta maNDalakSetrake vistArameMse kama karanese 4973 yo0 caudaha AMtaroMkA (maNDalarahita kevala) kula vistAra AtA hai| aba pratyeka maNDalakA vistAra lAneke lie 4971 yojanakI saMkhyAko 14 antarase baTA karanese pUrNa 35 yojana aura 304 ikasaThAMza bhAga Ae, vaha isa tarahaeka maNDala vistArapramANa ikasaThaveM 56 bhAga use x 15 yojana banAneko 61) 840 (13 yo0 4 paMdraha maNDalakSetra vistAra 183 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-90 yojana bhAga una 510-48 meMse - 13-47 kama karanese 497-01 = 4976, bhAga caudaha antarakA kula vistAra, pratyeka antarapramANa lAne ke lie14) 497 (35 yo0 42 077 07 yo0 shess| usake ikasaThaveM bhAga karaneke lie 461 427 bhAga Ae / unameM pUrvakA 1 ikasaThavA~ bhAga AyA hai use jor3anese 428 kula aMza Ae; unheM pratyeka antarameM bA~Ta lene ke lie14)428 (30 bhAga ikasaThaveM 42 008 zeSa yo0 bhAga pratibhAga arthAt kula 35 -3 - bhAga eka antarakSetra pramANa * AyA / // iti antarakSetramAnadvitIya prarupaNA // pahale candramaNDaloMkA kula cArakSetra tathA pratyeka candra maNDalakA antarakSetra nikAlanekI rIti batAI gaI / aba 'abAdhA' (viSaya) kahA jAtA hai| sUrya maNDalavat candramaNDaloMkI bhI 'abAdhA' tIna prakArakI hai / unameM prathama merukI apekSAse 'oghataH abAdhA', dUsarI merukI apekSAse pratyeka maNDala abAdhA', tIsarI pratimaNDalameM 'candracandrakI paraspara abAdhA' isa taraha tIna prakArakI hai / unameM prathama 'oghase abAdhA' kahalAtI hai| 3. meruke Azrita oghase candramaNDala abAdhAkA nirUpaNa-1 sUrya maNDalavat candra maNDaloMkA antara meru parvatase cAroM bAjU para oghase 44820 yojana dUra hotA hai / yaha sArI vyAkhyA sUryamaNDalake oghataH abAdhA prasaMga para kahI hai usa prakAra yahA~ vicAra leM / iti oghato'bAdhA / / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merukI apekSAse candramaNDala abAdhA ] gAthA 86-90 [263 meruke Azrita pratimaNDalakI abAdhA-2 - Upara jo abAdhA kahI gaI vaha meru aura sarvAbhyantaramaNDalake bicakI kahI, kyoMki usa maNDalase avAk ( merukI tarapha ) aba eka bhI maNDala nahIM hotA | sarvAbhyantaramaNDalake bAdake (arthAt dUsare) maNDala taka jAne para 36 yo0 aura 254 bhAga pramANa antarakSetra bar3hatA hai, kyoMki kevala antarakSetra 35 yo0 30 bhAga 4 bhAgakA usameM prathama maNDalavimAna vistAra antargata lenekA honese 56 bhAga ukta antarapramANameM milanese 36 yojana ikasaThaveM 25 bhAga aura 4 sAtaveM pratibhAgapramANa A jAe~ge / ata: meruse dUsarA maNDala 44856 yo0 aura 254 bhAga pramANa dUra ho / isa taraha prathamamaNDalakI apekSA Ageke anantararUpameM rahe dUsare maNDaloMmeM 36 yo0 aura 254 bhAgakI vRddhi karate jaaie| isa taraha pratimaNDala. abAdhA nikAlane para jaba sarvabAhyamaNDalameM jAveM taba sarvabAhamaNDala aura meruke bica 45329 5, ikasaThAMza jitanA ( meruke donoM bAjU para) antara par3atA hai / yaha sarva vicAraNA sUryamaNDaloMke abAdhA prasaMga para kahI hai| usa prakAra yahA~ vicAra lenA / iti merupratItyapratimaNDalamabAdhA prarUpaNA || candra-candra ke bica pratimaNDalakI paraspara abAdhA aura vyavasthA jaba jambUdvIpavartI donoM candra (Amane sAmane ) sarvAbhyantaramaNDalameM hoM taba una donoMke bicakA antarakSetra pramANa sUryokI taraha 99640 yojanakA hotA hai / yaha pramANa dvIpake eka lAkha yojanake vistArameMse donoM bAjUkA jambUdvIpagata maNDalakSetra ( 180 + 180 = 360 yojana ) kama karanese prApta hotA hai, jo hakIkata pahale sUryamaNDala . prasaMga para kahI gaI hai| sarvAbhyantaramaNDalake bAda jaba donoM candra dUsare maNDalameM praveza kareM taba unakA paraspara antara 99712 yo0se adhika 51, ikasaThAMza bhAga pramANa hotA hai, jo isa taraha. eka candra-eka bAjU para dUsare maNDalameM gayA taba sarvAbhyantaramaNDalakI apekSAse (antarapramANa aura vimAna viSkaMbha saha) 33 yo0 aura 254 ikasaThavA~ bhAga pramANa dUra gayA / isa bAjU para bhI dUsarA candra dUsare maNDalameM utanI hI dUra gayA hotA hai| ataH haraeka maNDalameM donoM bAjU para anantara anantara maNDaloMmeM praveza karate candroMkI (maNDala dUra dUra hote honese ) donoM bAjUkI hokara 25572 yo0 aura 51 3 bhAga pramANa jitanI abAdhAkI vRddhi hotI jAtI hai / isa taraha pratyeka maNDalameM 72 yo0 51 bhAgakI vRddhi karate jAnese aura pratimaNDalameM parasparakI abAdhA socate jAte jaba sarvabAhyamaNDalameM 255 kI TippanI 264 vA~ pRSTha para dekhiyeM / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-00 (pandrahavA~) jisa avasara para donoM candra Amane sAmane dizAvartI ghUmate ho usa samaya eka candrase dUsare candrakA 100659 15 yojanakA antara pramANa hotA hai / zaMkA :- sUryamaNDala prasaMga para sarvabAhyamaNDalameM vartita sUryoMkI paraspara vyAghAtika abAdhA pUrNa 100660 yojana hotI hai; aura donoMkA cArakSetra samAna hai to phira 16 aMza jitanA taphAvata honekA kAraNa kyA ? samAdhAna :-candramaNDalakA cArakSetra 510 yo0 48 bhAga hai| isa kSetrakA prArambha sarvAbhyantaramaNDalakI zurUAtase hotA hai, isa taraha isa ukta abAdhA pramANa prApta karaneke lie candrakA 56 bhAga vistArakA prathama maNDalakSetra usa kSetramaNDalake Adi (jambUdvIpakI tarapha) se lekara (arthAt prathama maNDala sahita ) antima sarvabAhyamaNDala 509 yo0.53 bhAga dUravartI ho, jaba sUryamaNDala pUrNa 510 yo0 dUravartI ho-ina donoMke bica kula 16 aMza taphAvata par3A usakA kAraNa yaha hai ki-sUryamaNDala ikasaThaveM 48 bhAga vistAravAlA honese donoM bAjUkA 510 yo0 48 bhAga jo cArakSetra usameMse Uparake aDatAlIsa-aDatAlIsa aMzakA donoM bAjUkA antima maNDalakA vistAra kama ho (kyoMki maNDalakI prAthamikahada lenekI hai parantu antima maNDalakA samagra vistAra sAthameM ginanekA nahIM hai) aisA karanese donoM bAjU para 510 yojanakA kSetra rahatA hai, jaba ki yahA~ candramaNDala ikasaThaveM 56 bhAgakA honese donoM bAjU para sUryamaNDala vistArakI apekSAse 255. yo0 bhA. pratibhAga 35-30-4 eka bAjUkA antara 2. anya rItase maNDala antara prApti-- yo0 bhA0 pra0 bhA. 35-30-4 ___ + 56 35-86-4 35-30-4 antara pra0 joDa karanese 70-60-8 +912 donoM bAjU para candramaNDala 70-172-8 [vistArake + 1 sAta praH bhAgakA 1 bhAga 70-173-8 [joDanese +2-122 +1-61 36-25-4 424242 72-50-8 72-51-paraspara antarapramANa +1 72-51-1 javAba AyA yo0 ikasaThaveM bhAga-pratibhAga / 72- . 51- 1 javAba / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candramaNDalakI paraspara abAdhA aura paridhi prarupaNA ] gAthA 86-90 [ 265 candramaNDalake ATha ATha aMza bacate, ye aMza bhI 510 yo0ke sUryamaNDala kSetrameMse kama honese, sarvabAhyamaNDalameM prati bAjU para, sarvAbhyantaramaNDalakI apekSA 509 yo053 bhAga pramANa kSetra ho una donoM bAjU vartI kSetrakA joDa karanese [509 53 + 509 53 = ] 1019 35 bhAga hotA hai / [ itanA kSetra caudaha maNDala kSetra aura caudaha AMtara kSetra dvArA pUrita hotA hai / isa kSetrameM sarvAbhyantaramaNDalakA paraspara meru vyAghAtika madhya kSetra pramANa 99640 yojana prakSepa karane para (1019 yo0 45 bhAga + 99640 yo0 =) 100659 yo0 45 bhAgakA sarvabAhyamaNDalameM candra-candrakA jo antara kahA vaha yathArtha A jAtA hai / isa taraha candramaNDalakI adhikatAke kAraNa hI 16 aMzakA jo taphAvata par3atA hai vaha batAyA / [ dUsarI taraha soce to candrake pratyeka maNDalameM hotA antaravRddhi pramANa maNDala tathA antara vistAra sahita 72. yo0 51 bhAga aura 1 pratibhAga hai aura candramaNDalakA antara 14 hai ataH usa antaravRddhi pramANake sAtha caudahase gunA karanese 1019 yo0 45 bhAga pramANakSetra prApta hogA, ityAdika gaNitazAstrakI aneka rItiyA~ honese gaNitajJa puruSa antaravRddhise maNDalakSetra, maNDalavRddhise antarakSetra ityAdika koI bhI pramANa, una una rItiyoM dvArA svataH prApta kara sakate haiM ] iti maNDale maNDale candrayoH parasparamabAdhA-prarUpaNA tatsamAptau ca abAdhA prarUpaNA''khyaM dvAraM samAptam // sUcanA -aba candra maNDalakI gati viSayaka cAra anuyoga dvAra kahe haiM ve nIce anusAra haiM - 1. candramaNDaloMkI paridhi prarUpaNA candrakA prathama maNDalakA paridhi sUryamaNDalavat jAne / kyoMki jisa sthAnameM candramaNDala par3atA hai usI sthAnameM, Urdhva bhAga para (80 yo* U~cA ) candramaNDala rahA hai| anya maNDaloMke paridhike lie pUrva maNDalase pazcima maNDalakI cauDAImeM pahale jo 72 yo kI vRddhi kahI hai usakA alaga hI paridhi nikAlane para kiMcid adhika 23 yo0 AegA / yaha paridhi pramANa pUrva pUrvake maNDaloMmeM jor3anese anantara Age-Ageke maNDalakA paridhi pramANa AegA / ataH sarvAbhyantara maNDalake paridhimeM 23 yo0 joDanese dUsare maNDalakA 315319 yo0, tIsarekA 256315549 yo0 isa taraha karanese yAvat antima maNDalakA paridhi 318315 yojana prApta hogaa| 256. caudaha bAra 230 x 14 = 3220 yo0 joDanese 318309 yo0 Anese 6 yo0 kama hote haiM, usa 230 yojanakA dezona 0|| yo0 na bar3hAnese tUTatA hai isalie paryantameM yA madhyameM-pUrNa aMkasthAnameM dezona 0 // yojanase utpanna aMka bar3hAnese yathArtha paridhi prApta hogA / bR. saM. 34 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 86-20 2. candrakI muhUrttagati sarvAbhyantaramaNDalameM saMkramaNa karate donoM candroMkI muhUrtagati sUryamaNDalavat paridhike hisAbase 5073 19745 yo kI hotI hai, kyoMki eka candramA eka ardhamaNDalako 1 ahorAtra - 1 mu0 aura Upara 11 // bhAga muhUrttake daramiyAna pUrA karatA hai| candra dUsarA 221 bhI svacArita ardhamaNDala utane hI kAlameM pUrNa karatA honese usa eka maNDalako pUrNa karate 2 ahorAtra aura 2 33mu0 hotA hai / candra vimAnakI mandagatike kAraNa usa maNDalako 62 muhUrtase adhika samayameM pUrNa karatA hai / sarvAbhyantaramaNDalase anantara maNDaloMke lie pUrva pUrvake muhUrta gatimAnameM pratimaNDala hotI sA0 230 yojanakI paridhikI vRddhi hisAbase 3 yo0 3758 bhA0 arthAt kiMcita nyUna 3 // yo0 jitanI muhUrta gatikI vRddhi karate hue icchitamaNDalameM muhUrtagati nikAlate hue antimamaNDalameM jAne para vahA~ 5125 zci yo0 muhUrta gati AtI hai| . ' 3. candrakI dRSTipatha prApti sarvAbhyantaramaNDalameM donoM candra 47263 OM yo0se dRSTigocara hotA hai aura. vaha antimamaNDalameM 31831 yo0 ( dUra )se logoMko dIkhatA hai, zeSa maNDaloMke lie svayaM ullekha dekhanemeM AtA nahIM; parantu sUryamaNDalavat upAya yojanese A skegaa| 4. candrake sAdhAraNAsAdhAraNamaNDala 1-3-6-7-8-10-11-15 ina ATha maNDaloM meM candrako kabhI bhI nakSatrakA viraha nahIM hotA kyoMki vahA~ nakSatrakA cAra hamezA hotA hai / jo 'nakSatra pariziSTa ' prasaMga para kahA gayA hai| 2-4-5-9-12-13-14 maNDaloMmeM nakSatrakA viraha hI hotA hai / 1-3-11--15 ye cAra maNDala sUrya-candra tathA nakSatra sabhIko sAmAnya hai| ina candramaNDaloMmeM jarA bhI gamana nahIM hai| iti saMkSepeNa jambUdvIpagata candra-sUrya maNDalAdhikAraH samAptaH // jambUdvIpavartI samagrasamaya (DhAIdvIpa) kSetrameM sUrya-candramaNDalAdhikAraH // lavaNasamudra-dhAtakIkhaNDa-kAlodadhisamudra aura puSkarArdhagata sUryoMkI vyavasthA jambUdvIpagat sUryavat soceM, kyoMki manuSyakSetrameM rahI meruke donoM bAjUvartI paMktimeM rahe 132 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya kSetravartI sUrya-candramaNDalAdhikAra ] gAthA-91 [267 257sUryoM meM se koI bhI sUrya Age pIche nahIM hotA, isIlie jitane naralokameM sUrya utane hI divasa aura utanI hI rAtriyA~ ho / kyoMki sarva sUryokA gamana eka sAtha sarvatra hotA hai aura isIlie pratyeka sUryako svasvamaNDalapUrti 60 muhUrtameM avazya karanekI hI hotI hai / isa kAraNase yahA~ itanA vizeSa samajhanA ki 25 lavaNasamudrAdivartI Age Ageke sUrya pUrva pUrva sUryagatise zIghra zIghratara gati karanevAle hote haiN| kyoMki Age Age vaha sUryamaNDalasthAnoMkA paridhi vRddhigata hotA hai aura usa usa sthAna para kisI bhI sUryako maNDalapUrti ekasAtha karanekI hotI hai / ataH jambUdvIpake maNDalavarNana prasaMga para kahe gae 184 maNDalasaMkhyA tathA cAra kSetrAdise lekara dRSTipatha takakI sarva vyavasthA jambUdvIpakI rItike anusAra lekina usa usa kSetrasthAnake paridhi Adike vistArAnusAra soca leN| (phakta gaNitake aMka bar3e hoMge) ___isa taraha sUrya tathA candramaNDalakA vivecana kiyA gyaa| isake sivA pauruSIchAyA Adi sarva prakArakA savistara varNana jAnanekI jijJAsAvAle mahAnubhAvoMko sUryaprajJaptilokaprakAzAdi granthAntarase jAnanekA prayatna kareM / iti samApto'yaMsArdhadvIpavartI sUrya-candra maNDalAdhikAraH // / / pratyeka dvIpa-samudrAzrayI graha-nakSatrAdi pramANa-karaNa / / ... avataraNa-maNDala viSayaka savistara varNana kiyA / pahale pratidvIpa-samudrAzrayI candra-sUrya saMkhyA nikAlanekA kAraNa batAyA thA / aba zeSa rahe graha-nakSatra-tArAkA kisI bhI dvIpa-samudrAzrayI saMkhyAkA pramANa nikAlaneke lie 'karaNa' batAte haiN| gaha-rikkha-tArasaMkha, jatthecchasi nAumudahi-dIve vA / tassasihiegasasiNo, guNa saMkhaM hoI. savvaggaM // 91 / / 257. yahA~ itanA vizeSa samajhanA ki jo jo sUrya jisa jisa sthAnameM ghUmatA hai usake nIce vartita kSetrake manuSya usI sUryako dekhate haiM / 258. isa taraha DhAI dvIpameM candra-sUryokA antara batAyA nahIM gayA, parantu abhya0-puSkarArdhake 8 lAkhake 36 bhAga karanese jitanA kSetra Ave utane antara para sUrya sthApita kareM, usameM mAnuSottarakI taraphakA utanA antara khAlI rakkheM / jambUkI tarapha puSkarAdhake prArambhase sUrya sthApita kareM, mAnuSo0 ke pAsa chUtA sUrya na ho / kAloda0 ke lie 8 lAkhake 22veM bhAga jitane antara para sUrya sthApita kareM, parantu prArambha-paryanta nahIM / 21 sUrya bicameM hI sthApita kareM isa taraha dhAtakI-lavaNAdike lie bhI ukta rItase soca lenA yogya lagatA hai / tattva jJAnIgamya / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-91. 336 nakSatra aura 803700 koDAkoDI [ 803700000000000000000 ] tAroMkA parivAra AtA hai| tathA 262kAlodadhimeM 42 candra honese 3696 graha, 1176 nakSatra aura 2812950 koDAkoDI [ 2812950000000000000000 ] tAroMkA parivAra hai / aura puSkarArdhavara 2FudvIpameM 72 candra honese usakA 6336 graha parivAra, 2016 259. do caMdA do sUrA NakkhattA khalu havaMti chappannA / bAvattaraM gaisataM jambUddIve vicArINaM // 1 // egaM ca saya sahassaM tittisaM khalu bhave sahassAI / Nava ya satA paNNAsA tArAgaNakoDikoDINaM // 2 // 260. cattAri ceva caMdA cattAri ya sUriyA lavaNatoye / bArasa NakkhattasayaM gahANa tiNaNeva bAvaNNA // 1 // docceva satasahassA sattaTuiM khalu bhave sahassAI / Nava ya satA lavaNa jale tArAgagakoDikoDINaM // 2 // 261. cauvIsa sasi raviNo NakkhattasatA ya tiNi chattIsA / egaM ca gahasahassaM chappaNaM dhAyaIsaMDe // 1 // aTaTheva satasahassA tiNNisahassAI sattaya sttaaii| dhAyasaMDe dIve tArAgaNakoDikoDINaM // 2 // 262. bAyAlIsaM caMdA bAyAlIsaM ca diNakarA dittA / kAlodadhimi ete caraMti saMbaddha lesAgA // 1 // NakkhattANaM sahassaM egameva chAvattaraM ca satamaNNaM / chacca sayA chaNNavai mahagahA tiNi ya sahassA // 2 // aTThAvIsaM kAlodadhimi bArasa ya sahassAI / Nava ya sayA paNNAsA tArAgaNakoDikoDINaM // 3 // 263. bAvattariM ca caMdA bAvattarimeva diNakarA dittA / pukkharavaradIvaDDhe caraMti ete pabhAsaMtA // 1 // tiSNiya sattA chattIsA chacca sahassA mahagahANaM tu / NakhattANaM tu bhave solAI duve sahassAI // 2 // aDayAla saya sahassA bAvIsaM khalu bhave sahassAI / do ya satapukkharaddhe tArAgaNakoDikoDINaM // 3 // [sU0 pra0 19 prAbhRta sUTha 100 ] 261. cauvIsa sasi raviNo NakkhattasatA ya tiSNi chattIsA / egaM ca gahasahassaM chappaNaM dhAyaIsaMDe // 1 // aTheva satasahassA tiSNisahassAI sattaya sattAI / dhAyaisaMDe dIve tArAgaNakoDikoDINaM // 2 // 262. ___ bAyAlIsaM caMdA bAyAlIsaM ca diNakarA dittA / kAlodadhimi ete caraMti saMbaddha lesAgA // 1 // NavattANaM sahassaM egameva chAvattaraM ca satamaNNaM / chacca sayA chaNNavai mahaggahA tiNi ya sahassA // 2 // aTThAvIsaM kAlodadhimi bArasa ya sahassAI / Nava ya sayA paNNAsA tArAgaNakoDikoDINaM // 3 // 263. bAvattariM ca caMdA bAvattarimeva diNakarA dittA / pukkharavaradIvaDDhe caraMti ete pabhAsaMtA // 1 // tiSNiya sattA chattIsA chacca sahassA mahaggahANaM tu / NakkhattANaM tu bhave solAI duve sahassAI // 2 // aDayAla saya sahassA bAvIsaM khalu bhave sahassAI / do ya satapukkharaddhe tArAgaNakoDikoDINaM // 3 // [ sU0 pra0 19 prAbhRta sUTha 100 ] Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graha, nakSatra aura tArAoMkA saMkhyAyantra ] . gAthA-91 / 269 nakSatra tathA 4822200 koDAkoDI [4822200000000000000000000] utanA tAroMkA parivAra hai| isa taraha sarvadvIpa-samudravartI jyotiSIkI saMkhyA lAneke lie karaNa batAye / isa prakAra manuSyakSetrameM kula 264sUryakI saMkhyA 132kI, candrakI saMkhyA 132kI, grahakI 11616, nakSatrakI 3696 aura 88407000,0000000000000 itanI tAroMkI kula saMkhyA hai aura ye 265tAre kalambapuSpavat adhaH sthAnameM saMkIrNa aura UrdhvasthAnameM vistIrNa hote haiM / tathA tAroMkI cara aura sthira jyotiSI saMkhyA milakara bhI saMkhyA 26 asaMkhyAtA hI hai, kyoMki jyotiSI deva asaMkhyAtA haiM / // manuSyakSetrameM graha-nakSatra-tArA saMkhyA yantraka // | graha / nakSatra dvIpa-samudra nAma candra saMkhyA parivAra | parivAra tArA parivAra jambUdIpake | 2 candrakA parivAra 176 lavaNa samudrake / 4 candrakA parivAra 352 112 dhAtakI khaNDake 336 kAlodadhi samudrake | 42 , , , 3696 | 1176 puSkarAdha dvIpake |72 ,, ,, / 6336 | 2016 13395 koDAkoDI 267900 |803700 2812950 . 4822200 , yahA~ jo graha-nakSatra batAye unake nAma kahate haiM / 26 nakSatroM ke nAma-abhijit , zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSak, pUrvabhAdrapadA, uttarAbhAdra 264.. battIsaM caMdasataM battIsaM ceva sUriyANa sataM / sayalaM mANusaloe caraMti ete pabhAsaMtA // ekkArasayasahassA chassiya solA mahaggahANaM tu / chaccasatA chaNNauyA NakkhattA tiNNiya sahassA // aTThAsIiM cattAI satasahassAI maNuyalogaMmi / satta ya satA aNUNA tArAgaNakoDikoDINaM // 265. evatiyaM tAragaM jaM bhaNiyaM mANusaMmi logammi / cAraM kalaMbuyApupphasaMThittaM jotisaM carati // 266. eso tArApiMDo savvasamAseNa maNuyaloyammi / bahitA puNa tArAo jiNehiM bhaNiyA asaMkher3ajAo // [ sU0 prajJa0 prAbhRta ] 267. abhiI savaNa dhaNiThA sayabhisayA doya huMti bhaddavayA / revaI assiNi bharaNi ya kattiyA rohINi ceva // migasara addAya puNavvasU ya puso ya taha'silesAya / magha puvvaphagguNI uttarAhattho ya cittAya // . sAI bisAhA aNurAha ceva jeThA taheva mUlo ya / puvuttarA asADhA ya jANa na khattanAmANi // . Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA-91 padA, revatI, azvinI, bharaNI, kRttikA, rohiNI, mRgazIrSa, ArdrA, punarvasu, puSya, AzleSA, maghA, pUrvAphAlgunI, uttarA phAlgunI, hasta, citrA, svAti, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASADhA, uttarASADhA / isI taraha grahoMke 2. nAma-aMgAraka, vikAlaka, 2"lohityaka, zanaizvara, Adhunika, prAdhunika, kaNa, kaNaka, kaNakaNaka, kaNavitAnaka, kaNasaMtAnaka, soma, sahita, AzvAsena, kAryopaga, karbuTaka, ajakaraka, duMdubhaka, zaMkha, zaMkhanAbha, zaMkhavarNAbha, kaMsa, kaMsanAbha, kaMsavarNAbha, nIla, nIlAvabhAsa, rUppI, rUpyavabhAsa, bhasma, bhasmakarAzi, tila, tilapuSpavarNa, daka, dakavarNa, kAya, vaMdhya, indrAgni, dhUmaketu, hari, piMgala, budha, zukra, bRhaspati, rAhu, agasti, mANavaka, kAmasparza, dhura, pramukha, vikaTa, visaMdhikalpa, prakalpa, jaTAla, aruNa, agni, kAla, mahAkAla, svastika, sauvatsika, vardhamAnaka, pralaMbaka, nityAloka, nityodyota, svayaMprabha, avabhAsa, zreyaskara, khemaMkara, AbhaMkara, prabhaMkara, arajA, virajA, azoka, vItazoka, vimala, vivarta, vivatsa, vizAla, zAla, suvrata, anivRtti, akajaTI, dvijaTI, karika, kara, rAjArgala, puSpaketu aura bhAvaketu isa taraha aThAsI graha haiN| [91 ) // iti prastutabhavanadvAre tRtIya jyotiSInikAyavarNanam // 268. iMgAlae biyAlaye lohiyake saNicchare ceva / AhuNie pAhuNie kaNagasanAmAvi paM.ce va // 1 // some sahie assAmaNe ya kajjovayaNe ya kavvaraNa / ayakaraduMdubhae vi ya saMkhaMsanAmAvi tinneba // 2 // tinneva kaMsanAmA nIle rUppI ya huMti cattAri / bhAsA tila puSphavaNNe dagavaNNe kAlabaMdhe ya // 3 // 'daggI dhUmakeu hari piMgalae budhe ya sukke ya / vahasai rAhu agatthI mANavae kAmaphAse ya // 4 // dhurae pamuhe viyaDe visaMdhikappe tahA paille ya / jaDiyA laeNa aruNe aggilakAle mahAkAleyA // 5 / / sotthi ya sovatthiyae vaddhamANaga tahA palaMbe ya / NiccAloe Niccujjoe sayaMpabhe ceva obhAse // 6 // seyaMkara khemaMkara AbhaMkara pabhaMkare ya boddhavve / arae virae ya tahA asoga taha vIasoge y||7|| vimale vitatavivatthe visAla taha sAla suvvae ceva / aNiyaTTI egajaDI ya hoi biyahI ya boddhavve // 8 // kara karierAyaggala boddhavve puphphabhAvakeU ya / aThAsIi gahA khalu nAyavvA ANuputvIe // 9 // 'vimale' yaha nAma sUryaprajJaptikI mUla TIkAmeM nahIM hai ataH pAThAMtara sambhavita hai / 260.. lohitAkSa-lohitAMka / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSI nikAyAzrayI pariziSTa ] gAthA-91 [ 271 samprati pragaTaprabhAvakazrIajAharApArzvanAthAya namaH // jyotiSI nikAyAzrayI pA~cavAM laghu pariziSTa-(5) / 1. jaba jyotiSka indrako devAMganAoMke sAtha divya viSayAdi sukhoMko bhoganekI icchA ho taba apanI sabhAke bica vRttAkArameM eka bRhad sthAna vikurvate (banAte ) haiM / vaise cakrAkAravAle sthAnake Upara sundara-ramaNIya-manojJa aura divya bhAga rahA hotA hai / jisake Upara ye deva eka bar3A sundara prAsAda banAte haiM / jo 500 yo0 U~cA, 250 yo0 vistRta, divya prabhAke puMjase vyApta hotA hai / usa prAsAdakA UparakA bhAga citravicitra padma-latA-citrakArIse atyanta sundara aura darzanIya hotA hai, maNiratnoMke sparzavAlA hai / isa prAsAda para ATha yojana U~cI eka maNipIThikA hotI hai / usa maNipIThikA para eka bar3I devazayyA viSayasukhArtha vikurvatI (banAI ) hai / jo zayyA atyanta sukomaladivya-uttamottama hotI hai / jisa zayyAmeM indra apane apane parivArayukta svapaTarAniyoMke sAtha gAMdharva aura nATyAnIka ina do prakArake anIkayukta Ananda karatA huA, nATaya, gIta, vAdyAdika zabdoMke madhura nAdoMse praphullita hotA, agramahiSI tathA usane prema-bhaktise, indra ke sukhArtha vikurvita dUsare hajAroM pratirUpoMke sAtha, indra bhI sva-vedopazamana karane utane hI rUpoMko vikurSita karake, usa divya-sumanohara manako anukUla aisI atyanta sukomala devAMganAoMke sAtha manuSyakI taraha sarvAGga yukta huA, antameM devAMganAoMke zarIroMko bala denevAle, kAnti karanevAle vaikriya jAtike vIrya-pudgaloMko prakSepita karatA huA viSayopabhogase nivRtta hotA hai| isI taraha yathAyogya anya nikAyoMmeM viSayabhoga prAsAdikakI vyavasthA soceM / 2. pRSTha 192meM cAlU TippaNImeM pIchese " vizeSataH yaha bhI" yaha pariccheda likhA gayA hai / usameM anya dvIpa-samudroMmeM Adi aura antake 50 hajAra yo0 varjita karanekA jo niyama hai usa niyamako bAjUmeM rakhakara vicAraNA calAI hai parantu vaisA - na vicAreM kintu Adi aura antake 50 hajAra yojana varjita karake avaziSTa kSetrameM lAkha lAkha yojanake antara para usa usa paMkti saMkhyAko yathAyogya saMgata rakhanA yukta hai, yadi vaisA na soce to usI paricchedake anusAra to svayaMbhUramaNa samudrake antima bhAgameM (50 hajAra yo0 varjita karanekA bAjU para rakkhA honese ) eka paMkti mAnanI hI par3e aura agara vaisA mAne to usakA prakAza kahA~ jAe ? kyoMki samudrAnta para aloka zurU hotA hai, isalie yaha vicAraNA yogya nahIM lgtii| . . 3. isa jyotizcakrake AdhAra para prANiyoMko zubhAzubha pravRttimeM sukha-duHkhakA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] vRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 92-93 --- --- anubhava hotA hai / ve anukUla rAzimeM Ae hoM to sukha aura pratikUla hue hoM to duHkha-pIDAe~ dete haiM ataH niHspRha, nirgranthoMko bhI pravrajyAdi zubhakArya sUrya-candra-grahanakSatrAdi bala dekhakara karanekA jJAnI maharSiyoMne zAstroMmeM kahA hai| 4. TippaNI 241 (pR0 236 ) sUrya-candrameM pahalA kauna ho sakatA hai ? isakA isa pariziSTameM khulAsA denekA thA. parantu yaha viSaya adhika carcita honese dUsare bhI katipaya viSaya samajhAne par3ate aura grantha-vistAra bar3hatA jAe isalie atra khulAsA nahIM diyA hai| // samAptaM paMcamaM pariziSTam // practicaco.cocacoracay 1 cauthI vaimAnika nikAyakA varNana // , carcenercarcancernancancer avataraNa - pahale sUrya-candrAdi jyotiSInikAya viSayaka savistara varNana karake aba dUsare 'bhavana' dvArameM hI avaziSTa cauthe vaimAnikanikAya viSayaka varNana zurU karate hue : granthakAra mahArAja prathama do gAthAoMse pratikalpako vimAna saMkhyAkA pramANa darzAte haiN| battIsa'dAvIsA bArasa aDa cau vimANalakkhAI / pannAsa catta cha sahassa. kameNa sohammamAIsu / / 92 // dusu sayacau dusu sayatiga-migArasahiyaM sayaM tige hiTThA / majjhe sattuttarasaya-muvaritige sayamuvari paMca / / 93 // gAthArtha -vizeSArthavat / / / 92, 93 // vizeSArtha - prathama 'vaimAnika' arthAt 'viziSTapuNyairjantubhirmAnyante-upabhujyanta iti vimAnAni, teSu bhavA vaimAnikAH' || viziSTa puNyazAlI jIvoMse jo bhogane yogya haiM ve vimAna kahalAte aura unameM utpanna hue ve vaimAnika kahalAte haiN| isa vaimAnikadevanikAyameM se prathama saudharma kalpameM [vanamaya bo] 32 lAkha vimAna haiM, izAnakalpameM 28 lAkha, sanatkumArakalpameM 12 lAkha, mAhendrameM 8 lAkha, brahmakalpameM 4 lAkha, lAMtakakalpameM 50 hajAra, mahAzukrameM 40 hajAra, sahasrArameM 6 hajAra, AnataprANata donoMke hokara 400, AraNa-acyuta donoM kalpake kula 300, navapraiveyakAzrayI pahalI tInoM goyakoMke 111, madhyama prai trikake 107 aura uparitana prai0 trikameM 100 aura usake Upara anuttarakalpameM pAMca vimAna saMkhyA hai| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnikoMkI vimAnasaMkhyA ] gAthA 92-94 [ 273 vizeSa itanA samajhanA ki-Upara kahI saMkhyA vaha puSpAvakIrNa aura AvalikAgata donoMkI saMyukta samajhanA / una una kalpagata vimAnoMke Upara usa usa nikAyake indrakA Adhipatya hotA hai / pratyeka trAyastriMzaka aura sAmAnikakA eka eka vimAna hotA hai| trAyastriMzaka vimAna kAMcanaprabharatna tathA kaMcanamaya aura sAmAnika vimAna zatakAntaratnamaya aura zatajvalaratnamaya hote haiM / [92-93] // vaimAnika nikAyameM pratikalpameM vimAnasaMkhyA yantra // nAma * vi. saM. | nAma * vi. saM. | nAma * vi. saM. saudharmakalpameM 32 lAkha | sahasrArameM 6 hajAra | sarvabhadrameM / izAna, 28 ,, Anata suvizAlameM 107 sanatku. , 12 ,, prANata sumanasameM mAhendra , 8, vAraNa saumanasameM brahma .. 4 acyuta priyaMkarameM lAMtaka ., 50 hajAra sudarzana gre0 | AdityameM | zukra , . 40 hajAra suptabhadra , 1991 anuttarameM manorama , kalpameM 500 300 EEE ____ avataraNa- pahale vaimAnika nikAyameM pratyeka kalpameM kula vimAnasaMkhyA batAI, aba usa samagra saMkhyAkA kula jor3a vaimAnika nikAyameM kitanA prApta hotA hai vaha tathA indraka vimAna saMkhyA batAte haiM culasIi lakkha sattA-Navai sahassA vimANa tevIsaM / savvaggamuiDhalogammi, iMdayA bisahi payaresu / / 94 / / gAthArtha-vaimAnikameM [AvalIgata aura puSpAvakIrNa donoM vimAnoMkI samagra saMkhyAko ekatra kareM taba ] 8497023kI vimAnasaMkhyA UrdhvalokameM prApta hotI hai / pratyeka pratarameM indraka vimAna honese sarva prataroMke 62 indraka vimAna hote haiM / // 94 // vizeSArtha- sugama hai / sirpha isa nikAyameM vimAnasaMkhyA maryAdita hai / aura indraka vimAna samagra pratarake madhya bhAgameM haiN| [ 94 ] . bR. saM. 35 . Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI / [gAthA-95 ___ avataraNa-pahale samagra nikAyAzrayI vimAnasaMkhyA batAI / aba pratyeka kalpameM ve vimAna kisa taraha rahe haiM aura pratikalpa vimAnasaMkhyA kitanI ho ? yaha jAnaneko yukti batAte haiN| caudisi caupatIo, bAsadvivimANiyA paDhamapayare / uvari ikkikkahINA, aNuttare jAva ikkikkaM / / 95 // gAthArtha- pratyeka kalpameM cAroM dizAoM meM cAra paMktiyA~ hotI haiM / unameM prathama pratarameM bAsaTha-bAsaTha vimAnoMkI cAra paMktiyA~ haiM / pazcAt Upara jAne para prathama pratarase eka-eka vimAna (cAroM paMktimeMse) hIna hIna karate jAnA yaha anuttarase yAvat eka-eka rahe taba tk| // 95 // vizeSArtha-pahale gAthA caudahameM vaimAnika nikAyameM kula bAsaTha pratara haiM aisA batAyA hai / usa pratyeka pratarameM cAroM dizAvartI cAra paMktiyA~ AI haiM aura usa usa kalpameM cAroM paMktike prArambhake saMgamasthAnameM arthAt pratarake madhya bhAgameM indraka vimAna Ae haiN| sAtha hI usa usa kalpagata pratyeka paMktike AMtaremeM puSpAvakIrNa vimAna Ae haiM, vaise AvalikAgata vimAnoMke paraspara antarameM bhI [ puSpA0] vimAna Ae haiM / ___ inameM 'paMktigata' vimAna zreNIbaddha honese 'AvalikAgata' vimAnoMke nAmase pracalita haiN| aura paMktiyoMke AMtaroM meM tathA vimAnoMke AMtaroMmeM rahe vimAna AvalikAgata (paMktibaddha ) nahIM kintu idhara-udhara yathecchasthAnameM 'bikhare puSpoMkI' taraha alaga alaga vartita honese 'puSpAvakIrNa' kahate haiM / AvalikAgata vimAnoMkA AkAra amuka kramameM niyata hai, jaba ki puSpAvakIrNoke AkAra vividha prakArake haiM / (jo bAta granthakAra Age kahanevAle haiN|) aba unameM saudharmakalpameM prathama pratarameM cAroM dizAoM meM cAra paMktiyA~ AI haiM / pratyeka paMktimeM bAsaTha bAsaTha vimAna haiM, dUsare pratarameM ukta kathana anusAra paMktike antima chorase eka eka vimAna hIna karanese pratyeka paMktimeM ikasaTha vimAna rahate / tIsare pratarameM isa taraha karanese (cAra paMktiyoMmeM antima bhAgase eka eka hIna karanese ) sATha sATha vimAna rahate, isa taraha pratyeka pratarameM karate karate antima praiveyakameM do do vimAnoMkI zreNI aura antima-sarvArthasiddhi prataramai arthAt anuttara kalpameM cAroM bAjU para. sirpha eka eka vimAna avaziSTa rahatA hai / yaha dizAgata zreNI sadbhAvakI bAta kahI / / 95 ] Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnoMkA AkAra aura krama] gAthA-96 / 275 avataraNa-pahale prati pratara AvalikAgata vimAna saMkhyA prApta karanekA krama dikhAkara, aba ve vimAna kisa AkArameM, kisa kramameM rahe haiM Adi batAte haiM / iMdayavaTTA paMtIsu, to kamaso taMsa cauraMsA vaTTA / vivihA pupphavakipaNA, tayaMtare muttu puvadisi / / 96 / / gAthArtha-paMktiyoM meM indraka vimAna gola haiM, pazcAt paMktimeM prathama trikoNa, phira caukona, aura phira gola vimAna aisA krama hotA hai| aura puSpAvakIrNa vimAna vividhAkAsvAle haiM aura ye puSpAvakIrNa vimAna pUrvadizAkI paMktiko varjita karake zeSa tInoM paMktiyoMke AMtaremeM samajhanA / / / 96 / / vizeSArtha - pratyeka kalpameM paMktiyoMke madhyabhAgameM rahe indraka vimAna gola hote haiM aura una vimAnoMse cAroM bAjU-pratyeka dizAvartI cAroM paMktiyA~ zurU hotI haiM, unameM pratyeka paMktikA pahalA vimAna tikonAkAra-zRGgATaka ] siMghADeke AkArakA hotA hai / pazcAt cAroM paMktiyoM meM caukonAkAravAle vimAna kasarata karaneke 'akhADAkAra ke samAna hote haiM kyoMki akhADekA saMsthAna akSapATaka jaise honese vaha samacatuSkoNa AkArameM hotA hai / tataH golAkAravAle 0 (cAroM paMktiyoMmeM ) vimAna hote haiN| punaH cAroM paMktiyoM meM trikoNa vimAna, phira caukona aura phira gola / punaH trikoNase lekara prastuta AkArakrama 62veM vimAna taka le jAnA, jisase cAroM dizAvartIkI paMktiyoM meM bAsaThavIM saMkhyAke vimAna trikoNAkAravAle hI raheM / inake sivAya puSpAvakIrNa vimAna to svastika-nandyAvarta, zrIvatsa, khaDga, kamala, cakrAdi vicitra AkAravAle pratyeka pratarameM hote haiN| ve puSpAvakIrNa vimAna cAroM paMktiyoMmeM jo cAra AMtare una cAra AMtaroM meM se pUrvadizAke antarako varjita karake zeSa tInoM AMtaroM meM rahe hote haiN| mukhya indraka vimAnakI cAroM dizAoMmeM jo bAsaTha bAsaTha (athavA Uparake prataroMmeM nyUna nyUna) trikoNa, caukona aura gola isa taraha anukramase jo paMktigata vimAna haiM aura una paMktigata vimAnoMkA jo asaMkhya asaMkhya yojanakA antara hai usameM puSpAvakIrNa vimAna hote haiN| sAtha hI avataMsaka vimAna bhI indrakavimAna aura paMktike prArambhake bicameM hote haiM, to pUrvadizAke antarako varjita karake zeSa tInoM paMktigata vimAnoMke AMtaremeM puSpAvakIrNa vimAna avazya hote haiM / / 96 ] ___avataraNa-pUrva gAthAmeM jo kama kahA, vaha krama hara eka pratarameM samAna hai yA viparyAsavAlA hai ? usake samAdhAnarUpa yaha gAthA batAtI hai ki Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 97-98 varlDa vaTTassupariM, tasaM taMsassa 'uvarimaM hoi / cauraMse cauraMsaM, uDDhaM tu vimANaseDhIo / / 97 / / [pra. gA. saM. 24] gAthArtha-prathama pratarameM jisa sthAna para vartula vimAna hai usake Uparake pratarameM samazreNimeM vartula hI hotA hai, trikoNa para trikoNa hI hotA hai aura caukona para caukona vimAna hote haiM, isa taraha Urdhva vimAnakI zreNiyA~ AI haiM / // 97 // vizeSArtha-koI eka manuSya athavA deva saudharmake prathama pratarameM rahe jo paMktigata vimAna haiM unameMse trikoNa, caukona athavA gola ina tInoMmeMse kisI bhI vimAnake madhyasthAnase Urdhva ur3ane lage to sIdhe samazreNimeM jAte usa devane yadi trikoNameM uDanekA zurU kiyA ho to, Ageke prataragata trikoNa vimAnameM hI Akara khar3A rahe, kyoMki prathama prataragata paMktivimAna jisa sthAnameM jisa AkAravAle hoM usI sthAna para UrdhvabhAgameM uttarottara pratarameM usI AkAravAle vimAna hote haiN| phakta itanA vizeSa ki, AvalikAgata vimAnoMkI saMkhyAmeM pratyeka pratarameM eka ekakI nyUnatA samajhanA / [97] (pra. gA. saM. 24) avataraNa-aba ve vimAna kitane dvAravAle hote haiM ? yaha kahate haiM / sabve vaTTavimANA, egadubArA havaMti * nAyabvA / tiNi ya taMsavimANe, cattAri ya huMti cauraMse // 98 // [pra. gA. saM. 25] gAthArtha-sarva golAkAra vimAnoMke eka hI dvAra hotA hai, trikoNa vimAnoMke tIna dvAra hote haiM aura caukona vimAnoMke cAra dvAra haiM / // 98 // vizeSArtha-sugama hai / mAtra gola vimAnake eka dvArakI dizA pUrva samajhanA ucita hai| gola vimAnake eka hI dvAra hotA hai yaha bAta AvalikA praviSTa vRttavimAnakI sambhava hai| zeSake lie adhika dvAra bhI honekA sambhava sahI hai / [ 98 ] [pra. gA. saM. 25 ] avataraNa-aba AvalikAgata aura puSpAvakIrNa vimAnoMkA parasparaM antara pramANa darzAte haiN| 1. uppariM // * viNNeyA pAThAM0 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvIpa-samudra para vimAnoMkI saMkhyA ] [gAthA 19-101 / 277 AvaliyavimANANaM, tu antaraM niyamaso asaMkhijjaM / saMkhijjamasakhijja, bhaNiyaM pupphAvakiNNANaM / / 99 / / _ [pra. gA. saM. 26] gAthArtha-AvalikAgata vimAnoMkA paraspara antara asaMkhyAtA yojanakA hotA hai / jaba ki puSpAvakIrNa vimAnoMkA paraspara antara pramANa saMkhyAtA yojanakA sathA asaMkhyAtA yojanakA bhI hotA hai / // 99 // vizeSArtha-sugama hai| [99] [pra. gA. saM. 26 ] avataraNa-"aba ukta antaravAle una vimAnoM meMse kisa kisa dvIpa-samudra para pahale pratarakI vimAnapaMktike kyA kyA vimAna UrdhvabhAgameM Ate haiM vaha kahate haiN| egaM deve dIve, duve ya nAgodahIsu boddhaThave / cattAri jakkhadIve, bhUyasamuddesu aTThava // 10 // [pra. gA. saM. 27 ] solasasayaMbhUramaNe. dIvesu paiThiyA ya surabhavaNA / .. igatIsaM ca vimANA, sayaMbhUramaNe samuDhe ya // 101 // [pra. gA. saM. 28 ] gAthArtha-vizeSArthavat / // 100-101 / / vizeSArtha-pahale batA gaye ki saudharmake prathama pratarameM madhyabhAgameM vartulAkArameM indraka vimAna AyA hai aura usakI cAroM dizAvartI bAsaTha bAsaTha vimAnoMse yukta cAroM paMktiyoMkI cAroM dizAoM meM zurUAta hotI hai / aba unameM bicakA jo indravimAna hai vaha gola aura 45 lAkha yojanakA honese aDhAIdvIpa para rahA hai ataH vaha dvIpake Dhakkana samAna hai / sAtha hI paMktigata vimAnoMmeMse pratyeka paMktike pahale trikoNAkAra vimAna svasvadizAvartI asaMkhyAtA dvIpasamudra bItaneke bAda Ate devadvIpa para cAroM bAjU para Ae haiM / [arthAt pratyeka paMktikA Arambha indrakavimAnase asaMkhya yojana dUrase hotA hai ] usake bAda Ae cAroM bAjUvartI veSTita nAgasamudra para pratyeka dizAvartI pratyeka paMktike do-do (gola aura samacaturbhuja ) vimAna Ae haiM, vaise hI yakSadvIpa para samazreNImeM cAroM dizAvartI paMktike cAra-cAra vimAna Ae haiM, bhUtasamudra para ATha-ATha vimAna, svayaMbhUramaNadvIpa para solaha solaha vimAna aura svayaMbhUramaNasamudrameM Urdhva bhAgameM cAroM dizAvartI pratyeka paMktigata avaziSTa ekatIsa-ekatIsa vimAna jagatsvabhAvase UrdhvabhAgameM pratiSThita haiN| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 100-102. yadi yahA~ koI zaMkA kare ki aDhAIdvIpake bAda TheTha devadvIpameM paMktivimAnArambha kahA hai to bicake asaMkhya dvIpa-samudra para kyA kucha bhI nahIM hotA ? to vaha bicakA pradeza AvalikAgata vimAna rahita hI hotA hai| tatpazcAt 2-4-8-16-31 vimAna, una una dvIpoM meM jo asaMkhya-asaMkhya yojanavAle honese tathA asaMkhyameM bhI asaMkhya bheda honese pUrvapUrvase bRhat-asaMkhya yojana mAnavAle honese khuzIse samA sakate haiN| . dvitIya pratarameM svayaMbhUramaNa samudravartI eka eka vimAna cAroM bAjU para hIna socanA isa taraha pazcAt kramase eka ekakI hInatA anuttara yAvat soceM / [100-101] (pra. gA. saM. 27-28) ___ // usa usa dvIpa-samudra meM pratiSThitavimAnasaMkhyAvabodhaka yantra // cAra-cAra rAzadIpoM prathamake cAroM dizAvartI cAravimAnoM se pratyeka vimAna devadvIpameM cAroM bAjUpara haiN| bAdake , do-do , nAgasamudrameM " , cAra-cAra ,, yakSadvIpameM , , ATha-ATha ,, | bhUtasamudrameM / . , solaha-solaha ,, | svayaMbhUramaNadvIpameM .. , 31-31 , | svayaMbhUramaNasamudrameM avataraNa-vimAnake gaMdha-sparzAdika kaise hoM ? yaha batAte haiM / accaMtasurahigaMdhA, phAse navaNIyamauasuhaphAsA / niccujjoA rammA, sayapahA te virAyaMti // 102 // [pra. gA. saM. 29] gAthArtha-ye vimAna atyanta surabhigaMdhavAle aura sparza karanese mAkhanakI taraha mRdu-sukomala, tathA sukhakArI sparzavAle, nirantara udyota karanevAle, ramaNIya aura tathAvidha jagatsvabhAvase svayaMprabhA-tejavAle ( gaganamaNDalameM ) zobhita haiN| // 102 // vizeSArtha-sugama hai| zeSa vimAnakA adhika varNana granthAntarase dekhe / [102] [pra. gA. saM. 29J . avataraNa-aba jo devaloka saudharma-IzAnakI taraha yugma rupameM rahe haiM vahA~ kina vimAnoMmeM, kisa dizAmeM, kisakA kisa taraha haka rahA hai ? isa hakIkatako jaNAte hue prathama uttara-dakSiNavartI AvalikAgata vimAnoMke svAmittvako jaNAnevAlI gAthA kahate haiN| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnoMkA svAmI kauna hai ? vaha ] gAthA 103-105 [ 279 . je dakkhiNeNa iMdA, dAhiNao AvalI muNeyavA / je puNa uttara iMdA, *uttarao AvalI tesi // 103 / / (pra. gA. saM. 30) gAthArtha--dakSiNa dizAmeM rahe AvalikAgata vimAna una dakSiNendroMke jAne aura uttaradizAmeM rahe AvalikAgata vimAna una uttarendroMke jAne / // 103 // vizeSArtha-sugama hai| itanA vizeSa samajhe ki-pratyeka pratarameM vimAnoMkI cAra paMktiyA~ haiN| pratyeka paMkti pUrva-pazcima-uttara-dakSiNa isa taraha cAroM dizAoMmeM vibhAjita hai| unameM jo paMkti dakSiNadizAmeM gaI ho vaha dakSiNendroM (saudharma-sanatku0 ) kI hI jaaneN| isI taraha uttaradizAmeM gaI sIdhI paMkti vaha dakSiNadizAgata-samazreNimeM rahe IzAnAdi ( IzAna-mAhendra do hI) uttarendroMkI jAne / [103] (pra. gA. saM. 30) avataraNa-aba zeSa pUrva-pazcima dizAke AvalikAgata vimAnoMkA svAmitva .jaNAte haiN| pugveNa pacchimeNa ya, sAmaNNA AvalI muNeyavyA / je puNa baTTavimANA, majjhillA dAhiNillANaM / / 104 / / (pra. gA. saM. 31) gAthArtha-pUrva tathA pazcima dizAkI paMkti sAmAnyataH jAneM / usameM prataramadhyameM vartita gola indraka vimAnoMko una dakSiNendroMke hI jAneM / // 104 // vizeSArtha-pUrva aura pazcimadizAmeM gaI vimAnakI paMktiyA~ sAmAnyataH jAneM, arthAt Adhe vimAna saudharmendrakI mAlikIke aura Adhe IzAnendrakI mAlikIke jAneM / usameM bhI itanA vizeSa samajhanA ki-prataramadhyavartI golAkArameM vartita tamAma indraka vimAna 27degdakSiNendroMke hI svAmitvavAle aura bicake gola indrakavimAna bhI unakI hI mAlikIke haiN| isIlie dakSiNendroMkA vaiziSTaya hai| [104] (pra. gA. saM. 31) / avataraNa-- aba pUrva aura pazcima paMktikI mAlikImeM thor3I vizeSatA hai use jaNAkara pUrvagAthAkI bAtako spaSTa karate haiM / puzveNa pacchimeNa ya, je vaTTA te vi dAhiNillassa / taMsa cauraMsagA puNa, sAmaNNA huMti duNhaMpi / / 105 / / .. (pra. gA. saM. 32) * pAThAM. uttarAvalI muNiya tesi / 270. ina Avalika aura puSpAvakIrNavimAna viSayaka sAkSIrUpa gAthAe~ yahA~ hama nahIM dete, kyoMki devendranarakendra prakaraNakI ye gAthAe~ cAlU saMgrahaNIkI TIkAmeM haiM hI / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 105-106 gAthArtha-pUrva aura pazcima dizAgata paMktiyoM meM rahe jo gola vimAna haiM ve dakSiNa dizAmeM vartita indroMke hote haiM / aura zeSa trikoNa aura caukona vimAna sAmAnyataH donoMke bhI hote haiM / // 105 // vizeSArtha-pUrva aura pazcimadizAkI paMktimeM rahe gola vimAnoM meM ve kalpayugalavartI dakSiNendra hI adhikArI haiM, usameM 27'uttarendroMkA kucha adhikAra nahIM hotA / sAtha hI unhIM donoM dizAoMkI paMktimeM rahe trikoNa-caukona vimAnoMkI jo saMkhyA hai usameM vimAnoMkI AdhI saMkhyA dakSiNendrake tAbekI aura AdhI uttarendrake tAbekI hai| yaha vyavasthA prathamake do kalpayugaloM meM hI (sau. I. sanatku. mAhendra ) bhAvanAkI hai, kyoMki donoM yugaloMmeMse pratyeka yugalameM usa usa dizAmeM donoM indroMkA svAmitva saMkalita hai| usameM bhI punaH amuka paMktigata amuka prakArake vimAnoM para svAmitva amukakA hI hotA hai| _aura Anata-prANata, tathA AraNa-acyuta ye kalpayugala hI haiM, parantu tatravartI sarva prataroMmeM svAmitva to eka hI indrakA hotA hai jisase vahA~ kisI vicArako avakAza nahIM hai| [105] (pra. gA. saM. 32) avataraNa-aba ukta vimAnoMke rakSaNArtha kyA hai ? yaha batAte haiN| pAgAraparikkhittA, vaTTavimANA havaMti samve vi| cauraMsavimANANaM, cauddisiM veiyA . hoi / / 106 // . (pra. gA. saM. 33 ) gAthArtha-AvalikA praviSTa sarva vartula vimAna cAroM bAjU para gaDhase AvRtta hote haiM / caukona vimAnoMkI cAroM bAjU para vedikA hotI hai / // 106 // vizeSArtha sugama hai / itanA vizeSa ki-golavimAnake jo gaDha batAyA vaha zIrSabhAgameM (chora para) 272 kaMgurevAlA-suzobhita dikhAvevAlA hotA hai| aura caukona vimAnake jo vedikA batAI vaha binA kaMgurekI sAdI 273bhittIrUpa samajhanA / ataH usa gaDhako vedikA kahI jAtI hai / [ 106 ] (pra. gA. saM. 33) 271. jisa taraha kisI rAjAkI hadameM dUsare kisI rAjAke tAbeke bhI grAma-nagarAdi hote haiM, sAtha hI kucha aise grAma-nagara bhI Ate haiM ki usa gA~vake amuka bhAgake mAlika amuka ho aura amuka vibhAgakI sattA anyakI ho, vaisA yahA~ soceM / 272. bahutase jIrNanagarake kile vividha prakArake kaMguroMke mahita hote haiM, yaha jagaprasiddha hai| 273. kAThIAvADa ( saurASTra )meM mukAmoMke rakSaNArtha hI jo kI jAtI hai use 'vaMDI' kahate haiM jabaki gujarAtameM 'Dhoro' bhI kahate haiM / isa taraha alaga alaga deza AzrayI vividha tarahase pahacAne jAte haiN| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ valikAgata vimAnoMkI saMkhyA prApta karaneko karaNa ] gAthA 107-108 [ 281 ACAanceARAARA * avataraNa-aba isa taraha trikoNa vimAnakA rakSaNa kaisA hai ? yaha batAte haiM / . jatto vaTTavimANA, tatto sassa veiyA hoi / pAgAro boddhavyo, avasesesuM tu pAsesuM // 107 // (pra. gA. saM. 34) gAthArtha-jisa dizAmeM vartula vimAna haiM, usake sammukha trikoNa vimAnoMke vedikA hotI hai / (kaMgurese rahita gaDha) aura zeSa dizAoM meM kaMgureke sAtha gaDha hote haiM / // 107 / / vizeSArtha-sugama hai / (107) (pra. gA. saM. 34) avataraNa-aba kisI bhI kalpameM AvalikAgata vimAnoMkI (tathA puSpAvakIrNa) saMkhyA prApta karaneko 'karaNa' darzAte haiN| paDhamaMtimapayarAvali-vimANamuhabhUmi tassamAsaddhaM / payara guNamiTThakappe, sambaggaM pupphakinniyare // 108 // gAthArtha-pahalI pratara zreNIkI vimAnasaMkhyA 'mukha' kahalAtI aura antima prataroMkI vimAna saMkhyA usakI 'bhUmi' kahalAtI hai| ina donoM saMkhyAkA joDa karake usakA AdhA kara denA, phira usakA icchita kalpanA prataroMkI saMkhyAke sAtha gunA karanA jisase sarva AvalikAgata vimAnasaMkhyA prApta hogI aura zeSa saMkhyA vahA~ke puSpAvakIrNa vimAnoMkI jAneM / // 108 // vizeSArtha-yaha gAthA jo karaNa batAtI hai vaha iSTa kalpAzrayI ghaTatI hai vaise upalakSaNase samagra nikAyAzrayI tathA pratipratarAzrayI bhI vimAnasaMkhyA lAneko ghaTa sakatI hai| kyoMki mukha' aura 'bhUmi' saMjJA saMkhyA 274pratikalpa tathA samuccayameM (bAsaTha pratarAzrayI) bhI ghaTatI hai kyoMki kisI bhI prakArakA vimAnasaMkhyatva nikAyasthAna, pratikalpasthAna aura pratipratarasthAna tInoM AzrayI ghaTa sakate haiM ataH yahA~ prathama ukta karaNa udAharaNa dvArA iSTakalpAzrayI ghaTAte haiM / iSTakalpameM vimAnasaMkhyAprAptikA-udAharaNa-jisa taraha saudharma-IzAnakalpagata prathama pratarameM 249 vimAnasaMkhyA, usa devalokakA 'mukha' kahalAe aura saudharma-IzAna devalokake 274. kalpa arthAt kyA ? sAmarthya varNanAyAM ca, kalpane chedane tathA / aupamye cAdhivAse ca, kalpazabdaM vidurbudhAH // ' adhivAsa' arthameM kalpazabdakA prayoga kiyA gayA hai / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI . [ gAthA-108 antimapratarakI 201 vimAnasaMkhyA 'bhUmi' saMjJaka kahalAtA hai / (249 + 201 = ) donoMkA joDa karanese 450 kI saMkhyA huii| ukta kathanAnusAra usakA AdhA karanese 225kI saMkhyA avaziSTa rahI, use saudharma-IzAnake (13) teraha prataroMse gunA karanese (225 x 13 = ) 2925kI AvalikAgata vimAnoMkI saMkhyA saudharma -IzAnake terahoM prataroMkI banI / isa saMkhyAko pUrvokta saudharma-IzAnagata jo 60 lAkhakI vimAnasaMkhyA usameMse kama karanese (6000000 - 2925 = ) 5997075 vimAnasaMkhyA puSpAvakIrNokI prathama kalpayugalakI jAneM / __ isa taraha Age sanatkumArAdi kalpameM bhI ukta karaNa dvArA iSTa saMkhyA prApta hotI hai, vaha granthavistArake bhayase yahA~ nahIM jaNAte hue 'yantra' dekhanekI hI salAha dete haiN| .. .. // iti iSTakalpe vimAnasaMkhyAkaraNam // // vaimAnikanikAyAzrayI AvalikAgata tathA puSpAdakIrNavimAna saMkhyA yantra // + mukha | bhUmi | samAsa | ardha |guNya pra0 Ava0 gata | puSpA0 / kula vimAna saMkhyA | saMkhyA saMkhyA |saMkhyA / saMkhyA / saMkhyA | saMkhyA | saMkhyA 249 + 201 = 450 - 225 x 13 = 2925, 5997075 = 60 lAkha * 197 + 153 = 350 - 175 x 12 = 2100, 1997900 = 20 lAkha 149 + 129 = 278 - 139 x 6 = 834, 399166 = 400000 125 109 = 234 x 5 = 585, 49415 = 50000 105 + 93 = 198 - 99 x 4 = 396. 39604 = 40000 89 + 77 = 166 - 83 x 4 = 332, 5668 = 6000 73 + 61 = 134 - 67 x 4 = 268. 132 = 400 57 + 45 = 102 - 51 x 4 = 204, 96 = 300 41 + 33 = 74 -- 37 x 3 = 111, . = 111 29 + 21 = 50 - 25 x 3 = 75, 32 = 107 17 + 9 = 26 - 13 x 3 = 39, 61 = 100 5 + 0 = 0 - 0 x 1(0)= 5, nahIM hai * = 5 7--00mm * donoMkI sAthameM vimAna nahIM haiN| x donoM kalpakI tirapana-copana-pacapana tInoM prataroMmeM -puSpAvakIrNa Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samana nikAyakI vimAna saMkhyA ] gAthA-108 [ 283 samaya nikA0ni0zrayI | ni0 | ni0AzrayI ni0 | ni0AzrayI | ni0mAzrayI| samagra ve0 249 . 5 254 12762 7884 8489149 8497023 mukha bhUmi samAsa ardha pratara Ava0gata puSpA0 nikAyakula saMkhyA saMkhyA saMkhyA saMkhyA saMkhyA saMkhyA saMkhyA saMkhyA jisa devalokameM 'mukha' saMkhyA | isa taraha jisa devalokameM 'bhUmi' nikAlanI ho, usa devalokake nIceke samagra | saMkhyA nikAlanI ho vaha eka hI devalokameM devalokavI jitanI pratara saMkhyA prApta hotI | jo pratarasaMkhyA ho usameMse eka kama karanese ho usa sArI saMkhyAko cArase 275gunA | gAko cAse 275ganA | jo saMkhyA rahe use cArase gunA kareM, aisA karanese jo saMkhyA prApta ho use prathama | karanese jo saMkhyA Ave vaha saMkhyA usa pratarakI-249 mukhasaMkhyAmeMse kama karanese jo | devalokakI 'mukha' saMkhyAmeMse kama kara deM saMkhyA avaziSTa rahe, vaha saMkhyA usa usa | jisase usa kalpakI 'bhUmi' saMkhyA prApta devalokakI 'mukha' saMkhyA kahI jaae| | hogI / * vaimAnikanikAyameM 27 mukhasaMkhyA * | * vaimAnikanikAyameM 27 bhUmisaMkhyA * - saudharma-IzAna yugalake prathama pratarameM pra0 saM0 mukha saMkhyA 249 hai / | saudharma IzAnameM-13-1=1244-48-249 mu. pra0 saM0 48 sanatku0 mAhendrayu0-13 x 4 = 52 - 249 52 sanatku0mAhendrameM-12-1=114444-197 197 mu.saM. 44 brahmakalpameM pahu~cate-2544 =100 - 249 153 bhU. 100 | brahmadevalokameM-6-1 = 54 4 = 20--149 149 mu. 201 bhU. 20 129 bhU. 275. u-sagapayarA rubugA, cauguNiyA sohayAM samuhAo / jaM tatthasuddhasesaM, icchiyakappassa sA. bhUmi // 1 // 276. doNisaya auNapaNNA, sattANauyaM sayaM ca boddhavvaM / auNApaNNaM ca sayaM sayamegaM paNNuvIsaM ca // 1 // paMcuttarasayamegaM, augAgaDaIyaahoI bodhavvA / tevattari sagavaNNA, IyAlIsA ya heTThimae // 2 / / auNatIsA ya bhave, sattarasa ya paMca ceva AdIo / kappesu ptthddaann-|| 277. egahiyA doNNisayA, tevaNNasayaM sayaM ca ugatIsaM / tatto navAhiyasayaM, tiNavai sattattarI ceva // 1 // egaTTI paNayAlA, tettIsA ekavIsa nava ceva / kappesu patthaDANaM, bhUmIo hoti NAyacA // 2 // -[ deve0 nara0 praka0 gA0 156-57-58; 160-61 ] Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ] vRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA-108 109 bhU. 12 pra0 saM0 pra0saM0 lAMtakakalpameM pahu~cate-3144=124-249 lAMtakakalpameM -5-1%D444%3D16-125 . 124 125 mu0 zukrakalpameM " -36x4=144-249 / | zukrakalpameM -4-1=344=12-105 144 105 mu. sahastrArakalpameM" -40x4=160-249 sahasrArakalpameM " -4-1=345=12-89 160 . 12 089, Anata-prANate " -4444=176-249 | A0 prANate " -4-1=344=12-73 176 073, AraNa-acyute " -4844=192-249 | A0 acyute " -4-1=3x4=12-57 .. 192 057" adhastana prai0 trike" -5244208-249 a0 prai trike " -3-1-2448-41 208 041" 33. madhyama 30 trike" -5544220-249 mA trike " -3-1=244-8-29 220 12 029" 9. uparitana 30 trike" -5844232-249 | u0 30 trike " -3-1=244-8-17 232 017" anuttarakalpameM " -6144-244-249 | anuttarakalpameM pratara saMkhyA eka hI honese 244 bhUmi sambhavita nahIM hai| 005, 2. samagra nikAyAzrayI vimAnasaMkhyAprApti rIti aba samagra nikAya sthAnAzrayI samuccayameM donoM prakArake vimAnoMkI saMkhyA prApta karaneko do rIteM batAI haiM, unameM prathama agAUkI gAthAnusAra batAI jAtI hai / . Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samagra nikAyakI vimAna saMkhyA aura pramANa ] gAthA-108 [ 285 sakala vaimAnikAyAzrayI ( athavA 62 pratarakI apekSAse) prathama pratara saMkhyAko 'mukha' saMjJaka samajhanA, vaha mukhasaMkhyA prathama prathama pratarameM 249kI hai, aura samagra nikAyAzrayI 'bhUmi' saMkhyA (antima pratarakI ) pAMca hai, kyoMki mukhameM Adi pratara saMkhyAkA aura bhUmimeM antima pratara saMkhyAkA grahaNa hotA hai| ataH mukha aura antima prataravartI bhUmisaMkhyAkA samAsa karate (249 + 5 = ) 254kI saMkhyA Ave, usakA AdhA karane para 127kI saMkhyA AI / bAsaTha prataroMkI kula saMkhyA lAnekI honese 127 x 62 = 7874kI saMkhyA AvalikAgata vimAnakI vaimAnika nikAyameM Ave / dUsare prakArase anuttarakalpake (623) pratarameM cAroM bAjU eka eka vimAna hai usa pratarase lekara cAroM dizAvartI eka ekakI vRddhise eka eka prati pratara bar3hAte saudharma kalpake antima (62) pratara taka pahu~canA (athavA 62 pratarameM eka hI dizAvartI vimAna sakhyAkA joDa nikAlanA ) arthAt 1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15 16-17-18-19-20-21-22-23-24-25-26-27-28-29-30-31-32-33-3435-36-37-38-39-40-41-42-43-44-45-46-47-48-49-50-51-52-5354-55-56-57-58-59-60-61-62 ina sArI saMkhyAoMkI saMkalanAkA kula joDa 1953 AegA / cAroM dizAgata paMktiyA~ rahI haiM aura isalie cAroM bAjU para saMkalanA karanI honese 1953 4 4 = 7812kI kula paMktigata vimAnasaMkhyA AI / usameM bAsaTha pratarake madhyavartI 62 'indraka' vimAna milAnese 7874kI AvalikApraviSTa vimAnasaMkhyA Ave, avaziSTa 8489149 saMkhyA puSpAvakIrNakI Ave / donoM saMkhyAoMko ekatra karane para 8497023kI kula vimAnasaMkhyA Ave / iti samagranikAyavimAnasaMkhyApramANam / / 3. pratipratara vimAnasaMkhyAkA pramANa aba tIsarI rItase pratipratarasthAnAzrayI vimAnasaMkhyA jAnanI ho to iSTapratarakI eka hI dizAvartI vimAnasaMkhyAko cArase gunA karake jo saMkhyA prApta ho usameM svasthAnavartI indra vimAna prakSepita karanA jisase iSTapratarameM AvalikAgata vimAnasaMkhyA prApta hogii| __ pratipratarAzrayI puSpAvakIrNa vimAna jAnanekA 'karaNa' yA usakI saMkhyA vartamAnameM upalabdha nahIM dekhI gaI / [108 ] - avataraNa-pahale AvalikAgata saMkhyA tIna prakArase aura puSpAvakIrNakI prApta hotI do do sthAnakI saMkhyA batAI / aba isI taraha iSTa pratarameM iSTa kalpameM trikoNa, caukona aura vRttasaMkhyA jAnanekA karaNa granthakAra kahate haiM, vaha samagra nikAyAzrayI trikoNAdi saMkhyAkA upAya hai yA nahIM yaha Uparase kahA jAegA / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 109-110 igadisipaMtivimANA, tivibhattA taMsa cauraMsA vaTTA / taMsesu sesamegaM, khiva sesa dugassa ikkikkaM / / 109 / / taMsesu cauraMsesu ya, to rAsi tigapi cauguNaM kAu / vasu iMdayaM khiva, payara dhaNaM mIliyaM kappe / / 110 / / .: gAthArtha-kisI bhI eka dizAgata paMkti vimAnoMko tribhAgameM samAna rUpameM bAMTa denA, bA~Tane para yadi eka saMkhyA zeSa rahe to use bA~Tate AI samAna trikoNa saMkhyAmeM joDe, lekina yadi do kI saMkhyA zeSa rahe to eka trikoNameM aura eka caukonameM joDa denA / phira nsa pratyeka rAziko cArase guna leM, vRtta rAzi jo Ave usameM indrakakA kSepaNa karanA kyoMki vaha vRtta hai / isa taraha karanese iSTa pratarakI tInoM jAtike vimAnoMkI saMkhyA AegI, aura usa usa kalpake yathAyogya pratarakI bhinna bhinna saMkhyAko ekatra karanese iSTakalpameM trikoNAdi vimAna saMkhyA AegI / // 109-110 // vizeSArtha-pUrva gAthAmeM jisa taraha tIna rItoMse AvalikAkI saMkhyAkA upAya darzAyA thA usI taraha yahA~ bhI tIna prakArase arthAt iSTa pratarakA-iSTakalpakA aura samagra nikAyAzrayI upAya batAnekA hai / unameM iSTakalpa aura iSTapratarakA upAya gAthArtha dvArA kahA jAegA aura upalakSaNase samagra nikAyAzrayIkA khulAsA Age kahA jAegA / yahA~ prathama iSTa pratarAzrayI trikoNa, caukona aura vRttasaMkhyA jAnanekA upAya kahA jAtA hai / 1. pratyeka pratarameM trikoNAdivimAnasaMkhyApramANa jAnanekA upAya saudharma IzAna kalpake prathama pratarameM 62 vimAnakI AvalikA hai, usake tIna vibhAga karanese 20 trikoNa, 20 caukona aura 20 vRtta Ate haiM, aisA karane para do saMkhyA zeSa rahI usameMse eka saMkhyA trikoNameM jor3I aura eka caukonameM jor3I jisase 21 tri0, 21 cau0, 20 vRtta, cAroM bAjUkI saMkhyA lAnI honese pratyeka saMkhyAko cArase gunanese (214 4 =) 84 tri0, (2144 = ) 84 caukona aura (20x4 = ) 80 vRttakI saMkhyA Ave / phira vRttakI 80 saMkhyAmeM gAthAke niyama anusAra eka saMkhyA indraka vimAnakI joDa denA jisase 81 vRtta saMkhyA AegI / __ prataraghana prApta karaneko tInoM saMkhyAoMko ekatra karanese (84 + 84 + 81 ) 249kI AvalikAgata vimAnasaMkhyA (prataraghana ) saudharma-IzAna yugalake prathama pratarakI bhI A skegii| isa taraha pratyeka pratarameM AvalikAgata saMkhyA bhI sahaja hI prApta hogii| isa taraha sarva pratarameM trikoNAdi saMkhyA pAThaka svayaM nikAla leM / atra sugamatAke lie yantra dete haiN| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trikoNAdi vimAna saMkhyA darzaka yantra ] ... gAthA 109-110 - [ 287 . isa yantra dvArA pAThaka iSTa-pratyeka prataravartI tathA pratyeka kalpavartI trikoNa, caukona aura vRttakI bhinna bhinna saMkhyA jAna skeNge| [sAtha hI prasaMgopAt batAI gaI pratiprataragata aura prati kalpagata Avalika vimAnasaMkhyA bhI dekha skeNge|] aba zeSa bacI samagra nikAyAzrayI trikoNa, caukona aura vRttakI pRthaka pRthaka saMkhyA tathA samagra nikAyAzrayI Avalika vimAnasaMkhyA, vaha yahA~ para die gae yantrako dekhanese jAna skeNge| // pratyeka pratarameM AvalikAgata-trikoNAdi vimAnasaMkhyA darzaka yantra // pratara |tri.saM. cau.saM. vRttasaM. savasa. pratarasaM. pratara vRttasaM. pratara saM. - m. m s yugale-2 yugale-4 / - h m mAhendra 6m - c m - IzAna m - m m 5 1. saudharma 3. sanatkumAra m h h m as: 23856 |2 2 49 |153 kula 522*712-696-692-2100 / |13|50 / 68 / 68 / 65/201 | 13 kula saM. 728 *988-972-965-2925 . eka hI dizAvartI teraha prataroMkI teraha paMktiyoMkI 728kI kula saMkhyAko cAroM paMktiyoM kI saMkhyA lAne ke lie cArase gunanese 2912kI Avalika vimAna saMkhyA prathama yugalameM Ave, usameM teraha prataroMke 13 indraka joDanese 2925 hote haiN| __ bAraha prataroMkI eka hI dizAvartI 522kI kula saMkhyAko cArase gunanese 2088 hote haiM, usameM 12 indraka milAnese 2100kI Ava0 praviSTa saMkhyA aaegii| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 109-110 m m s 5. brahmakalpameM .. 6. lAMtaka kalpameM 4|34|4844|45 137/29 m 33/44|44 6 / 32444|41 m kula-2074284-276-274-834 kula 207 ko cArase gunA karake 6 indraka milAnese 834 kula hoN| kula 145*200-192-193-585. 145 kI saMkhyAko cArase gunA karake 2 milAnese 585 hoN| 1 22 32 28 29 89 | 41 ___7. mahAzukra kalpameM 8. sahasrAra kalpameM |com 3.2028 28/25 81 | 43 |4|19/28/24/25 7744 kula 827116-108-148-332 23323220 kula-98*136-132-128-396 / 98kI kula saMkhyAko cArase gunA karake 4 indraka joDanese 396 82kI saMkhyAko cArase gunA karake 4. joDanese 332 saMkhyA 9-10. Anata prANata kalpameM | 11-12. AraNa-acyutaka0 . com |12|16 16 1520202161 4 / 11/16 16 kula 66 * 92-88-88-268 - | kula 50 * 72-68-64-204 66ko cArase gunA karake 4 indraka joDanese * 268 Ave / 50ko cArase gunA karake 4 indraka joDanese 204 Ave / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iSTa pratarameM trikoNAdi saMkhyAke upAya ] gAthA 109-110 [ 289 . om . . 9-nau graidheyaka klpmeN| c & am 6 m s c Naw cxc - anuttara kalpameM | 1 | 1 | 4 | 0 | 13 | 5 | 62 | kula 5 * 4-0-1-5 eka hI dizAke ekako cArase gunA karake 1 indraka milAnese pAMca hote haiM / ___ iti iSTapratarasaMkhyA / tA. ka. pratyeka pratarameM puSpAvakIrNa vimAnasaMkhyA jAnanekA karaNa granthakArane nahIM | kula 54 * 84-72-69-225 / batAyA hai, kyoMki vartamAnameM upalabdha - dekhanemeM nahIM AtA / 54 kI kula saMkhyAko cArase gunA karake da 9 indraka joDanese 225 Ave / 2. iSTa pratarameM trikoNAdi saMkhyAke upAya aba yahA~ gAthAnusAra pratyeka kalpasthAnAzrayI trikoNAdi vimAnasaMkhyA jAnanekA upAya kahate haiN| saudharma-IzAna yugalake terahoM prataramadhyameM pratyeka pratarameM eka hI dizAvartI rahI usa usa vimAnasaMkhyAko tribhAgameM bA~Ta denA, jisase trikoNa cau0 / prathama pratarameM 62 vimAna haiM jisase dUsare pratarameM tIsare , " " cauthe " 777 pA~caveM chaThe sAtaveM AThaveM naveM dasaveM , gyArahaveM , bArahaveM , terahaveM , 50 bR. saM. 37 16 2 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 109-111 atra 2 zeSa rahe aisI saMkhyA pA~ca bAra 238 - 238 - 238 + 9-+ 5 - + 0 hai jisase kula 10 saMkhyA huI haiM, unameMse ukta kathana anusAra 5 trikoNameM aura 5 caukonameM gaI, 247 -243 - 238 x 4 - x 4 -44 eka zeSa cAra bAra hai vaha trikoNameM hI jAe ataH (5 + 4 ) 9 trikoNameM aura pA~ca caukonameM aura 988 - 972 - 952 tri0 cau0 + 13 indraka indraka saM. vRttameM joDI / 965 vRtta isa taraha anya pratyeka kalpameM karanese iSTa 27 saMkhyA prApta hogI / jo saMkhyA .. yantrameM dI gaI hai| 3. samagra nikAyameM trikoNAdi vimAnasaMkhyA samagra nikAyAzrayI trikoNAdi saMkhyA lAnekA prabala karaNa dhyAnameM na Anese jaNAyA bhI nahIM hai / sAmAnyase pratyeka kalpakI saMkhyAoMkA jor3a karanese samagra nikAyakI trikoNAdi saMkhyA A sakatI hai, jo yantrameM dI hai / yantra 291 pRSThameM hai / [ 109-10] . avataraNa-aba usa pratyeka kalpagata vimAnameM rahanevAle devoMko pahacAnaneke lie cihna darzAte haiN| kappesu ya miya mahiso, varAha-sIhA ya chagala-sAlUrA / haya-gaya-bhuyaMga-khaggI-vasahA-viDimAiM ciMdhAI // 11 // [pra. gA0 saM. 35] gAthArtha-vizeSArthavat / / 151 / / vizeSArtha-pahale bhavanapatyAdi nikAyoMkI jAnakArIke lie jisa taraha cihna dikhAye haiM, usI taraha vaimAnika nikAyameM pahale saudharmakalpake devoMko pahacAnaneke lie unake mukuTameM mRga (hirana )kA cihna hai, dUsare IzAna kalpake devoMko pahacAnane ke lie bhaiMsekA cihna, tIsare kalpagata devoMke lie sUara (bhuMDa )kA, cauthe kalpameM siMhakA, pA~caveM kalpameM bakarekA, chaThe kalpameM meMDhakakA, sAtaveM kalpameM ghoDekA, AThaveMmeM gaja ( hAthI) kA, 278. yahA~ kalyayugaloMke viSayameM dUsarI tarahase vRttakI tIna AvalikA aura trikoNa caukonakI do do AvalikA ginakara eka hI dizAvartI vRttakI kula saMkhyAko tIna AvalikAse gunA karake usa kalyavartI indraka saMkhyAko milAnese kula vRttasaMkhyA dakSiNendrakI AtI hai, tathA eka hI dizAvartI trikoNa-caukona vimAna saMkhyAko do do Avalika paMktiyoMse gunA karanese iSTa saMkhyA prApta hogI / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikalpameM trikoNAdi vimAna saMkhyA ] gAthA 111 [291 0 0 0 0 0 356 | 348 874 20/ 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 332 0 0 0 0 0 / pratikalpameM trikoNAdivimAna saMkhyA yantra // | trikoNa | caukona kula kalpa nAma | saM. | saM. | vRtta saM. A. saM. | puSpA. saM. sarva saMkhyA 1. saudharmakalpameM | 494 486 | 727 | 1707 3198293 |3200000 2. IzAna kalpameM 494 486 / 238 | 1218 2798782 2800000 donoMke milakara | 988 / 972 965 2925 5997075 |6000000 3. sanatkumAra0 356 | 348 | 522 1226 1198774| 4. mAhendra0 | 799126, 800000 donoMke milakara 696 692 2100 1997900 5. brahmaloka0 274 834 | 399166 6. lAMtaka0 193 585 49415 50000 7. mahAzukra0 128 396 39604 40000 8. sahastrAra0 108 5668 6000 9-10. AnataHprANatameM 268 132 400 11-12.AraNa-acyutame 204 adhastana praiveyakameM | 111 madhyama greveyakameM | 28 107 uparitana aveyakameM anuttara kalpameM 4 bAsaTha pratarameM kula | 2688 | 204 2582] 7874 8489149/8497023 saMkhyA | naveM. kalpameM sarpakA, dasaveM kalpameM 274geMDekA, gyArahaveM kalpameM vRSabhakA aura bArahaveM kalpameM eka jAtivizeSa mRgakA cihna hotA hai / - ye sarva cihna ratnamaya mukuTameM honese unake para mukuTavartI ratnoMkI kAMti paDanese atyanta zobhate haiN| zaMkA-bAraha devalokake cihna kahe isa taraha nava aveyaka tathA anuttara kalpake kyoM na kahe ? ___279. geMDA yaha jAnavara aphrikA dezameM vizeSataH hotA hai aura usake mukha para eka tIkSNa nokadAra sIMga hotA hai, usake dvArA vaha apanA saMpUrNa rakSaNa kara sakatA hai| yaha jAnavara bahuta hI balavAna hotA hai| 111 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 111-112 . samAdhAna-una devalokavartI devoMko svasthAnase bAhara jAnA nahIM hotA hai, zakti hai lekina prayojanAbhAvase tathA kalpAtIta honese gamanAgamana nahIM hai, ataH kisI bhI prakArake vyavahArameM vartita nahIM honese unheM pahacAnanekA prasaMga hotA hI nahIM hai / ataH cihnoMkI AvazyakatA bhI nahIM hai / [111] (pra. gA. saM. 35) avataraNa-cihna dikhAkara pratyeka kalpagata indroMkI sAmAnika tathA AtmarakSaka devoMkI saMkhyA kahate haiN| culasi asii bAvattari, sattari sahI ya panna cattAlA / tullasura tIsa vIsA, dasa sahassA Ayarakkha cauguNiyA // 112 // gAthArtha-vizeSArthavat / / / 112 // vizeSArtha-pahale (agAU ) tInoM nikAyoMmeM jaise sAmAnika tathA AtmarakSaka batAe haiM, usI taraha vaimAnika nikAyameM pahale saudharmakalpameM 1. saudharmendra ke caurAsI hajAra sAmAnika deva (84000), 2. IzAnendrake assI hajAra deva ( 80,000 ), 3. sanatkumArendrake bahattara hajAra (72,000), 4. mAhendrake sattara hajAra (70,000), 5. brahmendrake sATha hajAra (60,000), 6. lAMtakendrake pacAsa hajAra (50,000), 7. mahAzukrendrake cAlIsa hajAra (40,000), 8. sahasrArendrake tIsa hajAra (30,000), 9. Anata-prANatameMprANatendrake bIsa hajAra (20,000), 10. AraNa-acyutameM-acyutendrake dasa hajAra (10,000) / isa taraha dasoM indroMke sAmAnika (indra samAna RddhivAle) devoMkI saMkhyA khiiN| jaba pratyeka indrake inase cAragune AtmarakSaka mAne / arthAt saudharmendrakI 84 hajArakI sAmAnika saMkhyAko cAra gunI karanese usake 3 lAkha, 36 hajAra (3,36,000) AtmarakSaka, IzAnendrake 3 lAkha, 20 hajAra (3, 20,000), sanatkumArendrake 2 lAkha, 88 hajAra (2,88,000), mAhendrake 2 lAkha, 80 hajAra (2,80,000), brahmendrake 2 lAkha, 40 hajAra (2.40,000), lAMtakendrake 2 lAkha (2,00,000), mahAzukrendrake 1 lAkha, 60 hajAra ( 160,000), sahasrArendrake 1 lAkha, 20 hajAra (1,20,000), Anata-prANatendrake 80 hajAra (80,000), AraNa-acyutendra ke 40 hajAra (40,000) AtmarakSaka deva hote haiN| nava graiveyakameM tathA anuttarakalpameM sarva ahamindra deva haiM ataH vahA~ kalpavyavahArAdi nibhAneke kAryAbhAvameM vahA~ sAmAnika tathA AtmarakSakAdi deva nahIM haiN| [112] Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devalokakA AdhAra kina kinake para haiM vaha ] gAthA-113 [293 // vaimAnika nikAyameM bAraha devalokake cihna-sAmAnika-AtmarakSaka deva saMkhyA yantra // sa0 sarpakA | kalpa nAma | cir3ha sAmAnika AtmarakSaka | | saM0 | saM0 | kalpanAma | cihna sAmAnika | AtmA saMkhyA 1. saudharma ka0 mRgakA |840003,36,0007. mahAzukrameM, ghoDekA 40,000 1,60,000 2. IzAnameM | bhaisekA 800003,20,000 8. sahasrArameM gajakA (30,000 1,20,000 3. sanatkumArameM sUarakA 72000 2,88,000 9. AnatameM | 4. mAhendra meM | siMhakA 70000 2,80,000 10. prANatameM geMDekA 5. brahmakalpameM bakarekA 60000 2,40,000 11. AraNameM vRSabhakA | 6. lAMtakameM | meMDhakakA 50000 2,00,000 12.acyutameM mRgavizeSakA!'' 10,000 40,000 avataraNa-aba ve kalpa kina kinake AdhAra para rahe haiM ? yaha kahate haiM / dusu tisu tisu kappesu, ghaNudahi ghaNavAya tadubhayaM ca kamA / sura bhavaNa paiTThANaM, AgAsapaiTThiyA uvari / / 113 // gAthArtha-prathamake do kalpoMmeM ghanodadhikA AdhAra, tatpazcAt tIsare, cauthe aura pAMcaveM ina tInoM kalpoMmeM ghanavAtakA AdhAra, chaThe-sAtaveM aura AThaveM ina tInoM kalpoMmeM ghanodadhi aura ghanavAtakA AdhAra, tatpazcAt Uparake sarva kalpa zuddha AkAzAdhArapara pratiSThita haiN| // 113 // vizeSArtha-ghanodadhi-ghana = kaThina - Thosa, udadhi = paanii| kaThina majabUtameM majabUta jame hue ghI jaisA jagat svabhAvase jamakara rahA jo pAnI vaha apkAyake bhedarUpa honese sajIva hotA hai| ghanavAta-Tsa DhUMsa kara bharA jaisA majabUtameM majabUta ghaTTa vAyu vaha vAyukAyake bhedarUpa honese sajIva hai| AgAsa-avakAza deneke svabhAvavAlA eka arUpI dravya / / saudharma aura IzAna yaha kalpayugala sirpha ghanodadhike AdhAra para hI rahe haiM, sanatkumAra-mAhendra aura brahma ye tInoM 28degkalpa ghanavAtake AdhAra para haiM, lAMtaka-zukra aura - 280. ghanavAtake sAtha tanavAtakA kathana jahA~ ina AtA ho vahA~ una donoMko soceM, kyoMki yaha vastu to AkAzAdhAra para hai| aura AkAza to svayaM pratiSThita hI hai| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 114-116 sahasrAra ye tInoM kalpa prathama ghanodadhi aura phira 281 ghanavAta ina donoMke AdhAra para haiM, aura bAdake AnatAdise lekara anuttara takake samagra kalpa kevala eka 'AkAzAdhAra' para pratiSTita hai| vahA~ nahIM hai ghanodadhi yA ghanavAta (yA tanavAta) / [113.] ___ avataraNa-aba pratyeka devalokameM vimAnoMkA moTApana tathA unakI U~cAIkA pramANa batAte haiN| sattAvIsa sayAI, puDhavIpiMDo vimANauccattaM / paMcasayA kappaduge, paDhame tatto ya ikvikaM // 114 / / hAyai puDhavIsu sayaM, vaDDhai bhavaNesu du-du-dukappesu / cauge navage paNage, taheva A'Nuttaresu bhave / / 115 / / .. igavIsasayA puDhavI, vimANamikkAraseva ya sayAI / . battIsa joyaNa sayA, miliyA sadhvattha nAyabvA / / 116 / / gAthArtha--pahale do devalokameM vimAnake mUlaprAsAdake zikhara takakA piMDapramANa satAisa sau yojanakA hotA hai| aura vimAnakI U~cAI pAMcasau yojana hotI hai| bAdake do kalpameM-punaH do kalpameM-punaH do kalpameM-phira cAra devalokameM-navaveyaka aura pAMca anuttarameM jAne para tIsare devalokase hI lekara pUrva pUrva kalpake pRthvIpiMDameMse sau sau 281. ghanodadhike AdhAra para ghanavAta athavA ghanavAtake AdhAra para ghanodadhi kisa taraha raha sakatA hai, isake lie eka dRSTAMta dete haiM, use socakara-dhyAnameM lekara manako niHzaMka banAe~ / ___ koI eka AdamI camaDeke masakako pavana bharakara phulAve, phira turanta hI DorIkI majabUta gAMThase masakakA mukha Uparase bAMdha de, usa geMda jaise phUle hue masakake madhyabhAgako punaH DorIkI aMTI mArakara majabUta gAMThase bAMdha de, isa taraha honese aba masakameM rahA vAyu do vibhAgameM ba~Ta gayA, isase usakA AkAra Damaru jaisA bana gayA / isa taraha karaneke bAda prathama masakakA jo mukha bAMdhA thA, use choDa de jisase bicakI gAMThake Uparake bhAgakA sArA pavana nikala jaae| aba usa pavanake nikala jAnese khAlI par3e masakake ardha bhAgako pAnIse punaH bhara le, bharaneke bAda usakA mukha punaH bAMdha le| aba UparakA bhAga pAnI yukta aura nIcekA bhAga vAyu yukta rahA / aba masakake bIca jo gAMTha bAMdhI hai use bhI aba choDa DAle, isase nIce vAyu aura usake AdhAra para pAnI rhegaa| nIceke vAyumeM jala bilakula praveza nahIM kregaa| punaH auMdhA karane para jalAdhAra para vAyu soca skte| athavA koI eka puruSa camaDeke masakako pavana bharakara phulAve / phira apanI kaTise bAMdhakara athAha jalameM praveza kare to bhI vaha pAnIke Uparake bhAgameM hI raha sakatA hai| to phira aisI zAzvatI vastue~ tathAvidha jagatsvabhAvase rahe usameM socanA kyA ho ? Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnoMkI pIThikA aura U~cAI ] gAthA 114-117 [295 yojana kama karate aura pUrva pUrva kalpakI vimAna U~cAimeM sau sau yojana bar3hAte pratyeka kalpameM usa usa pramANako dikhAte jAnA / jisase anuttarameM 2100 yojana pRthvIpiMDa pramANa aura 1100 yo0 U~cAI A jaaegii| pratyeka kalpagata vimAnakA pRthvIpiMDapramANa aura vimAna U~cAI milAnese 3200 yojana Ave / // 114-115-116 // vizeSArtha-pRthvIpiMDa arthAt vimAnakI bhUmikA moTApana / jaise ki lokameM bahuta gRhoM-mahaloM Adiko amuka pramANakI U~cI pIThikA (plIntha) hotI hai aura pIThikA pramANa pUrNa honeke bAda maMjileM ginI jAtI haiM, parantu mahalakI bhUmipIThake sAtha maMjilakA pramANa ginanekA niyama nahIM hotA, vaise yahA~ bhI pRthvIpiMDa aura vimAnakI U~cAI alaga hI ginI jaaegii| ___ saudharma aura 282IzAna ina do devalokake vimAnakI pRthvIkA U~cAI pramANa 2700 yojana aura vimAnakI U~cAI 500 yojana hotI hai| (pRthvIpiMDa sahita vimAnakI dhvajA takakA kula. vimAna pramANa 3200 yo0) sanatkumAra mAhendra do devalokameM 2600 yo0 vimAnakI U~cAI 600 yo0, brahma aura lAMtakameM 2500 yo0 pRthvIpiMDa, 700 yo0 vimAna U~cAI, zukra sahasrArameM 2400 yo0 pRthvIpiMDa, 800 yo0 vimAna U~cAI, Anata-prANatameM, AraNa acyutameM 2300 yo0 pRthvIpiMDa, 900 yo0 vimAna U~cAI, navagraiveyakameM 2200 yo0 pRthvIpiMDa aura 1000 yo0 vimAna U~cAI aura pAMca anuttarameM 2100 yo0 pRthvIpiMDa pramANa aura vimAna U~cAI 1100 yojanakI hotI hai| - pratyeka devalokameM vimAnake pRthvIpiMDakA aura vimAnakI U~cAI ina donoMkA pramANa ekatra karane para 3200 yo0 aaeNge| ataH kula vimAnoMkA pramANa to sarva kalpoM meM samAna hI AtA hai| yaha yojanA pramANa Age AnevAlI " nagapuDhavI vimANAImiNasu pamANaMguleNa tu" isa gAthAke vacanase pramANAMgulake pramANadvArA smjhnaa| hara eka pRthvIpiMDa vicitra prakArake bhinna bhinna ratnamaya hote haiN| [114-115-116] avataraNa-pahale pRthvIpiMDapramANa aura vimAnakI U~cAI drshaaii| aba usa vaimAnikake pratyeka devalokagata vimAna kaise varNavAle hoM yaha kahate haiN| paNa-cau-ti-duvaNNa vimANa, sadhaya dusudusu ya jA sahassAro / uvari siya bhavaNavaMtara-joisiyANaM vivihavaNNA // 117 // 282. saudharmakalpake vimAnoMse IzAnakalpake vimAna mApa aura guNase kucha adhika samajhanA / isa taraha anya kalyayugalameM bhI samajhanA / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-117 gAthArtha-vizeSArthavat / // 117 // vizeSArtha-saudharma aura IzAna devalokake vimAna 283zyAma, nIlA, rakta, pIta, zveta ina paMca varNake hote haiM / sanatkumAra, mAhendra, devalokake nIla, rakta, pIta, zveta ina cAra varNavAle hote haiM / brahma aura lAMtakameM rakta (lAla), pIta (pIlA ), zveta (sapheda) varNake hote haiM, zukra aura sahastrArameM pIta aura zveta do hI varNavAle hote haiN| bAdake Anatase lekara anuttara takake sarva vimAna kevala eka 'zveta' varNavAle hI hote haiN| inameM bhI AnatAdicatuSkase navagraiveyaka aura anuttarake vimAna parama zukla varNake haiN| // vaimAnika nikAyameM vimAna-pRthvIpiMDa tathA U~cAI pramANake sAtha vimAnAdhAra-varNAdika yantra // | vi. pRthvI | vi. U~cAI kI vicAI | kula |vimAnAdhAra vimAna varNa kalpa nAma | piMDa | pramANa / U~cAI padArtha 1. saudharmakalpameM 2700 yo0 | 500 yo. | 3200 yo0 ghanodadhi zyAma-nIlA, rakta, 2. IzAnakalpameM " " pIta, zveta 3. sanatkumAraka0 2600 yo0 600 yo ghanavAta zyAma,rakta,pIta,zveta 4. mAhendrakalpameM , . 5. brahmakalpameM | 2500 yo auraghanavAta rakta, pIta, zveta 6. lAMtakakalpameM | 7. mahAzukrakalpameM 2400 yo0 . 800 yo. pIta, zveta 8. sahastrArakalpameM , 9. AnatakalpameM 2300 yo AkAMzAdhAra zveta 10. prANatakalpameM , 11. AraNakalpameM 2300 yo 12. acyutakalpameM , | 9. aveyakameM | 2200 yo 1000 yo0 5. pAMca anuttarameM 2100 yo0 1100 yo yahA~ upalakSaNase bhavanapatike bhavana, vyantaroMke nagara aura jyotiSiyoMke vimAna 283. paDhamesu paMcavaNNA, ekkAhANIu jA sahassAro / do do kappA tullA, teNa paraM poMDarIyAI / / [ de0 pra-vR0 saM0] Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karkasaMkrAntike prathama dina para sUryodaya-sUryAstakA antara ] gAthA-118-120 [ 207 - - vividha varNavAle aura Upara jo paMcavarNa kahe una varNoMvAle tathA anya varNoMvAle bhI smjhnaa| [ 117] ___ avataraNa-pahale cAroM nikAyoMke vimAnoMkA varNa kahakara aba vaimAnika nikAyake pratyeka devalokake vimAnoMkI lambAI, cauDAI tathA abhyantara aura bAhya paridhiko kisa gatise calanese mApa sakate ? ise dikhAneko nimittabhUta prathama karka saMkrAntike dina para vartita udayAstakA aMtara batAyA jAtA hai| raviNo udayatthaMtara, cauNavaisahassa paNasaya chavIsA / vAyAla saTThibhAgA, kakkaDasaMkaMti diyahammi // 118 / / gAthArtha-vizeSArthavat / // 118 // vizeSArtha-karka saMkrAntike dina ( arthAt sarvAbhyantara maNDalameM sUrya ho taba) sUryake udayasthAna aura astasthAnake bicakA antara 94526 yo0 aura eka yojanake sAThaveM bhAgameMse 42 bhAga pramANa hotA hai / (94526 42 yojana) hama jisa sUryako dekhate haiM vaha to 47263 yo0 2 bhAga pramANa dUrase dekhate haiN| kahA hai ki . sIAlIsa sahassA do ya sayA joaNANa tevaTThA / ___ igavIsa saTThibhAgA kakkaDa mAiMmi piccha narA // usameM kAraNa yaha hai ki-udaya aura astake madhyabhAgameM apanA kSetra AyA hai| [118 ] avataraNa-aba usa ukta pramANako tIna-pAMca-sAta-nau gunA karanese kitanA ho yaha batAneke lie prathama triguNa tathA paMcaguNa pramANa dikhAtI do gAthAe~ kahate haiM / eyammi puNo guNie, ti-paMca-saga-navahiM hoi kamamANaM / .. tiguNammI do lakkhA, tesII sahassa paMcasayA // 119 // asii cha saTThibhAgA, joyaNa caulakkha visattarisahassA / chaccasayA tettIsA, tIsakalA . paMcaguNiyammi / / 120 / / gAthArtha-pahale udayAstakA 94526 yo0 43 bhAga pramANa jo kahA use tIna gunA, paMcagunA, sAtagunA aura navagunA karanese vaha, vaha pramANa AtA hai| usameM udayAsta pramANako tIna gunA karanese 2,83,580 yo0 % bhAga pramANa AtA hai aura paMcagunA . kareM to 472633 yo0 30 bhAga pramANa AtA hai / // 119-120 // vizeSArtha-vaha isa tarahabR. meM, 38 . Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29.8 ] vRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 119-123 triguNa pramANa 'caMDA' gatikA94526 - 13 42 paMcaguNa pramANa 'capalA' gatikA 94526 - 13 . 42 120 283578 6 0) 126 (2 472630 6 0)210 (3 + 2 180 283580 I. bhAgapramANa 06 472633 3: bhAgapramANa 030 [ 119-120] avataraNa-aba saptaguNa tathA navaguNapramANa batAte haiM aura cAroM gatiyoM ke nAmapUrvaka yathAsaMkhyatva jaNAte haiM / sattaguNe chalakkhA, igasahi, sahassa chasaya chAsIyA / caupanna kalA taha nava-guNammi aDalakkha saDDhAu / / 121 // sattasayA cattAlA, aTThAra kalA ya iya kamA cauro / caMDA-cavalA-jayaNA, vegA ya tahA gai cauro // 122 / / gAthArtha-usa udayAsta antarako sAta gunA karanese 661686 yo0 54 bhAga pramANa Ave / aura usI taraha naugunA karanese 850740 yo0 bhAga pramANa Ave / una cAroM pramANoMko anukramase caMDA-cavalA-jayaNA aura vegAke sAtha (yathAsaMkhya) yojeM / // 121-122 // vizeSArtha-isa taraha navaguNapramANa 'vegA' gatikA saptaguNapramANa 'jayaNA' gatikA 94526-12 42 94526-12 42 x 7 850734 6 0) 378 (6 661682 60)294 (4 + 4 54 2 44 85074010 bhAgapramANa 018 661686 yo 14 bhAgapramANa [121-122 avataraNa-anya AcArya vegA' gatiko anya jisa nAmase paricita karAte haiM usa nAmako dikhAkara granthakAra maharSi ukta gatise calate una una vimAnoMkA pAra pA sakate yA nahIM ? yahI batAte haiM / ittha ya gaI cautthiM, jayaNayariM nAma kei mannaMti / ehiM kamehimimAhiM, gaIhiM cauro surA kamaso // 123 // 360 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimAnoMkA vistAra jANanekA upAya ] gAthA 123-126 [299 vikkhaMbhaM AyAmaM, parihiM abhitaraM ca bAhiriyaM / jugavaM miNati chamAsa, jAva na tahAbi te pAraM / / 124 / / gAthArtha-vizeSArthavat / // 123-124 / / vizeSArtha-ukta cAra gatike nAmameM cauthI 'vegA' gatiko anya koI AcArya 'yavanAntarI' nAmase saMbodhita karate haiN| yahA~ itanA dhyAnameM rakhanekA ki-jo cAra gatiyA~ kahane meM AI, aura 223580 I Adi saMkhyA kahane meM AI, unheM anukramase prayukta kareM arthAt eka kadamameM 28350 I yojana bhUmi calane meM Ave to vaha vega caMDA gatikA calAnekA kahA jAe, isa taraha zeSa tInoM gatike lie samajhanA / aba pUrva gAthAmeM kahI gaI caMDA gatike 283580 yo I bhAga pramANakA kadama bharanese kisI eka deva vimAnake 284 vistArako mApanA zuru kare, dUsarA deva capalA gati ke 472633 yo0 30 pramANake kadama dvArA kmiAnake AyAmakA pAra pAneko prayANa zuru kare, tIsarA deva jayaNA gatike 661686 yo0 54 yojana pramANake kadama dvArA vimAnake abhyantara paridhiko mApanA zuru kare, aura cauthA deva vegA gatike 850740 yo010 yojana pramANa kadama dvArA vimAnake bAhya paridhiko pAra pAne kA prayANa zuru kre| ye cAroM deva cAroM gatise cAroM prakArake vimAnoMke pramANoMko eka hI divasako eka hI samaya para eka sAtha mApane nikala paDe, nikalakara ukta cAroM gati ke pramANa dvArA calate calate 6 mAsa vyatIta ho jAe, lekina usa vimAnake cAroM prakArake AyAma viSkaMbha Adi eka bhI prakArake vimAnapramANAntako bhI koI bhI deva pA nahIM sakate / [123-124 ] avataraNa-kisa taraha karanese, kisa gatiko kitanI gunI karanese vimAnake viSkaMbha AdikA pAra pAve ? pAvaMti vimANANaM, kesipi hu ahava tiguNiyAe * / kama cauge patteyaM, caMDAI gaIu joijjA // 125 / / tiguNeNa kappa cauge, paMcaguNeNaM tu aTThasu miNijjA / gevijje sattaguNeNa, navaguNe'Nuttara caukke / / 126 / / gAthArtha--prathamake cAra devalokagata kucha vimAnoMkA pAra pAneke lie caMDA-cavalAjayaNA aura vegA, isa pratyeka gatikA pahale kahe gae pramANase pratyeka gatiko trigunI vegavatI karake calane lage to pAra pA sakatI haiM / tatpazcAt pA~caveMse lekara acyuta devaloka 284. caMDAe vikkhaMbho cavalAe tai ya hoI AyAmo / abhitara jayaNAe bAhiparihIya vegAe // 1 // * tiguNiAIe / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 125-126 takake vimAnoMkA pAra pAneke lie pratyeka gatiko paMcagunI karake utane yojanapramANa gatise calane lage to pAra pAtA hai / nau aveyakake vimAna sAtagunI gatise calane lage to pAra pAve, aura anuttarake cAra vimAnoMkA pAra pAneko naugunI gati kare taba pAra pAte haiN| - // 125-126 // vizeSArtha-pUrva gAthAmeM batAyA ki deva ukta cAroM gatike pramANase calane para bhI vimAnoMkA pAra nahIM pA sakate / taba aba kyA kareM to pAra pAve ? isake lie nimna anusAra samajhanA / 1. 'caMDA' gatike eka kadamameM hote 283580 yo0 yo0 pramANako trigunA karane para 850740 yo0 bhAga pramANa prApta hotA hai| utane pramANavAlA kadama bharatA huA koI eka deva pahale cAra devalokake vimAnavistArako mApane lage to 6 mAsameM kucha vimAnoMkA pAra pA sakatA hai| 2. 'cavalA' gatike eka kadamameM hote 472633 yo0 30 yo0 pramANako trigunA karanese 141790 yo0 3: bhAga pramANa hotA hai / yadi koI eka deva aise mahatpramANavAlA eka hI kadama dUra dUra rakhatA huA pahale cAra devalokagata vimAnoMkI. lambAI mApanI zurU kare to kucha vimAnoMkA pAra 6 mAsameM pAtA hai / 3. 'jayaNA' gatike 661686 yo0 54 yojanapramANako trigunA karanese 1985060 yo042 bhAga hotA hai| itane pramANakA kadama bharatA huA koI eka deva pahale cAra devalokagata vimAnoMke Abhyantara paridhi (gherA)ko mApe to 6 mAsameM katipaya vimAnoMko pUrNa kare / 4. 'vegA' gatike Ae hue 850740 yo0 yojana pramANako trigunA karanese 2552220 yo 14 bhAga pramANa prApta hotA hai| itanese kadama bharatA huA deva cAra devalokagata katipaya vimAnoMke bAhya paridhiko 6 mAsameM pUrNa karatA hai| tatpazcAt pA~caveM kalpase lekara acyuta kalpa takake kalpagata vimAnoMkA pAra pAneko caMDA-cavalAdi pratyeka gatiko paMcagunI karake vimAnakA viSkaMbha, AyAma, Abhyantara paridhi tathA bAhya paridhiko yathAsaMkhya pUrvavat 6 mAsa taka Ae pramANa dvArA mApane lage to katipaya vimAnoMkA pAra pAte haiN| sAtha hI navanaveyakake vimAnoMkA pAra pAneke lie pUrvokta gatimAnako sAtagunA karake calane lage to pAra pAte haiN| vijaya-vijayavanta-jayanta-aparAjita ina cAra anuttara vimAnoMkA pAra pAneke Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatike bAremeM zaMkA ] gAthA 125-126 [ 301 lie ukta caMDAdi cAroM gatike pramANako naugunA karake cAroM prakArake paridhiko yathAsaMkhyagatise pUrvokta rItise 6 mAsa taka mApe to katipaya vimAnoMkA pAra pAte haiN| yahA~ sarvArthasiddha vimAnakA mApa nahIM kahA gayA kyoMki vaha vimAna to maryAdita eka lAkha yojanakA hI hai, jisase use mApanekA hotA hI nhiiN| aisA sarva indraka vimAnoM ke lie smjhnaa| ___ isa matameM kucha AcArya asaMmata haiN| ve batAte haiM ki-pUrvokta rItase (caMDAdi triguNAdika ) karane para bhI chaH mAsa vyatIta ho to bhI pAra nahIM pA sakate / jisake lie kahA hai ki cattArivi sakamehi, caMDAi gaIhiM jAti chammAsa / tahavi navi jaMti pAraM, kesiMci surA vimANANaM // zaMkA-jaba aise mahat mahat pramANa dvArA chaH chaH mAsa taka calane para bhI usa vimAnake pramANakA pAra nahIM pA sakate, to siddhAntoMke kathanAnusAra-parama punita sarva jIvoMko abhayadAna denevAle jinezvaradeva Adike cyavana-janma-dIkSA-kevalajJAna aura mokSa ina paMca kalyANaka prasaMgameM saMkhyAbandha deva pRthvItala para Akara kalyANakakI mahAn kriyAoMko pUrNa karake punaH eka do praharameM hI lauTa jAte haiN| (rAtriko Akara subaha hote hI svasthAna para hAjira ho jAte haiN|) aisA jo ullekha hai vaha kaise caritArtha ho sakegA ? kyoMki una una vimAnoMse manuSyakSetrameM AnemeM kaI gunA antara pramANa rahA hai| samAdhAna-Upara jisa gatikA varNana kiyA gayA usakA prayojana sirpha asaMkhyAtA yojanake pramANoMvAle vimAna kaise mahatpramANa sUcaka haiM, usakA asatkalpanA dvArA dRSTAnta dekara samajhAnA mAtra hai| nahIM to ve deva kabhI mApane nahIM gaye yA jAnevAle nahIM, sirpha jisa taraha palyopamakI sthitike varNana prasaMga para kalpanA dvArA kAlakI siddhi kI jAtI hai usI taraha yahA~ bhI eka prakArakI asat kalpanA hI kI hai ki isa taraha bhI calane lage to ve vimAnake antakA kaba pAra pAve ? to batAyA ki-chaH maasmeN| taba hameM sahaja vicAra AtA hai ki ye vimAna kitane bar3e hoMge ? bAkI to deva apane vimAnameM hI kaI bAra ghUmate hoNge| agara ve cAhe to dekhate dekhate una vimAnoMke antako pA sakate haiM, kyoMki unakI zakti acintya hai, atyanta zIghratara gativAle aura sAmarthyayukta hai / [125-126] iti vaimAnikevimAnAdhikAraH // avataraNa-aba tadvat prAsaMgika gatikI asat kalpanAdvArA eka rAjakA pramANa darzAte haiM / parantu yaha dRSTAMta ghaTanIya nahIM hai / gatikA vega aura samayakI maryAdA dekhate saMkhyAta yojana hI mApA jA sakatA hai / phira asaMkhyAta rAjapramANa kisa taraha nikala Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 127-128 sakegA ? ataH isa gAthAko oghase rAjamApa mahattAsUcaka samajhanA / prathamAvRttimeM dI hai isalie rada nahIM kI hai| joyaNalakkhapamANaM, nimesamitteNa jAi je devA / chammAseNa ya gamaNaM, egaM rajju jiNA viti // 127 / / [pra. gA. saM. 36] gAthArtha-vizeSArthavat / // 127 // vizeSArtha-yadi koI eka deva palakamAtrameM eka lAkha yojanakA prayANa kare to ve chaH mAsameM eka rAjakA mArga-pramANako pAra kara sakate haiM, aisA zrI sarvadarzI jinezvaradevoMne kahA hai| ratnasaMcayAdi granthoM meM eka rAja pramANakA citraNa dete hue yaha batAyA gayA hai ki koI eka maharddhikadeva atizaya tapita (garma) aise eka hajAra mana vajanavAle loheke Thosa goleko manuSyalokameM pahu~cAnekI icchAse Uparase ekAeka prabala jorase pheMke, taba vaha golA caMDAgatike pramANase nIcekI ora Age ghusatA-ghusatA chaH mAsa-chaH dina-chaH pala jitane kAla-samayameM eka rAjapramANa AkAza pAra kara sakatA hai / isa dRSTAMtase 'rAjapramANa 'kI : mahattAkI kalpanA kara le / jaise eka bAlaka pUche ki 'sAgara kitanA bar3A hotA hai ? taba hama, jisa taraha apane donoM hAthoMko caur3A karake batAte haiM ki 'itanA baDA....' / isa taraha sAgarake asIma mApako (nApako) hama jisa prakAra do hAthoM meM samAkara bAlaka-buddhiko santoSa dete hai, usI prakAra yahA~ vyavahArake lie uparokta dRSTAMta diyA hai, ataH use vAstavika na samajheM, kyoMki usI taraha to saMkhyAta yojana hI hotA hai parantu asaMkhyAta hotA hI nahIM hai / / 127] (pra. gA. saM. 36) avataraNa-aba Adi aura antima prataravartI indrakavimAnakA pramANa kahate haiM / paDhamapayarammi paDhame, kappe uDunAma iMdayavimANaM / paNayAlalakkha joyaNa, lakkhaM savvuvarisavvaTuM / / 128 / / gAthArtha-vaimAnika nikAyake prathama saudharmakalpake prathama pratarameM 'uDu' nAmaka indrakavimAna paiMtAlIsa lAkha yojanakA vRtta arthAt golAkArayukta hai aura sabase Upara bAsaThaveM pratarameM anuttarakalpameM eka lAkha yojana pramANakA golAkAra 'sarvArthasiddha' nAmaka vimAna AyA hai / / 128 // __vizeSArtha-sarvArthasiddhavimAnake devoMko 'lavasattamIyA' kahakara pahacAne jAte haiM, kyoMki abaddhAyuSka upazama zreNImeM caDhe hue una devoMko pUrvabhavameM kie gaye tapameM Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsaTha indraka vimAnoMke nAma] gAthA 128-133 / 303 athavA dhyAnameM yadi chaMdaThakA tapa aura 285saptalava pramANa dhyAna adhika huA hotA to ve tadbhavase sIdhe mokSameM hI cale gae hote, parantu usI prakAra na honese upazama zreNImeM hI kAladharma pAkara zivanagara-mokSa pahu~cane meM vizrAmarUpa anuttaradevalokameM ekAvatArI rUpameM utpanna hote haiM / thor3A-sA kama dhyAna-tapa karaneke pariNAmasvarUpa vahA~se cyavita hokara unako punaH garbhAvAsakA mahAn duHkha phirase eka hI bAra sahana karanA par3atA hai, kyoMki vahA~se-devagatise cyavakara ( avasAna hone para, sthAnabhraSTa hokara ), uttama kulameM janma lekara, vahA~ saMyama svIkAra kara usI hI bhavameM mokSameM cale jAte hai| ye deva nizcayase samyak dRSTivAle hote haiN| aura vahA~ unake upapAta zayyA para jo ca~davA (caMdovA) Adi hote haiM unake Upara aneka bhA~take battIsa battIsa mana taka vananavAle bar3e-bar3e motI jo laTakate hai, ve saba pavanake yogase. jaba ApasameM TakarAte haiM taba unameMse madhuradhvaniyA~-nAda nIkalate haiN| ve dhvani unako anantaguNa Ananda detI haiM / [ 128 ] avataraNa-aba sAta gAthAoMse bAsaTha indraka vimAnoMke nAma batAte haiN| uDu-caMda-rayaya-baggU-vIriya-varuNe-taheva ANaMde / baMbhe kaMcaNa-rUile [re ], vaM (ca) ce aruNe dise ceva // 129 / / 'veruliya ruyaga-ruire, aMke phalihe taheva tavaNijje / mehe agdha-halidde, naliNe taha lohiyakkhe ya // 130 / / vahare aMjaNa-varamAla- * ariDhe taha ya deva-some a / X maMgala-balabhadde a, cakka-gayA-sosthi gaMdiyAvatte // 131 / / AbhaMkare ya giddhi, keU-garule ya hoi boddhavve / / baMbhe baMbhahie puNa, baMbhottara-laMtae ceva / / 132 // mahasukka-sahasAre, ANaya taha pANae ya boddhavve / +pupphe'laMkAre a, AraNe (ya) tahA accue ceva / / 133 // 285.-jisakI gavAhI upa-ratnA0kI " lavasattahattarIe" 'sattalavAjaiAuM tathA savvaTThasiddhanAma' gAthAe~ tathA bhagavatIke 'taNukevaiyaM' ityAdi sUtra dete haiM, sAtha hI paM. vIravijayakRta causaTha prakArI pUjAmeMse tIsarI vedanIyakarmakI pAMcavIM pUjAke bhASA-kAvyameM yaha bAta sarasa rUpase varNita kI hai / * riThe deve ya somamaMgalaNA balabhadde cakkagayA sovatthiya naMdayAvatte / pAThAM0 _x 'NaMgala'-lAGgalaH iti pAThAM0 / .....+ puSphamalaMkAre AbharaNe, taha accue ceva / / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 129-135 sudaMsaNa-suppaDibaddhe, maNorame ceva hoi : paDhamatige / tatto ya savaobhadde, visAle ya sumaNe ceva // 134 // somaNase pIikare, Aicce ceva hoi taiyatige / savvaTThasiddhinAme, suriMdayA eva* bAsahi // 135 / / [pra. gA. saM. 37-43 ] gAthArtha-vizeSArthavat / / 129-135 // vizeSArtha-62 pratarake kula 62 indraka haiN| una pratyeka indrakoM ke nAma yahA~ batAe jAte haiN| saudharmake prathama pratarameM sthita indraka vimAnakA nAma 1-'uDu' hai / dvitIyAdika pratarameM anukramase 2-candra, 3-rajata, 4-valgu, 5-vIrya, 6-varuNaM, 7-Ananda, 8-brahmA, 9-kAMcana, 10-rucira, 11-vaMca (caMca), 12-aruNa, 13-diza, 14-vaiDUrya, 15-rucaka, 16-rucira, 17-aMka, 18-sphaTika, 19-tapanIya, 20-meghavimAna, 21-agha, 22-hAridra, 23-nalina, 24-lohitAkSa, 25-vajra, 26-aMjana, 27-varamAla, 28-ariSTa, 29-deva, 30-sauma, 31-maMgala,286 32-balabhadra, 33-cakra, 34-gadA, 35-svastika, 36-naMdAvarta, 37-AbhaMkara, 38-gRddhi, 39-ketu, 40-garuDa, 41-brahma, 42-brahmahita, 43-brahmottara, 44--lAMtaka / [TippaNI :-inameM 1lI gAthAmeM kathit 13 vimAna saudharmaIzAna devalokake teraha pratarameM yojanekA haiM / tathA 14se 25 takake bAraha vimAna tIsare-cauthe devalokake prataravartI samajhe / 26 se 31 taka pA~cave devalokameM, 32 se 36 takake chaThe devalokameM, 37 se 40 takake sAtaveM devalokameM aura 41 se 44 takake vimAna AThaveM devalokameM jaane|) 45-mahAzukra, 46-sahasrAra, 47-Anata, 48-prANata, 49-puSpa, 50-alaMkAra, 51-AraNa, 52-acyuta, 53-sudarzana, 54-suprabuddha, 55-manorama, 56-sarvatobhadra, 57vizAla, 58-sumana, 59-saumanasa, 60-prItikara, 61-Aditya, 62-sarvArthasiddha, isa taraha 62 indrakavimAna vaimAnika nikAyameM haiN| [TippaNI :-45 se 48 takake vimAna naveM-dasaveM devalokake, 49 se 52 takake AraNa-acyutake, 53 se 61 takake navagraiveyaka aura 62vA~ anuttara devalokakA prayoje / isa taraha indrakavimAnoMke nAma batAe gaye haiN|] - boddhavve // $ visAlae somaNe iya // * ete // 286. isa viSayameM nAmameM kaI matAMtara hai, ataH ve saMgrahaNI TIkAe~ tathA devendra-narakendra. prakaraNameMse dekha le| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAsaTha indraka vimAnoMke nAma ] gAthA 129-135 [ 305 aba cAroM ora paMktigata rahe hue vimAnake nAma jaNAte haiM, unameM 'karaNa'kI paribhASA karake udAharaNake sAtha batAte haiM / jisa devalokameM indraka vimAnakA jo nAma hai, usa nAmake sAtha 'prabha' zabda jor3akara use devalokameM pUrva dizAse zuru hotI paMktike prathama vimAnakA nAma samajha le / dUsare vimAnase lekara to Age kahe jAnevAle mAtra 61 nAma antima bhAga taka kahane hai| pazcima dizAgata 62 paMktike prathama vimAnake nAma jAnaneke lie una devalokake indraka vimAnoMke nAmoMke sAtha 'ziSTa' zabda joDe, jisase usa usa devalokake prArambhake vimAnoMkA nAma samajha sake; arthAt isa paMktike dUsare (dvitIya) vimAnase Age kahe gaye 61 nAmoMke sAtha kramazaH 'ziSTa' zabda lagAkara 62 ve vimAna taka phuNce| ___dakSiNa dizAkI paMktiyoM ke prathama trikoNa (trimukha ) vimAnoMke nAma jAnaneke lie usa usa devalokake indraka vimAnoMke nAmoMke sAtha 'madhya' zabda jodd'e| dUsare vimAnase lekara 62 taka nIce kahe gaye nAmoMke sAtha 'madhya' zabdakA prayoga kre| uttara dizAkI paMktiyoM ke pahale trikoNa vimAnoMke nAma jAnaneke lie usa usa devalokake vimAnoMke sAtha 'Avarta' zabda prayoje / dUsare (dvitIya ) se lekara antima paMktike anta taka nIce kahe jAnevAle (batAe gae) 61 nAmoMke sAtha anukramase 'Avarta' zabda lgaaeN| .. dUsarese lekara 62veM taka batAe gae vimAnoMke nAma isa prakAra haiM / 2-svastika, 3-zrIvatsaka, 4-varddhamAnaka, 5-aMkuza, 6-jhaSa, 7-yava, 8-chatra, 9-vimala, 10- kalaza, 11-vRSabha, 12-siMha, 13-sama, 14-surabhi, 55-yazodhara, 16-sarvatobhadra, 17-vimala, 18-sauvatsika, 19-subhadra, 20-araja, 25-viraja, 22-suprabha, 23.-indra. 24-mahendra, 25-upendra, 26-kamala, 27-kumuda, 28-nalina, 29-utpala, 30-padma, 31-puNDarIka, 32-saugandhika, 33-tigiccha, 34-kezara, 35-campaka, 36-azoka, 37-soma, 38-zUra, 39-zukra, 40-nakSatra, 41-candana, 42-zazI, 43-malaya, 44-nandana, 45-saumanasa, 46-sAra, 47-samudra, 48-ziva, 49-dharma, 50-vaizramaNa, 51-aMbara, 52-kanaka, 53-lohitAkSa, 54-nandIzvara, 55-amogha, 56-jalakAnta, 57-sUryakAnta, 58-avyAbAdha, 59-dogundaka, 60-siddhArtha, 61-kuNDala, 62 -soma / isa prakAra prathama saudharma devalokakA caritArthapana kara dikhAyA / . prathama indraka vimAnakA nAma (saudharmake prathama pratarameM ) 'uDu' hai| usa vimAnakI pUrva dizAkI paMktike prathama vimAnakA nAma 'uDuprabha,' dUsarekA svastika, tIsarekA zrIvatsaka bR. saM. 39 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI . [ gAthA 129-137 isa prakAra 61 nAma pUrvadizAkI paMktike kaha de| zeSa rahI tIna paMkti, unameM uparokta kathanAnusAra pazcima dizAkI paMktike prathama trikoNavimAnakA nAma uDuziSTa, dUsarA vimAna svastikaziSTa, tIsarekA zrIvatsaziSTa, isa taraha 61 nAmoMko 'ziSTa' zabda lagAkara paMkti samApta kre| isa pratarake dakSiNa dizAkI paMktike prathama vimAnakA nAma uDumadhya, dUsarekA svastikamadhya, tIsarekA zrIvatsamadhya, isa taraha 61 nAma 'madhya' zabdase sambodha kara samApta kare / aba rahI antima cauthI pNkti| usa paMktike prathama vimAnakA nAma 'uDuAvarta', dUsarekA nAma svastikaAvarta, tIsarekA zrIvatsaAvarta, isa taraha 61 nAma 'Avarta' zabda lagAkara pUrNa kre| isa taraha anyatra bhI samajha le| puSpAvakIrNa vimAna kaise nAmavAle hote hai ? to iSTa vastuoMke jitane nAma hote . haiM, una nAmavAle, saubhAgyavAlI vastuoMke nAmavAle jo pariNAma vizeSAdi vastuoMke aura antameM tInoM jagatameM dravyoMke jitane bhI nAma haiM una sabhI nAmavAle puSpAvakIrNa vimAna hote haiM / (129-135 ) (pra. gA. saM. 37 se 43 ) avataraNa-pUrva 129 se 135 gAthAmeM indraka paMktigata tathA puSpAvakIrNa vimAnoMke nAma batAye the / aba lokameM 45 lAkha yojana aura lAkha yojana pramANavAlI kauna kaunasI cIjeM zAzvata hotI haiM ? ve batAte haiM paNayAlIsaM lakkhA, sImaMtaya mANusaM uDu sivaM ca / .. apaiTThANo samvaTTha, jambUdIvo imaM lakkhaM // 136 / / (pra. gA. saM. 44) gAthArtha-isa caudaha rAjalokameM pahale narakake prathama pratarameM Aye hue sImanta nAmaka indraka narakAvAsa, manuSyakSetra, uDu nAmaka vimAna aura siddhazilA ina cAroM vastue~ paiMtAlIsa lAkha yojana pramANayukta hai aura sAtaveM narakake antima pratarameM apratiSThita narakAvAsa tathA anuttara kalpameM sthita sarvArthasiddha nAmaka vimAna aura jambUdvIpa ina tInoM vRta-vastue~ eka lAkha yojana pramANayukta hai| // 136 // vizeSArtha-sugama hai| [136] (pra. gA. saM. 44) ityAvalikAgatAnAM-puSpAvakIrNAnAM ca vimAnAnAM svarUpam / / avataraNa--aba caudaha rAjakI ginatI kisa taraha hai ? aura harekakA maryAdAsthAna kahA~ hai ? vaha kahate hai tathA granyAMtarase kucha adhika svarUpa bhI kaheMge / aha bhAgA sagapuDhavIsu, rajju ikvika taha ya sohamme / mAhiMda laMta sahasAra'ccuya, gevijja logate // 137 // Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha rAjalokakI ginatI, maryAdAsthAna tathA svarUpa ], gAthA-137 [ 307 gAthArtha-adhobhAgameM sAtoM naraka pRthvI eka eka rAja pramANa samajheM, jisase sAta naraka pUre hote sAta rAja hote haiN| ise sthUla paribhASA smjhnaa| aura vahA~se lekara saudharma yugalameM AThavA~ rAja, mAhendrameM nauvA~ rAja, lAntake dasa, sahasrAre gyAraha, AraNa-acyutAnte bAraha, navagraiveyakAnte teraha aura vahA~se lokAnte caudahavA~ rAja pUrNa hotA hai / 'rajjuikvikka' yaha pada dehalIdIpaka nyAyakI bhA~ti donoM tarapha ghaTAnekA hai| // 137 // vizeSArtha yaha loka caudaha rAja pramANa hai| usameM prathama sAtaveM narakake antima talavese ( adho lokAntase ) lekara, usI sAtaveM narakake Uparake talave taka pahu~cate eka rajju pramANa barAbara hotA hai| vahA~se lekara chaThI nArakIke urdhva chora para pahu~cate do rajju, pA~cavIMke antameM tIna rajju, cauthIke antameM cAra rajju, tIsarI nArakIke antameM pA~ca, dUsarIke antameM chaH aura pahalI nArakIke uparitana talave para pahu~cate sAta rajju hote haiM, ( ise sthUla paribhASA samajhe ) vahA~se Age calakara tiryakloka pAra karake saudharma IzAna kalpameM Uparitana pratara para jAte ATha, sanatkumAra--mAhendra yugalameM antima pratara para jAte nau, brahma kalpako pAra karake lAMtaka kalpAnta para dasa, mahAzukra kalpa pAra karake sahasrAra devalokake antameM gyAraha, AraNa-acyutAnta para bAraha, graiveyakAntameM 287teraha, anuttarako pAra karake siddhasthAnAnta para pahu~cate caudaha rajju sampUrNa hote haiN| ve pUrNa hote hI loka pUrNa huA aura usake bAda AlokakI zurUAta hotI hai| isa prakAra dharmAnArakIke Uparake bhAga para sAta aura nimna bhAga para sAta yoM kula milakara caudaha rAja barAbara hotA hai| adho, tiryak aura urdhva-ina tInoM sthaloMko 'loka' zabda lagAkara bolA jAtA hai / adho bhAgameM adhika sAta rAja pRthvI hai aura urdhva bhAgameM kucha nyUna sAta rAja * pRthvI hai| donoM milakara caudaha rAjaloka sampUrNa hotA hai| yaha loka 'vaizAkha' saMsthAnameM arthAt donoM hAthoMko kamara para rakhakara, donoM paira caur3A . 287. yaha abhiprAya A. niyukti-cUrNi tathA jinabhadragaNI kSamAzramaNajI kRta saMgrahaNIkA hai, parantu zrI yogazAstrake abhiprAyase to samabhUtala rucakase saudharmAntameM deDha rajju, mAhendrAnte DhAI, brahmAnte tIna, sahasrArameM cAra, acyutAntameM pAMca, graiveyakAntameM chaH aura lokAntameM sAta aisA hI abhiprAya lokanAlikAkA samajhAtA hai / sAtha hI zrI bhagavatIjI AdimeM to dharmA ratnaprabhA pRthvIke nIce asaMkhya yojana para lokamadhya hai aisA kahA hai| usake AdhAra para to vahA~ sAta rAja pUrNa hote hI vahA~se urdhakI ginatI zurU hotI hai| isa lokake viSayameM tInoM lokakA madhya bhAgakA nirNaya karanemeM kucha parAmarza (carcA-vicAraNA ) karanA - jarUrI hai| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA-137 karake jo Tagara-Tagara khar3A ho usa puruSa jaisA hai, athavA lambe kAla taka urdhva dama lenese, vRddhAvasthAke kAraNa mAnoM bahuta hI thakakara vizrAntike lie niHzvAsa utArakara sahasA zAntiko icchatA puruSa jisa taraha kaTi bhAgameM hAtha dekara, apane pairoMko caur3A rakhakara khar3A ho, aisI lokAkRti hai| tIsare prakArase 288trizarAva saMpuTAkAra, cauthI rItase (dadhi, dahIkA ) maMthana karatI usa yuvAna strI jisa AkArakI dikhatI ho usa . AkAra sA dikhAyI detA hai| ___yaha loka kisIne banAyA nahIM hai, ( yaha ) svayaMsiddha, nirAdhAra aura sadAzAzvata hai, isalie itaradarzanoMkI lokotpAdaka, pAlaka aura saMhArakakI jo prarUpaNA hai vaha asatya svarUpa hai| yaha loka paMcAstikAya arthAt dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jivAstikAya, aura pudgalAstikAyamaya hai aura usa usa dravya skaMdha-deza-pradeza-paramANuse kramazaH vyApta hai / ve sabhI dravya, dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa Adi bhAvoMse yukta hai| . isa caudaha rAjalokameM sajIvoMke prAdhAnyavAlI, caudaha rAja pramANa (56 khaMDuka) lambI, aura eka rAja pramANa caur3I sanADI AyI hai| jinameM ekendriyase lekara . paMcendriya takake jIva tathA tInoM lokase samAviSTayukta hai / isake bAharake lokakSetrameM mAtra ekendriya hI jIva hai| samagra caudaha rAjaloka kSetrakA madhya (kendra, senTara) dharmApRthvIko lapeTakara Aye hue asaMkhya yojana AkAza kSetra pAra karaneke bAda AtA hai / adhobhAgakA madhya cauthe nArakake asaMkhya yojana AkAza bItAnese prApta hotA hai / tiryak (madhya) lokakA madhya aSTarucakapradeza hai / aura urdhvalokakA madhya bahmakalpake tIsare riSTapratara para kahA haiM / urdhvaloka sAta rajjuse nyUna mRdaMgAkArameM, tiryak loka 1800 yo0 Damaruka AkArameM aura adholoka sAta rajjuse adhika adhomukhI kumbhI AkArameM hai| ___adholokameM nAraka, paramAdhAmI aura bhavanapati deva-deviyA~ ityAdike sthAna haiN| ti lokameM vyantara, manuSya asaMkhya dvIpa-samudra aura jyotiSIdeva Aye haiN| isI tirchAlokameM muktiprAptike sAdhanakA yoga sulabha kahA hai / UrdhvalokameM sadAnandanimagna uttamakoTIke vaimAnika deva tathA unake vimAna Aye haiM / aura unake bAda siddha paramAtmAse yukta siddhazilAgata siddha paramAtmA Aye haiN| 288. eka zarAva ( taztarI, thAla ) ulTA, usake Upara eka sIdhA aura usake Upara phirase eka ulTA zarAva rakhanese sampUrNa lokakA AkAra ho sakatA hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devoMkA bhavadhAraNIya vaikriya zarIrakA pramANa ] gAthA-138 / 302 isa prakAra yahA~ saMkSepameM loka svarUpa batAyA / taduparAMta savistara svarUpa tathA khaNDuka vicAraNA sUci-pratara-ghana-rajju AdikA svarUpa 28 granthAMtarase (citrameMse bhI ) dekhe / [137] Sciencamisacancarcancer: 3 // tRtIya avagAhanA dvAra // avataraNa-cAroM prakArake devoMkA dUsarA bhavana dvAra tathA tadAzrayI anya varNana batAkara unhIM hI devoMkA tRtIya 'avagAhanA' dvAra zurU karate haiM, tathA usameM prAsaMgika anya varNana bhI kareMge / isa gAthAmeM to unake bhavadhAraNIya vaikriyazarIrakA pramANa kahA~ kitanA hotA hai ? yaha bhI batAte hai / bhavaNa-vaNa-joi-sohammIsANe sattahattha taNumANaM / du du du caukke gevi-jja'Nuttare hANi ivikke // 138 / / gAthArtha-bhavanapati, vyantara, jyotiSI tathA vaimAnika nikAyameM prathama-saudharma-IzAna ina donoM devalokake devoMkA dehamAna sAta hAthakA, usake bAda tInabAra do-do devalokake jor3ameM, tadanantara kalpacatuSkameM, bAdameM gaiveyakameM aura anuttarameM anukramase eka-eka hAthakI hAni kare / // 138 // vizeSArtha-vizeSameM sanatkumAra-mAhendra devalokameM chaH hAthakA, brahma-lAMtaka donoM kalpameM pA~ca hastakA, zukra-sahastrArameM cAra hastakA, Anata-prANata-AraNa-acyuta ina cAroM kalpameM tIna hAthakA, nau graiveyakameM do hAtha aura anuttarameM eka 28deghAthakA mAtra zarIra hotA hai / jyoM jyoM Upara bar3hate hai tyoM tyoM dehamAna, nUtana karmabandhana, kaSAya bhAvakI pariNati ityAdi ghaTatA jAtA hai / jabaki AyuSyamAna, nirmalatA, paudgalika sukha ityAdi kramazaH bar3hatA jAtA hai| [138] 289. prathamAvRttimeM taiyAra hone para bhI jise denA roka diyA thA usa caudaha rAjaloka, navalokAMtika, tamaskAya ityAdikA svarUpa pariziSTake rUpameM bhI isa AvRttimeM denekA vicAra hai / 20.0. yaha mAna utkRSTa AyuSyavAle ( 33 sAgaropama ) sarvArthasiddha devoMke lie hai / parantu jinakI vijayA dina para jaghanya 31 sAgaropamakI sthiti hai unake lie do hAthoMkA aura 32 sAgaropamakI madhyama sthiti hai unakA zarIra eka hAtha aura hAthake gyArahavAM bhAga jitanA hotA hai / isa taraha. hareka kalpa tathA graiveyakameM samajhanA hai / sugamatAke lie gAthA 142kA yantra dekhie / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 139-141 avataraNa-pahale devoMkI sAmAnyataH sthiti batAyI / aba sAgaropamakI vRddhise vizleSakaraNameM upayogI aisI pratyeka pratarameM devoMkI sthiti batAne isa gAthAkI racanA granthakArane kI hai / ataH punarukti doSa asambhavita hai| kappaduga-du-du-du-cauge, navage paNage ya jiTThaThii ayarA / do satta cauda'ThArasa, bAvIsigatIsatittIsA // 139 // gAthArtha-vaimAnikanikAyake prathama do kalpameM utkRSTa AyuSyasthiti do sAgaropamakI hai| usake bAda sanatkumAra-mAhendra yugalakI utkRSTa sthiti sAta sAgaropamakI, brahma aura lAMtaka kalpameM caudaha sAgaropamakI, zukra sahasrAra yugalakI aThAraha sAgaropamakI, Anata-prANata aura AraNa acyuta ina cAroM kalpameM bAIsa sAgaropamakI, nau greveyakameM ikatIsa sAgaropamakI aura . 24'pA~ca anuttarameM tIsa sAgaropamakI AyuSya sthiti hai / // 139 // vizeSArtha-gAthArthavat sugama haiM / [ 139] avataraNa-138vIM gAthAmeM pratyeka kalpagata devoMkA sAmAnyataH zarIrapramANa batAyA gayA hai / jyoM sanatkumAra yugalameM 6 hAthakA zarIrapramANa usa prathama prataravartI sAta sAgaropamakI sthitivAle devoMkA mukhyataH kahA jA sakatA hai, parantu usI kalpake anya prataravartI deva ki jinakI 3-4-5-6 sAgaropamakI sthiti hai unakA batAyA nahIM hai; tyoM samagra kalpameM kalpAzrayI utkRSTa sthiti batAyI hai parantu pratisAgaropamakI vRddhise pratyeka prataravartI devoMkA zarIrapramANa kitanA nyUna hotA hai vaha batAyA nahIM hai| isalie aba karaNake mAdhyamase yathokta sAgaropama AyuSyakI vRddhike kramase Age Age hIna-hInatara hote zarIra avagAhanAke yathokta pramANako pratipAdana karanevAlI do gAthAe~ kahI jAtI haiN| . vivare tANikkUNe, ikkArasagAu pADie sesA / hatthikkArasabhAgA, ayare ayare samahiyammi / / 140 // caya puvasarIrAo, kameNa eguttarAi vuDDhIe / . evaM ThiivisesA, saNaMkumArAItaNumANaM / / 141 / / - gAthArtha- uttarakalpagata adhika sthitimeMse pUrvakalpagatakI jo kama sthiti hai usako 291. anya sthAna para vijayAdi cAra anuttarameM utkRSTa sthiti 32 sAgaropamakI tathA sarvArthasiddhameM 33 sAgaropamakI sthiti kahI hai jisakI gavAhI tattvArtha 4-2, prajJApanA, samavAyAMga Adi grantha dete haiM / lekina usa 32 sAgaropamakI sthiti sAmAnyataH eka eka sAgaropamakI vRddhike 'karaNa' kramameM AtI hai isI lie vaisI vivakSA kI hogI; varanA 33 sAgaropama yogya hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanatkumAra-mAhendra yugalakalpameM karaNa yojanA ] gAthA 140-141 [ 311 kama (vizleSa) karake, AyI huI saMkhyAmeMse ekakI saMkhyA kama kare, aura aba jo saMkhyA Aye use eka hAthake gyAraha bhAga kalpita karake. unameMse kamI karaneke bAda jo saMkhyA zeSa rahe usako punaH (phirase ) pUrvapUrvakalpagata antima prataravartI yathokta zarIrapramANameMse kamI karanese jitanI hasta saMkhyA aura gyArahavie bhAgoMkI saMkhyA Aye vaha; yathottarakalpameM prArambhake pratara para jitane sAgaropamakI sthitivAle deva hote haiM unakA zarIrapramANa Aye / punaH usI pratarane AyuSyameM eka eka sAgaropamakI vRddhi karate cale aura sAtha sAtha ( uttarottara dehamAna ghaTatA honese ) zeSa rahate gyArahavie bhAgoMmeMse eka eka bhAga anukramameM Age Age hIna (kamI) karate jAnA / isa taraha karate karate hareka kalpagata yathokta sAgaropamakI sthitivAle devoMkA sampUrNa zarIrapramANa AtA hai / // 140-141 / / / vizeSArtha-vizeSArthameM gAthArthako vizeSa rUpameM sphuTa na karate hue usa gAthArthako dRSTAMta (ghaTanA )ke sAtha ghaTA dete haiM, sAtha-sAtha saudharma-izAna kalpayugalameM yaha vizleSakaraNa ( usake pUrva kalpArambha na honese ) anAvazyaka hai, jo sahaja hI samajha sakate hai, isIlie sanatkumAra mAhendrAdi yugalameM batAyA jAtA hai| sanatkumAra-mAhendra yugalakalpameM karaNa yojanA uttarakalpagata sthiti arthAt sanatkumAra-mAhendrayugalavartI sAta sAgaropamakI jo adhika sthiti hai, usameMse pUrvakalpagata [ saudharma-IzAnavartI do sAgaropamakI ] jo nyUna sthiti hai, isI adhika aura nyUnasthitike bIca vizleSa (kamI ) karanese 7-2 = 5 sAgaropamakI saMkhyA AyI; unameMse ekakI saMkhyA kamI karanekI honese pA~cameMse eka jAnese cAra sAgaropama zeSa rhe| . . [saudharma aura sanatkumAra yugalake bIca sirpha eka hAthakA bheda rahatA hai arthAt utanI kamI rahatI hai / usI eka hAtha pramANako uttarakalpagata bA~Ta denA hai| isIlie usa eka hAthake amuka bhAgoMkI kalpanA karake pUrvakalpagata jo AyuSyasthiti hai usake sAtha vizleSa (kama) karane ke bAda AyI huyI bhAga-saMkhyAko pUrvakalpagatake (saudharma yugalake) zarIrapramANameMse kamI karake, uttara (sanatkumAra) kalpagata anukramase pratisAgaropamakI vRddhimeM tathA anukramase una bhAgoMkI kamI karate cale to usa usa sAgaropamakI sthitike devoMkA icchita pramANa milatA hai| uparokta matAnusAra bA~Tane yogya eka hAtha pramANakI kucha aisI amuka saMkhyA soce ki jisase sanatkumAra yugalake prArambhakI tIna sAgaropamakI sthitise lekara sAta sAgaropama taka (vizleSakaraNa karaneke bAda ) bA~TA jA sake aura aisA karanese antameM sAta sAgaropamakI / sthiti taka pahu~cate hameM devoMkA chaH hAthakA yathokta dehapramANa bhI mila sake / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 140-142 __ aba isake lie granthakAra mahArAja svayaM hI eka hAthake gyAraha bhAga kalpate hai, una kalpita gyAraha bhAgoMmeMse pUrvameM vizleSa karate zeSa AyI huyI cAra sAgaropamakI saMkhyAko kamI karanese arthAt (sAgaropamakI sthiti aura hissoke bIca vizleSa karanese ) sAta bhAga saMkhyA Aye, isa 1 ( sAta ba~TA gyAraha bhAga samajhanA) gyArahavie sAta bhAgako saudharma IzAna yugalake pUrvagAthAmeM kahe gae sAta hAtha pramANameMse kama kare, jisase 6 hAtha aura / (6 ) bhAga zarIrapramANa sanatkumAramAhendra yugalake (pUrvakalpameM pravartamAna yathAyogya sAgaropamakI AyuSyasthitimeM eka eka sAgaropamakI vRddhi aura eka eka bhAgakI kamI karate jAnese ) tIna sAgaropamakI sthitivAle devoMkA dehamAna AtA hai / isa taraha prati sAgaropamakI vRddhi karanese aura pratibhAga saMkhyA kama karaneke niyamase cAra sAgaropamakI sthitivAle devoMkA dehamAna 6 hAtha aura meM bhAga AtA hai / pA~ca sAgaropamakI sthitivAle devoMkA 6 hAtha kI bhAgakA, 'chaH sAgaropamakI sthitivAle devoMkA 6 hAtha kI bhAgakA aura sAta sAgaropamakI sthitivAle sanatkumArendramAhendra devoMkA dehamAna eka kama karanese 6 hAthakA yathArtha AtA hai| brahma lAMtakameM dehamAna vicAra brahma-lAMtakakalpakI utkRSTa sthiti caudaha sAgaropamakI hai aura usake nIce sanatkumAramAhendra yugalakI sthiti sAta sAgaropamakI hai, niyamAnusAra usakA vizleSa karanese sAtakI saMkhyA zeSa rahatI hai, usameMse phirase eka kama karanese 6 saMkhyA AyI, aba eka hAthake gyAraha bhAga karake unameMse 6 saMkhyA kama karanese 5 bhAga Aye, una pA~ca bhAgoMko pUrvakalpake antima prataravartI devake chaH hAthake dehamAnameMse kama karanese 5 hAtha aura na bhAgakA dehamAna brahmakalpameM ATha sAgaropamakI sthitivAle devoMkA, 5 hAtha / bhAgakA dehamAna nau sAgaropamakI sthitivAloMkA, 5 kA hAtha dasa sAgaropamavAloMkA, 5 gyAraha sAgaropamavAloMkA, 5 ko bAraha sAgaropamavAloMkA, 5 kA mAna teraha sAgaropamavAloMkA aura pA~ca hAthoMkA mAna caudaha sAgaropamakI sthitivAle devoMkA jAne / [140-141] avataraNa-pUrva vaimAnika nikAyavartI devoMkA bhavadhAraNIya zarIrapramANa kahA, aba una devoMkA utkRSTa zarIramAna uttaravaikriyakI apekSAse kitanA hai ? yaha batAte haiM bhavadhAraNijja esA, ukkosa viubdhi joyaNA lakkhaM / gevijja-'NuttaresuM, uttaraveuvviyA natthI // 142 // gAthArtha-vizeSArthavat / // 142 // vizeSArtha-usa taraha devoMkA bhavadhAraNIya vaikriya zarIrakA utkRSTamAna kahakara aba dehalIdIpaka nyAyase ukkosa zabdase una devoMkA utkRSTa uttarakriya dehamAna kitanA hotA hai ? vaha batAte haiN| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devoMkA bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya zarIra ] gAthA-142 [313 granthakArane gAthAmeM likhA hai ki-hamane ukta sthiti bhavadhAraNIya zarIrakI batAyI hai, to aba bhavadhAraNIya kyA hai ? use hama samajha le| bhavadhAraNIya zarIra - 'surairdevAyuH samApti yAvat satataM dhAryate asau bhavaparyantaM dhAraNIyaM veti bhavadhAraNIyam' / apane AyuSyakI samApti taka deva jise satata dhAraNa karate haiM athavA sAre jIvana taka jo rahanevAlA hai use bhavadhAraNIya kahA jAtA hai / devoMke bhavapratyayika (bhavadhAraNIya) zarIra aura uttaravaikriya zarIrake bIca antara rahA hai / jaba ki pUrvabhavameM ba~dhe vaikriya zarIranAmakarmake udayase unako yaha prApta hotA hai isalie use 'bhavadhAraNIya vaikriyazarIra' sambodhana kiyA jA sakatA hai / parantu uttaravaikriyake lie vaisA nahIM hai, vaha zarIra to bhavaparatvase prApta huA hotA hai / sAtha hI bhavadhAraNIya vizeSaNa dekara yaha samajhAte haiM ki yaha zarIra janmakAlake heturUpa hai, aura vaha devoMke pAsa yathAyogya AyuSyakAla taka rahanevAlA hai / sAtha sAtha deva racita vaikriyavargaNAkA pudgaloMse bane uttaravaikriya zarIrakA maryAditakAla pUrNa hote turanta hI use punaH mUla zarIrameM dAkhila honA hI par3atA hai aura devoMke cyavanakAla taka bhI vaha hI zarIra hotA hai / isa taraha bhavAzrayI mukhya rUpameM jo zarIra hai, use bhavadhAraNIya kahate haiM / isa zarIrakI utkRSTa sthiti pUrva kaha dI gayI hai / ataH aba uttaravaikriyakI paribhASA samajhAte haiM / / uttaravaikriya zarIra 'vaikriyamiti-vizeSA-vividhA kriyA sahajazarIra-grahaNottarakAlamAzritya kriyate iti uttrvaikriym'| svAbhAvika-bhavadhAraNIya zarIra grahaNa rahita samayameM vividha prakArakI kriyA-AkRti karanevAle zarIrako uttaravaikriya zarIra kahA jAtA hai| . - devoMkA yaha uttaravaikriyazarIra labdhipratyayika, tadbhavAzrayI prApta zaktivAlA hotA hai / pUrva kI gayI vyutpattike anusAra isa uttaravaikriyazarIrakI racanA aneka prakArase icchAnukUla ho sakatI hai / eka hotA huA aneka ho sakatA hai-aneka hote hue eka ho sakatA haiM, bhUcara hote hue bhI khecara ho sakatA hai, khecara (gagana cara, gaganagAmA ) hokara bhUcara (bhUmi cara) bhI turanta ho sakatA hai / choTemeMse bar3A, bar3emeMse choTA, bhArIse halakA aura halakese bhArI hotA hai, drazyase adrazya aura adrazyase drazya hotA hai, isa taraha hareka prakArakI adbhuta, bhA~tibhA~tikI vividha aura vicitra kriyArUpa AkRtiyA~ banAnevAlA yaha zarIra hai / aura yaha vaikriyavargaNAke pudgalase hI ho sakatA hai| uparokta donoM 7. saM. 40 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-142 zarIra sva-sva kAla pUrNa hote hI visrasA pudgalavat mukti (vilIna, mRtyu) pAneke svabhAvavAle hote haiN| isa uttaravaikriya zarIrakI racanA utkRSTase eka lAkha yojana pramANakI ho sakatI hai aura isa u. vai. zarIrakI racanAkA ( usakA kAla) utkRSTameM utkRSTa kAla " devesu addhamAso ukkosaviuvvaNAkAlo" isa vacanase Adhe mAsakA hai / usa kAla pUrNa hote hue hI punaH vaha uttaravaikriya zarIraracanA punaH visrasA pudgalavat svataH lupta ( vilIna ) ho jAtI hai aura turanta hI bhavadhAraNIya vaikriyazarIra dhAraNa kara lenA par3atA hai| yadi usa kAla pUrva racita uttaravaikriya zarIrakI anAvazyakatA dikhAyI de aura use vilIna karanA ho to upayoga (buddhi) pUrvaka vilIna (lupta ) bhI kara sakate haiM / isa uttaravaikriya zarIrako racanA (dhAraNa karanA ) yaha navapraiveyaka tathA sarvottama aise anuttara vimAnavAsI devoMmeM hotA nahIM hai / sAtha hI jyoM anya deva jinezvara bhagavantake kalyANakAdi prasaMga para athavA anya gamanAgamanAdi prasaMga para uttaravaikriya karake manuSyalokameM Ate hai, vaise isa devoMko tathAprakArakA kalpa hI aisA hai ki unako yahA~ AnekA prayojana hotA hI nahIM hai, parantu vahA~ bhI zayyA poDhyA thakA namaskArAdi karanerUpa zubha bhAvanA karate hai, ataH aciMtanIya zakti hone para bhI 242prayojanAbhAvase ' uttaravaikriyazarIra racanA nahIM hai| aisA zabda prayoga kiyA hai / sAtha hI ve vastrAlaMkArarahita hai| janmase hI ve ati sundara, darzanIya aura dasoM dizAoMko prakAzita karanevAle hai / sAtha hI vahA~ pravartamAna caitya pratimAoMko zayyAmeM raha-rahakara sAdhukI taraha bhaktibhAvase hI pUjate hai| vahA~ gAnanATakAdi kucha hotA hI nahIM hai / [142] 292. isase hI graiveyaka tathA anuttaravAsI deva svavimAnakI zayyAmeM rahate hue dravyAnuyogAdi sambandhameM vicAraNA-manana karate kisI na kisI viSayameM jaba zaMkAgrasta banate hai taba ve deva vahA~ rahakara hI manase kevalI bhagavaMtase prazna karate hai ki he bhagavan ! merI isa zaMkAkA samAdhAna kyA ? isa samaya trikAlajJAnI bhagavaMta ki jo tInoM kAloMke sarva bhAvoMko eka hI sAtha eka hI samayameM AtmapratyakSa dekha-jAna sakate haiM ve bhagavaMta ghAtIkarmakSayase utpanna hue kevalajJAnake paribalase devoMkI una zaMkAoMko yugapat jAnaneke bAda unakA samAdhAna karaneke lie dravyamanase manovargaNA yogya pudgaloMko grahaNa karate hai / tatkAla nirmala avavijJAnase upayogavanta bane hue ve deva, una bhagavanta dvArA grahita manovargagAke pudgaladravyako dekhakara svazaMkAke samAdhAna hetu soce ki kevalI bhagavantane isI prakArake manodravyoM ko grahaNa karake pariNata kie hai, ataH hamArI zaMkAoMkA samAdhAna yahI honA cAhie aisA ve samajha jAte hai / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya zarIrakA jaghanya pramANa ] gAthA-143 [ 315 . // urdhvadevalokameM AyuSyAnusAra dehapramANakA yantra // sAgaro. hAtha-agiyA. bhAga sAgaro. hAtha-agiyA. bhAga | sAgaro. hAtha-agiyA. bhAga | d | 7 mh w sh r w com . - ww c 0 0 / h w sh mro 0 0 0 d 4 | 21 | h 11 / 5.... avataraNa- aba usa bhavadhAraNIya tathA uttaravaikriya zarIrakA jaghanya pramANa kahate hai| sAhAviya veubviya, taNU jahannA kameNa pAraMbhe / aMgulaasaMkhabhAgo, aMgulasaMkhijjabhAgo ya / / 143 / / gAthArtha-svAbhAvika tathA ( uttara ) vaikriya zarIra prArambhakAlameM jaghanyase anukramase aMgulake saMkhyAtave bhAgakA tathA aMgulake asaMkhyAtave bhAgakA hotA hai| // 143 // vizeSArtha- svAbhAvika ' kahate bhavadhAraNIya zarIra bhavanapatyAdika devoMko sahaja prApta hotA hai aura vaha svadevabhavAyuSya taka rahanevAlA hai| ve jIva pUrvabhavake cAhe vaise ( icchita ) pramANavAle dehako chor3akara jaba tathAvidha karma dvArA, parabhavameM yathAyogya sthAna para jahA~ utpanna hotA hai, vahA~ utpanna honeke sAtha hI aparyAptAvasthAmeM ( utpattike prathama samaya para ) usake bhavadhAraNIya zarIrakI avagAhanA aMgulake asaMkhyAtave bhAgakI hotI hai, kyoMki vahA~ ve jIva utpattisthAnameM Ate hI apanI AtmAko atyanta sikuDakara ( aMgulake asaMkhyAtave bhAgakA kara ) koyalemeM jyoM agnikA kaNa gire tyoM yahA~ utpatti sthAna rUpa koyale meM agnike kaNasthAnika jIva utpanna hote hai aura utpanna hote. turanta hI koyalemeM gire agnikA kaNarUpa vaha jIva prArambhika Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 143 . samayase lekara anukramase vRddhi pAtA jAtA hai| tathA sAtha sAtha ve jIva utpattike prArambhika samaya se hI sva sva yogya (AhAragrahaNa, zarIraracanA, indriyaracanA, zvAsocchvAsa niyamana, bhASA-vAcAniyamana tathA manoracanArUpa ) paryAptioM-zaktiyoMkA prArambha samakAlameM karane lagate haiM aura eka antarmuhUrtameM samApta karate hai| yaha niyama hareka jIvoMke lie samajhanA hai| ataH jIva tathAvidha karmasAmagrI dvArA devAyuSya tathA devagatyAdikA bandha rakhakara jaba parabhavameM devagatimeM devarUpa utpanna hotA hai, taba utpattiprAyogya devazayyAmeM utpanna hote usa jIvakI utpattike prathama samaya para, 24 bhavadhAraNIya zarIrakI avagAhanA aMgulake asaMkhyAtave bhAgakI hotI hai, koyalemeM gire hue usa agnikaNake samAna utpanna hokara prAthamika saMkoca choDakara alpa samayameM vikasita-vRddhiMgata ho jAte hai aura utpattike prathama samayase svayogya paryAptiyoMkA bhI Arambha karate haiN| vaikriyazarIrAvagAhanA-[ yahA~ vaikriya zarIrase deva nArakoMkA 244 bhavapratyayika uttaravaikriya aura 245manuSya-tiyaMcAdikA mukhyatve tathAvidha labdhipratyayika vaikriya ginanA hai, ataH bhavadhAraNIya vaikriyakA grahaNa na samajhe / ] deva jaba kisI bhI prakArake svarUpameM uttaradehakI racanA karanekI zurUAta kare, taba usa uttaravaikriya zarIrakI avagAhanA prathama samaya para hI aMgulake saMkhyAtave bhAgakI hotI hai aura usake bAda kramazaH vRddhi pAte haiM / deva tathA nAraka jisa jisa sthAnAzrayameM jisa jisa pramANarUpameM utpanna honevAle hai, vahA~ utpanna honeke bAda antarmuhUrtameM svasthAnayogya pramANavAle bana jAte haiM / ___apavAda-parantu vaikriyalabdhirahita audArika zarIrI aise garbhaja manuSya tathA tiryaMcAdiko yaha niyama bandhanarUpa banatA nahIM hai / ve jIva to yathAyogya samaya para krama kramameM svayogya pramANavAle banate haiN| 293. devoMkA bhavadhAraNIya zarIra vaha vaikriya hai phira bhI bhavadhAraNIya vizeSaNase yukta honese sabhI bhavadhAraNIyakI vyAkhyA-carcA-vicAraNAmeM usakA samAviSTa yathAyogya kre| 294. devakI taraha narakake donoM zarIrakI vyAkhyA soca le / 295. usI prakAra vaikriyalabdhivaMta garbhaja manuSya tathA garbhaja tiryaMca bhI labdhi pragaTa karake 'viSNukumArAdivat ' vaikriya zarIrakI racanA karate hai taba use bhI devavat aMgulake saMkhyAtave bhAgakI avagAhanA hotI hai| vaikriyalabdhivanta vAyukAya jIvoMkA uttaravaikriya zarIra prArambhameM yA bAdameM aMgulake asaMkhyAtave bhAgakA hotA hai, kyoMki vAyukAya jIvoMkI jaghanyotkRSTa zarIra avagAhanA aMgulake asaMkhyAtave bhAgakI hI hai / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devoMkA zarIrapramANa yantra aura upapAtaviraha ] gAthA-144 [317 mAna bhAga jina jIvoMne uttaravaikriya dehakI racanA jitane pramANayukta karanI zurU kI hai, ve jIva antarmuhUrtameM hI usI iSTa pramANavAle ho jAte hai / [ 143 ] // cAroM nikAyake devoMkA zarIrapramANakA yantra // devajAti nAma bhava. utkR. bhava0 jagha0 uttaravaikriya uttara vaikriya mAna | u. mAna ja. mAna bhavanapatikA 7 hAtha aMgulakA asaMkhyAtava 1 lAkha yo0 aMgulake saMkhyAtaveM bhAgakI vyantarakA jyotiSIkA saudharma-IzAnameM sanatkumAra-mAhendrameM brahma-lAMtakameM zukra-sahasrArameM Anata-prANatameM AgNa-acyutameM prayojana rUpa navauveyakameM nahIM pA~ca anuttarameM ..... -iti vibudhAnAM tRtIyamavagAhanA dvAraM samAptam // Peacoccacciocavacacocacoe 9 // devoMkA cauthA 'upapAta-viraha' kAladvAra // avataraNa-tIsare dvArako samApta karake aba 'uvavAyacavaNavirahaM ' usa padavAlA caturtha dvAra zurU karate hai, jise cAra gAthAoMse sampUrNa kreNge| sAmanneNaM cauviha-suresu bArasa muhutta ukkoso / uvavAyavirahakAlo, aha bhavaNAIsu patteyaM / / 144 // gaathaarth-vishessaarthvt| // 144 // vizeSArtha-aba cauthA dvAra ' upapAta viraha ' arthAt kyA ? upapAtaviraha-utpanna honekA viyogakAla vaha, arthAt devagatikI koI bhI nikAyameM eka athavA aneka deva utpanna honeke bAda usa nikAyameM anya koI deva utpanna na ho to kahA~ taka utpanna na ho ? usa kAlakA aMtarapramANa kahanA use upapAtaviraha kahate hai / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 144-147. ___bhavanapati, vyantara, jyotiSI, vaimAnika ina cAroM nikAyake devoMkA sAmAnyataH (samuccaya ) upapAtaviraha utkRSTase bAraha muhUrttakA hotA hai, ye bAraha muhUrta vyatIta hote anya koI jIva devagatimeM avazya utpanna hotA hI hai| [144] ___ avataraNa-pUrva samuccayameM sAmAnya rUpase upapAta viraha kAla kahA / aba tIna gAthAoMse pratyeka nikAyAzrayI spaSTa rItise batAte hai| bhavaNavaNajoisoha-mmIsANesu muhutta cauvIsaM / to nava diNa vIsa muhU, bArasa diNa dasa muhuttA ya / / 145 // bAvIsa saDDha diyahA, paNayAla asIi diNasayaM ttto| saMkhijjA dusu mAsA, dusu vAsA tisu tigesu kamA / / 146 / / . vAsANa sayA sahassA, lakkhA taha causu vijayamAIsu / paliyA'saMkhabhAgo, sabaDhe saMkhabhAgo ya // 147 / / gAthArtha-vizeSArthavat / // 145-147 // vizeSArtha- bhavanapati, vyantara, jyotiSI aura vaimAnika nikAyake saudharma tathA IzAna ina donoM kalpameM upapAtavirahakAla utkRSTatAse caubIsa muhUrttakA hotA hai, usake bAda ukta nikAya sthAnameM eka athavA aneka deva avazya utpanna hote hai| unake bAda sanatkumAra kalpameM nau dina aura Upara bIsa muhUrttakA virahakAla, mAhendra kalpameM bAraha dina Upara dasa muhUrta, brahma kalpameM sAr3he bAIsa dina, lAMtaka kalpameM paiMtAlIsa dina, zukra kalpameM assI dina, sahasrAra kalpameM sau dina, 24 Anata-prANatameM saMkhyAtA mAsakA, 28 AraNa-acyutameM saMkhyAtA varSakA virahakAla hotA hai| ___ navauveyakakI pahalItrikameM utkRSTa virahakAla saMkhyAtA varSazata hotA hai, [ parantu use sahasra varSake bhItarakA hI samajheM, varanA hama sahasra varSa aisA hI vidhAna krte| ] madhyamatrikameM saMkhyAtA sahasra varSa ( lakSa (lAkha)se arvAk ) aura Uparitana graiveyakameM saMkhyAtA lakSa varSakA ( koTIse (karor3a)se arvAk ) viraha jAneM / anuttarakalpameM-vijaya, vijayavaMta, jayaMta aura aparAjita ina cAroM vimAnoMke lie (addhA) palyopamakA asaMkhyAtave bhAga jitanA virahakAla par3atA hai aura madhyavartI sarvotkRSTa pA~cave sarvArthasiddha vimAnake lie utkRSTa virahakAla palyopamake saMkhyAtave bhAgakA jAne / isa taraha -- utkRSTase upapAta virahakAla'. drshaayaa| [ 145-147 ] // iti surANAM caturthamupapAtavirahakAladvAraM samAptam // 296-297. parantu itanA vizeSa samajhe ki Anatase prANatameM saMkhyAtA mAsa kucha adhika rUpase jAneM / usI taraha AraNase acyutameM saMkhyAtA varSa adhika kAla jAneM / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devoMkA upapAta tathA cyavanakI saMkhyA saMbaMdhI samaja ] gAthA-148 [319 cacacocacaracacacocaccia // devoMkA pA~cavA~ 'cyavana viraha' aura chaThA-sAtavA~ 'upapAta-cyavana saMkhyA' dvAra // avataraNa-aba granthakAra usa upapAta-virahakAlako jaghanyase darzAte punaH jaghanya tathA utkRSTa cyavanavirahakAlako atidezase kahaneke lie pA~cavA~ dvAra samApta karate hai / ____aura pUrvArdhavat pazvArdha gAthAmeM saMkhaM ' igasamaiyaM' padavAlA chaThA dvAra (eka samayameM eka sAtha kitane jIva cyavate haiM ? athavA kitane utpanna hote haiM ? vaha ) jaghanyotkRSTarUpase zurU karake samApta kreNge| savvesipi jahanno, samao emeva cavaNaviraho'vi / igadutisaMkhamasaMkhA, igasamae huMti ya cavanti // 148 // gAthArtha-vizeSArthavat / / / 148 // vizeSArtha-sarvakA arthAt bhavanapatise lekara sarvArthasiddha takake cAroM nikAyake devoMkA 'jaghanyase upapAtaviraha ' eka samayakA hotA hai / ... paJcamacyavanaviraha kAla dvAra-aba upapAtavirahavat cyavanavirahakAla kahate haiM / cyavanaviraha-arthAt devagatikI cAroM nikAyameMse koI eka yA aneka deva na cyave to kitane kAla taka cyavate nahIM hai ? usa kAlakA niyamana, use cyavanavirahakAla kahate haiM / . isa cyavanavirahakAlako upapAtavirahakAla dvArameM jisa jisa nikAyameM yathAsaMkhya jitanA : : jitanA aura jahA~ jahA~ kahA hai, use usI taraha yathAsambhava vicAre / - arthAt prathamakI (bha. vya. jyo.) tInoM nikAyameM aura saudharma-IzAna kalpameM caubIsa muhUrta utkRSTa cyaghanaviraha / sanatkumArameM nau dina aura 20 muhUrta, mAhendrameM bAraha * dina aura 10 muhUrta, brahmakalpameM sAr3he bAIsa dina, lAMtakameM 45 dina, zukrameM 80 dina, sahasrArameM 100 dina / Anata aura prANatameM saMkhyAtA mAsa / AraNa-acyutameM saMkhyAtA varSa / pahalI aveyakatrikameM saMkhyAtA zata varSa, madhyamatrikameM saMkhyAtA sahasra varSa, uparitanatrikameM saMkhyAtA lakSa varSa, vijayAdi cAra vimAnake lie palyopamakA asaMkhyAtavA~ bhAga aura sarvArthasiddhameM palyopamakA saMkhyAtavA~ bhAga cyavanavirahakAla hotA hai / iti utkRssttcyvnvirhkaalH| jaghanya cyavanavirahakAla eka samayakA jaane| iti jghnyvirhkaalH| / // chaThA-sAtavA~ upapAta-cyavana saMkhyAdvAra / / isa taraha upapAta tathA cyavanavirahakAla kahA / aba eka samayameM jaghanya aura utkRSTase kitane deva devagatimeMse eka sAtha hI cyavana kara sake, vaha cyavanasaMkhyAdvAra aura usa Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 148 eka hI samayameM anyagatise kitane jIva devagatimeM jaghanyotkRSTa saMkhyAmeM utpanna hote haiM vaha upapAta sNkhyaadvaar| cAroM nikAyase koI bhI nikAyameM athavA cAroM nikAyameM sAmAnyataH samuccayameM jaghanyase eka, do, tIna isa taraha utkRSTase yAvat saMkhyAtA-asaMkhyAtA bhI utpanna hote haiM, tathA eka, do yAvat asaMkhyAtA eka hI samayameM cyavate bhI hai| yahA~ itanA vizeSa samajhe ki-bhavanapatise lekara sahasrAra takake devoMko to uparokta niyama yogya hai| kyoMki sahasrAra taka to tithaMcoMkI bhI gati hai aura tiryaca asaMkhyAtA hai| ataH yAvat asaMkhyAtI upapAta saMkhyA yogya hI hai tathA utanI saMkhyA para cyavate mI hai, kyoMki unakI dharatI (pRthvI)-ap-vanaspati-manuSya-tiryaca ina pA~coM, daMDakoMmeM gati hotI haiN| vizeSameM saudharma-IzAna taka pA~coM daMDakoMmeM aura tIsarese AThaveM kalpa takake devoMkI gati manuSya-tiryaca yaha do daMDakameM hI hotI hai| aba nauveM sahasrArakalpase lekara sarvArthasiddha takake devoMkI upapAta tathA cyavana saMkhyA jaghanyase 1-2-3 hai aura utkRSTase saMkhyAtI hI hotI hai; kyoMki sahasrArase sarvArthasiddha taka tathAvidha zubha adhyavasAyavAle garbhaja manuSya hI utpanna ho sakate haiM aura unakI saMkhyA saMkhyAtI hI hai aura cyavana saMkhyA bhI saMkhyAtI hI hotI hai, kyoMki ve kalpagata deva marakara garbhaja manuSyameM hI utpanna hote haiM aura una garbhaja manuSyoMkI saMkhyAtI saMkhyA haiN| [ 148] iti devAnAM caturtha paJcamaM ca SaSThaM-saptamaM ca dvAraM samAptam // // devalokameM pratyeka kalpameM utkRSTa ' upapAta vyavanaviraha' kAla saMbaMdhI yaMtra // nikAya-kalpanAma u. virahamAna| kalpa nAma | u. virahamAna | jagha. bhavanapati vyantarameM | 24 muhUrta sahasrAra kalpameM | 3 mAsa 10di. jyotiSI nikAyameM | , | Anata-prANatameM saMkhyAtA mAsa. saudharma-IzAnameM | , aarnn-acyutmeN| saMkhyAtA varSa sanatkumAra kalpameM 9di.20 mu0/ 10 prathamatrikameM saMkhyA. varSazata mAhendra kalpameM 12di.10 . dvitIyatrikameM saM. hajAra varSa brahma kalpameM | 22 // dina ]. tRtIyatrikameM saM. lAkha varSa addhA. palyo. lAMtaka kalpameM 45 dina | anuttara cAra vimAnameM | asaMkhyA. bhAga zukra kalpameM 80 dina | sarvArthasiddha para / saMkhyA. bhAga sarvatra jaghanya virahakAla eka samayakA cyavana viraha para-virahavat yathAsaMbhava smjhe| jaaneN| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devalokameM kina gatiyoMmeMse mare hue jIva utpanna hote hai ?] gAthA-149 [ 321 // cAroM gatyAzrayI sAmAnya-utkRSTa cyavanavirahakAlakA yaMtra // nAma ja. vi. u. vi. garbhaja nara tiryacakA 1 samaya devatA, nArakIkA.... saMmUchima manuSyakA... 24 muhUrta vikalendriyakA.... aMtarmuhUrta saMmUchimatiyaMcAdikakA. usa prakArase sAmAnya cyavana viraha // devalokameM jaghanyotkRSTa upapAta-cyavana saMkhyA yantra // nAma bhavana. sahasrAra yAvat saha. se anuttara yAvat | ja. upa. cya. saMkhyA | u. upa. cya. saMkhyA / / eka, do, tIna taka saMkhya, asaMkhya yAvat saMkhyAtA upajate-cyavate acancercentarvancancernancer. 3 // devoMkA AThavA~ 'gati' dvAra // avataraNa-sAtavA~ dvAra samApta karake aba devalokameM kina gatiyoMmeMse mare hue jIva utpanna hote hai ? vaha 'gamaM' padavAlA AThavA~ gatidvAra kahate haiM / narapaMciMdiyatiriyA-NuppattI surabhave pajjattANaM / ajjhavasAyavisesA, tesiM gaitAratammaM tu / / 149 // gAthArtha paryAptA paMcendriya manuSya aura tiryaMcoMkI devalokameM adhyavasAyakI vizeSatAse utpatti hotI hai aura punaH adhyavasAyakI vizeSatAse usa nikAyameM tAratamya bhI hotA hai / // 149 // vizeSArtha-devalokameM kauna-kaunase jIva utpanna hote haiM ? kina-kina kAraNoMse hote haiM ? yaha bAta uparokta gAthAmeM kahI gayI hai / aura sAtha sAtha usa devalokameM bhI sthAna, vaibhava, AyuSyAdikakI nyUnAdhikatA bhI adhyavasAyoMkI vicitratAke hI AbhArI hai yaha bAta bhI batA dI hai| bR. saM. 41 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-149 ___ yahA~ eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki devalokake bhItara mAtra paryAptA garbhaja manuSya aura tiryaMca yaha do hI jAtike deva utpanna ho sakate haiM, parantu unake sivA bAkIke nAraka-ekendriya-vikalendriya yA aparyAptA paMcendriya tiryaMca manuSya utpanna hote nahIM, kyoMki devabhava prApti prAyogya nirmala pariNAma unheM milatA nahIM hai / isa parase eka dUsarA rahasya bhI spaSTa ho jAtA hai ki devalokameM utpanna honeke sthAna asaMkhya hai lekina usameM utpanna honevAle umedavAra mAtra do hI jAtike jIva haiM / utpanna honeke sthAna asaMkhya hai aura utpanna honevAloMkI saMkhyA kama haiN| isase yaha nizcita hotA hai ki jIvake lie devalokakI prApti durlabha nahIM, lekina sulabha hai| jabaki mAnavabhavakI prApti sulabha nahIM lekina durlabha hai kyoMki mAnavajAtakI saMkhyA maryAdita arthAt saMkhyAtI (29 aMka saMkhyA jitanI, jaise ki 2 x 2 = 4 442=8 8x2=16 -isa taraha 96 bAra gunA karate jo saMkhyA Aye utanI) hai jaba utpanna honevAle umedavAra tamAma gati-jAtike hai / jisake sthAna kama hai aura umedavAra bhI asAdhAraNa hai taba usa sthAnako pAnA kitanA kaThina hotA hai yaha samajha sake aisA hai / isalie hI AgamameM 'dullahe khalu mANuse bhave' ityAdi vacana jo uccAre gaye haiM unakI yathArthatA siddha hotI hai / yaha bAta to prAsaMgika kahI gayI hai / aba mukhya bAta para Ate haiM / devagatikI prAptimeM hetu kyA ? to gAthAmeM batAye gaye matAnusAra 'adhyavasAya' vizeSa / 'adhyavasAya' arthAt kyA ? to mAnasika pariNAma-vyApAra vizeSa vaha / arthAt mAnasika vicAra usakA nAma hI adhyavasAya / yaha adhyavasAya tIna prakArakA hai 1. azuddha, 2. zuddha aura 3. atyanta zuddha / ___ AtmA azuddhameMse zuddha vicAravAn tathA zuddhameMse atizuddha vicAravAna banatA hai, isalie isa prakAra krama darzAyA hai / azuddha pariNAma narakAdi durgatikA kAraNarUpa, zuddha pariNAma devAdika sugatikA kAraNarUpa aura atyanta zuddha pariNAma vaha muktisukha-mokSakA kAraNarUpa hai| mAnasika vicAroMkI do prakArakI sthitiyA~ sAmAnya rItase mAnasika vicAroMkI jo vibhinnatAe~ pratikSaNa utpanna hotI hai, unheM do vargomeM bA~Ta dI gayI haiM / eka rAga aura dUsarA dveSa / ___ ataH prathamake do bhedameMse cAra bheda bneNge| arthAt ki zuddharAga aura zuddhadveSa, azuddharAga aura azuddha dvess| jinako pracalita paribhASAmeM bolA jAye to prazasta rAga-dveSa aura aprazasta rAga-dveSa / manakI isa vibhinna vicAradhArAoMko utpanna hone meM iSTa-aniSTa vastuoMkA saMyoga Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvakA iSTa aura aniSTa saMyogake pariNAma ] gAthA-149 [323 viyoga isameM mukhya hissA letA hai, jinameMse zubhAzubha kASAyika pariNAma udbhavate haiN| ___ iSTa vastuke saMyogake liye 1. arthAt jaba jIvako jaDa yA caitanyAdi iSTa vastukA saMyoga utpanna hotA hai taba pahale to vaha bahuta prasanna hotA hai / aura isa prasannatAkA atireka usa usa padArthameM tanmaya hotA huA tIvra-tIvratara-tIvratama koTitaka pahu~ca jAtA hai / bAdameM iSTakI vizeSa prApti, rakSaNa aura upabhogameM manako tadAkAra banAtA hai / isa iSTa sAdhana rAgakI Asakti do prakArake sAdhanoMke prati hotI hai / eka saMsArake sAdhanoMke prati aura dUsarI muktike sAdhanoMke prati / saMsAra sAdhanoMke prati jaba hotI hai taba aprazasta koTikI aura mukti yA AtmAke sAdhanoMke prati jaba hotI hai taba ise prazasta koTikI kahI jAtI hai| jaise ki kudeva, kuguru aura kudharma prati kiyA gayA rAga use aprazasta kahA jAtA hai aura sudeva, suguru, aura sudharmake prati kiyA gayA rAga use prazasta kahA jAtA hai| ___prazasta rAga vaha *zuddha-zubha hai| aura yadi usake mUla arthameM barAbara ho to usake dvArA jIva zubha-puNya prakRtioMkA bandha karake devAdika zubha gati AdikI zreSThatAko prApta kara sakatA hai| jaba ki aprazasta rAga azuddha-azubha hai| usake mUla arthameM jaba vaha ghaTamAna hotA hai taba jIva usake azubha pApa prakRtioMkA bandha karake udayakAlameM narakAdi azubha gatiko pAtA hai| .. upara jisa prakArase iSTa saMyogake lie kahA hai, vaisA aniSTa saMyogake lie bhI samajhanA hai| aniSTa vastuke saMyogake lie 2. arthAt ki jaba jIvako aniSTa vastu ke saMyoga milate haiM taba cittameM aprasannatA utpanna hotI hai, usameMse kheda ( duHkha, raMja ) janma letA hai, usameMse roSa, krodha-kalaha sabhI malina tattva janma pAte haiN| hRdaya dveSabuddhikA AkAra letA hai| mAnasa virodhI banatA hai / maitrI bhAvanA aura kSamAke Adarza vilIna hote haiM / mana dveSabuddhi meM pha~satA pha~satA ati duHkhI banatA hai aura AtmAko saMtApa aura AkrandakI koTi taka dhakela detA hai| pariNAmasvarUpa kitanI hI bAra na ghaTanekI ghaTanAoMkA duSTa aura bhayaMkara silasilA zuru hotA hai| ____ yaha dveSa bhAvanA sat aura asat yA, saMsAra yA muktike sAdhanoMke prati hotI hai / jinheM Upara kahe gaye vaise aprazasta aura prazasta ina do nAmase pahacAneMge / * yahA~ zuddha aura zubha use eka hI arthavAcakameM samajhanA hai, varanA apanI tAttvika vyAkhyAmeM ye donoM bhinnArthaka vAcaka hai| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 ] vRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 149-150 ____ zuddha deva, guru aura dharma tattvoMkI rakSA-pracArake lie anivArya kAraNase dveSa karanA paDe to yaha prazasta koTikA aura kudeva, kuguru yA kudharma tattvoMke lie karanA par3atA dveSa aprazasta koTikA mAnA jAtA hai| prazasta koTikA dveSa alpa karmabandhake kAraNarUpa hote hue vizeSa prakArase puNyabandhako karAtA honese isase zubha phalakI prApti aura aprazasta dveSa usase viparIta phala dekara viparIta phalakI prApti karAtA hai| isa prakAra iSTAniSTa vastuke saMyoga-viyogase zubhAzubha rAga-dveSa adhyavasAya aura usake manda, tIvra, tIvratara-tamAdika aneka prakAroMse jIvake sukha, duHkha, sadgati yA durgatikA AdhAra rahA hai / adhyavasAyakI janetA mana hai ataH saMsArameM una sabake lie yadi koI bandhAraNIya, cakra hai to mana hI hai, isalie hI Apta puruSoMne kahA hai ki 'mana eva manuSyANAM kAraNaM bandha mokssyoH'| devagati prAyogya adhyavasAya jo Age bar3hakara ati vizuddhatara-tama dazA para pahu~ca jAte haiM, to kevalajJAna, kevaladarzana (sampUrNajJAna) prApta karake, saMsArakA paribhramaNa dUra karake, mukti sukhako pAkara, sarva duHkhoMkA anta kara sakate haiM / [149] ____avataraNa-cAlU dvArameM aba kauna-kaunase aura kauna-kaunasI sthitivAle jIva kisa devalokameM jAte hai ? use batAte hai / naratiri asaMkhajIvI, samve niyameNa jaMti devesu / niyaAuasamahINA-uesu IsANaaMtesu // 150 / / / gAthArtha-asaMkhya varSake AyuSyavAle manuSya tathA tiryaMca sabhI niyamA-nizce devalokameM utpanna hote haiM aura ve bhI nijAyuSya samAna athavA to hIna sthitike rUpameM IzAnAnta kalpa taka hI utpanna hote haiM / // 150 / / vizeSArtha-asaMkhyAta varSake dIrghAyuSyavAle manuSya aura tiryaca ve yugalika hI hote haiM aura ve devagatimeM hI utpanna hote haiM, lekina zeSa narakAdi tIna gatiyoMmeM yA mokSameM utpanna hote nahIM hai| sAtha hI devagatimeM bhI ve apanI yugalika avasthAmeM jitanI AyuSya sthiti hotI hai utanI sthiti-AyuSyavAle athavA to hInAyuSyavAle devarUpa (vaise sthAnapara) utpanna hote hai aura isase unakI sabase adhika gati IzAna devaloka taka hI hotI hai, kyoMki nijAyuSya pramANako anukUla sthiti jyAdAse jyAdA IzAna kalpa taka hotI hai aura Ageke kalpameM jaghanyase bhI do sAgaropamakI sthitise hI zurUAta hotI hai, jaba ki yugalika to utkRSTase bhI tIna palyopamakI sthitivAle hote haiN| aura isalie palyopamake asaMkhyAtaveM bhAgase asaMkhya varSake AyuSyavAle khecara Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kauna-kaunasI sthitivAle jIca kisa devaloka meM Ate hai ? ] gAthA 150-152 325 tiryaka paMcendriya aura aMtardIpavartI | dADhAoM para basate ] yugalika tiryaMca tathA manuSya to bhavanapati aura vyantara ina donoM nikAyameM hI utpanna hote haiM, parantu jyotiSI yA saudharma IzAnameM nahIM, kyoMki jyotiSImeM to jaghanyase bhI jaghanya sthiti palyopamake AThaveM bhAgakI aura vaimAnikameM saudharmameM palyopamakI kahI hai, jaba ukta yugalika jIvoMkI sthiti palyopamake asaMkhyAtaveM bhAgakI hai isase usako tulya vA hIna kakSA vahA~ mila sakatI nahIM hai| aba zeSa eka palyopamake AyuSyavAle yugalika ( haimavanta yA hiraNyavanta kSetrake ) do palyopama AyuSyavAle ( ve harivarSa-ramyak kSetrake ) tIna palyopama AyuSyavAle (ve devakuru-uttara kurukSetrake tathA suSama suSamAdi ArAmeM yathAyogya asaMkhyAta sAlake AyuSyavAle bharata, aivata kSetravartI yugalika manuSya aura tiryaca ) bhavanapatise lekara yathAsaMbhava IzAna yAvat utpanna ho sakate hai, kyoMki nijAyuSyatulya sthiti sthAna vahA~ taka hai| ataH Uparake kalpameM sarvathA niSedha samajha lenaa| [ 150 ] avataraNa-prastuta bAta Age calAte hai| jaMti samucchimatiriyA, bhavaNavaNesu na joimAIsuM / jaM tesiM uvavAo, paliA'saMkhasaAUsu / / 151 / / gAthArtha-vizeSArthavat / // 151 // vizeSArtha-saMmUchimatiryaca bhavanapati tathA vyantaranikAyameM utpanna hote haiM, parantu jyotiSkAdi (saudharma -IzAna ) nikAyameM utpanna hote nahIM haiM, kyoMki unakA janma palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga AyuSyavAle devoMmeM hotA hai / saMmUchima tiryacakI isase Age gati hI nahIM hai / [ 151 ) // aSTamagatidvAre prakIrNakAdhikAraH // ' avataraNa-pUrva gati-sthitike AdhAra para una jIvoMkI sthiti pahale batA dI / aba .' adhyavasAyAzrayI banatI gati jaNAte haiN| bAlatave paDibaddhA, ukkaDarosA taveNa gAraviyA / vereNa ya paDibaddhA, mariTha asuresu jAyaMti // 152 // gAthArtha-vizeSArthavat / // 152 / / vizeSArtha-bAlatave = bAla (ajJAnarUpa) jo tapa arthAt bAla vizeSaNa, dekara kyA samajhAte hai ki bAlakakI bAlyAvasthA zUnya hai, usI taraha yaha tapa bhI ajJAnatAke sAtha karatA honese zUnya samajhA jAtA hai / yaha bAlatapa jinezvara bhagavantake mArgase viparIta, tattvAtattva, peyApeya, bhakSyAbhakSyakI behozImeM (samAnatA rahita) kiyA jAtA hai, ataH ise Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI .. . [ gAthA-152. mithyA tapa kahA jAtA hai / kyoMki vaha tapa samyaktva (saccA zraddhAna ) rahita hotA hai| usa tapase AtmA zAyada sAmAnya lAbha bhale hI pA jAya~, lekina antameM AtmAko hAnikAraka honese niSphalarUpa hai / jisa tapameM nahIM hotA indriyadamana, nahIM hotA varNa-gandha-rasasparzAdi viSayoMkA tyAga, nahIM hotA adhyAtma, nahIM hotI sakAma nirjarA, ulTA puSTikArI anna lenA, indriyako svecchAse popanA, viSayavAsanAoMkA jyAdA sevana, hiMsAmaya pravRttivAle aise 248paMcAgni Adi tapa yaha bAlatapa hai; tattvase jIvahiMsAke heturUpa hai tathApi usake dharmazAstrAnusAra bAhya dRSTise kiMcit Atmadamanako karanevAle taparUpa anuSThAna honese sAmAnya lAbha milanese ve dvIpAyana RSikI taraha asurakumArAdi bhavanapati nikAyameM utpanna hotA hai| isalie sAre hI AlamameM suprasiddha aise jainadharmake tapavijJAnako samajhakara kalyANA- ' bhilASI AtmAoMne unakA Adara karanA caahie| prApta hotI hai| ___ koI eka AtmA bhale sAtha sAtha svazAstrAnusAra bhI tapa-dharmAnuSThAna karatA ho, jo ahiMsaka, asatyakA tyAgI, strIsaMgarahita, niSparigrahI aura sad guNI ho, kaSAyahIna ho, mAyAlu, zAMta svabhAvavAlA ho, to jIva zubha puNyotpanna uttama adhyavasAyoMse vaimAnikadevake AyuSyakA baMdha karatA hai, itanA hI nahIM, lekina isase bhI adhika vizuddhatara-tama dazAmeM dAkhila hokara mokSalakSmIkA mAlika ho sakatA hai| parantu tathAvidha ajJAnase dharmAnuSThAna karate samaya krodhAdika kaSAyoMkI pariNati aisI pravartamAna hotI hai ki nimitta mile yA na mile, lekina jahA~-tahA~ krodha-gussA-Aveza karatA ho, dharmasthAnoMmeM bhI dharma-phasAda karatA ho, na karaneke kArya karatA ho, aise malina prasaMga para yadi AyuSyakA baMdha paDa jAye, to bhI amuka sadguNa-dharmake sevanase asurakumArAdi bhavanapatimeM janamatA hai| jo roSavRttirahita dharmAnuSThAnakA AcaraNa kareM to prANI isase adhika sadgati pA sakate haiM / isalie roSavRttiko dUra karanA jarUrI hai| 244klezayukta mana usakA nAma hI saMsAra, klezarahita mana usakA nAma hai mokss| 298. saccA paMcAgni tapa kise kahe ? caturNA jvalatAM madhye yo naraH sUryapaJcamaH / tapastapasikaunteya ! na satpaJcatapaH smRtam // 1 // paJcAnAbhindriyAgnInAM, viSayendhana cAriNAm / teSAM tiSThati yo madhye, tad vai paJcatapaH smRtam // 2 // [ma. bhA.] 299. kleze vAsita mana saMsAra, kleza rahita mana te bhavapAra / [ upA. yazovijayajI ] Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArakA kAraNa kaSAya aura tapakI mahattA] . gAthA-152 [327 30 aneka prakArake sukha aura duHkhake phaloMko yogya aise karma-kSetrako jo khoda nikAlatA hai athavA AtmAke svarUpako jo kaluSita karatA hai use kaSAya kahA jAtA hai| saMsArakA mukhya kAraNa kaSAya hI haiM, ataH krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAra kaSAyoMse mukta honeke lie anukramameM usake pratipakSIke rUpameM kSamA, namratA, saralatA aura santoSa Adi vRttiyoMko hRdayameM bahuta kasanA / taveNa gAraviyA-tapase gauravayukta (gauranvita ) arthAt ahaMkAra karanevAle / koI bhI prANI tIvra pApavRttise bandhanayukta nibiDa-cIkane karmoMko bhI (tapasA nirjarA ca ) taponuSThAnase, avazya naSTa kara sakatA hai / yaha tapa jo ahaMkArarahita ho to vaha uttama gatiko pA sakatA hai| parantu usa anazanAdika tapa karanese yadi ahaMkAra A jAye ki hama tapasI haiM, mujha jaisA tapa karanevAlA. sahanevAlA hai koI ? ityAdi ahaMkArakA mada milakara ikaTThA ho gayA ho aura parabhavAyuSyakA bandha paDe to bhavanapatikA par3atA hai arthAt udaya Ate hI vahA~ utpanna hotA hai| vahA~ bhI U~ca-nIcatAkA AdhAra bhAvanAkI vizuddhi para hotA hai| isalie prANiyoMko uttama gati pAneke lie 30 akrodharUpase kSamAbhAvapUrvaka mada rahita tapa karanA cAhie, varanA jisa prakAra jainetarake upavAsa 'pharAliyA' hue, vaise hamAre upavAsa 'varAliyA' bana jAyeMge / vereNa ya paDibaddhA-vairase pratibaddha-Asakta bane hue / koI jIva yadi uttama tapa dharmakA sevana karatA ho, mahAna RSi-tyAgI ho, parantu jo vaira bhAvase Asakta ho ki kaba duzmanakI khabara lU~ ? aise jIva 302parabhavAyuSyakA baMdha kare to malina bhAvanAke 300. suha-dukkha bahu sahiyaM, kammakhettaM kasaMti jaM jamhA / ___ kalusaMti jaM ca jIvaM, teNa kamAi tti buccaMti // [ pannavaNA sUtra pada 13] . .. 301. tapa guNa ope re rope dharmane, navi gope jina ANa, Azrava lope re navi kope kadA, paMcama tapasI te jANa // [ upA zrI yazovijayajI ] 302. itanA vizeSa samajhanA ki kisI bhI jIvakA AgAmI gatisthAnakA nirmANa parabhavAyuSya bandhakAlameM utpanna hotI zubhAzubha bhAvanA-adhyavasAya para AdhAra rakhatA hai / aba svabhava AyuSya pramANameM jIvako Ayurbandhake mukhya cAra samaya (prasaMga) Ate haiM / prathama sopakramI jIvakA jitanA AyuSya ho usake tIsare bhAga para, dUsarA prasaMga navaveM bhAga para, tIsarA sattAIza bhAga para aura antima cauthA nijAyuSya pUrNa honemeM zeSa antarmuhUtta bAkI rahe taba, arthAt tIsare bhAga para parabhavAyuSya bandha jIvane agara na kiyA ho to use nau para kare, agara vahA~ bhI na kiyA ho to sattAIsa para, varanA antarmuhUrtta zeSa rahane para parabhavAyuSya bandha jarUra kare hI / usa AyuSya bandhake kAlaprasaMga para jIvake jisa prakArake zubhAzubha adhyavasAya ho, tadanusAra vaha Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 152-153 / yogase bhavanapati nikAyameM utpanna hote haiN| kyoMki vairakA badalA lenA yaha burI cIja hai| isase mana hamezA malina rahatA hai, badalA le sake yA na le sake to bhI vaha azubha bhAvanAke yogase uparokta gatiko pAtA hI hai| ve jahA~ jAte haiM vahA~ bhI janmAntarake virodhI saMskArase vairIke prati vaira lenekI vRtti punaH jAgatI hai| isa taraha vaira paraMparAkA viSacakra phiratA (cAlu) hI rahatA hai aura aneka kadarthanAko pAtA hai bArabAra karmabandhake dvArA bArabAra saMsArameM paribhramaNa karate hI rahate hai, ataH prANIko kabhI bhI vairAsakta na banakara samabhAvavRtti jagAnI cAhie / vairakA silasilA bahuta hI lambA calatA hai| samarAditya Adike prasaMga usakI gavAhIrUpa hai| isalie vairopazamana turanta hI karake manako zAMta kara denA yahI jainadharma pAnekA phala hai| isa taraha ukta aniSTa bhAvanAke yogase prANI apanI uttama ArAdhanAko bhI dUSitaH / banAkara, utpanna hote jaghanya koTike suadhyavasAyase asuroMke rUpameM utpanna ho sakate haiM / / 152] avataraNa-aba vyantara rUpameM kisa kAraNase jIva utpanna hotA hai ? ise kahate haiN| .. rjjuggh-visbhkssnn-jl-jlnnpves-tnnh-chhduho| girisirapaDaNAu mayA, suhabhAvA huMti vaMtariyA // 153 // zubhAzubha gatikA bandha karatA hai| zubha adhyavasAya, zubha gati aura azubha adhyavasAya, azubha gati detA hai| usa gatimeM bhI U~ca-nIca saMpattikI prApti yaha adhyavasAyakI jitanI jitanI vizuddhiyA~ haiM, una una para AdhAra rakhatI haiM / cAhe bhale hI jIvoMne dAruNa pApAcArakA sevana kiyA ho; parantu ArabandhakAla para pUrva puNyase tathAvidha zubhAlambanase pUrvakRta pApakA prAyazcitta AlocanA grahaNa ityAdi kiyA ho aura zubha adhyavasAya calatA ho to jIva cilAtIputra, dRr3haprahArI, tAmalI tApasAdikI taraha zubha adhyavasAyako pAkara samyagdRSTipana prApta karake zubha gatimeM utpanna ho sakatA hai| ___ dUsarA yaha bhI yAda rakhanA cAhie ki yadi jIvane AyuSyake cAra bhAgoMmeMse kisI bhI bhAgase zubha gati aura zubha AyuSyakA bandha kiyA ho, usa bandhake pUrva yA anantarameM kisI azubha AcaraNa kie ho parantu usane zubha gatike AyuSyakA bandha kiyA honese use zubha sthAnameM jAnA honese pUrvake saMskAroMse zubha bhAvanA -- jaisI gati vaisI mati' isa nyAyase A hI jAtI hai parantu jo Ayurbandha 'jaisI mati vaisI gati 'ke nyAyase azubha gatikA kiyA ho aura vandha kAlapUrva-anantara zubha kArya kiye ho to bhI azubha sthAnameM jAnA honese azubha adhyavasAya prAyaH prApta ho jAtA hai / saMkSiptameM jIvakI jaisI ArAdhanA vaisI usakI mAnasika sthiti hotI hai| ArAdhanA zubha ho to suMdara saMskAra-bhAvanAse vAsita hotI hai aura azubha ArAdhanA azubha ho to asundara saMskAra bhAvanAse-vAsita banatI hai| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyantara gati kaba prApta hotI hai ? ] gAthA 153-154 [329 . gAthArtha-vizeSArthavat / // 153 // vizeSArtha-isa gAthAmeM batAyI gayI AcaraNA svayaM pAparUpa honese usakA saJcA phala narakAdi kugati ho sakatA hai| parantu AyuSyabandhake pahale, gAthAmeM batAye gaye AcaraNake bajAya svabhAgyase, zubha nimitta dvArA narakAdi gati yogya saMkliSTa-Arta, raudra pariNAma chor3akara tathAprakArakI kucha zubha bhAvanA yadi A jAye to jIva aniSTa kArya karatA huA bhI zubha bhAvanAke yogase zUlapANI yakSa AdikI taraha vyantarakI zubha gati prApta karatA hai| rajjuggaha-rassIse jIvakA ghAta karanA (jIvako mAranA) yA kisI bhI prakArake AMtarika yA bAhya duHkhase Ubakara phaMdA DAlakara maranA vaha / isa prakArakI ghaTanAe~ vartamAnake viSama samayameM duHkha-klezase UbanevAle mAnavoMmeM adhika dikhAyI detI haiN| visamakkhaNa-kisI bhI Aphata-duHkhake kAraNa viSapAna kiyA ho, parantu zubha bhAvanAke yogase vyantarameM jAtA hai| aise prasaMga Ama taura para zreSTha aura sukhI vargameM banate haiN| jala-jalaNapavesa-jAnakara yA anajAnameM jalameM yA agnimeM pravezakara maranevAlA jIva zubha bhAvanA pAkara kumAranandIvat vyantarameM utpanna hotA hai| aise prasaMga madhyama vargameM adhika milate haiN| .. taha-chuhaduhao-tRpA athavA kSudhAke duHkhase pIr3ita jo apane prANatyAgake samaya para zubha bhAvanAke yogase maratA hai vh| aisA dIna vargameM adhika banatA hai| girisirapaDaNAu-kisI mahAn duHkhase pIr3ita sAhasika jIva duHkhase Ubakara parvatake zikhara parase nIce kUda paDe vh| aura ukta kArya karanevAle, bhairavajava jaise parvatIya sthAnoM parase khAI (khaMdaka )meM giranevAle mayA suhabhAvA-marakara zubha bhAvanAke yogase hI zUlapANIyakSavat (narakAdi gati rUpa ati Arta raudra dhyAnakA abhAva ho to) huMti vaMtariyA vyantara hote haiN| zubha bhAvanAke abhAvase to apane-apane adhyavasAyAnusAra usa-usa kugatimeM janamate haiN| [153] avataraNa-aba jyotiSI tathA vaimAnika nikAyameM utpanna hone yogya kauna hotA hai ? . . tAvasa jA joisiyA, caraga-parivAya baMbhalogo jA / jA sahasAro paMciMdi-tiria jA accuo saDDhA / / 154 / / bR. saM. 42 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-154. gAthArtha-vizeSArthavat / / / 154 // vizeSArtha-tAvasa jA joisiyA-vanameM rahakara anantakAya svarUpa kandamUlAdi, bhUmike andara upajate baTATA-beMgana-zakarakanda-adaraka-lahasuna-pyAja-gAjara AdikA bhakSa karanevAle ajJAnI tApasa marakara bhavanapatise lekara yAvat jyotiSI takameM utpanna ho sakate haiN| yahA~ utpanna honekA hetu uparokta gAthAmeM batAyA hai use hI jAne / kandamUla bhakSaka jIvoMkI gatimeM hInatA jarUra AtI hai, aisA yaha gAthA puSTi bhI karatI hai| kisIko yaha zaMkA utpanna hogI ki isakA kyA kAraNa ? to vastu aisI hai ki-kandamUla bhakSaNameM anantAnanta ekendriya jIvoMkI hiMsA hotI hai| hamAre zarIrameM eka hI jIva hai, ataH yaha jIva svatantra rUpase zarIrake mAdhyamase kriyA kara sakatA hai, jaba ki kandamUlake kisI bhI jAtake ati sUkSma bhAgameM bhI anantA jIva hote haiN| tathA unake bIca eka hI zarIra hotA hai| zarIra eka aura usa ekake hI mAlika anantA, aisI vicitratA aura parAdhInatA vahA~ hai| eka sUIke agrabhAga jitane baTATAke aMzameM agara ananta jIva hote haiM to pUrA baTATAmeM kitane hoMge? isakA khyAla krnaa| jJAnI toM vItarAga-sarvajJa the| ataH unhoMne to padArthoMko jJAnase taTasthabhAvase pratyakSa dekhane ke bAda jagatake kalyANake lie kamase kama pApa mArgakA bhI prakAzana karake jagatako sanmArga para car3hAnekA sat prayatna kiyA hai| dUsarI bAta yaha hai ki eka sUIke agrabhAga para bahuta-se lAkha jantu raha sakate haiM aisA AjakA jar3a-vijJAna kahatA hai to caitanya vaijJAnika bhagavAna jJAnadRSTise AtmapratyakSa (binA prayoga ) sUIke agrabhAga para anantA jIvoMkA astitva dekha sakatA hai isameM zaMkAkA jarA-sA bhI sthAna nahIM hai / ataH kandamUlAdike bhakSaNase ananta jIvoMkI hiMsA hotI hai, isa lie usakI gatimeM rukAvaTa AtI hai| yadyapi yaha tApasa aura Age kahe jAnevAle jIva tapasyAdika dharmakA pApa karma rahita sevana kare to ve usase bhI Age upaja sakate haiM, parantu unameM vAstavika bhedajJAnakA abhAva honese tapa-dharma karate karate bhI pApasevana to karate hI hai / parantu eka tapazcaryAke samAna kAyakleza Adi aneka bAhya kaSTa sahana karanese usake phalasvarUpa jyotiSI nikAyameM upaja (janama ) sakate haiM, aisA sarvatra samajhanA / ___ caraga-parivAyabambhalogo jA-caraka arthAt svadharma niyamAnusAra cAra-pA~ca loga milakara bhikSATana kare-care vaha / aura parivAya-parivrAjaka ye kapilamatake jo santa haiM ve / ye caraka-parivrAjaka donoM yAvata brahmaloka taka utpanna ho sakate haiN| jA sahasAro paMciMditiria-paryAptA garbhaja tiyaMca paMcendriya hAthI Adi sahasrAra taka utpanna ho sakate haiM / yaha kathana sambala-kambalakI taraha jo tiryaMca kisI nimittase yA jAtismaraNase samyaktva (sacce tattvakI zraddhA) aura dezaviratiko pA gaye haiM unake lie Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraka-parivrAjaka-zrAvakAdikI utkRSTa gati ] gAthA 154-155 / [331 samajhanA, ye tiryaMca hote hue bhI uparokta jIvoMke badale jyAdA lAbha uThAte haiM isakA pramukha kAraNa samyaktva aura (yA) dezaviratikI prApti yaha eka hI hai / jaba ukta jIva tyAga-taparUpa dharma amuka prakArase karate haiM, parantu vaha ajJAnarUpase aura jinezvarake mArgase viparItarUpase honeke kAraNa eka bAra thor3A-jyAdA phala dekara antameM niSphala hote haiM / jA accuo saDDhA-zrAvaka utkRSTase marakara yAvat acyuta devalokameM utpanna hotA hai, parantu vaha dezavirativanta-saMyamI zubhabhAvanAke yogase zubha AyuSya bandha karake jo maranevAlA ho vaha hI / ___ yahA~ itanA vizeSa samajheM ki tiryaMcakI dezaviratise zrAvakakI dezavirati manuSyabhavake lie adhika nirmala, uttama prakArakI prApta karatA honese usa gatike lAbhako adhika pA sakatA hai / [154] avataraNa-prastuta prakaraNako Age calAte mithyAdRSTi kise kahate haiM, yaha batAte hai / jailiMga micchadiTThI, gevejjA jAva jati ukkosaM / payamavi asaddahato, suttataM micchadiTThI u // 155 / / gAthArtha-vizeSArthavat / / / 155 / / vizeSArtha-liMga sAdhukA ho arthAt rajoharaNAdi sAdhuveSa Adi dhAraNa kiyA ho lekina mithyAdRSTi ho vaha utkRSTase nava praiveyaka taka utpanna hotA hai / - koI jIva jinezvara bhagavantakI athavA koI prabhAvikalabdhidhArI yatikI riddhi siddhi, deva-dAnava aura mAnavoMse hote pUjA-satkArAdi dekhakara vaha apane manameM vicAra kareM ki maiM bhI yadi aisA yatipana lU~ to merA bhI pUjA-satkAra hogA, aisA kevala aihika sukhakI icchAse (nahIM ki muktikI) kaMcana-kAminIke tyAgI aise usa yatikI taraha hI yatipana dhAraNa kareM, aura sAdhu hone ke bAda aise arthAt isa prakArake utkRSTa koTikA saMyama rakheM ki makkhIkI paMkhako bhI kilAmana hone na de aisI sUkSma rItase jIvarakSAdi kriyA kareM, yadyapi yaha saba vaha zraddhA rahita arthAt prazama, saMvega, nirveda, anukampA, Astikyake guNoMse bhI vikala hone para bhI bAhya dazavidha cakravAla samAcArIkI kriyAkA utkRSTa rUpase yathArtha ArAdhana karatA honese mAtra usI kriyAke bala para [ aMgAramardakAcAryavat ] utkRSTa se nava graiveyaka taka utpanna ho sakatA hai| mithyA kriyA bhI kitanI ucca gati prApta karA sakatI hai| yaha kriyA mArgakI jo loga avagaNanA karate haiM ve isakA gaharA vicAra kareM, aura agara mithyA kriyA bhI aisA phala de sakatI hai to samyak kriyA kaisA phala de sake yaha bhI soce / micchadiTThi-mithyAdRSTi bhI nau graiveyaka taka utpanna ho sakatI hai| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 155-156. mithyAdRSTi arthAt kyA ? to mithyAtva mohanIya nAmakI eka prakArakI sat-saccI dRSTiko AcchAdita karanevAle karma vizeSake udayase jIvakI dRSTi-vicAraNA-zraddhA mithyA arthAt viparIta ho jAtI hai taba use 'mithyAdRSTi' kahate hai| jisa taraha dhatUrAkA bIja khAnevAlA manuSya sapheda cIjako bhI jyoM pIlI dekhatA hai, usI taraha mohanIya karmase AcchAdita dRSTivAlA manuSya jisameM devake yathArtha lakSaNa na ho, usameM devatvabuddhi karatA hai| jisameM guruke sacce lakSaNa na ho, use guruke rUpameM svIkAratA hai| jisameM dharmakA vAstavika lakSaNa milatA na ho aise dharmako dharmake rUpa meM svIkAratA hai / yaha vyavahArase mithyAdRSTikI sthUla vyAkhyA hai| ___ isakA sAmAnya phalitArtha yaha huA ki-zrI sarvajJa-vItarAga deva kathita jIva-ajIvapuNya-pApAdi tattvoMko yathAtathya rUpase yA saMpUrNa rUpase na svIkAre, arthAt ki jo nyUnAdhika rUpase svIkAre vaha mithyAdRSTi hai| vItarAgake hareka tattvakA svIkAra kare, parantu prastuta gAthAmeM batAye gaye sUtrokta ekAda pada yA viSayakA bhI jo asvIkAra kare to vaha bhI mithyAdRSTi hai| vizeSa noMdha-jyAdAtara bahuta-sI AtmAe~ apanI alpajJatAkA vicAra karatI nahIM haiM aura sarvajJake vacana koI vAra na samajha sake, athavA usakI gaharI vicAraNA athavA usake tattvajJAnake gur3ha rahasya svabuddhise samajha na sake to ve kaIbAra usake yathAtathya-satya vacanoM meM zaMkita bana jAtI haiM aura Age bar3hakara yaha vastu jo sarvajJane kahI hai vaha bhI sat nahIM hai aisI zraddhA kara baiThatI haiN| pariNAmasvarUpa yaha AtmA sarvajJake jJAnakI pratyanIka bana jAtI hai / eka sarvajJake jJAnameM zaMkA arthAt anantA sarvajJoMkI AzAtanA, kyoMki sarvajJoMkI arthaprarUpaNA samAna hotI haiN| AjakI buddhi anantAMza bhI nahIM hai ataH koI vastu svalpabuddhike kAraNa na samajha sake to mahAnubhAva use samajhanekI koziza kare-prayatnazIla rhe| samyagdRSTi khIlAnekA prayAsa kare, parantu 'asat hai' aisA kabhI bhI mAna na le / [155) ___ avataraNa-pUrva gAthAmeM sUtravacanakI asadhaNA (anAdara) nahIM karanA cAhie aisA kahA hai to sUtra arthAt kyA ? unheM kisake dvArA racita ho to pramANabhUta mAna jAya~ ? yaha batAte hai| suttaM gaNahararaiyaM, taheva patteyabuddharaiyaM ca / suyakevaliNA rahayaM, abhinnadasapugviNA raiyaM // 156 / / gAthArtha-jo zAstra-grantha gaNadhara bhagavanta racita, pratyekabuddha racita, zrutakevalI racita aura sampUrNa dazapUrvI racita hai, use sUtra kahA jAtA hai / // 156 / / vizeSArtha-gaNahara arthAt gaNadhara / gaNadhara kise kahate hai aura yaha kauna ho Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra arthAt kyA ? kauna kaunasI racanA sUtrarUpameM mAnA jAya~ ? ] gAthA-156 [ 333 sakatA hai ? usake lie thor3A kucha samajha lete hai| ___hareka yugameM apane-apane kAlameM tIrthaMkara honevAlI 24 vyaktiyA~ janma letI haiN| hareka tIrthakarakI AtmA parabhavameMse manuSyalokameM jaba avatAra dhAraNa karatI haiM taba tIna jJAna sahita hotI haiM / arthAt ki hamase eka jJAna adhika hotA hai| janmake bAda svayaMsambuddha honese yathAyogya samaya para saMsArakA bhoga karmakA kSaya hote hI gRhasthAzramameM saMyama-cAritrapAlana azakya honese isa avasthAkA tyAga karake, sarva pApake tyAgarUpa paMcamahAvratAdike niyamasvarUpa cAritrakA aMgIkAra karate hai| vizvakalyANake lie grahita cAritrako unakoTikI ahiMsA-tapa-saMyamakI ArAdhanAse nirmala banAte jAte hai| isa ArAdhanAmeM upasthita hote aneka vighna aura upadravako ve samabhAvase sahate haiM / antarmukha banakara svabhAvaramaNatAke kliSTa karmoMkA kSaya karate haiN| pariNAmasvarUpa ve sampUrNa jJAnI aura sampUrNa cAritravAn banate haiN| usa samaya hI unake prabhAvase devalokameM devaviracita samavasaraNa (pravacana yogya sabhAsthAna ) gRhameM birAjamAna hokara deva, manuSya tathA pazupakSiyoMke samakSa apanA prathama pravacana dete haiN| yaha prathama pravacana pUrNa hote hI bhagavantakA. pradhAna navadIkSita ziSyagaNa jo samartha buddhinidhAna hotA hai, usako gaNadharanAmakarmakA udaya hote hI gaNadhara pada sthApanekA samaya Ate gaNadhara bananevAlI vyakti prathama gurusthAnIya tIrthaMkara paramAtmAkI vinayapUrvaka pradakSiNA karake, prabhuke sAmane hAtha joDakara khar3I rahatI hai| indra mahArAja sugandhI vAsacUrNakA thAla lekara khar3e rahate hai| bhagavanta khar3e hokara gaNadhara bhagavantoM para vAsakSepa DAlakara unako gaNadharapada para sthApita karate haiN| yaha pada prApta hote hI unameM apUrva zaktiyoMkA pravAha bahane lagatA hai| vizvakalyANake lie zAstrakI racanA jarUrI honese gaNadhara zAsra racanAkI taiyAriyA~ karate haiM aura usI samaya para hI bhagavantase savinaya pradakSiNA karake prazna karate haiM ki-karuNAvatsala bhagavan ! Apa sampUrNa jJAnI bane haiN| akhila (samagra) vizvake sampUrNa carAcara bhAvoMko hastAmalakavat dekha rahe haiM, vizvake sampUrNa padArtha aura unake bhAvoMko Apa sAkSAt dekha sake haiM to bhagavanta maiM prazna karatA hU~ ki isa vizvameM kiM tattvaM? taba bhagavanta isakA pratyuttara dete, haiM ki ' upannei vA' arthAt 'padArtha utpanna hote haiN| itanA hI bolate haiN| phirase pUrvavat vidhi karake sAmane khar3e rahakara prazna karate haiM ki-bhagavan kiM tattvaM ? taba bhagavaMta uttara dete haiM ki vigameha vA' arthAt 'padArtha vilIna hote haiN| usI prakAra tIsarI bAra prazna karate haiM ki-bhagavan kiM tattvaM ? isakA uttara milatA hai ki 'dhuvei vA ' arthAt 'padArtha dhrauvya evaM sthira haiN| bAdameM bhagavanta yaha tripadI gaNadharoMko arpaNa karate haiN| saba padArthake bIja rUpa pratyuttara jJAnako pAkara gaNadhara usa para gambhIra aura gahana caryA (vicAraNA) turanta hI karate haiM aura agAdha jJAnakA prAdurbhAva (pragaTa honA) hote hI Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 156 bIjabuddhike svAmI ve usI samaya hI antarmuhUrta=48 minaTa meM hI bAraha 30 aMga sUtroMkI racanA karate haiN| hareka gaNadhara usI taraha hI vidhi karake, tripadI pAkara, svatantrarUpase dvAdazAMgI racate hai| ataH harekakI dvAdazAMgI svatantra hotI hai, phira bhI use zabdarUpase hI bhinna samajhe, kyoMki arthase to sabakI racanA samAna hI hotI hai, jisase ekavAkyatA Tika sakatA hai| ye dvAdazAMgI hI unhIM gaNadharagumphita sUtra haiN| use Agama zAstroMse bhI pahacAnA jAtA hai| AgamazAstroMke bhI do bheda kie gaye haiN| eka arthAgama aura dUsarA sUtrAgama (yA zabdAgama ) / tIrthaMkara AgamakA upadeza karate haiM, ataH ve svayaM arthAgamake kartA banate haiM aura isa arthase hI tIrthaMkaroMko 304 Agama AtmAgama hai| aura yaha arthAgama gaNadharoMko tIrthakara dvArA sAkSAt milanese. gaNadharakI apekSA rUpa vaha anantarAgama ( dUsarI vyakti dvArA prApta ) hai / lekina arthAgamake AdhAra para hI gaNadhara sUtra racanA karate honese sUtrAgama athavA zabdAgamake kartA gaNadhara hI mAne jAte hai aura isase gaNadharagumphita Agama hI sUtra kahalAte haiN| .. Agamake arthakA upadeza tIrthaMkaroMne diyA hai parantu use sUtrarUpa yA granthabaddha karanekA sammAna to gaNadharoMke pakSameM hI jAtA hai| ataH sAmAnya bhASAmeM Agama tIrthaMkara racita kahA jAtA hai, parantu usake badale tIrthaMkarabhASita kahe aura gaNadhara viracita mAne yaha hI barAbara hai / AgamoMkA arthamUla bhale tIrthaMkaroMke upadezameM rahA ho parantu isase ve granthake racayitA bana jAte nahIM hai / yahA~ itanI prAsaMgika upayogI hakIkata batAyI hai| . pratyekabuddha-saMsArakI pratyeka kisI bhI cIjase pratibuddha hue ho vaha / arthAt tIrthakara paramAtmA yA sadguru Adike upadezarUpa binA koI nimitta (kAraNa) saMdhyA samayake bAdaloMke raMga jyoM badalate rahate haiM, usI taraha saMsArakI paudgaliMka hareka cIja bhI pratikSaNa parAvartanazIla hai / Aja jo vastu priya aura acchI lagatI hai vahI cIja kucha hI kSaNoM ke bAda apriya aura asAra bhI bana jAtI hai, ataH kahA~ kahA~ rAga-dveSa kare ? aisA koI vairAgyajanaka kAraNa pAkara jo loga cAritravAn bane ho ve / aisI laghukarmI AtmAoM dvArA racita granthoMko bhI sUtra kahA jAtA hai / jisa taraha namirAjarSi Adi dvArA racita nami adhyayana Adi adhyayana jo haiN| ___zrutakevalI-bArahaveM aMgakA cauthA vibhAgagata mAnA gayA caudahapUrvarUpa zruta-zAstra jJAnakA jo sampUrNa jJAtA ho vaha / jo kevalI sarvajJa na hokara bhI pratyakSa jJAnakA bhale hI 303. binA dvAdazAMgakA Agamazruta jise aMga bAhya kahA jAtA hai, usake kartA sthavira hai yA gaNadhara isake lie cUrNi-bhASya TIkAkAroMmeM kAphI matabheda pravartate haiN| 304. atthaM bhAsai arihA, sUtraM gaMthati gaNaharA niuNaM / sAsaNasahiyaTThAe, tao sutta pavattaI // 1 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampUrNa dazapUrvI, chadmasthayati tathA zrAvakakA jaghanyotkRSTa upapAta] gAthA 156-158 [335 abhAva hai, lekina caudahapUrvakA jJAna aisA vizAla hai ki usa jJAnase kevalI jaisI arthavyAkhyA karanemeM samartha honese zrutakevalI kahalAtA hai| caudahapUrviyoM dvArA racita ye 305zAstra bhI sUtra hI kahalAtA hai| bhagavAna mahAvIrake zAsanameM zayyaMbhavasUri, bhadrabAhusvAmI, sthUlabhadrasvAmI Adi caudaha pUrvadhara hue haiN| unake racita dazavaikAlika pramukha grantha tathA niyukti Adi zAstrako sUtrarUpa mAnA jAtA hai / sampUrNa dazapUrvI Arya vanasvAmI, Arya mahAgiri pramukha ityAdi dvArA racita grantha sUtra kahalAte haiM / kyoMki ve sampUrNa dazapUrvI niyamA samyagdRSTivAn hote haiM, ataH thor3AsA nyUna bhI dazapUrvI ho to usake grantha sUtra rUpa mAnate-manAte nahIM hai, kyoMki usameM mithyAdRSTi aura samyagdRSTi donoM prakArake jIva hote haiM, jisase usake lie niyama na ho sake, kyoMki mithyAdRSTi padArthakI galata vyAkhyA-paribhASA bhI kara lete haiM / ataH unakA kathana sacce rUpameM kalyANakAraka kahA nahIM jA sakatA / isase kyA huA ki unakA hI sUtra-vacana mAnya kareM ki jinake racayitA agAdha buddhike mAlika aura sampUrNa vikasita dRSTivAle haiM / isa lie hI to unake vacana gambhIra aura rahasyapUrNa (arthapUrNa ) hote haiM aura ve hI vizvopakAraka bana sakate haiM / [ 156 ] avataraNa-aba chadmastha yatikA tathA zrAvakakA utkRSTa tathA jaghanya upapAta kahate haiM / cha umatthasaMjayANaM, uvavAo ukkosao sabaDhe / tesiM saDDhANaMpi ya, jahannao hoi sohamme // 157 / / laMtammi caudapubbissa, tAbasAINa vaMtaresu tahA / eso uvavAyavihI, niyaniyakiriyaThiyANa savvo'vi // 158 / / - 305. caudahapUrva arthAt kyA ? zrI tIrthaMkara bhagavantoM dvArA arthagAMbhIrya yukta aura bIjabuddhinidhAna labdhisampanna zrI gaNadharamahArAjoMke sUtrarUpa racI gayI jo zrI dvAdazAMgI hai una paikI bArahaveM draSTivAda nAmaka aMgakA jo parikarma, sUtra, pUrvAnuyoga, pUrvagata aura cUlikA ityAdi aise pAMca vibhAga haiN| unameM 'pUrvagata' nAmakA jo caturtha vibhAga hai, usameM caudahapUrvakA samAveza hotA hai| inameM prathama pUrva eka gajarAja jitane masIke r3hagase likha sake utanA bar3A hotA haiM / dUsarA pUrva do gajarAjoMke pramANarUpa, tIsarA pUrva cAra hAthiyoM ke pramANa, cauthA pUrva ATha hAthiyoMke pramANa jitanA isa taraha Age-Age dviguNa dviguNa hAthI pramANa masIke DhaMgase likhA jA sake itanA bar3A hareka pUrva hotA hai aisA pUrvAcAryoMne nirdiSTa kiyA haiM / aise caudahapUrvarUpa zrutako sUtra aura arthake dvArA jo maharSi jAna sakate haiM, unako 'caudahapUrvI ' kiMvA 'zrutakevalI' kahA jAtA hai / atIta-anAgata asaMkhya bhavakA svarUpa batalAnekI asAdhAraNa zakti bhI unameM hotI haiM / ve sabhI zrutakevalI bhagavanta sUtrakI apekSAse samAna kintu arthakI apekSAse SaTrasthAnapatita haiM / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 157-158 gAthArtha chadmastha yatikA upapAta utkRSTase sarvArthasiddhameM hotA hai| yatikA tathA zrAvakakA bhI jaghanya upapAta saudharmameM hotA hai| // 157-158 // .. vizeSArtha-yati kahate sAdhu / ve do prakArake ho sakate haiN| eka to sampUrNa jJAnayukta kevalI yati aura dUsare apUrNa jJAnavAle jo mati-zruta-avadhi-manaHparyavako yathAsaMbhava dhAraNa karate haiM, ve chadmastha yti| inameM kevalI yati tadbhava mokSagAmI hI hote haiM ataH unake upapAtakI vicAraNA (carcA) hI asthAna para haiN| kyoMki mokSameM jAneke bAda unakA punarAgamana kabhI bhI hotA hI nahIM hai| dUsarA una kevalI jo nyUna jJAnavAle chadmastha saMyamI haiM, gAthAmeM to chadmastha zabda hai to chadma kise kahe ? chAdayati Atmano yathAvasthitaM rUpamiti chadma arthAt jo AtmAke sacce svarUpako DhaMke yaha hai chadma / to yaha chadma DhaMkanevAlA kauna ? to zAnAvaraNAdi ghAtikarmacatuSTayaM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura aMtarAya ye cAra ghAtIkarma haiN| inameM AvRtta bane ve chdmsth| jo caudahapUrvadhara tathA anya munigaNa haiM ve jJAna, darzana, cAritrameM rahakara zubha bhAvase jaba kAladharma ( avasAna ) pAte haiM to utkRSTase trilokatilaka samAna aise uttama sarvArthasiddha vimAnameM utpanna hote (janamate ) haiN| aba jinhoMne utkRSTarUpase cAritrakI ArAdhanA na karate hue jaghanyarUpase hI kI hai aise yati jaghanyase saudharmakalpameM, yA antameM do se nau palyopamakI sthitivAle devarUpameM jarUra utpanna hote haiN| isa taraha jaghanya zrAvakapana pAlanevAlA zrAvaka bhI antameM saudharmakalpameM palyopamakI sthitivAle devarUpameM utpanna hote haiN| isa gatikI vyavasthA sAdhu zrAvaka jo svaAcArameM anurakta hai use uddezakara hI samajhanI haiN| lekina apane AcArase jo sApha-sApha bhraSTa hai| jo mAtra pUjAneMkI khAtira hI veza pahanatA hai aura zAsanakA uDDAha (majAka) karanevAlA hai, una logoMkI gati to unake karmAnusAra hI samajha lenaa| bhale hI bAharI dikhAvemeM ve cAhe jo vaise ho / [157) dUsarI gAthAmeM jaghanya upapAtakA kathana karate hue prathama gAthAmeM chadmasthayatimeM caudahapUrvadhara bhI ginAe tathA unakA utkRSTa upapAta sarvArthasiddha para batAyA, aba chadmastha yati paikI mAtra caudahapUrvadharakA jaghanya upapAta lAMtaka taka hotA hai paraMtu usase nIcA hotA hI nahIM haiM aura tApasAdi (Adi zabdase caraka parivrAjakAdi ) jisakA pahale utkRSTa upapAta A gayA hai usakA jaghanya upapAta vyaMtarameM (matAMtarase bhavanapatimeM) hotA hai| ukta gAthAmeM kahI gayI sarva upapAtavidhi bhI apanI-apanI kriyAmeM sthita ho usake Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaH saMghayaNakA varNana ] gAthA 158-160 [337 lie hI smjhe| parantu jo loga apane-apane dharmake AcArase bhI hIna-kriyA dharmako sevate haiM unake lie to apane-apane kAryAnusAra hI samajhe, jo bAta Upara kahI hI hai| [ 558] // devagatimeM kauna-kaunase jIva Akara upajate haiM ? usakA yantra // jAtinAma rassIkA phandA pa. ga. manuSya tiryacakA khAnevAlA, viSabhakSI, zubhabhAvase cAroM nikAyameM, jala-agnimeM marakara vyantara asaM. manuSya tiryaMcakA pravezakara, bhUkha-tRSA | meM jAte haiM bha. se IzAna taka se duHkhI, giripAta saMmUrchima tiryacakA karanevAle ma. se vyantara taka caraka-parivrAjaka-bha. se brahmabAlatapasvI, . | bhavanapatike ____ kalpa yAvat jagha.se vyantarameM utkRSTa roSI, tapase | asuroMmeM ga. pa. paMcendriya tiryaca sahasrAra ahaMkArI, vairAsakta | zubhabhAvase kalpa yAvat ... | upajate haiM zrAvaka-utkRSTa acyutAnta tApasa-bhava. se jyo. taka yAvat jagha0 saudharmameM, jaghanyase vyantarameM yatiliMgI mithyAdRSTi-nau grai0 chadmasthayati - sarvArthasiddhameM caudahapUrvI - jagha0 lAMtakameM vyantarameM avataraNa-isa prakAra adhyavasAya tathA AcArAzrayI upapAta vidhi kahakara saMghayaNa dvArA upapAta kahanekA honese prathama chaH saMghayaNakA varNana karate haiN| vajjarisahanArAyaM, paDhamaM bIaM ca risahanArAyaM / nArAyamaddhanArAyaM, kIliyA taha ya chevaTuM / / 159 / / ee cha saMghayaNA, risaho paTTo ya kIliyAvajjaM / ubhao makkaDabaMdho nArAo hoi vinneo / / 160 / / gAthArtha-pahalA vajraRSabhanArAca, dUsarA RSabhanArAca, tIsarA nArAca, cauthA ardhanArAca, pA~cavA~ kIlikA, chaThA chedaspRSTa-chevaDhaM isa prakAra chaH saMghayaNa hai / unameM vanaRSabhanArAcakA artha [ gAthAmeM hI ] karate hue jaNAte haiM ki vanna-kIlikA (arthAt kIli, manuSyake zarIrameM bR. saM. 43 yAvat jagha0 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 159-160 eka asthi ), RSabha arthAt paTTA aura nArAca arthAt ubhaya donoM ora markaTabandha ho use prathama saMghayaNa jAneM / // 159-160 / / vizeSArtha-saMghayaNa athavA saMhanana ye donoM zabda ekArthakavAcI hai / saMhanana arthAt saMhanyante saMhativizeSaM prApyante zarIrAsthyavayavA yaistAni saMhananAni arthAt jisase zarIrake avayava tathA haDDiyA~ vizeSa rUpase majabUta ho sake usa prakArake baMdhAraNako saMhanana-saMghayaNa kahate haiN| (saMghayaNa prAkRta zabda hai ) - athavA saMghayaNamadvinicao isa padase * asthikA samUha-gaThana vizeSa ' use saMghayaNa kahate haiN| dUsare matase saMhanana mAne 'zaktivizeSa' aisA bhI artha karate haiN| athavA uttarottara dRDha-dRDhatara jo zarIrakA gaThana (racanA) hai vaha / . ye saMghayaNa chaH prakArake haiM / 1. vajraRSabhanArAca-vajra arthAt kIli, RSabha arthAt paTTA aura nArAca kahate markaTabandha-ye tIna bandhAraNa (racanA) jisameM ho vaha / yaha saMghayaNa mahAna puruSoM meM hotA hai aura vaha zarIrake saMdhisthAnoM meM hotA hai| vahA~ prathama markaTabandha arthAt Amane sAmane haDDIke bhAga eka 30 dUsare para A~TI lagAkara juTe hue ho 307( vAnarake bacceke samAna ) aura usa asthike markaTabandha para madhya bhAgameM nIcese Upara taka cAroM orase haDDiyoMkA eka paTTA vRttAkArase ghirA huA hotA hai, aura punaH usI paTTeke Upara madhyabhAgameM haDDIse banI huI eka majabUta kIlikA pUre paTTeko bhedakara, Uparake markaTabandhako bhedakara, athavA nIceke paTTeko tathA markaTabandhako bhedatI huI bAhara nikalatI hai arthAt ArapAra nikalI huI hotI hai| ise pahalA vajraRSabhanArAca saMghayaNa kahA jAtA hai| yaha saMghayaNa 'itanA to majabUta hotA hai ki aisI haDDIkI saMdhi para cAhe jitanA bhI upadrava-prahAra kareM yA coTa lagAyeM, phira bhI isakA asthibhaMga hotA hI nahIM hai aura na to 306. mallakustI lar3anevAle dAvapeca khelate hue jisa prakAra Amane-sAmane bAMheM (bAhu) pakar3ate haiM, vaise pkdd'naa| 307. markaTa arthAt vAnara, arthAt vAnarakA baccA apanI mAtAke peTapara jyoM cipaka jAtA hai aura usake bAda vAnara cAhe jitanI bhI uchala-kUda kareM phira bhI vaha baccA alaga hotA nahIM hai, isI prakArake bandhako markaTabandha kahate haiN| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaH saMghayaNakA varNana] gAthA 159-160 [330 vahU bhAga 30 "saMdhise alaga hotA hai / arthAt yaha atyaMta hI majabUtase majabUta haDDiyoMkI gaThana-racanA hai| 2. RSabhanArAca-isa saMghayaNameM sirpha vajra zabda nahIM hai, ataH markaTabandha tathA usake Upara paTTA-ye donoM hoM lekina eka 30"kIli na ho vaha / 3. nArAca-isameM sirpha markaTabandha akelA hI rahatA hai / [anukramase eka-eka gaThana ghaTatA jAtA hai aura isase saMghayaNameM uttarottara balahAni hotI smjhe| ____4. ardhanArAca-isameM markaTabandha hotA hai lekina ardha vizeSaNase AdhA markaTabandha arthAt eka haDDIkA chora sIdhA aura kunda hotA hai| usa para dUsarA sAmanekI haDDIkA chora, isI sIdhI haDDI para cakkara kATatA huA vRttAkArameM lagAyA huA rahatA hai, isI cakkara kATatI huI haDDIke dUsare bhAga para haDDIkI kIlikA ArapAra nikalI huI hotI hai / 5. kIlikA-donoM asthi-haDDiyA~ binA cakkara31deg lagAe (binA vRttAkAra ) ApasameM sIdhe rUpameM jur3e hue hote haiM aura donoM haDDiyoMko bIMdhakara ArapAra haDDIkI kIlikA nikalI ho vh| 6. chevaDhaM-yaha saMghayaNa aMtima koTikA hai / isake haDDIkI saMdhike sthAna para AmanesAmane jo chora haiM unameMse eka haDDIke gaDDhe meM dUsarI haDDIkA kuMThita chora thor3A sA aMdara sparza karake rahA huA hotA hai| ise bhASAmeM chedaspRSTa ( usI hAr3ake antima bhAgase sparzita ) kahA jAtA hai| usI taraha ise 311 sevArttase bhI pahacAnA jAtA hai| arthAt 308. jisa taraha eka sutAra do lakar3eko eka dUsare para rakhakara jor3e to bhI ve hila pAte haiM / parantu use deDha karake phA~sa lagAkara biThAe, bAdameM lohekI paTTIse cAro orase jakar3akara, bAdameM paTTI aura phA~sako bheda sake vaisA majabUta cAra iMca bar3A desI kIlA kisI bhI prakAra alaga na ho usI prakAra lagAe, usase bhI adhika majabUta isa racanA-gaThanako samajhe / 309. koI ise 'vajranArAca' bhI kahatA hai| arthAt kIlikA sahI lekina paTTA nhiiN| ise dUsarA saMghayaNa kahate haiN| ____310. binA A~TI lagAe arthAt do lakar3e eka dUsarepara rakhakara bhale hI usameM kIlikA lagAyI ho, phira bhI kisI bhI vaktapara ve lakar3e zAyada hila jAnekA yA zithila ho jAnekA prasaMga ho sakatA hai| ___311. athavA bur3hApemeM tairakI sevA ( mAlisa yA mardana ) bAra-bAra mAgate rahate haiM, ghar3ImeM ghuTane jakaDa jAte haiM, to ghar3ImeM kalAI duHkhane lagatI haiM, to ghar3ImeM dUsare joDa parantu taila-mAlisa karate hI turanta ve phirase kAma dene lagate haiM / digambarIya granthoMmeM isa saMghayaNakA nAmabheda hai / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 161-162 sevA se Arta = pIr3ita / kisI sAmAnya kAraNa mAtrase hI isa hAr3akA gaThana (racanA) TUTa par3atA hai jise haDDI TUTanA yA utara jAnA kahate haiM aura tailAdika mardana Adike sevanase phirase haDDI mUla sthAnameM baiTha (gaDDhe meM ) jAtI hai / ataH dardase pIr3ita hote hue bhI sevA milanese svasthAnako jo asthiracanA prApta hotI hai vaha / vartamAnake jIvoMmeM hameM yaha antima saMghayaNa milatA hai| | 159-160] avataraNa-una chaH saMghayaNoMmeMse kisa jIvake kitane saMghayaNa hoM ? use batAte haiM / cha gambhatirinarANa, samucchimapaNidivigala chevaTTha / . suraneraiyA egi-diyA ya samve asaMghayaNA / / 161 / / gAthArtha--vizeNarthavat / // 161 // vizeSArtha -garbhadhAraNa dvArA utpanna hote (janamate ) garbhajatithaMca tathA manuSya AdimeM bhinna bhinna jIvoMkI apekSAse chaH saMghayaNa mila sakate haiM / saMmUrchima paMcendriya 312manuSya tathA tiryaMca aura vikalendriya ye jo ki doindriya, trIindriya, caurindriya hote haiM, inheM eka hI antima chevaTuM-sevAta saMghayaNa hote haiM / deva-nAraka aura ekendriya ye sabhI saMghayaNarahita hote haiM arthAt unameM asthiracanAtmakapana hotI nahIM hai| lekina devoMkI cakravAdise bhI adhika mahAzaktizAlI honeke kAraNa unheM aupacArika vaRSabhanArAca saMghayaNavAle samajhe jAte haiM, kyoMki ve utkRSTa zaktiviSayaka samAnatA jarUra rakhate haiN| isa taraha ekendriyako apanI alpazaktike kAraNa aupacArika sevA saMghayaNavAle mI mAnA gayA hai, kyoMki alpazaktikA viSaya alpabalavAle sevAta saMghayaNake sAtha ghaTA sakate haiM / [ 161] // kisa jIvake kitane saMghayaNa hoM ? usakA yantra // garbhaja manuSya garbhaja tiryaca vikalendriya devatAko sevAta saMghayaNa nahIM hai sa. paM. tithaMca sa. paM. manuSya sevAta | nArakIko ekendriyako avataraNa-aba saMghayaNAzrayI UrdhvagatikA niyamana batAte haiN| chevaTeNa u gammai, cauro jA kappa kIliAIsa / ghausu dudukappavuDDhI, paDhameNaM jAva siddhIvi / / 162 // .. 312. matAMtarase koI chaH bhI ghaTAtA hai / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMghayaNAzrayI gatikA niyamana aura cha. saMsthAnakA varNana ] gAthA 162-164 [ 341 gAthArtha-vizeSArthavat / / / 162 / / vizeSArtha-antima chevaThThA saMghayaNavAle jIva adhikase adhika bhavanapatise lekara saudharmAdi prathamake 313cAra kalpa takameMse hI utpanna ho sakate haiN| kIlikA saMghayaNavAle jIva brahma yAvat tathA lAMtaka taka hI utpanna ho sakate haiN| ardhanArAca saMghayaNavAle zukra tathA sahasrAra devalokameM, nArAca saMghayaNavAle Anata-prANatameM, RSabhanArAcavAle AraNa acyuta yAvat aura vanaRSabhanArAca saMghayaNavAle jo cAhe usI gatimeM yAvat siddhisthAna para bhI utpanna ho sakate haiM, kyoMki ye saMghayaNavAle to tadbhava para yogyatAko pAkara usake lAyaka bhI bana sakate haiN| [162) // saMghayaNAzrayI gatiyantra // // saMghayaNa-saMsthAna nAma yantra // chevaTThA saM. | ma. se cauthe / 1 vajraRSabha- | samacaturasra vAlA | kalpa yAvat / nArAca kIlikA saM. | bha. se / 2 RSabhanArAca | nyagrodha vAlA lAMtakAnta ardhanArAca | bha. se 3 nArAca sahasrArAnta nArAca bha. se 4 ardhanArAca vAmana prANatAnta RSabhanArAca | bha. se | 5 kIlikA acyutAnta vajra R. bha. se 6 chevaTuM / huNDaka nArAca ___ siddhazilAMta avataraNa-saMghayaNa bhI kucha saMsthAnase anulakSita hai, isase -- saMsthAna 'kA varNana karate haiN| samacauraMse niggoha, sAi vAmaNaya khujja huMDe ya / jIvANa cha saMThANA, savvattha salakkhaNaM paDhamaM / / 163 // nAhIi uvari bIaM, taiamaho piThi-uarauravajjaM / sira-gIva-pANi-pAe, sulakkhaNaM taM cautthaM tu // 164 // ___313. isa lie hI vartamAnakAlameM huNDaka saMsthAna honeke kAraNa jIva adhikase adhika cAra devaloka taka hI utpanna ho sakate haiM / kubja Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 163-165 vivarIaM paMcamagaM, savvattha alakSaNaM bhave chaTuM / gabbhayanaratiria chahA, surAsamA-huMDayA sesA / / 165 / / gAthArtha-samacaturasra, nyagrodha, sAdi, vAmana, kubja aura huMDaka ye jIvoMke saMsthAna chaH haiN| ina sabameM sabase adhika sulakSaNayukta pahalA, nAbhise Upara lakSaNayukta dUsarA, nAbhise nIcekA hI lakSaNayukta tIsarA, pITha-udara-ura Adiko chor3akara zira-grIvA-hAtha-paga ityAdi lakSaNayukta ho vaha cauthA. usase viparIta pA~cavA~ aura ina sabase lakSaNarahita jo hai vaha hai chaThA / garbhaja nara-tiryacoMko chaH saMsthAnavAle, devoMko samacaturasra aura zeSa jIvoMko huMDaka saMsthAnavAle smjhe| // 163-165 // vizeSArtha-saMtiSThante prANino'nena AkAra vizeSeNeti saMsthAna arthAt jisa AkAra vizeSase prANI acchI taraha raha sakate haiM use saMsthAna kahate haiN| una saMsthAnoMke chaH prakAra haiM, samacaturasra, nyagrodha, sAdi, vAmana, kubja aura huMDaka / 1. samacaturasra-jinake aMga sulakSaNopeta hoM unheM samacaturasra saMsthAnI kahate haiM arthAt padmAsana para (tathA paryakAsanapara) baiThe hue puruSake cAroM koNa vibhAga samAna mAnavAle hoM yaha, arthAt dAhine (dakSiNa) ghuTanase bA~ye kA~dha (kandhA) taka, bA~ye : ghuTanase dAhine kA~dha taka, do pairoMke bIca (kalAIse lekara )se nAsikA taka aura bA~ye ghuTanase dAhine ghuTana taka (ye cAroM bhAga hareka orase samAna mAnavAle-nApavAle hone caahie)| ____2. nyagrodha-yaha vaTavRkSakA nAma hai, arthAt jo zarIra nAbhise Upara sabhI orase sulakSaNayukta suzobhita ho aura nIce vaTavRkSakI taraha lakSaNarahita ho vaha nyagrodhaparimaNDala saMsthAna hai| 3. sAdi-nyagrodhase viparIta arthAt nAbhike sAtha-sAtha nIce aMga acche lakSaNayukta aura nAbhise uparake aMga kulakSaNayukta-kurUpa ho ( zAlmalI vRkSavat ) vaha / 4. vAmana-pIchekI pITha-pRSTa, udara tathA chAtI ina tInoMko chor3akara zeSa zira, kaNTha, hAtha, paira ityAdi aMga yathArtha lakSaNayukta hoM vaha / 5. kubja-vAmanase ulTA arthAt zira, kaNTha, hAtha, paga ye sabhI lakSaNahIna hoM aura zeSa avayava lakSaNayukta hoM vaha / 6. huNDaka-jisake sabhI aMga-avayava lakSaNarahita hoM vaha, ye chaH hI saMsthAna garbhajamanuSya tathA tiyacoMmeM (vibhinna jIvoMkI apekSAse ) ho sakate haiM / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisa jIvakA kaunasA saMsthAna ho ? aura Agati dvAra ] gAthA 166-167 [ 343 deva hamezA 314 bhavadhAraNIya apekSAse samacaturasra saMsthAnavAle (cAroM orase samAna vistAravAle sulakSaNita ) hote haiM, zeSa rahe hue nAraka315 ekendriya, doindriya, trIindriya, caurindriya, saMmUrchima paMcendriya, manuSya, 31 tiryaca ina sabhIko huNDaka saMsthAnavAle jAneMsamajheM / 163-165 ] // kisa jIvakA kauna-sA saMsthAna hoM ? usakA yantra // jAtinAma saM. saM. nAma | saM. saM. | garbhaja manuSya vikalendriyakA huNDaka garbhaja tiryaca nArakIkA devoMko prathama ekendriyakA // iti devAnAmaSTamaM gatidvAram // vacances screenscecusaca * // devoMkA navA~ 'Agati' dvAra // . avataraNa hama isake pUrva devoMkA gatidvAra batA cuke haiN| aba do gAthAoMse devoMke .. nauveM AgatidvAra-ve deva svasthAna (apane sthAnase) cyavakara kahA~ Ate haiM ? (athavA kahA~ jAte haiM ?) use batAte haiN| jaMti surA saMkhAuya-gambhayapajjattamaNuatiriesuM / pajjattesu ya bAdara-bhUdagapatteyagavaNesu // 166 // tatthavi saNaMkumAra-ppabhiI egidiesuM no jaMti / ANayapamuhA caviuM, maNueK ceva gacchaMti // 167 / / gAthArtha--sAmAnya logoMse bar3hakara devagaNa saMkhyAtA varSa umravAlA hotA hai jo paryAptA 314. lekina uttaravaikriyakI apekSAse ye chaH saMsthAna ho sakate haiN| 315. ekendriya jIvoMmeM dharatI (pRthvI ), ap , teu, vAyuke masuracanda, bulabulA, sUI, patAkAdi AkAroMko huMDakake bheda samAna hama mAna sakate haiN| 316. karmagranthakAra chaH saMsthAna kahate haiM / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] vRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 166-168 aise manuSya-tithaMca tathA paryAptA bAdara aise pRthvIkAya, apkAya aura pratyeka vanaspatikAyameM jAtA hai // 166 // ____unameM bhI sanatkumArase lekara sahasrAra devaloka takake deva ekendriyameM jAte nahIM haiM aura Anata pramukha uparitana (Upara Uparake ) kalpakA deva cyavakara nizcita rUpameM manuSyalokameM hI jAte haiM // 167 // vizeSArtha-gAthArthavat sugama hai| deva mRtyu pAkara kahA~ kahA~ jAte haiM ? usakA jo niyamana sthAna hai use AgatidvAra kahate haiN| adhikameM deva sUkSma pRthvI, pAnI, sUkSma bAdara sAdhAraNa vanaspati, aparyApta bAdara pRthvI, apUkAya, pratyeka vanaspatimeM, agni, vAyu, vikalendriya, asaMkhya AyuSyavAle aura saMmUrchima paMcendriya tiryaca-manuSyameM tathA deva aura narakameM upajate (janamate) nahIM haiN| sanatkumArase upari-upari devoMkA puNya bar3hatA honese kramazaH ve deva cyavakara nimna gatimeM jAte nahIM hai| | 166-167 ] // Agati dvAra para cAroM nikAyake devoMkA yantra // bhavanapati-vyantara-jyotiSI saudharma | paryApta ga. manuSya-tiryaca, paryApta IzAnavartI deva bAdara pRthvI-ap-pratyeka vanaspatimeM / jAte haiN| sanatkumArase lekara sahasrAra takake deva | saMkhyAtA AyuSyavAn paryAptA garbhaja manuSya-tiryacameM hI jAtA hai| AnatAdise lekara anuttara takake deva | nizcaya saMkhyAtA AyuSyavAle garbhaja | manuSyameM hI jAte haiN| // iti navamAgati dvAram // // vaimAnikanikAyake lie prakIrNakAdhikAra // avataraNa-prastuta AgatidvArameM prakIrNakAdhikAra kahA jaayegaa| isameM prathama devoMke vibhinna prakArake maithuna sambandhI viSayasukhakI carcA-vyAkhyA karate hue jina devoMkA deviyoMke sAtha jisa prakArase upabhoga hai use btaayeNge| do kappa kAyasevI, do do do pharisarUvasaddehiM / --cauro maNeNuparimA, appaviyArA aNaMtasuhA // 168 / / gAthArtha-prArambhake do devaloka manuSyavat zarIra dhAraNa karake sevA karanevAle, unake bAdake do-do kalpagata deva kramazaH sparza-rUpa-zabdase, unake bAda cAra kalpagata deva Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devoMke pravicAra saMbaMdhI vicAraNA ] gAthA-168 [ 345 manase viSayasukhakA anubhava karate haiM aura unake bAdake upari sarva kalpadeva apravicArI (aviSayI) haiM // 168 // vizeSArtha-viSayasevana pA~ca prakArase hotA hai| saMpUrNa kAya (tana ) sevI, sparza sevI, rUpa sevI, zabda sevI aura kucha loga manaHsevI bhI hote haiM / sabhI deva viSayakA sevana karate haiM yA viSayAsakta hote haiM aisA nahIM hai| kitaneka deva aviSayI bhI haiN| inameM bhI Upara batAye gae eka yA ekase adhika prakArake sevana karanevAle bhI hote haiN| mohadazAkA saMkleSa jyoM jyoM kama, tyoM tyoM tadviSayaka icchAmeM kamI bhI hotI hai| mohadazAmeM jitanI prabala upazAnta sthiti hotI hai utanI hI cittameM svasthatA aura zAMti bhI hotI hai| ataH vahA~ bhogecchAkA atyanta abhAva hotA hai, yaha bAta uparokta gAthAmeM batAyI gaI hai| usakA vizeSa artha nimnAnusAra hai| __ yahA~ 'do kappa' yaha zabda maryAdA sUcaka honese bhavanapati, vyantara, jyotiSI aura saudharma-IzAna kalpa takake sabhI deva kAyapravicAraka haiN| pravicAraka arthAt viSaya sevanA athavA ki saMkliSTa puruSaveda udayakarmake prabhAvase manuSyoMkI taraha indrAdika deva maithuna sukhameM prakarSa ( uttamatA, adhika ) rUpase lIna hokara sarva aMgase-kAyAke sparzase utpanna honevAlI sukha-prItiko pAte haiN| jyoM koI puruSa strIke sAtha sarvAgase viSayasukha bhogatA hai, usI prakAra prastuta deva bhI kAyasevI honese uttamottama zRMgAra ceSTAoMko dhAraNa karanevAlI deviyoM ke sAtha bhoga sukhameM lIna banate haiN| ye deva apane manameM jaba bhI jina jina deviyoMke sAtha upabhogakI icchA karate haiM ki turanta hI ve deviyA~ unakI icchAko sunakara yA jJAnake dvArA yA tathAvidha ( usa prakArakA ) prema pudgalake paraspara saMkramaNake mAdhyamase jAnakara, unhIM devoMke viSayasukhako tRpta karaneke lie divya tathA udAra zRMgArayukta aise manojJa pratikSaNa premodbhava karanevAle, aneka uttaravaikriya Adi rUpoMko vikurvaNakara (icchAnusAra rUpa dhAraNa karake) devoMke samIpa AtI haiN| usI samaya deva bhI icchAnusAra rUpoMko dhAraNa karake turanta hI apsarAoMke sAtha sarvAlaMkAravibhUSita uttama sabhAgRhameM divya zayyA para saMkliSTa puruSavedake udayase manuSyakI taraha sarvAMgayukta kAyakleza-damanapUrvaka pratyaMgase AliMgana karake maithunasevana karate haiN| usI samaya devIke zarIrake pudgala deva zarIrakA sparza karate haiM tathA devake zarIrake pudgala devIkA sparza karate haiN| isa taraha paraspara saMkramaNa karate karate ve manuSyake viSaya sukhase adhika anantaguNa sukhAnandako prApta karate haiM jisase ve tRpta hote haiM arthAt kAmAbhilASase nivRtta banate haiM kyoMki manuSyakI taraha devakA bhI vaikriyazarIrI devIkI yonimeM vaikriyasvarUpa zukra (vIrya) pudgaloMkA saMcAra hotA hai, ataH unakI tatkAla vedopazAMti bhI ho jAtI haiN| bR. saM. 44 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 168 lekina ye zukra pudgala vaikriya honese vaikriya yonimeM jAte hI garbhAdhAnakA 17 kAraNarUpa banate nahIM haiM, parantu isase devIke rUpa-lAvaNya-sauMdarya-saubhAgyAdi guNoMkI vRddhi hotI hai| ___ sanatkumAra-mAhendra kalpake deva sparzapravicAraka arthAt unheM tathAvidha karmake udayase / kAyasevana karanekI icchA hotI hI nahIM hai, parantu unakI viSaya-vAsanA jAgRta hote hI ve viSayAsakta banate haiM, taba nIceke do kalpoMkI deviyA~ unakI icchAko tathA ise apane pratikA AdarabhAva samajhakara unake pAsa pahu~ca jAtI haiM aura turanta hI ve ina deviyoMke hasta, bhujA, vakSaHsthala, jaMghA, bAhu, kapola, vadana, cumbana ityAdi gAtrake saMsparza mAtrase hI viSayasukhakA Ananda pAte haiN| yahA~ zaMkA hotI hai ki-kAyapravicArameM to paraspara zukra pudgala-saMkramaNa to paraspara AliMganapUrvaka sevana karanese banatA hai; parantu sparza-rUpa-zabda-manaHpravicArameM zukra pudgala -saMkramaNa hotA hai yA nahIM ? isa zaMkAke samAdhAnameM yaha batAnekA hai ki vaha kriyA avazya hotI hai, sparzAdi viSayameM vaikriya zukra pudgaloMkA saMkramaNa divya prabhAvase jarUra hotA hai| dUsarI yaha zaMkA bhI hotI hai ki-saudharma aura IzAna devoMkI apane ikhtiyArakI devAMganAe~ kyA unase upari kalpameM sthita devoMse sparzAdi dvArA maithunAbhi lASako tRpta karane ke lie jA sakatI haiM kyA ? to isa zaMkAke sambandhameM yaha kahanA hai kiapane-apane ikhtiyArakI devAMganAe~ vahA~ jAtI nahIM haiN| kyoMki unheM parigRhItA mAnI jAtI hai| lekina manuSyalokakI gaNikA samAna deviyA~ prArambhake do devalokameM bhI hotI hI haiN| inheM aparigRhItA kahA jAtA hai aura ye deviyA~ maithunAbhilASI devoMkI viSayavAsanAko jJAnase jAnakara apanI ora AkarSita bane hue devoMkI ora daur3a jAtI haiN| isakI vizeSa vyAkhyA 172 se 175 takakI gAthAoMmeM kI jaayegii| brahma-lAMtaka kalpake deva rupapravicAraka haiM, arthAt unheM viSayakI icchA hote hI deviyA~ apane zRMgArayukta rUpako uttara vaikriya zarIra rUpameM parivartita karake una abhilASI devoMke pAsa AtI haiM taba ye deva una deviyoMke sAtha paraspara krIDAyukta unake badana tathA unake udarAdi aMgopAMgakA animeSa rasapAna (nirIkSaNa) karate, paraspara prema dikhAte haiM, sAtha 317. devoMkA zarIra vaikriya honese deva-devIke sambandhameM garbhakA prasaMga AtA hI nahIM hai| kisI janmAntarIya rAgAdike kAraNa kisI mAnuSIke sAtha devakA sambandha ho to usI saMbandha mAtrase garbhAdhAna rahanekA saMbhava nahIM hai kyoMki vaikriya zarIrameM zukrapudgaloMkA abhAva hotA hai| kisI divya zakti-vizeSase audArika jAtike zukrapudgaloMkA praveza ho aura garbha rahe yaha anya bAta hai| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devoMke pravicAra-viSayasukha saMbaMdhI vicAraNA] gAthA 168[347 hI aneka prakArase ceSTAyukta usa devIkA sundara, manovedhaka, kAmodvIpaka mohakarUpa dekhakara devIke zarIrameM zukra saMcaya tathA kAmalAlasAkI tRptikA anubhava karate hue atyadhika sukhako prApta karake vedopazAntiko pAte haiN| mahAzukra-sahasrAra kalpake deva zabdapravicAraka hote haiM arthAt una devoMko viSayakI icchA hote hI pUrvokta rIti anusAra sundara vaikriya rUpa dhAraNa karake icchita deviyoM ke pAsa Akara sabake manako Ananda denevAle atyanta mohaka aura kAmottejaka madhura gIta evaM hAsya-vikArayukta vacana bolate haiN| nUpurakI karNapriya dhvani samAna vANI vilAsake zabdoMse ye deva viSayasukhakI vAsanA tRpti anubhavate haiN| isI samaya para devIke zarIrameM divya prabhAvake kAraNa zukra saMkramaNa 18 ho jAtA hai| Anata-prANata-AraNa-acyuta kalpake deva manaHpravicArI arthAt manase ciMtana mAtrase viSayasukhakI icchAko tRpta karanevAle haiN| saudharma-IzAna 314kalpavartI adbhuta zRGgArayukta ve deviyA~ sva-svasthAnameM rahakara, apane sundara stanAdi avayavoMko Upara-nIce hilAtI, aMgabhaMga karatI. ceSTAe~ darzAtI. parama santoSadAyI abhinayakalA ityAdi karatI haiM taba una deviyoMko apane manaHcakSuse dekhakara AnatAdi pramukha deva tRpta hokara parama vedopazAnti pAte haiM / prazna--jisa prakAra devoMko kAma tRptise santoSa milatA hai, usa samaya una deviyoMko bhI vaisA anubhava milatA hai kyA ? ... uttara-jaba deva apanI kAyAse sarvAza rUpameM yA aMza rUpameM rUpadarzana yA zabdAdi zravaNase viSayoMko bhogate haiM, taba deviyoMko bhI vaisI hI tRpti milatI hai| kAyAse to spaSTa samajhameM AtA hai parantu rUpa-darzanAdi sarva prasaMgapara deviyA~ devoMke inhIM divyarUpa, kAnti aura prema-snehotkarSase kAmAtura banatI hai aura usI samaya divya prabhAvase devIkI yonimeM zukra pudgalakA saMkramaNa jarUra ho jAtA hai aura isase ve samakAlapara avazya tRpta banatI haiN| ye pudgala vaikriya honese aura ve vaikriya zarIrameM hI praveza karate honese garbhAdhAnake heturUpa banate nahIM haiM, parantu usa devIke lie to ye paJcendriyakA poSakarUpa honese kAntivardhaka, manojJa, sulabha aura abhISTa banate haiN| usake bAda nau graiveyaka, anuttaravAsI deva apravicArI arthAt atyaMta manda puruSa vedake udayavAle honese tathA prazamasukhameM tallIna honese unheM kAyAse, sparzanAdise kisI bhI rItise yAvat manase bhI strI sukha 318. yaha hakIkata eka mahattvakA sUcana kara jAtI hai ki binA sparza kare dUrase bhI zukra pudgaloMkA saMkramaNa strIke zarIrameM ho sakatA hai| Ayurveda tathA AjakA vijJAna isa bAtakA anumodana detA hai| 319. kyoMki kSINakAmI acyutAnta deva deviyoMse sparza karate nahIM haiM, yaha niyama devI-sambandhI hI samajhe , parantu ve kisI pUrvabhavake snehavAlI manuSya strIke sAtha kadAcit karma-vaicitryase lipaTa jA sakate haiM / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 168-169 / bhoganekI icchA hotI nahIM hai, phira bhI ve viSayI devoMse adhika saMtuSTa, adhika zAnta tathA adhika AnandameM rahate haiN| kyoMki jyoM jyoM kAmecchA prabala tyoM tyoM cittakI asvasthatA evaM azAMti adhik| jitanI icchA kama utanA citta kleza bhI kama aura viSayecchAke sadantara abhAvakA Ananda to koI adbhuta hotA hai| aura isase vahA~ viSaya tRptike sAdhana bhI bahuta kama haiM / ataH nIceke devoMse Upari-Upari devoMkA sukha adhika mAnA gayA hai| yahA~ para dUsarI zaMkA yaha bhI udbhavegI ki-jo deva taddana apravicArI haiM unheM brahmacArI mAne kyA ? to isakA uttara yaha hai ki nahIM, kyoMki jahA~ taka kisI eka cIjakA hRdayase-icchApUrvaka tyAga na kiyA ho taba usa cIjakA upayoga hotA ho yA na hotA ho to bhI ve brahmacArI nahIM haiM aura usakA phala bhI unheM milatA nahIM hai| jaba ki devoMko to apane devabhavake kAraNa hI virati-tyAgapariNAma nIkalaMtA hI nahIM. . hai, isase unheM brahmacArI kahA~se kahe jAe~ ? nA hI kahe jaaeN| isalie hareka jIvoMko jyAdA nahIM to binajarUrI pApavRttiyoMkA tyAga-niyama karake anAvazyaka aviratijanya pApoMse bacaneko prayatnazIla rahanA caahie| [168 ] // kisa kisa devakA, kisa taraha deviyoMke sAtha upabhoga hai ? usakA yantra // nikAya nAma | bhoga viSaya | kalpanAma bhogaviSaya prakAra | bhavanapati manuSyavat | zukra-sahasrArake | gItAdika. vyantara | kAyabhogI zabdasevI jyotiSI deva Anata-prANatake | manase devI viSayasevI saudharma-IzAnake | , AraNa acyutake , . sanatkumAra | stanAdika- nau greveyakake | aviSayI, ____ mAhendrake | sparzasevI | anantasukhI brahma-lAMtakake | zRGgArarUpa sevI | pA~ca anuttarake avataraNa-samagra lokake tathA gatagAthAmeM kathita devoMke viSayasukha aura vItarAgI AtmAoMke sukhake bIcakA tAratamya (sambandha ) aba jaNAte haiN| jaM ca kAmasuhaM loe, jaM ca divvaM mahAsuhaM / vIyarAyasuhassea-gaMtabhAgapi nagbaI / / 169 / / gAthArtha-vizeSArthavat / // 169 // vizeSArtha-samagra lokake jo kAma-sukha haiM, aura jo divya ( devalokAdi sambandhI ) Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgakA sukha ananta kisa rUpase hotA hai ] gAthA 169-170 [349 mahAsukha hai ve sabhI sukha mahAlobharUpa rAga jinakA sarvathA naSTa ho gayA ho vaise vItarAgI AtmAke prazamasukhake anantaveM bhAga para bhI milate nahIM hai, arthAt paudgalika sukhoMse vItarAgatvajanya sukha anantagunA hotA hai| unheM mAyA-lobharUpa kahanekA kAraNa itanA hI hai ki ye rAgake gharake haiM ataH vaha dveSIbhUta krodha, mAnakA prathama kSaya honeke bAda kSaya pAtA hai| aura isase hI 'vItarAga' kahane-bolane para vItadveSapana isake aMtargata samA hI jAtA hai| pazcAtke kSayameM pUrvakA kSaya nizcita hotA hI hai| prazna-vItarAga zabdakI vizeSa vyAkhyA smjhaaie| uttara-AdhyAtmika vikAsa-unnati hetu AtmAkI caudaha bhUmikAe~ jainadarzanameM batAyI huI haiN| una bhUmikAoMko 'guNasthAnaka' zabdase pahacAnavAyI jAtI hai| inameM pahalI bhUmikA atyanta nikRSTa hai, jabaki caudahavIM ati uttama hai| vartamAna samayameM vikAsazIla AtmA adhikatara chaH bhUmikA taka hI pahu~ca sakatI hai| jyAdAse jyAdA kadAcit sAtavIM bhUmikAkA kvacit kiMcit lAbha pA sakatI hai| lekina isake Ageke sopAna para nahIM pahu~ca sakatI hai| kyoMki vartamAna samayameM AtmA vaisI yogyatA pA hI nahIM sakatI hai| aba bhUtakAlameM yA bhaviSyameM jo AtmA vItarAga sthitiko prApta karanevAlI hotI hai| vaha svapuruSArthase utkRSTa saMyama-tapake balapara sAtavIM guNabhUmikAse Age bar3hatA huA nauvIM bhUmikAmeM cAra kaSAyoMmeMse prathama krodha-mAnarUpa dveSa kASAyika phaloMkA sarvathA nAza karake, jaba dasavIM bhUmikA para pahu~catI hai taba usI bhUmikAke antameM mAyA, lobha svarUpa rAga kASAyika pariNAmoMkA (kSapakazreNI dvArA ) sarvathA nAza karatI hai| bArahaveM guNasthAnaka para sampUrNa vItarAga avasthA prApta hote hI zIghra hI vaha AtmA sarvajJatvako athavA kevalajJAna -darzanako terahavIM guNasthAnaka-bhUmikA para pahu~caneke sAtha hI prApta karatI hai aura caudahavIM bhUmikA para pahuMcate hI nirvANa-mokSakI sthitiko pAtI hai| . pratyeka AtmA prabala puruSArtha dvArA mithyAtva, ajJAna aura avirati Adi doSoMkA kSaya karake, terahavIM uccatara bhUmikA para pahuMcakara, kevalajJAna prApta karake, vizvakA kalyANa karaneke hetu caudahavoM uccatama bhUmikA para ArUDha hokara nirvANapada pAo! sarvake jIvanakA aura hamArI saMskRtikA yaha hI antima dhyeya hai| [ 169] avataraNa-aba viSaya sukhake upabhogArtharUpa gamana karanevAlI deviyoMkI gamanAgamanakI maryAdA yahA~ para batAte haiN| ataH unakA utpattisthAna bhI A jAtA hai| uvavAo devINaM, kappadugaM jA paro sahastArA / gamaNA''gamaNaM nasthi, accuaparao surANapi // 170 // gAthArtha-vizeSArthavat / / / 170 / / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 170-171 vizeSArtha-aba deviyoMkI upaja ( utpatti ) bhavanapatise lekara saudharma-IzAna ye donoM devaloka taka hI hai| isalie una sabhI devoMko bhI deviyoM ke sAtha sapravicArI ( saviSayI ) kahe jAte haiN| do devalokase upari devalokameM unakI utpatti nahIM hotI hai, ataH ve sabhI deva apanI svadeviyoMse rahita mAne jAte haiN| lekina AThaveM sahasrAra kalpa taka to deviyoMkA AnA-jAnA rahatA honese ( aura acyutAnta taka pravicArapana rahatA honese ). ve sabhI devoMko samavicArI-saviSayI jaaneN| sahasrArase upari hissoMmeM deviyoMkA gamanAgamana nahIM hai| sirpha acyutAnta taka hI devoMkA gamanAgamana hotA hai| aura acyutAntase Upara to devoMkA bhI gamanAgamana nahIM rahatA hai| kyoMki nIce rahanevAloM meM adhika Upara jAnekI zakti nahIM hai aura upari logoM meM zaktisAmarthya hote hue bhI nIce AnekA prayojana nahIM hai| nau aveyaka tathA anuttaravAsI deva' apravicArI hai| vahA~ rahate hue ve jinezvarake kalyANaka Adi prasaMga para namaskAra karate haiM, parantu ( kalpAtIta ) AcAra rahita honese kalyANaka Adike kisI bhI prasaMga para yahA~ Ate nahIM haiN| sirpha alpakaSAyI uttama koTike una devoMko tAttvikAdi vicAraNAmeM jaba zaMkA utpanna hotI hai, taba usakA samAdhAna avadhijJAna dvArA grahaNa kie hue bhagavAnase inhIM ( uttara rUpa) manodravyoMko sAkSAt dekhakara 'aise dravyoMkA AkAra yaha hI uttara svarUpa hai| aisA samajhakara samAdhAna kara lete haiN| ataH unheM yahA~ AnekA koI prayojana nahIM hai aura isalie hamArI apekSA ve adhika (ananta ) sukhI haiN| [ 170 avataraNa-aba devalokavartI kilbiSika tathA Abhiyogika devoMkA AyuSya tathA sthAnaka batAte haiN| tipalia tisAra terasa,-sArA kappaduga-taia-laMta aho / kibbisia na huMtuvariM, accuaparao'bhiogAI / / 171 / / gAthArtha-prArambhake do devalokake adhaH sthAna para tIna palyopamakI, tIsare sanatkumAra kalpake nIce tIna sAgaropamakI tathA chaTThaveM lAMtaka kalpake adho bhAga para teraha sAgaropamakI AyuSyavAle kilbiSiyA deva basate haiN| lAMtakase Uparake kalpoMmeM kilbiSiyA deva nahIM haiM aura acyutase Upara to AbhiyogikAdika deva bhI nahIM hai||| 171 // vizeSArtha-kilbiSika deva azubha karma karanevAle honese karIba caNDAla 32degjaise haiN| 320. devoMmeM bhI adhama jAtike deva haiM jo aspRzya mAne jAte haiM / vahA~ bhI anAdikAlase spazryAspIkI vyavasthA hai to phira manuSyalokameM ho usameM kauna-sA acaraja ? aisI siddha vyavasthAkA sarvAza rUpameM nAza karaneke bhagIratha prayatna ho rahe haiM, phira bhI vaise prayatnoMmeM kAyamake lie saphalatA prApta nahIM hogI / kyoMki karmakA siddhAMta acala hotA hai / aura eka bAta yaha bhI yAda rahe ki aspRzya devoMkA nivAsa Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kilbiSika devoMkA prakAra aura unakA nivAsasthAna ] . gAthA 171 [ 351 - caNDAla jaisA kArya karanevAlI yaha deva jAti apane kukarmake udayase daivIrUpa pAkara bhI kukarma karane kI avasthAko prApta hote haiM tathA uttama devoMke sthAnase bhI kaI dUra rahaneke adhikArI bane haiN| inake tIna prakAra haiM, jinameM saudharma aura IzAnake adhobhAga para ( arthAt jyotiSI aura vaimAnika nikAyake bIca ) tIna palyopamakI AyuSyavAle ye kilviSika basate haiN| tIsare sanatkumArake adhobhAga para tIna sAgaropamakI AyuSyavAle aura lAMtaka kalpake adhobhAga para teraha sAgaropamakI AyuSyavAle kilbiSika basate haiN| ye tIna hI unake utpatti sthAna haiN| arhan bhagavantakI AzAtanAse (virAdhanA-avajJAse ) jamAlI ( eka sAdhu )kI taraha pUrvabhavameM deva-guru-dharmakI niMdA karanese, dharmake kAryoMko dekhakara jalana karanese utpanna azubha karmake udayase ye adharma kAryakartA kilbiSiyAdevake rUpameM utpanna hote haiN| yahA~ una sabhI kalpake adhosthAna para kilbiSiyA haiN| aba yaha aghaH zabda prathama prastaravAcI nahIM hai, kyoMki usa-usa kalpakI prathama prastarakI sthitike sAtha ina devoMkI uktaM sthitikA melajola (sambandha ) ThIka nahIM baitthtaa| isake alAvA anya vimAna para to unakI adhama sthitike kAraNa astitva sambhavita bhI nahIM hai| yahA~ adhaH zabda tatsthAnakavAcI jAneM, arthAt usa pratyeka devalokameM sAtha-sAtha nahIM lekina nIce-dUra nivAsa haiN| ye kilbiSikoMkA janama to lAMtakase Upara to hotA hI nahIM haiN| sirpha acyutAnta taka dUsare Abhiyogika Adi (Abhiyogika arthAt dAsa-sevaka yogya kArya bajAnevAle tathA ' Adi ' zabdase sAmAnikAdi prakIrNaka ) devoMkA janama hotA hai| isase Age unakI utpatti nahIM hai, kyoMki graiveyaka-anuttara devoMmeM ahamiMdrapana honese unameM unakI koI AvazyakatA bhI nahIM hai| ataH vahA~ choTe-baDe bhedoMkA astittva hI nahIM hai sabhI eka-sI samAnatA bhugatate haiM / [ 171 ] // vaimAnikameM kilbiSikoMkA utpattisthAna tathA AyuSya yantra // saudharma-IzAnake tala para | tIna palyopamAyuSI / | kilbiSiyA deva haiM sanatkumArake tala para | tIna sAgaropamAyuSI lAMtaka kalpake tala para | teraha sAgaropamAyuSI avataraNa-aba saudharma-IzAna kalpameM aparigrahItA deviyoMkI vimAna saMkhyAko jaNAte hue jisa-jisa AyuSyakI deviyA~ jisa-jisa devoMke upabhogake lie hotI haiM, usa prasaMgako batAte haiN| (AvAsa) devalokameM bhI sabake sAtha nahIM hai, lekina svasthAnase alaga hai sAtha hI devalokase dUra aura adho bhAga para hai| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 172-175 apariggahadevINaM, vimANa lakkhA cha huMti sohamme / paliyAI samayAhiya, Thii jAsiM jAva dasa paliA / / 172 // tAo saNaMkumArA-NevaM baDDhati paliyadasagehiM / jA baMbha-sukka-ANaya-AraNa devANa pannAsA // 173 // IsANe caulakkhA, sAhiya paliyAi samayaahiya ThiI / jA panara paliya jAsiM, tAo mAhiMdadevANaM // 174 // eeNa kameNa bhave, samayAhiyapaliyadasagavuDaDhIe / laMta-sahasAra-pANaya-accuyadevANa paNapannA // 175 / / gAthArtha-saudharmadevalokameM aparigrahItA deviyoMke chaH lAkha vimAna haiN| sAtha hI eka palyopamakI Adise samaya samaya adhika karate karate yAvat jinakI sthiti dasa palyopama (vahA~ takakI bhinna-bhinna AyuSyavAlI) hotI haiM ve deviyA~ sanatkumAra devalokameM upabhogArtha ke lie jAtI haiM / lekina Ageke kalpoMke lie ve jAtI nahIM hai / sAtha hI usI prakAra dasa palyopamase Arambha karake samayAdikakI vRddhise dasa-dasa palyopama prakSepa karake socanese arthAt yAvat kula 20 palyopama AyuSya takakI deviyA~ brahma devaloka bhogya jAneM / usI prakAra yAvat 30 palyopamAyuSI deviyA~ zukra devaloka bhogya, 40 palyopamAyuSI deviyA~ Anata devoMke bhogya aura 50 palyopamAyuSI deviyA~ AraNa deva bhogya jAne / aba IzAnakalpameM aparigrahItA deviyoMke cAra lAkha vimAna haiN| inameM jina deviyoMkI sAdhika palyopamAyuSyakI sthiti hai ve to IzAnadevake bhogarUpa hai| aura inake Age samayAdikakI vRddhise yAvat 15 palyopamAyuSI deviyA~ mAhendradeva bhogya, 25 palyopamavAlI lAMtakake, 35 palyopamavAlI sahasrArake, 45 palyopamavAlI prANatake tathA 55 palyopamAyuSI acyutakalpake devoMke bhogya hI hotI haiM / [ 172-175] vizeSArtha-aparigrahItA arthAt patnIke rUpameM jisakA grahaNa hotA nahIM hai vaisI / ina deviyoMkI utpatti saudharma aura IzAna donoM kalpameM hI hai / inameM saudharma devalokameM aparigrahItAdevIke utpattisthAnabhUta cha: lAkha vimAna haiN| una vimAnoMke lie jina deviyoMkI paripUrNa eka palyopamakI sthiti hai unheM saudharma devoMke bhogya hI jAneM / jinakI palyopamase lekara eka, do, tIna saMkhyAtA asaMkhyAtA samayase adhika karate hue pUrNa dasa palyopama sthiti takakI hai ve saba deviyA~ sanatkumAra devoMke bhogya jAneM / ataH ve unase Ageke AyuSyavAle devoMko cAhatI nahIM haiM / isa prakAra dasa palyopamameM eka, do saMkhya-asaMkhya samayakI vRddhi karate yAvat bIsa palyopamakI sthiti takakI deviyA~ brahmakalpake devoMke bhoga Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparigrahItA deviyoM ke vimAna aura AyuSya ] gAthA 172-176 [353 yogya jAneM / isa prakAra samayAdikakI vRddhise yAvat (20se lekara ) tIsa palyopama takakI AyuSI deviyA~ zukra devoMke bhogya jAneM / isa prakAra tIsase lekara cAlIsa palyopamakI sthitivAlI deviyA~ ( svasthAnameM rahakara ) Anata devalokake devoMke bhogya haiN| isa prakAra (40 palyopamase ) samayAdikakI vRddhise pacAsa palyopama takakI deviyA~ ( svasthAnameM rahakara ) AraNa kalpake devoMke bhogya jAneM / isa prakAra chaH kalpakA sambandha batAyA gayA hai| aba IzAna kalpameM aparigrahItA deviyoMke cAra lAkha vimAna hote haiN| una vimAnoM meM jina deviyoMkI kiMcit adhika palyopamakI sthiti hai vaha IzAna kalpake devoMkA hI bhogarUpa hotI haiN| pUrvokta kramapara samayAdikakI vRddhise yAvat pandraha palyopamakI sthiti takakI sarva deviyA~ mAhendra devoMke bhogya, samayAdikakI vRddhise dasa-dasa palyopamakI vRddhi karate hue arthAt pUrvakI sthitimeM dasakI vRddhi karate hue paccIsa palyopamakI sthitivAlI deviyA~ lAMtaka deva bhogya, paiMtIsa palyopama takakI deviyA~ sahasrAra deva bhogya, paiMtAlIsa palyopama sthiti takakI (svasthAnameM rahakara ) prANata devoMke bhogya, pacapana palyopama sthiti takakI acyuta devoMke bhogya jaaneN| ye deviyA~ gaNikA samAna honese tathA ve apanoMse Upari devoMke bhogake lie AtI jAtI honese inhIM aparigrahItA deviyoMkI vaktavyatAkA hI sambhava hotA hai parantu parigrahItA ( kulAMganA)ko hotA nahIM hai| [ 172-175 | . // devI AyuSyamAnapara devabhogya yantra // AyuSyamAnAnusAra | yathAyogyadevabhogya | AyuSyamAnAnusAra | yathAyogyabhogyatvaM 1 palyopamAyuSI saudharmadevoMke bhogya | sAdhika palyopamAyuSI | IzAnadevoMke sevya 10 , sanatkumAradevoMke bhogya | 15 palyopamAyuSI | mAhendradevoMke sevya brahmakalpadevoMke bhogya | 25 , lAMtakadevoMke sevya zukradevoMke bhogya - 35 , sahasrAradevoMke sevya ,,, AnatadevoMke bhogya 45 , prANatadevoMke sevya 50 ,, ,, AraNadevoMke bhogya | 55 , | acyutadevoMke sevya // devagatike upasaMhArameM catunikAyAzrayI prakIrNaka-adhikAra // avataraNa-aba SaTlezyAke nAma batAkara cAra devalokameMse kaunase devalokameM kauna kaunasI lezyA hoM unheM yahA~ para der3ha gAthAoMmeM batAte haiN| kiNhA-nIlA-kAU-teu-pamhA ya sukkalesA ya / bhavaNavaNa paDhama caule--sa joisa kappaduge teU / / 176 / / va. saM. 45 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-176 kappatiya pamhalesA, laMtAisu sukkalesa hu~ti surA / / 1763 / / gAthArtha-kRSNa, nIla, kApota, tejo. padma aura zukla ye chaH lezyAe~ haiN| inameM bhavanapati tathA vyantara devatAoMkI pahalI cAra lezyAe~ hotI haiN| tIsare jyotiSI nikAyameM aura cauthe vaimAnika nikAyake prArambhika do kalpoMmeM eka tejolezyA hotI hai| usake bAdake tIna kalpoMmeM padmalezyA aura lAMtakAdi Uparake sarvakalpoMke deva eka zukla lezyAvAle hI hote haiN| // 176-1763 / / vizeSArtha lezyA arthAt kyA? lizyate-zliSyate jIvaH karmaNA sahAbhiriti leshyaaH| jisake dvArA jIva karmase jur3a jAtA hai use lezyA kahate haiN| usameM bhI jina kRSNAdi dravyoMke sAhacaryase AtmAmeM pariNAma utpanna ho, una dravyoMkoM dravyalezyA kahA jAtA hai aura isase utpanna hote pariNAmako bhAvalezyA kahA jAtA hai / karmake sthitibandhameM jisa taraha kaSAya mukhya kAraNarUpa banate haiM, usI prakAra karmake rasabandhameM lezyAe~ mukhya kAraNarUpa haiN| gAthArthameM bhavanapati tathA vyantara nikAyameM cAroM lezyAe~ batAyI haiM, parantu unameM basate paramAdhAmI deva to sirpha eka kRSNalezyAvAle hI hote haiN| jyotiSI devoMmeM jo tejolezyA hotI haiM, usase atirikta saudharmameM Aye hue deva adhika vizuddha hote haiN| isase bhI adhika IzAnakI vizuddhi samajhe aura isake alAvA sanatkumAra-mAhendra-brahma kalpake deva sirpha padma lezyAvAle ( parantu uttarottara vizuddha ) aura usase Upari lAMtakAdi aveyaka tathA anuttara Adi deva eka paramazukla lezyAvAle (uttarottara vizuddhikI vRddhise) jaane-smjhe| inhIM kAraNoMse hI una devoMko adhika nirmala evaM uttama mAne gaye haiN| ___yaha to dravyalezyAkI apekSAse-bahulatAse sAmAnya kathana hai, anyathA hareka nikAyameM bhAvake parAvartanako lekara chaH bhAvalezyAe~ to hotI hI haiN| ina lezyAke bhAva 32 SaTpuruSayukta jambUvRkSake dRSTAMta ( misAla )se jAnane yogya 321. kisI eka samaya koI chaH manuSya eka araNya ( vana )meM jA pahu~ce / vahA~ ve kSudhAtura hue| itanemeM sAmane jAmunakA eka per3a dikhAyI par3A / use dekhakara chaHmeMse eka kahane lagA ki isI pUre per3ako mUla (jar3a )se hI kATa deM to sukhase hama binA parizrama uThAye jAmuna khA sakate haiM / yaha sunakara dUsarene kahA ki aisA nahIM, per3ako kATaneke bajAya hameM jAmunase kAma hai to kyoM na hama usakI bar3I-bar3I zAkhAe~ (DAliyA~ ) kATeM ? tIsarA bolA, bar3I-bar3I zAkhAe~ kisa lie ? choTI-choTI DAliyoMse hamArA - kAma cala sakatA hai to choTI DAliyA~ hI kATeM / isake pratyuttarameM cauthA puruSa kahatA hai ki sabhI zAkhAoMkA nAza Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaunase devalokameM kaunasI lezyA aura devoMke dehakA varNa ] gAthA-176-177 [ 355 hai| pratyeka lezyA alaga-alaga varNa tathA rasoMkI upamAyukta hai| inameM prArambhakI tIna lezyAe~ aprazasta, malina evaM durgaMdhayukta haiN| sparzase ye snigdhoSNa zIta-RkSa haiM ataH vaha kleza-kaSAya karAkara durgati pradAnarUpa banatI hai| jabaki aMtima tIna lezyAe~ uttarottara atyanta suvAsita, prazasta, nirmala, zubha sparzI, zAnti tathA sadgati karanevAlI haiN| isake alAvA kaIvAra lezyAe~ vaiDUryaratna yA raktavastrakI taraha tadrUpa ho jAtI hai / deva tathA nArakoMkI lezyAe~ bhavAnta taka avasthita hai| ( taduparAMta utpanna honese pUrvakA tathA cyavana hone ke bAdakA ye do antarmuhUrta adhika smjhe|) jo ki anya dravyake saMsargase anya rUpa parivartita hotA jarUra hai, parantu jisa prakAra sphaTika ratna athavA darpaNa dhAgese ba~dhA huA hone para bhI tathA jAsuda puSpAdikakA saMsarga hone para bhI apane svabhAvake athavA mUla raMgako chor3atA nahIM hai, usI prakAra devoM tathA nArakoMkI mUla lezyA kabhI bhI parivartita hotI nahIM hai, jaba ki tiryaca manuSyakI lezyA antarmuhUrta para (bhI) parivartita hotI hai| pratyeka lezyAkI jaghanyotkRSTa sthiti deva-nArakoMke jaghanyotkRSTa AyuSyAnusAra honese usI anusAra svayaM soca lenaa| [176-1763 ] avataraNa-yahA~ para pahale cAroM nikAyAzrayI lezyA saMkhyA batA dI thii| aura aba zeSa rahe vaimAnika nikAyake devoMke dehakA varNa AdhI gAthAse batAte haiN| kaNagAbhapaumakesara-vaNNA dusu tisu upari dhavalA // 177 // . gAthArtha-prArambhake do devalokameM322 rakta-suvarNakI kAnti-chAyAvAle deva rahate haiN| kyoM kare ? isake bajAya jisa para jAmuna hai usI DAlako hI kyoM na tor3e ? taba pA~cavA~ kahatA hai ki hameM sirpha phaloMkI hI icchA. hai to acche-acche phala hI le leM / yaha sunakara chaThene bar3I vinamratAse kahA ki bhAIyoM ! aise pApake kuvicAra karake naSTa karaneke badale yahA~ nIce hI acche phala gire hue haiM, calo inheM hI khA leN| - isa dRSTAMtameM pahalekA vicAra kRSNa lezyAke, dUsare anukramase nIla, tejo Adi lezyAke bhAva jAne / pUrvake puruSoMkI apekSA uttarottara puruSoMke vicAra zubha-zubhatara aura zubhatama dikhAyI par3ate haiN| ataH unameM saMkleSakI nyUnatA tathA sukomalatAkI adhikatA dekhane milatI hai| lezyAoMkA vizeSa svarUpa prajJApanA, Avazyaka Adi sUtra, lokaprakAzAdika grantha, digambarIya grantha, sarvArthasiddhi, gommaTasAra, bauddhagrantha dIghanikAyAdimeM hai / mahAbhArata, pAtaMjala yogadarzanAdimeM bhI inakI amuka kalpanA milatI hai| 322. jIvAbhigamasUtrakI vyAkhyAse isa kathanako socanase yaha kathana usake viruddha jAtA dikhAyI par3atA nahIM hai, kyoMki zrI malyagiri mahArAjane saMgrahaNI TIkAmeM eka dUsare varNake sAtha sumela karake doSa TAla diyA hai| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI - [gAthA-178 bAdake tIna kalpameM devoMkA zarIra kamalakesarake varNayukta aura Uparake anya sabhI deva ujjvala varNayukta hote haiN| // 177 // vizeSArtha-vizeSa itanA hI ki kamalakesara arthAt kamalake bIcake kesarakA varNa jaisA hotA hai vaisA gauravarNIya / lAMtakAdise Upara ujjvala varNavAle jo batAye gaye haiM usameM itanA vizeSa samajhe ki uttarottara adhikase adhika ( zukla, zuklatara evaM zuklatama ) ujjvala varNayukta jAneM / [177] ||caaroN nikAyameM lezyA tathA vaimAnikameM dehavarNa sthApanAkA yntr|| nikAya nAma | lezyA nAma | kalpa nAma | lezyA / vai. dehavarNa bhavanapatikI | kRSNa, nIla, | saudharma- tejo / rakta suvarNa / | kApota, tejo | | IzAnakI paramAdhAmIkI eka mAtra sanatkumAra padma - padma kesara kRSNa lezyA hI mAhendra, brahmakI vyaMtarakI kRSNa, nIla, | lAMtakase zukla ujjvala varNa kApota, tejo | acyuta taka jyotiSIkI tejo lezyA greveyaka zukla ujjvala varNa | anuttarakI . // upasaMhAraprasaMgapara devagatimeM cAra nikAyAzrayI AhArocchvAsamAna vyAkhyA / / avataraNa-aba devoMkA AhAra tathA ucchvAsakAlamAna kahate haiN| yahA~ prathama dasa hajAra varSAyuSI devoMke viSayameM kahate haiN| dasavAsasahassAI, jahannamAuM dharati je devA / tesiM cautthAhAro, sattahiM thovehiM UsAso // 178* // gAthArtha-vizeSArthavat / / / 178 / / vizeSArtha-granthakAra aba cAroM nikAyake devoMkA AhAra tathA ucchvAsa sambandhI aMtara maryAdAko kahate haiN| zaMkA-yahA~ para eka zaMkA hotI hai ki zvAsocchvAsa mAnake badale yahA~ sirpha ucchvAsamAna zabdakA prayoga kyoM kiyA gayA hai ? * jinabhadrIyA saMgrahaNImeM bhavanapati tathA vyantarake lie svatantra gAthA nahIM kahI gayI hai, ataH usakI 215vIM gAthAmeM TIkAkArako uparokta hakIkata batAnI par3I hai| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsocchvAsakI ginatI ] gAthA-178 [357 samAdhAna- isake samAdhAnameM yaha samajhanA ki-niHzvAsa to ucchvAsake antargata A hI jaayegaa| kyoMki niHzvAsake binA ucchvAsakA grahaNa hotA hI nahIM hai| dUsarI mahattA-mukhyatA to ' ucchvAsa 'kI hI hotI hai, niHzvAsakI nhiiN| prathama AhAra maryAdAko batAte hue granthakAra kahate haiM ki dasa hajAra sAlakI jaghanya AyuSyako dhAraNa karanevAle jo ( bhavanapati ) deva haiM, ye caturtha bhakta ( inheM eka ahorAtravAcaka mAnA jAtA hai, isalie )-ekAMtara para AhArako grahaNa karate haiN| ve hamArI taraha kavalAhArI na honese AhAra mAtrakI abhilASA hote hI upasthita icchAke anukUla, manojJa sarvendriyoMke AhlAdaka aise AhArake pudgaloMkA pariNamana zubha karmAnubhAvase inheM ho jAtA hai| (isakA vistRta svarUpa bAdakI gAthAoMmeM batAyA jAyegA) aura tRpta hote hI paramAnandakI anubhUti karate haiN| usake bAda ve svakrIr3Adi kAryameM magna ho jAte haiN| sAtha hI ye deva sAta stoka kAla pUrNa honeke bAda eka bAra hI ucchvAsa lete haiN| stoka kaba banatA hai ? to koI nIrogI-svastha sukhI yuvAna jaba sAta bAra zvAsocchvAsa lenekI kriyA karatA hai taba eka stokakAlapramANa hotA hai| aise sAta stoka (49 zvAso0) para ye deva ekabAra hI zvAsocchvAsakI kriyA karate haiN| isake bAda Anandake sAtha nirAbAdhapanase vartita punaH ekAMtara hone para AhAra grahaNa karate haiM tathA madhyameM sAta stoka pUrNa hote hI phirase ucchvAsa grahaNa hotA rahatA hai| ... TippaNI:-'nisAsUsAsa' zabdase TIkAkAra niHzvAsocchvAsa lenekA sUcana karate haiN| anya granthakAra bhI yaha artha hI batAte haiN| lekina yahA~ para zvAsocchvAsakA matalaba chAtImeM utpanna dhar3akanayukta zvAsocchvAsa hI mAnanA hai to prastuta ginatImeM isakA koI bhI mela baiThatA hI nahIM hai| yaha kathana taddana asaMgata bana jAtA hai, kyoMki eka muhUrta arthAt 48 minaTameM 3773 bAra zvAsocchvAsa mAna khaa| isa hisAbase eka minaTameM 78 se kucha adhika saMkhyA banatI hai; jaba ki eka minaTameM koI sazakta manuSya adhikase adhika pandraha bAra zvAsa letA hai, jo pratyakSasiddha bAbata hai| aura yaha saMkhyA bar3hakara eka minaTameM 25....banatI hai to manuSyakI mRtyu hotI hai, vaha bhI anubhava siddha ghaTanA hai| isI kAraNa granthakArake kathanakA koI bhI mela evaM artha banatA na ho taba unake Azayako saphala banAne ke lie zvAsocchvAsakI paribhASAko alaga hI artha yA rItise ghaTAnese yathArtha saMgati nikAla sakate haiN| . isase yahA~ zvAsocchvAsako 'chAtIkI dhar3akana 'ke arthameM na ghaTAte hue hAthakI nADIkI dhar3akana 'ke arthameM ghaTAe~ taba ginatI barAbara saMgata baiTha jAtI hai, phira bhI isa bAbatameM abhyAsI svayaM adhika soce-vicaareN| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 179-180 'zvAsocchvAsa' saMjJA 'nADI' zabdavAcaka samajhe athavA usa zabdakA artha lakSaNAse 'nADI meM ghaTAnA ucita hai| [ 178 ] ___ avataraNa-aba zvAsa-ucchvAsa kise mAneM ? ise samajhAneke lie manuSyake eka ahorAtrigata zvAsocchvAsakA mAna savA do gAthAse batAte haiN| AhivAhivimukkassa, nIsAsUsAsa egago / paNa satta imo thovo, sovi sattaguNo labo // 179 // lavasattahattarIe, hoi muhUtto imammi UsAsA / sagatIsasayatihuttara, tIsaguNA te ahoratte / / 180 // lakkhaM terasasahassA, nauasayaM-1803 gAthArtha-vizeSArthavat / / / 179-1803 // vizeSArtha-Adhi yaha manakI pIr3A hai to vyAdhi zarIrakI pIr3A hai| una donoMse vimukta / vizeSa meM 'vi' vizeSaNase ciMtA, zrama, kheda rahita, sukhI aise samartha yuvAna puruSake eka-eka niHzvAsa ( zvAsa bAhara nikAlanA ) aura ucchvAsa (zvAsa lenA)ko arthAt donoM milakara eka zvAsocchvAsa banatA hai use eka 'prANa' kahA jAtA hai| aise sAta 'prANa' (athavA zvAsocchvAsa) para eka 'stoka' banatA hai, aise sAta stoka (49 zvAsocchvAsa )se eka 'lava' banatA hai| aise satahattara (77) lavase eka muhUrta ( do ghaDI-48 minaTa ) banatA hai (isa eka muhUrtameM 'egAkoDI' gAthAnusAra 16777216 AvalikAe~323 banatI haiN)| isa prakAra satahattara (77) lavameM 3773 ucchvAsa Ate haiM, jise eka muhUrtakI saMkhyA kahI jaayegii| aba eka ahorAtrakI saMkhyA lAneke lie ahorAtrako 30 (tIsa ) muhUrtase gunanese [ 3773 x 30] 113190-itanI ucchvAsa saMkhyA eka ahorAtrakI hotI hai| vizeSameM eka mAsakI saMkhyA nikAlanI ho to usa saMkhyAko 30 ahorAtrase gunanese 3395700 kI saMkhyA AtI hai| eka sAlakI saMkhyA lAneke lie bArahase gunanese 40748400 saMkhyA AtI hai| yadi eka sau sAlakI saMkhyA lAneke lie ise sause gunanese 4074840000 saMkhyA AtI hai| isa prakAra sAla, hajArase-lakSase-yA koTise bhI ucchvAsakI saMkhyA nikAla sakate haiN| [ 179-5803 ] 323. isakA vizeSa svarUpa isI graMthake 26 veM pRSTha para dikhAyA gayA hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devoMke zvAsocchvAsa tathA AhArakA kAlapramANa ] gAthA-181 [359 . // saMkSipta kAlamAna aura zvAsocchavAsa saMkhyAyaMtra // ginatI uttara | uttarakI zvAsocchvAsa saMkhyA 1 stoka Adhi-vyAdhise mukta 1 prANa 1 zvAsocchvAsa manuSyake eka niHzvAsa ucchavAsa para aise sAta prANa para usake 7 zvAsozvAsa aise sAta stoka para 1 lava usake 49 zvAsozvAsa aise satahattara lava para 1 muhUrta 324isake 3773 zvAsa aise tIsa muhUrta para 1 ahorAtra isake 113190 zvAsozvAsa aise pandraha ahorAtra para 1 pakSa - isake 1697850 zvAsozvAsa aise do pakSase . 1 mAsa isake 3395700 zvAsozvAsa aise bAraha mAsase 1 varSa (sAla) | | 40748400 aise asaMkhya varSa para 1 palyopama asaMkhya aise dasa koDAMkADI palyopama para | 1 sAgaropama asaMkhyaguNa aise dasa koDAkoDI sAgaropama para 1 utsarpiNI aisI eka utsarpiNI aura | avasarpiNI - avasarpiNIse 1 kAlacakra anantA kAlacakase 1 pudgalaparAvarta avataraNa-manuSyAzrayI zvAsocchvAsakA pramANa darzAneke bAda aba usa kathanako vaimAnika devoMmeM sIdhA aura sAdA (sAgaropamakI saMkhyAke) upAya dvArA ghaTAte haiM / -ayarasaMkhayA deve / parakhehiM UsAso, vAsasahassehiM AhAro // 181 / / gAthArtha-vizeSArthavat / // 181 / / vizeSArtha-ayara arthAt sAgaropama / usakI saMkhyAnusAra hI devameM ucchvAsa aura AhArakA niyamana hotA hai / udAharaNake taurapara dekheM to vaimAnika nikAyameM jina devoMkA 324. zvAsocchvAsakA matalaba chAtIkI dhar3akana gine to eka minaTameM pandrahake hisAbase 1 muhUrta = 48 minaTameM 720 hI hotA hai / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 181-182 jitane sAgaropamakI saMkhyAkA AyuSya hotA hai utanI pakSa saMkhyAse ucchvAsa grahaNa aura utane hI hajAra sAlakI saMkhyA para AhAra grahaNa hotA hai / arthAt jina devoMkI Ayu eka sAgaropamakI hotI hai, unheM eka hI pakSa para ucchvAsa grahaNa tathA eka hI hajAra varSa para AhArakI abhilASA hotI hai, usI taraha do sAgaropamavAleko do pakSapara ucchvAsa grahaNa tathA do hajAra sAla para AhArakI abhilASA hotI hai, yAvat anuttarapara taiMtIsa sAgaropamakI sthiti honese tatravartI devoMkA 33 pakSa para ucchavAsa grahaNa tathA 33 hajAra varSa para eka bAra hI AhArakI abhilASA hotI hai aura ve manojJa AhAra pudgaloMse tRpti pAte haiM / [ 181] ___ avataraNa-sampUrNa dasa hajAra aura sampUrNa sAgaropamase lekara Upari devoMke lie kahA gayA hai / lekina dasa hajArase Upara tathA sAgaropamase nyUna AyuSyavAle devoMke lie kucha bhI kahA gayA nahIM hai, ataH aba vahI bAta madhyama AyuSI devoMke lie zeSa nikAyameM ghaTAte haiN| dasavAsasahassuvariM, samayAI jAva sAgaraM UNaM / divasamuhuttapuhuttA, AhArusAsa sesANaM // 182 // gAthArtha-dasa hajAra sAlase Upara tathA sAgaropamase kucha nyUna AyuSyavAle ( arthAta lAkhoM, karoDoM, araboM, saMkhya yA asaMkhya yAvat palyopamavAle ) devoMke lie divasa 325pRthaktvapara AhAra tathA muhUrta pRthaktvapara zvAsozvAsa grahaNa hotA hai / // 182 // pRthaktva-yaha saMkhyAvAcaka zabda pAribhASika hai, jaina AgamoMke kathanAnusAra isase do se lekara nau takakI saMkhyAkA sUcana hotA hai / vizeSArtha- uparokta batAye gaye gAthArthako nimnAnusAra saMgata karanekA hai, gAthArthakA sIdhA artha to Upara gAthArthameM jo batAyA gayA hai vahI hotA hai; lekina use agara utane hI mAnameM svIkAra kiyA jAye to kucha nyUna sAgaropamavAloMke lie dina pRthaktvapara AhAramAna, tathA muhUrta pRthaktvapara ucchvAsamAna aura pUrNa sAgaropamavAloMke lie eka hajAra varSapara AhAra tathA eka pakSameM ucchvAsa, isake alAvA kucha nyUna sAgaropama aura pUrNa sAgaropamake bIca dikhAyI detI maryAdA alpa, phira bhI donoMke bIcakA mAna ekadama isa taraha chalAMga lagA de - itanA bar3A bheda ekAeka dikhAyI par3e yaha sahajarUpase buddhigamya kaise laga sakatA hai ? 325. yahA~ dasa hajAra sAla Upara eka dina, mAsa yA varSAdika AyuSyavAle devoMko turanta hI pRthaktvapana mila jAtA hai aisA nahIM hai, lekina kramazaH Age Age palyopamAdika sthiti para pahu~cate hI pRthaktvapana prApta hotA hai| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devoMkA zvAsocchvAsa tathA AhArakA kAlapramANa ] gAthA-182 [361 ___ * tabhI sArvabhauma TIkAkAra zrI malayagirijI mahArAjane nIcekI taraha saMgati ( artha ) karaneko kahA hai| dasa hajAra sAlake jaghanyAyuSI devoMke lie 178 vI gAthAmeM batAyA gayA hai ki ve eka ahorAtri bIta jAneke bAda (ekAMtara para ) AhAra tathA sAta stoka bIta jAne para ucchvAsa lete haiN| aba dasa hajAra sAlase Age samaya-muhUrta, dina, mAsa, varSAdikI jyoM jyoM vRddhi hotI jAtI hai, tyoM tyoM ( una-una devoMke lie) ucchvAsa--AhAramAnameM (jisa dina muhUrta pRthaktva hai usameM ) thor3I-thor3I vRddhi karate jAnA / __aba yaha vRddhi kahA~ taka kare ? to kAla AyuSyavRddhi yugapad AhAra-ucchvAsa vRddhi karate-karate jaba eka arthAt hajAroM, lAkhoM, karoDoM, saMkhya aura asaMkhyAtA varSa para arthAt eka palyopama para pahuMcate haiM, usI taraha sAtha-sAtha eka ahorAtrameM samaya muhUrtakI vRddhi karate-karate 2, 4, 5 aise AhAra dinamAna tathA sAta stokameM bhI usI taraha lava, ghaTikA muhUrtAdikakI vRddhi karate jaanaa| isase kyA hogA ki eka palyopama sthitivAle devoMke lie do se lekara nau dina takakA AhAra grahaNa antara tathA do se nau muhUrtakA ucchvAsa grahaNa antara barAbara A milatA hai| . isakA bhAva (artha) yaha nikalA ki gAthAmeM jo mAna kahA gayA hai vaha eka palyopamakI sthiti dhAraNa karanevAle devoMke lie hai, inase uparake lie nahIM, taba Upari logoMke lie kyA ? to isake bAda 2-3-4 Adi palyopamavAle devoMke lie dina aura muhUrta pRthaktva kAlameM antara bar3hAte jAnA / isase kyA hogA ki-saikaDoM, hajAroM, lAkhoM, karoDoM palyopamoMkI eka ora jyoM-jyoM vRddhi hotI jAyegI tyoM-tyoM yugapat AhAramAnameM dinoMse khisakakara mAsa para, sAla para aura saikaDoM para jA pahuMcegA aura usI anusAra jo ucchvAsakAlamAna muhUrttakA thA vahA~se Age bar3hakara praharoM aura dinoM para jAyegA / aisA karate-karate jaba hama 10 koDAkoDI palyopamakA eka sAgaropama honese barAbara pUrNa eka sAgaropama para pahuMceMge taba vaisI sthitivAle devoMkA pUrva kathanAnusAra eka hajAra sAlakA AhAragrahaNamAna aura eka pakSa para ucchvAsa grahaNamAna antara barAbara A hI jAtA hai / [182 ] bR. saM. 46 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-182 // catunikAyameM zvAsozvAsa - AhAra antaramAna yantra // nAma 2 devaloka | AyuSyamAna | zvA0 | mAna 1 saudharmameM 2 sAgaropama | 2 pakSa para 2 IzAnameM 2 sAdhika sA. | 2 . 3 sanatkumArameM, 7 sAgaropama ! 7 ,, 4 mAhendra meM |7 sAdhika sA. 5 brahmakalpameM 10 sAgaropama 6 lAMtakameM 14 sAgaropama 14 7 zukrakalpameM 17 sAgaropama 8 sahasrArameM 18 sAgaropama 9 AnatameM 19 sAgaropama 10 prANatameM 20 sAgaropama 11 AraNameM 21 sAgaropama 12 acyutameM 22 sAgaropama 1 sudarzana graive. 23 sAgaropama 2 pratibaddhameM 24 sAgaropama 3 manoramameM 25 sAgaropama 4 sarvatobhadrameM 26 sAgaropama 5 suvizAlameM 27 sAgaropama 6 sumanasameM 28 sAgaropama 7 saumanasameM 29 sAgaropama 8 prItikarameM 30 sAgaropama 9 AdityameM 31 sAgaropama 1 vijayameM 33 sAgaropama 2 vaijayantameM 33 sAgaropama 3 jayantameM 33 sAgaropama 4 aparAjita meM 33 sAgaropama 5 sarvArthasiddha meM 33 sAgaropama 33 AhAramAna / zeSa nikAyameM ___ zvAso0 AhAramAna / varSa para dasa hajAra sAlakI jaghanya AyuvAle bhavanapati vyantaroMko eka ahorAtri para AhArakI icchA hotI hai tathA sAta stoka para ekabAra zvAsozvAsa bhI karate haiN| - dasa hajAra sAlase bhI Age samayAdikakI vRddhise adhika bar3hate-bar3hate yAvat eka palyopamakA AyuSya ho use dina pRthaktva para AhAra aura muhUrta pRthaktvapara ucchavAsa grahaNa hotA hai| isase Age bar3hate hue AyuSyavAloMke lie dina pRthaktva aura muhUrta pRthaktvameM kramazaH dhIre dhIre vRddhi karate jAnA / yaha vRddhi bhI isa taraha kareM ki eka sAgaropamapara pahuMcate hI eka hajAra varSapara AhAra icchA tathA eka pakSapara ucchvAsa grahaNakA kAlamAna A rahe / eka sAgaropamase bhI AgekI ginatIke lie koSTakameM batAyA gayA hI hai| ww Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna prakArakA AhArakA svarUpa ] gAthA-283 [363 ___ avataraNa-pUrva 179-80vIM gAthAmeM 'zvAsozvAsa kI vyAkhyA kI thI, parantu AhArakI vyAkhyA nahIM kI thii| aba yaha 'AhAra' kauna-sI cIja hai aura inake prakAra kitane haiM ? yaha batAte haiN| sarireNoyA AhAro, tayAi-phAseNa loma AhAro / pakkhevAhAro puNa, kAvalio hoi nAyavvo / / 183 // gAthArtha-ojAhArakA grahaNa zarIra dvArA, lomAhArakA grahaNa tvacAke sparza dvArA tathA prakSepAhArakA grahaNa kavala rUpameM liyA jAtA hai / // 183 // vizeSArtha-jIvakA prayatnase audArikAdi zarIrake lie audArika pudgaloMkA pA~coM prakArake zarIra dvArA jise grahaNa karatA hai use 'AhAra' 32 kahA jAtA hai / ___utpattikSaNake bAda (audArikAdikI apekSAse ) pratikSaNa naSTa honekA jisakA svabhAva banA rahatA hai, use 'zarIra' kahA jAtA hai / ye zarIra 1. audArika, 2. vaikriya, 3. AhAraka, 4. taijasa aura 5. kArmaNa ityAdi bhedayukta pA~ca prakArake hote haiN| AhAragrahaNa ojas , loma aura prakSepa (kavalAhAra ) ina tIna rItoMse hotA hai / ojasUAhAra-ojasa zabdakI paribhASA tIna prakArase kI gayI hai| (1) ojas arthAt 32 utpattipradezameM rahe hue AhAra yogya pudgala (2) taijasa zarIra aura (3) tejasa zarIra dvArA grahaNa kiyA jAnevAlA AhAra / saMkSipta paribhASAmeM dekhA jAye to utpanna honeke bAda pahalI hI 328kSaNameM (ekendriya zarIra nahIM hai, isalie) sirpha taijasa (-kArmaNa) zarIra dvArA hI jise grahaNa kiyA jAtA hai use ojAhAra kahate haiN| - kisI bhI utpattisthAnameM utpanna hone ke prathama samaya para (pA~ca prakArI zarIrameMse sirpha) jIva taijasa-kArmaNa Adi do zarIravAlA hI hotA hai aura isake bAdake dUsare samayase jIva 326. digambarIya tattvArtha rAjavArtikameM audArika, vaikriya aura AhAraka ye tIna zarIroMko tathA AhAra abhilASa Adike kAraNarUpa chaH paryAptike yogya pudgaloMkA grahaNa vaha AhAra aisA kahA hai| 327. joeNa kammaeNaM, AhArei aNaMtaraM jIvo, teNa paraM mIseNaM, jAva sarIrassa niSphattI // teeNa vA kammaeNaM iti pAThAM. [ sUtra kR. ni.] - 328. lokaprakAza sarga 3, zlo. 25 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA-183 . jisa bhavameM utpanna huA hai usa bhavayogya zarIrakI racanA zurU kara detA hai taba vaha audArika-vaikriyAdise mizrakAya yogavAlA banatA hai, arthAt manuSya yA tiryacake rUpameM janama dhAraNa karanevAleko audArikamizra aura deva-nArakake rUpameM janama lenevAleko vaikriyamizrayoga hotA hai| ye donoM ( taijasa-kArmaNa ) zarIra ki jinheM indriya yA hAtha-paira Adi aMgopAMga nahIM hote haiM, utpattike samaya para ye 328aMgulake 33degasaMkhyAtaveM bhAga jitane bar3e hI hote haiM / dehadhArI jIva (prAyaH) pratyeka kSaNa para satata AhAra karatA rahatA hai, ataH pUrvabhavake zarIrako chor3akara Rju yA vakrAgatise utpatti pradezameM jahA~ vaha utpanna huA hai usI kSaNase (te. kA.) do zarIra dvArA audArikAdi zarIra yogya pudgaloMkA jo AharaNa-grahaNa karatA hai .. use ojAhAra karanA kahA jAtA hai| sAtha hI AhAra tathA tadbhavayogya zarIrAdika paryAptioMkA Arambha to dUsare samayase hI zurU honese jIva dUsare samayameM amuka aMza para audArikAdi zarIrapana prApta karatA honese, dUsare samayase dUsare zarIraparyAptikI niSpatti na ho arthAt antarmuhUrta kAla taka jIva audArikAdi mizra (tejasa-kArmaNa saha audArika-vaikriyAdi) kAyayogase apane zarIra yogya jina pudgaloMkA grahaNa kareM unako ojAhAra jAneM / yaha ojAhAra zarIra paryApti taka kAryazIla rahatA honese eka antarmuhUrttakAla hai| lomAhAra-tvacA-camar3Ike chidra dvArA grahaNa kiyA jAnevAlA AhAra hai| yaha AhAra zarIra paryApti bAda (athavA svayogya paryApti bAda) yAvajjIva ho sakatA hai / prakSepAhAra-arthAt bhojanake rUpameM yA kavalake 331rUpameM mukha dvArA liyA jAnevAlA AhAra / ataH isakA dUsarA nAma 'kavalAhAra' bhI hai / yaha AhAra svayogya paryApti pUrNa honeke bAda liyA jA sakatA hai / [ 183] avataraNa--tIna prakArake AhArameMse kauna-sA AhAra kisa avasthA meM milatA hai ? ise batAte haiN| 329. aMgulakI lambAI aura caur3AI donoMkA asaMkhyAtavA bhAga le yA nahIM ? 330. dehamukta azarIrI AtmAke asaMkhyAtamAnase ( sazarIrI honese ) ise kucha adhika bar3A samajhanA / 331. kavala 'prakSepa' pUrvaka hotA honese ise prakSepa AhAra kahA jAtA hai| jIbhase jo sthUla AhAra DAlA jA sake, vaha hai prakSepa / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna prakArakA AhArakA svarUpa ] ___gAthA-284 [365 oyAhArA sabve, apajatta pajatta lomaAhAro / suranirayaigidi viNA, sesa bhavatthA sapakkhevA // 184 / / gAthArtha-aparyAptAvasthAmeM sarva jIva ojAhArI aura paryAptAvasthA meM sabhI lomAhArI hote haiM / devatA, nArakI aura ekendriyake atirikta zeSa sabhI jIva prakSepAhArI hote haiM / / / 184 // vizeSArtha-'oja' arthAt utpattipradezameM svazarIra yogya pudgaloMkA samUha athavA ojas arthAt taijasa zarIra dvArA jo AhAra grahaNa kiyA jAtA hai use 332oja-AhAra kahA jAtA hai| yaha ojAhAra ekendriya jIvoMse lekara paMcendriya takake sarva jIvoMko 333aparyApta avasthAmeM hotA hai / yahA~ * aparyApta' zabdase zarIraparyApti pUrNa ho gaI na ho vahA~ taka jIvameM aparyAptapana leM, lekina pahalI hI AhAraparyApti para aparyAptApana mata samajha lenA, 332. jo nAka, A~kha aura kAnoM dvArA upalabdha hokara dhAtuke rUpameM pariNata hotA hai vaha hai ojas aura jo kevala sparzendriya dvArA upalabdha hokara dhAtuke rUpameM pariNata hotA hai vaha hai loma aisA sUtrakRtAMga niyukti gAthA 173kI TIkAmeM inheM matAMtarapUrvaka darzAyA gayA hai / ... 333. paryAptikA adhika varNana to isa granthake antameM AyegA hI, tathApi sAmAnyataH paryApti arthAt jIvameM sthita AhArAdika pudgaloMko grahaNa karake zarIrAdirUpa pariNamAvanekI viziSTa zakti athavA jIneke lie jIvameM banI rahIM jIvanazaktiyA~ / yaha paryApti AhAra, zarIra, indriya, zvAsozvAsa, bhASA aura mana Adi chaH prakArakI hotI haiM / hareka jIva pUrvabhavameM paryAptinAmakarmake udayase yathAyogya paryAptikA niyamana karake apane pUrva zarIrako chor3akara jaba utpatti pradezameM AtA hai, ki vahA~ turanta hI AhArake pudgaloMko grahaNa karake AhAraparyAptiko paripUrNa karatA hai / tadanantara aMgopAMga rUpa zarIra piMDakA niyamana karaneke lie vaha jaba zarIraparyApti, usake bAda kramazaH chaH paryApti-zaktiko prApta karatA hai taba use paryApta huA aisA mAnA jAtA hai / use isa kAryako apane janamake bAda eka antarmuhUrtameM hI karanA par3atA hai / hareka jIva chaH paryApti pUrNa kareM hI, aisA nahIM hotA hai| ekendriyAdikako 4-5-6 to yathAyogya mAnI jAtI hai / aparyApta jIvoMmeM bhI hareka jIvako AhAra, zarIra tathA indriya ye tInakI paryApti to pUrNa karanI hI par3atI hai| - prathamakI AhAraparyApti eka samayakI hai, zeSa choTe-baDe antarmuhUrta pramANakI hai| tIna paryApti takakI athavA svayogya paryApti pUrNa honeke pUrvakI jIvakI sabhI aparyAptAvasthA ginI jAtI hai aura pUrNa honeke bAda hI ise paryApta huA mAnA jAtA hai / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-184 kyoMki yaha AhAraparyApti (eka samaya rUpa hai aura usake ) pUrvakI aparyApta avasthA para vaha anAhAraka hai, kyoMki usa samaya jIva vigrahagatimeM (mI) hotA hai / sAtha hI 334svayogya sarvaparyApti para aparyApta (apUrNatA ) pana bhI na grahaNa kareM, kyoMki zarIraparyApti bAda jIva kiMcit aMgopAMgayukta aura sparzendriyakI zaktiyukta banA honese vaha aMga-pratyaMgoMse sampUrNa rUpameM lomAhArase pudgala grahaNa yogya hotA hai| isalie jo loga svayogya sarva paryAptise aparyAptA jIva ojAhArI hote haiM aisA jo kahate haiM yaha sarvathA ayogya hai aisA saMgrahaNI TIkAkArakA kahanA hai / laumAhAra-zarIra paryApti pUrNa hote hI lomAhAra grahaNa yogya zarIrazakti amuka aMzameM khIla uThatI hai, ataH vaha zarIra paryApti para paryApta honeke bAda jIva sparzendriyase hI lomAhArakA grahaNa (jAna-anajAnameM ) karate haiM / yaha AhAra paryApta avasthAmeM prApta honese yAvajjIvaparyaMta satata ho sakatA hai| sAtha hI yaha lomAhAra (roma, royeM, roMgaTe dvArA. AhAra.) zarIraparyApti para. paryApta aura matAntara para svayogya sarva paryApti para paryAptA ekendriya. nAraka tathA devoMko bhI hotA hai, zeSa sabhI zarIraparyApti para paryAptA, svayogya sarva paryApti para paryAptA vikalendriya tathA paMcendriya sabhI jIva lomAhArI tathA prakSepAhArI donoM hote haiM / inameM lomAhArakA silasilA banA rahatA hai aura prakSepAhAra arthAt kavalAhAra kadAcit ho athavA na bhI ho (arthAt prakSepAhArakA grahaNa kAla bhI lomAhAravat hai)| , uparokta kathanAnusAra lomAhAra paryAptAvasthAmeM sabhI jIvoMko yAvajjIvaparyaMta samaya samaya para zurU hI rahatA hai / agara tInameMse eka bhI AhAra satata na ho to jIvako samaya samaya para jo AhArI kahA gayA hai ve na rahe aura isalie madhya-madhya (bIca-bIca )meM anAhArapana A jAtA hai, jo ki yaha aghaTita hai| . zaMkA-aba kisIse agara yaha zaMkA ho ki deva-nArakAdiko samaya samaya para lomAhArI jo kahA gayA hai to devAdikake AhArakA jo viziSTa antara pUrva para batAyA gayA hai vaha kisa prakAra ghaTegA ? ___samAdhAna- 'manobhakSI' devoMkA lomAhAra jo satata rahA hai use sAmAnyataH anAbhoga (anicchA ) rUpa jAneM aura amuka dina yA pakSAntika AhAra jo milatA hai use viziSTa tathA Abhoga (icchA)pUrvaka jAneM (jise isake bAdakI gAthAmeM kahA jaayegaa)| ye deva apane mahAn puNyodayase manase kalpita svazarIrapuSTijanaka, iSTa AhArake zubha pudgaloMko samagra sparzendriya kAyAse grahaNa karake zArIrika rUpameM pariNamAte haiM / jaba ki nArakomeM bhI 334. sUtrakRtAMgavRtti pRSTha 343meM--kecidvyAcakSate... vAlA pATha dekhie / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisa kisa prakArakA AhAra kaunase jIvoMko grahaNa yogya haiM ?] gAthA 184-185 [ 367 usI taraha hI lekina apane mahApApoMke udayase azubha pudgaloMkA grahaNapariNamana hotA hai / isa taraha ekendriyAdikake lie bhI Abhoga-anAbhogarUpa sAmAnya tathA viziSTa AhAra grahaNa soca lenA / isa taraha deva, nAraka, ekendriya Adi prakSepAhArI nahIM hote haiN| prakSepAhAra-deva-nArakI-ekendriya jIva Adiko chor3akara doindriya, tIindriya, caurindriya, paMcendriya, tithaMca-manuSya ina sarva jIvoMko icchA janamate hI prakSepAhAra ( kavala) kA grahaNa ho sakatA hai| phira bhI isa niyamako nizcita na samajheM, kyoMki aisA kadAcit ho sakatA hai aura nahIM bhI ho sakatA hai; magara aisI sambhAvanA samajheM / kyoMki prakSepAhArakA silasilA jArI hI rahatA hai aisA nahIM hai / yahA~ para deva, nArakI aura ekendriya jIvoMkA niSedha isa lie batAyA gayA hai ki yaha prakSepa-kavalAhAra jinheM mukha hoM unheM hI athavA bhavasvabhAva para ghaTita ho taba hI sambhava banatA hai / ekendriyoMko to mukha hI nahIM hai tathA deva aura nAraka vaikriyazarIrI honese mukha hote hue bhI mahAn puNyodayake bala para pAe gaye bhavake kAraNa mu~ha dvArA AhAra grahaNa karanekI jhaMjhaTa hotI hI nahIM hai / ataH ve sabhI lomAhArI hI hai| [184] avataraNa-aba kisa-kisa prakArakA AhAra, kauna-se jIvoMko grahaNarUpa hai ? ise batAte haiN| sacittAcittobhaya-rUvo AhAra sabbatiriyANaM / savanarANaM ca tahA, suraneraiyANa accitto / / 185 // . gAthArtha-sacitta, acitta aura sacittAcitta (mizra) ye AhArake tIna prakAra haiN| inameM sabhI tiryaMcoM tathA sabhI manuSyoMke lie tInoM prakArakA AhAra hotA hai, jabaki devoM tathA nArakIke lie acitta AhAra hotA hai / // 185 // vizeSArtha-AhArake tIna prakAra haiM / sacitta, acitta aura sacittAcitta / inameM sacitta vaha sacetanarUpa (jIvayukta) AhAra, acitta vaha acetanarUpa (jIvarahita) AhAra aura sacittAcitta vaha (jIvarahita tathA sahita) 335mizraAhArarUpa hai / . 335. utpattisthAnameM prathama samaya para (mizra) sacitta AhAra hotA hai, kyoMki vaha sthAna jiivruu| . hai isaliye sacetanapana hai / isake sivA jIvoMkA jIvayukta phalaphalAdika madha-mAMsa-makkhana-vanaspatyAdika jo kucha cIjoMkA AhAra hai vaha sacitta haiN| inameMse amuka phalaphalAdika vanaspati dravya kucha kAla para kucha rItise (kAraNoMse) acitta bana jAte haiM aura isI samaya usakA AharaNa karanA . vaha hai acitta, aura jina phalaphalAdikameM sacittapana tathA sampUrNa acittapana bhI pUrNa huA na ho usa samaya usakA agara upayoga kiyA jAye to ise ' sacittAcitta AhArakA upayoga kiyA hai' aisA kahA jAyegA / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 185-186 ekendriyase lekara paMcendriya takake sarva jAtike tithaMca tathA sarva manuSyoMkA ukta tInoM prakArakA AhAra hotA hai / ataH ve kadAcit acitta, to kadAcit sacitta, arthAt kadAcit sacittAcitta AhAra lete haiM / parantu deva tathA nAraka Adi jisa AhArakA pudgala lete haiM vaha to hamezA acitta AhAra hI hotA hai / [ 185 / avataraNa-aba jisa-jisa avasthAmeM jo-jo AhAra grahaNa kiyA jAtA hai use hareka samaya para jAnakara yA anajAnameM liyA jA sakatA hai kyA ? AbhogA'NAbhogA, savvesi hoI lomAhAro / nirayANaM amaNunno, pariNamai surANa sa maNuNNo // 186 / / ... gAthArtha-sarva jIvoMmeM lomAhAra Abhoga arthAt jAna-bUjhakara aura anAbhoga arthAt anajAnameM ina donoM prakArase pariNamatA hai / inameM yaha AhAra nArakImeM amanojJa-apriyapana tathA devomeM manojJa-priyarUpameM pariNata hotA hai / // 186 // vizeSArtha-'Abhoga' aura 'anAbhoga' ina do prakArase AhAra grahaNa hotA hai / Abhoga arthAt mujhe AhAra karanA hai vaisI icchA prakaTa honese jise grahaNa kiyA jAtA hai aura isase viparIta arthAt anicchApUrvaka hI sahajabhAvase AhAra pudgaloMkA jo grahaNa hotA hai vaha hai anAbhoga / yaha saba kisa prakAra hotA hai ? to jisa taraha barasAta yA zItakI RtumeM bArabAra laghuzaMkA karaneke lie jAnA par3atA hai tathA usameM atyanta mUtrAdirUpa dikhAyI par3atA pudgalarUpa jo AhAra hai, vaha hai anAbhogika / sarva jIvoMmeM aparyApta avasthAmeM anAbhogarUpameM hI AhAra grahaNa hotA hai, kyoMki AhAraparyApti prathama hai jaba ki manaHparyApti chaTThI aura antima hai| manaHparyAptikI prAptike bAda hI 'icchA' zakti prakaTa hotI hai aura jo paryApti paryApta avasthAmeM hI milatI hai / ataH aparyApta avasthAmeM hI anAbhogarUpa AhAra grahaNa jo kahA-batAyA gayA hai vaha samucita hI hai| lomAhAra kise prApta hotA hai ? loma arthAt roma (royeM-roMgaTe) dvArA banatA AhAragrahaNa jo Abhoga tathA anAbhoga ina donoM rItise sarva jIvoMmeM hotA rahatA hai / kyoMki grahaNa kiye jAte AhArase saMvedanakI anubhUti kabhI kabhI hotI hai to kabhI kabhI nahIM bhI hotI / jisa taraha mardana dvArA havA aura tailAdikakA grahaNa icchApUrvaka hotA hai, jaba ki zItoSNAdi pudgaloMkA grahaNa svAbhAvika rUpameM anicchAse bhI prApta bana sakatA hai / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSa tIna gati AzrayI AhArakAlamAna ] gAthA 186-187 [369 apavAda parantu itanA vizeSa samajhanA ki ekendriya jIva- sammUchima paMcendriya manuSya jo (manaH paryAptiko chor3akara zeSa) cAra hI paryAptivAle hote haiM isase unakA AhAra grahaNa anAbhoga nivartita hI hai kyoMki ve jIva atizaya alpa aura apaTu ( asvastha ) manodravyakI labdhivAle hote haiM arthAt unameM spaSTa manozakti hI nahIM hotI ki jisase unakA AhAra grahaNa samajapUrvakakA saMbhavita bana sake / apane pratikUla-azubha karmake udayake kAraNa nArakoMmeM yaha lomAhAra amanojJa arthAt apriyarUpa banatA hai| ataH ve hamezA atRpta hI rahate haiN| inheM AhArajanya (sukhakI prAptike badale ulTA) duHkha hI milatA hai| jaba ki tathAvidha zubha karmoMke udayake kAraNa yaha AhAra devoMke lie manojJa-priya, rucikara tathA sukhada hai aura isalie unheM paramasaMtoSarUpa tRpti bhI milatI hai| isI kAraNa zAstrameM devoMko 'manobhakSI ke rUpameM pahacAne jAte haiN| kyoMki sabhI deva tathAvidha zakti anusAra apane manase zarIrako puSTa kara sake vaise manobhakSaNarUpa AhAra pudgaloMko grahaNa karake tRpta banate haiN| oja AhAra-devoMko chor3akara zeSa jIvoMke lie anAbhogika / .. loma AhAra-sarva jIvoM meM Abhogika tathA anAbhogika donoM prakArase / prakSepa (kavala) aura manobhakSaNarUpa AhAra-dviindriyoMse lekara paMcendriyoM takake sabhI jIvoMmeM Abhogika hI milatA hai| jIva anAbhogikarUpa AhAra grahaNa jIvanaparyaMta niraMtara karate hI rahate haiM, jaba ki Abhogikake lie vaisA nahIM hotA hai| [186] . avataraNa-yahA~ para isase pahale hama devagati AzrayI AhAramAna batA cuke haiN| aba AhArake prakaraNameM hI pravartamAna naraka, tiryaca tathA manuSyagati AzrayI AhArakA kAlamAna jaNAte haiN| taha vigalanArayANaM, aMtamuhattA sa hoI ukkoso / paMciMditirinarANaM, sAhAviya cha? aTThamao // 187 // gAthArtha-vizeSArthavat / / / 187 / / vizeSArtha-dviindriya, tIindriya tathA caurindriya Adi vikalendriya jIva tathA nAraka AhArake satata abhilASI (icchuka ) honese ekabAra AhAra grahaNa karane ke bAda phirase dUsarI bAra unheM utkRSTatApUrvaka eka aMtarmuhUrtake antara para viziSTa AhArakI icchA hotI hai| bR. saM. 4. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-187-188 [ anyathA sAmAnya AhAra to jIva mAtrako samaya samaya para milatA hI rahatA hai ] paMcendriya tiryaMcako AhArecchA svAbhAvika 335 rUpase utkRSTa chaTha para arthAt do ahorAtri (48 ghaNTe )ke antara para hotI hai, tathA paMcendriya manuSyako tIna ahorAtri ( 72 ghaNTe )ke antara para AhArecchA hotI hai| parantu yaha utkRSTa AhAra antara yaha suSamasuSama kAlameM bharata, airavata, devakuru, uttarakuru kSetravartI tIna palyopamAyuSI manuSya-tiryacoMkA jAneM, lekina dUsaroMkA nhiiN| sAtha hI chaTTha, aTThama para jo AhAra grahaNa kahA gayA hai, ise svAbhAvikarUpameM arthAt jaba tapa-rogAdikA abhAva ho taba hI smjhnaa| lekina taparogAdika saMbhava ho to aneka dinoM taka AhAra grahaNa saMbhavita banatA hI nahIM hai| vartamAnake sAmAnya tiryaMca manuSyoMko aMtarmuhUrta para athavA aniyatarUpa bhI. AhArakI icchA hotI hai, parantu tapa rogAdi na ho taba, kyoMki tapAdi kAraNase to chaH chaH mAsa' taka bhI AhAra grahaNa hotA nahIM hai| pRthvIkAyAdika ekendriya lagAtAra AhArAbhilASI honese inakA koI antaramAna hotA hI nahIM hai, ataH granthakArane isa gAthAmeM batAyA nahIM hai| [ 187 / avataraNa-aba anAhAraka jIva kauna-kaunase haiM tathA kauna-kaunase jIvoMko kaba-kaba anAhArakapana hotA hai ? use aba batAte haiN| viggahagaimAvanA, kevaliNo samUhayA ajogI ya / , siddhA ya aNAhArA, sesA AhAragA jIvA // 188 // gAthArtha-vizeSArthavat / / / 188 / / vizeSArtha-AhAraka tathA anAhArakakI vyavasthAke lie gAthAmeM 'viggahagaI' zabdakA prayoga kiyA gayA hai ataH vigrahagati kise kahe ? aura vaha kaba ho sakatI hai ? use agara hama samajha leM to hI prastuta bAta spaSTa samajha sake isalie usakA kucha svarUpa yahA~ samajha leM / jaba ki isI granthakI gAthA 329-31 meM isakA vizeSa rUpameM varNana karanA ucita hai, phira bhI prasaMgopAta hama yahA~ para usakI kucha spaSTatA karate haiN| vivakSita bhavakA AyuSya pUrNa karake dUsare kisI bhavameM ( athavA mokSa para ) pahu~cane ke lie athavA eka zarIrako chor3akara bhavAntarameM dUsarA zarIra grahaNa karaneke lie jIva do prakArase prasthAnagati karatA hai| ___ 336. saMgrahaNI TIkAkArane yahA~ para 'svAbhAvika 'kA artha 'tapa rogAdikakA kAraNa na ho taba' aisA batAyA hai| parantu yugalika manuSya-tithaMcako to tapa yA rogakA kAraNa hotA hI nahIM hai, to unakA yaha lekhana kisa prabala kAraNarUpa hogA ? vaha jJAnIgamya / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // cAroM gatimeM AhAra-anAhAraka vyavasthA viSayaka yantra / jAtinAma jAhAra lomAhArA prakSepAhAra sacitta acitta mizra Abhoga anAbhoga xxx 1 usakA kAla AhAra anAhAraka | (vyavahAra antara samaya | nayase) satatAhArI | vigraha gatiko | adhikase | pAnevAle jIva adhika cAra samaya | 1 | 4 | 1 | 1 aMtarmu. / kevalI | 3-4-5 1 / 1 | 1 | . samudghAtameM | ye tIna x | 1 | 2 ahorAtra | 14veM guNa- samaya | ThANapara zailezI- atyanta 3 ahorAtra | karaNameM | alpa | aMtarmuhUrta pUrvake yaMtra | siddhasthAnapara sAdi anaMta | 1 | ke anusAra | vartita jIva | kAla taka 1 1 1 ekendriya aparyAptAko / zarIra paryA. ,, paryAptAvasthAmeM yAvat | svabhavaparyaMta 2 vikalendriya aparyAptAko 1 " x | 1 , paryAptAko x bhavaparyata svabhavaparyaMta 3 paMce. tithaMca aparyAptAko | 1 " , paryAptAko bhavaparyata | bhavaparyaMta 4 paMce. manuSya aparyAptAko | 1 " , paryAptAko bhavaparyata bhavaparyaMta 5 deva aparyAptAko , paryAptAko 6 nAraka aparyAptAko ___, paryAptAko | bhavaparyata ' ~ x x x cAroM gatimeM AhAra-anAhAraka vyavasthAviSayaka yantra ] . . gAthA-288 [ 371 w y H x x x x - - - - xxxxx H bhavaparyaMta X H x x x x ~ X H H X 1 | 1 | 1 antarmu. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-188 3 1. Rju (sarala) aura 2. vakrA (kuttil)| ye gatiyA~ eka bhavase lekara dUsare bhavake bIca AtI honese ise 'antarAla' gati bhI kahate haiM / 1. Rjugati-yaha gati eka hI samayakI hai, isakA dUsarA nAma 'avigrahA'337 bhI hai| isa gatise parabhavameM jAtA jIva mRtyu pAneke sAtha hI sIdhI gatise utpatti sthAnameM sIdhA eka hI samayameM utpanna ho jAtA hai| ise ekase adhika samaya lagatA hI nahIM hai| isakA kAraNa yaha bhI hai ki-saMsArI jIvakA mRtyu sthAnakA jo zreNipradeza hotA hai usakI samazreNipara hI (chaH dizAoMmeMse kisI bhI eka dizAkI) utpatti pradeza ho to sUkSma zarIradhArI jIva vakragatise na jAtA huA sIdhA hI apane janma sthAna para pahu~catA honese adhika samayakA avakAza rahatA hI nahIM hai| 2. vakrAgati-yaha gati ekase adhika samayavAlI hai| ataH ekavigrahA- do samayavAlI, dvivigrahA-tIna samayavAlI, trivigrahA-cAra samayavAlI aura caturvigrahA338-pA~ca samayavAlI; isa prakAra vaha cAra prakArI hai aura isa gatikA 'vigrahagati '338 aisA nAmAMtara bhI huA hai| vakragati aisA nAmakaraNa kyoM kiyA gayA hai ? to isakA samAdhAna isa prakAra hai ki-jIva eka zarIrako chor3akara jaba kisI dUsare zarIrako grahaNa karaneke lie parabhavakI ora prasthAna (gati ) karatA hai, taba svopArjita karmavazakAraNa use kuTila vakragatikI ora jAnA par3atA hai arthAt usake dvArA vahA~ utpatti sthAna para pahu~catA hai| .. ___ isa taraha saMsArI jIvoMkA paralokagamana Rju (sarala) aura vakrA (kuTila)-ina do gatiyoMse hotA hai| RjukI bAta to Upara batAyI gaI hai / lekina vakragamana kyoM karanA par3atA hai ? to isake samAdhAnameM yaha batAte haiM ki-vakragatise jAnevAle jIvakA mRtyusthAna aura usakA utpattisthAna (RjukI taraha ) donoM jaba samazreNipara hote nahIM haiM, lekina vakragatirUpa vizreNipara hote hai, isI kAraNa jIva sIdhA yA zreNIbhaMga karake tirachA bhI jA sakatA nahIM hai| yaha eka aTala niyama hai, ataH ise prathama sIdhA jAkara bAdameM mor3a lekara hI utpattikI zreNipara pahuMcakara utpatti pradeza para pahuMcanA par3atA hai| inhIM mor3ako dhAraNa karane kA nAma hI vakra gati hai| Rjugati kise prApta hotI hai ?-karmamukta hokara mokSa para jAte sabhI jIvoM meM tathA saMsArI jIvoMmeM Rjugati milatI hai| isameM muktAtmAkA muktigamana (mokSagamana ) hamezA 337. tattvArthabhASyameM yaha nAma hai| 338. tattvArthabhASyameM yaha gati hI nahIM hai / 339. vigrahovakritamavagrahaH zreNyantarasaMkrAnti / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rju aura vakrAgatikA svarUpa ] gAthA-188 [373 urdhva-samazreNipara hI hotA hai| yaha aTala niyama hai, isIse yaha rahasya bhI spaSTa hotA hai kiM-jIvakI mUlagati to Rju (sarala) hI hai, lekina apane karmavazavartI hokara use vakrAkA anubhava karanA par3atA hai| vakAgati kise milatI hai ?-sirpha saMsArameM janma dhAraNa karanevAle jIvoMmeM hI vakrAgati milatI hai jaba ki muktigAmiyoMmeM yaha nahIM milatI hai| ___ isameM bhI cAra prakArakI ina vigrahagatiyoMmeMse ekavigrahA aura dvivigrahA to sirpha trasa jIvoM marakara punaH trasa honevAle haiM unake lie hI hotI haiM kyoMki trasanAr3ImeM marakara trasanAr3ImeM hI utpanna honevAle jIvoMmeM adhika vakrAkA saMbhava rahatA hI nahIM hai| jo jIva sthAvara hai unameM (Rju sahitakI ) pA~coM gatiyA~ hotI haiM, kyoMki unheM sanAr3Ike bAhara bhI janama dhAraNa karanA par3atA hai| eka vakrAmeM 1, domeM 2, tInameM 3, cArameM 4 (ghumAva ) mor3a Ate haiN| yahA~ zaMkA hotI hai ki itane sAre vakrAkI jarUrata par3atI hai kyA ? to isakA uttara hai, hA~ / vastusthiti aisI hai ki jIva tathA pudgalakI gati AkAzapradezakI zreNipaMkti anusAra hI hotI hai| isakI svAbhAvika gati hI chaH dizAoMmeMse kisI bhI dizAkI samAnAntara dizAmeM hI hotI hai tathA isakA svAbhAvikagamana anuzreNipUrvaka hI hotA hai, lekina vizreNipUrvaka kabhI bhI hotA hI nahIM hai| ataH jaba use asamAnAntara athavA viSamaNipara pahu~canA hotA hai taba avazya hI aneka ghumAva parase gujaranA par3atA hai jisameM apane pUrvakRta karma bhI kAraNarUpa banate haiN| aura ina ghumAvoMke samaya anAhArakapanakI sthiti hotI hai| anAhArakapana kaba-kaba hotA hai ? __isa prakAra jaba vigrahagatiko prApta hue jIvoMmeM pA~ca samayakI caturvigrahA hotI hai taba cAra mor3a Ate honese cAra samaya (vyavahAranayase 3) anAhArIpana hotA hai, to aisI hI dUsarI vigrahAgatiyoMmeM 3-2-1 (vyavahAranayase 2-1-0) anukramase anAhArIpana milatA hai| Rjugatise utpanna honevAloMko anAhAraka bananekA avasara milatA hI nahIM hai| unakA vizeSa svarUpa 329 se 331 takakI gAthAke vivaraNase hI samajha lenaa| - kevalajJAnI jaba ATha samayake samudghAta karate haiM taba (kevala kArmaNakAyayogameM vartita) unakA 3,.4, 5-ye tIna samaya anAhAraka hI hotA hai| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 189-191. ayogI-cauhadaveM guNasthAnakapara sthita ayogI kevalI jaba zaileSIkaraNa karate haiM taba usI avasthAmeM ve antarmuhUrta (atyalpa samayoMke ) kAla taka anAhAraka hote haiM / siddhake jIva jo sakala karmakA kSaya karake muktAvasthAko prApta hote haiM, ve sAdianantakAla taka anAhAraka hI hote haiM / Upari prasaMgoMko chor3akara zeSa sabhI jIva hareka prasaMga para AhAraka hI hote haiM / yahA~ anAhArIpana vaha ekAnta sukhakA kAraNa hai, jaba ki AhArIpana vaha duHkhakA kAraNa hai / isalie mumukSuoMko anAhArIpadakI prAptike lie udyamazIla bananA caahie| [188] avataraNa-aba devoMkI tathAvidha bhavapratyayika sampattikA varNana karate haiN| . kesaTimaMsanaharoma-ruhiravasacammamuttapurisehiM / rahiA nimmaladehA, sugaMdhinIssAsa gayalevA / / 189 / / aMtamuhutteNaM ciya, pajjattAtaruNapurisasaMkAsA / / savvaMgabhUsaNadharA, ajarA niruA samA devA / / 190 // aNimisanayaNA, maNaka-jjasAhaNA pupphadAmaamilANA / cauraMguleNa bhUmi, na chibaMti surA jiNA biti / / 191 / / gAthArtha-vizeSArthavat / / 189-191 / / vizeSArtha-sabhI deva apane pUrvabhavake saMcita zubha karmodayake prabhAvase hamezA zArIrika AkRtimeM atizaya sundara, zarIra-mastaka para keza, haDDiyA~, mAMsa, nAkhUna, roMyeM, rudhira, carabI, tvacA, mUtra, viSTA (mala), (snAyu) itanI vastuoMse rahita 34degzarIravAle hote haiM / aisI kaluSita vastuse sarvathA rahita honeke kAraNa ve nirmala dehadhArI-ujjvala zarIrI pudgaloMko dhAraNa karanevAle, karpUra-kastUrI Adi viziSTa sugandhI dravyoMse yukta sugandhI zvAsozvAsavAle, jAtyavanta suvarNake lepa jaise, raja prasveda Adi upaleparahita hote haiM / ve pravAlavat rakta adharavAle, candra samAna ujjvala vaikriyabhAvI dA~toMvAle hote haiM / yahA~ vaikriyabhAvI vizeSaNa denekA kAraNa yaha hai ki keza-341 nAkhUnAdikA astitva audArikabhAvI hai, jaba ki devoM to vaikriyazarIrI hI honese yaha vastu svAbhAvika rUpase to hotI nahIM hai, lekina agara jarUrata par3I to ve uttaravaikriyasamAna keza, nAkhUnAdi sarva svarUpa dhAraNa kara 340. arthAt manuSya janamake duHkha, trAsa aura bhayarUpa mAnI jAnevAlI koI bhI cIja unameM hotI nahIM hai| 341. uvavAisUtrameM danta, kezAdikA Astatva batAyA gayA hai / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devoMkI upapAta samayakI sthiti ] gAthA 189-191 [ 375 sakate haiN| isase samajhanA ki agara devoMmeM saptadhAtukA abhAva milatA hai to zarIra kisa para AdhArita (TikA huA) rahatA hai ? jisa taraha audArika zarIrameM baiThane-uThane yA ghumanekI kriyA asthi, rudhira, mAMsAdikakI madadase hI sambhavita banatI hai, usa prakAra devoMmeM to yaha nahIM hotA; to kyA unakA zarIra mAMsake piNDa jaisA hogA kyA ? to isake uttarameM yaha samajhanA hai ki-devoMmeM saMghayaNa nahIM milatA arthAt asthiracanAkA bilakula abhAva hotA hai / tadanantara gAthAmeM batAyI gayI anya cIjeM bhI milatI nahIM hai, kyoMki vaikriyavargaNAke pudgaloMse hI devoMkA zarIra banA huA hai, ataH audArikabhAvI saptadhAtuoMkA abhAva jarUra hai, lekina isake arthameM unakA zarIra mAMsake piNDa samAna samajhanA nahIM hai / lekina jahA~ jahA~ kaThinAI-kaThoratA yA kucha-kucha komalatAkI jarUrata hai vahA~-vahA~ ye pudgala adhika samUhameM suvyavasthitarUpase pAye jAte haiN| ____ataH devoMkA zarIra atyanta svaccha, tejomaya-dasoM dizAoMko atyanta prakAzita karanevAlA, sirpha sarvottama varNa, gandha, rasa, sparzAdise utpanna tathA zubha vaikriya pudgaloMke samUhase banA huA saubhAgyAdi guNayukta hotA hai| 189) - deva-deviyA~ devazayyAmeM hI utpanna hote haiM ataH unheM manuSyAdivat yonimeM utpanna honA yA garbha-duHkhako sahana karanA par3atA nahIM hai, parantu utpattisthAna para devadUSya vastrase AcchAdita vivRttayonIrUpa eka devazayyA hotI hai / devagatimeM janama lenevAle jIva apane pUrvake mahAna puNyodayase eka kSaNamAtrameM upapAtasabhAmeM devadUSya vastrake nIce zayyA para prathama samaya para aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga para utpanna hote haiM / janamake sAtha hI AhArAdika pA~ca paryAptiyA~ eka hI antarmuhUrtameM samApta karanepUrvaka pUrNaparyAptivAle hote haiM aura utpanna honeke sAtha hI bhavasvAbhAvika avadhi athavA vibhaMgajJAnako prApta karake, yathAyogya bhogayogya taruNa avasthAvAn ho jAte haiN| isI kAraNase anya gatike jIvoMkI taraha devoMmeM garbhadhAraNa-kukSi janma-bAlyavRddhAdi bhinna avasthAe~ AtI nahIM hai / jaba ve devazayyAmeM janamate haiM usa samaya svAbhAvika sundara rUpavAle vastrAbhUSaNarahita hote haiM, parantu isake bAda hI vahA~ upasthita rahakara satkAranevAle sAmAnikAdi deva-deviyA~ 'jaya jaya' zabdapUrvaka namaskAra karake, jinapUjanase prApta aneka lAbhoMko svAmIke manogata abhiprAyase batAkara upapAta sabhAke pUrvadvArase sabhI AbhiyogikAdi deva, svAbhAvika vikurvita aneka bhA~take samudra-jalaudhise bhare hue, uttama ratnoMke mahAkalazoMse drahameM le jAkara snAna karAte haiM tathA bAdameM abhiSeka sabhAmeM snAna karAte haiM / tadanantara utsAhI sabhI deva alaMkAra pabhAmeM vidhipUrvaka le jAkara, siMhAsana para biThAkara zarIra para zIghra suvarNake uttama deva ra vastra, ratnAvali Adi hAra, aMgUThI (mudrikA ), kuNDala, aMga-keyUrAdi suzobhita ' NoMko sarvAga para pahanAte haiN| isake bAda vyavasAya sabhAmeM vidhipUrvaka (pradakSiNAdi ) Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 189-191 pUrvadvArase le jAkara vahA~ pustakAdi darzAte haiM / janame hue ye deva usa pustakase apane lie yathAyogya avasarake prasaMgoM tathA paraMparAgata rasma-rivAjoMse sumAhitagAra banakara, nandananAmaka bAvaDImeM pUjAbhakti nimitta punaH snAnAdika karake 342jinapUjAdikake uttama sabhI kArya kramazaH vidhipUrvaka karake, bAdameM vidhipUrvaka sudharmAsabhAmeM ArUr3ha hokara svakAryameM tathA deva-devIke viSayAdika sukhameM tallIna banate haiN| sAtha hI ve deva sarvAga para mastaka, kaNTha, hasta, karNAdi avayavoM para AbhUSaNoMko dhAraNa karanevAle, 'ajarA' arthAt jarAvasthArahita, arthAt hamezA avasthita yauvanavAle, 'nirUA' arthAt nirogI, khA~sI-zvAsAdi sarva vyAdhimukta, 'samA' arthAt samacaturasra saMsthAnavAle haiN| [190] sAtha hI sabhI deva bhavasvabhAvase hI lIlAyukta sundara animeSanetravAle. arthAt jinake netra kabhI bhI palaka mArate nahIM hai athavA bandha hote nahIM haiM, aparimita sAmarthyase 'manase hI sarva kAryake sAdhaka' amlAnapuSpamAlA 43 arthAt khIlI huI (vikasvara, sugandhayukta dedIpyamAna) sadA hI praphullita kalpavRkSakI lambI puSpamAlAko utpattike bAda ( alaMkAra sabhAmeM ) dhAraNa karanevAle, sAtha hI pRthvI para Agamana karate samaya pRthvIkA 342. ye niyama samyagdRSTi devake lie hI samajheM / mithyAdRSTideva apane ArAdhya devAdikakI vidhi hI upayogameM lAte haiN| 343. prazna-devoMke kaNThavartI puSpamAlA sacitta hotI hai ki acitta ? agara yaha sacitta hai to mAlA kalpavRkSameMse banI honese ekendriya hai aura ekendriya jIvoMkA AyuSya 10 hajAra sAlakA hai to devoMkI sAgaropama jitanI umra taka yaha mAlA sacitta-sacetanapanase harI (khalI huii| kaise raha sakatI hai ? __ aura yadi use hama acitta mAne to yaha mAlA devoMke cyavanAnta para murajhAne lagatI hai aisA siddhAMtoM meM ' kahA hai, to acitta mAlA kisa taraha murajhA sakatI hai ? uttara-zAstroMmeM devoMkI mAlA sacitta hotI hai ki acitta isa viSayameM kisI bhI granthameM spaSTa ullekha dekhaneko nahIM milA hai ataH aneka tarka-vitarka saMbhavita banate haiM, phira bhI sacitta athavA acitta donoM rItise mAnanemeM harakata-zaMkA nahIM hai| agara ise sacitta mAne to jisa samaya eka vivakSita jIvakA AyuSya pUrNa hotA hai arthAt usa sthAna para vaha jIva yA koI dUsarA jIva usa mAlAmeM vanaspati svarUpa utpanna / aura yaha mAlA amlAna rahe, athavA acitta mAne to ' mlAna' arthAt. kAMti-teja prathamAvasthAse kucha hote jAte haiM aisA mAnanA adhika ucita lagatA hai / tattva jJAnIgamya / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kina kAraNoMse deva manuSyalokameM Ate haiM ? ] gAthA-192 [ 377 sparza na karake cAra aMgula U~ce rahanevAle, mahAn saMpatti, saubhAgya sukhako dhAraNa karanevAle (ardhamAgadhI bhASA bolanevAle ) deva haiM aisA jinezvara kahate haiN| | 191 ] avataraNa-deva kina kAraNoMse lekara manuSyalokameM Ate haiM ? ise batAte haiM / paMcasu jjiNakallANe-su, ceva maharisitavANubhAvAo / jammataraneheNa ya, AgacchaMtI surA ihaI // 192 / / gAthArtha-jinezvara devoMke pA~coM kalyANakoMmeM, maharSiyoMke tapake prabhAvase AkarSita hokara tathA janmAntarake kAraNa zeSa kisI snehavaza deva yahA~ (AlokameM ) Ate haiM / // 192 // vizeSArtha tadbhavameM tIrthaMkara paramAtmArUpa honevAlI vyakti jaba devalokAdika gatimeMse bharatAdika karmabhUmimeM cyavakara prakarSa puNyazAlI mAtAkI kukSimeM garbharUpa utpanna hotI haiM, taba mahAnubhAva paramAtmAkA jIva jagajjaMtuke kalyANArthaka manuSyalokameM utpanna huA hai aisA apane avadhijJAnase jAnakara devagaNa unakA cyavana kalyANakakA mahotsava manAte haiN| puNyAtmAke garbhake prabhAvase mAtAko garbhavedanA, udaravRddhi, janmAdika kAla para azucipana Adi kucha bhI hotA nahIM hai| ___ anukrama para garbhakA yathAyogya samaya hote hI paramAtmAkA (avadhijJAnapUrvaka) janama hotA hai, jo samagra vizvako tArakarUpa honese nArakIko bhI kSaNake lie sukhakA kAraNarUpa banatA hai| paramAtmAkA janama hote hI sarvatra Ananda tathA maMgala hotA hai / isa prasaMga * para indrAdika deva sughoSA ghaNTa dvArA sabhI devoMko khabara (sa~desA) karate haiM, taba sabhI deva ikaTThe hokara apane-apane vimAna dvArA isI lokameM janmagRha para Akara, apanI vidyAbalase prabhuke pratibiMbako unakI mAtAke pAsa rakhakara, mUla zarIrako svayaM hI grahaNa karake apanA hI paMcarUpa karanepUrvaka meruparvata para jAkara abhiSekAdi mahAkriyAe~ karate haiM / isa prakAra deva-deviyA~ aneka prakArase aura bar3I dhUmadhAma (ThATa-bATa )se prabhuke janmakalyANakako manAte haiN| ___ anukramAnusAra vRddhi pAte-pAte prabhu apane bhogAvalI karmakSaya pUrNa hote hI, zAzvata niyamAnusAra lokAntika devoMke AcAra pAlana nimitta jaya jaya zabdarUpa tIrthapravartana karanekI sUcanA milate hI jagatako eka sAla taka pracura (bahuta, vipula) mAtrAmeM dhanAdikakA dAna dekara dAridraya dUra karake, jaba dIkSA leneke lie taiyAra hote haiM taba bhI dIkSAkalyANaka mahotsavako manAneke lie sabhI deva yahA~ Ate haiN| isa prakAra dIkSA grahaNa karaneke bAda sirpha jagatjaMtuke kalyANArthaka zuddha muktimArgakA a. saM. 48 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 192-194 Adarza batalAneke lie uccatama, ahiMsA, ugra tapa-saMyamakA sevana karate hue, upasthita aneka upadravoMko samabhAvase vedate cAra ghAtIkarmakA kSaya karake, vItarAgapana prApta karake terahaveM guNasthAnaka para jaba kevalajJAnI banate haiM taba usI kevalajJAna kalyANakakI mahimAko gAnemanAneke lie deva yahA~ Ate haiN| kevalajJAnI tIrthakara apanI paiMtIsa guNayukta prabhAvita vANI dvArA vizvake prANiyoMko saccA mukti-sukhakA mArga dikhalAkara, anekoMkA kalyANa karake yA karavAke usake dvArA hI apane bAkI (zeSa) bace cAra bhavopagrAhI karmoMkA kSaya karake nirAbAdharUpase jaba mokSa pAte haiM, usa samaya una mahAnubhAva paramAtmAke mokSa kalyANakako manAne deva yahA~ Ate haiN| isa prakAra cyavana (garbha)-janma-dIkSA-jJAna aura mokSa inhIM pA~coM kalyANakoMko manAneke lie deva manuSyalokameM Ate haiN| isake atirikta kisI maharSi ke mahAn tapake prabhAvase AkarSita hokara unakA mAhAtmya bar3hAneke lie athavA vandana-namaskArAdikake lie, sAtha hI janmAMtarake snehAdikake kAraNa arthAt manuSyAdikakI strI para kisI rAgavaza athavA dveSabuddhise prerita (saMgamAdika jisa prakAra Aye the vaise ) ihalokameM (isI dharatI para) AnA par3atA hai| isa taraha pUrvabhavake kisI snehake bandhanase grasta bane deva apane kisI mitrake sukhake lie athavA to kisI duzmanake duHkhake lie narakameM bhI jAte haiN| [192] avataraNa-aba kina-kina kAraNoMse deva manuSyalokameM Ate nahIM haiM ? ise batAte haiN| saMkaMtadivvapemA, visayapasattA'samattakattabvA / aNahINamaNuakajjA, narabhavamasuhaM na iMti surA // 193 / / cattAri paMcajoyaNa, sayAI gaMdho ya maNualogassa | . uDdaM vaccai jeNaM, na u devA teNa Avanti / / 194 / / gAthArtha-vizeSArthavat / / / 193-194 / / vizeSArtha-jaba devalokameM deva utpanna hote haiM taba devalokavartI atyanta sundara devAMganAoMmeM navIna-divya prema saMkrAnta (praveza bhAvayukta) banatA hai| ati manohara deviyoMke sundara zabda-rUpa-rasa-gandha tathA sparzake viSaya ati sukhakara aura manojJa honese deva unameM atyanta Asakta banate haiM, ataH icchA mAtrase hI svarga sambandhI atyanta sundara rUpa-rasagandha-sparza tathA zabdoMmeM utpanna honeke sAtha hI prasakta hote haiM / isIlie jinakA svakartavya samApta nahIM huA arthAt unheM vahA~ aisA viSayAdika sukha milatA hai ki snAna karake taiyAra ho jAya~ itanemeM hI nATakaprekSaNAdikA mana hotA hai aura yaha sukha pUrNa huA na huA Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAroM gatike jIvoMkA avadhijJAnakA AkAra ] gAthA 193-194 [ 379 yahA~ to dUsare aneka sukhoMmeM ve tallIna banate jAte haiM / isa prakAra ve 344devAMganAdike prati apUrNa kartavyavAn rahate haiM tathA manuSyAdhIna kucha bhI kArya unheM karanA par3atA nahIM hai, kyoMki ve anupama sAmarthyavAn honese svayameva svakAryake sAdhaka haiN| inhIM saba kAraNoMse azubha gandhayukta isa manuSyalokameM deva Ate nahIM haiM / [ 193] azubhagandhopetapana kisa taraha hotA hai ? manuSyalokake manuSya, tiryaMcAdike mRta-klevaroMmeMse tathA mUtra-purISAdimeMse utpanna azubha gandha jaba (zrI ajitanAtha bhagavAna Adike samayameM manuSya jaba adhika hote haiM taba mRta kalevarAdikA pramANa (mAtrA) adhika zaktizAlI hotA hai taba gandhakA pramANa bhI) adhika banatI hai 345taba pA~casau yojana taka athavA to cArasau yojana taka U~cI jAtI hai| tathA pRthvIkI cAroM ora durgandhayukta vAtAvaraNa hamezA rahatA honese deva isI manuSyalokameM AnekA pasaMda nahIM karate haiN| ve apane svargIya sukhakA Ananda chor3akara yahA~ Aye bhI kyoM ? sirpha ukta gAthAoMmeM batAe gae anusAra kalyANakAdike viziSTa prasaMga para sadA kAlase cale Ate niyamAnusAra paramAtmAke puNyake prAgbhArase-prabhAvase hI deva isa lokameM Ate haiN| [194] avataraNa-vaimAnika nikAyakI samApti karate devoMmeM bhavapratyayika avadhijJAnakA kSetra kisameM kitanA hotA hai ? ise batAte haiN| tathA prasaMgavaza sAtha-sAtha hI nArakI, deva, manuSya aura tiryacake avadhijJAnakA saMsthAna-AkAra bhI batAte haiN| . 344. vadAcit ve deva apane pUrvajanmake upakArI kuTumba-parivAra, guru Adise milane, agara unheM apanI sampatti bhI batAnA cAhe, parantu janmake bAda yahA~ turanta AnevAle devoMko ve deviyA~ upasthita hokara unheM premayukta tAne mArakara (upahAsa dvArA ) lajjita karake hAvabhAvase punaH yena kena prakAreNa apanI ora AkarSita karatI haiM, tadanantara deva vahA~ sukhameM lIna ho jAte haiM aura yahA~ manuSyalokameM AnA bhUla jAte haiM / 345. gandhakI indriyoM (ghrANendriya )ke pudgala U~ce nau yojana taka hI jAte haiM / parantu yahA~ jo pA~casau yojana pramANa batAyA gayA hai to usake lie isa taraha samajhanA hai ki yahA~se jo gandhake mUla pudgala Upara gae haiM ve apAntarAlase Upara Aye hue anya pudgaloMko apanI gandhase vAsita karate haiM, taba vAsita bane hue ye naye pudgala aura Upara jAkara anya pudgaloMko vAsita karate haiM / isa prakAra anyAnyavAsita pudgaloMmeM utane yojana taka gandha jAnekA sambhava samajha leM / ... upadezamAlA kargikA TIkAmeM to 800 se 1000 yojana taka gandha jA sakatI hai aisA batAyA hai| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 195-199 do 34 paDhamakappapaDhamaM, do do do bIataiyagacautthiM / cau uvarima. ohIe, pAsaMti a paMcami puDhaviM // 195 / / chaDhi chaggevijjA, sattamimiyare aNuttarasurA u / kiMcUNaloganAliM, asaMkhadIvudahi tiriyaM tu / 196 / / bahuprayaraM uvarimagA, uDDhe savimANacUliyadhayAI / uNaddhasAgare saMkha-joyaNA tapparamasaMkhA // 197 / / paNavIsa joyaNalahU, nAraya-bhavaNa-vaNa-joikappANaM / gevijjaNuttarANa ya, jahasaMkhaM ohiAgArA ||198 / / .. tappAgAre-pallaga,-paDahaga-jhallarI-muIga-puppha-jave / tiriyamaNuesu ohI, nANAvihasaMThio bhaNio // 199 / / gAthArtha-pahale do kalpake devatA apane avadhijJAnase prathama naraka pRthvI takakA kSetra (adho) dekha sakate haiM, usake bAdake dUsare do kalpake deva dUsare naraka taka, bAdake do kalpake deva tIsare naraka taka, tadanantara do kalpake deva cauthe naraka taka aura bAdake cAra kalpake deva pA~cavIM narakapRthvI takake kSetrako dekha sakate haiN| // 195 // , tadanantara chaH aveyakake deva chaTThaveM naraka taka aura usake bAdake Upari tIna aveyakake deva sAtavIM nAraka pRthvI taka, sAtha hI anuttara deva kucha nyUna pramANa lokanAlikAko dekhate haiN| sAtha hI saudharmAdika sabhI deva ticcha asaMkhyAtA dvIpa-samudroMke kSetrako dekha sakate haiM / // 196 // yahA~ pharka itanA hai ki unake usI kSetrake Upara-Uparake kalpavAle deva, ticcha kramazaH nIce-nIceke kalpavAle devoMse adhika vizuddha-vizuddhatara avadhijJAnake prabhAvase adhika-adhikatama aura sarvakalpagata deva to apane-apane vimAnakI cUlikAkI dhajA taka U~cA dekha sakate haiN| aura isameM bhI Adhe sAgaropamase nyUna AyuSyavAle ticchR saMkhya yojana kSetrako dekha sakate haiM aura usase adhikAyuSyavAle deva asaMkhya yojana taka dekha sakate haiM / // 197 // laghu AyuSyavAle deva ticchu 25 yojana taka dekha sakate haiM / nArakI, bhavanapati, 346 do kappapaDhamapuDhavi-iti pAThAMtaraM / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAroM gatike jIvoMkA avadhijJAnakA AkAra ] gAthA 195-199 [381 vyantara, jyotiSI, bAraha kalpa, aveyaka tathA anuttara devakA yathAsaMkhya avadhijJAna kSetrakA AkAra nimnAnusAra hai / / / 198 / / ____ jahAja (jalayAna ), pyAlA, paTaha, jhAlara, mRdaMga, puSpacaMgerI aura yava (java ) arthAta yava nAlikAkArakA hotA hai| tiryacoM tathA manuSyoMkA avadhijJAna choTA-choTA (vividha) prakArake saMsthAnavAlA batAyA gayA hai / // 199 // vizeSArtha-siddhAntameM mati, zruta, avadhi, manaHparyava aura kevala ye pA~ca jJAna batAe haiM / ina jJAnoM meM sabhI jJAnoMkA samAviSTa ho jAtA hai| eka eka jJAna kramazaH bar3hiyAbar3hatara hai| inameMse pahale do jJAna hareka jIvamAtrameM nyUnAdhikapanase hote hI haiM aura itanI bhI jJAnacetanAke kAraNa hI jIva, jIvarUpa pahacAnA jAtA hai; anyathA vaha ajIva hI hai| sAtha hI avadhi Adi tIna jJAna viziSTa guNakI bhUmikA para pahu~caneke bAda hI prApta hotA hai| inameM aMtima kevalajJAna to caudaha rAjaloka tathA alokake sabhI padArthoM ko AtmasAkSAt dikhalAnevAlA hai, astu / aba yahA~ para sirpha avadhijJAnakA viSaya hI jarUrI honese anya carcAko chor3akara use hI samajheMge / ____ avadhizAna = avadhi arthAt maryAdAzIla jo jJAna hai vaha / aba maryAdA kisakI ? to rUpI aura arUpI ina donoM prakArake padArthoM se sirpha rUpI padArthakA hI AtmasAkSAtkAra * karAke vaha maryAdita banA hai / yaha jJAna anugAmI Adi chaH bheda athavA asaMkhya aura ananta bhedoMse prApta hotA hai / isa jJAnakA jJAnI (mAlika) apane sthAna para baiThakara hI jisa cIjako dekhanekI icchA hai vahA~ upayoga (dhyAna denA) karanA par3atA hai| yaha jJAna bahuta hI rahasyamaya (bhedayukta) aura kSetra sImita tathA vibhinna rItise utpanna honevAlA hai / yaha jJAna bhavapratyayika aura guNapratyayika aise do prakArase utpanna hotA hai| devoMmeM bhavapratyayika jJAna hotA hai, kyoMki devabhavameM utpanna hote hI usakA udaya hotA hai / yaha bhavapratyayika avadhijJAna kauna-se devoMmeM ? kisa prakAra ? kitanI mAtrAmeM milatA hai ? use batAte haiN| - utkRSTa adhauavadhikSetra-aba sabase pahale utkRSTa viSayake bAremeM kahanA honese pranthakAra prathama vaimAnika nikAyAzrayI adhaHkSetramaryAdAko batAte haiM / prArambhake do kalpa - saudharma tathA IzAnakI 347utkRSTAyuSI deva-deviyA~ (tathA sAmAnikAdi deva ) apane prApta jJAnase nIce pahalI ratnaprabhA narakapRthvIke anta takake sabhI rUpI padArthoMko dekhaneke lie zaktimAna hai / sanatkumAra-mAhendra kalpake utkRSTa AyuSyavAle ___347. jahA~ kalpayugala hotA hai vahA~ ekase dUsare kalpake deva usI kSetrako vizuddha rUpase dekhate haiM aisA samajheM / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA 195-199 indrAdika deva yAvat zarkarAprabhApRthvIke anta taka, brahma-lAMtaka kalpake deva vAlukAprabhAke anta taka, zukra--sahasrArake deva cauthI paMkaprabhAke anta taka aura Anata-prANata-AraNa-acyuta kalpake deva pA~cavIM dhUmaprabhAke anta taka dekha sakate haiM / lekina itanA vizeSa samajhe ki uttarottara kalpake deva eka-dUsarese adhika vizuddhanara vizuddhatamarUpa kramazaH padArthoMke bahuparyAyoMko dekha sakate haiM / [195] prArambhake chaH aveyakake deva chaThThI tamaHprabhA pRthvI taka, bAdake (Uparake) tIna graiveyakake deva sAtavIM tamastamaprabhA taka aura anuttara kalpake deva (apanI dhajAke antase Upara nahIM isalie) kucha nyUna aisI lokanAlikA arthAt paMcAstikAyase pUrNa caudaha rAjapramANa kSetrako dekha sakate haiM / Upari tIna praiveyakake atirikta ye deva sAtavIM naraka adhovartI alokAkAza takake viSayako bhI jAnate haiN| u. tiryak avadhikSetra-saudharmase lekara anuttara takake deva ticcha asaMkhyAtA dvIpasamudra taka (lekina uttarottara eka-dUsarese adhika asaMkhya yojanarUpa ) dekha sakate haiN| arthAt asaMkhyAtAmeM asaMkhya bheda par3anese saudharma deva jisa asaMkhya dvIpasamudra dekha sakate haiM, IzAna devalokavAsI deva isase bhI adhika asaMkhya pramANa adhika dvIpa-samudroMke kSetrako dekha sakate haiM athavA usI kSetrako adhika spaSTa tathA savizeSa dekha sakate haiM / isa taraha adhika-adhikatara-tamarUpa adhika uttarottara kalpake devoMko avadhijJAnake prakAzameM vizuddhatara-tamapanakA sadbhAva honese usI taraha dekhane meM ve zaktimAna haiN| u. urdhva avadhikSetra pratyeka kalpake saudharmAdika sarva deva U~cA to bhavasvabhAvase apane apane vimAnakI dhajAke aMta taka dekha sakate haiN| lekina isase bhI urdhvakSetrameM dekhanemeM ve azaktimAna hai| [196-97 ] ityutkRSTo'vadhiH / sarvajaghanya avadhi-ina devoMkA jaghanyaavadhi viSaya aMgulake. asaMkhyavA~ bhAgarUpa (vaha koI eka samyagdRSTi avadhijJAna sahita utpanna hotI hai ataH usa samaya utanA hI bar3A hotA hai isI apekSAse) jAneM / yaha avadhiviSaya pArabhavika sambandhI kadAcit prApta honese granthakArane ise mUlagAthAmeM batAyA nahIM hai / // iti vaimAnikAnAM jaghanyotkRSTamavadhikSetram // zeSa tIna nikAyameM avadhikSetramAna batAte haiM utkRSTa tiryagakSetram-jina devoMkA AyuSya ardha sAgaropamase nyUna haiM aise bhavanapatikI nau nikAya vyantara, jyotiSI Adi sabhI saMkhya yojanakA kSetra dekha sakate haiM arthAt utane kSetrake dvIpa-samudroMko dekha sakate haiM, aura isase adhika adhika AyuSyavAle camarendra, Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSa tIna nikAyameM avadhikSetramAna ] gAthA 195-199 [383 balindrAdika asura asaMkhya-asaMkhya yojana adhika-adhikarUpa dekha sakate haiM / isa prakAra jyoM jyoM AyuSyakI vRddhi hotI jAtI hai tyoM tyoM asaMkhya yojanakI vRddhi bhI samajha leN| utkRSTa urdhvakSetra-apane avadhike balase hI camarendra utpanna hote hI saudharmendrako dekha sakatA thA, ataH bhavanapati saudharmakalpa yAvat Upara dekha sakate haiN| vyantara aura jyotiSI utkRSTase adhikarUpa saMkhyAtA yojana taka hI Upara (U~cA) dekha sakate haiM / utkRSTa adhaHkSetra - sabhI bhavanapati asaMkhya yojana (tIsare narakAnta ) taka aura vyantara-jyotiSI saMkhyAtA yojana taka dekha sakate haiN| jaghanyAvadhikSetra-bhavanapatiyoM meM prathama nikAyakA, urdhvAdi tInoM bAjuSAlA jaghanya avadhikSetra viSaya asaMkhya yojana, zeSa nau nikAyakA saMkhya yojana, inameM bhI jaghanya dasa hajAra sAlakI AyuvAloMkA nizce 25 yojana, vyantarakA saMkhya yojana, inameM bhI dasa hajAra varSAyuSo vyantaroMkA 25 yojana, jyotiSIkA saMkhya yojanakA arthAt saMkhyAtA dvIpa samudrakA bhI laghuke bajAya bar3A saMkhyAtA isase adhika dvIpa-samudrakA jAne / [ 198 ] avadhikSetrakA saMsthAnAkAra-nArakIkA avadhikSetrAkAra tireMdAkAra (tirauMdA, taraNu) hotA hai| yaha kASThake samUhase banAyA huA sIdhA-sarala tairanekA trikoNa (tribhuja ) AkArakAjalayAna sAdhana hotA hai| . bhavanapatikA AkAra 'palyAkAra' hotA hai, yaha lATadezameM upayogI dhAnya nApanekA pyAlA-sAdhana vizeSa hai, jo U~cA hone ke sAtha sAtha nIcese 348caur3AIvAlA tathA Uparake bhAgase kucha sa~karA (saMkIrNa) hotA hai| vyantaradevakA avadhikSetrAkAra paTahAkAra hotA hai| yaha eka prakArakA lambA Dhola hotA hai jo Upara-nIce donoM bhAgoM para samAna pramANayukta aura donoM ora gola camar3oMse jar3A huA hotA hai jise dezI vAdya bajAnevAle bajAte haiM vaha / - jyotiSkakA avadhi344 kSetrAkAra jhallAkArameM (jhallAkAra ) arthAt donoM ora vistIrNa valayAkAra camar3oMse suzobhita, bIcameMse sa~karA, jise 'DhakkA ke upanAmase pahacAnA jAtA hai vaisA hotA hai| ataH yahA~ pAThazAlAmeM upayogI kAMsyakI patalI ghaMTA (jhAlara) na samajhakara, sa~pere-madArI jo DamarU yA DugaDugI bajAte hai, vaisA hI smjhe| kalpopapanna (bAraha devaloka )kA avadhikSetrAkAra mRdaMgAkAra hotA haiM, jo eka dezI. 348. yaha kathana 500 gAthAe~ yukta saMgrahaNIke AdhAra para hai, zeSa anya sthAnoMmeM yaha pyAlA nIcese vistIrNa tathA Uparase saMkIrNa hotA hai aisA likhA huA hai| 349. yahA~ kAMsyakI jhAlara na samajhakara, 'DamarUkAkAra' samajhanA adhika yogya hai| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA 199-200 vAdya hai| isakA eka orakA mukha golAkAra vistIrNa aura dUsarI orakA saMkIrNa lekina golAkAra camar3ese suzobhita mukhavAlA hotA hai, jisakI pITha bIcase U~cI hotI hai| . nau-aveyakakA AkAra 'puSpacaMgerI' jaisA arthAt guMphita puSpoMse zikhAparyaMta bharI huI caMgerI (paridhisaha chAba) hotI hai vaisA / ___ anuttaradevoMkA avadhikSetra yavanAlaka aparanAma kanyAcolakakA (prAcIna kAlameM pairakI ghuTI takakI banAvaTakA phroka jaisA) AkArakA hai| arthAt koI kanyA kaMcukI sahita adhovastra jisa prakArase pahanI huI hotI hai vaisA AkAra unake avadhikSetrakA dikhAyI par3atA hai| isase yaha sAbita hotA hai ki isameM strIke sirakA bhAga chUTa jAtA hai aura galese lekara paira takakA vastra isameM A jAtA hai aura yaha upamA bhI jo dI gayI hai vaha yathArtha hai; kyoMki anuttarake deva puruSAkRti lokake sira-mastiSkake sthAna para haiN| ve deva vahA~se lekara antima sAtaveM narakake talave taka dekha sakate haiM / aba zeSa rahA isake UparakA eka mAtra siddhakSetra sthAna (jisa prakAra yahA~ mastiSka zeSa rahA hai usI prakAra ) aura jaba isa samagra kSetrako caudaha rAjalokake citrameM dekheMge to Upara jo dRSTAMta kahA-batAyA gayA hai vaha Apako yathArtha lgegaa| isa prakAra jo AkAra batAe gae haiM unheM caudaha rAjalokakA citra apane sammukha rakhakara ghaTAnese ThIka tarahase samajha sakeMge; kyoMki kSetrAkAra dekhakara hI upamAe~ dI haiM / yadyapi ye sabhI upamAe~ sampUrNa rItise yogya (yathArtha ) na bhI lage aisA sambhavita ho sakatA hai, lekina phira bhI karIbana milatI AtI hai jarUra / isa prakAra devoMke avadhikSetroMke AkAra batAye haiN| zeSa tiryaMca tathA manuSyake avadhijJAnake kSetrAkAra bhI aneka prakArI aniyata evaM bhinna-bhinna yathAyogya hote haiM arthAt ki golAkAra yA svayaMbhUramaNa samudrameM jaise bahuta-se matsyAkAra hote haiM vaise nAnAvidha AkArasaMsthAnavAle hote haiM / [199] avataraNa-saMsthAnAdi kahaneke bAda aba kauna-sI dizAmeM kisa devakA avadhikSetra adhika hotA hai ? ise batAte haiN| uDDhe bhavaNavaNANaM, bahugo vemANiyANa ho ohI / nAraya-joisatiriyaM, naratiriyANaM aNegaviho / / 20 / / gAthArtha-vizeSArthavat / // 20 // vizeSArtha-bhavanapati tathA vyantara devoMmeM avadhijJAnakSetra bahuta U~cA hotA hai / ( isI Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kina devoMke kitanA avadhijJAna hotA hai ? ] gAthA-200 [385 utsarpiNImeM camarendrakA saudharmakalpameM jAnA prasiddha hai) tirache tathA nIceke avadhikSetra bahuta alpa hote haiN| vaimAnika nikAyake devoMkA avadhikSetra adhika nIcA hotA hai (kalyANakAdi prasaMga para avadhise tIrthaMkarakA janmAdika dekha AnA prasiddha hai) yaha tirache, alpa aura U~cAImeM ( svavimAna dhajA paryaMta honese ) usase bhI alpa hotA hai| sAtha hI nArakI tathA jyotiSI devoMkA avadhikSetra tirachA adhika aura U~cA tathA nIcA alpa hotA hai| ____ manuSya aura tiryacakA kSetra aneka prakArakA arthAt urdhva, adho, tiryak choTA-bar3A vividha saMsthAnAkAra rUpa vibhinna rItise hotA hai| [200 ] // cAroM gatike bAremeM avadhikSetrakA AkAra aura dizA AzrayI alpabahutva vyavasthA yantra // Urdhva alpa tiryagajAti nAma | avadhikSetrAkAra bahutva | adhomAna | mAna alpa bhavanapatikA palyAkAra UrdhvavizeSa alpa vyantarakA paDahAkAra jyotiSIkA jhAla (jhAlara) adhika ke AkArakA bAraha devalokakA mRdaMgAkAra adho alpa adhika nau praiveyakakA | puSpacaMgerIke AkArakA anuttarakA yavanAlakAkAra nArakIkA alpa adhika manuSyakA vividhAkAra anekavidha anekavidha | anekavidha -tiyacakA // iti devagatyadhikAraH // tirauMdAkAra Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [gAthA-200 tA aMgulake * yojana // cAroM nikAyameM avadhijJAnakA jaghanya-utkRSTapramANa yantra // devanAma jAti | .UvaM utkRSTa | adhaH utkRSTa | tiryak utkRSTa | tInoM prakArakA avadhiviSaya | avadhiviSaya | avadhiviSaya | jaghanyaavadhi 1 asura ku-ni. kA || saudharmAnta tIsare narakAMta | asaMkhya yojana | 25 yo. se zeSa nau ni. kA saMkhya yojana | adhika-tara-tama dasa hajAra varSAyuSI 3 25 yojana saMkhya yo. 2 vyantaroMkA || saMkhyAtA yojana | saMkhyAtA yojana 25 yojana . dasa hajArIkA saMkhya yo. 3 jyotiSIkA saMkhyAtA yojana 1 saudharmakA svavimAna- prathama narakAMta | asaMkhya yojana | asaM. bhAgakA dhajA taka talave taka adhika asaMkhya 2 IzAnakA 3 sanatkumArakA dUsare narakAnta | isase adhika asaM. yojana 4 mAhendrakA 5 brahmalokakA tIsare narakAnta | tIsare cautheke 6 lAMtakakA bajAya adhika asaM. yojana 7 mahAzukrakA 8 sahastrArakA cauthe narakAnta | pA~caveM chaThaveMke bajAya 9 AnatakA adhika asaM. yo. 10 prANatakA pA~caveM narakAnta sAtaveM AThaveMse 11 AraNakA adhika asaM.yo. 12 acyutakA nauveM-dasaveMse adhika asaM.yo. 1 pahalI ]. trika para chaThe narakAnta | gyArahaveM-bArahaveM se 2 dUsarI 3. trika para adhika asaM yo. 3 tIsarI ]. trika para sAtaveM narakAMta / donoM trikase bhI talave para adhika asaM. yo. [ kucha nyUna adholokanAlikA | svayaMbhUramaNa 5 anuttara para lokanAlikA]| prAnta taka samudra yAvat " Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThThavA~ pariziSTa aura svargalokakI siddhi ] gAthA-200 [387 ||shrii kalikuNDapArzvanAthAya namaH / / Bamcenramcarcancercancarnampancarcane cauthe vaimAnikanikAyAzrayI chaTThavA~ pariziSTa (6) svargaloka kyA hai sahI ? vartamAna yugakI suzikSita mAnI jAnevAlI aura buddhipradhAna honekA dAvA karanevAlI mAnava jAti jitanA pratyakSa dekha sakatI hai yA apane prayogase jitanA bhI sAdhya banA sakatI hai mAtra utanA astitva hI mAnaneke lie taiyAra haiN| isameM pazcimI zikSA-saMskAroMne bhI hissA liyA hai, lekina jitanA pratyakSa dikhAyI de utanA hI satya (saccA) aura zeSa sarva jhUTha aisI mAnyatAe~ to, aise mAnanevAloMke lie bhI aneka prasaMgase bAdhaka bana sakatI hai, phira bhI khAsa karake dhArmika bAbatoMmeM ina mAnyatAoMko mahattvakA sthAna dete haiM tathA isakI Ar3a karate haiM, lekina yadi gaharAyIse soca-vicAra kiyA jAye to AtmahitAhitakI bAbatameM ye mAnyatAe~ saca hI AtmaghAtaka hI dikhAyI pdd'egii| ___bhAratIya jaina, vaidika tathA bauddha ina tInoM paramparAoM meM paralokake astitvakA svIkAra kiyA gayA hai| to ina tInoM saMskRtike praNetA, uttarAdhikArI aura vAhaka (pravartaka) ye sabhI vicArazUnya hoMge kyA ? kabhI nahIM / vartamAna duniyAke loga hI buddhivAn haiM aura bhUtakAlake loga nahIM the aisA koI kaha sakeMge kyA ? haragija ( kabhI ) nhiiN| astu / ... dUsarI bAta ve yaha karate haiM ki-naraka aura svarga yaha to zAstroM yA dharmaguruoM dvArA upasthita kI gayI mAtra kalpita mAnyatAe~ hI hai| inhoMne 'naraka' samajhAte hue logoMke sAmane bar3A hAU ( bhayaMkara bhaya ) utpanna kara diyA hai to svarga dikhAneke lie bar3A pralobhana bhI btaayaa| yaha to janatAko dharmameM khIMca lAneke lie unakI eka cAla . . mAtra hai| varanA vAstavika rUpameM dekheMge to svarga yA naraka jaisI koI cIja hai hI nahIM / aura jo kucha bhI hai use Apa apanI A~khoMke sAmane dekha sakate haiN| isake alAvA dUsarI sRSTi hai hI nahIM, ataH paraloka sambandhI jo bAte haiM ve saba mithyA hai esI prarUpaNA karate haiN| ___ parantu yaha dharmazAstra, tattvajJAna yA vAstavika vicAraNAse anabhijJa tathA saMsAra rasikoMkI kalpanA mAtra hai| sarvajJoMne cAra gati batAyI haiM / 1. manuSya, 2. tiryaMca, 3. deva tathA 4. nAraka / inameM prathamakI do gatiyA~ pratyakSa haiM aura zeSa donoM prokss| prathamakI donoM gatiyoMke lie 'ihaloka' zabdakA prayoga kiyA jAtA hai aura tadanantara donoMke lie. 'paraloka' zabdakA prayoga kiyA jAtA hai| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-200 vizvake prANiyoMko tamAma pravRttiyoMke antameM sukha tathA duHkha ina donoMkA anubhava najarake sAmane AtA hai| aura ina sukha duHkhake bhI asaMkhya prakAra bana sakate haiM, lekina inheM sirpha do yA tIna vibhAgoM meM bA~TeM to jaghanya aura utkRSTa athavA jaghanya, madhyama aura utkRSTa-isa taraha bA~Ta sakate haiN| inameM jaghanya sukhakA sthAna tiryacoMmeM, madhyama manuSyoM meM aura utkRSTa devalokameM rahA hai| __ aba cAroM gatiyoMke jIva hamezA zubhAzubha, puNya-pApa, dharma yA adharma, acchI yA burI-donoM prakArakI pravRtti kara rahe haiM to unakA phala bhugataneke sthAna bhI cAhie ki nahIM ? ( yahA~ naraka-siddhikI bAta nahIM hai ataH use chor3akara sirpha devalokakI siddhike / viSayameM hI vicAra-vimarza kreNge|) jaba kisI eka jIvane jaghanya yA utkRSTa zubha evaM sukRta karma kiyA hai, taba usakA phala bhugatanekA sthAna bhI avazya honA hI cAhie; to jaghanya phala bhugatanekA sthAna manuSya tathA tiryaca gati hai aura prakRSTa phala bhugatanekA sthAna devagati hai| prazna-to kyA isa lokameM cakravartyAdikI sAhyabI (vaibhava ) bhoganevAleko hama prakRSTa sukhI nahIM mAna sakate ki jisase hameM kisI adRSTa aise sthAnakI kalpanA karane taka daur3a lagAnI par3atI hai ? ____ uttara-cakravartI Adi manuSya bhale hI sukhI hai, phira bhI vaha sarvathA sukhI to nahIM hai| jaba hameM to prakRSTa puNyakA phala mAtra sukha hI ho aisA sthala cAhie, taba koI cakravartI bhI aisA nahIM milatA hai ki jahA~ duHkha rahA hI na ho| aura mAnavajAti iSTAniSTa dvArA viyoga-saMyoga, jarAvasthA, roga-zokAdikase kucha na kucha duHkhI hotI hI hai| ve AyuSyako lekara bhI kaMgAla sthiti bhugatate haiN| tabhI kahIM para aisA yoni-janma yA sthAna jarUra honA cAhie ki jahA~ kevala sukha hI sukha vartita ho aura vaisA sthAna to eka mAtra devayoni hI hai| jahA~ nahIM hote roga, prAyaH nahIM hote pratikUla saMyoga, vahA~ to akSaya samRddhi tathA vipula vaibhava bhare paDe milate haiN| vahA~ nitya yuvAvasthA aura palyopama tathA sAgaropama kAla jitanA dIrgha AyuSya bhI hai| mAnavasulabha tucchatA aura pAmaratAkA jahA~ sarvathA abhAva hai aura paudgalika sukhakI parAkASTA (carama sImA) pravartamAna hai| isI jagata meM jisa prakArase koI eka pAI sukhI, do pAI sukhI, eka AnA sukhI yA do Ane sukhI yoM bar3hate-bar3hate sau gune, hajAra gune sukhI hote haiM vaise paudgalika sukhakI antima parAkASTAvAle (carama sImAvAle ) jIva bhI hone hI caahie| aura agara ise jaba dRSTa duniyA meM na dekha sakeM taba unakA koI dUsarA sthala to mAnanA hI par3egA aura vaisA agara koI sthala bhI hai, to vaha hai devaloka / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTThA pariziSTa aura svargalokakI siddhi ] gAthA-200 [ 389 sAtha hI sUraja, candra Adiko bhI hama pratyakSa dekha sakate haiM, aura ve kyA haiM ? to ve haiM devoMke tejasvI ratnamaya gamanazIla vimaan| aura agara vimAna haiM to unake cAlaka bhI jarUra hoMge hI aura jo cAlaka haiM ve deva hI haiN| sAtha hI kitane hI tapasviyoM evaM maharSiyoMke tapobalake prabhAvase devoM dvArA pratyakSa bananeke kaI prasaMga bhI hama suna cuke haiN| vidyA mantra-yantrake prabhAvase bhI deva pratyakSa bananeke tathA unake dvArA aneka kAryasiddhiyA~ pAneke zatazaH (saiMkar3o prakArake) dRSTAMta (misAla) sunate haiM aura vartamAnameM bhI vizuddha anuSThAna-kriyAke balase daivika sahAyatA tathA siddhiyA~ milaneke tathA svapnameM darzana yA bAtacIta karaneke prasaMga bhI sunate haiN| sAtha hI hama manuSyameM bhUta-preta-jIna-jhaMDa ityAdi bhUta bAdhaka vyaktiyoMko (bhUta yA bhUtoMke AvezavAle ) dekhate haiM; to vaha kyA hai ? vaha deva praveza hI hai| anyathA jisa cIjakA mUla vyaktiko jJAna nahIM hotA aisI ajJAta cIjeM aura gupta rahasyoMko (apane Avezake bAda ) ve kahA~se kaha-batA sakate haiM ? isake alAvA tapa-jJAnAdika dharmakI kriyAkA utkRSTa phala bhugataneke lie bhI aisI gatike astitvakA svIkAra karanA paDegA hI aura 'deva' yaha 'ghaTa' padakI taraha vyutpattimAna vizuddha pada hai| isa lie 'deva' jaisI vyaktiyA~ adRSTalokameM honI hI caahie| uparyukta sabhI kAraNoM para vicAra-vimarza karanevAle Astika vyaktiyoM meM aba devagatike astitvake viSayameM kucha bhI zaMkA rahegI nhiiN| vaimAnika nikAyavartI nau lokAntika jo deva haiM ve pA~caveM brahmakalpavartI tIsare riSTa nAmaka pratarameM AyI huI aSTakRSNarAjiyoMke madhya-madhya bhAgoMmeM Ae hue vimAnoMmeM basate haiN| unheM 35degekAvatArI bhI kahe gae haiM ataH unakA lokAntika ' nAma bhI sAnvarthaka mAnA jAtA hai| isake atirikta viSaya vAsanA rahita hone ke kAraNa inheM 'devarSi ' zabdase bhI sambodhita kiyA jA sakatA hai| ina devoMmeM choTe-bar3oMkA vyavahAra na honese sabhI ahamindra haiN| ve sabhI tIrthaMkaroM dvArA gRhatyAga karaneke samayase pUrva unake pAsa Akara prabhuko praNAma karake, dharmatIrtha pravartana351 karanekI binatI karate haiM, jo yaha apanA zAzvatika AcAra hai| 350. mata-matAMtarase sAta-ATha bhava / 351. bauddhoMke vinayapiTakameM sahapati brahmA Akara buddhase apanI jJAnaprAptike bAda lokakalyANArthaka upadeza karanekI prArthanA karate haiM, aisA kahA gayA hai| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 390 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-200 cAroM nikAyI devoMke 198 bheda kisa prakAra haiM ? aise to devakA artha 'sabhI deva' aisA kara sakate haiN| aura cAra nikAyAzrayI devoMke sirpha cAra hI bheda haiM aisA bhI mAna sakate haiM, lekina hameM vizada jJAna-anubhava ho isa lie zAstrameM vibhinna dRSTisvarUpa devoMke prakAra batAye haiM, phira bhI cAroM nikAyameM antargata prakAra ginatI karake batAye gae haiN| = 25 '- 26 kula saMkhyA isakI dasa nikAyake bhavanapati. aura vahA~ vartita paramAdhArmikake vyantara aura vANavyantarake vyantara aura 352tiryajaMbhakase jAne pahacAne jyotiSI cara jyotiSI sthira jyotiSI -kalpopapanna12 devalokake tadvartita kilbiSikake vaimAnika ___ , lokAntikake nikAya -kalpAtItanau veyakake ___ = 38 anuttara devalokake 99 devoMke prakAra bheda hue| ina 99 ko samayakI apekSAse socane para paryAptA aura aparyAptA donoM milAkara 198 bheda banate haiN| 352. tIrthaMkarAdi jaise viziSTa puNyavAn AtmAoMke AvAsameM dhana-dhAnyAdikakI pUrti ye deva karate haiN| unake annaz2aMbhaka, pAnajuMbhaka, vastrajuMbhaka aise 10 prakAra haiM aura ye jo jo cIja dete haiM usI nAmase pahacAne jAte haiN| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva sambandhI saMkSipta samaja ] gAthA-200 [391 .3ATha kRSNarAjiyoMke nAma 1. kRSNarAjI, 2. megharAjI 3. meghA 4. mAghavatI, 5. vAtaparigha, 6. vAtaparikSobha / 7. devaparigha, 8. devaparikSobha-ye ATha nAma haiN| 4-vaimAnikameM vimAna-avasthita = zAzvata, vaikriya tathA pAriyAnika = azAzvata / (manuSyalokameM Aneke lie ) aise tIna prakAra haiN| 5-saudharma-IzAnake vimAna kRSNa, nIla, lohita, hAridra tathA zukla ye pA~ca varNo ke, sanatkumAra-mAhendrake nIla, lohita, hAridra tathA zukla isa prakAra cAra varNoMke, brahma-lAMtakake vimAna kRSNa, nIla, lohita aise tIna varNoke; mahAzukra-sahasrArake hAridra tathA zukla aise do hI varNoke tathA isake Upari sabhI kalpoMke vimAna sirpha zveta varNakA hI haiN|| 6-saudharmAvataMsaka tathA IzAnAvataMsaka vimAnoMkA viSkaMbha ( lambAI-caur3AI ) 12 / / hajAra yojana hai| ___ cAroM nikAyAzrayI laghupariziSTa 1. devoMkA janma, manuSya Adike janmakI taraha garbhAvAsameM rahakara hotA nahIM hai, lekina devalokameM devoMkA jo janmasthAna hai jise ' upapAtasabhA' nAmase zAstrakAra saMbodhate hai; isI sabhAmeM vastrase AcchAdita vividha aneka zayyAe~ hotI haiM, jahA~ deva utpanna hote haiN| itanA hI nahIM balki manuSyakI taraha inheM bAlyAvasthA, kizorAvasthA, yuvAvasthA aura vRddhAvasthA jaisI koI bhI avasthA bhugatanI par3atI nahIM hai| lekina vahA~ utpanna honeke bAda eka hI antarmuhUrtameM sabhI paryApti pUrNa karake yuvA-taruNa avasthAvAle bana jAte haiN| yaha avasthA unheM jIvanaparyaMta rahatI hai| janmake bAda pUrvotpanna deva unheM snAna karAneke lie 'abhiSekasabhA' (snAnAgAra )meM le jAte haiN| snAnAdika kriyA pUrNa hote hI turanta hI unheM 'alaMkArasabhA meM le jAte haiM, jahA~ deva sundara-divya vastra tathA uttama evaM zreSTha alaMkAra pahanate haiN| isa prakAra vastrAlaMkArase suzobhita banakara cauthI 'vyavasAya' sabhAmeM le jAte haiM, jahA~ vizAla pustaka bhaNDAra rahatA hai / isa bhaNDArako inake Age khola diyA jAtA hai aura ise par3hakara deva devalokake yogya vidhi-niyama, AcAra-paramparA tathA svakartavya evaM pharjake jJAnase sumAhitagAra banate haiN| isake bAda kAyAkAryake nirNaya taya karate haiN| vyavasAyasabhAmeMse nandA bAvaDImeM jAkara snAna karake pavitra hokara, pracUra bhaktipUrvaka jinapUjA karate haiN| tadanantara jahA~ bhoga-upabhogakI arthAt azanapAnAdikakI tathA mauja-zaukakI aura devAMganAoMke yogya viSayopabhogakI sampUrNa sAmagrI taiyAra hotI hai usI 'sudharmasabhA meM ve jAte haiM aura vahA~ devaloka sambandhI divya bhogameM lIna (magna) hokara apanA samaya vyatIta karate haiN| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 ] bRhatsaMgrahaNIratna hindI [ gAthA-200 uparyukta pA~ca prakArakI 343sabhAe~ aneka devoMkI rAjadhAniyoM meM hotI haiN| tathA harekakI apanI apanI bAhya, madhyama tathA Abhyantara (bhItarI ) yoM tIna-tIna prakArakI pariSad bhI hotI hai| vibhinna devoMkI ye triparSadAe~ vibhinna nAmoMse alaMkRta haiN| 2. bhavanapati tathA vaimAnikake indroMke pAsa apane-apane vimAnakI rakSAke lie cAra-cAra lokapAla hote haiN| ye sabhI apane-apane devake vimAnakI cAroM dizAoM meM pravartita (sthApita) hote haiN| ina sabhI lokapAloMke nAma harekake vibhinna zrIsthAnAMga sUtrameM kahA gayA hai| vyantara tathA jyotiSImeM to isa lokapAlakI jAti hI nahIM hai| isalie vahA~ke indroMke pAsa lokapAla kahA~se ho sake ? 3. bhavanapatise lekara IzAnendra takake indroM, lokapAloMkI paTTarAniyoM ( mahArAniyoM) 35488 grahoM tathA indroMke senApatiyoMke nAma zrIsthAnAMgasUtrase jAna leN| 4. deva apane cyavanako arthAt mRtyuko chaH mAsa pUrva nIceke kAraNoMkI sahAyatAse jAna sakate haiN| jaba mRtyukAla nikaTa AtA hai taba 'yuvAvasthA' bhI parivartita hotI (badalatI) jAtI hai, isI kAraNa bala tathA kAMtimeM hrAsakA anubhava hotA hai| kalpavRkSa: mlAna tathA kaMpita hotA hai, svatejolezyAhIna hotI hai, kaMThakI amlAna puSpamAlA mlAna evaM murajhAne lagatI hai, dainya tathA tandrAkA AvirbhAva hone lagatA hai, bAra-bAra arati hotI hai, jina naye devoMko dekhakara harSa hotA thA isake bajAya aba kheda hote dekhakara ve zaMkAzIla banate haiM tathA avadhijJAnake balase ve svAyuSya ( apane AyuSya )kA antima kAla bhI jAna sakate haiN| ___ yaha jAnakara ve bahuta udvigna hote haiM / satata ciMtAtura rahate haiN| aho ! kyA yaha labdhi, vipula vaibhava, apAra sukha, divya kAmabhoga Adiko chor3akara maranA par3egA ? are ! mAtAke udarameM mAtAkA ojasa tathA pitAkA vIrya-ina donoMkA mizrita AhAra karanA par3egA ? aho ! azuci tathA mahAn trAsake sthAnarUpa garbhAvAsameM rahanA paDegA ! aisI citAse vyagra hote haiN| 5. devalokameM sundara devAMganAoMkA haraNa karane Adi prasaMga para jaba bhI koI nakoI bhISaNa saMgrAma cher3A jAtA hai taba paraspara bahuta hI tAr3ana-tarjana hotI hai, lekina deva ___353. yahA~ ' sabhA' zabda sthAnasUcaka hai, lekina parivArasUcaka nahIM; ataH sabhA aura pariSad donoM bhinnArthaka samajheM / pariSadse parivAra sUcita hai| .. 354. aThAsI grahoMke nAmoMkI maulikatAke lie aba taka kucha nirNaya nahIM ho sakA hai / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva sambandhI saMkSipta samajha ] gAthA-200 [ 393 vaikriya zarIrI honese (nirupakramAyuSI) unakI mRtyu nahIM hotI, kintu pIr3AkA duHkhada anubhava to avazya hotA hI hai / 6. eka indra cyave-mare aura usake sthAna para turata hI dUsarA indra jo utpanna na ho to indra samAna samRddha samajhejAnevAle sAmAnika jAtike deva vahA~kA zAsana vyavasthita rUpase calAte haiN| ___5. samyagRhaSTi deva uttamakulameM janma lete haiM, aura mithyAdRSTi pratikUla pravRttike kAraNa nIca kulameM janma lete haiN| 8. vartamAnameM deva-deviyoMkI jo ArAdhanA hotI hai, unameMse adhikAMza bhavanapati, vyantaranikAyake hote haiM / yakSa-yakSiNiyA~, dikkumAriyA~, vidyAdeviyA~, hI-zrI Adi SaT deviyA~, sarasvatI, ghanTAkarNa-kSetrapAla Adi sabhI isI nikAyake haiN| 9. vyantara aura bhavanapatike indrAdika deva-deviyoM ke svAmitvakI nagariyA~, Anandapramodake sthala manuSyakSetrake bAhira dvIpoMmeM haiM / yaha eka vizeSa ghaTanA hai| 10, vartamAna dRzya pRthvIke nIce eka dUsarI anokhI sRSTi sthita hai, jahA~ para bhavanapati aura vyantara devoM Adike sthAna haiN| 11. devazayyAke Upara jo devadUSya cAdara aura usake Upara tathA nIce rahe hue pudgaloMko vaikriyarUpameM pariNamita karaneko deva sambandhI upapAta janma kahA jAtA hai| 12. indra, trAyastriMzaka, lokapAla, agramahiSiyA~ pUrvabhavameM kauna the, kaise sukRtakAryoMse ina sthAnoMko prApta kiyA, unakI utpatti, vikurvarUpa zaktiyA~, unakI parSadA aura sabhAkA vida varNana, viSayasukhoMkI mAdakatA aura bhoganekI vyavasthA, unake vimAnoM aura prAsAdoMkI racanA, unake nAma, vimAnoMkA bAhyAbhyantara svarUpa, kalyANakoMke prasaMga para kaise Ate haiM ? tathA isI prakAra unakI Antarika vyavasthA aura maryAdAe~ ityAdi svarUpa anya granthoMse jAna lenA caahiye| samAptaM SaSThaM pariziSTam / bR, saM. 50 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 ] bRhatsaMgrahaNI ratna hindI vAcakoMke lie eka agatyakI spaSTatA 'bRhatsaMgrahaNI'-'saMgrahaNIratna 'se jAnevAle granthake gujarAtI bhASAntarase kasayA gayA hindI anuvAda lagabhaga 100 pharmoM jitanA ho gyaa| aba agara prakAzanArtha eka presameM deM to yaha kAma kaba pUrA ho ? isa bAtako dhyAnameM rakhate hue yaha nirNaya liyA ki ise zIghra prakAzanArtha do presoM meM kAryakA baTavArA kara denA hitakara hogaa| ataeva sIriala naMbara nizcita karanA sambhava nahIM thaa| prArambhake prathama pharmese 50 pharmoM takakA kAma sonagar3hake kahAna presameM aura dUsarA ekase paiMtAlIsa pharmoM takakA kAma ahamadAbAdake bharatapresameM zurU karAyA / eka hI grantha eka sAtha do presoMmeM prArambha karavAne para dUsare vibhAgakA bhI peja naMbara ekase prArambha karanA par3A hai| to isa prakAra dUsare narakagati adhikArase zurU honevAle pejako eka naMbara denA pdd'aa| pUrvArdhake 50 pharme arthAt peja naM. 1 se lagAkara 393 taka hue aura uttarArdhake 45 pharme arthAt peja naM. 1 se lagAkara 360 hue / donoMko milAnese 50 + 45 = 95 pharmoMke kula milAkara 753 pRSThoMkA mudraNa huA / eka hI granthameM do vibhAga karane par3e, tadhetu yaha khulAsA kiyA hai| -prakAzaka Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SESIZS292S2SZSZSZSUZSUZS2S2.SZSZSZNO zrI zaQjaya girivarAya nmH| bRhat saMgrahaNI hindI bhASAMtarakA uttarArdha vibhAga - sUcanApUrvArdhake pahale vibhAgameM bhavanapati, vyantara, jyotiSa, vaimAnika Adi devagati viSayaka tathA sUrya, candra, jyotiSacakra Adi aneka viSayoMkI jAnakArI A gaI hai / aura uttarArdhameM zeSa tIna gati-naraka, manuSya aura tiryaJca gati Adi aneka viSayoMkI AnakArI dI haiM / Dramasasasasarakasasasasasasaras Page #396 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha narakagatiprasaMga meM prathama sthiti dvAra // avataraNa-isa prakAra cAroM nikAya ke devoM ke bhavana, una kI sthiti, avagAhanA (chAnabIna karanA; dekhanA; bicAranA; grahaNa karanA), upapAta viraha, cyavana viraha, ekasamaya upapAta saMkhyA, eka samaya cyavanasaMkhyA unakI gati, Agati Adi nau dvAroM kA varNana aura sAtha hI sAtha anya prakIrNaka svarUpa tathA granthAMtara se kucha vizeSa svarUpa bhI batA diyA hai| usI devAdhikAra ko samApta kara ke aba narakagati saMbaMdhI sthiti pramukha nau dvAroM ko pUrvokta kramAnusAra varNana karate hue, devanikAya kI taraha hI prathama dvArameM pratyeka narakoM meM basate nArakoM kI utkRSTa-AyuSyasthiti batAte haiM / ia devANaM bhaNiyaM, ThiipamuhaM nArayANa vucchAmi / iga tini satta-dasa-sattara, ayara bAvIsa-tittIsA // 201 // gAthArtha-vizeSArthavat // 201 // vizeSArtha-adholoka para sAta narakapRthvI haiN| jinake nAma-gotrAdi hama Age batalAyeMge / yahA~ para granthakAra una pRthviyoM para Aye hue nArakoM kA AyuSyapramANa varNita karate hue pahalI ratnaprabhApRthvI ke nArakoMkI utkRSTa AyuSyasthiti eka sAgaropama kI batAte hai / dUsarI zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kI tIna sAgaropama kI, tIsarI vAlukAprabhA kI sAta sAgaropama kI, cauthI paMkaprabhA meM dasa sAgaropama kI, pA~cavIM dhUmaprabhAmeM satraha sAgaropamakI, chaTThavIM tamaH prabhA meM bAIsa sAgaropama kI aura sAtavIM tamastamaHprabhA meM kAla, mahAkAla Adi narakAvAsa meM tetIsa sAgaropama kI AyuSyasthiti hai / [201] avataraNa-aba una pratyeka kI jaghanyasthiti jAnaneke upAya (tarIke) tathA madhyamasthiti kahate haiN| ___ sattasu puDhavIsu ThiI, jiTTovarimA ya hipahavIe / / hoi kameNa kaNiTThA, dasavAsasahassa paDhamAe // 202 // gAthArtha-vizeSArthavat // 202 // vizeSArtha-gata gAthA meM sAtoM pRthviyoM kI utkRSTasthiti batA dI hai| aba jaghanya .. sthiti ko varNita karate hue kahate haiM ki-uparyukta pRthviyoM kI jo utkRSTa sthiti hai vahI 24ahvaae| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrIbRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . nIce kI pRthviyoM kI anukrama meM javanyasthiti banatI hai / lekina ratnaprabhA se Upara eka bhI naraka na hone se yaha niyama ratnaprabhA ke lie z2arUrI banatA nahIM hai / ataH granthakAra svayaM hI prathama ratnaprabhA ke nArakoM kI jaghanyasthiti dasa hajAra sAla hotI hai aisA batA dete haiN| aba zarkarAprabhA kI jaghanyasthiti bhI jAna leM / Upara ratnaprabhA pRthvI kI utkRSTa sthiti jo eka sAgaropama kI batAyI hai use hI nIce AyI huI zarkarAprabhA pRthvI kI jaghanya sthiti (eka sAgaropama kI) jAneM / isI prakAra anukrama se zarkarAprabhA kI tIna sAgaropama kI jo sthiti hai use vAlukAprabhA kI jaghanyasthiti samajheM aura paMkaprabhA kI sAta sAgaropama jaghanya, dhUmaprabhA kI dasa sAgaropama. tamaHprabhA kI satraha sAgaropama kI tathA tamastamaHprabhA kI bAIsa sAgaropamakI jaghanyasthiti jAne / [202] madhyamasthiti-tamAma nArakoM meM jaghanya tathA utkRSTa ke bIcako madhyamasthiti smjheN| ||saatoN nArakI kI jaghanyotkRSTasthitikA yaMtra // ___ naraka ke nAma / utkRSTa sthiti jaghanya sthiti . | 1 ratnaprabhA 1 sAgaropama 10,000 sAla 2 zarkarAprabhA 1 sAgaropama 3 vAlukAprabhA 4 paMkaprabhA 5 dhUmaprabhA | 17 // 6 tama:prabhA 7 tamastamaHprabhA | 22 " m 9 22 " avataraNa-pratyeka nArakI kI samuccaya-sthiti ko hama pahale batA cuke haiN| aba pratyeka naraka ke pratyeka pratara meM nArakoM kI sthiti batAte hue granthakArazrI sabase pahale ratnaprabhApRthvI ke pratyeka pratara para prathama utkRSTasthitikA bayAna karate haiN| navaisamasahasalakkhA, puvANaM koDi ayara dasa bhaago| egegabhAgavuDDhI, jA ayaraM . terase payare // 203 // gAthArtha-vizeSArthavat / / / 203 // vizeSArtha-ratnaprabhAdika pRthvI para hI [vaimAnika kalpavat ] vibhinna pratara saMkhyA AyI huI hai, jise granthakAra mahArAja khuda hI Age batalAnevAle haiN| unameM ratnaprabhApRthvIpara hI teraha pratara haiM, jina ke prathama pratara para nArakoM kI utkRSTasthiti nabbe hajAra (90,000) Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagatiprasaMga meM prathama sthitidvAra . . 3 . sAla kI, dUsare pratarapara nabbe lAkha (90,00,000) sAla kI, tIsare pratara ke nArakoM kI utkRSTasthiti pUrvakoTi varSa kI, cauthe pratara para eka sAgaropama ke dasaveM bhAga ke (eka dazamAMza) sAgaropama kI, pA~caveM para do-dazamAMza sAgaropama kI, chaThe para tIna dazamAMza sAgaropama kI, sAtaveM para cAra dazamAMza kI, AThaveM para pA~ca dazamAMza kI, navave para chaH dazamAMza kI, dasaveM para sAta dazamAMza, gyArahaveM para ATha dazamAMza, bArahaveM para nau dazamAMza sAgaropama tathA terahaveM pratara para dasa dazamAMza athavA eka sAgaropama kI pUrNa sthiti A jAtI hai| [203] avataraNa-aba ratnaprabhA ke unhIM prataroMkI jadhanyasthitikA varNana karate haiM- iyajiTTa jahannA puNa, dasavAsasahassalakkhapayaraduge / sesesu . uvarijiTThA, aho kaNihA u paipuDhavi // 204 // gAthArtha-vizeSArthavat / / 204 // vizeSArtha-isa prakAra utkRSTa sthiti batAne ke bAda aba una prataroM kI jaghanyasthiti ko varNita karate hue batAyA hai ki-ratnaprabhApRthvI ke prathama do prataroM meM se prathama pratara kI sthiti dasa hajAra sAla kI aura dvitIya pratara para [use sau gunA kara ke dasa lAkha sAla kI hotI hai, zeSa prataroM ke lie to Upara ke pratara kI jo utkRSTa sthiti hai use hI usake nIce AyI huzrI pRthvI kI kaniSThA jaghanyasthiti jAneM / isI niyamAnusAra tIsare pratara para 90 lAkha, cauthe para pUrvakoTi varSa, pA~caveM para ke sAgaropama, chaThe para , sAtaveM para hai, AThaveM para haiM, nauveM para kara, dasave para kaI, gyArahaveM para , bArahaveM para I, terahaveM para ke sAgaropama kI jaghanyasthiti jAneM / [204] .. avataraNa-isa prakAra ratnaprabhAgata pratarAzrayI jaghanyotkRSTa sthiti batalAkara aba zeSa * pRthvIkI sthiti pramANa jAnane ke lie [vaimAnikavat ] 'karaNa' ko batAte haiM uvarikhiiThiiviseso. sagapayaravihattaicchasaMgaNio / _____ uvarimakhiiThiisahio, icchiapayarammi ukkosA // 205 // gAthArtha-Upara kI pRthvI kI sthiti kA vizleSa kara ke (nIcekI iSTa pRthvI kI utkRSTa sthitimeM se kama karake) jo zeSa bace use, icchita apane pratara kI saMkhyA se bhAgane se yA vibhAjya karane se jo saMkhyA AtI hai usa ko iSTa pratara kI saMkhyA se gunane se jo saMkhyA Aye use, usa ke (jisa iSTa pRthvI ke prataroM kI sthiti nikAlate haiM, usa ke) Upara kI pRthvI kI jo utkRSTa sthiti hai usake sAtha joDane se icchita pratara para utkRSTa sthiti prApta hotI hai / // 207 // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 4 . . zrIbRhatsaMgrahaNIratna hindI bhASAMtara . vizeSArtha-vaha isa prakAra hai ratnaprabhA ke terahoM pratara kI utkRSTa sthiti batAyI, aba dUsarI zarkarAprabhA ke prataroM kI utkRSTa sthiti nikAlane kI hone se vizleSa karane ke lie zarkarAprabhAkI utkRSTa tIna sAgaropama kI sthiti meM se pahalI ratnaprabhA kI utkRSTa eka sAgaropama kI sthiti kA vizleSa (kamI) karane se zeSa do sAgaropama rahate haiM / ina donoM sAgaropama ko zarkarAprabhA ke gyAraha prataroM meM bA~Tane ke lie eka sAgaropama ke gyAraha hisse karate hue do sAgaropama ke bAIsa hisse banate haiN| aba ina sabhI ko gyAraha pratara meM bA~Tane se do-do bhAga pratyeka pratara meM Ate haiN| aba ipTa prathama pratara para sthiti nikAlane kI hone se unhIM do bhAgoM ko eka pratara se gunane se phirase do hI bhAga Ate haiM, use Upara kI ratnaprabhA ke terahaveM pratara kI eka sAgaropama kI utkRSTa sthiti ke sAtha joDane se eka sAgaropama tathA eka sAgaropama ke gyAraha meM se do bhAga (1 sA. 30)kA utkRSTa AyuSya zarkarA prabhA ke prathama pratara para AyegA / isI prakAra dUsare pratara ke sAtha gunane se 242= AyegA aura usa meM eka sAgaropama milAne se 11 sAgaropama dvitIya pratara kI utkRSTa sthiti hai / isI prakAra tIsare pratara para do bhAga baDhAne se (166) 1 sAgaropama , bhAga, cauthe para 16 sA., pA~caveM para 116, chaThaveM para 2 sA. , [kyoM ki gyAraha bhAga pUrNa hote hI eka sAgaropama pUrNa hotA hai / sAtaveM para 2, AThaveM para 2, nauveM para 2%, dasaveM para 26, aura gyArahaveM para 231 arthAt barAbara tIna sAgaropama kI utkRSTa sthiti (zarkarAprabhA ke gyArahaveM pratara para) aayii| isI prakAra anya pRthviyoM ke lie bhI isI kAraNa kI sahAyatA se soce-samajheM / adhika jAnakArI pAne ke lie yantra ko dekheM / isI prakAra apanI apanI Ayupyasthiti taka, nAraka jIva hamezA avirata duHkhapIDAoM kI anUbhUti karate haiM / kSaNamAtra ke lie bhI zAtA kA anubhava ve karate 355 acchinimIlaNabhittaM, natthi suhaM dukkhameva aNubaddhaM / narae neraiANaM, ahonisiM paJcamANANaM // [jIvA0] 326 yadi apane pUrvabhava meM agnisnAna yA zarIrachedana kI madhyama koTi ke saMkliSTa pariNAmarUpa marA huA jIva naraka meM utpanna hotA hai usI samaya para hI use zAtA kI anubhUti hotI hai athavA koI mitradeva Akara zAtA kA anubhava karA deM taba, athavA kalyANaka Adi prasaMga para kucha hI samaya thoDI sI zAtA mila bhI jAtI hai| aise koI kSaNika prasaMga ke binA sadA azAtA kA hI anubhava karate haiN| uvavAeNa va sAyaM, neraio devakammuNA vAvi / ajjhavasAnimittaM, ahavA kammANubhAveNaM // 1 // [zrIcandriyA TIkA] Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagatiprasaMga meM prathama sthitidvAra . . 5 . nahIM haiN| hareka AtmAoM ko vaisI durgati meM na jAnA par3e isalie pApa kI pravRttiyA~ baMda karake sadAcArI-saMyamI aura pavitra jIvana jIne ke lie pratipala jAgRta rahanA cAhie / [205] // ratnaprabhA ke prati pratarapara jaghanyotkRSTa // zarkarAprabhA ke pratipratara kI AyuSyasthiti kA yaMtra // AyuSyasthiti kA yantra / / pratara jaghanya sthiti | utkRSTa sthiti pratara| jaghanya sthiti | utkRSTa sthiti 1 | dasa hajAra varSa | nabbe hajAra varSa 1 | 1 sAgarIpama | 1 sA0 bhAga 2 dasa lAkha varSa | nabbe lAkha varSa 2 | 1 sA. bhAga | 1 ., ke " nabbe lAkha varSa pUrva ko koTi varSa ma | 10 eka sA. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * // tIsarI vAlukAprabhA kI sthiti // pratara| jaghanya sthiti | utkRSTa sthiti sAgaropama | 3 sA0 bhAga 3, hai bhAga // cauthI paMkaprabhA kI sthiti // pratara| jaghanya sthiti | utkRSTa sthiti | | 7 sAgaropama |7 sA `wm bh h h ewasan h 15m m `m hm h or an ao s wa vimls 9 Maularl m wwww h 19 M2 19 1999 mrm dm |9,610sA0 khrm mm M // pA~cavIM dhUmaprabhA naraka kI sthiti // pratara jaghanyAyuSyamAna utkRSTAyuSyamAna 1 10 sAgaropama 11 sA0 2 bhAga 11 sA0 bhAga 12 , , // chaThavIM tamaHprabhA naraka kI sthiti // pra0 ja0 A0 | u0 AyuSya 1 | 17 sA0 182 sA0 2 | 18 sA03 203 sA. 3 | 203 sA0 | 22 sA0 // sAtavIM tamastama prabhAmAM // 1 / 22 sA033 sA0 lhm mhm hm m ll'mm 15 , 3 , 17 sAgaropama // iti prathamaM sthitidvAram // avataraNa-isa se pUrva nArakI ke prathama sthitidvAra ko varNita karake dikhAyA gayA hai| aba dUsarA bhavanadvAra kahane se pahale nArakI ke tathAvidha vedanA kA kucha svarUpa batAte haiM, jisa meM prathama naraka kSetragata vedanA evaM pIr3A ke bhayaMkara prakAra batAte haiN| sattasu khittajaviaNA, annonnakayAvi paharaNehi viNA / paharaNakayA'vi paMcasu, tisu paramAhammiakayA vi // 206 // Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagatiprasaMga meM dvitIya bhavanadvAra . ... gAthArtha-vizeSArthavat / / 206 // vizeSArtha-apane pUrvabhava meM kiye gaye aneka duSTa aura bhayaMkara pApAcaraNoM se krUratAbharI ghora hiMsAe~, bhayaMkara jhUTha bolanA, nirdaya corI karanA, parastrI gamana, lakSmI Adi padArthoM para adhika moha ke kAraNa aneka prANiyoM kA ghAta ityAdi karane se ve sabhI AtmAe~ narakagati yogya AyuSyakA banda karake naraka meM utpanna hotI haiM jinheM 'nArakI' ke rUpameM pahacAnI jAtI hai| azubha gati meM utpanna honevAle inhIM jIvoM ko apane pUrvakamodaya ke kAraNa tIna prakArakI vedanAoM kA anubhava karanA paDatA hai| 1 'kSetra' se utpanna vedanA, 2 'anyonya' (paraspara) se utpanna hotI vedanA aura 3 saMkliSTa adhyAvasAyI paMdraha 'paramAdhAmI' devakRta vedanA / inhIM tInoM meM se anyonyakRta vedanA ke punaH do bheda paDate haiM--1. zarIra se paraspara utpanna hotI aura 2. zastra dvArA paraspara utpanna hotI vedanA / ina meM kSetravedanA sAtoM naraka meM hai aura anukrama se nIce-nIce azubha, azubhatara, azubhatama milatI hai| anyonyakRta vedanA meM zarIra ke mAdhyama dvArA hotI anyonyakRta vedanA sAtoM pRthvI meM hotI hai aura praharaNakRta vedanA prAraMbha ke pA~coM naraka meM milatI hai tathA tIsarI paramAdhAmIkRta vedanA pahale tIna narakoM meM milatI hai / [206] avataraNa-aura aba sabase pahale kSetra nAmaka vedanA jo ki nArakIya jIvoMko apane hI narakakSetra ke svabhAva se hI dasa prakAra ke duHkha denevAle pudgala pariNAma rUpa hotI hai, use batAte haiN| ... baMdhaNa gai saMThANA, bheyA vannA ya gaMdha-rasa-phAsA / agurulahu sadda dasahA, asuhA vi ya puggalA nirae // 207 / / (prakSe. gA. 45) gAthArtha-vizeSArthavat / / 207 / / vizeSArtha-1 bandhana-nArakoM kI bandhanAvasthA tathA pratyeka kSaNa usI prakAra ke AhArayogya pudgala ke sambandha-grahaNasvarUpa bandhana pariNAma (natIjA) yaha mAno bhISaNa jalatI agni se bhI adhika bhayaMkara lagatA hai / 357. sattasu khetasahAvA annonnodIriAya jA chaTThI / tisu AimAsu viaNA paramAhammi asurakayA ya // 1 // yaha gAthA anyonyakRta vedanA ko chaThe naraka taka hI batAtI hai / tadAzaya jJAnIgamya samajheM / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 8 . * zrIbRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . 2 gati--una nArakoM kI gati rAsabha (gadhA) U~Ta Adi kI kugati ke samAna atyaMta duHkhapUrNa aura vaha bhI tape hue loha para kadama rakhane se bhI adhika kaSTadAyaka hai| 3 saMsthAna-unakA zarIra ekadama kubja-huMDaka saMsthAnavAlA dikhAyI par3atA hai| ataH kaTe hue pakhoMvAle aMDajotpanna paMchI ke samAna aura dekhate hI udvega karAye aise kurUpa dikhAyI dete haiN| 4 bheda-kuNDAdi se (kuMbhI ityAdi se) nArakI ke zarIra-pudgaloM kA vicchedana (vibhAjana) yaha zastra kI painI dhArase koI hamArA zarIra kATe yA khiMce aura hameM duHkha ho isa se bhI adhika duHkhadAyI yaha vimocana (nikAla pheMkanA, dUra karanA ) lagatA hai| 5 varNa-inakA varNa ekadama nikRSTa, atyaMta bhISaNa (bhayAnaka) aura malina hai / kyoMki unake utpanna hone ke narakAvAsa binA kapATa-khiDakI tathA binA jAlIvAle, cAroM dizAoMse bhayayukta aura ghane aMdhakAramaya, zlepma (kapha), mUtra, viSTA, srota, mala, rudhira, vasA, bheda aura pIba (mavAda) ityAdi samAna azubha pudgaloM se pote hue bhUtala . pradezavAle, aura zmazAna (masAna, maraghaTa) kI taraha mAMsa, pUti-keza, asthi, nAkhUna, dA~ta, camaDI ityAdi azuci (apavitra, nApAka) tathA apriya pudgalayukta AcchAdita bhUmivAle hote haiN| 6 gaMdha-inakI gaMdha saDe hue kutte, lomaDI, billI, nevaleM, sarpa, cUhe, hastI, azva tathA gAya ityAdi ke mRta zarIra kI jo durgadha hotI hai usase bhI adhika azubhatara hotI hai / 7 rasa-nImakI 'gaNo' Adise bhI adhika kaDuA hotA hai / sparza-inakA sparzamAtra agni, bicchU, kauvaca ityAdi ke sparza se bhI adhika bhayaMkara evaM dukhadAyI hotA hai| vahA~ sAtoM pRthviyoM kA sparza amanojJa hai tathA vAyu aura vanaspatiyoM kA sparza bhI unake lie to jalanarUpa hI hotA hai / 9 agurulaghu-unakA natIjA agurulaghu honepara bhI tIvra duHkha ke Azraya samAna ati vyathAkAraka hai| 10 zabda-duHkha se pIDita evaM kucale hue hone ke kAraNa atyaMta duHkhada AkraMdarUpa vilApa karane se una ke zabda karuNA upajAte hai / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagatiprasaMga meM dvitIya bhavanadvAra isa taraha dasa prakAra ke azubha pudgala aMjAma nArakI ke lie avazya hote hI haiN| [207] (prakSepaka gAthA 45) avataraNa-kSetragata svAbhAvika utpanna hote duHkhadAyI natIjoM ko dikhAneke bAda aba nArakIya jIvoM meM anya dasa prakAra kI vedanA kA anubhava batAte haiM tathA chaTThI evaM sAtavIM pRthvI ke nArakoM meM kitane roga hote haiM yaha saMkhyA bhI batAte haiN| narayA dasavihaveyaNa, sIosiNa -khuhA pivAsa kaMDUhi / paravassa jaraM dAhaM, bhayaM soga ceva veyaMti // 208 // paNakoDI aTThasaThThI lakkhA, navanavaisahasapaMcasayA / culasI ahiyA rogA, chaTThI taha sattamI narae // 209 // [prakSepagAthA 46-47 ] gAthArtha-vizeSArthavat // 209 // vizeSArtha kSetravedanA meM dUsarI dasa prakAra kI vedanAoMkA bhI jo anubhava nArakoM ko milatA hai unheM batAte haiM - 1. zItavedanA--pauSa ( pUSa) yA mAgha mahIne kI rAta meM, himAlaya parvata para, svaccha AkAza meM, binA agni, kisI vAyu kI vyAdhivAle kisI nagna daridrI ko, satata pavana ke jorase hRdaya, hAtha, paira, dAMta aura hoTha kaMpate hoM aura usa ke Upara zIta jala ke chaTakAva se jo zIta-ThaMDI vedanA utpanna hotI hai, usase bhI anaMtagunI zItavedanA narakAvAsa gata nArakI ke jIvoM ko hotI hai / __agara use narakAvAsa se uThAkara mAgha mAsa kI kisI eka rAtrI meM pUrvavarNita aise kisI bhI sthAna para lAkara rakheM to vaha nAraka jIva anupama sukha kI prApti karatA ho usI taraha nidrAdhIna ho jAtA hai arthAt naraka meM usane mahAvyathAkAraka jisa zIta vedanA baradAzta ( sahana ) kI hai usake hisAba se to yaha vedanA use adhika sukhadAyI lagatI hai| 2. uSNavedanA-garmI ke dinoM meM pracaNDa sUrya kA madhyAha tapatA ho, avakAza meM chAyA ke lie koI bAdala bhI na ho, usI samaya binA chatra, pitta kI vyAdhivAle kisI puruSa ko cAroM ora se prajvalita agni ke tApa se jo pIDA utpanna ho, usase bhI anaMtagunI uSNa vedanA naraka meM sthita nArakIya jIvoM ko milatI hai / vR. saM. 2 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrIbRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * aisI vedanA satata sahana karanevAle nArakiyoM ko agara vahA~ se uThAkara kiMzuka (palAza, palAza kA phUla) samAna lAla-lAla jalate aise khadira (khaira) ke aMgAroM ke Dhera para biThAye jAe~ aura bAda meM phira se inhIM aMgAroM ko bahuta tapAye yA phaeNke jAyeM, to bhI ye jIva [caMdana se lipta aura masUNa ( zIta ) pavana khAne se bhI anupama sukha pAnevAle kisI puruSa kI taraha ] sukha pAte hI nidrAvaza ho jAte haiM / athavA. naraka kI anupameya garmI ke anubhava ke Age, ye khadira ke aMgAre to ( mahAgarmI se rIDha banI huI usI kAyA ko ) ThaMDe lagate haiM / jarA socie ki nArakajIvoM ko jo bhugatanI paDatI hai vaha garamI kaisI hogI ? narakameM sirpha nArakoM kA apanA ( narakAvAsoMkA) utpatti sthAna hI hima jaisA zItala hotA hai / zeSa samagra bhUmi khadira ke aMgAre se bhI adhika garma hone se usakI tIvra vedanA bhugatanI paDatI hai / - prathama ratnaprabhA meM uSNavedanA ati tIvra hai, isa se adhika uSNavedanA ati tIvrarUpa se zarkarAprabhA meM, usase adhika atitIvratama rUpa se vAlukAprabhA meM haiN| cauthI paMkaprabhA meM Uparitana bhAgapara vartita kucha-kucha narakAvAsAoM meM uSNavedanA aura nIce ke kucha kucha narakAvAsAoM meM zItavedanAnubhava milatA hai, pA~cavIM dhUmaprabhA meM kucheka narakAvAsAoM meM zItavedanA aura nIce kucheka meM uSNavedanA / isa vedanAko cauthI pRthvI kI apekSA uttarottara anaMtagunI arthAt ki tIvra-tIvratara-tIvratamarUpa jAne-samajheM / chaThI tamaprabhA meM kevala mahAzIta vedanA hI hai jise pA~cavIM se ati tIvratara jAneM, aura sAtavIM tamastamA pRthvI meM mahAzItavedanA hai jo isase bhI atitIvratama hai / / 3. kSudhA-bhUkha to pratipala aura pratikSaNa jAgRta baiThI hI hai| aura nArakiyoM kA jaTharAmi itanA to tIvra pradIpta hotA hai ki bAra-bAra DAle gaye sUkhe kASThoM se prajvalita agni kI taraha, atitIvra kSudhAmi se sadA dasamAna udara-zarIravAle rahate haiN| agara ve samama jagatavartI anna-ghRtAdi pudgaloM kA AhAra kareM to bhI tRpta hote hI nahIM haiM, lekina isase viparIta apane azubha karma ke udaya se amanojJa pudgala grahaNa se unakI kSudhA baDhatI hI jAtI hai| 4. tRSNA-inakI tRSNA to hamezA kaMTha, oSTha, tAlu aura jihvAdika ko sukhAnevAlI, sAre samudra ke agAdha jalakA pAna karane se bhI tRSA zAnta na ho vaisI hotI hai / 5. kaMDa-(kharaja)-inheM duHkhadAyI kharaja kI khujalI aisI hotI hai ki use ArI yA chUre se kutarane para bhI zAnta nahIM hotI hai| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagatiprasaMga meM prathama sthitidvAra * 6. paravazatA-(parAdhInatA)-unakI parAdhInatA hamase bhI anaMtagunI trAsadAyI hotI hai| 7. jvara-inakA jvara (bukhAra) itanA joroM kA hotA hai ki apane se anaMtagunA duHkhadAyaka aura jIvanaparyaMta rahanevAlA hotA hai / 8-dAha-9-zoka-10-bhaya--isa se zarIra para dAha, zoka-vilApa aura bhaya ye tInoM vedanAe~ hamase mI anaMtagunI inheM hotI hai / sAtha hI unhIM (mithyAdRSTivAle) nArakoM ko bhavasvabhAvagata prApta honevAlA vibhaMgajJAna bhI baDA duHkhadAyI hotA hai, kyoMki vaha azubha jAti-sthAna kA hone se usI jJAna dvArA cAroM ora se ve AnevAle niraMtara duHkha ke vairI-zastrAdika kAraNarUpa sAdhana dekhate haiN| abhI AyeMge ! aisA kareMge ! ! vaisA kareMge !!! ityAdi bhayarUpa ve hamezA Darate-kaMpate hI rahate haiN| isa taraha dasa prakAra kI kSetragata vedanA kaha-sunAyIM [208] (kSepaka gAthA 46-47) anyonyakRta vedanA prathama anyonyakRta praharaNa-zastra-vedanA nAraka do prakAra ke hote haiN| eka samyagdRSTi aura dUsare mithyAdRSTi / inameM jo mithyAdRSTi haiM unakI dRSTi mithyA hone se unameM bhedajJAna yA acche-bure kA vivekajJAna hotA nahIM hai| dRSTi ke isI viparyAsa ke kAraNa vastu svarUpa ko jisa taraha dekhanApahacAnanA cAhie usI prakAra ve pahacAnate nahIM hai, ulaTA viparIta DhaMga se yA to ulTI rIti se mAnate haiM; aura isase ve duHkha kI taha kI ora na dekhate hue vartamAna meM duHkhakA sAdhanoM kI ora hI lakSya karate haiN| isI kAraNa se duHkha ke nimitta yA prasaMgoM meM ve-sAmanevAle vyakti yA cIja kI ora hI tIna-tIvatara-tIvratama krodhAdika kaSAya karate haiN| tathA punaH punaH nayA karmabaMda utpanna kiye jAte haiM / asat tathA asAra dRSTi ke kAraNa kaSAyoM ko kaTu vipAka kaise-kaise bhugatane paDeMge isakA hoza zAyada unameM nahIM haiN| tathA ekAnta duHkha denevAle kI ora lakSyavAn banA hone se apane virodhI bala yA jIvoM ke prati yakAyaka tADana-tarjanAdika ke tuphAnoM meM DUbA huA rahatA hai| apane doSoM. kA inheM darzana hotA hI nahIM hai aura bAda meM donoM pakSoM ko kadarthanA hI bhugatanI paDatI hai| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 12. . zrInArala-hindI bhASAMtara . JP M . isakA nAma hai jIva kI zvAnavRtti ! zvAna arthAt kuttA--patthara pheMkanevAlA kauna hai ! use na dekhate hue vaha patthara ko hI kATane dauDatA hai| natIjArUpa use kucha bhI milatA nahIM hai, sivA apane mukha kI pIr3A baDhatI hai, aura phira vahA~ to dUsare patthara girane lagate haiN| isa prakAra duHkhoM kA silasilA zuru ho jAtA hai| . dUsare, samyagadRSTi nArakI jo hote haiM, unakI dRSTi mithyA na hokara samyaga athavA sat-saccI-suMdara banI hone se unheM bhedajJAna-saccA viveka prApta hotA hai| paristhiti tathA prasaMgoMke yathAtathya-sacce svarUpa ko acchI taraha samajhatA hone se, unakA sAdhya bindu jAgRta hone se vaha vartamAna duHkha yA unake sAdhanoM kI ora aprIti-arUci, roSa yA gussA karegA nahIM, balki yaha socegA ki aise pratikUla saMyoga unheM kyoM prApta hue ? isa prakAra usake mUla kI ora dRSTi ddaaleNge| "janmAntara meM maiMne hI apanI azubha anekavidha pApavRttiyoM dvArA viSaile bIjoM ko boyA hai jinake natIje meM hI ye mahAkaTuphala Aja uga Aye haiN| isameM dUsaroM kA doSa kyA hai ? ve to nimittamAtra haiN| upAdAna kAraNa to maiM svayaM hI hU~, isa lie hAla apanI hI azubha pravRttiyoM ke isa vipAkoM ko yathAzakti samabhAvase bhugata leM / agara usI prakAra tU baradAzta karake aura samabhAva meM na rahate hue viSamabhAva dhAraNa karake krodha karanevAle, gAliyA~ bolanevAle yA bhayaMkara hamalevaroMpara bAra-bAra krodhita baneMge yA unakA mukAbalA kareMge to aise ati saMkliSTa natIjoM se punaH jaharake bIja boe jAyeMge aura punaH isake naye viSaile phala paidA hoMge jinakA punaH bhoga tumheM karanA paDegA / isa prakAra duHkhoMkA silasilAyukta viSacakra ghUmatA hI rahegA / duHkhoMke silasile kA aMta nahIM AyegA aura saccI Atmika zAMti dUra sudUra haTatI bhI jaayegii| isa lie cetana ! apane Apa kA svabhAvadharma soca" / aise vicAroM se samyagdRSTi svayaM jAgRta banatI hai jisake phalasvarUpa vahA~ mAra, kUTa, bhedana tathA chedana ityAdimeM ucita saMyama rakhatI hai / vaha pApa pravRttiyoMko heyarUpa mAnatA hone se yahA~ pApAcaraNakA pazcAttApa sadA banA rahatA hai aura ye sabhI tarkavitarka tabhI hI ho sakate haiM jaba hamArA mana mUlalakSI banA huA hotA hai| isakA nAma hI hai siMhavRtti-arthAt pravRtti ke mUla kI ora dekhanA / zera ke svAbhAvAnusAra vaha vyAghra ke ghAtaka tIra kI ora najara bhI nahIM DAlegA, balki jisa dizA se tIra AyegA usI aura najara uThAkara lapaka paDegA jisakI vajaha se dUsare bAnoM ke prahAra se vaha baca sake / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagatiprasaMga meM prathama sthitidvAra * * 13 * isI kAraNa samajhadArI (buddhi, prajJA) ke ghara meM samyagdRSTivAn AtmA nivAsa karatI hone se use hI adhika duHkha yA kaSTa ko baradAzta karanA paDatA hai / isa lie to hama vyavahAra meM bhI yahI bolate haiM ki 'catura ko cintA, mUrkha ko kyA ?' ThIka isI prakAra 'jJAnI ko hI sabhI upAdhi ! ajJAnI ko kyA ?' yaha bAta yahA~ lAgU paDatI hai / aura isI kAraNa hI mithyAdRSTivAloM se adhika samyagdRSTivAloM ko mAnasika cintA rahatI haiM, jaba ki mithyAdRSTivAloM ko kama ciMtA rahatI hai / lekina samyagdRSTivAloM ke pAsa dUsaroM dvArA diye gaye duHkhoM sambandhI tAttvika vicAra hone se svayaM duHkha baradAzta kara leMge, paraMtu badalA (pratikAra) lene ke lie sAmanevAle vyakti ko duHkha nahIM deNge| isI kAraNa use ( mithyAdRSTivAloM se ) kama duHkha aura kama karma baMda lagegA, jaba ki mithyAdRSTivAloM ke pAsa vaisI vicAradhArA na hone ke kAraNa ve krodhita hokara-sAmanevAloM ko mArakara-svayaM duHkhI hokara dUsaroM ko bhI duHkha pahu~cAyeMge / isI kAraNa ve adhika duHkhI tathA karmabaMdI banate hai / lekina mAnasika duHkha kI apekSA samyagdRSTivAn adhika duHkhI hote haiM / ve durgati ke kaTu vipAka ko dekhakara janmAntara meM kI gaI pApavRttiyoM kA bhArI aphasosa karate haiN| jisa prakAra koI eka kuttA nAmAntara ke athavA anya vibhAga ke ivAnoM ko dekhakara atyaMta krodhita banakara bhauMkane-laDane lagatA hai tathA paraspara pagAdikakA prahAra zuru kara dete haiM, ThIka usI taraha nAraka jIva bhI vibhaMga jJAna ke bala se eka dUsare ko dekhakara A~kheM nIlI-pIlI karate hue zvAnakI taraha vaikriya samuddaghAta se mahA bhayAvaha rUpoM ko dhAraNa karake apane-apane narakAvAsa meM kSetrAnubhAva janita pRthvI pariNAmarUpa lohamaya trizUla, zilA, muddagara bhAlA, tomara, asipaTTa, khaDaga, yaSTi, parazu ityAdi vaikriya jAti ke zastroM se tathA apane hAtha paira yA dA~toM dvArA paraspara yuddha-prahAra karate haiM, jisake kAraNa ghAyala hokara yA vikRta rUpavAle hokara ve kasAIvADe meM par3e hue kisI bhaiMse (mahiSa)kI taraha mahAvedanAse niHzvAsa lete hue, khUna bhare kIcaDa meM lathapatha mahA duHkha bhugatate haiN| . isa prakAra anyonyakRta praharaNavedanA smjeN| ____ Upara batAyI gayI sabhI vedanAeM mukhyatayA zastraprahAra kRta hone se unakA sthAna prAraMbha ke pA~ca nArakI meM hI hotA hai| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 14 * * zrIbRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * dUsarI anyonyakRta zarIra vedanA zeSa chaThe tathA sAtaveM nArakI meM zarIra kRta anyonyavedanA hotI hai isalie vahA~ rahanevAle nArakI svayaM, vajramaya mukhavAle lAla raMga ke kunthuoM tathA 'gomaya kITaka Adi ko ( zarIrasaMbaddha ) vikurvakara eka-dUsare ke zarIra ko usase kutaravAte haiM tathA Ikha (gannA) ke kITaka kI taraha zarIra chAnanI ( channI, chananI, cAlanI) jaisA ArapAra karAte haiM tathA zarIra ke bhItara Age-Age baDhAte mahAgADha vedanAoM ko paraspara bhugatate haiN| isa prakAra anyonyakRtavedanA batAyI / aba zuru ke tIna narakoM meM 'paramAdhArmika' vedanA batAte haiM saMkliSTa adhyavasAyavAle paramAdhArmika jAti ke deva paMdraha prakAra ke haiM / amba, ambariSa, zyAma, zavala, rudra, uparudra, kAla, mahAkAla, asipatra, dhanu, kumbhI, vAluka, vaitaraNI, kharasvara aura mahAghoSa / ve sabhI sAnvartha nAmavAle haiM / ve narakAtmAoM ko atiduHkha dekara apanA AyuSya pUrNa hote hI apane mahApApa karma ke vaza hokara aMDagolika svarUpa utpanna hote haiM / inhIM aMDagolikoM se nArakoM ko kaisI kaisI vedanAe~ bhugatanI paDatI haiM use batAte haiN| ve kabhI-kabhI garma lohe ke rasa kA pAna karAte haiM, kadAcit tape hue dhadhakate lohe ke khaMbhe ke sAtha balapUrvaka AliMgana karavAte haiM, kabhI-kabhI kaMTakIya zAlmalivRkSa ( semala kA peDa ) para caDhAkara kaSTa evaM duHkha dete haiM, kabhI-kabhI lohe ke baDe hathauDe se kucala (rauMda ) DAlate haiM, kabhI-kabhI bAMsa ko churI se chedakara usa meM kSArayukta garma kiyA huA dhadhakatA taila DAlate haiM, to kabhI-kabhI lohe ke bhAle para pirote hai, ami kI bhaTThI meM bhaMjate haiM, tilakI taraha cakkI meM ulTe mastiSka yA ulTe zarIra 358 prathama 'amba' nAma ke paramAdhAmI loga nArakoM ko UMce uchAlakara nIce girAte haiM, dUsarA inheM bhaThe meM pakA sake aise choTe-choTe TukaDe karatA hai, tIsarA AMtara-hRdaya ko bhedatA hai, cauthA unako kATa-kUTa karatA hai, pA~cavA~ bhAlA yA barachA meM pirotA hai, chaThA aMgopAMga ko toDa DAlatA hai, sAtavA~ talavAra kI dhAra jaise tIkSNa pattoM kA vana banAkara nArakoM ko usameM ghumAtA phirAtA hai, AThavA~ dhanuSya se choDe gaye ardhacandrAkAra bANoM se bIMdhatA hai, nauvA~ kuMbhI meM pakAtA hai, dasavA~ komala mAMsa ke TukaDoM ko kuTatA hai, gyArahavA~ kuMDa meM pakAtA hai, bArahavA~ ubalate hue rudhira aura pIba (pIpa, mavAda) se bharI huI vaitaraNI nadI banAkara usameM DAlatA hai, terahavA~ kadamba puSpa Adi ke AkArayukta velu meM pacAtA hai, caudahavA~ duHkha se Dare hue aura idhara-udhara bhAganevAle nArakoM ko cillA-cillAkara, DarA-dhamakAkara unheM Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagatiprasaMga meM dvitIya bhavanadvAra . . .15 . pIte haiM athavA ArI se kATate haiN| itanA hI nahIM, apanI vaikriyazakti se zyenAdi (bAja paMkSI) pazu-pakSI--zera, bAgha, teMduA, lomaDI, gIdha aura kaMka pakSI (eka mAMsAhArI pakSI jisake paMkha bANa meM lagAye jAte the) tathA ullU Adi se aneka prakAra kI kadarthanAe~ (satAne-pIDA) karanevAle jantuoM se pIDita karavAte haiM / garma kI gaI bAlU para tathA asipatra jaise tIkSNa dhAravAle vana meM praveza karAte haiM / vaitaraNI nadI meM bhI utArate haiM, kukkuTa kI taraha Apasa meM laDA mArate haiM / yukti-prayukti karake yuddha bhI karAte haiN| sAtha hI ye paramAdhAmI loga nAraka ke kAna-nAka kATate haiM, A~kheM phoDate haiM, hAtha-paira kATa DAlate haiM, chAtI jalAte haiM, kaDAhI meM talanA, tIkSNa trizUla se bhedanA aura amimukhI bhayaMkara jAnavaroM ke pAsa bhakSya karavAne kA kArya karate rahate haiN| itanA hI nahIM, nArakoM ko ve yamarAja kI kulhADI se bhI adhika tIvra dhAradAra talavAra se chedate haiN| nAraka abhI rudana kara rahe haiM vahAM to inheM ve kSudhAtura bhayaMkara viSaile bicchuoM se ghera lie jAte haiM, unake donoM hAthoMko talavAra se kATakara tathA nirbala karaneke bAda unake samagra badanoM ko ArI se kaTavAeM jAte haiN| sAtha hI garma-garma ubalA huA sIsA pilAte haiM yA zarIra sulagAte haiM athavA unheM kuMbhI yA mUSA arthAt dhAtu gAlane-banAne kI bhaTThI meM pakAte haiN| ina saba ke kAraNa ye nAraka cAhe jitanA bhI cillAe~, phira bhI prajvalita khadira (khaira kA peDa) ke tApa kI jvAlA meM unheM maje jAte haiM / sAtha hI prajvalita aMgAroM ke samAna vajra ke bhavanoM meM utpanna hote haiM jahAM vikRta zarIra vAle ve baDe hI dIna svaroM meM jaba rudana karate haiM vahA~ unheM phira se jalAye jAte haiM / karma se parAdhIna ye becAre yA dIna jIva madada ke rokatA hai to aMta meM paMdrahavA~ paramAdhAmI vajra ke kaMTakoMvAle zAlmalIvRkSa para nArakoM ko caDhAkara usa para lauTAtA. hai / isa prakAra ve sabhI nArakoM ko sirpha apanI mauja kI khAtira duHkha dekara svayaM anaMtA pApakarmoM ko saMcita karake, atyaMta du.kha meM mRtyu pAkara aMDagolikarUpa utpanna hote haiN| . paramAdhAbhI loga marakara aMDagolikarUpa meM utpanna hokara kisa taraha pakaDe jAte haiM, usa sambandhI varNana nIce diyA gayA hai / ___ jahA~ sindhu nadI lavaNa samudra se milatI hai usI sthAna se dakSiNa kI ora pacapana (55) yojana dUra jaMbUvedikA se sADe bAraha yojana dUra eka bhayAnaka sthala hai, vahA~ 3 // yojana samudra kI gaharAI hai aura sAtha hI 47 aMdhakAramaya guhAeM bhI AyI huI haiM jinake bhItara vajraRSabhanArAca saMghayaNavAle mahAparAkramI, mAMsa-madirA aura striyoM ke mahAlolupa (Asakta) aise jalacara manuSya rahate haiN| ve baDe hI kurUpa, apriya, sparza se kaThora tathA dekhane meM ati bhayaMkara lagate haiN| ve sADhe bAraha hAtha UcI kAyAvAle tathA saMkhyAtA varSAyuSI hote haiN| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 16 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * lie cAroM ora dekhate rahate haiM taba na to koI inakI madada karatA hai aura na to koI unakA rakSaNa karatA hai / dhAradAra talavAreM, bhAle (barache) kulhADiyA~ cakra, parazu, trizala, muddagara bANa, vAMsale aura hathauDe Adi se unake tAlu- mastiSkako phoDa DAlate haiM hAtha, kAna, nAka, hoMTha Adi ko chedate haiM aura hRdaya, peTa, A~kheM tathA aMtaDiyA~ : (aMtra) bheda DAlate haiN| aise aise duHkhoMko bhugatane vAle ye karmapaTalAMdha, dIna nAraka pRthvI para girate-uThate hamezA lauTate hI rahate haiM ! hA ! hA ! satya hI vahAM unakA koI bhI rakhavAlA nahIM hotA !!! . isase bhI adhika kara deva una sabako kuMbhI meM pakAte haiM tathA unheM 500 yojana taka U~ce uchAla-pheMkate haiM athavA ati vedanA ke kAraNa svayaM bhI uchala paDate haiN| kabhI kabhI Uparase nIce pRthvI para girate samaya unake badana meM bhAle . piro dete haiM- agara vana samAna bhayaMkara coMcavAle vaikriya pakhI unheM pakaDakara cira-phADa DAlate haiM aura zeSa jo bacate bhI haiM, unakA vaikriya zarIrarUpa vyAghrAdi hiMsaka jAnavaroM dvArA sarvanAza karavAte haiN"| ____ isa prakAra narakagatike mahAna duHkhoM ko prApta karanA yadi Apa nahIM : cAhate hoM to pratyeka jIva ko apanA jIvana sudhArakara pApAcaraNoM ko dUra karake prathama se hI saceta hokara vItarAgakathita zuddhamuktidAyaka mArgakA pAlana avazya karanA cAhie ! zaMkA--ye paramAdhAmI deva nArakoMko duHkha dete haiM isakA kAraNa kyA hai aura duHkha dene se unako nayA karmabaMdhana lagatA hai yA nahIM ? isa santApadAyaka sthAna se 31 yojana dUra samudramadhya meM aneka manuSyoM kI AbAdIvAlA ratnadvIpa nAma kA eka dvIpa (jahA~ vartamAnakAla meM hama jA nahIM sakate) haiM / vahA~ ke logoM ke pAsa vajra (kaThina pattharoM) se banI huI baDI-baDI cakkiyA~ hotI haiN| ve loga una cakkiyoM ko mAMsa-madiga se potate haiM aura unake madhya meM bahuta madya-mAMsa bharate haiN| isake bAda ve sabhI madya-mAMsa se bhare hue laeNbaDoM se jahAja bharakara samudra meM jAte haiM aura unhIM (baDoM (tUboM) ko samudra meM DAlakara jalacara manuSyoM ko bahuta lubhAte haiM / lubdha aise jalamanuSya unhIM tUboM ko khAte-khAte kramazaH cakkI ke pAsa Akara lubdha hokara usameM girate haiM aura agni dvArA pakAye gaye mAMsa tathA madirA ko do-tIna dina taka baDe sukha-caina se khAte-pIte rahate hai, itane meM maukA dekhakara ratnadvIpavAsI zastrasanna subhaTa yaMtra se cakkI ke Upari paDa (cakkara) ko saMpUTa karake usI cakkI ko yukti se calAnA zuru karake unheM cAroM ora se ghera lete haiM (kyoMki ye jalamanuSya bahuta zaktizAlI hone se khUba sAvadhAnI rakhanI paDatI hai) ye baDI-baDI cakkiyoM ko baDI Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , narakagatiprasaMga meM prathama sthitidvAra * * 17 . samAdhAna-ye paramAdhAmI apane pUrva bhava meM krUra karmI, saMkliSTa adhyavasAyI, pApakarma meM hI AnaMda kA anubhava karanevAle hone se paMcAmirUpa mithyA kaSTavAle janmAntara ke ajJAna kAyakaSTo, ajJAnatapa Adi dharmoM ke phala svarUpa itanI AsurI vibhUti ko prApta karate haiM / vahA~ dUsaroM ko duHkha dene kA hI unakA svabhAva hone ke kAraNa ve ukta vedanAe~ dete hai| jisa prakAra yahA~ manuSyaloka meM sarpa, kukkuTa, vartaka (nara baTera pakSI), lAvaka (lavA pakSI ) ityAdi paMchiyoM ko tathA hAthI, bhaise, paraspara virodhI tathA mukke bAjoM ( Boxers ) jo dvandva yuddha karate samaya Amane-sAmane prahAra karate hue dekhakara rAga-dveSa se parAbhava pAnevAle pApAnubandI puNyavAn manuSyoM ko jisa prakAra bahuta AnaMda milatA hai, usI prakAra sabhI paramAdhAmI bhI nArakI jIvoM ko eka-dUsare para girate aura prahAra karate dekhakara atyaMta khuza hote haiM aura AnaMda ke atireka meM tAliyA~ bajAkara aTTahAsa karate haiM, vastra uchAlate haiM tathA dharatI para hAtha paTakate haiM, kyoMki aisA AnaMda to unheM devaloka meM nATakAdi dekhane para bhI milatA nahIM hai / aise ye deva adhama koTike AnaMda meM rAcanevAle hote haiN| yadyapi apane pApoM ke phalasvarUpa hI nArakoM ko ye deva duHkha dete haiM. lekina duHkha de dekara hI apanI AtmA ko usa meM lIna karake bar3e khuza hote haiM, bar3e AnaMda ke sAtha usa meM DUbe rahate haiM tathA unheM mArakara ati AnaMda pAte haiM; ataH mahA * pApI-nirdaya aise ye deva mahAkarma bA~dha kara aMDagolakAdi ke samAna adhama sthAnoM meM utpanna hote haiM / // iti prakIrNavarNanaM samAptam / / kaThinAI se eka sAla taka calAte hI rahe phira bhI unhIM jalacaroM kI haDDiyA~ thoDI-sI bhI TUTatI nahIM hai, aise bhayaMkara duHkha ko bardAzta karate-karate eka varSAntapara ve avasAna pAte hai aura marakara naraka meM utpanna hote hai / (jaisI karanI, vaisI bhrnii|) isake bAda unake gupta bhAgoM meM AyI huI aMDagoliyoM ko lekara ratna pAne ke icchuka ye puruSa camarI gAya kI pUccha ke bAla se una aMDagoliyoM ko gUthakara apane donoM kAnoM para laTakAkara samudra meM praveza karate hai / ina goliyoM ke prabhAva se unako kulIra matsyAdi athavA mahAmatsyAdi jaMtu hAni karate nahIM hai tathA ve samudra me DUbate bhI nahIM hai / itanA hI nahIM, ve goliyA~ jala meM bhI udyota mArgadarzaka bana sakatI haiN| isa prakAra ghora karma bA~dhakara aMDagolika rUpa utpanna hokara, aisI bhayaMkara cakkiyoM me pIsakara kaThina duHkhoM ko bhugatane paDate hai / isa prakAra mahAn karma bA~dhakara ve saMsAra meM bhaTakate-phirate rahate hai / bR. saM. 3 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . ___ aba granthakAra sirpha chaThe tathA sAtaveM nArakIya jIvoM meM samaya-samaya para kitane roga hote haiM ? ise likhate hue yaha batAte haiM ki ve loga pA~ca karor3a aDasaTha lAkha, ninyAna ve hajAra, pA~ca sau aura caurAsI55 (5,68,99,284 ) jitane rogoM se .. saMvRtta hokara mahAduHkha evaM yAtanA ko bhugatate rahate haiM / [209] (kSepaka gAthA-48). . // narakagati viSayaka dvitIya bhavanadvAra // ... avataraNa-prathama sthitidvAra kahane ke bAda aba narakagati ke adhikAra meM dvitIya bhavana dvAra zuru karate haiM / isa meM sabase pahale sAtoM nArakI ke nAmoM ke gotra batAte haiM / hareka nAraka apane gotra ke nAma se hI pahacAnA jAtA hai| rayaNappaha sakarapaha, vAluapaha, paMkapaha ya dhUmapahA / tamapahA tamatamapahA, kameNa puDhavINa gottAI // 210 // gAthArtha-vizeSArthavat // 210 // vizeSArtha-dvitIya bhavanadvAra zuru karane se pahale hama nArakI ke 'gotro 360 batAte haiN| prathama nArakI kA nAma--1 ratnaprabhA, 2 zarkarAprabhA, 3 vAlukAprabhA, 4 paMkaprabhA, 5 dhUmaprabhA, 6 tamaHprabhA aura 7 tamastamaHprabhA / ye sabhI nAma sAnvaya-sAnvartha haiM / 1 ratnaprabhA-arthAt vajrAdi ratnarUpa dharatI athavA ratna kI prabhA-bAhulya ( bahutAyat ) jisa meM hai aisI pRthvI, isa prakAra donoM artha ho sakate haiM / isI kAraNa se use ratnarUpa-ratnamayI athavA ratnabahula kahA jAtA hai / 359-vartamAna vaijJAnika duniyA meM dekhe yA sune jAte ina citravicitra naye-naye rogoM ke Age yaha bAta jaga bhI Azcaryajanaka lagatI nahIM hai / "zarIra roga maMdiram" aisA jo sUtra kahA gayA hai yaha sArthaka hI hai / bahuta se roga pahale se hI vidyamAna hI haiM; lekina nimitta ( kAraNa ) milate hI usakA prAdurbhAva hone lagatA hai / naraka meM to bahuta se azubha nimitta upasthita ( hAjira ) hote hI haiM ataH vahA~ duHkhoM kA aMtima sAmrAjya pravartamAna hone ke kAraNa yaha saba saMbhavita hai| 360-gAvastrAyante iti gotrANi / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagativiSayaka dvitIya bhavanadvAra * * 19 . isI prathama pRthvI meM jo ratnabAhulya kahA-batAyA gayA hai ise Apa kharakAMDa ke pahale ratnakAMDakI apekSA se jAna sakate haiM / yaha ratnaprabhA (prathama) pRthvI tIna hissoM meM ba~TI huI hai / pahalA kharakAMDa (khara-kaThina, kAMDa-vibhAga ) kaThina bhUmi bhAga vizeSa, dUsarA paMkabahulakAMDa aura tIsarA apabahulakAMDa / paMka kIcar3a vizeSa, ap=jala vizeSa yukta jo hai vaha / isa meM pahalA kharakAMDa solaha vibhAgoM meM ba~TA huA hai / 1 ratnakAMDa, 2 vajra, 3 vaiDUrya, 4 lohita, 5 masAragalla, 6 haMsagarbha, 7 pulaka, 8 saugandhika, 9 jyotirasa, 10 aMjana, 11 aMjana-pulaka, 12 rajata, 13 jAtarUpa, 14 aMka, 15 sphaTika aura 16 riSTaratna-isa prakAra hareka nAma apanI apanI jAti ke ratna vizeSa bhU bhAga se garbhita hone se sAnvarthaka haiM / pratyeka kANDa eka hajAra (1000) yojana moTA tathA 16000 yojana UMcA hotA hai / yaha nApa 'prAraMbha ke kharakANDa kA hai, dUsarA paMkabahulakAMDa 84000 yojana moTA aura tIsarA apjala bahulakAMDa 80000 yojana moTA hotA hai / . isa prakAra tInoM saMkhyAoM ko kula milAne se prathama dharmA ( ratnaprabhA) pRthvI kA moTApana 1,80,000 yojana kA huA / ina kANDoM kI carcA isI prathama pRthvI meM hI hai, zeSa pRthvI meM nahIM hai / dUsarI zarkarAprabhA--isa meM bahuta se kaMkaroM kA bAhulya hone ke kAraNa, tIsarI vAlukA-isa meM retI ( bAlU kA ) prAdhAnya hone ke kAraNa sAnvarthaka hai / isa prakAra cauthI paMka-meM kIcar3a kA bhAga vizeSa hone se, pA~cavIM dhUma-meM adhika dhuA~ hone se, chaThI tamaH meM Ama taura para aMdhakAra hone se tathA sAtavIM tamastama pRthvI meM aMdhakAra hI aMdhakAra arthAt sirpha gAr3ha aMdhakAra hI hone ke kAraNa vaha bhI sAnvarthaka hai / ye sAtoM gotra sAnvarthaka haiM / isa prakAra anukrama se pratyeka pRthvI ke gotra tathA Adi zabda se kANDa vyavasthA bhI batAI gayI hai / avataraNa--aba pratyeka nArakI ke mukhya nAma tathA usake saMsthAna ke AkAra mI batAte haiM / ghammA vaMsA selA, aMjaNa riTThA maghA ya mAdhavaI / nAmehiM puDhavIo, chattAicchattasaMThANA // 211 // Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * gAthArtha--vizeSArthavat // 211 // vizeSArtha-ye sabhI nAma niranvaya arthAt vinA arthavAle haiM, ina meM pahalI pRthvI kA nAma dharmA, 2 vaMzA, 3 zelA, 4 aMjanA, 5 riSTA, 6 maghA aura sAtavIM pRthvI kA nAma hai mAghavatI / isa prakAra sAtoM pRthviyoM ke nAma Apa jAneM / ye nAma sAnvarthaka nahIM haiN| ye sAtoM pRthviyA~ . 'chatrAtichatra' arthAt pahalA chatra choTA ( vahA~ phira se ) usake nIce kA (AyAma-viSkambhase.) bar3A usake nIce kA aura bhI adhika vistAra yukta evaM bar3A isa prakAra kramazaH mahAvistAravAle sAta chatra hoM usI prakAra ina sAtoM pRthviyoM kA AkAra banA rahatA hai / arthAt pahalI pRthvI alpa chatrAkAra yukta to dUsarI usa se bhI adhika chatra-vistAra yukta, yoM kramazaH aMtima sAtavIM pRthvI ko mahAchatra vistAra yukta jAneM / [211] asIi battIsaDavIsa vIsa aTThAra sola aDasahasA / lakkhuvari puDhavipiMDo, ghaNudahighaNavAyataNuvAyA // 212 // gayaNaM ca paiTThANaM, vIsasahassAI ghaNudahipiMDo / ghaNataNuvAyAgAsA, asaMkhajoyaNajuA piMDe // 213 // gAthArtha--yahA~ gAthA meM batAyA huA 'lakkhuvari, pada prathama paMkti meM batAyI huI sabhI saMkhyAoM ke Age joDanA hogA aura prathama paMkti kA aMtima pada . ' sahasA' ko hareka saMkhyA ke aMta meM jor3anA hogA, jisa ke kAraNa kramazaH pRthvIpiMDa kA pramANa ( nApa) A milatA hai / isa prakAra prathama pRthvI kA piMDapramANa eka lAkha ke Upara assI haz2Ara yojana, dUsarI kA eka lAkha battIsa hajAra, tIsarI kA piMDapramANa eka lAkha aTThAIsa haz2Ara, cauthI kA eka lAkha bIsa haz2Ara, pA~cavIM kA eka lAkha aThAraha hajAra, chaThI kA eka lAkha solaha hajAra tathA sAtavIM kA eka lAkha ATha haz2Ara piMDapramANa Apa jAneM / // 212 // ____pratyeka pRthvIpiMDa ghanodadhi-ghanavAta-tanuvAta aura AkAza inhIM se cAroM ora se ghirA huA hotA hai / ina meM ghanodadhipiMDa ( madhya meM ) bIsa hajAra yojana kA aura dhanavAta, tanuvAta tathA AkAza ye tInoM asaMkhya yojana yukta piMDavAle hote haiM // 21.3 // Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagati viSayaka dvitIya bhavanadvAra * * 21 . vizeSArtha-pahalI ratnaprabhA pRthvikA piMDabAhalya-moTApA eka lAkha assI haz2Ara yojana kA, dUsarI zarkarAprabhA kA eka lAkha battIsa hajAra yojana kA, tIsarI vAlukAprabhA kA eka lAkha aTThAIsa haz2Ara yojana kA, cauthI paMkaprabhA kA eka lAkha bIsahaz2Ara yojana kA, pA~cakI dhUmaprabhA kA eka lAkha aThAraha haz2Ara yojana kA, chaThI tamaHprabhA kA eka lAkha solaha hajAra yojana kA tathA sAtavIM tamastamaHprabhA kA eka lAkha ATha hajAra yojana kA jAne / yaha sabhI pRthvI pramANa" pramANAMgula se jAneM / hareka pRthvI ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta tathA AkAza ina cAroM ke AdhAra se TikI huI hai, ataH pratyeka pRthvI kA bAhalya pUrNa hote hI nIce prathama ghanodadhi, phira ghanavAtAdi isa prakAra kramazaH cakravAla arthAt cAroM ora se golAkAra rUpa meM pyAle meM pyAloM kI taraha pratiSThita haiM / ina meM ghanodadhi piMDa kA moTApA bIsa hajAra yojana kA, ghanavAta kA asaMkhya yojana kA, tanuvAta kA isa se adhika pramANayukta asaMkhya yojana kA tathA AkAza kA tanavAta se bhI adhika pramANa asaMkhya yojana kA hai| yahA~ ghanodadhi arthAt Thosa ghanA ( barpha kI taraha jamA huA) pAnI / yaha pAnI tathAvidha jagat svabhAva se calatA-phiratA nahIM hai aura na to pRthvIyA~ usa meM kabhI DUbatI haiM yaha to sadA-zAzvat hai / ghanavAta arthAt Thosa ( ghanA) vAyu, tanuvAta arthAt patalA vAyu aura isa ke bAda AkAza arthAt avakAza kevala polApana; aura yaha to sarvatra sarvavyApaka rahA hai hI / isa se kyA banA ? isa sambandhI nIce se hI soca vicAra kareM to prathama AkAza, usake Upara tanuvAta, usake bhI Upara ghanavAta aura ghanodadhi tathA saba se Upara naraka pRthvI AyI hai / [ 212-13 ] . .' avataraNa : ye pRthviyA~ aloka ko sparza karatI haiM yA nahIM ? ise ardha gAthA meM likhate haiM na phusaMti alogaM cau-disipi puDhavI u valayasaMgahiA // 2133 / / gAthArtha-vizeSArthavat // 2133 / / 361-hamAre utseghAMgulake jApase bhI cArasaugunA athavA haz2AragunA bar3A nApa, jisakI vyAkhyA Age dI jaayegii| ......... Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 22 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . - vizeSArtha--pratyeka pRthvI kI cAroM ora valayAkAra meM ghanodadhyAdi Aye hue haiN| ye madhyabhAga se arthAt talave ke madhyabhAga se gata gAthA meM kahe gaye mAnavAle hote haiM / usake bAda pyAle kI taraha UrdhvabhAga para jAte-jAte ye kramazaH pradeza ( pramANa kI ) hAni se hIna-hInamAnavAle banate banate apanI-apanI pRthvI ke UparI aMta-bhAga para ati alpa evaM patale hokara bhI cAroM aura se valayAkAra meM apanI-apanI pRthviyoM ko acchI taraha . se DhaMkate hue upasthita hone ke kAraNa kisI bhI dizA se eka bhI pRthvI aloka kA sparza karatI nahIM hai| isa ghanodadhi Adi valayamAna kI U~cAI kA svarUpa apanI-apanI pRthvI kI U~cAI ke AdhAra para sarvatra yathAyogya ( yaMtra dvArA ) soMce / [ 2133 ] avataraNa--isa se pahale jo piMDapramANa (parimANa, nApa, ) dikhAyA gayA thA, vaha adhobhAga se moTApA kA mAna batAtA thA / aura aba pratyeka pRthvI kI donoM ora ke ye piMDa kitane bar3e evaM vistAra vAle hote haiM ? yaha viSkambhamAna batAte haiN| rayaNAe valayANaM, chadhapaMcamajoaNaM saDUDhaM // 214 // vikvaMbho ghaNaudahI-ghaNataNuvAyANa hoi jahasaMkhaM / satibhAgagAuaM, gAuaM ca taha gAuatibhAgo // 215 // paDhamamahIvalaesuM, khiveja eaM kameNa bIAe / duti cau paMcacchaguNaM, taiAisu taMpi khiva kamaso / / 216 // gAthArtha--vizeSArthavat / / / 214-15-16 // vizeSArtha-ratnaprabhA pRthvI ke Upari chora ( aMta ) kI samazreNi para cAroM ora se golAkAra meM upasthita ghanodadhi, ghanabAta tathA tanuvAtavalaya ke viSkambha ( caur3AI ) ko aba batAte haiM / prathama ghanaudadhi kI caur3AI chaH yojana, ghanavAta kI sAr3he cAra yojana tathA tanuvAta kI Der3ha yojana hai / ina tInoM ko eka sAtha milAne se Upara ke bhAga se bAraha yojana dUra aloka par3atA hai / isa prakAra Apa ThIka se samajha lIjie ki ghanodadhi, ghanavAta Adi golAkAra rUpa se pRthvI ko cAroM ora se ghire hue Aye haiM / [ 214 ] aba anya pRthviyoM ke viSkambha jAnane ke tarIke batAte haiM / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagati viSayaka dvitIya bhavanadvAra * .23. - pahalI ratnaprabhA pRthvI ke ghanodadhi ke ukta mAna meM eka yojana kA tIsarA bhAga, ghanavAta meM eka kosa aura tanuvAta meM sirpha eka kosa kA tIsarA bhAga milAne se dUsarI zarkarAprabhA ke antavartI ghanodadhikA viSkambha 63 yojana, ghanavAtakA 4 / / yojana aura tanuvAtakA 115 yojana ( arthAt eka yojana aura eka yojana ke bArahaveM sAta bhAga) aura ina tInoM vistAra ko kula milAne se kula 12 yojana 23 kosa dUra aloka rahatA hai| zarkarAprabhA meM milAyA huA ghanodadhi Adi kA jo viSkambhamAna hai use anukrama se punaH zarkarAprabhA ke mAna meM milAne se tIsare nArakavartI ghanodadhyAdikA nApa AtA hai / isa prakAra kramazaH do, tIna, cAra, pA~ca, chaH gunA karake ise milAne se athavA uttarottara pRthvI meM eka hI mAna milAne se usI pRthvIkA ghanodadhyAdi viSkambhamAna AtA hai, jo isa prakAra hai vAlukAprabhA ke ghanodadhi kA 63 yojana, ghanavAta kA 5 yojana, tanuvAtakA 155 yojava viSkambha AtA hai / ataH yahA~ para kula 13 yojana 13 kosa dUra aloka, paMkaprabhA ke ghanodadhikA 7 yojana, ghanavAtakA 51 yojana, tanuvAtakA 1 yojana aura isa prakAra kula milA kara 14 yojana dUra aloka yahA~ se zuru hotA hai / - pA~cavIM dhUmaprabhA kA ghanodadhi 71 yojana-dhanavAta 53 yojana, tanuvAta 133 yojana, isa prakAra kula milAkara 14 yojana 23 kosa dUra aloka AtA hai / - chaThI tamaHprabhA kA ghanodadhi 73 yojana, ghanavAta 56 yojana, tanuvAta 133 yojana / ina sabako milAne se yahA~ se aloka 15 yojana 11 kosa dUra zuru hotA hai| ____ sAtavIM tamastamaHprabhA kA ghanodadhi pUrNa 8 yojana, ghanavAta 6 yojana aura tanuvAta 2 yojana kula milA kara tInoM kA mAna 16 yojana bana kara utanA dUra aloka rahatA hai| [214-16] avataraNa-aba granthakAra yaha socate haiM ki--pUrva gAthA 212-13 meM ghanodadhi AdikA jo pramANa nApa varNita kiyA hai tathA gAthA 215-16 meM bhI ghanodadhi AdikA phira se jo varNana kiyA hai, isa se pAThakoM ko kucha bhrama hogA to ! yaha soca kara usI bhrama kA nivAraNa karane ke lie nimna gAthA meM samajhAne kA prayatna karate hue ve likhate haiM Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 . zrIbRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . majhe ciya puDhavi ahe, ghaNudahipamuhANa piMDaparimANaM / bhaNiyaM tao kameNaM, hAyai jA valaya parimANaM // 217 // gAthArtha--vizeSArthavat // 217 // vizeSArtha--isa ke pahale gAthA 212-13 meM ghanodadhi 62 pramukha sAre piMDoMkA jo parimANa batAyA gayA hai vaha to naraka ke adhobhAgavartI piMDoMkA madhyavartI moTApana kA nApa hai, paraMtu usa se punaH jo parimANa batAyA gayA hai vaha to madhyapiMDakA 20 hajAra kA moTApana jahA~ hotA hai, vahA~ se kramazaH donoM ora nApa meM hAni hotI hotI jo yAvat valayAnta AtA hai vaha usase Age ke ghanodadhyAdi kA hai| [ 217 3. avataraNa-aba pratyeka narakavartI narakAvAsAoM kI saMkhyA kA pramANa batAte haiM / tIsa paNavIsa panarasa, dasa tinni paNUNaega lakkhAI / paMca ya narayA kamaso, culasI lakkhAI sattasuvi // 218 / / gAthArtha--vizeSArthavat / / 218 // vizeSArtha--nArakI jIvoM ko utpanna hone ke jo bhayaMkara sthAnaka hote haiM unheM narakAvAsA kahA jAtA hai| [ jina kA vizeSa varNana Age batAyA jaaegaa| ] pahalI dharmA pRthvI ke naraka meM nArakoM kI utpatti ke lie tIsa lAkha narakAvAsA Aye hue hai, dUsarI vaMzA nAraka meM pacIsa lAkha, tIsarI zailA. meM pandraha lAkha, cauthI aMjanA meM dasa lAkha, pA~cavIM riSTA meM tIna lAkha, chaThI maghA meM eka lAkha meM pA~ca (5) kama athavA (99,995), jaba sAtavIM mAdhavatI meM sirpha pA~ca hI narakAvAsa hotA hai / isa prakAra sAtoM pRthviyoM ke kula milAkara caurAsI lAkha ( 84,00,000) narakAvAsA banate hai| (218) 362-kisI. ko agara zaMkA ho ki ghanodadhi, ghanavAta aura tanuvAta kI kabhI karate jAnA aisA jo kahA hai aura pramANa bhI sirpha tInoM kA hI batAyA hai to vahA~ avakAza kA pramANa kyoM nahIM batAyA gayA hai ? to isa ke samAdhAna meM yaha kahanA haiM ki AkAza dravya to sarvatra vyApta hai hI / jahA~ ghanodadhi, ghanavAtAdika hai vahA~ bhI vaha to hai hI, kyoM ki avakAza (khAlIpana) denA hI usakA svabhAva. hai / sarvatra vyApta padArtha kA vAstavika nApa ho hI sakatA nahIM hai / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bR. saM. 4 [yaMtra saMkhyA-81] sAtI naraka kI pRthvIke nAma-gotra-pratara-narakAvAsakI saMkhyA tathA pRthvIpiMDaM ghanodadhyAdi valayoMkAparimANa yantra narakake gotra | vedanA pra.saM.narakAvAsa pRthvIpiMDa ghanomAna dhanavAta tanuvAta AkAza dhanavAlaya dhanavalaya tanuvalaya kula nAma saMkhyA 1ratna prabhA kSetrajA anyonyA| 13 30.lAkha 1.80.000 20 hajAra asaMkhya asaMkhya asaMkhya 6 yojana Ayojana13 | 12 aura yojana | yojana | yojana | yojana dhArmikA yojana yojana paramA " " rAjanA pakaprabhA zarkarA vaMzA | " | 11 |25 lAkha 1.32,000 | prabhA zelA | " | 9 15 lAkha 1.28.000 prabhA kSetrA 9 | 10 lArava 1.20,000 anyonyA riSTA dhamaprabhA " 5 3 lAkha | 1,18,000 madhA | " 3 19995 | 1.16,000 " | tho0 4||yojj 16, yo0 153 yo " | " yo0 5 yo016 yo013 yo , " 7 yo0 // yo013 yo014 yo0 " | " yo0 5 / yo011 yo0143 yona " " yo0 // yo0/162 yo015 yona " " " " " tamaHprabhA tamastamaH mAghavatI prabhA 1,08,000 " " | " | " 8 yo06 yo02 yo016 yo0 re.8M Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 34 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * avataraNa-aba pratyeka naraka meM kitanI-kitanI pratara saMkhyA hotI haiM ! use batAte haiM / terikArasanavasaga, paNatinigapayarasavviguNavannA / sImaMtAI apai-TThANaMtA iMdayA majjhe // 219 // gAthArtha-vizeSArthavat / / 219 // vizeSArtha-devaloka kI taraha sAtoM naraka meM bhI pratara Aye hue haiM / ina meM prathama ratnaprabhA (dharmA ) naraka pRthvI meM teraha pratara, [ isa ke bAda do-do kI saMkhyA kama karate jAne se ] dUsarI zarkarAprabhA (vaMzA) meM gyAraha, tIsarI vAlukAprabhA (zelA) meM nau, cauthI paMkaprabhA ( aMjanA ) meM sAta, pA~cavIM dhUmaprabhA (riSTA ) meM pA~ca, chaThI tamaHprabhA ( maghA ) meM tIna, aura sAtavIM tamastamaprabhA ( mAghavatI) naraka pRthvI meM eka pratara AyA huA hai / isa prakAra kula milAkara unacAsa (49) prataro sAtoM naraka meM hote haiM / pratyeka naraka ke madhyabhAga meM indraka narakAvAsa Aye hue haiM, jinameM sImaMta nAma: kA narakAvAsa Adi pratara ke madhyabhAga meM hai jaba ki apratiSThAna narakAvAsa aMtima pratara ke madhya meM AyA hai / [ 219 ] avataraNa--isa ke pahale, gAthAoM meM yaha batAyA gayA hai ki pratyeka pratara ke madhya--madhya bhAga meM indraka narakAvAsA Aye hue haiN| aura aba unhIM narakAvAsAoM ke nAma kauna-kauna se haiM ! to dasa gAthAoM dvArA batAte haiM / sImaMtauttha paDhamo, bIoM puNa roruatti nAyavyo / bhaMto uNattha taio, cautthao hoi unbhaMto // 220 // saMbhaMtamasaMbhato, vibhato ceva sattamo nirao / aTThamao tatto puNa, navamo sIotti NAyavvo // 221 / / vakaMtamaM'vakato, vikato ceva roruo niro| paDhamAe puDhavIe, terasa niraiMdayA~ ee // 222 // thaNie thaNae ya tahA, maNae vaNae ya hoi nAyavyo / ghaTTe taha saMghaTTe, jinbhe avajibbhae ceva // 223 // . 363-pAThAM.-nAmeNa / 364-iMdayA eva bodhavyA / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagati viSayaka dvitIya bhavanadvAra . lole lolAvatte, taheva thaNalolue ya boddhavve / bIyAe puDhavIe, ikkArasa iMdayA ee // 224 // tatto tavio tavaNo tAvaNo ye paMcamo nidAgho a / cha8o puNa pajjalio, ujjalio sattamo nirao // 225 // saMjalio aTThamao, saMpajjalio ya navamao bhnnio| taiAe puDhavIe, ee nava hoti niraiMdA // 226 // Are tAre mAre, vacce tamae ya hoi nAyave / khADakhaDe a khaDakhaDe, iMdaya nirayA cautthIe // 227 / / khAe tamae ya tahA, jhase ya aMdhe a taha ya tamise a / ee paMcamapuDhavIe, paMca niraiMdayA huMti / / 228 // himavaddalalallake, tinni ya niraiMdayA u chaTThIe / eko ya sattamAe, boddhavyo appaiTThANo // 229 // [prakSepaka gAthA-47 se 56 ] gAthArtha-1 ratnaprabhA pRthvI ke pahale naraka ke prathama pratara madhya meM dizA, vidizAgata narakAvAsAoM kI sarva paMktiyoM ke bIca mukhya 'sImanta' nAmaka narakAvAsa AyA huA hai, dUsare pratara para roruka, tIsare pratara para bhrAnta, cauthe pratara para udbhrAnta, pA~caveM pratara para saMbhrAnta, chaThe pratara para asaMbhrAnta, sAtaveM pratara para vibhrAnta narakendra, AThaveM pratara para tapta, nauveM pratara para zIta, dasaveM pratara para vakrAnta, gyArahaveM pratara para avakrAnta, bArahaveM pratara para vikrAnta, aura terahaveM pratara para roruka, narakendra prApta hotA hai / isa prakAra prathama ratnaprabhA meM apriya nAmoMvAle ye teraha narakendra AvAsa Aye hue haiM / [ 220-222 ] 2 dvitIya pRthvI ke prataroM ke bIca meM anukrama se 1 stanita, 2 stanaka, 3 manaka, 4 vanaka, 5 ghaTTa, 6 saMghaTTa, 7 jihva, 8 apajihva, 9 lola, 10 lolAvata aura 11 stanalolupa jAne / . isa prakAra dUsarI zarkarAprabhA pRthvI meM sthita dUsare naraka ke gyAraha prataroM ke bIca ye gyAraha narakendra AvAsa Aye hue haiM / [ 223-24 ] 365-- paMcamo ya niTThio / 366- lalakke / 367- appaiTThANo ya nAmeNa / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * 3 tRtIya pRthvI ke prataroM ke bIca meM anukrama se 1 tapta, 2 tapita, 3 tapana, 4 tApana, 5 nidAgha, 6 prajvalita, 7 ujjvalita, 8 saMjvalita, 9 saMprajvalita narakendra haiM / isa prakAra yahA~ tIsarI vAlukAprabhA meM ye nau narakendrAvAsa Aye hue haiM / [225-26] 4. cauthI pRthvI ke prataroM ke bIca meM anukrama se 1 Ara, 2 tAra, 3 mAra, 4 varca, 5 tamaka, 6 khADakhaDa aura 7 khaDakhaDa ye narakendrAvAsa cauthI paMkaprabhA meM jaane| [227] 5. pA~cavIM pRthvI ke prataroM ke bIca kramazaH 1 khAda, 2 tamaka, 3 jhaSa, 4 andhaka, 5 mahAtamisra-isa prakAra pA~cavIM dhUmaprabhA meM pA~ca narakendra jAneM [228] 6. chaThI pRthvI ke prataroM ke madhya meM anukrama se 1 hima, 2 vArdala 3 lallaka - isa prakAra chaThI tamaHprabhA ke tIna indrakAvAsa Aye hue haiN| 7. sAtavIM pRthvI ke pratara ke bIca eka368 apratiSThAna nAmaka narakendrAvAsa jAneM / [229] vizeSArtha-nahIM haiN| [220-229] (prakSepaka gAthA 47 se 56 taka) avataraNa-indraka narakAvAsAoM ke nAma kahane ke bAda sAtavIM nArakI ke cAra indraka kI cAroM dizA meM jo narakAvAsA batAe haiM unake nAma tathA dizAvAsasthAna aba kahate haiN| puvveNa hoi kAlo, avareNa paiDio mahAkAlo / roro dAhiNa pAse, uttarapAse mahAroro // 230 // [prakSepaka gAthA 57] gAthArtha-vizeSArthavat // 230 // vizeSArtha- isa sAtavIM nArakI meM AvalikAgata yA puSpAvakIrNAdika kI vyavasthAdi na hone se granthakAra alaga gAthA ke dvArA prathama se hI usakI laghu vyavasthA batA dete haiM / dasare granthoM meM sAtoM pRthvIgata narakendra ke nAmoM meM tathA unake krama meM kahIM-kahIM para aMtara (bheda) milatA hai| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagativiSayaka dvitIya bhavanadvAra * . sAtavIM nAraka ke pratara madhya meM eka lAkha yojana kA [jabU dvIpa ke samAna] golAkAra meM upasthita apratiSThAna nAmaka mukhya indraka narakAvAsa AyA hai, jisakI cAroM dizA meM eka eka [aMtima sarvArthasiddha para jyoM pA~ca haiM usI prakAra yahA~ aMtima naraka para) narakAvAsa AyA huA hai| ina meM pUrvadizAvartI jo hai usakA nAma hai 'kAla', apara-pazcima dizA meM 'mahAkAla', dakSiNa dizAvartI 'raurava' aura uttara dizA meM 'mahAraurava' nAma kA narakAvAsa hai / [230] (prakSepaka gAthA 57) avataraNa---aba pratyeka pratara para ukta indraka narakAvAsA se kitanI-kitanI narakAvAsAoM kI paMktiyA~ nikalatI haiM ! tathA unhIM paMktiyoM meM kitanI-kitanI saMkhyA meM narakAvAsA Aye hue haiN| yaha samajhAte hue prathama pahale pratara kI saMkhyA likhate haiM ki tehiMto disi vidisiM, viNiggayA aTTha nirayaAvaliyA / paDhame payare disi, igu-Navanna vidisAsu aDayAlA // 231 // gAthArtha-vahA~ se ( indraka narakavAsAoM se ) dizAoM meM tathA vidizAoM meM ATha-ATha * narakapaMktiyA~ nikalI haiN| unameM prathama pratara para dizAgata unacAsa (49) tathA vidizAgata ar3atAlIsa narakAvAsA Aye hue haiN| vizeSArtha-jisa prakAra vaimAnika nikAya ke prataroM meM AvalikAgata puSpAvakIrNo kI vyavasthA kA varNana kiyA thaa| usI prakAra yahA~ bhI narakAvAsAoM kI vyavasthA rahI huI hai| gata gAthA meM pratyeka pratara ke madhya meM eka eka indraka narakAvAsa hotA hai yaha batAyA gayA hai| aba usa madhyavartI indraka narakAvAsa se cAroM mUla dizAoM kI cAra tathA vidizAoM kI cAra isa prakAra kula milAkara ATha narakAvAsAoM kI paMktiyA~ vizeSa prakAra se huI haiN| ina meM prathama pratara meM cAroM dizAvartI pratyeka paMktiyoM meM unacAsa (49) narakavAsA hote haiM, jaba ki vidizAoM meM vibhAjita paMktiyA~ ar3atAlIsa (48) narakAvAsAoM se yukta haiN| isa prakAra prathama pratara meM samajheM / [231] avataraNa-zeSa pratara meM kisa prakAra soceM ? usake lie eka niyama batAyA hai ki bIyAisu payaresuM, igaigahINA u huMti pNtiio| jA sattamamahipayare, disi ikkiko vidisi nasthi // 232 // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 38 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . gAthArtha-dUsare pratara se lekara anya prataroM meM, eka eka narakAvAsA se hIna-nyUna yukta paMktiyA~ hotI haiM, jisake kAraNa eka eka hIna (kama) karate jAne se aMta meM (yAvat ) sAtavIM pRthvI ke pratara meM sirpha dizAgata eka eka narakAvAsA hI rahatA hai, jaba ki vidizA meM eka bhI rahatA nahIM hai / [232] vizeSArtha-aba dvitIya pratara se lekara pratyeka pratara meM eka eka narakAvAsA ko AThoM paMktiyoM ke aMtima-aMtima bhAga se kama karate jAne se, prathama pratara kI dizAgata saMkhyA meM se eka-eka saMkhyA kama karane se dvitIya pratara para dizAgata pratyeka paMkti meM ar3atAlIsaar3atAlIsa (48-48) narakAvAsAoM kI saMkhyA rahatI hai aura vidizA meM se. eka-eka saMkhyA kama karate jAne se saiMtAlIsa-saiMtAlIsa (47-47) kI saMkhyA rahatI hai / sAtoM naraka AzrayI (pUrvAnupUrvI) pratyeka pratara para isa prakAra karane se aMtima (yAvat ) sAtavIM mAghavatI pRthvI ke pratara para pahu~cate-pahu~cate cAroM dizAoM meM sirpha eka-eka narakAvAsA rahatA hai, lekIna vidizA meM eka bhI narakAvAsA milatA nahIM hai, kyoMki prathama pratara para hI dizAgata saMkhyA se eka kama saMkhyA vidizA meM thI jisake kAraNa yahA~ vidizA meM vaha prApta na huaa| aba pazcAnupUrvI arthAt usase viparIta ( ulaTA ) krama se socane se aMtima pratara ke madhya meM apratiSThAna indraka tathA eka-eka AvAsa cAroM ora milatA hai / isake bAda pratyeka pratara para do, bAda meM tIna-cAra-pA~ca-chaH isa prakAra anukrama se eka-eka saMkhyA kI vRddhi karane se tathA 48 veM pratara se vidizA meM bhI eka-do-tIna isa prakAra sthApita karate karate vahA~ taka pahu~ceM ki prathama pratara para dizA-vidizA meM batAyI gayI ukta saMkhyA A jAe / [232 ] avataraNa--aba pratyeka pratara para aSTapaMkti kI milI-julI saMkhyA lAne ke lie savA gAthA dvArA 'karaNa' dikhAte haiM / aura usa kI sahAyatA se milanevAlI narakavartI prathama pratara saMkhyA ko bhUmi aura aMtima pratara saMkhyA ko mukha nAma se pahacAnA jAyegA / iTThapayaregadisi saMkha, aDaguNA cauviNA saigasaMkhA / jaha sImaMtayapayare, eguNanauyA sayAtini // 233 / / apaiTThANe paMca u-2333 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagativiSayaka dvitIya bhavanadvAra * .39. * gAthArtha-iSTa pratara kI eka dizAgata saMkhyA ko ATha gunA karake usa meM se cAra kI saMkhyA kama karane ke bAda avazeSa saMkhyA ko eka (indraka ) sahita karane para [ iSTavatara saMkhyA prApta hotI hai / ] jisa prakAra sImaMtaka nAma ke prathama pratara para 389 narakAvAsa kI saMkhyA aura apratiSThAna nAmaka aMtima pratara para pA~ca kI saMkhyA prApta hotI hai / vizeSArtha-pichale vaimAnikanikAya meM pratipratarAzrayI, samagra nikAyAzrayI aura pratikalpAzrayI ye tInoM prakAra kI saMkhyA [ vibhinna tarIkoM se ] ( 108 vI ) eka hI gAthA se batAyI gayI thI, jaba ki yahA~ kahI jAnevAlI narakAvAsA kI saMkhyA 233234 ina do gAthAoM se kahI jAyegI / aura vaimAnikanikAya meM to 'samagra nikAyAzrayI aura pratikalpAzrayI' aise do hI prakAra kI saMkhyA granthakAra ne mUla gAthA meM batAyI thI aura tIsarI 'pratipratarAzrayI' vimAna saMkhyA to Upara se batAyI garyA thii| ____ jaba ki yahA~ para ina narakAvAsAoM kI prati pratara saMkhyA ko bhI granthakAra svayaM hI mUla gAthA meM kaheMge / kyoM ki vidizA kI paMktiyA~ adhika saMkhyA meM hone ke kAraNa prati pratara saMkhyA ko jAnanA yahA~ ati kaThina hai; ataH yahA~ pratipratarAzrayI, samagranarakAzrayI aura pratinarakAzrayI yoM tIna prakAra se narakAvAsa saMkhyA kahate haiN| ina meM yaha gAthA 'pratipratarAzrayI' saMkhyA ko jo batAtI hai, vaha isa prakAra hai - iSTa naraka ke iSTa pratara ke lie saMkhyA prApti kA udAharaNa evaM daSTAMta-yadi ratnaprabhA pRthvI ke iSTa prathama sImaMtapratara kI saMkhyA nikAlanI ho to vahA~ eka dizAgata paMkti ke narakAvAsa kI saMkhyA jo 49 hai, use ATha se gunA karane se 392 hote haiM / [ aba vidizA meM dizA kI apekSA se eka-eka AvAsa kama hone ke kAraNa ] cAroM vidizAoM kI cAra saMkhyA ko kama karane se dizA-vidizA ke narakAvAsAoM kI kula saMkhyA 388 AtI hai, isa meM eka prataravartI nikAlane se usI pratara kI eka indraka narakAvAsa saMkhyA milAne se 389 kI kula saMkhyA iSTa aise prathama pratara para AtI hai / isa prakAra dvitIyAdi pratara para karate-karate ( tathA saMkhyA ko jAnate ) jaba apratiSThAna narakAvAsa para pahu~cate haiM taba pA~ca kI kula saMkhyA AtI hai, kyoMki vahA~ eka-eka dizAvartI eka-eka narakAvAsa hone ke kAraNa eka kI saMkhyA ko karaNa ke niyamAnusAra ATha se gunane se 8 Ate haiM, ina meM se vidizA ke cAra kama karane se zeSa cAra bace rahate haiM, ina meM indrakanarakAvAsA milAne se pA~ca kI kula pratara saMkhyA A milatI hai / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrIbRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . %3 madhya ke 47 pratara ke AvalikAgata narakAvAsA kI saMkhyA jAnane ke lie yatra dekhiye / AvalikAgata saMkhyA ko chor3akara zeSa saMkhyA jo rahatI hai use. puSpAvakIrNa ke prati pratara para vicAreM / pratyeka pratara para puSpAvakIrNa kI saMkhyA kitanI hotI hai ! isa sambandha meM saccI hakIkata upalabdha huI nahIM hai / iti iSTapratare AvalikAgatAvAsasaMkhyAprAptyupAyaH / isa karaNa ke anusAra samagra nikAyAzrayI ko soca-vicArane se prathama prataravartI saMkhyA ko mukha aura aMtima ( 49 vIM) prataravartI saMkhyA ko bhUmi kahA jAtA hai| aura pratyeka narakAzrayI ko soceM to iSTa naraka kI prathama pratara sakhyA jise. mukha aura . karake milanevAlI saMkhyA ko prathama pratara kI saMkhyA meM se kama karane ke bAda jo zeSa saMkhyA rahatI hai isa ke uparAnta dUsare169 aneka upAya-karaNa haiM, jinheM granthAntara se dekha lenA / [233] avataraNa-pUrva kI gAthA meM pratyeka pratarAzrayI saMkhyA batAkara aba yaha paunI gAthA, samagra narakAzrayI aura pratyeka narakAzrayI AvalikAgata narakAvAsa saMkhyA ko jAnane kA karaNa batAtI hai / isa meM vaimAnika nikAyavat yahA~ bhI 'mukha tathA bhUmi' ke dvArA prApta hotI donoM prakAra kI saMkhyA batAte haiM / / 369-1. pahale to pazcAnupUrvI para (aMtima-49 veM pratara se Upara AnA vaha) bhI yaha karaNa hI pUrvAnupUrvI ke niyamAnusAra saMkhyA jAnane ke lie upayogI banatA hai| . ... 2. sAtha hI eka dizA tathA eka vidizA ina donoM kI paMktigata saMkhyAoM ko kula milAne ke bAda use cAra kI saMkhyA se gunA karake phira usa meM eka indraka milAne se sarvatra prataragrata AvAsa saMkhyA prApta hotI hai| 3. sAtha hI dvitIya prataroM meM pratyeka pratara kI milatI huI aMka-saMkhyA meM se eka ko nyUna (kama) karake milanevAlI saMkhyA ko prathama pratara kI saMkhyA meM se kama karane ke bAda jo zeSa saMkhyA rahatI hai vaha usa pratara para prApta hotI hai| 4. isa ke atirikta cauthI rIta se pA~ca (5) kI saMkhyA ko 'Adi' saMjJA. 8 kI saMkhyA ko 'uttara' saMjJA tathA 49 kI saMkhyA ko 'gaccha' saMjJA dekara pazcAt gacchasaMjJaka tathA uttarasaMjJaka saMkhyAoM ko eka sAtha gunane para AI huI saMkhyA meM se Adi saMjJaka saMkhyA kama karane se [ 4948%3D 392-5-389] aMtima ghanasaMkhyA prathama pratara para 389 kI prApta hotI hai| isa prakAra dvitIyAdi pratara para bhI yathAyogya upAya haiN| 5. sAtha hI pA~cavIM rIti se iSTa pratara kI ekadizi saMkhyA ko ATha gunA karake unameM se tIna kama karate hue jo saMkhyA zeSa rahatI hai use AvalikAgata kI saMkhyA samajheM / isake sivA aneka karaNa hote haiN| adhika jAnakArI ke lie 'devendranarakendra prakaraNa' meM dekheM / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagati viSayaka dvitIya bhavanadvAra . 33 -paDhamo muhamaMtimo havai bhUmI / muhabhUmisamAsaddhaM, payaraguNaM hoi savvadhaNaM // 234 // gAthArtha--prathama pratarasaMkhyA ko mukha aura aMtima pratarasaMkhyA ko bhUmi kahA jAtA hai| donoM saMkhyAoM ko kula milAkara usa kA ardha (AdhA-AdhA) bhAga kareM, aura jo saMkhyA mile usa kA sarva pratarasaMkhyA ke sAtha guNana karane se sarvasaMkhyA prApta hotI hai / [234] vizeSArtha-vaimAnikavat yahA~ bhI yaha eka hI gAthA samagra narakAzrayI karaNa batAtI hai, tathA pratinarakAzrayI saMkhyAkaraNa bhI batAtI hai; kyoMki mukha tathA bhUmi kA grahaNa sAtoM narakAzrayI tathA pratyeka narakAzrayI bhI ghaTatA hai / 1-samagra narakAzrayI AvAsoM kI saMkhyA prApta karane kA udAharaNa-prathama prataravartI kula 389 narakAvAsoM kA samudAya [pazcAnupUrvI prathama pratara kA mukha hone ke kAraNa] mukhasaMjJaka kahate hai| aura aMtima pratara sthAnavartI 5, narakAvAsAoM kA kula samudAya (pazcAnupUrvI usakA AraMbha athavA mUla hone se) bhUmi saMjJaka se pahacAnA jAtA hai / . isa mukha tathA bhUmi kI saMkhyA ko ekasAtha milAne se [389+5=]394 saMkhyA milatI hai, jisako gAthAnusAra ardha karane se :197 saMkhyA banatI hai| aba sarva prataroM ke AvalikAgata AvAsoM kI kula saMkhyA nikAlanI hai| isalie usa saMkhyA ko 49 prataroM se guNita karane se dizA tathA vidizAvartI AvalikAgata [AvalikApraviSTa] narakAvAsoM kI 9653 saMkhyA AtI hai, [aba kula 84 lAkha meM se 9653 kI saMkhyA kama karane se] 83,90,347 saMkhyA jo zeSa rahI, use sAtoM narakAzrayI puSpAvakIrNa kI saMkhyA samajheM, jise aba agalI gAthA meM kahI jAyegI / isa prakAra samuccayarUpa se karaNa-upAya caritArtha huaa| [ samuccaya ke lie dUsarA upAya yaha hai ki-49 pratara kI eka hI ora kI AvAsasaMkhyA (vaimAnika samayavat ) ikaTThI karake cAra se gunane se 49 indraka AvAsoM milate hI ukta 9653 kI saMkhyA bhI AyegI / ] 2-iSTanarakAzrayI AvAsasaMkhyA kI prApti kA udAharaNa-aba pratyeka narakAzrayI . 370-isa ke atirikta narakAvAsa saMkhyA kI prApti ke anya karaNa bhI hote haiM, inameM se kucha devendra-narakendra prakaraNa meM diye gaye haiM, unheM dekha lenaa| bR. saM. 5 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 34 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * nikAlanA ho to pratyeka narakoM ke Adima pratara kI kula saMkhyA ko mukha saMjJaka aura aMtima prataravartI saMkhyA ko bhUmi saMjJaka mAna lenA, bAda meM uparyukta matAnusAra sarva / ginatI karane se iSTa naraka meM AvAsasaMkhyA prApta hotI hai / ___udAharaNa--jisa prakAra ratnaprabhA meM prathama pratara para 389 yaha mukha saMkhyA aura. ratnaprabhA ke aMtima terahaveM pratara kI 293 kI saMkhyA yaha bhUmi hai, ina donoM kA samAsa karane se athavA milAne se 682 kI saMkhyA milatI hai usakA AdhA 341, ise unhIM teraha prataroM se gunane se 4433 kI saMkhyA AtI hai / itanI AvalikAgata saMkhyA prathama naraka meM samajha leM / isa saMkhyA ko prathama nArakI kI gAthA 217 meM batAI gaI 30 lAkha narakAvAsoM kI saMkhyA meM se kama karane ke bAda jo 29,95,567 kI saMkhyA zeSa rahatI hai ise puSpAvakIrNoM kI samajheM / [donoM ko punaH milAne para 30 lAkha kI saMkhyA mila jaayegii| isa prakAra sabhI naraka para donoM prakAra kI AvAsasaMkhyA soca lenA / iti pratinarakAzrayI udAharaNam / . // pratyeka narakAzrayI tathA ekatra AvalikA praviSTa-puSpAvakINa AvAsa saMkhyAkA yNtr|| nAma pratara paMktibaddha puSpAvakIrNa kulasaMkhyA sAtoM narakAzrayI / 49 9653/8390347 84 lAkha 1 ratnaprabhA meM 13, 4433/ 2995567 30 lAkha 2 zarkarAprabhA meM 11 2695/ 2497305 25 lAkha 3 vAlukAprabhA meM 1485/ 1498515/ 15 lAkha 4 paMkaprabhA meM 707 999293 10 lAkha 5 dhUmaprabhA meM ___5 265 299735, 3 lAkha 6 tama prabhA meM 42 21, 3 63 99932 99995 7 tamastamaHprabhA meM sAtoM narakAzrayI mukha bhUmi saMkhyAkaraNa [vaimAnikavat | yahA~ para nahIM diyA gayA hai lekina grantha meM dekha sakate haiN| [dUsarI rIti se bhI ise agara lAnA ho to pratyeka naraka kI yathAyogya pratara saMkhyA ko tathA sarva pratara kI eka hI ora (bAjU ) kI AvAsa saMkhyA ko ekatrita Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagativiSayaka dvitIya bhavanadvAra * .35 karake, use cAra kI saMkhyA se gunakara svanarakapratara saMkhyA jitane indrakAvAsoM ko prakSepane se (phira se Upara se milAne se) pratyeka naraka meM iSTa saMkhyA prApta hotI hai| sAmAnya gaNita meM bhI aneka tarIke milate haiM ] [234] // prAsaMgika AvAsoM kA svarUpa-pariziSTa naM. 7 // vizeSa bAta-yahA~ granthakAra ne vRtta-trikoNAdi AvAsasaMkhyA-prAptikaraNa, AvalikApraviSTa athavA puSpAvakIrNa kA vimAnavat aMtara-dvAra saMkhyA-saMsthAnAdi varNana likhA nahIM hai, parantu upayogI hone se granthAntara se uddhRta kara nIce diyA jAtA hai / . oNa ityAdi kA prati pratara para saMkhyAkaraNa-sAtoM naraka meM pratyeka pratara para vRtta-trikoNa (tribhuja) tathA caukona narakAvAsoM kI saMkhyA Apako agara jAnanI ho to vaimAnikanikAya meM batAyA gayA vRttAdikaraNa yahA~ yojanA / 1. isakA matalaba yaha ki yahA~ dizA tathA vidizA meM paMktiyA~ hone ke kAraNa eka dizA kI tathA eka vidizA kI isa prakAra do paMktiyoM ko leN| isake bAda donoM kI AvAsa saMkhyA ko tIna bhAgoM meM bA~Ta deN| aura aisA karane se yadi zeSa saMkhyA eka kI bace to trikoNa meM aura do baca jAya to eka trikoNa meM aura dUsarI caukona meM milA deN| bAda meM donoM paMktivartI alaga-alaga rUpa se vRtta-trikoNa aura caukona saMkhyA ko ikaTThI karake usa saMkhyA kA samAsa karake arthAt unheM eka sAtha milAkara use cAra se gune [athavA dizA- vidizA kI saMkhyA ko prathama alaga nikAlanI ho to cAra-cAra paMktiyoM kI bhinna-bhinna saMkhyAoM ko cAra kI saMkhyA se guneM / ] jisake kAraNa prathama pratara para dizA-vidizA kI ekatrita huI [athavA dizA-vidizA kI pRthak-pRthak ] vRttAdi AvAsasaMkhyA prApta hotI hai| udAharaNa ke taura para ratnaprabhA kI dizAgata paMkti kI 49 kI saMkhyA ko tIna hissoM meM bA~Tane se 16-16-16 aura zeSa meM (AvAsa) 1 bacatA hai, usa zeSa ko trikoNa meM milA dene se 17-16-16 saMkhyA banatI hai| aba vidizAgata paMkti kI kula 48 kI saMkhyA ko tIna hissoM meM bA~Tane para 16-16-16 saMkhyA banatI hai| aba usa meM dizAgata paMkti kI AyI huI saMkhyA ko kramazaH yathAsaMkhya rUpa milAne se 33 tri0, 32 cau0 tathA 32 vRtta kI saMkhyA banatI hai| aba cAroM paMktiyoM kI saMkhyA lAne ke lie unheM cAra se gunane se kramazaH 132 saMkhyA trikoNa kI, 128 caukona kI tathA 128 vRttA kI aayii| aba vRtta kI 128 kI saMkhyA meM indrakavRtta hone se milAne para usakI 129 vRtta kI saMkhyA prathama pratara para aayii| aba inhIM tInoM saMkhyAoM ko ekatrita karane se 389 kI AvalikAgata ukta saMkhyA aayegii| isa prakAra anya pratara ke lie yantra dekhie / pratinarakasthAnAzrayI tathA samagranarakAzrayI trikoNAdi saMkhyA lAne kA karaNa vaimAnikavat soceM / anya bhI karaNa haiM jinheM granthAntara se dekha sakate haiN| Avalika-puSpAvakIrNa narakAvAsoM kA vizeSa varNana narakAvAsa aMtara-AvalikAdi narakAvAsoM kA paraspara aMtara (vaimAnikavat ) saMkhya-asaMkhya yojana saMbhavita hai| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .36. * zrIbRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . prAkAravyavasthA-narakAvAsoM meM utpanna honevAle nAraka parAdhIna evam paravaza hote haiM jo duHkha bhogane ke lie Aye haiN| vahA~ kucha bhI acchI vastu yA laMTanelAyaka hotA hI nahIM hai, jisake kAraNa nArakoM ke lie prAkArAdi kI vyavasthA saMbhavita hI nahIM hai / ataH vahA~ vaha vyavasthA nahIM hai| ____ svAmitvabheda-vahA~ vaimAnika trikoNa, vRtta, caukona meM narakAvAsoM kA mAlikI bheda jaisA kucha bhI nahIM hai / sAtha hI una meM bA~Tane yogya kucha bhI nahIM milatA hai| ucca cIjoM kA mAlika saba koI ho sakatA hai parantu aise azubha evaM narakAvAsoM kI AvalikAoM meM mAlika banane ke lie kauna taiyAra hogA ? arthAt koI bhI nhiiN| ___uparopari ( sarvocca, sarvazreSTha ) sthAna-vaimAnika nikAya kI taraha yahA~ bhI vRtta ke Upara vRtta, trikoNa ke Upara trikoNa tathA caukona ke Upara caukona narakAvAsA sarvatra hai aisA samagra pratara meM kramazaH soca lenaa| _____ sparzAdika-ye sabhI narakAvAsA azubha, ati durgaMdhayukta sparza karane ke sAtha hI mahAhAni pahu~cAnevAle, '' arUci upajAnevAle, aneka murde ityAdi kI ati nindya tathA durgaMdha se bhare hue, prakAzAdi kucha bhI na hone ke kAraNa aura svayaM aprakAzita hone se mahA ghanaghora aMdhakAravAle hote haiN| . ___puSpAvakIrNAkAra (saMsthAna )-pratyeka paMktiyoM ke AMtaroM meM bikhare hue-alaga-alaga phailAye hue. : (puSpAvakIrNa ) puSpavat AvAsa rahe haiN| ve saba lohayukta koThe ke AkAra meM, zarAba ke pITha ke AkAra meM, khAnA pakAne ke tave ke AkAra meM, thAlI, tApasAzrama, mRdaMga (muraja ) vAdya, nandImRdaMga, sughoSA ghaMTA, mardala ( mRdaMga se milatA-julatA eka prAcIna bAjA ), bhA~DapaTaha ( Dhola, nagADA, DuggI) bherI- DhakkA (nagAr3A, Dhola) jhallarI (huDuka-eka bAjA) kustumbaka ityAdi vibhinna AkAravAle hote haiN| inheM dekhate . hI darzaka ke zarIra meM kaeNpa-ka~pI A jAye aise bhayaMkara hote haiN| ye sabhI narakAvAsa bhItara se gola aura bAhara se trikoNa tathA nIce se kSura prazastra ke (kSura churA-usturA) samAna dRzyavAle hai| AvalikApraviSTAvAsAkAra-AvalikAgata narakAvAsavimAna khAsa karake madhya narakendra ke AvAsa kI cAroM dizA kI paMktiyoM meM pahale trikoNa, bAda meM caukona phira vRtta, isa prakAra punaH trikoNa, caukona ityAdi kramAnusAra paMkti ke aMta taka Aye hue haiN| lekina una trikoNAdi AvAsoM ke pITha kA Upari madhyabhAga grahaNa karake dekhA jAye to una AvalikA gata narakAvAsa puSpAvakIrNa AkAravat bhItara se vRttAkAra aura bAhara se caukona aura nIce se ghAsa kATane ke nukIle tIkSNaha~siyA jaise dikhAI dete haiM / pratyeka prataravartI sabhI narakendrAvAsa gola (vRtta) hI hote haiM. lekina trikoNAdika hote nahIM haiN| AvalikAgata narakAvAsoM ke nAmoM kI pahacAna pratyeka naraka meM yathAsaMkhya upayukta kathanAnusAra prataroM Aye hue haiN| pratyeka pratara tIna hajAra yojana U~cA tathA caur3AI meM asaMkhya yojana lambA hai| pratyeka pratara ke bIca indraka narakAvAsa Aye hue haiM, jinake Asa-pAsa cAroM dizAoM meM tathA cAroM vidizAoM meM (aMtima pratara vayaM vidizA), isa prakAra ATha paMktiyA~ narakAvAsoM kI nikalI haiM (jinake AkArAdika kA svarUpa isake pUrva batAyA gayA hai)| ratnaprabhA pRthvI meM Aye hue madhyavartI -- sImantendraka' AvAsa kI cAroM ora pravartita dizAvartI AvAsoM meM prathama pUrva dizA ke narakAvAsa kA nAma sImantakaprabha, uttara meM sImantakamadhya, pazcima meM sImantAvarta tathA dakkhina meM sImantakAvaziSTa haiN| isake bAda pUrva dizA meM se zurU hotI paMkti meM sthita Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagativiSayaka dvitIya bhavanadvAra . dUsare se lekara narakAvAsA ke nAmoM isa prakAra batAte haiM / pahale kA nAma hai vilaya, 2-vilAramA, 3-stanita, 4-AghAta, 5-ghAtaka, 6-kali, 7-kAla, 8-karNi, 9-vidyuta, 10-azani, 11-indrAzani, 12-sarpa, 13-visarpa, 14-mUJchita, 15-pramUchita, 16-lomaharSa. 17-kharaparuSa, 18-agni, 19-vepitA, ( vepita=kaMpita ), 20-udagdha, 21-vidagdha, 22-udvejanaka, 23-vijala (nirjala, sUkhA), 24-vimukha, 25-vicchavi, 26-vyadhajJa (bhedanevAlA, coTa karanevAlA), 27- avalAna, 28-prabhraSTa, 29-rUSTa 30virUSTa, 31- naSTa, 32-vigata, 33-vinaya, 34-maMDala, 35-jihva, 36-jvaraka, 37-prajvaraka, 38apratiSThita, 39-khaMDa, 40-prasphaTita, 41-pApadaMDa, 42-parpaTakapAcaka, 43-ghAtaka, 44-sphuTita, 45kAla, 46-kSAra, 47-lola aura 48 lolapAkSa / aba uttaravartI paMkti ke se lekara sabhI nAmoM ko jAna leM / ukta nAmoM ko madhya pada lgaaie| udAharaNa ke taura para-vilayamadhya, vilAtmAmadhya ityAdi / sAtha hI inhIM nAmoM meM madhyaAvarta zabda nAma ke anta meM tathA Adi meM joDA (lagAyA) jAtA hai, parantu cAra-cAra AvAsa ke aMtara para madhyavilaya isa prakAra madhya zabda Adi meM pahale lagAyA jAtA hai| aura pazcimavartI paMktiyoM ke lie unhIM nAmoM ke sAtha 'Avarta' pada lgaanaa| jaise ki vilyAta, vilAtmAvarta aadi| aura madhya Avarta Adi jo pada lagAye jAte haiM ve prArambha meM Upara batAye anusAra vilayAdi nAma ke bAda lagAye jAte haiM lekina cAra-cAra AvAsa ke antara para to 'madhya vilaya pahale lagAyA hI jAtA hai| cauthI dakSiNa dizAvartI paMktiyoM ke lie ukta nAmoM ko avaziSTa pada lagAie arthAt 'vilayAvaziSTa, vilAtmAvaziSTa' isa prakAra pratyeka naraka prastara para prayojita kareM / isa AvAsa ke deva azubha evaM apavitra hone se inake nAma bhI aise hI amaMgalakArI tathA apriya haiN| - utpatti-vedanA-vicAra-ye sabhI narakAvAsa gola (vRtta) jharokhe jaise hote haiM, vahA~ utpanna hokara puSTa zarIra vAle ye nArako bar3I kaThinatA se isI mu~ha se ( arthAta narakAvAsa ke dvAra meM se ) bAhara nikalakara nIce gira jAte haiM, kyoMki gavAkSa ( jharokhe ) ke samAna hone ke kAraNa bhItara kA bhAga vistIrNa to hotA hai, lekina usakA mu~ha ati saMkIrNa hotA hai| ataH kalaza meM praveza karane vAloM ko choTI nAlI meM se bAhara nikalate samaya jaisA kaSTa paDatA hai vaisA unheM bhI kaSTadAyaka lagatA hai, parantu aMta meM paramAdhAmI inheM bar3e joroM ke sAtha khIMcakara jaba bahAra nikAlate haiM / taba ve ati pIDita hokara bAhara nikalate haiN| unakA utpattideza (yoni-janmasthala) himAlaya parvata ke samAna atizaya zItala hai / isa pradeza ko choDakara zeSa sAre pradeza kI jamIna khara ke aMgAroM ke samAna ati garma aura uSNavedanAmaya hai, isI kAraNa se zItayoni meM janma lenevAle sabhI nArakoM ke lie yaha uSNakSetra agni ke samAna adhika kaSTadAyaka hai / avataraNa-aba usa karaNa kI sahAyatA se prApta samaya nikAyAzrayI AvalikAgata aura puppAvakIrNa kI saMkhyA ko granthakAra svayaM hI kahate haiM __ channavaisaya tipannA, sattasu puDhavIsu AvalInarayA / sesa tiasIilakkhA, tisaya siyAlA navaisahasA // 235 // gAthArtha--pUrva kathita gAthA meM kucheka karaNa kI sahAyatA se sAtoM naraka kI kula Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . milAkara 9653 kI AvalikAgata narakAvAsa saMkhyA prApta hotI hai / isalie 84,00,000 ( 84 lAkha ) saMkhyA meM se 9653 kI saMkhyA kama karane se zeSa 83,90,347 kI saMkhyA puSpAvakIrNa kI prApta hotI hai // 235 // vizeSArtha-gAthArthavat [235] / // pratyeka narakAzrayI vRtta-trikona-caukona narakAvAsAoM kI saMkhyA kA yaMtra // * sAtoM kI jAti nAma pA~cavIM sAtavIM nrk| vRtta saMkhyA pahalI dUsarI tIsarI cauthI saMkhyA 1453 875 | 477 1508 2843332 1472 492 | 232 88 20. 03200 tIsarI ,, cauthI ,, sAtoM naraka kI kula paMktibaddha saMkhyA 4433 2695 1485 / 707 265 63 5 9653 avataraNa-isase pUrva Avalika tathA puSpAvakIrNa narakAvAsoM kI vibhinna avasthA batAne ke bAda aba granthakAra yahA~ para narakAvAsoM kA pramANa kahate haiM tisahassuccA savve, saMkhamasaMkhiJjavitthaDA''yAmA / paNayAla lakkha sImaMtao a lakkha apaiThANo // 236 // gAthArtha-vizeSArthavat // 236 / / vizeSArtha--sAto naraka pRthvI meM pravartita sAre narakAvAsa [ AvalikAgata aura puSpAvakIrNa] tIna haz2Ara (3000) yojana kI U~cAIvAle tathA caur3AI aura lambAI meM koI saMkhya yojana to koI asaMkhya yojana aise donoM prakAra ke haiN| udAharaNa ke taura para prathama narakAtaravartI sImanta nAmaka indraka narakAvAsa [ r3hAI dvIpapramANa ] pramANAMgula se 45 lAkha yojana kA vRttAkAra meM aura sAtavI nArakI ke madhya meM pravarttamAna apratiSThAna narakAvAsA bhI pramANAMgula se [jaMbU dvIpa pramANa ] eka lAkha yojana kA vRttAkAra meM AyA huA haiM jisake AsapAsa mahAraurava, mahAkAla, raurava tathA kAla-ye cAroM asaMkhya yojana ke bistAravAle narakAvAsA Aye hue haiN| isa prakAra saMkhya aura asaMkhya yojana pramANa inhIM AvAsoM kA Apa smjheN| [236] Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // pratyeka nArakIyaM kRtAdinarakAyAsAoMkA yaMtra || prathama ratnaprabhA nrk| [yaMtrakramAMka 82] | 1 pratara meM - 2 pratara meM | 3 pratara meM | 4 pratarameM. 5 pratara meM, | 6 pratara meM 7 pratarameM 43-48 48-47 / 47-46 46-45 45-44 44-43 go. tri. yo. go. tri.cau.go. tri.cau. go. tri0 cau. jo. ni. cau. go. tri. cau0 di.16-17-16 16-16-16 | 15-16-16 / 65-16-15 / | 15-15-15 | 14-15-25 vi016-16-16 / 95-16-15 25-15-15 94-95-15 14-15-14 43.42 go. tri. cau. 14-15-14 14-14-14 +32-33-32 44 4 4 4 4 4 30-32-39 |44 4 4 30-31-30 x4 4 4 25-30-30 | 44 4 4 28-30-23 x4 4 4 28-23-28 44 4 4 1. 123-133-1281125-128-128929.928-124|121-124-120197-120-120/113-120-116 saha- kuna 389 | = phula 389 | = kula 313 | = pula 365] =kula 357] = kula 349 | 113-196-112 - kula 341 * narakagati viSayaka dvitIya bhavanadvAra . 8 pravarameM 3 pratara meM | 11 pratarameM | 12 pravarameM | 13 pratarama pahalI nAraphIyo 42-41 | 41-40 / 40.39 33-38 go. tri.cau. go. tri.cau. go. ni. cau0 | go. tri.cau. go. ni. cau0 | go. tri. cau0 di.14-14-14 13-14-14 | 13-14-13 13-13-13 12-13-13 12-13-12 vi013-14-14 13-14-13 / 13-13-13 12-13-13 | 12-13-12 12-12-12 neraDA pratarapura goLa.ciau . 1453-1508-1472 tInoM milakara puna 4433 +27-28-28 | 26-28-27 | 26-27-26 4 4 4 4 | 4 4 4 | 44 4 4 25-26-26 24-26-25 44 4 4 24-25-24 44 4 4 0 109.192-112/105-112-108105-608-104|106-904-104/ 90-104-100/97-100-16 saha % phula333 / kUla 325 | pRla317 | =kula 309 | kula301 = kuna233 zeSa puSpAvakINa 2635567 %3 kula 30 lAkha. .39. - Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | dUsarI zarkarA prbhaameN|| 1 pratarameM 2 pratarameM 3 pratarame 4 pratarame 5 pratarameM pratarame 7 pratarameM | dizA-vidizAkI 36 35 | 35-34 | 34 33 | 33 32 / 32,31 / 31-30 | 30-29 saMkhyA usake go tri. caugo tri caugo tri cau. go.tri.cau. go. tri cau.go.tri.cau.go.tri.cau. | tIna bhAga karanese / di.|12-12-12|11-12-12 | 11-12-11/11-11-11 20. 11-11|10-11-10/10-10-10 vi.|11-12-12/11-12 11/11-11-19|10-11-11|10-11-10|10-10 -10|8-10-10 | dAnAkA ekasAtha milAnasaM23-24-24/22-24-23/22-23-22/2122-22/20-22-21|20-21-2019-20-20 | cAra(saguna se aura Xx4 4 4 4 4 4|44 4 4|44 4 4]x4 4 4|44 4 4|44 4 4 zolameM eka indraka 92.96-9688-96 12/88.92-88/84 88-8880-88-84/80-84-8076-80-80 milAnese + +1 +1 +1 +1 +1 +1 +1 13-96-9689-96-928992-8885-88-8881-88-84/81-84-80]99-80-80 prati pratara para kula saMkhyA kula 285 kula 279 kula 269 kula 261 kula 253 kula 245]kula 237 pratarakhAnekI pahacAna 8 pratarameM 9 pratarameM | 10 pratarameM 11 pratarameM dUsare narakake kula AvAsa | dizA-vidizAke narakAvAsA29-28 28-27 / 20-26 | 26-25 / ketIna bhAga karanese go.tri.cau. go. tri cau. go tri.cau.go. tri.cau. di. 9 10 109-10.1999 / 8, 9.9 vi. |110 99 9 9 9 9 9. / dUsare narakama gyAraha pratazke milakara gola trikoNa caukona TonoMko ekasAtha milAne se+18-20-1918-19-1817 18 1816 18-1tha 2 |cArasegunane se aura 9 24 . 896 xx8 xxxxx 4 . | 80-98192-76-72/68-92-7264-72-68.paktibaddhatInAMkA ekAindrakamilAnasaM + I+1 +1 . eka sAtha milAnese.2615 +1 1 73-80-98|73-76-92/69-72-25-268 puSyAvakoNazaMSa- 2499305 / pratipratarapara kula saMkhyA kula 221 kula 22 kula 213 kUla 205 donoM milakara kula narakAvAsa 25lAkha * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . 924 . 275 9 x 4 . +1 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bR.saM.6 | 9 / tIsare vAlukA prabhA jaraka meM vRttAdi narakAvAsAoMkA yaMtra // / 3 4 . 5 . | kula patarameM | prattara meM pratarameM | pratarameM | prattarameM | prattarameM | pratarameM | prattarameM pratarameM| saravyA 25-24 | 24-23 | 23-22 /22-21 | 21-20 | 20 -19 | 19 -18 | 18 -17 /17 -16 | gola - 477 jatrikoNa -516 | go.tri.cau. jo.tri.cau. go.tri.cau go.ni.cau go.tri.cau go.ni.cau go.tri.cau. go.tri.cau. go.tri.cau 8-9.88-8- 8 |7-8-87-8-9/0-9-9|6-9-9|6-9-6|6-6-65-6.6 8-8-8/9-8-8/9-8-9/9-9-98-9-9|6-9-66-6-6|5-6-6|5-6.5 kula.paM.saM. 16-17-16|15-16-1614-16-15/14-15-14|13-14-14 12-14-13 12-13-12|11-12-12|10-12-19| 1485. 44 puSyAvakIrNa 4 4 4 4 4 4 4 44. 44 1498515 64-68-64/60-64-64/56-64-6056-60-56/52-56-56/48-56-5248-52-48/44-48-48/40-48-44 kula +1 +1 +1 +1 / +1 +1 +1 +1 | 15 lArava. ka68-64 66-64-6657-64-6057-60-papa3-56-546-pa-para i-pura-kakapa-48-4846-8-kai kula 197 kula 189|kula 181 |kula 173|kula 165/kula 157 kula 149 kula 141 kula 133 * narakagativiSayaka dvitIya bhavanadvAra . Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 42. cAkAna // cauthe paMkaprabhA nAmaka naraka meM vRttAdi narakAvAsAoMkA yaMtra // caupaMkazAmeM prattara | pratara | prattara | pratara | pratara | pratara | pratara | kula 5 6 7 saMkhyA dizA-vidizAke 16-15 |15-14|14-13 |13-12 | 12-11 |11-10 | 10 - 1 | gola 223 tIna bhAgakaranese trikoNa go:tri:cau. go.tri.cau. go.tri.cau. go.tri.cau. go.tri.cau. go.tri.cau. go.tri.cau.] 252 di. 5-6-5/5-5-5/4-5-5|4-5-4|4-4-4|3-4-4|3-4-3 | . vi.H 232 |5-5-5/4-5-5/4-5-4|4-4-4|3-4-4|3-4-3|3-3-3 donoMkA yogaphala+ karaka cArakI |10-11-10/8-10-10/8-10- 98-9-87-8-86-8-7/6-9-6| paMktibaddha saMkhyAsegunanese |xx xx xx x 4 4 909 4 4 44 / 40-44-4036-80-80|32-40-36/32-36-3228-32-32/24-32-2824-28-24). puSyAvakIrNa +1 +1 +1 +1 919293 eka indraka milAnese donoM milakara 41-44-4037-40-40|33-40-36|33-36-32/29-32-3225-32-28/25-28-24|" pratipratara para kUla kula saMkhyA kula 125 kula 117 |kula 109 kula 101 kula 13 |kula 85 kula 99 |10 lArava. zrI bRhatsaMgrahaNIratna hindI bhASAMtara * + 8 +1 +1 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka gativiSayaka dvitIya bhavanadvAra . * 43 . 43 // pA~caveM dhUmaprabhA narakake pratyeka prattara meM vRttAdisaMkhyAkA yNtr|| +9 | pratazpara | pratara para | pratara para pratarapara | pratara para | kula saMkhyA 8-9 | 7.6 6-5 / 5- 4 mola - 9 go.tri.cau. go.tri.cau. go.tri.cau. go.tri.cau. | go.tri.cau. | trikoNa- 100 3-3-3 2 -3-3 2 -3-2|2.2-2|1-2-2 caukona. 88 2-3-3 2-3-2 2-2- 1-2-21-2-1 paMktibaddha kula5-6-64-654-5-43-4-42-4-3 __ *265 x4 |44 xxxx xx puSpAvakIrNa20-24-2416-24-2016-20- 112.16-168-16-12 *299735 +1 +9 | 21-240241-24-2017-20-16/16-16-16|9 -16-12 kula saMkhyAkula 6 kula- 61 kucha- 53 kula- 45 kula- 37 3kArava // chaThe namaHprabhA naraka tathA sAtaveM tamastamAH prabhA nAmaka -- naraka ke pratyeka pratarame vRttAdisaMkhyAkA yaMtra // chaThettamaHprabhA | pratara | pratara | prattara | kala sAtave samastamaH nAmaka narakama | 1 | 2 | 3 | saMkhyA pathama patarapara rA6 -3 - 3.2. 2-1 | gaal-15| tIna bhAgoM meM "go.tri.cau. go.tri.cau. go.tri.cau. | trikoNa-28 paMktibaddha |1.2- 11-1- 10-1-1 caukona-20/ dizAgata trikoNa baoNrane para 1.1-10-1-10-1-0 visAna-4 indraka -1 punaH milAnese |2-3.21-2-20-2-1 (yogaphala) | xxxxxx cArakIsaMkhyAseja 8-12- 84-8-80-8-4 gunanese +1 | +1 +1 99932%3D narakAvAsA indraka milAnepara | 8 - 12-85-8-81-8-4| kula | nahIM hai| pratipratara saMkhyA kula 29 kula 21 kuLa-13 99995 prabhA jAmakanaraka paMktibaha 8. pAvaka puSyAvakIrNa Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *44 . zrIbRhatasaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . avataraNa-aba narakAvAsa kI tIna hajAra yojana kI U~cAI tathA usakI vyavasthA samajhAte hue granthakAra likhate haiM ki hiTThA ghaNo sahassa, uppi371 saMkoyao sahassaM tu| majjhe sahassa jhusiga, tini sahassasiA nirayA // 237 // [pra. gA. 58] gAthArtha-nIce ke hisse meM eka hajAra yojana kA Thosa (ghanIbhUta ) bhAga hotA hai aura Upara ke hisse meM bhI eka hajAra yojana kA Thosa bhAga hotA hai| sirpha Upari bhAga hI bAharI dikhAve meM dhIre-dhIre Upara jAte zikhara kI taraha sakucita banatA jAtA hai| aura bIca kA bhAga jo eka hajAra yojana kA hai vaha ekadama khokhalA hotA hai| aura isI bhAga meM hI naraka ke jIvAdi rahate haiN| isa prakAra pratyeka narakAvAsa tIna hajAra yojana kA hotA hai| // 237 // . vizeSArtha-jisa prakAra makAna kI plIntha hotI hai usI prakAra hareka 'narakAvAsa' kI bhI plIntha hotI hai arthAt Thosa ( majabUta ) bhAga hotA hai / yaha kitanA hotA hai ? to vaha gAthA meM batAye gaye matAnusAra eka hajAra yojana kA hotA haiN| isake bAda nArakI jIvoM ko jahA~ trAsa, duHkha aura vedanA kA paramAdhAmIyoM ke dvArA anubhava hotA hai vaha bhAga AtA hai| vaha hissA bhI eka hajAra yojana kA khokhalA hotA hai| paramAdhAmI loga nArakI jIvoM ko 500 yojana U~cA uchAlakara bhayaMkara nukIle bhAloM para uThA lete haiM yaha saba isI hajAra yojana ke pole hisse meM hI banatA hai, aura usake bAda narakAvAsa kA Upari hissA bhI nIce kI taraha hI bilakula pRthvIkAyarUpa Thosa eva ghanIbhUta hI hotA hai| yahA~ sirpha itanI vizeSatA hai ki-upari bhAga aMta meM kisI maMdira ke zikhara kI taraha Upara kI ora bar3hatA huA saMkucita banatA jAtA hai| isa prakAra tIna hajAra yojana ke ye AvAsa ratnaprabhA ke prataroM meM Aye hue haiN| ina tIna hajAra yojana ke narakAvAsAoM ke bIca meM eka hajAra yojana ke pole bhAga kI bhItarI ( aMdara kI) bhittiyoM meM vajramaya azubha vaikriya pudgaloM ko grahaNa karake vaikriya zarIra ke sAtha utpanna hote haiN| yaha utpattisthAna to bar3A hotA hai, lekina usameM se bAhara nikalane kA chidra choTA hotA hai / isa prakAra kisI ghaTa (ghar3A) yA gavAkSa (jharokhA) ke samAna atizaya sakIrNa ( sakucita ) mukhavAle aura bar3e peTavAle AvAsa 371 pAThAM saMkuyasahassamena ! Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagati viSayaka dvitIya bhavanadvAra, . meM utpanna hote haiN| isake bAda vahA~ se bAhara nikalane ke lie turaMta prayatnazIla banate haiM / lekina AvAsa kA mu~ha (dvAra ) saMkIrNa hone ke kAraNa ve bar3I kaThinatA se yA bar3I jabaradastI ke sAtha zarIra to nikAla lete haiM parantu itane meM to kucale jAte, dave jAte, pIDAte ye nAraka mahAkaThina aise naraka ke talave para dhar3Ama se gira par3ate haiN| isa prakAra ve svayaM bAhara Ate haiM / lekina kaI bAra nAraka apanI utpatti ke bAda vahA~ se bAhara nikalane ke lie usI choTe se chidra meM mu~ha DAlakara bAhara kA bhAga, jo ki polA hai use dekhate haiM, itane meM vahA~ upasthita yamarAja jaise paramAdhAmI loga inheM coTI athavA garadana ekar3akara se bar3I jabaradastI ke sAtha bAhara khIMcate haiM, lekina badana bar3A eva moTA tathA nirgamana dvAra choTA evaM saMkIrNa hone ke kAraNa kisa prakAra khiMcakara bAhara A sakatA hai ! ataH paramAdhAmI loga apane paine zastroM se unake zarIra ke Tukar3e kara DAlate haiN| usa vakta nAraka asahya. vedanA kA anubhava karate haiM / isa prakAra paramAdhAmI unake sAre badana ko bAhara nikAlate haiM, parantu vaikriya zarIrI honeke kAraNa ve pudgala phira se eka ho jAte haiM aura zarIra mUla sthitivat bana jAte haiN| narakAvAsAoM ke bAhara Aneke bAda bhI inhIM becAre nArakI jIvoM ko palabhara bhI zAMti kahA~ prApta hotI hai ! phirase paramAdhAmIkRta kSetrajanya yA anyonyakRta vedanA evaM pIr3A sahane kA kArya nAraka jIvoM meM zurU ho jAtA hai / isa prakAra se narakAvAsA kI UMcAI ghaTAnI cAhie / [237] (pra. gA. 58) avataraNa-narakAvAsoM kA pramANa darzAne ke bAda granthakAra aba ukta pRthvIpiMDa - sthAna meM narakAvAsa sarvatra hote haiM yA kucha hI bhAgoM meM hote haiM ? isake saMbaMdha meM batAte haiM / chasu hiTThovari joyaNasahasaM bAvanna saDDha caramAe / puDhavIe narayarahiyaM, narayA sesammi savvAsu // 238 // gAthArtha-vizeSArthavat // 238 // vizeSArtha-prArabhika ratnaprabhAdi cha pRthviyoM meM hareka pRthvI ke yathAyogya piMDapramANa meM se Upara aura nIce ke eka hajAra yojana pRthvIpiMDa meM narakAvAsa, nAraka yA pratara kucha bhI hotA nahIM hai arthAt yaha aisA hI rikta saghana pRthvImAga hai / lekina zeSa 1,78,000 yojana ke sarva bhAgoM meM nArakotpatti yogya narakAvAsa yathAyogya sthAna para (una-una prataroM meM) Aye hue haiM kyoMki usI pRthvI ke bAhalyAnusAra pratara kA aMtara rahatA hai isalie agalI gAthAoM meM jisa-jisa pRthvI meM prataroM kA jitanA-jitanA Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * - aMtara batAyA hai, utane-utane aMtara para narakAvAsa sthAna bhI samajha lenA cAhie / ] jaba aMtima pRthvI mAghavatI meM Upara tathA nIce donoM sthAnoM se sAr3he bAvana haz2Ara yojana kA kSetra chor3anA paDegA, kyoMki vahA~ narakAvAsA hote nahIM hai; sirpha zeSa tIna hajAra yojana meM hI narakAvAsa Aye hue haiM kyoMki vahA~ eka hI pratara hai / vaha pratara 3000 yojana kI U~cAI para milatA hai, kyoMki vahA~ narakAvAsoM kI U~cAI bhI utanI hI hotI hai| [238] avataraNa-aba una pRthvIvartI prataroM kA aMtara jAnane ke upAya batAte haiN| bisahasraNA puDhavI, tisahasaguNiehiM niayapayarehiM / UNA rukhUNaNiapayarabhAiA patthaDaMtarayaM // 239 // gAthArtha-apane (iSTa naraka ke) pratara kI saMkhyA se tIna hajAra (pIDhA pramANa) kI saMkhyA ko gunane se jo saMkhyA milatI hai use do hajAra nyUna aise usa-usa pRthvIpiMDa meM se kama karane para jo saMkhyA zeSa rahatI hai use ekarUpa nyUna pratara kI saMkhyA se (kyoMki pratara kI saMkhyA se AMtarA eka saMkhyA nyUna hotA hai) bhAgane se pIDhe kA aMtara milatA hai // 239 // vizeSArtha-isa gAthA kA upayoga chaH pRthvI taka hI ho sakegA kyoMki sAtavIM pRthvI para to pratara eka hI hone ke kAraNa vahA~ aMtara kahA~ se paidA ho sakegA ? isalie yahA~ para chaH pRthviyoM ke viSaya meM kramazaH kahA jaayegaa| ataH yahA~ prathama ratnaprabhA pRthvI ke lie udAharaNa dekara upAya batAte haiM / __ udAharaNa-ratnaprabhA nAmaka pahalI pRthvI kA piMDabAhalya eka lAkha assI hajAra yojana hai / usa piMDa pramANa ko Upara se tathA nIce se eka-eka hajAra yojana kama karane para 1 lAkha 78 hajAra kA piMDa zeSa rahatA hai| aba isI pRthvI kI pratarasaMkhyA teraha kI hai tathA pratyeka pratara tIna-tIna hajAra yojana Uce haiM, ataH sabase pahale kevala teraha prataroM dvArA roke gaye kSetrapramANa ko alaga nikAlane ke lie teraha ko tIna hajAra se (1343000) gunane para 39 hajAra yojana to mAtra pratarakSetra hI AyA hai, aba ise ukta 1 lAkha 78 hajAra yojana ke piMDa meM se kama karane se 1 lAkha 39 hajAra kA pRthvIkSetra teraha prataroM ke bIca kA aMtara lAne ke lie zeSa bacatA hai| ___aba [cAra u~galiyoM ke A~tare tIna hI hote haiM vaise teraha pratara ke A~tare bAraha hone se 1 lAkha 39 hajAra yojana ke zeSa bace aMtarakSetra ke bAraha bhAga karane 372-pAThAM-sagA(niya)payarehi, tisahassaguNiehiM / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagati viSayaka dvitIya bhavanadvAra * para 11.583 yo. , yojana kA pratyeka prataravartI aMtara milatA hai, jisa bAta ko granthakAra agalI gAthAoM meM spaSTa karate haiM / [ 239] avataraNa-pUrvagAthAoM meM batAye hue upAyoM dvArA prApta ratnaprabhAdi pRthvIgata prataroM kA aMtaramAna aba granthakAra svayaM hI batAte haiM / tesIA paMca sayA, ikkArasa ceva joyaNasahassA / rayaNAe patthaDaMtara-mego ccia joaNatibhAgo // 240 // sattANavai sayAI, bIyAe patthaDaMtaraM hoi / paNasattari tini sayA, bArasa sahasA ya taiyAe // 241 // chAvaTThasayaM solasa sahassa paMkAe do tibhAgA ya / aDaDhAijasayAI, 'paNavIsa sahassa dhUmAe // 242 // bAvanna saDDha sahasA, tamappabhApatthaDataraM hoI / / ego ccia patthaDao, aMtararahiyo tamatamAe // 243 // prakSepa gA. 59-62 ] gAthArtha-1. ratnaprabhA meM nirdhArita kendra se 115831 yojana kA aMtara prati prastara hotA hai| [240] 2. isa prakAra zarkarAprabhA ke 15 pratara ke 10 A~taroM meM 9700 yojana kA aMtara pratiprastara para milatA hai| 3. vAlukAprabhA ke 9 pratara ke ATha A~taroM ke bIca 12375 yojana kA aMtara pratiprastara hotA hai / [ 241 ] . 4. paMkaprabhA ke 7 prataroM ke chaH A~taroM ke bIca pratiprastara para 161663 yojana kA aMtara hotA hai| 5. dhUmaprabhA ke 5 prataroM ke cAra A~taroM meM 25250 yojana kA aMtara pratipratara milatA hai| [242] 6. isa prakAra tamaHprabhA ke 3 prataroM ke bIca do autaroM meM 52500 yojana kA aMtara pratiprastara para hai| 7. aura sAtavIM tamastamaprabhA aMtara rahita hai, kyoMki vahA~ to eka hI prastara hone ke kAraNa aMtara saMbhavita rahatA hI nahIM hai / [ 243 ] vizeSArtha-vizeSArtha sugama evaM sarala hI hai| isakI adhika jAnakArI Apa ko nIce diye gaye yantra se bhI prApta ho skegii| [240-243] (kSepaka gA, 59 se 62 taka) Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // hareka pRthvIvartI prataroM kA paraspara aMtara // pRthvIyoM ke nAma ratnaprabhA zarkarAprabhA / vAlukAprabhA paMkaprabhA / dhUmaprabhA - tama prabhAtamastamaHprabhA pratara saMkhyA pRthvI piMDamAna / 180000 | 13 000 128000 | 120000 118000 116000 108000 do-do hajAra kI kamI karane ke bAda 178000 130000 126000 / 198000 24000 106000 zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . pRthvIgata sirpha sarva / 39000 | 27000 21000 prataramAna kama karane paraprataramAna para nyUnamAna / 139000 / 97000 | 99000 / 101000 eka saMkhyA | bAraha se / dasa se ATha se chaH se cAra se . nyUna pratara para | bhAgane para | bhAgane para | bhAgane para bhAgane para | bhAgane para saMkhyA se bhAgane para / 11583 yo. 9720 yo0 | 12375 yo0 161663 yo0 | 25250 yo0 105000 bhAgane para | nahIM hai| 52000 51500 yo0 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nArakoM kA tIsarA avagAhanA dvAra * .49. nArakoM kA tIsarA avagAhanA dvAra avataraNa-bhavanadvAra kahane ke bAda aba granthakAra nArakoM kA bhavadhAraNIya tathA uttaravaikriyAdi zarIra kA avagAhanA svarUpa tRtIya dvAra zuru karate haiM, jisameM sabase pahale bhavadhAraNIya avagAhanA kA pratyeka nArakI meM ogha se-samuccaya taka kA varNana karate haiN| pauNaTThadhaNu cha aMgula, rayaNAe dehamANamukkosaM / sesAsu duguNa duguNaM, paNadhaNusaya jAva carimAe // 244 // gAthArtha-ratnaprabhA meM utkRSTa dehamAna paune ATha dhanuSa aura chaH aMgula samuccaya hotA hai aura zeSa pRthvImeM [samuccaya ] jAnane ke lie usI pramANa ko do-gunA do-gunA karane se yAvat aMtima pRthvI meM pA~casau dhanuSa hote haiM / // 244 // vizeSArtha-bhavadhAraNIya zarIra kise kahA jAtA hai ! isakI vyAkhyA to hamane apanI pUrva gAthAoM ke prasaMgameM kI hai, phira bhI jIvanaparyaMta rahanevAlA svAbhAvika jo zarIra hotA hai use bhavadhAraNIya (vaikriyazarIra) samajhA jAtA hai / pahalI ratnaprabhA naraka pRthvImeM nArakiyoM kA utkRSTa dehamAna paune ATha dhanuSa [ 31 hAtha ] aura Upara chaH aMgula kA hotA hai, aura zeSa zarkarAprabhAdi meM kramazaH do-gunI vRddhi karanI honese dUsarI naraka meM 15 // dhanuSa aura 12 hAtha kA, tIsare narakameM nArakoM kA bhavadhAraNIya utkRSTa dehamAna 31 / dhanuSa, cauthe narakameM 62 // dhanuSa, pA~caveM narakameM 125 dhanuSa, chaThe meM 250 dhanuSa tathA sAtaveM narakameM 500 dhanuSa kA utkRSTa dehamAna hai / isa prakAra pazcAnupUrvI se athavA ulaTe krama se sAtaveM naraka se socanA ho to bhI ardha-ardha kama karate-karate Upara jAne se mI yathoktamAna AtA hai / [244] -- avataraNa-isa prakAra ogha se darzAkara pratyeka pRthvI ke pratyeka pratara ke dehamAna ko utkRSTa se batAne ke icchuka granthakAra prathama ratnaprabhA ke hI pratyeka pratara ke lie kathana karate haiM / rayaNAe paDhamapayare, hatthatiyaM dehamANamaNupayaraM / chappaNaMgula saDDhA, vuDDhI jA terase puNaM // 245 // gAthArtha-ratnaprabhA ke prathama pratara para tIna hAtha kA utkRSTa dehamAna hotA hai / isake bAda pratyeka pratara para kramazaH sADhe chappana aMgula kI vRddhi kareM, jisase terahaveM pratara para pUrNamAna [7|| dhanuSa chaH aMgula kA ] A sake // 245 // Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .50. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna hindI bhASAMtara . vizeSArtha-ratnaprabhA pRthvI ke teraha pratarameM se pahale pratara para tIna hAtha kA . utkRSTa bhavadhAraNIya dehamAna hotA hai, isake bAda dvitIyAdi pratara ke lie prathama pratara ke tIna hAtha meM 56 // aMgula kI ( athavA do haath-8|| aMgula) kI kramazaH vRddhi karane se dUsare pratara para [3 hAtha + 2 + 8 // aMgula, 5 hAtha - 8 // aMgula ] 1 dhanuSa, 1 hAtha aura 8 // aMgula milatA hai / tIsare pratara para 1 dhanuSa, 3 hAtha aura 17 aMgula, cauthe pratara para 2 dhanuSa, 2 hAtha aura 1 // aMgula, pA~caveM para 3 dhanuSa, 10 aMgula, chaThe para 3 dhanuSa, 2 hAtha aura 18 // aMgula, sAtaveM para 4 dhanuSa, 1 hAtha aura 3 aMgula, AThaveM para 4 dhanuSa, 3 hAtha, 11 // aMgula, nave para 5 dhanuSa, 1 hAtha, 20 aMgula, dasave para 6 dhanuSa, 4 // aMgula, gyArahaveM pratara para 6 dhanuSa, ..2 hAtha, 13 aMgula, bArahaveM para 7 dhanuSa, 21 / / aMgula tathA aMtima terahaveM pratara para 7 dhanuSa, 3 hAtha aura 6 aMgula dehamAna pUrvokta kathanAnusAra AtA hai / [245] ___avataraNa-ava usI utkRSTa dehamAna ko zeSa zarkarAdi sAtoM pRthvI meM isa prakAra batAte haiM / jaM dehapamANa uvari-mAe puDhavIe aMtime payare / taM ciya hiTima puDhavIe, paDhame payarammi boddhavvaM // 246 // taM cegUNagasagapayara-bhaiyaM bIyAipayakhuDDhi bhave / tikara tiaMgula kara satta, aMgulA sadviguNavIsaM // 247 // paNa dhaNu aMgula vIsaM, paNarasa dhaNu duni hattha saDDhA ya / bAsahi dhaNuha saDDhA, paNapuDhavIpayarakhuDDhi imA // 248 // gAthArtha- Upara AI huI pRthvI ke aMtima pratara para jo deha pramANa milatA hai vahI deha pramANa nIce AyI huI pRthvI ke prathama pratara para avazya jAneM / // 246 // ina zarkarAdika chaH pRthviyoM ke prathama pratara ke lie yaha upAya batAyA gayA hai / ava zarkarAdika chahoM pRthviyoM ke anya prataroM ke lie aisA kareM ki hareka pRthvI meM prApta prathama prataravartI dehamAna ko apanI apanI pRthvI meM prApta pratara kI saMkhyA meM se eka kI saMkhyA kama karake bhAga deM, bhAga dene ke bAda jo rakama yA saMkhyA AtI hai vaha usI pRthvI ke dvitIyAdi prataroM meM vRddhikAraka baneM / aisA karate karate anukrama se (zarkarA meM vRddhi aMka) tIna hAtha aura tIna aMgula, tIsarI ke lie 7 hAtha aura 19 // aMgula, cauthI ke lie 5 dhanuSa, 20 aMgula, pA~cavIM naraka ke lie 15 dhanuSa, Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zeSa pRthvIkA pratyeka pratara para dehamAna 2 // hAtha aura chaThI naraka meM vRddhirUpa aMka 62 // dhanuSa / isa prakAra madhyakI pA~) naraka pRthviyoM meM bhI isI vRddhi aMka ke samAna hI vRddhi kareM / [ 247-248 ] vizeSArtha--prathama ratnaprabhA meM dehamAna to pUrva kI gAthAoM meM batA diyA hai, aba 246 vIM gAthAke arthAnusAra Upari ratnaprabhAke aMtima pratara para utkRSTa dehamAna 7 dhanuSa, 3 hAtha aura 6 aMgula hotA hai jo nIcekI dUsarI zarkarAprabhA ke prathama pratara para hotA haiM / 2-usake bAda usI narakake dvitIyAdi prataroM meM jAnane ke lie prathama usake aMgula kara deM / cAra hAtha kA eka dhanuSa hone se sAta dhanuSa ke 28 hAtha banate haiN| aba una meM tIna hAtha ora milAnese 31 hAtha-chaH aMgula hue / aba phira se unhIM 31 hAthoM ke aMgula banA leM [ 24 aMgula kA eka hAtha hone se ] caubIsa se gunane para 744 aMgula Aye; jinameM zeSa 6 aMgula milAne se kula 750 aMgula dehamAna AyA / usI dehamAna ko zarkarAprabhA ke 11 pratara hone se gAthArtha anusAra eka nyUna (kama) karake bhAganA hone se, 10 pratara se bhAgane se 75 aMgula pratyeka pratara vRddhi karane ke lie hareka ke hisse meM AtA hai / arthAt 75 aMgula ke hAtha karane para tIna hAtha aura tIna aMgula kA vRddhi aMka AtA hai| aba ise prAraMbha ke athavA pUrvake dehamAna meM milAne se 8 dhanuSa 2 hAtha aura 9 aMgula kA dehamAna zarkarAprabhA ke dvitIya pratara para AtA hai / punaH usI vRddhi aMka ko usa meM milAne se tIsare pratara para 9 dhanuSa 1 hAtha 12 aMgula, cauthe para 10 dhanuSa 15 aMgula, pA~cave para 10 dhanuSa 3 hAtha 18 aMgula, chaThe para 11 dhanuSa 2 hAtha 21 aMgula, sAtaveM para 12 dhanuSa 2 hAtha, AThaveM para 13 dhanuSa 1 hAtha 3 aMgula, nauveM para 14 dhanuSa 6 aMgula, dasaveM para 14 dhanuSa 3 hAtha 9 aMgula aura gyArahaveM para 15 dhanuSa 2 hAtha aura 12 aMgula kA utkRSTa dehamAna Akara rahatA hai| . 3-aba zarkarApramA ke aMtima pratara kA 15 dhanuSa 2 hAtha aura 12 aMgula kA mAna tIsarI vAlukAprabhA ke prathama pratara para milatA hai / dUsare pratara ke lie usI mAna ke ratnaprabhA kI taraha aMgula kara ke eka nyUna ATha pratara se bhAgane se gAthArtha anusAra sarva pratara ke lie '7 hAtha aura 19 // aMgula kA vRddhi aMka ' AtA hai / isa aMka ko prathama pratara ke ukta mAna meM milAne se tIsare naraka ke dUsare pratara para Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * 17 dhanuSa 2 hAtha 7|| aMgula kA utkRSTa dehamAna milatA hai / tIsare pratara para usa vRddhi aMka ko milAne se 19 dhanuSa 2 hAtha 3 aMgula kA, cauthe para , 21 dhanuSa 1 hAtha 22 / / aMgula kA, pA~caveM para 23 dhanuSa 1 hAtha 18 aMgula kA, chaThe para 25 dhanuSa 1 hAtha 13 // aMgula kA, sAtave para 27 dhanuSa 1 hAtha aura 9 aMgula kA, AThaveM para 29 dhanuSa 1 hAtha 4 // aMgula kA tathA nauveM pratara para utkRSTa bhava0 mAnaM 31 dhanuSa aura 1 hAtha kA A jAtA hai / [ 247 ] 4-aba vAlukA ke aMtima pratara meM jo dehamAna milatA hai vahI 31 dhanuSa 1 hAtha kA mAna cauthI paMkaprabhA ke prathama pratara para bhI jAna leM, usI * mAna meM se eka kama kara ke paMkaprabhA ke 6 prataroM se bhAgane se pratyeka pratara ke lie '5 dhanuSa aura 20 aMgula kA vRddhi aMka' nikala AtA hai / aba isa 5 dhanuSa aura 20 aMgula ko prathama pratara ke dehamAna meM milAne se dvitIya pratara para 36 dhanuSa 1 hAtha 20 aMgula kA dehamAna A milatA hai / isa prakAra tIsare para 41 dhanuSa- 2 hAtha 16 aMgula, cauthe para 46 dhanuSa 3 hAtha 12 aMgula, pA~caveM para 52 dhanuSa 8 aMgula, chaThe para 57 dhanuSa 1 hAtha 4 aMgula tathA sAtaveM pratara para 62 dhanuSa aura 2 hAtha kA dehamAna jAne / / 5- aba cauthI naraka ke aMtima pratara kA yaha mAna pA~cavIM dhUmaprabhA ke prathama pratara para 62 dhanuSa, 2 hAtha kA milatA hai / yahA~ bhI usI prakAra hI mAna meM se eka kama aisI isa pRthvI kA cAra pratara se bhAga karane se pratyeka pratara meM '15 dhanuSa aura 2 // hAtha kA vRddhi aMka' AtA hai / ataH isI aMkamAna ko prathama pratara ke mAna meM milAne se dUsare pratara para 78 dhanuSa 0 // hAtha (eka vaheta) kA, tIsare pratara para 93 dhanuSa 3 hAtha, cauthe para 109 dhanuSa 1 // hAtha tathA pA~cave pratara para 125 dhanuSa kA dehamAna AtA hai / 6-yahI 125 dhanuSa kA dehamAna nIce kI chaTThI tamaHprabhA pRthvI ke prathama pratara para milatA hai| aba dvitIyAdi prataroM ke lie ThIka Upara kI taraha hI usI mAna meM se eka kama kara ke use do pratara saMkhyA se bhAgane se 62 // dhanuSa kA vRddhi aMka' Akara milatA hai / aba use 125. dhanuSa ke aMka meM milAne se tamaHprabhA ke dUsare pratara para 187 / / dhanuSa kA tathA tIsare pratara para 250 dhanuSa kA dehamAna A milatA hai. / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nArakiyoM ke dehamAna kA utkRSTa yA // 3 vAlukAprabhA meM // // sAtoM naraka ke 'pratyeka pratara meM nArakiyoM ke dehamAna kA utkRSTa yantra // pratara dhanuSa mAna- hasta mAna- aMgula mAna 7 // // 1 ratnaprabhA meM // dhanuSa hasta agula mAna- mAna-mAna ErrMano 22 // 10AGmgana // 4 paMkaprabhA meM // 18 // pratara dhanuSa hasta aMgula mAna- mAna- mAna | G Mms com ... 3 mh m s 412 20 0 momso >> |o cm 220 0 57 0 0 21 // // 5 ghUmaprabhA meM // ml .. // 2 zarkarAprabhA meM // 78 0 dhanuSa hasta agula mAna- mAna- mAna 0 s // 6 tamaHprabhA meM // ` m h 125 s 187 war move lh | 250 sm m` deg mu // 7 tamastama prabhA meM // Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatasaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * 7-aba sAtavIM pRthvI meM eka hI pratara hone se vahA~ ba~TavArA karane kI jarUrata nahIM par3atI / ataH vahA~ 500 dhanuSa kA utkRSTa bhavadhAraNIya dehamAna samajheM / 248 ] avataraNa-isa prakAra pratyeka pratara para bhavadhAraNIya zarIra kI vyAkhyA evaM paribhASA karake granthakAra hareka prataroMmeM uttaravaikriya zarIra kA utkRSTa dehamAna kahane ke sAtha sAtha zeSArdha gAthA se punaH donoM zarIra kA jaghanya rupa dehamAna kitanA hotA hai ? yaha bhI batAte haiM / ia sAhAviya deho, uttaraveuvvio ya tadguNo // duvihovi jahanna kamA, aMgulaassaMkha saMkheso // 249 // gAthArtha-isa taraha svAbhAvika - bhavadhAraNIya zarIra kA mAna batAyA / aba pratyeka naraka meM uttaravaikriya kA zarIramAna jAnane ke lie jisa jisa naraka meM jo jo bhavadhAraNIya mAna batAyA hai, vahA~ vahA~ usI mAna ko do gunA-do gunA karane se usI pRthvI ke nArakoM kA uttaravaikriya dehamAna AtA hai / aura donoM zarIroM kA jaghanyamAna bhI anukrameM aMgula ke asaMkhya tathA saMkhya bhAgakA hotA hai| yaha jaghanyamAna nAraka kI utpatti ke samaya kA hI samajheM // 249 // vizeSArtha-uttaravaikriya arthAt mUla vaikriya zarIra se, dUsare vaikriya ,zarIroM kI racanA vaha / ( isa ke adhika artha isa se pahale batAye gae haiM) uttaravaikriya kI yahI zakti nArakoM meM tathAvidha bhavasvabhAva se hI prApta hotI hai, bhavadhAraNIya vaikriya tathA uttaravaikriya-ye donoM deha (zarIra) asthi ityAdi kI racanA rahita kevala vaikriya pudgaloM se bane hote haiN| isameM devoMkA uttaravaikriya zubha-manojJa. aura uttama pudgaloM se banA huA hotA hai, tava nArakoM kA azubha-amanojJa aura anuttama pudgaloM kA hotA hai / hAlA~ ki ve nAraka uttaravaikriya racanA se bhI adhika sukhada tathA zubha vikurva sake aisA cAhate bhI hai, lekina tathAvidha pratikUlatA apane karmodaya ke kAraNa duHkhada tathA azubha hokara sAmane Akara khar3I ho jAtI haiM / aura race hue usI uttaravaikriya ko Tikane kAla utkRSTa se lekara antarmuhUrta kA hotA hai / pahale narakameM uttaravaikriya mAna 15 dhanuSa 2 hAtha aura 12 aMgala kA, dUsare narakameM 31 dhanuSa 1 hAtha kA, tIsare naraka meM 62 dhanuSa 2 hAtha kA, cauthe meM 125 dhanuSa, pAMcaveM meM 250 dhanuSa kA, chaThe meM 500 dhanuSa tathA sAtaveM meM 1000 dhanuSa kA hotA hai / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nArakoMkA upapAta tathA cyavana sambandha samaja . .55 . * sarva nArakoM kI bhavadhAraNIya zarIrakI jaghanya avagAhanA aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai, kyoMki utpatti ke samaya utanI hI hotI hai aura uttaravaikriya kI jaghanya avagAhanA aMgala ke saMkhyAtaveM bhAga kI hotI hai| isa avagAhanA ko bhI utpatti ke samaya kI hI smjheN| paraMtu isake bAda usa meM vRddhi hotI hI jAtI hai / lekina kucheka AcArya uttaravaikriya kI jaghanya avagAhanA bhI asaMkhyAtaveM bhAga kI batAte hai yaha ThIka nahIM hai, aisA zrI candriyA TIkA meM kahA hai| kyoMki isa kA virodha 'Agama' se hI hotA AyA hai / [ 249] __ - iti avagAhanA dvArama // cauthA upapAta aura pA~cavA~ cyavanaviraha dvAra avataraNa-isa prakAra tRtIya dvAra samApta huA / aba devavat nArakoM kA cauthA upapAtaviraha tathA pA~cavA~ cyavanaviraha dvAra batAte haiM / sattasu cauvIsa muhU, saga panara diNegaducauchammAsA / uvavAya-cavaNaviraho, ohe bArasa muhUtta gurU // 250 // lahuo duhA'vi samao-250 // . vizeSArtha-upapAta viraha arthAt eka jIva kI ( narakameM ) utpatti ke bAda dUsarA jIva utpanna hone meM jo vilaMba yA aMtara rahatA hai to kitanA rahatA hai ! vaha / athavA eka jIva kI ( naraka meM ) utpatti ke bAda dUsare jIva kI utpatti ke bIca kA jo aMtaramAna rahatA hai use 'upapAtaviraha ' kahA jAtA hai / aura cyavanaviraha arthAt eka jIva kA vahA~ se cyavana hone ke bAda, dUsarA punaH kitanA samaya yAvat cyavatA nahIM hai, yaha / [ isa kI adhika jAnakArI deva dvAra prasaMga meM dI gaI hai|] _sAtoM pRthvI meM anukrama se upapAtaviraha tathA cyavanaviraha samAna hone ke kAraNa donoM dvAra ko batAte hue granthakAra kahate haiM ki pahalI ratnaprabhA pRthvI meM eka jIva utpanna hone ke bAda dUsarA jIva utpanna hone meM athavA eka jIva kA cyavana hone ke bAda dUsarA jIva cyavane meM, 24 muhUrta kA utkRSTa se viraha-aMtara rahatA hai ( usa ke bAda koI nayA utpanna hotA hai athavA cyavatA hai hI / ) isa prakAra dUsare naraka meM 7 dina .373-anuyoga dvAra kI hAribhadrIya TIkA meM batAyA hai ki-tathAvidha prayatna hone para bhI nArakoM kI aMgula ke saMkhyeya bhAga kI hI uttaravaikriya sthiti rahatI hai| . Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 56 . ........ zrI bRhatsagrahaNIratna-hindI bhASAMtara * kA, tIsare naraka meM 15 dina kA, cauthe meM 1 mAsa kA, pA~caveM meM 2 mAsa kA,, chaThe meM 4 mAsa kA tathA sAtaveM naraka meM 6 mAsa kA viraha-antaramAna rahatA hai / ataH apanA-apanA samaya-kAla pUrNa hote hI apanI-apanI pRthvI meM avazya hI koI dUsarA jIva utpanna hotA hai athavA cyavatA mI hai / sirpha itanA hI nahIM lekina pratyeka naraka meM jaghanya upapAta-cyavanaviraha eka hI samaya kA rahatA hai / inhIM nArakoM meM sAtaveM naraka ko chor3akara zeSa narakoM meM prAyaH nArako satata utpanna hote hI rahate haiM tathA cyavate hI rahate hai / kabhI kabhI hI pUrvokta viraha-antara paDatA hai / tathApi " lahuo duhAvi" isa pada ke anusAra (sAtoM pRthviyoM meM Aye hue) bhI sAtoM naraka meM jaghanya virahamAna ogha-sAmAnya se eka samaya kA rahatA hai aura utkRSTa se ogha-sAmAnyataH bAraha muhUrta kA rahatA hai / - iti caturtha-paJcama upapAta-cyavana viraha dvAram // [2501] // chaTThA tathA sAtavA~ eka samayagata upapAta-vyavana saMkhyAhAra // avataraNa-aba chaTThA 'upapAtasaMkhyA' tathA sAtavA~ 'cyavanasaMkhyA' nAmaka dvAra kahate haiM / saMkhA puNa surasamA muNeavvA // 250 // vizeSArtha-naraka meM utpanna honevAle tathA cyavanevAle jIvoM kI eka samaya meM kitanI saMkhyA hotI hai ? to isa ke uttara meM anukramase upapAta-cyavana saMkhyA devoM ke samAna hI jAneM / ___ arthAt eka hI samaya meM nArakoM naraka meM jaghanya se eka-do-tIna yAvat utkRSTa saMkhya, asaMkhya taka utpanna ho sakate haiM tathA eka-do yAvat saMkhya-asaMkhya taka cyavI bhI sakate haiM / devoM ke lie bhI aisA hI kahA gayA hai / [ 2503 ] narakAdhikAra meM AThavA~ gatihAra avataraNa-aba kauna-kauna se jIva naraka meM jAte haiM, unheM isI AThaveM gatidvAra meM batAte haiN| saMkhAupajattapaNiditirinarA jaMti naraesu // 251 // ... vizeSArtha-saMkhyAtA varSa kI AyuvAle paryAptA paMcendriya tiryaco tathA manuSyoM naraka meM utpanna hote haiM / isa se yaha spaSTa hotA hai ki asaMkhya varSAyuSI yugaliko ne Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhinna bhinna kAraNAzrayI se hotI huI gati * atikrUra adhyavasAya ne dayAlu hone ke kAraNa naraka yogya karma baMda hotA nahIM hai, ataH ve naraka meM utpanna hote nahIM hai / tiryaMcoM meM se bhI sirpha paMcendriya lie gaye haiM / ataH yahA~ ekendriyAdi cAra kA niSedha huA hai / paMcendriyoM meM bhI deva-nArakI nahIM, kyoMki deva marakara naraka meM nahIM jAte haiM tathA nArakI bhI marakara punaH naraka meM nahIM jAte haiM, isalie / lekina tathAvidha raudrAdhikaatikara adhyavasAyAdika se naraka AyuSya ke baMdha hetu utpanna hone se, inhIM se hI unakA AyuSyabaMdha hone ke kAraNa ve vahA~ jAte haiM / ve binA kAraNa, yA binA baMdhana utpanna hote nahIM hai / ataH naraka gamana meM manoyoga kI prAdhAnyatA rahatI hai / isa ke uparAMta mahAraMbhI, mahAparigrahI jIva bhI narakameM jAte haiM / isa meM bhI adhyavasAya kI jitanI malinatA hotI hai, utanA nimna koTi ke narakoM meM jAnA paDatA hai / yahI bAta aba bAdakI kSepaka gAthAoM meM batAyI jaayegii| [ 251 ] ___ avataraNa-kauna-se jIva narakAyuSyako bA~dhate hai-usI adhyavasAyAzrayI gati aba batAte haiM / micchaddiTThi mahAraMbha-pariggaho tivvakoha nissIlo / narayAuaM nibaMdhai, pAvaruI [maI ] ruddapariNAmo // 252 // [prakSepaka gAthA-63] gAthArtha-vizeSArtha ke anusAra- // 252 // vizeSArtha-mithyAtvI-'mithyAdRSTi' arthAt jinezvarakathita tattvoM kI viparIta zraddhA karanevAlA, zuddhamArga kI arucivAlA aura usI kAraNa mahApApa kI pravRtti meM Asakta rahanevAlA aura aneka adharmabahula pravRttioM kA vaha upAsaka hotA haigozAlAdika kI taraha / mahAraMbhI-mahApApa ke AraMbha-samAroha kA karanevAlA, aneka jIvoM kI hAni jisa meM rahI ho aise duSTa-bhayaMkara dhaMdhe-rojagAra Adi kAryoM kA AraMbha karanevAlAkolasaukarIkAdi caMDAlavat / 374-gozAlo-prabhu mahAvIra ko mahAna pIDA denevAlA, svamata sthApita karake svayaM khoTA sarvajJa banakara bhagavAna ko indrajAlika kahanevAlA, -jisakI kathA prasiddha hai / / 375-yaha mahAcaMDAla zrI mahAvIra prabhu ke samaya meM huA hai, jo hamezA 500 bhaiMse ko mAratA thA / bar3I bar3I mileM, kArakhAne, jaMgala ke vyApArI, maTana ke vyApArI-ye saba mahAraMbhI kI koTi meM gine jAte haiN| __ . saM. 8 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *58 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * mahAparigrahI-vipula dhana-kaMcana-striyA~ Adi mahAna parigraha ke rakhanevAle / ina meM mammaNa seTha, vAsudeva, vasudevAdi maMDalika rAjA, suMbhama, brahmadatta cakravartyAdika samajha lenA / tIvakrodhI-tIvra- mahAna krodha ke karanevAle bAta bAta meM laDanevAle durvAsA. jaise atyaMta krodhI puruSa tathA vyAghra sarvAdika pazu / niHzIla-kisI bhI prakAra ke vrata-niyama rahita, cAritrahIna tathA zIla cAritrabrahmacaryAdika se rahita arthAt parastrI laMpaTAdi hoM, aneka paranAriyoM ke pavitra zIla ko lUTanevAle hoM / vezyA jaisI striyoM kA tathA unake yahA~ gamana karanevAle puruSa Adi pramukhoM kA isa meM samAveza ho sake / pAparucI-pApa kI hI rucivAlA ho, puNya ke kAryoM meM jise prema hI na hotA ho, puNya kArya ko dekhakara jo jalatA ho, jise dharma ke kArya dekhane yA sunane bhI pasaMda na hoM, jahA~ tahA~ pApa ke hI kArya karane meM mazagUla hoM aise niThalle bahuta se loga hote haiM, isa meM udAharaNa dene kI jarurata nahIM hai, asaMkhya loga dekhane ko milate haiN| raudrapariNAmI-raudra arthAt mahA bhayaMkara pariNAmI / aMtara meM hiMsAnubaMdhI Adi raudradhyAna calatA hI ho / ina meM chipakalI-billI-taMdulIya matsyAdika prANI tathA manuSya, jina kI sArA dina azubha vicAradhArAe~ hI calatI hoM, anekoM kA ahita hI karate hoM, ghora prANIvadha tathA mAMsAhArAdika karanevAle hoM aisoM ko gine jA sakate haiM / aise jIva azubha pariNati ke yoga se atikrUra-durdhyAna meM praviSTa' hokara, narakAyuSya ko bAMdhate haiM aura naraka meM utpanna hote haiM / duHkhI duHkhI hokara kaSTa meM marate haiM / ahoniza duHkha meM DUbe nArakoM ko ( amuka kAla choDakara ) naraka meM nimiSamAtra bhI sukha kA samaya nahIM hai / duHkha ke paraMparA kI zreNI satata cAlU hI hotI hai / to phira sukha kaba hotA hai ! 1 uvavAeNa va sAyaM, neraiyo 2 devakammuNA vAvi 3 ajjhavasANa mimittaM ahavA 4 kammANubhAveNaM // 1 // mAtra kadAcit nIce vatAe janmakAla Adi prasaMga meM kucha sukha hotA hai lekina vaha svarupa mAtra aura svalpakAla TikanevAlA hotA hai| 376 subhUma cakravartI parigrahakI pramANAtIta Asakti se chaH khaMDa ke UparAMta sAtavA~ khaMDa sAdhane kA prayatna karane para marakara sAtaveM naraka meM utpanna huA hai, jo kathAnaka prasiddha hai| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhinna bhinna kAraNAzrayI se hotI huI gati * . jisa jIvane pUrvabhavameM agnisnAna ( jala maranA) kiyA ho athavA usakA kisIne khUna kiyA ho, cheda kiyA ho aise jIva narakAyupya pAkara kucha kama saMkliSTa pariNAma svarUpa utpanna hote haiN| aise jIvoM ko upapAta samaya para janmAntara se prApta azAtAkarma udaya prApta nahIM karatA, sAtha hI usa samaya kSetrakRta, paramAdhAmika kRta yA anyonyakRta azAtA bhI vidyamAna nahIM hotI ataH usa samaya zAtAkA anubhava karate haiN| dUsarA, kisI mitradevakI sahAya se, jaise naraka meM duHkhI hote kRSNa ko devaloka meM gae hue balarAmane dekhakara pUrva ke premavaza unakI pIDA kA zamana kiyA thA, usI taraha koI mitradeva pIDA kA zamana karake zAtA samarpita karatA hai, kintu pIDA meM milI yaha zAnti alpakAlIna hI hotI hai, adhika samaya nahIM TikatI; kyoM ki ye deva ati bIbhatsa tathA azubha sthAna meM adhika samaya nahIM ttikte| zAtA pUrNa hone para tatravartI pIDAoMkA punaH prAdurbhAva hotA hai| tIsarA, kucha halukarmI nAraka tathAvidha zubha nimitta ko prApta karake jaba samyaktva pAte haiM taba unheM, pUrvabhava meM kSAyika samyaktvAdi viziSTa guNa ko sAtha meM lekara Ae hoM, inako jinezvaradeva Adi viziSTa puruSoM ke guNoM kI anumodanAse zubhaadhyavasAya honese, mahAnubhAva jinezvaradevake janma, dIkSAdika pAMcoM kalyANakoM ke prasaMga meM, aura sAtAkarma ke udaya se bhI ye nAraka jAtiaMdhako cakSu milane se jaisA sukha prApta ho, vaisA sukha svalpakAla pAte hai| itanA hI nahIM lekina sAtha hI koI koI uttama narakajIva samyaktva prApta hone ke vAda, pApa kA pazcAttApa karake adhyavasAya kI vizuddhi meM baDhate tIrthakaranAmakarma bhI upArjana karate haiN| sacamuca AtmA kI zubhAzubha bhAvanA kI hI balihArI hai| [252 ] (prakSepaka gAthA 63) avataraNa-alaga alaga jIvoM ke adhyavasAya kI vicitratA se hotI gati kA niyamana batAte haiN| '. asanni sarisiva-pakkhI-sIha-uragitthi jaMti jA chtttthii| kamaso ukkoseNa, sattama puDhavIM maNua-macchA // 253 // gAthArtha-vizeSArthavat // 253 // ... vizeSArtha-asaMjJI ( mana rahita ) samUcchima (garbhadhAraNa kiye binA utpanna hote) / / 13 / / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . paMcendriya tiryaca naraka ke yogya adhyavasAya ko prApta karake naraka meM jAe to avazya pahale hI naraka meM jAe, usase Age AnevAle naraka meM jAte hI nahIM haiN| usa meM bhI vahA~ ve utkRSTa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ke AyuSya ko lekara athavA jaghanya se dasa hajAra varSa ke AyuSya ko lekara utpanna hote haiN| pahale naraka meM aura sAtha hI nyUna AyuSya lekara utpanna hote, hone se unheM pUrvabhava meM narakAyuSya ke bandha ke samaya adhika krUra adhyavasAya hote nahIM haiM ataH hI ve alpa duHkha ke sthAnaka meM utpanna hote haiN| itanI vizeSatA hai| __dUsare garbhaja bhujaparisarpa ve caMdanagoha, pATalAgoha nevalA Adi pramukha jIva, garbhAvAsa meM mRtyu ko pAte zAyada naraka meM agara jAe to yAvat dUsare naraka taka ( arthAt . koI pahale meM, koI saMkliSTa adhyavasAyI dUsare meM isa taraha donoM meM jA sakate haiN| gIdha, bAja Adi mAMsAhArI garbhaja pakSI pahale se lekara yAvat tIna naraka taka jA sakate haiN| siMha, cItA vyAghra ityAdi hiMsaka garbhaja catuSpada pahale se lekara yAvat cauthe naraka taka jA sakate haiN| uraparisarpa arthAt peTa se calanevAle haraeka jAti ke AsIviSadRSTi viSAdika sarpakI garbhaja jAtiyA~ leM, ye yAvat pA~caveM naraka taka jA sakate haiN| ___ mahAraMbhI aura atyaMta kAmAtura aisA cakravartIkA strIratna Adi striyAM pahale se yAvat chaThe naraka taka hI jAtI haiN| ___ mahApApa kA AcaraNa karanevAle, mahAraMbha, mahAparigraha yukta garbhaja manuSya aura garbhaja aise taMdulamatsyAdika jalacara jIva ati krUra-raudra adhyavasAya ko prApta hote utkRSTa se sAtaveM naraka taka bhI jAte haiN| isa taraha utkRSTa gati khii| jaghanya se ve ratnaprabhA ke prathama pratara meM utpanna hote haiM, aura madhyama gati soceM to jina ke lie jisa jisa narakagati kA niyamana batAyA usase pUrva aura ratnaprabhAke prathama pratara se Age kisI bhI pratara meM utpanna ho yaha smjhnaa| [253 ] avataraNa-prAyaH naraka se Ae punaH narakagati yogya jIva kauna hoM? yaha kahate haiN| 377- samUrchima manuSya to aparyAptAvasthAmeM hI mRtyu pAte hone se unheM narakagati kA abhAva hone se 'asanni' padase mAtra tiryaMca hI apekSita haiN| 378 pApinI strI cAhe jitane kukarma kare paraMtu jAtisvabhAva se puruSa ko jo sAtaveM nArakI prAyogya adhyavasAya prApta hote haiM vaise to use hote hI nahIM haiM jisase 'strI kI apekSA puruSa. kA mana adhika saMkliSTa ho sakatA hai' yaha siddha hotA hai| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * adhyavasAya kI vicitratA se hotI huI gati * / 61. vAlA dADhI pakkhI, jalayara narayA''gayA u aikUrA / jati puNo naraeK, bAhulleNaM na uNa niyamo // 254 // gAthArtha-vizeSArthavat // 254 // vizeSArtha-krodha se bhare, aneka kI hAni karanevAle vyAla arthAt sarpa-ajagara Adi jIva, dADhavAle ye vyAghra-siMhAdika hiMsaka jIva, gIdha-cIla Adi mAMsAhArI pakSI, matsyAdi jalacara jIva; -narakagati meM se Ae hone para bhI, punaH hiMsaka pravRtti se ati krUra adhyavasAya utpanna hone ke kAraNa narakAyuSyakA bandha karake naraka meM yathAyogyatA se utpanna hote haiM; paraMtu isakA koI nizcita niyama nahIM hai| magara prAyaH punaH naraka meM jAte haiN| sAtha hI koI jIva tathAvidhajAtismaraNAdika ke nimitta ko pAkara samyaktva kA lAbha prApta karake sadgati ko bhI pAtA hai| [ 254 ] upapAtaviraha // sAtoM naraka meM cyavanaviraha-upapAtasaMkhyA-cyavanasaMkhyA aura unake . gatidvAra viSayaka yantra - ja0 u0 narakanAma utkRSTa ja0u0upa0 / gatidvAra-jAti-saMghayaNAzrayi viraha u0cya0vi0 cya0 saM0 gati kA niyamana 1 ratnaprabhA meM 1 samaya 24 muhUrta | jaghanyase | a0samu050pa0 tiryaMco pahale hI... eka do -naraka meM chevaTTA saM. vAlA Ave 2 zarkarAprabhA meM 7 divasa yAvat bhujaparisarpa do naraka taka.... utkRSTase ___-chevaTTA saM.. vAlA Ave 3 vAlukAprabhA meM saMkhya pakSI-khecara....tIna naraka taka.... asaMkhya ___ kIlikA saMghayaNavAlA 4 paMkaprabhA meM 1 mAsa upapAta siMhAdi caupAye....cAra naraka taka cyavanasaMkhyA -arddhanArAcavAlA 5 dhUmaprabhA meM 2 mAsa ho sakatI hai| uraparisarpa....pAMca naraka taka - nArAcavAlA 6 tamaHprabhA meM 4 mAsa sAtoM narakameM strI Adi....chaH naraka taka RSabhanArAcavAlA 7 tamastamaprabhA meM 6 mAsa [ devavat ]] manuSya-maccho ....sAta naraka taka vajraRSabhanA0 vAlA sAtoM narakAzrayI ogha se' utkRSTa upapAta-cyavanaviraha 12 muhUrta aura ja0se 1 samaya jAneM 5 divasa Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . . __avataraNa-adhyavasAyAzrayI gati kahakara aba saMghayaNAzrayI gati ko kahate haiM sAtha hI naraka meM kitanI lezyA ho? yaha bhI batAte haiN| do paDhamapuDhavIgamaNa, chevaDhe kIli Ai saMghayaNe / ikikka puDhavivur3a DhI, AitilesA u naraesu // 255 // gAthArtha-chevaTTa saMghayaNavAlA pahalI do pRthvI taka gamana karatA hai, bAda ke kIlikAdi saMghayaNa meM eka eka pRthvI kI vRddhi kareM / prathama ke tIna naraka meM Adi tIna lezyAe~ hotI haiN| / / 255 // vizeSArtha-chevaDha athavA to sevA saMghayaNa ke balavAle jIvoM kA pahale aura dUsare. ina do 375 narakoM meM gamana ho sakatA hai| kIlikA saMghayaNavAle kA pahale se lekara tIsare taka, ardhanArAcasaMghayaNavAle kA yAvat cauthe taka, nArAcasaMghayaNavAle yAvat pA~caveM taka, RSabhanArAcasaMghayaNavAle yAvat chaThe taka aura vajraRSabhanArAca saMghayaNavAle yAvat sAtaveM naraka taka bhI jAte haiN| __ukta saMghayaNavAle zubha pravRtti karanevAle hA~ to, zubha adhyavasAyake yoga se uttarottara devAdika uttama gati ko bhI prApta kareM aura prathama saMghayaNavAle to utkRSTa ArAdhanA ke yoga se mokSa meM bhI cale jAe~, jabaki ve hI agara azubha pravRtti kareM, to uttarottara azubhasthAna ko pAte hI prathama saMghayaNavAle bhavAMtara meM sAtaveM naraka meM bhI jAne ke yogya banate haiN| yaha to saMghayaNa dvArA narakagati AzrayI utkRSTa gati khii| ___aba jaghanya se to, sAre saMghayaNavAle, manda adhyavasAya ke yoga se ratnaprabhA ke prathama pratara meM utpanna hote haiM aura madhyama adhyavasAyavAle jaghanya se Age aura utkRSTa upapAta se arvAk (pahale arthAt madhya meM ) utpanna hote haiN| sAtoM naraka meM samuccayameM prathama kI kRSNa-nIla-kApota ye tIna azubha lezyA hotI haiM, kyoMki ve mahAdurbhAgI jIvoM mahAmalina adhyavasAyavAle hote haiN| [ 255] avataraNa-aba ve tIna lezyAe~ kahA~ ? kinheM ? kauna kaunasI lezyAe~ hotI haiM yaha batAte haiN| dusu kAU taiyAe, kAU nIlA ya nIla pNkaae| dhUmAe nIlakiNhA, dusu kiNhA huMti lesA u // 256 // 379 vartamAna meM chevaDA saMghayaNa kA mandabala hone se adhyavasAya mI ati krUra na hone se. mukhyatayA mandAnubhAvavAle hone se vartamAna jIva jyAdA se jyAdA do naraka taka jAte haiN| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAtoM nArakoM meM lezyA kA vibhAga . gAthArtha-vizeSArtha anusaar| vizeSArtha-lezyA kise kahate haiM ? usakA vizeSa svarUpa agara ki bahuta gahana hai, tathApi kiMcit svarUpa devadvAra meM diyA hai ataH yahA~ adhika likhanA mulatavI rakhA hai| pahale do naraka meM eka kApotalezyA hotI hai parantu pahale meM jitanI malina rUpameM hotI hai, usase bhI adhika malina dUsarI zarkaraprabhA ke jIvoM meM vartita hotI hai, tIsarI vAlukAprabhA meM kApota aura nIla ye do lezyAe~ hotI haiN| [ inameM jinakA sAdhika tIna patyopamakA AyuSya hai unheM kApota aura usase adhikavAloMko nIla hotI hai ] cauthI paMkaprabhA pRthvI meM eka nIlalezyA hI hotI hai, pAMcavIM dhamaprabhA meM nIla aura kRSNa ye do lezyAe~ hotI haiN| [ parantu usa naraka meM jina kA sAdhika dasa palyopama kA AyuSya ho unheM nIla aura unase adhikAyuSI jIvoM ke kRSNa lezyA hotI hai| aura antima tamaH aura tamastamaHprabhA ina donoM narakoM meM eka kRSNalezyA hI hotI hai| parantu pA~caveM se chaThe kI kRSNalezyA ati malina aura usase bhI sAtaveM meM to kevala tIvratara saMkliSTa-malina hotI hai| [256 ] avataraNa-deva, nArakoM ke dravyalezyA kA avasthitapana phira bhI bhAvalezyA kA jo badalapana hotA hai vaha isa gAthA dvArA granthakAra maharSi batAte haiM : suranArayANa tAo, davvalesA avaDiA bhnniyaa| . bhAvaparAvattIe, puNa esiM haMti challesA // 257 // - gAthArtha--sura aura nArakoM kI dravyalezyA avasthita kahI hai, sAtha hI bhAvanA parAvartanapane se unake chaH lezyAe~ kahI haiN| [ 257 ] ' vizeSArtha--pUrvagAthA meM prathama do nArakI meM kApotalezyA, tIsarI meM kApota tathA nIlalezyA isa taraha yAvat sAtavI nArakI meM kevala kRSNalezyA batAI haiM / devoM ke varNana prasaMga meM bhI 'bhavaNavaNapaDhamacaule sajoisakappaduge teU ' ityAdi gAthA se amuka devoM ke amuka lezyAe~ hotI haiM aisA kahA hai| deva aura nArakoM ke kahI lezyAe~ avasthita haiM, arthAt jina devoM ke tathA jina nAraka jIvoMke jo jo lezyAe~ kahI haiM, ve lezyAe~ apane upapAta-janma se AyuSya samApti yaryaMta (tathA do antarmuhUrta adhika) taka rahanevAlI hotI haiN| una lezyAoM meM manuSya tathA tiryaMcoM kI lezyA kI taraha parAvartana nahIM hotaa| zaMkA-jaba devoM ke tathA. nArakajIvoM ke Upara batAye anusAra avasthita lezyAe~ hotI haiM to phira sAtavIM nArakI meM bhI samyaktva kI prApti kahI hai vaha kisa taraha Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * saMbhavita hai ? kyoMki Upara ke kathana ke anusAra sAtavIM naraka meM vartita naraka jIvoM ke sadAkAla kRSNalezyA hI hotI haiM aura samyaktva kI prApti to tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ho to hI saMbhavita ho sakatI hai| sAtha hI devoM meM saMgamAdhika adhama devoM ke sadAkAla tejolezyA hone para bhI jagajjaMtu ke uddhAraka paramAtmA mahAvIradeva ke. samAna saMsArodadhiniryAmaka ko chaH chaH mahIne taka bhayaMkara upasarga karane ke phalarUpa kRSNalezyA ke pariNAma hue vaha bhI kisa taraha saMbhavita ho ? kRSNalezyA ke sivAya paramAtmAko upadrava-upasarga karane ke pariNAma hote hI nhiiN| samAdhAna-Upara kI zaMkA vAstavika hai aura usa zaMkA ke samAdhAna ke lie hI yaha 'suranArayANa tAo' ityAdi padavAlI gAthA ko racane kI granthakAra maharSi ko jarUratta dIkhI hai| kahane kA Azaya yaha hai ki-lezyA do prakAra kI hai| eka dravyalezyA aura dUsarI bhaavleshyaa| inameM devoM ke tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA tathA nArakajIvoM ke kApota nIla aura kRSNalezyA jo avasthitapana se rahanevAlI kahI haiM ve dravyalezyA kI apekSAse kahI haiM, paraMtu bhAvalezyA kI apekSA se nhiiN| bhAvalezyA kI apekSA se to devoM ke aura nArakoM ke una avasthita dravyalezyAoM ke sAtha chahoM bhAvalezyAe~ hosakatI haiN| zaMkA-deva, nArakoM ko bhI manuSya-tiryacoM kI taraha bhAvalezyAe~ chahoM hone kA batAyA jAtA hai| isa taraha bhAvalezyA meM samAnatA kahI isa prakAra to manuSya-tiryaMcoMkI dravyalezyA ke samaya kI taraha, unakI dravyalezyA kA kAla antarmuhUrta kyoM nahIM ? samAdhAna-manuSya, tiryacoM ke dravyalezyA ke pariNAma to anya lezyA pariNAma utpanna hone para, pUrvalezyA pariNAma kA usameM saMpUrNa rUpAntara ho jAtA hai, vaisA deva, nAraka meM banatA nahIM hai| ataH use antarmuhUrta kA kAla kahA~ se ho hI sake ! unheM to svabhAvavartI lezyA meM anya bhAvalezyA kA pariNAma A jAe to vaha mAtra spaSTa aspaSTa prativimbatva ko hI prApta karatA hai| aura vaha bhI jyAdA samaya taka TikatA nahIM haiN| sAtha hI jitanA samaya TikA ho usa samaya taka avasthita lezyA ke mUla svarUpa meM kucha parivartana karatA nahIM hai, yahI bAta dRSTAMta se adhika samajhAte haiN| manuSyo, tiryacoM ke jisa samaya jo lezyAe~ hotI haiM usa samaya vaise Atmaprayatna se usa vidyamAna lezyA ke pudgaloM ko anya lezyA ke pudgaloM (dravyoM) kA saMbaMdha hote hI vidyamAna lezyA palaTa jAtI hai, arthAt sapheda vastra ko lAla raMga kA saMbaMdha hote hI sapheda vastra Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAta naraka meM lezyAoM ke vibhAga . 65. apanA . saphedapana chor3akara, lAla vastra ke svarUpa meM jisa taraha palaTa jAtA hai usa prakAra vidyamAna kRSNalezyA ke dravyoM ko (Agantuka) tejolezyA ke dravyoM kA saMbaMdha hone para tejolezyA ke dravyoM kA paribala adhika hone se kRSNalezyA ke dravya tejolezyA rUpameM pariNata hote haiM aura isa taraha kAraNa sAmagrI ko pAkara manuSyoM, tiryaco ko antarmuhUrta meM lezyAoM kA parAvartana hotA hai / jaba ki devoM ko lezyA ke viSaya meM isa taraha nahIM hotA, arthAt deva, nArakoM ke jo avasthita vidyamAna lezyAe~ hotI haiM una lezyAdravyoM ko anya lezyAdravyoM kA saMbaMdha hotA hai sahI, paraMtu manuSya, tiryaMcoM ke lezyAdravyoM kI taraha ina deva, nArakoM ke leNyAdravya raMge hue vastra kI taraha ekAkAra rUpa pariNata nahIM hote, paraMtu ina Agantuka lezyAdravyoM kA AkAra pratibiMba sirpha vidyamAna ledrivya para par3atA hai, arthAt sphaTika svayaM nirmala hone para bhI lAla, pIlI vastrAdi kI upAdhi se lAla athavA pIlA dIkhatA hai, paraMtu vastra aura sphaTika donoM svayaM alaga hI haiM; athavA nirmala darpaNa meM vastu kI vikRti ke kAraNa vikAravAlA pratibiMba par3atA hai, lekina vastutaH vaha vastu aura darpaNa alaga hI haiN| isa taraha yahA~ vidyamAna lezyAdravyoM ke para anya (Agantuka) lezyAdravyoM kA AkAra pratibiMba par3atA hai, paraMtu tAttvika rIta se donoM alaga haiN| ise hI arthAt isa AkAra athavA pratibiMba ko hI deva, nArakoM ke lie bhAvalezyAe~ ginanI haiM / yaha pratibiMba athavA mAtra AkAra svarUpa bhAvalezyA jisa avasara para utpanna hotI hai, usa avasara para nAraka jIvoM ke kRSNAdi duSTa lezyA vidyamAna hone para bhI (pUrvokta bhAvalezyA se tejolezyAdi ke saMbhavavAlI) samyaktva kI prApti ho sakatI hai / aura pratipakSI ghaTanA meM saMgamAdi ko tejolezyA avasthita hone para bhI; kRSNalezyA ke phalarUpa prabhuko upasarga karane ke duSTa pariNAma bhI hote haiM / isa para se bhAvanA parAvartana se pratibiMba svarUpa bhAvalezyAe~ Ane para bhI, avasthita lezyAoM ke mUla svarUpa meM kucha pharaka nahIM hotA / aura Upara batAe anusAra cha ho bhAvalezyAoM ko mAnane meM bhI virodha nahIM AtA [ 257] 380-lezyA kyA hai ? usakI utpatti kisa meM se hotI hai ? usakI varNagaMdhAdi catuSka ke sAtha ghaTanA, usakA alpa bahutva, usakI kAla vyavasthA, usake adhyavasAya sthAnaka Adi varNana zrI uttarAdhyayana, panavaNA, lokaprakAzAdika grantha ke dvArA samajha leM / vR. 9 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatasaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . // narakagati meM navavA~ (9) AgatidvAra // avataraNa-isa taraha AThaveM gatidvAra ko kahakara, aba navavA~ AgatidvAra arthAt nAraka svaAyuSya pUrNa karake kahA~ kahA~ utpanna hote haiM ? aura utpanna hone ke bAda kahA~ se nikalane vAle ko kyA kyA labdhiyA~ prApta hoM ! yaha kahate haiN| nirauvvaTTA gambhe, pajattasaMkhAu laddhi eesi / cakkI harijuala arihA, jiNa jai disa samma puha vikamA // 258 // gAthArtha-vizeSArthavat // 258 // vizeSArtha-naraka gati meM se nikale jIva-anantara bhava meM paryAptA-saMkhyAtA varSAyuSI-garbhaja (tiryaMca manuSya) rUpa meM hI utpanna hote haiN| inake sivAya saMmU cchima manuSya, ekendriya, vikalendriya, paMcendriya, manuSya devo nArako labdhi aparyAptA meM aura asaMkhya varSAyupI yugalika meM utpanna hote nahIM hai / / aba jaba ve, garbhaja manuSya-tiryaMca rUpa meM utpanna hote haiM taba unake utpanna hone ke bAda kyA kyA labdhi kina kina ko prApta hotI hai ? yaha kahate haiM / isa loka meM cakravartI svarUpa agara naraka meM se Akara utpanna honevAlA jIva ho to vaha, tathAvidha bhavasvabhAva se pahale hI naraka meM se nikalA hotA hai, magara dUsare kisI naraka meM se nahIM, yaha bAta naraka kI apekSA se samajhanA / / baladeva aura vAsudeva-(yaha hari yugala) honevAle jIva, agara naraka meM se nikalakara honevAle ho to pahale dUsare aise do naraka meM se nikalane vAle hote haiM, paraMtu zeSa narakoM meM se nahIM / arihA-kahane se arihaMta-tIrthakara honevAle prathama ke tIna naraka meM se hI nikale hote haiM / zeSa meM se nahIM hI / jina arthAt kevalI hone vAle jIva, vaha prathama ke cAra meM se hI nikale ho sakate haiM, zeSa meM se nahIM hI / 381. prazna-tIrthakara aura kevalI meM kyA pharaka hai ? tIrthakara dharmamArga ke Adya pravartaka mAne jAte haiN| zAsana para unakI hI AjJA vartita hai| jaba ki kevalI isa prakAra nahIM hote / sAtha hI tIrthakara rAjA hai, ataH atizayAdika kI viziSTatAe~ haiM / jaba ki kevalI prajA meM se hai, ataH ye vizeSatAe~ nahIM haiM / tathApi donoM ke jJAna meM tulyatA ( sAmya) jarUra hai| Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nArakoM ko avadhijJAna * yati-arthAt sarvavirati (sarvathA gRha-saMsAra mamatA pApAdika ke tyAgarUpa) cAritra ko grahaNa karanevAle jIva pahale pAMca naraka meM se Ae hote haiM / .. disi-arthAt deza se virati (sarvathA tyAga nahIM vaha) ko arthAt AMzika tyAga ko dhAraNa karanevAle prathama ke cha hoM naraka ke jIva hote haiM, kyoM ki chaThe naraka meM se Aye jIva anantara bhava meM kvacit manuSya rUpa meM unpanna hote haiM / agara vahA~ atimalina adhyavasAya hote hone se azubha karmabaMdhana adhika hotA hai jisa se yakAyaka manuSya bhavaprApti yogya adhyavasAya Ate nahIM haiM to bhI kadAcit kisI kisI narakAtmA ko prApta zubha pariNAmoM A jAtA hai aura manuSyAyuSya kA baMdha karatA hai / lekina bahulatA se to tiryacarUpa meM hI utpanna hotA hai / tathApi tathAvidha vizuddhi se manuSya hoM to mI tathAvidha puNyAI kI vizuddhi ke abhAva meM sarvaviratipana to pA nahIM sakate paraMtu dezaviratipana ko. pA sakate haiM / aura samyaktva to sAtoM narakoM meM se Ae jIvoM ko prApta ho sakatA hai / paraMtu sAtaveM meM se Ae huye ko dezaviratipanA prApta nahIM ho sakatA sAtha hI ve manuSyatva na pAkara nizcitarUpa se tiryaca yoni meM hI utpanna hote haiM / agara ve gatabhava meM narakAyuSya vAMdhA jAne se yahA~ naraka meM utpanna hue hote haiM, paraMtu gatabhava meM hI kie gae puNya ke dUsare saMcaya se, naraka meM se nikalakara ve jIva ukta labdhiyA~ prApta karate haiM, paraMtu jinhoM ne pUrvabhava meM kucha bhI mahAna sukRtyo nahIM kiye haiM, tapa-tyAga-saMyama svarUpa sadvartana kA sevana nahIM kiyA haiM / bhagavadbhajana Adi maMgala pravRttiyA~ nahIM kI haiM kevala bhayaMkara pApAcaraNa kA sevana karake naraka meM utpanna hue hote haiM ve to anantara bhava meM ukta labdhiyoM ko pA hI nahIM sakate / sAtha hI jo arihA-tIrthakara hote haiM ve bhI tIrthakara bhava kI apekSA se pUrva ke tIsare bhava meM, viMzati sthAnaka meM batAe uttama sthAna padoM kI sarvottama koTi kI ArAdhanA dvArA tIrthakaranAmakarma bAMdhane se agAU agara unheM vaisI pravRtti dvArA unake narakAyuSya kA baMdha kara diyA ho to unheM narakagati meM avatAra lenA par3atA hai / aura vahA~ kA kAla pUrNa karake anantara bhava meM hI (zreNikAdika kI taraha ) tIrthakaranAmakarmakI kI nikAcanA, tIsare athavA unake aMtima manuSya bhava meM vipAkodayarUpa meM udayameM AtA hai / yaha niyama na samajhanA / lekina jo baddhanarakAyuSI hokara phira tIrthakara Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhatsaMgrahaNIratna hindI bhASAMtara . nAmakarma vAMdhate hoM unake lie hI yaha samajhanA / paraMtu abaddhAyuSI to deva, manuSyagati meM hI jAte haiM / [ 258 ] avataraNa-aba AThaveM dvAra meM nArakoM ke avadhijJAna viSayaka kSetramAna ke bAre meM kahate haiN| rayaNAe ohI gAua, cattAraTTha gurulahu kameNaM / pai puDhavI gAuaddhaM, hAyai jA sattami igaddhaM // 259 / / gAthArtha--ratnaprabhA meM [ utkRSTa se ] avadhijJAnakA kSetra cAra kosa kA aura [ jaghanya se ] sADhe tIna kosa kA hotA hai, tatpazcAt pratyeka pRthvI ke donoM mAna meM AdhA kosa hIna karate jAie, yAvat sAtaveM meM utkRSTa se eka kosa aura jaghanya se Adhe kosa kA rahe // 259 // vizeSArtha-avadhijJAna zabda kA artha aura usakI vyAkhyA devadvAra prasaMga meM kahI gaI hai| prathama ratnaprabhA ke nArakoM kA avadhikSetra utkRSTa se mAtra cAra kosa kA aura jaghanya se sADhe tIna kosa kA, dUsare naraka ke nArakoM kA utkRSTa se 3 // kosa kA aura jaghanya se 3 kosa kA, cauthe meM u0 3 kosa aura ja0 2 // kosa kA, pAMcaveM meM u0 se 2 kosa aura ja0 se 1 // kosa, chaThe meM u0 se 1 // kosa aura ja0 se 1 kosa, sAtaveM meM utkRSTa se avadhi-dRzyakSetra 1 kosa aura ja0 se 0|| kosa kA hotA hai / nAraka jIvoM ko yaha 'avadhijJAna' kahA usa meM mithyAdRSTi nArakoM ko to vaha jJAna vibhaMga-viparItarUpa se hotA hone se unakA vaha jJAna unheM dekhane meM duHkhadAyI hai, kyoMki isa se ve apane ko duHkha denevAle paramAdhArmika jIvoM ko tathA azubha pudgaloM ko prathama se hI samIpa Ate hue dekhA karate haiM, ataH ve becAre lagAtAra ciMtA aura bhaya ke bIca bhArI kadarthanA pA rahe haiN| [ 259 ] iti navamagatidvAram / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagati adhikAra meM AThavA~ pariziSTa . . // sAtoM narakavartI lezyA, anantara bhava meM hotI labdhiprApti tathA unakA avadhijJAna kSetraviSayaka yantra // kaunasI anantara bhava meM manuSyatiryaca rUpa meM kyA | ja0 / u0 narakanAma lezyA ? kyA labdhi pAve? avadhi avadhi 1. ratnaprabhA | kApota | arihaMta-cakrI-hari-baladeva-kevalI-yati 3 // kosa| 4 kosa vAle ko -dezavirati-samyaktva 2. zarkarAprabhA / mAtra cakrItva kama kara ke zeSa 7 labdhiyA~ | 3 kosa 3 / / kosa vAle ko pA sake" 3. vAlukA- kApota, punaH yahA~ hari-baladeva / kula 3] kama | 2 // ,, prabhA vAle ko nIla kara ke 5 kaheM" 4. paMkaprabhA nIla yahA~ arihaMtAdika Adi kI cAra kama vAle ko karake zeSa 4 (cAra) kare" 5 dhUmaprabhA nIla-kRSNa yahA~ Adi kI pAMca dUra karake yati, | 1 / / vAleko dezavirati, samyaktva ye 3 kare" 6. tamaHprabhA kRSNa Adi kI chaH nikAlakara dezavirati | vAle ko samyaktva ye do hI kahe" 7. tamastama-." | yahA~ eka samyaktva hI anantara bhavameM | 0 // 0 // 1 , prabhA vAle ko pAve" // zrI kalikuNDa pArzvanAthasvAmine namaH // // narakagati adhikAra meM AThavA~ pariziSTa // nArakoM kI siddhi zaMkA-devo pratyakSa na hone para bhI mAnava jAti meM una viSayaka dekhe jAte camatkAroM se, unake sAtha saMbaMdha rakhanevAle vidyA-mantroM kI sAdhanA dvArA iSTaphalasiddhi hotI hone se anumAna se adRSTadevoM kA astittva bhale svIkAra kareM, lekina narakagativartI nArakoM kI siddhi meM to aisA koI anumAna nahIM lagatA aura pratyakSa to dIkhate hI nahIM to phira unakI sattA kaise mAnI jApa? samAdhAna-devoM ke pAsa to daivikazakti hai aura isalie unakI upAsanAe~ hotI haiM, jisa se ve apanI divyazakti kA upayoga upAsaka ke lie karate haiM lekina nAraka jIvoM ke pAsa to aisA kucha hai hI nahIM isalie unakI upAsanA nahIM hai aura upAsanA Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . cnaark| dvArA dekhe jAte camatkAroM kA bhI prasaMga rahatA nahIM ataH naraka ke astitva ke lie devasiddhi ke jaisA anumana bhale nahIM ho sakatA; phira bhI anumAna jarUra hai / vaha isa tarahajaise vizva meM jaghanya-madhyama pApakarma phala ke bhoktA dekhe jAte haiM vaise utkRSTa-prakRSTa pApaphala ke bhoktA bhI hone hI cAhie / to ve kauna ? to jisa taraha jaghanya, madhyama karmaphala ke bhoktA svarUpa tIrthakara aura manuSya haiM, usa taraha utkRSTa karmaphala bhoktA svarUpa dUsare koI nahIM, lekina nAraka hI haiN| zaMkA-kyA tiryaca, manuSya meM atyanta duHkhI jo ho vaha prakRSTa pApakarmaphala kA bhoktA na mAnA jAe? ____samAdhAna-jisa taraha sukha kI parAkASTA devoM meM hai usa taraha duHkha kI parAkASTA tiryaMca, manuSya meM nahIM dekhI jAtI, itanA hI nahIM kintu sarvathA duHkhI ho aisA koI tiryaca, manuSya, dekhA nahIM jAtA, ataH prakRSTa duHkha ke bhoktA svarUpa tiryaca, manuSya se bhinna koI jAti mAnanI hI rahI aura ve hI ye nAraka / __ sAtha hI jaise atyanta alpAMzI duHkhavAle vyakti hameM dekhane ko milate haiM, madhyama duHkhavAle jIva bhI hama dekhate haiM vaise sabase adhikAdhika antima prakAra ke duHkha bhoganevAle bhI avazya hone hI cAhie aura ve haiM nAraka, jo bAta hama Upara kaha gae / isa taraha anumAna se nArakoM kA astittva sAbita hotA hai| zaMkA-kyA A~kha se aura prayoga se siddha ho use hI pratyakSa kahA jAe.? samAdhAna-isa carAcara vizva meM eka vastu svayaM na dekhI to use apratyakSa mAna lenA yaha kyA buddhigamya hai sahI ? haragija nahIM / loka meM svapratyakSa ke sivAya dUsarA AptapratyakSa bhI hai / Apta arthAt vizvasanIya viziSTa zAniyoM kA pratyakSa / yaha AptapratyakSa svapratyakSa jitanA hI AdaraNIya mAnA jAtA hai| jaise siMha, aSTApada, jirApha Adi dUra dUra ke jaMgala ke prANiyoM kA pratyakSa darzana sarva ko nahIM hotA, phira bhI agara ve unheM apratyakSa kahe to yogya hai kyA? nahI, agara thor3A bhI buddhizAlI hogA to khuda ne nahIM dekhA isalie usakA abhAva hai aisA kabhI nahIM kahegA / vaha socegA ki maiMne nahIM dekhA, magara mujha se baDe Apta haiM unhoM ne dekhakara hameM kahA hai ataH usakA astitva jarUra hai / sAtha hI isa deza ke tathA videza ke gA~va, nagaroM nadI-samudroM Adi sthaloM tathA dUsarI anekAneka bAbateM sRSTi para vidyamAna hone para bhI jise hamane apanI khuda kI A~khoM se kadApi nahIM dekhA lekina dUsare vyaktiyoM ne pratyakSa kI hai aura phira usakI jAnakArI hameM kI hai, aisA samajhakara bhI hama usakA svIkAra nahIM karate kyA ? amerikA kA nyUyaoNrka zahara svapratyakSa nahIM hai, phira bhI nakazA dvArA amuka jagaha para hai aisA binA dalIla hama sIdhA hI svIkAra kyA nahIM karate? avazya karate hI haiM, to phira apane Apta jo sarvajJa haiM, jinhoM ne nArakoM ko svapratyakSa kiye hI haiM , aura bAda meM hI hameM batAyA hai ataH nArakoM kA astittva acUka mAnanA hI cAhie / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagati adhikAra meM AThavA~ pariziSTa . sAtha hI indriyapratyakSa vahI pratyakSa kahA jAe yaha bhI eka mithyAbhrama hai / vastutaH indriyapratyakSa to upacAra se hI pratyakSa kahA jAe / anyathA tatvadRSTi se vaha bhI parokSa hI hai / ataH yaha bAta nakkI ho jAtI hai ki atIndriya pratyakSa vahI vAstavika rIta se pratyakSa kahA jAe, kyoMki jinheM viziSTa zAna labdhi prApta hotI hai unheM yaha dRzyamAna indriyoM se kucha bhI pratyakSa karane kA prayojana nahIM rahatA, ve zAnadvArA hI saba kucha AtmapratyakSa kara sakate haiM / ataH jisa jJAna prAni meM anya nimitta kI apekSA rahe vaha zAna pratyakSa nahIM kahA jAtA arthAt jisa jJAna meM indriyoM kI madada nimittarUpa bane usa jJAna ko pratyakSa kaise kahA jAe ? nahIM hI kahA jAe / kevalazAnI ko vizva ke carAcara sAre padArthoM zAna se AtmapratyakSa hote haiM / unheM dekhane ke lie bIca meM indriyAdi kisI nimitta kI jarUrata nahIM par3atI, ataH atIndriya pratyakSa vahI saccA pratyakSa hai aura vaha atIndriya zAniyoM se hI sAdhya hai| isa se yaha huA ki indriyapratyakSa vaha tAttvika rUpa se vAstavika pratyakSa nahIM hai aisA nizcita hotA hai| kevalazAniyoM ne dekhI huI aura tatpazcAt una se prarUpita hakIkatoM kA saMpUrNa satya rUpa meM svIkAra karanA cAhie usakA kyA kAraNa ? to kevalajJAnI vahI ho sakatA hai ki jo asatya bolane ke rAga-dveSa-mohAdi hetuoM ko naSTa karake vItarAga sarvaza bane hoM / ataH aisA vyakti jJAna se jo dekhe vahI kahe, asatya prarUpaNA kadApi na krte| tathA naraka aura naraka ke jIvoM kA pratipAdana inhoMne hI kiyA hone se nArako haiM aura inake hone ke kAraNa unake rahane ke AdhArarUpa narakasthAna bhI haiN| . isa taraha sAmAnya carcA se ubhaya kI siddhi kI gii| taka se narakasiddhi dUsarI rIta se baudrika yA tArkika dRSTi se vicAra kareM. (1) isa mAnavasRSTi para eka manuSyane eka vyakti kA khUna kiyA to use vizva kI koI bhI rAjasattA adhikAdhika sajA kare to eka hI bAra phAMsI kI sajA kare jaba ki dUsarI eka vyakti ne asaMkhya khUna kiye hoM to use bhI vahI eka bAra phAMsI kI * sajA kare, to donoM ke aparAdha meM pesiphIka mahAsAgara jaisA vizAla aMtara hone para bhI sajA samAna hI, yaha nyAyapUrNa mAnA jAe kyA ? haragija nahIM / (2) dUsare eka duSTa manuSya ne saikaDoM, hajAroM balki lAkhoM ke pAlaka, poSaka, rakSaka yAvata yoga-kSema karanevAle vyakti kA khUna kiyA, to kyA use dehAMtadaMDa kI sajA paryApta hai sahI ? (3) tIsare eka bhayaMkara yuddhakhora manuSya ne mahAvizvayuddha jagAyA, samagra duniyA ko yAtanA, duHkha, trAsa aura mAMsa kI bhayaMkara jvAlAoM meM dhakela diyA, lAkhoM ke karuNa saMhAra sarajAe, samagra vizva ko trAhi trAhi (bAyasva prAyasva ) kI pukAra karavAI lekina aMta meM usakA hI karUNa aMjAma AyA, svayaM hI parAjita huA / kaida karake use lazkarI adAlata ke samakSa khar3A kiyA, usake aparAdha ke lie nyAyAdhIza phaisalA de to, vo kyA degA ? eka bAra kI phAMsI yA dUsarA kucha ? to itanI sajA yogya hai kyA ? Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *72. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * . (4) are ! isa duniyA meM khule rUpa meM yA chipakara, aneka jIvoM kI hiMsA karanA, asatya aura jhUTha, DIMga mAranA, dhokhAbAjI, dagA-kapaTa, prapaMca, vizvAsaghAta, coriyA~ karanA, abrahma, parastrI-dhezyA gamana karanA, vikArI najareM karanA, ati moha, mamatva aura mUrchA meM Asakti rakhanA, anya ko trAsa denA, aneka pApAcaraNa karanA, mahAAraMbhasamAraMbhavAle asaMkhya pApoM kA AcaraNa karanA aise aneka pApa-aparAdha huA hI karate haiM jo kAyade ke anusAra aparAdha nahIM gine jAte, unhe to mAnava jAti kI tarapha se sajA ho yA na ho, koI bAra sabUta ke abhAva meM khUnI hone para bhI mukta ho jAe to kyA unheM aparAdha kI sajA kucha bhI nahIM hogI ? javAba-Upara ke cAroM praznoM kA javAba eka hI aura vaha yaha ki aparAdha ke anusAra (pramANa meM) agara sajA na ho to sajA nyAyI kaise mAnI jAe? aura aparAdhI hone para bhI sajA na ho to yaha bhI kaise cala sakatA hai ? rAjasattA meM cAhe jaisA calatA ho lekina karmasattA' nAma kI eka adRzya mahAsattA baiThI hai ki jahA~ punya-pApa sabakA ada la insApha avazya honevAlA hai / isa meM se isa duniyAkA koI bhI manuSya chaTaka nahIM skegaa| astu / taba mAnavajAti ke pAsa to mAtra aMtima koTi kI sajA agara koI bhI ho to dehAMta daMDa yA phAMsI kI hI hai| usa se adhika hai nahIM / ekabAra phAMsI huI phira usa deha kA caitanya naSTa ho jAtA hai / aMdara rahA huA sajA bhoganevAlA jIva anya yoni meM janma lene daur3a paDatA hai; kyoM ki mAnava (aura pazu )jAtikA zarIra audArika prakAra ke aNuoM kA banA hai aura ye aNu eka bAra caitanya vihIna bane ki phira usa deha ke aNu vahA~ caitanyavAle banate nahIM haiM ki jisa se punaH phAMsI kI sajA ho sake / yaha sthiti to naraka ke deha kI hI hai, ataH vahA~ paryApta sajAoM ke pAtra bana sakatA hai / taba punaH prazna yaha hotA hai ki aise bhayaMkara pApoM kI sajA hai hI nahIM kyA? isakA javAba yaha hai ki-sajA hai / jarUra hai| agara na ho to yaha sRSTi bhayaMkara pApoM aura bhayaMkara mAnavIoM se khadabadane lage, yAvat ujaDa bana jAe | taba sajA kahA~ aura kaisI hai ? to isakA javAba bhArata kI saMskRti ke bahutere dharmazAtroM eka hI dete haiM ki-sajA bhogane ke lie eka sthAna jarUra hai / bhale vaha dRzya najara se adRzya ho, magara vaha hai hI aura vaha bhUgarbha-pAtAla meM hI hai, ise 'naraka' zabda se pahacAnA jAtA hai / pApI manuSyoM ke pApoM kA bhAra hI unheM svayaM vahA~ khIMca jAtA hai arthAt karmasattA unheM naraka ke jeloM meM sIdhA hI dhakela detI hai| aise jelo eka nahIM lekina sAta haiM / hareka jela kI suvidhA-vyavasthA bhinna-bhinna hai| prathama naraka se dasarAbhayaMkara. dUsare se tIsarA bhayaMkara, vahA~ adhika dukha, kaSTa, trAsa, yAtanAe~ bhogane kA isa taraha uttarottara sAtoM narako-jelo adhika bhayaMkara aura trAsadAyaka haiM ina sAtoM narakoM ko 'bhUgarbha jela' se saMbodhita kiyA jA sakatA hai| Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * narakagati adhikAra meM AThavA~ pariziSTa * .73. prathama ke tIna jeloM meM utpanna honevAlI koThariyA~ bhayaMkara duHkhada, sAtha hI vahA~ 'paramAdhAmI asura' jelaro ke rUpa meM hote haiM, ve bhayaMkara svarUpo dhAraNa karate haiM, naraka ke jIvoM ko agAU batAye anusAra kiye aparAdhoM kI bhayaMkara sajA karate haiM / hara kSaNa diye jAte duHkhoM, trAsa-vedanAe~, unake bhayaMkara cItkAra, apAra yAtanAe~ sunakara kaMpana paidA hotA hai / bhale isa sRSTi para ke bhayaMkara aparAdhoM ko zAyada koI na jAne, bhale unake lie sajAe~ na hoM, athavA hoM to kama bhI hoM, bhale yahA~ zAyada chUTa jAe~ lekina aparAdhoM kI paryApta sajA bhogane ke lie ina bhUgarbha jeloM meM gae binA kabhI calanevAlA nahIM hai| kudarata ke gharakA insApha aTala aura adala hotA hai, yaha hisAba saMpUrNa cUkate hI karanA paDatA hai / vahA~ vinatiyA~, mA~sa yA lAMca-rizvata kucha bhI calatA nahIM hai / __ zeSa cAra naraka jeloM meM paramAdhAmI kRta vedanA nahIM hai lekina paraspara zastrajanya, anyonya khUna-kharAbI karane rUpa tathA sthAnajanya vedanAe~ akathya aura anaMta haiM / jo varNana Age kiyA gayA haiN| isa jela kI sajA maryAdA hajAroM-lAkhoM, karoDoM nahIM balki araboM sAloM kI hai| ataH mAnavajAti svayaM sujha banakara, 'pApa ke phala avazya bhogane hI par3ate haiM, aisA samajhakara pApamArga se lautte| mahAAraMbha-samAraMbhoM ko eka choTIsI jiMdagI ke khAtira, bitte bhara ke peTa ke khar3e ko bharane ke khAtira choDa de / azubha pravRttiyoM kA tyAga kare yA saMyama rakkhe ! mAnava yA pazu pakSI Adi sajIva sRSTi para dayA rakkhe / usakI dayA kA pAlana kare, sabakA rakSaNa kare, sabakA bhalA kare / mUrchA-mamatva ke bhAvoM ko maryAdita kare aura dharma se paripUta jIvana, jiie| jisase ati duHkhada narakagati kA bhoga hone kA na banane paae| Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai tIsarA manuSyagati adhikaar|| ___antargata paJcamagati [mokSa] adhikAra manuSyAdhikArameM prathama aura dvitIya sthiti, avagAhanAdvAra avataraNa-isa taraha lagabhaga 59 gAthAoM se naraka-gati adhikAra meM navoM . ' dvAroM kA varNana kara ke aba tIsare manuSyagati adhikAra meM 'bhavana' sivAya ATha dvAroM kA varNana karate haiM, unameM se granthakAra prathama 'sthiti' aura dUsarA 'avagAhanA' ina do dvAroM ko kahate haiM / ganbhanaratipaliAU, tigAu ukkosato jahanneNa / mucchima duhAvi aMtamuhu, aMgulA'saMkhabhAgataNU // 260 // . gAthArtha-garbhaja manuSya kI utkRSTa AyuSyasthiti tIna patyopama kI aura unakI deha viSayaka avagAhanA utkRSTa se tIna kosa kI hotI hai / unakA jaghanya se tathA saMmUrchima manuSyoM kA jaghanya tathA utkRSTa se bhI AyuSya aMtarmuhUrta kA aura jaghanya se garbhaja manuSya kI avagAhanA (utpatti kAlAzrayI ) tathA saMmUchima manuSya kI utkRSTa aura jaghanya donoM prakAra kI avagAhanA asaMkhyAtaveM bhAga kI hai // 260 // vizeSArtha-yahA~ se manuSyagati kA adhikAra zurU hotA hai / usa meM manuSyoM ke do prakAra haiM / saMmUcchima aura garbhaja / ina donoM ko paMcendriya samajhanA / sirpha saMmUrchima ko mana na hone se zAstra kI paribhASA meM ' asaMjJI' kahA jAtA hai / jaba ki garbhajoM ke mana vartita hone se 'saMjJI' (paMcendriya) nAma se paricita hai / saMmRcchima janma arthAta kyA ? kula tIna prakAra se jIvamAtra ke janma hote haiN| 1. saMmUrchima, 2. garbhaja, 3. upapAta. 1. saMmUrchima garbha kI sAmagrI ke binA hI jisa kI utpatti ho vaha / arthAt strI-puruSa ke saMyoga ke binA hI utpattisthAna meM vartita audArika pudgaloM ko zarIrarUpa meM pariNata karanA use (una jIvoM ke lie) saMmUchima janma kahA jAtA hai / 382. garbhaja se yaha aMtarmuharta aMgulAsaMkhya bhAga se laghu jAne / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samUcchima aura garbhaja manuSya kA svarupa * dUsarI vyAkhyA aisI bhI hai ki tInoM loka meM tamAma bAjuoM se deha ke avayavoM kI racanA ho use saMmUcchima janma kahA jAtA hai / do zarIroM ke saMbaMdha se AtmA kI jo pariNati hotI hai use hI 'janma' kahA jAtA haiM / yahA~ bAhya aura AdhyAtmika pudgaloM ke upamardana se jo janma ho vaha saMmUrcchana janma kahA jAe / ___kASTha kI tvacA, phala Adi padArthoM meM utpanna hote kRmi Adi prakAra ke jo jIva haiM ve, unhIM kASTha, phala Adi meM varNita pudgaloM ko zarIra rUpa meM pariNata kareM unheM bAhya pudgala ke upamardanarUpa jAneM / isa taraha jIvita gAya Adi ke zarIra meM utpanna hote kRmi Adi jIva. usI jIvita gAya Adi ke zarIra ke avayavoM ko grahaNa karake, apane zarIrarUpa pariNAma ko prApta kare, use AdhyAtmika pudgala ke upamardana rUpa saMmUrcchana janma samajhanA / garbhajanma-( puruSa kA) zukra aura (strI kA) zoNita donoM ke milana ke Azraya rUpa pradeza ko 'garbha' kahA jAtA hai / aura usa sthAna meM utpanna honevAlA jIva 'garbhaja' kahA jAtA hai / ise hI jarA adhika spaSTa kareM / strI-puruSa ke mithuna saMyoga ke bAda strI kI yoni meM koI jIvAtmA zIghra utpanna hokara, turaMta hI prathama kSaNa meM zukra aura zoNita ko -- mAtAne khAe hue AhAra ko AtmasAt karanevAlA, arthAt svazarIrarUpa meM pariNata karanevAlA vaha 'garbhaja' jIva kahA jAtA hai / .. upapAtajanma-paraspara ke maithuna saMyoga ke binA, usa usa kSetra-sthAna nimitta ko pAkara ekAeka aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM utpanna hokara, zIghra mUla zarIrAvagAha ko dhAraNa karanA vaha / ___ yaha janma devoM tathA nArako ke hotA hai / deva devazayyA meM tathA nAraka vanamaya .. bhIta meM rahe bhayaMkara AvAsoM meM utpanna hote hai / . zaMkA-saMmUcchima tathA upapAta donoM ke janma meM strI-puruSa ke saMyoga kI apekSA nahIM hai to phira donoM ko alaga alaga kyoM mAne ? saMmUchina meM hI samAveza kiyA jAya to kyA ? 383. dekhie tattvArtha rAjavArtika || 384. dekhie tattvArtha pRvRtti // Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *76. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . samAdhAna-agara ye zaMkA vyAjabI hai lekina donoM meM bhinnatA yaha haiM kisaMmUrchana janma meM audArika pudgaloM kA tathA upapAta meM vaikriya pudgaloM kA grahaNa hai| anyathA vAstava meM to tIna prakAra ke badale eka saMmUrchana prakAra mAnakara avaziSTa do . saMmUrcchana ke hI viziSTa svarUpa mAneM to anucita nahIM hai / saMmRcchima jIva kauna kauna se ? ___ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya - ye sAre jIva saMmUcchima hI hote haiM / paMcendriya ke cAra bhedoM meM se manuSya aura tiryacoM meM bhI saMmUcchima paMcendriyo haiM / saMmUcchima manuSya kahA~ utpanna hote haiM ? ____ yahA~ para cAlU gAthA meM saMmU cchima tathA garbhaja manuSya ke viSaya meM vicAra calatA hone se saMmUcchima manuSya kahA~ utpanna hote haiM ? isake uttara meM samajhanA ki - ve aDhAIdvIpa-samudra meM varNita 56 antarardIpa, 15 karmabhUmi aura 30 akarmabhUmi ke 101 kSetroM meM vartita garbhaja manuSya ke hI viSTA, mUtra (pezAva) lepma, kapha, vamana, pitta, vIrya, rudhira, mRtakalevara, strI-puruSa ke mithuna saMyoga meM, zahara kI moharI-gaTaroM meM tathA tamAma prakAra ke ucchiSTa, azuci aura apavitra-gaMde sthAnoM meM audArika pudgala ke sAtha tathAprakAra ke jala-vAyu kA saMyoga hone se hI zIghra, alpa athavA saikaDoM se lekara lAkhoM, karoDoM tathA araboM yAvat asaMkhya tathA anaMta pramANa meM utpanna ho jAte haiN| kSaNa ke pahale jahA~ kucha bhI na thA vahA~ hajAroM makkhiyA~, macchara, khaTamala, tiDDa tathA anya jaMtu ekAeka ubhara jAte haiM, ye saMmUcchima jIva hone ke kAraNa hI banatA hai / kula caudaha azucisthAnoM meM saMmRcchima manuSyoM ke janmamaraNa satata hote hI rahate haiM / ye jIva asaMjJI (mana rahita ) mithyAdRSTi aura aparyApta hI hote haiM / garbhaja manuSyoM ke Azrita utpanna hone ke kAraNa unakA utpatti kSetra aDhAIdvIpa samudra arthAt saMpUrNa manuSya kSetra hai, jo agAU kahA jA cUkA hai / ____ garbhaja manuSyo-'garbhe jAyante iti garbhajAH' garbha meM jo utpanna hoM ve garbhaja kahe jAte hai| garbhaja manuSya mI, 15 karmabhUmi, 30 akarmabhUmi aura 56 antarvIpa meM utpanna hote haiN| vo aparyApta-paryApta donoM prakAra ke hone se unake kula 202 bhedo haiM / 385. apare varNayanti, sammUrcchanamevaikaM sAmAnyato janma / tadi garbhopAtatAbhyAM vizeSyata iti // [tattvArtha pR. vRtti Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMmUcchima aura garbhaja manuSya kA svarupa * - 'karmabhUmi meM utpanna honevAle manuSyoM ke punaH Arya-anArya isa taraha do bheda haiM / AryoM-tyAga karane lAyaka kA tyAga karake upAdeya guNoM ko pAe hue hoM ve AryoM kahalAte / dUsarI taraha durlabha mAnava jIvana ko prApta karake kartavya kA AcaraNa aura akartavya kA anAcaraNa karake prApta mAnavatA ko saphala karane ko prayatnazIla ho / vibhAvadazA ko chor3akara svabhAvadazA sammukha ho vaha bhI Arya kahalAtA hai / ye AryoM jahA~ rahate hoM ve dezo bhI Arya kahalAte haiM / isa bhUmi meM dharma ke tamAma sadsaMskAroM kI prApti ke suMdara sAdhana tathA yoga vartita haiM, jisake dvArA mukti kI sAdhanA sAdhya kI jA sakatI hai| . - ye Aryo mukhyatayA do prakAra ke hote haiM : 1. RddhiprApta 2. aRddhiprApta / RddhiprApta meM tIrthakaro, cakrI, vAsudeva, baladeva, pavitra vidyAvaMtoM aura labdhivaMtoM kA samAveza hotA hai| aura aRddhiprApta kSetra, jAti, kula, karma, zilpa, bhASA isa taraha ye Arya chaH vibhAgoM meM haiM / anAryo-Isa se viparIta lakSaNavAle ve anAryoM arthAt pApI prakRtivAle, ghora karma karanevAle, pApa kI dhRNA se vaMcita aura pApa kA pazcAtApa nahIM karanevAle hote haiM / zaka, yavana, parvara, zavara, gauDa, draviDa, auMdha, pArasa, malaya, mAlava, arava, hUNa, romaka, maraha Adi aneka jAtioM kI gaNanA anArya meM kI hai| yaha kathana ekAntika nahIM samajanA / . isa taraha garbhaja manuSyoM kI prasaMgavaza pahacAna dii| . ina manuSyoM ke AyuSya aura dehamAna deza-kAla ke anusAra bhinnabhinna hote haiM, lekina yahA~ isa gAthA meM tIna palyopama jitanA vizAla AyuSya aura tIna kosa ke dehamAna kI jo vizAlatA batAI hai vaha, usa usa deza-kSetravartI yugalikoMkI hai, paraMtu ye yugaliko avasarpiNI ke pahale aura utsarpiNI ke aMtima ArA ke samaya vidyamAna hoM ve hI samajhanA / (tathA devakuru-uttarakuru ke yugalikoM kA AyuSya kAyama tIna pazyopama hotA hai / ) anyathA sAmAnya (yugalika bhAva rahita ) manuSya kA to kisI kAla meM adhikAdhika pUrvakroDa kA AyuSya aura pA~casau dhanuSya kA dehamAna hotA hai / 386. ArAt sarvadharmaheyadharmebhyo yAtaH prAptaguNairityArthaH / [:prajJA 1, pada TIkA] 'kartavyamAcaran kAryamakartavyamanAcaran / tiSThati prakRtAcAre, sa vA Arya iti smRtaH // ' 385. ina saba prakAroM kA varNana granthAntara se jAneM // 388. pAvA- ya caMDakammA aNAriyA NigdhiNA giranutAvI / Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .78. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . jaghanya se tamAma manuSyoM kA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kA dehamAna hotA hai| uttaravaikriya kI racanA saMmUcchimoM ke hotI hI nahIM hai / garbhaja manuSya ke vaha utkRSTa sAdhika lAkha yojana aura jaghanya se aMgula ke asaMkhya bhAga kI hotI hai / manuSyoM ke bhavano-gRho, azAzvata-aniyamita honese unakI vaktavyatA ho nahIM sakatI, ataH bhavanadvAra kA niSedha kiyA hai / isalie yahA~ ATha hI dvAroM kI prarupaNA kahI jAegI / [ 260 ] tIsarA aura cauthA upapAta-cyavanaviraha tathA pA~cavA~, chaThA saMkhyAhAra // avataraNa-aba tIsare aura cauthe upapAta aura cyavanaviraha dvAra ke aura pAMcaveM tathA chaThe upapAta tathA cyavana saMkhyAdvAra ke viSaya meM kahate haiM / bArasa muhutta gambhe, iyare cauvIsa vigha ukkoso| jammamaraNesu samao, jahaNNasaMkhA surasamANA // 261 // gAthArtha-vizeSArthavat sugama haiM / // 261 / / / vizeSArtha-aba tIsarA upapAta-cyavanaviraha arthAt garbhajamanuSyake upapAtacyavana ( janmamaraNAzrayI) virahakAla utkRSTa se bAraha muhUrta kA par3atA hai| arthAt eka jIva ke upapAta (janma ) yA cyavana (maraNa ) ke bAda ukta aMtara para dUsarA utpanna ho-janma ho athavA cyavana ho-maraNa ho / itara-samUcchima manuSya ko utkRSTa se caubIsa muhUrta kA upapAta tathA cyavanavirahakAla par3atA hai / donoM ke jaghanya se eka samaya kA upapAta tathA cyavanavirahakAla hotA hai| aba donoM kI upapAta aura cyavana saMkhyA devasamAna-vaha eka, do yAvat utkRSTa rupa se saMkhya-asaMkhya hotI hai / isa taraha chaH dvAroM kA varNana kiyA / [261 ] manuSyAdhikAra meM sAtavA~ gatidvAra // avataraNa-aba sAtavA~ 'gatidvAra' usa manuSyagati meM AnevAle jIvo kauna kauna se hote haiM, yaha batAtA hai / sattamamahine raie. teU-vAU asaMkhanaratirie / muttUNa sesajIvA-uppajjaMtI narabhavaMmi // 262 // Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihaMtAdi kauna sI gati meM se Aye hue hote hai ? . *79 . gAthArtha--sAtave naraka pRthvI ke nArako, teU (ami)kAya ke, vAyu ( pavana ) kAya ke jIvo, asaMkhya varSAyuSI ( yugalika ) manuSya-tiryaMco anantara bhava meM manuSya hote na hone se unake sivA, zeSa sarva daMDaka ke jIva [ una chaH nArakoM ke jIvo, devo, tiryaco ] manuSya bhava meM utpanna hote haiN| // 262 / / vizeSArtha-sugama hai / [ 262 ] avataraNa-isa gatidvAra meM hI vizeSa spaSTIkaraNa karane para manuSyalokameM honevAle bahana cakravartI Adi mahApuruSa kahA~se cyavana pAkara AnevAle hote haiM ? isa kI vizeSatA batAte haiM / suraneraiehiM ciya, havaMti hari-ariha-caki-baladevA / cauviha sura cakkibalA, vemANia huMti hariarihA // 263 // gAthArtha-vAsudeva, arihaMta, cakravartI, baladeva, manuSyo nizcayapUrvaka deva-narakagatimeM se hI Ae hote haiM / unameM cakravartI tathA baladeva haiM ve cAroM prakArake devanikAyoM meM se Ae hue aura vAsudeva tathA arihaMta vaimAnikanikAya meM se hI Ae hue hote haiM / // 263 // vizeSArtha-gAthA meM batAyA ki arihaMtAdika mahApuruSo avazya deva tathA naraka meM se Ae hote haiM unameM kisa naraka meM se kauna kauna hote haiM ! yaha to narakagati adhikAra meM kahA hai| aba devaloka ke kisa kisa sthAna se kauna kauna hote haiM ! to - bhavanapati-vyantara-jyotiSI aura vaimAnika, ina cAroM nikAyoM meM se cyavana hue hoM ve baladeva yA cakravartI (do hI) hote haiN| jinezvara-arihaMta honevAle, eka vaimAnika nikAya meM se hI cyavana pAkara Ae hote haiN| aura isI taraha vAsudeva bhI ( phakta anuttara varya) vaunikanikAya meM se hI Ae hote haiM / paraMtu tiryaca-manuSya meM se cyavana pAye jIva anantara bhava meM ukta vibhUtiyA~ nahIM pAte haiM / [ 263 ] _____ avataraNa-pUrvokta bAta punaH kahakara vAsudevo tathA cakravartyAdika ke manuSyaratno mI kahA~se cyavana ( Ae hue ) pAye ho? yaha kahane ke sAtha vizeSa hakIkata kahate haiN| hariNo maNussarayaNAI, huMti nANuttarehiM devehiM / jahasaMbhavamuvavAo, hayagayaegiMdirayaNANaM // 264 // 389. prazApanA meM nAgakumAranikAya se vAsudeva hue aisA kahate haiM // ' 390. manuSya meM se nikale hue cakravartI hote haiM aisA bhI kathana 'Avazyakaniyukti' meM hai / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . . __gAthArtha-vAsudeva rupa meM aura cakravartI ke manuSyaratnarupa meM anuttara deva (cyavana pAkara ) avatarate nahIM haiM aura zeSa hAthI, azva aura ekendriya sAta ratnoM kA upapAta yathAsaMbhava jAne / / 264 / / vizeSArtha-vAsudevo vaimAnikanikAya tathA naraka meM se hI Ae hote haiM / jaba vaimAnikanikAya meM se nikalA jIva vAsudeva hove to anuttara vimAna ke devoM ko varjita karake zeSa cAra vaimAnikanikAyoM meM se AyA huA jAne / prativAsudeva kI gati vAsudevavat samajhanA / cakravartI ke Age kahe jAnevAle mahAsukha-saMpattidAyaka uttamottama caudaha ratnoM meM se cakrAdika sAta ratnoM ekeMdriya svarupa meM hote haiM, jaba ki zeSa puro. hitAdi sAta ratno paMcendriya rUpameM haiM / ina sAta paMcendriya meM punaH hasti aura azva . . ye do ratno tiryacarUpa meM hote haiM aura zeSa pAMca ratno manuSyarUpa meM hote haiN| ye pAMca manupyaratnarUpa meM, sAtaveM naraka meM se nikale jIva, teU. vAUkAya ke jIva aura asaMkhya varSa AyuSI tiryaMca-manuSyoM ( anantara bhava meM ) janma nahIM lete, kyoMki unake lie manuSyabhava prApti kA 262 gAthA meM hI niSedha kiyA gayA hai / ataH use varjita karake zeSa daMDakoM meM se purohitAdi pAMco paMcendriya manuSya ratno [ tathA maMDalIka rAjA bhI ] rupa meM avatarate haiM / paraMtu itanA vizeSa ki-yadi vaimAnika meM se pAMca manupyaratnarUpa meM avatareM to anuttarakalpa varNya zeSa devaloka meM se hI samajhanA / aba paMcendriya meM zeSa hasti-azva do tiryaMca ratnoM kA yathAsaMbhava upapAta arthAt jisa daMDaka meM se nikale tiyeca paMcendriyo hote hoM usa usa sthAna se samajhanA, arthAt sAtoM naraka se saMkhya varSAyuSI nara-tiryaMca tathA bhavanapati se lekara sahasrAra taka ke devo usa ratnarUpa meM avatAra le sakate haiM, kyoMki taba taka ke devoM kI tiryaMca meM gati pahale kahI jA cukI haiN| sAtha hI cakrAdi zeSa sAta ekendriya ratnarupa meM, saMkhya-varSAyuSI tiyeca, nara aura bhavanapati se lekara IzAnakalpa taka ke devo nizcaya rUpa se utpanna ho sakate haiM, ataH Age ke devoM ke lie to vahA~ utpanna hone kA niSedha hai / [ 264 ] avataraNa-aba cakravartI ke caudaha ratnoM ke nAma tathA pratyeka kA mAna kahate haiM / vAmapamANaM cakaM, chattaM daMDaM duhatthayaM cammaM / battIsaMgula khaggo suvaNNakAgiNi cauraMguliyA // 265 // cauraMgulo duaMgula, pihulo ya maNI purohi-gaya-turayA / . seNAvai, gAhAvai, vaDDhai tthI cakki : rayaNAI. // 266 // Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cakravartI ke caudaha ratnoM ke pramANa aura varNana . 81 mAthArtha-vizeSArthavat / / / 265-266 / / vizeSArtha-dravyadevAdi pAMca prakArake devoMmeM cakravartI naradeva ke rUpa meM paricita hai / jisa taraha devaloka meM pradhAnasthAna indrakA, usa taraha sarva manuSyoMmeM cakrIkA sthAna sarvocca hai aura isIlie unheM deva zabdase saMbodhita kiyA hai / ve chaH khaMDake adhipati banate haiM / isake sivAya bharata ke chahoM khaMDa ke koTAnukoTI mAnavoM ke rupa kA saMcaya usameM hotA hai arthAt vaha sabase sarvottama rupavAna hotA hai / unake zarIra zreSTha suvarNavarNI sukomala hote haiM / anya bahuta Rddhi-siddhiyA~ hotI haiN| ina sarva RddhimeM bhI cakrAdi caudaha ratnoM kI pradhAnatA hotI hai / una caudaha ratnoMkA svarupa isa taraha hai| 1. cakra, 2. chatra aura 3. daMDa ye tInoM ratno vyami-vAmapramANa arthAt prasArita ubhaya bAhuvAle puruSa ke do hAthakI aMguliyoM ke donoM chora ke bIcakA bhAga [ = 4 hAtha ] pramANa soca lenA / 4. carmaratna kevala do hAtha dIrgha-laMbA hai / 5. khaDga ratna battIsa aMgula dIrgha, 6. zreSTha suvarNakAkiNI ratna cAra aMgula pramANa dIrgha aura do aMgulaM vistIrNa, 7. maNiratna cAra aMgula dIrgha aura do aMgula vistIrNa, madhyameM vRtta aura vistIrNa, tathA chaH konoMse zobhita hai / - ina sAtoM ekendriya ratnoMkA mApa cakravartI ke autmAMgula se arthAt usake apane aMgulamAnase jAneM / ___ AThavA~ purohitaratna, 9 gajaratna, 10 azvaratna, 11 senApatiratna, 12 gAthApatiratna, 13 vArddhakIratna, 14 strIratna / ina sAtoM paMcendriya ratnoMkA mAna tatkAla vartita puruSa, strI aura tiyaMcakA jo mAna uttama aura prazasta ginA jAtA ho usa taraha hotA haiM / isa taraha cakravartI ke caudaha ratnoMkI bAta jAnanA / yahA~ sAre ratnoM kA vistAra, moTAI anya granthoM se upalabdha na honese mukhyatayA laMbAI hI batAI hai / [265-266 ] ___388, vyAmo bAhyoH sakarayostatayostiryaganantaram ityamaraH // 389. yaha mAna madhyama liyA hai| anyathA anyatra to 50 aMgula laMbA, 16 aMgula cauDA aura ardhaaMgula baDA kahA hai; aura jaghanyamAna 25 aMgula kA kahA hai / ataH ukta mAna ko madhyama ginanA yogya hai| yahA~ jaMbU0pra0anu0 dvAra, vRhatsaMgrahaNI vRttikArAdi maNi-kAkiNI ko, pramANAMgula, AtmAMgula aura utsedhAMgula se mApane kA kahate haiM, aura pravacanasAroddhAra Adi grantho sAtoM ekendriya ratnoM ko AtmAMgula se mApane kA kahate haiN| tattva jJAnIgamya / bR. saM. 11 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 82 . .. zrI bRhattsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . avataraNa-aba ye ratna kisa kisa sthAna meM utpanna hote haiM ? yaha kahate hai / cauro Auha-gehe, bhaMDAre tinni dunni veaDDhe / . egaM rAyagihammi ya, niyanayare ceva cattAri // 267 // .. [ kSepaka gAthA 64 ] gAthArtha-cAra ratna AyudhazAlA meM, tIna bhaMDArameM, do vaitADhya meM, eka rAjA ke gRhameM aura zeSa cAra avazya nijanagara meM utpanna honevAle hote haiM // 267 / / vizeSArtha-1. cakraratna-cakravartI kA janma uttama jAti aura gotrameM, uttama rAja-bhoga kulameM hI hotA haiM / vo sarvAMga sAmudrikazAstroM kahe uttamottama 108 lakSaNayukta hote haiM / mahAn dedIpyamAna puNya ke puMjarupa hote haiM / cakravartI yogyAvasthA pAne para rAjagaddI para AtA hai / Aneke bAda yathAyogya kAla para apanA mahAn udayAraMbha honekA yogya samaya hone para prathama cakrAkAra meM vartita, jagamagAtA, mahAn , vividha prakAra ke maNi-motiyoM kI mAlAoM, ghaMTikAoM tathA puSpamAlAoMse alaMkRta, cakrIko sadA AdhIna, sUrya jaise divya tejase dizAoM ko prakAzamaya karanevAlA, hajAra deva-yakSoMse adhiSThita aisA cakraratna zastrarupa honese apane pUrvajoMkI AyudhazAlAmeM utpanna hotA hai / sarva ratnoM meM aura AyudhoM meM zreSTha honese, tathA cakravartI ke prAthamika digvijaya karAnevAlA honese, sabase prathama yaha utpanna hotA hai / sarvAyudhoM meM sarvottama prabhAvavAlA aura durjaya, mahAripuoM para vijaya pAnemeM sadA hI amogha zaktivAlA yaha ratna, cakrIse zatraoM para choDane ke bAda saikaDoM varSa para bhI use mArakara hI [ cakrI ke svagotrIya ko varNya ] cakrI ke pAsa AnevAlA hotA hai / yaha ratna prAyaH AyudhazAlA meM jaba utpanna hotA hai taba harSita aisA zAlA-rakSaka svayaM hI prathama cakraratna kA vaMdanAdikase satkAra karake svanRpati [ jo abhI bhAvi cakrIrupa hai unheM ] ko harSAnaMdase hRSTa-puSTa vaha sevaka rAjasabhA meM khabara detA hai / bhAvi cakrI aura vartamAna ke mahAnRpati usa bAta ko sunate hI mahAAnanda pAkara sAta-ATha kadama cakraratna ke sammukha calakara stuti-vaMdanAdika karake, khabara denevAle zAlArakSaka ko prItidAna meM, mukuTa ko vayaM pahane hue sarvAbhUSaNa arpaNa karake tathA AjIvikA kA .. 390. prAyaH zabda isalie hai ki bhAvi cakrI subhUma ko mArane ke lie dAnazAlA ke asthi prasaMga meM jaba parazurAmane parazu rakkhA ki turaMta hI vaha parazu mahApuNyazAlI subhUma ko kucha bhI na kara sakA / usa samaya ruSTa bane subhUma ke hAtha meM rahA asthi-thAlI usI samaya subhUma ke vijaya ke lie hI svayaM cakrarUpa bana gaI aura usa cakra se usane parazurAma ko maraNa zaraNa kiyaa| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cakravartI ke caudaha ratna aura usakA varNana * prabaMdha karavAkara ravAnA karate haiM / phira nagara kI aThAraha Alamako khabara dekara, nagarazuddhi karAke dhUmadhAma se prajA sahita nRpati puppa-caMdana, sugaMdhI dravyoMkI vipula sAmagrIpUrvaka zAlAmeM jAkara cakraratna kI yathArtha vinayapUrvaka pUjAdika vidhiryA karate haiM / phira cakraratnakI mahimA phailAne aSTAhnikAdi mahA mahotsava karake, prajAko dAna dekara, RNamukta karake AnaMdAnaMda baratAte haiM / devAdhiSThita ye ratna, chaH khaMDoMko jItaneko jAte cakrIko prathamase hI svayaM mArgadarzaka aura vijetA ke rUpa meM cakrIke Age Age calate haiM aura cakrI unake pIche calatA hai aura jaba cale taba pramANAMgula eka yojana calakara khar3A rahatA hai / 2. chatraratna-yaha bhI AyudhazAlA meM hI utpanna hotA hai / yaha ratna chAtekI taraha golaAkArakA, mastaka para dhAraNa karane yogya ati manohara hotA haiM ataH zarada Rtu ke pUrNacandra jaisA manohara, citra-vicitra aura Upara 99 hajAra [ chAtemeM hote haiM isa taraha ] suvarNa kI salAiyoMse aMdara ke bhAga meM dekhane para paMjarAkAra jaisA zobhatA, antabhAga meM cAroM tarapha motI-maNiratna kI mAlAoMse maMDita aura chatra ke bAhara ke Uparitana bhAga meM-coTI para arjuna suvarNa ke zaraccandra jaisA svaccha aura ujjvala zikharavAlA hotA hai| devAdhiSThita yaha ratna vAmapramANa hone para bhI cakrI ke hastaprabhAva mAtra se hI [carmaratna ko DhaMkane ke lie sAdhika bAraha yojana vistIrNa banakara meghAdika ke upadrava se rakSaNa karane ko samartha hotA hai / jisa taraha bharatacakrI chaH khaMDoMko jItane ko jAte vakta uttara bharatArdha meM yuddha karate mleccha logoM ke ArAdhita meghakumAra devane cakrI sainya ko kaSTa dene ke lie jaba sAta dina taka vRSTi kI taba cakrI ne chatra aura carmaratna ko adbhuta * saMpuTa banAkara samagra sainya kA rakSaNa kiyA thA / yaha ratna vRSTi-tApa-pavana-zItAdi doSoMko haranevAlA, zItakAla meM garamI aura uSNakAla meM zItalatA denevAlA aura pRthvIkAyamaya hotA hai / 3. daMDaratna-AyudhazAlA meM utpanna honevAlA yaha ratna, cakrI ke kaMdhe para rahatA hai / cakrI kA Adeza hone para mArga meM AtI aneka U~cI-nIcI viSana bhUmi Adi sarva ko dUra karake samatala-sarala mArga kara denevAlA, zatra ke upadravAM ko haranevAlA, icchita manorathoM kA pUraka, divya aura apratihata hotA hai / aura jarUrata par3ane para yatna . 391. tIrthaMkara ke janmakI khuzahAlImeM, unake pitA jisa prakAra karate haiM usa taraha / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .84. * zrI bRhatasaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * pUrvaka upayoga karane para [ sagaracakrI putravat ] eka hajAra yojana gaharI adhobhUmi meM adbhuta vegase praveza karake, jamIna khodakara mArga kara denevAlA, guphAoMke dvAra kholane meM upayogI, vajra kA banA huA, tathA bIca meM tejasvI ratnoMkI pAMca rekhA-paTTiyoM se zobhita hai / 4. carmaratna-camaDe kA banA huA yaha ratna, cakrI ke lakSmIbhaMDAra meM utpanna hotA hai / yaha ratna zrIvatsAdi AkAravAlA, aneka prakAra ke citroMse citrita, zatruse durbhedya, cakravartI kI senA baiTha jAe to bhI jhake nahIM aisA hotA hai / isa. ratna kA upabhoga yaha hai ki-jaba cakrI chaH khaMDoMko jItane jAte senApati ratna ko gaMgA-siMdhu ke nipkUToM [pradeza ] ko sAdhane ko bhejatA hai taba senApati samagra cakrI sainyako usake para biThAkara gaMgA-siMdhu jaisI mahAna nadiyoM ko jahAja kI taraha zIghra taira jAtA hai, phira bhI lezamAtra jhakatA nahIM hai / sAtha hI samudrAdika tairanemeM bhI upayogI hotA hai / isIlie vAmapramANa hone para bhI cakrI ke sparzamAtra se sAdhika 12 yojana vistIrNa hotA hai, jarUrata par3ane para gRhapati-manuSya ratne usa carmaratna para boye dhAnya-zAkAdika ko zAma ko hI kATa lene yogya karanevAlA aura vaitADhya parvata kI uttara dizA meM base : mleccha rAjAoM ke sAtha yuddha hone para, cakrI ko parAsta karane ko mleccha apanese ArAdhita kiye meghakumAra asuroM ke pAsa meghavRSTi karavAte haiM, usa prasaMga para usa vRSTi se bacane ko Upara ke bhAga meM Dhakkana sama chatra ratna aura nIce carmaratna vistRta karake usa carmaratna para cakrI kI mahAsenA ko sthApita karake, cAroM bAju se saMpuTa banA diyA jAtA hai, phira prastuta chatra ratna ke sAtha bIcameM maNiratna bAMdhA jAe, jisase 12 yojana ke saMpuTa meM sarvatra sUryavat prakAza par3atA hai, jisase saMpuTa ke gamanAgamana sukharUpa ho sakatA hai / isa taraha eka virATa taMbU jaisA dRzya ho jAtA hai / 5. khaDgaratna-talavAra jaisA yaha ratna bhI AyudhazAlA meM utpanna hotA hai / yuddha meM apratihata zaktivAlA hai / tIkSNa dhAravAlA, zyAmavarNakA, parvata-vajrAdika jaisI durbhadya vastu ko, cara yA sthira prakAra meM padArtha ko bhedanevAlA, adbhuta vaiDUryAdi ratnalatAse zobhita, sugaMdhamaya, tejasvI hotA hai / ____392. yaha ratna pRthvIkAyamaya hai, to bhI vaha carma-camaDe ke jaisA majabUta talavevAlA aura dekhanevAle ko mAno camaDA hI bichAyA ho vaisA AbhAsa utpanna karanevAlA honese usakA 'carma' zabdase vyapadeza kiyA jAtA hai| anyathA sacamuca camaDA nahIM hai / camaDA to paMcendriya jIvakA saMbhavita hai, jabaki ye ratna ekendriya haiM isI taraha daNDarana ke lie samajhanA, sAtoM ratna pArthiva svarUpa meM samajhanA / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cakravartI ke caudaha ratna aura usakA varNana * * 85 . .6. kAkiNIratna-yaha ratna pahADoM ko bhI chida sake aisA cakrIke kozalakSmIbhaMDAra meM utpanna hotA hai / vaha viSahara, aSTajAti suvarNoM kA banA hai, chaH dizAoM meM chaH tiloMvAlA ataH hI pAse kI taraha samacatuSkoNAkAra, 12 hAziyA aura 8 karNikAvAlA, 8-7-6 ityAdi aniyamita tole ke jitane suvarNa pramANa kA sunAra kI eraNa (lohe kA aujAra ) jaisA hotA hai| cakrI digvijaya karane jAe taba uttara bharatameM jAne AnemeM bIca meM Aye vaitADhya parvata kI guphAoMmeM sUrya-candra ke prakAza ke pravezahIna, ghora aMdhakAramaya guphA ke mArga ko sadAkAla prakAzamaya karane mahA-guphAoM kI pUrva-pazcima donoM bAjUkI dIvAroM para vRtta athavA gomUtrAkAra meM isa kAkiNI ratna kI anIse 49 maMDaloM kA Alekhana karane meM isa ratna kA upayoga hotA hai / isa ratnase Alikhita ( utkIrNa ) maMDala divya prabhAvase prakAzita honeke kAraNa cakravartI ke astitva paryanta avasthita prakAza denevAle banate haiM jisase logoMkA gamanAgamana kA mArga sukharUpa banatA hai / sAtha hI skandhAvAra-chAvanI meM rahane ke kAraNa, usake hasta sparza se 12 yojana taka prakAza dekara rAtri ko bhI divasa banA detA hai / taduparAMta saba baTaravaroM [ mApane ke ghATa ] ke Upara kA Alekha kAkiNIse kiyA jAtA hai, taba. hI vaha pramANabhUta ginA jAtA hai| 7. maNiratna-yaha bhI kozAgArarUpa lakSmI bhaMDAra meM utpanna honevAlA, nirupama kAntiyukta, vizva meM adbhuta, vaiDUrya maNi ke prakAra meM sarvottama, sarvapriya, madhya meM vRtta aura unnata chaH konoMvAlA, dUra taka prakAza denevAlA zobhita hotA hai| isakA upayoga jaba sainya rakSaNa ke lie carmaratna aura chatraratna kA saMpuTa banAnA ho taba saMpuTa meM udyota karane ke lie chatraratna ke tumba ke sAtha bAMdhA jAtA hai / athavA tamisrAguphAmeM praveza karate samaya hasti para baiThA cakrI, hastI ke dakSiNa kumbhasthala meM devadurlabha aise maNiratna ko rakhakara prakAza ko 12 yojana taka phailAtA, apane Age aura donoM bAjU kI tInoM dizAoMko prakAzita karatA huA guphA lAMgha sakatA hai aura uttara bharata kI vijaya yAtrA meM saphalatA pAtA hai / ... sAtha hI vaha ratna mastaka para tathA hAtha meM bAMdhA ho to, sarvopadrava hara kara, sukha-saMpatti denevAlA, surAsura-manuSya tiryaMcAdika ke, sarva zatraoMke upadravoMko haranevAlA hai / mastakAdi aMga para bAMdhakara saMgrAma meM praveza karanevAlA puruSa, zatru ke zastrase .... 393. tIna dizAoM meM isalie ki pIche Ate sainya ke lie to maMDala prakAza sahAya hai|' Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * avadhya aura bhayamukta banatA hai / matAMtarase hAtha para bAMdhane se sadA taruNAvasthA rahatI hai, aura usake nakha-keza kI vRddhi bhI nahIM hotii| iti ekendriya ratnAni / / ___ isa taraha sAta ekendriya ratnoMkI vyAkhyA kI / aba sAta paMcendriya ratnoMke bAremeM kahate haiM / 8. purohitaratna-jarUrata par3ane para cakrI ko zAntika-pauSTika Adi vividha karmAnuSThAna karAkara saphalatA denevAle, mahApavitra, saMpUrNa guNopeta, caudaha vidyA meM pAraMgata, . praveza nirgamana meM maMgalakArya karAnevAlA, kavi-kuzala purohita kA kAma karanevAlA / 9. gajaratna-yaha gaja mahAn vegavAlA, sAta aMgoMse pratiSThita airAvaNa gaja jaisA pavitra, sulakSaNa, mahAparAkramI, ajeya aise killAdika ko bhI tor3a DAlanevAlA hotA hai / cakrI isa hasti para baiThakara sadA vijayayAtrA pAtA hai| yaha ratna devAdhiSThita hotA hai / 10. azvaratna-cakrI kA yaha ghoDA mahAn vegavAlA, svabhAvase hI suMdara, AvartAdi lakSaNavAlA, sadA yauvanavAlA, stabdhakarNavAlA, laMbAImeM 108 aMgula laMbA, aura 80 aMgula U~cA, kuceSTArahita, alpakrodhI, zAstrokta sarva lakSaNayukta, kisI bhI jalAzaya, agni yA pahADoMko binA parizrama ullaMghana karanevAlA-mahAn vegavAlA ajeya hotA hai / 9-10 yaha donoM tiryacaratno vaitADhyaparvata kI talahaTI meM utpanna hote haiM aura chaH khaMDoMkI vijaya yAtrA meM parAjita huA vyakti usa samaya cakrIko bheMTa svarUpa dete hai| 11. senApati ratna-yaha puruSa hastyAdi sarvasenA kA agrasara, cakrI kA yuddha maMtrI, yavanAdika aneka bhASA-zAstra, tathA vividha lipi-zikSA-nIti, yuddha-yukti, cakra, vyUhAdi viSayoM kA jAnakAra, samayajJa, vijaya karane ke kSetra ke jamInAdika mArga kA jJAtA, vaphAdAra-paramasvAmibhakta, tejasvI, prajApriya, cAritravAna, pavitra guNoMse sulakSaNa hotA hai, aura digvijaya meM cakrI sAtha meM hI hotA hai / cakrI kI AjJA hote hI cakrI kI sahAyake binA hI carmaratnase gaMgA-siMdhu ke apara taTa para jAkara, mahAbaliSTha mleccha rAjAoM ke sAtha, bhISaNa-khUkhAra yuddha karake sarvatra vijaya pAkara cakrI kA zAsana sthApita karatA hai / 12. gRha [gAthA ] patiratna-annAdika ke koSThAgArakA adhipati, cakrIke mahala-gRha ke tathA sainya ke bhojana, vastra, phalaphUla jalAdika Avazyaka tamAma vastuoM Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cakravartI ke caudaha ratna aura usakA varNana . kI ciMtA karanevAlA-pUrA karanevAlA, sulakSaNa, rUpavaMta, dAnazUra, svAmibhakta, pavitrAdi guNavAlA hotA hai / sAtha hI digavijayAdi prasaMga para jarurata hone para aneka prakAra ke dhAnya tathA zAka ko carmaratna para subaha bokara zAma ko ugAnevAlA hotA hai, [ carmaratna isa dhAnyotpatti ke yogya kSetratulya kAma denevAlA aura gRhapati kA kRSikAra kI taraha samajhanA ] jisase sainya kA sukhapUrvaka nirvAha hotA hai / / 13. vArdhakI ratna-arthAt mahAn sthapati, zilpakAra, samagra baDhaI meM zreSTha, cakrI ke mahaloM, prAsAdoM gRhoM tathA sainya ke lie nivAsasthAnoM, gA~va, nagaroMko taiyAra kara denevAlA tathA paudhazAlA ko eka hI muhUrta meM vAstuzAstra ke niyama anusAra, yathArtha rUpameM vyavasthita banAnevAlA hotA hai| bAMdhakAma vibhAga kA adhiSThAtA yaha puruSa hotA hai / sAtha hI jaba cakrI tamisrA-khaMDa prapAta guphAmeM jAe taba samagra sainya ko sukharUpa utarane ke lie unmamA tathA nimagnA nAmakI mahAnadiyoM ke para mahAn setu-puloM ko bAMdhanevAlA / 14. strIratna--vaha mahAn vidyAdharoM tathA anya nRpatiyoMke uttama gRha meM utpanna hotA hai / usameM chaH khaMDoM kI nAriyoMke ekatrita tejapuMja jitanA teja, divyarUpAdika hotA hai / sAmudrikazAstra meM kahe saMpUrNa strIlakSaNa yukta, mAnonmAna pramANayukta, mahAdedIpyamAna aura sarvAMgasuMdara hotA hai / sadA avasthita yauvanavAlA, roma nakha na baDhe aisA, bhoktA ke bala kI vRddhi karanevAlA, devAMganA jaisA, sparza karane para sarva rogoMko haranevAlA aura kAmasukha ke dhAmasamAna mahAadbhuta hotA hai / isa strI ( ratna ) ko cakrI mUla ' zarIrase bhoge to kadApi garbhotpatti nahIM hotI / garbhAzaya kI garamI ke kAraNa garbha hI nahIM raha sakatA / garamI ke udAharaNa meM-kurumatI nAma kI strIratna kA sparza hote hI lohe kA putalA bhI dravIbhUta ho gayA thA yaha udAharaNa prasiddha hai / iti paMcendriya ratnAni || isa taraha 8-11-12-13-14 kI saMkhyAvAle senApati Adi pAMca manuSya ratno apane apane nagara meM utpanna hote haiM aura ve svakAlika ucita deha pramANavAle hote haiN| - 394. pauSa dhatte iti pauSadhaH-jo dharmakI puSTi kare vaisI kriyA / 'pauSadha cAra prakArakA hotA hai / tapa karanA, zarIra satkAra tyAga, brahmacaryapAlana aura pApamaya AcaraNakA tyAga, saMkSiptameM jisameM sAdhujIvana ke svAdakA anubhava ho vaha / jaino parvake dinoMmeM dharmaguru ke pAsa jAkara isakI ArAdhanA karate haiM / 395. yaha kArya vArdhakIratna kA hai aisA AvazyakacUrNi batAtA hai / . Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . isa taraha ye sajIva caudaha ratna sadAzAzvata, hareka cakrI ko prApta honevAle, pratyeka eka eka hajAra yakSoMse adhiSThita hote haiM / ataH usake kAryakI sahAyameM utane sahAyaka hote haiM / isIlie ye ratna sarvatra vijaya dilAnevAle, sarvatra mahAsukha dete haiM paraMtu pApayogase cakrI dUra khisaka jAe to deva prabhArahita aise ye ratna [ subhUma kA jisa taraha devase pakaDA huA carmaratna choDa denese nAza huA thA vaise ] hAnikAraka bhI banatA hai / cakravartI ina ratnoM ko bahumAnapUrvaka saMbhAlate haiM-rakSA karate haiM- sevana karate haiM aura kAma paDane para yatheSTa upayogameM letA hai / jairdhanya se jaMbUdvIpa meM eka sAtha cAra cakrI ho sakate isa dRSTi se usa samaya 4414=56 ratna aura utkRSTa kAla meM mahAvideha ke 28 vijayoMmeM 28, bharata-aizvata ke eka eka isa taraha 30 cakrI vartita hoM, taba samakAla meM 60x14420 ratna ho sakate haiM / [267 ] ( prakSepagAthA 64 ) // cakrI ke caudaha ratnoMkI dIrghatA-utpattisthAna-upayoga viSayaka yaMtra // udbhava | upayoga / ratnanAma | udbhava upayoga ratnanAma dIghatA udabhava ratnanAma | uHbb 1. cakraratna | vAma cakrIkI AkAzameM calane- | 8. azvaratna 108 | vaitADhaya | yuddha meM vijayadAtA pramANa Ayudha vAlA zatru aM0 | talahaTI zAlAmeM | vijayakArI 2. chatraratna vRSTi-vAyuse rakSA | 9. gajaratna tatkAla karanevAlA yogya , | mahAparAkramI yuddhameM vijayadAtA 3. daMDaratna bhUmisamakAraka 18. purohita, svasva : purohitakA kAma karanevAlA zAntika karmakRt nagare 4. khaDgaratna 320 , pahADAdi bhedaka 11. senApati , yuddha saMcAlaka aura niSkUTa jItanevAlA 5. carmaratna hAtha lakSmI | dhAnya bonemeM bhaDArameM | upayogI 12. gRhapati | , , bhojya sAmagrI taiyAra karanAra 6. kAkiNI 4 aM0 , maMDala prakAzakRt 13. vArdhakI | , , pula-gRhAdikakRt 7. maNiratna 2 aM0 .. divya prakAzakRt 14. strIratna | , / rAjagRhameM cakrI ke bhogya caudaha ratnoM kA vistAra-moTAI mAna khAsa labdha na honese yahA~ nahIM diyA hai| 396. adhika varNana jaMbU0 prajJa0 lokaprakAzAdikase jAne / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cakravartIko prApta hote navanidhi * avataraNa- aba cakrI ke navanidhi kI hakIkata prakSepaka gAthAse kahI jAtI hai / Nesappe paMDue piMgalae, savvarayaNamahApaume / kAle a mahAkAle, mANavage taha mahAsaMkhe // 268 // [ kSe. gA. 65] gAthArtha-vizeSArthavat / / 268 // . vizeSArtha- cakravartI ke jisa prakAra caudaha ratna hote haiM usI prakAra navanidhAna bhI prApta hue hote haiM / jisa avasara para cakravartI bharatakSetra kA vijaya pAte pAte gaMgAnadI ke mukha ke pAsa arthAt samudra meM jahA~ gaMgA kA saMgama hotA hai, usa sthAna para Ave, usa vakta cakravartI ke prabala puNya se AkarSita devAdhiSThita deva saMcAlita navoM nidhAna pAtAlamArgase hokara cakravartI kI rAjadhAnI meM Ate haiN| ye navoM nidhAna baDI maMjUSA-peTI ke rUpa meM hote haiM / vaha hareka maMjUSA ATha yojana U~cI, nava yojana cauDI aura bAraha yojana laMbI hotI hai| pratyeka maMjUSA ke nIce ratha ke pahiye kI taraha ATha ATha cakra (pahiye ) hote haiM aura unake mukha vaiDuryamaNise AcchAdita hote haiM / tathA ve suvarNamaya, ratnoMse bharapUra aura cakra, candra aura sUrya ke lAMchanase yukta hote haiN| cakravartI jaba 6 khaMDoM ko sAdhya karake gaMgA ke pAsa vijaya pAkara AtA hai taba gaMgA ke pAsa rahe ina nidhAnoM ko cakrI aThThama tapa ke dvArA ArAdhatA hai| una nidhiyoM ke deva zaraNa meM Ane ke bAda, cakrI kI sevA meM sadA hAjira rahane ke vacano dete haiM / phira cakrI jaba unakA satkAra karake rAjadhAnI kI aura muDatA hai taba ve nidhi pAtAlamArga se paraMtu cakrI ke pIche pIche Ate haiM / aura rAjadhAnI ke samIpa Ane ke bAda ve nidhie rAjadhAnI ke bAhara hI rahate haiM; kyoMki pratyeka nidhi cakrI kI nagarI jitanA mAnavAlA honese nagara meM kahA~se samA sake ? isa taraha cakrI kI gaja-azva-rathapadAti Adi senA bhI nagara ke bAhara hI rahatI hai / navanidhAna ke jo jo naisarpAdi nAmo haiM usa usa nAmavAle mukhya nAgakumAra devo usa usa nidhAna ke adhiSThAyaka haiM / ve patyopama AyuSyavAle haiM / yahA~ kinhIM zAstrakAroM kA aisA kathana hai ki- ina nidhAnoM meM usa usa vastu kI prApti ko jaNAnevAle zAzvatA-divya ' kalpagrantho' haiN| unameM akhila vizva kA sarva vidhi 397. dekhie triSaSTizalAkApuruSacaritra 'ityUcuste vayaM gaMgAmukhamAgadhavAsinaH / AgatAstvAM mahAbhAga ! tvadbhAgyena vazIkRtAH || 398. adhika jAnakArI ke lie jaMbUdvIpaprajJapti-sthAnAMga-pravacanasArodArAdi grantha dekheM / ba. saM. 12 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * likhA hotA hai / jaba ki kinhIM zAstrakAroM kA aisA kathana hai ki- una kalpagraMthoM meM batAe sarva padArtha hI divya prabhAvase usa pratyeka nidhAnameM se [ athavA nidhinAyaka dvArA ] sAkSAt prApta hotA hai / ina navanidhAnoMmeM se kisa nidhAna meM kyA vastue~ ( athavA jo vidhiyA~ batAI hoM) hotI haiM, isakA saMkSipta meM nAma ke sAtha varNana kiyA jAtA hai| 1. naisarpa nidhiH- Isa nidhi ke kalpoM meM khAna-grAma-nagara-pattana, nivezana, maDaMvaka, droNamukha, chAvanI, hATa-gRhAdi sthApana kA samagra vidhiviSaya jo aba vartamAna vastuzAstra meM bhI dIkhate haiM usa viSayaka viSayo [ pustaka vA sAkSAt vastu ]. isa prathama nidhise prApta hotA hai athavA una una sthAnoM kA nirmANa hotA hai| . 2. pAMDukanidhiH-isa nidhi ke kalpoM meM suvarNamudrAe~ Adi kI ginatI, dhanadhAnya Adi kA pramANa, use utpanna karane kI paddhati, ruI, guDa, cInI Adi sarva kA mAna, unmAna karane kI sarva vyavasthA hotI hai / dhana-dhAnya kI utpatti, bIjotpatti tathA hareka prakAra kA gaNita bhI isa nidhise ho sakatA hai| 3. piMgalanidhiH- isa nidhi ke kalpoM meM puruSoM tathA striyoM ke tathA hAthI, ghoDe Adi ke gahane-AbhUSaNo ityAdi AbharaNa banAne viSayaka sArI vyavasthA isa tRtIya nidhAna ke AdhIna hai / 4. sarvaratnanidhiH- cakravartI ke sAta ekendriya ratno tathA sAta paMcendriya ratno ye sarva isa nidhi ke prabhAvase utpanna hote haiM / isa nidhAna ke prabhAvase caudaha ratna bahuta kAntimaya hote haiM aisA kucha loga kahate haiM / / 5. mahApAnidhiH-sarva prakAra ke vastra Adi kI utpatti, raMgane-dhonekI vyavasthA kA jJAna isa nidhi ke dvArA hotA hai / 6. kAlanidhiH--atIta, anAgata aura vartamAna viSayaka sakala jyotiSazAstra viSayaka kAla jJAna, kRSi banijAdi karma tathA kuMbhakAra, lohAra, citrakAra, bunakara, nApita ityAdi mUlabheda 20 aura uttarabhedavAle sau prakAra ke zilpo, sAtha hI jagata ke tIrthakaracakrI-baladeva-vAsudeva ke vaMzoM kA zubhAzubhapana isa kAlasaMjJaka nidhi dvArA hotA hai / ___399. haimakoSa meM to lokapracalita isa prakAra navanighi darzAye haiM / hindu dharmazAstra meM bhI isI prakAra batAe haiM / mahApadmazca padmazca mkrkcchpau| mukundakundanIlAzca, carcAzca nidhayo nava // [ kA. ra. zlo. 107 ] Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * navanidhAnakA svarupa . .7. mahAkAlanidhiH-lohA tathA sonA-cAMdI Adi dhAtue~ aura unakI khAne tathA maNi-motI-pravAla-hIre-mANika-candrakAntamaNi Adi ratna ye sarva vastue~ isa nidhi dvArA prApta hotI haiM athavA unakI utpatti isa nidhi meM kahI hai / 8. mANavakanidhiH-yoddhe, unake pahanane ke bakhtara, hAtha meM dhAraNa karaneke zastra, yuddha kI kalA, vyUharacanA, sAta prakAra kI daMDanIti Adi sarva vidhi isa nidhAna dvArA jAna sakate haiM / 9. mahAzaMkhanidhiH-nATaka, vividha kAvya, chaMda, gadya-padyAtmaka caMpU, saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura saMkIrNa isa taraha cAroM prakAra ke kAvya-bhASAe~ isa navama nidhise jAna sakate haiM / isa taraha cakrI ke apane parama puNyodaya se manuSya jAti tathA mAnavasvabhAva ko upayogI tamAma sAdhana-sAmagrI ina nidhiyoM dvArA prApta hotI hai / [ 268 ] (kSepaka gAthA 65) // nau nidhiyoM ke nAma tathA tadviSaya pradarzaka yantra // nidhi nAma nidhigata kyA kyA hai ? | nidhi nAma | nidhigata kyA kyA hai ? 1. naisarpanidhi | gA~va-nagara-gRhAdi sthApana | 6. kAlanidhi | 63 zalAkAcaritro-jyotiSa vidhi zilpAdi zAstra kI vidhi 2. pAMDukanidhi | dhana-dhAnya-mAna kI tathA 7. mahAkAlanidhi maNi-ratna-pravAlAdi utpatti kI vidhi - dhAtu khAnoMkI vidhi 3. piMgalanidhi | strI-puruSa gajAzvAdi . mANavakanidhi, sarva zastrotpatti-bakhtara AbharaNa vidhi nIti kI vidhi 4. sarvaratnanidhi | cakrAdi caudaha ratnotpattikI 9. zaMkhanidhi gAyana-nATya kAvya vAditrAdika kI sarva vidhi vidhi 5. mahApadmanidhi vastrotpatti-raMgane kI vidhi batAI gaI hai| anya matase to, ina vastuoM ko hI sAkSAt nidhigata samajhanA / pratyeka nidhimAna 12 yojana dIrgha, 9 yo0 vistAra, 8yo * U~cAI kA jAne / avataraNa-aba sAre jaMbUdvIpa meM samakAla meM utkRSTa tathA jaghanyase kitanI ratna saMkhyA hotI hai? yaha kahate haiM / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . jaMbUdIve cauro, sayAi vIsuttarAI ukkosaM / rayaNAi jahaNaM puNa, huMti videhami chappannA // 269 // [prakSepaka gAthA 66] gAthArtha-jaMbUdvIpa meM utkRSTase. 420 aura jaghanyase 56 ratna mahAvideha ke aMtargata hote haiM / / / 269 / / vizeSArtha- utkRSTapada meM jaMbUdvIpa meM kula 30 cakravartI eka sAtha ho sakate haiM, ataH mahAvideha kI battIsa vijayoMmeMse 28 vijayoM meM aThAisa kyoMki zeSa cAra vijayoM meM vAsudevoM kA saMbhava hai aura eka bharatakSetra meM, eka airavatakSetra meM isa taraha kula 30 cakravartI hote haiM / eka eka cakravartI ke 14 ratna honese 30x14=420 kula ratna hote haiM / jabaki bharata, aira vata meM aura videha kI anya 28 (aThAisa ) vijayoM meM cakravartI nahIM hote, aMta meM mAtra puSkalAvatI, vatsa, nalinAvatI, vA ina cAra vijayoM kI nagarI meM jaghanyase cAra cakravartI hote haiM / (cAra se nyUna cakravartI jaMbUdvIpa meM nahIM hote ) taba kula ( 4414= )56 ratna jaghanyase jaMbUdvIpa ke mahAvideha meM hote haiM / jaMbUdvIpaprajJapti meM bhI yahI bAta kahI hai / [ 269 ] ( kSepaka gAthA 66) avataraNa-aba 'yuddhazUrA' vAsudevoM ke kitane zastro-ratno hoM? yaha kahate haiM / cakaM dhaNuhaM khaggo, maNI gayA taha ya hoi vaNamAlA / saMkho satta imAI, rayaNAI vAsudevassa // 270 // gAthArtha-vizeSArthavat / vizeSArtha-1, sudarzana cakra, 2. naMdaka nAma kA khaDga tathA 3. maNi ina tInoM ratnoM kA varNana pahale 267 vI gAthA meM kahA gayA hai usake anusAra samajha lenA / mAtra cakra ko sudarzana nAmase pahacAnA jAtA hai / / 4. dhaNuhaM-dhanuSa, ise zArGga dhanuSa nAma kA zastra samajheM / dUsare kisIse uThAyA na jA sake vaisA yaha dhanuSa bar3A bhArI, adbhuta zaktivAlA, jisake TaMkAra mAtrase zatra sainya trasta hokara palAyamAna ho jAe aisA hotA hai / 5. gayA-gadA, yaha gadA cakrI ke daMDa ratna jaisI mahAprabhAvazAlI, dUsare kisIse na uThAI jA sake aisI, abhimAnI zatruoM kI bhujA ke mada ko tor3a DAlanevAlI aura valISTha hotI hai / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * manuSyAdhikArameM AThavA~ AgatidvAra * 6. vaNamAlA-isa nAma kI mAlA vAsudeva kI chAtI para niraMtara laTakatI hotI hI hai / vaha mAlA kabhI kumhalAtI nahIM hai / vaha sarva Rtu ke puSpoMse suMdara tathA atyaMta sugaMdhI hotI hai, tathA devasamarpita hotI hai / ____7 zaMkha-pAMcajanya, isa zaMkha ko vAsudeva ke sivAya (tIrthakara varNya ) dUsarA koI bhI bajA nahIM sakatA / usakI AvAja hote hI zatru sainya bhayabhIta hokara bhAga jAtA hai / isa zaMkha kI AvAja 12 yojana taka sunI jAtI hai / isa taraha sadA devAdhiSThita sAta ratna vAsudeva ke hote haiM aura baladeveM' ke tIna ratna hote haiM, jisakI hakIkata Age alaga kahI jAegI / [270] . // manuSyAdhikAra meM AThavA~ AgatidvAra // avataraNa-sAtaveM gatidvAra ko pUrNa karake, aba AThavA~ AgatidvAra batAyA jAtA hai / saMkhanarI causu gaisu, jaMti paMcasu vi paDhamasaMghayaNe / iga du ti jA aTThasayaM, iga samae jati te siddhiM // 271 // gAthArtha-saMkhyAta varSa ke AyuSyavAle manuSya mara kara cAroM gati meM jAte haiM, paraMtu una meM jo prathama saMghayaNavAle haiM ve pAMcoM gati meM jAte haiM / ve eka hI samaya para eka, do, tIna yAvat ekasau ATha taka siddhi pada ko pAte haiM // 271 / / vizeSArtha- saMkhyAta varSa ke AyuSyavAle puruSa-strI napuMsakavedI manuSya, deva-narakatiryaMca aura ( punaH ) manuSya ina cAroM gatiyoM meM usa usa gati yogya pariNAma ko prApta hone para utpanna ho sakate haiM / [ asaMkhya varSAyuSyavAle yugalika kA niSedha kiyA ] ina saMkhyavarSAyuSI meM jo prathama vajraRSabhanArAca saMghayaNavAle haiM, ( anya saMghayaNa kA niSedha huA) ve hI tadbhava meM zubha adhyavasAya prApta hote hI cAra gati ke uparAMta pAMcavIM gati arthAt mokSagati meM bhI jAte haiM / --- arthAt jaba jIva saMkliSTa adhyavasAyavAlA, hiMsA meM Asakta, mahAraMbhI, mahAparigrahI, raudra pariNAmI Adi pApAcaraNavAlA ho taba narakAyuSya yogya karmopArjana kara ke narakameM jAtA hai / ... 400. yahA~ tIrthakara-cakrI-vAsudeva-prativAsudeva-baladeva [ nArada-rudra ] Adi uttama puruSoM kA saMkSipta svarUpa tathA unake jIvana kI saMkSipta hakIkata dene kA granthavistAra ho jAneke kAraNa mulatavI rakhA hai / 401. nara zabda jAtivAcaka honese strI-puruSa-napuMsaka tInoM lene ke haiN| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * -jaba jIva mAyA-kapaTa-chala meM adhika tatpara ho, choTe baDe vyasanoM meM rata rahatA ho, adhika khAyA karatA ho to prAyaH tiryaca gati yogya karmopAdAna karake tiryaMcagati meM jAtA hai| -----sAtha hI mArdava-ArjavAdi sarala guNa yukta ho, zalyavAlA ho vaha manuSyagati meM AtA hai| -tathA hiMsA, mRSA, steya, maithuna, parigrahAdi pApoM ke tyAgI, guNagrAhI, bAlatapAdika karanevAle, dAnaruci, alpakaSAyI, ArjavAdi guNoMvAle jIva pariNAma kI vizeSatA se devagati yogya karmopArjana karake devagati meM jAte haiM / ___-aura jaba prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya kI abhivyaktirUpaMprakaTanarUpa-samyaktva arthAt satzraddhArUpa pariNAma, samyakajJAna pariNAma aura prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna aura parigraha ina pAMcoM mahApApa kI nivRtti-tyAgarUpa cAritra pariNAma utpanna ho-arthAt samyag-zraddhA-jJAna-cAritra ke sahayogase jIvako viziSTa prakAra kA, sarvottama nirmala koTikA pariNAma utpanna ho taba, vizuddha koTikI ugra tapasaMyamAdi kI ArAdhanA dvArA jIvana meM sarvottama cAritra, sarvottama jJAna-darzana aura sarvottama zakti prApti ke ADe AnevAle jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya, mohanIya aura aMtarAya ina cAroM ghAtIkarmoM kA kSaya karake zreSTha koTikA vItarAgabhAva-cAritra, sarvottama zakti tathA saMpUrNa lokAloka ko prakAzita karanevAlA kevalajJAna-darzana prApta karatA hai / yaha jJAna prApta honeke bAda jaghanyase antarmuhUrta (choTe baDe aneka antarmuhUrto samajhanA ) utkRSTase kucha nyUna pUrvakoTi varSa paryaMta kevalIpana meM hI rahakara, zeSa rahe bhavopagrAhI ( vedanIya, Ayupya, nAma, gotra ) cAra karmoM ko yathAkAla khapAkara, sakala karmase mukta hokara, Atmika sukha meM nimagna ve AtmAe~ Rjugati se eka hI samaya meM mukti sukha ko prApta karatI haiM / arthAt caudaha rAjaloka ke anta meM AI muktAtmAoM ke rahane ke lie sthAnavartI jo siddhazilA hai vahA~ pahu~ca jAtI haiM / vahA~ sAdianaMta sthiti pramANa ke avyAbAdha, anaMta Atmika sukhakA upabhoga karatA haiM / saMsAra kI kAraNabhUta karmasattA naSTa honese, usakA kAryabhUta saMsArabhramaNa dUra honese, phira se isa vizva meM unheM Ane yA avatAra lene jaisA kucha bhI hotA hI nahIM hai / ye jIva eka hI samaya meM eka, do, tIna isa prakAra yAvat kisI kAla meM eka sAtha 108 taka mokSa meM jA sakate haiM / [ 271 ] Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * manuSyagati AzrayI aSTadvAra vyavasthA pradarzaka yaMtra * *9 . // manuSyagati AzrayI aSTa dvAra vyavasthApradarzaka yantra // AThoM dvArake nAma ga0 utkRSTamAna | ga0 jaghanyamAna sa0 utkRSTamAna sa0 jaghanyamAna 1. sthitimAna 3 palyopama aMtarmuhUrta kA | aMtarmuhUrta kA / aMtarmuhUrta kA 2. dehamAna 3 kosakA aMgula asaMkhya | aMgula asaMkhya 'aMgula asaMkhya bhAga bhAga bhAga 3. upapAtaviraha 1 samaya 24 muhUrta 1 samaya 4. cyavanaviraha yAvat saMkhya 5. upapAtasaMkhyA eka-do-tIna yAvat asaMkhya eka-do-tIna 6. cyavanasaMkhyA 7. gatidvAra / teukAya, vAyukAya ina daMDakoM ko chor3akara zeSa 22 daMDakoM ke jIva manuSya gati meM utpanna ho sakate haiM, paraMtu itanA vizeSa ki sAta nArakI ke eka hI daMDakameMse sAtavIM nArakI kama karanA, aura isa taraha paMcendriya manuSya aura tiryaca ke daDakameMse asaMkhyavarSAyuSI yugalika manuSya-tiryaMca kama kareH hari-arhan-baladeva-vAsudeva aura cakrI ke pAMca manuSya ratno deva-naraka se hI Ae hote haiM / hasti tathA azva ratna tiryaca varjita karake tInoM gatimeMse Ae hote haiM aura sAta ekendriya ratna bhava0 vaimA0 se Ae hote haiM / 8. AgatidvAra saMkhyavarSAyuSI manuSya cAroM gatimeM jA sakate haiM. aura unameM jo vajraRSabha nArAca saMghayaNa se yukta hote haiM ve to mokSa sahita pAMcoM gatimeM jaghanyase eka, do yAvat utkRSTase eka samaya meM 108 jAte haiN| avataraNa-aba AgatidvAra meM manuSyoM kI veda-liMgAzrayI gati kI vizeSatA . ' kahate haiM / vIsitthI dasa napuMsaga, purisaTThasayaM tu egasamaeNaM / sijjhai gihi anna saliMga, cau dasa aTThAhiasayaM ca // 272 // gAthArtha-striyA~ utkRSTase eka samaya meM bIsa mokSa meM jAeM, napuMsaka utkRSTa dasa aura puruSa utkRSTa se eka hI samaya meM ekasau ATha mokSa meM jAte haiM / liMgameM- gRhastha 402. anya darzana ke tApasAdi veSarupa meM bhI mokSa meM jA sakate haiM, kyoMki ve sadguru ke yogase vA tathAvidha anya jina dharma ke anumodanAdika kA AlaMbana milane para samyagdarzana-jJAna-cAritra pAkaraprApta karake uttarottara zubha bhAvano ke yogase kevalI hokara mokSa meM jAte haiM, paraMtu tApasa ke dharmase to nahIM hI, kyoMki veSaliMga cAhe vaha ho paraMtu jIvana meM dharma to samyagdarzanAdi mokSa meM jAne ke lie honA hI caahie| sAtha hI isI prakAra bhale hI veSa gRhastha kA ho paraMtu janmAntarIya saMskAroMse svAbhAvika bairAga ko pAkara, samyaka cAritra ko prApta karake antakRt kevalI hokara mokSa meM jAtA hai| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * liMga meM eka samayameM cAra, anya liMga meM ( arthAt anya dharma ke tApasAdika liMga meM ) dasa aura svaliMga meM ( sva = apane sAdhu liMga meM ) utkRSTa eka samaya meM eka-sau aura ATha mokSa meM jAte haiM / // 272 / / vizeSArtha-yahA~ liMga athavA vedAzrayI gati batAI haiM agara ce yoM to vedoM kA astittva sarvatra hai lekina yahA~ to manuSyajAti AzrayI vartita trivedakA prasaMga hai ataH isakI hI bAta yahA~ samajhAnekI hai / puruSako puruSa hI, strIko strI hI tathA napuMsakako napuMsaka hI isa taraha kisa lie pahacAnate haiM ? to isakA kAraNa (karmagrantha kI bhASA meM ) 'veda': ( sAhityika bhASA meM ) 'liGga' tathA lokavANI meM 'jAti' kaho vahI hai / yahA~. veda liMga yA jAti ye samAnArthaka zabda haiM / isa veda ke hareka ke do do prakAra haiN| ve 1. dravyaveda aura 2. bhAvaveda ke nAmase haiN| dravyaveda-arthAt paudgalika AkRti-AkAra, yaha 'nAmakarma' kI vividha prakRtiyoM ke udaya ke phalasvarUpa prApta hotA hai / bhAvaveda-arthAt citta meM utpanna hotA mAnasika vikAra-abhilASa usa mohanIya karma ke udaya ke phalasvarUpa hai / * isa dravyaveda aura bhAvaveda ke bica sAdhya-sAdhana tathA poSya-poSaka kA saMbaMdha rahA hai / isa veda ke puruSaveda, strIveda tathA napuMsakaveda ye tIna prakAra haiN| svasva karmAnusAra nAmakarma kI vividha prakRtiyoM ke udayase prANI puruSAkRti, strI AkRti aura napuMsakAkRtiko prApta karatA hai| isase yaha dravyaveda kahA jAtA hai jisa kI pahacAna bAhyaliMga yA cihnase hI AsAnIse ho jAtI hai| ____ aba bhAvaveda-jise tAttvika rIta se veda kahanA hai, kyoMki yahA~ bhAvakA artha hI icchA, abhilASa-vikAra karanA hai / yaha veda mohanIyakarma ke udaya ke phalarUpa hotA hai, jo bAta Upara kahI bhI hai / 403. vizeSataH ukta donoM liMga meM mokSa kahA vaha, unakA zeSa AyuSya antarmuhUrta zeSa rahA ho aura kevalajJAna ho tathA mokSa meM cale jAe tadAzrayI samajhanA / paraMtu yadi antarmuhUrta adhikAyuSya ho to jaina sAdhu kA yathArtha veSa avazya svIkAra karanA par3atA hai aura phira vaise mokSa meM jAnevAle svaliMga siddha kahalAte haiM, gRhastha kevalI svarupa kUrmAputra kA eka hI apavAda hai, jise kevalajJAna honeke bAda sakAraNa chaH mAsa hone para bhI sAdhuveSa prApta nahIM huA, aura isIlie yaha eka hI apakmada Azcaryarupa kahA gayA hai| Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna vedakI sthiti aura unake lakSaNa * * 97 . yahA~ bhAvapuruSa veda ke udayase jIvako strIke (viSayopabhogarUpa ) saMsargasukha kI icchA hotI hai / bhAvastrIveda ke udayavAle jIvako puruSa ke saMsargasukhakI icchAabhilASA hotI hai, aura bhAvanapuMsaka veda ke udaya se strI-puruSa donoM ke saMsargasukha kI kAmanA hotI hai / isa taraha dravya aura bhAva donoM prakAra ke veda kA svarUpa kahA / vikArameM alpabahutva-puruSaveda kA vikAra sabase kama samaya taka TikatA hai / strIveda kA vikAra usase adhika samaya sthAyI rahatA hai aura napuMsaka vedakA vikAra strIvedakA vikAra se bhI adhika vizeSa samaya taka TikatA hai| ___ ina tInoM bhAvaveda kI vikArasthiti ko zAstra meM tIna upamAoMse samajhAI hai / arthAt puruSaveda tRNAgni ke samAna, strIveda gomaya-agni ke samAna aura napuMsakaveda nagaradAha-ami ke samAna / tRNAgni-tRNa arthAt ghAsa kI Aga jaisA / jisa taraha ghAsa zIghra silaga par3atI hai aura bujha bhI jaldI jAtI hai, usI taraha puruSavedavAle puruSa kA-strI saMsargarUpa vikAra-puruSa kI apanI tathAprakAra kI viziSTa racanA aura vedake kAraNa satvara utthAna pAtA hai aura vaha vikAra jaldI se zAMta bhI ho jAtA hai, strIveda kA vikAra upale kI agni jaisA yA aMgAre jaisA hai, jo usakI viziSTa aura gahana zArIrika racanA ke kAraNa (strI ko vaha ) jaldI prakaTa nahIM hotA, tathA prakaTa honeke bAda ( puruSa saMsarga hone para bhI) jaldI zAMta bhI nahIM hotA / aura napuMsaka vedakA vikAra to nagara dAha ke samAna tapta InTa ke jaisA honese bahuta hI laMbe samayake bAda zAMta hotA hai| napuMsaka ko kAmavikAra prakaTa hone meM kitanA samaya lage isa saMbaMdha meM ullekha nahIM milA ataH madhyama samaya kI kalpanA ThIka lagatI hai / puruSa meM kaThora bhAva mukhya honese use komala tattva kA AkarSaNa rahA karatA hai / strI meM ati mRdu-sukomala bhAva kA prAdhAnya honese kaThoratva (puruSa) kI apekSA rahatI hai / jabaki napuMsaka meM donoM bhAvoM kA mizraNa honese donoM tattvoM ke upabhoga kI jhaMkhanA. rahA karatI hai| kramazaH tInoM veda ke lakSaNa batAtI zrI sthAnAMga tathA panavaNAsUtrakI TIkAmeM se gAthAe~ nIce uddhata kI haiM / 404. digambarIya matAnusAra / bR. saM. 13 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . mehanaM kharatA dADhayaM zoNDIrya zmazru dhRSTatA / strIkAmiteti liGgAni, saptapuMstve pracakSate // artha-puruSakA gupta liMga-cihna, kaThoratA, dRDhatA-makkamatA, parAkrama, dADhI, dhRSTatA aura strI saMsarga kI kAmanA ye sAta puruSaveda ke lakSaNa haiN| yonirmadutvamasthairya mugdhatA klIbatAstanau, puskAmiteti liGgAni saptastrItve pracakSate // artha--guptAMga cihna-yoni, komalatA, capalatA, mugdhatA ( bholApana), sAmarthyahInatA, stana kA sadbhAva aura puruSa saMsargakI kAmanA-ye sAta strItva-strIvedake lakSaNa haiM / stanAdi-zmazrukezAdibhAvA'bhAvasamanvitam / . napuMsakaM budhAH prAhurmohAnalasudIpitam // . artha-stana Adi strI yogya cihna, puruSa yogya dADhI-keza Adi cihna hoM athavA na bhI hoM arthAt puruSa-strI donoM ke saMmizra lakSaNa nyUnAdhika aMzameM vidyamAna hoM aura ubhaya liMga ke saMsarga kI icchA kA mohAgni atyanta pradIpta rahatA ho, use sujJo08 napuMsaka kahate haiN| isa taraha tInoM veda ke lakSaNa kahe / ina vedoM kA cAroM gati meM yathAvidha astittva hai, arthAt devoM meM mAtra puruSa-strI do hI veda haiM, napuMsakavedI vahA~ koI nahIM haiN| sAtoM narako aura tamAma saMmUchimeM jIvo mAtra eka napuMsakavedavAle haiN| avaziSTa manuSya tathA tiryaMca do gati ke zeSa manuSyoM tathA tiryacoM meM tInoM veda hote haiN| [ 272 ] 405. yahA~ dADhI kA ullekha kiyA 'mUMcha' cihna nahIM liyA gayA, yaha vAstavika bhI hai, kyoMki alpa mUMchavAlI striyA~ ho sakatI haiM lekina dADhIvAlI striyA~ (prAyaH) nahIM mila pAtI / 406. klIbatA iti pAThaH vizeSocitaH anyeSu koSeSu vAntapAThadarzanAt klIbo'pauruSaSaNDhayoH ( ane0 saMgrahe 2/532 ) yaha sAmarthyahInaavikrama arthameM prayukta huA hai| 407. stanakezavatIstrI syAd romazaH puruSaH smRtaH / ubhayorantaraM kaca, tadabhAve napuMsakam // (sthAnAMgavRtti) 408. mahilAsahAvo saravanna meo, moho mahaMto mahuyA ya vANI / sasaddayaM muttamapheNaya ca, eyANi cha paMDagalakkhaNANi // (ratnasaMcaya) / 409. anya bheda bhI haiM unheM lokaprakAza, vizeSAvazyaka bhASyAdikase jAneM // 410. katipaya saMmUchima paMcendriyoM ko puruSa-strIcihna sadbhAva karmagrantha tathA saptatikA bhASya meM kahA hai| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhinna zarIra avagAhanA tathA sthAnAzrayI siddha saMkhyA. * 99. avataraNa-bhinna bhinna zarIra avagAhanA tathA sthAnAzrayI siddha hotI saMkhyA jaNAte haiN| guru lahu majjhima do cau. aTThasayaMuDDha'hotirialoe / caubAvIsahasayaM, du samudde tinni sesa jale // 273 // gAthArtha-vizeSArthavat / / 273 // vizeSArtha-utkRSTa avagAhanAvAle jIva, usa usa kAla meM pAMca sau dhanuSa kI UMcI kAyAvAle jIva, eka samaya meM yugapat do hI saMkhyA meM mokSa meM jAte haiM, paraMtu usase adhika nahIM jAte / sAtha hI jaghanyase do hAtha kI avagAhanA taka ke jIva hI mukti ke yogya haiM / do hAthase nyUna dehavAle tadbhava meM mukti yogya nahIM hote, ataH usa jaghanya avagAhanAvAle jIvo eka samaya meM adhikAdhika cAra saMkhyA taka siddha ho sakate haiM, jaba ki jaghanya do hAthase Age tathA 500 dhanuSa ke aMdara ( arthAt jaghanya utkRSTa ke bIca ) kI madhyama avagAhanAvAle utkRSTa se eka hI samaya meM 108 siddha ho sakate haiN| Urdhvaloka se eka samaya meM utkRSTA cAra hI siddha hote haiN| yahA~ Urdhvalokase devanikAya nahIM samajhanA paraMtu eka lAkha yojana U~ce aise meruparvata para Aye naMdanavanameM se jAnevAle samajhanA, arthAt koI labdhidhArI vidyAdharAdi muni, vaikriyAdi gamanazakti ke dvArA naMdanavana para rahe zrI jinacaityAdika ko namaskArAdi karane ke hetu gaye hoM aura usa samaya para unakA AyuSya pUrNa hone kA prasaMga A gayA ho, isalie ve mahAtmAe~ anazanAdika tapapUrvaka zubhadhyAnArAdhanA karanepUrvaka kevalajJAna pAkara, aSTakarma kA kSaya karake mukti prAyogya banakara kAladharma prApta kareM taba ve vahA~se sIdhe hI mokSa meM jAte haiM, usa apekSA se socanA / yahA~ Urdhvaloka meM bheda kara ke socane para * pAMDukavanAzrayI do mokSa meM jAte haiM / - isa taraha adholoka meM eka samaya meM utkRSTa se boIsa mokSa meM jAte haiM / yahA~ - 411. yahA~ adholokakI saMkhyAmeM dUsare do mata haiM / saMgrahaNIkA eka mata joDane para tIna mata hote haiN| saMgrahaNI ke sivAya dUsare jo do mata haiM ve. 1. uttarAdhyayanakA aura 2. siddhaprAbhUtagranthakA / uttarAdhyayanake jIvAjIva vibhakti adhyayanameM 'bIsamahetaheveti' isa pAThase 20 saMkhyA grAhya hotI hai / jabaki siddhaprAbhRta meM 'bIsapuhuttaM aholoe'-etatTIkA ca viMzateH pRthaktvaM dve viMzatI / yahA~ pRthaktvakA artha do kiyA ataH do bAra bIsa (aura eka bIsa ) arthAt 20 + 20 = 40 kI saMkhyA huI / yaha bAta zrI candriyA TIkAkArane tathA zrI malayagirijI (saMgrahaNI ke) TIkAkArane batAI hai| isameM candriyA TIkAkAra zrI devabhadrasUrijI kahate haiM ki-isa saMgrahaNI gAthA meM caubAvIsasaTTasayam padameM cauddovIsasaTusayam yaha pATha rakkhA jAe to Upara ke donoM matoM kA samAdhAna ho jAe, mAtra eka zrI uttarAdhyayana kA hI mata alaga rahatA hai / isa taraha do hI matAMtara rahate haiM / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 100. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . bhI adholoka zabdase naraka na samajhakara 'adhogrAma ' sthAna samajhanA / arthAt meruparvata kI pazcimadizA kI tarapha samabhUtalA se kramazaH nIce utaratA huA eka bhUbhAga AtA hai / vaha pRthvI nIcI nIcI hotI 42,000 hajAra yojana para eka hajAra yojana gaharI hotI haiM aura vaha bhUmibhAga mahAvidehakSetrameM AyA hai jise kubaDIvijaya kahA jAtA hai / vahA~ tIrthakarAdika kA sadbhAva hotA hai aura usa samaya tIrthakara Adi AtmAe~ mokSa meM jAnevAlI hotI haiM / / aura tiryagalokameM se utkRSTA eka samaya meM 108 mokSa meM jAtI hai| tiryagalokameMse sAmAnyataH eka samaya meM 108 mokSa meM jAe aisA kahA, paraMtu hareka sthAnase 108 jAe aisA nahIM hotaa| tiryaglokameM bhI karmabhUmise Aye; pulliMga vaimAnika nikAyase Ae, madhyama avagAhanAvAle, sAdhuveSa [ jainamuniveSa-svaliMga] vAle aura ve bhI puruSa hI hone cAhie, kAlase utsarpiNIkA tIsarA aura avasarpiNI ho to cauthA ArA avazya ho; isa taraha saMpUrNa ATha vizeSaNavAle hI, kSapita karmavAle hokara eka samaya para 108 mokSa meM jAte haiN| tiryagaloka meM bheda karake socane para koI uttama jIva devAdika ke saMharaNAdikase lavaNAdika samudra meM pheMkA jAe aura usI samaya jalameM sparza hone ke pahale antarAlameM ati utkRSTavIryollAsa ke dvArA tvarita ghAtI karmoM kA kSaya karake antakRt kevalI hokara, jalameM DUbate hI zeSa karmoM kA kSaya karake turaMta hI mokSa meM jAe vaise, athavA kisI kevalI jIva ko bharatAdikakSetrameMse uThAkara, duzmanadeva samudrameM pheMke aura itane meM AyuSya kA anta AyA ho aura yadi mokSameM jAe aise, ina donoM prakArase mokSameM jAnevAle jIva eka samayameM do hI jaae| ____ aba zeSa jalAzayoMmeMse-una gaMgAdi nadiyoMmeM tathA drahAdika jalasthAnoMmeM snAna Adi hetu gae jIva, jahAjAdikameM baiThe hoM vaise jIva kisI bhI vizuddha aura uttama nimittase vahIM kevalajJAna pAkara mokSameM jAe to eka hI samayameM tIna (matAMtarase cAra) siddha hote haiM ! [ 273] ____avataraNa-pUrvokta manuSya kisa gatise Aye eka samayameM kitane mokSameM jAe ? yaha kahate haiM aura sAtha hI [ veda-gati-se Ae huoMke bhedake vinA ] prathama oghase-sAmAnyataH cAroM gati AzrayI batAte haiN| tatpazcAt DhAI gAthA padase vizeSa spaSTa karake btaaeNge| 412. avasarpiNI ke cauthe ArA ke badalemeM tIsare Are meM hI zrI RSabhadevaprabhu 108 jIvoM ke sAtha mokSa meM gaye aisa / ulTA bananese hI ise Azcarya mAnA gayA hai| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kisa gatise Aye manuSya eka samaya meM kitane mokSa jAe * * 101 . narayatiriyAgayA dasa, naradevagaIo vIsa aTThasayaM // 2733 // gAthArtha-vizeSArthavat // 2733 // vizeSArtha-naraka aura tiryaMcagatise nikalakara manuSya bane hue jIva yadi mokSameM jAneke yogya banakara mokSameM jAe to utkRSTA eka samayameM dasa hI jaae| manupyagatise marakara punaH manuSyagati pAye hue aise eka samayameM 20, devagatimeMse nikalakara manuSya bane hue eka samayameM 108 mokSameM jAte haiN| [ 2733] avataraNa-aba kisI bhI veda ke nAma grahaNa binA hI nArakAdi pratyeka gatimeMse Aye huoM kI sAmAnya-vizeSa se hotI siddhi ke bAremeM kahate haiM / dasa rayaNAsakaravAluyAu, cau paMkabhUdagao // 274 // * chacca vaNassai dasa tiri, tiritthi dasa maNuavIsanArIo / asurAivaMtarA dasa, paNa taddevIo patte // 275 // joi dasa devI vIsa, vimANi aTThasaya vIsa devIo // 2753 // gAthArtha-vizeSArthavat // 274-2753 / / vizeSArtha--aba gata gAthAmeM jisa taraha 'narakagati' aise sAmAnya zabda kA prayoga kiyA jisase sAtoM naraka kA grahaNa na ho jAe isalie sarva bhramako TAlaneko yaha gAthA batAtI hai ki-'naraka zabda ' se prathama ke cAra hI samajhanA, jinameM ratnaprabhA, zarkarAprabhA aura vAlukAprabhA ina tIna narakoMse Ae manuSya hokara eka samaya para dasa siddha ho jAe aura cauthe paMkaprabhA se cAra jIva mokSameM jAte haiM, paraMtu dhUmaprabhAdi aMtima tIna narakase Aye huoMko anantara bhavameM sarvaviratikA udaya nahIM honese unakA niSedha kiyA hai / - aba tiyaMcagatime bhI pRthvIkAya aura apakAyameM se nikalakara Aye eka samaya para utkRSTase cAra, teu-vAukAya ke lie to anantara bhavameM ( 264 gAthA meM ) manuSya prApti kA niSedha batAyA honese ve siddha nahIM ho sakate, kyoMki siddhigamana manuSyake sivA anya gatise nahIM hai / aba vanaspatikAyase Aye 6, aura ( trasakAyameM ) paMcendriya * puruSa tiryacameMse yA strI tiryacameM se Aye manuSya hokara 10 jAte haiM / (yahA~ vikale 413. siddhaprAbhRta meM to devagatise Aye huoM ko varNya zeSa tInoM gatise Ae dasa dasa mokSameM jAe aisA kahA hai| satya to bahuzruta yA kevali bhagavaMta jAne / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .102. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . ndriyase Aye, ataH bhavasvabhAvase hI siddhi prAptake yogya sAmagrI nahIM milatI, jo Age batAyA jAegA / ). tIsarI manuSyagatise Aye punaH manuSya hokara 20 jIva eka samaya para mokSameM jAe~ / manuSya kI striyA~ punaH manuSyatva pAI hoM to ve bhI 20 saMkhyA para siddha hotI. haiM, isameM khAsa koI bheda nahIM hai / ___cauthI devagatimeM vizeSarupase kahate hue batAte haiM ki-asurakumArAdika bhavanapatike dasoM nikAyoMse aura vyantara nikAyameM se nikalakara Aye eka samaya para 10 aura unhIM donoM nikAyoMkI deviyA~ cyavita hokara manuSya banakara siddha hoM to 5, jyotiSI. nikAyase Ae 10, aura unakI deviyA~ AI hoM ve 20 aura cauthe vaimAnikanikAyase Aye utkRpTA eka samayameM 108 aura vaimAnikakI devIse Aye manuSya hokara eka hI samaya para 20 siddha hote haiM / [ 2753 ] // naraka Adi gatise Aye jIvoMkI eka hI samayameM ogha aura vizeSase siddha saMkhyAkA yantra // . gati vibhAga nAma 1 samaya siddhi nira0 samaya gati vibhAga nAma 1 samaya siddhi samaya 1. narakagatise AyekI oghameM |10 pahale tIna narakase Aye cauthe paMkaprabhAse Aye zeSa 5-6-7 ina tIna na0se Aye 2. tithaMca gatise Aye oghameM paM. tiryacase nikalakara Aye paM. tiryaciNI strIse Aye pRthvIkAyase nikalakara Aye apkAyase nikalakara Aye vanaspatikAya se nikalakara Aye | 3. manuSyagatise Aye oghameM 4 manuSyase manuSya bane manuSyanI-strIse Aye devagatise Aye oghameM x | 1. bhavanapatikI pratyeka nikAyameMse | bhava0 pratyeka nikI devIse A0 4 | 2. vyantarakI pratyeka niHse A0 4 | vya0 pratyeka ni0kI devIse A0 5 |3. jyotiSInikAyase Aye jyotiSI devIse Aye 4. vaimAnika pratyeka kalpase Aye 1 vaimAnika devIse Aye | 4 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * puruSAdi vedase Aye huoMkI samayasiddhi * avataraNa- isa taraha nArakAdi gati se Aye huoM kI sAmAnya-vizeSase siddhi kahane ke bAda aba puruSAdi vedase Aye huoM kI samaya siddhi kahate haiM / taha puMveehito, purisA hoUNa aTThasayaM // 276 // sesaTThabhaMgaesu, dasa dasa sijhaMti egasamayammi // 2763 // gAthArtha- isa taraha puruSavedase uddhAra pAye hue puruSa hokara ekasau ATha mokSameM jAte haiM aura zeSa ATha mAMgoMmeM dasa dasa eka samayameM siddha hote haiM // 2763 // vizeSArtha-veda dvArA hotI siddhisaMkhyAkA prakAra batAte hue batAte haiM ki-yahA~ veda dvArA kula nava bhAMgameM siddhisaMkhyA vicAranekI hai arthAt (1) puruSa vedavAle devoM, manuSyoM tathA tiryaMcoMmeMse nikale jIva (1) kucha puruSarupameM janma lete haiM (2) kucha strIrupameM aura .(3) kucha napuMsaka rupameM janma lete haiN| isa taraha tIna bhaaNge| isI taraha strI vedavAlI deviyA~, manuSyanIyA~ ( nAriyA~ ) aura tiryaciniyA~ marakara (4) kucha puruSa (5) kucha striyA~ aura (6) kucha napuMsako hote haiN| isa taraha dUsare tIna bhAMge / ( kula chaH hue ) isa taraha napuMsaka aise nArakoM, manuSyoM tathA tiryacoMmeM se nikalakara (7) puruSa (8) strI aura (9) napuMsaka rupameM janmate haiN| isa taraha nau bhAMge hue| ina nau bhAMgoM se siddhi kisa taraha ho sake yaha samajhAte haiN| prathama tribhaMgameM-puruSavedI deva marakara puruSa-nararUpameM janma lekara mokSameM jAe eka samayameM eka sAtha adhikAdhika 108 jIva jA sakate / ve devo manuSya-strI rUpameM janma lekara mokSameM jAe~ to eka samayameM dasa jAe~ aura ve devo agara napaMsaka rUpameM janma lekara mokSameM jAe~ to bhI dasa hI mokSameM jAe~ / dvitIya tribhaMgameM-strIvedI deviyA~ marakara puruSo hokara mokSameM jAe~ to dasa hI jAya~ aura ve hI deviyA~ strI-napuMsaka rUpameM janma lekara mokSameM jAya~ to bhI dasa hI jaayeN| tRtIya tribhaMgameM isI taraha nArakAdi gatiyoM ke napusako puruSa, strI yA napuMsaka rUpameM mokSameM jAe to dasa hI jAyeM / zaMkA-yahA~ para Apa devIse Ae dasa hI siddha hoM aisA kahate haiM lekina gata gAthA meM to 'vaimAnikoM, jyotiSka deviyoM aura strImeM se Ae~ bIsa siddha hote haiM ' aisA kaha cuke haiM to kyA samajhanA ? - 414. devalokameM napuMsakavedI nahIM hote ataH unakA nAmollekha nahIM kiyA gayA / aura narakameM kevala napuMsakaveda hI hai, dUsarA vedodaya hai hI nhiiN| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 104. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * samAdhAna-Uparake praznakA samAdhAna yaha hai ki isa gAthAmeM pratyeka bhAMgemeM alaga alaga vyAkhyAna kahA hai aura gata gAthAmeM samuccayameM vyAkhyAna kiyA hai jisase kucha virodha nahIM AtA arthAt jisa taraha isa gAthAmeM kevala puruSa hokara jAya to. kitane ? strI hokara jAya~ to kitane isa taraha alaga alaga rItase kahA hai / jaba ki gata gAthAkI vyAkhyAmeM to dvisaMyogase-trisaMyogase milakara mokSameM jAyeM to bIsa jAya~ aisA kahA hai / arthAt- puruSa-strI hokara siddha ho, puruSa-strI-napuMsaka tInoM ekatra hokara eka samayameM siddha hoM to bIsa ho sakate haiM / yaha vizeSatA samajhanA / isa paddhatike anusAra sarva bhaMgoM ke bAremeM soceM / yahA~ gati-jAti-vedAdi AzrayI bAta kii| ___ granthAntarase khAsa jAnane yogya bAbata batAI jAtI haiM / usameM kSetrAzrayI vizeSa kahate haiM / meruparvata ke naMdanavanameM se agara mokSameM jAe~ to eka samaya meM cAra. paMDakavanameM se jAe~ to do, mahAvidehakI eka vijayameMse jAya~ to bIsa, pratyeka akarmabhUmimeM se saMharaNa kiye gaye mokSameM jAe~ to dasa, pratyeka karmabhUmimeMse jAyeM to 108, kAlAzrayI vizeSa kahate zAstrameM batAyA hai ki-utsarpiNI ke tIsare tathA avasarpiNIke cauthe AremeM 108 mokSameM jAe~ aura avasarpiNIke pA~caveM AremeM 20 mokSa jAyeM aura zeSa " pahale, dUsare aura chaThe AremeM aura pratyeka utsarpiNI aura avasarpiNImeM saMharaNase dasa mokSameM jaayeN| [276-3] navabhaMga yantra 1. puruSase puruSa hokara 108 / 4. strIse puruSa hokara 10 7. napuMsaphase napuMsaka hokara 10 2. puruSase strI hokara 10 / 5. strIse strI hokara 10 8. napuMsakase strI hokara 10 3. puruSase napuMsaka hokara 10 / 6. strIse napuMsaka hokara 10 / 9. napuMsakase puruSa hokara 10 avataraNa-aba siddhigati AzrayI upapAtavirahakAla tathA cyavanAbhAvako batAte haiN| viraho chamAsa guruo, lahu samao cavaNamiha natthi // 277 // 415. yaha mata sabako mAnya hai ataH pazcimavidehakI aMtima do vijayoMmeM hokara cAlIsa mokSameM jAyeM / 416. parantu cAlu avasarpiNI ke ( cauthe AremeM na jAkara ) tIsare Areke aMta meM hI utkRSTa avagAhanA. vAle RSabhadeva sahita 108 - jIva mokSameM gaye vaha nahIM hone yogya ghaTanA anaMtA kAlameM huI ataH use AzcaryarUpa mAnI hai| 417. cauthe, pA~caveM AremeM tIrtha honekA kahA hai| 418. mahAvidehameM kevalajJAna pAye kevalIko agara bharatAdi kSetrameM koI bairI deva lAve, to vahA~se vaha mokSameM jAya isa apekSAse (isa bharata-airavatameM ) kisI bhI AremeM mokSa samajhanA / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * siddhigamanameM aMtara kaba aura kitanA? . . vizeSArtha-siddhigatimeM jaghanyaviraha eka samayakA hI par3atA hai / samaya pUrNa hone para punaH samaya samaya para asaMkhya jIva mokSameM bahA karate haiM / aba utkRSTa virahakAla kitane samayakA ? vaha kahate haiM ki cha: mAsakA, arthAt kisI kAlameM koI bhI jIva mokSameM na jAe aisA virahakAla utkRSTase chaH mAsakA bhI A jAtA hai / siddhigatimeM gae jIvoMkA cyavanaviraha hotA hI nahIM hai, kyoMki ve zAzvatasAdianaMta sthitivAle honese unakA cyavana nahIM ho sakatA, sAtha hI cyavana-avataraNa ke hetubhUta karmoMko una AtmAoMne nirmala kara DAlA hai / dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavati nADuraH / karmabIje tathA dagdhe, nArohati bhavAGkaraH // "jisa taraha bIja atyanta jala jAne para usameMse naye aMkura prakaTa nahIM hote usI taraha karmarUpI bIja atyanta dagdha hone para bhavarUpI aMkura utpanna nahIM hote"| ataH kAraNabhUta karma naSTa hote hI, usake kAryarUpa saMsAra svataH naSTa hotA hI hai / [ 277 ] avataraNa-isa taraha maryAdita kitanI kitanI saMkhyA para kitane kitane samaya yAvat mokSameM jAne para virahakAla prApta ho ? yaha kahate haiM / aDa saga cha paMca cau tini, dunni iko ya sijjhamANesu / battIsAisu samayA, niraMtaraM aMtaraM uvariM // 278 // battIsA aDayAlA, saTTi bAvattarI ya avahIo / culasII channauI, durahiamaTuttarasayaM ca // 279 // gAthArtha-vizeSArthavat // 278-279 // vizeSArtha--eka samayameM hI eka, do, tInase lekara battIsakI saMkhyA takake jIva niraMtara siddha hoM arthAt binA aMtarake satata mokSameM jAya~ to ATha samaya taka hI jAya / bAda meM nauveM samayameM koI bhI jIva mokSako prApta hI nahIM karatA, isa eka samayakA aMtara avazya par3atA hI hai / tatpazcAt dasaveM samayase bhale hI punaH battIsa-battIsa siddha hote jAya~ paraMtu vaha prakriyA ATha ATha samaya taka hI cAlU rahatI hai / phira jaghanyase eka samayakA aMtara avazya paDatA hI hai / - battIsa ke bAda teMtIsase lekara aDatAlIsa takake jIva samaya samaya para siddha hote jAya~ to sAta samaya taka, phira samayAdikakA aMtara par3atA hai, .49 se prAraMbha karake 60 taka ke ( arthAt kisI samaya 49, dUsare samaya 50-53-59, kisI samaya aMtameM 60) bR. saM. 14 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .106. grahaNIratna-hindI bhASAMtara . jIva samaya samaya para siddha hote jAya~ to chaH samaya taka mokSameM jAya~, phira samayAdikakA aMtara avazya par3atA hai, 61 se 72 takakI saMkhyA siddha hotI jAe to pAMca samaya yAvat punaH samayAdikakA aMtara, 73 se lekara 84 takakI saMkhyA cAra samaya yAvat .. satata siddha ho, phira aMtara par3atA hai, 85 se 96 takakI saMkhyA tIna samaya yAvat punaH aMtara, 97 se 102 takakI saMkhyA do samaya yAvat punaH aMtara par3atA hai, aura 103 se AraMbha karake 108 takakI saMkhyA siddha ho to eka hI samayameM siddha ho / phira dUsare hI samayase samayAdikakA aMtara avazya paDe hI / ATha samaya siddha prakArameM dUsare do prakArAntara bhI haiN| inheM zrI sthAnAMgasUtravRtti aura saMgrahaNIkI malayagiri TIkAse jAna leM / [ 278-279 ] avataraNa-aba ye jIva siddha to hote haiM lekina vaha siddha sthAna kaisA, kitanA aura kahA~ hai ? yaha bhI kahate haiM, kyoMki sAMkhyamatAnuyAyI aisA mAnate haiM ki 'muktAH sarvatra tiSThanti, vyomavat tApavarjitAH' arthAt saMsArake tApase rahita aisI muktAtmAe~ AkAzakI taraha sarvatra rahatI haiM / ataH usa ekAMgI matakA nirAkaraNa karaneke lie : muktAtmAke viziSTa kSetra pramANako kahate haiM / paNayAlalakkhajoyaNa-vikkhaMbhA siddhasila phalihavimalA / taduvariMga joaNate, logato tattha siddhaTTiI // 280 // gAthArtha-vizeSArthavat // 280 // vizeSArtha-vaimAnika nikAyake aMtima anuttara ke madhyavartI sarvArthasiddha nAmake mahAvimAnase Upara bAraha yojana jAne para vahA~ hI 45 lAkha yojanake viSkambhavAlI, (vRtta honese AyAma bhI utanA hI) sphaTika samAna nirmala, ISatprAgabhArA nAmakI siddhazilA AI haiM / isa zilAse Upara utsedhAMgula pramANavAle eka yojanake aMtameM lokakA aMta AtA hai, vahA~ taka siddha ke jIvoMkI sthiti-avagAhanA hai / / _ vizeSataH ye jIva lokake aMtabhAgameM sparzakara rahe haiM, una jIvoMkA kabhI punarAgamana nahIM hotA / yaha zilA siddha bhUmi, ISatprAgabhArA Adi bAraha nAmoMse paricita zveta, suvarNamaya aura kucha pItavarNa saMyukta, Urdhva ( sIdhA ) chatrake AkArameM saMsthita, ghIse bhare kaToreke samAna, prANa-bhUta-jIva-sattvoMko sukha denevAlI tathA hima-gaukSIra jaisI ujjvala hai / anya AcArya sarvArthasiddha vimAnase bAraha yojana dUra (siddhazilA nahIM lekina ) lokakA anta hai, aisA kahate haiM / tattva kevalI jAne / [ 280 ] Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * siddha hue jIvoMkI utkRSTa tathA madhyama avagAhanA * 107. avataraNa- usa siddhazilAkI moTAI kitanI ? yaha kahate haiM / bahumajjhadesabhAe, aTThava ya joyaNAI bAhallaM / carimaMtesu ya taNuI, aMgula saMkhejjaI bhAgaM // 281 // [prakSepaka gAthA 67] gAthArtha-yaha siddhazilA barAbara madhyameM, laMbAI cauDAImeM ATha yojana jitane ghereke bhAgameM Uparase nIce taka ATha yojana moTI hai / tatpazcAt usa moTAIko sarva dizA-vidizAoM meM eka eka pradezameM (aura yojanAntameM aMgula pRthakatva pramANa ) hIna karate karate yAvat zilAke antima bhAgameM pahuMcane para aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga jitanI patalI ho / arthAt makkhIke paMkhase bhI adhika patalI hotI hai / // 281 // vizeSArtha:-sugama hai / [ 281 ] ( kSepaka gAthA 67) avataraNa-siddha hue jIvoMkI utkRSTa tathA madhyama avagAhanA kahate haiM / .tini yo tittIsA, dhaNuttibhAgo ya kosachanbhAgo / jaM paramogAho'yaM, to te kosassa chanbhAgo / / 282 // [prakSepaka gAthA 68] gAthArtha-tInasau tetIsa dhanuSa aura eka dhanuSakA tIsarA bhAga, yaha pramANa eka kosake chaThe bhAgarUpa honese, dUsare zabdameM eka kosake chaThe bhAgakI siddhoMkI utkRSTa avagAhanA hai / vizeSArtha-siddhagatimeM jAnevAle jIva manuSyabhavameM utkRSTa se 500 dhanuSakI * avagAhanAvAle ( ataH "adhika zarIrI nahIM) aura jaghanyase do hAthakI avagAhanAvAle (ataH nyUna zarIrI nahIM) tathA jaghanyase Age aura utkRSTase arvAk-aMdarake sarva . 419. yaha gAthA saMgrahaNI TIkAmeM dI hai / 420. koI utkRSTase 525 dhanuSa avagAhanA mAnatA hai kyoMki siddhaprAbhUtameM bhI u0 avagAhanA siddhoMkI 500 dhanuSa pRthakatvameM kahI hai, vahA~ pRthaktva zabda bAhulyavAcI honese yahA~ 25 dhanuSa adhika ginate haiM / 421. zaMkA-500 dhanuSakI hI kAyAvAlA mokSameM jAe to 525 dhanapakI kAyAvAlI marudevA mAtA kaise mokSameM gii| . samAdhAna-uttama saMsthAnavAlI striyoM ke lie sAmAnya sthiti aisI hotI hai ki vaha usa kAlake yogya saMsthAnavAle puruSase kucha nyUna pramANakI hotI hai / isa hisAbase jaba marudevAke pati nAbhikulakara 525 dhanuSa the, taba marudevA ko kucha nyUna pramANa mAneM to 500 dhanuSake hI vAstavameM samajhanA caahie| dUsarA khulAsA bhASyakArane yaha kiyA hai ki- mokSameM gaI taba marudevA hAthIke skaMdha para thIM ataH kucha Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .108. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * %3 madhyama avagAhanAvAle jIvo kahalAte haiM / sAmAnya aisA niyama hai ki-antima samayameM manuSya ke mUlazarIrakI jo avagAhanA ho usake tIsare bhAgakI hIna avagAhanAmeM ve jIva mokSameM utpanna hote haiM, ataH 500 dhanuSakI utkRSTa kAyAvAle jIva caudahaveM guNasthAnakameMayogI avasthAmeM zailezIkaraNake samaya, sUkSmakriyAapratipAtI dhyAnake balase apane zarIrake mukha-udarAdi sAre pole bhAgoMko svAtma pradezoMse pUrA karate haiM / aura sarva Atma pradezoMko ekatra karanepUrvaka pradezaghana karanese ( jo zarIra vistRta thA, usake pole bhAga pUrita ho jAnese tIsare bhAgase hIna huA, kyoMki prAyaH svazarIrameM tIsare bhAgakA polApana hotA hai / ) 500 dhanuSakI kAyAkA mAna tIsare bhAgase hIna honese 333 dhanuSa aura eka dhanuSakA tIsarA bhAga-athavA eka kosakA chaThA bhAga itanA huA / isI avagAhanAmeM ye jIva lokAntameM Ae siddhasthAnameM utpanna hote haiM, ataH isa siddhasthAna para pahu~cane ke bAdakI parama-utkRSTa avagAhanA eka kosake chaThe bhAga ( 3333 dha0 ) kI jAne / // iti utkRSTAvagAhanA // madhyamaavagAhanA, vaha sAta hAthake zarIravAlI AtmA ( jisa taraha prabhu mahAvIra) sUkSma dhyAna balase pUrvokta rItase pradezaghana karanepUrvaka tIsare bhAgase hIna honese siddha meM utpanna ho taba 4 hAtha aura 16 aMgulakI hotI hai aisA zAstrameM kahA hai / sacamuca to jaghanyase Age aura utkRSTase arvAka, vaha sarva madhyama avagAhanA hI kahalAtI hai / phira bhI AgamameM nizcitarUpase ( 4 hAtha-16 aM0 ) kahI hai ataH isa prakAra yahA~ kahA hai| // iti madhyamAvagAhanA // simaTI kAyAvAlI thIM ataH usa samaya 500 dhanuSa jitanI U~cAIvAlI thiiN| [bhASyakAra mata ] saMgrahaNI vRtti (zrI candriyAkI gAthA 207 ) kArane to spaSTa abhiprAya dete hue batAyA hai ki 'AgamameM jaghanyamAna sAta hAtha aura utkRSTa pAMcaso dhanuSa kahA hai vaha prAyaH vaisA hotA hai aisA samajhanA lekina ekAMta niyama na samajhanA' arthAt jaghanyameM aMgula pRthaktva aura utkRSTameM dhanuSa pRthaktvase nyUnAdhika bhI ho sakatA hai / aura isake lie 'siddhaprAbhata' kA pramANa diyA hai| siddhaprAbhUtameM-"...paMceva dhaNusayAiM, dhaNuha puhutteNa ahiAiM" etatTIkAvyAkhyA ca"pRthakatva zabdo bahutvavAcI, bahutvaM ceha paJcaviMzatirUpaM draSTavyamiti" isase yaha siddha huA ki siddhaprAbhUtakArane pRthaktvakA artha 25 dhanuSa adhika kiyA hai / isa taraha khulAse kiye haiM / 422. isa avagAhanAko madhyama avagAhanA kahI ise upalakSaNavAlI jAne arthAt jaghanya-utkRSTake bIcakI tamAma avagAhanAoMkA grahaNa samajha leM / yahA~ zaMkA upasthita hogI ki Upara nizcitarUpase madhyama avagAhanAkA pramANa kaise kahA jA sake ? to khulAsA yaha hai ki-tIrthakara jase viziSTa vyaktiko uddezya karake madhyama avagAhanA batAnekI icchAse yaha prastAva rakhanA paDA hai, paraMtu vAstavika rUpameM vaisA na samajhanA / anya kevalioMkI aneka rItase avagAhanA ho sakatI hai / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * siddha hue jIvoMkI jaghanya avagAhanAkA varNana * ve siddha honevAle jIva mRtyuke samaya sote-baiThe-khaDe, sIdhe-ulaTe yA saMkSiptameM jisa jisa avasthAmeM rahakara kAla pAe, vaise hI saMsthAnameM, usI AkArameM, siddhasthAnameM utpanna hote haiM / sAtha hI aMtima samayameM polApana pUrita honese anizcita AkRtivAlA pradezaghana hotA honese usa saMsthAnako ( ghaTAkAzakI taraha ) nizcita nAma diyA nahIM jA sakatA, isIlie siddha ke jIvoMko dIrgha-hasva saMsthAna nahIM hai, sAtha hI azarIrI honese vRddhitva nahIM hai / [ 282 ] (kSepaka gAthA 68) avataraNa--aba siddhoMkI jaghanya avagAhanAkA varNana karate haiM / egA ya hoi rayaNI, adveva ya aMgulehiM sAhIyA / esA khalu siddhANaM, jahanna ogAhaNA bhaNiyA // 283 // ___(prakSepaka gAthA 69) gAthArtha-eka hAtha aura ATha aMgula adhika jitanI siddhoMkI jaghanya avagAhanA kahI hai // 283 // vizeSArtha-do hAtha kI kAyAvAlA saMsArI jIva pUrvokta gAthAmeM kahe niyama anusAra zuSira bhAgoMko pUra kara pradezaghana kare taba do hAthakA tIsarA bhAga hIna honese zeSa 1 hAtha aura 8 aMgula avagAhanAvAlA rahatA hai / aura phira turaMta siddha ho tava ( teja avagAhanAmeM siddhAtmAe~ siddhasthAnameM utpanna honese) 1 hAtha adhika 8 aMgula 'siddhoMkI jaghanya avagAhanA nizcayarupameM hotI hai / [ 283 ] (kSepaka gAthA 69) // iti manuSyAdhikAraH samAptaH, tasmin samApte tasya aSTadvArANyapi pUrNAni // 423. bhinna bhinna AkAra grahaNameM kAraNabhUta karma hai / aba muktigAmI AtmA karmahIna huI honese nayA AkAra grahaNa karAnevAlI karmasAmagrI rahI nahIM hai ataH aMtimabhavameM antasamayameM jisa AkArameM mare usI AkAravAle AtmapradezoMse siddhasthAnameM sthira ho jAe / 424. kUrmAputravat athavA sAta hAthake mAnavAle yantrapIlanase saMkucita hue hoM unakI / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // siddhasthAnAzrayI yaMtra // triveda liMga avagAhanA samayasiddhi Urvaloke adholoke tiryakloke saMkAntaveda u0viraha cya0vi0 kAlAzrayI siddha zilAmAna siddhAvagAhanA 108 bhAga 2 / / / / 2 hAtha madhyamA strI na0 / nandanavanameM prativijaya | akarmabhUmi u0 jagha0 jaghanmAna madhyameM 2010 ja0 I ma0 20 / 10 6 mAsa 1 samaya aMgula 8 yojana puliMga 108 karmabhUmi asaMkhya moTI pAMDukAdise cyavana hetu 500 | dha0 no bhAMgemeM nahIM hai utkRSTa adho| grAma sAdi anaMta utkRSTa mAna | puruSa se puruSa zeSa 8 bhAgameM sthiti hai| 45 lAkha yojana ardhacandrAkAra 22 40 108 arjunasuvarNamaya gRhastha0 anyaliMgameM utsarpiNIkAlameM | avasarpiNIkAlameM 4 / 10 samudrase zeSajalAzayoMse svaligameM zeSa cauthemeM zeSa AremeM 108 tIsare AremeM AremeM 8 sa0-7sa0-6sa0-5samaya 4samaya-3sa0-2sa0-1samaya samaya para 10 javanyamAna | madhyamamAna 108 saMkhyA 10 saMkhyA saMkhyA 2 hAtha 4hAtha 16aM0 1 se 32 103 se 108. 1 samayameM 1 samayameM | 20 saMkhyA 8 aMgula yA madhyama saMkhyA jIva sarvasthiti jIva saMkhyA 108 jIvakI saMkhyA . utkRSTamAna 33 se 48 97 se 102 3333 dhanuSa 49 se 60 'sUcI :- siddhasthAna bhI upacArase gatirUpa honese prAsaMgika usake bhI bhavana, cyavana 85 se 96 viraha saMkhyA,Agati ina tIna dvAroko chor3akara sarva dvAroMkA varNana kiyA, inake sivAyake adhika - 61 se 72-73 se 84 bhedoMkA tathA anya varNana granthAntarase dekha lenA / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ serisAmaMDana zrI loDhaNa (serisA) pArzvanAthAya namaH / // manuSyagatike adhikAra prasaMga para pariziSTa saM-9 // isa granthameM deva, naraka, manuSya aura tiryaca ina cAra gati aura paMcamagati mokSakA aura usake lie upayogI aneka viSayoMkA varNana kiyA hai, usameM sarvaprathama Urdhva-adhosthAnameM rahe devalokakA varNana kiyA, jisameM prAsaMgika khagola viSayaka hakIkata bhI btaaii| tatpazcAt adhovartI devalokake sAtha hI zuru huI narakagatikA varNana bhI kiyA / aba tirchAlokavartI rahI manuSyagatikI katipaya hakIkatoMkA saMkSipta varNana karanekA hai| manuSyagatimeMse hI kisI bhI jIvakA muktigamana hotA honese isa manuSyagati varNana prasaMgake sAtha hI sAtha siddha zilA aura muktAtmA viSayaka hakIkata bhI dasaveM pariziSTa dvArA kheNge| ___ agarace manuSyagati viSayaka hakIkata jIvavicAra, daMDaka prakaraNameM A hI gaI hai aura isa granthakA adhyayana ina granthoMke adhyayanake bAda hI (prAyaH) hotA honese usa hakIkatako punaH batAnekI jyAdA agatya nahIM hai, lekina zAyada koI sIdhe hI isa granthake adhyayana karanevAle jaina-jenetara vyaktiyoMke lie usakA punarAvalokana karanA samucita mAnakara saMkSipta jarUrI samAlocanA kara leN| prathama to caudaha rAjaloka pramANa ginI jAtI virATa duniyAmeM sabase kama nivAsakSetra manuSyoMkA hai / arthAt ve tiz2aloka para rahe asaMkhya dvIpa-samudrameMse sirpha aDhAIdvIpa kSetrameM hI rahe haiM, jisake aMdara hama bhI rahate haiM vaha jaMbUdvIpa, ( lavaNasamudrake bAdakA) dUsarA dhAtakIkhaMDa dvIpa aura tatpazcAt ( kAlodadhisamudra ke bAda Ae puSkaravaradvIpakA ardha bhAga honese ) ardhapuSkaradvIpa- isa taraha aDhAIdvIpa jitanI hI jagaha manuSyoMke rahaneke lie haiM / jaMbUdvIpa 1 lAkha yojanakA aura tatpazcAt Ae eka eka samudra-dvIpadviguNadviguNa pramANavAle haiN| ___ isa aDhAIdvIpameM basate manuSya do prakArake haiM / 1. Arya aura 2. mleccha / Arya karmabhUmimeM utpanna hote haiM tathA anArya akarmabhUmi aura antarvIpameM utpanna hote haiN| karmabhUmi-arthAt jahA~ karma kahalAte kriyA-vyApAra vartita hoM, asi, masI, kRSi arthAt zastra, vidyA, kalA, zilpa, kRSi AdikI aneka pravRttiyA~ calatI hoM, tathA jJAna aura cAritrakI jahA~ upAsanAe~ hotI hoM ve / aisI bhUmiyA~ kula paMdraha haiM / jinameM pAMca bharata kSetroM, pAMca airavata kSetroM aura pAMca mahAvideha kSetroMkA samAveza hai / jaMbUdvIpameM eka bharata, eka airavata aura eka hI mahAvideha hai| jabaki dhAtakI khaMDa aura ardhapuSkara, ye dvIpa to valayAkAra honese donoM bAjU para una kSetroMkA sthAna honese, eka hI nAmake donoM bAjUke hokara do do kSetra rahe haiM / / ___ akarmabhUmi-kise kahA jAe ? karmabhUmise viparIta arthAt jahA~ asi, masI, kRSi Adi kisI bhI prakArakI kriyA yA vyApAra sarvathA nahIM hai, sAtha hI zruta aura cAritra dharmakI bhI prApti nahIM hai aura jahA~ AryoMse bhinna anAryoM-mlecchoMkA nivAsa hotA hai vaha / isa bhUmimeM utpanna honevAle yugalika hI hote haiM / ataH ve bhogabhUmi athavA yugalika Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * (jugalIA) kSetroM ke rUpameM pracalita haiM / yugalika arthAt yugalarUpameM jo janma leM aura tatbhUmi yogya vyavahAra kareM ve / isa bhUmikI striyA~ mRtyuke lie chaH mAsa zeSa rahe taba eka hI bAra prasUtA hotI haiM / aura usa samaya nara-nArIkA eka hI yugala prasUta hotA hai / aura vahI bar3A hone para pati-patnI banatA hai / isa bhUmikA aisA hI parApUrvase vyavahAra pravarttamAna hai / isa bhUmimeM dasa prakArake kalpavRkSa haiM / aura ve vRkSa hI yugalikoMkI icchA anusAra pahanane-oDhane, khAne-pIne, sone-baiThane, prakAza-saMgIta Adi bhoga upabhogake sAre sAdhana dete hai; jisase vo parama AnaMdameM samaya bitAte haiM / dUsarA koI vahA~ udyama . nahIM hai / vahA~ kleza-kalaha jaisA kucha bhI nahIM hotA / bAhyadRSTise ve saba taraha sukhI hote haiM / tIvra rAga-dveSa na honese isa yugalika manuSyako karma baMdha kama hotA hai| yugalika marakara devagatimeM hI jAte haiN| tIsa akarmabhUmi kaunasI ? -to aDhAIdvIpavartI, pAMca haimavaMta, pAMca harivarSa aura pAMca devakurU, pAMca uttarakurU, pAMca ramyak, pAMca hairaNyavaMta ye saba kSetra milakara tIsa hote haiN| chappana anta:pake manuSya- jaMbUdvIpake bharatakSetrakI uttarameM Ae himavaMta parvatake pUrva* pazcima chora lavaNa samudra meM vistarita haiM / hareka chora daMtuzalake AkAra meM uttara-dakSiNakI tarapha vistRta hokara rahe haiM jinheM (daMSTrAe~) 'dAr3heM' kahA jAtA hai / isI taraha airavata kSetrakI dakSiName zikharI parvatake donoM chora samudra meM gae haiM aura unake donoM chorameMse do do 'dAr3he' nikalI hai / isa taraha eka parvatakI cAra dADhoMke hisAbase do parvatoMkI ATha dAr3heM huI, hareka dADha para sAta sAta aMtIpo haiM / ATha dADhoMke milakara 56 antadvIpa hote haiM / tamAma dvIpoMmeM akarmabhUmikI tarapha yugalika manuSya hI basate haiM / isa taraha karmabhUmi 15, akarmabhUmi 30, antarvIpa 56 ina tInoM manuSya kSetroMkA joDa 101 hotA hai / itane bheda manuSyake hue / ina kSetroM meM hI manuSya utpanna hote haiM / manuSya garbhaja tathA saMmUcchima isa taraha do prakArake hote haiN| sAtha hI garbhaja paryAptA aura aparyAptA do prakArake haiM aura saMmUcchima mAtra aparyAptA hI hote haiM kyoMki ve aparyAptA hI mRtyu pAte haiN| isase 101 garbhaja paryAptA aura aparyAptA milakara 202 bhedo aura samUcchimake 101 bhedo milakara 303 bhedo hote haiN| saMmUcchima manuSya garbhaja manuSyake viSTA, mUtra, balagama, nAsikAkA maila, vamana, mavAda, khUna, vIrya Adi caudaha azuci sthAnakoM meM utpanna hote haiM / samAptaM navamaM pariziSTam / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // pattana [ pATaNa ] maMDana zrI paMcAsarApArzvanAthAya namaH / / // siddha, unakA sthAna aura paristhiti viSayaka pariziSTa saM. 10 // jaina zAstramAnya caudaha rAjapramANa vizva meM anaMtAnaMta jIvAtmAe~ haiM / caitanya svarUpameM ve saba samAna haiM / anaMtA jIvoMko suvidhAke lie zAstrakAroMne do vibhAgoMmeM bAMTa DAlA hai| 1. saMsArI 2. siddha / inameM ekendriyase lekara paMcendriya takake deva, naraka, manuSya aura tiryaca ina cAra gatimeM vartita jIva 'saMsArI' kahalAte haiM / dravyabaMdha aura bhAvabaMdhase hotA anya janmoMkA saMsaraNa-bhramaNa zeSa honese unheM 'saMsArI' rUpa meM pahacAnA jAtA hai| ina jIvoMke 563 bheda haiM / ina bheda-prabhedoMkI ginatI kisa taraha hai| ise 'jIvavicAra' nAmake prakaraNa granthase abhyAsiyoMko jAnanA yogya hai| dUsare prakAra meM Ate haiM 'siddh| jaise saMsArI, ye bhI jIva haiM usI taraha siddha bhI jIva hI hai| yahA~ zaMkA jarUra ho sakatI hai ki, saMsArI jIvoMke to indriyAdi dasa prANa haiM lekina siddhoMke to 'siddhANa natthi deho, na Au kammaM na pANajoNio' isa kathanAnusAra inheM prANa haiM hI nahIM phira unheM jIva kaise kahe jAe~? kyoMki jIvakI vyAkhyA 'jIvati prANAn dhArayatIti jIvaH' / jo prANoMko dhAraNa karatA hai vaha jIva / jabaki yahA~ para to eka bhI prANa nahIM hai to kyA samajhanA ? isakA samAdhAna yaha hai ki, 'prANako jo dhAraNa kare vaha jIva' isameM prANake Age koI bhI vizeSaNa nahIM rakkhA gayA, ataH yahA~ prANoMse bAhya dasa prANoMko hI samajhanA nahIM hai paraMtu prANa to do prakArake haiM / 1. dravyaprANa 2. bhAvaprANa / pAMca indriyoMke pAMca prANa, manaHprANa, vacanaprANa, kAyaprANa, bhASAprANa aura zvAsocchvAsa prANa ye dasa-dravya yA bAhya prANa haiM, aura jJAnaprANa, darzanaprANa aura cAritraprANa ye tIna bhAvaprANa haiM / karmasaMgajanya dravyaprANa bhale hI siddhoMke nahIM hai, paraMtu karmasaMgake abhAvameM saMpUrNatayA prakaTa hue bhAvaprANa to jarUra hai hI, bhAvaprANa hI saccA caitanya hai| isa taraha saMsArI aura siddha donoM prANa dhAraNa karanevAle haiN| ___ aba siddha athavA mokSa kaba aura kaise ho athavA mokSa kise kahA jAe ? isake liye usakI pUrvabhUmikA samajhAnI jarUrI hai| ... jagatameM jIvo anaMtA haiM ataH una jIvoMkI karma-pravRttiyoMke prakAro bhI anaMtA hai| unake asaro asaMkhyAtI haiM, paraMtu una asaMkhya anaMtakI anaMta vyAkhyAe~ kyA kama ho sakatI haiM ? ataH una tamAma pravRttiyoM kA vibhAjana karake una karmAko ATha prakArameM bA~Te gaye haiN| . (1) vizeSa-jJAna-bodhaguNakA AvaraNa kare vaha jJAnAvaraNakarma / (2) sAmAnyajJAnabodhako AcchAdita kare vaha darzanAvaraNa / (3) sukha yA duHkhakA anubhava karAve vaha vedanIya / (4) AtmAko moha-asamaMjasa, vyathA, vikalatAe~ paidA karAve vaha mohanIya / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . (5) bhavadhAraNa sthiti-maryAdA upasthita karAve vaha AyuSya / (6) alaga alaga gati, jAti, vividha zarIra AdikA nirmANa karanevAlA nAmakarma / (7) ucca aura nIcakA vyavahAra utpanna karanevAlA gotrakarma / (8) lena-dena meM yA vastuke upabhogame yA zaktike upayogameM vighna karanevAlA aMtarAyakarma / ____ ina aSTakarmoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya ye karma ghAtI haiM; zeSa cAra aghAtI haiN| 'ghAtI' arthAt AtmAke zAna-darzana-cAritrAdika mUlaguNoMkA ghAta kare vaha dhAtI aura jo mUlaguNoMkA nAza na kare vaha 'aghAtI' rUpameM pahacAnA jAtA hai| AThoM kaumeM rAjA, senApati yA saradArakA sthAna rakhanevAlA mohanIya karma hai| saMgrAmameM senApatikI parAjaya na ho taba taka zeSa lazkara jItA nahIM jA sakatA, vaise yahA~ bhI karma zatruke sAthake saMgrAmameM moha mahArAjA yA senApatikI parAjaya na ho taba taka zeSa sAtoM karmIkA bala nahIM tUTatA / senApatikI mRtyu hone para yA zaraNa meM Ane para, lazkara apane Apa bhAga jAe yA zaraNameM Ave, vaise moha senApati para vijaya honese zeSa kama svayaM zIghra parAjita ho jAte haiN| dUsarI tarahase mohanIyako zarIrakI dhorI nasakI bhI upamA dI jA ske| vo tuTane para manuSyakI mRtyu jaladI ho jAtI hai| ___UparakI bhUmikA isalie kI ki- yahA~ 'mokSa' tattva aura usakI prAptike lie bAta karanekI hai, yaha mokSa prApti use hI hotI hai jise kevalajJAna-sarvajJatva aura kevaladarzana-sarvadarzitva prApta huA ho| kyoMki prAptike pahale ina donoMkI jarUrata anivArya mAnI gaI hai| aura yaha kevalajJAna tathA kevaladarzana taba ho sakatA hai, jaba unake pratibaMdhaka svarUpa cAra ghAtIkokA nAza ho / yahA~ eka vastu samajha lenA jarUrI hai ki isa vizva meM jaina paribhASAmeM 'kArmaNa vargaNA' ke nAmase paricita anaMtAnaMta jaDa paramANu-pudgalo sarvatra ThAMsa ThAMsa kara bhare paDe haiN| ye paramANu hamAre dRzya cakSuse adRzya hote haiM / hama dekha nahIM sakate / pratyeka AtmA kSaNa kSaNa para (1) mithyAdarzana (asat , vicAra-zraddhA), (2) avirati (atyAga) (3) pramAda, 4 kaSAya ( krodha-mAna-mAyA-lobha) aura (5) yoga, (mana-vacana-kAya) karma baMdhana. ina pAMca hetaoM dvArA jaba jaba zabha yA azubha pravRtti karatI hai usI samaya AtmA ukta kArmaNa vargaNAke pudgaloM apanI tarapha khiMcatI hai aura usI samaya (una aNuoMmeM karma pariNAma upasthita hotA hai / ) una paramANuoMkA AtmapradezoMke sAtha milana hotA hai, jisa samaya milana huA usI samaya una aNuoMmeM zubhAzubha phala, use denekI samayamaryAdA Adi sAtha hI sAtha nizcita ho jAtA hai / isa taraha karmakA baMdha hotA hai / jabaki usase pratipakSI samyak darzana, virati (tyAga), apramAda, kaSAyatyAga (kSamA, namratA, saralatA aura saMtoSa) ityAdi hetuoMse karmabaMdhake hetuoMkA abhAva honese navIna karmabadha honA bada ho jAtA hai| yahA~ sAdhaka AtmAke lie sAdhanakrama aisA hai ki, prathama to use pratikSaNa AtmAmeM Ate hue karmoko rokane kA kArya karanA par3atA hai isake lie Upara kahe gae pratipakSI cAritrAdika guNoM ke dvArA karmakA saMvaraNa-rukAvaTa kara de / isa taraha nayoMko to roke / aba kyA karanA? to aba sattAmeM rahe pUrvasaMcita anaMtakarmoM haiM unakI tapa-svAdhyAya-dhyAnAdika Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * siddha gati viSayaka dasavA~ pariziSTa * * 115 * dvArA nirjarA-kSaya kara DAlate haiM / isa taraha baMdhe karmoko naSTa karanekI sAmAnya sthUla prakriyA. smjhaaii| isI taraha sarvaza honevAlI AtmA ATha karmo se cAra ghAtI karmoM ke baMda-hetuoMkA abhAva aura nirjarA ina do puruSArtha dvArA sAmAnya nahIM lekina Atyantika kSaya kara detA hai| ina cArameM Upara kahA gayA vaise moha sabase adhika balavAna karma hai| ataH sabase prathama usakA sarvathA vinAza ho| tatpazcAt hI zeSa ghAtIkarmIkA nAza zakya aura sulabha bana jAtA hai / ataH sAdhaka prathama adhyavasAyoMke UrdhamAna vizuddha pariNAmase, rAga-dveSAdi svarUpa moha yoddheko sakhta zikasta-parAjaya dekara* pazcAt aMtarmuhUrta meM hI zeSa tIna ghAtI karmoMkA zIghra sarvathA nAza karatA hai / arthAt Atmapradezamese hamezAke lie vidAya lete haiM / pratibaMdhakoMke kAraNa naSTa hote hI usa usa kAryarUpa AvaraNa bhI naSTa hue aura usI samaya vizvake traikAlika samasta dravya padArtha aura unake paryAya avasthAoMko AtmasAkSAt karanevAle athavA prakAza phailAnevAle anaMta aise kevalajJAna-kevaladarzana, dUsare zabdoM meM sarvazatva aura sarvadazitvako prApta karate haiN| itanI sImA para pahu~cane para bhI abhI jIvako mokSa prApta nahIM huA, kyoMki AThameM se cAra ghAtI karma naSTa hue lekina vedanIya, Ayu, nAma, gotra ina cAra karmoMkA udaya cAlU hai aura 'mokSa' to saMpUrNa karmake kSayako hI kahA jAtA hai, jise Atyantika karmakSaya kahanA hai| sAmAnyataH to pratisamaya naye naye karmoM kA baMdha aura baddhakarmakA anekazaH kSaya to huA hI karatA hai| lekina navIna karmabaMdhako roke binA anudayamAna sattAgata paDe purAne karmoM kA sarvathA kSaya azakya honese, Atyantika kSayakI yogyatA abhI upasthita hI nahIM huI aura mokSa prApti to kRtsnakarmake kSayake binA zakya hI nahIM hai / arthAt udayamAna, anudayamAna karmakI nirjarA aura naye karma bAMdhanekI yogyatAkA abhAva honA cAhie / yahA~ sarvazatva aura vItarAgatva donoM vartamAna haiM phira bhI cAra paMgu aghAtI karma jinase AtmA dehake dvArA anyAnya pravRttiyA~ kara sakatI hai vaha to vidyamAna hai ataH una karmoMkA bhI Atyantika kSaya jaba kara DAlatI hai arthAt AThoM karma AtmapradezoMmeMse sarvathA kSINa ho jAya taba hI saMpUrNa karmakSaya' huA kahA jAe / Age kisI kAlameM nayA karma baMdhana honevAlA nahIM hai ataH saMsAra nahIM hai| saMsAra nahIM hai ataH 'punarapi jananaM punarapi maraNaM' kI paraMparA bhI nahIM hai| . jisa taraha bIjake jala jAnese aMkura nahIM ugatA usI taraha karmabIja jala jAnese janmAMkura nahIM ugatA / jase dagdha kASThakI agni upAdAna kAraNarUpa kASThasamUhake abhAvameM svayameva nirvANa pAtA hai, usI taraha sarva karmake kSayase karmarUpa kASThasamUhake abhAvameM vaha AtmA svayameva nirvANa (mukti) pAtI hai| ____sarva karmase mukta honepara AtmAke antima samayakA karma jisa samaya kSINa ho, usIke sAtha usa dehameMse AtmA nikala jAtI hai / antima prastuta zarIrakA tyAga karatA hai| jisa AkAzapradeza para rahakara mRtyu huI usa pradezakI samazreNI meM hI sIdhA hI caudaha rAjalokake UrdhvabhAgameM antima sthala para vartita siddhazilA para Ae lokAnta meM jahA~ _* yahA~ taka AtmA sirpha chadmastha vItarAga dazAvAlA hai, abhI sarvaza nahIM huA / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * anaMtAnaMta siddhAtmA rahate haiM, vahA~ utpanna ho jAtI hai aura vahA~ sadA hI-akSaya-acalaavyAbAdha anaMta sukhakI bhoktA bana jAtI hai| ___AtmAgata janmake mRtyu sthAnase UrdhvalokAntameM jaba gati karatI hai taba eka sAtha eka hI samaya para tIna kArya hote haiM / 1. zarIrakA viyoga, 2. siddhayamAnagati aura 3. lokAnta prApti / yaha eka asAdhAraNa ghaTanA hai, tathA ciMtanIya sI vaijJAni rahasyapUrNa hai| audArika zarIrakA viyoga hone para AtmA videhI-adehI banatI hai, isase anAdikAlake anarthakAraka dehasaMgase chUTanese hamezAke lie duHkhamukta banatA hai| isa Urdhvagatiko siddhayamAnagati kahI hai / yaha gati Urdhva hI kaise ho? isake lie kyA hetu haiM ye dRSTAMtake sAtha zAstrameM diye haiN| siddhayamAnagatike cAra hetu 1. pUrvaprayoga hetu, 2. asaMga hetu, 3. bandhacheda hetu 4. Urdhvagaurava hetu| pUrvaprayoga hetu dRSTAnta-pUrvabaddha karma chUTa jAneke bAda bhI, usa karmake chUTane para AyA vega-Aveza athavA Ageke kArya meM sahAyaka honevAlI pUrvakI kriyA vaha / yahA~ ise samajhane kabhakArake cakrakA dRSTAMta upayogI hai| jisa taraha kumhAra hAtha meM rakhI lakaDIse cakra-cAka ghumAtA hai aura phira usa lakar3I aura hAtha donoMko uThA letA hai| lekina isa pUrva kriyA-prayatnase jo vega AtA hai usake balase cAka jaise svataH ghUmatA hai, vaise sarvathA karmamukta banA jIva bhI pUrva karma-saMskAra janita Avegake kAraNa svasvabhAvAnusAra Urdhvagati hI karatA hai aura usa gatikA kArya lokAntameM pahu~cate hI pUrNa hotA hai, kyoMki usase Age aloka hai, aura vahA~ dharmAstikAyake 425 abhAvameM jIva yA pudgala kisIkI gati nahIM hotI / prathama hetu pUrvaprayoga dRSTAMtase426 smjhaayaa| 2. asaMga hetu dRSTAMta-isame prasiddha tumbekA dRSTAMta diyA jAtA hai| jisa taraha ghAsa-miTIke aneka tharo-lepo caDhAkara bhArI banA, pAnImeM DuboyA, tumbA lepake bhArase pAnImeM hI talameM nIce paDA rahatA hai lekina jaba usake parake mATIke thara-lepa pAnIke saMsargase jaba saMpUrNataH dhulakara-sApha ho jAte haiM taba tatkSaNa tumbA apanI sataha para hI rahane ke svabhAvase pAnI para taira AtA hai / ATha prakArakI karmarUpa mATI ke tharoM yA lepoMse 425. yaha kahanekA kAraNa yaha hai ki lokake bAda usake AsapAsa aloka hai aura usameM jIvAjIvAdi chaH dravyoMmeMse mAtra eka AkAza dravya hI hai| zeSa pAMcameMse eka bhI dravya nahIM hai, ataH gati yA sthiti sahAyaka dharmAstikAya yA adharmAstikAyake abhAvameM eka pradeza jitanI bhI gati alokameM saMbhavita nahIM hai / bilakula nirjIva pradeza hai aura vaha vizva-mUlaka caudaha rAjalokase anaMta guNa hai / 426. isa pUrva prayogameM hiMDole (jhUle) aura bANa prayogake bhI dRSTAMta diye jAte haiM / hiMDoleko hAtha yA pairase pIche dhakelakara phira hAtha pairakA prayatna baMda ho jAe to bhI kiye hue pUrva prayatnake balase vaha jhUlA phirase Age pha~sa jAtA hai isa prakAra yahA~ samajhanA / dhanurdhArI bANako iSTa sthAna para pahu~cAne prathama pIche khiMcanekA prayoga karake phira bANa chor3atA hai, taba pIche khiMcaneke prayatnakA avalaMbana lekara Age lakSyasthAna meM pahu~ca jAtA hai, isa prakAra samajhanA / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * siddha gati viSayaka dasavA~ pariziSTa * .117. % 3D lipta jIva saMsAra- rUpa jalameM DubA rahatA hai, paraMtu samyagdarzanAdike ratnatrayI rUpa jalake saMsargaseM pratibaMdhaka karmarUpI mATI dravya kA saMga dUra hote hI Urdhvagati karatA hai / / 3. bandhacheda hetu-bandhanake chedase samajhAyA jAtA dRSTAMta bandhacheda hetu hai / jisa taraha paraMDake koza-saMpuTa-(phalI meM rahA eraMDabIja 27 AtApake-zoSaNAdika hetuse, bandha saMpuTakA uccheda hote hI Urdhva ur3akara, zIghra bAhara nikalakara dUra paDatA hai, usI taraha ahiMsA, saMyama, tapAdikake ucca dharmAcaraNase karmarUpI bandhana chida jAne para muktigAmI AtmAkI bhI usI prakAra sahasA Urdhvagati hI hotI hai| isa taraha hone para AtmA apane asala gharameM jA pahu~catI hai aura phira kabhI ghara badalane kA rahatA hI nahIM hai aura vahA~ anaMtakAla taka, anaMta sukhoMkA upabhoga karatA hai / 4. Urdhvagaurava athavA tathAgati pariNAmahetu-jIva tathA pudgala ye donoM dravya svAbhAvika taura para gatizIla haiM / donoMmeM pharka itanA hI hai ki-jIva UrdhvagauravadharmA (arthAt U~ce jAneke svabhAvavAle) tathA pudgala svabhAvase hI adhogauravadharmA (nIce jAneke yA tiryak jAneke svabhAvavAle) haiM / jisa taraha pASANakI adhogati, vAyukI tiryakgati tathA agnijvAlAkI Urdhvagati svabhAvase hI sAhajika hai usa taraha ina jIvoMkI Urdhvagati svabhAvase hI hai, phira bhI inakA gativaikRtya arthAt kabhI gati na karanI, TeDhA-meDhA -tirachA paribhramaNa jo kucha dekhA jAtA hai vaha pratibandhaka karmadravya ke saMgake kAraNa aura anya kI preraNAse hI / tAtparya yaha huA ki-karmajanyagati Urdhva, adho, tiryaka tInoM rItase hotI hai aura karmarahita muktAtmAkI sirpha Urdhvagati hI ho sakatI hai, dUsarI nahIM hI / taba jIvake UrdhvagamanakA sAhajika svabhAva yaha cauthA hetu huaa| cAritravAna aise munimahAtmAkI AtmA mokSameM jAte vakta28 sarvAMgase nikalatI hai| - deha meMse AtmA nikalakara mokSameM jAe taba 29 aspRzadgatise arthAt bIcake yA AjUbAjUke kisI bhI AkAza pradezoMko sparza kiye binA hI Rjugatise sIdhA hI eka samaya para mokSameM jAtA hai kyoMki taba hI eka samayameM siddhi ho sake / jahA~ eka siddha hai vahIM anaMta siddha haiM / sAmAnyataH siddhake saMsthAna nahIM ho sakatA to bhI pUrvabhava kI apekSAse aupAdhika AkArakA sthUlase vyapadeza kiyA jA sakatA hai / arUpI dravya honese vAstavika rUpameM nahIM dii| siddha AtmAke aSTakarma kSaya honese aSTa mahAguNoMkI prApti hotI hai| inameM 1. jJAnAvaraNIya karmakSayase anantazAna / 2. darzanAvaraNIya karmakSayase anntdrshn| 3. vedanIya karmakSayase anantasukha / 4. mohanIya karmakSayase zuddha kSAyika samyaktva tathA kSAyika cAritra / 5. AyuSya karmakSayase akSayasthiti / 6. nAmakarmakSayase arUpIpana / 7. gotrakarmakSayase ananta avgaahnaa| 8 aMtarAya karmake kSayase anantavIryazakti / ___427. yahA~ yantrabandhana, kASTha. aura paiDAcchedakA dRSTAMta bhI ghaTAte hai / 428. mRtyukAla para tamAma Atmapradezo pagameM jamA ho jAte haiM aura aMtameM vahA~se AtmA nikale to narakameM, jaMghAse nikale to tiryaca yonimeM, chAtIse nikale to manuSyameM, mastakameMse nikale to devagatimeM jAtA hai| [-sthAnAMga sUtra. 5.] 429. yahA~ uvavAI, mahAbhASya aura paMcasaMgrahakI vRttike matAMtara bhI haiN| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 118 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * siddha hone pahalekI (aMtima bhavakI) avasthAko uddezita karake siddhake paMdraha prasiddha bhedo haiM, jo navatattvaprakaraNa meM A gaye haiM / 1. jinasiddha (tIrthakara rUpame siddha hotA hai) 2. ajina siddha (tIrthakara pada rahita) 3. tIrthasiddha (tIrtha sthApanAke bAda jAnevAle) 4. atIrthasiddha (tIrtha sthApanAke pahale jAnevAle) 5. gRhaliMgasiddha (gRhastha veSameM mokSa meM jAnevAle) 6. anyaliMgasiddha (43 degsaMnyAmI, tApasAdi atItake veSameM rahakara muktimeM jAneghAle) 7. svaliMgasiddha (jaina munike veSameM hI jAnevAle) 8. stroliMgasiddha (bIjAtike cihnavAle dehase mokSame jAnevAle )9. puruSaliMgasiddha (puruSake cihnavAle dehase jAnevAle) 10. napuMsakaliMgasiddha (napuMsakasUcaka dehAkRtise mokSame jAnevAle) 11. pratyekabuddhasiddha (guruke upadezake binA bairAgakA koI nimitta pAkara saMjama lekara mokSameM jAnevAle) 12. svayaMbuddhasiddha (gurU upadezake binA bhI svakarma kamajora paDate hI vairAgyodabhava honese dIkSA lekara mokSameM jAnevAle) 13. buddhabodhitasiddha (gurukA vairAgyopadeza pAkara saMjama lekara maktime jAnevAle) 14. ekasiddha (eka samaya meM eka hI mokSa jAve) aura 15. aneka siddha (paka samaya meM aneka mokSameM jAe~ ve) ina bhedoMko saMkSipta bhI kiye jA sakate haiN| jo manuSya gatizIla, paMcendriya, trasa, bhavya, saMjJI, yathAkhyAta * cAritrI, kSAyika samyakatvI. anAhArI. kevalazAna tathA kevaladarzanI ho vahI mokSameM jA sakatA hai| arthAta kathita mArgaNAmeMse hI mokSa hotA hai| samaya samaya para muktigamana cAlU hI honese siddha ke jIvo anantA haiM / ve lokake asaMkhyAtaveM arthAt pahale kahA hai vaise siddha zilA para 1 kosake chaThe bhAga jitane AkAzakSetra meM rahate haiM / ye saba AtmAe~ samAna sataha para uparase lokAntako sparza karake. rahI haiM, lekina hareka AtmAke Atmapradeza laMbAI meM samAna rUpame sajja nahIM hote paraMta U~cI nIcI avagAhanA para rahe hote haiM / ataH Uparase samAna dIkhe lekina nIceke bhAgameM samAna paMktimeM na hoN| ye jIva viSamAvagAhI-samAvagAhI honese jyotimeM jyoti mila jAe isa taraha paraspara antara binA vyApta hokara rahe haiM, ataH jahA~ eka siddha hai vahIM dUsare anaMta siddha haiN| siddha hone ke bAda unheM mRtyu yA janma kucha bhI nahIM hotA / zAzvata kAla vahIM rahanevAle haiM, jo bAta pahale batAI gaI hai| sAtha hI siddha ke jIva ayogI, alezI, akaSAyI, avedI hai| siddhokA sukha kitanA hai ? siddha paramAtmAoMkA jo sukha hai vaisA sukha deva yA manuSyako kadApi hotA hI nhiiN| deva, mAnavake sukha apUrNa, azAzvata tathA duHkhamizrita haiM jabaki muktikA sukha saMpUrNa, zAzvata tathA duHkhake mizraNa rahita akhaMDa-amizrita sukha hai / isa sukhakA pramANa samajhAneke lie zAstrameM udAharaNa diyA hai ki-tInoM kAlameM utpanna hue cAroM nikAyake deva jo sukha bhoga gaye usakA, vartamAnameM bhoga rahe haiM usakA tathA bhaviSyameM bhogeMge usakA joDa karane para anaMta pramANakA sukha hotA hai / isa anaMta sukhako ekatra karake anaMta vargose vagita-guNita kiyA jAne para bhI mokSa sukhake pramANakI tulanAke pAtra nahIM hotaa| 430. bhAvacAritrakI sparzanA hue samajhanA / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * siddha gati viSayaka dezava pariziSTa . isa sukhakI anirvacanIya apUrvamadhuratAko zAnase jAnane para bhI ve-jisa taraha mUMgA AdamI guDa Adi madhura padArthakI miThAsako nahIM kaha sakatA usI taraha nahIM kaha skte| jaise koI grAmINa jana, rAjavabhavake sukhakA upabhoga karaneke bAda apane gA~vameM jAe aura bhogA huA sukha kaisA thA ? aisA kisIke pUchane para gA~vameM prastuta sukhakI upamA dI jA sake vaisI vastu ke abhAvameM kahanekI icchA hone para bhI udAharaNa dekara bhI samajhAyA na jA sake aisA isa sukhake bAre meM hai| siddha jaisA sukha dUsare kisI sthAna para hai nahIM, ataH phira kisakI upamA dI jA sake / prazna-mokSameM kaMcana, kAminI, vaibhavavilAsa, khAnApInA AdikA kucha bhI sukha nahIM hai, to phira vahA~kA sukha anaMtA kahA jAe tathA usa sukhako asAdhAraNa vizeSaNoMse alaMkRta kiyA jAe, to yaha kathana barAbara hogA kyA ? uttara-hA~, zAniyoMkA kathana saMpUrNa saca hai| saMsArake paudgalika-mAyAvI sukha to kSaNika, duHkhamizrita tathA nazvara hai| sAtha hI sukha to karmodaya janya hai / karmake udayase bhUkha lagatI hai, kAma-bhogoMkI icchA hotI hai aura aMtameM usakA upabhoga hotA hai| lekina jisake ye karma hI kSINa ho gaye hoM use saMsArake kAmabhogoM meM kyA AnaMda AnevAlA thA ? arthAt kucha bhI nahIM / saMsArake tamAma padArtho strI-putra, dhana, AvAsa, anna yaha saba kaba taka mIThA lagatA hai ? jaba taka ve anukUla rahe, sukhake kAraNabhUta rahe taba taka, lekina jaba ve duHkhoMke kAraNabhUta bana jAe taba ve sukha hI kaTu lagate haiN| taba huA kyA ki indriyajanya paudgalika bhAva ke sukha sacce sukha hI nahIM hai| paraMtu AtmAmeMse utpanna huA samyag jJAnAdi ratnatrayIjanya sukha hI saccA sukha hai| paudgalika sukha para padArthajanya hai isIlie vaha svAdhIna sukha nahIM hai| Atmika sukha svajanya hai, ata: aMtarake AnaMdamese utpanna honevAlA hai ataH svAdhIna sukha hai, siddhAtmAoMko svajJAnase dekhane meM, svadarzanase jAnane meM, svacAritrase svaguNameM ramanemeM jaisA anaMta AnaMda-sukha hotA hai vaisA dUsare kisIko nahIM hotaa| yahA~ yogiyoM ko yA jJAnapUrvaka tyAgI jIvana jInevAloM ko kabhI kabhI AnaMdakI adbhuta lahariyA~ A jAtI hai, usa samaya unheM samasta duniyAke sukhoM bilakula phIke, nisteja lagate hai| sAMsArika sukha khujalI jaise hai jise khujalI ho vahI khujalAtA hai, use hI khujalAnekA sukha milatA hai| lekina jise vaha darda hI nahIM use khujalI janya sukha kyA hotA hai ? bilakula nhiiN| choTA bAlaka rUpayekA mUlya samajhatA nahIM hai ataH lenekA inkAra karake patAsA hI pasaMda karatA hai aisA hI mukti sukha ke lie hai| bhoga-vilAsameM mohAMdha bane hue ko patAse jaise saMsArake sukhoM kA hI mUlya hotA hai| paraMtu amUlya mukti sukhakA mUlya nahIM hotaa| muktikA sukha kaisA hai? usa viSayaka udAharaNa manuSya aura devoM ko jo sukha nahIM hai, vaha sukha siddhAtmAoMke hai| tInoM kAlameM utpanna huA anuttara vimAnavAsI devoMse bhUtakAlameM bhogA huA, vartamAna meM bhoganekA aura bhaviSyameM bhogA jAnevAlA- ina tInoM kAlake sukhako ekatra karake anaMta vargase vargita (anantAbAra varga gunA) kareM to bhI mokSasukhakI tulanA na pAI jA sake / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .120. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * yaha sukha kisI bhI indriyase grAhya nahIM hai,431 vacanagocara nahIM hai, manogrAhya nahIM hai; tarka grAhya bhI nahIM hai; lekina sUkSma buddhise arthAt sarvajJase grAhya hai / tapa-dhyAna se mahAsAdhanA karanevAlA isakA sAkSAtkAra kara sakatA hai / ___anyathA isa sukhakI madhuratAko kevalI bhagavAna jJAnase jAnane para bhI-guDako khAnevAlA mUMgA AdamI guDake svAdako jAnane para bhI usakI miThAsa nahIM batA sakatA-kaha sakatA vaise svamukhase nahIM kaha sakate / jaise mana yathepsita anna-pAnIkA bhojana karane ke bAda puruSa apaneko tRpta huA samajhatA hai vaise hI siddhAtmAe~ svAtmaguNase tRpta huI honese ve kabhI atRpta hotI hI nahIM haiM ataH ve sadA sukhI hI hotI haiN| sAtha hI vastutaH tInoM jagatameM mokSakI upamA dene lAyaka koI dRSTAMta hai hI nhiiN| vaha to upamAke lie agocara hI hai| usake lie uvavAIsUtrameM eka dRSTAMta bhI diyA hai / ____eka jaMgalameM eka mleccha bhIla nirAbAdha rUpase rahatA thaa| eka bAra usI aTavImeM ulaTI cAlake ghoDeke kAraNa mArgabhraSTa hokara pAsameM rahatA eka rAjA vahA~ A pahu~cA / mlecchane use dekhA / usane rAjAkA yathocita satkAra kiyA aura mArga bhUle hue rAjAko mArga batAkara use apane dezameM pahuMcA diyA / aba vaha mleccha pratigamana karane kI taiyArI karatA hai lekina rAjAne dekhA ki isane mujha para upakAra kiyA hai ataH usakA bahuta Atithya karanA cAhie / rAjAne use rahaneke lie vizAla mahala diyaa| rAjAkA mAnanIya thA ataH prajAkA bhI vaha mAnanIya bana gayA / yaha garIba mleccha jana U~ce mahalakI aTArImeM manahara bAga-bagIce meM suMdara triyoMse parivRtta aneka prakArake viSaya sukhoMko bhogatA hai| itane meM varSARta A gaI / AkAzameM meghADambara hae. madaMgake jaisI madhara garjanAe~ honese mayUra kekArava karate nAca uThe, yaha dekhakara use apanA araNyavAsa yAda AyA tathA vahA~ jAnekI tIvra abhilASAke kAraNa, aMtameM rAjAne use rajA dI, ataH vaha apane araNyavAsameM A pahu~cA / vahA~ use apane parivArajana, mitroMne pUchAH bhAI, Apa jahA~ raha Ae vaha nagara kaisA thA? vahA~ kaisA AnaMda bhogA? paraMtu jaMgalameM nagarakI vastuoMke samAna, vastuoMke abhAvake kAraNa kahanekI atyanta utkaMThA hone para bhI vaha mleccha eka bhI vastuko samajhA nahIM skaa| isI taraha upamAke abhAvameM siddha paramAtmAkA sukha nahIM kahA jA sakatA / bhinna bhinna darzanakAroMkI mukti viSayaka mAnyatAmeM taphAvata bhale hI ho lekina eka bAbata para saba saMmata haiM ki muktisukha sada, cid, AnaMda svarUpa hai| isase adhika carcA yahA~ aprastuta hai| ___samApta dazamaM pariziSTam / - 431. bhagavAnane kahA hai ki vaha sukha vANI, buddhi, mati kisIse grAhya nahIM hai / tarkakI bhI gati nahIM, vaha dIrgha, hasva, gola yA trikoNa bhI nahIM hai, kRSNAdi varNarUpa bhI nahIM hai / vaha koI jAti bhI nahIM hai arthAt usakI upamA dene lAyaka koI padArtha vizvameM hai hI nahIM / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADHODHKDHDSCHENNERSHEGDSEEDS 3> >> > > > > cauthA tiryaMcagati adhikAra > > > > tiryaMca zabdase - sUkSma-sthUla ekendriya, doindriya, teindriya, caturindriya aura paMcendriyapazupakSI, jalacara, sthalacara, khecara Adi jIva sRSTi samajheM / >>>KKHADKKHEDHKDEKHED >KHEDEEDS malaHESHKSHKD4CSEKSEE bR. saM. 16 K Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. pragaTaprabhAvaka zrI ajAharA pArzvanAthAya namaH // // tiryaMca jIvoMkI saMkSipta phcaan| pariziSTa saM. 11 // . sUcI - yahA~se cauthI tiryaca gatikA saMkSipta adhikAra zuru hotA hai| usake pahale tiryaca jIvoMkA paricaya denA caahie| yadyapi zvetAmbara saMghameM adhyayanakA vartamAna krama aisA hai ki prathama jIvavicArAdi prakaraNa paDhakara bAda meM hI saMgrahaNI jaise Uparake grantha paDhe jAte hai, isase lAbha yaha hotA hai ki-prastuta prakaraNoMmeM cAroM gati tathA mokSa viSayaka prAthamika upayogI hakIkateM honese usakA usane adhyayana kiyA hotA hai, phira isa graMthako paDhanese bahuta saralatA aura AnaMda hotA hai| ataH Uparake isa graMthameM sarva bAbatoM kA punarAvartana nahIM hotA, phira bhI paDhe, na paDhe sabake lAbhake lie tiryaca jIvoM kA saMkSipta paricaya detA hU~, jisase savizeSa rasa, AnaMda aura sulabhatA baDhane paave| jagatavartI saMsArI jIva do prakArake haiN| eka sthAvara aura dUsarA prs| sthAvara-tApAdikase pIDita honese svaicchApUrvaka gamanAgamana kara na sake vaha / sa-icchApUrvaka [tApase pIDita hone ke kAraNa chAyAmeM tathA ThaMDIse pIDita honeke kAraNa tApameM] gamanAgamana karanevAle vh| yahA~ jIvoMkA mUlasthAna anAdikAlase 'nigoda' hai jo ekendriya jIvakA hI bheda hai| aura isa taraha ekendriyake bhavoM kA paribhramaNa karane ke bAda trasasvarupa vikalendriya ke bhavameM jIva kramaza: Ate hai| prathama sthAvara-ekendriya ke bheda kaheM jAte hai| __ sthAvara jIva ekendriya kahalAte hai, kyoMki use eka hI indriya ( sparzamAtra ) hotI hai aura vaha pRthvIkAya, apkAya, teukAya, vAukAya aura vanaspatikAyake bhedase pAMca prakAra rUpa hai| punaH vanaspatikAya, sAdhAraNa tathA pratyekase do bhedavAlI hai| punaH [pratyeka vanaspati bheda vaya' ] pAMcoM sthAvaroM ke 'sUkSma' aura 'bAdara' isa taraha do bheda paDate hai, ataH kula 10 bheda hue| aura pratyeka vanaspati to bAdara hI honese usakA sirpha eka bheda joDanese kula 11 bheda sthAvara jIvoM ke hai| use punaH paryAptA-aparyAptA vibhAgameM socane para kula bAIsa bheda ekendriya-sthAvaroMke hote hai| sUkSma sthAvara-arthAt anaMtA sUkSma jIvoMkA samudAya ekatra ho to bhI [ sUkSmanAmakarmake udayase atyaMta sUkSmatva rahatA honese ] hamAre carmacakSuse dekhA na jA sake vh| ye pAMcoM pRthivyAdi sUkSma sthAvara caudaha rAjalokameM kAjalakI DibiyAkI taraha ThA~sa ThA~sa kara anaMtAnaMta bhare haiM, paudgalika padArthoMse koI bhI sthala mukta nahIM hai, tathA ye jIva mArane para bhI marate nahIM haiM, hanane para hanyamAna nhiiN| usameM bhI sUkSma sAdhAraNa vanaspati sUkSma nigodake nAmase bhI paricita hai / [ jisakA kucha svarUpa varNana 301 vIM gAthA aaegaa|] ye jIva bhI anaMtA haiN| ina saba sUkSma jIvoMkI bhava-AyuSya sthiti aMtarmuharta kI hai| Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tiryaca jIvoMkI saMkSipta pahacAna .. bAndra sthAvara-eka athavA asaMkhya-bahuta ekatra hoM taba carmacakSuse dekhA jAe vaha bAdara kahalAtA hai| bAdara sthAvara pratyeka bheda sahita pRthivyAdi chaH prakArase hai| prathama bAdara pRthvIkAyameM-pRthvIke do bheda haiN| eka komala aura dUsarA krksh| unameM komala pRthvI sAta raMgavAlI honese sAta bhedavAlI hai| kAlI, harI, pIlI, lAla, zveta, pAMDu Adi rNgkii| nacAdikake pAnIkI bADha utaranese atyanta bhApavAle pradezakI komala-cIkanI-paMkarUpa mATI vaha komala pRthvI, jabaki karkaza pRthvI cAlIsa bhedavAlI hai| unameM 18 bheda sphaTika, nIlama, caMdana, vaiDUryAdi maNiratnoMke aura zeSa 22 bheda, nadI taTakI mATI, baDI-sUkSma retI (reta), choTe patthara, baDI zilAe~, usa, lavaNa, suvarNa, sonA, cAMdI, sIsA, tAMbA, loha, jasata, vajra [sapta dhAtue], haratAla, hiMgula, manazIla, pravAla, pArada, sauvIra, aMjana, abhraka paDa, abhraka mizrita reta Adike haiN| ye sarva vastue prathama sajIvarUpameM hotI haiN| paraMtu utpattisthAnase alaga hone ke bAda agni Adi ke saMyogase tathA hastapAdAdi sAdhanoMse mardana honese nirjIva banatI haiN| phira una padArthoM meM hAni hotI hai lekina vRddhi nahIM hotii| bAdara apakAya-barasAta kA zuddha jala, svAbhAvika hima, barpha, ole, osa, kuharA, ghanodadhi, osakaNa, kuA~, samudra Adi sarva prakArakA jala vaha / bAdara teukAya-cAlU zuddha agni, vajrakI agni, jvAlAkA, sphuliMga kA aMgAra, vidyuta, ulkApAta, cinagAriyA~, kaNakI, sUryakAntamaNikI, upalAdikakI, kASTha-koyale Adi sarva jAtikI agni vaha / bAdara pAukAya-dizAvartI-Urdhva-adho-tiryak vAyu, jhaMjhAvAtakA, guMjAra karatA, golAkArameM ghUmatA ghanavAta, tanuvAta Adi aneka bhedoMmeM / . bAdara vanaspatikAya-vaha pratyeka aura bAdara saadhaarnn| usameM eka zarIra meM eka hI jIvavAlI vaha pratyeka, vRkSake phala, phUla, tvacA, kASTha, mUla, patra, bIja AdimeM eka eka jIva hai| ata: vaha pratyeka ke prakAra meM ginA jAtA hai| sAtha hI sAre vRkSakA sarvavyApI anya eka. svataMtra jIva alaga hotA hai| vaha pratyeka vanaspatike vRkSa-gucchAdika jAtise 12 bheda haiN| ataH Age hI kahe jAte sAdhAraNa vanaspatike bheda ko varNya zeSa dhAnya, anekavidha puSpakI jAtiyoM ke puSpa-phala, patra-latAe~-kamala, zAkAdika dravyoMvAle sarva prakArake vRkSa inheM bAdara pratyeka vanaspatimeM soca lenaa| bAdara sAdhAraNa vanaspatikAya-ina bAdara sAdhAraNa vanaspatike jIvoMkI utpatti, tatpazcAt AhAra, zvAsocchvAsa grahaNa Adi kriyAe~ sarva eka sAtha hI hotI haiN| yaha anaMtakAyasvarUpa bAdara vanaspati aneka bhedoMmeM hai| kaMda, [adaraka, AlU, lahasuna, pyAja tamAma prakArake kaMdakI jAteM / ] pA~coM raMgakI phunagI, kAI, bilArI ke chAte ke AkArake Topa, adaraka, harI haladI, gAjara, motha, thega, pAlaka, komala phala, thuhara, guggula, giloya, siMghADe Adi prasiddha battIsa anaMtakAyAdi sarva prakArase apane ghaTita lakSaNoMvAlI jo jo hoM unheM samajha le| Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * - lakSaNa kyA hai ? to jinakI naseM, joDa, gAMTheM gupta hoM sAtha hI jinake TUTa jAnese samAna suMdara hisse ho jAte hoM, chida jAnese phirase ugeM vaisI hoM Adi mukhya chaH lakSaNoMse paricita, aneka prakAroMvAlI sAdhAraNa vanaspati smjhnaa| vastutaH sarva vanaspatiyA~ ugate samaya to sAdhAraNa svarUpameM hI hotI haiN| phira amuka samaya hone ke bAda katipaya pratyeka nAma karmavAlI pratyeka svarUpameM parivartita hotI haiN| aura sAdhAraNa nAma karmake udayavAlI katipaya sAdhAraNa rUpameM rahatI haiN| iti sthAvara jIva vyaakhyaa| __ trasa jIya-(ekendriya sivAyake zeSa ) do indriya, teindriya, caurindriya, paMcendriya jIva ve| do indriyake bhedoMmeM-kukSimeM ( peTa ) tathA gudA dvArameM hote kIDe, kASThameM utpanna honevAle kIDe (dhune), gaMDole, keMcue~, jalaukAe~, kSudra, kITaka, zaMkha, choTe zaMkha, kaur3iyA~ chIpe, caMdanAdi jiiv| jinake camaDI aura jihvA do hI indriyA~ haiM ve do indriy| teindriyo-sarva prakAra kI cIMTiyA~, ghRtelI, uddehI, lIkha, jUM, khaTamala, iMdragopa, illiyA~, sAvA, kAnakhajUre, gobarake dhAnyake kIDe, cora kIDe, pA~coM prakAra ke kuMthue Adi / ina jIvoMke zarIra, jihvA aura nAsikA ye tIna indriyA~ haiN| ___ caurindriyA~-bicchU, makaDI, bhramara, bhramarI, kasArI, macchara, tiDDa, makkhI, madhumakkhI, pataMge, DA~sa, khadyota vividha raMgake paMkhavAle kIDe-jIva, ghAsamakaDI ina jIvoMke zarIra, jihvA, nAsikA tathA A~kha ye cAra indriyA~ hotI haiN| ekendriyase lekara caurindriya taka ke sarva jIva samUcchima hI (vaha nara-mAdAke saMyogake binA svajAtike malalAra, mRtakAdike saMyogase-sparzase utpanna honevAle) hote haiM, paraMtu garbhaja nahIM hote| paMcendriya-deva, nArakI, manuSya aura tiryaca isa taraha cAra prakAra haiN| unameM deva 198 bhedoMmeM, nArakI 7 bhedoMmeM, manuSya 303, tiryaca 48 bhedoMmeM haiN| prathama tIna kA varNana kiyA gayA hai aura aMtima tiryaca paMcendriyakA aba kahane kA hai| tirya va paMcendriyake mukhya tIna bheda haiM-jalacara, sthalacara aura khecr| 1. 'jalacara' makhyatayA jala meM rahakara jInevAle haiN| unake matsya.kachae, grAha-magara, zizamAra isa taraha mukhyatayA pAMca prakAra haiN| 2. 'sthalacara' jamIna para calanevAle, unake tIna bheda haiN| 1. catuSpadajIva ve eka-do khuravAle, nAkhUnavAle gAya, bhaiMsa, bAgha, hAthI, siMha, billI Adi cAra pairavAle / 2. uraparisarpa-peTase calanevAle-phana vAle-phanarahita sarpa AsAlIka, mahAraga, ajagarAdi / 3. bhujaparisarpa-bhujAse calanevAle nevale, chipakalI, gilaharI, giragITa, caMdanagoha, paTTagoha aadi| 3. 'khecara' vaha AkAzameM vicaranevAle, ye do prakArake haiN| roye ke paMkhavAle tathA camaDeke pNkhvaale| romaja pakSI haMsa, sArasa, bagule, ullU, cIla, tote, kauve cir3iyA~ 432. apekSAse gatimAna honese teu aura vAuke jIvoMko 'gatitrasa' bhI kahe jAte haiN| Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tiryaca jIvoMkI saMkSipta pahacAna * / 125 aadi| ye. saba royeke paMkhavAle 'romaja' pakSI honeke kAraNa kahe jAte haiM aura carmaja pakSI-camagAdaDa Adi camaDeke paMkhavAle honese carmaja pakSI kahalAte haiN| sAtha hI manuSyalokake bAhara baMda tathA vistRta paMkhavAle samudgaka tathA vitata pakSI isa taraha cAra prakArake pakSI haiN| ye tiryak paMcendriyavartI jalacara, sthalacara tathA khecara sarva samUcchima aura garbhaja isa prakAra do bhedavAle haiN| isa taraha ekendriya jIvoMke 22 bheda, vikalendriyake paryAptA aparyAptA hokara 6 bheda, kula 28 hue| tiryak paMcendriyameM jalacarakA eka sthalacara-catuSpada, uraparisarpa aura bhUjaparisarpa isa taraha 3 bheda, aura eka khecara, isa prakAra kula pAMca bheda (inameM sUkSmabAdaratva nahIM hotA) ye saMmUcchima-garbhaja do bhedameM ginanese 10 bheda hue| isase paryAptA aparyAptA hokara 20 bheda tiryakpaMcendriya jIvoMke jaane| pUrvake 28 + 20 joDanese kula 48 bheda tiryak jIpoMke jAne / vAcakoke liye eka jJAtavya bAta / " yaha saMgrahaNI yA saMgrahaNIratna grantha jainadharmakA eka AdaraNIya, vicAraNIya, mAnanIya aura atyupayogI grantha hai / isa granthameM Urdhva-AkAzake antase lekara adho AkAzake anta taka (prAyaH) dRzya-adRzya jo vizva hai usakA varNana aura isa vizva meM UrdhvAkAzake anta bhAgameM jo siddhazilA hai jisa sthAnako mokSa kahA jAtA hai / vahA~se lekara devaloka, jyotiSaloka, manuSyaloka aura usake bAda nimna nimna bhAgameM rahI huI sAta naraka pRthviyA~ aura unameM rahe hue pakendriyase lekara paMcendriya takake sUkSma aura sthUla jIvoMkA vividha prakArase varNana kiyA gayA hai / jainadharmakI katipaya mahattvapUrNa jAnane yogya bAbatoMkA usameM saMgraha kiyA gayA hai| isa granthako paDhanese tInoM loka, bhUgola, khagola Adi viSayoMkI jAnakArI upalabdha hotI hai / ___ yaha grantha hindI bhASI janatA ke lie, jaina-ajena jijJAsuoMkI jJAnavRddhike lie AnaMda aura saMtoSa ho isI kAraNase hamane aneka upayogI citroMke sAtha chapavAyA hai| Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . // atha tiryakgati adhikAre prathama sthitidvAra // avataraNa-jisa taraha manuSyagatimeM bhavanake binA ATha dvAra kahe, usIke anusAra tiryaMcagatike mI ATha dvAroMkA varNana karanese pahale 'sthitidvAra ' ko sthUla rUpameM kahate haiN| bAvIsa-saga-ti-dasavAsasahasa'gaNi tidiNa beMdiAIsu / bArasa vAsuNupaNa diNa, cha mAsa tipaliaDhiI jiTThA // 284 // gAthArtha-pRthvIkAya jIvoMkI utkRSTa AyuSya-sthiti 22 hajAra varSakI, apkAyakI 7 hajAra varSa, vAukAyakI 3 hajAra varSa, vanaspatikAyakI 10 hajAra varSakI, agnikAyakI 3 ahorAtra, doindriyakI 12 varSa, triindriyakI 49 divasa, caurindriya jIvoMkI 6 mAsa aura tiryaMca paMcendriyoMkI 3 palyopamakI utkRSTa sthitiyA~- jAneM / / 284 // vizeSArtha-ava caturtha tiryaMcagatike adhikArameM ATha dvAroM ke bAremeM kahate haiM / yahA~ tiyeca pAMca prakArake haiM / eka indriyavAle, doindriya, triindriya, caurindriya, paMcendriya / inameM ekendriya pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspatike bhedase pAMca prakArake haiN| arthAt pAMca bheda ekendriyake tathA doindriyase paMcendriya takake cAra, kula nau bheda tiryacake haiM / inameM ATha bheda to saMmUcchimapanemeM haiM / tathA paMcendriya garbhaja aura saMmUchima do prakArase hai / yahA~ garbhaja tathA saMmUcchimake bhedakI apekSA binA hI sAmAnyataH nau prakArake tiryaMcoMkI sthiti-AyuSyako batAte haiM / ___ bhinna-bhinna sthiti Age kaheMge / yahA~ jo sthiti kahI vaha vAdara sthAvaroMkI samajhanA, sAtha hI bAdara sAdhAraNa vanaspatikI sthiti antarmuhUrtakI jAne / sUkSma sthAvaroMkI to utkRSTa antarmuhUrtakI, jaghanya kSullaka bhavakI hai / ___yahA~ gAthArthameM jo utkRSTa sthiti kahI vaha prAyaH nirupadrava sthAnameM vartita jIvoMkI samajhanA, ki jahA~ unake AghAta pratyAghAtoMke nimitta banate na hoM anyathA prAyaH madhyamakakSAke AyuSyavAle jIva hI adhika samajhanA / [ 284 ] avataraNa-aba pRthvIkAyake bhedoMmeM sUkSma sthiti batAte haiM / 433. prazna-siddhagiri para vartita rAyaNa vRkSa jo sadAkAlase zAzvata mAnA jAtA hai usake dasa hajAra varSa hone para nAza honA cAhie usake bajAya aba taka sajIva calatA AyA hai to isakA samAdhAna kyA? uttara-usa vRkSake jIva cAlU AyuSya pUrNa hone para punaH vahIM utpanna hote haiM athavA anya jIva usa sthalameM Akara utpanna hote haiM tathA vRkSa hamezA sajIva rahA karatA hai| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tiryacokI sthitivizeSakA varNana * . sahA ya suddha-vAlua, maNosila sakarAya kharapuDhavI / iga-bAra cauda-solasa-'ThArasa-bAvIsasamasahasA // 285 // gAthArtha-vizeSArthavat / / 285 / / vizeSArtha-gata gAthAmeM Upara batAye gae bhedameM pRthvIke komala tathA karkaza do meda banAye the unameM sAta raMgavAlI maru Adi sthalakI mRdu-komala pRthvIkI utkRSTa bhavasthiti eka hajAra varSakI hai / pRthvIke 40 bheda haiN| unameM gozIrSacaMdanAdika jaisI zuddha-kumAra sukomala miTTIkI bAraha hajAra varSakI, vAlukA-usa nadI pramukha retakI caudaha hajAra varSakI, manaHzilA aura pArAke solaha hajAra varSakI, zarkarA arthAt thoDe TukaDe-kaMkaDa ( suramAdika )kI aThAraha hajAra varSakI, tathA khara arthAt zilA pASANarUpa kaThina pRthvIkI 22 hajAra varSakI hotI hai / zeSa bheda antargata soca lenA / [ 285 ] __ avataraNa-agAU tIna palyopamakI sthiti sAmAnyataH kahI hai, aba paMcendriya tiryaMcoMke medameM jo sthitivizeSa hai use kahate haiN| gabbhabhuajalayarobhaya, gabbhoraga puvakoDi ukkosA / . gambhacauppayapakkhisu, tipaliapaliAasaMkheso // 286 // gAthArtha-vizeSArthake anusAra / / 286 / / vizeSArtha-garbhaja bhujaparisarpa ( bhujAse calanevAle ) nevale, cUhe, gilaharI, chipakalI AdikI tathA garbhaja aura saMmUcchima jalacara matsya, magara-vhela, kachuo tathA dUsare anya jIvoMkI, garbhaja uraparisarpa (peTase calanevAle) ajagara, goha, sAdikakI karoDapUrvakI utkRSTa AyuSyasthiti hai / tathA garbhaja catuSpada gAya, siMha AdikI utkRSTa 3 palyopamakI, garbhaja-khecara mora, haMsa, ullU, kaue, ciDiyA~ Adi pakSiyoMkI palyopamake asaMkhyAtaveM bhAgakI hotI hai ! yahA~ utkRSTa sthiti jinakI kahI hai, ve sAre jIva usa sthitivAle hoM aisA na samajhanA, lekina usase nyUna sthitivAle bhI bahuta hote haiM / sAtha hI yaha utkRSTa sthiti aura Age kahe jAte tiryacoMkI sthiti prAyaH nirupadrava sthAnoMmeM vartita hoM unakI samajhanA / aisA nirupadrava sthAna to aDhAIdvIpake bAharakA ginA jAtA hai / [ 286 ] avataraNa--gata gAthAmeM pUrvakoTI AyuSya kahA to pUrva kise kahA jAe ? . .puvassa u parimANaM, sayari khalu vAsakoDilakkhAo / chappana ca sahassA, boddhavvA vAsakoDINaM // 287 // gAthArtha-vizeSArthake anusAra // 287 // Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 128 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara vizeSArtha-pahale, pRSTha 23-27meM 'samayase' lekara pudgala parAvarta takakA svarUpa aura koSThaka diyA gayA hai| usake anusAra caurAsI lAkha varSakA eka 'pUrvIga' hotA hai, usa pUrvogake sAtha pUrvAga saMkhyAko gunA karane se ( 84 lAkhako 84. lAkhase ) pUrvakA pariNAma AtA hai / usakI varSa saMkhyA sattara lAkha karoDa-chappana hajAra karoDa sAlakI [ 7056,00,00,000,000 ] jAne / [ 287 ] avataraNa-garbhajakI sthiti batAkara, aba saMmUcchima tiyeca paMcendriya sthalacarAdikakI sthiti batAte haiM / ___ sammucchapaNidiathalakhayarUragabhuaga jiThii kamaso / vAsasahassA culasI, bisattari tipaNNa bAyAlA // 288 // gAthArtha tiryaca paMcendriyameM saMmUcchima sthalacara gAya-bhaiMsa Adi catuSpada jIvoMkI anukramase utkRSTa sthiti 84 hajAra varSakI, saMmUcchima khecara-haMsa-mora-cir3iyA~ Adi pakSiyoMkI 72 hajAra varSakI, saMmUcchima ( sthalacara ) uraparisarpa sAdikakI 53 hajAra varSakI tathA (sthalacara ) saMmUcchima bhujaparisarpakI 42 hajAra varSakI utkRSTa sthiti hotI hai| sabakI jaghanyasthiti Age kaheMge / // 288 // vizeSArtha-sugama hai / [ 288 ] avataraNa-sarva tiryacoMkI utkRSTa bhavasthiti kahI / aba una donoMkI sthitikA sAmyatva honese unakI utkRSTa kAyasthiti kahate haiM / esA puDhavAINaM, bhavadiI saMpayaM tu kAyadiI / ' cauegidisu neyA, osappiNio asaMkhejjA // 289 // gAthArtha-isa taraha pRthvI Adi jIvoMkI bhavasthiti kahI / aba kAyasthitiko batAte hue granthakAra cAra ekendriyoM ke bAremeM asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNIkA kAyasthitikAla-pramANa kahate haiM / yahA~ 'osappiNio' yaha pada paravAcI honese upalakSaNase pUrva vAcI utsarpiNIkA bhI grahaNa ho jAtA hai / // 289 // vizeSArtha-kAyasthiti arthAt kyA ? pRthvyAdika kisI bhI prakArake jIva apanI apanI hI pRthvI Adi kAyA ( sthAnameM ) meM marakara, punaH janma lekara, phira punaH marakara, sAtha hI usI sthAnameM punaH janma lekara isa prakAra bAra bAra utpanna ho to kitane kAla taka. utpanna ho ? usakA niyamana vaha / 434. bhAmA kahanese satyabhAmAkA grahaNa hotA hai isa prakAra / .. Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMmUrchima tiryacokI utkRSTa kAyasthiti * yahA~ ekendriya jIvoMmeM eka vanaspatikAyako varjita karake zeSa pRthvI, ap , teu aura vAukAyakI utkRSTase asaMkhya avasarpiNI tathA utsarpiNI pramANa svakAyasthiti hai| yahA~ pRthvyAdika cArakI yaha sthiti granthakArane oghase arthAt sAmAnyataH [ sUkSma vAdarakI vivakSAke vinA ] samuccayameM batAI, paraMtu vastutaH yaha kAla sthitimAna sUkSma pRthvI-apa-teu-vAu ina cArakI hai / lekina bAdarakI nahIM hai, lekina sUkSmamAnake aMdara bAdarakA samAveza ho jAtA hai| isase pRthak vicAraNAmeM sUkSma pRthvI-apa-teu-vAukI kAlase asaMkhya utsarpiNI tathA avasarpiNI kAyasthiti aura kSetrase lokAkAza jitane asaMkhya lokake asaMkhya AkAzake pradezoMmeMse, pratyeka kSaNameM eka eka AkAzapradeza apaharate, una pradezoMko hara lene meM jitanA kAla jAe utane samayakI hai / ye AkAzapradeza saMpUrNatayA hara lenemeM usakA kAla asaMkhya kAlacakra [ lekina sAdisAMta ] jitanA hotA hai, kyoMki kAlase kSetra adhika sUkSma hai / cAra ekendriyoMke oghase jo asaMkhya utsarpiNI avasarpiNI sthiti kahI thI usameM use sUkSma-vAdara prakArase pRthak karake, sUkSma pRthvI Adi cArakI kAyasthiti to kahI / aba bAdara pRthvI-apa-teu tathA vAukAya ina pratyekakI sattara koTAnukoTI sAgaropamakI [3 / / kAlacakra jitane kAlakI ] hai / ina cAroM pRthvI Adi cAra bAdaroMkI oghase bhI utanI hI sthiti samajhanA / [ saMkhyAkA alpatva honese ] bAdarameM kSetrake dvArA pRthaka gaNanA nahIM hotI, ataH bAdara pRthvI AdikI kAyasthiti sUkSmase nyUna hotI hai| [ 289 ] - avataraNa- ekendriyameM pRthvyAdi cArakI sthiti kahI / aba zeSa vanaspatikAyakI kahaneke sAtha doindriyase lekara paMcendriya jIvoMkI kAyasthiti batAte haiM / tAu vaNammi aNaMtA, saMkhijjA vAsasahasa vigalesu / paMciMditirinaresu, sattaTThabhavA u ukkosA // 290 // 435. pRthvIkAyAdi jIvoMkI paryAptapanakI kAyasthiti AyuSyasthiti jitanI hotI hai, ata: ve jIva __ apanI usa saMpUrNa sthitikA upabhoga svasthAnameM hI AMtara AMtara para upajanese sAta ATha bhavase karate haiM kyoMki unake paryAptA bhava itane hote haiM / phira nauveM bhavameM usI yonimeM paryA'tapana prApta na kare paraMtu * sthAnAMtara ho, aisI jaba pRthvIkAya eka bhavAzrayI 22 hajAra varSakI kAyasthiti hai to ATha bhavakI 176 hajAra varSakI hotI hai / isa taraha 4 paryAptA apkAyakI 56 hajAra varSa, agnikAya kI 24 divasa, vAyukAyakI 24 hajAra varSa, vanaspatikAyakI 80 hajAra varSakI hai / isameM bhI labdhi aparyAptatvakI utkRSTa sthiti antarmuhUrtakI hotI hai / yaha sthiti bArabAra aparyAptAvasthAmeM bhavAMtarameM bAravAra jAe aura usake antarmuhUrttake katipaya janma hote usakA joDa kareM to ukta mAna ho / bR. saM. 17 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 130 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * gAthArtha-vahI kAyasthiti vanaspatimeM bhI anaMtA [ utsa0 avasa0] samajhanA / vikalendriyameM saMkhyAtA varSa sahasrakI tathA paMcendriya tiryaMcameM utkRSTa sAtase ATha bhavakI jaannaa| // 29 // vizeSArtha-ekendriyake pRthvIkAya, apkAya, teukAya, vAukAya tathA vanaspatikAya isa taraha pAMca bheda haiN| inameM prathamake pRthvI Adi cAroM jIva sUkSma aura bAdara ye do prakArake haiN| punaH isa pAMcavIM aMtima vanaspatikAyako do jAte haiM, eka pratyeka vanaspati aura eka sAdhAraNa vanaspati / pratyeka vanaspati eka zarIrameM eka jIvavAlI hai jabaki sAdhAraNa yaha eka zarIrameM anaMtA jIvavAlI hai| isa sAdhAraNa vanaspatike jIvoMkA zarIra ise hI dUsare zabdoMmeM anaMtakAya athavA nigoda rupameM pahacAnA jAtA hai| isameM pratyeka vanaspati bAdara hI hotI haiM jabaki sAdhAraNa vanaspati [athavA nigoda ] vaha sUkSma [nigoda ] aura bAdara [ nigoda ] isa taraha do bhedameM hai| gAthAmeM kahI sAMvyavahArikakI kAyasthiti yahA~ granthakArane gAthAmeM jo anaMtI utsarpiNIkI-avasarpiNIkI sthiti batAI hai vaha sAmAnyataH oghase pA~cavIM vanaspatikAyakI [ vaha pratyeka sAdhAraNa, sakSma yA bAdarakI vivakSAke binA hI ] batAI hai, tathA use sAMvyavahArika nigoda jIva AzrayI batAI hai [ kyoMki prAyaH sarvatra sAMvyavahArikAzrayI hI varNana AtA hai] tathA vahI sthiti sUkSma sAMvyavahArikako ghaTatI hai| isI sthitiko kSetra tulanAse ghaTita kareM to anantA lokAkAzakA AkAza pradezapramANa [ arthAt prati samaya eka eka AkAza pradeza apaharate jitane samayameM vaha nirmUla ho utanA samaya vaha ] aura vaha asaMkhya pudgala parAvartakAla pramANa hai aura usa pudgala parAvartakA asaMkhyatva eka AvalikAke asaMkhya bhAgake samayakI saMkhyA tulya hai / yahA~ kAlase anAdi anaMta arthAt ananta utsarpiNI avasarpiNI, kSetrase anantA lokAkAza-pradeza-asaMkhya pudgalaparAvarta [ jo AvalikAke asaMkhya bhAgake samaya tulya hai ] ina cAroMkI vyAkhyA tulya kAlako sUcita karanevAlI haiN| asAMvyavahArika arthAt kyA ? arthAt jo jIva anAdikAlase sUkSma nigodameM paDe haiM, kisI bhI samaya tathAvidha sAmagrIke abhAvameM bAhara nikalakara vyavahAra rAzi-[ vaha 436. isIlie marudevA mAtA ke lie virodha upasthita nahIM hogA, kyoMki vaha to anAdi [asAMvya0] nigodase Ae the / jabaki mUla gAthA to maryAdita samaya batAtI hai ataH Adi ho sake vaisA hai aura yadi yaha kathana asAMvyavahArika (avyavahArika rAzi) ko lAgU kare to marudevA mAtAke lie doSa upasthita ho, yaha na ho isalie sAMvyavahArikakI smjhnaa| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vikalendriya tathA paMcendriya jIvoMkI kAyasthiti * sUkSma-cAdara pRthvIkAyAdipanase vividha vyavahAra ] meM Ae nahIM haiM ve asAMvyavahArika / ye asAMvyavahArika jIva do prakArake haiN| eka to anAdi anaMta sthitivAle aura dUsarA anAdisAnta sthitivAle / anAdi anaMta sthitivAle asAMvyavahArika jIva kadApi vyavahAra rAzimeM nahIM Ae aura AnevAle bhI nahIM haiN| [ aura unakI sthiti anaMta pudgala parAvarta jitanI hai ] aura anAdisAnta kAyasthitivAle asAMvyavahArika jIva aba taka vyavahArarAzimeM Ae nahIM lekina AnevAle haiN| [ unakI sthiti anaMta pudgala parAvartanakI, lekina pUrvApekSayA nyUna hai| ] ina donoM prakArake jIva anantA haiN| sAMvyavahArika arthAt kyA ? jo jIva anAdi nigodameM se tathAvidha sAmagrIke yogase pRthvyAdika [ sUkSma yA bAdara ] ke vyarvahArameM eka bAra bhI Ae hoM ve sAMvyavahArika / ye jIva bhI anantA haiM aura ve sAdisAnta sthitivAle haiN| ___ asAMvyavahArika nigoda sUkSma hI hotA hai kyoMki vahA~ vyavahArapana nahIM hotaa| jabaki sAMvyavahArika nigoda sUkSma tathA bAdara donoM hote haiN| sUkSmanigodakI kAyasthiti tIna prakArase hai| 1. anAdianaMta, 2. anAdisAnta, 3. sAdisAnta / inameM prathamakI do sthiti asAMvyavahArika sUkSmako ghaTatI hai| aura aMtima sAMvyavahArika sUkSma-vAdara donoMko ghaTatI hai| 1. inameM anAdianaMta kAyasthiti hai vaha, asAMvyavahArika jIva ki jo anAdi sUkSma nigodase nikale nahIM haiM aura nikalanevAle bhI nahIM hai unakI haiN| aura vaha kAlase anaMta utsarpiNI-avasarpiNI pramANa hai| aura vaha asaMkhya nahIM paraMtu ananta pudgalaparAvarta pramANa hai| 2. anAdisAnta yaha bhUtakAlameM jo kabhI bhI sUkSma nigodase bAhara Ae nahIM paraMtu bhaviSyameM AnevAle haiM vaise asAMvyavahArika nigodakI anAdisAnta kAyasthiti hai| .. yaha sthiti bhI ananta pudgalaparAvarta jitanI hai, kyoMki bItA kAla to anantA haiM aura bhaviSyameM agarace vyavahArameM AnevAle haiM to bhI katipaya kA to bhAvikAla aba bhI 437. asthi aNaMtA jIvA, jehiM na patto tasAi prinnaamo| te vi aNaMtANatA nigoavAsaM aNuvasaMti // [vizeSaNavatI] 438. yaha pRthvIkAya, yaha apakAya, ityAdi vyavahAra jisakA ho sake vaha / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 132 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * anantA hai| lekina vizeSa yaha ki-anAdianaMta sthitikI apekSAse nyUna hai, ataH maryAdita hai aura isIlie ye jIva vartamAnameM asAMvyavahArika ginA jAe, tathApi bhAvi sAMvyavahArika rUpameM saMbodhita kiyA jA sakatA hai| __sUkSma-bAdara sAMvyavahArikakI kAyasthiti-sAdisAnta-tIsare prakArameM sAdisAntakI kAyasthiti kahate haiM-usameM prathama jo jIva sUkSmanigodameMse nikalakara eka bAra bhI bAdarapRthvI AdimeM utpanna hue haiM ve sAMvyavahArika kahe jAte haiN| isa sAMvyavahAra rAzimeM Aneke bAda, punaH karmayogase ve jIva sUkSmanigodameM utpanna hoM to bhI ve sAMvyavahArika hI kahalAte haiM, paraMtu isa taraha sAMvyavahAra rAzivAle sUkSma nigodakI kAyasthitimeM tathA anAdi sUkSma nigodakI kAyasthitimeM bahuta hI taphAvata hai| prathama kaha gae usa anusAra / anAdi ( asAMvyavahArika) sUkSma nigodakI kAyasthiti anAdianaMta tathA anAdisAMta hai| jabaki isa sAMvyavahArika sUkSma nigodakI kAsthiti sAdisAMta hai| ataH anAdi sUkSma nigodameMse bAdarapRthvI AdimeM Aneke bAda punaH sUkSma nigodameM jAe taba sUkSma nigodatvakA Adi huA, tathA adhikAdhika asaMkhya utsarpiNo avasarpiNI rahakara phira avazya punaH bAdara pRthvIkAya AdimeM Ane para sUkSma nigodatvakA aMta ho, isa apekSAse sAMvyavahArika sUkSma nigodakI kAyasthiti sAdisAnta smjhnaa| . jitane jIva sAMvyavahArika rAzimeMse mokSameM jAe~ utane hI jIva asAMvyavahArikameM se nikalakara sAMvyavahArika rAzimeM utpanna ho ve sAMvyavahArika khlaate| ye sAMtyavahArika jIva pahale kahe anusAra sUkSma-vAdara do bhedameM haiM ataH jaba sUkSmanigodameM [ vaha caudaharAja lokavartI asakhya golemeM ] vartita ho taba sAMvyavahArika sUkSma nigodIyA, tathA jaba bAdara nigoda [vaha kAI phUla Adi tatprAyogya vanaspati ] meM ho taba sAMvyavahArika bAdara nigodIyA kahalAtA hai / isa sAdisAnta sAMvyavahArika sUkSmanigodakI kAyasthitikA pramANa kitanA hai ? yaha kahate haiN| sUkSma sAMvyavahArika nigodakI sthiti - ___ sAMtyavahArika sAdisAnta sUkSma nigodakI kAyasthiti kAlase asaMkhya utsarpiNI avasarpiNI, kSetrase asaMkhya lokAkAzakA AkAzapradeza pramANa, [ arthAt usameMse pratyeka kSaNameM eka eka pradeza haranemeM jo samaya lage vaha / ] usakA samaya asaMkhya kAlacakra jitanA hotA hai aura asaMkhya kAlacakra ke samaya aMgulIpramANa AkAzazreNImeM rahe hue AMkAzapradeza Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * asAMvyavahArika aura sAMvyavahArika arthAt kyA? . . 133 . pramANa haiN| aura ve pradeza ginatImeM asaMkhya utsarpiNI avasarpiNIke samaya jitane haiM, kyoMki kAlase bhI kSetrako adhika sUkSma ginA hai| yaha sthiti kevala sAMvyavahArika sUkSma nigodAzrayI jAne aura oghase sAMvyavahArika nigodakI [ sUkSma-vAdara vivakSA rahita ] sthiti pahale vatAI gaI hai| bAdara sAMvya0 nigodakI sthiti aba bAdara sAMvyavahArika sAdhAraNa nigoda [ vanaspati kI kAyasthiti kAlase sattara koTAkoTI sAgaropamakI hai| alpa sthitipanase kSetrakI sthiti ghaTatI nahIM hai / bAdara pratyeka vanaspatikI kAyasthiti 70 koTAnukoTI sAgaropamakI hai| yahA~ mI kSetragaNanA nahIM hai| bAdara vanaspatikI arthAt bAdara pratyeka athavA bAdara sAdhAraNa vanaspatike bhedake binA donoMkI ekatra arthAt kevala bAdara vanaspatikI kAyasthiti soceM to kAlase ananta utsarpiNI avasarpiNI tathA kSetrase DhAI pudgalaparAvarta jitanI baDha jAe, kyoMki bAdara pratyekase bAdara sAdhAraNameM, bAdara sAdhAraNase bAdara pratyekameM isa taraha bArabAra jAne Anese aDhAI pudgala parAvarta taka bAdara vanaspatimeM ghUme, bAdameM sthAnAMtara ho| sabakI oghase kAyasthiti. samagra ekendriyapanakI jAtike rUpameM oghase kAyasthiti kAlase anaMta utsarpiNI avasarpiNI, kSetrase asaMkhya pudgalaparAvarta jitanI athavA AvalikAke asaMkhya bhAgake samaya jitanI, sUkSma pRthvIkAyAdika cArakI oghase bhI asaMkhya utsarpiNI avasarpiNI kAlapramANa, bAdara pRthvyAdika cArako oghase 70 koTAnukoTI sAga0, bAdara pratyekakI 70 ko0 ko0 sAga0 kI, bAdara sAdhAraNa nigodakI bhI oghase 70 koTAnukoTI sAga0 kI, sUkSma nigodameM anAdianaMta sthitivAle asAMvyavahArika nigodakI anaMtA tathA ananta pudgalaparAvarta tathA anAdisAnta sthitivAle asAMvyavahArika nigodakI kAyasthiti anaMtI utsarpiNI avasarpiNI mI AkhirameM maryAdita to sahI aura sAMvyavahArika sAdisAnta sthitivAle sUkSma nigodoMkI masaMkhya utsarpiNI avasarpiNI athavA asaMkhya pudgalaparAvarta pramANa jAneM, aura sAMvyavahArika kevala nigodakI anaMta utsarpiNI avasarpiNI pramANa jAne / sabakI jaghanya kAyasthiti antarmuhUrtakI hai jo Age kahI jaaegii| Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 134 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . yaha sArI pRthvyAdikakI sthiti paryAptA-aparyAptAkI vivakSA rahita smjhnaa| paryAptA aparyAptAkI pRthak pRthak samajha gata gAthAkI TippaNImeM dI hai| . vikalendriyakI kAyasthiti doindriya, triindriya tathA caurindriya ina tInoMkI oghase sthiti soceM to saMkhyAta sahastra varSoM kI hai| aba yadi pratyekakI pRthak pRthaka soceM to paryAptA doindriyakI utkRSTa saMkhyAtA varSakI [ saMkhyAtA hajAra varSa nahIM kyoMki doindriyakI utkRSTa bhavasthiti hI 12' varSakI hai aura jaba laghumAna-pramANavAle usake amuka bhava satata hoM to saMkhyAtA varSoMkI hI ] kAyasthiti hai / triindriyakI saMkhyAtA divasoMkI tathA caurindriya jIvoMkI saMkhyAtA mAsakI [ kyoMki pUrvokta rItase divasa-mAsakI nyUna pramANavAlI bhavasthiti honese bhava-.. saMkhyA AzrayI ] kAyasthiti socnaa| paMcendriyakI kAyasthiti paMcendriya tiryaMca tathA paMcendriya manuSyoMkI bhI utkRSTa kAyasthiti sAta athavA ATha bhavakI hotI hai| ina bhavoMke varSa kitane hoM ? to sAta ATha bhavakA kAla. ekatra kareM, to tIna palyopama aura [ pUrvakoTI pRthaktvase adhika ] sAta pUrva koTI varSa adhika ho isalie utanI kAyasthiti bhI kahalAe / [kyoMki saMkhyAtA varSake AyuSyavAle garbhaja manuSya tathA tiryacoMmeM jIva pUrva koTIke AyuSyamAnameM utkRSTa sAta bAra utpanna ho aura AThavIM bAra utpanna ho to yugalikapanase hI utpanna ho, tatpazcAt anya yonimeM bhavakA parAvartana hotA hai, ataH pUrvokta kAyasthiti saMbhava hotI hai|| aura AThavA~ bhava kahA to vaha AThavA~ bhava, sAtake bAda hotA hai sahI, paraMtu vaha saMkhyavarSakA nahIM lekina avazya asaMkhya varSake AyuSyavAlA yugalika-manuSya athavA tiryaca paMcendriyako aura vahA~ utanA AyuSya pUrNa karake naveM bhavameM devarupameM avazya utpanna hotA hai| ataH AThaveM bhavakI asaMkhya varSAyuSyasthiti una tIna pazyopamake mAnavAlI hI honese tIna palyopama ve, aura usake pahale pUrvakoTI varSake mAnavAle sAta bhava kareM, donoM sthiti ekatra hone para tIna palyopama tathA sAta pUrvakoTI varSakI kAyasthiti A jaae| saMmUcchima paMcendriya tiryaMcoMkI utkRSTa kAyasthiti [pUrvakoTI pRthaktva ] sAta pUrva karoDa varSakI hai, kyoMki saMmUcchima mara marakara punaH punaH saMmUcchima tiryacameM utpanna hoM to pUrvakoTI pramANa kAyasthitivAle yAvat sAta bhava taka utpanna hote haiN| [ paraMtu agara AThavA~ bhava karanA ho to garbhaja rUpameM tathA asaMkhya varSakI sthitivAle tiryaMcameM kareM aura phira devabhavameM jaaeN|] Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAyasthiti tathA bhavasthitikA varNana * * saMm 0 paMce0 manuSyakI antarmuhUrta pRthaktva [ 2se 9 mu0 ]kI kAyasthiti hai| deva-nArakakI kAyasthiti hotI nahIM hai| kyoMki deva marakara turaMta deva ho nahi sktaa| yahA~ prasaMga honese tiryaMca tathA manuSyakI bhI kAyasthiti kahI, paraMtu devoM tathA nArakoMke to kAyasthiti hI nahIM hotI; kyoMki devako marakara punaH devarUpameM yA nArakIko marakara punaH nAraka rUpameM anantara bhavameM utpanna honA hI nahIM paDatA / vicameM anya yonimeM avazya jAnA paDe, ataH unakI kAyasthiti nahIM khii| paraMtu apekSAse unakI bhavasthiti vahI unakI kAyasthiti aupacArika rUpameM mAtra bolI jAe, vAstavameM to nahIM hii| aba paMcendriyameM hI jIva [ paMcendriyapanameM hI cAroM gatimeM ] bhramaNa kare to sAdhika hajAra sAgaropamakAlakI kAyasthiti ho [ paMcendriyake paryAptapanakI hI sthiti sAgaropama pRthakatva hotI haiN| ] aura doindriyAdi sarva trasajIvoMmeM bhramaNa kare to eka sAtha yAvat , saMkhyAtA varSAdhika do hajAra sAgaropamakI kAyasthiti ho / tatpazcAt bhavaparAvartana ho hii| ina jIvoMko paryApta-aparyApta AdikI sthiti granthAntarase jaane| [290] avataraNa-aba ardhagAthAse jaghanyameM bhava-AyuSya sthiti tathA kAyasthiti kahate haiN| - savvesipi jahannA, aMtamuhuttaM bhave a kAe ya // 2903 // gAthArtha--pUrvokta garbhaja saMmUcchima-sUkSma yA bAdara sarva pRthvIkAyAdikase lekara sarva . tithaMca tathA manuSyoMkI bhavasthiti [ AyuSya ] jaghanyase antarmuhUrtakI [ deva-nArakakI * 10 hajAra varSakI ] aura kAyasthiti bhI [ paryApta aparyAptakI oghase yA pRthak ] jaghanya antarmuhartakI hI jAne, tatpazcAt jIvakA anantara bhavameM parAvartana hotA hai / [2903] - vizeSArtha-sugama hai / [2903 ] ja Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvakIja. // cAroM gatike jIvoMkA kAyasthiti pradarzaka yantra // paryAptA pratyekAzrayI oghase tiryacabheda / | aparyAptA kAlase - kSetrase | kAlase kSetrase | / paryAptAkI pRthak sUkSmapRthvIkAya | mizrarupameM asaMkhya u0a0-asaMkhya lokAkAza | a0 u0ava0a0lokA0 pratyeka pRthvI anusAra sUkSmaapakAya sUkSmateukAya sUkSmavAyukAya sa0sA0vanaspati anaMta u0ava. anaMta lokAkAza pratyekavat . pratyekavat bAdarapRthvIkAya 70 ko0koTI sAmgaNanA nahIM hai| / 70 ko0 koTIsAgaro0 [saM0saha varSa02lAkha76ha. bAdaraapakAya 56 hajAra varSa bAdarateukAya 24 divasa bAdaravAyukAya 24 hajAra varSa bAdarasA vanaspati saM0 sahasra varSa bA0pratyeka bana0 80 hajAra varSa doindriya saMkhyAtA sahasravarSa 'saMkhyAtA sahasravaSa saMkhyAtA varSa triindriya saMkhyAtA divasa caDarindriya saMkhyAtA mAsa saMmU0 tiryaMcapaMce. sAta pUrva koTI varSa / eka hajAra sAgaropama pRthaktvazatagatiryacapaMce 3 palyopama 7. pUrva koTI varSa / saMkhyAtA varSa , sAgaropama sa0manuSyakI antarmuhUrta pRthaktva utanI hI ga0manuSyakI 3 palyo0 7 pUrva koTI / deSanarakakI kAyasthiti nahIM hai apekSAsebhavasthiti . paryAptAkI jaghanya, aparyAptAkI jaghanya yA utkRSTa athavA sarvakI-oghase javanyasthiti [choTe yA bar3e bhI] aMtarmuhUrttakI hai| * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * " |. xx mobai Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // tiryaMcoMkA dvitIya avagAhanA dvAra / avataraNa-kAyasthitipUrvaka tiryacoMkA sthitidvAra kahakara aba avagAhanA dvArako ogha [sAmAnya athavA samuccaya ] se kahate haiM / joaNasahassamahi, egidiadehamukkosaM // 291 // biticauridisarIraM, bArasa joaNatikosacaukosaM / joaNasahasa paNidia, ohe vocchaM visesaM tu // 292 // gAthArtha-ekendriyakA utkRSTa dehamAna kucha adhika aise hajAra yojana, doindriya jIvoMkA zarIra bAraha yojana, triindriyakA tIna kosa, caurindriyakA cAra kosa (1 yo0), tiryaMca paMcendriyakA hajAra yojanase kucha adhika, yaha sarvamAna oghase arthAt samuccayameM khaa| vizeSase arthAt bhinna bhinna bheda karake Age kaheMge / // 291-292 // vizeSArtha-ekendriya zabdase mukhya kise grahaNa kareM ? vaha AnevAlI gAthAmeM kahanevAle haiN| yahA~ to samuccayameM ekendriyakI sAdhika hajAra yojanakI avagAhanA kahI hai / isa taraha yAvat paMcendriyakI bhI yahA~ odhase (samuccayase) hI avagAhanA kahI hai, paraMtu AnevAlI gAthAmeM avagAhanAke pRthak pRthak nAma grahaNapUrvaka kramazaH kheNge| [291-292] avataraNa-aba vizeSase avagAhanA kahate hue prathama ekendriyake bAremeM kahate haiM / aMgulaasaMkhabhAgo, suhumanigoo asaMkhaguNa vAu / to agaNi tao AU, tatto suhumA bhave puDhavI // 293 // to bAyaravAugaNI, AU puDhavI nigoa aNukamaso / ... patteavaNasarIraM, ahi joyaNasahassaM tu // 294 // .. gAthArtha-vizeSArthavat / // 293-294 // vizeSArtha-yahA~ sthAvara meM pRthvI-apa-teu-vAu-vanaspati ye pAMca bhedo haiM / inameMse vanaspatike do bheda haiM / 1 pratyeka aura 2. sAdhAraNa / [ isameM sAdhAraNake tIna nAma hai, nigoda kahie, anantakAya kahie yA -sAdhAraNa kahie / tInoM samAnArthaka haiM ] ataH pRthvyAdi cAra aura sAdhAraNa vanaspati ina pAMcoMke sUkSma tathA bAdara aise do bheda haiM inameM sUkSmanigodako sAdhAraNa vanaspati jAne / jabaki pratyeka vanaspati kevala bAdara svarUpameM hI hai, lekina sUkSma nahIM / bR. saM. 18 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 138. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . yahA~ prathama sUkSmanigoda [ sUkSma sAdhAraNa vanaspati ]kA zarIra aMgulakA asaMkhyAtavA~ bhAga pramANa, usase asaMkhyAtagunA eka sUkSma vAyukAya jIvakA, usase asaMkhyAtagunA eka sUkSma agnikAyakA, usase asaMkhyAtagunA bar3A sUkSma apkAyakA, usase asaMkhyAtagunA sUkSma pRthvIkAyakA smjhnaa| usase bhI asaMkhyAtagunA eka vAdara vAyukAyakA, usase asaMkhyAtagunA eka bAdara agnikA, usase asaMkhyAtagunA bAdara apkAyakA, usase asaMkhyAtagunA bAdara pRthvIkAyakA, usase bhI asaMkhyAtagunA bar3A anukramase bAdara nigodakA jAne / yahA~ asaMkhyAtAke asaMkhyAtA bhedo honese uttarottara aMgulakA asaMkhyabhAga, asaMkhyAtagunA bar3A soceM / ___aura pratyeka vanaspatikAyakA zarIra sAdhika hajAra yojanakA hotA hai| aisI bar3I. avagAhanA, gahare jalAzayoMkI kamala Adi vanaspatimeM hI milegii| paraMtu pRthvI para anya kisI vRkSapaMktikI nahIM milegii| isa taraha ekendriyakI avagAhanAkA varNana kiyA / ____ ina jIvoMke dehamAnake alpabahutvameM uttarottara asaMkhyaguNa zarIra batAyA hai to aMtima bAdara nigodakA bahuta bar3A ho jAegA kyA hai isakA uttara yaha hai ki-uttarottara apekSAse bhale bar3A ho, lekina aMtameM to aMgulake asaMkhya bhAgakA hI hotA haiM, svasvazarIra sthAnameM tamAma jIva aMgulake asaMkhyeya bhAga pramANa hI jAne / [293-294 ] __ avataraNa-yahA~ zaMkA hotI ho ki pUrvokta jIrvoke dehamAna utsedhAMgulase batAye; jabaki samudra tathA padmadrahAdi jalAzayoMke mAna to pramANAMgula. mAnavAle [ arthAt utsedhAMgulase cArasau gune baDe ] haiM, to utsedhAMgulake mAnavAle vanaspatyAdikake hajAra yojanakA mAna pramANAMgulase niSpanna hajAra yojana gahare, samudra-drahAdikameM kaise ghaTegA ? kyoMki drahamAna to zarIramAnase cArasau gunA gaharA hotA hai, to phira usameM hajAra yojanase adhika mAnavAlI vanaspatikAya rUpa vanaspatikA saMbhava kisa taraha ho sake ! usake samAdhAnake lie granthakAra jaNAte hai ki 439. yaha abhiprAya zrI candriyA saMgrahaNIkA hai aura usake TIkAkAra devabhadrasU rijIne usake samarthanameM bhagavatIjI za0 19, u. tIsarekA pATha bhI prastuta kiyA hai| jaba ki jinabhadragaNi kSamAzramaNajI Uparake vidhAnase alaga paDate haiM / ve to unakI saMgrahaNIkI vaNaMtasarIrANaM egaM nilasarIragaM pamANeNaM (gA0 311) isa gAthAkA 'ananta zarIrI sAdhAraNa vanaspatikAyake jIvoMkA jo zarIra pramANa vahI pramANa vAyukAyake zarIrakA aisA spaSTa kahate haiM / aura usakI TIkA kahate hue sArvabhauma TIkAkAra zrI malayagirijI 'yAvatpramANaM sAdhAraNavanaspati zarIraM tAvatpramANameva vAyukAyikaikajIvazarIramiti' ' isa taraha nizcayAtmaka rItase spaSTa vyAkhyAna karate haiM / .. . Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .139. * panna, draha aura vanaspatikA mAna kisa taraha ghaTe ? . ussehaMgulajoaNa-sahassamANe jalAsae neyaM / taM valli paumapamuha-ao paraM puDhavIrUvaM tu // 295 // gAthArtha-utsedhAMgulase hajAra yojana mAnavAle jalAzayoMmeM vaha vela, padma-kamala pramukha [ pramukha zabdase vaise vanaspatirUpa anya kamalAdika ] jAneM / isase [ adhika mAnavAle jahA~ hoM ve ] dUsare sarva pRthvIkAyarUpa jAneM / // 295 // vizeSArtha-yahA~ utsedhAMgula kramazaH sAthameM rakkhe ATha nau ke bicake bhAgakI jitanI laMbAI ho vaha / aura usa utsedhAMgulako cArasau gunA karane para eka hI pramANAMgula hotA hai / isa utsedhAMgulameM hajAra yojana gaharAIvAle ve-samudra, drahAdigata Ae hue 44deggotIrthAdi jalAzayoMmeM ye sAdhika hajAra yojana pramANavAle pratyeka vanaspatisvarUpa latA, kamala Adi soceM / [pUrva gAthA ke 'ahiyaM joyaNasahassaM' isa padase adhikatva kitanA le ! to ( hajAra yojana jalakI gaharAI aura ) jalase kamala jitanA U~cA rahe utanA ] jahA~ utsedhAMgulase nahIM lekina pramANAMgulase niSpanna hajAra yojana gahare samudrAdi sthAnoMmeM kamaloMkA astitva ho vahA~ una kamaloMko (pRthvIkAyake jIvoMse ) pRthvIkAya svarUpa hI soceM / AkAra to sArA kamala jaisA hone para bhI ve vanaspatikAyarUpa nahIM hote arthAt ve pRthvIkAyake jIvoMke zarIrase hI bane hote haiM / jaise pramANAMgula niSpanna 10 yojana gahare padmadrahameM zrIdevIkA kamala pRthvIkAyasvarUpa hai vaise / kyoMki zarIrakA mApa utsedhAMgulase nApanekA kahA hai / samudrameM utsedhAMgulase hajAra yojana gaharAIvAle sthalameM gotIrthAdi [ hajAra yojana gaharAIvAle ]. sthAna bhI Ae haiN| tatravartI kamalo pRthvIkAya tathA vanaspatikAya isa taraha donoM prakArake soceM, ataH isa zeSa gotIrthAdi sthAnakameM mI pUrvokta gAthAmeM kahA gayA 47'vallI-padmapramukha pratyeka vanaspatikA sAdhika hajAra yojanakA avagAha soceN| sAtha hI aDhAIdvIpake bAraha hajAra yojana jitanI bar3I bar3I latAe~ bhI haiM / [295] ___ avataraNa-ekendriyakI avagAhanA kahakara, aba doindriyase lekara tiryaMca paMcendriya jIvoMke nAmagrahaNapUrvaka kramazaH dehamAnake bAremeM kahate haiM / 440. gotIrtha-arthAt jalameM rahA U~cA U~cA caDhatA tAlAbakI taraha DhAlavAlA (baiThI huI gAyake Akara jaisA) bhaag| 441. joyaNasahassamahiaM aura ussahaMgulao0 ityAdi 'vizeSaNavatI' kI gAthAe~ sAkSI detI haiN| Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . bArasajoSaNa saMkho, tikosa gummI ya joyaNaM bhmro| . mucchimacaupayabhuaguraga, gAuadhaNujoaNapuhuttaM // 296 // gAthArtha-vizeSArthavat // 296 // vizeSArtha-aDhAIdvIpake bAhara svayaMbhUramaNAdi samudrameM utpanna hote zaMkha Adi prakArake doindriya jIvoMkA utkRSTa dehamAna bAraha yojanakA, triindriya-kAnakhajUre, makoDe Adi kI laMbAI tIna kosakI, caurindriya-bhramara, vicchU, makkhI Adi kA dehamAna eka yojanakA hotA hai / tiryaca paMcendriyameM saMmUcchima catuSpada [aDhAIdvIpake bAhara jo hote haiN| vo hAthI AdikA utkRSTa dehamAna kosa pRthakatva arthAt [do se nau kosa takakI saMkhyA pRthakatva kahalAtA hai] do se nau kosa takakA, saMmUchima bhujaparisarpa nevale Adi kA dhanuSa pRthaktva do se nau dhanuSa taka, aura saMmUcchima uraparisarpa sAdikakA yojanapRthaktva do se no yojana taka meM yathAyogyarUpameM hotA hai / aisI bRhat avagAhanAvAle jIva prAyaH aDhAIdvIpake bAhara jahA~ manuSyoMkI to basatI hI nahIM hai, kevala tiryaca hI vahA~ hote haiM, paraMtu manuSya kSetrameM to jIva alpa avagAhanAvAle hote haiM / [296] avataraNa-prastuta kathana samUcchima garbhajameM utArate haiM / ganbhacauppaya chaggAuAI bhuagA u gAuapuhattaM / joaNasahassamuragA, macchAubhae vi a sahassa // 297 // gAthArtha-garbhajacatuSpada hAthI AdikA [devakuru-uttarakurumeM ] utkRSTa dehamAna cha: kosakA, garbhaja bhujaparisarpa nevale AdikA gavyUtapRthaktva [ do se nau kosakA ] sarpaajagarAdika garbhaja uraparisokA eka hajAra yojanakA hai [ yahA~ sthalacara jIvoMkA varNana pUrNa huA / ] tathA jalacarameM svayaMbhU ramaNa samudravartI saMmUcchima tathA garbhaja donoM ___442. kisI kisI sthAna para (jIvavicArAdikakI vRttimeM) 'uragAbhUyagA ya joyaNapuhuttaM' pAThase yojana pRthaktva jaNAte haiM lekina vaha ghaTita nahIM lagatA / ___443. prAyaH kahanekA kAraNa,-antarmuhUrttake AyuSyavAle, janma hote hI zIghra 12 yojana jitanI kAyAvAle hokara turaMta mRtyu pAne para, pRthvImeM bAraha yojana jitanA baDA gaDDhA paDatA hai| cakrIkI-senA-nagara bhI samA jAe, aisI jAtike AsAlika sarpa bhI jo doindriya ( matAMtarase tiryaMca paMcendriya ) jAtike haiM, vaise mahAkAya prANI ukta kathanase aDhAIdvIpameM ( karmabhUmimeM hI ) bhI ho sakate haiM aura ve mithyASTi tathA antarmuhUrttake AyuSyavAle hote haiM / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tiryacoMkA jaghanyamAna aura upapAta, cyavanavirahakAla * .14.. jalacara . matsyoMkA bhI eka hajAra yojanakA dehamAna hotA hai / [ yahA~ jalacara bhI pUrNa hue| ] / / 297 // vizeSArtha- sugama hai / [297] avataraNa-usI khecarake bAremeM kahakara sarvakA jaghanyamAna kahate haiN| pakkhidugadhaNupuhattaM, savvANaMgulaasaMkhabhAga lahU- // 2973 // gAthArtha-khecarameM haMsa, tote, camagAdaDa Adi prakAra ke saMmUcchima tathA garbhaja pakSiyoMkA dhanuSa pRthaktva [ 2se 9 dha0 ] kA dehamAna hai| [ iti tirazcAmutkRSTAvagAhanA ] ekendriyase lekara yAvat paMcendriya takake sarva tiryacoMkI avagAhanA [ upapAtasamayAzrayI ] jaghanyase aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgakI jAneM / // 2973 // vizeSArtha-vaikriya zarIrakI labdhivAle tiryaca jIvoM do haiM / eka paryAptabAdara vAyukAya aura dUsarA paryAptA saMkhyAtAvarSAyuSI garbhaja paMcendriya / inameM tathAvidhi labdhipratyayika vaikriyazarIrI vAyukAyakI avagAhanA jaghanyotkRSTa donoM prakArase, aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgakI hI hotI hai| jaba ki ukta prakArake tiryaMca paMcendriya jIvoMkI jaghanya avagAhanA aMgulake saMkhya bhAgakI haiM jabaki utkRSTa avagAhanA to yojanazatapRthaktva [200 se 900 yo0 taka ] kI hai / [2973] [iti jaghanyAvagAhanA] - - tIsarA-cauthA upapAta-cyavana virahakAla tathA pA~cavAM-chaThA usakA saMkhyAdvAra // avataraNa-avagAhanA ke dvArako batAkara, tIsare, cauthe upapAta cyavanaviraha dvArako kahanepUrvaka, pA~caveM chaThe saMkhyAdvArameM upapAta tathA cyavana saMkhyA jaghanyase kahate haiN| ekendriya kA utpAta aura cyavana pratisamaya cAlu honese use ina do dvAroMkA saMbhava nahIM hai, ataH inheM chor3akara doindriyAdika jIvoMmeM dvAra ghaTanA kahate haiM / viraho vigalAsanINa, jammamaraNesu aMtamuhU // 298 // gabbhe muhutta bArasa, guruo lahuo samaya saMkha suratullA // 2983 // gAthArtha-vikalendriya arthAt doindriya, triindriya aura caturindriya jIvoMkA tathA 4 pAThAM0-taNu / Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 142 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara .. asaMjJIse saMmUcchima tiryaMca paMcendriyakA janma-maraNake bicakA upapAta tathA cyavanavirahakAla utkRSTa se aMtarmuhUrttakA jAne / garbhajapaMcendriyatiryaMcakA utkRSTa upapAta tathA cyavanaviraha bAraha muhUrtakA jAne / ___aba upapAta tathA cyavanasaMkhyAko jaNAte zeSa doindriyAdise yAvat paMcendriya takake sarva jIvoMkI eka samaya upapAta tathA cyavanasaMkhyA deva tulya [ vaha eka, do, tIna . yAvat saMkhya asaMkhya ] jAne / ekendriya jIvoMkI saMkhyA Age kahate haiN| // 2983 / / vizeSArtha--yahA~ sUkSma-bAdara ekendriya jIvoMkA upapAta tathA cyavana virahakAla nahIM hai / isI lie granthakArane kahA bhI nahIM hai / isakA kAraNa yaha haiM ki-pRthvyAdika cAra tathA [parasthAna-svasthAnAzrayI ] nigodake jIvoMkI utpatti aura maraNa saMkhyA asaMkhya aura anaMtA pramANameM pratisamaya hotI hai, jisase virahakAlakA niyamana hI ghaTatA nahIM / yahI khulAsA gAthA 300 ke artha granthakAra khuda hI denevAle hai| iti virahakAlamAnam // 2983 // avataraNa---aba ekendriyakA upapAta-cyavanaviraha nahIM hai, ise batAkara una jIvoMkI upapAta-tyavanaviraha saMkhyAko vizeSa prakArase jaNAte haiM / . aNusamayamasaMkhejA, egidia huMti a cavaMti // 299 // vaNakAio aNaMtA, ekkekAo vi jaM nigoAo / / niccamasaMkho bhAgo, aNaMtajIvo cayai ei // 300 // gAthArtha - vizeSArthavat // 299-300 // vizeSArtha- yahA~ granthakArake 'egidiya' zabda vyavahArase pAMca prakArake ekendriyameMse prathamake cArako grahaNa kreN| jisase pRthvI, apa, teja, vAyukAyake jIvo, sAmAnyataH samaya samaya para asaMkhyAtA utpanna hote haiM aura asaMkhyAtA cyavIta hote haiM; paraMtu kamI bhI eka, do yA saMkhyAtAkI saMkhyA nahIM hotI / vanaspatikAyake jIva to hamezA svasthAnakI apekSAse anantA utpanna hote haiM aura anantA cyavita hote haiM / [ parasthAnakI apekSAse leM to asaMkhya jIvoMkA utpanna honA-maranA hotA hai / kyoMki ( sUkSma yA bAdara ) nigodakI vaya' zeSa cAroM nikAyoM tathA trasakAyake jIvoMkI saMkhyA hI asaMkhyAtI hai / ] ___ aba svasthAnakI apekSAse anantA kisa taraha utpanna hote haiM ! isakA samAdhAna yaha haiM ki-eka eka nigodameM vivakSita samaya para jo anaMta jIva haiM, unameM se eka hI arthAt nizcita kiye samaya para ( sUkSma yA vAdara ) nigodakA (anaMtajIvAtmaka) asaMkhyA Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nigodakA golekA svarupa . tavA~ bhAga hI eka eka samayameM maratA hai / ( cyavita hotA hai ) aura punaH usI samaya para anaMta jIvAtmaka eka asaMkhyAtavA~ bhAga parabhavameMse Akara utpanna hotA hai / [ eka nigoda meM anantA jIva cyavana-utpattimeM prApta hote haiM to sarva nigodoMkI bAta kareM to to pUchanA hI kyA ? ] isa taraha pratisamaya eka eka asaMkhyAMza ghaTate ghaTate vivakSita nigodake sarva jIvo mAtra antarmuhUrtameM hI parAvartana pAte haiM, jisase antarmuhUrta vyatIta hone para dUsare samaya para dekheM to vivakSita nigodoMmeM sarva jIva naye hI Ae hote haiM, aura pUrvakA eka bhI jIva vidyamAna nahIM hotA; isa prakAra jaise eka nigoda antarmuhUrta mAtrameM sarvathA parAvartana pAve vaise jagatakI hareka nigoda mI antarmahurta mAtrAmeM parAvartana pAtI hai, isa taraha sadAkAla nigoda pratyeka antarmuhUrtameM sarvathA naI naI utpanna hotI haiN| paraMtu vaha nigoda kabhI bhI jIvarahita nahIM hotI aura isI lie ina jIvoMkA janmamaraNakA virahakAla bhI nahIM hotA / [299-300] ___ avataraNa-nigoda golakarupa hai; to usa golekI saMkhyA kitanI? Adi svarUpake bAremeM kahate haiM / golA ya asaMkhijjA, assaMkhanigoao havai golo / ekkakammi nigoe, aNaMtajIvA muNeyavvA // 301 // - gAthArtha--gole asaMkhyAta haiM, asaMkhya-asaMkhya nigodoMkA eka golA hotA hai aura eka eka nigodameM anaMtA jIva jAne // 301 / / vizeSArtha-samagra lokAkAzameM gole bhare honese nigodake sarva gole asaMkhyAta haiN| eka eka nigodake gole meM nigodiye jIvake sAdhAraNa zarIra asaMkhya asaMkhya haiM, [ samAvagAhI asaMkhya nigodoMkA nAma hI golA hai ] sAtha hI eka eka nigodameM jJAnI maharSiyoMne anaMta anaMta jIva kahe haiM, isa eka eka nigodAzrayI jIvo tInoM kAlake siddhake jIvoMse anaMtagune Aja haiM aura anaMtakAla jAne para bhI anaMtagune hI rahanevAle haiN| jisake lie kahA haiM ki 'jaiAi hoi pucchA jiNANamaggaMmi uttara taiyA / ikkassaya nigoyassa aNaMtabhAgo a siddhigao // 1 // spaSTa hai| isIlie kahA hai ki ... "ghaTe na rAzi nigodakI, baDhe na siddha anaMta / " . pudgaloMse sarva loka jaise vyApta haiM vaise jIvoMse bhI yaha loka sarvatra vyApta hai arthAt nigodAdi sUkSma ekendriya jIva aMjanacUrNase bharI DiviyAkI taraha Thosa ThAMsa kara .: 445. pAThAM nigoyagolao bhaNio / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .144. zrI bRhatasaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara lokameM sarvatra rahe haiM; una sUkSmajIvoMkA manuSyAdi jIvoMko halacalase, zastrAdikase, amise bhI nAza nahIM hotA / ye jIva kisI bhI kAryameM anupayogI tathA zastrAdikake ghAtase avinAzI carmacakSuse adRzya honese 'sUkSma' kahalAte haiM, inase viparIta lakSaNavAle jIva 'vAdara' kahalAte haiM / isa nigodake jIva do prakArake haiM / 1 sAMvyavahArika, 2 asAMvyavahArika / jo . jIva anAdi sUkSma nigodase eka bAra bhI nikalakara zeSa sUkSma-bAdara pRthvyAdi jIvoMmeM utpanna hote dRSTipathameM Ate haiM vahA~ ve pRthvyAdi vividha nAmake vyavahAra (anAdikAlase 'sUkSma nigoda' rUpakA sUkSmatva naSTa karake anya nAmase vyavahAra honA vaha) ke yogase sAMvyavahArika ginA jAtA hai / sAtha hI sAMvyavahArikakI chApa pAye hue jIva durbhAgya, . yogase punaH nigodameM jAe to bhI eka bAra vyavahArameM A gaye honese, vahA~ bhI unakA vyavahAra sAMvyavahArika rUpameM hI hotA hai / __asAMvyavahArika ve kahalAte jo jIvo anAdikAlase guphAmeM janma lete aura guphAmeM mare kI taraha sUkSma nigodameM hI rahe haiM, kadApi bAhara nikalakara bAdaratva yA trasAdikapana pAye nahIM haiN| [matAMtarase kadApi sUkSma nigoda varjita karake anya pRthvI Adi sUkSma : yA bAdarake vyavahArameM nahIM Aye haiM ve ] jitane jIvo sAMvyavahArika rAzimeMse mokSameM jAe~, utane hI jIvo asAMvyavahArika rAzimeMse nikalakara sAMvyavahArika rAzimeM Ate haiM / jisase vyavahArarAzi hamezA samAna rahe, jabaki asAMvyavahArika rAzi hara samaya ghaTatI jAe, ( paraMtu kadApi anaMta miTakara asaMkhya na hI ho|) isa nigodameM bhavya tathA abhavya jIvo sadAkAla anaMta-anaMta hI hote haiM / aise mI anaMtabhavya jIvo haiM ki jo sAmagrIko pAnevAle nahIM haiM aura muktimeM jAnevAle bhI nahIM haiN| - nigoda arthAt 'anaMta jIvoMkA sAdhAraNa eka zarIra ' jo stibukAkAra ( pAnIke bulabule) samAna hai| isa nigodameM vartita jIva samakAlameM utpanna honevAle hote haiM, anaMtajIvoMkI zarIra racanA, ucchvAsa, niHzvAsa, AhArAdi yogya pudgaloMkA grahaNa visarjana Adi, eka sAtha hI samakAlameM hotA hai, aura isIse sAdhAraNa ( samAna sthitivAle ) rUpameM pahacAne jAte haiN| ye sUkSma nigoda jIva bAdara nigodase asaMkhya gunA honese anaMta haiM, anaMta jIvoMkA audArika zarIra eka hI hotA hai ( tejas-kArmaNa pratyekake alaga hI hote haiM) aura usakA dehamAna aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgakA mAtra hai, itanI eka sUkSma zarIrAvagAhanAmeM Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAMvyavahArika jIvakA mAna anaMta jIva kisa taraha samA jAe ? aisI zaMkA hotI hai, paraMtu jisa taraha loheke golemeM agni, eka kamaremeM vartita dIpakake tejameM anya saikaDoM dIpakakA teja, eka tole pAremeM 100 tole soneke auSadhibalakA samAveza ityAdi rUpI padArthakA avagAhana (pravezasaMkrAnta ) hotA hai, vaise eka, do yAvat anaMta jIvo bhI eka dUsaremeM praveza karake-saMkramaNa karake eka hI zarIrameM samAna avagAhanAmeM raheM, usameM dravyoM ke pariNAma-svabhAvakI vicitratA dekhane para kucha mI Azcarya nahIM hai / eka zarIrameM rahe anaMta nigodake jIva avyakta ( aspaSTa) vedanAkA jo anubhava karate haiM vaha sAtavIM naraka pRthvIse bhI anaMtagunI duHkhadAyaka hai| bhale prakaTarUpameM vedanA narakakI hai kintu aprakaTarUpameM to ina jIvoMkI hI vedanA baDha jAtI hai| isa nigodakI 37 prakArase vyAkhyA hotI hai jo zrI lokaprakAza granthake tIsare sargase jAne / - isa nigodakA saMsthAna sAmAnyataH huMDaka hai, paraMtu vAstavameM to aniyamita AkArakA hai| nigodakA dehamAna aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgakA hai| nigodake jIva saMghayaNa rahita haiN| bAdara nigodakA kiMcit adhika svarUpa jIvake 563 bhedake varNanameM se dekhanA / nigoda golaka, utkRSTa pada, jaghanya pada tathA samAvagAhI-viSamAvagAhIpana tathA avagAhanAdi sarva svarUpa nigoda chattIsI tathA AgamazAstroMmeM se dekheM / [301] avataraNa-asAMvyavahArika jIvo kitane haiM ! usakA mAna kahate haiM / . atthi aNaMtA jIvA, jehiM na patto tasAipariNAmo / uppajjati cayaMti ya, puNovi tattheva tattheva // 302 // ... gAthArtha-aise anaMta jIva haiM ki jo jIva sAdika labdhipariNAmako pAye nahIM hai, kyoMki ve (asAMvyavahArika jIva) vahIM para bArabAra utpanna hote haiM tathA (bArabAra) marate haiN| // 302 // vizeSArtha-pUrva gAthAmeM isakA svarUpa kahA gayA hai ki jo jIva kadApi sUkSma vanaspatipana vaya' sUkSma pRthvIkAyAdi, vAdara nigoda-pRthvIkAyAdipana pAye hI nahIM haiM, paraMtu sUkSma nigodameM hI punaH punaH janma-maraNa karate haiM, vaise avyavahArarAzivAle anaMtAnaMta haiM / [302] avataraNa-aba pratyeka vanaspatimeM anaMtakAyakA saMbhava kaba ho ? bR. saM. 19 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . savvo'vi kisalao khalu, uggamamANo aNaMtao bhnnio| so ceva vivaDaDhato, hoi paritto aNaMto vA // 303 // gAthArtha-sarva kisalaya bhI [prAraMbhakI udgama avasthA-komala poke samaya ] arthAt prathama udgama avasthAvAlI vanaspatiyA~ ugate samaya nizcita anaMtakAya hotI haiM, aisA zrI tIrthaMkara tathA gaNadharabhagavaMtoMne batAyA hai tathA pazcAt vRddhi pAte ve hI vanaspati kisalaya, pratyeka honevAle hoM to pratyeka hote aura sAdhAraNa vA anaMtakAya [bAdara nigodasvarUpa] honevAle hoM to anaMtakAya hote haiM / // 303 // vizeSArtha-yahA~ bhAvArtha aisA samajhanA ki-koI bIja bhUmimeM boyA ho to, mRttikA aura jalake saMyogase usI bIjakA jIva mRtyu pAkara usImeM punaH utpanna hokara athavA usI bIjakA jIva marakara anya sthAnameM jAe to dUsarA koI pRthvIkAyAdikameMse marA huA jIva isa bIjameM utpanna hokara prathama usa bIjakI vikasvara avasthA kare tathA vikasvara avasthA karake svayaM mUlarUpameM pariNata ho aura prathama vikasvara avasthA honeke bAda usameM turaMta hI anaMta jIva utpanna hokara kisalaya avasthA racate haiM / ye utpanna hue anaMta jIva maraneke bAda, usa mUla sthAnameM utpanna huA jIva usa kisalayameM vyApta ho jAtA hai / pratyeka vanaspatike ina kisalayoMkA anaMtakAyatva (avasthA) antarmuhurta TikatA hai| tatpazcAt ve kisalaya pratyeka (eka eka zarIrameM eka eka jIvavAlA) hote haiM, kyoMki nigodakI utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrtakI hI hai| jabaki pratyeka hoM taba anya anaMta jIva mara jAte haiN| ___ hajAroM vanaspatiyoMke jIvoMke aneka gahana rahasya, unakI akala samasyAe~ tathA adbhuta vicitratAoMse bhare haiM / unake abhyAsake lie aneka jiMdagiyA~ denI paDe vaisA hai| mAnavakI buddhimeM samajhameM na Ave vaise rahasya unameM dekhaneko milate haiM, lekina mAnava sthUla buddhivAlA prANI hai, usase sUkSma rahasyoMke bhedo thoDe hI sulajhanevAle haiM ! vahA~ zraddhAvAdakA hI samAdara karanA paDegA / [303] __ avataraNa- aba yaha ekendriyatva jIva kisa [karmake] kAraNase prApta karatA hai ? yaha kahate haiN| 446. pRthvIkAyAdikako sAdhAraNa yA anaMtakAyatva nahIM hai| isakA kAraNa usameM anaMta jIvAtmakatva nahIM hai vaha hai / paraMtu unheM pratyeka nAmakarmakA udaya honese pratyeka vanaspatikI taraha harekake Age 'pratyeka' zabda lagAnemeM harakata nahIM hai / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147. . * tiryacoMkA gatidvAra * jayA mohodao tivvo, annANaM sumahabbhaya / pelavaM veaNIyaM tu, tayA egidiattaNaM // 304 // gAthArtha-jaba mohodaya arthAt maithunAbhilASakI atyanta gADha-tIvratA vartita ho / acchI taraha anAbhogarUpa-mahAbhayAnaka [ kyoMki ajJAna vastu sacetana aise jIvako bhI kaThinAImeM DAlakara acetanarUpa karatA hai usa ajJAnase kauna DaratA nahIM ? arthAt sarva koI DaratA hai / ] aisA ajJAna vartita ho, asAra-azAtArUpa vedanIya karma udayameM AyA ho, taba jIva mahAduHkhase aisA ekendriyatva prApta karatA haiM ataH maithunAbhilASa, ajJAnako dUra karaneke lie zIla-saMyama tathA jJAnopAsanAmeM udyamazIla bananA / // 304 // vizeSArtha-gAthArthavat sugama hai / [304] . // tiryaMcoMkA sAtavA~ gatidvAra // avataraNa--upapAta, cyavana, virahakAla tathA usakI saMkhyAke dvAroM isa taraha cAroM dvAra batAkara aba kaunase jIva tiryacameM jAe ? vaha gatidvAra kahalAtA hai| tiriesu jaMti saMkhAu-tirinarA jA dukappadevA u / pajjattasaMkhagabbhaya-bAdarabhUdaga parittesuM // 305 // to sahasAraMtasurA, nirayA ya pajjattasaMkhagabbhesu // 3053 // gAthArtha--saMkhyAtA varSAyuSI tithaMca tathA manuSya tiryaMcameM jAte haiM aura yAvat do kalpa takake deva, paryApta saMkhyAtAyuSI garbhaja, tiryaMca tathA paryAptA bAdara pRthvIkAya, apakAya aura pratyeka vanaspatimeM jAte haiM aura usase Uparake [sanatkumArase lekara] sahasrArAnta takake deva tathA sarva nArako, paryAptA saMkhyAtA varSAyuSI garbhaja tiryacameM jAte haiN| // 3051 / / . vizeSArtha-gAthAke tiryaca zabdase sUkSma aura bAdara ekendriya-doindriya-triindriyacaurindriya tathA saMkhyAtAyuSI paMcendriya tiryaMca lenA tathA manuSyoMse saMmUcchima tathA saMkhya varSAyuSI garbhaja paMcendriya manuSya, ve sarva svabhavameMse marakara [ naraka-deva-yugalikatva vayaM ] tiryaMcameM jAte haiM / arthAt paryAptA vA aparyAptA aise ekendriya, doindriya, triindriya, caurindriya tathA paMcendriya tiryacameM jAte haiM / ___sAtha hI gAthAke 'yAvat do kalpa' zabdase bhavanapati, vyantara, jyotiSka tathA vaimAnika nikAyake saudharma, IzAna isa kalpa takake deva lene haiN| ye deva marakara paryAptA Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 148 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . saMkhyAtAvarSAyuSI garbhaja tiryaMcameM aura paryAptA 47vAdara pRthvIkAya, apkAya aura pratyeka vanaspatimeM jA sakate hai / usase Ageke sanatkumArase lekara sahasrAra takake deva tathA sarva nAraka paryAptA saMkhyavarSAyuSI garbhaja tiryaMcameM jAte haiM, usase Uparake kalpake deva marakara tiryaMcameM nahIM Ate / [3051] // tiryaMcoMkA AThavA~ AgatidvAra / / avataraNa-aba tiryaca svabhavase marakara kahA~ jAte haiM ! vaha AgatidvAra tathA kisa labdhi-zaktiko prApta kare ? yaha kahate haiN| saMkhapaNidiatiriA, mariuM causu vi gaisu jati // 306 // . thAvara vigalA niyamA, saMkhAua tirinaresu gcchNti| . vigalA labhejja viraI, sammapi na teuvAucuA // 307 // gAthArtha--saMkhyAtAyuSI paMcendriyatithaMca jIva marakara cAroM gatimeM jAte haiN| sthAvaravikalendriya marakara nizcita rUpase saMkhyAtavarSAyuSI tithaMca tathA manuSyameM jAte haiM / vahA~ vikalendriya [sarva] viratiko prApta karate aura teu tathA vAyukAyake jIva marakara samyaktvako bhI nahIM pAte / // 306-307 // vizeSArtha-saMkhyAtAvarSAyuSI paMcendriyatithaMca jIva marakara eka mokSako chor3akara zeSa 44 deva-"naraka-tiryaca-manuSya ina cAroM gatimeM jAte haiM / sthAvaroMse sUkSma-bAdara ekendriya aura vikalendriya-doindriya, triindriya tathA caurindriya, svabhAvase cyuta hokara anantarabhavameM nizcita ekendriyase lekara saMkhyAta varSAyuSI tiryacapaMcendriyameM tathA manuSyameM hI jAtA hai, paraMtu asaMkhya varSAyuSI tiyeca manuSyoM tathA deva nArakImeM nahIM jAte aura vahA~se Ate bhI nahIM / 447. deva, nArakI aura asaMkhya AyuSI tiryaca-manuSya, sUkSmameM gamana nahIM karate vaise vahA~se Ate bhI nahIM haiM / 448. saMgrahaNI granthakArake TIkAkArane-anyabhavase vivakSita bhavameM Ave use gati kahI tathA vivakSita bhavase anyagatimeM jAe use Agati kahI hai / yahA~ vivakSA bheda pramANa hai / anyathA anya sthala para viparIta rItase arthAt vivakSita bhavase anyatra jAe use gati tathA anyabhavase usameM-vivakSita bhavameM Ave use Agati kahI hai / 449. saMmU0 paMcendriya tiryaca narakameM jAe to pahale naraka taka hI / 450. saMkhya varSAyuSI devalokameM yAvat AThaveM kalpa taka jAtA hai, tathA asaMkhya AyuSI garbhaja tiryaca svabhava tulya athavA usase nyUna sthitivAlA devatva prApta kare lekina adhika sthitivAlA nahIM / sAtha hI asaMkhya AyuSI khecara tathA antarvIpotpanna paMcendriya tiryaMca bhavanapati-vyantara taka hI jAtA haiM kyoMki isase Age to palyopamake asaMkhyAtaveM bhAgavAlI sthiti nahIM hai, isase asaMkhyAyuSI IzAnase Age nahIM jAte / jo bAta devadvArameM AI gAthA parase samajhameM A sakatI hai| Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tiryaca jIvoMkA AgatidvAra aura labdhikA varNana. inameM jo vikalendriya marakara anantarabhavameM manuSyatva pAe hoM to vahA~ sarva viratipaneko pA sakate haiM. paraMtu sarva "viratipana pAkara usI bhavameM siddha hote nahIM haiN| sAtha hI teu tathA vAyukAyake jIva anantara bhavameM tathAvidha bhavasvabhAvase manuSyarUpameM utpanna nahIM hote, paraMtu zeSa tiryaMcameM hI utpanna hote haiM, aura bhArI karmake udayase bhavasvabhAvase hI samyaktvake lAbhase bhI vaMcita hI rahate haiN| vikalendriya tathA teja, vAyukAyake sivAya zeSa rahe saMmUcchima-garbhaja paMcendriya tiryaMca tathA manuSya aura sUkSma vAdara pRthvIapa-vanaspatike jIva to anantarabhavameM manuSyatva pAkara muktiko bhI pAte haiN| [306-307] avataraNa-isa taraha AThoM dvAra samApta karake, aba tiryaMcoMkI lezyA kahaneke pUrva manuSyagati adhikArameM manuSyAzrayI lezyA nahIM kahI gaI thI, lAghavArtha use bhI tiryaMcoMkI vyAkhyAke prasaMga para yahA~ kahate haiM / 451. samyaktva arthAt kyA ?-nizcaya dRSTi se sarvazabhASita tatvoM parakA yathArtha zraddhAna, jaDa -caitanyakA saccA viveka karanevAlI dRSTi / vyavahAradRSTise sudeva, suguru, sudharmakA svIkAra tathA kudeva, kuguru, kudharmakA asvIkAra / __ anAdikAlase mithyAjJAna tIvramoha-avidyAke kAraNa jIvako sadasat vastukA viveka jAgRta hotA nahIM, ataH satmeM asat aura asatmeM satbuddhi dhAraNa karake, tadanusAra svIkAra karake, tadanukUla AcaraNa karatA hai / pariNAma svarUpa asatkA svIkAra use asat mArga para-adhogatimeM le jAtA hai| aura isalie usakA saMsAracakra kabhI bhidatA nahIM aura saMsArase mukta hokara, muktikI maMjila para kabhI pahu~ca nahIM sakatA / ... anAdikAlase jIvanameM upasthita kI gaI rAgadveSakI tIvra mohagranthI kisI puNyodayase yadi bhedI jAe to mithyAbuddhi Tale, ajJAna kama ho aura sadbuddhi paidA hoM tathA sadasatkA saccA viveka prakaTa ho jAe / isake prakaTa hone ke bAda hI jIvanakA prAraMbha hotA hai / taba takakI aneka bhavakI pravRtti zUnya tulya hai arthAt AtmakalyANake lie nahIM kevala saMsAravardhaka ke lie hI hotI hai / .. ataH hareka AtmAko mithyAtva dUra karake jina-praNItatattvoM para yathArtha zraddhA karanI cAhie jise hama / samyagadRSTi. kahate haiN| dezavirati-samyaktvakI prApti cauthe guNasthAnakameM hotI hai / . zraddhAna honeke bAda paramAtmAke siddhAntoMko zravaNa karaneke bAda amuka aMzameM pApapravRttikA tyAga kare taba samajhanA ki usa AramAne dezase utane aMzameM virati kahate tyAga kiyA kahA jAtA hai / ____ yaha tyAga hiMsA, asatya, corI, maithuna, parigraha ityAdikA samajhanA / yaha cauthI samyakdRSTike guNasthAnaka bAda ke pAMcaveM guNasthAnakameM hotA hai / sarvavirati-sarva arthAt sarvathA-saMpUrNa, virati kahanese tyaag| dezaviratimeM AMzika tyAga hotA hai, vaha gRhasthAzramiyoM ke lie hai / jaba jo AtmA saMsArakI mohamAyAkA arthAt ghara-kuTuMba, parivAra, daulata tamAma prakArakA tyAga karake sAdhu-muni-zramaNa bana jAtI hai taba use mana, vacana, kAyAse sarvathA hiMsA, asatya, corI, maithuna, parigraha ityAdi pApoMkA hRdayake bhAvase, premase tyAga karanekA hotA hai / yaha vyAga karanevAle sAdhu hI hotA hai, aura vaha AtmA isa chaThe guNasthAnakavAlA ginA AtA hai / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 150 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * puDhavIdaga parittavaNA, bIyarapajjatta huMti caulesA / gabbhayatirianarANAM, challesA tinni sesANaM // 308 // gAthArtha-cAdaraparyAptA pRthvIkAya, apkAya aura pratyeka vanaspatikAyameM prathamakI [kRSNa-nIla-kApota tathA tejo] cAra lezyAe~ hotI haiN| garbhaja, tiryaMca aura manuSyoM ke. chahoM [kRSNa-nIla-kApota-tejo-padma aura zukla ] lezyAe~ hotI haiM / aura zeSa bAdaraparyApta tejaskAya, vAyukAya, sUkSma tathA aparyAptA pRthvyAdi sthAvara sAdhAraNa vanaspati, aparyApta pratyeka, vikalendriya, saMmUchima paMcendriya tiryaMca tathA manuSyoMke prathamakI [kRSNanIla-kApota] tIna lezyAe~ hotI haiM / // 308 // vizeSArtha-lezyA kise kahA jAe ? yaha viSaya Age devadvArameM A gayA hai| yahA~ vAdara paryApta pRthvyAdimeM cAra lezyAe~ kahI to cauthI tejo lezyAkA saMbhava kisa taraha ho ? isakA samAdhAna gAthA 310 ke vivaraNameMse milegaa| tiryaMcamanuSyake chaH lezyAe~ kahI haiM, kyoMki ye jIva anavasthita parAvartita lezyAvAle haiM, jo bAta gAthA 311 ke vivaraNase hI samajhameM AegI / [308] ___avataraNa-aba lezyAkA pariNAma jIvako kisa gatimeM kaba parAvartana pAe ? yaha oghase kahate haiN| aMtamuhuttammi gae, aMtamuhuttammi sesae ceva / ' lesAhiM pariNayA hiM, jIvA vacaMti paraloya // 309 // [prakSepaka gAthA 70] gAthArtha-aMtarmuhUrtta jAne para tathA antarmuhUrta zeSa rahane para, lezyAmeM pariNamana bhAvavAle hone para jIva paralokameM jAte haiM / // 309 // vizeSArtha-sugama hai / anyathA isa viSayaka adhika samajha agalI gAthAmeM hI kahate haiM / [309] [prakSepaka gAthA 70] avataraNa-ukta gAthAke do prakArake niyamanameM, kyA kyA jIva ho sakate haiM ! yaha spaSTa karate haiN| tirinaraAgAmibhavallesAe aigae surA nirayA / punvabhavalesasese, aMtamuhutte maraNamiti // 310 // gAthArtha-vizeSArthavat / // 310 // 452. yahA~ 'bAdara' aisA vizeSaNa svarUpadarzaka hai / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tiryaMca tathA manuSyoM kI lezyA-sthiti . . 151 . * vizeSArtha-tiryaMcoM tathA manuSyoMko AgAmI bhavakI lezyAke pariNamanakA antarmuhUrta kAla vyatikramase tathA deva, nArakoMke pUrvabhavakI (anyabhava apekSAse) arthAt svabhavakI calatI lezyA, antarmuhUrta zeSa rahane para maraNako pAtI hai| ___ ataH hI yahA~ yAda rakhanA jarUrI hai ki koI bhI lezyA navIna utpanna ho tava [nara-tiri-apekSAse ] usake Adya-prathama svarUpameM kisI bhI jIvakA parabhavameM upapAta nahIM hotA, sAtha hI koI bhI lezyA jo pariNata huI calatI ho usake caramasamayameM bhI [devanAraka-apekSAse] kisI bhI jIvakA pArabhavika upapAta-janma nahIM letA / isIlie gata gAthAmeM granthakArane jaNAyA hai ki kisI bhI navIna lezyA ke pariNamanakA [ nara-tiri] antarmuhUrttakAla vyatikramase tathA sAtha hI [ deva-nArakake svabhavakI ] pariNata lezyAkA antarmuhUrta kAla zeSa rahe taba jIva paralokako prApta karatA hai| . tAtparya yaha huA ki-AgAmI bhavake Adyasamaya para jIvoMko anya lezyAke pariNAma nahIM hote| (kyoMki nara-tiriko svabhavakA antima antarmuhUrta zeSa rahe taba hI bhaviSyameM honevAlI gatike lAyaka lezyAkA viparyAsa hotA hai tathA bAdameM usI lezyAmeM utpanna hotA hai aura deva nArakako svabhavakI lezyAmeM hI utpanna honA hai / ] sAtha hI pAzcAtya bhavake carama samaya para mI usase alaga lezyA pariNAma hote nahIM haiM / ataH niyamana yaha huA ki " jIva jisa lezyAmeM mareM usI lezyAmeM AgAmI bhavameM utpanna hotA hai / isIlie kahA jAtA hai ki deva-narakake bhavameMse lezyA AgAmI bhavameM rakhane AtI hai tathA tiryaca-manuSyake bhavameM lezyA leneke lie AtI hai"| ____ 308 vI gAthA bAdara paryApta pRthvyAdikako jo cauthI tejo lezyA bhI kahI vaha isI niyamake bala para hI, arthAt bhavanapatise lekara IzAnAnta takake tejolezyAvAle deva marakara jaba bAdara paryApta pRthvI, ap tathA pratyeka vanaspatimeM utpanna ho taba eka aMtarmuhUrta jitanI tejolezyA sahita utpanna hote honese utanA kAla vahA~ tejo lezyAkA saMbhava hai, apekSAse tejo sahita cAra lezyAe~ kahIM haiM / [310] avataraNa-aba tiryaMca tathA manuSyakI lezyAkA sthitikAla kahate haiM / aMtamuhuttaThiIo, tirianarANaM havaMti lesaao| caramA narANa puNa navaM-vAsUNA puvvakoDI vi // 311 // gAthArtha-pRthvIMkAya Adi tiryacoMkI tathA saMmUcchima aura garbhaja manuSyakI yathAyogya jo lezyAe~ hotI haiM vaha jaghanyase aura utkRSTase antarmuhUrttakI sthitivAlI hotI hai, Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .152. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * paraMtu vizeSa yaha hai ki, manuSyoMkI [garbhaja manu0 ] aMtima lezyAkI arthAt zuklalezyAkI utkRSTa sthiti nau varSa nyUna [dezona nau varSa nyUna ] pUrva karoDa varSakI hotI hai| // 311 // vizeSArtha-yahA~ mUla gAthAmeM 'navavAsUNA' nau varSa nyUna aisA pada hai paraMtu isa gAthAke TIkAkArane usa zabdakI vyAkhyA karate 'navavAsUNA' zabdase aisA vizeSa spaSTArtha batAyA hai ki nau varSa nyUna nahIM lekina kucha nyUna aise nau varSa nyUna pUrva karoDa varSakI sthiti zukla lezyAkI bhI hai, aura utane pramANavAlI utkRSTa sthiti [pUrva karoDa varSa uparAntake AyuSyavAloMko saMyama prAptikA abhAva honese ] pUrva karoDa varSake AyuSyavAle manuSyoMne kucha adhika ATha varSakI umra honeke bAda ["sAdhika ATha varSakI vayameM ] kevalajJAna utpanna kiyA ho vaise kevalIkI zuklalezyA AzrayI [vaha utkRSTa sthiti] 'joneM / isake sivAya zeSa manuSyoMkI zuklalezyA to utkRSTase bhI antarmuhUrta pramANavAlI hI hai / [311] avataraNa-gatiAgatidvArako pUrNa kiyA, ataH hI tiryacadvArakI samAptiko batAte hue granthakAra prathama cAroM gatikI nahIM kahI gaI alaga alaga vyAkhyAkA saMbaMdha joDate haiN| tiriANa vi Thiipamuha, bhaNiamasesaM vi saMpayaM vocchaM / abhihiadArabhahiaM, caugaijIvANaM sAmannaM // 312 // gAthArtha-tiryaMcoMke bhI sthiti pramukha AThoM dvAra kahe / aba zeSa rahI vaktavyatAke bAremeM kaheMge / usameM kahe gae dvAroMse prAsaMgika upayogI jo adhika varNana, use cAra gatike jIva AzrayI sAmAnyase kaheMge / // 312 // 453. lokaprakAzakArane dravyalokameM 'navavAsaNA kA artha zrIuttarAdhyayana, pannavaNAkI vRttikA AdhAra lekara nau varSa nyUna pUrva karoDa aisA kiyA aura usI saMgrahaNIkI gAthAkI TIkAkA artha alaga karake do kathana ye upasthita kiye ki 'nyUna aise nau varSameM nyUna pUrva karoDa varSa aura kucha adhika ATha varSameM nyUna pUrva karoDa varSa isa prakAra do tathA prathama batAyA vaha nau varSa nyUna pUrva karoDa varSa isa taraha tIna kathana jaNAkara bahuzrutake pAsa samanvaya karane jaNAyA hai / _ 454. kiMcid nyUna nau varSa athavA sAdhika ATha varSa ye do vAkyo lagabhaga samAna arthadarzaka samajhane caahie| ____lokaprakAzakArane tIna kathana bhinna bhinna dikhAye, usake anusAra garbhASTama, janmASTama tathA janmASTamakI dIkSA siddha hogI / isase garbhASTamase anuttarakA jaghanya aMtara tathA mokSagamanakA jaghanyAyuSya bhI acchI taraha mila jaaegaa| 455. zrI dravyalokaprakAzameM kahe anusAra uttarAdhyayana sUtravRtti aura prajJApanAvRttimeM nau varSa nyana pUrva karoDakI utkRSTa sthiti kahI hai, 'vaha ATha varSakI umra meM dIkSA leneke bAda eka varSake cAritraparyAyake binA kevalajJAna utpanna na ho' isa hetuko dikhAkara kahI hai aura jahA~ usa hetukI apekSA nahIM hai vahA~ sAdhika ATha varSameM cAritra pAkara zIghra kSapaka hokara kevalajJAna pA sakatA hai isa apekSAse dezoMke nau varSa athavA sAdhika ATha varSa nyUna pUrva karoDa varSa pramANakI vaha sthiti ho sakatI hai / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // tiryaMca jIvoMke bhedanAma bhavasthiti jaghanya - avagAhanA - utkRSTa utkRSTa | jaghanya | sUkSma pRthvIkAya. kSullaka bhava ___ antarmu0 aMgulAsaMkhya bhAga aMgulAsaMkhya bhAga kSullaka bhava , zl zl zl zl kkaa kkaa kkaa kkaa antarmuhUrta sUkSma apakAya sUkSma teukAya sUkSma vAyukoya sUkSma sA. vana bAdara pRthvIkAya bAdara apakAya bAdara teukAya bAdara vAyukAya bA0 sA0 vana0 | bA0 pratyeka vana0 . 22 ha0 varSa 7 hajAra varSa tIna divasa tIna ha0 varSa ____ antarmu0 dasa ha0 varSa sAdhikasahasrayo0 doindriya triindriya caurindriya 12 varSa 49 divasa chaH mAsa 12 yojana 3 kosakA 1 yojana pUrva karoDa varSa | , 1 ha0 yojana saMmU0 jalacara ma. jalacara saMmU0 catuSpada ga. catuSpada saMmU0 urapari0 ga0 urapari saMmU0 bhujapari0 ga0 bhujapari0 saMmU0 khecara |ga0 khecara 84 ha0 varSa 3 palyopama 53 ha0 varSa pUrva karoDa varSa , 42 ha0 varSa , pUrva karoDa varSa , 72 ha0 varSa ,, palyo0 asaM0 bhAgameM |., kosa pR0 chaH kosakA pRthakatva 1 ha0 yo0 dhanu:pRthaktva 2 se nau kosa dhanu:pRthakatva 2 se nau dhanuH0 ba. saM.20 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 samaya viraha nahIM hai-viraha nahIM hai 12 mu. antarmu0 of 4 1 antarmu0 12 muhUrta jaghanya upa0 cya0 vi0 - utkRSTa | jagha0-u0 u0 cya0 saM0 ATha dvArakA yaMtra // asaMkhya taka asaMkhyAnaMta asaMkhya yAvat 1 se lekara saMkhyavarSAyuSIparyAptA aparyAptA eke0 se lekara paMcendriya takake saM0 garbhaja tiryaMca tathA manuSya ekendriyase lekara paMcendriya takake tiryacoMmeM jAte haiN| aura bhavanapatise lekara do kalpa takake deva usa paryAptA saMkhyavarSAyuSI garbhaja tiryacameM aura paryAptA aparyAptA saMkhyAta varSAyuSI ekendriya se lekara bAdara pRthvI, apa aura pratyeka vanaspati meM jAte haiM usase upara ke sahasrAra takake deva tathA nAraka paryAptA saMkhyavarSAyuSI garbha meM hI tiryaca rUpameM utpanna hote haiM / saMkhyavarSAyuSI paMcendriya tiyeca jIva marakara cAroM gatimeM jAte haiM / sAtha hI ekendriya-vikalendriya marakara nizcita saMkhyavarSAyuSI sarva tiryaca-manuSyameM jAte haiM / sirpha teu-vAu eka manudhyameM na jAkara tiryacameM jAte haiM, yaha vizeSa hai| Mmmmmmm Adya 4 Adya tIna antarmu0 Agati | lezyA sthiti Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 * cAroM gati AzrayI vedakI vyAkhyA aura aMgulakA prakAra * vizeSArtha--sugama haiM / [ 312 ] // atha sarvasAdhAraNa adhikAra // avataraNa-aba cAroM gati AzrayI vedakI vyAkhyA kahate hue, kise kise kyA / kyA veda ho ? ise kahate haiM / devA asaMkha naratiri, itthI'vea gabbhanaratiriA / saMkhAuA tiveA, napuMsagA nArayAIA // 313 // gAthArtha-deva tathA asaMkhyavarSake AyuSyavAle [ yugalika ] manuSya-tiryaMcoMmeM strIveda aura puruSaveda isa prakAra donoM veda haiM, sAtha hI saMkhyavarSake AyuSyavAle garbhaja manuSya aura tiryaca strI, puruSa aura napuMsaka isa taraha tIna vedavAle hote haiN| tathA nAraka aura 'Ai' zabdase ekendriya, vikalendriya, saMmUcchima tiryaMca, manuSya ye sarva eka napuMsaka vedavAle hI hote haiM / // 313 // ___ vizeSArtha-veda yaha puruSako strI tathA strIko puruSa viSayaka saMbaMdhakI abhilASArUpa, dehAkRtirUpa tathA nepathyarUpa [ nATaka karanevAlekI apekSAse ] isa taraha tIna prakArakA hai| zeSa adhika vyAkhyA devadvArameM kahI hai / [ 313 ] ...' avataraNa-pUrva kahI gaI vastue~, deha, pRthviyA~, vimAnAdikakA mApa kisa kisa aMgulase nApA jAtA haiM ! yaha kahate haiM / AyaMguleNa vatthu, sarIramussehaaMguleNa tahA / nagapuDhavivimANAI, miNasu pamANaMgulegatu // 314 // - gAthArtha-AtmAMgulase vAstu [arthAt kUpa-tAlAbAdi], utsedhAMgulase jIvoMke zarIra aura pramANAMgalase parvata, pRthvI, vimAnAdi nApe jAte haiN| / / 314 // vizeSArtha-prathama AtmAMgula arthAt kyA ? to AtmAMgulakA zabdArtha-apanA aMgula yaha / apanA arthAt kisakA ? to jisa jisa kAlameM (usa usa samayakI apekSAse) zAstramAnya U~cAIse jo jo puruSa pramANopeta gine jAte hoM, unakA AtmIya-apanA jo aMgula use hI yahA~ AtmAMgula samajhanA / aura vaha uttama puruSoMke aMgulake mApase nirNayabhUta hotI vastue~ AtmAMgulake pramANavAlI ginI jAtI haiM / jisa taraha bharata-sagaracakrIke samayameM bharata tathA sagarake AtmAMgulase Age kahI Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . jAtIM jo jo vastue~ mApI jAe~ ve AtmAMgula pramANavAlI ginI jAe~ kyoMki usa samaya ucita mAnavAle ve gine jAte haiM / isa taraha zrI vIra bhagavAnake samayameM una kAlocita paramAtmA zrI mahAvIradevake AtmAMgulase vaha vastu mApI jAe~ / yaha AtmAMgula usa usa kAlake puruSoMke AtmIya aMgulAdhIna honese, kAlAdi bhedase anavasthita honese yaha mApa aniyata hai| AtmAMgulase kyA kyA vastu nApI jAe ? AtmAMgulase vastu nApanekA kahA vaha vastu tIna prakArakI hai / (1) khAta, (2) ucchrita aura (3) ubhaya prkaarkii| inameM khAta= arthAt khodakara taiyAra kiye kue~, kaMdarA, tAlAba Adi / ucchita arthAt U~cAIvAle padArtha ghara-prAsAdAdi dhavalagRha / ubhaya arthAt khAta aura ucchita donoM prakArakI vastue~ jisameM hoM ve, vaisI vastumeM kaMdarA sahitake prAsAda, gRho samajhanA / __adhika spaSTatAse kaheM to nagaroM tathA jaMgalake sarvaprakArake jalAzaya, kue~, bhA~ti bhA~ti kI bAvaDiyA~, sarovara, tAlAba, nadiyA~, samudra, draha, guphAe~, azAzvata parvata, khadAnoM, vRkSo, udyAna, upavana, nagaramArga, rAjabhavana, lokagRha, dukAne, vAhana, pazu, zarIrAdikake mAno ityAdi vastue~ usa usa kAlameM zreSTha mAne jAte puruSake aMgulase mApA jAe usakA mApa nizcita hotA hai, aisA lagatA hai| __lekina itanA viveka samajhanA ThIka lagatA hai ki, AtmAMgulase nApI jAtI vastue~ azAzvata aura pramANAMgulase mApI jAtI vastue~ zAzvata samajhanA / Upara batAI gaI vastue~ AtmAMgulase isalie nApanekI hai ki, ye vastue~ usa usa kAlake logoMke zarIrAnusArI mApake sAtha mela rakhatI hI honI cAhie / yadi aisA na kareM to utsedhAMgula yA pramANAMgulakI ginatIse mApa dikhAe jAe~ to goTAle yA bhrama upasthita hoM aura vyavahAra calanA muzkila ho jaae| udAharaNa svarUpa zrI RSabhadeva bhagavAnake astitva kAlameM utsedhAMgulase 200 hAtha gaharA kuA~ ho to kyA usa kue~ko 200 hAthakA yaha kuA~ hai' aisI prasiddhi jarUrI ___456. jisa kAlameM jo puruSa apane aMgulapramANase 108 aMgula U~ce hoM unakA aMgula hI AtmAMgula kahA jAe / paraMtu isase nyUnAdhika pramANavAle puruSoMkA jo aMgula hai use AtmAMgula nahIM lekina AtmAMgulabhAsa kahA jAe, aisA pravacanasAroddhAra vRtti kahatI hai / aura prajJApanAvRttikAra kahate haiM ki jisa kAlameM jo manuSya hoM unake aMgulakA jo pramANa ho use yahA~ AtmAMgula samajhanA / isa taraha donoM ke bIca taphAvata-pharka rahatA hai, kyoMki pravacanasAroddhAra vRttikAra 108 aMgulakI U~cAIkA niyamana karatA hai jaba ki prajJApanA vRttikAra vaisA niyamana nahIM karate / ataH ve isa aMgulako aniyata ginAte haiM / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aMgulakA prakAra aura mApa paddhati. sahI ? nahIM / isa taraha likhe to logoMko apane hAthakA hisAba mana para satata vartita honese yaha ginatI bhramotpAdaka ho jAe / ataH usa usa samayake logoMke (apane) AtmAMgulase mApa kara usI taraha usakI prasiddhi ho ske| aura isake lie aMgula kisakA pasaMda kare ? hara kisIkA ? to nahIM, kyoMki eka hI samayake logoMmeM bhI aMgulakI dIrghatAkA alpAMzameM nyUnAdhikatva hotA hai, ataH usa kAlameM sazakta, nIrogI aura lakSaNoMse jo puruSa zreSTha mAnya ho usakA mApa lenekA, kyoMki vahI saccA-barAbara aMgula hotA hai| usake AdhAra para hI aMgula, pAda, bittA, hAtha yAvat yojana takake mApo pravartamAna hote haiM / usa kAlameM zrI RSabhadevasvAmI yA bharatacakravartI yugazreSTha puruSa samAna gine jAte the, isalie unakA aMgula grahaNa kiyA gayA hai / unakA aMgula hI pramANAMgula bhI nizcita huA hai, kyoMki vaha aMgula utsedhAMgulase cArasau gunA dIrgha hai / ___aba isa yugazreSTha vyakti ke aMgulAnusArI hAthake mApase 200 utsedhAMgulavAlA kuA~ kitane hAthakA ginA jAe ! to barAbara 12 hAthakA ginA jaae| aura usI rItase prasiddha kiyA jAe / aura isa rItakA vyavahAra hI anukUla, ucita tathA mAphika rahe aura aisA vyavahAra hI lokamAnya bane / 1. aba utsedhAMgula kise kahA jAe ? utsedha arthAt ( paramANuse prAraMbha karake ) kramazaH UrdhvavRddhi dvArA prApta hotA aMgula / yaha kisa taraha vRddhi hone para prApta hotA hai, yaha bAta aba pIchekI 316 aura 317 vI gAthAmeM kheNge| 2. utsedhAMgulase kyA vastu mApI jAe ? deva Adi jIvoMke zarIroMkA pramANa zAstrameM jo kahA hai vaha isa aMgulake hisAbase hI smjhnaa| ... 3. pramANAMgula kise kahA jAe ? pramANAMgula zabdakA artha kyA ? yugakI AdimeM hue zrI RSabhadeva bhagavAna athavA to bharatacakravartI jisameM pramANa rUpa hai aura isalie unakA jo aMgula vaha pramANAMgula kahalAtA hai| yaha aMgula kitanA bar3A hotA hai ? isake lie (gAthA 318 anusAra) batAyA hai ki, utsedhAMgulase cArasau gunA laMbA aura mAtra aDhAI gunA athavA 2 / / utsedhAMgula cauDA, ise 'pramANAMgula' kahA jAtA hai| zrIRSabhadeva bhagavAnakA tathA bharatacakrIkA aMgula itanA hI thaa| jinabhadrIyA saMgrahaNI (gA0 350) Adi sthala para utsedhAMgulase hajAra gunA pramANAMgula 457. bhagavAna utsedhAMgulase 500 dhanuSa U~ce the aura AtmAMgulase 120 aMgula U~ce the / 500 dha0 ke aMgula 48 hajAra hote haiN| use 120 AtmAMgulase baTA kareM to 400 utsedhAMgulakA 1 RSabhAMgula A jaae| Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .158. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * kahA hai, lekina isase visaMvAda na samajhanA / vahA~ yaha apekSA hai ki 400 gunI laMbI aura 2 // gunI cauDI utsedhAMgulakI zreNiko 2 // ke badale eka hI aMgula cauDI rakhakara zeSa 1 // aMgula rahatI cauDAIko 400ke sAtha joDa dI jAe to 400+400+ 200=1000 utsedhAMgula laMbI aura eka utsedhAMgula cauDI aisI sIdhI zreNi ho / athavA laMbAI aura vyAsa ko gunA kare 400x2 // to mI hajAra aMgula ho / isa pramANAgulakA kSetraphala huA / isa pramANAMgulase jo vastue~ nApanI haiM, unameM tIna prakArakA pramANAMgula upayogameM liyA jAtA hai / kucha kahate haiM ki pramANAMgulakI mAtra dIrghatAse hI pRthvI, parvata nApanA lekina viSkambha-cauDAI ekatra na leM arthAt sUcI aMgulase hI nApeM / dUsare aisA kahate haiM ki nahIM, aisA nhiiN| lekina pramANAMgula ke kSetraphalase ( arthAt hajAra utsedhAMgularUpa ) mApanA / jabaki tIsarA pakSa kahatA hai ki dIrghatA na leM kSetraphala na leM / mAtra viSkambha arthAt 2 // utsedhAMgula vistArase hI mApanA / ___ yahA~ prathama pakSameM pramANAMgulIyA eka yojanameM utsedhAMgula pramANavAle 400 yojana, dUsare pakSameM eka hajAra yojana aura tIsare pakSameM 182 // yojana ( arthAt dasa kosa ) Ate haiN| pramANAMgulase kyA vastue~ nApI jAtI haiM ?--meru Adi zAzvata padArtha dharmAdi naraka pRthviyA~, saudharmAvataMsakAdi sarva vimAno aura gAthAmeM kahe 'AI' zabdase 'anya zAzvata bhavana-narakAvAsa-dvIpa-samudro Adi zAzvata padArtha le leM / pramANAMgulase acala aura zAzvata gine jAte padArtha nApaneke haiM ise dhyAnameM rakhanA / [314] avataraNa-gata gAthAmeM kisa aMgulase kyA vastu nApI jAe itanA hI kahA thA paraMtu ye tInoM aMgula kise kahA jAe isa bAbatameM granthakArane kahA nahIM thA / ( alabatta vizeSArthameM isa bAtakA izArA kiyA hai| ) aba gAthAdvArA hI utsedhAdi aMgulakI ginatI paramANuse AraMbha kI jAtI hai ataH 'paramANu' kise kahA jAe ? usakI vyAkhyA karate haiN| 4pasatyeNa sutikSeNa vi, chittaM bhittuM va jaM kira na sakA / taM paramANu siddhA, vayaMti Ai pamANANaM // 315 // gAthArtha-vizeSArthavat / / / 315 // 458. anuyogadvAra tathA aMgulasittarImeM tIsare pakSako hI yogya ginA hai aura yaha mApa jaghanya honese pRthvyAdike mApameM ThIka anukUla rahatA hai / tattvaM tu kevalIgamyaM / 459. kvacit anvaya anusAra zabdArthakrama rakhA hai| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramANu tathA utsedhAMgulakA mAna * vizeSArtha-utsedhAMgulakI vyAkhyAmeM kahA gayA hai ki vRddhi pAtA aMgula vaha utsedhAMgula / isa utsedhAMgulakI vRddhikI zuruAta paramANuse hotI hai| yaha paramANu do prakArakA hai, eka sUkSma paramANu tathA dUsarA vyAvahArika paramANu / isameM sUkSma paramANukI vyAkhyA batAte jJAnI maharSi kahate haiM ki sUkSma paramANu eka AkAzapradeza jitane pramANavAlA, jisa pramANake do vibhAga kevalajJAnI bhI buddhise na kara sake aisA avibhAjya, sAtha hI apradezI tathA sarvase sUkSma haiN| aise sUkSma ananta paramANu ekatra hoM taba [nizcayanayase anaMta sUkSma paramANuoMse banA huA sUkSmaskaMdha hotA hai aura vyavahAranayase ] eka vyavahAra yA vyAvahArika paramANu banA kahA jAe / ____ ati tIkSNa aise khaDgAdi zastrase jisa aNuko chidaneko, chidra karane yA bhidaneke lie arthAt do bhAga karane ke lie koI bhI zaktimAna nahIM hai / usa aNuko paramANu [ghaTAdikI apekSAse sUkSma aNu] kahA jAe, aisA siddha-sarvajJa puruSo apane jJAnacakSuse nizcayapUrvaka hamase kahate haiN| aura use sarva pramANoMkA AdibhUta aMza kahate haiN| - sUkSma paramANukI apekSAse vyAvahArika paramANuke bhI buddhise jJAnI anaMta bhAga karate haiM aura vyAvahArika paramANu bhI anaMta pradezI hote haiN| [315] ___avataraNa-aba paramANukI zuruAta karake utsedhAMgulakA mAna batAte haiM / paramANU tasareNU, rahareNU vAlaagga likkhA ya / jUa javo aTThaguNo, kameNa ussehaaMgulayaM // 316 // aMgulachakaM pAo, so duguNa vihatthI sA duguNa hattho / cauhatthaM dhaNu dusahasa, koso te joaNaM cauro // 317 // gAthArtha-vizeSArthavat sugama hai / // 316-317 // yahA~ granthakArane gAthAlAghavakI buddhise paramANuse sIdhA trasareNukA pramANa kahA, lekina paramANu aura trasareNuke bicake utzlakSaNazlakSNikA Adi pramANa nahIM kahe, phira bhI hama to vaha bhI granthAntarase samajha leN| .. vizeSArtha-pUrvagAthAmeM vyAvahArika paramANukA svarUpa kahA / gata gAthAmeM kahe gae aise "anantavyAvahArika paramANuse eka utzlakSNazlakSNikA ( yaha bhI atyanta sUkSma . 460. anaMta sUkSma paramANu vistrasA pariNAmase saMghAtavizeSako jaba pAe taba usakA eka 'vyAvahArika paramANu' banA kahA jAe / 461. zrI malayagirijI saMgrahaNIkI TIkAmeM ATha vyAvahArika paramANuse eka ullakSNazlakSNikA kahate haiM / unhoMne kahA~kA pramANa dekhakara likhA hogA vaha jJAnIgamya hai, kyoMki anya AgamagranthoMmeM bahudhA uparokta kathana hI dekhA jAtA hai, to bhI isa gAthAke 'aTTaguNo' isa zabdase unakA bhI ATha ATha gunA karanekA uddeza ho to vaha jJAnIgamya / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * pramANa) hotI hai, vaisI 46 ATha utzlakSNazlakSNikAse punaH eka zlakSNazlakSNikA hotI hai, ATha lakSNalakSNikAse eka UrdhvareNu hotI hai, ATha UrdhvareNuse eka 'trasareNu' hotA hai, ATha trasareNukA eka rathareNu hotA hai, ATha rathareNu milakara devakuru-uttarakurukSetrake jIvoMkA eka bAlAgra bAlake agrabhAga jitanA pramANa hotA hai, aura usI bAlAgrako ATha gunA karanese eka ramyakakSetrake yugalikakA bAlAgra hotA hai, use ATha gunA karanese haimavanta aura hairaNyavanta kSetrake yugalikakA bAlAgra hotA hai, usase ATha gunA moTA pUrvavideha tathA pazcimavidehake manuSyoMkA vAlAgra tathAvidha kSetra prabhAvase hotA hai, usase ATha gunA moTA bAlAgra bharata, airavata kSetrake manuSyoMkA hotA haiM aura vaise ATha bAlAgra ekatra honese eka ""lIkhakA mApa hotA hai / ATha lIkheM milakara eka jU (mastakakI ja) pramANa hotA hai, ATha jU kI moTAI milakara eka yava (jau) ke madhya bhAgakI moTAIkA mApa AtA hai aura ATha 'yavamadhya' milakara eka "utsedhAMgula [ apanA eka aMgula] hotA hai| isa vyAkhyAse spaSTa hotA hai ki, aMgulamApa apanI uMgalIkI cauDAikA hI samajhanA hai / vyavahArameM bhI cAra-chaH aMgula pramANa kapaDA mApanekA hotA hai taba aMgulIkI cauDAise hI mApA jAtA hai| ataH jo loga utsedhAMgula khar3I uMgalIke pahale ___462. jIvasamAsake sUtrakAra, prAraMbhase hI anaMta paramANu milakara eka utzlakSNalakSNikA kahate haiM ye anaMta paramANu vyAvahArika yA sUkSma lenA ise spaSTa nahIM karate / sAtha hI anaMta utzlakSNazlakSNikA milakara eka zlakSNazlakSNikA kahate haiM aura usa pralakSNapralakSNikA ko hI puna: vyAvahArika paramANu kahate haiN| isa taraha donoM rItase unakA kathana bhinna paDatA hai / kucha sthala para utpralakSNa aura lakSNapralakSNikA mApa ginatImeM hI nahIM liyA ye vivakSAbheda haiM / 463. malayagiri saM. TIkAmeM ATha trasareNu kahaneke bAda 'ATha trasareNuse eka bAlAgra, ATha bAlAgrase lIkha' isa taraha vyAkhyA kI hai / 464. yaha bAlAgra janmAvasthAkA lenA yA anyAvasthAkA ginanA isakA spaSTa khulAsA nahIM miltaa| paraMtu palyopamAdikakI ginatImeM mastaka muMDAneke bAda sAta dina taka bAlAgrakA grahaNa kiyA hai, tadanusAra yahA~ bhI socanA ucita lagatA hai| 465. eka hI bAlAgrameM sUkSmatA aura sthUlatAkI bhinnatA usa kSetra tathA usa usa kAlake prabhAvako AbhArI hai| anukramase zubha kAlakI hAni hone para kezagata sthUlatA vizeSa baDhatI hai / 466. yaha abhiprAya-saMgrahaNI vRtti, pravacanasAroddhAra vRtti, anuyogadvAra AdikA hai / jabaki jaMbUdvIpaprajJaptike vRttikAra pUrva-pazcima videhake ATha bAlAgrase eka lIkha hotI haiM vaisA kahate haiM / 467. anuyoga dvArameM-'pAda' ke bAda aMgulakI saMkhyAke dviguNa dvArA anya mApa bhI darzAye haiM, lekina zalIbheda hai paraMtu tattvase vaha eka hI hai / 'bharatanATaya' meM nIce anusAra prakAra hai| aNavaH aSTau raja: prokto tAnyaSTau bAla ucyate / bAlAstvaSTau bhavellikSA yUkAlikSASTakaM bhavet // yUkAstvaSTau yavaH proktaH yavAstvaSTau tathAGgulam / aGgulAni tathA hastazcaturvizatirucyate // [bharatanATaya0, 2, 14-15] Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * utsedhAMgula aura pramANAMgulakI vyAkhyA . . 16. . veDha taka.honA samajhate haiM yaha unakA bhrama hI sUcita karatA hai| aura aMgula ginatIke sAtha veDhekA kucha hI saMbaMdha nahIM haiM aura yaha mApa vyAvahArika bhI bana nahIM sakatA, phira bhI khar3I aMgulI mApakara 'utsedhAMgula' nizcita hI karanA ho to ADe ATha jau rakhakara usakI vicakI moTAIkI zreNIse khuzIse kara sakate haiM / yahA~ eka bAta khAsa dhyAnameM rakhanI ki 'pramANAMgula' ke mApameM laMbAIke sAtha cauDAIkI ginatI bhI batAI hai, jabaki utsedhAMgula aura AtmAMgulameM yaha nahIM batAI / ataH ina donoM aMguloMko sUcIzreNikI taraha, eka hI dIrgha mApase samajhaneke aura usI taraha mApaneke haiM / __chaH utsedhAMgulase eka pAda (pagakA mApa) hotA hai, do pAdase eka bittA, do vittese [visasti] eka hAtha, cAra hAthase eka dhanuSa, do hajAra dhanuSase eka kosa, cAra kosase eka yojana hotA hai| Aja kala isa dezameM isI mApakA vyavahAra calatA hai / __paramANukI vyAkhyA kaha cuke haiM / aba utzlakSNa-zlakSNikA, lakSNazlakSNikA yaha mI atyanta sUkSma hotI hai paraMtu paramANukI apekSAse uttarottara adhika mAnavAlA mApa kahA jAe / tatpazcAt UrdhvareNu-vaha svataH athavA para-vAyu Adi ke prayogase Urdhva, adhaH aura tiryak gati karatA athavA jAlI, chapparake chidrameM sUryake kiraNoMmeM uDatI dIkhatI rajakA eka kaNa [rajakaNa] vaha / 'trasareNu'-paraprayogase arthAt nagarAdikake vAyuprayogase gati karanevAlA rajakaNa / 'rahareNu'-rathake calanese usake pahiyese uDanevAlI dhUlakA rajakaNa vaha / yaha rajakaNa kucha adhika sthUla hai| [316-317 ] - avataraNa-utsedhAMgulamAnako batAkara, mUla gAthAke dvArA pramANAMgulakI vyAkhyA karate haiM / . causayaguNaM pamANaM-gulamussehaMgulAu bodhavvaM / ussehaMgula duguNaM, vIrassAyaMgulaM bhaNiyaM // 318 // gAthArtha-utsedhAMgulase cArasau gunA bar3A pramANAMgula jAne aura utsedhAMgulase dviguNa bhagavAna mahAvIrakA eka aMgula kahA hai| 318 // vizeSArtha- isa gAthAmeM utsedhAMgulase pramANAMgula 400 gunA dIrgha kahA lekina cauDA kitanA yaha batAyA nahIM hai, to ( anya granthAnusAra) usakI cauDAI 2 // utsedhAMgula samajhanA / arthAt 400 utsedhAMgula laMbA aura 2 // u0 aMgula cauDA ho use pramANAMgula kahA jAtA hai| aisA aMgula zrIRSabhadeva bhagavAna athavA bharata cakraba. sa. 21 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 162 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * vartIkA thA, ataH eka dUsarI vastu siddha huI ki zrI RSabhadeva yA bharatakA AtmAMgula vahI pramANAMgula bhI hotA thA / lekina yaha mela usI kAlameM dekhanemeM AtA hai, lekina usake bAdake kAlake lie nhiiN| phira to AtmAMgula tathA pramANAMgulakA mela nahIM miltaa| ataH AtmAMgulapramANa hamezA aniyamita hotA hai| jaba ki pramANAMgula pramANa, usakI vyAkhyA anusAra hamezA niyata hI hai| ___* yahA~ aMgula viSayaka kucha carcA upayogI honese dI gaI hai| - 1. prathama zaMkA-utsedhAMgulase pramANAMgula hajAragunA hai, aura yaha hajAragunA pramANAMgulamAna, usa bharatacakrIke eka AtmAMgula. barAbara kahA jAtA hai| isase bharatacakrI zrI mahAvIrasvAmI se pAMcasau gunA bar3e zarIravAle hoNge| kyoMki 'zreSTha puruSo svAtmAMgulase 108 aMgula U~ce hote haiM ' isa vacanase bharatacakrI bhI AtmAMgulase 108 aMgula U~ce hue| ina hajAragune utsedhAMgulase eka pramANAMgula-vahI bharatacakrIkA svAtmAMgula hai, jo bAta pahale kaha gaye / ataH bharatacakrIke eka svAtmAMgulake hajAra utsedhAMgula to 108 svAtmAMgulake utsedhAMgula kitane ? to trirAzigaNitake hisAbase 108000-eka lAkha ATha hajAra itane bharatazarIrake utsedhAMgula Ae / aba bhagavAna vardhamAnasvAmI jinake matase utsedhAMgulakI hI apekSAse 216 aMgula [ aura AtmAMgula 108] the unake matase hI 108000 ko baTA karane para, mahAvIrakI apekSAse bharatacakrI pAMcasau gune bar3e, athavA to bharatakI apekSAse zrI mahAvIra pA~casauveM aMzameM choTe banate haiN| ye 500 gune bar3e yA utane aMzameM choTI zrI vardhamAna prabhu kI deha kisIko iSTa nahIM hai, kyoMki mahAvIrakI kAyAke mApakI apekSAse bharata 400 gune hI bar3e athavA unase zrI mahAvIra cArasauveM aMzameM choTe hone cAhie, aura hote haiM 500 gune bar3e isakA kyA kAraNa ? [ yaha 500 gunApanakI prathama zaMkA ] 2. dUsarI zaMkA-aba ussahaMguladuguNaM vIrassAyaMgulaM bhaNiyaM' isa gAthAke uttarArdhacaraNase utsedhAMgulase dviguNa vIraparamAtmAkA svAtmAMgula [apanA aMgula] kahA hai, to yahA~ UparakI zaMkAmeM zrI mahAvIra mahArAjA ko 108 aMgula u~ce kahe vaisA kaise ThIka hogA ? kyoMki ukta gAthAke arthAnusAra bhagavAna svAtmAMgulase 84 aura utsedhAMgulase 168 aMgula hote haiN| vaha isa taraha-bhagavAna svayaM utsedhAMgulase prApta hotI sAta hAthakI [ svAtmAMgulase 3 // ]. kAyAvAle the, aba 24 aMgulakA eka hAtha hotA honese, sAta hAthake aMgula ginanese [7424=168] aMgula aae| aise do utsedhAMgulase eka vIravibhukA AtmAMgulaH . Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramANAMgulakI vyAkhyA aura aMgula saMbaMdhI carcA . . . 163 . honeke kAraNa 168 utsedhAMgulako do se baTA karanepara arthAt usakA AdhA karanese 84 svAtmAMgula zrI vIrakA zarIra hotA hai to phira bhagavAna svAtmAMgulase 108 aMgula aura u0 se0 216 aMgula U~ce the aisA dUsare loga kyoM kahate hai ? aura agara unakA yaha kathana yathArtha ho to vIra prabhukI sAta hAthakI U~cAI kisa taraha hogI ? kyoMki 'dviguNa utsedhAMgulase vIrakA eka AtmAMgula' hotA honese 108 AnmAMgulake utsedhAMgula 216 hoMge / inake hAtha banAne ko [24 aMgulakA eka hAtha hone se 24 aMgulase vaTA karanese nau hAtha pramANa zrI vIrakI kAyA hogI, aura yaha kAyApramANa yathokta aMgulase visaMvAdI honeke kAraNa koI sammata nahIM hai / aura 108 svAtmAMgula lenese 'ussehaMguladuguNaM' ityAdi kathana asatya hotA hai, to 108 svAtmAMgulakA samAdhAna kyA ? yaha zaMkA jinake matase zrI mahAvIra 108 aMgula U~ce haiM aisA kahanevAloMkI haiM, kyoMki 108 AtmAMgulake kathanase gAthAkA niyama nibhatA nahIM hai / 3. tRtIya zaMkA-sAtha hI jo loga zrI vIrako svAtmAMgulase 120 aMgula mAnate haiM, unake matase 'do utsedhAMgulase eka vIrAtmAMgula' yaha niyama kaise nibhegA ! . isa taraha tIna zaMkAe~ upasthita huI / eka to vIraprabhuke 108 AtmAMgulI anusAra vIra prabhuse 'bharatacakrI 500 gune' hote haiM vaha, dUsarI zrI vIraprabhuko svAtmAMgulase 108 aMgula U~ce kahate haiM vaha / aura tIsarI prabhu zrI vIrako 120 AtmAMgulase kahate haiM vaha / yahA~ zrI vIrako ekamatane 108 AtmAMgula (216 u0) kahA, ataH vAstavameM prathama 500 gune bharata baDe' kI zaMkA huI, kyoMki 108 pramANa lenese 'ussehaMguladuguNaM' yaha niyama nibhatA nahIM hai| hameM isa kathanakI puSTi ke lie niyama to nibhAnA hai| aura jo loga vIra ko 120 AtmAMgulIya kahate haiM unake matase eka rItase samacatuSka kSetraphalake hisAbase, aura 84 AtmAMgula pramANa vIra kahalAte haiM vaha, ina donoM matase ussehaMgula' kathana ghaTita hotA hai / mAtra 108kA kathana alaga par3atA hai, ataH usI bAta aba soceM / . prathama zaMkA nirAsa-pUrvokta zaMkAmeM eka hajAra utsedhAMgulameM eka pramANAMgula kahA aura aMgula ko usI bharata kA AtmAMgula kahA vaha to mAno yogya hai / paraMtu ukta zaMkAmeM "zreSTha puruSa svAtmAMgulase 108 aMgula U~ce hote haiM aura isa vacanAnusArase Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . bharatacakrI ko bhI zreSTha puruSameM ginakara usakI 108 AtmAMgula U~cAI mAnakara vIra prabhuse 500 gune kahe / " paraMtu vahA~ bharatacakrIko 'zreSTha puruSa ginakara 108 AtmAMgulI' ginatI svIkAra kI vahI prathama bhUla hai kyoMki 'anuyogasUtrakAra cakrI vAsudeva tathA tIrthakara svAtmAMgulase 120 aMgula aura zeSa adhika pradhAna puruSa 108 aMgula U~ce hote haiN| aisA kahA hai, aba jaba bharatacakrI svAtmAMgulase 120 U~ce aMgula bane, taba 120 svAtmAMgulakA [96 aMgula kA eka dhanuSa isa hisAvase] bharatakA svAtmAMgulI eka dhanuSa aayaa| isase hamAre utsedhAMgalase bharatacakrI 500 dhanuSa U~ce hue| aba eka AtmAMgulake dhanuSa nikAlane trairAzikakA upayoga kareM, isase bharata AtmAMgulIya savA dhanuSase utsedhAMgulake 500 dhanuSa hoM to (bharatake hI) eka AtmAMgulameM kitane dhanuSa hoM ? trirAzi sthApanA 11-500-1 isa taraha hotA hai / prathamakI rAzi aMzasahita [apUrNa] hai, ataH guNya guNakakI rakamako samAna karanI paDegI, isalie harekake hAtha banA deN| jisase savA dhanuSa ke [1 / 44] bharatAMgulIya 5 hAtha aura madhyamarAzike 500x4=2000 hAthaantyarAzike 1444 hAtha / aba tInoM skamakI punaH trirAzi sthApita kareM=5-2000 -4 isameM antya kI 4 rAzise madhyakI 2000 rAzi ko gunanese 8000 hote haiM, use prathamakI 5 rAzise vaTA karanese 1600 hAtha, eka svAtmAMgula [jaise bRhat] dhanuSake Ae, usa hAthakI saMkhyAke utsedhAMgulIya dhanuSa karane [cAra hAthakA eka dhanuSa honese] cArase baTA karanese 400 dhanuSa Ae / javAba yaha nikalA ki AtmAMgulake eka dhanuSa meM utsedhAMgulake 800 dhanuSa samA jAe, isa niyamAnusAra AtmAMgulake eka hAthase utsedhAMgulake 400 hAtha, eka AtmAMgulameM utsedhAMgula 400 aura eka AtmAMgulIya yojanameM [hamAre] 400 utsedhAMgulIya yojana samA jaae| isa taraha eka zreNI pramANAMgula mApameM 400 utsedhAMgula hote haiM, aisA sAbita huaa| yahA~ pAThakoMko zAyada zaMkAkA AvirbhAva hogA ki-pahale to eka pramANAMgulameM 1000 ulsedhAMgula kahe the usakA kyA ! usakA samAdhAna yaha hai ki-eka hajAra utsedhAMgulakI jo ginatI hotI hai vaha to 400 utsedhAMgulakI cauDAIvAlI dIrghazreNIkI apekSAse arthAt eka pramANAMgulake 400 utsedhAMgulako viSkambha sahita ginanese 400 aMgula dIrgha aura 2 // aMgula moTI aisI eka aMgulapramANa vistAravAlI zreNIkI laMbAI [.40042 // ] 1000 aMgulakI Ave isa dIrghazreNIkI apekSAse kahA hai; bAkI to vAstavika '100 utsedhAM Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aMgula saMbaMdhI carcAkA samAdhAna * gulase eka pramANAMgula' hotA hai| _isa taraha apekSAse hajAra utsedhAMgulase athavA viSkambhayukta aise pramANAMgulase [400 u0] zAzvata pRthvI-parvata-vimAnAdika pramANa mApaneke kahe haiM use mApeM / isa bAbatameM matAMtara hai use gAthA 314 ke vizeSArthameM batAyA haiM / dUsarI zaMkAkA samAdhAna-aba granthakArane 'ussehaMguladuguNaM' niyama bAMdhA hai usa niyamase bhagavAnakI sAta hAthakI kAyAke hisAbase vIra bhagavAna svAtmAMgulase 84 aMgula hote haiM usameM to zaMkAko sthAna nahIM haiM / lekina jinake matase bhagavAna 108 AtmAMgula [svahastase 3 // hAtha] U~ce haiM ve to isa granthakArake 'ussehaMgulaM' matase alaga hI par3ate haiM, kyoMki unake matase do utsedhAMgulase eka vIrAtmAMgula nahIM kintu trirAzike hisAbase 12 utsedhAMgulase eka vIrAtmAMgula hote haiM, ataH spaSTa matAMtara hI mAnanA pdd'egaa| tIsarI zaMkAkA samAdhAna-jinake matase bhagavAna 120 svAtmAMgula haiM unakA mata bhI dekhanese alaga hI paDatA hai, paraMtu samacatuSka kSetraphalake hisAbase 'ussehaMguladuguNaM' niyama caritArtha hotA hai / vaha isa taraha bhagavAna svAtmAMgulase 120 aMgula haiM use 24 se baTA karane se (120 aMgulake) pAMca hAtha Ae, use samacaturasra bAhA pratibAhArUpa kSetragaNitase utanese (545=) gunanese 25 hotA hai / aba zrI mahAvIrakA deha sAta hAtha haiM, usakA kSetraphala [747] 49 hAtha AtA hai / hAtha, paNhi, eDIkI kiMcit vRddhi karanI cAhie isase 50 hAtha hote haiM / ina pacAsakA AdhA karanese 25 hAtha AveM, 25kA kSetraphala 5 hAtha Anese prathama kahe anusAra 120 AtmAMgula honese do utsedhAMgulase eka vIra AtmAMgula prApta huaa| - paraMtu bAhA gaNita usa samacaturasra kSetraphalakI apekSAse vicAreMge to to bhagavaMtakA eka AtmAMgula, 1 utsedhAMgula aura dUsare utsedhAMgulake pA~caveM do bhAga arthAt 13 utsedhAMgula pramANakA hogA kyoMki bhagavaMtako utsedhAMgulase 168 aMgula to kAyama rakhane haiM hI, paraMtu AtmAMgulase jo 120 aMgula kahane haiM usake lie AtmAMgula 120 aura 168 utsedhAMgulake bica ba~TavArA karanA paDegA arthAt 120 AtmAMgulake 168 utsedhAMgula, to eka AtmAMgulake kitane ? isake javAbameM 13 pramANa vIrAtmAMgula hoNge| isa taraha samajhane yogya hakIkateM kahIM, isakI adhika carcA aMgulasittarIse samajhanA / [318] .. avataraNa-aba cAra gati AzrayI jIvoMkI yonisaMkhyA kahate haiM / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 166 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . // paramANuse AraMbha karake aMgula-yojana takake pramANakA yantra // ananta sUkSma paramANukA. ananta vya0 paramANukI 8 utpralakSNaprala0kI ( htyngg skaa 8 UrdhvareNukA 8 trasareNukA 8 rathareNukA 8 kuruvAlAgrakA 8 ha0 ramyakAvalAna 8 hai. hai0 bAlAgrakA 8 pUrvApara videhavA0kA 8 bharatairavatavA0 kI 8 lIkhakI 1 vyavahAra paramANu 8 yukAse 1 yavamadhya 1 ullakSaNazlakSiNakA 8 yavamadhyakA 1 utsedhAMgula 1 pralakSNapralakSiNakA | 2097152 paramANuse , " 1 UrdhvareNu 400 utse0 1 pramANAMgula 1 trasareNu 2 utse 1 vIrAMgula 1 rathareNu 1 kuruyugalikavAlAgra | 6 utsedhAMgulase 1 pAda. 1 hari0 ramyakvAlAgra 2 pAdakA 1 bittA 1 haima0 haira0 bAlAgra || 2 bittakA 1 hAtha 1 pUrvAparavidehavA0 2 hAthakI 1 kukSI 1 bharataravatabAlAgra 2 kukSI yA vAmase / 1 daMDa, 1 athavA 4 hAthase dhanuSa 1 lIkha yA vAmase vA 96 / eka yuga 1 yukA aMgulase yA musala nAlikAdi 2000 dhanuSase 1 kosa 4 kosakA 1 yojana puDhavAisu patte, sagavagapatte aNata dasa caudasa / vigale du du suranArayatiri. cau cau caudasa naresu // 319 / / joNINa hoti lakkhA, savve culasI iheva ghippaMti / samavaNNAisameA, egatteNeva sAmannA // 320 // gAthArtha-vizeSArthavat sugama hai / / / 319-320 // vizeSArtha--yahA~ prathama jIvoMkI yonisaMkhyA kahakara phira dUsarI gAthAke arthase yoni kI vyAkhyA karate haiM / ..pRthvyAdimeM-arthAt pRthvI, apa, teu aura vAyukAya ina pratyekakI sAta sAta lAkha pramANa yonisaMkhyA jJAnIpuruSoMne jJAnacakSuse dekhakara kahI hai| pratyeka vanaspatikAyakI dasa lAkha yoni,, ananta [sAdhAraNa] vanaspatikAyakI. caudaha lAkha, vikalendriya arthAt Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yonikI vyAkhyA tathA kulakoTIkA varNana . . 167 . doindriya, triindriya aura caurindriya ina pratyekakI do-do lAkha, devatA, nAraka aura paMcendriya tiryaMca pratyekakI cAra cAra lAkha, manuSyakI caudaha lAkha yonisaMkhyA hai| sarva milakara bIvAyonikI saMkhyA "caurAsI lAkha hotI hai, jo prasiddha hai| ... "yoni kise kahe ! to taijasa aura kArmaNa zarIradhArI jIva jisa sthAnameM audArika, baikriya zarIrake yogya pudgala skaMdhoMke sAtha (taptalohavat) juDe use yoni' kahate haiN| athavA eka janmameMse mRtyu pAkara dUsarA janma dhAraNa karane ko dUsare janmake yogya dehakI racanAke lie grahaNa kiye pudgala, sahavartI kArmaNa zarIrake sAtha jahA~ taptalohajalavan eka bana jAe use bhI yoni kahate haiM / yoni AdhAra hai aura janma Adheya hai| agarace vyaktibhedase ve yoniyA~ asaMkhya prakArakI ho jAtI haiM, kyoMki sarva jIvoMke *zarIrakI saMkhyA utanI hai aura pratyekako vyaktigata ginanese varNAdi bhedase utanI hotI hI hai, paraMtu yahA~ vyaktibhedase ginatI nahIM karanI hai, sAtha hI usa taraha ginatI bhI azakya hai, ataH samAna varNa, gaMdha, rasa, sparzavAlI saMkhya-asaMkhya jitanI yoni hoM [ve bhI] una una samAna varNAdivAlI sarvayonikI ekatra eka jAti huI kahalAtI hai, jaise samAna saMgavAle saikoM yA hajAroM ghaDe bhI jAtibhedase eka hI jAtike gine jAte haiM vaise, aura isa taraha kareM to hI prati jIvarAzimeM lAkhakI saMkhyAmeM hotI yonikI ginatI mila jaaegii| [319-320] . avataraNa-yoni viSayaka vyAkhyA kahakara aba kisa jIvanikAyameM kitanI kulakoTI hai ! use kahate haiM / egidiesu paMcasu, bAra saga ti satta aTThavIsA ya / vialesu satta aDa nava, jalakhahacaupayauraga bhuage // 321 // addhaterasa bArasa, dasa dasa navagaM narAmare narae / bArasa chavIsa paNavIsa, huMti kula koDi lkkhaaii|| 322 // iga koDi sattanavaI, lakkhA saDaDhA kulANa koDINaM // 3223 // 468. saMgrahaNIkI laghu TIkAmeM vyaktibhedake lie ananta zabda prayukta hai to vahA~ jIvakI vivakSAse samajhanA / zarIrakI vivakSAse to asaMkhya zabdakA hI prayoga hotA hai| eka hI prakArake varNavAlI yA gaMdhavAlI alaga alaga yoni hai vaha vyaktibhedase / udAharaNa svarUpa eka samAna raMgavAle 100 ghoDe vyaktibhedase meM hI mAne jAte haiN| 469. yonikI saMkhyAvAlI gAthAe~ kahakara 3223 se lekara 3.25 vIM gAthAoMkA svarUpa samApta karake phira ye gAthAe~ prastuta hotI to ? 470. eka hI samAna raMgavAle 100 ghoDe. bhI. bAtibheda se eka hI jAtike gine jAte haiM, vaise alaga alaga asaMkhya yoniyA~ bhI samAna varNAdikakI apekSAse... saMkhyAse eka hI yoni ginI jAtI hai| Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 168 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * gAthArtha--vizeSArthavat / // 321-3223 // vizeSArtha-kulakoTI arthAt kyA ?-to jinakI utpatti yonimeM hI ho ve kula kahalAte / aneka prakArake jIvoMke eka hI yonimeM bhI bahuta kula utpanna hote haiN| udAharaNa svarUpa eka hI upaleke pir3ake aMdara kRmi, bicchu, kIDe Adi aneka prakArake kSudra prANiyoM ke aneka kula hote haiM / unameM pRthvIkAyakI bAraha lAkha kulakoTI, apakAyakI sAta lAkha, teukAyakI tIna lAkha, vAyukAyakI sAta lAkha, vanaspatikAyakI aThAisa lAkhakI hai / [yahA~ sUkSmabAdarakI bhinna bhinna nahIM batAI / ] doindriyakI sAta lAkha, triindriyakI ATha lAkha, caurindriyakI nau lAkha hai, tiryaca paMcendriya jIva meM jalacara jIvoMkI sADhe bAraha lAkha, khecaroMkI bAraha lAkha, catuSpada jIvoMkI dasa lAkha, uraparisarpakI dasa lAkha aura bhujaparisarpakI nau lAkha kulakoTI hai / / aura manuSyakI bAraha lAkha, devatAkI chabbIsa lAkha aura nArakIkI pacIsa lAkha kulakoTI hai| kula "sarva jIvoMkI kulakoTIkI sarva saMkhyA milakara eka karoDa , sADhe satAnave lAkha [197 / / lAkha] hai / [321-3223]. avataraNa-aba pUrvokta [Abhyantara] yonike hI saMvRtAdi bheda kahe jAte haiN| saMvuDajoNi suregidinArayA, viaDa vigala gabhUmayA // 323 // gAthArtha-saMvRttayoni deva-ekendriya-nAraka jIvoMkI. aura vivRttayoni vikalendriyakI aura garbhaja jIvoMkI ubhaya [saMvRta-vivRta] yoni hai / // 323 // vizeSArtha-saMvRta-arthAt acchI taraha DhaMkI huii| vivRta-khulI huI aura saMvRtavivRta arthAt pUrvokta donoM prakArakI arthAt mizra / _ cAroM prakArake deva, ekendriya ve pRthvI-apa-teu-vAyu aura vanaspati tathA sAtoM nArakoMkI saMvRta yoni hai / saMvRta yoni kisa taraha ?-devalokameM deva divya zayyAoMmeM utpanna hote haiM / ___471. isa kulakoTIkI saMkhyAke bAremeM AcArAMgAdi granthoMkA kathana alaga paDatA hai / sAtha hI lokaprakAzameM bhI devatAkI kula saMkhyA bAraha lAkha kahI hai Adi saMkhyAkI bAbatameM matAMtara haiM / kulakoTIkI . Upara batAI vyAkhyAse adhika saMtoSajanaka vyAkhyA dekhaneko nahIM milatI / ... .. Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Abhyantara yonikA vividha svarUpa... * 169 yeH zayyAe~ devaduSya vastroMse AcchAdita hotI haiN| yaha devazayyA aura AcchAdita devaduSyaH vasra, donoM ke aMtarameM devoMkA upapAta hotA honese ve AcchAdita rUpameM utpanna hote haiM, ataH vaha saMvRtayoni kahalAtI hai| isa taraha ekendriyoMkI saMvRtayoni to spaSTaM pahacAnI nahIM jAtI, ataH aspaSTayoni bhI saMvRta hI ginI jAtI hai / sAtoM narakoMkI saMvRtayoni Uparase acchI taraha AvRtta gavAkSakI kalpanAse samajhameM A sakatA hai, kyoMki nArako gavAkSake aMdara hI (narakAvAsameM) utpanna hote haiM ataH Uparase AcchAdita yonivAle haiM / vivRtayoni kisa taraha ? vikalendriya arthAt doindriya, triindriya aura caurindriya ina tInoMkI vivRtayoni haiN| jalAzayAdike sthAnoMkI taraha vaha spaSTa khulI dIkhatI hI hai| . 172saMvRta-vivRta kisa prakAra ?-AcchAdita aura prakaTa athavA spaSTa-aspaSTa rupameM ho use mizrayoni bhI kaha sakate haiM, / vaha garbhaja paMcendriya tithaMca tathA manuSyoMkI saMvRtavivRta yoni hai, jaba ye jIva udarameM garbharUpa meM utpanna hote haiM taba garbha dIkhatA nahIM hai, ataH garbha saMvRta hotA hai, paraMtu bAhara udara vRddhi Adi dvArA anumAna ho sake isalie vaha vivRta hai| inheM Abhyantara yoniyA~ samajhanA / bAhya liMgAkAra yonisvarUpa to granthakAra Age kahanevAle haiN| [ 323 ] / avataraNa- aba cAroM gatimeM se kaunasI jIvAyoni sacitta, acitta yA mizra tathA zItoSNAdipanase hai ? yaha kahate haiN| yahA~ kahA jAtA svarUpa Abhyantara yonikA samajhanA / bAhya yonikA svarUpa gAthA 325 meM kaheMge / * acittajoNi suraniraya, mIsa gambhe tibhea sesANaM / ' .. sIusiNa niraya suraganbha, mIse te usiNa sesa tihA // 324 // gAthArtha-devoM aura nArakoMkI acita yoni, garbhaja jIvoMkI mizrayoni tathA zeSa jIvoMkI sacitta, acitta aura sacittAcitta ina tIna bhedoMse tathA punaH mizrayoni, zItayoni tathA uSNayoni isa taraha tIna prakAra sparzakI dRSTise hai| inameM nArakoM, devoM tathA garbhaja jIvoMkI mizra [zItoSNa ], teukAyakI uSNayoni tathA zeSa jIvoMkI zIta, uSNa aura zItoSNa isa taraha tInoM prakArakI hai / // 324 // .. . .... 472. tIsarI yonise utpanna hue jIva alpa, dUsarose asaMkhyagune unase ayonija-arthAt siddhake jIva anantagune, aura unase prathama yoni utpanna anantagune haiN| Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 170 . .zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . - vizeSArtha-sacittayoni arthAt jIvake pradezoMke sAtha eka ho gae jIvaMta AtmAke zarIrakA jo bhAga, jisameM jaMtu utpanna hoM taba vaha sacitta yonipradeza ginA jAtA hai / athavA jIvapradezake sAtha saMbaMdha rakhanevAlI yoni vaha sacittayoni / acittayoni-jIvapradezase sarvathA rahita sUkhe kASTha jaisI athavA jIvapradezake sAtha saMbaMdha na rakhatI yoni vaha / prazna yahA~ kisIko zaMkA ho ki tInoM loka sUkSma jaMtuoMse khacAkhaca bharA hai, to phira acittayoni [ ajIva ] pana kaise saMbhavita ho ? sAtha hI acittayoni kadAcit sacittatva prApta kare yA nahIM ? uttara-acittayoni tathAvidha svabhAvase sUkhe kASTha jaisI honese hI sUkSma jantu sarvatra vyApta hone para bhI, acittayonike upapAtasthAnake pudgalo, una sUkSma jIvapradezoMse anyonya saMbaMdhavAle nahIM hote, ataH acittayoni ko kabhI bhI sacittapana nahIM hotaa| mizrayoni- [sacittAcitta ] kisa prakAra ho ? -sacitta aura acitta pudagaloM ke saMbaMdhavAlI hotI yoni vaha / ataH manuSyako tiryacakI yonimeM zukra [ vIrya ] tathA zoNita-rudhira pudgala rahe hote haiN| unameM se jo pudgala AtmAke sAtha jur3e hue haiM ve sacitta aura jo nahIM jur3e hue haiM ve acitta [ kyoMki AtmA sajIva hai ] / isa sacittAcittakA saMbaMdha jisameM hotA ho vaisI yoniko mizrayoni kahI jAtI hai / / - vaha isa taraha-striyoMke zarIrameM, nAbhike nIce vikasvara puSpoMkI mAlAke jaisI lagatI, dAI tathA bAyIM donoM bAjU para do naseM rahI haiN| ye donoM naseM jahA~ juDatI haiM vahIM, una nasoMke sAtha juDI adhomukhI amaruda athavA to kamalake goTeke AkAra jaisI yoni padArthakI racanA hai| yahA~ Abhyantara yonikI bAta honese yoni arthAt garbhAzaya samajhanA, ki jahA~ garbhakI utpatti hotI hai / isa yoni yA garbhAzayake bAharake bhAgameM AmramaMjarI jo mAMsakI banI maMjarIyA~ hotI haiN| ye maMjarIyA~ rudhira jharaneke svabhAvavAlI hai, ataH sAmAnyataH (prAyaH) hara mAsa rudhirako jharatI haiN| (taba strI rajasvalA, aDacanavAlI yA ema. sI. vAlI kahalAtI hai / ) isa rudhirake katipaya bindu-kaNa amarudAkAra garbhAzayameM nasoMdvArA dAkhila ho jAte haiM aura vahA~ Tike rahate haiN| taba puruSake sAtha sambandha honese puruSavIryake amuka vindue~ bhI usI garbhAzaya ke sthAnameM praveza karane para vahA~ strI-raja yA rudhira aura puruSa vIryakA mizraNa ho jAtA hai| ina zukra mizrita zoNita pudgaloMmeM se jina pudgaloM ko yonine AtmasAt kiye hoM ve pudgala .. Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yoni saMbaMdhI vividha samaja .. *.171 sacitta arthAt sajIva haiM aura zeSa jo rahate haiM ve acitta mAne jAte haiN| isa taraha mAnavI strIkI yonikA mizrapana samajhanA / jIva jaba vahA~ utpanna ho taba prathama samaya yahI mizra AhAra karatA hai / ___kucha AcArya aisA kahate haiM ki-rudhira sacitta hai aura vIrya acita hai / kucha maharSi rudhirako bhI acitta kahate haiN| aura yonigata AtmapradezoMko hI sacitta kahate haiM, aura isa taraha mizrayonipana ghaTAte haiM / ____ pahale deva, nArakoMkI acittayoni aura garbhaja nara, tiryaMcoMkI mizrayoni khii| aba zeSa jIvoMmeM sarva saMmUcchima arthAt ekendriya, doindriya, triindriya aura caurindriya, samUcchima paMcendriya tiryaca, manuSya, unheM sacitta, acitta aura mizra yoM tInoM prakArakI haiM / vaha kisa taraha ho ? jIvita gAya Adi jIvoMke zarIrameM paDate kRmi Adi jaMtuoMkI sacitta yoni / [ jIvake saMbaMdhavAlI honese ] acitta sUkhe kASThameM utpanna hote dhune AdikI acitta yoni / ardhasUkhe [ harA-sUkhA aisA ] lakaDe tathA gAya Adike zarIrake kSata-ghAva vagairaha sthAnameM utpanna hote, dhune tathA kRmi Adi jaMtuoMkI mizrayoni smjhnaa| yaha hakIkata spaSTa samajhameM A sakatI hai| .. yonike zItAdika sparza prakAra aura usake adhikArI-sparzakI dRSTise yonisthAnoM kA vicAra kareM to yoni tIna prakArakI hai| 1 zIta, 2 uSNa, 3 zItoSNa / arthAt jisakA sparza ThaMDA lage, yA garama lage, yA to ThaMDA, garama donoM prakArakA anubhava karAve vaisA / . kisa prakArakI yoni kahA~ hai ? athavA usake adhikArI jIva kaunase haiM ? to prathamakI tIna naraka pRthviyoMmeM nArakoMke jo upapAta kSetra haiM vo zIta yonivAle haiM / zeSa . kSetra uSNasparzI haiN| jisase zIta yoni hI uSNakSetrameM Ave taba nArakoM ko vahA~kI uSNavedanAkA kaTu anubhava hotA hai| jaise yuropa jaise ThaMDe pradezameM utpanna hue manuSyako upNa kaTibaMdha jaise dezakI garamI asahya lage vaise| cauthI paMkaprabhAke Uparake bhAgameM bahuta upNa vedanAvAle narakAvAsiyoMkI zIta yoni aura thoDe zIta vedanAvAle jIvoMkI upNayoni, isa pRthvImeM upapAta kSetroMke sivAyake sthala donoM prakArake ( zIta-uSNa ) sparzavAle honese donoM prakArakI vedanAkA anubhava hotA hai / pA~cavarSI pRthvImeM bahuta zIta vedanAvAle AvAsoMkI uSNayoni, thoDe uSNavedanAvAle AvAsoMkI zIta arthAt chaThI tathA Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .172. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * sAtavIM ina donoM naraka pRthviyoMmeM zItavedanAkA anubhava karanevAle nArakoMkI uSNayoni hai aura ina zIta yonivAle nArakoMkI vedanA atyanta duHsaha hai, aura uSNayonikI vedanAkA anubhava karanevAle nArakoMkI zIta yoni hai| ye nArako tIvra asahya uSNavedanAkA anuH bhava karate haiN| ..yahA~ pratikUla karmodayase yonike prakArase ulaTA hI vedakA. krama samajhAyA hai / kucha AcAryoM AdyakI tIna pRthvImeM upNayoni, cauthImeM zIta aura uSNa do aura aMtima tInoMmeM eka zItayoni kahate haiN| isa matako upekSaNIya mAnA hai| . . sAtha hI tamAma devoMkI tathA garbhaja tiryaca, paMcendriya aura manuSyoMkI mizra arthAt zItoSNarUpa svabhAvavAlI yoni hai, kyoMki unake upapAta kSetro. vaise hI sparzavAle haiN| teukAyakI kevala upNayoni spaSTa haiN| zeSa pRthvI, apa, vAyu, vanaspati, vikalendriya, saMmUcchima tiryaca paMcendriya tathA manuSyoMkI tInoM prakArakI haiM arthAt unameM amuka zItayoni, amuka uSNa tathA amuka mizrayoniyA~ haiN| [ 324 ]. : avataraNa-aba manuSyakI strIko yonikA bAhya ( UparakA ) AkAra bhinna bhinna jIvAzrayI kaisA kaisA hotA hai yaha kahate haiN| hayagambha saMkhavattA, joNI kummunnayAi jAyaMti / , arihaharicakirAmA, vaMsIpattAi sesanarA // 325 // gAthArtha-zaMkhAvartA yoni vaha hatagarbhA hai| arihaMta, cakrI, baladeva, vAsudeva, kUrmonnatAmeM utpanna hote haiM aura avazeSa naro-manuSyo, vaMzIpatrAmeM utpanna hote haiN| // 325 // vizeSArtha-manuSyoMkI bAhya liMgAkArarUpa yoni tIna prakArase hai| 1. zaMkhAvartA yoni, 2. kUrmonnatA, 3. vNshiiptraa| zaMkhAvartA-yaha zaMkha jaisI bhramIvAlI hotI hai arthAt isa yonimeM zaMkha jaise Avarta-AMTe honese zaMkhAvartA kahalAtI hai| yaha yoni nizcayase 'hatagarbhA' hotI hai, ataH isa yonimeM jIva utpanna hotA hai aura deharacanA bhI karatI hai, lekina aMtameM aMdarakI atyanta garamIke kAraNa zarIra naSTa ho jAtA hai aura jIva dUsarI jagaha calA jAtA hai, jise garbhahata huA kahA jAtA hai| kabhI bhI vaha garbha zarIrakI saMpUrNa racanA karake mAtAke garbhameM se bAhara AkAra janmadhArI bane vaisA hotA hI nahIM hai, kyoMki zaMkhAvarta 473. digambara tattvArtha-rAjavArtikake matase kucha devoMkI zIta aura kuchakI uSNa hai|.. Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bAhyayonikA svarUpa . . 173 . yonivAlI striyA~ atyaMta prabala kAmAmivAlI honese unameM itanI sArI uSNatA rahatI haiM ki utpanna hue garbhake jIvakA vinAza hI ho jAtA hai| yaha yoni cakravartIkI mukhya paTarAnIrUpa strI ratnake hotI hai / ataH hI kahA jAtA hai ki brahmadatta cakrIkI kAmAtura banI strIratna kurumatike hastasparzase lohekA putalA bhI dravIbhUta ho gayA arthAt gala gyaa| kUrmonnatA-kachueke pIThakI taraha upasI-unnata bhAgavAlI yoni / isa yonimeM hI arihaMta paramAtmA, vAsudeva cakravartI aura baladeva [ arthAt prativAsudevako choDakara zeSa zalAkA puruSa ] nizciya utpanna hote haiM / - vaMzIpatrA-jo yoni bAMsake jur3e do patra samAna AkAravAlI ho vaha / isa yonimeM zeSa sarva prakArake manuSya hI [ tiryaMca nahIM, kyoMki ina tInoM prakArakA yonikathana manuSyakI strIkA hI hai| ] utpanna hote haiM, tiryaca pazu-pakSiyoMkI yoniyoMkA bAhyAkAra aniyata hai, isalie kahA nahIM hai| manuSya strIkI bAhyayonikA yaha svarUpa bhI kahA / ____isa taraha yonike saMvRtAdi bheda, Abhyantara yonike sacittAcittAdi bheda aura bAhyayonike zaMkhAvartAdi bheda-prakAra drshaaye| isake sivAya zubhayoni kaunasI aura azubhayoni kaunasI ! vaha bhI AgamagranthoM meM batAyA hai| zubhayoni kise kahI jAe aura azubhayoni kise kahI jAe, use vAcako svayaM samajha sakate haiN| kyoMki vyaktikI uttamatA aura adhamatA dekhakara zubhAzubhapanakA nirNaya sukhapUrvaka kiyA jA sakatA hai / [ 325] . . avataraNa-yahA~se granthakAra bAraha gAthAoM dvArA AyuSyakI mImAMsA prastuta karate haiN| 'AyuSya yA jIvana' yaha eka aisI vastu hai ki jo saMsArake prANImAtrako priya . hai| jInA kise nahIM bhAtA ? arthAt sabako bhAtA hai| maranA kisIko bhI priya nahIM , hai, phira bhI sabako apriya aisI mRtyu ko bheMTanA hI par3atA hai| yaha jIvana jo jiyA .. jAtA hai, usameM kAraNa AyuSya nAmakA karma hai| yaha karma jisa prakArakA ho vaise jiyA jaae| taba yaha karma kisa kisa jAtikA kaise prakArakA hai ? usakA varNana sabako jAnanA Avazyaka honese yahA~ se zurU kiyA jAtA hai| isameM prathama gAthAmeM AyuSyameM utpanna hotI sAta sthitiyoMko jaina siddhAntakI zailI aura paribhASAdvArA varNita karate haiN| - 474. kAmAtura hokara sparza kare to hI lohaputalekA dravIbhUtapana leM / sArA dina hamezA aisI uSNatA : nahIM rahatI, varanA suvarNa-ratnake AbhUSaNa pahanatI haiM unheM pahananekA asaMbhava hI ho jAe / Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * Aussa baMdhakAlo, abAhakAlo a aMtasamao ya / apavatta'NapavattaNa uvakama'NuvakamA bhaNiyA // 326 // gAthArtha-AyuSyakA (1) baMdhakAla, (2) abAdhAkAla, (3) aMtasamaya, (4) apavartana, (5) anapavartana, (6) upakrama aura (7) anupakrama Adi sAta sthAna yathAyogya kahe haiN| // 326 // vizeSArtha-1. baMdhakAla-baMdhakAla arthAt baMdha yogya kAla / aba zaMkA ho ki bandha kAhekA ? to javAbameM parabhavAyuSyakA / . eka aisA niyama hai ki, hareka AtmAko eka gatimeM se dUsarI gatimeM koI bhI deha dhAraNa karanI ho, phira cAroM gatimeM se kisI bhI nAmarUpa ho to usakA, use cAla bhavameM hI nirNaya karanA paDatA hai| yaha nirNaya na ho taba taka isa dehameM se AtmA chUTa nahIM sktii| tAtparya yaha ki, parabhavake AyuSyako cAlU bhavameM hI baMdha karanA paDatA hai| : yaha bandha kaba karanA cAhie ? usakA nirNaya karanA vaha bandhakAla / yaha nirNaya kAlasamaya abake bAdakI hI gAthAmeM granthakAra jnnaaegaa| ___ prastuta bhavake gatimAna AyuSyameM prathama bandhakAla AtA hai / bandhakAlake samaya usake sAtha sAtha hI avAdhAkAlakI maryAdA jIva nizcita kara hI DAlatA hai| ataH dUsarI vyAkhyAmeM abAdhAkAla arthAt kyA ? to usa viSayaka vizeSa vyAkhyA to gAthA 329 meM kareMge, lekina saMkSipta vyAkhyA yaha ki 2. abAdhAkAla-cAlU bhavameM bandhakAla samaya para jIvako parabhavake-jisa gatimeM jisa jAti sthAnameM utpanna honA ho vahA~ ke-AyuSyakA bandha kiyA, yaha bandha karaneke bAda vaha badghAyuSya udayameM na Ave arthAt jaba taka nizcita kiye janmameM utpanna nahIM hotaa| ina (baMdha-udaya ) donoMke bicakA jo aMtara-kAla jitanA ho, use avAdhAkAla kahA jAe / 3. aMtasamaya-anubhUta ( dravya-kAla ) donoM prakArakA gatimAna AyuSya pUrNatAko pAe vaha / jise 'mRtyu' zabdase bhI pahacAnA jAtA hai| UparakI tInoM sthitikA anubhava jIva mAtrako avazya karanekA hI hotA hai, ataH tInoMkI vyAkhyA sAthameM kI aura aba pazcAt kI cAra sthitiyoMkA anubhava jIva mAtra ke lie vaikalpika hai| ataH usakA varNana bAdameM liyA hai / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AyuSyamImAMsA aura usakA sAta prakAra * cAra sthitimeM prathama sthiti ( apavartana) AyuSyakI kamI ho usako sUcita karatA hai / dUsarI sthiti ( anapavartana ) cAhe kaise bhI pratikUla saMyogoMmeM AyuSya-samaya maryAdAkA jarA bhI hAsa na ho use sUcita karatA hai| ____ aba yaha kamI kisa kAraNase hotI hai aura kisase nahIM hotI ? isake do kAraNa batAye haiN| ekakA nAma 'upakrama' diyA hai aura dUsarekA nAma 'anupakrama' diyA hai| upakrama apavartanakA kAraNa hai aura anupakrama anapavartanakA kAraNa hai| isa taraha yahA~ kAryakAraNa bhAvakI vyavasthA smjhnaa| yahA~ donoM kAraNoMkI vyAkhyA bhI jaNAte haiN| 4. apavartana-laMbe arase taka kramazaH vedane-bhogane yogya baMdhI AyuSya sthiti ko, tathAprakArake upadravAdi aniSTa nimitto milanese parAvartana ho arthAt dIrgha sthitiko hasva-alpasthiti karake bhoge vaise AyuSyako apavartana jAtikA kahA jAe / _ eka siddhAnta samajha rakhanA ki, janmAntarakI baddhaAyuSya kabhI saMbhavita hai; lekina usameM vaDhAvA tInoM kAlameM nahIM ho sktaa| arthAt 100 barasakA AyuSya bAMdhakara janmA 100 barSase uparAMta, eka ghaNTA to kyA, eka pala bhI adhika nahIM jI sakatA, ulaTA 100 varasAyuSI pAMca varSameM yA yAvat garbhameM utpanna hote turaMta hI mRtya pA le yaha saMbhavita hai / 5. anapavartana-apavartanase viparIta, janmAntarase prastuta bhavameM bhogyamAna jitanA AyuSya bAMdhakara AyA ho utanA avazya bhogatA hI hai| arthAt jisameM paristhitikA jarA bhI hAsa hue binA saMpUrNarUpase bhoga sake vaha / 6. upakrama-AyuSyakA apavartana-pheraphAra-hAsa karanevAle kAraNa / 7. anupakrama-upakramase ulaTA arthAt AyuSyakA hAsa karanevAle kAraNoMkA abhAva, usake para AyuSya ke sAtha saMbaMdha rakhanevAlI bAvateM batAI / AyuSyakarma vicAraNA aba hama AyuSya ke bAremeM thoDI samIkSA soceNge| isameM prathama AyuSya arthAt kyA ! jisake dvArA jIva vivakSita kisI bhI bhavameM, athavA usa vivakSita bhavake dehameM amuka kAla paryaMta raha sake usa zakti-sAdhanakA nAma AyuSya athavA jisase jIva parabhavameM jA sake usakA nAma bhI AyuSya / apanI dehameM apanI AtmA jitanA samaya raha sake, vaha isa AyuSya zaktike valase hii| taba yaha zakti kyA hai ! isa prazna uttarameM yaha AyuSya koI dRzya vidyutAdi zakti, padArtha yA rasAyanAdi nahIM hai, paraMtu yaha eka Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 176 . .. zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * prakArakA karma hI hai| aura jainoMne karmavAdakI nIMva rUpa mAne sthUla ATha prakArake karmoM meM se yaha AThavA~ karma hai, jise 'AyuSyakarma' aise nAmase pahacAnA jAtA hai / karma huA arthAt jainasiddhAMtake anusAra ve karma eka padArtharUpase haiM, jisameM varNa, gaMdha, rasa, sparza rahe haiM, lekina atyanta sUkSmabhAvako pAye honese ve carmacakSuse dRzya nahIM hote, lekina jJAnadRSTise jJAnI jarUra dekha sakate haiN| padArtha huA ataH vaha pudgala-paramANu ke samUharUpa hai| isa AyuSyake pudgala jisa AtmAne jisa prakAra ke jitane ekatra kiye hoM usa taraha utanA samaya yaha jIva zarIrameM raha sakatA hai| ina pudgala-paramANuoMkA jIva bhogadvArA kSaya kara de ki turaMta hI, usI kSaNa, AtmA vartamAna dehameM se nikalakara anya jIvAyonimeM praveza kara detA hai aura vahA~ utpanna hokara tadbhavayogya dehakI racanA karatA hai / . isase tAtparya yaha nikalA ki-isa AyuSyake pudgala jIva ko amuka kAla yA varSoM taka dehameM TikAnevAle haiN| yaha AyuSya pudgalake samUharUpa hai| isake para hI jIvana yA maraNakA AdhAra hotA hai / ... isa AyuSyake pudgaloMke sAtha kAlakA bhI saMbaMdha hai arthAt ina pudgaloMko jisa janmAntarase jIva bAMdhakara lAyA vaha kitane samayameM bhoganeke hote haiM ? isake lie kAlakA niyamana bhI hotA hai| isase jIvako bhavAMtarameM jAnA ho taba, pudgala aura kAla donoMkA kSaya karanA paDatA hai; ataH hI zAstrIya zabdameM AyuSyake do bheda karake samajhAyA hai / (1) dravyaAyuSya aura (2) kaalaayussy| 1. dravya arthAt pudgala tathAprakArake karma pudgaloMke dvArA jiyA jAya vaha dravyAyupya / telake binA dIpaka jala nahIM sakatA vaise isa AyuSya karmake pudgaloMke binA AtmA ( dehameM ) jI hI nahIM sktii| ye pudgala vahI hI dravyAyuSya / isakI madadase hI yathAyogya kAla jIvita rahA jAtA hai| pratyeka AtmA vivakSita bhavameM jo AyuSya pudgaloM kA upabhoga karatA rahatA hai usake lie eka aTala niyama samajha lenA ki bhUtakAlake-gatajanmake baMdhe karma udayameM Ae bhogate haiN| aura vartamAna janmameM baMdhe hue AyuSya pudgala usake bhAvi janmameM bhoganeke hote haiN| isase samajhanA ki Az2a vartamAnameM jo AyuSya pudgala bhogatA hotA hai, ve pudgala janmAMtarake bandhe jitane he utanoMkA saMpUrNa kSaya na ho jAe taba taka jIva kabhI bhI vartamAna dehameMse chUTa sktaa| Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dravya aura kAla mAyuSyakI samaja .. * 177 . nhiiN| pratyeka paramANu bhogA jAnA hI caahie| tatpazcAt hI jIva kI mRtyu hotI hai aura gatyantarameM AtmA calI jAtI hai| yaha niyama dravyAyuSyake lie hai / 2. aba dUsarA prakAra kAlAyuSyakA hai / dravyAyuSyake jaisA isa AyuSyake lie niyama nahIM haiN| arthAt jitanA bAMdhakara lAyA ho usa sAre kAlakA anubhava yA bhoga karanA hI paDe arthAt utane barasa taka jInA hI cAhie aisA nahIM hai, isameM vikalpa hai isalie bhoganA paDe athavA na bhI paDe / isa kAlAyupyako jarA vistArase samajha leM / dravya AyuSyakI madadase jIva-AtmA (jaghanya aMtarmuhUrtase lekara utkRSTa sAgaropama taka ) jI sakatA hai athavA usa usa dehameM Tika sakatA hai| isIkA nAma kAla AyuSya / kAla arthAt samaya / phira usa samayase lekara aMtarmuhUrta, ghaDI, prahara, divasa, mAsa, varSa kucha bhI samajhanA / - isa kAlAyuSyakI vyAkhyA dravyAyuSyase bhinna hai| arthAt jIva gatajanmameM dravyAyuNyake bandhake samaya, kAlAyuSyakA bandha bhI ekatra kara detA hai| lekina jaise dravyAyuSyakA apavartana hotA hI nahIM hai aura isalie usakA pUrNa kSaya hI karanA par3atA hai lekina kAlAyuSyakA saMpUrNa kSaya karanA hI paDe aisA ekAMta niyama nahIM hai arthAt usameM apavartana matalaba ki hAsa mI ho jaae| . udAharaNa svarUpa gata janmameM sau sAlake varSake AyuSyakI maryAdA nizcita karake phira yahA~ vartamAnakAlameM manuSya rUpameM janme to vaha jIva sau sAla taka jIegA hI aisA nizcita na kahA jA sake / bicameM koI upadrava yA akasmAta Ave to aMtarmuhUrtameM hI mRtyu pA jaae| aura Aja bahuta udAharaNa dekhate haiM jise vyavahArameM akAla mRtyu ke rUpameM pahacAnA jAtA hai| isase mathitArtha yaha nikalA ki, dravya AyuSyameM apavartana nahIM hai / vaha anapavartanIya hai jabaki kAlAyuSyameM vikalpa honese vaha apavartana tathA anapavartana donoM prakArase bhogA jAtA hai / zaMkA-dravyAyuSya pUrNa bhogA jAe to tatsahacAri kAlAyuSya na bhogA jAe aisA kaise bane ? yaha bAta to vicitra lage ! ..... samAdhAna-AyuSyakI sthiti yA layameM pradhAna kAraNa AyuSya karmake : pudgala hI haiN| pudgala aisI vastu hai ki dhIre dhIre bhogI jAe aura zIghra mI bhogI jaae| isakA "AdhAra AtmAke manda-tIvra adhyavasAya para hai / bR. saM. 23 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 178 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . . . Upara udAharaNa diyA usake anusAra, eka jIva sau sAla taka cala sake utane AyuSyake pudgala bAMdhakara avatarita huA aura pAMca varSakI umra hone para kisI upadrava yA akasmAtakI vajahase hArTaphela huA aura pA~ca varSameM hI mRtyu huI; taba isa jIvane kAlAyuSya pUrNa na kiyA, kAlake 95 varSa paDe rahe, lekina isa taraha 95 varSa bhoga sake itane pudgala usa samaya paDe rahate kyA ! haragija nhiiN| AyuSyakA eka mI pudgala yA paramANu zeSa rahatA hI nahIM, saMpUrNa bhogA hI jAtA hai, kyoMki prathama hI kaha diyA ki TrayAyuSyakA apavartana arthAt pheraphAra ho sakatA hai / .lekina eka khyAla nizcitarUpase samajha rakhanA ki AyuSyameM hAnikA pheraphAra zakya hai lekina vRddhikA nahIM / ____ aba kAlAyuSyameM koI upadrava yA akasmAta rukAvaTa na kare to to sau varSa pUrA karake hI mRtyu pAe aura usa samaya vyAyuSya sau varSa taka bhogA jAe tathA kAlAyuSya bhI utane hI varSa taka bhogA jAe, isa kAlAyuSyako anapavartana kahA jaae| __zaMkA-AyuSyake pudgaloMkA kSaya huA aura sthiti-samayakA kSaya na huA to sau varSakI sthiti taka cale itane pudgaloM ko jIva pAMca varSameM, are ! aMtarmuhUrtameM kisa taraha bhoga DAle ! : samAdhAna-UparakI zaMkAkA samAdhAna yaha ki, jaise eka dIpameM tela bharA ho, jyoti dhIre dhIre jalatI ho to, vaha dIpaka yathAsamaya jalanA pUrNa kara de lekina koI manuSya usa dIpakakI lau ko adhika prajvalita kare to dIpakakA jalanA zIghra pUrNa ho jAtA hai tathA telakA saMpUrNa kSaya ho jAtA hai| usa samaya tela saMpUrNa upayogameM A jAne para mI dIpaka jaldI jala gayA aisA bolate haiN| aura dUsarA dRSTAMta yaha ki eka 100 hAtha lambI DorI sIdhI sArI rakkhI hai| isa DorI ko koI eka chora para jalAve to vaha dhIre dhIre jalatI huI usake niyamAnusAra yogya samaya para jala jAe, lekina usI 100 hAthakI DorIko agara gola lapeTakara jalAyA jAe to to bahuta kama samayameM jalakara khatma ho jAe / ___ Uparake dRSTAMtoMke anusAra AyupyameM ghaTA lenA cAhie ki- sau barasakA anapavartanIya AyuSya bAMdhakara AyA jIva samaya samaya para kramazaH AyuSyake karma pudgalokA kSaya 475. yahA~ bhigoI do dhotIkA tathA baMdhI aura alaga aisI ghAsakI gaMjIkA bhI dRSTAMta ghaTAyA jAtA hai| Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . parabhavAyuSyakA baMdhakAla .. karatA jAe aura vicamaiM usa AyuSya karmako kucha mI upakrama na lage-arthAt anupama sthiti rahe-to to pUre sau varSa para hI mRtyu paae| lekina janmAMtarameM / sAlakA AyuSya bAMdhate samaya sAthameM aise prakArake zithila manobhAva juDe ki jisase vaha AyuSya bAMdhA to thA sau sAlakA hI lekina zithilabhAvakA bAMdhA, to vaise jIvako ( Age gAthA 337 meM jaNAye anusAra ) alaga alaga prakArake upadrava, AghAta, pratyAdhAta lagate ki sau varSa taka cale. aise AyuSya pudgaloMko baDe baDe samUhameM zIghra bhogakara kSaya kara DAle, to thoDe. varSoM meM hI jIvanadIpaka bUjha jAe / are ! bhayaMkara koTikA roga, akasmAta, zastrAdikakA ghAta yA bhaya Adi ho. to aMtarmuhUrtameM mI jIvanajyota khatma ho jAe, jise vyavahArameM akAla mRtyu kahate haiM / isa taraha AyuSya viSayaka bhUmikA batAI / [ 326 ] avataraNa-aba ina sAtoM AyuSyadvAroMkA kramazaH vistArase varNana karate haiM jisameM prathama baMdhakAla jo jIvoMke jitanA hotA hai use ghaTAte haiN| baMdhaMti deva-nArayaasaMkhanaratiri chamAsasesAU / ... parabhaviyAu sesA, niruvakkamati bhAgasesAU // 327 // sovakamAuA puNa, sesatibhAye ahava navamabhAge / sattAvIsahame vA, aMtarmuhuttaM time vA viM // 328 // .... gAthArtha-( nirupakramAyuSI ), deva-nAraka, asaMkhyavarSAyuSI yugalika manuSya tathA tiryaca ( apane calate bhavakA) chaH mA~sa. AyuSya bAkI rahe taba parabhavakA AyuSya bAMdhate haiM / tathA zeSa jIvoMmeM nirUpanamAyuSI nizcayase, apane AyuSyakA zeSa tIsarA bhAga bAkI ho taba, aura jo sopakramAyuSI haiM ve apane AyuSyake zeSa tIsare bhAgameM parabhavAyuSya bAMdhate haiN| lekina nizcayase nhiiN| isIlie svaAyuSyake bAkIke nauveM bhAgameM. sattAIsarva bhAgameM, ( isa taraha tIsare tIsare bhAgameM) Akhira svaAyuSyake antima antarmuhUrtameM mI parabhava viSayaka AyuSya jarUra bAMdhate haiM / // 327-328 // :- vizeSArtha-gata gAthAmeM AyuSyake sAtha saMbaMdha rakhanevAlI sAta vAvateM batAI aura . 'sAtha sAtha granthAntarase AyuSya viSayaka mImAMsA kI / aba sAta vAktoMmeM se pahalI bAbata 476. yaha vacana 'prAyika samajhanA, kyoMki ThANAMga sUtra meM adhyAya chaThekI "TIkAmeM chaH mAsa zeSa rahane paraM AyuSya na bAMdhe to ghaTAte hue yAvat antarmahUrtameM bhI bAMdhe aisA kahA hai| Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.180 . * bhI ehatUsaMgrahaNIrala-hindI bhASAMtara * baMdhakAlakI hai| prastuta bhavake aMdara parabhavake AyuSyakA baMdha cAroM gati se kina jIvoMkA kisa samaya ho ! yaha bAta yaha yugma-donoM gAthAmeM kahate haiM / ... baMdhakAla viSayaka thor3I dUsarI hakIkata samajha lenI jarUrI hai| vaha yaha ki abhyAsIko eka siddhAnta samajha lenA ki, kisI bhI jIvAtmAkA parabhavameM utpanna honeke bhAvisthAnakA sarvAgI nirNaya usake vartamAnabhavameM hI nizcita hotA hai| aura vaha nirNaya honeke bAda hI vartamAna deha-colA choDatA hai| jaba taka yaha nizcaya na huA ho taba taka koI bhI zakti nahIM hai ki isa dehameMse nikala sake / kyoMki jaina siddhAMta ke anusAra jIva (mukti na ho taba taka ) sUkSma zarIradhArI to hamezA rahatA hI hai, lekina sthUla zarIradhArI bhI hamezA hotA hai, mAtra taphAvata itanA ki eka bhavameMse dUsare bhavameM jAte utpanna honekA sthAna sIdhA na ho to jyAdAse jyAdA pAMca samaya sthUladehake binA rahatA hai| anyathA kisI na kisI gati-yoni yogya zarIrako pA hI letA hai| aura use pAneke lie use pUrvabhavameM hI nirNaya karanA par3atA hai| zarIra yaha to jIvane karmarAjAse liyA bhADekA ghara hai / usakI muddata pUrI hone para khAlI kara denA hai lekina usake pahale purAnA ghara badalakara naye gharameM jAnA hai, usa gharakI nizcitatA agAUse kara hI letA hai, jisase eka deha choDaneke bAda turaMta hI dUsarI dehameM jIva praveza kara detA haiN| yahA~ jIvoMkA bandhakAla tIna prakArakA hai| 1. chaH mAsa zeSa rahe tava, 2.avazya tIsarA bhAga zeSa rahe tava aura 3. tIsare ta.sare bhAgase / / gAthAmeM niruvakama=nirupakrama aura sovakkama-sopakrama zabda prayukta kiyA hai| usakA artha saMkSiptameM gata gAthAmeM hI A gayA hai / vistRta artha Age kaheMge / yahA~ usakA saMkSipta artha aisA hai ki, nirgatAni upakramANi yasmAt-iti nirupakramam / jo AyuSya upakramoMkA nimitta bananekA nahIM hai vaha nirupakrama AyuSya / jise gata gAthAmeM 'anapavartana' zabda dvArA kahA gayA hai| donoM ekArthaka vAcaka hai aura upakramaiH saha vartamAnamAyu: tat sopakramam / arthAt upakramoMke AghAta-pratyAghAtakA bhoga honevAlA vh| jise gata gAthAmeM 'apavartana' zabda kahA gayA hai / katipaya gati aura sthAno hI aise haiM ki, jahA~ utpanna honevAle jIvakA AyuSya nirupakramI athavA anapavartanIya hI hotA hai| aise jIva kaunase ! to devagatimeM utpanna hone 477. kucha dharmavAle mRtyuke bAda AtmA AkAzameM U~cI rahatI hai, amuka samaya deha rahita rahatA hai Adi kathana karate haiM, lekina vaha janadarzanasaMmata nahIM hai / Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AyuSyakA abAdhAkAla aura aMtasamayakI vyAlyA. .181 . vAle tamAma prakArake deva, narakagatimeM utpanna honevAle nAraka aura asaMkhya varSAyuSI manuSya aura tiryaca smjhnaa| ina jIvoMko cAhe aise upadrava yA saMkaTa Ave to bhI unakI akAla mRtyu hotI hI nahIM / pIDAe~ honI hoM to bhale hoM, lekina prANatyAga to saMpUrNa AyuSya pUrNa hone para hI hotA hai / . ina cAroM prakArake nirupakramI jIvoMke lie eka hI niyama ki unake baMdhe AyuSyake chaH mAsa bAkI rahe ki turaMta hI usI samaya nArakoMke lie parabhavAyuSyakA bandha kare, phira mI eka mata aisA hai ki chaH mAsa utkRSTarUpase smjhnaa| lekina taba baMdha na kare to jaghanya mRtyuke bica aMtarmuhUrta zeSa rahe tava mI vaha kare / ___dUsare saMkhyAta varSake AyuSyavAle ekendriya, doindriya, triindriya, caurindriya, paMcendriya jo nirupakramAyuSavAle haiM, ve apane AyuSyakA tIsarA bhAga zeSa rahe tava avazya parabhavAyuSyakA baMdha karate haiM / yaha nirupakramAyuSIkA baMdhakAla kahA / inameM sopakramAyuSavAle ekendriya, doindriya, triindriya, caurindriya, paMcendriya apane apane AyuSyakA tIsarA bhAga zeSa rahe usa samaya parabhavake AyuSyakA baMdha karate haiN| athavA navA~ bhAga ( arthAt tIsare bhAgake tribhAga) zeSa rahe taba baMdha kareM, usa vakta baMdha na kareM to phirase sattAisavA~ ( arthAt tribhAga-tribhAga-tribhAga) bhAga zeSa rahe tava avazya baMdha "kareM / sattAisaveM bhAgameM baMdha na kara sakeM to aMtameM mRtyu samayake aMtima antarmuhUrtameM to avazya kareM hI kareM / kyoMki aba aMtima baMdhasamaya vahI hai / kucha AcArya matAMtarase aisA kahate haiM ki satAisaveM bhAgameM baMdha na ho to phira aMtima antarmuhUrta samaya para ho aisA bhI nahIM hai, lekina satAisaveM bhAgase kramazaH tribhAgameM baMdhakAla hotA hI haiN| 478. koI AcArya yugalikake lie palyopamakA asaMkhyAtavA~ bhAga zeSa rahe taba parabhavAyuSyakA baMdha mAnate haiM / 479. pannavaNAdi sUtrameM sirpha tIsare, naveM bhAgameM' parabhavAyuSya bAMdhe aisA kahA hai, lekina usakA artha to 99 varSavAlA 33 3 varSameM bAMdhe aisA bhI ho jAe, lekina vaha iSTa nahIM hai, ataH tIsare bhAgase nahIM, lekina tIsarA bhAga zeSa rahe, aisA samajhanA yaha kathana sarvako saMmata hai| 480. sibhattibhAge siattibhAge siattibhAgattibhAgatibhAge [prajJApanA ] zeSa tribhAgameM arthAt 3, 9, 27, 81, 243, 729, 2187 ityAdi jo aMka tIna tIna gune ho usa rakamarUpa bhAgakI kalpanA, use tribhAga kalpanA kahate haiM / 481. dekhie, bhagavatI za. 14 u01. / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 182 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * aba tribhAgakI ghaTanA soce-jisa jIvakA AyuSya 99 barasakA ho, usa jIvako tIsare bhAgase parabhavAyuSyakA bandha paDe to kava ? to samajhanA ki 99 varSake do bhAga kama kareM to 66 varSa pUre hone para yA 67 veM varSake prAraMbhake dinomeM kisI bhI kSaNa baMdha paDe / aba usa samaya bandha na paDA to zeSa 33 varSa rahe, usake nave bhAgameM arthAt ninyAnabe varSameM 3 varSa 8 mAsa zeSa rahe taba, parabhavAyuSyakA baMdha paDatA hai, taba bhI na bAMdhe to phirase 3-8 mahInemeM 27 veM bhAgase bAMdhatA hai / / - Upara parabhavAyuSyake kAlakA jo siddhAnta yA maryAdA hai, use sthUla aura sAmAnya kakSAke lie jaNAI hai| sarvathAke lie yaha niyama na samajhanA tathA yaha aphara hai aisA. bhI na smjhnaa.| [327-328 ] - avataraNa-isa taraha baMdhakAlake bAremeM kahakara abAdhAkAla aura aMtasamaya tathA prasaMgopAta Rju tathA vakrA gati kitane samayakI ho ? usakA svarUpa bhI kahate haiM / ' 'jahame bhAge baMdho, Aussa bhave abAhakAlo so / / 3, aMte ujugai iga samaya, vakka caupacasamayaMtA // 329 // gAthArtha-jitane bhAgase AyuSyakA baMdha huA ho vahA~se lekara ( usa parabhavAyuSya udayameM na Ave taba takakA) abAdhAkAla kahalAtA hai| antasamaya arthAt maraNaMsamaya, usa antasamayameM [ parabhavameM jAte jIvako ] eka samayakI Rjugati tathA cAra-pAMca samayakI vakrAgati hotI hai / // 329 // . vizeSArtha-jina jIvoMne apane AyuSyake chaH mAsa zeSa rahe athavA svAyuSyake tribhAgase-sattAisaveM yA kisI bhI bhAgameM parabhavAyuSyakA baMdha kiyA ho, usa parabhavAyuSyake baMdhakAlase lekara, jaba taka vaha baddha parabhavAyuSya udayameM na Ave, taba takakA anudaya avasthArUpa-apAntarAlakAla (bicakA kAla) usa jIvake AyuSyakA abAdhAkAla kahalAtA hai| jaise ki deva-nAraka yA yugalika apane AyuSyAntake chaH mAsa zeSa rahe taba hI parabhavAyuSyakA baMdha karate haiN| usa baMdhakAlake bAda chaH mAsa vyatIta hone para maraNa pAnese usa baddhAyuSyakA udaya hotA hai| yahA~ baMdhakAla aura udayakAlake bica chaH mAsakA hI spaSTa jo aMtara paDA vahI, una jIvoMke lie abAdhAkAla kahalAtA hai / . vaise antima antarmuhurtakA parabhavAyuSya bAMdhe to use apAntarAla kAla antarmuhUrtakA hI honese utanA abAdhAkAla ginA jaae| aisA sarvatra samajha lenaa| Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * donoM gatimeM parabhavAyuSyakA udaya aura AhAra kaba ho?.| . 183 . antasamaya-cAlU bhavake AyuSyakI samApti honA, aura phira turaMta hI parabhavAyuSyakA udayameM AnA, ise mRtyu bhI kahA jA ske| . RjuvakAgati-jIva anta samaya para AyuSya pUrNa karake parabhavameM jAtA hai,, taba jIvako eka samayakI Rjugati tathA cAra-pAMca samaya takakI arthAt--eka vakrA, dvivakrA, trivakrA aura caturvakrA, ye do-tIna-cAra aura pAMca samayavAlI vakrAgatiyA~ udayameM AtI haiM / ____aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga pramANakI ati sUkSma mAnavAlI saMsArI AtmA taijasa -kArmaNa nAmake sUkSma zarIrako dhAraNa karake parabhavameM utpanna honeke sthAna para do gatise pahu~catA hai| eka Rju aura dUsarI vakrA / Rjugati eka hI samayakI hai, kyoMki jIvakA mRtyusthAna aura utpattisthAna donoM samazreNise athavA samAMtara paMktise vyavasthita ho to, mRtyusamaya vAdake eka hI samayameM jIva utpanna ho jAtA hai| ise dUsarA samaya lagatA hI nahIM hai| isIlie isa gatikA Rju yaha nAma anvarthaka hai| Rju arthAt sarala-sIdhI gatiko samazreNise na ho lekina tircha-vidizAmeM sIdhA na ho to jIvako ( AkAza pradezakI zreNimeM ) kATakona karake baDhanA paDatA hai| AtmAkI gati hamezA sIdhI hI dizAgata hotI hai kintu tirachI yA cAhe usa rIta se jAnekI nahIM hotii| vaha to prathama sIdhI jAkara phira muDe to usake moDoMke kATakona hote rahate haiN| jitane moDa lene paDe utane samaya rAstemeM baDhate haiN| aise moDa saMsArI jIvoMko ( caturvigrahAmeM ) jyAdA se jyAdA tIna aura kisI samaya ( paMcavigrahAgatimeM ) cAra hote haiN| [329] avataraNa-pUrvokta donoM gatike hI viSayameM nizcaya aura vyavahAra se parabhavA* - yuSyakA udaya aura parabhava viSayaka AhAra kaba ho? usa saMbaMdhoM kahate hue RjugatimeM AhAra aura udaya tathA vakrAmeM mAtra AyuSyakA udaya samaya kahate haiM / ujjugai paDhama samae, parabhavi AuaM thaa''haaro| vakkAe bIasamae, parabhaviAuM udayamei // 330 // gAthArtha-Rjugatike prathama samaya para parabhavake AyuSyakA udaya tathA prathama samayameM hI AhAra aura vakrAgatimeM dvitIya samaya para parabhavAyuSyakA udaya hotA haiM / // 330 // vizeSArtha-gAthA 188meM Rju aura vakrAgati viSayaka ThIka ThIka samajha dI hai, phira mI thoDI adhika spaSTatAke sAtha kucha naI samajha mI jAnanI jarUrI hai|' . Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // cAroM gatibhAzrayI veda-yoni-kulakoTI saMkhyA tathA yonimedoM aura prakAroMkA yantra // caturgati bheda | veda yonisaM0 kulakoTI | yoni bheda | yonisparzatva napuMsaka | 7 lAkha 12 lAkha saMvata | zIta-uSNa-zItoSNa . AA 7 lAkha 3 lAkha pRthvIkAya apakAya teukAya vAyukAya sAvanaspati bA. pratyeka0 . uSNa zIta-uSNa-zItoSNa | 7 lAkha 14 lAkha 28lAkha lAkha Naam | doindriya " IN 7 lAkha 8 lAkha triindriya | caurindriya , | 9 lAkha . 4 tra . 444 12 // lAkha 10 lAkha 10 lAkha 18 lAkha saMvRta-vivRta | saMmU0 jalacara saMmU0 catuSpada saMmU0 urapari0 saMmU0 bhujapari0 saMmU0 khecara ga0 jalacara ga. catuSpada ga0 urapari0 | ga. bhujapari0 ga0 khecara strI-puM.na tInoM veda| a. a 12|| lAkha | 10 lAkha | 10 lAkha | 9 lAkha 12 lAkha 4 kha 4 *deva strI0puM02/4 lAkha | 26 lAkha | napuMsaka | , | 25 lAkha | * nAraka , zIta-uSNa : manuSya ga. manadhya " tInoM veda vivRta | zIta-uSNa-zItoSNa 14lA012 lAkhA vivRta-saMvRta " : zItoSNa Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .saM. 24 sacittAcitta [mibha] sacitta-acitta-mizra sacittAciMtta acitta sacitta-acitta-sacittAcitta yonikA jIvAjIvapana // Rju-vakrAgatimeM parabhavAyuSyake udaya samayameM AhAraka aura anAhAraka samaya nirNayakA yantra // gatinAma anAhArIpana kitane parabhavAyuSya udaya AhArIpana samayakI ? vyavahAranayase-nizcayanayase | vyavahAranayase-nizcayanayase | vyavahAranayase-nizcayanayale anAhArIpana nahIM hai . 0 anAhArIpana nahIM hai .1 samaya Rjugati 1 samayakI prathamasamayameM prathamasamayameM | prathamasamayameM prathamasamayameM ekavakrA dvitIyasamayameM , pahale-dUsaresamayapara, dUsaresamayapara dvivakrA pahale-tIsaresamayapara, tIsaresamayapara trivatrA pahale-cauthesamayapara, cauthesamayapara | caturvakrA pahale-pA~caveMsamayapara, pA~ca-samayapara | . * isa viSayakI gAthAoMke pahale yahA~ yantra diyA, vaha suvidhAke kAraNa hai / dvitIyasamayapara 2. dUsare-tIsare 3 samaya tIsare cauthe pA~caveM-4 samaya / Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 186 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . jIva punarjanma lene yA apunarjanma (mokSa) avasthA prApta karane jAe taba use do gati dvArA jAnA paDatA hai| eka Rju aura dUsarI vakrA / .... Rjugati to usa zabdake arthase hI samajhI jAtI hai| vaha saralagati hai / mokSameM jAnevAlA jIva sarva karmase mukta honese usakI mRtyu tathA utpatti donoM sthAna sIdhI - samazreNimeM hI hote haiM, jisase vaha muktAtmA eka hI samaya para sthUla yA sUkSma donoM prakArakI dehakA tyAga karake sIdhI hI, eka hI samayameM prApya sthAnapradeza para pahu~ca jAtI hai, ataH use eka hI samayavAlI, iSTa sthAna para pahu~cAnevAlI Rjugati hI hotI hai| lekina saMsArI jIva to dehadhArI haiM ataH unheM Rjuke uparAMta vakrAgati bhI hotI hai, ataH vakrAke prakAra, usakA kAla, isa aMtarAla gatimeM AhArakI vyavasthA Adi bAbateM yahA~ kahI jAtI haiN| vakrAgati nAmameM hI vakra zabda par3A hai, ataH usakI vyAkhyA bhI muzkila hai / gatagAthAmeM kahA vaise jIvako vakrAgatimeM utpanna honA ho to use svakarmodaya moDa arthAt mArgameM kATakona karake baDhanA paDatA hai / aise moDa yA kATakona jyAdAse jyAdA cAra taka karaneke prasaMga banatA haiN| usase eka bhI moDa adhika nahIM hotA, cauthA moDa pUrNa hone para sthUla dehadhArI banane parajanma dhAraNa kara hI letA hai / isase yaha huA ki jisa saMsArI jIvako 'ekavakA gati' se utpanna honekA nirmANa ho to eka moDa lekara utpanna ho jaae| 'dvivakrA' vAleko do moDa-kATakona karane paDate, 'tricakrA' vAleko tIna aura 'caturvakrA' vAleko cAra moDa hote haiN| ina vakrAoMmeM kitanA samaya jAe ? to hareka vakrAmeM eka saMkhyA baDhAkara kahanA / arthAt ekavakrAmeM do samaya, dvivakrAmeM tIna, trivakrAmeM cAra aura cAravakrAmeM pAMca samaya mRtyuse utpanna honeke vica hote haiM / do gatikI jarUrata hai kyA ? hA~ / cetana aura jaDa kaho, athavA jIva aura pudgala kaho, ye padArtha gatizIla haiN| ye gatizIla padArtha svAbhAvika rUpameM hI nizcita niyamapUrvaka hI gati karanevAle haiM, aura usakI svAbhAvika gati to AkAzapradezakI samazreNike anusAra hI hotI hai (jisa AkAzapradeza zreNiko hama to dekha hI nahIM skte|) arthAt dizAoMkI samAnAntara hotI hai| arthAt pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, Urdhva, adho ina cha: meM se kisI bhI dizAmeM samazreNimeM hotI hai / lekina dizAse vidizAmeM yA vidizAmeMse dizAmeM sIdhI sIdhI nahIM hotii| ataH vizreNIgamana nahIM hotaa| lekina Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *vakAgati kisa taraha ? aura eka, dvivakrAkI samaja. . 187 . saba jIvoMke lie samazreNI gati saMbhavita mI nahIM hai| isalie jo jIva usa karmavazavartI haiM unheM to vizreNIse mI gati karanI par3atI hai, jise hameM vakrAgati kahanI hai / taba jaise moDa AyA ki gatimeM eka samayakA kAla jyAdA jAegA hI isIlie Upara kaha Ae~ ki ekavakrAko eka samaya, do vakrAko do samaya jAe~ Adi / vakrAgati kisa taraha banatI hai ? ___ UrdhvalokakI kisI bhI dizAmeMse adholokakI ulaTI dizAmeM, adholokakI dizAmeMse UrdhvalokakI viruddha dizAmeM athavA vidizAmeMse dizAmeM yA dizAmeMse vidizAmeM kisI bhI bhAgameM utpanna honA ho to moDa hote haiM aura isase vakrAgati banatI hai| ekavakrA kisa taraha ? eka jIva UrdhvalokameM pUrvadizAmeM mRta huA, utpanna honekA sthAna adholokameM (ulaTI) pazcima dizA meM hai, to prathama pUrvameMse sIdhA mRtyu pradezakI samazreNise adholokameM utare, vaha kahAM taka utare ? to adholokameM pazcimadizAmeM jisa zreNi pradeza para utpanna honA hai vaha zreNI pUrvameM jahA~ taka jAtI ho vahA~ taka, yahA~ taka to sIdhA aayaa| aba yahA~ pUrvameMse moDa lekara, sIdhI hI zreNIse pazcimadizAmeM utpatti sthAnameM pahu~ca jAtA hai / yahA~ Uparase nIce pazcimadizAke utpatti sthAnakA anusaMdhAna karanevAlI zreNI ( athavA samazreNI sataha ) sthAna para AyA usakA eka samaya aura vahA~se moDa lekara utpatti sthAna para pahu~cA vaha dUsarA samaya / isa prakAra do samayavAlI 'ekavigrahA' vakrA banatI hai| dvivakrA kisa taraha ? yaha gati tIna samayakI hai / eka jIva trasanADI gata UrdhvalokakI vidizA-ami konemeM mara gayA, use utpanna honekA sthAna adholokakI vidizA-vAyavya konemeM hai| ataH vidizAmeMse mRtyu pAkara vidizAmeM hI utpanna honA hai| jIva samazreNImeM hI gati karanevAlA hai| isa siddhAntake anusAra, ami konemeM jo zreNi Upara hai usI zreNike pradezoMkI lAinako sparza karatA huA sIdhA pUrva dizAmeM prathama samayameM A gyaa| dUsare samayameM moDa lekara pUrvameM se sIdhA hI nIce adholokakI pazcima dizAmeM, agni dizAke utpattisthAnakI jo zreNI hai usI zreNI para AyA aura vahA~se tIsare samaya moDa-kATakona, hokara vasanADIkI hI amidizAke utpattisthAnameM pahu~ca gyaa| isa taraha amise pUrvameM eka samaya. pUrvase pazcimameM nIce utarane para eka vakrA hone para dUsarA samaya huA aura pazcima Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 18 . .zrI rahadasaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . se amimeM jAne para dUsarA moDa aura tIsarA samaya huaa| isa taraha tIna samayakI dvivakrA gati smjhnaa| . sanADIvartI jo trasa jIva marakara punaH trasa honevAle haiM una jIvoMko vakrAmeM eka vakrA aura dvivakA ye do gatiyA~ hI hotI haiN| bAdakI do vakrA hotI hI nahIM, kyoMki trasanADImeM mare aura punaH trasanADImeM janma lenevAle trasa jIvoMmeM adhika vakrAmoDa karaneke hote hI nahIM ataH unheM Rjugati to hai hii| jo sthAvara jIva haiM, jo marakara punaH sthAvara honevAle hoM unake Rjugatike uparAMta cAroM vakrAgati hotI haiN| unheM tamAma gatiyA~ prApta hotI haiN| ina sthAvaroMke trivakrA aura caturvakrA do adhika kahIM to kaise ? trivakrA kisa taraha ? ___sthAvara jIva to caudaha rAjalokameM sarvatra ThAMsa ThAMsa kara vyApta bhare haiN| vaha trasanADImeM bhI hai aura trasanADIke bAhara bhI hai| jaba trasa jIva to mAtra vicakI trasanADIke sthAnameM hI hote haiN| isalie sthAvaroMkA kSetra sarvavyApaka hai| . kisI sthAvarajIvakI sUkSmadehadhArI AtmA, bAI vAjUkI trasanADIke bAhara adholokakI vidizAmeM mara gayI hai| aura use utpanna honA hai trasanADIkI dAhinI bAjU para UrdhvalokakI dizAmeM, taba vaha prathama to basanADIke bAhara prathama samaya para vidizAmeM se dizAmeM calatI hai, dUsare samaya para (prathama kATakona karake) dAhinI bAjUse trasanADIke aMdara dAkhila hotI hai, tIsare samaya para (dUsarA kATakona karake) sanADIke aMdara hI U~cI jAtI hai aura cauthe samaya para sIdhI hI-tIsare samayameM jahA~ thI vahIMse-usI zreNIse (bAI bAjU para) trasanADIke bAhara nikalakara utpattisthAnameM jAkara khaDI rahe / isa taraha adholokakI dizAmeM se UrdhvalokakI vidizAmeM jAnA ho athavA UrdhvameMse adhomeM AnA ho to yahI krama samajha lenA / isa taraha dizAmeM se vidizAmeM yA vidizAmeM se dizAmeM jAneke lie sthAvaroMkI cAra samayakI trivakA khii| caturvakrA kisa taraha ? trivakrAmeM dizA-vidizAkI bAta thii| isameM itanI adhika ki yaha gati vidizAmeM se (dizA nahIM lekina ) vidizAmeM hI utpanna honevAle ke lie hotI hai| Upara vidizAmeMse UrdhvalokameM trasanADIke bAhara dizAmeM jAkara aTakA thaa| yahA~ trasanADIke bAhara vidizAmeM jAnekA eka sTezana baDhA, ataH dizAmeMse phirase vidizAke utpatti sTezana para Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Rju aura vakAgatimeM mAyuSyodaya aura AhAra kaba?. .189. - - pahu~catA hai ataH vahA~ eka moDa baDhe aura eka samaya mI bddhe| isa taraha "pAMca samayako caturvakA gati huii| isa taraha vakrAgatikA svarupa khaa| ___ aba mUla gAthAkA artha kahA jAtA hai| yaha gAthA nizcayanaya se aura vyavahAranaya se (athavA sUkSmadRSTi yA sthUladRSTi) isa gatimeM parabhavake AyuSyakA ! udaya aura AhAra kaba hotA hai yaha batAte haiN| RjugatimeM to jo saMsArI jIva haiM unake lie to prathama samaya para hI AyuSyodaya aura prathamasamaya para hI AhAra kahA / ataH ina donoM bAtoMmeM eka bhI samayakA aMtara nahIM par3atA, kyoMki samayAMtara ho to AhAra lenA paDe lekina isa gaticAleko to eka hI samayameM utpanna honekA arthAt jisa samaya mRtyu ho usake dUsare hI samaya para utpanna ho jaae| sAtha hI pUrvabhavake zarIra dvArA aMtima samaya para AhAra grahaNa kiyA hai aura usake bAdake samaya para hI utpanna hote hI vahA~ utpattisthAnameM yogya AhAra kara letA hai| arthAt isa gativAle saMsArI jIva sadA AhArI hI hote haiM / yaha vAta vyavahAranayase ghaTita hai / nizcayanayase arthAt adhika sUkSmatA aura caukasAIse soce to parabhavake prathama samayameM hI pUrvazarIrakA parizATa-tyAga hotA hai| jisa samaya para sarvAtmapradezoM dvArA pUrva zarIrakA parityAga ho usI samaya jIvakI parabhava gati hotI hai aura usI Adya kSaNoM parabhava ke AyuSyakA udaya hotA hai| ataH zarIrAnta aura nUtana zarIra prAptikA kArya usI samaya yugapat hotA hai| ... cakrAgatimeM AyuSya udaya aura AhAra kaba ? . RjugatikI bAta kI, aba vakragatimeM jAte jIvako parabhavAyuSyakA udaya kaba ho ? to dvitIya samayameM hotA hai aisA gAthAkAra kahate haiN| . paraMtu yaha kathana sthUla vyavahAranayase hai arthAt isa nayase kathana karanevAle pUrva bhavake antasamayako ( abhI zarIra tyAgakA jo eka samaya bAkI hai, jo vakrAmeM gayA nahIM hai to bhI ) vakrAgatikA prAraMbha ho gayA honese aura vakrAgatike pariNAmAbhimukha huA honese usa antasamayako hI kucha loga vyavahArase vakragatikA Adi samaya mAna lete haiM aura isIlie unake matase bhavAntarake Adya samaya para arthAt [ pUrvabhavake anta samayakI ___482. yaha pAMca samayavAlI vakrA bahuta alpa jIvAzrita honese bahuta sthala para usakI vivakSA nahIM kI jaatii| Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .1900 * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . apekSAse ] vakrAgatike dUsare samayameM [ vastutaH prathama samaya hai ] parabhavAyuSyakA udaya hai aisA jo kahate haiM use ve vyavahAranayase-sthUladRSTi se kahate haiM, paraMtu use vAstavika sUkSmadRSTisvarUpa nizcayanayase nahIM kahate / . nizcayanayase soMce to vakrAke prathama samaya para hI parabhavAyupyakA udaya kahA jAe .. kyoMki cAlU janmake antima samayako kahIM vakrAkA prathama samaya nahIM kahA jAegA / [ bAkI vyavahAra nizcayavAle donoMkA parabhavAyuSyakA udaya kathanakA samaya to jo hai vahI AtA hai / vivakSA mAtra hI samajhanI hai / ] - AtmA antasamayameM gatike sammukha banatI hai / abhI pUrvabhavake antasamayameM rahI honese vahA~ zarIrake pradezoMkA saMghAta (grahaNa) parizATa (tyAga) cAlU hai, jisake kAraNa yaha anta samaya nizcayase abhI pUrvabhavakA hI hai lekina parabhavakA nahIM, kyoMki abhI pUrvabhavakA zarIra antasamaya para bhI vidyamAna hai, isa zarIrakA sarvathA tyAga na ho taba taka apAMtarAlagatikA udaya hI kahA~se honevAlA thA ! ataH dehatyAga to prastuta bhavake antima samayAnta para aura AgAmI bhavake ( yA vakrAke ) spaSTa prathama samayameM hI hotA hai| sAtha hI pUrvazarIrakA, pudgaloMkA saMghAta yA parizATa nahIM hotA, usI samaya Ayupyake sAtha gati mI udayameM AtI hai, ataH parabhavake AyuSyakA udaya vakrAgatimeM nizcayanayase AdyakSaNameM hI ginA jAtA hai / [330] avataraNa-gata gAthAmeM vakrAmeM AyuSyodaya kahA lekina AhAra samaya nahIM kahA thA ataH isa gAthAmeM adhika samayavAlI vakrAgatimeM jIva kitanA samaya AhArI yA anAhArI ho ! ye donoM bAteM nayAzrayI kahate haiM / igaduticauvakkAsu, dugAisamaesu prbhvaahaaro| dugavakkAisu samayA, iga do tini a aNAhArA // 331 // gAthArtha-eka, do, tIna aura cAra samayakI vakrAgatimeM dvitIyAdi samayoMmeM parabhavakA AhAra jAneM, arthAt anukramase dvivakrAgatimeM eka samaya, trivakrAgatimeM do samaya aura caturvakrAgatimeM tIna samaya anAhAraka hote haiM / // 331 // vizeSArtha-gata gAthAmeM vakrAkA svarupa kahA thaa| aba isa gAthAmeM vakrAgatimeM hI vyavahAra aura nizcaya donoM naya dRSTise AhAra aura anAhArakakA samaya kahate haiN| vyavahAranayakI dRSTise hareka vakrAmeM jIva pahale samaya aura aMtima samayameM AhAraka hI hotA hai| tAtparya yaha nikalA ki, do se adhika samayavAlI vakrAmeM hI yathAyogya anAhArapana milatA hai| yahA~ prathama eka vakrAkA vicAra kareM to vaha do hI samayakI HUDHHHEL Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vakAgatimeM jIva kitane samaya mAhArI yA anAhArI hote hai? . . 191 . hai, ataH vyavahAranayameM usake donoM samaya AhAraka hI hote haiN| eka mI samaya anAhAraka nahIM hotA, kyoMki jaba zarIra choDatA hai usI samayameM audArikAdi pudgaloMkA lomAhAra karake zarIra choDakara prathama samayameM eka vakrAmeM dAkhila huA aura usI vakrAke dUsare samaya para to utpatti pradezameM pahu~ca mI gyaa| jisa samaya para pahu~cA usI samaya para kArmaNa kAyayoga dvArA tadbhavayogya ojAhAra svarupa paramANuoMkA AhAra grahaNa karatA hai| isalie eka vakrAmeM donoM samayoMko vyavahAranayase AhArI samajhanA / tIna samayakI dvivakAgatimeM eka vakrAgativat vyavahAranayase prathama samaya AhArI, dUsarA samaya anAhArI aura tIsarA samaya [ parabhava viSayaka ] aahaarii| kula 2 ( do ) samaya AhAraka aura eka samaya anAhArakapaneke samajhanA / trivakAgatike cAra samayameMse vyavahAranayase pUrvavat pahalA [prastuta bhavAzrayI] aura aMtima [parabhavAzrayI ] cauthA samaya AhArI aura dUsarA-tIsarA ye do madhyake samaya anAhArI / arthAt yahA~ do samaya AhAraka tathA do samaya anAhAraka / caturvakrAgatike pAMca samayameMse vyavahAranayase Adi aura aMtima ina do samayako AhArI aura vicake tIna samayako anAhAraka jaaneN| - isa vyavahAranayAzrayI kathanameM vicake samaya anAhAraka aura pahale, aMtima samaya AhAraka haiN| ava nizcayanayakI apekSAse jaNAte hai| UparakA sArA kathana vyavahAranayase gAthAnusAra kahA, lekina nizcayanayase soce to [ ekavakAgatimeM vyavahAranayase donoM samaya AhArI janAne para bhI] eka samaya nirAhArI milegA, kyoMki jIva pUrva dehameMse chUTA tava usa parabhavake prathama samayameM pUrva zarIrake sAtha jIvakA sambandha rahA na honese aura grahaNa karaneke parabhavake zarIrakI abhI prApti huI na honese usa samaya AhAra nahIM letA aura dUsare samaya apanA utpattisthAna pAkara AhAra karatA hai isalie eka vakrAgatimeM bhI eka samaya anAhArI hai| 483. isa paMca samayavAlI vakrAgati jIvako kvacit saMbhavita hai, kyoMki mUlasUtrameM cAra samayavAlI gati takakA ullekha hai, paraMtu bhagavatI, sthAnAMga vRttikAra vakragatimeM anAhArakakI ciMtA-prasaMgameM "eko dvau vA'nAhArakaH' kahakara eka samaya, do samaya anAhArakapana batAte haiM aura 'vA' zabda grahaNase tIna samaya bhI anAhAraka ginate haiM / yahA~ parabhava jAte jIvako belakI nathake anusAra iSTasthala para pahu~cAnemeM udayameM AtA AnupUrvIkA udaya utkRSTa cAra samayakA kahA hai aura usa cAra samayakA udaya sahacArI yAMca samayakI vakrAgatise jAe to hI saMbhavita hai, ataH virodha na samajhanA / Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 192. .. zrI gRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * tatpazcAt dvivakrAmeM nizcayanayase Upara anusAra do samaya anAhArI, trivakrAmeM tIna samaya anAhAraka aura caturvakrAmeM cAra samaya anAhArI hote haiM, kyoMki sarva vakrAgatimeM aMtima eka samaya AhAra sahita hotA hai| - yahA~ nizcayanayAzrayI aMtima samaya AhAraka tathA zeSa. anAhAraka haiM atA, vyavahAranayameM utkRSTase tIna samaya aura nizcayanayameM utkRSTase cAra samaya anAhArakarupa. samajhanA / // 331 // . avataraNa-aba cauthA apavartana kise kahA jAe aura AyuSyameM vaha kyA kArya karatA hai, yaha kahate haiN| bahuMkAlaveaNijja, kamma appeNa jamiha kAleNa / veijjai jugavaM cia, uinnasavvappaesaggaM // 332 // apavattaNijjameyaM AuM, ahavA asesakamma pi / baMdhasamae vi baddhaM, siDhilaM cia taM jahA joggaM // 333 // gAthArtha-vizeSArthavat / // 332-333 // vizeSArtha-isa vizvameM tiryaca yA manuSya bahuta laMbe kAla taka vedI-bhogA jA sake aise dIrgha sthitivAle AyuSyakarmako yA usake dalikoM (pradeza-paramANuoM) ko bhI apavartanA nAmake eka karaNa (prayatna) se, bhaviSyameM kramazaH udayameM AnevAle sattAgata rahe AyuSya pudgaloMko eka sAtha hI udayameM lAkara alpakAlake aMdara hI veda-bhoga DAleM, arthAt anubhava karake kSINa kara dete haiM / isalie sau sAla taka jI sakanevAlA aMtamuhUrtameM bhI prANatyAga kara sakatA hai / isa prakArake mUlasthitimeMse parAvartana pAnevAle AyuSyako apavartanIya AyuSya kahA jAtA hai| gata bhavameM vaMdhakAlameM manda adhyavasAya Anese prastuta AyuSya zithila baMdhase bAMdhA thA / kisI samaya pratikUla upakramAdi nimitta milate hI dIrghakAlIna sthitimeM dhakkA laganese anudita AyuSya pradeza 'Atmaprayatnase sataha para A jAe~ aura use jIva bhArI vegase zIghra bhoga DAle aura bhogai" pUrA hone para zarIrase AtmA alaga hokara gatyantarameM janma lene calI jAtI hai / 484. yahA~ arthAnvayake anusAra zabdakrama rakkhA hai / 485. yahA~ baMdhakAlakI sthitise bhogakAlakI sthiti bahuta kama hotI hai / sAmAnya kAlase yuddhakAlameM bhayaMkara rogakA tAMDava. calatA ho taba, Azcaryajanaka akAlamRtyukI jo ghaTanAe~ banatI haiM, ve prAyaH apavartanIya prakArake AyuSyake kAraNa haiM / : Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... * bhAyuSyameM mapavartanakA kArya * * amara koI zaMkA kare ki dIrgha sthitiko saMkSipta karanekA vicitra parAvartana isa eka hI karmameM banatA hai yA dUsaremeM bhI hotA hai ! to yaha apavartanAkaraNa hareka karmameM hotA hai| aura samasta prANiyoMmeM aise parAvartana banate hI rahate haiM, aura dIrghakAla bhogya karmoMkA hAsa karake svalpakAla bhogya banA dete haiN| zaMkA-vidyArthI, AyuSya karmAdikakI apavartanIya ghaTanA jAnakara kahatA hai ki ApakA yaha kathana yathArtha nahIM hai kyoMki isase to 'kRtanAza' aura 'akRtAgama' nAmakA doSa khar3A hotA haiM, jabaki zAstravacana to nirdoSa honA caahie| - taba prathama to yaha doSa kyA hai ? yaha samajha leM, saiddhAntika aura dArzanika granthoM meM aise doSakA nirUpaNa AtA hai| usakA artha yaha haiM ki, jo kArya ho vaha svayogya phala diye binA hI agara naSTa ho jAe to kRtanAza (kiyekA nAza) doSa kahalAe / aura jo kArya kiyA hI nahIM hai, phira bhI usa kAryakA jo phala ho use bhogane kA bane, yaha 'akRtAgama' (nahIM kiyekA Agamana) doSa kahalAtA hai| arthAt kAraNa honese kAryanAza. aura kAraNake abhAvameM kAryotpatti / ukta doSako ghaTAte hue ve kahate haiM ki, gatajanmameM AyuNyakarma jitanI sthitikA bAMdhA ho, utanI sthitikA bhogA jAnA hI cAhie lekina apavartanameM to hAsa hotA honese kramazaH pUrNakAla jitanA bhogA nahIM jAtA, ataH 'kRtanAza' banatA hai| aura apavartanameM dIrghakAlIna karma pudgaloMko svalpakAlameM hI bhoga lenekI kriyA hotI hai lekina utane alpakAlakA to vaha karma nahIM bAMdhA, to phira usa taraha kaise kriyA saMbhavita ho sake ! isase * akRtAgama' hotA hai| samAdhAna-isakA samAdhAna Upara A gayA hai, phira bhI granthakArakA hI javAba samajha leM / ve 328 vIM gAthAke uttarArdhameM 'baMdhasamae'vi baddhaM siDhilaM' yaha javAba dekara ukta doSakA inkAra karate haiN| isakA artha yaha hai ki gata janmameM AyuSya bAMdhA taba . usake pariNAma hI manda koTike the| ataH grahaNa kie gae AyuSya pudgala majabUta rUpase jatthAvaMda grahaNa nahIM hue jisase ve nirbala rahe aura isa lie pravala prayatnase meva bana gye| isa lie AyuSyakarmabaMdha zithila hI bAMdhA gayA thA, aise zithila baMdha para deza-kAla arthAt kisI kSetra yA kisI kAlakI apekSA pAkara, sneha bhayAdi janya adhyavasAyAdi upakrama lage isalie AyuSyakI avazya apavartanA ho sakatI hai| isase huA kyA kR. saM. 25 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 194 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * ki naye janmameM ekAeka zithilabandha nahIM huA hai, gatajanmameM hI usakA kAraNa kArya bhAva ho gayA hai itanA ukta donoM doSakA asaMbhava hai / / __" apavartana aura anapavartanameM taphAvata agAU batAyA hai phira bhI punaH dRSTAMtase soce to samAna bhigoI gaI do dhotImeMse ekako barAbara khulI karake sukhAI aura dUsarIko simaTI huI bhIgI rakha dii| khulI kI huI jaldI sUkha jAtI hai aura simaTI huI vilaMbase sUkhatI hai| yahA~ jalakA pramANa donoMmeM samAna hai| zoSaNa "kriyA sama hI-samAna paristhitimeM hI calatA hai phira bhI samayameM nyUnAdhikapana kaise huA ? to vastra vistAra aura saMkocake taphAvatake kAraNa hii| yahA~ jIva AyuSyakarmake pudgaloMko,. apavartana yA anapavartanameM samAna hI bhogate haiN| ( samAna pramANa ho vahA~) mAtra apavartanameM AtmA eka sAtha bhogakara kSaya karate hai aura anapavartanameM kramazaH bhogA 'jAtA hai| yaha apavartanIya AyuSya sopakramI hI hotA hai arthAt isa AyuSyakA kSaya bAhya upakramoM ke nimittase hI hotA hai| jaba ki anapavartanIyameM upakrama nahIM Ate aisA nahIM hai| Ave bhI sahI, lekina vahA~ ve upakrama apanA kucha bhI batA nahIM skte| jo bAta. AnevAlI gAthAmeM hI kahate haiN| [332-333 ] avataraNa-aba pAMcaveM anapavartana AyuSyakI vyAkhyA kahate haiN| jaM puNa gADha nikAyaNabaMdheNaM puvvameva kila baddhaM / taM hoi aNapavattaNa jogga kamaveaNijaphalaM // 334 // gAthArtha-vizeSArtha ke anusAra / // 334 / / / vizeSArtha-zithila baMdhavAle apavartanIya AyuSyakI bAta kahI, aba gADha baMdhavAle aura isI kAraNa anapavartanIya kahe jAte AyuSyakI bAta karate haiN| isa jIvako gata janmameM AyuSyake bandhakAlameM tathAprakArake tIvrakoTike pariNAma A jAe to usa samaya janmAntarake lie grahaNa kie jAte AyuSyake pudgala baDe pramANameM aura majabUta jatthemeM piMDita karake grahaNa karatA hai ataH isa AyuSyakA bandha bahuta hI gADha-majabUta paDatA hai, jise nikAcita-nirUpakramI aura isa gAthAke zabdAnusAra anapavartanIya bandha kahA jAtA hai / aise AyuSyako koI upakrama hI nahIM lagatA, lage to AyuSya sthitike eka samaya jitanA bhI hAsa karane zaktimAna nahIM banatA, aisA AyuSya jIvakA janmAntarameM udaya Ave taba kramazaH hI bhogA 486. bijalIke cUlhe aura dezI cUlhe. para samAna pramANa pAnIkI zoSaNa kriyAphA dRSTAMta bhI ghaTAyA jA sakatA hai| isake bAremeM to aneka dRSTAMta mileMge / Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * apavartanIya aura anapavartanIya AyuvAlA jIvoMkI samaja . * 1950 . jAtA hai, arthAt jitane varSakA baMdhA ho utane varSa taka pUrA pUrA bhogakara sarvAyuSyadalikoMkA kSaya karake bAdameM hI mRtyu pAtA hai| ___ isameM 48 apavartanako koI sthAna nahIM hai| isa AyuSyakA bhogakAla, baMdhakAlakI sthitimeM hAsa nahIM krtaa| ___ yahA~ pAThakoMko khyAlameM rakhanA ki zubha karmake acche pariNAmakA tIvra AnaMda hotA hai aura vaise karmakA anapavartanIya baMdha paDe to usakI harakata nahIM lekina azubha karma karate usake tIvra pariNAma, khoTI mastI aura ucchRkhala AnaMda A gayA to usa karmakA gADha baMdha paDegA aura usake udayake samaya jIvako usake tIvra kaTu phala avazya bhogane paDeMge, jo rone para bhI nahIM chUTeMge, ataH azubha, pApa, hiMsA, krodha, mAna, mAyA, lobha aura viSaya vAsanAoMkI aniSTa-vikArI pravRttiyA~ karanI paDatI hoM to bhI usa samaya unameM tallIna nahIM bananA, saMsArI pravRttiyoMkA sarva vyavahAra anAsaktapanase karanA / apavartanameM tIvra AraMbha samAraMbhakI pravRttise kisI azubha gatikA AyuSya nikAcitapanase baMdha gayA, aura phira Apa cAhe vaisI niSpApa pravRtti kareM, sukRtake kAryoM kareM lekina nikAcita banA AyuSya eka bAra to durgatimeM ghasIde binA nahIM rahatA jisake lie zreNika Adike udAharaNa prasiddha haiN| zreNikako garbhavatI mRgIke zikArakI krUra hiMsaka pravRtti karanese jisa samaya Ayu. pyakA baMdhakAla AyA tava narakAyuSyakA nikAcita baMdha girA diyA aura usake bAda khuda taraNa-tAraNahAra, bhuvanaguru, ahiMsA aura kSamAmUrti bhagavAna mahAvIrakA mahApuNyayoga huA, jisake kAraNa tIrthakara nAmakarma bhI bAMdhA, lekina marakara use narakameM to jAnA hI pdd'aa| hamArA bhI bandhakAla kaba A jAegA usa kSaNakA jJAna nahIM hai, ataH sadgatike abhilASIko hamezA zubhabhAva, yAvat zuddhabhAvameM tanmaya rahanA / [334] . 487. yahA~ eka ApavAdika bAbata zAstrameM najara AtI hai vaha bhI kahanI cAhie / vizeSArthameM kahA ki anapavartanIya AyuSya ho usakA kabhI hAsa nahIM hotA / lekina eka ullekha aisA milatA hai ki "akarmabhUmike tIna palyopamAyuSI yugalika tiryaca-manuSya aMtarmuhUrtakAla pramANa AyuSyako choDakara zeSa antarmu0 nyUna tIna palyopama AyuSyakI apavartanA-hAsa karate haiM / " jisase zaMkA ho ki isa taraha honese to siddhAntabhaMga hotA hai| agara anapavartana ho to usa AyuSyako nirupakrama yA nikAcita kaise kahA jAe? nikAcita ho to vaise bananA hI na caahie| isakA samAdhAna saMkSiptameM yahI ki AyuSyake nikAcita baMdha yogya adhyavasAyameM pratyeka sthitike anukramase asaMkhyaguNa asaMkhyagunA hai / isase yaha AyuSya eka samAna hI nahIM lekina asaMkhya bhedavAlA hai ataH koI koI AyuSya apavartanAko bhI pA sakatA hai| Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 196 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . . avataraNa-yahA~ apavartanIya jIva kauna aura anapavartanIya AyuSyavAle kauna ise kahate haiN| uttama-caramasarIrA, suraneraiyA asaMkhanaratiriA / huti nirUvakamAU, duhA vi sesA muNeavvA // 335 // gAthArtha- vizeSArthavat / // 335 // . vizeSArtha-uttama zabdase manuSya jAtimeM uttama pradhAna gine jAte puruSoMko lene honese, hareka utsarpiNI aura avasarpiNIkAlameM anAdi niyamAnusAra honevAle bAraha cakravartI, nava vAsudeva, nava prativAsudeva, nava baladeva aura 'caramazarIrI' arthAt jise zarIra dhAraNa 'carama' kahate aMtima hI hai, phirase use sUkSma yA sthUla eka bhI deha dhAraNa karanI hI nahIM rahI arthAt usI bhavameM jo mokSameM jAnevAle haiM vaisI AtmAe~, jisameM tIrthakara, gaNadhara, kevalI AdikA samAveza hotA hai, isake uparAMta deva gatike sarva deva, nauraMka, asaMkhya varSake AyuSyavAle yugalika manuSya-tiryaca ye saba anapavartanIya AyuSyavAle haiN| zeSa sarva manuSya-tiyeca jIva donoM prakArake ( athavA tInoM prakArake) arthAt nirupakrama anapavartanIya, sokrema apavartanIya (aura sopakrama anapartanIya) AyuSyavAle jAne / [335] avataraNa-aba apavartanIya aura anapavartanIyakA hetubhUta. upakrama tathA anupakrama ( athavA nirupakrama ) prakAra aura usakI vyAkhyAko kahate haiN| . jeNAumukkamijjai, appasamuttheNa iyarageNAvi / so anjhavasANAI, uvakkamo'Nuvakamo iyaro // 336 // 488. koI prativAsudevakA zalAkApuruSameM grahaNa nahIM karatA, koI uttama zabdase tIrthakara, gaNadhara, vAsudeva, baladeva grahaNa karatA hai / 489. lokaprakAza sarga 3, zlo0 90, carama zarIrI tathA zalAkA puruSa isa taraha alaga alaga ullekha kiyA hai / 490. tattvArtha havRttimeM devo, tIrthakaroM tathA nArakoMko hI nirupakramAyuSI kahate haiM / zeSako sopakramI aura nirupakramI donoM kahate haiN| isase ukta yugalika sopakramI ho jAte haiM, lekina yaha bahudhA iSTa nahIM hai / sAtha hI koI to deva aura asaM0 yugalikako anapavartanIya nirupakramI kahate haiM, jabaki caramazarIrIko alaga karake use sopa0 nirupa0 anapavartanIya AyuSI kahate haiM aura zeSako uparoktavat kahate haiM / [jisakA pratighoSa karmaprakRti 'addhAjogukosaM' gAthAkI TIkAmeM bhI paDA hai / ] 491. jo akAla mRtyu hotI hai use kAlAyuSyase jAneM, kyoMki pradezAyuSya to saMpUrNa bhoganA hI par3atA hai / Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * upakrama, anupakramakA prakAra aura usakI vyAkhyA. gAthArtha-apanI AtmAse samutpanna hue Antarika jo adhyavasAyAdi hetu vizeSase athavA itara arthAt dUsare viSa-agni-zastrAdikake bAhya jina nimittoMse AyuSya upakrama pAe-arthAt dIrghakAla para vedane yogya AyuSya svarUpa kAlameM veda kara pUrNa kiyA jA sake vaisA vyavasthita kara de vaha apavartana hetubhUta upakrama kahalAtA aura dUsarA usase - viparIta anupakrama ( athavA nirupakrama ) jAneM / // 336 // vizeSArtha-upakrama-anupakramakI byAkhyA agAU se hI vizeSArthameM batA dI hai / lekina yahA~ to granthakAra svayaM hI upakrama kise kahA jAe, ise gAthAke pUrvArdhameM donoM prakArake hetu prastuta karake samajhAte haiM / usa hetukA uttarArdhameM ullekha bhI kiyA hai aura sAtha sAtha upakramase viparIta arthAt jisameM upakramakA abhAva hai vaha anupakrama yA nirupakrama hai yaha bhI batAyA hai, jise arthApattise svAbhAvika rItase samajA jA sake vaisA hai| yahA~ eka dUsarI bAta bhI samajha lenI cAhie ki apavartanIya AyuSya to mAno sopakramI hI hotA hai, paraMtu anapavartanIya AyuSya to nirupakramI hI hotA hai. aisA hama / dRDhatApUrvaka samajha cuke haiM, lekina usameM bhI apavAda hai| sarvathA aisA nahIM hai / isakA izArA gAthA 334 kI TippaNImeM kiyA hai, tathA vahA~ batAyA hai ki kvacit upakrama bhI lagatA hai / isake uparAMta dUsarA samajhanA yaha hai ki isa AyuSyameM kvacit upakrama khar3A hotA hai| pratyakSa dIkhatA bhI hai, lekina vaha nizcita banI AyuSyakI DorI ko saMkSipta karanekA kArya leza mAtra nahIM karatA, lekina vaha to mAtra vahA~ nimitta-kAraNarUpa hI prastuta huA hotA hai / nahIM ki upAdAnarUpameM yA AyuSyakA kSaya karane ke lie / alavatta sthUla jJAna yA dRSTivAleko aisA bhAsa hotA hai, lekina vAstavameM sUkSma dRSTivAleko vaisA bhAsa nahIM hotaa| kyoMki jitanA AyuSya thA vaha prAkRtika rUpameM / kramazaH hI kSINa hotA jAtA hai / isameM barAbara antakAla para hI koI upakrama hAjira ho jAe aura aMtima do cAra ghaNTekA jo AyuSya ho vaha upakramakI vedanAke sAtha pUrNa bhoga DAle (lekina jarA bhI hAsa na hI ho) aura dRzya upakramase mRtyu sarajI aisA dekhanevAlA kahe, lekina vAstavameM aisA nahIM hotA, sirpha vaha to sahayogarUpameM hI rahatA hai| ataH AyuSyake nIce anusAra bhI prakAra ho skte| Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * AyuSya apavartanIya anapavartanIya sopakrama sopakrama nirupakrama [gAthA 336 ] avataraNa-vaha upakrama jIvako sAta prakArase lagatA hai use kahate haiN| avasANanimitte, AhAre veyaNA parAghAe / phAse ANApANU , sattavihaM jhijjhae~ AuM // 337 // gAthArtha-sugama hai / // 337 / / vizeSArtha-yahA~ sAta prakArake upakramoMke nAma batAte haiM / agarace vizvameM anaMtA upakrama haiM lekina yahA~ avAntara bhedoMko dUra karake, ina sabakA vargIkaraNa karake unheM sAta prakArameM hI samA dete haiM, arthAt anaMtAkA mUla ye sAta hI haiM aisA samajhanA / ye sAta kaunase ? to- 1. adhyavasAna, 2. nimitta, 3. AhAra, 4. vedanA, 5. parAghAta, 6. sparza, 7. AnaprANa / aba ina sAtoMkI vizeSa vyAkhyA karate haiM / 1. adhyavasAna-upakrama, adhyavasAna kaho yA adhyavasAya kaho, donoM eka hI arthake vAcaka haiN| adhi-Atmani avatiSTati iti-jo autmAmeM utpanna ho vaha / hareka ( saMjJI) AtmAke aMdara 'mana' hRdaya yA aMtaHkaraNase pahacAnA jAtA eka eka pudgala dravya rahA hai / jo dravya atyanta sUkSma paramANuoMkA banA hotA hai| aura vaha samagra dehavyApI hai, paraMtu digambaroMkI mAnyatAnusAra mAtra hRdayavyApI nahIM hai tathA naiyAyikoMkI taraha aNupramANa bhI nahIM hai / yaha 'manodravya' vizvameM eka aisI adRzya, adbhuta, agamya aura vicitra vastu hai ki aNu, hAiDrojana yA kobAlTa baoNmba ko DhUMDhanevAle yA kRtrima grahoM ko banAnevAle acche-acche vaijJAnika bhI ise dekhajAna sakeM aisA nahIM hai to phira usakA pRthakkaraNa karane kI to bAta hI kahA~ rahI ? usake apratihata aura akalpya vegako mApase samajhaneko eka sarvajJake sivAya kauna zaktimAna hai ! koI bhI nhiiN| 492. yaha gAthA Avazyaka niyuktikI hai / 493. sijjae, bhijje| iti pAThAM. / 494. jaina aura naiyAyika adhyavasAyako AtmAkA dharma mAnate haiM lekina sAMkhya buddhikA dharma mAnate haiM / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * baMdhe hue AyuSya kisa sAta kAraNoMse khaMDita hotA hai ? vaha * * 199 . * yaha mana-hRdaya manuSyake uparAMta (amuka) pazu pakSiyoMko bhI milA hai| vaha pudgala dravya honese pudgalake saMkoca, vikoca svabhAvake kAraNa choTI dehameM, bar3I dehameM 15 dehako vyApta hokara rahA hai| mana zarIrameM amuka jagaha para hI rahA hai aisI mAnyatA barAbara nahIM hai| udAharaNake taura para koI kahe ki mana hiyA-hRdayake bhAgameM jamakara rahA hai to yaha bAta barAbara nahIM hai| kSaNabhara mAno ki agara aisA hI ho to hRdayake sivAyake zarIrake kisI bhI bhAgako kisI cIjakA sparza ho, uSNa yA zIta padArthakA ho to kucha sparza huA hai usakA athavA vaha zIta hai yA uSNa hai usakA kucha khyAla AtA hI nhiiN| pairameM kAMTA lage to bhI duHkhakA kucha anubhava nahIM honA caahie| jabaki saccI paristhiti yaha hai ki zarIrake kisI bhI bhAgameM kisI bhI cIjakA sparza ho yA suI bhoMkI jAe to turaMta hI usake sparzakA aura sAtha sAtha sparzajanya vedanAkA jo anubhava hotA hai vaha hotA hI nhiiN| hA~ ! itanA sahI ki hareka vastuke marmasthAna avazya hote haiM, isa kAraNase manakA marmasthAna (marma arthAt mukhya-mahattvakA) hRdayakA bhAga hai itanA jarUra kahA jA sakatA hai / ___ eka bAta dhyAnameM rakhanA ki 84 lAkha jIvAyonirUpa saMsArameM 58 lAkha yonigata jIva saMkulameM janma lenevAle anaMtA jIvoMke to mana hI nahIM hotaa| tatpazcAt jIvake vikAsa kramake anusAra paMcendriya jIvoMvAlI yonimeM manakI zuruAta hotI hai / isameM bhI do bhAga haiN| eka manavAle paMcendriya aura dUsare mana rahita / jise tattvajJAnakI paribhASAmeM (manavAloM ko) saMjJI aura (mana rahitoMko) asaMjJI kahe jAte haiN| aba gAthAke mUla arthako dekheM ' .. (1) adhyavasAna-adhyavasAya AtmAmeM yA manameM utpanna hote asaMkhya vicAroM meM se, AyuSya kSayameM tIna prakArake vicAra mRtyuko AmaMtrita karate haiN| tIna prakAra isa taraha haiN| 1. rAgadazAmeMse jo rAga utpanna huA ho vaha rAga aneka saMkalpa-vikalpoM dvArA puSTa hotA hai aura jisake prati ApakA rAga athAga, avihaDa aura roma roma utpanna huA ho taba vaha vyakti yA vastu prApta nahIM hotI, aneka yukti-prayuktiyA~, chalaprapaMca, lobhalAlaca aura aneka rItase mehanata karane para bhI jaba na mile taba, vaha rAgavAlI vyakti yA vastuke alAbhameM jIva jhura jhura kara aisA bana jAe ki aMtameM jaba jvara-bukhAra 495. yahA~se lekara yaha gAthA pUrNa ho taba takakA bhASAMtara, chape purAne pharame saM. 2020meM gUma ho jAnese phirase saM. 2036 meM likhA gayA hai| Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 2000 * zrI vRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . Ave, usakA zarIra kSINa hotA jAe, ( kSaya) tapedika roga ho yA to hArTaphela honese vaha AyuSyakI DorIko toDa DAlatA hai| inameM dUsare saba rAgase vijAtIya-strI-puruSake vicakA rAga kisI alaga paristhitikA nirmANa karanevAlA hai| mAnava jIvanameM strI-puruSake vicake rAgane saikaDoM manuSyoMko AtmahatyAe~ karavAI haiN| inameM bhI strIse puruSakA pramANa adhika hotA hai / strIse puruSakA mana aisI bAvatameM adhika UmizIla, Avezamaya, utAvalA tathA rAga jAgane para vicAra aura vivekazUnya bana jAtA hai| khuda kauna hai usa paristhitiko aura jisa sthAnameM yA jisa sthitimeM haiM vaha vahA~ zakya hai yA nahIM ? usakA sAna-bhAna visara jAtA hai| isa viSayameM eka ghaTanAko soceM / rAgadazAse jaldI hotI mRtyuke bAremeM eka udAharaNa . jaise ki-kisI yuvAna-puruSako kisI yuvatI-strI para AkarSaNa honese rAga janmA, phira usa rAgameM vAsanAkI vikRti juDa gaI, anAdikAlajanya saMskArako lekara kAmAgni prajvalita huii| lauTataMkI koI zakyatA na rahI, isalie amine dAvAnalakA rUpa liyA / U~gha-bhUkha, pyAsa, AnaMda saba khatama huaa| vaha strI kisI bhI saMyogameM milanevAlI nahIM thii| aMtameM use yAda kara karake, use anulakSya bhAMti-bhAMtike manorathoMke mahalo bAMdhatA hI rahA, isameM use asaphalatA milanese zIghra hatAza honese mana bhaMga ho gayA, aisA vyakti TI. bI.-tapedika, hArTaphela yA to AtmahatyAko AmaMtraNa detA hai, bAMdhI huI mRtyukI-AyuSyakarmakI maryAdAko toDa detA hai| kAma zAstrAdikameM kAmIjanakI daza dazAe~ "batAI haiM, usameM bhI aMtameM mRtyu hI likhI gaI hai| isa taraha kisI yuvatIko kisI yuvAnake prati rAga ho gyaa| isa dezakI nArI jAtike lie yuvAnako pAnA yaha to ati azakya vAvata hotI hai| phira vaha kAmavihvala nArI kAmAnimeM jalatI huI mRtyuke kinAre para pahu~catI hai / isa taraha donoM dRSTAMta ghaTA lenaa| 496. ciMtai duTTha micchai, dIhaM nisasaha taha jare dAhe / bhatta-aroyaNa-murchA, ummAya-nayANaI maraNaM // 1 // prathama rAgavAle vyaktike lie satata ciMtA-dhyAna, phira rAgIko dekhanekI icchA, usake na milane para dIrgha niHzvAsa / phira tanamanake isa zramake kAraNa bukhAra-tApakA prAraMbha hotA hai, phira jalana hotI hai, isase jaTharAgni maMda paDanese bhojana para aruci hotI hai / khAnA nahIM bhAtA, azakti AtI hai isase hIsTIrIyA-cakkara, mUrchA janamate haiM, phira unmAda hotA hai, zarIra dhIre dhIre ghisa jAnese antameM mRtyukI zaraNa ho jAtA hai| Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *baMdhe hue AyuSya kina sAta kAraNoMse saMDita hote haiM vaha. .2010 ... logoMke yA akhabAroM ke dvArA premameM asaphala bane kitane hI yuvAna-yuvatiyoMkI AtmahatyAke kisse Apane paDhe-sune haiN| sayAne aura samajhadAra jIvoMko to zuruAtase hI isa dizAkI ora manako lagAnA hI nahIM cAhie / kadAcit laga gayA to manakI lagAmako khiMcakara pUrvavat jorase sthira kara denA aura sAmanevAle vyaktiko turaMta bhUla jAnA, yAda hI nahIM krnaa| isa tarapha parAjamukha ho jAnA / yaha isa ghaTanAkA bodhapATha hai| dharmopadeza aura sadvicAroMkA sahArA liyA jA sake, vidyArthI agara apekSA rakkhe ki ekAdha choTAsA udAharaNa dIjie na / to paDhie- . rAMga para pAnIkI pyAUvAlI strIkA dUsarA udAharaNa ___kahIM yuvAna pahala karatA hai to kahIM yuvatI pahala karatI hai / lekina yahA~ jo dRSTAMta detA hU~. vaha ekapakSIya arthAt ekataraphA janmI rAgadazAkA hai| . garamIkI RtumeM pravAsa karatA eka svarUpavAna, suMdara, sazakta yuvAna mArga para pAnIkI pyAU honese pAnI pIne aayaa| isa pyAUmeM pAnI pilAnekA kAma eka suMdara yuvAna strI karatI thii| yaha strI yuvAnakA sauMdarya Adi dekhakara usake para mugdha mohita bana gaI, usake sAmane vaha tirachI najara se dekhatI hI rhii| nArIjAti kisa taraha apane hiye meM janme rAgakI Agako batA sake ! vaha yuvAna puruSa saMskArI, khAnadAna thA isalie usane to nIcI A~kha rakhakara pAnI piyA aura calA gyaa| anajAne bhI usa strIke hRdayako hara liyaa| isa bAjU para yaha yuvatI dUra dUra taka usa yuvAnako dekhatI hI rhii| usake hRdayameM to snehakA sAgara umaDa paDA, vaha to atyanta rAgAsakta dazAmeM aura viraha vyathAke bhArI paMje meM pha~sa gii| mana aura mastakakI samatulA ga~vAtI clii| zIghra jamIna para paTaka gii| hArTa para bahuta dabAva baDha gyaa| usa puruSameM layalIna banI yuvatI aMtameM muraNakI zaraNa huii| strI kAmAtura banI ho yA na banI ho lekina donoM sthitimeM vAsanA rahita rAgadazA bhI dasa prANakI mAraka bana sakatI hai / ___(2) snehadazA ke kAraNa bhI mRtyu hotI hai| arthAt jisake prati jise atyanta akalpanIya sneha ho, usa snehameM joradAra pratikUlatA khaDI ho jAe, tathA ati snehamaya vyaktikI mRtyuke azubha samAcAra sune jAe, isalie snehIjana, isa snehameM paDA phATa yA mRtyukA AghAta sahana nahIM kara sakatA aura ekAeka hArTa para aMtima koTikA dabAva Anese lahUkI gati chinnabhinna ho jAnese, hArTakI nasoMmeM se pasAra hotA rudhirabR. saM. 26 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .202. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . . . lahU eka kSaNake lie rUka jAne para usI kSaNameM usa vyaktikA AyuSya pUrNa ho jAtA hai| isa taraha snehadazAke kAraNa bahatA AyuSyakA pravAha khatama ho jAtA hai| snehake bAremeM bhI zAstrameM eka dRSTAMta diyA hai, use yahA~ prastuta karatA huuN| snehadazAke kAraNa hotI mRtyu para eka udAharaNa eka pati-patnIke vica atyanta AtmIyatA thii| patnI bahuta hI pativratA aura premI thii| patiko vyApAra-banijake lie bAhara jAnA huaa| gA~vake masakhare yuvAna ina donoM pati-patnIke bica kitanI gAr3ha mitratA-prema hai ise jAnate the / masakhare yuvAnoMko huA ki Aja pravAsI patikI patnIke premakI thoDI parIkSA aura majAka kreN| usa patike mitrako jJAta huA ki apanA mitra Aja amuka samaya para ghara lauTanevAlA hai, yaha bAta usane ... una yuvAnoMse kii| unheM masakharI-majAka karanekI jo khvAhiza thI usake lie maukA mila gyaa| paidala calakara AtA huA pati gA~vase thoDI dUra thA taba ve yuvAna usake ghara para dauDe jAkara usakI patnIko barAbara vizvAsa A jAe isa taraha mu~hakA dikhAvA aura vANIse karuNa zabda kahakara bole ki 'tumhArA pati kala gA~vameM cala basA hai|' tumheM khabara dene hama Ae haiN| yaha bAta sunate hI nirAdhAra dazAkA anubhava karatI vaha strI, asAdhAraNa gahare snehake kAraNa patike viyogakA bhArI AghAta laganese mUchita hokara gira pddii| turaMta hI usakA prANa-pakSI ur3a gyaa| premakI parIkSA karane Ae ve yuvAna to apanI masakharIkA aisA bhayAnaka pariNAma dekhakara bhAga ge| thor3I hI derameM usakA pati harSa bharA utsAha-AnaMdake sAtha ghara aayaa| gharameM paira rakhate hI patnIko marI dekhakara-jAnakara, sArthavAha patike bhI patnI parake ananya-apAra hArdika sneha-prema ke kAraNa apanI najara samakSa patnIkI mRtyu saha na sakA, use bhI pracaMDa AghAta lagA aura usakA bhI hArTa phela honese vahIM gira paDA aura mara gyaa| ___parasparake gADha sneha-premake kAraNa donoMkI jIvana-dorI ekAeka tUTa gii| ina donoMkI mRtyu sneha-pariNAma se huii| aisA dUsarI aneka bAbatoMse bana sakatA hai| prazna-rAga aura snehameM kyA taphAvata hai ? aisA prazna kadAcit ho to usakA uttara donoM dRSTAMtoMse samajhameM Ave vaisA hai phira bhI usakI sAmAnya vyAkhyA yaha hai ki aparicita vyakti para jo bhAva ho jAya vaha 'rAga' aura paricita vyakti para jo bhAva ho jAe vaha 'sneha' / rAga yA sneha dvipakSIya yA ubhayapakSIya bhI ho sakatA hai| saMsArameM aisI ghaTanAe~ dina-pratidina hajAroM banatI rahatI haiN| Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * baMdhe hue AyuSya kina sAta kAraNoMse khaMDita hote haiM vaha * * 203 . (3) bhArI bhaya-Darase bhI mRtyu hotI hai usa para dRSTAnta . kisI bhI prakArakA, bhayaMkara koTikA bhaya hone para bhI vyaktiko hArTaphela honese mara jAtA haiM, usakA dRSTAMta dekhie hindu janatA jinheM bhagavAna sama pUjate haiN| hamAre yahA~ bhI jo bhAvi utsarpiNImeM amama nAmake tIrthakara honevAle haiM ve zrIkRSNa jaba vAsudevarUpameM bhagavAna zrI neminAthajI ke kAlameM (i. sa. pUrva tIna hajAra varSa para) the taba ve jainadharmI the aura ( 22 veM tIrthakara ) zrI neminAthajI bhagavAnake bhakta-zrAvaMka the / zrIkRSNa vAsudevake eka putra gajasukumAra the| unakA lagna vAsudevane somila nAmake brAhmaNakI kanyAke sAtha kiyA thaa| bAdameM bhagavAnakI dezanA-pravacana sunakara gajasukumArako bairAga hone para dIkSA lii| dIkSA leneke bAda ve utkRSTa koTike tyAga tapameM laga gae / ekAMta jaMgalameM vizuddha dhyAna adhika nirAbAdhapanase ho isa hetuse dvArikA nagarIke bAhara jaMgalameM dhyAna karane gye| isakI somilako khabara huii| dIkSA lI tabase somilako apane jamAI gajasukumAra para bahuta hI roSa huA thaa| usakA badalA lenekA maukA nahIM milatA thaa| jamAI jaMgalameM akele khaDe haiM yaha mAlUma hote hI maukA mila gyaa| somila apane jamAIko kuzalatAse mAraneko upayogI sAmagrI lekara jaMgalameM phuNcaa| dhyAnastha gajasukumAra munike mastaka para mATIkI pAli bAMdhI, aura phira usameM khairake aMgAre bhare aura Aga jalA dii| lekina kadAcit kisIko khabara ho jAe to ? ataH turaMta hI zIghra zaharameM lauttaa.| daravAjemeM dAkhila huA, ki sAmanese zrIkRSNajI gajasukumArako vaMdana karane jA rahe the| somilane jyoM hI kRSNako dekhA tyoM hI nAhiMmata ho gyaa| are ! bApa aba merI bArI A gii| aisA pracaNDa bhaya paidA huA ki usa bhayake AghAtase somilakA hArTa vahIM para phaTa gayA-baiTha gayA aura mRtyu paaii| isa taraha karAla-bhayaMkara kRtyake pariNAmake bhayase kitane hI loga mRtyuko bheMTate haiN| ... isa taraha rAga, sneha aura bhaya se hote maraNakA varNana samApta honese pahale "adhyavasAna' nAmake prakArakI vyAkhyA pUrNa huii| .... 2. nimitta upakrama-jIvakI mRtyumeM hajAroM nimitta kAraNa banate haiN| nimittameM to saikaDoM bAvatoMkA ullekha kiyA jA sakatA hai| saMkSiptameM batAyeM to-viSapAna, zarIra para lagatI baMdUkakI golI, cAbuka, lakaDI, kulhADI Adi vividha zastroM-hathiyAroM ke prahAra, bambamArI, AMdhI, jalakI jvAra - lahare, amisnAna, galemeM phaMdA, acAnaka gira Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 204 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * jAnA, kisI vastukA akasmAt mAthe yA zarIra para paDanA, sarpAdika jaharIle jIvoMke upadrava, relve Adike akasmAt , aise aneka kAraNoMse jaba akasmAt mRtyu ho taba unameM 'nimitta' nAmakA upakrama kAraNa ginAtA hai| 3. AhAra upakrama-dehako jilAnevAlA AhAra-khurAka hai| khurAkakI bAbatameM prajAmeM aba bhI bahuta ajJAna pravartamAna haiN| zarIra-zAstra aura AhArazAstrakA AvazyakaanivArya jJAna bhI na honese prajA-loga bhAMti-bhAMtike rogoMkA bhoga banatI rahI hai| khurAkase mRtyu kisa taraha hotI hai ! to laMbe arase taka khurAka na lenese, ati alpa yA adhika khurAka lenese, zuSka, ati snigdha yA ahitakArI bhojana lenese AyuSya ghaTa jAtA hai| laMbe arase taka AhAra na lenese AyuSya kama ho jAtA hai| isameM eka bAta aura dhyAnameM rakhanI ki yaha niyama sabake lie sarvathA lAgU hI paDe aisA na smjhnaa| kyoMki apane yahA~ chaH chaH mahInese upavAsI hone para bhI aisA kucha bhI banane nahIM pAtA / bahuta kama khurAka lenese zarIra kRza-kSINa ho jAne se jaise mRtyu ho jAtI hai, vaise adhika khurAka lenese bhI mRtyu ho jAtI hai| isalie hamAre yahA~ rAjA saMpratike agale hI janmakA udAharaNa bahuta pracalita hai| .. khurAkameM pathya kyA aura apathya kyA? RtukAlake AhAra kyA ? Arogya nibhAva ke niyama kyA ? isa bAbatakA jise jJAna ho use AhAra viSayaka upakrama. ( prAyaH ) harakata nahIM krte| 4. vedanA upakrama-zarIrameM ekAeka bhayaMkara rogakI vedanA utpanna hone para AyuSyako dhakkA laganese AyuSya bhaMga ho jAtA haiN| isa vedanAmeM zUla, dhanurvA jaise roga gine jA sakate / 5. parAghAta upakrama-bhayaMkara apamAna sahana karanA par3A, kisIne adhika aniSTa kiyA, athavA kisI gahare gaDDhe-khA~ImeM giranese yA parvata para se jhaMpApAta honese AghAta, pachADa lagI, aise kAraNoMse jo mRtyu pAe vaha / 6. sparza upakrama--isameM jaharIlI havA, vijalIke karaMTa, bhayaMkara viSakA sparza, jisakA zarIra hI jaharamaya ho, sparza mAtrase hI zarIrake chidroM dvArA jahara praveza karake Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * baMdhe hue AyuSya kina sAta kAraNoMse khaMDita hote haiM vaha * * 205 . pANakA vinAza kara DAle tathA viSakanyAkA sparza aise kAraNoMse prANakA vinAza ho vaha / 7. ANaprANa upakrama-ANaprANa athavA prANApAna prANa arthAt ucchvAsa aura apAna arthAt niHzvAsa / tAtparya yaha ki zvAsa lenA aura choDanA vaha zvAsocchvAsa / zarIrameM cetanA-jIva hai yA mara gayA hai ! ise jAnanekA yaha atimahattvakA sAdhana hai, vaha zarIrameM rahA huA eka prANa hI hai / isa zvAsocchvAsa se mRtyu kaba ho? to jaba jaharIlI havA zvAsocchvAsa dvArA aMdara jAe taba usakI dhIre dhIre mRtyu hotI hai| rAtako kamaremeM lAlaTena jalatI ho aura phira kamarA baMda karake so jAnese lAlaTena ke miTTIke telake jalanese nikalatA mRtyu ho jAe aisA jaharIlI kArvana gaisa bharaniMdameM zvAsocchvAsa dvArA aMdara jAtI rahe to subaha hote hI jitane soye hoM ve saba (prAyaH) mRtyu pAte haiN| vaise hI eka jehalake aMdara pAMca kaidI raha sake aisI koTharImeM 50 janoMko baMda karake daravAje baMda kiye jAe~, aura bAharakA prANavAyu milatA baMda ho jAe to saba mRtyukI zaraNa hote haiN| ( kalakattAkI kAlI koTharIkA udAharaNa prasiddha hai) isake uparAMta dama, zvAsake bhayaMkara rogoM ke kAraNa * zvAsa sa~dha jAnese bhayaMkara akulAhaTa - ghabarAhaTa honese zIghra AyuSya samApta ho jAtA hai| __Uparake mukhya-mahattvake sAta prakArake upakrama-dhakke laganese dhIre dhIre bhoge jA sakeM aise AyuSyake pudgaloMke upakramake samaya jIva tIvrAtitIvra gatise bhoga DAlatA hai| jIvana jInemeM upAdAna kAraNabhUta AyuSyakarmake daliye pUre ho jAne para jIva usa zarIrameM eka samaya-kSaNa bhI nahIM rahatA, dehameMse nikalakara paralokameM sidhAva jAtA hai| . ye upakrama apavartanake yogya aise AyuSyameM pheraphAra kara sakate haiM lekina anapavartanIya AyuSyameM to kucha pheraphAra nahIM kara sakate / . yoM to vivakSita (manuSya-tiryacake) kisI bhI bhavameM janme taba se hI jIva AyuSya karmake daliye-pudgaloMko prati samaya khapAtA hI rahatA haiM, usameM jAta jAtake upakrama ___ 497, prAcInakAlameM zatrurAjAko mAlUma na ho isa taraha mAra DAlaneko, aisI viSakanyAe~ taiyAra kI jAtI thiiN| isa strIkA samagra zarIra kAtila jaharIlA bana jAe isalie use choTI umrase hI zarIrameM khurAkake sAtha yA auSadhadravyake sAtha thoDA thoDA jaharIlA dravya dAkhila kiyA jAtA hai / lambe araseke bAda usakI sAtoM dhAtue~ jaharIlI bana jAtI haiM / aisI kanyA-strI viSakanyAke nAmase pahacAnI jAtI hai / phira jarurata par3ane para usa kanyAkA zatruke sAtha kapaTase saMbaMdha juDavAte haiM aura viSakanyAkI dehakA sparza honese rAjAkI mRtyu hotI hai aura isa taraha kisane mAra DAlA yaha pakaDA nahIM jAtA / Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 206 . . .zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . lagate haiM, AghAta-pratyAghAta lagate haiM, taba vaha AyuSya pudgaloMko avazya adhika khapA detA hai| aura ati joradAra akasmAt yA upakrama lage to dekhate hI dekhate AyuSyake pudgaloMko akalpanIya aise tIvravegase-karmakI udIraNAse udayameM lAkara jIva bhoga letA hai, arthAt samApta kara detA hai / jIvana jInekA yaha anivArya upAdAna-sAdhana khalAsa honese phira jIva kisa taraha jI sake ? prazna-kisI bhI prakArakA upakrama-upadrava ho. taba agara tatkAla ucita upAya kie jAe~ to bahuta baca jAte haiM, to isameM kyA samajhanA ! uttara-isa praznake khulAse ke lie isI pustakakI gAthA 336 kA artha dekhie| jo jIva sopakramI anapavartanIya AyuSya bAMdhakara AyA ho use cAhe utane upakrama bhale lage lekina usakA AyuSya khatma nahIM hotaa| upakramake upAyoMke Ayojanase acchA ho jAe aura jyAdA jIe isase AyuSya baDha gayA aisA na smjhnaa| ye sAre upakrama apavartanIya sopakrama prakArake AyuSyakA hI apavartana-hAsa karate haiN| lekina anapavartanIya nirUpakrama prakArake baMdhe AyuSyakA kabhI apavartana nahIM kara sakate / 335 vIM gAthAmeM caramazarIrI Adi jina jina jIvoMko nirUpakramI (upakramakA asara ho aise) AyuSyavAle janAye haiN| vahA~ samajhameM thoDA viveka rakhanekA ki ina jIvoM ko kabhI upakrama lagate, pIDA bhI dete, pIDAse mRtyu bhI pAte dIkhate / yahA~ jIvake sAmane upakramakI upasthiti jarUra hai lekina agAU batAyA hai vaise, usaM AyuSyakA apavartana arthAt dIrghAyuSIko alpAyuSI nahIM kara sktaa| mRtyu upajAve vasA upakrama-ghaTanA bane taba ina jIvoMke lie aisA hI samajhanA ki sahajapanase bhoge jAte AyuSyakI pUrNAhuti A pahu~cI ho taba hI use mRtyu yogya upakrama lagatA hai, kudaratI rItase hI paraspara aisA yoga bana pAe / hA~, upakrama nimitta rUpameM jarUra dIkhe aura mAno ki isa upakramase hI mara gayA aisA dIkhe bhI sahI, paraMtu hakIkatameM Upara kahA vaisA smjhnaa| AyuSyakI ghaTanAke sAtha saMbaMdha rakhanevAlI jo bAbateM agAU kaha gae unakA punaH tAtparya yahA~ diyA hai| * 1. baMdhakAla-parabhavakA AyuSya bAMdhanekA samaya bhoge jAte AyuSyakAlameM kaca hotA hai usakA nirNaya vaha baMdhakAla / devoM-nArakoM asaMkhyAtA varSavAle manuSyoM, tiryacoMke Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * baMdhe hue AyuSya kina sAta kAraNoMse khaMDita hote haiM vaha * * 207 . lie niyama ki, bhoge jAte AyuSyake chaH mahIne zeSa rahe taba parabhavakA AyuSya baaNdhe| ekendriya, vikalendriya aura anapavartanIya AyuSyavAle tiryaMcamanuSya apane nizcita hue AyuSyake tIsare bhAgakA parabhavAyuSya bAMdhe / lekina apavartanIya AyuSyavAle tiryaca-manuSya apane nizcita kie gae AyuSyake tIsare bhAgakA parabhavAyuSya baaNdhe| ekendriyase lekara paMcendriyavAle tiyeca-manuSya haiM ve apane AyuSyake tIsare tIsare bhAgakA bAMdhe / agara pahalA tIsare bhAgakA na bAMdhe to usake bAdakA tIsare tIsare bhAgakA bAMdhe arthAt nave bhAgakA, satAisaveM bhAgakA baaNdhe| isa taraha Age samajha lenaa| 2. abAdhAkAla-parabhavakA AyuSya bAMdhaneke bAda vaha baMdhA AyuSya jaba taka udayameM na AyA ho taba taka vaha baMdha-udayake bicakA apaantrkaal| 3. aMtasamaya -AyuSyakI pUrNAhutikA antima (niSThA ) samaya vaha / 4. apavartana - lambe kAla para vedane-bhogane yogya AyuSya kama kAlameM bhogane yogya bane vaha / yaha AyuSya sopakrama bhAvakA hI hotA hai| 5. anapavartana-jo AyuSya kabhI alpa na bne| jitanA bAMdhA ho utanA pUrA ho hI vaisA aayussy| 6. upakrama -dIrgha AyuSyako cAhe usa prakArase saMkSipta-alpa kare vaha / aise upakrama aneka hone para bhI unakA vargIkaraNa karake upakramoMkA sAtameM samAveza. karake yahA~ batAye haiN| ina upakramoMkA varNana Upara ho gayA hai| 7. anupakrama -jisa AyuSyako kabhI upakrama arthAt kisI bhI prakArase dhakkA-harakata na pahu~ce aura pUrA pUrA bhogA jA sake vaha / isameM kabhI upakramakA prasaMga bana jAe lekina vaha sirpha upasthita hone ke lie hotA hai| paraMtu vaha AyuSyakI jIva-DorIko kabhI alpa nahIM kara sakatA / [337] . avataraNa-kisI bhI jIvako jIvana jIneke lie chaH zaktiyoMkI AvazyakatA hotI hai| janamate hI alpa samayameM apane apane karmAnusAra apane apane yogya zaktiyoMkA prAdurbhAva ho jAtA hai| yaha zakti vahI paryApti / paryApti yA zakti eka hI zabdake vAcaka zabda haiN| aba . yahA~ gAthAmeM chaH paryAptioMke nAma batAkara kisa kisa jIvako apane karmAnusAra kitanI kitanI paryAptiyA~-jIvana zaktiyA~ prApta hotI haiM yaha bhI kheNge| Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .208. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . AhAra sarIridia, pajattI ANapANabhAsamaNe / cau paMca paMca chappia, iga-vigalA sannisannINaM // 338 // gAthArtha-AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchavAsa, bhASA aura mana isa nAmakI chaH paryAptiyA~ haiN| unameM ekendriyake cAra, vikalendriyake pAMca, asaMjJi paMcendriyake pAMca aura saMjJI paMcendriyake chaH hotI haiN| // 338 // vizeSArtha-gAthAkA vizeSArtha yahA~ vistArase prastuta karatA huuN| kyoMki paryApti khAsa mahattvakI samajhane jaisI bAvata hai| ise agara vistArase na samajhAyA jAe to usakA yathArtha rahasya samajhameM nahIM A sktaa| ina paryAptioMkI vyAkhyA zuru karane pahale usa viSayaka kucha bhUmikA. agara prastuta karU~ to vidyArthIoM tathA pAThakoMko rasadAyaka lagegA aura rahasya adhika spaSTa hogaa| nAmakarmake udayake kAraNa audArikAdi (tIna) zarIrarUpameM pariNata hue pudgaloMmeM se usa usa zarIrake yogya aise mastaka, chAtI, peTa, pITha, do hAtha aura do jaMghAe~ (paga) ye ATha aMga aura una aMgoMmeMse nikalatI unake hI avayavarUpa aMguliyA~ tathA nAka, kAna Adirupa upAMga, punaH unake hI avayavarUpa romarAjI, bAla, palake, hAtha-pagakI rekhAe~ Adi aMgopAMga rUpa spaSTa vibhAgo banate haiM / arthAt vaisI paristhiti prApta hotI hai| uparAMta usI taraha zvAsocchvAsake yogya aisA zvAsocchvAsa nAmakA nAmakarma yaha paryApti nAmakarma ke udayase prApta hotI hai / bhASA paryApti nAmakarmake kAraNase bhASA vargaNAke pudgala grahaNase bhASAyogya labdhi tathA manaHparyApti nAmakarmake kAraNa manovargaNAke pudgaloMse manolabdhi arthAt ciMtanazakti prApta hotI hai| lekina ina tInoM zaktiyoMkI kriyAvyApAra yA upayoga to anukramase zvAsocchvAsa, bhASA aura mana paryAptike kAraNa hI zakya banatA hai| ye paryAptiyA~ paryApta nImakarmake udayase jIvako prApta hotI haiM / paryAptiyoMkA svarUpa sucAru rUpase samajhameM Ave isalie kucha bAbateM sthUla rUpameM saMkSiptameM btaaii| 498. paryAptikA sUkSma aura vistArapUrvaka vivecanake liye 339 gAthAke bAda diyA huA bArahavA~ pariziSTa dekhiye / 499. nAmakarmakI anukUlatA yA pratikUlatA para aMgopAMgakI nyUnAdhikatA, anukUlatA yA pratikUlatAkA AdhAra hotA hai / 500. nAmakarma arthAt kyA ? nAmakarma yaha jJAnAvaraNIya Adi ATha prakArake karmake prakAroM se eka prakAra hai| isa nAmakarmake 93 yA 103 jo bheda haiM, unameM paryApta nAmakarma bhI eka bheda hai / vaha nAmakarmameM honese yaha vizeSaNa prayukta hai / / Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paryAptikA svarupa aura ATha prakArakI vargaNA * .209. .prAthamika rItase upayogI thoDI anya bAbateM bhI samajha leM / Urdhva, adho aura tiryaklokase yukta caudaharAjaloka pramANa jitanA mahAvirATa vizva, carmacakSuse adRzya tathA dRzya (indriya grAhya aura agrAhya ) aise aNu-paramANu yA unake skaMdho-samUhoMse sarvatra vyApta haiM / khacAkhaca bhare haiN| ina aNu-paramANu Adi ko zAstrIya paribhASAmeM pudgala yA pudgala skaMdhoMse pahacAne jAte haiN| ye pudgala do prakArake haiM / jo pudgala skaMdha jIvoMko AhAra, zarIra Adike upayogameM AveM ve grahaNa prAyogya vargaNAoMke rUpameM pahacAne jAte haiM / aura jo aNuparamANuoMse sabhara pudgalaskaMdha jIvoMko AhAra-zarIra Adike upayogameM nahIM A sakate unheM agrahaNa prAyogya vargaNAoMke rUpameM pahacAnA jAtA hai / trikAlajJa-sarvajJoMne jJAnacakSudvArA dekhIM grahaNa prAyogya pudgala vargaNAe~ ATha prakArase batAI haiM / unake nAma isa taraha hai ___ ATha prakArakI vargaNAe~ 1. audArikavargaNA 2. vaikriyavargaNA 3. AhArakavargaNA 4. taijasavargaNA 5. zvAsocchavAsavargaNA' 6. bhASAvargaNA 7. manovargaNA aura 8. kaarmnnvrgnnaa| ___ ATha prakArake kAryoMke lie AThoM vargaNAoMkI jarUrata par3atI hai| audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa ina pAMcoM vargaNAke pudgala pAMca zarIroMke lie upayogI hai| zvAsocchvAsa vargaNA zvAsa lene chor3ane ke kAryameM aura vacana-vyavahAra athavA bhASA bolaneke kAryake lie bhASAvargaNA aura vicAra karaneke lie manovargaNA upayogI hai / . saMkSiptameM vizvake tamAma jIvoMkI deha tathA indriyoMkI racanA, zvAsocchvAsa kriyA, bhASA-vacana-vyavahAra aura vicAra karanA AdimeM ye vargaNAe~ mahattvakA-mukhya bhAga letI haiN| - audArika 50'vargaNAke jo pudgala haiM ve, audArika zarIra tathA usake yogya aMgopAMga tathA indriyoMkI racanAmeM, vaikriya vargaNAke pudgala, vaikriya zarIra aura usake yogya indriyA~ AdikI racanAmeM, AhAraka vargaNAke pudgala, AhAraka zarIra aura usake yogya indriyA~ AdikI racanAmeM upayogI banate haiN| manuSya aura tiryaca gatimeM bhava prAyogya zarIra audArika hai aura deva tathA naraka gatimeM bhava prAyogya zarIra vaikriya hai| jabaki auhAraka zarIra to mAtra bhAva cAritravAn 501. vargaNA arthAt dRzya adRzya vizvameM vividha prakArake vartita paramANuoMke bane skaMdhoMke samudAya / 502. isa zarIrakA vizeSa varNana 344 vIM gAthAke vivaraNameM dekhanA / bR. saM. 27 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 210. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * manuSya hI raca sakatA hai| arthAt uttamottama koTikA saMyamI sAdhu hI raca sakatA hai / kisI saMsArI gRhasthoMko yaha zarIra upalabdha hotA hI nhiiN| kevala tejasa aura kArmaNa zarIrako svataMtra aMgopAMga yA indriyA~ nahIM hotii| lekina jo audArika, vaikriya aura AhAraka zarIrake lie tathA indriyoMke lie paryAptiyA~ kI haiN| ve hI paryAptiyA~ taijasa aura kArmaNa zarIrake lie audArika Adike sAtha samajha lenI hai| itanI bhUmikA batAkara aba paryAptikA svarUpa zurU karate haiN| . paryApti viSayaka nivedana __jIva eka bhavameM mRtyu pAkara dehakA tyAga karake anya gatimeM janma letA hai| usa samaya use utpanna honeke sAtha hI (prathama samayase hI) apanI jIvanayAtrAmeM upayogI hoM aisI kama se kama cAra aura jyAdA se jyAdA chaH prakArakI zaktiyA~ prApta kara lenI caahie| agara ina zaktiyoM yA sAdhanoMko prApta na kare to jIvanakA astitva bhI na rahe / ina zaktiyoMkI sahAyatA hone para hI jIvana jInA zakya banatA hai| dehadhAriyoMke lie jiMdagI : taka jIne ke lie zaktikI anivArya jarUrata hotI hai| khUbI to yaha haiM ki ye zaktiyA~ janmake bAda eka aMtarmuhUrta (eka muhUrta arthAt 48 minaTase kama kAla) meM jIva prApta kara letI haiN| ye zaktiyA~ vividha prakArake pudgaloMke samUhameM se utpanna hotI honese vividha pudgaloM kA yathAyogya saMcaya karane lagatI haiN| ina pudagaloMko athavA to unase utpanna hotI ( AhArAdi kriyA kara sakeM vaisI) zaktiko paryApti kahA jAtA hai| ___ yaha saMcaya jIva karatA hone se jIva kartA hai| pudgalopacaya dvArA jo zakti paidA huI usa zaktise hI jIva AhAra grahaNameM aura zarIrAdi kAryoM ke nivartanameM samartha banatA hai| isase yaha bAta spaSTa hotI hai ki yaha zakti hI jIvanakA karaNa hai| 503. taijasa aura kArmaNa ye do zarIra, saMsArI jIvoMkI audArika vagairaha zarIrAdi kAraNase jaisI AkRti hotI hai vaisI AkRtikA anusaraNa karate haiM / kyoMki ye do zarIra dUdhameM zakkarakI taraha mile rahate haiM / ataH unheM svataMtra aMgopAMgakA saMbhava nahIM hai jaba ki audArika, vaikriya aura AhAraka ina zarIroMkI AkRtioM ko jIvAtmA anusaraNa karatA honese use aMgopAMga ghaTamAna hai aura ve aMgopAMga chaThe 'nAmakarma' nAmakI eka karmasattAke udayase hote haiM / tejasa, kArmaNa donoM zarIra hamase pratyakSa dekhe nahIM jAte / mAtra anumAna se grAhya haiM / 504. pudgala arthAt jinameM varNa, gaMdha, rasa aura sparza ho vaise paramANu, aNu pradeza yA skaMdha / Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paryAptioMkA svarupa aura chaH paryAptikI vyAkhyA . .211. isa paryApti karaNase hI AhArAdikakA svasva viSayameM pariNamana-zarIra nivartana Adi kriyA hotI hai| hama jAna Ae ki paryAptiyA~ dehadhArI jIvoMko, jIvana jInekI zaktiko pragaTa karanemeM yA jIvana jInemeM prabala kAraNabhUta haiN| aura jIvana jIne ke lie ve asAdhAraNa rUpameM Avazyaka aura anivArya sAdhanarUpa hai / paryAptikI sarala-spaSTa vyAkhyA isa taraha hai| paryApti arthAt zakti-sAmarthyavizeSa / yaha zakti pudgala dravyake saMcayase prakaTa hotI hai| aba ise spaSTatAse samajheM / jIva kisI bhI yonimeM utpanna ho taba utpatti sthAnameM rahe jina pudgaloMko prathama bAra hI grahaNa kare una pudgaloMkA zAzvata niyama anusAra jIva samaya samaya para jina pudgaloMko grahaNa karatA rahatA hai unake sAtha yoga hotA hai, yaha yoga honese eka viziSTa zakti-kAryakA nirmANa hotA hai| yaha zakti jIva jina jina pudgaloM ko grahaNa karatA rahe, una pudgaloMko do vibhAgameM bA~TanekA kArya barAbara bajAtA hai / arthAt gRhita pudgaloMmeM se khala-malAdi prakArake yogya pudgaloMko alaga kara detA hai aura rasa prAyogya hoM unheM usa rUpameM alaga karatA hai| aisI paryAptiyA~-zaktiyA~ chaH haiN| ve isa taraha chaH paryAptiyoMkI vyAkhyA 1. AhAra paryApti-utpatti pradezameM Aye hue jIva jisa zaktise utpatti sthAnameM rahe bAhya ( ojAhAra) AhArake pudgaloMko grahaNa kare aura una pudgaloMko khala aura rasarUpameM pariNata kare usa zaktikA nAma AhAra- paryApti hai| . khala arthAt AhAra pariNamana (pAcana)kI kriyA dvArA AhArameMse mala-mUtrAdi rUpase taiyAra huA asArabhUta pudgaloMkA samUha aura rasa arthAt khurAkakI pAcanakriyAmeM se hI sAta . 505. jisa gatimeM jIvane jo zarIra dhAraNa kiyA ho, usa zarIrakA mRtyu ke bAda viyoga aura vinAza ho jAtA hai aura usa sthUla zarIrameM rahA jIva jaba paralokameM vidAya letA hai taba usake sAtha 'tejasa' aura ' kArmaNa' ke nAmase paricita do sUkSma zarIra hote hI haiM / ye do zarIra to anAdise jIvake sAtha rahe hI haiM / aura mokSa na ho taba taka ve rahanevAle haiM / janmasthAnameM jIva ina donoM zarIroM ke sAtha utpanna ho taba prathama jisa AhArakA grahaNa hotA hai vaha mukhyatayA taijasa kArmaNa kAyayoga dvArA hotA hai / AhAra paryApti usa samaya avAntara kAraNarUpa hotI hai, paraMtu AhAra paryAptikA pradhAna kArya to audArika nAmakarmase grahaNa kiye AhArake pudgaloM se upara batAyA vaisI yogyatAvAlA banAnA yahI hai| 506. apane zarIrameM mukhAdi dvArA jo khurAka jAtI hai vaha prathama peTameM jAtI hai aura vahA~ jAneke bAda zArIrika kriyAe~ hotI haiM isase usameM vibhAga paDa jAte haiM, eka khala rUpameM arthAt mala-mUtra rUpameM aura dUsarA rasa rUpameM / Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 212. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * dhAturUpameM pariNata vaise sArabhUta pudgaloMkA jaila jaisaa| khurAkameMse niSpanna hotA pravAhI rasa / isa rasameMse hI rudhira (khUna-lahU ) mAMsa Adi sAta dhAtue~ banatI haiM aura yaha kArya abhI jisakI vyAkhyA karanI hai usa zarIra paryApti dvArA hotA hai| - UparakI vyAkhyA vAstavameM to mAtra audArika dehakI AhAra paryAptiko hI lAgU par3atI hai lekina vaikriya yA AhAraka dehakI AhAra paryAptiko lAgU nahIM par3atI / kyoMki ina do zarIroMmeM viSTA, mUtra aura sAta dhAtue~ hotI hI nhiiN| yaha phakta audArika zarIrameM hI hotI haiM / ataH isakA sarvasAmAnya artha isa taraha hotA hai 'grahaNa kiye AhArameMse zarIra raca sake vaisI yogyatAvAle AhArako zarIra raca sake vaisI yogyatAvAlA kare aura zarIra racanAmeM upayogI na ho sake vaisI ayogyatAvAle AhArako usase alaga kara de' usakA nAma 'AhAra paryApti' / ___ isa prakArakA artha tInoM zarIrakI AhAra paryAptimeM ghaTegA / yaha paryApti eka hI samayameM pUrNa hotI hai / 2. zarIra paryApti-jIva pudgala samUhameMse prApta huI jisa zaktise audArika, vaikriya aura AhAraka zarIrake yogya rasIbhUta-rasarUpameM bane AhArake sUkSma pudgaloM ko sAta dhAtu rUpameM athavA zarIra rUpameM yathAyogyapanase pariNata karatA haiM vaha isa zarIra zakti (paryApti )ke prabhAvase hii| sAta dhAtuoMse zarIrake aMdara rahe rasa, rudhira, mAMsa, meda, asthi, majjA aura zukra (vIrya) ye sAta vastue~ samajhanA / rasa arthAt khAI huI khurAka peTameM jAne para usameM se rasa bane-moTe pravAhI rUpameM bane, rasarUpameM bane AhArameMse (sAta dhAtu prAyogya una pudgaloMmeMse ) lahU banatA hai, lahUmeMse mAMsa aura usameMse meda ( carabI) aura usameM se asthi arthAt haDDiyA~ baMdhatI haiM, phira usameM se majjA bananekA kArya zurU hotA hai aura aMtameM zukra (vIrya) nAmakI dhAtukA nirmANa hotA hai| tAtparya yaha ki khAI huI khurAkameMse hI vaha paryApti uparokta sAta dhAtuoM-dravyoMko banAtI hai| yaha audArika deha sAta dhAtuoM se banI hai aura isalie zarIrakI gati, pragati, vRddhi-poSaNa, rakSaNAdikameM upayogI banate hai| . 507. prathama jala pravAhI rasa ho vaha rasa dhAtukI prAraMbhika avasthA hai / ataH usa apakva rasako rasadhAtu rUpa na samajhanA / vaha to usake bAda taiyAra hotA hai / 508. rasa, rudhira, mAMsa, meda, asthi, majjA ( asthike aMdara rahA cIkanA padArtha) aura vIrya, ye sAtoM dhAtuke rUpameM paricita honese ye sAta dhAtue~ kahalAtI haiM / mUla vaikriya zarIrameM ye sAta dhAtue~ nahIM hotiiN| uttara kriyameM antima dhAnumeM vikalpa saMbhavita ho sake / AhAraka zarIra to sAtoM dhAtuoMse rahita hotA hai| Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * chaH paryAptioMkI vyAkhyA . yahA~ zarIra kAyayogakI pravRttimeM samartha ho taba taka zarIrakI racanA ho jAtI hai| yaha racanA zarIra paryAptine kii| eka aMtarmuhUrta taka zarIra paryAptine zarIra racanA yogya pudgaloMkA grahaNa-saMcaya karanese zarIra-zakti nirmANa hone lgii| mAtra zarIra banA arthAt indriyoMse rahita DhAMcA-AkAra taiyAra huaa| 3. indriya paryApti-zarIra paryAptike samaya sAta dhAtu rUpameM pariNata AhAra ( yA sAta dhAturUpa dravya ) meM se jisa jIvako jitanI indriyA~ prApta karanekI hoM una una indriyoMke yogya pudgala turaMta hI grahaNa karake indriya rUpameM pariNata karanese indriyoMkI racanA ho jaae| phira ve indriyA~ apane apane viSayajJAnameM samartha bana jaaeN| isase indriya paryAptikI parisamApti ho jaae| isa racanAmeM eka aMtarmuhUrta kAla lagatA hai| zarIra racanAke sAtha susambaddha aise AhAra, zarIra aura indriya ina tIna paryAptioM kA varNana samApta huaa| tatpazcAt tIna paryAptiyA~, zarIrase bAhara rahe aura bhinna bhinna prakArakI vargaNAoM janya pudgaloMke dvArA taiyAra ho sakatI haiM, jinheM aba smjheNge| 4. zvAsocchvAsa-vizvameM katipaya jIva nAsikA dvArA, jabaki katipaya jIva apane zarIrake roma-chidroM dvArA prANavAyu (Oxygen ) grahaNa karatA hai| isa zvAsocchavAsakI kriyA jIva kisa zakti-balase kara sakanemeM samartha bane ? to Adya prAraMbha to zvAsocchvAsa nAmakI kriyA dvArA prApta zaktise hotA hai / isa kriyAke lie use AkAza yA avakAzameM rahe eka prakArake sUkSma pudgaloMkA AlaMbana (sahArA) lenA paDatA hai| . aba isa kriyAkI prakriyA aura usakA krama dekheM ___akhila brahmAMDameM sarvatra arthAt avakAza aura sarva padArthoM ke aMdara vividha prakAra ke anaMta pudgala skaMdha anAdi anaMtakAlase vidyamAna hai| ye skaMdha ATha prakArakI karmavargaNAoMke hote hai| isa saMsArake saMcAlanake mUlameM ye vargaNAe~ karmoM hI hote hai / ina vargaNAoMmeM eka zvAsocchavAsa nAmakI svataMtra vargaNA hai / jo vargaNA yA usake pudgala skaMdha zvAsocchavAsakI kriyAke lie hI sahAyaka-upayogI hai| utpatti sthAnameM Ae jIvako zvAsocchvAsakI kriyAke vinA nahIM calatA, kyoMki jIvako jIneke lie zuddha prANavAyukI 509. DaoNkTaro yA sAyansa kahatA hai ki, yaha kriyA to kudaratI hai| jaba ki jaina tattvajJAna kahatA hai, nahIM, kudaratI jarA bhI nahIM hai| isake pIche tathAprakArakA pUrvasaMcita karma hI kAraNa hai / yaha karma jaisA bAMdhA ho vaise zvAsocchvAsakI anukUlatA-pratikUlatA milatI hai| vizvake yA vizvavartI padArthoke saMcAlanake pIche jaina tatvajJAnane batAI huI karmakI atyanta suvyavasthita prakriyA-thiyarI paDI hai| isake AdhAra para hI gati-sthiti yA pragatikI kriyAe~ hotI hai| Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 214 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . avirata jarUrata hotI hai, ise lekara azuddha bane prANavAyuko phirase bAhara nikAlanA paDatA hai| yaha kriyA nAsikA dvArA hotI hai, lekina isa kriyA meM tAkAta vaha zvAsocchvAsa paryApti khar3I karatI haiN| ataH jIva-AtmA turaMta hI yaha tAkAta prApta karaneko AsapAsa yA avakAza-AkAzameM rahe zvAsocchvAsa prAyogya dalikoM-skaMdhoMko khiMcakara zvAsocchavAsakI kriyAke rUpameM pariNata karatA hai| phira zvAsa-avalaMbana le yA grahaNa kare-roke aura phira turaMta hI usakA ucchvAsana kare arthAt zvAsakA visarjana kare-choDa de, isase grahaNa kiye gae pudgala phirase AkAza-avakAzameM dAkhila ho jAe~, phirase le-choDe, isa taraha calatA rahe / antarmuhUrta takameM jIva isa kriyA ke lie samartha bana jAnese yaha cauthI paryApti pUrNa ho jaae| karmapudgala aise sUkSma-sUkSmAtisUkSma haiM ki sarvajJa-trikAlajJAnI jIvake sivAya koI jIva pratyakSa dekha jAna nahIM sktaa| . 5. bhASA-zvAsocchavAsakI taraha ATha prakArakI vargaNAoMmeM eka bhASAvargaNA hai| yaha vargaNA bhASA arthAt bolanemeM upayogI dalikoM ( aNu-paramANu ) vAlI hai| jIvako jaba jaba bolanekI icchA ho taba taba, akhila brahmAMDameM rahe bhASA bolanemeM ( zabdAtmaka yA dhvanyAtmaka ) upayogI bhASAvargaNAke pudgaloMko grahaNa karake bhASArUpameM pariNata kiye| bolanA ho taba taka avalaMbana lekara phira (bolanekA baMda hone para) una pudgaloMkA avakAzameM visarjana kara dete haiM arthAt una pudgala skaMdhoMkA tyAga kara dete haiN| ____ isa zaktiko utpatti samaya hI jIva eka antarmuhUrtameM hI prApta kara letA hai| phira vaha zaktiko 'bhASA paryApti' isa nAmase saMbodhita kI jAtI hai| yaha zakti prApta kara lenese jIva hamezAke lie bolanekI kriyAmeM samartha ho gyaa| aba jaba jaba bolanekI icchA hotI hai taba taba jIva turaMta hI AkAzameMse pudgaloMko akalpanIya gatise grahaNa karake vANI rUpameM pariNata karake vacanarUpameM chor3atA hai| usake bAda una pudgaloMkA akalpanIya samayameM apane Apa visarjana ho jAtA hai| cetana yA jaDa dvArA utpanna hote hareka AvAjake pudgala eka saikaMDake karoDaveM bhAgameM brahmAMDa vyApI bana jAte haiN| ve turaMta punaH avakAzameM mila jAte haiN| 6. manaHparyApti-vicAra bhI aise vaise nahIM kiyA jA sktaa| isake lie bhI eka prakArakI agamya zakti-balakI jarUrata par3atI hai| usa balakA sahArA-madada mile to hI vyakti vicAra aura bAdakI kakSAkA ciMtana-manana bhI kara ske| . . Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * manaHparyApti aura isakI jIvake bica vitaraNa . .215 . . isa zakti-balakA nAma manaparyApti hai| yaha vicAra karaneke lie jina pudgaloMkI jarUrata par3atI hai, ve UparakI taraha ATha vargaNAmeMse manovargaNAke dalika-skaMdha haiN| jIvakI utpattike samaya vicArakI tAkAta prApta karaneke lie antarmuhurta taka avakAzavartI manovargaNAke pudgaloMko AharaNa grahaNa karatA rahatA hai, Avazyaka pudgaloMkA saMcaya hone para una pudgaloMko vicArake rUpameM badalatA-pariNata karatA-saMskArI banAtA rahatA hai, phira vicAra karanA ho taba taka avalaMbana rUpameM rakhakara, vicAradhArA pUrNa hone para una skaMdhoMkA visarjana karatA hai / yaha kriyA pUrNa honese manaHparyApti prApta ho cukatI hai| aba jaba jaba vicAroMkA grahaNa, pariNamana aura visarjana karanA ho taba Uparokta prakriyA hotI rhegii| aba kisa jIvako kaunasI paryApti ho ? ekendriya jIvoMko AhAra-zarIra-indriya aura zvAsocchvAsa, ye prAthamika cAra paryAptiyA~ hotI haiN| vikalendriya arthAt doindriya, triindriya aura caurindriyake pAMca paryAptiyA~, asaMjJI paMcendriyake [ saMmU0 ] manaHparyAptike sivAyakI ve hI pAMca paryAptiyA~ aura saMjJI paMcendriya arthAt jinheM mana hai vaise [ garbhaja ] jIvoMke chahoM paryAptiyA~ hotI haiN| paryApti viSayaka vizeSa vicAraNA _ vizeSa vicAreM to labdhi aparyAptA jIvakeM tIna paryAptiyA~ hotI haiM, arthAt sarva aparyAptA saMmUrchima paMcendriya, tiryaMca tathA manuSya aura aparyAptA ekendriya vikalendriyake prathamakI tIna paryAptiyA~ haiN| lAbdha aparyAptA garbhajasaMjJI tiryaMca paMcendriya tathA manuSyake bhI ve hI tIna paryAptiyA~ haiN| . labdhi paryAptA ekendriyake cAra paryAptiyA~, labdhi paryAptA vikalendriyake tathA asaMjJI paMcendriya [ve saMmUrchima tiryaca ] ke pA~ca paryAptiyA~ haiN| saMmUrcchima manuSya labdhi paryApta na honese unakI bAta yahA~ nahIM kI hai| ___labdhi paryAptA manuSya, garbhaja tiryaca, deva aura nArakI inake chahoM paryAptiyA~ hotI haiN| kyoMki labdhiparyApta tiryaMca manuSya apUrNa paryAptimeM marate nahIM aura deva, __510. saMjJA yA mana eka nahIM phira bhI unakI AhArAdikakI pravRtti AhAra saMjJAke kAraNa samajhanI / athavA asaMjJIko bhI alpamanodravyoMkA grahaNa (kSayopazamarUpa bhAvamana ) hai aura isIse vaha iSTakAryameM pravRtti tathA aniSTameM apravRtti karatA hai| paraMtu isase use manaHparyApti nahIM samajheM / Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 216 . * zrI bRhatasaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * nArakI labdhi aparyAptA nahIM hote, lekina labdhi paryAptA hI hote haiN| ataH ve iSTa paryApti pUrNa karate hI haiM / . labdhi aura karaNa paryAptA aura aparyAptAke bheda paryApti samApta honeke kAlake lie jIvake bhI paryApta aura aparyApta aise do bheda paDate haiN| vahA~ jo jIva svayogya [ jise jo ho vaha ] paryAptiyA~ pUrNa karake mRtyu pAe to jIva paryAptA kahA jAtA aura daridrane kiye niSphala manorathakI taraha jo jIva svayogya paryAptiyA~ pUrNa kiye binA mare, to vaha jIva aparyAptA kahA jAe, paryAptapana prApti honA vaha paryApta nAma karmaka udayase hotI hai aura aparyAptapana aparyApta nAma karmake udayase jIvako hotA hai, isa taraha jIva ke paryAptA aura aparyAptA do bheda mukhya haiN| aura ina bhedoMmeM punaH avAntara bheda bhI hai aura aise bheda cAra haiM, ve isa taraha 1. labdhi aparyAptAkI vyAkhyA-jo jIva svayogya paryAptiyoMko pUrNa kiye binA hI mRtyu pAe~ ve jIva pUrvabhavameM bAMdhe gae aparyApta nAma karmake udayase, jaba labdhi aparyApta hoM taba ekendriyake paryApti cAra, phira bhI cAra pUrNa na karake tIna pUrNa karake hI [calatI cauthImeM ] maraNa pA jaae| use labdhi aparyApta ekendriya kahA jAtA hai / yahA~ itanA samajhanA ki tIna" paryAptiyoMko to koI bhI jIva pUrNa karatA hI hai lekina cauthI (eke0 ko) athavA cauthI, pA~cavIM [vikalendriya, asaMjJI paMce0 ko ] athavA cauthI, pAMcavIM, chaThI ye tIna paryAptiyA~ [ saMjJI paMce0 ko] adhUrI hI raha sakatI haiN| __2. labdhi paryAptAkI vyAkhyA- jo jIva svasvayogya jo jo paryAptiyA~ hoM, unheM pUrNa karake hI mRtyu pAe una jIvoMko [paryApti pUrNa karaneke bAda yA pahale bhI] labdhi paryAptA kahA jAtA / ve pUrvabhavabaddha paryApti nAma karmake udayase hI svayogya paryApti pUrNa kara sakaneko samartha banate haiN| 511. prathamakI tIna paryAptiyoMko sarva jIva avazya pUrNa karate haiM aura zeSa paryAptiyoMko kareM yA na kareM / isakA kAraNa yaha hai ki jIva bhavameM vartita ho vahA~se parabhavakA AyuSya bAMdhaneke bAda antarmuhUrta usI bhavameM rahakara phira mRtyu pAkara parabhavameM utpanna hotA hai| kyoMki parabhavAyuSya prastuta bhavameM hI baMdhatA aura isIse usa parabhavakA sthAna yahA~ niyata karake hI jIvakI mRtyu hotI hai / aba AyuSyakA baMdha indriyaparyApti pUrNa karaneke pahale hotA hI nahIM, isa kAraNase prathamakI tIna paryAptiyA~ pUrNa karaneke bAda cauthI adhurI rahe taba (antarmuhUrta taka AyuSyakA baMdha karake usakA antarmuhUrta abAdhAkAla bhogane jitanA jI kara ) maraNa pAtA hai ataH cauthI paryApti adhUrI hI rahatI hai, isalie / sUcanA-511. ke bAda sIdhA TippaNa naM. 521 samajhanA, bicake 10 ke TippaNa naMbara rada smjhnaa| kyoMki agAU 24 panne jo chape the ve gUma ho jAnese nayA likhanA paDA, jisase purAnemeM dUsare kyA TippaNa maine kiye the, ve yAda nahIM haiN| Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * labdhi aura karaNa paryApta-aparyAptAkI vyAkhyA * _ * 217 . - 3. karaNa aparyAptAkI vyAkhyA-jisa jIvane svayogya paryApti pUrNa abhI taka nahIM kI hai, paraMtu vaha use pUrNa karegA hI, lekina vahA~ taka vaha karaNa aparyAptA hI kahA jaayegaa| isakA tAtparya yaha hai ki utpatti sthAnameM samakAla para svayogya paryAptikI racanAkA jo prAraMbha huA hai vaha jahA~ taka samApta nahIM hotA vahA~ taka jIva karaNa aparyAptA mAnA jAtA hai| ___pUrvokta labdhi aparyApta-paryApta- ina donoM jIvoMmeM karaNa aparyAptApana hotA hai, arthAt labdhi-aparyAptA jIvoMke lie bahatA thA, arthAt mRtyu aura utpattike bIcake samaya para aura indriya paryApti pUrNa na ho vahA~ taka unheM karaNa aparyAptA kahA jAtA hai| .. isI prakAra labdhi paryAptA jIva eka bhavameMse dUsare bhavameM jaba pasAra hotA hai vahA~se lekara chaH paryAptikI pUrNa prApti nahIM kara sakatA hai vahA~ taka use karaNa aparyAptA mAnA jAtA hai| isameM labdhi paryAptA jIva to prathama karaNa aparyAptA honese jaba bhI vaha paryAptiko pUrNa karegA taba karaNa paryAptA to banegA hI, jabaki labdhi apa. ryAptAke lie to karaNa paryAptAkA savAla uThatA hI nahIM hai| 4. karaNa paryApta-samakAlameM prAraMbhakI huI svayogya sarva paryAptiyoMko pUrNa karane ke bAda hI jIva karaNaparyAptA kahA jAtA hai| yaha saba dekhate hue hameM yaha jarUra lagatA . haiM ki labdhi paryAptA hI karaNa paryAptA ho sakatA hai| - labdhi, karaNa, paryApta-aparyAptakI kAla vivakSA 1. jIvakA labdhi aparyAptApanakA kAla, bhavake prathama samayase [jIva pUrvabhavase chUTatA hai usI samayase lekara ] utpatti sthAnameM Akara indriyaparyApti pUrNa nahIM karatA vahA~ taka kA arthAt kula milAkara antarmuhUrttakA hotA hai| jisase rAste para calate samaya arthAt mRtyu aura utpatti (janma)ke bIcake samayameM bhI jIva labdhi aparyApta hotA hai| isa samaya isakA bhI jaghanyotkRSTakAla antarmuhUrttakA hotA hai| 2. labdhi paryAptapanakA kAla utpattike samayase lekara arthAt pUrvabhavase chUTatA hai vahA~se lekara naye janmake antya samaya taka arthAt jIva jahA~ taka jindA rahatA hai vahA~ taka kA rahatA hai| isameM yahA~ devoMke lie utkRSTakAla teMtIsa sAgaropamakA tathA manuSyoM ke lie tIna palyopamakA samajheM / ataH rAha para calatA huA jIva arthAt mRtyu aura utpatti bR. saM. 28 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 218 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * ke vIcake samayakA jIva bhI labdhi paryAptA kahA jAtA hai| zAstrameM bhI jahA~ jahA~ paryAptA jIva batAyA gayA hai, unheM labdhi paryAptA hI samajheM / aura jahA~ aparyAptA kahA hai vahA~ inheM prAyaH labdhi aparyAptA hI jaaneN| kyoMki kvacit karaNa aparyAptAkI apekSA rakhakara bhI vivakSA kI gayI hai isalie yahA~ spaSTa karanA jarUrI hai| labdhi paryAptAkA utkRSTakAla vyApaka dRSTi se sAgaropama zatapRthaktva kahA gayA hai, jabaki jabanya antarmuhUrttakA hotA hai| 3. karaNa aparyAptApanakA kAla bhavake prathama samayase lekara svayogya sarva paryApti pUrNa nahIM karatA vahA~ taka arthAt kula milAkara antarmuhUrttakA rahatA haiN| itanA hI nahIM, apanI rAha para calatA huA jIva bhI karaNa aparyAptA mAnA jAtA hai isakA bhI dhyAna rkheN| . 4. karaNa paryAptapanakA kAla antarmuhUrta nyUna apane-apane Ayupyake pramANa jitanA hI samajhA jAnA cAhiye / kyoMki jIva vivakSita bhavameM Akara antamuhartake bAda paryAptiyA~ pUrNa karane para karaNa paryAptA banatA hai| isalie labdhi paryAptAke AyuSyameMse paryApti pUrNa karanekA antarmuhUrta kAla chor3akara zeSa pUrNa jIvana takakA kAla [ devoMmeM jisa prakAra antarmuhUrta nyUna 33 sAgaropama tathA manuSyameM antarmuhUrta nyUna 3 pazyopama rahatA hai ise ] karaNa paryAptA samajhanA caahie| labdhi aparyApta bhavake prathama samayase aMtarmuhUrta taka / labdhi paryApta bhavake prathama samayase sva AyuSya tk| karaNa aparyApta bhavake prathama samayase aMtarmuharta yAvat / karaNa paryApta aMtarmuhUrta nyUna sva AyuSya paryanta / cAroM prakAroMmeM samakAle eka sAtha kitane saMbhavita ho sakate haiM ? 1. jIva labdhi aparyApta hotA hai usI samaya to ThIka hai ki vaha labdhi aparyApta to hai hI, lekina usa samaya karaNa aparyAptapana bhI ghaTa sakatA hai| indriya paryApti para paryAptAkI apekSA karaNa paryAptapana bhI ghaTe / 2. labdhi paryAptAke samaya labdhi paryApta tathA karaNa aparyApta hote haiM / ___3. karaNa aparyAptAmeM karaNa aparyAptake sAtha labdhi aparyAptA aura labdhi paryAptA hote haiN| 4. karaNa paryAptAmeM karaNa paryApta labdhi paryAptA pUrvavat apekSAse labdhi .a. pa. bhI hotA hai| Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .219. .. paryApti saMbaMdhI vizeSa svarupa * paryApta labdhi paryApta labdhi aparyApta karaNa aparyApta karaNa aparyApta karaNa paryApta paryAptikA prAraMbha samakAla para aura samApti anukrama para jIva utpatti sthAnameM Aneke bAda svayogya sarva paryAptikA prAraMbha [eka sAtha] samakAla para hI karane lagatA hai, paraMtu usakI samApti anukramase karatA hai, kyoMki taijasa, kArmaNa zarIrake sahakArase AtmAne utpatti sthAnameM prathama samaya para zukra, rudhirAdi jo jo pudgala grahaNa kiye, unake dvArA grahaNa kiye aura anya grahaNa kie jAte aura abase grahaNa honevAle pudgaloMko bhI, khalarasapanase alaga karanekI zakti prApta ho gii| ataH AhAra paryAptikI parisamApti huI sahI, parantu prathama grahaNa kie gae una pudgaloMne zarIra AdikI racanA kucha aMzameM prApta kI parantu saMpUrNa nahIM, arthAt prathama samayagRhIta pudgaloMmeMse katipaya khalapanase, katipaya rasapanase [sAta dhAtupanase ], katipaya indriyapanase, katipaya zvAsa ucchvAsa kAryameM, katipaya bhASAke kAryameM aura manaHkAryameM sahAyakapanase pariNata hue haiM aura utane alpa alpa pudgaloM dvArA AtmAko usa usa kAryameM kucha aMzameM zakti prApta huI hai usa kAraNase sarva paryAptiyA~ samakAla para zuru hotI haiM aisA kahA jAtA hai, lekina harekakI samApti to anukramase hI hotI hai| paryAptiyA~ kramazaH samApta kyoM hotI haiM ? . chahoM paryAptioMkA samakAla para prAraMbha hone para bhI anukramase pUrNa honekA kAraNa AhArAdika paryAptiyoMke pudgala anukramase sUkSma-sUkSmatara pariNAmavAle racane par3ate haiM taba, arthAt pahalI AhAra paryApti sthUla, dUsarI zarIra paryApti usase sUkSma, isa taraha yAvat chaThI paryApti adhika adhika pudgalopacayase sUkSmatara hotA hai aura adhika adhika pudgala prApta karanemeM kAla bhI adhika lagatA hai / . udAharaNake taura para-jisa taraha sera ruI kAtaneko chahoM kAtanevAlI samakAla para kAtane lage, to mI moTA sUta kAtanevAlI aMTA jaldI pUrNa karatI hai aura usase sUkSma sUkSmatara kAtanevAlI kramazaH aMTA vilaMbase pUrNa karatI hai, vaisA paryAptiyoMkI samAptimeM samajhanA hai| Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 220 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * % 3E cAroM gati AzrayI pryaaptikrm| ___ audArika zarIrI manuSya aura tiryaca ina do gatike tamAma jIvoMkI prathama AhAra paryApti eka samayameM hI pUrNa hotI hai aura usake bAda antarmuhUrta antarmuhUrttakAla para anukramase zeSa zarIra-indriya Adi pAMcoM paryAptiyA~ pUrNa hotI haiM / sabakA sAmUhika kAla bhI antarmuharta hotA hai, kyoMki antarmuhUrta-kAla ke mApa-prakAra asaMkhya haiN| vaikriya zarIrI aise deva, nAraka AhAra paryApti prathama samayameM pUrNa karate haiM, zarIra paryApti eka antarmuhUrtameM, aura zeSa cAra anukramase eka eka samayake antarameM samApta karate haiN| yahA~ siddhAntameM devako bhASA tathA manakI paryApti samakAla para eka sAtha samApta honekA batAyA hai, usa apekSAse devako chaH nahIM lekina, pAMca paryAptiyA~ batAI haiN| jIva uttara-vaikriya zarIra banAve taba aura koI caudahapUrvadhara AhAraka zarIra race taba paryAptikA krama devakI paryAptikI vyAkhyA anusAra samajhanA / uttaradehake lie paryAptikI bhinna racanA koI labdhivaMta jIva utpattisthAnameM Akara apane mUla zarIrakI racanAke samaya para svayogya cAra athavA chaH paryAptiyoMko hI samApta karatA hai| una paryAptiyoMse vaha jIva sAre bhava paryanta paryAptA ginAtA hai / parantu vaikriyAdi labdhivAlA vaha jIva prastuta paryAptAvasthAmeM jisa nUtana zarIra arthAt vaikriya zarIrako banAve, taba usI zarIra yogya cAra athavA chaH paryAptiyA~ jo racanI paDeM unheM phirase naye sirese hI racatA hai / utpattike samaya para racI paryAptiyA~ uttamazarIrake lie upayogI nahIM hotIM / jina labdhi paryAptA bAdara vAyukAya jIvoMmeMse katipaya vAyukAya jIva vaikriya zarIra racanemeM samartha haiM, unhoMne utpattike samaya para audArika zarIra viSayaka jo cAra paryAptiyA~ racI thIM ve vidyamAna hone para bhI dUsarA nUtana uttaravaikriya zarIra racate samaya phirase naI hI cAra paryAptiyoMko racanI par3atI haiM / __isI taraha AhAraka zarIrakI labdhivAlA labdhivanta *caudaha pUrvadhara mahAtmAko AhAraka zarIra racane para utpatti samayakI audArika viSayaka chaH paryAptiyA~ zarIra racanAmeM kAma nahIM AtI isake lie to unheM AhAraka dehake yogya nayI chaH paryAptiyoMkI racanA karanI hI par3atI hai| * AhAraka zarIra caudaha pUrvadharakI labdhivAlA hI raca sakatA hai / Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * chaH paryAptikA pudgala svarupa aura vyAkhyA . * 221. . tAtparya yaha ki vaikriyalabdhivaMta manuSyoMke mUladehakI chaH paryAptiyA~ alaga aura uttara vaikriya dehakI chaH paryAptiyA~ bhinna hotI haiM / paryApti viSayaka pudgala kaunase mAnanA? chahoM paryAptiyoMke pudgala audArika zarIrIko audArika vargaNAke, vaikriya zarIrIko vaikriya vargaNAke aura AhArakako AhAra vargaNAke hote haiN| prathama samaya para grahaNa kiye jAte AhAra paryAptike pudgaloMmeM tInoM hI vargaNAoM se hote haiM / AhAraka zarIra aura manaH paryApti ke pudgala zarIrameM sarvatra vyApta haiN| ucchvAsa, bhASA paryAptike pudgalakA sthAna akathya hai| indriya paryAptikA sthAna zarIrake niyata kiye gae ( zarIrake Upara aura aMdara) bhAgameM hai| vizeSameM jIbha-jihvA indriyake pudgala bAhyAkArameM dIkhatI jIbhake sthAnavartI hI hote haiN| lekina samagra zarIrameM nhiiN| . chahoM paryAptiyA~ pudgala svarUpa haiM vaha paryApti pudgala svarUpa hai aura vaha kartAtmAke karaNa-sAdhanarUpa hai| tathA usa karaNase, saMsArI AtmAko AhAra grahaNAdi sAmarthya-zakti paidA hotI hai aura vaha karaNa -zakti jina pudgaloM dvArA racI jAtI hai ve AtmAse grahaNa kiye gae pudgala jo tathAvidha pariNativAle haiM [kAraNa kAryabhAvase ] unheM hI paryApta zabdase bolA jAtA hai aura isa hetuse hI ye sArI jIva-zaktiyA~ pudgala janya haiM kyoMki jIvake sarva kucha paudgalika vyApAra usa pudgala samUhako avalaMbita hI haiN| agarace jIvakI svayaM zakti apAra aura avAcya hai, paraMtu vaha siddhAvasthAmeM hai, jabaki saMsArImeM vaha zakti pudgala dvArA prApta honeke kAraNa vaha paudgalika hai| 'vya nimittaM hi saMsArINAM vIryamupajAyate' isa pramANase / .. prANakA kAraNa paryApti-punaH ina paryAptioMkI racanA honese usameM se agalI gAthAmeM kahe jAte jIvake dasa prANa utpanna hote haiM / ataH kAraNarUpa aisI paryAptikA kArya prANa hI hai| isa taraha paryAptiyA~ aura una sambandhita bAvatoMkA varNana pUrNa huaa| .. paryAptike anusaMdhAnameM kucha kahane lAyaka dRzya adRzya akhila (caudaharAjalokarUpa) vizvameM do prakArake jIva haiN| eka siddha aura dUsare saMsArI / siddhAtmAe~ isa saMsArase (deva, manuSya, naraka, tiryaca gati rUpa) sarvathA mukta huI hotI haiN| aba punaH ve kabhI janma nahIM letI aisI AtmAoMko siddhAtmAe~ yA muvitagAmI AtmAe~ kahate haiN| Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 222. . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * % 3D - ina jIvoMkA sthAna kahA~ hai? isake samAdhAnameM jaNAnekA yaha ki ye jIva jo mokSa pAkara siddha bana gae ve isa brahmAMDameM caudaha rAjalokameM asaMkhya AkAzako bedhakara UrdhvAtiUrdhva-akalpanIya itanI dUra-sudUra jAe~ ( zAstradRSTise sAtarAja dUra) taba akhila vizvake carama bhAga para pattharakI banI 45 lAkha yojanakI golAkAra virAT zilA AkAzameM U~cI rahI haiM, usake para anaMtAnaMta, sadAke lie videhI-deharahita asaMkhya pradezarUpa pramANavAlI, vividha AkArakI, AtmAe~ anaMta kAla taka eka hI sthAnameM rahanevAlI banI rahatI haiN| vahA~ pahu~cI huI ko kabhI kisI kAlameM vahA~se janma leneko isa saMsArameM avatAra nahIM lenA pdd'taa| zarIra hai taba taka hI saMsAra hai| taba taka sAre baMdhana aura duHkha hai| saMsAra hai isalie karma hai| jahA~ karma hai vahA~ cAroM gatiyA~ -sthAna deva, manuSya, naraka, tiryaMcameM paribhramaNa hai / aura taba taka baMdhanoM aura vividha duHkhoMkI prApti hai| AtmA satprayatnoM, satkaudvArA jisa bhavameM-janmameM karmakA sarvathA anta lA de taba vaha sIdhI mokSameM pahu~ca jAtI hai| aura siddhazilA para, zilAse thoDI dUra rahe AkAzavartI sthAnameM jahA~ anaMtAnaMta AtmAe~ anaMtA kAlase jyotimeM jyoti samA jAe usa prakAra rahI haiM usameM ve samA jAtI haiN| phira bhI pratyeka siddhAtmAko vyaktirUpase to sadAkAla svataMtra rUpameM hI smjhnaa| hama dekha Ae ki jo karmase lipta haiN| ve Urdhva, adho aura tiryaklokameM (trasanADImeM ) tathA usake bAhara ghUmA karate haiN| zakti donoM prakArameM hai| ekameM caitanya zaktikA puja hai| dUsaremeM paudgalika zakti hai| yaha zakti pudgala dravya ke sahAre yA nimittase prApta hotI hai| saMsArI jIva mAtra vaha sUkSma ho ,yA sthUla, sthAvara ho yA basa vaha jahA~ jahA~ janma le vahA~ vahA~ jIvana nirvAhake lie, bhAvi jIvana nibhAneke lie, jIvanake Avazyaka kArya karaneke lie pudgala janya zakti-bala prApta karanekI use anivArya jarurata par3atI hai, arthAt usa usa janmake yogya zaktiyA~ janmaneke sAtha hI prApta karanI par3atI haiN| agara unheM prApta na kare to vaha una kAryoMko kadApi nahIM kara sakatA, aura kucha mI vyavahAra calA nahIM sakatA / ina zaktiyoMko prApta karanekA prAraMbha paryAptioM dvArA hotA hai / jaise ki-jIva AhAra paryAptikI zakti prApta na kare to AhAra karaneko samartha na bane, usa taraha zarIra yA indriyoMko na banA sake, zvAsocchvAsa na le sake, bola na sake, Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paryAptiyA~ pUrNa hone para kyA zaktiyA~ prApta hotI hai? * * 223 * vicAra na kara ske| ina saba kAryoMke lie jIva jina jina baloMko upasthita kare usIkA dUsarA nAma *paryApti / isa paryApti rUpa karaNa-sAdhana vizeSakI madadase jIva ina tAkatoMko khar3I karane meM samartha bnaa| ye zakti-tAkata pudgala dravyake nimittase hI prakaTa hotI haiN| paryApti eka prakArake karmakA hI prakAra hai / kAraNa ke vinA kArya nahIM hotA / jIva kAraNa rUpameM karmako hI mAnatA hai| pAThakoMko yaha muddA khAsa dhyAnameM rasvanA cAhie / paryAptiyA~ pUrNa hone para kyA kyA zaktiyA~ prApta hoM ? Upara batAyA ki una una paryAptioM dvArA usa usa prakArake bala prApta karatA hai to vaha kina kina zaktiyoMko prApta karatA hai aura una zaktiyoMse kyA kyA kArya bajAtA hai. ise vistArapUrvaka dekheN| 1. AhAra paryApti pUrNa hone para AhAra grahaNa karanekI zaktike sAtha grahaNa kiye gae AhArake pariNamanake sAtha use khala (arthAt vina jarurI malamUtrAdi bhAga aura) rasa (aura jarUrI bhAga) rUpameM alaga karanekI kriyA meM jIva samartha banatA hai| 2. usake bAda turaMta zarIra paryApti pUrNa karane para kyA ho ? usase zarIrakI vividha kriyAe~, deha ke yogya aura poSaka aise romarAjI dvArA grahaNa kie jAte lomAhArako aura mukha dvArA lie jAte kavala AhAra rUpa pudgaloMko zarIrarUpameM pariNata karanekI arthAt banAnekI kriyAmeM jIva samartha bana jAtA hai| 3. indriya paryApti pUrNa hone para pAMcoM indriyoM ke viSaya bodhameM jIva samartha banatA hai arthAt sparza kisa prakArakA hai ! usakA svAda kaisA hai ? usakI gaMdha kaisI hai ! viSaya darzana kaunasA hai ? aura zravaNa dhvani kAhekI hai ! ina pAMcoM viSayoMkA jJAtA bana sakatA haiN| 4. zvAsocchavAsa paryApti pUrNa hone para zvAsocchavAsa lenekI ( tatprAyogya pudgaloM kA grahaNa-pariNamana aura visarjana-lene chor3anekI) kriyAmeM jIva samartha banatA hai aura yaha * rojabarojakI avirata hotIM zArIrika kriyAoMke lie jina zaktiyoMkI jarUrata paDatI hai usakA dUsarA nAma paryApti hai| duusr| artha kAraNameM kAryopacAra karake zaktiko utpanna karanemeM kAraNabhUta pudgalopacaya bhI paryApti hai| tattvArthabhASya-vRttikI vyAkhyA yaha hai ki zaktimeM nimittabhUta pudgalopacaya sambandha kriyAkI parisamApti / isa taraha zakti-sAmarthya, zaktike janaka pudgala aura usa kriyAkI parisamApti isa tarahaM tIna artha phalita hote haiN| Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 224 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * hote hI zvAsocchavAsa 'prANa' nAmake bhedakA sarjana hotA hai isIlie paryAptiko kAraNarUpa aura prANoMko usake kArya rUpa mAne haiN| jo bAta AgekI gAthAmeM AnevAlI hI hai| ___5. bhASA paryApti pUrNa hone para jIvako bolanekI sAmarthya prakaTa ho jAtI hai / 6. manaHparyApti pUrNa hone para vicAra, ciMtana, manana Adi manake vyApAra karanekI zakti prApta kara letA hai aura pariNAma svarUpa 'manobala' nAmakA ( dasa prANameMse eka) prANa janma letA hai / zarIra paryAptise 'kAyabala' nAmakA prANa / indriya paryAptise pAMca indriya rUpa pAMca praann| bhASA paryAptise 'vacanabala' rUpa prANa aura manaH paryAptise 'manobala' rUpa prANa paidA hote haiN| 'AyuSya' nAmakA prANa utpanna karane koI zakti prApta karanekI jarurata na honese kAraNarUpase kisI naI paryAptikI agatya nahIM rahatI phira bhI AhAra paryApti AyuSya prANako TikAne meM mukhya kAraNa rUpa honese use sahakArI kAraNa rUpameM mAnI jA sakatI shii| tattvArthabhASya vRttike AdhAra para cha: paryAptioMkI viziSTa samajha 1. eka ghara banAnA ho to prathama IMTeM, lakaDe, mATI, cUnA Adi sAmagrI eka sAtha ekatra kI jAtI hai / yaha sArI sAmagrI gharake dalika arthAt sAdhana rUpameM hai| isa sAmagrImeMse konasI kahA~ upayogameM lenA vaha kramazaH nizcita kiyA jAtA hai / __ isa taraha yahA~ utpatti sthAnameM utpanna hotA jIva prathama samaya para usa usa yogyatAvAle vividha rItase upayogI pudgaloMko sAmAnyarUpameM grahaNa kare usakA nAma AhAra pryaapti| isa paryAptike samaya aneka kAryoMkA prAraMbha hotA hai| 2. aba jaise gharake lie ekatra kI gaI usa sAmagrImeMse jo lakaDA thA usameM se isakA pATa, isakA staMbha, isakI bArI banegI aisA socA jAtA hai, vaise prathama samaya para grahaNa kie gae pudgaloMmeMse amuka pudgala zarIra vargaNA yogya honese una pudgaloMse zarIra banatA honese jIva zarIrako banAnemeM samartha banatA hai| pariNAma svarUpa usa samaya gharakI laMbAI, cauDAI, U~cAI, moTAI nizcita hotI hai, isa taraha yahA~ zarIrakA svarUpa nizcita hotA hai| 3. usake bAda gharameM kitane daravAje rakhanA ? kahA~ rakhanA ! nirgamanake daravAje kahA~ rakhanA isakA nirNaya kiyA jAtA hai| sAtha hI indriya paryApti dvArA praveza karanA, nikalanA Adi mArga nizcita hote haiN| Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paryApti saMbaMdhameM vizeSa svarupa . .225. .4-5. ucchavAsa, bhASAmeM bhI tatprAyogya pudgaloMkA gamanAgamana hotA hI hai| ataH usakI ghaTanA indriya paryAptike sAtha ghaTita honese usa prakAra samajha lenA / 6. mukAma taiyAra honeke bAda dIvAnakhAnA, baiThakakA kamarA, sonekA, bhojanakA sthAna kahA~ rakhanA Adi hitAhitakI dRSTi se socakara jaise nizcita kiyA jAtA hai vaise pAMca paryApti racakara phira apane hitAhitakI dRSTise kisa prakAra calanA, kisa taraha sArA vyavahAra karanA isake lie vicArazakti rUpa manaHparyAptikI jarUrata par3atI hai| isa taraha paryAptiyoMkI gharake sAtha ghaTanA batAkara samajha dI gii| kyA mana paryAptirUpa nahIM hai? tattvArthagranthameM manaH paryAptiko indriya paryAptimeM ginakara pAMca paryAptiyoMkA varNana kiyA hai| vyavahArameM bhI manako chaThI indriya saMbodhita kI jAtI hai| zaMkA ho ki mana to anindriya hai to use indriya kaise ginA jAe ? isakA javAba yaha hai ki indriyoMkI taraha mana sAkSAt kisI viSayakA grAhaka nahIM hai ataH use spaSTa rUpase indriya nahIM kahA jAtA, lekina sukhAdi vagairahakA sAkSAt anubhava vaha karatA honeke kAraNa usa apekSAse aura sAtha hI mana, indra arthAt AtmA aura usakA liMga-lakSaNa honeke kAraNa isa arthakI dRSTise indriya kahI jAtI hai| isa dRSTise indriya paryAptimeM samAveza kiyA jA sakatA hai| AhAra paryAptikI dUsarI vyAkhyA- tattvArthabhASyakArane kI AhAra paryAptikI vyAkhyA alaga rItase hai| ve batAte haiM ki zarIra, indriya, bhASA Adi sArI paryAptiyoMke yogya dalika dravyoMko grahaNa karane rUpa kriyAkI samApti vaha AhAra paryApti / sabakA prAraMbha sAthameM, anta sAthameM nahIM-chaH paryAptiyoMmeM prathamakI tIna paryAptiyoM-zaktiyoMkA kArya to prathama samayase hI zuru ho jAtA hai jabaki ucchavAsAdi antima tIna paryAptiyoMkA kArya una una vargaNAoMke grahaNa, una una pudgaloMkI racanAke bAda hotA hai| paraMtu tInoMkA prAraMbha to prathama samayase hI zuru ho jAtA hai| prathama samaya para sAmAnya svarUpameM grahaNa kie jAte pudgaloMmeMse jIva kuchako zarIra rUpameM upayogameM letA hai, kuchakA indriyoMkI racanAke kAmameM upayoga karatA hai, kuchako ucchvAsa karaNa, bhASAkaraNarUpameM aura kuchako manaHkaraNarUpameM upayogameM letA hai| pudgala bR. saM. 29 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 226 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * grahaNake samaya chaH racanA yA kAryoMke lie upayogI pudgaloMko upayogameM letA jAtA hai aura bina upayogI hoM unheM sAtha sAtha hI chor3atA jAtA hai| isa taraha chahoM paryAptiyoMke pudgaloMkI racanAkA prAraMbha to prathama samayase hI zuru hotA hai| lekina samApti sAthameM nahIM hotI ise dhyAnameM rakhanA cAhie / [338] avataraNa-yaha gAthA paryAptike artha rahasyakA pratipAdana karatA hai| agarace isake pahalekI gAthAoMmeM paryAptike bAremeM bahuta hI carcA ho gaI hai| lekina vaha TIkA yA granthAntarase bhAva dvArA kii| lekina saMgrahaNIkartA ko to saMgrahaNI kI mUlagAthA dvArA paryAptikA artha kahanA thA, jo isa gAthAke pahale kahA hI nahIM gayA thA / vaha artha kucha vizeSarUpameM mUlagAthA dvArA batAte haiN| AhArasarIriMdiya, uusaasvumnnobhinivvtti| hoi jao daliyAo, karaNaM pai sA u pajjattI // 339 // - gAthArtha- daliyArUpa pudgala samUhase AhArAdi chaH kAryoM kI racanA hotI hai una dalikoMkA apane apane viSayarUpa jo pariNamana aura usa pariNamanake prati zaktirUpa jo karaNa vaha pryaapti| inameM jIva kartA, pudgalopacayotpanna zakti vaha karaNa tathA. AhArAdi pariNamana vaha kriyA hai| yaha gAthA kliSTArthaka hai| // 339 // vizeSArtha-gAthA ke arthase yaha spaSTa hotA hai ki karttArUpa 'jIva' hai| pudgalopacaya zakti vahI 'karaNa' hai aura AhArAdikA pariNamana vaha 'kriyA' hai| granthAntaragata batAe gae paryAptike vibhinna artha 1. AhAra Adi pudgaloMko grahaNa karanemeM aura tadpa pariNAma lAnemeM paryApti nAma karmake udayase pudgalopacaya dvArA utpanna huI jIvakI jo zakti vaha / 2. zaktike AlaMbana-kAraNarUpa jo pudgala ve| 3. zaktikI aura zaktike kAraNabhUta pudgala samUhakI niSpatti vaha / 4. una una zaktiyoMke kAraNabhUta pudgala samUhakI kriyAkI parisamApti / yaha paryApti arthAt (apekSAse ) eka prakArakI Atmazakti / vaha zakti pudgala samahake AlaMbanase hotI hai| AtmA vivakSita bhavameM utpanna huI ki koyalemeM prakSipta agnikI taraha jIva turaMta hI pratisamaya : AhAra aura zarIrAdike nirmANake yogya pudagaloMko grahaNa karane lagatA hai| aura phira vaha kArya jIvana paryaMta cAlU rahatA hai| lekina usa agnikI taraha jIvA turaMta hI pratisamaya AhAra Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *paryApti saMbaMdha bArahavA~ pariziSTa. .227. AhArAdi pudgala samUhake grahaNa dvArA pratyeka AtmA sAtha sAtha yathAyogya samayameM hI Avazyaka anya jo kAryoM "unheM bhI karaneke lie chaH prakArakI zaktiyoMko (agnipAvara ) taiyAra kara letI hai| aura ina chaH zaktiyoM ke dvArA hI chaH kriyAoMkA kArya AjIvana zakya banatA hai| ina chaH prakArakI zaktiyoMko (pAvaroMko) utpattike eka hI aMtarmuhUrtameM taiyAra kara letI hai| jo jiMdagI taka kAryarata rahatI hI haiN| [339] zrI bhIDabhaMjanapArzvanAthAya namaH ... paryApti viSayaka spaSTa tAraNa-pariziSTa naM. 12 TippaNI-paryAptike viSaya meM bahuta vizad vivecana diyA jA cukA hai| paraMtu usakA tAraNa karake spaSTatApUrvaka aura sarala karake diyA jAe to isa viSayako samajhanA adhika sugama ho jaae| ataH chUTa pUTa tAtparyoM dvArA yahA~ prastuta kiyA hai| paryApti* aura nAmakarmakI prakRtimoMkA kyA sambandha hai vaha bhI samajhameM aaegaa| koI bhI jIva eka bhavameMse cyavita hokara (marakara ) ekendriya, dviindriya yAvat saMzi paMcendriyake bhavameMse kisI bhI bhavameM utpanna ho ki turaMta hI vaha bhavaprAyogya, mahAraparyApti, zarIraparyApti, indriyaparyApti, zvAsoc vAsaparyApti, bhASAparyApti aura manaHparyApti ina chahoM paryAptiyoMkA athavA jisa bhavameM jitanI paryAptiyA~ hoM utanI paryAptiyoMkA utpattike prathama kSaNase hI usa jIvako prAraMbha hotA hai| AtmA jisa kSaNa utpattisthAnameM AtI hai usI kSaNase kina kina pudgaloMkA kisa kisa kAraNase use grahaNa hotA hai aura grahaNa honeke bAda una pudgaloMmeM jIvana paryaMta jinase jiyA jA sake aura jIvakA kArya vyavahAra cala sake aisI kyA kyA jIvana zaktiyA~-paryAptiyA~ prakaTa hotI haiM usa bAbatakA vyavasthita krama isa taraha hai| ___ isa kramake nirUpaNakA prAraMbha ho usake pahale katipaya mukhya hakIkateM batAI jAe~ to makA nirUpaNa samajhaneme bahuta sulabhatA ho| 1. koI bhI saMsArI jIvAtmA kisI bhI gatimeM se cyavakara (marakara ) AyuSyakarma tathA gatikarmake baMdhake anusAra nizcita hue utpattisthAnameM Rjugatise athavA vakragatise 521. pratisamaya AhAragrahaNa, yathAyogya dhAturUpa zarIra racanA, indriyoMkI racanA, zvAsocchvAsa grahaNa, vacanoccAra, manana-vicAra, jIvana nirvAha ke ye chaH AvazyakakArya gine jAte haiM / alaga alaga jIva AzrayI ina kAryoMmeM nyUnAdhikapana hotA hai| . * zarIraparyApti, kAyayoga, kAyabala, zarIranAmakarma ve cAroM kyA hai ? unakA paraspara sambandha hai kyA ? kArya kAraNabhAva hai ? yA bhinna bhinna kAryake vAcaka haiM ? isI taraha zvAsocchvAsa paryApti, zvAso0 prANa aura zvAso0 nAma karma ye kyA kyA haiM ? ityAdi bAbatoMko samajhanA bhI jarUrI hai| / / . Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .228. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . jisa kSaNa para AtA hai usa kSaNa para usa AtmAke kArmaNa kAyayoga avazya hotA hai| kisI bhI prakArakA yoga agara na hI ho to AtmA akriya ginI jAtI hai aura akriya AtmA kisI bhI prakArake pudgaloMko grahaNa nahIM krtii| kArmaNa kAyayoga athavA audArika kAyayoga Adi koI bhI kAyayoga ho to hI Atmapradeza calita avasthAvAle hote haiM aura aimI calita avasthAke kAraNa hI AtmA zarIrAdi yogya pudgaloMko grahaNa karatI hai| ...2. utpattike prathama kSaNase hI pratyeka jIvake usa usa bhavaprAyogya audArika zarIra +labdhi, (deva-nArakIke vaikriya zarIra labdhi ) indriyalabdhi, zvAsocchvAsalabdhi, (doindriyase asaMzi paMcendriya taka) bhASAlabdhi aura (saMkSi paMcendriyake) manolabdhi honeke sAtha usa labdhike kAraNabhUta audArika zarIra nAmakarma, vaikriya zarIra nAmakarma, zvAsocchvAsa nAmakarma, matijJAnAvaraNa-zrutajJAnAvaraNakA kSayopazama vizeSataH avazya hotA hai| 3. AhAraparyAptikA kArya grahaNa kie jAne para zarIra yogya pudgaloMko bala aura rasake vibhAgameM bAMTanekA hai| rasarUpameM vartita pudgaloMko sAta dhAtumaya zarIrarUpameM pariNata karanA zarIraparyAptikA kArya hai| sAta dhAturUpameM pariNata hue pudgaloMko una una viSayoMko grahaNa karanemeM aura jAnane meM asAdhAraNa kAraNarUpa vartita abhyantara dravyendriya (upalakSaNase bAhya dravyendriya) rUpameM pariNata karanA indriyaparyAptikA kArya hai| . ' 4. AhAraparyAptikI apekSA zarIraparyAptikA kArya sUkSma honese adhika samayakI jarUrata par3atI hai, zarIraparyAptikI apekSA indriyaparyAptikA kArya sUkSmatara honese usase bhI adhika samaya caahie| __5. ina tInoM paryAptioMmeM audArika athavA vaikriya pudgaloMkA (AhAraka zarIra prasaMga para AhAraka vargaNAke pudgalokA) hI grahaNa aura pariNamana hai, paraMtu bAdakI tIna paryAptiyoMkI taraha pudgala bhinna bhinna nahIM haiN| 6. ucchvAsalabdhi arthAt zvAsocchvAsakI yogyatA saMsArI sarva jIvoMke avazya hotI hai aura usameM kAraNabhUta zvAsocchvAsa nAmakarma bhI sarva saMsArI jIvoMke hotA hai, paraMtu zvAsocchvAsakI zakti hareka saMsArI jIvameM nahIM hotii| (zvAsocchvAsa) paryApta nAmakarmake udayavAloMke hI zvAsocchvAsa kI zakti (aura kAryarUpa pravRtti) hotI hai| lekina (zvAsocchvAsa) aparyApta nAmakarmake udayavAloMke ucchvAsa labdhi aura usameM kAraNabhUta ucchavAsa nAmakarma hone para bhI zvAsocchavAsakI zaktikA abhAva hotA hai| bhASakalabdhi aura manolabdhi ( vicAralabdhi ) isameM nAmakarmakI tathA anya aghAtikarmakI koI bhI prakRti kAraNa nahIM hai, lekina jJAnAvaraNa-darzanAvaraNakA kSayopazama isa ubhaya labdhimeM kAraNa ho, aisA mAnanA adhika ucita lagatA hai| ina donoM prakArakI labdhiyomese bhASakalabdhi doindriyase samipaMcendriya takake sarva jIvoM meM hotI hai aura manolabdhi + yogytaa| Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paryApti saMbaMdhI bArahavA~ pariziSTa . .229 . saMjJipaMcendriya jIvoMmeM hI ho sakatI hai| phira bhI dohandriya Adi jIvoMmeM bhASAparyApti nAmakarmakI anukUlatA ho aura saMkSipaMcendriya jIvoMmeM manaHparyApti nAmakarmakI anukUlatA ho to hI bhASaka-bolanekI zakti aura vicAra karanekI zakti prakaTa hotI hai| bolanekI bhASakazaktimeM bhASAyogya pudagaloMkA grahaNa, pariNamana, AlaMbana aura vicArazaktimeM manoyogya pudgalokA grahaNa, pariNamana, AlaMbana aura visarjana hai| 8. prathamakI AhAra, zarIra aura indriya ina tInoM paryAptiyoM meM grahaNa kiye gae aura una una rUpameM pariNata hue audArika Adi pudgala audArika Adi zarIrake sAtha saMbaddharUpase rahate honese ina tInoM paryAptiyoM meM grahaNa aura pariNamana ye do kriyAe~ thiiN| lekina zvAsocchavAsa, bhASA aura mana ina tInoM paryAptiyoM meM grahaNa kiye gae aura una una rUpameM pariNata hue zvAsocchvAsake, bhASAke aura manake pudgaloMkA audArika Adi zarIrake sAtha adhika samaya saMbaMdha rahatA nahIM hai / paraMtu niHzvAsarUpameM, vacana rUpameM yA vicAra rUpameM una una pudgaloMkA visarjana hotA honese aura visarjanakI kriyA AlaMbanapUrvaka hI hotI honese bAdakI tInoM paryAptiyoMmeM grahaNa, pariNamana, AlaMbana aura visarjana isa taraha cAra kriyAe~ avazya hotI haiN| 9. AhAra, zarIra aura indriyaparyAptike kArya karate hue zvAsocchvAsa, bhASA aura mana ina tInoM paryAptiyoMkA kArya uttarottara sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama honese bAdakI paryAptiyoM meM adhika samaya lagatA hai| 10. Upara batAye kAraNase hI utpattike prathama kSaNase hI usa usa bhavakI apekSAse vartita chaH, pAMca yA cAra sArI paryAptiyoMkA AraMbha samakAla meM hotA hai, paraMtu samApti anukramase hotI hai| 11. AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchavAsa, bhASA aura manakI labdhi yaha bhinna vastu hai / jabaki AhAra, zarIra, indriya yAvat manakI zakti arthAt paryApti yaha bhinna vastu hai, aura labdhi tathA zaktike kAraNarUpa karma bhI bhinna bhinna haiN| 12. nigodameM patita bhavya jIvako mokSakI labdhi arthAt mokSakI yogyatA hai, lekina mokSa pAnekI zakti nahIM hai| yaha zakti to manuSyatva, samyagdarzana, zAna, cAritra Adi bAgha abhyantara anukUlatA mile taba hI prakaTa hote haiN| usI taraha zvAsocchvAsa bhASaka-manolabdhi una una jIvoMmeM yathAyogya avazya hotI hai, paraMtu una labdhiyoMkA zaktirUpa prAkaTya use paryApti nAmakarmakI anukUlatA ho to hI hotA hai| itane tAtparyoko dhyAnameM rakhaneke bAda aba paryApti viSayaka kramazaH nirUpaNa prastuta hotA hai / / .. utpattisthAnameM pahu~caneke sAtha prathama kSaNameM hI jIva kArmaNa kAyayogakI madadase audArika Adi nAma karmodayake kAraNase audArika Adi zarIra yogya pudgaloMko tathA zvAsocchavAsa yogya pudgaloMko (aura doindriyase asaMzi paMcendriya takakA utpattisthAna ho to bhASAyogya pudgaloMko tathA saMjJi paMcendriyakA utpattisthAna ho to manovargaNAke pudgaloMko) grahaNa karatA hai| Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .230 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * pudgaloMko grahaNa karanevAlA kartA svarUpa jIva hai, grahaNa honevAle audArikAdi pudgala karma haiM / kArmaNa kAyayoga karaNa hai| audArika Adi prati viziSTa pudgaloMkA hI grahaNa ho usameM audArika Adi prati viziSTa nAmakarmakA udaya kAraNa hai| ina pudgaloMke AharaNa-grahaNa karaneko AhAra paryApti ginI jAtI hai| uparAMta grahaNa kiye gae una una pudagaloMmeMse niHsAra bhAga dUra karanA aura sArabhUta vibhAga alaga karanekA nAma bhI AhAra paryApti hai| ina pudgaloMke upacaya dvArA jo jo zaktiyA~ bhaviSya meM prakaTa karanI haiM, una zaktiyoMko niHsAra pudgaloMko dUra karake sArabhUta pudgaloMmese. prakaTa karanI haiN| roTI yA roTA banAnA ho taba ATA leneke bAda chalanIse chAnakara thUle jaisA ni:sAra bhAga nikAlakara jo bArIka ATA chalanIse nIce paDatA hai usakA kaNaka bAMdha neke bAda kramazaH roTI banatI hai| usa taraha audArika yogya pudgala hoM yA zvAsocchavAsa bhASA kiMvA manoyogya pudgala hoM una hareka prakArake grahaNa kie jAte pudgaloMmeM amuka bhAga niHsArarUpa aura amuka bhAga sArarUpa hotA hai| una donoMkA vibhAga karanA yaha kArya bhI AhAra paryAptikA hai| sirpha dUsarI paryAptikI apekSA AhAra paryAptimeM eka vizeSatA hai ki utpattike jisa-prathama kSaNameM pudgaloMkA grahaNa huA usI kSaNameM : usa AhAra paryApti nAmakI zaktine grahaNa hote pudgaloM meM sAra aura niHsAra (rasa aura khala) aise do vibhAga kie itanA hI nahIM paraMtu prakaTa huI usa AhAra paryAptirUpa zaktine utpattike prathama kSaNase jIvanake aMtima samaya taka pratyeka samaya para athavA. jaba jaba jarurata lagI taba taba usake kArya yogya pudgaloMko grahaNa karanekA tathA sAtha sAtha usameM khala aura rasakA vibhAjana karanekA kArya bhI cAlU rkhaa| AhAra paryApti nAmakI zakti prakaTa honekA kSaNa utpattikA prathama samaya aura usa zaktikA kArya prathama kSaNase lekara jIvanake aMtima samaya taka hai| AhAra paryApti kAraNa hai aura jIvanaparyaMta grahaNa hote pudgaloMmeM khala aura rasakA vibhAjana kArya hai| isa apekSAse hI AhAraparyApti (khala aura rasako alaga karane kI zakti) prakaTa hone meM eka samayakA hI kAla hai| jisa kSaNameM AtmA utpattisthAnameM AI usI kSaNa meM Upara batAe anusAra audArika Adi pudagaloMko grahaNa karanekA tathA unameM khala aura rasakA vibhAga karane kA kArya huaa| utpatti ke prathama kSaNase hI sAra bhAga (rasa) rUpameM vibhakta hue audArika Adi pudagaloMko sAta dhAturUpameM arthAt zarIrarUpameM pariNata karanekA kArya bhI zuru kiyaa| lekina grahaNa kie gae pudgaloMmeM khala aura rasakA vibhAga karanA usa kAryakI apekSA rasIbhUta pudgaloMko sAta dhAturUpameM-zarIrarUpameM pariNata karanekA kArya sUkSma honese eka do samayameM una pudgaloMko sAta dhAturUpameM pariNata karanekI zakti prakaTa na huI paraMtu aMtarmuhUrta taka pratyeka samayameM zarIra paryApti nAmakarmake udayakA asara una rasIbhUta pudgaloM para cAlU rahane ke bAda una pudgaloM meM hI eka aisI zakti paidA huI ki utpattike prathama kSaNase antarmuhUrta taka grahaNa kie gae audArika Adi pudgaloMmeM AhAra paryAptine jo sArabhUta bhAga alaga kiyA thA usameM to sAta dhAturUpameM-pariNamana huaa| paraMtu Age Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paryApti saMbaMdhI bArahavA~ pariziSTa * bhI jIvanaparyaMta-grahaNa kie jAnevAle audArika Adi pudgaloMmeM AhAra paryApti dvArA khala aura rasarUpameM vibhAjana honeke bAda sAta dhAturUpameM una pudgaloMkA pariNamana usa zakti dvArA hotA rhe| isa zaktikA nAma zarIra pryaapti| zarIra paryAptirUpa zakti prakaTa karanekA kAla utpattike prathama samayase antarmuhUrta takakA hai| aura prakaTa huI zaktike phala svarUpa grahaNa hote AhAra yogya pudgaloMko sAta dhAturUpameM pariNata karanekA kArya utpattike bAda antarmuhUrta pazcAt jIvanaparyaMta hai| ___ isI taraha indriya paryApti nAmakarmake udayakA asara utpattike prathama kSaNase do antarmuhUrta taka pahale kSaNase grahaNa hote aura khala-rasarUpameM alaga paDe hue tathA sAta dhAturupameM pariNata audArika pudagaloM para isa prakAra cAlU rahI ki aMtarmuhUrta pUrNa hone para sAta dhAturUpameM pariNata aura Age jIvanaparyaMta sAta dhAturUpameM pariNamana prApta karanevAle pudgaloMkA abhyantara dravyendriyarUpameM pariNamana ho aisI zakti una pudgaloMmeM prakaTa huii| isa zaktikA nAma indriy-pryaapti| isI taraha utpatti ke prathama samayase ucchvAsa labdhike sAtha ucchavAsa nAma karmodayake kAraNa zvAsocchavAsa vargaNAke pudagaloMkA grahaNa to cAlU hI thA / sAtha sAtha ucchavAsa paryApti nAmakarmakA udaya bhI cAlU thaa| AhAra paryAptikA eka samaya, zarIra paryAptikA eka antarmuhUrta aura indriya paryAptikA dUsarA eka antarmuhUrta pasAra honeke bAda tIsarA eka antarmuhUrta-itanA kAla pasAra huA taba ucchavAsa paryApti nAma karmodayake kAraNa grahaNa kie gae tathA Age honevAle ucchvAsa varmaNAke pudgaloMmeM ucchavAsarUpa pariNamana, bAdameM avalaMbana lekara, niHzvAsa rUpameM visarjana karanekI jo zakti prakaTa haI usakA nAma zvAsocchvAsa pryaapti| ___ pA~cavIM bhASA paryApti aura chaThI manaHparyAptimeM isI taraha vyavasthA samajhanekI hai| phakta zarIra. paryAptimeM eka antarmuhUrttakA kAla, indriya paryAptikA utpattike prathama kSaNase do antarmuhUrta, zvAsocchvAsa paryAptike lie utpattike prathama samayase tIna antarmuhUrta, isa taraha bhASA paryApti ke lie cAra antarmuhUrta aura manaHparyAptike lie utpattike prathama samayase pAMca antarmuhUrta jaane| . isa taraha 'paryAptiyoM kI viziSTa samajha pUrNa hotI hai| Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 232 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . avataraNa-paryAptikI vyAkhyA btaaii| aba ina paryAptiyoMmeMse hI prANoMkI niSpatti hotI hai| arthAt paryApti yaha prANakA kAraNa aura prANa yaha kArya hai| ataH isa gAthAmeM prANa kitane haiM yaha batAkara, kise kitane prANa haiM ? yaha batAte haiN| paNa iMdia ti balUsA, Au a dasa pANa cau cha saga aTTha / iga du ti cauriMdINaM asani sannINa nava dasa ya // 340 // gAthArtha- pAMca indriya, mana, vacana aura kAya ye tIna bala, ucchavAsa aura AyuSya ina dasako prANa kahate haiN| inameM ekendriyake cAra, doindriyake chaH, triindriyake sAta, caurindriyake ATha, asaMjJipaMcendriyake nau aura saMjJipaMcendriyake dasa prANa hote haiN| // 340 // vizeSArtha-yaha gAthA 'prANoMko' jaNAnevAlI hai| ataH pahale prANa arthAt kyA ? ise samajha leN| 'pra' upasargapUrvaka 'aNa'-prANane dhAtu parase ghana pratyaya laganese 'prANa' zabdakA nirmANa hotA hai / aura 'prANiti-jIvati aneneti prANaH '-isa vyutpattise jisake dvArA jIvita rahA jAe use 'prANa' kahA jAtA aisA spaSTArtha niSpanna hotA hai| yaha prANa eka hI prakArakA hai yA aneka prakArakA ! yaha prANa do prakArakA hai / 1. dravya (prANa) aura 2. bhAva (prANa ) / dravya prANa kise kahA jAe ? 1. jisa saMyogameM yaha jIvita hai aisI pratIti ho yA vyavahAra kiyA jAe vh| 2. athavA jisakA viyoga hone para yaha mara gayA' aisI pratIti yA vyavahAra ho| 3. athavA yaha jIva hai lekina ajIva nahIM hai| yaha jIva hai lekina marA huA nahIM hai| aisI pratIti karAnevAle bAhya lakSaNa / 4. jisake yogase AtmAkA zarIrake sAtha sambandha Tika sake, use athavA usake yogako prANa kahA jAe ityAdi / aise dravya prANoMkI saMkhyA dasa hai| ye prANa jIvoMke hI hote haiN| jIvake sivA anya kisImeM nahIM hote| isa kAraNase dravya prANoMko jIvake bAhya lakSaNoM ke rUpameM bhI pahacAne jA sakate haiN| jIvake bAhya lakSaNa kaunase ! isake javAbameM dasa prANa aisA kahA jA sakatA hai| saMkSiptameM kisI bhI jIvake saMyoga saMbaMdhase rahe dravyaprANa usI jIvake bApamANa yA bAhyalakSaNa haiN| isa kAraNase prANako usake dUsare paryAyavAcaka zabdameM 'jIvana' bhI kahA jA sakatA hai| Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * granthAntaragata darzAte hue paryAptikA vibhinna artha * * 233 . bhAvaprANa-jIvake sAtha tAdAtmya viSayaka jJAnAdi jo guNa rahe haiM unheM bhI prANa kahe jAte haiN| aura unheM 'bhAva' vizeSaNa lagAkara 'bhAvaprANa 'ke rUpameM pahacAne jAte haiN| ina bhAvaprANoMse hI jIva jIvake rUpameM pahacAnA jAtA hai lekina dravyaprANase nhiiN| dravyase jo pahacAnA jAtA hai vaha to aupacArika hai| ye bhAva prANa kaunase ? jJAna, darzana, cAritra aura vIrya ye cAra AtmAke bhAva prANa haiM, ye prANa nyUnAdhikarUpameM prANImAtrameM hote haiN| jJAnAdi bhAvaprANakI mAtrA alpAMzameM bhI vilakula avikasita aise nigodAdika sUkSmatama jIvoMmeM hotI hai| agara itanI mAtrA bhI na mAneM to jIva jaisI vastukA astitva hI na ho ske| aura use ajIva kahanekA samaya A jaae| lekina aisA kabhI banA nahIM hai aura bananevAlA mI nahIM hai / akSarake anaMtaveM bhAga jitanI jJAnamAtrAkA prakAza, sat puruSArthase bar3hatA bar3hatA anaMta gunA ho jAe arthAt anaMta jJAna, darzana, cAritra aura vIrya prApta hoM, to vaisI AtmAe~ sarvajJa, vItarAga athavA ( apekSAse) muktAtmA kahalAtI haiN| aura vAstavameM to sacce prANa ve hI haiN| dravyaprANa to saMyogAdhIna haiM, mRtyu honeke sAtha hI ( ekako chor3akara zeSa ) viyogI bananevAle haiN| alabattA mokSake lakSyase 'zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam / yaha zarIra dharmakA sAdhana rUpa honese usakA yogya rakSA-pAlana jarUrI hai, paraMtu bhAva prANako hAni na ho isa taraha hii| kyoMki dravyaprANase bhAvaprANakI kImata asAdhAraNa hai| mokSa prAptike samaya ina bhAvaprANoMkA anaMta udghATana hI kAma AnevAlA hai / dravyaprANa to sadAke lie chor3a denekA haiN| kyoMki ve zArIrika yA paudgalika dharma haiN| aura mokSameM unakA abhAva hotA hai| ataH sabako bhAvaprANake vikAsa aura rakSAke lie satata saciMtapanase prayatnazIla rahanA caahie| isa pAThya prathameM itanA izArA hI paryApta hai / ina jJAnAdi Abhyantara prANoMko jIvake Abhyantara lakSaNa kahe jA sakate / samagra saMsArI jIvoMko yathAyogya indriyAdi dravyaprANa aura jJAnAdi bhAvaprANa avazya hote haiN| jabaki siddha jIvoMke mAtra bhAvaprANa hI hote haiM / 522.. samyag yA mithyAtva aisI apekSA yahA~ nahIM batAI hai / 523. Ajakala 'zarIramAdyaM khalu bhogasAdhanam ' aisA nAstikatAkA poSaka aisA anicchanIya ulaTA pracAra zuru huA hai / vaha bahuta du:khada hai / yaha AryaprajAko zobhatA nahIM / bR. saM. 30 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 234 . . .zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * saMsArI jIva isa dravyaprANake AdhAra-valase hI usa usa jIvAyonikA jIvana jI sakate haiM aura isI lie pahale jaNAyA hai ki prANa hI jIvana hai| jina jina jIvoMke jisa jisa saMkhyAmeM prANa kahe haiM, ve prANa vidyamAna hoM to hI jIva jIvita rahatA hai, athavA 'jI rahA hai| aisA kahA jAtA hai| ye prANa samaya maryAdA yA akasmAta Adi kAraNase nAza hone para 'jIvakI mRtyu huI ' kahA jAtA hai| sArAMza jIvana maraNakI saMkSipta vyAkhyA 'usa usa bhava viSayaka dravya prANoMkA yoga vaha ( AtmAkA) jIvana aura vivakSita bhavake prANoMkA viyoga vaha maraNa / ' yadyapi AtmAkA janma nahIM aura mRtyu bhI nhiiN| ____ vaha to ajanmA aura amara hai, zAzvata hai| kisI samaya koI 'AtmA mara gaI' aisA vAkya bola detA hai| lekina vaha saccI paristhitike ajJAnake kAraNa, kiMvA sthUla vyavahArase bolatA hai| lekina usake pIchekI dhvani to 'prastuta bhava prAyogya prANoMkA tyAga karake autmA paralokameM gaI' yahI vyakta hotI hai| dravya prANa kitane haiM ? dravyaprANoMkI saMkhyA dasa hai| vaha isa taraha-pAMca indriyA~-sparzana, rasana, ghANa, cakSu aura karNa / tIna bala-manobala, vacanavala aura kAyabala / zvAsocchvAsa aura AyuSya / yahA~ kramazaH usakA vistRta varNana diyA jAtA hai| prathama pAMca indriyoMkI vyAkhyA dI jAtI hai| __ jaise vaijJAnika yAMtrika sAdhanoM aura rasAyaNoM dvArA eka eka padArthakA sUkSma vizleSaNa karate haiM, aura padArthake vividha pahaluoMkA khyAla dete haiM, vaise arhan tIrthakara 524. AtmAke dravyaprANako nukasAna pahu~cAnA yA usakA viyoga karanA usakA nAma hiMsA / dravyaprANoMke rakSaNake sAtha jIvakA rakSaNa karanA usakA nAma ahiNsaa| hiMsA ahiMsAkI aisI vyAkhyA kI jAtI hai aura usameM 'pramattayogAt prANavyaparopaNa hiMsA, tada'bhAve'hiMsA' isa sUtrakI sAkSI dI jAtI hai| alabattA apekSAse yaha bAta barAbara hai paraMtu yaha sthUla vyAkhyA hai| lekina saccI vyAkhyA yaha hai ki sirpha anya jIvake dravyaprANoMko hI nahIM paraMtu apane jJAnAdi bhAvaprANako hAni pahu~cAnA bhI hiMsA hai / itanA hI nahIM lekina apanI AtmAke samyagjJAnAdi guNoMke vikAsake lie puruSArtha na karanA, pramAdAdhIna banakara upekSA yA udAsInatA dikhAnA vaha saccI hiMsA hai| aura usakA vikAsa yA rakSaNa karanA saccI ahiMsA hai| ataH hI 'prANavyaparopaNaM0' umAsvAtIya sUtra meM prANake Age dravya yA bhAva aisA koI vizeSaNa nahIM lgaayaa| ataH prANase dravya UparAMta bhAvaprANa lene hI haiM / mukhyako gauNa aura goNako mukhya samajhA gayA, mAnA gayA, pariNAma svarUpa bhAvaprANa taraphakI dRSTi gauNa bana gaI / paraMtu usakA vicAra vikAsa pratyeka Aryake lie svAbhAvika dharma bananA cAhie / 525. upalabdhi arthAt jAnanekI zakti, karmAvaraNakA abhAva honese AtmA sarva vastuoMko jAna sakatI hai / Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAMcoM indriyoMkA svarupa . * 235 . bhagavaMta tapa aura saMyamakI sarvocca koTikI sAdhanAke antameM prApta kiye gae kevalajJAna dvArA pratyeka dravyoM-padArthoM ko Atma pratyakSa karate haiM, taba sUkSma paramANuse lekara aneka padArthoM kA adbhuta vijJAna aura rahasya unakI vANImeM prakaTa hote haiN| usa zAstravANImeMse indriya viSayaka upalabdha mAhitImeMse sarvajJa kathita Avazyaka rasaprada mAhitI dI jAtI hai / indriyoMke sAtha saMsArI prANI mAtrakA avinAbhAvi saMbaMdha hai| kyoMki jahA~ jahA~ indriyA~ haiM vahA~ vahA~ jIva hai| indriya arthAt kyA ? to isake lie prathama indriya-zabdakA artha samajhanA cAhie 'idi-yA iduparamaizvarya' isa dhAtu parase rak pratyaya lagAkara 'indainAt iti indraH' arthAt sarva upalabdhi yA sarva upabhogake paramezvaryase zobhita vaha indra / vaha kauna ? to devaloka ke indra nahIM lekina yaugika arthase 'AtmA' hI lenA hai| aura saccI tarahase lokottara pasmaizvaryavAn vahI hai| sarva padArthokI jAnakArI aura vividha bhAvoMke upabhogakA aizvarya AtmAko hI hotA hai| indrasya liGga-cihnamiti indriyam, indrana sRSTamindriTam isa vyutpattise 'indra' arthAt AtmAse sarjita vastu vaha indriya / phalitArtha yaha ki AtmAkA paricAyaka jo cihna athavA jisase AtmA jaisI vastukI siddhi ho use 'indriya' kahA jAtA hai| . indriyoMse AtmA kisa taraha sAbita ho sakatI hai ? to indriyA~-sparzana, rasana, ghANa, cakSu aura karNa ye pAMca haiN| inameM sparzana ( tvacA yA camaDI) dvArA garama yA ThaMDA, komala yA kaThora, rasanAke dvArA khaTTA-khArA, mIThA-kaDuA, ghrANake dvArA sugaMdha -durgadha, cakSuke dvArA rUpa-raMgakA aura karNake dvArA zabda yA AvAjake jo jo viSaya haiM unheM jAnanevAlI aura anubhava karanevAlI AtmA hI hai| indriyoMke una una viSayoMkA aMtima anubhava AtmA hI karatI hai| yadyapi AtmA apUrNa sthitimeM honese use sIdhA sIdhA anubhava nahIM hotA lekina indriyoM dvArA hotA hai| lekina vaha hotA hai AtmAko hI, nahIM ki indriyoMko aura agara indriyoMko hotA hai aisA mAne to 526. paralokameM apAntarAla gatimeM mAtra AyuSyaprANa hotA hai aura vaha prANa AgAmI bhavakA samajhanA / AyudhyaprANa ke lie paryAptikI jarUrata nahIM hotI kyoMki use kisI zakti-balakI jarUrata nahIM hotI / eka dUsare bhavake AyuSya nAmake prANa prANake bica koI aMtara nahIM paDatA, eka pUrNa hote hI dUsarA hAjira hI hotA hai / isake binA saMsArI jIvakI gati hI ruka jAe / 527. upayoga arthAt AtmAko hotA vividha prakArake bhAvoMkA anubhava / 528. indreNA'pi dujayaM tat indriyam / indra arthAt AtmA / AtmAse bhI muzkilase jItI jA sake vaha / aisI bhI vyutpatti ho sakatI hai| Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 236 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * 1. mRtyuke bAda mRtakameM pAMcoM indriyA~ vidyamAna haiM, to mRtakako bhI indriyajanya bodha honA cAhie, lekina vaisA nahIM dIkhatA / usa vakta eka mI viSayakA anubhava-avabodha nahIM hotaa| ataH viSayoMkA bhoktA yA dRSTA agara koI hai to caitanyavAna aisI 'AtmA hI hai| 2. uparAMta kisI viziSTa AtmAke mohAdikake AvaraNa amuka pramANameM dUra hone para AtmapratyakSa avadhi Adi jJAna paidA ho taba vaha AtmA indriyoMkI sahAyake binA hI viSayoMko jAnatI hai, anubhava karatI hai| ataH indriyA~ hI jAnatI haiM, aisA kahanA barAvara nahIM hai| ___sAtha hI eka sAmAnya niyama aisA hai ki, jisa manuSyane jisa vastu yA viSayakA anubhava kiyA ho, bhaviSyameM vahI vastu yA viSayakA smaraNa vahI manuSya kara sakatA hai, paraMtu indriyA~ nhiiN| aura agara indriyA~ hI jAnatI haiM, aisA kaheMge to-amuka samayake bAda indriyoMkA nAza ho jAne para bhUtakAlameM indriyajanya jo smaraNa upasthita hue the unakA mI nAza ho jAnA cAhie, lekina vaha to nahIM hotaa| ataH viSayAvabodha karanevAlI indriyA~ nahIM lekina AtmA hI hai aura yahI yuktiyukta aura saMgata hai / yaha indriya kaise prApta hotI hai ? jAtinAmakarma, aMgopAMga nAmakarma aura nirmANa / nAmakarmake udayase prApta hotI hai| pAMca prANa rUpa pAMca indriyoMke prakAra ___pAMca indriyoMke nAma (1) camaDI (2) jIbha (3) nAka (4) A~kha aura (5) kAna hai| indriyoMke mukhya do bheda haiN| (1) dravyendriya aura (2) bhAvendriya / prathama dravyendriyake cAra upaprakAra dravyendriyake punaH do bheda par3ate haiN| nivRtti aura upakaraNa / arthAt nivRtti indriya aura upakaraNa indriya / donoMke punaH vAhya aura Abhyantara arthAt bAhya nivRtti indriya aura Abhyantara nivRtti indriya / vAhya upakaraNa aura Abhyantara upakaraNa indriya aise upabheda haiN| - 529. anya sthala para dasa indriyoMkA ullekha AtA hai / lekina vahA~ para jJAnendriyoM aura karmendriyoMke hisAbase ve ginI gaI haiM / uparokta pAMca ye jJAnendriyA~ haiN| aura vAk, hAtha, paga, mudA aura liMga ye kriyAkAraka honese indriyoMke rUpameM mAnakara bheda darzana karAyA hai / 530. dravyendriyA~ na hoM to * 'yaha ekendriya yaha doindriya' aisA vyavahAra nahIM ho sakatA / isa vyavahArameM bhAvendriyako kAraNa mAneM to to labdhihandriyase hareka jIva paMcendriya hotA hai| aura phira to jAtake sAre jIvauko paMcendriya hI kahane pdd'te| Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * indriyoMkA bheda . .237 . bhAvendriyake do upaprakAra * punaH bhAvendriyake do prakAra haiM / labdhi aura upayoga arthAt (1) landhi bhAvendriya (2) upayoga bhAvendriya / isa taraha prakAra batAkara, usakI vyAkhyA karate hue prathama dravyendriyake prakAroMkA svarUpa kahate haiN| prathama harekakA saMkSipta zabdArtha dekheM / / dravyendriya- jar3a pudgaloMkI banI ho vaha / 'nivRtti' arthAt AkRti AkAraracanA vaha / 'bAhya' arthAt bAharake dRzya bhAgameM vartita / 'Abhyantara' arthAt aMdarake bhAgameM vartita / 'upakaraNa' viSaya grahaNa karanemeM upakAra karanevAlI zakti vizeSa vaha / yaha zakti 'bAhya' aura 'Abhyantara' do prakArase hai| . do prakArakI nivRtti indriyA~ bAhya nivRtti indriya-nirmANanAma karmase racita aura aMgopAMga nAma karmase niSphala banI, pudgailaskaMdhose dIkhatI, bAhyaracanA vizeSa / hareka jIvoMke una una indriyoMke sthAna para athavA zarIrake amuka sthAnameM indriya sUcaka bAhya AkRti-racanA vizeSa ho vaha / jise dekhakara yaha kAna hai, yaha A~kha hai, aisA samajhA jA sake vaha / jaise kAna papaDIse kAnako, aMDAkAra jaisI AkRtise A~khako, amaruda jaisI AkRtise nAkako pahacAna lete haiN| lekina yaha bAhya nivRtti bAhyaracanA hareka jIvoMke samAna nahIM hotii| manuSyakI vAhya indriyoMke AkAroMmeM nyUnAdhika bhinnatA mAlUma par3atI hai| pazu pakSI Adike nAka, kAna AdimeM bhinnatA hotI hai| sirpha eka sparzana indriyake lie bAhya nivRttikI AvazyakatA svIkArya nahIM hai, isa bAhya nivRttike bhinna bhinna jIvAzrayI AkAra bhinna honese, usake AkAroMkA niyata varNana azakya honese usake AkAra nahIM kahe haiN| Age jo AkAra _ kahe jAe~ge ve Abhyantara nivRtti niyatAkAra honese unheM anulakSita karake hI kaheMge / Abhyantara nivRtti indriya-indriyoMke andarake bhAgakI racanA / yaha racanA dikhAI detI indriyoMke vAhya AkArake aMdara, athavA to AkArake aMtargata dehake avayavarUpa bhinna bhinna AkArameM racita, viSaya grahaNa karanekI zaktivAle, apanI A~khase agocara 531. pudgala vipAkI nirmANanAmakarmarUpI sutArase Ayojita aura aMgopAMganAmakarmase niSpanna, indriya aise zabdase paricita, AtmapradezoMse vyApta, karNazakuli ( kAna papaDI, golaka ) ityAdi AkAra vizeSa vaha bAhya nivRtti, aura utsedhAMgulake asaMkhyAtavA~ bhAgapramANa zuddha AtmapradezoMkI nizcita sthAnameM cakSu Adi indriyoMke AkArameM racita jo racanA, vaha Abhyantara nivRtti / yaha artha AcArAMga vRttikArakA hai| Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 238. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . aise svaccha pudagaloMkI banI hai| athavA usa usa AkArameM racita zuddhaAtmapradeza jaise ki cakSumeM putalI, kAnameM kAnakA paradA Adi / yaha Abhyantara nivRtti hI saccI indriyA~ hai| viSaya grahaNa zakti isameM hotI hI hai| yahA~ eka bAta spaSTa samajhAI ki, indriyoMke bAhya AkAra bhinna bhinna prakArake ho sakate haiM, jise bAhya nivRttise pahacAnA jAtA hai| paraMtu aMdarake bhAgameM rahI, pudgaloMkI racanAke rUpameM rahI vAstavika pAMcoM indriyoMkI racanA, tamAma jIvoMmeM eka samAna hI nizcita AkAroMvAlI hI hai, lekina bhinna bhinna nahIM hai| Age indriyoMke AkAra jo kahe jAe~ge ve bhI isa Abhyantara nivRttike AdhAra para hii| aura isI lie cAroM indriyoMmeM donoM nivRttiyA~ ghaTita banatI haiM, lekina sparzendriyameM do bheda hI ghaTita haiN| cAroM indriyA~ dehAvayava rUpameM aura sparzendriya dehAkAra svarUpameM hI smjhnaa| . .. . bAhya nivRttiko talavAra mAneM, to svaccha pudgalake samUharUpa Abhyantara nivRttiko usI talavArakI dhAra rUpa samajhanA cAhie / vastutaH talavAra yA dhAra eka dUsarese bhinna nahIM hai phira bhI kArya karanekI upayogitA donoMmeM bhinna hai| isa dRSTise yaha bheda hai phira bhI donoM ke sahayoga se hI talavArakA kArya hotA hai| isa taraha yahA~ bhI donoM ke sahayogase hI viSayajJAna hotA hai| donoM prakArakI upakaraNendriyA~ vAstavika rUpase dekheM to nivRtti aura upakaraNameM khAsa saphAvata nahIM lgtaa| lekina Abhyantara nivRttiko pudgalarUpa mAneM to Abhyantara upakaraNako una indriyoM ke pudgalameM rahI zaktirUpameM samajhanA caahie| donoM prakArakI nivRttiko upakAra kare unheM upakaraNa indriyA~ kahI jAtI haiN| ye upakaraNendriyA~ arthAt indriyoMke apane viSayoMkA arthabodha karAnevAlI eka prakArakI sahAyaka yA upakAraka zakti / isake bhI bAhya Abhyantara do bheda haiN| 'bAhya upakaraNa' arthAt indriyoMke bAhya AkArakI svastha racanA aura 'Abhyantara upakaraNa' arthAt Abhyantara nivRttike pudgaloMmeM rahI jo zakti vizeSa vaha / bAhya upakaraNa Abhyantara nivRttikI pudgala racanAkA upakAraka hai| aura Abhyantara upakaraNa Abhyantara nivRttikI pudgala zaktikA upakAraka hai / zAyada Abhyantara nivRtti ho lekina usameMse viSayabodha karAnevAlI zakti naSTa ho gaI ho to Abhyantara nivRttikI hAjirI 532. yaha abhiprAya pannavaNA sUtrakA hai| Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhAvendriyakA varNana . * 239 . hone para bhI viSayabodha na hone de| isa bodhake lie vaha zakti upakAraka hai| ataH use upakaraNendriya kahI gaI hai| ataH Abhyantara upakaraNake binA kevala nivRtti indriya bodha karAnemeM samartha nahIM hai| udAharaNa svarUpa-nivRttirUpa cakSuindriya vidyamAna ho lekina agara bAhyopakaraNa svarUpa bAharake bhAgameM patthara Adi laganese, bAharake bhAgako nukasAna pahu~ce to A~khase barAvara dekhA nahIM jaataa| usI taraha bAharake AghAta pratyAghAtakA asara nivRtti indriya (jise putalIke aMdarakA A~khakA paradA ) ko nukasAna pahuMcane para pudgalagata jo zakti hotI hai vaha naSTa ho jAnese paradA hone para bhI vaha indriya nirupayogI bana jAtI hai| isa taraha yaha bAta spaSTa hotI hai| isase huA kyA ki pratyeka indriyameM sparza-rasAdi viSayagrahaNa taba hI ho * sakatA hai jaba una pudgaloMmeM usa usa viSayakI grahaNa zaktikA astitva ho| isa taraha upakaraNendriyakI sArthakatA smjhnaa| . bhAvendriyakA varNana bhAva ,arthAt Atmika pariNAma / indriya arthAt Atmika svarUpa indriya / / yaha bhAvendriya do prakArakI hai| 1 labdhi aura 2 upayoga / 1. labdhi arthAt indriyoMkI zaktiyA~ 2. upayoga arthAt viSaya grahaNa athavA viSaya vyApAra / vizeSa vyAkhyA nIce anusAra hai| labdhi bhAvendriya- una una indriyoMke sparza-rasAdi viSayoMke jJAnakI prAptimeM avarodhaka ( matijJAnAvaraNAdi ) karmoMkA ( AtmAke pariNAma svarUpa ) jo kSayopazama vizeSa vaha / athavA jIvako indriyoM dvArA una una viSayoMkA bodha pAnekI jo zakti vaha / upayoga bhAvendriya- apanI apanI jJAna-darzanAvaraNIyake kSayopazama rUpa labdhi anusAra, una una viSayoMmeM AtmAkA jo jJAna pravRtti rUpa vyApAra-upayoga vh| arthAt AtmA jisa samaya jisa indriyake upayogameM vartita ho, usa samaya vaha upayoga bhAvendriya kahA jAtA hai| saMkSepameM kaheM to sparzAdi viSayoMko jAnanekI kSAyopazamika zakti vaha labdhi indriya aura viSayajJAnameM pravRtti vaha upayoga indriya / - 533. isa taraha nAsikAkI Abhyantara nivRtti akhaMDa hai, lekina agara nAkameM praleSma yA maila jamA ho to gandhazAna jaldI nahIM hotA / 534. isakI dUsarI tarahase bhI vyAkhyAe~ hotI haiM / 535. upayoga yaha AtmAkA pariNAmavizeSa hai / aura vaha jJAnadarzana svarUpa hai / 536. labdhi, nivRtti aura upakaraNa tInoM dvArA una una viSayoMkA sAmAnya yA viziSTa bodha ho vaha bhI upayoga bhAvendriya kahalAe / Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * pAMca indriyA~ (29 bheda) dravyendriya (19) bhAvendriya (10) nivRtti upakaraNa labdhi (5) upayoga (15) Abhyantara (5) bAhya (4) Abhyantara (5) bAhya (5) ___ apekSAse sarva jIva ekendriya tathA paMcendriya kaise ? sarva saMsArI jIvoMke upayoga-bhAvendriya ( arthAt viSayAvabodha vyApAra ) eka samaya para eka hI hotA hai, usa apekSAse * sarva saMsArI jIva ekendriya kahalAte / kyoMki paMcendriya jIvoMmeM pAMcoM indiyoMkA kSayopazama hotA hai, pAMcoM dravyendriyA~ vidyamAna hoM aura pAMcoM indiyoM ke viSaya upasthita hoM phira bhI upayoga to eka samaya para eka hI indriyakA pravartita ho sakatA hai| paraMtu eka samayameM do indriyoMkA upayoga kabhI nahIM ho sktaa| kyoMki jisa samaya para cakSu indriyakA upayoga ho taba zeSa cArakA upayoga nahIM hI hotaa| jisa indriyake sAtha jIvakA mana jur3e vaha eka hI indriya apanA viSaya grahaNa karaneko pravRtta hotI hai| AtmAke sAtha mana, manake sAtha indriya aura indriyake sAtha usakA viSaya jur3atA hai| upayoga bhAvendriyakI apekSAse sarva jIvoMko ekendiya rUpameM bhI sUcita kiye / yadyapi upayogakI dRSTise ekendriya hai paraMtu labdhi indriyakI apekSAse eka indriyase lekara paMcendriya takake kisI bhI jIvako eka samaya para pAMcoM indriyoMkI labdhi ho sakatI hai| kyoMki sarva saMsArI chadmastha jIvoMke matijJAnAvaraNIya karmakA kSayopazamarUpa labdhi pAMcoM indriyoMkI hotI hai, ataH isa apekSAse sarva saMsArI jIvoMko paMcendriya rUpameM pahacAne jA sakate haiN| 537. pAMcoM indriyoM ke viSaya bhale vidyamAna hoM, lekina taba upayoga to eka hI viSayakA hotA hai, to phira kisa viSayakA, kisa indriyakA prathama upayoga ho ? javAba yaha ki, jIvakA abhilASa. athavA jisa indriyake kSayopazamakI prabalatA athavA jisa indriyake uttejaka sAdhanoMkI jaisI prabalatA ho, usa indriyake viSayakA jJAna prathama hotA hai / Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhAvendriyakA varNana . * 241. to phira doindriya triindriyakA vyavahAra kisa taraha hotA hai ? to vaha vyavahAra to dravyendriyakI apekSAse kiyA jAtA hai|| zaMkA-Apane eka hI samaya para eka hI upayoga batAyA, lekina eka dRSTAMta aisA hai ki jisameM eka hI samaya para pAMcoM indriyoMkA upayoga yA jJAna hotA hai usakA kyA ? aura isake lie eka dRSTAMta bhI hai| jaise ki sira para bAla na ho aisA koI gaMjA manuSya, madhyAhnake samaya, khule sira, khule paira, sugaMdhamaya, kaDaka, madhura aura suMdara aisI lambI tilapapaDI mukhameM khAtA khAtA nadI pAra kara rahA ho taba eka sAtha pAMcoM indriyoMke viSayoMkA anubhava hotA rahatA hai| kyoMki dopaharakI dhUpase khule gaMje sirameM uSNasparza aura khule paira pAnImeM calatA honese zItalasparzakA anubhava hotA hai, yaha sparzAnubhava sparzendriyakA viSaya hai / tilapapaDI mIThImadhura laganese madhuratAkA anubhava rasanA-jihvAkA viSayAnubhava hai / tilapapaDImeM ilAyacI Adi sugaMdhI dravya honese ghANendriyakA viSayAnubhava, tilapapaDI lambI honese khAte khAte A~khase usake rupa raMgako dekhanese cakSuindriyakA viSayAnubhava aura kaDaka honese khAte vakta kacara-kacara AvAja hotI hai, vaha zrotrandriyakA viSayAnubhava, isa taraha eka sAtha pAMcoM indriyoMke viSayoMkA astittva hai| to phira yadi koI pUche ki pAMcoMkA upayoga kyoM na ho ? __ samAdhAna-isa dRSTAMtako Upara Uparase dekhane para barAbara lage, lekina vastutaH paristhiti aisI nahIM hai| apane chAnasthika-apUrNa jJAnake kAraNa, yA buddhikI parimitatAke kAraNase aneka samayoMmeM hotA kArya eka hI samayameM huA aisA bhrama hotA hai| aura hamezA bhramajJAna asat hai aura isase usakA anubhava mI asat hai| hamezA indriyajanita jJAna kramika hI ho sakatA hai| lekina apanI grahaNa zaktikI pAmaratAke kAraNa, 'samaya' mAnake sUkSmakAlako dekhanekI yA jAnanekI zaktike abhAvameM aneka samayameM hotA kArya samakAlameM yA eka hI samaya para huA aisA AbhAsa honA svAbhAvika hai| udAharaNa svarUpa sau kamalake pau~ko koI vIrapuruSa bhAlese vIMdhe, taba pratipatra vIMdhanekI kriyA kramazaH hI banI hai| hareka patrakA bhedana samaya alaga hI hai| eka ke bAda hI dUsarA bhedA jAtA hai, yaha nizcita-Thosa hakIkata hai| phira bhI dekhanevAlA sthUla najarake kAraNa aisA hI kahegA ki, nahIM eka sAtha hI, eka hI samayameM maiMne cheda ddaale| lekina yaha anubhava galata hai| upayoga jJAna eka sAtha eka hI indriyakA hotA haiN| pAMcoMkA kabhI nahIM hotA / bR. saM. 31 .., . , .... .. ... .. Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 242 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . Abhyantara nivRttirUpa pAMcoM indriyoMke sthAna pramANa AkArAdi 1. sthAna- (1) sparzendriya-mAtra UparakI dIkhatI camaDI sparzendriya hai aisA nahIM, paraMtu camaDIke bhAgake sAtha hI otaprota banakara rahA cakSuse dekhA na jA sake aisA pudgaloMkA banA eka vilakula patalA stara hai, vahI sparza nAmakI indriya hai| yaha indriya samagra zarIrake tamAma pradezoMmeM vyApta hokara rahI hai| dUsarI indriyA~ jahA~ jahA~ haiM vahA~ bhI sparza to avazya hotA hI hai| sAtha hI yaha indriya aMdarake bhAgameM bhI UparakI taraha vyApta hokara svazarIrAkArameM rahI hai| aura isI lie UparakI camaDIko sparzana indriyake prabhAvase sparzAnubhavajanya zItoSNAdikA jJAna hotA hai| vaise ThaMDA jala yA garama cAya pIne para aMdarake bhAgameM bhI zItoSNAdikA anubhava hotA hai| (2) rasanendriya-dIkhatI huI UparakI jIbha vaha nahIM hai / vaha to indriyako rahanekA sthAna-sAdhana hai| indriya to jihvAke Upara aura nIceke bhAgameM jihvAke pudgala pradezake vica otaprota hokara rahI hai| lekina vaha sirpha jIbhake vicake bhAgameM nahIM hotii| (3) ghANendriya-dikhAI detI nAsikA ghrANendriya nahIM hai| paraMtu usake aMdarake polepanameM, Uparake bhAgameM nAsikAke mApake anusAra rahI indriya hI ghrANendriya hai| (4) cakSuindriya-dikhAI detA cakSu yA putalI indriya nahIM hai| paraMtu usake aMdara putalIke mApake anusAra vyApta vastu hI indriya hai| (5) zrotrendriya-kAnakA UparakA bhAga karNaindriya nahIM hai| paraMtu kAnake aMdarake parademeM vyApta hokara rahA paudgalika padArtha zrotra indriyarUpameM hai / pAMcoM indriyA~ atyanta sUkSma honese apane carmacakSuse dekhI nahIM jAtIM / 2. pramANa-mApa- kalaza para caDhAyA huA sonekA gilaTa kitanA patalA hotA hai ? vaise ina pAMcoM indriyoMke paudgalika stara atyanta patale paramANuoM (-skaMdhoM) ke bane haiN| una sabakI moTAI eka aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgakI hai| __cauDAI aura laMbAI sabakI eka samAna nahIM haiN| nAsikA, netra aura karNa ina tIna indriyoMkI laMbAI-cauDAI eka aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgakI hai| jIbhakI aMgula pRthaktva arthAt do se nau aMgulakI haiM / aura sparzendriyakI svasva dehAkAra pramANa samajhanekI hai| sparzendriyakA mApa-pramANa utsedhAMgulase aura zeSa cAroMkI laMbAI-cauDAIkA mApa AtmAMgulase samajhanA aura moTAIkA mApa utsedhAMgulase ginanekA hai / Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AbhyaMtara nivRttirupa pAMcoM indriyoM ke sthAnapramANa AkArAdi . . 253 . 3. AkAra- sparzendriyakA AkAra, jIvita dehoMkA jaisA jaisA AkAra ho vaisA vaisA smjhnaa| rasanendriyakA astra yA khurapA jaisaa| prANa (nAsikA) indriyakA atimukta nAmake puSpa yA kAhala nAmake vAdya jaisaa| netra indriyakA masUrakI dAla jaisA gola aura zrotrendriyakA kadaMba puSpake jaisA hai| 4. indriyA~ke viSaya- sparza, rasa-svAda, gaMdha, varNa-raMga aura shbd| ye sparzAdi eka eka indriyoM ke uttarottara viSaya haiN| sArAMza tAttvika rItase soceM to ye viSaya eka dUsarese sarvathA bhinna nahIM haiM aura mUladravyarUpameM nahIM haiN| eka hI dravyake yA padArthake hI alaga alaga aMza haiM aura isa kAraNase ina viSayoMkA alaga alaga sthAna bhI nahIM hai| ina sabakA unake aMzoMmeM sahaastittva hotA hI hai / kyoMki eka hI padArthake ye saba avibhAjya aMga haiM / phira bhI isakI bhinnatA yA avasthAe~ indriyoM dvArA samajhameM A sakatI haiN| ___agara koI zaMkA kare ki pratyeka padArthameM tamAma viSaya hote haiM, to sparzendriyase sabakA jJAna kyoM nahIM hotA hai isakA uttara yaha hai ki kSAyopazamikabhAvase vartita indriya-jJAma hamezA maryAdita hotA hai / ataH jisa samaya jitane viSaya utkaTa hoM utanoMkA bodha indriya kara sakatI haiN| magara anutkaTa viSayoMkA nahIM kara sktiiN| aura yaha bodha honemeM bhI indriyoMkI pUrNatA, paTutA, zakti ina para bhI AdhAra rahatA hai / anyathA amuka amuka labdhiyA~ aisI haiM ki agara ve prApta hoM to eka hI indriyase pAMcoM viSayoMkA bodha grahaNa kiyA jA sakatA hai| yaha zAstrIya kathana uparokta bAtakA samarthana karatA hai| itanI bhUmikA samajhAkara una una indriyoMke viSayoMko samajheM / / . sparzana indriyakI viSaya mUrta aise paudgalika padArthameM rahe snigdha-rUkSa, zIta-uSNa, mRdu-karkaza, bhArI-halake ina ATha prakArake spazauMko batAnekA hai| rasanAkA viSaya mUrta padArthameM rahe tIkhe, kaDue, madhura ( mIThA ), khaTTe aura khAre ina pAMcoM prakArake rasoMsvAdoMko batAnekA hai / ghrANa indriyakA viSaya sugaMdha yA durgadha batAnekA 'aura A~kha indriyakA viSaya mUrta padArthoMmeM rahe kAle, bhUre (yA hare), pIle, lAla, sapheda ina pAMca prakArake raMgoM yA vargoM ko batAnekA hai| karNendriyakA viSaya sacitta ( sajIva vastumeMse nikalA, jaiseki ghoDekI AvAja), acitta (vaha pattharAdi ajIva dravyoMmeMse nikalatA, jaiseki yaMtroMkI AvAja) aura mizra (vaha jIva - ajIva donoMke sahayogase nikalatA, jaiseki-baMsI vAdana) prakArake zabdoMko sunanekA hai| pAMca indriyoMke kula viSaya 23 haiN| Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 244. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * 5. viSayagrahaNa-kSetramaryAdA-sparza, rasana aura nAsikA, ye tInoM indriyA~ sAmAnyataH nau yojana (36 kosa) dUra rahe padArthoMkA jJAna pA sakatI haiM, arthAt utanI dUra rahe padArthoM se Ae hue pudgaloMkA sparza grahaNa kara sakatI haiM, usase adhika dUra rahe pudgaloMkA sparza nahIM kara sktiiN| cakSu eka lAkha yojana dUra rahe ( nisteja aise pahADa Adi) padArthAko dekha sakate, karNendriya bAraha yojana dUra hote zabdako suna sakatI hai| ____ jaghanyase cakSuindriya. aMgulake saMkhyAtaveM bhAga para dUra rahI vastuko aura zeSa cAra aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgameM rahe viSayoMkA avabodha kara sakatI hai| jisa taraha dUrase meghagarjanAkI AvAja karNendriya suna sakatI hai| aura varSARtumeM pahalI vRSTi hone para dUrase 'pRthvImeM rahI gaMdha ghANase grahaNa kara sakate haiM usI taraha . gaMdhameM tIkhApana hai yA kaDuAhaTa usakA anubhava rasanendriya kara sakatI hai| aura samudra, nadI Adi jalAzayoMko sparza karake dUra dUrase Ate ThaMDe pavanase zIta sparzakA anubhava sparzendriyako hotA hai| 6. prApyAprApyapana- cakSu aura mana, ye donoM apaneko prApta nahIM hue aise viSayoMko jAnate haiM aura zeSa indriyA~ svaprApta viSayoMkA hI mAno dhyAna karatI haiN| sAmAnyataH savase sUkSma indriya cakSu aura sabase bar3I sparza kahalAtI hai| dUsarI eka bAta adhika samajhanekI ki-eka indriyakA kAma sAmAnyataH dUsarI indriyase nahIM ho sakatA, lekina tapazcaryAdi dvArA viziSTa labdhi-zakti prApta kI ho aise saMbhinnazrota labdhivAle muni eka hI indriyase aneka indriyoMkA kAma kara sakate haiN| isa taraha pAMca indriya viSayaka vivecana yahA~ pUrNa hotA hai / / tibala - tIna bala bhUmikA-prANiyoMmeM jo tAkata hotI hai, vaha ina tIna balameMse hotI hai| yahA~ tIna balase mana, vacana aura kAyA, ina tInakA bala lenekA hai| vizvameM aise bhI manuSya aura tiryaca haiM ki jinake ye tInoM bala hote haiN| yoM to tInoM bala dhAraNa karanevAle jIva cAroM gatimeM haiN| manakA bala milA ho to jIva manana, ciMtana yA vicAra, vacana Adi vacana balakI prAptise vANI yA uccAra aura kAyAkA bala milA ho to halacala yA bartAva AdikA bala, isa taraha jIva tInoM valase vicAra, vANI aura vartAva karanekI labdhi athavA zakti prApta karatA hai| ye tInoM zaktiyA~ zarIradhArI jIvameM hI rahI hotI haiN| isameM mano Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tibala-tIna balakI vyAkhyA . .245. balakI zakti se jIva jaba manana, ciMtana yA vicAra kare taba use 'manoyoga' vAlA kahA jAtA hai| isa taraha uccAra karanekI zakti yA labdhi vaha vacanabala / aura uccAra karanA yA bolanekA vyApAra karanA use 'vacanayoga' kahA jAtA hai| usa taraha hilanA, calanA, khAnA, pInA Adi kAryajanya vyApAroMkI zakti use kAyavala kahA, lekina usakA vyApAra cale taba 'kAyayoga' kahA jAtA hai| bala zakti hai aura yoga zaktikA vyApAra hai, arthAt bala kAraNarUpa aura yoga kAryarUpa hai| bala ho vahA~ yoga ho hI aisI vyApti nahIM hai, lekina yoga ho vahA~ bala avazya ho yaha vyApti ghaTa sakatI hai| bala ho phira bhI anya kAraNoM se avarodha khaDe hoM to bala vyApta nahIM ho sktaa| ___AtmAmeM anaMta vIrya-zakti yA sAmarthya bharI hai| yaha zakti sAmarthya vIryotarAya nAmake ( aMtarAya nAmakA ghAtIkarmakA bheda ) azubha karmake udayase davA huA hai| isa karmakA jitanA jitanA kSayopazama hotA jAe utane utane aMzameM AtmAkI sAmarthya prakaTa hotI jaae| aura usakA sarvathA vinAza hone para arthAt AtmapradezoMse alaga ho jAe taba AtmAkI anaMta zakti prakaTa ho jAtI hai| phira aisI AtmAe~ kevalI athavA siddha kahalAtI haiM aura phira unheM anya paudgalika zakti-sahAyakI koI AvazyakatA hI nahIM rhtii| . paraMtu jo saMsArameM abhI haiM aisI AtmAoMkI sAmarthya karmasattA dvArA nyUnAdhikarUpameM dabI huI hai, aisI AtmAe~ karmase parAdhIna honese nirbala haiM, paMgu haiM aura nirbala manake manuSyako calanekI zakti hone para bhI, calaneke lie lakaDI Adi AdhAra yA sahArekI jarUrata rahatI hai| isa taraha AtmAne amuka koTi taka siddhi prApta na kI ho tava taka apanI zakti prakaTa karaneke lie use mana, vacana, kAyAke pudgaloMkA AlaMbana lenA par3atA hai| usake AdhArake binA vaha kisI vyApAra yA zaktikA pravartana nahIM kara sakatI, aisA sAmAnya siddhAMta hai / saMsArI jIvoMke sarva vyApAra pudgaloMke AlaMbanase hI ho sakate haiM / hama jo vicAra karate haiM ve yoM hI nahIM kara skte| hama jo bolate haiM vaha mI yoM hI nahIM bola skte| hamArI hilane calanekI yA baiThane uThanekI sArI kriyAe~ bhI AtmA svayaM nahIM kara sakatI / lekina una sabake pIche AtmA unake lAyaka pudgala paramANuoMke skaMdhoM-samUhoMke grahaNakI eka kriyA karatI hai.| grahaNa kie gae una pudgaloMke vala yA sahAre dvArA tInoM baloMkI kriyAoMkA yoga-vyApAra pravartana ho sakatA Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .246 * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * hai| alabattA ina pudgala grahaNa pariNamanAdi kriyAoMko pratyakSa dekha sakanekI apanI jJAna zaktike abhAvase dekha nahIM sakate lekina jJAnI unheM avazya dekha sakate haiN| vizva para kucha prANI aise haiM jo zarIrake sAtha bolanekA tathA vicAranekA bala rakhate haiN| jabaki kucha zarIrabalake sAtha bolanekA bala dhAraNa nahIM kara sakate aura kucha vicAravala mI dhAraNa nahIM kara skte| astu ! 1. manobala-bhUta bhAvIkA yathocita vicAra kara sake vaisI zakti / aba isa balakA upayoga kisa taraha hotA hai vaha dekheM / jaba vicAra, manana yA ciMtana karanA ho taba AtmA, kAyayoga (jise jo zarIra ho usa zarIrakA samagra bhAga ) ke AlaMbana prayatna dvArA AkAzameM svAtma pradezoMko avagAhana karake rahe, manana ciMtanameM upayogI (zAstrIya bhASAmeM manovargaNAke) pudgala paramANuoMke skaMdhoM-samUhoMko khice, phira jaisA vicAra karanA ho vaise vicArarUpameM usakA pariNamana kare-Ayojita kare, jisase una pudgaloMke AlaMbana dvArA jIva iSTa vicAra kare, ise manoyoga kahA jAtA hai| aba kiyA huA eka vicAra pUrNa hone para turaMta hI una pudgaloMko AtmA kAyayoga dvArA hI punaH choDa detI hai aura dUsare vicAroMke lie punaH pUrvokta prakArake naye pudgaloMko pUrvokta rItase grahaNa karatI hai| choDe gaye ve pudgala paramANu zIghra yA derase punaH vizvake vAtAvaraNameM phaila jAte haiN| yahA~ kAyayoga dvArA pudgala grahaNa hote haiM aura manoyoga dvArA manake pudgaloMkA pariNamana, AlaMbana, vyApAra aura visarjanakI kriyAe~ hotI haiN| tInoM bala-yogameM pudgala grahaNa kAyayoga dvArA hI hotA hai| phira ve yoga apane kAryake lie apanI rItase una pudgaloMkA upayoga-prakriyAe~ karate haiN| yaha mana do prakArakA hai| 'dravya' aura 'bhAva' / cintana-mananakI vicAraNAke lie grahaNa kiye gae, anukUla ( jise vicAra karanA ho usake anurUpa ) AkAra rUpameM pariNata, manovargaNAke jo pudgala dravya unheM 'dravyamana' kahate haiN| aura grahita pudgaloMkI madadase jo vicAra utpanna huA arthAt jo manovijJAna huA use 'bhAvamana' kahA jAtA hai| dravyamanake AlaMbanake binA jIva spaSTa vicAra nahIM kara sktaa| aise donoM prakArake mana garbhaja paMcendriya tiyeca manuSyoM ke hote haiN| aura aise jIva zAstrameM 'saMjJI' nAmase. paricita haiN| Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vacana balakA svarUpa. .247. mana rahita honese 'asaMjJI' kahe jAte aise saMmUrchima paMcendriya tiryaMca aura manuSya, tathA ekendriyase lekara caurindriya takake jIva ina sabake dravyamana nahIM hotA lekina alpa aisA bhAvamana jarUra hotA hai| manaHparyApti nAmakarmake udayase jIva yaha kriyA karanekI tAkata rakhatA hai| tIrthakara-sarvajJoMke mAtra dravya mana hI hotA hai| aba unheM bhAvamanakI AvazyakatA nahIM hotI, kyoMki taba to ve kRtakRtya hue honese unheM akhila vizva traikAlika bhAvase AtmapratyakSa huA honese, aba kucha mI jAnaneke lie unheM vicAra karanerUpa rahA hI nhiiN| vicAra karanemeM upayogI karma naSTa ho gayA hai| sirpha dUsareko javAba denA ho, taba hI 'dravyamana'ko (manovargaNAke pudgaloMko) bhejanekI AvazyakatA par3atI hai| tathetu usakA astittva svIkRta hai| sAtha hI yaha mana zarIrake amuka bhAgameM hI rahatA hai aisA nahIM hai, paraMtu samagra zarIrameM vyApta hai, itanA sahI ki hRdaya bhAgameM usakA pramANa vizeSa hai| 2, vacanabala-vacana viSayaka vyApAra kiyA jA sake aisI zakti / aba zaktike balase hI, jIva vacanayoga arthAt vacanakA vyApAra kara sakatA hai| bala aura yoga donoMke kAraNa kAryabhAva dvArA bhASA pravartana hotA hai| vacanabala kAraNa hai, jaba vacanayoga ( balakA) kArya hai| aba vaha vacanabala yA vANIkA vala kisa taraha upayogI vanatA hai vaha dekheM / __jIvako jaba bolanA ho taba AkAzake aMdara rahe svAtmapradezAvagAhI, bhASA bolanemeM upayogI aise bhASAvargaNAke pudgala skaMdhoMko apane kAya ( zarIra ) yoga dvArA grahaNa kare arthAt khiMce, phira jaisA bolanA ho, vaisA vANIrUpameM pariNata kare arthAt usa prakAra saMskArita kare, phira pariNata pudgaloMke AlaMghanase vacanakA vyApAra kare-bole -vANIkA uccAra kare (jise vacanayoga kahA jAtA hai) aura tatpazcAt sAtha sAtha uccArita yA vyApta bane bhASAke pudgaloMkA visarjana kare / yahA~ kAyayogase bhASA vargaNAke pudgaloMkA grahaNa aura pariNamana tathA vacanavalase bhASA bolanekA aura visarjanakA kArya hotA hai| vacanabala zreSTha ho to tIvroccAra, maMda 538. balavattara koTikA-vicAra samartha-mana bhale hI na ho, lekina sUkSmakoTikA dravyamana-arthAt aspaSTa manovijJAna-mUchita manuSyakI taraha jarUrata hotI hai| aisA koI koI graMthakAra mAnate haiM / 539. digambara sirpha hRdayakamala vyApta, aura naiyAyika mAtra 'aNu' pramANa aura anya darzana vibhinna rItase mAnate haiN| lekina zvetAmbara mAnyatA Upara kahI vaha hai| 540. 'giNhai ya kAieNaM, nisiraha taha cAieNajoeNaM / ' [ A0 ni.] Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '.248. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * ho to maMdoccAra hotA hai / lekina yaha saMbhASaNa balase hI zakya banatA hai| pahale samaya para pudgalagrahaNa, dUsare samaya para pariNamana aura phira avalaMbana lene pUrvaka visarjanakA kArya hotA hai| bhASAkA vyApAra yA bolanekI pravRtti jIvake hI hotI hai| ajIvake hotI hI nahIM / 84 lAkha jIvAyonimeMse 52 lAkhako to bhASAkA yoga hI nahIM hai, ina jIvoMke mAtra eka 'sparza' indriya hI hai, rasanA-jIhvA indriya hI nahIM hotiiN| zeSa 32 lAkhameMse 6 lAkha (do, tIna yA cAra indriyavAle ) kI bhASA aspaSTa hai| zeSa 26 lAkha (lagabhaga )kI spaSTa bhASA ho sakatI hai| yaha spaSTa bhASA bhI bhASAparyAptinAmakarmakA tathA aMgopAMganAmakarmakA spaSTa udaya vartita ho use hI hotA hai / varanA manuSya hone para, jIbhake rahane para bhI maMgApana, totalApana Adi prakArakI kSatiyoMke kAraNa bola nahIM sakatA, spaSTa vada nahIM sakatA, na to vyavasthita saMbhASaNa kara sakatA / _ bhASAke bAremeM anya thoDI vicAraNA kareM bhASAkA vyavahAra mukha dvArA hotA hai| isameM dekhanevAlekI dRSTise to sahAyaka rUpameM mukhase kaMTha takake avayava dIkhate haiN| zAyada hama aisA samajhate haiM ki bolanekI kriyAmeM mAtra varNa, zabda aura mukhAdi sthAna hI sAdhanarUpa haiM, aura dUsarA nahIM hai, to vaha bAta barAbara nahIM hai| pUrvokta donoM vastue~, UparAMta jisake binA bhASA vana hI na sake vaha vastu to hai bhASA bolanemeM upayogI, vizva vyApta eka prakArake (bhASA yogya) pudgala paramANu-skaMdha / jaina siddhAntakAroMne samagra vizvake saMcAlanameM ATha prakArake paramANu mAne haiN| ina paramANuoMse ( arthAt usake skaMdhoMse ) samasta vizva bharA hai| aura isase hI vizvakA pracchanna yA prakaTa rUpameM saMcAlana ho rahA hai| ina ATha prakAroMmeM eka 'bhASA' meM upayogI ho sake aise paramANu haiN| ye paramANu akhila brahmAMDameM (svarga-mRtyu aura pAtAla Adi ) sarvatra vyApta haiN| koI bhI jIva jaba zabda bolaneko taiyAra hotA hai taba turaMta hI lohacuMbaka jaise loheko hI khiMcatA hai (anyako nahIM) vaise vaha apane AtmapradezoMko avagAhana karake rahe pudgaloMko atyanta vegase grahaNa kara letA hai aura jisa prakArase bolanA ho usa prakArase ( kAyayoga dvArA ) pariNata karatA hai, aura phira vacanayogake valase gRhIta pudgaloMke sahakArase bhASAkA udgama hotA hai| arthAt uccAra karatA hai| Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhASA dravya hai-pudgala padArtha hai . * 249. isase tAtparya yaha nikalA ki hareka jIvoMko bolaneke lie bhASA pudgaloMkI anivArya AvazyakatA hai| kAyayoga dvArA pudgala grahaNa aura pariNamana tathA vacanayoga dvArA bhASA pudgaloMkA vacanarUpameM nirgamana smjhnaa| yaha bAta Upara kahI gaI hai / yahA~ bolatI hai AtmA, bolanekA sthAna hai zarIravartImukha, bolanekA mukhya sAdhana (mAdhyama) hai bhASAvargaNAke pudgala, bolanekI zakti yA vyApAra karAnevAlA hai vacanayoga, isa vyApArako vyakta karanekA sAdhana varNa-akSara haiN| yahA~ yaha bAta bhI samajha lenA ki pudgala zabdakI bAta jahA~ AI vahA~ pudgalase eka dravya padArtha samajhanA aura use varNa, gaMdha, rasa, sparza arthAt raMga, gaMdha, svAda aura sparza hote haiN| jaina zAstroMne pudgaloMse kSIra-nIrakI taraha saMmizrita bhASAko dravya-padArtharUpa mAnI hai| aura isa bAtakA sabUta Ajake vijJAnane sAkSAt karA dI haiN| usI bAta para hama AveM / bhASA pudgalakA hI piNDa hai / isa piNDameMse bhASAkA AviSkaraNa hotA hai| ataH hI vaiha mUrta-rUpa yA AkAravAlA hai| jaise zabda aise pudgalake AkAra / jo vastu pudgala rUpameM hotI hai usake aneka svabhAva hote hai| jaiseki grahaNa-visarjanaupaghAta, adhaH, Urdhva, tiryak, prasaraNa, vAyu aura agnike saMyogase hrasva dIrgha prasaraNa, alpAdhika pravartana Adi Adi / ___ aba jaina zAstroMne zabdako pudgala padArtha mAnA / padArtha mAnA isalie koI cIja-vastu bnii| aura taba hI use phonogrAphake rikArDameM, TeparikArDameM aura bijalIke tArameM, reDiyomeM, ( megneTa aura ilekTrIsiTI AdikI madadase) pakaDA jA sakA aura bole gae zabdoMkA barasoM taka astittva Tika sakA / astu / . bhASAke lie jaina darzana aisA kahatA hai ki bhASA jyoM hI bolI jAtI hai ki 541. varNake pAMca, gaMdhake do, rasake chaH aura sparzake ATha prakAra haiM / 542. nyAyazAstra zabdako AkAzake guNarUpa mAnatA hai| AkAza amUrta-arUpI hai| ataH usakA guNa bhI amUrta-arUpI hai / aisA pratipAdana karatA hai| agara yaha bAta saca ho to, vaha AkAzakI taraha sarvatra vyApta honA caahie| lekina vaisA dekhanemeM nahIM aataa| zabda sarvatra nahIM hai / zrotrendriya dIvAra Adise upaghAta pAtI hai (rUkatI hai) aura pudgalake svabhAva usameM dekhaneko milate haiM / ataH use AkAzakA guNa mAnanA asat hai| sAtha hI zabda to rUpI hI hai| arthAt AkAravAlA. hai aura rUpIkA janma arUpImeMse kabhI nahIM ho sktaa| UparAMta zabdake pratighoSa paDate haiM yaha bAta bhI zabda rUpI hai use sUcita karatA hai| bR. saM. 32 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 250. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . turaMta hI usake pudgala cAra hI samayameM (eka saikanDake araboMveM bhAgameM) samagra lokavizvake brahmAMDameM vyApta ho jAte haiN| lekina yahA~ isa praznako avakAza milatA hai ki-jo zabda lokake eka chorase. dUsare chora taka (araboM araboM mIla) meM phailate haiN| ve kyA mUla pudgala hI haiM ! zAstra kahatA hai ki nhiiN| mUla pudgaloMkI gati-bAraha yojana (arthAt 48 kosa) se adhika nahIM hotii| lekina phira apanI AvAjakI gatikI samazreNImeM vartita pudgaloMko mUla pudgala svayaM hI vAsita karate jAe~ arthAt apane zabda saMskAra dete jAe~ aura bahudhA to una vAsita pudgaloMke hI zabda anyoMko sunane mila sakate haiM / reDiyoke dvArA hajAroM mIla dUrase bole jAte zabda hajAroM mIla dUra, jo sune jAte haiM ve vAsita kie pudgalodbhava zabda hI sunAI dete haiN| hajAroM manuSyoMke yA pazuoMke mukhase nikalate zabdoMke pudgala vizvameM sarvatra dekhate dekhate prasArita hote hI haiM, agni aura vAyu donoM padArtha, unheM pakaDakara dhvanirUpameM icchita sthala meM, iSTa dizAmeM prasArita kara sakate haiM / Ajake vaijJAnikoMne zabda dhvanikI taraMgoMke rUpameM pheMke jAte haiM yaha aneka rItoMse spaSTa sAbita kara diyA hai| are ! Aja mAtra zabda hI nahIM, lekina isake UparAMta aMdhakAra, prakAza, prabhA, chAyA ye sabhI dravya rUpameM haiN| aura ve pudgala dravya svarUpa hI hai| arthAt sabhI padArtha hai / aura una sabameMse lahareM yA kiraNe nikalatI hI haiN| bhASA yaha eka adbhuta cIja hai| samagra jagatakA vyavahAra isase hI calatA hai / voM ke na hone para zabda nahIM banate, zabda na ho to vANI nahIM banatI, acchA yA burA karanemeM prAyaH bhASA hI nimitta banatI hai / ataH prApta huI bolanekI zaktikA vinA kAraNa durvyaya na kareM, acchA bolie, satya bolie, pathya bolie, parimita bolie, jUThe mu~hase na bolie| vANI to vazIkaraNa hai / ataH svaparake hitameM usakA upayoga kreN| bhASA para bahuta kucha likhA jA sakatA hai lekina pAThaya granthameM itanA paryApta haiN| .aMdhakAra, prabhA kisa taraha pudgala rUpa hai ! usake vizeSa vivecanako yahA~ sthAna nahIM hai / 543. zAstrIya zabdoMmeM-arabovoM nahIM lekina asaMkhyAtavA~ bhAga / 544. kucha loga aMdhakArake lie tejakA abhAva usakA nAma aMdhakAra aisA kahate haiM / koI use varNa, gaMdha, rasa, sparza hai aisA mAnate bhI nahIM haiN| lekina jaina darzanane use svataMtra pudgala dravyapadArtha mAnA hai / oNlIvara loja nAmake vaijJAnikane prayogoMke dvArA nizcita kiyA thA ki aMdhakAra dravya-cIja hai / agara ina prayogoMmeM bar3e paimAnemeM saphalatA milegI, to dinameM bhI maiM kisI bhI zaharako aMdhakAramaya kara duuNgaa| isa parase jaina mAnyatAe~ sarvaza kathita hI haiM isakI isase adhika pratIti kyA ho sakatI hai? Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zvAsocchvAsakA svarupa aura usakA padArthapana * * 251 . .. UsA-ucchavAsa- nave ucchvAsa prANakI vyAkhyA detA hai| isakA pUrA nAma 'zvAsocchvAsa' hai| lekina gAthA chaMdakA mela karane athavA to ucchavAsa UrdhvagamanazIla hai| zvAsocchavAsameM lene-chor3anekI donoM kriyAe~ antargata hone para bhI lenekI kriyAkA vizeSa prAdhAnya hai| manuSya jIvita hai yA nahIM ? isakA spaSTa aura zIghra khyAla yaha saba ucchvAsake hI AbhArI honese 'usA' kA kiyA gayA saMkSipta prayoga galata nahIM khlaayegaa| aura ucchavAsa liyA to chor3anekA to hai hI ataH ucchavAsake bAda niHzvAsa to arthApatti nyAyase svayaM A hI jAtI hai / . zvAsa aura ucchavAsakI dikhAI detI jo kriyA hai use prANa hI kahA jaaegaa| usakI prakriyA aisI hai ki zvAsocchvAsa lenemeM upayogI aise (zvAsa vargaNAke ) pudgaloMko grahaNa karane, grahaNa ke bAda zvAsocchvAsarUpameM pariNata karane (yA anukUla karane) phira jarA avalaMbana lekara usa zvAsocchavAsako lene chor3aneke vyApArake dvArA visarjana karaneko prANa kahA jAtA hai / . yaha saba kaise banatA hai ! to ATha karmoM se chaThe nAma karmameM zvAsocchvAsa nAmakA eka gauNa karma hai| isa karmake udayase jIvoMke ucchavAsakI labdhi zakti prApta hotI hai| yaha ucchvAsa labdhi yA zaktise jIva zvAsocchvAsake pudgaloMko ucchvAsa rUpameM pariNata karake zvAsocchvAsa lekara choDa sake vaise prakArakI yogyatAvAle banA sakate haiN| aba usa yogyatA prApta pudgaloM yA zaktiko upayogameM lenI hai| kyoMki usakA upayoga ucchavAsa-niHzvAsarUpameM karanekA hai, aura yaha vyApAra anya bala-zaktikI sahAyake binA nahIM hotaa| isake lie jIvako zvAsocchavAsa paryApti-zaktikI anivArya jarUrata par3atI hai| isa taraha labdhi aura paryApti donoMke sahayogase 'prANa' (zvAsocchvAsakI kriyA) utpanna hotI hai| . zvAsocchavAsa labdhi na hone para zvAsocchavAsa lenekI zakti yA yogyatA hone 545. chalAMga yA kudAna lagAnI ho to prathama kamarake dvArA zarIrako jarA pIche khiMcakara zarIra saMkocanake dvArA nayA bala jAgRta karaneke bAda hI chalAMga lagAte haiM, sAmAnyataH relagADI bhI pIche dhakkA lagAneke bAda hI Age bar3hatI hai| bANako prakSipta karanA ho to use prathama kAnakI tarapha pIche khiMcakara hI bAdameM choDA jAtA hai / usa taraha zvAsocchvAsake pudgaloMko bhI tathAprakArake prayatna dvArA avalaMbana lekara una pudgaloMke avalaMbanake dvArA hI utpanna huI visarjana yogya zaktike dvArA zvAsa choDaneke sAtha sAtha una pudgaloMkA visarjana ho jAtA hai| visarjanako agara sAdhya mAneM to avalaMbanako sAdhana kahA jA sktaa| Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .252 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * para bhI usakA vyApAra nahIM ho sktaa| isake lie paryAptikA bala milanA hI cAhie, taba dhauMkanI kriyAzIla bana sakatI hai| jaiseki-eka sainikane svakarmake pratApase svataH vANa chor3anekI zakti to prApta kI hai| paraMtu dhanuSagrahaNAdi kriyAkA sahArA na le to zakti hone para bhI zaktikA vyApAra nahIM kara sktaa| isa taraha zvAsocchvAsa nAmakarmake pratApase zvAsocchvAsa le sake aisI labdhi-zakti (zvA0labdhi) pAI hai| lekina zvAsocchavAsa paryAptike sahakArake binA zvAsa prANa (lene-chor3anekI kriyA) raca nahIM sakate, unake milanase hI prANa prakaTa hote haiN| isameM zvAsocchvAsa nAmakarma, labdhi, paryApti aura prANa cAroMke kArya btaaye| inameM sAmAnyataH karma sAdhana, labdhi-paryApti ye saba sahakAraNarUpa haiM, aura prANa kArya hai| zaMkA- zvAsocchavAsake pudgaloMko jIva kyA ghrANa-nAsikA dvArA hI grahaNa karake, nAsikAke dvArA hI chor3atA hai ? samAdhAna- nahIM, aisA nahIM hai| isameM vikalpa hai| eka indriya, do indriyavAle jIva jinake nAsikA hotI hI nahIM, unheM apanI taraha nAsikAke dvArA zvAsa lene chor3anekA na honese anya dekhanevAleko bAhya zvAsocchavAsa kriyA pratyakSa dIkhatI nahIM, lekina zvAsocchvAsa prANa unheM jarUra hote haiM / aba hai to kisa taraha ! to samajhanA ki samagra zarIrake pradezoMke dvArA ve zvAsocchvAsake pudgaloMko grahaNa karake, samagra zarIrameM hI una pudgaloMko zvAsocchvAsake rUpameM pariNata karake, avalaMbana lekara sarva zarIra pradezase visarjana karate haiN| tAtparya yaha huA ki ye jIva mAtra nAsikAse hI nahIM lekina sarvAtmazarIra pradezake dvArA zvAsocchvAsa grahaNa karate honese unheM Abhyantara zvAsocchvAsa hotA hai| __jabaki nAsikAvAle jIvoMke to spaSTa rUpase nAsikAse hI grahaNa hotA hai| yaha bAharase dIkhatA hai ataH use bAhya zvAsocchvAsa kahA jAtA hai / lekina prANa racaneke lie hotA pudgaloMkA grahaNa to sarvAtma zarIra pradezake dvArA hI hotA hai / lekina apanI sUkSma najarase vaha dIkhatA nahIM hai / ise Abhyantara zvAsocchavAsa kahA jAtA hai| unheM isa taraha donoM prakArake zvAsocchvAsa ghaTAye jAte haiN| yahA~ eka bAta khyAlameM rakhanI ki zvAsocchvAsameM pudgaloMkA grahaNa, pariNamana aura visarjana saba eka hI kAyayoga arthAt samagra zarIrase hI hotA honese usa (zvAso0 ) nAmakA alaga yoga na mAna kara usakA kAyayogameM hI samAveza kiyA hai| Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zvAsocchvAsa aura AyuSyakA svarupa * * 253 * . koI aisA mAnatA ho ki manuSyAdi jo zvAsa grahaNa karate haiM usameM mAtra nAsikA sAdhana, aura AyuHkA sahakAra yahI kAraNa hai, to vaha bAta sarvathA barAbara nahIM hai| isa prANameM mukhya hissA pudgaloMkA hI hai| lekina alpajJa use pratyakSaM na dekha sakaneke kAraNa anyathA voleM to unakI bAta yathArtha nahIM ho jAtI / isa zvAsocchvAsase yaha jIvita hai yA mRta ? isakI parIkSA bhI AyuSyake aMtima kSaNameM kI jAtI hai| vaha jaldI cale to AyuSyake daliyekA jaldI kSaya mAnA jAtA hai aura manuSyakI mRtyu najadIka lAtA hai / ___sAmAnyataH jinakA zarIra svastha aura jinakA saMsAra zAMta aura sukhI, unakA zvAsocchavAsa vyApAra sthira, dIrgha aura nirAbAdha hotA hai| jaise ki dev| ve atyanta svastha aura sukhI haiN| to unameM ( sabase choTA ) deva 96 minaTake aMtara para eka bAra zvAsa letA hai| __ aura jisakA zarIra asvastha aura jisakA saMsAra azAMta aura duHkhI ho usakA zvAsa caMcala, gatizIla aura kaSTaprada hotA hai| jaise ki narakake jIva / unakI zvAsa kriyA pratikSaNa atizIghra calatI hotI hai| - tAtparya yaha ki sAmAnyataH sukhI jIvoMko zvAsakI anukUlatA aura duHkhI jIvoMko pratikUlatA rahatI hai| Au0- AyuSya / yaha dasavA~ prANa hai| isa viSayaka vistRta vivecana to isI granthake panne 175 se 178 takameM diyA hai| jisase yahA~ to saMkSepameM hI diyA jAtA hai| jiMdagI, jIvana, Ayu yA AyuSya ye prANake hI paryAya haiN| AyuSya eka prakArake pudgaloMkA samUha rUpa hI hai| ina pudgaloMke AdhAra para vaha kisI bhI eka dehameM zarIradhArI banakara raha sakatA hai / kisI bhI prANIke jIvana-dIpako jalatA rakhanevAlA AyuSya karmake pudgala rUpa hI hai / isalie use prANase saMbodhita kiyA hai / usake rahanekI kAla maryAdA, pudgalake samUhakA pramANa yaha saba gata janmake karma para AdhAra rakhatA hai| isalie usake dravyAyuSya aura kAlAyuSya aise do bheda par3ate haiN| kAlAyuSyake apavartanIya aura anapavartanIya aise do bheda hai| aura anapavartanIyake sopakrama aura nirupakrama aise do bheda haiN| apavartanIya AyuSya sopakrama hI hotA hai| 546. atIndriya jJAnakA viSayabhUta honese / 547. yahA~se hote bheda-prabheda tathA AyuSya saMbaMdhita anya hakIkatoMke lie dekhie pRSTha 175 se / Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 254. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * ... dravyAyuSya arthAt jitane karma pudgaloMko jIva lekara Ave utane pUrNa karake hI mre| yaha eka nizcita bAta hai| lekina kAlAyuSyameM arthAt amuka barasa jInekI maryAdAmeM parAvartana jarUra ho sakatA hai| isI lie akAlameM bhI jIvana dIpaka bujha jAtA hai| usa samaya bhI AyuSyake sarva pudgala to avazya kSaya pAte haiM, paraMtu usameM sarva kAla sthitikA kSaya nahIM hotaa| lekina vaha sthiti saMkSipta ho sakatI hai| yaha sthiti sAta prakArake upakramoMse tUTanekI saMbhAvanA hai| AyuSya ghaTaneke asaMkhya nimitta kadama kadama para khar3e hote haiN| lekina bar3hanekA koI nimitta vizvameM astitvameM nahIM hai / aura isakA kAraNa yahI hai ki AyuSya gata bhavameMse niyata hokara bAdameM hI jIva AgAmI bhavakI deha dhAraNa karatA hai| eka bhavakA AyuSya pUrNa hone para hI dUsare bhavakA udita hotA hai / eka deha chor3akara dUsarI deha dhAraNa karanemeM eka se cAra samaya takakA samayAMtara rahatA hai| lekina naye bhavake AyuSya karmakA udaya to usa samaya cAlU ho gayA hI hotA hai| lekina zarIra saMyoga utpattike prathama samayase hI paryApti banAte zuru ho jAtI hai| samagra .. saMsArameM anya prANoMke astitvameM viraha par3atA hai lekina AyuSya praNikA viraha eka samaya bhI nahIM pdd'taa| kyoMki dUsare prANa to utpatti sthAnameM utpanna honeke bAda indriya 548. ekendriya Adi jisa jIvake jitane prANa hote haiM, una prANoM meM AyuSyake sivAya dUsare prANokA eka bhavase dUsare bhavake bica aMtara paDatA hai / lekina AyuSyakA jarA bhI aMtara nahIM paDatA / pAMca indriya rUpI prANa eka bhavameMse dUsare bhavameM utpatti sthAnameM pahu~caneke bAda indriyaparyApti pUrNa honeke bAda indriyaprANa taiyAra hotA hai / zarIraparyApti pUrNa honeke bAda zarIrabala nAmakA prANa tayAra hotA hai / zvAsocchvAsa paryApti honeke bAda zvAsocchvAsa prANa taiyAra hotA hai / bhASA paryApti pUrNa honeke bAda vacana bala aura manaH paryApti pUrNa honeke bAda manobala nAmakA prANa taiyAra hotA hai / isa taraha eka bhava pUrNa honeke bAda dUsare bhavakI zuruAtase hI sAre prANakI hAjirI nahIM hotI / bicameM aMtarmuhUrta AdikA AMtara paDatA hai / paraMtu AyuSya prANameM eka samayakA bhI aMtara nahIM paDatA / eka bhavakA AyuSya jisa kSaNameM saMpUrNa bhogA gayA isase anaMtarakSaNameM Ate bhavake AyuSyakA bhoga zurU ho jAtA hai| vakrAgatise eka bhavameMse dUsare bhavameM utpanna honevAle jIvako vATameM bahate ( apAntarAlagatimeM ) dUsare koI prANa nahIM hote lekina AyuSyaprANa to AgAmI bhavake AyuSyake bhogakI apekSAse avazya hote haiN| mRtyukA samaya najadIka Ane para indriyA~, vacanabala, manobala Adi prANa prAyaH kSINa ho jAte haiM paraMtu AyuSya nAmakA prANa to jIvanake aMtima samaya taka avazya hotA hai / vizvameM koI bhI saMsArI jIva aisA nahIM milegA jise AyuSyaprANakA bhoga vartita na ho, indriyAdi dusare prANoMke lie to Upara batAe anusAra aMtara paDatA hai| lekina AyuSyaprANakA aMtara eka samaya bhI nahIM paDatA / dUsare prANa ke sivA jIvana Tika sakatA hai, lekina AyuSyake binA jIvana Tika nahIM sakatA ataH sAre dravya prANoM meM AyuSyaprANa mukhya hai / ye sAre indriyAdi dasa prANa alaga alaga karmake udayase prApta honevAle honese dravyaprANase pahacAne jAte haiN| Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kisa jIvake kitane prANa hai? . paryApti pUrI kare taba prApta hote haiN| ataH dUsare prANoMko utpanna honemeM aMtarmuhUrtakA samaya caahie| AyuSyaprANa pUrNa hone para zeSa sAre prANa (mRtyuke sAtha) khatma ho jAte haiM / AgAmI bhavameM apane zubhAzubha karmake hisAbase jisa janmameM jitane prANa milaneke hoM usa janmameM utane prApta kara letA hai| kisa janmameM kisa jIvake kitane prANa hoM ? yaha bAta karake gAthAkA vizeSArtha pUrNa kiyA jaaegaa| kisa jIvake kitane prANa haiM ?-ekendriyoMke pAMca indriya prANoMmeMse mAtra eka hI sparzana indriya, tIna balameMse kAyabala, zvAsocchavAsa aura AyuSya ye cAra hI prANa hote haiN| do indriya jIvoMke unhIM cArake uparAMta rasanA (jIbha ) indriya aura vacanabala adhika honese chaH, triindriyoMke ve hI chaH, uparAMta eka ghrANendriya (nAsikA) adhika honese sAta, caurindriyake ve hI sAta, uparAMta cakSuindriya eka baDhanese ATha, asaMjJi paMcendriyake AThake uparAMta eka zrotrendriya adhika honese nau aura saMjJi paMcendriyake manobala avazya hotA hai ataH use dasoM prANa hote haiN| jIvakA sAmAnyataH vikAsakrama bhI aisA hai ki vaha dhIre dhIre adhika prANa prApta karatA huA Age baDhatA hai| lekina prANakA vikAsakrama zarIrameM nIcese Upara jAtA ho| zarIrake bAda rasanA hI, rasanAke bAda hI nAsikA isa taraha / dUsarI bAta dhyAnameM yaha rakhanI ki manovala aura manoyoga alaga cIja hai| bala arthAt zakti aura yoga arthAt vyApAra, aisA artha hotA hai| arthAt manoyoga taba kahA jAe jaba jIva vicAra kara sake aisA bala yA zakti prApta kI ho| yaha jo mananazakti hai use hI manovala kahanA hai| arthAt agara manovalako sAdhana kaheM to manoyogako sAdhya kahA jA sakatA hai| isa taraha 340 vI gAthAkA suvistRta artha pUrNa huaa| [340] avataraNa- sthAnAMga Adi sUtrameM prAraMbhakI AhArAdi cAra saMjJAe~ bhagavatIjI AdimeM dasa aura AcArAMga AdimeM solaha saMjJAe~ darzAI haiN| yahA~ do gAthAoMke dvArA dasa aura solaha saMjJAoMko batAte haiN| inameM prathama cAroM gatike prANImAtrameM dekhane milatI dasa saMjJAoM (ceSTAoM-icchAoM)ko batAte haiN| 549. AhArabhayapariggaha...[ AcA. sU.-1-ni. gA. 38-39] Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 256 . .zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * A~hAre bhaya - mehuNa-pariggahA koha mANa mAyA ya / lome ohe loge dasa saNNA huti savvesiM // 341 // [pra. gA. saM. 71] gAthArtha - vizeSArthavat / / / 341 // vizeSArtha- saMjJA do prakArakI hai| 1 TraeNvyasaMjJA aura 2. bhAvasaMjJA / punaH bhAva-.. saMjJA do prakArakI hai| 1. matijJAnAdijJAnarUpa aura 2. anubhvruup| yahA~ dravyasaMjJA yA jJAnarUpasaMjJAkA viSaya nahIM hai| yaha gAthA to anubhava rUpameM dIkhatI saMjJAoMko jaNAtI hai| ye saMjJAe~ svasva karmodayase prANImAtrake hotI haiN| ve kula 16 prakArakI haiN| inameM dasa to prANImAtrameM hotI haiM / lekina Age AnevAlI gAthAmeM batAI 6 . saMjJAe~ tIna gatimeM nahIM hotI, mAtra manuSyoMke hI hotI haiN| arthAt manuSyoMke 16 saMjJAe~ ghaTita hotI haiN| anubhavarUpa saMjJAoMkI vyAkhyAH1. AhArasaMjJA- AhArake abhilASarUpa jo ceSTA vaha / yaha AhArecchA jIvake vedanIya karmake udayase hotI hai| 2. bhayasaMjJA - jIvanameM aneka prakArase anubhava kiyA jAtA trAsa vaha. / yaha saMjJA bhaya mohanIyakarmake udayase prakaTa hotI hai| 3. maithunasaMjJA- puruSako strIke prati aura strIko puruSake prati, tathA puruSa-strI ubhayake prati kAmAbhilASakI jo icchAe~ jAge vaha / . 4. parigrahasaMjJA- padArtha parakI muurchaa-mmtaa| yaha lobha kaSAya mohanIya karmake udayase utpanna hotI haiN| 5. krodhasaMjJA - cetana yA jar3a dravyAdike prati aprItikA bhAva utpanna kare vh| krodha. gussA, roSAdi hotA hai vaha isa saMjJAke kAraNa hai / yaha krodha mohanIyakarmake udayase hotA hai| 6. mAnasaMjJA - garva, abhimAna yA akar3apana Adi isa saMjJAke pratApase utpanna hotA hai| yaha mAna mohanIyakarmake udayase janma pAtA hai| 7. mAyAsaMjJA - mAyA, kapaTa, prapaMca karaneke pariNAma svarUpa hai / aura vaha mAyA mohanIya karmake udayase utpanna hotA hai| 550. tulanA kareM-AhArabhayamathunAni tathA krodhamAnamAyAzca / lobho loka oghasaMjJA daza sarvajIvA-- nAm // ( bha. za. 7, TIkA ) 551. davve sacittAi bhAve'NubhavaNa jANaNA... Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257. * daza saMzAmoMkA varNana . 8. lomasaMjJA - padArthoM parakI atyanta Asakti aura usake pratApase padArthAdi saMcayakA zauka bar3hatA jaae| yaha lobha mohanIyakarmake udayake kAraNa hotA hai| 9. oghasaMjJA - isa saMjJAke do artha alaga alaga granthakAra karate hai| vaha isa taraha 1. matijJAnAvaraNa karmake svalpakSayopazamase zabda aura artha viSayaka sAmAnya bodha ho vaha / aura isa arthase yaha saMjJA darzanopayoga rUpa huI / 2. athavA "avyakta upayoga svarUpa vaha / jise sahajabhAvinI bhI kaha sakate / aura isa saMjJAke kAraNa hI latAe~ svayaM apanA Azraya DhUMDhakara dIvAra para yA vRkSa para svataH caDhatI haiN| ityAdi jo kArya amanaskoMke hote haiM ve oghasaMjJAke hI sUcaka haiN| 10. lokasaMjJA- isa saMjJAke bhI graMthakAra do artha karate haiM / 1. *matijJAnAvaraNIya karmake svalpakSayopazamase zabdArtha viSayaka jo bodha ho vaha / aura isa arthase yaha saMjJA 'jJAnopayoga' rUpa hai| 2. dUsarA artha yaha hai ki * janatAne apanI apanI kalpanAoMse nizcita kiye nirNayoMkA Adara karanA vh| jaise ki " aputrakI sadagati nahIM hotii| brAhmaNaputra devatulya haiN| kutteke yA yamarAja hai| kutte yamarAjako dekhate haiN| mayUroko svapaMkhoMke vAyuse garbha rahatA hai / karNakA janma kAnameMse huA thA / agastya RSi samagra samudrapAna kara ge|" aisI aisI aneka mAnyatAoM-saMjJAoMko jJAnAvaraNIyake kSayopazama aura mohanIyake udayavAle loga khar3I karate haiM aura pracAra karate haiN| * yaha pravacanasAroddhAra TIkAkA abhiprAya hai / 552. yaha AcArAMga ni0 gA0 33 kI vRttike abhiprAyase / 553. vaidikAdi itara granthoMmeM eka suprasiddha vacana hai ki 'aputrasya gatirnAsti mokSo naiva ca naiva ca' (ma0 smR0). arthAt aputrakI gati nahIM hotI aura mokSa to nahIM hI nahIM hai| arthAt usakA svarga-mokSa nahIM hotA / 554. 'brAhmaNAH bhUdevAH' brAhmaNa pRthvI parake deva haiM / 555. yamarAjA kuttakA rUpa lekara Ate haiM aura jIvako paralokameM le jAte haiM / 556. athavA dUsarI eka suprasiddhi hai ki mRtyu kSaNa para mRtakako lene yamarAja Ate haiN| unheM kutte dekha sakate haiN| isIlie kutte rote haiM aura isI lie loga bhI rote kuttoMko amaMgala mAnakara bhagAte haiN| 557. dUsarA mAnanA yaha bhI hai ki mayUrakA azru biMdu mayurI cAkhe to bhI use garbha rahatA hai| ghR. saM. 33 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *258 . .zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * - ye paisoM saMjJAe~ samyakadRSTi aura mithyAdRSTi donoM prakArake jIvoMke hotI haiM aura cAroM gatike jIvamAtrameM hotI haiN| _cAroM gati AzrayI maulika cAra (AhAra, bhaya, maithuna, parigraha) saMjJAoMke svAmIkI saMkhyAkA sthUla vicAra kareM to, narakagatimeM maithuna saMjJAvAle jIva alpa, tiyecameM parigraha saMjJAvAle alpa, manuSyoMmeM bhaya saMjJAvAle alpa aura devoMmeM AhAra saMjJAvAle alpa haiM / kisa saMjJAkA kahA~ prAdhAnya ! isakA bhI sthUla vicAra kareM to, devoMmeM lobha saMjJAkA prAdhAnya, manuSyoMmeM mAna dazAkA, tiyecoMmeM mAyAkA aura nArakoMmeM krodha kaSAyakA prAdhAnya hai| vartamAnameM parigraha saMjJAkA prAvalya adhika dIkhatA hai| aura isake bala para anya saMjJAoMkA prAvalya baDhatA hai| cAroM saMjJAe~ saMsAravardhaka haiM / inase aneka aniSTa, duHkha, kleza aura azAMtikI Age jalatI haiN| ina cAroM AgoMko bujhAnI hoM aura saMsArakA nAza karanA ho to, usake pratipakSI svarUpa dAna, zIla, tapa aura bhAva ina cAroM dharmakA nitAnta sevana karanA caahie| dAnadharmake sevanase parigraha saMjJAkA nAza, zIlase maithunavAsanA saMjJAkA, tapase AhAra saMjJAkA aura bhAvase manakI caMcalatAkI kamI hotI hai| isa taraha cAroM bhAvanAe~ anAdikAlase utpanna huI bImArIko dUra karanekA rAmabANa upAya 558. kyA ekendriya jIvoMmeM dasa saMjJAe~ ghaTa sakatI haiM ? 1. vRkSoMkA jalAharaNa 'AhAra saMjJA' ko sUcita karatA hai / 2. lajjAvantI Adi vanaspatike sparza karane para bhayase saMkucatI hai vaha ' bhaya sNshaa'| 3. strIkA AliMgana yA usakA zrRMgArika vacanoMse kurabaka Adi vRkSakA urvara honA / tathA zrRMgArasajja strIko dekhakara kue~kA pRthvIkAyika pArA harSAvezameM Akara uchale vaha 'maithuna saMjJA' / 4. latAe~ vRkSake AsapAsa AvRtta hotI haiM vaha 'parigraha sNjnyaa'| 5. kokanada nAmakA raktakamalakA kaMda, koI usake najadIka jAe taba aprasannatAse huMkAra kare vaha 'krodha sNjnyaa'| 6. sonA siMdike lie upayogameM AtI rudantI nAmakI latA jo rasa varSA karatI hai, vaha aisA jAhira karatI hai ki maiM jItI jAgatI isa sRSTi para baiThI hU~, phira bhI yaha jagat kyoM merA upayoga karake daridratA dUra nahIM karatA, yaha 'maansNjnyaa'| 7. beleM -latAe~ apane hI phaloMko patrAdikase DhaMkakara chipA detI haiM, yahI 'mAyA saMjJA' / 8. bilvapalAzAdi vRkSa apanI jar3eM pRthvImeM jisa sthAna para nidhAna ho usake para hI bichAte haiM yaha 'lobha sNjnyaa'| 9. latAe~ phailatI phailatI svayaM vRkSa yA dIvArakA Azraya pA letI haiM aura Upara caDhane lagatI haiM yaha 'ogha saMjJA' hai| 10. rAtri paDane para kamalAdi puSpa baMda ho jAte haiM, sakuca jAte haiM, yaha 'loka sNjnyaa'| yahA~ sthUla 10 saMjJAe~ kahIM lekina kSudrajaMtu, pakSI, pazu, aura yAvat manuSyakA bhI zikAra karatI hiMsaka vanaspatiyA~ bhI isa sRSTi para vidyamAna haiN| alaga alaga saMgItake nAdase prasanna hotI aneka prakArake AkAroM, vicitratAoM, taraha tarahakI khAsiyatoM aura camatkAroMke svabhAvoMvAlI hajAroM vanaspatiyA~ haiM / ina vanaspatiyoM kA bhI eka mahA vijJAna hai| inake abhyAsake lie aneka jiMdagiyA~ pUrI nahIM pddtiiN| Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zeSa chaH saMjJAoMkA varNana * * 259. hai| saMsAravardhaka ina cAroM saMjJAoMko tor3ane, mokSaprApaka cAroM dharmakA ArAdhana karane satata jAgRta rahanA mAnava jIvanakA anivArya kartavya haiM / [341] (pra. gA. saM. 71) 'avataraNa-dasa saMjJAe~ kahakara mAtra manuSyoMmeM 10 uparAMtakI adhika chaH saMjJAoMko kahate haiN| suha-duha mohA sannA, vitigicchA, caudasA muNeyavvA / soe taha dhammasannA, sola sannA havai maNuesu // 342 // [pra. gA. saM. 72] gAthArtha-vizeSArthavat / // 342 / / vizeSArtha11. 1. sukha- zAtArUpa sukhakA anubhava ho vh| yaha zAtAvedanIyake udayase hotA hai| 12. 2. duHkha-azAtArUpa duHkhakA anubhava / yaha azAtAvedanIya karmodayase hotA hai| 13. 3. moha- yaha mithyA darzanarUpa hai, arthAt satmeM asat aura asatmeM satkI buddhi honaa| 14. 4. vicikitsA-cittakI capalatA-vihvalatA yA uchAlA / yaha mohanIya aura jJAnA . varaNIya karmake udayase utpanna hotA hai / 15. 5. zoka- rudana, kheda, becainI aura vaimanasyabhAvako utpanna krnevaalaa| 16. 6. dharmasaMjJA-kSamA, mRdutA, saralatA, satya, tapa Adi dharmoke AsevanarUpa hai| ___yaha mohanIyakarmake kSayopazamase udayameM AtA hai| ye saMjJAe~ samyag yA mithyA donoM dRSTivAle manuSyoMke saMbhavita haiM / isa taraha chaH saMjJAe~ pUrNa huii| inake sivA prakArAntarase jIvoMmeM dIrghakAlikI, hetuvAdikI aura dRSTivAdikI ye tIna saMjJAe~ bhI hotI haiM / 24 daMDakake dvArameM isakA varNana AegA / [342] (pra. gA. saM. 72) ___ avataraNa- yaha saMgrahaNI laghu hai yA bRhat ! isake kartA kauna? yaha kyoM banAI ? isakA khulAsA granthakAra svayaM karate haiN| saMkSuittA saMdhairyaNI guruttara saMghayaNI majjhao esA / sirisiri caMdamurNideNa, NimmiyA attapaDhaNatthA // 343 // 559. jinabhadrIyA saMgrahaNImeM kSamAzramaNane graMthakA nAma nANamaNaMtamaNatthaM tA saMgahaNitti nAmeNaM // 1 // yaha Adya gAthAmeM hI sUcita kiyA hai| jaba ki zrI candramaharSine 'saMgrahaNI' nAma isa aMtima gAthAmeM sUcita kiyA hai| Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 260 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * gAthArtha- prathama zrI jinabhadragaNikSamAzramaNane saMkSipta saMgrahaNI racI thI / abhyAsiyoMne anyAnya gAthAe~ jor3akara saMkSipta yA mUla saMgrahaNIko hI gurutara-bahuta bar3I banA dii| isa vistRta saMgrahaNImeMse hI upayogI hakIkatoMko grahaNa karake, samyag jJAna darzana cAritrarUpI zrI se yukta, munioMmeM zreSTha aise 'zrIcandra' munine apane adhyayanArtha punaH isa (saMkSipta) saMgrahaNI nirmANa kI arthAt rcii| // 343 // vizeSArtha- AThavIM sadImeM hue mahAna bhASyakAra bhagavAna zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa pUjyane, apanI buddhirUpI mathanIse zrutazAstra rUpa sAgarakA maMthana karake, ajJAna viSase mUrchita bane bhavya jIvoMko, punarjIvana denemeM amRtake samAna eka 'saMkhittAsaMgahaNI' saMkSipta saMgrahaNI uddhRta kii| arthAt jo AtmAe~ adhikArakI dRSTise, buddhimandatAke kAraNase yA samayake abhAvase, baDe zAstroMkA adhyayana kara sakanevAle nahIM the, una jIvoMko bhI akhila vizvake aMdara rahe padArthoM se yatkiMcit padArthoMkA bodha sugama rItase ho, isalie mahattvakI gAthAoMko AgamAdika granthoMmeMse alaga karake, athavA. to mahattvake viSayoMko saMkSipta rUpameM gAthAvaddha karake saMgraharUpameM navIna gAthAe~ taiyAra huI jinheM 'saMgrahaNI' (-yo saMgrahaNi ) zabdase pahacAnI gaI / prastuta saMgrahaNI zrI candrIyA TIkAke ullekha anusAra saMkSipta arthAt anumAnataH 273 gAthA AsapAsa (270 se 2801) kI thI paraMtu isake pairai mUla TIkA 560. jinabhadrIyA saMgrahaNImeM kSamAzramaNajIne Adi yA aMtameM kahIM bhI svanAma sUcita nahIM kiyA hai| lekina TIkAkAra zrI malayagirijIne yAmakuruta 'saMgrahaNI' jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyaH' isa ullekhase isake kartA bhASyakAra zrI jinabhadragaNijI hai, aisA spaSTa ho jAtA haiN| 561. kRtibhedakA khyAla rahe isalie jinabhadrIyA kRtiko 'saMgrahaNI', zrI candramaharSikI kRtiko 'saMkSipta saMgrahaNI' aura 344-45, ina donoM gAthAoMko 'saMkSiptatara saMgrahaNI' ke rUpameM pahacAneM to ayogya nahIM haiM / 562. zAstrAntareSu prajJApanAdiSu vistareNAmihitA arthAH saMkSipya gRhyante pratipAdyatvenAbhidhIyante'syAmiti [saM0 gA0 272 TIkA ] pannavaNAdi AgamAdi zAstroMmeM pratipAdita kiye arthoko (zabdoM dvArA ) saMkSipta karake jisake aMdara pratipAdita kie gae hoM vaisI racanAko 'saMgrahaNI' zabdase pahacAnI jAtI hai| ...abhidhIyante yayA granthapadatyA sA [ malayagirikRta saM0 TIkA ] 563. praheraNi [ u0 638 ] rityauNAdike'Ni pratyaye saMgrahaNiH ito'ktyarthAditi [ si. 2-4-32] vikalpena DI. pratyaye ca sNgrhnnii| 564. iyaM pUrva bhagavatA jinabhadragaNikSamAzramaNena...uddhRtA...saMkSiptA saMgrahaNI / 565. mUlasaMgrahaNI 270 se 280 lagabhaga mAnavAlI thI isakA pramANa kyA ? to saMgrahaNI TIkAkArane kiyA " nanu yadi saMkSiptayA prayojanaM tarhi mUlasaMgrahaNyevA'stu kiM punaH prayAsena prAyastasyA apyetAvAnmAtratvAt " yaha ullekha / yahA~ zrI candrIyA saMgrahaNIke TIkAkAra zrI devabhadrasUrijIne jinabhadrIyA saMgrahaNIko prAyaH zandase lagabhaga 275 AsapAsake Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * isa granthakA kartA kauna aura saMgrahaNIkA gAthAmAna kitanA 1 * * 261 * arthAt prathama TIkA jo racI gaI usa TIkAmeM sAkSIbhUta yA upayogI jo gAthAe~ dI thIM unameMse aura anyAnya prakaraNAdika granthoMmeMse katipaya gAthAoMko uThAkara abhyAsakoMne zrI jinabhadrIyA saMkSipta saMgrahaNIke sAtha jor3anA zuru kiyA aura phira kaMThastha karane lage, phira svAdhyAyake lie kAgajake pannoM para likhI jAne lagI, pariNAma svarUpa una likhita pratiyoMmeM lagabhaga cArasau aura pAMcasau donoM mAnavAlI saMgrahaNiyoMkA janma huA, aura gAthAmAnavAlI btaaii| usa araseke sArvabhauma TIkAkAra zrI malayagirijI. jo jinabhadrIyA saMgrahaNIke TIkAkAra haiM, unakI mudrita kI gaI, paM. zrI dAnavijayajI saMzodhita pratimeM jo TIkA kI hai vaha 367 gAthA kI hai| lekina usI pratimeM TIkA pUrI hone para turaMta hI mUla gAthAe~ chApI haiM, ye 353 gAthAe~ chApI haiM aura TIkA 367 kI hai phira bhI mUla 353 kyoM chApI ? isake samAdhAnake rUpameM saMskRtameM TippaNa diyA hai| usameM batAyA hai ki " kucha pratiyA~ hameM 500, 575, 400 se kucha adhika isa taraha bhinnabhinna pramANavAlI milIM isase lagA ki prakSiptatAkA koI niyama hI nahIM rahA, ataH mUla kartAne svayaM hI 353 gAthAe~ banAI thIM aura 14 gAthAe~ (353+14-367) to prakSipta thiiN| unheM hamane mUla saMgrahameM na chApI" lekina savAla yaha hai ki TippaNakAra panyAsajIne kisa AdhAra para yaha nizcita kiyA ? lekina mAna leM ki unhoMne kisI prabala AdhAra para likhA hogA, to phira dUsarA prazna yaha hotA hai ki zrI TIkAkAra zrI devabhadrajIne lagabhaga 300 gAthAe~ arthAt abhI mudrita huI 275 gAthAoMkA ullekha kyoM kiyA hogA ? sAtha hI dUsarI bAta yaha bhI hai ki prakSepa gAthAse to pramANa zrI devabhadrajIke kahane anusAra to 375 se 490 takakA hai, to utanA kahanA caahie| isake badale paM. zrI dAnavijayajIne caudaha gAthAoMko hI prakSipta kyoM kahIM ? kyA malayagirijIne TIkAmeM 14 gAthAoMko hI prakSipta rUpameM mAnI hogI 1 ( maiM yaha nizcita nahIM kara sakA / ) donoM saMgrahaNIkAroMkI mudrita gAthAe~ bhinnabhinna saMkhyAvAlI milatI haiM / jisake kAraNa eka baDI arAjakatA saMgrahaNI granthakSetrameM sarjita huI hai| isa viSayaka caukasa nirNaya leneke lie viziSTa prayatna apekSita hai| zakya hogA to prastAvanAmeM parAmarza kruuNgaa| 566. mUlaTIkA (Adya) kisakI thI ? to zrI haribhadrasUrijIkI, usakA pramANa kyA ? to zrI malayagirivarane jinabhadrIyA (367 gAthAkI) saMgrahaNIkI svakRtaTIkAmeM aura zrI devabhadrasUrijIne zrI candrIyAkI TIkAmeM kiye hue ullekha / 1. atheyaM prakSepagAtheti kathamavasIyate ? ucyate, mUlTIkAkAreNa haribhadrasUriNA lezato'asyA asUcanAt ! [gA0 73 TIkA ] isake sivAya zrI haribhadrasUrijIkA nAmollekha 6, 65, 102, 153, 156, 186, 191, 325 ina gAthAoMkI TIkAmeM bhI kiyA hai| 2. tathA ca mUla TIkAyAM haribhadrasUriH / [gA0 269 TIkA] 567. 'malaTIkAgatA bhiranyAnyAbhizca prakSepagAthAbhivRddhiM nIyamAnA'dhunA yAvat kiJcinnyUna catuHzatImAnA paJcazatImAnA ca gurutarA sNjaataa|' granthakA nAma jo "saMgrahaNI' hai, usa zabdakA artha itanA hI ki jisameM saMgraha kiyA gayA ho vaha -- sNgrhnnii'| yaha artha sadAke lie nizcita honese zrI candramaharSike samayameM, gAthAmAnameM jitanI arAjakatA na thI usase aneka gunI bIsavIM sadI takameM abhyAsI vargane kara DAlI hai| jinheM jinheM AgamoMmeM yA TIkAoMmeM jo jo gAthAe~ apanI apanI dRSTise kaNTha karane yogya yA jAnane yogya lagI, unhoMne apanI priyagAthAoMko malakRtimeM joDakara paDhanA zuru kara diyA, phira ve likhI jAne lgiiN| vidyArthiyoMke manako aisA bhI huA hogA ki yaha to 'saMgraha' kRta hai ataH yatheSTa joDa kiyA jA sakatA hai| pariNAma svarUpa hameM taraha tarahase mAnavAlI Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 262 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * unhoMne kAyamI sthAna le liyA / Aja donoM prakArakI saMkhyA bharapUra hastapratiyA~ upa-- labdha hotI haiM yaha usakA sabUta hai / bArahavIM sadImeM janme zrI candramunIzvarane dekhA ki "vidyArthiyoMne to mUlasaMgra-. haNIko bahuta vistRta kara dI hai, aura isI kAraNase kaMThastha karanemeM zrama bhI adhika par3atA hai, sAtha hI kucha arthahIna dIrghatA dIkhatI hai, isalie usakA punaruddhAra karanA . arthAt saMkSipta banAnI cAhie" ataH unhoMne kyA kiyA ki prathama lagabhaga 400, yA 500 gAthAmAnavAlI jo saMgrahaNiyA~ thIM unameMse, sAtha hI usa vaktakI vidyamAna do TIkAoMmeM jo artha thA use soca-vicAra kara, usameMse tAratamya nikAlakara, tathA zabdoMkI bharamArase arthahIna gAthA vistAra thA arthAt jo artha do gAthAoMse kahA jA . sake use usase adhika gAthAoMse vyakta kiyA gayA ho use saMkSipta kara DAlanekA nizcaya kiyaa| sAtha hI sAmAnya bAbatoMko chor3akara, sAthameM kucha navIna hakIkatoMko joDA, ina sAre prayatnoMke aMtameM gaMbhIrArthaka zabdoM aura bhASA racanAke kauzalya dvArA 271 gAthA pramANarUpa isa zrI candrIyA saMgrahaNIkI racanA janmI / tAtparya yaha ki lagabhaga 400, 500 gAthAoMvAlI kRtiyoMke hisAbase isameM 150, 200. gAthAoMkI bhArI kamI hone paaii| zaMkA-yadi Apako saMkSiptakA hI prayojana thA to, mUlasaMgrahaNI jo svayaM saMkSipta hI thI, usase svoddeza pAra par3a jAtA, to phira yaha prayatna kyoM kiyA ? samAdhAna-isakA javAba TIkAkAra zrI devabhadrasUrijI jo prastuta saMgrahaNIke TIkAkAra haiM aura saMgrahaNIkAra maharSike ziSya haiM, ve 271 vI gAthA-TIkAmeM khulAsA karate haiM ki-"guruzrIne svakRta saMgrahaNImeM jitanA artha saMgraha kiyA hai utanA saMgraha mUlasaMgrahaNImeM nahIM hI haiM, saMkSiptarUpameM samAna hai lekina 'thoDe zabda aura saMgrahaNIkI pratiyA~ jaina bhaMDAroM se upalabdha hotI haiN| dUsarI dRSTise dekheM to aisI arAjakatA eka ati mahattvapUrNa sUcana kara detI hai ki isa granthakA adhyayana-adhyApana jainasaMghameM kitanI hada taka rucikara banA hogA ? Ajake jJAnabhaMDAroMmeM prAyaH saMgrahaNIkI sacitra yA acitra pratiyA~ kama-jyAdA pramANameM jo prApta hotI haiM ve usake vyApaka pracArake kAraNa haiN| 568. 'kiJcittadubhayavRttigatasya' 'zrI candrIyA TIkAkAra (gA0 271) ke ullekhase usa samaya do TIkAe~ thIM / eka to haribhadrasUrijIkI aura dUsarI kyA leveM ? kyA 1939 meM racI gaI zIlabhadrIyA vRtti ho sakatI hai ? 569. eka hI arthake lie zabda kriyApada, vizeSaNa AdikA vizeSataH upayoga kiyA jAe to gAthAmAna baDha jaae| isI arthako sUtraracanAke niyamAnusAra jarUrI zabdoMse saMkSepameM prastuta kiyA jAe to artha lagabhaga vahI rahane para bhI gAthAmAna kama kiyA mA ske| Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * isa granthakA kartA kauna aura saMgrahaNIkA gAthAmAna kitanA ?. .263 . adhika artha, usameM nahIM haiM, ve isameM haiM, ataH hamAre kRpAlu gurudevakA prayAsa saprayojana aura saphala hai / punaH koI tarka kare ki itanA adhika arthasaMgraha karake viziSTa kyoM banAI ! usakA javAba saMgrahaNIkAra (guru) svayaM hI mUlagAthAmeM dete haiM ki, 'attapaDhaNatthA' [ gA0271 ] mere apane svAdhyAyArtha bnaaii| aisA ullekha karake sacamuca ! unhoMne eka jainazramaNameM jo honI cAhie aisI nirabhimAnatA aura saralatAkA hI paricaya karAyA hai| uttama, guNajJa aura kulIna AtmAe~ kabhI bhI apane paropakArakI yA kAryakI badhAI gAneke bajAya svopakArako hI Age dharate haiN| kyoMki ye mahAmatimaharSi samajhate haiM ki svopakArameM paropakAra apane Apa samAyA hotA hI haiN| ' laghutAmeM prabhutA samajhanA' isakA nAma / . zrIcandramaharSike ziSya vAstavika bAtako prastuta karate haiM khuda saMgrahaNIkArake ziSya zrI devabhadrasUrijI jo satya hakIkata jAnate the, ve svayaM hI isI saMgrahaNIkI TIkAmeM batAte haiM ki " hamAre pUjya gurudevazrI jinhoMne mAnakaSAyako saMpUrNa kSINa kara DAlA thA, ve gaMbhIra manavAle hamAre tAraka gurudevazrI udaMDatA vyakta ho aise zabda prayoga karanA kabhI pasaMda nahIM karate the| isI lie unhoMne attapaDhaNatthA arthAt apane abhyAsake lie kI, aisA batAyA lekina sacamuca hakIkata yaha thI ki unakA yaha saphala prayatna navadIkSitoM aura alpa buddhidhanA AtmAoMke lie hI thA aura yaha bAta hama unake saba ziSya spaSTa aura acchI taraha jAnate haiN| TIkAmeM maiMne jaba yaha bAta likhI taba mere anya sAthI munivaroMne batAyA ki-' aise mahAmatimAna, zrutajJAnake bhaMDArasamAna aura karuNAhRdayI RSIne 'attapaDhaNatthA'-apane abhyAsake lie aisAM atyalpa laghutAsUcaka vAkya bolanA nahIM cAhie thA / __. isake javAbameM TIkAkArane svagurukI laghutAko nyAya dene, prastuta udgAroMko aMkita karate hue batAyA ki "yaha laghutA hI unakI zrutasaMpatti tathA mahattAkI sUcaka hai| kaisA suMdara khulAsA!" - sAtha hI TIkAmeM aisA batAyA hai ki, saMkSipta racanA, parasparazrutakA aura sva-para zAstrakA svAdhyAya aura anuciMtana karanevAle, tathA apane apane gaccha aura zrIsaMghake kalyANa Adi vyApArameM agragaNya sevA denevAle mahAmuniyoM ke zIghrapATha aura arthaciMtana Adi karanemeM avazya atyanta upakAra karanevAlI hai / aura isa upakArabuddhikI bAta hamAre gurudevane Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 264 . __ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * hama sabake samakSa kI hai| isI lie maiMne uparokta ullekha kiyA hai| agara merI matikalpanAse maiM karU~ to khulepanase guruAzAtanAkA meM bhAgIdAra baneM / isa taraha TIkAkArane svagurudevakI upakArazIlatA aura anugrahabuddhikI rasika hakIkata prastuta karake svagurugaurava aura bhakti dikhAI hai| dhanya ho ! aise guru-ziSyoMke joDeko ! hamArA unheM anaMta vaMdana / zrI candrIyA saMgrahaNI yahA~ pUrNa hotI hai / abake bAdakI gAthAe~ punaH prakSepa rupameM dI haiN| aura aMtima gAthA unake kisI anurAgI vidyArthIne banAI hogii| [343 ] OM aha namaH zrIdharaNendrapadmAvatIpUjitAya-zrIzaMkhezvarapArzvanAthAya nmH| avataraNa- yaha 'zrIcandrIyA' saMgrahaNI utkRSTakI apekSA jaghanya hai hI lekina usase mI atyaMta saMkSipta saMgrahaNI hai, jo sirpha do gAthAke mAnavAlI aura prakhyAta hai, tathA jo mAtra 24 dvAroM ke nAma mAtrakA hI nirdeza karanevAlI hai| ye suprasiddha gAthAe~ zrIcandramaharSikRta nahIM haiM, Agamokta haiN| yahA~ unheM uddhRta samajhanA / saMkhittayarI u imA saMrIramogAhaNA ya saMghayaNA / sannA saMThoNa kAya lesa iMdia du samugdhAyA // 344 // , "didvidasaNANe jogvo"govaay-cvnn-tthiii"| pajjatti kimAhAre sanni-gaI-Agai-e~ // 345 // 570. jinabhadrIyA saMgrahaNImeM uparokta gAthAe~ (taphAvatayukta) nIce anusAra dI haiN| sarIrogAhaNasaMghayaNasaMThANakasAya haMti saNAo / lesidiasamugghAe sannI vee a pajjatti // 365 // diTThi-dasaNa-nANe joguvaoge tahA kimAhAre / uvavAya-Thii-samugghAya-cavaNaM gaIrAgaI ceva // 366 // isa gAthAmeM 24 dvAroMse yukta saMkSipta saMgrahaNI jisa kramase darzAyI hai usase jinabhadrIyA saMgrahaNI kI gAthAoMke kramameM aMtara (pharka) A gayA hai| vahA~ zarIrogAhaNasaMghayaNasaMThANakasAyaM...isa prakAra krama hai| isake uparAnta zrIcandrIyAkArane gAthA 272 (apacI cAlU gAthA 344 ) ke du samugmAyA padakI TIkA karate hue 'samudghAta kA dvAra eka nahIM lekina do hai aisA sUcita kiyA hai| kyoMki samudghAta ke do prakAra haiM / isalie donoMke lie alaga-alaga dvAra samajhanA caahie| aura yahI bAta yogya hai aisI pratIti inakI pUrvakAlIna jinabhadrIyA saMgrahaNIkI kucha parivartanayukta saMkSipta saMgrahaNI svarUpa gAthAe~ hI karAtI hai| vahA~ gAthA 365 meM samugghAe tathA gAthA 366 meM samugdhAya aisA donoM samaya samudghAta padakA upayoga karake samudghAta ke dvAra do ginane haiM, aisI spaSTa rUpase muhara lagA dI hai| donoMke TIkAkAra bhI isI prakAra hI saMmata hue haiM / lekina vartamAnameM jo prakaraNa 'daMDaka' zabdase prasiddha hai unake kartA-racayitA uparyukta matase alaga paDate haiN| yaha nIce dI gayI hakIkata se spaSTa ho jaayegaa| Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caubIsa dvAroMke vistRta varNana ... .265 . .' * gAthArtha- 1. zarIra, 2. avagAhanA, 3. saMghayaNa, 4. saMjJA, 5. saMsthAna, 6. kaSAya, 7. lezyA, 8. indriya, 9. jIva samudghAta, 10. ajIva samudghAta, vartamAnameM hamAre yahA~ jIvavicArAdi prasiddha cAra prakaraNoMke aMdara eka daMDakakA prakaraNa AtA hai| alabattA usakA asalI nAma kyA hai ? yaha to racanAkAra hI. jAne ! kyoMki use Adi yA aMtameM kahIM para bhI sUcita kiyA nahIM hai| lekina satrahavIM sadIke TIkAkAra zrI rUpacandramunijI isake tIna nAma sUcita karate haiM / pahalA laghusaMgrahaNI, dUsarA vicAraSadarcizikA aura tIsarA SatriMzikA / inameM pahalA nAma TIkAke maMgalAcaraNameM, dUsarA aMtima 44vIM gAthAkI. TIkAmeM aura tIsarA TIkAkI prazastimeM hai| aMtima donoM nAma to lagabhaga eka samAna hI hai, isa lie 'laghusaMgrahaNI' aura 'vicAraSad trizikA' ye donoM nAma hI pramukha haiN| phira bhI socane para eka hI nAma TIkAkArako abhISTa hai aisA samajhameM AtA hai| unake kAraNoMko jAnanA yahA~ para ThIka nahIM hai isa lie nIce jo viSaya prastuta hai use hI dekhate haiN| ___ saMgrahaNIsUtra jisako Aja-kala sabhI loga 'bRhatsaMgrahaNI' athavA 'baDI saMghayaNI' (athavA saMgrahaNI) ke nAmase pahacAnate hai| isameM saMkSiptatara saMgrahaNIke rUpameM Upara jo do gAthAe~ chapI huI hai usI gAthAko hI usI AnupUrvI para isI daMDaka prakaraNake prAraMbhameM hI gAthA 2 aura 3 ke rUpameM dI hai| gAthAoMmeM saMpUrNa samAnatA hone para bhI arthakI dRSTise 'daMDaka' ke racayitA svayaM saMgrahaNI mUla aura TIkAke Azayase alaga paDate haiN| saMgrahaNIkI donoM gAthAe~ (aura unake sabhI TIkAkAra bhI) samudghAtakA dvAra eka nahIM lekina do mAnanekA sUcana karatI haiM, jaba ki daMDaka prakaraNake racayitA gajasAramunijI donoM samudghAtoMkA eka hI dvAra manAte haiN| isakA sabUta daMDakakI 20 vIM gAthA hI hai| matyAdi tInoM ajJAnoMko jo caubIsa daMDakomeM diye gaye haiM, vahI isI gAthAmeM milate haiN| yadi 24 dvAroMmeM usa dvArakI ginatI na hotI to daMDakameM usakA svataMtra svarUpa ve karate hI nahIM, lekina gajasAramunijIne prastuta donoM gAthAoMmeM ajJAna dvAra zabda dvArA sUcita nahIM kiyA hai to kisa AdhAra para unhoMne aisI prarupaNA kI ? to isake uttarameM 24 dvAroMko saMgraharUpa gAthAoMkI TIkA karate hue granthakArane likhA hai ki ". jJAnasAhacaryAdatrA'pyanuktamapi tridhaa'jnyaan...| etatsUtre noktaM bahirgamyam / aura ajJAna dvArakI vyAkhyA karate 20 vIM gAthAkI TIkAmeM ve likhate haiM ki-'atha gAthAntarbhUtaM trayodazamadvAraM nirupyate / zAnadvArAnto'zAnadvAramantarbhUtaM tacca prAduSkRtam // ityAdi / ve prAcIna prarUpaNAse alaga kyoM paDate hai ? to hameM lagatA hai ki isa prarUpaNAkA koI prAcIna AdhAra jarUra honA cAhie aura usake lie Agamastha donoM gAthAoMkA vivaraNa jA~canA jarUrI banatA hai / isake atirikta bhAvanagarakI prasAraka sabhAkI orase vi. saM. 1991 kI sAlameM prakAzita kSamAzramaNa kRta saMgrahaNIkI anuvAdayukta pustikAmeM pIche diye gaye yaMtra saMgrahameM 36 vA jo yaMtra diyA gayA hai, vahA~ jJAna tathA ajJAna isa prakAra do dvAra batAye haiM aura samudghAtakA eka hI dvAra batAyA hai / . isake uparAnta isa granthakI prathamAvRttimeM maiMne bhI jaldImeM anuvAda pUrNa karanekI dhUnameM tathA apane pharjake prati beparavAha rahaneke kAraNa daMDaka prakaraNake matAnusAra 24 dvAra hI batAye haiN| aura aba isa samaya maiMne apanI galatI sudhAra lI hai / ba. saM.34 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 266 . .zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * 11. dRSTi, 12. darzana, 13. jJAna, 14. yoga, 15. upayoga, 16. upapAta saMkhyA, 17. cyavana saMkhyA, 18. sthiti AyuSyamaryAdA, 19. paryApti, 20. kimAhAra, 21. saMjJI, 22. gati, 23. Agati, 24. veda / isa taraha 24 dvArakI yaha saMkSipta saMgrahaNI hai / // 344-345 // vizeSArtha-ye donoM gAthAe~ amuka AgamagranthoMmeM tathA unake aMgabhUta granthoM meM prasaMgopAta dekhane milatI haiN| hamAre yahA~ vartamAnameM prAraMbhake pAThayakramameM paMca pratikramaNake bAda jIvavicAra, navatattva aura daMDaka Adi prakaraNoMkA jo abhyAsa karavAyA jAtA hai, inameM daMDaka prakaraNameM ye hI gAthAe~ (udghat karake ) dI gayI haiN| pannaveNI sUtra-TIkA tathA lokaprakAza Adi granthoMmeM saMsArI jIvoMkA vistRta * svarUpa 36-37 dvAroM dvArA varNita kiyA hai| jabaki jinake nAma lene lAyaka (yogya) haiM aise mUlagAthAke 24 dvAroMkA vistRta varNana pratyeka dvAra para saMgrahaNIke TIkAkAroMne yahA~ kiyA hai| isake tathA anya granthoMke AdhAra para prastuta dvAroMkI jAnakArI aba yahA~ dI jAtI hai| isI dRzya-adRzya vizvameM sUkSma yA sthUla, dRzya yA adRzya prakArake ekendriyase lekara paMcendriya takake anaMta jIva rahate haiN| inhIM jIvoMkI jIvanasthiti aura jIvana vikAsa kaisA hotA hai ! yaha samajhaneke lie saMlagna anekAneka viSayoMkA jJAna jarUrI hotA hai / isa saMpUrNa jJAnake abhAva ke kAraNa hama sArI bAtoMko jAnaneke lie asamartha hai / isa lie zAstrakAroMne grAhya evaM jarUrI bAtoMkA jo saMgraha kiyA hai, use yahA~ samajhAyA jAtA hai| isameM sabase pahale 'zarIradvAra' samajhAyA jaayegaa| kyoMki yaha mukhya cIja hai| vinA zarIra koI saMsArI jIva ho sakatA hI nahIM hai| sAre vizvameM aise zarIradhArI jIva anaMta haiN| ye sabhI jIva pA~ca prakArake zarIroMmeM ba~Te hue (vibhAjita) haiN| aura ATha prakArakI grAhya pudgala vargaNAmeMse pA~ca prakArakI vibhinna vargaNA dvArA inhIM pA~coM vibhinna zarIroMkA nirmANa hotA hai| 1. sarIra [zarIra] dvAra-zarIra' zabdakI vyutpatti socane para lagatA hai-zIryatevizIryate tacchazIraM / arthAt zIrNa-vizIrNa athavA vikharAva athavA vinAzayukta svabhAvavAlA athavA pUraNa-galana svabhAvavAlA jo hotA hai, use zarIra kahA jAtA hai| 571. pannavaNA ThANAI bahuvattavvaM chiI visesaay| [pannavaNAsUtra gA0 4 se . ] 572. bhedAsthAnAni paryAptiH / / (sarga 3, ilo. 2 se 6] Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prathama zarIra dvAra . .267 . . yaha bAta bhI sahI hai / koI bhI zarIra pudgala athavA paramANuoMke samUhase banA hai aura inhIM pudgala paramANuoMkA yaha svabhAva hai ki ve eka hI sthitimeM hamezA rahate nahIM hai, inameM AMzika athavA sarvathA saMyoga-viyoga athavA pUraNa-galanAdi hotA hI rahatA hai / isI kAraNase hI hamAre zarIrameM acche-burepanakI sthitiyA~ khar3I hotI hai| aura kisI eka samaya para isakA sarvathA aMta bhI hotA hai / arthAt dhAraNa kiye gaye zarIrake paramANuoMkI bhasma bhI ho jAtI hai| aisI vinAzI aura audayika bhAvase (-karmodayase) prApta hotI zarIroMkI bhinna bhinna sthiti, svabhAva tathA kartavyake kAraNa pA~ca prakAra batAte haiN| 1. audArika, 2. vaikriya, 3. AhAraka, 4. tejasa aura 5. kaarmnn| 1. audArika zarIra-'udAraiH pudgalairjAtam' arthAt udAra pudgaloMse jo banA hai, vaha hai audArika / yahA~ udAra zabda uttama, sthUla aura pradhAna ina tInoMkA vAcaka hai| arthAt uttama pudgaloMkA jo banA huA hai vaha / sthUla pudgala skaMdhoMse ( paramANuoMke bAhulyase) jo banA ho vaha athavA pA~coM zarIrameM jo pradhAna sthAna bhugatatA hai vaha / dharmasAdhanA tathA mokSakI prApti, apane jaise hI audArika zarIrakI madada milatI hai, ataH ise uttama pudgaloMyukta kahA gayA hai| hamAre zarIrake pudgala skaMdha dUsare cAra zarIrake pudgala skaMdhoMkI apekSA baDe honese 'sthUla' kahA hai| athavA audArika zarIrakI avagAhanA anya zarIroMkI apekSAse bar3I arthAt eka hajAra yojanase bhI adhika honeke kAraNa bhI sthUla kahA hai tathA tIrthakara, gaNadhara tathA cakravartI ityAdi isa zarIrako hI dhAraNa karate haiM / sabhI zarIroMmeM pradhAna mAnA jAtA hai isa lie 'pradhAna' kahA hai| yaha zarIra caukasa prakArake (audArika vargaNAkI jAtike) pudgala skaMdhoMse racAyA jA sakatA haiN| yaha zarIra rasa, rudhira, mAMsa, meda, asthi-haDDiyA~, majjA tathA vIrya ityAdi sAta dhAtuoMse banatA hai| lekina hareka jIvameM ye sAtoM dhAtu honI hI cAhie aisA koI niyama nahIM hai, isameM nyUnAdhikapana bhI ho sakatA hai| kyoMki isakA saMbaMdha jIvakI vikAsa sthitike sAtha hai| - 573. java ki sabhI paramANu eka samAna hote hai, paraMtu paramANuoMke skaMdha aura skaMdhoM kI vargaNAe~ tathA inameM paramANuoMkI jo saMkhyA hotI hai inake kAraNa usake kAryoMmeM bhinnatA .sarjAtI hai / Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 268 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * ___ yaha vibhinna prakArake varNa-raMga, gaMdha, rasa-svAda aura sparzayukta hotA hai, aura zarIradhArI sUkSma nigodake jIvoMse lekara tamAma manuSyoM tathA tiryacoMmeM hotA hai, jise Age batAyA jaayegaa| yaha zarIra saMpUrNa janmaparyaMtakA hI hotA hai| isa lie bIcameM na to ise nayA audArika banAyA jA sakatA hai aura na to purAnA samajhakara chor3A jA sakatA hai| 2. vaikriya shriir-vi-kriyaa| vi arthAt vividha / kriyA arthAt kriyaa| ye vividha kriyA jisameM ho sakatI hai usakA nAma hai 'vaikriya' / dUsare zabdoMmeM samajheM to vividha yA viziSTa prakArakI rUpa-kriyA karanemeM jo samartha hotA hai, usa zarIrako vaikriya kahA jAtA hai| isa zarIrako hama apanI grAmika bhASAmeM bahurupI athavA jAdugarI zarIra kaha sakate haiN| kyoMki yaha zarIra amuka-caukasa prakArake vaikriya pudgala skaMdhoMkA bana sakatA hai| ye vaikriya skaMdha isI audArika jAtike skaMdhoMse sUkSma hote haiN| aura inhIM skaMdhoMkA svabhAva pArA jaisA hai| isake kAraNa eka zarIrameMse aneka zarIra, samAna athavA asamAna asaMkhya rUpa tathA asaMkhya rUpameMse eka banA sakate haiN| ise sUkSmAtisUkSma sUIkA bhAga jitanA yA baDese bar3A hajAro bhIla jitanA banA sakate haiM, patalese moTA yA moTese patalA, kisI bhI avasthAvAlA, kisI bhI jAtike rUpavAlA banA sakate haiM, AkAzagAmImeMse pRthvIgAmI, pRthvIgAmImeMse AkAzagAmI, halakese bhArI yA bhArIse halakA, dRzya adRzya rUpa bana jAtA hai, aise yathocita maryAdAnusAra jo-jo jAtike rUpa-AkAra banAnA cAhate haiM, yaha saba isI zarIrase zakya banatA hai / isa prakAra yaha zarIra vicitra prakArakA athavA adbhuta hama mAna sakate haiN| ___ vaikriya zarIra audArika zarIrameM AyI huI sAta dhAtuoMse rahita hotA hai| usameM vaikriya labdhise zobhAke lie utpanna kiye hue kRtrima dA~ta, nAkhUna, kezAdika ho sakate haiN| devoMke vaikriya zarIrameM dA~ta, nAkhUna, keza aura asthi-haDDiyA~ jaise sakhta ( kaThina ) bhAga avazya ho sakate haiM, lekina ve audArika zarIrake dA~ta, asthi ityAdikI taraha azlIla athavA kurUpa lagate nahIM haiN| _ yaha zarIra (vaikriya) bhavapratyayika tathA labdhipratyayika do prakArakA hotA hai| samagra janmAzrayI devalokake deva aura narakagatike nArakI jIvoMke lie bhavapratyayika vaikriya hotA Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAMca zarIroMke vivecana * .269 . hai| aura labdhipratyayika-vaha tapazcaryAdika guNoM dvArA prApta ho sakatA hai / yaha labdhipratyayika zarIra garbhaja manuSya, tiryaMca aura kitaneka bAdara paryAptA vAyukAyake lie hotA hai| labdhise uttara vaikriya karanA ho taba athavA bhavapratyayika vaikriya zarIrako uttara vaikriya racanA ho tava vaikriya samudghAta nAmakI eka viziSTa kriyA karanI par3atI hai| aura usake dvArA tatprAyogya pudgala grahaNa karaneke bAda hI zarIrakI racanA kara sakate haiN| 3. AhAraka zarIra-yaha zarIra samagra bhavaparyata nahIM rahatA hai| sAtha hI isa zarIrako manuSya jarUrata par3ane para banA bhI sakate haiN| manuSyameM sabhI manuSya nahIM, lekina cAritrako lekara caudaha pUrvadhara, manaHparyava Adi jJAnako prApta karanevAle jJAnI tathA yathAyogya labdhi-zakti prApta karanevAle hI aisA zarIra amuka kAraNa upasthita hone para banA sakate haiN| itanA jarUrI spaSTIkaraNa karake mUla bAta para Ate haiN| caudaha pUrva jitane vizAla jJAnakI prApti karanevAle tathAvidha labdhi-zaktidhArI, zrutakevalIke nAmase prasiddha munirAjoM ityAdike dvArA jo AhIyate-gRhyate arthAt grahaNa kiyA jAtA hai athavA kevalajJAnIke pAsa jIvAdika sUkSma padArthoMke saMdehoMkA samAdhAna jisa zarIra dvArA grahaNa kiyA jA sakatA hai, use AhAraka zarIra kahA jAtA hai / . isa zarIrako kauna dhAraNa kara sakatA hai ? to isakA uttara hai ki-zrutakevalI (caudaha pUrvadhara) bhagavaMta tathA caudaha pUrvakA avagAhana tathA tapazcaryA Adike dvArA utpanna AmA~Sadhi (AmarSa asahiSNutA, krodha athavA kopa) Adi labdhivAle munivara, manaHparyavajJAnI tathA AhAraka labdhivAle jaMghAcaraNa tathA vidyAcaraNa Adi munivaragaNa isa zarIrako dhAraNa karate haiN| .. Akhira ve kyoM racate haiM ! to isake viSayameM aisA batAyA gayA hai ki kisI samaya para dravyAnuyogAdike tAttvika ciMtanameM saMdeha paDatA ho aura usakA samAdhAna svayaM milatA na ho, tathA samAdhAnakI AturatA aura AvazyakatA asAdhAraNa ho, taba usa samAdhAnakI prAptike lie ve ise racate haiN| isake lie usa samaya sevA-tapazcaryA ke dvArA apane Apako AhAraka zarIrameM parivartana kara sake aisI labdhi-zakti yA guNa jisa AtmAmeM utpanna hue haiM, ve isI zakti dvArA ise raca sakate haiN| arthAt apane manase apanA vIrya ghumA dete haiN| jaldIse AhAraka zarIra raca sake aise jagatameM vartita pudgala skaMdhoMko (samudghAta nAmaka AhAraka eka viziSTa kriyAse ) grahaNa karake, apane eka hAthakI baMda muTThI pramANa choTA-sA zarIra banA lete haiM / phira apane Atmabalase ve Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 270 . .zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . isa nUtana zarIrako pAsa (najadIka, samIpa) hI vicaraNa karate kevalI tIrthaMkara yA kevalI bhagavaMtake pAsa pahuMcAte haiN| kevalI to apane kevalajJAnake balase Aye hue usa zarIrako dekhate haiM aura AhAraka zarIrI munike saMdehakA samAdhAna kevalI bhagavaMta barAbara karate haiN| yaha samAdhAna ho jAneke bAda zarIra vApasa calA jAtA hai| tathA grahaNa kie gaye AhAraka zarIra prAyogya pudgala paramANuoMkA visarjana kara dete haiM / jisa prakAra kisI samAdhAnake lie zarIra grahaNa karate haiM usI prakAra jinezvaradevakI samavasaraNakI Rddhi dekhaneke lie athavA koI jIvadayA Adike mahAn lAbhake lie mI yaha zarIra racate haiM / isI zarIrase aMtarmuhUrtameM hI sarva kArya nipaTAnA ( sameTa lenA ) par3atA hai| yaha zarIra anuttara vimAnake devoMke mahAn zarIrase bhI adhika manohara tejasvI, sphaTika ratnake samAna ati nirmala aura svaccha hotA hai / isa AhAraka zarIrakI landhi eka jIvako apane saMsArakAla daramiyAna bhinna bhinna bhavakI apekSAse adhikameM adhika cAra bAra prApta hotI hai / yahA~ eka bAta dhyAnameM rakhanI cAhie ki uttara vaikriya zarIra, guNapratyayika vaikriya zarIra tathA AhAraka zarIra racanA ho taba zarIra dvArA (vaikriya tathA AhAraka) samudghAta nAmakI AtmAkI eka viziSTa kriyA hotI hai| isI kriyAke dvArA hI ve usI vibhinna zarIrake vargaNAyogya pudgaloMkA apane AtmapradezoM dvArA avagAhita kSetrameMse grahaNa karatA hai tathA usase hI inhIM vibhinna uttara zarIroMkI racanA kara sakate haiM / eka hI vyakti cAhe kitane hI zarIroMkI racanA kyoM na kareM, lekina mUla zarIrameM Aye hue AtmapradezoMkA uttarazarIrake AtmapradezoMke sAthakA sambandha jaMjIrakI samAna aTUTa rahatA hai| 4. taijasa zarIra-jagatameM taijasa jAtike upNa pudgala skaMdha rahA hai| isI jAtike pudgala skaMdhoMse jo zarIra banatA hai use taijasa zarIra kahA jAtA hai| yaha zarIra bahuta hI sUkSma zarIra hai / jisa prakAra Upari tInoM zarIroMmeM indriyA~ hotI hai, usa prakAra isa zarIrameM indriyA~ hotI nahIM hai| isakA sAmAnya AkAra bhale hI ho, lekina amuka jAtikA viziSTa AkAra jo milatA hai aisA bhI nahIM hai / yaha zarIra ati avikasita aise sUkSmAtisUkSma (nigoda) jIvase lekara ativikasita hara kisI saMsArI jIvameM rahA hai| yaha hamArI sAmAnya chAnasthika dRSTise agocara hai / (prAyaH) yaha zarIra anya zarIra (audArika, vaikriya) ke sAtha hI rahatA hai / yaha zarIra anAdikAlase lekara mokSa jAneke atima Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAMca zarIroMke vivecana * samaya taka aviraharUpa AtmAke sAtha hareka jIvameM ekarUpa hokara rahatA hai| apane apane zarIrase vyApta hokara vaha raha sakatA hai / itanA hI nahIM, yaha zarIra jIvake sAtha sAtha janmajanmAntara rahatA bhI hai| agara yaha na hotA to janamake sAtha hI jIva jo AhAra grahaNa karatA hai, usakA pAcana nahIM hotA aura zarIrakA gaThana bhI nahIM hotaa| isa zarIrake kArya kauna-kaunase haiM ? unheM dekhiye - isa zarIrake kAraNa hI hamAre zarIrameM uSNatA (garamI, USmA) rahatI hai| dUsare zabdoMmeM dekheM to hamAre zarIrameM jo garamI hotI hai vaha mukhyataH isake prabhAvase hI hotI hai| AyurvedameM 'jaTharAgni' ke rUpameM jo pahacAnA jAtA hai, vaha isI zarIrakA hI agni hai| zarIrameM AhArAdikako pacAneke lie yaha garamI hI zarIrako madada karatI hai| yaha zarIra nigraha tathA anugraha bhI karatA hai| arthAt tapazcaryA Adi zubha pravRttiyoMke dvArA taijasa labdhi yA zIta labdhikI prApti huI ho to jIva taijasa labdhike prabhAvase apane zarIrake bAhara taijasagaramI nikAla sakatA hai athavA jo bukhAra AtA hai| vaha tainasa zarIra jaTharake sthAnameM adhika mAtrAmeM rahatA hai, jisakI garamI samagra zarIrameM phaila jAnese zarIra garama garama ho jAtA hai, ise hama bukhAra kahate haiM / ve tejolezyA dvArA sarvatra garamI phailAkara anugraha buddhipUrvaka himase honevAle bhayaMkara nukasAnako roka sakate haiM athavA vidveSa buddhi jAgane para (taijasa samudghAtase) zarIra bAhara nikAle gaye taijasa ( ati uSNa ) pudgala skaMdhoMse sAmanevAleko bhasma kara DAlate haiN| yaha taijasa zarIra kisI bhI cIjako bhasmIbhUta karaneke lie samartha hotA hai| . itanA hI nahIM, yaha labdhi jisameM hotI hai, usameM isase viparIta zIta labdhi bhI sAtha sAtha hI hotI hai| ataH anugraha yA upakAraka buddhise prajvalita kisI cIjako bujhAte haiM athavA jalanevAloMko zAMta karaneke lie zIta paramANuoMke kiraNoMko chor3akara sAmanevAloMko zAMta karate haiN| agara apanA zarIra jalA huA batAnA cAhate haiM athavA tejomaya batAnA cAhate haiM, taba vaisA upayoga bhI kara sakate hai, tathA barphase bhI adhika zIta banAnA hoM taba vaisA bhI kara sakate haiN| 574. isI taijasa labdhike prabhAvase hI RSigaNa zApa dekara bhasmIbhUta karate haiM / isa prakAra zApa tathA anugraha (kRpA ) aura uSNa tathA zItalezyA meM tejasa zarIra kAraNabhUta hai / isa lie hI tattvArtharAjavArtikameM taijasa zarIrake niHsaraNAtmaka aura aniHsaraNAtmaka aise do bheda batAye haiN| eka bhItara rahakara tathA dUsarA bAhara nIkalakara kArya karatA hai / Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 272 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * isa prakAra jalAne tathA bujhAneko donoM prakriyAe~ karanekI viziSTa labdhizakti yaha zarIra dhAraNa kara sakatA hai| 5. kArmaNa zarIra- saMsArameM AtmA aura karma ye donoM cIje mukhyaM hai / jise puruSa tathA prakRti bhI kahA jAtA hai| AtmA yaha eka svataMtra dravya hai / usakA apanA mUla svabhAva anaMta jJAnamaya-darzanamaya evaM cAritramaya hai| vaha arogI, akaSAyI, anAmI tathA avinAzI ityAdi hai| lekina 'karma' nAmaka dravya anAdise sAtha honeke kAraNa usakA apanA mUla svabhAva yA svarUpa daba gayA hai| karma kyA hai ? isakA pratyuttara hai ki vaha eka prakArake vizva vyApI karmayogya pudgalaskaMdha hI hai| ye pudgalaskaMdha apane Apa dUsaroMko nigraha yA anugraha, sukha. yA .. duHkhake karaNa banate nahIM hai, lekina AtmA jaba zubha yA azubha, acchI yA burI, vicAra-vANI yA vartana dvArA pravRtti karatI hai taba usa zarIradhArI AtmAkI avagAhanAmeM Aye hue karmake skaMdha svayaM khIMcakara jIvake AtmapradezoMke sAtha jur3a jAte haiM / aura juDAneke sAtha hI una pudgala skaMdha?meM sukha-duHkha Adi denekI eka hI zakti-svabhAva AvirbhAva pAtA hai| usI zaktike AvirbhAvake sAtha sAtha hI usa zaktikA prakAra, usakI kAlamaryAdA, usakA prabhAva tathA pramANa bhI taya (mukarara) hotA hai| aba AtmAkI sAtha kSIranIrake (dUdha-pAnIke) samAna ekarUpa bane hue karma yathAyogya samaya para paripAka (pUrNa vikasita) hote hI una karmokI sukha-duHkha denekI zaktiyA~ khulI ho jAtI hai| aura jIvako isakA yathAyogya anubhava karanA par3atA hai| jahA~ taka saMsArameM paribhramaNa rahatA hai vahA~ taka usakA astitva bhI rahatA hI hai| jIvoMke vicAra, vacana tathA vartana anaMta prakArake honese karma bhI anaMta prakArake haiM, lekina inhIM anaMta prakAroMko vyakta karanA, sunanA yA samajhanA asaMbhavita honese sarvajJa bhagavaMtoMne isakA vargIkaraNa diyA hai| isa prakAra unako 158 prakAroMmeM samAviSTa kiyA hai| bAdameM 158 kA phirase vargIkaraNa karake use ATha prakAroMmeM saMkSipta kiyA hai| isa prakAra sAmAnya rUpase mukhya karma ATha hai, lekina unakI uttara prakRtiyA~ ( prakAra ) 158 hotI hai| inhIM 158 prakArake karma-pradezoM yA paramANuoMkA jo samUha piMDa hai use hI 'zarIra' zabda lagAkara 'kArmaNa zarIra' isa nAmase zAstrakAroMne 575. jisa prakAra zItala aise samudrameM se ( vaDavAnala nAmaka ) agnikA tathA jalasabhara bAdalameMse bijalIkA udbhava hotA hai| Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pA~ca zarIgeke vivecana * * 273 . pahacAna karavAyI haiN| isakA matalaba yaha ki yaha zarIra karmakA samUharUpa hai| yaha zarIra pratyeka jIvAtmAoMke asaMkhya AtmapradezoMke sAtha taijasa zarIrakI taraha anAdikAlase jur3A huA hai| sirpha itanA hI nahIM, lekina mokSaprAptike antima samaya taka aviraharUpa rahatA bhI hai| lekina itanA vizeSa samajheM ki karmakI 158 kI saMkhyA aMta taka rahatI hI hai aisA nahIM hotA, isameM parivartana ho sakatA hai / nAmakarma ke aMdarakI kArmaNazarIra nAmakarmakI prakRtike dvArA kArmaNavargaNAoMkA grahaNa-visarjana hotA rahatA hai / yaha karmazarIra athavA kArmaNazarIra dUsare sabhI zarIroMkI aura khuda apanI mI utpattimeM mUla kAraNabhUta hai| are ! sAre saMsArako khar3A karanevAlA yaha kArmaNazarIra hI hai| yaha zarIra svayaM kisI sukha yA duHkhakI anubhUti nahIM kara sakatA hai| athavA karma kA baMdha yA nirjarA ise hotI nahIM hai| vaha svayaM karma rUpa jarUra hai, phira bhI use karmabaMdha lagatA nahIM hai, isa lie usase karmakA upabhoga bhI nahIM ho sakatA hai tathA kSaya bhI nahIM ho sakatA hai| isa prakAra sukha ho yA duHkha isakA bhoga ( upabhoga ) zeSa cAra zarIroMse hI hotA hai| tejasa kArmaNa bAvatameM kucha-eka bAtakA yahA~ para khAsa dhyAna rakhanA hai ki pratyeka AtmA jaba eka gatimeMse dUsarI gatimeM jAtI hai taba arthAt vartamAna dRzya zarIra avasAna pAneke bAda jaba nayA zarIra dhAraNa karatA hai, taba isI bIcake ati sUkSmakAla daramiyAna AtmAkI sAtha aura do zarIra arthAt taijasa aura kArmaNa bhI jur3e hue hote hI hai| aura bAdameM inhIM donoM zarIroMkA astitva samagra vivakSita janma daramiyAna hI nahIM lekina samagra saMsAra paryanta rahatA hai| lekina jIvako janma janmAntarake lie bhaTakAnevAlA zarIra to eka mAtra kArmaNa hI hai, taijasa nhiiN| lekina binA taijasa kArmaNa akelA kabhI bhI hotA hI nahIM hai yaha bAta bhI utanI hI nizcita hai| - aba kArmaNake sAtha uSNatAmAnayukta taijasa zarIra honese ilekTIkasITI (vijalI) ke samAna AtmAko gati sahAyaka bana sakatA hai / : agara kisIko yaha zaMkA ho ki jIva, mRtyuke samaya donoM zarIroMke sAtha hI dRzya zarIrameMse bAhara nIkalatA hai tathA janmake samaya donoM zarIroMke sAtha hI utpatti sthAnameM praveza karatA hai to phira ve donoM zarIra hameM kyoM nahIM dikhAyI paDate haiM ! 576. kucha AcArya sirpha eka karmiNako hI anAdivAlase jIvake sAtha jur3A huA mAnate hai aura tejasa to landhise prApta hotA hai aisA kahate haiN| '; bR. saM. 35 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 274. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * to isakA samAdhAna isa prakAra hai ki-zarIra ve paudgalika dravya haiN| inheM AkArAdi hotA hai, phira bhI ye zarIra itane to ati sUkSma hote haiM ki hamAre carmacakSuse ve nahIM dikhAyI dete haiN| aura sAtha-sAtha AtmA bhI hameM nahIM dikhAyI par3atI hai| lekina isase vastukA astitva hI nahIM hai aisA kabhI bhI samajhanA nahIM cAhie / ____prAraMbhake tInoM zarIroMkI gamanAgamanakI maryAdA aMkuzita hai| jaba ki aMtima do zarIra samagra lokameM hara jagaha A-jA sakate haiN| taijasa-kArmaNa zarIra tathA AtmA itane to sUkSmamAnavAle hote haiM ki dIvAroM, gharoM, parvatoM tathA pRthvI Adi kisIse bhI parAbhava yA pratighAta pAte nahIM hai| ye vAyukI taraha hara kisI jagahase pasAra ho sake aise ati sUkSmAtisUkSma natIjA hote haiN| sAtha hI parabhavameM jAkara jo turaMta hI AhAra grahaNa karate haiM yaha isI zarIrake kAraNa hI ho sakatA hai| audArika zarIrase uttarottarake zarIra kramAnusAra sUkSma-sUkSmatara hote jAte haiM / isa zarIrayogya pudgalaskaMdhoMmeM uttarottara paramANuoMkA bAhulya adhika hotA hai, jisake kAraNa usakA svarUpa bhI uttarottara sUkSma banatA jAtA hai| ye pA~coM zarIra bhinna-bhinna vargaNAse bane honese hareka zarIra alaga-alaga vizeSatAoMko dhAraNa karate haiN| ye hareka svataMtra haiN| inameM prAraMbhake tInoM zarIroMko indriyAdi aMgopAMga hote haiM, jaba ki zeSa do zarIroMmeM isakA abhAva hotA hai| ve pA~coM zarIroMkA varNana karaneke bAda aba inhIM zarIroMse saMbaMdhita anya dasa bAvatoMkA svarUpa kahA jAtA hai| 1. kAraNa bheda-agara kisIko yaha zaMkA ho ki pA~coM zarIroMkI racanA tathA kAryameM bhinnatA kyoM hotI hai ? ve sabhI eka hI prakArake eka samAna kArya kyoM nahIM karate haiM ! to aisI zaMkAke samAdhAnake lie 'kAraNa' prastuta karanA caahie| isa lie yahA~ prathama kAraNakRta bheda darzAyA hai| ____ jaba ki pAMcoM zarIra pudgala paramANuoMke hI bane hue haiN| lekina paramANuoMke skaMdha dvArA taiyAra hotI vargaNA tathA paramANuoMkA saMkhyApramANa ye donoM kAraNoMse paramANuoMke skaMdhoMke kAryameM bhinnatA AtI hai| paramANuoMke jAtibhedase hI kAryabheda janamatA hai| vizvameM pravartita audArikAdi ATha prakArakI prAya vargaNAmeMse ( amuka-amuka prakArake pudgala) pAMca zarIroMke lie upayogI, vibhinna pA~ca vargaNAoMmeMse pAMca zarIra banate haiN| Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pA~ca zarIroMke vivecana * .275 . - ye pA~ca zarIra kramazaH sUkSma-sUkSmapariNAmI Adi pudgaloMse bane haiN| ataH audArika zarIra anya cAroM zarIroMse sthUla pudgaloMkA banA huA hai| usIse vaikriya zarIrake pudgala adhika sUkSma, yoM uttarottara zarIra kramazaH adhikAdhika sUkSmatara sUkSmatama pudgalake bane hote haiN| isake atirikta ye AThoM vargaNAeM, jina para samasta jagata kA AdhAra hai, inhIM AThoM vargaNAoMmeM pahalI vargaNA bhI audArika hI hai| isase bhI yaha kalpanA ho sakatI hai ki vaha sthUla pudgaloMkA hI hogA tathA AThavIM aMtima vargaNA kArmaNa nAmakI hai, jisameMse kArmaNa zarIra banatA haiN| vaha sabase sUkSma vargaNA hai / pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati tathA sUkSma jaMtu, pazu-pakSIgaNa, manuSyoM ityAdike zarIra audArika arthAt (prAyaH) sthUla hote haiN| isakA matalaba yaha ki inheM hama ( skaMdha bane taba) apane carmacakSase dekha sakate haiN| zeSa samI sUkSma-sUkSmatara honese hama unheM dekha sakate nahIM haiN| ___ yahA~ sthUla tathA sUkSma zabda pAribhASika rUpameM samajhanA caahie| vargaNAoMmeM paramANuoMkA bAhulya ( Dhera ) jyoM jyoM bar3hatA jAtA hai tyoM tyoM natIjA ( svarUpa) sUkSmAtisUkSma hotA jAtA hai| isI sthUla tathA sUkSma natIjoMko samajhaneke lie donoMkI misAla dekhanI caahie| . eka beMta lambI-caur3I sonekI eka saMdUkacI hai aura isase dogune nApakI rUIke cithaDoMmeMse banAyI huI dUsarI saMdUkacI mI hai| phira bhI vajanameM (taulameM) adhika sonekI hI hogI aura dUsarI to ekadama halakI hotI hai| ekameM kSetrapramANa kama, paraMtu pradezaparamANuoMkA. gucchA adhika jyAdA aura isase saghanatA adhika hotI hai| jaba ki rUIkI saMdUkacIkA kSetrapramANa adhika sahI, lekina pradeza kama hotA hai| suvarNake pudgaloMmeM sUkSmatA adhika hai| isalie thor3I sI jagahameM adhika samA jAte haiM aura vaha vajanadAra banatA hai, arthAt cIja ( suvarNa) kama phira bhI vajana adhika / jaba ki rUImeM sUkSmatA kama hai| isalie cIja (rUI ) adhika hone para bhI vajana kama-halakA lagatA hai| aba yahA~ Apa audArika zarIra rUIke sthAna para aura kArmaNa suvarNake sthAna para ghaTA sakate haiN| isa prakAra pA~coM zarIroMke bIca bhI paraspara aisI sthUlatA sUkSmatA hotI hai| inheM svayaM soca leN| 2. pradezasaMkhyAkRta bheda-inhIM pA~coMmeMse sabase kama pradeza audArikake hai| tathA usake bAdake zarIroMmeM saMkhyAkI dRSTise kramazaH vRddhi hotI jAtI hai| pahalA audArika zarIra alpa paramANuvAle pudgala skaMdhoMkA ( anaMta hone para bhI anya cArakI apekSA), Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 276 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * usake pradezoMse asaMkhyagune pradeza vaikriya zarIrameM, usase asaMkhyagune pradeza AhAraka zarIrake pudgala skaMdhoMmeM, AhArakakI saMkhyAse anaMtagune pradeza taijasameM aura taijasase anaMtegune pradeza kArmaNa zarIrameM hote haiN| ___ yahA~ eka bAta acarajabharI yaha hai ki uttarottara zarIrakA AraMbhaka dravya parimANa pUrva pUrva zarIroMse adhika hai, phira bhI zarIrakI sUkSmatA uttarottara baDhatI jAtI hai, isakA kAraNa paramANuoMke natIjekI vicitratA hI hai| . dUsarI bAta yaha bhI samajhanA jarUrI hai ki eka paramANu vaha skaMdha (dravya ) nahIM hai, lekina do paramANu ikaTThe honeke bAda hI una donoMko 'skaMdha se pahacAnA jAtA hai| isa prakAra do se lekara aMtima asaMkhya tathA anaMta paramANuoMke anaMtAnaMta skaMdha vizvameM hote haiM / una hareka zarIrake yogya anaMta vargaNAe~ mI hai to koI bhI eka vargaNAmeM anaMta skaMdha bhI ho sakate haiN| tathA eka-eka skaMdhameM anaMta paramANu bhI hote haiM / / - 3. svAmikRta bheda-pahalA audArika zarAra saMmUcchima, garbhaja aise sabhI tiryaca aura sabhI manuSyoMmeM hotA hai| dUsarA vaikriya devoM tathA nArakake jIvoMmeM tathA kucha-kucha labdhi prApta vAyukAyake (bAdara paryAptA) jIva tathA saMjJi paMcendriya-tiryaca-manuSyoMmeM bhI hotA hai / AhArakazarIra vaha to koI viziSTa labdhivaMta AhAraka labdhidhArI caudahapUrvadharoMko hI prApta hotA hai| taijasa aura kArmaNa zarIrako sabhI saMsArI jIva dhAraNa karate haiN| ataH yaha zarIra cAroM gati ke samI jIvoMko hote hI haiN| ye donoM zarIra anAdikAlase jIvake sAtha hI hai| aura jIva jisa-jisa gatimeM jAtA hai vahA~ ye sAtha-sAtha hI hote haiM / arthAt jaba taka jIvakA mokSa nahIM hotA hai, taba taka eka palake lie bhI inhIM zarIroMkA viraha sahanA par3atA nahIM hai| ye sabhI Atmapradeza aura kArmaNazarIrake sabhI pradeza kSIranIrakI taraha paraspara milajulakara eka rahate haiN| isI kAraNase koI bhI jIva (zarIra paryAptike bAda) tIna zarIroMse kama zarIravAlA nahIM mAnA jAtA hai| audArika zarIrI jIva kauna kaunase haiM ? aisA tarka manameM uThatA hai taba hamArI sthUla dRSTi sajIva manuSya-pazu-pakSIgaNa taka jAkara hI rUka jaayegii| lekina dRSTiko vizAla banAie aura socie to turaMta samajhameM AyegA ki pAtAla, pRthvI tathA svargaAkAzameM calate-phirate-ur3ate karor3oM prakArake jaMtu, pRthvI, jala, ami, vAyu, vanaspati ye samI jIva audArika zarIrI hai / mAnava jAtike upayogameM AtI samI bhogopabhogakI 577. isa anaMta saMkhyA bhI anaMta prakAra banate haiN| pUrvase parakA ananta anantaguNa samajhanA / Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caubIza bAroMke vistRta varNana * 277. cIjeM audArika jIvoMke saprANa-niSprANa kalevaroM (zarIroM) se hI banI huI hai| ye samI cIjeM pRthvI, jala, agni, vAyu tathA vanaspatise hI hotI hai| kucha dravya sajIva hote haiM aura upayogI banate haiM to kucha jIva nirjIva honeke bAda upayogameM lie jAte haiN| jaise ki rahaneke mukAma, khAne-pIne-pahanane-or3hanekI cIjeM, tamAma prakArake vAhana, zastra, dhAtu, ratna yA patthara, lakkaDa ye sabhI audArika haiM / eka prakArase dekhA jAye to sArA vizva jaMtumaya hai| aura 'jIvo jIvasya jIvanam ' (athavA 'bhakSaNam') jIvakA, jIvana jIva hI hai, isI nyAyase saba cala rahA hai| yahA~ para sAtha-hI sAtha yaha batAnA jarUrI hai ki eka jIvameM eka sAtha kitane zarIra ho sakate haiM ? . jIva ( mRtyu pAkara) eka bhavake zarIrakA tyAga karake dUsare bhavakA zarIra dhAraNa karane jAtA hai tava, prayANa aura prAptike bIca atyalpa (bahuta hI kama) samayameM sirpha (binA indriyAdi aMgopAMga) taijasa, kArmaNa ye donoM zarIra hote haiN| isI zarIrake sAtha hI jIvakA janma-maraNa hotA hai| isalie utpanna honeke bAda tathA zarIraparyApti pUrNa honeke bAda svabhava prAyogya (audArika yA vaikriya) zarIra racanA jaba ho gayI ho tava maraNa paryanta tIna zarIravAlA avazya hotA hai| manuSyoM aura tiyecoMmeM avicchinnarUpa audArika, taijasa, kArmaNa tathA deva nArakomeM bhI tIna zarIra hote haiN| sirpha vahA~ audArikakI jagaha para vaikriya samajha lenaa| sAmAnya rItase Urdhva aura adho ye donoM sthAna aise haiM ki jahA~ vaikriya zarIra prApta ho sakatA hai| janmAntarake karmase aise zarIra pAneke adhikArI jIva hI vahA~ utpanna hote haiN| yahA~ eka bAta spaSTa samajha leM ki koI munirAja, tapazcaryAdi dvArA prApta labdhise 'AhAraka. zarIra jaba banAte haiM taba audArika zarIrI munike cAra zarIravAle samajhanA caahie| vaikriya tathA AhAraka ina donoM zarIroMko samakAlameM kabhI bhI raca sakate nahIM hai| isa liye kamase kama do (matAMtarase sirpha eka hI) aura adhikase adhika jIva cAra zarIradhArI ho sakate haiN| taijasa, kArmaNa ye donoM zarIra bhavya jIvoM (jo mokSameM jAnevAle hote haiM ve ) ke lie anAdisAMta hote haiN| jahA~ taka zarIra hai vahA~ taka saMsAra hai| ina zarIroMkA 578. AhAraka zarIrI munimeM vaikriya zarIra racanekI zakti hotI hai, lekina eka sAtha do do landhikA upabhoga ho sakatA nahIM hai| isalie cAra zarIra kahe haiN| lekina sattokI apekSAse pA~coM zarIra banAnekI zakti unameM hotI haiN| Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .278. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * saMga jaba chUTa jAtA hai taba hI jIvakA mokSa hotA hai| kyoMki mokSameM koI bhI zarIra sAtha sAtha nahIM hotA / karma hai vahA~ zarIra hai / karmakA saMpUrNa nAza honeke bAda kAraNa jAnese kArya bhI naSTa ho jAtA hai / abhavya jIva kisI bhI kAla para mokSameM jAte hI nahIM hai| isa lie una jIvoM ke lie donoM zarIra anAdi anaMtakAlake aura bhavya jIvoM (jo mokSameM jAnevAle honese) ke lie anAdi sAMta hote haiN| garbhaja jIva sarva prathama garbhameM AtA hai aura usake bAda hI janma dhAraNa karatA hai| jaba ki saMmUcchima jIvoMmeM garbha dhAraNa karanA na honese pRthvI, vAyu, jalAdike yogoMse unakA prAraMbhase hI ekAeka janma ho jAtA hai| ___4. viSayakRta bheda- yahA~ viSaya zabdakA artha 'kSetra' samajhanA hai| isalie usI hareka zarIrakI hareka kSetrAzayI gati kahate hue yaha samajhanA hai ki audArika zarIrakI utkRSTa gati lAkhoM yojana dUra Aye hue terahaveM rucaka dvIpake rucaka parvata taka hotI hai| koI koI audArika zarIrI munigaNa - jinhoMne tapazcaryAdi dvArA jaMghAcaraNa jaisI viziSTa zaktiyA~ prApta kI hai unakA zaraNa lekara 'isa' gatiko samajheM aura vidyAcAraNa munigaNa - vidyAdharoMkI gati AThaveM naMdIzvara dvIpa taka tathA Urdhvagati meruke pAMDukavana taka hI samajheM / vaikriya zarIrI jIvoMkA gamanAgamana tiryak asaMkhya dvIpa-samudra taka aura UrdhvAdhogamana deva AzrayI (devAzrita) cauthI narakapRthvIse lekara acyuta devaloka taka hotA hai| AhAraka zarIrI mahAvideha kSetra taka aura kArmaNakA gati viSaya samagra caudaha rAjalokameM hotA hai| kyoMki jIvakA utpattisthAna sarvatra hotA hai / itanA hI nahIM, ye donoM zarIra saMsArI jIvoMke sAtha saMsAra ho taba taka avinAbhAvIpana hote haiN| isake sivA samudghAtakI apekSAse bhI vyApti le sakate haiN| 5. prayojanakRta bheda- 1. audArika zarIrakA prayojana dharma adharmakA upArjana, sukha-duHkhakA anubhava tathA kevalajJAna athavA mokSAdikakI prApti hai| isa zarIrake ye saba kArya-lAbha haiN| aura agara yaha lAbha prApta hotA hai to sirpha isI zarIravAloMko hI hotA hai| 2. ekase aneka aura anekase eka, sUkSmase sthUla aura sthUlase sUkSma, avakAza-- mArgase svazarIra dvArA gamanAgamana tathA zrIsaMghake athavA anya kisIke bhI kAryameM madada karanA Adi vaikriya zarIrake prayojana haiN| Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caubIza dvAroMke vistRta varNana . .279 . .3. zAstrake sUkSma arthakA bodha pAneke lie athavA usake saMzayake samAdhAnake lie athavA jinezvaradevakI samavasaraNAdikakI Rddhi Adi dekhaneke kAryameM AhAraka zarIra upayogI banatA hai| ___4. bhojanako pacAnekA, tejo aura zIta lezyAko choDanekA tathA jarUrata par3ane para kisIko zApa athavA anugraha varadAna denekA kArya taijasa zarIrake prabhAvase hI zakya banatA hai| 5. khAsa taura para anyAnya bhavameM gamana karanekA kArya kArmaNa zarIrakA natIjA hai| saMkSiptameM kahe to pA~coM zarIrakA mukhya prayojana upabhoga hai| 6. pramANakRta bheda-manuSya, pazu, pakSI, doindriya Adi kSudra jaMtu tathA vanaspati ityAdikA zarIra audArika hotA hai| yaha zarIra adhikase adhika kitanA virATa (bar3A) ho sakatA hai ! to isake pratyuttarameM zAstromeM batAyA hai ki kucha adhika aise eka hajAra yojana / yaha mAna pratyeka vanaspatiAzrayI kahatA hai| pramANAMgulase eka hajAra yojana gahare samudrAdi jalAzayoMmeM, jisa bhAgameM utsedhAMgulase eka hajAra yojanakI gaharAI ho vahA~ khIlate kamala Adi vanaspatikA hai| yahA~ para adhikatA jo batAyI hai use sirpha jalakI sapATIse jitanA Upara rahatA hai utanI hI samajheM aura svayaMbhUramaNake matsyoMkA zarIra bhI hajAra yojana hotA hai| - - vaikriya zarIrakI U~cAI eka lAkha yojanase kucha adhika hotI hai| yaha mAna devoMke uttara vaikriya tathA manuSyake labdhipratyayika vaikriya zarIrAzrayI samajheM / yaha vaikriya zarIra deva tathA manuSya donoM kara sakate haiN| usa samaya sirpha deva hI cAra aMgula jamInase Upara aura manuSya jamInasparzI rahate haiN| jise 'kucha adhika' kI saphalatA manuSyAzrayI samajheM - taiyAra bane hue AhAraka zarIrakI U~cAI eka hAthakI hI hotI hai| taijasa aura kArmaNakA mAna caudaharAjaloka pramANa hotA hai aura lokakI cAroM ora vyApta hokara rahatA hai| yaha pramANa koI jIva kevalI samudghAta karatA hai aura apane AtmapradezoMko samagra lokavyApI banAtA hai taba ye Atmapradeza taijasa kArmaNase saMnaddha hotA hai / isI kAraNase ukta mAna ghaTamAna banatA hai| 579. tattvAryasUtrameM 'nirupabhogamanyat' sUtra dvArA amuka apekSAse kArmaNako nirUpabhogI kahA hai| 580. eka hAthakI apekSAse eka hajAra yojanakA kSetra 32 koTigunA hotA hai isalie saMkhyAtagunA kSetra mAnA jAtA hai| Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . . 7. avagAhanAkRta bheda- avagAhanAkA artha hotA hai kisI bhI cIjako lekara nApanekI bAbata athavA dUsare zabdoMmeM dekheM to kisI bhI vastuko lekara nApanekI prakriyAko avagAhanA kahate haiN| yahA~ to sirpha pA~ca zarIra apane lie kitanA avakAzakSetra rokatA hai, itanA hI kAphI (paryApta) samajhanA hai| vyAkhyA evaM paribhASAkI saralatAke lie AhAraka zarIrase hI zuru karate haiN| AhAraka zarIra saba (pAMcoM zarIrakI apekSA) se alpa avakAza pradezoMko avagAhatA ( rokatA ) hai / kyoMki usakA mAna eka hI: hAthakA hotA hai, kyoMki usakA yaha nizcitamAna haiN| isI kAraNase saMkhyAtaguNa avakAza pradezameM audArika zarIra avagAha kara rahatA hai| kyoMki audArika zarIra chevaTapara eka hajAra yojana pramANayukta hai| isase bhI saMkhyAtagunA kSetrAvagAha vaikriya zarIrakA hotA hai, jo eka lAkha yojana taka phaila sakatA hai / isa vaikriyAvagAhase bhI asaMkhyagune avakAza. pradezAvagAhI tejasa kArmaNa ye donoM zarIra haiN| kevalI-samudghAtake samaya utanA avakAzakSetra, paribaddha (saMlagna, gherA huA) honese taijasa kArmaNakI avagAhanA maraNa samudghAtAdike prasaMga para gati-Agatike niyamAnusAra vibhinna mAnakI bhI ho sakatI hai| ise granthAntarase bhI jAna sakate haiN| 8. sthitikRta bheda-audArika zarIrakA sthiti ( TikAva ) kAla jaghanyase lekara aMtarmuhurta taka aura utkRSTase lekara tIna patyopama ( yugalika manuSya-tiryacoMkI apekSAse), devoM tathA nArakoMko lekara janmasiddha bhavapratyayika vaikriyakA kAla 33 sAgaropama hai / uttara vaikriya athavA kRtrima vaikriyakA sthitikAla lagabhaga kaha cuke haiM phira bhI punaH yAda kareM to devoMke uttara vaikriyake paMdraha dina, nArakoMkA aMtarmuhUrta, manuSya tiryaca tathA labdhi pratyayika vaikriyakA aMtarmuhUrta hotA haiN| AhArakakA (u.) sthitikAla aMtarmuhUrta tathA taijasa kArmaNakA jaghanyotkRSTa sthitikAla bhavyAzrayI anAdisAMta aura abhavyAzrayI anAdianaMta hai| aMtima do ke sivA zeSa tInoM zarIroMkA jaghanya sthitikAla aMtamuhUrta hotA hai / ... 9. alpabahutvakRta bheda- inhIM pA~coMmeM AhAraka zarIra sabase alpa saMkhyAmeM hai| kyoMki usakA sRjana kabhI - kamI hI hotA hai / jaghanyase to vaha eka yA do hote haiM aura utkRSTase koI kAla para nau hajAra bhI ho sakate haiN| isase bhI asaMkhyagune vaikriya zarIra hote haiM, kyoMki usake svAmI deva-nAraka asaMkhya hote haiM islie| aura Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prathama zarIra dvAra . .281. isase mI asaMkhyene audArika zarIra haiN| yadyapi sAdhAraNa vanaspatike jIva anaMta haiN| anaMta honeke kAraNa audArika zarIra anaMtA kyoM nahIM hai ! isa praznakA samAdhAna yaha hai ki anaMta jIvoMkA zarIra punaH eka hotA hai / isa apekSAse sAdhAraNa vanaspati ke jIva anaMta hone para bhI usake zarIra to asaMkhyAtA hI hote haiM / isa prakAra tiryacoMko mI anaMtA mAnate haiM phira bhI harekake zarIrakA hisAba lagAye to uparyukta matAnusAra asaMkhyAtakA hI hotA hai / zAstroMne bhI isa prakAra kI vivakSA kI hai| isase mI taijasakArmaNa zarIra anaMtagune haiN| kyoMki ve hareka saMsArI jIvoMmeM alaga-alaga avazya hote hI hai jo paraspara saMkhyAse samAna hai| 10. antara (virahakAla) kRta bheda-kisI eka jIvako lekara audArika zarIrakA virahakAla soceM, to jaghanyase lekara eka samayakA aura utkRSTase antarmuhUrttAdhika 33 sauMgaropamakA hotA hai / isa prakAra vaikriyakA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikA kaoNyasthitimAna anusAra samajheM / AhAraka zarIrakA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ardhapudgalaparAvarta aura taijasa kArmaNake lie to antara hI nahIM hai| isa prakAra yaha eka jIvAzrayI ghaTanA kaha sunAyI / aneka jIvoMkI apekSAse soce to cAroM zarIrameMse kisIko bhI virahakAla hotA hI nahIM hai / isa prakAra zarIradvAra pUrNa huA / . . 2. avagAhanA-jaghanyotkRSTa draSTise kaunase jIvameM kaunase zarIrakI U~cAI ' Adi mAna (pramANa) kitanA hotA hai ? ise batAnA avagAhanA hai / aura yaha avagAhanA mAna to isI granthameM hI aneka jagaha para batAyA gayA hai / isa lie usake punarAvartanakI ' aba jarUrata nahIM hai| 3. saMghayaNa-isakA saMskRta paryAya hai saMhananam / isake do artha haiN| isameM 581. asaMkhyAtake bhI asaMkhya prakAra haiM / 582. vartamAna audArika zarIrakA AyuSya pUrNa honeke bAda Rjugatise tiryaca athavA manuSyagatimeM janamanevAlA utpattike prathama samaya para audArika zarIrayogya AhArake pudgala grahaNa karatA hai / isI. apekSAse use eka samajheM, lekina zarIraparyApti pUrNa honekI apekSAse socane para to aMtarmuhUrta samajhanA cAhie / 583. koI cAritravAn jIva bhavAntameM vaikriya zarIra racakara tathA antarmuhUrta taka jAkara AyuSya kSaya hote hI Rjugatise anuttarameM utpanna hotA hai, usa AzrayI (saMbaMdhameM) soca leM / 584. AvalikAke asaMkhyAtaveM bhAga jitane pudgalaparAvarta vo, punaH punaH vahA~ hI utpanna hote haiM isI draSTise / 585. punaH cAritraprAptike lie utanA kAla hI honese / bR. saM. 36 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 282 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * pahalA artha hai 'asthinicaya' mAne haDDiyoMkA saMcaya arthAt amuka rItase ekatra honA athavA racanAvizeSa vaha / aura dUsarA artha hai zaktivizeSa arthAt zarIrake pudgaloMko jo majabUta banAtA hai vaha / isa saMhananake chaH prakAra haiN| isake varNanake lie dekhie gAthA 159-60 / 4. saMjJA-AhArAdi saMjJAoMke varNanake lie dekhie gAthA 341-42 kA vivecana / 5. saMsthAna saMsthAna arthAt zarIrakA akAravizeSa arthAt pudgalakI amuka prakArakI racanAvizeSa vaha / ye saMsthAna samacaturasrAdi chaH prakArake hote haiM jinakA varNana gAthA 163-65 ke vivecana prasaMgameM kahA gayA hai| saMsthAnake viSayameM jAnane yogya jo hakIkata isase pUrva nahIM batAyI hai use yahA~ jAnakArIke lie dI jAtI hai / saMsthAna arthAt AkAra / ye AkAra aneka prakAra ke vizvameM pravartamAna haiM / ye AkAra jIva, ajIva donoMmeM hotA hai / jo zarIradhArI hotA hai use sAmAnyataH jIva zabdase aura azarIrIko AtmA zabdase pahacAnanekA niyama hai| AtmAke lie to koI bhI saMsthAna hai hI nahIM, isa lie use anityasaMsthAnavAlA kahA jAtA hai / jIvake dehadhArI AkAroMke lie zAstrameM, pRthvIke zarIrake lie masUrakI dAla, pAnIke lie bulabulA, agnike lie sUI athavA usakA samUha tathA vAyuke lie dhajA kahA hai| isake atirikta mItara hI bhItara aneka citravicitra AkRtiyA~ mI hotI haiN| ye AkRtiyA~ pudgalarUpa zarIrakI hI hotI haiN| do indriyase lekara cAra indriyavAle jIvoMke lie 'huMDaka' saMsthAna kahA hai jo zlAghanIya (prazaMsanIya) aura rucikara nahIM hai / isameM aneka AkAra mila Ate haiM / paMcendriya jIvoM meM manuSya-deva, nAraka, tiryaca, tiryoMmeM-pazu, pakSI, jalacara, sthalacara, uraparisarpa, bhUjaparisarpa, cAra pairavAle ityAdimeM bhA~tabhA~take rUpa, AkAra, citravicitra aura adbhuta lage vaise zarIra hote haiN| una sabhIkA samAviSTa pUrvokta samacaturasrAdi chaH saMsthAnoMmeM kiyA jAtA hai / / 586-587. saMghayaNamaThinicao / saMhananam-asthinicayaH zaktivizeSa ityanye / [sthA0 6, ThA0 3, u0 3] dRDhIkriyante zarIrapudgalA yena tat / / . . . . 588. sadasalakSaNopetapratIkasannivezajam / zubhAzubhAkArarUpaM SoDhA saMsthAnamaGginAm // [lo. pra.] Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMsthAnadvArakA vivecana * .283. rupI aise ajIva padArthoMke pA~ca saMsthAna parimaNDaile, 2. vRtta (golAkAra). 3. trikoNa (tribhuja), 4. catuSkoNa-caukona Ayata ( lambA, vistRta)-dIrgha / parimaMDala-jo bIcameM polA aura gola hotA hai use parimaMDala kahate haiM / jaise cUDI / vRtta arthAt vinA polApana vRttAkAra pratarakI taraha Thosa (dhana) gola / misAlake taurapara kumhArakA cakra, bhojanakI thAlI, rUpayA ityAdi / trikoNameM siMghADA, caukona (catuSkoNa) meM pAdapRSTha-kuMbhI Adi aura Ayata ( lambA, vistRta ) meM daMDa, lakaDI ityaadi| ... ye sabhI AkAra ghana aura pratarase do bhedavAle haiM / aura inameM parimaMDalako chor3akara zeSa cAra punaH ojapradezase tathA yugmapradezase do-do bhedavAle haiN| ojapradezI saMsthAna use kahA jAtA hai jo viSamasaMkhyAvAle ( arthAt ekI aMkakI saMkhyAvAle ) pradezoMse banatA hai / aura jo samasaMkhyA ( arthAt do kI saMkhyAvAle ) pradezase banatA hai use yugmapradezI kahA jAtA hai| jabaki parimaMDalameM to pratara aura dhane ye do hI vibhAga haiN| aba hama unhIM sabhI prakAroMko kramazaH samajha lete haiN| 1-parimaMDala prataraparimaMDala-yaha bIsa pradezI bIsa pradezAvagAhI hotA hai| pUrvAdi cAroM dizAoMmeM cAra-cAra aNu tathA vidizAmeM ekaika aNu sthApanese yaha AkAra banatA hai| . sabase Adya-jaghanya se jaghanya pratara yaha hai| isase choTA kamI bhI hotA hI nahIM hai| .. dhanaparimaMDala-ye cAlIsa pradezI cAlIsa pradezAvagAhI hote haiM / pUrvokta bIsa pradezoMke Upara bIsa pradeza rakhanese vaha ghana banatA hai| ghanaparimaMDalakA yaha Adya AkAra hai| ... ojapradeza prataravRtta-yaha saMsthAna pA~ca aNuse nippanna, pA~ca avakAza pradezAvagADha hai / yaha AkAra eka aNumadhyameM aura cAroM dizAmeM saMlagna cAra sthApanese choTese choTA paMcapradezI vRttAkAra banatA hai| yugmapradeza prataravRtta--yaha prataravRtta bAraha pradezakA tathA bAraha pradezAvagAhI hotA hai / cAra AkAzapradezoMke Upara cAra aNu sthApanese tathA usake cAroM ora vRttAkArameM ATha aNu sthApanese bAraha pradezI pratarAkAra banatA hai| 589. parimaMDale ya vaTTe tase cauraMsa Ayae ceva, ghanavayarapaDhamavajaM oyavaese ya jumme ya // [uttarA. niyukti] 590-591. pratara arthAt samatala aura ghana arthAt Thosa laDDU jaisA / Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 284. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * ojapradeza dhanavRtta-pratarakI bAta pUrNa karaneke bAda aba ghana samajAte haiM / yaha ghana saptapradezI saptapradezAvagAhI hotA hai| pUrvokta paMcapradezI prataravRtta ke madhyake aNu ke Upara tathA nIce eka eka aNu sthApanese (rakhanese) 5+2=7 pradezI saMsthAnakA nirmANa hotA hai| yugmapradeza dhanavRtta-yaha pradezavRtta battIsa pradezI aura battIsAvagAhI hai| pUrvokta bAraha pradezI prataravRtta banAkara usake Upara dUsare bAraha pradeza rakhaneke bAda unhIM harekake madhyameM cAra aura inhIM sabhI ke nIce phirase cAra aNu sthApanese ghanavRttAkAra bana jAtA hai / 3-jyasra (trikoNa, tribhUjAkAra) ojapradezI prataratryasra-yaha saMsthAna tripradezI aura tripradezAvagAhI hotA hai| tirache (vakra) aMtararahita do aNu pahale rakhie / isake bAda pahaleke nIce eka aNu rakhanese tripradezI saMsthAna bana jAtA hai / yugmapradezI prataratryasa-yaha saMsthAna chaH pradezI aura chaH pradezAvagAhI hai| aMtara-.. rahita tirache tIna aNu pahale rkhie| isameM pahale tirache aNuke Upara tathA nIce dodo aNu rakhanese tathA dUsare tirache aNuke nIce mI eka aNu sthApanese iSTAkAra bana jaayegaa| ojapradezI ghanavyasra-yaha saMsthAna 35 pradezI tathA itane hI pradezAvagAhI hai / isakI racanA karaneke lie sabase pahale aMtararahita-saMlagna aise aise tirache pA~ca aNukI sthApanA kareM / usake bAda isI harekake nIce tirache hI kramazaH cAra, tIna, do aura eka aise pA~ca pradezoMkI sthApanA kareM, isa prakAra paMdrahapradezI pratara huaa| aba isake Upara hareka paMktike antyANu ( aMtima aNu ) ko chor3akara chaH, isI prakAra tIna aura eka aNu rakheM / isa prakAra aba kula milAkara 35 pradezAtmaka ghanavyasra bana jaayegaa| yugmapradezI ghanatyatra-yaha saMsthAna cAra pradeza tathA cAra pradezAvagADha hai / pratarake samaya hamane jisa prakAra tripradezAtmaka trikoNapratara banAyA thA usI prakAra banAkara usake Upara tathA nIce eka-eka aNu sthApanese ghana AkAra bana jAtA hai / 4-caturastra ojapradezI prataracaturasra-yaha saMsthAna nau pradezI nau pradezAvagAhI hai / isameM tirachI saMlagna tIna-tIna pradezAtmaka tIna paMktiyA~ sthApanese nau pradezI AkRtikA nirmANa hotA hai| yugmapradezI. prataracaturasra-yaha cAra pradezI aura cAra pradezAvagAhI hai| yaha tirache do-do pradezakI do paMktiyA~ banAnese hotA hai / Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMsthAnadvArakA vivecana * ojapradezI ghanacaturasra--yaha saMsthAna 27 pradezI tathA 27 pradezAvagAhI hai| pUrvokta pratara caturasrake samaya sthApita nau pradezAtmaka pratarake Upara tathA nIce nau-nau aNu sthApita karanese yaha racanA banatI hai / yugmapradezI dhanacaturasra--yaha aSTapradezI tathA aSTapradezAvagAhI hai| isameM cArapradezake pratara caturasrake Upara tathA nIce cAra aNu sthApanese banatA hai| 5-Ayata (lambA, vistRta) Ayatake do prakAra haiM----1. oja aura 2. yugma / lekina ina donoMke ghana tathA pratara ke atirikta zreNi prakAra bhI isa saMsthAnameM niSpanna hotA hai / isa prakAra yaha saMsthAna tIna-tIna prakArakI sthApanA batAte haiM / ojapradezI zreNiAyata--yaha saMsthAna tripradezI-tripradezAvagADha hai| isakI racanA tirache aMtararahita tIna pradeza rakhanese hotI hai / yugmapradezI zreNiAyata--yaha tirache saMlagna do aNu sthApanese hotA hai / ____ojapradezI pratarAyata-paMdraha pradezI tathA paMdraha pradezAvagAhI yaha saMsthAna hai| isameM pahalekI taraha tIna paMktiyoMmeM pA~ca pA~ca aNu prasthApita kiye jAte haiM / .. yugmapradezI pratarAyata--yaha chaH pradeza tathA chaH pradezAvagAhI hai / yaha saMsthAna mI pahaleke samAna do paMktiyoMmeM tIna-tIna-aNu rakhanese banatA hai| ___ ojapradezI ghanAyata-isameM 45 pradeza tathA 45 pradezAvagADha milate haiM / pUrvokta paMdraha pradezakA pratarAyata jisa prakAra banAyA thA usI prakAra banAkara usake nIce tathA Upara paMdraha-paMdraha aNu prasthApita kiye jAte haiN| . yugmapradezI ghanAyata--yaha bAraha pradezI tathA bAraha pradezAvagAhI saMsthAna hai / yahA~ mI pUrvokta chaH pradezake pratarAyata para usI prakAra hI bAraha pradeza rakhanese ghana AkRti ho jAyegI / isa prakAra isase choTe AkAra asaMbhavita hai / yahA~ para sabase choTI AkRtiyA~ Upara batA dI hai / isase baDhate-baDhate utkRSTapanase saMkhya-asaMkhya yAvat anaMta pradezI AkAra banate haiM / ina AkRtiyoMkI saMbhavita jhA~kI (chAyA) usake citroMke mAdhyamase batA sakate haiN| inhIM AkRtiyoMke atirikta pA~ca saMsthAnoMke sahayogase dUsare asaMkhya saMsthAna-AkAra athavA AkRtiyA~ niSpanna hote haiN| Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .286. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * 6-kaisAya (kaSAya) ___ isakA artha sA~ce to kapa arthAt saMsAra aura Aya kA artha hotA hai lAbha / isakA artha yaha huA ki jisase saMsAravRddhi-bhavabhramaNakA lAbha ho use kaSAya kahate haiM / yaha kaSAyakA ati prasiddha artha hai / ___kaSAya viSaya para to bahutase panneM likha sakate haiM, lekina yahA~ to saMkSiptarUpase hI 24 daMDaka kI vyAkhyA karanI hai isalie mahattvakA jarurI vivecana hI kahA jaayegaa| ye kaSAya ki jinake kAraNa isa saMsArakA parizramaNa calatA hI rahatA hai, unake mUla prakAra cAra hai-1. krodha, 2. mAna, 3. mAyA aura 4. lobha / yahA~ eka bAta yaha dhyAnameM rakhanI hai ki Ama taura para kucha logoMke manameM aisA galata khyAla ghara kara gayA hai ki kaSAya mAne mAtra roSa, gussA aura dveSa Adi hotA hai / lekina aisA nahIM haiM / kaSAya tattvameM to jIvake saiMkaDo bhAva rahatA hai / isameM krodhake atirikta dUsare tIna-mAna, mAyA tathA lobha aura usake upaprakAra bhI A jAtA hai / isI kAraNase kaSAyakA artha vistRta hotA hai| aba inhIM cAroM prakAroMkA artha soceM / krodha-yaha kaSAya maitrI-dostI, prema, sneha aura prItikA nAza karatA hai| aura jaba mI krodha, gussA yA roSa A jAtA hai taba isake ciha zarIra para dikhAyI par3ate haiM / arthAt ceharA lAla lAla ho jAnA, A~kheM bhayaMkara ho jAnA, hoThoMkA kopanA tathA zarIrameM kaMpa utpanna honA ityAdi / itanA hI nahIM Age calakara kaThora aura asabhya zabda vacana (vANI) ke dvArA tathA zArIrika ceSTAoM dvArA vyakta hote haiN| ye sabhI kriyA-pratikriyAe~ krodha nAmaka kaSAya karmase hI utpanna hotI haiM / koI krodhita vyakti krodha karate samaya lI gayI apanI kisI tasvIrako ekadama zAMta honeke bAda jaba dekhatA hai taba krodha apane cehareko kitanA vikRta banA sakatA hai ? usakA saccA khyAla A sakatA hai| - ... 592. 'kaSAya' zabdakI vibhinna vyutpattiyA~ vibhinna AgamoMkI TIkAoMmeM dekhaneko milatA hai| jaiseki kRSanti vilikhanti karmakSetra sukhaduHkhaphalayogyaM kurvanti kaluSayanti vA jIvamiti athavA kaluSayanti zuddhasvabhAvaM santaM karmamalinaM kurvanti jIvamiti kssaayaaH| athavA kalpayante bAdhyante prANino'neneti kaSaM karma bhavo vA tadAyo lAbha eSAM yataH / kaSyante'sminprANI punaH punarAvRttibhAvamanubhavati kaSopalakaSyamANakanakavaditi / kaSaH saMsAraH tasminnAsamantAdayante gacchantyebhirasumanta iti / yadvA kaSAyA iva kaSAyAH // ityAdi / Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kaSAyadvArakA vistRta varNana .. - mAna-isa kaSAyakA udaya pravartamAna hotA hai taba mAnI svabhAvake kAraNa dUsaroMkI athavA dUsaroMke kAryakI irSA aura apanI mahattA, zreSThatA yA utkarSa batAnekI icchA haradama jAgRta rahA karatI hai| aura isakI tAkata jaba baDhatI hai taba yaha vANIbaratAva (vyavahAra, AcaraNa) ke dvArA bhI vyakta hotA hai / inhIM kAraNoMse aisI vyakti abhimAnI, garvita (garvIlA), akar3a, ahaMkArI unmatta ( matavAlA, pAgala, sanakI ), uddhata, svacchandI Adi vizeSaNoMke yogya bana jAtI hai / aisI mAnadazA utpanna karanevAle karmako mAna kaSAyakarma kahA jAtA hai / - mAyA-isa kaSAyakarmakI utpattike sAtha hI jIva dUsaroMko chalanekA prayatna karegA hI / mAyA nAmaka. yaha kaSAya kuTilatA, vakratA, chala, kapaTa tathA saccA juThA, dUsaroMko chalanekI athavA pha~sAnekI vRtti ityAdi bhAva hamAre manameM utpanna karatA hai / logomeM aisI vyaktiko 'mAyAvI' zabdase saMbodhana kiyA jAtA hai / mAyA nAmaka kaSAyakarmake udayake kAraNa hI jIva isa prakAra vyavahAra karatA hai / lobha-cetana-acetana padArthoke saMgrahakI athavA usase saMcaya-vRddhikI pravRtti, dUsare padArthoM kI lAlasA aura tRSNA, mamatvabhAva, kisIkA har3apa kara lenekI buddhi, " A jA-phaMsA jA, ghara jA-bhUla jA" kA vyavahAra, ati prAraMbhika pravRttiyA~ yaha saba karAnevAlA lobha kaSAya nAmaka karma hI hai| apekSAse cAroM kaSAyoMmeM lobha hI mukhya kartAhartA kaSAya hai / kyoMki lobha nAmaka yaha kaSAya hI prema, vinaya aura maitrI tInoMko khatma kara DAlatA hai / isIlie use 'pApakA bApa' ke rUpameM pahacAnA jAtA hai / sarva doSoMkI khAna yahI hai / isa lie ise sabhI anarthoMkA mUla kahA gayA hai / cAroM kaSAyoMko uddezakara AgamameM kahA hai ki_____ koho pII paNAsei, mANo vinnynaasnno|| mAyA mittANi nAsei, lobho sadhvaviNAsaNo // . [dazavakAlika] krodha premakA sarvathA nAza karatA hai| mAnase vinaya (namratA) kA, mAyAse mitratAkA ( athavA saralatAkA) aura lobhase sarvakA arthAt prema, vinaya, mitratA sabhIkA vinAza hotA hai| isalie zAstra kahate haiM ki kohaM mANaM ca mAyaM ca, lobhaM ca pAvavaDDhaNaM / bame catAri dosAI, icchaMto hiyamappaNo // .. AtmAkA hita cAhanevAlA manuSya pApavardhaka aise krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAra doSoMkA vamana kara detA hai, jisake kAraNa AtmA nirmaLa banatI hai| Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .288 . .zrI bRhadasaMgrahaNIrala-hindI bhASAMtara * - aba inhIM doSoMko kisa prakAra vama kara sakate haiM ! to isakA bhI choTAsA aura sarala upAya batAtA huA upakArI maharSigaNa kahatA hai ki uvasameNa haNe kohaM, mANaM mahavayA jiNe / mAyaM cajjavabhAveNaM, lobhaM saMtosao jiNe // he Atman / krodhakA udaya honeke sAtha hI upazAnta (saMtuSTa) banakara, kSamA rakhakara krodhake udayako viphala banA de, mRdutA (komalatA)-namratAse mAna svarUpa duzmanako tathA mAyAkapaTa (chalanA) karanekI manovRttike jAgane para saralahRdayI banakara mAyAko jIta le aura lobhavRttike jAgane para niHspRha banakara saMtoSabhAva yA anAsakta bhAva dhAraNa karake lobha para vijaya pA le / ina cAroM kaSAyoMko rAga aura dveSa nAmaka do vibhAgoMmeM vibhAjita kiye jAte haiN| isameM krodha aura mAnakA dveSake aMtargata tathA mAyA aura lobhakA rAgake aMtargata samAveza hotA hai| matAMtarase mAna, mAyA aura lobha tInoMkA samAveza rAgameM hotA hai / hama tIrthaMkarako saMkSiptameM rAga-dveSarahita jo mAnate haiM usakA artha ve cAroM kaSAya rahita bhagavAna haiM aisA phalita hotA hai / ye kaSAya kSamA-namratAdi guNa svarUpa samyak cAritramArgakA AvaraNa karate haiM / isase Age baDhakara ve krodhAdikake bhAva utpanna karake asabhya baratAva bhI karavA sakate hai / aura Age baDhatA krodha to aisA hai ki agara vaha apanI carama sImA para pahu~ca gayA to naye karma bAMdhanekA anaMta sIlasIlA mAno zuru ho jAyegA / krodhAdi cAroM kaSAyakI badanasIbI to aisI hai ki krodhake samaya ba~dhA huA karma phirase krodha ho aisA hI baMdhegA aura baMdhA huA karma phirase jaba udita hotA hai taba vaha tIsarI bAra bhI vaisA hI bA~dhegA !....isa prakAra anaMta sIlasIlA jArI hI rhegaa| krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAroM ke taratama ( nyUnAdhikya athavA tAratamya) bhAvayukta vibhinna bhAva hajAroM hote haiM / irSA, dveSa, niMdA ityAdi / ye kaSAya mohanIyakarmajanya haiN| inakA udayameM nijaguNaramaNIyatA athavA svabhAvadazAmeM asthiratA utpanna kara detA hai, jisake kAraNa AtmA apanA mUla svabhAva prakaTa nahIM kara sakatI hai, ulaTA parabhAvameM ramaNIyatA utpanna karavAkara, dUsaroMkI cIjoMko apanI manavAnekI bhUla karavAkara, AtmAse para mAnI jAtI cIjoMmeM moha utpanna karavAkara tathA unameM merA-merI kA bhAva pedA karavAtA hai / Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kaSAyadvArakA vistRta varNana * * 289 . anaMta jIvoMkI vividha pravRttiyoM ke kAraNa inakI bhAvanAoM tathA vicAroMmeM anaMta tAratamya paDate haiN| aura isake kAraNa hI inake kaSAyoMke natIjemeM bhI utanI hI taratamatAe~ khaDI ho sakatI hai| lekina ina anaMta vargoMko vANIse athavA lekhanase vyakta karanA asaMbhavita honese inakA vargIkaraNa karake zAstrakAroMne manda, tIvra, tIvratara aura tIvratama aise mUla cAra bhedoMko phirase cAra prakAroMmeM bA~Ta diye haiM tathA arthAnusAra inake cAra nAma bhI isa prakAra diye gaye haiM-(1) anantAnubaMdhI (2) apratyAkhyAnI (3) pratyAkhyAnI aura (4) saMjvalana / (1) jisa kAraNase tInoM jagatameM jIva anaMta saMsArakA anubandha karate haiM, usake kAraNa use anaMtAnubaMdhI krodhAdi kahA jAtA hai| yaha kaSAya saccA viveka hone hI nahIM detaa| (2) saccI samaja honeke bAvajuda bhI kaSAyake udayake kAraNa jIva thoDA-sA bhI tyAga nahIM kara sakatA hai, isa lie use apratyAkhyAnI kaSAya kahA jAtA hai| yaha kaSAya saMsArake kAmabhogake prati jIvako Asakta rakhatA hai| (3) isa prakAra jisa kaSAyake udayase jIva sarvAzase sAvadha :yoga ( azubha yoga ) kA jo tyAga nahIM kara sakatA hai use pratyAkhyAnI kaSAya kahA jAtA hai aura (4) jisa kaSAyake udayase tyAgI bairAgI aise mahAtmAoMko bhI iSTakI prAptimeM AnaMda tathA aniSTakI prAptimeM khedAdika hotA hai aura mana kucha kucha azAMta bana jAtA hai ise saMjvalana kaSAya kahA jAtA hai| mUla kaSAyake 16 bheda jo isa prakAra haiM 1. anaMtAnubaMdhI - krodha / 1. apratyAkhyAnI - krodha 2.. , - mAna - mAna - mAyA 3. . - mAyA 4.. - lobha | 4. . - lobha 1. pratyAkhyAnI - krodha | 1. saMjvalana - krodha 2. , - mAna | 2. - mAna --- mAyA - lobha / 4. - lobha ___ isa lie krodha cAra prakArakA hai| isI prakAra mAna Adi bhI cAra-cAra prakArake haiN| aba unameM bhI punaH jIvabhedake kAraNa aneka vargoM kI racanA hotI hai| isa lie una bR. saM. 37 / / / / / / / / Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 299 . * zrI vRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * 16 kaSAyoMko punaH cAra-cAra prakArase vibhAjita karane para 16 kaSAyake 64 197bheda banate haiN| ina bhedoMkA varNana granthavistArake bhayase yahA~ diyA nahIM hai| .. kaSAyakA kAla-ye kaSAya utpanna hone ke bAda vaise hI vaise rUpameM kitane samaya taka Tika sakate haiM ? jijJAsuke isa praznakA uttara zAstroMne isa prakAra diyA hai ki jJAnadRSTise asaMkhya jIvoMke natIjoMkA vizleSaNa aura unakI maryAdAoMko dekhaneke bAda aisA lagatA hai ki saMjvalana kaSAyakA udaya honeke bAda agara jaldIse zamana hotA nahIM hai to adhikase adhika 15 dina taka Tika sakatA hai| isa avadhi ( arasA, kAla ) ko pUrNa hote hI vaha kisI bhI prakArase jarUra upazAnta ho jAyegA / pratyAkhyAnI prakArakA kaSAya adhikase adhika cAra mAsa, apratyAkhyAnI eka sAla taka aura anaMtA- ' nuvandhI jindagIparyaMta TikatA hai| yahA~ para vivekadRSTi rakhakara yaha samajhanA hai ki sabhI kaSAyoMkI apanI apanI samaya maryAdA pUrNa hote hI AtmA zAMta ho hI jAtI hai aisA koI nizcita niyama nahIM hai| agara rAgadveSakI ugratA baDha bhI jAtI hai to bAdake athavA Ageke kaSAyameM jIva calA jAyegA hI, jisa prakAra saMjvalana yukta AtmA paMdraha dina hone para bhI zAnta nahIM hotI hai to use pratyAkhyAnIke udayayukta banate dera nahIM lgegii| aura isa prakAra agara uttarottara baDhatA bhI gayA to anaMtAnubaMdhImeM bhI calA jaayegaa| aura anaMtAnubaMdhIvAlA kAryaphala (kAryapariNAma) kI suMdaratA baDhane para saMjvalanavAn bhI bana sakatA hai| isa prakAra kaSAyakI vAsanA-pariNAmakA kAlamAna batAyA gayA hai| kaSAyoMkI samisAla (misAlake sAtha, dRSTAMtake sAtha) ghaTanA-kaSAyoMkI kAlamaryAdA athavA unakI mandatA-tIvratAdi samajhaneke lie jJAnIjanoMne aneka dRSTAMta khojakara kaSAyoMke sAtha tulanA karake jijJAsuoMko tRpta kiyA hai / isameM saMjvalanakA krodha jalakI lakIra jaisA, pratyAkhyAnIkA krodha dhUlakI lakIra jaisA, apratyAkhyAnIkA pRthvIkI darAra jaisA aura anaMtAnubaMdhIkA pahADakI phUTa ( darAra) 593. ye 64 bheda bhI bahuta jarUrI hai| yadi aise citravicitra bhedoMko na samajheM to karmatattva vyavasthAmeM avarodha (vighna ) A jAtA hai| jisa prakAra anaMtAnubaMdhIkA udaya ho aisI hI AtmA narakAyuSya bA~dhakara narakameM jAtI hai| aba kRSNa vAsudeva kSAyika samyagdRSTivAn the jo anaMtAnubaMdhIke kSayavAle aura apratyAkhyAnIke udayavAle the, to ve tIsare narakameM kyoM gaye 1 isakA samAdhAna 64 bhedoMmeMse hI de sakate haiN| isalie zrI kRSNavAsudevakA jo apratyAkhyAnI kaSAya thA, vahI kaSAya anta samayapara ugra banakara anaMtAnubaMdhI jaisA bana gayA thaa| zreNikake lie bhI isa prakAra hI socanA cAhie / bAhubalI munimeM saMjvalana mAna kaSAya paMdraha dinake badale eka sAla taka TikA thaa| vahA~ bhI saMjvalanakI ugratA. apratyAkhyAnIke kaSAya jaisI thI, isa prakAra samAdhAna socanA caahie| Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kaSAyadvArakA vistRta varNana * jaisA hai| ye misAla to isa bAtako sUcita karate haiM ki hama jalameM apanI u~galIse lakIra khIMcakara ( pAnImeM ) bheda karanekA prayatna to karate haiM, lekina yaha bheda kitanA samaya TikatA hai ? palabhara hii| jyoM-jyoM u~galI Age baDhatI jAtI hai tyoM-tyoM bhedala. kIra (bhedarekhA) naSTa hokara punaH pAnI abheda ho jAtA hai / isake bAdake dRSTAMtoMmeM uttarottara bhedalakIroMkA astitvamAna baDhatA hI jAtA hai / ___ aba saMjvalanakA mAna beta jaisA, pratyAkhyAnIkA lakaDIke staMbha jaisA, apratyAkhyAnIkA haDDIke staMbha jaisA aura anaMtAnubandhIkA mAna pattharake staMbha jaisA hai / yahA~ para prathama betakA prakAra yaha sUcita karatA hai ki mAna prApta hote hue bhI sAdhu puruSa kabhI bhI jhukanemeM dera nahIM lagAte hai aura kASThake staMbhako isase adhika dera lagatI hai, isa prakAra uttarottara samajha lIjie / vyavahArameM bhI mAnI manuSyako kar3e ( sasta ) staMbha jaisA hai, aisA bolate haiN| yahA~ dRSTAMtameM (misAlake taurapara) staMbha hI liyA hai / ___saMjvalana mAyA bA~sakI chAla athavA chilakA jaisI ( narakaTa athavA naDake mItara patale aura vakra taMtu jo hote haiM ve ), pratyAkhyAnIkI mAyA ulaTa-pulaTa gomUtra-gAyakI mUtradhAra jaisI, apratyAkhyAnIkI mAyA bher3a (meDhA) ke siMga jaisI aura anaMtAnubaMdhIkI mAyA bA~sake mUla jaisI hai| yahA~ narakaTake taMtukA bAla ekadama sIdhA ho jAtA hai| bAdameM to uttarottara adhika se adhika vakra honeke kAraNa bar3I vilaMbake sAtha sAdhya hotA hai| ____ saMjvalanakA lobha haladIke raMga jaisA, pratyAkhyAnIkA raMga bailagADIkI kITa (kAjala) jaisA, apratyAkhyAnIkA nagara ( zahara )kI nAlI (morI )ke kIcar3a jaisA aura anaMtAnubandhIkA kiramija raMga jaisA lagatA hai| saMjvalanakA lobha haladI jaisA honese jaldI dUra hotA hai| aura uttarottara raMga adhika pakke honeke kAraNa adhika zrama sAdhya hai aisA samajhanA caahie| _kisa kaSAyase kaunasA lAbha milatA nahIM hai ?- saMjvailanakA udaya rahatA hai vahA~ taka yathAkhyAta cAritrakA guNa athavA vItarAga avasthA, pratyAkhyAnIke udayase sarvavirati sarvasAvadyake tyAgasvarUpa cAritra pariNAma, apratyAkhyAnIke udayase dezavirati arthAt AMzika tyAgasvarUpa cAritra pariNAma aura anaMtAnubaMdhIke udayase samyagadarzanarUpa zraddhApariNAmakA udayamAna hotA nahIM hai| - 594. saM =alpa, thoDA, jvalana-jalAnevAlA / Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 292 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * kisa kaSAyase kaunasI gati milatI hai ? -saMjvalana kaSAyavAloMko (sAdhutvanekI-pavitratA-sajjanatAvAle sAdhu ityAdi) marakara devagati, pratyAkhyAnIvAloMko . manuSyagati, apratyAkhyAnIvAloMko tiryaMcagati aura anaMtAnubaMdhIvAloMko narakagati prApta hotI hai| Akhira ye sabhI kaSAya janmate kyoM hai ? -ye kaSAya moha, mAyA, mamatA, Asakti, ajJAnabhAvake kAraNa bhUmi, ghara-vaMgalA ityAdi, zarIra, upadhi (chala dhokhebAjI) aura dhana-dhAnya-vastrAdi parigrahoMmeMse janamatA hai| ekendriyoMmeM bhI kaSAyabhAva pracchannarUpa hotA hai| alpabahutva- inameM binA kaSAyavAle jIva sabase kama, isase anaMtagune mAnakaSAyI jIva, isase adhika krodhakaSAyavAle, isase bhI adhika mAyAkaSAyIvAle aura sabase adhika lobha kaSAyIvAle jIva hote haiN| ina cAra mukhya kaSAyoMke atirikta kaSAyake dUsare sahacAriyoMmeM hAsya, rati, arati ( virakti-asaMtoSa-krodha-ciMtA ), bhaya, jugupsA, zoka aura tIna veda ityAdi nau kaSAya bhI haiN| ye nau sahacArI kaSAya mukhya cAra kaSAyoMko uddIpta karate haiN| tAtparya yaha ki ha~sanA, khuza honA, nAkhuza honA, bhaya, UbanA, napharata paidA honA aura zokAta dazA banI rahanA tathA strIkA puruSasaMgAbhilASa aura vedana, puruSakA strIsaMgAbhilASa aura vedana tathA strI-puruSa donoMmeM paraspara abhilASa aura vedana ye sabhI bhAvanAe~ aMtameM to rAgadveSa hI utpanna karAtI hai| * kaSAyoMkI guNasthAnaka maryAdA- isameM anaMtAnubaMdhIkA udaya dUsare guNasthAnaka taka, dUsare kaSAyakA cauthe taka, tIsarekA pA~cave taka aura cauthekA dasaveM guNa sthAnaka taka udaya hotA hai| lekina ( adhikArase ) sattAmeM to cAroM kaSAya gyArahaveM guNasthAnaka taka hote haiN| anaMtAnubaMdhI krodhake udayake samaya zeSa tIna kaSAya bhI udayamAna hote hI hai| usI prakAra mAna, mAyA ityAdike udayake prasaMgameM bhI zeSa tInoMkA astitva hotA hai hii| ina kaSAyoMke viSayameM yadyapi bahuta kucha jAnane-samajhane yogya bAkI hai lekina isa pAThyagranthameM to utanA vistAra hama kahA~ kara sakate haiM ! . ye kaSAya mohanIya karmake haiN| ye jIvameM mohadazA-vikalatA utpanna karate haiN| inameM se hI rAga-dveSakA janama aura paraMparA (silasilA) pedA hotI hai, jo punaH saMsAra paraMparAko janama detI hai| isI kAraNase hI AThoM karmameM mohanIyako senApati jaisA athavA mukhya Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * lezyAdvArakA svarupa . * 293 . nabja (nADI) jaisA kahA hai| zeSa sAtoM kauke melamilApa ( saMyukti, saMyoga) tathA usake kaTu vipAkameM mohanIya karmakI rAga-dveSakI anubhUtiyA~ hI mukhya aura mahattvapUrNa hissA letI haiN| isalie agara usakA nAza pahale ho gayA to zeSa sabhI karmoMkA kSaya bhI jaldIse ho sakatA hai| inhIM kAraNoMse ina kaSAyoMse tathA nau nokaSAyoMkI bhAvanAoMse sadA bacakara rahanA hI isa viSayakI jAnakArI pAnekA vAstavika phala hai / 7-lezyA [lezyA] lezyA Akhira kyA cIja hai, isa viSayameM AgamoMkI TIkAoMmeM tathA anya granthoM meM bahuta kucha likhA huA milatA hai, phira bhI 'lezyA 'ke viSayameM kucha kucha jAnakArI gUDhArthaka bhI rahI hai / lekina yahA~ para to saMkSiptameM hI lezyAke viSayameM batAnA hai| AliMgana athavA milanake arthameM saMbaMdhita 'zliS ' dhAtu parase 'lezyA' zabda banatA hai| isase jisa* cIjake kAraNa jIva karmake sAtha jur3atA hai, baMdhanagrasta hotA hai, usakA nAma hai lezyA athavA kRSNAdi vividharaMgI dravyoMke saMbaMdhase utpanna hote AtmAke zubhAzubha pariNAmavizeSako lezyA kahA jAtA hai| jisa prakAra sphaTika ratnake maNakemeM jisa raMgakA dhAgA piroyeMge to usI raMgakA hI vaha dikhAyI detA hai, usI prakAra AtmAmeM jisa-jisa prakArake lezyA dravya utpanna hote haiM; Atmaphala bhI usI prakArakA hI prApta hogaa| yaha natIjA paidA karanevAlA - pudgala dravya hI hai| yaha lezyA dravya aura bhAva ye do prakArakI hotI hai| inameM dravyalezyA pudgala svarUpa honeke kAraNa varNa, gaMdha, rasa aura sparzayukta hai| dravya lezyAke AlaMbanase. hI jo AtmapariNAma utpanna hotA hai use bhAva lezyA kahA jAtA hai / yaha lezyA anaMta vargaNA aura anaMta pradezayukta hai| lekina yaha vargaNA kisa+ prakArakI hai isakI jAnakArI milI nahIM hai, lekina dravyalezyAke pudgala yogAntargata hai isa lie jaba taka yoga hai taba taka usakA astitva bhI hai / ye lezyA dravya kaSAyoMko uddIpta karanemeM mahattvapUrNa hissA rakhate haiM / - aba yahA~ para varNakI pradhAnatAko lakSita karake spaSTa rUpase samajhaneke lie varNa= raMgake chaH prakArake nAmoMke sAtha saMkalita karake lezyAkI kakSAoMko chaH prakArameM vibhakta kara diyA hai| jinake nAma anukramase isa prakAra hai-.1. kRSNa (kAlA ), 2. nIla, __* zliSyate karmaNA saha AtmA anayeti lezyA / + bAdara pariNAmI skaMdhayukta honese audArika athavA vaikriya vargaNAke prakArakI saMbhavita hai / Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 294 . . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . 3. kApota (dhUsara athavA kapota varNakA), 4. tejo, 5. padma aura 6. zukla / ye sabhI lezyAe~ chaH prakArake jIvoMke adhyavasAyoM (prayatna, udyama, koziza )ko dikhAtI haiM / isalie inhIM lezyAoMse usa hareka jIvakI adhamatA-uttamatAkI kakSA taya hotI hai| zurukI lezyA ekadama azuddha aura adhama koTikI hai| usake bAdakI do azuddha hone para bhI prAraMbhika tInoMkI eka-dUsarekI dRSTimeM pUrvase adhika vizeSatAyukta uttarakI hai aura aMtima tIna to zubha honese uttarottara vikasita hotI zuddha, zuddhatara aura zuddhatama prakArakI banatI jAtI hai arthAt uttarottara ve zubha prakArakI haiN| 1. varNa-kRSNalezyA ati kAle raMgakI, nIlalezyA toteke pIcchake raMga jaisI harI athavA kApota yA mayurake kaMTha jaisI "nIle raMgakI, kApota-lAla aura nIle raMgake / mizraNase utpanna kAvare-citakabare raMgakI, tejo lAlacaTaka dhuMdhacI (ciNoThI )ke raMga jaisI, padmalezyA caMpA ke phUla jaisI pIle raMgakI aura zuklalezyA ujjvala dUdhase bhI adhika zvetaraMga jaisI hotI hai| 2. gaMdha-inameM pahalI lezyA atyanta durgadhayukta evam badabUse bharapUra, bAdakI usase kucha kama, tIsarI usase bhI adhika kama durgadhayukta hotI hai| phira bhI eka prakArase ye tInoM durgadhayukta hai hI aura zeSa tejolezyA sugaMdhayukta aura uttarottarakI lezyA adhikAdhika suvAsayukta hotI hai / 3. rasa-kRSNalezyAkA svAda ati kaDuA, nIlakA atyaMta tIkhA, kApotakA khaTTA, tejokA sugaMdhita suMdara Amake rasake svAda jaisA, padmakA aMgurake rasa jaisA aura zuklalezyAkA sakkara-gur3a jaisA madhura hai| 4. sparza-pahalI tIna lezyAoMkA sparza zIta aura rukSa hai, jo cittake lie aprasannakAraka hai| aura aMtima tInakA sparza snigdha uSNa hai jo cittake lie paramasaMtopotpAdaka hai| inhIM chaH lezyAoMmeM prathama tIna lezyAoMkA varNAdi catuSka azubha hai| lekina uttarottara yaha pramANa kama hotA jAtA hai| isa prakAra tejo ityAdi aMtima tInoMkA varNAdi catuSka uttarottara zubha, zubhatara-tama prakArakA samajhanA caahie| kyoMki prAraMbhika tIna lezyAe~ malina aura aprazasta (niMdanIya) hai isalie azubha honeke kAraNa AtmAke 595. nIla- zanda prAcInakAlameM khAsa taurapara bhUre raMgake arthameM adhika upayogI thaa| bAda meM usameM aneka vikalpa A gaye haiN| sAtha hI kucha loga nIlakA artha harA aura zyAma bhI karate haiM / Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * lezyAvArakA svarupa . * 295 . zubha adhyavasAya phalameM asahAyaka hai, jaba ki aMtima tIna nirmala aura prazasta hai jo AtmAke zubha adhyavasAya phalameM ( natIjemeM ) sahAyaka hai| isa prakAra pahalI tIna durgati karanevAlI aura zeSa tInoM "saidgati karanevAlI haiN| caudahavA~ guNasthAnaka chor3akara zeSa sabhI guNasthAnaka para sarva saMsArI jIvoMmeM dravya aura bhAva ye donoM lezyAe~ hotI hai| lekina itanA vizeSa hai ki devagaNa tathA nArakoMkI dravya lezyA hamezA eka hI hotI hai| lekina AtmapariNAma svarUpa bhAva lezyAe~ sabhI 500(chaH) hotI hai, jisase inake natIje badalate rahate haiN| aura sarvajJako chor3akara zeSa manuSya tathA tiryaMcoMkI zuklako choDakara zeSa dravya aura bhAva lezyA jaghanyotkRSTase antarmuhUrtamAnayukta hai| yahA~ zukla lezyAkI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa nau varSa nyUna pUrvakroDa sAlakI hai / 1. kRSNa lezyAvAle jIva vaira lenemeM nirdaya, atikrodhI, kaThora manake, Atmadharmase ekadama vimukha, mahAraMbhI aura krUra hote haiN| 2. nIla lezyAke svabhAvavAle jIva mAyA dabhameM kuzala (praviNa), caMcalasvabhAvavAle, ati viSayI, asatyavAdI tathA rizvatakhora hote haiM / . 3. kApotI pApa jaisI cIjako na mAnanevAlA, mUrkha aura krodhI hotA hai| 4. tejo lezyAvAn sarala, dAnezvarI, sadAcArI, dharmabuddhivAn aura akrodhI hotA hai| . 5. padmalezyAvAlA dharmiSTha, dayAvAn , sthira svabhAvI, gaMbhIra, sabhIko dAna denevAlA, atikuzala buddhivAlA aura medhAvI hotA hai| ". 6. jaba ki zuklalezyAvAlA jIva atidharmiSTha, pAparahita pravRtti karanevAlA aura atyaMta nirmala manavAlA hotA hai| jAmunake dRSTAMta chaH lezyAvAle jIvoMkI AtmAkI kakSA samajhaneke lie hamAre yahA~ jAmunake per3avAlI ghaTanA suMdara rUpase samajhAyI hai| ( isase hareka lezyA kaise abhiprAya athavA svabhAvayukta hotI hai usakA khayAla aayegaa|) jo isa prakAra hai ki 596. sAmAnyataH aisA niyama hai ki jisa lezyAmeM janama honevAlA hai usI lezyAmeM hI pUrva janmameM avasAna hotA hai / 'jallesAI davAI pariyAittA kAlaM karei tallese (so) uvavajjai / ' , 597. isalie sAtaveM nArakI jIvoMko samyaktvaprApti saMbhavita ho sakatI hai| Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 296 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * koI chaH yAtrI calate-calate jaMgalameM jA pahu~ce / ve adhika parizrama aura thakAnake kAraNa bhUkha aura tRSAse duHkhI-duHkhI hone lge| unhoMne thoDI dUrI para suMdara jAmunake gucchoMse bharA huA eka jAmunakA per3a dekhaa| isalie ye chaH yAtrI vahA~ pahu~ca gaye aura jAmuna khAnekI icchAse use leneke lie socane lge| unameM se eka yAtrI bolA-"bolie bhAI ! kacce pakke hareka prakArake jAmuna ke bahuta-se guccha laTakate haiN| isalie jAmuna to bahuta-sAre haiM, lekina khAnevAle hama sirpha chaH loga hI hai| kyA kareMge ?" yaha sunakara chaHmeMse eka yAtrI bola uThA-"are! yAra isameM adhika socanA kaisA ? kulhADI mArakara per3a ko hI jaldI nIce girA deM, tAki svecchAnusAra. khA sakeM ! " usakI bAta sunakara nAsamajhakA pramANa adhika hone para bhI pUrvakI apekSAse jo kucha adhika samajhadAra thA usane kahA-" bhAIoM ! aisA kisa lie ? thoDe-se jAmuna khAnekI khAtira sAre peDakA mUlase hI nAza kyoM ? nahIM ! nahIM !! isake badale phaloMse ladI huyI baDI-baDI DAloMko hI kyoM na tor3a deM ! bAdameM jitanA cAhe jAmuna khA sakeMge !" taba tIsarA musAphira bolA-" are bhAIoM ! aisA kyoM ? phaloMke gucchovAlI choTI-choTI TahaniyA~ hI bahuta-sI haiM, isalie baDI-baDI DAloMkA vinAza nahIM karanA cAhie ! aura baDI-baDI DAla phira kaba ugegI ? isalie hama choTI-choTI TahaniyoMko hI toDa deN|" taba unameMse cauthA bola uThatA hai-"are ! bhAI ! Apake sabhI vicAroMmeM jaldabAjI hai| hama TahaniyA~ bhI toDe to Akhira kyoM ? hameM jarUrata hai jAmunakI, DAliyoMkI nahIM; isalie DAliyoMmeM jo guccha hai unheM hI toDa de / " taba usase bhI adhika jo buddhizAlI thA usane kahA-" bhAIoM ! aisA kyoM karate haiM ? gucchoMko tor3aneke badale hamameMse eka peDa para caDhakara phaloMko hI tor3akara le Aye usameM burA ( galata ) kyA hai ? hameM khAnA hai jAmuna, gucche nhiiN|" isa prakAra ve sabhI ekamata hue itanemeM aMtima chaTThavA~ yAtrI jo mauna dhAraNa karake khaDA thA, jise pahale pA~coM yAtriyoM ke vicAra nApasaMda the| vaha ati catura buddhizAlI thaa| usane kahA-"dekhie bhAIoM ! merA abhiprAya ( mata ) Apase bhinna hai| yaha Apako pasaMda ho yA na ho, maiM nahIM kaha sktaa| lekina jise mAnava hRdaya milA hai, use mAnavatAkI dRSTise thoDA-sA socanA cAhie aura koI bhI kAryameM apanI viveka buddhikA upayoga karanA cAhie ! Apa sabako bhUkha lagI hai yaha bAta saca hai, lekina usako tRpta karaneke lie jaldabAjI nahIM karanI caahie| hamArI Arya saMskRti aura mAnavatA aisA kArya karanese Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samudghAta kaSAyadvArakA vivecana. .297 . inkAra karatI hai| isa lie dUsaroMkI hiMsA karake, kaSTa athavA duHkha dekara peTa bharanA nahIM cAhie / aura eka prakArase bolUM to sajIva aise per3akA sparza bhI karanekI Apako jarUrata hI nahIM hai| kyoMki jarA (tanika-thor3A) dharatI para to dekhiye ! khAne lAyaka saiMkaDo suMdara jAmuna kaise bikhare paDe hai| unheM khAkara hama apanI bhUkha miTA sakeMge ! binA vajaha sajIva aise peDakA chedana-bhedana karake jIvahiMsA karanekA pApa kyo mola lenA cAhie ? isake atirikta zAstrameM chaH coroMkA dUsarA draSTAMta bhI AtA hai| . 8-iMdiya [indriya ] isa dvArakA varNana 340 vI gAthAke vivecanake prasaMga para savistAra kahA gayA hai| isa lie aba yahA~ punaruktikI jarUrata nahIM hai| - 9-10 - dusamugdhAya [ dvi-samuddhAta] nauvA~ aura dasavA~ ye donoM dvAra samudghAtake hI hai / nauvA~ dvAra jIva samudghAta kA aura dasavA~ ajIva samudghAtakA hai| isameM sabase pahale jIva samudghAtakI vyAkhyA karate hai| samudghAta zabdakA artha aisA hai ki sam arthAt eka sAtha aura ghAta arthAt nAza / isa prakAra artha banA ki-AtmA jisa kriyAke dvArA eka sAtha bahutase karmoMkA kSaya karatI hai, usa kriyAko samudghAta kahA jAtA hai| .. yaha bAta kucha aisI hai ki jaba ba~dhe hue karma udita hote hai taba jIva unheM kramazaH bhugatatA hai hii| lekina kramazaH bhugatanekA yaha kArya apanI kAlamaryAdA pUrNa hone taka pUrA ho jAtA hai, lekina kabhI-kabhI aisI paristhitiyoMkA nirmANa hotA hai ki bhugatanekA 'karma jo avazeSa (bAkI) ho unameM kucheka kokI niyata kAlamaryAdAkI apekSAko tor3akara kucheka karmAko alpa samayameM hI bhugata lenA par3atA hai| aura usa sthitikA nirmANa karaneke lie jIva AgAmI kucha karmoMkI udIraNAkaraNa dvArA udIraNA karatA hai arthAt AgAmI kAla para athavA adhika kAlameM bhugatane yogya karmoMko udayAvalikA arthAt vartamAna samayameM udayaprApta bhugatatA karmoM ke sAtha prabala Atma-prayatnase zIghra bhugatakara Atmapradezase alaga kara detA hai| aisA mahAprayatna svAbhAvika rUpase athavA Atma prayatna dvArA sAta prasaMga para hotA hai| aura isa prakAra samudghAtake sAta prakAra banate haiN| 1. vedanA, 2. kaSAya, 3. maraNa, 4. vaikriya, 5. tejasa, 6. AhAraka aura 7. kevalI / vR. saM.-38 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .298. . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * jIva samudghAta 1. vedanA samudghAta-tIsare vedanIya nAmaka karmameM azAtA vedanIya karmase (arthAt duHkha-azAMtise ) pIr3ita AtmA, kabhI kamI ati Akula-vyAkula banatI hai, taba anaMtAnaMta skaMdhoMse parivRtta (AvRtta) apane apane AtmapradezoMko zarIrake bAhara nikAlakara unhIM pradezoMse zarIrake mukha, jaTharA, karNAdikake chidroMko tathA kaMdheke bhAgoMko ( kaMdhese mastaka taka ) kaida karake svazarIra jitane kSetrameM saghana rItase vyApta hokara ( samacorasa jaisA ) antarmuhUrta taka usI sthitimeM TikA rahe, aura usI samaya daramiyAna udIraNAkaraNa dvArA dIrghakAla taka bhugatane yogya kucheka karma pudgaloMko udita karake nAza karatA hai, usa hareka karmakSayake sAtha sAtha naye kaukA grahaNa hotA haiM aura jIvake prati nahIM bhI hotA / 2. kaSAya samudghAta-kaSAyase rAga yA dveSakI ati tIvratAse Akula banI huI AtmA vedanA samudghAtake samaya usI prakriyA svarUpa dIrghakAla taka bhugatane yogya kucheka kaSAya mohanIya karmoko cAlU udayake sAtha hI bhugatakara naSTa kara dete haiN| yahA~ bhaviSyake karmoMko ve vartamAnameM jyoM jyoM bhugatate haiM, tyoM tyoM usa prakArake naye naye karmIko grahaNa bhI karate haiN| aura agara grahaNa nahIM karate haiM to. jIvakA mokSa hI ho jaayegaa| isa kaSAya samudghA tameM cAra prakArakA samudghAta hotA hai-krodha, mAna, mAyA aura lobhkaa| 3. maraNa samudghAta-yaha samudghAta AyuSyakarmI hai| isa liye vaha avasAnake pUrva aikeM aMtarmuhUrta zeSa rahatA hai taba hI hotA hai| maraNAntase vyAkula banI huI AtmA maraNAntake pUrva eka aMtarmuhUrtAyuSya zeSa rahatA hai taba apane hI AtmapradezoMse sva. zarIrake chidravAle-rikta bhAgoMko bharakara, svazarIrakI caur3AI jitane sthUla aura lambAImeM jaghanyase aMgulAsaMkhya bhAga aura utkRSTase eka hI dizAmeM samazreNImeM utpatti sthAna taka, AtmapradezoM dvArA asaMkhya yojana pramANa vyApta ho jAya aura AyuSyakarmameM bhI aneka pudgaloMkA zIghra nAza (kSaya) karatA hai, use maraNa samudghAta kahA jAtA hai / ( yahA~ naye pudgaloMkA grahaNa hotA nahIM hai / ) * jisa prakAra khaMdhaka aNagArAdi logoMke lie / 598. hareka jIva maraNa samudghAta karake hI mRta banatA hai aisA nahIM hai| kyoMki maraNa tathA maraNa samudghAta ye donoM bhinna bhinna cIja hai| sAtha hI maraNa samudghAta bhagavatIjIke abhiprAya se eka bhavameM do bAra ho sakatA hai| lekina maraNa to dUsare samudghAtameM avasAna ke pUrva eka antarmuhUrta zeSa rahatA hai taba hI hotA hai| Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samudghAta kaSAyadvArakA vivecana . * 299 . 4. vaikriya samudghAta-vaikriya labdhivAn jIva karma yukta aise apane AtmapradezoMko zarIrake bAhara nikAlakara unheM lambAI-caur3AImeM svazarIra tulya, tathA lambAImeM saMkhyAtA yojana dIrgha lambAkara daMDa AkAra svarUpa phailAkara pUrvopArjita vaikriya nAmakarmake aneka pradezoMko udIraNA dvArA udayamAn karAke vinAzake sAtha, racanA karaneke lie nizcita naye uttara vaikriya zarIra yogya pudgala skandhoMko grahaNa karake vaikriya zarIra jo banAtA hai vaha vaikriya samudghAta hai / nayA vaikriya zarIra banAnA ho taba jIvako aisA prayatna karanA par3atA hai| isakI sahAyatAse hI zarIra banatA hai athavA taiyAra hotA hai| 5. taijasa samudghAta- tejolezyAkI labdhiyukta jIva svazarIrake AtmapradezoMko prabala prayatnoMse zarIrake bAhara nikAlakara, unheM utkRSTase saMkhyAta yojana dIrgha tathA svadeha pramANa lambA-cauDA daMDAkAra racakara, pUrvopArjita taijasa nAmakarma ke pradezoMko prabala udIraNAkaraNase udita karake kSaya ( nAza ) karaneke hetuse, naye taijasa pudgaloMko grahaNa karake tejolezyA athavA zItalezyA chor3ate haiN| kisIke Upara tejo athavA zItalezyA chor3anI ho taba AtmAko ukta prakriyA karanI par3atI hai| / 6. AhAraka samudghAta-AhAraka labdhidhArI caudaha pUrvadhara muni mahAtmA athavA jinezvaradevakI samavasaraNakI Rddhi Adi dekhaneke lie athavA koI praznake samAdhAnake lie apane AtmapradezoMko apane zarIrake bAhara nikAlakara, unakA utkRSTase saMkhyAta yojana dIrgha tathA svadeha pramANa yukta moTA-sA daMDAkAra racakara, pUrvopArjita AhAraka nAmakarmake pudgaloMko prabala udIraNA dvArA zIghra udayameM lAkara, nirjarA karaneke hetu naye AhAraka zarIra yogya pudgala grahaNa karake AhAraka zarIra banAte haiN| 7. kevalI samudghAta-jinheM kevalajJAna ( trikAlajJAna ) prApta huA hai, ve hI isa samudghAta karaneke adhikArI hai / yahA~ kevalajJAnIne ATha karmoM meMse cAra ghAtI karmoM ko dUra kiye haiM jarUra, lekina vedanIya, nAma, gotra aura AyuSya ye cAra aghAtI kamaukA udaya rahatA hai / inameM AyuSya karmakI sthitike alAvA zeSa tIna karmokI sthiti agara adhika rahatI ho to aisA banegA ki AyuSya to pUrNa ho jAyegA lekina karmakA bhoga raha jaayegaa| agara karmako bhugatanA raha bhI gayA to kevalI bhagavaMta azarIrI. banakara mokSameM jA nahIM sakate aura phira kevalajJAnIko to dUsarA janma dhAraNa karanA Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 300 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * par3atA hI nahIM hai, agara hotA to ve apane janmAntarameM karmakA bhoga jarUra kara skte| lekina aba bhavabhramaNakA to aMta hI ho jAtA hai / ina saba kAraNoMse cAroMkI sthiti isa prakAra eka samAna ho jAnI cAhie ki AyuSyakI pUrNAhutike sAtha-sAtha zeSa tIna karma bhI sarvathA nirjarI sake athavA kSaya ho ske| aura aisI sthitikA sarjana samudghAta jaise AtmaprayatnoMse hI saMbhavita ho skegaa| yaha kriyA ATha samayakI hotI hai / kevalI bhagavAna tIna karmokI dIrgha viSama sthitikA kSaya karake, unheM suvyavasthita banAneke lie apane AtmapradezoMko apane zarIrake bAhara nikAlakara pahalA samayameM Urdhva dizA aura adho dizAke anta taka arthAt caudeharAjaloka pramANa lambA aura. apane zarIrake pramANa jitanA lambA-caur3A Atmapradeza daMDAkArameM racate haiN| dvitIya ( dUsarA ) samayameM pUrvase pazcima lokAnta taka ve apane AtmapradezoMko vistRta karate haiM jisase AtmapradezoMkA AkAra AlamArI jaisA bana jAtA haiN| tIsare samayameM ve apane AtmapradezoMko uttara-dakSiNa lokake chora taka bar3A kara dete haiM jisake kAraNa ye Atmapradeza mathAnI jaisA AkAra dhAraNa karate haiN| - isa prakAra Atmapradeza vyApta ho jAneke bAda cauthA samayameM manthAna-mathAnIke bIca jo aMtara hai arthAt amI bhI Atmapradeza rahita lokAkAza rahA hai usa rikta jagahakI pUrti svAtmapradezoMse karate haiM / itanA karanese kevalajJAnI bhagavaMtake asaMkhya Atmapradeza lokAkAzake pratyeka pradeza para cAra hI samayameM vyApta ho jAnese unakI AtmA lokavyApI bana jAtI hai / kyoMki eka AtmAke tathA lokake pradeza samAna haiM / tadanantara pA~case ATha takake cAra samoMmeM AtmapradezoMkA lokavyApI jo vistAra huA hai use punaH sameTa lete haiM arthAt pA~cave samayameM ve rikta jagahameM vyApta AtmapradezoMko punaH vApasa khIMca lete hai, chaThe samayameM mathAnIke (u.da.) do pAMkhoM (pakSoM) ko, sAtaveM samayameM pUrva - pazcimameM racita AlamArI AkArake pradezoMko tathA AThaveM samayameM UrdhvAdho ( Upara - nIce )racita daMDAkAra pradezoMko saMhara ( simaTa ) kara apanI AtmAko punaH pUrNa rUpase mUla deha jaisA banA dete haiN| 599. A~khako banda karake khola deM itanemeM asaMkhya samaya lagatA hai / 600. 'eka hI samaya ' arthAt sekaNDakA asaMkhyAtavA~ bhAga, itane hI kAlameM saikaDo aise araboM mIla gati kara sakate haiN| caitanya rUpakI yaha vilakSaNa (adbhuta) aura virATa tAkata kahA~ ? aura usake Age vAmana arthAt choTI ( sImAbaddha ) lagatI Ajake upagrahoM athavA raoNkeTakI tAkata kahA~ ? Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samudghAta tathA ajIva samudghAtakA vivecana * *301 . yahA~ isa kriyAkI sahAyatAse udIraNAkaraNa karanA asaMbhavita honese 'apavartanA' nAmaka karaNa dvArA pUrvokta tIna karmokI dIrghasthitikA vinAza karake apane yogya sthitivAle banate haiN| jisa prakAra koI gIlA (bhIgA) kapar3A yoM hI par3A. rahatA hai to usake pAnIko sUkhanemeM kaI ghaNTe bIta jAte haiM, lekina yadi usa gIle kapaDeko ThIka tarahase caur3A karake rakheM to usameMse pAnI jaldI sUkha jaayegaa| ThIka isa prakAra hI kevalI samudghAtameM mI AtmapradezoMko sAre lokameM vistRta kara denese dIrghakarmIkA jaldIse kSaya ho sakatA hai| sAtoMkA prakIrNaka adhikAra - kevalI samudghAta ATha samayakA aura zeSa chaH antarmuhUrtakAlamAnake hote haiM / inameMse 1, 3 aura 7 ye tInoMmeM pUrvakarmakA vinAza aura naye karmagrahaNakA abhAva milatA hai jarUra, lekina zarIrake yogya pudgaloMkA grahaNa hotA hai| jaba ki dUsaremeM naye karma pudgaloMkA grahaNa adhika aura purAnekA kSaya (nAza) alpa mAtrAmeM aura 4, 5, 6 meM pUrvopArjitakA vinAza tathA nayA karmagrahaNa hotA hai| 1, 2, 3 samudghAta anAbhogika hai isa lie vaha aicchika svarUpa banatA nahIM hai lekina ativedanAse AtmAmeM ekAeka Avega A jAtA hai aura svAbhAvika ho jAtA hai| aura bAkIke cAra Abhogika hai isa lie soca-vicArakara buddhipUrvaka jAna-bujhakara grahaNa kiyA jAtA hai / aneka janmAzrayI jIva inameM se AhAraka aura kevalI ( athavA jina ) ye do samudghAtoMko 'choDakara zeSa pA~coMkA upayoga anaMta bAra karate haiN| isake bAda AhAraka adhikase adhika cAra aura kevalI samudghAta bhavacakrameM eka hI bAra hotA hai| ., zuruke tIna samudghAta hareka vedanAkaSAya athavA avasAnake prasaMga para hote hI hai aisA- niyama nahIM hai| isa lie hareka jIvoMke lie ve anivArya banate haiM aisA nahIM hai| ___acittamahAskandharUpa-ajIvasamudghAtaH aba hama yahA~ 'ajIva samudghAtaH ' kI paribhASA isa prakAra karate haiM ki-anaMta paramANuoMse banA huA anaMta pradezI koI skaMdha tathAprakArake visrasA (kSINatA-azaktatA) phalasvarUpa (athavA svAbhAvika rUpase) kevalI samudghAtameM daMDAkAra tathA AlamArI AkArameM jisa prakArase batAyA gayA hai usa prakArase hI cAra samayameM saMpUrNa lokAkAzameM vyApta hokara phirase bAkIke cAra samayameM una sabhI avasthAoMko sameTakara mUla avasthAcAn athavA aMgulake asaMkhyAta bhAgarUpa bana jAtA hai, use 'ajIva samudghAta' kahA Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 302. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . jAtA hai / saMpUrNa lokAkAzameM vyApta (vistRta) honekI yogyatAvAle athavA vyApta bane hue pudgalaskandha anaMta hai, jina sabako acitta mahAskaMdhase pahacAnA jAtA hai / yahA~ yaha prayatna jIvadravyakA nahIM lekina ajIvadravyakA hai| 11 - dihi- [draSTi] vizvameM padArtha do jAtike haiM-jaDa aura cetana / ye padArtha athavA unake svarUpake prati sabakI samAna zraddhA ho athavA bana sake aisA banatA nahIM hai| agara kisIko koI padArthake prati sat-saccI zraddhA ho to koI dUsareko usI padArthake prati asat koTikA bhAva bhI paidA ho sakatA hai| to kucheka aise bhI jIva ho sakate haiM ki jisameM usa padArthake prati na to satkA bhAva milegA aura na to asat kA, lekina sat-asat arthAt sadasat draSTikA mizraNa milegaa| yadyapi jIvoMkI samajhake prakAra yoM to hajAra haiM, lekina una sabako tIna vargoMmeM samAviSTa kiyA hai| ___Akhira aisA banatA hai kyoM ? to jIvoMkI jJAna zakti athavA samajha zaktikI vibhinna kakSAoMke kAraNa aisA banatA hai| ina vibhinna kakSAoMke sRjanameM nimitta kauna ? to isakA uttara hai-hamAre aneka zubhAzubha karma / - uparyukta tIna kakSA bhedako zAstrIya zabda dekara vizeSa prakArase samajhAte haiN| sabase pahale yahA~ 'draSTi ' zabda eka prakArakI mAnyatAke arthameM samajhanA hai / jIvako anAdikAlase mithyAdraSTi prApta huI hai isalie mithyA, samyag aura mizra isa kramase vivecana aba karate haiN| 1. mithyAdRSTi - koI padArtha jisa svarUpameM hotA hai usakA usI svarUpameM hI . svIkAra karanA cAhiye vo satya samajha hai, lekina mithyA dRSTikA udaya hotA hai taba koI zarAbI jisa prakAra apanI mAtAko patnI athavA patnIko mAtA samajha baiThatA hai, usI prakAra mithyAdRSTivAlA dharmako adharma, adharmako dharma, satko asat , asatko sat, heyako upAdeya aura upAdeyako heya svarUpa svIkAratA hai| yaha dRSTi AtmAko AtmAkA jJAna hone detI nahIM hai aura paraspara vimukha rakhatI hai| aisI dRSTi anAdikAlase hareka jIvameM rahatI hai jo jIvakI vivekadRSTikA vinAza tathA AtmAkA nitAnta ahita bhI karatI hai| yaha dRSTi mithyAtva mohanIya nAmake eka prakArake karmodayase prApta hotI hai| paraMtu sat prayatnoM athavA sAdhanoMse usakA aMta lAkara Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '* dRSTidvArakA vivecana * * 303. sat dRSTi prApta kara sakate haiN| lekina sabhI jIva aisA aMta lA sakate haiM aisA banatA nahIM hai, agara aisA banatA to sArA saMsAra anokhA ( adbhuta, suMdara) bana jaaeN| 2. samyagdRSTi - samyagdRSTi arthAt padArthake prati saccI zraddhA / satko sat svarUpa aura asatko asat svarUpa hI jo mAnate haiM vaha / yaha dRSTi dharmako dharma, adharmako adharma, heyako heya aura upAdeyako upAdeya hI mAnatI hai| itanA hI nahIM, isake atirikta yaha dRSTi AtmAko Atmasammukha karatI hai jisake kAraNa yaha satyase paripUta (pUrNa rUpase zuddha, ati pavitra) dRSTi hai| ___anAdikAlase rAgadveSakI tIvra cikanAhaTase mithyAdRSTi - catura AtmA kisI samaya koI viziSTa prakArake AdhyAtmika prayatnase mithyAtva mohanIya karmoMko amuka samayake lie upazAnta karatI hai taba upazama samyaktva prApta hotA hai, isa lie mithyAtvakA upazama jahA~ taka pravartita hotA hai vahA~ taka usakI vivekadRSTi TikI rahatI hai, lekina AtmA jaba phira se nirbala bana jAtI hai taba mithyAdRSTi punaH udayamAna hotI hai| isa prakAra una mithyAtva mohanIya komeM amukakA kSaya aura anudita karmakA upazama jaba pravartita rahatA hai taba vaisI AtmAko kSayopazama dRSTivAlI AtmA kahI jAtI hai aura jaba bhithyAtva mohanIya karmakA sattAmeMse sarvathA kSaya hotA hai, usake kSayase kAraNa utpanna dRSTiko kSAyika dRSTi kahI jAtI hai| . yahA~ uparyukta tInoM dRSTiyA~ apane-apane udayakAlapara samyag (samyag dRSTi) hotI hai| inameM upazama kSayopazama dRSTi aisI hai ki jo Aneke bAda vApasa calI mI jAtI hai, lekina. kSAyika eka aisI dRSTi hai ki jo ekabAra mila jAne para anaMtakAla taka TikatI hai| kyoMki mohanIyakarmakI malinatAkA sarvathA vinAza huA hai, jisase una jIvoMmeM sat padArthake prati zraddhAmeM aMza mAtra nirbalatA (azraddhA) nahIM hotii| 3. mizradRSTi-zuddha aura azuddha prakArake mithyAtvamohanIya ( arthAt mizramohanIya) koke udayavAle jIva mizradRSTivAle hote haiM / arthAt ve samyagadharma aura mithyA dharma donoM tarapha AkarSita hote haiN| yaha mizradRSTi usake manameM yaha dharma bhI acchA hai aura anya dharma bhI acchA hai aisA mizrabhAva paidA karavAtI hai / phalasvarUpa sarvajJokta tattvameM rAga mI nahIM karavAtI hai aura dveSa bhI nahIM / - ye tInoM dRSTiyA~ darzanamohanIyake gharakI hI hai| isa karmake malIna aura tIvra rasavAle daliye udayameM hote hai taba inhIM daliyoMmeMse mithyAdRSTi ( jIvake kucha uttama Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .304. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * phala svarUpa honese ) kucha dalika eka prakArase zuddha bana jAte haiM, aura usakA udaya hotA hai ise mizradRSTi kahate haiM, aura jaba itane daliye atizuddha bana jAte haiM tathA unakA udaya hotA hai taba samyagdRSTi kahA jAtA haiN| isa saMsArameM mizradRSTivAle jIva bahuta hI kama, samyagdRSTivAle jIva isase anaMtagune tathA isase bhI anaMtagune jIva mithyAdRSTivAle haiN| ina dRSTiyoMkA abhyAsa karake athavA unako samajhakara mithyA tathA mizradRSTikA tyAga karanA cAhie aura samyagdRSTiko prApta karanI cAhie ! binA samyagdRSTi. jJAnakriyA athavA cAritrayakA koI mUlya nahIM hai / mokSakA mUlabIja mI yahI hai| saccI dRSTi athavA saccI zraddhA-yaha jIvanakI mUlabhUta jarUrata hai, jisa bAtakA svIkAra hare / koI karegA hii| isa viSayameM bahuta kucha jAnane yogya hai, jise granthAntarase dekhanA caahie| zaMkA-samyagdarzana aura samyagdRSTi ye donoM eka hI cIja hai ki alaga-alaga ? samAdhAna-yoM to eka prakArase donoM cIja lagabhaga eka sI hai phira bhI donoM ke bIca bahuta alpa bheda bhI rahatA hai| kyoMki donoMkI kakSA tathA kAraNoMmeM bheda hai / inameM chadmastha hI samyagadarzanI aura kevalI samyagadRSTi hI hote haiM / kyoMki mohanIya karmake daliye jinake udayamAna hote haiM aura apAya svarUpa matijJAna ,jinameM hotA hai unako hI samyagadarzana saMbhavita banatA hai / lekina ina donoMkA jisane sarvathA vinAza kiyA hai aise kevalIko samyagdRSTi hI saMbhavita banatI hai / isa prakAra darzanake bajAya dRSTi anekagunA mahAn hai / sirpha itanA hI nahIM, samyagadarzana aura samyagdRSTike kAla tathA kSetrake bIca bhI bahuta-sA aMtara ( bheda, pharaka ) hai / 'darzana' meM to paudgalika asara maujUda (upasthita) hotI hai, jaba ki 'dRSTi meM usakA sarvathA abhAva hai aura jo spaSTa AtmikaguNa svarUpa udayamAna hotA hai| 12-daMsaNa (darzana) isa zabdake samyaktva, zraddhAna, cAritra, abhiprAya, upadeza, sAmAnya bodhagrahaNa, nirAkAra bodha ityAdi aneka artha, zAstra aura unake aMgopAMgoMmeM batAye haiN| lekina yahA~ to 'darzana' zabda sirpha sAmAnya athavA nirAkAra bodhake arthameM samajhanA hai / 601. jena zAstrIne to 'samyagdarzana' nAmake caitanya (Atmika) guNa kI bhUribhUri prazaMsA kI hai tathA usako atyadhika mahattva bhI diyA hai / manusmRti jase jainetara (ajaina ) granthakArane bhI jaina mAnyatAko hI pratidhvanita karate jo kahA hai-samyagdarzanasampannaH karmabhirna badhyate / darzanena vihInastu saMsAraH pratipadyate // (manu. a. 6) vaha apekSAse ThIka hI hai / Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 305 . * darzana dvArakA vivecana * hareka cIja mAtra sAmAnya aura vizeSa ina donoM prakArake guNadharmayukta hotI hai / yadyapi vastuke bodhameM Apako khayAla Aye yA na Aye phira bhI donoM prakriyAkA upayoga (samayAntara) hotA hI hai| ___sAmAnya dharma-sAmAnya dharmake paryAyavAcI zabdoMmeM sAmAnya rUpa, sAmAnya bodha, nirAkAra darzana, nirvikalpa darzana, sAmAnyArtha grahaNa ityAdi haiM / aura vizeSa dharmakevizeSa svarUpa, viziSTa bodha, sAkAradarzana, savikalpadarzana, vizeSArthagrahaNa ityAdi paryAyavAcI zabda haiM / jo ki vAstavika rUpameM gaharAIse soce to 'darzana' yaha bhI eka prakArakA jJAna hI hai| isa jJAnako hama do vibhAgoMmeM bA~Ta sakate haiN| eka to sAkAropayoga rUpa jJAna aura dUsarA nirAkAropayoga rUpa jnyaan| yaha dUsarA jJAna hI 'darzana' kahalAtA hai| isake atirikta dUsarI bAta yaha bhI hai 'yaha ghaTa hai' itanA sAmAnyajJAna tattvase to sAkAra svarUpa honese jJAna hai hI lekina Age milanevAle vizeSa jJAnoMkI apekSAse sAmAnya svarUpayukta honese jJAnameM darzanakA upacAra kiyA hai| yaha darzana usa jJAnaguNa rUpa honeke vividha prakArakA bodha ityAdi karAneke lie isako alaga kiyA gayA hai / - misAlake taura para dekheM to- ghaTako ( kuMbhako ) dekhane para 'yaha ghaTa hai' ( lekina paTa-vastra, paradA, nahIM hai) itanA hI jo bodha hotA hai use 'darzana' kahA jAtA hai| yaha pahalI hI najarase hotA vodha hai| tadanantara ghaTa (kuMbha)ke viSayameM jo Age ciMtana kiyA jAtA hai to vaha ciMtana vizeSa ( vizeSaNa ) rUpase vividha paryAyoMke svarUpameM prApta honese vaha jJAnakI kakSAmeM AtA hai| vaha kisa prakAra AtA hai ? to usa ghaTako dekhaneke bAda hamAre manameM dravya-kSetra-kAla aura bhAva svarUpa vicAra uThate haiN| isakA artha yaha hai ki kuMbhako dekhaneke bAda hamAre manameM ye vicAra uThate haiM ki yaha ghaTa kisa cIjameMse banAyA hai ? dravyase - miTTIse / agara miTTIse....to miTTI bhI kisa prakArakI hogI ? aura agara ghaTa dhAtuse banAyI gayI haiM to dhAtu mI kisa prakArakI hai ?....ityAdi-ityAdi 'dravya' sambandhI vicAra uThate haiN| aura 'kSetra' se soceM to yaha ghaTa kisa kSetra (pradeza)kA hogA ! yaha ghaTa pATaNakA hai, ahamadAbAdI hai yA kazmirI ! yaha 'kSetra' (sthala)ke rUpameM socA gayA / 'kAla' ko lekara soceM to 602. isameM vyavahAra aura nizcaya nayakI vividha apekSAe~ hai jinheM granthAntarase dekha leN| 7. saM. 39 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 306 . .zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * yaha ghaTa kisa RtumeM upayogI ho sakatA hai ! athavA kisa RtumeM kisa samaya vanA hogA ! yaha kAla sambandhI vicAra-ciMtana huA / aura aba bhAvase-AkArase ghaTa sambandhI soceM ki-ghaTakA AkAra kaisA hai, raMga kaisA hai, lambA hai, choTA hai, gola hai ki lambagola hai ? ityAdi ciMtana 'bhAva' ciMtana huA / uparyukta sabhI (vizeSoM) vizeSaNoMko jAnanA hI vAstavameM 'jJAna' kahalAtA hai| 'darzana'ko spaSTArtha samajhAneke lie hI yahA~ para jJAnako samajhAyA hai / ___aba isa darzanake bhI cAra bheda haiN| 1. cakSu, 2. acakSu 3. avadhi, 4. kevala / 1. inameM cakSudarzana arthAt netravAle prANiyoMko apane cakSu ( A~kha) se padArthakA jo nirAkAra athavA sAmAnyadarzana hotA hai vaha / 2. cakSuke sivAkI zeSa cAra indriyA~ aura mana dvArA vastukA jo sAmAnya bodha hotA hai, vaha hai acakSudarzana / 3. indriyoM tathA manakI sahAyatAke binA rupI dravyoMkA (cIjoMkA) jo sAmAnyadarzana hotA hai, vaha hai avdhidrshn| 4. aura tInoM kAlake padArthIko sAmAnya bhAvase sarva prakAroMse dekhanA kevaladarzana kahalAtA hai| yahA~ eka bAta khAsa dhyAnameM rakheM ki chadmasthoMko prathama darzanotpatti aura bAdameM jJAnotpatti hotI hai, lekina kevalajJAna prakaTa honeke sAtha hI sabase pahale samayameM hI jJAnApayoga prakaTa hotA hai aura bAdameM darzanopayoga hotA hai / isa prakAra vaha anaMtakAla taka usI kramase hI Tike rahate haiN| isa lie vahA~ kevala eka hI saMkhyA para jJAna aura do kI saMkhyA para darzana samajha lenA caahie| 13. nANa-(jJAna) aneka AgamoM tathA unake TIkAdi aMgoM aura karmagranthAdika tathAvidha prakaraNoM meM vibhinna prakAroMse 'jJAna' zabdakI paribhASAe~ tathA usakI vyutpattiyA~ darzAyI hai| lekina ina sabase agara sarala tathA zIghragrAhI paribhASA peza karanI ho to yaha hai ki "jisase padArthakA jJAna athavA bodha hotA hai usakA nAma hai jJAna / 603. isalie hI bhagavatIjI, namutthuNaM Adi meM savvannUNaM-savvadarisINaM aisA krama dekhA jAtA hai| 604. jJAyate paricchadyate vastvaneneti / Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zAna dvArakA vivecana . hama acchI taraha jAnate hai ki acetana athavA nirjIva padArtha apanA yA nirjIva -sajIva vastuoMkA bodha na to karatA hai aura na to karavAtA hai / kyoMki usameM AtmAkA athavA caitanyakA astitva hai hI nahIM / aura jahA~ caitanya-AtmA nahIM hai, vahA~ jJAna bhI nahIM hai| jJAna to AtmAkA apanA svAbhAvika guNa hai / yaha guNa bhI avinAbhAvI hai| isa guNakA na to Adi bhI hai, aura na to aMta bhii| agara AtmAkA Adi-aMta hotA to usakA bhI Adi-aMta saMbhavita banatA hI, lekina usakA Adyanta ( Adi-aMta ) nahIM hai / jJAna AtmAkA sahabhAvI guNa honeke kAraNa hI naiyAyikoMkI prasiddha yatra-yatra dhUmaH tatra-tatra vahniH vyApti paidA huI hai| isa prakAra jahA~-jahA~ dhuA~ hotA hai, vahA~-vahA~ agnikA astitva hai hI, isa nyAyase jahA~- jahA~ jJAna hai, vahA~-vahA~ AtmAkA astitvaM avazya hogA hI / lekina yahA~ eka bAta vizeSa rUpase samajhanI hai ki-jahA~-jahA~ agni vahA~-vahA~ 'dhUma-dhuA~ ' aisI vyApti kabhI hotI nahIM hai| lekina jahA~-jahA~ AtmA, vahA~-vahA~ jJAna aisI vyApti yahA~ para jarUra hotI hai hii| isa prakAra ekake binA dUsarA kabhI bhI ho hI nahIM sakatA hai, aisA nizcita huaa| choTe-se choTA ati sUkSma nigodake jIvase lekara pRthvI-jala-vanaspati tathA isase bhI bar3e se bar3e mahAkAya hAthI takake hareka sajIva dehoMmeM (zarIroMmeM) jJAnamAtrakA astitva nizcita huA hai| lekina isameM farka sirpha itanA hai ki kisImeM isakI mAtrA nyUna ( kama ) to kisImeM adhika hotI hai| isa prakAra nyUnAdhikake anaMta prakAra banate haiN| inhIM saba kAraNoMse jIvakA lakSaNa huA-cetanAlakSaNo jiivH| ataH sabase alpazarIrI tathA ekadama avikasita 'nigoda' nAmase . pahacAne jAte jIvameM bhI eka akSarake anaMtaveM bhAga jitanA jJAna hotA to hai hii| usase hI 'yaha jIva hai ' aisA vidhAna karake pahacAnA jA sakatA hai| aura agara aisA nikRSTa Atyantika koTikA bhI caitanya mI na mAneM to jIva aura ajIvameM koI bheda rahatA hI nahIM hai| prazna-jJAna to AtmAkA apanA guNa hai / phira usameM nyUnAdhikarUpa bheda kisa lie ! uttara-vAstavameM jJAnakA eka hI rUpa hai| usameM koI bheda ( aMtara ) nahIM hai| lekina yaha kaba ! jaba ki jJAna pUrNa mAtrAmeM paidA huA ho tava / lekina use apUrNa .. 605. eka ke binA dUsarA jo na ho sake vaha / 606. itanese alpajJAnako bhI koI karmapudgala apane vazameM nahIM kara sakA hai / jisa prakAra klorophaoNrma athavA usakI sUI ( injekzana ) se dardI (marIz2a) ko behoza kara diyA jAtA hai taba usameM kucha bhI hoza nahIM hotA / kisI jaDakI taraha zUnyatA dikha paDatI hai, phira bhI usameM avyavata caitanya nahIM hai aisA hama nahIM kaha skeNge| usa prakAra yahA~ bhI smjhnaa| Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * rakhanemeM karmasattA bIcameM Akara vividha bheda utpanna karatI hai| suvarNa (sonA) aura usake pIle raMgakI taraha jJAna bhI hareka jIvameM anAdikAlase AtmAmeM vyApta hotA hai| isa prakAra sAtha hI sAtha karma bhI anAdikAlase jur3e hue haiN| inameMse eka karma (jo sUkSma hote hue bhI dravya padArtha rUpa hai ) jise zAstrIya paribhASAmeM 'jJAnAvaraNIya ' aisA nAma diyA hai, usI karmake vividha aura vicitra prakArake udayake kAraNa hI yaha tAratamya utpanna hotA hai / prastuta karmakA pragADha udaya ho to jJAnamAtrA atyanta alpa, karmakA udaya alpa ho to jJAnaprakAza adhika aura yadi karmakA sarvathA vilaya ( nAza, lupta ) ho to jJAnaprakAza saMpUrNarUpase prakAzamAna hotA hai / ____ AtmA nAmaka caitanya dravya hI saba kucha jAnanevAlA ( athavA dekhanevAlA) dravya hai jo ki harekake tana-manameM dUdha ghI kI taraha vyApta rahatA hai| yaha AtmA asaMkhyapradezI hai / isakI Upara halake ( vajana rahita ), bhArI ( vajanadAra), alpa yA adhika kokI parta ( taha, stara ) jamI huI hotI hai| jisake kAraNa AtmAkA jJAnaprakAza nyUnAdhika rUpase tirohita ( AcchAdita, DhakA huA ) rahatA hai / padArthake bodhameM saralatA yA viSamatAkI vicitra sthitiyA~ athavA mUrkhatA yA vidvattAke bIcakI kakSAe~ye saba kAraNa karmake hI AbhArI hai / prazna-AtmAmeM jJAnaprakAza kitanA hotA hai ? uttara-yoM to AtmAmeM sattA svarUpa jJAnaprakAza anaMta hai lekina vaha jJAnAvaraNake vividha prakArake karmoM dvArA vividha rUpameM dabA huA hai| karmake ye saba stara ( parta ) pUrNa rUpase ukhar3a jAye athavA AvaraNake sabhI parade hamezake liye haTa jAye to hI davA huA athavA chupA huA jJAnaprakAza pUrNa rUpase Alokita ho uThegA aura taba hI AtmAko lokAlokake tInoM kAlakA sacarAcara ( vizva ) jaDa yA caitanya padArtha athavA unakI kAlika anaMta avasthAe~-ina sabakA kramazaH nahIM lekina eka hI sAtha aura eka hI samaya para jJAna ho jaayegaa| aura aisA jJAnaprakAza ekabAra AtmAmeM prakaTa bhI ho gayA to phira usameM na to ghaTa-baDha hotA hai aura na to kabhI naSTa hotA hai| yaha udaya honeke bAda to anaMtakAla taka TikA rahatA hai / jaina paribhASAmeM isI prakAzako khAsa taurapara 'kevalajJAna', 'sarvajJa' ityAdi zabdoMse pahacAne jAte haiN| yaha jJAna sAkSAt AtmapratyakSa hai / sAtha hI isI jJAnaguNako jainazAstroMne svamAtra athavA. paramAtra prakAzaka na kahakara ubhaya arthAt svaparaprakAzaka kahA hai| isa lie hI tArkika bhASAmeM Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAna dvArakA vivecana * jJAnako 'svara vyavasAyi' rUpa pahacAnA gayA hai| jo sva aura parako jAnanemeM samartha hai aise hI jJAnako pramANarUpa ThaharAyA hai| aisA hI jJAna pravRtti-nivRttimeM upayogI banatA hai / prazna-Aja (vartamAnameM) koI anaMtajJAnaprakAzI athavA kevalI yA sarvajJa hai ki nahIM ? uttara- nahIM, isI bharatakSetrameM Ajase karIvan 2427 sAla pahale bhagavAna mahAvIradevakI paTTa-paraMparAmeM jaMbUsvAmI nAmake eka mahAmuni ho gaye / ve hI aMtima kevalI yA sarvajJa the| isake bAda isa kaliyugakI viSama aisI azubha paristhitiyA~ bar3hatI hI gayI ki tathAprakArakI ati ucca pavitratA-nirmalatAkI prAptike abhAvase jJAnAvaraNIya karmakA pUrNa rUpase kSaya ( naSTa ) karanekI yogyatA hI nahIM rahI / prazna-yaha jJAnaprakAza jaba taka prakaTa nahIM hotA hai taba taka jIvoMmeM kauna-sA jJAna hotA hai ! uttara-pratyeka AtmAmeM kevalajJAnakA anaMta prakAza pahalese hI sattAke rUpa meM tirobhUta hokara upasthita rahatA hI hai / aura hamane pahale hI batA diyA hai ki karmarUpI paradoMke kAraNa vaha prakAza pracchanna rahatA hai / yaha anaMtaprakAza bhale hI prakaTa na ho, lekina nyUna-taratama prakAza hareka jIvoMmeM jarUra hotA hI hai / hareka jIvako lekara soceM to AtmA para moTe-patale aneka prakArake AvaraNake parade gire par3e milate haiN| yaha paradA jitanA bArIka (patalA), hotA hai to prakAza utanA tIvra ( adhika ), aura paradA jyoM-jyoM moTA hotA jAtA hai, tyoM-tyoM prakAza kama hotA jAtA hai arthAt aMdhakAra baDhatA jAtA hai| isa prakAra jIvameM jJAnakI kSamatAkI aneka kakSAe~ hotI haiM / punaH ina anaMta vargoMke do prakAra par3ate haiM-(1) pratyakSa aura (2) parokSa / phirase una do prakArake jJAnake asaMkhya varga banate haiM / inameM avadhi, manaHparyava aura kevala-ye tInoM pratyakSa jJAnake prakAra haiM / yadyapi itanA vizeSa rUpameM samajheM ki yahA~ avadhi aura manaHparyava AMzika rUpameM pratyakSa bhI hai, jaba ki kevala saMpUrNataH sAkSAt AtmapratyakSa hai / isa lie hI isI jJAnako pramANarUpa mAnA gayA hai| aura mati tathA 607. pramANaM svaparAbhAsi jJAnam / nyAyA0 svArthavyavasAyAtmikaM jJAnam / ciraM0 * svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam / ratna samyagarthanirNayaH pramANam / pra0 mI0 TI0 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * zruta ye donoM parokSa jJAna hai / indriyoMkI sahAyatAse prApta jJAnako 'parokSa ' aura indriyoMkI sahAyatAke binA, AtmAmeMse hI sIdhe prakaTa hote jJAnako 'pratyakSa' zabdase pahacAnA jAtA hai| tAttvika rUpase pA~ca jJAnake do prakAra banate haiM-(1) chAdmasthika aura (2) kSAyika / inameM prAraMbhake cAra jJAnako 'chAdmasthika' aura aMtima kevala ekako 'kSAyika' kahA jAtA hai / chAdmasthika jJAnako karmazAstrakI bhASAmeM agara kahA jAye to vaha 'kSAyopazamika' jJAna haiM aura yaha jJAna karmase AcchAdita haiN| isameM sirpha kSAyika jJAna hI eka mAtra vinA karmAvaraNa hotA hai / aura uttarottara ye jJAna adhikAdhika vikAsaprakAzavAle haiN| . mati, zruta, avadhi, manaHparyava aura kevala ina pA~coM jJAnameM se pA~cavA~ kevalajJAna Ajase karIba 2427 sAloMse ( jaMbUsvAmI mokSameM jAte hI) viccheda huA hai| aba isa kaliyugameM vaha kisIko prApta hogA hI nhiiN| itanA hI nahIM, cauthA manaHparyava. bhI karIvan 2427 soloMse lupta huA hai| zeSa tIna jJAnoMmeMse avadhi bhI aba to prAyaH lupta-viccheda jaisA hai, phira bhI usakA thor3A-thor3A prakAza jarUra vidyamAna hai, jo kucha hI vyaktiyoMmeM kvacita hI dekhA jAtA hai| Aja kala binA koI daivika zakti dUrake padArthakA jise jJAna hotA hai, yaha saba aise jJAnabalase hI saMbhavita hotA hai| matijJAna-indriya, anindriya athavA donoM saMyukta rUpa nimittoMse utpanna tathA yogya pradezameM Aye hue padArthAdikakA apanI zaktike anusAra ( artharahita ) bodha karAnevAlA jo jJAna hai use matijJAna kahA jAtA hai| zAstrameM isI jJAnako 'Abhiniyodhika' zabdase darzAyA gayA hai / matise hI buddhi, smRti pratyabhijJAna, cintA, anumAnakA grahaNa hotA hai| buddhikI sahAyatAse hama saba hitAhitakA athavA pravRtti-nivRttikA vicArAdi jo kara sakate haiM usameM mana aura (kama-adhika mAtrAmeM ) indriyA~ bhI kAraNabhUta hai hI / yaha jJAna AtmAko sIdhA prApta hotA nahIM hai, lekina bIcameM indriyA~ aura mana rUpa dalAla ( mAdhyama )kI jarUrata rahatI hai / isa prakAra jJAtA aura jJeya ina donoMke bIca saMbaMdha 608. isameM usa apekSAse sAMvyavahArika pratyakSa bheda hai jarUra, lekina vaha indriyAdi sApekSa hai, AtmapratyakSa nahIM hai / 609. daivika zaktise yA upAsanA balase jJAta hotA hai lekina uparyukta kAraNase nahIM hotA / 610. isakA vigraha sIdhA hotA nahIM hai lekina matizca sA zAnaM ca iti matijJAnam / pA~coM nAmoMmeM isa prakAra kareM / Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zAna dvAra-matikSAna * jor3anevAlI indriyAdi haiM jinake dvArA padArthakA avabodha zakya banatA hai| ataH jisakA mana aura indriyA~ nirbala hotA hai use to aspaSTa aura adhUrA khyAla hI aayegaa| viSayake sAtha mana aura indriyoMkA sambandha hote hI matijJAna ho jAtA hai aura yaha bAta nizcita rUpameM samajha lenA ki jisakA jahA~ bhI matijJAna huA ki turaMta hI usakA vAcaka zabda sAmane A jAnese usa viSayakA athavA 'kucha hai aisA akSarAnusAra vaha zrutajJAna bhI upasthita ho hI jAtA hai / isa prakAra mati aura zruta ye donoM anyonya arthAt pArasparika saMbaMdhavAle jJAna haiN| yahA~ zAstrakA eka suvarNa vAkya hai ki-' jattha mainANaM tattha suyanANaM, jattha suyanANaM tattha mainANaM' arthAt jahA~-jahA~ matijJAna hai vahA~-vahA~ zrutajJAna hai aura jahA~-jahA~ zrutajJAna hai vahA~-vahA~ matijJAna hai / yaha vAkya yahA~ para kitanA susaMgata lagatA hai| kyoMki jisa-jisa viSayakA matijJAna pUrNa hotA hai, usa harekake varNAtmaka zabdoMkI utpatti ho hI jAtI hai| aura yaha zabdajJAna hai vahI zrutajJAna hai| sAtha sAtha usI zrutameM phirase mati apanA kArya agara jArI ( zuru ) rakhatI hai, to usameMse phirase aneka vikalpayukta matijJAna milatA jAtA hai| itanA hI nahIM, usa hareka vikalpa pUrNa hote hI punaH aneka zrutajJAna bhI prakaTa hote jAte haiM / ise spaSTa zabdoMmeM kahe to mati vaha zrutakA kAraNa hai aura zruta yaha kArya hai| cAra anaMtAnubandhI kaSAya tathA darzana mohanIyatrika milakara 'darzana saptaka' karmakA upazama aura kSayopazama honese yaha matijJAna jIvameM avagrahAdikake prakArarUpa apAyAtmakanizcayAtmaka vodharUpameM prakaTa hotA hai| - koI bhI padArthake matijJAnameM, jJAtA svarUpa usakI AtmAko indriya yA mana dvArA jaba koI viSaya athavA koI eka padArthakA nikaTa yA dUravartI saMbaMdha hotA hai taba uttarottara avagraha (rukAvaTa-bAdhA), IhA ( icchA-udyama ), apAya ( nAza-hAni-khatarA -vipatti) aura dhAraNA nAmakI cAra prakriyA asAdhAraNa gatise pasAra ho jAtI hai taba viSaya athavA padArthakA jJAna yA bodha paidA hotA hai| inhIM cAra kriyAoMke nAma haiMavagraha, IhA, apAya aura dhAraNA / inameM avagrahake do prakAra haiM'-"'vyaMjanaavagraha aura arthaavagraha / aba hama ina sabako saMkSiptameM samajha leM / 611-612. mana tathA cakSu aprApyakArI honese unakA vyaMjanAvagraha hotA hI nahIM hai, agara hotA bhI to agniko dekhate hI A~kheM jala jaatii| isa lie isakA sIdhA (sarala) arthAvagraha hI hotA hai| . Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 312 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * viSaya athavA padArthakA indriya athavA manake sAtha saMbaMdha hote hI AtmAmeM avyakta jJAnopayoga zuru ho AtA hai, lekina isase use ati avyakta-aspaSTa bodha ( jisa prakAra behoza sthitimeM paDe hue manuSyako jaisA anubhava hotA hai vaisA ) hotA hai| ise 12vyaMjana' avagraha kahA jAtA hai| vahA~ viSaya tathA indriyoMkA saMyoga puSTa hokara jJAnopayoga Age baDhatA hai taba 'kucha' hai aisA khyAla hotA hai, use artha avagraha kahA jAtA hai| ___aba 'kucha hai' to vaha kyA hai ? isake vicAra yA tarka-vitarka jo hamAre manameM uThate haiM use IhA kahA jAtA hai| isa prakriyAke bAda hamArA mana aba kisI eka nirNayakI ora bar3hatA hai aura aMtameM 'kucha hai' kA koI pakkA nizcaya kara letA hai| ki 'yaha amuka hI hai, taba aise nirNayako 'apAya' (nirNaya) kahA jAtA hai| aura usI nirNayake bAda usa padArthako apane manameM yAda rakhanA yA dhAraNa karanA use dhAraNA kahA jAtA hai| ___isI dhAraNAke saMskArase phirase avicyuti, vAsanA tathA smRti-ye tIna bheda upasthita hote haiM / koI koI vyaktimeM pUrva yA usase bhI pUrvake janmakA jo jJAnajise zAstrIya zabdoMmeM jAtismaraNa ( janma smaraNa ) jJAnase pahacAnA jAtA hai vaha jo utpanna hotA hai, yaha bhI isa (dhAraNAbheda anusAra batAye gaye ) smRti-matijJAnakA hI prakAra hai| jisameM bahuta sAla purAnA smaraNakA saMskAra nimitta (kAraNa) milate hI athavA yogya samaya para prakaTa ho jAtA hai aura apanA pUrvabhava dekhatA hai / yaha jJAna hAlameM adhikatara caDhatI umrameM adhika dekhA jAtA hai / yaha anindriya arthAt manonimittaka matijJAna hai| isa matijJAnake aneka prakAra haiN| ina sabhI prakAroMko vargIkRta karake inheM 28 6 12. dekhiye phUTanoTa 611, peja naM. 311 / 613. miTTIse bane kisI choTese diyemeM ( koDiemeM ) 99 bUMda sokha jAte haiM aura 100vA bUMda jaba giratA hai taba vaha Tika jAtA hai aura pAtra bhIga jAtA hai| yahA~ 99 buMdakI hama vyaMjanAvagrahake sAtha tulanA kara sakate haiM aura 100veM bUMdako arthAvagrahake sthAnapara samajha sakate haiN| yahA~ 99 bUMda 100veM badake sahAyaka hI the; jisake kAraNa, 100 vA~ bUMda Tika sakA thaa| yaha paribhASA to sthUla hai, sUkSma paribhASA dUsare prakArakI hai / 614. 1. avagraha-Perception. (praMsepzanaH pratyakSa jJAna, bodha, avagama) 2. IhA-Conception. ( kansepzanaH avadhAraNa, saMkalpana ) 3. apAya - Judgment. (jajamenTaH nirNaya, nyAya, phaisalA ) 4. dhAraNA - Retention. ( riTenzanaH avadhAraNa, smaraNa, avarodhana) 615. anindriya yaha manakA vAcaka zabda hai / dehadhArI AtmAkI pravRtti-nivRttimeM indriyA~ aura mana ye donoM cIja mukhya haiN| mana indriya nahIM hai isa lie use ukta zabdase darzAyA gayA hai| Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .zAnadvAra-matizAna * 'vargameM .hI jo samAviSTa kara diyA hai ve isa prakAra haiM-arthAvagraha, IhA, apAya aura dhaarnnaa| ina cAra prakArako pA~ca indriya tathA chaThe manake sAtha gunanese 24 banate haiM aura vyaMjanAvagraha manacakSukA banatA na honese athavA isakI sirpha cAra indriyA~ honese isake cAra bheda arthAt 24+4=""28 bheda kula milAkara ho gye| sAtha sAtha buddhivaizadyake lie tathA matijJAnakI vizeSatAe~ kaisI kaisI hotI hai isakI jhalaka dikhAneke lie misAlake taurapara dUsare bAraha prakAra bhI batAye haiM / 1-2 bahu-abahu, 3-4 bahuvidha-abahuvidha, 5-6 kSipra-akSipra, 7-8 nizcita-anizcita, 9-10 saMdigdhaasaMdigdha, 11-12 dhruva-adhUva / isakA vivaraNa granthAntaroMse jAna leN| ina saba bhedoM parase 'avadhAna' kyA cIja hotI hai usakA khyAla AyegA / yaha avadhAna bhI mukhyataH matijJAnakA hI eka prakAra hai| sAre vizvameM jitanI bhI buddhiyA~ kAma kara rahI hai, una sabako cAra vibhAgameM vargIkRta kara diyA hai| 1. autpAtikI, 2. vainayikI 3. kArmikI aura 4. pAriNAmikI / . 1. autpAtikI-ana dekhI yA ana sunI bAteM jaba yakAyaka hamAre sAmane A jAtI hai jisake bAremeM isase pahale hamane kabhI thor3A bhI socA na ho, ( phira bhI) use dekhate yA sunaneke sAtha hI ubhayaloka aviruddha, tatkAla, yakAyaka, phalopadhAyaka saccA nirNaya karanevAlI gatizIla jo buddhi hai vaha / 2. vainayikI - guru, bujarga athavA guNIjana ( saMta-mahAtmA ) se vinaya karanese prApta jo viziSTa buddhi hotI hai vaha / 3. kArmikI- arthAt kisI bhI zilpakAryameM yA kisI karmameM pravRtta rahakara usa karmameM aisA anubhavI yA niSNAta bana jAtA hai ki phira alpa hI mehanata (zrama-parizrama) meM vaha kArya baDI suMdaratAse aura saphalatAse kara dikhAtA hai tathA aneka kAryameM prAvINya ( kuzalatA, nipuNatA) prApta karatA hai| 4. pAriNAmikI-jo buddhi umra gujarate, svAnubhavase gaharI kalpanA, ciMtana tathA mananake bAda eka aisI vedhaka dRSTi A jAtI hai ki amuka vicAra, pravRtti yA viSayakA 616. isa jJAnake bhedoMmeM bhI bahuta-sI apekSAe~ honese 2, 4, 28, 168, 336 aura 340 isa taraha vibhinna prakAra bhI haiN| ye 28 bhedako vibhinna DhaMgase bhI ghaTAte haiM / 617. bhagavatIjI AdimeM apekSA rakhakara uparyukta 28 bhedoMmeM se chaH prakArake apAya aura chaH prakArakI dhAraNAko matijJAnake rUpameM aura IhA avagrahameM zeSa 16 bhedakI darzanake rUpameM vivakSA kI hai| 7. saM. 10 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 314 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . natIjA (phala) amuka hI AyegA, aisA samajhaneke bAda hitAhitakI pravRtti-nivRttimeM jo buddhi jur3a jAtI hai vaha / ye cAroM buddhi matijJAnake hI prakAra svarUpa haiN| vyaMjanAvagrahakA kAlamAna jaghanya AvalikAke asaMkhyAtaveM bhAgakA aura utkRSTase zvAsocchvAsa pRthaktva, arthAvagrahakA kAlamAna nizcayanayase eka samaya aura vyavahAranayase antarmuhUrta taka, IhA tathA apAyakA kAlamAna antarmuhUrta taka aura dhAraNAkA saMkhyAtAasaMkhyAtA bhava taka hotA hai / isase yaha sAbita hotA hai ki dhAraNAkA saMskAra saiMkaDoM-hajAroM sAla taka Tika sakatA hai| kucheka ghaTanA yA prasaMgoM dvArA isa bAtakI. pratIti hameM hotI hai| yaha matijJAna eka yA ekase adhika indriyoMse tathA manase athavA mana aura indriyA~ ina donoMke saMbaMdhase hotA hai| sirpha indriyanimittaka matijJAna hI 'mana' kI prAptike binA janmate ekendriyase lekara asaMjJIpaMcendriya takake jIvoMmeM hotA hai| aura anindriyanimittaka arthAt jisameM indriyoMkA nahIM lekina sirpha manakA hI vyApAra hotA hai aisA jJAna 'smRti' nAmakI matike prakArake aMtargata AtA hai| lekina jisameM mana athavA indriyA~ ina donoMmeMse kisI ekakA bhI vyApAra na hone para bhI latA yA vallarI kisI per3a, dIvAra athavA dAlAna ( barAmadA) para car3ha jAtI hai| yaha aspaSTa oghajJAna sirpha matijJAnAvaraNIya karmake kSayopazamake kAraNase hI hai / vanaspati jagatameM manuSya jaisI bhAvanAe~ athavA vividha prakArake lakSaNa jaise ki zaramAnA, gusse honA, ha~sanA, dUsare jIvako mAranA, mAna, mAyA, lobha, zaMgArikabhAva ityAdi dekhA jAtA hai / ye sabhI oghasaMjJAe~ isI jJAnake hI AbhArI hai| jAgRta rahakara manakA vivekapUrvaka upayoga apanI pravRttimeM karanevAle hama sabameM indriya aura anindriya (mana) nimittaka matijJAna hotA hai| ____ AtmAko indriyake viSayoMkA athavA padArthakA jo jJAna prApta hotA hai, vaha do prakArase hotA hai-1. zrutanizrita aura 2. azrutanizrita / eka bAra anyopadeza athavA zruta-zAstragranthake adhyayana adhyApana dvArA padArtha athavA zabdoMke vAcyavAcaka bhAvake saMketakA jJAna ho jAneke bAda, phira jaba kisI padArtha athavA zabdakA hRdaya athavA buddhimeM yathArtha matijJAna kiyA jAtA hai taba vaisA matijJAna bhUtakAlIna zrutAnusAri, dUsare zabdoMmeM zrutaparikarbhita honese zrutanizrita mati kahA jAtA hai| jinheM hama jAnate haiM aise aneka padArtha jaba hamArI A~khoMke sAmane A jAte haiM Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAna dvAra-zrutazAna * * 315 . athavA vaise padArthIke zabda sunate hI unake rUpa tathA guNAdikakA jo zIghra khyAla A jAtA hai, yaha saba ekavAra 'zrutanizrita' banI huI matike kAraNa hI hai / paropadeza athavA zAstra Adike kiMcit mAtra abhyAsake binA janmAntarake svAbhAvika rUpase utpanna matijJAnAvaraNIya karmake viziSTa kSayopazamase paidA hotI yathArthamatiko azrutanizrita matijJAna kahA jAtA hai| ana dekhe-ana jAne padArthoM ke bAremeM buddhi pUrvase hI turaMta jo yathArtha rItise kArya kara detI hai vaha / jise daivI upahAra (bheMTa)ke rUpameM pahacAnA jAtA hai / uparyukta cAroM prakArakI buddhi isake aMtargata A jAtI hai / 2. zrutajJAna-isa zIrSakake pUrvArdhakA 'zruta' zabda kisase banA hai ? yaha ThIka tarahase soce to usake garbhita arthakA khyAla hameM AyegA / yaha zruta 'a' zravaNa (sunanA) dhAtu parase banA hai, jisase isakI vyutpatti hotI hai-zrUyate tat zrutam arthAt jo sunA jAtA hai vaha hai zruta / to kyA sunate hai ! isakA uttara hai akSara, zabda, vAkya athavA koI bhI dhvani-AvAja / isalie eka bAta to taya ho gayI hai ki jo zabdAdi hai vahI zruta hai| isa zabdAdikA zravaNa karNendriya ( kAna ) dvArA hI hotA hai aura manakI sahAyatAse use jAnate hai, samajhate hai / yadyapi levaTapara to samajhanevAlA mItara AtmA hai / isase yaha spaSTa hotA hai ki karNendriya tathA mana dvArA prApta zruta ( zabda ) granthAnusAra jo bodha hotA hai vahI zrutajJAna hai| zaMkA-to phira jise karNa athavA zrotrendriya nahIM hotI, jisake kAraNa vaha kucha mI suna sakatA nahIM hai, to kyA use zrutajJAna nahIM milegA ? . samAdhAna-uparyukta paribhASA to ekadama sarala tathA sarva sAmAnya hai / lekina isakI dUsarI paribhASAe~ jAnanese isa praznakA samAdhAna ho jAyegA / dUsarI paribhASA-zrotra aura netra svarUpa nimittoMse utpanna zruta-granthAnusArI jo bodha hotA hai vaha / isa paribhASAse badhira (baharA) na ho aura netra yA A~kheM (dRSTi) ho to zrutajJAna ho sakatA hai / arthAt A~khoMse ( par3hakara ) hI zAstrAdi granthoM dvArA zrutajJAna prApta ho sakatA hai| , tIsarI paribhASA-isa zrutajJAnake do prakAra haiN| eka svamati prApta aura dUsarA paropadeza prApta arthAt bAhya indriyoMkI sahAyatAke binA janmAntarake kSayopazamase bhI mati saha zruta ho jAtI hai| Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 316 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * cauthI paribhASA-'zruta' kA eka artha 'zAstra' hotA hai| isalie zAstra bhI eka prakArase zrutajJAna hI hai| aura isake kAraNa hI kArtika zukla paMcamIke dina dharmazAstrapothiyA~ padharAkara jJAna sthApanAkI racanA kI jAtI hai| aura isake kAraNa hI isa paMcamIko jJAnapaMcamI tathA digambarameM ise 'zrutapaMcamI' zabdase pahacAnA jAtA hai / zrutopAsaka, zrutArAdhanA, zrutabhakti, zrutAlekhana ityAdi zabdoMkA nirmANa bhI isake kAraNa huA hai| pA~cavIM paribhASA-'zruta' zabdakA saMskRta 'zrutam ' tathA usakA artha hotA haisunA huaa| isa lie sunA huA jJAna mI 'zruta' hai| yaha kisa prakAra ! .. to zAstroMkA artha hotA hai zabdoMkA bhaNDAra / ina zabdoMkA nirmANa sunanese hI huA hai / to prazna hotA hai ki kisa prakAra ! to tIrthakara-arihaMta-paramAtmAne kevalajJAna ( sarvajJatA) prApta karaneke bAda vizvake svarUpako pratyakSa dekhA aura lokahitArthake lie usa svarUpakA pratipAdana sabase pahale zrotAoMke bIca kiyA / usa samaya unake pramukha paTTaziSyoMkI orase grahaNa kI gayI tripadIke AdezAnusAra samIne milakara jo vizAla grantha racanA kI hai jise 'dvAdazAMgI' (bAraha aMga-zAstra ) kahA jAtA hai use, tathA usake sivA svayaM bhagavaMtane jo dezanA-pravacana jIvanaparyaMta diye haiM unheM, unako dhAraNa karake jo kaNThArUDha kiyA hai unheM, aura bAdameM patrArUDha bane unheM, sAtha hI unhIM zAstroMko kendrameM rakhakara unake AdhAra para jo aneka grantha likhe gaye haiM unheM tathA jo Aja likhe jAte haiM tathA bhaviSyameM jinheM likhe jAyeMge una tamAmako 'zruta' kahA jAtA hai| ina saba kAraNoMse zruta zabda zAstrakA eka paryAya hI bana gayA hai aura usa arthameM rUDha ( pracalita ) ho gayA hai / zruta, sUtra, siddhAnta, pravacana, Agama ye sabhI paryAyavAcI zabda haiN| zaMkA-zabdoM hI zrutajJAna hai kyA ? samAdhAna-ThIka tarahase dekhA jAye to ye zabda sIdhe rUpameM zrutajJAna nahIM hai| yaha zrutajJAna to zabdake vAcyArtha jJAnako hI ( artha jJAnako hI) kahA jAtA hai / 618. suya sutta gaMtha siddha sAsaNe ANavayaNa uvaiso| paNNAvaNAmAgama iya egaThA paJjavA sutte // [dekhie-vize. A. sthA. daza. bR. che. ityAdi ] isameM zAstrake 10 paryAyavAcaka nAma diye haiN| Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zAnadvAra-zrutajJAna . * 317 . phira bhI prastuta vAcyArthakA vAcaka zabda hI hotA hai| ataH zabda svayaM vAcyArtha rUpa jo kArya hotA hai usake kAraNa rUpa banatA hai| agara zabda hI na ho to jJAna kisase prApta kareM ? isa kAraNase zabda kAraNa rUpa hone para bhI usakI mahattAke lie kAraNako kAryarUpa ( aupacArika ) mAnakara hamAre yahA~ zabdako bhI 'zrutajJAna' kI mahora lagAyI gaI hai| bAkI sIdhe rUpameM to zabda 'dravyazruta' hai| aura usa parase utpanna hotA arthabodharUpa Atmaphala athavA saccI samajha yaha 'bhAvazruta' hai / saMkSiptameM kahe to vAcyavAcaka (zabda aura arthake) saMbaMdhase jo bodha utpanna hotA hai ise zrutajJAna kahate haiM / eka zabda sunakara matijJAna jo vistRta huA tathA usase usake arthakA jJAna bhI huA, aura . phira yathArtha padArtha bodha jo huA use bhI zrutaMjJAna kahA jAtA hai / aba ise ulaTAkara dekheM to eka vAcya padArthako dekhate matijJAna hote hI isake sAtha sAtha hI usake vAcaka zabdakA jo jJAna hotA hai yaha bhI zrutajJAna hai| isa prakAra varNa zabda zrutajJAnameM mukhya rUpameM hotA hai| abhI zrutajJAnakI chaTThI pradhAna paribhASA kahane ke lie zaMkA-samAdhAna karate haiN| zaMkA-uparyukta paribhASAoMse to aisA AbhAsa ( bhrama ) paidA hotA hai ki mAno prANImAtrako zabdabodha eka samAna hI hotA hogA ! to vaha bAta ThIka hai kyA ? samAdhAna-nahIM, eka samAna bodha kadApi nahIM hotaa| kyoM nahIM hotA hai to isake lie jo maulika aura mukhya kAraNa bhAga svarUpa hai use batAte haiM / isI kAraNameM hI chaTThI paribhASA samA jaayegii| - chaTThI paribhASA-eka karma jisakA nAma zrutajJAnAvaraNIya hai / isa karmake kSayopazamase ( amuka karmakA nAza aura amukakA upazama ) utpanna hote zabda-lipi Adi dravya zrutakA anusaraNa karanevAlA padArthabodha-AtmavicAra-natIjA hI zrutajJAna kahA jAtA hai| isa paribhASAse janmAntarake zubhAzubha aneka karmoM ke dvArA isa janmameM prApya karma 619. yahA~ zabdazravaNa yaha hai matijJAna aura isa parase milatA padArtha bodha zrutajJAna hai / usI prakAra dhuA~ dekhakara jo jJAna milatA hai vaha hai matijJAna, aura dhuA~ parase agmikA jo anumAna hotA hai vaha hai zrutajJAna / ___ matijJAna dvArA dekhe, jAne yA soce hue padArtha-bhAvoMke bheda-prabhedoMkA jJAna hI zrutajJAna hai| isa prakArase bhI hama soca sakate haiM / Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 318. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * sthitike anusAra bodhameM nyUnAdhikarUpa asaMkhya tAratamya jo prApta hotA hai vaha bAta spaSTa hotI hai| dUsarI eka bAta siddhAntake rUpameM samajha leM ki matike binA zruta kabhI utpanna hotA hI nahIM hai| 'maipuvaM surya' cutaMmatipUrva ityAdi vacanake anusAra zruta mati- . pUrvaka hI hotA hai| yaha zrutajJAna manonimittaka hai usa prakAra anya indriya nimittaka bhI hai| isalie yaha jJAna hita-ahitake kSetra meM pravRtti-nivRtti karAnemeM zaktizAlI ( sAmarthyavAn ) hai / . zaMkA-mati tathA zruta, ina donoM ke kAraNarUpa yadi (zrotra indriyA~ tathA mana hI) hai to phira aise do prakArake jJAnakI jarUrata hI kyA hai ? kyA hama eka hI jJAna nahIM rakha sakate ? samAdhAna-donoMke bIcakA yaha alagAva athavA aMtara inake alaga astitvakI svIkRti detA hai| matijJAnakA kArya padArthake vartamAnakAlake sAmAnya bhAvoMko jaNAnekA hai, jaba ki zrutajJAnakA kArya traikAlika tInoM kAlake padArthoMko jaNAnekA hai / isakA viSayakSetra matise bhI bar3A hai| yadyapi matijJAna jIvamAtrako sarvatra avirata vidyamAna rahatA hai isalie zAzvata hai, jaba ki zruta avirata rahatA nahIM hai isalie azAzvata ( nAzavaMta) hai / phira bhI vaha matise bhI adhika sUkSma arthIkA aneka prakArase bodha karatA hai| isa jJAnakA sAmarthya itanA mahAn bhI hai ki zrutake balase prastuta jJAna vyaktimeM aisA anokhA kSayopazama prakaTAtA hai ki sarvajJayA kevalI bhagavAna kisI bhI padArthakI jaisI paribhASA karate haiM vaisI hI paribhASA karanemeM (sarvajJa na hone para bhI) samartha hotA hai| aura aise muni 'zrata-kevalI' ke nAmase pahacAne jAte haiM / yaha kevalI' vizeSaNa chAdmasthika cAra jJAnameMse sirpha zrutako hI prApya hotA hai| ina saba kAraNoMse mati-zruta jJAnoMke bIcakA aMtara spaSTa hotA hai / isalie donoMkA astitva alaga-alaga honA bahuta jarUrI hai| 620. yaha vacana sApekSa hai / isakA bhAva gurugamase jAna lenA / 621. zratakevalI jaba pravacana karate haiM taba yaha koI bhI nahIM jAna sakatA ki ye sarvajJa nahIM hai| kyoMki ve padArthokI vaisI gaharI yA arthabharI paribhASA dete haiN| 622. yadyapi sanmatikAra tathA upA0 zrI yazovijayajI mahArAjane jJAnabindumeM zrutajJAna yaha eka prakArakA matijJAna hI hai aisA sAbita kiyA hai| Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAna dvAra-zrutajJAna . *zrutajJAnake aneka prakAra haiN| lekina una sabhIko vargIkRta karake caudaha yA bIsa bhedoMmeM samAviSTa kiyA gayA hai| isa parase avAMtara (madhyavartI-aMtargata) prakAra kaise kaise vicitra (adbhuta) ho sakate haiM isakI kalpanA svayaM kara lenaa| zrutajJAnake vyApaka vicAra yadi maMda-tIvra buddhivAloMko mile to unakI vividha kakSA aura sthAnakA jJAna puSTa hotA hai, isalie inake prakAra tathA artha granthAntarase jAna le / phira bhI yahA~ para zuruke ( prAraMbhake ) zrutajJAnake akSara, aura anakSara nAmake do jarUrI bhedoMkA artha samajhAkara bAkIke prakAroMke sirpha nAma batAe jaayeNge| 1. akSarazruta-isake tIna prakAra haiN| 1. saMjJAkSara 2. vyaMjanAkSara aura 3. labdhyakSara / saMjJA zabdase duniyAkI hareka lipiyA~ athavA kisI bhI lipike akSararUpa AkAra samajheM / ye hareka AkAra usa hareka varNakI saMjJAkA saMketa karate haiM, jisase hameM bodha milatA hai / isa lie ye AkAra zrutake sAdhanarUpa honese saMjJAkSara zruta kahA jAtA hai| akSara tathA padArthake bIca vAcyavAcaka saMbaMdha hai| zabda vAcaka hai| isalie usakA jJAna matijJAna hai aura usake nimitta prApta vAcyakA jJAna zrutajJAna kahA jAtA hai| 2. vyaMjanAkSara-a se ha takake athavA jisa-jisa bhASAmeM jo-jo varNa haiM, ve sabhI mukha dvArA uccArita honese vyaMjanAkSara kahalAte haiN| 3. 'laibdhyakSara-hameM akSarakA jJAna jo milatA hai, vahI labdhyakSara hai / isa prakAra zabda sunaneke sAtha hI jisa-jisa arthakI pratIti hotI hai usa harekake arthAnurUpa akSara-jJAnakI prApti hI labdhyakSara hai| isameM dUsaroM ke upadezakI jarUrata nahIM hotI hai| . dUsare prakArase saMkSepameM kahe to-likhe jAte akSara vaha hai saMjJAkSara / bole jAte akSara vaha hai vyaMjanAkSara aura manameM soce jAte yA AtmAke bodhasvarUpa manameM utpanna avyakta akSara racanA hI labdhyakSara hai| 2. anakSarazruta-zvAsocchvAsakI kriyA, thUkanA, khA~sanA, chIMkanA, cuTakI-tAlI bajAnA, sITI bajAnA ityAdi / AvAjayukta ceSTAe~ tathA dUsare matAnusAra nIrava lekina 623. zrutake pratyeka akSara tathA usake saMyoga ke bAremeM yadi soceM to anunAsika, ananunAsika, husva, dIrgha, pluta tathA udAttAdi bhedoMse inake anaMta bheda hote haiN| 624. agara tattvadRSTise soceM to 'zabda' sunakara use heyarUpa ho to heyarUpameM athavA upAdeyarUpa ho to upAdeyarUpameM arthagrahaNa karanA akSarazruta hai| ... - 625. isakA eka artha-jisakA nAza na ho vaisI kSAyopazamika zakti' bhI hai| Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 320. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * bodhaka kriyAe~-mastaka hilAnese, hAtha-pairakI ceSTAoMse athavA A~khoMke izAroMse jo bodha-jJAna yA samajha prApta hotI hai vahI anakSarazruta hai| - ina donoM bhedoMmeM hI samagra zrutake prakAra samA jAte haiM phira bhI abhyAsiyoMkI samajha-jJAnako vizada banAneke lie caudaha yA bIsa prakAra dikhAe gae haiN| yahA~ para . zeSa 12 tathA prakArAMtarase kie gaye bIsa bhedoMkI vyAkhyA vinA nAma mAtra batAyI gaI haiN| zeSa bAraha bheda-3-4, saMjJi-asaMjJi, 5-6, samyak-mithyA, 7-8, sAdianAdi, 9-10, sAnta-anaMta, 11-12, gamika-agamika, 13-14, aMga-anaMga / bIsa bheda-1-2, paryAya-paryAyasamAsa, 3-4, akSara-akSarasamAsa, 5-6, pada- . padasamAsa, 7-8, saMghAta-saMghAtasamAsa, 9-10, pratipatti-pratipattisamAsa, 11-12, anuyoga-anuyogasamAsa, 13-14, prAbhRtaprAbhRta-prAbhRtaprAbhRtasamAsa, 15-16, prAbhRtaprAbhRtasamAsa, 17-18, vastu-vastusamAsa, 19-20, pUrva-pUrvasamAsa / . isa prakAra mati aura zrutakI vyavahAra tathA nizcayayukta anya paribhASAe~ aneka prakAra banatI haiN| inheM zAstra yA gurugamase jAna leN| mati-zratake bagaira ( vinA) kisIko bhI kevalotpatti prApta nahIM hotI / 3. avadhijJAna-pahale 'avadhi' zabda kisa prakAra banA hai tathA isakI alagaalaga kaisI vyutpattiyA~ hotI hai yaha dekhate haiM, jisase mUla zabdakA rahasya samajAnese usake arthakA spaSTa khayAla A sake / 1. avadhAnaM avadhiH-avadhAnakA artha hotA hai nirNaya / to nirNaya kisakA ? to isakA uttara hai rUpI padArthake sAkSAtkArakA / kauna karegA ? to AtmA karegA / aba isakA bhAvArtha yaha hotA hai ki- rUpI padArthakA Atma sAkSAt rUpa nirNaya athavA sAkSAtkaraNarUpa jo artha vyApAra hai usakA nAma avadhijJAna hai| 2. 'ava'- avyayapUrvaka 'dhi' dhAtu parase mI 'avadhi ' zabda banatA hai| vahA~ 'ava' adho arthakA vAcaka honese jo vastuko nIce hI nIce adhika aura adhika vistRta batA sakate haiM vaha / ( yadyapi yaha paribhASA vaimAnika devoMke lie adhika ghaTita hotI hai / phira bhI vaimAnikoMkI avadhiko adhika mahattva deneke lie hI yaha paribhASA kI gayI hogii|) 626. dekhie-uttarA0, sthA0, sama0, pra0 sA0 ityAdi / Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zAnadvAra-avadhizAna * * 321 . 3. avadhi-yaha zabda maryAdAke arthameM bhI prayukta kiyA jAtA hai / vizvameM pravartamAna rUpI-arUpI dravyoMmeMse sirpha rUpI dravyoMko hI batAnekI maryAdAyukta honese use 'avadhi' zabdase pahacAnA gayA hai| ____ yaha jJAna avadhijJAnAvaraNIya karmake kSayopazamase hI hotA hai / isa jJAnakA zAzvata aura dIrghakAlIna astitva devaloka tathA narakameM haiN| jaba ki dUsare naMbarameM manuSya tathA tIsare nambarameM kvacit tiryaca Ate haiN| yaha jJAna samyagadRSTi tathA mithyAdRSTi donoMmeM hotA hai| samyagdRSTimeM sadasat buddhi vivekapUrNa hotA hai isalie usake jJAnako 'avadhi' zabdase pahacAnA jAtA hai aura mithyAdRSTimeM asat ajJAna buddhike kAraNa sadasatkA viveka nahIM hotA, jisake kAraNa usameM prastuta pratyakSa jJAna hone para bhI 'vibhaMga' zabdase pahacAnA jAtA hai| . - yaha jJAna indriya athavA manake nimittake binA rUpI padArthameM dravya, kSetra, kAla tathA bhAvakI maryAdAse yukta pratyakSa batAnevAlA hotA hai / .... yaha jJAna vibhinna AtmAoMke kSayopazamakI aneka vicitratAoMke kAraNa aneka prakArakI vicitratAoMse yukta prApta hotA hai / isake asaMkhya prakAra haiN| lekina ina asaMkhya prakAroMkA varNana karanA asaMbhavita honese unake saMkSepameM mukhya prakAra karake punaH unake chaH upabhedoMkA varNana kiyA jaayegaa| - prathama isake do prakAra banate haiN| 1. maiM(pratyayika aura 2. gunnprtyyik| jo amuka bhavasthalakI ( deva nArakakI) prAptike kAraNase hI janma leneke sAtha hI avazya prApta ho jAtA hai, vaha bhavapratyayika hai aura jo viziSTa tapa-saMyamAdi guNoMkI ArAdhanAke prabhAvase prApta hotA hai vaha guNapratyayika hai| bhavapratyayikake lie koI dRSTAMta denA cAhate haiM to pazu-pakSIkA hI de sakate haiN| jisa taraha pazu apane bhavasvabhAvase eka bAra pAnI pIte haiM, pakSIgaNako AkAzameM 627. satmeM asat tathA asatmeM sat kI jo buddhi hotI hai vaha / 628. bhavapratyayika vAstavameM to guNapratyayika hI hotA hai / kyoMki vahA~ bhI kSayopazama hetu upasthita hai hI jo janamake sAtha hI kAraNarUpa banatA hai / isa lie deva nAraka kA bhava bhI kSayopazamameM kAraNarUpa mAnA jAtA hai| 629. prAyaH aisA dekhA gayA hai / Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 322 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . ur3aneke lie sirpha unakA janma hI jisa prakAra nimitta svarUpa haiM, usI prakAra devaloka tathA naraka eka aisA yoni janma sthala hai ki vahA~ jo loga paidA hote haiM unameM paidA honeke sAtha hI avadhijJAnAvaraNakA kSayopazama honese avadhijJAna utpanna ho hI jAtA hai| phira usameM kucha bhI hAni paidA na honese yaha mRtyuparyaMta vaisA kA vaisA hI TikA rahatA hai| devalokake isI avadhi' meM hAni, vRddhi yA kSayakA pUrNa abhAva honese isake koI bhI prakAra nahIM hai| ___ avadhijJAnakA saMbaMdha devagatike sAtha aura isameM bhI vaimAnikake sAtha to vistRta tathA mahattvarUpa honeke kAraNa hI Upara dUsare kramakI vyutpatti usase Azrita dikhAnI par3I hai / varanA avadhikA saMbaMdha to cAroM gatimeM haiN| ___ guNapratyayika avadhike asaMkhya prakAroMko chaH prakAroMmeM hI vibhaktakara die gaye haiN| 1-2 anugAmI-ananugAmI, 3-4 vardhamAna-hIyamAna, 5-6 prtipaati-aprtipaati| 1. anugAmI-arthAt pIche-pIche anusaranevAlA athavA vyaktike sAtha sAtha hI rhnevaalaa| jisameM jitane kSetrakA jJAna utpanna huA ho, to vaha vyakti jahA~ bhI jAtI hai, jJAna usake sAtha sAtha hI jaayegaa| jisa prakAra manuSyake sAtha manuSyakI A~kheM athavA hAthameM pakar3A huA lAlaTena bhI sAtha hI AtA hai aura jahA~ kahIM bhI jAtA hai vahA~ vahA~ prakAza bhI karatA hai usI prakAra / 2. ananugAmI-jo jIvakI sAtha sAtha nahIM jAtA hai vh| jisa prakAra staMbha parakA koI dIpa, jisa kSetrameM hotA hai usI kSetrako hI prakAzita karatA hai, anya kSetrako nahIM, usI prakAra koI vyakti jisa kSetrameM utpanna huI ho usI kSetragata padArthoMkA jJAna prApta kara sakatI hai, lekina dUsarI jagaha jAne para vaha jJAna sAtha sAtha nahIM jAtA, jisake kAraNa vaha vahA~ padArthakA bodhajJAna nahIM prApta kara sktii| 3. vardhamAna-arthAt zurUmeM aMgulAsaMkhyeya bhAga arthAt jo atyaMta sUkSma pramANase prAraMbha hotA hai aura kAryaphala ( pariNAma ) kI vizuddhi athavA pavitratA bar3hane para zukla pakSakI caMdrakalAkI taraha uttarottara vRddhi karate ekadama alokAkAza taka bhI pahu~ca jAtA hai vaha / 630. adho vistArIbhAvena dhAvatItyavadhiH / 631. nandIsUtra aura tattvArthabhASyameM 5-6 prakAroMko anavasthita, avasthita aisA nAmAMtara darzAte kucha arthAntara. bhI batAyA gayA hai / Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnadvAra-manaHparyavazAna . .323 . 4. hIyamAna-dravya, kSetra, kAla tathA bhAva cAroM prakArase vistRta avadhijJAna apane kArya phalakI kramika maMdatAke kAraNa dIpakameM tela kama hone para jisa prakAra cirAga nisteja hotA jAtA hai (kRSNapakSakI candrakalAkI taraha), usI prakAra dhIre dhIre jo jJAna kama hotA jAtA hai vaha / 5. pratipAti-jisa prakAra pavanake thapeDoMse cirAga turaMta bujha jAtA hai usa prakAra yaha jJAna bhI atyaMta sUkSma svarUpa utpanna hokara lokAkAzako (aravoM mIla) prakAzita karake pramAdAdike pratikUla kAraNoMse zIghra pratipAta hotA hai athavA lupta ho jAtA hai| 6. apratipAti-jo jJAna Age bar3hakara pratipAtikI taraha sirpha lokAkAza taka hI nahIM, lekina usase bhI Age bar3hakara alokAkAzake sirpha eka AkAza pradezakA viSaya banatA hai vaha / yadyapi alokameM rUpI padArtha na honese dekhanelAyaka kucha hai hI nahIM, lekina zaktikI dRSTi se yaha bAta batAyI hai| aura yaha jJAna kevalajJAnakI prApti paryaMta rahatA hai| __ aise jJAnImeM nirmalatA-pavitratA bar3hanese zaktike prAdurbhAvakI dRSTise alokameM asaMkhya lokAkAza jitane kSetrakA viSaya yadi banatA hai to, isa avadhiko 'paramAvadhi' kahI jaayegii| aise jJAnIko aMtarmuhUrtameM avazya kevalajJAna prApta hotA hai| itanA hI nahIM ve paramANuoMko bhI pratyakSa dekha sakate haiN| - paramAvadhivAlA pratipAti avazya hotA hai, lekina apratipAtivAlemeM paramAvadhijJAna hotA hI hai aisA niyama nahIM hai| 4. mainaHparyavajJAna-yaha cauthA jJAna hai| yaha nAma do zabdoMse banA hai mana aura pryv| inameM 'mana' athavA 'manu' dhAtu parase 'mana' zabda banA hai| isakA artha manana, ciMtana, vicAra, saMkalpa hotA hai| yaha mana bhI amuka prakAra-AkAravAle manodravya pudgaloMse banA hai| 'paryave' kA artha hotA hai 'samagra (saMpUrNa) rUpameM jAnanA' arthAt jIva dvArA grahaNa kie gae manovargaNAke dravyoMko saMpUrNa rUpameM jAnanekA nAma hI 'manaHparyava' hai| aura yahI jJAna rUpI honese 'manaHparyava' jJAna kahA jAtA hai| dUsarA paryava 632. paryava athavA paryAya, bhinna-bhinna dhAtu parase bane haiM phira bhI eka hI arthake vAcaka haiN| 633. 'mana' jJAne 'manu' bodhane // mananaM manyate vA'neneti manastena manaH / / - 634. paryava-isameM pari-avana parase paryavana banatA hai / aura bAdameM paryava banatA hai / isameM gatyAdi arthakA ava dhAtu hai / 'paryAya' zabda 'aya' nAmakI daNDaka dhAtu athavA 'iNa' dhAtu parase 'ayana' banakara. pari upasarga jor3anese banatA hai| isameM manaHparyava zabda adhika pracalita hai / Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .324. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * athavA paryAya kA artha 'avasthA' mI hotA hai| manake vicAroMkI vibhinna avasthAe~ jisa jJAnase hama jAna sakate haiM usa jJAnakA nAma manaHparyava hai| yaha jJAna dravya, kSetra, kAla tathA bhAvakI maryAdAse yukta anya puruSake mana dvArA soce gaye rUpI padArthoMko indriya athavA manake nimitta vinA hI pratyakSa kara dikhAtA hai| ___isa saMsArameM jitane jIvoMmeM 'mana' haiM utane jIvoMko zAstrameM "saMjJI' zandase saMbodhita kiyA gayA hai| aura jisameM 'mana' nahIM hotA unakA paricaya 'asaMjJI' kahakara diyA hai| ekendriyase lekara caurindriya takake samUcchima jIvoMmeM mana sarvathA hotA hI nahIM hai| isake kAraNa unameM socanekI zakti hI nahIM hotii| isase unheM asaMjJI kahA. jAtA hai| bAdameM Ate haiM paMcendriya jIva / lekina sabhI paMcendriyoMmeM mana nahIM hotA / inhIM paMcendriyoMmeMse saMmUrchima paMcendriya asaMjJI arthAt binA manake haiN| devoM, nArakoM tathA garbhaja paMcendriya manuSyoMmeM hI mana hote haiM / aba mana kauna-sI cIja hai ? kyA isase hI soca manana kara sakate haiM ? mana do prakArI hotA hai-1. dravya aura 2. bhAva / inameM dravyamana pudgalarUpa hotA hai arthAt vaha eka padArtha svarUpa hai jise varNa, gaMdha, rasa, (svAda) tathA sparza hotA hai| yaha mana padArtha vizvameM pravartamAna mananayogya amuka prakArake aNuoMse banatA hai| arthAt zAstrameM batAye gae 'manovargaNA' nAmaka paramANuoMse hI yaha banatA hai / do paramANu saMkhyAse lekara anaMta saMkhyAvAle paramANuke isI samUhako 'skaMdha' kahA jAtA hai| jisase zAstrIya paribhASAmeM AtmA jise grahaNa karate haiM, isakA pUrA nAma kahanA ho to 'manovargaNAke skaMdha' kahA jAtA hai / bhAvamana kyA hai ? manake pudgaloMko grahaNa karake jIva jise vicArake rUpameM prastuta karatA hai vahI bhAvamana hai| isa prakAra aneka vicAroM athavA zabdAdi AkAroMkA nAma 635. 21 veM dvArameM tIna saMjJAoMkA varNana kiyA jAyegA / usameM 'dIrghakAlikI saMjJA' kI bAta bhI kahI jAyegI / jisameM yaha 'saMjJA' hotI hai use 'saMjJI' kahA jAtA hai| 636. cAra gatimeM janama tIna prakArase batAe haiM-1. sammUrchana, 2. garbha, 3. upapAta / inameM deva nArakoMmeM upapAta, tiryaMca manuSyoM meM garbha tathA sammUrchana donoM bheda lAgu paDate haiM / inameM sammUrchana janmako garbhadhAraNAdika hotA nahIM hai / aise jIva to janmalAyaka kAraNa-sAmagrI havA-jala, viSThAmalAdikA saMyoga hote ekadama paidA ho jAte haiM / ve kauna kauna-se haiM yaha to kaha cuke haiN| 637. samantataH mUrcchanamiti / arthAt cAroM ora kahIM bhI zarIroMkA utpanna honA vaha / 638. tithaMca tathA manuSya donoMko lenA / Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zAnadvAra-manaHparyavajJAna * * 325 . hI bhAvamana hai athavA vyakti dvArA kiyA gayA vicAra hI bhAvamana hai| aba ise adhika spaSTatA tathA saralatAse samajha leM / yoM to vicAra karanevAlA mukhyataH jIva athavA AtmA hai| yaha AtmA mana nAmake padArthakI madadase koI bhI bAbatakA vicAra karanemeM zaktimAna hotI hai| vicAra Aneke sAtha hI usI vicArake anurUpa carma cakSuse adRzya 'manovargaNA' nAmakI jAtike (eka prakArake aNuke bane hue gucche) vizvavyApI pudgaloMmeMse svadehAvagAha kSetrameMse jisa prakAra lohacuMbaka loheko khIMcatA hai usI prakAra jIva pudgaloMko khIMcatA hai athavA grahaNa karatA hai / itanA hI nahIM, kie gae vicArake anurUpa unheM prastuta bhI karatA hai| matalaba yaha ki unhIM vicArake anurUpa akSara-zabdoMse likha sake vaise akSara athavA zabdAkArake rUpameM ve pudgala kramabaddha saja jAte haiM / isa prakAra taiyAra hue pudgalake AlaMbana-sahArese hI jIva yogya rUpase yathocita vicAra kara sakatA hai| eka vicAra pUrNa huA ki isa vicArake lie grahaNa karake saMskArita kie gae pudgaloMko vaha bAdameM choDa detA hai| aura ye pudgala punaH vAtAvaraNameM ( vAyumaMDala ) mila jAte haiN| dUsarA vicAra karanA-banAnA ho taba phirase isI prakAra pudgala grahaNa pariNamanAdikI kriyA karanI par3atI hai aura AtmA prastuta manake dvArA vicAra karane samartha banatI hai| - pudgalagrahaNa, pariNamana, AlaMbana, visarjana ityAdi prakriyA janmajAtase prApta manaHparyApti ( kAyayogasaha )ke balase hotI hai / .. aba pudgaloMse likhita akSaroMkI taraha koI tathAprakArake AkAroMko dekhakara jo bhAva samajhameM AtA hai use bhAvamana kahate haiN| koI bhI manaHparyavajJAnI isa manana vyApArarUpa bhAvamana ko pratyakSa dekha sakatA nahIM hai| isakA artha itanA hI ki bhAvamana to jJAnarUpa hai, jo jJAna amUrta-arUpI hai jisakA sAkSAtkAra chadmasthako bhI na hokara sirpha kevalIko hI hotA hai| - isa prakAra aba dravyamana tathA bhAvamanakI paribhASA yahA~ pUrNa huii| aba jisa jJAnakI bAta calatI hai usa 'manaHparyavajJAna'kA kArya athavA phala kyA hai ? use dekhate haiN| 639. usa vargaNAke pudgala 14 rAjalokameM sarvatra hote haiM / lekina vicAra karate samaya mana jina pudgaloMko khIMcatA hai unheM to svadehAvagADha vargaNAse hI grahaNa karatA hai / Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . Upara hama yaha jAnakara Aye haiM ki-jIva apane-apane vicArake lie inhIM vicAroMke anurUpa AkAra-prakArameM vicitra rItise pratibiMbita bane gRhIta pudgaloMko dekhakara ve jo kucha soca rahe haiM, isake sAtha sAtha bhUtakAlameM unhoMne kyA socA thA aura bhaviSyameM ve kyA soceMge ? aisA jJAnake balase jo dekha sakatA hai yA jAna sakatA hai aura dUsaroMko kaha bhI sake aisA jo jJAna hai ise manaHparyavajJAna kahA jAtA hai| jisa prakAra eka Ama AdamI bhI dUsarekA mukha tathA A~kha Adike bhAva parase usake vicAroM ko samajha sakatA hai, usI prakAra manaHparyavajJAnI munigaNa bhI akSaroMkI taraha saje dhaje manake vicAra svarUpa AkAroMko dekhakara, kauna kyA kyA soca rahe haiM unheM jAna sakatA hai| ___ yaha jJAna dUsarI gatimeM nahIM hotA, sirpha manuSyameM hI milatA hai / manuSyameM sAtaveM guNasthAnaka-apramatta guNasthAnaka para virAjamAna RddhiprApta dIkSita bane hue aura niraticArapanase atyanta ucca cAritrakA pAlana karanevAle suvizuddha pariNAmI muniyoMko hI prApta ho sakatA hai| yaha jJAna do prakArakA hai| 1. jumati aura 2. vipulamati / jisameM aMtara (hRdaya )kI zuddhi kucha kama ( nyUna ) hotI hai use 'Rjumati manaHparyava' aura jisameM vizuddhi isase adhika hotI hai use 'vipulamati manaHparyava' prApta hotA hai| isa prakAra Rjumati jaba vicAroMko tathA unakI avasthAoMko maryAdita rUpameM jAnate haiM, taba vipulamati unase bhI adhika rUpameM jAnate haiN| Age yahI bAta kahI jaayegii| __Rjumati-yahA~ para RjukA artha sarala na samajhate hue sAmAnya samajhanA hai aura matikA artha manana-citana athavA saMvedana karatA hai| arthAt sAmAnya vicAra prAhiNI zakti vaha Rjumati hai| isakA jJAnaprAptamuni dravyagata pravartamAna AkAroMko dekhakara, amuka manupyane jo ghaTa (pAnI bharanekA pAtra ) dikhAyA hai, vaha amuka raMgakA hai athavA amuka prakArakA socatA hai aisI vastu athavA vastukI alpa avasthA mAtrase jAna sakate haiM / vipulamati-zabdase hI artha spaSTa ho jAtA hai / ( vistRta ) vipula vicAra prAhiNI zakti vaha vipulamati hai| yaha mati Rjumatise adhika uccatara hai| Rjumati-jJAnIne jisa ghaTake bAremeM tathA usakI vizeSatAoMke bAremeM jo kucha bhI jAnA hai, usI ghaTake bAremeM vipulamati jJAnI adhika rUpameM jAna sakate haiM, arthAt sAmanevAle manuSyane ghaTako 640. pratipAta tathA apratipAta avasthAoMke kAraNa saMjama-cAritrakA pariNAmake do bheda par3ate haiM / Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnadvAra-kevalajJAna .327 . lekara jo kucha socA hai ki-ghaTa kisa jAtikA hai ! kahA~kA hai ! kisIkI mAlikIkA hai ki nahIM ? rikta hai ki bharA huA ? kitanA purAnA hai ? citrita athavA raMgA huA hai ki nahIM ? ityAdi aneka vicAroMko spaSTa rUpase adhika vyApakatAse jAna sakate haiN| ___yaha vipulamatijJAna Rjumatise adhika nirmala hai| RjumatijJAna kevalajJAna taka TikA rahatA hai aisA niyama nahIM hai| yaha jJAna Akara calA bhI jA sakatA hai| lekina vipulamatijJAna kevalajJAnake pUrvavartI samaya taka avazya upasthita rahatA hai| sarvottama RddhivaMta sacce muni hI isa prakArakA jJAna dhAraNa kara sakate haiM / aura ve sirpha manuSyalokavartI tathA sirpha DhAI dvIpakevAsI saMjJI paMcendriya manuSya aura tiryacoMke hI dravyamanako ( manodravyase) jAna sakate haiN| isa jJAnakA mukhya hetu manake vicAroMko sirpha jAnanA hI hai| lekina ve jaba jAnanekI IcchA kareM (jJAnakA upayoga kareM) taba hI dekha-jAna sakate haiM / ye kevalIkI taraha sarvathA Atma-pratyakSa nahIM hote| 5. kevalajJAna-yahA~ kevalakA artha paripUrNa, eka hI ityAdi hotA hai| yaha jJAna prApta honeke sAtha hI pUrNa rUpameM prakaTa honese aura zratAdi dUsare kisI bhI jJAna athavA indriyAdika sahAyakI apekSA rahatI na honese pUrNa hai| isa prakAra pUrNa honeke kAraNase hI 'eka hI' tathA 'paripUrNa' donoM artha upayukta banate haiN| kevalajJAnakA vizeSa svarUpa prAraMbhameM matyAdi jJAnoMko dhAraNa karanevAlI koI bhI AtmA jJAna, darzana, cAritra athavA tapAdikakI nirmala tathA zreSTha koTikI ArAdhanAse Atmika vizuddhimeM baDhatI vItarAga avasthAkI pUrNatAkI ora jaba baDhatI rahatI hai tava, aura jaba vaha carama sImA para pahu~ca jAtI hai taba, ArAdhanAke pratApase jJAnAvaraNIya karmake avazeSa mohAdi karmoM ke AvaraNoM (paradoM)ko sarvathA cIra DAlatI hai| arthAt sRSTike sarvabhAvoMko jAnane ke kAryoM aba koI bhI avarodha yA AvaraNa vidyamAna nahIM rhtaa| aise samaya para aisI vyaktimeM saMpUrNajJAna prakaTa honese hI ise 'kevalajJAna' kahA jAtA hai / isa prakAra kevalajJAna prApta karanevAlI vyakti 'kevalI' athavA suprasiddha zabdameM 'sarvajJa' ke rUpameM pahacAnI jAtI hai / __ AtmA arUpI arthAt nirAkAra hai aura aisI eka AtmAke pradeza asaMkhya hote haiM jo pradeza kisI eka zaMkhalekI taraha eka-dUsare ke sAtha jur3e hue haiN| ye kabhI ekadUsarese alaga nahIM hote, yaha isakI vizeSatA hai / inameM rUcaka' aise sAMketika zabdase paricita AtmAke ATha rUcaka pradezoMke sivA anya tamAma pradezoM para pratyeka AtmAne Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 328 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * svayaM hI apanI zubhAzubha pravRtti dvArA kArmaNa vargaNAke anantAnanta skaMdhoMke stara jamAe haiN| inhIM atyaMta sUkSma skaMdhoMke phalasvarUpa unhoMne apane kevalajJAnake prakAzako DhaMka diyA hai| isa prakAra itanA DhaMka dene para bhI cAra jJAnoMkA prakAza khulA rahatA hai| phira mI agara kevalajJAnako sAgara kahe to (ye bhale hI cAra jJAna haiM phira bhI) inhIM chAmasthika jJAnoMko vindu athavA dhuMda mAtra (muzkilase) kaha sakate haiM / ina jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa kArmaNa vargaNA ke stara Upara kahaneke mutAvika sarvathA naSTa ho jAte haiM tava ekaeka pradezameMse anaMta-anaMta jJAnaprakAza Alokita ho uThatA hai, jisake prabhAvase akhila vizvameM vyApta rUpI-arUpI sabhI dravya tathA unake tInoM kAlake samasta paryAyoM-avasthA oMkA sAkSAtkAra (AtmapratyakSa ) eka sAtha eka hI samaya para hotA hai| prAraMbhameM prApta yaha sAkSAtkAra ( aMtima ) bhavakI pUrNAhUti taka rahatA hai aisA nahIM haiM, lekina kevalajJAnI AtmA mokSameM jAtI hai taba vaha prakAza bhI sAtha sAtha hI jAtA hai aura anaMta kAla taka TikA rahatA hai / bIja naSTa hone para jisa prakAra aMkura phUTate nahIM hai, isa prakAra ye bAdhaka kAraNa hamezake lie naSTa hote hI niSpanna kArya kAyama banA rahatA hai| ....yahA~ jJAnaprAptike AraMbhika samayameM AtmAkI bhItara usake pradeza svarUpa AyanemeM vizvake rUpI-arUpI aneka dravya tathA unake traikAlika paryAya avasthAoMke anaMtAnaMta pratibiMba par3ane para bhI jisa prakAra "dairpaNameM aneka pratibiMba par3ane para bhI Ayaneke zIzeko japhA ( nukazAna ) pahu~catI nahIM hai, usI prakAra kevalIke lie kucha mI jAnanemeM kisI kaThinAIkA sAmanA karanA par3atA nahIM hai| isa jJAnakI prAptike bAda samagra vizvake rUpI-arUpI kisI dravya paryAya yA aMza zeSa rahatA nahIM hai, jina para yaha jJAna prakAza nahIM DAla sktaa| isalie hI isa jJAnako lokAloka prakAzaka kahA hai| vizvameM jJeya padArtha anaMta hai| unheM jAnaneke lie jJAnakI mAtrAe~ (jJAnAMza ) bhI anaMta hI honI cAhie, isalie ise santulita (Balance) karaneke lie AtmAke 641. isakA tAtparya yaha ki nyUnAdhikarUpase inhIM cAroM jJAna prAptike adhikAra upasthita hote hI hai| 642. dUsarA koI pUrNa anurUpa draSTAMta na milaneke kAraNase hI yahA~ para sthUla vyavahArase samajhAneke lie AyanekA draSTAMta diyA gayA hai / eka prakArase to yaha ekadezIya huA / varanA AyanA aura pratibiMbita padArtha-donoM rUpI hai to AtmArUpa AyanA arUpI aura pratibiMbita padArtha rUpI-arUpI donoM hai / dRzyamAna pratibiMboMkI ghaTanA zabdase akathya hai to chAnasthika buddhise bhI agampa hai / yaha eka vilakSaNa aura adbhuta bAbata ( jarIyA) hai / jisameM jJAna hotA hai vahI ise samajha sakatA hai / virATa (mahAn ) ko virATa hI samajha sakate haiM, hama jaise vAmana nahIM, usI nyAyase / Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnadvAra-kebalabAna . prati pradezapara anaMta jhAnAMza ( mAtrAe~ ) prakAzamAna hote haiN| eka pradezameM agara anaMta jJAnAMza haiM to ( AtmAke) asaMkhya pradezameM kitane hoMge isakI kalpanA kara lenaa| isa prakAra kevalajJAna anaMta padArtha prakAzaka honese use jo 'anantu' kahA hai, vaha sAnvarthaka hai / isake samAna dUsarA koI jJAna hI nahIM hai / isIse use zAstroM ' asAdhAraNa' (alaukika) vizeSaNase sammAnita kiyA gayA hai| aisI aneka upamAoM dvArA isa jJAnakA mahimA zAstroMmeM dikhAyA gayA hai| AtmAkI mUlabhUta sAhajika zaktike rUpameM yaha jJAna hotA hai| kisIke manameM agara aisI zaMkA utpanna hotI hai ki aisA jJAna dhAraNa karanevAle (kevalajJAnI) kyA sacamuca ho sakate haiM ? yadi hA~, to usakA pramANa (sabUta) kyA ? to isakA saMkSipta uttara yaha hai ki duniyAmeM jo cIja alpa mAtrAmeM hotI hai to usakI mAtrAkA aMtima chora bhI hotA hai| jisa prakAra koI eka kuA~ pAnIkA choTA-sA sthAna hai to isakA aMtima chora sAgara spaSTarUpase vidyamAna hai| athavA alpa avakAza (gagana)kA aMtima virATa AkAza hai jo hamAre sAmane hai| usa prakAra jo hama jJAnakI alpa sthiti sAmAnya vargake jIvoMmeM dekhate haiM to bAdameM uttarottara baDhate jJAnAMzovAle jIva bhI isa sRSTi para dekhe jAte haiN| yaha dekhakara manuSyake manameM kaI bAra ye tarka uThate hai ki yadi aise aise gahare aura mahAn buddhivAle vidvAna isa saMsArameM dekhe jAte haiM to buddhi kitanI virATa (mahAn ) hogI ? kitanI vizAla aura asIma hogI ? (aura isa prakArakI zaMkA mAtra hI kevalajJAnake sabUtakA sabase bar3A pramANa hai| ) to isa prakAra uttarottara Age baDhatI buddhikA paryavasAna bhI jJAnakI koI aMtima virATa yA asIma sthitimeM honA hI caahie| to isakA paryavasAna kevala ' jJAnameM hotA hai jo jJAnakI pUrNa avasthA athavA carama sImA hai| yahI jJAnakA aMtima chora hai isalie aba yahA~ adhika jJAnake lie alpAMza bhI jagaha bacatI nahIM hai| nigodake jIva (eka sUkSma sAdhAraNa vanaspati)kA jJAna yaha jJAnakI atyaMta alpAvasthA hai| aura kevalajJAna jJAnakI aMtima avasthA hai| ina donoMke bIca jJAnakI sthitiyA~ anaMta tAratamyayukta samajha leN| isa jJAnake astitvakI siddhimeM dUsarA samAdhAna yaha hai ki-anumAna bhI sAmane pratyakSa banI huI cIjoMkA hI hotA hai| arthAt parokSa mAne gae anumAnagamya padArthoM ke ____ 643. yahAM sAmAnyakakSAse lekara labdhi aparyAptA taka sUkSma sAdhAraNa vanaspatikA jIva le sakate haiN| vR. saM. 42 Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 330 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * lie niyama hai ki una padArthoMko kisI eka vyaktine mI pratyakSa rUpameM dekheM haiM hii| agara kisIko AtmA, karma, paraloka Adi padArtha gamya ( pratyakSa ) bane haiM to yaha saba kevalajJAnake valase hI hotA hai| aisI vyaktiyA~ sarvajJa hI ho sakatI haiM jinase Ama janatAko una sabhI nAmoM aura padArthoMkA bodha milatA hai| jyotiSake aneka zAstra saMhitAe~ tathA unake aMgarUpa hasta sAmudrikAdika jo tInoM kAlakI yathocita ghaTanAoMkA jJAna dete haiM unake sarvocca koTike jJAnako athavA unake pramukha pravaktA jo hai unheM sarvajJa kahA jAtA hai| ye kevalajJAnI apanI jJAnazaktise pravacanoMke mAdhyamase anya AtmAoMko vizvake padArthoMkA svarUpa, isa saMsArameM upAdeya (prazasta, grahaNa karane yogya ) kyA hai ! heya ( burAtyAjya ) kyA hai ? saMsAra athavA mokSa kyA cIja hai ! AtmA aura karma kyA hai ! aura donoMke bIca kauna-sA saMbaMdha hai ! duHkha-sukhake kAraNa kauna-se haiM ! ityAdi asaMkhya viSayoMkI spaSTa samajha dete . haiN| saMsArakI asAratAkA bodha dete haiM jina para moha athavA Asakti rakhanese bhugatane par3ate aneka duHkhoM, vairAgya, anAsaktabhAva tathA pApakI pravRttise dUra rahanese prApta zAMti tathA siddhi Adike bodha sunakara hajAroM AtmA dIkSA athavA uccatama zrAvakapana (gRhasthadharma ) svIkArakara kalyANamArgakI ArAdhanA karate haiN| isa prakAra - pA~coM jJAnakA svarUpa saMpUrNa huaa| ___ aba pA~coM jJAnakI jAnane lAyaka kucha hakIkatoMkA saMkSiptameM nirdeza karate haiN|' kucha loga mati aura zrutako alaga-alaga mAnate haiM to kucha loga zrutako hI matike antargata mAnakara zrutake alaga vibhAgako mAnate nahIM hai / to kucha loga manaHparyava jJAnako avadhikA hI eka prakAra rUpa mAnate haiN| kevalI vizvameM pravartamAna abhilopya ( kathana yogya ) aura anabhilApya ( kathanake ayogya ) donoM prakArake bhAvoMko jAnate haiN| lekina kathana abhilApya bhAvakA hI kara sakate haiN| aura isameM bhI abhilApya bhAvake anaMtavA~ bhAga hI sunA sakate haiN| kyoMki kathana to akSaro dvArA hI hotA hai aura ina akSaroMko kahanevAlI to bhASA hai jo kramAnusAra vyakta hotI hai| isake sAmane AyuSya parimita hotA hai| isalie kevalI bhagavaMta pAsase bhI hameM atyalpa jJAna prApta hotA hai| yadyapi yaha atyalpa jJAna bhI hamAre lie to asAdhAraNa hai hii| 644. anabhilApya bhAva abhilApya bhAvoMse anaMtagune haiM / Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnadvAra-jJAnakI vividha mAhitI . * 331. jIvako eka hI samayameM mati athavA kevalakI apekSAse eka athavA mati, zruta do athavA tIna yA cAra jJAna eka sAtha mila sakate haiN| lekina inameMse upayoga to eka hI samayapara eka hI jJAnakA ho sakatA hai| isake sivA pA~coM jJAnakA paraspara sAdharmya, vaidharmya tathA anya svarUpa granthAntarase jAna lenaa| 'jJAna' to samagra vizvake prANiyoMke kArya kAraNabhAvameM jo avinAbhAvI saMbaMdhase jur3A huA hai, aura jo samyak athavA mithyAke kAraNa sukha-duHkhameM nimittarUpa banatA hai aura samyak vizvake saMcAlanameM mukhyarUpameM bhAga letA hai| yadi isa jJAna jaisI cIja hI na hotI to vizva kaisA hotA ! isakI to kalpanA hI karanI pdd'egii| lekina na ho' aisA banegA nhiiN| ye 'darzanaguNa' aura 'jJAnaguNa' eka hai yA vibhinna ? to apekSAse eka prakArase eka hai aura apekSAse bhinna bhI hai| yadyapi isa viSayameM bahuta vaktavya hai jise granthAntarase jAna sakate haiN| samagra vizvameM jJAna hI eka saccA prakAza aura jIvanakA saccA rAhabara hai| yahI jIvanake sarva sukhoM tathA zAntikA mUla hai| isalie jJAna tathA usake sAdhana aura jJAnakI AzatinA dUra kreN| aura isake sAtha hI isakI kaThora ( pracaNDa ) aurAdhanAupAsanA kareM ki koI na koI janamameM hamArA prastuta puruSArtha jJAnake bhedaprabhedase rahita aise eka abheda svarUpa mAne jAte kevalajJAnakI prAptimeM pariNamita ho| . 14. joga (yoga)-yogakI paribhASA karanese pahale hama yaha dikhAnA cAhate haiM ki alaga alaga grantha 'yoga' zabdakA artha kauna-sA karate haiN| 645. jJAnakI AzAtanA Aja-kala pracaNDa rUpameM bar3hI hai / vijJAnakI sahAyatAse banAe gae sAdhanasuvidhAoMke kAraNa jJAnakI AzAtanA saralatAse ho jAe aisI paristhitiyoMkA nirmANa ho gayA hai / eka prakArase akhabAra bhI jJAna hI hai / isalie kapaDe, khAnekI cIjeM athavA anya sAMsArika kAryoMke lie usakA upayoga nahIM karanA cAhie / isalie usameM na to viSThA (mala) karanA cAhie aura na to usase * viSThA sAfa karanA cAhie / isI prakAra pustakoMkA bhI vaisA hI durUpayoga ho rahA hai / isake kAraNa bar3e-bar3e pApa ba~dhate haiM / lekina durbhAgya to yaha hai ki isake kAraNa pApa hotA hai aisA prajA jAnatI bhI na ho, vahA~ vaha becArI kare bhI kyA ? are ! jaina bhI jAnate nahIM haiM / aura jo jAnate bhI haiM ve pUrA amala karate bhI nahIM hai / isalie isakA pracAra karake prajAko pApakI rAhase bacAnA cAhie / 646. jJAna jAnanekI zakti hone para bhI jJAna na jAnanA vaha bhI jJAnazaktikA gunAha honese zAnAvaraNIya karma ba~dhatA hai / Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 m s h m m m m m h h * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * 1 yoga arthAt vyApAra karma kriyA / aprApta iSTa cIjakA lAbha / karmake aMtargata kauzalya / / mana, vacana aura kAya yogya pravartaka dravya / mana, vacana, kAyAkA parispaMdana kartA / vIrya, utsAha, sAmarthya parAkramAdi / ___ AtmAkA adhyavasAya vizeSa / mokSake sAtha saMbaMdha ba~dhA denevAle / cittavRtti nirodha / mAnasika sthirtaa| mAnasika baMdha / mAnasika vyaapaar| mokSa prApaka vyApAra / isa prakAra aneka arthoMmeM 'yoga' zabdakA prayoga huA hai| lekina yahA~ to khAsa karake naM. 1, 4, 5 aura 6 ke artha hI vizeSa rUpase abhipreta hai / isa prakAra Upara bhAvArtha athavA zabdArtha batAneke bAda aba usakI pUrNa paribhASA vibhinna sthaloM para kahaneke bAda mI atyaMta jarUrI bananese yahA~ dI jAtI haiN| paribhASAe~ 1. gamanAgamanakI jo kriyA hai vaha, athavA gamanAgamanakI kriyAmeM jo upayogI banatA hai usakA nAma hai yoga / 2. athavA calanA, baiThanA Adi hararojakI kriyA jIva jinakI sahAyatAse karatA hai usakA nAma yoga hai| 3. vIryAntarAya karmake kSayopazamase utpanna jIvakA pariNAma vizeSa / 4. AtmAkA pudgalake AlaMbanayukta vyApAra / 5. AtmAmeM vIrya-zakti-tAkRtakA spaMdana / isa yogako prathama do prakArameM bA~Tate haiM (1) dravya aura (2) bhaav| dravyayoga arthAt mana, vacana aura kAyAke yoga pravartaka jo dravya hai ve / athavA tInoMko parispaMdana karAnevAlA mana, vacana tathA kAyAkA jo bAhya vyApAra hai vaha / aura bhAvayoga arthAt Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yogadvAra * * 333 . bAtha vyApArameM kAraNabhUta jo adhyavasAya, vicAra yA pariNAma ( natIjA ) jo haiM vaha athavA utsAha, vIrya, parAkrama Adi jIvake kArya hI yoga hai| AtmAmeM utpanna hotI yaha yoga-vIrya zakti jisa jisake sAtha jur3a jAtI hai, taba yaha zakti usI nAmase yukta athavA prasiddha banatI hai| yaha zakti kisake sAtha jur3a jAtI hai ? to mana, vacana aura kAyA inhIM tInoMke sAtha jur3atI hai, / kyoMki prastuta zaktikA upayoga to ye tInoM cIja hI karatI haiN| arthAt isa zaktikA upayoga mana jaba socaneke lie karatA hai taba manoyoga nAmase, bolaneke lie jaba upayoga karatA hai taba vacanayoga nAmase tathA zArIrika kriyA ke sAtha jur3atA hai tava kAyayoga nAmase pahacAnA jAtA hai / uparyukta tInoM kriyA karanevAlI AtmA hI hai| lekina vaha pudgala dravyarUpa karmako parAdhIna honese ghUmaneke lie vRddhakI lakar3Ike AdhArakI taraha agara yogakI sahAyatA ho to hI vaha kArya karanemeM samartha banatI hai / athavA tInoM zaktiyA~ usa samaya hI kAryazIla banatI hai| ____ vastutaH dekhA jAe to vANI athavA manake dravyoMkA grahaNa kAyayogase hI hotA hai| isake kAraNase hI inhIM tInoM kriyAoMmeM kAya vyApAra pradhAna rUpa hai| isakI sahAyatAse hI gamanAdi kriyA tathA vAcika, mAnasika Adi vyApAra samartha banate haiN| isI 'apekSAse to mana, vacana aura kAyAko kAyayogake hI prakAra ke rUpameM pahacAnA jAtA hai| jisa samaya AtmAkA kAyA-zarIra dvArA vyApAra zuru huA ki turaMta hI zarIrake jisa vyApArase pudgaloMkA grahaNa hotA hai vaha athavA isI vyApArako 'kAyayoga' kahate hai| aba yaha zarIra vyApAra yukta jina zabda pudgaloMko bolaneke lie bAhara nikAlate hai taba vacanayoga aura jaba zarIra vyApArase manake pudgaloMkA citana hotA hai taba 'manoyoga' banatA hai| . aba tInoM yogakI vyavasthA samajhAte haiN| 1. manoyoga-manaHparyApti nAmakarmake udayase svakAyayoga dvArA dravya svarUpa manoyogya vargaNAko grahaNa karake, mana rUpa pariNamita karake, avalaMbana lekara ( usake dvArA ciMtana-manana karake ) visarjana karanekA jo vyApAra hai vaha manoyoga hai| .2. vacanayoga-bhASAparyApti nAmakarmake udayase svakAyayoga dvArA dravya svarUpa bhASA vargaNAko grahaNa karake bhASA rUpa pariNamita karake (jo kucha kahanA hai use bolakara ) avalaMvita hokara visarjana karanekA jo vyApAra hai vaha vacanayoga hai / 647. yaha bAta to vyavahAranayase hai / nizcayanayase to ye tInoM svataMtra haiM / Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatUsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . 3. kAyayoga-zarIrakI halana-calanAdi kriyAoMkA jo vyApAra hai vaha / aba . tInoM yogakI samajha adhika rUpase prApta ho isake lie isake prakAra saMkSipta arthAke sAtha batAte haiN| _ cAra prakArakA manoyoga-satya, asatya, mizra aura asatyamRSA (athavA vyvhaar)| 1. satko satrUpameM aura asatko asatrUpameM dikhalAnA hI satya manoyoga hai| 2. satko asat aura asatko sat rUpameM dikhalAnA hI asat manoyoga hai / 3. sat vastuko sadasat rUpase arthAt kucha aMzameM sat aura kucha aMzameM asat athavA kabhIkabhI satmeM sat aura satmeM asat rUpase socanA hI mizra manoyoga hai| 4. jisameM sat-asat jaisI vicAraNAkA koI sthAna hI na ho aisI sarva sAmAnya vicAraNAko asatyamRSA. athavA vyavahAra manoyoga kahA jAtA hai| cauthe yogameM misAlake taura para dekheM to-are! o bhAI, tU yahA~ A, tU jAyegA kyA ? tU jarUra jAnA ! isa prakAra prazna, AjJA (hukama ) athavA saMketavAcaka bhAvoMkA citavana jisameM hotA hai vh| cAra prakArakA vacanayoga-isa vacanayogako bhI manoyogake cAra prakAroMke anusAra hI smjhnaa| unameM pUrvameM ciMtanake rUpameM bAta kI hai to use yahA~ bolaneke rUpameM ghaTA lenaa| jaise ki-satko sat rUpase aura asatko asat ke rUpase bolanA / ' sAta prakArakA kAyayoga-1. audArika, 2. audArika mizra, 3-4. vaikriya, vaikiya mizra, 5-6. AhAraka-AhAraka mizra aura 7 taijaisa-kArmaNaH / . eka zarIrake sAtha anya zarIrakA vyApAra calatA hai taba mizratA vidyamAna hotI hai| yaha kaba-kaba hotI hai ? use granthAntarase jAna lenA / ye tInoM yoga zubhAzubha karmake baMdhameM bahuta hI mahattvapUrNa sthAna rakhate haiM / inake Upara hI sukha-duHkha sadgati-durgati yAvat mukti-mokSakA AdhAra rahatA hai| isalie agara sukha-zAMti-sadgati aura muktikI ora Age bar3hanA ho to prastuta tInoM yogoMko zubha mArgameM pravartamAna (prabala) karaneke lie satata jAgRtazIla baneM jisake kAraNa nayA karmabaMdhana rukegA aura purAnA prAyaH naSTa hotA jaayegaa| isase puNya bala bddh'egaa| saMvara (saMyama-manonigraha) tathA nirjarAkA udgama hogA aura aMtameM iSTa lakSya para phuNceNge| yadi tInoMkA azubha mArgameM pracalana kareMge to ciMtA, duHkha, vedanA, vyAdhi, azAMti 648. yaha bheda apekSAse 'kArmaNayoga'se bhI pahacAnA jAtA hai / Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * uvaoga-upayogadvAra * aura aMtameM durgati tathA baMdhanake duHkha Apake sAmane hI upasthita hokara ApakA svAgata kareMge! ____ isalie he mere pyAre vAcaka ! Apako kaunasA mArga adhika pasaMda hai ! ise Apa svayaM hI soca lIjie ! aura phira usI mArgapara Age prayANa karanekA puruSArtha kIjie / sujJeSu kiM bahunA ! 15. uvaoga [upayoga]-vastu svarUpako jAnanemeM jo upayogI banatA hai, athavA jisakI sahAyatAse padArthakA svarUpa samajhameM AtA hai, athavA padArthake jJAnameM AtmA jisase jur3a jAtI hai vaha / ye sabhI 'upayoga 'kI hI paribhASAe~ haiN| sAtha hI jJAna, saMvedana, pratyaya Adi zabda jJAnake paryAya haiN| yaha upayoga jIvako hI lakSaNa hai| aura isake kAraNa hI jIva dravyameM hI hotA hai| jIvako chor3akara anya kisI bhI dravyameM vaha nahIM hotaa| yaha jIva-cetana dravya to jaDa dravyase sarvathA bhinna dravya hai jo jIvake upayoga rUpa asAdhAraNa lakSaNoMse siddha hotA hai| .isa upayogake do prakAra haiN| 1. sAkAropayoga aura 2. anAkAropayoga / vastuke AkAra Adi vizeSa svarUpa para jaba upayoga vidyamAna hotA hai taba isI upayogake sAtha jJAna zabda saMlagna karanese use 'jJAnopayoga' athavA 'sAkAropayoga' kahA jAtA hai| aura jaba vaha vastuke nirAkAra sthUla-sAmAnya dharmakI ora ho taba vaha 'darzana' zabdase yukta 'darzanopayoga' athavA 'nirAkAropayoga' kahA jAtA hai| dUsare zabdoMmeM kahe to jJAna sAkAropayoga svarUpa hai aura darzana nirAkAropayoga svarUpa hai| .... isase sAkAropayogarUpa jJAnake ATha aura nirAkAropayoga rUpa darzanake cAra prakAra haiM / jJAnake ATha bhedoMmeM mati, zruta, avadhi, manaHparyava aura kevala-ye pA~ca prakAra hai, aura tIna 1. mati ajJAna, 2. zruta ajJAna aura 3. ( avadhike sthAnapara avadhi ajJAna bolate nahIM hai lekina) vibhaMgajJAna-ajJAnameM Ate haiN| isa prakAra ye ATha prkaahaiN| inhIM bhedoMke aMtameM 'upayoga' zabda lagAnese jJAnopayogake ATha prakAra samajhameM A 649. dekhie- upayogo lakSaNam ' [ta. a. 2. ] nANaM ca dasaNaM ceva, caritaM ca tavo tahA ' vIriyaM uvaogoya, evaM jIassa lakkhaNaM // [ navatattva mUla] 650. aneka padArthomeMse alaga karanevAle kisI eka hetuko 'lakSaNa' kahate haiM / 651. AkAra zabdase yahA~ sirpha lambAI, cauDAI Adi abhipreta nahIM hai, lekina jo padArtha jisa prakArakA hotA hai vaha usI prakArase apane jJAnameM bhAsamAna hotA hai aisA samajheM / Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahamIratva-hindI bhASAMtara * jAte haiN| darzanase cakSu, acakSu, avadhi aura kevala lenA hai| isake harekake pIche 'upayoga' zabda lagAnese cakSu upayoga Adi zabda banate haiN| ye bAraha prakAroMkA svarUpa gyArahaveM tathA bArahaveM dvArameM batAyA gayA haiN| sarva sAmAnya saMsArI jIva karmAdhIna honese inakA upayoga avirata aura pUrNa rUpase vartita hotA nahIM lekina truTaka truTaka aura alpAMzase hotA hai, jaba ki tIrthaMkaroM, sarvajJoM tathA siddhoMmeM to apUrNatA athavA khaNDitatAke pratibaMdhaka karmarUpa kAraNoMkA kSaya honese unameM avicchinna tathA sarvozase hotA haiN| 16. uvavAya [upapAta]-isakA zabdArtha to-'utpanna (paidA) honA' itanA hI hotA hai, lekina upalakSaNase isakI saMkhyA tathA virahakI bAta bhI isI dvArameM kahanekA. abhipreta hai| isalie kauna-sI gatimeM eka hI samaya para ( samakAlameM ) kauna-sI gatike, kitane jIva saMkhyAse paidA hote haiM arthAt janma lete haiM ! isake atirikta virahakAla pramANa kahanekA uddezya bhI hai ki kauna-sI gatimeM eka jIva utpanna honeke vAda dUsare jIvako utpanna honemeM kitanA samaya lagatA hai ? 17. cavaNa [cyavana]-isakA artha hotA hai kSaya honA athavA avasAna honA / : upapAtakI taraha isa dvArako bhI upalakSaNakI draSTise do prakArase kahanA abhipreta hai| arthAt kisa gatimeMse samakAle eka hI kAlameM, kitane jIvoMkA avasAna hotA hai aura vivakSita koI bhI gatimeM eka jIvakI mRtyu honeke bAda, dUsare jIvakI mRtyu honeke bIca kitanA samaya vyatIta hai ! isa kAlaniyamako darzAnA hI cyavana biraha hai| 18. ThiI [sthiti]-arthAt AyuSya maryAdA kathana / jIvoMke jaghanyotkRSTa AyuSyakI vividha kAla maryAdAko dikhalAnA hI 'sthiti' kahA jAtA hai| 19. pajatti [paryApti]-arthAt jIvana jInekI zakti / uparyukta 16 se 19 takake cAroM dvArakI paribhASA isa granthameM acchI tarahase kI gaI hai| isalie unheM yahA~ phirase doharAnA ThIka nahIM hai| 20. kimAhAre [ kimAhArakaH 1] isa prAkRta zabdakA saMskRta rUpAMtara hai kimohaarkH| kimAhArameM do zabda haiM- kim+AhAra / isameM kimkA artha hotA hai 'kyA' aura prAkRta AhArakA artha hotA hai, 'khAnevAlA' / aba ye donoM artha saMkalita karanepara praznArthaka vAkya bana jAtA hai ki jIva AhAraka hai yA anAhAraka ? isakA 652. 'kimAhAre' tti-AhArayatItyAhArakaH tataH kimAhArako anAhArako vA jIvaH / / Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kimAhAradvAra * * 337 . eka artha yaha huaa| aba kimAhAra zabdako saumAsika mAnakara dUsarA artha nikAle to jIva kisa zarIrase AhAra grahaNa karatA hai ? aura tIsarA artha nikalatA hai ki kaunase jIva kitanI dizAoMmeMse Aye hue dravyoMkA AhAra karate haiM ? ityAdi vyAkhyA isa dvArameM kahI jaayegii| isameM pahale aura dUsare arthakI paribhASA isI granthakI 331 vI gAthAke vive. canameM (pRSTha 190) kahI gayI hai / ___isalie aba yahA~ tIsare arthakI paribhASA karate haiN| alabattA saMgrahaNI granthake vAcakoMke lie yahA~ paribhASA denA atyAvazyaka nahIM hai phira bhI kimAhArameM yahA~ jarUrI honese dI gayI hai| isI tIsare arthakA anusaraNa karake AgamAdi granthAntaroMmeM isakA dUsarA-'digAhAra' aisA nAma bhI diyA gayA hai| jaina darzanakA vizva caudaha jeloka pramANa hai, jisameM dRzya vizva (vartamAna bhAratakSetravartI vartita pA~ca khaNDa pramANa ) to sAgarake sAmane ba~da jitanA bhI nahIM hai to adRzya vizva-brahmAMDa kitanA asIma-virATa hogA ? isakI to kalpanA hI karanI pddegii| aura yaha vizva sUkSma-sthUla, sthira-asthira, gatimAna-agatimAna, ati alpAyuSI-ati dIrghAyuSI isa prakAra vividha jAtike jIvoMse vyApta haiM, unase ThasAThasa bharA huA hai| sthUla yA sUkSma . pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati rUpa aneka jIva vaha aura svarga, mRtyu, pAtAlavAsI sabhI deva, pRthvI para vidyamAna sabhI manuSya-pazupakSIgaNa tathA kSudra janturUpa tiryaMca tathA pRthvIke garbhameM vidyamAna nAraka ina saba jIvasRSTise vizva bharA par3A hai| inameMse kucha pRthvyAdi sUkSma jIva havA-avakAzameM bhI rahate haiN| ye jIva logoMke bIca bhI haiM aura lokake chora para yA kone-bonemeM bhI hote haiN| isI lokameM sUIkI nokakA araboMvA jitanA bhAga bhI aisA nahIM hai jahA~ sUkSma jIva nahIM hote ! .. uparyukta tamAma jIvoMke AhArake tIna prakAra socanepara mile haiN| oja, loma aura kavala / inameM yahA~ lomAhArako lekara mukhyataH socA gayA hai| inameM oja tathA kavala AhArake lie kSetra tathA kAla maryAdita hai jabaki isake donoM amaryAdita hai| 653. kena vA zarIreNAhAro'syeti kimAhAra ityapi / (saMgra0 TIkA) 654. ke jIvAH katibhyo digbhyaH AgatAni dravyANyAhasntIti / dekhie jIvAbhigama, lokprkaashaadi| 655. eka rAjameM asaMkhya yojana-araboM mIla hote haiM / 'rAja' yaha jaina gaNitakA kSetrakA nApa dikhalAnevAlA zabda hai| .656. AhAra varNanake lie dekhie gAthA 183 se 185 takakA anuvAda / bR. saM. 43 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 338 . * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . pratyeka jIva mAtra apanI tvacA ke chidroMse lomAhArako aviratarUpase grahaNa karatA hI rahatA hai| aba prazna to yaha hai ki havA athavA AkAzameM vidyamAna pudgaloMkA jo grahaNa hotA hai, yaha amuka dizAse hotA hai ki vibhinna dizAoMse hotA hai ? aura dUsarA sabakI grahaNa dizA eka samAna hotI hai yA nyUnAdhika hotI hai ! aba ina praznoMkA uttara yaha hai ki AhArya pudgaloMke lie nirvyAghAtapana ho to AhAra grahaNa chaH dizAoMse hotA hai / vyAghAta arthAt rokanevAlA, nirvyAghAta arthAt nahIM rokanevAlA / aba yahA~ aisA prazna upasthita hotA hai ki havA athavA avakAzI AhArako koI rokanevAlA hai kyA ! isakA uttara hai hA~, -to kisa prakAra rokate haiM ! hamAre caudaharAja svarUpa anaMta vizvakA AkAra kaTipara hAtha dekara donoM pairoMko caur3A karake sIdhA khar3e kisI puruSAkAra jaisA lagatA hai| pairase sira taka cAroM orase caudaharAja pramANa hai, lekina caur3AImeM aneka parivartana hai| isa caudaharAjako 'loka' zabdase pahacAnA jAtA hai / isakI cAroM ora parivRttAkArameM lokase bhI anaMtagunA aloka rahA hai| isI alokake. Age to loka eka mAtra bindu-bUMdake samAna hai| isa lokameM trasa (jIvoMkA eka prakAra ), sthAvara ityAdi hareka jAtike jIva haiM, saMkSiptameM samI prakArake (chaH prakArake) ;ya haiN| lekina alokameM koI pudgaladravya nahIM hai, vahA~ sirpha jar3a AkAza-avakAza-riktatA hai| aba caudaharAjalokake niSkUTa bhAgameM arthAt aMtima chora para vidizAmeM tIkSNavAlAgra jitanI jagahameM koI sukSma ekendriya (sirpha zarIradhArI) jIva misAlake taurapara agnikoNameM upasthita hotA hai taba use tIna hI dizAoMse AhAra grahaNa hotA hai / kyoMki pUrva, dakSiNa tathA aMdhomeM aloka hai| lekina alokameM AhAra pudgala hote hI nahIM haiM, isalie vaha dizA baMdha hai| zeSa pazcima, uttara tathA urdhvadizAmeMse AhAra grahaNa hotA hai, kyoMki vahA~ loka hai| (isake lie dekhie citra naM. 72) 657. puruSAkArakI upamAko sarvadezIya nahIM samajhanA caahie| kyoMki isase loka cipaTA ho jAyegA lekina loka vaisA nahIM hai / 658. ye chaH dravya jIva, ajIva, dharmAstikAya, adharmAstikAya, pudgala aura kAla samajheM / 659. pRthvI Adi pA~ca sUkSma ekendriya aura bAdara vAyu paryAptA athavA aparyAptA koI bhI leN| 660. uttara, dakSiNa dizA hone para bhI Urdhva adho dizAkI kalpanA bhI ho sakate haiN| * isa vastu sacamuca citrase bhI jJAnI gurugamase pratyakSameM bahuta saralatAse samajhAte haiN| Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMzAdvAra. * 339 . dUsarA koI jIva thor3A pazcima dizAkI ora rahA ho to pUrva dizA khulI ho jAnese (aloka dUra hote hI) usa dizAmeMse AhAra prAptikI saMbhAvanA (zakya) banate hI (sirpha adho tathA dakSiNa donoM dizAoMko chor3akara) cAra dizAoMmeMse AhAra prApta kara sakatA hai| caudaharAjalokake urdhva bhAga para tathA adho bhAga para vidyamAna aMtima pratarako lakSita karake yaha bAta kahI gayI hai| lekina bhItarake dUsare-tIsare pratara para ho to isakA kyA ? agara jIva vahA~ vidyamAna hai to isako pA~coM dizAoMse AhAra milatA hai, kyoMki nIcese Upara athavA Uparase nIcekI ora (urdhvAdho donoM AzrayI) gayA isalie (pratarakA vyavadhAna Ate hI) Urdhva athavA adho dizA khulI ho jAnese unhIM dizAoMmeMse AhArakI dizA bar3hatI hai| aba Uparake prataroMmeM bIcameM jitane bhI jIva haiM, unheM sabhI dizAoMmeM loka hI honeke kAraNa chaH dizAoMse AhAra mila sakatA hai| jisa prakAra ubalate hue telake bIca puA athavA pUrI tathA jalameM upasthita spaMjakA Tukar3A chaH dizAoMse kramAnusAra tela aura jala grahaNa karatA hai| trasa jIvoMko sarvatra chaH dizAoMse AhAra grahaNa hotA hai| kyoMki ve caudaharAjalokake madhyabhAga (sanADI )meM hote haiN| aura usa jagaha para cAroM orase parivRtta lokAkAza hai jisameM AhAra yogya pudgala dravyoMkA sadA astitva rahatA hai| isa prakAra kimAhAra dvAra pUrNa huaa| anaMta pradezI, asaMkhya AkAza pradezAvagAhI, eka samayase lekara asaMkhya kAla taka AhAra svarUpa rahanevAle, varNa, gaMdha, rasa, sparzavAle, svAtma pradezAvagAhI aise pudgaloMkA AhAra jIva grahaNa karate haiN| - 21. "sainni ["saMjhI]-jise saMjJA vartita hotI hai use 'saMjJI' kahA jAtA 661. tIna, cAra yA pA~ca dizAoMkA AhAra, lokake paryaMta bhAga para vidyamAna jIvoMke lie hI hotA hai / ___662. gAthAmeM 'sanni' aisA ullekha kyoM kiyA hai vaha socanIya hai / kyoMki zeSa sabhI dvAra usa hareka cIja athavA guNake nAmayukta haiM, nahIM ki usa hareka vastu athavA guNake nAmayukta vyaktike, yaha dekhate hue isameM bhI dUsarISAra -- sannA' zabdakA prayoga kara sakate the / isa viSayameM socanepara aisA lagatA hai ki ekabAra sannA zabda A hI gayA hai isalie dUsarIbAra phirase samAnArthI zabdakA prayoga karanese koI dvidhA utpanna na ho aise koI kAraNase hI kiyA hogA athavA dIrghAdi saMjJAvAlA saMjJI zabda hI kharA hai aisA batAneke koI hetuse tAcchila arthameM saMjJI zabdakA upayoga kiyA hogA / 663. saMjJA'syAtIti sNshii| Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 340. . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * hai| isI 24 dvArakI gAthAmeM sannA aura saMjJI ye donoM zabda do dvAra ke sUcaka hai / unameM prathama 'sannA' zabda saMjJAkA dyotaka hai aura dUsarA zabda saMjJA nahIM, lekina 'saMjJI' hai| isalie prathama zabda sirpha guNavAcaka (-athavA darzaka) hai aura dUsarA saMjJA jinameM ho vaisI vyaktiyoMkA sUcaka hai| yahA~ kaunasI saMjJA parase saMjJI samajheM ? to isakA uttara hai ki jo vicAra karanekA bala dhAraNa karatI hai| to vicAra kauna kara sakatA hai ? isakA uttara hai jisake pAsa mana hai vaha / to mana kisake pAsa hotA hai ? to pAMcoM indriyavAle jIvoMke pAsa hotA hai| to kyA sabhI paMcendriyoMke pAsa hotA hai kyA ? nahIM, jo manaHparyAptise paryAptA hai unheM hI hotA hai| tAtparya yaha ki manaHparyAptise paryAptA aise paMcendriyoMko hI 'saMjJI' kahA jAtA hai aura pRthvIkAyase lekara saMmUcchima paMcendriya takake jIvoMmeM spaSTa mana na honese aise jIvoMko 'asaMjJI' kahA jAtA hai| zaMkA-zAstrameM to AhAra, bhaya, maithunAdi dasa prakArakI saMjJA ekendriyAdi jIvoMmeM kahI hai, to Apa unheM bhI saMjJI kyoM nahIM kahate haiM ! samAdhAna-AhArAdi saMjJAe~ bhale hI ho lekina ve saba sAmAnya prakArakI hai| sAtha hI ve saba mohodayase utpanna honeke kAraNa mahattvapUrNa aura zobhanarupa nahIM hai| jisa prakAra 'so' rupayekI muDIvAlA dhanavAna nahIM kahA jA sakatA hai, usI prakAra sAmAnya saMjJAoMse yukta hara kisIko 'saMjJI' nahIM kahA jA sakatA hai| isalie usako yahA~ grahaNa karanA nahIM hai| lekina yahA~ to viziSTa jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase utpanna manaHparyAptise paryAptA manojJAnavAle jIvakI jo saMjJA hai vahI mahattvapUrNa aura suMdaratama hai| isalie usakA hI grahaNa yahA~ ucita hai| to manavAle jIvoMke lie kaunasI saMjJA hai ! to inake lie trikAla viSayaka dIrghakAlikI saMjJA hai| zAstrameM jIvoMko saMjJI -asaMjJI jo kahe jAte haiM vaha isI mahAn saMjJAko lakSita karake hii| AhArAdi sAmAnya saMjJAko lekara nhiiN| aba gAthAmeM to mUla pada saMjJI hai| use dhyAnameM rakhakara artha kareM to saMjIke prakAra kitane haiM ! ise samajhanA caahie| 664. anya granthoMmeM 'saMjJI' ke lie 'samanaska' aura asaMjIke lie 'amanaska ' zabdakA prayoga huA hai| Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMjJAdvAra . . .. 1. "dIrghakAlikyuMpaideza 2. hetuvAdopadeza aura 3. draSTivAdopadeza / inhIM tIna saMjJAoMse jo yukta hotA hai use 'saMjJI' kahA jAtA hai| lekina eka hI jIvameM ye tInoM eka sAtha honI hI cAhie aisA niyama na smjheN| 1. dIrghakAlikI - jisameM dIrghakAlakA smaraNa hotA hai, arthAt jisameM IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA, ciMtA, vimarza ityAdikI vicAraNA kI jAtI hai, use dIrghakAlikI kahate haiN| ___ jisa prakAra 'IhA' arthAt sadarthakI samIkSA, bAdameM 'apoha' arthAt karanekA nirNaya, vAdameM 'mArgaNA' arthAt anukUla saMyoga kyA hai ? usakA vicAra karanA, bAdameM 'gaveSaNA' arthAt pratikUla dharma kauna-kaunase haiM ? inakI vicAraNA, tatpazcAt 'cintA' arthAt aisA kyoM huA ? aba abhI isakA kyA kiyA jAya~ tathA bhaviSyameM usake viSayameM kyA-kyA soceM Adi traikAlika paryAlocana kiyA jAtA hai| ye prastuta saMjJAke dharma haiN| uttarottara ukta vicAroMko sara karaneke bAda aba 'vimarza' arthAt nirNaya karatA hai ki "yaha cIja isa prakArakI hI ho sakatI hai, yaha cIja bhUtakAlameM amuka prakArakI hI thI aura bhaviSyameM usakA aisA hI hogA" yaha jisa prakAra koI A~khoMvAlA manuSya cirAga AdikI rozanIke sahAyase padArthakA jJAna spaSTa rUpase prApta kara sakatA hai, usI prakAra yaha vimarza, manolabdhisampanna aise manodravyake Alambanase utpanna hotA hai| jisase pUrvApara anusaMdhAna karane yathAvasthita arthanirNaya kara sakatA hai / 1. isakI saMkSipta paribhASA yaha hai ki koI bhI cIjaka atIta, vartamAna tathA anAgata ye tInoM kAla saMbaMdhI arthakA apane kSayopazamake anurUpa socanevAlI jo zakti hai, use 'dIrghakAlikI' saMjJA kahA jAtA hai| Uparake kathanAnusAra aisI saMjJAvAlA jIva kucha sAla pahale amuka kArya amuka rItase kiyA thA, isakA natIjA amuka AyA thA, aba Aja usa prakArase karanepara kaunasA natIjA sAmane AyegA aura bhaviSyameM bhI isakA natIjA kyA AyegA ? isa prakArakI dIrgha, lambA, gaharA, sAdhaka-bAdhaka saMyogoMkA khyAla karanepUrvaka vaicArika zakti rakhatA hai| yaha saMjJIkI bAta huii| .. 665: dIrghavarjIko sirpha 'kAlikI' zabdase bhI pahacAnA jA sakatA hai / dIrghakAlakA jisameM smaraNa ho vh| . 666. upadezaH kathanam-isa prakAra upadeza zabdakA artha 'kathana' bhI kara sakate haiN| 667. saMjJAnaM saMjJA, samyagajAnAtIti saMjJA / Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 342. * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * aba jo loga IhAse lekara vimarza takakI vicAraNA karanemeM azakta hai use 'asaMjJI' kahA jaayegaa| isameM samUcchima paMcendriyase lekara pRthvIkAya takake jIva A jAte haiN| yadyapi inhIM saMmUcchima paMcendriyoMko manodravyagrahaNAbhAvake kAraNa spaSTa dravyamana na honese asaMjJI kahA hai, lekina inameM sarvathA samajha nahIM hotI hai aisA nahIM samajhanA caahie| svalpatara manolabdhikA ( bhAvamanakA) astitva to inameM bhI hotA hai jisake kAraNa ve uttarottara asphuTa arthako samajha sakate haiN| isalie unake lie bhI avyakta aura atIva alpatara kucha bhAvamana svIkAranA hI pdd'egaa| ekendriya vanaspatyAdimeM avyaktarUpase (aspaSTarUpase) AhArAdi dasa saMjJAe~ jo dekhI jAtI haiM ye saba isI bhAvamanake kAraNase haiN| zAstroMmeM 'saMjJI-asaMjJI' jIva ityAdi jo zabda Ate haiM, vahA~ sAmAnya kakSAkI ahiArAdi saMjJAvAle jIvoMko chor3akara viziSTa prakArakI samajhadArI rakhanevAle sirpha dIrghakAlikI saMjJAyukta jIvoMko samajhanA caahie| isa bAtakA khayAla hamezA rkheN| yaha dIrghakAlikI saMjJA manaHparyAptivAle garbhaja paMcendriya manuSya, tithaMca, deva tathA nArakomeM dekhI jAtI hai| 2. hetuvAdopadeza (hetuvAdikI)-'hetukA artha hai-kAraNa athavA nimitt'| isa prakArase hetukA jisameM kathana hotA hai use hetuvAda kahA jAtA hai aura usI vAdakA upadeza (prarUpaNA) jisameM hotA hai use hetuvAdikI saMjJA kahA jAtA hai| yaha isakA zabdArtha huaa| aba isakA bhAvArtha yaha hai ki apane zarIrake paripAlanake lie jo jIva buddhipUrvaka iSTa padArthameM yA kAryameM pravRtti tathA aniSTa padArtha yA kAryase nivRtti rakhate haiM vaise jIva hetuvAdikI saMjJAvAle haiN| - aise jIva dhUpa lagate hI manase socakara dhUpase chA~vameM aura ThaMDa lagate hI usase bacaneke lie dhUpameM lAbha leneke lie dauDa jAte haiN| yadyapi unake sukha-duHkhakA yaha 668. AhArAdi saMjJAe~ to hai lekina ve ogharUpa sAmAnya prakArakI aura atyalpa tathA mohodayajanya hai| isalie unakA grahaNa yahA~para anucita aura asaMgata hai| ataH yahA~ to zubha mAnI jAtI jJAnAvaraNakarma ke kSayopazamajanya dIrghakAlikI Adi saMjJAoMkA grahaNa hI samajheM / 669. 'saMpradhAraNa' saMjJA yaha isakA dUsarA nAma hai| 670. koI-koI granthameM koI apekSAse pahale hetuvAdopadeza aura bAdameM dIrghakAlikI aisA krama hai| lekina siddhAntakAroMko yaha krama mAnya nahIM hai| ve to isakA samAdhAna isa prakAra karate haiM ki zAstrasiddhAntameM saMzI-asaMjJI jIvokA grahaNa honA yaha koI dUsarI yA tIsarI saMjJAse nahIM, lekina pahalI 'kAlikI' saMjJAse saMjJI ho unakA hI grahaNa hotA hai / isakI pratIti karAneke lie ukta krama yogya hai| Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMzAdvAra . tarka prAyaH vartamAnakAla taka hI sImita honese kaIbAra aisA bhI banatA hai ki vartamAna samayake duHkhase Ubakara usase chuTakArA pAneke lie sukhakA mArga khojate haiN| lekina bhUta-bhaviSyako paraspara saMkalita vicAra karanekI viziSTa buddhike abhAvase kaIbAra sukhake lie kI gayI pravRtti duHkhakA kAraNa bana jAtI hai aura atItake anubhavoMkI smRti bhI rahatI nahIM hai / aura bhAvi soca-vicAra karanekI tIvra zakti na honese ve dhUpako chor3akara chA~vameM cale to jAte haiM lekina yaha jagaha dUsare prakArase adhika kaSTadAyaka ho jAyegI isa bAtakA dhyAna nahIM rkheNge| kyoMki yaha saMjJA vizeSa karake vartamAna samayakA hI bodha karAtI hai| yaha saMjJA do indriyase lekara paMcendriya takake samasta samUcchima jIvoMmeM hotI hai isalie unheM bhI 'saMjJI' to mAnanA par3egA hii| dUsarI eka bAta yaha bhI samajha lIjie ki-pRthvyAdi pA~ca ekendriya jIvoMko mI isI saMjJAse 'asaMjJI' mAnA jAtA hai| ye jIva bhI buddhipUrvaka iSTAniSTa pravRtti-nivRtti karate nahIM haiN| yadyapi AhArAdi saMjJA honese inhIM jIvoMke lie bhI 'saMjJI' vizeSaNakA prayoga kyoM na kare aisA tarka ho sakatA hai, lekina Upara dekha Aye haiM usa prakAra atyaMta avyakta rUpa honese use yahA~ chor3a diyA hai| .... 3. draSTivAdopadeza ( draSTivAdopadezikI )-prathama zabdArtha-bhAvArthako dekhate haiN| draSTi darzana aura vAda-usakA kathana, arthAt draSTivAdakA kathana upadezakI apekSAko batAnevAlI jo saMjJA hai vh| ..dUsarA artha samyagdarzanAdi saMbaMdhaka kathanakI apekSAyukta athavA kSAyopazamika samyakzrutajJAnakI apekSAyukta jo saMjJA hai use draSTivAdopadezikI kahA jAtA hai| . ina samIkA saMkalita artha yaha huA ki-jo jIva nizcita samyagdRSTi hote haiM aura apane viziSTa zratajJAnake kSayopazamavAle aura yogya rUpase hitAhitameM pravRtti-nivRtti karanevAle haiM unheM dRSTivAdopadezikI saMjJAvAle jIva kahe jAte haiN| yoM to yaha saMjJA samyagdarzanakI apekSAse cAroM gatimeM hotI hai, lekina yahA~ para . mukhyataH viziSTa zrutajJAna tathA viziSTa cAritrako lakSita karake hI kathana kiyA jAtA hai, isalie manuSyoMko lekara hI yaha saMjJA ghaTita kI jAtI hai| jina manuSyoMmeM samyagadarzana ityAdi guNa hote haiM unheM hI yaha saMjJA prApta ho sakatI hai| Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 344 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * inameM prathama saMjJA trikAlaviSayikI, dUsarI vartamAnaviSayikI tathA tIsarI mokSamArgAbhimukhI hai| ina sabameM tIsarI saMjJA sarvottama prakArakI hai| isalie isa saMjJAkA AvirbhAva ho aisI bhAvanA-AkAMkSA rakhanI caahie| 22. gaI (gati)-isakA artha hotA hai gamana / athavA jIva kahA~ kahA~ utpanna hote haiM yaha / isakI vyAkhyA hamane isI granthake prAraMbhameM hI batA dI hai| 23. AgaI (Agati)- kina-kina gatiyoMse jIva kisa-kisa gatimeM Ate haiM use batAnA hI Agati hai| isakI vyAkhyA bhI anuvAdameM isase pUrva A gayI hai| 24. vee (veda)-isa padake aneka artha haiN| lekina yahA~ para isakA eka hI artha 'maithunAbhilASa' abhipreta hai| yaha abhilASa puruSa (veda) strI (veda) tathA napuMsaka (veda) ityAdi tIna prakArase prakhyAta hai| 1. puruSaveda-jisa prakAra zleSmake rogIko khaTTI cIjoMke prati svAbhAvika AkarSaNa rahatA hai, usI prakAra isa vedakarmake udayase puruSoMke lie vijAtIya rUpa mAnI jAtI striyoMke prati darzana, sparzana tathA samAgama AdikI jo icchAe~-vAsanAe~ paidA hotI hai use puruSaveda kahA jAtA hai / isa prakArakA vedodaya puruSoM meM milatA hai| yaha veda ghAsameM agni samAna hai| arthAt jisa prakAra koI ghAsako jalAtA hai to ghAsa ekadama dhadhakakara bAdameM turaMta bujha jAtA hai, usI prakAra strI darzanase prAraMbha hotA huA vedodaya sparzanAdise Age bar3hatA huA strIke sAtha samAgama (maithunakrIr3A) ho jAneke (prAyaH) bAda turaMta zama jAtA hai| ___2. strIveda-pitta prakopavAloMko jisa prakAra madhura dravyake prati svAbhAvika rUpase abhilASA janamatI hai, usI prakAra isa vedake udayase striyoM meM vijAtIya purUSake prati darzana, sparzana tathA yAvat samAgama takakI abhilASA-icchA prakaTa hotI hai| - isakA vedodaya striyoMmeM milatA hai| ise upalekI agnikI upamA dI gayI hai| arthAt jaise upalekA agni eka chorase sulagakara bAdameM dhIre dhIre Age bar3hatA huA pUre upaleko hI jalA detA hai tathA lambe arase taka jalatA hI rahatA hai, vaise puruSake ' darzanAdikase yaha vedAgni prakaTa hokara sparzanAdikI AhUtise bar3hatA huA aMtameM samAgama taka pahu~cakara zamana honeke bAda bhI TikA rahatA hai, arthAt yaha zIghra upazAnta hotA nahIM hai| 671. jAtIya vijJAnavAdI aura vaijJAnika isa vidhAnake sAtha sahamata nahIM hai| Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 24vA~ vedavAra . .345 . .3. napuMsakaveda-jisa prakAra pitta tathA zleSma (kapha)ke daradIko majjikake prati sahajarUpase rUci-AkarSaNa prakaTa hotA hai, usI prakAra napuMsakaveda karmake udayase strIpuruSa donoMke prati maithunAdi sevanakI svAbhAvika icchA prakaTa hotI hai| prakaTa honeke bAda yaha icchA itanI to prabala banatI hai ki isakA zamana jaldI hotA nahIM hai aura lambe kAla taka sevanake bAda hI tRpta hotA hai| isalie isa vedakI icchAko 'nagarakI Aga'kI upamA dI gayI hai| jisa prakAra nagarakI Aga eka sAtha-saMlagna vasavATavAle-bastIvAle gharoMko ekake bAda eka sulagAtI jAtI hai aura bahuta lambe kAlake bAda bujha jAtI hai| yahA~ eka prazna yaha upasthita hotA hai ki puruSa, strI yA napuMsakako pahacAnaneke lie koI cihna (liMga) hai kyA ? to uttara hai-hA~ hai| puruSaliMga-zarIrameM vidyamAna sAta dhAtuoMmeMse 'zukra' (vIrya) dhAtuke sAtha sAtha cehare para dAr3hI-mUMcha, sInA tathA paira para bAla, zArIrika kaThorapana, tAkata, parAkrama, niDaratA, lajjAzIlatAkA abhAva, gaMbhIratA tathA dhairya ityAdi hotA hai| aura spaSTa mUtra dvAra yukta puruSa cihna arthAt liMgAkAra guptendriya hotI hai, use puruSa-nara kahA jAtA hai| . strIliMga-isameM yahA~ sAta dhAtuoMmeMse zukrake sthAna para 'raja' hotI hai| yoni, zArIrika sukomalatA, dAr3hI-mUMchakA pUrNa abhAva, chAtI-paira para mI vAlakA bahudhA abhAva, zArIrika sukomalapana, nAjukatA, zithila manobala, lajjA, tucchatA tathA capalatA ( cAMcalya) Adi aneka guNa hote haiN| sAhajika capalatA, sAhasa, mAyA, kapaTa, vinA vajaha asatya bolanekI burI Adata, zArIrika zRMgArameM adhika Asakti ityAdi guNa jisameM hote haiM use strI-nArI kahate haiN| napuMsakaliMga-isameM puruSa aura strI donoMke cihnoMkA astittva-nAstittva dekhA jAtA hai| arthAt isameM kucha ciha ( lakSaNa ) puruSake milate bhI hai aura nahIM bhI milate haiN| usI prakAra strIke bhI kucha lakSaNa milate bhI hai to kucha nahIM bhI milate haiN| arthAt isameM donoMkI mizratA dekhI jAtI hai| yadyapi napuMsakaliMgake mI aneka bheda haiN| lekina yahA~ do bhedoMkA hI digdarzana paryApta hai| -- yoni-stanake sAtha sAtha puruSakA cihna tathA mUMcha bhI ho to use 'strI-napuMsaka' aura yonikI jagaha para agara puruSa cihake sAtha dAr3hI-mUMcha tathA strI lakSaNa svarUpa Darapoka ba. saM.44 Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .346 * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * svabhAva, kamara para hAtha rakhakara rAstemeM laTaka-maTakakara bolanA-calanA, saMkSiptameM strI jIvana pradhAna guNoMkA prAdhAnya ho aisA puruSa napuMsaka kahalAtA hai| isalie use 'puruSanapuMsaka'ke rUpameM pahacAnate haiN| isa prakAra tIna vedake sAtha tIna liMgakA bhI saMbaMdha honese unakA svarUpa yahA~ samajhAyA gayA hai| [345] isa prakAra caubIsa dvAroMkA varNana samApta huA avataraNa-prathama '343' gAthA pUrNa hote hI grantha samApta to ho hI gayA thA lekina tadanantara granthakArane hI laghutara saMgrahaNIkI do gAthAe~ jo batAyI thIM ve mI pUrNa. ho gayI hai| inameM '343 ' gAthAoMmeM to 72 gAthAe~ prakSepAtmaka thiiN| Agamokta suprasiddha laghutara saMgrahaNI svarUpa do (344-345) gAthAe~. mI savistArase kaha cuke haiN| lekina aba kula cAra gAthAoMkA artha kahate haiN| ye gAthAe~ zrIcandramaharSikA saMtAnoMne athavA anya kisIne kSepakake rUpase rakha dI hai| yadyapi yahA~ para ve gAthAe~ prastuta bhI nahIM hai, lekina pahalI AvRttimeM dI gayI thI isalie punaH detA huuN| isa : gAthAmeM aThAraha bhAvarAziyoMke nAma milate haiN| tiriA maNuA kAyA, tahA'gavIA caukgA curo| devA neraiyA vA, aTThArasa bhAvarAsIo // 346 // [pra. gA. saM. 73 ] gAthArtha-1. tiryaMca, 2. manuSya, 3 kAya aura 4. agrabIja Adike cAra catuSkoMko nimnAnusAra smjheN| 1. tiryaca catuSkameM-doindriya, tIindriya, caurindriya tathA paMcendriya jIva / 2. manuSya catuSkameM-karmabhUmi, akarmabhUmi, aMtarvIpa tathA saMmUcchima jAtike / 3. kAya catuSkameM-pRthvIkAya, apkAya, tejasa (teu)kAya tathA vAyukAyakA grahaNa kareM / 4. agrabIjoMmeM-mUlabIja, skaMdhabIja, agrabIja tathA parvabIja / isa prakAra kula 16 bheda hue| ava deva tathA narakako milAkara kula 18 bheda bhAvarAzike samajheM / // 346 // . 672. napuMsaka aneka prakArake hote haiN| puruSake rUpameM janma leneke bAda pIchese vaha strI rUpa tathA strI rUpameM janma leneke bAda pIchese vaha puruSa rUpa bhI bana jAte hai| isa prakAra pIchese- bhI napuMsaka bana jAte haiN| Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aThAraha bhAvarAzi aura bhAvanA kisa prakArase vyakta kareM ? vaha * *347 . * vizeSArtha-yahA~ para gAthAke kramAnusAra hI arthakA krama likhA gayA hai, lekina Atmika vikAsakI prAraMbhika dRSTise to agrabIja, kAya, tithaMca tathA manuSya isa prakAra mI krama rakhA jAye to bhI galata nahIM hogaa| ye bhAvarAziyA~ kyoM banAyI hogI? to adhyAtma bhAvanA vyakta karaneke lie hI banAyI hogI aisA lagatA hai| bhAvanA kisa prakArase vyakta kareM ? / . to subahameM uThakara, svastha banakara yaha ciMtana kare ki maiM kauna hU~ ? isakA uttara hai-maiM AtmA hU~ / kahA~se AyI hU~ ! to maiM apane Apa yoM hI paidA nahIM huA athavA apane Apa AkAzameMse paidA nahIM huA hU~, lekina anya kisI janmameMse meM AyA huuN| aura jaba taka mukta dazA-mokSa nahIM milegA, taba taka marakara anyAnya janmoMmeM caurAsIke cakkarameM ghUmatA hI rahU~gA, ityAdi / .. ___sabase . pahale 18 bhAvarAziyoMmeM uparyukta tInoM praznoMko soca lenA hai| jaise ki, merI AtmA anAdikAlase kahA~ thI ? to AtmAke jIvanakA mUlasthAna nigoda (sAdhAraNa vanaspatikAya ) jo atyanta avikasita dazAyukta hai vahA~ thI aura vahA~ avyaktarUpase mahAkaSToMko bhugatakara tathA bhavyatAke yogase bAdara nigodameM AyI aura vahA~se pratyeka vanaspatimeM AtI huI agravIja catuSkameM utpanna huii| vahA~ sRSTikI sabhI vanaspatiyoM ke rUpameM janama dhAraNa kiyA aura isa prakAra karate-karate akAma nirjarAke yogase kAyacatuSka pRthvI, jala, teu, tathA vAyukAyake bhavoMmeM paribhramaNa kiyA / phira vahA~se bhI Upara uThaneke yoga prApta hote hI kramazaH tiryaca catuSka arthAt doindriya, tIindriya, caurindriya, saMjJI-asaMjJI tiryaMca paMcendriya arthAt pazu-pakSI Adike bhavoMko dhAraNa kiyA, tadanantara manuSya catuSkameM arthAt akarmabhUmi, karmabhUmi tathA 56 aMtIpameM manuSyarUpa janma dhAraNa kie| itanA socaneke bAda vaha svayaM mUla bAta para A jAye ki, hAlameM maiM saMjJIpaMcendriya manuSyake rUpameM isa bhavameM huuN| vartamAnameM mujhameM buddhi, zakti, viveka, samajha ye saba yathAyogya hai, to phira aba merA kauna-kaunasA pharja rahatA hai ? ityAdi soceM / itanA Upara uThaneke bAda aba mujhe kisa prakArakA jIvana jInA cAhie, use socanA caahie| zrI tIrthakara devoMne jisa prakArakA jIvana jIneko kahA hai usI prakArakA tyAga aura vairAgyayukta jIvana agara nahIM jIU~gA to merA kyA hogA ? itanA Upara uThane ke Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 348 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . bAda tathA itanI vikAsazIla dazA prApta honeke bAda phirase punaH tu jo nIce paTaka jAyegA, to punaH ekadamaH avikasita dazAyukta bhavameM phirase calA jaayegaa| isalie cetana ! AraMbha, samAraMbha, pApakI pravRttiyA~ chor3a de| nirmala tathA pavitra jIvana jInA sIkha leM ! sarvathA cAritrakI prApti na kara sake to dezavirati cAritrakA svIkAra kara leM; aura itanA eka niyama banA le ki kamase kama hiMsAse agara jIvana nirvAha ho sake to adhika hiMsA nahIM karegA tathA kamase kama jarUratase cala sake to adhika jarUrata kamI bhI na rakheM / ye do sAmAnya niyama bhI hoMge to bhI jIvana bahuta unnata, sukhazAntiyukta tathA dharmamaya bana jAyegA ! jIvanameM ahiMsA, saMyama tathA tapakA prakAza phaila jAyegA / isake phalasvarUpa uttarottara aneka mAnasika, vAcika, kAyika duHkhoM tathA klezoMkA aMta ho jAyegA aura jIvana dhanya bana jaayegaa| jIvana mukta dazAke patha para tu Age baDhatA hI jAyegA aura paraMparAse anaMta sukhakA sthAna svarUpa muktisukhakA adhikArI bana jAyegA / [346] ( pra. gA. saM. 73 ) ___ avataraNa-aba yahA~ aprastuta gAthA dI jAtI hai jo kitanI AvalikAoMse eka muhUrtakAlamAna banatA hai ? yaha bAta batAtI hai / egAkoDI satasaTThI-lakkhA sattahattarI sahassA y| doya sayA solahiA, AvaliyA igamuhuttammi // 347 // (pra. gA. saM. 74) gAthArtha-eka karor3a, saDasaTha lAkha, satahattara hajAra, do sau solaha [1, 67, 77, 216 ] AvalikAoMkA eka muhUrta banatA hai arthAt utanI AvalikAoMse eka muhUrta kAlamAna hotA hai| // 347 // vizeSArtha-anya bhAratIya saMskRtiyoMmeM kAlamAna vAcaka muhUrta, ghar3I ( ghaTI), pala, visala Adi aneka zabda haiM / pAzcAtya dezoMmeM ghaNTA, minaTa, sekaNDa Adi zabda haiN| yadyapi bhAratIya jaina saMskRti yaha sarvajJamUlaka hai, isalie isameM unase bhI adhika sUkSmatara kAlamAna vAcaka aneka zabda haiN| isI jaina saMskRtimeM sUkSmatama mAnake lie samaya zabdakA prayoga kiyA jAtA hai| isa samaya zabdake bAda turaMta hI AvalikA nAmase pahacAne jAte kAlamAna hai, tadanantara muhUrta mAna AtA hai| isa mAnakI sUcI (tAlikA ) isI granthake pRSTha 28 se 31 taka dI gayI hai / Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * eka muhUrtameM kitane janma hue? . .349 . * jaba asaMkhya samaya [caturtha jaghanya yukta asaMkhyAtAke jitanA ] eka sAtha milate haiM taba eka AvalikA banatI hai aura aisI 16777216 AvalikAe~ pasAra hotI hai taba eka muhUrta hotA hai| yaha muhUrta vartamAnakAlameM pracalita aMgrejI kAlamAnake sAtha nApanese 48 minaTakA banatA hai| dUsare arthameM dekheM to 24 minaTakI eka ghaDI, aisI do ghar3I athavA 48 minaTakA eka muhUrta banatA hai| priya vAcakagaNa ! jarA kalpanA to kIjie ki eka minaTakI AvalikAe~ kitanI huI ! to karIbana sADetInalAkha / to kahie ki kitane sUkSma kAlamAna sarvajJakathita jaina darzanameM dikhAe gae haiN| taba samaya mAna kitanA sUkSma hogA ise kalpanAse soca leN| ____ Ajake AviSkAraka (vaijJAnika ) eTama tathA sputanika (kRtrima-mAnava sarjita upagraha) raoNkeToMkI Azcaryajanaka khoja bhale hI kareM, lekina tIrthakara sarvajJake caitanyavijJAnako tathA unakI aMtima sUkSmatAoMko ve kadApi lA~gha nahIM sakeMge, yaha eka nirvivAda hakIqata hai| tIrthakara sarvajJa to aNuko bhI dekha-jAna sakate the| Ajake vaijJAnika usI aNuzaktise eka sekaNDake araboMveM bhAgako mI nApanemeM jo samartha bane haiM aura abhI to Age bar3hate hI jAte haiM, phira bhI ve asarvajJa chadmastha jJAnadraSTi 'paramANu'ko khoja nahIM skeNge| are ! 'samaya'ko mI nApa sakeMge nhiiN| kyoMki 'paramANu' hI sabase aMtima padArthamAna hai to 'samaya' sabase aMtima kAlamAna hai| ( eka sekaNDake asaMkhyAtaveM bhAga para samaya mAna AtA hai ) ina donoM mAnoM-pramANoMko sarvajJake vinA dekhanemeM koI samartha nahIM hai, aura isa mAnako jAnaneke lie yAMtrikazaktikA sahakAra kamI bhI saphala ho sakegA hI nhiiN| . padArtha tathA kAlakI sUkSmatA aura sthUlatAke aMtima rahasyako bhI AjakA vijJAna bhale hI nahIM lA~gha sakatA, phira bhI AjakA bhautika vijJAna hI sarvajJakathita satyoMkI sahAyatAke lie ekadama hI sAtha sAtha Age bar3ha rahA hai| zAstroMkI kucha bAtoMko AjakA buddhimAna varga athavA alpazraddhAlu yA azraddhAlu varga ha~sakara jo TAla detA thA tathA usakA majAka ur3AtA thA aura azakya kahakara asat mAnatA thA unhIM aneka zAstrIya kathanoMko vijJAna Aja tAdRza kara rahA hai| ( maiM isakI sUcI tathA tulanA AmukhaprastAvanAmeM karanA cAhatA huuN|) 673. saMkhya, asaMkhya tathA anaMtakAla kise kahate haiM ? isakA vistRta svarUpa jAnaneke liye merI likhI huI 'gRhatsaMgrahaNI sUtrake pAMca pariziSToM' nAmaka pustikA padie / Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * yadyapi vijJAna jyoM jyoM Age bar3hatA jAyegA tyoM tyoM naye naye camatkArika AviSkAra dekhaneko jarUra mileMge aura taba kAla tathA nApakI sUkSma ginatI tathA kucheka sarvajJakathita siddhAntoMkI traikAlika satyatA sAmane AtI jaayegii| abhI-abhI hI 'amerikana rIporTa ' meM yaha prakaTa huA hai ki " amerikAmeM eka aisI aNughar3I taiyAra huI hai jo eka hI sekaNDameM 24 araboM bAra 'Tika-Tika' avAja kregii| isake atirikta eka minaTameM chaH karor3a tasvIra khIMca sake vaisA eka kaeNmerAkA bhI saMzodhana huA hai," Adi / yadyapi yaha bAta zAstrake kisI panne para likhI huI milatI to AjakA manuSya use galata yA asaMbhava kahakara majAkameM ur3A detA, lekina yaha bAta vaijJAnikoMne kahI hai. isalie niHzaMka hokara tathA binA koI tarka uThAye mAnaneko taiyAra ho jaayegaa| hamAre zAstroMmeM yaha bAta milatI hai ki eka nimeSa mAtra ( A~khakA eka hI palakabharameM ) asaMkhya samaya gujara jAte haiN| kucha samayake bAda AjakA vijJAna isI bAtakA samarthana karatA huA koI elAna jarUra karegA hii| he priya vaackgnn| yadi jar3avijJAna sekaNDake araboMveM bhAgakA saMzodhana kara sakatA hai tathA padArthake eka iMcake dasa karoDaveM athavA unase bhI adhika bhAgoMkA nApa vatA sakatA hai, to phira AtmAkA yaha caitanyavijJAna padArthake sUkSmAtisUkSma paramANuko tathA kAlake samayako batA sake isameM kaunasA Azcarya rahatA hai ? [347] (pra. gA. saM. 74) avataraNa-aba pUrvokta AvalikAoMke kAlameM athavA eka muhUrtakAlameM jIva adhikase adhika kitane bhava kara sakatA hai ! use batAte haiM / paNasahi sahasa paNasaya, chattIsA igamuhutta khuDubhavA / doya sayA chappannA, AvaliA egakhuDabhavA // 348 // (pra. gA. saM. 75) gAthArtha-eka muhUrta athavA 1,67,77,216 AvalikA jitane samayameM jIva (nigodAvasthAmeM) 65536 kSudra-alpAtialpa bhava karate haiN| isa prakAra eka kSullaka bhava 256 AvalikA pramANa huaa| // 348 // vizeSArtha-cAra gati aura unakI 84 lAkha jIvAyonimeM jyoM sAgarapama jitane bar3e bRhadkAla pramANake bhava hai, tyoM sAla, divasa, muhUrta athavA ghar3I ityAdi mAnavAle Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vividha yaMtra. * 351 . 'mI aneka bhava haiN| lekina inameM sabase alpatama mAnavAlA bhava kaunasA hai ! aisA koI prazna kareM to isakA uttara eka hI hai-256. AvalikAoMkA / isa lie isako kSullaka bhavarUpa pahacAnavAyA jAtA hai| isase kama AvalikAkA bhava kabhI hotA hI nahIM hai / isa jIvakA laghutama saMsAra 256 AvalikAkA hai| ___ mahAnubhAva ! saMsArakI viSama vicitratAe~ aura AyuSyakI kSaNabhaMguratAkA vicAra to kIjie ! hama bhI aise alpatama mAnavAle bhavoMmeM anekavAra janma-maraNa kara cuke haiN| aba phirase usI mahAduHkhadAyI yAtrA para pahu~ca na jAya isa lie Apa sabako AraMbha samAraMbhoMko tathA pApAcaraNoMko chor3akara, pavitra ahiMsAmaya dharmAcaraNameM aura Age bar3haneke lie prayatnazIla bananA caahie| [348] (pra. gA. saM. 75) / / Rju-vakrAgatimeM AhAramAna yantra // [gAthA-330] gatiprakAra vya, nayase kAlamAna nizcaya nayase kAlamAna 1 samaya anAhArIpana nahIM hai 1 samaya ekavakrA dvivakrA trivakrA caturvakrA . // paryApta-aparyApta meda vyavasthA yantra // [ gAthA-338 ] jIva aparyApta paryApta landhi aparyApta karaNa aparyApta karaNa paryApta (matAMtarase) karaNa aparyApta labdhi aparyApta labdhi paryApta labdhi aparyApta karaNa aparyApta karaNa paryApta karaNa- ___karaNa paryApta aparyApta landhi paryApta landhi aparyApta ( matAMtarase) Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // pA~ca prakArake zarIroM meM aneka viSaya sthApanA pradarzaka yantra // [gAthA-344] upayukta dvAra | audArika zarIra | vaikriya zarIra | AhAraka zarIra | taijasa zarIra kArmaNa zarIra 1. kAraNakRta vizeSa sthUla pudgloNkaa| audArikase sUkSma vaikriyase sUkSma AhArakase sUkSma | taijasase sUkSma 2. pra.saM. kRta vi.] ati alpa | au. se asaMkhyagunA vai. se asaMkhyagunA AhA.se anaMtaguNa | tai. se anaMtaguNa 3. svAmikRta | sarva tiryaMca, manuSya / / deva-nAraka ga. tirinaro kucha 14 pUrvadharako | sarva saMsArI jIvoMko | sarva saMsArI jIvoMko vizeSa bA. pa. vAyukAyako 4. viSayakRta vizeSa| UrdhvapaMDukavana, tiryak | asaMkhya dvIpa-samudra mahAvideha taka lokAnta [aura parabhava lokAnta [vigraha rUcakadvIpake rUcakaparvatapara jAte ] taka gatimeM ] 5. prayojanakRta dharmAdharma - mokSaprApti | eka-aneka, sthUla bAdara sUkSmasaMzaya chedaneke lie | Apa-varadAna-tejolezyA anna | anya bhavameM gatimAna vizeSa saMghasahAyAdika nimittaka jinaRddhi darzanAdi pAcanAdi 6. pramANakRta bheda | sAdhika 1000 yojana | sAdhika eka lAkha yojana 1 muNDA hAtha | saMpUrNa lokAkAza | saMpUrNa lokAkAza 7. avagAhanAkRta | AhAra se saMkhyagunA audA. se saMkhya gunA asaMkhya avakAza | vaikriyase asaMkhyaguNa pradezoMmeM | taijasa tulyapradeza bheda pradezameM AkAza pradezameM pradezoMmeM 8. sthitikRta bheda | jagha, antarmu., u. | ja. 1000 sAla,u.33 sA. | jaghanya antarmuhUrta bhavya aura anAdi sAnta | taijasakI paribhASAke 3 palyopama u. vai. cAra aMtarma. utkRSTa antarmuhUrta abhavya aura anAdi anaMta | anusAra u. ardhamAsa 9. alpabahutva bheda vai. se asaMkhya gunA asaMkhya .. | 9000 [u. kAlapara ] ! anaMta . anaMta 10. . aMtara eka | sAdhika 33 sAgaropama | AvalikA ke asaMkhya bhAga, | ardhapudgala parAvarta | antara ... nahIM hai | antara nahIM hai jIvAzrayI pudgala parAvartake samaya jitane 11.anekajIvAzrayI antara nahIM hai antara par3atA hI ja. samaya, u. 6 mAsa | antara nahIM hai anaMta kabhI bhii| hotA hI nahIM hai| Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ba. saM..45 nIla " < // SaD lezyAvarNAdi viSayakayaMtra // [ gAthA-344] lezyAnAma - varNa / gaMdha ___rasa | sparza jaghanya sthiti utkRSTa sthiti . | kRSNalezyA kRSNa durabhigaMdha kaTuka | zIta-RkSa | antarmuhUrta / 2 antarmuhUrta adhika 33 sAgaropama 2 nIlalezyA tIkhA palyopamAsaMkhyeya bhAgAdhika 10 sA0 kApotalezyA kapota varNa tUrA palyopamAsaMkhyeya bhAgAdhika 3 sA. tejolezyA rakta varNa surabhigaMdha miSTa snigdha-uSNa palyopamAsaMkhyeya bhAgAdhika 2 sA0 padmalezyA pIta varNa miSTatara do antarmuhUrta adhika 10 sAgaropama zuklalezyA zveta varNa miSTatama do antarmuhUrta adhika 33 sAgaropama // saptasamudghAtameM saptaviSaya sthApanA yantra // [ gAthA--344] ... kitanIbAra samudghAtake nAma . svAmi kauna kAlamAna vyApti kSetra kAnasa, | AkAra | phala prApti kI 1 | vedanA samu0 / vedanAse vyAkula jIvako | anta- | svadeha pramANa | azAtA vedanIya | deha daMDAkAra | vedanIya karmakI | sarva bhavameM muhUrta. atinirjarA 2 | kaSAya samu0 kaSAyase ati vyAkula kaSAya mohanIya | " kaSAyakA a kaSAyakI atinirjarA | anaMtabAra AtmA samu0 ayogIko choDakara sabhI dIrgha-utpatti AyuSya daMDa kuhanI-hala- AyuSyakI ati | jIvoMmeM antama0 Ayu kSetra taka gomUtrikA zIghra nirjarA zeSa rahatA hai samu0 | uttara vaikriya racayitAko saMkhyeya yojana vai. zarIra nAmakarma | daNDAkAra |0 karmanirjarA, grahaNa | eka bhavameM do bAra | taijasa samu0 tejolezyA choDanevAle , , tejasa zarIra | dIrgha daNDAkAra | taijasa karmanirjarA, | anaMta bAra jIvako nAmakarma grahaNa | AhAraka samu0 labdhivaMta caudaha pUrvadharako | , | mahAvideha taka | AhA0 deha nAma- | , A0 karmani0 grahaNa | bhava cakrameM karma 4 bAra kevalI samu0 sayogI kevalIko 8 samaya | saMpUrNa lokAkAza | nAma-gotra vedanIya | daMDa kaSAya- nAma-gotra-vedanIya sthiti sarva bhavameM nAmakarma se maMthana lokAkAra AyuH jitanI hotI hai| eka bAra Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // pA~cau indriyoMke viSaya sambandhI bhinna bhinna viSayoMkA sthApanA yantra // [ gAthA-344] nava prakAra 1. sparzanendriya 2. rasanendriya | 3. ghANendriya | 4. cakSurindriya5. zrotrendriya 1. | dIrgha pramANa aMgulakA asaMkhyAtavA~ | aMgulakA asaMkhyAtavA~ aMgulakA asaMkhyAbhAga bhAga tavA bhAga bhAga bhAga vistAra pramANa / svadeha pramANa AtmAMgula pRthaktva AngAMgulakA asaMkhyA- AtmAMgulakA asaMkhyA- AtmAMgulakA asaMtavA~ bhAga tavA~ bhAga khyAtavA~ bhAga u. viSaya grahaNa aMtara nava yojana (AtmAM- | navayojana pUrvavat | nava yojana pUrvavat | sAdhika 1 lAkha yojana 12 yojana (AtmAMgula para) gulase) ja0 se viSaya grahaNa | aMgulAsaMkhya bhAga | aMgulAsaMkhya bhAga | aMgulAsaMkhya bhAga | aMgulAsaMkhya bhAga | aMgulAsaMkhya bhAga prApyakArI prApyakArI prApyakArI aprApyakArI prApyakArI prApyakArI yA aprApyakArI yA | baddhaspRSTa badaspRSTa badaspRSTa . aspRSTa spRSTa 6. badaspRSTa-spRSTa aspRSTa ? 7. | pramANa alpabahutva | rasanendriyase asaMkhya- | ghrANendriyase asaMkhya- | zrotase saMkhyeyagunA | | sarvase allAvagAhanA | cakSuse saMkhyeyagunA gunA gunA vakSase saMkhyeyagunA 8. kitane pradezavAlI hai?] rasanendriyase asaMkhya- | ghrANe0se asaMkhyagunA | zrotase asaMkhyeyagunA anaMta pradezI gunA dravyendriyA~ kitanI haiM ? Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * granthakartAkA paricaya aura 'saMgrahaNIratna'kA ullekha * avataraNa-zrIcandrIyAke kartA sUrivarakRta yaha gAthA nahIM hai / paraMtu unake gacchake yA paraMparAke athavA to unake prati Adara-sammAna rakhanevAle kisI vyaktine banAkara joDa dI hai / zrIcandramaharSine to mUlagAthA 271 meM hI mAtra svanAmollekha kara diyA hai, paraMtu vahA~ para gaccha yA gurujIkA nAma batAyA nahIM hai, ataH usakA nirdeza karane ke lie athavA bhaviSyameM prastuta maharSi anya kisI gacchake hoMge, aisA koI mAna na leM isa uddeza se yaha nUtanagAthA banAkara joDa dI ho to asaMbhava nahIM hai / apitu jo kucha bhI ho| yaha gAthA eka naI vastukA bhI sUcana kara detI hai / vaha yaha ki-isa gAthA racayitAne isa zrIcandrIyA saMgrahaNI ko 'saMgrahaNIratna' ke nAmase paricita kiyA hai / maladhArihemamarINa sIsaleseNa viraiyaM samma / saMghayaNirayaNameyaM naMdau jA vIrajiNatitthaM // 349 // gAthArtha-maladhArigacchake zrI hemacandrasurIzvarajIke bAlaziSya zrI candramaharSise zreSTha rUpameM viracita yaha saMgrahaNIratna arthAt isa nAmakA yaha grantha zrI zramaNa bhagavAna mahAvIrajinakA tIrtha jaba taka vidyamAna ho taba taka vidyamAna raheM ! // 349 // . . vizeSArtha-vikramakI bArahavIM zatAbdImeM vidyamAna mahArAjA karNadevase saMprApta 'maladhAri' birudadhArI zrI harSapurIya gacchake bhUSaNarUpa zrImad abhayadevasUri mahArAja (tIsare ) ke paTTaratna zrImad hemacandrasUrijI aura unhIMke pATa para Aye hue unhIMke ziSya 'zrIcandra' nAmake maharSi hue / unhoMne yaha suMdara aura zreSTha 'saMgrahaNIratna' kA nirmANa kiyaa| isa gAthAmeM 'saMgrahaNIrayaNa' zabda prayojita hai / ataH isa granthako 'saMgrahaNIratna' aisA nAma. arpaNa karanekA lAlaca hamako bhI ho jAe yaha svAbhAvika hai aura amuka prakArase. yogya bhI hai, paraMtu aisA sAhasa taba hI kiyA jA sake jaba mUlaka" yA TIkAkArane vaisA nAma sUcita kiyA ho| to prazna aba yaha rahA ki kyA mUlakartA yA TIkAkArane vaisA nAma sUcita kiyA hai ? to uttara haiM-nahIM / isa grantha kI hI antima mudrita gAthAmeM svakRtiko spaSTa rUpase sirpha saMgrahaNI nAma hI diyA hai| TIkAkArane mI 674. navAMgI TIkAkArase bhinna / 675. kalikAlasarvajJase bhinna / 676. alabattA paMdrahavIM zatAbdI yA usake pUrva tathA pazcAt kI saMgrahaNIkI mUlagAthAkI saMkhyeya hastapratiyoMmeM saMgrahaNI kI gAthAe~ samApta hone para 'iti zrI candrasUriviracita saMgrahaNIratna samApta isa prakArakI yA lagabhaga isase milatI julatI paMkti likhakara sarvane isa saMgrahaNI ko 'saMgrahaNIratna' zabdase paricita kI hai tathA asala gAthAmAna 274 kA pAyA gayA hai| Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 356 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * vahI nAma prastuta kiyA hai| ataH AdhAra hIna 'ratna' zabda joDaneke pralobhanameM AkRSTa honA mujhe ucita nahIM lagA / sAtha hI kSepaka gAthAke racayitAne zrIcandramaharSi ke kRtike prati prastuta AdarabhAvase lokavartI padArthIko ratnakI taraha prakAzita karanevAlI honese, svataMtra nAma dekara, garbhita rUpameM yaha kRti 'ratna' jaisI tejasvI tathA kImatI hai aise Arthika uddezase athavA to jinameMdrIyA se ise bhinna kahI jA sake aise kisI hetuse kyA isa zabdakA prayoga kiyA hogA! ___ isa saMgrahaNIko bRhat aisA vizeSaNa lagAkara bRhatsaMgrahaNI athavA bar3IsaMgrahaNI isa nANakI prasiddhatA kaise huI ! isake lie eka saMbhAvita anumAna yaha kiyA jA sake ki isI saMgrahaNI granthakI mUla 272-273 tathA cAla sirpha 34 4 aura 345 vI ina do gAthAoMko hI TIkAkAroMne 'laghusaMgrahaNI' zabdakA viruda diyA / ataH phira saikaDoM gAthAoMke saMgrahavAlI saMpUrNa kRtiko, abhyAsiyoMne bRhad vizeSaNa dekara prasiddhi dI ho| sAtha hI hastalikhita pratike antameM "trailokyadIpikA athavA bRhatsaMgrahaNI" aisA nAma bhI milatA hai / ataH prathama AvRtti ke prasaMga para maiMne bhI isI nAmako prasiddhi dI thI / yadyapi usa samaya pichalA vibhAga zIghra pUrNa karane kA pharja par3anese isa viSayameM vizeSa saMzodhana yA vicAra karanekA samaya hI nahIM liyA thA / sAtha hI yaha racanA tInoM loka ke padArthoM ko prakAzita karanevAlI to hai hI / ataH nAmakI yathArthatA samajhakara maiMne bhI prastuta nAmako granthake mukhya nAmake rUpameM chapavAyA thA / ___ vartamAnameM pracalita 'daMDaka' nAmake prakaraNako bhI usake TIkAkAra rUpacaMdra munijIne daMDaka prakaraNakI TIkA karate hue kiye gaye " laghusaMgrahaNITIkA, kariSye'haM mudA" ke ullekhase daMDaka prakaraNako laghusaMgrahaNI zabdase sUcita karane lagate haiN| isakA kAraNa yaha saMbhAvya hai ki bhale hI granthakA nAma 'daMDaka' hai tathA caubIsoM daMDakoMkI ginatI sirpha eka hI gAthA meM pUrNa hotI hai lekina 24 dvAroMvAlI saMgrahaNI rUpa tIsarI 677. yadi isa kRtikA saMgrahaNIratna' aisA nAmakaraNa kareM to jinabhadrIyAse spaSTa rUpameM alaga paricaya sarala ho jAe / yadyapi Aja to donoM kRtiyA~ 'saMgrahaNI sUtra' athavA 'bRhatsaMgrahaNI' yA baDI saMghayaNI (-yA saMgrahaNI ) zabdase hI zrIsaMghako paricita hai / ataH nAmameM sudhAra karanA yA nahIM ise soceMge / saMgrahaNI 'sUtra' rUpameM bhI pracalita honekI prabala prathA honese maiMne bhI isI taraha paricaya diyaa| lekina 'prakaraNa' kahanA adhika ucita hai| Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * granthakartAkA paricaya aura 'saMgrahaNIratna'kA ullekha * tathA cauthI ye do gAthAe~ hI haiM, 24 daMDakameM inhIM gAthAoMkA avataraNa mahattvapUrNa rahA hai| inhIM do gAthAoMkA prAdhAnya dhyAnameM rakhakara samagra kRtiko pUrvAcAryoMne bhI isI nAmase sUcita kI ho yaha saMbhAvya hai / daMDakake TIkAkAra bhI daMDakako 'laghusaMgrahaNI' nAma deneko lAlAyita hue ho to asaMbhAvya nahIM hai| isa taraha yahA~ 'saMgrahaNIratna,' vyavahArameM bar3I saMgrahaNIke nAmase paricita, aneka viSayoMke bhaNDAra jaisA isa rocaka bodhaka, mahAn granthakA bhASAMtara pUrNa huaa| antameM deva-guru kRpAse zarIrake atyanta pratikUla saMyogoMke bica bhI pUrNatA prApta yaha anuvAda pAThakoMke samyaka jJAna, darzana tathA cAritra kI puSTi, vRddhike lie ho tathA sarva ke maMgala tathA kalyANa kA nimitta bano ! yahI eka abhyarthanA / prAntameM matimaMdatA, zIghratA, anupayoga Adike kAraNa zrI sarvajJakathita kathanase koI bhI viparIta prarUpaNA huI ho tathA mudraNakI jo kucha azuddhiyA~ raha pAI hoM usakA zrIsaMghake samakSa trividha rUpameM kSamAyAcanAke sAtha micchAmidukkaDaM cAhatA hU~ aura merI apanI kSatiyoMkA nirdezana karanekI pAThakoMse vinamra binatI karatA hU~ / [349 ] ... ( mUla gAthA 274-prakSepa gAthA 75, saMpUrNa gAthAmAna=349) . yahA~ mahAn saMgrahaNI granthakA bhASAntara samApta hotA hai jaina jayati zAsanam / Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 358 . . zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara . jaina gaNitAnusAra eka aMgulake iMca tathA eka yojanake mIla kitane hote haiM ? jaina zAstroMmeM gaNitakI eka svataMtra paddhati hai / isameM mApake viziSTa pAribhASika zabda bhI Ayojita haiN| usa pAribhASika gaNitAnusAra aMgula yA yojana Adi mApake iMca, yojana Adi kitane hote haiM isakI samajha yahA~ dI gaI hai / yadyapi yojana kise kahA jAe ! isake bAremeM aneka visaMvAda pravartita haiM / vartamAna vizvameM videzI vidvAnoM-vijJAniyoMne pichale saikar3oM sAloMse bhaugolika tathA khAgolika padArthokI U~cAI-nIcAI kI kakSA nizcita karaneko samudrI tala arthAta sI-levala ko dhruva bnaayaa| kyoMki mApa nizcita karaneko koI bhI eka sthAna nizcita na ho to ginatI kisase sambandhita kareM ? jisa taraha Ama taura para sI-levala nizcita huA hai usI taraha jaina zAstrakAroMne apane trailokyavartI padArthoM ke mApake lie (prAyaH zAzvatA) samabhUtalA zabdase paricita sthAnako dhruva madhyavindu nizcita kiyA hai yaha sthAna hamArI isa dharatIke nIce hai, paricaya hetu isa granthake pRSTha 100 se 103 dekhiye / - isa yugameM ati tIvra gatise AgekUca karate hue vijJAnake mApake sAtha apanI gaNanAkI tulanA karanekI tIvra jijJAsA abhyAsiyoMko hotI hai ataH atyAvazyaka sUci nIce dI gaI hai| jaina gaNitake hisAbase 400 kosa kA eka yojana nizcita huA hai / vartamAna gaNitakI paribhASAmeM isa yojanakA vibhAjana mIloMmeM kareM to sUkSma gaNanAke hisAbase 3636.36 mIla hote haiM aura sthUla gaNanA kareM to 3600 mIla hoN| jyotiSacakra ke mApoMko mIlameM parivartita karanA ho to sUkSma gaNanA ke lie 3636.36 se tathA sthUlake lie 3600 se gunanese iSTa saMkhyA prApta hotI hai| jyotiSacakrake mApa, mIloMke hisAvase kisa prakAra haiM ise prathama dekheM vyavahArameM cAra kosakA 1 yojana hotA hai / zAstrIya vyavahArameM 400 kosakA 1 yojana hotA hai / aise eka yojana kI mIloMke hisAbase sUkSma ginatI kareM to 3636.36 mIla hote haiM aura sthUla ginatI kareM to 3600 mIla hote haiM / jyotiSacakrake mApoM ke mIlakI sUkSma ginatI 3636.36 se tathA sthUla ginatI 3600se gunanese iSTa saMkhyA upalabdha hotI hai / Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jaina gaNitAnusAra iMca, mIloMkI ginatI kyA haiM ? vaha * * 359 . sUryakI nakSatroMkI tArekI U~cAI 790 yo mIla pramANa 28,44,000 800 yo0 28,80,000 caMdrakI 31,68,900 884 yo0 31,82,400 budhakI 888 yo0 31,96,800 zukrakI 891 yo0 32,07,600 gurukI , 894 yo0 32,18,400 maMgalakI ,, 897 yo0 32,29,200 zanikI ,, 900 yo0 32,40,000 sthUla gaNitakI gaNanAse (lagabhaga ) 3600 mIla kA eka yojana pramANa nizcita kiyA jAtA hai, yaha Upara batAyA gayA hai| lekina agara sUkSma gaNanA anusAra caukasa mApa nikAlA jAya to 3636.36 mIla pramANa hotA hai| isa pramANAnusAra ginanese tAre ke 2,87,272/4 0 mIla, sUryake 29,09,088/00 mIla, caMdrake 31,99,960/80 mIla hote haiM / isa taraha anya gaNanA bhI kara leM ! .. zAstrIya mApoMkI iMca, mIla Adi meM tulanA sUci-jaina gaNitazAstrameM mahattvapUrNa tIna mApa batAye haiN| 1. utsedhAMgula 2. pramANAMgula aura 3. aatmaaNgul| ina zAstrIya mApoMkI vartamAna pracalita mApake sAtha kisa prakAra tulanA kI hai yaha nIce batAyA hai / . utsedhAMgulase tulanA 1 utseghAMgula arthAt lagabhaga 13 iMca 1. utsedhAMgula hAtha arthAt lagabhaga 17 se 18 iMca 1 , kosa , , 23 mIla 1 , yojana , , 9 mIla pramANAMgulase tulanA - 1 pramANAMgula arthAt 400 utsedhAMgula . 1 pramANAMgula yojana arthAt 1600 kosa . 1600 kosake mIla lagabhaga 3600 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 360 * * zrI bRhatsaMgrahaNIratna-hindI bhASAMtara * * 500 dhanuSake hAtha eka hajAra hote haiM / niyamAnusAra do hajAra hAthake 48 hajAra aMgula hote haiM / * bhagavAna zrI mahAvIra prabhu kI kAyA 120 aMgulakI thI / bhagavAna AtmAMgulase arthAt apanI kAyAke aMgulake mApase pA~ca hAthake the / ina pA~ca hAthake aMgula (5424 aMgulase gunanese ) 120 hote haiM / isa taraha 120 kA mela ho jAtA hai| __ digambara jaina granthakA AdhAra kyA kahatA hai ? * hama zvetAmbara zAstrake mAnanevAle haiM / lekina anya digambara granthoMmeM zvetAmbarase thoDA pharka hai / hama 400 gune utsedhAMgulako eka pramANAMgula mAnate haiM jabaki digambara 500 gune utsedhAMgulako eka pramANAMgula mAnate haiN| unakI sUkSma gaNanAmeM 1 yojanake 4545.45 mIla hote haiM / * digambara matase bhagavAna mahAvIrakI kAyA AtmAMgulase 4 hAthakI arthAt (4424=96) aMgulakI hotI hai / zvetAmbara matase sthUla gaNanAse upara batAyA gayA hai ki eka yojanake mIla 3600 hote haiM jabaki digambara matakI sthUla gaNanA se 1 yojanake 4500 mIla hote haiM / lekina isa mApakI varAvara sUkSma gaNanA kareM to 4545.45 mIla hoMge / -samAptazrI zatrujayagirivarAya namaH mudraNa samApta vi. saM. 2046 CAT