Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પોસહધકનાં તilla ' ના
le
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠશ્રી માણેકચંદ જેચંદભાઈ પંથમાળા નં. ૧ લે.
શ્રી ગુણચંદ ગણિકૃત
૧/
\(
થી-મહાવીરચરિત્ર.
2)
છે જેમાં પ્રભુના સતાવીશ , દેવ મનુષ્ય અને તિએ કરેલ ઉપસર્ગો. જન્મ મહેસવ, કલ્યાણકનું વિસ્તારપૂર્વક વર્ણન, પ્રભુની અપૂર્વ દેશના સાથે આવેલ બેધપ્રદ
સિક કથાઓ આપવામાં આવેલ છે.)
શેઠશ્રી માણેકચંદ જેચંદભાઇએ આપેલી આર્થિક
સહાય વડે
પ્રસિદ્ધકત્ત શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા–ભાવનગર. રાર સંવત ૨૪ ૬૪ આત્મ સંવત વિક્રમ સંવત ૧૯૯૪ |
ક
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મામાનંદ જૈન પંથમાળા નંબર 9
SSSSSSSSSSSSSSSS
ગાટનવન ઝંટ. वीरः सर्वसुरासुरेन्द्रमहिती वीरं बुधाः संश्रिता. वीरेणाभिहतः म्वकर्मनिचयो वीराय निन्यं नमः । वीरातीर्थमिदं प्रवृत्तमतुलं वीरस्य धार तपा.
वीरे श्रीधृतिकीर्तिकान्तिनिचयः श्रीवीर ! भद्रं दिश ।। ભાવાર્થ-જે સવ સુરેન્દ્ર તથા અસુરેન્દ્રોથી પૂજિત છે, જેને વિદ્ધા- સર નોએ આશ્રય ગ્રહણ કર્યો છે, જેમણે પિતાના કર્મનો સમૂહ બિલકુલ ર નષ્ટ કર્યો છે, તે પ્રભુને હંમેશાં નમસ્કાર થાઓ. જેનાથકી આ અનુપમ તીર્થનો પ્રચાર થ છે, જેમની તપશ્ચર્યા અતિ દુબકર છે અને છે જેમનામાં લકમી, ધીરજ, કીર્તિ અને–કાન્તિ વિદ્યમાન છે એવા હે મહા (ક) વીર પ્રજો ! તમે અમને કલ્યાણ આપે.
*****
*****
**
*
****
શે દેવદ દામ, આનદ એ ભાવના,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યાયામ્બોનિધિ શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી વિજયાનન્દ સૂરિ.
(असिनाम श्रीमात्माराम महा२।०४.)
सदगतनामामानिधि जैनाचा श्री ओ 20सीमाजिपानन्दारिजात्मारामजी महाराज
అంత
ताजेन
लोलिस
ती
MER
प्रगउकता
CTESEoSlee
Cape
भावनगर
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પ્રસ્તાવના
વર્તમાનકાળમાં વિશ્વને ઉદ્ધાર કરવાની શક્તિવાળા તીર્થકર ભગવાન જેવા પરમ ઉપકારી મહાન પુરૂષો મળી શકતા નથી, જેથી આ સમય માટે શાસ્ત્રકાર મહારાજે જિનબિંબ અને જિનાગમની ઉપાસનાથી મનુષ્ય પોતાનું કલ્યાણ સાધી શકે છે. એમ જણાવેલ છે; અને એવા મહાન પુરૂષોએ તેમના કાળમાં ભાવિ માટે આપેલ ઉપદેશસાહિત્યરૂપે તેઓ અમર થયા હેવાથી તે સાહિત્યની સેવાથી જ શ્રેય સાધી શકાય છે; એટલા માટે જિનામમ-જૈન સાહિત્યના પ્રચારની આ કાળ માટે ઘણી જ અગત્ય છે. પ્રભુએ ઉપદેશેલા તે આગમે દુનિયાના કોઈપણ દર્શનના તત્વજ્ઞાન કરતાં વિશેષે કરીને એકાંત સત્યપણે મુખ્યતા ભોગવે છે; તેથી એ સાહિત્યને જુદા જુદ્ધ દેવી-રજાદાર પ્રકટ કરાવીને જો મૂકવામાં આવે તે સમગ્ર રીતે તેની સુંદરમાં સુંદર અસર થયા સિવાય રહે નહિ, જેથી પ્રભુના તે ઉપદેશને હાલ કાળમાં પ્રચાર કરીએ તો તે તીર્થકર ભગવાનની જ ભક્તિ કરી લેખાય.
આજે ન સાહિત્ય છુટું છુટું ઘણું પ્રકટ થાય છે, પરંતુ મનુષ્ય જીવનને અસર કરી કલ્યાણ સાધી શકે તેલ સાહિત્યના પ્રકાશનની તે ઉણપ જ છે; એવા સાહિત્ય તરીકે આધ્યાત્મિક જીવન જીવી લોકકલ્યાણ કરી ગએલા. અહિંસા અને સત્યને પક દુનિયાના ને અપી ગયેલા મહાપુરૂષોનાં જીવનચરિત્રનું સ્થાન ઘણું ઉંચુ અને મુખ્ય છે. જીવનચરિત્રના અવલોકન-મનનપૂર્વક વાંચનથી વાસ્તવિક રીતે જીવનની ઉંડી અસર મનુષ્ય ઉપર થાય છે અને તેમાંથી મનુષ્યોને અનેક બાધ મળતાં તે આત્મકલ્યાણના માર્ગે મેળવી શકે છે, અને અંતિમ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. એમ ધારી અમોએ વર્તમાન ચેવશીનાં શ્રી નેમિનાથ પ્રભુ, શ્રી સુપાર્શ્વનાથ પ્રભુ શ્રી વિમલનાથ પ્રભુ તથા શ્રી “ચંદ્રપ્રભુસ્વામીના વિસ્તારપૂર્વક.ચરિત્ર ગુજરાતી ભાષામાં અનુક્રમે પ્રકટ કરેલા છે, અને છેલ્લા તીર્થકર શ્રી મહાવીર પ્રભુનું આ સુંદર, રસિક અને નવીન જાણવા જેવી અનેક હકીકતોથી ભરપૂર ચરિત્ર પાછું તેવાં અને નીચે જણાવેલા કારણોથી પ્રગટ કરીએ છીએ.
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર ખાસ કરીને આચારાંગ સત્ર, મૂત્રકૃતાંગ સૂત્ર, ભગવતી સૂત્ર, કપત્ર અને આવશ્યક નિર્યુક્તિ એ આગમોમાં તથા શ્રી ત્રિષષિક્ષાકા :અરૂષચરિત્ર વગેરે. સંઘમાં પૂર્વાચાર્યોએ વિદતાપૂર્ણ, રસિક અને સુંદર લખેલા આપણું જ્ઞાનભંડારબાં મૌજુદ હેવા છતાં, અત્યારની કરચીને અનુકૂળ થઈ પડે, અને જેન કે જેનેતર પણ જનમ તેને સ્વીકાર કરી શકે તેવા ચરિત્રની ખોટ હજી પૂરી પડી નથી
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમજ જેન અને જેનેતર વિદ્વાને તથા પૂર્વ અને પશ્ચિાત્ય દર્શનશાસ્ત્રના અભ્યાસીઓ તેવા જીવનચરિત્રની તો હજુ માગણી પણ કરી રહ્યા છે. જીવનચરિત્રને ગ્રંથ સંપૂર્ણ અને ઐતિહાસિક તેમજ બીજી હકીકતથી પૂર્ણ હેય તે જ તે જીવન ઉપર અસર કરી શકે છે; પરંતુ તેને માટેનો સર્વ સામગ્રી સાથે અસાધારણ વિદ્વાનોથી તૈયાર કરવાનો પ્રયત્ન શરૂ ન થાય ત્યાં સુધી તેની રાહ જોઈ બેસી ન રહેવાય, પરંતુ નાના કે મોટા કોઈપણ જાતના શ્રી તીર્થંકર ત્રિા પૂર્વાચાર્યોકત લોકભોગ્ય ભાષામાં પ્રકાશિત કરવા તરફ આપણે જરૂર યાન આપવું જ જોઈએ. આ વસ્તુ તરફ સભાનું લક્ષ ઘણું વખતથી ગયેલ હોવાથી બીજો સવિશેષ પ્રયત્ન ન થાય ત્યાં સુધી આવી રીતે શ્રી પૂર્વાચાર્ય કૃત તીર્થંકર ચરિત્રો પ્રકટ કરવાનું કાર્ય શરૂ રાખેલ છે, જે ઉપર જણાવેલ છે. દરમ્યાન પ્રાતઃસ્મરણીય શ્રી હંસવિજયજી મહારાજ તથા પન્યાસજી શ્રી સંપરવિજયજી મહારાજશ્રીને વાંદવા આ સભાના સેક્રેટરી પાટણ ગયા હતા, તે વખતે આ શ્રી ગુણચંદ્ર ગણિત શ્રી મહાવીર ચરિત્ર કે જે સુંદર, સરલ, અને બીજા લભ્ય અને વગર પ્રકાશિત ચરિત્ર કરતાં વિસ્તારપૂર્વક હેવાથી તેનું ગુજરાતી ભાષાતંર કરાવી સભા તરફથી પ્રકાશિત કરવા તે પૂજ્ય ગુરૂઓએ આજ્ઞા કરી, - જેથી આ સભાએ તે પ્રયત્ન શરૂ કર્યો. જે સંપૂર્ણ થતાં આ સભાને ઘણું જ આનંદ થાય છે. જે માટે તે પૂજ્ય મહાત્માઓને ઉપકાર ભૂલી શકાય તેમ નથી.
- આ જીવ સંયોગવશાત કઈ સ્થિતિએ પહોંચે છે, કેવા કેવા સુખદુઃખ અનુભવે છે, ઉન્નતિ-જીવનવિકાસના માર્ગમાં આવ્યા છતાં કેવી રીતે અધઃપતનના ઉંડા ખાડામાં પટકાઈ જાય છે અને પછી કેટલે પુરૂષાર્થ અને કેવું અપૂર્વ વીર્ય ફેરવી સંપૂર્ણ ઉન્નતિના શિખરે પહોંચે છે, એના દૃષ્ટાંત જગતમાં બહુજ વિરલ હોય છે, એ દષ્ટાંત શ્રી મહાવીર પ્રભુનું મુખ્ય અદ્દભુત અને આબેહુબ છે. નયસારના ભાવથી તીર્થકરપણું પ્રાપ્ત કર્યું ત્યાં સુધીના દરેક મુખ્ય ભો-પ્રસંગો આ ચરિત્રમાંથી મનનપૂર્વક વાંચવાથી આત્માને આહાદ ઉત્પન્ન થાય છે.
ભગવાન મહાવીરને જીવ એક વખત સામાન્ય સ્થિતિએથી અસામાન્ય સ્થિતિએ પહોંચે છે, જે ત્યાં અમુક પ્રસંગે ન બન્યા હતા તે ત્યાં જ, તે ભવે જ આત્મા સંપૂર્ણ વિકાસે પહોંચત. પરંતુ ભાવિભાવ બળવાન અને .જે બનવાનું હોય તે મિથ્યા થતું નથી, તેમજ એ કર્મ સિદ્ધાંત કે વિધિનું વિધાન કરી શકતું નથી, તેથી મરીચિના ભવથી પતનની શરૂઆત થાય છે. એ પતન કેવું આકરૂં, ભયંકર અને ભિષણ હતું તે આ ચરિત્રમાં પ્રભુના જીવનના એકએક પ્રસંગો વાંચતાં રોમાંચ ખડા થાય છે, અને અમુક પ્રસંગો એવાં છે કે તે માટે હદય દ્રવ્યા વગર રહેતું નથી. આ વીસીના કોઈપણ તીર્થકર દેવને શ્રી મહાવીર પ્રભુના આત્મા જેવા ઉપસર્ગો થયા નથી તેમજ ભૂતકાળમાં પતન થયેલું નથી. - સંસારમાં અનેક છે જન્મે છે, અને મરણ પામે છે. તે તે ક્રમ છે, તેને ઉહાપોહ પણ હેત નથી, પરંતુ વિપત્તિના પહાડ તૂટી પડયા હોય, મરણાંત કરે, ઉપસર્ગો એક પછી એક થતા હોય અને એક વખત કૃતિના શિખરે ગયા પછી અધપતનના
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉંડા ખાડામાં પડવું પડ્યું હોય છતાં હિંમતપૂર્વક, ગૌરવપણે ને અડગ રીતે કોઈની પણ દયાની ભિક્ષા માગ્યા સિવાય, દેવતા કે ઈન્દ્રની સહાયની અપેક્ષા રાખ્યા વગર, આત ધ્યાન અને રૌદ્ર ધ્યાન કર્યા સિવાય, ઉપસર્ગ કરનાર પાપી મનુષ્યો ઉપર પણ અનુકંપા ચિંતવી, પિતે પૂર્વે કરેલા કર્મના ફળ સમજી, તેને બહાદુરીથી ભેગવી-તેડી બાળી ભસ્મ કરી, ઉન્નત અને દિવ્ય જીવન જીવી, સંસારના અનેક પ્રાણીઓનું કલ્યાણ કરી મોક્ષમાં પધાર્યા છે. એવું મહાન અને પ્રભાવશાળી જીવન શ્રી મહાવીર પ્રભુનું છે. આવી રીતે પોતાના આત્માને સંપૂર્ણ વિકાસ સાધી ઉન્નતિના શિખરે ચડનાર છે જ મહાપુરૂષ અને જગતવંદનીય બને છે. ભગવાન મહાવીર સ્વામી એ જ કેટીના મહાન પુરૂષ છે. અને તેઓશ્રીનું આ ચરિત્ર શ્રદ્ધાપૂર્વક વાંચતા દરેક આત્માને તેમના પ્રત્યે પરમપૂજય પરમાત્મ ભાવ પ્રગટ થાય છે.
શ્રી મહાવીર દેવના આ ચરિત્રમાં પ્રથમ નયસારના ભવથી ચરિત્ર શરૂ થાય છે, કે જે નયસારને સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિ થાય છે, પછી શ્રી આદિનાથ પ્રભુના વખ તમાં તેમના પુત્ર ભરત મહારાજના પુત્ર મરીચિ તરીકે તેઓ જન્મે છે. જ્યાં નિકાચિત-નીચ ગૌત્રનું ઉપાર્જન કરે છે, અહિંથી અધ:પતનની શરૂઆત થાય છે. તે પતન ત્યાથી ન અટકતાં સમકિત નાશ અને શુમાર વગર તે સંસાર વૃદ્ધિની શરૂઆત થાય છે રિચિ કોશિક, પુષ્યમિત્ર, અગજુદ્યોત અને અનિભૂતિ, ભારદ્વાજ અને સ્થાવર આ મુખ્ય છ ભમાં, ભિક્ષુકુળમાં જન્મ, દારિદ્રયપૂર્ણ જીવન અને મિથ્યાત્વધર્મને ઉદય થાય છે. ઘણા ભવોમાં ફરી અજ્ઞાન કષ્ટા, તપ વગેરે ત્યા કરે છે, વચ્ચે વચ્ચે દેવભવ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. અંતે ઘણું ભવ ભમ્યા પછી પૂછપુણ્ય ઉદયે રાજગૃહીના યુવરાજ. 'વિશાખાભૂતિના પુત્ર, વિશ્વભૂતિ તરીકે મરીચિને જીવ જન્મ લે છે. અહીં રાજકુળ પ્રાપ્ત થાય છે. અને રાજપાટ છોડી સંયમ લે છે ત્યાં ચારિત્રબળે ખૂબ ત્યાગ અને ઘોર તપશ્ચર્યા આદરે છે, અને વિશુદ્ધ ચાત્રિથી આત્માને શુદ્ધ કરી ફરી સભ્યદર્શનથી પિતાના આત્માને સવાસિત બનાવે છે. પરંતુ એહિક સુખની લાલસાએ અહીં નિયાણું બાંધી ચારિત્રને પાણીના મૂલ્ય વેચે છે. નિયાણવડે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવ થાય છે, અને શવ્યાપાલકના કાનાં સીસું રેડાવે છે. અને નવું અશુભ કર્મ ઉપાર્જન કરે છે. જેનો ઉદય શ્રી તીર્થકર ભવમાં થતા તે કાનમાં ખીલા ભેંકાતા અસાથવેદના સાત રીતે ભેગવી છૂટે છે. તે ભવ પછી મહાવિદેહમાં ચક્રવર્તિપણે જન્મે છે, ત્યાં સંસારત્યાગ કરી કર્મોને ખપાવે છે અને તેમના આત્માને સાધક દશામાં તે વડે લાવી મૂકે છે. અને દેવતા સિવાય તીર્થંકરના ભવ સુધી ચારિત્રને ઉદય થયા કરે છે. મહાશુક્ર દેવલોકમાં દેવ આયુ પુરૂ કરી છત્રા નગરીમાં નંદ નામે રાજપુત્રપણે જન્મે છે કે જ્યાં સંજય લઈ વિશસ્થાનક તપનું આરાધન કરી, તીર્થકર નામકર્મ ઉપાર્જન કરે છે. ત્યાંથી દસમા દેવલેકમાં જઈ ચોવીશમા છેલ્લા તીર્થકરપણે ( છેલ્લે ભવ કરે છે ) ક્ષત્રિયકુંડ નગરમાં શ્રી સીધાર્થ રાજાને ત્યાં તેમની રાણુ શ્રી ત્રીશલારાણીની કુક્ષીમાં
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્રપણે જન્મે છે. તે જ ભવમાં પણ પૂર્વે મરીથિના ભાવમાં નીચ ગાવક ઉપાર્જન કરેલ તે ઉથ આવવાથી પ્રથમ દેવાનંદા બ્રાહ્મણીનાં ગજમાં દર દિવસ રહે છે, પછી હરણગામેષિ દેવદ્વારા ગર્ભનું હરણ થતાં ત્રિશલા માતાની કક્ષીમાં આવે છે. ત્યાં તીર્થકર શ્રી વર્ધમાન સ્વામી જન્મે છે. પછી સંજમ લે છે, કેવળજ્ઞાન પામે છે. આ ભવમાં અનેક ઉપસર્ગો ઉત્પન્ન થાય છે, તે સહન કરી છેવટે કેવળજ્ઞાન-કેવળદર્શન પ્રાપ્ત કરી અનેક છનું કલ્યાણ કરી મિક્ષ પામે છે. આ આખું ચરિત્ર શ્રદ્ધા અને મનનપૂર્વક વાંચનાર પોતાના આત્માને ઉજવલ અને પવિત્ર બનાવી શકે છે અને મહાવીર પણ બની શકે છે.
' મહાવીર બનનારે આવા ચરિત્ર વાંચી કેવી ગ્યતા મેળવી જોઇએ, કેવી ક્ષમા, સહનશીલતા, ઉદારતા અનુકંપા, મહાનુભાવતા કેળવવી જોઇએ એનું જીવતું જાગતું દ્રષ્ટાંત આ મહાવીર પ્રભુનું ચરિત્ર પુરૂં પાડે છે. બધા તીર્થંકર પૂજા, દેવાધિદેવ, જગતઉદ્ધારક અને ઉપકારક ખરા, શગુને સંપૂર્ણપણે જીતનારા ખરા પરંતુ શ્રી મહાવીર પ્રભુના જીવનમાંથી જે આદર્શો, માતપિતાની ભક્તિ, બંધુ પ્રેમ, ક્ષમા વગેરે અપૂર્વગુણે આપણને મળે છે; એવા અન્યત્ર ભાગ્યે જ મળે છે.
શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના મેક્ષમાં ગયા પછી કેટલાક વર્ષ પછી જ્યારે જગતમાં ધર્મને નામે હિંસા થતી હતી, જગતમાં મિથ્યાત્વરૂપી અંધકાર વ્યાપિ રહ્યો હતો, મનુષ્યમાત્રની કમાણભાવના મન એ હતી, ધર્મને નામે કલેશ અને મિથ્યાત્વને પ્રચાર થઈ રહ્યો હતો, અને જ્યારે એક દિવ્ય પુરૂષની જયતને જરૂર હતી, તે વખતે જ શ્રી મહાવીર પ્રભુને જન્મ થયો. પિતાના જીવનમાં જીવદયાને ઝંડો ફરકાવ્ય. મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને નાશ કર્યો. વીરતાથી, અજોડ પરાક્રમથી કર્યસમુચ્ચયના બંધને મૂળમાંથી વિદારી આત્મલકપીને સાક્ષાત્કાર કર્યો; દુનીયાના સકળ જંતુઓને કલ્યાણને માર્ગ ઉપદે–દેખાડ્યો અને આદિનો અમૂલ્ય સિદ્ધાંત જગતને આપ્યો અને કલેશ, અધર્મ અને વિવાદોના વિષ ભર્યા વાતાવરણ માંથી જગતે છુટકારેને દમ ખેંચ્યો. એ મહાન - પુરષના ચરિત્રનું અનુકરણ અને તેમના ઉપદેશેલા માર્ગે ચાલવાથી મનુષ્યો મહાન પુરૂષ બને છે. આવાં ચરિત્રો પ્રઢ કરવાને તુ પણ અમારો તે હોવાથી આ ચરિત્ર પ્રકટ કરીએ છીએ. જેથી દરેક પ્રાણી તેનું શ્રદ્ધા પૂર્વક વાંચન કરી, તે માર્ગે ચાલી અંતિમ શ્રી મહાવીર પ્રભુ બને એમ પરમાત્માની પ્રાર્થના કરીએ છીએ
શ્રી વીસ્મભુના સતાવીશ ભવમાં બનેલા અનેક બનાવો જાણવા જેવાં છે. અને આ ગ્રંથમાં જેટલા વિસ્તારથી આપેલા છે તેટલાં બીજે મળતાં નથી. આ ગ્રંથના મૂળ સ્ત શ્રી ગુણચંદ્રમણિ મહારાજે આ ચરિત્રમાં જેટલું વર્ણન વિસ્તારથી કર્યું છે તેવું જાણવા પ્રમાણે અન્ય ચરિત્રોમાં તેટલા પુરતું નથી; તેમજ અન્ય પૂર્વાચાર્ય મહારાજે રચેલા જીવનચરિત્ર કરતાં આ કૃતિ ઘણું વિરતારપૂર્વક અને બધાં કરતાં વિશેષ વર્ણનયુક્ત સરલ અને સુંદર છે એમ સ્વર્ગવાસી મહાત્મા શ્રી હસવિજયજી મહારાજનું કથન હતું.
જેમ આ સુંદર શ્રી મહાવીર ચરિત્ર પ્રકટ કરવાની મુનિરાજશ્રી હસવિજય મહારાજે આજ્ઞા કરી, તેમ આવા ઉત્તમ ચરિત્ર સાથે કાઈ પુણ્યશાળા બંધનું નામ. ગ્રંથમાળા તરીકે જોડાય તો તે સુમેળ થયો ગણાય, તેમ સભાની ઇચ્છા હતી,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાંતમૂત્તિ મુનિરાજશ્રી હુ સવિજયજી
'મહારાજ,
પભ્યાસ શ્રી સપનવિજયુજી મહારાજ.
ADZWZWZWZNZNANODZ
૮
)
Wales
ure Lhe in
t
Vcllre
PICK
W
આન દ પ્રેસ-ભાવનગર.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરમ્યાન આ સભાના પ્રમુખશ્રી અને સેક્રેટરીએ શેઠ માણેકચંદભાઈને તે હકીકત જણાવી જેથી શઠ માણેકચંદ ભાઇએ સભાના કાર્ય માટે અંતઃકરણપૂર્વોક પ્રશંસા કરી, અને જણાવ્યું કે “સારામાં સારું હિંદમાં પ્રથમ દરજે આ સભા કાર્ય કરે છે, તે હું જોઈ રહ્યો છું. મને તે માટે માન અને સભા ઉપર પ્રેમ છે. તેથી જ તીર્થકર ભગવાનના આ ચરિત્રમાં પ્રગટ થાય તેમાં હું પ્રભુની અને જ્ઞાનની ભક્તિ માનું છું. અને સભાના સગ્ય તરીકે સહાય આપવાનું મારું કર્તવ્ય માનું છું” તેમ કહી સભાને મા ગ્રંથ પ્રકટ કરવા એક રકમ ધારા પ્રમાણે આપી.
આ ગ્રંથનું તૈયાર થયેલ સાત પ્રસ્તાવનું ભાષાંતર પ્રથમ મુનિરાજ શ્રી હંસવિજયજી મહારાજે અને પાછળનું પંન્યાસજી શ્રી સંપત્તવિજયજી મહારાજે તપાસ્યું હતું, અને આ ગ્રંથ પૂરો છપાતાં પહેલાં બંને પૂજ્ય મહાત્માઓનો સ્વર્ગવાસ થયેલ હોવાથી સભાને તે ખેદનો વિષય છે. છતાં તેમની સંપૂર્ણ કપાવ આ ચરિત્ર પ્રકટ થયેલું હોવાથી સભા તે માટે આનંદ પામે છે.
શ્રી મહાવીર સ્વામી પછી તેમની પાટે ઉત્તરોત્તર વજસ્વામી થવ્યા. તેમની શાખામાં અને ચંદનામના કુળમાં શ્રી વર્ધમાન નામના અનિંદ્ર થયા. તેમને બે શિષ્યો શ્રી જિનેશ્વરસરિ અને બુદ્ધિસાગરસૂરિ થયા. તેમના શ્રી જિનચંદ્રસૂરિ અને બીજા અભયદેવસૂરિ નામના બે શિષ્ય થયા કે જેમણે નવાંગવૃત્તિ રચી હતી. તેમના શિષ્ય શ્રી પ્રસન્નચંદ્રસૂરિ -. તેમની આજ્ઞાથી શ્રી સુમતિવાચકના લધુ શિષ્ય શ્રી ગુણચકગણીએ આ ચરિત્ર ૧૨૦૨૫ શ્લોક પ્રમાણે પ્રાકૃત ભાષામાં રચેલ જેનું આ ગુજરાતી ભાષાંતર છે. આ મંથની પ્રશસ્તિમાં નીચે પ્રમાણે હકીકત પણ છે. . - કપડવંજના રહીશ છી ગોવરધન અને તેને સોઢી નામની સ્ત્રી હતી. તેમને ચાર પુત્રો હતા. તેમના છેલ્લા પુત્ર નન્ના ને સાવિત્રી નામની ભાર્યાથી ગોપાદિત્ય અને કપદી નામના બે પુત્રો થયા. ગોરધન શ્રેણીના ત્રીજા પુત્ર જજજણાગને સુંદરી નામની ભાર્યા
છે, તેને શિષ્ટ અને વીર નામના બે પુત્રો હતા. જેમણે સર્વ આગના પુસ્તકે લખાવી અજ્ઞાન જનની જ્ઞાનરૂપી તૃષા છીપાવી હતી. તેમણે તીર્થકરોની પરમ ભક્તિને વહન કરનારું અને મુગ્ધ જનેને બોધ કરનારૂ આ શ્રી મહાવીર ચરિત્ર સંવત ૧૧૯૩ ની સાલમાં છત્રાવલી નગરીમાં મુનિ અંગેશ્વરના ઘરમાં રહીને રચાયેલું છે, કે જે ત્યારપછી માધવ નામના લીયાએ લખ્યું છે. તે સાલના જેઠ શદ ૭ ને સોમવાર લખી સંપૂર્ણ કર્યું છે.
આ ગ્રંથની શુદ્ધિ માટે યથાશક્તિ પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. છતાં ભાષાંતરમાં કે છાપકામમાં દ્રષ્ટિદોષ, પ્રદોષ વગેરેને લઈને કેઈપણ સ્થળે ખલના જણાય તો ક્ષમા માગીએ છીએ, અને અમને જણાવવા નમ્ર સૂચના કરીએ છીએ. * વીર સંવત ૨૪૬૫.
ગાંધી વલ્લભદાસ ત્રિભુવનદાસ. સંવત ૧૯૯૪ ના
શ્રી મહાવીર જન્મદિન ' (ચિત્ર સુદ ૧૨ )
ભાવનગર.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
લાઈફ મેમ્બર. ' આ સભાનાં થનારા લાઇફમેમ્બર સાહેબ ને થતે અપૂર્વ થશે લાભ.
કેઈપણે બેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન આ સભામાં સભાસદ તરીકે દાખલ થઈ શકે છે. એક સાથે, રૂા. ૫૦૦)આપનાર ગૃહસ્થ આ સભાના પેટ્રન (માનવંતા મુરબી) થઈ શકે છે. તેઓશ્રીને સીલીકમાં હોય તે ધારા પ્રમાણે આગલા તથા તે પછી છપાતા કોઈ પણ ગ્રંથ અને માસિક ભેટ આપવામાં આવે છે. એક સાથે ૩ ૧૦૦) આપનાર પહેલા વર્ગના લાઈફ મેમર થઇ શકે છે. એક સાથે રૂા. ૫૦) આપનાર બીજા વર્ગના લાઈફ મેમ્બર થઈ શકે છે.'
જૈન લાઇબ્રેરી, શાળા કે સંસ્થા મેમર તરીકે રજીસ્ટર થવા માગે તે રૂા. ૫૦) ‘ભરવાથી બીન વર્ગનાં લાઈફમેમ્બરોના હક્કો ભેગવી શકશે. આ પહેલા વર્ગને લાઈક મેમ્બરને સભા તરફથી પ્રગટ તથા પુસ્તકની એક એક નકલ તથા આત્માનંદ પ્રકાશ માસિક તેમની જિંદગી સુધી ભેટ આપવામાં આવશે.
. બીન વગરના લાઈફ મેમ્બરને સભા તરફથી પ્રકાશિત થતા બે રૂપીઆ ની કિંમત સુધીના દરેક ગ્રંથની એક એક નકલ ભેટ આપવામાં આવશે. ઉપરાંતની કિંમત લઈ ભેટ મળી શકે ? છે. છે, તેમજ આત્માનંદ પ્રકાશ માસિક પણ તેમની જિંદગી સુધી ભેટ આપવામાં આવે છે.
છે
我家不要采取家庭农民来买家联系我
* સ્ત્રી ઉપયોગી વાંચનમાળાની યોજના.
" અમારું સીરીઝ ગ્રંથમાળા આતુ. એક હજાર કે તેથી વિશેષ રકમ આપનાર જૈન બંધુઓ કે બહેનના નામે ઉત્તરોત્તર છે અનેક ગ્રંથ પ્રકટ કરી જ્ઞાનેન્દ્રિાર ચાને જ્ઞાનભકિતનું કાર્ય, સભા, ( સાથે તે રકમ આપનાર કી
પણ અનેક બંધુઓ તેનો લાભ લઈ ) કરી રહેલ છે. સાથે અનેક સાહિત્યના ગ્રંથોને પણ તે - (કંઈપણ બદલો લીધા વગર) લાભ મળી રહેલ છે તે રીતે કોઈ પણ સંસ્થા કરી શકેલ નથી ) જે સાહિત્યરસિક સર્વ બંધુઓ જાણે છે. .
અત્યાર સુધી અનેક જૈન બંધુઓ તેવી રકમ સભાને સુપ્રત કરી પોતાના નામથી ગ્રંથમાળા પ્રકટ કરાવી જ્ઞાનભકિત કરી રહેલ છે, તેનું શુભ અનુકરણ કરી હાલમાં શ્રીમતી કસ્તુર ડેને પણ એક રકમ તે માટે ( સ્ત્રી ઉપયોગી સીરીઝ પ્રગટ કરવા ) આ સભાને સુપ્રત કરેલ છે તેમાંથી ઉત્તરોત્તર સ્ત્રો ઉપગી (સતી ચરિત્રો, સ્ત્રી ઉપયોગી વિષયોના ) ગ્રંથે પ્રગટ કરવાનું આ સભાએ શરૂ કરેલ છે. તેવી રીતે અન્ય બહેનોએ ૫ણું જ્ઞાનભકિત
અને ઉદ્ધાર કરી લાભ લેવાને છે. સીરીઝના ધારાધારણ બીજ પેજ ઉપર છે, આ લાભ છે. દરેક જૈનબંધુઓ અને બહેનોએ લેવા જેવો છે. છે , સ્વર્ગવાસી આપ્તજનેના સ્મરણાર્થે ને ભકિત સાથે જ્ઞાનની સ્વા. કરવાનું ને સ્મરણ સાચવવાનું આ અમૂલ્ય સાધન છે-અમરનામ કરવાનું પણ સાધન છે.
કોઈ પણ સ્થળે પૂરતી ખાત્રી કર્યા સિવાય લખાણ કે બીજાથી લલચાઈને રકમ આપતાં " પહેલાં અવશ્ય વિચારવાનું છે. શ્રી જેન આત્માનદ સભા-ભાવનગર
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઝઝઝ88888
来来来来来来来来来来来来来来, 338
શેઠ માણેકચંદ જેચંદભાઈની જીવનરેખા. 00000000000000000%
e
oooooooooo %િ કેઇપણ મનુષ્ય પોતાના જીવનમાં કરેલ શુભ કાર્યો, ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ- ) છે ઓ અને સરલ હૃદયથી પુણ્યશાળી કહેવાય છે. આજે આપણે જેમનું
જીવનવૃત્તાંત આપીએ છીએ, તેમની અત્યારના વ્યવહારમાં પ્ર દયા, દેવગુરુ ધર્મ પરની શ્રદ્ધા, દાનવીરપણું, સરલ હૃદય, કીર્તિની અભિલાષા વગરના સખાવતા, એવી શુભ પ્રવૃત્તિથી મળેલ લક્ષ્મીનો કમ ક્રમે સદ્વ્યય કરી મનુષ્ય જન્મનું સાર્થક કરી રહેલ છે અવા સરલ અને સાદુ જીવન જીવનાર મનુષ્યની પ્રવૃત્તિ અનુકરણીય હોઈ જીવનરેખા લખાય ત આવશ્યક વસ્તુ છે. કોઈપણ મનુષ્યના જીવનચરિત્રનું નિરૂપણ કરવા માટે તે મનુષ્યની દરેક માનસિક વૃત્તિનું પણ નિરૂપણ કરવું પડે છે. અાદતના સમુચ્ચયને સામાન્ય રીતે ચારિત્ર કહેવામાં આવે છે. આદત. તે જ સંસ્કાર અને જીવનની પ્રવૃત્તિઓનું સ્વરૂપ ધારણ કરી લે છે. • • • • • •
આ પ્રવૃત્તિ અને સંસ્કાર તે પૂર્વજન્મના કર્મો સાથે સંબંધ ધરાવે છે, છે. તેથી તે અવસરે કાર્યરૂપમાં પ્રણિત થાય છે. પ્રવૃત્તિના બે પ્રકાર છે
એક તે જન્મથી પડેલી અને બીજી જીવનમાં ઉપદેશ, વાંચન વગેરેથી પ્રાપ્ત થયેલી. જીવનમાં સંસ્કાર દ્વારા ઉદયકાળે પ્રાપ્ત થયેલી ઉષાજિત પ્રવૃત્તિ છે. સંસ્કારજનિત પ્રવૃત્તિઓ પૂવ પૂણ્યથી ઉદયમાં આવેલી છે મનુષ્યોને દેવ, ગુરુ, ઘર્મ ઉપર શ્રદ્ધા કરાવી સકાર્યો-પુણ્યકાર્યો-દયા. એ દાન વગેરે તસ્ક આત્માને પ્રેરે છે. ચરિત્રનાયક શ્રી માણેકચંદભાઈ આવી છે રીતે જન્મથી ઉચ્ચ સંસ્કાર પામેલ હોવાથી તેમના જીવનના શુભ કાર્યો
તેમને તે રીતે ઓળખાવે છે. . - વિક્રમ સંવત ૧૯૪૫ ના ફાગણ સુદ ૧૫ ના રોજ ચંદ્રમા અને નક્ષત્રના શુભ યેગે ભાવનગર જૈન સમાજરૂપી ગગનમંડળમાં જૈનના એક પ્રકાશમાન તારા માતુશ્રી વજુબાઇની કુક્ષીએ ઉદય થયો. માતા છે. વજીભાઇ અને પિતાશ્રી જેચંદભાઈ જુઠાભાઇના લાલનપાલન અને પૂર્વછે. પૂણ્યથી તે બાળક વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યો. અને તેમનું માણેકચંદ નામ છે
આપવામાં આવ્યું. શિક્ષણ મેળવવાની યોગ્ય વય થતાં દરબારી સ્કુલમાં છે
દાખલ થતાં ગુજરાતી છઠ્ઠા ધોરણ સુધી અને ઇંગ્લીશ પોતાના વ્યાપારમાં Eછે જોઈએ તે પુરતુ શિક્ષણ લીધું; ત્યારબાદ યોગ્ય વયે સં. ૧૯દા ની છે
ક
S
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
北米米米米米米
*CCTTS
સાલમાં પ્રથમ લગ્ન ઉમરાળા જસાણી કંઢબના હરીચંદ્ર ગીગાભાઇના સુપુત્રી દીવાની હૅન વેરે થયું, પ્રારબ્ધઅંગે દીવાળી હૅનથી સ. ૧૯૬૭ ની સાલમાં વિ. મણીલાલના અને સ. ૧૯૭૬ ની સાલમાં જા પુત્ર અનુભાઇના જન્મ થયા. સિવાય સુપુત્રી જસકાર અને કંચન એ એ પુત્રી થયા બાદ થાડા વખતમાં માંદગી ભોગવી સ, ૧૯૮૧ ના માગશર માસમાં દીવાળી વ્હેનને સ્વર્ગવાસ થયા. તેવી સદગુણી પત્ની સ્વગવાસ થવાથી માણેકચંદભાઇને અત્યંત દુ:ખ થયું, અને વિભાવ અળવાન હોઈ તે વાત વિસારે પડતાં તે જ . માલના વૈશાક માસમાં ભાવનગર શેઠ હરજીવન ત્રાકમજીની સુપુત્રી શ્રીમતી શાંતાšન વેરે ફરી લગ્ન થયું, જેનાથી એક પુત્રની પ્રાપ્તિ થઇ.
માણેકચંદભાઇની અભ્યાસ છેાડ્યા પછી સુમારે પંદર વર્ષની ઉમરે વ્યાપારક્ષેત્રમા પડવાની ઇચ્છા થઇ. પૂર્વ સંસ્કારે બુદ્ધિમળ તે તે માટે તૈયાર હતુ, જેથી રૂના વેપાર શરૂ કયો, પરંતુ પ્રાધ્ધમાં પુણ્યાગે લક્ષ્મીના યાગ હાવાથી અને તે વડે કાન-પુણ્યધના શુભ કાર્યો અસુ ãઆના હાથે ભાવિમાં થવાના હાવાથી તે પુણ્યબળે સુના જેવા વ્યાપારના વિશાળ ક્ષેત્રમાં જવાની અને ત્યાં જઇ વ્યાપારવૃદ્ધિ કરવાની ઇચ્છા થઇ અને સુબઇ જઇ વ્યાપારમાં ઝંપલાવ્યુ. પૂર્વના લાભાંતર કર્મના ક્ષયાપશમથા લક્ષ્મીના યાગ તૈયાર હતા, ક્ષેત્ર અને કાળની પરિપકવતા થતાં લક્ષ્મી વધતી ચાલી. બીજા મનુષ્યાને જેમ લક્ષ્મી મળતાં જે ભાગ, ઉપલેાગ અભિમાન, ફૂટવા આવી પડે છે. તેમ શ્રી માણેકચં ભાઇને ન બનતાં જૈન જેવા ઉત્તમ કુળમાં જન્મ સાથે ઉંચ્ચ સંસ્કાર પદ્મ વારસામાં હતા, તેથી દેવભક્તિ, અને ગુરુપઢા ઉપર પ્રેમ ાવાથી તે વડે તેમનું માનસ દિવસે દિવસે દેવ ગુરુ ધ' ઉપર વિશેષ શ્રદ્ધાળુ થતું ગયું. દયા, સ્વામીવાત્સલ્ય, દેવભકિત, જ્ઞાનાદ્વાર વગેરેના કાર્યકરવાની દિવસાદિવસ અભિલાષા વધતી ગઇ. ( જે હકીકત અત્યાર સુધી પાતાનાં જીવનમાં નીચે જણાવેલ અનેક બાબતામાં કરેલ સખાવતા જ આ તેમની જીવનરેખાને સત્ય સ્વરૂપમાં મૂકે છે. ) અત્યારે તેમાથ ની સુમારે પચાસ વર્ષની ઉમર થયેલ હેાવા છતાં દર વર્ષે તેઓના તરકુંથી થતી સખાવતા, તેમાં થતી વૃદ્ધિથી તેમને જો દાનવીર પુરુષ કહેવામાં આવે તે યાગ્ય જ છે. કાઇ પણ મનુષ્ય તેમની પાસે ધાર્મિક કાર્ય માટે રકમ લેવા આવે, કાઇ સંસ્થા આર્થિક સહાય માટે જણાવે તા તે સમજી લઇ તેમને પાતાની ઇચ્છા અને સામાની વ્યાજબી જરૂરીયાત
【米米家
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
-- જોઇ સહાય આપે છે. પોતે કરેલી સખાવતો માટે નથી કઈ શરત છે છે કરતા, નથી માલકીપણું માગતા નથી કરી તેની સામું જોવાપણું ન રાખતા, અને નથી કીર્તિની અભિલાષા માટે વિચાર કરતાં કે કહેરાવતાં, પરંતુ સરલ હદયે, નિરભિમાનપણે કીર્તિની અભિલાષા વગર
દ જેઓને આર્થિક સહાય આપે છે તેઓને તેઓશ્રીના માટે માન ઉત્પન્ન થાય છે. કહ્યું છે કે-“પ્રાતિ: ગુજાર્ થતા તેઓની મુખમુદ્રા તેઓની ધર્મશ્રદ્ધા અને સરલ દયની સાક્ષી પૂરે છે.
શ્રી માણેકચંદભાઈની જેમ જેમ ઉમરમાં વૃદ્ધિ થતી જાય છે તેમ તે છે તેમ લક્ષ્મીની વિશેષ પ્રાપ્તિ, દાનપુણ્ય, સખાવત અને ઉત્તમ કાર્યો તે
વિશેષ કરતા રહે છે અને પુણ્યને મળેલી સુકૃતનો લક્ષમીને સદવ્યય છે. વિશેષ કરી પિતાના આત્માની ઉજવળતા, યશપ્રાપ્તિ, અને મનુષ્ય છે. જન્મનું સાર્થક કરી પુણ્યાનુબંધિપુણ્ય પ્રાપ્ત કરી રહ્યા છે. પરમાત્માની છે. પ્રાર્થના કરીએ છીએ કે તેઓ દીર્ધાયુ થઈને સુખશાંતિપૂર્વક જીવન જીવી છે છે અને પુણ્ય કાર્યો પોતાનામાં જીવન વિશે વિશેષ ઉદારચિત્ત કરે અને એ - વધતી જતી લક્ષ્મીવડે ધર્મ અને પુણ્યનો સંચય વધારે કરે. - અત્યાર સુધીમાં કરેલી મુખ્ય મુખ્ય સખાવતાની યાદી નીચે
મુજબ છે. ૧૯૦૦) શ્રી જીવદયા જ્ઞાનપ્રચારક મંડળ. મુંબઈ
૧૨૫1) શ્રી સિદ્ધક્ષેત્ર જેન બાલાશ્રમ, પાલીતાણા, છે. ૧૦૦૦) શ્રી સંચર દવાખાનામાં બે હાલ માટે,
૫૦૦) કાર્તિકી પૂર્ણિમા ઉપર યાત્રિકને જમણ માટે, ૫૦૨) શ્રી ભાવનગર આયંબિલ વર્ધમાન ખાતામાં. ૧૫૦૦) શ્રી યશવિજય જૈન ગુરુકુળ પાલીતાણા. જ ૧૨૧) શ્રી શખેશ્વર નવી ધર્મશાળામાં એરડા ૧ ના. ૧૧૦૦) શ્રી જીવદયા ખાતામાં. ૧૩૦૭) શ્રી જૈન ભોજનશાળા. મુંબઈ.
૧૦૦૦) આ ગ્રંથ સીરીઝ તરીકે પ્રગટ કરવા સાહિત્ય ઉદ્ધાર માટે. જ ૧૧૦૦૦) શ્રી કદંબગિરિ તીથે એક નવા જિનાલયમાં મૂળનાયકની
પ્રતિષ્ઠા માટે. છે ૧૦૦૦) શ્રી ભાવનગર જૈન ભેજનશાળાને.
નાની સખાવત જુદી છે.
સજજ -
ક
*XXXXXXXXXX
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
muneயாகாவார்
III
A
போடாமட்டி
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
8 અહં નમ:
વિષયાનુક્રમ.
૧૩
તા
૧૪
પ્રથમ પ્રસ્તાવ ૧ મંગળાચરણું.
૧ 8 સૌધર્મ દેવલોકે દેવપણે ઉપજવું. ૨ ચરિત્ર પ્રારંભનયસારનું વૃત્તાંત.
(૨ જે ભવ.), ૧૨ શ્રી મહાવીર પ્રભુન(૧ લે ભવ) ૪
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ. ૪ પ્રથમ જિનપતિ શ્રી ઋષભસ્વામી
૧૩ અસારતા ચિંતવતા ભરત વૃતાંત-ઇત્તાક વંશ વિગેરેની
મહારાજાને આરિસા ભુવનમાં ઉત્પત્તિ.
કેવળજ્ઞાન, ૫ પ્રભુનું વરસીદાન અને દીક્ષા. ૧૫
૧૪ મરીચિની ગતિ ને કપિલ ૬ મરદેવી માતાનું મોક્ષગમન તથા
રાજપુત્રનું શિષ્યપણું. ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના. ૧૮ મરીચિને જન્મ અને દીક્ષા
૧૫ બ્રહ્મ દેવો કે દેવતા થવું.
(ચે પ્રહણ (૩ જે ભવ.)
ભવ )
૧૮ ૮ અષભસ્વામીના અઠ્ઠાણું પુત્રની
૧૬ પાંચથી દસ ભવ સુધીનું સંક્ષિપ્ત દીક્ષા, બાહુબલી પ્રતિબંધ. ૨૫ વૃત્તાંત. (૫ થી ૧૦ ભવ.) ૯ મરીચિની પરિવ્રાજક માર્ગની ૧૭ અગ્યારમો તથા બારમો ભવ પ્રવૃત્તિ.
(૧૧-૧૨ ભવ.) ૨૯ ૧૦ પાંચ અવગ્રહ અને તેનું સ્વરૂપ. ૨૭
૧૮ તેર તથા ચૌદમે ભવ. ૧૧ મરીચિનું ભવિષ્યકથન, ભરત
(૧૩-૧૪ ભવ. ) ૪૦ મહારાજાનું વંદન.
૨૯ * ૧૨ મરીચિને થએલો
૪૦ ૧૯ પરિવ્રાજકનું આત્મવૃત્તાંત. કુળમદ, શષભસ્વામીની મોક્ષપ્રાપ્તિ. ૩૦ ૨૦ બ્રહ્મ દેવલોકે દેવ. (૧૫મો ભવ.) ૪૪
પર મજાનું વદન, ભરત
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ વિશ્વભૂતિનેા જન્મ (૧૬મા ભવ.):૪૫ ૨૨ વિશ્વભૂતિનું વસ ંત ખેલન.
૪
ર૩ કપટથી વિશ્વભૂતિને માંડલિક રાજા પાસે બાકલવે.
પર
૨૪ વિશ્વભૂતિની પ્રત્રજ્યા.
૫૯
૨૫ ઉગ્ર તપશ્ચર્યાં અને નિયાણુ બાંધવું. ૬૨
૨૬ મહાશુક્ર દેવલાકે દેવ (સત્તા ભત્ર )
રાજાનું
૨૭ પુિપ્રતિશત્રુ પુત્રી સાથે લગ્ન.
૧૧
તૃતીય પ્રસ્તાવ.
સ્વ
૨૮ ત્રિપૃષ્ઠતા જન્મ. ( અઢારમે ભવ.)
૬૩
પ
}}
૨૯ પ્રતિવાસુદેવ અગ્રીવની પેાતાને ભારનાર કાણુ થશે ? તેની પૃચ્છા, ૬૮ ૩૦ પ્રતિવાસુદેવ અશ્વત્રોને હણી ત્રિપુષ્ઠનુ વાસુદેવ બનવું.
૧૦૭
૩૮ નદન નરપતિ તરીકે જન્મ. (૨૫ મા ભવ. ) ૩૯ નરસિંહ રાજાની વિસ્તૃત કથા. ૧૦૯ ૪૦ નંદન નરેશનું દીક્ષાગ્રહણ અને
વીશ સ્થાનક તપનું આરાધન, ૧૬૩ ૪૧ પ્રાણત દેવલાકમાં દેવપણે ઉપજવું. (૨૬ મા ભવ. ) ૪૨ દેવાનંદાની કૂખમાં આવવું', (૨૭ મે ભવ.)
૧૬૪
૧૬૫
૪૩ દેવાનંદાની કૂખમાંથી ભગવતનું અપહરણ. ( ત્રિશલા રાણીની કુક્ષીમાં આવવુ. ) (૨૭ મા ભવ) ૧૬૬ ૪૪ ગર્ભમાં રહ્યા રહ્યા પણ પ્રભુની માતૃ ભક્તિ.
૩૧ દિગ્વિજય માટે પ્રયાણુ.
૩૨ વિદ્યાધર કન્યા તેમજ અત્રીશ હજાર કન્યાનું પાણિગ્રહણું.
૧
૩૩ શ્રી શ્રેયાંસનાથની ધર્મોપદેશના. ૯૩
૮૮
ચતુર્થાં પ્રસ્તાવ.
૧૭૦
૩૪ શય્યાપાલકના કાનમાં સીસ રેડવાની આજ્ઞા.
૩૫ ઓગણીસથી ખાવીશ સુધીના ભવન્તુ' સક્ષિપ્ત નૃત્તાંત. (૧૯ ૨૨ ભવ.)
૩૬ પ્રિયમિત્ર ચક્રવર્તી અને છ ખંડ સાધના. (૨૩ મે ભવ. )
૩૭ દીક્ષાગ્રહણુ અને મહાશુક્ર દેવલેાકમાં દેવ તરીકે ઉદ્ભવવુ, ( ૨૪ મા ભવ. )
•
૪૫ પ્રભુના જન્મ મહેાત્સવ, મેરુને *પાવવા
૪૬ સૌધર્મી સભામાં પ્રભુની પ્રશંસા, મિથ્યાત્વી દેવનું આગમન અને ખેલન.
•
૪
૧
૭
1t
૧૧
૧૪
૪૭ તારુણ્ય અને માતાના ભાગ્રહથી : પાણિગ્રહુણ, - ૧૭
૧૯૭
૪૮ પ્રભુના માતા પિતાના સ્વગ વાસ. ૧૯૫ ૪૯ પ્રભુનું વાર્ષિકદાન, ૫૦ દીક્ષાભિલાષા અને નંદિવધત કરેલ દીક્ષા મહાસવની તૈયારી. ૨૦૦ ૫૧ પ્રભુને દીક્ષાભિષેક-નિમણું!
સવ.
૫૨ પ્રભુનુ' દીક્ષા કલ્યાણુ,
૨૦૩
...
૨૦૦
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ સાભ વિપ્રને દેવદૂષ્ય વસ્તુનું દાન. ૨૧૧ પુજ ગેપ ામ નિવાસ્તુ તેમજ ઇંદ્રની પ્રભુ પ્રત્યે પ્રાના. ૫૫ બહુલ બ્રાહ્મણે પ્રભુને કરાવેલું પારણું.
33
પ્રથમ પ્રસ્તાવ,
૫૬ પ્રભુને તાપસ–ઉપાલંભ. ૫૭ અસ્થિમામ અભિધાનનું કારણ અને શૂળપાણી યક્ષના પૂર્વ વૃત્તાંત. ૨૧૭ ૫૮ શૂળપાંણિની પ્રભુને ઉપસ,
૨૨૫
૭૨ કુમાર સંનિવેશમાં શ્રી મુનિચદ્રાચાય .
૭૩ ચરપુરુષની આશંકાથી તથા ગાશાળાને પીડન.
૨૧૩
२७०
}} મખ ચિત્ર. ૬૭ મૌશાલ ઉત્પત્તિ.
૨૭૩
૬૮ પ્રભુ સાથે મીલન તે શિષ્યપણું. ૨૭૪
ક ગોશાલાના નિયતિવાદના સ્વીકાર. ૨૦૧ ૭૦ ઉપનના મુહદાહ.
૨૭૭
૭૧ કૌતુક્રને કારણે ગાશાળાને પડેલા માર.
પ્રશ્ન
૧. પ્રભુને નાવિકાનો ઉપસગ, કર શક્રાદિ પ્રતિમાનું વહન,
ર૧૩
૧૫
૧૪ પ્રસ્તાવ.
૨૭૨
૨૭૯
૨૧
૨૮
૭૪ દ્રસ્થવિરા પાંખ ડીએનુ વણુન. ૨૮૨ ૭૫ પ્રભુએ સહન કરેલ અગ્નિ-પરીસ ૭૬ ગોશાળાને વધુ વિડ બના ૭૭ ક્રમનિર્જરા માટે પ્રભુનું અનાય દેશમાં ગમન.
૨૮૫
પ પ્રભુને આવેલ દશ વાસ્વપ્ના, ૨૧૦ ૬૦ અંદક પાખડીનું વૃત્તાંત. ચા ૬૧ ચંડકૌશિકના પૂર્વભવનું' વૃત્તાંત ૨૫૪ દુર ચંડકૌશિકના પ્રભુને ઉપસગ પ્રભુએ આપેલ પ્રતિખાધ મ ૬૩ ગંગા નદી ઉતરતાં ઉસ્સગ ૨૬૨
૨
૬૪ કે બન્ન–શ`બલને પૂર્વભવં ૬૫ પૂષ નૈમિત્તિકની શ’કાનિવાર ાથે આગમન.
૩૨૮
૩૩૦
૭૮ ઈંદ્રે નિવારેલ ઉપસગ
૨૦
૭૯ નંદિòષ્ણુ સ્થવિરનું દેવામન, ૨૮૮ ૮૦ કૂપિકા સ’નિર્દેશમાં પ્રભુને કદના.
૮૧ વૈશાલી તરા જતાં ગૌશાળાનુ છૂટું પડવું અને હૃદયના ૮૨ વૈશાલીમાં ઈંદ્રે નિવારેલ ખીજો ઉપસર્ગ.
२१७
૨૮૭
સપ્તમ પ્રસ્તાવ.
૨૮૮.
૨૮:
૨૦૦
૮૩ બિભેલક મક્ષનુ વૃત્તાંત.
રા
૮૪` કટપૂતના વાણવ્યંતરીના ઉપસર, ૩૧૨
૮૫ ગૌશાલક ચેષ્ટા અને માર.
૩૧
૩૧૪.
૮૬ વર્ગ્યુર શ્રેઢ્ઢીનું વૃત્તાંત, ૮૭ મજાકને કારણે ગશાળાનેતાડન ૩૧૮ ૮૮ અનાય દેશમાં પ્રભુનું પુનઃ ગમન, ૩૧૯ ૮૯ વસ્યાયન તાપસનો વૃત્તાંત. ૯૦ ગાશાળાને તેજોણેશ્યાપ્રાપ્તિ ૩૨૦
3.
૯૩ ઇદ્રે કરેલ પ્રભુ-પ્રશસા અને મિથ્યાત્વી સબબ દેવની પ્રતિજ્ઞા ૩૩૨
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
૯૪ સંગમે કરેલ પ્રભુને તીવ્ર ઉપસર્ગો. ૩૭૩ ૧૩ રાજપુત્રી વસુમતીનું પકડાવું પ.સંગમને સ્વર્ગમાંથી દર કર. ૩૩૮ અને વેચાવું.
૩૫ ૯૬ વિકાઢે કરેલ પ્રભુસ્તુતિ. ૩૭૯
૧૦૪ વસુમતીનું અપરનામ ચંદના ૭૫
,, ૯૭ ૪ પ્રતિમાને બદલે કે :પ્રસરાવેલ પ્રભુપૂજા
૧૦૫ ચંદનબાળાએ પૂર્ણ કરેલ પ્રભુ મહામ. ' ' ૭૪૦
અભિગ્રહ.
' ૫૯ ૯૮ જીર્ણશેઠ અને અભિનવ ૧૦૬ વાહિલનો ઉપસર્ગ. ૩૬૧ I aછીતો વૃત્તાંત.
૩૪૧ ૧૦૭ સ્વાતિદત્ત દિને ઉપદેશ. ૧ ૯૯ ચમરેન્દ્રનો વત્તાંત
૧૦૮ ગોવાળનો ઉપસર્ગ. ૧૦૦ કે નિવારેલ વધુ પ્રભુ-ઉપસર્ગો. ૩૫૧ ૧૦૧ પ્રભુએ અંગીકાર કરેલ ઘેર
૧૦૯ છઘસ્થાવસ્થાનું પ્રભુનું તપ| અભિગ્રહ.
૫૨
વિધાન. ૧૦૨ શતાનીકે ચંપાનગરીનું જીતવું. ૭૫૪ ૧૧૦ પ્રભુને કેવળજ્ઞાનપ્રાપ્તિ. ૫
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ. ૧૧૧ સમવસરણ રચના.. . ૩૬૬ ૧૨૪ ચંદ્ર-સૂર્યનું મૂળ વિમાન સહિત ૧૧૨ પ્રભુની ધર્મોપદેશના ૬૯ આગમન. ૧૧૩ ઈંદ્રભૂતિ આદિને પ્રતિબોધ. ૭૦ ૧૨૫ દશ અવછેરાનું વર્ણન. ૪૦૮ ૧૧૪ ચંદનબાળાની પ્રવજ્યા અને ૧૨૬ બાવસ્તિમાં ગોશાળાનું આગમન ૪૯ ગણધર સ્થાપના.
૧૭૭
૧૨૭ ગોશાળે આણંદ શ્રાવકને કહેલ ૧૧૫ બ્રાહ્મણ સંડમાં પ્રભુનું આગમન. ૩૭૯ કથા. ૧૧ દેવાનંદ અને અષભદત્તનું
૧૨૮ ગે શાળાએ સર્વનુભૂતિ, સુનક્ષત્ર - દીક્ષા ગ્રહણ." "
તથા પ્રભુ પર મૂકેલ તેજલેશ્યા. ૪૧૫ ૧૧૭ પ્રભુદેશના અને જમાલિની
૧૨૯ ગૌશાલકની ચેષ્ટા. ૪૧૭ - પ્રવ્રજ્યા.
૧૩૦ અચંપલને વૃત્તાંત. ૪૧૮ ૧૮ જમાલીનું નિર્નવપણું.
૧૩૧ ગોશાલાને પશ્ચાત્તાપ અને મૃત્યુ. ૪૧૯ ૧૧૯ ગૌતમસ્વામીના પ્રશથી જમા* લિનું નિરતર રહેવું. ૩૫
૧૩ર સિંહમુનિનું રુદન અને પ્રભુને રોગશાંતિ.
૪૨૧, ૧૨. પ્રિયદર્શિનને પ્રતિધ અને * માલિનું પંચત્વ.
૧૭૩ ગોશાળાના આગામી ભવેનું ૧૨૧ વરદત્ત ચિત્રકારનું વૃત્તાંત. ૩૯૭
૧૩૪ શ્રેણિકને ધર્મોપદેશ. ૪ર૯ ૧૨૨ સુવર્ણકારનું વર્ણન. : *
૧૫ મેવકુમારની દીક્ષા, પૂર્વભવનું ૧૨) મગાવતીની પ્રવ્રયાને કેવળજ્ઞાન ૪૭ વૃત્તાંત.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૪
કથા.
૪૯૪
૫૦૨
•
.
૩૬ નંદીષેણની દીક્ષા.' ૪૩૨ ૧૫ ત્રીજો શિક્ષાબતે જિનદાસની ૧૩૭ કર્ષક દીક્ષા. ૧૩૮ અણુવ્રત સ્વરૂપ.
૪૩૭ ૧૫૧ ચોથા શિક્ષાવતે સાધુરક્ષિતની ૧૦૮ પ્રથમ અણવતે હરિવર્સ રાજાની
કથા. . . . . . ૪૯૬ કથા.
૪૩૮ ૧૫ર શ્રેણિકે અંગીકાર કરેલ સમકિત. ૫૦૧ ૧૪• બીજા અણુવ્રત સત્ય છીની.
૧૫૩ ગણધર દેશના-દુદ રાંક દેવાકથા... .
૪૪૮
| ગમન ૧૪૧ ત્રીજા અણવતે વસુદત્તની કથા. 1પ ૧૫૪ નરકગમનથી શ્રેણિકને પશ્ચાત્તાપ. ૫૦૭ ૧૪૨ ચોથા અણુવ્રત સુરેન્દ્રદત્તની કથા. ૪૫૭
૧૫૫ ગાગલ્યાદિ શાલાદિ કેવળજ્ઞાન. ૫૦૯
૧૫૬ ગૌતમસ્વામીની કેવળજ્ઞાન સંબંધે ૧૪૩ , , અંતર્ગત શુભંકર :
પૃચ્છા અને, અષ્ટાપદ પ્રત્યે * ૪૬૧ "
ગમન. ૧૪૪ પાંચમાં અણુવતે વાસવદત્તની ૧૫૭ ગૌતમસ્વામીએ બમણ દેવને { થા.
૪૭૧ સંભળાવેલ પંડરીક અખિયન, ૫૧૦ ૧૪૫ પહેલા ગુણવ્રત જિન પાલિતની ૧૫૮ તાપસ પ્રતિબંધ.. ૫૧૧ કથા.
• ૪૭૫ ૧૫૯ પાંચમા આરાનું સ્વરૂપ, ૫૧૨ ૧૪ બીજા ગુણવતે રવિ તથા પાલ- ૧૬ પ્રભપરિવારનું વર્ણન. ૫૧ , કની કથા.
૪૭૮, ૧૬૧ ભમ્મરાશિના પ્રભાવને પાછા ૧૪૭ ત્રીજા ગુણવતે કોરિટાની કથા. ૪૮૩ હઠાવવા ઈદ્ર પ્રાર્થના. * ૫૧૪ ૧૪૮ પહેલા શિક્ષાત્રતે કામદેવની કથા. ૪૮૭ ૧૬૨ પ્રભુનું નિવણ. ' ' ૫૫ ૧૪૯ બીજા શિક્ષાબતે સાગરદત્તની ૧૬૭ ગૌતમસ્વામી કેવળજ્ઞાન. પ૧૭ કથા, * * - ૪૯૦ ૧૬૪ પ્રશસ્તિ. ',
૫૧૮
કયા.
. ૫૦૯
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમારું નામ અમર કરવું તૈય ના આટલું વાંચી નિર્ણય કરી છે.
આ જગતમાં જન્મ ને મરણ પ્રત્યેક પ્રાણીને માટે સર્પત છે, જેથી મનુષ્ય ઇન અને હિમર પાતાના માટે આત્મકલ્યાણનો માર્ગ શોધી કાઢે છે; જેથી તમારે આ જીવનમાં તમારૂ નામ અમર રાખવું ઢાય, જ્ઞાનશક્તિ વી ઢોચ, જૈન સાહિત્યસેવા કરી જ્ઞાન ઉપાર્જન કરવુ હોય તો તે આત્મિક દન્નતિ માટે નીચેની યોજના વાંચી-વિચારી આજે જ ગાપ નિષ્ણુ'ય રા અને આપના નામની ધમાલના પ્રસિદ્ધ કરાવી અમૂલ્ય લાબ મેળવે,
રાજના.
૧ જે ગૃહસ્થ ઓછામાં ઓછા રૂા. ૧૦૦૦) એક હન્ટર આ સભાને આપે તેમના નામથી ગ્રંથમાળા ( સીરીઝ ) ( મા ) આ સભાએ દરેક વખતે નીચેની રાત પ્રકટ કરવા,
૨ સીરીઝના પ્રથમ ગ્રૂપ પામવાને માટે વધારેમાં વધારે રૂા. ૧૦૦૦૦ સુધીના આ સભાએ વ્યય કરવા.
૩ મહેર લાઇબ્રેરી કે લડાય તેમજ સાધુ-સાધ્વી મહારાજ વગેરેને અમુક સખ્યામાં શો સાઈઝના નિષ્ક્રમ મુજબ જે જે બેઠ અપાય તે તે • સૌરખવાલાની વંતી સંબા માત એક * મળવામાં આવશે.
6
૪ તે સીરીઝની છપાતી દરેક બુકની પચીશ કાપી જે ગૃહસ્થના તરફથી આ ગ્રંથમાળા “પાય તેમને ભેટ આપવાંમાં માયરો,
૫ તે સીરૌઝના પ્રથમ એછામાં ઓછા અડધા ગયા ખપી ગયા ઢાય તે સમયે પરુલી
તે રકમના પ્રમાણમાં તે ગૃહસ્થના નામથી ખીને ગ્રંથ ( સીરીઝના ) સભાએ છપાવવા શરૂ વા. એ જ ક્રમ સાચવી સૌરૌત્રના બીન ગ્રંથા સભાએ નિરંતર છપાવવા, -
૬ ગ્રંથમાળાના પ્રથમના એક જ મગમાં સીરીઝવાળા ગૃહસ્થનુ ત છનચરિત્ર, ફોટોગ્રાફ અને અણુપત્ર તેમની ઇચ્છાનુસાર આપવામાં આવશે.
નીચે પ્રમાણેના મહાસાની ઉદારતાથી તેમના નામથી ગ્રંથમાળાઓ પ્રકટ થઈ ચૂકી છે અને થશે. ૧ રોઠ આણુજી પુરૂષાત્તમદાસ ૨ વારા નહીંસંગભાઈ ઝવેરચંદ
૪ શ્રીમાન આચાર્ય શ્રી બુદ્ધિસાગરજી મહારાજ
૩ ીમાન, સુખસાગરજી મહારાજ ૫ વકીલ તરીચ'દ નથુભાઈ ૭ રોઢ નાગરદાસ પુરૂષાત્તમદાસ–ાણપુર
૯ રાહ મગનલાલ ઓધવજી
૧ શેઠ દીપચંદ ગાંડાભાઈ
૧૩ શ્રીમતી સ્તબ્યુન ૧૫ રોડ માટે ચદબાઇ
કે શ્રી આત્મવલ્લભ ગ્રંથમાળા
૮ શેઠ ઝવેરભાઈ ભાઇચંદ
રોક અમસ્યદ મનદાસ
૧૨ રોડ લઇ ત્રીકમછ
૧૪ સલાત જગજીવનદાસ ફુલચ’દ
ઉપરના મહારાયાએ પેાતાની લક્ષ્મીનો સય કર્યો છે. આપ પણ વિચારીને તે રસ્તે ચાલવા પ્રચનશીલ થઇ સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં આપનું નામ અમર કરશે તેમ કીએ છીએ.
લખાઃ—શ્રી ખાત્માનંદ સભા-ભાવનગર,
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री महावीरस्वामिने नमः ॥
श्रीमान् गुणचंद्रसूरि विरचित
श्री महावीर चरित्र जाषान्तर.
પ્રથમ પ્રસ્તાવ.
( મંગળાચરણ ) અને સમકિતના લાભનુ વર્ણન
મસ્ત પરમાના વિસ્તારને સ્પષ્ટપણે પ્રગટ કરનાર ભવ્યજનરૂપ ચક્રવાકને આનંદ પમાડનાર તથા દેષ પક્ષે દોષા–રાત્રિના ધ્વંસ કરનાર એવું જેમનુ જ્ઞાન વિમંડળની જેમ ચળકતું વર્તે છે, નમસ્કાર કરતા ઇંદ્રોના લાચનરૂપ કમળ–વના જેમાં સંક્રાંત-પ્રતિબિંબિત થયેલાં છે, મત્સ્ય અને મગર જેના તલને વિષે ચિન્હરૂપે લીન થઇ રહેલા છે તથા નખના કિરણરૂષ જેમાં જળ ભરેલ છે એવું જેમના ચરણરૂપ વિમલ સરાવર શેાભી રહ્યુ છે, સંગમ દેવતાએ પ્રગટ કરેલ તથા કટાક્ષપાતથી ક્ષેાભ પમાડવામાં ભારે ચાલાક એવી રમણીએ, જેમના મનને પેાતાની પ્રતિજ્ઞાથી લેશ પણ ચલાયમાન કરવામાં સમથ ન થઈ શકી. તેમજ દેવતાં, મનુષ્ય અને તિય ́ચના કરેલા ઉપસĆરૂપ શત્રુવા વિજય કરવાથી અપૂર્વ યશ મેળવનાર અને અન્ય સામાન્ય યેાધાઓને પરાભૂત કરનાર એવા શ્રી મહાવીર જિનેશ્વર ગવત વસ્તુ છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
જેમણે ગૃહસ્થ ધર્મ તથા સાધુધર્મરૂપ પ્રાસાદ-ભવ્ય મહેલના મૂળને સ્થાપન કર્યું તથા ઉતકટ કામ-સેનાનું દહન કરનાર એવા શ્રી ઋષભજિનરૂપ ચંદ્રને હે ભવ્યાત્માઓ ! તમે વારંવાર નમસ્કાર કરે.
જેના ચરણ-કમળ પ્રત્યે એસઠ ઈદ્રોએ ભક્તિભાવથી મસ્તક નમાવેલ છે તથા શેષનાગની જેમ. ધર્મરૂપ વસુંધરાને ધારણ કરવામાં ધીર એવા અન્ય અજિતનાથ . વગેરે જિનેશ્વરી પણ જયવંતા વર્તે છે.
પિતે ધર્મોપદેશમાં બતાવનાર એવા સાત જીવાજીવાદિકની સંખ્યાને જાણે બતાવતા હોય એવી ધરણંદ્રની સાત ફણાઓ જેમના શિરપર શેભી રહી છે એવા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવંત જયવંતા વર્તે છે.
કવિજનોએ જેના ચરણ-કમળ સેવ્યાં છે, અખંડ વાગ્ધારાથી મહાભગ સાધનાર તથા પડિતજનોને સુખ પમાડનાર એવી સરસ્વતી દેવી સરિતાની જેમ જયવંતી વર્તે છે. સરસ્વતી નદી પણ ગવર્ગ–પશુવર્ગને જળપ્રદાનથી આનંદ પમાડે છે.
સમસ્ત સ્વર્ગ તથા મોક્ષમાર્ગને બતાવનાર એવા ગુણવંત ગૌતમાદિ ગુરૂના પદપંકજને હું સદા સ્તવું છું.
હવે અહીં (આ ગ્રંથને વિષે) પ્રણામના માહાસ્યથી વિને વિનાશ કરનાર, જેના સમસ્ત પદો પ્રશંસનીય છે અને ભવ્યાત્માઓને સુખના એક કારણરૂપ એવા ધર્મોપદેશનું હું કથન કરીશ. મહાસાગરના અગાધ જળમાં પડી ગયેલા રત્નની જેમ અત્યંત દુર્લભ એવા માનવભવને પામીને સુજ્ઞજનોએ સદા પુરૂષાર્થ–પ્રાપ્તિ માટે ઉદ્યમ કરો ઉચિત છે. તે સમસ્ત પુરૂષાર્થોમાં મુગટ સમાન એવો અનુપમ ધર્મ તો અત્યંત શેભાકારી છે. તે ધર્મ, પ્રતિદિન સુચરિત્રો સાંભળવાથી ભવ્યજનોને પ્રાપ્ત થાય છે. તે અદભુત ધર્મના પ્રકાશક ચરમ તીર્થકર શ્રી મહાવીર હોવાથી આસન્ન-ઉપકારી છે. માટે ચરિત્ર પણ તેમનું જ સાંભળવું વધારે યુક્ત છે, પરંતુ તે વીરચરિત્ર એટલું બધું ગંભીર અને ગહન છે કે સમસ્ત આગમરૂપ સમુદ્રને પાર પામવામાં અસમર્થ એવા પ્રાણીઓને ભારે નિપુણ ગુરૂ પણ તે સમસ્ત ચરિત્ર કહેવાને સમર્થ થઈ શકે નહિ.
તે આ પ્રમાણે–ત્રણે ભુવનના એક ગુરૂ, અખંડ ભાવથી ધર્મધુરાને ધારણ કરનાર, મિથ્યાત્વરૂપ અંધકારને નાશ કરવામાં સૂર્ય સમાન એવા શ્રી મહાવીર, પૂર્વે તિર્યંચ, દેવતા અને મનુષ્યાદિ ભવે અત્યંત, અનંત અને પારાવાર આ ભવસાગર વારંવાર ભમીને આ અવસર્પિણીમાં પ્રથમ ગામચિંતક ( ગામમુખી ) ના ભવમાં સમસ્ત સુખના કારણરૂપ ઉત્તમ સમ્યકત્વ પામ્યા. ત્યાંથી ઉત્તમ દેવત્વ પામી, ભેગ ભેગવી, ચવીને ભરત ચક્રવર્તીને મરીચિ નામે પુત્ર થયો. તેણે જિનપ્રણીત દીક્ષા લીધી, પરંતુ દુસહ પરિસહથી મનમાં કાયર બની, કપિલના કુવચનથી મિથ્યાત્વમાં ભ્રમિત થઇ, ત્રિદંડી-વત પ્રગટ કરવામાં પ્રયત્ન કર્યો. આ કુમાર્ગની પ્રરૂપણાથી તેણે કડાકેડીસાગરોપમ જેટલો પિતાને સંસાર વધારી મૂકે, તે પછી છ ભવ ભમીને પરિવ્રાજકપણું તેણે લીધું, ત્યાંથી દીર્ધ સંસાર
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રસ્તાવ.
ભમતાં રાજગૃહે નગરમાં રાજપુત્ર વિશ્વભૂતિ થયા, ત્યાં તેણે ધેર સયમનું આચરણ કર્યું, પરંતુ મરણુ વખતે તેણે નિયાણું બાંધ્યું. ત્યાંથી દેવપણાના ભાગ ભોગવી પાતનપુર નગરમાં તે ત્રિપુષ્ઠ નામે વાસુદેવ થયા. ત્યાંથી સૂકા નગરીમાં પ્રિયમિત્ર નામે ચક્રવર્તી થયા, ત્યાં તેણે ચારિત્રનું પરિપાલન કર્યું, ત્યાંથી છત્રા નગરીમાં નંદન નામે પ્રજાપતિ થયા, ત્યાં પણ તેણે પ્રત્રજ્યા પાલન કરી અને વીશ સ્થાનક તપ આદરી તીર્થંકર નામકનું ઉપાર્જન કર્યું, ત્યાંથી પ્રાણત નામે દેવલાકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. પછી ત્યાંથી ચવી ક્ષત્રિયકુંડ નગરમાં સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર થયા, ત્યાં જગતના તમામ જીવાના ઉલ્હાર કરવા તેમણે સવિરતિ આદરી અને બાવીશ પરીષહ સહન કરી, કેવળ–કમળા પામી, અખંડ મેાક્ષસુખ પામ્યા. એ પ્રમાણે પરમ પવિત્ર મહાવીરનું અદ્ભુત ચિરત્ર જેમ કહેવામાં આવેલ છે, તેમ હું સિદ્ધાંતના આધારે આઠે પ્રસ્તાવમાં કહીશ.
3
અથવા તા એ જગતના અદ્વિતીય પ્રભુનું ચરિત્ર કયાં ? અને અમારા જેવા કુ—મંદ કવિ કયાં ? આ તે। મહાસાગર તરવાના અભિલાષ કરવા જેવું સાહસ છે. તથાપિ ગુરૂજનાના આગ્રહ–વચનથી આ ચરિત્ર હું રચું છું. એથી મુગ્ધ ( ભેળા ) ભવ્યજનાને અવશ્ય સુખે એત્ર થાય તેમ છે, છતાં કાંઇ સ્ખલના જોવામાં આવે તે। મહંત આચાોંએ તેની ક્ષમા કરવી. મહાકલ્યાણરૂપ લતાઓને અમૃતજળની નીક સમાન તથા નાના પ્રકારની વસ્તુસંકલનાથી વ્યાપ્ત એવા આ પ્રસ્તુત ચરિત્રમાં કાઈ સ્થાને ને કે કંઈક પ્રસંગને અનુસરતુ, કાંઇક વૃંદુ-વચનને અનુસરતું અને કંઇક અન્ય શાસ્ત્રને અનુસરીને અપૂર્વ કહેવામાં આવશે, તથાપિ આ ચિત્રમાં કુશળ પુરૂષાએ કાઈ સ્થાને શંકા ન કરવી. કારણ કે આમાં ઉપકથા પ્રમુખનુ વિશેષ વર્ણન ખતાવેલ છે. હવે અહીં આ કરતાં અધિક પ્રસંગ બતાવવાનું કાંઈ પ્રયેાજન નથી,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચરિત્ર પ્રારંભ. ચા ન
(નયસારનું ચરિત્ર ) Bી સ છે મસ્ત પશ્ચિમ મહાવિદેહના અલંકાર સમાન, ઇદ્રિના મણિમુગ
ટને તિરસ્કાર કરનાર એવા વિવિધ રત્નથી વ્યાપ્ત, જિન
પતિના વિહારથી જ્યાં રેગાદિક તથા પરચક્રના ભય ભગ્ન થયા : : છે, જિન મંદિરોના ઉંચા શિખરોથી હિમાલયને હસી કહાડ
નાર, શ્રેષ્ઠ રત્ન અને સુવર્ણ કલશોના સમૂહયુકત પ્રાસાદેથી પૃથ્વીપીઠને શોભાવનાર, ભેગ-ઉપભેગમાં આસકત થનારા લેકેને સંતોષ પમાડનાર, તથા સ્વર્ગના સભાગ્યને ગર્વ ઉતારનાર' એ મહાવપ્ર નામે વિજય વિદ્યમાન છે. એ વિજયમાં વિશાલ કિલ્લાયુકત ખાતિકા. (ખાઈ) થી વીંટાયેલ, નાના પ્રકારના વિહાર માટે તૈયાર કરવામાં આવેલ વાવ, કુવાઓ, મહા સરવરે, સરિતાઓ તથા કંડયુકત ઉપવનેથી અભિરામ, સારી રીતે અલગ પડતા ત્રિક, ચતુષ્ક, ચચ્ચર તથા ચતુષ્પથ એ માર્ગોની રચનાથી અને ત્યંત સુશોભિત, સેંકડો પ્રાસાદની શ્રેણિથી અલંકૃત, પવિત્ર વેશ તથા મેટી ઈચ્છાવાળા સુજ્ઞ જનેથી વ્યાપ્ત અમરાવતીની જેમ જ્યાં વિવિધ રત્ન ચળકી રહ્યાં છે, બ્રહ્માની મુકિતની જેમ સર્વમુખી (ચતરફ મુખ દ્વાયુકત) વિંધ્યાચલની મેખલાની જેમ પુન્નાગ-વૃક્ષવિશેષ પક્ષે ઉત્તમ પુરૂ તેમજ મેખલા પક્ષે નાગ-સર્પો તથા નગરી પક્ષે હાથીઓથી શેભાયમાન, એવી યથાર્થ નામને ધારણ કરનારી જયંતી નામે નગરી છે. જે નગરી કુલ પર્વતે રૂપ સ્તનેયુકત તથા ગંગાનદીના જળરૂપ હાર સહિત એવી ધરણી–પૃથ્વી રૂપ રમણના મુખમાં ચિત્રલેખાની જેમ શોભે છે. વળી જે નગરી વાઈના ધ્વનિથી અમરાવતીને જાણે હસી કહાડતી હોય એવી ભાસે છે, કારણ કે સ્વર્ગ માં તે સાત ઋષિ–સપ્તર્ષિ છે અને અહીં તે અનેક મુનિઓ વિદ્યમાન છે; સ્વર્ગમાં તે એક બુધ છે અને અહીં તે સંખ્યાબંધ બુધ-પંડિત વિદ્યમાન
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રસ્તાવ
છે. વળી જ્યાં માત્ર કમળ-ખંડને મિત્ર-સૂર્ય વિરહના સંકેચની પીડા હતી, પણ માણસને મિત્રવિરહની પીડા ન હતી, માત્ર મુનિઓજ કરવાલ-કમંડળ ઉપાડતા પણ લેકને કરવાલ તરવાર ઉપાડવાની જરૂર પડતી ન હતી, માત્ર બાળ-હસ્તીમાં જ કલભ-શબ્દ હતો, પરંતુ લોકોમાં કલહ-શબ્દ જણાતા ન હતે, માત્ર ચક્રવાક-મિથુનને જ પ્રિય વિરહની વેદના સહન કરવી પડતી, પણ મનુષ્યને નહિ, માત્ર વણકરોના સ્થાનમાં જ વસન–વસ્ત્રની ઉત્પત્તિ હતી, પરંતુ લોકમાં વ્યસન-દુઃખને પ્રાદુર્ભાવ ન હતું. તે નગરીમાં શગુમર્દન નામે રાજા પ્રજાનું પાલન કરતું હતું, કે જે સમસ્ત સુખના કારણરૂપ હતું અને લોકેના મનને ભારે આનંદ પમાડતો હતે. વળી જે રાજા શત્રુઓના ગર્વને ગંજનાર, રાજવંશના અલંકાર રૂપ, અખંડ આજ્ઞા ચલાવનાર અને અનીતિના પંથે ચાલતા લોકોને દબાવનાર હતે. આદરપૂર્વક પ્રણામ કરતા મોટા સામતના મુગટ-મણિઓથી જેનું પાદપીઠ અધિક ચળકતું હતું, પોતાના પ્રચંડ ભુજદંડથી વાળેલ ધનુષ્ય પર ચડાવેલ તીણ બાણેથી સેંકડે શત્રુઓના ખંડિત થયેલાં મસ્તકથી સમરાંગણને ભાવનાર, ગર્વિષ્ઠ બનેલા સુભટથી પરવારેલા હજાર દંડનાયકે-કોટવાલે જેની પાછળ પાછળ અનુસરી રહ્યા છે, યાચક લેકેની ઈચ્છા ઉપરાંત મનેરથને પૂરનાર રથની જેમ સુશ્લિષ્ટ-સારી રીતે મળેલ લષ્ટ-મજબુત ચક્ર (સૈન્ય) થી કુચ કરનાર, રરસિક પુરૂષની જેમ ઘણા કવચને સંગ્રહ કરનાર, ગ્રહગણની જેમ કવિ પ્રમુખ ગુરૂ વચનને અનુસરીને ચાલનાર, ગજ-હાથીની જેમ નિરંતર દાન–મદજળને આપનાર, ઋષિની જેમ કામ કેધાદિ છ વર્ગના પ્રચારને જીતનાર, પૂર્વજ રાજાઓએ પ્રવર્તાવેલ ન્યાયરૂપ નગરના પ્રાકાર-કિલ્લા સમાન, શિક્ષણના પિંડની જેમ ઉજવળ કીર્તિરૂપ સુર સરિતાને ઉત્પન્ન કરવામાં હિમાલય સમાન તથા અનેક ગુણ-રત્નના સમૂહને પેદા કરવામાં મહાસાગર સમાન એવા જે રાજાએ પોતાની પ્રબળ ભુજારૂપ પરિઘાને વિષે રાજ્યભાર આરેપિત કરતાં મંત્રીઓ માત્ર રાજનીતિની ખાતર રાખવામાં આવ્યા હતા, હાથી, ઘોડા, રથ અને ધાઓની સામગ્રી માત્ર રાજ્યની શોભા રૂપ હતી, તરવાર, ચક્ર, ધનુષ્ય, બાણ, ભાલા, પ્રમુખ શસ્ત્ર-સં. ગ્રહ માત્ર આડંબર રૂપ હતું, સેવકો પાસે માત્ર પ્રણય-વફાદારીની અપેક્ષા રાખવામાં આવતી, પિતાને અંગરક્ષાની અપેક્ષા ન હોવાથી અંગરક્ષકે માત્ર દેખાવની ખાતર હતા.
હવે તે રાજાને પૃથ્વી પ્રતિષ્ઠાન નામના ગામમાં નયસાર નામે એક ગામચિંતક-ગામનો મુખી હતું, કે જે વિશિષ્ટ આચાર પાળવામાં તત્પર ધર્મશાસ્ત્ર સાંભળવાથી હેય-તજવા લાયક, ઉપાદેય-આદરવા લાયક, વસ્તસ્વરૂપને જાણનાર ગાંભીર્યાદિ ગુણસમૂહના આવાસરૂપ, સ્વભાવે સરલ, વિનયશીલ, પ્રિયંવદ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
મધુર બોલનાર તથા પરોપકાર-પરાયણ હતું. જો કે તેને તથા પ્રકારની સાધુસેવાને વેગ મળ્યું ન હતું, છતાં તે અકાર્યની પ્રવૃત્તિમાં આળસુ, પરપીડામાં વિમુખ, ગુણગણ મેળવવામાં સયત્ન–ચત્નવાન, અને પરાયા છિદ્ર–દેષ અવલેકવામાં તે લોચનહીન હતા. આવા પ્રકારના ગુણેથી લાયક બનેલ એવા તે નયસારને અધિક ગુણે સાધવા માટે એકદા ગુરૂજન ( વીલે ) કહ્યું
હે વત્સ! ધનની આબાદી અત્યંત વધાર્યા છતાં તે દીપશિખાની જેમ, દુર્વિનયરૂપ પવનથી પ્રતિઘાત પામતાં એક પલવારમાં દષ્ટનષ્ટ થઈ જાય છે. હે પુત્ર ! અન્ય ગુણાને સંગ્રહ બરફ સમાન ધવલ છતાં લોચન વિનાના વદન-મુખની જેમ તે વિના શુભતે નથી. વિનય વિના ભલે પુરૂષ જગતમાં પ્રખ્યાત હોય, બધાને અત્યંત પ્રિય હોય અને પરોપકારી હોય, છતાં મોટા ભુજંગની જેમ તે તજાય છે, હે વત્સ ! એ પ્રમાણે દુર્વિનયના દોષને બુદ્ધિ-. પૂર્વક અવલેકીને સમસ્ત કલ્યાણના કુલભવનરૂપ એવા વિનયમાં તું રમણ કર. વળી કહ્યું છે કે વિનયથી ગુણે પ્રાપ્ત થાય છે. ગુણોથી લોકેને અનુરાગ વધે છે અને સેંકડો લોકોને અનુરાગ થવાથી બધી સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત થતાં ગજરાજની જેમ પુરૂષ–સતત દાનવૃષ્ટિથી પોતાના સંબંધી તેમજ યાચક જનેપર લીલામાત્રથી ઉપકાર કરી શકે છે. ઉપકાર કરવાથી પુરૂષ આચંદ્ર કૌત્તિ મેળવી શકે છે. એ જગજાહેર કીત્તિ મેળવતાં જગતમાં શું બાકી રહ્યું ? એ કીત્તિ અચળ થતાં યુગપલટ થતાં પણ કદિ નાશ પામતી નથી. પરંતુ ઉત્પત્તિ અને નાશના ભાવથી જે કલિત ( સહિત) છે, તે તે માત્ર અલ્પ દિવસ જ ટકી શકે છે. ” એ પ્રમાણે વધલ જનની શિખામણ પામતા નયસારે પિતાની પ્રવૃત્તિ એટલી બધી સુધારી દીધી કે જેથી તે રાજાનું એક અસાધારણ વિશ્વાસનું સ્થાન થઈ પડશે.
એક દિવસે શગુમર્દન રાજાએ પ્રાસાદ તથા રથ કરાવવા માટે સારાં કાષ્ટ લાવવા તે નયસારને બેલા અને તેને જણાવ્યું કે–“હે ભદ્ર! તમે ઘણાં ગાડાં તથા સેવકસમૂહને લઈને મજબૂત કાષ્ઠ આણવા માટે મહાઇટવીમાં જાઓ ” એ પ્રમાણે રાજાની આજ્ઞા શિરસાવંઘ સમજીને વિશિષ્ટ ભાતું તથા બધી સામગ્રી લઈ નિરંતર પ્રયાણ કરતાં તે નયસાર મહાઇટવીમાં જઈ પહોંચ્યું, કે જે અટવી ગગનતલસ્પર્શી મેટી વિચિત્ર વૃક્ષઘટાથી સમસ્ત દિશાઓને કિનાર, નિરંતર ઝરતા ગિરિનિઝરણાના ધ્વનિથી મનેહર, પિતાની ઈચ્છાનુસાર વિચરતા શીયાળ, રિંછ, સિંહ, હરિણ તથા શાર્દૂલ વિગેરે સ્થાપના "અવાજથી ભયંકર ભાસતી મહાપુરૂષના વક્ષસ્થળની જેમ શ્રીવત્સ (વૃક્ષ વિશેષ) થી
અલંકૃત, મૃગરાજની કંધરાની જેમ કેસરા (વૃક્ષ વિશેષ) ના સમૂહથી વિરાજિત, વસ્તીહીન નગરભૂમિની જેમ માતંગ (અંત્યજે, પક્ષે હાથીઓ) ના
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રસ્તાવ.
૭
સમૂહથી વ્યાપ્ત, સુભટશ્રેણિની જેમ બાણાસન, પક્ષે અસન-વૃક્ષને ધારણ કરનાર એવી તે અટવીમાં નિયુકત પુરૂષે સરલ, લાંબા, વિશાળ, સુંદર અને ગોળ સ્કંધયુકત એવા વૃક્ષોને કાપવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે કાપતાં મધ્યાન્હ સમય થવા આવે અને ભેજનવેળા પણ થઈ. આ વખતે નયસાર ભજન કરવા તૈયાર થયો. તે વખતે કિંકરાએ વિચિત્ર રસપ્રધાન રઈ લાવીને તેની પાસે હાજર કરી. આ વખતે નયસારને વિચાર આવ્યો કે –“ જે અત્યારે સાર્થભ્રષ્ટ અથવા માર્ગને ન જાણનાર સુધાભિભૂત ભિક્ષુક કે શ્રમણસમુદાય અતિથિ તરીકે અહીં આવી જાય તે તેને કંઈક ભિક્ષા આપીને હું ભજન કરૂં ” એ પ્રમાણે સંકલ્પ કરી નયસાર કંઇક આગળ જઈને તરત ચોતરફ દિશાઓનું અવલે કન કર્યું. એવામાં સાર્થથી ભ્રષ્ટ થયેલા, બહુજ થાકી ગયેલા, સુધાપિપાસાથી આકુળ વ્યાકુળ બનેલા મધ્યાન્હ કાળે તપેલા સૂર્યના તાપથી ગળતા, પસીનાથી તરબલ તથા વૃક્ષના પતનથી થતા કડકડાટ અવાજ સાંભળતાં સાર્થના આવાસની આશંકા લાવતા એવા તપસ્વી મુનિવરો તે સ્થાને આવ્યા. એટલે અત્યંત હર્ષાવેશથી તેણે જોયા અને તરત જ તેમની સન્મુખ ગયે. ત્યાં પ્રણામ કરીને અત્યંત કરૂણરસથી ઓતપ્રેત થતા મનથી તેણે પૂછયું-“હે ભગવન્! કેમ વિજન પ્રદેશમાં આપ વિહાર કરે છે ? ”
- સાધુઓ બેલ્યા–“ હે ભદ્ર! પ્રથમ તે અમે સાથે સાથે નીકળ્યા, અને આહાર સમયે જેટલામાં આહારપાણી નિમિત્તે ગામમાં ગયા, તેવામાં સાથ ચાલ્યો ગયે. એટલે અમે પણ તરત સાથની પાછળ પાછળ ચાલ્યા અને આ મહાઅટીમાં આવી પહોંચ્યા. ”
- નયસાર બે —“ અહો નિ:કરૂણું ! અહો અધમાચાર ! અહે નરકનિવાસની અભિલાષા ! અહો ! વિશ્વાસઘાત ! અહા પાપની નીડરતા ! અહો તે સાર્થવાસીઓએ આજન્મ પોતાના કુળને કલંક લગાડયું !! અહા ! સાધુઓ પ્રત્યે પણ તેમણે કેટલી બધી નિર્દયતા વાપરી ? વળી કહ્યું છે કે “સાત પગલાં સામે જઈ રહેજ સ્તુતિ કરતાં પણ સજજને નેહને વધારતા રહે છે અને દયા રહિત મનવાળા દુર્જને તે આજન્મ-જન્મથી પ્રસંગમાં આવતાં પણ પિતાના અંતરમાં સ્નેહને અવકાશ આપતા નથી. વળી જે એમ કરવું હેત તે સાથની સાથે ચાલતી વખતે એ મહાનુભાવ સાધુઓને તે પાપીઓએ પ્રથમથી જ કેમ અટકાવ્યા નહિ? જો આવી ભયંકર અટવીમાં એમને સિંહાદિક ઉપદ્રવ કરે, તે અવશ્ય તે પાપાધર્મને નરકમાંજ સ્થાન મળે. અથવા તે પિતાના ધર્મને દૂષિત કરનાર એવી તે પાપીઓની કથા કરવાથી પણ શું ? હે મહાનુભાવો ! હવે તમે મારા આવાસમાં ચાલે અને અત્યારે મારાપર એટલે પ્રસાદ કરેશે.”
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
એ પ્રમાણે નયસારની વિનતિથી, પ્રત્યક્ષ ધર્મના નિધાન સમાન, ધીર અને યુગ-ધંસરી પ્રમાણ ભૂમિમાં દષ્ટિને સ્થાપન કરનાર એવા તે મુનિઓ તેના આવાસમાં ગયા. ત્યાં પુણ્યસંગે સાધુદર્શનથી ઉત્પન્ન થયેલા સ્નેહને લીધે વૃદ્ધિ પામેલ તીવ્ર શ્રદ્ધાથી તેણે વિધિપૂર્વક સાધુઓને ઉત્તમ આહારપાણ પડિલાવ્યા. એટલે ભકત-પાન હેરી પાછા ફરીને જંતુ રહિત નિર્દોષ સ્થાને ઈરિયાવહી પડિક્કમી, ભકત-પાન આલેચી, ચૈત્યવંદન કરી, તે કાલને ઉચિત સઝાય આચરી, ક્ષણવાર શુભ ધ્યાનમાં વ્યતીત કરી, રાગ, દ્વેષને પરિહરીને તે મુનિઓએ આહાર-પાણીનો ઉપયોગ કર્યો. એવામાં નયસાર પણ પિતાના આત્માને કૃતાર્થ માનતે ભજન કરીને મુનિઓ પાસે આવ્યા અને કહેવા લાગે કે –“હે ભગવન ! તમે મારી સાથે આવે, હું તમને નગરને માર્ગ બતાવું.” એટલે સાધુઓ તેની સાથે ચાલ્યા. તેમનામાં એક મુનિ ધર્મ કથાની લબ્ધિથી સંપન્ન હતા. તેમણે જાણ્યું કે આ વખતે એને ધર્મ પમાડવાને સારે ગ છે. માટે અવશ્ય એ સદ્ધર્મમાં જોડવા લાયક છે.” એમ ધારીને મુનિએ તે નયસારને કહ્યું કે: “હે મહાયશી માર્ગ ભ્રષ્ટ થતાં પરિભ્રમણથી પીડિત થયેલા, ક્ષુધાતુઘણાથી અભિભૂત એવા અમેને તથા પ્રકારના આદર-સત્કારપૂર્વક અશન-પાનનું દાન કરતાં તમે અમારા પરમ ઉપકારી છે, તેથી તમને કાંઈક ધર્મોપદેશ દેવાની અમારી ઈચ્છા છે.” નયસાર બે –“હે ભગવાન! તમે આવી આશંકા કેમ લાવે છે? હું આપની આજ્ઞા શિર સાટે સ્વીકારવાને પણ તૈયાર છું.’ એટલે સાધુએ ધર્મદેશના આપવાનો પ્રારંભ કર્યો તે આ પ્રમાણે
ધનુર્વિદ્યા શીખ્યા વિના પુરૂષે ચલાવેલ બાણથી થયેલ રાધાવેધની જેમ કઈ મહા પુણ્યગે કુશળ બુદ્ધિમાન પુરૂષે મનુષ્ય-જન્મ પાસીને સ્વર્ગ અને મેક્ષરૂપ ફીને સાધનાર એવા ધર્મરૂપ વૃક્ષના મૂળ સમાન એવા સમ્યક્ત્વને પ્રયત્નપૂર્વક અવશ્ય જાણી લેવું. મિથ્યાત્વરૂપ કાદવના પડલથી સુજ્ઞાનરૂપ લોચન વિલુપ્ત થતાં લોકોને એ સમકિતની વાર્તામાત્ર પણ શિરળ સમાન લાગે છે. કેઈ કરૂણાપ્રધાન બુદ્ધિમાને યુકતાયુકતને કરેલ ઉપદેશ પણ દુઃરવપ્નની જેમ તુચ્છમતિ પુરૂષ તે સાંભળવાને પણ ઈચ્છતું નથી. અત્યંત મૂઢ ગુરૂની પ્રરૂપણાના વિશે કેટલાક લોકો એવા પ્રકારનું કર્મ આચરે છે કે જેથી તેઓ કુવાને ખેદનાર પુરૂષની જેમ અધભૂમિમાં ઉતરતા જાય છે. જેમ ધતુરાનું પાન કરનાર પુરૂષ પત્થર-કટકાને સુવર્ણ બુદ્ધિથી સ્વીકારે છે, તેમ મિથ્યાત્વના ઉદયથી પ્રાણી અગુરૂને પણ ગુરૂ અને કુદેવને પણ દેવ તરીકે માની લે છે અને તેથી પ્રાણીઓ અસંખ્યાતે કાલ એવા પ્રકારનાં દુઃખેને અનુભવ કરે છે કે જેનું યથાર્થ વર્ણન કેવળજ્ઞાની જ કરી શકે અને જાણી શકે. માટે હે દેવાનુપ્રિય !
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રવ-પ્રથમ ભવ.
સમસ્ત તેના સ્થાનરૂપ અને દુર્ગતિમાં ભમાવનાર એવા મિથ્યાત્વને સત્વર ત્યાગ કરે. વળી સમ્યફત્વ તે તમામ દોષ રહિત, બધા સુખને આપનાર તથા પ્રાણીઓના તીવ્ર જન્મ, જરા અને મરણના દુઃખને ઉછેર કરવામાં સમર્થ છે, કે જે કલ્યાણરૂપ લતાઓને જળની નીક સમાન એવું સમકિત, મહનીય ર્મની પ્રબળતા દૂર થવાથી અથવા તે ગુરૂ સમાગમથી કે સ્વયમેવ પ્રગટ થાય છેએ સમકિત ઉત્પન્ન થતાં અઢાર દેષ રહિત જિનેશ્વરમાં દેવબુદ્ધિ પ્રગટે છે કે જે અત્યંત દઢ અને નિરવદ્ય (નિર્દોષ) હેાય છે. તેમજ ધર્મમાં તત્પર સિદ્ધાંતના પઠન-પાઠનમાં કુશળ તથા ધર્મોપદેશમાં અનુરક્ત એવા સાધુઓમાં પિતાની મેળે પણ ગુરૂબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે અને જિનવચન સાંભળવાથી સમસ્ત તવ-રત્નને જાણનાર એવા તે પ્રાણીની મતિ, પરાધીન થયેલા કેદીની જેમ લૈકિક ધર્મથી વિરામ પામે છે. વળી દુર્ગતિનાં દુઃખરૂપ મગરથી ભીષણ તથા કર્મરૂપ જળસમૂહથી વ્યાપ્ત તથા અતિથી અતિ રદ્ર એવા ભવસમુદ્રને તે ગોષ્પદ સમાન તુચ્છ ગણે છે તથા સમ્યક્ત્વરૂપ ઉત્તમ બપ્સરથી રક્ષા પામતાં તે એક સુભટની જેમ લૌકિક સુભટેથી ઉત્કટ છતાં મિથ્યાત્વરૂપ સંગ્રામને ક્ષણવારમાં શોભપમા દે છે. એ સમકિતને ધર્મરૂપ પ્રાસાદના પાયા સમાન, ધર્મ૨૫ નગરના દ્વારતુલ્ય, ધર્મરૂપ વૃક્ષના મૂળ સમાન અને બાર પ્રકારના શ્રાવકધર્મના આદ્ય કારણરૂપ બતાવેલ છે. માટે હે ભવ્ય ! એ પ્રમાણે સમકિતના
સ્વરૂપને સમજીને લૈકિકમાર્ગમાં અનુરક્ત ન થતાં સહણ અને જ્ઞાનના સારરૂપ - તથા અનુપમ તસ્વરૂપ એવા એ સમકિતને આદરપૂર્વક સ્વીકાર કર.”
એ પ્રમાણે ગુરૂમહારાજનાં વચન સાંભળી ભક્તિના ભારથી નમતા લલાટપર પિતાના કરકમળ જોને નયસાર ભક્તિપૂર્વક કહેવા લાગ્યું–“હે ભગવન્! સાક્ષાત્ પશુ સમાન, અત્યંત અગ્ય, બુદ્ધિરહિત અને નિરંતર પાપકર્મમાં આસક્ત એવા અમારા જેવાઓને પણ આપ આ ઉપદેશ કેમ આપે છે ?”.
- ગુરૂ બેલ્યા–“હે ભદ્ર ! તું એ પ્રમાણે ન બોલ. કારણ કે અત્યારે કેટલાક પ્રત્યક્ષ લક્ષણોથી તારામાં સંપૂર્ણ ગ્યતા જણાઈ આવે છે. નહિ તે આવા પ્રકારની ભયંકર અટવીમાં આવી પડેલા. માર્ગથી ભ્રષ્ટ થયેલા અને અત્યંત પરિશાંત એવા અમે તારા જેવામાં પણ શી રીતે આવીએ ? કદાચ અમે જોવામાં આવ્યા, છતાં લાંબાકાળે જોવામાં આવેલ વલભજનની જેમ અમને
તાં જ તને રોમાંચ પ્રગટ થવાથી અનુપમ પ્રમોદ જે થયે, તે કયાંથી થાય? અથવા તે ક્ષુધા-પિપાસાથી પરાભૂત થયેલા એવા અમને, ભોજન સમયે આણેલ પિતાના ભોજનનું દાન કરવાની મતિ ક્યાંથી થાય? પુણ્યહીન જનેને આ ભાવ કદિ ઉત્પન્ન ન જ થાય અને અમારા જેવા અતિથિ પણ તેમના દ્રષ્ટિપથમાં
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
ન જ આવે. કારણ કે ર'કના ઘરમાં રત્નનિધાન, મરૂસ્થળમાં કલ્પવૃક્ષ અને સ્થળ –કારી ભૂમિમાં જળકમળ શુ' કદિ સંભવે ? માટે આવા પ્રકારની સામગ્રીના લક્ષણાથી શ્રદ્ધા કરવા ચાગ્ય એવી સદ્ધર્મની ચેાગ્યતા હૈ ભદ્ર ! તારામાં કેમ ન હાઇ શકે ? કારણ કે આવા પ્રકારની સામગ્રી, ભારે પુણ્યના પ્રભાવે માક્ષલક્ષ્મીને ઇચ્છનારા મનુષ્યાને જ નિશ્ચયથી ઘટી શકે. આ ક્ષેત્રમાં ઉત્પત્તિ, કલકરહિત ઉત્તમ કુળ, મનુષ્યજન્મ, અનુપમ રૂપ, રાગરહિત શરીર, સંપૂ આયુષ્ય, સમસ્ત કળાઓમાં કુશળતા, અને સાધુઓના ચાગ-આ બધી સામગ્રી તને પ્રાપ્ત થઈ છે. આમાંની એકાદ વસ્તુ તે એક સામાન્ય ચીજની જેમ પેાતાના કરૂપ પવનથી પ્રતિઘાત પામેલા અને સંસારમાં ભમતા અનત પ્રાણીઓ પામ્યા છે; પરંતુ પુણ્યના પ્રક`થી તમને એ સમરત સામગ્રી પ્રાપ્ત થઇ છે, તેથી હવે અનુપમ મેાક્ષસુખરૂપ ફળ આપવામાં એ સમર્થાં છે. જેમ મયૂરના પુચ્છકલાપ અને શેષનાગની ણાનુ રત્ન જેમ સારરૂપ છે; તેમ હું ભદ્ર ! પૂર્વે પ્રાપ્ત ન થયેલ એવા એક જિનકથિત ધર્મોના તુ સ્વીકાર કર.
એ રીતે ગુરૂના કહેવાથી તીવ્ર સવેગ ઉત્પન્ન થતાં નયસાર વિચારવા લાગ્યા—“ અહા ! સ્વકાર્ય સાધવામાં પણુ વિમુખ, ગુણુના નિધાન, કેવળ કરૂણુરસના સાગર અને રાજા કે રકમાં સમાન ષ્ટિ રાખનારા એવા આ ગુરૂ મહારાજનું ક્ષણભર દન થતાં પણ મને કેવી લાગણી પ્રગટ થઇ આવી ? આવા શ્રમણેા પુણ્યહીન જનાપર પોતાની ષ્ટિપણું ફેરવતા નથી. માટે હવે સથા મારે એમના વચનને અનુસરીને ચાલવુ જ ચેાગ્ય છે. ” એમ ચિ’તવીને વસુધાતલપર મસ્તક નમાવી ગુરૂના ચરણે નમસ્કાર કરી, આંખમાં આન’દાશ્રુ લાવી તે કહેવા લાગ્યું——
“ હું નિષ્કારણુ વત્સલ ! હે ભગવન્ ! હું સમસ્ત પ્રાણીઓને તારવામાં તત્પર ! હવે ભવિરક્ત થયેલા એવા મારામાં તમે સમ્યક્ત્વનું આરોપણ કરે. ” એટલે જિનકથિત નીતિથીયેાગ્યતાના ગુણને જાણી, ચિત્તના ઉત્સાહ પ્રમુખ પ્રધાન શકુના જોવામાં આવતાં, ગુરૂમહારાજે · તારે અરિહંતને દેવ, સુસાધુને ગુરૂ અને જિનેશ્વરભાષિત ધમ–એ ત્રણ તત્ત્વને આદરપૂર્ણાંક માનવાં, ’ એમઆજન્મ સમ્યકૂવ તેનામાં આાપિત કર્યું, અને કહ્યુ નિર્વાણ-માક્ષ-લક્ષ્મીના કારણરૂપ એવું એ સમકિત મે' તને હવે શંકાઢિ દોષરહિત એનુ' તારે સથા પરિપાલન કરવુ. છે કે સેંકડા દુ:ખાથી દ્ર એવા આ ભવસમુદ્રમાં નાવ સમાન એવા જિનધમ તું પામ્યા. સત્તા એનુ પાલન કરતાં એના પ્રભાવથી અનંત જીવાએ દુઃખાને જલાંજલિ આપી છે. વળી ડે ભદ્ર ! સ્વભાવે ક્ષણભગુર એવા સંસારના સુખ નિમિત્તે કાઈવાર પણ એ ધમાં તું પ્રમાદ કરીશ નહિ.”
કે—“ હું ભદ્ર! આપ્યું છે, તા ભદ્ર! તુ ધન્ય
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રસ્તાવ-પ્રથમ ભવ.
હવે ભવભીત પ્રાણીઓને શરણરૂપ એવા ગુરૂમહારાજના ચરણે નમસ્કાર કરીને ભારે હર્ષપૂર્વક નયસાર આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્ય–“લેકે અલ્પ ઉપકાર કરનારની પણ અતિ બહુમાનથી પૂજા કરે છે, તે આવા પ્રકારને અનુપમ ઉપકાર કરનાર એવા તમારે હું અત્યારે શું પ્રત્યુપકાર કરૂં ? તથાપિ હે ભગવન ! તમે હવે આ ભિક્ષાચરવૃત્તિથી નિવૃત્ત થઈ ધન, રત્ન, ભવન અને સંસારને સ્વીકાર કરે. અથવા તો એટલું માત્ર આપવાથી પણ શું ? આ મારે જીવ પણ તમારે આધીન છે.”
એ પ્રમાણે સાંભળતાં પિતાના શરીરને વિષે પણ મમતારહિત એવા ગુરૂ મહારાજે નયસારને પ્રતિબોધ પમાડતાં કહ્યું કે –“ મહાસત્ત્વ ! તમે સારું કર્યું કે જેથી એવું વચન બોલ્યા. કારણ કે સમ્યકત્વદાયક ગુરૂ પ્રત્યે સર્વ ગુણે સાથે હજારે કે કેટિગમે ઉપકાર કરતાં ઘણા ભસુધીમાં પણ તેમને પ્રત્યુપકાર ન થઈ શકે. પરંતુ હે ભદ્ર! આ ધર્મ-કર્મમાં નિરંતર ઉદ્યમ કરતાં પરમાર્થથી તો તમે અમને બધું આપી ચુક્યા છે. ” એ રીતે જિનધર્મને સર્વ પરમાર્થ સમજાવીને ગુરૂ પુનઃ બોલ્યા- હે ભદ્ર! હવે અમને આગળ જવાની અનુજ્ઞા આપ.” એમ સાંભળતાં ગુરૂદશનના અસહ્ય વિરહની વેદનાથી વ્યાકુળ થતે નયસાર લાંબા માર્ગ સુધી ગુરૂની પાછળ જઈ, તેમને માર્ગ બતાવીને તે પાછું વળે, અને ગુરૂવચનને ભાવતે, મહાભયંકર ભવભયને ચિંતવતે તથા સમકિતથી અલંકૃત થયેલ તે પિતાના આવાસમાં આવ્યા.
પછી જે કામ કરવાનું હતું તે કરી, સારા કાષ્ઠના ગાડાં ભરી બધા નોકરવર્ગ સહિત તે નયસાર પિતાના ગામ તરફ પાછા વળે અને અનુક્રમે સ્વસ્થાને આવી પહોંચતાં તેણે કાઇ બધાં રાજાને મેકલી આપ્યાં, ત્યારથી પ્રતિદિન જિનધર્મને અભ્યાસ કરતાં, મુનિજનેની ભક્તિ સાધતાં, છવાછવાદિક નવ પદાર્થો ચિંતવતાં, જીવદયા પાળતાં, સાધમિ બંધુઓનું બહુમાન કરતાં અને અત્યંત આદરપૂર્વક જિનશાસનને મહિમા વધારતાં તે નયસાર કાળ નિર્ગમન કરવા લાગ્યું.
એકદા જીવલેક મરણ-પર્યાયને આધીન હોવાથી અને સર્વ પદાર્થોના ક્ષણભંગુરપણાથી, તથા પ્રકારનું ઉપક્રમણકારણ પામતાં તે નયસાર બરાબર સમ્યગ્દર્શનનું નિરંતર પાલન કરી, પ્રાંતે આરાધના આચરી, પંચ નમસ્કારનું મરણ કરતાં તે પંચત્વ-મૃત્યુ પામ્યા.
ઈતિ પ્રથમ ભવ.
-- > ---
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર પત્રિક
હવે ત્યાંથી મરણ પાસતાં સમ્યગ્દષ્ટિ નયસારને જીવ થામ દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયો, ત્યાં એક પલ્યોપમના આઉખે અને અંતમુહર્ત માત્રમાં તે પર્યાપ્તભાવને પામ્યો. વળી ઉત્પાતશામાં ઉત્પન્ન થતાં જ સેવક દેવો “જય જય નંદા ! જય જય ભટ્ટા!' એ પ્રમાણે ઘેષ કરવા લાગ્યા અને ભારે હર્ષથી તેમણે પિતાનું ઉચિત કર્તવ્ય બજાવ્યું. પછી ઉન્નત સ્તનપર લટકતી મતીએની માળાઓથી શોભાયમાન, ચંદ્રમા સમાન મુખવાળી, કુવલય તુલ્ય લોચનવાળી, નિર્મળ ગાલપર આળેખેલ વિચિત્ર રચનાવાળી પત્રવત્તિયુક્ત, કરકિસલયમાં લટકતા સુવર્ણના સુંદર કંકણથી વિરાજમાન એવી દેવાંગનાઓ સાથે પિતાની ઇચ્છા પ્રમાણે વિવિધ સ્થાનમાં ક્રિીડા કરતાં રતિસાગરમાં નિમગ્ન થઈ તે દેવ લીલાપૂર્વક કાળ નિર્ગમન કરવા લાગ્યો. તેમજ જિનેશ્વરેના અવન પ્રમુખ પાંચ કલ્યાણુકેમાં પિતાની સમસ્ત અન્ય પ્રવૃત્તિને ત્યાગ કરી નદીશ્વરાદિક દ્વીપમાં, “અમારા જેવા અવિરતિ છને એ ભવસાગરમાં નાવ સમાન છે, ત્રણ પ્રકારના દુખેથી તપ્ત થયેલાઓને એ અમૃત સમાન છે, મનવાંછિત પૂરવામાં એ ચિંતામણિ તુલ્ય છે” એ પ્રમાણે અત્યંત બહુમાનથી, અસાધારણ હર્ષથી ઓતપ્રેત બની તે અઠ્ઠઈ મહત્સવ કરવા લાગે. વળી * હિમવંત, મહાહિમવંત પ્રમુખ કુલપર્વત પર રહેલા સિદ્ધાયતનેના, દિવ્ય વિમાનપર આરૂઢ થઈને તે નિરંતર દર્શન કરવા લાગ્યા. તથા સાક્ષાત્ વિચરતા અરિહંતના મુખકમળથી સંસારથી ઉદ્વેગ પમાડનાર એ ધર્મોપદેશ તે અત્યંત ભકિતથી સાંભળવા લાગ્યો. તેમજ દુષ્કર તપ અને ચારિત્ર આચરતાં દુર્બળ બની ગયેલા અને સર્વ સંગથી વર્જિત તથા મન, વચન, કાયાથી ગુપ્ત ( ત્રણ ગુપ્તિ સહિત) એવા મુનિજનની તે ઉપાસના કરવા લાગે.
એ પ્રમાણે પ્રવર સિદ્ધિ-મંદિરના પાનની શ્રેણિ સમાન, ગુણ-પંક્તિના આવાસરૂપ એવા શ્રી મહાવીર સ્વામીના ચરિત્રમાં અત્યંત ઉત્તમ સમ્યકત્વના લાલરૂપ, ભવ્યજનેના મનને પ્રમોદ પમાડનાર આ પ્રથમ પ્રસ્તાવ કહી બતાવ્યું.
પ્રથમ પ્રસ્તાવ અને બીજો ભવ પૂરે થયે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय प्रस्ताव.
(મરીચિનું ચરિત્ર.)
ત્રીજે ભવ,
આ સD મસ્ત સમુદ્ર અને દ્વીપથી પરિવેણિત તથા મધ્યભાગે મેરૂપર્વતથી હજી વિરાજિત એવા આ જબુદ્વીપ નામના દ્વીપને વિષે આપિત @ છે ધનુષ્યની દેરી સમાન તથા ગંગા-સિંધુ મહાનદીઓ જેના મધ્ય
ભાગમાં વહન કરી રહી છે એવા દક્ષિણુદ્ધ ભરતક્ષેત્રને વિષે 'વિનીતા નામે નગરી છે કે જે નગરી ચારે બાજુ પ્રશસ્ત વૃક્ષોની શ્રેણિથી વિરાજિત, નજીકના સીમાડામાં ઉગેલ વેત શેલી, તાલ તથા નીવાર (ધાન્ય વિશેષ) થી શોભાયમાન, વિવિધ મણિ–રત્નથી જ્યાં ધરણુપીઠ બાંધેલ છે, અમરાવતીની જેમ નાસત્ય (દેવ વિશેષ) પક્ષે સત્યતાયુકત અભિનવ પુરીની જેમ જે નવીન કુળથી અલંકૃત, સીતાની જેમ કુશ-લવ, પક્ષે કુશળ-બળથી ગરિ, વિલાસિની વનિતાની જેમ દીર્ઘ લેચન. પક્ષે મેટા મહાલા-પિળથી સુશોભિત, રામચંદ્રની સેનાની જેમ બિભીષણ, પક્ષે ભીષણ દુષથી અદષ્ટ, પાતાલ નગરીની જેમ શેષ-નાગકુમારે પક્ષે ઉત્તમ જનેથી પરિવૃત, તથા દેવેંદ્રની આજ્ઞાથી પ્રદ પામેલા કુબેર ભંડારીએ રચેલ, બાર યોજન લાંબી અને નવ જન વિસ્તીર્ણ, અત્યંત ઉંચા કનક કિલ્લાથી વેષ્ટિત, શ્રેષ્ઠ મકાનની એક શ્રેણિઓથી અભિરામ તથા ધન, કંચન, રત્નથી ભરપૂર એવી જે નગરીમાં અખંડ રૂપ, લાવણ્ય, યૌવનગુણના વિલાસી નગરજને કામદેવ સમાન શોભતા હતા, જ્યાં તરૂણીઓ પોતાના રૂપગુણથી અકૃત્રિમ અલંકારવાળી દેવાંગનાઓને હસી કાઢતી હતી, વળી જ્યાં મા-બાણ શબ્દમાત્ર સુભટેમાં જ સંભળાતા, પણ પ્રજામાં માર્ગણ-ચાચકનું નામ ન હતું, દેસી-કાપડીઆ લેકે જ જ્યાં દેખ્યાભિલાષ-વસ્ત્રો વેચવાની ઈચ્છા કરતા, પણ અન્ય લોકે દોષને ઈચ્છતા ન હતા, વળી જ્યાં વૃક્ષોમાં જ
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
હાથીએ અટકતા, પરંતુ લેાકેાને ગદા-અસ્ત્રાદિકના પરાભવ ન હતા, તથા વઈરવજા શબ્દ જયાં રત્નામાં જ વપરાતા, પણ પ્રજામાં વૈરનું નામ પણ ન હતું. એ નગરીમાં શ્રી.ઋષભ રાજા રાજ્ય કરતા હતા કે જેના, આસન ચલાયમાન થવાથી કનક–કળશ લઈને આવેલ ઈંદ્રોએ રાજ્યાભિષેક કર્યાં, એટલે તત્કાલ ઉગ્ર ભાગ, રાજન્ય, ક્ષત્રિય, તથા ચાર પ્રકારની પ્રધાન સેનાના જેમણે સ્વીકાર કર્યાં, તે વખતે સુરપતિએ આપેલ કંચનના કકણુ તથા ખાજુબંધ અને મણિ—મુગટ પ્રમુખ દિવ્ય અલંકારાથી શરીરે શેાભાયમાન એવા ઋષભસ્વામી રાજ્ય ચલાવતા હતા, જે સ્વામી આષાઢ માસની કૃષ્ણ ચતુર્થીએ સર્વાં સિદ્ધ વિમાનના ત્યાગ કરી, ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રની સાથે ચંદ્રમાના ચાગ થતાં ગજ પ્રમુખ ચાદ મહાસ્વપ્નાથી સૂચિત, શ્રીનાભિ કુલકરના ઘરે શ્રીમરૂદેવી માતાના ઉદરમાં આવીને ગર્ભાપણે ઉત્પન્ન થયા. તે વખતે પૂર્વપાર્જિત પુણ્યસમૂહના પ્રભાવે ઇંદ્રનું સિંહાસન ચલાયમાન થતાં તે દેવેદ્ર ભકિતપૂર્વક ત્યાં આબ્યા અને પ્રભુને ગમાં તેમજ તેમની જનની-માતાને તેણે ભારે હર્ષોંપૂર્ણાંક નમસ્કાર કર્યો. પછી ચૈત્ર મહિનાની કૃષ્ણ અષ્ટમીએ ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રમાં અધરાત્રે ત્રણે ભુવનના જીવને ક્ષણભર આનંદ પમાડતાં ઋષભસ્વામી પૂર્ણ ચંદ્રમાની જેમ જન્મ પામ્યા. એટલે તત્કાલ આસન કંપવાથી પાતપાતાના અધિકાર પ્રમાણે છપન્ન દિશાકુમારીએએ ભગવંતની જન્મ—ક્રિયા કરી. તેમજ પાતપાતાના દેવસમુદાય સહિત ખત્રીશ દેવેદ્રોએ કનકાચલપર જેમના જન્મમજ્જનના મહાત્સવ કર્યાં, વળી જેમના સાથળમાં વૃષભનું લાંછન જોઇ હે પામતા નાભિરાજાએ જેમનુ ઋષભ એવું નામ પાડ્યું, ઈંદ્રના હાથમાં રહેલ શેલડીના સાંઠાને પેાતાના હાથમાં ધરતાં જેમણે પાતાના વંશનું ઇક્ષ્વાકુ એવું યથા નામ સ્થાપન કર્યું. જેમણે પ્રથમ લેખ પ્રમુખ મહાંતેર કળા બતાવી કે જે કૃષિવિદ્યા, લુહારની કળા, ચિત્રકળા, કુંભારની, વસ્ત્ર વણવાની અને શિલ્પકળા વિગેરે અનેક પ્રકારની સમજવી. વળી ક્ષેત્ર, વાણિજ્ય તથા અપકવ ધાન્ય ખાવાથી દુ:ખ પામતા લેાકેાને અગ્નિમાં પાચન કરવાની કળા દર્શાવી. તથા શકે અને પ્રશસ્ત જનાને શિક્ષણ આપવા જેમણે જગતમાં શિષ્ટજનના રક્ષણ માટે સામ, દામાદિ ચાર પ્રકારની નીતિ બતાવી. વળી જેમના વિવાહ વખતે ઈંદ્રે મહાત્સવપૂર્ણાંક પાંખવાની વિધિસહિત લગ્નાત્સવ કર્યાં. જે ઋષભસ્વામીએ વ્યાકરણ, છંદશાસ્ત્ર, કથા, કાવ્યકળા, જ્યાતિષ પ્રમુખ અનેક વિદ્યા પામીને પ્રથમ શુદ્ધ બુદ્ધિથી જગતને બતાવતાં લેશ પણ સકાચ ન કર્યાં. તપેાતાના ક પ્રમાણે નિયમિત વન, ગુરૂજન–વડીયેાને નમન ઇત્યાદિ જેમણે જગતમાં જાતિ-કુળની બધી વ્યવસ્થા કરી. વધારે તા શું ? પરંતુ ચેાગ્યાયેાગ્ય વસ્તુવિજ્ઞાનથી શૂન્ય જનાના હૃદયમાં અદ્યાપિ જેમની સ`વ્યાપક કીર્ત્તિની જેમ જે નીતિ પ્રવત્તી રહી છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ-ત્રીજે ભવ.
- એ પ્રમાણે ગજ, અશ્વ પ્રમુખ રાજ્યાંગયુકત અને સંશય પડતાં દરેક વ્યવસ્થામાં, કુલાગારમાં, પરે૫કારના વિસંવાદમાં બધા લોકના પ્રશ્નનું નિરાકરણ કરતા એવા ભગવંતના નંદા અને સુમંગલા રાણી સાથે વિષયસુખ ભેગવતાં દિવસે વ્યતીત થવા લાગ્યા.
એકદા સુમંગલા દેવીએ ભરત અને બ્રાહ્મીને સાથે જન્મ આપે તથા સુનંદાએ બાહુબલ અને સુંદરીને સાથે જન્મ આપે. એમ કાળ વ્યતીત થતાં સુમંગલાએ બીજાં ઓગણપચાશ પુત્રયુગલો -જોડલાંને જન્મ આપે, તે ભરત પ્રમુખ કુમારે વૃદ્ધિ પામતાં સમસ્ત કળાઓમાં કુશળ થયા.
એમ સર્વ કળાઓ અને કુળ-વ્યવસ્થા બતાવી શુભ લેકવ્યવહાર પાળતાં વ્યાશી લાખપૂર્વ ગૃહસ્થ-પર્યાય અનુભવી, પરલોકના માર્ગને એગ્ય એવા 'ધર્મવ્યવહારથી રહિત અને સંસાર–પંકમાં નિમગ્ન થતા લેકેને જોઈ, હૃદયમાં અત્યંત કરૂણારસની બુદ્ધિ વૃદ્ધિ પામતાં તત્કાલ સિંહાસન ચલાયમાન થવાથી સારસ્વત પ્રમુખ કાંતિક દેવતાઓએ આવી સંસારવાસી પ્રભુને ધર્મ—રથ ચલાવવાની વિનંતિ કરતાં તરતજ ભેગપિપાસાથી નિવૃત્ત થઈ ભગવંતે ભરત પ્રમુખ પિતાના પુત્રોને બોલાવ્યા, અને તે સો પુત્રને રાજ્ય વહેંચી આપ્યું. પિતે પૃથ્વીના ભારને ત્યાગ કરી, એક વરસ સુધી સુવર્ણ–દાન વરસાવતાં દીન અને યાચકજનેને અત્યંત આનંદ પમા, ચિત્ર માસની કૃષ્ણ અષ્ટમીના દિવસે ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રમાં પાછલા પહેરે કચ્છ અને મહાકછ પ્રમુખ કે જેમણે પિતાનું રાજ્ય પુત્રને આપી દીધું છે એવા ચાર હજાર મંડલેશ્વરે સહિત, દેવ, દાએ ઉપાડેલ, વિચિત્ર ચિત્રેથી શોભતી એવી સુદર્શના નામની શિબિકાપાલખીપર બિરાજમાન, પરમ વિભૂતિસહિત, સમસ્ત ઉદ્યાનની લહમીના લીલાવન સમાન ઉદ્યાનમાં કષ્ટપૂર્વક ઉત્કૃષ્ટ તપ કરનાર, સર્વા ગે ધારણ કરેલા અલંકારેને તજી, પિતે ચાર મુષ્ટિથી લેચ કરી, સિદ્ધ ભગવંતને નમસ્કાર કરી જેમણે સર્વસાવદ્ય યુગની વિરતિ સ્વીકારી. આ વખતે ચાર નિકાયના દેવે સહિત બત્રીશે ઈદ્ર સદ્ભાવયુકત, મહા અર્થ સહિત અને પ્રશસ્ત વાણીથી જેમની સ્તુતિ કરી રહ્યા છે તથા પાંચ ઈદ્વિરૂપ અને દમન કરનાર એવા ભગવંત સંસાર તજી શ્રમણ થયા.
તે વખતે ઇંદ્ર અંધપર સ્થાપન કરેલ વિશિષ્ટ દેવદૂષ્ય વસ્ત્રને વહન કરતા, કચ્છ, મહાકછ પ્રમુખ મુનિઓથી પરિવરેલા, સર્વસાવઘ ચગના સંગને તજી ત્રણ ગુણિયુકત, અપ્રતિબદ્ધ એવા ઋષભસ્વામી ત્યાંથી ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરવા લાગ્યા. તે વખતે ધન, કંચનથી સમૃદ્ધ લોકો “ ભિક્ષા શું અને તેને ગ્રહણ કરનાર કેણ ? ” એમ જાણતા ન હતા; તેથી ભિક્ષા માટે બ્રમણ કરતા
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૌ મહાવીર ચ.િ
ભગવંતને તેઓ પોતાના સ્વામી સમજીને પ્રણામ કરતા; કનક, હાથી, અશ્વ, કન્યા, મહા કીંમતી વસ્ત્રો તથા પિતાને ઈષ્ટ એવી અન્ય વસ્તુઓ પણ આપતા નમ્ર થઈને પ્રણામ કરતા હતા. એટલે ભિક્ષા ન પામતા કચ્છ અને મહાકચ્છ પ્રમુખ મુનિઓ પ્રતિદિન અનશનને લીધે શરીરે ભારે સંતાપ પામવા લાગ્યા. અત્યારે ભગવંત તે મિાનવ્રતધારી હતા. જેથી અન્ય ઉપાય હાથ ન લાગવાથી જંગલમાં તેઓ વૃક્ષથી પદ્ધ ગયેલાં પાકાં પાંદડાં ખાઈને ત્યાં જ રહેવા લાગ્યા. ભગવાન પણ કનકાચલની જેમ નિષ્કપ બની વિશિષ્ટ સંઘયણયુક્ત હોવાથી મનમાં જરા પણ ખેદ ન પામતાં પિતે એકલા પૃથ્વી પર પ્રતિદિન વિચરવા લાગ્યા.
એવામાં રાજ્ય-લક્ષમીને ઇચ્છતા, કચ્છ, મહાકચ્છના પુત્ર નામ, વિનમિ ત્યાં આવીને ચિંતામણિની જેમ અત્યંત આદર સહિત ભગવંતની સેવા કરવા. લાગ્યા. તેમની સેવા-ભક્તિથી રંજિત થયેલા નાગેંદ્ર શ્રેષ્ઠ વિદ્યાઓ અને વિદ્યાધરનું રાજ્ય આપ્યું, જેથી તેઓ ભારે પ્રમોદ પામીને ઈચ્છિત સ્થાને ચાલ્યા ગયા.
અહીં ભિક્ષા ન પામવાથી શરીરે કૃશ બનેલા ભગવાન પણ ગામ, નગર અને આકર વિગેરે સ્થાનમાં વિચરતાં કરદેશમાં આવેલ ગજપુર નગરમાં ગયા. તે વખતે શ્રી બાહુબલિના પિત્ર શ્રેયાંસકુમાર કે જેને પ્રભુદર્શનથી પૂર્વજન્મનું સ્મરણ થતાં તીવ્ર શ્રદ્ધા થવાથી તત્કાલ આવેલ પુરૂષોએ લાવેલ શેલીના તાજા રસથી તેણે એક વરસના પ્રાંતે ત્યાં ભગવંતને પારણું કરાવ્યું. એટલે તે જ વખતે કનકધારા પર્વ અને દેવતાઓએ વાજી વગાડ્યાં, જેથી નગરજને એકઠા થયા અને કુમારે પોતાને બધે વૃત્તાંત તેમને કહી સંભળાવ્યું.
ભગવાન પણ પારણું કરી બહલી, લંકા વિગેરે દેશમાં વિચરતાં પિતે મનધારી છતાં પોતાના માહાઓથી ત્યાં વસતા જનેને ભદ્રકભાવ પમાડતા, વિવિધ તપ-ચરણમાં પરાયણ, તે કાલના લેકેના નિર્દોષપણાથી અને તથા વિધ વેદનીયકર્મના અભાવે ઉપસર્ગ રહિત સંયમ પાળતા ભગવંતને એકહજાર વરસ વ્યતીત થયાં.
એકદા પ્રભુ વિનીતાનગરીની પાસે પુરિમતાલ નગરમાં આવ્યા. તેની ઈશાન ખુણે શરમુખ નામના ઉદ્યાનમાં ચોધ વૃક્ષ નીચે રહેતાં, અઠ્ઠમ તપ કરતાં, દિવસના પૂર્વભાગે ફાગણ માસની કૃષ્ણ અગીયારસના દિવસે ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રમાં, ત્રણે ભુવનના એક બંધવ એવા સ્વામીને ઉત્કૃષ્ટધ્યાનમાં લીન થતાં, દિવ્ય, અનંત, લોકાલોકના ભાવાભાવ, સ્વભાવ, સમસ્ત વસ્તુઓના પરમાથી પ્રકાશવામાં સમર્થ એવું કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ ત્રીજોભવ.
૧૭
તે વખતે ભગવંતને જ્ઞાન ઉત્પન્ન થવાના માહાત્મ્યથી સિહાસન કપાંચમાન થતાં પ્રયુ જેલ અવધિજ્ઞાનથી કેવલજ્ઞાનના વ્યતિકર જાણવામાં આવતાં દેવેદ્રોએ પહપ્રમુખ ગંભીર વાજીંત્ર વગાડયાં, જેથી દેવલાક ક્ષેાભ પામ્યા. અત્યંત હે`પૂર્ણાંક નૃત્ય કરતી દેવાંગનાઓની ભુજામાં લટકતા રત્ન–ક કણાના ધ્વનિથી ભુવનના ખાલી ભાગ ભરાઈ જતાં ખત્રીશ ઇંદ્રો પોતપાતાના દેવતાઆના પરિવાર સહિત ત્યાં આવ્યા અને સમવસરણ રચવા લાગ્યા. તે કેવુ' અદ્ભુત હતુ ?
અત્યંત સુગ ંધિ અને શીતલ પવનથી મારીક રજકણુના સમૂહ પણ જ્યાં થાંત થઇ ગયા છે, કેસર અને કપૂરના ગધથી અભિરામ એવા સુગંધિ જળથી જ્યાં રજ ઉપશાંત છે, જાનુ ઢીંચણ પયંત નાખેલાં પુષ્પાથી જ્યાં રત્નથી રચેલ પૃથ્વીપીઠ શાલી રહેલ છે, મળતા ધૂપમના અંધકારથી જ્યાં મયૂર મેઘની શંકા કરી રહ્યા છે. મણિ, સુવણુ તથા અગ્નિ-સંસ્કારથી ઉત્કૃષ્ટ ઉજવળ બનેલ રૂપાના ત્રણ. ગઢથી શાભાયમાન, ચાતરક મણિરત્નના બનાવેલા સિંહાસનયુક્ત, ફીણના પિંડ સમાન અત્યંત ઉજળા ત્રણ છત્રથી જ્યાં સૂર્યંના કિરણા અટકી રહેલ છે, પવનથી ચાલતા અશાકવૃક્ષના પદ્મવાથી જ્યાં નલેામડળ ચિત્રિત બનેલ છે. આકાશમાં રહેલા દેવતા જ્યાં દુંદુભિના ગંભીર નાદ કરી રહ્યા છે, દિશાઓમાં પ્રસરતા ભામ`ડળથી જ્યાં અંધકાર પરાસ્ત થયેલ છે, તથા શરદઋતુના ચદ્રમાના કિરણસમૂહ સમાન ધવલ ચામરા જ્યાં ઢળી રહ્યાં છે, અને ઉત્કટ દોષને હરનાર એવુ સમવસરણુ શાલવા લાગ્યું. ત્યાં દેવતાઓથી વઢાયેલા અને જગતના એક ગુરૂ ભગવંત ઋષભસ્વામી પૂર્વાભિમુખ થઇ " नमो तित्थस्स એમ કહીને પ્રવર સિંહાસનપર બિરાજમાન થયા. એટલે અત્યંત હ િત થયેલા ચાર પ્રકારના દેવતાએ પેાતપેાતાના સ્થાને બેઠા. તે વખતે જતા આવતા દેવાના લાખા વિમાનાપર લટકતી પાંચ વર્ષોંની ધ્વજાઆથી આકાશ સંકીણુ થવા લાગ્યું.
,,
એવામાં જિનેશ્વરના આગમનને જણાવવા નિમિત્તે પૂર્વે નિયુક્ત કરેલા પુરૂષા, ભગવંતના કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ નિવેદન કરવા તથા આયુધશાળામાં પ્રગટ થયેલ, અનેક ચક્ષાથી અધિષ્ઠિત, અસાધારણુ ચળકતી પ્રભાથી અંધકારને પરાસ્ત કરનાર એવા ચક્રરત્નના વ્યતિકરને નિવેદન કરવા, એકદમ વેગથી તે લાકે ભરતરાજા પાસે સમકાળે આવી હાજર થયા. તેમના વૃત્તાંતથી ભરત રાજાએ વિચાર કર્યાં કે— ચક્રરત્ન તા માત્ર આ લાક સંબંધી તુચ્છ સુખ સંપાદન કરવામાં સાધનભૂત છે અને ભગવંતનું જ્ઞાન તેા ઉભય લેાકના અનુપમ સુખને સંપાદન કરવામાં કારણભૂત છે.' એમ પેાતાના મનમાં નિશ્ચય
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. કરી, પુત્રવિરહના દુઃખથી વ્યાકુળ થતા મરૂદેવા માતાને પ્રવર હાથણીના સ્ક ધપર બેસારી, સમસ્ત કુમાર અને ચતુરંગ સેના સહિત ભરત મહારાજા ભારે પ્રમેદપૂર્વક પ્રભુના કેવળજ્ઞાનને મહિમા કરવા નીકળ્યા. આગળ ચાલતાં મરૂદેવા ભગવંતની છત્રાદિ વિભૂતિ જોતાં, તથા પ્રકારની ભવિતવ્યતાના ચેગે શુભ ધ્યાનમાં લીન થતાં અંતકૃત કેવલી થયા અને તરત જ સિદ્ધગતિને પામ્યા. તે વખતે “ આ ભરતક્ષેત્રમાં મરૂદેવા માતા પ્રથમ સિદ્ધ થયા.” એમ. ધારી દેવ, દાનવોએ તેમને મહત્સવ કર્યો, અને તેમનું શરીર ક્ષીરસાગરમાં નાંખ્યું. અહીં ભરત નરેંદ્ર પરમ પ્રમોદને ધારણ કરતાં, ભગવંતને ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈ, અનેક પ્રકારે પ્રભુની સ્તુતિ કરી, તે દેવ, મનુષ્ય અને અસુરેની સભામાં બેઠા. એટલે ઋષભસ્વામીએ પણ સજળ મેઘના ધ્વનિ સમાન ગંભીર, એક ચજન પ્રમાણુ ક્ષેત્રગામિની, એકી સમયે દરેક જનના સંશયને છેદનાર એવી વાણીથી ધર્મદેશના આપવા માં કે
- “હે ભવ્યાત્માઓ ! દુર્લભ મનુષ્યજન્મ પામી અને ઉત્પત્તિ તથા વિનાશયુક્ત ભવસ્વરૂપ જાણીને ધર્મ સાધ્યા વિના સ્વજન, શરીરાદિકના મોહમાં મૂઢ બની નિરર્થક શા માટે પિતાના જીવિતને ગુમાવે છે ? વૃથા વ્યવસાચોમાં વ્યાકુળ બની અનંતીવાર તીવ્ર દુઃખોથી તમે સંતપ્ત થયા, તે હરદમ કેમ યાદ કરતા નથી ? વળી તમે ચારે ગતિમાં જે દુ:ખ સહન કર્યા, તે તે યાદ કરે-નરકમાં પરમાધામીઓએ શસ્ત્રથી તમારા પ્રત્યેક અંગનું છેદન કર્યું. તિર્યચપણામાં તમે વધ, બંધન, દાહ, અંગછેદ, વાહન વિગેરેનાં દુઃખ સહાં. દેવપણામાં ઈર્ષ્યા, વિષાદ, સેવકત્વના સંતાપથી તમે સંતપ્ત થયા અને મનુષ્યપણામાં દર્ભાગ્ય, દારિદ્રય, વ્યાધિ વિગેરેનાં સંકટે ચિરકાળ સહન કર્યા. એ પ્રમાણે ચારે ગતિનાં દુખે સંભારી જે તમે મેક્ષસુખને ઈચ્છતા હે તે નિર્દોષ પ્રત્રજ્યા-દીક્ષા આદરી ધમને સાધવાને ઉદ્યમ કરે.”
એ પ્રમાણે ભગવંતની ધર્મદેશના સાંભળતાં ભરત રાજા શ્રાવક થયે. બ્રાહ્મી સાધ્વી થયાં. પૂર્વભવમાં ગણધર નામશેત્ર બાંધનાર એવા ભરતપુત્ર ગષભસેને સંવેગ પામીને દીક્ષા અંગીકાર કરી અને સુંદરી શ્રાવિકા થઈ. એ રીતે પ્રથમ સમવસરણમાં ભગવંતે ચતુવિધ શ્રીસંઘની સ્થાપના કરી. એવામાં પ્રભુને કેવળ-મહિમા સાંભળી અને ભગવંતને ભવનપતિ, વાણુવ્યંતર, વૈમાનિક અને જતિષી દેવેથી પરિવરેલા જેમાં કચ્છ અને મહાકચ્છ સિવાય જે પૂર્વે તાપસે થયા હતા, તેમણે પ્રભુ પાસે પુનઃ દીક્ષા અંગીકાર કરી. આ વખતે ભવવૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થતાં તૃણની જેમ રાજવૈભવ તછ ભારતના પાંચ પુત્ર અને સાતસે ત્રેિએ એકીસાથે તેજ સમવસરણમાં પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી.”
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ ત્રીજોભવ.
- હવે નયસારને જીવ સાધમ દેવલોકમાં દેવપણું પાળી પાપમના પ્રાંતે પૂર્વભવે સાધુસમાગમથી પામેલ ધર્મના પ્રભાવે ભરતરાજાની ભાર્યા વામાદેવીના ઉદરમાં શ્રેષ્ઠ સ્વપ્નથી સૂચિત ગર્ભપણે ઉત્પન્ન થયે. નવ માસ અને સાડાસાત દિવસ ગર્ભાવાસમાં વસી તે ભાગ્યશાળી, પવિત્ર નક્ષત્ર અને શુભ મુહૂર્ત દશે દિશાઓમાંના અંધકારને પરાસ્ત કરનાર અને દેવતાની જેમ પ્રસરતા ઉત્તમ તેજને વિસ્તારનાર તે પુત્રપણે જન્મ પામ્યું. તેને અદ્દભુત અને ઉત્તમ જન્મવૃત્તાંત સાંભળતાં ભરતરાજાએ તેનું મરીચિ એવું યથાર્થ નામ રાખ્યું. અશેકવૃક્ષની જેમ કર કિસલયથી શોભાયમાન અને લેકના મનને આનંદ પમાડનાર એ મરીચિ દેહવૃદ્ધિની સાથે કુમારપણાને પામ્યા.
એવામાં એક વખતે તે મરીચિકુમાર, ચાર પ્રકારના દેવતાઓએ કરેલા અશોકવૃક્ષ, પુષ્પવૃષ્ટિ પ્રમુખ ભગવંત આદિનાથની પ્રાતિહાર્યની વિભૂતિ જોતાં તથા ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન વસ્તુ-સમૂહમાં નડતા સંદેહરૂપ અગ્નિને શાંત કરવામાં અમૃતની ધારા સમાન એવી પ્રભુની ધર્મદેશના સાંભળી, જીવિતને ગજકર્ણ સમાન ચંચલ સમજી, કમલાક્ષીઓના સંયોગસુખને વિકાસ પામેલ મેટી વિષલતા તુલ્ય ધારી. સ્નેહી જનેના નેહ-સંબંધને અકાળે પડતી વિજળી સમાન ક્ષણભંગુર જાણ; સદ્ધર્મના પરિણામ અત્યંત વૃદ્ધિ પામતાં તેણે મહાવિભૂતિપૂર્વક પિતાના પિતામહ-દાદા પાસે દીક્ષા લીધી. . એ રીતે સમ્યફપ્રકારે શ્રમણુધર્મ આદરી, પાંચ પ્રકારના આચારમાં તત્પર, પાંચ સમિતિ સમેત, ત્રણ ગુપ્તિગુપ્ત, પાંચ મહાવ્રત પાળવામાં અત્યંત સાવધાન પિતાના દેહમાં પણ મમત્વ રહિત, રત્નાવણિકની જેમ લેડ-લખંડ અથવા લોભના ભાવને તજનાર, સાગરની જેમ મગરને હિતકારી, પક્ષે મદરહિત, દિનકરની જેમ દેષા–રાત્રિ, પક્ષે દેષને પરાસ્ત કરનાર, નાગરાજની જેમ પૃથ્વીપીઠ, પક્ષે ક્ષમાને ધારણ કરનાર, મંદરાચલની જેમ જલધિ, પક્ષે ચાર કષાયને મથિત કરનાર, સુભટ-સુઘડની જેમ વિષમકરણ, પક્ષે વિષમક્રિયાને ટાળનાર, ગામ કે નગરમાં અપ્રતિબદ્ધપણે વિચરનાર અને સ્થવિ પાસે સામાયિકાદિ અગીયાર અંગે સૂત્ર અને અર્થ સાથે દઢપણે ધારનાર એવા મરીચિમુનિ, સ્વામી સાથે વિચરવા લાગ્યા.
હવે અહીં ચક્રરત્ન ઉત્પન્ન થતાં ચતુરંગ સિન્યસહિત ભરત ભૂપાલ પ્રથમ પૂર્વ દિશામાં માગધતીર્થ, દક્ષિણ દિશામાં વરદામ તીર્થ, પશ્ચિમ દિશામાં પ્રભાસ તીર્થ અને ઉત્તર દિશામાં શુદ્ધ હિમવંત સુધી ભરતક્ષેત્રના છ ખંડ સાધી સાઠ હજાર વર્ષે બત્રીસ હજાર મુગટબંધ રાજાઓના પરિવાર સાથે પિતાની રાજધાનીમાં પાછા આવ્યા. ત્યાં બાર વરસ સુધી તેને મહારાજ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. અભિષેક કરવામાં આવ્યો, પછી ભરત મહારાજે વિસર્જન કરેલા તે રાજાઓ કે જેઓ બહુ દૂર દેશમાંથી આવેલ હતા, તેઓ પોતપોતાને સ્થાને ચાલ્યા ગયા.
હવે એક વખતે ભરત મહારાજાએ પોતાના અઠ્ઠાણુ લઘુ બંધુઓને દૂત મેકલીને કહેવરાવ્યું કે “તમે મારી સેવા સ્વીકાશ કે રાજ્યને ત્યાગ કરે, અથવા યુદ્ધ કરવા સજજ થાઓ, નહિ તે બીજે કઈ ઉપાય શોધી કહાડો.” એ પ્રમાણે રાજાનું વચન બરાબર ધારીને દૂત ત્યાંથી ચાલતો થયો અને તેમની પાસે જઈને ભરતનરપતિને આદેશ નિવેદન કર્યું. તે સાંભળતાં કેપથી જેમના લોચન રકત થયાં છે અને લીલાયષ્ટિથી ધરણીપીઠને તાડન કરતા તેઓ કહેવા લાગ્યા કે –“ અરે ! તાધમ ! એ ભરત કેણ ? અને આવો આદેશ કરવામાં . તેને અધિકાર છે ? કારણ કે તેને અને અમને પિતાએ રાજ્ય વહેંચી આપ્યું છે, તે તાત જે આજ્ઞા ફરમાવશે, તે પ્રમાણે અમે વર્તવા તૈયાર છીએ. ”. એમ કહી રેષથી તે દૂતને ગળે પકડીને તેમણે પાછળના દ્વારમાર્ગે કહાલ મૂકે. એવામાં ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા ભગવંત ઋષભસ્વામી અષ્ટાપદ પર્વતપર સમેસર્યો. એટલે ચાર નિકાયના દેવતાઓ ત્યાં હાજર થયા, તેમજ તે અઠ્ઠાણુ કુમારે પણ સત્વર સમવસરણમાં આવ્યા અને ભારે હર્ષ સાથે ભગવંતને વંદન કરીને ઉચિત સ્થાને બેઠા. પછી પ્રસંગ આવતાં તેમણે ભારતરાજાને આદેશ સંભળાવીને પૂછ્યું કે હે તાત! આપ આજ્ઞા કરે કે અમે શું યુદ્ધ કરીએ કે રાજ્યોને ત્યાગ કરીએ ?” એટલે ભગવંતે તેમની યોગ્યતા જાણીને ભેગથી નિવૃત્ત થવા નિમિત્તે અને અશુભ ભાવને દૂર કરવા તેમને અંગારદાહકને દષ્ટાંત કહી સંભળાવ્યું.–
અંગારદાહક દૃષ્ટાંત. એક પુરૂષ જળપાત્ર લઈ ઉનાળામાં અંગાર નિમિત્તે વનમાં ગયે, ત્યાં એક ઠેકાણે ખેર પ્રમુખના સારાં કાષ્ટ બહુ હતાં, તે બધાં એકઠાં કરી તેમાં અગ્નિ સળગાવ્યું અને પોતે તેની પાસે બેસી રહ્યો. ત્યાં બળતા કાષ્ઠના અગ્નિથી તે તપ્ત થયે, વળી કાષ્ટ કાપવાથી થાકેલ હતું અને મધ્યાહ્નકાળના સૂર્યથી પીડિત હેવાથી તૃષાતુર થતાં તે સુઈ ગયે, એવામાં તેને સ્વપ્ન આવ્યું, તેમાં પૂર્વે લાવેલ પાણું બધું, ગ્રીષ્મઋતુના તાપથી વ્યાકુળ થયેલ, મારવાડના વૃદ્ધ વૃષભની જેમ તે પી ગયા. તથાપિ તેની તૃષ્ણા શાંત ન થઈ, એટલે ઘરે જઈને ગેળા વિગેરેનું બધું જળ તેણે પીધું અને પછી ગૃહદ્યાનમાં રહેલ વાવ, કુવા અને પુષ્કરિણીમાં તે પઠે. તેનું પણ બધું પાણી પીને તે ગંગા પ્રમુખ મહા નદીઓમાં પડયે, અને પ્રલયકાળના પ્રચંડ માર્તડ-સૂર્યની જેમ તે મહાનદીએને પણ તેણે શુષ્ક બનાવી દીધી, પછી અંજલિજળની જેમ તે સાગરનું
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ ત્રીજોભવ.
ખાણી પણુ બધુ પી ગયેા; તે પણ તેની તૃષ્ણા ઉપશાંત ન થતાં ઉલટી અધિકાધિક વધવા લાગી, એટલે સમસ્ત ભુવનમાં કયાંય પણ જળ ન પામતાં અત્યંત સ ંતપ્ત થયેલ તે પ્રયત્નપૂર્વક જળની શેાધ કરવા લાગ્યા. એવામાં એક ઠેકાણે અત્યંત ઉંડા અને દુર્ગા ધયુક્ત અલ્પ જળવાળા એક કુવા તેના જોવામાં આવ્યેા. લાંબા કાળે કુવા જોવાથી તેના પ્રમાદના પાર ન રહ્યા. તે કુવામાં પ્રવેશ કરવાને અસમર્થ એવા તેણે તૃષ્ણાજન્ય દુઃખ ટાળવાને એક લાંબી દારડીમાં ઘાસના પૂળા બાંધીને તેમાં નાંખ્યા. પછી બહાર કહાડતાં તે પૂળામાંથી ગળતા બિંદુ, ઉંચે સુખ વિસ્તારીને પીતાં તે કાળ નિર્ગમન કરવા લાગ્યા. ’
હે વત્સ ! જેમ વાવ, દીઘિકા, સાગરના જળથી તેની તૃષ્ણા શાંત ન થઇ, તેા ઘાસના પૂળામાંથી ગળતા જમિંદુએથી તેની તરસ શું છીપવાની હતી ? એ પ્રમાણે હું દેવાનુપ્રિયા ! તમે પૂર્વાંભવામાં પાંચ પ્રકારના પ્રવર શબ્દાદિ વિષયા ભેાગવી ચુકયા. વળી ગતભવમાં સર્વોત્તમ સર્વાંČસિદ્ધ વિમાનનાં સુખા તેત્રીશ સાગરોપમ સુધી તમે નિર્વિઘ્ને ભાગવ્યા; છતાં હૈ મહાનુભાવા ! તમને કઇ રીતે ભાગમાં તૃપ્તિ ન થઇ, તા આ તુચ્છ રાજ્ય ભાગવવાથી શું તૃપ્તિ થવાની ? માટે અશુચિજન્ય, બહુ અલ્પ કાળ રહે તેવા, પ્રાંતે દુઃખ આપનારા, તુચ્છ, શરૂઆતમાં મધુર, નિંદનીય, હુજારા જન્મ મરણુના કારણુરૂપ, સાધુજનાએ તજી દીધેલા, એવા મનુષ્ય સબંધી ભાગાને વિષે એક સુહૂ`માત્ર પણ આસકત ન અનેા. ” એ પ્રમાણે પ્રતિધી, તરતજ વૈતાલિક પ્રવર અધ્યયન મનાવી, ભગવંતે તે બધાને એકીસાથે દીક્ષા આપી. પછી શ્રમણપણાના સુચરિત્રથી શૈાલતા, અશેષ ધાતિકના જેમણે ઘાત કર્યો છે અને સમસ્ત જનાએ જેમના ચરણે વંદન કરેલ છે એવા તે સમુનિઓ કેવળજ્ઞાન પામ્યા અને ગામ નગરથી મંડિત વસુધાપર ભગવંત સાથે વિહાર
રવા લાગ્યા.
હવે ભરત રાજાએ પ્રથમની જેમ પોતાના લઘુ બધુ બાહુબલિને પણ કૃત મેાકલ્યે. એટલે તેણે પણ તને નિભ્રંછીને ભરતભૂપતિની સાથે ષ્ટિવાદાદિક સ`ગ્રામ આદર્યાં અને છેવટે સ ંવેગ થવાથી સ્વચમેવ દીક્ષા લઇ લીધી. સંયમ લીધા પછી બાહુબલિને વિચાર આવ્યે કે— મારા નાના ભાઇએ અગાઉથી મુનિ થયા છે, તેમને હું વન કેમ કરૂ ? ' એમ ધારીને બાહુબલિ સુનિ ત્યાંજ કાચેાત્સગે રહ્યા. એટલે તેમને પ્રતિબેાધ પમાડવા પ્રભુએ બ્રાહ્મી અને સુંદરીને માકલી. તેમણે હાથીના ઉદાહરણથી સમજાવ્યું, એટલે બાહુઅલિ મુનિ ત્યાંથી જિન પ્રત્યે ચાલતાંજ કેવલજ્ઞાન પામ્યા. ભરત મહારાજા પણ સમસ્ત શત્રુઓને જીતીને પેાતાની રાજધાનીમાં રાજ્ય કરવા લાગ્યા.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
અહીં દશ પ્રકારની આવશ્યક સામાચારી પાળતાં, સિદ્ધાંતમાં બતાવેલ સચમ-કરણમાં પરાયણ, સંસારની અસારતાને ભાવતાં, અઢાર પ્રકારના બ્રહ્મચને આચરતાં તે મરીચિ મુનિએ ઘણાં વરસે વ્યતીત કર્યાં. એવામાં એકદા ઉનાળામાં અગ્નિની જવાળા સમાન વિકરાળ સૂર્યના કિરણેા તપતાં, લુવારની ધમાતી ધમ્મણુ સમાન ભારે ગરમ પવન વાતાં, વિરહિણી મહિલાના હૃદય તુલ્ય મહીતલ તપતાં, સ્નાન ન કરવાના ચેગે પ્રસરતા બહુ મેલથી બ્યાસ શરીર હોવાથી, આખા શરીરે વહેતા પસીનાના સમૂહથી વ્યાકુળતા થતાં અને અત્યંત ખેદ પામતાં, ઢઢ ચારિત્રાવરણીયક`ના દોષથી હૃદય મિલન થતાં, મિત્રના અભાવે અને ગુરૂકુળના વાસમાં રહ્યા છતાં છઠ્ઠુ, અર્જુમના દુષ્કર તપથી શરીર કૃશ થયા છતાં, સદા અગીયાર અંગ અને સૂત્રાર્થ ચિતવતાં છતાં, પ્રચંડ ગીષ્મના તાપથી સર્વાંગે સંતપ્ત થતાં તૃષ્ણાથી પરાભવ પામેલ એવા મરીચિ મુનિનું મન સંયમથી તરતજ પલટી ગયું–શિથિલ થયું.
૧
અત્યંત અલિષ્ઠ માહ સુભટ જ્યારે આવા મહાત્માઓનુ મન પણ ચલાયમાન કરી મૂકે છે, તે અઘટિતને સુઘટિત કરવામાં સમર્થ એવા કર્માંને શુ સાધ્ય ન હૈાય ? અને વળી જ્યાં સુધી માહ–મહાપિશાચના પાશમાં પ્રાણી પડચા નથી, ત્યાં સુધીજ ધબુદ્ધિ જાગૃત રહે છે અને ત્યાં સુધીજ પ્રાણી નિદિત વ્યવહારને પરિહાર કરી શકે છે, વળી એથી મેાક્ષ મહા નિધાન નષ્ટ થાય છે અને પછી તરતજ વિષધરાની જેમ માવીશ પરીષહા, પ્રયત્નશીલ શ્રમણને પરાસ્ત બનાવી દે છે.
હવે સંચમથી શિથિલ થયેલા મરીચિ મુનિએ વિચાર કર્યાં કે— અત્યારે સમ્યક્ પ્રકારે સાધુપણું' પાળવાને હું સ`થા અસમર્થ છું. માટે શું કરૂ ? કયા ઉપાય આદરૂ ? શું દેશાંતર ચાલ્યા જાઉં કે ફાઈની સાધના કરૂ ? અથવા તેા એવા વિકલ્પા કરવાથી શુ' ? દીક્ષાના ત્યાગ ’કરી હવે અત્યારે પેાતાના ઘરે ચાલ્યા જાઉં. અથવા તા એ મા પણ મારા માટે સલામત નથી. કારણ કે—ચતુરૂષિ મેખલાથી મંડિત મહી મહિલાના અધિપતિ, પ્રચંડ ભુજદંડથી દુર્થાંત શત્રુવને દલિત કરનાર, પ્રણામ કરતા સમસ્ત ભૂપાàાના મુગટના કિરણ-સમૂહથી જેના ચરણ ચિત્ર-વિચિત્ર થયેલ છે, છન્નુ કેડિટ ગામના નાથ તથા જેની આજ્ઞા અખંડ પ્રવર્તે છે એવા ભરત ચક્રવર્તીના પુત્ર થઇ, પેાતાની મેળે તજી દીધેલ ગૃહાર્દિકના પુનઃ સ્વીકાર કરતાં હું લજ્જા કેમ ન પામું ? અથવા તે ઘરે જતાં મને પ્રતિજ્ઞાભ્રષ્ટ જાણીને મારા માતપિતા લજ્જાથી નતમુખા કેમ ન થાય ? અથવા હિમ, હાર, ગાક્ષીર, કુંદપુષ્પ અને ચંદ્રમા સમાન ધવલ ઇક્ષ્વાકુ કુળને હું પ્રથમ કલબેંક લગાડનાર કેમ ન થાઉં ? વળી સાથે વૃદ્ધિ પામેલ એવા મારા બંધુઓ, અંગીકાર કરેલ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ ત્રીજોભવ.
ઉત્તમ ધર્મને ત્યાગ કરતાં, મારી નિંદા નહિ કરે ? અથવા કયા મહાપાપીઓના દ્રષ્ટાંતરૂપ હું નહિ બનું ? માટે હવે ઘરે જવું તે સર્વથા અયુક્ત જ છે; પરંતુ હવે તે ગમે તે રીતે પિતાના મનને શુદ્ધ નિગ્રહ કરે એજ મને યુક્ત છે. છતાં તે પર્વતના શિખર પરથી આળોટતા મોટા પત્થરની જેમ, પ્રલયકાળના વાયુથી ઉછળતા સિંધુ-સાગરના મોટા કલેલ સમાન, પ્રચંડ સૂર્યમંડળમાંથી નીકળતા પ્રભાસમૂહ તુલ્ય અને અત્યંત સુકાઈ ગયેલા જંગલમાં બળતા મહા અગ્નિ સમાન ક્ષણવાર પણ સ્થિર રાખવાને હું સમર્થ નથી. વળી આ યતિધર્મ અત્યંત અપ્રમત્ત અને મહા સત્વશાળીને જ આદરવા -પાળવા યોગ્ય છે, અને હું તે દુર્દત ગર્દભ સમાન છું. એ તે પ્રબળ ઝંધવાળા મહા હસ્તીની જેમ મહાન જનને ધારવા એગ્ય છે અને હું ને કાયર છું, જેથી વારંવાર ભ્રકુટીની ભયંકરતા બતાવતા ઉત્કટ સુભટથી અત્યંત ભીષણ સંગ્રામમાં કેમ જઈ શકું? વળી દુસહ પરિસોરૂપ સિન્યથી પરાજિત થયેલ હું અઢાર હજાર શીલાંગથી અભિરામ એવા યક્ત શ્રમધર્મને આચરવાને સર્વથા અસમર્થ છે. વળી આ સંયમ તે મેરુપર્વત સમાન વહ છે અને હું તો ભમ પરિણામવાળે છું, તે એવા કાયર મનના મારે જ... પર્યત એને ભાર શી રીતે ઉપાડો ? ભવ-વિનાશથી પ્રગટપ્રભાવી એવા એ પિતામહ-ભગવંત જો કે કરતલમાં રહેલ ફળની જેમ મારું વિઘટિત મન જાણી રહ્યા છે, તથાપિ સંસારના ઉદ્વેગથી વિરક્તપણે આવી પ્રવૃત્તિથી મહાઘેર મુનિધર્મ પાળવાને કેમ સમર્થ થઈ શકું ? ધર્મગુરૂની અનુવૃત્તિ-આજ્ઞા કદાચ થોડા દિવસ તે પાળી શકાય, પરંતુ આજન્મ સંયમ શી રીતે પળાય ? હવે મારું મન ઓસરી ગયું છે, જેથી કલંક રહિત-નિર્દોષ સંયમ આચરવાને તે હું અસમર્થ જ છું અને ગૃહસ્થપણું તે અશુભ છે, તે હવે ક ઉપાય આદરૂં?”
એ પ્રમાણે “શું કરવું? ” એવા વિચારમાં મૂઢ બનેલા, કર્મોના અચિંત્ય મહિમાથી, અપાર સંસાર-સાગર પરિભ્રમણની અનુકૂળતાથી, જીવને અવશ્ય ભવિતવ્યતાના ગે તથાવિધ ભાવના ઉત્પન્ન થવાથી તથા આમતેમ ઉભય પ્રકારના માર્ગને અનુકૂળ ઉપાય શોધતા એવા મરિચિ મુનિને પિતાની મેળે આવા પ્રકારની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થઈ આવી કે-“મહાત્મા-મુનિએ મન, વચન, કાયાના ત્રણ દંડથી રહિત છે અને અશુભ પ્રવૃત્તિના ત્યાગથી સદા નિર્દોષ શરીરની પ્રવૃત્તિવાળા છે, અને હું એવા પ્રકારના ગુણથી રહિત છું, જેથી ઇંદ્રિએ મને જીતી લીધેલ છે તથા ઉર્ફેખલ મન, વચન, કાયાના દંડથી અભિભૂત છું, તે માટે એવા પ્રકારના મને સચ્ચરિત્રપ્રકાશક ત્રિદંડરૂપ ચિન્હ છે, અને વળી એ ત્રિદંડને વારંવાર જોતાં પિતાના દુશ્ચરિત્રના પ્રચ્છાદન
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
w
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
આચ્છાદનને લીધે વિશિષ્ટ–પરિપાલનને ઉધમ મને કાયમ રહે. ૧. વળી મુનિઓ મસ્તકના કેશને લેચ કરવાથી અને સર્વ ઇદ્રિના નિગ્રહથી મુંડન સહિત હોય છે અને ઇદ્રિના નિગ્રહરહિત એવા મને વૃથા કેશને લેચ શા માટે જોઈએ ? તે ખુર-મુંડન અને મુનિવેશથી વિલક્ષણ એવી શિરપર શિખા કાયમ રહે. ૨. વળી મુનિએ ત્રિવિધ વિવિધ સૂમ, બાદર પ્રમુખ ભેદથી જીવદયાના પાલક થઈ સંયમ પાળે છે અને તેવા પ્રકારની ગ્યતા રહિત એવા મને સ્થૂલ હિંસાની વિરતિ યુક્ત છે. ૩. મુનિઓ સમસ્ત પ્રકારે ત્યાગી છે અને હું તે નથી, માટે મને પોતાના માર્ગની નિશાની નિમિત્તે સુવર્ણની મુદ્રિકામાત્ર (જનેઈમાત્ર) જેટલે પરિગ્રહ છે. ૪. મુનિઓ ભગવતે બતાવેલ સમગ્ર શીલરૂપ જળના પ્રક્ષાલનથી કર્મ–મેલને ઘેઈ નાંખનાર લેવાથી સદા સુગંધથી અભિરામ છે અને હું નિર્મળપણથી દુર્ગંધયુકત છું તેથી બહાર પણ તેને ટાળવા નિમિત્તે ગંધ, ચંદનાદિકને પરિગ્રહ મને સમુચિત છે. ૫. તપસ્વી મુનિઓ મહરહિત અને કારણ વિના ઉપાનહના પરિભેગથી મુક્ત છે અને હું મહામે હથી પરિભૂત હોવાથી શરીરની રક્ષા કરવામાં તત્પર છું, તેથી છત્ર તથા ઉપાનહની મને જરૂર છે. ૬. મહાનુભાવ મુનિઓ જીર્ણ, ત, કુત્સિત, અલ્પ અને મલિન વસ્ત્રો ધારે છે અને હું ગાઢ કષાયથી કલુષિત બુદ્ધિવાળો છું, તેથી મારે ધાતુથી રક્ત થયેલાં વસ્ત્રો ધારણ કરવા. ૭. તથા મુનિઓ સાવદ્ય વેગથી ભીર હોવાથી, મનથી પણ બહુ જતુથી વ્યાસ એ જળ-આરંભ ઈચ્છતા નથી, અને હું તે સંસારને અનુસરનાર હોવાથી પરિમિત જળ પાન, સ્નાનાદિકની પ્રવૃત્તિ કરીશ. ૮.”
એ પ્રમાણે પિતાની બુદ્ધિથી કલ્પલ અને યતિથી વિલક્ષણ એવા વેશથી યતિધર્મના માર્ગને તજીને તેણે પરિવ્રાજક-માર્ગની પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી છતાં સુબોધ શ્રવણું કરવામાં નિરંતર અંતરમાં પક્ષપાતને વહન કરતે તે મરીચિપરિવ્રાજક શ્રી આદિનાથ પ્રભુની સાથે ગામ, નગરાદિકમાં વિચારવા લાગે.
હવે પિતાના કરતલમાં છત્રને ધારણ કરતા, મસ્તક પર લાંબી લટકતી શિખાયુક્ત, પાસે રાખેલ ત્રિદંડ સહિત, શરીરશુશ્રષાથી પરિકલિત, સંધ્યાના રવિબિંબ સમાન ગેરના રંગથી રક્ત બનાવેલ વસ્ત્રથી વિરાજિત, ચંદન-ચચિત તથા પગે ઉપનિહ ધારણ કરતા એવા તે પરિવ્રાજકને સમસ્ત શ્રમણ સંઘમાં વિલક્ષણ વેશધારી જોઈને કૌતુક પામતા ઘણા લોકો તેને ધર્મ પૂછવા લાગ્યા. એટલે મરીચિ પણ બરાબર સૂત્રાર્થ ભણેલ હોવાથી તથા તપદેશ આપવામાં સમર્થ હોવાથી લોકોને વિસ્તારથી મુનિ-ધર્મ કહેવા લાગ્યા કે
મુનિએ આજન્મ સૂમ બાદર સર્વ પ્રત્યે સંઘઠ્ઠન કે ઉપદ્રવને પ્રયત્નપૂર્વક ત્યાગ કર જોઈએ. ક્રોધ, લોભ, હાસ્ય, ભય કે વિનાશકાળે પણ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ–ત્રીજોલવ.
૨૫
જીવ-વધ નિમિત્તે અસત્ય કદિ ન ખેલવું. ગામ કે નગરમાં અલ્પ કે અધિક, સચિત્ત કે અચિત્ત સર્વાં અદ્યત્ત ત્રિવિષે કદિ ગ્રહણુ ન કરવુ. પ્રવર લાવણ્યથી શરીર શાભાયમાન દેવ, મનુષ્ય કે તિય``ચની સ્ત્રીઓને સાક્ષાત્ ભુજંગી સમાન સમજી ક્ષણવાર પણ તેએમાં મન ન રમાડવું. ધર્માંને ઉપયાગી વસ્ત્રાદિ ઉપકરણ સિવાય ખાકીના પરિગ્રહને અધિકરણરૂપ-પાપના સાધનરૂપ સમજી પ્રયત્નપૂર્વ કે તેના પરિહાર કરવા જોઇએ. એક સંથારા સિવાય તકીયા કે તળાઈઓ કે જે સ્પર્શી સુખને અનુકૂળ હાય, તે કાઇવાર પણ માગવાની મરજી ન કરવી. રસરહિત, વિરસ અન્ન પાનાદિકથી પીડિત છતાં મધુર રસયુક્ત ભાજનમાં લેશ પણ ચિત્ત લગાડવું નહિ. બકુલ, માલતી, કમળની રમ્ય સુગંધમાં કે તે કરતાં વિપરીત દુધમાં ઘ્રાણે ંદ્રિયને ગાચર પ્રાપ્ત થતાં પણુ સમાનભાવ રાખવા. લેાચન તથા મનને આનંદ પમાડનાર એવા સુંદર રૂપ જોતાં કે તેથી વિપરીત કુરૂપ જોતાં પણ તેષ કે રાષ કદિ કરવા નહિ. વેણુ, વીણા તથા કિન્નરાના વિવિશ્વ સંગીત, તેમજ ખર કે મારના વિરસ શબ્દો સાંભળતાં પણ સમભાવ રાખવા. તના તાડન, હીલણા કરવામાં તત્પર એવા અજ્ઞ જનપર ચિરકાળના સબંધીની જેમ જરા પણ રાષ ન કરવા, જીતથી પ્રસિદ્ધિ પામતાં અને સમસ્ત લાકને આશ્ચર્યું પમાણ્યા છતાં તેમજ ગુણેાથી ગરિષ્ઠ છતાં મનમાં લેશ પણ માન—અભિમાન ન કરવુ, વિશ્વાસના વિનાશ કરનાર, સદ્ગતિના દ્વારને બંધ કરનાર તથા દુઃખ પમાડવામાં તત્પર એવી માયાના કુભાર્યાની જેમ સત્વર ત્યાગ કરવા, લેશ પણ છિદ્ર પામી છળ કરવામાં તત્પર એવા પાપી લાભરૂપ પિશાચને કદિ અવકાશ ન આપવા, શ્રેષ્ઠ છાયા, શુભ ફળ તથા મતિ રૂપ પક્ષીયુકત એવા પ્રવર શીલરૂપ વૃક્ષને ભાંગતા વનહસ્તીની જેમ દુષ્ટ મનના નિગ્રહ કરવા, સાવદ્યયેાગમાં તે અવશ્ય સત્ય જ ખેલવુ; પરંતુ જ્યાં જીવાને દુઃખ ઉપજવાના પ્રસંગ આવતા હાય, તેવા પ્રસંગે સત્ય ભાષણમાં પણ જીભને સ્ખલના પમાડવી, અર્થાત્ વચન ફેરવી નાખવું, તપ્ત લેાઢાના ગાળા સમાન પ્રમત્ત ચિત્ત અને દેહના વિવિધ વ્યાપાર કાને કલેશ ન પમાડે ? માટે દેહના નિગ્રહ કરવા, સત્તર પ્રકારે ચતિધમ જે અપ્રમત્તપણે નિત્ય આચરવા, તેથીજ એ દુષ્કર બતાવેલ છે. ગ્રીષ્મકાળમાં વ્યાકુળ થયા છતાં છત્ર કે ઉપાનહના ઉપયાગ ન કરવા અને શરીર—સત્કારના સથા ત્યાગ કરવા, કાનુષ્ઠાન છતાં શિરલેચ પ્રમુખના ત્યાગ ન કરવા, તેમજ ધાતુથી રગેલ વસ્ત્રની પણ કદિ પ્રાના ન કરવી. એ પ્રમાણે યતિધમ સબંધી સ મુખ્ય–વિધિની તમને વ્યાખ્યા કરી બતાવી. જો અખંડમાક્ષસુખને તમે વાંછતા હા, તા એ ધર્મને બરાબર આચરા. ”
૪
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર,
એ રીતે સાંભળતાં મનમાં હર્ષ પામીને લોકે કહેવા લાગ્યા કે—“ હે ભગવન્! જે એવા પ્રકારનો ચારિત્રધર્મ છે, તે તમે છત્ર પ્રમુખ ઉપકરણ શા માટે રાખે છે ? શિરચાદિક બરાબર કેમ આચરતા નથી?”,
ત્યારે મરીચિ કહેવા લાગ્યા કે –“હે મહાનુભાવે ! તમે એવી આશંકા ન કરે કે “આ મુનિ કહે છે જુદું અને આચરણ અન્યથા કરે છે. કારણ કે મારી બુદ્ધિ સંસારને વશ છે, મેહરૂપ મહામલે મને જીતી લીધું છે, ઉડ્ડખલ કષાય રૂ૫ દુર્જનેથી હું ખલિત થયો છું, દુદત ઇંદ્રિયરૂપ ચોરોએ મારૂં પ્રશમ-ધન લુંટી લીધું છે, દુર્ગતિરૂપ રાક્ષસી મને સાદર જોઈ રહી છે, માટે મારા ગુણ–દેષનું અવલોકન તજ નીચ જને લાવેલ મહા મણિની જેમ, બેચરે આપેલ પરમ વિદ્યાની જેમ, માતંગે બતાવેલ ઈષ્ટ નગર ના માર્ગની જેમ અને રોગગ્રસ્ત વૈદ્ય દર્શાવેલ પરમ ઔષધની જેમ તમે સર્વથા , મુનિધર્મ સ્વીકારી કૃતાર્થ થાઓ.”
એ પ્રમાણે સાંભળતાં ભવવૈરાગ્ય પામી, પિતાની નિપુણબુદ્ધિથી પરમાર્થ જાણી, તૃણની જેમ પુત્ર, કલત્ર, મિત્ર અને ધનને તજી, જિન ધર્મમાં સ્થિર મન કરી, અનેક ઉગ્રભેગવાળા રાજન્ય ક્ષત્રિય પ્રમુખ અને શ્રમણ-દીક્ષા
સ્વીકારવાને તત્પર થયા. એટલે શિષ્યભાવે ઉપસ્થિત થયેલા તેમને જાણુ મરીચિએ પણ ભુવનના એક સ્વામી, સંસારરૂપ વૃક્ષને બાળવામાં દાવાનળ સમાન : તથા આઠ પ્રકારના પ્રવર પ્રાતિહાર્યોથી પ્રગટ ' પ્રભાવવાળા એવા ભગવત આદિનાથ પાસે મેકલ્યા એમ પ્રતિદિન સદ્ધર્મ-દેશનાથી લેકને પ્રતિબંધ પમાડતા, પિતાના દુશ્ચરિત્રને નિરંતર નિંદતા, શ્રમણ મહાત્માઓને પક્ષપાત કરતા, સુખ શીલતાથી મનમાં સ્વાર્થને ચિંતવતા અને પિતાની બુદ્ધિથી કલ્પિત પરિવ્રાજક-વેશને ધારણ કરતા મરીચિ ભગવંતની સાથે ગામ નગરાદિકમાં વિચરતા કાળ નિર્ગમન કરવા લાગ્યા.
હવે મહીતલ પર વિચરતા ભગવંત એક વખતે અષ્ટાપદ પર્વતપર સમેસર્યા એટલે પિતાના નાના ભાઈઓએ દીક્ષા લીધેલ સાંભળી ભરતચક્રીને ભારે શિક થયો. તેણે વિચાર કર્યો કે– ભેગ-
રાજ્ય આપતાં હજી પણ તેઓ વખતસર ગ્રહણ કરશે” એમ ધારી તે ભગવંત ઋષભસ્વામીને વંદન કરી, ભાઈઓને ભેગ સુખ માટે વિનંતિ કરવા લાગે. એટલે આ લેક સંબંધી સુખની અપેક્ષા ન કરનારા એવા તેમણે જણાવ્યું કે –“હે મહાયશ! દુઃખ સમૂહ આપવામાં કારણભૂત અને અંતરના ગુપ્ત શલ્ય તુલ્ય એવા ભેગોને પિતાની મેળે ત્યાગ કર્યા છતાં પાછા તેને સ્વીકાર કેમ કરીએ? પ્રેમ સંબંધ યુક્ત તરૂણીઓના શૃંગારથી તે ભોગો ભલે મનહર ભાસતા હોય; છતાં અમે તે તેની વાત સાંભળવાને પણ ઈચ્છતા નથી.”
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ-ત્રીભવ.
ર૭. . એ પ્રમાણે ભોગસુખને પ્રતિષેધ કરતાં ભક્ત રાજાએ વિચાર કર્યો કે
એમણે બધા સંસાર-સંગને ત્યાગ કર્યો છે, તે એમને આહાર-દાન આપીને પણ હું ધર્મ આદરવાને લાભ લઉં.” એમ ધારીને તેણે પ્રવર ભોજનથી ભરેલાં પાંચસે ગાડાં મંગાવી, તે મુનિઓને અશન–દાનને માટે વિનંતિ કરી, ત્યારે ફરી પણ તેમણે નિષેધ કરતાં જણાવ્યું કે –“અરે મહાનુભાવ ! સાધુઓને આધાકમ કે સામે આણેલ અશન, પાનાદિ ન જ કપે” આથી તેણે ગૃહ નિમિત્તે કરેલા ભેજનની નિમંત્રણ કરી એટલે “એ રાજપિંડ પણ ન કપે” એમ કહીને સાધુઓએ તેને પણ નિષેધ કર્યો. ત્યારે મનમાં અત્યંત સંતાપ પામતાં ભરતચક્રીને ખેદ થયે કે–અહે! અત્યારે સર્વ પ્રકારે એ સાધુએએ મને તજી દીધું છે.” એ રીતે ભરતને શેકાતુર જાણી પોતે જાણતા છતાં તેને સંતોષ પમાડવા નિમિત્તે છેકે ભગવંતને અવગ્રહના ભેદે પૂછયા. એટલે પ્રભુ કહેવા લાગ્યા કે –“હે દેવેંદ્ર! અવગ્રડના પાંચ પ્રકાર છે. તે આ પ્રમાણે દ્રિાવગ્રહ. રાજાવગ્રહ, ગૃહપતિ અવગ્રહ, સાગરિક અવગ્રહ અને સાધર્મિક અવગ્રહ, તેમાં દેવેંદ્રાવગ્રહ તે જંબુદ્વીપના દક્ષિણ ક્ષેત્રના તમે અધિપતિ છે. હે ઇંદ્ર! તારી આજ્ઞાથી સાધુઓને ત્યાં વિચરવું કપે. રાજાવગ્રહ તે જેમ અત્યારે છ ખંડ ભારતના અધિપતિ ભરતચકી. તેની આજ્ઞાથી મુનિએ તેના દેશમાં રહી શકે. ગૃહપતિ તે મંડલેશ્વર, તે પણ પિતાના મંડલને નાયક હેવાથી આજ્ઞા લેવા યોગ્ય સમજ, તેની અનુમતિથી મુનિઓએ ત્યાં સ્થિતિ કરવી. સાગારિક તે શય્યાતર, અને શમ્યા તે પિતાને માટે ગૃહ-શાળા પ્રમુખ સ્થાન વિશેષ, તે સ્થાનના દાનથી શય્યાતર સંસારસાગરને પાર પામે છે, એ ગુણનિષ્પન્ન નામ છે. શય્યાના દાનથી શય્યાતર કેમ • તરે છે, તે બતાવે છે. તે સ્થાનમાં રહેલા સાધુઓ, સઝાયધ્યાનમાં લીન થતાં ભવ્યજનેને ધર્મોપદેશથી જે ઉપકાર કરે છે અથવા જે અપૂર્વ શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરે છે, કે સંયમમાં પ્રવૃત્ત રહે છે, અથવા છઠ્ઠ, અઠ્ઠમાદિ જે દુષ્કર તપ તપે છે, વળી અન્ય સ્થાને પણ વસ્ત્ર, પાત્ર કે આહારદિક નિમિત્તે મુનિઓ સીદાતા નથી, ત્યાં સર્વત્ર પરમાર્થ થકી શય્યા જ કારણરૂપ હેઈ શકે. એ રીતે શય્યા-દાનથી દાતા, મોટા દુઃખરૂપ કલ યુક્ત અગાધ સંસાર સાગરથી સત્વર તરી જાય છે. શય્યાના અભાવે બરાબર જીવરક્ષા પણ થઈ શકતી નથી, તે સમસ્ત પ્રકારે સદ્ધર્મનું પાલન પણ નિવિદને કેમ થઈ શકે ? સાધર્મિક અવગ્રહ તે સિદ્ધાંતમાં પ્રસિદ્ધ ન્યાયથી એક ક્ષેત્રે રહેવાને ઈચ્છતા સાધુઓને માટે સમજવું.”
એ રીતે પાંચ પ્રકારે અવગ્રહની પ્રરૂપણા સાંભળી પંચાંગ નમસ્કાર પૂર્વક
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
ઇંદ્ર કહેવા લાગે કે-“હે ભગવન્! આજથી દક્ષિણાર્ધ ભરતક્ષેત્રમાં જે આ નિગ્રંથ શ્રમણે વિચરે છે, તેમને હું અવગ્રહની અનુજ્ઞા આપું છું.” ત્યારે ભગવંત બેલ્યા “હે દેવેંદ્ર! એ યુકત છે.” એમ સાંભળતાં ભરત પણ સંતેષ પામી કહેવા લાગ્ય–“હે ભગવન્! ભરતક્ષેત્રમાં વિચરતા સાધુઓને હું પણ ક્ષેત્રની અનુજ્ઞા આપું છું.” પછી ઈંદ્રના વચનથી ભરત મહારાજાએ ત્યાં સાધુઓને માટે અણુવેલ ભેજન, અણુવ્રત, ગુણવ્રત અને શિક્ષાવ્રત રૂપ ગુણધારણ કરનારા એવા શ્રાવકને અપાવ્યું એટલે એ રીતે પણ ભલે નિર્જરા થયા કરે” એમ સમજી ભરત રાજાએ પ્રતિદિન શ્રાવકને ભેજનદાન શરૂ કર્યું. ' રષભસ્વામીએ પણ અન્ય સ્થાને વિહાર કર્યો.
હવે તે શ્રાવકે પણ બધા પિતાના ગૃહ-વ્યવહારને ત્યાગ કરી, ભારતે બનાવેલ જિનસ્તુતિ ગર્ભિત વેદમાં પ્રવર્તતાં અને છઠ્ઠ મહિને તેમની નિશાની નિમિત્તે કાકિણું રત્નથી ઉત્તરાસંગ રૂપ ત્રણ રેખા આળેખતાં નિરવદ્ય-નિર્દોષ પ્રવૃત્તિથી પિતાને કાળ નિર્ગમન કરવા લાગ્યા.
એવામાં એકદા ભગવાન અન્ય સ્થાને માં ભવ્યજનેને પ્રતિબંધી પુનઃ અષ્ટાપદ પર સમોસર્યા એટલે દેવતાઓએ વિશાળ ત્રણ પ્રાકાર યુક્ત, છત્રાદિથી રમણીય, આજાનુ-ઢીંચણ પર્યત પાથરેલા અને ગુંજારવ કરતા ભ્રમરયુકત એવા પાંચ પ્રકારના પુના પુંજ સહિત, આકાશથી ઉતરતા દેવતાઓના હજારો વિમાનેથી અભિરામ, મંદ મંદ ફરકતી ધજાઓથી શોભાયમાન, પ્રવર મણિમય અને વિસ્તૃત મોટા અશોકવૃક્ષથી વિરાજિત અને પાંચ વર્ણના રથી બનાવેલ સિંહાસનયુકત એવું સમવસરણ બનાવ્યું. ત્યાં ત્રણ લોકના એક પિતામહ એવા પ્રથમ જિનેશ્વર બિરાજમાન થયા, અનુક્રમે ગણધર પ્રમુખ સાધુઓ બેઠા અને અનેક કટિ દેવેથી પરિવરેલા બત્રીશ ઇંદ્રો બેઠા. તે વખતે ભગવંતનું આગમન જાણવામાં આવતાં ભરત રાજા સર્વ વિભૂતિ સહિત ત્યાં આવ્યા અને પરમ ભકિતથી ભગવંતને વંદના કરી તે ઉચિત સ્થાને બેઠે. પછી ભુવનમાં આશ્ચર્યકારી, જાણે સમસ્ત ત્રિભુવનની લહમીથી રચેલ હાય, જાણે સર્વ અસ્પૃદયના સ્થાનરૂપ હોય એવી શોભાયુકત પ્રભુનું સમવસરણ તથા પરમ ઐશ્વર્ય જોઈ હર્ષથી જેના લોચન વિકસિત થયાં છે એ ભરત ભૂપાલ ભગવંતને આ પ્રમાણે પૂછવા લાગે-“હે તાત! જેમ તમે ભુવનના ગુરૂ થઈ આવી પૂજ્યતાના પ્રકર્ષને પામ્યા છે, તેમ આ ભરતક્ષેત્રમાં બીજા પણ તમારી જેવા તીર્થકર થશે કે નહિ?” ભગવંત બેલ્યા–“હે ભરત ! થશે.” ભરત બે -તે કેવા પ્રકારના થશે?” એટલે ભગવતે અજિતનાથથી મહાવીર પર્યત ત્રેવીશ તીર્થકરો કે જેમના બળ, બુદ્ધિ અને આચાર સમાન હોય છે અને જેમના ચરણ-કમળને ત્રિભુવનના જનેએ વંદન કરેલ છે, વળી તેમનું અન્ય
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ–ત્રીજોલવ.
૨૯
કાળનુ' અંતર, વ, દેહપ્રમાણુ, આયુષ્ય, ગાત્ર, જનની, જનક, જન્મના નગર, કુમારકાલ, રાજ્ય, સ દીક્ષાપર્યાય અને સિદ્ધિગતિ પંત મધુ ભરતને કહી સ ંભળાવ્યુ. એટલે ભરતે પુનઃ પ્રશ્ન કર્યાં કે—હૈ પ્રભુ ! મારા જેવા ચક્રવત્તી કેટલા થશે ?' સ્વામી ખેલ્યા— તારા જેવા સગરાદિક અગીઆર ચક્રધર થશે.' પછી ભરતના પૂછ્યા વિના ભગવત પુનઃ ખેલ્યા કે — ભરતક્ષેત્રમાં નવ વાસુદેવ અને ખળદેવના જોડલાં થશે. ’ ત્યારે ભરત મહારાજાએ વિદ્યાધર, અમરના સમૂહથી ભરેલ તથા છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ તપથી કૃશ બનેલા સાધુએ અને શ્રાવકા યુક્ત સભા જોઇને ત્રણ લેાકરૂપ મંદિરના દીપક સમાન એવા પ્રભુને પ્રશ્ન કર્યાં કે—“ હે ભગવન્ ! આ પદામાં શું કેઇ તીર્થ"કર પન્નુની ઋદ્ધિ પામશે ? કે ચાદ પ્રવર રત્નાના ગુણથી મહા કીંમતી ચક્રવર્તીની લક્ષ્મી અથવા આ ભરતમાં કાઇ વાસુદેવપણુ પામશે ? ’ ત્યારે ઋષભસ્વામીએ કુલિંગયુક્ત અને એકાંતમાં બેઠેલ એવા મરીચિ બતાવતાં કહ્યું કે—આ તારા પુત્ર ચાવીશમા તીર્થંકર થશે. વળી એ ગામ, નગરથી સમૃદ્ધ એવા ભરતા ના સ્વામી, ત્રિપૃષ્ઠ નામે પ્રથમ વાસુદેવ થશે, તેમજ મહાવિદેહમાં સૂકા નગરીને વિષે પરમ સમૃદ્ધિ યુકત પ્રિયમિત્ર નામે ચક્રવર્તી થશે. ’
આ પ્રમાણે સાંભળતાં અત્યંત હર્ષ પામી, ભગવંતના ચરણ-કમળને વંદન કરી, તરતજ અનેક સારા સેનાપતિ સહિત ભરત નરેદ્ર પેાતાના પુત્ર મરીચિને વંદન કરવા ચાલ્યા. ત્યાં જતાં જતાં વચમાં ચારણ-લબ્ધિ સંપન્ન, અવધિજ્ઞાનધારી, મનઃપ`વજ્ઞાની, ઉત્કૃષ્ટ તપ-કરણમાં તત્પર, સૂર્ય સામે આતાપના લેતા, વીરાસન પ્રમુખ દુષ્કર કાયકલેશ આચરતા તથા શ્રુતના ભાંગા પઢવામાં પરાયણ એવા મહામુનિઓને વિનયથી મસ્તક નમાવી પરમ શક્તિથી સ્થાને સ્થાને વંદન કરતા અને અનિમેષદષ્ટિથી તેમને જોતા ભરત ત્યાં પહોંચા કે જ્યાં મરીચિ બેઠા હતા. તેણે એક બાજુ પાતાના ત્રિદંડ મૂકયા હતા, શ્વેત છત્રથી સૂર્યાંના તાપનુ જેણે નિવારણ કર્યું" હતું, તથા પેાતાની મતિથી પેલ પ્રવૃત્તિને અનુકૂળ ઉપકરણથી વિલક્ષણ સ્વરૂપને જોતાં ધૃતુહળથી આવતા લાકાને ધર્મ કહેવામાં જે દત્તચિત્ત હતા, તેને દૂરથી જોતાં જ રામાંચના મિષથી જાણે અસાધારણ ભક્તિભરને પ્રગટ કરતા હોય, હૃદયમાંના અપૂર્વ સ્નેહને જાણે બતાવતા હોય, પ્રથમ દન થતાં નમાવેલ મસ્તકથી પડતા પુષ્પસમૂહથી જાણે અર્ધ્ય-પૂજા કરતા હાય, નિ`ળ હાથમાં રહેલ મુદ્રા–વીંટીના રત્નના દિશાઓમાં પ્રસરતા કિરણ-સમૂહથી જાણે મંગલ-દીપને જણાવતા હાય તથા પ્રદક્ષિણા આપવાથી જાણે ત્રિવિધ ભક્તિના ઉત્કષઈ ખતાવતા હાય એવા ભરત રાજા પૃથ્વીતલ સુધી મસ્તક નમાવી–વંદન કરી, ભારે પ્રમેાદથી આતપ્રેત બની, આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યું—“હે વત્સ ! તું સમસ્ત પ્રવર લક્ષણાના
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦.
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
નિધાનરૂપ છે, સુકૃતી જનેમાં તારું નામ પ્રથમ રેખારૂપ છે, તે ત્રિભુવનમાં ઈવાકુઓને વંશ સર્વોત્કૃષ્ટ કેમ ન ગણુય કે જ્યાં વિજયપતાકાની જેમ તારી વિમલ કીર્તિ શેભી રહી છે, તારી ભાવિ ઋદ્ધિ સાંભળતાં કોનું મન રંજિત ન થાય? અથવા તે તારા ચરણ-કમળથી અંકિત થયેલ ભૂમિ કેને વંદન કરવા યોગ્ય ન હોય? ભવ્યજને ભલે દુષ્કર તપવિધાન કરે, તેમને જે ફળ મળવાનું છે, તે બધું તમે મેળવી ચુક્યા છે. કારણ કે ભગવંતે તારી શ્રેષતા બતાવતાં કહ્યું કે-“ભરતક્ષેત્રના ક્ષત્રિયકુંડ નગરમાં સિદ્ધાર્થ રાજાના સુત થઈ તમે આ અવસર્પિણી કાળમાં ચરમ-છેલ્લા તીર્થકર થશે. તેમજ પેતનપુર નગરમાં વાસુદેવમાં પ્રથમ ત્રિપૃષ્ઠ નામે વાસુદેવ ત્રણખંડ ભારતના સ્વામી થશે. વળી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મૂકા નગરીને વિષે પ્રથમ ચક્રવર્તી થશે, તે વખતે બત્રીશ હજાર મહારાજાઓ તમારા ચરણને નમન કરશે. હું કાંઈ તારા. . આ પરિવ્રાજકપણાને નમતું નથી, પણ તું ચરમ તીર્થપતિ થઈશ, તેથી હું તને વંદન કરું છું.” એ પ્રમાણે અધિક અધિક ભાવથી ગર્ભિત વાણીથી બહુ સ્તવી, ભરત રાજા જયકુંજરપર આરૂઢ થઈને વિનીતા નગરીમાં ચાલ્યા ગયે. અહીં મરીચિ પણ ભારતના મુખથી પોતાના વખાણ સાંભળી હર્ષથી રોમાંચિત બની, મોટા ફળમાંના જન્મ સાથે ઉત્પન્ન થયેલ ગંભીરતા તજી, જિનવચનના અર્થને ચિંતવવાથી પ્રગટ થયેલ વિવેકને ત્યાગ કરી, દેહ સાથે ઉત્પન્ન થયેલ અસાધારણ લજજાને પણ વિસારી મૂકી, દુર્વાર વેંગથી વધતા એક ઉન્માદને જ આશ્રય લઈ, રણાંગણમાં સુભટની જેમ અભિમાનથી ત્રિદંડને પછાડતાં, પાસે રહેલા મુનિઓ સમક્ષ લોકેના મધ્યભાગમાં આનંદથી ભેચનને વિકસાવતાં તે આ પ્રમાણે પ્રગટ રીતે કહેવા લાગ્ય–“હું પ્રથમ વાસુદેવ થઈશ, વળી મહાવિદેહમાં ચક્રવર્તી પણ થઈશ અને આ ભારતમાં ચરમ તીર્થંકર પણ થઈશ, તેથી ત્રિભુવનમાં મારા જેવા અન્ય કે પુણ્યવાનું નથી. સુકૃતવૃક્ષ, બીજા કેને આવું ફળ આપનાર થાય ? વળી તીર્થકોમાં મારા પિતામહ પ્રથમ-આદ્ય છે, ચક્રવર્તીઓમાં મારા તાત પ્રથમ છે અને વાસુદેવામાં હું પ્રથમ થવાને છે, તેથી અહો! મારું કુળ ઉત્તમ છે.” એ પ્રમાણે પિતાના કુળની ઉત્કૃષ્ટતા ગાવાના અભિમાનથી મરીચિ પરિવ્રાજકે દઢ નીચગેત્ર-કર્મ બાંધી લીધું.
હવે ભગવંત રાષભસ્વામી ગામ, નગર, પુર, પાટણ, દ્રોણ પ્રમુખ સ્થાનેમાં વિચરી કંઈક ન્યૂન એક લાખ પૂર્વ કેવલિ-પર્યાય પાળી, આયુકર્મની પ્રાંત સ્થિતિ જાણી અષ્ટાપદ પર્વત પર આવ્યા. ત્યાં મહા મહિનાની કૃષ્ણ તેરસના દિવસે અભિજીત નક્ષત્ર સાથે ચંદ્રમાને વેગ થતાં દિવસના પૂર્વ ભાગમાં સુષમદુષમ નામના ત્રીજા આરાના નવ્યાશી પક્ષ અવશેષ રહેતાં, છે
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ–ત્રીજોભવ.
૩૧
ઉપવાસ કરી, દશ હજાર મુનિએની સાથે ચાર પ્રકારના આહારના ત્યાગ કરી, પાદાપગમન અનશન આચરી, પકાસને એસી, વેદનીય, આયુ, નામ અને ગેાત્રકમ ખપાવી, અનુત્તર, અને અચલ એવા મેાક્ષપદને પામ્યા.
એટલે બાષ્પ-અશ્રુના પ્રવાહથી આ બનેલા લેાચનવાળા મંત્રીશે ઇંદ્રા, દુઃસહુ દુઃખથી વ્યાકુળ અનેલા ભરત નરેદ્ર સાથે ત્યાં આવ્યા અને ભગવંતને પ્રણામ કરી, નંદનવનથી સરસ ગેાશીષ ચંદન, કૃષ્ણાગરૂ પ્રમુખ કીંમતી કાછો તેમણે દેવાને મેાકલીને મંગાવ્યા. પછી પ્રભુને માટે તેમણે પૂર્વદિશામાં ગાળાકાર ચિંતા રચાવી, ઈક્ષ્વાકુ કુળના મુનિઓ માટે દક્ષિણદિશામાં ત્રિકોણ ચિતા અને શેષ મુનિઓના શરીરસંસ્કાર માટે પશ્ચિમ દિશામાં વિશિષ્ઠ કાષ્ઠોથી વિસ્તૃત ચતુષ્કાણુ ચિતા રચાવી. ત્યારબાદ ક્ષીરાધિના જળથી સ્નાન કરાવી, શુચિ, સુગ'ધી ચંદનથી વિલિસ કરેલા ભગવંતના શરીરને ઇંદ્રાએ ચિતાપર સ્થાપન કર્યું. પછી દુ:ખાત્ત થયેલા ભવનપતિ પ્રમુખ દેવતાઓએ શેષ સાધુએના દેહને ન્હવણુ–વિલેપન કરી, તૈયાર કરેલ ચિતામાં આરોપણ કર્યાં. તે પછી ઈંદ્રના આદેશથી અગ્નિકુમાર દેવાએ શેકાતુર મુખે યથાક્રમે તે ચિતામાં જવાલાયુક્ત અગ્નિ સળગાવી. એ પ્રમાણે આદરપૂર્વક તેમના શરીરસંસ્કાર કરી શેભા રહિત શ્યામ મુખે ઇંદ્રો પોતપેાતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા અને મહાશાક પામતા ભરતનરેદ્ર પણ પોતાના ઘરે આવ્યું, ત્યાં દૃઢ વજ્રા પડવા કરતાં પણ વધારે શાકથી શરીર જર્જરિત થતાં, વ્યાકુળતાથી કઠ રૂંધાઇ જતાં અને આક્રંદ, પાકાર -પાક મૂકીને માટે સાદે રૂદન કરતાં મહાશાકમાં નિમગ્ન થઈ ભરતે અષ્ટાપદના શિખરપર કેવળ રત્નમય એક મોટા સ્થૂલ-સ્તૂપ રચાવ્યેા, તેમજ બાહુબલિ પ્રમુખ પોતાના નવ્વાણું ભાઈએના બીજા નવ્વાણુ થુલ કરાવ્યા તથા • ભગવંતના નિર્વાણુપ્રદેશમાં ત્રણ ગાઉ ઉંચું, એક ચેાજન વિસ્તૃત, સિંહાસનયુકત, સર્વ રત્નમય અને પાતપેાતાના વણ, પ્રમાણુ સહિત ચાવીશ જિનપ્રતિમાથી અધિષ્ઠિત, અલગ અલગ સ્થાપેલ પુતળીઓથી અભિરામ એવા તારણમાં બાંધેલ મનેાહર અને ઉજ્જવળ વદનમાળા સંયુકત, દ્વારની બંને બાજુ સ્થાપિત અને સુગધી પુંડરીક કમળાથી આચ્છાદિત એવા કનકના પૂર્ણ કળશેયુકત, શ્રેષ્ઠ પાંચ પ્રકારના પુષ્પ સમૂહ સહિત; કાલાગુરૂ, કુંદુક, કપૂર પ્રમુખ સુગંધી વસ્તુઓથી સિદ્ધ કરેલ ગ્રૂપના ધૂમથી જ્યાં દિશાઓ અંધકારમય બની ગઈ છે, અનેક દેવાંગનાઓ ઉત્તાલ કરતાનીપૂર્વક જ્યાં રાસડા રમી રહી છે, ભકિતના આવેશથી જ્યાં કિન્નરેશ ગાન કરી રહ્યા છે. દૂર પ્રદેશથી આવેલ વિદ્યાધરા, ચારણમુનિઓની વિચિત્ર સ્તુતિ-સ્તેાત્રાથી જ્યાં આકાશ શબ્દમય થઈ રહેલ છે તથા જ્યાં લેાહના યંત્રમય દ્વારપાલ સ્થાપવામાં આવેલ છે એવું જિનભવન ભરત રાજાએ ત્યાં કરાવ્યું, કે જે સંસારસાગરમાં પડતા પ્રાણી
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉર
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર
એને એક યાનપાત્ર-નાવ સમાન તથા પવનથી ઉડતી ધવલ દવાઓના આ ડંબરથી અત્યંત રમણીય લાગે છે. કૈલાસ પર્વત સમાન ઈક્વાકુ-કુળમાં ઉત્પન્ન થએલ રાજાની કીત્તિરૂપ શિખર જાણે પ્રગટ રીતે પૃથ્વી પર સ્થાપન કરેલ હોય તેવું શોભે છે, પવનથી પ્રેરાયેલા જળધર–મેઘના પડલથી જેના શિખરને સમગ્ર ભાગ વ્યાપી રહેલ છે, અર્ધ વિકસિત કુમુદકળીની જેમ જ્યાં ભ્રમરેના સમૂહ ભમી રહ્યા છે. વળી મને તે એમજ લાગે છે કે–પવનથી ઉડતી એ મહા દવાઓને જોતાં લોકમાં, પર્વતના શિખર પરથી પડતી ગગનસરિતાની કીર્તાિ પ્રગટ થઈ. ભરત રાજાએ કરાવેલ જિનમંદિરના દર્શનાનુસારે બીજા લેકે પણ જિનબિંબાદિક કરાવવામાં પ્રવૃત્ત થયા. એ પણ યુકતજ છે. કારણ કેજિનેશ્વરને એ ઉપદેશ છે કે જિનબિંબ વા જિનમંદિર એ દુર્ગ તિના દ્વારને બંધ કરવાને એક પરિવા–ભેગળ સમાન અને સમસ્ત પ્રાણુઓની રક્ષા કરવામાં એક કારણરૂપ છે. એટલા માટે તે કાળના મુનિ, ગણુધરે અને કેવલીઓએ નિષેધ ન કર્યો, કારણ કે ચેત્યાભાવે પાછળથી તીર્થને ઉછેદ થઈ જાય. જિનેંદ્રનું અનુપમ બિંબ જેવાથી યથાર્થ વસ્તુને પરમાર્થ જાણવામાં આવતાં સંસારના ભયથી ત્રાસ પામેલ કઈ પ્રાણી કદિ ક્રિયાને સ્વીકાર કરે, તેમ મુનિઓ પણ આમ તેમ વિહાર કરતાં ત્યાં વંદન નિમિત્તે આવે અને સિદ્ધાંત અનુસાર તેઓ સદ્ધર્મની દેશના પણ આપે, જે સાંભળતાં ભવ્ય પ્રતિબોધ પામે અને નિર્દોષ જિનધર્મને સ્વીકાર કરે, એ પ્રમાણે સદાકાળ તીર્થની વૃદ્ધિ થયા કરે. વધારે શું કહીએ ? જિનભવનાદિ કરાવવાના ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યથી સ્વર્ગ અને અપવર્ગ–મેક્ષની લક્ષમી, ભવ્યજનના કરકમળમાં આવીને નિવાસ કરે છે. એમ ભગવંતનું શ્રેષ્ઠ ભવન ત્યાં કરાવીને ભરત નરેંદ્ર વિષયસુખ યુક્ત ચિરકાળ પિતાનું રાજ્ય ભોગવવા લાગ્યો.
એવામાં એકદા નિર્મળ સ્ફટિક રત્નમય આદર્શ ભવનમાં પિતાનું રૂપ જોવાને તે બધા અલંકારથી સજજ થઈને આવ્યું. ત્યાં અનેક પ્રકારે રૂપ જોતાં હસ્ત-કમળમાંથી એક મુદ્રિકા-વીંટી નીચે સરી પી, જેથી અંગુલિ બીભત્સ ભાસવા લાગી. તે ભાહીન ઈ પિતાનું સ્વાભાવિક રૂપ જેવાને રાજાએ સર્વાગના આભરણે ઉતારી મૂક્યાં એટલે જ્યાં બધા તારા અસ્ત પામેલ છે એવા આકાશતલ તુલ્ય, ધાન્ય લણે લીધેલ ક્ષેત્રની જેમ, કમળ વિનાના સરોવર સમાન અને જેના શાખાના અગ્રભાગ છેદાયેલ છે એવા વૃક્ષ સંદેશ જાણે કાષ્ઠથી ઘડાયેલ હોય તેમ પ્રભા, રૂપ અને લાવણ્યહીન તથા ચર્મથી મઢેલ નિબિડ અસ્થિપિંજર સમાન એવા પોતાના શરીરને જોતાં સુનિપુણ બુદ્ધિએ સંવેગ પામતાં તથા વૈરાગ્યની વાસના વધતાં ભરતરાજા શરીરની અસારતાને
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ-ત્રીજે ભવ.
૩૩
વિચાર કરવા લાગ્યું કે –“આવા પ્રકારના નિંદિત દેહના નિમિત્તે અહે ! મૂઢ બનેલ મેં ચિરકાળ અત્યંત રૌદ્ર મહાપાપ કેમ કર્યું ? વળી વિષયરૂપ આમિષ–માંસમાં માહિત થયેલા અને પુણ્યહીન મેં જિનપ્રણીત ધર્મ કે જે મોક્ષફળને આપનાર છતાં તેને આદર કેમ ન કર્યો? ચિંતામણિ કલ્પવૃક્ષ કે કામધેનુ પ્રાપ્ત થયા છતાં શું કઈ ચતુર જન કદિ તેનાથી વિમુખ થાય ? તે બાહુબલિ પ્રમુખ મારા ભાઈઓ ધન્ય અને ભાગ્યશાળી છે, કે જેમણે અસાર દેહથી સુંદર મોક્ષ સાધી લીધે. ” એ રીતે શુભ અધ્યવસાયરૂપ અગ્નિજવાળામાં તરતજ ઘાસના પૂળાની જેમ મેહ-પ્રસારને બાળી નાંખી ભરત મહારાજા અનંતસુખના હેતુરૂપ કેવળજ્ઞાન પામ્યા એટલે દેવેએ સાધુવેશ આપતાં તેમણે ગૃહ ત્યાગ કર્યો. તે વખતે દીક્ષા લીધેલ દશ હજાર રાજાઓ સહિત ભરતકેવલીએ વસુધા પર વિહાર કર્યો. પછી એક લાખ પૂર્વ કેલિપર્યાય પાળી ભરત મુનિ એક સમયે નિર્વાણપદને પામ્યા. - હવે અહીં મરીચિ પરિવ્રાજક, સ્વામી નિર્વાણ પામતાં સાધુઓની સાથે અપ્રતિબદ્ધપણે ગ્રામ નગરાદિકમાં વિચારવા લાગે અને અપૂર્વ સ્થાને ધર્મદેશના આપવા લાગ્યું. તે સાંભળતાં જે કઈ પ્રતિબંધ પામે અને દીક્ષા લેવા તૈયાર થાય તેને સાધુઓ પાસે મોકલવા લાગે. એ પ્રમાણે વિચરતાં તેને એકદા શરીરે મહાગ્લાનિ–પીડા ઉત્પન્ન થઈ આવી, જેથી તે પિતાના નિમિત્તે આહાર-પાણી લાવવાને પણ અશકત બની ગયે, શરીર–સંસ્કાર આચરવાને પણ તે અસમર્થ થયે, વચન માત્ર બોલવાને પણ તેનામાં તાકાત ન રહી,
તેને તેવા પ્રકારની સ્થિતિમાં આવેલ જોયા છતાં “ એ અસંયત છે ” એમ ' ધારી પાસે રહેલા સાધુઓ, તેને શરીરની વાર્તા માત્ર પણ પૂછતા ન હતા, . ભકત-પાન તેને આપતા નહિ, વૈદ્યને તે બતાવતા ન હતા, તેમ ઔષધના ઉપચાર પણ કરતા ન હતા, વધારે તે શું, પરંતુ તેને બોલાવતા પણ ન હતા. આ વખતે ભારે સંકટમાં આવી પડવાથી મરીચિ પણ ચિંતવવા લાગ્યો કે “અહો આ સાધુઓ તે નિર્દય છે ! અહે ! મારા જેવા પ્રત્યે ચિત્ત પણું લગાડતા નથી ! અહો ! એ પોતાનું કાર્ય સાધવામાં સાવધાન છે ! અહો ! આ બધા લેકવ્યવહારથી વિમુખ છે! અહા ! એ પિતાનું ઉદર ભરવામાં જ રસિક છે, જેથી એઓ, ઉપકારી છતાં, ચિરપરિચિત છતાં, એક ગુરૂના હાથે દીક્ષિત છતાં, પાસે રહેલ છતાં, સમાન ધર્મમાં પ્રતિબદ્ધ છતાં તથા નિરંતર ગુણ ગ્રહણ કરવામાં પરાયણ છતાં મને સ્નિગ્ધદષ્ટિથી જેવા માત્રની પણ તસ્દી લેતા નથી. અથવા તે મારા એ વિચાર જ યોગ્ય નથી. કારણ કે એ મહાનુભાવે પોતાના શરીર પ્રત્યે પણ મમતા ધરાવતા નથી. તે અસયત
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
એવા મારે ઉપચાર કરવામાં એ કેમ પ્રવર્તે ? માટે કેવળ જે હું પણ આ રેગ–મહાસાગરને પાર પામું, તે અવશ્ય પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરવાને તત્પર થયેલા કોઈને પણ પોતે જ દીક્ષા આપું. કારણકે એકલા રહેવાથી આપદાઓ સહન કરવી મુશ્કેલ છે. એવામાં કઈ રીતે ભવિતવ્યતાના યોગે અને વેદનીયકર્મના ક્ષપશમથી પારિવ્રાજ્યરૂપ પાખંડ–વંશના ચિરકાળ હોવાપણાથી તેમજ તથાવિધ-અનુકૂળ ઔષધ-સામગ્રી પ્રાપ્ત થવાથી મરીચિને રેગ શાંત થતાં તેના શરીરમાં બળ આવ્યું અને તે અન્ય સ્થાને વિચારવા લાગ્યા.
એકદા ધર્મદેશના કરતાં, કપિલ નામે એક રાજપુત્ર તેની પાસે આવ્યું. એટલે મરીચિએ પણ પાંચ મહાવ્રતના રક્ષણવડે પ્રધાન, પ્રશમાદિ ગુણયુકત પંચેદ્રિયના નિગ્રહથી વિશુદ્ધ અને સમગ્ર શ્રેષ્ઠ ફળને આપનાર એ સાધુધર્મ તેને કહી સંભળાવ્યું. ત્યારે કપિલ બે કે – હે ભગવન્! તમે બાહ્ય વેશથી વિલક્ષણ દેખાઓ છે અને કથન તમારૂં જુદા પ્રકારનું છે, તે એમાં સાચું શું સમજવું ? ” એટલે મરીચિએ કહ્યું “હે ભદ્ર ! એ તે મેં તને સાધુધર્મ સંભળાવ્યો, પરંતુ યથેકત સાધુધર્મ પાળવાની શકિતના અભાવે પ્રબળ પાપ-કર્મના ઉદયથી તથા દુર્ગતિ ગમન કરવાના કારણે પોતાની બુદ્ધિરૂપ કળાથી પરિકલ્પિત આ કુલિંગ-કુશને મેં સ્વીકાર કર્યો છે. હે વત્સ ! એ પરગચ્છને વેશ છે, માટે મનમાં શંકા લાવ્યા વિના તમે શ્રમણધર્મ અંગીકાર કરો. ” કપિલ કહેવા લાગ્ય–“હે ભગવન્! તેમ છતાં તમારી પાસે કંઈ નિર્જરાનું સ્થાન છે કે નહિ ? ' મરીચિએ કહ્યું- હે ભદ્ર ! નિર્જરાનું સ્થાન તે શ્રમણુધર્મમાં છે અને અહીં પણ કિંચિત છે એ પ્રમાણે અસત્ય વસ્તુના ઉપદેશથી તેણે કડાકે સાગરોપમ પ્રમાણે પોતાને સંસાર વધારી મૂકો. અહીં કેઈ શંકા કરે છે એટલું માત્ર વિપરીત કહેવાથી એમ સંભવે ? તેમાં આશ્ચર્ય શું છે? કારણ કે–જિનાગમથી એક પદ માત્ર પણ વિપરીત બોલતાં મિથ્યાત્વ લાગે. અપચ્ચ ભેજનથી વેદનાજનક રોગ અવશ્ય ઉત્પન્ન થાય જ. વળી અહીં કેઈ પ્રશ્ન કરે કે–એ કરતાં મૂળ ઉત્તર ગુણ રહિત છતાં લિંગધારી પણ યથાસ્થિત સર્વજ્ઞ મતની પ્રરૂપણા કરનાર સંભળાય છે, તે ભવભય પામીને શરણે આવેલ જનને ઉન્માર્ગ–દેશનારૂપ તીક્ષણ ખડુગના ઘાતથી સતાવવું, એ શું તે કરતાં વધારે પાપ છે? જિનવચન રૂપ સિદ્ધાંતથી વિપરીત પ્રરૂપણા કરવાથી જે પરિણામે પાપ-દુઃખ થાય છે, તેવું પાપ ભલે મેટું હોય છતાં તેનાથી જીવને તેટલું દુઃખ ઉત્પન્ન થતું નથી. હવે વિસ્તારનું પ્રયોજન નથી. પ્રસ્તુત વાત ચલાવીએ. - હવે તે કપિલ, સન્નિપાતથી પરાભૂત થયેલ જેમ પરમ ઔષધને અનાદર કરે, મહાગ્રહથી ઘેરાયેલ જેમ તથા પ્રકારની મંત્રક્રિયાને ન સ્વીકારે, પૂર્વે વ્ય
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ–ચેાથા ભવ.
પ
"ગ્રાહિત-વ્યાકુળ થયેલ જેમ સમ્યગ્વચનને ન માને, તેમ મહા પ્રખળ મિથ્યાત્વના વશથી તેણે લેશ પણ શ્રમધર્મીના સ્વીકાર ન કર્યાં, ત્યારે મરીચિ ચિતવવા લાગ્યા કે—“ આ કપિલ તિધના આદર કરતા નથી, તે હવે મારે પણ છત્રાદિ ઉપકરણ ઉપાડવામાં ગ્રામાંતર જવામાં, શરીરને ગ્લાનિ થતાં તથા તેવા બીજા કોઇ ખાસ પ્રયાજન વખતે એકાદ સહાયકની જરૂર છે, માટે એને પરિત્રાજકની દીક્ષા આપું. ” એમ ધારીને તેણે કપિલને પેાતાની દીક્ષા આપી અને કંઇક માહ્ય કાનુષ્ઠાન પણ શીખવ્યુ, એ પ્રમાણે ર ંગેલા વયુગલને ધારણ કરી, હાથમાં ત્રિૠંડ લઇ, કમંડલ પ્રમુખ ઉપકરણયુકત તે કપિલ, મરીચિને પિતા, દેવ, સ્વામી, પરમ ઉપકારી, રત્નનિધાનને અતાવનાર તથા જીવિતદાન આપનાર સમાન સમજી તેની ઉપાસના કરતા તે ગ્રામાનુગ્રામ તેની સાથે ભમવા લાગ્યા. એ રીતે કાલ નિમન કરતાં મરીચિ ચેારાશી લાખ વરસનું સંપૂર્ણ આયુષ્ય પાળી, પેાતાના દુષ્કને આલેચ્યા અને પ્રતિક્રમ્યા વિના કાળ કરી બ્રહ્મ દેવલેાકમાં દંશ સાગરોપમના આયુષ્યવ ળે તે દેવ થયા. અહીં કપિલ પણુ શાસ્ત્રના પરમાને શિખ્યા વિના, માત્ર બાહ્ય ઉપ કરણ ધારણ કરવામાં રસિક, મરીચિના કહ્યા પ્રમાણે કાનુષ્ઠાનથી પરમ કષ્ટ પામતા તે એકાકી ભમવા લાગ્યા, તેનેા વિલક્ષણ વેશ જોઇ પ્રથમ પ્રમાણે ઘણા લેાકા તેની પાસે ધમ સાંભળવા આવતા, એટલે તે પણ શ્રમણ-શાસ્ત્રોમાં અજ્ઞાનતાને લીધે તથા યથા ધ દેશનાની પદ્ધતિથી અજ્ઞાત હાવાથી વિચારવા લાગ્યા કે— યુકતાયુકત પરિજ્ઞાનથી રહિત એવા પુરૂષને આંતર કારણુ સમજ્યા વિના માન છે એજ સર્વાનુ સાધન છે' એમ ધારી ગાઢ મૈાનત્રત આદરીને તે દિવસેા વીતાવવા લાગ્યુંા.
એકદા આસુરિ રાજપુત્ર પ્રમુખ શિષ્યવ`ને પરિવ્રાજક વ્રત આપી, તેમને યથાદિષ્ટ બાહ્ય અનુષ્ઠાન દર્શાવી, ચિરકાલ માલતપ આચરી, મરણુ પામીને કપિલ બ્રહ્મ દેવલેાકમાં દેવતા થયા. ત્યાં પૂર્વે ન સાંભળેલ અને ન જોયેલ એવી અદ્ભુત દેવલક્ષ્મી જોતાં અત્યંત આશ્ચય પામીને કપિલ ચિંતવવા લાગ્યા કે— હું ધારૂં છું કે મેં શું દુષ્કર તપ આચરેલ હશે ? કે ચંદ્રમા સમાન નિળ અને ઉત્તમ શીલ પાળ્યું હશે ? કે દુષ્કર તપ અને નિયમમાં દત્તચિત્ત સાધુ-પાત્રાને પૂર્વે સ્વભુજાથી ઉપાર્જન કરેલ વિત્ત કે અશનાર્દિકનું દાન આપ્યું હશે ? અથવા તે સાહસ અવલખીને પ્રજવલિત જવાળાની શ્રેણિયુક્ત એવા અગ્નિને પેાતાના દેહ અર્પણ કર્યાં હશે ? ” એ પ્રમાણે વિવિધ સંશયમાં ચિત્ત ચલાવી, ક્ષણવાર પછી તે ખરાખર જાણવા નિમિત્તે તેણે અવધિજ્ઞાનથી ઉપયેગ દીધો. એટલે પારિવ્રાજ્ય પામેલ પેાતાના દેહને જીવ રહિત દીઠા અને મુગ્ધ બુદ્ધિને લીધે ગ્રંથાથી બાહ્ય એવા પેાતાના તે શિ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
શ્રી મહાવીર ચગ્નિ.
ને પણ તેણે જોયા ત્યારે પિતાના દર્શન–મતના પક્ષપાતથી દેવ-કર્તવ્ય તજી, શિષ્યને તત્વ સત્ય સંભળાવવા તે આકાશમાં ઉતર્યો, અને પ્રવર પંચ વર્ણના મંડળમાં અદશ્ય રૂપે રહી આસુરિ પ્રમુખ શિષ્યને સંબોધીને તે
આ પ્રમાણે બે – અવ્યકત થકી વ્યકત ઉત્પન્ન થાય છે.” ઈત્યાદિ તત્ત્વવચન સાંભળતાં આસુરીએ સાઠ તંત્ર-ગ્રંથે બનાવ્યા અને તેથી શિષ્ય-પ્રશિખ્ય વર્ગની પરંપરા ચાલુ થઈ, વળી તેમ થવાથી સર્વત્ર ત્રિદવને ધર્મ વિ સ્તાર પામ્યો. પછી કપિલ પણ મનમાં ભારે પ્રહર્ષ પામી, ત્યાંથી દેવલોકમાં ચાલ્યા ગયે અને ત્યાં અસાધારણ પાંચ પ્રકારના ભેગ ભેગવવા લાગે.
હવે તે મરીચિને જીવ આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં બ્રહ્મ દેવલેક થકી ચવીને જ્યાં દૂર દેશથી આવેલા વણિકજને વિવિધ વેપાર કરી રહ્યા છે, જેની આસપાસના પ્રદેશમાં રહેલા સાધુજને ધર્મક્રિયા સાધી રહ્યા છે અને સમસ્ત ગામના તિલક સમાન એવા કેટલા ગામમાં કેશિક નામે બ્રાહ્મણ થયે, જે છ કર્મમાં અનુરકત વેરાર્થના વિચારમાં વિમલ બુદ્ધિવાળે અને જગતમાં પ્રસિદ્ધ યશવાળે હતે. વળી તે વિષયમાં આસકત, ધન પેદા કરવામાં વિવિધ વ્યવસાય કરનાર, પ્રાણિવધ પ્રમુખ મોટા પાપસ્થાનમાં નિર્ભય અને મિથ્યાત્વમાં મન લગાડનાર હતું. તે એંશી લાખ પૂર્વનું સર્વ આયુષ્ય પાળી પ્રાંતે ત્રિદંડિત્રત ધારણ કરીને મરણ પામે. પછી પિતાના કર્મના પ્રભાવે દેવ, તિર્યંચ પ્રમુખ વિવિધ સ્થાનમાં અનેકવાર ઉત્પન્ન થઈ, પશુની જેમ પરવશપણે દુખ સહન કરતાં ચિરકાળ સંસારમાં ભ્રમણ કરીને સ્થણુક ગામમાં પુષમિત્ર નામે બ્રાહ્મણપુત્ર થયું. ત્યાં પણ લાંબે કાળ રહી, કામગથી કંટાળે પામતાં ધર્મબુદ્ધિએ પરિવ્રાજક દીક્ષા લઈ, વિવિધ તપ આચરી પિતાના સિદ્ધાંતમાં બતાવેલ ધર્મવિધિ પાળી, બહેતર લાખ પૂર્વનું સર્વ આયુષ્ય ભેગવી, મરણ પામીને, તે પુષ્પમિત્ર ત્યાંથી સૌધર્મ દેવલેકમાં દિવ્ય ભૂષણથી વિભૂષિત દેવ થયે, પછી કાલક્રમે ત્યાંથી આવીને ચૈત્યસંનિવેશમાં અગ્નિત નામે બ્રાહ્મણ થશે. ત્યાં ચોસઠ લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય પાળી પ્રાંતે પરિવ્રાજક દીક્ષા લઈ, મરણ પામીને તે ઈશાન દેવલેકમાં મધ્યમ આયુષ્ય વાળો દેવતા થયે. ત્યાં ચિરકાળ ભેગ ભેગવી, આયુ પૂર્ણ થતાં ત્યાંથી ચાવીને મંદિર નામના ગામમાં એમિલ વિપ્રની શિવભદ્રા ભાર્યાના પુત્રપણે તે ઉત્પન્ન થયો. તેનું અગ્નિભૂતિ નામ રાખવામાં આવ્યું અને અનુક્રમે તે તારૂશ્યાવસ્થા પામ્યું.
એકદા સૂરસેન નામે પરિવ્રાજક ભમતે ભમતે તે ગામમાં આવી ચડ્યો. તે સાઠ તંત્રશાસ્ત્રોમાં કુશળ હતો, ધર્મકથાના વ્યાખ્યાનમાં તે વિચક્ષણ હતું,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ–દશમા ભવ.
30
પરનું ચિત્ત પારખવામાં તે ચતુર હતા, તેને આવેલ સાંભળીને ઘણા લોકો તેની પાસે આવ્યા. એટલે તેણે પેાતાના મતના તત્ત્વની પ્રરૂપશુારૂપ પ્રષચના પ્રારંભ કર્યાં. જે સાંભળતાં લેાકેા અંતરમાં આનંદ પામતા પેાતાના સ્થાને ગયા. એથી તેની પ્રસિદ્ધિ થઇ. પછી બીજે દિવસે અગ્નિભૂતિ અને ખીજા લેાકા તેની પાસે આવ્યા. તેણે તેમના ચેાગ્ય સત્કાર કર્યાં. ત્યાં તેઓ ઉચિત પ્રદેશમાં બેઠા અને તેણે વિસ્તારથી પેાતાના દર્શનનાં તત્ત્વો તેમને કહી સંભળાવ્યાં, જે સાંભળતાં બધા લોકો હુ પામ્યા, એવામાં એક માણસે તે પરિવ્રાજને પૂછ્યું કે—“ હે ભગવન્ ! ચંદ્રમાની જેમ લેાકેાના લોચનને આનંદ પમાડનાર, મુકતામાલાની જેમ હર્ષિત હિરણાક્ષીઓ સાથે સવાસ કરવાને ચેાગ્ય, નંદનવનની જેમ વિવિધ વિલાસ કરવા લાયક, સાગરની જેમ લાવણ્યરસથી પૂ, પાતાલ રસાતલની જેમ ભુજંગ-સગને સમુચિત તથા મન્મથના સાભાગ્યને ભાંગનાર એવા આ અદ્ભુત તારૂણ્યમાં તમે પ્રત્રજ્યાવ્રતનુ કાનુષ્ઠાન કેમ આદર્યું"? કારણકે મૃણાલતંતુથી અનાવેલ દોરડી કાંઇ મદોન્મત્ત હાથીના બંધનને સહન કરી શકે નહિ, સહકાર-આમ્રની મજરી-માંજર કાંઇ મજબૂત ૐક ( પક્ષિ વિશેષ ) ના, ચરણના ભાર સહી શકે નહિ તેમજ તીક્ષ્ણ ધારાથી વિકરાલ તરવારની અણીના ઉલ્લેખ કાંઇ કમળ-દળથી સહન ન થાય, તેમ તમારી આ શરીરલક્ષ્મી, નિષ્ઠુર જનને ચેાગ્ય તપ-ચરણ કરવાને સથા અચેાગ્ય છે. તેથી એમાં પ્રભુચિની–પ્રમદાના વિરહ કારણુ હશે, અથવા ધનભગનું ખાસ કારણ હશે, કે સ્વજનના વિયેાગનું અથવા અન્ય કાંઈ કારણ હાવું જોઈએ. એ બાબતમાં મને મેાટુ' કુતુહલ થાય છે, માટે જો અત્યંત અકથનીચ જેવું ન હાય, તા તે ક્ડી સભળાવા. ” ત્યારે પરિવ્રાજક માલ્યા— હૈ ભદ્ર! તમારા જેવાને અકથનીય શું હાય? માટે જો કૂતુહળ હાય તા સાંભળ.
66
હું પૂર્વે કાશાંખી નગરીમાં અખંડ દ્રવ્યના ભાજનરૂપ હાઈ, અને દીન, દુઃસ્થિત, વિદેશી તથા ભયભીત જનેાને દાન તથા તેમની રક્ષા કરવામાં તત્પર હતા. એકદા રાત્રે હુ સુતા હતા, તેવામાં એકદમ ભયંકર કોલાહલ જાગ્યા. એટલે હું ભય પામી શય્યા થકી ઉઠચે અને જેટલામાં જોઉ' છુ, તા તીક્ષ્ણ ખડૂગવાળા દઢપણે સજ્જ થયેલા, ધનુષ્ય, ચક્ર, ભાલા પ્રમુખ આયુધાને હાથમાં ધારણ કરતા, ૮ મારા મારા ’ એમ ખેાલતા, જાણે પાતે પૃથ્વીતલમાં દાટેલ હોય તેમ ધન–સંચયને ગ્રહણ કરતા, તેમજ ત્યાં રહેલ અશ્વશાળાઓને સ્વાધીન કરતા, સામે આવેલ પરિજન-નાકરવને વિવિધ પ્રકારે પરાભવ પમાડતા, કાંસાના ભાજન તેમજ ઘરવખરીને ઉપાડતા, જાણે ચમના સુભટ હાય અથવા જાણે કલિકાલના મિત્રા હોય કે પાપના પિતામહ હાચ તેવા ભીષણ
,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર, અને નિર્દય ભાસતા એવા ભીલ પુરૂષે મારા જેવામાં આવ્યા. તેમને જોતાં મરણ–ભયથી વ્યાકુળ થતાં તરતજ બહાર નીકળીને મેં આરક્ષક પુરૂષને બોલાવ્યા, પરંતુ જાણે મોન્મત્ત થયા હોય, મૂછિત બન્યા હોય, જાણે ચેતન રહિત થઈ ગયા હોય તેમ, અનેક રીતે બોલાવતાં છતાં પણ તેમણે હંકારમાત્ર પણ ન આવે, જેથી હું સમજી ગયો કે–અવશ્ય આ ચાર લેકે એ એમને અવસ્થાપિની-વિદ્યા અથવા ઔષધ-પ્રવેગથી અચેતન બનાવ્યા હશે; નહિ તો : આવી નિદ્રામાં તેઓ ઘેરાય નહિ,” ગમે તેમ છે, પરંતુ હવે તે હું મારા જીવિતની રક્ષા કરૂં.” એમ ધારી હું હળવે હળવે આગળ ચાલીને એક ગહન વનમાં છુપાઈ રહ્યો. પાછળથી ભીલ લેકે મારા ઘરના પત્થર અને થાંભલા શિવાય શેષ કેવમાત્ર પણ લઈને ચાલ્યા ગયા. એવામાં પ્રભાત થતાં લોકો ઉઠયા. નગરમાં વાતો થવા લાગી. ત્યારે હું અને લોકે ત્યાં આવ્યા, અને મેં - મારું ઘર જોયું, તે ત્યાં એક દિવસના ભજન જેટલું પણ બાકી રહ્યું ન હતું. એમ બધું ધન ક્ષીણ થવાથી અન્ય કોઈ સાધન ચલાવવાને દ્રવ્ય પામી શકાય તેમ પણ ન હતું. એ પ્રમાણે જ્યારે નિર્વાહને એક માર્ગ ન રહ્યો, ત્યારે હું ચિંતવવા લાગે કે આ નગરના સમસ્ત લેકમાં પ્રધાનપણે -અગ્રેસરપણે રહીને હવે એક કાર્પેટિક-ભિક્ષુકની જેમ રહેતાં હું લજજા કેમ ન પામું? દીન અને દુઃસ્થિત જનને દાન આપ્યા પછી ભેજન કરતે એ હું અત્યારે પિતાના ઉદર-ભરણમાત્રમાં તત્પર રહેતાં શી શોભા પામી શકું? અથવા પૂર્વે સેવક જનેને સાથે લઈ, અશ્વારૂઢ થઈને ફરનાર એ હું અત્યારે એકાકી પગે શીરીતે ચાલી શકીશ ? તેમજ સાથે સાથે ધૂલિકીડા કરેલ બાંધવાને વાંછિતાર્થ પૂર્યા વિના હું નિરર્થક જીવિતને કેમ ધારણ કરીશ? અત્યારે સમસ્ત વિભવ નષ્ટ થવાથી, ગર્વિષ્ઠ બનેલા શત્રુઓના સાક્ષાત્ દુસહ વચને કેમ સાંભળી શકીશ? માટે આ સ્થાન તજીને દેશાંતરમાં ચાલ્યો જાઉં.' એમ ચિંતવીને હે ઉત્તર દિશા તરફ ચા અને કેટલેક દિવસે એક ગામમાં પહોંચે. ત્યાં ભિક્ષા લઈને મેં ભેજન કર્યું અને તેમ કરતાં કેટલાક દિવસે ત્યાંજ વિતાવ્યા.
એવામાં એક દિવસે કેઈ ત્રિદં મારા જોવામાં આવે. તેને અત્યાદરથી વંદન કરીને હું તેની સમક્ષ બેઠે. પછી પરસ્પર અમે પોતપોતાની વિતક વાત કહી સંભળાવી, તેમાં મેં સંક્ષેપથી મારે વૃત્તાંત કહ્યો, એટલે ત્રિદંઘએ કહ્યું કે “હે વત્સ! શેક-સંતાપને તજીને, ધીરજને ધારણ કર. કારણકે એ વ્યતિકર સર્વ–સાધારણ છે. કહ્યું છે કે –“નિંદિતજન પાસે લક્ષ્મી જે સ્થિરતા કરતી નથી, તેમાં તે કંઈ ખેદ કરવા જેવું જ નથી, પરંતુ એ કુલટા કામિ નીની જેમ પુરૂષોત્તમ–ઉત્તમ પુરૂષને પણ ત્યાગ કરી દે છે. વળી બાળકની જેમ નિવિવેક અને પ્રમોદ પામતી એ લક્ષમી, પવિત્ર કુળ, રૂપ, બળ, વિજ્ઞાન
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ-અગ્યારમે બારમે ભવ.
1
2
કે પરાક્રમ, એમાનું કશું જેતી નથી. અથવા તે મહાસાગરના તરંગ-સંગથી ચંચલતા પામેલ, કૌસ્તુભ મણિની સાથે ઉત્પન્ન થતાં અત્યંત નિષ્ફરતા વધી જતાં, ચંદ્રમાની સાથે રહેવાથી તેને કલંકને અનુસરતાં મલિન શીલ-સ્વભાવ થઈ જવાથી, દીવ્યાશ્વની સંગતિથી વિવેકને વેગળા તજી દેવાથી, દુસહ વિષની મિત્રી સમાન પ્રાંતે દુઃખ અપાવનાર, કંબુશંખના સ્નેહને લીધે ગાઢ વક્ર બુદ્ધિ વધી જવાથી, તેમજ પારિજાત-કલ્પવૃક્ષ વિશેષના પ્રણય-પ્રભાવથી જડમાં પક્ષપાત ઉત્પન્ન થવાથી તથા સદા લવણ સમુદ્રમાં વસતાં મધુર ભાવને મૂકી દીધેલ હોવાથી એ મહાનુભાવ-મહા પ્રભાવવાળી લક્ષ્મી થકી સચ્ચરિત્ર કેમ સંભવે ? કારણ કે વિસરશ સાથે સંસર્ગ કરનાર, વિશિષ્ટ ગુણના સાધનને નજ કરી શકે. માટે હે ભદ્ર ! હવે શેકને તજી પુરૂષાર્થને ધારણ કર તથા કર્તવ્ય કર્મમાં નિયુકત થા. કારણકે સત્પરૂ. સ્વરૂપ જાણ્યા પછી કંઈ પણ ગેપવતા નથી. વળી હે ભદ્ર! શું તું એકલો જ એ લક્ષમીથી તજાયેલ છે કે જેથી આટલો બધો સંતાપ ધરે છે? અને વર્તમાનકાળે કર્તવ્યને આચરતે નથી.” ત્યારે હું બે હે ભગવન્! મારે હવે શું કરવાનું છે?” તેણે કહ્યું- મહાયશ! તારે હવે અવશ્ય ધર્મ સર્વથા આદરવા યોગ્ય છે. કારણ કે એ ધર્મથી જેઓ રહિત છે, તેમની ઉત્કટ ઋદ્ધિ પણ વિનાશ પામે છે અને જેઓ ધર્મસહિત છે, તેઓ ધનહીન છતાં તેમને સત્વર સમૃદ્ધિ આવીને પ્રાપ્ત થાય છે ” એ પ્રમાણે સાંભળતાં ભવ વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાથી મેં આ દુઃખવારક ત્રિદંડી દીક્ષાનો સ્વીકાર કર્યો. માટે હે ભદ્ર ! પૂર્વે તેં મને જે વૈરાગ્યનું કારણ પૂછ્યું, તે તને કહી સંભળાવ્યું. તે હવે તું ધર્મને આદર કર.” - એ પ્રમાણે સાંભળતાં અત્યંત રોમાંચિત થઈ, પરિવ્રાજકદીક્ષા લેવાની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થતાં મરીચિને જીવ તે અગ્નિભૂતિ, ત્રિદેવને નમન કરી, લલાટે અંજલિ જેને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા- હે ભગવન્! તેવા પ્રકારના વૈરાગ્યના કારણમાં તમે જે દીક્ષા અંગીકાર કરી, તે સારું કર્યું. એ કથન સાંભળવાથી મારી પણ ગ્રહવાસની વાસના નાશ પામી છે. માયા–એહને વિચછેદ થયે અને વિવેકરન પ્રગટ થવા પામ્યું છે, માટે મને આપની દીક્ષા આપીને હવે અનુગ્રહ કરે. ” એમ તેના કહેવાથી પરિવ્રાજકે તરતજ તેને પ્રત્રજ્યા આપી, પછી તે તપ આચરી, છપન્ન લાખ પૂર્વનું સર્વાયુ પાળી, પ્રાંતે મરણ પામીને તે સનકુમાર દેવલોકમાં દેવતા થયા, કાળક્રમે ત્યાંથી આવી, પ્રવર
તબિકા નગરીમાં ભારદ્વાજ નામે બ્રાહ્મણ થયો. ત્યાં પણ સ્વકર્મજન્ય સુખ-દુઃખ ભેગવી, વૃદ્ધપણે પૂર્વકર્માના ગે પુનઃ તેણે પારિવ્રાજ્ય લીધું અને ધૂલિથી આચ્છાદિત થઈ રમતા બાળકની જેમ કુદેશનાના પાપરૂપ ધૂલિના પડલથી આચ્છાદિત બની તીવ્ર બાળતપ કરી, ચુમ્માલીશ લાખ પૂર્વનું સર્વાય
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
e
શ્રો મહાવીર ચરિત્ર.
પાળી, પચત્વ પામતાં માહેદ્ર દેવલાકમાં તે દેવતા થા. ત્યાં મણિ–રત્નાના કિરણાથી ઉદ્યોતિત થયેલા વિમાનમાં પેાતાના પરિજનાથી પરિવૃત થઈ તે સ્વચ્છ ંદપણે ક્રીડા કરવા લાગ્યા. પછી આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં ત્યાંથી ચવી, કુદેવ, મનુષ્ય, તિય ઇંચ અને નરકમાં વારંવાર પરિભ્રમણ કરી, રાજગૃહ નગરમાં કપિલ નામે બ્રાહ્મણની કાંતિમતી ગૃહિણીના ઉદરમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયા. ચેાગ્ય અવસરે તેનું થાવર એવુ' નામ રાખવામાં આવ્યું અને સત્ત્વ બળ અને શરીરથી વૃદ્ધિ પામતાં તે તરૂણાવસ્થાને પામ્યા. ત્યાં નિરંતર જન્મ, જરા મરણુ અને વ્યાધિના દુઃખ-સમૂહથી પીડાતા લાકને જોઈ ધમ સાધવાની ઈચ્છા છતાં અત્યંત માહથી મૂઢ બની તે, દુષ્કર તપેાવિધાન કરતા જૈનમુનિઓની પાસે તેમજ અન્ય મતના પરિવ્રાજક પાસે પણુ કાઇવાર જતા જ ન હતા, એમ રહેતાં તેણે એક ત્રિદંડી શ્રમણને જોયા કે જેની નાસિકા ચિપટી હતી, જેના . આષ્ટપુટ અને દાંત ભગ્ન હતા, તેને જોતાં, ચંદ્રમાના દર્શનથી જેમ કુમુદ, સૂર્યાંના દર્શનથી જેમ કમળ, અળતાયુકત તરૂણના ચરણ-તાડનથી જેમ અશેકવૃક્ષ વિકાસ પામે, તેમ લેાચન-કમળને વિકસાવતા તે, અતિદુભ વલ્લભ જનના સમાગમની જેમ તરતજ પરમ પ્રમાદ પામ્યા. અને પ્રતિજન્મ પરિવ્રાજક્રવ્રત લેવાની અનુવૃત્તિથી પ્રગટ થતા સ્નેહને લઈને તત્ત્વપૂછવાને તે પરિવ્રાજક પાસે આવ્યેા. ત્યાં આદરપૂર્વક તેના ચરણે નમીને તેણે ધવિધાન પૂછ્યું. એટલે ‘ આ ચેાગ્ય લાગે છે’ એમ ધારીને 'તે ત્રિદ'ડીએ પણ તેને ધ સંભળાવ્યેા, અને વળી બીજું એ પ્રમાણે કહ્યુ` કે—“ હે ભદ્ર! પૂર્વે આ સંસારમાં હું જેમ દુ:ખી થઈને રહ્યો અને વિષય પિપાસામાં પડયે, તેમ કુશળ એવા તારે ન રહેવું. ” ! ત્યારે થાવરે પૂછ્યું' કે— હે ભગવન્ ! પૂર્વે તમે દુ:ખાત્ત કેમ રહ્યા અને વિષય–પિપાસા · તમને કેમ નડી ? તે બદલ મને કુતુહુળ છે, માટે કહી સંભળાવા.' એટલે નિ'ી એલ્યા—
*
66
હું ભદ્ર ! સાંભળ—પૂર્વે વિષયરૂપ જળથી પરિપૂર્ણ, અજ્ઞાન રૂપ મીનમત્સ્યાથી ભીષ, ઇંદ્રિયાના વિષયારૂપ ચંચળ લેાલ યુક્ત, નિજતા રૂપ જલવેલા—વેળના વિલાસ-વ્યાસ, દુ:સત્ત્વરૂપ આવોઁથી દુસ્તર, પાપવિકપરૂપ કાદવપૂર્ણ, અસંખ્ય પ્રપંચરૂપ શખસમૂહથી વ્યાસ, અભિમાનરૂપ ધાર ગ નાથુકત, પ્રચંડ મન્મથરૂપ વડવાનળની શિખા સહિત અને દોષરૂપ ઘનગાઢ પડલથી આદ્ર એવા તારૂણ્યરૂપ મહાવને હું પામ્યા. એટલે તેના ચેગે તાપસની જેમ સ્વગૃહના નિવાસા અને સ્વજન બાંધવાના અનાદરથી ત્યાગ કરી, વિકસિત નીલ કમળ સમાન લાચનવાળી, પ્રવર પાધર-સ્તનથી Àાભતી, મહા ભાગને ચાગ્ય, ઉછળતા કલ્લાલરૂપ બાહુના વિલાસયુકત, હંસ સમાન ચરણન્કમળથી ચાલતી, મદ મંદ કલરવ કરતી, પક્ષે સારસ પક્ષીના કલરવ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ-ચૌદભવ.
યુકત તથા સરસી–તલાવડની જેમ સુંદર એવી વિલાસિની વામાઓમાં આસકત થતાં એક વખતે અનંગસેના વેશ્યાની સાથે વિલાસ કરતાં મેં ઘણે કાલ વીતાવ્યો. તેની સાથે અનુરાગમાં ફસાયેલ મેં પ્રવર અલંકાર આપતાં, નિરંતર મહાકીંમતી વસ્ત્રો, સંબલ, પુષ્પ અને વિલેપનાદિ આપતાં, પિતા અને પિતામહે ઉપાર્જન કરેલ ઘણું ધન ખપાવી નાંખ્યું. એટલે હું મહા દરિદ્રી જે બની ગયે, એમ વેશ્યાના જાણવામાં આવ્યું, જેથી રસ કહા લીધેલ અળતાની જેમ, પીવાઈ ગયેલ મદિરા પાત્રની જેમ, જમતાં અવશેષ રહેલ ભેજનની જેમ, અનેક અપમાનના કારણેથી તેણે મને તજી દીધે. એટલે વેશ્યાના ઘરમાંથી નીકળીને હું પિતાના ઘરે ગયે. ત્યાં અનેક છિદ્રો સહિત, પૂર્વની શોભા જેની નષ્ટ થઈ છે અને મસાણની જેમ ભયાનક એવું ઘર જોતાં હું મહા વિષાદ ધરતે દેશાંતર જવા નીકળ્યા અને પ્રતિદિન ચાલતાં એક શૂન્ય ગામમાં ગયે. ત્યાં જમીન પર પડેલ એક રક્ષા-ભસ્મની પિટલી મારા જેવામાં આવી તે લઈ, લાખથી. મજબુત જડેલ રાખની ગાંઠે મેં ખેલી જોઈ. તેમાંની એક ગાંઠમાં લખેલ ભેજપત્ર જોયું, તેને કેતુકથી વાંચતાં, તેમાં લખેલ ગામનું નામ, દિશાભાગ તથા અન્ય લક્ષણયુકત કેટી રત્નપ્રમાણ નિધાનને વ્યતિકર મારા જાણવામાં આવ્યા, જેથી મનમાં અતિ પ્રમોદ પામતાં સર્વ પ્રકારે તે પત્ર મેં ગેપવી રાખ્યું. પછી તેમાં લખેલ લક્ષણ-સ્થાન પ્રત્યે ગમન કરતાં અલ્પ વખતમાં હું તે ગામમાં પહોંચ્યા. ત્યાં નિધાનનું સ્થાન અને ચિન્હ અવલોક્યાં, જે બધાં પત્રના લેખ પ્રમાણે મળતાં આવ્યાં, તેથી મને પરમ પ્રમોદ થયો. પછી પ્રશસ્ત રાત્રે દિશાઓમાં બલિદાન આપીને હું તે નિધાન-સ્થાન ખેદવા લાગે અને જેટલામાં એક હસ્તપ્રમાણ ન ખેવું, તેવામાં તે ઉત્કટ ફણાના આટેપથી ભીષણ, વિદ્યુતની શિખા સમાન બને ચંચલ જીભને ચલાવતા, મુખમાં લીધેલ પવનને પાછો વાળી અગ્નિના તણખા સમાન કહાડતા ઉદ્દગારોને લીધે દારૂણ, પુંછની છટાથી ધરણી પૃષ્ઠને તાડન કરતા અને દીપકની શિખા સમાન પુરાયમાન રક્ત લોચનને ફેરવતા એવા મહા ભુજગે ત્યાં પ્રગટ થયા. તેમણે કરીને મારા શરીરને તડતડાટથી તે નાંખ્યું. એટલે તેમના મહાવિષના આવેગથી હું મૂછિત થઈને જમીન પર પી ગયે. એવામાં રાત્રિ વ્યતીત થઈ, અને જાણે મારાપર અનુકંપા કરી હોય તેમ ભગવાન દિનકર ઉદય પામ્યા. ત્યાં ગામના લેકેએ મને તેવી સ્થિતિમાં છે, તેમણે વિષ-વિકાર જાણીને દયાબુદ્ધિથી મારે ઉપચાર કર્યો. એટલે તથાવિધ ઔષધ અને મંત્રક્રિયાના પ્રભાવથી મારું શરીર સારું થયું. પછી ગામના લેકેએ મને રાત્રિને વ્યતિકર પુછશે, જેથી યથાસ્થિત નિધાનને વૃત્તાંત મેં તેમને કહી સંભળાવ્યું,
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. ત્યારબાદ કેટલાક દિવસે ત્યાંજ રહીને ફરી હું એક દિશા તરફ ચાલ્યો. આગળ જતાં એક દિવસે મને એક પુરૂષ મળે. સમાન સ્વભાવને લીધે તેની સાથે મારે મિત્રાઈ થઈ, પછી કઈ વાર પ્રસંગે તેણે મને સદભાવથી એકાંતમાં, ગુફામાં જઈને યક્ષિણીને સાધવાને કલ્પ બતાવ્યો અને બહુજ આદર પુર્વક તેણે મને વીનવ્યો કે– જો તમે મારા સહાયક થાઓ, તે આપણે વિવર–ગુફામાં પ્રવેશ કરીએ,’ એટલે ભેગ-વિલાસની ગાઢ આસકિતને લીધે મેં તેનું વચન સ્વીકાર્યું. ત્યાંથી અખંડ પ્રયાણ કરતાં અમે વલચામુખ નામના વિવર પાસે ગયા. ત્યાં તેના દ્વારની તથા તે દ્વારનું રક્ષણ કરનારી જોગણીઓની અમે પૂજા કરી. પછી સારા મુહૂર્ત અને શુભ નક્ષત્રમાં અમે પુષ્કળ ભાતું લઈ, હાથમાં દીપક ધારણ કરીને તે વિવરમાં પેઠા, તેમાં ઉંચા નીચાં સ્થાનેને ઓળંગતાં હળવે હળવે અમે દૂર પ્રદેશમાં નીકળી ગયા, ત્યાં એક ઠેકાણે એક યક્ષકન્યા તરત અમારા જેવામાં આવી કે જે વીજળીના પંજ સમાન દેદીપ્પમાન અને પ્રવર કનકના સિંહાસન પર બિરાજમાન હતી, વળી ગાલ પર લટકતા ઉજ્વળ કુંડળના પ્રભાસમૂહથી તેનું મુખ વિચિત્ર શોભાયુકત ભાસતું હતું, નાના પ્રકારના મણિભૂષણેથી તેની દેહલતા–શરીર ભારે સુશોભિત લાગતી, આમળા સમાન માટે મોતીનો નવસરે હાર તેના સ્તનપર લટકતો હતો. વિકસિત અને મનહર મન્મથ૩૫ વૃક્ષની કેમળ શાખા સમાન, પાતાલ-લક્ષ્મી, રતિ કે દેવાંગનાની જેમ મનને મોહ પમાડનાર, લલિત કરમાં લીલા-કમળને ધારણ કરનાર અને મને હર ગાવયુકત એવા તે યક્ષકન્યાનું પૂર્વે ન જોયેલ તથા જગતમાં એક આશ્ચર્યરૂપ એવું સ્વરૂપ જોતાં મદનના મદથી વિધુર-વ્યાકુળ બનેલા એવા અમે તેની પાસે ગયા. એવામાં અમને આવતા જોઈને તે યક્ષકન્યા, પાસે બળતી પ્રચંડ જવાળાથી વિકરાળ એવા કુંડમાં તરતજ પેસી ગઈ. એટલે મહામુદગરથી ઘાયલ થયેલાની જેમ શ્યામ મુખે અમે ચિંતવવા લાગ્યા કે–“હવે શું આપણે પાછા ચાલ્યા જઈએ? કે તેના અંગ-સંગથી સંલગ્ન એવા લાવણ્ય-પૂર્ણ અગ્નિકુંડમાં પતંગની જેમ આત્મા-દેહને હોમી દઈએ ? આ દારૂણ અગ્નિ તે કેવળ એક ક્ષણવારમાં દેહને દગ્ધ કરી મૂકશે અને તેણીને મેલાપ તે સંશયયુકત છે, માટે જીવતાં તે ફરીને પણ ભદ્ર-સુખસંપત્તિ પામી શકીશું.” એ પ્રમાણે અમે વિચાર કરતા હતા, તેવામાં તે તરતજ એક નિકુંજ-લતાગૃહમાંથી કુંજરની જેમ શરીરે બહુજ ભારયુકત, પિતાના અંગભારથી ધરણીતલને કંપાવનાર, પૃથ્વીતલને તાડન કરતાં ઉછળતા પ્રતિશબ્દના સમૂહથી દિશાઓને બધિર બનાવનાર, દિશાભાગમાં પ્રસરતા " અને કજજળ-કાજળ સમાન જંગલી મહિષના શુંગથી બનાવેલ કંકણની શ્યામ પ્રજાજાળથી ભયંકર, હાથમાં મેટા કપાળને ધારણ કરતે, જાણે કાળ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રસ્તાવ-ચૌદભવ.
- રાત્રિને ઉત્પન્ન કરનાર હય, મુખવડે દુપ્રેક્ષ્ય અને ધૂમશ્રેણિને મૂકનાર, અ
ત્યંત પુંફાડા મારતા રૌદ્ર અને કાળા ભુજંગવતી જેણે પિતાને કેશ-કલાપ બાંધેલ છે એ ક્ષેત્રપાલ તરત તે સ્થાને આવી પહોંચે, તેણે અત્યંત રોષથી લોચન રકત કરી, અમને જોઈને કહ્યું કે “ અરે ! અધમપુરૂષે ! તમે તમારા શીલ સદાચારને નાશ કરી, શરીરના અવાજ માત્રથી શરીરે ત્રાસ પામતા એવા તમને, તમારા મનને આશ્વાસન મળે એ ક્યાંય આધાર ન મળ્યો? કે અહીં આવી ચડયા ? માટે હવે એ દુર્વિનયનું ફળ ભેગ.” એમ કહેતાંજ પવનથી પ્રેરાયેલા છિન્ન પત્ર–પર્ણની જેમ ભયથી કંપતા એવા અમને તરતજ બાળ બકરાની પેઠે પગે પકડીને ત્યાંથી મોટા વેગપૂર્વક ઉછાળ્યા એટલે અમે વલયામુખના દ્વાર આગળ પડ્યા. પછી અમે જાણે મોટી નિદ્રામાં પડ્યા હોઇએ તેમ રાત્રિ વીતાવી, સૂર્યોદય થતાં નયન-કમળ ઉઘડયાં, એટલે અમો ચિંતવવા લાગ્યા કે –“અહ! આ પ્રદેશ કર્યો છે? આપણને અહીં કેણુ લાવેલ છે? આ ધરણ પર આપણે કેમ સૂઈ ગયા? તે વિવર ક્યાં ? અને તે યક્ષકન્યા કયાં? અહો ! આ સ્વપ્ન કે માયા? અથવા બિભીષિકા છે કે મતિ વિશ્વમ?” એમ લાંબે વખત સંશયમાં પડયા પછી પરમાર્થ જાણવામાં આવતાં, તે સ્થાનથી અમે આગળ ચાલ્યા અને બેનાતટ નગરમાં પહોંચ્યા. ત્યાં પણ એક શિવસુંદર નામે વિદ્યાસિદ્ધ પુરૂષ અમારા જેવામાં આવ્યું. એટલે અનેક પ્રકારે પ્રયત્ન કરી, વિનયાદિકથી તેને અમે સાથે, જેથી તેણે પ્રસન્ન થઈને મને કાત્યાયની મંત્ર આપ્યો અને સાધન-વિધિ બતાવ્યું. પછી ગુરૂએ બતા
વ્યા પ્રમાણે મેં ચંડિકાના મંદિરમાં હોમવિધિ આદર્યો. તેવામાં સાહસરહિતપણુથી તૃણ કંપતાં પણ ભય પામનાર, છતાં ધૃષ્ટતાથી મંત્રસાધન કરતાં મારી સમક્ષ, ઉત્કટ અને ઉન્નત તથા વિકરાલ કાળવેતાલથી પરવારેલ એ એક ભયંકર મહાપિશાચ તરતજ પ્રગટ થયા. એટલે તે વિકરાલના દર્શનથી ઉખન્ન થયેલ મરણ -ભયથી વ્યાકુળ થતાં મંત્રના પદ વિસ્મૃત થવાથી હું પિતાના સ્થાન તરફ દેડ. એવામાં “કેઈ ધૃષ્ટથી તું દુઃશિક્ષા પાપે છે” એમ કહેતાં શંકારહિત તેણે હાથ લંબાવી મને ખેંચીને ચંડિકા પાસે લાવી મૂકયો, તેણે મુષ્ટિપ્રહારથી મને એવી રીતે માર્યો કે મારી નાસિકા ચિપટી થઈ ગઈ અને નિર્ભાગ્યને લીધે મારા બીજા અગ્ર-આગળના દાંત પણ ભાંગી પડયા. માટે હે મહાશય ! તેં મને જે મારે પૂર્વ વૃત્તાંત પૂર્યો, તે તને નિવેદન કરતાં જે ખાત્રી ન થતી હોય, તે મારૂં મુખ જોઈ લે.”
પછી થાવર કહેવા લાગ્યું કે– હે ભગવન્! ભેગપિપાસાને દેષ સાક્ષાત્ દશ્યમાન છતાં કયે મતિમાનું પુરૂષ ન માને ? વળી તમે જે આ વ્રત લીધું, તે ઠીક કર્યું. હું પણ એ વ્રત ધારણ કરવા ઈચ્છું છું, માટે
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
દીક્ષા-પ્રદાનથી મારાપર આપ અનગ્રહ કરો. એટલે તેણે થાવરને દીક્ષા આપી. અને તે ધર્મકરણમાં તત્પર થયા. વળી દુસહ તપ તપવામાં બહુજ દઢ હતું, છતાં મિથ્યાત્વને લીધે તેનું સત્ય જ્ઞાન વિલુપ્ત હતું. એમ ત્રીસ લાખ પૂર્વનું સર્વ આયુષ્ય પાળી, પ્રાંતે મરણ પામીને તે બ્રહ્મ દેવલેકમાં દેદીપ્યમાન દેવતા થયા. પિતાની બુદ્ધિરૂપ કળાથી કપેલ ત્રિદંબના દર્શનથી અનુરાગ પ્રગટ થતાં છ ભવસુધી તેને પારિવ્રાજ્ય પ્રાપ્ત થયું. વળી પિતાના કુળની પ્રશંસા કરવાથી બાંધેલ નીચ શેત્ર-કમને લીધે મરીચિને બ્રાહ્મણ પ્રમુખના નીચ કુળમાં જન્મ લે પડશે. માટે જિનવચનથી વિપરીત પ્રરૂપણું અને કુળની પ્રશંસાનું પરિણામ જોઈને હું વિચક્ષણ ભવ્ય જને! તમે સદાકાળ તેને ત્યાગ કરે.
એ પ્રમાણે મહાકલ્યાણરૂપ લતાયુકત અને મિથ્યાત્વરૂપ ધૂલિથી મલિના બનેલા ભવ્યના મનના મેલને ધોઈ નાંખવામાં જળ સમાન એવા શ્રી વર્ધમાન–ચરિત્રને વિષે ભરતસુત મરીચિએ પ્રથમ પ્રગટ કરેલ ત્રિદં–પાખંડના વર્ણનગતિ તથા ભવ્ય જનેને આશ્ચર્ય પમાડનાર એ બીજો પ્રસ્તાવ સમાપ્ત થયે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પJI).
)
तृतीय प्रस्ताव.
વિશ્વભૂતિનું ચરિત્ર (સેળ ભવ).
છ આ જ જમ્બુદ્વીપમાં આવેલ ભરતક્ષેત્રના મુગટ સમાન, પ્રતિદિન
કે, 1 થતા વિવિધ મહોત્સથી શોભાયમાન અને સમસ્ત નગરમાં થિી વિખ્યાત એવા રાજગૃહ નામના નગરમાં દાતાર જનમાં અગ્રેસર, ગુણવંતેને વલ્લભ, પ્રજાવર્ગને માનનીય, સ્નેહી-સંબંધી જનેને પ્રાણપ્રિય, પિતાના ભુજદંડ પર જેણે લીલાથી ભૂમિભાર આપણુ કરેલ છે અને વિશુદ્ધ બુદ્ધિના પ્રકર્ષથી ધર્મતત્વને વિચાર કરનાર એ વિશ્વની નામે રાજા હતો, તેને મદનલેખા નામે રાણી હતી અને વિશાખનંદી નામે કુમાર હિતે, તેમજ ગાઢ પ્રેમાનુબંધ ધરાવનાર અને શરીરમાત્રથી વિભિન્ન એ વિશા ખભૂતિ નામે યુવરાજ હતું. તે વિશાખભૂતિને રૂપાદિ ગુણ-રત્નને ધારણ કરવામાં રાહણચલની ભૂમિ સમાન એવી ધારિણે નામે પ્રિયા હતી.
- હવે તે મરીચિને જીવ બ્રાલેકથકી ચવી ચાર ગતિરૂપ સંસાર-કાંતારજંગલમાં વારંવાર ભ્રમણ કરી, પાછળના ભાવમાં કરેલ શુભ કર્મના પ્રભાવથી તે ધારિણીના ઉદરમાં પુત્રપણે આવીને ઉપ્તન્ન થયે. અનુક્રમે શુભ દિવસે તે જન્મ પામ્યું. તેનું વિશ્વભૂતિ એવું નામ રાખવામાં આવ્યું, વખત જતાં તે તરૂણાવસ્થા પામ્યો, એટલે પિતાએ તેને કળાઓમાં કુશળ બનાવ્યો. પછી યૌવન પામતાં તેને પિતાએ, દેવાંગના સમાન વિલાસશાળી અને પ્રવર રાજકુળ -રાજવંશમાં ઉત્પન્ન થયેલ એવી બત્રીશ કન્યાઓ પરણાવી. તેમની સાથે અનેક પ્રકારે વિલાસ ભેગવતા તે કાલ નિર્ગમન કરવા લાગ્યું. '
એકદા સમગ્ર શૈલેક્સને વિકાર બતાવનાર, વૃક્ષેને પણ લાવણ્યયુક્ત કરનાર, અને મુનિઓના ચિત્તને પણ ચમત્કાર પમાડનાર એવી વસંતત્રતુ આવી, કે જેમાં પ્રૌઢ પ્રમદાના સ્થલ સ્તનમંડળને લીધે ગમનવેગ અટકી પડેલ છે, પ્રિયતમના વિરહથી વિધુર બનેલ તરૂણીજનના દીર્ધ શ્વાસથી તરલિત થએલ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. અને ચંદન, નીપ, કુમુદ, કમળ અને કુવલયના ગંધથી મનહર એ દક્ષિણપવન ચારે દિશામાં વાઈ રહ્યો છે, જેથી અન્ય ગંધ હસ્તિીની શંકા લાવી ગંધસિંધુર-ગજરાજ ગર્જના કરી રહેલ છે, અને વળી ચંચળ ચરણે ચાલતા મનહર કનકનુ પુરને જ્યાં ધવની થઈ રહેલ છે, હસ્તના મણિકંકણુના ઝણકારથી જ્યાં મનહર કલરવ પ્રસરી રહ્યો છે, નિતંબસુધી લટકતી કાંચળીની ઘુઘરીઓના અવાજથી જ્યાં લય ચાલી રહેલ છે એવું વારાંગનાઓનું સુંદર ગીતયુક્ત નૃત્ય તરફ શોભી રહેલ છે. એવા પ્રકારની વસંતઋતુને મહત્સવ જેવાને વિશ્વભૂતિ કુમાર, સમસ્ત વિભૂતિપૂર્વક ખુશામતીયા નેકર, સુભટ તથા ચેટક જનેસહિત અને પિતાના અંતઃપુરની તરૂણીઓના સમુદાય સાથે પુષ્પકરંડક નામના ઉદ્યાનમાં ગયે, કે જ્યાં વૃક્ષ, અમંદ મકરંદનું પાન કરવાને પરવશ બની ભ્રમણ કરતા ભમરાઓના ગુંજારવથી જાણે ગાયન કરતાં હોય, પ્રચંડ પવનથી ઉછળતા મોટા પવરૂપ ભુજાએથી જાણે નૃત્ય કરતાં હાય અને ફીણના પિંડ સમાન શ્વેત અને બરાબર ખીલેલાં એવા કેતકીના દીદલ-પથી જાણે હસતાં હોય એવા શેભી રહ્યાં હતાં. વળી જેમાં જાંબુ વૃક્ષ, જીર, ખજુરી, અંજન, ઉંચી નાળીયેરી, ફણસ, અર્જુન, ખદિર, શ્રીખંડ, કપૂર, પૂગી, પીલુ, નિબ, આમલી, બકુલ, વડ, પીપળ, કદલી, નવમાલિકા, માધવી, સાલ, શહકી, સાગ, નીપ, હિંતાલ, વાંસ, તાપિચ્છ, કચ્છ, ઇત્યાદિ જળથી સુરક્ષિત થયેલાં વૃક્ષે સદાકાળ શેતાં હતાં. તેમજ જે ઉદ્યાન કેઈ સ્થાને સહકાર–આમ્રવૃક્ષની મંજરી-માંજરથી મંડિત હતું, કયાંક ખીલતી લતાઓના ગંધથી વ્યાપ્ત હતું, કયાંક અશોકના નવપલ્લવથી અલંકૃત અને કયાંક કુલીન કાંતાઓના અળતાયુક્ત ચરણન્યાસથી સુશોભિત હતું, કયાંક નવ પાટલા વૃક્ષના પુષ્પસમૂહથી ઓતપ્રેત હતું, કયાંક ગુંજારવ કરતા ભમરાએની શ્રેણિથી સંકુલ હતું. કયાંક નવ માલતીના પુષ્પોની શ્રેણિથી વ્યાપ્ત હતું, તેથી જાણે પિતાને વૈભવ બતાવતાં રોમાંચિત હોય તેવું ભાસતું હતું. વળી કારંડ, હંસ, બગલા, ચક્રવાક, ભારંડ, શુક, કુર૨, ચકર, ચાતક, જળકાક, ખંજરીટ, હારીત, પંચ વર્ણના કબુતર પ્રમુખ જાણે સ્નિગ્ધ બાંધવા હોય તેમ વિવિધ પક્ષીઓ જેને સદા સેવી રહ્યા હતાં. તેમજ જ્યાં મન્મથના દુસહ બાણુના અભિઘાતથી અંગે જર્જરિત થયેલ, કમળ મૃણાલ અને ઉત્પલ-કમળપત્રના શીતલ સંથારાપર પી રહીને વિરહિણી રમણીઓ કેયલના પ્રગટ અને રસિક ધ્વનિ સાંભળતાં મૂછ આવવાના ભયથી પિતાના હાથે કર્ણયુગલને બંધ કરી દિવસે ગાળતી હતી. વળી જ્યાં નવકુસુમના સમૂહથી જાણે મુગટયુકત હોય તેવા ચંપકવૃક્ષ, મદનરૂપ અગ્નિ પ્રગટાવી, પથિકસમૂહને જાણે બાળવા તૈયાર થયા હોય તેવા ભાસતા હતા, તેમજ પ્રચંડ પવનથી ઉડેલ મકરંદવડે સૂર્ય
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ–સેળભવ. બિંબને આચ્છાદિત થયેલ જોઈ મધ્યાહ્નકાળે પણ ચક્રવાક પક્ષીઓ સંધ્યાની શંકા કરતા હતા. વળી જ્યાં પુષ્પસમેત વૃક્ષો, લેકેના દબાણને સહન કરી શકતા ન હતા, પણ પવિત્ર મુનિઓ ઇદ્રિ અને મદનને દમન કરતા હતા, તથા ભુજંગી છે જ્યાં સારી લતાઓમાં પી રહેવા અને વિલાસિની વનિતાઓ લેશ સુખની લીલામાં આસકત થયેલ ભાસતી હતી.
એવા પ્રકારના ઉદ્યાનમાં પ્રવર તરૂણીજન સહિત, અનિમેષ દૃષ્ટિથી વનલક્ષમી જોતાં, કેતુક પામતા પરિજને જેને માર્ગ બતાવી રહ્યા છે એ વિશ્વભૂતિ કુમાર ઉદ્યાનના મધ્ય ભાગમાં ભમતું હતું, તેવામાં ઉદ્યાનપાલકે આવીને જણાવ્યું કે–“ હે કુમાર ! આદરપૂર્વક પ્રસન્ન થઈને તમે અવલોકન કરે જુઓ, આ તરફ સહકારશ્રેણીમાં માંજર આવવા લાગી છે, આ તરફ મલ્લિકાઓ પુષ્પિત થઈ રહી છે, આ તરફ કેમળ અશોકવૃક્ષમાં પદ્ય પ્રગટ થવા લાગ્યા છે, આ તરફ કુરબક વૃક્ષમાં કળીઓ આવવા લાગી છે, આ તરફ કણેર વૃક્ષામાં પુપે આવતાં ભાસે છે, અને આ તરફ પુન્નાગ પ્રમુખ વૃક્ષમાં નવાંકુરો આવવા લાગ્યા છે.” એ પ્રમાણે તેણે વૃક્ષો બતાવતાં, કુમાર વનક્રીડામાં દિવસે વિતાવવા લાગ્યું. તે કઈ કઈ વાર રાજનીતિનાં શાસ્ત્રી સાંભળતે, કઈ વાર ગૂઢાર્થ પદેને વિચાર કરતે, કેઈવાર વિશિષ્ઠ કવિઓનાં રચેલાં, ભરતવિદ્યામાં વિચક્ષણ, હાવભાવમાં હસ્તાદિકની ચેષ્ટામાં ચતુર એવા નાટકીયા પુરૂષ પાસે નાટક કરાવતા, કેઈવાર ગાયક અને પાસે બહુ આલાપતાનના પ્રકારથી મને ડર અને પંચમ સુરથી ગવાયેલ એવા વેણુ-વીણાનું સંગીત સાંભળતે હતે. એવામાં એકાંત પ્રદેશમાં રહેતાં, દૂતીનાં આવાં સપા(લંભ વચને તેના સાંભળવામાં આવ્યાં.
“હે નાથ! તે વખતે તેને સંકેત આપી, પ્રતિયુવતિ–શકયને સ્વીકાર કરતાં તેં યાજજીવ લઘુતાને કલંક આપે. હે સુભગ ! તારા વિરહ રૂપ દુસહ અગ્નિને શાંત કરવા માટે તેના નિમિતે નવીન કમળનાલ લાવતાં તલાવીએમાં તે બધા ખલાસ થઈ ગયા, ઉદ્યાનના આમ્રવૃક્ષામાં ઉત્પન્ન થયેલ નવ–મંજરી માંજર છેદીને પ્રતિદિવસે તેની રક્ષા નિમિતે લાવતાં મારી આંગળીઓના નખે બધા ઘસાઈ ગયા. નજીકમાં વિવિધ કલરવ કરનાર એવી મધુર કંઠવાળી કેયલને પ્રતિક્ષણે ઉડાવતાં મારી ભુજા થાકી ગઈ. “આ પ્રિયતમ આવે છે, આ પ્રિયતમ આવે છે, આ તેજ હશે, માટે ક્ષણવાર ધીરજ ધર” એમ વારંવાર બોલતાં, હવે તે મારી જીભ પણ થાકી ગઈ છે. અત્યારે તારી પ્રિયતમાની આવી દુસહ અવસ્થા વર્તે છે, માટે જે તેને જીવતી વાંછને હાય, તે હે કુમાર ! સત્વર તેની પાસે પહોંચી જા.”
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. તેમજ કેહવાર ગોત્રની સ્કૂલના થતાં કે પાયમાન થયેલ કામિનીઓને મનાવવા શાંત વચનના પ્રપંચ રચવામાં, કેઈવાર શુક, સારિકા-મેનાને બેલાવવાના વિનોદમાં, કેઈવાર શક્ય કામિનીએાએ કરેલ પરસ્પર કલહને કલાહલ સાંભળવામાં, કઈ વાર નાના પ્રકારના દૂર દેશમાંથી આવેલ નવા વૃક્ષોને દેહદ પિષકદ્રવ્ય આપવામાં તથા કેઈવાર સમદ વનમયુરનું નૃત્ય જોવામાં એમ તે કુમાર વિવિધ ક્રીડા કરતે હતે.
એકદા કામિનીઓ સાથે ઘૂતક્રીડા કરતાં મધ્યાન્હ કાળ થયે, તેથી અંતઃપુર સહિત કુમાર જળક્રીડા નિમિતે ચાલ્યો અને ઉદ્યાન-સરોવર પર ગયો. પછી ત્યાં સરસીતપરના વૃક્ષ પરથી કલરવપૂર્વક દીધેલ ઝંપાથી ઉછળતા જળસમૂહને, મોટા કલોલની પ્રેરણામાં તણાતાં કુમાર ઝીલવા લાગ્યા. અવાજ, કરતી મણિમેખલાના સમુહ યુકત, ભયથી ચંચલ ચનેવાળી અને પરસ્પર પ્રેરાયેલ તરૂણીઓ બલાત્કારથી એક બીજાને ધક્કા દઈને જળમાં નાખવા લાગી. કેપ અને જરા ભયથી હંસ પર બેઠેલ એવી પ્રૌઢ રમણીઓને, કનકની પીચ કારીમાં પાણી ભરીને કુમાર, તેના પ્રહારથી સતાવવા લાગ્યો. પ્રિયતમના સ્પર્શ થી વિકાસ પામતા નિતંબ ભાગમાં મેખલાના દેરા તૂટી પડવાથી પડી જતી ઘુઘરીઓને લીધે બાળાઓ તરત પલાયન કરી જતી. ઘેર ઘનાઘન-મેઘના આગમનની જેમ પાણીના પ્રવાહ-પૂર ઉછળતાં જાણે મુખ-લાવણ્યથી નિર્જિત થયાં હોય તેમ સરસીનાં કમળ બધાં બુડવા લાગ્યાં. એ પ્રમાણે વિવિધ જળક્રીડા કરી, યુવતીઓના પરિવાર સહિત કુમાર સરસી થકી બહાર નીકળે અને પોતાના આવાસમાં ગયે.
એવામાં ગગનચુડામણિ સૂર્ય અસ્ત થયું. એટલે માનિનીઓના મન્યુકેપ સાથે કમળો મુકુલિત થયાં, મિથુનના દિનવિરહની સાથે ચક્રવાક–યુગલો વિપ્રયુકત થયાં, પાંસુલાકુટિલ કામિનીઓની જેમ આનંદ પામતા ઘુવડ પક્ષીએ આમ તેમ ભમવા લાગ્યા, મુનિજનેની જેમ પક્ષીઓ પિતપોતાના સ્થાનેમાં બેસી ગયાં, તેમજ રાક્ષસસૈન્યની જેમ ભીષણ અંધકાર પ્રસરી રહ્યો, કામદેવની જેમ સર્વત્ર સંધ્યાકાળના દીવા પ્રગટ થયા. એ પ્રમાણે સંધ્યાસમય પ્રવૃત્ત થતાં પ્રદેષ–સંધ્યાકૃત્ય કરી કુમાર, તેવા પ્રકારના કુતુહળ અને નર્મમશ્કરીયુકત આલાપ અને વ્યંગ વચનયુકત ગીતાદિ વિનેદમાં અલ્પ વખત ગાળીને તે સુખ–શય્યામાં સુતે. અનુક્રમે રાત્રિ વ્યતીત થતાં સૂર્યોદય થયો, એટલે કુમાર શય્યા થકી ઉઠે અને પૂર્વ વિધિથી પ્રભાત કૃત્ય કરી, દેગુંદક દેવની જેમ વિલાસિની કાંતાઓની સાથે વિલાસ કરતે રહ્યો. એમ નિરંતર વિલાસ કરતાં તેના દિવસે પ્રસાર થવા લાગ્યા.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ–સેળ ભવ. એક દિવસે વિશ્વનંદી મહારાજની પટરાણીની દાસીઓ પુષ્પ, ફળાદિ લેવા માટે પુષ્પકરંડક ઉદ્યાનમાં આવી. ત્યાં અંતેઉર સહિત તેવા પ્રકારના વિલાસ કરતે વિશ્વભૂતિ કુમાર તેમના જેવામાં આવ્યું. એટલે અનેક પ્રકારે શૃંગારરસને સ્વાદ લેતા તેને જોઈને, અત્યંત ગાઢ અમર્ષ–કેપ ઉત્પન્ન થતાં અને ઈર્ષારૂપ શલ્યથી મન ભરાઈ જતાં તેઓ તરત પાછી વળી અને કુમારને ઉદ્યાનક્રીડાને વ્યતિકર તેમણે પટરાણીને કહી સંભળાવ્યું. પછી ક્ષણવાર દીર્ઘ નિસાસા નાખીને પુનઃ તેઓ કહેવા લાગી કે–“હે દેવી! તારા
જીવિતથી કે રાજ્ય-વિસ્તારથી પણ શું? અને વૈભવથી પણ શું ? જે તારે વિશાખનંદી પુત્ર, પુષ્પકરંડક ઉદ્યાનમાં વિલાસ ન કરે તે તારૂં એ બધું વૃથા છે !” એ પ્રમાણે સાંભળતાં રમણીના અવિચારપણાને લીધે, સ્ત્રી સ્વભાભાવના દૂરદર્શીપણાના અભાવે, ટુંકી મતિના કારણે તથા પોતાના કુળને કલંક લાગવાના અભીરૂપણથી પટરાણીને મહાકેપ ઉત્પન્ન થયો. જેથી તેણે ભેજનને ત્યાગ કર્યો અને શરીર સત્કાર પણ તજી દીધે. પોતાના સખીવર્ગને તેણે પોતપોતાના સ્થાને વિસર્જન કર્યો અને કેટલીક દાસીઓને સાથે લઈને તેણે કેપગ્રહમાં પ્રવેશ કર્યો. એવામાં રાત્રે વિશ્વનંદી રાજા આવતાં રાણીને ન જેવાથી કંચુકી પ્રમુખ, પરિજનેને પૂછયું. એટલે એક સેવકે નિવેદન કર્યું કે – હે દેવ ! પ્લાન વદન–કમળયુકત રાણી કંઈક કારણને લીધે અમુકકેપગૃહમાં ગઇ છે.” એ સાંભળતાં રાજા તરતજ ત્યાં ગયો અને ઉર્વશ્વાસ લેવાથી જાણે ગાતુર હોય તેમ દીર્ઘ નિસાસા નાખતી અને કેપથી બળતી રાણી તેના જેવામાં આવી. પછી આપવામાં આવેલ આસન પર બેસતાં રાજા
ના હા કે હે દેવી ! તારી આવી અવસ્થા કેમ? અહીં કારણ શ છે? પરમાર્થ કહી દે. મેં કાંઈ તારા પ્રત્યે લેશ પણ અન્યાય કર્યો હોય, તે તે સ્મરણમાં નથી. તેમ મને અનુકૂળ વર્તનાર કે પરિજન તારૂં જરા પણ અપમાન કરી શકે તેમ નથી. વળી વિવિધ રત્નાલંકારની કાંઈ ખામી નથી તે આ નિરર્થક કે પાડંબર કે?”
ત્યારે મહારાણી બોલી—“હે મહારાજ ! એ બધું સત્ય છે. અહીં કેઈ પણ પ્રકારની ન્યૂનતા નથી. પરંતુ કેવળ નિરર્થક આ સકલજનમાં સાધારણપણાથી શું ?” રાજા બે -“ ત્યારે અનિરર્થક અને સકલજનમાં અસાધારણપણું શું છે?” રાણીએ કહ્યું- મહારાજપુષ્પકરંડક ઉદ્યાનને પરિભેગ” રાજા બે –“તારે તેનું શું પ્રયોજન છે?” રાણીએ જણાવ્યું– વિશાખનંદી કુમારના વિકાસ માટે મારે તેનું પ્રયોજન છે.” રાજાએ કહ્યુંહે દેવી! તમે કેપ ન કરે, આ અશુભ અધ્યવસાયને તજી દે, સ્ત્રીજનેને
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦.
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
સુલભ એવી ચપલતાને પરિહાર કર, પિતાના કુલ-કમને વિચાર, શું આપણા કુળમાં પુષ્પકરંડક ઉદ્યાનમાં એકની સ્થિતિ છતાં પૂર્વે અન્ય કેઈ કુમારને પ્રવેશ કરતે તે જે છે તે પૂર્વ પુરૂષેની વ્યવસ્થાને હું કેમ ભંગ કરું? માટે ગમે તે રીતે બીજું કાંઈ માગી લે.” ત્યારે રાણી કહેવા લાગી કે હે મહાશય ! તમે પોતાના સ્થાને પધારે, ઉદ્યાનના લાભ વિના અન્ય પદાર્થની પ્રાર્થના શું માત્ર છે ? એ કરતાં મારે રાજ્ય, રાષ્ટ્ર, ધન, સ્વજન, બાંધવ કે શરીર–પષણથી પણ મારે કાંઈ પ્રજન નથી. હું
વતી છતાં તમારા પ્રસાદથી જે પુત્રને ત્યાં કીડા કરતો ન જેઉં તે મારૂં જીવિત નિષ્ફળ છે. હે નાથ ! તમારી સમક્ષ પણ આ મારો મને રથ જે પૂર્ણ ન થાય, તે પછી અન્ય બીજું તે દૂર રહે, પરંતુ મારા ભેજન માત્રમાં પણ સંદેહ સમજ. વળી હે દેવ ! હું ધારું છું કે–તમે વજાથી ઘડાયેલા છે કે જેથી એક પુત્રને પણ પરિભવથી દુઃખા જોયા છતાં સુખે બેસી રહ્યા છે. અહો ! તમને બિલકુલ અનુતાપ પણ થતું નથી.” ઇત્યાદિ સલિલ- જળ સમાન તેનાં વિવિધ વચનેથી મહાનદીના તટની જેમ રનેહથી નિબિડ છતાં રાજાનું મન દુઃખાતુર થઈ ગયું. પછી રાજાએ કહ્યું કે–“હે સુંદરી! તું સંતાપ ન પામ અને કર્તવ્યને સંગ ભાર. બીજું તે દૂર રહે, પરંતુ આ મારૂં જીવિત પણ તારે આધીન છે.” એમ અનેક રીતે સમજાવીને રાજા સભામંડપ–રાજસભામાં ગયે. ત્યાં મંત્રીએને બોલાવીને તેણે એકાંતમાં રાણીના કેપને બધે વ્યતિકર અને પિતાના કુળની વ્યવસ્થા તેમને કહી સંભળાવી. ત્યારે મંત્રીઓ બેલ્યા કે-“હે દેવ ! તમે શાંત થાઓ. અમે પિતે જઈને રાષ્ટ્રને સમજાવીએ.” એટલે રાજાએ આજ્ઞા આપતાં તેઓ રાણી પાસે ગયા અને અનેક પ્રકારે તેમણે રાણીને સમજાવી, છતાં તે કઈ રીતે સમજી નહિ. ત્યારે વિલક્ષણ મુખ કરીને તેઓ રાજા પાસે પાછા આવ્યા અને કહેવા લાગ્યા કે –“હે દેવ ! ખરેખર રાણીને કેપ બહુજ ગાઢ છે, જેથી તે વખતસર મરણના શરણને પણ સ્વીકારી લે. માટે ગમે તે રીતે તે મનાવવા ગ્ય છે.” રાજા બે -“અરે ! તમે આ શું બોલે છે? શું તમે અમારા કુળની મર્યાદા જાણતા નથી ? કે ઉદ્યાનમાં એક ક્રીડા કરતે હોય ત્યારે અન્ય પ્રવેશ ન કરી શકે. અત્યારે વસંતઋત આવતાં જ વિશ્વભૂતિ ત્યાં વિલાસ કરી રહ્યો છે.” ત્યારે મંત્રીઓ બોલ્યા “હે દેવ ! તે અમે જાએ છીએ, છતાં સ્ત્રી જાતિને મહાગ્રહ-દુરાગ્રહ દુનિંગ્રહ-દુઃખે નિગ્રહ કરવા ગ્ય છે.” એટલે રાજાએ ખેદ સાથે જણાવ્યું કે–એક બાજુ કુલક્રમાગત મર્યાદાને લેપ થાય છે અને બીજી બાજુ પ્રિયતમા મરણ પામે છે. અહા ! અત્યારે તે મહાસંકટ આવી પડયું છે. આ આપત્તિકાળે વિધિના યોગે દઢ, નેહધારી સ્વજન, સંબંધીઓના મન અવશ્ય તુટી જશે. વળી સ્ત્રીને આધીન
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ–સોળ
ભવ.
થયેલ રાજા ગ્યાયેગ્યને કાંઈ વિચાર કરતું નથી, જેથી આ અપયશ અખલિત રીતે દિશાઓમાં પ્રચાર પામીને ચિરકાળ ભમશે- જામશે; માટે હે મંત્રિએ ! તમે હવે કઈ વિશુદ્ધ ઉપાય શોધી કહાડે કે જેથી રાણી જીવતી રહે અને સ્વકુળની વ્યવસ્થા સચવાય.” એ પ્રમાણે સાંભળતાં “જેવી દેવની આજ્ઞા એમ કહીને મંત્રીઓ એકાંતમાં બેસી પોતાની નિપુણ બુદ્ધિથી કાર્યતત્ત્વને બરાબર નિશ્ચય કરી, તેમણે રાજાને નિવેદન કર્યું કે –“ હે દેવ ! અત્ય સમયેશ્ચિત કરવા ગ્ય એ જ છે કે “નજીક રાજા ઉખલ થઈને દેશને ઉપદ્રવ પમાડે છે” એવા અર્થવાળા લેખ લેખહારક પુરૂષે લાવે અને તે તમને અર્પણ કરે. તે લેખ વાંચ્યા-વિચાર્યા પછી તમે પ્રયાણ કરવાની આજ્ઞા આપે. તેમ કરવાથી સામતવર્ગ ક્ષેભ પામશે અને એ વ્યતિકર જાણવામાં આવતાં કુમાર વિશ્વભૂતિ પણ પુષ્પકરંડક ઉદ્યાન મૂકીને આવતે રહેશે. એ બને રીતે અનુકૂળ થઈ પડશે.” એમ સાંભળતાં રાજાએ એ વાત સ્વીકારી એટલે મંત્રીઓ ઉઠયા અને એકાંતમાં બેઠેલ રાણીને એ વ્યતિકર તેમણે સંભળાવ્યું. જેથી હર્ષ પામતા તેણે ભોજન કર્યું અને કપાબર મૂકી દીધું.
પછી બીજે દિવસે લખેલા કપલેખ હાથમાં લઈ, પિતાની જંઘાઓ ધૂલિયુક્ત કરી અને ગાઢ પરિશ્રમથી કલાત-થાકેલા નવા પુરૂષ, મંત્રીઓએ તૈયાર કર્યા અને તેમને રાજા પાસે લઈ ગયા. એટલે તેમણે લેખે રાજા આગળ મૂક્યા, જે રાજાએ પોતે વાંચી જોયા અને તેને અર્થ સમજી લીધે. ત્યારબાદ કપટ કેપના આડંબરપૂર્વક તેણે પિતાના પુરૂષને જણાવ્યું કે “અરે સેવકજનો ! સંગ્રામમાં સજજ થવાની ભેરી વગાડે, હાથીઓને સજજ કરીને નગરની દૂર મોકલે, દિવ્ય આયુધો ધારણ કરે, જયહસ્તી મને સુપ્રત કરો કે જેથી હું પ્રયાણ કરૂં.” એમ રાજાએ આજ્ઞા કરતાં સેવક પુરૂએ બધું તે પ્રમાણે કર્યું. એવામાં ભેરીને શબ્દ સાંભળતાં સામતે બધા ક્ષેભા પામ્યા, મદઝરતા કુંજને સજજ કરવામાં આવ્યા, સુભટે બધા તૈયાર થઈ ગયા, અ ચોતરફ દોડાદોડી કરી રહ્યા, અને સેનાપતિઓ બધા એકઠા થયા. વધારે શું કહેવું ? બધું ભૂમંડળ આકુળવ્યાકુળ થવા લાગ્યું એટલે રાજાએ પ્રયાણ કર્યું. એવામાં રાજાને પ્રયાણ કરતે જાણીને પરમાર્થ સમજ્યા વિના વિશ્વભૂતિકુમાર પુષ્પકરંડક ઉદ્યાનમાંથી બહાર નીકળે; અને રાજા પાસે આવી, તેના પગે પડીને તેણે હકીકત પૂછી. ત્યારે રાજા કહેવા લાગે કે-“હે વત્સ ! પાસેના સીમાડા પર પુરૂષસિંહ નામે મંડલાધિપમાંડલિક રાજા છે, તે પૂર્વે સ્નેહભાવ તથા આજ્ઞા પ્રમાણે રહેવાનું કબૂલ કરીને, અત્યારે તીવ્ર વિકાર બતાવી, સીમાડાના ગ્રામ્યજનેને સતાવે છે અને આપણા મંડલનું અતિક્રમણ કરે છે, જેથી હે પુત્ર! એ મારે એક માટે પરિભવ છે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
અને વળી પિતાના તાત કે પિતામહ પ્રમુખ પૂર્વજોએ ઉપાજિત કરેલ પૃથ્વીને પરાધીન થતી જોઈને અત્યારે નિરર્થક કલંકિત જીવિતને કેમ ધારણ કરીએ ? આજે કેટલાક સ્વવંશીય પુરૂષે પ્રચંડ ભુજદંડથી શત્રુઓને પરાજિત કરી પરની પૃથ્વી છીનવી લે છે, અને અમે પોતાની ભૂમિનું પણ રક્ષણ કરી શકતા નથી. ભનેત્સાહ, શત્રુવર્ગને આનંદ પમાડનાર, ચિત્તના અવછંભ તથા મિત્રવર્ગ રહિત એવા પુત્રને સ્ત્રીઓ શા માટે જન્મ આપતી હશે? માટે હે પુત્ર ! અત્યારે મારે હવે અપયશરૂપ પંકને ધવામાં જળ સમાન, અને જરાથી વિધુર અંગવાળાને રસાયનરૂપ એવું રણાંગણનું શરણ લેવું ઉચિત છે.”
એ પ્રમાણે રાજાએ કહેતાં કેપથી ઓછપુટને દબાવીને કુમાર ઉડ્યો અને રાજાના પગે પડને વિનંતી કરવા લાગ્યું કે- “હે તાત! આ કેપને આ વેગ તછ ઘો. તે દુરાચારી શું માત્ર છે ? પિતાની લીલામાત્રથી મત્તમાતંગેના કુંભસ્થળેને દળી નાખનાર એ કેસરીસિંહ કાંઈ શીયાળ સામે ગમન ન જ કરે. પોતાના કુળપર્વતના ઉંચા શિખરને દળવામાં સમર્થ એવું ઇંદ્રનું વજા કાંઈ એરંડાપર પડે ? પૂર્ણચંદ્ર તથા સૂર્યને ગળી જવામાં અભિલાષી એવા ગ્રહ કાંઈ તારા સમૂહને ગળવાને ઇચ્છે ? માટે હે તાત ! તમે પ્રસન્ન થઈને એ સાહસથી વિરામ પામે અને મને આદેશ આપો કે જેથી આપના પ્રસાદથી, બેટી રીતે બળ બતાવનાર એવા તેના ભુજદંડની ખરજ-ખુજલીને દૂર કરૂં. વળી અમારા જેવા વિદ્યમાન છતાં તાતને આવા સાહસમાં ઉતરવું પેગ્ય નથી. ખરી રીતે તે તમારે પ્રતાપ જ કાર્યોને સાધે છે. કારણકે પૂર્વાચલના શિખર પર સૂર્યને ઉદય થતાં સર્વત્ર પ્રસરેલ અંધકારને કિરણે પણ પરાસ્ત કરી મૂકે છે. ગંભીર અને ઉંડા શેષયુક્ત રત્નાકર-સમુદ્રની વેળજ પાતાલ–કળ શાના મુખ આગળ મહા પ્રવાહરૂપે ગમનાગમન કરે છે. ઉત્કટ દંડ–નાલપર વિલાસ કરતા શ્રેષ્ઠ પત્ર, કેશ અને કેસરાયુક્ત હિમાલયના કમળને પવનથી ઉછળેલ તુષાર-હિમકો હણી નાખે છે. ” '
એ પ્રમાણે કુમારે ગાઢ આગ્રહપૂર્વક કહેતાં, રાજાએ તેને આજ્ઞા આપી. એટલે પ્રણામપૂર્વક તે સ્વીકારીને કુમારે પ્રયાણ કરવાને હકમ કર્યો અને ચતુરંગ સેના ચાલતી થઈ, કે જેમાં ગંડસ્થળપરથી ઝરતા, ઉગ્રમજળથી દિશાઓને અંધકારયુક્ત બનાવતા, ચંચળ કર્ણતાલથી મદગંધની વક્ર રેખાઓને પાડતા, અતિઘોર ઘેષની ગર્જનાથી ક્ષીરસાગરના મંથનની શંકા પમાડનાર તથા ઉજવળ તારારૂપ અથવા તારા સમાન આભરણયુક્ત ગગનાંગણ સમાન ભાસતા, કદલીના વન જેવી શોભા આપતા, ગેરના રંગથી જેમના વિકટ કુંભસ્થળ લિપ્ત છે અને જંગમ કુલપર્વતે સમાન ઉંચા એવા હાથીઓએ સત્વર પ્રયાણ કર્યું. તેમજ પવન સમાન વેગશાળી, કઠણ ખુરના અગ્રભાગથી જમીનને
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવસેળો ભવ.
૧૫ર
ખોદતા અને ફીણ કહાડવાના મિષે જાણે કુમારના યશને વિસ્તારતા હોય એવા અ ચાલવા લાગ્યા. તથા હાથમાં કુત, ધનુષ્ય, તિક્ષણ ભાલા, બરછી તથા તરવારને ધારણ કરતા, બખ્તર બાંધીને સજજ થયેલા, પ્રચંડ ભુજદંડના બલયુક્ત, પિતાના શૈર્યના વેગથી રિપુસૈન્યને જીર્ણતૃણ સમાન ગણતા, પિતાના સ્વામીના પ્રસાદથી પરાધીન હૃદયવાળા અને જીવિતની પણ દરકાર ન કરનારા, પ્રતિક્ષણે હક્કારને પોકાર મૂકવાથી ખેંચાણને લીધે જેમના કવચ તુટી પડ્યા છે, પોતાની દયિતાને ઘર ભણી પાછી વાળતા અને દર્પથી ઉભટ એવા સુભટે પણ ચાલ્યા. વળી અનેક પ્રકારના આયુધથી ભરેલા, ઘણુઘણાટના અવાજથી તથા પવનથી ઉડતા ધ્વજ-પટના આડંબરયુક્ત એવા રથ તરફ ચાલવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે રાજાના વચનથી વધતા આનંદસહિત ચતુરંગ સૈન્ય, મુનિદાનથી ઉત્પન્ન થયેલા પુણ્યની જેમ કુમારની પાસે ઉપસ્થિત થયું.
પછી પર્વતના શિખર પર બાંધેલ ભીલોની મોટી પક્ષીઓને ભાંગ, લેકેને સતાવવામાં તત્પર એવા લૂંટારાઓની નિર્ભર્સના કરતે, નગર, ગામ, પર્વત, આરામથી રમણીય એવા મહીમંડળનું અવલોકન કરતે, માર્ગમાં સામતોએ આપેલ વિવિધ અલંકાર, હાથી. અશ્વ પ્રમુખને સ્વીકારતો એવો વિશ્વભૂતિકુમાર વિંધ્યાચલની સમીપે પહોંચ્યા. ત્યાં સેનાને એક ઠેકાણે સ્થાપન કરી અને પિતે વિચક્ષણ પ્રધાનપુરૂષને લઈને કૌતુકથી વિધ્યગિરિ જેવાને ચા. જતાં જતાં માર્ગમાં યથેચ્છ ચરતા અને રેવાનદીના કાંઠે ઉગેલી મેટી દ્રાક્ષ-લતાઓનું ભક્ષણ કરતા એવા ઉન્નત-મત્ત-કુંજરે તેના જેવામાં આવ્યા. વળી પ્રેમપૂર્ણ યુવતિઓ સહિત કિન્નરેએ ઉચ્ચારેલ અને હસ્ત-તાલના કલરવયુક્ત પંચમ ઉદ્દગારને સાંભળતે, નિઝરણાના ઝંકાર સાંભળતાં ઘન–મેઘના ઘષની મનમાં શંકા લાવી, શિખ્યા વિના પંડિત બનેલા એવા મયૂરના તાંડવનૃત્યને અવકો, અને આગળ ચાલતાં, પવનના ગુંજારવથી જાણે ગાયન કરી રહેલ હોય, અત્યંત ઉછળતા તણખારૂપ ઉદ્દગારેથી જાણે હસતે હોય, પવનથી વિસ્તાર પામેલ મટી જવાળાઓથી જાણે નૃત્ય કરતે હોય, અને ગગનાંગણ સુધી પહેચેલ ધૂમના પડલથી જાણે કેશપાશને છૂટે કર્યો હોય એ દારૂણ દાવાનળ તેણે જે, તેને ઓળંગીને આગળ જતાં પ્રધાનપુરૂષની જેમ ઉન્નતાકાર અને સુવંશ-પક્ષે સારા વાંસયુક્ત, રાજાની જેમ શ્રેષ્ઠ રત્ન-ભંડાર-પક્ષે સારી રચનાયુક્ત તથા લેકે જેના ચરણને અનુસરી રહ્યા છે, પક્ષે જેના કટક-ટેકરાની છાયામાં લોકે આરામ લઈ રહ્યા છે, કાપુરૂષ-કાયરની જેમ દુષ્ટ સત્વ, પક્ષે દુષ્ટ પશુઓથી અધિષ્ઠિત તથા નિષ્ઠુર સ્વરૂપયુક્ત, મહિલાના હૃદયની જેમ દુલઘનીય તથા પધર–સ્તન કે તળાથી ભિત એવા વિંધ્યાચલ પર કુમાર આરૂઢ થયા. પછી લાંબે વખત જંગલ, નિઝરણા, ગુફાઓ, દુરાહ શિખરે, કદલીઓનાં લીલાગૃહ, દેને ઉપભેગથી
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર
ઉત્કટ ગંધયુક્ત શિલાઓ તથા વિવિધ પ્રકારના મનહર પ્રદેશમાં વિચરતાં પરિશ્રાંત થયેલ કુમાર એક માધવી–લતાગૃહમાં બેઠે. એવામાં એક ચારણ બો કે “ હે કુમાર ! તમે પણ વિધ્યગિરિ સમાન છો, કારણ કે વિધ્યપર્વત સાર-કાઠિન્યયુક્ત છે અને તમે સદા બળયુક્ત છે, પર્વત નર્મદાનદીચુક્ત છે અને તમે નર્મભાષી સેવકો સહિત છે, પર્વત સારંગ-હરણેયુક્ત છે અને તમે બાણુસહિત છે, પર્વત હસ્તી અને કલભ-નાના હાથીઓના ઉદયવાળે છે, અને તમે કુલના કલહરહિત તથા દયાયુક્ત છે, પર્વત ક્ષમા -પૃથ્વીના ભારને ધારણ કરનાર છે અને તમે ક્ષમાયુક્ત છે, પર્વત દેવતાઓને પ્રિય છે, અને તમે પંડિતેને પ્રિય છે, પર્વત મદન–એક જાતના વૃક્ષાથી શોભે છે અને તમે મદન મન્મથ જેવા રૂપવાન છો, એમ તમે પણ વિધ્યાચલથી ઉતરતા નથી. હે કુમાર ! કહો, એમાં શું કહી બતાવ્યું? ” એ પ્રમાણે સાંભળતા કુમાર ઘણે સંતુષ્ટ થશે અને બે કે અહે! એણે ગિરિરાજનું બહુ જ સારું વર્ણન કર્યું, માટે એને એક લક્ષ-લાખ સોનામહેરે આપે.” એટલે “જેવી દેવની આજ્ઞા” એમ કહીને ભંડારીએ તે પ્રમાણે હુકમ બજાવ્યા. ક્ષણાંતર પછી કુમાર પોતાના આવાસમાં આવ્યો અને પ્રયાણ કરતાં અનુક્રમે તે પ્રત્યાસન્ન-પાસેના દેશમાં પહોંચ્યો. ત્યાં અવકન કરતાં પિતાના દેશના લોકોને પ્રમેદપૂર્વક વિલાસ કરતાં, ગાય, ભેંશે, ઉટે, રાસભ–ગધેડા પ્રમુખ પશુઓ તથા ધન, ધાન્યથી સમૃદ્ધ તેમજ ગામ, નગર વિગેરે સુખી જોયા. જેથી મનમાં વિસ્મય પામી તેણે દેશના પ્રધાન પુરૂષ અને શ્રેષ્ઠીઓને લાવ્યા અને તલ આપી બહુમાન સાથે તેમને લેકપ્રજાજનેના સુખ-દુઃખની વાત પૂછી. એટલે તેમણે નિવેદન કર્યું-“હે દેવ ! તમારા ભુજ રૂપ પંજર-પાંજરામાં રહેતાં અમને કયે ચાલાક પુરૂષ મનથી પણ અસ્વસ્થ-દુઃખી કરવાની ઇચ્છા કરે ? કારણ કે પિતાના , જીવિતની દરકાર કરનાર કયે સુજ્ઞ, સિંહના કેસરા તેડવાને ઈછે ? અથવા નાગરાજની ઉણપર રહેલ મણિને ગ્રહણ કરવા કોણ પિતાને હાથ લંબાવે? છતાં કેવળ એટલુંમાત્ર દુખ છે કે-અહીં શુદ્ધ આદર આપતી અને નેત્રરૂપ ધનુષ્યથી છોડેલા કટાક્ષરૂપ બાણથી, પણાંગનાઓ હતાશ બની માર્ગમાં અવલોકન કરતી તે ચારે દિશામાં પ્રયાણ કરતા પથિકોના હૃદયને પ્રતિદિન હરી લે છે-ઘાયલ કરે છે. વળી વિષય-દેષરૂપ દુ:ખના સંચયને ઉપદેશ આપવામાં પરાયણ અને પ્રતિદિન ધર્મમાર્ગ બતાવતા એવા મુનિજને વિદ્યમાન છતાં ભવભયની શંકા કરતા અમે ગૃહસ્થો ભેગે પગની જે વાંછા કરીએ છીએ, તેથી કર્તવ્યને પામી શકતા નથી.”
એ પ્રમાણે સાંભળતાં રહેજ કપલને વિકસાવતાં, જરા હસીને તેમના
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ–સેાળમે। ભવ.
૫
વચન–વિન્યાસની પ્રશંસા કરતાં, તાંબૂલ અપાવીને કુમારે તે શ્રેષ્ઠીઓ તથા પ્રધાન પુરૂષોને વિસર્જન કર્યાં. પછી તના વચનથી પુરૂષસિ ંહને કહેવરાવ્યું કે— કુમાર ! તારા દર્શેનિનિમિત્તે બહુ ઉત્સુક થઈને બેઠા છે. ' એમ સાંભળતાં પુષિસ હું કુમારને ખેાલાવવા માટે પેાતાના પ્રધાનપુરૂષો મેકલ્યા, એટલે તેના અનુરાધ-આગ્રહથી કુમાર આવ્યેા. પુરૂષિસ ંહે તેને પરવિભૂતિપૂર્ણાંક નગરમાં પ્રવેશ કરાવ્યેા અને આદરપૂર્વક ભાજન કરાવ્યું. પછી તેણે હાથી, ઘેાડા અને રથા તેમજ ખીજું પણ ઘણું ધન ભેટ આપ્યું, અને લલાટપર અંજલિ જોડીને વિનંતી કરી કે હે કુમાર ! તમે પેાતાના ચરણ-કમળેાથી મારૂ ભવન જે પવિત્ર કર્યું, તેથી મારા પર મેટી કૃપા કરી. માટે હવે થાડા દીવસે। અહીં જ ગુજારે. કારણ કે ફરી તમારૂ દન દુ`ભ છે. ' એમ તેણે કહેતાં કુમાર ખેલ્યા કે- હું નરેન્દ્ર! તમારો પ્રેમાનુબંધ અપૂર્ણાં છે, તમારા પ્રિયાલાપ અસાધારણ વિનયસહિત છે, આદર-સત્કાર તા એક આશ્ચરૂપ જ છે, અને તમારી સજ્જનતા મનથી પણ અચિંતનીય છે, તે આવા તમારા ગુણુગણુથી એક ક્ષણમાં મારૂ મન તમે અત્યંત આકર્ષી લીધુ છે. હવે જો હું થાડા દીવસ પછુ તારી સાથે રહુ, તે મારા મનની પરાધીનતાને પહેાંચી ન શકું. વળી આ પણ સત્ય કહ્યું છે કે—
'
જ
અત વ ફ્રિ નેવ્ઝાન્તિ, સાધવ: સલમાગમમ્ । यद्वियोगासिलूनस्य, मनसो नास्ति भैषजम् ॥ १ ॥
અઃ-સાધુઓ એટલા માટે જ સત્સમાગમને ઇચ્છતા નથી, કારણ કે તેના વિયાગરૂપ અસિ-તરવારથી ઘાયલ થયેલ અંતર-મનનું ઔષધ નથી.
માટે મને જવાની અનુજ્ઞા આપે.” એમ કહેતાં તેના દુઃસવિયેગના શાકથી અશ્રુને ધારણુ કરતા, કુમારની પાછળ, હાથી ઘેાડા અને રથની સામગ્રીથી ચાલતાં, પુરૂષસિંહ લાંખા માથી પાળેા વળ્યેા. કુમાર પણ અખંડ પ્રયાણુથી રાજગૃહ નગર તરફ ચાલવા લાગ્યા.
અહીં વિશ્વની રાજાએ પેાતાના વિશાખનંદી કુમારને કહ્યું કે-‘ હું વત્સ ! ઈંદ્રની પણ શંકા લાવ્યા વિના આ ઉદ્યાનમાં મૃગાક્ષી–રમણીઓના મધ્યમાં રહીને વનલક્ષ્મીનું અવલેાકન કર. ' એમ સાંભળતાં સમસ્ત અન્યપ્રવૃત્તિને મૂકી, વધતા આનંદ સાથે રમણીઓસહિત વિશાખનંદીકુમાર ઉદ્યાનમાં રહીને વિચિત્ર કીડાઓથી વિલાસ કરવા લાગ્યા.
એવામાં નિરંતર પ્રયાણ કરતાં તે વિશ્વભૂતિકુમાર રાજગૃહ નગરમાં આવી પહોંચ્યા. તેણે સામત, સેનાપતિપ્રમુખને પાતપાતાના સ્થાને માકલી
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
દીધા અને ગાઢ અનુરાગને લીધે લાંબા વખતથી જેવાને ઉત્કંઠિત થયેલ કુમાર પ્રથમની રીતે પુષ્પકરંડક ઉદ્યાનમાં પ્રવેશ કરવા લાગ્યા. તેવામાં દ્વાર પર રહેલા પ્રતિહારે કહ્યું કે– “ હે કુમાર! તમારે અહીં પ્રવેશ કરવો ઉચિત નથી. કારણ કે વિશાખનંદી અહીં અંતેઉર સહિત આવીને વિલાસ કરે છે.' ત્યારે વિશ્વભૂતિકુમાર બોલે કે- હે ભદ્ર ! તે કયારે આવીને પેઠે છે ? ” તેણે કહ્યું કે- તમે ગયા પછી તરતજ તે આવેલ છે. ? એમ સાંભળતાં ભારે કેપથી લોચન રક્ત કરી. લલાટ તટપર બ્રકટી ચડાવતાં, મુખમાં ભયંકર ભાસ અને તત્કાલ ઉત્પન્ન થતા પસીનાના બિંદુથી વ્યાપ્ત એ કુમાર આ પ્રમાણે ચિંતવવા લાગે કે–પાસેના કોપાયમાન રાજાના વૈરના બાને રાજાએ પૂર્વે પિતાની બુદ્ધિથી ખરેખર ! મને આ ઉદ્યાનમાંથી કાઢી મૂકો. કારણ કે તે દેશ તે ગામ, નગર અને ગોષ-પશુસ્થાનથી સ્વસ્થ, ધન, ધાન્યથી સમૃદ્ધ અને પરચક્ર, ચેર અને બીજા ઉપદ્રવના ભયરહિત છે, એમ હું સાક્ષાત જોઈ આવ્યું. તેથી પિતાના પુત્રને આ ઉદ્યાનમાં વિલાસ કરવા નિમિત્તે, અપયશના પરિહાર માટે, આ બધી ખરેખર કપટ-રચના જ કરવામાં આવી છે. જેથી રાજાએ નિશ્ચય આ બહુ અયુક્ત જ કર્યું છે. કારણ કે વિશ્વાસ પામેલા જનપ્રત્યે માયા કરવી, તે ઘટિત નથી.” એમ ક્ષણવાર વીતાવી ભારે કેપને વેગ ઉત્પન્ન થતાં તેણે વિશાખનંદીના પુરૂષોની તર્જના કરતાં જણાવ્યું કે –“ અરે ! દુરાચારીઓ ! મેં ત્યાગ ન કર્યા છતાં તમે ઉદ્યાનમાં શા માટે પેઠા ? તમારી તાકાત શી છે? અથવા પરાક્રમ જાણ્યા વિના તમે અહીં સ્વચ્છંદપણે શા માટે રમે છે? મારા હાથે પરાભવ પામતાં તમારું રક્ષણ કણ કરશે ?” એમ બોલતાં દુસહ અભિમાનની પરવશતાથી પિતાનું બળ દેખાડવા નિમિત્તે મજબૂત મુષ્ટિપ્રહારથી, ફળોના ભારે લચી રહેલા શાખાવાળા અને માટે એક કપિત્થ વૃક્ષને તાડન કર્યું. તે અભિઘાતથી જાણે કુલપર્વતથી તાડિત થયેલ હોય તેમ મહીપૃષ્ઠ થરથરી રહ્યું અને નિબિડબંધને તુટતાં તેનાં બધાં ફળો નીચે પદ્ય ગયાં. તે વિશાખનંદીના પુરૂષને ગર્વ સહિત બતાવતાં કુમારે કહ્યું કે- અરે ! પુરૂષાધમ ! જેમ આ ફળો પાડ્યાં, તેમ તમારાં શિર પાડી નાખીશ અને તમારા દુર્વિનયને પરાસ્ત કરીશ, તેમજ ઉદ્યાનમાં રમવાના તમારા કુતુહળને નાશ કરીશ, પરંતુ એક તાતની લજજા નડે છે, પિતાના કુળના કલંકથી ભય લાગે છે તથા લોકાપવાદને ટાળવાને કાંઈ ઉપાય નથી.” એમ કહી તીવ્ર કેપને વેગ શાંત થતાં, સંવેગને રંગ પામતાં, વિશ્વભૂતિ વિચારવા લાગ્યું કે
વિષયને પરવશ થયેલા લોકે શું શું પરાભવ પામતા નથી? અથવા કયા દુષ્કર વ્યયસાયમાં પણ પ્રવર્તતા નથી ? તેમ દંભેલી-ઇંદ્રના વા સમાન, આપદાઓના આવર્તાથી વ્યાપ્ત એવાં તીક્ષણ દુઃખે અણધાર્યા કેના શિરે પડતાં
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ–સેળ ભવ.
(૫૭) નથી ? વિબુધજને એ નિદિત છતાં અને મર્યાદારહિત છતાં એ ક તુચ્છ માણસ પણ વિષયાસક્ત જનને દુર્વિનય ન કરે ? અર્થાત્ તે હલકટ જન પણ તેમને અનાદર કર્યા વિના ન રહે. વળી મૃગાક્ષી-કામિનીઓ, એ વિષયના નિશ્ચય નિવિઘ કારણરૂપ છે. પાપી વિધાતાએ એ અંગનાઓને શા માટે ઉત્પન્ન કરી હશે? મનુષ્ય જે યુવતિજનથી વિમુખ હોય, તે દુર્ગતિનાં દુઃખે તે સ્વમમાં પણ કદિ જોઈ ન શકે. હસ્તીઓના પાશ સમાન, હરિને વિષમબંધનરૂપ વાગરા-જાળ સમાન, પક્ષીઓને પંજરતુલ્ય, પતંગેને દીપકની શિખાતુલ્ય તથા મત્સ્યોને જાળ સમાન એવું આ મહિલારૂપ મોટું યંત્ર, સ્વેચ્છાએ સુખ ભેગવતા લોકો માટે અહા ! વિધાતાએ બનાવેલ છે અને વળી જેમના મનમાં હરિણાક્ષીને વાસ નથી, તેમને નવમાલતીના પરિમલથી પુષ્ટ, નવકુસુમને સુરભિગંધ પણ શું કરી શકે તેમ છે ? સકલ લોકોને સતાવનાર તથા મન્મથને અત્યંત જગાડનાર એ મલયાનિલ-મલયાચલને પવન પણ યુવતિવિરક્તજનને કદિ ચલાયમાન ન જ કરી શકે. તેમજ શર ઋતુના ચંદ્રકિરણોથી ઉજવળ એવી કેમુદીચાંદની પંચબાણુ–કામના બળને દળવામાં ધીર એવા પુરૂ
ને લેશ પણ વિકાર ઉપજાવી શકે નહિ. વનરૂપ તિમિરથી વિવેક-લોચન આચ્છાદિત થતાં અહા ! હું દુષ્ટમતિ આટલે કાલ પૂર્વે, નિરર્થક ગૃહાવાસમાં શું કરવા રહ્યો? અથવા તે ગઈ વસ્તુને મારે નિરર્થક શેક શો કરે ? હજી પણ કાંઈ બગડ્યું નથી, માટે હું ધર્મ-કર્મમાં તત્પર થાઉં.”. | એ પ્રમાણે અંતરમાં મહાસંવેગ પ્રગટ થતાં, સર્વથા વિષયવિરાગ વધતાં
અને સંસારની અસારતાને નિશ્ચય થતાં તે વિશ્વભૂતિકુમાર સંભૂતિસૂરિની પાસે ગયે, કે જે અતિપ્રશસ્ત ગુણ-રત્નના સાગર, તેજસમૂહથી દિવાકરતુલ્ય, સામ્ય-ગુણથી સંપૂર્ણ ચંદ્રમા સમાન, વિશુદ્ધ-સુખની વલ્લિ–વેલીના કંદતુલ્ય, મેરૂ પર્વતના શિખર સમાન નિશ્ચલ, સંઘના કાર્યો કરવાને સમર્થ, દેવે અને નરેદ્ર જેની આજ્ઞા ઉઠાવી રહ્યા છે, દુષ્ટ કામરૂપ તમ–પડેલને નાશ કરનાર, તપરૂપ અગ્નિથી પાપને દગ્ધ કરનાર વિશુદ્ધ ભાવનાયુક્ત, સદા ત્રિગુપ્તિએ ગુપ્ત, પ્રશસ્ત લેશ્યા સહિત, પ્રચંડ ત્રિદંડથી વર્જિત, જિનેંદ્રના માર્ગમાં ઉત્કંઠિત, ક્રોધ, માન, માયા અને મેહને પરાસ્ત કરનાર, ભવ્યજનેને બંધ આપનાર, કુતીર્થીઓના દર્યને દળનાર, અપૂર્વ કલ્પવૃક્ષ સમાન, શત્રુપક્ષ જેમને નષ્ટ થયે છે એવા મુનિવરથી વંદિત, સમસ્ત લોકોને આનંદ પમાડનાર, અનેક સંશને છેદનાર અને સર્વ દેષથી મુક્ત એવા ગુરૂ મહારાજને જોતાં, જાણે સમસ્ત તીર્થોના દર્શનથી પવિત્ર થયેલ હોય તેવા પિતાના આત્માને માનતે કુમાર સર્વ આદરપૂર્વક ચરણ-કમળને વંદન કરીને તે પાસેના ભૂમિભાગ પર બેઠે,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮ )
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. એટલે ગુરૂએ પણ કૃષ્ણ વગાડેલ શંખના ઇવનિસમાન ગંભીર ઘોષથી ધર્મદેશના આ પ્રમાણે શરૂ કરી
સંસારરૂપ વિશાળ રંગભૂમિમાં એ કે પ્રદેશ નથી, કે જ્યાં છો નર્તક-એકટરની જેમ વિવિધરૂપ ધારણ કરીને નાચ્યા ન હોય. ચાર ગતિરૂપ જળ-પડલથી વ્યાપ્ત એવા ભવાણુ વમાં કયાં પણ દુઃખાકુલ થઇને મજજન-ઉન્મજજન કરતાં કાચબાઓની જેમ લાંબો વખત નીકળી જતાં પણ પ્રાણીઓ આર્યક્ષેત્રની ઉત્પત્તિને પામતા નથી, તે પણ કદાચ કર્મના ક્ષયપશમથી જ્યાં પામ્યા છતાં વિવિધ યોનિઓમાં ભ્રમણ કરતાં અને પાપથી પ્રતિઘાત પામેલા છ, ધર્મ, અર્થ અને કામ સાધવામાં એકાંતિક કારણરૂપ એવા મનુષ્યત્વને પામી શકતા નથી, તે પામ્યા છતાં જરા, શ્વાસ, કાસ-ખાંસી, કંડું-ખસ પ્રમુખ દુખેથી પરાભવ પામતાં તેઓ ધર્મ-કર્મને ઉદ્યમ પણ કરી શક્તા નથી; કદાચ આરોગ્ય પ્રાપ્ત થતાં પણ રિદ્રિ દારિદ્રયથી દુઃખિત થતાં પિતાનું કેવળ ઉદર ભરવામાં વ્યાકુળ થઈને તેઓ પોતાના જીવિતને વિતાવે છે, તેમ છતાં કદાચ એશ્વર્ય પામતાં પણ બહુ દ્રવ્ય વધારવાને વિવિધ વ્યાપાર વધારી, લેભને લીધે તેઓ અવસરે ભજન કરવાને પણ અસમર્થ બને છે, કદાચ સતૈષવૃત્તિ પ્રાપ્ત થતાં પણ મિથ્યાત્વ–પંકના પ્રસરવાથી મતિ મલિન બનતાં સર્વજ્ઞ–મતને સાંભળે છે, પરંતુ તેઓ પ્રતિબોધ પામતા નથી. વળી સર્વજ્ઞ-: ધર્મને બંધ થતાં પણ કર્મ પરિણતિના વશે સમસ્ત ગુણેના આવાસરૂપ એવા ગુરૂ કદાપિ સાંપડતા નથી, કદાચ સમસ્ત વસ્તુ-વિસ્તારને પ્રગટ રીતે જણાવવામાં દીપક સમાન એવા ગુરૂ પ્રાપ્ત થયા છતાં મેક્ષનગરને માટે એક પરમપદવી સમાન એવી વિરતિની મતિ જાગ્રત થતી નથી, કદાચ વિરતિના પરિણામ આવતાં પણ ઘણાં જ તીવ્ર દુઃખેના એક અસાધારણ કારણરૂપ એવું પાપ ઉદય આવતાં વનહસ્તીની જેમ પ્રમાદ તજ મુશ્કેલ થઈ પડે છે. એમ ઉત્તરોત્તર મહાપ્રબંધના હેતુવડે સાધનીય એવા મોક્ષસુખમાં તે કેઈ ધન્ય પુરૂષનું મન જ વિકસિત થાય છે. બીજાઓને તે એવા પ્રકારની સમગ્ર સામગ્રી પ્રાપ્ત થયા છતાં પ્રાંતે વિરસ એવાં સાંસારિક સુખમાં મતિ મુંઝાઇ રહે છે. જેઓ કુતરાની જેમ વિષયરૂપ આમિષ-માંસમાં વૃદ્ધ-આસકત છે, તેવા જનમાં એ સામગ્રી પામી પણ કેણ શકે? અને તેનું નામ પણ કેણ લઈ શકે? અને વળી વનના પડલથી જેમના લેચન આચ્છાદિત થયાં છે એવા પુરૂ, તરૂ
એના કેશમાં રહેલ કુટિલતાને જાણે છે, પરંતુ તેમના મનની કુટિલતાવકતાને જાણતા નથી, તેમજ કેટલાક જન, બધા વચનવડે ઉદ્દામ, નાસિકા વડે ઉત્કટ, દીર્ઘલેચનયુકત અને આસકિતમાં ઉત્કંઠિત એવા તરૂણી–ગણના મુખને જુવે છે, પરંતુ ભાવિ નરકને જોઈ શકતા નથી, વળી કેટલાક પુરૂષ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ–સેાળમા ભવ.
( ૫ )
વિસ્તીશાળી અને ગાળ એવા તેમના સ્તનને જોઈ રાજી થાય છે, પશુ ધર્માં–બુદ્ધિમાં દષ્ટિ કરતા નથી, તેમના કૃશ ઉત્તરને આનંદપૂર્વક નીહાળે છે, પરંતુ પેાતાના આયુષ્યની અલ્પતાને જોતા નથી. દેવ અને મનુષ્યગતિ અટકાવવામાં પરિઘા-ભુંગળ સમાન તેમના સુંદર જયુગલને ઘણા વખાણે છે, તેમ જંઘા અને ઉયુગલ અતિઅશુચિ છતાં કદલીના સ્તંભ સાથે તેને ઉપમેય બનાવે છે. હૈ દેવાનુપ્રિય ! એ પ્રમાણે યુવતિજનાના દેહ, અપ્રિય -દુઃખના હેતુરૂપ છતાં મનને મેહ પમાડનાર કામદેવથી જેમના હૃદય એકદમ ઘાયલ થઈ ગયાં છે એવા પુરૂષ તેની અભિલાષા કરે છે. તેવા પ્રમાણનું અવલંબન કરીને ભાગામાં કાણુ પ્રવત્તે? કારણ કે કુશળ જનને અનુસરનાર શું કદિ કુપથગામી થાય ? માટે હું ભદ્રે ! તુ નવચાવન છતાં, અપ્રતિમ રૂપશાળી છતાં, લક્ષ્મીનુ સ્થાન છતાં અને અત્યંત વિલાસી છતાં અવશ્ય ધર્મોને ચેાગ્ય છે, તેથી તને આવા પ્રકારના ઉપદેશરૂપ રત્ના આપવામાં આવે છે; કારણ કે પુણ્યરહિત જના શું ચિતામણિ રત્નને યોગ્ય કદિ ડાઇ શકે ? ”
એ પ્રમાણે ગુરૂએ ઉપદેશ સંભળાવતાં ધ પરિણામ અધિકાધિક વૃદ્ધિ પામવાથી ભકિતના વેગથી કુમાર કહેવા લાગ્યા કે— હે ભગવન્! તમે જે કહ્યું, તે બધું મેાક્ષસુખના * કારણરૂપજ છે, માટે હવે મને અત્યારે જ નિરવદ્ય પ્રવ્રજ્યા -દીક્ષા આપે.' એમ ખેલતાં રત્નાભરણના ત્યાગ કરી, ગુરૂના ચરણુ– શરણુ જેણે અંગીકાર કરેલ છે એવા કુમારને ગુરૂ મહારાજે સિદ્ધાંતમાં બતાવેલ વિધિ પ્રમાણે જિનદીક્ષા આપી અને પ્રતિદિન ક્રિયા-કલાપ તેને શીખવ્યેા. વળી શિવસુખના કારણરૂપ સંયમ–ધનનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું અને સામાયિક પ્રમુખ સૂત્રના તેને અભ્યાસ કરાવ્યેા.
હવે અહીં કુમારની પ્રવ્રજ્યા સાંભળવાથી જાણે વજ્રઘાત પામેલ ડાય તેમ ભારે શાક ઉત્પન્ન થવાથી અતઃપુર અને યુવરાજ સાથે વિશ્વનઢી રાજા ત્યાં આવ્યા અને આચાર્યને વિનયપૂર્ણાંક વંદન કરીને તેણે વિશ્વભૂતિ સાધુને પ્રણામ કર્યા પછી ઉપાલંભ અને પ્રણયસહિત જણાવ્યુ. કે—“ હે પુત્ર! પ્રવરકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા તમારા જેવાને શું આ ચેાગ્ય છે ? કે પેાતાના વૃત્તાંત જણાવ્યા વિના આવા પ્રકારનું દુષ્કર સાધુવ્રત સ્વીકારી લીધું, માટે હું વત્સ ! તારા ચિત્તને ખેદ–નિવેદ પમાડનાર કાણુ ? તે કહે. અથવા તે અમારેશ શે। દોષ જોયા? તારા વચનનું કાણું અપમાન કર્યું ? કે આમ એકાએક અદાક્ષિણ્ય સ્વીકારી લીધું ? અથવા તેા વધારે ખેલવાથી શુ? તારા વિના કાની મદદથી હવે અમે સ્વકાર્યાં સાધી શકીશું? અથવા વિષમ આપદા આવી પડતાં અમારા આધાર કાણુ ? માટે અત્યારે ગમે તે રીતે પ્રયાના પરિહાર કરી, રાજ્યને સ્વીકારી, સ્વેચ્છાએ પુષ્પર ડક ઉદ્યાનમાં વિલાસ કર. શત્રુઓના મને
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૦ )
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. રથ ન પૂર, કમળ કમલિનીના વને સમાન રમણીય વધુજનેને અનાથ ન બનાવ, પૂર્વ પુરૂષોએ સુરક્ષિત કરેલ પોતાના દેશની ઉપેક્ષા ન કર અને ગાઢ ગાંઠની જેમ હૃદયને નિષ્ફર ન બનાવ.”
એ પ્રમાણે સાંભળતાં વિશ્વભૂતિ મુનિ પ્રશમપૂર્વક બેલ્યા કે–“હે રાજન્ ! તમે સંતાપ તજીને તમારા ઈષ્ટકાર્યને સાધે. અહીં કંઈ પણ વચનીય નથી. તમે બધા પિતા પોતાના કામમાં પ્રવર્તે, કારણ કે શેષ–અન્યને ત્યાગ કરવા વડે લેકમાં પણ આ વાત પ્રગટ છે કે–રવજનાદિકના સ્નેહમાં મેહિત થઈને પ્રાણીઓ જે પાપ કરે છે, દુર્ગતિમાં જતાં તેમને તે કટુ વિપાકરૂપ ફળ આપે છે. એક જિનધર્મ વિના અનેક પ્રકારે સત્કારતાં પણ સંકટ વખતે સ્વજને લેશ પણ આધારભૂત થતા નથી.” એમ વિશ્વભૂતિ મુનિએ જણાવતાં પિતાના દુશ્ચરિત્રને જેવાથી ગાઢ સંતાપ પામેલ રાજા મુનિના પગે પળને સ્વસ્થાને ચાલ્યા ગયે.
પછી વિશ્વભૂતિ સમ્યફ પ્રકારે સાધુધર્મ સ્વીકારતાં, ગુરૂચરણની શુશ્રષામાં તત્પર રહી, સુખી સ્વજનેના સંસ્તવની અપેક્ષા ન રાખનાર, જીવિત-મરણની દરકાર ન કરનાર અને પંચેટિંયરૂપ શત્રુને વિજય કરનાર એવા તે લાંબો વખત ગુરૂકુળની ઉપાસના કરવા લાગ્યા. એકદા સારી રીતે સૂત્રાર્થને ધારણ કરનાર તથા વિશેષ પ્રકારે મનને સંસ્કારિત બનાવનાર એવા તેમને ચગ્ય સમજીને ગુરૂએ આજ્ઞા આપી. એ ટલે પિતે એકલવિહારીપણું સ્વીકારી, છઠ્ઠ, અઠ્ઠમાદિ દુષ્કર તપ કરતાં, પરીપહ-સૈન્યને સમ્યફ પ્રકારે જીતતાં-સહન કરતાં, વીતરાગની જેમ ગામ, નગરાદિકમાં અપ્રતિબંધ પણે વિચરતાં, પ્રતિક્ષણે વીરાસન, કુર્કટાસનાદિ કસ્તાં, પ્રતિદિન સૂર્ય સન્મુખ આતાપના લેતાં, પ્રાણીઓને પિતાના જીવિત કરતાં પણ અધિક સમજીને તેમની રક્ષા કરતાં, બેંતાલીશ દેષરહિત , વિશુદ્ધ અને વિરસ આહાર લઈ પોતાના સંયમ-શરીરનું પાલન કરતાં અને ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતાં તે વિશ્વભૂતિ મુનિ, અમરાવતી સમાન વિલાસયુકત એવી મથુરા નગરીમાં ગયા. ત્યાં સ્ત્રી, પશુ અને પંઢ–નપુંસકરહિત અને ઉત્કૃષ્ટ તપમાં તત્પર એવા મુનિજનેયુકત એકાંત પ્રદેશમાં વસતાં એક વખતે પરમ સંગ લાવી પિતાના જીવિતના નિયમ નિમિત્તે તે ચિંતવવા લાગ્યા કે--
આ તુચ્છબુદ્ધિ જીવ સુખને વાંછે છે અને દુઃખને દૂરથી તજી દેવા ઈચછે છે; પરંતુ એમ જાણતું નથી કે ધર્મ સંબંધની સિદ્ધિ વિના તે કદિ પ્રાપ્ત થતાં નથી. જીવ ભેગોને વાંછે છે અને દેશ, સ્ત્રી, રાજા અને સુભેજન સંબંધી કથાઓમાં પ્રીતિ લાવે છે, વળી તે મૂઢમતિ પ્રમાદને લીધે શીત, ઉષ્ણ, . ડાંસ અને મચ્છર પ્રમુખના પરિષહેને બરાબર સહન કરતો નથી. તીક્ષણ ધારથી
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ-સેાળમા ભવ.
( ૧ ) -વિકરાલ કાલ સમાન તરવારને ધારણ કરનાર, અત્યંત કોપાયમાન, એવા શત્રુ ઘાત કરવાને તત્પર થાય તે સારા, પ્રચંડ શરીરને ધરનાર તથા રક્ત લેાચનયુકત એવા સર્પ કરડવાને તૈયાર થાય તે પણ સારો, ઉત્કટ પવનથી વૃદ્ધિ પામનાર લાંખી જવાળાયુકત એવા અગ્નિ અ ંગેસંલગ્ન થાય તે સારા; પરંતુ સમસ્ત દોષાના સ્થાનરૂપ એ અધમ પ્રમાદ એક ક્ષણવાર પણ સેવવા યુકત નથી. એ શત્રુ પ્રમુખ તીવ્ર છતાં મનુષ્યાને એકભવ પૂરતુ મરણ આપે છે અને આ પ્રમાદ તેા પ્રતિભવ દુઃસહ અને તીવ્ર એવાં સંખ્યાબંધ દુઃખા નીપજાવે છે, માટે એ વિશેષતાથી વજનીય છે. વળી એનું વન આહાર ત્યાગથી સમ્યફ્ પ્રકારે થઈ શકે છે, માટે મારે સર્વથા ઉગ્રતપનું આચરણુજ યુકત છે. ”
એ પ્રમાણે મનમાં નિશ્ચય કરીને વિશ્વભૂતિ મુનિએ માસખમણુના પ્રારંભ કર્યાં. તેઓ પ્રથમ કરતાં વિશેષ ક્રિયાક્રિકમાં ઉદ્યમ કરવા લાગ્યા. પ્રતિદિન ધ્યાનની ધારા ચલાવી, મનની નિર ંકુશતાને એકદમ અટકાવી દીધી. એમ અનુક્રમે માસક્ષમણુ પરિપૂર્ણ થતાં પાત્રાદિ ઉપકરણ પડિલેહી, ઉતાવળ અને ચપળતા વિના યુગ–ધાંસરી પ્રમાણુ આગળ ઢષ્ટિ નાખતાં, સૂત્રાના નિયમ પ્રમાણે પારસીના પ્રાંતે તે ઉંચા નીચા ગૃડામાં ભિક્ષાનિમિત્તે ગાચરીએ ભમતાં પેાતાના નિમિત્તે ઉપજાવેલ અથવા લાવેલ ઇત્યાદિ દોષોને સમ્યમ્ રીતે અવલાકતાં, લાભાલાભમાં પણ આસકિત કે ખેદ પામ્યા વિના, પ્રકૃષ્ઠ તપના આચરણથી શરીરે બહુ કૃશ થઇ જવાથી તૃણની જેમ પવનડે પણ કપ પામતા, માંસ અને શોણિત-રકત શૈાષાઇ જવાથી માત્રનસાથી પ્રગટ રીતે જેમનુ હાડ–પિંજર જડેલ છે, અને કલાવશેષ પ્રતિપ્રદાના ચંદ્રમા સમાન ધવલ એવા તે મુનિ, તેજ રાજમાર્ગે ઉતર્યાં કે જ્યાં વિશાખન ંદીકુમારને રાજાની મ્હેનની . પુત્રી પરણાવવા નિમિત્તે રાણીએ પૂર્વે રાખેલ હતા. હવે તે મુનિને જોતાં કેટલીક નિશાનીઓથી તેને ઓળખી લઈને સેવકપુરૂષ વિશાખનંદી કુમારને કહેવા લાગ્યા-
“ હે સ્વામિન્ ! તમે આ મુનિને આળખા ” તે ખેલ્યા—હું બરાખરઓળખી શકતા નથી ’ તેમણે કહ્યું— હું કુમાર! આ તે જ વિશ્વભૂતિકુમાર છે કે જેણે પૂર્વે દીક્ષા લીધી. ’ એટલે તે મુનિને ખરાબર ઓળખીને તેને પૂર્વના અમથી ભારે કાપ થયે. એવામાં તે માર્ગે જતાં ઇર્ષ્યાસમિતિમાં ચિત્ત વ્યાક્ષિપ્ત હાવાથી અચાનક નવપ્રસૂતા ગાયે તેમને ઉછાળ્યા, અને મૂકી દેતાં તે પૃથ્વીપર પડયા. એટલે વિશાખનંદી પ્રમુખના પુરૂષોએ તેને તેવી સ્થિતિમાં પડેલ જોઇને અત્યંત હર્ષોં પામતાં સિ ંહનાદ કર્યાં, ત્રણવાર જમીનપર પગ પછાડયા, તાળીઓ પાડી અને પરસ્પર કાલાહલ કરતાં મેાટા અવાજથી કહ્યું કે— અરે ! તે કપિર્ત્ય ફળ પાડવાનું મળ અત્યારે કયાં ગયું કે એક સામાન્ય ગાય
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૨)
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
મારે તને પાડી નાખે ? ? ? એમ સાંભળતાં ગ્રીવા–ડોક ફેરવી, ચન વિકાસિત કરીને વિશ્વભૂતિ મુનિ રેષથી જોવામાં જુવે છે, તેવામાં વિશાખનંદી પ્રમુખ દીઠા અને તેમને ઓળખી પણ લીધા. ત્યારથી તેમને ઉપશમભાવ નષ્ટ થ, વિવેક ચાલ્યા ગયે, મહાકેપ ઉછાળા મારવા લાગ્યો, વીર્યબળ વિકાસ પામ્યું, એટલે દેવને તે ગાયને શૃંગ–શીગડામાં પકી, તેમણે પતાકાની જેમ શિરપર ભમાવને પછી પૃથ્વી પર નાખી દીધી, અને તેમને ઉદ્દેશીને કહ્યું કે– “ અરે ! દુરાચારીઓ ! હીનપરાક્રમી અને સર્વ રીતે નાલાયક ! તમે મારી મશ્કરી કરે છે, પરંતુ તમે જાણતા નથી કે દુર્બળ પણ સિંહના પરાક્રમને હજારે શીયાળીયા પણ ઓળંગી શકતા નથી, બાળ ગરૂડના કેમળ ચંચમહારને પણ સર્પો સહન કરી શકતા નથી, તેમ દુષ્કર તપવિધાનથી જે કે તમે મને અત્યારે દુર્બળ સમજે છે, તથાપિ તમારા જેવા લાખે પુરૂષે પણ મારી તુલનામાં ન આવી શકે. અરે ! પરના કેળીયાથી પિષિત થયેલા અને પરના દેષથી દૂષિત થયેલા ! વધારે તમને કહેવાથી શું ? નજરે ચડ્યા છતાં તમે મને જરાપણ સંતાપ અમારી શકો તેમ નથી ”
એમ તેમને આક્ષેપસહિત તીણ વચનેથી નિબંછી, પિતાના સ્થાને જઈને તે મુનિ ચિંતવવા લાગ્યા કે—“ હજુ પણ એ લોકે મારાપરને પૂર્વને ક્રોધ લેશ પણ તજતા નથી. હું પ્રવજ્યા–પ્રતિપન્ન છતાં એ પાપીઓ મારા નિષ્કારણ વેરી બન્યા છે, અથવા એ અને તેમાં શું દૂષણ છે? કારણ કે પૂર્વે આચરેલા શુભાશુભને એ વિપાક છે, માટે હવે એમ કરું કે જેથી પરભવે સ્વપ્નમાં પણ આવા પ્રકારના અપમાનનું સ્થાન કયાંય પણ ન થાઉં. ” એ પ્રમાણે સમય તથા શાસ્ત્રને પરમાર્થ વિચાર્યા વિના અને ઉત્તરોત્તર આવી પડતા સંસારના દુઃખસમૂહને ચિંતવ્યા વિના તે આહારના પચખાણ તથા નિદાનનિયાણા-બંધ કરવા તૈયાર થયા અને તે વખતે પાસે રહેલા મુનિઓને તેઓ આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા–“જે છઠ્ઠ, અઠ્ઠમાદિ દુષ્કર તપ કે જે સર્વ પ્રકારે આદરપૂર્વક સ્વાધ્યાય-ધ્યાન સાથે મેં કરેલ હય, બેંતાલીશ એષણાદેષથી રહિત એ શુદ્ધ આહાર જે મેં ગ્રહણ કરેલ હોય, સૂત્રાર્થના તત્ત્વચિંતનમાં અને ગુરૂજનને વિનય કરવામાં જે મેં સમય વ્યતીત કરેલ હોય અને પંચમહાવ્રતને ધારણ કરતાં એ બધાનું જે કાંઈ અતુલ ફળ હોય, તે આવતા જન્મમાં હું અતુલ બળશાળી થાઉં” એમ નિદાન બંધ કરીને તેઓ શુદ્ધ શિલાતલપર બેસી રહ્યા. એવામાં તેમના નિદાનબંધને સાંભળી, અન્ય મુનિઓ, પાસે રહેતા તપસ્વીઓ આવ્યા અને બહમાનપૂર્વક કહેવા લાગ્યા કે—“હે મહાનુભાવ! તમે પોતે યુકતાયુકતને જાણે છે, તેથી જે કે તમને કંઈપણ કહેવા જેવું નથી, છતાં કંઈક નિવેદન કરીએ છીએ કે–એક લેહની ખીલી નિમિત્તે કઈ દેવલને દવંસ ન કરે, અથવા
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ–અઢારમો ભવ.
( ૬૩)
તે એક કેને બદલે કેઈ કોટી પ્રમાણ રત્ન ન આપે, વળી અંગાર કરવાને કેઈ ગશીર્ષ-ચંદન, અગરૂપ્રમુખ શ્રેષ્ઠ કાષ્ટને ન બાળે, તેમ આવા પ્રકારના નિષ્કલંક અને લાંબા કાળ સુધી આચરેલ વિવિધ તપને બદલે પ્રાંતે કિપાકના ફળની જેમ દારૂણ નિદાન બંધ કર તમને કઈરીતે યુકત નથી; અને વળી કહ્યું છે કે–રદ્ર પવનના ગુંજારવથી શું મંદરાચલ કંપે ખરે? દુર્જનનાં વચનેથી શું સાધુઓનું મન કદિ ક્ષોભ પામે? સમુદ્રો શું પિતાની લાંબા વખતની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરે? સૂર્ય અને ચંદ્ર શું તિમિરના પ્રસારથી નિષેધ પામે? માટે હે નિર્મળ ગુણ-રત્નના ભંડાર ! તમારા જેવા સત્પષે જે આવી પ્રવૃત્તિ કરે, તે ધર્મલક્ષમી પણ કયાં જઈને વસશે? વિનય કયાં જશે? અત્યારે ક્ષમાને ધારણ કરવા કેણું સમર્થ છે? અને ભાંગેલ નિવાસવાળો વિવેક પણ બિચારે ક્યાં વાસ કરશે?” ઈત્યાદિ વિવિધ વચને સંભળાવ્યા છતાં વિશ્વભૂતિ મુનિએ જ્યારે કાંઈ પણ જવાબ ન આપે, ત્યારે તે મુનિઓ નિરાનંદ થઈને પિતપોતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા. અહીં વિશ્વભૂતિ મુનિ પણ નિદાનબંધના અધ્યવસાયથી નિવૃત્ત ન થતાં અને મરણ સમયે પણ તેની આલોચના ન કરતાં મૃત્યુ પામીને મહાશુક્ર નામે દેવકમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળો તે દેવતા થયા. ત્યાંથી આવીને જે પ્રમાણે તે વાસુદેવ થશે અને તેના પિતા જેમ પ્રજાપતિ થશે, તે પ્રમાણે હવે ચરિત્ર કહેવામાં આવે છે–
ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવનું ચરિત્ર. આ જ જમ્બુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં પિતનપુર નામના નગરમાં યથાર્થ નામધારી રિjપ્રતિશત્રુ નામે રાજા હતા. તેને બધા અંતઃપુરમાં પ્રધાનભૂત એવી ભદ્રા નામે પટ્ટરાણી હતી, તેમને ચાર મહાસ્વમથી સૂચિત અચલ નામે પુત્ર કે જે અત્યંત મહાબલી અને વિખ્યાત છે. પછી એકદા તે રાણીને પુનઃ ગર્ભ રહ્યો અને અનુક્રમે સર્વ લક્ષણોથી વિભૂષિત એવી કન્યા ઉસન્ન થઈ.
ગ્ય સમયે તેનું મૃગાવતી એવું નામ રાખવામાં આવ્યું. તે અનુક્રમે યૌવનારઢ થતાં આ પ્રમાણે શેલવા લાગી–તેના મસ્તક પર કણ, સ્નિગ્ધ અને વક એવા કેશને સમૂહ, મુખ–ચંદ્રમાના વિશ્વમથી આવેલ રાહુની શેભાને ધારણ કરતું હતું, તેના ભાલતલપર પ્રસરેલ અતિવક્ર કેશલતા તે જાણે કામ રાજાની આળેખેલ વિજયપ્રશસ્તિ હોય તેવી શોભતી હતી, તેના સરલ લેચન અને ચંદ્રસમાન મનહર કપલવડે તથા પદ્યરાગ સમાન અધરથી તેનું મુખ, રત્ન-સ્થાન સમાન શોભતું હતું. વળી રેખા -વલયથી લાંછિત તથા વિચિત્ર મણિના આભૂષણથીયુકત એ તેને નિર્મળ કંઠ શંખના જે ભાસતે હતે. કંદર્પરાજાના નિવાસતુલ્ય તેના મેટા સ્તનપૃષપર લટકતે હાર પ્રતિહારની શેભા આપતું હતું, કનક-કમળ સમાન મને હર અને કદલી જેવા પીવર
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૪)
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. તેના ઉરૂ-સાથળ યુગલ, તે વિષયના મહાસંખ્યરૂપ ભવનના જાણે બે સ્તંભ હોય તેવા લાગતા હતા, અધિક અળતાના રસથી વ્યાસ અને મણિજડિત ભૂમિમાં સંક્રાંત થયેલ એવા તેના ચરણ યુગલ જાણે લક્ષમીની ભેટ હાય તેવી શોભા આપતા હતા. એવા પ્રકારની તેને વાગ્ય સમજી, શરીરે સર્વાલંકાર પહેરાવીને, ભદ્રાએ પિતા-રાજાને પગે પડવા મેકલી. એટલે દાસીઓના પરિવાર સાથે તે રાજા પાસે ગઈ અને તેના પગે પી. રાજાએ અત્યંત આદરપૂર્વક સંભ્રાંત લોચનથી તેને જોઈ અને સ્નેહાલાપૂર્વક પિતાના ઉત્સગ-ખેળામાં બેસારી, રૂપ અને વનગુણથી મનમાં ભારે આક્ષેપ પામતાં તે ચિંતવવા લાગે કે “અહો ! દેવાંગનાઓના રૂપને પરાભવ પમાડનાર આનું રૂપ ! અહો ! સર્વાંગસુંદર એનું લાવણ્ય ! અહા ! શરઋતુના ચંદ્રમાની ચાંદની સમાન એને કાંતિસમૂહ ! અહો ! વેણુ અને વીણા કરતાં વધારે આકર્ષણ કરનાર એની વાણી! વળી એની કંઈપણ ચેષ્ટા સર્વથા જગતને એક આશ્ચર્યરૂપ જે છે. ખરેખર ! વિધાતાએ પૂર્વે ક્ષત્રિયકુળમાં આવું કન્યારત્ન ઉત્પન્ન નહિ કર્યું હોય, કે જેથી મન્મથે રતિને સ્વીકાર કર્યો, મહાદેવે પર્વતસુતા-પાર્વતીને પરિગ્રહ કર્યો, કૃષ્ણ મંદરાચલથી મંથન પામતા ક્ષીરસાગરમાંથી પ્રગટ થયેલા જળમાનુષી–લક્ષ્મીને પિતાની પ્રાણપ્રિયા બનાવી અને ઇંદ્ર પણ પુલોમમુનિની કન્યા પર. અહો ! હું મને પિતાને પુણ્યવાન માનું છું કે રત્નાકરની જેમ મારા અંતઃપુરમાં આવું કન્યારત્ન ઉત્પન્ન થયું.”
હવે મન્મથ કે જેનું કમલાક્ષી-કમળ ઈશ્નરૂપ ધનુષ્ય છતાં અને જેના પંચ કુસુમરૂપ બાણે છતાં, બાહ્ય ધનુષ્યના લેભે તે જાણે હજારે તીક્ષણ બાણો વાળે બન્યું હોય તેમ સજજ થઈ ગયે. એટલે તે બાળા જયાં જ્યાં પિતાને સુંદર લોચન નાખતી, ત્યાં ત્યાં તે મન્મથ પણ પિતાની તીણ બાણાવલિ છોડવા લાગ્યું. તે વખતે સભાજનો પણ કામ-પાશથી સંતપ્ત થઈ ગયા અને રિપુપ્રતિશત્રુ રાજા તે વિશેષથી તે કન્યામાં લુબ્ધ બને. એ રીતે મદનના બાણ-પ્રહારથી વ્યાકુળ બનેલ રાજા વિચારવા લાગ્યો કે–“અહો ! આ કન્યા અત્યારે વરાગ્ય થઈ છે. માટે શું કરવું ? શું આવી રૂપવતી કન્યા બીજાને આપી, પિતાના ઘરથકી કહાવ મૂકવી? એ તે કઈરીતે યુકત–ઉચિત નથી. જો કે લેકે બધા કન્યાઓને આપવામાં પ્રયુકત છે, તે પણ એ ગાડરી પ્રવાહ સુબુદ્ધિશાળી લોકોને આલંબન કરવા લાયક નથી. ” એમ નિશ્ચય કરી, લાંબાકાળના મોટા કાપવાદની દરકાર કર્યા વિના, ચિરકાળના ન્યાયમાર્ગનો વિચાર કર્યા વિના, મદનની વેદનાને નિગ્રહ ન કરતાં, પિતે જ તેને પરણવાને ઇચ્છતા, રાજાએ આકાર-વિકાર મહામુશ્કેલીથી ગેપવી, કન્યાને અંતઃપુરમાં મોકલી. પછી બીજે દીવસે શ્રેણી, સાર્થવાહપ્રમુખ નગરના મહાજનને બોલાવી તથા સામંત, સેનાપતિવર્ગને સારા આસને બેસારીને રાજા બહુ માન પૂર્વક
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ અઢારમે ભવ. " કહેવા લાગ્યું કે–“હે પ્રધાન જ ! તમે યુક્તાયુક્ત કુળવ્યવસ્થા, સંશયયુકત ન્યાયમાર્ગ તથા લેકના વ્યવહારના પ્રરૂપક તથા નિશ્ચય કરનારા છે, તેમજ સર્વ બાબતમાં અમારે પણ પ્રથમથી જ પૂછવા લાગ્યા છે, માટે તમે હવે કહો કે આ વિષય દેશમાં જે રત્ન ઉત્પન્ન થાય, તેને સ્વામી કેશુ?” એટલે પરમાર્થને ન જાણતાં તેમણે જણાવી દીધું કે-“હે દેવ! એમાં પૂછવાનું શું છે? તે રત્નના તમે જ સ્વામી.” એમ ત્રણવાર એજ વચન તેમના મુખે કહેવરાવીને રાજાએ તે કન્યાને પણ બેલાવી લીધી અને તે પ્રજાજનેને કહ્યું કે–“અહા ! આ કન્યા મારા અંતઃપુરમાં રત્નરૂપે પ્રગટ થઈ છે, માટે તમારી સલાહ પ્રમાણે એને હું પોતે જ પરણવા ઈચ્છું છું, કારણ કે તમારું વચન અમારે કઈ રીતે ઉલંઘનીય ન થઈ શકે.” એમ રાજાએ જણાવતાં, લજજાને લીધે ગ્રીવાને વાંકી વાળતા, પરસ્પર એકબીજાના મુખને જોતાં, પિતાના મનસંકલ૫માં પરાસ્ત થયેલા, વચનથી ઉત્પન્ન થતી ચિત્ત-પીડાને ન જાણતા તે પિરજને પિતપતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા. પછી બીજે દિવસે ભદ્રા રાણીએ વાર્યા છતાં, કુળવૃદ્ધાઓએ અટકાવ્યા છતાં, નર્મ-સચિવેએ મશ્કરી કર્યા છતાં, મંત્રીએ ઉપાલંભ પૂર્વક નિષેધ કર્યા છતાં, ધર્મગુરૂઓએ દુઃખવિપાકને બોધ આપ્યા છતાં, વિંયવાસી હાથીની જેમ પોતાના માનસિક વેગને ન અટકાવતાં રાજાએ ગંધર્વ વિવાહથી તે કન્યા પરણી લીધી અને તેને પટ્ટરાણી કરીને સ્થાપી. પછી તેની સાથે તે વિષયસુખ ભેગવવા લાગ્યું. : : ' હવે તે ભદ્રા રાણું, લોકેને નિંદનીય અને ઉભય લેકથી વિરૂદ્ધ તથા ત્રિમાર્ગ, ચાટા તથા ચારા વિગેરે સ્થળોમાં લેકોને હાંસી કરવા લાયક, રાજાનું
તેવું બીભત્સ આચરણ જેઈ, મનમાં ભારે સંતાપ પામી, પિતાના અચલ . પુત્રની સાથે મેટી સમૃદ્ધિ અને પ્રધાનજને સહિત દક્ષિણ દેશમાં ગઈ, ત્યાં પ્રશસ્ત ભૂમિભાગમાં એક નગરી વસાવી, તેમાં ધવલહે, દેવાલયો અને પ્રાકાર-કિલ્લે તથા ગોપુર; મુખ્યદ્વાર વિગેરે કરાવ્યાં. તે નગરી મોટા ઐશ્વર્યથી કરાવેલ હોવાથી માહેશ્વરી એવા ગુણનિષ્પન્ન નામથી દેશાંતરમાં પ્રસિદ્ધિ પામી. ત્યાં ભદ્રાદેવીને મૂકીને અચલકુમાર પિતાની પાસે આવ્યા. એ પ્રમાણે વખત જતાં પિતાની પુત્રીને કામી બનવાથી લેકેએ તે રાજાનું પ્રજાપતિ (પ્રજા-પુત્રીને પતિ) એવું નામ રાખ્યું.
એકદા તે વિશ્વભૂતિને જીવ, મહાશુક્ર દેવલકથકી ચવીને તે મૃગાવતી દેવીના ઉદરમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયું. તે રાત્રે સુખે સુતેલી મૃગાવતી સાત મહાસવમો જોઈને જાગ્રત થઈ અને હૃદયમાં પ્રહર્ષ પામતી તે રાજા પાસે ગઈ. ત્યાં વનને વૃત્તાંત તેણે રાજાને કહી સંભળાવ્યો. એટલે રાજા બોલ્યા કે હે
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
દેવિ ! તને અવસ્ય જીવનમાં યશથી વિખ્યાત, સમસ્ત સામતાના મુગટથી ચરણ-કમળ જેના ઉત્તેજિત થયાં છે, પ્રતાપથી રિપુઓને પ્રતિઘાત પમાડનાર અને કુળમાં ધ્વજાસમાન એવા પુત્ર થશે. કારણ કે હું ભદ્રે ! આવા પ્રકારનાં સ્વના મહાપુણ્યથી જ જોવામાં આવે છે. માટે અત્યંત આનંદથી એ સ્વપ્નાના તુ આદર કર. ” એમ કહીને રાજાએ કુશળ સ્વપ્ન—પાઠકાને ખેાલાવ્યા. એટલે રાજાના આદેશ માન્ય કરી, સ્નાનપૂર્વક મલિક આચરી, વિશુદ્ધ અને સુંદર વસ્ત્રો પહેરી, શિરપર અક્ષત અને કુસુમ ધારણ કરી, લલાટે ચંદનના તિલક દઈ, નિમિત્ત-શાસ્રની અનેક પેાથી લઇ, સમસ્ત નીતિ–શાસ્ત્રમાં નિપુણ અને કુલ–પર ંપરાથી આવેલ વિદ્યાના અનુભવી, એવા સ્વપ્ન—પાઠક સત્વર રાજભવનમાં આવ્યા. એટલે રાજાએ ફૂલ, પુષ્પના પ્રદાનપૂર્વક ભારે આદર આપીને તેમને સિંહાસના પર બેસાર્યા અને સ્વપ્નાના અ` પૂછ્યા. જેથી તેમણે નિમિત્ત–શાઓને વિસ્તારથી પોતાના બુદ્ધિબળે વિચારી, અન્યાન્ય નિશ્ચય કરીને પ્રજાપતિ રાજાને નિવેદન કર્યું. કે—“ હું રાજન્ ! આ પ્રકારના વિશિષ્ઠ સ્વપ્નાના પ્રભાવથી અવશ્ય સમસ્ત ભુવનમાં વિખ્યાત, ત્રણ ખંડ ભરતના સ્વામી, અપ્રતિહત શાસનવાળા અને અપ્રતિમ ખળશાળી એવા તમારા પુત્ર અહીં પ્રથમ વાસુદેવ થશે. ” એ પ્રમાણે સાંભળતાં અંતરમાં અત્યંત આનંદ પામતા રાજાએ તે સ્વપ્ન-પાઠકોને વિવિધ ધન આપી : પાતપાતાના સ્થાને વિસર્જન કર્યાં.
હવે રાજાએ મૃગાવતી રાણીને સ્વપ્ન પાઠકાએ કહેલ અથ ફ્રીને સભળાવતાં અત્યંત હર્ષ પામીને તે સુખે ગ ધારણ કરવા લાગી. એમ અનુક્રમે સમય પૂર્ણ થતાં શુભ દિવસે પાટલાવૃક્ષના પલ્લવ સમાન સુકુમાર જેના હાથ, તમાલપત્રના જેવુ જેનું શરીર શ્યામ છે, સમસ્ત પુરૂષષ કરતાં પ્રવણુ લક્ષણૈાથી વિરાજિત અને ત્રિપૃષ્ઠ કર ડંકના આડંખરથી અભિરામ, એવા પુત્રને તેણે જન્મ આપ્યા. એટલે પુત્રજન્મના વૃત્તાંત જાણીને પ્રજાપતિ ભારે હ પામ્યા અને દેવમદિરામાં તેણે મહેાત્સવ કરાવ્યા. વળી જેમાં અનિવાતિ અપાતા કનકદાનથી યાચક લાકો આનંદઃપામી રહ્યા છે, પુષ્પ-પુંજની વૃષ્ટિથી જ્યાં રાજમા શે।ભી રહેલ છે, મ ંગલના કલકલ કરતી એકત્ર થએલ રમણીઓથી રમણીય અને જ્યાં શાંતિકના પ્રારંભ કરવામાં આવેલ છે એવા મહાત્સવ સમસ્ત નગરમાં પ્રવત્તી રહ્યો.
બીજે દિવસે તે બાળકના પૃષ્ઠપર ત્રણ કરડક-અસ્થિબંધન જોતાં નામના નિશ્ચય કરીને કુળવૃદ્ધાઓએ પરમ વિભૂતિપૂર્વક તેનું ત્રિપૃષ્ઠ એવું નામ પાડયું. પછી પંચ ધાવમાતાએથી રક્ષણ કરાતા, મહારત્નની જેમ એક હાથથી ખીજે હાથે સંચરતા અને અનેક દાસ તથા ચાટુકર-રમાડનાર નાકરથી પરિવૃત્ત તે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ અઢારમા ભવ,
૬૭
ત્રિપૃષ્ઠ કુમારપણાને પામ્યા. એટલે તેને ચેાગ્ય જાણીને સારા મુહૂર્તો અને શુભ દિવસે વિધિપૂર્વક તેને ભણાવવા માટે રાજા કલાચા પાસે લઇ ગયા. એટલે પેાતાની બુદ્ધિના પ્રકથી સમસ્ત વિશેષ કલા-કલાપ તે ગુરૂ પાસે અલ્પ કાળમાં શીખી રહ્યો. એમ સર્વ શાસ્ત્રના વિસ્તાર જાણી લેતાં, ગુરૂના ચરણે નમસ્કાર કરી, તેની અનુજ્ઞાથી સ ંતુષ્ટ થયેલ કુમાર પાતાના આવાસે આવ્યા.
ત્યારપછી પેાતાના ભાઈ અચલ સાથે એક ક્ષણુવારના વિયાગ પણુ સહન ન કરતા ત્રિપૃષ્ઠ કુમાર યથેચ્છાએ નિઃશ ંકપણે પ્રવર ઉદ્યાનાદિકમાં ક્રીડા કરવા લાગ્યા. પેાતે શરીરે કોમળ છતાં તેના ભુજબળને જોઇ, ભય પામતાં પ્લાન મુખ કરીને હજારો મત્લા-ચેાધાએ પણ કાંપવા લાગ્યા. તે પેાતાના ચરણકમળ લીલાથી પણ જ્યાં જ્યાં સ્થાપન કરતા, ત્યાં ત્યાં જાણે વાથી હણાયેલ હાય તેમ પૃથ્વી અત્યંત થરથરતી હતી. તેણે હસતાં હસતાં પણ કાઇ રીતે સુષ્ટિ—ઘાતથી પાડેલા જના, નાકરાની સારવારથી જ જીવતા રહી શકતા, વળી જ્યાં તે દૃષ્ટિ નાખતા, ત્યાં સાદર વિનયથી તરતજ નમી પડેલા નાકરી અન્ય ઉદ્યમ તજીને ઉતાવળથી તેની પાછળ દોડી જતા, તે કુમાર અનાદરપૂર્વીક જેને અલ્પ આદેશ કરતા, તે જાણે નિધાન પ્રાપ્ત થયેલ હાય તેમ પેાતાના આત્માને કૃતકૃત્ય માનતા, તે જે સ્થાને ખેલતા, ત્યાં શેષ વ્યાપા। સમાપ્ત કરવામાં આવતા અને તેનાજ પરાક્રમના વનમાં લેાકેાની પુનરૂકિત વધી ગઈ હતી. એ રીતે પૂર્વપાર્જિત સુકૃતથી વધતા સુખયુકત અચલ ભ્રાતા સાથે ત્રિપુષ્ઠના દીવસેા પ્રસાર થવા લાગ્યા.
સુ
હવે અહીં રાજગૃહ નગરમાં, ભરતા માંના રાજાઓએ પેાતાના ગટથી જેના પાદપીઠના સ્પર્શ કરેલ છે. પ્રલયકાળના માત્ત ડમડળ સમાન ઉગ્ર . પ્રતાપથી દિશાઓને આક્રાંત કરનાર, નિઃશંક ભુજઈડરૂપ મંડપમાં વિરાજમાન રાજલક્ષ્મીના વિલાસવડે શાલાચમાન, રણાંગણમાં હણેલા મત્તમાત ંગેાના કુંભસ્થળમાંથી નીકળેલા મુકતાફળાવડે તે ભૂમિને વિરાજિત કરનાર, મહાગાપુરની પરિધા–ભુંગળ સમાન, ભુજામાં વીર–વલયને ધારણ કરનાર તથા તીક્ષ્ણ ધાર વાળા ઉત્કટ ચક્રથી શત્રુઓની ગ્રીવાને છેદી નાખનાર એવા અગ્રીવ નામે પ્રતિવાસુદેવ રાજા, પાંચ પ્રકારે રમણીય પ્રવર વિષય-લક્ષ્મીને ભાગવતા હતા. એમ કેટલેાક કાળ વ્યતીત થતાં તે વિશાખનંદ કુમાર ચિરકાળ રાજ્ય પાળી મરણ પામતાં નરક, તિ`ચમાં ભમીને એક ગિરિગુફામાં સિંહ થયો. તે તરૂણુ થતાં આમતેમ ભમતા અને તે રાજાના શ્રેષ્ઠ શાલિક્ષેત્રામાં રહેતા ખેડુતાને સતાવતા હતા. તેનાથી પરાભવ પામેલા કૃષીવલા અશ્વગ્રીવ રાજા પાસે આવ્યા અને સિંહના વ્યતિકર સંભળાવતાં કહેવા લાગ્યા કે— હે દેવ ! કૃતાંત-યમ સમાન આ સિહુથી જો તમે અમારૂં રક્ષણ ન કરી શકેા, તે તમારા ક્ષેત્રા બીજા
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
'
પાસે ખેડા, અમે અન્ય સ્થાને ચાલ્યા જઈશ. ” રાજાએ કહ્યું- અરે ! તમે આટલા બધા કાયર કેમ થઈ જાઓ છે ? હું હવે એવી ગોઠવણ કરીશ કે એ દુષ્ટ પ્રાણી તમને જરા પણ સતાવી શકશે નહિ. ” પછી તેણે સિંહને અટકાવવા માટે સેળ હજાર રાજાઓને અનુક્રમે આદેશ કર્યો. એટલે ખેડુતે હર્ષ પામતા પિતાને સ્થાને ગયા.
એકદા અશ્વગ્રીવ રાજા, દેવાંગના સમાન અંતઃપુર, કુબેર કરતાં અધિક ધનભંડાર, અસાધારણ હાથી, અોપ્રમુખ રાયાંગ અને દેવેંદ્રસમાન આજ્ઞાએશ્વર્યા-ઈત્યાદિકમાં મૂછિત અને વૃદ્ધ-લુબ્ધ થતાં તે ચિંતવવા લાગે-“શું સમજવું? આવા પ્રકારની સમસ્ત સામગ્રીયુકત, મનવડે પણ શને અનભિભવનીય, સદા અપ્રમત્ત ચિત્તે અંગરક્ષકેથી સુરક્ષિત અને સમરણ કરતાં જ અપ્રતિહત ગતિથી કરતલમાં પ્રાપ્ત થનાર ચકાયુધને ધારણ કરનાર, એવા મારે પણ વિનાશ કરવા કેઈ સમર્થ હશે ખ? જે તે કઈ રીતે જાણવામાં આવે તે તેને પ્રતીકાર કરું અને સર્વ પ્રકારે પિતાનું રક્ષણ કરૂં.” એમ ધારીને તેણે નિમિત્તીયાને બેલા અને એકાંતે આસન પર બેસારી, સત્કારપૂર્વક આદર આપતાં તેને પૂછયું–“હે ભદ્ર! નૈમિત્તિક ! બરાબર વિચાર કરીને તું કહે કે મને પણ મૃત્યુ પમાડનાર કેઈ છે કે નહિ ?” એટલે તેણે પણ નિમિત્તના બળથી જણાવ્યું–હે દેવ ! અમંગલ નષ્ટ થયું ! કેમ આવું. અનિષ્ટ બેલે છે?” રાજાએ કહ્યું—“હે ભદ્ર! ક્ષોભ ન પામ, મેં પૂછેલ પ્રશ્નને બરાબર જવાબ આપ.” એટલે નૈમિત્તિક --“હે રાજન ! જે એમ હોય તો તમને મરણ પમાડનાર પણ છે,” રાજાએ કહ્યું--તે કેવી રીતે જાણી શકાય?” તે બે -“હે દેવ! જે શાલિક્ષેત્રના સિંહને મારશે અને જે સમસ્ત મંડલેશ્વરને માનનીય એવા તમારા ચંડવેગ દૂતનું અપમાન કરશે, તે અવશ્ય તમારે મૃત્યકારી જાણો અને તે સર્વ પ્રકારે રક્ષણીય સમજ.” એ પ્રમાણે સાંભળી રાજાએ નૈમિત્તિકને વિસર્જન કર્યો અને પોતે રાજાસભામાં આવીને અમાત્યાદિકને પૂછયું કે–અહે! અત્યારે રાજા, દંડાધિપ કે કુમારોમાં કેણુ અતુલ બળશાળી સંભળાય છે?” તેઓ બોલ્યા “હે દેવ! તમારા કરતાં શું અન્ય કોઈ અતુલબળી છે કે જેથી તમને જણાવીએ ? સૂર્યમંડળ વસુધાપર વિદ્યમાન છતાં શું તારાઓ પ્રકાશી શકે? રાજાએ કહ્યું –
પૃથ્વી પર અનેક રને પડયાં છે, માટે તેમાં અસંભવિત શું છે?” મંત્રીઓ બોલ્યાહે રાજન્ ! અમે નિશ્ચયપૂર્વક જાણતા નથી, પરંતુ શ્રવણુ-પરંપરાથી એમ સંભળાય છે કે “પ્રજાપતિ રાજાના કુમારે, લીલાથી અન્યના શૌર્યના ગર્વને ગંજનાર અને અસાધારણ પરાક્રમવાળા છે.” એમ સાંભળતાં રાજાએ ચંડવેગ દૂતને કહ્યું કે “હે ભદ્ર! તું પ્રજાપતિ રાજા પાસે જા અને કહે કે
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ અઢારમે ભવ.
-- તેનું મારે અમુક પ્રયોજન છે.” એટલે “જેવી દેવની આજ્ઞા” એમ કહેતાં તે આજ્ઞા લઈને પુરૂષના મોટા પરિવાર સાથે પિતનપુર ચાલ્ય.
હવે અહીં પ્રજાપતિ રાજા પ્રવર શંગાર અને મહાકીંમતી વસ્ત્રો ધારણ કરી, કુમાર વિગેરેના પરિવાર સહિત અંતઃપુરમાં બેઠે છે. ત્યાં આ પ્રમાણે પ્રેક્ષક નાટક ચાલી રહ્યું હતું-કે જે વિવિધ અંગના સુંદર વિશ્વમ અને વિચિત્ર કરણના પ્રગથી રમણીય, રણઝણાટ કરતાં સુંદર નપુરના મનહર ધ્વનિયુકત, મજબૂત દેહને વાળતાં ઊછળવાથી જ્યાં હારની સર તૂટી રહી છે, ભ્રકુટીના વિશ્વમથી ઉત્કટ હાવભાવ જ્યાં પ્રસરી રહેલ છે, કેયલસમાન કંઠવાળા ગાયકોએ જ્યાં વિશુદ્ધ વાજિંત્રને અનુસરીને સંગીત પ્રારંભ કરેલ છે અને મજબૂત પટહમિશ્રિત સુંદર ધ્વનિ કરતાં મૃદંગ જ્યાં વાગી રહ્યા છે. એ પ્રમાણે તરૂણીજનનું નાટક પ્રવર્તતાં અને અપૂર્વ પરમ રંગ જામતાં, રાજસભા જાણે નિદ્રાધીન બની હોય, જાણે ચિત્રમાં આલેખાઈ ગઈ હોય, જાણે લેપથી ઘડાયેલ હાય, જાણે દેરીથી બંધાયેલ હોય અને જાણે મદિરાના મદથી સ્તબ્ધ બનેલ હોય તેમ અન્ય ઇન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિ મૂકી દઈ, તત્કાલ તે અનિમિષ લેચનયુકત બની ગઈ. આ વખતે ત્રિપુકુમાર રાજલકની સાથે સત્વર અત્યંત સંતુષ્ટ થઈ ગયે.
એવામાં ક્ષીરસાગરનું મંથન કરતાં પ્રાંતે ઉત્પન્ન થયેલ વિષેગારની જેમ વિબુધ-દેને કંપાવનાર અને કૃતાંત-ચમની જેમ જેનું આગમન અનિવારિત છે એ તે ચંડવેગ નામે દત રાજસભામાં દાખલ થયો. તેને જોતાં રાજા તરત ઉઠ અને “આ સ્વામીને દૂત છે” એમ ધારી તેણે દૂતને ભારે આદરસત્કાર કરતાં અશ્વગ્રીવ નરેંદ્રના કુશળ સમાચાર પૂછયા, વળી તેની આજ્ઞા માથે ચડાવી. આ વખતે નાટકની પ્રવૃત્તિ બંધ થતાં લકે બધા પિતપોતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા. એ રંગમાં ભંગ પડયો, જેથી ત્રિપૃષ્ણકુમાર ભારે કે પાયમાન થયું અને તેણે એક પુરૂષને પૂછયું—“અરે! આ કેણું છે? એના આવવાથી તાત ઉઠયા કેમ? કારમાં પ્રવેશ કરતાં પ્રતિહારે એને અટકાવ્યું કેમ નહિ?” તે બોલ્યો
હે કુમાર ! એ રાજાધિરાજને મુખ્ય દૂત છે, માટે તેને સ્વામીતુલ્ય સમજીને રાજાએ સામે અભ્યત્થાન કર્યું અને તેથી પ્રતિહારે પણ તેને અટકાવ્યો નહિ. એની અનુકૂળતાથી જ અહીં સુખે રહી શકાય છે, કારણકે સ્વામીની મરજી પ્રમાણે વર્તવું એ સેવકને ધર્મ છે.”
એ પ્રમાણે સાંભળતાં કુમાર બે —કેણ કે સ્વામી કે સેવક છે? તે હવે જાણવામાં આવી જશે. એ બાબતથી અત્યારે પ્રયોજન નથી. જેમને પુરૂષાકાર અવ્યક્ત-અસિદ્ધ છે તેવા જનેને અત્યુત્કર્ષ વિફળ છે, મુખ-મંડપ નિરર્થક છે, ભુજબળને ગર્વ અનુચિત છે અને વસ્ત્રાદિકને આપ અયુકત
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. છે, માટે અત્યારે અહીં એ જ કર્તવ્ય છે કે એ દૂત જ્યારે પિતાના નગરભણું પાછા ફરે ત્યારે તમે મને ખબર આપજે, કે જેથી તેનું આતિથ્ય કરું.” એટલે જેવી કુમારની આજ્ઞા” એમ કહી તે પુરૂષે કુમારનું વચન માન્ય કર્યું.
હવે તે દૂત રાજા સાથે ગુણ–દેષની વાત કરી, પોતાના સ્વામીનું પ્ર. જન કહી, વિવિધ પ્રાભૂત-ભેટ સ્વીકારી, સત્કાર-સન્માન પામી, તે પિતાના નગર તરફ ચાલ્યો. એવામાં તેના ગમનને વૃતાંત જાણવામાં આવતાં, અચલ . ભ્રાતા સાથે ત્રિપૃષ્ણકુમારે દૂતને અધવચ અટકાવ્યું અને જણાવ્યું છે અધમ દૂત! અરે ધૃષ્ટ ! દુષ્ટ ! પાપિs! તે વખતે મારી સમક્ષ નાટકના રંગનો ભંગ કરીને તું હવે કયાં જવાનું છે? તે નિભંગી! લાંબે વખત મોટા રાજાની સેવા કરવાથી તું પ્રસ્તાવ–પ્રસંગ કે અપ્રસ્તાવને જાણતા નથી. તું શું શીખે છું? હે નીચ ! વચન-વિન્યાસ-રચનાપ્રમુખ ગુણના વિસ્તારથી તું, બહસ્પતિને પણ હસી કહાડે છે, એ તારી ચતુરાઈ કંઈ જુદા જ પ્રકારની છે, માટે હે પાપી! તું તારા દુષ્ટ આચરણનું અસા ફળ અનુભવી લે, હવે ઈષ્ટદેવને યાદ કરી લે, કારણકે કેવળ અકૃતધર્મ-ધર્મ ર્યા વિના તું મરણ ન પામે.” એમ કહી ત્રિપુષ્ટ જેવામાં મજબૂત મુષ્ટિપ્રહાર ઉગામી તેને હણવા જાય છે, તેવામાં અચલે તેને અટકાવીને કહ્યું–“હે કુમાર! ગોહત્યાની જેમ એના વધથી વિરામ પામે, કારણકે દૂત, રાંડ અને ભાંડ એ અપરાધી છતાં અવધ્ય છે. એટલે કુમારે પિતાના સેવકેને આજ્ઞા કરી–“હે પુરૂષે ! તમે આ પાપીનું એક જીવિત મૂકીને બીજું બધું વસ્ત્રાદિક વિનાવિલંબે છીનવી લે.” એ રીતે કુમારના વચનથી પુરૂએ લષિ-લાકડી, મુષ્ટિ વિગેરેથી તેને નિગ્રહ કરી, ધનાદિક બધું છીનવી લીધું. આથી ભારે ભયથી વ્યાકૂળ થતાં દૂતનું ઉપરનું વસ્ત્ર પણ જમીન પર પડી ગયું અને તેથી તેનું બધું શરીર ધૂળથી મલિન થઈ ગયું, એટલે પિતાના જીવિતની રક્ષા માટે તે ચંડવેગ દૂત તરત તપસ્વી, મુનિ કે મહાદેવ જે બની ગયો. વળી પિતાના જીવિતને ઈચ્છનાર એ અન્ય જે તેનો પરિવાર હતા, તે તે કુમારને જોતાં જ શસ્ત્રો નાખી દઈને ચારે દિશામાં પલાયન કરી ગયે. એ પ્રમાણે દૂતના હાલહવાલ કરીને કુમારે પાછા વળ્યા. એ હકીકત પ્રજાપતિ રાજાના જાણવામાં આવતાં તે ભયથી ઉદ્વિગ્ન થઈને ચિંતવવા લાગ્યો કે–“ અહે ! કુમારેએ બહુ જ ખોટું કર્યું. એ દૂત પ્રતિકૂળ થતાં ખરીરીતે અશ્વગ્રીવ રાજા પ્રતિકૂળ થયે. અયોગ્ય રીતે બળ વાપરવાથી વિનાશનું મૂળ રોપાય છે. વળી કુમારોના અપરાધમાં ગમે તેવાં વચનથી પણ મારું નિર્દોષપણું કોઈ સ્વીકારે તેમ નથી અને કદાચ કે સ્વીકારે, છતાં જગતમાં એ વ્યવહાર તે પ્રગટ જ છે કે સેવકને અપરાધ થતાં સ્વામી દંડાય.” તેથી મારાપર તે સંકટ જ આવી
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ–અઢારમો ભવ.
૭.
-પડયું. અથવા તે આવી ચિંતા કરવાથી શું? કારણ કે ઉપાય જ ઉપેય-કાર્યને સાધક છે, ” એમ નિશ્ચય કરીને તેણે દૂતને પાછે બોલાવ્યો અને તેને વિશેષ પ્રકારે સત્કાર કર્યો, તેમજ મહાકીંમતી ભેટે આપીને પ્રથમ કરતાં ચારગણું દ્રવ્ય પ્રદાન કર્યું. પછી તેને ધીરજ આપતાં જણાવ્યું કે –“ મહાયશ ! બાલ્યાવસ્થામાં નિવિવેક સુલભ હોવાથી, યૌવનને લીધે અસભ્ય ચેષ્ટા અધિક રહેવાથી અને રાજકુળમાં જન્મ પામવાથી ઉન્મત્તતા સહજ હોવાથી, જો કે કુમારેએ તમને બહુ સતાવ્યા, છતાં કઈરીતે મનમાં ખેદ ન લાવ, તેમજ કેપને પણ અવકાશ ન આપ. તમારે માટે બધા કરતાં મને બહુમાન છે. જનક પિતાની સભામાં બેસનારને બાળકુચેષ્ટા કદાપિ ખેદ ઉપજાવતી નથી. હું એમને પિતા છું. વળી તમારે એ કુમારમાં અધિકાધિક પ્રકૃષ્ટ ગુણને આપ કરો, માટે પ્રસાદ લાવી અપમાનની વાત ભૂલી જાઓ.”
ત્યારે દૂત બે –“હે મહારાજ ! તમે આવા વ્યાકુળ શામાટે થાઓ છે ? શું પોતાના બાળકોમાં કેઈ અવિનયની આશંકા કરે ? અથવા તે હૃદય પ્રેમને પરવશ છૂતાં એક પણ અપરાધને સ્થાન ન મળી શકે.” રાજાએ જણાવ્યું “ એ બરાબર છે, તારી ચિત્તવૃત્તિને હું જાણું છું, તારી એકનિષ્ઠા મારા લક્ષ્યમાં છે. હવે કેવળ એટલું જ કરવાનું છે કે-કુમારેને વૃત્તાંત અશ્વશીવ રાજાના સાંભળવામાં ન આવે. ” એમ રાજાનું વચન સ્વીકારીને ચંડવેગ દૂત ચાલતું થયું અને અનુક્રમે તે અશ્વગ્રીવ રાજા પાસે આવી પહોંચે.
એવામાં પૂર્વે આવેલા પુરૂષના મુખથી કુમારને વ્યતિકર સાંભળવાથી કે પાયમાન થયેલ, ભ્રકુટી ચડાવવાથી ભયંકર ભાસતે અને રક્તચન કરી બેઠેલ રાજા દૂતના જોવામાં આવ્યું, એટલે તે સમજી ગયે કે– પૂર્વે આવેલા પુરૂએ રાજાને તે વ્યતિકર સંભળાવ્યું છે. ” પછી પ્રણામ કરી દૂત પિતાના સ્થાને બેઠે. એટલે રાજાએ પૂછતાં, બધે વૃત્તાંત જણાવતાં તેણે કહ્યું–“પ્રજાપતિ રાજાના કુમારએ અપેક્ષા વિના અજાણપણે મને માર્યો અને તેથી બાળપણાને લીધે જો કે તેમણે મારે અપરાધ કર્યો, તે પણ એ બનાવથી પ્રજાપતિ રાજાને બહુ ખેદ થયે છે. વળી વિનયથી નમ્ર બની મુગટની જેમ તમારી આજ્ઞાને શિરપર ધારણ કરે છે અને સદા વિશેષપણે અત્યંત પિતાને ભૂત્યભાવ બતાવી રહ્યો છે. વળી તેના ઘરે તમારા ગુણે માગધજને ગાઈ રહ્યા છે, તેથી કઈવાર પણ યુવતિઓના નપુરને ધ્વનિ સાંભળવામાં આવતું નથી. હે રાજન ! વધારે શું કહું? મેં બધા રાજાઓને સાક્ષાત્ જોયા છે, છતાં પિતાના સ્વામીની ભક્તિમાં તેની તુલના કેઈ કરી શકે તેમ નથી.” - એ પ્રમાણે સાંભળતાં અશ્વગ્રીવ રાજાને પેલા નૈમિત્તિકનું વચન યાદ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ર
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર આવ્યું અને મનમાં કંપતાં ચિંતવવા લાગે –“ અહ! નિમિત્તીયાનું એક વચન તે બરાબર સિદ્ધ થયું અને બીજું વચન પણ જે એજ પ્રમાણે સાચું થાય, તે અવશ્ય અકુશળ જ છે. ” એમ ધારી બીજા દૂતને બોલાવીને તેણે કહ્યું—“અરે ! તું પ્રજાપતિ પાસે જા અને મારી આજ્ઞા તેને સંભળાવ કે–નિષ્પન્ન શાલિક્ષેત્રમાં જઈને સિંહનું નિવારણ કર.” એટલે “જેવી દેવની આજ્ઞા ” એમ કહેતાં તે દૂત ચાલતે થયું અને અનુક્રમે પ્રજાપતિ પાસે જઈ પહોંચ્યો. રાજાએ . સત્કારપૂર્વક તેને આવવાનું પ્રયોજન પૂછયું, ત્યારે તેણે સિંહને અટકાવવારૂપ નરેંદ્રને આદેશ કહી સંભળાવ્યું. રાજાએ તે શાસનને સ્વીકાર કરી, દૂતને સ્વસ્થાને મોકલીને કુમારને તેણે ઠપકો આપે- હે પુત્રો ! અશ્વગ્રીવ નરેંદ્રના દૂતને જે પરાભવ કર્યો, તેથી અકાળે તમોએ અવશ્ય મૃત્યુને જગાડ્યો છે. એજ કારણે આજે યમસમાન સિંહને અટકાવવારૂપ આ દારૂણ આજ્ઞા અકાળે મારા પર આવી પડી. ” કુમારે બેલ્યા- હે તાત! અમે મૃત્યુને શી રીતે જગાડ્યો?” રાજાએ કહ્યું– સાંભળે અશ્વગ્રીવ નરેંદ્રના શાલિક્ષેત્રના ખેડૂતને કેસરી પરાભવ પમાડે છે, પ્રતિવર્ષે વારાપૂર્વક બધા રાજાઓએ યથાકમે તેનાથી રક્ષણ કરવાનું છે, પરંતુ તમે તેના દૂતનું અપમાન કર્યું, તેથી કપાયમાન થયેલા અશ્વગ્રીવે અત્યારે વારાના ક્રમ વિના મને તે કામ કરવાની આજ્ઞા કરી છે, એટલે એ મૃત્યુને જગાડવા સમાન જ છે.” એમ કહીને તેણે પ્રયાણ કરવાની તૈયારી કરી. એવામાં કુમારોએ વિનંતી કરીને કહ્યું- હે તાત ! એ કામ બજાવવા અમે જઈએ.” રાજા – હે વત્સ ! તમે હજી બાળક છે, તેથી તમને હજી કાર્યાકાર્યની ખબર નથી માટે એ વિચારથી તમે અટકી જાઓ. હું પિતે જ જઈશ. ” ત્યારે કુમારોએ જણાવ્યું- તમે ગમે તે રીતે અમને જ મોકલો. અમારે અવશ્ય જવું છે અને અમને કૌતુહળ છે કે તે કેસરી કે છે.” રાજાએ કહ્યું કે –“ અરે પુત્ર ! ચંદ્રમા સમાન નિષ્કલંક કુળમાં જન્મ, કુબેર કરતાં અધિક ધનને સંચય, અખંડ આજ્ઞા-ઐશ્વર્ય, નિર્મળ કલા-કલાપમાં અતુલ કુશળતા, સમસ્ત શાસ્ત્રાર્થમાં પ્રવીણતા, બધા આયુધોમાં પરમ પરિશ્રમ, અસાધારણ વીર્ય, અપ્રતિમ રૂપલક્ષમી, એ બધામાં એકાદ બાબત પણ ઉભાગે પ્રવર્તાવવામાં સમર્થ છે, તે આ એક જ બાબતમાં આટલે બધો આગ્રહ ? ઊપર બતાવેલ બધી બાબતે તમારી પાસે મોજુદ છે, માટે એમાં પ્રવર્તતાં તમને કેણું અટકાવે તેમ છે? વળી શત્રુઓ તે ભારે મત્સરી અને ઉંચશૃંખલ ખલ જેવા હોય છે, આપદાઓ કયારે માથે આવી પડશે, તે કાંઈ જાણી શકાતું નથી અને તમે અત્યંત પ્રમત્ત છે, તેથી ભવિષ્યમાં કેવું પરિણામ આવશે તે અત્યારે જાણી શકાય નહિ; માટે તમે એ ગાઢ આગ્રહ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ-અઢારમો ભવ.
૭૩
મૂકી ઘો ” તેમણે કહ્યું–“હે તાત! ભલે ગમે તેમ થાઓ, પરંતુ અમારે તે અવશ્ય જવું છે.' એમ અટકાવ્યા છતાં કુમારે, પ્રધાનપુરૂષ તથા કેટલાક હાથી, અશ્વ, રથ અને સુભટે તેમજ પરિજન સહિત ચાલતા થયા અને જ્યાં તે કેસરી વસતે હતું તે શાલિક્ષેત્રમાં પહોંચ્યા. ત્યાં તેમણે કૃષીવલેને પૂછયું–
અરે ! પૂર્વે અન્ય રાજાઓએ સિંહ થકી તમારી શી રીતે રક્ષા કરી?” તેઓ બેલ્યા–“હે કુમાર ! પ્રચંડ કવચના આડંબરથી શુભતા પ્રવર કુંજરે, પવન કરતાં અધિક વેગવાળા અને સુંદર જાત્ય–અશ્વો અને ઉત્કટ ધનુષ્ય, શલ્ય, બરછી, બાણ, ભાલાપ્રમુખ શસ્ત્રોને ધારણ કરતા સુભટ–સમૂહેવડે ત્રિગુણ પ્રાકારસમાન પરિક્ષેપ-ઘેરા રચી, અત્યંત સાવધાન રહેતાં અને મરણના મહાભયથી શરીરે કંપતા, એવા રાજાઓએ કેસરીની ગુફા સમક્ષ અનિમેષ દષ્ટિ રાખીને અમારી રક્ષા કરી છે. એ પ્રમાણે રક્ષા પામતાં પણ પ્રતિક્ષણે સિંહ નાદના ઉછળતા પ્રતિશબ્દ સાંભળવાથી, તીક્ષણ અંકુશ-પ્રહારની અવગણના કરતા અને ગંડસ્થળપર મદજળ નષ્ટ થતાં હાથીઓ આમતેમ ભાગવા માંડતા, અત્યંત ખલના પાણી પી જતા, અશ્વો આઠે દિશામાં વિખરાઈ જતા અને ઈષ્ટદેવને યાદ કરતા તથા પિતાના બળના અભિમાનને મૂકતા એવા પદાતિઓ ચારે દિશામાં પલાયન કરી જતા હતા.” કુમારે કહ્યું “અહે! તે કેસરીને મહાપરાક્રમ ! અહા ! તેનું અનન્ય વીર્ય ! અહા ! સમસ્ત સુભટના દર્ર–ગર્વને પરાસ્ત કરનાર તેનું માહાત્મ્ય ! અહા ! જગતને આશ્ચર્ય પમાડનાર તેનું ચરિત્ર! એક તિર્યંચમાત્રથી પણ તેઓ આમ શંકતા રહ્યાં. અરે ! આ કલેશ સહન કરીને કેટલો વખત તેને અટકાવવું પડે છે?” તેમણે કહ્યું–બહે કુમાર ! બધું ધાન્ય જ્યાંસુધી ઘરમાં આવે ત્યાંસુધી” કુમાર બલ્ય–અરે : 'કૃષીવલે ! ચેમાસાના અસહ્ય શીત પવનથી પરાભવ પામી, પિતાના સુખી
સ્વજન પ્રમુખ પ્રધાનજનથી રહિત થઈ, પૃથ્વીતલ કાદવથી ઓતપ્રોત થતાં ચારે દિશામાં મેઘમાળા પ્રસરતાં, નિરંતર દિશારૂપ વધૂઓના મુક્ત-મણિનાં હાર સમાન, મુનિઓને પણ મદનને વિકાર ઉપજાવનાર, મયૂરને નૃત્ય કરાવનાર અને વિરહિણી તરૂણીઓના હૃદયમાં કામાગ્નિ જગાડનાર એવી જળધારા પડતી હોય, તેમાં આટલે બધો વખત કેણ ગાળે? માટે સિંહ રહે છે, તે પ્રદેશ બતા” એમ સાંભળતાં “જેવી કુમારની આજ્ઞા ” એ પ્રમાણે કહી તે કૃષિકારોએ દૂર ઉભા રહી સિંહની ગુફા બતાવી. એટલે ફરી કુમારે તેમને પૂછયું
અરે! તે સિંહને પરિવાર કેટલો છે? ” તેમણે કહ્યું- હે કુમાર ! તે માત્ર એક જ છે.” કુમાર –“જે એમ છે, તે લજજા ન પામતા તે રાજાઓ માગધજનથી ગવાતા પિતાના ભુજબળના ગર્વને નિરર્થક શામાટે
*
૧૦.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
વિસ્તારે છે? અરે! તેમને વારંવાર ધિક્કાર છે! કે બહુ સુભટે અને આ તથા હાથીઓના સંમર્દથી મહીપીઠને દબાવનાર છતાં ભયથી કાયર થતા એ રાજાઓ, સહાય વિનાનાં એક કેસરી સામે પણ જઈ શકયા નહિ. જગતમાં તે જ ધન્ય છે અને તેની જ જનની પુત્રવતી છે કે જેના કંઠના ગરવમાત્રથી મોટા પણ પિતાના જીવિતને મૂકી દે છે, વળી જેનું બળ એવી રીતે ફેરાયમાન છે કે જે કેઈથી પણ નિવારી ન શકાય એ એકાકી પણ પંચાનનસિંહની પ્રસિદ્ધિ કેમ ન પામે?”
એ પ્રમાણે લાંબે વખત તે સિંહની પ્રશંસા કરી, મોટા કોલાહલથી મનમાં વિકાસ પામતે અને પ્રવર રથ પર આરૂઢ થયેલ એ કુમાર પિતાના શેષ પરિવારને પાછા વાળી પિતે ગુફા સન્મુખ ચાલે અને અનુક્રમે તે ગુફા પાસે પહોંચે. એવામાં જોવાના કૌતુકથી ઘણું લેકે એકઠા થયા. તે બને બાજુ રહીને મેટો કેલાહલ કરવા લાગ્યા, એટલે એ કેલાહલ સાંભળતાં નિદ્રાને નાશ થવાથી, બગાસાં આવતાં પિતાના મુખને જેણે પહેલું કરેલ છે, હરિણના રૂધિર પાનથી રક્ત ઉદગાર કહાડતી દાઢાના સમૂહથી સંધ્યાના અરૂણ–રકત શશિને વિડંબના પમાડનાર, ધૂલિ–ધૂસર કેસરાને કંપાવનાર, ઉત્કટ કંધરા-ગ્રીવાથી ભીષણ, ઉંચે વાળેલ મોટા લાંગૂલને પૃથ્વી પર પછાડતાં ઉછળેલ અવાજથી દિગંતરાને બધિર બનાવનાર અને વર્ષાકાળના પ્રથમ મેઘસમાન ગંભીર ગર્જના કરતે એ તે કેસરી ઉઠયો અને મંદ મંદ લીલાપૂર્વક કુમાર ભણી જેવા લાગે. અહીં ત્રિપૃષ પણ ફળ-ભારથી લચી રહેંલ દશ્યને જેતે, કેદાર-ક્ષેત્રની રક્ષિકા-સ્ત્રીઓના રાસાલાપ સાંભળતે અને વનની રમણીયતા જેતે તે જેટલામાં આગળ ચાલી ગયે, તેટલામાં સારંગપતિ-સિંહ નજરે પડશે. તેને જોતાં કુમાર ચિંતવવા લાગ્ય–“અહો ! આ મહાનુભાવ પગે પૃથ્વીપર ચાલે છે અને હું તે પ્રવર અયુકત, વિચિત્ર આયુધ સહિત અને રણઝણિત અવાજ કરતી ઘુઘરીઓથી વ્યાસ એવા રથ પર આરૂઢ થ છું, માટે ઉત્તમ જનેને આ વિસદશ યુદ્ધ ઉચિત નથી.” એમ ધારી કે પાયમાન થયેલા કૃતાંત-ચમની છઠ્ઠા સમાન વિકરાલ અને અલસીના પુષ્પસમાન પ્રકાશમાન એવી તરવારને જમણા હાથમાં ધારણ કરી અને ડાબા હાથમાં પૂર્ણ ચંદ્રમંડલ સમાન અને અત્યંત સ્કુરાયમાન તારા સામન ઢાલને લઈ કુમાર રથથકી ઉતરીને ભૂમિપર ઉભે રહ્યો એટલે ફરીને પણ તે ચિંતવવા લાગે- આ તે બીચારો મુખમાં રહેલ ગૂઢ દાઢ અને હાથવતી પ્રેરિત કુંઠ-બ્ઠા તથા કુટિલ નખમાત્ર આયુધવાળા અને મેં તે તીક્ષણ તરવાર અને ઢાલ હાથમાં ધારણ કરેલ છે. તેથી એ પણ યુકિતયુકત નથી.” એમ વિચારીને તેણે ઢાલ-તરવાર તજી દીધાં, એટલે ત્રિપૃષનું આવું વિપરીત સ્વરૂપ જોતાં ભારે કેપ કરીને સિંહ ચિંતવવા લાગ્ય–
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ-અઢારમો ભવ.
૭૫
મન્મત્ત મહામાતંગ, અ, રથ અને ચેધાઓની રચનાથી મહા-આદરપૂર્વક અહે! રાજાએથી હું કેવા પ્રકારે રક્ષણ પામતે ? પોતે પ્રકૃષ્ટ બળનું અભિમાન ધરાવનાર અને રણકર્મમાં રસિક છતાં કઈ પણ યમ સમાન મારા દષ્ટિપથમાં આવી પડતે નહિ, અને અત્યારે આ દુષ્પમુખ–બાળક, તેમાં પણ નવનીત સમાન શરીરે કોમળ, તેમાં પણ અશ્વ, હાથી અને પ્રવર મહાધાએથી રહિત, છતાં તેમાં પણ વળી અવજ્ઞા પૂર્વ પ્રવર રથ થકી નીચે ઉતરી, જમીનપર ઉભે રહીને લીલાથી જેમ તેમ બોલતે, તેમાં પિતાના ભુજબળના ગર્વથી આયુધને આડંબર તજી, મને મશક-મચ્છર સમાન ગણ એ એ કુમાર મારી ગુફામાં પેસવા તૈયાર થયો છે. જીવતા જનેના જોવામાં કે સાંભળવામાં શું નથી આવતું ? આવા લેકે પણ મને અપમાન આપવાને અત્યારે તત્પર થયા છે. જો કે મારા કુટિલ નખરૂપ બાણે, માતંગોના ગંડસ્થળ વિદારવાને સમુચિત છે, તથાપિ એને ગાઢ અવિનયરૂપ વૃક્ષનું ફળ બતાવું.” એમ ચિંતવી પિતાના ગર્જરવથી જાણે બ્રહ્માંડના ઉદરને ફેડ હેય, પુચ્છ–છટાને પછાડતાં જાણે પૃથ્વીતલને દળ હોય, વિસ્તૃત, ફાટેલ મુખમાં દેખાતી દાઢના કિરણ સમૂહથી જાણે ગગનના-અંતરાલ-મધ્યભાગને ભરતે હાય, રકત લાચનની પ્રભાથી જાણે દિશાચકને અખંડ પડતી વીજળીથી વ્યાપ્ત કરતે હોય, વેગથી આવતાં લટકી રહેલા મેટા કેસરાના સમૂહથી જાણે અંતરમાં ન સમાતા કેપસમૂહને બહાર કહાડતે હેય, ઉલ્લાસને લીધે લાંબી ફાળ મારતાં વિશેષ કૃશોદર થવાથી જાણે વચમાં તૂટીને અગ્રાય અગ્રભાગથી ગળી જવાને ઈચ્છત હોય અને કૃતાંતની જેમ એક હેલામાત્રમાં જાણે ભુવન-જનના કવલ-કેળીયા કરી લેવા વાંછતો હોય એવે તે સિંહ. મૃણાલ સમાને કેમળ ત્રિપૃષ્ઠ કુમા
ના કર-કમળને ગોચર થયો, એટલે કુમારે તરત જ એક હાથે અધરેષ્ઠ અને બીજા હાથે ઉપરના ઓષ્ટ-હેઠને અનાદરપૂર્વક પક જીર્ણ વસ્ત્રની જેમ, કે સડેલા પાંડુપત્રની જેમ અથવા ભેજવૃક્ષની છાલની જેમ તડતડાટ સાથે દ્વિધા ફીને તેને મૂકી દીધું. એવામાં કેએ ઉત્કૃષ્ટ સિંહનાદ અને જયજયારવ કર્યો, અને વળી કુમારનું પરાક્રમ જોતાં પ્રગટ થયેલા હર્ષથી લેચનને વિકસાવતા એવા ગંધર્વ, યક્ષ, રાક્ષસ, વિદ્યાધર અને કિન્નરેએ પહ, કાહલ-વાદ્યવિશેષ, મૃદંગ, દુંદુભિપ્રમુખ વાદ્યો વગાડયાં અને “ અહે ! સુયુદ્ધ ' એમ બોલતાં તેમણે જયજય વનિ કર્યો. વિકાસ પામેલ કુવલયના દલસમાન દીર્ઘ લેચવાલી દેવાંગનાઓએ ભ્રમરવ્યાપ્ત પંચવર્ણના પુની વૃષ્ટિ કરી. વળી દેવતાઓએ તરતજ કુમારને મણિમુગટ, કનકકુંડળ, કટિસૂત્ર, બાહુબંધ, હાર પ્રમુખ પ્રવર આભરણે પ્રદાન કર્યા. તે વખતે વિવિધ વિલાસથી ઉલ્લાસ પામતા
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. ગોપજનેએ કુમારના ઉત્કટ ગુણ ગાતાં અને તરૂણીઓનું નૃત્ય થતાં, રણાંગણ પણ મહત્સવયુક્ત થઈ રહ્યું. - હવે તે સિંહ તેવી રીતે દ્વિધા થયા છતાં પિતાની મોટાઈના અભિમાનથી પરવશ થયેલા શરીરે તરફડતાં ચિંતવવા લાગે– અહો ! હું એ રીતે નિરાયુધ અને એકાકીએક કુમારમાત્રના હાથે યુદ્ધ કર્યા વિના લીલામાત્રમાં માર્યો ગયે. અહે ! મારી કાયરતા ! અહે અસામર્થ્ય ! અહે ! નિર્બળ શરીર ! અહે! દેવની પ્રતિકૂળતા ! અહો ! આટલે કાળ સારગરાજ એ શબ્દને સર્વથા મેં નિરર્થક ધારણ કર્યો. અરે ! એવા જીવિતને વારંવાર ધિકાર છે ! એ પ્રમાણે તરફડતા તે સિંહના અભિપ્રાયને જાણીને કુમારના સારથિએ તેને મધુર વચનથી જણાવ્યું—“ લીલામાત્રથી મત્તમાતાને દળી નાખનાર હે સિંહ! અપ્રતિમ શકિતથી વિરોધીઓને ત્રાસ પમાડનાર હે સારગરાજ ! ઓળંગી ન શકાય તેવી રીતે ક્રમપૂર્વક ગોઠવેલા પિતાના બળસૈન્યયુકત એવા હજારે રાજાઓને પરાભવ આપનાર છે વનરાજ ! હે સહુરૂષ ! નિરર્થક આમ ક્રોધને શામાટે ધારણ કરે છે ? તું એમ ન સમજી શકે કે આ બાળકમાત્રથી હું માર્યો ગયો, કારણ કે એ બાળક પોતાના કુળરૂપ નમસ્તલમાં એક ચંદ્રમાસમાન, લોકેને આનંદ પમાડનાર છે. વળી સ્વપ્ન પાઠકેએ પ્રથમથી જ એમ કહ્યું છે કે આ બાળક ભરતાર્ધ ભૂમિને સ્વામી : વાસુદેવ થશે” માટે હે ભદ્ર! તું મૃગસિંહ છે અને એ પુરૂષસિંહ છે, તે સિંહે સિંહને માર્યો તેમાં અપ્રસિદ્ધિ કે અપમાન શું ? ” એ રીતે સારથિનાં વચન, મધ કે અમૃતની જેમ શ્રવણ-પુટથી બરાબર પીને અંતરમાં ઉપશાંત થયેલ તે સિંહ મરણ પામીને નરકમાં નારકપણે ઉત્પન્ન થયે અને તે સારથિ અનુક્રમે ત્રિપૃષ્ઠ તીર્થકરપણું પામતાં ભગવાન મહાવીરના ગૌતમ નામે પ્રથમ ગણધર થશે.
હવે ત્રિપૃષ્ણ કુમાર પણ તે સિંહચમ લઈને પિતાના નગર ભણી ચાલ્યા અને જતાં જતાં તેણે કૃષિકારને કહ્યું– અરે તમે આ કેસરિચમ લઈને ઘોટક અલ્પગ્રીવ રાજાને આપજે અને કહેજે- હવે સ્વસ્થ અને નિર્ભય થઈને શાલિભજન કરતા રહેજે. અત્યારે બાધા બધી ટળી ગઈ છે.” કૃષીવલેએ એ વચન સ્વીકાર્યું. પછી ત્રિપૃષ્ઠ પિતાના નગરમાં આવ્યું. ત્યાં પ્રજાપતિને પ્રણામ કરીને તેણે બધે વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યો, જેથી સમસ્ત નગરમાં આનંદ આનંદ વર્તી રહ્યો.
અહીં ખેડુતે અશ્વગ્રીવ રાજા પાસે ગયા અને તેમણે પ્રજાપતિના પુત્રે મારેલ સિંહને વ્યતિકર કહી સંભળાવ્યું, જે સાંભળતાં રાજા મનમાં ક્ષોભ પામી વિચારવા લાગ્યું—“ અહો ! નૈમિત્તિકે કહેલ બંને નિશાની અત્યારે સાબીત
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ-અઢાર
ભવ.
થઈ, માટે પ્રજાપતિના પુત્રથી મને અવશ્ય ભય છે, પરંતુ હવે કરવું શું ? અત્યારે તે યમરાજાને દંડ માથે આવી પડશે. અત્યંત દઢ ગુણરૂપ રજજુદરથી બંધાયેલ છતાં રાજલક્ષમી ચાલી જવાની છે, દાન અને માનથી વશ કરેલા સેવકે પલટાઈ જશે, અથવા તે વિધિ વિપરીત થતાં શું શું થતું નથી, પરંતુ હજી પણ બુદ્ધિપૂર્વકને પુરૂષાર્થ મૂકવાનું નથી, કારણ કે એનાથી ભાવી અનર્થો પણ વિનાશ પામે છે, નષ્ટ થયેલ સંપદાઓ પણ પાછી પ્રગટ થાય છે, માટે ઉપેક્ષા કરવી કઈ રીતે યુકત નથી. અલ્પ વ્યાધિની પણ યાજજીવ ચિકિત્સા કરવી જોઇએ. અગ્નિકણ અ૫ છતાં કૈલાસ પર્વતના કાષ્ઠ-સમૂહને ન બાળી શકે એવું નથી, અથવા તે પરાભવ પમાડયા છતાં દ્રષ્ટિવિષ ભુજંગનું બચું વિનાશ ન પમાડે તેમ પણ નથી, માટે અત્યારે એ જ ઉચિત છે કે પ્રજાપતિના પુત્રને લાલચ બતાવી, અહીં બેલાવી અને દાન, માનાદિકથી વિશ્વાસ પમા, તેમને વિનાશ કરું.” એમ ધારી તેમને લાવવા માટે દૂતને બેલાવીને રાજાએ જણાવ્યું—“અરે! પ્રજાપતિને એમ કહે કે તમે સેવા સાધવાને અસમર્થ છે, માટે કુમારેને જલદી એકલો કે જેથી તેમને એક બીજી સામંત-પદવી આપવામાં આવે. જે કુમારને ન મેકલે, તે યુદ્ધ કરવાને તૈયાર, થા.” એટલે “જેવી સ્વામીની આજ્ઞા” એમ તે વચન સ્વીકારીને દૂત નગર થકી નીકળે અને અનુક્રમે પોતનપુરમાં આવ્યું. ત્યાં રાજા પાસે ગયો. રાજાએ તેને સત્કારપૂર્વક આસન પર બેસારી, આવવાનું કારણ પૂછયું. એટલે દૂતે કહ્યું“અશ્વગ્રીવ રાજા તમને એવી આજ્ઞા કરે છે કે તમે જરાથી જર્જરિત થઈ ગયા છે અને બહુ વૃદ્ધ છે, જેથી આજ્ઞાને માટે અનુચિત છે, માટે તમારા પુને એકલે કે જેથી સ્વહસ્તે તેમને સત્કાર કરૂં અને પ્રવર માતંગ, અશ્વ, નગર, આકર અને ગામે આપી, તેમને મેટા દેશના અધિપતિ બનાવું.”
એ પ્રમાણે સાંભળી પ્રજાપતિ રાજા ચિંતવવા લાગ્યું કે –“અશ્વગ્રીવ અતુલ બલવાન, દુરારાધ્ય અને વગર વિચાર્યું તીણ દંડ કરવાથી દુવિરહ છે. વળી મારા કુમારએ પર-ભય કદિ જ નથી, તેમાં પણ ત્રિપૃષ વિશેષ છે.” એમ ધારીને પ્રજાપતિએ દૂતને જણાવ્યું—“હે ભદ્ર! કુમારે સેવાવિધિને સમજતા નથી, વર્તનની વિશેષતા જાણતા નથી, ઉચિત કે અનુચિતનું તેમને લક્ષ્ય નથી અને વળી રાજાને આદેશ બજાવવામાં તેઓ સમર્થ નથી, માટે હું પિતે જ સબળ વાહનસહિત સ્વામીની સેવામાં હાજર થઈશ.” એટલે તે દૂત બેલ્યો “એ સ્વામીને આદેશ નથી. અથવા મુનિઓને પણ દુષ્કર એવા આ સેવા-ધર્મનું તમારે શું પ્રયોજન છે? તમે તે નિરંતર. રમણીઓના મધ્યમાં રહી ઈચ્છાનુસાર વિષય-સુખ ભેગ. કુમારે પણ ત્યાં જતાં પિતાના સ્વામીના પ્રસાદથી જે રાજલક્ષમી પામે, તે તેમાં તમારું શું
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
અશુભ-અકલ્યાણ થવાનું છે? કારણ કે અશ્વગ્રીવ સ્વામી સિંહને વ્યતિકર સાંભળવાથી પરમ સંતુષ્ટ (પક્ષે પરમ અસંતુષ્ટ) થયા છે, તેથી મહામંડલ (મંડલ-દેશ અથવા તરવાર) ને ઉપભેગ કરાવવા ઈચ્છે છે, ઉંચા પીલ (હાથી કે વૃક્ષ) ના અંધપર આરોપણ કરવા વાંછે છે, તેમજ પાણિગ્રહણ (વિવાહ અથવા હસ્તબંધન) કરાવવા ધારે છે.” એ પ્રમાણે સાંભળતાં પ્રજાપતિ રાજાએ વિચાર કર્યો– અહો આ દૂત ઇંદ્રિવારૂણી-ઇંદ્રાણીના ફળની જેમ બહારથી તે રમણીય લાગે છે, પરંતુ અંતરથી તે દુઃખના વિપાકરૂપ દ્વિઅર્થી વચન બેલે છે, માટે એ વચન સર્વથા દુઃખકારી છે અને બરાબર વિચારવા લાયક છે, કારણ કે ઉતાવળથી કરેલ કાર્યો પ્રાંતે દારૂણ નીવડે છે.” એમ ધારી તેણે દૂતને સ્વસ્થાને મોકલ્યો અને પોતે એકાંતમાં રહી, વિષમ અર્થનો નિર્ણય કરનારા તીક્ષણ બુદ્ધિશાળી મંત્રીઓને બોલાવ્યા. તેમને સારા આસન પર બેસારીને કહ્યું–“અહા ! અશ્વગ્રીવ રાજા મને એમ ફરમાવે છે કે “કુમારેને સત્વર મારી પાસે મોકલી આપ” માટે આ બાબતમાં શું કરવા ચગ્ય છે તે કહે,” મંત્રીઓ બેલ્યા–હે દેવ ! અશ્વગ્રીવ ઉત્કટ પરાક્રમી અને મંત્ર-પ્રચારમાં બહુ ગૂઢ છે અને તમે તેના જ સેવક, નિરંતર આજ્ઞાવર્તી અને અલ્પ બળવાળા છે, માટે તેની સાથે વિરોધ કે ? પિતાની શકિત ઉપરાંત કેપ કરે, તે વિનાશનું કારણ છે.” રાજાએ કહ્યું–જે એમ હોય, તે કુમારને ભલે મકલી છે..” 'મંત્રીઓએ જણાવ્યું છે. દેવ ! કુમારે હજી પૂરા બળવંત થયા નથી અને સેવાવિધિથી અજ્ઞાત છે, તે તેમને શી રીતે મોકલવા ? અને વળી કહ્યું છે–યદ્યપિ અતિ વિષમાર્થ સાધવામાં લક્ષ્મી પણ કદાચ સમર્થ હોય, તે પણ ભુજંગવડે ભીમ એવા બિલમાં કોઈ પિતાને હાથ નાખે? તેમજ ગમ્યાગમ્યના પ્રકારને ન જાણનાર તથા કાલુખ્ય-દોષથી વ્યાપ્ત એવા જળની જેમ રાજાનું ચિત્ત અવશ્ય નિમ્ન - અધ સ્થાને જ આકર્ષાય છે. વળી કપાસની કણિકા સમાન એ સેવા પરકાયને સાધી શકતી નથી, તેમાં પણ રાજાઓની સેવા તે ઉભયાર્થ સ્વ-પર-કાર્યને વિનાશ કરનારી નીવડે છે, કારણ કે યથાકથિત વિધાનથી વિમુખ થયેલા અને શિથિલ મનવાળા પુરૂષને દુઃસાધ્ય વિદ્યાની જેમ સેવા સત્વર વિનાશ પમાડે છે. એ પ્રમાણે હે દેવ ! કુમારેમાં સ્વામીની સેવા સાધવાની કોઈપણ રીતે ગ્યતા નથી, માટે દૂતને સ્નિગ્ધ વચનથી સમજાવી રાખે.”
એમ મંત્રીઓના કહેવાથી પ્રજાપતિએ તને બેલાવીને શાંત વચનથી કહ્યું– “હે ભદ્ર! તું જઈને અશ્વગ્રીવને કહે કે–કુમારે તમારી સેવા સાધવાને
ગ્ય નથી, માટે પ્રજાપતિ પોતે જ આવવા ધારે છે.” દૂત બે –અરે પ્રજાપતિ! પિત્તથી પામર બનેલા પુરૂષની જેમ વારંવાર આમ શું બોલે છે? તું
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ અઢાર ભવ,
૭૮ કુમારને મકલ અથવા તે યુદ્ધ કરવાને તૈયાર થઈ જા એ સ્વામીને આદેશ છે.” એમ કહીને દૂત બહાર નીકળે, એટલે દુર્વચન સાંભળવાથી રૂછ બનેલ ત્રિપૃષ્ઠ કુમારે મજબૂત લષ્ટિ, મુષ્ટિના પ્રહારથી હણ, ગળામાં પકીને, પાછળના દ્વારમાગે તેને કહાવ મૂકયો. પછી તે અનુક્રમે અશ્વગ્રીવ નરેંદ્રના ભવનમાં આવ્યા અને તે પ્રજાપતિનો બધે વ્યતિકર રાજાને કહી સંભળાવ્યે. જે સાંભળતાં રાજ ભારે કોપાયમાન થયો અને સભા આ પ્રમાણે ક્ષોભ પામી-કઈ સુભટ કેપ પ્રગટ થવાથી અધિક દુકપ્રેક્ષ્ય થયેલ અને સતત ઉત્પન્ન થતા પરસેવાના બિંદુથી ઉભટ બનેલ એવું પોતાનું મુખ લુંછવા લાગ્યું, કેઈ નવ-કુવલયની માળાસમાન અને નિર્મળ પ્રભાયુકત એવી તરવારપર, ભ્રમરસમાન શ્યામ એવી પિતાની દષ્ટિ નાખવા લાગે, કઈ કે પરૂપ સિંહના આડંબરથી ભય પમાડનાર એવા પર–શત્રુપક્ષને ક્ષોભ કરનાર અને જાણે સાક્ષાત પિતાની શકિત હોય, એવી શકિત-શસવિશેષને હાથમાં ધારણ કરવા લાગ્યા, રેખા અને ઉત્કટ ભ્રકુટીના ભંગથી ભીષણ એવું કેઈનું બદ્ધ ભાલ-લલાટ તે પ્રલયકાળે પ્રગટ થયેલ રાહમંડળયુકત આકાશના જેવું શોભતું હતું, કેઈએ વજસમાન મજબૂત સુષ્ટિના પ્રહારથી તાડન કરેલ ધરણે તે અવિનયધારી અપરાધીની જેમ કંપવા લાગી, ઈષ્ટ રણ-રસથી પ્રગટ થતા રોમાંચવડે હાથ પીન થઈ જવાથી લાંબા વખતથી પહેરેલા કેઈન કનક-કંકણુ-કડા પણ તૂટવા લાગ્યા, કેઈ મત્સરના ભારથી તરલ-ચપલ થયેલ અને વચન બોલવામાં સયત્ન એવી જહાછજને દાંતથી દશેલ ઓષ્ઠ સંપુટવડે મહાકષ્ટ દબાવી રાખતે. એ પ્રમાણે તે વખતે કેપલરથી ઉછળતા અને સંગ્રામના સમાગમમાં ઉત્કંઠિત થયેલા સુભટેની વિવિધ ક્રિયાઓ ચાલુ થઈ. એવામાં અશ્વગ્રીવ રાજા કહેવા લાગ્ય
અરે ! ઉપેક્ષા પામેલા દુરાચારીઓની આવી જ ગતિ હોય છે. એમાં તેને શે દેષ નહિ તે પિતાની પુત્રીને પરણવાના અપરાધ વખતે પણ જે તેને મેં દબાવી દીધું હતું, તે શું આટલે પ્રસાર તે પામી શકત કે ? માટે જે પતાની પુત્રી સાથે કામ-વિલાસ ઈચ્છે, તે પિતાના સ્વામીને પણ દુઃખ આપે, તેમાં અગ્ય શું છે ? અથવા તે હવે એ પ્રમાણે કહેવાથી શું ? હજી પણ એ મહા-પાપીને હું પરાભવ પમાશ, માટે અરે ! પ્રયાણની વિજયઢકા–વાદ્ય વિશેષ વગાડે, કુંજને સજજ કરાવે, અને તૈયાર રાખે, રને જોડાવે, અને બધા રાજાઓને બોલાવે. ” એમ રાજાની આજ્ઞા થતાં તરતજ સેવકેએ બધું તૈયાર કરી દીધું.
એવામાં રાજા મજજન–ગૃહમાં ગયે. ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારે તેણે મજજન કર્યો, કાસકુસુમસમાન સુંદર વસ્ત્રો ધારણ કર્યા, કેશોમાં સુગંધિ યુપો બાંધ્યાં અને સર્વાગે ચંદન-રસને લેપ કર્યો, એટલે પુરહિતે અમંગલના ઉપશમ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.. નિમિત્તે શાંતિકર્મનું વિધાન કર્યું, અને રાજાના શિરપર તેણે દુર્વા તથા અક્ષત નાખ્યા. આગળ મંગળ-કળશ મૂકવામાં આવ્ય, ધૃતપૂર્ણ ભાજન બતાવવામાં આવ્યું અને અષ્ટમંગળ આળખવામાં આવ્યાં. એવામાં મહાવત, સિંદુરથી કુંભસ્થળને અરૂણ-રક્ત અને શરીરે વિભૂષિત બનાવી જયકુંજરને લઈ આવ્યું કે, જેના ગંડસ્થળથકી મદજળ ઝરતું અને શત્રુઓને દબાવવામાં જે દુર્ધરસમર્થ હતો. તેના પર અશ્વગ્રીવ નરેંદ્ર આરૂઢ થયો, એટલે અત્યંત ઉજવળ, ફણના પુંજ જેવું શ્વેત, પિતાના પરિમંડળ-વિસ્તારથી પૂર્ણ ચંદ્રમંડળને છત નાર અને લટકતા મુકતાફળના કલાપરૂપ અવચૂલયુકત એવું “વેતાતપત્ર-છત્ર ધરવામાં આવ્યું. બંને બાજુ ચામર ઢાળનારી વારાંગનાઓ ઉભી રહી અને દિગ્ગજેના ધ્વનિસમાન ગંભીર અવાજ કરતા ભંભા, મુકુંદ-વાદ્યવિશેષ, મૃદંગ, ઢક્કા પ્રમુખ વાદ્યો વગાડવામાં આવ્યાં, એટલે રાજા પ્રસ્થાન–પ્રયાણ કરવા તૈયાર થયે.
એવામાં કર્ણરૂપ ચામરને ચલાવતા, પ્રચંડ દર્પવડે દુધ, ગંડસ્થળથી મદને ઝરતા, તમાલપત્ર સમાન શ્યામ, પરાક્રમથી અલંઘનીય, મહાપર્વત જેવા ઉન્નત અને જેમને બાંધેલ ઘંટાઓ અવાજ કરી રહી છે એવા મહામાતંગે ચાલ્યા. લાંબા પૃચ્છથી શોભતા, બધી જાતની શિક્ષા પામેલા, પોતાની સારી ચાલથી સ્વામીને સંતુષ્ટ કરનારા, પવનસમાન વેગશાળી, સારા લક્ષણેયુકત, પર-શત્રુએ કદિ ન જોયેલા અને રવિ-સૂર્યનાં અસમાન મનહર એવા અમે પણ પ્રવૃત્ત થયા. વિચિત્ર ચિત્રેથી સુંદર, જય-વિજય પમાડવામાં સમર્થ, જેના–પર ઘુઘરીઓ અવાજ કરી રહી છે, ઘણાં શસ્ત્રોથી ભરેલા, ઉપર લટકતી પ્રવર કેતુ–દવજાવાળા અને દુ:સાધ્ય વૈરીનું પણ મર્દન કરનારા એવા ર આગળ ચાલ્યા. તેમજ તરવાર, બાણ, ચક્રને ધરતા, વિપક્ષ વેરીના ચેલાઓને વિદારનાર, પિતાના સ્વામીની ભક્તિમાં પ્રવીણ, અત્યંત યુકિતઓને જાણનારા, વિજયના લાભમાં જ લાલચ રાખનારા, અચિંત્ય સાહસવાળા અને શરીરે કવચ બાંધી સજજ થયેલા એવા મહાધાઓ ચાલવા લાગ્યા. એટલે અશ્વગ્રીવની આજ્ઞામાત્રથી પિતાના બધાં કાર્યોને તજી દઈ લાટ, ચેલ, મહારાષ્ટ્ર, કચ્છ, લિંગ, પ્રમુખ દેશના રાજાઓ કવચથી સજજ બની, અનેક પ્રહરણે–શસ્ત્રો લઈ, જયમાં પ્રસિદ્ધિ પામેલા એવા તેઓ પોતાના સમગ્ર સૈન્યને લઈને અશ્વગ્રીવ પાસે હાજર થયા.
એ પ્રમાણે બધી તૈયારી થતાં રાજાએ પ્રયાણ દેવરાવ્યું, એટલે ચતુરંગ સેના આગળ ચાલી. તેમને પ્રસ્થાન કરતાં દુસહ પવન વાવા લાગ્યો, છત્ર પી ગયું અને તેને દંડ ભાંગી પડે, અત્યંત અગ્નિકણેથી દારૂણ આકાશથકી ઉલકાપાત થયે, દિવસે તારા દેખાવા માંડયા, રૂધિર–વૃષ્ટિ થઈ, વાદળા વિનાના આકાશમાં વીજળી ચમકી, કંઇપણ કારણ વિના અચાનક જયકુંજર
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ અઢારમો ભવ.
- તડતડાટ સાથે પી ગયે, નિમિત્ત શિવાય અગ્નિજવાળા પ્રગટ થતાં જાત્યઅોના પુછ બળી ગયા, પોતાની મેળે દંડ ભાંગી પડતાં જયપતાકા નીચે પd, હાથીએનું મદજળ સુકાઈ ગયું; સતત્ રજ વરસવાથી દિશાઓ બધી નિસ્તેજ અને દુરાલેકનીય થઈ પદ્ધ, દેવપ્રતિમાઓ અશ્રુપ્રવાહ મૂકવા લાગી, ચિત્રે પણ પરસ્પર હસવા લાગ્યા અને કુતરાઓ ઉંચે સ્વરે રેવા લાગ્યા. એ રીતે તે વખતે ઘણા અશિ-અપશુકને ઉત્પન્ન થયાં, એટલે ભવિષ્યમાં અમંગળ જવાની શંકાથી ભય પામતા કુશલમતિ પ્રધાને વિનયથી નમ્ર થઈને અશ્વગ્રીવ રાજાને કહેવા લાગ્યા–“હે દેવ ! પ્રતાપમાત્રથી હિમની જેમ તમારે શત્રુ વિલીન થઈ જશે, તે અકાળે ભય પમાડનાર આ સમર-પ્રયત્ન શામાટે આદર્યો? તમારા અને કઠિન ખુરથી ઉડેલ રજ-પડલથી કર-કિરણને પ્રસાર પ્રનષ્ટ થતાં સૂરસૂર્ય કે શુરવીર પણ છુપાઈ જાય, તે અન્ય શું માત્ર કે જે પોતાને પ્રતાપ બતાવે? માટે વિજયયાત્રાને મૂકી પિતાના નગર તરફ જલ્દી પાછા ચાલે અને અશિવના ઉપશમ નિમિત્તે હોમ, યાગાદિક કરાવે. હે દેવ ! આવા અશિવ શુકનેથી અમે જરા પણ કુશલ જોઈ શકતા નથી, આવી રીતે વરીએના ગાઢ મને રથને શામાટે પૂરે છે?”
એમ સાંભળતાં રાજાએ કહ્યું “અરે! વિના કારણે તમારામાં આ વાતલપણું કયાંથી આવ્યું? મારા ભુજદંડના પરાક્રમને શું તમે જાણતા નથી? અથવા તો લાંબા વખત સુધી ચાલેલ સંગ્રામમાં શત્રુઓને સતાવીને મેળવેલ વિજય તમને યાદ નથી? તેમજ સંખ્યારહિત અને પૃથ્વીના ઉંચા નીચા ભાગને ભરી નાખનાર તથા મહાસાગરના જળની જેમ ચારે દિશામાં પ્રસરેલ ચતુરંગ બળ-સૈન્યને તમે જેતા નથી? આમ અસ્થાને મને શામાટે બીવરા છે? અથવા તે મને સ્વનગર ભણુ શામાટે પાછો વાળો છે? કારણકે પ્રારબ્ધપ્રારંભેલ કાર્યને ત્યાગ કરનારા પુરૂષો જગતમાં પ્રસિદ્ધિ-પ્રશંસા પામતા નથી. વળી તેવા પ્રકારના કેટલાક સંદિગ્ધ અમંગળમાત્રથી વીરપુરૂષ ક્ષેભ પામતા નથી, કારણકે ગ્રહગણની ગતિ, સ્વપ્નનું દર્શન, દેવતાઓનું માહાસ્ય, કુતરા, ખર પ્રમુખના શબ્દ-એ શુકને એ જ રીતે લેકમાં પ્રસિદ્ધ છે. તેમજ ઉકાપાત, રૂધિરવૃષ્ટિ પ્રમુખ દુનિમિત્તે બધાં ઘણાક્ષરના ન્યાય જેવાં છે, તે એનાથી ભય કેણુ પામે? માટે તમે ધીર થાઓ. એ બધાં અપશુકને પ્રજાપતિના માથે હું નાખવાને છું.” એમ કહી નિમિત્તિયાના વચનને વિસારી મૂકી, અવશ્ય વિનાશ થવાને હવાથી, દેવની પ્રતિકૂળતા છતાં, વૃદ્ધ પુરૂષોએ વાર્યા છતાં, અપશુકનેથી સ્કૂલના પામ્યા છતાં, અંતઃપુરની રમણીઓએ આગ્રહપૂર્વક અટકાવ્યા છતાં અને નિમિત્ત પાઠકે એ છત્ર–ભંગ સંભળાવ્યા છતાં, સકલ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. સૈન્ય સાથે તે આગળ ચાલે અને અનુક્રમે પિતાના દેશના સીમાડા પર આવેલ રથાવત પર્વતના પ્રદેશમાં જઈ પહોંચ્યો. પછી ત્યાં સેનાની છાવણી નંખાવી તેણે દૂતને બોલાવીને કહ્યું “ અરે પ્રજાપતિની પાસે જા અને તેને કહે કે–અશ્વગ્રીવ રાજા યુદ્ધને માટે સજજ થઈને આવી પહોંચે છે, માટે હવે સત્વર સામે આવ, અથવા તે કુમારને મોકલી તેને સત્કાર કર. અકાળે કુળને ક્ષય ન કર.” એટલે “ જેવી દેવની આજ્ઞા” એમ તે વચન સ્વીકારીને દૂત ચાલી નીકળ્યો. અને તે પ્રજાપતિની પાસે પહોંચ્યો. ત્યાં અશ્વગ્રીવને આદેશ તેણે કહી સંભળાવ્યું. જે સાંભળતાં ત્રિપૃષ્ણકુમાર ભારે કે પાયમાન થઈને કહેવા લાગે--“ હે દૂત! તું અવધ્ય અને નિર્ભય છે. મારા ઉપરાધ-આગ્રહથી ઘટકગ્રીવ–અશ્વગ્રીવને જઇને પ્રગટ રીતે આ પ્રમાણે કહે કે-તું બહુ પરિવારવાળ છતાં નિર્ભય થઈને રહીશ નહિ, કારણ કે મૃગને સિંહની જેમ અલ્પકાળમાં આ ત્રિપૃષ્ઠ તને મારશે. હજી પણ પ્રજાપતિ રાજા પોતાના નામઅર્થને
સ્કુટ રીતે યાદ કરતાં, કદાચ તું નિષ્ફરતા તજી દે અને સનેહને ધારણ કરે, તે તે તારૂં રક્ષણ કરે; પરંતુ આવેશયુકત મતિવાળાને સાચું કહેતા પણ તે દેષ જુએ છે, માટે નિર્થક આ શિક્ષા પ્રદાનથી શું?”
ત્યારે દૂત – તમે હજી પણ દુશિક્ષિત જ રહ્યા છે. તમે સ્વામીના બળને જાણતા નથી, તેથી આમ નિશંકપણે બોલે છે.” એટલે પ્રજાપતિએ કહ્યું–“હે ભદ્ર! તું તારા સ્વામી પાસે જા અને કહે કે–પ્રજાપતિ આ આ.” એમ સાંભળી દૂત તરત ચાલી નીકળ્યા.
અહીં રાજાએ પણ સૈન્ય સજજ કરવાની તૈયારી કરી. એટલે ગર્વથી હણહણાટ કરતાં અ* શણગારવામાં આવ્યા, ગજઘટાને કવચ ચડાવવામાં આવ્યા, યુદ્ધદક્ષ અને ઉત્સાહ પામતા ફરકાધારી સુભટે તૈયાર થયા, પ્રચંડ ગાંડવ અર્જુનધનુષ્યસમાન ધનુષ્યના ગુણ-દેરીના ઝણકારથી શબ્દાયમાન એવા ધનુર્ધર ઉછળવા લાગ્યા, મજબૂત ચોધાઓ પર આરૂઢ થયા તથા વિવિધ આયુધ્ધને ધારણ કરતાં સુભટે બહાર નીકળ્યા. એમ ચતુરંગ બળ-સૈન્ય ચાલવા તૈયાર થયું. તેનાથી પરિવૃત થયેલ પ્રજાપતિ રાજા પણ, પ્રચંડ કવચના આપઆડંબરથી શોભાયમાન કુંજરપર બેસીને નગરની બહાર નીકળે. એવામાં ઉછળતી અને મોટા તાલપત્રસમાન નીલદરજાના અનુસાર એકત્ર થયેલા સામતેથી પરવારેલ, અત્યંત નીલવસ્ત્રને ધારણ કરનાર, હાથમાં હળ-મુશળરૂપ આયુધથી વિરાજિત, તથા સંગ્રામ-સંગમાં ઉત્કંઠિત એવા અચલકુમારથી અનુસરાતે, આમળાસમાન સ્થળ મુકતાફળાના હારવડે, આકાશ ગંગાના પ્રવાહથી ગંગનાંગણની જેમ વિસ્તૃત વક્ષસ્થળથી શોભાયમાન, તરૂણ સૂર્યના કિરણ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ-અતારને ભવ.
૮૩
સામાન વસ્ત્રયુગલવડે વડવાનલના જવાયાકલાપથી સમુદ્રની જેમ શરીરે સુજિત, કર્ણમાં નાખેલ કનકકુંડેલની કાંતિના પ્રસારવડે, તત્કાલ સંગમ કરવાને ઉત્સુક બનેલ રાજલક્ષમીના સરાગ કટાક્ષની જેમ મુખે દીપને તથા આગળ પ્રસ્થિત રત્ન-લષ્ટિમાં જડેલ કનકની કપિલ ભારે કાંતિના મિષથી જાણે કોપને બહાર કહાડતું હોય એવે ત્રિપૃષ્ણકુમાર સત્વર જઈને પ્રજાપતિ રાજાને મળે, અને કહેવા લાગ્યું “ હે તાત ! તમે નિવૃત્ત થાઓ અને મને આજ્ઞા કરે. એ અશ્વગ્રીવ શું માત્ર છે ? તમારા પ્રસાદથી એના ધૃષ્ટ શાર્યને પરાસ્ત કરી દઉં વળી એના બહુ સહાયકે છે એવી પણ તમારે શંકા ન કરવી કારણ કે તે બધા ભેજનમાત્રના સહાયકે છે, પરંતુ ખરીરીતે તે તે એકલો જ છે.” રાજાએ કહ્યું—“પુત્ર! ઉત્કટ કેશરિકિશોરને લીલામાત્રથી મારી નાખનાર અને લાખે શત્રુઓની અવગણના કરનાર એવા તારા પરાક્રમને શું અસાધ્ય છે ? અમે તે અહીં દૂર રહીને કેવલ કૌતુક જોયા કરીશું, કુમાર બે, ભલે એમ કરજે.”
હવે વિશિષ્ટ શુકને થતાં વધતા હર્ષે, નિરંતર પ્રયાણ કરતાં તે રથાવર્તા પર્વતની સમીપે તેઓ પહોંચ્યા, એટલે બંને સે એ પરસ્પર એક બીજાને નજીક જેવાથી કેલાહલ વધતાં, પાખરેલા અ અને કવચધારી હાથીઓ ઉઠયા, તથા પોતપોતાના ધ્વજચિન્હને ઉંચે કરતાં બંને સૈન્ય સામસામે આવ્યાં અને યુદ્ધ કરવા લાગ્યાં, જેમાં વાજીંત્રના સ્વરથી લેકે સંતુષ્ટ થતા, કાયર જને ભયથી થરહર કંપતા, ઉત્કટ બંદીજનેના પઢવાથી સુભટે ઉત્સાહમાં આવી જતા અને ધૂળ ઉડવાથી રથેના ધ્વજ-પટે મલિન થયેલા ભાસતા હતા. વળી તીકણ બાણથી ઘાયલ કરેલ અશ્વને લીધે પાખરેલ પિતાના અશ્વની શ્રેણિથી કુતધારીને જ્યાં પાછો વાળવામાં આવે છે, અસવારની તીક્ષણ તરવાર ચાલતાં સુભટેનાં શિર જ્યાં કપાઈ રહ્યાં છે, કવચધારી મોટા હાથીઓએ જ્યાં અશ્વઘટાને નાખેલ છે, અને અન્ય એકત્ર મળવાથી જ્યાં નિબિડ સંઘટ્ટસંધટો થઈ રહેલ છે, તેમજ સરલ શલ્ય-શસ્ત્રના પ્રહારથી ગંડસ્થળમાં વેદના પામી હસ્તીઓ જ્યાં પલાયન કરી રહ્યાં છે, પ્રચંડ અને પીન અ જ્યાં શૂન્ય થઈને ચાલતા, ત્રિશુળ, ભાલા, બરછી, શલ્ય પ્રમુખ શોથી ભેરાઈને સુભટે જ્યાં પી રહ્યા છે, છત્ર અને છત્રધર જ્યાં નીચે પડી ગયેલ છે, હસ્તીઓના પરસ્પર દંત-સંઘનથી અગ્નિકણો પ્રગટ થઈ રહ્યા છે, ઘણુ ધડ જયાં ઉંચા હાથ કરીને નાચી રહ્યા છે, ચળકતા કુંતાગ્ર-ભાલાની અણીથી ઘાયલ થતાં રથિકા-રથ ચલાવનારા જ્યાં ઘુમી રહ્યા છે અને રણાંગણના મધ્યભાગમાં યુદ્ધ કરતા એધાઓના ઘાતથી તે દુસહ્ય ભાસતું હતું. હાથીઓના કુંભસ્થળો વિદારાતાં જ્યાં રૂધિરને પ્રવાહ ઉછળતે, ભૂમિપર નિશ્રેષ્ટ થઈને પડેલા મેટા માતંગોથી જ્યાં માર્ગ રેકાઈ જતે, લોચન વિકાસીને આવેલા
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. રીંછ અને શીયાળાએ મુકેલા પુત્કારથી જે ભીષણ ભાસતું અને રણરસિક
ધાઓ જ્યાં સંતોષ પામતા હતાઃ વળી દંડ-પતન પ્રમુખ સંગ્રામની વિવિધ પ્રવૃત્તિ કરી ધનુર્ધર ધનુષ્યધારીઓ સાથે, ફરકાધારી સુભટે તેવા જ ધાઓ સામે, કુંતધારી પોતાના સમવર્ગી જોડે અને અસિધારી ખડ્ઝધારી સાથે સંગ્રામમાં જોડાયા. અધે અને ખેલના પમાડતા, શલ્ય મૂકતા સુભટેવડે દુર્ગમ, હાથીઓના ગંડસ્થળે ઝરતા મદથી જ્યાં આદ્ર બનેલ છે, અને સામે આવીને પરસ્પર હસ્તીઓએ જ્યાં એક બીજાની સુંઢ જકડેલ છે, વળી જ્યાં ઘેર રેષ પ્રગટ થઈ રહેલ છે અને ક્ષણે ક્ષણે ભીષણ નિર્દોષ થતે સંભળાય છે, નિષેધ પામ્યા છતાં સુભટો સમરાંગણમાં પિતાના પ્રાણ આપીને પણ ચિતરફ પ્રહાર કરતા, નરેંદ્ર હાથમાં વિવિધ આયુધ લઈને પરસ્પર યુદ્ધમાં જોડાયા, દંડનાયકકોટવાલ પ્રાણરહિત થતાં જ્યાં નીચે પડે અને વહેતા રૂધિરથી જ્યાં માર્ગ. . અગમ્ય થઈ પડે, એવામાં “ અરે ! શેષનાગ સમાન રક્તલેચનયુક્ત અને રણાંગણમાં બદ્ધકક્ષ-સંનદ્ધ થયેલ અશ્વગ્રીવ મને હાથથી બતા” એમ બેલ પ્રતિશત્રુ-પ્રજાપતિ રાજા શત્રુની સામે પ્રતિપ્રહાર કરતે આવ્યું, એટલે મંગ, કલિંગના રાજાઓએ એકીસાથે છેડેલા મહા-આયુધથી પ્રજાપતિને લડે અટકાવી દીધે, જેથી તે સાધુની જેમ માનરહિત બની ગયે. અશ્વગ્રીવના અ, ગજે અને રવડે દુર્ધર અને બહુજ વિસ્તૃત સેનાએ તત્કાલ પ્રજાપતિના પરાક્રમને મથી તેને ઉદ્યમરહિત બનાવી દીધે. એમ તેને પરાજિત સમજી પ્રગટ થયેલ કેપ અને ભ્રકુટીથી ભીષણ બનેલ મુખવડે સાક્ષાત્ યમ સમાન ભાસતે એ અચલકુમાર પિતાના હળ અને મુશળ દિવ્યાયુધને ચલાવતે સત્વર શત્રુની સામે આવીને ઉભે રહ્યો. ત્યારે લાંબા કાળથી પ્રાપ્ત કરેલ જયવાદના ગર્વથી અભિમાની બનેલા, દઢ મત્સરને ધારણ કરતા અને શલ્ય, બાણ, પ્રમુખ શસ્ત્રોને મૂકતા એવા તે રાજાઓ ગર્વથી ગાજતા, અચલ પાસે આવ્યા, જેથી અચલને હર્ષને આવેશ આવતાં તેના કવચના સાંધા તુટી પડ્યા અને તેમને જોતાં મનમાં જરાપણ ક્ષેાભ પામ્યા વિના તે ભારે શોચ કરતે બોલ્યો-“અરે ! તમે સત્વર મારા ચક્ષુપથથી દૂર થઈ જાઓ. વિના કારણે તમે યમના ઘરે જવાને શા માટે તૈયાર થયા છે ? અરે! શ્વેત શિખાવાળા અને કપાયમાન કીનાશસમાન અતિ દુસ્સહ એવા મારા હળને તમે શું જોઈ શકતા નથી? વળી જે શત્રુના વક્ષસ્થળને વિદારવામાં સમર્થ અને જેની કાંતિથી આકાશ અરૂણિત થાય છે, અને વળી તમે જય મેળવવા સમરાંગણમાં જે આમ ઉદ્યત થયા છે, તે ભ્રમરસમાન શ્યામ પ્રભાયુકત અને પૃથ્વી પરના મણિઓના શ્રેષ્ઠ પરમાણુઓથી જેનું મુખ બનાવેલ છે એવા મારા મુશલને. પણ શું તમે જોતા નથી ?”
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
તૃતીય પ્રસ્તાવ અઢારમો ભવ. એ પ્રમાણે સાંભળતાં તેઓ કહેવા લાગ્યા–અરે ! તારી તે શી શ્રેષતા છે? કારણ કે તારા જેવા હાલિકે-હળ ચલાવનારા જોઈ કહાડયા છે, અને મુશળ તે મહિલા પણ લીલાથી ધારણ કરે છે.” એમ બેલતાં શત્રુઓ સામે બળદેવ–અચલ હાથમાં હળ લઈને એકદમ ધર્યો, અને કેટલાક સુભટને તે મુષ્ટિ–પ્રહારથી તાડન કરવા લાગ્ય, સ્વભાવથી ઉભટ એવા કેટલાકને મુશળથી ચૂરવા લાગ્યો, હળના અગ્રભાગથી કેટલાકના ઉરૂ–સાથળ ચીરવા લાગે અને કેટલાકને પાદ પ્રહારથી જમીનદોસ્ત કરવા લાગે. એક ઘાતથી તે મહા હાથીઓને પાડો અને તૃણ-પુળાની જેમ મેટા રથને આકાશમાં ઉડાવી દે, છતાં જેઓ બધા આયુધ તજી દેતા, તેમને તે કરૂણા લાવીને છેવ મૂકો. તેના તેજની પ્રખરતાને લીધે નિર્ગતપ્રતાપ-બાલસૂર્ય પણ તેના મુખપર રહી શકતો નહિ. એમ મજબૂત શરીર અને અનુપમ સત્વશાળી પરાકમી બળદેવે, અશ્વગ્રીવની સેનાના સામર્થ્યને તથા સુભટોના મદને સત્વર નાશ કરી દીધે, જેથી તેઓ તરફ નાશ-ભાગ કરવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે પ્રતિદિન બંને સેનાનું યુદ્ધ ચાલતાં તે સમરાંગણ અનેક પ્રકારે ભીષણ ભાસવા લાગ્યું. તેમજ વળી એક બાજુ માર્યા ગયેલા રાજાઓની રમણીઓના કરૂણ રૂદનથી ભયંકર અને બીજી બાજુ બંદિજનેની તર્જનાથી પ્રતિસુભટે પાછા આવતા, એક તરફ હાથીઓના દંતાગ્રથી ભેદાયેલા શૂરાઓની તરવારથી રથિક માર્યા જતા અને એક તરફ ભય પામેલા કાયરજને પિતાના મુખમાં આંગળી નાખી રહ્યા હતા. એકત્ર વીર પુરૂષે અન્ય હાથ ઉંચા કરીને એકબીજાને બેલાવતા અને અન્યત્ર અજાણ્યા મહાવતથી ભાગી જતા હાથીઓને પરિચિત મહાવત પરિભ્રમણ કરાવી રહ્યા હતા. એક સ્થળે તાળી દઈ મળતા ઘેર વેતાળો કિલાહલ કરતા અને અન્ય સ્થાને શીયાલણે મરેલા માણસને ખાતી હતી. વળી એક તરફ દાંત સમાન તીક્ષણ ચક્રથી જમીનપરના ઘણુ લકે છેદાતા અને બીજી બાજુ માગધજનેથી ગવાતા શ્રેષ્ઠ ચરિત્રે સાંભળતાં સુભટે સંતોષ પામતા હતા. એમ ઉભય સૈન્યના સુભટોએ વિવિધ ભીષણ ક્રિયાઓ કરતાં, તે સમરાંગણ દેવતાઓને પણ ભારે ભય ઉપજાવનારૂં થઈ પડયું, અને વળી રણસ્થાનમાં પડેલા કાન, શિર, હાથ, પગ, જંઘા અને શરીરના ટુકડા જોતાં, જગતના લેકેને ઘડવા તૈયાર થયેલા એવા વિધાતાના ઘર જેવું તે ભાસતું હતું.
એ રીતે ઘણા દિવસ મહાસંમ–સંગ્રામ ચાલતાં, તીક્ષણ બાણથી કુંભસ્થળમાં ભેદાયેલા અનેક શ્રેષ્ઠ હાથીઓ જમીનદોસ્ત થતાં, વળી સુંદર અને ઉંચા રથે ચૂરણ થઈ જતાં, હજારે રાજાઓ નાશ પામતાં અને “માર, ઠાર કર, કાપી નાખ” એવા ભયાનક શબ્દ સંભળાતાં. ત્યાં બહુ લેકેને ક્ષય થતે જોઈને ત્રિપૃષ્ઠ દૂતના મુખથી અશ્વગ્રીવને જણાવ્યું–આ નિરર્થક
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
નિર્દોષ પરિજનન ક્ષયથી શું? આપણે બંને વચ્ચે પરસ્પર વૈર બંધાયેલ છે, માટે તું તારા ભુજબળને અંગીકાર કરી ચિત્તને બરાબર સ્થિર કર. કાયરતા તજીને પરના પુરુષાકાર-પ્રયત્નની આશા મૂકી દે. પોતાના હાથની કુશળતા બતાવ, શરીરની સુકુમારતા મેલી દે, અને એકલા મારી સાથે કેની મદદ વિના સંગ્રામ કરવાને તૈયાર થા.” એટલે એ સંદેશે બરાબર ધારી લઈને દૂત ચા અને કુમારનો સંદેશ તેણે અશ્વગ્રીવને નિવેદન કર્યું. રાજાએ તે પ્રમાણે, કબુલ કર્યું. પછી બીજે દિવસે વિચિત્ર હથીયારથી ભરેલ, પ્રવર અશ્વયુકત તથા સારથિ માત્રના પરિકર સહિત એવા રથ પર આરૂઢ થઈને અશ્વગ્રીવ અને ત્રિપૃષ્ઠ બંને રણભૂમિમાં ઉતરી પડયા, એટલેનાં બંને બાજુ પોતપોતાના સ્વામીનાં પરાક્રમ જેવાને કૌતુક પામતા બને સે ઉભા રહ્યાં. વળી રૂદ, સ્કંદ, ચંડી, કમાંડી પ્રમુખ દેવતાઓની સેંકડો માનતા માની, દાન કરવામાં પરાયણ એવી રાજમણીએ ઉંચા પ્રદેશમાં છુપાઈને બેસી રહી. તે યુદ્ધ જેવાને ઉત્સુક એવા દેવ, કિન્નર, ઝિંપુરૂષ અને વિદ્યારે આકાશમાં ઉભા રહ્યા. આ વખતે જેટને જેણે લાંબી લટકતી મૂકી દીધી છે, હાથમાં છત્ર ધારણ કરેલ છે, સંગ્રામ જેવાને ગાઢ હર્ષથી જે ઓતપ્રોત છે, પ્રતિક્ષણે અટ્ટહાસ્ય કરતે અને દેવ, સમૂહને ઉપગ કરાવતે એ નારદમુનિ ત્યાં ઉપસ્થિત થયે.
એવામાં અગ્રીવે ત્રિપૃષ્ઠને કહ્યું—“ગિરિગુફાના નિવાસથી ખેદ પામેલ રોગ તથા જરાથી જર્જરિત થયેલ અને કરૂણાના સ્થાનરૂપ એવા સિંહને મારવાથી અહા ! તું બળમદ બતાવે છે. શું હું પ્રથમ જ લીલાપૂર્વક તેને મારવામાં સમર્થ ન હતે? પરંતુ મૃગને મારતા સિંહ અપયશ પામે તેથી જ મેં તેને માર્યો નહિ. કદાચ તને દુષ્પવદન–બાળક સમજીને કુશળ પુરૂષ શિખામણું ન આપતા હોય, તથાપિ હે સુંદર ! એટલા માત્રથી વૃથા ન્યાયની વિમુખ તું શા માટે થાય છે? સત્ય છે કે કે પાયમાન થયેલ કૃતાંત-ચમ પિતાના હાથે ચપેટા-લપડાક મારતું નથી, પરંતુ દુબુદ્ધિ આપીને તે બીજાના હાથે મરાવે છે. વળી અન્ય પુરૂષ કરતાં કંઈક અધિક જે તને બહુબળ પ્રાપ્ત થયું છે, તે પિપીલિકા–કીડીઓને વિનાશ કાળે જેમ પાંખ પ્રગટે તેમ તારા નાશ નિમિત્તે જ છે. હે ભદ્ર! વૃદ્ધ પ્રજાપતિ પાર્થિવને માટે તું પુત્રના મિષે ધૂમકેતુની જેમ ખરેખર વિનાશસૂચક પ્રગટ્યો છે ” ત્યારે ત્રિપૃષ્ઠ કહેવા લાગ્યો તારી વૃદ્ધાવસ્થાને આ દુર્વચનના કથનરૂપ શું પ્રથમ પગ પ્રગટ્યો છે? અથવા તે યમને સમાગમ નજીક હોવાથી નિષ્ઠુર સ્વભાવ ઉત્પન્ન થતાં તું આમ નિર્લજજ વચન બેલે છે અને તે વૃદ્ધ ! પિતાનું માહાત્મ્ય સ્વમુખે વર્ણવે છે. રણરૂપ કસેટીમાં આવેલ જેનું પ્રવર શોર્યરૂપ સુવર્ણ શ્રેષ્ઠતા પામેલ છે એવા પુરૂષને ઉત્કૃષ્ટ ઉત્કર્ષ વખણતા છતાં
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
તતીય પ્રસ્તાવ-અઢારમે ભવ. શિભે છે, માટે એક ક્ષણવાર એ તારા વચનને સંકેલી લે. હવે શત્રુપક્ષને સતાવનાર અને મહાવેગયુક્ત બાણાવલિ તારી અને મારી વચ્ચે ભલે જમ્યા કરે.” એટલે અશ્વગ્રોવ પુનઃ બે –“હે ભદ્ર! તું હજી બાળક છે, તેથી મારા હાથ પ્રહાર કરવા સમર્થ નથી, માટે તું જ પ્રથમ પ્રહાર કર.” ત્રિપૃષ્ઠ કહ્યું-“અરે ઘાટક-અશ્વગ્રીવ! પૂર્વે તું મારા તાતને સ્વામી હતું, તેથી તે અનુવૃત્તિ પરંપરાથી જ તારૂં વચન મારે અલંઘનીય છે, માટે સાવધાન થઈ જા. કૃતાંતની દષ્ટિસમાન દુસહ એવી આ બાણ-શ્રેણિ આવી પદ્ધ સમજજે” એમ કહી કાન સુધી ધનુષ્ય ખેંચીને તેણે પ્રત્યંચા-દેરીને અવાજ કરાવ્યું, અને ખલપંક્તિની જેમ મર્મવેધક તથા લેહમય અને અતિ કઠિન એવી બાણ-શ્રેણિ મૂકી. એટલે અશ્વગ્રીવે ધનુર્વેદની કુશળતાથી તીક્ષણ ખુરપા વડે અર્ધમાગે જ તેને ખંડિત કરી દીધી. પછી કુમારે સપક્ષ ભૂત્યની જેમ નિરપક્ષ ગમન કરનાર ફરીને બાણાવલિ મૂકી, જ્યારે પુણ્યરહિત જનના મનેરથની જેમ તેને પણ અશ્વગ્રીવે ખલિત કરી મૂકી. વધારે તે શું પણ કુમાર, નરેંદ્રની સામે જે કાંઈ શસ્ત્ર નાખતે, તે સર્વને અશ્વગ્રીવ પોતાની ચાલાકીથી અટકાવી દેતો. વળી પ્રચંડ કેપથી અશ્વગ્રીવ પણ જે કાંઈ શા કુમાર ભણી છેડતે, તેને રેગ પ્રત્યે વૈધની જેમ કુમાર પણ પ્રતિઘાત પમાડતે, એટલે ભરત અને બાહુબલિની જેમ ગાઢ કેપથી પ્રહાર કરતા તે બંને પ્રલયકાળના રાહુ અને શનિશ્ચરના જેવા ભાસતા હતા. એ રીતે પ્રકૃણ ગર્વથી પરસ્પર યુદ્ધ કરતાં તેમના પાદ-ભારથી આક્રાંત થયેલ–દબાયેલ એવી સચરાચર ધરણી પણ થરથરવા લાગી. એવામાં નિરંતર પ્રક્ષેપ કરવાથી સુકૃત સમૂહની જેમ અશ્વગ્રીવને શસ્ત્રસમૂહ બધે ખલાસ થઈ ગયો, એટલે કિંકર્તવ્યતાથી મૂઢ અને ખેદથી વ્યાકુળ બનેલ તેમજ શત્રુગર્વને અભગ્ન પ્રસાર જતાં, ઉત્પન્ન થતા કેપને લીધે સંકટમાં આવી પડેલ અશ્વગ્રીવે, આપદમાં ધનની જેમ, દઢ પ્રેમવાળા મિત્રની જેમ અને પ્રિય કલત્રની જેમ ચક્રનું સ્મરણ કર્યું, જેથી અગ્નિના પ્રસરતા ભારે કિરણેની શ્રેણિથી જાણે હજારે પાવ પ્રગટયા હોય,
પાંતકાળના પ્રચંડ માડના મંડળસમાન દુઝેક્ષણીય, યમના અરૂણ લેચન સમાન રૌદ્ર અથવા એકત્ર થયેલ સમસ્ત વીજળીના પડલ સમાન એવું થક્રરત્ન તરતજ અશ્વગ્રીવના હાથમાં ઉપસ્થિત થયું, એટલે પ્રહર્ષથી તડતડાટ દઈને કવચના બંધ તૂટતાં તેણે ત્રિપૃષ્ણના વધ નિમિત્તે તરતજ ચક્ર ચલાવ્યું. તે કુમારના કપાટસમાન વિસ્તૃત વક્ષસ્થળે વેગથી જઈને, લાંબા કાળે દર્શનને માટે ઉત્સુક થયેલ વલ્લભ જનની જેમ તુંબની સાથે સંલગ્ન થયું. એમ દઢ થકના સંઘદૃથી તુંબમાં ઘાયલ થતાં વ્યાકુળ થયેલ કુમાર મૂછથી આંખ ગમગીને ધરણી પર ઢળી પડયે, જેથી ઉત્પન્ન થતા ભારે પ્રમાદથી અશ્વત્રીવની
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
સેનાએ તરતજ જય જય શબ્દથી મિશ્રિત કોલાહલ કરી મૂકો, તેમજ વિવિધ આયુધો ઉગામતા શત્રુના સુભટ જેટલામાં માગળ ધસ્યા નહિ, તેટલામાં તે તરતજ મૂર્છારહિત થયેલ અને ‘ અરે! ઘાટકગ્રીવ ! હવે હમણાં જ તું મુ સમજજે' એમ કહેતા ત્રિપૃષ્ઠ કુમારે ચળકતુ ચક્ર તેની સામે છેડયું, એટલે તીક્ષ્ણ ધારથી તાલ-ફળની જેમ અશ્વગ્રીવનું તરત મસ્તક છેદીને તે પાછું ત્રિપૃષ્ઠના હાથમાં ઉપસ્થિત થયું.
८८
એ પ્રમાણે અશ્વથીવ હણાતાં હ` પામી, રામાંચથી પ્રવ્રુદ્ઘિત થયેલા અને તત્કાળ જય જયારવ કરતા સુરાસુર દેવ-અસુરે એ, પારિજાતની મંજરીથી ગુંથેલ, ભારે સુગ ંધને લીધે લુબ્ધ થઇ એકઠા થતા ભ્રમરાના શબ્દો યુક્ત, નિ૨તર નીકળતા અમદ મકરંદના બિંદુ સમુહથી સમસ્ત દિશાઓને સુગ ધમય બનાવનાર એવા કમળ, કુવલય, માલતીપ્રમુખ પંચવ` પુષ્પાની વૃષ્ટિ કરી અને ઉંચા ધ્વનિથી ઉદ્દેાષણા કરી કે—“ અરે ! પાર્થિવા હવે તમે કોપકંડુ–ખરજના ત્યાગ કરી, દુર્વાહ દુનિયને મૂકી દ્યો, અશ્વગીવના પક્ષપાત તો, અસાધ્ય ઉદ્યમ મૂકે અને અત્યંત આદરપૂર્વક ત્રિપૃષ્ઠને પ્રણામ કરો, કારણ કે એ આ ભરતક્ષેત્રમાં બધા મલવત પુરૂષામાં શ્રેષ્ઠ, અને પૂર્વભવે ઉપાર્જન કરેલા સુકૃતનાં સમૂહથી પ્રગટ થતા મહાકલ્યાણના નિધાનરૂપ એવા પ્રથમ વાસુદેવ ઉત્પન્ન થયા છે.” એમ સાંભળતાં 'સંભ્રાંત-ભયયુક્ત લેાચનવાળા, આયુધાને જેમણે દૂર મૂકી દીધાં છે, અહમહમિકા (હું પહેલે જાઉં ) એવી અત્યુત્ક્રઠાથી સ્ખલના પામતા મણિમુગટના અગ્રભાગથી ચરણ—નખાને ઉત્તેજિત કરનાર અને લલાટે અજિલ જોડી આવનાર એવા હજારા રાજાઓએ પંચાંગપ્રણિપાતપૂર્ણાંક ત્રિપુષ્ઠને પ્રણામ કર્યાં અને વિનંતી કરી—“ હે દેવ ! પરાધીન તાથી યુક્તાયુક્તને ન જાણતા અમે તમારા જે અપરાધ કર્યાં, તે અંધે અત્યારે ક્ષમા કરી, અને પ્રસાદ કરીને તમારા ચરણ-કમળની સેવાથી અમને આભારી મનાવા. એક તમને મૂકીને અમારા ખીજો નાથ-સ્વામી નથી. ” એમ સાંભળી ત્રિપૃષ્ઠ ખેલ્યા કે અરે! રાજા ! તમે આમ શુ' મેલા છે ? એમાં તમારી શા દોષ છે ? પરાધીન જનાની એવી જ ગતિ હોય છે, માટે પ્રતિભય–મારી તરફ્ના ભય મૂકી દ્યો. ભય કે વિપ્લવની પ્રશાંતિ સાથે તમે પાતપાતાનું રાજ્ય ભાગવા. મારી છત્રછાયા તળે રહેતાં તમને પુરંદર-દેવેદ્ર પણ પરાભવ પમાડનાર નથી. ”
એવામાં ત્રિપૃષ્ઠની સેવામાં હાજર થયેલા રાજાઆને જોતાં, અશ્વગ્રીવના નાશના નિશ્ચય કરી રાજરમણીએ તે સ્થાને આવી. ત્યાં છેદાયેલ ગળાની નસમાંથી નીકળતા રૂધિરના પકથી અંગે વિલિસ થયેલ તે જાણે શરીરે રક્તચંદનને લેપ કર્યાં હોય તેવા ભાસતા, ઉપર માંસલુબ્ધ પક્ષીએ ભમવાથી સૂર્ય કિરણને અટકાવ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ-અઢાર
ભવ.
-નાર જાણે મેટું છત્ર ધારણ કર્યું હોય અને પાસે પડેલા જમીનદોસ્ત થયેલા પ્રધાનપુરૂષને લીધે જાણે રાજસભામાં બેઠા હોય એ અશ્વગ્રીવ તેમના જેવામાં આવ્યું, એટલે પૂર્વેકદિ ન જોયેલ અને અત્યંત તીણ દુઃખ પમાડનાર રાજની તેવી અવસ્થા જોઇને અંતઃપર આ પ્રમાણે આકંદ-વિલાપ કરવા લાગ્યું“ હા ! હા ! કૃતાંત ! નિર્દય ! તેં આવું પાપ કેમ આચર્યું ? હે હતાશ ! આવા નરેંદ્રનો પણ નાશ કરી નાખે. અરે ! આટલા બધા કરે: સુભટને મારતાં તેને તૃપ્તિ ન થઈ કે નિપુણ્ય ! આ રાજાને પણ મારી નાખે? હે. નિષ્કપ ચક્ર ! તેં પિતાના સ્વામીને વિનાશથી અપયશ કેમ હેરી લીધે ? હે યક્ષે ! તમે પણ દયાહીન થઈને આ ચક્રની ઉપેક્ષા કેમ કરી? શ્રેષ્ઠ વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલ હે કાલ! તારા પણ તે ગુણથી શું ? હા હા રક્ષામણિરત્ન તમે પણ વિશ્વાસીના વિનાશક નીવડયાં ! અરે ! અધમ પુરોહિત ! તેં ઘણું કાલ અગ્નિને તૃપ્તિ પમાય છે, માટે તે નિર્લજજ ! કહે કે અત્યારે આ શું અમંગળ-અશિવ થયું? કે આમ બધું અલિત થવા પામ્યું. હે અંગરક્ષકો ! તમે પણ અત્યારે કેમ પલાયન કરી ગયા ? હા ! હા! બધું એકી સાથે વિમુખ થઈ ગયું. હા પ્રાણનાથ ! લાખ શત્રુ સુભટને હણનાર તમે અત્યારે સ્વગે જતાં, કેની જયઢક્કા વાગશે ? હા રાજલક્ષમી! તું વૈધવ્યથી દૂષિત થતાં હવે શા માટે જીવે છે? નહિ તે કુનાથથી દુભાતી તું દુઃખ અનુભવીશ.” એ પ્રમાણે વિલાપ કરતી, અત્યંત છાતીને ફૂટતી, મુકતાહાને તેડતી, વૈધવ્ય દુઃખથી સંતાપ પામતી, વલય-કંકણેને દૂર ફેંકી દેતી અને નિરંતર અશ્રુપ્રવાહને મૂકતી એવી રાજરમણીઓએ એવી રીતે રૂદન કર્યું કે જે સાંભળતાં તે પ્રદેશના પક્ષીઓ પણ રેવા લાગ્યાં. પછી પોક મૂકીને રેતા સેવક–પરિજનેએ અશ્વગ્રીવનું મૃત શરીર, જવાળાયુક્ત અગ્નિમાં નાખ્યું.. - એવામાં રાજરમણીઓના વૈધવ્ય-દુઃખને જાણે સહન કરી શકતે નહાય, પ્રચંડ સંગ્રામ જેવાથી જાણે ભયભીત થયેલ હોય, તીક્ષણ તરવારથી ખંડિત થયેલા અના ધડ-કલેવર જોતાં જેના રથા જાણે ત્રાસ પામ્યા હોય, અને પવનથી ઉડેલ રૂધિરના બિંદુઓથી જાણે સંસિકત થયેલ હોય એ સહસ્ત્રકિરણ-સૂર્ય આલેહિત-રકત બની અતિ પામ્યું. એટલે જંગલી મહિષશૃંગના વલય સમાન શ્યામ તિમિર-પડલરૂપ પટથી આચ્છાદિત થયેલ, તારારૂપ લેશનથી પુરાયમાન, નિરંતર પડતા ઉલકાપાતના અગ્નિકણુ રૂપ ઉદ્દગારના મિષે જાણે ઈચ્છા ઉપરાંત સુભટનું રૂધિર પીવાથી કેગળ મૂકતી હોય, મહા રાક્ષસની જેમ ભય પમાડનાર એવી રાત્રિ પ્રસારવા લાગી, જેથી
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. લોક પિતપોતાના સ્થાને પી રહ્યા. પછી અનુક્રમે પ્રભાત થતાં ત્રિપૃષ્ઠ પિતાના પુરૂષોને જણાવ્યું“ અરે ! તમે રણભૂમિમાં જાઓ અને ત્યાં પ્રહારથી ઘાયલ થયેલા ચોધાઓની તપાસ કરે. તેમના ઘાતપર પાટા બાંધી ઐષધાદિકથી તેમનું રક્ષણ કરે અને દુષ્ટ અ“એ નીચે પાડેલા રાજાઓની શોધ કરે. એ પ્રમાણે પોતાના સેવકને ત્યાં નિયુકત કરી, અંતઃપુર સહિત અને સમસ્ત રાજાઓથી પરવારેલ ત્રિપૃષ્ઠ પતનપુરમાં આવ્યું, અને નગરજનોએ હજારે ધ્વજાઓથી શણગારેલ, સ્થાને સ્થાને બાંધેલ માંચડા પર નાટક કરતી વારાંગનાએથી રમણીય, પાથરેલ સુગંધિ પુષ્પના પુજથી વ્યાપ્ત રાજમાર્ગ યુકત અને મનહર પટહ પ્રમુખના પ્રગટ જયનાદથી ગજિત, એવા તે નગરમાં મહાવિભૂતિપૂર્વક ત્રિપૃષ્ઠ દાખલ થયે, એટલે શેષ પરિવાર યાચિત સ્થાને રહ્યો. પછી કેટલાક દિવસે ત્યાં રહી, ફરી પણ બધા સૈન્ય સહિત અને ચક, છત્ર, ધનુષ્ય, મણિ, માળા, ગદા, શખ–એ રયુકત ત્રિપૃષ્ઠ દિગ્વિજય કરવા નીકળે. અનુક્રમે તેણે ભરતાધ ક્ષેત્ર સાધ્યું. પૂર્વે ન નમેલા રાજાઓને નમા
વ્યા, તેમને સેવાવૃત્તિમાં સ્થાપ્યાં, અને તેમની પાસેથી હાથી, અશ્વ, રત્ન પ્રમુખ કીંમતી પ્રાભૂત-ભેટે લીધી. એમ બધા હજારો મંડલેશ્વરથી અનુસરાતે, અઅપૂર્વ નગરાદિક જેતે, અંગ, વંગ, કલિંગાદિ દેશમાં અન્ય અન્ય રાજાઓને સ્થાપન કરતે તે મગધ દેશમાં પહોંચે, ત્યાં કટિ પુરૂષ ઉપાડી શકે તેવી મહાશિલા તેના જોવામાં આવી, એટલે પિતાના ભુજબળના ગર્વથી તેને લીલાપૂર્વક વામ-ડાબા ભુજદંડથી ઉંચે ઉપાડી છત્રની જેમ તેણે શિરપર ધારણ કરી. એમ અતુલ બળ જેવાથી હર્ષને લીધે વિકાસ પામતા લોચને, રાજા
એ જય જયારવ કર્યો અને માગધજનેએ આ પ્રમાણે ગુણગાન કર્યા હે દેવ! મૃણાલ સમાન અને વિશાળ કોટિશિલાને ધારણ કરનાર એવો તમારે હાથ, શિરે ધરણપૃષ્ટને ધરનાર શેષનાગની સમાનતા બતાવે છે. તમારી આવી લીલાથી કેનું ચિત્ત કંપાયમાન ન થાય? પરંતુ તે જન સર્વથા પત્થરથી બનાવેલ ન હૈ જોઈએ. ” એમ અનેક પ્રકારે માગધજનેથી વખણાતે ત્રિપૃષ્ઠ કેટિશિલાને મૂકીને પોતાના નગર ભણું ચાલ્યું. જતાં જતાં તે દંડકારણ્યની ભૂમિમાં ગયે અને સેનાને સ્થાપન કરીને તે કેટલાક દિવસ ત્યાં રહ્યો.
એકદા સેવકે બધા ગાઢ નિદ્રામાં હતા, તે વખતે અનુરક્ત અને વિરક્ત પરિવારની તપાસ કરવા, વેશ-પરાવર્ત કરી, હાથમાં ચક્ર લઈ, યામહસ્તી– પહેરામાં ઉભા રહેતા માતંગપર આરૂઢ થયેલા અંગરક્ષકેનું લક્ષ્ય સુકાવી, વાસુદેવ એકલે પોતાના તંબુમાંથી બહાર નીકળ્યો અને પદ-પ્રચાર જણાવ્યા વિના આમ તેમ ભ્રમણ કરતાં તે સૈન્ય-પ્રદેશને ઓળંગી આગળ જેટલામાં જાય છે, તેવામાં છેડે છેટે મંદ મંદ કે લાહલ તેના સાંભળવામાં આવ્યું. જે સાંભળી
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ–અઢારમે ભવ.
- કેતુહળ પામતે ત્રિપૃષ્ઠ તે તરફ દેડ અને ઘણું વૃક્ષોથી વ્યાપ્ત એક વનમાં પહોંચે. ત્યાં જતાં પેલો કેલાહલ શાંત થઈ ગયે. એટલે-“આ શું બિભીષિકાભયચેષ્ટ છે કે મારે મતિવિભ્રમ છે? એમ જેટલામાં વિચારે છે, તેટલામાં કાનમાંથી કે દુઃખી પુરૂષને ગાઢ શબ્દ સંભળાયો, તેને અનુસરીને ત્રિપૃષ્ઠ પુનઃ આગળ ચાલ્યો અને વક્ષસ્થળમાં પુરાયમાન કૌસ્તુભ-મણિના કિરણથી અંધકારને ધ્વંસ થતાં થોડું આગળ ચાલવાથી હરિ–વાસુદેવે, વૃક્ષની સાથે વિવિધ બંધને બાંધેલ એક પુરૂષ દીઠે. તેણે ઉચિતાદરથી તેને પૂછયું--અરે ! તને આવી અવસ્થા કેણે પમાડી છે?” તે બે – હે મહાનુભાવ ! હું નિબિડ બંધને બાંધેલ હોવાથી કંઈ પણ કહી શકતો નથી, માટે મને બંધનમુક્ત કરે કે જેથી તમને બધી હકીકત સંભળાવું.” એમ તેના કહેવાથી ત્રિપૃષ્ઠ પિતાના ચક્રથી બંધ કાપી નાખ્યા, એટલે તે સ્વસ્થ થઈને બેલ્યો--“અહો! નિષ્કારણ પરમબંધ ! તમે મારે વૃત્તાંત સાંભળઃ–રત્નશેખર નામે વિદ્યાધર છું. રૂપ-લાવણ્ય, સૌંદર્યાદિ ગુણોની અવધિભૂત એવી સિંહલરાજાની વિજયવતી નામની પુત્રી, પૂર્વે અનેક પ્રકારની પ્રાર્થના કરતાં મને આપવામાં આવી, જેથી અત્યારે બધી સામગ્રી સહિત. તેને પરણવા નિમિત્તે ચાલે અને જેટલામાં આ પ્રદેશમાં આવ્યું, તેટલામાં વાયુવેગ નામના મારા શત્રુ વિદ્યારે બધું છીનવી લઈને--આ દુખે મરણ પામે” એમ ધારી મને આમ ગાઢ બંધને બાંધીને તે ચાલ્યો ગયે.” ત્રિપૃદ્ધે કહ્યું–તું વિદ્યાધર થઈને ભૂમિચારીની કન્યા શા માટે પરણવા ઈચ્છે છે?” તે બોલ્ય--“હે મહાભાગ ! તેણીનું રૂપ કંઈ અપૂર્વ જ છે, અને લાવણ્ય પણ અસાધારણ છે.” એટલે વાસુદેવે વિચાર કર્યો કે--જે ખરી રીતે તે આવા પ્રકારના ગુણયુક્ત હોય, તો મારે પરણવા ગ્ય છે.” એમ ચિંતવી તેણે વિદ્યાધરને કહ્યું- “ અહો ! તું પરણીશ, તે પણ તે 'વૈરી એને હરી જશે, તેથી નિરર્થક તેને પરણવાથી શું ?” વિદ્યાધર બોલ્યો
એ તે સત્ય છે, પરંતુ જે તમારી શક્તિ હોય, તે તમે એને પરણે. હું હવે તેની આશા મૂકી દઉં છું.” એટલે વાસુદેવે તે વાત સ્વીકારી. પછી પ્રણામ કરીને વિદ્યાધર પિતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયે. - હવે સિંહલેશ્વરને અનેક પ્રકારે સમજાવીને ત્રિપૃષ્ઠ તેની વિજયવતી કન્યા સાથે પરણ્ય, અને તે પોતાના નગરમાં આવ્યું. ત્યાં તેને મહાં-રાજ્યાભિષેક કરવામાં આવ્યું અને તે બત્રીસ હજાર કન્યાઓ પરણ્યો. પછી નિરંતર પ્રવર્તેલા સંગીતના સ્વરમિશ્રિત જ્યાં મૃદંગ વાગી રહ્યાં છે, નટ, નેકર, ચાટુકાર, કિંકરજનેથી પરિપૂર્ણ અને વિવિધ પ્રકારની ચિત્ર–રચનાથી મનહર એવા આવાસ–ભુવનમાં રહેતા, સમસ્ત વૈરીઓને વિનાશ કરી ત્રિખંડ ભારતનું રક્ષણ કરતા, ભયને લીધે બધા સામંતે જેને નમતા રહે છે અને તરૂણીઓના મધ્યમાં
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
રહી, તે આમંડલ-ઇંદ્રની જેમ પાંચ પ્રકારના વિષયે ભેગવવા લાગ્યા, પરંતુ વિજયવતીનું તે નામ પણ લેતું ન હતું, જેથી ઈર્ષ્યા અને વિષાદથી તે પણ ભારે દ્વેષને ધારણ કરવા લાગી.
એ પ્રમાણે વખત જતાં એકદા પિતાના માહામ્યથી દુભિક્ષાદિ દુઓને ટાળનાર એવા શ્રેયાંસનાથ ભગવાન ત્યાં પધાર્યા, એટલે દેવતાઓએ વિશાળ ત્રણ ગટુક્ત, વિચિત્ર મણિમય સિંહાસનથી અભિરામ અને ભવભયથી ત્રાસ પામતા પ્રાણીઓને એક શરણરૂપ એવું સમવસરણ રચ્યું. ત્યાં સાદર એકત્ર થતા સુરેંદ્રોથી સ્તુતિ કરાતા એવા જિનેશ્વર સિંહાસન પર બિરાજમાન થયા. એવામાં કેવળ જિનાગમ નિવેદન કરવા નિમિત્તે નિયુક્ત કરેલા પુરૂષોએ વાસુદેવને વધામણી આપતા જિનાગમને વ્યતિકર કહી સંભળાવ્યું, જે સાંભળતાં ભારે હર્ષથી પ્રગટ થતા રોમાંચવડે તેણે તે પુરૂષને સાતબાર કેટિ સુવર્ણ પ્રીતિદાનમાં અપાવ્યું. પછી સમગ્ર બળ-વાહન સહિત અચલને સાથે લઈને વાસુદેવ પ્રભુને વંદન કરવા ચાલ્યું. આગળ જતાં છત્રાદિપ્રમુખ જિનાતિશય જોઈને બધા રાજચિન્હો તજી, દૂરથી જ પગે ચાલી ત્રણ પ્રદક્ષિણ પૂર્વક જગદિશને વંદન કરીને તે આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યું –
સંસારસાગરમાં પડતા ભવેને યાનપાત્ર-નાવરૂપ એવા હે જગદીશ! તમે જય પામે. પરમ કલ્યાણરૂપ મેક્ષના કારણે રણ–વર્જિત અને મદ, માનને જીતનાર હે નાથ ! તમે જયવંતા વર્તો. મેહના માહાત્મ્યને નિર્મૂળ કરનાર, દુષ્ટ કંદર્પના દર્યને દળી નાખનાર, માયારૂપ વિષ-વહ્નિ-વેલીને છેદવામાં પરશુલ્ય અને જગતમાં એક શ્રેષ્ઠ એવા હે પ્રભુ! તમારો જય થાઓ. સં. યમલક્ષ્મીને વલ્લભ, કે પરૂપ મહા-અનલને શાંત કરવામાં સજલ જલધર સમાન, નિર્મળ કેવળજ્ઞાનથી સમસ્ત જીવાદિ પદાર્થોને જાણનાર એવા હે દેવાધિદેવ ! તમે જય પામો. વિષ્ણુપિતાના કુળરૂપ આકાશમાં પૂર્ણચંદ્ર સમાન, જેમના ચરણ-કમળને સુરેદ્રોએ નમસ્કાર કરેલ છે, અપ્રતિમ પ્રશમ-પુરના પ્રાકાર-કિલ્લા સમાન અને ગુણસમૂહના એક આધાર એવા હે જિસેંદ્ર ! તમે જયવંતા વ. કરૂણું અમૃતની નીકતુલ્ય, કર્મરૂપ વૃક્ષના મૂળને છેદી નાખનાર, દુઃખરૂપ પર્વતને તેડવામાં દલિ -ઇંદ્રના વજાસમાન જેમનું નામ-સ્મરણ છે એવા હે દેવ ! તમે જય પામે. અમંદ આમેદ-હર્ષ તથા કાંતિરૂપ મકરંદયુક્ત એવા તમારા પાદપંકજમાં મધુકરની જેમ જે સદા તૃષ્ણારહિત થયા વિના લીન રહે છે, હે નાથ ! તે જ ભવ્યાત્મા ધન્ય છે. હે જિનેશ્વર ! સમસ્ત દેષને ટાળવામાં સમર્થ અમૃતની જેમ આપના વચનનું પાન કરીને કુતીથીઓના મુખથી નીકળેલ કલુષિત સલિલ-જળતુલ્ય વચનની કેણુ વાંકા કરે? જો કે સંસાર તે કેવળ અસાર જ છે, છતાં હે દેવ! તમે વિચારે છે,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ અઢારમો ભવ.
-- તેથી નિવૃત્તિ-મુકિત અથવા શૂન્ય-નગરીયુકત છતાં તે સારરૂપ ભાસે છે. હે નાથ ! તમારા દર્શન માત્રથી જે મને પ્રમોદ થયે, તે હર્ષ અશ્વગ્રીવાદિ નરેંદ્રોના વિજયથી થયેલ લાભમાં ન થયું. હે ભુવનબંધવ! જે કે તમે સર્વથા વીતરાગ-રાગરહિત છે, તથાપિ છે શ્રેયાંસનાથ ! તમારા ચરણ-દર્શનના અનુગ્રહથી મારાપર સદા પ્રસન્ન રહેજો.”
એ પ્રમાણે વિસ્તારથી સ્તુતિ કરીને ત્રિપૃષ્ઠ નરેંદ્ર ઉચિત સ્થાને બેઠે, એટલે ભગવતે પણ જનગામિની વાણીથી ધર્મ - દેશના આપવાને પ્રારંભ કર્યો.
હે દેવાનુપ્રિય ભવ્ય ! સંસારરૂપ કાંતારમાં લાંબા વખતથી પરિભ્રમણ કરતાં તમે આ મનુષ્ય-જન્મ પામ્યા છે. અવિકલ પંચેંદ્રિયપણુ, ઉત્તમ કુળ, આરોગ્ય અને ધર્મબુદ્ધિરૂપ સામગ્રી તમને પ્રાપ્ત થઈ છે, માટે મિથ્યાત્વ અને અવિરતિના સંગની ઉપેક્ષા કરે, સમ્યક્ત્વ જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ વિત્ત-ધનને વાં છે, પ્રમાદી પ્રાણીઓના દુઃખ-વિપાકને જુઓ, ક્ષણવારમાં દષ્ટનષ્ટ થનારા સર્વ પદાર્થોની ચિંતા અને ફરી આર્યક્ષેત્રાદિ લાભની દુર્લભતાને વિચારે, અને વળી અહિક તુચ્છ સુખલવમાત્રમાં લુબ્ધ બની તમે નિશંક થઈને કેમ રહે છે? શું કૃતાંત-યમરાજે પિતે તમને નિર્ભય-પત્ર લખી આપ્યું છે? અથવા તે કેઈએ તમને અજરામરપણું અપાવ્યું છે? કે કયાંય મરણાદિ દુઃખ રહિત સ્થાન તમારા જેવામાં આવ્યું છે? અથવા શાશ્વતભાવના કારણરૂપ કાંઈ રસાયન તમને સાંપડયું છે કે જેથી ઉત્સુકતાના સ્થાને પણ ગાઢ મંદાદરવાળા થયા છે? માટે હે દેવાનુપ્રિયે! સદ્ધર્મ સાધવામાં ઉદ્યમી બને અને સેંકડો દુખે પમાડનાર પાપ-મિત્રની સંગતિ-સેબત મૂકી ઘ, પ્રાણીઓને પિતાની સમાન ગણીને તેમની રક્ષા કરે, નિરવદ્ય-નિર્દોષ પ્રવજ્યા કે દેશવિરતિને સ્વીકાર કરે, મોહનું મંથન કરનારી એવી પ્રસિદ્ધ સિદ્ધાંતની દેશના સાંભળો, નિષ્કલંક શીળ પાળે, સાધÍજનેની ભક્તિ કરે અને વિષયની પ્રવૃત્તિથી પાછા હઠ, નિર્ગુણ જનની ઉપેક્ષા કરે, સદા આત્મ–પ્રશંસાને તજે અને પૂર્વે પ્રાપ્ત ન થયેલા એવા ગુણોને અભ્યાસ કરે, કષાયોને નાશ પમાડે, સંતોષને સેવે, કદિપણ પરનિંદા ન કરે, ઐશ્વર્યમાં લુબ્ધ ન બને, પાપ-કાર્યોમાં અનુરક્ત ન થાઓ, દાનાદિકને આદરે, વિશુદ્ધ બુદ્ધિથી ગુરૂની ઉપાસના કરે, પોપકારમાં રક્ત બને, મૂઢ-મુગ્ધ ન થાઓ અને સત્તત્વનું જ્ઞાન મેળવે.”
એ પ્રમાણે ભગવાનની ધર્મકથા સાંભળી હર્ષથી લોચન વિકસાવતા કેટલાક ભએ પુત્ર, કલત્રાદિકને ત્યાગ કરી સર્વવિરતિ સ્વીકારી, કેટલાકએ સમકિત ગ્રહણ કર્યું, કેટલાક દેશવિરતિ લીધી, ઘણા લોકોના સંશો દૂર
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
થયા, અતુલ પ્રમાદને ધારણ કરતા અચલ અને ત્રિપૃષ્ઠ સમકિત રત્ન ગ્રહણ કર્યું. પછી પિરસી વ્યતીત થતાં પ્રભુને વાંદીને તેઓ પિતાના આવાસે ગયા અને ભગવતે પણ અન્યત્ર વિહાર કર્યો.
એ રીતે દિવસે વ્યતીત થતાં અત્યંત સુખ સાગરમાં નિમગ્ન થયેલવાસુદેવની સભામાં એકદા કિન્નરેના કંઠને પરાસ્ત કરનાર એવા ગાયક આવ્યા. તેમણે પોતાનું ગીત-કૌશલ્ય બતાવતાં ત્રિપૃષનું હૃદય હરી લીધું, કારણ કે તેને મનો ગીતદગાર લેશ પણ જેના શ્રવણમાં દાખલ થતે, તે પિતાનાં અન્ય વ્યાપાર-કાર્યને તજી જાણે ચિત્રમાં આળેખાઈ ગયેલ હોય તેમ સ્તબ્ધ બનીને સાંભળતા અરે ! એ તે દૂર રહો, પરંતુ તિર્યો પણ તેમના ગીતને આધીન થઈ, આંખ મીંચીને ભેજનાદિકની પણ દરકાર કરતા ન હતા. આવા સુસ્વરના ગુણે તેઓ સદા વાસુદેવની પાસે રહેતા અને તેના પર પ્રસાદના પાત્ર થઈ પડયા, .
એક વખતે સુખ-શસ્યામાં બેઠેલા વાસુદેવ પાસે તેમણે રાત્રે સંગીત ચલાવ્યું, જેથી તેનું મન ભારે આકૃષ્ટ થયું. પછી નિદ્રાસમયે તેણે શય્યાપાલકની સામે જોઇને કહ્યું–“હે ભદ્ર! જ્યારે મને નિદ્રા આવી જાય ત્યારે આ ગવૈયાઓને તું વિસર્જન કરજે.” એટલે–દેવની આજ્ઞા પ્રમાણે હું કરીશ.” એમ શય્યાપાલકે તે વચન સ્વીકાર્યું. ક્ષણવાર પછી રાજાને નિદ્રા આવી, પરંતુ વિસર્યા વિના તેમણે પણ ગાવાનું ચાલુ રાખ્યું. એવામાં પાછલી રાતે રાજા જાગે, અને તેમને તે જ રીતે ગાતાં સાંભળીને તેણે શય્યાપાલકને પૂછ્યું“અરે! તેં એમને વિસર્જન કેમ ન કર્યા?” તે બોલ્યા “હે દેવ ! સંગીત શ્રવણને અતિ સુખકારી લાગવાથી મેં થેઈ વાર એમને અટકાવી રાખ્યા” એમ સાંભળતા ગાઢ કેપ ઉત્પન્ન થયા છતાં તે આકાર સંવરીને ત્રિપૃષ્ઠ મૌન રહ્યો. પછી કમળ-ખંડને વિકસિત કરનાર સૂર્ય ઉદય પામતાં શમ્યાં થકી ઉઠી, પ્રભાતિક કર્તવ્ય કરીને તે સભામંડપમાં બેઠે, એટલે સામંત, મંત્રી, સુભટપ્રમુખ બધા પિતપોતાના સ્થાને બેસી ગયા. એવામાં રાત્રિને વ્યતિકર રાજાને યાદ આવ્યા, જેથી તેણે શય્યાપાલકને બોલાવી પિતાના સેવક પુરૂષને આદેશ કર્યો“ અરે ! ગીત-સ્વરમાં રક્ત થતાં મારી આજ્ઞાને ભંગ કરનાર આ શય્યાપાલકના શ્રવણમાં તસ સીસા અને તાંબાને રસ નાખે.” એમ સાંભળી સેવકે તેને એકાંત સ્થાને લઈ ગયા અને ત્યાં તપાવેલ સીસા-તાંબાના રસથી તેના શ્રવણુ–કાન ભરી દીધા, જેથી મહાવેદના થતાં તરત જ તે મરણ પામ્યા. ત્રિપૃષ્ઠ પણ ગાઢ કેપથી દુઃખના વિપાકરૂપ નિબિડ વેદનીયકર્મ બાંધ્યું. વળી તે સિંહલેશ્વરની પુત્રી રથાને સ્થાને પિતાને પરાભવ જેતી, વાસુદેવના વચનમાત્રથી પણ માન ન પામતાં તે લાંબો વખત દુઃખી થઈને મરણ પામી અને તિર્યંચમાં ઉત્પન્ન થઈ. એને શેષ વૃતાંત આગળ કહેવામાં આવશે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ય
તૃતીય પ્રસ્તાવ–ઓગણીશથી બાવીશમે ભવ. અહીં ત્રિપૃષ્ઠ પણ વિવિધ સુખ ભોગવતે, રાજ્ય અને રાષ્ટ્ર-દેશ પ્રત્યે મૂચ્છી વધારતે, પિતાના ભુજબળથી બીજા પુરૂષની અવગણના કરતે, વિવિધ પ્રાણાતિપાત પ્રમુખ કિયા, મહાઆરંભ અને પરિગ્રહ તથા અતિ ક્રૂર અધ્યવસાયથી સમકિત રત્ન ગુમાવી, નરકાયુ નિકાચિત કરી, રાશી લાખ વરસનું આયુષ્ય ભોગવી, પ્રાંતે મરણ પામી, સાતમી તમતમા નામની પૃથ્વી નરકના લક્ષ યોજનપ્રમાણુ અપ્રતિષ્ઠાન નામના નરકાવાસપાથડામાં તે પાંચસે ધનુષ્ય પ્રમાણ શરીરવાળે નારક થયા. પૂર્વભવમાં સંચેલ અત્યંત ગાઢ અને મેટાં પાપકર્મથી હણાયેલ, અતિ તિલણ દુઃખને સહન કરતે, ચેતરફ કઠિન વજ, શૂળ, તીણ ખડ્રગ વિગેરે શસ્ત્રોથી કપાત અને ક્ષણે ક્ષણે અત્યંત દીનતાથી કરૂણ શબ્દોથી વિલાપ કરે, તે આ પ્રમાણે ચિંતવવા (ા –“ અહ ! પૂર્વભવે શું પાપ કર્યું હશે કે જેથી આવા નિત્ય અંધકારમય અને કુત્સિત સ્થાનમાં હું ઉત્પન્ન થયે ? ” વળી પણ તે ક્ષણે ક્ષણે ઘોર વેદનાથી પરાભવ પામતાં, બળતા ઘરમાં પેઠેલ પંગુ-લંગડાની જેમ વારંવાર વિલાપ કરતો રહ્યો.
એવામાં તેની ઉત્તરક્રિયા કરી, ગાઢ શેક કરતે અચલ પણ ભવનને સ્મશાનતુલ્ય સમજત, પૂવે ન જોયેલ એવા પ્રિયજનની પણ દરકાર ન કરતે, વિષયને વિષ સમાન માનને, બંધુઓને બંધનરૂપ ગણુતે, પ્રવર વૃક્ષાથી મંડિત નંદનવનમાં, કમળ, કુવલય અને કહારવડે સુંદર તલાવવઓમાં શૃંગાર, આકૃતિ, સુંદર વેશવાળી રમણીઓમાં એક ક્ષણ પણ નજર ન નાખતે, કયાં પણ વાચ્ય ન પામતે, અત્યંત સંસારની અસારતાને વિચાર કરતે, શ્રેયાંસ પ્રભુએ કહેલ ધર્મવચનને ચિંતવતો અને શત્રુભવનની જેમ ગૃહાવાસને તજવા ઈચ્છતે એ તે સ્વજનેના ઉપરધ-આગ્રહથી કેટલાક દિવસ ત્યાં રહી, ધર્મઘોષ નામના આચાર્ય પાસે ગયા અને પરમ ભકિતથી તેણે વંદના કરી એટલે આચાર્યો પણ દિવ્યજ્ઞાનથી તેની મનેભાવના જાણીને આ પ્રમાણે ધર્મદેશના આપી–
“ક્ષણિક સંગ અને ક્ષણિક વિયેગ યુક્ત, ક્ષણે ક્ષણે આવતા વિવિધ સુખ–દુઃખથી વ્યાપ્ત, અને નટના નૃત્યની જેમ વિચિત્રરૂપ ધરનાર આ સંસારનું વિલસિત-ચેષ્ટિત જોઈ, સુખના કારણરૂપ જિનધર્મ સાધવામાં કેણુ પ્રમાદ કરે ? અથવા તે અત્યંત વલ્લભજન મરણ પામતાં કેણ રોચ ધરે ? કદાચ એક જ માણસને વલ્લભજનને વિચાગ આ સંસારમાં થતો હોય, તે પરિભાવ સમજીને તેણે શેક પણ કરે, પરંતુ આ તે ભરતાદિક સમગ્ર ભારતના રાજાઓને પણ પ્રચંડવેગી પવનવડે દીવાની જેમ કૃતાંતે એળવી–મારી નાખ્યા, તે કુશળજને અસ્થાને સંતાપ શા માટે કરતા હશે ? કારણ કે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
વસ્તુ–સ્વરૂપ જાણવામાં આવતાં સહુરૂષે ખેદ કરતા નથી. પિતાના જીવિતને પણ ટકાવી રાખવું જ્યારે અશકય છે, તે અન્યના ચંચલ જીવિતમાં સ્થિરપણું કયાંથી લાવી શકાય ? માટે ઇતર–સામાન્ય જનની જેમ તારે. કઈ રીતે શેક કરે ઉચિત નથી. પવનથી શું ગિરિ–વૃક્ષે છલિત થાય ? અને કદાચ પવનથી તે બંને ચલાયમાન થાય, છતાં મંદરાચલ તે ચલિત ન જ થાય. પ્રિયજનના મરણમાં આકંદ કે શિરતાડનથી જે શેક દૂર કરવામાં આવે છે, એ તે વિશુદ્ધ બુદ્ધિશાળીને વિશ્વમ છે, પરંતુ ઉત્તમ મતિમાનને તે ભવવિરૂપતા જેવાથી નિર્વેદ ઉત્પન્ન થાય છે અને તેથી ધર્મમાં વિશેષ ઉદ્યમ થઈ શકે છે, માટે શેક-પ્રસારને તજી અને રાજ્ય તથા રાષ્ટ્રને મેહ પરાસ્ત કરી, સંસા રરૂપ કાકને કરવત સમાન એવી નિરવઘ પ્રવજ્યાને ધારણ કરી લે. ”
એમ સાંભળતાં સમગ્ર શેક-સંતાપને પરિહાર કરી બળદેવ કહેવા લા –“હે ભગવન્ ! કરણપરાયણ અને પરહિતકારી એવા તમે મને સત્ય ઉપદેશ આપે, માટે હવે પ્રસાદ કરી, મને અત્યારે નિર્દોષ પ્રવ્રજ્યા આપે. ” એ પ્રમાણે તેની ભાવના થતાં ગુરૂએ તેને સંયમ-સામ્રાજ્યથી અલંકૃત કર્યો, શ્રમધર્મની શિક્ષા આપી, દશવિધ યતિધર્મની સામાચારી બતાવી, જે તેણે બરાબર સ્વીકારી લીધી. પછી ગામ, નગરમાં અપ્રતિબદ્ધપણે વિહાર કરતા અચલમુનિ, કેટલેક કાળ દુષ્કર તપ-ચરણથી શરીર અને કર્મસમૂહને શેષવીખપાવી, શાશ્વત સુખપૂર્ણ અચલ સ્થાનને પામ્યા.
અહીં ત્રિપૃષ્ઠને જીવ પણ અપ્રતિષ્ઠાનમાં તેત્રીશ સાગરોપમ દુઃખ ભેગવી, ત્યાંથી આવીને એક ગિરિગુફામાં સિંહપણે ઉત્પન્ન થયે. તે તરૂણ થતાં બધા અરણ્યમાં નિઃશંકપણે યમની જેમ નિરોધ પામ્યા વિના અત્યંત ક્રૂર થઇને ભમવા લાગ્યો, અને પિતાના અતિ તીણ નખથી ગજેંદ્રોના કુંભસ્થળને વિદારતો તથા ઘેર ગજેનાથી નિર્બળ હરણને ત્રાસ પમાડતે હતે. વળી વિવિધ જીની હિંસા કરવામાં તે તત્પર રહેતા. એમ ચિરકાળ જીવિત ધરી, મરણ પામીને તે પુનઃ નરકપૃથ્વીમાં નારક થયો. ત્યાં છેદન, ભેદન, શામલિવૃક્ષની શળેપર આરે પણ ઇત્યાદિ, મરણમાત્રથી લોકોને રોમાંચ પ્રગટાવનાર એવાં દુખે મરણાંતસુધી સહન કરી, તે વિવિધ તિર્યચનિઓમાં ભમે. એમ કરતાં એકદા ક્ષપશમભાવના પેગે મનુષ્યપણું પામી, છઠ્ઠ, અઠ્ઠમાદિ તપ આચરતાં, ભેગફળ ઉપાર્જન કરીને તે દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી આયુક્ષય થતાં ચવી, નિશ્ચળ અદ્ધિવડે સમૃદ્ધ, નિરંતર જ્યાં જિનેશ્વર, ચકવર્તી, બળદેવ, વાસુદેવપ્રમુખ શ્રેષ્ઠ પુરૂષે ઉત્પન્ન થાય છે અને જ્યાં સદાકાળ એકસ્વરૂપે વર્તે છે એવા મને હર મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં આવેલ મૂકા–રાજધાનીના રાજા ધનંજયની બધી રાણીઓમાં પ્રધાન એવી ધારિણે નામે પટરાણીના
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ-તેવીશમો ભવ.
ઉદરમાં ચાદ મહાસ્વપ્નથી સૂચિત એ તે ત્રિપૃષ્ઠને જીવ પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયે. જન્મ પામતાં ઉચિત સમયે રાજાએ તેનું પ્રિય મિત્ર એવું નામ રાખ્યું. તે દેહના ઉપચય અને વિજ્ઞાન-કળાકેશલ્યથી વૃદ્ધિ પામે. એકદા ધનંજય રાજાએ, શરદઋતુના ચંદ્રમા સમાન મુખયુક્ત, બાળસૂર્યથી વિકાસ પામેલા પુંડરીક-કમળ સમાન લેનવાળા, મણિથી જડેલા કુંડેલે જેના પીન ગાલપર લટકી રહ્યાં છે, અકુટિલ-સરલ અને ઉન્નત નાસિકાયુકત, કેમળ પ્રવાલ સમાન રકત એકવાળા, કુંદપુષ્પની કળીઓની શ્રેણિસમાન સ્નિગ્ધ અને અત્યંત સુશ્લિષ્ટ દંતપંક્તિથી વિરાજિત, પ્રશસ્ત રેખાઓથી કંઠ જેને શેભિત છે, પુષ્ટ અને વિશાળ વક્ષસ્થળયુક્ત, મહાનગરના ગેપુર-મુખ્યદ્વારતુલ્ય જેના ભુજદંડ છે, બંને પુષ્ટ પાર્થભાગથી સુપ્રમાણ જેને મધ્યભાગ શેભે છે, વિકસિત શતપત્ર-કમળતુલ્ય જેની તુચ્છ-કૃશ નાભિ છે, જાત્ય-અશ્વના જે જેને કટિભાગ છે, ઐરાવણની સુંઢસમાન જેની જંઘાએ છે, તથા સુપ્રતિષ્ઠિત પુષ્ટ અને સુકુમાલ જેના રક્ત પાદતળ છે એવા તે કુમારને ફરતે જોઈને, પરમ સતેષ પામી, પ્રવર રાજકુળની અનેક કન્યાઓ પરણાવી અને પ્રશસ્ત દિવસે તેને રાજ્યપર બેસારીને પિતે (રાજાએ ) આચાર્ય મહારાજ પાસે પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી, પછી અખંડ શાસને રાજ્ય ચલાવતાં પ્રિય મિત્રને અનુક્રમે ચોદ રત્ન ઉત્પન્ન થયા. તે આ પ્રમાણે—સેનાપતિ, ગાથાપતિ, પુરોહિત, અશ્વ, વાર્ધક, ગજ, સ્ત્રી, ચ, છત્ર, ચર્મ, મણિ, કાકિણ, ખગ, અને દંડ. એમ ચક્રાદિક રત્ન ઉત્પન્ન થતાં તે પ્રિયમિત્ર અનેક રાજાઓના પરિવાર સહિત, ચક્રરત્નના માર્ગને અનુસરતાં, વિજયયાત્રા કરવા માગતીર્થ તરફ ચાલ્ય અને અનુક્રમે તે તીર્થની નજીકના પ્રદેશમાં પહોંચતાં સૈન્યને સ્થાપન કરી, માગધતીર્થના અધિપતિ દેવને સાધવા નિમિત્તે તેણે અઠ્ઠમતપ કર્યો. તે પછી અશ્વ, સુભટ અને રથયુકત પ્રવર, અશ્વ તથા ચાર ઘંટાવાળા રથમાં આરૂઢ થઈ, ચક્રને અનુસરી, કેટલેક માર્ગે આગળ જઈ, કે પાયમાન થયેલ કૃતાંતની ભ્રકુટીતુલ્ય, અનેક રત્નના કિરણથી દિશાઓને ચકમકતી કરનાર તથા સજજ કરેલ યા–દેરીયુક્ત એવા ધનુષ્યને ડાબા હાથે ધારણ કરી, વજાસમાન અગ્રભાગવાળા, વિવિધ રત્નથી જડેલ પંખ-પક્ષયુક્ત, તથા મણિઓથી જેમાં ચક્રવર્તીના નામની નિશાની કરવામાં આવેલ છે એવા બાણને જમણા હાથે કાન સુધી ખેંચીને તેણે માગધતીર્થના અધિપતિ તરફ છોડયું, એટલે તે બાણ પણ બાર જન જઈ, સભામાં બેઠેલ માગધદેવની આગળ પડયું. તે જોતાં નિષ્ફર લલાટપર ચડાવેલ ભ્રકુટીથી ભીષણ વદનમુખયુક્ત અને ગાઢ કેપથી અરૂણ-રક્ત લેચન કરી તે કહેવા લાગ્યઅરે ! કૃતાંતે આજે કેને યાદ કરેલ છે ? અથવા તેને પોતાનું જીવિત
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. હાલું નથી ? કે જે મારા કે પરૂપ દીપકની શિખામાં પતંગની જેમ પડવાને વાંછે છે. શું આ બાણ, ભુજબળથી ગર્વિષ્ઠ બનેલા કેઈ દેવ કે મનુષ્ય અથવા યક્ષ કે રાક્ષસે નાખ્યું હશે ? ” એમ ક્ષણવાર ચિંતવી તે બાણ તેણે પોતાના હાથમાં લીધું અને મણિથી આલેખેલ ચક્રવત્તાનું નામ જોયું, એટલે સંશય દૂર થતાં કે પવિકાર શમાવી, મહાકીંમતી વિવિધ મણિ, રત્ન, આભરણ અને નામાંકિત તે બાણુ લઈ, પ્રિયમિત્ર ચક્રવર્તી પાસે આવી, મસ્તકે અંજલિ જેને તેણે વિજયથી વધાવ્યો અને કહ્યું કે- હવે કિંકર સમાન હું આપની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તીશ, માટે આ પ્રીતિદાન સ્વીકારે.” એમ કહી તેણે બાણ અને આભરણાદિ તેને અર્પણ કર્યા. ચક્રવર્તી પણ તેને સત્કાર અને સન્માન આપી, સ્વરથાને મોકલી, રથને પાછો વાળીને તે પિતાના સૈન્યમાં આવ્યો. ત્યાં ભેજનાદિ કરી, પિતાના કિંકરજને પાસે માગધદેવને અઠ્ઠાઈમહત્સવ કરાવ્યું. પછી ત્યાંથી ચકાનુસારે, ખગ્ન, ધનુષ્ય, બાણ, સુરમ, ભાલા, બરછી, સિંધમાલપ્રમુખ શસ્ત્રોને ધારણ કરતાં અનેક સુભટ સહિત, હસ્તિ-રત્નપર આરૂઢ થઈને પ્રિય મિત્ર નરેંદ્ર, કાળા, પીત-પીળા, રક્ત, શ્વેત -વર્ણયુક્ત અનેક ધ્વજાઓથી જાણે આકાશતલને આચ્છાદિત કરતે હેય, અને અના હેષારવ, હાથીઓના ગુલગુલાયિત ધ્વનિ, તથા રથના ઘણઘણાયિત અવાજથી જાણે જીવલેકને બધિર બનાવતા હોય એ તે વરદામ તીર્થ ભણી ચાલે. અનુક્રમે ત્યાં પહોંચતાં પૂર્વવિધિપ્રમાણે તેણે વરંદામદેવ નિમિતે અઠ્ઠમ તપ, બાણપ્રેષણ, ઉપહારગ્રહણ અને અઠ્ઠાઈ–મહત્સવ કર્યો. એ પ્રમાણે પ્રભાસતીર્થના અધિપતિને સાથે. તેમાં એટલું વિશેષ કે તેણે નરેંદ્રને માળા, મુગટ, મુકતાફળ, કંકણુ, બાજુબંધપ્રમુખ પ્રીતિદાનમાં આપ્યાં. પછી ત્યાંથી હજાર યક્ષોથી અધિષ્ઠિત, આકાશે ચાલતા ચકના અનુસારે નરેંદ્ર, સિંધુ મહાનદીના દક્ષિણ તટપર સિંધુદેવીના ભવન ભણી ગયે. ત્યાં પણ અઠ્ઠમતપ કરવાથી સુખાસને બેઠેલ સિંધુદેવીનું સિંહાસન ચલાયમાન થયું. ત્યારે અવધિજ્ઞાનથી ચક્રવર્તીનું આગમન જાણી, વિવિધ મણિ, કનક, રત્ન, વિવિધ ચિત્ર, બે ભદ્રાસન, કંકણ-કડાં, બાહુબંધ, વસ્ત્રો પ્રમુખ લઈને નરેંદ્ર પાસે આવી અને વિનયથી અંજલિ જો તેણે બધું સમર્પણ કર્યું, એટલે રાજાએ પણ તેને સન્માન અને સત્કાર આપી સ્વસ્થાને વિસર્જન કરી. પછી ચક્રને અનુસરીને તે વૈતાઢય પર્વત તરફ ચાલે અને અનુક્રમે બળ-વાહનસહિત જતાં તે પર્વતનાં મૂળ-પ્રદેશમાં આવ્યું. ત્યાં સેનાને સ્થાપના કરી. એવામાં વૈતાગિરિના કુમારદેવે પણ પ્રથમ પ્રમાણે આસન ચલાયમાન થવાથી વિવિધ અલંકાર સમપીને તેની સેવા–આજ્ઞાને સ્વીકાર કર્યો. ત્યાંથી કેટલાક દિવસ પછી તે તમિસાગુફાની સમીપે ગયે, અને અમ-તપ કરતાં આસન
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ-તેવીશમે। ભવ.
ee
ચલિત થવાથી, કૃતમાલ દેવ લલાટે અંજિલ જોડી તરત જ નરેંદ્ર પાસે આવ્યેા. તેણે સ્રીરત્નને ચોગ્ય રત્નાલંકાર તેમજ બીજા...વિવિધ આભૂષણા અર્પણ કરીને પ્રણામ કર્યાં અને તેની આજ્ઞાને બહુમાન્ય કરી તે સ્વસ્થાને ગયા. પછી રાજાએ રત્નભૂત વિજયસેન સેનાપતિને ખેલાવીને કહ્યું— હું વિજયસેન ! તમે સિંધુ મહાનદીના પશ્ચિમ ભાગે આવેલ નગ-પર્યંત, નગરાદિ સાધીને સત્વર પાછા આવેા. ’ એટલે ‘· જેવી દેવની આજ્ઞા ’ એમ વિનયથી શાસન સ્વીકારી સેનાપતિ, તે સમયને ઉચિત મજ્જનાદિક કરી, પરાક્રમી, તેજસ્વી, મ્લેચ્છભાષામાં વિશારદ, ચશથી વિખ્યાત, કવચ ખાંધી સજ્જ થયેલ, પીઠપર જેણે કસીને ધનુષ્ય બાંધેલ છે, અનેક ગણનાયક તથા દંડનાયક-કાટવાલથી પરવરેલ, ધવલ છત્રને જેણે ધારણ કરેલ છે, નિર્મળ ચામરો જેનાપર ઢળી રહ્યાં છે અને વાજિંત્રોના નાદથી દિશાઓને જેણે અધિર કરેલ છે એવા તે પ્રવર કુંજપર આરૂઢ થઈને સિંધુ નદીના કિનારે આવ્યેા. પછી તે મહાનદી ઉતરવાને નાવરૂપે બાર ચેાજન વિસ્તૃત ચરત્ન પાથ. તેનાપર અશ્વ, હાથી, સુભટ અને ચક્રથી પરિવૃત સેનાપતિ નિશ્ચિતપણે આરૂઢ થઇ, પવનથી જયાં મોટા કલ્લેાલ ઉછળી રહ્યા છે એવી સિંધુની એક ગેાષ્પદની જેમ આળગી, બધી મ્લેચ્છ જાતિઓને તેણે આજ્ઞા-આધીન બનાવી અને તેમની પાસેથી રત્નાદિની ભેટ લીધી. · હૈ સ્વામિન્ ! તમે અમારા શરણરૂપ કે ગતિરૂપ છે. ’ એમ ખેલતાં તે સ્વેચ્છાને સ્વસ્થાને માકલી, વિજયસેન ત્યાંથી પાછેા વળ્યે, અને પ્રિયમિત્ર ચક્રીના ચરણ-૫કજને નમી તેણે રત્નાદિ સમર્પણ કર્યાં તથા સ્વેચ્છાના વિજય કહી સભળાવ્યેા. એટલે ફ્રી રાજાએ સેનાપતિને કહ્યું— “ હું ભદ્ર ! તમે તમિસ્રાગુફાના કપાટ-કમાડ ઉઘાડવા માટે જાઓ. ’ રાજાનુ' એ શાસન શિરપર ચડાવી, સમસ્ત બળયુક્ત તે ગુફા પાસે જઇને તેણે અઠ્ઠમતપ આદર્યાં. પછી વજાથી અનાવેલા તે ગુફાના મેાટા કપાટને તેણે નિખિડ અને તીવ્ર દંડરત્નથી ત્રણવાર તાડન કર્યું", જેથી દંડના અભિઘાતથી પ્રેરિત થયેલા, કુચારવ કરતા તે કપાટ, કુકામિનીને કહેલ ગુહ્ય વાતની જેમ તરત ઉઘડી ગયા, એટલે પાછા વળીને તેણે તે વૃત્તાંત પ્રિયમિત્રને જણાબ્યા, જેથી સમસ્ત સેનાયુક્ત તે માતંગપર આરૂઢ થઇ, રોગ અને અશિવના નાશ કરનાર તથા ચાર અ'ગુલપ્રમાણ મણિરત્ન લઈ, ચક્રાનુસારે તેણે તમિસ્ત્રાગુફામાં પ્રવેશ કર્યાં. ત્યાં તમિસ્ત્રાગુફાના અંધકારને પરાસ્ત કરવા તેણે ભીંતા પર કાકિણી – રત્નથી માટા માંડલા કર્યાં, એટલે માંડલાના કિરણ-સમૂહના ઉદ્યોતથી અંધકાર હણાઈ જતાં, તે સેના સહિત ગુઢ્ઢામાંથી સુખે બહાર નીકળ્યેા.
હવે અહીં વૈતાઢચના પરભાગમાં રહેતા, મહાપરાક્રમી, કનક, રત્ન, ધન, • ધાન્યથી સમૃદ્ધ અને અપરિભૂત સામર્થ્યવાળા એવા મ્લેચ્છે તે ગધ નગર,
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
રૂધિરવ ણુ, ભૂમિક પપ્રમુખ સેંકડા ઉત્પાદો જોઇ રહ્યા છે; એવામાં તે ચક્રીના સૈન્યને જોઈ, નિરાનંદ, ઉદ્વિગ્ન અને પેાતાના મનના સંકલ્પે જાણે હણાયા હાય તેમ પેાતાને ટ્વીન માનતા જેટલામાં રહે છે, તેટલામાં તે એકદમ ઉત્કૃષ્ટ સિ ંહનાદના કલરવથી સમુદ્ર-મંથનની શંકા ઉપજાવતા, અને તીક્ષ્ણ તરવાર, મરછી, ભાલા, શલ્ય વિગેરે આયુધાને ધારણ કરનાર એવા સુભટા સહિત પ્રિયમિત્ર નરપતિ તેમના પ્રદેશમાં આવી પહોંચ્યા. એટલે તેને આવેલ સાંભળતાં પ્રચંડ કાપથી લેાચનને રકત કરતા મ્લેચ્છ પરસ્પર વિચારવા લાગ્યા કે—અરે! કૃતાંતે મેકલેલ આ કાઈ આપણા દેશને ઉપદ્રવ કરવા આવ્યેા છે, માટે આપણે એવા ઉપાય કરીએ કે અધવચમાં જ એ વિનાશ પામે. ’ એમ ધારી દુભેદ કવચા ચડાવી, હાથમાં વિવિધ શસ્રો લઇ, . મગર, નર, વૃષભ, શાલ, ગરૂડપ્રમુખના ચિન્હા ઉડાડતા અને બળના ગવ કરતા. એવા તે એકદમ ઉતાવળથી આવીને ચક્રીના અગ્રસૈન્ય સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. એવામાં પરાક્રમહીન સુભટા જેમાં પડી ગયા છે,. પ્રવર રથ જ્યાં ભગ્ન થએલ છે, જાત્ય . અવે જેમાં ખંડિત થયા છે, તથા રાજાએ જ્યાં સ્ખલના પામ્યા છે એવા પેાતાના અગ્રસૈન્યને જોઇ, વિજયસેન સેનાપતિ ભારે કાપ પામી, કમલામેલક નામના અશ્વપર આરૂઢ થઇ, કુવલયના દળસમાન, શ્યામ અને સર્વાંત્ર અપ્રતિહત એવુ' ખડ્ગ રત્ન સજાના હાથમાંથી લઈને, તેણે ચેાતરફ પ્રસરેલા પ્લેને સ્ખલિત કરી દીધાં. વધારે તા શું પણુ અંધકારને સૂર્યની જેમ, ભુજંગાને ગરૂડની જેમ, સેનાપતિએ હણેલા તે મ્લેચ્છા ભય પામી પેાતાના ઘરે ગયા. ત્યાં મરણુના ભયથી પુત્ર, કલત્રાદિ સાંર વસ્તુ લઈને સત્વર તે વિષમ-વિકટ સ્થાનામાં ચાલ્યા ગયા. પછી સિંધુનદીના તીરે અધા વ્યવસાયનો ત્યાગ કરી, વસ્રરહિત થઇ, ઉર્ધ્વમુખે અઠ્ઠમ-તપ આદરીને રહ્યા, અને શત્રુમળને હણવા નિમિત્તે પૂર્વેષણ સાન્નિધ્ય કરનારા એવા મેઘસુખ નામના પોતાના કુળદેવને તેમણે એકચિત્તે યાદ કર્યાં. એટલે અઠ્ઠમતપને અંતે આસન ચલાયમાન થતાં તે દેવા આવ્યા અને ગગનાંગણે રહીને માલ્યા— અમને શા માટે યાદ કર્યા છે ? ' મ્લેચ્છેએ કહ્યું – શત્રુ ખળથી અમા પ્રતિહત થયા છીએ, માટે તમે અમારી રક્ષા કરવા રિપુપક્ષના નાશ કરશ.' ત્યારે દેવા કહેવા લાગ્યા કે—‹ એ પ્રિયમિત્ર નામે ચક્રવત્તી છે. અહા ! એના વિનાશ કરવા ઇંદ્ર પાતે પણ સમર્થ નથી, તેથી એ પરાભવ પમાડવાને અશક્ય છે; છતાં કેવળ તમારા પક્ષપાત કરવા અમે કાંઇપણ ઉપસ કરીએ. ' એમ કહી દેવા તેમની પાસેથી નીકળીને રાજાના સૈન્ય ઉપર તેમણે મેઘસમૂહ વિફ઼ોં અને યુગ, મુશળ કે મુષ્ટિ પ્રમાણ ધારાથી નિરંતર સાત દિવસપર્યંત વારધારા વરસાવી એટલે તે જળ-ઉપ
ܕ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રસ્તાવ-તેવીશમો ભવે.
૧૦૧
દ્રવ જોઈ ચક્રવતીએ પણ દિવ્ય ચર્મરત્નપર હાથ ફેરવ્યો, જેથી તે તરત જ બાર જન વિસ્તૃત થયું. તેના પર બધી સેના આરૂઢ થઈ. પછી રાજાએ નવ્વાણુ હજાર કંચન-શલાકાઓથી મંડિત, મહાકીંમતી, વિવિધ રચનાવડે વિચિત્ર તથા ફીણના સમૂહ સમાન ઉજવળ, એવા છત્રરત્નને સેનાપર કંઈક અધિક બાર જન વિસ્તાર્યું અને કિરણોને વિસ્તારનાર તથા શરદતુના સૂર્યસમાન મણિરત્નને છત્રના મધ્ય ભાગમાં મૂક્યું. જ્યારે ગાથાપતિ પણ તે દિવસથી, વિસ્તારથી નિષ્પન્ન કરી સાફ કરેલ સર્વ પ્રકારના ધાન્યના હજારે કુંભ-પા ચર્મરત્નનાં એક ભાગમાં ઉપસ્થિત કરવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે તે રાજા ચર્મરત્નપર આરૂઢ થઈ, ઉપરના ભાગમાં છત્રરત્નથી આચ્છાદિત બની, મણિરત્નના ઉતમાં રહેતાં અને ગાથાપતિ સર્વ ધાન્ય નિષ્પન્ન કરતે, જેથી તે પોતાના ભવનમાં જાણે રહેતું હોય તેમ સર્વ પ્રકારે ઉદ્વેગરહિત થઈને સુખે રહેવા લાગ્યું. વધારે તે શું પણ સુધા કે વ્યાધિ, તેમજ ભય કે દુઃખ તે વિજયાધિપતિ રાજાને તેમજ તેની સેનાને કંઈપણ ન હતાં. - હવે સાત દિવસ વીતતાં પ્રિય મિત્ર નરેંદ્ર ચિંતવવા લાગે કે –
એ કેણુ છે કે જળથી મારે પરાભવ કરે છે ? ' એવામાં શસ્ત્રો સહિત સજજ થઈને સોળ હજાર યક્ષે તે મેઘમુખ દેવે પાસે ગયા અને કહેવા લાગ્યા કે– તમે ખરેખર અપથ્યની પ્રાર્થના કરતા લાગો છે, કે ચક્રવર્તીને પણ આ પ્રમાણે ઉપસર્ગ કરવા તૈયાર થયા છે, માટે સત્વર દૂર ભાગી જાઓ. નહિં તે યુદ્ધ કરવાને તૈયાર થાઓ.” એમ યક્ષોના કહેવાથી તેઓ પ્લે પાસે ગયા અને પિતાના અસામર્થ્ય સાથે તેમણે બધે વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યો, તથા તે સ્વેચ્છાને પણ નરેંદ્રની સેવા કરવા મોકલ્યા. પછી છટા મૂકેલા કેશો પર હાથ ફેરવતા, હથીયાર રહિત, આ વસ્ત્ર પહેરી, ભયથી વ્યાકુળ બનેલા એવા સ્વેછે જઈને નરેંદ્રને નમી પડ્યા. વળી કનક, વિચિત્ર રનો. તેમજ બીજી પણ કીંમતી વસ્તુઓ તેમણે ભેટ ધરી અને તેની સેવા સ્વીકારીને પોતાને અપરાધ ખમાવ્યું. એ પ્રમાણે સેવાને સ્વીકાર કરતાં સ્વેચ્છાને સત્કાર કરીને તેને સ્વસ્થાને વિસર્જન કર્યા. પછી સિંધુ નદીને બીજે ખંડ સાધવા માટે નરેંદ્ર પૂર્વ પ્રમાણે સેનાપતિને મોકલ્યું, એટલે તે સાધીને સેનાપતિ પાછા આવતાં પ્રિય મિત્ર રાજા ચકાનુસારે વૈતાત્યગિરિ ભણી ચાલ્યું અને અનુક્રમે પર્વતના ઉપલા પ્રદેશમાં પહોંચ્યા. ત્યાં ઉત્તર અને દક્ષિણ એણિના વિદ્યાધરને તેણે યાદ કર્યા. એવામાં ભયથી મનમાં ક્ષોભ પામતાં, વિવિધ કનક, રત્ન પ્રમુખ પ્રધાન વસ્તુ સમર્પવા પૂર્વક તેમણે નરપતિની આજ્ઞા શિરેમાન્ય કરી. ત્યાં પૂર્વક્રમથી ગંગા નદીને પૂર્વ ખંડ સાધીને સેનાપતિ પણ આવી ' પહએ, એટલે પ્રથમની જેમ ફરી ચતુરંગ સેના સહિત ચક્રવર્તી, ખંડની
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ગુફા ઓળંગી, સૈન્ય સ્થાપન કરી, પ્રવર રત્નપૂર્ણ એવા તેણે અઠ્ઠમતપપૂર્વક નવ નિધિઓ ગ્રહણ કર્યા, કે જે મનોવાંછિત પુરવામાં સમર્થ, વજનિમિત કપાટવાળા, અને બહુ પુણ્યથી પામવા લાયક, અને જે આવાં નામથી પ્રસિદ્ધ છેનૈસર્પ, પાંડુક, પિંગલ, સર્વ રત્ન, મહાપા, કાલ, મહાકાલ, માણુવક અને શંખ. એ પ્રમાણે પૂર્ણ પુરૂષાર્થ યુકત એવા નરેશ્વરે એ નવે નિધાનેને સત્કાર પૂર્વક અઠ્ઠાઈ મહત્સવ કરાવ્યો. એવામાં સેનાપતિએ ગંગા નદીના પૂર્વને બીજો ખંડ પણ જીતી લીધું. ત્યાં ગાથાપતિ વિવિધ વિષય-સુખ ભેગવતો રહ્યો.
એ રીતે પ્રિય મિત્ર ચક્રવર્તી, છ ખંડને સાધી, બધા શત્રુઓને પરાજિત કરી પિતાની આજ્ઞામાં મૂકતે, રાજાઓને પોતાને પરાક્રમ બતાવતે, સેવકને સન્માન તથા દીન અને અનાથ જનેને સતત દાન આપતે તે બત્રીશ હજાર રાજાઓ સહિત સૂકા નગરીમાં આવ્યું. ત્યાં રાજાઓએ તેને બાર વરસ • • મહારાજ્યાભિષેક કર્યો. એ પ્રમાણે કૃતકૃત્ય થતાં બત્રીશ પાત્રે સંયુકત એવા બત્રીસ હજાર નાટક, સોળ હજાર યક્ષો, ત્રણ ત્રેસઠ રસાયા, અઢાર શ્રેણિ અને પ્રશ્રેણિ, ચોરાશી લાખ અશ્વો, રાશી હજાર કુંજરે, છનુ કટી મનુષ્ય, બહોતેર હજાર શ્રેષ્ઠ નગરે, બત્રીશ હજાર દેશે, છનું કેટી ગામે નવાણુ હજાર દ્રોણમુખ, વીસ હજાર કર્બટ, અડતાલીશ હજાર પત્તન, ચોવીશ હજાર *મડબ, વીશ હજાર “આકર, સેળસે ખેડા, ચદ હજાર પ્રવર
ધાઓ, તેમજ યુવરાજ, શ્રેષ્ઠી, સેનાપતિ પ્રમુખ જનેને આજ્ઞા-ઐશ્વર્યરૂપ સ્વામિત્વ પળાવતે અને દીવ્ય વિષય-સુખ ભેગવતે તે કાળ નિગમન કરવા લાગ્યો.
એવામાં એકદા શાંત ચિત્તે ચેતરફ અવલોકન કરવા આવાસના ઉપલા ભાગપર જતાં નરેંદ્ર જેટલામાં દિશા તરફ જુવે છે, તેટલામાં આકાશ પ્રત્યે તરત પ્રગટ થયેલ અને અલ્પ વિસ્તૃત એક વાદળું તેના જેવામાં આવ્યું, કે જે કાજળ, મધુકર, જંગલી મહિષ, કેયલ, અને યમુનાના જળ સમાન શ્યામ, સ્કુરાયમાન વિજળીને લીધે ભયાનક, ધમેલ સુવર્ણ તથા ધવલ ગો–ગાયની શ્રેણિ સમાન મનહર, ઉલ્લાસ પામતા ઇંદ્રધનુષ્યના આડંબર વડે રમણીય, મંદ મંદ વરસતાં બિંદુ સમૂહવડે સુંદર, ગંભીર ગજરવથી મયૂરને નૃત્ય કરાવનાર એવું તે ક્ષણવાર દિશાઓમાં પ્રસરીને તરતજ પ્રબળ પવનથી પ્રેરાતાં સર્વથા નષ્ટ થએલ જેઈને નરેંદ્ર ચિંતવવા લાગે કે –“અહો ! વસ્તુની પરિણતિ કેવી છે? કે લોચનને અત્યંત અભિરામ એવું ઘનપટલ ક્ષણવાર ઉન્નતિ પામી અત્યારે સર્વથા વિચ્છેદ પામ્યું. એના અનુમાનથી સર્વ પદાર્થોની એવી જ
૧ જળ-સ્થળના માર્ગવાળા ગામ. ૨ સાદા નગર, ૩ શહેર, ૪ જેની આસપાસ એક યોજના ગામ ન હોય તેવા ગામે, ૫ ખાણ અથવા ખાણવાળા પ્રદેશ, ૬ ધૂળના પ્રાકારવાળા નગરે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
તૃતીય પ્રસ્તાવ-તેવીશમે ભવ. સ્થિતિ સમજવી. ક્ષણવિનશ્વર એવી વસ્તુમાં પ્રતિબંધ શો કરે ? કે પ્રીતિ પણ કેવી? અથવા ઉત્તરોત્તર કાર્યવિધાનને ઊઘમ પણ કે? કે બાહ્યવસ્તુઓમાં ક્ષણમાત્રને વિશ્વાસ પણ શું કરવું ? અથવા તે બાહ્ય વસ્તુઓ દૂર રહો, પરંતુ સમસ્ત મનેરથના મંદિરરૂપ એવું આ શરીર કે જેના નિમિત્તે હાથી, ઘોડા, રથ, ચેધા, યુવતિ, પૂર, આકરપ્રમુખ રાજ્યાંગ મેળવવાને પ્રયત્ન થાય છે, તે પણ ઊત્પાદ-ધર્મત્વને લીધે, પ્રત્યક્ષ દષ્ટ-વિનષ્ટ મેઘની જેમ અવશ્ય વિનશ્વર જ છે, માટે કુશળજને નિઃસાર પુદ્ગલના ઉપચયરૂપ, અસ્થિ, મજજા, વસા, રૂધિર, શુક, માંસ ઈત્યાદિના સ્થાનરૂપે ઉત્પન્ન થયેલ, વિવિધ રોગથી ઘેરાયેલ, પ્રતિદિવસ સ્નાન, વિલેપન, ભેજના પ્રમુખ ઉપચારોથી પરિપાલનીય, શીત, તાપ, આતંક-પીડાના દેષથી રક્ષણ કરવા લાયક, અશુચિથી ભરેલા કળશની જેમ અત્યંત બીભત્સ ગંધયુકત, દુર્જનની ચેષ્ટાની જેમ માત્ર બહારથી રમણીય તથા અવિચારથી સુંદર, મહાનરેંદ્રની જેમ વિશિષ્ટ વિષય-દેશના અનુરાગ સહિત અને દુધ પીનાર મારની જેમ પ્રચંડ યમદંડના અભિઘાતની દરકાર ન કરનાર એવા આ શરીરનું લાલન-પાલન કરવા વિવિધ પ્રકારે કેમ રાજ્ય ગ્રહણ કરે છે? મનમાં દરકાર રાખ્યા વિના કેમ પાપાચાર સેવે છે? સદા એનું રક્ષણ કરવા વિવિધ આયુધ ધરનારા એવા સુભટને કેમ સંઘરે છે? નિરંતર સંતાપકારી અને નિત્ય પિતાની પાસે ઉપસ્થિત છતાં કધ, લોભાદિ શત્રુઓને ન જોતાં, હજારે જનને આંતરે રહેલા . એવા બાહ્યશત્રુઓથી કેમ શંકા પામે છે ? પિતાના સ્વાર્થ માત્રથી અનુરાગ બતાવનાર એવા પરિજનેને નિષ્કપટ-પ્રેમી કેમ માનતા હશે ? વળી અવશ્ય નિધન–નાશ પામનાર છતાં ધનને તેઓ અવિનશ્વર કેમ સમજે છે? માટે અહો ! તેમની પ્રમત્તતા, અહો ! નિવિકતા, અહા ! મહામહને મહિમા, અહો ! આ લેક સંબંધી પ્રતિબંધની પરવશતા, અહો ! આગામી દુઃખની બેદરકારી, અહો ! દુઃખવિપાક જેવાની પ્રતિકૂળતા.” એમ રાજા ચિંતવતે હિતે, તેવામાં એક કાલનિવેદક વૈતાલિકે જણાવ્યું કે“અહો ! તે જરહિત થઈ આ સૂર્યબિંબ અત્યારે પશ્ચિમ આશા-દિશામાં જતાં પુંડરીક-કમળો સંકેચ પામવાથી ભ્રમરકુળના ભારે શું જારવના મિષે જાણે રૂદન કરી રહ્યા છે, તથા મેટા વિરહના મહાદુઃખથી સંતપ્ત થનારા ચક્રવાકે આક્રંદ કરી રહ્યા છે, માટે અહે! આ અસાર સંસારને ધિક્કાર છે કે જ્યાં સાક્ષાત્ કંઈ શાશ્વત વસ્તુ જ નથી.” એમ સાંભળતા રાજાએ પણ વિચાર કર્યો કે–અહે! અનિત્યતાને લગતું આ ઠીક છે, માટે હવે મારે ધર્મ ઉધમ કરે જ એગ્ય છે.”
એમ ધારીને તે રાત્રે સુઈ ગયે, છતાં ક્ષણે ક્ષણે સંસારની નિર્ગુણતા જોતાં, - જીવહિંસા પ્રમુખ દુષ્કૃતની ગહ કરતાં, સંસારની ઉગતા ધરતાં, સ્વજન
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
સંબંધને બંધન સમાન ગણતાં, ભેગોને ભુજંગતુલ્ય સમજતાં, સંસારના વિલાસને માયાજાળ-ઇંદ્રજાળ સમાન અવલોકતાં, વિલાસશસ્યામાં પણ તાલાવેલી કરતાં, મહાકટે રાજાએ રાત્રિ વ્યતીત કરી. એવામાં સૂર્ય ઉદય પામે ત્યારે એક માગધ બે કે–પ્રતિપક્ષને પ્રતિઘાત કરનાર, ચક્ર-ચક્રવાકને સુખ પમાડનાર, મૃદુ કર-કિરણથી રમણીય સજજનેને આશંસનીય તથા દેષા –દેષને હણનાર એવું આ સૂર્યબિંબ અત્યારે તમારી જેમ ઉદયાચલપર ઉદય પામે છે..
એ ઊદય શબ્દથી સુંદર શ્લેક સાંભળતાં અપૂર્વ લાભની સંભાવના થવાથી નરપતિ શય્યા થકી ઉઠી, પ્રભાત કર્તવ્ય આચરીને તે સિંહાસન પર બેઠે. એવામાં ઉદ્યાનપાલકએ આવી, પ્રણામ કરીને નિવેદન કરતાં જણાવ્યું કે
હે દેવ ! આપને વધામણી આપીએ છીએ કે ભગવંત પિટિલાચાર્ય બહુ શિષ્યના પરિવાર સાથે આપના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા છે. એ પ્રમાણે સાંભળી અત્યંત પ્રમોદને ધારણ કરતાં તેણે ઉદ્યાનપાલકને ધારણ કરતાં અધિક પારિ તેષિક દેવરાવ્યું. પછી પ્રવર ગજેપર આરૂઢ થઈ, સર્વ પરિવાર સહિત ચક્રી મહાવિભૂતિપૂર્વક ઉદ્યાનમાં ગયે. ત્યાં ભારે આદરથી આચાર્ય મહારાજને તેણે વંદન કર્યું અને નજીકના ભૂમિભાગપર બેસીને અંજલિ જોધ, મેઘવિગમને જોતાં પ્રગટ થયેલ તથા સદ્ધર્મ સાધવાની ભાવનારૂપ પિતાના મનના પરિણામ ગુરૂ આગળ કહી સંભળાવ્યા, એટલે ગુરૂ બોલ્યા કે“હે મહારાજ ! : તારી બુદ્ધિ કુશળજનેને અનુસરતી છે. તને કર્મવિવર સંપન્ન થતાં મેક્ષલક્ષમી હવે તારા કરકમળમાં છે કે જે તને આવા પ્રકારની ભાવના જાગૃત થઈ છે, માટે હે નરેંદ્ર! પુરૂષે ત્રણ પ્રકારના હોય છે. ઊત્તમ, મધ્યમ અને જઘન્ય. તેમાં ઉત્તમ પુરૂષે પોતાની મતિથી સંસારની ક્ષણભંગુરતા જાણી ગૃહ, કલત્રાદિકને તજી પરલોકમાં હિતકારી એવી પ્રવજ્યાને આદરે છે, તેમજ મધ્યમ પુરૂષો મોટા રોગની પીડા કે ભારે વિયેગ દુઃખ જોઈ, મહાકક્કે તેઓ જિન ધર્મમાં સંલગ્ન થાય છે. વળી જે જઘન્ય પુરૂષે છે, તેઓ તે વિવિધ આપદામાં નિમગ્ન થયા છતાં તથા સેંકડે દુઃખથી પીડાયા છતાં, કઈ રીતે મુકિતમાર્ગમાં પ્રવર્તતા નથી, તેમજ કરૂણાનિધાન ગુરૂએ વિવિધ વચનથી બધ અપતાં પણ ધર્મ આદરવાનું તે દૂર રહે, પરંતુ ધર્મની સહણ-શ્રદ્ધા પણ તેઓ રાખી શકતા નથી. અહીં ભવસ્વરૂપ જાણતા ઉત્તમ પુરૂષ જેમ સ્વભાવથી જ ધર્મના અધિકારી હોય છે, તેમ મધ્યમ અને જઘન્ય પુરૂષ ધર્મના અધિકારી થઈ શકતા નથી. તે હે મહાયશ! સર્વજ્ઞકથિત ધર્મને તું યોગ્ય છે, માટે અત્યારે તે આદરીને પિતાના જીવિતને સફળ કર; કારણ કે ચિંતામણિ પ્રમુખ રત્નનું સ્વરૂપ જાણવામાં આવતાં સુબુદ્ધિ પુરૂષ તેને આદર
૧ રાત્રિ.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
NAMAAN
તૃતીય પ્રસ્તાવ-તેવીશમે ભવ.
૧૦૫ કરવામાં કદાપિ વિમુખ થતા નથી. અને વળી જળબિંદુ સમાન ચંચળ જી. વિત, ઇંદ્રધનુષ્ય સમાન પ્રેમ, પૂર્ણ છતાં ગજકર્ણતુલ્ય ચપળ શરીરલાવણ્ય, પવનથી પ્રેરાયેલ પર્ણસમાન તારૂણ્ય, સુંદર છતાં ક્ષણભંગુર તેમજ મહાકષ્ટથી વૃદ્ધિ પમાડેલ ધન પણ સેંકડો આપદાઓના નિમિત્તરૂપ જ છે. એમાંનું એક એક પણ સુબુદ્ધિ પુરૂષને અવશ્ય મોટા વૈરાગ્યનું કારણ થાય છે, તે બધી બાબતે માટે તે કહેવું જ શું? સંવેગ -ભાવના કારણભૂત આવા પદાર્થો નિત્ય સાક્ષાત્ વિદ્યમાન છતાં જેઓ મેક્ષમાર્ગમાં પ્રવર્તાવાને પ્રયત્ન કરતા નથી એ જ મોટામાં મોટું આશ્ચર્ય છે. વધારે શું કહેવું ? તમે હવે સદ્ધર્મને સ્વીકાર કરે, કારણ કે શ્રેયમાં અનેક વિદ્ગો ઉપસ્થિત થાય છે, માટે કાળને વિલંબ કરે તે યોગ્ય નથી.”
એ પ્રમાણે સાંભળતાં ચક્રવર્તી ભાવપૂર્વક ગુરૂના ચરણમાં પીને કહેવા લા –“ હે ભગવન્! આપનું એ કથન યથાર્થ છે. હવે હું ગૃહાદિક તજીને સંયમ લેવા ઈચ્છું છું. ” ગુરૂ બેલ્યા- હે ભદ્ર! તમે હવે પ્રતિબંધ ન કરે. પરમાર્થને જાણનારા તમારા જેવા પુરૂષને એજ માર્ગ ઉચિત છે? ગુરૂએ એમ કહેતાં પ્રિય મિત્ર નરેંદ્ર ગુરૂને વંદન કરીને પિતાની રાજધાનીમાં ગયે, ત્યાં નાગર જને, મંત્રીઓ, સેનાપતિ પ્રમુખ પ્રધાન પુરૂષને બોલાવીને તેણે કહ્યું
–“ હે પ્રધાન પુરૂષે ! હવે ગૃહત્યાગ કરવાની મારી ભાવના છે, જેથી નિગ્રંથ-પ્રવચનને સ્વીકાર કરવા ઇચ્છા છે, તે પૂર્વે મેં જે તમને મારી આજ્ઞામાં નિયુક્ત કર્યા તે બદલ તમારું દિલ દુખાયું હોય, વળી તમારી પાસે સેવાવિધિ કરાવી, તેમજ અધિક કર ગ્રહણ કરવાથી મેં તમને સતાવ્યા હોય એ બધું ક્ષમા કરજે. ” એટલે તેમણે કહ્યું—“ હે દેવ ! અમારા જેવાનું હૃદય • ખરેખર ! વજમય પાષાણુથી બનાવેલ લાગે છે કે જે તમારાં આવાં વચને સાંભળતાં પણ ભેદાતું નથી. વળી માબાપ તે પ્રથમ પરમ ઉપકારી થયા, પરંતુ ઉત્તરોત્તર ગુણેમાં તે તમે જ અમને સ્થાપન કર્યો, તેથી તમારા ચરણકમળની સેવા રહિત અને નિર્દય ચિત્તે હવે ઘરે રહેતાં લજજા કેમ ન પામીએ ? જેમ તમે અમારા અપરાધ સહન કર્યા, તેમ અન્ય કેણ સહન કરે ? માટે આ લેકની જેમ પરભવમાં પણ હે નાથ ! તમે જ અમારા શરણુ છે. ” એમ તેમના કહેતાં રાજાએ જણાવ્યું કે– જે એમ હોય તે તમે પિતપોતાના સ્થાને જઈ, પુત્રને ગૃહકાર્યાદિમાં નિયુક્ત કરી, બધાં કર્તવ્ય આચરી, શિબિકામાં બેસીને મારી પાસે આવે. ” રાજાનું એ વચન સ્વીકારીને તેઓ પોતપિતાને ઘરે ગયા અને તે સમયને યેગ્ય તેમણે બધું કૃત્ય કર્યું. અહીં રાજાએ પણ પોતાના પુત્રને રાજ્યાભિષેક કર્યો અને હાથી, અશ્વ પ્રમુખ સૈન્ય સમ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
પણ કર્યું. પછી મજજન કરી, અલંકાર પહેરી, રાજા શિબિકા પર આરૂઢ થયે અને પ્રવજ્યાના અભિલાષી તે બધા સામેતાદિકથી પરિવૃત થઈ, અનિવારિત કનકાદિકના દાન દેવામાં આવતાં, ચતુવિધ વાછ વાગતાં, તરૂણીજને નૃત્ય કરતાં અને માગધ-સ્તુતિપાઠકે વિવિધ ગુણ બેલતાં તે ઉદ્યાનમાં આવ્યું. ત્યાં શિબિકાથકી નીચે ઉતરી તેણે આચાર્ય મહારાજને ત્રણ પ્રદક્ષિણપૂર્વક વંદન કર્યું. પછી આભરણેને ત્યાગ કરતાં ગુરૂએ તેને દીક્ષા આપી, જે તેણે ભાવ સહિત અંગીકાર કરી. હવે જિનેશ્વર પ્રણીત સિદ્ધાંતને ભણતાં, ગુરૂજીની આરાધનામાં ચિત્ત લગાડતાં, પ્રમાદ, ઉન્માદ અને માયાપ્રપંચને તજતાં, બહવિધ તપથી શરીરને ક્ષીણ કરતાં, નિર્મળ ગુણ-સમૂહને સંગ્રહ કરતાં, કામ પ્રમુખ સમસ્ત રિપુઓને જીતતાં, પિતાના જીવિતની જેમ બધા પ્રાણીઓની રક્ષા કરતાં, સૂત્રાર્થના ચિંતનને ક્ષણ પણ ન મૂકતાં, સુખ-દુઃખ, મંણિ–પાષાણુ, શત્રુ-મિત્રાદિકમાં તુલા-તરાજની જેમ સમાન ચિત્તવૃત્તિને ધરતાં, વચ્ચે લાગેલ તૃણની જેમ સર્વ સંગને તજી, તે મહાત્મા નિષ્કપ થઈને વસુધાપર વિચરવા લાગ્યા. એમ એક કોટી વરસ પ્રત્રજ્યા પાળી, મરણ પામતાં પ્રિયમિત્ર મુનિ શુક દેવલોકમાં મહદ્ધિક દેવતા થયા. છે એ પ્રમાણે દુઃખ-દારૂ કાપવામાં કરવત સમાન, શિવપુર પ્રત્યે પ્રસ્થિતને મંગલ-કળશની જેમ એક પ્રવર શુકનરૂપ અને સુપવિત્ર એવા મહાવીર-ચરિત્રમાં રાષભસ્વામીએ કહેલ વાસુદેવ, ચક્રવર્તીની પદવીરૂપ પ્રવર લાભવડે પ્રતિબદ્ધ અને જન-મનને આશ્ચર્ય પમાડ નાર એ ત્રીજો પ્રસ્તાવ પૂર્ણ થયો.
રતિ વતીય પ્રસ્તાવ / .
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
/
B
चतुर्थ प्रस्ताव.
DE+
BAી એ પ્રમાણે હરિ-વાસુદેવ અને ચક્રવર્તીની કથા પ્રયત્નપૂર્વક કહે
વામાં આવી. હવે નંદન નરપતિને વૃત્તાંત આપને કહું છું.
સમસ્ત વસુંધરારૂપ રમણીના કુંડળ સમાન અને કુબેરની [ રાજધાનીની ભ્રાંતિ પમાડનાર એવી છત્રા નામે નગરી છે. ત્યાં
ન્યાયમાર્ગના પ્રવર્તનવડે ધર્મરાજ તુલ્ય, કેપવડે કૃતાંત સમાન, કીર્તિ વડે અર્જુન, ભુજબળવડે બલભદ્ર, સમ્યગુણુ વડે ચંદ્રમા, પ્રતાપવડે સૂર્ય સમાન, શરીર–સામર્થ્યવડે પવન, ગુરૂ-મોટા બુદ્ધિ-વિભવવડે ગુરૂ તુલ્ય, બલિ-શત્રુને દમવાવડે કૃષ્ણ અને રૂપવડે મન્મથ સમાન તથા સમસ્ત જગતમાં વિસ્તૃત ચશવાળે એ જિતશત્રુ નામે રાજા રાજ્ય કરતે હતે. તેને રતિ કરતાં અધિક રૂપવતી છતાં ગર્વ રહિત અને સ્ત્રીપણામાં પણ માયારહિત એવી યથાર્થ નામવાળી ભદ્રા નામે રાણી હતી. તેની સાથે અનુકૂળ વિષય-સુખ ભોગવતાં રાજાના દિવસે વ્યતીત થતા. એવામાં એકદા પ્રિયમિત્રને જીવ આયપૂર્ણ થતાં દેવલોક થકી ચવીને તે રાણીના ઉદરમાં પુત્રપણે અવતર્યો. અનુક્રમે જન્મ પામતાં ઉચિત સમયે તેનું નંદન એવું નામ રાખવામાં આવ્યું. તે ધવલપક્ષના ચંદ્રમા સમાન શરીર અને કલાકલાપથી વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યું. એક વખતે પિતાએ તેને યોગ્ય જાણુને પિતાના પદ પર સ્થાપન કર્યો એટલે તે પ્રજાપતિ રાજા થશે અને પ્રથમની જેમ પૃથ્વીનું પાલન કરવા લાગ્યો.
એ પ્રમાણે શત્રુસમૂહ તથા ઇંદ્રિયગણને જીતતાં, નિર્મળ યશ તથા ગુણસમૂહને દિશાઓમાં વિસ્તારતાં, દેષ અને શઠજનેને નાશ કરતાં, નિધાન– ભંડાર અને બંધુવને ઉન્નતિમાં લાવતાં તેમજ સાધુલોક તથા ગુરૂ-ઉપદેશને પાળતાં નંદન રાજાએ ચાવીશ લાખ વરસ વ્યતીત કર્યા.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
એવામાં એકદા ભીમ ભવ-સાગરમાં નાવ સમાન, વિશુદ્ધ જ્ઞાનાદિ ગુણરત્નાના ભંડાર, માહ–મહામલ્લના નાશ કરવામાં સમર્થા, કુમતરૂપ અધકારને દૂર કરવામાં પ્રચંડ સૂર્ય' સમાન, મિથ્યાત્વથી અંધ બનેલા ભબ્યાને આલમન આપવા એક દડરૂપ, ભવ્ય-કમળાને વિકાસ પમાડનાર, તથા પેાતાના નામથી મંગળ કરનાર એવા શ્રી પેાઢિલાચાય નામે સૂરિ બ્હાર ઉદ્યાનમાં પધાર્યાં. એટલે તેમનું આગમન જાણવામાં આવતાં, મુખે પ્રકૃતૃિત થતા, કાલ જેના વિકાસ પામ્યા છે તથા સર્વાંગે જેને રામાંચ પ્રગટ થયા છે એવા તે રાજા તેમને વંદન કરવા ગયા. ત્યાં ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી, પ્રથમ દનથી ઉછળતા પ્રમાદના પ્રક`થી વિકાસ પામતા ધવલ દષ્ટિપાતના મિષથી જાણે વિલાસ કરતા ભ્રમરયુકત શ્વેત પુષ્પાથી ગુરૂના સર્વાંગે પ્રકૃષ્ટ પૂજા કરતા હોય, પ્રગટ થતા આનદાન્નુરૂપ જળથી જાણે ગુરૂના ચરણ પખાળવા તૈયાર થયેા હાય, ચરણચારિત્રમાં અત્યંત રસિક, માન કે શોકરહિત તથા હિતાપદેશ સાંભળવા તત્પર એવા રાજા, કામના ઉપઘાત કરવામાં સમ એવા આચાર્ય મહારાજના પગે પડી, પરમ પ્રમાદને પામતા કહેવા લાગ્યા કે—
૧૦૮
“ હે ભગવન્ ! આપના દુ`ભ પાદ—પદ્મ પામતાં આજે હું મારા આત્માને ઇંદ્ર, મહાદેવ, વાસુદેવ કે દેવતાઓ કરતાં પણ અધિક માનુ છું. જે ધન્ય પુરૂષા તમારા ચરણ-કમલમાં ભ્રમર સમાન બને છે, તે નિરંતર ભારે સુખ–સમૂહના ભાજન થાય છે. આ તુચ્છ જીવલેાકમાં પણ એટલા માટે જ જીવવાનુ છે કે જેથી તી તુલ્ય તમારા જેવા મહાત્માઓના કાઇવાર દર્શોન થાય. ત્રણે ભુવનમાં પૃથ્વી ભલે પેાતાનુ વસુધરા એવું પ્રગટ નામ વહન કરે, કે જે અદ્યાપિ તમારા જેવા પુરૂષ-રત્નાને ધારણ કરી રહી છે. ” એ પ્રમાણે ભકિતપૂર્વક સ્તુતિ કરીને નંદન નરેદ્ર વિરામ પામતાં, આચાર્ય મહારાજે તેને ચેાગ્ય સમજીને ધર્મોપદેશ આપવા માંડયેા.
“ હું નરપતિ ! આ સ'સારમાં કેટલાક પ્રાણીએ દુ:ખસ તસ મની, અનંત કાલ નરકાદિ ગતિમાં ભમતાં, ખાળ–તપશ્ચરણથી અથવા અકામ નિ રાથી મહાકષ્ટ ઋદ્ધિસંયુકત મનુષ્યત્વ પામે છે. તે દુભ જન્મ પ્રાપ્ત થતાં પણ કેટલાક મૂઢ જના ભવ-ભયની દરકાર કર્યા વિના ધ-પ્રતિબ ંધને તજી, ધ, ગુરૂને હીલણા પમાડી, ઉત્તમ જનના વિશિષ્ટ આચારને હસી કહાડી, ક્ષણભંગુર છતાં પેાતાના શરીરને શાશ્વત માનતા તે વિષયેામાં આકર્ષાય છે અને પ્રાણીઓનાં વધાદિકમાં પ્રવર્તે છે. વળી હું ભૂપાલ ! કેટલાક એવા પશુ હાય છે કે મનાવાંછિત લાગેાપભાગ પામ્યા છતાં, આજ્ઞા-એશ્વરૂપ સમસ્ત વસુધાનુ નાયકત્વ છતાં અને વિષયમાં બ્યામૂઢ છતાં, ગુરૂ પાસે ધ વચન સાંભળી નરિસંહની જેમ પ્રત્રજ્યા આદર છે, અથવા પુણ્યથી પ્રાપ્ત કરેલ બને
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ–નરસિંહ રાજાની કથા.
૧૯ રાજ્યની ઉત્કટ લમીયુક્ત નરવિક્રમ રાજા કે જે તેને જ પુત્ર મહાસત્વશાળી થયો; એવા જ પુરૂષ પૂજનીય ગણાય છે અને તેમનું જ પુરૂષત્વ પ્રધાન છે કે લેકેને આશ્ચર્ય પમાડનાર જેમનું ચરિત્ર જગતમાં વખણાય છે. ” એમ સાંભળતાં નંદન નરાધિપ બે –“હે ભગવન્એ નરસિંહ કેણ અને તેને પુત્ર નરવિક્રમ કેણુ? વળી બંને રાજ્ય પામીને પણ તેણે દીક્ષા શી રીતે લીધી ? તે બધું સવિસ્તર કહે. મને મેટું આશ્ચર્ય થાય છે. ' ત્યારે આચાર્ય મહારાજ બેલ્યા–“ સાંભળ
કરદેશના તિલક સમાન, પરચક્રના ભયરહિત અને જનસમૂહથી પૂર્ણ એવી જયંતી નામે નગરી છે. ત્યાં ચંદ્રમા સમાન પ્રસરતી ધવલકીર્તાિ યુકત, અપ્રતિમ પ્રતાપથી આક્રાંત થયેલ શત્રુઓ જેના ચરણ-કમળમાં નમ્યા છે, મેટા હાથી, અ, શૂરવીર મેધાઓની સેના સંયુકત, અમરાવતીમાં ઇંદ્રની જેમ પરમ પરાક્રમી નરસિંહ નામે રાજ હતું. વિષમાક્ષ-વિષમ લેચનયુકત, સ્ત્રીપ્રસકત અને દુર્ગા-પાર્વતી, પક્ષે દુર્ગ–સંગ્રામમાં સદા અનુરકત એવા જેની તુલ્ય હર–શંકર પણ ન હતું, તે બીજાની શી વાત કરવી? તેને બધા અંતઃપુરમાં પ્રધાનભૂત, સુખના લાવણ્યથી પૂર્ણ ચંદ્રમંડળની અવગણના કરનાર, પિતાની લલિત ગતિથી રાજહંસને જીતનાર, કૂર્મ-કાચબા સમાન ઉન્નત, કમળ સમ કમળ અને રકત એવા ક્રમયુગલયુકત, મન્મથ રાજાની જાણે એક રાજધાની હોય, નિર્મલ શીલરૂપ મહાકીંમતી વસ્તુઓની જાણે વિશાળ શાળા હાય, તથા સર્વ રતિસુખરૂપ મણિ-નિધાનની જાણે મંજૂષા હોય એવી ચંપકમાળા નામે રાણી હતી, કે જેના તીચ્છ કટાક્ષમાં ભંગુરતા હતી, પણ ધર્મ–કર્મના ઉત્સાહમાં નહિ; વિમલ મણિમુકતાહારમાં તરલતા હતી, પણ વિશિષ્ટ લક-વ્યવહારમાં નહિ; જેના ઉદરમાં તનતા-ન્યૂનતા હતી, પણ સ્વરમાં નહિ; વળી જેના કેશ-કલાપમાં કુટિલતા હતી, પણ પ્રેમપૂર્વકના આલાપમાં નહિ; અને વળી પિતાના રૂપથી દેવાંગનાઓના વન-ગવને જીતનાર, કુવલય સમાન લોચનવાળી, ઉભટ શૃંગારને લીધે મહાસમુદ્રની દુઘર્ષ વેળ-વેલા સમાન એવી તેણીના વચન, વિલાસ, નેપથ્ય-શૃંગાર, ચતુરાઈ પ્રમુખ ગુણ-સમૂહને બૃહસ્પતિ સે જીહાથી પણ વર્ણવી શકે નહિ. તથા તે રાજાને બુદ્ધિસાર પ્રમુખ મંત્રીઓ હતા, કે જે પિતાના દેશની સંધિ-હદનું રક્ષણ કરવામાં વિચક્ષણ, પ્રજાના પરિપાલનમાં અનુરકત, અન્ય પ્રેમી, ભારે સંતેષી, રાજ્યની સુવ્યવસ્થામાં સાવધાન, શત્રુઓની ગુપ્ત હીલચાલને જાણનારા, સ્વામિલકત, ગુણાનુરાગી, રાજ્યભાર વહન કરનારા, મેટું કામ પણ માથે લેનારા, એક એક પ્રધાન ગુણથી મંડિત તથા સમસ્ત ન્યાય–શાસ્ત્ર સાંભળવાથી વિસ્તૃત બુદ્ધિવાળા હતા. નિરંતર અસુરેના ઉપદ્રવના ભયને લીધે વ્યાકુળ થતી દેવાંગનાઓથી શોભતી, જ્યાં પ્રવર
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
રત્ના હરાઈ રહ્યાં છે એવી અમરાવતીને સાંભળી, પેાતાના બુદ્ધિ-માહાત્મ્યથી વિપક્ષને પરાસ્ત કરનાર એવા જે મંત્રીએ બૃહસ્પતિને પણ હસી કહાડતા હતા. કહા, તેવા મંત્રીવર્ગોની તુલના કોની સાથે થઈ શકે ? એવા પ્રકારના ગુણુવાળા મત્રીજનાપર રાજ્ય-ચિ'તાના મહાભાર આરોપણ કરી, ગ્રામ, નગર, આકરાદિકથી વેષ્ટિત એવા ધરણીમ`ડળને લીલાથી ધારણ કરતાં, મરણુ–ભયના વ્યામાહ થવાથી દુર્ઘાંત સામત સમૂહને વશ લાવતાં, દીન, અનાથજનાને મનાવાંછિત પૂરવા મહાદાનશાળાએ પ્રવત્તત્ત્તવતાં ઉંચા શિખરાથી હિમાલયના શૃગાને હસી કહાડનાર એવા મદન-મંદિરાદિ કરાવતાં, ધર્માં પ્રકાશક શાસ્ત્રો સાંભ ળતાં, દુષ્કર તપ-ચરણરૂપ જળથી પાપ–મેલને ધેાઇ નાખનાર એવા ગુરૂના ચરણ-કમળ આરાધતાં, લેાકાને ન્યામાહ પમાડનાર ધ`વિરાધને અકટાવતાં તથા ગુણવંત પ્રણયી–પ્રેમી કે સ્વજન-વર્ગને સન્માનતાં, પૂર્વે ઉપાજે લ સુકૃત-. . સમૂહથી ચિંતારહિત સુખ ભાગવતાં, પુરૂષા સેવવામાં તત્પર, ન્યાય અને વિનયયુક્ત, દાનથી પ્રસન્ન થયેલા અદિજના જેનું વિશિષ્ટ ચરિત્ર ગાઇ રહ્યા છે તથા જગતમાં પ્રસિદ્ધ એવા તે રાજાના દિવસે જવા લાગ્યા.
એકદા વિચિત્ર ચિત્રાવડે મનેાહર મંદિર-આવાસમાં સુખશય્યાપર રાજા સુતા હતા અને નિદ્રાના વેગ તેના મંદ પડી ગયા હતા, તેવામાં પશ્ચિમ રાત્રિ સમયે—પાછલી રાતે કઇ વિચક્ષણ પહેરગીર-ચામરક્ષક ખેલ્યા કે— જે પુરૂષો, પૂર્વજોના વશરૂપ વૃક્ષના મૂળ સમાન, શત્રુ-કુળરૂપ કમળને દળવામાં કુંજરસમાન અને સ`ગુણના સ્થાનરૂપ એવા પુત્રને પેાતાના પદે સ્થાપી સંયમથી અલંકૃત થાય છે, તેવા જના પરભવમાં મુકિત કેમ ન પામે ?” એ પ્રમાણે સાંભળતાં રાજાએ ચિંતવ્યુ` કે—‹ અહા ! એ તા દુ`ભ છે, કારણ કે આટલે અધેા કાળ વીતતાં અને ઘણી રમણીએ છતાં અત્યારસુધી મને કુલાલ'મનરૂપ એકે પુત્રની પ્રાપ્તિ ન થઈ. બીજી તા દૂર રહેા, પણ આવી સ્થિતિમાં હવે હું શું કરૂ? કનું આરાધન કરૂ ? કયાં જાઉં? કોને કહું? કેવા ઇલાજ લ` ? અથવા આવા કામમાં કેને સહાયક બનાવું ? મારે પુરૂષા શે ? પૂ કની પરિણતિ કેવી હશે ? ” એમ વિચારતાં ક્ષણવાર કિકત્ર્ય-મૂઢ બની, તરતજ પુનઃ સત્ત્વભાવ સ્વીકારી, રાજા સમ્યક્ પ્રકારે વિચારવા લાગ્યા કે— ૮ પરલેાકને માટે પ્રવૃત્ત થયેલા પુરૂષાને જોકે પુત્રાની સહાયતાની જરૂર જ નથી, કારણ કે છેક ઉપર ગયેલ હાથી પણ પતને ભાંગે-તાડે છે, તેમ પુત્ર પણુ મર્યાદા ઓળંગી જતાં દુ:ખરૂપ થાય છે, તાપણુ પૂ રાજાઓની પરંપરા – સ'તતિના વિચ્છેદ થાય એ જ મારા મનમાં દુ:ખ પેદા કરે છે; કારણ કે પૂર્વના ભૂપાલાએ આ કુદેશનુ રક્ષણ કર્યું' છે.' એવામાં દિશાઓમાં ભારડ, કાર’ડ, હુ'સ, ચક્રવાક પ્રમુખ પક્ષીઓના ફલાહલ સભળાયા, પ્રભાના પ્રસાર થયા,
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-નરસિંહ રાજાની કથા.
-તારાઓ ઝાંખા પડયા, સિંદુરના રેણુપુંજ સમાન સૂર્ય-સારથિ અરૂણની પ્રભા પ્રસરવા લાગી, પટણ, મૃદંગ. ઝાલર, ભંભા, ભેરી વિગેરે પ્રભાતના મંગલવાદ્ય વાગવા લાગ્યાં, કમળોની પ્રચંડ જાડયતાને દૂર કરનાર કિરણ–સમૂહયુકત દિનકર ઉદય પામ્યા; એટલે શય્યાથકી ઉઠી, વાસભવનથી બહાર આવી, પ્રભાતિક કૃત્ય બજાવી, અંગરક્ષક, પીઠમર્દીક પ્રમુખ પ્રધાન પરિજન સહિત સભામંડપમાં જઈ, પૂર્વાચલના શિખર પર સૂર્યની જેમ રાજા, અનેક મણિ– કિરણેથી વ્યાસ કનકસિંહાસન પર બેઠે. પછી બંને બાજુ ચામર ઢાળનારી ઉભી રહી, મંત્રીઓ, સામંતો, સુભટે, ખંડરક્ષક પ્રમુખ પ્રધાન પુરૂષે પિતપિતાના સ્થાને બેઠા. સીમાડાના રાજાઓએ મોકલેલ મહાકીંમતી ભેટે સ્વીકારવામાં આવી અને રાજ્ય-કારભારને વિચાર કરવામાં આવ્યું. ક્ષણવાર પછી બધા સામેતાદિક લેકેને વિદાય કરી, કેટલાક પ્રધાન પુરૂષને સાથે લઈને રાજા એકાંતમાં બેઠે અને બુદ્ધિસાર પ્રમુખ મંત્રીઓને રાત્રિને વ્યતિકર કહીને તે આ પ્રમાણે પૂછવા લાગે– હે મંત્રીઓ ! સાંભળે, તમે તંત્ર, મંત્રના બધાં શાસ્ત્રો જાણે છે, વિદ્યાસિદ્ધ પુરૂષને આરાધે છે, સર્વ કર્મમાં બુદ્ધિ ચલાવી તમે પિતે ગુસકાર્યોની ગતિ પણ બતાવે છે, તે તમે જણાવે કે આ સુત-લાભારૂપ ચિંતા-સાગરને હું કેમ પાર પામીશ ત્યારે ક્ષણભર
ગ્યાયેગ્યને વિચાર કરીને મંત્રીઓ બેલ્યા–“હે દેવ! તમારો પ્રયત્ન ઠીક સુસ્થાને છે. અમે પ્રથમથી જ એ બાબત આપને જણાવવાના હતા; ; પરંતુ તમે પોતે જ અત્યારે જણાવ્યું તે સારું થયું; છતાં આપ અમને ઉપાય પૂછે છે, તે બાબતમાં અમે શું કહીએ ? અત્યંત દીવ્ય જ્ઞાન–વેચનને ગોચર એવી એ બાબતમાં અમે શું ઉપાય બતાવીએ અને જવાબ પણ શું આપીએ? આકાર, ઇંગિત, ગતિ, વચન પ્રમુખને ગૌચર એવી બાબતનું અનુમાન તે અમારા જેવા પણ કરી શકે, પરંતુ આવા કાર્યમાં અમારી બુદ્ધિ ચાલી શકે નહિ; છતાં એટલું તે અમે જાણીએ છીએ કે પોતપોતાના કર્મને અનુરૂપઅનુકૂળ સ્થાનમાં ઉપાયરહિત છતાં છ પુત્રાદિકને પામી શકે છે.” ત્યારે રાજા હસીને કહેવા લાગ્ય–“ જે એ પ્રમાણે જનની-જનકને વિરહ છતાં પણ ગગનાંગણની જેમ પ્રતિક્ષણે ઉપજતા હોય તે તેમાં અયુકત શું છે ? માટે કર્મની પ્રધાનતા સ્વીકારીને તમે એકાંતપક્ષને આદર ન કરે, કારણ કે કાર્યસિદ્ધિમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર અને કાલ પણ કારણુરૂપ છે; પછી લલાટે અંજલિ જેવું
જે આપ કહે છે, તે સત્ય છે.” એમ માની બુદ્ધિસાર પ્રમુખ મંત્રીઓ કહેવા લાગ્યા કે “ હે દેવ ! જો એમ હોય તે સાંભળોઆ પ્રચંડ ચંડિકા-વિદ્યાને સાધનાર, મુંડ-માળાને ધારણ કરનાર, પિશાચની સાધનામાં નિપુણ, શાકિનીને નિગ્રહ કરવામાં સાહસિક, ક્ષેત્રપાલને બોલાવવામાં
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
- શ્રી મહાવીરચરિત્ર. સમર્થ, કર્ણ-વિદ્યાઓમાં ચાલાક, પક્ષે કન્યાઓને વશ કરવાની વિદ્યામાં નિપુણ, હજારે ઔષધિનાં ચૂર્ણ અને રસાયનના પાનથી જરા–વિધુરતાને દૂર કરનાર, વિવર–ગુફામાં પ્રવેશ કરી સંતુષ્ટ કરેલ લાખ યક્ષિણીઓના પરિભેગ-પ્રકારને પ્રરૂપવામાં પંડિત તથા મહાવ્રતીના વેશને ધારણ કરનાર એ ઘરશિવ નામે તપસ્વી અહીં જ વિદ્યમાન છે, અને વળી આકૃષ્ટિ વિદ્યામાં તે પ્રકૃણ છે, સર્પનું મહાવિષ કહા નાખવામાં અનુભવી, વિક્ષેપ પમાડવામાં દક્ષ અને વશીકરણવિદ્યામાં સાવધાન છે. તે શાસ્ત્રોમાં જે કહેલ નથી, કુશળબુદ્ધિ પૂર્વ પુરૂષને જે વસ્તુ અગોચર છે, પૂર્વના પંડિતેને પણ જે કયાંય મતિગેચર થયેલ નથી, જે યુકિતઓથી હાર છે, સાંભળ્યા છતાં કુશળજને જેની શ્રદ્ધા કરતા નથી તથા લાંબો કાળ જોયા છતાં જ્યાં સંદિગ્ધ રહેવું પડે છે, તેવી વસ્તુને પણ જે દર્શાવી આપે છે. અને વળી તે કહે છે કે– ત્રણે ભુવનમાં મને કાંઈ અસા- . ધ્ય નથી. જો કે તે આ સમર્થ છે, છતાં એ બાબતમાં આપ પોતે જ પ્રમાણ છે.” એમ સાંભળતાં રાજાએ કૌતુહળથી પ્રધાન પુરૂને કહ્યું કે –“ અરે ! તેને સત્વરે અહીં લાવે !” એટલે “જેવી દેવની આજ્ઞા” એમ કહી તેઓ રાજભા વનથી બહાર નીકળ્યા અને તેના આશ્રમ-સ્થાને ગયા. ત્યાં પ્રણામ કરીને તેમણે પિતાના આગમનનું પ્રયોજન કહી સંભળાવ્યું, એટલે હર્ષથી લોચન પ્રફુલિત કરી, પિતાને કૃતકૃત્ય માનતો તે ઘેરશિવ રાજપુરૂષે સાથે ચાલ્યો અને તે રાજભવનમાં ગયે. દ્વારપાલના નિવેદનથી તે રાજા પાસે આવી ઉચિતાસને બેઠે. રાજાએ તેને ઉચિત સત્કાર કર્યો અને ક્ષણવાર પછી તેને પૂછયું કે– હે. ભગવન્! કઈ દિશાથી આપનું આગમન થયું છે ? અને હવે ક્યાં જવાના છે? અથવા તે અહીં આવવાનું શું પ્રયોજન ?” ઘેરશિવ –“હે મહારાજ ! હું શ્રીપર્વતથી આવું છું અને હવે ઉત્તર દિશારૂપ સુંદરીના કુંડલ સમાન એવા જાલંધર નગરમાં જવા ધારું છું.. વળી તમે જે પૂછયું કે અહીં સ્થિરતા કરવાનું પ્રજન શું? તેમાં આપનું દર્શન ખાસ કારણ છે. અત્યારે એ પણ સિદ્ધ થયું. ત્યારે રાજાએ કહ્યું- હે ભગવન્! મંત્ર, તંત્રમાં તમારી શકિત અકુંઠિત છે એમ સંભળાય છે, માટે કાંઈક કેતુક બતાવે, એટલે “ જેવી મહારાજાની ઈચ્છા ” એમ કહી તેણે દષ્ટિવંચન, દેવતા-અવતારણ, નરેધ, પુષ્પ-વેધ, નષ્ટ–નાશ, મુષ્ટિ, સુખ, દુઃખ જાણવું-એ પ્રમુખ કૌતુહળથી રાજાનું મન વશ કરી લીધું. એવામાં અવસર જોઈને રાજાએ પુનઃ કહ્યું કે-- “હે ભગવન! શું આવા કેતૂહલમાં જ તમારો વિજ્ઞાન-પ્રકર્ષ છે કે બીજી બાબતમાં પણ છે ? ” તપસ્વી --“હે રાજન ! અમારા જેવાને અનુચિત એવું આ અસંભાવ્ય શું બેલે છો ? તમે એક શબ્દમાં જ કહી દે કે જે. દુષ્કર છતાં કરી બતાવું. ” એટલે રાજાએ પુત્ર જન્મના લાભને વૃત્તાંત તેને
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-નરસિંહ રાજાની કથા. • નિવેદન કર્યો. ત્યારે ઘેરશિવે જણાવ્યું--“ આટલામાત્રથી શું તમે આમ
ખેદ પામે છો? હું અકાળે પણ વિના વિલંબે એ કામ સાધી આપીશ.” રાજાએ કહ્યું– જે એમ બને, તે આપની મારાપર મેટી મહેરબાની ! પરંતુ એ બાબતમાં ઉપાય છે લે?” ઘેરશિવે જણાવ્યું. તે હું તમને એકાંતમાં કહીશ.” એવામાં રાજાએ કુવલયના દળ સમાન પિતાની દષ્ટિ મંત્રીઓ પ્રત્યે નાખી જેથી ઇગિતાકારમાં કુશળ એવા મંત્રીઓ રાજા પાસેથી હળવે હળવે ઉઠયા અને ત્યાં શૂન્યતા થઈ રહી. પછી ઘેરશિવે કહ્યું- હે મહારાજ ! કૃષ્ણ ચતુર્દશીની રાતે મારે બહુ પુષ્પ, ફળ, ધૂપ અને બળિરૂપ ભયથી તમારી સાથે મહામસાણમાં ભગવાન્ અગ્નિદેવને તૃપ્ત કરી છે ” રાજાએ વિચાર કર્યો કે મારે પુષ્પાદિકથી હતાશનને તૃપ્ત શી રીતે કરે ? એ તે અપશષ્ટ લાગે છે, અથવા તો ઋષિઓનાં વચનમાં કંઈ સારે અભિપ્રાય રહેલો હોય છે, તેમાં વિસંબંધ-અસંબંધ કે લક્ષણનું દૂષણ હોતું નથી એવામાં તેણે જણાવ્યું કે-“હે ભપાલ ! તમે શુન્યવત કેમ જણાઓ છે?” રાજા બેભે–“તમે એવી આશંકા ન કરે. જે પ્રમાણે કરવાનું છે તે જણાવે.” તાપસે કહ્યું-“પછી તે ભગવાન હુતાશન ઉદ્ભટરૂપે પ્રગટ થતાં, પ્રચંડ જવાળા સમૂહથી આકાશને પૂરનાર તે કલ્પવૃક્ષની જેમ તને વાંછિત ફળ આપશે.” રાજાએ કહ્યું--જે એમ હોય તે હું ચતુર્દશીની રાતે અવશ્ય આવીશ. એ કામ અવશ્ય સાધવાનું છે.” એમ રાજાએ તેમ કરવાનું સ્વીકાર્યું. પછી પુષ્પ, તાંબૂલના દાનથી સત્કારતાં તે ઘેરશિવ પિતાના સ્થાને ગયે. અહીં રાજા દેવતાના ચરણ-કમળની પૂજા આચરતાં તેમજ અશ્વદમનાદિ વિવિધ વિનાદમાં પ્રતિક્ષણે આનંદ પામતે દિવસે ગાળવા લાગ્યો. એમ કરતાં અનુક્રમે કૃષ્ણ ચતુદશી આવી, એટલે રાજાએ મંત્રીઓને બોલાવીને ખાનગી વાત કહી સંભલાવી, અને પૂછ્યું કે--“હવે અત્યારે શું કરવાનું છે?” મંત્રીઓ બેલ્યા
હે દેવ ! કિંપાકના ફળની જેમ કેટલાંક કાર્યો શરૂઆતમાં સારાં અને પરિણામે દુઃખદાયક નીવડે છે અને કેટલાંક પરિણામે સુખકારી એમ બંને પ્રકારનાં દેખાય છે. અર્થ-કાર્યને સંશય પણ પ્રવૃત્તિના હેતુરૂપ હોવાથી તેને નિર્દેશ 'કરેલ છે, તેમ છતાં વિશ્વાસ તજ્યા વિના સર્વથા ઉદ્યમ ચાલુ રાખ.” એમ કહેતા મંત્રીઓને પુષ્પ, તાંબૂલના દાનપૂર્વક સન્માન આપીને રાજાએ સ્વસ્થાને વિદાય કર્યો. પછી રાત્રિસમય થતાં પિતે વેશ-પરાવર્ત કરી, પીઠ-મઈક પ્રમુખ પરિજનને રજા આપી, સમગ્ર બળિ, ફળ, ફુલ પ્રમુખ સાધન લઈ હાથમાં તીક્ષણ તરવાર ધારણ કરી, ઘરશિવ સહિત, અંગરક્ષકથી અલક્ષિત, દાસ, એટ, શાહુકાર પ્રમુખ ન જાણે તેમ, અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ અનેક કનેથી
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
પ્રેરિત અને નિવારિત થતાં, સર્વાગે રક્ષાના વિશિષ્ટ મંત્રાક્ષ સ્થાપન કરી, રાજા મહામસાણના પ્રદેશમાં જઈ પહોંચે, કે જ્યાં એકતરફ વિદ્યાસાધકે. વિદ્યા સાધતા હતા, બીજી બાજુ બળિ કરનારા બલિપાત્ર લઈને ઉભા હતા, એક તરફ કરોડે કપાળ-ખેપારીઓ પડેલ હતા, બીજી બાજુ ઘુવડ પક્ષીઓ ભારે અવાજ કરી રહ્યા હતા, એક તરફ હજારે શીયાલણે નાશભાગ કરતી હતી, બીજી બાજુ જોગણીઓ એકઠી થતી, એક તરફ ઘણા ભૂતથી ભીષણ હેવાથી કાયરજનેનું સત્વ સત્વર નાશ પામતું, એક તરફ દુષ્ટ શ્વાપદે મહાઘોષ કરતા અને બીજી બાજુ તીવ્ર પાવક–અગ્નિની જવાળાઓ જાગતી, એક તરફ ડાકિનીએ માંસ માગતી અને કેઈ સ્થળે હદગારપૂર્વક અટ્ટહાસ્ય કરતા ઘણા રાક્ષસને લીધે તે દુપ્રેક્ષ્ય હતું, કેઈ સ્થાને મજબૂત વૃક્ષમાં રહેલા ગીધ પક્ષીઓ ઘેર અવાજ કરી રહ્યા હતા, અને એક તરફ ઉંચેથી તાળીઓના ધ્વનિ. સાથે એકત્ર થતા વેતાલે કેલાહલ મચાવી રહ્યા હતા. એમ તે મસાણ જાણે વિધાતાએ યમ-નરેંદ્રને માટે લીલાવન બનાવ્યું હોય, તેવું ભાસતું હતું. ત્યાં ઘેરશિવે સારા લક્ષણયુક્ત ભૂમિ શેધી, બળિવિધાન કર્યું, ક્ષેત્રપાલની પૂજા આચરી, વેદિકા ખાદી અને તેમાં મસાણમાંના ખેરના અંગારા ભર્યા. પછી તેણે રાજાને કહ્યું “ અહે ! તે આ અવસર છે. માટે અત્યંત અપ્રમત્ત થઈ, ઈશાન ખૂણે સે હાથ દૂર પ્રદેશમાં બેસી, ઉત્તરસાધકપણું કરતા રહે અને બોલાવ્યા વિના એક પગલું પણ ત્યાંથી ચાલશે નહિં.” એમ વારંવાર નિવારણ કરી, તેણે રાજાને મોકલ્યો. તેના ગયા પછી ઘેરશિવે એક મંડળ-કુંડાળું આળેખ્યું અને તેમાં બેસી તેણે પદ્માસન વાળ્યું. વળી બધા કરણ–અમુક અનુષ્ઠાન કરી, નાસિકાગ્ર દૃષ્ટિ સ્થાપીને તેણે પ્રાણાયામપૂર્વક સહેજ ઉચ્ચાર કરતાં મંત્ર સ્મરણ આરંભર્યું અને પ્રકૃણ ધ્યાનમાં તે આરૂઢ થયા.
એવામાં રાજાએ વિચાર કર્યો કે—“મને પૂર્વે મંત્રીઓએ શિખામણ આપી છે કે- “કયાં પણ વિશ્વાસ ન કર.” વળી એણે ભારે ઉત્સાહપૂર્વક વારંવાર નિવારણ કર્યું છે કે--બોલાવ્યા વિના તારે આવવું નહિં.” તે અધિક આદર શંકા પ્રગટાવે છે. એવા કાપાલિક મુનિઓ પ્રાયે સારા હતા નથી, માટે હળવે હળવે એની સમીપે જાઉં અને તેના ક્રિયાકલાપને જોઉં.”
એમ ધારી રાજા જેવામાં ચાલે, તેવામાં તેની જમણી આંખ ફરકી જેથી વાંછિત વસ્તુના લાભને નિશ્ચય કરી, હાથમાં તરવાર લઈ, કૃષ્ણ વસ્ત્રથી શરીર ઢાંકી, ધીમેધીમે ચરણ નાખીને ચાલતાં રાજા ઘરશિવની પાછળ બેસી સાંભળવા લાગે. એવામાં ધ્યાનના પ્રકર્ષથી અપાય-ભયની દરકાર કર્યા વિના, વિધિની પ્રતિકૂળતાને વિચાર ન કરતાં, તેના આગમનની ખબર ન પડવાથી પૂર્વે ચલાવેલ વિધિએ તેણે રાજાને થેભ પમાડનાર-સ્તંભત કરનાર મંત્રાક્ષ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ–નરસિંહ રાજાની કથા. ઉચારતાં રાજાએ સાંભળ્યા એટલે તેણે વિચાર કર્યો કે“અહો ! આ તે દુષ્ટ તપસ્વી છે. એ સ્તંભન વિધિથી મને બળરહિત બનાવી, કપાયમાન કૃતાંતના મુખ્ય સમાન તીણ એવી આ પાસે પડેલ કાતરથી મારો નાશ કરી, અગ્નિને તૃપ્ત કરવા ઈચ્છે છે, કારણ કે પ્રધાન પુરૂષના ઉપહારથી દુષ્ટ દેવતાઓ આધીન થાય છે; માટે આ બાબતમાં મારે શું કરવા લાયક છે? વળી ધ્યાનમાં લાગેલ એ પાખંઘનું મસ્તક અત્યારે તીણ તરવારવડે કદળીદળની જેમ શું કાપી નાખું ? અથવા તે મારા દુર્ધર શત્રુના ગંધહસ્તીના આઘાતથી તીણુ બનેલ એવા ખગથી ઘાત કરતાં તે લજજા પામશે, તેમજ આ પ્રસંગે એ ઉપેક્ષા કરવા લાયક તે નથી જ; કારણ કે સ્તંભન-વિધિથી એ મને મારી નાખવા વછે છે; તથાપિ ધ્યાનમાં એનું મન પરોવાયેલું છે, છતાં જો એને હણવા ધારું તે, સ્વર્ગે ગયેલા છતાં મારા ગુરૂ વિમુખ થઈ જાય, માટે એજ ગ્ય છે કે દૂર ઉભા રહી એને સાવધાન કરો અને એ પ્રથમ પ્રહાર કરે પછી એના પર મારે પ્રહાર કર.” એમ ધારી રાજાએ દૂર ઉભા રહીને તેને જણાવ્યું કે–“હે પાખં! હે ચંડાળ ! તું હાથમાં હથીયાર ઉપાડી લે.” એ પ્રમાણે સાંભળતાં ધ્યાનની એકાગ્રતાને ભંગ થવાથી રોષ ઉત્પન્ન થતાં, તેણે લોચન રક્ત કરી દીધાં અને લલાટપર ભીષણ ભ્રકુટી ચડાવતે તરત જ ઉઠ, તેમજ હાથમાં રહેલ તીક્ષણ કાતરવતી શિરપરની કૃષ્ણ જટાને કાપતે એ ઘોરશિવ ગર્વથી ભારે ગર્જના કરીને કહેવા લાગ્ય–“હે દુષ્ટ નરાધિપ ! અરે ! નિર્લજજ ! રે! નિઃસત્ત્વ! તું હવે પલાયન કરી ભાગી જતે નહિ, કે જેથી પુત્ર વિષયના તીક્ષણ દુઃખમાંથી તને અત્યારે જ મુક્ત કરૂં.” ત્યારે રાજા બે -“અરે! નકામી ગર્જના ન કર, પણ પહેલો તું પ્રહાર કર. અમારા કુળમાં કદાપિ કેઈએ શત્રુને પ્રથમ પ્રહાર કરેલ નથી.” એટલે વિચિત્ર પ્રકારે ચાલાકીથી કરણ-વિધાનના ભેદમાં કુશળ એવા ઘોરશિવે રાજાના ગળાપર કાતર ચલાવી. એવામાં રાજાએ પણ દક્ષતાથી તરતજ પિતાના બાહુબંધથી પ્રહાર વખતે શસ્ત્ર સહિત તેને હાથ બાંધી લીધો. એમ ભુજદંડના નિબિડ દબાણથી તેને હાથમાંથી કાતર પી ગઈ. પછી રાજાએ મુષ્ટિ–પ્રહારથી તેને જમીન પર પાડી દીધા. તે વખતે દઢ મંત્ર-તંત્રની સિદ્ધિ પણ તેની વિઘટી ગઈ, અથવા તે દૈવ પ્રતિકૂળ થતાં બધું પલટી જાય છે. ક્ષણાંતરે વિશ્રાંતિ લઈ, એકદમ બળ આવતાં ધારશિવ ઉઠયા અને રાજાની સાથે તે બાહુયુદ્ધથી લડવા લાગ્યા. મલેની જેમ મુષ્ટિ-યુદ્ધ કરતાં, ક્ષણમાં પડતાં, ક્ષણમાં ઉઠતા, ક્ષણમાં ઘુમરી મારતાં, ક્ષણમાં કુદતા એવા તેમને રણ–સમારંભ ભારે ભીમ ભાસતો અને
તેમાં ઉતાવળે આવેલ ભૂતે હસતા હતા. એવામાં રાજાએ દઢ ભુજદંડથી દબા- વતાં તેની અંગ-ચેષ્ટા બંધ થઈ અને મૂર્છાથી લોચન મીંચીને તે પી ગયે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. તે સમયે દેવાંગનાઓએ વિકાસ પામતા સુગંધિ પુપિ, જય જયારપૂર્વક રાજાના શિરે નાખ્યાં, તેમજ હાર, અર્થહાર, કાંચી-કંચુકીકલાપ, મણિમુગટથી શરીર મંડિત કરી, રણઝણાટથી મધુર ધ્વનિ કરી, દશે દિશાભાગને પુરતા નપુરથી મંડિત, નૂતન પારિજાત-મંજરીના સારભાર સત્વર ભેગા થતા ભ્રમર સમૂહના ગુંજારવયુક્ત તથા ધવલ આતપત્ર-છત્રને ધારણ કરનાર એવી એક દેવી ત્યાં આવી અને કહેવા લાગી કે--“હે નરસિંહ! તું ખરેખર નરસિંહપુરૂષમાં સિંહ સમાન છે, કે જેથી ક્ષત્રિય કુળને ક્ષય કરનાર એ મહાપાપીને પાવ નાખે.'
એટલે રાજાએ કહ્યું- હે દેવી! હજી મારા જીવતાં, એ ક્ષત્રિય–કુળને ક્ષય કરનાર શી રીતે ? તે કહો.” ત્યારે દેવીએ રાજાને જણાવ્યું કે કંઈ પણ સિદ્ધિને ઈચ્છતા એવા એ પાપી શમણે કલિંગ, વંગ, અંગ, પંચાલ પ્રમુખ : દેશના રાજાઓને મારી નાખ્યા, અથવા દષ્ટિ–પ્રપંચ, ઇંદ્રજાલ પ્રમુખ ફૂડ-કપટથી આશ્ચર્યો બતાવતાં એણે કોને છેતર્યા નથી ? એ કેઈથી છતાયો નથી, તેમ એનું શીલ કેઈના જાણવામાં આવેલ નથી. તમે એ બંને કર્યો. અહા ! તારી નિર્મળ મતિ ! આ તારા અસાધારણ સાહસયુક્ત સુંદર ચરિત્રથી હૃદયે પ્રસન્ન થયેલ એવી મને કંઈ પણ વર-વરદાન નિવેદન કર, કે જેથી હું તારી ઈચ્છા પૂરી કરૂં.” ત્યારે રાજાએ અંજલિ જેવ, શિર. નમાવીને કહ્યું કે– હે દેવિ ! તારા દર્શન ઉપરાંત અન્ય પ્રવર વર શું છે?” દેવી બેલી–“હે નરેંદ્ર! સામાન્ય જનની જેમ જે કે તું વર માગતું નથી, તથાપિ મારા પ્રભાવથી તારે મને રથ પૂર્ણ થશે.” એમ દેવીએ કહેતાં, રાજા પરમ ભક્તિથી તેને ન. એવામાં પુણ્યહીન જનની લક્ષ્મીની જેમ દેવી તરત અદશ્ય થઈ ગઈ. તે વખતે અત્યંત અદ્દભુત એવું દેવીનું તેવા પ્રકારનું રૂપ એકદમ લેચનથી અગોચર થતાં, રાજા ભારે ચિંતાપૂર્વક ચિંતવવા લાગ્યું કે–અરે ! આ શું સ્વપ્ન કે બિભીષિકા? અથવા એ દુષ્ટ કાપાલિકને માયાપ્રપંચ? કિંવા મારે મતિવિશ્વમ કે એ બધું અવિતથ-સત્ય હશે?' એ પ્રમાણે રાજા સંદેહ લાવી જેટલામાં વિકલ્પ કરે છે, તેટલામાં આકાશવાણીએ તેને અટકાવ્યું કે –“હે. ભૂપાલ! સંશય ન કર.”
એવામાં ઘેરશિવ પણ જાણે મદેન્મત્ત થયે હોય, મૂછિત બન્યું હોય, અત્યંત સુગરથી જાણે તાડિત થયે હોય, મહાપિશાચે જાણે નિષ્પદી-ચેષ્ટા રહિત કર્યો હોય, સાર ચીજો જાણે લુંટાઈ ગઈ હોય, પ્રિયવિરહરૂપ મહાગ્રહથી જાણે પરાધીન બન્યું હોય તથા દુષ્ટ ઔષધના પાનથી જાણે ચિત્ત-ચેતના નષ્ટ થયાં હોય એ તે ક્ષણવાર રહી, શીતલ પવનથી શરીરને આશ્વાસન મળતાં . કંઈક ચેતના આવતાં, હળવે હળવે લેચન ઉઘા, લજજાને લીધે સર્વાગે
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
w
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-નરસિંહ રાજાની કથા. વ્યાકુળ થતાં અતિદીન મુખે દીર્ઘ નિસાસા મૂકતાં તે રાજાને જોવા લાગ્યો. એટલે તેને અતિ દુઃખિત જાણું અત્યંત કરૂણા ઉત્પન્ન થતાં રાજા પણ ઘેર શિવને કહેવા લાગ્યો કે- “અરે! જુવે છે શું?” ત્યારે ઘેરશિવે ગગ૬ અવાજે કહ્યું “હે મહારાજ! હું મારા કર્મ-પરિણતિને પ્રભાવ જોઉં છું.” રાજા બેલ્ય–“કેમ આમ વિષાદસહિત બેલે છે? હવે સર્વથા ધીર થા, દુઈ અધ્યવસાયને તજી દે, કેપની ખરજ મૂકી દે, વિજયની આશા તજ, પ્રશમમાં પ્રેમ રાખ, કરૂણુ-રસનું પાન કર, ગ્યાયેગ્યને વિચાર લાવ, તથા ક્ષુદ્રજનેને ઉચિત પ્રવૃત્તિને પરિત્યાગ કર. વળી ઈછાર્થની સિદ્ધિ ન થઈ, એમ સમજી જે તને અત્યારે ખેદ થતો હોય, તે કુપિત કૃતાંતની જીન્હા સમાન વિકરાલ અને નીલ પ્રભાસમૂહથી બધી દિશાઓને શ્યામ બનાવનાર એવી આ મારી તરવાર લે અને મારા શરીરના વિનાશથી તું તારી ઈષ્ટ-સિદ્ધિ કરી લે; કારણ કે તારા કાર્યની સિદ્ધિ માટે હું હવે મારા બળનું અભિમાન મૂકી દઉં છું. અને વળી તરંગ સમાન ક્ષણભંગુર અને અસાર એવું પોતાનું શરીર તે દૂર, રહે, પરંતુ સત્પષે પિતાના જીવિતને પણ પરહિતને માટે જ ધારણ કરે છે, છતાં પ્રથમ તારા કારણે મારે દેહ-આત્મા અર્પણ ન કર્યો અને ધ્યાન-ભંગ કરાવ્યા, તેમાં ખાસ કરીને એ કારણ હતું. મારા વિરહ થતાં આ લેક–પ્રજા તથા સાધુવગ અવશ્ય પાપી લેકેથી ધર્મ–ભ્રષ્ટતા પામશે, પરંતુ અત્યારે તારૂં ભારે દુઃખ જોતાં મારું મન અત્યંત કઠિન થઈ શેષ કાર્યોમાં - નિરપેક્ષ થયું છે.” ઘેરશિવે કહ્યું–હે મહાભાગ! એમ ન બેલ. તમે
જયાં સુધી સમુદ્ર, કુલપર્વતે, ચંદ્રમા, તારા અને દિવાકર વિદ્યમાન છે, ત્યાં સુધી મારા જીવિતના ભેગે પણ દીર્ધાયુષી રહે, માટે મહેરબાની કરીને મને એક પ્રસાદ આપે.” રાજા બે -“આમ કેમ બેલે છે? શું જીવિતદાન કરતાં પણ બીજું કાંઈ અદેય હોઈ શકે? તે કંઈ પણ સંકેચ પામ્યા વિના માગી લે.” ઘેરશિવે જણાવ્યું—“જો એમ હોય તો મને પરવાનગી આપે કે જેથી બળતી હજારે જવાળાઓમાં પતંગ-સમૂહને ભક્ષ્ય બનાવનાર તથા અત્યંત બની રહેલા અર્ધદગ્ધ કલેવરોમાંથી ઉછળતા દુર્ગધને લીધે અગમ્ય એવા શમશાન-હુતાશનમાં પ્રવેશ કરવા ઘે. એમ કરતાં મારા ધર્મબંધુ થાઓ. પૂર્વે કરેલાં મહાપાપરૂપ પર્વત વડે આક્રાંત થયેલ એવા મને બીજી કઈ રીતે વિશ્રામ થવાનો જ નથી.” રાજાએ કહ્યું “તને પૂર્વે પાપને સંભવ કયાંથી? કારણ કે તે તે વિવિધ તપ–ચરણ કરેલ છે, પાપને ટાળનાર મંત્ર-ધ્યાનાદિ આચય છે, દેવતાઓનાં ચરણ-કમળ પૂજ્યાં છે, વેદના રહસ્યરૂપ અધ્યયને જાણી લીધાં છે, ગુરૂજનની ઉપાસના કરી છે, તથા પ્રાણુઓને ધર્મમાર્ગમાં પ્રવર્તાવ્યા છે, માટે તમારા જેવાને એમ બેલવું પણ સર્વથા અયુક્ત છે.”
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
-
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ઘોરશિવ બે -“હે મહારાજ ! બસ કરે, બસ કરે. પાખંઓમાં ચંડાલ સમાન, વિશ્વાસ પામેલાને ઘાત કરનાર, વિચિત્ર ફૂડ-કપટને પ્રગટ કરનાર, દાક્ષિણ્યરહિત, રાક્ષસની જેમ નિષ્કરૂણ, કિપાકના ફળની જેમ માત્ર બહારથી જ રમણીય, બગની જેમ હાથ-પગના પ્રચારને સંયમિત કરનાર, ભુજંગની જેમ પરના છિદ્ર જેવામાં પરાયણ અને દુર્જનની જેમ મુખથી મીઠું બોલનાર એ હું કીર્તન-ગુણગાનને કઈ રીતે લાયક નથી. એ પ્રમાણે પાપ-પંકથી ભરેલા , આ કલેવર થકી હું સર્વથા વિરક્ત થયો છું. વળી પાપ-વિરોધનને અન્ય કેઈ ઉપાય નથી ” રાજાએ કહ્યું “અરે આમ વારંવાર નિરાધારની જેમ પિતાના પરૂષને કેમ દૂષિત કરે છે? તું તારે પૂર્વ વૃત્તાંત પ્રગટ રીતે કહી દે.” ઘોરશિવ બે –“હે નરેંદ્ર! એ વૃત્તાંત બહુ ભેટે છે.” રાજાએ કહ્યું “તેમાં શું અયુક્ત છે ? કહી બતાવ.” ઘેરશિવ કહેવા લાગ્યો-“જે. એમ હોય તે સાંભળ
ગંગાના તુષાર-જળકણાથી જેની આસપાસને પ્રદેશ પાવન થઈ રહ્યો છે, વિવિધ બજાર અને ભવનશ્રેણિથી વિભૂષિત તથા જ્યાં બાંધેલ વેત ધ્વજાએથી દેવમંદિરના શિખરે શોભી રહ્યાં છે એવું શ્રીનગર નામે શહેર છે. ત્યાં અવંતિસેન નામે રાજા કે જે પ્રચંડ માર્તડ સમાન ઉત્કટ પ્રતાપવડે વિપક્ષરૂપ જળાશયને શેષવનાર તથા અનેક સમર-યુદ્ધ કરવાથી યશ વડે વૃદ્ધિ પામેલ હતા. હજારે રાજાઓના પરિવાર સાથે પરવરેલ એવા જેની વિજયયાત્રાના પ્રયાણમાં અત્યંત વિકાસ પામેલ પુંડરીક સમાન છત્રથી આકાશ આચ્છાદિત થતાં, દિવસને ભાગ જાણે નષ્ટ થયો હોય તેમ દશે દિશાઓ શેભતી હતી, ગાજતા મનકુંજરના ગંડસ્થળ થકી નિરંતર ગળતા મદજળની વૃષ્ટિથી થયેલ દુદિન-અંધકારને લીધે ભય પામેલ અભિસારિકાની જેમ રાજલક્ષ્મી, કપાટ સમાન વિસ્તૃત જેના વક્ષસ્થળને અનુસરી રહી હતી, મેધસમૂહના ગરવા સમાન જેના ચતુવિધ આયુધને ઘોર ઘેષ સાંભળતાં રાજહંસ દૂર ભાગી જતા હતા, વળી સમરાંગણમાં જેની દષ્ટિ રેષારૂણ, પ્રતિસુભટે પ્રત્યે પ્રતિબિંબિત અને વિકાસ પામેલ કણેરની કુસુમમાળાતુલ્ય સુકુમાર તથા પ્રચંડ પણ હતી. તેને પત્રલેખા અને મનેરમા નામની બે રાણીઓ કે જેમણે પિતાના રૂપ, લાવણ્ય અને વન-ગુણથી રતિની ખ્યાતિની અવગણના કરી હતી તથા બધી રમણીઓમાં જે પ્રધાન મુખ્ય હતી. પ્રથમ રાણીને હું વીરસેન નામે એક પુત્ર થશે અને બીજી મનોરમાને વિજયસેન નામે પુત્ર થયો. અમે બંને ધનુર્વેદને પરમાર્થ શીખ્યા, ચિત્ર, પત્ર-ચછેદાદિ વિનેદમાં અમે કુશળ થયા, ઢાલ-તરવારની ચાલાકીમાં ચતુર થયા, તેમજ મેટું યુદ્ધ કરવામાં પણ અમે બહાર બન્યા, વધારે તે શું ? પણ બધી કળાઓમાં અમે પૂર્ણ પ્રવીણ થયા.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ નરસિંહ રાજાની કથા. એમ એકદા મને યોગ્ય સમજીને પિતાએ યુવરાજપદે સ્થાપન કર્યો અને ભગવટામાં લાટ, ચલ, સૌરાષ્ટ્ર, મહારાષ્ટ્ર પ્રમુખ દેશે આપ્યા. હું તે યુવરાજપણું પાળવા લાગ્યા. સુભટના આડંબરયુક્ત, મદજળને ઝરતા તથા દર્પથી ઉદ્ધત એવી ગજઘટા મારી પાછળ ચાલવા લાગી, ચપળ અવે મારા માર્ગે દોડતા અને પરશુ, શલ્ય, પ્રચંડ ધનુષ્ય, બાણુ–સમૂહ, ભાલા, ગદા પ્રમુખ શસ્ત્રોને ધારણ કરતા પુરૂષ સ પણ મારી ચોતરફ ચારે દિશાઓમાં ફેલાઈને રહેતા હતા, તેમજ બીજા મારા સાવકાભાઈને પણ પિતાએ ઘણું ગામે આપ્યાં. એ પ્રમાણે વિષય-સુખ ભેગવતાં અમારા દિવસો જવા લાગ્યા.
એવામાં એક દિવસે, જીવલોકના વિલાસ ક્ષણભંગુર હોવાથી, આયુકમના દળીયાં પ્રતિસમયે વિનાશશીલ હોવાથી, યમરાજનું શાસન અપ્રતિહત ચાલવાથી અને પ્રિયજનના સંગજન્ય સુખની ઇંદ્રધનુષ્યની જેમ સાક્ષાત્ ચપળતાને લીધે અવંતિસેન રાજા પંચત્વ-મરણ પામે. તેનું મૃતકાર્ય કર્યા પછી મંત્રી, સામંત, અંગરક્ષક પ્રમુખ પ્રધાન જનેએ મને રાજ્ય પર બેસાર્યો, એટલે સ્વર્ગસ્થ તાતના નિમિત્તે મેં, દીન, અનાથ, કાર્પેટિક, અનિશ્ચિત, વેદેશિક તથા ગરીબાઈથી ઘાયલ થયેલ જનેને મહાદાને પ્રવર્તાવ્યાં, ઉંચા શિખરેથી શેભતા દેવાલયે કરાવ્યાં, તેમજ બલંવતેની પણ કદર કરી. એમ અનુક્રમે મારે શેક દૂર થયે, એટલે સામતેને મેં વશ કર્યા, પિતાની હદમાં ઉપદ્રવ કરનારા લુંટારાઓને દૂર હાંકી કહેડ્યા તથા પૂર્વ પુરૂષોને માર્ગ ચલાવ્યે.
એક વખતે શ્વેત હાથી પર આરૂઢ થઈ, વારાંગનાઓએ વેત ચામર ઢાળતાં, ધવલ આતપત્ર ધારણ કરતાં, કિનર અને પુરૂષના પરિવારથી
પરિવૃત અને ઉમાગે પ્રવર્તેલા તેફાની અશ્વોએ બહુ જ રજ ઉડાવતાં, • રાજા વન-લક્ષમી જોવા માટે નગરથકી બહાર નીકળ્યો અને જેટલામાં ત્યાં પુષ્પ-ફળથી મનહર કેમળ વૃક્ષે જોઉં છું, માધવી-લતાગૃહમાં ભ્રમણ કરું છું, કદલી-પત્રોની વિસ્તીર્ણતા નિહાળું છું, એકત્ર થયેલ શશિ–ખંડ સમાન ઉજ્વળ એવા કેતકીના પત્રે જોઉં છું, ઘણા બકુલ માલતીની માળાના સુપરિમલને સુંઘું છું અને સારભથી એકઠા થતા અને ગુંજારવ કરતા મધુકરે જ્યાં મકરંદ સુધી રહ્યા છે એવા નવ સહકારની મંજરીને પુંજ હાથમાં લઉં છું, તેવામાં તરતજ મારા પરિજનને કેલાહલ મારા સાંભળવામાં આવ્યું કે “હે સ્વામિનું ! જુઓ, ગગનાંગણમાં કેવું મહાયુદ્ધ પ્રવર્તી રહેલ છે ? કે જે દેવે અને વિદ્યાધરને ભયાનક તથા અતિભીમ ભાસે છે.” એમ સાંભળતાં અનિમેષ લેચનથી ઉંચે જોતાં, વિવિધ પ્રહારથી સંગ્રામ કરતા, આકાશમાં વિદ્યાધરે મારા જેવામાં આવ્યા, કે જેઓ તીક્ષણ બરછી, શલ્ય, ત્રિશૂળ અને બિંદિપાલ વિગેરે શસ્ત્રો પરસ્પર ચલાવી રહ્યા છે અને
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. લબ્ધલક્ષ્યથી તત્કાળ ચૂકાવી, સર્વપક્ષમાં જગ-યશ વધારવા પુનઃ પ્રહાર કરી રહ્યા છે. વળી ક્ષણવારમાં મુષ્ટિ મારવા તૈયાર થાય છે અને ક્ષણવારમાં પાછા હઠે છે, ક્ષણવારમાં માતા-પિતાને ગાળી દે છે અને ક્ષણવાર પિતાનું શૈર્ય વખાણે છે. એકાંતમાં લોચન બંધ કરીને ચિરકાલ વિજયવિદ્યા સાધેલ હેવાથી ક્ષણે ક્ષણે સંગ્રામ કરવા સજજ થાય છે તથા રણ–રસિક યધાઓ પોતાના ભુજદંડના મહાબળ-મદથી મરણની પણ દરકાર રાખ્યા વિના લડતા હતા. એમ પરસ્પર યુદ્ધ કરતા તે વિદ્યાધરોમાં એકે છળથી બીજાને મેટા મુદ્દગરવડે મસ્તકમાં પ્રહાર કર્યો, એટલે ચેતનારહિત અને મૂછથી લેચન બંધ કરી, તેજ- બળહીન બની છેદાયેલ વૃક્ષની જેમ તે ધરણા પૃષ્ઠ પર મારી નજીકમાં પડે. એવામાં તીક્ષણ તરવાર ખેંચી, તેની પાછળ તેને વધ કરવા ઈતર વિદ્યાધર દેડ. તે વખતે મારા જાણવામાં આવ્યું કે–પેલે વિદ્યાધર એને - વધ કરવા આવે છે, જેથી મેં શબ્દવેધી ધનુર્ધર અને અંગરક્ષકોને જણાવ્યું કે–અરે ! ભૂમિપર પડેલા આ મહાભાગનું રક્ષણ કરે અને એને મારવા માટે આવતા વિદ્યાધરને અટકાવે,” એટલે હાથમાં ઢાલ-તરવાર ઉપાધુ મહાસભાએ તેન અંગ આછાદિત કરી દીધું. એમ અવકાશ ન પામવાથી અટ કેલ તે વિદ્યાધર કહેવા લાગે કે – હે નરેંદ્ર ! વધનિમિત્તે એ અધમ વિદ્યાધરને મારી સામે મૂકે. એ મારે શત્રુ છે તેથી અવશ્ય એને મારે નાશ કરે છે.” ત્યારે મેં તે ખેચરને કહ્યું કે-“અરે ! પિશાચ ને પરાધીન થયેલાની જેમ તું આમ શું બકે છે ? શું એ ક્ષત્રિય-ધર્મ છે કે જેથી હું તારા કહ્યા પ્રમાણે કરૂં ? વળી એણે તારે શો અપરાધ કર્યો છે કે જેથી આમ તેને મારવા હું તૈયાર થયા છે ? ” તે બે – એ મારી રમણીના ભેગમાં રસિક બન્યો છે, તેથી એ અવશ્ય વધ્યું છે. ” એટલે મેં તેને કહ્યું કે –“ એ ભલે સાધુ-સુજન હોય કે સામાન્ય વા દુર્જન હોય, તે પણ હું સોંપવાને નથી, કારણ કે શરણે આવેલનું રક્ષણ કરવું, એ રાજાઓનું ક્ષાત્ર વ્રત છે.” એમ સાંભળતાં ભ્રકુટી ચડાવી, રેષથી કરેલ અરૂણ ભેચનને લીધે દુપ્રેક્ષ્ય એ તે વિદ્યાધર કર્કશ શબ્દ બોલતાં મને કહેવા લાગ્ય– હે દુષ્ટ નરાધિપ ! સુખે સુતેલા કેસરીને જગાડ નહિ, અને અંગુલિવતી દષ્ટિવિષ સર્ષના મુખે ખરજ-ખંજવાડ ન કર, જવાળાઓથી ભીમ એવા અગ્નિમાં પતંગની જેમ પડ નહિ, જે તારે પૃથ્વીમાં ચિરકાળ રાજ્ય કરવું હોય, તે વૃથા મને કે પાયમાન ન કર.” એટલે મેં તેને જણાવ્યું કે- “અરે ! મર્યાદાહીન ! આમ શું બેલે છે ? સત્પરૂષના માર્ગે ચાલતાં મને જે થવાનું હોય તે થાઓ. લાંબો વખત જીવતાં પણ પ્રાંતે તે અવશ્ય મરવાનું જ છે, માટે મારી દષ્ટિથી દૂર થા અને જે કરવાનું હોય, તે કર.” તે બે -જે એમ હોય તે
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવનરસિંહ રાજાની કથા.
૧૨૧ ભૂપ! વિધિને દેષ દઈશ નહિ.” એમ કહી રેષ લાવીને તે વિદ્યાધર આકાશમાં ચાલ્યો ગયો.
ત્યારપછી ભૂમિ પર પડેલા તે વિદ્યાધરને મેં જોયે, તે અદ્યાપિ તે જીવતે હતું. એટલે ચંદન-રસથી શીતે પચાર કરાવ્યો અને નિપુણ શરીર-મર્દકે પાસે તેના સર્વાગે મર્દન કરાવ્યું, જેથી ક્ષણતરે તેને ચેતના આવી. તેણે લેચન ખેલીને તરફ અવલોકન કર્યું અને પાસે રહેલા પરિજનેને કહ્યું કે –“હે મહાશ ! હું અહીં પૃથ્વીપીઠ પર કેમ પડયો છું ? તે શત્રુ વિદ્યાધર કયાં ગયે ? આ પ્રદેશ કર્યો છે ? આ નગરનું નામ શું ? અથવા છત્રચ્છાયાથી સૂર્ય-કિરણને વારનાર, ધવલ ચામર–યુગલયુક્ત, તથા મારા નિમિત્તે પરિજનેને પ્રવૃત્તિમાં લગાડતે આ મહાયશ મહારાજા મારી આગળ કેણે બેઠેલ છે ? ” એમ સાંભળતાં પરિજને આકાશથકી પતનથી મને બધે વૃત્તાંત તેને કહી સંભળાવ્યું, એટલે તે વિદ્યાધર દીર્ઘ નિસાસે નાખતાં મારી નજીક બેસી, હાથ જોડીને વીનવવા લા –“ હે મહાભાગ! તે મહી-મહિલા ધન્ય છે કે જેને તું પતિ-સ્વામી છે, તારા ચરણ-કમળને સેવી રહ્યા છે, તે આ
–સેવક પણ ભાગ્યશાળી જ છે. તે સુભટે પણ ધન્ય છે કે જેઓ તારા - કાજે પિતાના જીવિતને તૃતુલ્ય પણ ગણતા નથી. અહે ! તારૂં પાપકારી પણું, અહો ! સત્પરૂષના માર્ગને અનુસરતું તારું વર્તન, અહો ! પિતાના કાર્ય પ્રત્યે તારી નિરપેક્ષા, અહે! શરણાગત પ્રત્યે તારે વત્સલભાવ. શત્રુએ કરેલ પરાભવથી મને સર્વથા જરા પણ સંતાપ નથી, કારણ કે પુરૂષ-રત્ન તું પિતે જ મારા જેવામાં આવ્યા. ”
ત્યારે મેં કહ્યું- હે મહાભાગ ! કુટિલ વિધિ યુક્તાયુક્તના વિચારથી બહિર્મુખ છે કે જેથી તમારા જેવા પર પણ આવી આપદાઓ આવી પડે છે. પૂર્વે કઈવાર ન લેંગવેલ વિષમ દશા-વિપાક પણ ભેગવ પડે છે. એ સર્વથા વિસદશ છે, કારણ કે કદલીતંભ કદાપિ મત્તમાતંગના ગંડસ્થળના, દબાણને સહન કરતું નથી, તેમજ મૃણાલ-તંતુના પાશમાં તે બંધાતું નથી; પરંતુ તમારે અહીં વૃત્તાંત શું છે ? તે કહે. ” તે બોલ્યો એમાં કહેવાનું શું છે ? તમે બધું સાક્ષાત્ જોયું. ” મેં કહ્યું– બરાબર નિવેદન કરે. ” ત્યારે વિદ્યાધરે જણાવ્યું “જે કૌતુહળ હોય, તે સાંભળો - રજતના કિલ્લાથી વિરાજિત અને રત્ન-કેટિથી વિચિત્ર એ વૈતાઢયગિરિ ભરતક્ષેત્રમાં જ છે, તે તે તમે સાંભળ્યું હશે, કે જે દેવ, સિદ્ધ, યક્ષ, રાક્ષસ, કિન્નર, જિંપુરૂષ–એમને મિથુન-જોડલાંથી રમણીય તથા સુગંધિ પુષ્પોથી મંડિત વૃક્ષે જ્યાં તરફ શોભી રહ્યાં છે. ત્યાં વિદ્યાધરની રમણ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
એથી રમણીય, તથા સમસ્ત નગરની શોભાને પરાસ્ત કરનાર એવું ગગનવલ્લભ નામે પ્રસિદ્ધ નગર છે. ત્યાં વિજયરાજ નામે રાજા રાજ્ય કરે છે કે જે સમગ્ર હજાર વિદ્યાઓના બળથી બલિષ્ઠ, પ્રણામ કરતા ખેચરોના મણિ-મુગટથી જેના ચરણાગ્ર શોભાયમાન છે, પોતાના બળથી ઇંદ્રના પરાક્રમની તુલના કરનાર, પ્રતાપના મહત્ત્વથી શત્રુઓને પ્રતિઘાત પમાડનાર તથા યશથી ત્રણે ભુવનમાં વિખ્યાત હતો. તેને રૂપાદિ ગુણોએ સમૃદ્ધ અને હૃદયને વલ્લભ એવી કાંતિમતી નામે રાણી કે જેને હું એક પુત્ર થયો. મારો જન્મ થતાં ત્યાં વિદ્યાધર રાજાએ નગરમાં ભારે આનંદ વર્તાવ્યું અને હાથીએ સિવાય બધાને બંધનેથકી મુક્ત કર્યા. પછી પ્રશસ્ત દિવસે સ્વજન, સ્નેહી તથા વલ વર્ગને સત્કાર કરી, મારા વલેએ જયશેખર એવું મારું નામ રાખ્યું. વળી ગગનાંગણમાં પરિભ્રમણ-પ્રમુખ વિદ્યાઓ મને ગ્રહણ કરાવી અને તરુણાવસ્થા પામતાં મને પદ્માવતી નામે સુકન્યા પરણાવી, કે જે પ્રવર વિદ્યાધર-રાજાના કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ તથા રૂપાદિ ગુણવડે કામની જાણે વિજયપતાકા હોય તેવી તે શેભાયમાન હતી. તેમજ એ શત્રુ વિદ્યાધર રથનુપુર નગરના સમરસિંહ રાજાને અમરતેજ નામે પુત્ર હતું, કે જે મારે બાળમિત્ર, ગાઢ પ્રેમાનુબંધયુક્ત, વિશ્વાસપાત્ર અને સર્વકાર્યોમાં સલાહ લેવા લાયક હતા. એમ સાથે શયન, પાન, ભજન, ભ્રમણ અને સ્થિતિ કરતાં દઢ એકચિત્તવાળા એવા અમે બંનેને કાળ જવા લાગ્યા.
એવામાં એકદા મારા પરિજને મને એકાંતમાં જણાવ્યું કે- “આ તારે મિત્ર તારી રમણમાં લુબ્ધ બને છે.” એમ સાંભળતાં અસહણ લાવી મેં તેને તેવી કઠિન વાણું બોલતાં અટકાવ્યો--“હે ભદ્ર! એવું અઘટિત મારી આગળ કદિ બોલવું નહિં, કારણ કે સત્પરૂ પિતે જોયેલ અને યુક્તિયુક્ત હોય તેવું વચન બોલે છે. ઉતાવળથી બેલેલ વચન પાછળથી અપની જેમ બાધા ઉપજાવે છે.” પછી પ્રણય–અનુરોધથી એ વ્યતિકર ગોપવ્યા છતાં, ઘનમેઘ–પડલથી આચ્છાદિત છતાં સૂર્ય-કિરણની જેમ લોકેમાં વિસ્તાર પામ્યો. એકદા રાજભવનથકી પિતાને ઘરે આવતાં મેં પિતે જોયું, તે મારે તે કુમિત્ર અનુચિત કામમાં આસક્ત હતું, એટલે તેને તેવી સ્થિતિમાં જોઈ હું એકાંતમાં વિચાર કરતું હતું, તેટલામાં પિતાના પરિજનને સાથે લઈને તે તરત પલાયન કરી ગયે. ત્યારે પિતાના છેડા પરિજનને સાથે લઈ, હથીયાર સહિત હું પણ તેની પાછળ લાગે. તેવામાં તે અદશ્ય થઈ ગયે. જેથી મન અને પવનના વેગે હું જેટલામાં આ સ્થાને આવ્યા, તેટલામાં એ મહાપાપી મારી દષ્ટિએ પડશે. તે દરમીયાન મેં મારા બધા પરિજનેને પ્રથમથી જ એને મારવા ચેતરક મોકલી દીધા હતા, તેથી હું એકલે અહીં આવ્યું. એમ હાય રહિત
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-નરસિંહ રાજાની કથા.
૧૨૩
મને જોઇને તે મારી સાથે તરતજ યુદ્ધ કરવા લાગ્યો. તે પછી જે કાંઈ થયું તે તમારાથી અજાણ્યું નથી.” એવામાં બખ્તરયુક્ત અને દઢકાય-બળથી દુધર્ષ એવા વિદ્યાધર, પૃથ્વીતલને જોતા તરતજ ત્યાં આવી પહોંચ્યા, એટલે મેં તેને મને પૂછ્યું કે “અરેતમારે અહીં આવવાનું પ્રયોજન શું છે, તે કહો.” તેમણે કહ્યું--અમારે સ્વામી અહીં આવી પડયો છે, એમ સાંભળવામાં આવ્યું છે. મેં તેમને તે વિદ્યાધર બતાવતાં, તેની શુશ્રષા જેઈને મનમાં અત્યંત હર્ષ પામતા તે મને કહેવા લાગ્યા કે--બહે નરેંદ્ર! તમે સારું કર્યું કે એની આમ રક્ષા કરી, કારણકે એના માટે ખેચર રાજાને ભારે સંતાપ થાય છે. એની શેધ કરવા તેણે સર્વત્ર બેચર-સુભટે મોકલ્યા, કારણકે તે વિદ્યાધર રાજાને આ એક જ પુત્ર છેમાટે એ જયશેખર કુમારને મોકલો કે જેથી એના દર્શનને માટે ઉત્કંઠિત થયેલા જનક, જનની તથા સ્વજનેને એ સેંપીએ.” એટલે મેં તે વિદ્યાધરને કહ્યું- હે કુમાર ! તારા પરિજને જે કંઈ કહેવા માગે છે, તે તું જ કહે કે એમને શો જવાબ આપીએ ?” ત્યારે કુમાર બે કે--“એક તરફ તારો અસાધારણ સ્નેહ અને એક તરફ વડલેને વિરહ, એ બંને બાબત મારા હૃદયને ડેલાવી રહી છે.” ત્યારપછી વિશિષ્ટ ભેજને, દીવ્ય વા, રત્ન અને ભાજનાદિકથી તેને સત્કાર કરીને મેં કુમારને સ્વસ્થાને મેકલ્યો. આ વખતે તે કહેવા લાગ્યું કે –“હે નરનાથ ! હું આ કાયા થકી જ જવા પામીશ, પરંતુ જાણે સાંકળથી જકડાઈ-બંધાઈ ગયેલ હોય તેમ મારું, હૃદય તે તારી પાસે જ રહેવાનું છે. અર્થનાશ, વિદેશગમન અને મરણ–દુઃખ એિ ત્રણે સારાં, પરંતુ સજજન-વિરહ તે લાખે તીણ દુખે નીપજાવે છે.” એમ કહેતાં શેકથી ગળતાં અશ્ર-જળથી ગાલને જેણે ધોઈ નાખેલ છે એ તે વિદ્યાધર મને પ્રણામ કરી, પિતાના પરિજન સહિત આકાશમાં ચાલ્યા ગયે; ' એટલે પણ તેમના ગગન-ગામી સામર્થ્યને જેતે, પૂર્વે જેયેલ સંગ્રામ
સમારંભને ચિંતવતે, કેટલેક વખત થયેલ વિલંબને વિચારતે, પિતાના રાજ્યકારભારને વિચાર કરવા લાગ્યું. તેવામાં ભોગ પ્રમુખ કાર્યોને વિભાગ કરવા જતાં મને ગગનથકી પડેલ વિદ્યાધરને મારવા તૈયાર થતા દુષ્ટ ખેચરનું સામર્ષ વચન યાદ આવ્યું.
પછી એકદા રાત્રે કેટલાક પ્રધાનજને સાથે પિતાના દેશની સુખ-દુઃખની સ્થિતિને વિચાર કરતાં, અન્ય રાજાઓની ગુપ્ત વાત સાંભળતાં, હસ્તી, અના ગુણનું વર્ણન કરતાં, કિન્નરતુલ્ય ગયાઓએ ચલાવેલ કાકલી-ગીત સાંભળતાં, સાદર નૃત્ય કરતી વારાંગનાઓના વિચિત્ર પાદ-ક્ષેપ જોતાં, નર્મ–આલાપ કરતાં, - તથા બિંદુ-ચૂત પ્રહેલિકાના પ્રશ્નોત્તર જાણવામાં વિનેદપૂર્વક હું જેટલામાં બેઠે છું, તેવામાં અકડે-અકાળે બ્રહ્માંડ ફુટવા સમાન ભયાનક, યુગાતે નૃત્ય કરતાં
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.. ભૈરવે તાડન કરેલ ડમરૂના અવાજની જેમ નિષ્ફર, પ્રચંડ નખથી વિદારવામાં આવેલ ગજેંદ્રના ગરવ સમાન દારૂણ તથા પાસેની ભવન-ભિત્તિમાં પ્રતિઘાત પામતાં ઉછળતા હજારે પ્રતિધ્વનિથી દુસહ એ કે લાહલ જાગે. તે સાંભળતાં વિકસિત લોચને ચેતરફ દિશાઓને જોતાં, વીજળીના સમાન પ્રચંડ તરવારને ધારણ કરતાં, ભવનાંગણ પ્રત્યે ધસી આવતા તથા માર, માર, માર, એમ બેલતા એવા વિદ્યારે મારા જેવામાં આવ્યા. તેમને જોતાં ભયથી થર થર કંપતા મારા પરિજને કરૂણ અને દીન વચન બેલતાં તરતજ બધી દિશાઓમાં પલાયન કરી ગયા, એટલે શરહિત એકાકી છતાં તેમની સામે ઉભો રહીને હું કહેવા લાગ્ય–“અરે! ગલગૃહીત-ગળે પકડાયેલાની જેમ આમ નિરર્થક વિરસ કેમ બને છે? તમે કોણ છે? કોણે મોકલ્યા છે? અથવા અહીં શા માટે આવ્યા છે?” તેમણે કહ્યું “અરે નૃપાધમ! તે વખતે અમારા સ્વામીના શત્રુની રક્ષા કરતાં તે વચનની અવગણના કરી અને અત્યારે ધૃષ્ટતાથી અજાણ્યાની જેમ “તમે કેણ? કેણે મોકલ્યા અથવા શા પ્રજને આવ્યા?” એમ પૂછે છે? હજુ પણ જે વિશેષ સ્થનથી તું સતેષ પામતે હોય, તે સાંભળ–અમે વિદ્યાધ છીએ, અને રથનુપુર નગરના વિદ્યાધરરાજા સમરસિંહના પુત્ર, શત્રુ વિદ્યાધર સમર્પણ ન કરવાથી અત્યંત કપાયમાન થયેલ અમરતેજ નામના કુમારે તને દુર્વિનય-વૃક્ષનું ફળ બતાવવા અમને, મેકલ્યા છે. ત્યારે મેં કહ્યું કે “જે એમ હોય, તે તમે તેને હુકમ બજા.” એટલે શરીરને કંઈ પણ બાધા પમાડયા સિવાય મને ઉપાધને તેઓ આકાશમાગે ઉડયા અને દૂર પ્રદેશમાં ગયા. ત્યાં ભુજંગવડે. ભયંકર એવા એક ગિરિ-નિકુંજમાં મને મૂક્યું. ત્યારે મેં જણાવ્યું કે-“અરે! મને આમ મૂકી કેમ ઘે છે? પ્રહાર કેમ કરતા નથી?” તેમણે કહ્યું–અમારા સ્વામીની એટલી જ આજ્ઞા છે. સેવકેએ સ્વામીની ઈચ્છાનુસાર વર્તવું, એ તેમને ધર્મ છે.” એમ કહીને તેઓ તે સ્થાનથી આકાશમાર્ગો ઉડયા. પછી હું પણ કોકિલ, જંગલી મહિષ સમાન સમસ્ત દિશાઓ શ્યામ થઈ જતાં, કેસરિ-કિશેરે નિર્દ યતાથી વિદારેલ સારંગ-હરણોના વિરસ અવાજથી જંગલે ભીષણ ભાસતાં, વન–મહિના અવગાહનથી પલવલ-ખાબોચીયાના ઉછળતા કાદવવડે રસ્તાઓ દુર્ગમ થતાં, વૃક્ષ-શાખાઓના સંઘર્ષણથી ઉપજતા-પડતા અગ્નિવડે વાંસસમૂહ બળતા, બળતા દીવાની શિખા સમાન ભીષણ અને સ્કુરાયમાન રક્ત લેનવાળા રાક્ષસે આમતેમ ભમતાં, તથા વરાહ-ડુક્કરોએ તીક્ષણ દાઢથી ખેરી નાખેલ હોવાથી ઉંચી નીચી વનસ્થળીમાં માર્ગ કે ઉન્માર્ગ ન જણાતા, તેમજ દિશા-ભાગની ખબર ન પડતા, પગે ચાલવાનું સહન ન કરી શકવાથી એક મોટા વૃક્ષપરની શાખા ઉપર ચધને હું સુઈ ગયો. ત્યાં દુષ્ટ મહિલાની જેમ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ–નરસિંહ રાજાની કથા.
૧૫
મહાકટે નિદ્રા આવી. એવામાં રાત્રિને પાછલે પહેર થતાં યામ-કરિઘટાપહેરેગીર માતંગોની જેમ ચિત્તાઓ આસપાસ બેસી ગયા, પ્રબોધ-જગાડવાના મંગલવાઘાની જેમ પુરાણ-વૃદ્ધ શીયાળીયાઓ શબ્દ કરવા લાગ્યા તથા શુકપક્ષીઓ માગધજનેની જેમ પઢવા લાગ્યા પછી ત્રિભુવનના દીપક સમાન દિવાકરને ઉદય થતાં, હું ઉઠ અને પ્રભાતિક કૃત્ય કરી, વૃક્ષ થકી નીચે ઉતરીને એક દિશા ભણી ચાલ્યો. ત્યાં ક્ષણેતરે કેમળ વૃક્ષની છાલથી કમ્મર કસી, હાથમાં ધનુષ્ય-બાણ ધારણ કરતે, પિતાની પ્રિયાથી અનુસરાતે, ગુંજાફળ-ચણાઠીની માળામાત્રથી વિભૂષિત, ભુજંગની કાંચળીવતી જેણે પિતાને કેશ કલાપ બાંધેલ છે, તથા તરતમાં તે લીધેલ મયૂરના પીછાથી જેણે કર્ણપૂર-કર્ણ ભૂષણ બનાવેલ છે એ એક ભીલ મારા જોવામાં આવ્યું. મેં તેને પૂછ્યું કેહે મહાભાગે! આ અટવી કઈ? અથવા પિતાના શિખરના અગ્રગાગથી સૂર્ય રથના અ“ના માર્ગને રોકનાર આ ગિરિરાજ કો? કે નગરભણી જતે માર્ગ ક?” એટલે તે ભીલ બે – અનામિકા નામે આ અટવી છે, સા નામે એ પર્વત છે અને આ માર્ગ કંચનપુર નગર ભણી જાય છે.” પછી હું તે પંથે પડે અને તાપસ કે તપસ્વીની જેમ કંદમૂળ અને ફળોથી પ્રાણવૃત્તિ કરતાં હું કેટલેક દિવસે કંચનપુરમાં પહોંચે. ત્યાં મુનિવરની જેમ અપ્રતિબદ્ધ અને વિતરાગની જેમ સર્વ–સંગરહિત એ હું કેટલાક દિવસ રહીને, પૂર્વ સ્થાને જોતાં, પ્રામાકર અવલેતાં, ધામિકજનેએ કરાવેલા ઉંચા અને સુંદર આકારના દેવાલ નીહાળો અને કાર્યટિકની જેમ દાનશાળાઓમાં પ્રાણવૃત્તિ, કરતે સતત પ્રયાણ કરતાં પોતાના રાજ્ય-સીમાડાના એક ગામમાં પહોંચે. ત્યાં પણ કેટલાક દિવસ વિશ્રાંતિ લઈ પુનઃ મારા નગર ભણી હું ચાલે, અને જતાં જતાં રસ્તામાં પિતાના ભાઈ વિજયસેન કે જે રાજ્યને માલીક બન્યું છે, તેના વિભવને વિસ્તાર સાંભળતાં હું વિચારવા લાગ્યા કે—“વિજયસેન રાજ્યને સ્વામી બન્યો છે, માટે મારે ત્યાં જવું એગ્ય નથી, કારણ કે પૂર્વકૃત ધર્મના પ્રભાવથી ચિંતામણિની જેમ રાજ્યલક્ષમી પામીને પિતાના વલ્લભજનને પણ આપવાને કણ વાંછે ? તથાપિ મિત્ર, મંત્રી સામતાદિકની વચન કળા તે જોઉં. વળી જે રાજ્ય નષ્ટ થયું તે તે હરણ-સમયે જ મેં જોઈ લીધું.” એમ ચિંતવતે હું અનુક્રમે શ્રીભવન નગરમાં પહોંચે. ત્યાં નગરજને કેઈ ન જુવે તેમ, સાથે ધૂલિ-ક્રીડા કરેલ એવા સોમદત્ત નામના મારા મિત્રના ઘરે ગયે, એટલે મને જોતાં તરતજ ઓળખી લઈને સહર્ષ મારા પગે પી તે અત્યંત રેયો અને કહેવા લાગ્યું કે–“હે નરવર! તારા વિશે મને એક દિવસ પણ વરસતુલ્ય થઈ પડશે, તેમજ હિમ, હાર, ચંદન કે ચંદ્રમા એ બધા મારા દેહને બહુ જ ગરમ ભાસતા હતા. ભવન તે મસાણ
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
સમાન, સ્ત્રીઓ ડાકિણીતુલ્ય અને સ્વજને પણ ભુજંગની જેમ મારા મનને જરા પણ સુખ ઉપજાવતા નહિ. આટલા દિવસ લોકેએ મોટા આગ્રહથી મહાકષ્ટ મને અટકાવી રાખે. હે નાથ ! જે તમે આવ્યા ન હોત, તે હું અત્યારે વિદેશમાં ચાલ્યું જાત, માટે આ શ્રેષ્ઠ ભવન, આ ધનભંડાર, આ અક અને આ સેવકવર્ગને હે નરેંદ્ર! આપ સ્વીકાર કરો.”
એ પ્રમાણે પ્રેમપૂર્ણ વચને બેલતા સમદરને મેં જણાવ્યું કે –“હે પ્રિય મિત્ર! આમ શેકાફૂલ કેમ બને છે? અથવા પિતાના ભવન, ધનાદિક મને શા માટે સેપે છે? શું એમ કરવાથી તારે અપૂર્વ પ્રેમ પ્રગટ થશે ? શું મારા કરતાં પણ અન્ય કેઈ તને પ્રાણવલ્લુભ છે? અથવા તારા દર્શન કરતાં પણ મારે અહીં આવવાનું અન્ય કાંઇ પ્રોજન છે? માટે ધીર થા. તારું સર્વસ્વ સમર્પણ તે દૂર રહો, પરંતુ તારૂં જીવિત પણ મને આધીન જ છે.” પછી તેણે મને સ્નાન, વિલેપન, ભોજન પ્રમુખ કરાવ્યું. ક્ષણેતરે મેં તેને પૂછયું કે
હે પ્રિયવયસ્ય! કહે અત્યારે શું કરવાનું છે?” સોમદત્ત બે –“હે. દેવ! શું કહું? એક મને મૂકીને બીજા બધા મંત્રી, સામંત વિજયસેનના ગાઢ પક્ષપાતી બન્યા છે. તમારું નામ લેવાને પણ તેઓ ઈચ્છતા નથી. વળી તેઓ એમ બેલે છે કે જે કદાચ તે આવશે, તેપણુ રાજ્ય તે એનું જ સમજવું, કારણકે એની મુગ્ધમતિ અમને અત્યંત આધીન છે અને એ અમારું અલ્પવચન પણ ઓળંગતો નથી. પરંતુ વિજયસેન તે તમારા વિરહમાં અત્યંત પિતાના શરીરે સંતપ્ત થાય છે અને કહે છે કે – જયેષ્ઠ ભ્રાતા આવે, તે રાજ્યની લગામ અવશ્ય તેને સંપું, કારણકે અમારે એ કળધર્મ છે કે જ્યેષ્ઠ કુમાર રાજ્ય ચલાવે.” આમ હોવાથી કંઈપણ યુક્તાયુકત જાણી શકાતું નથી, માટે નરેંદ્રાદિકનું મન મારા જાણવામાં બરાબર આવી જાય, તેટલા દિવસે કેઈ ન જાણે તેમ અહીં જ રહો.” ત્યારે મેં કહ્યું– ભલે એમ થાઓ.” પછી સોમદત્ત સામ, દંડ, ભેદ અને ઉપપ્રદાન પ્રમુખથી મંત્રી, સામંતાદિકને ભેદવા લાગ્યો, પરંતુ કઠિન વજાગાંઠની જેમ તેઓ કંઈપણ ઉપાયથી ભેદાયા નહિ. એટલું જ નહિ પણ મારા આવવાનો વ્યતિકર તેમના જાણવામાં આવી ગયે, જેથી દ્વારપાલેને તેમણે કહી દીધું કે “સોમદત્તને તમારે રાજભવનમાં આવવા ન દે.” વળી વિજયસેનને પણ કહ્યું કે
તમારે જ્યેષ્ઠ ભ્રાતા મરણ પામ્યો એમ સંભળાય છે.” એ પ્રમાણે સાંભળતાં તેને મહાશક થયે, અને તેણે મૃતકાર્યો કરાવ્યાં.
એ રીતે મને રાજ્ય પમાડવા નિમિત્તે તે નિપુણ જે જે ઉપાય લેતે તે તે નિષ્કરૂણ દેવ, પ્રતિકૂળની જેમ અસ્તવ્યસ્ત કરી મૂકતું.
એકદા ગાઢ વિષાદને વશ થતાં, પરમાર્થને જાણતા સેમદને મને કહ્યું
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-નરસિંહ રાજાની કથા. ' ૧૨૭ કે-“હે દેવ! નિર્મદ મંત્રી, સામતાદિકેએ તમારા મરણની વાત રાજા આગળ જાહેર કરી છે, માટે રચવાધએ બહાર નિકળેલ વિજ્યસેનના દષ્ટિપથમાં રહીને તમે કઈ રીતે પોતાનું દર્શન આપે તે બરાબર થાય; કારણકે તે તમારા દર્શનને અત્યંત ઈચ્છે છે. તેના અનુરોધથી એ પણ મેં કબુલ કર્યું. એવામાં એક દિવસે પ્રવર હાથણી પર આરૂઢ થઈને વિજયસેન રચવાએ નીકળે, એટલે હું એક પ્રાસાદના શિખર પર રાજા જુવે તેમ બેસી રહ્યો, જેથી તેણે મને તરતજ જે અને “ચિરકાળે આવેલા બંધને સ્વાગત છે, સ્વાગત છે.” એમ હર્ષના પ્રકર્ષથી લેચન વિકાસીને તે જેટલામાં બોલવા જાય છે, તેવામાં તરતજ મંત્રી સામંત પ્રમુખજોએ આકાશમાં અંતર-પટ ગોઠવી કલાહલ મચાવી મૂકો, એટલે રાજા વિહાર યાત્રા થકી પાછો વળે. પછી તેમણે રાજાને જણાવ્યું કે હે દેવ ! પિશાચનું દર્શન થયું, તેથી તમને એ કંઈ અમંગળ થયું, નહિ તે મરણ પામેલ માણસ શું પ્રત્યક્ષ કદિ જોવામાં આવે? માટે ભવન ભણી સત્વર ચાલે, શાંતિકર્મ કરાવે, ભૂતને બલિદાન આપ, હેમવિધિ આરંભે, મૃત્યુંજય મંત્રને યાદ કરે, બ્રાહ્મણ-શ્રમણને તેમજ સ્વજનોને સુવર્ણ દાન આપે.” એમ તેમના કહેવાથી મહાવતે તરત હાથણી પાછી ચલાવી, અને ભવનમાં આવતાં તેમણે જે કાંઈ કહ્યું, તે પિતાની અતિમુગ્ધ બુદ્ધિને લીધે વિજયસેને બધું કરાવ્યું; એટલે હું આનંદ અને ઉત્સાહ રહિત બની, ધીરજ ખેઇ, તે સ્થાનથી નીચે ઉતરી, સોમદત્તને કહા વિના જ એક ગુપ્ત સ્થાને બેસીને ચિંતવવા લાગે કે –“નિરંતર કનકદાનથી સંતુષ્ટ કર્યા છતાં એ પાપી સામતે મર્દોન્મત્તની જેમ મને સામે ઉભેલને , પણ કેમ જાણતા નથી ? અથવા તે અનેકવાર અપરાધ સહન કરીને ફરી સ્વપદે
સ્થાપ્યા છતાં એ અમર્યાદ મંત્રીઓ અને તૃણ સમાન પણ કેમ ગણતા નથી? વળી નાગરિકજનેને અનેક વખત કાર્યોમાં સત્કાર્યા છતાં આશાહીન બનેલા તેઓ મને સ્નેહના વચનમાત્રથી પણ કેમ બેલાવતા નથી? તેમજ તે જયશેખર કુમાર, વિદ્યાધર રાજાના કુળમાં જન્મેલ છતાં અને તથા પ્રકારની તેની સારવાર કર્યા છતાં એક સામાન્ય જનની જેમ મારી કેમ ઉપેક્ષા કરે ? અથવા તે આવા વિકલ્પ કરવાથી પણ શું? હવે તે આત્મહિત કરૂં. આ નગરને ત્યાગ કરી અન્ય દેશમાં ચાલ્યો જાઉં અને બીજા કેઇ મેટા રાજાને આશ્રય લઉં, અથવા તે સમસ્ત જગતમાં પ્રસિદ્ધ પરાક્રમી એવા શ્રી અવંતિસેન મહારાજાને પુત્ર થઈ, કેટલાક દિવસ અદ્ભત રાજ્ય-દ્ધિ ભેગવી, હવે બીજાને તાબેદાર થઈને કેમ રહી શકીશ? માટે એ તે સર્વથા વિચાર કરે પણ યુકત નથી. હવે તે મારે ભૈરવ-પતનથી આત્મ-ત્યાગ કરે એજ સર્વ ઉપાધિથી વિશુદ્ધ થવાને માગ એગ્ય છે.” એ નિશ્ચય કરી હું નગરચકી નીકળે અને ભૈરવ-પતન
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ભણી ચાલ્યું. માર્ગમાં અખંડ પ્રયાણે ચાલતાં, કમળ વૃક્ષેથી સુશોભિત, ઉભટ મયૂરોના નૃત્યાડંબરથી રમણીય, હંસ, સારસ, ચાતક, કેફિલ પ્રમુખ પક્ષીએના કલરવયુકત, પુનાગ, નાગ, જાંબુ, જંબીર, નિંબ, આમ્ર, ચંપક, અશોક પ્રમુખ વૃક્ષોથી ચેતરફ શોભાયમાન, તથા ભૈરવ–પતનની નજીકમાં આવેલા એવા એક ઉપવનમાં હું જઈ પહોંચ્યો. ત્યાં એક મહાકાલ નામે ગાચાર્ય મારા જેવામાં આવ્યું કે જેને અનેક લેકે નમસ્કાર કરતા, લક્ષણયુકત પુરૂષની પરી-કપાળ સંઘરત, મંત્રધ્યાનમાં પરાયણ રહેતે, હાથમાં ગદંડ રાખતે, સમસ્ત જ્ઞાન-વિજ્ઞાનમાં પરમ પ્રકૃષ્ટ અને પિતાના સાહસથી જે વેતાબેને સંતુષ્ટ કરતા હતા. તેને જોતાં મેં પ્રણામ કર્યા, એટલે આદરપૂર્વક તેણે મને આશિષ આપતાં હું પાસેની ભૂમિ પર બેઠે. તેણે મને સ્નિગ્ધ દષ્ટિથી જોતાં ક્ષણવાર પછી બોલાવ્યો કે–“હે ભદ્ર ! તું બહુ ઉદ્વિગ્ન જે દેખાય છે તે શું તારૂં ધન નાશ પામ્યું છે? વિદેશમાં આવી ચડે છે કે બીજું કાંઈ કારણ છે?” ત્યારે મેં કહ્યું-“હે ભગવન્! અમારા જેવા પુણ્યહીન પ્રાણીઓ પગલે પગલે ઉદ્વિગ્ન જ હોય છે, તેમાં કેટલાં કારણે કહી બતાવવા?” તે બે -તેપણ કંઈ વિશેષ કારણ સાંભળવા ઈચ્છું છું,’ જણાવ્યું “હે ભગવન્! ધ્યાનમાં વિન્ન કરનાર એવા એ કારણ કહી બતાવવાથી પણ શું ?” મહાકાલ બે –તારે ધ્યાનની ચિંતા કરવાથી પણ શું? તું મારા કહ્યા પ્રમાણે કર.” એટલે વિદ્યાધરનું અવલોકન, યુદ્ધ કરતાં પહેલા બેચરનું રક્ષણ, મહા-અટવીમાં નિપાતન, પિતાના નગરમાં આગમન, મંત્રી, સામત પ્રમુખ જનેએ કરેલ અપમાન, રાજ્યના અપહારનું દુ:ખ, ઉપચાર કરેલ વિદ્યાધરની ઉપેક્ષા, નગર થકી નીકળવું અને ભૈરવ–પતન પ્રત્યે જતાં તમારે સમાગમ-ઈત્યાદિ તેને મેં કહી સંભળાવ્યું. જે સાંભળતાં મહાકાલે કહ્યું–“અહો ! દુષ્ટ દેવની આ બધી વિરૂદ્ધ ચેષ્ટા છે, કે આવા અસાધારણ સાહસિક પુરૂષને બનાવીને, તેમને આવા તીવ્ર દુઃખનું ભાજન કરે છે. અથવા તે સાહસિક પુરૂષનું હૃદય, હોટું દુઃખ પડતાં પણ તે સહન કરી લે છે અને સામાન્ય જને, લેશ દુ:ખમાં પણ જીર્ણ પર્ણપટની જેમ તરત વિઘટી જાય છે-હતાશ બને છે. જેમાં તેમના પર મોટું દુઃખ આવી પડે છે, તેમ સુખ પણ તેમને સંભવે છે. પરંતુ ઈતર–સામાન્ય જનેને તે સદાકાળ સુખ-દુઃખ તુલ્ય જ હોય છે. અથવા તે અંતરાયરહિત સુખ કોને મળ્યું છે? આપદા કેના શિરે પી નથી? ખેલ જનેએ કેને દૂષિત કરેલ નથી ? અગર લક્ષમી કેની સ્થિર રહી છે? એમ સમજીને શોક તજી દે. ફરી પણ તને વાંછિત પ્રાપ્ત થશે. સૂર્ય પણ રાત્રિના તિમિર-વિગમ પછી ઉદય પામે છે. વળી તેં કહ્યું કે “મરણ નિમિત્તે ભૈરવ-પતન કરું.” એ સુજ્ઞ જનેએ નિષેધ કરેલ છે અને ક્ષત્રિય-ધર્મથી
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-નરસિંહ રાજાની કથા.
૧૨૯ - વિરૂદ્ધ છે, કારણકે બ્રાહ્મણ-શ્રમણે મરણનિમિત્તે પ્રયત્ન કરે છે, પણ ધીર પુરૂષો તેમ કરતા નથી. તેઓ તે પિતાના બુદ્ધિ–વિભવથી વિધાતાએ વિઘટિત કરેલ કાર્યને પણ સુધારી છે લે. વિષાદરૂપ પિશાચને તજતાં, આલસ્યરહિત અને પરાક્રમમાં જ એક રસિક એવા પુરૂષને, લક્ષમી દૂર છતાં જાણે હર્ષિત હોય તેમ અવશ્ય અનુસરે છે–પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે મેં કહ્યું કે હે ભગવન્! હું અત્યારે વિરાર-વિમૂઢ છું, યુક્તાયુક્તને જાણતું નથી, ઉપાયની ખબર નથી, ક્ષાત્રધર્મની દરકાર કરતું નથી, લેકનિંદાને વિચાર લાવતે નથી, સુખદુઃખને લક્ષ્યમાં લેતે નથી, તેમજ સર્વથા કુંભકારના દઢ દંડથી ચલાવવામાં આવેલ ચક્રપર જાણે આરૂઢ થયેલ હોય તેમ મારું મન જરા પણ કયાં સ્થિતિ કરતું નથી, માટે હે ભગવન ! તમે જ કહે કે હું શું કરું? અથવા ઈષ્ટ-સિદ્ધિને શું ઉપાય છે ?” મહાકાલ – હે વત્સ! મારી પ્રવજ્યા ધારણ કર. મારા ચરણ-કમળની આરાધના કરી અને ગ–માર્ગને અભ્યાસ કર, એટલે ગુરૂભક્તિથી તને ઈષ્ટ-સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થશે.” પછી ભયથી સંભ્રાત થયેલ જેમ શરણાગત-વત્સલને આરાધે, દરિદ્રી જેમ કલ્પવૃક્ષને, મહારોગી જેમ પરમ વૈદ્યને તથા ચક્ષુહીન જેમ માર્ગ–દર્શકને આરાધે, તેમ હું ભારે આદરથી તેની આરાધના કરવા લાગે અને થોડા વખતમાં મેં વિનયથી તેનું મન અત્યંત આકર્ષી લીધું, જેથી તેણે પિતાના ગુપ્ત સ્થાનમાં મને એકને જ નિયુક્ત કર્યો અને આકૃષ્ટિ પ્રમુખ બધા કેતૂહલે મને શીખવ્યાં. એકદા પ્રશસ્ત તિથિ, નક્ષત્ર અને મુહૂર્ત આવતાં પરમ પ્રમાદ પામતા તેણે મને એકાંતમાં વૈલોકય -વિજય નામે મંત્ર બતાવ્યો અને સાધન-વિધિ જણાવતાં કહ્યું કે –“એક સે આઠ પ્રધાન ક્ષત્રિયોથી મસાણના અગ્નિને તૃપ્ત કર, દિશિ-દેવતાઓને બળિદાન આપવું તથા નિરંતર મંત્ર–સ્મરણ કરવું, તેથી એ સિદ્ધ થશે અને એકછત્ર ધરણીનું રાજ્ય તને આપશે.” વિનયથી શિર નમાવી મેં એ બધું સ્વીકારી લીધું અને મંત્ર સાધવા હું કલિંગ પ્રમુખ દેશમાં ગયે. ત્યાં ઉત્તમ ક્ષત્રિને ફસાવીને યથાલાભ તેમને તેમ કરવા લાગ્યો, તે આટલે વખત કર્યો. તે હે નરસિંહ નરેંદ્ર ! તેં જે પૂર્વે મને પૂછ્યું કે તું તારા આત્માને કેમ નિદે છે?” તેમાં એ જ ખાસ કારણ છે. ભયથી થરથરતાં સારંગ–હરણની જેમ વિચિત્ર છળવડે પ્રાણીઓને જે મેં દૂભવ્યા, તે સ્મરણ અત્યારે મારા હૃદયને દગ્ધ કરી મૂકે છે. પૂર્વે દુર્ગાનથી બુદ્ધિ કલુષિત હોવાથી એ મારા જાણવામાં ન આવ્યું, પરંતુ અત્યારે તારા દર્શનથી વિવેક-રત્ન સમુલ્લાસ પામ્યું છે.”
ત્યારે નરસિંહ રાજાએ જણાવ્યું—“એ વાત સત્ય છે કે તે ઘણું પાપ આચર્યું, કારણકે કીડીઓને મારવામાં પણ મહાપાપ છે, તે રાજાઓના
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩.
શ્રી મહાવીરચરિત્ર, વધુમાં તે કહેવું જ શું ? વળી તેમને વિનાશ થતાં ધર્મભ્રંશ અને રાજ્યહાનિ થાય, તેમજ પરસ્પર યુદ્ધ થતાં સ્ત્રીઓના શીલને લેપ થાય, જેથી દુશ્ચરિત્રની ગહણ અને તારી ધર્મબુદ્ધિ યોગ્ય સ્થાને છે, તેમ છતાં અગ્નિમાં પ્રવેશ કરે, તે તને યોગ્ય નથી. માટે તીર્થોમાં જા, દેવ-પૂજા કર, નિંદિત ભાવ તજી દે, ગુરૂ પાસે પ્રયત્નપૂર્વક પ્રાયશ્ચિત્ત ગ્રહણ કર, પ્રતિક્ષણે દુષ્કૃતની નિંદા કર, ધર્મ-શાસ્ત્ર સાંભળ, ઉત્તમ પુરૂષને સંગ કર, તીવ્ર કષાયને મૂકી દે, ઈર્ષ્યા અને વિષાદને છેદી નાખ, વિષમ વિષયરૂપ વૃક્ષનું ભેદન કર, બધા પ્રાણીઓને પોતાના જીવિત સમાન ગણ, સદા પ્રશમ–રસનું પાન કર, ક્ષુદ્ર-ચરિત્રને બિલકુલ તજી દે, સર્વે કાર્યોમાં યત્નપૂર્વક ગ્યાયેગ્યને વિચાર કર, સંસારમાં સર્વ વસ્તુઓના ક્ષણિક ધમને ખ્યાલ કર તથા પર-જન્મમાં પિતાના સુકૃત અને દુષ્કૃત સાથે આવશે તે લક્ષ્યમાં લે, એ પ્રમાણે સદા યત્ન કરતાં તારી અવશ્ય શુદ્ધિ થશે. અગ્નિ-પ્રવેશ તે પતંગે કરે, પણ કુશળ પુરૂષે કદાપિ તેમ કરતા નથી.”
એ પ્રમાણે ઘોરશિવને મરણના અધ્યવસાયથી અટકાવીને નરસિંહ રાજા જેટલામાં વિરામ પામે, તેટલામાં પહ, મૃદંગ પ્રમુખ વાદ્યોના નાદથી દિશાઓ બધિર થતાં, તથા વિચિત્ર મણિભૂષણના કિરણોથી સ્મશાનભૂમિ અને કરંગી બનતાં વિદ્યાધરે આકાશથી નીચે ઉતર્યા અને પરમ પ્રમોદ પામતા તે ઘેરશિવના પગે પડને કહેવા લાગ્યા–“હે દેવ ! ગગનવલ્લભ નગરના વિદ્યાધર રાજાના પુત્ર જયશેખર કુમારે તમને લાવવા માટે અમને મોકલ્યા છે, તે મહેરબાની કરી, ઉછળતી અનેક ધ્વજાઓથી અભિરામ, બળતા કૃષ્ણાગરૂ, કપૂરના સુગંધિ ધૂપ-ધૂમથી દિશાભાગને અંધકારમય બનાવનાર, તથા મણિ, કનક, રત્નથી બનાવેલ વિચિત્ર રચનાયુક્ત ભીંતેથી શોભાયમાન એવા કુસુમાવતંસક નામના શ્રેષ્ઠ વિમાનપર આરૂઢ થાઓ.” ત્યારે ઘરશિવ બે“ અરે ! વિદ્યાધરો ! તમે મારા માટે પ્રતિબંધ-આગ્રહ મૂકી ઘો. હું અત્યારે અગાઉની સ્થિતિમાં નથી, ભેગ-પિપાસાથી રહિત બન્યો છું, નિજન અરણ્યોમાં નિવાસ કરવાની બુદ્ધિ જાગી છે, મૃગો સાથે સ્વજનસંબંધ જોડવા ઇચ્છા છે, માયા-મેહને નાશ થયો છે, તથા જીવલેકને જાણે અગ્નિ-જવાળાના કવલરૂપ થતું હોય તે જોઉં છું; માટે તમે આવ્યા તેમ પાછા ચાલ્યા જાઓ અને મારું કથન કુમારને નિવેદન કરજે.” ત્યારે વિદ્યાધરેએ જણાવ્યું “તમે એમ ન બેલે, કારણકે જે દિવસથી જયશેખર કુમાર તમારી પાસેથી ગયે, તે દિવસથી માંડીને રથનપુર નગરના સમરસિંહ વિદ્યાધર રાજા સાથે મહાસંગ્રામ થતાં અનેક સુભટે માર્યા ગયા. તેમાં મહાકટે અમરતેજ નામના દુષ્ટ મિત્રને ઘાત થયો અને અત્યારે પરસ્પર સંધિ બંધાઈ, તથા એક બીજાના ઘરે ભેજન તેમજ વસ્ત્રાદિકનાં દાન કરવામાં આવ્યાં, જેથી આટલે વખત
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-નરસિંહ રાજાની કથા.
૧
રૂ -પિતાના કાર્યમાં પરોવાયેલ હોવાથી અટવી-નિપાતના પ્રમુખ તમારે વ્યતિકર હમણાં જ તેમના જાણવામાં આવ્યું, એટલે અત્યંત તીવ્ર શોક પ્રગટતાં કુમારે તમારી તપાસ કરવા અમને ચારે દિશામાં મોકલ્યા અને કહ્યું કે-“અરે ! તે મહાનુભાવ જ્યાં તમારા જેવામાં આવે ત્યાંથી ગમે તે રીતે જલદી લઈ આવે, તે વિના હું ભજન કરનાર નથી.” તેથી સર્વ સ્થાને બહુ જ બારીક તપાસ કરતાં અમે આ પ્રદેશમાં આવ્યા. અહીં આવતાં તમારો શબ્દ અમારા સાંભળવામાં આવ્યો.” એટલે—“આ વખતે ભીષણ મસાણમાં કશું હશે?” એમ કેતૂહળથી સાંભળતાં, વળી કુમારને તે વખતે લાવવા માટે આવેલ અમે પૂર્વે તમારે શબ્દ સાંભળેલ હોવાથી અમે એ અનુમાનથી તમને ઓળખી લીધા; માટે હવે જયશેખર કુમારને જીવિત-દાન આપવાની મહેરબાની કરે.”
એવામાં પરમાર્થ જાણવામાં આવતાં રાજાએ જણાવ્યું-“હે મહાસત્ત્વ ! કઠિન ભાવને ત્યાગ કરે. પુરૂષનાં હૃદય સ્નેહ-ભંગમાં ભીરૂ-બીકણ હોય છે, માટે એમની પ્રાર્થનાને સ્વીકાર કરે.” ઘેરશિવ બે –“હે મહારાજ! રાજ્યાટિકથકી મારૂં ચિત્ત અત્યંત વિરક્ત થયું છે, કારણ કે એ ગાઢ પાપના કારણરૂપ છે.” રાજાએ કહ્યું–‘એમ ન બેલે, કારણકે સન્યાય બતાવતાં, વિશિષ્ઠ મુનિઓનું રક્ષણ કરતાં, લેકેને નિરંતર શ્રેષ્ઠનીતિથી શાસન કરતાં અને દાનાનિક આપતાં, સ્વાધીને મતિથી રાજ્ય ચલાવતાં પણ રાજાને ધર્મને લાભ થાય, તે લાભ, શાસ્ત્ર- વર્જિત વિધિથી યુક્ત અને ગુપ્ત છતાં સાધુને થતું નથી.” ઘોરશિવ બોલ્યો-“હે નરેંદ્ર! એ વાત બરાબર છે. ” રાજાએ જણાવ્યું– જે એમ હોય તે તમે જાઓ અને જયશેખર કુમારને આદર-સત્કાર સ્વીકારે. ” ઘરશિવ બો ભલે, આપ કહે છે, તેમ હું કરીશ. જેથી વિદ્યારે ભારે હર્ષ પામ્યા અને સાદર પ્રણામ કરતાં તેમણે રાજાને વિનંતી કરી મહાયશ ! પરમાર્થથી તો તમે જ અમારા હવામીને જીવિતદાન આપ્યું છે, ” પછી કપાલ પ્રમુખ કુલિંગરૂપ ઉપકરણ તજી વિયેગવેદનાના આંસુથી જેનું મુખ દેવાઈ ગયું છે એ ઘેરશિવ, રાજાને ગાઢ આલિંગન કરી, ગણદ ગિરાથી કહેવા લાગ્યો કે- હે રાજન ! કુબ્રમ-તિમિરથી લોચન ભ્રાંતિમય થતાં મેં પાપ-મતિએ જે કાંઈ તમારો અપરાધ કર્યો, તે હવે બધું ક્ષમા કરે. હે નરસિંહ ! હું તમારા શિષ્ય, દાસ,
કે કિંકર સમાન છું, માટે હવે જે કાંઈ કરવાનું છે, તે આજ્ઞાપૂર્વક કહે ” રાજાએ કહ્યું કે– હે ભદ્ર ! જ્યારે તું સમગ્ર પોતાની રાજ્ય-લક્ષમી પામીશ, તે વખતે મારા સંતેષ નિમિત્તે સ્વ-વૃત્તાંત કહી બતાવજે.” એટલે “ભલે, એમ કરીશ ” એ રીતે કહેતાં તે વિદ્યાધર સહિત દિવ્ય વિમાનમાં બેઠે અને તરતજ યશષ્ટ સ્થાને પહોંચે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
હવે અહીં નરિસંહ રાજા પણ જાણે ત્રિભુવનની રાજલક્ષ્મી પામ્યા હાય, જાણે સમસ્ત સુકૃતના સંચય પ્રાપ્ત થયેા હાય, તથા સમસ્ત પ્રશસ્ત તીર્થાંના દંનથી જાણે પવિત્ર થયેા હાય તેમ પેાતાના આત્માને માનતા, હાથમાં ખડ્ગ-રત્ન ધારણ કરી તે પેાતાના ભવનમાં ગયા. ત્યાં સુખ–શય્યામાં સુતાં ક્ષણભર તેને નિદ્રા આવી. એવામાં પ્રભાત થતાં રણઝણાટ કરતા મણિ-નૂપુરના અવાજ પાછળ લાગેલા ચક્રવાક પક્ષીઓના ચક્રમણ-ગમનને સ્ખલિત કરનાર, અનાદરપૂર્વક સ્વસ્થાને પહેરેલાં વિશિષ્ઠ કાંચળી, કલાપ-ક’ઠાભરણુ પ્રમુખ અલકારથી વિરાજમાન તથા હષ્ટપૂર્ણાંક દોડી આવેલ કુબ્જા, વામની, પુલિંદી પ્રમુખ દાસીએથી પરવરેલ એવી ચ'પકમાલા રાણી ત્યાં દાખલ થઈ. એટલે નિદ્રાના ચેાગે જેના સવ અંગેાપાંગ સ્હેજ શમ્યાથકી વિમુક્ત થયેલાં જોઇને રાણી કહેવા લાગી. અહા ! જાણે પુત્રને પરણાવી દીધેલ હાય, શત્રુઓને પ્રશસ્ત કરી નાખ્યા હાય, દ્રવ્ય અખૂટ વધારી મૂકેલ હોય અથવા જાણે સ શાસ્ત્રો પઢી લીધેલ ડાય તેમ નરનાથ નિશ્ચિંત થઈને સુતા છે. ’ એવામાં ક્ષણાંતરે પ્રાભાતિક મંગલ-વાઘા વાગતાં અને ચાતરમ્ પ્રકાશ પ્રસરતાં એક માગધ મેલ્યા કે— હે દેવ ! વિષમ છતાં દોષ-દોષા-રાત્રિરૂપ સમુદ્રને આળ ંગી, દોષાકર-અજ્ઞાનતાને ગંજી, પેાતાના વી-ખળથી ગાત્ર પ્રકાશમાં લાવી, વિકટ મા—શ્મશાનાદિ સ્થાને ફરી આવી, અંગેાદ્ભૂત મોટા તેજ-બળવડે દિશાઓને પૂરી દઇ, તમારી જેમ સૂ શાભાયમાન ઉત્ક્રય-લક્ષ્મીને પામે છે. એમ સાંભળતાં રાજા જાગૃત થઈને ચિતવવા લાગ્યા કે— અહા ! યથાસ્થિત વસ્તુ–સ્વરૂપને તાવનાર જાણે સસ્વતીનુ વચન હાય તેવુ' એ માગષ કેવુ મધુર ખેલ્યા ? ' એમ વારંવાર વિચારતાં રાજા શય્યાથકી ઉઠયેા. એવામાં હથી વિકાસ પામતાં નયન-કમળયુકત ચંપકમાલા રાણી તેના જોવામાં આવતાં રાજાએ તેને આવવાનું પ્રચેાજન પૂછ્યું, એટલે તે ખેલી—‹ હૈ દેવ ! આજે આવતાં રાત્રિ અધ પ્રહર બાકી રહી, ત્યારે સુખે સુતેલી મે' સ્વપ્નમાં એકદમ મુખે પ્રવેશ કરતા, મણિ-રત્નની માળાથી અલંકૃત, પવનને લીધે ઉડતા અંચલથી અભિરામ, સ્ફટિકમય તથા પ્ીણુ સમાન ઉજવળ દંડથી સુશેાભિત, તેમજ ઉપમા રહિત એવા મહાધ્વજ ોયા. એવું પૂર્વે કદિ ન જોયેલ સ્વપ્ન જોઈ, જાગૃત થતાં હું રવપ્નનું શુભાશુભ ફળ જાણવા માટે તમારી પાસે આવી; માટે આપ એનું ફળ કડા, ' રાજાએ કહ્યું—‹ હું દેવી ! તે' વિશિષ્ઠ સ્વપ્ન જોયું, જેથી તને અવશ્ય, ચાર સમુદ્રરૂપ મેખલાયુકત મહી-મહિલાના પતિ અને કુળમાં ધ્વજતુલ્ય એવા પુત્રના લાભ થશે. ' એટલે ‘ હે દેવ ! તમે જે કહેા છે, તે સત્ય જ છે” એમ સ્વીકારી રાણીએ પેાતાના ઉત્તરીય વસ્ત્રમાં મજબૂત શકુનગ્રંથિ—ગાંઠ બાંધી લીધી, અને ક્ષણવાર પરસ્પર આલાપ ફરી, તે પેાતાના
7
૧૩૧
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-નરસિંહ રાજાની કથા. ભવનમાં ગઈ. પછી રાજા પણ પ્રભાતિક કૃત્ય આચરીને સભામંડપમાં બેઠે. એવામાં પ્રથમથી જ ગાઢ મૈતૂહળથી આતુર મનવાળા બુદ્ધિસાગર પ્રમુખ મંત્રીઓ આવ્યા, અને મસ્તક નમાવી પગે પડીને તેઓ ગ્ય–આસને બેઠા. તેમણે વિનંતી કરતાં જણાવ્યું– હે દેવ ! આજે ચતુર્યામા–રાત્રિ પણ સહસયામા જેવી થઈ પી, જેથી અમે મહાકાટે પસાર કરી છે; કારણકે ઘેરશિવને વ્યતિકર સાંભળવાની અમને ભારે ઉત્સુકતા છે. જો કે તમારું પ્રશાંત વદન જેવાથી કંઈક કાર્યસિદ્ધિની ખાત્રી થાય છે, તથાપિ વિશેષ તમારા મુખથી સાંભળવાની અભિલાષા છે, માટે રાત્રિને વ્યતિકર સંભળાવવાની આ૫ મહેરબાની કરે. ત્યારે તેમના વચનના અનુરોધથી જરા હાસ્ય કરી, ઘોરશિવની સાથે મસાણમાં પોતે ગયે, તેને છળ-પ્રપંચ જાણવામાં આવ્યો, તેને શસ્ત્ર હાથમાં લેવા કહ્યું, તેણે પોતાના ગળે કાતર ચલાવી, કાતર સહિત તેની ભુજા અટકાવી દીધી, પૃથ્વીપર પાર્થ નાખ્યો, ફરી સાવધાન થઈને ઉઠ, પાછા તેને પ્રતિઘાત પમાડ, દેવાંગનાઓએ પુષ્પવૃષ્ટિ કરી. દેવી આવી, તેણે વર આપે, તે અદશ્ય થઈ, ઘેરશિવ નિર્વેદ પામ્યું અને મરણ–નિમિત્તે તે ચાલ્ય, પૂર્વ વ્યતિકર તેણે કહી સંભળાવ્યો, અને તેથી તેને જેમ અટકાવી રાખ્યો, તથા પૂર્વ પરિચિત વિદ્યાધરના વિમાનપર બેસીને ઘેરશિવ તેને મળવા ગયે. ઇત્યાદિ રાજાએ બધું સંક્ષેપમાં કહી સંભળાવ્યું, જે સાંભળતાં બધા મંત્રીઓ હર્ષિત થયા અને નગરીમાં મહોત્સવ પ્રવર્તી રો.
હવે એકદા વિશિષ્ટ ગર્ભના પ્રભાવથી ચંપકમાલા રાણીને દુઃખી પ્રાણીએનું રક્ષણ કરવું, દીન કે અનાથાને દાન આપવું, દેવ ગુરૂની પૂજા કરવી, તથા સ્વજન સંબંધીઓને મનવાંછિત આપવું, એવા દેહલા ઉત્પન્ન થયા એટલે તે ચિંતવવા લાગી—“આ દુનીયામાં મારા કરતાં તે રમણીઓ જ ધન્ય છે કે જેઓ પિતાના દેહલા પૂર્ણ કરીને સુખે ગર્ભને ધારણ કરે છે. એ પ્રમાણે દહલા પૂર્ણ ન થતાં સંકલ્પના વશે કૃષ્ણપક્ષના ચંદ્રમાની જેમ રાણી શરીરે કૃશતા અનુભવવા લાગી. એવામાં એકદા રાજાએ તેને પૂછ્યું—“હે દેવી! કેમ આમ પ્રતિદિવસે તું કૃશ બનતી જાય છે ? તેનું કારણ કહે.” છેવટે ગાઢ આગ્રહથી પૂછતાં તેણે પોતાના દેહલા કહી સંભળાવ્યા, જેથી પરમ પ્રમોદને ધારણ કરતા રાજાએ વિશેષતાથી તે પૂર્ણ કર્યા. એમ દેહલા પૂર્ણ થતાં ધરણું જેમ નિધાનને ધારણ કરે અને સૂર્યને જેમ દિશાએ, તેમ રાણી સુખે સુખે ગર્ભને ધારણ કરતી કાળ વીતાવવા લાગી. એમ કરતાં નવ માસ અને સાડા સાત દિવસ થતાં શુભ તીથિ, નિમિત્ત, નક્ષત્ર, મુહૂર્તમાં પૂર્વ દિશા
જેમ દિનકરને, તેમ રાણીએ કેમળ અને રક્ત જેના હાથ-પગ છે તથા પૂર્ણ | સર્વ અંગે પાંગવડે શેભાયમાન એવા પુત્રને જન્મ આપે એટલે તરતજ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
હર્ષ પામતી દાસીઓ રાજભવનમાં ગઈ ત્યાં રાજાને વધાવતાં કહેવા લાગી “હે દેવ ! આપને વિજયની વધામણ છે. હમણું ચંપકમાલા દેવીએ બધી દિશાઓને પ્રકાશિત કરનાર સૂર્ય સમાન પુત્રને જન્મ આપે છે. ” એમ સાંભળતાં રાજાએ તેમને ઘણું પારિતોષિક આપ્યું જેથી તેમનું દાસીત્વ ટળી ગયું. પછી પ્રધાન પુરૂષને બોલાવીને રાજાએ આદેશ કર્યો“ સમસ્ત નગરીના ત્રિમાર્ગ, ચાવટા અને ચારા તેમજ સ્કંદ, મુકુંદ, સુરેન્દ્ર, ગણપતિ પ્રમુખના મંદિરમાં પરમ મહોત્સવ પ્રવર્તા. કંઈપણું અટકાયત વિના કનકદાન ચાલુ કરે અને કારાગૃહમાંથી કેદીઓને મુકત કરે.” એમ રાજાએ હુકમ કરતાં “જેવી દેવની આજ્ઞા ” એ પ્રમાણે માન્ય કરી, તેમણે નગરીમાં વધુપન–મહોત્સવ શરૂ કર્યો, કે જેમાં પાંચ પ્રકારના વર્ણના પ્રશસ્ત સ્વસ્તિક રચવામાં આવ્યા, નાખવામાં આવેલ અક્ષત, દૂર્વા અને પ્રવાલથી પૃથ્વીતલ શોભતું, હર્ષથી નાચતી તરૂણીઓનાં વક્ષસ્થળથકી . હારે તૂટી પડતા, એક બીજાના પૂર્ણ પાત્ર છીનવી લેવામાં આવતાં કોલાહલ મચી રહ્યો, પ્રતિભવને દ્વારપર બાંધેલ તેરણાથી રોભા વધી, કમળથી ઢાંકેલાં નિર્મળ પૂર્ણ કળશે ગૃહદ્વાર આગળ મૂકવામાં આવ્યા, વાગતા વાજિત્રના ઉછળતા દાન સમાન મેટા ઘેષથી દિશાઓ પૂરાઈ ગઈ ઈચ્છા ઉપરાંત આપવામાં આવતા દ્રવ્ય-દાનથી અથજને સતેષ પામતા, સમસ્ત લેકે જ્યાં પ્રમાદ પામતા, તથા કુળવૃદ્ધાઓ મંગલ કરી રહી..એ રીતે ત્યાં કરવામાં આવેલ વર્ધીપન, રાજાને ભારે સતેષ-કારક થઈ પડયું. એવામાં મંત્રી, સામંત, સેનાપતિ, સાર્થવાહ પ્રમુખ પ્રધાનજને, વિવિધ અશ્વ, રત્ન, રથ પ્રમુખ વિશિષ્ઠ વસ્તુઓ લઈ આવીને રાજાને વધાવવા લાગ્યા.
અહીં ઘરશિવને લઈને વિદ્યાધરોએ જયશેખર કુમારને સેએિ. એટલે તેણે પણ પિતા કે ગુરૂની જેમ તેના આગમન પ્રસંગે પરમ મહોત્સવ કર્યો, અને પ્રથમના મેલાપ પછીને બધે વૃત્તાંત તેણે પૂછો. પછી સ્નાન, વિલેપન, ભજન, દિવ્ય વસ્ત્રાદિકના દાનપૂર્વક તેણે ઘેરશિવને કેટલાક દિવસ ત્યાં રેકો. એકદા ચતુરંગ સેના સજજ કરી જયશેખર કુમારે શ્રીભવનનગરમાં જઈ, વિજયસેન રાજાને દર્શાવી, તથા દુર્દીત મંત્રી, સામતેની ઉચ્છખલતાને પ્રશસ્ત કરવાપૂર્વક બધે યથાસ્થિત વૃત્તાંત જણાવી, તેણે ઘરશિવને પોતાના હાથે રાજ્યાસને બેસાર્યો અને વિજયસેનને યુવરાજપદે સ્થાપ્યો. એમ કૃતકૃત્ય થઈને જયશેખર જેમ આવ્યું, તેમ પાછો ચાલ્યો ગયો. ઘોરશિવ પણ પ્રથમ પ્રમાણે પોતાનું રાજ્ય ભોગવવા લાગ્યા.
એવામાં એક વખતે ઘોરશિવને રાજ્યસંપત્તિને વૃત્તાંત નરસિંહ રાજાને નિવેદન કરવા પૂર્વે અંગીકાર કરેલ વચન યાદ આવ્યું, એટલે તરતજ વિશિષ્ટ -
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ–નરસિંહ રાજાની કથા.
૧૩૫
ભેટા સહિત તેણે પેાતાના પ્રધાન પુરૂષો, નરસિંહ રાજાને પોતાના વ્યતિકર નિવેદન કરવા માટે મેકલ્યા. તેએ અખંડ પ્રયાણ કરતાં જયંતીનગરીના બાહ્ય ઉદ્યાનમાં પહોંચ્યા. ત્યાં રાજાને ખબર પડતાં તેણે મહાવિભૂતિપૂર્વક રાજધાનીમાં તેમને પ્રવેશ કરાવ્યેા. તેમણે પ્રાભૂત-ભેટણાં આપતાં રાજાને ઘાશિવ રાજાને વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યેા, જે સાંભળતાં રાજા ભારે હર્ષ પામ્યા. પછી ચેાગ્ય દાન-માનથી તેમના સત્કાર કરીને સ્વસ્થાને માકલ્યા.
એક દિવસે નરસિંહુ રાજાએ કુમારના નામકરણના મહેાત્સવ શરૂ કર્યાં, ત્યાં કુળવૃદ્ધાઓને તેણે ખેાલાવી. પછી ચતુર્વિધ વાજીત્રા વાગતાં, તરૂણીઓએ નૃત્ય ચલાવતાં, વારાંગનાઓએ મોંગલ-ગીત ગાતાં તથા માગધનાએ સ્તુતિપાઠ ખેલતાં, પૂર્વી પુરૂષોના ક્રમને અનુસરીને રાજાએ કુમારનું નરવિક્રમ એવું નામ રાખ્યું. એમ વખત જતાં કુમાર તરૂણાવસ્થા પામ્યા ત્યારે રાજાએ અનેક સેવકા સહિત અને મહાવિભૂતિપૂર્ણાંક કુમાર, બધી વિદ્યાએમાં પારંગત એવા વિદ્યા- આચાર્ચીને ભણવા માટે સાંપ્યા, એટલે અલ્પકાળમાં તે પેાતાની બુદ્ધિના પ્રકથી બધી કળાઓમાં પ્રવીણ થયા. ધનુર્વેદ, સમસ્ત મહવિદ્યા, કરણ-નિમિત્ત, વિચિત્ર ચિત્રા, પરના અભિપ્રાય જાણવામાં, કાળ—સમય—શામાં, પત્રચ્છેદ, શબ્દવેધ ચા શબ્દશાસ્ત્રમાં, મંત્રવિચાર, ત ંત્રપ્રયાગ, પુરૂષ, હાથી, અશ્વ, સ્ત્રી, ગૃહનાં લક્ષણ જાણવામાં, વાજીંત્ર, નાટ્ય, દ્યૂત, અનેક પ્રકારના સંગીતમાં–વધારે તે શુ પરંતુ સત્ર દરેક કળામાં તે ગુરૂની જેમ પ્રકૃષ્ટતા પામ્યા. એ પ્રમાણે કુમારે કલાકલાપ ગ્રહણ કરી લેતાં કલાચાય તેને લઇને રાજા પાસે ગયા. રાજાએ આદરપૂર્વક અભ્યુત્થાન કરી, આસન અપાવતાં તે બેઠા, એટલે રાજાએ આગમનનું કારણ પૂછ્યું. ત્યારે કલાચા • જણાવ્યું કે— હે દેવ ! આ તમારી કુમાર બધી કળાઓ શીખી રહ્યા અને બૃહસ્પતિની જેમ પરમ પ્રકને પામ્યા. એ ઉપરાંત હવે એને શીખવા જેવુ કાંઇ નથી, માટે હવે મને સ્વસ્થાને જવાની અનુજ્ઞા આપેા. ' જેથી અલ્પ વખતમાં કુમારની કળા-કુશળતા સાંભળતાં ભારે હર્ષોં પામતાં રાજાએ, ચદ્રના ઉદય, અસ્તપર્યંત ચાલે તેવા ખાસ પેાતાની આજ્ઞાથી તૈયાર કરાવેલ નવસરા હાર, તેમજ કીંમતી સુવણું, રત્ન, વિશિષ્ટ વસ્ત્રો, પુષ્પ, તાંબૂલ વિગેરે પેાતાના હાથે પરમ આદરપૂર્વક આપી, સન્માની કલાચા ને પોતાના સ્થાને મેલ્યા.
પછી કુમાર પણ ગજ, અશ્વને ફેરવતાં શ્રમ કરવા માટે નિયુક્ત થયા. તે દૃઢ આસન-મધ અને ધીરતા તેમજ મહાખલને લીધે એક પ્રહરમાત્રમાં સાત મદોન્મત્ત હાથી, ચાદ પવનવેગી જાત્ય અવે અને આઠ મહામાને શ્રમ પમાડતા થકવી નાખતા. એ પ્રમાણે અસાધારણ બાહુબળ, મતિપ્રક`, કળાકોશલ્ય, ન્યાયપાલન, વિનય–પ્રવર્ત્તન, સમયેાચિત જ્ઞાન, અસામાન્ય સાહસ,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. મન્મથ કરતાં અધિક રૂપસંપત્તિ, લોકો પ્રત્યે વાત્સલ્ય ઇત્યાદિ કુમારના ગુણે જતાં રાજા અત્યંત તન્મય બનીને મંગલ-પાઠકે પાસે તે એક કુમારને ઉદ્દેશીને જ પઢાવત, ચિત્રની ભીંતેમાં તેને જ આળેખાવતે, તેની જ કીર્તિ સાંભળ, સંગીતમાં તેને જ ગવરાવતે અને તેને ઉદ્દેશીને જ નટને નચાવતું હતું. કહ્યું છે કેન્દ્ર, દુરાચારી, રૂપરહિત અને ગુણહીન છતાં પિતાના પુત્ર પ્રત્યે લોકે કંઈ અપૂર્વ પ્રેમ બતાવે છે, તે પછી લાંબા કાળે પ્રાપ્ત થયેલ, સમસ્ત. ગુણ-મણિના નિધાનરૂપ, તથા પિતાના કુળને ઉદ્ધાર કરવામાં સમર્થ એવા પુત્રમાં રાજાને સ્નેહ કેમ ન હોય ?
એકદા રાજા આસ્થાન-મંડપમાં બેઠે હતું, અને કુમાર પાદપીઠ આગળ બેઠો. મંત્રી, સામતે પિતપતાના સ્થાને બેઠા, ગાયકોએ મને હેર સ્વરથી સંગીત શરૂ કરતાં, તેમજ વિચિત્ર પદક્ષેપ સહિત નાટ્ય વિધાનમાં વિચક્ષણે એવી વારાંગનાઓએ અભુત નૃત્ય ચલાવતાં, પ્રતિહારોએ પાસે આવીને વિનંતી કરી કે હે દેવ ! હર્ષપુર નગરના દેવસેન રાજાને દૂત દ્વારપર ઉભે છે, તે આપના દર્શનને ઈચ્છે છે.” રાજાએ કહ્યું- હે ભદ્ર ! તેને સત્વર પ્રવેશ કરાવ.” એટલે “ જેવી દેવની આજ્ઞા ” એમ કહી દ્વારપાલે તેને પ્રવેશ કરાવતાં, રાજાએ તેને યોગ્ય સત્કાર કર્યો અને આગમનનું પ્રયોજન પૂછયું. ત્યારે દૂત બે -“હર્ષપુરના રાજા દેવસેને રૂપ, વન અને ગુણેથી નાગકન્યાને પણ હસી કહાડનાર એવી પિતાની શીલવતી નામની કન્યા નિમિત્તે વર જેવા માટે મને તમારી પાસે મોકલ્યો છે.” રાજાએ જણાવ્યું હે ભદ્ર! પાદપીઠ પાસે બેઠેલ કુમારને જોઈ લે અને તું પોતે વિચાર કરી લે કે એ વર યોગ્ય છે કે નહિ?” દૂત બેલ્ય–“હે દેવ ! કંઈક વિનંતી કરવાની છે.” રાજાએ કહ્યું
ભલે નિવેદન કર.” તે જણાવ્યું–“જે એમ હોય, તે સાંભળો–અમારા દેવસેન રાજાને સમસ્ત વીર વર્ગમાં પ્રધાન એ કાલમેઘ નામે મહામલ્લ છે, તેના બળ—પ્રકર્ષનું કેટલું વર્ણન કરીએ? કારણકે દઢ અને કઠિન કાયાવાળા, વનમહિને યૂથપતિ રૂર્ણ થયેલ હોય, છતાં તેની સાથે તે કાલમેઘ પિતાના બળદને લઇને શિર ઝુકાવીને લડવા તૈયાર થાય છે. વળી મર્દોન્મત્ત હાથીને પણ પિતાના હાથે સુંઢમાં પકડીને તે દિવસે જન્મેલ વાછરડાની જેમ લીલાપૂર્વક આગળ ખેંચી જાય છે. તે સે ભાર વજનની સાંકળ, જીણું દેરીની જેમ હેજમાં તે નાખે છે અને પિતાના મુષ્ટિપ્રહારથી શિલાને પણ તે જર્જરિત કરી મૂકે છે. માંસની વિરૂદ્ધ લેહ મનાય છે એ પણ ત્યાં વિપરીત થઈ જાય છે, કારણકે તેના પ્રત્યે છેડેલ બાણે પણ બાહ્ય ભાગને પણ સ્પર્શી શકતા નથી. એ પ્રમાણે તે પિતાના ગાઢ બળ-મદથી ત્રિભુવનને જીર્ણ તૃણ સમાન માનત મત્ત હાથીની જેમ નિરંકુશ થઈને નગરમાં ભમ્યા કરે છે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-નરસિંહ સજાની કથા. એવામાં કાલમેઘની પ્રસિદ્ધિને સહન ન કરતાં પણ કેટલાક દેશાંતર થકી ત્યાં આવ્યા. તેમણે રાજા પાસે જઈને પિતાના આગમનનું પ્રયોજન કહી બતાવ્યું. એટલે રાજાએ કાળમેઘને બોલાવીને તે વ્યતિકર સંભળાવ્યો. તેણે તેમની સાથે યુદ્ધ-કુસ્તી કરવાનું કબુલ કર્યું. પછી બંને પક્ષ સજજ થયા અને અખાડો કર્યો. બંને બાજુ માંચડા ગોઠવવામાં આવ્યા. ત્યાં અવલોકનના કહળને લીધે બધા અંતઃપુર સહિત રાજા અને નગરના પ્રધાન પુરૂષને વર્ગ પણ બેઠા. એટલે મલે ભુજાઓ, આડા પાદ-બંધન તથા વિષમ-કરણના પ્રયોગથી તેની સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. ક્ષણતરે મજબૂત સુષ્ટિ–પ્રહારથી કાલમેઘે તે મલ્લને પ્રતિઘાત પમાડ્યા, જેથી લોકેએ જયજય શબ્દ કર્યા. રાજાએ તેને વિજયપત્ર આપ્યું અને વિચિત્ર વસ્ત્ર-આભરણેથી તેને ભારે સત્કાર કર્યો. નગરજને પોતપોતાના સ્થાને ગયા અને રાજા પણ અંતઃપુર સહિત પિતાના આવાસમાં આવ્યું.
પછી બીજે દિવસે પાવતી રાણીએ શીલવતી કન્યાને સર્વાલંકારથી વિભૂષિત કરી, રાજાને પગે લાગવા મેકલી, એટલે દાસીઓના પરિવાર સહિત તે પિતા પાસે આવી અને પગે પી. રાજાએ તેને પિતાના ઉત્સંગમાં બેસારીને પૂછડ્યું- હે પુત્રી ! તું શા કારણે આવી છે ? ” તે બોલી “ હે તાત ! મારી માતાએ તમને પગે પડવા મને મોકલી છે. ” જ્યારે રાજાએ વિચાર્યું – અહો ! આ કન્યા તે વરાગ્ય-વરવા લાયક થઈ છે, એમ ધારીને જ રાણીએ મોકલી હશે, તે હવે શું કરવું ? ભારે પ્રેમપાત્ર પટરાણીની મારે એક જ કન્યા છે અને તે વર–ગ્ય થઈ છે, તે એને વર કેશુ થશે ? માટે એની મનેભાવના જાણ્યા વિના જે કઈ ગમે તે રાજપુત્ર એને વરશે, તે આજન્મ એ દુઃખી થશે. ” એમ ચિંતવીને રાજાએ તેને પૂછયું–‘હે વત્સ ! તને કે વર જોઈએ ? શું રૂપવાન જોઈએ ? કે સમરાંગણમાં સુભટેને પ્રતિઘાત પમાડનાર પ્રચંડ પરાક્રમી, અથવા સંગ્રામભીર જોઈએ ?' એટલે જરા હસીને તે કહેવા લાગી કે તે તે આપ જાણે.” રાજાએ કહ્યું- હે પુત્રી ! આગ્રહપૂર્વક જે કાર્યો કરવામાં આવે છે, તે પરિણામે સુખકારી નીવડતાં નથી, માટે બરાબર વિચાર કરીને કહે.” તે બલી- હે તાત ! જે એમ હોય, તો એ કાલમેઘ મલ્લને પિતાના ભુજબળથી જે હતપરાક્રમી બનાવશે, તે મારે વર થશે. ” તે સાંભળતાં રાજાએ વિચાર કર્યો કે– અરે ! મારી પુત્રી તે બળને પક્ષપાત કરનારી છે, પરંતુ એ કાર્ય કરવાને કેણુ સમર્થ છે ?' એમ ધારી રાજા – હે પુત્રી ! એ આગ્રહ ન કર. એ તે અસાધારણ માત્ર છે, માટે બીજે વર માગી લે.” તેણે કહ્યું–જે એમ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
હોય, તે મારે માટે અન્ય હુતાશન–અગ્નિ છે.” એ પ્રમાણે તેને નિશ્ચય જાણીને રાજાએ બધા રાજાઓને પિતાના દૂતે મેકલીને એ વૃત્તાંત કહેવરાવ્યું, એટલે એ વાતને સ્વીકાર ન કરતાં રાજકુમારે કહેવા લાગ્યા કે કૃતાંતયમને કેણ જગાડે ? અથવા હાલાહલ–વિષનું કેણુ ભક્ષણ કરે ? એ કાલમેઘ મની સાથે સંગ્રામ કરવા કેણુ સજજ થાય ? તેવા રાજ્યની કોઈ જરૂર નથી, અને તેવી સ્ત્રીની પણ અપેક્ષા નથી કે જે જીવિતને સંશયમાં નાખતાં પણ મહાકષ્ટ પામી શકાય. એ પ્રમાણે ભગ્નમનોરથ થઈ, કાર્ય સિદ્ધ ન થતાં તેઓ પાછા ફરીને મલ્લયુદ્ધ ન સ્વીકારવાને બધા રાજકુમારોને વૃત્તાંત રાજાને કહી સંભળાવ્યો, જે સાંભળતાં દેવસેન રાજા ભારે શોકાતુર થઈ ગયા. એવામાં મંત્રી, સામતેએ વિનંતી કરી–“હે દેવ ! આમ નિરૂત્સાહી કેમ બની જાઓ છે ? અદ્યાપિ તમારા જેવામાં કે સાંભળવામાં ન આવેલ કુરૂદેશના. રાજાને નરવિકમ કુમાર બહુ બળવાન છે.” રાજાએ કહ્યું તે પણ એ જ પ્રમાણે વિમુખ થઈ જશે. ' ત્યારે મંત્રી, સામત બેલ્યા કે-“હે દેવ! એમ ન બેલે, કારણકે તેને બળ-પ્રકર્ષ અપરિમિત છે, યુદ્ધ-પરિશ્રમ ખ્યાલમાં ન આવી શકે તે છે અને મઘ-વિદ્યાની કુશળતા તે તેની અવર્ણનીય જ છે. વધારે શું કહેવું? નરસિંહ રાજાના સાહસથી સંતુષ્ટ થયેલ દેવીએ જે આપે, તેનું શું વર્ણન થઈ શકે તે માત્ર શરીરથી જ નરરૂપે છે, પરંતુ બીજા ગુણે થી તે નિશ્ચય દેવરૂપ જ છે.” એમ સાંભળતાં ભારે હર્ષ પામતાં રાજાએ મને તમારી પાસે મોકલે છે, માટે હે દેવ ! તે એ જ વીનવવાનું હતું. ” રાજા
– હે ભદ્ર! શ્રેષ્ઠ રસ્તેથી ભરેલ કેસરિગુફાની જેમ અથવા તે શેષનાગના શિરે રહેલ મણિની જેમ આ તારી વીનંતિ એકી સાથે ભય અને હર્ષ ઉપજાવે છે. ' તે કહ્યું- હે દેવ ! એ તે એમજે છે. ” પછી રાજાએ તિર્થી નજરે કુમારનું મુખ જોયું એટલે કુમાર પણ તરત ઉઠો અને રાજાના ચરણે નમીને કહેવા લાગ્યા–“ હે તાત ! આજ્ઞા કરે કે શું કરવાનું છે ? ” રાજા –“ કુમાર ! તેં આ દૂતનું વચન સાંભળ્યું ? અથવા તે તારા ભુજદંડને પરાક્રમ કે છે ?” કુમારે કહ્યું–બતે આપ જાણે છે?” આથી રાજાએ તેને યોગ્ય સમજીને મલ્લયુદ્ધને સ્વીકાર કર્યો અને દૂતને સત્કાર કરીને સ્વસ્થાને મેકલતાં તે પિતાના નગરમાં ગયો. ત્યાં દેવસેન રાજાને બધે વૃત્તાંત તેણે કહી સંભળાવ્યો, જે સાંભળતાં તેને પરમ પ્રમોદ થશે. પછી પરણવા ગ્ય લગ્ન જોયું અને તેણે સારા ચાલાક પ્રધાન પુરૂષે મેકલ્યા. તેઓ અખંડ પ્રયાણ કરતાં જયંતી નગરીમાં આવ્યા. ત્યાં રાજાને ચગ્ય અવસરે પિતાનું કાર્ય તેમણે નિવેદન કર્યું, એટલે રાજાએ ઘણા હાથી, અશ્વ અને કટિ સુભટે સહિત કુમારને તેમની સાથે મોકલ્યો. અનુક્રમે કુમાર હર્ષ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ–નરસિંહ રાજાની કથા.
પુર નગરની સમીપે આવી પહોંચે. એવામાં કુમારને આવતે જાણીને રાજાએ તસ્તજ પ્રયત્નપૂર્વક નગરને સ્થાને સ્થાને વાસમાં વજાઓ બંધાવીને સુશોભિત કર્યું, કુશળ જનેએ માર્ગોમાં સુગંધિ જળ છંટકાવતાં સુંદર બનાવ્યા અને ગુજારવ કરતા ભમરાઓથી ભરપૂર એવાં પુપે પથરાવ્યાં, ચતષ્ઠ, ચેરા, ચૌટા પ્રમુખ સ્થાને નૃત્ય કરતા નથી તથા કથાકાર અને તાલ આપનારા પ્રેક્ષકાથી રમણીય ભાસતા, વળી પ્રતિસ્થળે વિચિત્ર રચનાયુક્ત, પાંચ વર્ણના સુગંધિ પુષ્પથી બનાવેલ લટકતી મેટી માળાઓ શોભતી, તેમજ સાત ભૂમિકાવાળું, ચંદનરસથી જ્યાં પ્રશસ્ત સ્વસ્તિકે આળખવામાં આવ્યાં છે, તથા એક સે સ્તંભયુક્ત એવું રમણીય ભવન પણ તે કુમારને એગ્ય જોઈને તૈયાર રાખવામાં આવેલ હતું. એવું કાંઈ બાકી ન રહ્યું કે કુમારના આગમન વખતે રાજાએ નગરમાં તે કરાવ્યું ન હોય અથવા તે હર્ષને પ્રકર્ષ થતાં પુરૂષ શું શું કરતા નથી ?
એવામાં પ્રધાન પુરૂષ આવ્યા, તેમણે રાજાને પ્રણામપૂર્વક નિવેદન કર્યું કે—“હે દેવ ! નગર પાસે આવેલા કુમારના કુશળ સમાચારથી તમને વધાવીએ છીએ. ' એટલે ઊંચે લટકતી હજારો ધ્વજાઓથી અભિરામ એવી ચતુરંગિણી સેના સહિત, શ્વેત હાથીપર આરૂઢ થયેલ, પૂર્ણ ચંદ્રમંડળ સમાન ઉપર ધરવામાં આવેલ છત્રયુક્ત રાજા, કુમારની સન્મુખ ચાલે. ક્ષણવારે કુમાર જેવામાં આવતાં તેણે ગાઢ સ્નેહપૂર્વક આલિંગન કરીને આરોગ્ય પૂછયું, અને કુમારના શરીર-સંસ્થાનની સંપત્તિ જોતાં રાજાએ વિચાર કર્યો કે હવે તે અવશ્ય કાલમેઘના બાહુબળને ગર્વ નાશ જ પામશે.” પછી શેવાર કુમારની સાથે આવતાં, કુમારના પરિવારને પૂર્વે તૈયાર રાખેલ પિતપોતાના સ્થાને મેકલી દીધે અને કુમારને પણ તે જ પ્રાસાદ-મહેલમાં રાખે. વળી હાથી, ઘેડા વિગેરે તથા યોગ્ય અશન-ખાનપાનાદિ મોકલવામાં આવ્યાં, તેમજ કુમારને માટે પણ પ્રચુર વ્યંજન અને ભક્ષ્ય ભેજનવડે સ્વાદિષ્ટ એવી રસવતી એકલાવવામાં આવી. વળી તે અવસરને ઉચિત બીજું પણ જે કાંઈ કરવાનું હતું તે કર્યું. હવે પાછલા પહોરે રાજાએ પ્રધાન પુરૂષને બોલાવીને કહ્યું- અરે ! તમે કુમાર પાસે જઈને નિવેદન કરે કે આ મારી પુત્રી બલાનુરાગિણી છે, માટે કાલમેઘ મલ્લને જીતીને તમે તમારું સામર્થ્ય બતાવે.” એટલે “ જેવી દેવની આજ્ઞા ” એમ કહી તેઓ કુમાર પાસે ગયા અને રાજાએ કહેલ વ્યતિકર તેમણે કુમારને નિવેદન કર્યો, કુમારે તે સ્વીકાર્યું.
પછી બીજે દિવસે એક માટે અખાડો માંડવે, જ્યાં માંચડા બાંધવામાં આવ્યા અને નગરજને ભારે કેતુહળથી ભેગા થયા. રાજા અંતઃપુર સહિત માંચડાપર બેઠે, તેમજ દાસીઓથી પરવારેલ અને હાથમાં વિકસિત પુષ્પની માળા
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
લઈ રાજસુતા શીલવતી એક માંચડાપર બેઠી. ત્યાં લેકેને સંચાર સર્વત્ર બંધ રાખવામાં આવ્યું. અંગરક્ષકેએ પરિક્ષેપ-ઘેરાવ કર્યો. પ્રલય-કાળે શ્રુભિત થયેલ મહાસાગર અથવા પુષ્કરાવ મેઘના ઘેષ સમાન ગંભીર અવાજ કરતા ચતુવિધ વાછ વગાડવામાં આવ્યાં. એવામાં અવસર થતાં મજબૂત રીતે વસથી કમ્મર કસી, કેશપાશને દઢ બાંધી, અલંકારે તજી દઈ, કુળવૃદ્ધાઓ જેની રક્ષા કરી રહી છે, અનિ સમાન ઉત્કટ પ્રતાપથી દુધેશ્ય અને જાણે દેવતાનું સાંનિધ્ય પામ્યો હોય એ નરવિક્રમ કુમાર તરતજ માંચડા પરથી નીચે ઉતર્યો. તેમજ કઠે પહેરેલ નિર્મળ પુષ્પમાળા જેના પાદતળ સુધી લટકતી હતી, માવલય જેણે ધારણ કરેલ હતું અને પ્રલયકાળના મેઘની જેમ જે ગર્જના કરતે હતે. આ વખતે મદ(વ)ની વ્યાકુળતાથી રક્ત વેચનયુકત, ગર્વથી સ્કંધને ઉંચે રાખનાર તથા ઉતાવળ અને ચપળતા સહિત એ કાલમેઘ પણ પ્રેક્ષક લોકૅ સાથે આવી પહોંચે. ત્યારે કુમારે તેને કહ્યું- અરે મg! પૂર્વે ઉપાર્જન કરેલ વિજયને ગર્વ બધે મૂકી દે અને તરત મારે તાબેદાર થઈ જા” એ પ્રમાણે કુમારનું વચન સાંભળતાં જવર-તાવની જેમ તેને ગર્વ તરત જ નિરસ્ત થઈ ગયે, અને તે પિતાની બુદ્ધિથી યુક્તાયુક્તને વિચાર કરવા લાગે – જે એને હું જીતી લઈશ, તે પણ એનાથી મને કુશળ નથી, અથવા એ મને જીતી લેશે, તે અવશ્ય મારી વૃત્તિ-આજીવિકા તૂટી જશે. એ અતુલ બળ અને પરાક્રમવાળે છે, તેથી એને જીતવામાં મને તે મટી શંકા થાય છે, જેથી બંને બાજુ રહેલ રજજુ-દેરીની જેમ આ તે મોટું સંકટ આવી પડયું.' એ પ્રમાણે અનેક વિકલ્પને વશ ચિત્તવૃત્તિ થતાં, કુમિત્રને કહેલ ગુહા વાતની જેમ તેનું હૃદય તડતડાટ દઈને પુટી પડયું. આથી માટે કેલાહલ થતાં કે એ ઉઘોષણા કરી કે અહે ! કુમારનું દર્શન પણ મહા પ્રભાવી છે, કે જેથી જેવા માત્રમાં વજાગાંઠ સમાન એનું નિષ્ફર હૃદય તડતડાટ દઈને ફુટી પડયું, માટે કુમાર સર્વથા જ્યવંત વર્તે છે.” એવામાં માંચડા થકી નીચે ઉતરી, દાસીઓથી પરવારેલ શીલવતીએ પિતાની ચિત્તવૃત્તિ સાથે કુમારના કંઠમાં વરમાળા આરે પણ કરી, એટલે અપરિમિત છેષથી ભવનેને ક્ષોભ પમાડનાર મંગલવાદ્યો વાગ્યાં, નગરમાં પ્રમોદ પથરાઈ રહ્યો, સામતે સાથે રાજા ભારે સંતુષ્ટ થયો. પછી ઉભય પક્ષના સતેષથી મહાવિભૂતિ પૂર્વક વિવાહ–મહોત્સવ ચાલુ થ, અને તે નિવૃત્ત-સમાપ્ત થતાં રાજાએ કર-વિમેચનમાં કુમારને મદ ઝરતા અને સારા લક્ષણયુક્ત પાંચ સો હાથીઓ, વક્ર ગ્રીવાવાળા તથા પવન સમાન વેગશાળી એવા બાર હજાર જાત્ય અ, ઉંચા શિખરવાળા બે હજાર રથે, ત્રીશ કેટિ સુવર્ણ અને રેશમી વસ્ત્રો પુષ્કળ આપ્યાં. તેમજ બીજું પણ જે કર્તવ્ય બજાવવાનું હતું, તે બધું સવિશેષ કર્યું, જેથી પરસ્પર સનેહ-ભાવ વધે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ–નરસિહ રાજાની કથા.
હવે એકદા કુમારે પોતાની રાજધાનીમાં જવાની અનુજ્ઞા લેવા માટે દેવસેન રાજા પાસે પિતાના પ્રધાન પુરૂષે મેકલ્યા, તેમણે જઈને રાજાને નિવેદન કર્યું; એટલે દેવસેન રાજાએ ફરીને પણ કીંમતી વસ્તુઓ આપતાં કુમારને સત્કાર કર્યો. એવામાં પ્રયાણને દિવસ નક્કી થતાં રાજાએ, તેની સાથે જવા માટે કેટવાળાને આજ્ઞા કરી, એટલે પ્રશસ્ત દિવસે શ્વસુર પ્રમુખ પ્રત્યે
તાન ઉચિત કર્તવ્ય બજાવી. અશ્વ, હાથી તથા ઘણા માણસો સહિત કુમાર પિતાના નગરભણી ચાલ્યો. એવામાં સર્વાલંકારથી શેભાયમાન અને દાસીએથી પરવારેલ શીલવતીને લક્ષમીની જેમ કુમારની આગલ કરીને રાજાએ જણાવ્યું– હે પુત્રી ! તું પવિત્ર શીલ પાળજે, કુસંગને ત્યાગ કરજે, વીલેને અનુસરીને ચાલજે, દુવિનયને પરિહરજે, નીતિનું પાલન કરજે, મિત અને મધુર વચન બેલજે તથા પિતાના પ્રિયતમની બરાબર સેવા કરજે; કારણ કે કુલીન કાંતાએ પિતાના પતિને દેવ સમાન સમજે છે.” પછી રાજા કુમારને પણ કહેવા લાગ્યો– હે કુમાર ! આ એક જ મારી ઈષ્ટ પુત્રી છે, માટે છાયાની જેમ સદા એ સહચરી થઇને રહે, તેમ તારે કરવું.” એ પ્રમાણે શિખામણ આપી, વિરહાગ્નિથી વ્યાકુળ બની, અમુક માર્ગ સુધી કુમારની સાથે આવીને તે રાજા પિતાના નગર તરફ પાછો ફર્યો.
- અહીં કુમાર પણ નગ–પર્વત, નગર, આકર, ગામ, કાનન-વનવડે રમણીય પૃથ્વીને જેતે, વિષમ પલ્લીમાં રહેલા ભલેના અધિપતિને સાધતે–વશ ' કરતે, પૂર્વજોની નીતિને પ્રવર્તાવતે, તાપસેએ સેવિત, નિરંતર બળતા વૃત,
મધુ–મધ, સમિધ, મહાષધિના ઉછળતા ધૂમ પડલને જોતાં મેઘની શંકા લાવ
નાર મયૂરોના નૃત્યાડંબરવડે રમણીય એવા આશ્રમને અવલોકતે તે પ્રતિદિન • પ્રયાણ કરતાં યંતી નગરીના બાહા ઉદ્યાનમાં પહે; એટલે નરસિંહ રાજાને વધામણી આપવામાં આવી. તેણે નગરની શોભા કરાવી, રાજમાર્ગો પર રેશમી વિચિત્ર વિજાઓ બાંધવામાં આવી, પછી પ્રશસ્ત મુહૂર્ત આવતાં, અંતઃપુર અને પ્રધાન પુરૂષથી પરવારેલ રાજા સાથે નરવિક્રમ કુમારે નગરીમાં પ્રવેશ કર્યો. ત્યારે રાજમાર્ગની બંને બાજુ પ્રાસાદેપર લેકે તેને જોવા માટે કેતુક પામતાં હાથમાં પુષ્પમિશ્રિત અક્ષત લઈને બેઠા, તેમજ કુમારનું રૂપ જોતાં વિવિધ વિકારે ઉત્પન્ન થવાથી યુવતિઓમાં અનેક પ્રકારની ચેષ્ટાઓ થવા લાગી– કેઈ કાંતા પ્રતિયુવતિ-શેકયના ચળકતા ગાલમાં સંક્રાત થયેલ રાજકુમારને જાણે ઈષ્ય પામી હોય તેમ કુસુમ–અક્ષતથી મારવા લાગી, કઈ મુગ્ધા, મન્મથ જાગ્રત થતાં લેચન વિકાસીને કુમારને જેવાથી, પવનને લીધે પિતાના કટીતટથી ખસી ગયેલ વસ્ત્રને જાણી ન શકી, કેઈ કામિની પિતાના ઘરની અગાસી પર જઈ, નિશ્ચલ બની કુમારને જોતાં મનમાં મૂઢ બનેલ તે પવનને લીધે અને
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
છેડે ફડફડતાં એક પતાકા-ધ્વજાના જેવી શેભવા લાગી, કેઈ વામા કહેવા લાગી કે–“હે અંબા ! આ તરફ કેલાહલ સંભળાય છે, તે હું જેવા જાઉં છું.” એટલે અમ્મા બેલી– હે મૃગાક્ષી! તું જતી નહિ. એ નિશ્ચય તે રાજકુમાર આવે છે.” વળી કઈ અત્યંત ભેળી ભામિની જાણે પાછી ફરતી હોય તેમ પિતાની સાસુ આગળ કહેવા લાગી કે– એ રાજપુત્રને જોતાં તે મનની નિવૃત્તિ નષ્ટ થઈ જાય. ? એ પ્રમાણે નાગરાંગનાઓ વિલાસપૂર્વક જેના સૌંદર્યના યથાર્થ ગુણ-ગાન કરી રહી છે એવો કુમાર વધુ સહિત પિતાના આવાસમાં આવ્યું. ત્યાં જતાં તેણે વલેને પ્રણામાદિકથી વિશેષ આદર સાચજો. તે વખતે રાજાએ ગગનતલસ્પર્શી પિતાના ભવન જે એક પ્રાસાદ કુમારને સમર્પણ કર્યો. ત્યાં રહેતાં કુમાર, દેવલોકમાં ઇદ્રની જેમ અને પાતાળમાં ધરણંદ્રની જેમ વિષય-સુખ ભોગવતાં કાળ નિર્ગમન કરવા લાગે. વળી, વચવચમાં પ્રસંગે તે આ ખેલાવતે, મન્મત્ત હાથીઓને દમતે, મલ્લયુદ્ધને અભ્યાસ કરતે, રાધાવેધનું કેતુક બતાવતે, ધર્મશાસ્ત્ર સાંભળતે, દેશાંતરના નગરની વાતે અવધારતે, ગુરૂ-વલની સેવા કરતે તથા વાચકને ઈચ્છાપૂરતું દાન આપતે હતે. એમ વિષયસુખ ભોગવતાં કુમારને કાલક્રમે શીલવતીના ઉદરથી કુસુમશેખર અને વિજયશેખર નામે બે પુત્ર ઉત્પન્ન થયા, તે પિતામહ-દાદાને બહુ જ વલ્લભ થઈ પડ્યા અને વિવિધ પ્રકારે લાલન પાલન કરાતા તે અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યા. :
એવામાં એકદા નરવિક્રમ, રાજાની પાસે બેઠે હતું અને સેવક અને યાચિત સ્થાને બેઠા હતા, તેવામાં પ્રલયકાળના યમ સમાન ભયંકર જયકુંજર નગરના મધ્યભાગમાં સર્વત્ર દેડતે ભમી રહ્યો હતો, કે જે મદભરથી સ્વચ્છેદ યમુનાના વનવિહારને યાદ કરાવતે, મજબૂત રીતે બનાવેલ સોભાર લેહની સાંકળને જેણે તડતડાટથી તેલ નાખેલ છે, મેટા આલાન–સ્તંભના જેણે સે ખંડ કર્યા છે, મહાવતેને પોતાના કઠિન કર–પ્રહારથી જેણે પ્રતિઘાત પમાડેલ છે, મોટા વૃક્ષને જેણે મૂળથી ઉખેડી નાખેલ છે તથા બીજાં કેટલાક ભાંગીતેડતાં કડકડાટ અવાજથી તે ભારે રૌદ્ર ભાસત, કુંભસ્થળના ઘસારાથી જેણે દેવાલનાં શિખરે પાડી નાખ્યાં છે, અતિ કઠિન કર-સુંઢના આસ્ફાલનથી જેણે મજબુત અને તંગ-ઉન્નત પ્રાકાર-કિલ્લે જર્જરિત કરેલ છે, અતિવેગથી કણુતાલ ચલાવતાં ભમરાઓને જેણે સતાવેલ છે, અત્યંત ઉતાવળે દેડતાં પિતાના સપક્ષ કુલપર્વતના ગમનની જેણે શંકા ઉપજાવેલ છે, દઢ દંતદંડના તાડનથી અટારીઓ જેણે તે પાડેલ છે તેમજ કરઘાત, દંતવેધ તથા ચરણના દબાણથી જે લોકેને પાછું નાખ્યા છે. આ વખતે મંદરાચલથી મંથન કરાતા મહોદધિના ઘેર ઘેષ સમાન લેકેને આકંદ ત્રિમાર્ગ, ચવાટા અને ચારા
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ–નરસિંહ રાજાની કથા.
૧૪૩ એમાં પ્રસરતાં રાજાએ પૂછયું– અરે ! નગરમાં આવે કેલાહલ કેમ સંભળાય છે? ” એટલે લોકેએ જણાવ્યું હે દેવી! આ તમારે જયકુંજર આલાન–સ્તંભને ભાંગી નાખીને નગરને પરાભવ પમાડે છે.” એમ સાંભળતાં તેણે જ્યકુંજરને પકડવા માટે કુમાર પ્રમુખ પ્રધાન પુરૂષે મોકલ્યા અને કહ્યું– અરે ! કઈ પણ રીતે શસ્ત્રઘાત કર્યા વિના તમે એને પકડજો.” એમ કબુલ કરીને તેઓ હાથીની સન્મુખ ગયા, પરંતુ હસ્તી વશ થાય, એ કે ઉપાય તેમના જોવામાં ન આવ્યું. એવામાં ગભરાઈને આમતેમ દેડતી એક કુલાંગના જયકુંજરના જોવામાં આવી કે જે પૂર્ણ ગર્ભકાળમાં વર્તાતી હતી, ગર્ભના ભારે ભારથી જે મંદ-પગલે ચાલતી અને ગાઢ પ્રાણ ભયને લીધે જે શરીરે કંપતી હતી. તેને જોતાં જ સુંઢને ઉછાળતે હસ્તી પવનવેગે તેની તરફ દેડ, એટલે તે હાથીને એકદમ શીધ્ર આવતે જોઈને ભારે ભયને લીધે આગળ ચાલવાની ગતિ અટકી પડતાં તે દીન અને કરૂણ સ્વરે વિલાપ કરવા લાગી કે –“હે માત ! હે ભ્રાત ! હે તાત ! મારું રક્ષણ કરે, અત્યારે મારી ઉપેક્ષા ન કરે, મારે વધ કરવા આ દુષ્ટ હાથી છેક નજીક આવી પહોંચે છે. અરે પ્રેક્ષક અને ! તમે નિષ્કરૂણ ન બને અને આ ગજવરને અટકાવે. હમણાં પૂર્ણ ગર્ભના ભારથી હું આક્રાંત છું, જેથી શીરીતે દી શકું ? અહા ! આ પાપી હસ્તી કેવી રીતે મારી સમીપે આવી પહોંચ્યો. હવે તે હું નિઃ શરણ અને નિસ્ત્રાણ હોવાથી ક્યા ઉપાયને અનુસરું? શું પરોપકારાર્થે પિતાના પ્રાણને ધારણ કરનાર એ કઈ મહાપુરૂષ નથી? કે જે દુખાર્તા અને વિનાશ પામતી એવી મને અહીં તરત જોઈ શકે.” એ પ્રમાણે દીન અને કરૂણ વચન અનેકવાર બેલી, એક ક્ષણભરમાં મૂછથી આંખો મીંચાઈ જતાં તે ધબાક દઈને મહીતલપર પી; એટલે તે હાથી પણ ભારે રોષથી રક્ત લેચન કરી, તે અબળાને છેડે આંતરે આવી પહોંચે. ત્યાં તે ભયના વશે વ્યાકુળ થઈને નિરાધારપણે ભૂમિપર પડેલ તે કુલીન કામિની કુમારના જોવામાં આવી. તેને જોતાં જ કુમાર ચિંતવવા લાગે કે—એ અબળાની અત્યારે ઉપેક્ષા કરવી, તે કઈ રીતે યુક્ત નથી, કારણ કે એક તે એ અબળા અને વળી પૂર્ણ ગર્ભના ભારથી શરીરે પરવશ છે, તેમજ મૂછથી આંખ મીંચાઈ જતાં તે ધરણપર પડેલ છે, તેમાં પણ વળી આ જયકુંજર પિતાને અત્યંત પ્રિય છે, જેથી શસ્ત્રથી તેને મારવાની મનાઈ કરી છે. અહા ! આ કામ તે ખરેખર બહુ વિષમ આવી પડયું, અથવા તો તાત ભલે રેષાયમાન થઈને મારૂં અત્યારે ગમે તે કરે, પણ એ હાથી તે મારવા લાયક જ છે; કારણ કે દુર્બળ જનનું પાલન કરવું એ જ ધર્મ છે.” એમ નિશ્ચય કરી, વસ્ત્રથી કમ્મર કસી, અશ્વપરથી નીચે ઉતરી, નગર-જનના નેતાં,
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ત્રિ.
N
પાસે રહેલ પરિજનના નિવારતાં, અંગરક્ષકોના અટકાવતાં, પિતાના જીવિતની અપેક્ષા ન કરતાં, એકદમ દેને, મદજળની વૃષ્ટિથી મેઘની જેમ રજસમૂહને શમાવનાર, ગંભીર ગર્જના કરનાર તથા તે અબળાને છેડે આંતરે રહેલ એવા તે યકુંજરના પૃષ્ઠભાગ પર કુમાર કરણ–પ્રયોગથી ઇંદ્રની જેમ ચ બેઠે, અને વજાસમાન કઠિન મુષ્ટિ–પ્રહારથી તેણે કરિવરને કુંભસ્થળમાં માર્યો, છતાં ભારે રોષ લાવી સ્ત્રીવધથકી જરા પણ ન અટકવાથી કુમારે યમછહા સમાન : દુસહ છૂરી વતી સર્વ શક્તિ પૂર્વક તેને બંને કુંભના મધ્યભાગમાં માર્યો. એટલે પ્રથમ ઉગતા રવિમંડળથકી જેમ કિરણ–પ્રસાર, સખ્ત પવનથી પ્રેરાચેલ કમળખંડથકી જેમ મકરંદ ઝરે અને મહાગિરિની ગેરૂક–ખાણથકી જેમ રંગીન જળસમૂહ નીકળે, તેમ તેના કુંભસ્થળમાંથી મટે રૂધિર-પ્રવાહ વહેવા લાગ્યો, જેથી તરતજ તેની દષ્ટિ મંદ પડતાં વ્યાકુળતાની વિશેષતાથી અંધ. બની જતાં જાણે પ્રાણુરહિત થયે હાય, મૂછિત બન્યા હોય અથવા જાણે હજારે દઢ બંધનથી બંધાયેલ હોય તેમ તે નિશ્ચળ-સ્તબ્ધ થઈને ઉભે રહ્યો. એટલે કુમારે નીચે ઉતરીને તે ભૂમિપતિત અબળાને સ્વસ્થ કરી અને તેને તેના ઈષ્ટ સ્થાને મૂકી, તેમજ પોતે પિતાના આવાસમાં આવ્યું. પછી મહાવતાએ તે હાથીને પકડયે અને સતત હજારે પાણીના ઘડા તેના પર નાખતાં શીતપચાર શરૂ કર્યો, તેમજ ઘાતને રૂઝવે તેવાં ઔષધો ચાલુ રાખ્યાં. એમ મહાકટે તેઓ હાથીને પિતાના સ્થાને લઇ ગયા. વળી તેમણે એ યથાસ્થિત વૃત્તાંત રાજાને નિવેદન કર્યો, જે સાંભળતાં રાજા કે પાયમાન થતાં પરમ શેક પામ્યો અને કહેવા લાગ્યા કે—“અરે ! પરિજન ! તમે જાઓ અને તે દુરાચારી પુત્રને કહા મૂકો. મારા જયકુંજરને માર્યા છતાં એ નિર્લજજ અદ્યાપિ અહીં બેસી રહ્યો છે ? અરે ! મારા સાહસથી સંતુષ્ટ થઈને દેવીએ મને અમિત્ર-શત્રુરૂપ સુંદર પુત્ર આપે હતે. અહા દેવતાઓ પણ છેતરવામાં બાકી રાખતા નથી. અહે ! કે મૂઢ છે કે પુત્રને માટે વિષાદ પામે છે, પરંતુ આવા પ્રકારના દોષ આચરતાં તે સ્પષ્ટ શત્રુરૂપ બને છે, તે જાણી-જોઈ શકતા નથી. વળી “પુત્રચ રિતિ” એટલે અપુત્રીયાની ગતિનું જે નિવારણ કરે છે, તે તે કેવળ અજ્ઞાન-ચેષ્ટા જ છે. જે આ લેકમાં જ શત્રરૂપ નીવડે છે, તે પરલેક નિમિત્તે સુખરૂપ કેમ થઈ શકે? સમસ્ત રાજ્યના સારરૂપ જયકુંજરને હણતાં એ પુત્રે મારી દરકાર શી રાખી? તે તે કહે. માટે પૂર્વે જેમ મેં એકલાએ પૃથ્વીનું અખંડ રક્ષણ કર્યું, તેમ હવે પણ હું પિતે જ રક્ષણ કરીશ; પરંતુ એ વૈરીને કહા મૂકે, કે જે નિશ્ચિંત થઈ આવું અનિષ્ટ કામ કરતાં પણ નિઃશંક થઈને બેઠે છે, તે અવશ્ય કેળવાર મને પણ મારીને રાજય લઈ લેશે.”
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થાં પ્રસ્તાવ–નરસિંહ રાજાની કથા.
૧૪૫
એ પ્રમાણે વારવાર ખેાલતા રાજાના નિશ્ચય જાણી લઈને મનમાં ખે પામતા રાજપુરૂષા કુમાર પાસે ગયા. ત્યાં તેને પ્રણામ કરી શ્યામ મુખે એક ખાજી બેઠા, એટલે તેમને ઉત્સાહ રહિત જોતાં કુમારે કહ્યું—‹ અરે ! તમે એકદમ આવા શાકાતુર કેમ દેખા છે? તમે કહેા તા ખરા કે એમ થવાનું કારણ શું છે ? ' આથી ક્ષણવાર તેમના કંઠે રૂધાઈ ગયા, પછી ઉષ્ણુ અને દીર્ઘ નિસાસા મૂકતાં, દુઃસડુ વિરહથી વ્યાકુળ થઇ અશ્રુ–પ્રવાહને પ્રસારતાં, લાચન-યુગલને લુંછતાં તે રાજપુરૂષો બાલ્યા — હું કુમાર ! નિર્ભાગ્ય-શિરામણિ અમે શુ કહીએ ? ’ કુમારે કહ્યુ’—‘ તે શી રીતે ? ’ પુરૂષાએ જણાવ્યું— • તમારી સાથે દુ:સહુ દીર્ઘ વિરહ થવાના છે. ' એટલે ઇંગિતાકાર જાણવાની કુશળતાથી તેમના અભિપ્રાય જાણવામાં આવતાં કુમારે કહ્યું—શું તાત કોપાયમાન થઇને મને દેશપાર કરવા ફરમાવે છે ?’ રાજપુરૂષો મેલ્યા—‘ દેવાને પણ દુભ એવા તમને એ કઠિન શબ્દો કેમ કહી શકાય ? તમે પોતે જ સમયેાચિત .સમજી લ્યો. ’ પછી વસ્ત્ર, તાંબુલાર્દિકથી તેમનેા આદર-સત્કાર કરી કુમારે તેમને સ્વસ્થાને માકલ્યા અને પેાતાના સેવકાને મેલાવીને જણાવ્યું— • હૈ મહાનુભાવા ! જયકુ ંજરનું શિર વિદ્યારવાથી કાપાયમાન થયેલ તાત મને દેશવટો દેવા ક્રમાવે છે, ભાટે તમે સ્વસ્થાને જાએ, ફરી અવસરે આવજો. ’ એમ કહી તેમને સતાષીને પ્રેમ સહિત મોકલ્યા અને તેણે શીલવતી રાણીને કહ્યું—— · હૈ પ્રિયા ! તુ પણ તારા પિતાને ઘેર જા, ફ્રી અવસરે આવજે. ’એમ સાંભળતાં એક ક્ષણ પણ વિચેાગજન્ય દુઃખ હેવાને અસમ` એવી તે યમુનાના જળ સમાન સકલ અશ્રુ–પ્રવાહ મૂકતી રાવા લાગી. ત્યારે કુમારે અનેક પ્રકારનાં મધુર વચનેાથી તેને શાંત કરી, પરંતુ એક ક્ષણ પણ તે વિયેાગ ઇચ્છતી * ન હતી. એટલે કુમારે પુનઃ તેને સમજાવતાં કહ્યું— હૈ પ્રિયે ! દુગ-વિષમ માર્ગો, આજન્મ સુખમાં ઉછરેલા માટે બહુ જ વિકટ અને અચેાગ્ય છે, વળી તારા શરીરમાં જોઇએ તેવું બળ હજી આવ્યું નથી, તેમજ એ બાળક તારા આશ્રિત છે; માટે મારા પર અનુગ્રહ લાવી, એ દુરાગ્રહથી તુ સથા નિવૃત્ત થા, ' ત્યારે શીલવતી ખેલી— હું આ પુત્ર ! તે વખતે મારા તાતે તમને કેવી શિખામણ આપી હતી ? ’ કુમારે કહ્યું—‘ તે મને યાદ નથી.’ શીલવતીએ જણાવ્યું—‹ મારા પિતાએ તમને એવું કહ્યું હતું કે મારી આ એક જ પુત્રી અત્યંત વિશ્રાંતિના સ્થાનરૂપ છે, તે એ છાયાની જેમ તમારી સદા સહચરી થઈને રહે, તેમ તમે વત્તો, ” કુમાર મેલ્યા હું કાંતે ! હા, હા, તે વચન અત્યારે મને યાદ આવ્યું.’ એટલે તે ખાલી તમે મને કેમ આવતાં અટકાવા છે ?' કુમારે કહ્યું— રસ્તાના ગાઢ પરિશ્રમના
તા
૧૯
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
w
કારણે હું તને અટકાવું છું, છતાં તારે અવશ્ય મારી સાથે આવવાનું જ હાય, તે તૈયાર થઈ જા. આવા આવાસમાં રહેવાની ઈચ્છા મૂકી દે તથા સુકુમારપણાને પણ ત્યાગ કર.” શીલવતીએ જણાવ્યું “સુખ-દુઃખને સમાન રીતે સહન કરનારી આ હું તૈયાર જ છું.' પછી હાથમાં ધનુષ્ય લઈ, પીઠ પર ભાથે બાંધી, સુતયુગલ સહિત શીલવતીને સાથે તેડી, નગરજને સુખે સુતા હતા, ગીતધ્વનિ શાંત થતાં, અંગરક્ષકે પોતપોતાના સ્થાને પદ્ધ રહેતાં, . યામ-હસ્તી પર આરૂઢ થયેલા સુભટે પ્રમત્ત બની જતાં, પોતાના સેવકેને આમ-તેમ મોકલી દેતાં, કુમાર નગર થકી બહાર નીકળે અને સતત પ્રયાણ કરતાં તે પરરાજ્યમાં જવા લાગ્યો.
હવે અહીં કુમારનું વિદેશ–ગમન સાંભળતાં બધાં નગરજને મુકતકંઠે વિલાપ કરવા લાગ્યા, તેમજ મંત્રીઓ પણ રાજ્યને બધો કારભાર તજી દઈ,' જાણે ઘરનું સર્વસ્વ ચેરાઈ ગયું હોય તેમ આકુળ વ્યાકુળ થતા તેઓ રાજા પાસે જઈને ઉપાલંભ આપવા લાગ્યા કે–“એક તલ-તુષમાત્ર પિતાનું પ્રજન પડતાં આપ અમને પ્રથમ જણાવીને કરતા અને અત્યારે પર્વત જેવા મેટા પ્રજનમાં પણ અમને પૂછ્યું નહિ; તે હે દેવ ! એમ કરવું, તમને શું ઉચિત હતું? કારણકે એક અ૫માત્ર કાર્યની ખાતર રાજ્ય-ભાર ધારણ કરવામાં ધીર એવા એ કુમારને દેશપાર કર્યો. શું એક દુષ્ટ કુંજરના કારણે પિતાના જીવિત સમાન પુત્રની આવી ગતિ કે રાજાએ કરી છે? અથવા તે વિધ્યાચલની આસપાસ રહેલા હાથીઓને શું તસ્કરે ચોરી ગયા કે તમે આવા વ્યાકુળ બની ગયા? તેમજ વળી એક અબળાનું રક્ષણ કરતાં કુમારે શું અનુચિત કર્યું ? પિતાના બાળકની દુષ્ટ ચેષ્ટા પણ પિતાને સંતોષ પમાડે છે. હવે તે તમે પોતે જ પર–રાજ્યમાં અમારો અપયશ ફેલાવ્યું અને જેથી ધર્મગુરૂઓ પણ નરસંહ રાજાના રાજ્યની ઉપેક્ષા કરશે, માટે ધન-ભવન સહિત તમારી મુદ્રા–પદવીચિહ્ન લઈ લે અને અમને મુક્ત કરે. હે દેવ ! આવી અપયશ-રજની સ્પર્શના અમારાથી સહન થઈ શકશે નહિ.” એ પ્રમાણે મંત્રીઓએ કહેતાં રાજાને ભારે સંતાપ થઈ પડશે, જેથી તરતજ પિતાને દેષ કબુલ કરતાં તે પ્રધાને કહેવા લાગ્યો કે-“હે મહાનુભાવ મંત્રીઓ ! તમે એ મારે અપરાધ ક્ષમા કરો, કે તમને પૂછ્યા વિના મેં આવું કામ કરી નાખ્યું; કારણકે અધિક કેપથી હું યુક્તાયુક્ત જાણી ન શકો. વળી તમે કહે છે, તેમ દેાષ છતાં કોઈપણ પિતાના પુત્રને ત્યાગ ન કરે, આથી હું એમ સમજું છું કે આ વ્યતિકરના મિષથી લક્ષમીએ મને છેતર્યો છે. વળી એ મારા દેષથી જે તમે મંત્રિત્વ–પદવી મૂકી દે છે, તેથી નિર્મળ સ્વામિભક્તિ ધરાવનારાની એવી જ મતિ હોય છે, પરંતુ રાજ્યને સમર્થ એક જ પુત્ર
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થાં પ્રસ્તાવ–નરસિંહ રાજાની કથા.
૭
વિદેશમાં ચાલ્યા ગયે અને તમે મારી ઉપેક્ષા કરા છે, એ અને સહન કરવાને હું સમ નથી. માટે હવે મહેરબાની કરીને રાજ્યની ચિંતા કરેા અને કઇરીતે પણ કુમારના પત્તા શેાધી કહાડા, અત્યારે રાષ કરવાના અવસર નથી.” એ પ્રમાણે રાજાના ગાઢ આગ્રહથી મ`ત્રીઆએ તે ખાખતના સ્વીકાર કર્યાં અને કુમારને શેાધવા નિમિત્તે અનુભવી અસવારા ચારે દિશાઓમાં દોડાવી મૂકયા. તેમણે સર્વોત્ર બહુ ખારીકાઈથી તપાસ કરતાં બધી દિશાઓના તમામ ભાગ જોઇ કહાડચા અને તેમાં કેટલાક દિવસા ગાળ્યા, છતાં કાર્યસિદ્ધિ ન થવાથી તેઓ પાછા ફર્યા અને મત્રિ સાથે સભામાં બેઠેલ રાજાને કુમાર પ્રાપ્ત ન થવાના વૃત્તાંત કહી સભળાવ્યેા, જે સાંભળતાં અત્યંત શાક પામતા રાજાને મંત્રીઓએ કહ્યું— હે દેવ ! હવે વિલાપ કે શેક કરવાથી શું? કરતલમાંથી નષ્ટ થયેલ ચિ ંતામણિ શુ કરી ફરી પામી શકાય ? અત્યંત અન્યાયરૂપ દંડથી તાડન પામેલ રાજ્યલક્ષ્મી શું ફ્રી રાજમંદિરમાં આવીને વસે? તેમ અકારણવિના કારણે અત્યંત અપમાન પામેલ સત્પુરૂષ શુ પાછા ફરે ખરા?” રાજાએ જણાવ્યું— જો પ્રથમથો જ તમે તેને અટકાવી રાખ્યા હૈાત તા બહુ સારૂં થાત. ’મંત્રીઓ માલ્યા— જો આદિમાં તમે તેના પર કેપાયમાન થયા હાત તા તે કરતાં પણ વધારે સારૂં થાત; કારણકે કાર્યના વિનાશ થતાં જે કુશળ મતિ વિસ્તાર પામે, તે જો પ્રથમ વિકાસ પામે, તેા હૈ દેવ ! શુ' સિદ્ધ ન થાય ? તેજ પુરૂષો ધન્ય છે કે જેઓ પેાતાની બુદ્ધિના વિભવથી વસ્તુ અને તેનુ' સ્વરૂપ જાણી લઈને પ્રથમથી જ સ`ના સુખની જેમ સુગૃહીત -ખરાખર પકડી રાખે છે. ' રાજા બાલ્યા—‘એ તમારૂં કથન સત્ય છે, પરંતુ અહા ! તે માત્ર પેાતાની વધૂ સહિત ચાન–વાહન વિના દૂર ૫થે કેમ ચાલી શકશે ? ’ મંત્રીઓએ કહ્યું— હે દેવ ! જેણે આ વિઘટના કરી, તે જૈવ પાતે કુમારને સત્વર ક્રૂ પણ લઇ જશે.' એ પ્રમાણે લાંખા વખત સંતાપ પામી, ફરીને પણ કુમારની પ્રવૃત્તિ—ખખર જાણવા માટે ચર-પુરૂષોને મેાકલી, મંત્રીએ પેાતપોતાના સ્થાનેં ગયા અને રાજા પણ પુત્ર-વિરહની વેદનાથી વ્યાકુળ થયેલ ચંપકમાળા રાણીને શાંત કરવા અંતઃપુરમાં ગયા.
.
એવામાં અહીં કુમાર અનુક્રમે આગળ ચાલતાં, લાંબે વખલ કમલ-વનમાં વિહાર કરવાથી ઉદ્વિગ્ન થયેલ લક્ષ્મીદેવી પર સંતુષ્ટ થયેલ પ્રજાપતિએ તેના નિવાસ નિમિત્તે રચેલ, નાના પ્રકારના કામળ વૃક્ષેાથી જ્યાં સૂ*-કિરણાના પ્રચાર અટકી પડયા છે તથા અનેક કાચ્ચાધિપતિ લેાકેાથી ભરપૂર એવા સ્યંદનપુર અંદરમાં પહાંચ્યા. ત્યાં ઉંચ કે નીચ ગૃહના અંતરને ન જાણતા કુમાર, ગાપુર મુખ્ય દ્વાર પાસે આવેલ પાટલ નામના એક માલાકાર–માળીના ઘરમાં પેઠા, એટલે તેને જોતાં વિશિષ્ઠ આકૃતિથી પાટલે જાણી લીધું કે—આ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
કેઈ મહાપુરૂષ છે” જેથી સામે આવીને તેણે નેહપૂર્વક ઉચિત આદર-સત્કાર કર્યો. પછી તેણે બતાવેલ ઘરના એક ભાગમાં કુમાર ઉતર્યો, તેમજ નિષ્કારણ વત્સલતાથી પાટલ એક ભ્રાતાની જેમ તેની ભક્તિ કરવા લાગ્યા. કુમાર પણ ત્યાં રહેતાં પોતાના ટેળાથી ભ્રષ્ટ થયેલ વાનરની જેમ દિવસ પસાર કરવા લાગ્યા.
એકદા પૂર્વે લાવેલ દ્રવ્ય ખલાસ થતાં પાટલે કુમારને કહ્યું “હે ભદ્ર! મહાશ! વ્યવસાય વિના નિર્વાહ કેમ ચાલે? માટે આલસ્ય તજી મારા બાગને એક ભાગ લો. ત્યાં પુષ્પ વિણું, વિવિધ માળાઓ ગુંથીને રાજમાર્ગ પર વેચે, કે જેથી તારે નિર્વાહ સુખે ચાલી શકે. એટલે તે ચિંતવવા લાગ્યો કે–“વિધાતા વિસટશ કારણેથી જે જે પ્રકારે નિષ્ઠુર પટહ વગાડે, તે તે પ્રકારે ધીર પુરૂષ હસતે મુખે નાચે છે.” એમ ધારી ક્ષત્રિય ધર્મને અયોગ્ય છતાં તેના આગ્રહથી કુમારે તે સ્વીકારી લીધું. પછી પ્રતિદિવસે શીલવતી સાથે, માળીએ બતાવેલ બગીચાના એક ભાગમાંથી તરૂ–પુ લાવી, તેની માળાઓ ગુંથી, પાટલની ભાર્યા સાથે શીલવતી તે વેચવા માટે રાજમાર્ગ પર જવા લાગી. તેનાથી બહુ ધન મળવા લાગ્યું. એ રીતે પ્રતિદિન પુષ્પવિક્રયથી સુખે નિર્વાહ ચાલતે. - એકદા વિકસિત પુષ્પમાળાઓ લઈ શીલવતી રાજમાર્ગમાં ગઈ. તેના રૂપ,
વન, લાવણ્ય અને સૈાભાગ્યમાં આસક્ત થયેલ એકદેહિલ નામે કોટ્યાધિપતિ વહાણવટી ત્યાં આવ્યું. તેણે શીલવતીને કહ્યું- હે ભદ્ર! આ માળાઓ કેટલામાં મળી શકે?” તે બેલી–પાંચ સોનામહેરમાં.” એટલે તેણે વિચાર કર્યો કે " दानेन वैराण्युपयान्ति नाशं, दानेन भूतानि वशीभवन्ति ।
ને દીસ્ક્રિર્મવન્વષ્ટા, રાનપરં નો વીમતિ વતુ” { અર્થ-દાનથી વૈર શાંત થાય છે, પ્રાણીઓ વશ થાય છે, ચંદ્રમા સમાન નિર્મળ કીર્તિદાનથી વધે છે, માટે દાન સમાન બીજી કઈ શ્રેષ્ઠ વસ્તુ નથી.
એમ ધારી તેનું મન હરવાને તેણે ત્રણ સેનામહેર આપી, જેથી હર્ષ પામતાં તેણુએ દેહિલને પુષ્પમાળાઓ આપી. ત્યારે નગ્ન થઈને વણિકે જણાવ્યું—“હે ભદ્રે ! આજથી એ માળાઓ બીજા કોઈને આપીશ નહિ. અધિક કીમત આપીને પણ હું જ એ લઈશ.” એ વાત શીલવતીએ સ્વીકારી, એટલે બંને પોતપોતાના સ્થાને ગયા. એમ તે દેહિલ દરરોજ તેની પાસેથી પુષ્પમાળાઓ લેવા લાગે અને અધિક ધનના લેભથી શીલવતી તેને જ આપતી હતી.
એવામાં એક દિવસે બીજા બંદરે જવા માટે વિવિધ અમૂલ્ય કરીયાણાં ભરી વહાણને તેણે સમુદ્રકાંઠે તૈયાર રખાવી શીલવતીને જણાવ્યું છે
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-નરસિંહ રાજાની કથા.
૧૪૯
- ભદ્રે ! કાલે હું પરતીરે જવાને છું. માટે તમે કુંદ, નવમાલતી, પાટલ, અતિમુક્તક, ચંપક પ્રમુખના પુ લઈ સમુદ્રતીરે અમુક પ્રદેશમાં આવીને મને આપજે. હું તને ચારગણું મૂલ્ય અપાવીશ.” તેણે મનમાં ભારે હર્ષ પામીને કબુલ કર્યું, પરંતુ પરમાર્થ તે જાણી ન શકી. બીજે દિવસે બધી પુષ્પમાળાઓ લઈને તે સાંકેતિક સ્થાને ગઈ. ત્યાં હાણુમાં બેઠેલ તે વણિકને તેણે જોય, એટલે પુષ્પ આપતાં શીલવતીએ મૃણાલ સમાન કેમળ પિતાની ભુજા લંબાવી, જ્યારે દેહિલે પોતાને હાથ લંબાવી ભારે હર્ષપૂર્વક પુષ્પમાળા સહિત શીલ વતીને યાનપાત્ર-વહાણમાં ઉપાદ્ધ અને ઉપરના ભાગમાં બેસારી મૂકી. એવામાં મંગલવાદ્યો વગાડવામાં આવ્યાં અને વહાણ ચાલવાને તૈયાર થયું. સઢ મૂકવામાં આવ્યા તેમજ હલ્લીસા ચલાવવામાં આવતાં, ધનુષ્ય થકી છેડેલ બાણની
જેમ યાનપાત્ર વેગથી ચાલવા લાગ્યું. - હવે આ તરફ નરવિક્રમ કુમાર, શીલવતીને આવવાને વિલંબ થતાં ભારે ઉગ પામી આમતેમ શોધવા લાગ્યા. તે કયાંય નજરે ન પડવાથી, તેણે પાડેસને પૂછયું. રાજમાર્ગ જોઈ વળે, ત્રિમાર્ગ, ચેવટા અને ચેરા બરાબર તપાસી જોયા, તથા બધા દેવાલય, ભવને અને બાગ-બગીચા પણ જોઈ લીધાં. છેવટે તેણે પાટલ માળીને તે વાત જણાવી, એટલે તેણે પણ સર્વ સ્થાને શીલવતીની બરાબર શેધ કરી; છતાં ક્યાં પણ ખબર ન મળવાથી તરતજ પાછા ફરીને તેણે કુમારને કહ્યું કે-“હે કુમાર ! તું ધીરજ ધર અને કાયરતા તજી દે.” કુમારે જણાવ્યું–‘મારે કાંઈ. કાયર થવાનું નથી, પરંતુ પોતાની માતાના વિયેગથી વ્યાકુળ બની રૂદન કરતાં આ બાળકને હું જોઈ શકતે નથી.” પાટલ બે –તેમ છતાં પ્રયત્ન ચાલુ રાખે, માટે હું પૂર્વ દિશામાં તેને શોધવા જાઉં છું અને તમે પત્રો સહિત ઉત્તર દિશામાં એ નદીના બંને કાંઠાપર, નિઝરણામાં, ગુફાઓમાં, વિકટ કરામાં, તથા વિષમ પ્રદેશમાં બરાબર તપાસ કરે.” એટલે “ભલે હું તેમ કરું છું” એમ કહી તે પિતાના પુત્રયુગલને સાથે લઈ નદીની નજીકમાં ગયા. ત્યાં જરા પણ પિતાના સાનિધ્ય–પાશ્વભાગને ન મૂકતા બાળકોને શાંત પાવને તે આ પ્રમાણે વિચારવા લાગ્ય– “અરે ! શીલવતીનું કેઈએ હરણ કર્યું હશે? કે કઈ પુરૂષે તેને વશ કરી હશે? અથવા તે શરીરની બાધાથી તે કયાંય બેસી ગઈ હશે? કે મારું કંઈક અપમાન જોઈને અન્ય પુરૂષમાં આસક્ત થઈ હશે ? અથવા તે તેની સાથે પ્રેમભાવ થતાં અપમાનનું કારણ કંઈ યાદ આવતું નથી, તેમ છતાં કદાચ અપમાન થવા પામે, તે પણ તે પિતાના પુત્રને ન તજે, કારણ કે અપત્યસ્નેહ અપરિમિત છે વળી તે મનથી પણ અન્ય પુરૂષનું ચિંતન કરે, એમ પણ સંભવતું નથી, કારણ કે તેવા ઉંચા કુળમાં ઉત્પન્ન થઈને તે પિતાના
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ચંદ્ર સમ ધવલ શીલને મલિન કેમ મનાવે ? અથવા તા બહારથી સ્નેહ બતાવનાર અને અંતરમાં કપટથી ભરેલ એવી યુવતિઓના વાંસજાળ સમાન ગહન મનને કાણુ જાણી શકે ? સ્ત્રીઓ પ્રથમ કઈ જૂદું જ ખાલે છે. અને પછી વન તે કરતાં ભિન્ન કરે છે, હૃદયમાં અન્યને ધારણ કરે છે અને ફરી પેાતાની મરજી પ્રમાણે કરે છે. જેઓ આકાશમાં ગ્રહ-ગણ ગણી શકે, જે મહાસાગરનું જળ માપી શકે, તથા ભાવિ કાર્યને જે જોઇ શકે છે, તે પણ યુવતિઓના ગહન ચરિત્રને જાણી શકતા નથી. યુવતિએ એવીજ હાય છે, એ વાત સત્ય છે, તેમાં લેશ પણ સ ંદેહ નથી, છતાં કેવળ એનુ એવું ખાટુ' કાર્યાં મે' જરાપણ જોયું નથી માટે એ સર્રથા ઉપેક્ષા કરવા લાયક નથી. ” એમ નિશ્ચય કરી, પેાતાના પુત્રાને નદી કાંઠે બેસારીને તે કુમાર નદીના પર તીરે તેને શેાધવા માટે નદીમાં પેઠા અને મધ્યભાગમાં પહોંચ્યા. એ . વામાં દુધૈવ અત્યંત અનિવાર્ય હાવાથી, ભવિતવ્યતા–નિયાગના અટિત પદાને ટિત કરવાના સ્વભાવ હાવાથી, તથા વેદનીય કર્મીના મંળવત્તરપણાને લીધે પત પરના વરસાદથી ધાધમધ આવતા જળ-પ્રવાહ થકી તત્કાળ નદી પૂરાઈ ગઈ અને અગાધ થઇ. એટલે કુમારના પદપ્રચાર સ્લખના પામ્યા તથા વૃક્ષા અને પધ્રુવયુક્ત જળપૂરમાં તે તણાયા અને દૂર પ્રદેશમાં નીકળી ગયા. એવામાં કંઇક શુભ કર્માંના ચેાગે તેને એક ફૂલક-પાટીયું હાથ લાગ્યું, તેના ચેાગે તે નદી તીરે ઉતર્યાં. ત્યાં એક વૃક્ષની છાયામાં બેસીને કુમાર ચિતવવા લાગ્યા કે— અહા ! પેાતાના નગરના ત્યાગ, અહીં આગમન, ભાર્યાના વિયાગ, પુત્રાના વિરહ અને નદીના વેગમાં વહન—એ મધુ કેમ અણુધાર્યું` થયુ` ? પ્રચંડ પવનથી ઉછળેલ રજસમૂહની જેમ અથવા દેવતાને આપવામાં આવેલ મલિની જેમ એક અલ્પ વખતમાં મારા રિકર-પરિવાર કેમ તરત દૂર થઇ ગયા. હું દૈવ ! આ હું તને નમસ્કાર કરૂ છું. મારા પર ભલે બધાં દુઃખો નાખ, કારણુ કે સ્વજન–સુજનથકી સામાન્ય જન સુખે રહે છે. '
એવામાં પાસેના જયવર્ધન નગરના કીર્ત્તિવમાં નામે રાજા, અનિવાય શૂળ-વેદનાથી તત્કાળ મરણ પામ્યા કે જે અપુત્રીયા હતા, જેથી મંત્રી, સામતાદિક પ્રધાન પુરૂષો ભેગા થયા અને તેમણે પાંચ દિવ્યને અભિષેક કર્યાં. રાય–ાગ્ય પુરૂષને તેઓ સત્ર શેાધવા લાગ્યા. ક્ષણાંતરે નગરમાં રાજય-લાયક ફાઇ જોવામાં ન આવવાથી બહાર જોવાને માટે તે ૫'ચ દિવ્યેા બહાર નીકળી ત્યાં ગયાં, જ્યાં નરવિક્રમ કુમાર ચિંતાતુર થઇ બેઠા હતા. એટલે તેમાં પ્રચંડ સુડા'ડથી ભયાનક અને અગ્રગામી એવા પ્રવર કુંજરને વેગથી આવતા જોઇને કુમાર વિચારવા લાગ્યુંા કે— મને તેા એમજ ભાસે છે કે દૈવ પૂર્વે ધારી રાખેલ અત્યારે આચરવાને ઈચ્છે છે. નહિ તેા સુંઢને ઉછાળતા હાથી અહીં શી રીતે
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ–નરસિંહ રાજાની કથા.
૧૫
આવે ? અથવા તો એ પણ ભલે આવે અને પિતાનું મનવાંછિત કરી લે, કે જેથી મારું સુત, દાયતાના વિરહ પ્રમુખ દુઃખ ઉચછેદ પામે. ' એવામાં ઘનઘોષ સમાન ગર્જના કરીને કુંજરે સુંઢવતી કુમારને તરતજ પોતાની પીઠ પર બેસારી દીધું. તે વખતે અવે હેકારવ કર્યો તથા એકદમ જયધ્વનિ થયો. એટલે સામંત-મંત્રીઓથી પરવારેલ કુમાર નગરમાં ગયો. નગરમાં ભારે આનંદ પ્રગટ્યો અને પૂર્વે તાબે ન થયેલા રાજાઓ પણ આવીને નમ્યા. એમ નરવિક્રમ કુમારે બધું રાજ્ય પિતાને સ્વાધીન કર્યું. ત્યાં હાથી, અ*, રત્ન-ભંડાર વિગેરે સમૃદ્ધિ નરસિંહ રાજાના જેવી જ તેને સંપન્ન થઈ, જેથી દેવલેકમાં ઇંદ્રની જેમ તે વિવિધ વિકાસ કરવા લાગે, પરંતુ એક સ્ત્રી વિરહ અને પુત્રને દીર્ઘ વિયેગ, નિરંતર તેને દુસહ લાગવાથી ભાંગેલા શલ્યની જેમ તેના હૃદયમાં ખટક્યા કરતું હતું.
એક દિવસે જયવર્ધન નગરની પાસેના ઉદ્યાનમાં અનેક શિવેએ પરવરેલા, સિંહની જેમ દુધર્ષ, સૂર્યની જેમ તમ-અજ્ઞાનતાને ટાળનાર, ચંદ્રની જેમ સૌમ્યતાયુક્ત, મંદરાચલની જેમ સ્થિર, જાત્ય સુવર્ણની જેમ કટી સહન કરનાર, અંતરાય રહિત, સંયમ-વ્રતને પ્રગટપણે ધારણ કરનાર, સમસ્ત પ્રાણીએની ઉપગપૂર્વક રક્ષા કરનાર, સમિતિથી મનના વેગને રોકનાર, સદા પ્રશાંત, છત્રીશ ગુણરૂપ મહામણિની રેહણાચલની ભૂમિતુલ્ય, બુદ્ધિના નિધાન, જાણે સાક્ષાત ધર્મના ભંડાર હય, જગતમાં એક દીપક સમાન, શિવમાર્ગના સાર્થ વાહતુલ્ય, કર્મરૂપ વૃક્ષને બાળવામાં અગ્નિતુલ્ય, મહાગવિ8 કંદર્પરૂપ સર્ષને વશ કરવામાં નાગદમણિ સમાન, સ્વસમય અને પરસમયરૂપ જળ-પ્રવાહના સિંધુ-સાગર સમાન, લેકના લેચનરૂપ, પિતપતાના વિષયમાં પ્રવર્તતી 'ઇંદ્રિયરૂપ કુરંગ-મૃગના એક પાલતુલ્ય, મિથ્યાત્વરૂપ જળથી ભરેલા ભવ-સમુતમાં પડતા પ્રાણીઓને એક નાવરૂપ, પંચવિધ આચારના મહાભારને ઉપાડવામાં સમર્થ, યતિધર્મ આચરવાને અસમર્થ બેને શ્રાવકધર્મમાં સ્થાપતા, તેમજ સમર્થ જનેને યતિધર્મમાં પ્રવર્તાવતા, સિદ્ધાંત પ્રસિદ્ધ ન્યાયથી અપૂવ અપૂર્વ જિનચૈત્યને વંદતા, ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતા શ્રીસામંતભદ્રસૂરિ આવીને સમેસર્યા. એટલે નગરમાં પ્રસિદ્ધિ થઈ કે– અશેષ ગુણના નિધાનરૂપ આચાર્ય પધાર્યા છે. ” જેથી કેતૂહલ કે ભવ-નિર્વેદને લીધે, શંકા પુછવાના કારણે, બહુમાન કરવા, ધર્મશ્રવણના નિમિત્તે કે પિતા પોતાના મત-દર્શનના તત્ત્વને વિચાર કરવા અનેક મંત્રી, સામંત, શ્રેષ્ઠી, સેનાપતિ, સાર્થવાહ, દંડનાયક પ્રમુખ નગરજને આવીને તેમને પગે પડ્યા; અને પાસેની ભૂમિપર બેઠા. ત્યારે આ ચાર્ય મહારાજ પણ પૂર્વોપાજિત ભારે કર્મરૂપ અગ્નિ-જવાળાથી તપ્ત થયેલા પ્રાણીઓ પર કરૂણા-અમૃતની વૃષ્ટિ સમાન પોતાની દષ્ટિ ફેરવતા, તે મંદરા
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
-
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ચલથી મથન કરાતા ક્ષીરસાગરના ધ્વનિ સમાન ગંભીર વાણીથી ધર્મદેશના આપવા લાગ્યા કે--
હે ભવ્ય ! પ્રચંડ પવનથી પ્રેરાયેલ, કુશાગ્રે લાગેલ જળબિંદુ સમાન જીવિત ચંચળ છે અને શરીરબળ તે ઈંદ્રધનુષ્યની જેમ ક્ષણવારમાં દષ્ટનષ્ટ થાય તેવું છે. પ્રેમ પણ ઉંચા પર્વતના શિખર પરથી સરતી સરિતાના તરંગ સમાન તરલ છે તથા લક્ષમી પણ તજવાને તત્પર બની છળ જોયા કરે છે. મહાસાગ - રમાં આવર્તાની જેમ પ્રગટ રીતે અનેક દારૂણ વિકાર બતાવનાર આપદાઓ પણ શરીર પર સદા આવી પડે છે, તેમજ વિષલતાની જેમ વિષ, મણિ, મંત્ર, તંત્ર કે દિવ્ય ઔષધોને પ્રવેગ કરતાં પણ ભેગવવાથી ભારે દુઃખ આપે છે. વળી મિથ્યાત્વ-મેહનીયથી મૂઢ બનેલા પ્રાણીઓ જે પાપ કરે છે, તે શત્રુની જેમ સેંકડે ભવ થતાં પણ મૂકતું નથી. પ્રિય પુત્ર, કલત્ર પ્રમુખના નિમિત્તે પ્રાણી જે અનેકવાર અકાર્યમાં પ્રવર્તે છે તે પણ પરલેક જતાં જરા પણ રક્ષા કરતા નથી માટે હે કુશળજને ! એમ સમજીને તમે પ્રતિદિન સત્વર જિનધર્મમાં પ્રવર્તે કે જ્યાં સુધી વજા-મુગરની જેમ તમારા પર જરા આવી પદ્ધ નથી, પરંતુ તે જરા આવતાં તે પાંખ છેદાયેલા પક્ષી, દાઢા ખેંચેલ ભુજંગ અથવા રાજ્યહીન બનેલ નરેંદ્રની જેમ સ્વચ્છ ગમન, પરને ભય પમાડે અથવા સર્વાર્થ-સાધનથી રહિત બનતાં તમે પૂર્વ સંપત્તિને સંભારતા લાંબો વખત : કલેશ પામશે. હવે એ કરતાં વધારે શું કહેવું? જે તમે વાંછિત સુખ ભેગવવા ઈચ્છતા હો, તો વીતરાગના વચનનું આરાધન કરે.” એ પ્રમાણે ગુરૂએ સંસારની અસારતા સમજાવતાં ઘણું પ્રાણીઓ પ્રતિબોધ પામ્યા.
પછી બીજે દિવસે આચાર્યનું આગમન સાંભળવામાં આવતાં, સમગ્ર ગજ, અશ્વ, પારકરને સાથે લઈ નરવિક્રમ રાજા ભાર્યા અને પુત્રની પ્રવૃત્તિ પૂછવા માટે ગુરૂ પાસે ગયો. ત્યાં આચાર્યને વંદન કરીને તે ચિંતવવા લાગ્યો કે – “ અહો ! જગતને આશ્ચર્ય પમાડે તેવું એનું રૂપ, અમૃતવૃષ્ટિ સમાન દષ્ટિ, સજલ ઘનષ સમાન મનોહર સ્વર, સમસ્ત પ્રશસ્ત લક્ષણયુકત શરીર અને બધા પ્રાણીઓને પ્રીતિ પમાડનાર એની વાણું ! તેમજ તમ-રાહુ કે અંધકારથી નિગ્રહ પામેલ ચંદ્ર, તપ-તાપમાં મંદરૂચિ સૂર્ય, તથા પર્વતથી પરાભવ પામનાર સાગર પણ એમની સમાન કેમ થઇ શકે? એવું કંઈ નથી કે જે ભૂત, ભાવિ અને વર્તમાન વસ્તુને એ ન જાણી શકે, માટે મારી કવિતા અને પુત્રને વૃત્તાંત એમને પૂછવા જેવો છે.” એમ નિશ્ચય કરીને રાજા ઉચિતાસને બેઠે, એટલે આચાર્યે ધર્મકથા શરૂ કરી, જે સાંભળતાં ફરી પણ ઘણા પ્રાણીઓ પ્રતિબોધ પામ્યા. એવામાં પ્રસંગ મળતાં રાજાએ પણ ગુરૂને પૂછ્યુંહે ભગવન્! તમે ન જાણતા હે તેવું કંઈ જ નથી, એમ મને ખાત્રી
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવનરસિંહ રાજાની કથા. - થાય છે, માટે કરૂણા લાવી જણાવે કે સ્ત્રી અને પુત્રની સાથે મારે સમાગમ કયારે થશે?” ગુરૂ બેલ્યા- હે રાજન! ધર્મ-આરાધન કરતાં તે અંતરાયકર્મને પશમ થશે, ત્યારે તે મળશે.” રાજાએ કહ્યું- હે ભગવન્! એ તે હું જાણું છું છતાં દુસહ વિયોગથી વ્યાકુળ બનતાં ધર્મ સાધન કરી શકો નથી, કારણકે મનને નિરોધ કરે એ ધર્મનું મુખ્ય લક્ષણ છે. તે અમારા જેવાથી કેમ બની શકે? માટે સર્વથા પ્રસાદ લાવી, કઈ બીજે ઉપાય બતાવે” ગુરૂએ જણાવ્યું–જો એમ હોય તે પ્રતિદિન મુનિએની ઉપાસના કરે વાંછિત સિદ્ધિ સાધવા માટે એ ઉપાય છે. મુનિઓના સમાગમથી પણ લોકે શું શું સુખ મેળવી શકતા નથી કારણ કે એનાથી નિબિડ કર્મની સાંકળ તુટે છે, દુર્ગતિ ભેદાય છે, કલ્યાણલતા વિકાસ પામે છે, દુઃખ નાશ પામે છે અને પ્રકાશિત દર્પણમાં પડતા પ્રતિબિંબની જેમ લક્ષમી સદા નિકટ રહે છે. એટલે સંગી જેમ વૈધે બતાવેલ ઔષધ સ્વીકારે, પથભ્રષ્ટજન જેમ સુમાર્ગ–સુચનાને, પિપાસુ જેમ નિર્મળ જળથી પૂર્ણ મહાસરોવરના નિવેદનને સ્વીકારે, તેમ રાજાએ ભારે ઉલ્લાસથી ગુરૂ-વચન સ્વીકારી લીધું અને ગુરૂને પ્રણામ કરીને તે પિતાના સ્થાને ગયે..
હવે અહીં વિક્રમકુમારના તે બંને પુત્રે તૃષ્ણ અને સુધાથી આકુળ વ્યાકુળ બની નદીના કિનારે બેઠા છે, તેવામાં વારે એક શેવાળી કે, જે નગરમાં દહી અને છાશ વેચવા ગયા હતા, તે ત્યાં આવી પહોંચે. એટલે દેવકુમાર સમાન રૂપવંત અને કરૂણ-સ્વરે. રૂદન કરતા તે બંને બાળકે તેના જેવામાં આવતાં તેણે પૂછયું–“હે પુત્રે ! તમે શા માટે રે છે? તમને અહીં કેણે લાવી મૂક્યા છે? અથવા અહીં તમારે સંબંધી કેણ છે?” ત્યારે મોટા બાળકે બધે વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યું, જે સાંભળતાં આ અનાથ છે” એમ ધારી પિતાની પાસે રહેલ અશન-પાન આપતાં આનંદ પમા, તથા અનેક પ્રકારે લોભાવી, તે તેમને પોતાના ગોકુળમાં લઈ ગયા, અને તેણે ગોકુળના ઉપરીને સેપ્યા. એટલે તેણે પણ પુત્રવિયેગી પિતાની પત્નીને તે સખ્યા. ત્યાં તે જાણે પિતાના ઉદરમાં ઉત્પન્ન થયા હોય તેમ સર્વ પ્રકારે તેમનું પાલન કરવા લાગી, તેમજ ખંડખાદ્ય પ્રમુખ વિશિષ્ટ વસ્તુ આપતાં નિરંતર તેમને રાજી રાખતી. તે ગોકુલપતિ પણ જયવર્ધન નગરના રાજાને માનીતું હતું. તે એકદા બહુ જ કીંમતી ભેટ લઈ પેલા અને પુત્ર સાથે નરવિક્રમ રાજાના દર્શન નિમિત્તે જયવર્ધન નગરમાં આવ્યું. ત્યાં રાજાને પ્રણામ કરી તેણે અત્યંત આદરપૂર્વક ભેટ અર્પણ કરી. એટલે રાજાએ પોતાના હાથે તેને તાંબુલ આપ્યું અને સુખ દુઃખની બધી વાત પૂછી. એવામાં રાજાની દૃષ્ટિ તે બને
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. બાળકે પર પડતાં ભારે પ્રમોદ ઉત્પન્ન થયે, જેથી તેને વિચાર આવ્યો કે – “આ બંને પુત્ર અવશ્ય મારા જ લાગે છે છતાં એ બાબત ગેકુલપતિને પૂછું.” એમ ધારી તેણે ગોવાળીયાને પૂછયું કે- અરે ભદ્ર! આ કેના પુત્રો છે?” તેણે કહ્યું- હે દેવ ! એ મારા સંબંધીના બાળકે છે. બાલ્યાવસ્થાથી મારી પત્નીએ એમને ઉછેરીને મોટા કર્યા છે. ત્યારે રાજા બે-“ભદ્ર! સત્ય વાત નિવેદન કર.” એટલે તેને #ભ ઉન્ન થવાથી નદીકિનારાથી માંડીને બધે વૃત્તાંત તેણે રાજાને કહી સંભળાવ્યું, જે સાંભળતાં પરમ પ્રહર્ષ પામતા રાજા એ તે બંને બાળકને ગાઢ આલિંગન આપી પોતાના મેળામાં બેસાર્યા. એ બનાવ જોતાં ગોકુળનાયક કહેવા લાગ્યું- હે દેવ ! મેં પ્રથમથી જ એમની વિવિધ ચેષ્ટાઓથી જાણી લીધું કે આ કેઈ સામંત, સેનાપતિ કે રાજાના, માગે જતાં કંઈ વિષમ કારણને લઈને વિમુકત થયેલા બાળકે હશે, નહિ તે પ્રતિદિન એમની વિવિધ પ્રકારની આવી વિચિત્ર ક્રીડા કેમ સંભવે? કારણકે એઓ પિતાની બુદ્ધિથી માટીના હાથી બનાવી તેને શસ્ત્રવતી ભેદે છે, બનાવટી અ કલ્પને દોડાવે છે, માટી પિંડના રથે બનાવી ચલાવે છે અને પોતાની મતિથી કપેલી મજબુત લાકીઓને શસ્ત્ર તરીકે ઉપાડ ફેરવે છે; એમ ચતુરંગ સેનાને લઈ ઉત્કટ સંગ્રામ કલ્પીને અન્ય બાળકને ગામ, નગર પ્રમુખ પ્રસાદથી દાન આપે છે. આવી ચેષ્ટા સામાન્ય જાતિના બાળકોમાં સંભવે નહિ, તેમાં જ વળી જ્યારે જ્યારે હું તમારા દર્શનાર્થે આવતે, ત્યારે ત્યારે એઓ રાજભવન જેવાને ભારે આગ્રહ કરી બેસતા. તે વખતે હું એમને વિશિષ્ટ વસ્ત્ર-વસ્તુ આપતાં કે નજર ચૂકાવીને આવતું, પરંતુ અત્યારે તે એમને ભારે આગ્રહ થયે અને એક ક્ષણ પણ મને ન મૂકતાં મારી સાથે આવ્યા છે.” એમ સાંભળતાં રાજાએ ચિંતવ્યું કે- “ અહો ! આ મહાનુભાવે મારા પર ભેટે ઉપકાર કર્યો. ” એમ ધારી પરમ પ્રમોદ પામતા રાજાએ તેને તે ગોકુળ તથા સે ગામે, પિતાના રાજ્યની પરંપરા સુધી ભગવટામાં આપ્યાં, તેમજ ભારે કીમતી બહુ વસ્ત્રાદિ તથા બોલ આપી તેને વિદાય કર્યો. પછી પિતે બંને પત્ર સાથે તે આચાર્ય પાસે ગયો અને ભકિતથી ગુરૂને વંદન કરીને તેણે ૫ત્ર-સમાગમને બધે વૃત્તાંત નિવેદન કર્યો, જે સાંભળતાં આચાર્ય બેલ્યાહે રાજન ! પૂર્વે કહેલ અમારું વચન તને યાદ છે ?' રાજાએ કહ્યું- હે ભગવન! તે તે સ્વનામની જેમ બરાબર યાદ છે.” ગુરૂએ જણાવ્યું–હે મહાભાગ ! એ તે શું માત્ર છે ? પરંતુ એવી કઈ વસ્તુ નથી કે જે ગુરૂસેવાથી સિદ્ધ ન થઈ શકે.” રાજા બોલ્યા--“હે ભગવન્! એ તો કેવળ સત્ય જ છે. મને તે સાક્ષાત્ અનુભવ થયો, એટલે તેમાં શંકા શી ? હવે એક સ્ત્રી વિયોગના દુઃખને ઉચ્છેદ કરવા આપ કૃપા કરે” ગુરૂ બોલ્યા--હે નરેંદ્ર! એટલે બધે ઉતાવળો ન થા.” એટલે રાજ તે વચન સ્વીકારી, પ્રણામ કરી સ્વસ્થાને ગયે.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ–નરસિંહ રાજોની કથા.
૧૫૫
અહીં દેહિલ વહાણવટી અનુકૂળ પવનના ગે સઢના બળથી ચાલતા યાનપાત્ર વડે સસુદ્રમાં આગળ ચાલવા લાગ્યો. એવામાં પૂર્વે કદિ ન જોયેલ તથા પ્રકારને વ્યતિકર જોતાં “હા પ્રિય ! હા પ્રાણનાથ ! આવું વિષમ વ્યસનદુઃખ મારાપર કેમ આવી પડયું ? એમ અકાળે પડેલા વજથી જાણે આઘાત હોય તેમ મૂછીથી શીલવતીની આંખે બંધ થઈ ગઈ. કુહાડાથી છેદાયેલ ચંપકલતાની જેમ તે ચાનપાત્રના ભૂમિતલપર પી ગઈ, એટલે પાસે રહેલા પરિજાએ શીતલ ઉપચારથી તેને શાંત કરી. ક્ષણવાર પછી સાવધાન થતાં પુત્ર અને પ્રિયતમના ગાઢ વિયેગથી વ્યાકુળ બની લોચનમાંથી અશ્રુને પ્રવાહ પાડતાં તે આ પ્રમાણે વિલાપ કરવા લાગી—“ હા ! જગતમાં વિખ્યાત બળશાળી હે તાત! પિતાના જીવિત સમાન ગણીને અત્યારે અતિ દુઃખિત આ પિતાની દુહિતાની કેમ ઉપેક્ષા કરે છે ? હે નરસિંહ નરેંદ્ર ! એ રીતે અનાય–દુર્જનથી હરણ કરાતી પિતાની પુત્રવધૂની પણ કેમ ઉપેક્ષા કરે છે ? હા ! હા !. અત્યારે તે દૈવ જ પ્રતિકૂળ છે. હા પ્રાણનાથ ! હા ગોત્રદેવતા ! હા સમસ્ત દિપાલે ! પાપમતિના હાથે હરણ કરાતી આ અબળાનું રક્ષણ કરે, રક્ષણ કરે. એ રીતે કરૂણ સ્વરે વિલાપ કરતી શીલવતીને પેલા દેહિલે કહ્યું
હે ભદ્ર! આમ વિલાપ શામાટે કરે છે ? ધીરજ ધર, સ્વપ્નમાં પણ તારૂં પ્રતિકૂળ હું કદિ કરનાર નથી, કારણકે આ અખૂટ સમૃદ્ધિ તારે આધીન છે; અને આ મને પણ એક દાસ સમાન સમજી લેજે. માટે સ્વામિની-શબ્દ સ્વીકારી લે, તેમજ ગૃહકાર્યોના વ્યાપારમાં પોતાની બુદ્ધિથી આ પરિજનને પિતાના સમજી લે ” એમ સાંભળતાં શીલવતી બેલી- હે નિષ્ફર ! હે ધૃષ્ટ ! હે પાપિષ્ટ ! હે દુષ્ટ ! દષ્ટિપથથી દૂર થા, નહિં તે શ્વાસનિરોધથી હું મારા - જીવિતને સત્વર ત્યાગ કરીશ. અરે ! ક્ષત્રિય-કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ છતાં, અને જન્મથી શુદ્ધ શીલ પાળનાર એવી મને આવા બીભત્સ બોલ સંભળાવતાં પિતાના જીવિતથી પણ તું લજજા પામતું નથી ? અને વળી દેહ ખેદ પામે,
જીવિત નષ્ટ થાય, તેમજ એક પછી એક દુઃખ ભલે માથે આવી પડે તેપણ તાતે આપેલ પતિના નામને કદાપિ હું તજનાર નથી. ” આવે તેને નિશ્ચય જાણી, દેહિલે તેને ખાનપાન આપવાનું બંધ રખાવ્યું. એમ તે ક્ષુધા-પિપાસાથી પરાભૂત છતાં પિતાના નિશ્ચયને તેણે ત્યાગ ન કર્યો. તે
એવામાં શીલવતીના વિશુદ્ધ શીલથી સંતુષ્ટ થયેલ પાસેની સમુદ્રદેવીએ તેના યાનપાત્રને મહા-આવર્ત ઘુમરીમાં નાખી દીધું, પ્રલયકાળના જે દારૂણ પવન તેણે પેદા કર્યો, કુળ-પર્વતેના જેવા જળ-કલ્લોલ પ્રગટ કર્યા, આકાશમાં ભયંકર ગંધર્વ–નગર વિહૃથ્ય, ભીષણ ગર્જના અને ભારે વિદ્યુતના પંજ સહિત વાદળાં પ્રગટાવ્યાં. આથી કર્ણધાર-વહાણ ચલાવનાર ભારે ગભ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
રાચા, સુભટા શસ્ત્રધારી છતાં વ્યાકુળ થવા લાગ્યા, હૅલીસા ચલાવનારા ગભરાટમાં પડયા અને નાવના માલીક દૈહિલ પણ અત્યંત આકુળ વ્યાકુળ થવા લાગ્યા. એવામાં આકાશમાં રહેલ દેવી બેલી અરે ! દુષ્ટ વિપુત્ર ! ન્યાયહીન ! કામાતુર ! અરે કામગ`ભ ! હે અગ્નિતુલ્ય ! રીંછની જેમ તુચ્છ જોનાર ! અજાના ગલ–સ્તનની જેમ જનગણને નિંદનીય ! જે શીલવતીને સતાવીશ, તે આ પ્રમાણે હુમણાજ નાશ પામીશ. એમ સાંભળતાંવેત વસ્ત્રનુ ઉત્તરાસંગ ધારણ કરી, પૂજાવિધિ આચરી, વિનયપૂર્વક હાથમાં રૃપ લઇને તે દેવીને વીનવવા લાગ્યા હૈ દૈવિ ! દાસની જેમ મારે એક અપરાધ ક્ષમા કરો અને કાપના ત્યાગ કરશે. આવા અપરાધ હવે હું કદિ કરીશ નહિ. દેવા પ્રણતપ્રતિપાલ હોય છે ' ત્યારે દેવીએ કહ્યું— અરે ! તું એને માતાની જેમ સુખે પાળીશ, તા જ હું હતાશ ! તું જીવી શકીશ.’ એટલે ભયભીત થયેલા . • તેણે તે બધું કબૂલ કર્યું, જેથી બધી પ્રતિકૂળતા સ’હરીને દેવી અદૃશ્ય થઈ ગઈ. પછી પવન અનુકૂળ થતાં ચાનપાત્ર માગે ચડયુ અને કર્ણ ધાર પ્રમુખ લાકા હ પામ્યા. પેલા વણિક પણ સંતુષ્ટ થઈને ભારે આદરપૂર્વક શીલવતીના પગે પડ્યો અને પાતાનુ દુશ્ચરિત્ર ખમાવીને તેને કહેવા લાગ્યા કે—‹ હૈ સુતનુ ! તું જરા પણુ ખેદ કરીશ નહિ. હું અલ્પ વખતમાં એવા ઉપાય લઇશ, કે જેથી તું તારા પ્રિયતમને મળીશ. ' એમ કહી તેણે શીલવતીને ભેાજન કરાવ્યું અને રહેવાને માટે વ્હાણુના એક ઉપરના નિર્વિઘ્ન ભાગ અણુ કર્યાં. ત્યારથી તે વણિક પ્રતિદિન શીલવતીને માતા, ભગની, દેવતા, ગુરૂ અથવા સ્વામીની જેમ માનતા અને લેાજન, વસ્ત્ર, આષધ, તખેાલ પ્રમુખથી ભારે તેના ઉપચાર કરતાં તે પરતીરે પહેાંચ્યા. ત્યાં પાતાનું કરીયાણું વેચતાં તેણે ઘણું ધન મેળવ્યું. પછી બધાં કામ પૂર્ણ કરી તે પેાતાના નગર ભણી પાછે ફર્યાં. એવામાં વચ્ચે અનુકૂળ પવનના અભાવે તે ચાનયાત્ર અન્ય માર્ગે ચડતાં જયવર્ષોંન નગરની પાસે પહોંચ્યું. ત્યાં લંગર નાખી સઢ પાડી નાખ્યું, એટલે ઘણા નાકા સહિત તે વણિક નીચે ઉતર્યાં અને પરકાંઠે પેદા થયેલી કીંમતી ચીજોની ભેટ લઇને તે નરવિક્રમ રાજાને ભેટવા ગયા. ત્યાં પ્રતિહારની અનુજ્ઞા મળતાં રાજસભામાં જઇને તેણે રાજાને તે વિચિત્ર ભેટા આપી, જેથી રાજાએ તેના ભારે સત્કાર કર્યાં. પછી પરતીરના નગર રાજા વિગેરેના સ્વરૂપની વાતા, સમુદ્ર ઓળંગવાના વૃત્તાંત તથા પેાતાના કરીયાણાના ગુણ-દોષ પ્રકાશતાં તે એક પ્રહર રાજા પાસે બેઠા. ત્યાં વખત વીતતાં તેણે પ્રણામપૂર્વક રાજાને વિનતી કરી— હે દેવ ! વ્હાણુ શૂન્ય પડયુ છે અને રાત્રિ પડવાના વખત થયા છે, માટે મને જવાની અનુજ્ઞા આપેા. ’ એટલે રાજાએ વિચાર કર્યાં કે— પ્રિય-તમાના વિચાગથી વિધુર-વ્યાકુળ થયેલા એવા મને આજે લાંબી રાત સુધી
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ–નરસિંહ રાજાની કથા.
પ૭ ભલે એ વણિક વિનેદ કરાવે.” એમ ધારી રાજાએ કહ્યું- હે ભદ્ર! તું શાંત થઈને અહીં જ રહે. હું મારા પ્રધાન પુરૂષને મેકલીને તારા યાનપાત્રનું રક્ષણ કરાવીશ.” એટલે “જેવી આપની આજ્ઞા ' એમ કહીને તેણે રાજાનું વચન સ્વીકાર્યું. પછી વહાણની રક્ષા કરવા રાજાએ પોતાના શ્રેષ્ઠ સુભટે મોકલ્યા. એવામાં બંને કુમારો ઉભા થઈ રાજાને નિવેદન કરવા લાગ્યા–“હે તાત! અમે પૂર્વે કોઈવાર બહાણ જોયેલ નથી, માટે તે જોવા અમને ઘણી ઉત્કંઠા છે; તે આપની આજ્ઞાથી અમે ત્યાં જઈએ.” આવે તેમને નિશ્ચય જાણવામાં આવતાં રાજાએ તેમને અનુજ્ઞા આપી, એટલે અંગરક્ષક સહિત તેઓ બહાણુપર ગયા, ત્યાં યાનપાત્ર અવલેકીને ત્યાં જ તેઓ સુઈ ગયા. રાત્રિના પાછલા પહોરે જાગ્રત થઈ પરસ્પર વાત ચલાવતાં નાના ભાઈએ મોટા ભાઈને કહ્યું- હે બ્રાત! કંઈક અપૂર્વ કથા ચલાવ કે જેથી અહીં રહેતાં કઈ રીતે રાત ખલાસ થાય.” ત્યારે જ્યેષ્ઠ ભ્રાતાએ જણાવ્યું-“હે ભદ્ર! અન્ય કથા સાંભળવાથી શું ? આ આપણું જ અપૂર્વ આખ્યાન તું સાંભળ.” તે બે -“ભલે એ જ કહી સંભળાવે.” પછી મોટે ભાઈ કહેવા લાગે કે
હાથમાં પુષ્પમાળા લઈને માતા રાજમાર્ગો ગઈ, તે પાછી ન વળી અને નગરમાં અનેક પ્રકારે શોધતાં પણ તેનો પત્તો ન લાગે. જેથી પિતા પણ દુઃખાત્ત બની આપણી સાથે નદી કાંઠે ગયા. ત્યાં પરતીરે શેધવા જતાં પાણીમાં તણાયા અને નદી પ્રવાહમાં તણાતાં તે દૂર દેશમાં જઈ નીકળ્યા. એવામાં નિરાધાર બનેલા આપણને ગોવાળીયે ગોકુળમાં લઈ ગયા. ત્યાં આપણે વૃદ્ધિ પામ્યા. પછી એકદા રાજાને જોવા માટે ગયા, ત્યાં પિતા-રાજાએ આપણને ઓળખી લીધા. એવામાં અહીં રહેતાં મેટા કૌતુકથી આપણે અહીં આવ્યા.” એ પ્રમાણે પિતાની કથા તેણે લઘુ ભ્રાતાને કહી સંભળાવી. એ વાત મૂળથી પાસેના ભાગમાં રહેલ શીલવતીએ બધી સાંભળી લીધી, જેથી અકથનીય અને કેવળ અનુભવગમ્ય, પિતાના પુત્રોએ કહેલ વ્યતિકર જાણવામાં આવતાં અપૂર્વ હર્ષ-પ્રકર્ષને ધારણ કરતી, અત્યંત રોમાંચ પ્રગટતાં કંચુકી તૂટી જવાથી, સુતસ્નેહને લીધે સ્તનમાં દુગ્ધધારા વહેતાં, “ચિરકાળે પ્રાપ્ત થયેલા હે પુત્રે ! તમે આવે અને આ તમારી જનનીને ગાઢ આલિંગન કરે.” એમ બોલતી શીલવતી તેમની પાસે ગઈ અને તેણે પૂર્વને વૃત્તાંત નિવેદન કર્યો, જેથી જેષ્ઠ પુત્રે તેને બરાબર ઓળખી લીધી, એટલે ગાઢ કંઠે વળગીને લાંબા વખતના વિરહ-દુઃખના વેગથી ગદગદિત વચન થઈ જતાં તે પિતાના પુત્ર સહિત રેવા લાગી. એવામાં પરમાર્થ જાણવામાં આવતાં બે ઘધ પછી કુમારના પરિજનોએ તેને શાંત કરી. એવામાં સૂર્યોદય થતાં પરિજનોમાંના એક પુરૂષે તરત જઈને નરવિક્રમ રાજાને નિવેદન કર્યું—“હે દેવ ! આપની પ્રિયતમા, આ વણિકના
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
વહાણમાં કુમારને મળી છે.” એટલે ભારે હર્ષ લાવી રાજાએ આશ્ચર્ય સાથે તે વણિકને પૂછયું–“હે ભદ્ર ! શી હકીકત છે ?” ત્યારે ભયભીત થતાં તે બે –“હે દેવ! મને પ્રથમ અભયદાન આપવા મહેરબાની કરે કે જેથી બધે વૃત્તાંત આપને નિવેદન કરૂં.” રાજાએ એ વાત કબૂલ રાખી, એટલે પ્રથમના અનુરાગથી માંડીને ચાનપાત્રમાં આરોહણ, આકંદન, લેભન, દેવીભય વિગેરે બધે વૃત્તાંત તેણે કહી સંભળાવ્ય; જે સાંભળતાં રાજાએ સમગ્ર ધન અને યાનપાત્ર સહિત તે વણિકને વિદાય થવાની અનુજ્ઞા આપી. પછી શીલવતીને હાથણી પર બેસારી, છત્ર, ચામરના આડંબર સહિત, પગલે પગલે લેકેના પૂજા-સત્કારને સ્વીકારતી, સ્થાને સ્થાને દીન અને અનાથ જનેને કનકદાન આપતી, પરમ વિભૂતિપૂર્વક તે પિતાના રાજભવનમાં દાખલ થઈ. રાજાએ આઠ દિવસ નગરમાં મહોત્સવ કરાવ્યું. પછી નાન, વિલેપનપૂર્વક કીંમતી વસ્ત્રોને . ધારણ કરતાં, તથા પુત્ર–યુગલથી પરવારેલ અને અંગમાં હર્ષ–પ્રકર્ષને ધારણ કરતી શીલવતી આગળ પૂર્વાનુભૂત કથા કહેતાં અને તેના હરણ પ્રમુખને વૃત્તાંત સાંભળતાં, તે પાટલમાળીનું અનુપમ સચ્ચરિત્ર તરતજ રાજાના સ્મરણમાં આવ્યું. એટલે તેણે શીલવતીને જણાવ્યું–“હે પ્રિયે! જે મહાપુરૂષ માળીએ સ્નેહ બતાવ્યો, તે પિતા પણ ન હોઈ શકે.” શીલવતી બેલી–હે નાથ એ વાત સત્ય છે, માટે હવે સમૃદ્ધિ આપતાં તે મહાનુભાવ પર તમે પ્રસાદ કરે. હે પ્રિયતમ! ઉપકારી જનેને મરથ પૂરાય, એ જ સંધ્યાના વાદળ સમાન ચપળ લક્ષ્મીનું ફળ છે.” એ પ્રમાણે રાજાએ તે માળીને ચંદન નગરથી તરત બોલાવી લીધું અને તેને ચટક દેશને રાજા બનાવ્યો; તેમજ તેને હાથી, ઘેડા, રથ, દ્ધા તથા ભંડાર પ્રમુખ આપતા પિતાની સમાન બનાવી દીધે.
હવે એકદા પિતાની ભાર્યા તથા પુત્ર સહિત મોટી સમૃદ્ધિપૂર્વક રાજા ઉદ્યાનમાં ગયા. ત્યાં ગુરૂમહારાજના દર્શન થતાં ભારે આદરપૂર્વક પ્રણામ કરીને તેણે ઈષ્ટ–પ્રાપ્તિને બધો વ્યતિકર ગુરૂમહારાજને કહી સંભળાવ્યું. જે સાંભળતાં ગુરૂ બોલ્યા “હે નરેંદ્ર! મુનિજનના ચરણની સેવાથી આવાં અનેક પ્રકારનાં કલ્યાણ સંપાદિત થાય છે.” રાજાએ વિચાર કર્યો કે–અહ ! ગુરૂનું વચન અમેઘ હોય છે. અહા ! જિનધર્મને મહિમા ! અહા ! હું પણ સર્વથા ધન્ય છું કે જેને આવા પ્રકારના ગુરૂને સમાગમ થયે.” એમ વિચાર કરતાં રાજાએ સુગતિના કલ્પવૃક્ષરૂપ સમકિતનું બીજ ઉપાર્જન કર્યું. પછી ગુરૂ બોલ્યા“હે રાજન ! હવે નિશ્ચયથી જિનધર્મને સ્વીકાર કરે.” રાજાએ કહ્યું“હે. ભગવન ! એ જિનધર્મને તે અત્યંત અપ્રમત્ત અને હોઈ શકે. અમારા જેવા સામાન્ય જને એનું પાલન કેમ કરી શકે?” આથી ગુરૂએ જાણી લીધું કે–અદ્યાપિ મોહગ્રંથિ મજબુત છે, મિથ્યાત્વની વાસના બહુ દઢ છે, વિષ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુથ પ્રસ્તાવ-નરસિંહ રાજાની કથા.
૧૫૮
-અને પ્રતિબંધ હજી તીવ્રાનુબંધી છે અને વિશેષ ધર્મવાર્તા તે શ્રવણમાત્ર છે; માટે એને અત્યારે તે ભદ્રકભાવજ ઉચિત છે.” એમ ધારી ગુરૂએ જણાવ્યું– “હે નરનાથ! જો એમ હોય તે સુસાધુની ઉપાસના કરે, જિનધર્મની પ્રશંસા અને જિનધર્મના આરાધક ભવ્યજનેની અનુમોદના કરે, એમ કરતાં પણ નિકાચિત કર્મને નાશ થશે. ” એટલે એ ગુરૂવચન સ્વીકારીને રાજા પિતાના સ્થાને ગયે. ત્યાં પાંચ પ્રકારના અતુલ ભેગ ભેગવતાં નરવિક્રમ નરપતિની કીર્તિ સર્વત્ર વિસ્તાર પામી.
એવામાં ભવ્ય પ્રાણીઓને ધર્મ–માર્ગે સ્થાપન કરતા આચાર્ય મહારાજે પણ પિતાના શિષ્ય-પરિવાર સહિત ત્યાંથી વિહાર કર્યો, અને માર્ગમાં સૂર્યની જેમ ભવ્યકમળને પિતાના વચન-કિરણેથી પ્રતિબંધ-વિકાસ પમાડતા સૂરિ વિહાર કરતાં અનુક્રમે જયંતી નગરીમાં પહોંચ્યા. ત્યાં રાજા પાસે અવગ્રહની રજા લઈ, નગરીની બહાર ચંપકેદાનમાં ધર્મ-કર્મમાં તત્પર એવા યતિજને સહિત તે રહ્યા. એટલે નગરીમાં પ્રસિદ્ધિ થઈ કે સિદ્ધાંતના સંપૂર્ણ જાણનાર આચાર્ય અહીં પધાર્યા છે. જેથી નગરના લોકો તેમને વંદન કરવા નીકળ્યા અને નરસિંહ રાજા પણ ગજ, અશ્વ, રથ, ચોધા તેમજ અંતઃપુર સહિત, આચાર્ય પાસે આવ્યા. ત્યાં મુનિઓ સહિત આચાર્યને ભારે વિનયથી પંચાંગ નમસ્કાર કરી તે પૃથ્વી પીઠ પર બેઠે એટલે ગુરૂ મહારાજે મોહને ધ્વસ કરનારી અને સંસારની અસારતા બતાવનારી ધર્મદેશના પ્રારંભ કર્યો- “મહાસાગરમાં મગ્ન થયેલ વટબીજની માફક દુર્લભ મનુષ્યત્વ પામીને કયો વિચક્ષણ પુરૂષ પ્રમાદ કરે ? આયુકર્મની એક ક્ષણ પણ જતી નથી, કારણ કે તે અવિનશ્વર છે; તેથી કરીને આ લેક મૂછિત થયેલ છે, તે ઉગ રહિત કેમ થાય? અગ્નિજવાળાથી બળી રહેલા મકાનમાં શું કઈ ધીમાનું નિદ્રા કરવામાં પ્રમાદી બને ખરો ? સુખે જઈ શકાય એવા વિદેશમાં જતાં પણ લોકે ભાતું લઈને નીકળે છે, તે વિકટ અને અનંત સંસારની મુસાફરીમાં પુણ્યપાથેય લીધા વિના કેમ ચાલે ? જે લોકો તે ભાત લેતા નથી, તે પિતાની બુદ્ધિથી પ્રતિઘાત પામતાં પગલે પગલે સીદાય છે, પણ કાંઈ સુખ પામી શકતા નથી; પરંતુ સુધર્મરૂપ શંબલવાળા ભવ્ય સિદ્ધિને પામે છે. તેવા બળથી કે ધર્મથી પણ શું કે જે સદ્ધર્મના ઉપચાર–ઉપકારમાં કામ ન આવે ? માટે પ્રમાદને પરિહાર કરી ધર્મમાં સદા તત્પર રહેવું, જીવહિંસાથી નિવૃત્ત અને શુભમાં પ્રવૃત્ત રહેવું. સુતાદિના મેહમાં ફસેલા પ્રાણીઓ પાપ કરે છે અને તે પાપથી સંતપ્ત થઈને અહે! સંસારમાં નિમગ્ન થાય છે. ગજેન્દ્રોની જેમ તેઓ અનેકવાર જવાનિમાં બંધાય છે, તેમજ તે અજ્ઞજને શું શું તીક્ષણ દુઃખ પામતા નથી ? એમ સમજીને સર્વથા યતિધર્મને આદર કરે, કારણકે એ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
ro
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
તીવ્ર દુ:ખાગ્નિને શાંત કરવામાં જળધરની ધારા સમાન છે, વળી એ સ્વમેમંદિરે આરોહણુ કરવા નિસરણી સમાન, તેમજ કમરૂપ વૃક્ષેાને વિદ્યારવામાં તીક્ષ્ણ કુહાડા સમાન છે, વળી અલ્પકાળમાં એ અનુપમ મેક્ષ આપનાર છે; માટે સુખાર્થી તથા શક્તિયુક્ત જનાએ અવશ્ય આદરવા લાયક છે. ”
ચિંતા
પછી રાજા પેાતાના આવાસમાં ગયા. ત્યાં ચેાગ્ય
એ પ્રમાણે સાંભળતાં રાજા કહેવા લાગ્યા—‘ હું ભગવન્ ! તમે જે પ્રમાણે કહેા છે, તે રીતે મારા રાજ્યની ટાળીને હું અવશ્ય ચારિત્ર લઇશ. ' ગુરૂ ખેલ્યા— ભવભીરૂ એવા તમ જેવાઓને એ યુક્ત છે. તમે વિન્ન ન થાય તેમ એ કામ સત્વર કરો અને પ્રયત્નપૂર્વક પ્રમાદને ત્યાગ કરો. ’ બ્ય કરીને તેણે મ`ત્રીઆને ખેલાવી પેાતાના અભિપ્રાય જણાવ્યે, જે મંત્રીઓએ ખરાબર સમજી લીધા. એવામાં પૂર્વે કુમારને શોધવા માટે જે ગુપ્ત પુરૂષને માકલ્યા હતા, તેમણે આવી, પ્રણામ કરીને નગરના નિમનથી માંડીને જયવન નગરના રાજ્યની પ્રાપ્તિ સુધીના કુમારના બધા વૃત્તાંત રાજાને કહી સંભળાવ્યેા, જે સાંભળતાં સજા બહુજ સંતુષ્ટ થયા અને તેમને ધારણ કરતાં અધિક ધન આપીને સ ંતુષ્ટ કર્યાં. પછી રાજાએ કુમારને લાવવા માટે બુદ્ધિસાગર પ્રમુખ મ ંત્રીઓને મેકલ્યા. તેઓ સતત પ્રયાણુ કરતા જયવર્ધન નગરે પહોંચ્યા. તેમનું આગમન જાણવામાં આવતાં નરિવિક્રમ પરિજન સહિત તેમની સન્મુખ આવી, મોટા આડ ંબરથી તેમને પ્રવેશ કરાવ્યેા. પેાતાના પિતા સમાન તેણે તેમના આદર– સત્કાર કર્યાં અને પ્રસંગે આગમનનું પ્રયાજન પૂછતાં તેમણે નિવેદન કર્યું" કે હું કુમાર ! રાજાને દીક્ષા લેવાની ઇચ્છા છે, જેથી તે તમને રાજ્યભાર આપવા ધારે છે; માટે તમને ત્યાં તેડી જવા નિમિત્તે અમને માકલ્યા છે. ’ એમ સાંભળતાં તરતજ પેાતાના મોટા પુત્રને રાજય પર બેસારીસમગ્ર સેના સહિત તે મંત્રી સાથે ચાલ્યા અને અનુક્રમે જયંતી નગરીના પાદરમાં આવી પહેાંચ્યા. એટલે તેનુ આગમન જાણવામાં આવતાં નરસિ ંહુ રાજા ચંપકમાલા રાણી સહિત બહુ દૂર તેની સામે આવ્યેા. ત્યાં પેાતાના તાતને આવતા જોઇ ભારે પ્રહષ પામી દૂરથીજ હાથીપરથી નીચે ઉતરી, મંત્રીઓ સહિત જઈને તે માતાપિતાના પગે પડ્યો. લાંમા વખતના દર્શનથી આનંદ પામતા માતાપિતાએ તેને ગાઢ આલિંગન આપીને પેાતાના ઉત્સંગમાં બેસાર્યાં. રાજાએ કુમારને શરીર-આરાગ્ય પૂછ્યું અને ક્ષણવારે તે બધાં પેાતાના આવાસમાં પહોંચ્યા. પછી પ્રસ્તાવે રાજાએ નગરીથી નીકળ્યા પછીના બધા વૃત્તાંત કુમારને પૂછતાં કુમારે તે બધા કહી સંભળાવ્યેા. એમ લાંબા વખતના દર્શીનથી ઉત્પન્ન થતા હું ને અનુભવતાં તેમના કેટલાક દિવસો ચાલ્યા ગયા.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુથ પ્રસ્તાવ–નરસિ’હ રાજાની કથા.
૧૬૧
એક દિવસે રાજાએ નરવિક્રમને કહ્યું— હે પુત્ર! પૂર્વ પુરૂષાએ પ્રવર્તા. વેલ માનું પાલન કરતાં અને શઠે જનાને શિક્ષા કરતાં આટલા કાળ મે રાજ્ય પાળ્યું, પરંતુ અત્યારે મારા કરતાં શરીર-ખળે પુણ્ય-પ્રકર્ષે તથા પરાક્રમમાં તું અધિક સમ ડાવાથી રાજ્યના મહાભાર સ્વીકાર. પૂર્વી–પ્રવાહ પ્રમાણે જનપદ–દેશનું રક્ષણ કર અને હું પૂ પુરૂષોના ધર્મમાગે પ્રવર્તીશ. ’ કુમાર એલ્યા— હૈ તાત ! એ વિચારથી વિરામ પામે. તમારા દર્શોનના ઉત્સુક હું. લાંખા કાળે અહીં આવ્યા છુ, જેથી અત્યારે એ પ્રસ્તુત કા ના પ્રસંગ નથી. હાલ તા તમે અમુક વરસ ઘરવાસમાં રહેા. ’ રાજાએ કહ્યું— હે વત્સ ! શ્વેત કેશથી વ્યાસ આ મસ્તકને જોતા નથી શુ ? આ હાડિપંજર જેવા શરીરને કેમ અવલાકતા નથી ? અલ્પ ચાવતાં પણ આ દંત—પતિ ક ંપતી રહે છે, ઢષ્ટિથી વસ્તુ જોવાનું કામ થતુ નથી, આખા શરીરે વળિ વ્યાપ્ત છે; તેમજ સમસ્ત કામ સાધવામાં દેહ પશુ અશક્ત બનેલ છે. હું પુત્ર ! મારી આવી સ્થિતિ શું તું સાક્ષાત જોઇ શકતા નથી ? એમ પશ્ચિમ દિશામાં પહોંચેલ રિષિબ અને પ્રભાતના શશિમંડળ સમાન, અત્યંત જીણુ થયેલ વૃક્ષના પત્રતુલ્ય તથા અસ્ત પામેલા સૂના વખતે સકાચ પામતા કમળવન સમાન,પૂર્વની શાભા નષ્ટ થતાં પેાતાના શરીરની અસ્તવ્યસ્ત અવસ્થા સાક્ષાત્ જોયા છતાં હું એક ક્ષણુવાર પણ ઘરમાં કેમ રહી શકું ? માટે એવા આગ્રહ મૂકી દે, મારૂ વચન માન્ય રાખ અને ધર્મીમાં સ્હાય કરનાર થા. ' એટલે તાતને નિશ્ચય જાણી, પૂર્વે કદિ ન અનુભવેલ દુઃખથી દમાતાં જાણે વાથી તાડિત થયેા હાય, જાણે લેપથી ઘડાયેલ હોય, જાણે પત્થરમાં કાતરાયેલ હોય અથવા જાણે ચિત્રમાં આળેખાયેલ ડાય તેમ ક્ષણવાર સ્થિર બેસીને તે અત્યંત રાવા લાગ્યા; એટલે રાજાએ કામળ વચનેાથી તેને શાંત કર્યાં. કુમારે મહાષ્ટે રાજ્યાભિષેક કબૂલ કર્યાં. પછી પ્રશસ્ત દિવસ આવતાં સ` સામગ્રી સહિત મત્રી, સામત, મિત્ર પ્રમુખ મહાજન સમક્ષ રાજાએ નરવિક્રમને પેાતાના સિહાસન પર બેસાર્યાં અને એક સેા આઠ કળશેાવડે મહાવિભૂતિપૂર્ણાંક રાજ્યાભિષેક કર્યો. એટલે સામા તથા નગરના પ્રધાન જનાએ તેને પ્રણામ કર્યાં. પછી રાજાએ ભારે આદરપૂક તેને શીખામણ આપતાં જણાવ્યું કે—“ હે વત્સ ! જો કે તું પાતે ન્યાય, વિનય, સત્યાદિ ગુણગણુરૂપ મણિના ભંડાર–મહાસાગર છે, તથાપિ કઇંક તને શિખામણ આપવાની જરૂર છે. આ રાજ્યલક્ષ્મી પડેલ વિનાના અ ંધત્વરૂપ, મદ્યપાન વિના મર્દજનક અને સૂર્ય-ચંદ્રના કિરાને અસાધ્ય અધકારરૂપ છે; માટે તારે એવી રીતે વવું' કે ચંદ્રમા સમાન ધવલ કુળને કલંક ન લાગે, લાંબા વખતથી સતેજ થયેલ પ્રતાપ-પાદપ-વૃક્ષ ખ ંડિત ન થાય, નીતિ–કમ
ર૧
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
લિની ગ્લાનિ ન પામે, શઠ પુરૂષા ઉચ્છ્વ ખલ ન બને, પ્રજા વિરક્ત ન થાય તથા ભારે કરના ભારથી જેમ દેશ ન પીડાય. હે પુત્ર! એ પ્રમાણે વતાં આ લેાકમાં તને સમસ્ત વાંછિત સિદ્ધિ ઇચ્છા પ્રમાણે થશે અને પરલેાક સુધરશે, તેમાં તે શા જ શી ? ” એમ પુત્રને શિખામણ આપીને નરસિંહ રાજા સામતભદ્રસૂરિ સમીપે ચાલ્યા. એટલે નરવિક્રમ રાજાએ તેના નિષ્ક્રમણુ નિમિત્તે એક હજાર માણસા ઉપાડે તેવી શિબિકા-પાલખી તૈયાર કરાવી. પછી સ્નાન–મજ્જનાદિક કરી, સર્વ અલંકારાથી ભૂષિત થઇ નરસિહ ભૂપાલ તેના પર આરૂઢ થયા, ત્યાં પ્રવર ભૂષણ–ભૂષિત અને પવિત્ર વસ્ત્રધારી અલિષ્ઠ પુરૂષાએ તે શિમિકા ઉપાડી. એટલે મહાદાન દેવામાં આવતાં, ચાર પ્રકારના વાજીંત્ર વાગતાં, માગધજના સ્તુતિ પઢતાં, ગવૈયાઓનુ ગાયન ચાલતાં, નાગ રાંગનાઓના મંગલગીતના ધ્વનિ થતાં અને વારાંગનાઓનુ નૃત્ય પ્રવર્ત્તતાં મહાવિભૂતિપૂર્વક નરસિંહ રાજા નગરીની બહાર નીકળી આચાર્ય પાસે ગયા અને શિખિકા પરથી નીચે ઉતરી, ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપી તે ગુરૂના પગે પડી, લલાટ પર અંજલિ જોડી ગુરૂને કહેવા લાગ્યા કે · હે ભગવન્ ! જૈની દીક્ષા આપી હવે મારો ઉદ્ધાર કરી' એટલે ગુરૂ મહારાજે તે વચન સ્વીકારતાં, ઇશાનખુણે આભરણા ઉતારી, એક વસ્ત્ર ધારી, શાંતભાવે શુભ લેશ્યા વૃદ્ધિ પામતાં નરિસંહ નરપતિને સિદ્ધાંતમાં કહેલ યુક્તિ પ્રમાણે કર્યું-મહાપર્વતને તાડવામાં વજ્રા સમાન એવી નિર્દોષ દીક્ષા વિધિપૂર્વક આપી અને શિક્ષા આપતાં જણાવ્યુ કે— હું ભદ્ર ! સંસાર-સાગરમાં નાવ સમાન તે આ પ્રવ્રજ્યા ધારણ કરી છે, માટે ખરાખર સદ્યમ કરજે. વળી હું મહાનુભાવ! દુઃખના કારણરૂપ તથા પાપમિત્ર એવા વિષય-કષાયા સાથે એક ક્ષણ પણ સંસ કરીશ નહિ. સટ્ટા ઉપયેગપૂર્ણાંક ચાલજે, આ પ્રમાણે આહાર કરજે, આ પ્રમાણે શયન કરજે અને આ પ્રમાણે એલજે. 'એ રીતે ગુરૂએ આપેલ શિક્ષા સ્વીકારી, છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ અને માસખમણુથી શરીર ક્ષીણુ કરતાં, ગામ, નગરાદિક પ્રત્યે અપ્રતિઅદ્ધપણે વિચરતાં, યતિધના વિધિના સંપૂર્ણ · અભ્યાસ કરી, શાસ્ત્રમાં બતાવેલ અનુષ્ઠાનમાં તદ્દીન ખની, લક્ષ્મીની જેમ સયમની રક્ષા કરતાં સ કને ખપાવી નરસિંહ મુનિ મેક્ષપદને પામ્યા. તેમજ નરવિક્રમ રાજા પશુ અને રાજ્ય ભાગવી, પેાતાના પુત્રને રાજ્યગાદી સોંપી, સમ્યક્રૂત્વ પામતાં પ્રાંતે દીક્ષા પાળી, દુષ્કર તપ આચરીને તે માહેદ્ર દેવલાકમાં દેવતા થયા.
ચરિત્ર મેં’ એવી રીતે ..
""
હું નંદન નરેશ! પૂર્વે તે... જે મને પૂછ્યું, તે એ પુરૂષરત્નાનુ' તને કહી 'સભળાવ્યું. એ સાંભળતાં હે રાજન્ ! તુ પણ ધમાં ઉદ્યમ કર, કે જેથી અલ્પકાળમાં ઉત્તમ પુરૂષોના એક દૃષ્ટાંતરૂપ થાય.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ–પચીશમે-જીવીશમે ભવ.
એ પ્રમાણે સાંભળી સંયમને ભાવ થતાં મંદન રાજા ગુરૂને વિનંતી કરવા લાગ્ય–“હે ભગવન્! મહાતાપથી તપ્ત થયેલા પ્રાણીને તમે અમૃતની વૃષ્ટિ સમાન, ક્ષુધાતુરને શ્રેષ્ઠ ખાદ્યના ભંડારતુલ્ય, દર્ભાગ્ય-ચક્રથી આક્રાંત થયેલાને ચિંતામણિ સમાન, અંધકારથી દુરાલેક ગિરિગુફામાં ગયેલાને પ્રકાશ દીપકતુલ્ય, મહાસાગરમાં પડેલાને આધારદ્વીપ સમાન તથા વિકટ અટવીમાં ગોથા ખાતા જનને પ્રશસ્ત સાર્થવાહ સમાન એવા તમે મહાભાગ્યે મને પ્રાપ્ત થયા છે; તે હે પરમગુરૂ ! હે કરૂણા-કુળભૂષણ! આ પ્રવાહથી અનાદિ, અતિ ભયંકર, અપરિમિત મિથ્યાત્વરૂપ જળના સમૂહથી અગાધ, મોહરૂપ મહા-આવર્તાવડે દુસ્તર, નિરંતર પ્રગટ થતા જન્મ-મરણરૂપ કાલની શ્રેણિથી વ્યાસ, કષાયરૂપ કાદવથી ભરેલ, વિવિધ રીતે આવી પડતા રેગરૂપ નક્ર-જળ જંતુના સમુદાયથી આકુળ-સંપૂર્ણ, વિચાર-ગેચરમાં આવતા અજ્ઞાન-અંધકારથી ગહન, સ્વભાવે દુર્ગમ્ય, ભીષણ, વિપાકદારૂણ, નિર્ગુણ, કલેશ, આગ્રાસાદિ દુઃખ અને સંભના કારણરૂપ, કાયર જનેને સંગ્રામની જેમ ભયંકર તથા સર્વથા ચિંતવતાં પણ રોમાંચ પ્રગટાવનાર એવા ભવસમુદ્રથી, સુબદ્ધ, જ્ઞાન, દર્શનવિધિવડે જેના છિદ્રો આચ્છાદિત છે, સંવરરૂપ વજાપથી જે અત્યંત જડેલ છે, પરૂપ પવનના વેગથી જે વૈરાગ્ય–માગે સંલગ્ન છે, પરસમયરૂપ કલ્લોલ–તરંગથી જે અક્ષેભ્ય છે તથા અનેક શીલાંગરૂપ હજારે રત્નથી જે પરિપૂર્ણ છે એવા નિરવદ્ય સંયમરૂપ યાનપાત્રવડે તમે કર્ણધારસંચાલક બની મને સત્વર પાર ઉતારે, એમ હું ઈચ્છું છું.” એટલે આચાર્ય બોલ્યા–“હે મહારાજ ! હવે કંઈ પણ પ્રતિબંધ કરીશ નહિ.” પછી નંદન નરેંદ્ર પુત્રને રાજ્યભાર સોંપી, વ્યાધિની જેમ રાજલક્ષમી મૂકી, પંજરથકી પક્ષીની જેમ તે ગૃહવાસથકી નીકળ્યો અને પંચ સમિતિયુકત, ત્રિગુપ્તિ-ગુપ્ત, પરિષહીને જીતનાર, જિતેંદ્રિય તથા પાપને શમાવનાર એ શ્રમણ થયો. એટલે અનુક્રમે અગીયાર અંગ ભણું, કૃત કર્મો કે જે પૂર્વે આલેચેલાં નથી તેને ખપાવવા, કંઈ પણ ક્ષોભ પામ્યા વિના અને કાયર જનેને દુશ્મરણીય એવા ઘર મા ખમણ તપોવિધાનથી શરીરને શોભાવતાં અપ્રતિબદ્ધપણે તે વિચારવા લાગ્યા; તેમજ તીર્થંકરપણાના ખાસ કારણભૂત એવાં વીશ સ્થાનકોને તેઓ આ પ્રમાણે ભાવથી આરાધવા લાગ્યા - સર્વ જગતજીવના નિષ્કારણ બાંધવ સમાન, કષાયને જીતનાર તથા મોક્ષમાર્ગના સાર્થવાહ એવા જિનેશ્વરેની તે યથાર્થ વાણીથી સ્તુતિ કરતા; જરા અને મરણના ભય રહિત, અનંત, અક્ષય અને અચલ એવા મોક્ષને પ્રાપ્ત થયેલા પરમેશ્વર અને અખંડ સુખના ભેગી એવા સિદ્ધાત્માઓને નમસ્કાર કરતા; જ્ઞાન, ચારિત્ર અને દર્શનરૂપ મહાભાર ઉપાડવામાં સમર્થ એવા ચતુર્વિધ શ્રીસંઘને
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
એક શરણરૂપ માનતા, કરૂણાના નિધાન, પચવિધ આચાર પાળવામાં ધીર, અને સમસ્ત પ્રાણીઓ પ્રત્યે અનુગ્રહ કરતા એવા ગુરૂની સમ્યફપ્રકારે પ્રશંસા કરતા સદ્ધર્મમાં શિથિલ થયેલા પ્રાણુઓને ધર્મમાં સ્થિર સ્થાપતા તથા પર્યાયપ્રમુખથી મેટા એવા સાધુ મહાત્માઓની લાધા કરતા; સ્વ-પરસમયની ગાઢ શંકાને દૂર કરનાર એવા બહુશ્રુત પ્રવર શ્રમણની શુશ્રુષા કરતા; માસ, બે માસ, ત્રિમાસ પ્રમુખ વિવિધ તપ વિધાનમાં તત્પર એવા તપસ્વીઓની વિશ્રા- : મણા આચરતા, અંગ કે અંગબાહ્યરૂપ તથા સર્વજ્ઞ ભગવંતે નિશ્ચિતાર્થ કરેલ એવા શ્રુતને વિષે નિરંતર લીન અને તેના અર્થના ચિંતનમાં તત્પર રહેતા તત્વાર્થની સહણાપ્રધાન સમ્યકત્વરૂપ પ્રવર વસ્તુમાં પ્રયત્નપૂર્વક શંકાદિ દેષ પરિહરતા; જ્ઞાનાદિકના ઉપકા( ચા )રપ્રમુખ અનેક પ્રકારના વિનયમાં નિપુણ બુદ્ધિવડે અતિચારને તજતા; પ્રતિલેખના, પ્રમાર્જના પ્રમુખ વિવિધ આવશ્યક વિધિમાં ધર્મમાં પરાયણ રહી, પ્રતિદિન અતિક્રમથકી આત્માને બચાવતા; શીલમાં પિંડ, ઉદ્દગમપ્રભૂતિ દેષને ટાળી, પાંચે મહાવ્રત તેમજ પ્રાણાતિપાતાદિકમાં લાગેલ માલિન્યને શેધતા પ્રતિસમયે સવેગાદિ ભાવના ભાવવામાં પરાયણ રહી પિતાના દેહપ્રત્યે પણ સદા મમત્વ-બુદ્ધિને તજતા; બાહ્યા અને આત્યંતર બાર પ્રકારના ઘેર તપ-કર્મ પ્રતિદિવસ આચરતાં પિતાની શક્તિને ન ગેપવતા, ધર્મથી ઉપકાર કરતા સાધુઓને વસ્ત્ર, કંબળપ્રમુખ ઉપકરણ આપતા અને કેધાદિકને સદા ત્યાગ કરતા, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, તપસ્વી, સ્થવિર, પ્રવર સાધર્મી, કુળ-ગણ, ગ્લાન તથા સંઘના વૈયાનૃત્ય-વૈયાવચ્ચમાં પ્રવર્તતા તેમજ તથાવિધ આપદના વશે ખિન્ન થતા એ જ મહાત્માઓને ઓષધ-દાનાદિકવડે સમાધિભાવ પ્રગટાવતા; અક્ષર, પદ, ગાથા, “લેક કે જે સર્વદા અપૂર્વકૃત છે, તે સ્વાર્થ ભણ્યા છતાં કૃતાનુરાગથી તેને અભ્યાસ કરતા, તથા શ્રુતની ભકિત, બહુમાન, તેમાં બતાવેલ અર્થોનું સમ્યફચિંતન, વિધિથી તેનું ગ્રહણ એ વિગેરે યથાર્થપણે નિત્ય પ્રકાશતા, ભવ્યાત્માઓને ધર્મ કહેવાથી પ્રતિદિવસ પ્રવચનની પરમ ઉન્નતિ કરતા અને શુદ્ધ ચિત્તથી વેતાંબર–માર્ગને સાધતા એવા તે નંદન મહામુનિ એ રીતે વિશ સ્થાનકે આરાધી, તે ઉન્નત આત્માએ તીર્થંકરનામ ગોત્ર–કર્મ ઉપાર્જન કર્યું.
પછી પ્રમાદને પરિહાર કરતા તે મહાત્મા એક લાખ વરસ સાધુ-પર્યાય પાળી, પ્રાંત સમયે પિતાના દુશ્ચરિત્રને આલેચી, પંચ મહાવ્રત ઉચ્ચારી, સર્વ પ્રાણીઓને ખમાવી, માસિક સંલેખના ધારણ કરી, પંચ નમસ્કારના ધ્યાનમાં તલ્લીન બની, સમાધિપૂર્વક મરણ પામતાં તે પ્રાણુત દેવકને વિષે પુષપાવત સક નામના વિમાનમાં દેવતા થયા, ત્યાં ભારે હર્ષથી પિતાના પરિજનવડે પરિવૃત થઈ તે વિમાનમાં તેણે વીશ સાગરેપમ સુધી દિવ્ય સુખ ભેગવ્યું.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ સતાવીશમો ભવ.
પછી આયુકમ પૂર્ણ થતાં ત્યાંથી એવી આ જ જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં માહણ– બ્રાહ્મણકુંડ ગામને વિષે સમસ્ત વેદ-વિદ્યામાં વિચક્ષણ એવા કષભદત્ત બ્રાહ્મણની દેવાનંદા નામે ભાર્યાના ઉદરમાં તે નંદનને જીવ, કે જેણે મરીચિના ભવમાં કુળમદથી નીચ ગોત્ર-કર્મ ઉપાર્જન કર્યું હતું, તેના વેગે આષાઢ મહિનાની શુકલ છઠ્ઠના દિવસે હસ્તત્તર નક્ષત્રમાં તે પુત્રપણે અવતર્યા. એટલે તે રાત્રે સુખે સુતેલ દેવાનંદાએ ગજ, વૃષભપ્રમુખ ચૌદ મહાસ્વો જોયાં, જેથી પૂર્વે તેવા પ્રકારનાં સ્વપ્રો કદિ જોયેલ ન હોવાથી તે જોતાં ભારે હર્ષ પામતી તે ત્રાષભદત્ત પિતાના સ્વામી પાસે ગઈ અને ચોદે સ્વમો તેણે કહી સંભળાવ્યાં. ઋષભદત્તે તે બરાબર ચિંતવીને પત્નીને જણાવ્યું કે હે પ્રિયે ! એ સ્વપ્રોના પ્રભાવથી તને ધનલાભ, પાંચ પ્રકારના વિશિષ્ટ ભેગને લાભ તથા આરોગ્ય અવશ્ય પ્રાપ્ત થશે. વળી ત્ર શ્વેદ, યજુર્વેદ, સામવેદ અને અથર્વણુ એ ચારે વેદમાં વિચક્ષણ તથા જનપ્રસિદ્ધ એવા પુત્રરત્નને તું કંઈક નવ માસ અધિક થતાં જન્મ આપીશ” એ પ્રમાણે સાંભળતાં ભારે હર્ષ પામી, કુવિકલ્પ તજીને તે પિતાના આવાસમાં ગઈ અને સભ્યપ્રકારે ગર્ભને ધારણ કરવા લાગી. જે દિવસથી ચિંતામણિ સમાન જિનેશ્વર ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થયા, તે દિવસથી ત્રાષભદત્તના ઘરમાં હાથી, ઘેડા, રત્નપ્રમુખ સમાતા ન હતા. વળી સતત હામ કરતાં ઉછળતા ધૂમથી શ્યામ થયેલ આકાશને જતાં અકાળે પણ હંસને મહામેઘની આશંકા થઈ પદ્ધ.
હવે અહીં ભગવંતને ગર્ભમાં આવતાં ખ્યાશી દિવસ વ્યતીત થયા. ચાશીમાં દિવસે સૌધર્મ દેવકને સ્વામી ઈંદ્ર સૌધર્મા નામની સભામાં બેઠે, કે જે બત્રીસ લાખ વિમાને, ચોરાશી હજાર સામાનિક દે, પ્રધાન જેવા તેત્રીશ વ્યાયસ્વિંશક, ચાર લેકપાલ, આઠ અગ્રમહિષી, ત્રણ પર્ષદા, સાત સેના, સાત સેનાપતિ,
રાશી હજાર આત્મરક્ષક દેવે તેમજ અન્ય દેવ-દેવીઓનું સ્વામિત્વ ભેગવતે. અખલિત અને વિપુલ અવધિ જ્ઞાનવડે હસ્તકમળમાં રહેલા મુક્તાફળની જેમ આ જંબુદ્વીપને અવલેકતાં તેણે બ્રાહ્મણદયિતાની કુક્ષિમાં અવતરેલા ભગવંત ચરમ તીર્થપતિને જોયાં. એટલે આનંદથી જેના લેચન-કમળ વિકસિત થયાં છે, હર્ષવડે જેના શરીરે રેશમાં પ્રગટ્યા છે, ભારે પ્રમોદને લીધે જેના કડાં, કંકણ, બાજુબંધ, મુગટ, કુંડલાદિક આભૂષણ સ્વસ્થાનથી ચલાયમાન થયાં છે. એ ઇંદ્ર તત્કાલ સિંહાસન તજી, પાદપીઠથકી નીચે ઉતર્યો, અને પશ્ચરાગ મણિ, રિષ્ટ તથા પ્રવર વજરત્નના ખંડથી મઢેલ પાદુકા–મોજ મૂકી, સાંધા વિનાના એક વસ્ત્રનું ઉત્તરાસંગ કરી, લલાટ પર અંજલિ જેલ, સાત આઠ પગલાં તે તીર્થકરની અભિમુખ ગયે. પછી વામ જાનુ-ઢીંચણ જરા સંકેચી, દક્ષિણ જાનુ પૃથ્વી પર સ્થાપન કરી, ત્રણ વાર તેણે ધરણીતલ પર પોતાનું
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. મસ્તક નમાવ્યું; તેમજ મસ્તકે અંજલિ જો પરમ ભક્તિથી તે લાંબે વખત આ પ્રમાણે ભગવંતની સ્તુતિ કરવા લાગ્ય
હે નાથ ! આંતર શત્રુને નાશ કરનાર, ધર્મની આદિ કરનાર, સ્વયમેવ બંધ પામનાર, પુરૂષોત્તમ, પ્રસિદ્ધ ધર્મ-તીર્થ પ્રવર્તાવનાર એવા હે જિન ભગવદ્ ! આપને નમસ્કાર છે. વળી તે નિષ્કામી ! સમસ્ત સમૃદ્ધિ પામનાર, નિરુપદ્રવ, અચલ, અનંત સુખ સંપાદિત કરનાર, બાધા રહિત તથા સંસારરૂપ ભયંકર અટવીમાં પડેલા પ્રાણીઓને સાર્થવાહ સમાન એવા હે દેવ ! તમે જયવંતા વર્તે. હે પરમેશ્વર ! તમે ત્યાં ગર્ભગત છતાં અખલિત જ્ઞાન-લોચનથી કિંકરતુલ્ય અને અહીં રહીને પણ નમસ્કાર કરતાં એવા મને આપ જોઈ શકે છે. ”
એ પ્રમાણે સ્તુતિ કરી, પૂર્વાભિમુખ સિંહાસન પર બેસતાં દેવેંદ્રને આવા પ્રકારને સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો–“ અહા ! તીર્થકર ભગવંત કદાપિ તુચ્છકુળ, દરિદ્રકુળ, કૃપણુકુળ કે ભિક્ષુકકુળને વિષે ઉત્પન્ન થયા નથી, થતા નથી અને થશે પણ નહિ પરંતુ સમસ્ત ભવનમાં શ્લાઘનીય એવા ઉગ્રભેગી રાજકુળ, ક્ષત્રિયકુળ, ઈક્વાકુકુળ, હરિવંશપ્રમુખ કુળને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે, છતાં કદાચ કઈ કર્મવશે હીનકુળમાં અવતર્યા હોય, તે પણ જન્મ પામ્યા પહેલાં ઇદ્રો તેમને ઉત્તમ કુળમાં સંક્રમાવે છે, કારણકે તેમની આજ્ઞાને શિરસાવંદ્ય કરનારા ઈદ્રિને એ આચાર છે, માટે મારી પણ એ ફરજ છે કે એ ચરમ તીર્થનાથને આ બ્રાહ્મણ-કુળથકી સંક્રમાવી કાશ્યપ ગોત્રના સિદ્ધાર્થ નરેદ્રની વાશિષ્ટ ગોત્રની ત્રિશલાદેવીના ઉદરમાં સ્થાપન કર્યું, અને ત્રિશલાને ગર્ભ દેવા નંદાની કુખમાં સંક્રમાવું. ” એમ ચિંતવી ઇંદ્ર પિતાના હરિણગમેષી સેનાપતિને ત્રિશલાદેવીના ઉદરમાં ગભ સંક્રમાવવાની આજ્ઞા કરી. એટલે ઈદ્રને આદેશ થતાં ઉત્તર વૈક્રિયરૂપ ધારણ કરી તે હરિણગમેલી દેવ મન અને પવ. નના જેવી ગતિથી તરતજ દેવાનંદા બ્રાહ્મણ પાસે પહોંચે. તેને અવસ્થાપિની નિદ્રા આપીને તેના ગર્ભમાંથી ભગવંતનું અપહરણ કર્યું. એવામાં તે બ્રાહ્મણી પણ તત્કાલ પિતાના વદન-કમળમાંથી ચદે મહામે પ્રતિનિવૃત્ત થતાં જોઈ નિદ્રા રહિત થઈ. જાણે ઉરથળમાં ગાઢ તાડના પામી હોય અથવા જાણે જરાના વેગથી વિધુર-વ્યાકુળ બની હોય તેમ શરીરે નિસ્તેજ બની અહા ! મારા ગર્ભનું હરણ થયું.” એમ લાંબે વખત પિતાના આત્માને નિંદતી, હસ્તતલ પર કપોલ રાખી તે ભારે શોક કરવા લાગી.
એવામાં આ જ જંબુદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રના તિલક સમાન ભારે ઉંચા કિલ્લાનેલઈને વિપક્ષના પક્ષ તરફથી થતા ભયને પ્રતિહત કરનાર તથા વિચિત્ર પ્રાસા
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-શ્રી મહાવીરદેવનું ચવન. દેની પંક્તિના શિખરોથી દિશાના ભાગને રોકનાર એવું ક્ષત્રિયકુંડ નામે નગર હતું. ત્યાં કેયેલના કંઠમાં જ માત્ર કૃણતા હતી, પણ માણસમાં પાપ ન હતું; માત્ર શબ્દશાસ્ત્ર-વ્યાકરણમાં જ સર્વ અપહાર કે લેપ હતા, પણ લોકો ચોરાદિકના ભયથી રહિત હતા; કમળનાળમાં જ માત્ર કાંટા હતા, પણ લેકમાં ઈર્ષ્યા કે વેષ ન હતા; ધનુષ્યદંડમાં જ માત્ર કુટિલતા હતી, પણ લેકમાં વક્રતા ન હતી, અમદા પધરમાં જ માત્ર કઠિનતા હતી, પણ લોકમાં ન હતી; રજનીકર-ચંદ્રમાને જ માત્ર મિત્ર સૂર્ય વિરોધ હતો, પણ લોકમાં મિત્રવિધ ન હતું; તથા નીકના જળમાત્રમાં બંધ હતું, પણ લોકમાં બંધન ન હતું. વળી જ્યાં લોકો વિદ્યાવંત, પ્રિય બેલનાર, કરૂણા તત્પર, કુબેરની જેમ સતત દાનમાં રસિક, મહાવૃક્ષની જેમ પક્ષીઓના આધારરૂપ, પક્ષે ગુણ જનના પક્ષપાતી, શિકારીની જેમ કુતરાને સંગ્રહ કરનાર, પક્ષે સારા અને પરિમિત વસ્તુને સંગ્રહ કરનાર, રૈવેયક દેવતાઓની જેમ અનિંદ્ર-સ્વામિત્વ રહિત, પક્ષે નિંદાવર્જિત તથા શરદઋતુના સલિલની જેમ અકલુષ-કલેશ રહિત હતા. તેમજ જ્યાં ચેતરફ સદા ખેંચાતા રેંટના ઘટથી નીકળતા જળવડે સિંચન કરાતા, સર્વ ઋતુઓના ફળ-ફુલથી મનહર જાંબૂ, જ બીર, ખજુરી, તાલ, તમાલપ્રમુખ વૃક્ષોથી મંડિત, તથા નંદનવનને પરાસ્ત કરનાર એવાં ઉદ્યાને શોભતા હતાં. તથા જે નગર ત્રિભુવનની લક્ષમીનું જાણે સંકેતસ્થાન હાય, વિવિધ આશ્ચ
ની જાણે ઉત્પત્તિ–ભૂમિ હોય, શૃંગારનું જાણે લીલા-ભવન હાય, ધર્મને જાણે આવાસ હોય અને વસુંધરા–રમણીનું જાણે મુખ-મંડન હોય તેવું ભલું હતું. ત્યાં પુરંદરની જેમ ભૂધરરાજા અથવા પર્વતના પક્ષને છેદનાર, મુનિની જેમ શમસમાં લીન, પક્ષે સંગ્રામમાં સાવધાન, ઐરાવણની જેમ દાન-મદજળયુક્ત, સમુદ્રની જેમ મર્યાદામાં વર્તનાર, અનેક રાજાઓએ જેના ચરણ-કમળમાં પિતાના મસ્તક નમાવેલ છે તથા સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ એ સિદ્ધાર્થ નામે રાજા રાજ્ય કરતું હતું, કે જેના રિપુજનનું ભવન હરિ–અશ્વ અથવા વાનરના બાળકેથી વ્યાસ અને ભ્રમણ કરતી અનેક અગ્રમહિષી-પટરાણીઓ અથવા ભેંસેથી પરિવૃત શૂન્ય છતાં વસતિયુક્ત ભાસતું હતું. જેના જવાઘો વાગતાં કેટલાક શત્રુઓ ભાગી છુટયા અને કેટલાક પ્રણામ કરતા તાબે થયા, જેથી તેને સંગ્રામ-સુખ તે પ્રાપ્ત જ ન થયું. તેને, મન્મથને રતિ સમાન, કૃષ્ણને લક્ષમતુલ્ય તથા બધા અંતઃપુરમાં પ્રધાન અને રૂપાદિ ગુણોથી અભિરામ એવી ત્રિશલા નામે પટરાણું, યથાર્થ નામધારી નંદિવર્ધન નામે પુત્ર અને સુદર્શના નામે પુત્રી હતાં.
હવે આષાઢ મહિનાની કૃષ્ણ ત્રયોદશીના દિવસે અર્ધરાત્રે હસ્તત્તર નક્ષત્રમાં હંસના પક્ષ સમાન સુકુમાળ અને સુંદર, દધિપિંડ સમાન વેત વસ્ત્રથી
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
આચ્છાદિત અને ગંગાના તટ સમાન વિશાલ એવી શય્યામાં સુખે સુતેલા ત્રિશલાદેવીને પૂર્વ ગર્ભ દેવાનંદાની કુખમાં સંક્રમાવી, દિવ્ય શક્તિથી અશુભ પુદ્ગલે પરાસ્ત કરી, પૂર્વે વર્ણવેલ તે હરિણગમેલી દેવ, ભગવંતને ત્રિશલાની કુક્ષિમાં રથાપન કરીને પ્રણામપૂર્વક પાછો ચાલ્યો ગયો. ગર્ભના પ્રભાવથી પાછલી રાતે ત્રિશલા રાણીએ આ પ્રમાણે ચિાદ મહાસ્વમે જોયા–ગંડથળથકી ઝરતાં મદજળની ગંધને લીધે ઉત્કટ, ગરવ કરતે અને સુદંતયુક્ત એ મહાહસ્તી, શુચિ અને લાંબા પુચ્છને ઉછાળતે, સારા શુંગયુક્ત, ઉન્નત અને ગર્જનાવડે ઉત્કટ એ વૃષભ, કેસરના રસ-રાગ સમાન કેસરાના આડંબર સહિત અને ઘેર ગજેનાથી ગગનને પૂરનાર એ કેસરીસિંહ, હરતીના કરસુંઢમાં રહેલ કળશેવડે મજજન-રનાન કરનાર તથા ઉત્કટ કામાર્થી જને જેની આજ્ઞા ઉઠાવી રહ્યા છે એવી લક્ષ્મીદેવી, માલતી, મલ્લિકા, કમળથી શે ભતી, મધુકરથી વ્યાસ તથા અશ્લાન એવી પુષમાળા. કિરણ જાળને મૂકતે સુંદર ચંદ્રમા તથા તિમિરપ્રસારને પરાસ્ત કરનાર અને અતિ ઉગ્ર એ સૂર્ય, સ્ફટિક રત્નના દંડાત્રે ચલાયમાન એ શ્વેત જ તેમજ શ્રેષ્ઠ કમળના ગંધવડે ઉત્કટ એ પૂર્ણકળશ, કુમુદ અને કમળથી રમ્ય મહાન સરોવર તથા ઘણા કલ્લોલથી પૂર્ણ એવો સાગર, વિવિધ મણિઓના થંભથી શોભાયમાન શ્રેષ્ઠ વિમાન તથા કાંતિવડે ગગનને ચિત્ર-વિચિત્ર કરનાર એ રત્નસમૂહ તેમજ ધૂમ રહિત અગ્નિ એ બધાં રવમને પિતાના મુખમાં પ્રવેશ કરતા દેવીએ જયાં. એ સ્વએ જોઈ હર્ષથી રોમાંચ અને પરમ આનંદને ધારણ કરતી ત્રિશલાદેવી તરતજ સિદ્ધાર્થ રાજા પાસે આવી અને તેણે ચૌદ મહાસ્વ જેવાને વ્યતિકર રાજાને કહી સંભળાવ્યું. એટલે તેણે પણ પોતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે બરાબર ચિંતવીને કહ્યું કે હે સુંદરી! તને, સઘળા નરેદ્રને વંદનીય, અનુપમ પરાક્રમથી બધા શત્રુઓને આક્રાંત કરનાર, અપ્રતિમ પ્રતાપથી રવિ-મંડળને જીતનાર અને અનુપમ સત્ત્વશાળી એ પુત્ર થશે.” પતિનું એ વચન સ્વીકારી અકથનીય ભારે હર્ષને લીધે મંદ ગતિએ તે પિતાના આવાસમાં ગઈ અને ત્યાં ઉપદ્રવને પ્રતિઘાત કરનાર, દેવ-ગુરૂસંબંધી મંગળવડે તથા સુખ કારી કથાઓ વડે શેષ રહેલ રજનીને વ્યતીત કરવા લાગી.
એવામાં પ્રભાત થતાં રાજાએ પણ અષ્ટાંગ નિમિત્તના પરમાર્થના જાણનાર એવા નૈમિત્તિકેને બોલાવ્યા અને તેમને આસન તથા પ્રવર વસ્ત્રાદિકથી સંતેષીને દેવીના ચાદ સ્વનેને વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યો. એટલે પરસ્પર બરાબર નિશ્ચય કરીને તેમણે યથાસ્થિત અર્થ નિવેદન કરતાં જણાવ્યું કે–“હે. દેવ! આવા પ્રકારના સ્વપ્નના પ્રભાવે, તમને ધર્મચક્રવર્તી, ત્રણે લેકને પૂજનીય, પિતાના કુળરૂપ આકાશમાં ચંદ્રમા સમાન અને અનુપમ ચારિત્રધારી
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-પ્રભુની માતૃભક્તિ. એ તીર્થંકર પુત્ર અવશ્ય થશે.” એ પ્રમાણે સાંભળતાં પરમ હર્ષને ધારણ કરતા રાજાએ તેમને સાત પેઢી સુધી દળદરને દૂર કરનાર તથા ધારણ કરતાં પણ બહુ અધિક દ્રવ્ય–દાન આપી સ્વાસ્થાને તેમને વિદાય કર્યા; અને એ વૃત્તાંત તેણે રાણીને કહી સંભળાવ્યું, જે સાંભળતાં તેને ભારે પ્રભેદ થયે. પછી પ્રતિદિન મનોરથ-દેહલા પૂરવામાં આવતાં, જિનના અનુભાવથી રેગસંતાપ દૂર થતાં, દેવાંગના સમાન વિલાસ-આનંદમાં વત્તતાં રાણીને ગર્ભ વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યું. તે ગર્ભના પ્રભાવથી દેવી આ પ્રમાણે શોભવા લાગી-અંદર સ્થાપવામાં આવેલ રત્નસંચયયુક્ત સ્ફટિક રત્નની ભૂમિ સમાન, સૂર્ય-મંડળ જેમાં સંક્રાંત થયેલ છે એવી મેરૂની ભીંતતુલ્ય, અંતર્ગત રહેલ મુક્તાફળથી શોભાયમાન સમુદ્રની વેલા–વેલ સમાન, પ્રથમ ઉદય પામતા ચંદ્રમાયુકત આકાશલક્ષમીતુલ્ય, અંદર સ્કુરાયમાન વિજળીવડે વ્યાપ્ત તથા ગંભીર ગર્જના કરતા ઘનપટલથી પૂર્ણ નવીન વર્ષાઋતુ સમાન–એમ અંતર્ગત જિન-ગર્ભના અનુભાવે સર્વાગે શેભતી મનહર કલ્પલતાતુલ્ય ત્રિશલાદેવી શોભવા લાગ્યાં.
હવે જે દિવસથી ભુવનરૂપ મહાસરેવરના રાજહંસ સમાન એવા ભગવંત ત્રિશલા રાણીના ઉદરકમળમાં આવ્યા, તે દિવસથી ઇંદ્રની આજ્ઞાવડે તિર્યભક દેવતાઓ વિવિધ મહાનિધાને વારંવાર સિદ્ધાર્થ રાજાના ભવનમાં ભરવા લાગ્યા. એટલે તે સાતકુળ પણ ધન, ધાન્ય, રાજ્ય, રાષ્ટ્ર, બળ, વાહન, કેષ્ટાગાર, પ્રીતિ-સત્કાર વિગેરેથી અત્યંત વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યું, તેમજ સિદ્ધાર્થ રાજાને પણ પૂર્વે જેઓ નમ્યા ન હતા, પિતાના બાહુબળથી ભારે ગર્વ ધરતા, તેવા પ્રકારના વિષમ સ્થાનમાં ભરાઈ રહેલા અને પ્રાંત ભૂમિમાં રહેલા એવા રાજાએ પણ તાબે થયા.
* એકદા ભગવંતના માત-પિતાને આવા પ્રકારને વિકલ્પ ઉત્પન્ન થયે કે- “જ્યારથી આ ગર્ભ ઉત્પન્ન થયો છે ત્યારથી ધન, ધાન્ય, કનકાદિક વૈભવથી
આપણે વૃદ્ધિ પામ્યા છીએ, માટે જ્યારે એ જન્મ પામશે ત્યારે એ પુત્રનું વર્ધમાન એવું ગુણનિષ્પન્ન નામ આપણે પાડશું.” આવા અનેક પ્રકારના તેઓ મને રથ કરવા લાગ્યા.
એવામાં એક વખતે ત્રણ જ્ઞાનયુક્ત, કરૂણા ગુણમાં તત્પર, સ્વસુખમાં વિરકત, ભુવનના ગુરૂ, મહાસત્ત્વશાળી, મહાભાગ એવા ભગવાન જાણે શેલેશીરણ પામ્યા હોય તેમ પિતાની માતાની અનુકંપા નિમિત્ત ચલન અને ફુરણરૂપ પિતાના અંગની સર્વ ચેષ્ટા બંધ કરીને ગર્ભમાં એવી રીતે રહ્યા કે પિતાની માતા પણ બરાબર જાણી ન શકે. અહા ! મહાત્માઓનું વર્તન, ત્રણ
કને પણ આશ્ચર્ય પમાડે તેવું વિચિત્ર હોય છે, પરંતુ જિનેશ્વર તેવી રીતે * ૨૨ : "
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
હe.
I ,
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
નિઃસ્પદ રહેતાં ત્રિશલાદેવી ચિંતવવા લાગ્યા કે–અહા ! મારે ગર્ભ શું ગળી ગયે કે દેવેએ અપહરી લીધે? શું ઉદરમાં જ નષ્ટ થયું કે કેઈએ થંભી દીધો હશે? અથવા તે પુણ્યહીન જનના કરતલમાં રત્ન કયાંથી ટકે? જો ખરી રીતે એ ગર્ભ વિનાશ પામ્યો હોય, તે સમસ્ત દુઃખના ભાજનરૂપ એવા મારા આ પ્રાણને અવશ્ય હું ત્યાગ કરી દઉં.” એમ આર્તધ્યાન કરતાં, પિતાના વદન-મુખને કરતલમાં સ્થાપતાં, અત્યંત દુઃખના વિશે શણગાર તજી દેતાં, વાર્તાલાપ બંધ કરતાં, પિતાના લુખા લોચન મહીતલમાં સ્થાપી દેતાં, દીર્ઘ નિસાસાથી નિવારણ થયેલ સુખ-સૌરભ પર ભમરાઓ એકઠા થતાં, કેશપાશને છૂટા મૂકી દેતાં અને ભારે શેકને લીધે અસ્થિરતા પામતાં-એમ દેવી હૃદયથી રૂદન કરતી જેટલામાં બેઠી છે તેવામાં તરત જ સિદ્ધાર્થ રાજાના ભવનમાં અશાંતિ ફેલાઈ ગઈ, મૃદંગને ધ્વનિ બંધ થયે અને સંગીતને નિ. ઘેષ વિરામ પામ્યા. આવા પ્રકારને વ્યતિકર જ્ઞાનથી જાણીને ભગવંતે પિતાની માતાના સુખાથે પોતાના અંગોપાંગ ચલાવ્યાં, જેથી હર્ષને લીધે જેના લેચન અને કપલ વિકાસ પામ્યા છે એવી રાણું બહુ જ સંતુષ્ટ થઈ અને રાજભવનમાં પણ તરત જ બધા લેકે પ્રમાદના પ્રકર્ષને પામ્યા. પછી ભગવંત ચિંતવવા લાગ્યા કે –“હું ગર્ભગત છતાં અહ ! માતા-પિતાને આ માટે પ્રતિબંધ કેમ થયે? કે ગર્ભમાં નિષ્કપ રહેતાં પણ જે અનુભવગમ્ય એમની આવી વિષમાવસ્થા થઈ; તેથી જે એમના જીવતાં હું પ્રવજ્યા લઈશ, તે મારા વિરહથી એઓ અવશ્ય પિતાના જીવિતને ત્યાગ કરશે.” એમ ચિંતવતાં જનનીજનકના સંતેષાર્થે તેમજ ઈતર જનેને પણ જાણે એવી આબાદ સ્થિતિ બતાવતા હોય તેમ ગર્ભમાં રહ્યા છતાં પ્રભુએ આ મેટે નિયમ લીધે કે– માતા-પિતાના જીવતાં હું પ્રત્રજ્યા આદરીશ નહિં.”
હવે ગર્ભચલનથી પરમ પ્રમોદ પામતી ત્રિશલાદેવીએ સ્નાન કર્યું, મહા કીંમતી રેશમી વસ્ત્રો ધારણ કર્યા, ચંદન-રસવડે અંગે વિલેપન કર્યું તથા અતિ કીંમતી રત્નાલંકારે ધારણ કરતાં, અતિ ઉષ્ણુ નહિ, અતિ શીત નહિ, અતિ કટુક નહિ, અતિ કસાયેલાં નહિ, અતિ ખાટાં નહિ, અતિ મધુર નહિ, તેમજ સર્વ ઋતુઓમાં સુખકારી એવાં ભેજને વડે ગર્ભનું પરિપાલન કરતાં, દેહદ પૂર્ણ થવાથી નિર્ભય અને સુખવડે પ્રશાંત થઈ, ભવનતલમાં બિરાજમાન એવા તે કેઈવાર નાટક જતાં, કેઈવાર પુરાણ પુરૂષોનાં ચરિત્રે સાંભળતાં, કઈવાર વિચિત્ર કેતૂહલ જોતાં, કેઈવાર સખીઓ સાથે હાસ્ય-વિનોદ કરતાં, કઈવાર ઉદ્યાનમાં વિદથી વિચરતાં, કોઈવાર દુઃસ્થિત જનેને કનકાદિકનું દાન આપતાં, કેઈવાર નગરની શોભા જોતાં, કેઈવાર સ્વજનેનું સન્માન કરતાં અને કેઈવાર ધર્મકથાને વિચાર ચલાવતાં દિવસો વ્યતીત કરવા લાગી.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થાં પ્રસ્તાવ-પ્રભુના જન્મમહાત્સવ.
૧૭૧
પછી જનપદ-દેશ નિષ્પન્ન શસ્ય-ધાન્યથી શાભાયમાન તથા શંગ, મરકી પ્રમુખ ઉપદ્રવથી રહિત થતાં, યતિજના પાતાતાના ધર્મમાં ઉદ્યત રહેતાં, રાજાએ પરસ્પર પ્રચંડ સંગ્રામથી ઉપશાંત થતાં, શઠ, સુભટ કે ચારના ભયથી પ્રજા નિર્ભીય અને વિલાસયુક્ત થતાં, બધી દિશાએ રજ દૂર થવાથી રમણીય અને લેાકાના મનને આનંદદાયક થતાં, ઉદ્યાન—વૃક્ષાના પુષ્પસ બંધને લીધે ગધેથી વ્યાપ્ત અને પ્રદક્ષિણાવર્ત્તની જેમ પરિભ્રમણ કરવાવડે રમણીય એવા મંદ મંદ વાયુ વાતાં, પરમ વિજયસૂચક સર્વાં શુક્રના પ્રગટતાં, પાતાની મેળે વિજય દુંદુભિને ગંભીર નિર્દોષ થતાં ચૈત્રમાસની શુક્લ ત્રાદશીના દિવસે દેવલાકથી ચવવાના કાલથી માંડીને નવ માસ ઉપર સાડાસાત દિવસ વ્યતીત થતાં, મહાગ્રહેા ઉચ્ચ સ્થાને રહેતાં, અ`રાત્રે હસ્તાત્તર નક્ષત્રની સાથે ચંદ્રમાના ચેાગ થતાં, પૂર્વ દિશા જેમ સમસ્ત જીવલેાકને પ્રકાશિત કરનાર સૂર્યંને પ્રગટાવે તેમ ત્રિશલાદેવીએ ભવ્યાત્મારૂપ ચક્રવાકને પરમ સ ંતાષ પમાડનાર એવા ભગવંતને જન્મ આપ્યા. એટલે પ્રવર પાંચ વર્ણના રત્નાથી બનાવેલ વિવિધ વિમાન પર આરૂઢ થયેલા, પટહ પ્રમુખ જયવાઘા વગાડતા, ઉત્કૃષ્ટ સિ’હનાદથી ગાજતા, પ્રવર આભરણાના મણિએથી ગગનાંગણને ચકચકત મનાવતાં તથા પ્રહને લીધે શરીરે ઉચ્છ્વાસ પામતા અને આવતા-જતા એવા અનેક દેવ-દેવીઓવડે કુંડગ્રામનગર અમરાવતીની જેમ અત્યંત રમણીય અને અતુલ આનંદદાયક થઈ પડ્યુ. તે વખતે કુબેરના સેવક ાલક દેવા, સિદ્ધા રાજાના ભવનમાં રત્ન, કનક, વસ્ત્ર અને આભરણા વરસાવવા લાગ્યા અને પત્ર, પુષ્પ, ફળ તથા સુગંધિ ચૂર્ણ મૂકવા લાગ્યા.
એવામાં સૂતિક'ના પ્રસંગ-સમય આવતાં અધેાલેાકવાસી ભાગકરા, ભગવતી, સુભાગા, ભાગમાલિની, તાયધારા ( ધરા ), વિચિત્રા, પુષ્પમાલા અને અનિર્દિતા એ આઠ દિકુમારીએ પાતાના ચાર હજાર સામાનિક દેવા, સાત સેનાએ તથા સાત સેનાધિપતિ સહિત પૂર્વે જિનેશ્વરના અનુભાવથી આસન ચલાયમાન થતાં અવધિજ્ઞાનથી જિન-જન્મના વ્યતિકર જાણી, દિવ્ય વિમાન પર આરૂઢ થઈ સર્વ ઋદ્ધિપૂર્વક જિન અને જિનજનની પાસે આવી, ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપી, પરમ ભક્તિથી જિનમાતાને આ પ્રમાણે સ્તવવા લાગી હું મહાસતી ! હૈ રમણીઓમાં એક મુગટ સમાન ! નિ`ળ અને કોમળ અંગુલિરૂપ પ્રવર પત્રથી શે।ભતા તારા ચરણ-કમળને નમસ્કાર હા. સ્ત્રીવમાં સાંદર્યાંથી તે પ્રથમ સ્થાન મેળવ્યુ' તથા સ્ત્રીઓની લઘુતારૂપ કલંકને તે જ પરાસ્ત કર્યાં. પુત્રવતી પ્રમદાઓમાં તેં જ વિજયપત્ર મેળવ્યું તથા મિથ્યાત્વથી અંધ બનેલા લેાકેાને તું જ આલેખનનું કારણુ ખની. શરઋતુના ચંદ્રમાના કિરણ-સમૂહ ઉજવળ યશ તારાથકી સંસારના પ્રાંતપર્યંત દશે
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
* શ્રી મહાવીરચરિત્ર, દિશાઓમાં સારી રીતે પરિભ્રમણ કરે. મૂઢ કે પુત્રને જન્મ થતાં પરમ આનંદ પામે છે, પરંતુ કેટ પુત્રવાળી પણ તારા જેવી એક પુત્રીની તુલના ન જ કરી શકે કે જેના ઉદરમાં ત્રિભુવનને વંદનીય, અતુલ બળશાળી, વિજયથી આનંદ પમાડનાર એવા ચરમ તીર્થંકર સુખે વૃદ્ધિ પામ્યા.” એ પ્રમાણે લાંબે વખત સ્તુતિ કરી, પ્રણામપૂર્વક જિનજનનીને પરમ આદર લાવી તેઓ કહેવા લાગી- હે દેવિ ! તમારે બીવું નહિ. અમે દિશાકુમારીએ, ભુવનના એક લેચનરૂપ આ જિન ભગવંતને, અમારા અધિકાર પ્રમાણે જન્મ-મહત્સવ કરીશું.” એમ કહી જિનના જન્મ-ભવનની તરફ એક યોજન ભૂમિભાગમાં તૃણ, કાક, પત્ર કે અન્ય તુચ્છ વસ્તુ દૂર કરી, તેમજ અશુચિ દુર્ગધના પુEગલે દૂર કહા નાખી, તત્કાલ વિકુર્વેલા, મનહર, સર્વ ઋતુના પુપના સુવાસથી વાસિત એવા સંવર્તક પવનવડે તે ભાગને સુગંધમય બનાવી, પ્રભુન. તથા ત્રિશલાદેવીના ગુણ ગાતી તે નજીકમાં ઉભી રહી. એ જ પ્રમાણે આસન ચલાયમાન થતાં અવધિજ્ઞાનથી જિનજન્મ જાણી, ઉર્વીલેકની વસનારીમેઘકારા, મેઘવતી, સુમેઘા, મેઘમાલિની, સુવત્સા, વત્સમિશ્રા, વારિપેણું અને બલાહકા એ આઠ દેવીઓ ત્યાં આવી અને તરત વિકુર્વેલા મેઘવડે મહીતલને રજ રહિત બનાવી, તેના પર ગંધમાં લુબ્ધ થતા ભમરાઓથી વ્યાખ એવાં પુષ્પ વરસાવી, અતિ કેમળ તથા શ્રુતિ-કર્ણને ભારે સુખકારી એવા મધુર સ્વરથી જિનગુણ ગાતાં તે દૂર ઉભી રહી. પછી પૂર્વરચક પર વસનારી નંદા, નદત્તરા, આનંદા, નંદિવર્ધના, વિજયા, વૈજયંતી, જયંતી અને અપરાજિતા એ આઠ કુમારીઓ પોતાના બહુ પરિવાર સહિત ત્યાં તરત જ આવી, અને રવિબિંબ સમાન દર્પણ હાથમાં ધારણ કરી, જિનવરના ગુણ ગાતી તે પૂર્વ દિશામાં ઉભી રહી. એ રીતે જિનજન્મ જાણવામાં આવતાં દક્ષિણરૂચકની વસનારી-સમાહારા, સુખદત્તા (પ્રકીર્ણ), સુપ્રબુદ્ધા, યશોધરા, લક્ષ્મીમતી, શેષવતી ચિત્રગુપ્તા અને વસુંધરા એ આઠ દેવીઓ વિમાનથી ત્યાં આવી અને સુરભિ જળથી પૂર્ણ કળશ પિતાના કરપલ્લવમાં ધારણ કરી, ભગવંતના ગુણ ગાતી દક્ષિણ ભાગે ઉભી રહી. એવામાં પશ્ચિમચકની–ઇલાદેવી, સુરાદેવી, પૃથ્વી, પદ્માવતી, એકનાસા, નવમિકા, ભદ્રા અને સીતા એ આઠ કુમારીઓ ભારે ભક્તિપૂર્વક જિનના જન્મગૃહમાં આવી અને વિકસિત રક્ત કમળ સમાન દીર્ધાક્ષી તે હાથમાં પંખા લઈ પશ્ચિમ દિશામાં રહીને જિનગુણ ગાવા લાગી. એ પ્રમાણે ઉત્તરરૂચક પર્વતની—અલબુલા, મિશ્રકેશી, પુંડરિક, વારૂણું, હાસા, સર્વપ્રભા, હીદેવી અને શ્રીદેવી–એ આઠ દિલ્ફમારીઓ સત્વર ત્યાં આવી, અને જિનમાતાને નમી, હાથમાં શ્વેત ચામર લઈ પૂર્વ પ્રમાણે ઉત્તર દિશામાં રહી
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-પ્રભુને જન્મમહત્સવ. . પ્રભુગુણ ગાવા લાગી. પછી વિદિશા-રૂચકાદિથકી ચિત્રા, ચિત્રકનકા, સુતેજા (સુપ) અને સદામની એ ચાર કુમારિકાઓ આવી, જિન તથા ત્રિશલાદેવીને નમી, સુંદર દીપક ધારણ કરી, જિનગુણ ગાતી તે ચારે વિદિશામાં ઉભી રહી. મધ્યમ રૂચકપર્વતની રૂપા, રૂપાંશા, રૂપવતી અને સુરૂપ એ ચાર કુમારીઓ પૂર્વક્રમથી આવી, ચાર અંગુલ વજીને જિનના નાભિનાલને કાપી, ત્યાં એક ખાડો ખેદી, તેમાં નાભિનાલ મૂકી, તે બધે પાંચ વર્ણનાં રત્નથી પૂરી, તેના પર પીઠ રચી, તે પીઠ પર તેમણે પિતાની દિવ્ય શકિતથી લોચનને આનંદકારી એવી નીલમણિની સુંદર રચના કરી. ત્યારબાદ તેમણે ત્રણ કદલીગૃહો વિકુવ્યું અને તેના મધ્યભાગે પ્રવર પંચ પ્રકારના મણિઓથી ભૂમિતલે મઢેલા, વિચિત્ર ચિત્રરચનાથી મનહર, દ્વારે સ્થાપેલા પૂર્ણ કનકકળશથી શોભાયમાન, દિવ્ય રૂપધારી પૂતળીઓથી વિરાજમાન અને વિશાળ, દક્ષિણ, પૂર્વ અને ઉત્તર દિશાઓમાં ત્રણ ચેકવાળાં ભવને બનાવ્યાં. તેના મધ્યભાગે ભારે કીંમતી મણિ-ખંડાથી મંડિત, પિતાના કિરણ-સમૂહથી ઇંદ્રધનુષ્યની ભ્રાંતિ કરાવનાર તથા મેરૂપર્વતની શિલાના જાણે બનાવેલ હોય તેવાં ત્રણ સિંહાસ રચ્યાં. પછી ભગવંતને કરતલમાં તથા જિનજનનીને' પરમ આદરપૂર્વક ભુજામાં ધારણ કરી, દક્ષિણ દિશામાં સ્થાપેલ ચતુશાલના સિંહાસન પર તેમણે બેસાર્યા. ત્યાં શતપાક, સહસ્ત્રપાક તેલ કે જે પ્રધાન સુગંધથી એતપ્રોત હોય છે તેના વડે તેમના શરીરે તેઓ અત્યંગ તથા ગંધવર્તનથી તેમનું ઉદ્દવર્તન કરવા લાગી. પછી પ્રથમ પ્રમાણે જિન અને માતાને પૂર્વ દિશાના ચતુશાલ-સિંહાસન પર બિરાજમાન કરી, ગંધાદક, પુદક તથા શુદ્ધદકવડે સ્નાન કરાવી, પ્રવર મણિ-રત્નનાં આભૂષણેથી તેમનું શરીર શણગારી, પૂર્વવિધિ પ્રમાણે પરમ આદરપૂર્વક તેમણે ઉત્તર દિશાના ચતુશાલસિંહાસન પર તેમને સ્થાપન કર્યા, અને પિતાના કિંકરે પાસે શુહિમવંત થકી ગોશીષચંદનના કાષ્ટ મગાવી, કાષ્ઠ–ઘર્ષણથી ઉત્પન્ન થયેલા અગ્નિમાં શાંતિનિમિત્તે તેઓ હેમ કરવા લાગી. વળી “ભગવંત જે કે પિતાના પ્રભાવથી જ પરિરક્ષિત છે, છતાં એ આપણે આચાર છે.” એમ ધારી રક્ષાપેટલી બાંધી, પ્રભુના શ્રવણ પાસે રત્ન-ગોલકના તાડનપૂર્વક આ પ્રમાણે તેઓ કહેવા લાગી—“હે દેવ ! તમે સાત કુળપર્વતે તુલ્ય આયુષ્યવાળા થાઓ. તમારૂં શાસન સદા જયવંતુ રહે, તથા રોગ, શેકના દુઃખ રહિત બની તમે સદા વજનેના મનોરથ પૂર્ણ કરે.” એમ કહી, પ્રહર્ષ પામી, જિન-જનનીને જન્મગૃહમાં સ્થાપન કરી, જિનગુણ ગાતી તેઓ ત્રિશલાદેવી પાસે બેસી રહી. એ પ્રમાણે જિનભક્તિના વેગથી છપ્પન્ન દિશાકુમારીઓએ વિસ્તારથી કરેલ જિન-જન્મોત્સવનું વર્ણન કરી બતાવ્યું.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
એવામાં સાધમ દેવલેાકના ઇંદ્રનું સિંહાસન ચલાયમાન થયું', એટલે અવધિજ્ઞાનથી ભગવંતના જન્મ જાણી ઈંદ્ર એકદમ સિ’હાસનથકી ઉઠયા અને સાત આઠ પગલાં સન્મુખ ચાલી, ત્યાં રહેતાં પણ પરમ ભક્તિવૐ પ્રભુને સ્તવી તેણે હરિઙ્ગગમેષી નામના સેનાપતિ દેવને આજ્ઞા કરી કે—“ અહે ! ભદ્ર ! તું જા અને સૌધ સભામાં રહેલ, મેઘ સમાન નિર્દોષ કરનાર તથા એક ચેાજન વિસ્તૃત એવી સુઘાષાઘટાને ત્રણ વખત વગાડી મેાટા અવાજે આ પ્રમાણે ઉદ્ઘાષણા કર કે ‘ જ બૂઢીપના ભરતક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ તી...કરના જન્મ–મહાત્સવ કરવા ઈંદ્ર પાતે પ્રસ્થાન કરવાને તૈયાર થયેા છે; માટે ડે દેવા ! તમે સર્વાં મળ, સ વિભૂતિ, સર્વ નાટક સાથે સમસ્ત અલ કારથી વિભૂષિત થઇ, દિવ્ય અપ્સરાઓ સહિત વિમાનમાં આરૂઢ થઇ, મારી પાસે સત્વર આવેા. ” એ રીતે ઇંદ્રે આજ્ઞા કરતાં હરિણગમેષી દેવે વિનયથી તે વચન સ્વીકારી, ત્વરિત ગતિથી સાધ સભામાં જઈ, ત્રણ વખત સુઘાષા ઘટા વગાડી. તેના પ્રચંડ નિર્દોષથી ઉછળતા પ્રતિશબ્દના ધ્વનિ ઉઠતાં એક ન્યૂન ખત્રીશ લાખ ઘટાઓ સમકાળે રણઝણાટ કરવા લાગી. એટલે ચાતરફ પ્રગટ થતા પ્રતિધ્વનિવરે દિગંતર અધિર થતાં સાધમ દેવલાક એકશબ્દમય થઈ ગયા. એવામાં પાંચ પ્રકારના વિષયસુખમાં પ્રમત્ત થયેલા દેવા, સમકાળે વાગેલ ઘટાઓના મોટા અવાજ ચાતરફ પ્રસરેલ સાંભળતાં ચિંતવવા લાગ્યા કે— અહા! ફુટતા બ્રહ્માંડના ધ્વનિ સમાન ધેાર અને સ્ફટિકના વિમાનામાં પ્રતિફલિત થવાથી ચતુČણી થયેલ, સમસ્ત દિશાઓમાં પ્રસરેલ તથા પેાતાના મહિમાથી ચરાચર લાકને જાણે એકશબ્દરૂપ કરતા હાય, ભયના વેગથી લેાચનને ચંચલ કરતી અને Àાભ પામતાં ‘હા નાથ ! અમારૂં રક્ષણ કરે, રક્ષણ કરે ’એમ ખેલતી મુગ્ધ દેવાંગનાઓના કાલાહુલ સાંભળવામાં આવતાં, દૈત્યપતિના રણુનુ સ્મરણ થતાં તુષ્ટ થયેલ દુષ્ટ દેવાના ઘાષ સમાન ભીમ અને અનિવારિત એવા જયઘટાના રણરાટ ધ્વનિ કેવા ?' એ ચિંતાને લીધે દેવાંગનાઓના ઢ કંઠે–ખાહુપાશ શિથિલ થતાં તથા દેવગણુ સર્વાંત્ર વિચારમૂઢ બનતાં, તેમજ ક્ષણવાર પછી બધા ઘંટારવ ઉપશાંત થતાં અને દેવતા સાવધાન થઈ જતાં હરિગમેષી દેવ કહેવા લાગ્યા કે— હે દેવ ! ઇંદ્ર તમને આજ્ઞા કરે છે કે તમે સત્વર આવા, કારણકે અત્યારે જિનેશ્વરના જન્મ-મહેાત્સવ-સ્નાત્રમહાત્સવ કરવાના છે. ' એ પ્રમાણે ઇંદ્ર-આજ્ઞા સાંભળી, શેષ કાર્યથી નિવૃત્ત થઇ દેવતા, જિનનાથના મજ્જનાત્સવ જાણવામાં આવતાં ભારે હર્ષોં પામ્યા. પછી દેવા સ્નાન–વાવડીમાં જઈ, વિવિધ જળવડે સ્નાન અને કપૂરમિશ્રિત સુંદર ચદનરસવર્ડ શરીરે લેપન કરવા લાગ્યા. અતિકામળ અને નિ`ળ વયુગલ. ધારણ કરતાં તેમની કાંતિ ભારે પ્રસરવા લાગી. તેમણે કઠે દ્વિવ્ય હારા પહેર્યાં
૧૭૪
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-પ્રભુને જન્માભિષેક
૧૭૫
wwwwww
w
- અને વિકાર-વાસનાને દૂર તજી દીધી. નવ પારિજાતની મંજરીયુક્ત તથા ભારે સુગંધી પુષ્પોથી બનાવેલ માળા બાંધી અને તત્કાળ શિર પરના સુંદર કેશને સંકુચિત કરી બાંધી લીધા. મણિ-મુગટના કિરવડે આકાશને વિચિત્ર બનાવનાર, પોતાના રૂપ-ગર્વથી મન્મથને હસી કહાડનાર, શ્રેષ્ઠ કડાં અને બાજુબંધથી વિભૂષિત થયેલા, પિતાના શરીરની કાંતિવડે સૂર્યને પરાભવ પમાડનાર, કેટલાક મગર અને રાજહંસ પર બેઠેલા, કેટલાક હરિણ, વૃષભ અને મયૂરપર આરૂઢ થયેલા, કેટલાક મોટા કુંજર પર અને કેટલાક ઉન્નત અશ્વ પર બેસી વેગે જવા લાગ્યા. હજારો રેશમી વજાઓ વડે રમણીય, કિંકિણી-નાદવડે શબ્દાયમાન અને અતિ મોટા એવા વિમાન પર બેસી ચાલ્યા કે જેથી અવલેકન કરતાં દિવસમાત્ર દેખાતું હતું. તેમજ વળી કેટલાક શાર્દુલ, શરભ અને સિંહની પીઠ પર બેસી અન્ય સંલગ્ન રહી વેગથી ચાલ્યા. એ પ્રમાણે બધા દે પિતાના બળ-સૈન્યને સાથે લઈ એકદમ ઉતાવળા ઇંદ્ર પાસે આવ્યા. એવામાં હજાર સ્તંભથી બાંધેલ, દ્વાર પર સ્ફટિકમણિવડે બનાવેલ પૂતળીઓથી અભિરામ, અનેક મુક્તામાળાઓ જ્યાં લટકી રહી છે, એક પ્રાંત ભાગમાં જ્યાં પ્રવર વજારત્નની બનાવેલ વેદિકા મૂકવામાં આવેલ છે, રણરણાટ કરતી ઘંટાએને મધુર સ્વર જ્યાં સુખ ઉપજાવી રહેલ છે, પવનથી કંપાયમાન મજબૂત જયપતાકાઓ વડે મનેહર, તિથ્થકરૂપ મહામંદિરનું જાણે શિખર હોય, પૂર્વકૃત પુણ્યરૂપ મહાવૃક્ષનું જાણે ફળ હોય, ત્રિભુવનના સાર પરમાણુઓ વડે જાણે બનાવેલ હોય, સમસ્ત વિભૂતિના વિસ્તારને જાણે અખંડ ભંડાર હોય, સોલ પ્રકારના રત્નથી જાણે ઘડેલ હોય, તેમ ઇંદ્રની આજ્ઞાથી પાલક દેવતાએ તરત વિકુર્વેલ એક લાખ જન વિસ્તૃત તથા પાંચ સે જન ઉન્નત એવા • શ્રેષ્ઠ વિમાન પર આરૂઢ થઈ પુરંદરે અનેક દેવ-દેવીઓના પરિવાર સહિત પ્રયાણ કયુ, અને પવનના વેગે તિછલકમાં અસંખ્ય દ્વીપસમુદ્રના મધ્યભાગમાંથી આવતાં, નંદીશ્વરદ્વીપના અગ્નિ ખુણે રહેલ રતિકર પર્વત પર આવી, તે દિવ્ય દેવદ્ધિ તથા વિમાનના વિસ્તારને સંકેચી, જંબૂદ્વીપના દક્ષિણ ભારતમાં જ્યાં ભગવંતનું જન્મભવન છે ત્યાં તે આવ્યું. પછી દિવ્ય વિમાનથી પ્રભુના જન્મભવનને ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈ, વિમાનને તેણે ઈશાન ખુણે સ્થાપન કર્યું, અને આઠ અગ્રમહિષી તથા ચેરાશી હજાર સામાનિક દેવે સહિત ઇંદ્ર, જ્યાં ભગવંત અને ત્રિશલાદેવી બિરાજમાન છે, ત્યાં આવી, તેમને પ્રણામ કરતાં ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક વંદન કરી, સવિશેષ તે ત્રિશલાદેવીની સ્તુતિ કરવા લાગ્યો-“હે દેવી! સ્વગોત્રરૂપ ગગનમાં પૂર્ણ ચંદ્રમાની નૂતન ચાંદની સમાન તથા વિશુદ્ધ શીલાદિ ગુણરત્નની ધરણી-વસુધાતુલ્ય એવા તમે જયવંત વર્તે. ત્રિભુવનના ચિંતામણિને ઉદરમાં ધારણ કરનાર હે દેવિ ! તમે જગતમાં ધન્ય છે અને
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
તમારે જ મનુષ્ય-જન્મ પ્રશંસનીય અને શુભ ફળયુક્ત છે. એટલામાત્રથી તમે આ ભવસાગર જાણે ઓળંગી ગયા અને મુનીશ્વરની પરમ આશિષના તમે સ્થાનરૂપ થયા છે.” એમ સ્તવી, અવસ્થાપિની નિદ્રા આપી તત્કાલ, વિકુર્વેલ જિનપ્રતિબિંબ ત્યાં ત્રિશલા સમીપે મૂકી, પિતે પાંચ શરીર વિકુવ્ય. તેમાં એક રૂપે પરમ પવિત્ર થઈ, સરસ સુગંધી ગોશીષચંદનના પંકવડે કરતલ લિસ કરી, પ્રણામ અને બહુમાનપૂર્વક તેણે ભગવંતને પોતાના કરકમળમાં સ્થાપન કર્યા, અને એક રૂપે તેની જ પાછળ રહી, શંકરના અટ્ટહાસ્ય અને કુસુમતુલ્ય તેમજ સુવર્ણના સુંદર દંડયુક્ત એવા છત્રને ધારણ કર્યું, તેમજ બે રૂપે બંને બાજુ આકાશ-ગંગાના જળ-પ્રવાહ સદશ બે ચામર તે મંદ મંદ ચલાવતે, વળી એક રૂપે આગળ ચાલતાં હજાર ધારા–ધારવડે ભીષણ, ઉછળતા કિરણોથી વ્યાસ. શરદના સૂર્યમંડળ સમાન દિશાઓને પ્રકાશિત ક૨નાર તથા પ્રચંડ પ્રતિપક્ષને પરાસ્ત કરવામાં દારૂણ એવા વજાને ઉપાડયું. એ રીતે પાંચ રૂપે પિતતાનું કર્તવ્ય બજાવતાં અનેક દેવ-દેવીઓએ પરવરેલ તથા પવિત્રતાને પ્રાપ્ત થયેલ અને સમસ્ત તીર્થોના દર્શનવડે પાવન બનેલા પિતાના આત્માને માનતે તેમજ હર્ષવડે અંગે અતિ વિકાસ પામતે, કઠે લટકતી રત્નમાળા તથા કાને દિવ્ય કુંડલ–યુગલને ધારણ કરતા તે ઈંદ્ર કનકાચલ ભણી ચા, અને શિધ્ર દેવગતિથી જતાં અનુક્રમે એક લાખ જન ઉન્નત એવા મંદરાચલ પર પહોંચ્યો, કે જ્યાં વિમલ પરિમંડળયુક્ત સૂર્ય-ચંદ્ર દર્પ ણની જેમ શોભે છે, જે સદા તે પર્વતને તરફ આવર્તની જેમ ફરતા રહે છે અને જેમાં શિખરે અને વને પ્રતિબિંબિત થઈ રહેલાં છે. વળી જેની રમણીયતાથી પ્રમેહ પામેલા ગંધર્વ-દેવમિથુને પિતાનું સ્થાન તજી શિખરે પર સુખે વાસ કરે છે. તેમજ જ્યાં વિવિધ ફળભરથી જેમની શાખાઓ લચી રહેલ છે તથા સર્વ ઋતુઓના પુની સમૃદ્ધિવડે સુંદર એવાં વૃક્ષે–વૃક્ષવને શોભી રહ્યાં છે, વળી જે કૃપણની જેમ કનકહાનિથી વજિત, સજજનની જેમ અતિઉન્નત, સુમુનિની જેમ એકરૂપ અને સિદ્ધિક્ષેત્રની જેમ નિત્ય-શાશ્વત છે. તેમજ જ્યાં એક તરફ ઉન્નત નવમેઘના ગજરવથી મયૂર નૃત્ય કરી રહ્યા છે અને એક બાજુ કિન્નરેએ આરંભેલ સંગીતથી કુરંગ-હરણે નિશ્ચલ થઈ રહ્યા છે. એક બાજુ મરકતમણિના પ્રસરતા કિરણ વડે આકાશ શ્યામ થઈ રહેલ છે અને કેઈ સ્થાને સૂર્યથી તપેલ. સ્ફટિકમાંથી જળકણે ગળી રહ્યા છે. એવા પ્રકારના કનકાદ્રિ પર હિમ, શેક્ષીર કે હાર સમાન ઉજવળ અતિ પાંડુકબલશિલા પર વિચિત્ર રત્નના પ્રભાપટલરૂપ જળથી પ્રક્ષાલિત અભિષેક-સિંહાસન પર ભગવંતને પિતાના ઉલ્લંગમાં બેસારી, ઇંદ્ર પૂર્વાભિમુખ થઈને બેઠો
એવામાં જિનના પુણ્ય-મહાભ્યથી આસને ચલાયમાન થતાં, અવધિજ્ઞાન
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
c
_
*
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-પ્રભુને જન્માભિષેક નથી યથાસ્થિત પરમાર્થ જાણી, પિતપતાના સેનાપતિના હાથે વગડાવેલ ઘંટાના નાદથી વિષયમાં પ્રસક્ત થયેલા દેને સાવધાન કરતાં, તત્કાલ વિફર્વેલા પ્રવર વિમાને પર આરૂઢ થઈ, સર્વ અલંકારેથી વિભૂષિત થયેલા ઈશાનપ્રમુખ ચંદ્ર-સૂર્યપર્યત એકત્રીશ દેવેંદ્ર ત્યાં આવ્યા અને ભગવંતને પ્રણામ કરી તેઓ સ્વ-સ્થાને બેઠા. આ વખતે અમ્યુરેંદ્ર પિતાના દેને કહેવા લાગ્યો કે – “અહો ! મહાપૂજનીય અને પ્રશસ્ત જિન-જન્માભિષેકની સત્વર તૈયારી કરે” એટલે હર્ષ પામતા તેમણે એક હજાર ને આઠ કનક-કળશે. તેટલાજ રૂપાના કળશે, તેટલાજ મણિના, તેટલાજ સુવર્ણ અને રૂપાના તેટલાજ રૂપા અને મણિના, તેટલાજ સુવર્ણ, રૂપા અને મણિના, તેટલાજ માટીના તથા તેટલાજ રત્નના એમ પ્રત્યેક એક હજાર ને આઠ કળશે વિકુવ, ક્ષીરસાગર પ્રત્યે જઈ, તે બધા કળશે ક્ષીરેદકથી ભર્યા તેમજ ઉત્પલ, કુમુદ, શતપત્ર અને સહસ્ત્રપત્ર એ પુષ્પ ગ્રહણ કર્યા. તેમ પ્રશસ્ત માગધાદિ તીર્થો તથા એક નદીઓનું જળ, મહૌષધિઓ અને સુકુમાર-સ્નિગ્ધ માટી, વળી વક્ષારપર્વત, કુલપર્વતે, સૌમનસ, નંદન પ્રમુખના વન તથા અંતરનદી–સામાન્ય નદીઓના પુપ, ઔષધિઓ અને ફળો જે કાંઈ પ્રશસ્ત હતાં તે લઈ, ક્ષીરેકથી ભરેલા પૂર્ણ કળશે લાવી, પ્રણામપૂર્વક નમ્રભાવે તેમણે અમ્યુરેંદ્રને અર્પણ કર્યા. એટલે અભિષેકની સમગ્ર સામગ્રી જોઈ અમ્યુરેંદ્ર ભારે હર્ષ પામી આસનથકી તરતજ ઉઠી, દશ હજાર સામાનિક દે, તેત્રીશ વાયરિસંશક, ચાર લોકપાલ, ત્રણ પર્ષદા, સાત સેના, સાત સેનાપતિ તથા ચાલીશ હજાર આરક્ષક દેવે સહિત પૂર્વે વર્ણવેલા વિમલ તીર્થોદક તથા ક્ષીરેકથી, ભરેલા, નિર્મળ કમળાથી ઢાંકેલા, ગોશીષચંદનપ્રમુખ પ્રધાન વસ્તુઓથી મિશ્રિત, સર્વ ઔષધિ-રસયુક્ત, મોટા પ્રમાણવાળા, વિકર્વેલા તથા સ્વાભાવિક એવા અનેક સહસ્ત્ર કળશેવડે પરમ પ્રદપૂર્વક, ભુવનના એક બાંધવ એવા ચરમ તીર્થનાથ ભગવંતને સ્નાત્ર-જન્મ-મહોત્સવ કરવાને ઉપસ્થિત થયે. એવામાં ઇંદ્રને વિચાર આવ્યું કે –“અહો ! આ તીર્થકર તે લઘુ-શરીરી બહુ નાના છે, એટલે સમકાલે દેના હાથે પડતે આ જળસમૂહ કેમ સહન કરી શકશે ? આટલા બધા કળશ-જળના પ્રવાહથી પ્રેરાયેલ માટે એક પર્વત પણ તણુઈ જાય. ખરેખર ! અહીં યુક્ત શું છે? તે કાંઈ સમજી શકાતું નથી” એ પ્રમાણે શંકાશીલ શક્રને અવધિજ્ઞાનથી જાણુ ભગવંતે બળ બતાવવા પોતાની ચરણગુલિવડે મેરૂ પર્વતને ચલાયમાન કર્યો. એટલે આકાશને રોકનાર તેની ઉંચાઈને અગ્રભાગ કંપાયમાન થયે, તેના સેંકડો શિખરે તડતડાટ દઈને તૂટવા લાગ્યાં, જાણે ટાંકણાથી ભિન્ન કરેલી હોય તેમ કડકડાટ કરતી મોટી શિલાઓ ફાટીને પડવા લાગી, ગુફામાં રહેલ કેસરીસિંહના ગજરવથી તે ભીષણ અને ચારે
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
- શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
દિશામાં પ્રસરતા પ્રતિશÈવડે જે ગર્જનામય ભાસતે, ચાલતા મંદરાચલના ભારથી ભગ્ન થઈને શિર નમી જતાં શેષનાગે દુર્ધર ધરાતલને દૂર મૂકી દીધું, તેમજ ભારે વિશાલ છતાં કુલપર્વતના બંધ તૂટતાં તે ફેલાયમાન થયા, પિતે ઉછૂખલ છતાં ભયથી વ્યાકુળ બની સુંઢને ઉંચે ઉછાળતા દિગ્ગજો અટકાવી ન શકાય તેમ પ્રચંડ થઈને ભાગવા લાગ્યા, મત્સ્ય, કાચબા વિગેરેના પુચ્છછટાના તાડનથી ઉછળતા કોલવડે ગગનાંગણ સંકુલ-સંકીર્ણ બનતાં શિખા- * રહિત થઈ, મર્યાદા મૂકીને તે મહીતલમાં પ્રસર્યા, તથા અતિપ્રચંડ પવનથી પ્રેરાયેલા બધા સમુદ્ર ભિત થતાં વૈદ્ર બની ચારે બાજુ જાણે જગતને બુડાડવા તૈયાર થયા હોય એમ ભાસતું, વળી બધા વિમાને સૂર્ય, ચંદ્ર અને તારાઓના વિવરમાં પેસવા લાગ્યાં, ભયભીત થયેલ દે તત્કાલ પોતાના પરિવારને તજી બચાવ શેધવા લાગ્યા, દેવાંગનાઓ ભારે આકુળ વ્યાકુળ બની ચેષ્ટ રહિત થઈ ગઈ, ખેચર-વિદ્યાધરો મરણના ભયની આશંકાથી પર્વતની ગુફાઓમાં પેસી ગયા.
એ પ્રમાણે ત્રિભુવન સંક્ષોભ પામતાં તથા ચારણમુનિઓ પંચ નમસ્કારના સ્મરણમાં પરાયણ રહેતાં અને અંગરક્ષક દેવે વિવિધ આયુધ ઉપાડી તૈયાર થતાં, પ્રચંડ કેપના આડંબરથી ભીમ, લલાટ પર ભીષણ ભ્રકુટી ચડાવતાં અને કર-કમળમાં વજ ધારણ કરતાં દેવેંદ્ર કહેવા લાગે કે–“શાંતિકર્મના સમારંભમાં પણ આ તે કઈ વેતાલની ચેષ્ટા છે? અહો ! ભજનના પ્રથમ કવલકેળીયામાં જ આ તે મક્ષિકાપાત જેવું થયું, પૂર્ણ ચંદ્રના પ્રથમ ઉદયમાં દાઢાસમૂહવડે દુપ્રેક્ષ્ય એવા રાહુના આગમન જેવું થયું, કે સંકલ મંગળના નિધાનરૂપ તથા અનલ્પ માહાસ્ય અને બળના ભંડાર એવા તીર્થપતિના જન્મમહત્સવ વખતે આવું વિઘ ઉપસ્થિત થયું. અરે! અકાલે કુપિત થયેલ કૃતાંતના સમાગમને ઈચ્છતા કેઈ દેવ, દાનવ, યક્ષ કે રાક્ષસે પિતાના ભુજ-સામ
ને બતાવવા, કે જિનમહિમાને જોતાં પ્રગટેલ મત્સરને લીધે અથવા તે ભુવન-સંક્ષોભને જવાના કેતૂહલથી આમ કર્યું હશે. ” એમ સંશય થતાં તેણે અવધિજ્ઞાન પ્રયું જતાં જાણ્યું કે – આ તે ભગવંતના ચરણવડે મેરૂ કંપાયમાન થયેલ છે. એટલે તરતજ કેપ સંહરી, પોતાના કુવિકલ્પને નિંદતાં, પ્રભુને અનેક પ્રકારે ખમાવીને , હાથમાં કળશ લઈ ઉભેલા દેવતાઓને કહેવા લાગ્યા કે –“હે વિબુધે! જેમ પૂર્વે અહીં જ દેવતાઓએ શ્રી રાષભદેવને સ્નાત્ર-મહત્સવ કર્યો હતો, તેવી જ રીતે તમે કુવિકલ્પ તજી, ચરમ તીર્થનાથને સ્નાત્રાભિષેક કરે; કારણકે સર્વ જિનેશ્વરે સમાન બળશાળી હોય છે. શરીરનું ગુરૂત્વ કે લઘુત્વ છતાં વિદ્યાસમાં તે કાંઈ કારણભૂત નથી.” એ પ્રમાણે દેવેંદ્રના બેલતાં તરતજ સમકાળે બધા કળશેમાંથી, શરદઋતુના ચંદ્ર
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-પ્રભુને જન્માભિષેક.
- કિરણ સમાન, ગગન-ગંગાના જળપ્રવાહતુલ્ય તથા હિમ અને હાર સમાન ધવલ એવું ક્ષીરદધિનું જળ ભગવંત પર પડયું. એમ જિનાભિષેક પ્રવર્તતાં દેવતાઓ દુંદુભિ, પહ, ભંભા, હડક, વેણુ, વિણાના સુરમિશ્રિત મૃદંગ, ઝાલર કરટ, કંસાલ, ભેરી, કાહલ, ખરમુખી વિગેરે ચાર પ્રકારના વાજિંત્ર, પ્રલયકાળે ગાજતા ઘનવૃંદની માફક, અસાધારણ ઇવનિ અને પ્રતિધ્વનિથી ગંભીર તથા ઘોર નિર્દોષ એકત્ર થતાં દિશાઓને બધિર બનાવતા તેઓ ભારે પ્રમોદ સાથે વગાડવા લાગ્યા. તે વખતે કેટલાક દેવતાઓ હર્ષથી રોમાંચ પ્રગટતાં નૃત્યપૂર્વક જિનગુણ ગાતા, કેટલાક સુરવ ગુંજારવ કરતા ભ્રમરગણથી વ્યાપ્ત એવાં મંદાર-પુષ્પ નાખવા લાગ્યા, કેટલાક મઘની જેમ ત્રિપદી-ત્રણ વાર જમી નને પછાડવા લાગ્યા અને કેટલાક બહુ હર્ષમાં આવી જઈ સિંહનાદ કરવા લાગ્યા, કેટલાક હસ્તીની જેમ ગાજતા, અશ્વની જેમ હેકારવ કરતા અને હસ્તતાલથી રાસ-રાસડા કરવા લાગ્યા. કેટલાક પ્રમોદથી ગળે તીણ અવાજ કરતા, મુષ્ટિથી પૃથ્વીને તાડન કરતા અને કેટલાક ક્ષીરેદકથી ભરેલા કળશે તત્કાળ દેના હાથમાં આપવા લાગ્યા. એમ ભવભયને પરાસ્ત કરનાર જિનેશ્વરના મજજન–મહોત્સવમાં વિન્ન દૂર કરતા દેવતાઓ જ્યાં સર્વ આદરપૂર્વક એવી રીતે વર્તી રહ્યા હતા કે તેવા પ્રસંગનું વર્ણન મારા જેવાથી કેટલું થઈ શકે ? જિનાભિષેક પ્રવર્તતા સર્વ ઇદ્રો છત્ર, ચામર, ધૂપવટી, પુષ્પ અને ગંધ હાથમાં લઈ, પ્રમાદથી રોમાંચિત થતા તથા આનંદથી ચક્ષુ વિકસાવતા તેઓ સમક્ષ ઉભા રહ્યા.
પછી અમ્યુરેંદ્ર પ્રભુને સ્નાન કરાવી નિવૃત્ત થતાં બીજા પ્રાણુત દેવલોકદિકના દેવેંદ્ર. પોતપોતાના પરિવાર સહિત, મહાવિભૂતિપૂર્વક, સિધર્માધિપતિને . • મૂકી ત્રીશે ઈંદ્ર અનુક્રમે ભગવંતને અભિષેક કરવા લાગ્યા. ત્યારબાદ ઈશાનંદ્ર
ભગવંતને પોતાના ઉત્સંગમાં ધારણ કરી તે સિંહાસન પર બેઠે અને સૈધર્માધિપતિ જિનની ચિતરફ શંખદળ સમાન ઉજવળ અને રમણીય શરીરવાળા ચાર ધવલ વૃષભના રૂપ વિકુવી તેમના આઠ ઈંગોમાંથી આઠ ક્ષીરદકની ધારાઓ આકાશમાં ઉછળી, નીચે પડતાં એકરૂપ થઈ ભગવંતના ઉત્તમાંગે-મસ્તકે મૂકવા લાગે; તેમજ બીજા ઘણુ ક્ષીરદકથી ભરેલા હજારે કળશવડે તે અભિષેક કરવા લાગ્યો. એ પ્રમાણે મજન–મહત્સવ નિવૃત્ત થતાં પરમ પ્રમોદથી રોમાંચિત થતાં સિંધર્મસુરપતિએ સુકુમાર ગંધ-કષાયવસ્ત્રથી પ્રભુના દેહને લુંછી, ગશીર્ષ ચંદનમિશ્ર કેસરવડે અંગે વિલેપન કર્યું; તથા સુગંધી શ્વેત પુષ્પવડે પૂજા કરી અને સર્વ અલંકારથી વિભુને વિભૂષિત કર્યા. વળી જિનેશ્વરની આગળ ચંદ્રકળા સમાન ઉજવળ અક્ષવડે તેણે દર્પણ, ભદ્રાસન, વર્ધમાન, કળશ, મસ્ય, શ્રીવત્સ, સ્વસ્તિક અને નંદાવર્ત એ અમંગળ આખ્યા. પછી
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
અકુલ, તિલક, શેર, કુદ, મલ્લિકા, અશાક, આમ્રમંજરી, પારિજાતપ્રમુખ પાંચ વણુના પુષ્પા આજાનુ-ઢીંચણુ પ્રમાણ પાથર્યાં, વિવિધ મણિ-રચનાથી વિચિત્ર ઈ ડયુક્ત તથા વજરત્નથી બનાવેલ ધૂપધાનીવડે તેણે પ્રવર ગંધથી અભિરામ ધૂપ કર્યાં, તેમજ પ્રજ્વલંત દીપિકાવર્ડ મનેાહર આરતી તથા મંગળદીપ - તાર્યાં. એ પ્રમાણે સ કત્તવ્ય સમાપ્ત થતાં હષઁત્કથી નમતાં શિર પરથી પડેલાં પુષ્પાવર્ડ મહીતલ શૈાભિત થતાં, કામળ ભુજારૂપ મૃણાલના આંદોલનથી થતા કંકણના ધ્વનિયુકત, તથા ઉત્કટ ણુના વેગથી મુક્તાવલિના સમૂહ અસ્તવ્યસ્ત બનતાં દેવ–દાનવા ભારે આદરપૂર્ણાંક ભગવંતની સમક્ષ નૃત્ય કરવા લાગ્યા. નૃત્ય કરી અત્યંત ભકિતમાં લીન થયેલા તે આ પ્રમાણે સ્વામિનાથની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા.
“ હું ત્રણે ભુવનને વંદનીય ! લીલાપૂર્વક ચરણાગ્ર ચલાવતાં મેરૂપ તને કંપાયમાન કરનાર તથા ભવ-કૂપમાં પડતા પ્રાણીઓના ઉદ્ધાર કરવામાં સમ એવા હું નાથ ! તમે જયવંત વ. હે પરમેશ્વર ! શરણાગતને ઢેઢ વજાના ૫જર્ સમાન, કામ–કુરંગને કેસરીતુલ્ય તથા મત્સરરૂપ તિમિર-પડલને દૂર કરવામાં દિવાકર સમાન એવા હૈ જિનેશ્વર ! તમે વિજય પામેા. હું સ્વામિન ! સત્ય છે કે સિદ્ધાર્થ રાજા યથા' નામધારી કેમ ન ગણાય કે વિશાલ વેચનવાળા અને ચિંતામણી તુલ્ય એવા તમે જેના પુત્ર થયા છે ? હે નાથ ! એ રીતે તમારા મજ્જનાત્સવમાં પ્રવ`વાથી અમે પેાતાના આત્માને અત્યંત અવિરતિ–પરાયણ છતાં અતિપુણ્યવત માનીએ છીએ. હું દેવ ! તમે જ્યાં જન્મ પામ્યા એવા ભરતક્ષેત્ર પણ આજે ભાગ્યશાળી થયુ, તેમજ તમારા ચરણ-કમળ જ્યાં બિરાજમાન છે એવી ધરણી પણ વંદનીય છે, હું 'જિનેન્દ્ર ! તમારા પદની સેવાથી જે કાંઈ ફળ મળતુ હાય તા તેથી અમેા સદાકાલ આવા પરમ મહે ત્સવ જોતાં રહીએ. ”
એ પ્રમાણે ચારે નિકાયના દેવે ભગવંતને સ્તવી, સાધ`સ્વામી વિના બધા પાતપાતાના સ્થાને ગયા. એટલે સાધર્માધિપતિએ સર્વી કન્ય ખજાવી પ્રભુને કર-સ પુટમાં ધારણ કરી, અનેક દેવાની કાટાનુકાટી સહિત જિનજન્મગૃહમાં આવી, પ્રતિરૂપ તથા અવસ્ત્રાપિની નિદ્રા અપહરી પ્રભુને તેણે ત્રિશલાદેવી પાસે મૂકવા; અને પ્રવર દેવ*-યુગલ તથા કુંડલ-યુગલ આશીકા પાસે મૂકયાં; તેમજ પાંચ વર્ષોંના રત્નાની રચનાથી મનેહર તથા જેની કારે મુક્તાફળા લટકી રહ્યાં છે એવા એક કંદુક ભગવંતને રમવા નિમિત્તે ચંદ્રવામાં લટકાખ્યા કે જેને જોતાં પ્રભુ આનઢથી તેમાં ષ્ટિ લગાડે. પછી ઇંદ્રે કુબેરને આજ્ઞા કરી કે—અરે! તમે ખત્રીશ હિરણ્યકોટી, ખત્રીશ સુવર્ણ કાટી, ખત્રીશ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુથ પ્રસ્તાવ-પ્રભુના જન્મમહાત્સવ.
૧૯૧
નંદ, મંત્રીશ ભદ્ર તથા અન્ય પણ વિશિષ્ટ વસ્તુઓ ભગવતના જન્મગૃહમાં ભરે. ' એટલે તેણે પણ જીલક દેવા પાસે બધું તે પ્રમાણે કરાવ્યું. ત્યારે ફ્રીને પણ દેવેદ્રે પાતાના દેવ પાસે સત્ર આ પ્રમાણે. ઉદ્ઘાષણા કરાવી કે—“ અરે ભવનપતિ, વાણુખ્યતર, જન્મ્યાતિષી અને વૈમાનિક દેવ-દેવીએ ! તમે ખરાબર સાવધાન થઈને સાંભળેા, જે કાઈ તી કર તેમજ જિનજનનીનુ અશિવ કે અનિષ્ટ કરવાની ધારણા કરશે, તેનું શિર અક્રમંજરીની જેમ સહસ્રધા–સહસ્ર પ્રકારે અવશ્ય તડતડાટ દઈને કુટી પડશે, ” એ રીતે સ` વિધિ સાચવી, પ્રભુને પ્રણામ કરીને પુરંદર નીલાલ સમાન શ્યામ એવા આકાશમાં ઉડ્યો.
હવે પ્રભાતે સૂઈંદય થતાં, બધી દિશાઓમાં પ્રકાશ પ્રસરતા તથા ગંભીર ઘોષ કરતા જયવાજીત્રા વાગતાં, ત્રિશલાદેવી સુખે પ્રતિાધ પામ્યા, જાગ્રત થયા અને સઅલ કારાવડે વિભૂષિત, પ્રવર સુગંધિ પારિજાતમંજરીના પરિમલથી એકઠા થતા ભમરાઓવડે શરીરે શ્યામ દેખાતા, સુરભિ ગાશી—ચંદનરસે લિસ થયેલા એવા જિનેશ્વરને તેણે જોયા. એવામાં એકદમ ઢોડી જઈને દાસીઓએ સિદ્ધાર્થ નરેંદ્રને, ત્રિભુવનને આશ્ચય પમાડનાર પુત્રજન્મના મહાત્સવ કહી સંભળાવ્યે, જે સાંભળતાં તે દાસીઓનુ` દાસત્વ ટાળી, સાત પેઢી ચાલે તેટલા વાંછિત રત્નદાનથી આનંદ પમાડી, તેણે પેાતાના પુરૂષોને જણાવ્યું કે—′ અરે પુરૂષા ! તમે સત્વર જાઓ અને નગરમાં સત્ર ત્રિમા, ચતુર્મીંગ, ચારાપ્રમુખ સ્થાને કચરા દૂર કરાવી, જળ-છંટકાવથી રજ શાંત થતાં કુંકુમના છાંટણાથી ધરણીતલને સુંદર ખનાવે. પૃથ્વી પર પાંચ પ્રકારના પુષ્પા પથરાવા, અગુરૂ, તુરૂ”, દુર્કપ્રમુખ ધૂપથી કનકની પધાનીઓ ભરી, તેના ધૂમના 'ધકારવડે દિશાઓને આચ્છાદિત કરો. પ્રવર મણિ, મુકતાફળા જ્યાં મધ્યભાગમાં શૈાલી રહ્યાં છે, નૃત્ય કરતી તરૂણીઓના ચરણની ઘુઘરીએના ધ્વનિથી જ્યાં દિશાસુખ પૂરાઈ ગયા છે, જ્યાં ગવૈયાઓ ગાન કરી રહ્યા છે, લટકતી વિવિધ સંખ્યાબંધ ધ્વજાએથી ચાતરમ્ શાભાયમાન તથા ઉભા કરેલા મોટા સ્ત ંભામાં ખરાખર આંધીને તૈયાર કરેલ એવા માંચડાની શ્રેણિએ ગાઢવા. દરેક મકાનના દ્વાર પર, વિશિષ્ઠ સ્થાને સ્થાપેલા સહસ્રપત્ર-પદ્માથી મુખે ઢાંકેલા, પુષ્પમાળાથી ઉપશેાભિત, સરસ ચંદનપ`કથી મિશ્રિત, નિ`ળ જળથી પરિપૂર્ણ એવા પૂર્ણ-કળશે સ્થાપન કરશ. બધાં સ્થાનામાં કથાકાર, તાલાચાર-તાલ પૂરનાર નટ પ્રમુખનાં નાટકો પ્રવર્તાવે. નગરના દ્વારા પર નવચંદનની માળા અધાવા, યૂપ–ચજ્ઞસ્ત ભા તેમજ સ ંખ્યાબંધ અખાડા ઉભા કરી, શઠ કે સુભટ જ્યાં પ્રવેશ ન કરી શકે, જ્યાં કાઈને નિગ્રડુ ન થાય, મનુષ્યા જ્યાં સખ્યામધ ફરતા રહે, અપરાધી પુરૂષા જ્યાં કારાગૃહના અંધનમાં પડેલા છે તેમને મુક્ત કરી, તથા કરમુક્ત નગરને ભારે ઉત્સાહમાં લાવો.' એટલે ' જેવી .દેવની
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન
૧૮૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. આજ્ઞા” એમ કહી તે વચન સવિનય સ્વીકારી તે પુરૂષે નગરમાં ગયા અને રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે બધું તૈયાર કરાવ્યું. જ્યાં હર્ષથી નૃત્ય કરતી તરૂણીની કરાંગુલિથકી મુદ્રિકાઓ નીચે પડી જાય છે, અગ્નિ-જવાળામાં શાંતિ–નિમિત્તે
જ્યાં ધૃત અને મધ સિંચન થઈ રહ્યાં છે, ધનલાભનિમિત્તે જ્યાં યાચક લેકે કેલાહલ કરી રહ્યાં છે, જે સાંભળતાં રાજપુરૂષ દે આવીને જ્યાં ધનદાન આપી રહ્યા છે, દ્રવ્યદાનથી ખાલી કરેલા નિધાન-ભંડારમાં જ્યાં દેવતાઓ સુવર્ણ ભરી રહ્યા છે, જ્યાં સુવર્ણના પુંજ સમાન પીત ઘણી રેશમી ધ્વજાઓ શોભી રહી છે, રમણીય મહીતલ પર આલેખવામાં આવેલ હજારે પ્રશસ્ત સ્વસ્તિકે જ્યાં વિરાજમાન છે, સારા વેશથી શોભતા પ્રવર નગરજને જ્યાં મંગળ ગાઈ રહ્યા છે, મંગળ ગાવામાં તત્પર પૂરેહતે દેવપૂજાને પ્રારંભ કરી રહ્યા છે, પૂજાબલિ નાખતાં જ્યાં બધા પક્ષિગણને સંતુષ્ટ કરવામાં આવેલ છે, વસુંધરાને ભારે વૈભવ જ્યાં કલ્પનાતીત ઉછળી રહેલ છે, વધ-બંધથી મુકત થયેલા લેકે જ્યાં શાંતિથી વિલાસ કરી રહ્યા છે, કુળવૃદ્ધાઓ ઉલ્લાસથી જ્યાં રાસડા–ગીત ગાઈ રહી છે, સંગીતમાં વિચક્ષણ જનના સુસ્વરવડે જ્યાં દિગત પૂરાઈ રહેલ છે, એ પ્રમાણે જિન-જન્મમહોત્સવમાં કુંડગ્રામ નગર બાહ્યા અને અત્યંતર સભ્યપ્રકારે દેવનગરના જેવું શોભાયમાન થઈ રહ્યું. .
એમ પરમ મહોત્સવ પ્રવર્તતા સિદ્ધાર્થ રાજા સ્નાન કરી, અલંકાર તથા મહાકીમતી પ્રવર વસ્ત્ર પહેરી રાજસભામાં આવ્યું. એટલે મંત્રી, સામંત, શ્રેણી પ્રમુખ વિશિષ્ટ જ બધા આવી, પગે પીને કહેવા લાગ્યા કે “હે દેવ ! વિજય, ધનાગમ, રાજ્ય-વિસ્તાર અને શરીર આરોગ્યવડે તમને વધાવીએ છીએ, કે જેમને ત્રિભુવનમાં એક મુગટ સમાન તથા પોતાના કુલાકાંશમાં મૃગાંકચંદ્ર સમાન એ આ પુત્ર જન્મે.” એમ કહી તેમણે પ્રવર હસ્તી, અશ્વ, રત્ન પ્રમુખ ભેટ આપ્યાં, એટલે રાજાએ પણ પુષ્પ, વસ્ત્ર, ગંધ, અલંકારાદિકથી તેમને સંતેષ પમાડ, સ્વસ્થાને વિસર્જન કર્યા. એવામાં ક્ષણવાર પછી કંઈક પ્રસંગને લઈને પુત્રને જેવાને ઉત્સુક બનેલ રાજા સભામાંથી ઉઠ્યો અને મણિથી જડેલ જમીન પર જ્યાં રંગ-બેરંગી સ્વસ્તિક આલેખાઈ રહ્યાં છે, દ્વાર પર
જ્યાં રક્ષા-પુરૂષ સ્થાપવામાં આવેલ છે, મહામુશળ અને ઘાંસરી જયાં મૂકવામાં આવેલ છે તથા વિવિધ રક્ષા–પરિક્ષેપવડે જે સશ્રીક-શોભાયમાન છે એવા જિનના જન્મ-ભવનમાં તે ગયે. ત્યાં જાણે રત્નસમૂહ હોય, શરદઋતુને જાણે સૂર્ય હોય તથા જાણે એકત્ર થયેલ સર્વ તેજ:પુંજ હોય તેમ મંદિરના આત્યંતર ભાગને ઉદ્યોતિત કરનાર જિનેશ્વરને તેણે જોયા. તેને જોતાં રાજા ચિંતવવા લાગ્યો કે–અહે! પ્રથમ દિવસે જન્મ પામેલાની પણ આવી અપૂર્વ શરીરકાંતિ, અસાધારણ રૂપસંપત્તિ, અચિંતનીય લાવણ્ય ! અમેય અને અભન સૌભાગ્ય ! તેથી મારું કુળ સવર્થ પુણ્ય-મકર્ષવડે અધિક છે કે જ્યાં આવું
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થં પ્રસ્તાવ–પ્રભુના જન્મ મહેાત્સવ.
૧૮૩
પુત્રરત્ન ઉત્પન્ન થયું છે. ’ એમ ચિંતવીને તેણે ત્રિશલાદેવીને કહ્યું કે-- હું દેવી ! તારા પુત્રની પ્રભૂત કાંતિથી જેની પ્રભા જીતાયેલ છે તથા શિખામાં કાજળને ધરતા એવા દીવાઓ જાણે શરમાઈને પેાતાના સ્વરૂપને છુપાવતા હાય એવા ભાસે છે. હું વિશાલાક્ષિ! પૂર્વે આ ભવન મેં ઘણીવાર જોયેલ, છતાં અત્યારે તા એ કાંઇ અદ્ભુત પ્રમેાદને ધારણ કરે છે. ચામીકર—સુવર્ણના ચૂર્ણ સમાન કાંતિ-સમૂહવડે જે ઘરની અને ખાજીની ચિત્રિત ભીંતાને એકરૂપ બનાવે છે. ' એ પ્રમાણે વાર્તાલાપમાં રાજા-રાણીએ સમય વીતાવીને પ્રથમ દિવસનું જન્મ-નૃત્ય કર્યુ, તેમજ ત્રીજે દિવસે પ્રભુને ખાળ—સૂર્ય તથા ચંદ્રમાના દર્શન કરાવ્યાં. એમ અનુક્રમે છઠ્ઠો દિવસ થતાં રાજકુળની વૃદ્ધા કે જેમની પાંચે ઇંદ્રિયા અક્ષત છે, શરીરે નિરોગી, જેમના પતિ જીવંત છે, મુખ કમળ પર જેમણે કુંકુમ-૫ક લગાડેલ છે, ગળે લટકતી સુરભિ માલતી-માળાઓવડે જે વિરાજિત તથા ભારે સ ંતેષને પામતી એવી વનિતાએ જાગરણમહાત્સવ પ્રવર્તાવ્યેા. એમ અગીયારમા દિવસ આવતાં યથાવિધાન પ્રમાણે જન્મ-કર્મ સમાપ્ત કરવામાં આવ્યુ અને બારમે દિવસે નાના પ્રકારના વ્યંજનશાકાયુિક્ત, બહુ પ્રકારના ખાંડ-ખાદ્યાદિવડે પૂર્ણ, અનેક પેય-પાનક વસ્તુ સહિત, સુગંધવડે અેકતા ભાતયુક્ત રસવતી તૈયાર કરવામાં આવી. પછી સ્નાન કરાવી, વિલેપન સહિત અલંકારો આપી, જ્ઞાત-ક્ષત્રિયા તેમજ નગરના પ્રધાન સ્નેહીજનાને પરમ આદરપૂર્વક જમાડવામાં આવ્યા. એટલે ક્ષણાંતરે શુચિભૂત થઇને આવતા અને વિશ્વાસપાત્ર તથા શુભ આસનાપર વિરાજમાન એવા તેમને ગંધ, માલ્ય અને અલંકારાથી સન્માન આપી, તેમની સમક્ષ સિદ્ધા ધિપે જણાવ્યું કે—‘ હૈ પ્રધાનજના ! પૂર્વે પણ મને એવા સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયા હતા કે જે દિવસથી આ કુમાર દેવીના ગર્ભમાં અવતર્યાં, તે દિવસથી હસ્તી, અશ્વ, ભંડાર, કાષ્ઠાગાર અને રાજ્ય, તેમજ સુખી સ્વજન અને પરિજનાવડે હું અત્યંત વૃદ્ધિ પામતો રહ્યો; માટે એનું મારે વર્ધમાન એવું નામ પાડવું તે અત્યારે પણ તમારી સમક્ષ એ જ નામ હા. ' એટલે તેમણે કહ્યું— હું ધ્રુવ ! એ તા યુક્ત જ છે. ગુણ-નિષ્પન્ન નામ વિદ્યમાન છતાં કાનુ... યથા નામ ન રખાય ? એમ તેમના કહેવાથી જગદ્ગુરૂનું વમાન એવુ નામ રાખવામાં આવ્યુ, જેથી પરમ પ્રમાદ થયા. એવામાં ભય, ભૈરવાદિકના ઉપસર્વાંમાં અચલ તથા ક્ષમાવંત હાવાથી ઇંદ્રે પણ પ્રભુનું મહાવીર એવું નામ પાડયું. એ પ્રમાણે નામ પાડવાનું કામ સમાપ્ત થતાં દેવતાએ સંક્રાત કરેલ પ્રવર રસયુક્ત પેાતાની અંગુલિના પાનથી તૃપ્તિ પામતા, ભુવનગુરૂ પાંચ ધાત્રીઓથી સેવાતા, અતઃપુરવાસી રમણીઓવડે સાદર લાલન કરાતા, માતપિતાવડે બહુ પ્રકારે ચરણ–ચંક્રમણુ–ગમન કરાવાતા, ચેટક-સેવકજનાથી પ્રતિક્ષણે ખેલાવાતા
નરા
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
mm
દેવ-દેવીઓથી સાદર ઉપાસના કરાતા, સતત ગીત વડે ગવાતા, પાઠોડે પઢાતા, ચિત્રમાં આવેખાતા, દર્શનેસ્ક જનવડે અહમહેમિકા-ન્યાયથી જેવાતા, તથા પર્વતગુફામાં રહેલ કલ્પવૃક્ષની જેમ અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યા અને શરી૨ના અવયવ પરિપૂર્ણ થતાં તાપિચ્છવૃક્ષ સમાન સ્નિગ્ધ એવા શિરકેશથી શોભતા, વિશુદ્ધ જાગ્રત થયેલ બુદ્ધિના પ્રકર્ષથી શુદ્ધ ભાષા બોલવામાં વિશેષ વિશારદ, પૂર્ણ શ્રત-સાગરના પારગામી, અવધિજ્ઞાનથી પરોક્ષ વસ્તુ-વિસ્તારને જાણનાર, કીંમતી અને પવિત્ર વસ્ત્રને ધારણ કરતા, સમસ્ત લોકોને આનંદ પમાડતા પ્રભુ કંઈક ન્યૂન આઠ વરસના થયા. એટલે બાલ–ભાવને સુલભ એવી ક્રીડા કરવામાં અનેક સમાન વયના મંત્રી, સામંત, શ્રેણી, સેનાપતિના પુત્રો કે જેઓ રમવામાં વિચક્ષણ હતા, તેમની સાથે ભગવંત વૃક્ષક્રીડાથી રમવા લાગ્યા; તેમાં એવી શરત રાખવામાં આવી હતી કે જે વૃક્ષ પર જલદી ચડે અને ઉતરે, તે બીજા બાળકની પીઠ પર બેસી તેમને ચલાવે.”
એવામાં સૈધમ દેવકની સધર્મા નામે સભામાં અનેક દેવકેટીથી પરવરેલ દેવેંદ્રની આગળ દેવે સાથે વિવિધ વાર્તાલાપ થતાં, ધીરજ-ગુણના વર્ણન પ્રસંગે ઇંદ્રે કહ્યું કે –“હે દે! ભગવાન વર્ધમાનસ્વામી બાલ્યાવસ્થામાં છતાં તેમનું ધીરત્વ અને પરાક્રમ કંઈ અપૂર્વ જ છે કે બળ-કર્ષયુક્ત કેઈ દેવ, દાનવ કે ઈંદ્ર પિતે પણ જેને ડરાવી શકે નહિ, અથવા પરાક્રમવડે જીતી શકે નહિ.” એ પ્રમાણે સાંભળતાં એક દેવ કે જે અત્યંત કિલષ્ટ પરિણામી અને અતુલ મિથ્યાત્વને લીધે વિવેકહીને હવે તેણે વિચાર કર્યો જેમ તેમ બોલે છતાં રમણીય ગણાય, સ્વછંદ અને ઉદ્ધતાઈની ચેષ્ટા જેમાં ભરેલ હોય તેમજ અપવાદની જ્યાં આશંકા ન હોય એવા સ્વામિત્વને ધન્ય જને પામી શકે. અચિંત્ય માહામ્યવાળા દેવ-દાનના સ્વામી ઈંદ્રો, બાળક છતાં જેને ક્ષોભ ન પમાડી શકે. એ શું સંભવિત છે? અથવા તે હાથના કંકણને દર્પણની શી જરૂર છે? હું પોતે જ જઈને તેના પૈર્યની સત્વર પરિક્ષા કરૂં.” એ સંકલ્પ કરી, સ્વામી જ્યાં રમતા હતા, ત્યાં વૃક્ષ નીચે તેમને ક્ષોભ પમાડવા તે આવ્યું, એટલે એક મોટું શરીર કે જે અંજનના પંજ સમાન અથવા જંગલી મહિષના શૃંગ તુલ્ય અત્યંત કૃષ્ણતાથી વનનિકુંજને શ્યામ બનાવનાર, તામ્રચૂડ-કૂકડાની શિખા કરતાં અધિક રક્ત લેચનયુક્ત, વીજળી સમાન ચંચળ છહાયુગલ સહિત, કુટિલ અને વસ્તુલ એ ઉત્કટ પુષ્ટ ફાટેપ કરવામાં દક્ષ, યુગ ક્ષયના ભીમ પવન સમાન ભયંકર ઘોષ કરનાર, ભારે પ્રચંડ રાષ– વેગયુક્ત તથા ત્વરિત ગતિ કરનાર અને સન્મુખ આવતા એવા દિવ્ય મહાવિષધરને તેણે વિકુવ્યું. ત્યારે ભગવતે પણ તેને તથા રૂપ જોઈ એક જણે દોરીની માફક લીલાપૂર્વક ડાબા હાથમાં ઉપાધને દૂર ફેંકી દીધો. જેથી દેવ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ–પ્રભુની બાળક્રીડા. પણ ધૃષ્ટતા અવલંબી, આગામી અપાયને વિચાર ન કરતાં બાળરૂપ વિકુને પ્રભુની સાથે રમવા લાગ્યા. ત્યાં પિતાની વિચક્ષણતાથી સ્વામીએ બધા બાળકોને જીતી લીધા અને પૂંઠપર આરૂઢ થઈને તેમને ચલાવ્યા. એમ બધા બાળકેને ચલાવ્યા પછી પેલા દેવ-કુમારને વારે આવે, જેથી તેણે હર્ષપૂર્વક પિતાની પીઠ નમાવી. ત્યાં વર્ધમાનસ્વામી આરૂઢ થયા એટલે તે સ્વામીને બીવરાવવા માટે પિશાચનું રૂપ વિકુવને વધવા લાગ્યું. આ વખતે તેણે એવું ભયંકર રૂપ બનાવ્યું કે–ભૂંડ, સૂકર વાળ સમાન તેના કેશ ભારે કર્કશ હતા, તેનું મસ્તક ઘડાના આકાર જેવું અને ભાસ્થળ તે કુંભના કપાળના ખાલી મધ્યભાગના જેવું હતું, જેનો ભ્રકુટીઓ કપિલ અને જટિલવાળ યુક્ત હતી,જેના લોચન-યુગલ મરૂસ્થળના ફૂપ સમાન ઉંડા અને એકદમ પીળાશ પડતા હતા, નાસાપુટ મેટા ચૂલાના પાશ્વભાગ તુલ્ય ચિપટા હતા, કપિલ મોટા પર્વતની ગુફા સમાન ઉંડા હતા, જેની દાઢાઓ ઘેડાના પુચ્છ સમાન હતી, જેના હોઠ ઉંટના એકની જેમ લટકતા, જેના દાંતે હાથીની જેમ બહાર નીકળેલા કુટિલ અને ભીષણ હતા, જેની હુવા પવનથી કંપતી, પતાકાની જેમ ચંચળ તથા તીક્ષણ તરવાર જેવી હતી, શુષ્ક સ્થાણુ સમાન જેની ડેક અને કેઠી જેવી જેની ભુજાઓ હતી, હસ્તસંપુટ સુપડા જેવા ચપટા અને કરાંગુલિએ પત્થરના પૂતળા સમાન હતી, અંગુલી-નખે જુની કડછીના પુટ સમાન રૂક્ષ તથા પ્રગટ નવડે જટિલ અને ધૂળિયુક્ત મધ્યભાગમાં ઘર હુંફાડા મારતે વિષધર જ્યાં સુતેલ છે એવું ઉરસ્થળ કે જેમાં માત્ર અસ્થિને. સમૂહ જ દેખાતું હતું, જેનું ઉદર ઘટના જેવું અને કટિ સ્થાને સ્થાને ભગ્ન અને એક મુષ્ટિમાં આવી શકે તેવી હતી, જેના વૃષણ વાલંકીના ફળની જેમ લટકતા . હતા તથા મેટા હસ્તીના જેવું પુરૂષ-ચિન્હ હતું, બીભત્સ અને વિવર્ણ રામાવલિયુક્ત તથા તાલતરૂ સમાન દીર્ઘ જેની જંઘાઓ હતી, તીક્ષણ પત્થરના વિસ્તાર તુલ્ય જેના પગ અને કેદાળી સમાન દારૂણ જેના પગના નખ હતાં, તેમજ પિતાના વિકરાળ વદનરૂપ ગુફામાંથી જે અગ્નિ-જવાળાને પ્રસારતું હતું, પાદતલના પ્રઘાતથી ભૂમિકલને મારતાં જે પ્રસાદના અગ્રભાગને ચલાયમાન કરતે હતે, ઉચે પ્રસારેલ લાંબી ભુજારૂપ અર્ગલાવડે જે સૂર્ય–રથની ગતિને
ખલિત કરતે તથા મહા-અટ્ટહાસ્ય કરતાં જે પિતાની ઢઢ દાઢાઓને પ્રગટ કરતે હતે, કંઠથી પગના તળીયા સુધી બીભત્સ મુંડ-માળા જેને લટકતી, નકુલનળીયાના જેણે કુંડલ બનાવ્યા હતા તથા મહા સર્ષની જેણે જઈ બનાવી હતી, ચિત્રાનું ચર્મ ચીરીને જેણે પિતાનું વસ્ત્ર બનાવ્યું, રૂધિર અને માંસથી જેનું શરીર ખરડાયેલું હતું, અત્યંત ઘેર અને જરાથી જર્જરિત અજગરવડે જેણે
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
પોતાના સ્કંધ બાંધી લીધેા હતા. પ્રતિસમય જે ઉછળતા, નાચતા, વારવાર હસતા, અધિક અધિક વૃદ્ધિ પામતા અને ભીષણ શબ્દ ખેલતા હતા. એ પ્રમાણે તે મહા પિશાચનું ભીષણ રૂપ કે જે પ્રતિક્ષણે વૃદ્ધિ પામતુ અને તરવાર તથા મેઘ સમાન શ્યામ હતું. એટલે તે સ`થા કપટકળા જાણવામાં આવતાં ભગવતે જરા પણ ભય પામ્યાવિના તેના પૃષ્ઠભાગે લીલાપૂર્વક એક મજબૂત મુષ્ટિપ્રહાર કર્યાં. ત્યારે વજાથી જાણે અભિઘાત પામ્યા હાય તેમ મુષ્ઠિઘાતથી વિરસ શબ્દ . કરતા તે તરતજ એક બાળક જેવા લઘુ બની ગયેા અને નિળ કાયા થઇ જવાથી સેકડો ચીત્કાર કરવા લાગ્યા. પછી દેવેદ્રના વચનને સત્ય માનતા, પશ્ચાત્તાપ કરતા, પેાતાના દુશ્ચરિત્રથી અ ંગે ઘાયલ થતાં પ્રભુને પ્રણામ કરીને તે કહેવા લાગ્યા કે– હું તૈલાયનાથ ! આ તે મેં ભારે દુષ્ટ કામ કર્યું", કારણ કે ઈંદ્રનું વચન સત્ય છતાં મેં તે માન્યું નહિ, જેથી અત્યારે હું આ ભયંકર ફળ પામ્યા. અથવા તે મેટેરાના વચનની અવગણના કરે, તેને આ શું માત્ર છે? હું દેવ ! સંસારના મહા ભયને પણ તમે લીલામાત્રથી પરાસ્ત કરવા સમર્થ છે, તે અમારા જેવા તમને ભય પમાડવા આવે, તે શા હિસાબમાં તેમજ ચરણાંગુલિથી કનકાચલ ચલાયમાન કરનાર તથા તેને લીધે મોટા મહીમ ડળને ડોલાયમાન કરનાર એવા હું ભગવાન્ ! તમારી એ ખાળચેષ્ટા પણુકાના ચિત્તને ચમત્કાર ન પમાડે ? હું ત્રિભુવનપતિ ! આવું તમારૂં પ્રગટ બળ છતાં જે . હું જાણી ન શકયા, તેથી હુ નામમાત્રથી વિષ્ણુધ-દેવ છું, પણ ક્રિયાથી નહિ. આવા મારા દુવિનય એક વાર આપ સહન કરી, કારણ કે સત્પુરૂષો સ્વભાવથી જ પ્રણત–વત્સલ. હાય છે.” એ પ્રમાણે ભુવનના એક માંધવ એવા વિભુને ખમાવી પ્રણામ કરી તે દેવતા મણિકુંડળથી દિશાને પ્રકાશતા આકાશમાં ઉડી ગયેા. ભગવંત પણ ક્ષણવાર તેવા પ્રકારની ક્રીડા કરી, પેાતાના સેવક સુભટ અને અંગરક્ષકા સાથે · પોતાના ભવનમાં
આવ્યા.
હવે જગદ્ગુરૂને કંઇક અધિક આઠ વરસ થતાં ભારે હર્ષોં પામીને સિદ્ધાર્થ રાજાએ ત્રિશલા રાણીને કહ્યું કે હું દૈવિ ! કુમાર હવે કળા શીખવવા લાયક થયા છે, માટે અધ્યાપક પંડિત પાસે ભણવા મૂકીએ.’ એમ સાંભળી ત્રિશલાદેવીએ જગતના એક નાથ પ્રભુને મહાવિભૂતિપૂર્વક પ્રશસ્ત તીર્થાંશ્વકથી ભરેલા કળશે!વંડે હવરાવ્યા, તેમજ નાસિકાના નીસાસારહિત, ચક્ષુને ગમે તેવું, ચંદ્રમા સમાન ચળકતુ અને પ્રવર એવું દેવ-યુગલ ભગવતને પહેરાવ્યું. વળી મણિ, મુગટ, ઠંડાં, કુંડળ, બાજુબંધ પ્રમુખ આભૂષણા કે જે ઈંદ્રે આપેલાં હતાં,
૧ વિષ્ણુના અથ પંડિત પણ થાય છે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-લેખશાલા અને યૌવન. તેવટે તરતજ પ્રભુને અલંકૃત કર્યા. એવામાં સિદ્ધાર્થ મહારાજે પણ સમસ્ત કલા-કલાપમાં પ્રવીણ એવા એક મેટા અધ્યાપકને પિતાના ભવનમાં બોલાવ્યા. તેના નિમિત્તે એક મોટું સિંહાસન મંડાવ્યું અને વર્ધમાનકુમારને માટે બીજુ તે કરતાં જરા નાનું સિંહાસન રખાવ્યું. ત્યાં અધ્યાપક પાસે સ્વામી જેટલામાં ભણવા આવ્યા નથી તેટલામાં નિર્મળ મણિથી દેદીપ્યમાન ઇંદ્રનું સિંહાસન ચલાયમાન થયું. એટલે અવધિજ્ઞાનથી ભગવંતને ભણાવવાને વૃત્તાંત જાણી ઇંદ્ર વિચાર કર્યો કે-“અહો ! માત-પિતાને કેટલે બધે મેહ હોય છે? કે સમસ્ત શાસ્ત્રના પરમાર્થને જાણનાર એવા જગદીશને પણ અત્યારે ઉપાધ્યાય પાસે ભણવા એકલે છે?” એમ વિચાર કરતે ઇંદ્ર આવી, પરમ ભક્તિપૂર્વક પ્રભુને મોટા સિંહાસન ઉપર બેસારી અંજલિપૂર્વક વંદન કરી, શબ્દશાસ્ત્રને પરમાર્થ પૂછવા લાગ્યું, એટલે પ્રભુ પણ તે પ્રમાણે બરાબર કહેવા લાગ્યા. આ વખતે તે ઉપાધ્યાય પણ પરમ આશ્ચર્ય પામતે એકચિત્તે તે બધું સાંભળવાલા, તેમજ જનક અને જનનીને પણ ભારે વિસ્મય થઈ પડ્યો. એમ વિભુ શબ્દ-શાસ્ત્રના પદોના અર્થ કહી વિરામ પામતાં ઇંદ્ર તેમને કહેવા લાગ્યું કે-“આ પ્રભુ તો જાતિસ્મરણયુક્ત, ગર્ભાવાસથી પણ ત્રણ જ્ઞાન સહિત છે, તેમજ હાથમાં રહેલ પ્રકૃષ્ટ મણિની જેમ પિતાની મતિથી સર્વ વસ્તુને જાણે છે, માટે નિરર્થક આવે પ્રયત્ન શામાટે ઉઠાવ્યો?' એ પ્રમાણે સાંભળતાં આશ્ચર્ય અને પરમપદ પામેલા પ્રભુના માત-પિતા પિતાના અહેભાગ્ય માનવા લાગ્યા. ઇંદ્ર પણ પ્રભુને નમીને વર્ગમાં ચાલ્યો ગયો. ત્યાં ભગવંતે કહેલા જે કાંઈ પદ–અર્થે ઉપાધ્યાયે બરાબર ધારી લીધા, તેના અનુસારે બરાબર સંબંધ યુક્ત એક દ્રવ્યાકરણ રચ્યું. . એવામાં અનુક્રમે કાળ નિર્ગમન કરતાં ભગવાન પણ નિવિને તારૂણ્ય પામ્યા. તેના પ્રભાવે અત્યંત સ્નિગ્ધ અને સૂક્ષમ કૃષ્ણ કેશે શોભવા લાગ્યા. ઉત્તમાંગ–મસ્તક છત્રાકારે શોભતું, શ્રવણ-કર્ણમૂલ પર્યત લાંબા નેત્રયુગલવડે કમળની જેમ મુખ શોભી નીકળ્યું, અત્યંત શેભાયુક્ત રત્નની જેમ શ્રીવત્સ વડે શોભિત અને કનકાચલની શિલા સમાન વિપુલ એવું વક્ષસ્થળ ભાસતું, સપુરૂષની ચિત્તવૃત્તિની જેમ ગંભીર અને દક્ષિણ આવર્ત-ઘેરાવાયુક્ત એવી નાભિવડે અલંકૃત ઉદર કૃશ હતું, હંસના જેવા કેમળ રેમવડે મંડિત તથા હસ્તીની સુંઢ સમાન જંઘાયુગલ શેભતું, અંગુલિના અગ્રભાગે દીપતી નખાવલિ કે જે ચિંતામણિની જાણે શ્રેણિ હોય તેવડે શોભિત ચરણ-કમળ જે જયપતાકા, મગર, મત્સ્ય ઇત્યાદિ લક્ષણેથી લાંછિત હતું, તેમજ ભાવિ અપાયની આશંકા લાવી પ્રથમથી જ જિનના હૃદયથકી કુટિલતા બહાર નીકળીને કેશમાં આવી રહી હશે, એમ સમજાય છે. વળી અલ્પ સ્નેહ-ભાવ ઉત્પન્ન થયા છતાં
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. '
ભાવી ભથથી ભીત થઈ રાગ પણ પ્રભુના કર, ચરણના તલ તેમજ અધરતલમાં પણ વાસ કરેતે ન હતું. એ પ્રમાણે પોતાના રૂપવડે દેવ, દાનના ઇંદ્રોને જીતનાર એવા પ્રભુના તરૂણપણાને જાણી અન્ય રાજાઓએ પિતપતાની કન્યા પરણાવવા સિદ્ધાર્થ ભૂપતિ પાસે પિતાના પ્રધાન પુરૂષે મેકલ્યા. તેમણે આવીને રાજાને વિનંતિ કરી કે-“હે દેવ! વર્ધમાનકુમારના રૂપ-પ્રકર્ષથી રંજિત થયેલા અમે રાજાઓ પિતાપિતાની કન્યા તેને પરણાવવા માટે તમારી સમીપે પ્રધાન પુરૂષો મોકલ્યા છે, માટે એ સંબંધમાં તમે પ્રત્યુત્તર આપશે, રાજાએ કહ્યુંઅમે પૂરતે વિચાર કરીને કહીશું, તે અત્યારે તમે અહીંથી સ્વ-સ્વસ્થાને જાઓ. એમ રાજાના કહેવાથી તે પુરૂષ સ્વસ્થાને ચાલ્યા. પછી રાજાએ એ વ્યતિકર રાણીને કહી સંભળાવ્યું, જે સાંભળતાં ભારે હર્ષ પામતી દેવી કહેવા લાગી
હે સ્વામિન્ ! તમારા પ્રસાદથી જે પામવાનું હતું તે બધું હું પામી ચૂકી. પૂર્વે કદિ ન અનુભવેલાં સુખ મેં ભોગવ્યાં. હવે જે એ કુમારને હું લગ્ન–મહોત્સવ જેવા પામું, તે પૂર્ણ કૃતકૃત્ય થાઉં. રાજાએ જણાવ્યું- હે દેવિ! જે એમ હોય, તે તમે કુમાર પાસે જાઓ અને વિવાહને પ્રસંગ તેને કહી સંભળાવે, ત્યારે રાણ બલી-“હે મહારાજ! પ્રથમ મારે ત્યાં જવું તે ચગ્ય નથી. કારણ કે, કુમારે લજજાયુક્ત હોય છે, માટે તેના મિત્રને શીખવીને મેકલે. એમ રાણીના કહેવાથી લગ્ન મનાવવા માટે કુમાર પાસે તેના મિત્રને મોકલ્યા. તેમણે જઈને વિનયપૂર્વક તે વૃત્તાંત કુમારને કહી સંભળાવ્યું, જે સાંભળતાં ભગવતે જણાવ્યું કે-“હે મહાનુભાવે ! તમે મારા મનભાવને શું જાણતા નથી ? વિષયવિરાગને સમજતા નથી અથવા ગૃહાવાસને ત્યાગ કરવાના મારા અભિલાષને તમે જાણતા નથી કે જેથી આમ લગ્ન સંબંધી વાત કહે છે. એટલે, તેમણે જણાવ્યું કે- “હે કુમાર! અમે તે બધું જાણુએ છીએ, છતાં મા-બાપનું વચન અવશ્ય પાળવાનું હોય છે, તેમજ પિતાના સનેહીજને પણ અલંઘનીય હોય છે. વળી પશ્ચિમ-પાછલી અવસ્થામાં તમારે ગૃહવાસને ત્યાગ કર એ કાંઈ દુર્લભ નંથી અને માતા-પિતાના મનોરથ પૂર્ણ થતાં તેઓ કાંઈ તમારા ઈષ્ટકાર્યમાં પ્રતિકૂળ થવાના નથી. ત્યારે વિભુ ત્યા–“પાણિગ્રહણ વિના પણ પૂર્વે મેં એવી પ્રતિજ્ઞા લીધી છે કે માતપિતા જીવતા હોય, ત્યાં સુધી મારે સર્વવિરતિ ન સવીકારવી. માટે લોન વિના કુમારભાવે રહેતાં જે માબાપ સતેષ પામતા હોય, તે તેમાં શું ખોટું છે? પાણિગ્રહણથી શું અધિકતા આવવાની છે? કારણ કે તમે સાક્ષાત્ જુઓ કે કળશેની શ્રેણી મૂકવાના મિષે ઉત્તરોત્તર દુઃખેને પાપપ્રબંધ દેખાય છે, જવલંત અગ્નિના બાને મહામોહને વિલાસ પ્રગટ થાય છે, ગમનાંગણે ઉછળતા ધૂમ-પડલના મિષે પિતાની લઘુતા જણાય છે, ચાર મંગળના
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુથ પ્રસ્તાવલગ્ન માટે મિત્ર પ્રાર્થના
પરિવનના ખાને સંસારની ચાર ગતિનું પરિભ્રમણ પરખાય છે, ઘૃત, મધુ પ્રમુખના હેવનવડે બધા ગુણુ-ગણુના દાહ દેખાય છે, તરૂણીના મગલગીતથી ચારે દિશામાં જાણે અપયશ પ્રસરતા હોય તેમ જણાય છે, કે ઠે લટકતી કુસુમમાળાના મિષે દુઃખ-સમૂહ જાણે સમીપવત્ત હોય તેમ સમજાય છે, ચ'નરસના અંગરાગથી જણાય છે કે ક-મલના લેપ આત્માને તરત લાગુ પડ્યો, કન્યાના પાણિગ્રહણના મિષે અષ્ટ ક`રૂપ મહાકીંમતી વસ્તુ ખરીદવા જાણે હાથવડે સાદો નક્કી થયા એમ સૂચવાય છે. વધારે તે શું કહું? પરંતુ વિવાહના વખતના વિધિ સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી અવલેાકતાં અને વિચારતાં મારા તે શમાંચ પ્રગટ થાય છે; માટે માહના પસારાને મૂકી મને વિવાહ વિના અનુજ્ઞા આપે! કે માત-પિતાની શાંતિમાટે હું....અવિવાહિત થઈને રહું. ’
""
એ પ્રમાણે કુમારના ખાલતાં તેમણે વિનયથી નમ્ર થઇને જણાવ્યું કે‘ હું કુમાર ! તમારા જેવાને એમ કરવુ તે યુક્ત નથી, કારણ કે સત્પુરૂષ સ્વ જનની પ્રાર્થનાના ભંગ કરવામાં સદા ભીરૂ હોય છે અને સ્વકાર્ય સાધવામાં સ્વભાવથી જ વિમુખ રહે છે. તેમજ પૂર્વે ઋષભાદિ જિનેશ્વરાએ શું પાણિગ્રહણાદિ કરેલ નથી ? અથવા તા. શાંતિપ્રમુખ જિનાએ શુ' ચક્રવર્તીની સમૃદ્ધિ નથી લાગવી ? ’ સ્નેહીજના એમ ખેાલતા હતા, તેવામાં કચુકી જનાથી પરવરેલ ત્રિશલા દેવી પોતે પ્રભુપાસે આવ્યાં. એટલે સાત-આઠ પગલાં સન્મુખ જઈ વિનયપૂર્ણાંક આસન વિગેરે આપતાં પ્રભુએ તેના સંપૂર્ણ સત્કાર કર્યાં. પછી અંજિલ જોડી પ્રભુ માતાને કહેવા લાગ્યા કે− હું અમ્મા ! આપનું આગમન શા કારણે થયું તે ઝહી ; ધ્રુવી ખાલી− હૈ પુત્ર ! તારા દર્શન કરતાં શ્રુ અન્ય કાંઈ નિમિત્ત હોઇ શકે ? કારણ કે જીવલેાક તુ છે એટલામાં જ વસે છે, દિશાએ પણ એટલામાં જ પરિપૂર્ણ છે, સુખકારો રાજલક્ષ્મી સતાષ પમાડે છે, ઘર નિવૃતિ ઉપજાવે છે,પ્રાચી જને અનુકૂળ અને ત્રિભુવન અંધકારરહિત લાગે છે તા એ કરતાં ખીજું શ્રેષ્ઠ નિમિત્તે શું કહુ’?’ એમ સાંભળતાં પ્રભુએ વિચાર કર્યાં કે-‘અહો ! માતાના પેાતાના અપત્ય પ્રત્યે સ્નેહ કાંઇ અચિંત્ય જ હાય છે, વાત્સલ્ય કાંઈ અપૂર્ણાં જ · લાગે છે. જોવાની લાગણી કાંઇ અસાધારણ જણાય છે કે હું સદા જોવામાં આવ્યા છતાં કેાઈવાર સ્હેજ મને ન જોતાં અત્યારે એવી રીતે સંતપ્ત થાય છે. ’ એમ ધારી ભગવંત પુનઃ માલ્યા— હું અમ્મા ! તથાપિ કઇંક પ્રત્યેાજન તા પ્રકાશેા. ’ દેવીએ જણાવ્યું— જો એમ હોય તે વિવાહ-મહાત્સવ . સ્વીકારો, કારણ કે એ જ કારણે આ પ્રણયીજનાને અમે તારી પાસે મેકલેલ છે. રાજા અને નગરજના તારા વિવાહને માટે અત્યુકડા ધરાવે છે, તેમજ પૂર્વે પ્રાપ્ત ન થયેલ મને પણ એટલુ જ સુખ જોઇએ છીએ. પુણ્યના પ્રભાવે બીજા બધા મારા મનેરથા
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. પરિપૂર્ણ થયા છે.” એમ સાંભળતાં ભગવંતે વિચાર કર્યો કે ગર્ભકાળથી મારી તે એવી પ્રતિજ્ઞા છે કે માતપિતાને અપ્રીતિ ઉપજાવનાર એવી પ્રવ્રજ્યા પણ ન આદરવી.” એમ ચિંતવી પિતાની ઈચ્છા ન હોવા છતાં માતાનું વચન માની લીધું, જેથી પરિજને સાથે દેવી બહુ જ સંતુષ્ટ થઈ અને એ વૃત્તાંત રાજાને નિવેદન કરવામાં આવ્યા.
એવામાં પ્રતિહારે આવી પ્રણામપૂર્વક સિદ્ધાર્થ ભૂપને નિવેદન કર્યું કે– “હે દેવ! સમરવીર રાજાને દૂત દ્વાર૫ર આપના દર્શનને અભિલાષી થઈ બેઠો છે તે આપની શી આજ્ઞા છે?” રાજાએ જણાવ્યું–‘તેને શીઘ આવવા વો.” એટલે “જેવી દેવની આજ્ઞા” એમ કહેતાં પ્રતિહારે તેને પ્રવેશ કરાવ્યું. તેણે આવી રાજાને પ્રણામ કર્યા અને આસન મળતાં તે બેઠે. પછી પ્રસંગ નીકળતાં. રાજાએ તેને પૂછયું કે-“હે ભદ્ર! અહીં શા કારણે આવવું થયું?” તે બે
હે દેવ ! સાંભળે. પિતાની શોભાવડે કુબેરની નગરીને જીતનાર એવા વસંતપુર નામના નગરમાં સમરાંગણમાં દેવાંગનાઓને સંતેષ પમાડનાર અને યથાર્થ નામધારી એ સમરવીર નામે રાજા છે. તેની પદ્માવતી રાણીના ઉદરથી ઉત્પન્ન થયેલ અને પિતાના પ્રાણ સમાન એવી યશોદા નામે કન્યા છે. તેનું નામ યશોદા કેમ પડયું તે હકીક્ત વિગતવાર સાંભળો. એના જન્મ સમયે સમરવીર રાજાએ રાત્રે સુખે નિદ્રા લેતાં પ્રભાતકાળે સ્વમ જેયું કે કવચથી સજજ થએલા અને વિવિધ આયુધે ધારણ કરતા એવા સુભટે, સજજ થયેલા ચપળ અ, કવચ પહેરાવી તૈયાર કરેલા હાથીઓ તથા અનેક પ્રકારના શસ્ત્રોથી ભરેલા તેમજ
દ્ધાઓયુક્ત એવા રવડે પરવરેલ અને તે પણ મદેન્મત્ત હાથીપર આરૂઢ થયેલ એ હું ઉદ્યાનમાં ગયો. ત્યાં જતાં એકદમ કેલાહલ જાગ્યો કે જેમાં કેટલાક સુભટ નાચતા, કેટલાક પલાયન કરતા, કેટલાક ધૂળથી ખરડાયેલા થઈ પૃથ્વી પર આળોટતા, વિજયધ્વજાઓ પડવા લાગી, તથા જયવાદ્યો બંધ થયાં. એ પ્રમાણે અસ્તવ્યસ્ત જોતાં મેં આમતેમ પડતા પોતાના છત્રને હાથ વડે ધરી રાખ્યું અને એક મહાવિજયધ્વજ મને પ્રાપ્ત થયો તેને પણ સંભાળી રાખે. એવું સ્વમ જોઈને જાગ્રત થતાં તેણે પ્રભાતે એકદમ સ્વમ-પાઠકેને બેલાવી, તેમને સ્વમની વાત જણાવી. એટલે તેમણે કહ્યું કે –“હે દેવ ! પાંચ કારણથી સ્વમ આવે છે. તે અનુભવેલ હોય, જેયેલ કે ચિંતવેલ હોય, પ્રકૃતિમાં વિકાર હોય અથવા તે દેવતાના પ્રભાવે તે આવે છે. તેમાં તમને એમાંથી કયા કારણને લીધે સ્વમ આવ્યું, તે સમજાતું નથી ત્યારે રાજા બે –“એ તે એમજ છે, એનું કારણ બરાબર સમજવામાં આવતું નથી. ”તેમણે કહ્યું “જે એમ હોય તે સ્વાગત બાબત સાચી કરે. જેમ તમે જોયું તેમ સર્વ સામગ્રી
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુથ પ્રસ્તાવ–સમરવીર-દુર્યોધન યુદ્ધ તૈિયાર કરી ઉદ્યાનમાં જાઓ. તેમાં દેષ શું છે? અથવા તે કઈ પરમાર્થ છે તે સમજી શકાતું નથી. એમ કરતાં વખતસર કાંઈ ગુણ થવા સંભવ છે. ડેલતા છત્રને ધરી રાખ્યું અને વિજયધ્વજને લાભ થયે, એ કઈક સાભિપ્રાય લાગે છે.” એમ તેમના કહેવાથી રાજાએ તે વચન સ્વીકારી, સન્નાહભેરી–સજજ થવાની નેબત વગડાવી. જે સાંભળતા તત્કાલ બખ્તર પહેરી સજજ થઈ સામતે બધા રાજા પાસે આવ્યા, અન્ય કાર્યને તજી દ્ધાઓ તૈયાર થયા, હાથી, અ. તરત જ સજજ કરવામાં આવ્યા. એમ ચતુરંગ સેના સહિત તથા પ્રધાન હસ્તી. પર આરૂઢ થયેલ રાજા નગરની પાસેના નંદન નામના ઉદ્યાનમાં ગયા. ત્યાં રાત્રે જોવામાં આવેલ સ્વપની ભયંકરતાને વિચાર કરતાં, તત્કાલ સ્કુરાયમાન થયેલ વામ નેત્રવડે અનિષ્ટ ઘટનાનું સૂચન થતાં, કંઈક અરતિભાવની કલ્પના કરતાં અને બાહ્ય વૃત્તિથી ઉદ્યાન અવલેકતાં રાજાને તે જ પૂર્વ દિવસે મોકલેલ ચરપુરૂષે સૂચવેલ પ્રસ્તાવ ઉભો થયે કે જેમાં લાંબા વખતના વૈરને લીધે ગાઢ ક્રોધ પામેલ, તે દિવસને રાજાને વ્યતિકર ન જાણતાં સંગ્રામને માટે સજજ થયેલ, સીમાડાને દુર્યોધન નામે સામંત ઉદ્યાનની સમીપે આવી પહોંચે. તેણે ઘેરે ઘાલ્યો અને જેથી કોલાહલ જાગ્યું. તેનું આગમન જાણવામાં આવતાં નરેન્દ્ર ઉદ્યાનની બહાર નીકળે. ત્યાં પ્રતિરિપુએ રાજાને સંગ્રામસજજ જે. એટલે “મારૂં આગમન એણે શી રીતે જાણ્યું હશે ?' એમ મનમાં ક્ષોભ પામતાં પણ દુર્યોધને રાજા સાથે યુદ્ધ ચલાવ્યું કે જેમાં તીણ ખવડે પ્રચંડતા ભાસતી, પુરૂષનાં મસ્તકે પથરાઈ રહ્યાં, હોઠ દશીને મોટા મુદ્દગર ઉપાડતાં સુભટે મોટા રથના ભુકેભુકા કરી નાખતા, ભાલાના અગ્રભાગથી ભેદાયેલા કુંજરાનાં કુંભસ્થળામાંથી મોતીઓ પી રહ્યા હતા, તત્કાલ ભેગા થયેલા વેતાળાના કિલકિલ શબ્દ ભયાનક ભાસતા, પડતા છત્ર, ધ્વજાઓ અને વાવટાઓના સમૂહથી પૃથ્વી આચ્છાદિત બની રહી, મદમાં આવી ગયેલા હાથીઓ પ્રતિપક્ષીના પક્ષમાં રહેલ સ્વજાતિના પ્રવર પરિવારને મારતા, હસ્તી, અશ્વોના ઘાતથી પ્રસરતા રૂધિરવડે જમીન આદ્ર બની રહી તથા રણવાદ્યને વનિ સાંભળતા નાચી રહેલા કબંધધડવડે ભારે ભયાનક ભાસતું. એ પ્રમાણે એક હેલામાત્રમાં ઘર સંગ્રામ ચલાવી તત્કાલ શ્રી સમરવીર રાજાએ પેલા શત્રુ સામંતને નાગપાલવડે બાંધી લીધે, અને કહ્યું કે –“ અરે અધમ ! હવે ઈષ્ટદેવને યાદ કરી લે, કારણ કે દુશ્ચરિત્ર-રથમાં આરૂઢ થયેલ તું હવે યમને અતિથિ છે.” ત્યારે દુર્યોધન બે -“હે નરેંદ્ર! આમ શા માટે બોલે છે? સંગ્રામની શરૂઆતમાં જ સંભારવાનું મેં યાદ કરી લીધું. હવે શંકા વિના તારા કુળક્રમને અનુકૂળ જે કરવાનું હોય તે કર. દેહે, કરેલ દેહ ભલે ભેગવે-સહન કરે તેમાં સંતાપ શે?” એ પ્રમાણે સાંભળતા કરૂણા
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ઉત્પન્ન થવાથી સમરવીર ભૂપાલ તેને પેાતાના ભવનમાં લઇ ગયા. ત્યાં મા અધા છેાડી નખાવ્યા, સ્નાન, ભેાજનાદિક કરાવ્યા અને સંગ્રામમાં લઈ લીધેલ હાથી, અશ્વો વિગેરે તેને સમ`ણુ કર્યા. એટલે તેણે પણ સેવાવૃતિ અંગિકાર કરી જેથી રાજાને પરમ સંતાષ થયા અને ચાતરફ યશ પ્રસરી રહ્યો. આથી રાજાએ જણાવ્યું કે—‘ અહો ! આ મારી કન્યાએ પ્રસવ-કાલે પણ મને આટલે બધા યશ અપાવ્યે તે એનું નામ યશાદા એવું નામ રાખવું સાક છે. એમ માટા આડંબર સાથે તેનું યશાદા નામ પાડયું. તે કન્યા ચંદ્રકળાની જેમ વૃદ્ધિ પામતાં અનુક્રમે ચૌવનાવસ્થા પામી. એવામાં એક દિવસ રાજાએ નિમિ ત્તીયાને પૂછ્યું કે— આ કન્યાના પતિ કાણુ થશે ? ' તેણે કહ્યું--‘હે દેવ ! વક્ષસ્થળે શ્રીવત્સ લાંછનથી લાંછિત, બધા દેવ-દાનવને પૂજનીય,. એક હજાર ને આઠ લક્ષણાને ધારણ કરનાર એવા પ્રવર પુરૂષ નિશ્ચય એના સ્વામી થશે.’ એમ સાંભળતાં સમરવીર રાજાના હૃદયમાં તમારા કુમાર રમી રહ્યો. પછી તેણે મેઘનાદ નામના સેનાપતિને ખેાલાવ્યે અને તેને યથાદા કન્યા તથા સ્વયં વર-વિવાહને ચાગ્ય હાથી, ઘેાડા, કનકાદ્ઘિ પણ સારી રીતે આપ્યાં. વળી તેને સૂચના કરતા જણાવ્યું કે— હું ભદ્ર ! તું સત્વર જા અને લગ્ન-મહાત્સવ કરાવ.' એમ રાજાની આજ્ઞા થતાં જ અસ્ખલિત પ્રયાણે તે ચાલ્યા. એજ કા નિવેદન કરવા માટે મને પ્રથમ તમારી પાસે માર્કલેલ છે, હું નરેન્દ્ર એજ મારા આગમનનું કારણુ છે. ” એટલે સિદ્ધાર્થ રાજા ખોલ્યા--- સારૂ કર્યુ” એ તા અનુકૂળ જ છે. ખરાખર સમયને ચેાગ્ય વાંછિત કાય ભલે પ્રવર્તે ’ ત્યારે દૂતે જણાવ્યું કે— હે દેવ ! કેમ ન પ્રવર્તે કે લગ્નમુહૂત બિલકુલ નજીક વત્તે છે.' એમ તેના કહેતાં અન્ય રાજાઓના પ્રધાન પુરૂષાને સિદ્ધાથ રાજાએ પાતપેાતાને સ્થાને માકલ્યા.
? પછી ખીજે દિવસે રાજકન્યા આવતાં રાજાને વધામણી આપવામાં આવી તેને નિવાસ નિમિત્તે ઉંચા સાત મજલાના પ્રાસાદ—હેલ અપાળ્યે, દિવ્ય રસવતી તૈયાર કરાવી તેમજ દરેક પ્રકારે સારા સત્કાર કર્યાં. એમ કરતાં પ્રશરત મુત્તે પ્રવર શૃંગાર ધારણ કરી, અનેક સામત અને સુભટને સાથે લઇ મેઘનાદ સેનાપતિએ આવી રાજાને પ્રણામ કર્યા અને કુશળ સમાચાર પૂછયા. એટલે સિદ્ધાર્થ નરપતિએ પણ તેને આસન અને તાંબૂલાક્રિક આપતાં સમરવીર રાજાની કુશલ–વાર્તો પૂછી, જે તેણે સવિનય કહી સંભળાવી. પછી ક્ષણભર નિવિધ નાર્તાલાપ કર્યો પછી રાજાએ અનુજ્ઞા આપતાં તે ઉઠીને પેાતાના આવાસમાં ગયા. એવામાં લગ્ન-મુત્ત પાસે આવતાં વિવાહની તૈયારી ચાલુ થઈ. સત્ર માંચડા ખંધાવ્યા, યથાસ્થાને આસના ગાઠવવામાં આવ્યાં, વિવિધ કામેામાં
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
Manamaniam
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-શ્રી વર્ધમાનકુંવરનું પાણિગ્રહણ. | કિંકરને નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા અને વેદિકા-મંડપ રચવામાં આવ્યા, કે જે
મરકત મણિઓથી ચકચકિત, સુવર્ણ કળશની રચનાવડે રમણીય, અતિનિર્મળ રંભા-કદલસ્તંભ પર લટકતા વિજયધ્વજવડે સુશોભિત, ચેતરફ પાથરેલા પુષ્પપુજેમાં ભમતા ભમરાઓના ગુંજારવથી શબ્દાયમાન, નિર્મળ મુક્તાફળથી જડેલ સુંદર મણિઓવડે જડિત જ્યાં ભીતે બાંધવામાં આવેલ છે, ચતરફ મૂકવામાં આવેલ દર્પણમાં જ્યાં રમણીઓના મુખ-કમલ પ્રતિબિંબિત થયેલાં છે, સ્થાને સ્થાને સ્થાપન કરેલ કીંમતી મણિએવડે જ્યાં અંધકાર પરાસ્ત થઈ ગયેલ છે, ગરૂડમણિના પ્રસરતા કિરણ વડે જ્યાં ભૂમિભાગ વિચિત્ર ભાસી રહેલ છે તથા એક તરફ નૂતન ગેમિયથી જ્યાં લીંપવામાં આવેલ છે એવું વેદિકા-ભવન શોભતું હતું. એ પ્રમાણે તે સમયને યોગ્ય કર્તવ્ય બજાવીને મેઘનાદે સિદ્ધાર્થ રાજાને કહેવરાવ્યું કે–“હવે પાણિગ્રહણને પ્રશરત સમય નજીક આવ્યું છે, માટે કુમારને લઈને શીઘ આવે.” એટલે રાજાએ પણ ત્રિશલા રાણીને કહ્યું કે-હે દેવી ! કુમારને પંખણપ્રમુખ જે કરવાનું હોય તે સત્વર કરે. હવે લગ્નમુહૂર્ત નજીક છે.” એમ સાંભળતાં રાણીએ પરમ આદરપૂર્વક વિવિધ પ્રકારે મંગલ શબ્દ ઉચ્ચારતાં કુમારને પંખી સર્વ ઔષધિમિશ્રિત જળવડે હવાગે, મહાકીંમતી ધવલ વસ્ત્રયુગલ પહેરાવ્યું અને અન્ય સર્વ કર્તવ્ય-વિધિ સાચવ્યો. ત્યાં ગશીર્ષ-સુરભિ ચંદનના વિલેપનવડે પંડુર બનેલ જિનેંદ્ર તે શરતઋતુના ચંદ્રની ચાંદનીવડે ધવલિત થયેલ કનકગિરિ સમાન શોભવા લાગ્યા, કુસુમ-ગુરછથી આચ્છાદિત થયેલ વિભુને કૃષ્ણ કેશપાશ તે સ્કુરાયમાન તારલાવડે શેભિત વગગનાંગણુના જે ભાસતે, એગ્ય સ્થાને ગોઠવેલ વિચિત્ર રત્નના નૂતન ભૂષણો વડે અધિક શુભતા પ્રભુ જાણે જંગમ.ભાવને પામેલ રોહણાચલ હોય તેવા લાગતા હતા. ભગવંતની સ્વાભાવિક શોભા પણ વર્ણવી ન શકાય તે આ વખતે વિશેષ શણગારથી મંડિત થયા, એટલે પછી કહેવું જ શું? એ પ્રમાણે કુમારને લગતું કર્તવ્ય કરવામાં આવતાં રાજાને નિવેદન કરવામાં આવ્યું, જેથી રાજાએ પોતાના સેવકને ફરમાવ્યું કે અરે ! સેવકે ! તમે નગરમાં મહોત્સવ પ્રવર્તા, જ્ઞાત ક્ષત્રિયવને એકઠા કરે, કુમારને સજજ કરેલ જયકુંજર આપો કે જેથી તે વિવાહ-સ્થાને ગમન કરે એટલે-જેવી દેવની આજ્ઞા” એમ કહી સેવકે કામે લાગ્યા અને તેમણે રાજાને આદેશ બજાવ્યું. પછી તૈયાર કરેલ ધવલ કુંજરપર આરૂઢ થતાં, પવનથી નાચતી ધ્વજાવડે મનહર એવા શ્રેષ્ઠ રથેપર આરૂઢ થયેલા રાજલોકવડે પરિવૃત, મનહર નાટક કરવામાં કુશળ અને નૃત્ય કરતી એવી અંતઃપુરની સુંદરીઓ જ્યાં રાજમાર્ગને સંકીર્ણ બનાવી રહી છે, વાગી રહેલાં મંગલવાદ્યોથી
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
સમાન.
દિશા જ્યાં મુખરિત અનેલ છે, સિદ્ધાર્થ ભૂપતિ તથા જયેષ્ઠ ભ્રાતા નંદિવન યુવરાજવડે અનુગમ્યમાન-અનુસરાતા, અવલેાકન કરવામાં આક્ષિપ્ત અનેલા અને મકાનાના મજલાપર રહેલા નગરજનાવર્ડ અંગુલિ-સહસ્રપૂક સાદર બતાવાતા, સેકડા આશિષાવડે પુજાતા તથા અક્ષતમિશ્ર કુસુમવૃષ્ટિવરે અઘ્ય પામતા એવા શ્રી વર્ધમાન રાજકુમાર અનુક્રમે લગ્ન-મંડપ પાસે આવી પહેાંચ્યા. ત્યાં પ્રતિહારે મ`ડપના દ્વાર આગળ સામાન્ય લાકોને અટકાવતાં પ્રધાન જના સહિત કુમારે અંદર પ્રવેશ કર્યાં, એટલે સ્ત્રીઓ પરસ્પર મળી અને તરત જ યશાદા રાજકન્યાને વિવિધ રીતે શણગારવામાં આવી, કે તેના નિતમભાગે પાંચ પ્રકારના રત્ન-મણુિવડે જડિત કંચુકી બાંધવામાં આવી જે અતિ વિસ્તી ગગનાંગણે ઇંદ્રધનુષ્યની રેખા જેવી શેલતી, કાજળથી મિશ્રિત, કપત દીર્ઘ અને સ્નિગ્ધ એવા લાચનવડે તે નીલ કમળાવડે સાક્ષાત શરદ- . લક્ષ્મી સમાન ભાસતી, તેના કòતળે લટકતા નવસા પ્રવર હાર તે મુખચંદ્રના વિભ્રમથી આવેલ તારલાની લીલા બતાવતા, અળતાના પકથી રક્ત અનેલા તેના કામળ ચરણુ-યુગલ તે મન્મથરૂપ ક કેલી-અશોકવૃક્ષના પદ્મવ શેલતાં, ગારાચનાવડે તેના ભાલતળે મનાવવામાં આવેલ પ્રવર તિલક તથા દશ આંગળીઓમાં મુદ્રિકા ભારે શાણા આપતી હતી. એ પ્રમાણે વિશેષ પ્રકારે શણુગારેલ શરીરની પ્રસરતી કાંતિવડે રમણીય, સુંદર મણિનપુરના ધ્વનિ સાંભળતાં આવેલા હંસની ગતિને સ્ખલના પમાડનાર મણિથી જડેલ ભીંતપર જેનુ' સુખ-કમળ પ્રતિખિખિત થયેલ છે એવી રાજકન્યા પેાતાની દાસીએને સાથે લઈ ગજ-ગતિથી ચાલી; અને જ્યાં તત્કાલ આવેલ પુરાહિત અગ્નિકર્મ આરભેલ છે, તથા નૂતન તારણમાળાથી મનહર એવા વેદિકા–ભવનમાં તે આવી. એટલે ગીત-મંગળવડે રમણીય અને મહદ્ધિ વડે સફળ બૈલેાકયને પરમ આનંદ પમાડનાર એવા પાણિ-ગ્રહણની શરૂઆત થઇ. આ વખતે અને પક્ષાએ લેાકાના આદરસત્કાર કર્યાં, કસ્તૂરી પ્રમુખ સુરભિ ગધના વિલેપનો આપવામાં આવ્યાં, ભ્રમરના ગુંજારવથી આતપ્રેત પુષ્પમાળાઓ, સુગંધી પ્રતિવાસ, ભારે કપૂર તથા સાપારીમિશ્રિત પાનનાં બીડાં, દિવ્ય, રેશમી તેમજ દુપટ્ટા પ્રમુખ કીંમતી વસ્ત્રો કેયૂર, કુંડળ, મુગટ, બાહુમધ અને કોંકણુ પ્રમુખ આભરણા, સિંધ, તુર્કસ્થાન, કમાજ ઇત્યાદિ સુક્ષેત્રામાં ઉત્પન્ન થયેલા અશ્વો તથા મંદ, ભદ્રાસ્ક્રિ વિશિષ્ટ જાતિના મહાકુ જરા-એ વિગેરે પાતપેાતાની યોગ્યતા પ્રમાણે સૌ કોઇને આપવામાં આવ્યાં. એવામાં મધુ, ધૃતાદિકવડે અગ્નિના હામ કરતાં કન્યા-વરનું ચેથા મંગળનું પરિભ્રમણ પૂરૂ થયુ. એટલે આન ંદથી રામાંચિત થતા સેનાપતિએ મંત્રીશ કોટી કનક, કુંડલ, કટિસૂત્ર, મણિજડિત મુગટપ્રમુખ આભરણુ,
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પ્રભુના માતાપિતાને સ્વર્ગવાસ. કટેરા, થાળી, થાળાદિક, ચાંદીના વાસણે, દર દેશમાં ઉપ્તન્ન થયેલ અનેક વિચિત્ર વ-ઇત્યાદિ કન્યાના કર વિમોચન વખતે કુમારને આપ્યાં. તેમજ સિદ્ધાર્થ રાજાએ પણ ભારે આનંદપૂર્વક પુત્રવધૂને કનકના અલંકારે અને જગતમાં દુલભ એવાં કીંમતી વસ્ત્રો આપ્યા.
* એ પ્રમાણે દેવ, દાન તથા મનુષ્યને આનંદ પમાડનાર વિવાહ-મહોત્સવ નિવૃત્ત થતાં, ભેજનાદિકથી બધાને સત્કાર કરવામાં આવતાં, રાજલોક સ્વસ્થાને જતાં અને મેઘનાદ સેનાપતિ પોતાના નગર ભણી પ્રયાણ કરી જતાં, ચંદ્રમાના કિરણ સમાન ગર પ્રાસાદના મધ્યભાગમાં રહી, એગ્ય સમયે દિવ્ય વિષયસુખ જોગવતાં, પુણ્ય-પ્રકર્ષથી ચિંતિતાર્થ પ્રાપ્ત થતાં, દેવતાઓએ પ્રવર વસ્ત્ર, ગંધ, પુષ્પ, વિલેપન તથા અલંકારાદિક સમર્પણ કરતાં, રોગ અને આતંકરહિત બની, કેહવાર સેવા કરવા આવેલા તુંબરૂ દેવવિશેષેએ આરંભેલ સુંદર પંચમ ઉદગાર સાંભળતાં કેઈવાર આદરપૂર્વક નૃત્ય કરતી દેવાંગનાઓનું નાટક જોતાં, કેઈવાર, વાદ-વિવાદ કરતાં ગંભીર નિર્ણય કરવામાં તથા કેવાર માતાપિતાની પાસે ગમન કરતાં એ રીતે ભગવંતના દિવસે જવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે કેટલાક વરસે જતાં યશોદા ગર્ભવતી થઈ અને કાલક્રમે જેના ચરણ અને કરતલ કેમળ છે, સુંદર રૂપથી જેના અવયે ભાયમાન છે, તથા જાણે સાક્ષાત તેજ લક્ષમી હોય એવી કન્યાને તેણે જન્મ આપે. ચોગ્ય અવસરે તેનું પ્રિયદર્શના એવું નામ રાખવામાં આવ્યું. સાદર લાલનપાલનથી તે અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામવા લાગી.
એવામાં ભગવંતને અયાવીશ વરસ થતાં તેમના માતાપિતા, શ્રી પાર્શ્વનાથના શાસનધર્મને પાળી, કુશના સંથારે બેસી, આહાર–પાણીના પ્રત્યાખ્યાન પૂર્વક સંલેખણાથી શરીર ખપાવી; ત્રીજે ભવે અપર મહાવિદેહમાં અવશ્ય મોક્ષ પામનાર એવા તેઓ મરણ પામીને અશ્રુત દેવલોકમાં દેવપણે ઉન્ન થયા. એટલે શકાતુર થયેલા નંદિવર્ધન પ્રમુખ રાજલોકેએ તેમને શરીર-સંસ્કાર કર્યો તેમજ તે અવસરને ઉચિત કર્તવ્ય બજાવી તેઓ સ્વસ્થાને રહ્યા, પરંતુ તેમના અનિષ્ટને જાણે જોઈ શકતે ન હોય તેમ દિવાકર અસ્તાચલપર પહોંચે ત્યાં પક્ષીઓના કલાહલથી સંધ્યા જાણે રૂદન કરતી હોય, બહાર નીકળતા ભમરાઓના મિષે કમલાકરે જાણે આંસુ પાડતા હોય, દુઃખી મહિલાઓને શાસન કરવા જાણે રજની પ્રગટી, વિરહાગ્નિથી સંતપ્ત થએલા રાજલકને જાણે શાંતિ પમાડવા ચંદ્રમા ઉદય પામ્યો. પછી પ્રભાત થતાં સૂર્ય ઉદય પામતાં અત્યંત દુસ્સહ શોકાવેગથી પરવશ બનેલ, વિરહવડે વ્યાકુળ " થયેલ અંતઃપુરથી પરિવૃત્ત તથા સમસ્ત સ્વજનવર્ગ સાથે બેઠેલ એવા નંદિ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
વર્ધન યુવરાજને જોઈ ભગવંતે કહ્યું કે–“હે બંધ ! શોકને ત્યાગ કરે, પર માર્થ ચિંતા, હવે શોક નિરર્થક છે; કારણ કે જેને સ્વચ્છેદ સંચાર અનિવાર્ય છે એ કૃતાંત પંચાનન-સિંહની જેમ દલલિત છે, સંગ-વિલાસ તે સ્વમની જેમ ક્ષણવારમાં દg-નષ્ટ થવાના છે, મુહૂર્તમાત્રને સુંદર પ્રેમ તે ' ઇન્દ્રજાળ તુલ્ય છે, ગુણયુકત કાર્યપરિણતિ પણ ધનુષ્યની જેમ કુટિલ છે, ધન તે સંધ્યાના રંગની જેમ અલ્પકાળ રહેવાનું છે, વિવિધ રંગ કે આતંક મહાભુજગોની જેમ દુનિવાર્ય છે, માટે આ સંસારમાં સર્વથા કંઈ પણ શાચનીય કે પ્રતિબંધનું પ્રબળ સ્થાન નથી. તમે એક વિવેકને અનુસર-ભેગપિશાચને ત્યાગ કરે, કર્તવ્ય બજા, કારણ કે આ બાબત તે સર્વસાધારણ છે. એ પ્રમાણે સાંભળતાં તેમને પ્રેમાનુબંધ ઓછો થયે અને શાકને વેગ. શિથિલ થયે.
પછી બીજે દિવસે જ્યોતિષ શાસ્ત્રના પરમાર્થને જાણવામાં વિચક્ષણ એવા નેમિત્તિકે બતાવેલ પ્રશસ્ત મુહુર્ત પ્રધાનજનોએ અનેક પ્રકારે વિનવ્યા છતાં
જ્યારે પ્રભુએ રાજ્યને સ્વીકાર ન કર્યો, એટલે સિદ્ધાર્થ રાજાના પદે તેમણે નંદિવર્ધનને અભિષિકત કર્યો. ત્યાં જ્ઞાત-ક્ષત્રિયવેગે તેને પ્રણામ કર્યા, નગરના મોટા મહાજને બહુમાન કર્યું, સામતેએ સેવી સ્વીકારી, સેવકજને પગે પડ્યા, તથા સીમાડાના રાજાઓએ તેની પૂજા કરી, એ પ્રમાણે નંદિવર્ધન મહારાજા થયા.
એવામાં એકદા સ્વજનવર્ગ સાથે બેઠેલા પિતાના સંબંધીઓને ભગવતે જણાવ્યું કે –“હે મહાનુભાવે ! પૂર્વે સ્વીકારેલ મારી પ્રતિજ્ઞા હવે પરિપૂર્ણ થઈ છે! બધું કર્તવ્ય બજાવી લીધું; માટે હવે મેહની ગાંઠને શિથિલિ કરે, ધર્મ સાધવામાં મારા સહાયક બને અને સર્વવિરતિ લેવાની મને અનુજ્ઞા આપે. એટલે વજા-પતન સમાન એ દુસ્સહ વચન સાંભળતાં તેમણે કહ્યું કે –“ કુમાર ! અદ્યાપિ મહારાજાને શેક તે ને તે જ ભાંગી ગયેલા શલ્ય-કાંટાની માફક અમારા હૃદયમાં ખટકી રહેલ છે, અને તેમાં વળી અકાળે તમારે વિચેગ તે ક્ષતપર ક્ષારક્ષેપ સમાન દુસહ થઈ પડશે અહે ! અમે મહામંદભાગી કે જેમના પર ઉત્તરોત્તર આવાં દુઃખે પડતાં જ રહે છે,” એમ કહી તેઓ રેવા લાગ્યા ત્યારે ભગવતે તેમને મધુર વચનથી શાંત કર્યા. પછી મહાકટે અશ્રુપ્રવાહ અટકાવી તથા તત્કાળ ચતુ. ગુણ બનેલ સંતાપ-વેગને રોકીને તેઓ કહેવા લાગ્યા કે – હે પરમેશ્વર ! તમે અમારા જીવિતપર દયા લાવે અને અત્યારે સર્વવિરતિની વાંછા તજી ઘો. એમ કરીને પણ તમારે તે પ્રાણીઓની રક્ષા કરવાની છે, તેમાં
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-પ્રભુની વાર્ષિકદાન આપવાની તૈયારી. પણ જે પ્રથમ દુસહ વિગરૂપ કરવતથી ભેદાયેલા હૃદયવાળાનું રક્ષણ થાય તે અયુત શું થવાનું છે ? તમારાથી વિયુકત થયેલા અમે અવશ્ય લોચન. રહિતની જેમ ગમ્યાગમ્ય માર્ગને ન જાણતાં તથા વિદેશીની જેમ અનાથ બનેલા થતાં એક ક્ષણવાર પણ જીવિત ધારણ કરવાને સમર્થ નથી. ” એટલે ભગવંત બોલ્યા- જે એમ હોય તે તમે બરાબર લાંબે વિચાર કરીને બેલે કે કેટલા વખતમાં તમે મને દીક્ષા લેવાની અનુજ્ઞા આપશે?” તેઓ બોલ્યા
બે વરસ વ્યતીત થતાં તમે સંયમ લેજે.” ભગવંતે કહ્યું- ભલે, એમ થાઓ, પણ મારા ભેજનાદિકમાં તમારે વિશેષ ચિંતા ન કરવી. તેમણે જણાવ્યું– ભલે અમે એમ જ કરીશું. પછી તે દિવસથી માંડીને સર્વ સાવધ વ્યાપાર તજી, શીત જળ વજી, પ્રાસુક આહાર લેતાં, દુષ્કર બ્રહ્મચર્ય પાળતાં સ્નાન, વિલેપન પ્રમુખ શરીર–સત્કારને તજી દેતાં તથા માત્ર પ્રાસુક જળવડે હસ્ત–પાદાદિકનું પ્રક્ષાલન કરતાં પ્રભુને એક વરસ વ્યતીત થયું. આ વખતે પ્રભુ આભરણરહિત અને સ્નાન, વિલેપનાદિકથી વર્જિત છતાં એકીસાથે એકત્ર થયેલા બાર સૂર્યની તેજ–લક્ષ્મીને ધારણ કરતા હતા. વળી સ્વજનેના ઉપર ધથી બાહ્ય ગૃહસ્થ-વેશને ધારણ કર્યા છતાં ભગવંત સાક્ષાત્ સંયમરાશિ સમાન ભાસતા હતા, તેમજ પિતે ગૃહસ્થ છતાં પ્રભુને મધ્યસ્થભાવ એવે અદ્ભુત દેખાતે કે જે જિતેંદ્રિય મુનિઓના મનને પણ ચમત્કાર પમાડતે. એમ અનુક્રમે એક વરસ વીતતાં ઐલેકય-ચૂડામણિ મહાવીર વાર્ષિક મહાદાન આપવાનું વિચાર કરે છે, તેટલામાં સૌધર્મ દેવલોકમાં સુખે બેઠેલ શકનું રત્નસમૂહથી દીપાયમાન એવું સિંહાસન તરત ચલાયમાન થયું. એટલે અવધિજ્ઞાનથી પ્રભુના મનને વિકલ્પ જાણું, અત્યંત હર્ષથી શરીરે માંચિત થતાં તે સિંહાસન થકી ઉઠી, સાત-આઠ પગલાં સન્મુખ જઈ, પ્રભુને સ્તવીને આ પ્રમાણે ચિંતવવા લાગે ચરમ તીર્થનાથ શ્રીમહાવીર વાર્ષિક દાન દેવાને ઇચ્છે છે તે તેમને ધન પૂરવું એ મારું પ્રથમ કર્તાવ્ય છે.” એમ ચિંતવી તેણે વૈશ્રમણ યક્ષને આદેશ કર્યો કે– દાન–ગ્ય કનક જિનેશ્વરના ભવનમાં ભારે.’ એમ સાંભળતાં ધરણતલ સુધી નમતા મરતકે ઇંદ્રની આજ્ઞા સ્વીકારી પિતાને કૃતકૃત્ય માનતા વૈશ્રમણે તિયફભક દેને આજ્ઞા કરી, એટલે તેઓ વિનયપૂર્વક તે વચન માની, તરૂણ સૂર્યના તેજ સમાન કનકરાશિ પ્રભુના મંદિરમાં વરસવા લાગ્યા. ત્યાં ભગવંત પ્રતિદિવસ ત્રિક, ચતુષ્ક, ચશ્ચર, ચઉમુખ પ્રમુખ મોટા માર્ગો પર, તેમજ બીજા તેવાં જ સ્થાન પર
અનેક સનાથ કે અનાથને, પથિકને, ભિક્ષુકેને, રેગીઓને, વેદેશિકેને, - કણથી દબાયેલાને, કાર્પેટિકેને, દરિદ્રોને તેમજ બીજા ધનના અભિલાષી
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. એને કંઇપણ અટકાવ વિના વર માગે ” એવી ઘેષણાપુર્વક સતત કનક-દાન અપાવવા લાગ્યા. તે મોટા પ્રબંધપૂર્વક આપતાં એક દિવસમાં એક કોટી ને આઠ લાખ સુવર્ણ સમાપ્ત થતું. એમ મગ, મસૂર, કલિંગ, બંગ, સોરઠ પ્રમુખ દેશમાં અવિચ્છિન્ન સુવર્ણનું મહાદાન આપવાથી કીતિ પ્રસરવા લાગી. એટલે કે તે તે સ્થાનમાં પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે–ચાલે, સત્વર ત્યાં જઈને ભગવંતને જોઈએ. વળી સુવર્ણના લાભથી આ ભવે આપણું દુઃખ ટળશે અને તેમના દર્શન કરતાં થયેલ પુણ્યને લીધે પરીક સંબંધી શંબલ મેળવીએ. પરલોકે જતાં પ્રખર દુખ આવી પડતાં, તેનાથી બચવાને અન્ય ઉપાય નથી. માટે આપણું એ જ શરણ થાઓ.’ એ પ્રમાણે વિચાર કરી અનેક દૂર દેશમાંથી યાચક લેકે આવતા, અને મને રથ પુર્ણ થતાં અન્ય લેકે નિવૃત્ત થતા હતા. એમ કંડગામ નગરમાં શેરી વિસ્તૃત છતાં, દુઃખવડે અત્યંત પિતાના ઉભાગને ફટતા લેકેથી સંકીર્ણ થવા પામી. ભગવંત જે નિધાનપર પોતાની ધવલ દ્રષ્ટિ નાખતા ત્યાં જાણે કરૂણા–રસના મત્સરથી જ સુવર્ણ જોવામાં આવતું. અથજને વડે પરિવૃત એવા ભગવંત ગૃહાંગણે સંચરતા, ત્યારે જાણે સમર્થ મહાકલ્પવૃક્ષ પ્રગટયું હોય એવી પૃથ્વી ભાસતી હતી. દાન અને યાચને સમાન થતાં દાયકના સ્વજનેએ સર્વત્ર રેહિ રેણિ' એવા શબ્દો વિસ્તાર્યા. આ “વિસ્તૃત વસ્ત્રમાં રને મૂકે અને આ પાત્રમાં અથી જ નિમિત્તે સુવર્ણ ભરો.” એ પ્રમાણે પ્રતિદિન દાનનિયુકત પુરૂષે કિંકરેને કહેતા, જેથી એક વરસ પર્યત પુનરૂકિતને પ્રસંગ ચાલુ રહ્યો. એમ શ્રીજિનેશ્વરે દુઃસ્થિત જનેને અખલિત દાન આપ્યું, તેમ એ મેક્ષમાર્ગના કારણરૂપ બીજાઓને પણ આદરવાનું છે. સર્વ અપાય-દુઃખના કારણરૂપ ધનમાં મહિત બનીને જે મૂછ કરે, તે દુષ્કર તપ ચરણમાં પિતાના આત્માને સ્થિર કેમ રાખી શકે ? માટે ભગવંતના દષ્ટાંતે સર્વવિરતિને ઈચ્છતા અન્ય ભવ્યાત્માએ પણ ધન-સંચય થતાં એ પ્રમાણે પ્રવર્તવું. એ રીતે પ્રતિદિવસ દાન પ્રવર્તતાં નંદિવર્ધન રાજાએ પિતાના પુરૂ
ને બેલાવીને આજ્ઞા કરી કે “હે ભદ્રો! આ નગરના ખાસ મુખ્ય મુખ્ય સ્થાને ઘણું ભોજનશાળાએ કરાવી, મોટી સામગ્રીપૂર્વક અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમરૂપ આહાર તૈયાર કરો. ત્યાં સુધાથી પીડિત, તૃષ્ણાથી અભિભૂત એવા પાખંડી, ગૃહસ્થ કે અન્ય જે કઈ તેવા આવે તેમજ અસવાર કે પાલખી પર બેઠેલા અથવા હર્ષથી લોચન વિકસાવતા જે કઈ આવી ચડે, તેમને ભારે આદરપુર્વક તે ચાર પ્રકારને આહાર અપાવે. વળી સ્થાને સ્થાને ચોતરફ મંદ અને ભદ્રજાતિના હાથીઓ મૂકે, રવિ-રથના અશ્વ જેવા પ્રવર અશ્વો સર્વત્ર ગોઠ, દરેક ઠેકાણે રથે પ્રગટ રાખે, પ્રદેશ પ્રદેશ પ્રવર વસ્ત્રો
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-શ્રી વિરપ્રભુની પ્રવજ્યા આદરવાની તૈયારી. ૧૦૦ મૂકા, ગામ, આરાદિક સંનિવેશે બતાવે, એમાં જેને જે વસ્તુ જોઈએ તેને તે આપ.” એટલે “જેવી દેવની આજ્ઞા” એમ કહી તે પુરૂષો નીકળ્યા અને રાજાના હુકમ પ્રમાણે તેમણે બધું કર્યું. એ રીતે વિરોધીનું નિવારણ કર્યા વિના રાય કે રંકને સમાન સમજી, અમંદ આનંદ પ્રગટાવનાર પ્રભુનું સંવત્સરિક મહાદાન પ્રવર્તતાં આટલું દ્રવ્ય અપાયું-ત્રણ સે અને અડ્યાશી કેટ, તથા એંશી લાખ એટલી દ્રવ્ય સંખ્યા થઈ. એમ એક વરસપર્યત કનકષ્ટિથી યાચક–જને તૃપ્તિ પમાડ, શ્રી વીરે પ્રવજ્યા આદરવાને વિચાર કર્યો ત્યારે બ્રહ્મદેવલેકના વિપુલ એવા રિષ્ટ પાથડામાં દિવ્ય વિમાને રહેલા અને મહાસુખશાળી સારસ્વત, આદિત્ય, વન્ડિ, વરૂણ, ગાતેય, તુષિત, અવ્યાબાધ, આગ્નેય, અને રિ–એ દેનાં તત્કાલ સિંહાસને ચલાયમાન થયાં. એટલે અવધિજ્ઞાનથી પોતાનું કર્તવ્ય જાણવામાં આવતાં પોતપોતાના પરિવારસહિત તેઓ તરત પ્રભુ પાસે આવ્યા. ત્યાં વિનયથી નમતા મસ્તકથકી પી જતા સુગંધી મંદારપુષ્પવડે જાણે અર્થ આપતા હોય તેમ એગ્ય વાણીથી ભગવંતને આ પ્રમાણે વિનવવા લાગ્યા–“કામરૂપ હસ્તીને પરાસ્ત કરવામાં દારૂણું નખયુકત મૃગેંદ્ર સમાન અને ચરણુગ્રથી પર્વતો અને ધરણીતલને ભિત કરનારું એવા હે નાથ ! તમે જય પામે. હે પરમ કાણિક ! પોતાના કાર્યમાં વિમુખ બની જગતની રક્ષા કરવામાં તત્પર તથા જ્ઞાતકળાપ કમળવનને વિકાસ પમાડવામાં સૂર્ય સમાન એવા હે પ્રભુ ! તમને નમરકાર છે. હે નાથ ! તમે જેમ કાલેકનાં વસ્તુ-પરમાર્થને જાણે છે, તે પ્રમાણે મારા જે મંદમંતિ શું કદિ જાણી શકે? અથવા તે હેલામાત્રથી કિરણ પ્રસારી અંધકારને પરાસ્ત કરનાર સૂર્ય આગળ ખદ્યોતખજુઆની કાંતિ શું માત્ર ગણાય ? તથાપિ હે જગદીશ! અમે પોતાને અધિકાર સમજીને સમરણમાત્રના નિમિત્તે કંઈક તમને વિનવીએ છીએ. હે તીર્થ નાથ ! હવે આપ પ્રવજ્યા સ્વીકારે અને ભવ-રોગથી સંતપ્ત થયેલા લોકેના અનર્થને દૂર કરનાર એવા તીર્થને સત્વર પ્રવર્તાવે. અત્યંત મૂઢ તીથીઓના કુવચનરૂપી અંધકારથી આચ્છાદિત થયેલા મેક્ષમાર્ગને તમે અનુપમ જ્ઞાનપ્રદીપવડે પ્રગટાવે. અત્યંત વિચિત્ર અતિશયરૂપ રત્ન અને કરૂણા જળથી ભરેલા સાગરની જેમ તમારા થકી લેકે ભલે વચનામૃતનું પાન કરે. અસાધારણ શામય–ભાવને સાંભળતાં બધા જ રોમાંચિત થઈ ભલે આકલ્પ-શાસન ચાલે ત્યાંસુધી આપની કથા કહ્યા કરે.” એ પ્રમાણ વિનીત દેના વચનથી પિતાના કર્તવ્યમાં બમણે ઉત્સાહ લાવતા અને જગતના એક ચક્ષુરૂપ એવા પ્રભુ મક્ષસુખના વિશેષ અભિલાષી થયા.
એમ વિનંતિ કરી કાંતિક દે પિતાના સ્થાને જતાં, સિંહાસનથી
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ઉઠી, પાસે રહેલ પરિજનવડે અનુસરતા એવા ભગવંત, નંદિવર્ધન પ્રમુખ પિતાના જ્ઞાતક્ષત્રિય સ્વજને પાસે ગયા. એટલે પ્રભુને આવતા જોઈ તેઓ પણ સાત-આઠ પગલાં સન્મુખ ગયા, યોગ્ય આદર-સત્કાર કર્યો. એક મોટું સિંહાસન અપાવ્યું અને ત્યાં પ્રભુ બિરાજમાન થયા, તેમજ નંદિવર્ધનાદિક પણ અનુક્રમે યોગ્ય આસન પર બેઠા. એવામાં ભગવંતે અમૃત સમાન સુંદર, સ્વભાવે મધુર, પુનરૂક્તિ રહિત અને ગંભીર એવી વાણીથી તેમને જણાવ્યું કે-“હે દેવાનુપ્રિયે ! તમેએ કહેલ કાલાવધિ હવે પૂર્ણ થયેલ છે, જેથી મારે સર્વ વિરતિ આદરવાને વખત આવ્યે છે; માટે હવે હર્ષપૂર્વક તમે મને અનુજ્ઞા આપે, પ્રેમાનુબંધ મૂકે તથા વિયેગને માટે કાયર એવા તમારા મનને મજબૂત બનાવે.” એ પ્રમાણે સાંભળતાં તેમને કંઠ અત્યંત રૂંધાઈ ગ, મહાકટે શેકને વેગ અટકાવતાં, સતત સરતા અશ્ર પ્રવાહના મિશે જાણે લાંબા વખતના “સનેહ સમૂહને બહાર કહા બતાવતા હોય તેમ તેઓ કહેવા લાગ્યા કે-“હે ભગવન ! તમે એમ બોલે છે, છતાં અમારા શ્રવણે ખરેખર વજામય છે કે જેથી બધિરત્વ પામતા નથી, અમારૂં હદય વજથી બનાવેલ લાગે છે કે જેથી તડતડાટ દઈને શતખંડ થતું નથી, અમારું આ શરીર નિર્દાક્ષિણ્યનું ઉકૃષ્ટ સ્થાન છે કે જેથી અદ્યાપિ તે રસાતલમાં ગમન કરતું નથી. એમ છે તે પ્રસ્તુત કાર્યની અનુજ્ઞા નિમિત્તે એ વરાક વાણી કેમ પ્રવર્તે ? કારણ કે વિષમ કાર્યરૂપ ઉદધિમાં પડતાં અમને હસ્તાવલંબન કેણ ? અથવા સુરાસુર અને નરેંદ્રોને વંદનીય એવા આપ વિના ત્રણે ભુવનમાં પ્રચંડ આ જ્ઞાત-ક્ષત્રિયકુળને કણ શોભાવશે ? અહો ! અમારાં મંદભાગ્ય કે જેમના કરતલ થકી પણ આ રત્ન ચાલ્યું જાય છે. એ રીતે ભારે ખેદયુક્ત વચન બોલી, આશારહિત બનેલા તેઓ પગે પીને પ્રભુને વિનવવા લાગ્યા કે-“હે ભગવન્! જો કે અત્યારે તમે પ્રવજ્યા લેવાને તત્પર થયા છે, છતાં અમારા સુખ નિમિત્ત નિષ્કમણ-મહોત્સવ કબૂલ કરે.” એમ તેમના ઉપરધથી ભગવંતે તે સ્વીકાર્યું. કારણ કે મહંત જનેનાં હૃદયે પ્રાર્થના-ભંગમાં ભરૂ–વિમુખ હોય છે.
પછી નંદિવર્ધન રાજાએ પિતાના પુરૂષને હુકમ કર્યો કે–“અરે ! તમે સત્વર ભગવંતને યોગ્ય મહાકીમતી અભિષેકનાં સાધન તૈયાર કરો.” એટલે “ જેવી આપની આજ્ઞા” એમ જણાવી તે પુરૂષે ગયા અને તેમણે સુવર્ણાદિકના એક હજાર ને આઠ કળશ તૈયાર કર્યા, સમસ્ત પ્રશસ્ત તીર્થોનું જળ તેમજ પરમ ઔષધિઓ લઈ આવ્યા અને ગશીર્ષચંદનાદિકનું વિલેપન તૈયાર કર્યું.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ "પ્રસ્તાવ–શ્રી વીર પ્રભુના મજન—મહાત્સવ.
૨૦૧
એવામાં આસના ચલાયમાન થતાં વિસ્મય પામી, અવધિજ્ઞાનથી પરમા જાણી, તત્કાળ માટાં વિમાના પર આરૂઢ થઇ, વિકાસ પામતા શતપત્ર કમળ જેવાં જેમના વિશાલ લેાચન છે, અ`જનપુજ સમાન અને બહુ જ સ્નિગ્ધ અને ચળકતા કેશપાશવડે શાભતા, ભદ્ર-યૌવનમાં વતા, આર્દ્ર ચંદનવર્ડ લિપ્ત, ભ્રમરયુક્ત પુષ્પા તથા કોમળ સ્પર્શી યુકત દેવદૃષ્યવડે વિરાજમાન, કું‰, શ ંખદળ સમાન ધવલ દ'તપક્તિથી જેમનાં મુખ શૈાભીતાં છે, કિરણ-સમૂહથી ચળકતા મુગટ જેમના શિરે ભાસમાન છે, અનેક આભરણેાવડે શરીરે જે વિભૂષિત છે, સામ્ય અને સુંદર રૂપ ચુકત, છત્ર, વજ્રાદિક વિવિધ ચિહ્નોને ધારણ કરતા, અસંખ્ય અનુચર દેવકીટીવડે પરિવૃત, પટહ, મૃદ ંગ, કાહલ, તિલિમ, હુડકાદિક વાજિંત્રાના નાદવડે આકાશને પૂરતા એવા મંત્રીશે ઇદ્રો જિનેશ્વર પાસે આવ્યા અને ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક પ્રણામ કરી, પરમ શક્તિથી પોતાના આત્માને કૃતા માનતા, જિનચરણની મુદ્રાના વિન્યાસવડે સુ ંદર એવા ભવનાંગ તેએ બેઠા. ત્યાં હર્ષોંથી વિકાસ પામતા અચ્યુતેદ્રે પાતાના દેવાને આજ્ઞા કરી કે—‹ અરે દેવ ! તમે શીઘ્ર મહાવીર પ્રભુને ચાગ્ય મહાન નિષ્ક્રમણ-અભિષેકની સામગ્રી તૈયાર કરા.' એટલે તેમણે પ્રણામ કરી, અનેક કનકાદિના કળા ક્ષીરાદથી ભરી, અસંખ્ય પુષ્પા તેમજ અન્ય અભિષેકને ચેાગ્ય તથાપ્રકારની પ્રધાન વસ્તુઓ લાવી અચ્યુતેદ્રને અશુ કરી. પછી અચ્યુતેદ્રે પેાતાના અધા પરિવાર સહિત તે દિવ્ય નકાદિના એક હજાર ને આઠ કળશા કે જે દિવ્ય ઔષધિ તથા સુગંધવડે વ્યાપ્ત હતા તેવટે ભારે હર્ષ પામતા તેણે ભવનમાં રહેલા ભગવંતના અભિષેક કર્યો. એમ અનુક્રમે ચંદ્ર, સૂર્યપ`ંત ખીજા પણ ઇંદ્રોએ પ્રભુના અભિષેક કર્યાં. પછી મજ્જન કરી તેઓ સ્વસ્થાને બેઠા એટલે સુખકાશ ખાંધી, પરમ વિનયપૂર્વક, અત્યંત અપ્રમત્તભાવે, પૂર્વે તૈયાર કરેલા નકાદિકના ગધ તથા પ્રવર તીર્થાંના જળે ભરેલા કળશેોવર્ડ નદિવન રાજાએ જિનેશ્વરને મજ્જન કરાવ્યુ. એમ ભગવંતના મજ્જન-મહાત્સવ પ્રવત્તતાં કેટલાક ઇંદ્રો કનકદડવાળાં ચામરા મઢ મંદ ચલાવવા લાગ્યા, કેટલાક શ્વેત શતપત્ર કરતાં અધિક ધવલ આતપત્ર છત્રા, કેટલાક પ્રવર દર્પણું સન્મુખ ધરવા લાગ્યા, કેટલાક સુગંધી ક્ષીરાદક-પૂર્ણ અને સુગંધી પદ્મોવડે ઢાંકેલા એવા કળા કરતલમાં ધરીને ઉભા, કેટલાક અગરૂ, ઘનસાર પ્રમુખ ખળતા ગ્રુપના માંધકારયુકત પાંચ વર્ણના રત્નની ધૂપધાનીઓ લઇને ઉભા, કેટલાક ઇંદ્રા પરિમલને લીધે એકઠા થતા ભમરાઆવડે શ્યામ એવી પચવણુની પુષ્પમાળાએ ધરીને ઉભા રહ્યા તેમજ ખીજા દેવ-દેવીએ પ્રભુની અભિમુખ રહીને ઉપાસના કરવા લાગ્યા. એમ મજ્જન નિવૃત્ત થતાં નદિવર્ધીન રાજાએ ૨૪
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ૦૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર
,
ઉત્તર દિશામાં બીજું સિંહાસન રચાવ્યું. ત્યાં બિરાજમાન થયેલા પ્રભુને તેણે કનકકળશોવડે હવરાવ્યા અને આભૂષણેથી અલંકૃત થયેલા, સિંહાસન પર પૂર્વાભિમુખ વિરોજમાન વીરને સુગંધી અને સુકુમાળ વસ્ત્રવડે અંગ લુંછી, શરીર બાવનાચંદન-રસ ચચી, સ્ફટિક સમાન ઉજવળ દેવદૂષ્ય-યુગલ પહેરાવી, પંચવિધ રત્નનું કટિસૂત્ર બાંધી, કનકાચલની શિલા સમાન વિરતીર્ણ વક્ષસ્થળે વિમલ મુક્તાફળને હાર પહેરાવી, કપલને ઉત્તેજિત કરનાર એવા વિચિત્ર મણિમંડિત કંડલ પહેરાવી, કીંમતી રત્નને મુગટ માથે ધરાવી, પાંચ પ્રકારના પુષ્પની માળાવડે અલંકૃત કરી તથા સુગંધી પ્રવર વાસ છાંટી, પ્રભુના ચરણયુગલને વંદન કરી, વારંવાર ધરણીતલ સુધી મસ્તક નમાવી, સેંકડે આશિષ આપતા સુરાસુરના ઈંદ્ર આ પ્રમાણે ભગવંતની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા...હે જગતના એક બાંધવ! સુરાસુર સહિત ત્રિભુવનને પણ અજેય અને અત્યંત મહાન એવા મેહ-મઘને તમે અ૫ કાળમાં લીલામાત્રથી છે. મિથ્યાત્વતિમિરને જ્ઞાન-રવિના કિરણે વડે ઉછેદી, વિમાગે લાગેલા ભઑને માટે તમે મુક્તિ-માર્ગ પ્રગટ કરે. ચિરકાલ શ્રમણ-ધર્મનું પાલન કરે. કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત ન થાય તે દરમ્યાન અજિત રાગદ્વેષાદિકને જય કરે અને હે નાથ! સદા અમારા અંતરમાં વાસ કરે. વિબુધ- તમારા ગુંસમૂહને સતત ગાતાં સર્વત્ર દિશાઓને શબ્દમય બનાવે. કુમુદના કેસરી સમાન તમારે ગેરયશ, ત્રણે ભુવનમાં પ્રસરતાં સર્વત્ર ઉગતા ચંદ્રબિંબની શોભાને ધારણ કરે. સિંહની જેમ તમારૂં અતુલ પરાક્રમ જોઈ ભયથી ચપળ થતા કુતીથિંકરૂપ મૃગો દૂર દૂર પલાયન કરે.” એમ આશીર્વાદપૂર્વક ત વાણથી પ્રભુની સ્તુતિ કરી અને નાટ્યવિધિ પ્રવર્તાવી સુરેદ્રો વિરામ પામતાં, ભાવી ભગવંતના વિરહાગ્નિવડે તપ્ત થયેલ નદિવર્ધન રાજા પિતાના પુરૂષોને બેલાવીને કહેવા લાગ્યું કે–અરે દેવાનુપ્રિયે ! ભુવનગુરૂના નિમિત્તે વિશિષ્ટ વેદિકા યુક્ત, સરસ ચંદનમિશ્રિત કેસરથી જેમાં વિવિધ સ્વસ્તિકે આળેખેલ છે, સ્થિર પાદપીઠ સહિત અને વિવિધ મણિમય સિંહાસન યુક્ત, રણરણુટ કરતી ઘુઘરીઓના મધુર નાદથી દિગંબર મુખરિત કરનાર, રંગબેરંગી વિવિધ સેંકડે ધ્વજાઓ જ્યાં શોભી રહી છે, પચાશ ધનુખ્ય લાંબી, પચવીશ ધનુષ્ય વિસ્તૃત અને છત્રીશ ધનુષ્ય ઉન્નત એવી ચંદ્રપ્રભા નામે શિબિકા તૈયાર કરી લો. એટલે સ્વામીનું વચન સાંભળતાં હર્ષ પામતા સેવક પુરૂએ બધું તે પ્રમાણે તૈયાર કર્યું. છે. એવામાં હર્ષથી ઉલલાસ પામતા અંતર યુક્ત ઈકે પિતાના દેવે પાસે પ્રવર મણિખેડાથી મંડિત એવા મોટા સ્તંભે યુક્ત, પાંચ પ્રકારના રત્નમાં
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-અભને દીક્ષાભિષેક.
-કિરવડે ક્યાં ચેતરફ ઇંદ્રધનુષ્યના આકાર બની રહ્યા છે એવી ચંદ્રપ્રભા સમાન એક શિબિકા તૈયાર કરાવી કે જેમાં મોતીની માળાઓ લટકી રહી છે અને જેને જોતાં ભારે આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન થાય એવી એ શિબિકા પણ પ્રથસની શિબિકામાં મૂકવામાં આવી. હવે કેશાલંકાર, વસ્ત્રાલંકાર, આભરાણાલંકાર તથા પુષ્પાલંકારથી અલંકૃત થયેલ, જેમણે અઠ્ઠમ તપ કરેલ છે એવા ભાગવંત આસનથકી ઉઠી, ચંદ્રપ્રભા શિબિકાને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી તેમાં પૂર્વા - મુખ સિંહાસન પર બિરાજમાન થયા. એટલે એક કુલવૃદ્ધા નાતથી પવિત્ર થઈ પ્રવર નેપથ્થવસ્ત્ર લઈ, હંસલક્ષણ યુક્ત પટ–વસ્ત્ર ધારી સ્વાસીની જમણી બાજુ ભદ્રાસન પર બેઠી, એમ અંધાત્રી પણ ડાબી બાજુ બેઠી, તેમજ એક પ્રવર પ્રસદા, વિચિત્ર શૃંગારયુક્ત, વિમલ મુક્તાકલાપનું લટકતા અવલ–કિનારી સહિત, કનકદંડયુક્ત એવું છત્ર ધારણ કરતી તે પ્રભુની પાછળ બેઠી, વળી બંને બાજુ બે તરૂણીઓ, ધાયેલા રૂપ સમાન ધવલ બે ચામર લઈને બેઠી, ઈશાન ખૂણે એક અત્યંત રમણીય રમણી નિર્મળ જળપૂર્ણ, ઐરાવણની સુંઢ સમાન નાળવડે શેભાયમાન એ રત્નને કળશ લઈને બેઠી, અગ્નિખૂણે એક વરવનિતા વિચિત્ર મણિ-કિરણ વિસ્તારતા કનકના દંડવાળ પંખાને કરલમાં ધારણ કરતી બેઠી, ભગવંતની પાછળ દેવેદ્ર હિમ, રજત, કુંદ કે ઇંદુના સમાન ઉજવળ, વજારત્નના દંડયુક્ત, એક હજાર ને આઠ સુવર્ણની શલાકા-સળી સહિત, સર્વરત્નમય, પુષ્પમાળાઓ વડે અધિક ભાસમાન એવાં આતપ-છત્ર ધારણ કરવા લાગ્યા, તથા બંને બાજુ સોધર્માધિપતિ તથા ઇશારેંદ્ર, અમૃત, હિમ, ફિણના પુંજ સમાન ચામરો ભગવંતને ઢાળવા લાગ્યા.
આ વખતે નદિવર્ધન રાજાના વચનથી પ્રવર રૂપશાળી, આરોગ્યયુક્ત, સ્નાનપૂર્વક જેમણે વિલેપન કરેલ છે, પ્રવર વસ્ત્રો અને સર્વ અલંકારોથી શોભાયમાન, વિશિષ્ટ બળશાળી, સમાન વયના, રોમાંચયુક્ત, સર્વ કર્તવ્ય બજાવી આવેલા. પોતાના આત્માને અત્યંત ભાગ્યશાળી માનતા એવા એક હજાર પુરૂષોએ આવીને તરતજ શિબિકા ઉપાદ્ધ. એમ શિબિકા ચાલતાં
છે દક્ષિણ ભાગની ઉપરની શાખા લીધી. ઈશાને ઉત્તર ભાગની શાખા તેમજ ચમરે અને બલ શિબિકાની નીચેની દક્ષિણ, ઉત્તરની શાખાઓ ઉપાધ, વળી બાકીના ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જ્યોતિષી અને વિમાનિક દ્રાએ યથાયોગ્ય શાખા લઈ શિબિકાને ઉપાધિ. વધારે તે શું ? પણ પ્રથમ ભારે હર્ષથી ઉલાસ પામતા મનુએ અને પછી અસુરેંદ્ર, સુરેંદ્ર અને નાગૅદ્રએ તે શિબિકા ઉપાડી. એમ પ્રભુ ઘરથી નીકળતાં
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ચાર પ્રકારના જતા-આવતા દેવડે આકાશ અભુત રીતે પ્રકાશવા લાગ્યું. શરદકાળમાં કુસુમિત થયેલ વનખંડ અથવા કુસુમ–સમૂહથી પદ્યસરોવરની જેમ દેવતાઓ વડે ગગનતલ શોભવા લાગ્યું. સિદ્ધાર્થવન, અસનવન, સણવન, અશોકવન, તિલકવન અને આમ્રવન જેમ કુસુમિત થયેલ છે, અલસીવન કરવન, ચંપકવન જેમ પુથી શેભે તેમ આ વખતે ગગનતલ વડે શોભવા લાગ્યું. વળી ધરણીતલ તથા આકાશતલમાં મનુષ્ય અને દેવતાઓએ વગાલ પટહ, પ્રવર ભેરી, ઝાલર, દુંદુભિ અને શંખાદિક વાદ્યોને નિર્દોષ સતત પ્રવર્તી રહ્યો.
એમ જગદગુરૂના જતાં પ્રથમ સર્વ રત્ન વડે રચેલાં અનુક્રમે સ્વસ્તિકાદિ અષ્ટમંગળ ચાલ્યાં, તે પછી પૂર્ણકળશો, દિવ્ય દર્પણ, પતાકાઓ, બહુ ઉંચી અને પવનથી ઉછળતી મટી ધ્વજાઓ ચાલી, ત્યારબાદ વજરત્નથી બનાવેલ વિમલ દંડયુક્ત, લટતી કરંટ–પુષ્પની માળાઓથી સુશોભિત તથા ચંદ્રમંડળ સમાન એવું દિવ્ય અને ઉન્નત આતપત્ર ચાલ્યું; મણિરત્નના પાદપીક તથા મણિમય પાદુકા યુક્ત અને ઘણા કિંકરેએ ઉપાડેલ એવું પ્રવર સિંહાસન ચાલ્યું; પછી લલિત ગતિવડે ભારે વેગશાળી, લલિત હેકારવ, વા તથા ભૂષણવડે વિભૂષિત, કનકની લગામથી શોભાયમાન જેમને કટિભાગ ઉજવળ દર્પણથી મંડિત છે, જેમના પર તરૂણ પુરૂષ આરૂઢ થયા છે એવા એક સે આઠ જાત્ય અને અનુક્રમે ચાલ્યા; તે પછી સપ્તાંગવડે પ્રતિષ્ઠિત, ભદ્રજાતિના, સર્વ શુભ લક્ષણે સહિત, કંચનની કેરથી મઢેલ એવા રૂપાની નલિકાવડે જેમના ધવલ દાંત જડેલા છે, કંચન અને મણિના તારલાથી વિભૂષિત, કુશળ મહાવત જેમના પર આરૂઢ થયેલ છે એવા એક સે આઠ ઉત્તમ કુંજરે ચાલ્યા; ત્યારબાદ સછત્ર, સધ્વજ, ઘંટાયુક્ત, પતાકા તથા પ્રવર તરણ સહિત, બાર પ્રકારનાં વાઘના ઘેષ યુક્ત, હિમાલયમાં ઉત્પન્ન થયેલ તિનિશ–વૃક્ષના કાષ્ટથી બનાવેલ, મજબૂત ચક્ર અને ધુરા–ધંસરી સહિત, પ્રવર અ જેમાં જોતરેલા છે, જેમાં ઘુઘરીઓ રણઝણાટ કરી રહી છે, બત્રીસ લૂણીર-ભાથા જેમાં રાખવામાં આવેલ છે, ધનુષ્ય પ્રમુખ આયુધથી ભરેલા એવા એક સો આઠ રથે ચાલ્યા પછી સજજ થયેલા અને કરતલમાં વિવિધ આયુધને ધારણ કરતા, પિતાના પરાક્રમથી અન્ય સુભટને હસી કહાડનાર એવા એક સો આઠ સુભટ પુરૂષ ચાલ્યા; તે. પછી જેની સંખ્યા ન થઈ શકે એવા અસવાર, ગજસૈન્ય, રથસેના અને પેદળે ચાલ્યા; પછી પાંચ વર્ણની હજારે નાની પતાકાયુક્ત, વજામય મજબૂત ચષ્ટિ પર પ્રતિષ્ઠિત, વિચિત્ર છ યુક્ત, જેમાં ભમરે ગણગણાટ કરી રહ્યા છે . એવી પુષ્પમાળાઓ વડે મંડિત, પવનથી લાયમાન થતી ઘંટીઓના મનહર
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુથ પ્રસ્તાવ–પ્રભુને નિઝમોત્સવ.
૨૦૪
• અવાજથી નભેભાગને પૂરનાર, જાણે સાક્ષાત ચશપુંજ હોય અથવા જાણે પ્રગટ મુક્તિમાર્ગ હોય, પિતાની મેટાઈથી જાણે આકાશને માપતે હોય, સાદર દેવેએ પરિગ્રહીત અને એક હજાર રોજન ઉચે એ મહેંદ્રધ્વજ ચાલ્ય; તે પછી બીજા ઘણા દંઢ, મુંડકે, જટાધારી, વિદુષકે, ખેલાડી, મસ્કરા, ગાયક, વાદકે, નર્તકે, રમતા-હસતા, જયજય શબ્દ બોલતા, મંગલ ઉચ્ચારતા અને ગુણગણને સ્તવતા ચાલ્યા; બાદ ઉગ્રભેગી ક્ષત્રિયે, રાજવંશીઓ, શ્રેષ્ઠીઓ, સાર્થવાહે પિતાના પરિવાર સહિત, કેટલાક પગે, કેટલાક રથારૂઢ થઈ, કેટલાક અશ્વપર બેસી, કેટલાક હાથીપર, કેટલાક પાલખીમાં બેસી સ્વામિની આગળ આગળ ચાલ્યા; તે પછી અન્ય ઘણા દે, દેવીઓ, સે સે વિમાને સો સો ધ્વજ સહિત અને સો સોના પરિવાર સહિત ચોતરફ ચાલવા લાગ્યા. આ પ્રસંગે નંદિવર્ધન રાજા જ્ઞાનમજજનાદિ કરી, શૃંગાર પહેરી, ગંધહસ્તી પર આરૂઢ થઈ, આતપત્ર તથા ધવલ ચામરોથી શોભાયમાન, કુંજર, અશ્વ, રથ, દ્ધાની સેના સહિત તે ભગવંતની પાછળ પાછળ જવા લાગ્યા.
એ રીતે પિતાના ચગ્ય સ્થાને રહેલા સુર, અસુર અને પુરૂષ-સમૂહથી અનુસરતા, સાત, હાથપ્રમાણ શરીરવાળા, સમચતુરસ્મસંસ્થાન યુત, વજાત્રાષભનારાચસંઘયણ સહિત, કમળ સમાન સુગંધી શ્વાસ યુક્ત, મલિન પ્રસ્વેદ, મળ, કલંક, રજ, મેલ પ્રમુખ દોષથી વર્જિત, દેહપ્રભાવડે દિશાઓને પ્રકાશિત કરનાર, ભ્રમર નીલ, કાજળ પ્રમુખ સમાન શ્યામ, પ્રશસ્ત, સ્નિગ્ધ એ કેશસમૂહ જેમણે નિબિડ બાંધી લીધેલ છે, લલાટભાગ જેમને અર્ધચંદ્ર સમાન શેભાયમાન છે, સુંદર શ્રવણ જેમના પ્રમાણુ યુક્ત છે, જેમની ભ્રકુટી ધનુદંડ સમાન વક્ર છે, ધવલપત્ર યુકત વિકાસ પામેલા પુંડરિક તુલ્ય જેમનાં લંચન છે, ગરૂડ સમાન જેમની નાસિકા ઉન્નત અને આયત છે, જેમને અધરોઈ પાકેલા બિંબફળ સમાન અને દંતપંક્તિ શંખ, ગોક્ષીર, મુક્તાફળ સમાન ધવલ સુશ્લિષ્ટ-સુ–સંબંદ્ધ અને સરખી છે, જેમના કપિલ પીન અને માંસથી ભરેલા છે, સજલઘન કે દુંદુભિના નાદ સમાન જેમને ગંભીર સવર છે, દક્ષિણાવર્ત રેખાવલયથી અલંકૃત અને સુપ્રમાણે જેમને કંઠ છે, વનમહિષ, સિંહે કે શાર્દૂલ સમાન જેમને સ્કંધ પરિપૂર્ણ છે, સૂક્ષ્મ રેમથી શેભાયમાન જેમના બાહુદડ માંસલ-માંસવડે પુષ્ટ છે, જેમનું વિશાલ વક્ષસ્થળ સંયમ-લક્ષમીના નિવાસવડે સુભગ છે, પ્રવર માવલિવડે સુશોભિત અને ગંભીર નાભિવડે જેમને મધ્યભાગ રમણીય છે, જેમની સુંદર જંઘાઓ અનુક્રમે ઉપર ઉપર
પુષ્ટિયુકત છે, જેમની પાદગ્રંથી-પગની ગાંઠ ગૂઢ અને સુશ્લિષ્ટ છે, પર્વત, . નગર, મગર, સાગર, ચક્ર, અંકુશ, મજ્યાદિક લક્ષણયુકત જેમના ચરણુતલ
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
છે એના શ્રી વર્ધમાનસ્વામી, ભજનપાન તજી પ્રાસાદના શિખર પર આરૂઢ થઈ નગરજનોએ વાસક્ષેપ કરતાં, આકાશમાં રહીને દેવેએ પુષ્પવૃષ્ટિ કરતાં, વિદ્યાધરીએ પ્રેમપૂર્વક નૃત્ય કરતાં, વારાંગનાઓએ મંગલશબ્દો ઉચ્ચારતાં, ઇચ્છિત દાન આપવામાં આવતાં, દેવ-ચારણેએ ગોત્રની ઉત્કૃષ્ટતા વર્ણવતાં અનુકમે પ્રભુ સાતખંડ નામના ઉપવનમાં પધાર્યા કે જ્યાં પ્રથમ પ્રગટ થયેલા પાસેથી મોટા વૃક્ષો શોભાયમાન છે, સર્વે ઋતુઓના પુના ગંધ યુકત મૃદુ પવન જ્યાં વાઈ રહે છે, કમળ વૃક્ષની પત્ર યુક્ત શાખાઓ વડે રવિકિરણે જ્યાં નિરૂદ્ધ થતા ભાસે છે, અત્યંત રમણીયતાને લીધે રંજિત થયેલ દેવ-વિદ્યાધરે
જ્યાં રમતા હતા, ચતરફ પ્રસરતા કુસુમ–પરિમલથી આકૃષ્ટ થયેલ જ્યાં મધુકારે અન્ય ઉદ્યાનમાં જવાની દરકાર ન કરતાં ભમતા હતા, જિનેશ્વરને આવતા જાણી પવનથી ડોલતા પણ વરૂપ હસ્તવડે જે ચિરકાળે જોવામાં આવેલ પ્રિયજનની જેમ સત્વર જાણે બોલાવતું હોય, મદભરથી પરવશ થયેલા મયૂરાના કલરવવડે જે સ્વાગત જાણે કરતું હોય, પવનથી પડતાં પુષ્પવડે જાણે અર્થ આપતું હોય-એમ પિતાની રમણીયતાથી નંદનવનની શોભાને પરાસ્ત કરનાર અને જગદીશના ચરણથી જે પાવન થએલ છે તેનું વર્ણન કેટલું થઈ શકે? એ ઉદ્યાનમાં આવી શિબિકા પરથી નીચે ઉતરી, અશોક વૃક્ષની નીચે પ્રભુએ પિતે જ અલંકાર-પુષ્પાદિક ઉતારી મૂક્યાં. એટલે પેલી કુલવૃદ્ધા, હંસલક્ષણ રેશમી વસ્ત્રમાં તે નાખેલ સુક્તાફળના ઝુમખામાંથી નીકળતા મિતી સમાન તે વસ્ત્રાદિક લઈ ને મૂકતી તથા દુઃખપૂર્વક રૂદન કરતી તે શેકવડે ખલિત થતી વાણીથી ભગવંતને કહેવા લાગી કે હે પુત્ર! તું કાશ્યપ ગેત્રમાં જન્મે છે, સિદ્ધાર્થ રાજાને પુત્ર છે અને જ્ઞાતકલરૂપ આકાશતલમાં શરદના મૃગાંક સમાન છે, વાશિષ્ઠ ગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ ત્રિશલાદેવીના ઉદરથી ઉત્પન્ન થયેલ છે, ક્ષત્રિસાં તિલક સમાન અને નવવનવડે દિવ્ય દેહધારી છે, ગર્ભાવસ્થાથી જ અતિસુકમાલ તથા સુંદર અંગયુક્ત છે, અપ્રતિમ રૂપ, લાવણ્ય અને કાંતિવડે અદ્દભુત છે, ત્રિભુવનમાં વિખ્યાત અને સમસ્ત વિજ્ઞાન તથા નીતિમાં નિપુણ છે, તે આવું અતિદુષ્કર તપ-અનુષ્ઠાન શી રીતે પાળી શકીશ? હે વત્સ! અસિધારા સમાન એ મહાવ્રતનું બરાબર પાલન કરજે, ઘેર ઉપસર્ગની વેદના થકી જરા પણ બીવું નહિ, એ સંયમમાં શુદ્ધ ભિક્ષાવૃતિ સદા કરવાની છે, તથા ગામ કે નગરાદિકમાં પ્રતિબંધ–મતિ મૂકવાની છે. હે વત્સ! સમસ્ત ભાવને જાણનાર એવા તને કહેવાનું કેટલું હોય? માટે એવી રીતે પ્રવર્તજે કે મોક્ષસુખ સત્વર પામે એવામાં પિતાના બધા સ્વજને સહિત, આનંદથી અમંદ અશુ-જળના પ્રવાહને મૂકતે, રાજા ભગવંતના ચરણમાં નમી, દુસહ વિરહાગ્નિથી સંતપ્ત થએલ તે એક
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
tout
ચતુર્થ પ્રસ્તાવ-પ્રભુનું દીક્ષા કલ્યાણક. - બાજુ બેઠે. એટલે કુલવૃદ્ધાનું પૂર્વોક્ત વચન સ્વીકારતાં ભગવતે પોતે પાંચ મુષ્ટિથી લેચ કર્યો. ત્યાં પ્રભુના હાથમાં રહેલા કેશ ઈંદ્ર જરા શરીર નમાવી પિતાના દેવદૂષ્યના છેડામાં લીધા. પછી અનુક્રમે લેચ-કમ નિવૃત્ત થતાં પ્રભુની આજ્ઞા લઈ, મેઘપટલ સમાન શ્યામ અને દુર્જન હૃદયની જેમ કુટિલ તે કેશને તેણે ક્ષીરસાગરમાં નાખ્યા. ત્યાં દિવ્ય વાદ્ય-નાદ અને મનુષ્યના મંગલદુગારને ધ્વનિ બંધ કરવામાં આવ્યું. એટલે માગશરની કૃષ્ણ દશમીએ પાછલા પહેરે હસ્તત્તર નક્ષત્ર વર્તાતાં સ્વયં બુદ્ધ પ્રભુ પિતે-“સિદધેને નમસ્કાર થાઓ” એમ ત્રણ વાર કહી હું સામાયિક આદરૂં છું અને સાવદ્ય યુગને ત્રિવિધ ત્રિવિધ સિરાવું છું તેમજ ચારિત્ર અંગીકાર કરૂં છું.” આ વખતે આકાશમાં રહેલા તથા ભૂમિતલપર રહેલા દેવ, દેવી, વિદ્યાધર તથા મનુષ્યએ ભગવંતની ચોતરફ, ઝંકાર કરતા ભમરયુક્ત સકલ જીવ–કને સુગંધી કરનાર તથા આકાશતલને પીંગલ બનાવનાર એ પ્રવર વાસક્ષેપ ઉડાવ્યું, તેમજ ભારે ધૂમ-શિખાથી દિશાઓને આચ્છાદિત કરનાર અને બળતા અગરૂ, કરતૂરી, અંબર, કપૂરના ધૂપવાળી ધૂપધાનીઓ સ્થાને સ્થાને મૂકવામાં આવી અને ભુવનનાં ખાલી ભાગને પૂરનાર જય જયારવ ઉછળી રહ્યો. એવામાં વસ્ત્ર, ભૂષણ અને પુષ્પને તજનાર એવા ભગવંતના વામ અંધપર પુરંદરે અદૂષિત દેવદૂષ્ય વસ્ત્ર મૂકયું. એમ અસાધારણ શ્રમણ્યને માટે ભાર જિનેશ્વરે ઉપાડતાં જાણે સહાય કરવા આવ્યું હોય તેમ મનઃ પર્યાવજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. પોતાની ભુજારૂપ પરિધાને અવલંબી મહના મહાભ્યને અત્યંત પરાસ્ત કરનાર અને મેરની જેમ નિષ્કપ એવા સ્વામી કાયોત્સર્ગ રહ્યા એટલે ચતુર્વિધ દે, નગરજને અને રાજા ભક્તિથી પ્રભુને નમીને પોતપોતાના સ્થાન પ્રત્યે પાછા ફર્યા.
એ પ્રમાણે ઉત્તમ ગુણ-ગણથી વર્ધમાન, સ્વર્ગ–મેક્ષની લહમીના નિવાસ(વનસમાન શ્રી વર્ધમાન સ્વામીના ચારિત્રમાં ગર્ભાવતાર, જન્મ અને દીક્ષાકલ્યાણુકેના કથનવડે પ્રતિબદ્ધ એ આ ચતુર્થ પ્રસ્તાવ સંપૂર્ણ થયે.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
//
જ
पंचम प्रस्ताव.
તાના સુબુદ્ધિ-વૈભવથી ભાવી મને રથ સમૂહને જોયા છતાં ધીર પુરૂષે સદા સહર્ષ પ્રરતુત વસ્તુને વર્ણવે છે, એમ ધારી ભવિષ્યમાં થનારા અનેક ઉપસર્ગોમાં અક્ષુબ્ધ-ક્ષોભ ન
પામનારા, ગાંભીર્વાદ ગુણરત્નના ભંડાર, સમરત વસ્ત્રના ત્યાગી છતાં ઇદ્રના ઉપરથી એક દેવદૂષ્યને ધારણ કરતા, માર્ગણવાચકેની આશાને પૂરનાર છતાં નિર્વાણ-મેક્ષ પમાડનાર, અશ્વથી ગમન કરવાનું તજ્યા છતાં દુષ્ટ ઇંદ્રિયરૂપ અશ્વને દમનાર, સકલત્ર છતાં પરિગ્રહના ત્યાગી, ગજેંદ્રને તજી દીધા છતાં મત કુંજર–ગતિ એટલે ગજ સમાન ગતિવાળા એવા ભગવંત શ્રીમહાવીર પાસે રહેલા જ્ઞાતવર્ગની અનુજ્ઞા લઈ, તે જ્ઞાતખંડવનમાંથી ચાલી નીકળ્યા અને અનુક્રમે મંદ ગતિએ ચાલતાં, યુગધંસરી પ્રમાણ ચક્ષુ-દષ્ટિ સ્થાપી,એક મુહૂર્ત-બે ઘી દિવસ બાકી રહેતાં તે કુમારગ્રામ નામનાં સંનિવેશમાં ગયા અને એકાંતમાં ત્યાં કાર્યોત્સર્ગે રહા.
એવામાં સિદ્ધાર્થ રાજાને બાળમિત્ર કુંડગ્રામ નગરમાં વસનાર સામ નામે બ્રાહ્મણ કે જેણે મહાદ્યુતના વ્યસનથી પિતાનું સમસ્ત દ્રવ્ય નષ્ટ કર્યું, પોતે ભેગેપભેગમાં આસક્ત છતાં વાં છતાર્થને ન પામનાર, ધનક્ષીણ થવાથી
સ્વજનામાં રહેવાને અસમર્થ એ તે પિતાના ઘરે બ્રાહ્મણને મૂકી, દ્રવ્યપાનનિમિત્તે વજાદિકની ખાણ તરફ ગયો, પરંતુ અંતરાયકર્મના નિબિડપણાથી, અશાતા વેદનીય ભારે પ્રબળ હોવાથી, પુરૂષાકારની નિષ્ફળતા થતાં,
૧ કલત્રસહિત એવો અર્થ થાય છે, પરંતુ સકળનું રક્ષણ કરનાર એવો અર્થ અહી સમજાવો.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ-મવિઝની પ્રવાસાવસ્થા.
૨૮
- તથાવિધ ભાવની અવશ્ય ભવિતવ્યતા હોવાથી તે તે સ્થાનેમાં લાંબો વખત ભ્રમણ
કર્યા છતાં તેને એક કાણું કેની પણ પ્રાપ્તિ ન થઈ. એમ આશા-પિશાચના પંજામાં ફસાતાં તેના ઘણાં વરસો વ્યતીત થયાં.
એમ કરતાં એકદા ધવલ બલાકારૂપ દીર્ઘ વદનયુકત, વિજળીરૂપ ચપલ લેચન સહિત, ઇંદ્ર ધનુષ્યને ધરનાર, અંજનગિરિના શિખર સમાન ઘેર ગઈ. નારૂપ અટ્ટહાસ્યથી વિરહી જનેના હૃદયને કંપાવનાર અને વેતાલ સમાન દારૂણ એ વર્ષાકાલ આવ્યું. તેને જોતાં પિતાની પત્ની તેને યાદ આવી. એટલે તત્કાલ મયૂરના ટહુકા સાંભળતાં જેની ઉત્કંઠા ચારગણું વૃદ્ધિ પામેલ છે એ તે લાંબે નિસાસો નાખી અવિલંબિત પ્રયાણથી પિતાના નગર ભણું ચાલ્યું, પરંતુ લાંબે માર્ગ હોવાથી, તેમાં પણ શરીરે દુર્બળતા આવતાં શીધ્ર ગમન કરવા અશકત હોવાથી પાંચ માસ થતાં તે કુંડગ્રામ નગરે પહોંચ્યો. ત્યાં પિતાના ઘરે જતાં દ્રવ્યની આશાએ બ્રાહ્મણીએ સન્મુખ આવીને તેને સત્કાર કર્યો, તેને આસન આપ્યું અને તેણે પતિના ચરણ પખાળ્યા. વળી શરીરની કુશળતા પૂછી અંગે તેલ ચેર્યું અને સ્નેહભાવ દેખાડ્યો. એમ ભેજન સમય થતાં તેણે વિચિત્ર રસવતી તૈયાર કરી તેને ભેજન કરાવ્યું. પછી તે શયામાં બેઠે, એટલે બ્રાહ્મણી પણ હૈયામાં હર્ષ પામતી તેની પાસે આવીને પૂછવા લાગી કેહે આર્યપુત્ર ! તમે કયા કયા દેશમાં આટલે બધે કાળ ભમ્યા ? અને કેટલું ધન પેદા કર્યું? તે બે -“હે પ્રિયે! હું કેટલા દેશ તને કહી સંભળાવું અથવા દ્રપાર્જન પણ શું કહું? કારણ કે શ્રી પર્વત, વાકર, સમુદ્ર-વરતીર, રાહણાચલ, રસકૂપિકા તેમજ ભુજગોવડે ભયંકર વિવિધ વિવ એવા અનેક સ્થાતેમાં આટલો કાળ હું ધન-પિપાસાથી ભયે, દવા લાયક સ્થાન મેં બેહી જોયાં અને સુવર્ણ-પાષાણે પણ ધમ્યા, અંજનસિદ્ધિના નિમિત્તે ઘણી દિવ્ય ઔષધિઓ તપાસી જોઈ, રાજસેવા પણ કરી અને મંત્ર-તંત્રાદિક પણ જાણ્યા, વળી અસિ, ધનુષ્ય, કુત, ચક્રાદિક જનપ્રસિદ્ધ શસ્ત્રોમાં પણ પરિશ્રમ કરવામાં બાકી ન રાખી. અરે ! મેં દ્રવ્યની ખાતર શું શું ન કર્યું ? તથાપિ હે પ્રિયે ! મને ભેજન માત્રની સામગ્રી પણ પ્રાપ્ત ન થઈ. અત્યારે તે કેવળ તારા દશનની અભિલાષાથી હું પાછો ફર્યો છું.” એ પ્રમાણે સાંભળતાં જાણે વજાથી ઘાયલ થઈ હોય, જાણે લૂંટાઈ ગઈ હોય તેમ શ્યામ મુખે, કોપથી અધરોષ્ઠને ફફડાવતી અને રક્ત લેચન કરી તે કહેવા લાગી કે-“અરે ! પાપિષ્ટ ! અરે કલક્ષણા ! અરે પશુ સમાન ! નિર્ભાગ્ય શિરોમણિ ! જે એમ હતું તે
આટલે વખત કડવી ઘીસેનાં ફળ પકડતો ત્યાં શા માટે ભમતે રહ્યો ? અરે , ૨૭
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨e.
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
અભાગીયા ! ત્યાં રહેતાં તે એવી વાત પણ ન સાંભળી કે પુષ્કરાવ7 મેઘની જેમ સિદ્ધાર્થનંદન એક વરસ પર્યત ઈષ્ટ આપવા પૂર્વક સતત કનકધારાથી વરસ્યા. શું તું પિતે આ સન્મુખ જેતે નથી કે જન્મથી જે દરિદ્ર હતા છતાં રથ, અશ્વાદિક વાહને લેતાં, દિવ્ય આભારણે પહેરતાં, ઉંચા મકાને બંધાવી પિતાની સ્ત્રી સહિત રહેતાં, જિનપ્રસાદથી વિલાસ કરી રહ્યા છે ? અથવા દેશાંતરથી આવેલા કે તારા જેવામાં ન આવ્યા કે જેઓ મને રથ પૂર્ણ કરી, કનકરાશિ મેળવીને પિતાના ઘરભણી પાછા ફરતા હતા ?” બ્રાહ્મણે કહ્યું કે-“હે પ્રિયા ! દૂર દેશાંતરમાં વસવાથી મેં એ કશું સાંભળ્યું નહિ. શું કરું કે મારું ભાગ્યજ વિપરીત છે, જેથી આટલે બધે લાંબે વખત મેં વિષમ દશા ભોગવી. ” ત્યારે બ્રાહ્મણ બોલી–“અરે ! હજી પણ તેમની પાસે સત્વર જા. તે ભગવાન કરુણાના ભંડાર છે, તેથી તું માગીશ તે અવશ્ય કંઇ , પણ આપશે.” એમ સાંભળતાં બ્રાહ્મણ બહુ જ વેગથી જિનેશ્વર ભણી દોડ્યો અને પૂછતાં પૂછતાં તે કુમારગ્રામે પહોંચ્યા. ત્યાં ઇંદ્ર નાખેલ સુગંધી ચૂર્ણને પરિમલ પર એકઠા થતા ભમરાઓથી જેમને દેહ આચ્છાદિત છે એવા વીરપ્રભુ કાયેત્સ રહેલા તેના જેવામાં આવ્યા. એટલે ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક પરમ આદરથી પ્રભુને પ્રણામ કરી તેણે વિનવ્યું કે “ હે દેવ ! મારી કર્મ-કથા સાંભળે. કંઠમાં છહુવા ખલિત થતાં અસ્પષ્ટ વાણીથી હે નાથ ! દાનમાં વિમુખ છતાં તેવા કયા જનની આગળ મેં પ્રાર્થના ન કરી ? હે દેવ ! માર્ગની ધૂળથી ખરડાયેલ હું કયા મુસાફરખાનામાં ન વ ? અને આ દુષ્ટ ઉદરને પૂરવા માટે મેં શું શું કુકમ ન કર્યા ? દ્રવ્ય મેળવવા માટે હું તરત કૃતાંતના મુખમાં પણ પેઠો અને એ કઈ વેશ ન રહ્યો કે જે નટની જેમ મેં ધારણ ન કર્યો હોય. એમ દૂર દેશાંતરમાં ભમતાં લાગેલા પરિશ્રમને લીધે મને વિવિધ રોગ ઉત્પન્ન થયાં, છતાં મંદભાગી મેં આટલો કાળ ગુમાવ્યા પરંતુ અત્યારે ઘરે આવતાં જ મારી સ્ત્રીએ કહ્યું કે તમે એક વરસ પર્યત મહાદાન આપ્યું તેમાં કેટલાક લોકેને નગર, પાટણ, ગામ, આકર કે દ્રવ્યભંડાર આપ્યા અને અન્ય કેટલાકને મદેન્મત્ત હાથીએ આપ્યા. વળી બીજા કેટલાકને પારસ-ઇરાન, બર્બર તથા બહલી-દેશના અર્ક આપ્યા અને કેટલાકને જાત્ય કનકના પ્રવર આભૂષણે આપ્યાં. એ પ્રમાણે અનેક પ્રકારે પુષ્કળ દાન કરતાં કલ્પવૃક્ષની જેમ હે નાથ ! તમે દુનીયાનું દારિદ્રય દળ્યું અને મેઘની જેમ લેકાની તૃષ્ણાને પરાસ્ત કરી, તેમ છતાં દરિદ્ર જનેમાં તિલક સમાન એ હું એક જ પૂર્વના દુસહ દુષ્ટ કર્મોના પ્રભાવે વિફલ રહ્યો, માટે . હે પ્રભુતવત્સલ ! હે કરૂણારસ ! વરસતાં દુખસંતપ્ત ભુવન–વનને સિંચનાર!
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
પચમ પ્રસ્તાવ–સામની પ્રભુ પ્રત્યે વિનતી.
૧૧
તમે પ્રસન્ન થઈને મારેશમનારથ પૂર્ણ કરી. સ્વ, મત્ય અને પાતાળમાં દેવ, નરેશ અને દાનવપતિ જે યથેચ્છાએ ક્રીડા કરી રહ્યા છે, તે તમારા ચરણુ કમળની સેવાનું ફળ છે. હું સિદ્ધા'રાજ−નંદન ! જો તમે પણ મને કાઈ રીતે તજી દેશેા, મારા પ્રત્યે કરૂણા નહિ લાવા તે પાતાલમાં પેસતાં મારા કાઈ આધાર જ નથી. ” એ પ્રમાણે દીનતાથી ગળતા અશ્રુ-જળવડે વદન તરખેાળ થતાં તેણે એવી રીતે વિન'તી કરી કે જેથી વીતરાગને પણ અજખ અસર થઈ. એમ સાંભળતાં જેમના અંતરમાં કરૂણારસ આતપ્રેત છે એવા ભગવંતે કહ્યું કે—હૈ દેવાનુપ્રિય ! અત્યારે તે મે બધા સસ–પરિગ્રહ તજી દીધા છે અને તું અત્યંત દૌર્ભાગ્યના દુ:ખથી આકુળ-વ્યાકુળ છે, તેથી જો કે એ અાગ્ય છે છતાં આ દેવદૃષ્યના અભાગ લઇ લે. ' એટલે ‘· જેવી સ્વામીની આજ્ઞા એમ કહેતાં હર્ષોંને લીધે દેશમાંચિત થતા બ્રાહ્મણુ અ વસ્ત્ર લઈ, પ્રણામ કરી, સ્વામીની અપૂવ ઉદારતાને વારંવાર ચિતવતા તે પાતાનાં ઘરે ગયા. ત્યાં બ્રાહ્મણીએ જોતાં પરમ આદરથી પૂછ્યું જેથી તેણે દેવદૃષ્ય-અના લાભ કહી સંભળાવ્યેા, જે સાંભળતાં બ્રાહ્મણી પરમ સતેષ પામી.
પછી બીજે દિવસે તે વસ્ત્રાધ તેણે દશી બાંધવા માટે તંતુવાય-વણકરને સેપ્યુ. એટલે તેણે પણ પૂર્વે કદિ ન જોયેલ તે દિવ્ય વસ્ત્ર જોતાં બ્રાહ્મણુને પૂછ્યું કે- હે ભદ્રે ! આ તને કયાંથી મળ્યું ? કારણ કે આવાં વસ્ત્રો મહીતલ પર મળતાં નથી. ’બ્રાહ્મણે કહ્યું- હું મુખ્ય ! એ તે! મને ભગવતે આપ્યું છે. ’ વણકરે કહ્યું- એના બીજે ખંડ પણુ લઈ આવ કે જેથી અને ખડ મેળવીને સાંધું. એમ કરતાં અખંડની જેમ એનું એક લાખ સેાનામ્હાર મૂલ્ય મળશે. એથી આપણુ ખનેને અર્ધાઅ દ્રવ્ય મળશે.' બ્રાહ્મણ મેલ્યા- હવે એના ખીજો ખંડ શી રીતે મળી શકે ?' ત્યારે જિન-સામાચારીમાં વિચક્ષણ એવા તંતુવાચે કહ્યું– જયારે સ્થાણુ વૃક્ષનું શુષ્ક થર્ડ પ્રમુખમાં અટકતાં સ્વામીના સ્કંધ પરથી તે પડી જાય ત્યારે તું ઉપાડી લેજે.' એમ સાંભળતાં વસ્ત્રાના લાલે તે ભગવંતની પાછળ લાગ્યા. હવે તે વસ્ત્રાના તેને કેવી રીતે લાભ થશે તે આગળ કહેવામાં આવશે.
હવે કુમારગ્રામ-સનિવેશની બહાર પ્રતિમારૂપે રહેલા અને લખમાન જેમની ભુજાઓ છે એવા ભગવંત મહાવીર પાસે અત્યંત પાપિણ, વિનય-નયના વિજ્ઞાનથી વજિત એવા એક ગાવાળ, આખા દિવસ ચલાવવાથી થાકી ગયેલા અને ક્ષુધાથી પીડિત એવા ચરતા વૃષભ ભળાવીને તે ગાયા દાહવા નિમિત્તે ગામમાં ગયા, ત્યાં ખીજું કાંઇ કામ કરવાનુ હોવાથી તેને બહુ વખત લાગ્યા.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
(
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
એવામાં તે બળદ ક્ષણભર ભગવંતની સમીપે ચરી, ભારે ક્ષુધાતુર હાવા ઘાસ ચરતા હળવે હળવે અટવીમાં ચાલ્યા ગયા. ત્યાં ગોવાળ પ્રભુ પાસે આવ્યું અને પિતાના બળદ જેવામાં ન આવતાં તેણે ભગવંતને પૂછયું કે હે દેવાચક! જે પૂર્વે મેં તમને બળદ ભળાવ્યા હતા, કહો, તે ક્યાં ગયા ?” એટલે જાણે સાંભળ્યું ન હોય તેમ સવામી પણ મૌન જ રહ્યા, જેથી તેણે પણ જાયું કે- આ તે કઈ મહાત્મા છે, તેથી કંઈ જાણતા નથી ! પછી તે ગિરિગુફાઓમાં, નદીઓમાં, નિઝરણા કે મોટાં વૃક્ષોની ઘટામાં, ગામમાં તેમજ અન્ય વિવિધ પ્રદેશમાં વૃષભ-સ્વામીથી ભય પામી, ભારે આકુળ-વ્યાકુળ થઈને તે શોધવા લાગ્યો. એવામાં લાંબો વખત સ્વચ્છેદે ચરતાં, ક્ષુધા-વેદના શાંત થવાથી તે વૃષભે ફરીને પણ તે જ પ્રદેશમાં આવ્યા અને ભગવંતને જોઈ ત્યાં વાગોળતા બેઠા. હવે તે ગોવાળ કે જે બળને પત્તે ન મેળવી શકયે, ચાર પ્રહર રાત્રિ-જાગરણ થવાથી જેનાં લોચન ગ્લાન થઈ ગયાં છે, જેનું શરીર ધૂળથી ખરડાયેલ છે, સ્થાણુ અને કંટકાદિકથી પરભવ પામતાં લાંબો વખત ભમી ભમીને તે તે જ માગે પાછો વળ્યો. ત્યાં સ્વામી પાસે સુખે બેઠેલા પિતાના બળદ તેણે જોયા, જેથી લાલ લેશન કરી ભારે કર્કશ વચનથી પ્રભુની તર્જના કરતાં તેણે કહ્યું કે- હે દેવાર્ય ! દુર્જનની જેમ બહારથી તો તું પ્રશાંત વેશ બતાવે છે, પણ અંતરમાં તે તારા મનની આવી કુટિલતા દેખાઈ આવી કે મારા વૃષભે હરણ કરવા માટે તે છુપાવી રાખ્યા અને જે હું અત્યારે આવી પહોંચે ન હેત તે અવશ્ય તું તે લઈને ચાલ્ય જાત. હે વયસ્ય ! અહા ! તારા વ્રતની આ ચંગિમા ! અહો ! તારા વિવેકની ભદ્રતા અને તારા દાક્ષિણ્ય ભાવની કંઈ જુદા જ પ્રકારની ખૂબી ! મને તે એમ લાગે છે કે-અધા બાહા વ્યાપાર બંધ કરી, ભુજાઓ લાંબી મૂકી જે તું બગધ્યાન ધરે છે તે લોકોને છેતરવા નિમિત્તે માત્ર ઉપાયજ ચિંતવને લાગે છે.” એમ દુર્વચનેથી તર્જના કરી, વેતાલની જેમ તે શેવાળ દામણ લઈને હણવા માટે ભગવંત પ્રત્યે દેડ્યો. એવામાં સધર્મા-સભામાં સિંહાસન પર બેઠેલ ઇદ્ર સ્વામીને સુખ-વિહાર જાણવા નિમિત્તે અવધિજ્ઞાન ચેર્યું, તે પ્રભુ પ્રત્યે દેડતા તે વાળને દીઠે. એટલે ત્યાં રહેતાં જ તેને થંભીને શક દિવ્ય ગતિથી જિન સમીપે ઉતર્યો અને તે ગપાળને તજેવા લાગે કે“અરે! દુરાચારી ! અરે પુરૂષાધમ ! અરે પશુ સમાન ! આ વૃષભના પુણ્યથી જ તું તૃણાદિ ખાતે નથી, જે હસ્તી, અશ્વ, સુભટને તજી અત્યારે જ પ્રવજ્યા લેનાર, પિતાના ધર્મ-કાર્યમાં તત્પર અને તૃણુ-મણિને સમાન ગણ-.. નાર સિદ્ધાર્થ રાજાના નંદન એવા વર્ધમાનસ્વામીને પણ તું જાણતો નથી?”
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ–ગાપઉપસત્ર નિૠરણ્ દ્રની વિનંતી.
૧૩
એમ નિભ્ર ંછી ઇંદ્રે પ્રભુને ત્રણ પ્રદિક્ષાપૂ વાંદ્યા અને અંજલિ જોડી વિનંતી કરી કે– હે ભગવાન્ ! તમને ખાર વરસ પર્યંત શ્રમપણું પાળતાં દુ:ખજનક, સામાન્ય જનાના જીવિતને તજાવનાર, પ્રવર બલવાને પણ શમાંચ પ્રગટાવનાર એવા ઉગ્ર ઉપસર્ગા થશે, માટે કૃપા કરી મને એટલે વખત અનુજ્ઞા આપે, હું આપની સમીપે રહીને વૈયાવચ્ચ કરતા રહું, એમ સાંભળતાં કાચેાત્સગ પારીને ભગવંતે જણાવ્યું કે હું સુરેંદ્ર ! તારી અસાધારણ ભક્તિ હાવાથી એમ ખેલવું તને પાલવે તેમાં સ ંદેહ નથી, પરંતુ એવુ’ ભૂત, ભવિષ્ય કે વત્તમાન કાળે કદાપિ મનવાનું નથી કે તારા જેવાની નિશ્રાએ તીર્થંકા પૂર્વકૃત કર્મ નિશ્ચય ખપાવી ગયા, ખપાવશે કે ખપાવે છે. વળી પરના સામર્થ્ય વડે જો કક્ષય ઘટિત થાય તેા લેચ, બ્રહ્મચર્ય, વિવિધ તા વિધાન વિગેરે બધું વિળ સમજવું'. અત્યંત સંકિલષ્ટ ચિત્તથી જેના રસવિપાક પેાતે દઢ બાંધેલ છે એવાં કમાઁ પાતે ભાગળ્યા વિના તેની નિશ નથી. કને વશ રહેલ એકલા આ જીવ પાતે જ શુભ કે અશુભ ભાગવે છે, તે કર્માંના પ્રભાવથી જ અન્ય અપકારી કે ઉપકારી અને છે; માટે જે પૂર્વે સિદ્ધ થયા, સિદ્ધ થશે અને સિદ્ધ થાય છે તે પેાતાના અળે ક્રમના ક્ષય કરીને જ, પરંતુ અન્ય ઉપાય નથી. એવી રીતના વિવિધ મહા-ઉપસર્ગી પૂર્વે જાણીને જ મે' સ`ચમ આદર્યાં છે, તેા તેની મારે કયાં દરકાર કરવાની છે ?' એ પ્રમાણે વિવિધ ઉક્તિ-પ્રયુક્તિથી મેધ પમાડીને પ્રભુ કાર્યોત્સર્ગ માં રહ્યા, કારણ કે મહાપુરૂષો મિતભાષી હાય છે. એવામાં ભગવંતની માસીના પુત્ર કે તથાનિધ થાર માળ–તપના પ્રભાવે સિદ્ધાર્થ નામે બ્યંતર ધ્રુવતા થયા હતા તે ત્યાં આત્મ્ય, એટલે ઇંદ્રે તેને જણાવ્યુ` કે–હુ સિદ્ધા ! આ ભગવાન્ તારા નજીકના સંબંધી છે એ એક કારણ અને ખીજું કારણુ તને મારી આજ્ઞા છે કે તુ' સČથા સ્વામીની પાસે રહેતાં મરણાંતિક ઉપસને અટકાવજે.' એટલે તેણે પણ ઇંદ્રના એવા આદેશથી સતેષ પામતાં તેમ રહેવાનું કબૂલ કર્યું", જેથી પુરદર પાતાના સ્થાને ગયા.
પછી પ્રભાત થતાં ભગવાન્ ત્યાંથી ચાલ્યા અને અનુક્રમે કાલ્લાગ સ’નિવેશમાં ગયા. ત્યાં અહુલ નામે બ્રાહ્મણ રહેતા હતા. તેના ઘરે મહેાત્સવ હાવાથી રસવતી તૈયાર કરવામાં આવી હતી અને બધા લેકે જમતા હતા. એવામાં ભિક્ષા સમય જાણી ભગવ'ત ઉતાવળ કર્યા વિના શાંત સ્વભાવે છઠ્ઠના પારણે ભિક્ષા નિમિત્તે ગામમાં ગયા. ત્યાં ઉંચ, નીચ ગૃહેામાં પરિભ્રમણ કરતાં તે મહુલના ઘરે ગયા. એટલે તેણે અપ્રતિમ રૂપશાળી ભગવ ંતને પેાતાના ભવનાંગણે આવેલા જોયા. તેમને જોતાં બહુલને વિચાર આવ્યા કે અા ! આ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
* શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
મહામુનિના શરીરનું લાવણ્ય કેવું છે? અહો ! અનુપમ રૂપસંપત્તિ! અહા ! બધા લક્ષણની પરિપૂર્ણતા! અહે પ્રશાંત આકાર ! અહે! સૌભાગ્ય. એ સામાન્ય ગુણશીલ તે નથી જ! તેથી હું ધન્ય કે મારા ભવનાંગણે એ પધાર્યા.” એમ ભાવતાં જાણે મુકતાફળથી અલંકૃત હોય તેમ અત્યંત રોમાંચ પ્રગટ થતાં ઉઠીને તેણે પરમાદરપૂર્વક વૃત-મધુમિશ્ર પાયસ–દૂધ ભગવંત પાસે મૂકયું. એટલે પ્રભુએ નિછિદ્ર તથા ચક્ર, અંકુશના લક્ષણે લાંછિત એવા કરકમળ પ્રસાય. ત્યાં કર-સંપુટમાં બ્રાહ્મણે પ્રવર પાયસ નાખતાં, દેવતાઓ આકાશતળે ઉતરી ભારે ભક્તિપૂર્વક કેટલાક જયદુંદુભિ વગાડવા લાગ્યા, કેટલાક પુષ્પ વરસાવવા લાગ્યા, કેટલાક વસ્ત્રક્ષેપ કરવા લાગ્યા, કેટલાક જિનગુણ ગાવા લાગ્યા, કેટલાક ગંભીર ગિરાથી “અહો ! સુદાન” એમ ઘોષણા કરવા લાગ્યા અને કેટલાક ભારે પ્રમાદ લાવી સતત કનકધારા વરસાવવા લાગ્યા. આવું આશ્ચર્ય જોતાં ગામના અન્ય લે પણ વિરમય પામી તરતજ પ્રભુ પાસે આવ્યા. વધારે તે શું પણ પ્રભુ પાસના લાભથી, બ્રાહ્મણ કનકવડે અને લેકે આશ્ચર્ય-રસ વડે તૃપ્ત થયા, એમ મહા-આનંદ પ્રવર્તી રહ્યો. પછી ચર્મ–ચક્ષુને અગોચર આહાર-વિધિ આચરીને ભગવંતે અન્યત્ર વિહાર કર્યો અને ગ્રામનુગ્રામે પરિભ્રમણ કરતાં, પ્રવજ્યા સમયે દેવતાઓએ નાખેલ કુસુમ અને વાસચૂર્ણના ગંધથી વાસિત વિભુના શરીરે નિરંતર ઝંકારવ કરતા, વન-પુપોના પરિમલને તજીને ભમરાઓ પીડા ઉપજાવતા, લાંબા વખતથી સતત ત્યાં રહેતાં કઈ પણ ન પામતા તે રોષ લાવી નખવડે વીંધતા, મુખવડે ડંખ મારતા, વસંત-સમયે રેમ-દ્રુપમાંથી નીકળેલ રક્ત પીતા અને શરીરે સંલગ્ન થઈને વિભુની સાથે વિચરતા હતા. વળી તે ગંધથી આકર્ષાયેલા ગામના તરૂણ જને પણ ભગવંતને કહેતા કે “હે નાથ! અમને પણ આ ગંધયુકિત બતાવે, આપે, તમારા શરીરને ગંધ ભારે સુરલિમિશ્રિત છે, તેમજ નવનીત્પલ અને પલાસ સમાન લેચન-યુગલ, સુરભિશ્વાસવડે ભિત સુખકમલ તથા રૂપસંપત્તિ જતાં, કામબાણથી જર્જરિત થએલ ગ્રામ-તરૂણીઓ ગ્રામનુગ્રામ વિચરતા ભગવંતનું નિવાસસ્થાન પૂછતી અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગ કરતી હતી. એમ પ્રવજયા લીધા પછી કંઈક અધિક ચાર માસ, દેએ નાખેલ વાસને લીધે દુષ્ટ ભમરાઓએ પ્રભુને ઉપસર્ગ કર્યો.
એકદા ત્રણ લેકના તિલક સમાન અને સમસ્ત ગુણેના ભંડાર એવા સ્વામી પર્યટન કરતાં મેરાગ સંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં દુઈજજત નામે પાખંડ કે જેઓ તાપસના વેશે રહેતા તેમને જ્વલનશર્મા નામે અધિપતિ હતા તે સિદ્ધાર્થ રાજાને મિત્ર હેવાથી પૂવ ના નેહને લીધે સ્વામીને જોતાં
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ-તાપસ ઉપાલંભ.
૧૫
સ્વાગત ઉચ્ચારતાં તે સન્મુખ, આવ્યું એટલે પ્રભુએ પણ પૂર્વપ્રગને લીધે હાથ પસા. પછી કુલપતિએ સહર્ષ પૂર્વવૃત્તાંત પૂછીને પ્રભુને કહ્યું કેકુમારવર ! કેટલેક વખત તમે અહીં જ રહે આ આશ્રમ વિઘ રહિત છે અહીં કેઈ ધ્યાનમાં અંતરાય કરે તે નથી જેથી ચાતુર્માસને માટે પણ લાયક છે, તે અત્યારે કદાચ તમે સર્વથા ન રહી શકે તે પણ ચોમાસામાં તે અહીં જ રહેજો, એમ તેણે કહેતાં તે વચન સ્વીકારી ભગવંત એક રાત્રિ ત્યાં જ રહ્યા. તે પછી પ્રેમબંધને નાશ કરનાર, અસંખ્ય દુઃખને દળનાર, પ્રશાંત ચિત્તવડે સુંદર સ્થિરતાથી મંદરાચલને જીતનાર, અનેક ઉપસર્ગોને સહન કરનાર, ગજેદ્રની જેમ મંદગામી મૃગની જેમ સેવકરહિત તથા પિતાની જે જીવ-રક્ષામાં તત્પર અને સુરેંદ્રવંદને વંદનીય એવા સ્વામી, મડંબ, કર્બટ, ખેડા પ્રમુખ વિવિધ ગામ કે જે અનેક લેકવડે સંકીર્ણ હતાં ત્યાં વિચરવા લાગ્યા. એમ વિહાર કરતાં ગ્રામસમય આવ્યો અને પછી ચોમાસું પણ આવી લાગ્યું કે
જ્યાં સજલ જલધર ગંભીર ગર્જના કરતા મંદ મંદ જળધારાઓ પડતી, પથિક જન પિતપતાના ઘર ભણી જતા અને રાજહંસ માનસ–સરોવર પ્રત્યે ચાલતા થયા. એટલે પ્રભુ પાછા વળીને ત્યાં જ મરાગ સંનિવેશમાં આવ્યા. ત્યાં કુલપતિએ ભારે પ્રેમપૂર્વક એક તૈયાર મઠ-આશ્રમ સેં. ભગવંત તે સ્થાને પ્રલંબમાન ભુજાએ કાર્યોત્સર્ગ ધ્યાને રહ્યા. એમ દિવસે જવા લાગ્યાં. - હવે પ્રથમ વર્ષાઋતુને પ્રારંભ થતાં પૂર્વે લાંબા વખતથી સંઘરી રાખેલ તૃણદિક ચારે ખલાસ થવાથી અને નૂતન ઘાસ હજી ઉગેલ ન હોવાથી કયાંય પણ ભક્ષ્ય કંઈ ન મળતા ક્ષુધાથી બાધા પામતી ગાયે તે તાપસ આશ્રમે કે
જ્યાં તૃણાદિક આચ્છાદિત કરેલ છે તે ખાવાને માટે આવવા લાગી, એટલે તાપસ પ્રચંડ લષ્ટિપ્રહારથી તેમને ફૂટીને કહાડવા લાગ્યા અને દ્વાર પાસે હમેશાં બેરરી રહીને બહુ ખંતથી પિતાના આશ્રમની રક્ષા કરવા લાગ્યા. એમ તેમણે તાડન કરેલ ગાયે આમતેમ ભમી જેનું રક્ષણ કરનાર કેઈ નથી એવા ભગ વંતના આશ્રમનું તૃણ ખાવા લાગી, જેથી પિતાના મઠમાં બેઠેલાં તે તાપસી ગાથી ખવાતા તે આશ્રમને જોઈ વિભુ પર ભારે દ્વેષ લાવીને કહેવા લાગ્યા કે“અહે! અમે પિતાના મઠનું રક્ષણ કરતા રહીએ છીએ અને આ શ્રમણ જરા પણ તેની દરકાર કરતું નથી તે શું કરીએ? કુલપતિએ એને બેસાડેલ છે તેથી સાક્ષાત્ આપણે કંઈ કઠણ શબ્દ કહી શકતા નથી એમ પ્રતિદિન ચાલતાં ગાઢ અસરને ધારણ કરતા તે તાપસે એક વખતે કુળપતિ પાસે ગયા અને ઉપાલંભ પૂર્વક કહેવા લાગ્યા કે- “હે સ્વામિન! તમે અમારા મઠમાં જે આ કઈ શ્રમણને મૂકે છે તે પિતાનું કાર્ય કરવામાં જ અત્યંત તત્પર છે, તે
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
એટલું પણ જાણતું નથી કે ગાયે એ આશ્રમને પ્રતિદિન ક્ષીણ બનાવે છે છતાં એક ક્ષણ તે તેની રક્ષા કરતું નથી. શું આલસ્ય, અનુકંપા, ઉપેક્ષા કે નિર્દાક્ષિણ્ય હશે ? તેને કે અભિપ્રાય છે તે અમે સમજી શકતા નથી. અથવા તે તે મહાત્મા પિતાને મુનિ સમજીને ગાયનું નિવારણ ન કરતે હોય તે અમે શ્રમણે દેવ-ગુરૂની પૂજામાં પરાયણ કેમ ન થઈએ ? હે કુલપતિ ! ' અમારા પર તમે રૂઠયા છે અને આ પ્રયોગથી મઠને નાશ કરવા માગતા હૈ તે સત્વર અમને જણાવી દ્યો કે જેથી અમે તેની વાત પણ મૂકી દઈએ. તેની સાથે અમારે કાંઈ વિરોધ નથી જે રૂર્ણ થયે હોય છતાં સંતેષ પમાડવા લાયક હોય તે તેની સાથે માન શું ? તમારી ચિત્તવૃત્તિ જાણ્યા વિના અમે તેના પર ખરેખર ! વૃથા રેક કર્યો અથવા તે મૂઢ જનેની મતિ કેવી હોય?” એ પ્રમાણે ઈર્ષ્યામિશ્ન કેપથી જરા કંપ પામતા અધરવડે બોલી દુઈજજંત તાપસે કુલપતિ પાસેથી ચાલતા થયા, એટલે તેમને જાતા જોઈ ભારે આદરપૂર્વક બોલાવીને કુલપતિએ કહ્યું કે- “હે મહાનુભાવો ! તમે આવી કલ્પના કેમ કરે છે ? એમાં મારો દોષ શું છે ? મેં તો મિત્ર સિદ્ધાર્થ રાજાને પુત્ર સમજીને એ મુનિને સત્કાર કર્યો. શું એમ હું જાણતો હતો કે એ પિતાના મઠની આમ ઉપેક્ષા કરશે? તેમ છતાં હું એ પ્રયત્ન કરીશ કે જેથી તમારે આશ્રમ નષ્ટ નહિ થાય. હવે તમે સંતાપ કરશે નહિ તેમ કુવિકલપ પણ ચિંતવશે નહિ. તમારા કરતાં મને પ્રિય કેણ છે? એમ સાંભળતાં સંતોષ પામીને તેઓ યથાસ્થાને ગયા.
પછી કુલપતિ પણ જિનેશ્વર પાસે ગયે અને શાખા-પત્રહીન વૃક્ષ સમાન તે મઠ નામ માત્ર જે દીઠે જેથી તેણે વિચાર કર્યો કે “અહો ! તે બિચારા તાપ એ સાચું કહ્યું. મેં તે પ્રથમ ધાર્યું કે એઓ આમ મત્સરથી બેલે છે પરંતુ આશ્રમ જોવાથી હવે હું બરાબર સમજી શક' એમ વિચારી ભગવંતને કહેવા લાગે કે–ચાર આશ્રમના ગુરૂ એવા સિદ્ધાર્થ રાજાને તું પુત્ર છે અને તારી કીર્તિ ત્રણે લોકમાં વિસ્તાર પામી છે, માટે મારે તને કંઈક કહેવાનું છે. હે પુત્ર! તારા પિતાએ પણ ભારે આદરપૂર્વક આ આશ્રમ પદનું સતત રક્ષણ કર્યું છે તે હવે તારે પણ તે પાળવાનું છે. દુષ્ટોને તાડન કરવું એ તમારું ખાસ વ્રત છે તે કંઈ પણ શંકા લાવ્યા વિના તૃણાદિક ખાતી ગાયને કેમ અટકાવતે નથી? હે વત્સ! એક પક્ષી પણ સર્વ પ્રયત્નપૂર્વક પિતાના માળાનું રક્ષણ કરે છે તે પૃથ્વીના ભારને ધારણ કરવામાં ધીર એવા તમારા જેવા પુરૂષનું તે કહેવું જ શું? હે મહાયશ! અમારા જેવા યતિજનની રક્ષા માટે નિશ્ચય પ્રજાપતિ તમ જેવા સત્પરૂને ઉત્પન્ન કરે છે. વળી
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવધનદત્તપ્રતિ પિશિક્ષા.
૨૧૭ એ પશુઓની જેમ ધર્મના દ્વેષી દુષ્ટ જનેથી પ્રતિઘાત-પરાભવ પામતા અમે કેના શરણે જઈએ ? માટે હે કુમાર! તમે ગૃહપતિની જેમ ભલે અહીં સુખે રહો. આ બધું તમારું જ છે. તમને જોતાં પ્રિય મિત્ર સિદ્ધાર્થ રાજા મને યાદ આવે છે.
એ પ્રમાણે સંસ્તવ, ઉપાલંભ, પ્રણય, શિખામણગર્ભિત વચને વડે વીરને કહીને તે તાપસપતિ પિતાના સ્થાને ગયે, એટલે મહાસત્ત્વશાળી અને જગજજીવના એક હિતકારી એવા ભગવંતે તેમને અપ્રીતિ થયેલ જાણીને વિચાર કર્યો કે-“મારા નિમિત્તે એ લેકે અતિભયંકર મિથ્યાત્વ પામશે, માટે હવે અહીં સ્થિતિ કરવી તે કઈ રીતે યુકત નથી. એમ ધારી વર્ષાકાલ વિદ્યમાન છતાં પ્રભુ તે સ્થાનથી ચાલતા થયા; કારણ કે મહાપુરૂષે પર-પીડાના ટાળક હોય છે, માટે આ દૃષ્ટાંતથી અન્ય જનેએ પણ પરપીડા ટાળવાને યથાશકિત યત્ન કરે એ સદ્ધર્મને સાર બતાવેલ છે. પછી એ વૈરાગ્યનું કારણ સમજતા પ્રભુએ આ પ્રમાણે પાંચ તીવ્ર અભિગ્રહ ધારણ કર્યા–અપ્રીતિ થાય તેવા અવગ્રહમાં ન રહેવું, નિત્ય કાર્યોત્સર્ગ કર, એક કે બે વચન બેલવા ઉપરાંત મૌન રહેવું, પાણિ-પાત્રમાં આહાર કરે. તેમાં કેટલાક આચાર્યો એમ કહે છે કે-પ્રાપ્ત થયેલ ધર્મની પ્રરૂપણું કરવી, જેથી પ્રથમ પારણે પ્રભુએ પરપાત્રમાં ભેજન કર્યું, તે પછી છદ્મસ્થાવસ્થા સુધી પાણિપાત્રમાં આહાર કર્યો. વળી ગૃહસ્થને વિનય ન કર–એ પાંચમે અભિગ્રહ. એ પ્રમાણે પાંચ અભિગ્રહ લઈ, અર્ધમાસને અંતે ત્યાંથી નીકળી, પ્રભુ અસ્થિકિગ્રામે ગયા. હવે છે અસ્થિક ગામનું પ્રથમ વર્ધમાન નામ હતું, તે કેમ બદલી ગયું તેનું કારણ સાંભળે.
કૌશાંબી નગરીમાં અપરિમિત ધનને સ્વામી ધન નામે શેઠ રહે. તેને સેંકડો માનતાઓ કરતાં ધનદેવ નામે પુત્ર થયે, જે અત્યંત પ્રિય અને વિશ્વાસનું સ્થાન થઈ પડયે, તે અનુક્રમે અનેક કુવિકલ્પરૂપ દુષ્ટ સવડે ભીષણ મદનના કુસુમબાણ જ્યાં ઉછળી રહ્યાં છે, તૃષ્ણારૂપ મૃગ-જળના તરંગયુકત, દુવર ઈદ્રિય-પ્રચારરૂપ વડે ભયાનક, દુસ્તર મૂઢતારૂપ મહાનદીવડે વિષમ એવા અરણ્યની જેમ રૌદ્ર તારૂણ્યને પાયે, તેના વિશે તે વેશ્યાના ઘરમાં વસવા લાગે. પ્રતિદિન જુગાર રમતે, ધનને નાશ કરતે, વિવિધ વિલાસમાં વર્તતે, દુર્લલિત–દુષ્ટ ચેષ્ટા આચરતે, નટ-નાટકાદિકના ગાયનમાં મસ્ત બનેલા લોકોને પિષ, પિતાના કુળની મર્યાદા કે સ્વજનેને
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
અપવાદ તે જરા પણ ખ્યાલમાં ન લાવતે. એમ દિવસો જતાં દ્રવ્યથી પરિપૂર્ણ નિધાને ક્ષીણ થતાં અને કેકાગાર શૂન્ય થઈ જતાં ધનશ્રેણી વિચારવા લાગે કે-“અહો ! આજ પર્યત પૂર્વ-પુરૂષની પરંપરાએ પ્રાપ્ત થએલ અને તે અસંખ્ય છતાં હવે મારૂં ધન લગભગ ખલાસ થવા આવ્યું છે, માટે પુત્રની ઉપેક્ષા કરવી તે યુક્ત નથી એમ નિશ્ચય કરીને તેણે ધનદેવને એકાંતમાં કહ્યું કે
હે પુત્ર! તારા જેવાના ભેગોપભેગાદિના નિમિત્તે જ અમારે અર્થોપાર્જન કરવાનું છે, એ કરતાં અન્ય વિશિષ્ટ સ્થાન નથી, છતાં અત્યારે હું જરાથી જર્જરિત થયેલ હોવાથી ચાલવામાત્રમાં પણ અસમર્થ થયો છું, અધિક બોલવામાં અશકત અને કળા-કૌશલમાં કાયર બન્યો છું; માટે હે વત્સ ! આ બધે કુટુંબભાર અને ધર્મવ્યવહાર તારે ચલાવવાનું છે અને તે અર્થ- , દ્રવ્ય વિના એક મુહર્ત પણ ચલાવી ન શકાય. અર્થ એ પ્રવર પુરૂષાર્થ છે, કારણ કે-ગુણ મુનિજનરૂપ ક્ષેત્રમાં નાખેલ અર્થવડે વિના પ્રયાસે શુભ ફળવડે લચી રહેલ સદ્ધર્મરૂપ શસ્ય-ધાન્ય નિષ્પન્ન થાય છે. હે વત્સ! શું તે નથી સાંભળ્યું કે જેમણે જિનેશ્વરને પ્રથમ ભિક્ષા આપી, તેમાં કેટલાક લાવ્યાત્માએ તે તે જ ભવમાં શિવપદને પામ્યા, કેટલાક ધીરજને દેવતાનાં દિવ્ય સુખો ભેગવી શુભ સ્થાને વાપરેલ તથા વિધ અર્થના સામર્થ્યથી ત્રીજે ભવે સિદ્ધ થયા. વળી અર્થ વડે કૌમુદી અને મૃગાંક સમાન મુખવાળી માનિનીઓ સત્વર અંજલિ જોડીને આધીન રહે છે. નિંદનીય કુળમાં ઉત્પન્ન થયા છતાં અને બધી કળાથી વર્જિત છતાં ધનવડે પુરૂષ, ગુરૂ અને દેવતાની જેમ લેકમાં સલાહ લેવા લાયક બને છે. તેમજ જે શૂરવીરે સમરાંગણમાં તત્પર હોય છે, માનવડે જેઓ મેરૂ સરખા, ભવ્ય કાવ્ય-બંધથી જેઓ લેકમાં પરમ યશ પામે છે અને રૂપમદથી જેઓ કામદેવને હસી કહાડે છે તેવા પુરૂષે પણ ધનવંત જનની સેવા સ્વીકારે છે. હે પુત્ર! અન્ય તે દૂર રહે પરંતુ પોતાની ગૃહિણી પણ ધનહીન ધણીને આદર કરતી નથી, કે જેથી સકલ-કલાવાન પણ શરમાય છે. ચિરકાલ જેમને વખા
પ્યા છતાં સાથે લાંબો વખત રમ્યા છતાં, તથા સદા ઉપકાર કર્યા છતાં મિત્રો પણ ગૌહત્યા કરનારની જેમ ધન રહિત જનને તજી દે છે. હે પુત્ર! વધારે શું કહું? ભારે દારિદ્રથી દીન બનેલ મનુષ્યને વિનાશ કરતાં સર્વ શક્તિમાન કૃતાંતને પણું આલસ્ય થાય છે. એ પ્રમાણે સર્વ ગુણના આધાન-આધારરૂપ સધનત્વ
અને નિર્ધનત્વ-દીગત્યને સ્વબુદ્ધિથી જાણી યોગ્ય લાગે તેમ કર. હે ભદ્ર! જે. દ્રપાર્જન કરવા વ્યવસાય કરવું હોય, તે અદ્યાપિ હજી અવસર છે, કારણ
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ-પાંચશેહ ગાડાંઓને નદી પાર ઉતાર્યો,
કે કંઈક ધન બાકી છે. જે તે સર્વ વિનષ્ટ થઈ જશે, તે તને કેઈ અગ્નિ પણ આપશે નહી, એટલે વ્યવહાર ચલાવવા આજીવિકાગ્ય ભંડેળની તે વાત જ શી કરવી ?' એમ સાંભળતાં ધનદેવ બોલ્યો કે-હે તાત ! જે એમ છે, તે તમે આટલે વખત મારી ઉપેક્ષા કેમ કરી? શું મેં કદિ તમારા વચનની અવગણના કરી છે? અનુચિત પ્રતિપત્તિ કદિ બતાવી છે? રોષ લાવી તાડન કરતાં પણ તમે કઈવાર મારા મુખ પર ક્રોધને અંશ જે છે? કે ઘરનું સર્વસ્વ વિનષ્ટ થઈ જતાં પણ તમે મને શિખામણ ન આપી. અથવા તે ગત વ્યતિકરને શેક કરવાથી પણ શું? હવે તમે મારા પર પ્રસાદ લાવી આદેશ આપે કે દુષ્ટ મહિલાની જેમ દર ચાલી ગએલ લક્ષ્મીને પણ ખેંચી લાવું, એટલે તમે લાંબે વખત આનંદમાં હાલે. આ તે શું માત્ર છે?” ત્યારે શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું કે “હે પુત્ર! હું કયાં તારૂં કળા-કૌશલ જાણતું નથી? કયાં સ્વાભાવિક ભુજબળની મને ક્યાં ખબર નથી? અંગીકાર કરેલ કાર્ય–ભારમાં તારા ઉત્સાહથી કયાં હું અજાયે છું? તારે મહાન ચિત્તાવઠંભ પણ જાણું છું, અને એટલા માટે જ આટલા દિવસ મેં તને કાંઈ કહ્યું નહિ. હે વત્સ! વિષમ દશામાં પડ્યા છતાં તારા પરાક્રમને શું અસાધ્ય છે? માટે હવે ઉદ્યમ બરાબર ચલાવ અને પ્રણયી જનના મરથ પૂર્ણ કર. દુર્જનના દુષ્ટ વિચારને દળી વાખ, દીન જનેને ઉદ્ધાર કર અને શશિ સમાન નિર્મળ સ્વકુળને ખ્યા તિમાં લાવ.” ધનદેવ બોલ્ય-“હે તાત! પુનરૂક્ત વચનને વિસ્તાર કરવાથી શું? તમે સત્વર સાથે અને માર્ગનાં સર્વ સાધન તૈયાર કરાવે.' એમ કહેતા તેને નિશ્ચય જાણીને શ્રેણીએ પોતાના પુરૂષને બોલાવી કહ્યું કે “અરે ! તમે "શંબલાદિ સહિત માર્ગની બધી સામગ્રી સજજ કરે. મહાકિંમતી વિવિધ કરીયાણું ભરીને શકટ-સમૂહ તૈયાર રાખે, મજબૂત સ્કંધવાળા બલિષ્ટ બળદે લા, કિંકર જનેને કામે લગાડે, આયુધો સહિત સુભટને બોલાવો.” એટલે
જેવી સ્વામીની આજ્ઞા” એમ આદેશ સ્વીકારીને તે પુરૂષ ચાલ્યા અને વિલંબ વિના તે બધું તેમણે તૈયાર કરાવ્યું તથા શ્રેષ્ઠીને નિવેદન કર્યું. પછી ધનદેવે
સ્નાન-વિલેપન આચરી, કેશકલાપમાં શ્વેત પુ બાંધી, ધવલ વસ્ત્ર પહેરી, દેવ-ગુરૂને નમસ્કાર કરી, માતપિતા તથા સ્વજન-વર્ગની અનુજ્ઞા લઈ, ગણિમ', પરિમ, પરિમેય અને પરિચછેદ્ય એ ચાર પ્રકારના કરીયાણાથી પૂર્ણ પાંચ શકટના સાથે સહિત તેણે શુભ મુહૂર્તે દર દેશ પ્રત્યે પ્રયાણ કર્યું. ત્યાં
૧ ગણીને વેચાય તેવી વસ્તુ ૨ જોખીને વેચવા લાયક. ૩. માપીને વેચવા લાયક ૪. પરિચ્છેદ-નિર્ણય કરીને વેચવા લાયક વસ્તુ.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
માર્ગમાં અપૂર્વ અપૂર્વ સનિવેશ-ગામડાં જોતાં, અન્ય અન્ય કરીયાણા ખરીહતાં અને વેચતાં, દેશાંતરના સમાચાર પૂછતાં, વિચિત્ર ભાષાઓને જાણુતાં અને દીન કે દુઃસ્થિતને દાન આપતા તે બહુ જ લાંબે પથે નીકળી ગયા. એમ અનુક્રમે વૃષભેાના કંઠે લટકતી અને રણઝણાટ કરતી ઘંટડીઓના અવાજથી ઈતર શબ્દ–વ્યવહાર નિાધ પામતાં અને અનેક સ્હાયક જનાએ ગાડીએ ચલાવતાં તે વધમાનક ગામની સમીપે પહેોંચ્યા. ત્યાં વચમાં સમ, નીચા, ઉંચા, ઉંડા ખાડાને લીધે પ્રવેશ કરવા વિષમ હાવાથી સૂક્ષ્મ વેળુથી ભરેલા અને ઉંચા ઢગવાળા વિશાળ કાંઠા તથા પાણી અલ્પ છતાં ભારે કાદવથી પૂર્ણ એવી વેગવતી નામે નદી આવી. તેમાં ગાડી ચાલી અને તેમની અને ખાજી પવનરાધી સુશ્રમણની જેમ વ્રુષને સુખમાં પકડીને ચલાવતા તથા કાદાળી પ્રમુખવડે પૈડાંને હડસેલી મહાકષ્ટ આગળ ધકેલતાં બહુ મહેનતે તે ગાડીઓને સારથિ લેાકેાએ અર્ધમાગે પહાંચાડી, એટલે આગળ નદી બહુ વિષમ હાવાથી, દૂર પથથી આવતાં ખળો થાકી જવાથી તથા ગાડીએ અતિભારથી ભરેલ હાવાથી સારથી થાકી ગયા, ચાબુકના ઘાતને ન ગણકારતા વૃષભા જમીન પર પડ્યા, ધનદેવ ભારે ખેદ પામ્યા અને પરિજના બધા આકુળ-વ્યાકુળ થવા લાગ્યા. હવે તે સાર્થીમાં એક વૃષભ કે જે બધા વૃષભામાં મુખ્ય, સત્પુરુષની જેમ લીલામાત્રથી મહાભારને ઉપાડનાર તથા વિષમ પ્રદેશથકી પાર ઉતારવાને સમર્થ હતા એટલે તેને તથાપ્રકારની વિષમ અવસ્થામાં આવી પડેલ ધનદેવે યાદ કર્યાં અને પુષ્પના પૂજનપૂર્વક સત્કારીને તેને ગાડીમાં જોતર્યાં, કે તત્કાળ કઇપણ સ્ખલના પામ્યા વિના નિષ્કપટ સામર્થ્ય થી તે ભારથી ભરેલ ગાડીને લીલામાત્રથી ખેંચીને નદીના પર કાંઠે પાંચ્યા. એમ તેણે પાંચસો ગાડીએ વિષમ પ્રદેશમાંથી ઉતારી પાર કરી કારણુ કે એક તરફ તે વૃષભ અને બીજી ખાનુ બધાં બળદો થયા એટલે ગાડીએ બધી પાર ઉતરી. સદ્ભાવને શુ અસાધ્ય હાઈ શકે ? પરંતુ અતિદુર્ધર ભાર ખેંચવાથી તે અળદનુ હૃદય તડતડાટ કરતુ તૂટી પડયું તથા મુખમાંથી રૂધિર વસતા તે ધમાક થઇને ધરણી પર પડી ગયા. એમ તેને તેવી વિષમ દશાને પામેલ જોઇ ખીજા બધાં કામ તજી, ભારે શોક કરતા ધનદેવે વૈદ્યોને ખેલાવ્યા, તેની ચિકિત્સા કરાવી અને પોતે પાસે રહેતાં એક ખંધુ અને મિત્રની જેમ જાગવા લાગ્યા. એવામાં એક દિવસે તેને પરિજને કહ્યું કે- હું સાથૅવાહ ! એક બળદની ખાતર અન્ય કાર્યાંની શા માટે ઉપેક્ષા કરા છે ? શું તું જાણતા નથી કે વણિક પુત્રા સીદાય છે કરિયાણાંના નાશ થાય છે, ઘણા દિવસે નકામાં જાય છે. ? અને હવે તે વર્ષાકાલ પણુ બહુ નજીક છે. ધનદેવ ખેલ્યા- તમે કહેા છે. તે
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ–શૂળપાણી યક્ષના પૂર્વ વૃતાંત.
૧
ખરાખર છે, પરંતુ પરમ મિત્રની જેમ સાવશાળી આ બિચારાને હું મૂકી શકતા નથી.' ત્યારે પરિજને કહ્યું કે- અહીં શું ઉચિત છે, તે તમે જાણા ’ પછી તે વૃષભના પરિહાર કરવામાં કાયર છતાં ધનદેવે વર્ધમાનક ગામના પ્રધાન પુરૂષોને ખેલાવ્યા. તેમને શુભ આસન પર બેસારી, તાંબૂલાદિકથી સત્કાર કરી, પ્રેમપૂર્વક વૃષભ સમક્ષ તેમને જણાવ્યુ કે આ મારે પ્રવર વૃષભ આવી દુષ્ટ અવસ્થાને પામ્યા છે, તે તમે આ સો રૂપીયાથી એના ઔષધ અને ચારા પાણીની ખરાખર કાળજી રાખો. આ મારી એક થાપણની જેમ હું તમને સોંપુ છું માટે કંઇ પણ વિપરીત ન કરશો.’ એમ ગામના મુખીજનાને ભળાવી વૃષભની આગળ સ્નેહપૂર્વક બહુ ચારા-પાણી મૂકાવી, તેને ખમાવીને ધનદેવ સાર્થવાહ પોતાના અભીષ્ટ સ્થાને ગયા. ત્યાં ગાઢ વેદનાથી વ્યાકુલ બની જેઠ માસના સૂર્ય તાપથી સંતપ્ત થતાં ગ્રીષ્મની ઉષ્ણતાથી તપેલ મહીતલ પર દેહે દાઝતાં અને વિષમ–વિરસ શબ્દ કરતાં તે દિવસે ગાળવા લાગ્યા. વળી પેલા તૃણાદિક હતાં તે બીજા જાનવરો ખાઇ ગયા એટલે ચારા-પાણી વિના તથા ગાઢ વ્યાધિથી પીડા પામતા અત્ય'ત દીનતાથી ચાતરમ્ અવલેાકન કરતાં તૃણુ–પાણી હાથમાં લઇ, ત્યાંથી નીકળતા લેાકેાને જોતાં તે ચિંતવતા કે-‘ખરેખર ! આ લેાકેા મારા નિમિત્તે તૃતિ લાવે છે.' એવામાં લોકે તેને મૂકીને પાતાતાના કાર્યાંમાં પ્રવર્ત્તતા. એમ પ્રતિનિ તેવું જોતાં તે વૃષભ છેવટે નિરાશ થતા. વખત જતાં તે ચર્મ અને અસ્થિ-હાડકાંના પંજરરૂપ બનતાં વિચારવા લાગ્યા કે “અહા ! આ ગ્રામ્ય જના મહાપાપિષ્ટ, વાની ગાંઠ જેવા નિષ્ઠુર મનવાળા, દયાહીન, ચંડાલ જેવા, પેાતાની પ્રતિજ્ઞાથી ભ્રષ્ટ અને કલિકાલરૂપ કાદવથી કલુષિત લાગે છે કે આમ દુ:ખ પામતા મને કરૂણાથી તૃણાદિ આપવાનું તે દૂર રહેા, પરંતુ તે વખતે ધનદેવ સાર્થવાહે મારી સમક્ષ ચારા-પાણી માટે જે આપ્યું હતું, તે પચાવી બેઠા” એ પ્રમાણે પ્રતિદિન દ્વેષ ધરતાં અકામ તૃષ્ણા, અકામ ક્ષુધા, તીવ્ર વેદનાથી ભારે વ્યાકુળ થતાં, મહાનગરના દાહુમાં જાણે પડયા હોય તેમ ક્રેડ-દાહથી અતિસ’તમ થઇ મરણુ પામી તે જ ગામની પાસેના ઉદ્યાનમાં શૂલપાણિ નામે વાણુવ્યંતર થયે। અને ત્યાં ઉત્પન્ન થતા તથા વિશ્વદેવ-ઋદ્ધિ જોઈને તે વિચારવા લાગ્યા કે–અહા ! પૂર્વ ભવે મેં શું દાન આપ્યું હશે ? શુ તપ આચર્યું. હશે.? કોના ઉપકાર કર્યાં હશે ? અથવા કયા ધર્મ ખરાખર આાધ્યા હશે ? કે કયાં સુતી માં દેહત્યાગ કર્યાં હશે ?”—એમ ચિંતવતાં અધિ જ્ઞાનનાં ઉપયાગે તે અત્યંત વિકરાળ વૃષભનું શરીર તેના જોવામાં આવ્યું. એટલે મહાકાપાનળ ઉત્ચા, અવિવેક ઉદય પામ્યા અને અકાર્ય કરવાન
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. ઈરાદો તેને ઉત્પન્ન થયે. તરતજ તેણે ધાર્યું કે-“આ દુરાચારે પોતાના પાપરૂપ વૃક્ષનું ફળ ભલે જુવે” એમ ચિંતવી, બધા ગ્રામ્યજનેમાં તેણે મરકી વિષુવ, તેના પ્રભાવે નિરંતર ઉત્તમ મધ્યમ અને કનિષ્ઠ એવા ઘણા લેકે મરવા લાગ્યા અને પ્રતિદિન આકંદ-શબ્દ આ પ્રમાણે થવા લાગ્યા.
હા ! નાથ! પ્રાણવલ્લભ ! તમે ક્યાં ગયા? મને જવાબ તો આપે ! હા! હા ! નિર્દય કૃતાંત ! તે એકદમ આવું કેમ કર્યું? હા ! વત્સ! ઉત્કંગમાં બેઠે બેઠે તું મરણું કેમ પામે? અહા ! મંદભાગી મને વૃથા કલેશ થઈ પડે. હા! જનની ! તેં મહાકષ્ટ નિર્લક્ષણ છતાં મારું પાલન કર્યું અને અત્યારે કંઈ પણ અપરાધ ન હોવા છતાં મને કેમ બોલાવતી નથી ? હા ! બંધુવત્સલ ભ્રાતા ! ભગિની ! તમે સાચા પ્રેમી છતાં દુખિત એવા મને તજીને એકી સાથે કેમ ચાલ્યા ગયા ? હા ! વત્સ ! બહુ દ્રવ્ય ખરચીને તને મહામહેનતે પરણવી; છતાં આવી અવસ્થા પામી. હા ! મારી આશા વૃથા થઇ, હા ! યક્ષ, બ્રહ્મા, હરિ, સૂર્ય, બુદ્ધ, જિન, સ્કંદ, રૂદ્ર પ્રમુખ હે દેવ ! તમને પૂજ્યા છતાં અત્યારે કેમ અમારી ઉપેક્ષા કરો. છે? માટે રક્ષા કરે.”
એ રીતે નિરંતર ત્રિક, ચર્ચામાં રૂદન કરતા અને અન્ય કાર્યને તજી લેકે દુઃખથી દિવસે ગાળવા લાગ્યા. એમ પ્રલય-કાળની જેમ રેગે, દેશે, પ્રિયવિરહનાં દુખે કે હદય-સંઘદૃવડે અનેક લેકે મરણ પામતાં, પ્રવર ભવને શૂન્ય થઈ જતાં, અતિમેટાં કુળો વિચ્છેદ પામતાં અને ગામની શેરીઓ ઘણાં મૃતક-મુડદાંથી સંકીર્ણ થતાં શેષ લોકે ભયભીત બની પોતાના જીવિતની રક્ષા નિમિત્તે રક્ષા-વલય આળેખાવતા, દિવ્ય ઔષધીઓ હાથમાં બાંધતા, મહાગ્રહની પૂજા કરતા, પિતૃઓને પિંડ–દાન આચરતા વિવિધ મંત્રે જપાવતા, પાસે રહેલ દિવ્ય મણિઓ બાંધતા, હોમ વિધિ કરાવતા, પ્રવીણ જોતિષીઓને પૂછતા, ગૃહદેવતાઓના ન્હવણુ બલિ-પૂજા પ્રમુખના મહોત્સવ શરૂ કરાવતા, તેમજ અન્ય પણ જે કાંઈ અનુષ્ઠાન કોઈ બતાવતા, તે સર્વ તથાવિધ તેઓ આચરવા લાગ્યા, તથાપિ અવતીર્ણ થયેલ મહાવર, પ્રથમ સુધાથી આકુળ થયેલ પંચાનન-સિંહ કે નિકાચિત કર્મસંચયની જેમ તે શુલપાણિ યંતર લેશ પણ શાંત ન થયે. એટલે મરકી શાંત ન થતી જોઈ, ગામના લેકે ધન, કનકાદિકથી સમૃદ્ધ અને ગાય, ભેંસ, અશ્વાદિકથી પૂર્ણ એવાં ઘરે મૂકી, પિતાના જીવિત સાથે કુટુંબીજનેને લઈ, અન્ય અન્ય
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ-શૂળપાણી યક્ષના ઉપદ્રવ.
૨૨૩
ગામામાં ચાલ્યા ગયા. ત્યાં પણ મહાશત્રુની જેમ તે ગામવાસી લાકોને વ્યંતર પરાભવ પમાડવા લાગ્યા. આથી એકદા તેમણે વિચાર કર્યાં કે−‘ ત્યાં અમેએ કાઈ દેવ, દાનવ, ક્ષેત્રપાત્ર, યક્ષ કે રાક્ષસ વિરાઢ્યા હોય તેવુ' કાંઇ લાગતું નથી, છતાં હવે ત્યાં જઈને જ કઈ આરાધના કરીએ. ’ એમ ધારીને તેઓ પાછા તે જ ગામમાં આવ્યા. ત્યાં તેમણે અલિ, પુષ્પ, ધૂપાકિની સામગ્રી તૈયાર કરી. પછી સ્નાનપૂર્વક શ્વેત વસ્ત્રનુ ઉત્તરાસંગ કરી, લટકતા કેશ છૂટા મૂકી, બધા સાથે મળીને, ત્રિક, ચતુષ્ક અને ચચ્ચર કે જ્યાં ભૂતાલયેા જીણુ થઈ ગયાં હતાં, તેમ જ ઉદ્યાનેામાં રૂદ્ર, સ્કંદાદિકના મંદિશમાં ખલિ અને પુષ્પા મૂકતાં, ઊર્ધ્વમુખે અંજલિ જોડીને તેએ આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે - અંતરિક્ષમાં રહેલા, દિવ્ય અતિશયયુક્ત એવા હે દેવ, અસુર, યક્ષ, રાક્ષસ અને કપુરૂષો ! તમે આ અમારી વિનતી સાંભળેા. ઐશ્વર્ય, મદ, અજ્ઞાન કે અવિનયવડે તમારે જે કાંઈ અપરાધ થયા હાય, તે બધું અમારૂ ક્ષમા કરે, કારણ કે તમારા જેવા દેવતાઓ, મોટા અપરાધ થયે હોય છતાં નમ્ર થઇને શબ્દોચ્ચારપૂર્વક ખમાવવાને તૈયાર થયેલા પ્રાણી પર ક્ષમા કરે છે. તમારા કાપનું ફળ તે અમે જોયુ. હવે પ્રસાદનું પૂળ જોવા માગીએ છીએ. ' એમ તેમણે કહેતાં તે દેવ આકાશમાં રહેતા કહેવા લાગ્યો કે–‘ હે દુરાચાર ! હે ધૃષ્ટ ! હે શિષ્ટ જનની શિક્ષાની અવગણના કરનારા, લાલરૂપ મહાગ્રહથી મુ ંજાયેલા ! હવે મને ખમાવેા છે, પણ હે પાપાત્માએ ! તે વખતે યાદ નથી કે ક્ષુધાદિકથી ખાધા પામતા તે વૃષભની, તૃણુ–જલાદિ આપવાવડે પણ તમે અનુકંપા ન કરી. તમારા સ્વજના મરણ પામતાં તમે ભારે સંતાપ પામે છે અને ચારા-પાણી વિના તે વૃષભ મરો જતાં તમને અલ્પમાત્ર પણ શાક નથી, તે હવે તમારૂ ખેલવુ' વૃથા છે. દૂર જતાં પણ તમારા છૂટકારા નથી. દુઃખના કારણુરૂપ ખલ-વિષવેલડીને તે હું મૂળથી જ છેદ્દી નાખવા માગુ' છે.'
એ પ્રમાણે તેનાં વચના સાંભળતાં, ભયથી શરીરે ક પતા, ધૂપધાની હાથમાં લઈ, સુગંધી પુષ્પા ઉછાળતા, જય, જીવ, નદ પ્રમુખ કામળ વચનાથી સ્તુતિ કરતા તેઓ અષ્ટાંગે નમસ્કાર કરીને કહેવા લાગ્યા કે–‘ હે દેવ ! અમે અપરાધ કર્યાં એ સાચી વાત છે. અહીં તમારા કાંઇ દોષ નથી, તથાપિ હવે તમે પ્રસાદ લાવી, આ દોષના નિfતન નિમિત્ત પ્રાયશ્ચિત્ત મતાવા, કારણ કે કાર્ય વિનષ્ટ થતાં અતીત ખખતનું સ્મરણ કરવુ' વૃથા છે. વધારે તે શુ કહીએ ? પણ આ અમારૂ શિર તમારા ચરણમાં મૂકયુ છે,
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
તે શરણાગતને જે કંઈ કરવાનું હોય તે કરો.” એમ કહી, અર્થે આપવા પૂર્વક તેઓ પુનઃ તેના પગે પડ્યા. આ તેમના કથનથી શૂલપાણિ વ્યંતર કંઈક શાંત થઈને કહેવા લાગે કે- જે એમ હોય, તે આ મૃત માણસનાં હાડકાં એકત્ર કરી, તેના પર રણઝણાટ કરતી કિંકિણું તથા વજ પટથી મને હર એવું પ્રવર મંદિર બનાવો અને તેમાં વૃષભ સહિત યક્ષ-પ્રતિમા સ્થાપન કરે, તેમજ પ્રતિદિન બલિ પુષ્પાદિથી તેની ચર્ચા કરે. એમ કરવાથી તમને જીવતા મૂકીશ. આ સિવાય બીજો ઉપાય નથી. એટલે “જેવી દેવની આજ્ઞા” એમ વિનયથી તેની આજ્ઞા માથે ચડાવી તેના કહ્યા પ્રમાણે ગામની નજીકમાં તેવું એક મંદિર કરાવ્યું અને તેમાં ઈદ્રશર્મા નામે પૂજારી રાખ્યો તથા ત્યાં ત્રણ કાળ આદરપૂર્વક પ્રેક્ષણક-નાટક કરવામાં આવતું. એમ અનેક મનુષ્યના અસ્થિને સંચય પુરવામાં આવેલ હોવાથી જતા-આવતા પથિક તથા અન્ય ગામના લેકેના પુછતાં તેનું અસ્થિગ્રામ એવું નામ ચાલુ થયું, અને સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ પામ્યું એ કારણથી તે અસ્થિગ્રામ કહેવાયું.
હવે તે વાણુવ્યંતરના મંદિરમાં, માર્ગના પરિશ્રમથી બાધા પામેલા પથિક, ભિક્ષુક કે કાર્પેટિક રાત્રે ત્યાં રહેતા તેમની પીઠ પર આરૂઢ થઈને શૂલપાણિ તેમને એક પગલું પણ આગળ ન ચાલી શકે તેટલે વખત ચલાવતે અને છેવટે કિલકિલ શબ્દ કરતાં તે કેટલાકને દડાની જેમ આકાશમાં ઉછાળી નીચે પડતાં તેમને તીક્ષણ ખડગવડે છેદી નાખતે, કેટલાકને પગે પકડીને વસ્ત્રની જેમ શિલાતલ પર પછાડતે, કેટલાકને ઘંટની જેમ દ્વારા તેરણે લટકાવતે અને કેટલાકને ખંડખંડ કરી સર્વ દિશામાં બલિની જેમ તે નાખી દેતે. એમ ભારે યાતના પમાડી તે પથિક જનેને વિનાશ કરતે. તેના ભયને લીધે ગામના લેકે દિવસે ત્યાં રહી રાત પહેલાં પોતાના ઘરે ચાલ્યા જતા તેમ ઇંદ્રશર્મા પૂજારી પણ ધૂપ, પ્રદીપ અને પૂજા કરીને દિવસ આથમ્યા પહેલાં નીકળી જતે.
એમ વખત જતાં એકદા ભગવાન શ્રી વર્ધમાનસ્વામી તાપસ-આશ્રમમાંથી આવતાં તે વ્યંતરને પ્રતિબંધ પમાડવાની ઈચ્છાથી તેમણે પૂજારીને કહ્યું કે-“અહો! અહીં અક્ષગૃહમાં અમે રહીએ?” તે બે-ગામ જાણે!” એવામાં ત્યાં એકઠા થયેલા ગામજનેને ભગવાને ત્યાં વાસ કરવા નિમિત્તે પૂછયું. એટલે અત્યંત સૌમ્ય અને રૂપ વિશિષ્ટ ભગવંતને જોઈ લેકેએં પણ જણાવ્યું કે –“હે દેવાયતમે અહીં રહી શકશે નહિ. ગામમાં
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ-શૂળપાણે યક્ષને પ્રભુને ઉપસર્ગ.
ચાલે અને ત્યાં તમારી ઈચ્છા પ્રમાણે અમારા ઘરે વાસ-સ્થાન લે.” ત્યારે પ્રભુ પણ ગામમાં ન રહેવાની ઈચ્છાથી બોલ્યા-તમે અહીં રહેવાની અનુજ્ઞા આપે.” લોકોએ કહ્યું- જે એમ હોય તે ભલે અહીં રહે.” પછી ભગવંત એક ખૂણે જઈને પ્રતિમાએ સ્થિર રહ્યા. એવામાં દિવાકર પશ્ચિમ પર્વતના શિખરે પહોંચતા ધૂપ કરી, કાપાટક અને ભિક્ષુકને બહાર કહાડી, તે પૂજારી વિભુને પણ કહેવા લાગ્યું કે-“હે દેવાર્ય ! તમે પણ બહાર નીકળે કે જેથી આ યક્ષના હાથે તમે માર્યો ન જાઓ.” એટલે જાણે સાંભળ્યું ન હોય તેમ સ્વામી તે મૌનપણે જ ઉભા રહ્યા. એમ પૂજારીએ વારંવાર કહ્યા છતાં જ્યારે ભગવંતે કાંઈ જવાબ ન આપો ત્યારે વ્યંતરદેવ વિચારવા લાગ્યું કે
અહો ! આ કોઈ વિચિત્ર વ્યક્તિ લાગે છે કે પૂજારી અને ગામજનોએ કહ્યા છતાં આ સ્થાનથી જતો નથી તે આજે હું જે કરીશ તે એ પણ જોઈ લેશે. ઘણા દિવસે નશીબાગે એ હાથ ચડ્યો છે એવામાં સૂર્ય અસ્ત થયે, સંધ્યા થઈ, પૂજારી સ્વસ્થાને ગયે અને સ્વામી કાર્યોત્સર્ગે રહા.
ત્યાં ધ્યાનસ્થ પ્રભુને ભય પમાડવા પ્રલયકાળના ઘોર ઘનઘુષ સમાન, લેકેને ત્રાસ ઉપજાવનાર, મહાભીમ, ચોતરફ પ્રસરી રહેલ અને ઉછળતા ભારે પ્રતિનાદવડે વિસ્તૃત એવું અસાધારણ તેણે અટ્ટહાસ્ય કર્યું કે જે શબ્દ સાંભળતાં ગામના લોકો પણ ભયબ્રાંત થઈ પરસ્પર કહેવા લાગ્યા કે- અહો ! એ મહાનુભાવ દેવાયને યક્ષ મારે છે.'
હવે ત્યાં ઉત્પલ નામે પરિવ્રાજક કે જેણે શ્રી પાર્શ્વનાથના તીર્થમાં પૂર્વે . દીક્ષા લીધી હતી, તેમજ ભૂમિ, ઉત્પાદ, સ્વપ્ન, અંતરિક્ષ, અંગ કે સ્વરના લક્ષણ, વ્યંજન, અષ્ટાંગ મહાનિમિત્ત-શાસ્ત્રના પરમાર્થને જે જાણુતે, તેણે લેકેના મુખથી સાંભળ્યું કે આવા લક્ષણશાળી દેવાર્ય, યક્ષના હાથે માર્યા જશે.” એમ સાંભળતાં “એ શ્રમણ થએલ તીર્થંકર મહાવીર તે નહિ હોય” એવી મનમાં શંકા આવતાં, વ્યંતરગૃહમાં તેના ભયને લીધે જવાને અસમર્થ હોવાથી તે ભારે આકુળ થવા લાગ્યા.
એવામાં અટ્ટહાસ્યથી જ્યારે ભગવાન ભય ન પામ્યા ત્યારે તેણે આવું ભયંકર પિશાચનું રૂપ વિકવ્યું કે જેના અતિકપિલ, સ્થલ અને લાંબા કેશવડે ગગનતલ આચ્છાદિત ભાસતું, અતિ પાકેલ અને શુષ્ક તુંબડા સમાન જેનું બીભત્સ મુખ હતું, દિગજના અંકુશ સમાન બહાર નીકળી આવેલા જેના
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
કલુષિત દાંત હતા, ચિપટી અને ઘાર નાસિકાના પવનવડે જેના કપિલ મુખરામ ક"પતા હતા, લટકતા કર્કશ ચર્મ વડે મઢેલ જેના વક્ષસ્થળના અસ્થિ સમૂહ હતા, ઘટની પાછળના કર્પર સમાન જેનું જીણું જઠરતલ હતું, તાલવૃક્ષ સમાન દીર્ઘ, નિર્માંસ અને સ્નાયુથી જડેલ જેની ખ'ને જ ધા હતી, દરેક લાગે લટકતા સર્પાને જે નચાવતા, અતિવેગથી મૂકેલ ચરણ-ન્યાસવડે પર્વત અને પૃથ્વીપીઠને જેણે કપાવેલ છે, કક્ષા-કાખમાં પકડેલ મૃતકનું માંસ ખાવામાં જે આસક્ત છે, અતિકુટીલ કાતરવતી કાપેલ પ્રાણીના નીકળતા રૂધિરને પીવામાં તત્પર, પ્રચંડ ભુજા ઉછાળનાર તથા જાણે સાક્ષાત પાપસમૂહ હાય એવા તે પિશાચના રૂપ જોતાં પણુ ભગવંત એક મચ્છરની જેમ તેને અવગણીને ધર્મધ્યાનમાં લીન થયા. એટલે ઉપયાગ કરતાં તે શૂલપાણિએ જિનેન્દ્રને પ્રવર સત્ત્વવાન્, નિર્ભય અને મેરૂની જેમ નિષ્કપ જોયા. પછી ફરીથી તેમને ભય પમાડવા તે મહાપાપીએ, ભાલાના અગ્રભાગ સમાન તીક્ષ્ણ અને ભીષણ વિષયુક્ત ઉગ્ર દાઢા સહિત, ઘણા રાષવડે વિષમિશ્ર અગ્નિ-વાળાને કહાડનાર, બહાર કહાડેલા પુત્કારના પવનવડે વૃક્ષસમૂહને ભાંગનાર, વિસ્તારેલ ઉત્કટ ા સમૂહથી દિશાઓને પ્રતિરોધ પમાડનાર, મણિકિરણના સંચયથી મોટા દાવાનળની શંકા ઉપજાવનાર, જાણે કલિકાલના પ્રથમ મિત્ર હાય, જાણે તીવ્ર પાપના સમૂહ હાય, સાક્ષાત્ જાણે યમપાશ હોય અથવા જાણે મહી-મહિલાના વેણીદંડ હાય એવા એક મોટા સપ તેણે વિકુયૈર્યાં, ત્યાં દારડીવડે સ્તલની જેમ તરત આવીને પોતાના દેહવડે. સ્વામીના શરીરે તે ગાઢ રીતે વીંટાઇ ગયા. પછી પુચ્છ-છટા પ્રભુને તે સ્વચ્છ દે તાડન કરવા લાગ્યા, તીક્ષ્ણ દાંતથી ડંખ મારતા અને કઠે સખ્ત વીંટાતાં સ્વામીના શ્વાસેાશ્વાસને એકદમ ખાધા પમાડવા લાગ્યા. એમ અટ્ટહાસ્ય, ભીષણુ પિશાચ અને મહાસપથી ઉપસર્ગ કરતાં પણુ ભગવ’તને અક્ષુબ્ધ જાણી તે ભારે કાપાયમાન થયા, અને સમસ્ત રાત્રી પર્યંત અત્યંત રૌદ્ર અને દુઃસહ એવી સાત પ્રકારની તેણે વિભુને આ પ્રમાણે વેદના ઉપજાવી. શિાવેદના, શ્રવણવેદના, નેત્રવેદના, દંતવેદના, નખવેદના, નાસાવેદના અને પૃષ્ટવેદના એમાંની એક એક વેદનાથી પણ સામાન્ય જનનું જીવિત ચાલ્યું જાય તા એકી સાથે પ્રગટ થએલ અને જેનુ સ્વરૂપ મુખથી કહી ન શકાય એવી સાતે વેદનાઓની તે! વાત જ શી કરવી ? પરંતુ ભગવ ંતે તે બધી સમતાથી સહન કરી. એમ તે વાણુન્યતર જ્યારે ભગવંતને ખીવરાવી કે ક્ષેાણ પમાડી ન શકયા ત્યારે અત્ય ́ત થાકી જતાં · અહા ! મારા પ્રયત્ન અધા નિષ્ફળ થયા.’ એમ મનમાં સંતાપ પામી, છતાં પ્રભુના ધૈર્ય-ગુણથી હૃદયમાં ર ંજિત થઇ,
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પંચમ પ્રસ્તાવ-ભગવંતને આવેલ મહા દશ સ્વ. રર૭ * ભારે આદરપૂર્વક ભગવંતને પગે પડીને તે કહેવા લાગે કે-“હે ભગવન ! તમારા સામર્થ્યને ન જાણતા મેં તમારે જે અપરાધ કર્યો તે ક્ષમા કરે.” એવામાં પિતાના કામમાં ગુંથાયેલ છતાં તત્કાલ ઈંદ્રની ભલામણનું વચન યાદ આવતાં, પ્રભુના તીવ્ર ઉપસર્ગને જોઈ, તે સિદ્ધાર્થ દેવ તરતજ ત્યાં દોડી આવ્યા અને વાણુવ્યંતરને કહેવા લાગ્યો કે-“અરે, અધમ શૂલપાણિ! અત્યંત દુષ્ટ લક્ષણવાળા, દૌર્ગત્ય અને મૃત્યુને માગનારા, વિશુદ્ધ બુદ્ધિથી વર્જિત ! આ સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર, ચરમ તીર્થનાથ ભગવંતને તું જાણતા નથી કે ખલના પમાડવા તૈયાર થયું છે? અરે ! દુરાચારી ! જે આ વ્યતિકર કઈ રીતે ઇદ્રના જાણવામાં આવે છે કે જાણે તને શું ફળ મળે?” એમ સાંભળતાં તે અત્યંત ભયભીત થઈ વારંવાર પ્રભુને ખમાવવા લાગે એટલે સિદ્ધાર્થ તેને આ પ્રમાણે ધર્મદેશના આપવા લાગ્યો-વિતરાગમાં દેવબુદ્ધિ અને સાધુમાં ગુરૂબુદ્ધિ રાખવી, તેમજ તત્વાર્થની સહણ કરવી, કેઈપણ પ્રાણને પીડા ન ઉપજાવવી, પૂર્વનાં પાપ વારંવાર નિંદવા, કારણ કે પાપ કર્મ એક વાર કરવામાં આવેલ હોય છતાં તીવ્ર ઠેષને લીધે તેને દુખ-વિપાક કેડીકેડીરૂપ થવા પામે છે, એમ સાંભળતા અનેક લોકોનાં ક્ષયનું મરણ થતાં ભારે પશ્ચાત્તાપ લાવી, સમ્યક્ત્વ પામતાં ભવથી અત્યંત વિરક્ત બની, સમસ્ત દેષને ઉપશાંત કરવા તે શૂલપાણી ભગવંત પાસે ગીત, નાટક કરવા લાગે એટલે ગામવાસી લકે પણ ગીતાદિ શબ્દ સાંભળી ચિંતવવા લાગ્યા કે- અહે! પેલો યક્ષ તે દેવાર્યને મારી અત્યારે સંતુષ્ટ થઈને સ્વચ્છ દે કીડા કરે છે.”
એવામાં અહીં ભગવંતને પણ કંઈક ન્યૂન ચાર પ્રહર પરિતાપ પામવાથી લગભગ પ્રભાત થતાં એક મુહૂર્ત નિદ્રા આવી ગઈ, તેમાં તેમણે આ દશ મહાસ્વપ્ન જોયાં–ઉંચે વૃદ્ધિ પામતા તાલપશાચને મેં મા. (૧) શ્વેત પક્ષી તથા વિચિત્ર કેયલ જોવામાં આવ્યાં. (૨-૩) સુગધી પુષ્પના ગંધવડે ઉત્કટ એવું દામ-માળીયુગલ જોયું. (૪) ઉપાસના કરતે ગોવર્ગ દીઠે. (૫) વિકસિત કમળયુક્ત પઘસરોવર જોયું. (૬) કલ્લોલની શ્રેણિયુક્ત સાગરને હું ભુજાથી ત. (૭) વિસ્તૃત કિરણયુક્ત રવિબિંબ જોવામાં આવ્યું. (૮) પિતાના આંતરડાથી માનુષેત્તર પર્વનને વીંટ. (૯) અને મંદરાચલના શિખર પર આરૂઢ થયે. (૧૦) એ દશ સ્વપ્ન જોઈને સ્વામી જાગ્રત થયા. એવામાં સૂર્યોદય થયે એટલે ગામના તમામ લેકે ધૂપ, અક્ષત અને પુષ્પો હાથમાં લઈ તથા તે ઉ૫લ નૈમિત્તિક ત્યાં આવ્યા,
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
અને દિવ્ય ગધ, ચૂર્ણ અને પુષ્પાવર્ડ પૂજિત તથા સાંગાપાંગ અક્ષીણુ ભગવંતને જોઈ, ઉત્કૃષ્ટ સિંહનાદ કરતા તે પ્રભુના પગે પડ્યા અને પરસ્પર આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે—· અહા ! દેવાયે યક્ષને શાંત કર્યાં. તેણે આ પૂજા કરી છે. ’ એવામાં ઉત્પલ પણ ભગવતને ઓળખીને ભારે સંતુષ્ટ થયા અને વંદન કરી પ્રભુના ચરણુ-યુગલ પાસે તે બેસી ગયા. પછી પ્રભુએ કાયાત્સગ પારતાં ફ્રી નમસ્કાર કરી, અષ્ટાંગ નિમિત્તના સામર્થ્યથી સ્વપ્નાના વ્યતિકર ૠણીને તે કહેવા લાગ્યા કે હે સ્વામિન્! તમે રાત્રિના અંતિમ ભાગે દશ સ્વપ્ના જોયાં, તેનું આ ફળ સમજાય છે. જે તમે મહા-ઉન્નત તાલિપશાચને માર્યાં, તેથી અલ્પ કાળમાં તમે મેહનીય કર્મના નાશ કરશે. (૧) શ્વેત પક્ષી જોવાથી તમે શુકલધ્યાનમાં લીન રહેશે. ( ૨ ) વિચિત્ર કાકિલ જોવાથી તમે દ્વાદશાંગીની પ્રરૂપણા કરશેા. ( ૩ ) ગાવગથી તમે જે ઉપાસના કરાયા, તેથી શ્રમણુ, શ્રમણી પ્રમુખ ચતુર્વિધ સંધ તમારી સેવા કરશે. (૪) પદ્મસરાવર જોવાથી ચતુર્વિધ દેવતાઓ તમારી ઉપાસના કરશે. ( ૫ ) સાગર પાર ઉતરવાથી તમે સંસારથી ઉત્તીણુ થશેા. ( ૬ ) સૂર્ય જોવાથી તમે અલ્પ વખતમાં કેવળજ્ઞાન પામશેા. ( ૭ ) ઉદરથકી આંતરડાં કહાડીને માનુષાત્તર પર્વતને જે વીંટચે, તેથી તમારા નિર્મળ યશ, કીર્ત્તિ અને પ્રતાપ સમસ્ત ત્રિભુવનમાં અનિવારિત થઈને ભમશે. (૮) 'મંદરગિરિના શિખરે આરૂઢ થવાથી તમે સિહાસન પર આરૂઢ થઇ, દેવ-દાનવ અને મનુષ્યેાની સભામાં ધર્મ પ્રકાશશે. (૯) વળી જે દામયુગલ જોયુ, તેનું ફળ હું જાણુતા નથી. ’ ત્યારે સ્વામી મલ્યા—‘ હૈ ઉત્પલ ! જે તું જાણતા નથી તે હું તને કહી સંભળાવું—જે એ દામયુગલ જોયું, તેથી હું દ્વિવિધ શ્રાવક અને સાધુધર્મની પ્રરૂપણા કરીશ. ' એમ સાંભળતાં ભારે હર્ષથી રામાંચિત થતાં ઉત્પલ, પ્રભુને નમસ્કાર કરી ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. અહીં ભગવંત પશુ ધર્મધ્યાનમાં તત્પર રહી, કાલ–નિમન કરવા લાગ્યા. એમ અમાસક્ષમણુ એટલે એક એક પક્ષના ઉપવાસ કરતાં અને વિવિધ અભિગ્રહમાં ઉપયુક્ત થતાં ચાતુર્માસ વીતાવી, તે અસ્થિક ગામથી ચાલી નીકળ્યા. ત્યારે શૂલપાણિ યક્ષ ભગવતની પાછળ પાછળ જઈ, ચરણુ-કમળમાં શિર નમાવી ભક્તિપૂર્વક કહેવા લાગ્યા કે— હે નાથ ! તમને તીવ્ર ઉપસર્ગ કરવાથી મારા સમાન કાઈ પાપી નથી, વળી તમે જે અહીં ચાતુર્માંસ રહ્યા, તેથી મારા જેવા કૃતાર્થ પણ કાઈ નથી. હું સ્વામિન્ ! હું સમજ્યા કે તમે મને પ્રતિધ પમાડવાને જ અહીં પધાર્યાં; કારણ કે શ્વાનશાળામાં કોઇ નિવાસ ન કરે. હે વિભુ ! જો તમે અહીં આવ્યા
"
8
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ–અદક પાખંડી વૃત્તાંત.
* ન હોત તે બહુ જીવોના વિનાશથી લાગેલા પાપવડે પીડિત થતાં હું શું શું દુખ ન પામત? હે જગદીશ! પિતાના સુખમાં વિમુખ થયેલા તમે હસ્તાવલંબ આપી મને ભવ-કૂપથકી પાર ઉતાર્યો. ” એ પ્રમાણે પ્રયત્નપૂર્વક શૂલપાણિ યક્ષ ભગવંતને સ્વવી, તેમના દુસહ વિયાગરૂપ ભાલાથી શલ્યયુક્ત થતા તે પાછો ફર્યો. એમ દીક્ષા લીધા પછી પ્રભુનું પ્રથમ વરસ પૂરું થયું. હવે બીજું વરસ સાંભળે
હવે પૂર્વ પ્રમાણે સ્તુતિ કરી, યક્ષ નિવૃત્ત થતાં ભગવાન ગ્રામાનુગામ વિચરતા, મોરાગસંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં બહાર ઉદ્યાનમાં સ્ત્રી, પશુ, નપુંસકાદિ–વર્જિત નિર્દોષ પ્રદેશમાં પ્રતિમાને રહ્યા. તે ગામમાં અચ્છેદક નામે પાખંડીઓ વસતા હતા. તેમાં એક અચ્છેદક, લોકોના મંત્ર, તંત્ર કે ભૂતિ–ભસ્મથી પિતાનું ગુજરાન ચલાવતે. એવામાં તે સિદ્ધાર્થ વ્યંતર પ્રતિમાસંપન્ન પ્રભુ પાસે રહેતાં, પિતાને કલહ-કેલિ બહુ પ્રિય છતાં વિનેદ ન પામવાથી અને પ્રભુનું બહુમાન ન જેવાથી તે અતિ ધરવા લાગે એટલે એક દિવસે ભગવંતના શરીરમાં સંક્રાંત થઈ તેણે તે માર્ગે જતા એક ગામના મુખીને બોલાવી કૌતક નિમિત્તે કહ્યું કે–“હે ભદ્ર! તું આજે દૂધ સાથે કાંગના ભાત જન્મે છે અને અત્યારે બળદના રક્ષણ માટે જાય છે, માર્ગમાં આવતાં તે સર્ષ જેયે અને સ્વમમાં તું રોયે છે; તે આ બધું સાચું છે?' તેણે કહ્યું- હે ભગવાન ! એ બધું સત્ય જ છે.” ત્યારે સિદ્ધાર્થે તેને બીજું પણ ઘણું કહી બતાવ્યું. જેથી પરમ સંતેષ પામી ભારે આશ્ચયંરૂપ માનતાં, ગામમાં જઈને તેણે, પિતાના સ્વજન-વર્ગને તે બધું કહી સંભળાવ્યું કે ગામની બહાર રહેલ કે દેવાર્ય, ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન જાણે છે, તેણે મને ઘણુ નિશ્ચયે કહી બતાવ્યા” એમ સાંભળતાં મનમાં ભારે કૌતુહલ થતાં ગ્રામ્યજને હાથમાં અક્ષત અને પુષ્પ લઈ પ્રભુની સમીપે ગયા એટલે જિનદેહમાં સંક્રાંત થએલ સિદ્ધાર્થે તેમને કહ્યું કે- અરે ! તમે મારો અતિશય-પ્રભાવ જેવાને અહીં આવ્યા છે. લોકોએ કહ્યું- હે સ્વામિન્ ! એ વાત સત્ય છે. પછી જે પૂર્વકાલે વીતેલ, જે સાંભળવામાં આવેલ, જે આવતા જોયેલ, પરસ્પર જે બેલેલ, રાત્રે જે અનુભવેલ, તેમજ જે ઈષ્ટ, અનિષ્ટ, વેગ, વિયોગ, સુખ, દુઃખ, લાભ, લેભાદિ તથા જે આજે બનવાનું છે, તે બધું તેણે તેમને કહી બતાવ્યું. એટલે તથા પ્રકારનું કૌતુક જતાં તે ગ્રામ્યજને ભારે આદરપૂર્વક વંદન-પૂજન કરતાં મહિમા ગાવા લાગ્યા. એમ પ્રતિદિન તે લેકના આવવા-જવાથી સિદ્ધાર્થને ભારે આનંદ થઈ પડે.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
એવામાં લાકા એકદા કહેવા લાગ્યા કે ‘ હે ભગવન્ ! અહીં બીજા પણુ અચ્છેદક નામે એક જ્ઞાની રહે છે. ' સિદ્ધાર્થે કહ્યું- તે ખિચારા કઇ પણ જાણતા નથી.' એટલે લેાકેાએ જઇને એ વાત તેની પાસે કહી સભળાવી કે દેવા કહે છે કે તમે કાંઈ જાણતા નથી.' એમ સાંભળતાં અહંકારથી પેાતાને ઉત્કૃષ્ટ રાખવા તે ખલ્યા કે–‘ ચાલા, તમારી સમક્ષ હું તેના પરિજ્ઞાનનું અભિમાન ઉતારી દઉં; અમારા જેવા આગળ પાતાના ઉત્કર્ષ બતાવવા મહુ દુષ્કર છે, પરંતુ તમારા જેવા ગ્રામ્ય લેાકેામાં વિવિધ ઉલ્લાપ કરવા સુગમ છે.’ એમ પેાતાના ચાતુર્યને પ્રગટાવતા, ઇર્યાંરૂપ મોટા શલ્યને હૃદયમાં સ્થાપતા તે કૌતુક પામતા લોકો સાથે ત્યાં ગયા કે જ્યાં જનસમૂહથી ઉપાસના કરાતા ભગવાન્ કાયાત્સગે રહ્યા હતા. પછી કરાંગુલિમાં અને છેડા પકડી તણખલું લઇ, પ્રભુની સમક્ષ ઉભા રહીને તેણે પૂછ્યું કે- અરે દેવાય ! આ તૃણુ છેદાશે કે નહી ? ’ તેના એવા અભિપ્રાય હતા કે જો દેવાય કહેશે કે છેદાશે; તા છેદીશ નહી અને અન્યથા કહેશે તે છેદી નાખીશ. એમ તે વિકલ્પ કરતા હતા તેવામાં સિદ્ધાથે કહ્યું કે- એ છેદાશે નહીં ' એમ સાંભળતાં તે તૃણુ ઈંદવા લાગ્યા.
એવામાં સિંહાસન પર સુખે બેઠેલ ઈંદ્ર દેવલાકમાં વિચારવા લાગ્યા કે ‘અત્યારે ભગવાન્ મહાવીર ગ્રામ્ય-નગરાદિકમાં કેમ વિચરે છે ? એટલે અવિધજ્ઞાનના દ્વિવ્ય ઉપયોગથી તે બધા વ્યતિકર તેના જાણવામાં આવ્યા અને પેલા અચ્છદકને સન્મુખ રહીને તૃણુ-ભંગ કરતા જોયા. આથી તેને વિચાર આવ્યા કે− અહા ! એ મહાપાપી જિનેશ્વરને પણ કેમ મિથ્યા કરવા ઇચ્છે છે ?’ એમ ચિંતવી એક ભારે તીક્ષ્ણ વજા છેડયું, તે મનના વેગે ત્યાં આવતાં પેલું તૃણુ છેદાયા પહેલાં તે તરતજ તેના અને હાથની અંગુલિ બધી કાપી નાખી, એટલે વજ્રઘાતથી દશે અંગુલિ છેદાઈ જતાં તે અચ્છદક વિલક્ષ થતા, બધા ગામજનાથી ધિક્કાર પામતા ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. ત્યારે સિદ્ધાર્થ તેના પર ભારે રોષ લાવતાં પેલા ગ્રામ્યલેાકેાને કહેવા લાગ્યા કે− અરે! એ દુરાચારી તા મહાચાર છે. ' લેાકેા ખેલ્યા− ભગવાન્ ! એણે કાની ચારી કરી ? ' સિદ્ધાર્થે કહ્યુ-‘ સાંભળેા: અહીં વીઘાષ નામે એક કારીગર છે.' પેાતાનું નામ સાંભળતાં લેાકેામાંથી તે આગળ આવી, પગે પડીને કહેવા લાગ્યા– ‘હે ભગવન્ ! તમે જેનું નામ ખેલ્યા તે હું પોતે; કહે શું કરવાનું છે ? સિદ્ધાર્થે જણાવ્યું: ‘હે ભદ્ર ! અમુક દિવસે ઇસપલ વજનની તારી વાટકી ખાવાઈ છે. ?’ તેણે કહ્યું‘હા.’ સિદ્ધાર્થ ખેલ્યા- તે એ પાખડી પાપાત્માએ ચારી છે. ’ વીરઘા ષે જણાવ્યું:
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રરતાવ-અચ્છદક પાખડીનું વૃત્તાંત.
૨૩૧
* તે મને કયાં મળશે?’ સિદ્ધાર્થે કહ્યું– એના જ વાડામાં મહિસીદુ નામે વૃક્ષની પૂર્વ એક હાથપ્રમાણુ જતાં ભૂમિ મેદીને તે લઇ લેજે.’ એમ સાંભળતાં તે કારીગર લેાકેાની સાથે ગયેા અને બતાવેલ પ્રદેશ ખાદતાં તે વાટકી હાથ લાગી. એટલે કાલાહલ કરતા લેાકેા પાછા પૂરીને જિન પાસે આવ્યા. પછી પુનઃ સિદ્ધાર્થે કહ્યું કે– ખીજું' પણ સાંભળે.અહી દ્રશર્મા નામે કાઇ ગૃહસ્થ છે ?” લેાકેા ખેલ્યા‘ છે. ’ એવામાં પેાતાનું નામ સાંભળતાં તે પોતે ઉભા થઇને કહેવા લાગ્યા‘ પૂરમાવેા, તે હું પોતે.’ સિદ્ધાર્થે જણાવ્યું–‘ હે ભદ્ર ! પૂર્વે તારૂ' ઘેટુ' ખાવાયુ છે ?’ તે ખેલ્યા-‘હા !' ત્યારે સિદ્ધાથ મેલ્યા- અરે ! એ અચ્છઢે હણીને તેનુ લક્ષણુ કર્યું. અને તેના અસ્થિ ઉકરડાની બેરડીના દક્ષિણ ભાગે નાખી દીધેલ કે જે અદ્યાપિ ત્યાં પડયા છે. જો તમને આશ્ચર્ય હોય તે અત્યારે જઈને જીવેા.' એમ સાંભળતાં લેાકેા એકદમ તે તરપૂ દોડયા. ત્યાં હાંડકાં જોવામાં આવતાં, કલકલ કરતા તે વિભુ પાસે આવ્યા. એટલે સિદ્ધાર્થે પુનઃ કહ્યું કે-‘એ ખીજું દૃશ્ચરિત્ર અને હજી ત્રીજું પણ છે, પરંતુ તે હું કહેનાર નથી.’ એમ સાંભળતાં ભારે આગ્રહ કરીને લાકે પૂછવા લાગ્યા કે–‘ હે દેવ ! હે મહાપ્રભુ ! તમે મહેરબાની કરી, આ એક અપષ્ટિ ખાખત અમને કહી સભળાવા; હવે અમે અન્ય પ્રશ્ન કરીશું નહીં. જેમ જેમ તે દેવ કહેવાની આનાકાની કરતા તેમ તેમ ભારે આકુળ થઇને લોકો પૂછવા લગ્યા. એથી આ કહેવત સત્ય થઈ કે‘ અધકથિત હૃદયને અધિક આકર્ષે છે.' એમ તેએના અત્યાગ્રહથી સિદ્ધાર્થે જણાવ્યું કે-‘ અરે ? તમે ઉતાવળા ન થાઓ. એ તે અમારે અકથનીય છે, જો તમારે અવશ્ય સાંભળવું હાય, તે! તમે જઈને એની ભાર્યાને પૂછે, તે તમને ખરાખર કહી બતાવશે. એમ સાંભળતાં લાકે તેના ઘર ભણી દોડયા. હવે તે દિવસે અચ્છદકે પેાતાની ભાર્યાને કુટી હતી, તેથી ભારે રાષ લાવીને ચિંતવતી હતી કે–‘ સારૂં થયું કે એની આંગળીએ કપાઈ અને લેાકેાએ ધિક્કાર આપ્યા. હવે જો ગામના લોકો અહીં આવે તે એનું બધુ' દ્રુશ્ચરિત્ર પ્રગટ કરૂ'.' એમ તે વિચારે છે, તેવામાં ગામના લોકે તેના આંગણે આવી પૂછવા લાગ્યા. એટલે તે ખાલી કે- એ કર્મ —ચ'ડાળનું નામ પણ ન લ્યા, કારણ કે એ પેાતાની સહેાદર ભગિની સાથે વિષય ભોગવે છે અને મને ઈચ્છતા પણ નથી.” એમ સાંભળી ઉત્કૃષ્ટ સિંહનાદ કરતા લેાકેા પાતપાતાના ઘરે જતાં હેવા લાગ્યા કે− તે આવે! છતાં મહા પાપી છે.' એ પ્રમાણે તે અચ્છદક લેાકેાથી અપમાન પામતાં, બ્રહ્મહત્યા કરનારની જેમ અપ્રેક્ષણીય થઇ, લુખી ભિક્ષાને પણ ન પામવાથી એકદા દયાળુ ભગવત પાસે જઇ, અંજલિ જોડીને તે કહેવા લાગ્યા કે હે દેવાય ! તમે
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
આ સ્થાન તજી દ્યો. તમે મહાનુભાવ છે, તેથી સ્થાનાંતરે પણ લેાકેા તમારી પૂજા કરશે અને મહિમા ગાશે, પરંતુ હું અન્યત્ર જતાં કૃત્રિમ કનકની જેમ માન પામવાના નથી, કારણ કે શૃગાલનું શૂરાતન તે પેાતાની ગુફામાં જ શેલે. વળીહે દેવ ! મે'મૂઢ બુદ્ધિથી આગળ જે દ્રુવિનય કર્યાં, તે અત્યંત કપાયેલા ચમના દંડ—ઘાત સમાન મને ભારે દુઃખ ઉપજાવે છે. ’ એમ કહેતાં અચ્છે દકે અવગ્રહ ન તજવાથી કોઇને પણ અપ્રીતિ ન ઉપજાવવામાં તત્પર એવા પ્રભુ તે મારાગ સનિવેશથકી નીકળી, ઉત્તરવાચાલ તરફ્ ચાલ્યા. માર્ગે ચાલતાં દક્ષિણવાચાલ સ`નિવેશ ઓળંગતા અને ઉત્તરવાચાલ સંનિવેશ સુધી ન પહેાંચતાં વચમાં સુવર્ણ કૂલા નામની મહાનદીના કિનારા ઓળંગતાં વીર ભગવંતના સ્કધ પર રહેલ વસ્ત્રખંડ કાઇ રીતે પવનથી ક પતાં, કાંટામાં લાગીને પડી ગયું. એટલે સ્વામી પણ થેાડું આગળ ચાલી · એ નિર્દેષિ ભૂમિમાં પડયું હશે ’ એમ ધારી, જરા ડોક વાળીને જોતાં યથાસ્થાને ચાલતા થયા. એવામાં પિતૃમિત્ર કે જે પૂર્વે કહેલ બ્રાહ્મણુ, લાંબા કાળે પડેલ તે વસ્ત્રખંડ જોતાં ભારે હર્ષથી ગ્રહણુ કરી, પ્રભુને વાંદી, કુ’ડગ્રામ નગરમાં ગયા. ત્યાં પૂર્વે કહેલ વણકરને તે વસ્ત્રાધ આપતાં, તેણે અતિનિપુણતાથી સાંધીને એકરૂપ કરી દીધું. પછી તે દેવષ્ય લઈને પેલા બ્રાહ્મણુ નંદિવર્ધન રાજા પાસે ગયા અને ત્યાં વસ્ર મૂકયું. રાજાએ ભારે કૌતુકથી લાંખા વખત તે જોઇને જણાવ્યુ` કે— હે ભદ્ર ! આવું પ્રવર વજ્ર તને કયાંથી મળ્યું ? ' ત્યારે બ્રાહ્મણે કહ્યું કે— હે દેવ ! એની કથા તા માટી છે. ' રાજાએ કહ્યું— તું શાંત થઇને ખરાખર કહે. એટલે તેણે પેાતાને વૃત્તાંત નિવેદન કરતાં કહ્યું કે— પૂર્વે હું દળદરથી પરાભૂત થતાં દેશાંતરામાં લાંબે વખત ભમી ભમીને પાતાના ઘરે આવ્યેા. ત્યાં ભાર્યાએ ખૂખ મને નિભ્રંછ્યા, એટલે ત્યાંથી ચાલી નીકળતાં મેં લગવ'તને દીન વચનથી બહુ વિનવ્યા, જેથી તેમણે દયા લાવી મને અર્ધ દેવદૃષ્ય આપ્યું. એવામાં તે વણકરને બતાવતાં તેણે બીજું અર્ધ લાવવા માટે ભલામણુ કરીને તરતજ પ્રભુ પાસે મને મોકલ્યા. ત્યાં એક વરસ સુધી હું વિચરતા વીતરાગની પાછળ શિષ્યની જેમ ગામ-નગરાક્રિકમાં ભમ્યા. એમ કરતાં સુવર્ણ કલા નદી આગળ તે વસ્ત્રાધ કાંટામાં સંલગ્ન થતાં પ્રભુ તેને તજીને ચાલ્યા જતાં, હું તે લઈને આવ્યા અને તે વણકરને આપતાં તેણે એ ખંડ ખરાખર મેળવી આપ્યા. ' એ પ્રમાણે સવિશેષ વૃત્તાંત સાંભળતાં નદિવર્ધન રાજાએ સંતુષ્ટ થઇ, તે વસ્ત્રનું એક લાખ સેનામ્હાર મૂલ્ય અપાવી બહુમાનપૂર્વક તેના ભારે સત્કાર કરીને કહ્યું કે—‘ હે ભદ્રે ! ભગવાન્ કેવી રીતે વિચરે છે ? ' ત્યારે બ્રાહ્મણે જણાવ્યુ—“ દેવ ! સાંભળેા. તે
ܕ
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ-કનકખલ આશ્રમે ગમન.
૨૩૩
AAAAAAAAAAAA
ત્રિભુવનના એક નાથ ભગવંત, કેઈવાર પ્રગટ અટ્ટહાસ્યથી ત્રાસ ઉપજાવે તેવાં ભૂતગૃહમાં ગોહિક-આસને રહી, નાસાગ્ર દૃષ્ટિ સ્થાપી, મેરૂની જેમ સ્થિર થઈને ધ્યાન કરે છે; કઈવાર વિકરાલ વેતાળથી વ્યાસ, પ્રચંડ નરસુંડ જ્યાં શ્રેણિબંધ પડેલાં છે એવી સ્મશાન–ભૂમિમાં વીરાસને રહી, શ્વાસ-સમીર-વાયુ રેકી, સૂર્યબિંબ સામે દૃષ્ટિ સ્થાપીને મધ્યાન્હ આતાપના લે છે; કઈવાર ભારે ભારથી આક્રાંત થયેલ પુરૂષની જેમ સ્ટેજ શરીરને નમાવી, ભુજાઓને લાંબી કરીને ગામની બહાર કાસગે રહે છે; કઈવાર અકારણે કે પાયમાન થયેલા પિશાચે કરેલ તીવ્ર ઉપસર્ગને સુખપરંપરાની જેમ સમ્યક્ પ્રકારે સહન કરી લે છે કે ઈવાર છડું, અઠ્ઠમ, અમાસ પ્રમુખ તપ કરતાં, શરીરને શેષાવતાં, પ્રાંતકુળમાં પરિભ્રમણ કરી તુચ્છ આહાર લઈ જીવન-નિર્વાહ ચલાવે છે; કેઈવાર તે દુરાચાર, હીન અને એક કીટક જેવા પ્રાકૃત પુરૂષએ કરેલ તીવ્ર ઉપસર્ગને પણ પ્રભુ સહન કરી લે છે. વળી તેવી કેઈ આપદા પણ દુર્નિવાર દયિતાની જેમ ભગવંતની સમીપે આવતી નથી, એમ સંભળાય છે. એ રીતે મહાપ્રતાપી પ્રભુ પર આવનાર ભીમ આપત્તિ પણ વિઘટી જાય છે, તેમજ કેઈવાર દેવતાઓ તેમની પૂજા કરતાં મહિમા ગાય છે. એમ હે નરનાથ ! તેમનું ચરિત્ર મારા જેવાથી કિચિંતું પણ કહી ન શકાય. તેવા જનેનું ચરિત્ર તે તેમના જેવા પુરૂષ જ જાણી શકે.” ' એ પ્રમાણે સાંભળતાં રાજા પોતાના પરિજન તથા પર્ષદ સહિત દીર્ઘ નિઃશ્વાસ નાખતાં, અસ્મલિત અશ્રુપ્રવાહથી વદન-કમળને પ્લાન બનાવી, તે શેક કરવા લાગે. એવામાં પેલે બ્રાહ્મણ પણ પિતાના સ્થાને ગયે અને તેમાંથી અર્થ મૂલ્ય તેણે વણકરને આપ્યું. શેષ દ્રવ્યથી વિવિધ વિલાસ કરતાં તે દિવસો નિર્ગમન કરવા લાગ્યો.
હવે વર્ધમાનસ્વામી ઉત્તરવાચાલ સંનિવેશ પ્રત્યે જવાની ઈચ્છાથી કુટિલ પથને તજી, સીધા માર્ગે કનકખલ નામના આશ્રમ આગળથી જવાતું, તે રસ્તે જતાં ભગવંતને ગોવાળોએ અટકાવતાં કહ્યું કેઃ “હે ભગવન્ ! એ આશ્રમ આગળ દષ્ટિવિષ સર્પ ભારે પરાભવ પમાડે છે, માટે એ માર્ગે ન જાઓ.” એટલે સ્વામી પણ જાણતા હતા કે –“તે ભવ્યાત્મા પ્રતિબંધ પામશે.” એમ ધારી, ગોવાળેએ નિવાર્યા છતાં પરકાર્ય કરવામાં રસિક એવા પ્રભુ કનકખલ નામના આશ્રમ પ્રત્યે ગયા કે જે આશ્રમ કર્પર, તમાલ,
૩૦
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
લવિંગ, તિનિશ પ્રમુખ વૃક્ષવડે વ્યાસ, અતિમુક્તક, વાસંતિક, કદલીગૃહના સમૂહવડે રમણીય તથા તાપસોએ કરેલ તેમના ધૂમ્રથી મલિન થયેલ વૃક્ષશાખાઓ જ્યાં તેલથી જાણે આદ્ર બનાવેલ હોય તેવી શોભતી, તેમજ પવનથી કંપતા પલ્લવરૂપ હાથવડે જે આવતા જિનેશ્વરને જાણે નિવારતો હોય અને પક્ષીઓના કલકલ-રવવડે જાણે દષ્ટિવિષ સર્ષના ભયને કહેતે હોય એવા તે આશ્રમમાં આવી, ભગવંત ચંડકૌશિક સર્પને પ્રતિબંધ પમાડવા, યક્ષભવનના મંડપમાં કાસગે રહ્યા. હવે તે સર્ષ પૂર્વભવે કેણ હતું, તેને વૃત્તાંત આ પ્રમાણે છે.
અનેક ધન, ધાન્ય, કનકથી સમૃદ્ધ એવા કેવડે પરિપૂર્ણ, પાચકને ઉપદ્રવ જેણે જોયેલ નથી, સમુદ્રની જે ઘણા વેપારીઓ સહિત, પક્ષે ઘણા પાણીયુક્ત, મહાસરોવરની જેમ વિચિત્ર ચિત્ર, પત્ર (પાત્ર) પર્વ (પદ્માલક્ષમી) થી અધિષિત, રાશિ સમુદાયની જેમ મેષ–ગાડર, વિષ–વૈશ્ય-મિથુન પક્ષે યુગલ-જોડલાં અને કન્યાકુમારિકાઓ યુક્ત, આકાશ-પ્રદેશની જેમ રવિ, સોમ, ગુરૂ, બુધવડે અધિષિત, પક્ષે દેવ સમાન સુંદર ગુરૂ અને પંડિતવડે વિરાજિત એ કૌશિક નામે સંનિવેશ હતો. ત્યાં સમસ્ત દેશભાષા જાણવામાં વિચક્ષણ, જ્ઞાન, વિજ્ઞાન કે કૌતુહળમાં ચાલાક, છંદ, લક્ષણ,
તિષશાસ્ત્રના પરમાર્થને જાણવામાં નિષ્ણાત અને ષટકર્મ કરવામાં તત્પર એ ગભદ્ર નામે એક બ્રાહ્મણ રહેતું હતું, કે જેણે પોતાની બુદ્ધિ, વિનય અને વિવિધ ઉપચારથી એક લક્ષ્મી સિવાય બધા ગ્રામ્યજનેને સંપૂર્ણ સંતુષ્ટ કરી દીધા હતા. અથવા તે એવો કઈ ગુણ નથી કે જે તે દ્વિજવરમાં વિદ્યમાન ન હોય, પરંતુ તેજ ન હતું કે જેનું ભજન કરતાં દિવસ વ્યતીત થાય. એ પ્રમાણે ધન ન હોવા છતાં અચળ ચિત્તથી જરા પણ દીનતા બતાવ્યા શિવાય પિતાના પરિગ્રહમાત્રથી જ સંતેષ પામતાં તે ચિંતવવા લાગ્યો કે-“અહો ! આ મહાનુભાવ ધનિકે લક્ષમીને વશ થતાં ભાગ લેનાર વંશજેવડે પીડાય છે, રાજાવડે લુંટાય છે, તસ્કરેવડે પરાભવ પામે છે, યાચકે તેમને વારંવાર માગતાં સતાવે છે અને વિવિધ આપદાઓ અનુભવે છે, સ્વચ્છેદપણે તેઓ એક પગલું પણ ફરી શકતા નથી. વળી તુચ્છ અને અપથ્ય ભેજન લેતાં તેઓ વ્યાધિથી ગ્રસ્ત થાય છે. પરંતુ હું એમને એકે પરાભવ-અનર્થ પામતે નથી.' એમ ચિંતવતાં તેના દિવસો વ્યતીત થતા હતા.
એવામાં એકદા તેની શિવભદ્રા ભાર્યાએ કહ્યું કે-હે આર્યપુત્ર! અત્યારે હું સગર્ભા છું, તેથી પ્રસવકાળે મને ઔષધાદિક વિશેષની અવશ્ય જરૂર
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
પંચમ પ્રસ્તાવ-દ્રવ્ય ઉપાર્જનાર્થ ગભદ્રનો પ્રવાસ,
૨૩૫
પડશે, તે તમે કાંઈ પ્રયત્ન કેમ કરતા નથી? અથવા તે દ્રવ્ય મેળવવાને કોઈ ઉપાય કેમ ચિંતવતા નથી? અનાગત અર્થની ચિંતા વિનાના પુરૂષ શ્લાઘા પામતા નથી.' એમ સાંભળતાં તત્કાલ પૂર્વનો વિવેક વિસ્મૃત થતાં, મેઘના ઉદયવડે મહાસાગરની જેમ કુવિકલ્પરૂપ કèલની શ્રેણિયુક્ત બનતાં વિચારવા લાગ્યું કે હવે કે વ્યવસાય કરું? અથવા કયા જનને અનુસરૂં? આ કામમાં મને હાય કોણ કરશે? કયાં જતાં એ સિદ્ધ થશે? એમાં હેતુ છે?” એમ કિંકર્તવ્યની વ્યાકુળતા રૂપ સમુદ્રમાં તે ડુબી ગયો. એટલે શિવભદ્રાએ તેને જણાવ્યું કે-“તમે વ્યાકુળ કેમ થાઓ છો ? તમને નિર્મળ કલાવંતને આ શું માત્ર છે? જે કઈ ધનવંત પાસે જઈ યાચના કરશે, તે તે પણ અવશ્ય તમારું આ કામ સાધી આપશે, કારણ કે તમારા જે અતિથિ મળવો દુર્લભ છે.” ત્યારે ગોભદ્ર બેઃ “હે પ્રિયે ! પરપ્રાર્થનાને મૂકી અન્ય ઉપાય બતાવ. પ્રાર્થના કરવી એ પુરૂષને માટે મરણ કરતાં કાંઈ ન્યૂન નથી, કારણ કે યાચના કરવા તત્પર થયેલા મનુષ્યની વાણી, સન્નિપાતના રેગીની જેમ
ખલના પામે છે, તેની ચક્ષુઓ નિસ્તેજ થઈને ગળે છે, તેના મુખકમળની શોભા હણાઈ જાય છે, તેનાં અંગ કંપે છે, લાંબા લાંબા નિસાસા પ્રવર્તે છે અને હૃદય ક્ષોભ પામે છે. વળી કુમુદ અને મૃગાંક સમાન નિર્મળ ગુણે ત્યાં સુધીજ પુરાયમાન રહે છે કે જ્યાં સુધી પુરૂષને પર–પાર્થનારૂપ મલિન પંક લાગતું નથી. પરમભક્તિ અને ગુરૂત્વ બુદ્ધિથી પુરૂષ ત્યાં સુધી જ પૂજાય છે કે જ્યાં સુધી તે શત્રુત્વ સમાન અર્થિત્વચાચકત્વને પ્રગટ કરતો નથી. વળી લેકે ત્યાં સુધી જ સુખી કે સ્વજનતાને ગુણ બતાવે છે કે જ્યાં સુધી “દિ” એટલે આપો-દુષ્ટ અક્ષર યુગલ તે બોલતો નથી. “”િ એમ બોલનાર, માન વિનય અને ધર્મહીન એવા તે પુરૂષના જન્મથી પણ શું વિશેષતા છે? માટે હે પ્રિયે! અન્ય ગમે તે મને દુષ્કર ઉપાય ભલે બતાવ, પરંતુ હું મરણ પામતાં પણ પ્રાથના તે કદિ કરનાર નથી, એમ તેને નિશ્ચય જાણી, ક્ષણભર વિચાર કરીને તે કહેવા લાગી કે “હે આર્યપુત્ર ! જો એમ હોય તો બીજો ઉપાય છે, પરંતુ તે શરીરને બહુ પરિશ્રમ આપવાથી અને અલ્પ કાળમાં સધાય તેમ છે. જે તમે કહેતા હો, તે નિવેદન કરૂં.” ગભટ્ટે જણાવ્યું. “પ્રિયે ! તેમાં શી હરકત છે? ભલે, કહી સંભળાવ,” તે બેલી “સાંભળો. પૂર્વ દેશમાં અસંખ્ય દેવાલયોની શ્રેણિયુક્ત એવી વાણુરસી નામે નગરી છે. તેની સમીપે ભારે તરંગવ્યાસ વિશુદ્ધ સલિલયુક્ત, હંસ અને ચકલાકના મિથુનથી વિરાજિત અને સતત વહેતા મહા પ્રવાહડે રત્ના
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
કરને પૂરનાર એવી ગંગા નામે મહાનદી છે. તેના તટ પર દર દેશાંતરથી આવેલા રાજા, શ્રેષ્ઠી, સેનાપતિ, ધનવંત કે દંડનાયક પ્રમુખ ઘણા લેકે કે જેમાંના કેઈ પરલેકાથી, કેઈ કીર્તિ-યશના અભિલાષી, કેઈ અનર્થ ટાળવાના અથ, કેટલાક પિતૃતર્પણના અથી એવા તેઓ નિરંતર મહાદેમ કરાવે છે, પિંડ અપાવે છે, સુવર્ણદાન આપે છે અને બ્રાહ્મણોના ચરણ પખાળી તેમને ભારે સરકાર કરે છે, માટે આર્યપુત્ર ! જો તમે ત્યાં જાઓ, તે જતાં જ પ્રાર્થના વિના કનક-દક્ષિણ પામી શકે અને અલ્પકાળમાં પાછા આવી શકે. એમ સાંભળતા ગંભદ્રે કહ્યું કે-“હે પ્રિયે ! તું તે મુગ્ધ છે. દૂર દેશની વાત તે માત્ર શ્રવણપ્રિય સમજવી.” શિવભદ્રાએ કહ્યું “ હે આર્ય પુત્ર ! તે પણ ઘરમાં બેસી રહેવાથી તમારું કયું કામ. સિદ્ધ થવાનું છે?' ભટ્ટે જણાવ્યું તે શું અયુક્ત છે ? ભલે એમ થાઓ. ભાતું કરે કે જેથી હું ચાલત થાઉં.” એટલે શિવભદ્રાએ તેને માટે ભાતુ કર્યું. પછી બીજે દીવસે ભાત લઈને તેણે વણારસી તર પ્રયાણ કર્યું, અને અનુક્રમે માર્ગે જતાં, જેનું શરીર–સંસ્થાન મજબૂત છે, જેણે વસ્ત્રયુગલ પહેરેલ છે, પોતે આભરણ રહિત છતાં દેહપ્રભાવથી અધિક સુશોભિત, બાહાઆકારથી પણ જેના અતિશય સમજી શકાય, પ્રવરપાદુકા જેણે પહેરેલ છે, રતિ રહિત સાક્ષાત્ કામદેવની જેમ લીલાપૂર્વક નિર્ભય થઈને માર્ગે જતો એક સિદ્ધ પુરૂષ તેના જેવામાં આવ્યો. તેને આશ્ચર્ય પૂર્ણ દૃષ્ટિએ તે જેટલામાં જુએ છે તેટલામાં પેલા સિદ્ધપુરૂષે તેને કહ્યું કે- હે ગભદ્ર ! તું આવી પહે ? શું અત્યારે તું વાણારસી પ્રત્યે જવાને ઈચ્છે છે? ” એટલે ગેભદ્ર વિરમયપૂર્વક વિચારવા લાગ્યું કે “અહો! અદષ્ટ અને અશ્રુત એવા મને એ કેમ જાણતા હશે ? અથવા તે મારી ગૃહિણી સાથે એકાંતમાં થયેલ આ ગમન-વ્યતિકર એના જાણવામાં કેમ આવ્યું હશે ? તેથી એ કાંઈ સર્વથા સામાન્ય પુરૂષ નથી. તે જે એટલું જાણે છે તે બીજું પણ જાણું શકશે માટે દેવતાની જેમ એની ઉપાસના કરૂં, કે વખતસર એનાથી જ મારા કાર્યની સિદ્ધ થશે.” એમ ધારી અંજલિ જેડીને ગેભદ્ર તેને કહેવા લાગ્યું કે- હે આર્ય ! એમજ. તમે બરાબર જાણી શક્યા.” તે બેલ્ય–“ ભદ્રચાલ, આપણે સાથે ત્યાં જઈએ ! એટલે ગભદ્રે તે સ્વીકારતાં બંને આગળ ચાલ્યા. એવામાં ભેજનસમય થતાં ભદ્ર જણાવ્યું કે-“હે. આર્ય! ચાલે, ગામમાં, આપણે ભેજનની સામગ્રી કરીએ. હવે વખત થવા આવ્યું છે, ત્યારે વિદ્યાસિદધે કહ્યું- હે સેમ્ય ! ગામમાં જઈને આપણે
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ-વિદ્યાસિદ્ધ પુરૂષને સંગ.
૨૩૭
શું કરવું છે ? ચાલો, હજી તે એક પહોર દિવસ વીત્યે છે, સૂર્યના કિરણો તપ્યા નથી અને આપણે છેડે માર્ગ જ ચાલ્યા છીએ.” ગંભદ્ર બોલ્યા
જો એમ હોય, તો તમે જાણો.” પછી તે બંને આગળ ચાલ્યા અને બપોર થતાં ઘણું વૃક્ષેથી વ્યાપ્ત એવા એક ઉદ્યાનમાં જઈ પહોંચ્યા. ત્યાં નિર્મળ જળથી પરિપૂર્ણ, કમળ, કૈરવ અને કલ્હારના પરાગથી પીળા બનેલા રાજહંસવડે જેને તીરભાગ શેભાયમાન છે એવી એક મોટી તલાવડી જોવામાં આવતાં, તેમાં પ્રવેશ કરીને મુખશુદ્ધિ તથા મજન કર્યું. પછી ગેભદ્ર દેવસ્મરણ કરવા લાગ્યો અને સિદ્ધપુરૂષ સમાધિમાં બેઠે. એવામાં મંત્રના પ્રભાવે બહુ લક્ષ્ય વસ્તુયુક્ત ગુણસમૃદ્ધ અને ઘણુ શાકાદિથી પરિપૂર્ણ એવી રસવતી ઉતરી અને સુવિનીત પરિજને જાણે અર્પણ કરેલ હોય તેમ કટેરા, થાળ, દવ અને કડછી સહિત બધાં સાધને તેની સમક્ષ હાજર થયાં. આવો પરમ અદ્દભુત વ્યતિકર જોતાં ગભદ્ર ભારે આશ્ચર્ય પામ્યો. ત્યાં વિદ્યાસિદ્ધે કહ્યું કે હે ભદ્ર! હવે તૈયાર થા અને ભજન કર.” એટલે “જેવી આપની આજ્ઞા” એમ તેનું વચન સ્વીકારી ગોભદ્ર ભોજન કરવા બેઠે ત્યારે વિદ્યાસિદ્ધ તેને પીરસવા લાગે. અનુક્રમે ગંભદ્ર ભજન કરી લેતાં વિદ્યાસિદ્ધ પોતે જમવા બેઠે અને ભદ્ર તેને પિરસવા લાગ્યું. એમ ભેજનાદિક સમાપ્ત થતાં વિદ્યાસિદધે એક હંકારમાત્ર કરતાં જ થાળપ્રમુખ સહિત રસવતી અદશ્ય થઈ ગઈ. પછી માધવીલતાગૃહમાં જરા વાર વિસામે લઈ, ખેદરહિત હૃદયે વિવિધ કથા કરતા તેઓ આગળ ચાલ્યા અને જતાં જતાં રાત્રીનો વખત થતાં ગભટ્ટે જણાવ્યું કે-“હે આર્ય! કેયલના કંઠ સમાન શ્યામ તિમિરસમૂહ ચોતરફ પૂરી વળે છે, પૃથ્વીના ઉંચા-નીચા પ્રદેશ હવે જોવામાં આવતા નથી, લેચન નિદ્રાના યોગે મંદ થઈ ઘુમ્યા કરે છે અને પ્રયત્નપૂર્વક ચલાવતા પણ ચરણો ચાલતા નથી; માટે ગામમાં ચાલો અને વિશ્રાંતિ લઈએ.” સિદ્ધ બેલ્યો- હે સોમ્ય ! એક મુહૂર્તમાત્ર ઉતાવળો ચાલ. ગામમાં જવાની શી જરૂર છે?” ગાભટ્ટે કહ્યું- ભલે, જેવી ઈરછા.” પછી એક પહોર આગળ ચાલી, એક પ્રદેશમાં તેઓ છેલ્યા. એટલે વિદ્યાસિદધે પદ્માસન લગાવી, શ્વાસ-વાયુ રેકીને ધ્યાન શરૂ કર્યું. એવામાં કનક-કળશો સહિત, રણઝણાટ કરતી કિંકિણીઓ વડે રમણીય, સુશ્લિષ્ટ અને દઢ એવા સ્થિર તથા મોટા સ્તંભેથી શોભાયમાન, સારી રીતે ચિતરેલ ચિત્રોવડે શોભતી વેદિકાયુક્ત, બાહ્યપ્રદેશમાં સ્થાપન કરેલ મેટા પલંગથી બિરાજીત એવું એક પ્રવરવિમાન આકાશથકી ઉતરીને તરત જ વિદ્યાસિદ્ધ સમક્ષ પૃથ્વી
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
"
પર સ્થાપન થયું. એટલે તેમાંથી બહાર નીકળી, દેદીપ્યમાન મણિમુગટથી અલંકૃત, વિમલ કુડલની કાંતિથી કપેાળને ચકચકિત કરનાર, પ્રવર મેાતીએની સરૈશ જેના શિરે શેાભી રહી છે, હારલતાથી જેના કુચ-કળશ આચ્છાદ્વિત છે, પાંચ પ્રકારના મણિ-ડિત કંકાવડે જેની કામળ માહુલતા મડિત છે, રામાવલિયુક્ત અને મુષ્ટિગ્રાહ્ય જેના મધ્ય ભાગ છે, જેના નિત કંચુકીદામસહિત છે, પંચવણી દેવ જેણે ધારણ કરેલ છે, ધ્વની કરતાં મનેાહરમણિપુરયુક્ત જેના ચરણેા છે, જેનું શરીર ખાવના ચંદનના દ્રવથી લિપ્ત છે તથા જેનું રૂપ અપ્રતિમ છે એવી એક વિલાસી વનિતા કે જેની પાછળ પાછળ સમાનરૂપ, યૌવનાદિ ગુણાવડે અલંકૃત એવી એક પ્રમદા ચાલી રહી છે, તે હાજર થઈ અને અંજલિ જોડીને વિદ્યાસિદ્ધને કહેવા લાગી કે– ‘હું મહાશય ! હવે મત્રસ્મરણ અધ કરે અને આ વિમાનમાં બિરાજમાન થાઓ. ' એમ સાંભળતાં વિદ્યાસિદ્ધ ઉડયા અને વિમાનમાં જઈ તે શય્યા પર બેઠા. એટલે તેની પાસે તાંબૂલનાં બીડાં મૂકવામાં આવ્યાં. પછી તેને ગેલકને લાવ્યા અને તાંબૂલ આપવાપૂર્વક નિદ્રા કરવા વિદાય કર્યાં. ત્યારે દૂર જતાં તેના મહાત્મ્યથી ભારે વિસ્મય પામીને તે સૂતા. ત્યાં વિદ્યાસિષ્ઠે પણ તે રમણીઓ સાથેવિવિધ કથામાં અલ્પ વખત ગાળ્યા, એવામાં મેટી રમણીએ પોતાની અનુચરી યુવતિને કહ્યું કે ‘ હે ભદ્રે ! તું એ ગાભદ્ર બ્રાહ્મણને ભાર્યાભાવ અતાવતા તારા આત્માને પવિત્ર કર. ’ તે બેલી-‘ હું એ પ્રમાણે કરૂ છું. ’પછી એકાન્ત થતાં વિદ્યાસિદ્ધ પેલી યુવતી સાથે ભેગ ભોગવવા લાગ્યા. તે અનુચરી માટીના ઉપરાધથી ગાભદ્ર પાસે ગઇ અને તેને જગાડીને તેણે વિદ્યાસિદ્ધના આદેશ કહી સ ંભળાવ્યેા. એટલે કુશળતિ તેણે કાર્ય ના પરમાર્થ જાણી તેને કહ્યું કે−‘ હું મૃગાક્ષી ! તું મારી ભગિની તુલ્ય છે, માટે એ ખાખતમાં પ્રસ્તુત અર્થ વિસ્તારવાની જરૂર નથી. તને ઇષ્ટ લાગે. તેમ કર. કારણકે અકાર્યની પ્રવૃત્તિમાં પ્રવૃત્ત થવાથી આ પામર જીવિતને કાંઇ ગુણુ થવાના નથી, તેમજ વળી અતિપ્રચંડ પવનથી પ્રતિઘાત પામેલ કમળદળના અગ્રે રહેલ જળબિંદુસમાન આ જીવિત સારી રીતે પાળ્યા છતાં ચિરકાળ રહે તેમ નથી, વળી અહુ કાળ વિવિધ ઉપભાગ કે વિલાષયની અનુકૂળતાથી લાલિત કર્યાં છતાં સડી ગયેલા ચીભડાની જેમ ગાત્ર પણ અલ્પ વખતમાં વિઘટિત થાય છે, તેમજ ધર્મવિરૂદ્ધ કાર્ય કરવામાં આસકત બનેલા પ્રાણીઓ નરકમાં તીક્ષ્ણ દુઃખા પામે છે, એમ સભળાય છે. તે અકાય કેમ આચરીએ? શાસ્ત્રમાં ઋતુકાળ ઉપરાંત સ્વદારાસર્વાંગના પણ પ્રતિષેધ કરેલા છે, તેા પછી પર રમણી સાથે વિષય-પ્રસંગની
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
પંચમ પ્રસ્તાવ-યુવતીનું આગમન અને ગોભદ્રનું શીલ.
ર૩૯,
- તે વાત જ શી કરવી ? ઉન્માર્ગગામી પિતાના આત્માને પણ જે નિયમિત ન કરૂં, તે અન્ય અનાચારીઓને કેમ અટકાવી શકું? એ પ્રમાણે કે તેને વૈરાગ્યપૂર્વક એવો પ્રતિબોધ આપ્યો કે જેથી તેના પર તે યુવતીને સગા ભાઈ જે નેહ બંધાયે. પછી ક્ષણોતરે તે બેલી કે-અહો! મહાનુભાવ તારી મનોભાવના અતિસુંદર છે, એ જ સત્પરૂષનું લક્ષણ છે, એ જ ધર્મને સાર છે, એથી જ સર્વ કલ્યાણ પ્રાપ્ત થાય, એનાથી બધી અસાધ્ય વિદ્યાસિદ્ધિઓ પણ સાધ્ય થઈ શકે, એ દેવ-દાનને પણ અત્યંત દુષ્કર છે, એ ગુણસહિત પુરૂષને રોગ, શેકનાં દુઃખે બાધા પમાડી શક્તા નથી. તમે તે જન્મ અને જીવિતનું ફળ મેળવ્યું કે જેના આવા પદારા પરિહરવાના દુષ્કર પરિણામ છે એમ કરતાં તો તે મને પણ સર્વકામુક સિદ્ધિના લાભમાં નિયુક્ત કરી. ગભટ્ટે જણાવ્યું હે ભદ્ર! મેં તને સર્વકામુક સિદ્ધિમાં શી રીતે નિયુક્ત કરી?” તે બેલી-“હે મહાશય ! તને સગા ભાઈ સમાન સમજીને તારી આગળ એ વ્યતિકર કહું છું તે સાંભળઃ “ગભદ્રે કહ્યું—એ તે હું સાંભળું છું. એટલે તે કહેવા લાગી કે –
“સમસ્ત ત્રણ લેકમાં વિખ્યાત અનેક અદ્ભુત ભુત-અતિશયથી લેકને વિસ્મય પમાડનાર, વિદ્યારત્નોની ખાણ, તંત્ર પ્રયોગોનું મુખ્ય સ્થાન તથા શુદ્ર સિદ્ધિઓના આધારરૂપ એવું જાલંધર નામે શ્રેષ્ઠ નગર છે, કે
જ્યાં આકૃષ્ટિ, વશીકરણ અને અદૃશ્યીકરણ-વિદ્યાઓમાં કુશળ, નગમન, દૂરદર્શન પ્રમુખ લબ્ધિઓ વડે સમૃદ્ધ, હંકારમાત્રથી શત્રુઓ ભેદાઈ જતાં . હૃદયમાં સંતુષ્ટ થનાર, પિતાના અનુપમ રૂપસંપત્તિથી રતિના અભિમાનને
તેડનાર, આઠ પ્રકારની અણિમાદિ સિદ્ધિઓ વડે શોભાયમાન તથા દેવોને પણ વંદનીય એવી જોગણીઓ વસે છે. ઈતર જને તેમને અવિનય કરતા નથી, તેમાં તે શું આશ્ચર્ય છે? પરંતુ મહાબલિષ્ઠ તેમનાથી કુપિત કૃતાંત પણ શંકા પામે છે. સુર બેચર, યક્ષ, રાક્ષસ પ્રમુખના મદને ઉતારનાર એવી જરા નિરંતર યૌવનમાં રહેનાર એવી તેમને અસર કરતી નથી. ભૂતકાળમાં થઈ ગયેલા રાજાઓના સમગ્ર ચરિત્રને જે અદ્યાપિ પર્વત પર લખેલ પ્રશસ્તિની જેમ પ્રગટ કરે છે, એમ તેવી પ્રગટ પભાવશાળી ગિનીઓના સમૂહયુકત એવા તે નગરનું વર્ણન કહો કોણ કરી શકે ? ત્યાં હું ચંદ્રલેખા નામે જોગણ વસું છું તથા એ વિદ્યાસિદ્ધ પાસે રહેનાર પણ મારી મટી ભગિની ચંદ્રકાંતા કે જેણે પ્રવર વિદ્યાને સાધેલ છે, અત્યંત દર્શનીય અને ગિનીઓમાં ચોથે
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
vvvvvvvv
સ્થાને પૂજનીય છે. ત્યારે ગોભદ્રે કહ્યું- હે ભગિની ! એ વિદ્યાસિદ્ધ કોણ છે? તેનું શું નામ છે? અને આ મહાપ્રભાવી કેમ છે ? વળી તારી મેટી ભગિની એને કેમ અનુસરે છે ? તે બધું મને કહી સંભળાવ. મને ભારે કૌતુક થાય છે. ચંદ્રલેખા બોલી–ભલે કહું છું, સાંભળો - એ કામરૂપ નામની ગિનીએ પરવરેલ ડમરસિંહને ઈશાનચંદ્ર નામે પુત્ર છે. એણે પ્રથમ અનેક પ્રકારની વિદ્યાઓ સાધી, ખલના વિના સકળ કામિત સિદ્ધિની ઇચ્છાથી કાત્યાયની દેવીની આગળ એક લાખ ને આઠ શિવ-પળેથી હોમ કર્યો. તેટલા હોમથી પણ જ્યારે દેવી સંતુષ્ટ ન થઈ
ત્યારે તરવાર ખેંચીને તે પિતાની ડેક છેદવા લાગે અને પિતાના જીવિતની દરકાર ન કરતાં તેણે અર્ધ ડેક સુધી તરવાર ચલાવી. તેટલામાં તરતજ કયાંકથી રૂદ્રા દેવી આવી ગયા અને કહેવા લાગી કે-“અહા ! પુત્ર ! આ તે મહાકણ, તું આવું ભયંકર કામ શા માટે કરે છે?” એમ બોલતાં દેવીએ તેના હાથમાંથી તરવાર તરત લઈ લીધી ત્યારે સાધક બોલ્યા કે-“હે દેવી ! મારા એટલાથી જ તમે પ્રસન્ન થાઓ અને શિર-કમળની પુજા સ્વીકારે ? એટલે દેવી બેલી કે- હે પુત્ર! તારા આ સાહસથી હું સંતુષ્ટ થઈ છું, માટે વર માગી લે. હવે દેહપીડાથી સર્યું. તેણે કહ્યું- હે સ્વામિની ! જે ખરેખર તું સંતુષ્ટ થઈ હોય, તો તમે મને જે પુત્ર કહીને બેલા, એજ મને વર આપ કે હવે પુત્રબુદ્ધિથી મને જે?” એમ તેના બેલતાં સર્વ સમીહિતાર્થને સાધનાર રક્ષાવલય આપી, તેનું વચન સ્વીકારીને તે દેવી અદશ્ય થઈ ગઈ. એટલે એ પણ જાણે ત્રણે લોકનું રાજ્ય પામ્યું હોય તેમ પિતાને માન, રક્ષાવલયને ધારણ કરતે, સર્વત્ર ખલના વિના ગતિ કરતાં તે ગર્વિષ્ઠ થઈને પૂરવા લાગે. હવે તે એ રાજાઓને ગણકારતું નથી, મોટા ભયની દરકાર કરતા નથી. અને સ્વરછેદપણે લીલાએ ગમન કરતાં એ પિતાના બળથી યમને પણ હસી કહાડે છે. અંતઃપુરમાં વસે છે અને કુલીન કાંતાઓ સાથે વિષયભોગ ભેગવે છે. પિતાની પ્રવર મંત્રશકિતથી દૂર રહેલ વસ્તુને પણ ખેંચી લે છે. જ્યારથી કાત્યાયનીએ એની ભુજાએ રક્ષાવલય બાંધેલ છે ત્યારથી એ મને વાછિત પામી શકે છે. એવામાં એકદા સમસ્ત પૃથ્વી-મંડળમાં ફરતાં એ વિદ્યાસિદ્ધ, રામાઓથી રમણીય એવા જાલંધર નગરમાં આવ્યું. ત્યાં જોગણીઓના મધ્યમાં પ્રવર શણગાર પહેરી બેઠેલી મારી જયેષ્ઠ ભગિની ચંદ્રકાંતાને એણે જોઈ એટલે તેના પ્રવર રૂપ અને યૌવનાતિશયથી રજિત થયેલ એ સદ્ધર્મની દરકાર વિના તેની સાથે બળાત્કારથી પ્રસંગ કરે છે.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ–ચંદ્રલેખાનું વ્રત.
૨૪ એમ સ્વચ્છેદે વિવિધ દિવ્ય કીડા કરતાં કેટલાક દિવસ ત્યાં રહી, પિતાના અનવસ્થિત મન પ્રસારને ન જાણતે તે ચાલી નીકળ્યો. તે પછી આટલે વખત કયાં પણ પરિભ્રમણ કરી પ્રચંડ દંડ બતાવનાર એણે, દિવ્ય વિમાન પર આરૂઢ થઈ હું અને એ મારી ભગિની અત્યારે શ્રીપર્વત પ્રત્યે જવાને ઘરથી નીકળતાં અમને આકૃષિ-વિદ્યા-શક્તિ વડે અહીં ખેંચી લીધી. હવે તે એ જે કાંઈ કહે છે તે પ્રમાણે અમે કરીએ છીએ. અહો! બલવાન ચોરને ખાંધે ભાર ઉપાડે પડે છે, એ કહેવત સત્ય છે. એમ સાંભળતાં ગોલ વિચાર કર્યો કે-“અહો ! રાક્ષસોને માથે પણ ભેખ છે કે આવી જોગણીઓને આમ આજ્ઞામાં રહેવું પડે છે. એટલા માટે જ કહેવાય છે કે વસુંધરા ભગવતી બહુરત્ના છે, અને તે કારણે જ પ્રવર ગુણેના નિધાન એવા સત્પરૂષો ગર્વ કરતા નથી. ચંદ્રલેખા બેલી-“હે મહાયશ! તારે એમ કરવું કે એ વિદ્યાસિદ્ધ આ પ્રસંગે મારી ભગિની ચંદ્રકાંતાના બ્રહ્મચર્યને ભંગ ન કરે કે જેથી એને સ્વયંપ્રભા નામે મહાવિદ્યા સિદ્ધ થાય, અને તમે મારા શીલનું ખંડન ન કરવાથી અદ્યાપિ તેને સાધવાને વિધિ પરિપૂર્ણ વર્તે છે. હવે માત્ર સાત રાત્રિમાં વાંછિતાર્થની સિદ્ધિ થશે, તે હે મહાનુભાવ! પૂર્વે તમે મને પૂછયું કે “મને તમે સર્વ કામુક-સિદ્ધિમાં કેમ ચેજિત કરી?” તેમાં એ પરમાર્થ છે.” ગભટ્ટે જણાવ્યું-“હે સુતનુ! એમાં કહેવાનું શું છે? ભલે ગ્રહો પીડા આપે, સંપદા વિઘટી જાય, દુઃખોનાં ડુંગર માથે તૂટી પડે અને સ્વજને વિમુખ થઈ જાય; તે પણ હું સદાચારને કદિ મૂકતું નથી. હે ભદ્ર ! ખલની જેમ સ્વેચ્છાચારથી સ્વાતંત્ર્યના પ્રસારને પામેલ એવા પિતાના જીવિતને યતિજને જ મહાકષ્ટ બરાબર નિયમમાં મૂકી શકે. ચંદ્રલેખાએ કહ્યું—એ તે એમ જ છે. અહો ! તમારા નિર્મળ ગુણેનું કેટલું વર્ણન કરીએ! કે જેનું આવું જિતેંદ્રિયપણું, અકાર્ય ન કરવાને આ નિયમ! આવી પાપભીરુતા, આવી વચન-પ્રતિષ્ઠા ! અહે! હું તે સર્વથા ધન્ય અને કૃતકૃત્ય છું કે તમારા જેવો સંપુરૂષમાં મુગટ સમાન પુરૂષ મારા જેવામાં આવ્યું. ગોભદ્ર બે —“અરે ! હું શું માત્ર છું? અદ્યાપિ મહીતલપર તેવા સત્પરૂષે દેખાય છે કે અમારા જેવા તે તેમના ચરણની રજ સમાન જ છે.” પછી ચંદ્રલેખા માથે પ્રેમપૂર્વક અંજલિ જોડીને કહેવા લાગી કે –“હે. આર્ય ! તમારા અસાધારણ સચ્ચરિત્રની ભક્તિના પરવશપણે મારું મન કાંઈક
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર. વિનંતિ કરવાને ઇચ્છે છે.” ગોભદ્ર –“હે ભદ્ર! એમ સંભ શા માટે પામે છે? જે કહેવાનું હોય તે શંકા વિના કહે.” ચંદ્રલેખા બેલી–
જે એમ છે, તે કઈવાર પરિભ્રમણ કરવા નીકળતાં અમારા ઘરે આવવાની મહેરબાની કરવી. ગેમકે કહ્યું – એમાં શું અનુચિત છે? તમારા ઘરે આવતાં મને કાંઈ લઘુતા થવાની નથી. પ્રસ્તાવે યથેચિત કરીશ. તમારે કોઈ અન્યથા સમજવું નહિ.” એટલે ચંદ્રલેખા બોલી કે હે મહાભાગ ! તમે મારા પર ભારે અનુગ્રહ કર્યો. એ અનુરાગ હવે અન્યથા ન કરે. એ પ્રમાણે તત્કાલ થયેલ પ્રેમાનુબંધવડે સુંદર તથા સદુભાવયુક્ત એવી વિવિધ સંકથાઓ વડે શેષ વ્યાપાર ભૂલી જતાં, ચંદ્ર-ચાંદનીના ગે પરસ્પર રૂપ જોતાં તેમની રાત્રિ તરત જ વીતી ગઈ. એટલે પૂર્વ દિશામાં જવા કુસુમ, ગુંજાર્ધ, કુસુંભ-રસ, કિંશુક, શુકમુખ અને પદ્મરાગ સમાન વર્ણયુક્ત અથવા કુંકુમના અધિક રાગરંગવડે જાણે સિંચાયેલ હોય એ સૂર્ય–સારથિ-અરૂણ ઉદય પામ્યું. ત્યાં ગગનાંગણમાં તારાઓ અદશ્ય થવા લાગ્યા, પ્રભાતને શીતલ પવન પ્રસરવા લાગે અને પશ્ચિમ દિશા–રમણીએ જાણે પાણી કહાડવા, કિરણ-રજજુથી બાંધેલ ચંદ્રરૂપપૂર્ણ કળશ પશ્ચિમ સમુદ્રમાં નાખે.
એવામાં વિદ્યાસિદ્ધ કહ્યું કે_અરે ભદ્ર! હવે પ્રભાત સમય થયે, માટે તૈયાર થાઓ કે જેથી આગળ ચાલીએ.” ગંભદ્ર બોલ્ય-“હું તે આ તૈયાર જ છું.” તેવામાં ચંદ્રલેખા પણ તેને પૂછીને ચંદ્રકાંતા પાસે ગઈ એટલે વિદ્યાસિદ્ધ પણ વિમાન સહિત તેમને વિસર્જન કરી આગળ પ્રયાણ કર્યું.
ત્યાં ગભદ્ર પણ વારંવાર રાત્રિને વૃત્તાંત ચિંતવતાં તેની પાછળ જવા લાગે. પછી વિદ્યાસિદ્ધ તેને પૂછ્યું કે–“હે ભદ્ર ! રાત્રે મેં તારી સમીપે એક તરૂણી મેલી, તેણે તારી કંઈ પણ ઉચિત સેવા બજાવી ? ” ગોભદ્ર કહ્યું—“હે આર્ય ! તેણે તે બહુ જ સેવા સાચવી. લાંબે વખત જીવવાને ઈચ્છનાર કેઈ પણ શું તારી આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરી શકે? વાણારસી–તીર્થના દર્શનાર્થે કેવળ. મારે અબ્રહ્મને નિયમ હતો.” એમ સાંભળતાં વિદ્યાસિદ્ધ જણું
વ્યું કે “હે ભદ્ર! મારે પણ ત્યાં પગે જવાનો નિયમ છે, પરંતુ અબ્રહ્મને તજવાને નિયમ નથી. એમ હોવાથી તારે માટે મેં આ વિશેષ રીતે ઉપચાર કર્યો, પરંતુ જે તારે અભિપ્રાય મારા જાણવામાં આવ્યું હતું, તે હું પણ બ્રહ્મચર્યમાં રહેત; કારણ કે એમ કરવાથી તીર્થદર્શન સફળ થાય છે.” ભદ્ર. કહ્યું- હે આર્ય ! એ વાત સત્ય છે. તમારા કરતાં અન્ય કેણુ આવા વિવે
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઁચમ પ્રસ્તાવ વિદ્યાસિદ્ધ્તુ અદૃશ્ય થવું.
૨૪૩
કનુ ભાજન હોઈ શકે ? ' પછી પૂર્વના ક્રમે ભાજન કરતાં અને વૈદેશિક મઠામાં રાત્રિ વીતાવતાં તેઓ અનુક્રમે વાણુારસીમાં પહેાંચ્યા. ત્યાં હાથ-પગ ધાઇને તેમણે દેવમદિરામાં જઇ સ્કંદ મુકુંદ, રૂદ્ર પ્રમુખ દેવતાઓના દર્શન અને પૂજન કર્યું... એમ અન્ય અન્ય દેવમ`દિરમાં દર્શન કરતાં લગભગ સ`ધ્યાસમય થઇ જવાથી વિદ્યાસિદ્ધે ગાભદ્રને કહ્યું કે... હે ભદ્ર ! હવે આપણે ગગાનદી પ્રત્યે જઈએ અને ત્યાં સ્નાન કરી આત્માને પાપરહિત પાવન બનાવીએ ' ગાભદ્રે જણાવ્યું—‘ ચાલે, જઈએ' પછી મને ગંગા તીરે ગયા.
એવામાં આપદા–પતનને જાણતાં અને વસ્તુના પરમાર્થને વિચાર્યાં વિના બહુ જ ઉતાવળથી વિદ્યાસિષ્ઠે તે દિવ્ય રક્ષાવલય ઉતારીને ગાભદ્રને આપ્યું, અને કહ્યું કે— હું એક મુહૂર્ત્તમાત્ર આ ભાગીરથીના જળપ્રવાહમાં પ્રાણાયામ કરૂ` તેટલા વખત એની ખરાબર સંભાળ રાખજે.' એટલે ‘ ભલે, તેમ કરીશ’ એમ તે વચન સ્વીકારી, રક્ષાવલય લઇને તે બેસી રહ્યો. ત્યાં વિદ્યાસિદ્ધે જળ– પ્રવેશ કર્યાં અને એક મુહૂત્ત માત્ર થતાં, તે વિદ્યાસિદ્ધને ન જોવાથી ગાભદ્ર ભારે આકુળ થઈને આમતેમ બધે જોવા લાગ્યા, અને ત્યાં સર્વત્ર શેાધ કરતાં લગભગ સૂર્યાસ્ત થવા વખત થયા. એટલે કામળ પ્રવાલ સમાન રકત કીરણે। પ્રસરવા લાગ્યા, ચક્રવાક-યુગલા વ્યાકુળ થવા લાગ્યા ત્યારે ભદ્રે ગગામાં તરનારાઓને તે વાત જણાવી— હે ભદ્રા; અત્યંત રૂપશાળી પ્રવર પુરૂષ અહીં ગંગાના જળમાં પેઠા છે, પરંતુ અત્યારે તે દુસ્તર ઉન્નત તરંગાની શ્રેણિમાં આચ્છાદિત થયા, કે મગર પ્રમુખ દુષ્ટ સત્ત્વે તેને ખાઇ ગયા કે વિષમ પંકમાં તે નિમગ્ન થયા ? તેનું શું થયું, તે કંઇ ખરાખર સમજી શકાતું નથી, માટે તેના વિરહથી વ્યાકુળ થયેલ મારા જીવિતની યા લાવી, તમે સત્વર નદીમાં પ્રવેશ કરે અને તે મહાભાગને શેાધી કહાડો કે અકાળે તેવા પ્રવર પુરૂષરૂપ દિનકર ન આથમે, તથા સુરસરિતાને આજન્મ તેવેા મહાકલક ન લાગે.’ એમ ગેાભદ્રના કહેતાં જ કરૂણામાં પરાયણુતારા ચેતરફ દોડ્યા અને સુરસરિતાના પ્રવાહમાં ડૂબકી મારી તેને શોધવા લાગ્યા. વળી તેવા સ્થાને સ્થાને ભારે ઉત્સાહથી ભુજા પ્રસારી જળને આલેાડતા પ્રથમથી જ કયાંક તેના પત્તો ન લાગવાથી તારકા પાછા ફર્યાં અને તે હાથ ન લાગવાની વાત તેમણે ગાભદ્રને કહી સભળાવી. એટલે જાણે ગાઢ મુદ્ગરથી હણાયા હાય તેમ તેના દુઃસહ શેકાવેગથી અત્યંત વ્યાકુળ થતાં ગાભદ્ર ચિ'તવવા લાગ્યા કે− અહા ! લેાકેાના લાચનને આનંદ પમાડનાર એવા શરદ
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
પૂર્ણિમાને ચંદ્ર કેમ ઉદય પામ્ય અને ગાઢ દાઢાયુક્ત મુખવાળા રાહુએ કેમ તેને ગ્રસ્ત કર્યો? અહે! ભૂમંડલના મંડનરૂપ કલ્પવૃક્ષને અંકુર કેમ ઉત્પન્ન થયે અને વન–વરાહે તેને મૂળથી જ કેમ ઉખેડી નાખે? ભુવનના તિલકરૂપ અને અકારણ સ્નેહ ધરાવનાર એ વિદ્યાસિદ્ધ કેમ મારે મિત્ર થયે અને અલ્પ સમયમાં તે કેમ અદશ્ય થઈ ગયે? હું સમજું છું કે મારા મંદ ભાગ્યથી જ તેની આવી દશા થઈ. ખરી વાત છે કે જ્યાં કુવાડો પડે, તે વૃક્ષ શાખાશુષ્ક બની જાય. વળી મારે મને રથ એ હતું કે એનાથી મારા વાંછિતાર્થની સિદ્ધિ થશે, પરંતુ દેવે તે બધી આશા વિફળ કરી દીધી; તે હવે આવા કલંકપંકથી ખરડાયેલ અને વિષવૃક્ષની જેમ લેકોને દુઃખદાયક એવા મારા શરીરને હું શી રીતે ધારણ કરી શકીશ?” એમ ચિંતવીને તે મુક્તકઠે રવા લાગે-હા ! પરમ આશ્ચર્યરૂપ રના રત્નાકર ! હા! નિષ્કારણ કરુણરસના સાગર! હા! પરમ વિદ્યાધરીઓના વિલાસવડે સુભગ હા અસાધારણ સાહસથી કાત્યાયનીને સંતુષ્ટ કરી વર લેનાર ! આમ એકદમ તું દષ્ટિપથથી કેમ ચાલ્યા ગયે? મને મંદભાગીને પ્રત્યુત્તર આપ. શું તમારા જેવા પુરૂષે પર પણ આવી આપદાઓ આવી પડે છે ? હા ! પાપી કૃતાંત ! શું એકીસાથે આ વસુંધરાને પુરૂષરત્ન રહિત કરવા બેઠે છે. એમ વિલાપ કરી, તેના વિરહાગ્નિને પ્રશાંત કરવા માટે ગંગાજળમાં પડવાને ઇચ્છતે પોતાના વસને મજબુત બાંધી, કેશ–પાશ સમારી, અંજલિ જોડીને તે ભાગીરથીને વિનવવા લાગે-હે દેવી! સુરસરિતા ! એ મારા પરમ બાંધવને તે જ અપહર્યો છે, માટે તેને અનુસરવાની ઈચ્છાથી હું પણ હવે તારા પ્રવાહમાં પડું છું; કારણ કે અગ્નિદગ્ધને અગ્નિ જ ઔષધ છે, એ વૃદ્ધવાદ છે; એમ કહી તે જેટલામાં ઉન્નત દુસ્તટ પરથી ઝંપા આપતો નથી તેટલામાં પાસે રહેલા કેઈ નાસ્તિકવાદીએ તેને પકડી લીધો અને પૂછયું કે-“અરે મુગ્ધ ! તું આમ શા માટે પડે છે?” એટલે તેણે પિતાના ગામથી નીકળે ત્યારથી માંડીને વિદ્યાસિદ્ધના દર્શનને ઈચ્છતાં ગંગાનદીમાં પડવા સુધીને બધે વૃત્તાંત નિવેદન કર્યો, જે સાંભળતાં તેમણે કહ્યું- હે મૂઢ! આ માર્ગ તને કેણે બતાવ્યું છે? કે અહીં પડવાથી પ્રિયસમાગમ, વ્યાધિનાશ અને પાપપ્રલય થાય. આ નદી તે સમસ્ત દેશાંતરથી આવેલ લેકે કે જેઓ કઢી, સર્વાગે સડેલા એવા તેમના સ્નાનથી દુગંછનીય જળવાળી અને મહારાક્ષસીની જેમ અનેક મૃતક-અસ્થિસમૂહનું ભક્ષણ કરવામાં તત્પર છે, તે મનવાંછિત કેમ પૂરશે ? અહા ! મહામહ, અહો ! ગાડરીયે પ્રવાહ. વિચક્ષણ જ આ પ્રમાણે કહે છે તે સત્ય છે કે
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ ગોભદ્રનું જાલંધર નગરે જવું.
૫
" कर्णविषेण हि दग्धः, किं किं न करोति बालिशो लोकः ।
રાજીવતામણિ ઘરે વિવાતિ નાન” છે ? |
એટલે કર્ણવિષ શ્રવણવડે દગ્ધ થયેલ અજ્ઞ કે શું શું આચરતા નથી ? તે પિતાના સર્વસ્વની દરકાર તજે છે અને નર-wાલમાં મદિરા પીએ છે. " હવે અહીં નિમગ્ન થવાથી જે વાંછિતાર્થની સિદ્ધિ થતી હોય, તે અરેઆ મસ્ય, કાચબા વિગેરેએ શો અપરાધ કર્યો? કારણ કે એ તે આજન્મ પ્રવાહમાં જ પડયા છે. વધારે શું કહેવું? વિષાદ મૂક, મરણને અભિલાષ તજી દે, તારું કર્તવ્ય કર. વળી એવા પ્રકારને પુરૂષ યમમુખમાં પ્રવિષ્ટ થયા છતાં મરણ ન પામે, તેમ છતાં કદાચ મરણ થઈ જાય તે છવરહિત શરીર પિતાની મેળે પાણી પર તરી આવે, માટે વ્યાકુળતા કે વિલાપ કરવાથી શું ?” એવામાં ગંધહસ્તીએ ગર્જના કરી, મંગલ-વાદ્ય વાગ્યું, બંદી પલ્યો અને સારસ-મિથુને શબ્દ કર્યો. એટલે તેમણે જણાવ્યું કે-“હે ભદ્ર! આવા નિમિત્તોથી હજી પણ સૂચન થાય છે કે તે જીવતો હોવો જોઈએ.” ગોભદ્ર બે –તમારા વચન-સામર્થ્યથી એમ થાઓ.” એમ તેમણે ગોભદ્રને મરણથકી અટકાવ્યું. પછી તે ત્યાં જ બે-ત્રણ દિવસ રહ્યો. એવામાં એક દિવસે તેને વિચાર આવ્યો કે અહો ! હવે અહીં રહેવું યુક્ત નથી, કારણ કે વાણુરસી પણ એક તીક્ષણ છુરીની જેમ મારા શરીરને અધિક અધિક છેદે છે અને મંદાકિની–ગંગા પણ પ્રતિદિવસ ભાગીયણની જેમ મને સતાવે છે, માટે જાલંધર નગર ભણી જાઉં અને ચંદ્રલેખાએ કહેલ પ્રણયની ખાત્રી કરું.” એમ ધારીને તે નગર પ્રત્યે ચાલે. જતાં જતાં બપોર થતાં વિદ્યાસિદ્ધના ભજનની ખુબી યાદ આવતાં, લચનયુગલ અણુજળથી ભરાઈ જતાં તે ચિંતવવા લાગે કે-“હે નિર્લજજ ! વાઘટિત ! હે હતભાગી હૃદય ! તેવા પ્રકારના પ્રવર પુરૂષના અસહ્ય વિરહાનલની જવાળાથી તપ્યા છતાં અદ્યાપિ કેમ લજજા પામતે નથી? વળી તે જ મહાપ્રભાવી રક્ષાવલય અને આ વિપ્ર પણ તે જ છે, છતાં એક તે સિદ્ધપુરૂષ વિના બધી દિશાઓ શૂન્ય લાગે છે. અથવા તો રક્ષાવલય વિદ્યમાન છતાં મને નિભંગીને શું લાભ? વિધિ-દેવ જેને પ્રતિકૂળ હોય તેને ચિંતામણિને લાભ થતાં પણ તે સીદાય છે. ગુણદય પણ અવશ્ય આધારના યોગે થાય છે, પરંતુ જેમ તેમ તે ન થાય. સલિલ પણ છીપના સંપુટમાં પડતાં તે મુક્તાફળ-મોતી થવા પામે છે.” એમ ચિંતવતાં અને તેમાં જ એકચિત્ત
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
લગાવી, અવિલંબિત ગતિએ જતાં, ખેદયુક્ત એ તે અનુક્રમે જાલંધર નગરમાં પહોંચે, અને ત્યાંના નિવાસી લોકોને પૂછતાં તે ચંદ્રકાંતાના ઘરમાં પૈઠે. તે શુન્ય જોઈને દ્વાર પર બેઠેલ ગૃહરક્ષિકાને તેણે પૂછયું કે-“હે ભદ્રે ! કેમ અહીં કઈ દેખાતું નથી ? ” એટલે તેણે પણ બધિરપણાને લીધે વચન સાંભળવામાં ન આવતાં પિતાના શ્રવણ બતાવ્યા. જેથી “આ તે બધિર છે, એમ સમજીને તેણે મોટા શબ્દ અવાજ કર્યો. એવામાં પાસેના ઘરમાં રહેલ ઈશાનચંદ્ર વિદ્યાસિંઘે તે શબ્દ સાંભળે અને ઓળખી લીધો. પછી તેણે બોલાવતાં કહ્યું કે-“હે ભદ્ર! આ બાજુ આવ. હું અહીં રહું છું.” ત્યારે ગોભદ્ર પણ એકદમ તે વચન સાંભળતાં “કેમ વિદ્યાસિદ્ધની જેમ મને બેલાવે છે? ” એમ શંકા લાવતાં, જેટલામાં કંઈક આગળ ચાલે તેવામાં અનેક બંધનથી મજબૂત બાંધેલ, પગ અસારવાને પણ અસમર્થ એવો ઈશાનચંદ્ર વિદ્યાસિદ્ધ તેના જેવામાં આવ્યું. તેને જોતાં ગોભદ્ર વિચારવા લાગ્યો કે- અરે ! આ શું કૂટ છે? બિભીષિકા કે સાતભ્રમ છે? અથવા દષ્ટિવંચન છે કે છળવાને કઈ પ્રકાર છે? અથવા તે અહીં આ બધું જોગણીઓનું સ્થાન છે, તેથી સ્વકર્મરૂપ પવનથી પ્રેરાયેલ હું અવશ્ય નષ્ટ થવાને છું. તે વખતે સુરસરિતાના તીરે ધર્મક કરી, જે પરલકની સાધના કરી હોત તો બહુ જ સારું થાત. એ પ્રમાણે મરણના ભયથી શરીરે કંપતાં શેકસહિત તે જેટલામાં વિચાર કરે છે તેટલામાં ફરીને પણ વિદ્યાસિધેિ તેને તરત બોલાવ્ય-“ગભદ્ર.! આમ વિશ્વમ કેમ લાવે છે? અહીં તને ભય નથી. પૂર્વે લીધેલ રક્ષાવલય મને અત્યારે સેંપી દે.” એમ તેના બોલતાં ગભદ્ર વિશ્વસ્ત થઈને તેની પાસે આવ્યા. ત્યાં વિવિધ પ્રકારે બંધાયેલ એવો વિદ્યાસિદ્ધ તેના જોવામાં આવ્યું, એટલે તેને જોતાં આંખમાં આંસુ લાવીને ગભદ્ર કહેવા લાગ્યું કે-“હા ! આર્ય ! તારી પણ આવી દરવસ્થા કેમ થઈ ?” વિદ્યાસિદ્ધ બોલ્યો-“હે ગોભદ્ર ! વિષાદ કરવાથી શું ? તું મારી ભુજાના મૂળમાં સત્વર રક્ષાવલય બાંધ.” ત્યારે “જેવી આપની આજ્ઞા” એમ કહેતાં તેણે રક્ષાવલય બાંધ્યું. એવામાં તેનાં બધાં બંધને તડતડાટ દઈને તૂટી પડ્યાં અને વિદ્યાસિદ્ધ સ્વસ્થ થયે. પછી ગોભદ્ર પૂછયું. કે-“હે આર્ય ! આ શી હકીકત છે? ક્યાં નદીમાં નિમજ્જન અને કયાં અહીં આગમન ? અથવા આ નિરોધ કેમ?” મને તે આ બાબતમાં ભારે કૌતુહલ થાય છે. એમાં પરમાર્થ શું છે? તે કહો.” એટલે વિદ્યાસિદધે જણાવ્યું કે-“ કહું છું, સાંભળ. તે વખતે ચપળતા-ઉતાવળથી યુકતા
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ-વિદ્યાસિદ્ધાદિને પરસ્પર મેળ.
२४७
યુકતને વિચાર કર્યા વિના દિવ્ય માહાસ્યયુકત રક્ષાવલય તને આપીને હું ગંગાના જળમાં પડ્યો, તેનું આ ફળ.” ગંભદ્ર બોલ્ય-તે શી રીતે ?” તેણે કહ્યું–જેટલામાં હું ત્યાં મુહૂર્તમાત્ર પ્રાણાયામ કરતો રહ્યો તેટલામાં તરત જ શરીર અત્યંત નિર્બળ જઈ જતાં, તમારા જેવા ન જોઈ શકે તેમ પૂર્વના વૈરાનુબંધને ધારણ કરતી, આ ઘરની સ્વામિની ચંદ્રલેખા જોગણીએ મને ઉપાડ અને અહીં લાવી, મને દઢ બંધનોથી બાંધી મૂક્યો.” ગોભદ્ર બોલ્ય-“હે આર્ય ! એની સાથે વૈરાનુબંધ શા કારણે થયે?” વિદ્યાસિદધે કહ્યું તે વખતે વિમાન પર આરૂઢ થઈને આવેલ એની ૪ ભગિની ચંદ્રકાંતાની સાથે મેં જે બળાત્કારથી વિલાસ કર્યો એ જ મુખ્ય કારણ.” ગંભદ્ર બેલ્ય-“માત્ર ચિંતન કરતાં સમસ્ત વસ્તુ પ્રાપ્ત થાય, તેમ છતાં અત્યારે તારી આવી અચિંતનીય વિષમાવસ્થા કેમ?” વિદ્યાસિદધે જણાવ્યું-“દેવતાએ આપેલ રક્ષાવલય મારી પાસે ન હોવાથી તેમ થયું; પરંતુ ભદ્ર ! તેં મને આ આપદાથી બચાવ્યું. તારી વિચક્ષણતા બહુ જ શ્રેષ્ઠતા પામી. તેને ન જેવાથી જે મને દુઃખ થતું તેવું દુઃખ આવી વિષમ દશામાં પડતાં મને ન થયું. હું ધારું છું કે ભાગીરથી દેવી આ જ ભાવમાં પ્રસન્ન થઈ કે જેણે અનુપમ ચારિત્ર અને પ્રગટ પ્રણયશાળી તારા જે મિત્ર મને મેળવી આપે. આથી મારું મન અતિપ્રસન્ન થયું છે, માટે યથેષ્ટ વર માગી લે.” એમ તેના કહેતાં ગોભદ્ર બે -“હે આર્ય! દેવની જેમ અન્ય કોઈ પણ જાણી શકે કે અનુપમ ચરિત્ર તથા પ્રેમયુક્ત મિત્ર કોને મળે?” વિદ્યાસિધે કહ્યું—“હે ભદ્ર! હવે આ સંકથાથી સર્યું. યથેષ્ટ વર - તું માગી લે.” ગંભદ્ર બેલ્ય—આપની માટી મહેરબાની, હું તે અવસરે માગી લઈશ.”
એવા અવસરે વાગતા ડમરૂના નાદવડે ભુવનના અંતરાલને ભરનાર, પ્રવર આભરણના કિરણોથી ગગનાંગણને વિચિત્ર બનાવનાર તથા દિવ્ય વિમાન પર આરૂઢ થયેલ એવી ચંદ્રલેખા અને ચંદ્રકાંતા દાખલ થઈ. તેવામાં ગભટ્ટે જણાવ્યું–હે આર્ય ! હવે તમે એમની સાથે કેમ વર્તશે?” વિદ્યાસિદ્ધ – શત્રુ પ્રત્યે જેમ વતીએ તેમ.” ગોભદ્ર કહ્યું–હે આર્ય ! એમ ન બોલે, કારણ કે વિષલતાની જેમ વધતી જતી વૈર-પરપરાથી સારું શું થવાનું ?” વિદ્યાસિધે જણાવ્યું તો શું કરવું ? વિપક્ષશત્રુને પરાભવ પમાડવાથી જ પોતાની સ્થિતિ સંભવે, રાત્રિના અંધકારને પરાસ્ત કર્યા વિના માર્તડ-મંડલ આગળ પ્રગતિ કરતું નથી અને પંકપણાને
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
પામ્યા સિવાય ધૂલિપટલ, લાંબા વખતને માટે સલિલને બાંધી-અટકાવી શકતું નથી.” એટલે ગોભદ્રે કહ્યું છે કે વ્યવહાર તે એ જ છે, છતાં મારા વચનના ઉપરોધથી તમારે અત્યારે ઉદાસીન થઈને રહેવું. વિદ્યાસિદ્ધ બોલ્ય“તે તમે જાણે.” એમ તેના બેલતાં, લેકે ન જાણે તેમ ત્યાંથી નીકળી, તે ભવન ભણી ગોભદ્ર ચાલ્યો. એવામાં ચંદ્રલેખાએ તેને આવતે જે. એટલે ચંદ્રપ્રકાશને લીધે પૂર્વે જેયેલ રૂપના અનુમાનથી બરાબર ઓળખી લેતાં તેણે ગાઢ આલિંગનપૂર્વક શુભ આસને તેને બેસારી, હર્ષથી વિકાસ પામતા લચને ચંદ્રલેખાએ પૂછયું કે-“હે આર્ય! કયાંથી અને શી રીતે તું અહીં આવી ચડ્યો?” ત્યારે તેણે પણ ચંદ્રલેખાને સામાન્ય રીતે વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યું. ચંદ્રલેખાએ કહ્યું-“તમે સારું કર્યું કે આ અવસરે અહીં આવી ચડયા, કારણ કે હવે અમારા મને રથ બધા પૂર્ણ થયા.” ગોભદ્ર બે
તે શી રીતે?” તે બેલી–તે વખતે તમે મને જે બ્રહ્મચર્યના ખંડનથી બચાવી તેથી સાત રાત્રિ પર્યત બરાબર આરાધતાં ભગવતી સ્વયંપ્રભા નામે વિદ્યા સિદ્ધ થઈ, અને તે દુષ્ટ વિદ્યાસિદ્ધ ઈશાનચંદ્ર સર્વ કામુક રક્ષાવલયહીન થઈ ગંગાના જળમાં પડતાં મત્સ્યની જેમ પરવશ થયેલ તે અમને પ્રાપ્ત થયે.” ગોભદ્રે કહ્યું અત્યારે તેને કેવી રીતે રાખે છે ?” તે : બેલી- દુષ્ટ ગજ-હાથીને રખાય તેમ.” તેણે કહ્યું- હવે તેને આમ પકડી કેમ રાખે છે?” તે બોલી-બકૃષ્ણ ચતુર્દશીએ ચંડિકાના બલિ-વિધાન માટે.” ગોભદ્ર બો - જે એમ હોય તે તે મને બતાવ, કારણ કે થોડા દિવસના પરિચયને લીધે મારે તેને કંઈક કહેવાનું છે.” તે બેલી- તેમાં શી હરકત છે? ચાલ બતાવું.” પછી તે બંને ચાલ્યા અને જેટલામાં ચંદ્રલેખા કંઈક આગળ ચાલી તેટલામાં રક્ષાવલય જેણે ભુજાએ બાંધેલ છે, દઢ બંધન જેનાં તૂટી ગયાં છે, મહાકપથી જેના અધર સ્કુરાયમાન છે અને પ્રગટ કરેલ ભાલભ્રકુટીવડે ભીષણ એ વિદ્યાસિદ્ધ તેણના જોવામાં આવ્યું. તેને જોતાં ચંદ્રલેખા ચિંતવવા લાગી કે “અહો ! આ રાક્ષસને રક્ષાવલયને લાભ કયાંથી? અને બંધનને ઉરછેદ કેમ થઈ ગયે? અહો ! આ તે અણધારી આપદા આવી પડી.” એમ ભયભીત થયા છતાં આકાર ગોપવી, ગભદ્ર સહિત ચંદ્રલેખા તેની પાસે આવી. એટલે તેને આવતી જોઈ કંઈક કેપ અને દ્વેષ ગોપવી વિદ્યાસિદધે પણ તેને બોલાવી કે– હે ભદ્ર ! બેસ.” પછી ચંદ્રલેખા આસન પર બેઠી ત્યારે કંઈક કૈતવ-કપટથી ઊંચે જે વિદ્યાસિદધે કહ્યું કે- અહો ! આ પૂર્વ-પરિચિત ગોભદ્ર કેમ દેખાય છે ? હે ભદ્ર! અહીં
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને
પંચમ પ્રસ્તાવ-વિદ્યાસિદ્ધ વગેરેને પરસ્પર મેલાપ.
પવન
૨૪
- આવ. શું મારી જેમ તું પણ એના છળમાં ફસાયે છે ? કે વાણુરસીમાં મૂક્યા છતાં અહીં દેખાય છે. ગોભદ્ર વિચારવા લાગે કે- અહા ! આ તે ગાઢ અમર્ષ લાગે છે, તે હું એ ઉપાય લઉં કે એમને પરસ્પર પ્રણયભાવ બંધાય. હિતની ઉપેક્ષા કરવી તે વિશિષ્ટ પુરૂષને અનુચિત છે.” એમ ધારી, અંજલિ જેડીને ગોભદ્ર કહેવા લાગે કે
“ હે ભગિની ચંદ્રલેખા ! હે ગુણગણ સમૃદ્ધ વિદ્યાસિદ્ધ! તમે પિતે ભારે કુશળ છે તેથી જે કે કંઈ કહેવા જેવું નથી, છતાં પણ તમારા અસાધારણ પ્રેમબંધથી મારું મન આકૃષ્ટ થતાં અને દ્વિજ જાતિને સ્વભાવ બહુ બોલવાનું હોવાથી હું કંઈક કહેવા માગું છું. તમને જે પરસ્પર આ રોષ પ્રગટ થયું છે તે પરમ વૈરીની જેમ દુઃખદાયક હોવાથી ગમે તે રીતે તજવા લાયક છે, કારણ કે અગ્નિની જેમ વૃદ્ધિ પામતાં એ પ્રથમ તે પિતાના
સ્થાનને બાળે છે, તે એને અવકાશ પણ કેમ અપાય? વળી વૈરીઓમાં દેષ પ્રગટ કરનાર હોવાથી કોપ પણ તમારામાં ઉછળી રહ્યો છે. અરે ! દુઃખના એક કારણરૂપ એવા કેપ ઉપર જ તમે કેમ કીધ લાવતા નથી ? બહુ ભારે અપરાધના સ્થાને પણ મેટા જનનું મન વિકૃત-ચલાયમાન થતું નથી. જલધરથી જેમ ગિરિસરિતા ક્ષોભ પામે તેમ મહાસાગર ન ખળભળે. અપકાર પ્રત્યે જે અપકાર કરે, એ તો નીચ વ્યવહાર છે. મહાપુરૂષ તે અપકારી જનપર પણ ઉપકારજ કરે છે. જે એમ ન હોય તે ઉત્તમ અને નીચ જનોને ભેદ કેમ જાણવામાં આવે ? કારણ કે એકરૂપ વિતુમાં વિવિધ અભિધાનાને આરેપ થતો નથી. હવે વધારે કહેવાથી શું? જે તમારે મારા બોલમાં પ્રતિબંધ હોય અને ઉત્તમ ગુણ-માર્ગે વર્તવાની જે તમારી ઈચ્છા હોય, વળી જે ચંદ્રની ચાંદની સમાન નિર્મળ કીર્તાિને તમે સદા ઈચ્છતા હો, તે પૂર્વ કેપ તજી, પરસ્પર સ્નેહભાવ કરે. તેમજ હે વિદ્યાસિદ્ધ! ત્રણે ભુવનમાં અવધ્ય સદુભાવવડે સિદ્ધ એવી સ્ત્રીઓમાં પ્રઢષ લાવતાં તું કેમ લજજા પામતો નથી? હે મહાનુભાવ! “કુશળ જને પણ મૂઢ બને છે ” આ વાક્ય ઇતિહાસ અને પુરાણ પ્રમુખ શાસ્ત્રોમાં પ્રસિદ્ધ છતાં તું કેમ ભૂલી ગયે?”
એ પ્રમાણે સાંભળતાં વિદ્યાસિદ્ધ લજજા પામીને બે કે–“હે ભદ્ર! મને સત્વર આદેશ કર કે અહીં શું કરવાનું છે ? ઉત્પથમાં પ્રવર્તતા મારા - ૩૨
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
જેવા લેાકેાને મધ પમાડવા માટે, પ્રજાપતિએ અવશ્ય વેદાથૅના મહાસાગર તમ જેવાને ઉત્પન્ન કર્યાં છે. ' એમ સાંભળી ગાભદ્રે કહ્યું કે—‘ સારૂં', સારૂ. હું વિદ્યાસિદ્ધ! આમ ખેલતાં અન્ય કેાને આવડે? અથવા તે ચંદ્ર-મંડળને કાણુ શીતલ બનાવી શકે ? મારના પીંછાંને કાણુ ચિતરે ? તમારા જેવા પુરૂષાને તે દેહની સાથે જ વિનય ઉત્પન્ન થયેલ હોય છે. ઉઠી, હવે ચંદ્રલેખાને પ્રણામ કરો. હું ચંદ્રલેખા ! તું પણ મત્સર અને પૂર્વના કાપને તજી, એને સ્વજન સમાન સમજી લે. એની સાથે સ્નેહ-ભાવ લાવ. ' એમ ગાભદ્રે કહેતાં વિદ્યાસિદ્ધ ચંદ્રલેખાના પગે પડયા અને ખેલ્યા કે— હે સુતનુ ! તારૂણ્યમંદ, વિદ્યાખલને લીધે ગવ કે અવિવેકને સુલભ ધ્રુવિનયવડે જે કાંઇ મે તારા અપરાધ કર્યાં, તે ક્ષમા કરજે. ' ચંદ્રલેખાએ કહ્યું કે—‘હે વિદ્યાસિદ્ધ ! હવે ખમાવવાથી સર્યું. હું પોતે જ સર્વથા મંદભાગી કે અલ્પમાત્ર અપરાધ છતાં આવા પ્રકારના અનર્થ કરવા ઉભી થઈ.
એવામાં થાડી દાસીએના પરિવાર સાથે હૃદયમાં ભારે વિસ્મય પામતી ચંદ્રકાંતા પણ તરત ત્યાં દાખલ થઇ. એટલે ગભદ્રે વિદ્યાસિદ્ધને કહ્યું કે— જેના નિમિત્તે આ વૈર બધાતુ, તે આ રમણી છે; માટે રાષ તજી, એની સાથે વિશેષથી ખામણા કર. લેશ પણુ રાષાવેશ અગ્નિની જેમ દુઃખના કારણરૂપ થાય છે. ' એમ તેના કહેતાં, પેાતાની ભગિની અને વિદ્યાસિદ્ધના પ્રણયભાવ થવાથી હૃદયમાં સંતુષ્ટ થયેલ એવી ચંદ્રકાંતા સાથે વિદ્યાસિધ્ધે ભારે આદરપૂર્વક ખામણા કર્યાં. એમ પરસ્પર કાપાનુબંધ નષ્ટ થતાં, જાણે એક માતાપિતાના સંતાન હોય તેમ દૃઢ સ્નેહ ભાવ પ્રગટતાં તેઓ વાતા કરે છે તેવામાં રસાયાણીએ આવીને ચંદ્રકાંતાને વિનંતિ કરી કે— હે દેવી! મહેરખાની કરી ઘરે ચાલે. રસોઈ તૈયાર છે. જગચ્ચક્ષુ લગવાન્ ભાસ્કર મધ્યભાગે આવેલ છે. ' એમ સાંભળતાં ચંદ્રકાંતાએ કહ્યું કે— હૈ ચદ્રલેખા ! ભજનને માટે આ અતિથિઓને નિમંત્રણ કર. વખત વીતી જાય છે.' એટલે ચંદ્રલેખાએ વિદ્યાસિદ્ધ અને ગાભદ્રને ઉઠાડતાં તે ભાજન–મંડપમાં ગયા. ત્યાં વિવિધ શાકાદિવડે અધિક સ્વાદિષ્ટ એવું ભાજન કર્યાં પછી કપૂર અને સાપારીના ચૂર્ણ સહિત તેમને પાનનાં બીડાં આપવામાં આવ્યાં. એવામાં વિદ્યાસિધ્ધ અંજલિ જોડી ગાભદ્રને કહ્યું કે— હે ભદ્રે ! પૂર્વે સ્વીકારેલ વર માગી લે. કારણ કે હવે મારે અહીંથી નિવૃત્ત થવાનું છે. ગાલકે જણાવ્યું—‘ હે મહાભાગ ! જો સાચી રીતે તમે સ ંતુષ્ટ થયા હતા
ܕ
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ-વિદ્યાસિદ્ધની પ્રતિજ્ઞા.
૫૧
એ જ વર આપે કે એ રમણીઓ સાથે તમારે સતત સ્નેહભાવ રાખો. એમ કરવાથી તમે મારૂં બધું વાંછિત કર્યું સમજજો. પરના ચિત્તને સંતોષ પમાડયા ઉપરાંત શું અન્ય કોઈ દાન છે? બલિ કે હરિચંદ્ર પ્રમુખ રાજાઓ પૂર્વે પિતાના જીવિતદાનથી પણ લોકોને ઉપકાર કરી ગયા છે. દુઃખસંતપ્ત પ્રાણીઓ પર જે ઉપકાર કરે એ જ ક્ષણ-નશ્વર અને દુઃખભાગી જીવિતનું ફળ છે.” ત્યારે વિદ્યાસિધે કહ્યું કે-“હે ભદ્ર! આમ શા માટે બોલે છે ? તમારા જેવા પાસે પણ શું વિપરીત વાત થઈ શકે ? નિદ્રાથી નેત્ર ઘુમ્યા છતાં સજન પુરૂષે જે વચન બોલે છે તે પિતાના જીવિત કરતાં પણ અધિક પાળે છે. મિથ્યાકારી અથવા મને મિથ્યા બોલનાર સાંભળતાં કાત્યાયની દેવી પણ લજજા પામે, તે અન્ય જનને માટે શું કહેવું? માટે હે ભદ્ર ! આ બાબતમાં મારા પ્રત્યેને અવિશ્વાસ તજી દે. અન્ય કોઈ વર માગી લે. મારા પ્રણયને ભંગ ન કર.” એમ સાંભળી ગભટ્ટે કહ્યું—“જો એમ હોય તે પરસ્ત્રીને પ્રસંગ તજી દે, કારણ કે પરસ્ત્રીગમન એ વૈરપરંપરાનું કારણ છે, અનથેંનું એ કુલભવન છે, નરક-નગરને એ માગે છે, દુર્વિનયને એ બાંધવ છે, પરિભવનું સ્થાન છે, અપકીર્તિની ખાણ છે, પિતાના કુળને મલિન કરવામાં એ મશીના કુચા સમાન છે, પાપ-પટલનું એ સ્થાન છે, ગુણ-સમૂહને મૂળથી નાશ કરનાર છે, ઉત્તરોત્તર અધર્મ-પરિણતિને ઉપજાવનાર છે અને વળી એનાથી જ જગતમાં વિખ્યાત છતાં, વૈરીઓનાં પ્રચંડ ભુજદંડનું ખંડન કરવામાં અસાધારણ શૂરવીર છતાં તથા અશેષ વિદ્યાના અતિશય વડે ભાયમાન છતાં લંકાધિપતિ રાવણ પ્રમુખ ઘણુ રાજાઓ વિનાશ પામ્યા તેમજ એનાથી જ પિતાના જીવિતને તૃણુ તુલ્ય ગણનાર અને યુક્તાયુક્ત કર્તવ્યથી અજ્ઞાત એવા પ્રાણીઓ તીક્ષ્ણ અગણિત દુઃખો પણ માથે હેરી લે છે; માટે માજર ને મૂષક-ઉંદરની જેમ, અગ્નિ ને ધૃતકુંભની જેમ, પ્રદીપ ને પતંગની જેમ, પંચાનન-સિંહને સારંગ-હરિણની જેમ સુખાભિલાષી કુશળ પુરૂષ પરદાર-સંગને દૂરથી જ તજી દે છે.” એમ સાંભળતાં ગાઢ પશ્ચાત્તાપ ઉત્પન્ન થવાથી મન વૈરાગ્ય-માર્ગે સંલગ્ન થતાં વિદ્યાસિદ્ધ કહેવા લાગ્યું કે“હે ગોભદ્ર ! બહુજ સારે ઉપદેશ કર્યો, અપાર પાપરૂપ સમુદ્રથી તમે મારે ઉદ્ધાર કર્યો. હવે સ્વદાર-પરિગ સિવાય આજન્મ મારે શેષ મહિલા સંગને ત્યાગ છે.” ગોભદ્ર બે – હે આર્ય ! હવે મને વાંછિતાર્થને લાભ થયે. હવે પછી સ્વજન-સંબંધીઓની કથામાં તમે મને યાદ કરજે.” એમ કહેતાં અંજલિ જેડી, બધાને પ્રણામ કરી, નેહ-વશ લોચનમાં અશ્રુપ્રવાહ
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
વહેતાં, ચંદ્રકાંતા પ્રમુખથી સાદર જોવાતા તે વિદ્યાસિદ્ધ અદૃશ્ય થયે. તે ચક્ષુપથથી દૂર થતાં પણ ક્ષણભર વિરહ-વેદનાવડે શૂન્યતા અનુભવી ગાભદ્ર કહેવા લાગ્યા... અહા ! તેના વચન–વિન્યાસ, અહા ! પાપ-પરિહાર, અહા ! ભીરૂતા, અહા ! વિનીતતા, અહેા ! સુગુણુ ઉપાર્જન કરવાના સમુદ્યમ, અહા ! અસાધારણ દાક્ષિણ્ય. ' ચ'દ્રલેખા મેલી ડે-ભદ્રે ! એ બધા તારા અનુભાવ છે, કારણ કે ગારૂડિકના સામર્થ્ય વિના સાલૂર ( દેડકું) કાંઈ ભુજંગની ણા પર આક્રમણ કરવાને સમર્થ ન થઈ શકે, તીક્ષ્ણ અંકુશ ધારણ કરતા મહાવત વિના મદમસ્ત હાથી માગે ન ચાલે.' એમ વિવિધ સ’કથા કરતાં કેટલાક દિવસ ત્યાં રહી, એક દિવસે ગાભદ્રે કહ્યું કે મને ઘરથી નીકળ્યે ઘણા દિવસેા થયા, માટે મને જવાની અનુજ્ઞા આપેા. કઈ સમજાતું નથી કે સગાઁ તમારી બ્રાતૃજાયા–ભાભી અત્યારે કેમ દિવસ ગાળતી હશે ?' એમ સાંભળતાં ચંદ્રલેખાએ ફરીને પણ કેટલાક દિવસ તેને રાકયા. પછી ઘણા રત્ન-દાનપૂર્વક સન્માન આપીને ગોલદ્રને વિસર્જન કર્યાં, એટલે વિશેષ કથાનક વડે તે પેાતાને ગામ પહોંચ્યા.
પર
હવે પ્રિયતમાને જોવાની ઉત્સુકતાથી ગાભદ્ર જેટલામાં પેાતાના ઘર ભણી જાય છે તેટલામાં દૂરથી જ જેનુ' દ્વાર ભગ્ન છે, ઘણી રજથી આચ્છાદિત, ખાડા ખાદીને સૂતેલા કૂતરાના ઘુરરિત ઘાર ઘાષવડે ભીષણુ, અનેક મૂષ કાનાં ખિલેાથી વ્યાપ્ત અને શ્મશાનની જેમ ભયાનક એવું ઘર તેના જોવામાં આવ્યું, જે જોતાં હૃદયમાં ક્ષેાભ પામી તેણે એક પાડોશણને હકીકત પૂછી. એટલે તેણે પણ લાંબા કાળે તેને આવેલ જોઈ, હેત લાવીને પોતાના ઘરે મેલાન્યા અને તેને આસન અપાવી, પાદ-શૌચ કરાવીને તેણે કહ્યું કે–‘ હે ગાભદ્ર ! તમે પ્રથમ ભાજન કરો. ' જેથી તથાવિધ ગૃહ જોતાં શરીરે ખળતરા ઉત્પન્ન થવાથી ફરીને પણ તેણે પાડોશણને પાતાના ઘરના વૃત્તાંત પૂછ્યા. ત્યારે ‘અનિષ્ટ ભોજનના અંતે કહેવું' એ' લેાકવાદ વિચારતાં તેણીએ કહ્યુ કે– તારી સ્ત્રી પાતાના પિતાના ઘરે ગઇ છે. બીજું પછી કહીશ. પ્રથમ ભાજન કરી લે. ' એટલે હૃદયમાં વ્યાકુળતા વધતી હાવા છતાં તેણીના આગ્રહથી ગાભદ્રે ભાજન કર્યું. પછી આવીને આસન પર બેસતાં, તેણીએ તેને જણાવ્યું કે–‘હું ગાભદ્ર ! તું જતાં કેટલાક દિવસ પછી વિયાગ-દુઃખે કે તથાવિધ વ્યાધિને લીધે શરીરે બહુ જ કૃશ થઈ જતાં શિવભદ્રાને અકાળે તીવ્ર શૂળ વેદના જાગી, શરીર ભારે આકુળ-વ્યાકુળ થવા લાગ્યું, ઔષધા કરતાં પણુ આરામ ન થયા. જેથી તે મુહૂત્તમાત્રમાં પંચત્વ-મરણ પામી.' એ પ્રમાણે
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પંચમ પ્રસ્તાવ-ગોભદ્રની પ્રિયાનું મરણ અને વૈરાગ્ય.
૨૫૩ સાંભળતાં વિયાગરૂપ વજથી હદય જર્જરિત થતાં ક્ષણવાર જાણે મૂરછા પામ્ય હોય તેમ વિતાવી, મેઢથી પિોક મૂકીને તે કરૂણ શબ્દ રેવા લાગ્યું. ત્યાં પાસે રહેતા લોકોએ તેને શાંત કર્યો. પછી તેણે મૃતકાર્યો કર્યા અને વખત જતાં તેને શેક ઓછો થયે.
એવામાં એકાદ લેકેએ તેને જણાવ્યું કે-હે ગોભદ્ર ! શેક તજીને તમે હવે ફરીથી કન્યા પરણ. સંસારની ગતિ એવી જ હોય છે. ” તે બોલ્ય
અરે ! એ તો બહુ જ અઘટિત છે, કારણ કે પ્રથમ તે અહે ! દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવા માટે હું દેશાંતર ગયે, ચિરકાળ કલેશ હેતાં તે મેળવીને હું મારા ઘરે આવ્યું. ત્યાં આવતાં આવતાં વિચાર થયે કે-“હવે બીજા કાર્યોની દરકાર કર્યા વિના પિતાની સ્ત્રી સાથે હું પાંચ પ્રકારનાં વિષય-સુખ ભોગવીશ.” પરંતુ ભવિતવ્યતા મેગે તે અકાળે જ મરણ પામી, તે હવે બીજી સ્ત્રી પરણવાનું શું પ્રજન છે? જેમ તે મરણ પામી તેમ બીજી પરણતાં તે પણું જે પંચત્વ પામે, તે ફરીને કરેલ બધા આરંભે નિષ્ફળ જ થાય. વળી પિતાના જીવિતને પણ શો વિશ્વાસ? કારણ કે એમ સમજાય છે કે તે યત્નપૂર્વક શ્વાસ-વાયુના મિષે ગમનાગમન કર્યા કરે છે. સંઘટન અને વિઘટન કરવામાં ભારે પરાક્રમી, નિષ્કપ અને સ્વચ્છેદે ગમન કરનાર કૃતાંત જ્યાં વિદ્યમાન છે, ત્યાં સ્થિર બુદ્ધિ કયાં રાખી શકાય? વળી દયિતા, ધન અને પરિજનના સંગમમાં જ્યારે સરસવ જેટલું સુખ છે, તે તેના વિયેગમાં અવશ્ય મેરૂ પ્રમાણ દુઃખ રહેલ છે. એમ હોવાથી બહુ કલેશયુક્ત તરૂણીના વિષયની તૃષ્ણથી સર્યું. વળી આટલી અવસ્થામાં વિષયની આશા એ અવગણનાનું સ્થાન છે.” આવે તેને નિશ્ચય જાણીને લાકે મૌન રહ્યા અને ગભદ્ર ધર્મકાર્યોમાં ઉદ્યત થયે.
એક દિવસે પાંચ સે મુનિએથી પરિવરેલ, છત્રીશ ગુણ-રત્નોના રત્નાકર, સમસ્ત પ્રાણીઓનું રક્ષણ કરવામાં સાવધાન અને સતત સ્મરવા લાયક એવા ધમષસૂરિ ત્યાં પધાર્યા. તેમને વંદન કરવા ઘણા લોકે ગયા. એવામાં તેમનું આગમન જાણવામાં આવતાં, ભવથી વિરક્ત થયેલ ગોભદ્ર પણ આચાર્ય પાસે ગયે અને ભારે હર્ષપૂર્વક તેમના પાદ–પંકજે પ્રમાણુ કરી, આશિષ લઈ તે ભૂમિ પર બેઠો. એટલે સૂરીશ્વરે પણ ધર્મદેશનાને પ્રારંભ કર્યો- “હે ભવ્યાત્માઓ ! જીવવધ, મૃષાવાદ, અદત્તગ્રહણ, મૈથુન અને પરિ. ગ્રહને જે ત્યાગ, એ જ ધર્મનું મુખ્ય સ્વરૂપ છે. જીવનમાં આસક્ત થયેલા
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
પ્રાણીઓ અષ્ટ પ્રકારના કમ ખાંધે છે, નરકે જાય છે, અને ત્યાં તીક્ષ્ણ દુઃખા પામે છે. ત્યાંથી નીકળતાં લાખાતિય ચ-ચેાનિઓમાં તે બિચારા પેાતાના દુશ્ચરિત્રથી લાંખા કાળ ઉત્પન્ન થાય છે. તેમજ . જે સ પ્રાણીઓને પેાતાના જીવિત સમાન સમજી સમ્યકૂ પ્રકારે સભાળે છે, તે લેાકેા સર્વ લેાકેાના લેાચનને આનંદ પમાડવામાં ચંદ્રમા તુલ્ય થાય છે, અને દીર્ઘાયુષ્ય, સુંદર રૂપ અને દિવ્ય દેવસુખા ભાગવી અનુક્રમે અવશ્ય માક્ષે જાય છે. વળી સત્યાર્થ છુપાવનાર, પ્રાણીઓના વિનાશના એક કારણરૂપ એવુ' જે ઘાર વચન, તે બધું સુબુદ્ધિ જનાએ વવા લાયક છે. મૃષાવાદી લેકે આ ભવમાં જીહ્વા છેદન અને લેાકનિંદા તથા પરભવે દુઃખ પામે છે. એ મૃષાવાદથી જે વિરક્ત, કુટિલતાથી વર્જિત અને મિતભાષી છે, તે અપયશના કે કદાપિ લિપ્ત થતા નથી. વળી વિકાસિત કમળના પરિમલ સમાન મુખ—શ્વાસવડે દિશાઓને સુગ ધી કરનાર એવા તેજના લેાકેામાં પૂજા-પ્રતિષ્ઠા પામે છે, તેમજ આદ્રેયવચની થાય છે. જે પરધનને આળવે છે તે સુગતિરૂપ ગૃહના કપાટ–કમાડ બ`ધ કરે છે અને તુચ્છ ઐહિક સુખેાના કારણે કર્મ-બંધનાને મજબૂત બનાવે છે. તે મૂઢાત્મા એનાથી પ્રતિજન્મે દારિદ્રય ઉપાર્જન કરે છે અને સુત, યિતાના સહ વિરહ-દુઃખને પામે છે, તેમજ જેએ સતાષી બની, અદત્ત તૃણુમાત્ર પણ લેતા નથી તે દેવાને પણ પૂજનીય થાય છે, તેા મનુષ્યોને માટે શું કહેવું ? તેમના ધનવિલાસ વધે છે, આપદાઓ કિ આવતી નથી અને તેમના બધા મનાથ નિવિને સિદ્ધ થાય છે. જે પાતાના આત્માના નિગ્રહ કર્યાં વિના ! લવસ બધી લેશ સુખમાત્રમાં પ્રતિબંધ પામતાં કામલુબ્ધ બની, દાસની જેમ મુગ્ધ થઇને સ્ત્રીઓને આધીન વર્તે છે, તે પુરૂષો રાજસેવા, સંગ્રામ પ્રમુખના વિવિધ વ્યસન-દુઃખે, મૈથુન-સંજ્ઞામાં આસક્ત બનવાથી વાર વાર પામે છે અને કામિવમુખ પુરૂષો, દેવ અને મનુષ્યને પૂજનીય બની, દેહાદ્ભવ, અવિનશ્વર પરમ આનંદને સદા અનુભવે છે. સ’પૂર્ણ બ્રહ્મવ્રત પાળવાથી પવિત્ર થયેલા પુરૂષ સિંહને વિદ્યા અને મંત્રા સ્મરણ-માત્રથી સિદ્ધ થાય છે. જે પરિગ્રહની વિરતિ ન કરતાં પાપમાં પ્રવૃત્ત થાય છે, તેઓ કેાશિકાર–કીટની જેમ સ્વક્રિયાથી પેાતાને ખાંધે છે. પ્રતિદિવસ લાભ થતાં ભારે લાલ વધવાથી શરીરે કલેશ પામતાં સર્વત્ર પરિગ્રહની મમતાથી તેઓ ચિરકાળ દુ:ખિત થાય છે અને અપરિગ્રહી પુરૂષો પોતાના શરીરે પણ મમત્વ પ્રતિખધ કરતા નથી, તે શેષ વસ્ત્ર-પાત્રાદિમાં તેા મમતા કેમ કરે ? એથી
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ-દેડકાની વિરાધના અને જ્યોતિષ દેવ અને તાપસરૂપે જન્મવું ૨૫૫ જ તેઓ તીવ્ર ઉપસર્ગોમાં પણ મંદરાચલની જેમ ધ્યાનથી ચલાયમાન ન થતાં મોક્ષસુખને સાધે છે. હે દેવાનુપ્રિયે ! એ પ્રમાણે અવિરતિ અને વિરતિના દેશે અને ગુણ મેં તમને કહ્યા. એ વિરતિ જ શુદ્ધ ધર્મનું સર્વ સ્વ છે. સંસાર-સાગરમાં ભમતા અને સ્વકર્મના મોટા ભારથી દબાયેલા છોને એજ ચિંતામણિની જેમ દુર્લભ છે. એ પ્રાપ્ત થતાં, એવું જગતમાં કાંઈ નથી કે જે પ્રાપ્ત ન થયું હોય; માટે કુશળ બુદ્ધિના પુરૂએ એમાં જ સતત પ્રયાસ કરો. કારણ કે એ નિરતિચાર સાધુદીક્ષા વિના ઘટિત નથી, માટે દુખ-શલને તોડવામાં વજ સમાન એવી પ્રવજ્યારે તમે આદર.”
એ પ્રમાણે ગુરૂએ ઉપદેશ આપતાં ઘણું પ્રાણીઓ સદ્ધર્મ–માર્ગને પ્રતિબંધ પામ્યા, કેટલાકની મિથ્યાત્વ-વાસના નાશ પામી, કેટલાકને સર્વ વિરતિને ભાવ થયે, ઘણાને દેશવિરતિની ઈરછા થઈ. એવામાં સંસારની અસારતાને વિચાર કરતાં, તત્કાલ તીવ્ર વૈરાગ્યને લીધે પ્રવજ્યાના પરિણામ ઉત્પન્ન થતાં ગોભદ્ર ગુરૂ સમીપે જઈને વિનવવા લાગે કે-“હે ભગવન ! તમારૂં વચન મને અમૃતની જેમ પરિણમ્યું છે, વિવેક પ્રગટ થયું છે અને ગૃહવાસના તૂટી, માટે નિયમક તુલ્ય તમારા હાથે પ્રવજ્યારૂપ યાનપાત્ર પર આરૂઢ થઈને હું ભવ-સાગર ઓળંગવા ઇચ્છું છું.' ગુરૂ બોલ્યા-“હે ભદ્ર! તમ જેવાને એ યુક્ત જ છે.' પછી આચાર્યને નમીને તે ઘરે ગયો. ત્યાં રત્નાદિક વેચતાં મળેલ ધનથી દીનાદિકને મહાદાન આપી, પ્રશસ્ત તિથિ અને મુહૂ આચાર્ય પાસે તેણે દીક્ષા અંગીકાર કરી, ગભદ્ર એક મહાતપસ્વી થયે. શ્રમણ-ધર્મને તે નિરતિચાર પાળો, પરીષહ સમ્યફ પ્રકારે હેતો, બાલ, ગ્લાનાદિકને વિનય સાચવતે, ભાવનાઓ ભાવત, સિદ્ધાંતશાસ્ત્ર ભણત, તેના ભાવાર્થને ચિતવતે તથા અપૂર્વ અપૂર્વ તપશ્ચરણ કરતે, એમ પિતાના આત્માને શોધતાં તેને દિવસો જવા લાગ્યા. એકદા ગુરૂની અનુજ્ઞા લઈને તેણે મા ખમણે શરૂ કર્યા, જેથી તેનું શરીર શુષ્ક થઈ ગયું, છતાં બાલ, ગ્લાનાદિકના કામમાં પોતાનું બળ ન ગાવતાં તે સર્વત્ર પ્રવર્તતો.
એવામાં એક વખતે તે શ્રમણ કઈ ક્ષુલ્લક સાધુની સાથે આહાર નિમિત્તે નીકળ્યા, અને યુગપ્રમાણ દષ્ટિ પ્રસાર્યા છતાં કઈ રીતે દેવયોગે, માગે જતાં તેના પગ નીચે દેડકી આવી અને તે મરણ પામી, એટલે પાછળ આવતા પેલા ભુલકે તેને કહ્યું કે-“હે ક્ષમાશ્રમણ ! તમે આની વિરાધના
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
,
કરી માટે ખરાખર જુએ. ' એમ સાંભળતાં, કઇક રાષાવેશ ઉત્પન્ન થવાથી ઈર્ષ્યાપૂર્વક, ઇતર જનાના ચરણથી ચ'પાઈને મરણ પામેલ દેડકી બતાવતાં તે ખેલ્યા કે– અરે ! દુષ્ટ-શિક્ષિત ! આ પણ મારી ? આ પણ મે મારી ? આ પણ મેં મારી કેમ ? ' ત્યારે ક્ષુલ્લકે જાણ્યું કે-‘ સાંજે પ્રતિક્રમણમાં પાતે ગુરૂ પાસે આલેાયણ લેશે. ’ પછી પ્રસ્તુત કામ કરીને તે અને પોતાના સ્થાને આવ્યા. અનુક્રમે સંધ્યા સમય થતાં, આવશ્યક ક્રિયા કરતાં ક્ષમકઋષિ દૈવસિક પ્રાયશ્ચિત્ત ગુરૂ પાસે આલાવીને તે બેઠા, એવામાં પેલી વિરાધના વિસ્તૃત ન થાય એમ ધારી ક્ષુલ્લકે તે ક્ષમકને મંડુકી દેડકીના વ્યતિકર સંભળાવ્યે. એટલે નિષ્ઠુર-વિકૃષ્ટ તપ કરવાથી શરીર સંતપ્ત થતાં અને બ્રાહ્મણુજન્મમાં તથાવિધ તીવ્ર કાય ઉત્પન્ન થવાની સુલભતાને લઈને તેના વિવેક નાશ પામ્યા, જેથી તે ક્ષુલ્લકને મારવા માટે અતિવેગથી ઢોડડ્યો; પણું આવતાં વચમાં મજબૂત સ્તંભમાં શિર પછડાતાં મર્મ-પ્રદેશમાં વાગવાથી તથાવિધ ક્ષુષ પરિણામથી સયમ વિરાધી, કાલ કરીને તે જ્યોતિષી દેવામાં ઉત્પન્ન થયા. કેપને આધીન થયેલાને એવા પ્રકારની વિડંબના તા થાય જ, કારણ કે-છઠ્ઠ, અઠ્ઠમાદિક દુષ્કર વિકૃષ્ટ-વિગઈ તપના સેવનથી ઉત્પન્ન થયેલ, ગુરૂ, ખાલ, ગ્લાન, પડિતના વિનય કરતાં મેળવેલ અને દશવિધ યતિધર્મની ક્રિયાના પાલનથી પરિપુષ્ટ થયા છતાં તેણે પેાતાનું અસાધારણ પુણ્ય ક્રોધાગ્નિવડે એક ક્ષણમાત્રમાં તૃણુની જેમ ખાળી નાખ્યું. એટલા માટે જ પ્રથમ રહિત પુરૂષની બધી ક્રિયાએ નિરર્થક છે, તેમજ ઉત્કૃષ્ટ તપ પણ કેવળ ભૂખમરા જેવા છે. પવતામાં જેમ મેરૂ, નદીઓમાં જેમ ગગા, પશુઓમાં જેમ પચાનન, પક્ષીઓમાં ગરૂડ, સર્વ ભુજગામાં શેષનાગ, સાધુઓમાં જેમ જિનેશ્વર અને મણિમાં જેમ ચિંતામણિ તેમ સર્વ ધર્માંમાં પ્રશમ એ સારરૂપ છે; માટે એમાં જ અધિક પ્રયત્ન કરવા. બસ, એ કરતાં વધારે કહેવાનુ શુ હાઈ શકે ?
હવે તે ક્ષમકના જીવ જ્યાતિષી દેવનુ આયુષ્ય પાળી, ચવતાં કનક ખલ આશ્રમમાં પાંચ સે તાપસાના અધિપતિ કુલપતિની ભાર્યાંના ઉદરમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયા, ઉચિત સમયે જન્મ પામ્યા પછી તેનું કૈાશિક એવુ નામ રાખવામાં આવ્યુ. તે સ્વભાવે ભારે કાપ કરનાર અને અલ્પ અપરાધ છતાં અન્ય તાપસ-કુમારાને તે ફૂટવા લાગ્યો. તેનાથી તાડન પામતાં તેઓ પોતપાતાના પિતાને કહેવા લાગ્યા. તેમને પૂછતાં તેઓ કૌશિકનું નામ મતાવતા, પણ ત્યાં અન્ય તાપસ-કુમારે। પણ કૌશિક-નામધારી હતા. તેથી
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ–ચંડકૌશિકનું પૂર્વ વૃતાંત.
૨૫૭ - મારનાર કેણું છે? તે સમજાતું નહિ. એવામાં કેઈએ તેના વિશેષ લક્ષણ કહ્યાં ત્યારથી તેનું ચંશિક એવું નામ રાખવામાં આવ્યું. તે દિવસથી તેનું નામ પ્રસિદ્ધિ પામતાં, તે એ રીતે ચંડકેશિક થયે.
એવામાં એકદા કુલપતિ પંચત્વ પામતાં, અન્ય તાપસોએ તેને કુલપતિના સ્થાને સ્થાપે. તે ઉપવનમાં તેની આસક્તિ બહુ જ વધી પડી. નિરંતર અપૂર્વ અપૂર્વ વૃક્ષોને સિંચતાં અને પાળતાં તે વખત વિતાવતે. અન્ય તાપસો ત્યાં પુષ્પ કે ફળો લેવા આવતાં તેમને તે બલાત્કારથી અટકાવતે, એટલે ત્યાં એક પુષ્પ માત્ર પણ ન પામવાથી “ગુરૂની જેમ ગુરૂપુત્ર પ્રત્યે વર્તવું” એ વાક્ય સંભારતાં, તેના વચનને પ્રતિકૂળ ન થતાં, તેઓ અન્ય સ્થાને ચાલ્યા ગયા. કેઈ ગેવાળ પ્રમુખ ફળ નિમિત્તે ત્યાં આવે તે તેને પણ મારીને તે કહાડી મૂકતે. એટલે સમીપના ગામ-નગરોમાં એવી પ્રસિદ્ધિ થઈ કે–ચંડકૌશિક ઉપવન જેવા પણ આપતો નથી”
વખતે અત્યંત તીક્ષણ કુહાડો લઈ, વાડ કરવા નિમિત્તે કાંટા લેવા માટે બહુ જ દૂર વનમાં નીકળી ગયે. એવામાં તે આશ્રમની નજીક શ્વેતાંબી નગરીમાં વસનારા રાજપુત્રે કે જેમને ફળગ્રહણ કરતાં પૂર્વે તેણે અટકાવ્યા હતા તેથી કોપાયમાન થયેલા અને તેના ગમનને વૃત્તાંત જાણુવામાં આવતાં પૂર્વના ક્રોધવશે આવી તેમણે નાનાં વૃક્ષો ઉખેડી નાખ્યાં, કંઈક મેટાં વૃક્ષોને કાપી નાખ્યાં, ફળ પાડ્યાં, આશ્રમને છિન્નભિન્ન કર્યો, ઘટાદિ ભાંગી નાખ્યા, કમંડળ ફેડી નાખ્યું, દ્રાક્ષ-મંડપ તોડી નાખ્યા, કદલીગૃહો ભાંગીને પાડી નાખ્યાં અને બીજું પણ જે કાંઈ બન્યું તે ભાંગવા-તેડવામાં 'તેમણે બાકી ન રાખી. એવામાં તથાવિધ આશ્રમ-લંગને વ્યતિકર જોતાં ગવાળાએ જઈને ચંડકૌશિકને જણાવ્યું કે-કુમારે તારા ઉપવનને ભાંગી રહ્યા છે.” એમ સાંભળતાં, અગ્નિની જેમ ક્રોધથી ધગધગતે, કુહાડે લઈને પવનના વેગે તેમની તરફ દેડ્યો. ત્યાં કુમારોએ તેને આવતે જોઈ “મુનિ અવધ્ય છે” એમ સમજી, તેઓ પિતાના નગર ભણું દેડી ગયા. ચંડકૌશિક પણ તેમની પાછળ લાગીને બોલ્યો કે-“હે અધમ ક્ષત્રિયે ! મારા ઉપવનને પક્ષ ભાંગી–તેડીને અત્યારે શું કરી તમારી જનનીના ઉદરમાં પેસશે? વેગથી તમે આમ ભાગો નહિ, એક ક્ષણ મારી સામે આવે કે જેથી તાલફળોની જેમ આ કુહાડાથી તમારાં શિર પાડી નાખું.” ઈત્યાદિ અસભ્ય અને ગાલિગર્ભિત વચન બોલતાં અને કેપથી લેચન વિકલ થઈ જતાં તે એવી રીતે
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
શ્રી
મહાવીરચરિત્ર.
શીવ્ર ગતિથી દડો કે સ્થાણુ-શુષ્ક થડ સાથે અથડાઈને પડતાં આડે આવેલ પિતાના કુહાડાવતી શિર છેદાઈ જતાં, જાણે અપમાન જેવાથી જ તેને જીવ તરત નીકળી ગયો. એટલે આધ્યાનથી મરણ પામતાં મૂછને લીધે તે જ વનખંડ ડમાં તે ભયંકર દષ્ટિવિષ સર્પ થયે. એવામાં તેના મરણને વ્યતિકર સાંભળતાં તે પૂર્વેના તાપસ તે વનખંડમાં આવીને રહેવા લાગ્યા. પછી એકદા પૂર્વના નેહાનુબંધથી તેને વનરક્ષાના પરિણામ ઉત્પન્ન થતાં, આમતેમ પરિભ્રમણ કરતાં તે તાપસ દષ્ટિવિષ સર્પના જોવામાં આવ્યા, જેથી રોષ સહિત સૂર્યબિંબને જોતાં અગ્નિવાળા પ્રગટાવીને તેણે સામે રહેલા તાપસને બાળી નાખ્યા અને બીજા તરફ પલાયન કરી ગયા. એમ તે ત્રિકાળ વનખંડમાં ચોતરફ ફરીને જે કંઈ પક્ષીને જે તેને પણ બાળી નાખતા, તેમજ તે માર્ગે જતાં કાર્પેટિક, ભિક્ષુક પ્રમુખ પથિકને પણ તે પૂર્ણ પરાંભવ પમાડતે, એથી તેના ભયને લીધે તે માર્ગ બંધ પડી ગયો. એ ચંડકૌશિક સર્ષની ઉત્પત્તિ કહી.
હવે ઉપવનમાં ભમતાં તે સર્વે, યક્ષમંદિરમાં પ્રતિમાઓ રહેલા વર્ધમાનસ્વામીને જોયા. એટલે કે પાગ્નિ જાગતાં, “અહો ! આ મારા સામર્થ્યને જાણતો નથી” એમ ધારી, રવિબિંબને જેવાથી ચારગણું વિષ નીકળતાં, મયૂરના પીંછા સમાન ચળકતા અક્ષિ-વિક્ષોભવડે ભારે દુઃસહ એવો તે સર્પ ભગવંતને બાળવાની ઈચ્છાથી વારંવાર જોવા લાગ્યું. ત્યારે દષ્ટિવિષની દૃષ્ટિ જિદ્રના અમૃત સમાન શીતલ શરીર પર પડતાં, તે અદ્ભુત પ્રભાવથકી તરત જ ઓલવાઈ ગઈ. જ્યારે પ્રભુના લેમ માત્રને બાળવા પણ તે દષ્ટિ અસમર્થ થઈ, એટલે શક્તિ પ્રતિહત થતાં તેણે પિતાની પ્રચંડ ફણ ફફડાવી અને વિષકણેથી મિશ્ર મેટા ફેંફાડા મારતાં ડસવાની ઈચ્છાથી વેગપૂર્વક તે ભગવંત ભણું દેડ, અને તીવ્ર વિષવડે પ્રચંડ દાઢાથી પ્રભુને ડસી, “ઉગ્ર વિષથી મરણું પામતાં એ મારા પર ન પડે.” એમ ધારી તેણે પાછા વળીને જોયું. ત્યાં ભગવંતને તેવી જ સ્થિતિમાં રહેલા જોઈ, ફરી ફરી ત્રણ વાર ડસી ક્રોધથી તે જેતે રહ્યો, પણ પ્રભુને તથાસ્થિત જોતાં, તેમની સીમ્યાકૃતિ જેવાથી તેને દુષ્ટ દષ્ટિવિષને વિકાર ઉપશાંત થતાં, ભગવંતે કરૂણાથી તેને બોલાવતાં કહ્યું કે- હે ચંડકૌશિક ! શાંત થા. હે મહાનુભાવ! ઉપશાંત થા. જે વ્યતિકર તે પોતે જ અનુભવ્યું તે શું યાદ નથી ? કે પૂર્વભવે શ્રમણ છતાં કેપથી સમસ્ત સંયમને વિરાધી, મરણ પામીને કુત્સિત તિષી દેવની લક્ષ્મી પામ્યો. ત્યાંથી આ વનખંડમાં
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
::::::::Sh::Shr:: Shr: Six::fil: T-Shr:
SN'::::Sh::::::::::SHTTPS,
આનંદ પ્રેસ-ભાવનગર,
ouTUEU-ના
sur UFF.
uc
પ્રતિબોધ ( પ. ૨૫૮ ) ચંડકૌશિક સર્વે પ્રભુને કરેલ ઉપસર્ગ. પ્રભુએ તેને આપેલ
A
SUR: BE :ST::::::::::::::SA:
BRE: :::::R'SBI,
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ–ચંડકૌશિકના પ્રભુને ઉપસ.
૨૫૯
તું તાપસમ્રુત થયે અને ત્યાંથી અત્યારે દૃષ્ટિવિષ સ થયા છે, તે હે ભદ્રે ! હજી પણ કાપ તજી દે; કારણ કે પરમ સુખ-સ‘પટ્ટામાં એ વિજ્ઞભૂત છે, કલ્યાણલતાને તેાડી પાડવામાં એ મદોન્મત્ત હાથી સમાન છે, પ્રવર વિવેકના એ મહાશત્રુ છે, શ્રેષ્ઠ અનુષ્ઠાનરૂપ વનખંડને ખાળવામાં એ અનલ સમાન છે તથા ત્રિકટ દુર્ગતિમાં એ લઈ જનાર છે; માટે હવે કાપાનુબંધ સર્વથા તજી દે.' એમ સાંભળતાં પૂર્વાનુભવના સ્મરણવશે ઇહાપાહ કરતાં તે ભુજંગને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. એટલે પૂર્વે આચરેલ તપ-ચરણુ, સયમ-પાલન અને તેને વિરાધવાથી મળેલ જ્યાતિષી-દેવત્વ તેના જોવામાં આવ્યું; તેથી વિવેક પ્રગટતાં, ધર્મ-પરિણામ ઉલ્લાસ પામતાં અને પાપની દુગચ્છા થતાં, પરમ ભક્તિપૂર્વક પ્રદક્ષિણા આપી, ભગવંતને વંદન કરીને તેણે અનશન આદર્યું. ત્યારે ભગવાને પણ જાણ્યું કે-‘આ પ્રતિબેાધ પામ્યા અને અનશન લીધું. તથાપિ તેની અનુકંપાને લીધે પ્રભુ ત્યાં જ કાર્યોત્સર્ગ કરી રહ્યા છે.
કોઈ રીતે નયનાખીલમાં અને શેષ ચિતવવા લાગ્યા સમાગમ થયે પ્રાપ્ત થયું ?
કે માસ
અહીં ચંડકોશિક પણુ વિચાર કરે છે કે- રાષવશે ગ્નિવડે કાઈના પ્રાણના નાશ ન થાય. એમ ધારી મુખ શરીર ખીલની બહાર રાખી,. પરમ વૈરાગ્યની ભાવનાથી તે કે–“ અહા ! ગુણ–રત્નાના સાગર એવા ગુરૂ સાથે પૂર્વ કેમ અને પૂવે ન પ્રાપ્ત થયેલ એવું પ્રત્રજ્યા રત્ન મને કેમ અથવા અમૃતની જેમ બધા દોષાગ્નિને શમાવવામાં સમર્થ અને વિચિત્ર નય-ભગવડે દુર્ગમ એવું સૂત્ર હું સમ્યક્ પ્રકારે કેમ ભણ્યા ખમણાદિક તેવા દુષ્કર તપનું મેં ચિરકાલ આરાધન કેમ કર્યું ? કયાં દુશ્ છતાં અકલ ́ક ચારિત્ર અને બ્રહ્મચર્ય ? આ બધું એક ક્ષણ માત્રના તીવ્ર ક્રોધના પ્રભાવથી કેમ વિફલતા પામ્યું ? હા ! હું મુગ્ધ અને મદલાગી ! અત્યારે હતાશ હું પ્રકૃતિ-ભીષણ એવા ભુજગભાવને પામ્યા. મુનિધર્મને અયોગ્ય એવા હું હવે શેા ઉપાય લઉં ? હા ! પાપી જીવ ! તે વખતે શિરલાચાદિક ઘણાં દુઃખા તે જેમ સહન કર્યાં. તેમ ક્ષુલ્રકનું એક વચન પણ કેમ સહન ન કર્યું? હે મૂઢ! એવી રીતે તે પેાતાના શિરે જ અગ્નિ જગાડયો. સુખ–કામી શુ' પેાતાના જ આત્માને મારે ?” એમ ઉત્તરોત્તર વધતા વૈરાગ્યમાં સ'લગ્ન થયેલ, દર્પને દળનાર એવા તે સર્પ એક મૃતની જેમ અગ સંકેલીને રહ્યો.
એવામાં ભગવંતને સમીપે આવેલ જોઇ, વૃક્ષેાની આડે છૂપાયેલા ગાવાળ વિગેરે તે તથાપ્રકારે નિશ્ચલ રહેલ ભુજંગના પણ વિશ્વાસ ન કરતાં, ચેતનાની ખાત્રી કરવા પત્થર-ખંડ તેના પર ફેકવા લાગ્યા. એમ તાડના પામતાં પણ જ્યારે તે કઇં ચલાયમાન ન થયા ત્યારે તેઓ પાસે આવીને કાષ્ઠવતી
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦.
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
તેને ઘર્ષણ કરતાં, અને તેમ કરતાં તે ચલિત ન થયો એટલે તેઓ અન્ય લેકેને કહેવા લાગ્યા કે-“દેવાર્થે દષ્ટિવિષ સપને શાંત કર્યો. હવે તે કેઇને બાળ નથી.” એટલે લોકે આવી સ્વામીને અને સર્પને પણ વંદન કરી મહિમા ગાવા લાગ્યા. વળી અન્ય પાંગનાઓ પણ ઘી કે માખણ વેચવા ત્યાંથી જતાં-આવતાં, તે સર્પને ઘી ચોપડવા લાગી. તે વૃતના ગંધથી ખેંચાઈ આવેલ કીડીઓએ પિતાના તીર્ણ મુખથી ડંખ મારી, દેહમાં તીવ્ર વેદના ઉપજાવ્યા છતાં બહુ જ સમતાથી તે બધું સહન કરતાં, અર્ધા માસની સંલેખનાપૂર્વક કાળ કરી, સહસાર દેવકમાં અઢાર સાગરોપમના આયુષ્યવાળો તે દેવ થયે.
એ પ્રમાણે ચંડકૌશિકને સુખપરંપરામાં જોડી, ત્રિભુવનના એક દિનકર એવા વીર જિનેશ્વર ત્યાંથી નીકલતાં ઉત્તરવા ચાલ સંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં પક્ષક્ષમણના પારણે ગેચરીએ ચાલ્યા અને અનુક્રમે નાગસેન ગૃહસ્થના ઘરે ગયા. તે દિવસે ત્યાં બાર વરસે તેને પુત્ર આવેલ હોવાથી મહોત્સવ ચાલતા અને સ્વજને જમતા હતા. તેમણે સ્વામીની રૂપસંપત્તિથી આનંદ પામતાં, પ્રભુને પરમાત્રથી પ્રતિલાવ્યા. એવામાં “અહો ! દાન, અહો દાન.” એમ બેલતાં, વસ્ત્રક્ષેપ કરતાં, કનક વરસાવતાં, ચતુર્વિધ વાદ્યો વગાડતાં, ગધેદિક વરસાવતાં, પંચવર્ણનાં પુષ્પો નાખતાં, ગાયન અને નૃત્ય કરતાં, હર્ષપૂર્વક ત્રિપદી પછાડતાં અને સ્તુતિ કરતાં સુરાસુર અને ખેચરથી આકાશ સંકીર્ણ થઈ ગયું. ભગવંત પારણું કરીને ત્યાંથી તાંબી નગરીમાં ગયા. ત્યાં નમતા સામતના મુગટવડે જેનું પાદપીઠ અલંકૃત છે, સમ્યગ્દર્શનવડે યથાસ્થિત જિનેપદિષ્ટ છવાદિ તત્વના વિસ્તારને જાણનાર, અને પરમ શ્રાવક એ પ્રદેશી નામે રાજા હતો. ભગવંતને આવેલ જાણી, ચતુરંગ સેના તથા સમસ્ત નગરજને સહિત તે વંદન કરવા ચાલ્યા. ત્યાં પ્રભુને જેમાં ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક પરમ આદરથી વંદન કરીને તે આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યો કે-“હે ભુવનના એક નિશાકર! સાદર દેવેંદ્રોથી વંદિત, મલ રહિત, હિતકારી અને અંધકારને પરાસ્ત કરવામાં દિવાકર સમાન હે નાથ ! તમે જય પામે. કરૂણારસથી, ભવ-ગ્રીષ્મવડે તપ્ત થયેલા સત્વરૂપ તરૂસમૂહને શાંત કરનાર એવા હે જિનનાથ ! પૂર્વોપાર્જિત પુયે જ તમે દષ્ટિગોચર થયા છે. હે ભુવનના એક બાંધવ! જ્યાં તમારૂં મુખ-કમળ દષ્ટિગોચર થાય છે, તે જ દિવસ પ્રશસ્ત અને તે જ સમય સમસ્ત સુખના કારણરૂપ છે. જે મહારૂં ઉત્તમાંગ તમારા ચરણ-સ્પર્શથી પવિત્ર થયું, તેથી અતિનિસાર
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમ પ્રસ્તાવ–પ્રભુના ગ`ગા નદીના સામે તીર વિહાર,
૨૬૧
એવા જીવિતનુ' પણ મેં આજે ફળ મેળવ્યુ.” એ રીતે પરમ ભક્તિથી મહુ પ્રકારે જિનેશ્વરને સ્તવી રાજા નગરજના સહિત પોતાના સ્થાને ગયે.
અહીં ભગવાન્ પણ સુરભિપુર નગર ભણી ચાલ્યા. ત્યાં માર્ગમાં પ્રદેશી રાજા પાસે આવતાં પાંચ રથા સહિત નીકળેલા રાજાઓએ પ્રભુને જોઇ ભારે આદરથી તેમને પૂજા-સત્કાર કર્યાં. પછી સ્વામી પણ પેાતાના પ્રભાવથી ઘણા પ્રાણીઓને પ્રતિબંધ પમાડતા, બહુવિધ ઉગ્ર તપ-વિશેષથી શેષ નિમિડ કર્યાં - શના નાશ કરતા, વિશુદ્ધ શીલવડે સુરતિ શરીરયુક્ત એવા તે સુરભિપુર એળંગી, સાગરના પ્રવાહ સમાન જળ-પ્રસારયુક્ત તથા બધી નદીઓમાં શ્રેષ્ઠ એવી ગંગા મહાનદી આગળ આવ્યા, કે જ્યાં પવનથી ઉછળતા જળકાના સિંચનવડે તીરસ્થ વૃક્ષા સ્નિગ્ધ થઇ રહ્યાં છે, અન્યાન્ય એકત્ર થઇને છૂટા પડતા લાલકલ્લાલના ધ્વનિવડે શબ્દાયમાન, જિનેશ્વરના દર્શનથી સંતુષ્ટ થતાં તત્કાલ જાણે અટ્ટહાસ્ય કરતી હોય તેમ પ્રસરતા ભારે ફીણના પિડવડે જેના તીરના પ્રાંત ભાગ ઉજવલ થઇ રહ્યો છે, વનહસ્તીઓના મજ્જનથી ભાંગેલ છીપાના મેતીઆવડે સમૃદ્ધ, વિચરતા હંસ, સારસ અને ચક્રવાકના કલરવવડે મનાહર, સ્નાન કરતી પ્રમદાએના પીન સ્તનાના આઘાતથી જેના તરા લગ્ન થઇ રહ્યા છે, ક્રૂરતા મત્સ્ય, કાચબા, મગર અને ભુજંગાવડે ભીમ આવર્ત્તયુક્ત એવી સરસરિતાને શરણાગતવત્સલ અને કમળદળ સમાન લેાચનવાળા પ્રભુ પરીરે જવાની ઈચ્છાથી જેટલામાં જીવે છે તેટલામાં .નાવિકે પરતીરે જવા માટે સુશ્લિષ્ટ, મજબૂત અને વિશિષ્ટ તરૂકાછનાં પાટીયાંવડે બનાવેલ એવી નોકા તૈયાર કરી. તેમાં પરકાંઠે જનારા લાક આરૂઢ થયા અને ભગવંત પણ આરૂઢ થઈને તેના એક ભાગમાં એસી રહ્યા. એટલે નૌકા ચલાવવામાં આવી, સઢ ઉંચા કર્યાં અને હલ્લીસા ચલાવ્યા જેથી નાવ મહાવેગથી જવા લાગ્યું. એવામાં કિનારે રહેલ કૌશિક-ઘુવડ બેન્ચે જે સાંભળતાં પ્રેમલ નામના નૈમિત્તિકે કહ્યું કે- હે ! આ મહાશકુન એમ કહે છે કે-તમે અહીં મરણાંતિક આપદા પામશે, પરંતુ આ મહિષના પ્રભાવથી નિવિઘ્ને પાર ઉતરશે.' એ પ્રમાણે સાંભળી વિસ્મય પામતા નાવમાં બેઠેલા લાકા જેટલામાં પરસ્પર વિવિધ સંલાપ કરી રહ્યા છે તેટલામાં નૌકા અગાધ જળમાં પહોંચી. એવામાં ભગવંતને નૌકામાં બેઠેલ જોઇ, પૂર્વના વૈરને યાદ કરતાં પાપી નાગસુદાઢ દેવ ચિંતવવા લાગ્યા કે– “ આ તે જ છે કે પૂર્વે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના ભવમાં જેણે ગિરિશુફામાં રહેલ, સિંહપણામાં વત્તમાન અને સ્વચ્છંદે વિવિધ ક્રીડાના વિનાદ અને લીલા
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
વિલાસમાં મસ્ત એવા મને જીણું પટની જેમ હાથમાં લઈને ચીરી નાખે. તે વખતે નિર્જન વનમાં વસતાં તેણે એને શે અપરાધ કર્યો હતો કે નિષ્કારણ શત્રુ એવા એણે મને તેવી રીતે દ્વિધા કરી મારી નાખે, તો પુણ્યપ્રકર્ષથી આજે મારી ઈચ્છા પૂર્ણ થઈ કે એ વૈરી પતે અહીં ચક્ષુગોચર થ. સત્પરૂ જગમાં જીવિતનું ફળ એટલું જ બતાવે છે કે ઉપકાર પ્રત્યે ઉપકાર. અને વૈરી પ્રત્યે જે વૈર લેવામાં આવે, જેથી અત્યારે મરણ પાસે આવ્યા છતાં મારા મનને સંતોષ થાય છે કે આ અવસરે પૂર્વનું વૈર લેવાને પ્રસંગ મજે.” એમ અસાધારણ અમર્ષના પ્રકર્ષથી આતામ્ર લોચનપર્વક ચિંતવીને તે સુદાઢ તરતજ પ્રભુ પાસે આવ્યા. પછી આકાશમાં રહી કિલકિલા અવાજ કરતાં તેણે કહ્યું કે- અરે ! હવે તમે કયાં જવાના છે?” એમ કહેતાં તેણે સંવર્તક મહાપવન વિકવ્યું. તેનાથી પ્રતિઘાત પામતાં વૃક્ષ ઉમૂલિત થયાં, કુલપર્વતે ચલાયમાન થયા, ધરણી કંપવા લાગી, ગંગાજળ આઘે ઉછળવા લાગ્યું, નૌકા આમતેમ ડોલવા લાગી, મુખ્ય સ્તંભ તડતડાટ કરે ભાંગી ગયે, સઢ જર્જરિત થયે, નાવિક લાચાર બન્યા અને નાવમાં બેઠેલા લેકે મરણના ભયથી ઈષ્ટદેવને સંભારવા લાગ્યા. વળી ચાલતા મિસ્ય, કાચબો અને જળહસ્તીના કરાઘાતથી તરંગે જર્જરિત થતા અને મહાપ્રબલ સલિલપ્રવાહ આકાશમાગે ઉછળતાં પર્વતના જેવા મોટા કલ્લેલથી પ્રેરાઈને ચપળ બનેલ માછલીની જેમ સુદાઢ નાવને ડૂબાડવા લાગ્યો. એવામાં કંબલ અને સંબલ નામના બે નાગકુમાર દે તરત આસન ચલાયમાન થતાં જેટલામાં અવધિજ્ઞાનથી જુએ છે તે “નાવારૂઢ ભગવંતને સુદાઢ ગંગાજળમાં ડુબાડવા લાગ્યો છે.” એટલે “હવે શેષ કાર્યોથી સર્યું. પ્રથમ ભગવંતને મૂકાવીએ” એમ ધારી એકદમ તેઓ તે સ્થાને આવ્યા. તેમાં એક નાગકુમાર સુદાઢ સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યો અને બીજાએ વિસ્તૃત હસ્ત-સંપુટમાં ઉપાડીને નૌકા નદી કિનારે મૂકી. હવે તે સુદાઢ જે કે મહદ્ધિક હતું, છતાં અત્યારે મરણ પાસે આવતાં તેનું બળ ક્ષીણ થયું અને ભારે વ્યાકુળતાથી વ્યાપ્ત થતાં તેનો ઉત્સાહ ભાંગી ગયે. જેથી તે વખતે શંબલ અને કંબલ અલપ ઋદ્ધિવાળા છતાં અભિનવ દેવત્વની દિવ્ય શક્તિથી તેમણે સુદાઢને તરત જીતી લીધું. એટલે દાઢ ખેંચી લેતાં નાગની જેમ સુદાઢને નિર્વિષ કરી, નાગકુમારે વિનયપૂર્વક ભગવંતને નમી, સુગંધી પુષ્પ તથા ગંધાદક વરસાવતા, ભારે ભક્તિથી રોમાંચિત થઈ ગાન કરવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે જોતાં ભારે આશ્ચર્ય પામી નૌકામાંના લેકે વિચારવા લાગ્યા કે–“અહો ! આ કઈ મહાપુરૂષ છે. એ મનુષ્યવેશે છતાં અલૌકિક પ્રભાવશાળી છે, કારણ કે એના પ્રભાવથી આપણે આપત્તિરૂપ
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
પંચમ પ્રસ્તાવ-કંબલ-શંબલને પૂર્વભવ.
૨૬૩ , મહાસાગરથી પાર ઉતર્યા માટે એ મહાત્મા વંદન-પ્રણામ કરવા યોગ્ય છે.”
એમ ધારી તેઓ ત્રિભુવનગુરૂના ચરણ-કમલમાં પડ્યા. કંબલશંબલ પણ પ્રભુને નમીને સ્વસ્થાને ગયા. - હવે તે કંબલ-શેબલ પૂર્વભવે કેણ હતા? તેમની મૂલત્પત્તિ સાંભળે – સકલ મહીતલમાં વિખ્યાત તથા ઉંચા અને પ્રશસ્ત સુપાર્શ્વનાથ પ્રભુના સ્તૂપ–ભથી શેભાયમાન મથુરા નામે નગરી છે. ત્યાં જવાછવાદિકના વિચારને જાણનાર, પિતાની શુદ્ધ બુદ્ધિના પ્રકર્ષથી જાણેલ પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર પ્રમુખ તરવવિચારમાં વિચક્ષણ, પંચ અણુવ્રતાદિ શ્રાવકધર્મ પાળવામાં સાવધાન, જિનશાસ્ત્રના અનુરાગથી હૃદયને રંજિત કરનાર, પ્રશમાદિ ગુણરત્ન ભંડાર, ગાંભીર્યનું નિવાસસ્થાન, કરૂણુની સંકેતભૂમિ, ધાર્મિક જનને વલ્લભ, નરપતિને બહુમાન્ય અને સર્વત્ર સાધુવાદસુકીર્તિને પામેલ એ જિનદાસ નામે શ્રાવક હતા અને સાધુદાસી નામે તેની ભાર્યા હતી. તે બંને ધર્મસાધનામાં અત્યંત તત્પર બની, સતત ગુરૂ ઉપદેશ પાળવામાં પરાયણ રહેતાં. પ્રાસુક અને એષણીય અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમથી મુનિઓને પ્રતિલાલતાં કાળ નિર્ગમન કરે છે, અને વળી સંસાર-ભ્રમણના ચિંતનથી જે કે અત્યંત ભીત છતાં, જે કે ગ્રહવાસના દથી મનમાં સાશંક છતાં અને શ્રમણત્વ સ્વીકારવાને આતુર છતાં અન્ય ગાઢ પ્રેમાનુબંધને લીધે તેઓ ગૃહવાસમાં રહે છે. એકદા સુગુરૂ પાસે
તિર્યંચાદિ-અસંયતને પોતાના હાથે પરિગ્રહ વધારે તે તીવ્ર પાપને વધારનાર હોવાથી અયુક્ત છે.” એમ સાંભળતાં તેમણે ગે-મહિષી પ્રમુખ ચતુષ્પદેનું પ્રત્યાખ્યાન લીધું અને બીજા પણ ઘણું અભિગ્રહ અંગીકાર કર્યા. પછી ગાય-ભેંસના અભાવે સાધુદાસી શ્રાવિકા પ્રતિદિન ગોવાલણુ પાસેથી દુધ લેવા લાગી. એવામાં એક દિવસે તેણે ગોવાલણીને કહ્યું કે–“તું પ્રતિદિન દુધ લઈને મારા ઘરે આવતી જજે. જેટલું દુધ તું લાવીશ તેટલું હું લઈશ. બીજે ક્યાંય તું જતી નહિ.” ગોવાલણે તેનું આ વચન સ્વીકાર્યું. એમ પ્રતિદિન એક બીજાને જેવાથી અને નિષ્કપટ કય-વિક્રય કરવાથી તેમનો પરસ્પર સ્નેહાનુબંધ વધી પડ્યો. વચવચમાં શ્રાવિકા તેને સુગંધી દ્રવ્ય આપતી અને ગોવાલણું પણ તેના બદલામાં તેને વિશેષ દૂધ-દહીં આપવા લાગી.
એવામાં એકદા ગોવાલણે પિતાની કન્યાનો વિવાહ માંડ્યો એટલે જિનદાસ અને સાધુદાસીને તે પ્રેમપૂર્વક કહેવા લાગી કે—જે કે તમને આસન-દાન કરવાનું પણ મારામાં કોઈ સામર્થ્ય નથી, તથાપિ સ્નેહાનુ
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
બંધને લીધે હું કાંઈક તમને વિનંતિ કરું છું. સ્વજન-સંબંધીઓમાં વિશેષતા બતાવવા માટે મોટા મને રથ કરતાં લાંબા વખતે અમારા જેવાથી મહોત્સવને પ્રારંભ થઈ શકે, પરંતુ પૂર્વજન્મના પુણ્ય-પ્રકર્ષના પ્રભાવે તમારા જેવાને તે પ્રતિદિવસ લીલાપૂર્વક ઓચ્છવ જ પ્રવર્તે છે.” એમ ગોવાલણના કહેતાં જિનદાસ શેઠ બે કે-“હે ભદ્ર! જે કાંઈ પ્રજન હોય તે પ્રગટ શબ્દોમાં જણાવી દે.” ત્યારે તે બેલી-અમારા ઘરે વિવાહ આરંભે છે, તો તમારે ત્યાં ભેજન કરવું.” શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું- તેમાં શું દોષ છે? કરીશું, પરંતુ ઘરના બહુ કામમાં પ્રવૃત્ત હોવાથી અમે એક મુહૂર્ત માત્ર પણ ઘર તજી શકતા નથી માટે તારે કાંઇ મનમાં સંતાપ ન કરે પ્રાર્થના-ભંગથી થતું અપમાન પણ ન ગણવું, નિર્દાક્ષિણ્યની કલ્પના ન કરવી અને પૂર્વગ્નેહને જરાપણ ત્યાગ ન કરે; કારણ કે નિષ્કપટ સ્નેહાનુબંધ બાઢા ઉપચારની અપેક્ષા રાખતા નથી; માટે પિતાના ઘરે જા અને ઈષ્ટ પ્રોજન હાથમાં લે.” એ પ્રમાણે સમજાવી, નવાં વો, તેને ઉચિત વસ્ત્રાલંકારે તથા કુંકુમાદિ વિલેપનો શ્રેષ્ઠીએ તેને આપ્યાં. તે લઈ પરમ હર્ષ પામતી ગોવાલણ પોતાના ઘરે આવી. ત્યાં વિવાહ માંડે. સ્વજન-સંબંધી બધા ભેગા થયા, મેટી શેભા થઈ અને અન્ય લોકોએ પણ તેની પ્રશંસા કરી કે એમણે વિવાહ-મહોત્સવ સારે કર્યો.” એમ પ્રશંસા સાંભળતાં તેઓ વિચારવા લાગ્યા કે-અહો ! પરમ ઉપકારી તે મહાનુભવ શ્રેષ્ઠી છે કે જેણે આપણું વિવાહમાં પ્રવર વસ્ત્રાભૂષણ આપી, આવી શોભા વધારી તો હવે એનો પ્રત્યુપકાર કેમ થાય?” એમ ધારી, શરીરે પુષ્ટ, લાંબા પુચ્છથી શોભતા, સુપ્રમાણ અને કુટિલ સુંદર શૃંગયુક્ત, શરદના ચંદ્રકિરણ સમાન ઉજવળ, સમાન આકૃતિવાળા, અત્યંત સુંદર કેટવાળા, ગોવર્ગમાં પ્રધાન અને ત્રણ વરસના એવા કંબલ અને શબલ નામના બે જુવાન વૃષભ લઈને તેઓ શેઠના ઘરે ગયા અને તે શ્રેષ્ઠીને સમર્પણ કર્યા. પરંતુ ચતુષ્પદ પરિગ્રહનું પ્રત્યાખ્યાન હોવાથી શ્રેષ્ઠીએ તેમનું નિવારણ કર્યું, છતાં પરમાર્થ ન જાણતા તેઓ તે વૃષભ શેઠના ગૃહાંગણે બાંધી પોતાના ઘરે ચાલ્યા ગયા. એટલે જિનદાસ શ્રાવકે વિચાર કર્યો કે –“અહો ! આ તે મહામુશ્કેલી આવી પડી, કારણ કે એ બિચારાને મૂકી દઈએ તે લેકે હળાદિકમાં ચલાવે અથવા તે કઈ હીનાચારી એમને સતાવે પણ ખરો, અને જે અહીં બાંધી મૂકીએ તે નિષ્ણજનને લીધે પાળવામાં બેદરકારી ઉભી થાય.” એમ ક્ષણભર વિચારી, જિનવચન સાંભળવાથી ઉપજેલ કરૂણા વડે જેનું હૃદય પૂર્ણ છે એવા જિનદાસે તે બાળવૃષભને ઘરે બાંધ્યા. પ્રતિદિન તે પ્રાસુક ચારો લઈને તેમને આપતે અને વચ્ચે ગાળેલ પાણી પાત. એમ પ્રતિદિન સાર
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ-કંબલશંબલદેવને પૂર્વભવ.
૨૬૫
સંભાળ લેવા લાગે. વળી તે શ્રાવક અષ્ટમી, ચતુર્દશીના દિવસે આહાર-પૌષધ, શરીર-સત્કારપૌષધ, બ્રહ્મચર્ય—પૌષધ અને અવ્યાપાર-પૌષધ એમ ચાર પ્રકારે પૌષધ લઈ, સામાયિકમાં શ્રમણ સમાન થઈ અતિચાર-પંકથી રહિતપણે ધર્મશાસ્ત્રનું પુસ્તક વાંચતે અને તેના પરિજને અંજલિ જોડી જાણે ચિત્રમાં આળેખાયા હોય તેમ એકચિત્તે તે સાંભળતા, તેમજ ભદ્રકભાવ અને તથાવિધ મેહનીયકર્મના લાઘવથી શ્રવણપુટ સ્થિર કરી, એકાગ્રમને, સંપિને લીધે યુક્તાયુક્તને જાણતા એવા તે કંબલ અને શંબલ વૃષભે પણ સમ્યફ પ્રકારે સાંભળતાં અને સંસારથી ભીતિ પામતાં, જે દિવસે તે શ્રાવક ઉપવાસ કરતે તે દિવસે તેઓ પણ ચારા-પાણીને ત્યાગ કરતા, વારંવાર આપ્યા છતાં તે લેતા નહિ.
હવે તે તિર્યચનિમાં ઉત્પન્ન થયા છતાં તપ કરતા હોવાથી એ ગુણવંત છે” એમ ધારી તેમને પક્ષપાત કરતાં શ્રેષ્ઠી ચિંતવવા લાગે કે
આટલે વખત, અનુકંપા લાવીને એમને ચાર-પાણી આપ્યાં અને હવે સાધર્મિક-બુદ્ધિથી બધું કરીશ; કારણ કે જગપૂજ્ય જિનેશ્વરે એ સ્વામિવાત્સલ્ય એ ધાર્મિક જનેને માટે સમ્યક્ત્વશુદ્ધિનું કારણ બતાવેલ છે.” એમ ધારીને શ્રેણી તેમની પ્રત્યે વિશેષ આદર બતાવતા, કારણ કે વીતરાગે પણ ભલેને પક્ષપાત કરે છે. એમ ઉચિત કર્તવ્યમાં પરાયણ અને અંતરમાં અધિક ઉપશાંત થતાં જિનદાસના દિવસે વ્યતીત થતા.
એકદા તે નગરીમાં લોકેએ ભંડીર યક્ષની યાત્રા માંડી. ત્યાં અનેક અશ્વાદિ વાહન પર આરૂઢ થઇ સમસ્ત પીરજને તેની આગળ વાહને દેડાવતા. એવામાં જિનદાસ શેઠને પ્રિય મિત્ર કે જે અત્યંત કૌતુહલી હવે તેને યક્ષયાત્રામાં વાહન દેડાવવાની ઈચ્છા થતાં, પ્રણયભાવને લીધે શેઠને પૂછ્યા વિના કંબલ-શબલને ગાડીમાં જોતરીને તે યક્ષ સમક્ષ ગયે. ત્યાં ઘણી વાર તેમને ચલાવ્યા. વળી તેમને આકાર અત્યંત રમણીય હોવાથી અન્ય અન્ય પ્રણયી જનેએ ચલાવતાં, આરાધથી ( આર મારતાં) નીકળતી રૂધિરધારાએ વ્યાસ, કમળ કાયવાળા, પૂર્વે તથાવિધ વેદનાથી અજ્ઞાત એવા તે બંને વૃષભ હદય તુટતાં નિસ્તેજ થઈ ગયા. તેવી સ્થિતિમાં તેમને શેઠના ઘરે બાંધીને પેલે મિત્ર ચાલ્યા ગયા. એવામાં ભેજનસમય થતાં શેઠ પણ જેટલામાં જવ-તૃણાદિ લઈને આવ્યા તેવામાં શરીરે કંપતા, લચનથી મંદ અશ્રુ
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬
શ્રી
મહાવીરચરિત્ર.
વહેતા અને જેમના વ્રણના મુખમાંથી રક્તધાર વહી રહી છે એવા તે બંને વૃષભ શેઠના જોવામાં આવ્યા. તેમને એવી હાલતમાં જોતાં શ્રેષ્ઠી રેષ લાવીને પૂછવા લાગે-“ અરે ! કયા દુરાચારે આ બિચારા વૃષને આવી દુર્દશા પમાડી?” એટલે પરિજને વીતક વાત કહી સંભળાવી, જે સાંભળતાં તેના મનમાં ભારે સંતાપ ઉત્પન્ન થયે. કંબલશંબલ પણ દઢ મારથી શરીરે જર્જરિત થતાં અનશન કરવાની અભિલાષાથી સાદર તેમની આગળ મૂકતાં પણ ચાર-પાણીને લેતા નહિ. જ્યારે વારંવાર આપતાં પણ ઘાસ ન લેતા ત્યારે શ્રેણીએ તેમને અભિપ્રાય જાણી, તેમને ચારા-પ્રાણીનું પ્રત્યાખ્યાન આપ્યું, જે તેમણે આદરપૂર્વક અંગીકાર કર્યું. પછી સમસ્ત ગૃહ--વ્યાપાર તજી, સ્નિગ્ધ બાંધની જેમ તેમની પાસે રહેતાં કરૂણાપૂર્ણ શેઠ તેમને કહેવા લાગ્યું કે
તે નિર્દયે તમને આવી દુષ્ટ અવસ્થાએ પહોંચાડ્યા તે કારણે તમે તેના પર લેશ માત્ર પણ રેષ કરશે નહિ. સંસારમાં પડેલા જીવોને એ શું માત્ર છે ? કારણ કે જગતમાં એકાંતસુખી કઈ જ નથી. દઢ પંજરમાં કે પર્વતના દુર્ગમાં લીન થયા છતાં પૂર્વકૃત અશુભ કર્મ, કુપિતની જેમ જીવને દબાવી દે છે, અને પછી પરવશપણે અતિવિરસ પકાર કરતાં, મારણ–યંત્રમાં પડેલ ચટક (પક્ષી વિશેષ) ની જેમ અનેક પ્રકારે તરફડતા જીવને તે ભારે સતાવે છે, માટે મહાનુભવ ! સમ્યકુ સહનશીલતાને ધારણ કરે, કારણ કે પૂર્વ પાપને ક્ષીણ કરવાને અન્ય કેઈ ઉપાય નથી. તમે તે પુણ્યશાળી છો અને તમારૂં જીવિત પણ સફળ થયું કે દુઃખમુક્ત કરવામાં સમર્થ એવી જિનધર્મની સામગ્રી તમે પામ્યા.” ઈત્યાદિ અમૃત તુલ્ય શ્રેષ્ઠ વચનેથી શ્રેષ્ઠીએ તે વૃષભેને બરાબર શુભ માર્ગમાં સ્થાપન કર્યા. એમ વિશુદ્ધ થતા અધ્યવસાયથી શરીર–વેદનાને સહન કરતા અને શ્રેષ્ઠીના કહેવા પ્રમાણે પંચ-નમસ્કારને સ્વીકારતા તે બંને મરણ પામીને નાગકુમાર દેવેમાં ઉત્પન્ન થયા. તે જ એ કંબલ-શંબલ હતા કે જેમણે ભગવંતને થતે ઉપસર્ગ દૂર કર્યો.
હવે નાવથી ઉતરતાં ભગવંત મહાવીર, નદી કિનારે ઈરિયાવહિયં પ્રતિકમી, ગંગાતીરે કિંચિત જલા સૂક્ષ્મ વાલુકા-વેળુ ઉપર મંદ મંદ પગલે ચાલતાં પૂણુગ સંનિવેશ પ્રત્યે જવા લાગ્યા. એવામાં નદીતીરે પ્રતિબિંબિત થયેલ ચક, કમળ, વજ, અંકુશ, કળશ, પ્રાસાદ પ્રમુખ પ્રધાન લક્ષણેથી લક્ષિત સ્વામીની પદપંક્તિ જોઈ, પૂષ નામે કુશળ સામુદ્રિક ચિંતવવા લાગે કે-“અહો ! આ જન્મથી પણ કદાપિ જેવામાં ન આવેલ અને અત્યંત આશ્ચર્યભૂત, છ ખંડ
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રસ્તાવ–ઈંદ્રનું આગમન,
૨૬૭
મહીમડળના ભાક્તા કોઈ ચક્રવત્તી મહાનુભાવના જેવી પ્રવર લાંછન યુક્ત અહી પદપ ́ક્તિ દેખાય છે. કદાચ કાંઈ કારણે રાજ્ય ન પામેલ હાય, અથવા દેશેા જોવામાં કૌતુકી હોય કે તથાવિધ વિષમ દશામાં પડેલ ચક્રવત્તી એમ ભમતે હાવા જોઈએ; તે તે મહાપુરૂષને જોઉ અને આવી અવસ્થામાં તેની સેવા કરતાં મારા વાંછિત સિદ્ધ થશે.' એમ ચિંતવી ઉતાવળે ચાલતાં જ્યાં કઇક ગયા તેવામાં શૃણાગ સંનિવેશની બહાર અગણિત પલ્લવાથી અલંકૃત અશાકવૃક્ષની નીચે પ્રતિમાએ રહેલા જિનેશ્વર તેના જોવામાં આવ્યા અને પ્રભુના શ્રીવત્સલાંછિત વક્ષસ્થળ, દક્ષિણાવર્ત્તવડે ગભીર નાભિમ`ડળ અને કામળ પ્રવાલ સમાન રક્ત કરકમળને જોતાં તેણે વિચાર કર્યાં કે એના ચરણયુગલમાં જ કેવલ લક્ષણૢા નથી પરંતુ શરીર પણ પોતપાતાના વિભાગને અનુરૂપ-યાગ્ય લક્ષણાવડે લાંછિત લાગે છે; તે સમસ્ત પ્રશસ્ત લક્ષણાની આવી સંપદા કેમ ? જીણું વસ્ત્ર માત્ર પણ એને કેમ મળતું નહિ હોય ? અથવા તે સમગ્ર ભરતની રાજ્ય-લક્ષ્મીને સૂચવનાર સામુદ્ર-શાસ્ત્રનાં વચને તેવાં કેમ ? અને કષ્ટ સાંપડતા લુક્ષ શિક્ષા-આહાર કરતાં એનુ કૃશ શરીર કેમ ? અહા ! આ તે લક્ષણ-શાસ્ત્ર સાક્ષાત્ અતિ વિરૂદ્ધ ભાસે છે. અરે ! શેષ કલાકલાપને પણ તજી, ભારે પ્રયત્ને ‘ આ સામુદ્રશાસ્ત્ર અવ્યભિચાર ( પૂર્વાપર દોષ રહિત ) છે. ’ એમ ધારી લાંખા કાળ મેં તેના અભ્યાસ કર્યાં; પરંતુ અત્યારે વસ્ત્ર રહિત આ શ્રમણુને જોતાં અશેષ લક્ષણશાસ્ત્ર અવશ્ય અત્યંત વિરૂદ્ધ નીવડયું. હા ! હા ! મને ધિક્કાર થા કે મૃગતૃષ્ણુિકા પ્રત્યે જતાં મૃગબાળની જેમ લક્ષણુશાસ્ત્રના મારા પરિશ્રમ વૃથા થયે. અહા! મુષ્ટિવડે મેં આકાશનુ તાડન કર્યું અને માખણ નિમિત્તે પાણી વલેાવ્યું કે અઘટિત અબદ્ધ એ શાસ્ત્રને મેં અભ્યાસ કર્યાં. વળી મને લાગે છે કે કાઇ ક્રીડાપ્રિય માણસે પ્રતારણમુદ્ધિથી એ શાસ્ત્ર રચેલ લાગે છે, કારણ કે ધૂત્તકૃત કાવ્ય પણ વખત જતાં સિદ્ધાંત સમાન મનાય છે; માટે હવે ઘાસ તુલ્ય એ દુષ્ટ શાસ્ત્રથી સર્યું.” એમ તર્ક કરતાં પૂષ એકદમ પરમ ખેદ્યને પામ્યા.
એવામાં સિ‘હાસન પર બેઠેલ ઇંદ્રે અવધિજ્ઞાનથી જોયુ* કે- ભવમથન ભગવંત કે વિચરે છે ? ' ત્યાં થાગ સ'નિવેશમાં તેણે પ્રભુને પ્રતિમાસ્થિત જોયા અને પૃષ નૈમિત્તિકને પેાતાના શાસ્ત્રને દૂષિત ગણતા જોયા. એટલે કી’મતી મુગટના સ`ખ્યાબંધ મણિએના કિરણેાથી ગગનને વિચિત્ર બનાવતા દેવેદ્ર તરતજ ભગવંતના ચરણકમળને વાંઢવા આન્યા અને યથાકથિત વિધિથી
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
સ્વામીને નમીને મધુર વચનથી તે પૂષને કહેવા લાગ્યા–‘હે ભદ્ર ! લક્ષણશાસ્ત્રને આમ કેમ દૂષિત બનાવે છે ? મહાનુભાવ શાસ્ત્રકારો કાંઈ મિથ્યાભાષી ન હતાં. શું તેં સાંભળ્યુ નથી કે સુરાસુરપતિ, વિદ્યાધર, નર, નરેશ્વરાએ જેમના ચરણે શિર નમાવેલ છે, ત્રિભુવનમાં જેમની કીર્તિ વિખ્યાત છે, ચતુવિધ ધર્મના જે પ્રવર ચક્રવત્તી છે અને કુટિલ મહિલાની જેમ રાજ્યલક્ષ્મીને તજીને જે આમ એકાકી વિચરતા એ સિદ્ધાર્થ-નરેદ્રના ન'ન છે ! અને વળી આ તે જ કે જેમના ઐશ્વર્યના કરોડમા અંશે પણ પાતાલ, સ્વર્ગ અને મલાકના સમસ્ત શ્રેષ્ઠ લેાકેા પણ આવી ન શકે. એ જ લવલચરૂપ ભીમ કૂપમાં ડૂબતા પ્રાણીઓના ઉદ્ધાર કરનાર અને એ જ વધતા જતા ઉદ્ભટ કલિકાલને દળવામાં દક્ષ છે. એ જ શિવ-મંદિરના કપાટ ઉઘાડવા અતિ તત્પુરુ અને એ જ સ’યમ-લક્ષ્મીને પોતાના વિશાલ વક્ષસ્થળમાં સ્થાપન કરનાર છે. એ જ મત્સર-અગ્નિથી સંતપ્ત જનાને કરૂણા-જળથી શાંત કરનાર અને એ જ અપ્રતિમ જ્ઞાન-દર્શન પ્રમુખ ગુણ-ગણુના નિધાન છે.' એ પ્રમાણે ત્રિવિધ વચન-સમૂહથી પૂષને વિશ્વાસ પમાડી, જિન-ચરણે નમસ્કાર કરીને ઈંદ્ર પેાતાના સ્થાને ગયા.
એ રીતે ઘાર પરિષહરૂપ શત્રુના સંહાર કરવામાં એકવીર અને ભુવનગુરૂ એવા વીરના, શુભ-સમૂહ ભરેલ ચરિત્રમાં શૂલપાણિ યક્ષ અને ચંડકૌશિક મહાસર્પને પ્રતિબંાધ પમાડવાના સંબધથી યુક્ત આ પાંચમ પ્રસ્તાવ વિસ્તારથી કહી મતાન્યે.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહી
षष्ठ प्रस्ताव
- RE
વે ઉપાર્જન કરેલાં પાપને વિનાશ કરવા એકાકી શ્રી વીર જિનેશ્વરે જે ઉપસર્ગો સહન કર્યા તે બધા અનુક્રમે બતાવ્યા. હવે શાલક દુષ્ટ શિષ્ય યુક્ત તે મહાવીરને જે ઉપસર્ગો સહન કરવાના છે તે બતાવવામાં આવતાં, તમે એકાગ્ર ચિત્તે
શ્રવણ કરે. : - હવે પૂર્વે બતાવેલ કૃણાગ સંનિવેશથકી નીકળી, ગ્રામાનુગ્રામે પરિભ્રમણ કરતાં, સ્થાને સ્થાને દેવસમૂહવડે પૂજાતાં, મૌન રહા છતાં પિતાના માતા
મ્યથી પ્રાણીઓને પ્રતિબોધ પમાડતાં ભગવાન ઉદ્યાન, કાનન, દીર્ઘિકાવડે રમણીય એવા રાજગૃહ નગરે આવ્યા. તેની નજીકમાં ઉંચા હજારે પ્રાસાદેવડે શોભાયમાન એ નાલંદ નામે સંનિવેશ છે. ત્યાં ધન, કનકથી સમૃદ્ધ એ અજુન નામે વણકર રહેતું હતું. તેના અનેક કર્મક-નેકરે વિશાળ શાળાઓમાં રહેતાં વિશિષ્ટ પટ-વસ્ત્ર વણતા હતા. ભગવંતે પણ ચાતુમસ કરવાની ઈચ્છાથી અર્જુનની અનુજ્ઞા માગી. ત્રસજીવ રહિત એકાંત શૂન્ય શાળામાં પ્રથમ માસખમણ આદરીને ત્યાં રહ્યા. એવામાં મખલિમખને પુત્ર,ચિત્ર ફલક-પાટીયા પર કહાડેલ ચિત્રથી આજીવિકા ચલાવનાર અને એકલે ભમતે એ ગૌશાળે તે જ શાળામાં આવીને ઉતર્યો, કે જ્યાં ભગવંત ભુજા લંબાવી ધ્યાન ધરી રહ્યા છે. જ્યાં એની ઉત્પત્તિ થઈ તે આગળ કહેવામાં આવશે, પરંતુ પ્રથમ જેની પાસેથી મેખલીમખ થયે, તે વાત કહેવામાં આવે છે.
ઉત્તર પ્રદેશમાં શિલિધ નામે સંનિવેશ છે. ત્યાં કેશવ નામે ગ્રામ
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
રક્ષક રહેતા. તેની પ્રાણપ્રિયા અને વિનીત શિવા નામની ભાર્યાના ઉત્તરથી મખ નામે પુત્ર જન્મ્યા. તે અનુક્રમે યૌવન પામ્યા. એકદા પિતાની સાથે તે સરાવર પર ગયા. ત્યાં સ્નાન કરીને તે તટ પર બેઠા. એવામાં અન્યાઅન્ય મનનાં અતિશય પ્રેમાનુબ ંધથી ર ંજિત તથા વિવિધ ક્રીડા કરતુ એવુ ચક્રવાકનુ યુગલ તેના જોવામાં આવ્યુ. કે જે ચ'ચુપુટથી છેદેલ નવ-નલિનના નાલલેશના સ'વિભાગથી પરસ્પર પ્રગટ પ્રેમ બતાવતું, સૂર્યાસ્તની શંકાથી પરસ્પર નિઅિહં આશ્લેષ કરતું, જળમાં પ્રતિષિ`ખિત થયેલ પેાતાના રૂપને જોતાં વિરહની શંકા પામતું અને અન્યોન્ય નિષ્કપટ પ્રેમાક્તિમાં મન લગાડતું એવું તે યુગલ જોતાં મંદ મંદ પગે ચાલી, પેાતાના આગમનને જણાવા ન દેતાં કૃતાંતની જેમ શિકારીએ આકણું ધનુષ્ય ખેંચીને તેની તરફ ખાણ છેાડ્યુ. દૈવયેાગે તે ચક્રવાકને લાગ્યું, એટલે તે માર્મિક ઘાતથી ઘાયલ થતાં જેટલામાં હજી તેણે પ્રાણ ન છોડ્યા તેટલામાં તેને મરણુતાલ જોઇ, ક્ષણવાર સકરૂણ કલકલાટ કરતી ચક્રવાકી મરણ પામી, એવામાં ચક્રવાક પણ મુહૂત્ત માત્ર જીવીને પચત્વ પામ્યા. એ પ્રમાણે તેના વ્યતિકર જોઈ, મખ મૂર્છાથી લાચન મી'ચાઇ જતાં ધરણીતલ પર પડી ગયા. ત્યારે ‘ અહા ! આ અણધાર્યું... શું થયું?’ એમ વિસ્મય પામતા કેશવે તેને જોયા. પછી શીતે પચારથી તેને આશ્વાસન પમાડતાં ક્ષણાંતરે તે સાવધાન થયા. એટલે કેશવે તેને પૂછ્યું કે- હે પુત્ર ! શુ' વાયુવિકાર થયા કે પ્રબલ પિત્તના દોષ છે ? અથવા નિખળતા કે અન્ય કાંઇ કારણ લાગે છે કે જેથી આમ અચાનક અશક્ત મની લાંબે વખત તું મૂર્છા પામ્યા ? હે વત્સ ! એના પરમાર્થ કહે, ' એમ પિતાનાં વચન સાંભળતાં, દીર્ઘ નિસાસા મૂકીને તેણે જણાયું કે- હું તાત ! આવા પ્રકારનું ચક્રવાક યુગલ જોઈ, મને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું કે હું... પૂર્વભવે માનસરાવરમાં એ રીતે ચક્રવાક-યુગલપણે વત્ત્તતા. એવામાં ભીલના ખાણુથી ઘાયલ થતાં, તરત વિરહથી હૃદય ફુટી જતાં ચક્રવાકીના મરણ પછી હું મરણ પામ્યા. ત્યાંથી મરણુ પામીને હું તમારા પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયા. અત્યારે લાંબા વખતની તે પ્રણયિની ચક્રવાકીના વિરહ સહન કરવાને હું અસમર્થ છું. ' કેશવે કહ્યું-‘ હે વત્સ ! ગતકાલનું દુઃખ યાદ કરવાથી શું? એ સમર્થ કૃતાંતના એવા સ્વભાવ છે કે પ્રિયસયાગથી સુખી થયેલા કાઇપણ પ્રાણીને લાંખો વખત જોઇને તે સહન કરતા નથી. વળી પેાતાની પ્રાણપ્રિયાના વિરહાગ્નિથી સ'તમ થયેલા દેવતાઓ પણ મદોન્મત્ત કે મૂર્ચ્છિતની જેમ મહાકષ્ટ પેાતાનુ જીવિત વ્યતીત કરે છે; તે હે પુત્ર ! જેમનું ચર્મથી મઢેલ અને સવ આપદાના સ્થાનરૂપ શરીર છે
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ટ પ્રસ્તાવ–મંખ ઉત્પત્તિ.
૨૦૧
એવા તમારા જેવાને એ દુ:ખ શું માત્ર છે ? માટે પૂર્વભવના સ્મરણથી વિરામ પામ અને વર્ત્તમાન પ્રમાણે ચાલ. અતીત-અનાગતની ચિંતા કરવાથી શરીર પણ સીદાય છે. જ્યાં જન્મ, જરા, મરણ, રોગ, શોક પ્રમુખ અનેક દુઃખા ભરેલાં છે, તેથી જ આ સ`સાર અત્યંત અસાર ગણાય છે.’ એમ વિવિધ હેતુ-વચનથી સમજાવતાં કેશવ, વિરહની મહાવેદનાથી હણાયેલ એવા તેને મહાકષ્ટ ઘરે તેડી ગયા. ત્યાં જતાં પણ ખાન-પાન તજી, શૂન્ય મને પૃથ્વીમાં દૃષ્ટિ સ્થાપી, મહાયાગીની જેમ વ્યાપારાંતરના વિચારને અટકાવી, પેાતાના જીવિતને તૃણુ સમાન ગણતા તે રહેવા લાગ્યા. એટલે તેને આવી અવસ્થામાં જોઈ મનમાં ભારે સંતાપ પામતાં સ્વજનાએ ‘ આ કાઇ છળ−વિકાર તા નહાય ’ એમ શંકા લાવી મ ંત્ર-તંત્રવાદીઓને ખેલાવ્યા. તેમણે બતાવેલાં ઉપચારા કર્યાં, છતાં કઇપણ ફેર ન પડ્યો. એવામાં એક વખતે દેશાંતરથી કોઈ વૃદ્ધ પુરૂષ આવી ચડ્યો અને તે એના જ ઘરે ઉતચેર્યાં. ત્યાં મખને જોઇ, પાસે રહેલ કેશવને તેણે પૂછ્યું' કે–‘ હું ભદ્રે ! આ યુવાન છતાં અને રાગાદિકથી રહિત છતાં સશલ્યની જેમ દેખાય છે, તેનું શું કારણ ? ' ત્યારે કેશવે પણ દોષ-વિકાર કહી સભળાવ્યેા. સાંભળતાં તેણે કહ્યું કે- આવા દોષના તમે કાંઈ પ્રતીકાર કર્યાં છે ? ' કેશવ ખલ્યા− મંત્ર-તંત્રના જાણનારા પ્રવર જનાને એ બતાવ્યા.’ વૃધ્ધે જણાવ્યુ` કે- એ સર્વ પ્રયત્ન નિર્ણાંક છે. પ્રેમ-ગ્રહના તે બિચારા શે પ્રતીકાર કરી શકે ? કારણ કે સર્પના ઉગ્ર વિષની વેદનાને શાંત કરવામાં દક્ષ છતાં, પ`ચાનન, દુષ્ટ ગજેંદ્ર અને રાક્ષસીને થંભી દેવામાં કુશળ છતાં, ભૂતઉપદ્રવના નાશ કરવામાં નિષ્ણાત અને પરમ વિદ્યાશાળી છતાં તેઓ પ્રેમ-પરાધીન હૃદયને સ્વસ્થ કરવાને સમર્થ થતા નથી.' કેશવે પૂછ્યુ‘- તે હવે શુ કરવુ ? ' તે ખેલ્યા- જો મને પૂછતા હા તેા જેટલામાં એ કામની દશમી અવસ્થા હજી પામ્યા નથી તેટલામાં ચિત્રફલક પર પૂર્વના વ્યતિકર આળેખાવા કે–ભીલે ખાણુથી ચક્રવાકને ઘાયલ કર્યાં અને તે હજી જીવતા હતા તેવામાં પ્રયિની મરણ પામી. એમ આળેખાવી ચિત્રલક એના હાથમાં આપીને ગ્રામ, નગરાદિકમાં એને ભમાવા. એમ કરતાં વખતસર વિધિચેાગે પૂર્વભવની ભાર્યા કે જે સ્ત્રીપણાને પામી હોય અને લકમાં આળેખેલ ચક્રવાક યુગલના વ્યતિકર જોવાથી જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પામતાં તે એને મળી જાય. પુરાણઆગમામાં એવા વૃતાંતા સભળાય છે અને વળી તેમ કરવાથી આશારૂપ અલાવડે અટકી રહેતાં કેટલાક દિવસે એ જીવતા રહી શકશે. ' એમ સાંભળતાં કેશવે કહ્યું- અહા ! તારી બુદ્ધિને ધન્ય છે. પાકી મતિના પુરૂષો
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭ર
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
વિના એવા વિષમાર્થને નિર્ણય કેણ જાણી શકે? ” એવી તેની પ્રશંસા કરી, તે વાત તેણે મંખને સંભળાવી. એટલે તેણે કહ્યું કે- “હે તાત ! એમાં બેટું શું છે? શીધ્ર ચિત્રફલક તૈયાર કરો. કુવિકલ્પરૂપ કલેલમાં આકુળ થયેલ મનને ભલે એ જ પ્રતીકાર ઉપયોગી થાય. એટલે કેશવે તેને અભિપ્રાય જાણી, યથાસ્થિત ચક્રવાક મિથુનના રૂપયુક્ત ચિત્રફલક આળેખાવ્યું. તે મંખને આપ્યું અને ભાતું પણ બંધાવ્યું. પછી ચિત્રફલક હાથમાં લઈ, એક હાયક સાથે નગર, પુર, ખેટ, કર્બટ, મડંબ પ્રમુખ સંનિવેશમાં તે આશાપિશાચને દાસ બનીને સતત પરિભ્રમણ કરવા લાગ્યું. તે પ્રતિગૃહે, ત્રિક, ચતુપૂથ, ચતુર્મુખ-મહામાર્ગ, પ્રપા-પરબ, સભા કે દેવલેમાં તે ચિત્રફલક ઉંચું કરીને બતાવવા લાગ્યું. એટલે તથાસ્વરૂ૫ રથાંગ–મિથુનને જોઈ, લોકો કૌતુહલથી તેને પૂછતા અને તે યથાર્થ કહી બતાવો. એમ નિરંતર સવિસ્તર કથા કહેવાને અસમર્થ એવો તે કુપદી છંદમાં સંક્ષેપાર્થથી બાંધેલ પિતાને વૃત્તાંત આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યો-“માન સરોવરમાં પરસ્પર પ્રૌઢ પ્રેમથી રંજિત, એક ક્ષણભર પણ વિરહ થતાં ભારે સંતાપ પામનાર, લુબ્ધક-શિકારીએ છોડેલ તીક્ષણ બાણથી વ્યાકુલ થતાં પંચત્વ પામેલ આ ચક્રવાકયુગલ અત્યારે સંગને ઈચ્છે છે.” એમ સાંભળતાં કેટલાક હસતા, કેટલાક અવહીલના કરતા અને કેટલાક અનુકંપા લાવતા; છતાં તે પ્રત્યે અવિલક્ષ અને સ્વકાર્ય સાધવામાં બહુ જ તત્પર એવે તે ભ્રમણ કરતો કરતો ચંપા નગરીમાં ગયે. ત્યાં પૂર્વે લાવેલ શંબલ ખલાસ થયું એટલે અન્ય આજીવિકાને ઉપાય હાથ ન લાગવાથી તે જ ચિત્રફલકને પાખંડરૂપ બનાવી, ગાયન ગાતાં તે ભિક્ષા માટે ભમવા લાગે. એમ એક તરફ તે અતિ સુધાથી પીડિત હતું અને વળી પ્રિયતમાના વેગને માટે તે ભારે ઉત્સુક હતું, જેથી તેની એક જ ક્રિયા બંને કાર્ય સાધનાર થઈ પડી,
હવે તે જ નગરીમાં એક મંખલી નામે ગૃહસ્થ રહેતો. તેની સુભદ્રા નામે ભાર્યા હતી. તે વાણિજ્ય-કળાઓમાં અજ્ઞાત, રાજસેવામાં અકુશળ, કૃષિકર્મમાં અસમર્થ, કણક્રિયામાં આળસુ અને અન્ય ઉદ્યોગમાં પણ અચતુર હતે; પરંતુ કેવળ ભજન માત્રમાં પ્રતિબદ્ધ હતો. “તે હવે સુખે નિર્વાહ કેમ થશે?” એમ સતત અન્ય અન્ય ઉપાય ચિંતવતો. એવામાં ચિત્રફલક બતાવતા કણભિક્ષા મેળવી સુખે નિર્વાહ ચલાવતા મંખને તેણે જોયે. તેને જોતાં પંખલીએ વિચાર કર્યો કે-“અહો ! એની વૃત્તિ કેઈથી અટકાવી ન
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ પ્રસ્તાવ-ગોશાળાની ઉત્પત્તિ.
ર૭૩
શકાય તેવી છે, ચાર ન કરી શકે તે એ ભંડોળ છે, નિત્ય દૂઝતી એ કામધેનુ છે, પાણી વિનાની એ ધાત્પત્તિ છે અને ક્લેશ વિનાનું એ મહાનિધાન છે; તે હવે હું ચિરકાલ જીવતો રહે કે આ પરમ ઉપાય હાથ લાગે.” એમ ધારી તે કંપની પાસે ગયે, તેની સેવા સ્વીકારી અને ગાયને શીખે. એવામાં પૂર્વભવની ભાર્યાના વિરહ-વાથી હદયમાં જર્જરિત થતાં પંખ પંચત્વ પામ્યું. એટલે પિતાને તત્ત્વજ્ઞ સમાન માનતે તે મેટા વિસ્તારથી બીજું ચિત્રફલક આળેખાવી પિતાને ઘરે આવ્યા અને પિતાની ગૃહિણને કહેવા લાગે કે- હે પ્રિયે! હવે સુધાના શિરે વજ માર. વિહાર-યાત્રા માટે તૈયાર થા.” તે બેલી-“હું તે આ તૈયાર છું. તમને ગમે ત્યાં ચાલે.” પછી ચિત્રફલક લઈ, સ્ત્રી સહિત તે નગરીથી ચાલી નીકળ્યું અને દેશાંતરમાં ભમવા લાગે. ત્યાંના લોકો પણ પૂર્વે જોયેલ ચિહ્નથી તેને આવેલ જેઈ “મંખ આવ્ય” એમ કહેવા લાગ્યા. એવી રીતે મંખે ચલાવેલ પાખંડના સંબંધથી મંખલીમંખ કહેવાય. એકદા પરિભ્રમણ કરતાં તે શરવણ સંનિવેશમાં ગયે અને ત્યાં ગબહુલ બ્રાહ્મણની ગૌશાળામાં રહ્યો. ત્યાં રહેતાં સુભદ્રાએ એક પુત્રને જન્મ આપે. યેગ્ય અવસરે તેનું શાલ એવું ગુણનિષ્પન્ન નામ રાખ્યું. તે અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામતાં તરૂણ થયે. તે સ્વભાવે દુરશીલ અને અનેક અનર્થ કરતે, આજ્ઞા માનતે નહિ અને શિખામણ આપતાં શ્રેષ બતાવતે તેમજ સન્માન-દાન આપતાં પણ તે ક્ષણભર સરલતા ધરતે; પણ પછી કુતરાના પુરછની જેમ તરત કુટિલતા બતાવતે. વેતાલની જેમ મર્મવેધક અને ફૂડ-કપટયુક્ત પ્રસંગ વિના બેલનાર એવા તેને જોઈને કેણુ શંકા ન પામતું? એક વખતે તેને માતાએ ઠપકે આપતાં કહ્યું કે-“અરે પાપી! નવ માસ ગમાં ધર્યો, બહુ પ્રકારે પાળે અને અનેક વાર શિખામણ આપતાં તું એક વચનમાત્ર પણ માનીને વર્તતા નથી.” એટલે તેણે જવાબ આ કે–અમ્મા ! મારા ઉદરમાં પેસી જા, તે હું તને તે કરતાં બમણે વખત ધારણ કરીશ.” વળી જે દિવસે પિતાની સાથે પણ એ કલહ ન કરતે તે દિવસે તે પાપાત્માને બરાબર ભેજન પણ ભાવતું નહિ. સમસ્ત દેષ લઈને જ પ્રજાપતિએ તેને બનાવ્યું હશે, કારણ કે સર્વ જગમાં તે અન્ય કઈ દેખાતો ન હતો. તેણે પિતાની દુષ્ટતાથી લોકોને એવા તો વિમુખ બનાવી દીધા કે જેથી દુરશીલ જનોમાં તે એક પ્રથમ દષ્ટાંતરૂપ થઈ પડ્યો. એ પ્રમાણે પ્રથમાવસ્થામાં પણ વિષવૃક્ષ કે દષ્ટિ વિષની જેમ વર્તતાં
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
તે લેાકેામાં દર્શન-દેખાવ માત્રથી પણ ભયાનક થઇ પડ્યો. પછી એક વખતે પિતા સાથે અત્યંત કલહ કરી, તેવુ જ એક ચિત્રફલક આળેખાવી એકલા ભ્રમતા ભમતા તે જ્યાં ભગવાન્ ધ્યાનસ્થ હતા તે જ શાળામાં આવી ચડયા. એ ગોશાળાની ઉત્પત્તિ કહી.
હવે સ્વામી પ્રથમ માસખમણુ કરી પારણાના દિવસે ભિક્ષા માટે નીકન્યા અને વિજય નામના શેઠના ઘરે ગયા. ત્યાં ભગવંતને જોતાં પરમ હર્ષથી રામાંચ ધારણ કરતાં તેણે બહુ લક્ષ્ય-વ્યંજનવડે સ્નિગ્ધ ભાજનથી પારણુ કરાયુ'. એટલે આકાશમાં ગંભીર લેરીના નિમિશ્રિત ચતુર્વિધ વાઘો વાગ્યાં અને સિંદૂરના પૂર સમાન અરૂણુ કનકની ધારા પ્રમુખ પંચ ક્રિયે પ્રગટ થયાં, જેથી ત્રિક, ચતુષ્પથ, ચાક પ્રમુખ માગે... વિવિધ સાધુવાદ શરૂ થયેા. તે વૃત્તાંત ગેાશાળાના સાંભળવામાં આવ્યા, જેથી તેણે વિચાર કર્યાં કે– અહા ! આ દેવાય સામાન્ય મહિમાવાળા નથી, માટે ચિત્રલકના પાખંડને તજી એના શિષ્યભાવ સ્વીકારૂ'. રત્નાકરની સેવા કદાપિ નિષ્ફળ થતી નથી. ’ એમ તે વિકલ્પ કરે છે તેવામાં ભગવત પારણું કરીને તે જ વણકરની શાળામાં આવ્યા અને કાાત્સગે રહ્યા. ત્યાં ગોશાળા પણ અષ્ટાંગે સ્વામીના ચરણમાં પડીને વિનવવા લાગ્યા કે‘ હે દેવાય ! તમારૂ આવું માહાત્ર્ય હું પહેલાં જાણી ન શકયા અથવા તેા કુશળ પુરૂષ પણ પ્રશસ્ત રત્નાની કીંમત જાણી ન શકે. પેાતાના પિતાના ત્યાગ પણ મને વાંછિત સુખ-સાધક થઇ પડયા, અથવા તેા દૈવ અનુકૂળ થતાં અન્યાય પણ ન્યાયપણાને પામે છે. હવે બહુ કહેવાથી શું? હું તમારા શિષ્ય થઈશ. હે સ્વામિન્ ! એક તમારા શરણે હું... આવ્યા છું, માટે મારા સ્વીકાર કરે. ' એમ સાંભળતાં વિધિ-પ્રતિષેધ ન કરતાં ભગવંત પણ મૌન રહ્યા. એટલે પેાતાના અભિપ્રાય પ્રમાણે સ્વામીએ શિષ્યત્વ સ્વીકારેલ સમજી, ભિક્ષાવૃત્તિથી ગુજરાન ચલાવતા ગાશાળા ભગવંતના સમીપને મૂકતા નહિ. એવામાં બીજા માસખમણુના પારણે પ્રભુ આનંદ નામના ગૃહસ્થના ઘરે ભિક્ષા નિમિત્તે ગયા. તેણે ખાદ્ય-સ્વાદિષ્ટ ભાજનથી પ્રભુને પ્રતિલાલ્યા. ત્રીજા માસખમણના પારણે સુનદના ઘરે પ્રભુ શ્રેષ્ઠ આહાર પામ્યા. પછી ચેાથું માસખમણુ આવ્યુ. એવામાં ઘણા દિવસની સેવાથી પ્રણય-ભાવની સંભાવના કરતા ગેાશાળે કાર્તિ ક-પૂર્ણિ માના દિવસે ભગવ’તને પૂછ્યુ. કે– હે નાથ ! આવા વાર્ષિક-મહેાત્સવમાં આજે મને કેવા ભક્તભાજનના લાલ થશે ?’એટલે જિનેશ્વરના શરીરમાં સંલીન એવા સિદ્ધાર્થ બ્યતર
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પણ પ્રસ્તાવ-કલ્લાક સંનિવેશમાં ગોશાળાનું મીલન. કહ્યું કે-હે ! આજે તું આસ્લ–ખટાઈ યુક્ત કેદ્રવના ભાત પામીશ, અને દક્ષિણમાં બેટે રૂપિયે મેળવીશ.” એમ સાંભળતાં સૂર્યોદયથી માંડીને બહુ ખંતથી સર્વ ઉંચ-નીચ ઘરમાં ભમવા લાગ્યા. જ્યાં જ્યાં તે જ ત્યાં ત્યાં તે આમ્લમિશ્રિત કદરાના ભાત જ પામતો. એવામાં પાછલે પહેર થતાં સુધા-પિપાસાથી પરાભવ પામતાં, જ્યારે અન્ય કોઈ પણ ન પામ્યા ત્યારે એક કારીગરે પોતાને ઘરે તેડી જઈને તેને આસ્લ સહિત કેદ્રવના ભાત જમાડ્યા અને જમ્યા પછી એક રૂપિયે આપતાં ગશાળે ગ્રહણ કર્યો, પણ બજારમાં બતાવવા જતાં તે બેટે નીવડ્યો જેથી “જે થવાનું છે તે અન્યથા થતું નથી” એવા નિયતિવાદને તેણે અંગીકાર કર્યો.
પછી ભગવાન પણ તે જ કાર્તિકી પૂર્ણિમાના દિવસે નાલંદાથકી નીકળીને કેલ્લાગ સંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં બહુલ નામે બ્રાહ્મણ તે દિવસે અન્ય બ્રાહ્મ
ને પરમ ભક્તિથી જમાડતો હતો. ચેથા મા ખમણના પારણે સ્વામી ભિક્ષા નિમિત્તે તેના ઘરમાં ગયા. એટલે ભગવંતને જોતાં તેણે છૂત-મધુમિશ્રિત પરમાન-દૂધથી પ્રભુને પ્રતિલાલ્યા. ત્યાં પંચ દિવ્ય પ્રગટ થયાં. - હવે અહીં ખોટા રૂપિયાને હાથમાં લઈ, લજજાને લીધે મંદ મંદ ચાલતાં, છેક સંધ્યા સમયે ગોશાળે તે શાળામાં આવ્યું. ત્યાં જિનેશ્વરને ન જેવાથી સંભ્રાંત થઈ સર્વ યત્નપૂર્વક વારંવાર પાસેના લોકોને પ્રભુના સમાચાર પૂછવા લાગ્યું. જ્યારે કેઈએ તેને જવાબ ન આપે ત્યારે સ્વામીને શેધવા માટે તે ચિતરફ બહાર અને અંદર નાલંદ ગામમાં ભમવા લાગ્યું, છતાં ભગવંત ગયાના સમાચાર તેને ક્યાંય પણ ન મળ્યા. એટલે તેણે વિચાર કર્યો કે–“અહો ! દૈવ મને પ્રતિકૂળ છે કે જેથી કરીને પણ મને એકલે કરી દીધો.” એમ લાંબો વખત ખેદ કરતાં, ચિત્રફલક પ્રમુખ ઉપકરણ અને વસ્ત્ર તજી, મૂછ અને શિર મુંડાવી તે વણકરની શાળામાંથી બહાર નીકળે અને ઉતાવળે જતાં કેલ્લાગ સંનિવેશમાં પહશે. ત્યાં બહાર લોકો એક બીજાને આ પ્રમાણે કહેતા હતા કે-અહો ! બ્રાહ્મણ ધન્ય અને ભાગ્યશાળી, તથા જન્મ અને જીવિતનું ફળ પણ એણે જ મેળવ્યું કે જેના ઘરમાં તથાવિધ મહામુનિના દાનથી કનકવૃષ્ટિ થઈ, દેવતાઓએ “અહી દાનની ઘોષણા કરી તથા જગતમાં તેને નિર્મળ સાધુવાદ પ્રસર્યો.” આ વાત લોકોના મુખેથી સાંભળતાં ભારે હર્ષ પામતાં ગોશાળા ૫ણ ચિંતવવા લાગ્યું કેઆ લોક જેવા મહામુનિની વાત કરે છે તેવા પ્રભાવશાળી તે મારા ધર્માચાર્ય એક તે મહાવીર જ છે કે જેની ત્રાદ્ધિ, સત્કાર કે પરાક્રમની બબરી અન્ય
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
GE
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
કાઇ તથાવિધ શ્રમણ કે બ્રાહ્મણ કરી શકે તેમ નથી જ. ' એમ નિશ્ચય કરી કાલ્લાગ ગામમાં બહાર અને અંદર તે ખારીક દૃષ્ટિથી જેટલામાં જુએ છે તેવામાં કાચાત્સર્ગસ્થ ભગવત તેના જોવામાં આવ્યા. તેમને જોતાં હષઁથી રેશમાંચિત થઇ વદન વિકારી, જાણે ચિ'તામણિ પામેલ હાય તેમ પેાતાને માનતા ગોશાળા ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઇ, પ્રભુના પગે પડ્યો અને અંજલિ જોડીને કહેવા લાગ્યા કે–‘ હે નાથ ! તમે અસાધારણ ગુણુ–ગણુના રત્નાકર અને ત્રિભુવનને પૂજ્ય છે. વળી લેાકેાના આધારની દરકાર કરતા નથી, જેથી હું તમને વિનંતિ કરૂં છું કે પૂર્વે વસ્ત્રાદિકના પરિગ્રહને લીધે હું દીક્ષાને ચાગ્ય ન હતા, પરંતુ અત્યારે તે ત્યાગ કરી દેવાથી હું ચાગ્ય થયા છું; માટે હું ત્રિલેાક-દિવાકર ! તમે મારે સ્વીકાર કરા કે જેથી હું તમારા શિષ્ય થાઉં. હવે ચાવજીવ તમે જ મારૃા. ધર્મગુરૂ છે. હે નાથ ! તમારા અલ્પ વિરહ થતાં પણ ફૂટી જતુ મારૂં હૃદય ફરી સમાગમની ઇચ્છાથી મહાકષ્ટે અટકાવી રાખ્યુ છે. હું જાણું છું. કે વીતરાગમાં સ્નેહ કરતાં તે નભતા નથી, છતાં પ્રેમાધીન સ્વચિત્તને હુ' કોઈ રીતે અટકાવી શકતા નથી. અને વળી ખીજું તા દૂર રહેા, પણ વિક સિત નૂતન કમળ સમાન મનહર દ્રષ્ટિથી જે તમે નીહાળશે, તે પણ સમજી લઈશ કે તમે મારે સ્વીકાર કરી લીધેા: ’ એ રીતે સવિનય અને સપ્રેમ ગેાશાળાના કહેવાથી પ્રેમવિકાર-વિચાર રહિત છતાં ભગવતે તેના વચનના સ્વીકાર કર્યાં. ભવિષ્યમાં અનથ કરનાર અને અતિ દુષ્ટ એવા ગાશાળાને પ્રભુ જાણતા હતા, છતાં પ્રભુતજના પ્રત્યે મહાત્માએ કદાપિ વિમુખ થતા નથી.
એ પ્રમાણે શિષ્યભાવે સ્વીકારેલ ગોશાળા સહિત સ્વામી સુવણૅ ખલ નામના સંનિવેશ તરફ ચાલ્યા. ત્યાં માર્ગમાં ગાવાળા મોટી થાળીમાં બહુ દૂધ લઈ અખંડ નવા ચેાખાથી દૂધપાક રાંધતા, તેમને જોતાં ગોશાળે કહ્યું કે- હું ભગવન્ ! મને ક્ષુધા બહુ લાગી છે, માટે અહીં આવે. પાયસ જમીએ. એવામાં લાંબા વખતે અવકાશ મળતાં સિદ્ધાર્થે જણાવ્યુ કે− હે ભદ્ર ! તું ખેદ ન કર. એ થાળી અધવચમાં ભાંગી પડશે.’ એટલે પેાતાના દુષ્ટ સ્વભાવને લીધે વચનને મિથ્યા કરવાને ઈચ્છતા તેણે જઈને ગાવાળાને કહ્યુ` કે–‘અરે ! આ દેવાય ભૂત-ભાવીને જાણનાર એમ કહે છે કે-એ દૂધની થાળી અધવચ ફૂટી પડશે, માટે તેને ખરાખર રાખો. ' એમ સાંભળતાં ભયભીત થઈ વાંસના પત્ર-દળા તે ભાજનને મજબૂત વીંટાળીને તેએ રાંધવા માંડ્યા. એવામાં ઘણા
.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ પ્રસ્તાવ–ઉપનંદને ગૃહદાહ.
ર૭૭ -ચેખા નાંખવાથી એક નિમેષ માત્રમાં તે થાળી ફૂટી ગઈ. પછી જેમને જેમ મળ્યું તેમ તે ગોવાળાએ ખાધું અને છેવટે પાયસલિત તેના ભાંગેલ કટકા લઈને પણ તેઓ ચાટી ગયા. ત્યાં કંઈના બિલાડાની જેમ જેતે શાળ પણ વિલક્ષ બની ઉભું રહ્યો અને નિયતિવાદને તેણે વિશેષ નિશ્ચય કરી લીધે.
પછી સ્વામી બ્રાહ્મણ ગામમાં ગયા. ત્યાં બે પાટક-વિભાગ હતા તેમાં નંદ અને ઉપનંદ નામના બે ભ્રાતા તેનું સ્વામિત્વ કરતા હતા. ભગવંત છને પારણે નંદના ફળીયામાં ગયા. એટલે તેણે દધિમિશ્રિત સુવાસિત કમોદથી પ્રભુને પડિલાવ્યા. ત્યાં ગોશાળ બીજા પાટકમાં ગયે અને ઉન્નત પ્રાસાદ જોઈને તે ઉપનંદના ઘરમાં પેઠે. તેણે દાસીને હુકમ કર્યો કે-“એને ભિક્ષા આપ.” દાસી વાસિત કમંદ ગોશાળાને આપવા માટે લાવી. તેને ન ઈરછતે ગોશાળ ઉપનંદને આ પ્રમાણે નિભ્રંછવા લાગ્યો કે-“અરે! ગામને કર લઈને રાજાને તો કાંઈ આપતું નથી, વિવિધ વિલાસ ભેગવે છે અને અખલિત પાપ-આચરે છે; છતાં ગૃહાંગણે આવેલા અમારા જેવા મુનિઓને વાસિત ભાત અપાવતાં લજજા કેમ પામતે નથી?” એમ સાંભળતાં ગુસ્સે પામીને ઉપનંદે દાસીને કહ્યું કે-“હે ભદ્રે ! આ શ્રમણના શિર પર જ એ ભાત નાખી દે.' એટલે દાસીએ તેમ કર્યું જેથી ગોશાળે ભારે અભિમાન કરતે, હોઠ કરડીને ભીષણ ભ્રકુટી બતાવતે, અન્ય કોઈ પણ તેનું બૂરું કરવાને અસમર્થ થતા, તેના ગૃહદ્વારે ઉભા રહીને તેણે કહ્યું કે- જો મારા ધર્માચાર્યનાં તપ કે તેજને પ્રભાવ હોય તે આ અધમ પુરૂષનું ઘર ભસ્મ થાઓ.” એવામાં પાસેના વાણુવ્યંતર દેવોએ ભગવંતના પક્ષપાતને લઈને અગ્નિ વિકવતાં તેનું ભવન દગ્ધ થયું.
ત્યારપછી ભગવાન ચંપા નગરીમાં ગયા. ત્યાં ત્રીજું ચોમાસું રહ્યા. બે માસખમણની તપસ્યા તથા વિવિધ ઉત્સુકાદ આસન કરતાં ચરમ દ્વિમાસિક તપના પારણે બહાર પારણું કરી, ગોશાલકની સાથે કાલાક નામના સંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં ત્રસ-જંતુ રહિત તથા એક ભૂત શુન્ય ગૃહમાં રાત્રે પ્રતિમાને રહ્યા. ગોશાળે પણ ચપલતાથી નિધિ સહન ન કરતાં ઘરના દ્વાર આગળ છુપાઈને રહ્યો. એવામાં ગામના મુખીને સિંહ નામે પુત્ર, વિદુ
ન્મતિ દાસી સાથે ભેગા કરવાની ઈચ્છાથી તે જ શૂન્ય ઘરમાં પેઠે. તેણે મોટા શબ્દ અવાજ કર્યો કે. અહા ! અહીં જે કઈ શ્રમણ, બ્રાહ્મણ કે પથિક આવી . વચ્ચે હોય, તે બોલે કે-જેથી અમે બીજે ક્યાંય જોઈએ.” એમ સાંભળતાં
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
સ્વામી તે પ્રતિમાસ્થિત રહેવાથી મિન રહ્યા, પરંતુ ગોશાળે કપટથી કંઈ જવાબ ન આપે. એટલે સામે પ્રતિવચન ન મળવાથી નિઃશંકપણે થોડી વાર સુરવિનેદ કરી બહાર નીકળ્યા. ત્યાં દ્વાર આગળ બેઠેલા ગોશાળાએ જતી વિન્મતિને સ્પર્શ કર્યો, જેથી તે બેલી ઉઠી કે-“હે આર્યપુત્ર ! કેઈએ મારે સ્પર્શ કર્યો.” એમ સાંભળતાં સિંહ પાછો આવી, ગોશાળાને હાથ પકડીને કહેવા લાગે કે- અનાચાર આચરતાં અમને કપટથી જુએ છે, અને પૂછતાં કાંઈ બોલતે પણ નથી કે હું અહીં બેઠો છું.” એમ નિબંછી લાકડી વતી ખૂબ તેને માર્યો અને પછી પોતાના સ્થાને ગયે. ત્યાં ગોશાળાએ પ્રભુને કહ્યું કે-“હે ભગવન ! તમે સમક્ષ છતાં મને એકલાને વિના કારણે તેણે આમ સખ્ત માર માર્યો, પરંતુ તમે તે પાપીને જરા પણ અટકાલે નહિ. એવી રીતે હું કૂટાયા છતાં તમારા જેવા મહાત્માઓને ઉપેક્ષા કરવી તે શું યુક્ત છે?' એવામાં પ્રભુના શરીરમાં સંલીન થઈ રહેલ સિદ્ધાર્થે ગે શાળાને કહ્યું કે-“અરે દુરાચારી! જે તું ખરેખર સદાચારી જ હોય, તે હે પાપી! વિના કારણે બહાર નીકળતી તે મહિલાને સ્પર્શ શા માટે કર્યો ? જેમ અમે મન રહ્યા છીએ તેમ તું ઘરના મધ્યભાગમાં કેમ બેસી રહેતું નથી ? તારે પક્ષ કરીને શું અમે પણ તારી જેમ કૂટાઈએ દુષ્ટને પક્ષ કરતાં નિર્દોષ પણ સદોષ થાય છે. એવામાં સ્વામી ત્યાંથી પવાલક ગામમાં ગયા અને પૂર્વ પ્રમાણે શૂન્ય ઘરમાં પ્રતિમાને રહ્યા. ત્યાં પણ તે જ રાત્રે ગામમુખીને નંદક નામે પુત્ર, પિતાની ભાર્યાની લજજાને લીધે દંતલિકા નામે દાસી સાથે આવી ચડ્યું. તેણે પણ પૂર્વની જેમ અવાજ કર્યો, પરંતુ ગોશાલે ભયથી તે ઘરના એક ભાગમાં છુપાઈ રહ્યો, જેથી ત્યાં શૂન્યતા સમજી, દાસી સાથે ઈરછા પ્રમાણે ભેગ ભેગવી તે બહાર નીકળવા લાગ્યું. તેમના પરસ્પર કથા, આલાપ સાંભળતાં ભારે સંતોષ વધતાં, પિશાચની જેમ ગોશાળ ખડખડાટ હસી પડશે. એટલે હાસ્ય-શબ્દ સાંભળી નંદકે કોપાયમાન થઈ, તેને લાકડી અને મુષ્ટિથી ખૂબ મારીને છોડી મૂક્યું. પછી તે જિનેશ્વર પાસે આવીને સોપાલંભ કહેવા લાગ્યું કે, “શું આ નાયકધર્મ છે કે તમારા દેખતાં મેં આમ માર ખાધ ? રક્ષાની ખાતર જ ખાસ પ્રયત્નપૂર્વક મેં સદાને માટે તમારો આશ્રય લીધો છે. જે તે પણ ન થાય તે ખરેખર સેવા નિરથક છે. હજી તે સ્વામીએ પિતાના સદેષ સેવકેનું પણ બહુ આદરપૂર્વક રક્ષણ કરે છે, તો નીતિયુક્તનું કહેવું જ શું?” ત્યારે સિદ્ધાર્થ બોલ્ય“અરે! આ તે મારે શું માત્ર છે? હજી મુખના ષથી તારા કેવા હાલ થશે
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ પ્રસ્તાવ–કુમાર સનિવેશમાં શ્રી મુનિચંદ્રાચાય .
૨૭૯
કે
તે અત્યારે કહી શકાતુ નથી. ' પછી સ્વામી કુમાર નામે સંનિવેશમાં ગયા અને ત્યાં ચંપકૅરમણીય નામના ઉદ્યાનમાં લાંખી ભુજા કરીને કાયાત્સગ–ધ્યાને રહ્યા. તે ગામમાં અપરિમિત ધન, ધાન્યથી સમૃદ્ધ અને મદિરાપાનમાં અત્યંત આસક્ત એવા કુવનય નામે કુ ંભાર રહેતા, તેના મકાનમાં પાર્શ્વનાથના શિષ્યા કે જેઓ સ્વસમય અને પરસમયના અર્થ જાણુવામાં નિપુણ, ભવસાગરમાં પડતા પ્રાણીઓના ઉદ્ધાર કરવામાં સમર્થ, છત્રીશ ગુણુ–રત્નાનાં નિધાન, યથાપષ્ટિ પ્રકૃષ્ટ યતિ-ક્રિયા પ્રરૂપવામાં પરાયણ, અનેક દેશાંતરથી આવેલા શિષ્ય-ભ્રમર। જેમની પાસે શ્રુત-મકરનું પાન કરી રહ્યા હતા એવા મુનિચંદ્ર નામે આચાર્ય રહેતા. તે અત્યંત વૃદ્ધતાને પામતા ચિતવવા લાગ્યા “કે– સર્વજ્ઞપ્રણીત ધર્મને મેં સવત્ર વિસ્તાર કર્યાં અને મિથ્યાત્વ-માહિત ઘણા પ્રાણીઓને પ્રતિખાધ પમાડ્યા. યથાશક્તિ સૂત્રાગ્રંથી શિષ્યા નિષ્પન્ન કર્યા અને આબાલ-વૃદ્ધ ગચ્છનું ચિરકાલ પરિપાલન કર્યું, તે હવે મારે યથાશક્તિ શરીરને વિશેષ કસવું તે યુક્ત છે; કારણ ઉદ્યમ તા સર્વત્ર કરવા.' એમ ચિતવી તેમણે પેતાના પદે ગુણવડે પ્રતિનિધિરૂપ વન નામે શિષ્ય સ્થાપ્યા, અને તેને ગણુની અનુજ્ઞા આપતાં જણાછ્યું કે-‘હે વત્સ ! જેમ મે પ્રયત્નપૂર્વક ગચ્છ સભાન્યા તેમ તારે પણ સદાકાળ એને સંભાળવા, તેમજ પરિશ્રમની દરકાર ન કરતાં તારું શિષ્યાને સિદ્ધાંતની દેશના પણ આપવી. એમ કરવાથી તુ ઋણમુક્ત અને ક રહિત થઇશ. હે ભદ્રે ! ત્રણે ભુવનમાં એ કરતાં અન્ય કઇ પણ કલ્યાણુરૂપ નથી, તે સુખશીલ થઇને તું વૃથા એ હારીશ નહિ. હું મુનિએ !. તમે બધા એનાં વચન પ્રમાણે પ્રવત્તજો. કદાચ ફાઇવાર તમારી નિભ્રંછના કરે, તેા પણ એના ચરણ-કમળને તમે કદી મૂકશે। નહિ. તેમજ મેં પૂર્વે તમને કઈ પણ સમ્યક્ પ્રકારે ગુણામાં ન સ્થાપ્યા અથવા અસ્થાને શિક્ષા આપી, તે બધું મને ક્ષમા કરજો.' એ પ્રમાણે તત્કાલને ઉચિત વિધિ કરી, ધીર એવા મુનિચ'દ્રાચાર્ય દુષ્કર જિનકલ્પ આદર્યું. એકદા ખાર પ્રકારની ભાવના ભાવતાં, તપ, સત્ત્વ, સૂત્ર, એકત્વ અને બલરૂપ પાંચ પ્રકારની તુલનાએમાં ખીજી સત્ત્વ તુલનામાં આત્માને તેએ ભાવવા લાગ્યા.
એવામાં અહી મધ્યાહ્ન સમયે ગોશાળાએ ભગવંતને કહ્યું કે- હું ભગવન્ ! ચાલા, અત્યારે ખરાખર વખત થયા છે. આપણે શિક્ષા નિમિત્તે ગામમાં જઈએ. ' સિદ્ધાર્થે આણ્યે- અમારે ભ્રમણ કરવું નથી. ' એટલે
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦.
શ્રી
મહાવીરચરિત્ર.
ગશાળ ભેજનાર્થે ગામમાં પેઠે અને આમતેમ ભમતાં તેણે તે પાર્વ-સંતાનીય શિષ્યા જોયા કે જે વિચિત્ર પટ (વસ્ત્ર) યુક્ત અને પાત્ર પ્રમુખ ઉપકરણ સહિત હતા. તેમને જોતાં ગોશાળે પૂછયું કે- તમે કેણુ છે ?” તેમણે કહ્યું-શ્રમણ નિર્ગથ અને શઠ કમઠે વિકુલ મહામેઘની જળધારાના ઉપસર્ગને જોતાં વ્યાકુલ થયેલ ધરણે પિતાની ફણારૂપ અનુપમ છત્ર જેમના શિરે રચેલ એવા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના શિષ્ય છીએ.” એમ સાંભળી શિર ધુણાવતાં શાળાએ જણાવ્યું કે “અહ! તમે તે ખરેખર દુષ્કરકારક નિગ્રંથ છે કે આટલે પરિચહ ધારણ કર્યો છતાં પિતાના નિગ્રંથપણાને સ્થાપન કરો છે. અહો ! તમારૂં સાક્ષાત્ મૃષાવાદિત્ય. અહો ! નિષ્કારણ આત્મત્કર્ષ. નિર્ગમાં તમે સર્વથા કંઈ જ નથી. મારા ધર્માચાર્ય વસ્ત્રાદિ પરિગ્રહ રહિત, દુષ્કર તપ-ચરણમાં તત્પર, મહાત્મા અને યથાર્થ નિગ્રંથ કહેવાય.” એટલે તેમણે વીર ભગવંતને ન જાણતાં, ઉદ્ધતાઈથી બકતા ગોશાળાને કહ્યું કે-“હે ભદ્ર! જે તું છે તે જ તાર ધર્માચાર્ય હશે, એમ લાગે છે, કારણ કે પુત્રની વિસદૃશ ચેષ્ટાથી માતાની શીલ-સંપદા જાણી શકાય અને રત્નના કાંતિગુણથી ખાણની શુદ્ધિ સમજી શકાય છે માટે વર્ણન કરવાની જરૂર નથી.” એમ તેમના કહેવાથી રૂણ થયેલ ગે શાળો કહેવા લાગ્યું કે જે મારા ધર્મગુરૂના તપ કે તેજ હોય તે આ ધર્માચાર્યને દૂષણ લગાડનારાને ઉપાશ્રય બળી જાઓ.” ત્યારે તેમણે કહ્યું“અમે કાંઈ તારા વચનથી બળવાના નથી” એટલે વિલક્ષ થઈ, તેણે જઈને સ્વામીને કહ્યું- હે ભગવન્ ! આજે મેં સારંભી અને પરિગ્રહી નિર્ગ છે જયા, તેમને ઉપાશ્રય ન બળે, તેનું શું કારણ?” સિદ્ધાર્થ બે-તે પાર્વ-સંતાનીય સ્થવિર સાધુઓ છે. તારા વચનથી તેમને ઉપાશ્રય ન બળે.” એવામાં રાત્રિ થવા આવી, ચોતરફ કાજળ અને ભ્રમર સમાન શ્યામ અંધકાર પ્રસરી રહ્યો, અહીં મુનિચંદ્રસૂરિ તે રાત્રે ચેકમાં એકલા કાર્યોત્સર્ગે રહ્યા. ત્યાં પેલા કુવનય કુંભારે પંકિતમાં બેસીને ખૂબ મદિરાપાન કરવાથી પરાધીન બનતાં
ખલિત ગતિએ પિતાના ઘર ભણું જતાં, બહાર કાયેત્સર્ગે રહેલા તે આચાર્યને જોયા. એટલે “આ ચોર છે એવા કુવિકલ્પથી તેણે પિતાના કરસંપુટથી સખ્ત રીતે તેમનું ગળું દબાવ્યું, જેથી શ્વાસ અટકી પડે છતાં ચિત્તથી ચલાયમાન ન થતાં, શુભ ધ્યાનમાં વત્તતાં તત્કાલ કર્મલાઘવથી અવધિજ્ઞાન પામી, કાલ કરીને તેઓ દેવલેકમાં ગયા. તે વખતે પાસેના દેવએ કુસુમવૃષ્ટિપૂર્વક તેમને મહિમા કર્યો. એવામાં વિદ્યુના પેજ સમાન ચળકતા શરીરવાળા દેવને
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ પ્રસ્તાવ-મુનિચંદ્રાચાર્યના શિષ્યોનો વિલાપ.
સાધુનિવાસ સમીપે જતા-આવતા જોઈને ગોશાળા સ્વામીને કહેવા લાગ્યું કે“હે ભગવન! તમારા તે વિરોધીઓને ઉપાશ્રય બળે છે.” સિદ્ધાર્થે કહ્યું- હે ભદ્ર! એવી આશંકા ન કર. તેમના આચાર્ય દેવલે કે ગયા જેથી દેવતાઓ મહિમા કરે છે. એટલે કૌતુહલથી શાળા તે પ્રદેશમાં ગયે. દેવે પણ પૂજા કરીને સ્વસ્થાન પ્રત્યે નિવૃત્ત થયા, છતાં ત્યાં ગાદક અને પુષ્પવૃષ્ટિ જોઈ, ભારે હર્ષ પામતે તે ઉપાશ્રયમાં જઈ, સ્વાધ્યાય-ધ્યાન, વિનયાદિથી પરિશાંત થઈ, નિશ્ચિતપણે સુતેલા તેમના શિષ્યને જગાડીને કહેવા લાગે કે–અરે દુષ્ટ શિષ્ય ! તમે શિર મુંડાવીને જ ચાલે અને યથેચ્છ ભિક્ષાભૂજન કરીને આખી રાત સુઈ રહે. તમે એટલું પણ જાણતા નથી કે મહાનુભાવ આચાર્ય પંચત્વ પામ્યા. અહો ! ગુરૂ પ્રત્યે તમારી ભક્તિ! ” એમ ગોશાળે કલકલાટ કરતાં સાધુઓ ઊડ્યા અને તેના વચનથી શંકા લાવીને તેઓ તરત સૂરિ પાસે ગયા અને ત્યાં આચાર્યને કાલધર્મ પામેલા જોઈ, ભારે અધતિ અને ખેદ કરવા લાગ્યા કે
અહો ! તમે અમને પાળ્યા, પઢાવ્યા અને તેવી રીતે ગુણેમાં સ્થાપન કર્યા તેમજ શિક્ષા પમાડ્યા; છતાં હા ! અમે તે અકૃતજ્ઞ જ રહ્યા. અમારા દુષ્કર તપ-ચરણ કે કુશળ-બોધથી પણ શું? અને વિફલ ગુરૂકુલવાસની સેવાથી પણ શું ? કે અસાધારણ સંયમ-રત્નના રેહણાચલ તથા સાક્ષાત્ ધર્મરાશિ સમાન એવા પિતાના ગુરૂને કાળ ધમ પામતાં, પ્રમાદથી અમે જાણ જ ન શક્યા.” એ પ્રમાણે વારંવાર પોતાના દુશ્ચરિત્રને નિદતા તે શ્રમણને અનેક વાર નિભ્રંછીને ગોશાળો સ્વામી પાસે ગયે.
પછી ભગવંત રાક સંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં તે દિવસે પરચકને ભય આવ્યું. તેના ભયને લીધે કોટવાળાએ ત્રિક, ચતુષ્પથ, શૂન્ય મઠ, સભા, દેવળ, વન, ઉદ્યાન તેમજ તથાવિધ અન્ય સ્થાનમાં અજ્ઞાત પુરૂષને ચર–જાસુસની શંકાથી જોતાં, એક વનનિકુંજમાં નિર્દોષ સ્થાને ગોશાળા સહિત કાર્યોત્સર્ગે રહેલા ભગવંતને જોયા. તેમને જોતાં “ભયભીત લાયને જુએ એવી શંકાથી તેઓ ચિંતવવા લાગ્યા - કે-અહો ! આવા એકાંત સ્થાનમાં એમનું અવસ્થાન સુખરૂપ નથી, કારણ કે જે એઓ નિર્દોષ હોય તે ગામમાં પ્રગટ કેમ ન રહ્યા? તેથી અવશ્ય કંઈ બાતમી મેળવવા પરચકના ચર-પુરૂષે આવ્યા લાગે છે.” એમ નિશ્ચય કરી, તેમણે સ્વામી અને શાળાને પૂછયું કે-“અહો ! તમે કેણ છે? અને અહીં શા કારણે પડી રહ્યા છે?” એમ તેમના કહેતાં પણ ભગવંત તે મૌન જ
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
રહ્યા અને શાળા પણ તેમનું અનુકરણ કરીને મૌન જ રહ્યો. જ્યારે વારંવાર બોલાવ્યા છતાં તેમણે કંઈ પ્રત્યુત્તર ન આપે એટલે “આ તે અવશ્ય ચર-પુરૂષે જ છે” એમ સમજીને તેઓ તેમને કુવાના તટ પર લઈ ગયા અને વાધરમાં બાંધીને તેમાં ઉતારવા લાગ્યા. તેમાં પ્રથમ શાળાને નાખી, પછી ભગવંતને ઉતારી ડૂબાડવા લાગ્યા. એમ ઉન્મજજન-નિમજજન કરાવતા, તેવામાં પાર્શ્વનાથના તીર્થમાં દીક્ષા લીધા પછી પરીષહેથી પરાજિત થયેલી, આજીવિકા નિમિત્ત પરિવ્રાજકનો વેશ ધારણ કરનાર, પૂર્વે કહેલ ઉ૫લ નૈમિત્તિકની સામા અને જયંતી નામની બહેને, એવા પ્રકારને વ્યતિકર સાંભળતાં “એ દીક્ષાધારી ચરમ તીર્થકર તે નહિ હોય?” એવી શંકાથી તે સ્થાને આવતાં, તેવી રીતે બાંધી કુવામાં ઉતારેલ ભગવંતને તેમણે જોયા. એટલે તે કહેવા લાગી કે –“અરે દુરાચારે ! ખરેખર તમે વિનાશ પામવાના છે કે આ સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર અને દેવેને પૂજનીય પ્રભુને આમ ઉપસર્ગ કરે છે.” એમ સાંભળતાં ભયભીત થઈ, તેમણે બહુમાનથી ખમાવીને પ્રભુને મૂકી દીધા. તે બે બહેને પણ ભગવંતને ભક્તિથી વાંદીને પિતાના સ્થાને ગઈ. સ્વામી પણ કેટલાક દિવસ ત્યાં રહી, ગોશાળા સાથે સમસ્ત નગરોના મંડનરૂપ એવી પષ્ટચંપા નગરીમાં જઈ તેમણે ચોથું ચોમાસું કર્યું. ત્યાં વીરાસન, લગંડાસને સતત ધ્યાન ધરતાં તેમણે ચાતુર્માસિક મહાખમણ આદર્યું. તેના છેલ્લા દિવસે પ્રભુ અન્યત્ર પારણું કરી કૃતાંગલ સંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં દરિદ્રથવિર નામના પાખંડીઓ આરંભ, મહિલા, પરિગ્રહ, પુત્ર, પૌત્રાદિ સ્વજન સહિત રહેતા હતા. તેમના ગૃહ-પાટકના મધ્યમાં સ્વકુલકમાગત દેવતાવડે શોભાયમાન, વિપુલ ઉપાશ્રયવડે મને હર અને ઉંચા શિખરથી શભિત દેવળ હતું, તેના એકાંત ભાગમાં આવીને પ્રભુ પ્રતિમાને રહ્યા. તે દિવસે મંદ મંદ જળકણ પડતા અને શીતલ સખ્ત પવન લાગવાથી ભારે ટાઢ પડતી હતી. વળી તે દિવસે તે પાખંડીઓને મહોત્સવ કે જેમાં તે બધા બાળક, સ્ત્રીઓના પરિવાર સહિત દેવળમાં ભેગા થઈને ભક્તિપૂર્વક ગાતા અને નાચતા હતા. તે બધાને તથારૂપ જોઈ, ભાવી ભયની દરકાર કર્યા વિના ગોશાળે સોપહાસ કહેવા લાગ્યું કે જ્યાં રમણીમાં પ્રેમ અને ધ્યાન કે અધ્યયન સાથે મહાવૈર છે, તથા સુરત-સંગના પ્રપંચની પ્રરૂપણા કરનાર શાસ્ત્રો છે, જ્યાં સ્વપ્ન પણ છવયાનું નામમાત્ર પણ જણાતું નથી અને જ્યાં નિર્ભર મદિરાપાનમાં નિરંતર ઉદ્યમ ચાલુ છે, પિતાના કુટુંબ સહિત જ્યાં વિલાસપૂર્વક ગાન, નૃત્ય થયા કરે છે, અહ! આવા પાખંડને
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~
~ vi 31
* વ8 પ્રસ્તાવ-કતાંગલ સંનિવેશમાં દરિક વિરાનું વર્ણન. ૨૮૩ કઈ પરમાર્થ હશે ? ” એમ કઠોર વચને બોલતા તેને જોઈને તેઓ ભારે રેષ લાવતાં બોલ્યા કે–અરે ! આ દુષ્ટ બોલનારને બહાર કહાડી મૂકે. એને અહીં રાખવાનું કાંઈ પ્રજન નથી.” એટલે ઇતર જનોએ ગળે પકડીને ગોશાળાને દેવળની બહાર કહાડી મૂક્યો. ત્યાં હિમકણમિશ્ર પવનવડે આઘાત પામતાં, નિબિડ બાહથી વક્ષસ્થળને આચ્છાદિત કરી, કંપતા શરીરે, દંતવડે વેણુ-વાદન કરતાં, રોમાંચિત થઈને તે બેસી રહ્યો. તેને તેવી સ્થિતિમાં જોઈ, અનુકંપા આવતાં બીજા કેટલાક તેને દેવળમાં લઈ ગયા. ત્યાં ક્ષણેતરે શીત દૂર થતાં, પિતાના દુષ્ટ સ્વભાવને અટકાવવાને અસમર્થ એવો ગોશાળ ફરીને પણ પ્રથમની જેમ કહેવા લાગ્યું. એટલે ફરી તેને બહાર કહાડી અને અંદર લાવ્યા. એમ ત્રણ વાર તેમણે કર્યું. પછી એથી વારે લાવનમાં આવીને ગોશાળે કહેવા લાગ્યું કે – તમારા મતના વિકલ્પ તે દૂર રહે કે જે કહી પણ ન શકાય, પરંતુ હું શું કરું કે સદ્ભુત વસ્તુને પણ કહી શકતા નથી. આ ધ્યાની ગુરૂને ત્રિકાલ નમસ્કાર છે કે જ્યાં સ્વદુશ્ચરિત્રનું નામ પણ નથી. બીજા કદાચ ફુટવક્તા હોય, પરંતુ અલ્પ પણ : રેષ કર્યા વિના ન રહે.” એમ સાંભળતાં પાકી બુદ્ધિના લકે કહેવા લાગ્યા કે—એ આ દેવાર્યને સેવક, છત્રધારક કે આસન ઉપાડનાર હશે તે અરે ! એને મારવાથી શું ? તમે બધા મૌન રહે અને પિતા પોતાનાં કામ કર્યા કરે. જો તમે સહન ન કરી શક્તા હો તે બધાં વાદ્ય વગાડો કે જેથી તેને શબ્દ સાંભળવામાં ન આવે.” એટલે તેમણે તેમ કર્યું. . • પછી પ્રભાત સમય થતાં, સૂર્ય ઉદય પામતાં અને જીવલેાક સાક્ષાત્ દષ્ટિગોચર આવતાં, પ્રતિમા પારીને સ્વામી તે સ્થાનથી નીકળી શ્રાવસ્તી નગરી પ્રત્યે ગયા. ત્યાં બહાર પ્રતિમાને રહ્યા. ભેજન સમયે ગોશાળાએ પૂછ્યું કે-“હે ભગવન! તમે ભિક્ષા લેવા નીકળશે?” સિદ્ધાર્થે કહ્યું –
આજે અમારે ઉપવાસ છે.” તેણે પુનઃ પૂછ્યું “ભગવન! આજે મને કે આહાર મળશે?” સિદ્ધાર્થ બે -આજે તું મનુષ્ય-માંસ ખાઈશ.” ગોશાળે બે —“ આજ મારે ઈતર માંસનો પણ જ્યાં સંભવ ન હોય તેવું જમીશ, તે મનુષ્ય-માંસ તે ક્યાંથી?” એમ નિશ્ચય કરી તે સર્વત્ર ભમવા લાગ્યો. - હવે તે જ નગરીમાં પ્રિયદત્ત નામે એક ગૃહસ્થ રહેતું. તેની શ્રીભદ્રા નામે ભાય હતી. તેને બધાં મૃત બાલકે જન્મતાં એટલે પુત્ર જીવતા જન્મ
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. તેને માટે તે મંડાવાદી, તિષી અને દેવતાઓને સવિશેષ પૂછતી અને પૂજતી હતી, તથાપિ તેને કંઈ ફાયદો ન થયું. એવામાં તે વખતે પ્રસૂતિસમય લગભગ નજીક આવતાં, દેશાંતરથી આવેલ શિવદત્ત નામના કેઈ પ્રસિદ્ધ નૈમિત્તિકને તેણે પૂછયું–‘મારી પ્રજા જીવતી કેમ રહે?” તેણે કહ્યું
જે તરતના જન્મેલા મૃત બાળકને પીસી, તેમાં દૂધ નાખી, પાયસ રાંધી, તેને ધૃત, મધુથી મિશ્રિત બનાવી, કેઈ શ્રેષ્ઠ તપસ્વીને બહુમાનપૂર્વક ભેજનમાં આપીશ તે તારી પ્રજા સ્થિર થશે; પરંતુ ભજન કરીને તેના ગયા પછી ઘરનું દ્વાર બીજી બાજુ કરી લેવું કારણ કે કદાચ ભેજનનું સ્વરૂપ જાણીને તે ઘરને બાળે નહિ.” એ બધું તેણે કબૂલ કર્યું. પછી તે જ દિવસે તેણે મૃત બાળકને જન્મ આપે એટલે પૂર્વોક્ત વિધિ પ્રમાણે પાયસ બનાવી,
અતિથિની રાહ જોતી તે દ્વાર પર બેઠી. એવામાં અનેક ભવનેને ત્યાગ કરતાં ગશાળે તે સ્થાને આવ્યું. એટલે આદરપૂર્વક તેણે નિમંત્રણ કરતાં તે ઘરમાં દાખલ થયે. ત્યાં તેણે આસન આપતાં તે બેઠો અને તેની આગળ ભાજન મૂકી, પૂર્વે તૈયાર કરેલ છૂત-મધુ સહિત પાયસ પીરસ્યું. ત્યારે “આમાં માંસને સંભવ કયાંથી ?” એમ સ્વબુદ્ધિથી નિશ્ચય કરી, સંતેષ પામતાં તેણે ભજન કર્યું. પછી જમીને ભગવંત પાસે જતાં જરા હસીને તે કહેવા લાગે કે-“હે ભગવન્! તમે લાંબો વખત નૈમિત્તિકપણું કર્યું, પણ આજે તે ખોટું પડયું.” સિદ્ધાર્થે કહ્યું- હે ભદ્ર! ઉતાવળ ન થા. અમારું વચન કદિ મિથ્યા ન થાય. જે તને ખાત્રી ન થતી હોય તો વમન કર કે જેથી સાક્ષાત્ સમજવામાં આવે.” પછી ગળામાં આંગળી નાખીને તેણે વમન કર્યું અને તે વિકૃત પાસમાં માંસ, કેશાદિના સૂક્ષ્મ અવયવો જોયા. તે જોતાં રૂષ્ટ થઈને ગોશાળ તે ઘર શોધવા લાગે, પરંતુ તેમણે તેના ભયને લીધે ઘરનું દ્વાર બીજી બાજુ કરેલ, એટલે તે પ્રદેશમાં વારંવાર ભટકતાં પણ જ્યારે તે ઘર હાથ ન લાગ્યું ત્યારે તે કહેવા લાગે કે –
જો મારા ધર્મગુરૂના તપ કે તેને પ્રભાવ હોય તે આ પ્રદેશ બળી જાઓ.” ત્યારે જિન-મહાભ્યને અવિત કરતા પાસેના વાણુવ્યંતર દેએ તે પ્રદેશ બાળી નાંખે. ભગવંત પણ કેટલાક દિવસ ત્યાં વીતાવી હલદ્રત ( હરક) નામે ગામમાં ગયા. તેની બહાર અનેક શાખા-પ્રશાખાથી અભિ રામ, ઘણુ પત્ર-પાંદડાથી સૂર્ય પ્રજાને પ્રતિમ્મલિત કરનાર તથા મહાકંધ યુક્ત એવું હરિદ્ર નામે વૃક્ષ હતું તેની નીચે પ્રભુ કાર્યોત્સર્ગે રહ્યા. એવામાં - શ્રાવસ્તી નગરી પ્રત્યે જવાને ઈરછતા કેઈ સાથે ત્યાં રાત્રે આવાસ કર્યો.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ' ષષ્ટ પ્રસ્તાવ-મંગળ ગ્રામે ગાશાળાને થયેલ વિડંબના
૨૮૫
તે શીતથી પરાભવ પામતાં અગ્નિ સળગાવી, લાંબે વખત તપી, પ્રભાતે ઊઠીને ચાલ્યો ગયે. અગ્નિ પણ લેકેએ ન બુઝવવાથી બળતો બળતે પ્રભુ પાસે પહોંચ્યું. એટલે ગોશાળાએ કહ્યું- હે ભગવન ! ભાગો, આ અગ્નિ આવે છે.” એમ સાંભળતા પણ મનમાં ક્ષેભ ન પામતાં સ્વામી ત્યાં જ ધ્યાનસ્થ રહ્યા. એવામાં તરત પ્રસરતા અગ્નિવડે પ્રભુના ચરણકમળ દગ્ધ થયાં, છતાં ગોશીષચંદન, જળવર્ષણ અથવા શીત સલિલ સમાન સમજતા જિનેશ્વરે તીવ્ર અગ્નિદાહને સહન કરી લીધો. તથાવિધ અસમંજસ જોઈ ભયભીત થયેલ ગશાળ પિતાના જીવનની રક્ષા માટે અતિ દૂર ભાગી ગયે.
પછી અગ્નિ શાંત થતાં ભગવાન મંગલ નામના ગામમાં ગયા અને ત્યાં વાસુદેવના મંદિરમાં પ્રતિમાને રહ્યા. ગોશાળ પણ એક પ્રદેશમાં ભરાઈ બેઠે, પરંતુ કેલિ, કલહાદિ-વિનેદના અભાવે અત્યંત દુઃખ અનુભવતે તે ફાલથી ભ્રષ્ટ થયેલ મર્કટની જેમ ચોતરફ જેવા લાગે. એવામાં ગામના બાળકો કીડા નિમિત્તે તે સ્થાને આવી ચડયા. તેમને જોતાં જાણે રત્નનિધાન પ્રાપ્ત થયું હોય અથવા જાણે ફરી જીવિત પામ્યું હોય તેમ માની, વદનકંદર ફાડી, લેલ છવાને બહાર કહાડી, બીભત્સ લોચનને ફેરવતે તે તેમને ભય પમાડવા એકદમ વેગથી સામે દેડ. એટલે અતર્કિત સન્મુખ આવતાં તેના ભીષણ સ્વરૂપને જોઈ બાળકે તરતજ ભય પામી ગામ ભણી દેડી ગયા, પણ ઉતાવળે જતાં ખેલના પામવાથી કેટલાકની જંઘા ભાંગી, કેટલાકનું માથું કુટયું, કેટલાકના પગ મરડાયા, કેટલાકના શરીરે પહેરેલા આભૂષણો પડી ગયા અને ભયને લીધે તે વખતે કેટલાકનાં વસ્ત્રો પડી ગયાં. એમ તેમની વ્યાકુળતા જોતાં, માબાપોએ તેમ થવામાં કારણભૂત ગોશાળાને શોધી કાઢયે, જેથી “અરે ! પાપી પિશાચ ! અમારા બાળકોને તું અહીં શા માટે બીવરાવે છે?” એમ તર્જના પમાડી તેમણે તે વિવશ ગોશાળાને ખૂબ માર્યો. ત્યારે માર ખાતાં તેને જોઈ, ગામના વૃદ્ધોએ નિવારણ કરતાં કહ્યું કે
આ દેવાર્યને શિષ્ય છે માટે મૂકી ઘો. ” આથી તેમણે મહાકષ્ટ છેડો. એટલે ગોશાળાએ પ્રભુને કહ્યું કે હું કૂટાતા તમારે ઉપેક્ષા કરવી શું યોગ્ય છે ? આટલા દિવસ સુખ-દુઃખ સમાનપણે સહન કર્યા છતાં તમને પ્રતિબંધ કેમ ઉત્પન્ન ન થયે? અહે! પત્થર સમાન નિહુર હદય ! ” ત્યારે સિદ્ધાર્થ બે કે-“અરે ! અમારા પર વિના કારણે કેમ રેષ લાવે છે ? તું તારા દોષિત આત્માને જ નિયમિત રાખ.” પછી કાત્સગ પારી, ત્યાંથી નીકળતાં સ્વામી આવર્ત ગામમાં આવી, બળદેવના મંદિરમાં પ્રતિમાને રહ્યા. ત્યાં
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. પણ કલહપ્રિય ગશાળે પૂર્વાવસ્થા ભૂલી જઈમુખ ફાડીને બાળકોને બીવરાવવા લાગ્યો. એટલે રેતાં રેતાં તેમણે જઈને માબાપને કહ્યું જેથી તેમણે પણ તેને ખૂબ માર્યો અને પૂર્વની જેમ ગામના પ્રધાન જને અટકાવતાં બોલ્યા કે- “ અરે તમે એને વૃથા શામાટે મારો છો? એને ન અટકાવતાં ગુરૂનો દેષ છે.” એમ કહેતાં તે લોકો મજબૂત દંડ લઈ તરતજ ભગવંતને મારવા માટે સન્મુખ આવ્યા. એવામાં જિનના પક્ષપાતી વ્યંતરે લેકને ભય પમાડવા તે પ્રતિમાને હાથમાં હળ બતાવતી કરી દીધી, જેથી પૂર્વે કદિ ન જોયેલ એવી પ્રતિમાને જોતાં, તરતજ ભયભીત થતાં તે લેકે સ્વામીને અનેક પ્રકારે ખમાવવા લાગ્યા. ત્યાંથી પ્રભુ ચોરાક સંનિવેશમાં ગયા અને ગુપ્ત સ્થાનમાં પ્રતિમાઓ રહ્યા. એવામાં ક્ષુધાતુર થયેલ ગશાળાએ ભગવંતને પૂછ્યું કે “ભગવન! આજે ગોચરીએ જવું છે કે નહિ?” સિદ્ધાર્થે કહ્યું-“અમારે તે હજી વખત છે. પછી ગોશાળે ગામમાં પેઠે. ત્યાં મિત્રમંડળને જમાડવા એક સ્થાને બહુ લક્ષ્ય ભોજન તૈયાર થતું હતું એટલે તે કયારે તૈયાર થાય છે.” એમ કેવલ અસ્થિરપણાથી તે જાણવા માટે છાને રહીને વારંવાર ગોશાળે તે તરફ જવા લાગ્યું. હવે તે દિવસે ગામમાં ચોરને મેટો ભય જાશે, જેથી ગામના લોકોએ જાણ્યું કે- આ વારંવાર જોવે છે તેથી ચોર કે જાસુસ હશે, તો વખતસર એની પાસેથી પ્રથમની ચેરીને માલ મળશે.” એમ ધારી તેમણે તેને પકડીને સખ્ત માર માર્યો અને પૂછતાં જ્યારે તે કાંઈ બોલે નહિ ત્યારે તેને મારીને મૂકી દીધો. એટલે તે વિલક્ષ થઈને વિચારવા લાગે કે- અહો ! ભેજન મળવાનું તે દૂર રહે, પરંતુ જીવતો રહ્યો તે જ આશ્ચર્ય છે. અહો ! નિષ્કારણ દુર્જનેને મેળાપ થયે અથવા તે એવા વિકલ્પથી શું ? જે મારા પ્રભુને પ્રભાવ હોય તે એ પાપીઓને મંડપ બળી જાઓ.” એમ બેલતાં, જિનાનુરાગી વાણુવ્યંતરે તે બાળી નાખે. ત્યાંથી પ્રભુ કલબુકા નામના સંનિવેશ તરફ ચાલ્યા. ત્યાં મેઘ અને કાલહસ્તી નામના બે ભાઈ પાસે પાસે રહેતાં સત્તા ચલાવતા. તે વખતે સેવક અને સુટે સહિત હાથમાં વિવિધ શ લઈને કાલહસ્તી ચેરની પાછળ લાગે, અને કંઈક આગળ જતાં સન્મુખ આવતા ભગવંત અને ગોશાળ તેના જોવામાં આવ્યા. તેમને જતાં કાલહસ્તીએ કહ્યું –“તમે કોણ છો ?” એટલે સ્વામી તે મૌન રહ્યા અને ગશાળ પણ કૌતુકપ્રિયપણથી મૌન ધરી રહ્યો, જેથી તેણે રૂ થઈ સસ્ત માર મારી, ભગવંત અને ગોશાળાને બાંધી પિતાના ભાઈ મેઘ પાસે મેકલ્યા. ત્યાં તથારૂપ પ્રભુને જોઈ, ઊઠી તેણે બંધનમુક્ત કરી, પ્રભુને પૂજીને ખમાવ્યા,
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ પ્રસ્તાવ-પ્રભુનું અનાય દેશમાં આગમન.
૨૮૭
કારણ કે પૂર્વે કુંડગ્રામ નગરમાં સિદ્ધાર્થ રાજા પાસે જતાં તેણે સ્વામીને જોયા હતા. ત્યાંથી મુક્ત થતાં ભગવાન અવધિજ્ઞાનથી વિચારવા લાગ્યા કેહજી મારે બહુ કર્મ નિજ રવાના છે, તે હાય વિના નિજેરવા અશકય છે; માટે અહીં કર્મચારીને દાંત યુક્ત છે. જેમકે ફળભારથી લચી રહેલ શસ્યપૂર્ણ ક્ષેત્રને જોતાં, તેને શીધ્ર લેવાને ઇચ્છતાં, એકાકી લણવાને અસમર્થ એવા માલીકે યેગ્ય મજુરી આપી બીજા ઘણા લોકોને શસ્ય-ધાન્ય લણવામાં લગાડ્યા. તેમ ચિરકાલનાં કમે ખપાવવા માટે મારે પણ અનાર્ય દેશોમાં વિચારવાની જરૂર છે, કારણ કે ત્યાં અનાર્ય લેકે નિષ્કારણ કોપાયમાન થઈ ભારે ઉપસર્ગ કરતાં, કર્મ-નિજેરામાં મને હાય કરશે.” એમ ચિંતવી મલેચ્છ જનોથી વ્યાપ્ત એવા લાટ દેશમાં મેહવિજયી સ્વામી શાળા સાથે ગયા. ત્યાં કેટલાક નિર્દય પાપી જન આવેલ નાથને હેરિકબુદ્ધિથી સસ્ત મુષ્ટિપ્રહારોવડે મારવા લાગ્યા, કેટલાક અસભ્ય વચનથી તર્જના અને હાલના કરતા અને કેટલાક અતિપ્રચંડ કૂતરા તેમની પાછળ દોડાવતા. એમ વ્યંતર, સુર, અસુરપતિ, યક્ષ, રાક્ષસ પ્રમુખ દેવો બહુમાન-પરાયણ છતાં સ્વામી એકલા ઉપસર્ગો સહન કરતા. “આ મારા ધર્માચાર્યો છે અને મારા હૃદયમાં રહેલા છે” એમ ધારી પ્રભુ પાછળ રહેલ ગોશાળા પણ દુઃખ સહેવા લાગ્યું. ત્યાં ઘણા કર્મોની નિર્જરા કરી, જાણે વાંછા પૂર્ણ થઈ હોય તેમ જિનેશ્વર આર્યક્ષેત્ર ભણી આવવા લાગ્યા. માર્ગમાં પૂર્ણ કલશ નામના સંનિવેશની નજીકમાં આવતાં, બે ચાર લાટ દેશ લુંટવા નીકળ્યા અને અપશુકન સમજીને યમજીવા સમાન તરવાર ઉગામીને ભગવંત પ્રત્યે દેડ્યા. એવામાં ઈંદ્ર “ભગવાન ક્યાં વિચરે છે?” તે જાણવા માટે જેટલામાં અવધિથી જુએ છે તેવામાં છેડે આંતરે રહેલા, તરવાર ઉગામતા તે ચરે પ્રભુના વધ નિમિત્તે તૈયાર થયેલા તેના જેવામાં આવ્યા. એટલે તીવ્ર ક્રોધાવેશ આવતાં તેણે ઉંચા પર્વતના શિખરોને ભેદનાર વાવડે તેવી સ્થિતિમાં જ તેમને મારી નાખ્યા.
હવે સ્વામી પણ ગ્રામનુગ્રામ વિહાર કરતાં ભક્વિલ નગરીમાં ગયા. ત્યાં પાંચમું ચોમાસું રહ્યા, અને વિચિત્ર આસને કરતાં ચાતુર્માસિક ખમણ કર્યું. અનુક્રમે ચાતુર્માસ વ્યતીત થતાં બહાર પારણું કરી, વિહાર કરતાં પ્રભુ કદલીસમાગમ નામે ગામમાં ગયા. તે દિવસે ત્યાં કર્મચારીઓ, પથિક અને કાર્પેટિકાદિકને યથેચ્છ ભેજન આપતા હતા. તે જોઈ ને શાલે પણ સ્વામીને કહેવા લાગ્યું કે- પ્રભુ ! આપણે અહીં જઈએ.” સિદ્ધાર્થે કહ્યું. અમારે હજી વખત છે.” એમ સાંભળી ગોશાળે તે સ્થાને ગયો અને
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ભેજન કરવા બેઠે. લોકોએ તેને ભોજન પીરસ્યું, પરંતુ અત્યાસક્તિને લીધે તે કઈ રીતે તૃપ્તિ ન પામે, એટલે ગામના જનોએ એક મોટું ભાજન દહીંમિશ્ર ભાતથી ભરીને તેને સેપ્યું. તે બધું ન ખાઈ શકવાથી ગોશાળ કહેવા લાગે કે-“આટલું હવે ખાઈ શકીશ નહિ.” ત્યારે લેકેએ નિભ્રંછના કરતાં જણાવ્યું કે-“અરે પાપી! દુકાળીયાની જેમ પોતાના ભેજન-પ્રમાણુને પણ જાણતા નથી?” એમ રોષ લાવી લેકેએ તે ભાજન તેના જ મસ્તક પર નાખ્યું. પછી ઉદર પર હાથ ફેરવતે તે યથાસ્થાને ગયે. એવામાં પ્રભુ જ ભૂખંડ ગામમાં જતાં, ત્યાં પણ તે જ પ્રમાણે કર્મચારીઓના ભેજનમાં તે ભળે અને તેને ક્ષીર અને ભાત તેમણે જમાડતાં, પ્રાંતે ફરીને પણ લેકેએ તેના તેવા હાલ કર્યા. હવે સ્વામી અનુક્રમે વિચરતા, તામાક ગામમાં ગયા અને બહાર પ્રતિમાને રહ્યા. તે ગામમાં બહુશ્રુત, મોટા પરિવારવાળા, પા. જિનના સંતાનીય એવા નદિષેણ નામના સ્થવિર, ગચ્છની ચિંતા મૂકીને મુનિચંદ્રસૂરિની જેમ જિનકલ્પરૂપ પરિકમ કરતા હતા. ગોશાળા ગામમાં પેઠે અને વસ્ત્ર, કંબલ પ્રમુખ ઉપકરણ સહિત તે શ્રમણને જોઈ, પ્રથમની જેમ નિબંછના કરીને તે સ્વામી પાસે આવ્યો.
એવામાં તે નંદિપેણ સ્થવિર તે જ રાત્રે ચેકમાં નિશ્ચલપણે કાત્સર્ગ રહ્યા. ત્યાં આમતેમ ભમતા કેટવાલના પુત્રે ચોર સમજીને તેમને મેટા ભાલાવતી માર્યા. એટલે તત્કાલ અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં મરણ પામીને તે દેવલોકે ગયા. તે વખતે પાસેના પ્રદેશમાં રહેતા દેવોએ તેમને મહિમા કર્યો, તે જોઈ ગોશાળ તે સ્થાને આવ્યું અને કાલધર્મ પામેલા સ્થવિરને તેણે જોયા. જેથી સુખે સૂતેલા તેમના શિષ્યોને તેણે ઉપાશ્રયમાં જઈને જગાડ્યા. અને નિબંછના કરતાં સ્થવિર-મરણને વ્યતિકર સંભળાવ્યું. પછી તે સ્વસ્થાને ગયે. ભગવંત પણ ત્યાંથી કૂપિકા સંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં જાસુસ-બાતમીદાર સમજીને કેટવાળાએ તેમને પકડ્યા અને બંધન, તાડન પ્રમુખ કદર્થનાથી તેઓ સતાવવા લાગ્યા. એ રીતે ભગવંત તેમના હાથે કર્થના પામતાં, લેકે માં વાત ચાલી કે–એ દેવાર્ય રૂપ-લક્ષ્મીથી અપ્રતિમ છે, તે ચર સમજીને તેમને કેમ પકડયા હશે ? શું તે પણ આવું કર્મ કરે? અથવા તે કર્મની ગતિ વિચિત્ર છે, શું સંભવતું નથી ? તથાપિ એમ સંભળાય છે કે જ્યાં આકૃતિ ત્યાં ગુણો રહે છે, તે ખરેખર એ લોકો મૂઢતાથી જ એને સતાવે છે. સાધુ પણ ભેગોપભેગના કારણરૂપ વિરૂપ કામ આચરે છે, છતાં જે વસ્ત્રને પણ ઈચ્છતા નથી તે ચરપણું કેમ કરે ?” એ
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
. પણ પ્રસ્તાવ-કુપિકા સંનિવેશમાં ભગવંતને થયેલ કાદર્થના.
ર૮૯
પ્રમાણે લોકપ્રવાદ સાંભળતાં વિજયા અને પ્રગભા નામની પાર્શ્વનાથની શિષ્યાઓ કે જેમણે તરતમાં દીક્ષા મૂકેલ અને નિર્વાહ માટે પરિવ્રાજિકાને વેશ ધારણ કર્યો હતે, તેમને સંશયથી મનમાં આકુળતા થઈ કે-“એ વિરજિન તે નહિ હોય ?” એમ ધારી, ત્યાં જતાં પ્રભુને જોઈ તેમણે ભાવથી વંદન કર્યું અને અતિ કઠિન વાકથી કેટવાળોને તિરસ્કારતાં કહ્યું કે-“અરે નિભંગી ! આ સિદ્ધાર્થ નરેંદ્રના નંદન અને ધર્મના શ્રેષ્ઠ ચક્રવર્તીને તમે શીધ્ર મુક્ત કરીને ખમા. અરે ! આ વ્યતિકર કઈ રીતે ઈંદ્રના સાંભળવામાં આવશે, તે રાજ્ય અને રાષ્ટ્ર સહિત તમને તે યમના ઘરે મોકલી આપશે.” એમ તેમના કહેતાં તેઓ ભયભીત અને વિનયથી નમ્ર બનીને પ્રભુના પગે પડ્યા અને અંજલિ જોડી, પિતાનું દુશ્ચરિત્ર ખમાવવા લાગ્યા. પછી ત્યાંથી નીકળતાં ભગવંત વૈશાલી નગરી ભણી ચાલ્યા અને જતાં જતાં વચ્ચે બે રસ્તા આવ્યા ત્યારે લાટ દેશમાં વિવિધ તીવ્ર ઉપસર્ગોથી ભગ્ન થયેલ ગોશાળ સ્વામીને વિનવવા લાગે કે-“એક તે સાક્ષાત્ જોયા છતાં મારથી મને બચાવતા નથી અને બીજું તમારા ઉપસર્ગથી મને પણ ઉપસર્ગ નડે છે, તેમજ લેકે પ્રથમ મને અને પછી તમને પકડીને મારે છે, વળી ભેજનવૃત્તિ પણ પ્રતિદિન મહામુશ્કેલીથી થાય છે, તથા માનાપમાનમાં સમભાવે રહેનાર તથા સેવાની દરકાર ન કરનાર એવા તમારા પાસે કઈ નાયકધર્મ પણ જોવામાં આવતું નથી, કારણ કે જે સેવકના સુખે સુખી અને દુઃખે દુઃખી ન થાય તે સુખના અભિલાષી એવા સેવકે તે
સ્વામીની સેવા પણ શા માટે કરવી? માટે અદ્યાપિ લાંબા જીવિત અને સુખને ઈચ્છનાર એવા મારે હે દેવાય ! હવે તમારી સેવાથી સર્યું.' એમ તેના કહેતાં સિદ્ધાર્થ બોલે કે-“તને રૂચે તેમ કર. અમારે તે એ જ વ્યવહાર છે, તે તેમાં તેને કહેવાનું શું હોય ? ” એમ પરસ્પર વાતચીત થતાં સ્વામી વૈશાલીના માર્ગે ચાલ્યા અને ગશાળ ભગવંતથી અલગ થઈ, રાજગૃહના માર્ગે ચાલે, અને હસ્તી, સિંહ, હરિણ, વરૂ, વાઘ પ્રમુખ દુષ્ટ વ્હાપદથી વ્યાસ અને ગગનતલ સુધી પહોંચેલા લાંબા વૃક્ષોથી ભીષણ એવા મહા-અરણ્યમાં તે પડ્યો. ત્યાં એક મોટા વૃક્ષ પર પથિકજનેને જોવા માટે ચેરસ્વામીએ પિતાને એક સેવક ચઢાવી રાખ્યું હતું. એટલે સ્વચ્છેદ લીલાએ આવતે ગશાળે તેના જેવામાં આવ્યું. તેને જોતાં પેલા સેવકે ચેરપતિને જણાવ્યું કે- એક નગ્ન સાધુ આવે છે.” તે બે-“એની પાસે કાંઈ લુંટવા જેવું હોય તેમ લાગતું નથી, નહિ તે એ આ નિર્જન અટવીમાં શા માટે પ્રવેશ કરે? અથવા તે એ કઈ
૩૭
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
દુરાચારી લાગે છે કે જે આવું રૂપ કરી, આપણને પરાભવ પમાડવા માગે છે; માટે અખલિત ગતિથી એને આવવા દ્યો કે જેથી તેને દુર્વિનયને દૂર કરીએ.” એમ તેમના બેલતાં ગોશાળા પાસે આવી પહોંચ્યું, એટલે તેમણે દૂરથી જ સાભિલાષ-હે માતુલ આવ, તને સ્વાગત છે.' એમ કહેતાં તેમણે પકડે અને તેની પીઠ નમાવી. ત્યાં મરણુભયથી વ્યાકુળ થયેલા તેણે પિતાની પીઠ માંડી. પછી પાંચસો ચોર સહિત ચોરસ્વામીએ આરૂઢ થઈને ઘણીવાર તેને યથાક્રમે ચલાવ્ય, એવામાં સુધા, તૃષ્ણ અને પરિશ્રમથી તે જ્યારે મરણતોલ થઈ ગયો ત્યારે તેને મૂકીને ચેરે સ્વસ્થાને ચાલ્યા ગયા. અહીં ગશાળે પણ જાણે મુદુગરના પ્રહારથી જર્જરિત થયેલ હોય અથવા જાણે વજથી તાડના પામેલ હેય તેમ અત્યંત આકુળ-વ્યાકુળ થતાં મૂરછ આવતાં એક વૃક્ષની છાયા તળે થોડીવાર પડ્યા રહેતાં, શીતલ પવનવડે ચેતના પામતાં તે શેક કરવા લાગે કે-“હા! હા! હિતાથ છતાં નષ્ટ બુદ્ધિના મેં બહુ જ ખોટું કર્યું કે અચિંત્ય માહામ્યના ભંડાર એવા સ્વામીને મૂકી દીધા. નાથ નિર્દોષ છતાં કુવિકલ્પને લીધે હતાશ મેં જે તેમની અવજ્ઞા કરી તે અત્યારે મારે શિરે આવી પડી. તેમના પ્રભાવથી દુરશીલ છતાં હું અનેક સ્થાને નભી શકે, પરંતુ હવે તેમના વિરહમાં મારે જીવવું મુશ્કેલ છે. અથવા તે બરાબર વિચાર્યા વિના ઉતાવળે જે કાર્યો કરવામાં આવે છે તે અપથ્ય ભેજનની જેમ પરિણામે દુઃખદાયક નીવડે છે. મને તે એમ લાગે છે કે આ બાનાથી કૃતાંત મને છળવા ઈચ્છે છે, નહિ તે મને આવી કુબુદ્ધિ કેમ ઉપજે? માટે હવે તેના શરણે જાઉં અને માર્ગ લઉં અથવા તે કેની આગળ દુઃખ પ્રકાશીને હું નિશ્ચિત થાઉં? અથવા આવા વિકલ્પ કરવાથી શું ? તે એક ધર્મસૂરિને મૂકીને ત્રણે લોકમાં મારે કઈ આધાર નથી, માટે હવે તેની શોધ કરૂં.” એમ નિશ્ચય કરી, સંસારની જેમ સુભષણ તે અરણ્યને મહાકષ્ટ ઓળંગી સ્વામીની શોધ કરતે તે પ્રામાદિકમાં ભમવા લાગ્યો.
અહીં વીર ભગવાન અનુક્રમે વિહાર કરતાં વિશાલ કલાથી વેછિત તથા કામેન્મત્ત રામાઓથી અભિરામ એવી વૈશાલી નગરીમાં પહોંચ્યા. ત્યાં ઘણા કારીગરો (લુવારે)ની માલીકીના એક મકાનમાં ત્યાંના લેકની અનુજ્ઞા લઈ, પ્રભુ પ્રતિમાને રહ્યા. એવામાં એકદા એક કારીગર રેગથી પીડિત થતાં છદ્દે મહિને નીરોગી થવાથી પ્રશસ્ત તિથિ અને મુહૂર્ત મંગલવાઘપૂર્વક, શરીરે ચંદન ચોપડી હરહાસ્ય કે કાસકુસુમ સમાન શ્વેત વસ્ત્ર પહેરી, શિર પર અક્ષત અને સરસવ છંટાવી સ્વજને સાથે નીકળતાં તે તે જ કારીગરોની શાળામાં આવ્યું.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
પણ પ્રસ્તાવ-બિભેલક યક્ષના પૂર્વભવનું સુરસેન ચરિત્ર.
૨૯
* ત્યાં વસ્ત્ર રહિત આગળ ઉભા રહેલા જિનેશ્વરને જોતાં, ભારે ક્રોધાનલ પ્રગટતાં
અરે ! આ તે શરૂઆતમાં જ અમંગલરૂપનગ્ન દીઠે, માટે એ અમંગળ એને જ અર્પણ કરૂ' એમ ચિંતવી લેહઘણું લઈને તે સ્વામીને મારવા દોડ્યો. એવામાં ભગવંત કેમ વિચારે છે ? તે જાણવા નિમિત્તે ઈદ્ર અવધિજ્ઞાનથી જોયું. એટલે પર્વોક્ત વ્યતિકર તેનાં જોવામાં આવ્યું, જેથી એક નિમેષ માત્રમાં મણિકુંડલથી શેતે શક તે સ્થાને આવ્યું અને પિતાની શક્તિથી તે લેહઘણુ ઘાતકના માથે જ તેણે માર્યો, તેનાથી ઘાત પામતાં તે તરતજ પંચત્વ પાપે. પછી ત્રણ પ્રદક્ષિણપૂર્વક પ્રણામ કરીને ઇંદ્ર ભગવંતને કહેવા લાગ્યો કે-“હે સ્વામિન્ ! અનુપમ કલ્યાણના કારણરૂપ અને લેક–લચનને આનંદ પમાડનાર એવા તમને જોઈને પાપીઓ કેમ પ્રબ કરતા હશે? ત્રિકરણ શુદ્ધિથી જીવરક્ષા કરવાને ઇચ્છતા એવા તમારા પર દુખ બુદ્ધિ કેમ પ્રવતતી હશે ? શું અમૃતને પણ કઈ વિષ બુદ્ધિથી સમજી લેતા હશે? અથવા તે મૂઢ જનની અવશ્ય એવી જ મતિ હેય. હે નાથ ! અમારા દેવત્વના દિવ્ય માહાસ્યની સંપત્તિ ખરેખર વિફલ છે કે જે તમારી આ પદ નિવારવામાં કૃતાર્થ થતી નથી. અથવા તે પ્રભુભક્તિ પણ ભલે નિશ્ચળ હોય, છતાં જ્યાં સુધી પાશ્વસ્થ ભકતે સયત્ન સદા તમને સેવતા નથી ત્યાં સુધી તે ભક્તિ પણ લક્ષ્યમાં કેમ આવી શકે ?” એ પ્રમાણે સારી રીતે ઉપસર્ગ કરનાર જન અને સ્વભક્તિને દૂષિત બતાવી, ભારે ખેદ પામતે દેવેંદ્ર નમીને પિતાના સ્થાને ગયે સ્વામી પણ વિહાર કરતાં ગ્રામાકર નામના સંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં બિભેલક નામે યક્ષ હતા. તે પૂર્વભવે સમ્યકત્વને સ્પશી આવેલ હોવાથી પ્રતિમાસ્થ પ્રભુને જોતાં ભારે પ્રમોદ પામે અને પરિમલને લીધે ભ્રમર સમૂહથી વ્યાપ્ત એવી અભિનવ પારિજાત-મંજરીવડે તથા બાવનાચંદનથી મિશ્ર કુંકુમ અને કપૂરના વિલેપ નવડે તેણે પરમાદરથી પ્રભુની પૂજા કરી. હવે તે બિભેલક યક્ષ પૂર્વભવે કેણ હતે? તે ચરિત્ર આ પ્રમાણે છે – | મગધ દેશના શ્રીપુર નગરમાં મહાસેન નામે રાજા અને તેની શ્રી નામે ભાર્યા હતી. તેમને બધી કળા અને વિજ્ઞાનમાં પ્રવીણ એ સૂરસેન નામે પુત્ર હતા. તે યોવનમાં આવ્યા છતાં, પ્રવર રૂપવતી રમણીઓ તરફ પણ દષ્ટિ નાખતું ન હતું. બહુ સમજાવ્યા છતાં લગ્નની વાત તેણે સ્વીકારી નહિ, પરંતુ મુનિવરની જેમ વિકાર રોકીને તે વિચિત્ર વિચક્ષણ સાથે વિનોદ કરવામાં કાળ વિતાવતા હતા. પિતાના પુત્રને એવી સ્થિતિમાં જોઈ અત્યંત
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
વ્યાકુળ થતા રાજાએ અનેક મંત્ર, તંત્રના જાણનારા લેાકેાને લાવ્યા અને તેમણે વિવિધ ઉપાયે કરી જોયા, છતાં કુમારના મનેાભાવમાં કંઇ પણ ફેર ન પડયા. એક દિવસે રાજા ગજેન્દ્રપર આરૂઢ થઇ, પિરજનાની સાથે નગરની બહાર રયવાડીએ નીકળ્યા અને વિવિધ પ્રદેશમાં અશ્વ, હાથીઓને ફેરવી, પાતે પરિભ્રમણ કરીને પાછા ફર્યાં. એવામાં રથ, અશ્વ, શિખિકા અને પગે શીઘ્ર વેગથી ઉદ્યાન તરફ જતા અને સુંદર વેશથી સુશેાલિત એવા સમસ્ત નગરજનાને જોતાં રાજાએ પૂછ્યુ કે−‘ અરે ! આ નગરજના બધા પોતાના કામકાજને મૂકી એક માર્ગે કયાં જાય છે ? આજે કાઇ દેવતાના મહાત્સવ પણ નથી, તેમજ નટ કે નાટકાન્તુિ કૌતુક પણ કાંઈ દેખાતું નથી.' ત્યારે પરિજને કહ્યુ` કે- હે દેવ ! શું તમને ખખર નથી કે અહીં સૂરપ્રભ નામે આચાય આવેલા છે કે જે પરાત્મા પેાતાના યથાર્થ નામથી અતીત અનાગત વસ્તુ વિષયના સંદેહરૂપ તિમિરને હરવાવડે વસુધામાં અપૂર્વ કીર્ત્તિ પામ્યા છે. વળી જેમના પાપાની ધૂલિના સ્પર્શ માત્રથી, વિવિધ રેગથી પીડિત છતાં લેાકેા તરતજ મન્મથ જેવા બની જાય છે; તથા લેાકે જેમના દર્શન માત્રથી પણ સમસ્ત તીર્થાંના પાવન જળની જેમ પાપરજને પરાસ્ત કરનાર પાતાના આત્માને માને છે. જેએ ધ્રુવહુ ગવને લીધે પેાતાના પિતાને પણ પ્રણામ કરતા નથી તેવા તરૂણા પણ જેમના ચરણમાં વારંવાર આળોટે છે. આ લોકો તે આચાર્યને વંદન કરવા જાય છે. હે દેવ ! તમારે પણ તેમના પદ્મ—પ`કજના દર્શન કરવા ચેાગ્ય છે.' એમ સાંભળી કૌતુક પામતા રાજા તરતજ ઉદ્યાનની અભિમુખ વન્યા. પછી દૂરથી જ ગજેદ્ર પરથી નીચે ઉતરી, સુરીંદ્રને પરમ ભક્તિથી વંદન કરીને રાજા ધરણીતલ પર બેઠો. એટલે આચાય પશુ દિવ્ય જ્ઞાનથી તેની યાગ્યતા જાણી ગ ́ભીર ગિરાથી આ પ્રમાણે પ્રતિબંધ
આપવા લાગ્યા.
.
“ હે રાજન ! આ સંસારમાં પ્રથમ તે મનુષ્યલવ દુર્લભ છે, તેમાં પણ કુળ, રૂપ અને આરેાગ્યની સામગ્રી વધારે દુર્લભ છે, તેમાં પણ પ્રવર હસ્તી, ઘેાડા, સુલટ, રથ અને અખૂટ ભંડાર તથા ભયવશે જ્યાં સામતે નમી રહ્યા છે એવું રાજ્ય-નૃપત્વ પણ દુષ્પ્રાપ્ય છે, તેમાં પણુ શાસ્ત્રાર્થમાં વિચક્ષણ અને અત્યંત ભવવિરક્ત એવા પંડિત પુરૂષા સાથે અલ્પમાત્ર સમાગમ કે ગોષ્ઠી પણ દુર્લભ સમજવી. પુણ્ય-પ્રકના યેાગે હે ભૂપાલ ! એ તું બધુ પામ્યા છે, તેા હવે સવિશેષ પ્રાણિવધાદિકથી વિરામ, ન્યાય—સેવન, સુગુણુ- • અર્જુન, દુઃસ્થિત જનની કરૂણા, ધર્માં-વિરૂદ્ધના ત્યાગ, પરલેાકની ચિ'તા,
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ઠ પ્રસ્તાવ-સુરસેન–ચારૂદત્ત કનકવતી ભવ. ક્ષણભંગુર પદાર્થનું ચિંતન, વિષય-સુખને વિરાગ-એ વિગેરેમાં હે નરેંદ્ર! તારા જેવાએ સદા મનને પરવી રાખવું જોઈએ.”
એ પ્રમાણે ગુરૂ-ઉપદેશ સાંભળતાં રાજા અને નગરજને ભારે હર્ષ પામી, તે બધું માન્ય કરીને પિતાના સ્થાન તરફ ચાલ્યા. રાજા પણ થોડું આગળ ચાલીને પૂર્વે કહેલ પુત્રને વ્યતિકર પૂછવાને તરત જ પાછો ફર્યો. પછી એકાંતે બેસી, આચાર્યને નમીને તેણે નિવેદન કર્યું કે-“હે ભગવન ! તમારા જ્ઞાનને કંઈ પણ અગોચર નથી, માટે આપ કહો કે વિવિધ હેતુથી કહ્યા છતાં મારો પુત્ર, લગ્નનું નામ માત્ર પણ સાંભળવાને ઈચ્છતું નથી, તેનું શું કારણ? શું તેને ભવને લય છે? કે ભૂત, પિશાચ પ્રમુખને છળદોષ છે ? ધાતુ વિપર્યાસ છે કે ક્રૂર ગ્રહની પીડા છે?” ગુરૂ બોલ્યા-”હે રાજન્ ! એ કારણની તું શંકા ન કર. પૂર્વભવના દઢ કર્મનું જ તેમાં એક કારણ છે, કારણ કે સગ-વિયેગ, ઉત્પાદ-વ્યય, સુખ-દુઃખ પ્રમુખ ક્રિયાઓની સર્વ અવસ્થાઓમાં માણસને કર્મ જ એક કારણરૂપ થાય છે” રાજાએ કહ્યું-“હે ભગવન! પૂર્વભવમાં એણે શું કર્મ કરેલ છે, તે કહો. એ બાબતમાં મારે મેટું કૌતુક છે.” આચાર્ય બોલ્યા-“હે નરેંદ્ર! આ તારે પુત્ર પૂર્વભવે શંખપુર નગરમાં રૂપ, લાવણ્ય, સૌભાગ્યાદિ ગુણયુક્ત ચારૂદત્ત નામે વણિકપુત્ર હતું. તેણે એકદા નિષ્કારણ કોપાયમાન થયેલ પોતાની ભાર્યાને દુર્વચનોથી તર્જના કરતાં રોષથી કહ્યું કે
આ ! પાપી ! હું હવે તેમ કરૂં કે જેથી તું દુઃખે જીવી શકે.” તે બેલીજે તારા બાપને ભાસે તેમ કરજે.” પછી તે એક મશ્કરા મંત્રી સાથે બીજી કન્યા પરણવા દક્ષિણ દિશા તરફ ચાલી નીકળે, અને સતત પ્રયાણ કરતાં, પ્રવર રામા-રત્નોના નિધાનભૂત એવી કાંચી નગરીમાં પહોંચ્યો. ત્યાં પ્રવેશ કરતાં, પરસ્પર કીડા કરતા બાળકે તેના જેવામાં આવ્યા. તેમાં એક બાળકે સુગંધી માલતીની માળા એકને ગળે પહેરાવવા જતાં, બીજાને ગળે પહેરાઈ ગઈ. તે જોતાં ચારૂદત્તે વિચાર કર્યો કે અહો ! શુકન તે સારાં થયાં, પરંતુ એની મતલબ સમજવી મુશ્કેલ છે; કારણ કે એ પુષ્પમાળા એકને પહેરાવતાં બીજાને કંઠે પડી અથવા તે અત્યારે એને વિચાર કરવાથી શું ? ચિંતિતીર્થની પ્રાપ્તિ થતાં સ્વયમેવ એની મતલબ સમજાઈ જશે.” એમ ધારીને તે સ્વજનના ઘરે ગયો. તેણે સ્નાન, વિલેપન, ભેજન-પ્રદાનથી તેને આદર-સત્કાર કર્યો. ત્યાં કેટલાક દિવસ રહેતાં એકદા પ્રસંગે તેણે સ્વજન વર્ગને પિતાનું પ્રયોજન કહી સંભળાવ્યું ત્યારે તેણે અનેક પ્રકારે તેને અટકાવ્યું
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
૨૫,
હવે તે જ નગરમાં ગંગદત્ત શેઠની કનકવતી નામે કન્યા કે જે અપ્રતિમ ચાવનાદિક ગુણયુક્ત એવી તે પેાતાની સખીઓ સહિત ઉદ્યાનમાં પુષ્પા વીણવા ગઈ. ત્યાં શ્રીદત્ત નામના ણિક-યુવકને જોઇ, મને મૂકેલ ખાણ-પ્રહારથી જર્જરિત થતાં મહાકષ્ટ પેાતાના ઘર ભણી નિવૃત્ત થઇ, એકદમ આવીને સુખ–શય્યામાં પડી. તેની વ્યાકુળતા જાણતાં ઘરના માણસો બધા એકઠા થયા અને શરીરની કુશળતા પૂછતાં કંઇ પણ જવાબ ન મળવાથી તેમણે સમયેાચિત ઉપચાર કર્યાં. એવામાં તે યુવાન પણ તે કન્યા અદૃશ્ય થતાં, ઘાયલ હૃદયે તત્કાલ પ્રગટ થતાં મદનાગ્નિની જવાળાએથી શરીરે દુગ્ધ થઇ, કયાં પણ શાંતિ ન પામતાં તે જ કમલાક્ષીને ચિતવતા બેસી રહ્યો. તેવામાં એક પ્રત્રાજિકાએ તેને પૂછ્યું કે–‘ હે વત્સ ! આમ તું શૂન્યની જેમ કેમ દેખાય છે ?.’તે ખેલ્યા‘ ભગવતી ! શું કહું ? વિકસિત કમળ સમાન દીર્ધાક્ષી એવી અખળા છતાં તેણે હૃદયને હરી લેતાં મારૂ પુરૂષત્વ અત્યારે બધું નિષ્ફળ છે. તે પૂ-ચંદ્રમુખી આટલા માત્રથી વિરામ ન પામી, પરંતુ હવે તેા ખરેખર ! મારા વિતને પણુ લેવા ઈચ્છે છે તે હે ભગવતી ! તમે સત્વર એવે કાઈ ઉપાય હવે શેાધી કડાડા
૨૯૪
જેથી મનના સંતાપ શાંત થતાં આ સેવક સુખે રહી શકે.’ પ્રત્રાજિકાએ કહ્યું· હે પુત્ર ! તું પ્રગટ રીતે ખેલ.' એટલે તેણે કનવતીને જોવાને વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યેા. પછી તે ખેલી−‘ હે પુત્ર ! શાંત થા. હવે હું એવા ઉપાય લઈશ કે જેથી તું તેની સાથે નિર'તર સમાગમ-સુખ ભોગવી શકીશ.' તેણે કહ્યું‘ તમારા મોટો પ્રસાદ.' ત્યાંથી તે પ્રવ્રાજકા ગંગદત્ત શેઠના ઘરે ગઇ. ત્યાં દુઃખી પરિજનથી શુશ્રૂષા કરાતી કનકવતીને જોતાં તે ખાલી કે−‘ અરે ! આના શરીરે વ્યાકુળતા થવાનું શું કારણ ? ’ પરિજને કહ્યુ’–‘હે ભગવતી ! અમે કાંઈ જાણુતા નથી.’ તે ખાલી‘ જો એમ હોય તે તમે બધા દૂર થઈ જાઓ અને થોડી વાર એકાંત થવા દે. આ કાંઇ સામાન્ય દોષ નથી, એની ઉપેક્ષા કરતાં જીવિત નષ્ટ થાય.’ એમ સાંભળતાં પરિજને તેણીને આસન આપ્યુ અને પેાતે બધા દૂર થઇ ગયા, એટલે તેણે પ્રથમ લાંબે વખત મોટા વિસ્તારથી આડંબર બતાવી, મુદ્રાવિન્યાસ કર્યાં અને મંત્રનું સ્મરણ આરંભ્યું, કુસુમ અને અક્ષતથી જોગણીઓની પૂજા કરી તથા હુંકાર મૂકયેા. પછી અત્યંત પાસે બેસીને તેણે મહામંત્રની જેમ કનકવતીને વણિકના વૃત્તાંત કહી સભળાવ્યા, જે સાંભળતાં જાણે તરત ફરી જીવન પામી હોય તેમ ભારે હર્ષ' પામતી, કનકવતી કહેવા લાગી કે–‘હે ભગવતી ! હવે તમે જ પ્રમાણુ છે, માટે એવા કોઈ ઉપાય લ્યા કે જેથી તેની સાથે સતત સંચાગ થાય.’ તે એલી ‘ ભદ્રે ! હું તેમ જ કરીશ.’
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
પષ્ટ પ્રસ્તાવ-ચારૂદત્ત કનકવતી.
૨૯૫
- પછી તાંબૂલ આપતાં તે ઊઠી અને એ વ્યતિકર તેણે તે વણિક યુવકને કહી સંભળાવ્યું. જે સાંભળી તેણે પણ પ્રવર વસ્ત્રાદિકથી પ્રવ્રાજિકાને સારે સત્કાર કર્યો. પછી બીજે દિવસે તેણે તેમને કહ્યું કે “આજે રાતે બે પહોર વીતતાં સારું મુહૂર્ત છે, માટે તમારે ભગવાન કુસુમાયુધના ભવનમાં જવું અને વિવાહ કર.” એ વાત તેમણે કબૂલ કરી.
એવામાં તે ચારૂદત્ત, સ્વજનેએ લગ્નથી અટકાવતાં “કામ સિદ્ધ ન થયું” એમ સમજી શેક કરતાં, રાત્રે તે સહચારી સાથે શયનગૃહથકી નીકળીને તે જ કુસુમાયુધ-મંદિરમાં જઈને સૂતો અને ક્ષણભર નિદ્રા પછી જાગ્રત થતાં જેટલામાં કુસુમમાળાના નિમિત્તની નિષ્ફળતા પ્રમુખ પૂર્વ વ્યતિકરને તે ચિંતવે છે તેવામાં ગૃહજનના જાણવામાં ન આવે તેમ, રાત્રિને સમય જાણ્યા વિના, મધ્ય રાત્રિને વખત થયા પહેલાં લગ્નક્રિયાને યોગ્ય ઉપકરણો હાથમાં લઈ, પ્રવાજિકા સાથે મંદ મંદ પગલે કનકવતી ત્યાં આવી અને કુસુમાયુધની તેણે પૂજા કરી. ત્યાં પ્રવાજિકાએ ભવનમાં હાથ ફેરવતાં ચારૂદત્ત મળે. એટલે પૂર્વકથિત વણિકની શંકાથી તેણે કાન પાસે જઈને તેને કહ્યું કે - “અરે ! હવે તમે વિલંબ શા માટે કરે છે? આ પ્રશસ્ત પાણિગ્રહણનું લગ્નમુહૂર્ત વીતી જાય છે. એમ સાંભળતાં ચારૂદત્તે વિચાર કર્યો કે-' ધારું છું કે આ બિચારી પૂર્વે આપેલ સંકેતને લીધે પુરૂષબુદ્ધિથી મને બોલાવે છે, માટે તે જેટલામાં ન આવે તેટલામાં હું કુસુમમાળાના શુકનને યથાથ-સત્ય કરું.” એમ ધારી તે તરત ઊઠ. એટલે પ્રવ્રાજિકાએ કુસુમાયુધને તેને પગે પડા અને કનકવતીના સ્વભાવે રક્ત અને કેમળ હસ્ત સાથે તેને હાથ મેળવ્યું. વળી તે અવસરને યેગ્ય અન્ય વિધિ પણ સંક્ષેપથી કર્યો. એમ વિવાહ સમાપ્ત થતાં કનકવતીએ પ્રણામપૂર્વક પ્રવ્રાજિકાને સ્વાસ્થાને વિસર્જન કરી. પછી ચારૂદત્તને તેણે કહ્યું કે-“હે આર્યપુત્ર ! આ વ્યવહાર ઉત્તમ જનને સંમત ને હવાથી આપણે કેટલાક દિવસ અન્ય વસવું યોગ્ય છે.” ચારૂદત્તે તે કબૂલ કર્યું અને તે બંને કુસુમાયુધના મંદિરથી બહાર નીકળ્યા, પરંતુ મદનને પગે પડવાના બાને પાછા ફરી ચારૂદત્તે ગાઢ નિદ્રામાં સૂતેલ નર્મસચિવને જગાડી, પિતાના વિવાહને વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યું. તેણે કહ્યું-“હે ચારૂદત્ત ! જે એમ હોય તે સ્વરૂપ લયમાં ન આવે તેમ તું તેણીની સાથે જા અને હું થડે વખત અહીં જ ગુજારીને આવીશ.” એમ તેના કહેતાં ચારૂદત્ત તે વચન સ્વીકારી, તેણીની સાથે ભય સહિત નગરથકી ચાલી નીકળે.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
હવે અહીં રાતના બે પહેાર વીતતાં અવસર જાણી, તે વણિક યુવક વિવાહની સામગ્રી લઇ તે કુસુમાયુધના મંદિરમાં આત્મ્ય અને મં વચનથી કહેવા લાગ્યા કે હે કનકવતી ! આવ, હવે હું આવ્યો છું.' ત્યારે કેલિ કુતુહળથી તે નમ્ર સચિવ સ્ત્રી-ભાષામાં ગુપ્તપણે જવાબ આપી, તેની સન્મુખ આવ્યા એટલે ભયથી વ્યાકુળ ચિત્તે પરમાર્થ જાણ્યા વિના તેણે તેના કઠમાં કુસુમમાળા નાખી અને કંકણુ ખાંધીને તેનું પાણિગ્રહણ કર્યું . એવામાં કલકલાટ હસતાં નમઁસચિવે જણાવ્યું કે- અરે મહાનુભાવ ! શું તારી નગરીમાં એવા વ્યવહાર છે કે પુરૂષ પુરૂષની સાથે પરણે ? એ તે સર્વથા અશ્રુત અને અષ્ટ આશ્ચર્ય છે.' એમ કહેતાં તે વેગથી પલાયન કરી ગયા. ત્યાં વણિક - યુવક પણ વિલક્ષ બની વિચારવા લાગ્યા કે હું હતાશ હૃદય ! . તુ આવી વાંચનાને ચેાગ્ય છે કે ફૂડ કપટથી ભરેલ એવી રમણીએમાં હું પાપી ! તેં પ્રતીતિ કરી. શુ` એટલુ પણ તારા જાણવામાં નથી કે પેાતાની કુશળતાથી વિચિત્ર સ્વભાવની એ વામાએ બૃહસ્પતિને પણ તરત છેતરી લે છે ? તેમજ વળી પ્રણયપ્રધાન વચનેાથી એકની સાથે બહુ વાર્તાલાપ કરે છે અને ખીજા પર સાનંદ કટાક્ષ નાખે છે, એની સાથે મન લગાડી લાંબે વખત અત્યંત રમે છે અને બીજાને લીલાથી સ ંકેત આપે છે; માટે હે મૂઢ હૃદય ! વસ્તુ પરમાર્થને નિષ્ફળ સમજીને તું ખેદ ન કર. હવે યથાચિત સ્વકાર્યમાં તું સાવધાન થા ?' એમ આત્માને સ્વસ્થ કરી તે સ્વસ્થાને ગયા.
પછી તે નર્મસચિવ સૂર્યદય થતાં ચારૂદત્તને મળ્યો. એટલે તેના ખાડુમાં બાંધેલ કકણને જોતાં ચારૂદત્તે કહ્યું કે-‘ અરે ! આ તે તું નવપરિણીત જેવા દેખાય છે, માટે તારી ભાર્યાં તા ખતાવ !' તેણે જરા હસીને જણાવ્યુ− હું પ્રિય મિત્ર ! તારા પ્રસાદથી હું પાતે જ ભાર્યાં છું. ચારૂદત્તે કહ્યું- તે શી રીતે ? ’ ત્યારે તેણે બધા વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યા, જે સાંભળતાં પરમાર્થને જાણતી કનકવતી શરમ તજીને હસત્રા લાગી, તથા રૂપસ'પત્તિ જોઇને તે ચારૂદત્તમાં અતિ અનુરક્ત થઇ. એમ પરસ્પર ગાઢ પ્રેમમાં પડેલા તે શ`ખપુરમાં પહોંચ્યા અને પેાતાના મકાનમાં દાખલ થયા. ત્યાં ભારે સુખમાં લીન બનેલા તેમના દિવસે જવા લાગ્યા, પરંતુ તે પૂર્વની ભાર્યાં બહુ જ અયોગ્ય બકવાદ કરવા લાગી, જેથી કનકવતીએ તેને બહાર કઢાવી મૂકી. તે કારણથી તેણે ભાગાંતરાય-કમ બાંધ્યું. પછી અનુક્રમે મરણ પામતાં તે તિય`ચમાં ઉત્પન્ન થઇ અને ચારૂદત્ત પણ કનકવતીને પરણવા આવેલ વણિકને નિરાશ કરવાના પરિણામે નિખિડ ભાગાંતરાયરૂપ પાથેય-ભાતુ ઉપાર્જન કરતાં મરણ પછી તે
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ પ્રસ્તાવ-સુરસેન રત્નાવલી જન્માદિ.
૨૯૭
તિર્યચપણને પામે. એમ લાબે વખત તેણીથી વિયુક્ત રહી, સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં, શુભ કર્મના ગે હે રાજન્ ! તારા ઘરે તે પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયે છે, પરંતુ ભેગાંતરાય કમ હજી અવશેષ રહેવાથી પૂર્વભવની ભાર્યાને ન જતાં તે બીજીને પરણવા ઈચ્છતા નથી.” એ પ્રમાણે આચાર્યો સુરસેન કુમારને વૃત્તાંત કહેતાં, વિસ્મય પામતે રાજા પિતાની રાજધાનીમાં ગયે અને આચાર્ય મહારાજે અન્યત્ર વિહાર કર્યો.
હવે તે કનકવતી લાંબે વખત ભવભ્રમણ કરી, કર્મલાઘવ થતાં કુસુમસ્થળ નગરમાં જિતશત્રુ રાજાની પુત્રી થઈ. ઉચિત સમયે તેનું રત્નાવલી એવું નામ રાખવામાં આવ્યું. તે યૌવનવતી થતાં પણ પૂર્વભવના પ્રિયતમના પ્રેમને વશ થઈ રૂપવંત રાજકુમારને પણ ન ઈચ્છતાં કાળ વીતાવવા લાગી. એવામાં એકદા સુરસેનકુમારને વામાવિમુખ સાંભળી અને પિતાની પુત્રીને પુરૂષપ્રષિણી સમજીને રાજાએ વિચાર કર્યો કે- જે એમને પરસ્પર સંગ કરવાની વિધિની વાંછા હશે, તે એમને એક બીજાનું પ્રતિરૂપ-ચિત્ર બતાવવું. એમ કરતાં પણ કદાચ સમીહિતની સિદ્ધિ થવા પામે.” એમ ધારીને રાજાએ રત્નાવલિના રૂપનું ચિત્ર આળેખાવ્યું. તે દૂતને સંપતાં તેણે જણાવ્યું કે
અરે ! તું મહાસેન રાજા પાસે જા અને કહે કે-જિતશત્રુ રાજાએ પિતાની પુત્રી તારા પુત્રને આપવા માટે મને મેક છે. પછી પ્રસંગે ચિત્રપટ બતાવી અને કુમારનું ચિત્ર લઈને આવજે.” તે ત્યાંથી ચાલી નીકળીને મહાસેન રાજા પાસે ગયે અને અવસર મળતાં તેણે પ્રજન કહી સંભ, લાગ્યું. ત્યારે રાજાએ કહ્યું કે-“હા, એ તે હું સમયે; પરંતુ દૂર રહેલ રાજસુતાનું રૂપ જોયા વિના અહીં રહેલ કુમાર, તેણની સાથે કેમ સ્નેહ બાંધે ? અથવા તે કુમારનું સ્વરૂપ જાણ્યા વિના ઉતાવળથી પરણાવવામાં આવેલ તે રાજસુતા પાછળથી સંતપ્ત કેમ ન થાય? માટે એ તે યુક્ત નથી; કારણ કે નિપુણ બુદ્ધિથી બરાબર વિચારીને જે કાર્યો કરવામાં આવે છે તે દૈવયોગે વિઘટિત થયા છતાં લેકમાં હાંસીપાત્ર થતાં નથી.' એમ રાજાના કહેતાં, તેણે ચિત્ર બતાવ્યું. એટલે રાજાએ તે કુમારને મોકલાવ્યું, જે નિહાળતાં પૂર્વભવના પ્રેમયોગે ભારે હર્ષ પામતાં, લાંબા વખતે અવસર મળવાથી રૂણ થયેલ, મન્મથે મૂકેલ પ્રચંડ બાવડે જાણે વીંધાયે હોય તેમ સ્તબ્ધ બની, અન્ય કાર્યો તજી, સ્થૂલ મુક્તાફળ સમાન પ્રસ્વેદ બિંદુએથી લલાટે બિરાજમાન થયેલ તે કુમાર તન્મય બની ગયે. તેને તેવી
-
૩૮
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
સ્થિતિ પામેલ જોઈ, મને ભાવ જાણતા પાર્શ્વસ્થ પરિજને જઈને રાજાને નિવેદન કર્યું, જેથી તેને ભારે સંતોષ થયો. પછી તેણે દૂતને જણુવ્યું કે
અરે ! કુમારને તેણીના પર પ્રતિબંધ થયે છે. હવે રાજસુતા એના પ્રત્યે પ્રેમ ધરાવે છે કે કેમ? તે હવે જોવાનું છે; કારણ કે એક અત્યંત સ્નેહ ધરાવે અને અન્ય નેહ રહિત હોય તેવા દંપતીઓના ભેગે વિડંબના માત્ર છે. અકુટિલ, પરસ્પર છિદ્ર જેવાથી રહિત અને અભંગુર એ બંનેને સમાન નેહ જ જગતમાં વખણાય છે.” દૂતે કહ્યું- હે દેવ! એ સત્ય છે, તે રાજસુતાને બતાવવા માટે કુમારનું ચિત્ર મને આપે.” રાજા બે- એ તે યુક્ત છે.” પછી ચિત્રપટ પર કુમારનું રૂપ આળેખાવીને દૂત ચાલી નીકળે અને અનુક્રમે તે જિતશત્રુ રાજા પાસે પહોંચ્યા. ત્યાં પ્રણામ કરી, પાસેની ભૂમિ પર બેસતાં, રાજાએ તેને પૂછ્યું. એટલે તેણે યથાસ્થિત વૃત્તાંત નિવેદન કર્યો. પછી ચિત્ર કહાડીને બતાવતાં, રાજાએ સાદર તેનું અવલોકન કર્યું અને બહુ વખત તેની શ્લાઘા કરીને તેણે તે રત્નાવલીને મેકવ્યું. જે જોતાં પૂર્વ ભવના ગાઢ પ્રેમના ગે હૃદયમાં મદનબાણ વાગતાં, પ્રગટ થતા પસીનાના બિંદુથી વિકાર સૂચિત થયા છતાં કન્યાને ઉચિત લજજાને ત્યાગ કરવાને અસમર્થ એવી રત્નાવલિ, પિતાને વિકાર છુપાવવા માટે મુખને કપટ-ભ્રકુટીથી ભીષણ બનાવીને કહેવા લાગી કે-અહે ! આ ચિત્રફલક તેણે કહ્યું છે?” દાસીઓ બેલી-“હે સ્વામિની ! તમારા પિતાએ.” તે બેલી-શા માટે ?' તેઓએ કહ્યું- તમને બતાવવા માટે.” કુમારી બેલી-“મારે એ જેવાથી શું ? અહીં હું કેણુ? કન્યાઓને તે વડીલેને અનુસરીને ચાલવું પડે છે. સ્વચ્છ દતા એ તે મેટું કુળદુષણ છે, માટે એ ચિત્રનું મારે શું પ્રજન છે?” એમ કહીને તે વનમાં જઈ સુખશય્યા પર બેઠી. ત્યાં જાણે લાંબા કાળે અવસર મળ્યું હોય તેમ સળંગે કામને રણુરણુટ જાગે, ધાત્રીની જેમ ઉત્કંઠા ઉપસ્થિત થઈ, ચિત્રમાં આળે ખેલ કુમારને અવલકવાના વિરામથી જાણે કે પાયમાન થયેલ હોય તેમ પરિતાપે તેને અત્યંત ઘેરી લીધી. પછી ત્યાં રહેવાને અસમર્થ તે કેટલીક પ્રધાન દાસીઓના પરિવાર સાથે અમદાવનમાં ગઈ. ત્યાં નિરંતર ચાલતા જળયંત્રના ગંભીર ઘેષને લીધે મેઘના ભ્રમથી ભ્રાંતિ પામેલા અને હર્ષિત થઈ મનહર ટહુકા કરતા મયૂરયુક્ત, તથા સુગંધી માલતી, કમળના પરિમલથી જ્યાં દિગંતર સુંદર થઈ રહેલ છે એવા કદલીગૃહમાં ક્ષણભર બેસતાં તે દાસીને કહેવા લાગી કે-“અરે ! સરસ કમળનાલ લાવે અને અહીં શય્યા બનાવે. આજે મધ્યાહ્ન-સૂર્યને
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ટ પ્રસ્તાવ-રત્નાવલીને વિરહવ્યથા.
૨
તાપ બહુ જ દુઃસહ છે.” એટલે “જેવી આપની આજ્ઞા” એમ કહી પાસેની તલાવડીઓમાંથી કમળનાળ લાવીને તેમણે શય્યા બનાવી. ત્યાં રત્નાવલી બેઠી અને દાસીઓએ ચંદનરસ, કર્પર પ્રમુખ વસ્તુઓ વડે શીતપચાર ચાલુ કર્યો, છતાં તેને સંતાપ જરા પણ ઓછો ન થયે; પરંતુ શીતલ વસ્તુઓથી જેમ જેમ તેના શરીરને ઉપચાર કરવામાં આવતા તેમ તેમ હતાશ મદનાનલ હજારગણે થતે ગયે. ક્ષણભર એક તરફ આળોટતાં અને ક્ષણભર બીજે પડખે લટતાં લાંબા નિસાસા લેતાં, કંઈ પણ મુખથી ન બોલતાં, અલ્પ જળમાં રહેલ માછલીની જેમ રાજસુતા તરફડવા લાગી. એમ ઊઠતા દેહદાહને જોઈ, દાસીઓએ તેને પૂછયું કે-“હે સ્વામિની! આજે શા કારણે તમારા શરીરમાં આમ અત્યંત વ્યાકુળતા જણાય છે ? શું અપથ્ય ભોજનને વિકાર છે કે પિત્તદેષ ? અથવા અન્ય કોઈ કારણ છે? તમે બરાબર અમને જણાવી છે કે જેથી વૈદ્યને કહી શકાય અને ઉચિત ઔષધાદિકની સામગ્રી કરી શકાય; કારણ કે રોગ અને શત્રુની ઉપેક્ષા કરવી તે કઈ રીતે નથી.' રત્નાવલી બેલી-“અત્યારે કોઈ વિશેષ કારણ મારા જાણવામાં નથી.” ત્યારે દાસીઓએ જણાવ્યું કે-“હે સ્વામિની ! જ્યારથી તમે ચિત્રફલક જોયું ત્યારથી તમારા શરીરે કાંઈ ફારફેર થવા લાગે છે, એમ અમારી કલ્પના છે; પરંતુ શરીરનું ખરું કારણ તે તમે જાણે.” એટલે “આ દાસીઓ મૂળ વાત જાણી ગઈ છે.” એમ ધારીને રાજસુતા બોલી કે–“અરે ! તે તે તમે જાણે.” પછી તેમણે વિચાર કર્યો કે– જ્યાં સુધી એ વિરહથી અત્યંત લેવાઈ ન જાય તેટલામાં આપણે એ વાત રાજાને નિવેદન કરીએ, કારણ કે કાર્યની ગતિ વિષમ છે, કામબાણ અતિનિહુર છે અને એનું શરીર શિરીષના કુસુમ સમાન કોમળ છે, જેથી શું થશે તે કાંઈ સમજી શકાતું નથી.” એમ નિશ્ચય કરી, તેમણે એ વ્યતિકર રાજાને કહેવરાવે. એટલે તેણે રત્નાવલીને બોલાવીને સપ્રેમ કહ્યું કે–“હે વત્સ ! તને સુરસેન કુમાર સાથે પરણાવવાની અમારી ઈચ્છા છે, તને તે ગ્ય લાગે છે?” તે બેલી–“તે તે તમે જાણે.” પછી તેને અભિપ્રાય જાણવામાં આવતાં રાજાએ પિતાના પ્રધાન પુરૂષોને જણાવ્યું કે–“અરે ! તમે મહાસેન રાજા પાસે જાઓ અને સુરસેન કુમારને લઈ આવે કે જેથી શીઘ વિવાહ કરવામાં આવે.' ત્યારે “જેવી દેવની આજ્ઞા એમ કહી તે પ્રધાન પુરૂષે ચાલી નીકળ્યા અને અનુક્રમે શ્રીપુર નગર પહોંચ્યા. તેમણે રાજા પાસે જઈ પિતાનું કાર્ય નિવેદન કર્યું, જેથી રાજાએ પણ પ્રવર મંત્રી, સામંત અને ચતુરંગસેના સહિત સુરસેન કુમારને રત્નાવલીને
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦
શ્રી મહાવીર ચરિત્ર.
પરણવા માટે મોકલ્યું. એટલે સતત પ્રયાણ કરતાં તે કુસુમસ્થલ નયરની સમીપે પહશે. ત્યાં જિતશત્રુ રાજાને કુમારનું આગમન નિવેદન કરવામાં આવ્યું. તેણે સંતુષ્ટ થઈને પ્રિય-નિવેદકોને ઈનામ આપ્યું અને પિતાના સેવકોને હુકમ કર્યો કે– અરે ! તમે બંધને બાંધેલા લોકોને છોડાવી મૂકે, કંઈ પણ ભેદ વિના મહાદાન અપાવે, રાજમાર્ગને શણગારે, હાટશ્રેણ– બજારને શોભાવે, મહોત્સવ પ્રવર્તા, મંગળવાઘા સજજ કરે, હર્ષ–ઉત્કર્ષ કારક યોગીઓ પાસે શંખ વગડા અને હાથણું તૈયાર કરી લાવો કે જેથી કુમારની સન્મુખ જઈએ.” એમ રાજાના કહેવા પ્રમાણે તેમણે બધું કર્યુંકરાવ્યું. પછી સન્મુખ જતાં રાજાએ લમી-સમાગમને માટે ઉત્સુક થયેલા જાણે કૃષ્ણ હોય તેવા સુરસેન કુમારને જે. કુમારે તે દૂરથી જ તેને પ્રણામ કર્યા. રાજાએ ગાઢ આલિંગન પૂર્વક તેને સંતેષ પમાડ્યો, અને મહાવિભૂતિથી તેને નગરમાં પ્રવેશ કરાવ્યું, તેમ જ ઉચિત સ્થાને જાનને આવાસ આપે. વળી તે સમયને યેાગ્ય બીજું પણ જે કરવાનું હતું તે કર્યું. એમ અનુકમે વિવાહનો દિવસ આ એટલે મજજન કરી, સુંદર આભરણ પહેરી, પ્રવર હાથી પર આરૂઢ થઈ, શંખ, કાહલા પ્રમુખ વાજીત્રના ગંભીર ઘેષથી દિશાઓ પૂરાઈ જતાં, કનકદંડયુક્ત દવજ પટેલને નગરજનેએ ધારણ કરતાં, મંગલપ્રધાન ગવાતા ગાયનયુક્ત નાટક શરૂ થતાં, પ્રવર વાસવ્યાસ અને મનહર તાલપૂર્વક વેશ્યાઓએ નૃત્ય બતાવતાં, સુરસેન કુમાર પણ વિવાહ-મંડપમાં આવ્યું. ત્યાં સાસુએ ઉચિત વિધિ કર્યો. પછી કુમાર માતૃગૃહ-માયરામાં બેઠે, તેવામાં વિવિધ રચનાથી શોભાવેલ, અંગેપગે રત્નના અલંકારથી વિભૂષિત, નિર્મળ રેશમી વસ્ત્રયુગલથી વેણિત, બાવનાચંદને ચર્ચિત તથા સુગંધી ત પુષ્પમાળાઓથી વિરાજમાન એવી રત્નાવલી તેના જેવામાં આવી. તેને જોતાં પૂર્વભવનાં દઢ પ્રેમને લીધે તરત જ કુમારને અપરિમિત પ્રેમ પ્રગટ થયે. તેણે વિચાર કર્યો કે-“ અહા ! એની અનુપમ રૂપસંપદા, અહો ! અખંડિત શરીર-લાવણ્ય, ખરેખર ! અસાર સંસારમાં પણ આવા કન્યા-રત્નો દેખાય છે ખરાં !” એમ પ્રમોદ પામતાં, પંખવાનું કૃત્ય કરવામાં આવ્યું અને દેવ-ગુરૂની વિશેષ રીતે પૂજા કરવામાં આવી, તેમ જ પરમ વિભૂતિપૂર્વક હસ્તગ્રહણ થતાં રાજાને ભારે સંતોષ થયા. એવામાં સામતેને સત્કારવામાં આવ્યા, સ્વજને કૃતાર્થ થયા અને નગરજનેને માન મળ્યું. વરવહુ ચારે મંગળ ફર્યા. એમ વિવાહ-મહોત્સવ સમાપ્ત થયું. પછી રત્નાવલી સાથે અનુપમ વિષયસુખ ભેગવતાં કુમારે કેટલાક દિવસો ગાળ્યા.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ટ પ્રસ્તાવ–સુરસેનના રત્નાવલી સાથે વિવાહ.
૩૦૧
એકદા રાજાની અનુજ્ઞા લઇ, રત્નાવલી સહિત કુમાર પેાતાના નગર ભણી ચાલ્યા, અને જતાં જતાં વચમાં વસતઋતુના સમય આવ્યે કે જેમાં મોન્મત્ત પ્રમદાના મનમાં મન્મથ પ્રગટ થયા, ક્રાયલના મધુર ધ્વનિથી પથિકાનાં હૃદય ત્રાસ પામ્યાં, પુષ્પ-મકરંદના પાનથી મસ્ત બનેલા મધુકરા ઝંકાર કરતાં, વિકસિત સહકાર-મંજરીની ધૂલીથી બધી દિશાએ વ્યાસ થતી, ક્રૂરઅક-કુસુમના આમેદથી મધુકરીઓ ખેંચાઇ આવતી, પામર-મૂખજના સેવનસુખથી વ`ચિત રહી પાલવ પામતા, લેાકેાથી ગવાતાં ગાયના સાથે મધુર વાજીત્રાના નિષિ સ'ભળાતા, વ્રુક્ષમ'ડપેામાં હાચકા બાંધેલ હતા, વળી જે વીતરાગની જેમ અતિમુક્તતાયુક્ત પક્ષે ભવ-કમમુક્ત, લક્ષ્મીનાથ-કૃષ્ણની જેમ ભ્રમર -શ્રેણિથી શ્યામ પક્ષે ભ્રમરસમાન શ્યામ, માનસરોવરની જેમ પાટલા(લ)–પુષ્પાવડે સુંદર પક્ષે હંસાવડે મનેાહર, તરૂણીજનની જેમ લોધ્ર, તિલક–વૃક્ષાથી શોભિત, પક્ષે સ્નિગ્ધ ચંદન-તિલકથી વિરાજિત, સુમુનિની જેમ અશાક-વૃક્ષયુક્ત પક્ષે શાક રહિત, તેમ જ જ્યાં ગ્રીષ્મના તાપથી તપ્ત થયેલા વનમર્હિષાનાં ચૂંથા ગિરિશિખરાની જેમ ખામાચીયાઓના પક્રમાં નિમગ્ન થતાં, જ્યાં વનવિભાગ કુટજ, શિલિધ, શિરીષાદિ વિવિધ પુષ્પોની સુગંધવડે રમણીય બની ગાંધીની દુકાનની જેમ શાલતા, પક્ષે પુષ્પા સમાન ગંધવડે રમણીય તથા કુસુમ-સમૂહ સાથે પ્રગટ થયેલા અને તત્કાલ ફુટેલ પથિકહૃદયના રૂધિરવડે જાણે લિપ્ત થયાં હાય તેવાં કેસુડાં પ્રફુલ્લિત ભાસતાં, વળી કોયલના કલરવરૂપ ગીત, ભ્રમર-ગુ ંજારવરૂપ વાદ્ય અને પવનપ્રેરિત વૃક્ષ-પલ્લવરૂપ માહુલતાવડે વન જાણે નૃત્ય કરતુ. હાય, તેમ જ યિતાના મુખકમળના સુવાસયુક્ત તથા મન્મથને સજીવન કરવામાં એક પરમ ઔષધિરસ સમાન એવી મદિરાને તરૂણજના ભારે હર્ષથી પીતા, તથા કમળ-કળીરૂપ દશન-દાંત, કુવલયરૂપ લેાચન અને હુંસના કલરવરૂપ શબ્દયુકત ઋતુલી કમળ-વદનવડે જાણે ગાયન કરતી હાય, વિષ-પુષ્પાની જેમ પ્રસરતા બકુલકુસુમાના ગંધ તે પ્રયિની વગને યાદ કરનાર એવા પથિકજનાને જાણે મૂર્છાિતચૈતન્ય રહિત બનાવતા અને વિકસિત શ્વેત પુષ્પાના ગુચ્છવડે વ્યાપ્ત એવા ઉંચા વૃક્ષા, તારાગણુથી વ્યાપ્ત આકાશ-લક્ષ્મીની તુલના કરતા હતા.
એ પ્રમાણે ગુણાભિરામ વસંતસમય આવતાં તે સુરસેન કુમાર, તત્કાલ દેશાંતરથી આવેલ વણિકજને ભેટ કરેલ પ્રવર અશ્વ પર આરૂઢ થઇ, અત્યંત ઉજવળ વેશ ધારણ કરી, પેાતાના પિરજન સહિત વનલક્ષ્મી-શાલા જોવાને
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. નીકળી પડયે, અને આગળ ચાલતાં વિપરીત શિક્ષાવડે વિવશીભૂત અશ્વના વેગને અટકાવવા કુમાર જેમ જેમ લગામ ખેંચતે તેમ તેમ અપથ્ય સેવતાં પ્રગટતા રોગની જેમ તે ભારે વેગથી ચાલવા લાગે, જેથી પરિજન બહુ દૂર રહી ગયું અને દુષ્કર્મની જેમ આ એકલા કુમારને મહા અટવીમાં નાખી દીધા તથા પિતે ભારે શ્રમથી ખિન્ન થતાં તરતજ મરણ પામે. એટલે તૃષ્ણકાંત કુમાર આમતેમ પાણી શોધવા લાગે, પરંતુ અતિગહન અટવીમાં કયાં પાણી ન મળવાથી તે એક વૃક્ષની શીતલ છાયામાં બેસીને ચિંતવવા લાગે કે –“અહા ! કર્મ પરિણતિ કુટિલ છે, અહો ! દુષ્ટ દૈવ સ્વછંદી છે કે જે સર્વથા અચિંતિત કાર્ય આમ ઉપસ્થિત કરે છે. અથવા તે એ ખેદ કરવાથી શું ? સાત્વિક જ સત્પરૂષ હોય છે. ” એમ વિચાર કરતાં ક્ષણવાર પછી તે સ્થાને ધનુષ્ય અને બાણને ધારણ કરતા એક ભીલ આવી ચડ્યો. કુમારે તેને પ્રીતિભાવથી પૂછયું-“હે ભદ્ર! આ પ્રદેશ કર્યો? અને પાણી કયાં મળશે?” તે બેલ્ય-કાદંબરી મહાઇટવીને આ મધ્યભાગ છે. અહીંથી થોડે દૂર પાણી હશે, પરંતુ અહીં દુષ્ટ સ્થાપદો વધારે હોવાથી પાણી હાથ લાગવું મુશ્કેલ છે, તે હે મહાનુભાવ! જે તું પિપાસિત હોય તે ચાલ, હું પોતે તને તે જલાશય બતાવું.” એમ સાંભળતાં કુમાર તે વચન માની, તેની સાથે સાથે ચાલે અને ધનુષ્ય પર બાણ ચડાવતાં તે ભીલે બતાવેલ માર્ગે જતાં કુમાર સરોવરે પહોંચ્યા. ત્યાં સ્નાનપૂર્વક જળપાન કરી પિપાસા રહિત થતાં તે ચિંતવવા લાગ્યું કે –“અહે! આ તે નિષ્કારણ ઉપકારી.” એમ ધારી કુમારે તેને નામાંક્તિ મુદ્રારત્ન આપ્યું, જે તેણે પિતાની અંગુલિમાં પહેરી લીધું. પછી તે ભીલ તેને પિતાની ગુફામાં લઈ ગયે અને કેળાં પ્રમુખ ફળનું ભોજન કરાવ્યું. એવામાં સંધ્યા થતાં કુમારે ભીલને કહ્યું કે–“અહો ! મને તે અતિકૌતુક છે કે આ મહા અટવી અનેક આશ્ચર્યોના સ્થાનભૂત છે, તે
જ્યાં અનેક આશ્ચર્યો વિદ્યમાન હોય તેવું કઈ સ્થાન બતાવો.” ભીલે કહ્યુંએમ હોય તો ચાલ બતાવું.” એટલે તેઓ એક ગહન પ્રદેશમાં નીકળી ગયા કે જ્યાં એક તરફ રક્ત ચંદનથી મંડળ આળેખેલ હતાં અને બીજી બાજુ કણેરનાં રક્ત પુની માળાઓ પડેલી હતી, એક ભાગે મંત્રવાદી લેકે ગુગળની ગુટિકાઓ અગ્નિમાં હોમતાં તેની ઉછળતી ગંધવડે અભિરામ અને બીજી તરફ ભેગા થયેલા ધાતુવાદી લેકે ધાતુ-પાષાણુને ધમી રહ્યા હતા, એક તરફ વિવિધ ઔષધિ-રસથી ભસ્મ બનાવવામાં આવતી અને બીજી બાજુ. પદ્માસને બેઠેલ જોગણીઓ મનની એકાગ્રતા સાધી રહી હતી–એવું તે વન
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
પષ્ટ પ્રસ્તાવ-સુરસેનાપહાર.
૩૦૩ જતાં ભારે વિરમય પામીને કુમારે તેને પૂછયું કે–હે ભદ્ર! આ પ્રદેશનું નામ શું ” તે બોલ્યો-“સિદ્ધક્ષેત્ર.” એટલે કુમારે વિચાર કર્યો કે “અહો ! આ પ્રદેશને મહિમા તે નામથી પણ જાણી શકાય છે, તેથી અવશ્ય એવું આશ્ચર્ય કેઈ નથી કે જે અહીં જોવામાં ન આવે, માટે એને સ્વસ્થાને મેકલી, ઉતાવળ કર્યા વિના ગુપ્ત રીતે જેઉં.” એમ ધારી તેણે ભીલને કહ્યું કે– ભદ્ર! તું હવે ભલે ગુફામાં જા, હું ક્ષણવાર ભમી, કંઈ કૌતુક નિહાળી પાછો ફરીશ.” ત્યારે ભલે જણાવ્યું કે હે આર્ય! રાત્રે અહીં એક ક્ષણવાર રહેવું પણ ગ્ય નથી, કારણ કે અહીં પિશાચે પ્રગટ થાય છે, વેતાળો એકઠા મળે છે અને છિદ્ર જોતાં શીયાળવા ઘેર ઘેષ મચાવી મૂકે છે; માટે અહીં રહેવાથી સર્યું.” કુમારે જણાવ્યું એમ હોય તે તું અહીં જ ક્ષણભર છાને બેસી જા અને હું સંક્ષેપથી જોઈ આવું.” તે બે -“જેવી તારી મરજી પરંતુ તરત આવજે, કારણ કે એક પહોર રાત્રિ વ્યતીત થઈ ગઈ છે.” કુમાર એ વાત કબૂલ કરી, ગહન વનમાં પ્રજ્વલંત દિવ્ય ઔષધિની પ્રભા પ્રસરતાં, આમતેમ જોતો બહુ દૂર નીકળી ગયો. એવામાં એક સ્થાને માધવી-લતાગ્રહમાં જવાળા વ્યાસ જવલંત અનિકુંડને જોઈ “એ સકારણ હશે એમ સમજીને તે અતિવેગે તે તરફ દોડ્યો. અને એટલામાં કંઈક આગળ જાય છે તેટલામાં સાધનવિધિ ઓર્ગગીને સાધનાર પ્રત્યે સકે ૫ બેલતાં ચેટકદેવના શબ્દો તેના સાંભળવામાં આયા કે અરે મધ ! પ્રથમ પિોતાની બુદ્ધિના માહાભ્યને સમજયા વિના જે મંત્રસાધન કરે છે તેથી તું મરવા માગે છે. શું તે કઈ સાધક પૃથ્વીતળમાં જોયું કે સાંભળે છે ? જે સાધનામાં ચૂકતાં, યમની જેમ મેં તેને છોડી મૂક હોય? તું યથેચ્છાએ જેમ ઈતર દેવના મંત્રોનું સમરણ કરે છે તેમ મારા મંત્રનું પણ સ્મરણ કરતાં, તું નિશ્ચય એથી નાશ પામવાને છે. મનને વશ કરતા આચાર્યોને પણ હું દુઃસાધ્ય છું. કૂડ-કપટને પ્રગટ કરનાર એવા ચેટકનું નામ શું તે સાંભળ્યું નથી?” એમ બોલાતા શબ્દ સાંભળતાં કુમારે ચિંતવ્યું કે –“અહો ! અવશ્ય સાધનવિધિથી ભ્રષ્ટ થયેલ આ કઈ મહાનુભાવને ચેટક નિબંછવા લાગે છે, માટે એનું રક્ષણ મારે કરવા લાયક છે.” એમ ધારી જમણે હાથમાં નીલમણિ સમાન ચળકતી છરી લઈ, કુમાર તે માગે દેડ્યો. એવામાં તે તેણે જોયું કે –“અરે દેવ દાન ! મને બચાવો, બચાવ” એમ કહેતાં વિદ્યાસાધકને શીલાતળે પછાડવા માટે ચેટકે પગે પકડીને ઉપાડે. એટલે “ દેવતા પ્રત્યે
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર
શસ્ત્ર ન ચાલે” એમ સમજી શસ્ત્ર તજીને કુમાર ચેટકના પગે પડી વિનવવા લાગ્યું કે-“હે દેવ ! તું પ્રસન્ન થા અને મહેરબાની કરી કેપને ત્યાગ કર. મારૂં જીવિત લઈને એનું રક્ષણ કર. એની સાથે તમારે કેપ કે? કારણ કે કે પાયમાન પંચાનન પણ શીયાળવા પર તરાપ મારતું નથી. શું તમે પણ અધમ જનને ઉચિત કાર્ય કરવાને લાયક છે ? ” એમ સાંભળતાં જરા શાંત થઈ ચેટક કહેવા લાગ્યો કે-“હે કુમાર ! તું અલંઘનીય છે, તથાપિ એને અપરાધ સાંભળ. મારા મંત્રની આરાધનામાં તત્પર છતાં એ બરાબર વર્તતે નથી.” કુમાર બે-“એ મહાપરાધી છતાં મારા જીવિતના બદલામાં મુક્ત કરવા લાયક છે. દેવદર્શનના પ્રવાદને વિફલ ન કર.” ચેટકે જણાવ્યું-“હે ભદ્ર! તું નિરપરાધીને મારવાથી શું? એ પિતે જ વિનાશ કરવા લાયક હતો, પરંતુ તારી મહાનુભાવતાથી મારું હૃદય આકર્ષાતાં, પ્રસાદ લાવીને એને મૂકી દઉં છું.” એમ કહી મંત્રસાધકને અક્ષત મૂકી, ચેટક તરત જ અદશ્ય થઈ ગયે. એવામાં મંત્રસાધક પણ મરણના ભયે મૂચ્છ આવતાં બેભાન થઈ ગયે, ત્યાં મંત્ર સાધવા માટે લાવેલ બાવનાચંદનના રસ વડે કુમારે તેને સ્વસ્થ કરતાં, થેડીને વારે મૂરછ દૂર થતાં જાણે પુનર્જીવન પામ્યા હોય તેમ પિતાને માનતે તે મંદ મંદ જેવા લાગ્યું. ત્યારે કુમારે તેને બોલાવ્યું કે, “હે ભદ્ર! તું નિય અને નિરૂદ્વિગ્ન રહે. તારો કૃતાંત દૂર ભાગી ગયે, તે પરમાર્થ કહે કે તું કેણુ અને તારું નામ શું ? કયાંથી આવી ચડ્યો અને સુખે સુતેલા સિંહને જગાડવા સમાન વિનાશકારક એ મંત્રસાધન શા માટે આરંભ્ય? વળી તે વિઘટિત કેમ થયું?” એટલે કુમારને જીવિત આપનાર સમજી પ્રેમ બતાવતા તેણે જણાવ્યું કે
હે સુંદર ! હું કનકચૂડ નામે વિદ્યાધર છું. ગગનવલ્લભ નગરથકી અહીં ચેટક સાધન કરવા આવ્યા અને મંત્રની પરાવર્તન કરતાં ભવિતવ્યતાના ગે, સાવધાન છતાં કઈ રીતે એક અક્ષર ખલિત થયે. માત્ર એટલા અપરાધમાં પણ તેણે મને શીલાતલ પર પછાડવા માટે ઉપાડે. તે વખતે ભયાકુળ થતાં શરીર-રક્ષામંત્રના અક્ષરે મને યાદ ન આવ્યા. ત્યારપછી શું થયું? તે હું જાણતો નથી, પણ કંઈક એટલું મારા જાણવામાં છે કે તમે કહ્યું—“મારા જીવિતના મૂલ્ય એને છોડી મૂક” કુમાર બોલ્યહે ભદ્ર ! અમે શું માત્ર ને સર્વત્ર પોતાના સુકૃત–દુષ્કત જ સુખદુઃખ આપવામાં સમર્થ થાય છે.” કનકચૂડે કહ્યું-એ અદશ્ય સુકૃત-દુષ્કતને. તે કેણ સહે? પરંતુ પિતાના જીવિતદાનથી મારું જીવિતને બચાવતાં
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ઠ પ્રસ્તાવ–સુરસેનનુ વૈતાઢ્ય પર્વતપર જવું.
૩૦૫
'
2
તમારાવડે આ વસુંધરા બહુરત્ના કેમ ન ગણાય ? કે જ્યાં અદ્યાપિ પરહિત સાધવામાં તત્પર તમારા જેવા સત્પુરૂષા સાક્ષાત્ વિદ્યમાન છે. હે મહાનુ ભાવ ! તમારૂં દર્શન દુર્લીલ છતાં જે મને દૃષ્ટિગોચર થયા, તેથી ખરેખર મારા સર્વ સમીહિતની સિદ્ધિ થઇ. વળી તમારા સચ્ચરિત્રથી જ જો કે જગતમાં નામ-ગોત્રની ઉત્કૃષ્ટતા પ્રગટ છે, છતાં વિશેષ જાણવા માટે મારૂ હૃદય ઝંખે છે. ’ પછી કુમારે તેના અભિપ્રાય જાણી, દુષ્ટ અશ્વે અપહરણ કર્યાં પ.તનેા પોતાના બધા વૃત્તાંત તેને કડી સભળાવ્યા. એટલે વિદ્યાધરે કહ્યું-‘ હે કુમાર ! શું મને જીવિત આપવા માટે જ તમે અહીં આવ્યા કે અન્ય કાંઈ કારણ પણ હતું ? ' કુમાર ખેલ્યા− કૌતુહુળને લીધે જ, પણ અન્ય કારણ ન હતુ. ' વિદ્યાધરે જણાવ્યુ – જો એમ હોય તે મારા પર અનુગ્રહ કરા અને વૈતાઢ્ય પર્યંત પર ચાલે, ત્યાં અનેક આશ્ચયૅ જુએ અને પેાતાના દ નથી મારા કુટુંબ પર પ્રસાદ કરે. ' ત્યારે અત્યંત કૌતુક જોવાને આતુર હાવાથી કુમારે તે કબૂલ કર્યું. પછી કુમારને લઇને તે વિદ્યાધર, તિમિર સમૂહવડે શ્યામ થયેલા આકાશમાં ઉડ્યો અને નિમેષ માત્રમાં વૈતાઢ્ય પતે પહેાંચ્યા. ત્યાં પેાતાના ભવનમાં પ્રવેશ કર્યાં અને કુમારના તેણે લેાજનાદિકથી ભારે સત્કાર કર્યાં. એવામાં તે ભીલ એક પહેાર સુધીમાં કુમાર ન આવવાથી વનિકુંજોમાં લાંબે વખત શેાધ કરી, દુ:ખાત્ત થઇ પેાતાની ગુફામાં ચાલ્યા ગયા. અહીં કુમાર કનકચૂડ સાથે સુરભિ પારિજાત-મંજરીના ગધથી ન્યાસ, વિષમ ગિરિતટથી પડતા નિઝરણાના ઝંકારવડે મનાહર, સવિલાસ કિન્નરયુગલાના `સ'ગીત-નિવડે સુંદર અને નિકુ ંજવડે. શેભાયમાન એવા વેતા ત્યની પાસેના પ્રદેશમાં ફરવા લાગ્યા. એમ પરિભ્રમણ કરતાં કૌતુકથી જેના લેાચન વિકાસ પામી રહ્યા છે એવા કુમારે, એક શિલા તળે એક પગે પાતાના સર્વાંગના ભાર સ્થાપી, ભુજાયુગલને ઉંચું કરી, ધ્યાનવશે પ્રચ`ડ સૂર્ય મ`ડળ સામે નિશ્ચળ લાચન સ્થાપન કરી, પર્યંત સમાન નિષ્ક પપણે પ્રતિમાએ રહેલા એક ચારણશ્રમણને જોયા. તેમને જોતાં અંતરમાં ઉદ્ભવતા ભારે હર્ષથી રામાંચિત થતાં કુમારે કનકચૂડને કહ્યુ` કે- હે ભદ્રે ! ચાલ, આ મહાત્માને વંદન કરતાં પાપ ધોઈને આત્માને પાવન કરીએ. ' વિદ્યાધરે કહ્યુ -‘ ભલે, ચાલા. ’ પછી મુનિ સમીપે જતાં તેમણે વિનયથી પ્રણામ કર્યાં. ત્યારે મુનિએ પણ તેમની ચેાગ્યતા જાણીને કાયાત્સગ પાર્યાં અને ઉચિત સ્થાને બેસતાં ‘ આ લાકે હજી મૂળ-ગુણસ્થાને વર્તે છે ' એમ ધારી તેમણે જણાવ્યું કે-‘ હે મહાનુભાવે !
૩૯ - ૨
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
~
~
~*^^^^,
^^^
^
^^^
^
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. કરૂણકર વીતરાગોએ બતાવેલ ધર્મ જે સર્વ યને આરાધવામાં આવે, તે એ જ આ અસાર સંસારમાં એક સાર છે. તે ધર્મનું મૂળ અહિંસા છે અને તે મા, માંસ અને રાત્રિભેજનના પરિહારથી યુક્ત સંભવે છે. તેમાં મધ એ વિશિષ્ટ જનેને અપેય છે, અમેધ્યરસની જેમ દૂરથી તજવા લાયક છે, મનથી પણ તેની પિપાસા કરવી ન જોઈએ. એનું પાન કરતાં દ્રવ્યની હાની થાય, વિશિષ્ટતા ચાલી જાય, ઉન્માદને એ પ્રગટાવે, વિફલતાને આણે, કાર્યને નાશ કરાવે, સ્વમમેં પ્રકાશિત કરાવે, મિત્રને લજજા પમાડે, બુદ્ધિ-પ્રસારને કલુષિત કરે, કુળ જાતિને શરમાવે, નિર્મળ શીલને ભંગ કરાવે, વૈરપરંપરાને ઉત્પન્ન કરે, ધર્મ-કર્મથી ભ્રષ્ટ કરે, નીચજને સાથે મૈત્રી જોડાવે, અગમ્ય પ્રત્યે ગમન કરાવે, અભક્ષ્ય ભક્ષણ કરાવે, વડિલની હાંસી કરાવે, સ્વજનવર્ગને વિયુક્ત કરે અને ન બોલવાના બોલ બેલાવે. તેમ જ એ મદ્યપાન અશુચિનું મૂળ છે, વેરીઓને આવવાના અવકાશરૂપ છે, કેધાદિકને જગાડનાર, પરાભવના સંકેત-સ્થાનરૂપ અને અનર્થોના મહાસ્થાનરૂપ છે. વળી જે પ્રાણીઓને અહીં પ્રત્યક્ષ કલુષ–ભાવ પમાડે છે, તે પાપરૂપ મઘમાં વિશેષતા શી હોઈ શકે? ઉગ્ર તાલપુટ-વિષ–ભક્ષણથી પોતાને વિનાશ કરે તે સારું, પરંતુ મધ-પાનની અવસ્થામાં આત્માને અલ્પકાળ-સહેજ રહેવા દે તે યુક્ત નથી. એટલા માટે લૌકિક સાધુઓ પણ દૂરથી જ મદિરાને ત્યાગ કરે છે, તથા વેદ-પુરાણમાં પણ એને નિષેધ કરેલ છે. કહ્યું છે કે“ગુડથી બનેલ, પિષ્ટથી બનેલ અને મધથી બનેલ મદિરા ત્રણે પ્રકારની હોય છે. જેમ એક તેમ એ સર્વને વિપ્રવરએ ત્યાગ કરવો. સ્ત્રીઘાતક, પુરૂષઘાતી, કન્યાને દૂષણ લગાડનાર, મદ્યપાન કરનાર અને એમની સાથે વર્તનાર એ પાંચે પાતકી કહ્યા છે. તેમ જ સુરાપાન કરીને જે મોહથી અનિરૂપ મદિરાને આશ્રય લે છે, તે કાયા દગ્ધ થતાં તે સુરાપાનના પાપથી મુક્ત થાય છે. જેના શરીરમાં રહેલ બ્રા તે મદ્યપાનથી એક વાર પણ જે પ્લાવિત-અપવિત્ર થાય તેનું બ્રાહ્મશુપણું નષ્ટ થાય છે અને શુદ્ધતા તેમાં આવે છે, માટે હે દેવાનુપ્રિયે ! સ્વર્ગ અપવર્ગના સુખાથ જનેએ મદ્યપાન કરવું તે કઈ રીતે યુક્ત નથી. જેમ વિશિષ્ટ જનેને મધ અપેય છે તેમ માંસ પણ અશક્ય છે, કારણ કે એથી શુભ ધ્યાનને નાશ થાય છે, આ-રૌદ્ર ધ્યાનને અવકાશ મળે છે, મોટા સને સંહાર થાય છે, તે કૃમિ-જંતુઓનું ઉત્પત્તિ-સ્થાન છે, સર્વાવસ્થામાં સપડાઈ ગયેલા અને નાશ કરાવનાર, વિશેષ રસગૃદ્ધિ અને પાપદ્ધિ શિકારના કારણરૂપ, મહાગ-આતંકના નિમિત્તરૂપ, જેનારના લેકચનને દુગંછા ઉપજાવનાર, દુર્ગતિમાં સત્વર લઈ જનાર, શુભાનુબંધ અને સુખાનુભવને જલાંજલિ આપવારૂપ છે; તે એવા દેષના નિદાનરૂપ એ માંસને કયે સુજ્ઞ મનથી પણ ઈરછે તેમ
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ પ્રસ્તાવચારણમુનિને ઉપદેશ.
૩૦૭ જ પ્રયત્નથી પરપીડાને ત્યાગ કરે એ ધર્મમાં સ્લાધ્ય બતાવેલ છે; પરંતુ તે માંસ-ભક્ષકને આકાશપુષ્પની જેમ ઘટતું નથી. અસાર શરીરના પિષણાર્થે જે લોકે માંસ ખાય છે, તેઓ પરભવે અગણિત તીવ્ર દુઃખ ભોગવે છે. કયે નિષ્ણાત, મહજન્ય તુચ્છ સુખની ખાતર, અસંખ્ય ભવપરંપરામાં પડતા દુઃખ-સમૂહને પ્રવર્તાવે? લૌકિક શાસ્ત્રમાં પણ અનેક પ્રકારના વર્ણનથી પ્રગટ રીતે એને નિષેધ કરેલ છે. અને તે સર્વથા અવિરૂદ્ધ છે. ત્યાં આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે –
માંસ, હિંસાને વધારનાર, અધર્મ અને દુઃખને ઉત્પન્ન કરનાર છે, માટે તેનું ભક્ષણ ન કરવું. જે પરના માંસથી પિતાનું માંસ વધારવા ઈચ્છે છે તે દુર્ગતિમાં જ્યાં ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ દુઃખદ વાસ પામે છે. દીક્ષિત કે બ્રહ્મચારી જે માંસ ખાય છે તે પાપી અને અધમ પ્રગટ રીતે નરકે જાય છે. આકાશગામી બ્રાહ્મણે માંસભક્ષણથી પતિત થયા, એમ વિપ્રનું પતન જાણી માંસભક્ષણ ન કરવું. શુક અને શેણિતજન્ય માંસનું જે પુરૂષ ભક્ષણ કરે છે અને જળથી શૌચ કરે છે, તેની દેવતાઓ હાંસી કરતા રહે છે. તે ભારત ! જે માંસાક્ષણ કરતા નથી તે ત્રણે લોકમાં જેટલાં તીર્થો છે તેમાં સ્નાન કરવાનું ફળ પામે છે, એમ સંભળાય છે. હે યુધિષ્ઠિર ! માંસનું ભક્ષણ કરતાં અગ્નિ, સૂર્ય કે જળથી પણ શુદ્ધિ થતી નથી, એ ખાસ ધર્મ છે. લિંગ, વેષ-ગ્રહણ કરવાથી શું અથવા શિર કે મુખ મુંડાવવાથી પણ શું? જે માંસ ખાવામાં આવે તે એ બધું નિરર્થક છે. જેમ નિર્મળ જળાશયમાં વનગજ સ્નાન કરે અને તરત જ તે ધૂળથી ભરાઈ જાય છે, તેમ માંસભક્ષણનું દૂષણ સમજવું. વળી પ્રભાસ, પુષ્કર, ગંગા, કુરુક્ષેત્ર, સરસ્વતી, ચંદ્રભાગાદેવી, સિંધુ મહાનદી, મલયા, યમુના, નિમિષ, ગયાજી, સરયૂ, કૌશિક અને લૌહિત્ય મહાદ્રહ-એ મહદ્ધિક તીર્થોમાં સ્નાન કરે અને તે યુધિષ્ઠિર ! માંસનું ભક્ષણ ન કરે તે તેનું સમાન ફળ છે. તેમજ જે સુવર્ણને એરૂ અને સમગ્ર પૃથ્વીનું દાન કરે અને માંસનું ભક્ષણ ન કરે, તે તે બંને તુલ્ય છે. હિરણ્યદાન, ગેદાન અને ભૂમિદાન અને એક બાજુ માંસત્યાગ એ સમાન જ છે. મહિને મહિને એક હજાર ગાયનું દાન કરે અને એક તરફ માંસ ન ખાય, તે તે બંને તુલ્ય જ ગણાય છે.”
એ પ્રમાણે લૌકિક શાસ્ત્રોમાં મહાવિષની જેમ માંસને ત્યાગ બતાવેલ છે, તે લેકેત્તર શાસ્ત્રનું શું કહેવું ? જેમ બહુ દેષના કારણે મધ-માંસની વિરતિ કરવા યોગ્ય છે, તેમ સુજ્ઞ જનેએ રાત્રિભોજન પણ તજવા લાયક છે.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
- શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
AAAAAAAA
A AAAAA
વળી ભેજન કદાચ પ્રાસુક હય, તથાપિ સૂક્ષમ જંતુઓ બરાબર જોઈ શકાતા નથી, જેથી પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનીઓ પણ રાત્રિભેજનને ત્યાગ કરે છે. જો કે પ્રદીપના પ્રકાશથી કીડી પ્રમુખ દેખાય છે, તથાપિ તે અસેવનીય જ છે; કારણ કે એથી મૂળ વતની વિરાધના થાય છે. એમ હે દેવાનુપ્રિયે ! મધ, માંસ અને રાત્રિભેજનને સંસાર–વૃક્ષના વિસ્તૃત કંદ સમાન સમજીને તેને ત્યાગ કરે. અથવા તે શું તમે મૂઢ છે કે હસ્તસંપુટના છિદ્રમાંથી ગળતા સલિલની જેમ પ્રતિસમય ક્ષીણ થતા પિતાના જીવિતને જોઈ શકતા નથી? આ તે શું માત્ર છે? અત્યારે પણ ઘણું સંસાર--કારાગૃહથી વિરક્ત થઈ, રાજ્યને પણ તજીને પ્રવજ્યા આદરે છે.”
એ રીતે મુનિના કહેતાં પરમ ભવ-વિરાગને ધારણ કરતે કનકસૂડ તરત ઊઠી, મુનિના પગે પડીને કહેવા લાગે કે-“હે ભગવન્! કુમારને વ્યવહારભાર સંપી તમારી પાસે સંયમ લઈને હું મારા જીવિતને સફળ કરીશ.” મુનિ બોલ્યા- “ભવ–પાશ તેડવાને એ જ ઉપાય છે, જેથી તમારા જેવાને એમ કરવું યુક્ત જ છે. એવામાં સંવેગ પામતાં કુમાર પણ પ્રણામ કરીને કહેવા લાગ્યું કે-“ભગવન્! મને પણ મધ, માંસ અને રાત્રિભેજનના યાજજીવ પચ્ચખાણ આપો.” એટલે યોગ્યતા જાણીને મુનિએ તેને પ્રત્યાખ્યાન આપ્યું. પછી ગુરૂને નમીને તેઓ સ્વસ્થાને ગયા. ત્યાં પ્રવર આભારણાદિકથી સત્કાર કરતાં કનકચૂડે કુમારને કહ્યું કે હે કુમાર ! હું ભવવિરક્ત થયે છું જેથી હવે દીક્ષા લઈ, આત્માને પાપમુક્ત કરીશ; માટે મારા લાયક કામસેવા ફરમાવ.” કુમાર બેલ્યો-“હું શું કહું? તમારે પરિહાર મને ભારે પડે છે, છતાં ચિરકાલથી વિયુક્ત થયેલ વડીલે-સ્વજને, મને જેવાને ઉત્સુક થઈ કેણ જાણે કેમ હશે? આથી મારા મનને બહુ પરિતાપ થાય છે.” કનકચૂડે જણાવ્યું- જે એમ હોય તે આપણે ત્યાં જઈએ.” કુમારે તે કબૂલ કરતાં તે બંને વિમાન પર આરૂઢ થઈને ચાલી નીકળ્યા.
હવે અહીં દુષ્ટ અવે અપહરણ કરેલ કુમારને અરણ્યમાં લાંબે વખત તપાસી કઈ રીતે પત્તે ન મળવાથી ઉત્સાહ અને આનંદ રહિત તે સૈન્ય શ્રીપુર નગરમાં ગયું અને તેમણે કુમારની વાત રાજાને નિવેદન કરી, જે સાંભળતાં જાણે સર્વસ્વ હરાઈ ગયું હોય તેમ સંતાપ પામતાં, ખાનપાન તજી, ચતુરંગ સેના સહિત, અંત:પુર અને દુઃસહ વિરહાક્રાંત રત્નાવલી સહિત, કુમારની શોધ કરવા માટે તે નગરથી નીકળે અને અનુક્રમે કાદંબરીના તે જ મધ્ય પ્રદેશમાં પહોંચે. ત્યાં કુમારને જોવા માટે તેણે ચોતરફ પુરૂષ
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવ-સુરસેન કુમારની શોધ.
૩૦૯
• મોકલ્યા. એમ તપાસ કરતાં, એકદા આમતેમ ભમતાં તે ભીલને તેમણે
જો અને તેની આંગળીએ કુમારના નામથી અંકિત મુદ્રારત્ન જોયું. તે જોતાં આ ભલે વખતે કુમારને નાશ કર્યો હશે.” એમ કુવિકલ્પથી હૃદયને કલુષિત કરતા તેઓ ભીલને રાજા પાસે લઈ ગયા. એટલે અનાકુળ હૃદયે રાજાએ તેને પૂછયું કે–“અરે મુગ્ધ ! મને સાચે સાચું કહે કે આ મુદ્રારત્ન તને કયાંથી મળ્યું અને કુમાર ક્યાં છે?” એમ રાજાના પૂછતાં, પૂર્વે કદિ ન જોયેલ ગજ, અશ્વ, રથ, સુભટના આડંબરયુક્ત રાજલમીને જેઈ, ક્ષોભ પામતાં તે ભીલ અગડંબગડે, ખલિતાક્ષરે કુમારની વાત કહેવા લાગે. ત્યારે રાજાએ કહ્યું – અરે ! પરસ્પર વિરોધી વચનથી સમજાય છે કે એણે કુમારને ઘાત કર્યો હશે, નહિ તે મુદ્રારત્ન એની પાસે ક્યાંથી? કારણ કે જીવતા નાગેનું ફણારત્ન કેઈ લઈ શકે તેમ છતાં પાંચ દિવસ એને બરાબર નજરકેદમાં રાખે. પરમાર્થ કાંઈ જાણી શકતા નથી. વિધિના વિલાસ અતિગંભીર હોય છે.” એમ રાજાના શાસનથી પુરૂષએ ભીલને બાંધી લીધો. ત્યાં સંદેહના ચકડોળે ચડેલ અને લોચનથી અશુ-જળ વરસાવતે રાજા ભારે શોકમાં આવતાં રોવા લાગ્યા. એવામાં કુમારના પંચત્વની વાત સેનામાં પ્રસરી, સામતે બહુ ખેદ પામ્યા, સૈનિકોનું નુર ઉડી ગયું, મંત્રીઓ આકુળ-વ્યાકુળ થયા, અંત:પુર હાહારવથી રોવા લાગ્યું. લાંબે વખત આકંદ કરી ભારે શેકથી કાયર બની રત્નાવલી એકદમ ધરણી પર ઢળી પડી, એટલે દાસીઓએ અનેક પ્રકારે આશ્વાસન આપતાં તે સ્વસ્થ થઈ. એવામાં રાત પડી અને અંજનગિરિ સમાન અંધકાર તરફ પ્રસરી રહ્યો. એમ અનુક્રમે મધ્ય રાત્રિને સમય થતાં રત્નાવલીએ પિતાની ધાવમાતાને જણાવ્યું કે હે અમા! એ પતિ જતાં હવે પિતાનું જીવિત ધારીને મારે શું કરવાનું છે ? હીન જનને ત્રાસ શાને સહન કરે ? પિતાના ઘરે સ્વજનના શ્યામ વદન શા માટે જેવાં? અકારણ કે પાયમાન દુર્જનનાં વચને શાને સાંભળવાં? તે તને મારા જીવિતના સોગંદ છે કે તું અન્યથા ન આચરીશ. અત્યારે મારી સેબતણ થા. હવે પ્રેમીજન્ય સુખથી સર્યું કે જેની ગતિ જ આવી વિચિત્ર હોય છે. કિપાકનું ફળ ખાતાં તે પ્રાંતે દુઃખ પમાડે, પરંતુ પ્રિયયોગ તે પ્રથમ-આરંભે પણ દુઃખદ નીવડે. હું ધારું છું કે હતાશ વિધાતાએ પ્રિયજનના સંગમનું સુખ તે ગજકર્ણ, વીજળી અને ઇદ્ર ધનુષ્યની ચપળતાવડે બનાવેલ હશે, તેથી જ પંડિતજને બિલમાં ગયેલ સર્ષની જેમ પ્રેમને પરિહાર કરે છે, કારણ કે તેઓ પ્રિય-વિપ્રગરૂપ વિષગના માહા
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
મ્યને જાણે છે.” અંબધાત્રી બેલી કે-“હે પુત્રી ! શા કામમાં તું મને મદદગાર કરવા માગે છે?” તેણે કહ્યું- હે અમ્મા ! દુસહ વિરહાનલથી પરિતાપિત થયેલ પિતાના જીવિતને પરિત્યાગ કરવા નિમિત્તે. ” ધાત્રીએ જણાવ્યું-“હે વત્સ! તું આમ ઉતાવળી શાને થાય છે? હજી કંઈ નિશ્ચય તે જાણવામાં આવેલ નથી અને મરણની અભિલાષા તે પછી પણ કયાં દુર્લભ છે?” એટલે તેના આ નિષેધ-વચન સાંભળતાં રત્નાવલી મૌન ધરી રહી. ક્ષણવાર પછી તેની દષ્ટિ ચૂકાવી, પરિજનના જાણવામાં ન આવે તેમ તે આવાસથકી નીકળી અને દર પ્રદેશમાંના એક વનનિકુંજમાં તે પેઠી. ત્યાં અંજલી જેડીને કહેવા લાગી કે- “હે વનદેવી ! હું મંદભાગીનું વચન સાંભળ. આ સ્થાને અન્ય કોણ છે કે જેને પિતાનું પ્રયેાજન કહી શકાય ? આ મને વિધિએ દુઃખ પમાડવા માટે વિપરીત લક્ષણથી બનાવી છે કે પર
ણ્યા પછી તરત જ જેને આ વિરહ પડ્યો, તે હવે તારી સમક્ષ તરૂવર પર શરીર લંબાવીને મૂકી દઉં છું. અપાશયની કલુષતાથી મલિન થયેલ આ દેહથી હવે શું ? હે શ્રીપુર રાજાના સુત! તમે પણ દૂર રહ્યા છતાં સમજી લેજે કે તે બિચારી રત્નાવલીએ મારા વિરહે આત્મ- ત્યાગ કર્યો.એમ કહી કેશપાશ તેણે સંયમિત કર્યો, વસ્ત્રની ગાંઠ એકદમ મજબૂત બાંધી, પિતાના ઉત્તરીય વસ્ત્રથી તેણે તરૂ-શાખા પર પાશ બનાવી તે પિતાના ગળે બાંધે અને પડતું મૂકયું. એવામાં શય્યા પર તેને ન જેવાથી અંધાત્રી તેની પાછળ લાગી અને ધર્મકર્મના વેગે તે જ સ્થાને પહોંચી. ત્યાં ચાંદનીના પ્રકાશે રત્નાવલીને તેણે લટકતી જોઈ. એટલે હાહાર કરતાં તે કાલને ઉચિત પ્રતિકાર કરવાને અસમર્થ એવી ધાવમાતા ઉંચેથી પિકારવા લાગી કે- અરે ! દેવ! વ્યંતરે ! બેચરો! રક્ષણ કરે, રક્ષણ કરે. આ સ્ત્રીરત્નને પ્રાણુદાન આપો. એને પાશ કાપી નાખો. આ વખતે ઉપેક્ષા કરીને તમે પાપપંકથી ન લેપાઓ.’ એવામાં કનકચૂડ અને સુરસેન કુમાર તે પ્રદેશમાં આવ્યા. તેમણે એ ઉઘેષણ સાંભળી કે તરત જ આકાશથકી ઉતરી તેને પાશ કાપી નાખે અને શરીરે સ્વસ્થ કરતાં રત્નાવલીને પૂછયું કે-“હે સુતનું! આવા દુષ્ટ અધ્યવસાયનું કારણ કેણુ?” ત્યારે ઘણી વાર નિસાસા નાખતી રત્નાવલી બેલી-દુષ્કૃત કર્મો !' કુમારે કહ્યું-તથાપિ વિશેષ રીતે કહે.” તે બેલી-જે એમ હોય તે મહાસેન રાજાના પુત્ર સુરસેનકુમારને વિરહ.” ત્યાં કુમારે તરત ઓળખીને કહ્યું કે-“હે ભદ્ર! જે એમ હોય, તે હવે એ દુષ્ટ અધ્યવસાયથી સર્યું.” એમ કુમારના બોલતાં, બરાબર ઓળખી લીધાથી રત્નાવલી, લજજાથી લેચન મેળવતી મૌન રહી. એવામાં પરમાર્થ જાણવામાં આવતાં લાંબા
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ટ પ્રસ્તાવ–ભગવાનને કટપૂતના વ્યંતરીના ઉપસગ.
૩૧૧
કાળે આવેલ કુમારને સ્વાગત' એમ ધાવમાતા મેલી, અને રાજાના આગમનના વૃત્તાંત તેણીએ કુમારને નિવેદન કર્યાં. આ વખતે વિદ્યાધરે વિન ંતિ કરી કે- હે કુમાર ! તમારા મનેાથ બધા પૂર્ણ થયા, તા હવે મને સ્વસ્થાને જવાની આજ્ઞા આપે.' એટલે તેના વિયાગથી કાયર થતાં કુમારે તેને મહાકબ્જે વિસર્જન કર્યાં. તેણે જતાં જ ચારણમુનિ પાસે ભાવથી દીક્ષા અંગીકાર કરી. પછી કુમાર રત્નાવલી સહિત સૈન્યમાં આન્યા. ત્યાં રાજાને ભેટતાં તેણે પેાતાના વૃત્તાંત કહી સભળાવ્યા અને વપન કરવામાં આવ્યુ. તે ભીલને સત્કારપૂર્વક મુક્ત કરવામાં આવ્યા. પેાતાના નગર ભણી નિવૃત્ત થતાં રાજા અનુક્રમે રાજધાનીમાં આવ્યા. ત્યાં કુમારને એક સુંદર પ્રાસાદ સમ પણુ કરતાં તે વિવિધ વિલાસમાં દિવસે પ્રસાર કરવા લાગ્યા.
એવામાં એકદા મહાસેન રાજા પચત્વ પામ્યા. એટલે તેનાં મૃતકાર્યાં કર્યાં, તેણે રાજ્ય સ્વીકાર્યું. અને રાજનીતિથી પૃથ્વીને પાળવા લાગ્યા. એકદા મુનિધર્મના જ્ઞાતા અને સૂત્રાર્થના અભ્યાસી એવા તે નકચૂડ મુનિ વિહાર કરતા ત્યાં બહાર ઉદ્યાનમાં પધાર્યાં. તેમનું આગમન જાણવામાં આવતાં સુરસેન રાજા વંદન કરવા ચાલ્યા અને પરમ ભક્તિથી વાંઢી, ધર્મલાભ પામીને તે ગુરૂની સમક્ષ બેઠા. સાધુએ જનધમ સંભળાવ્યો, જેથી ઘણા પ્રાણીઓ પ્રતિમાધ પામ્યા. પછી પ્રાંતે મુનિએ રાજાને પૂછ્યુ કે— હે રાજન્ ! લાંખા વખત પહેલાં મઘ, માંસ અને રાત્રિભોજનની વિરતિરૂપ લીધેલ અભિગ્રહેા ખરાખર પળાય છે ? ' રાજાએ કહ્યું— હા, ખરાખર પાળું છું.' એટલે ફ્રી મુનિએ કહ્યું કે‘ તે હવે અશેષ દોષ રહિત જિનેશ્વરને દેવ'બુદ્ધિથી સ્વીકારી સમ્યક્ત્વ સ્વીકારી અને કુવાસનાજન્ય મિથ્યાત્વના પરિહાર કરા. એટલુ કરતાં પણ પરમાર્થથી તમે પરભવનું હિત સાધ્યું સમજજો,’ રાજા ખોલ્યા—· એમજ, હવેથી મેં જિનધર્મ સ્વીકાર્યાં અને તમારા પ્રભાવથી મને મિથ્યાત્વ તજવાની મતિ થઇ છે, તેા તમાએ મને સર્વથા કૃતા કર્યાં.’ એમ પેાતાના સાનંદ ભાવ કહી રાજા સ્વસ્થાને ગયા અને પેાતાના આચારને અનુસરીને મુનિએ પણ અન્યત્ર વિહાર કર્યાં. ત્યારપછી વખત જતાં એકદા તથાવિધ શરીરે વેદના ઉત્પન્ન થવાથી અવિશુદ્ધ અધ્યવસાયના ચાગે સમ્યક્ત્વ દૂષિત થતાં રાજા કાલ કરીને યક્ષપણે ઉત્પન્ન થયા. એ ખિલેલક યક્ષની મૂલ ઉત્પત્તિ સમજવી.
હવે મહાવીર ભગવાન્ તે ખિલેલક યક્ષના ઉદ્યાનથકી નીકળી શાલિ શીક નામના ગામની બહાર ઉદ્યાનમાં પ્રતિમાએ રહ્યા. તે વખતે માઘ
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. મહિને ચાલતું હતું. ત્યાં કટપૂતના નામે વાણવ્યંતરી કે જે ત્રિપૃષ્ઠના ભાવમાં સ્વામીની વિજયવતી નામે રાણી હતી. તે વખતે બરાબર તેને સત્કાર ન થવાથી ભારે મહેષને ધારણ કરતાં મરણ પામી, સંસારમાં પરિભ્રમણ કરી, મનુષ્યભવ પામતાં બાળતપથી વ્યંતરીને ભવ મેળવતાં, પૂર્વના વૈરને લીધે જિનના તેજને સહન ન કરી શકવાથી તેણે તાપસી રૂ૫ વિકવ્યું. પછી વલ્કલ ધારણ કરી, લટકતી લાંબી જટાના ભારથી હિમના શીતલ જળે બધું શરીર આર્ટ કરી, તે સ્વામીની ઉપર અદ્ધર રહી અંગ ધુણાવવા લાગી. એટલે હિમકસેથી મિશ્ર અને અતિ શીતલ પવનથી વ્યાપ્ત એવા જળબિંદુએ, બાણેની જેમ જિનના અંગે લાગતા તેમ જ પ્રતિસમયે પ્રસારેલ જટાસમૂહ અને વકલમાંથી ગળતા અતિ દુસહ જળકણો પ્રભુના અંગે શિવા લાગ્યા. એક તે સ્વભાવે માઘ માસના શીતનું દુસહ રૂપ હતું અને તેમાં વળી પ્રવૃત્ત થયેલ દુષ્ટ વ્યંતરીએ પિતાની શક્તિથી તેમાં વધારો કર્યો. એટલે પછી કહેવું જ શું ? તેવા પ્રકારની શીત વેદનાથી પરાભવ પામતાં સામાન્ય પુરૂષનું શરીર જ ગળી જાય, પરંતુ નિરૂપકમ આયુષ્યવાળા અરિહંતે જ તે સહન કરી શકે. એમ રાત્રીના ચાર પહેર શીતપસર્ગ સહન કરતાં ભગવંતનું ભવભંજક ધમ ધ્યાન વિશેષ રીતે વિકાસ પામ્યું. એટલે તે શાંત ભાવે સહન કરવાથી વિશેષ કર્મક્ષય થતાં, ભગવંતને અવધિજ્ઞાન અધિક વિકાસ પામ્યું, જેથી તે સર્વ લેક જેવા લાગ્યા. પૂર્વે ગર્ભકાળથી માંડી દેવભવ સુધીનું જ માત્ર અવધિજ્ઞાન અને અગીયાર અંગ સુધી શ્રુતસંપદા હતી. હવે કટપૂતના, ભગવંતને નિષ્કપ જાણું પ્રભાત થતાં પરાજય પામી, ઉપશાંત થઈ, પશ્ચાત્તાપ પામતી તે પ્રભુની ભક્તિપૂર્વક પૂજા કરીને સ્વસ્થાને ચાલી ગઈ. પછી સ્વામી ત્યાંથી નીકળતાં છઠું ચોમાસું કરવા ભદ્રિકા નગરીમાં ગયા. ગે શાળા પણ છ મહિને પ્રભુને મળે. ભગવંતને જોતાં ભારે હર્ષથી પાદ-પંકજે નમી, પ્રમોદ પામતે તે પૂર્વવત્ ઉપાસના કરવા લાગે. ભગવંત પણે ત્યાં વિચિત્ર અભિગ્રહ સહિત ચાતુર્માસ ખમણ કરી, પ્રાંતે બહાર પારણું કરી, ગોશાળા સાથે મગધ દેશમાં ઉપસર્ગ રહિત આઠ માસ વિચરવા લાગ્યા. પછી સાતમું માસું કરવા પ્રભુ આલંભિક નગરીમાં ગયા. ત્યાં પણ ચાતુર્માસખમણ કરી, પ્રાંતે બહાર પારણું કરી, કાંડક નામના સંનિવેશમાં ગયા અને ત્યાં ઉંચા વાસુદેવના મંદિરમાં એકાંત સ્થાને સ્વામી કાત્સગે રહ્યા. ગોશાળે પણ જીવિત રક્ષાની જેમ જિનમહાભ્યને ધારણ કરતાં, ચિરકાલ સંલીનતાથી. કંટાળો પામી, પ્રતિભયની દરકાર કર્યા વિના ભાંડની જેમ લજજાને દૂર તજી,
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ટ પ્રસ્તાવ—ગાશાલક ચેષ્ટા,
૩૧૩
છાબડી
વાસુદેવ-પ્રતિમાના મુખના ટેકા લઇને બેસી ગયા. એવામાં ફૂલની અને ધૂપધાની હાથમાં લઇને પૂજારી આન્યા. તેણે દૂરથી જ ગોશાળાને તે પ્રમાણે બેઠેલ જોઇ, વિસ્મય પામીને વિચાર કર્યાં કે-‘ આ દેવની પૂજા કરતાં મને બહુ કાળ થયો, પરંતુ આવી ભક્તિ કરનાર કાઇ મારા જોવામાં આવ્યે નથી, તે આ શુ` કેઇ પિશાચ કે ગ્રહથી ઘેરાયેલા કેઇ મનુષ્ય હશે ? અથવા તેા ધાતુના વિપર્યાસને વશ થઇને કોઈ આમ બેઠો હશે ? ' એમ વિચારતાં તે જેટલામાં ભવનની અદર આવ્યે તેવામાં તે કુશળે નગ્નભાવથી તેને શ્રમણ સમજી લીધે અને ચિંતવ્યું કે- જો હું એને દંડ કરીશ તા લેાકેાના જાણવામાં આવતાં મને દુષ્ટ અને અધર્મી કહેશે, માટે ગામના લેાકાને કહું. તે પાતે જોઇ, એને જે કરવાનું હશે તે કરશે. મારે આ અનર્થ કરવાથી શુ? ' એમ ધારી તેણે લેાકેાને કહ્યુ'. એટલે મદિરમાં જતાં, વાસુદેવને અવલખીને બેઠેલ ગોશાળા તેમના જોવામાં આવ્યા, જેથી તેમણે કાપ કરી લાકડી અને મુઠીવતી તેને ખૂબ માર્યાં અને તેના શરીરને જર્જરિત કરી, લાંખા વખતે તેને ગ્રહિલ-ઘેલા સમજીને છોડી મૂકયા. ત્યાંથી સ્વામી મન નામના સ'નિવેશમાં જઈ, બલદેવના મંદિરમાં પ્રાસુક પ્રદેશમાં પ્રતિમાએ રહ્યા, અને દુઃ શિક્ષિત ગાશાળા, મુકુ ંદની પ્રતિમાના મુખમાં લિંગ ધરી, મુનિની જેમ અપ્રમત્ત થઇને બેઠા. એટલે પૂર્વવત્ કેપાયમાન થતાં ગામલેાકાએ તેને બહુ જ ફૂટી લાંબા વખતે છોડી મૂકયા. પછી ભગવંત ત્યાંથી નીકળી શાલક ગામના શાલિવનમાં ધ્યાનસ્થ રહ્યા. ત્યાં નિષ્કારણ કુપિત થયેલ સાલજ્જા નામે વ્યંતરી પ્રભુને વિવિધ ઉપસગેર્યાં કરવા લાગી. તે પાપિણી જ્યારે પાતે ઉપસ કરતાં થાકી ત્યારે પ્રભુને પૂજીને સ્વસ્થાને ચાલી ગઈ. જેને ઉપસ કરનારા પેાતે શ્રમિત થઇ જતા, પરંતુ તે વીતરાગ કંઇ પણ ગણુતા નહિ એ જ આશ્ચય !
હવે ભગવંત વિહાર કરતાં, ભુવનના તિલક સમાન અને ચારા, ચેાવાટાયુક્ત એવા લાહાગલ નામના નગરમાં ગયા. ત્યાં ભુવનપ્રસિદ્ધ અને સમૃદ્ધ એવા જિતશત્રુ નામે રાજા કે જે ગવિષ્ઠ શત્રુઓ અને શૂરવીરરૂપ હસ્તીઆને વિદારવામાં સિંહ સમાન હતા. તે વખતે સીમાડાના રાજા સાથે તેને વિરાધ હતા, તેથી રાજપુરૂષો અજાણ્યા માણુસની તપાસ કરતા. તેમણે સ્વામીને જોતાં અને પૂછતાં જ્યારે કાંઈ પ્રત્યુત્તર ન મળ્યા ત્યારે શત્રુને ગુપ્ત પુરૂષ સમજીને તે મૂઢાએ સ્વામીને પકડયા અને તરત સભામાં બેઠેલ રાજા પાસે લઇ ગયા. એવામાં પૂર્વે વર્ણવેલ ઉત્પલકે સ્વામીને જોઇ,
X0
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪.
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
ભારે હર્ષથી રોમાંચિત થઈ, ભક્તિથી પ્રભુને નમીને તે રાજાને કહેવા લાગ્યા કે—“અરે ! આ ચારિક-ચર નથી, પણ આ તે જ કે જેમણે પૂર્વે એક વરસ ઈરછા કરતાં ઉપરાંત કનક-ધારાથી યાચકજનેને આનંદ પમાડ્યો અને સિદ્ધાર્થ મહાનરેંદ્રના કુળમાં દવજા સમાન તથા ધર્મ-ચક્રવતી એવા શ્રી મહાવીર જિન પતે દીક્ષાધારી થયા છે. દેવ, વિદ્યાધર અને નરેંદ્રોએ જેમનાં ચરણે વંદન કરેલ છે એવા એ દેવાધિદેવની શું તમે કીર્તિ પણ પૂર્વે સાંભળેલ નથી? જે મારું વચન તમે ન માનતા હો તે નિપુણ દષ્ટિથી, ચક્ર, ગદા, વજ, કળશ અને કમળથી અંકિત એમના હાથ જુઓ.” એમ નિશ્ચય થતાં જિતશત્રુ રાજાએ વિશેષ સત્કાર કરી, ગશાળા સહિત સ્વામીને મુક્ત કર્યા. ત્યાંથી ભગવાન મિતાલ નગરમાં જઈ પ્રતિમાને રહ્યા. તે નગરમાં. વગુર નામે શેઠ જે ધનદ-કુબેરની જેમ સમૃદ્ધિયુક્ત, તૃણીર-ભાથાની જેમ માગણ( બાણ અથવા યાચક )ના આધારરૂપ, મુનિની જેમ ઉભય લેકનું હિત સાધનાર, સ્વભાવે સરલ, પ્રિયવાદી, સ્વભાવે દાક્ષિણ્યવાન અને નિર્મળ ગુણ-હરિને સ્વાધીન કરવામાં વાગુરા સમાન હતું. તેને અનુપમ ચરિત્ર અને પ્રેમના ભાઇનરૂપ ભદ્રા નામે ભાર્યા હતી. તે વંધ્યા હતી જેથી ઘણું દેવેની માનતા અને વિવિધ ઔષધના પાન પુત્ર નિમિત્તે કરીને તે થાકી ગઈ. એકદા શેઠ સાથે શિબિકામાં આરૂઢ થઈ, પરિજન–સ્વજન સહિત વિવિધ ભક્ષ્ય ભજનયુક્ત રસવતી લઈને ચાલતા રયા સમેત, મોટા આડંબરથી તે ઉદ્યાન જાણું ફરવા નીકળી અને નાનાવિધ પક્ષીઓના કલરવથી મનહર તથા વિચિત્ર તરૂવરના સુગંધી પુષ્પોના પરિમલવડે સુંદર એવા શકટમુખ નામના ઉદ્યાનમાં ગઈ. ત્યાં ઘણે વખત સરોવરમાં જળક્રીડા કરી, પુષ્પો વીણતાં શેઠ અને શેઠાણીએ, જેનું શિખર ખંડિત થઈ પડવાની તૈયારીમાં છે, નિબિડ શિલાઓ જ્યાં છિન્નભિન્ન થયેલ છે તથા મજબૂત સ્તંભે જ્યાં શિથિલ થઈ ગયા છે એવા જીર્ણ દેવમંદિરને જોયું અને કૌતુહળથી તેઓ તેની અંદર પેઠા. ત્યાં શરચંદ્રની મૂર્તિ સમાન અત્યંત પ્રશાંત, આભરણ રહિત છતાં કીંમતી રત્નોથી જાણે વિભૂષિત હોય તેવી શોભાયમાન, ચિંતામણિની જેમ દર્શન માત્રથી પરમ માહાભ્ય-અતિશયને જણાવનાર, અશોકના દળ સમાન શ્યામ કાંતિયુક્ત એવી શ્રી મલ્લિનાથ સ્વામીની પ્રતિમા તેમના જેવામાં આવી. તેને જોતાં તેમના હૃદયમાં ઉત્કૃષ્ટ ભાવ જા અને આ અભિપ્રાય થયે કે –“અવશ્ય આ પ્રતિમાની કલાગત જેવી રૂપલકમી છે, તેથી લાગે છે
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ પ્રસ્તાવ-વગુર શ્રેણીનું વૃતાંત્ત.
૩૧૫
-
~~
~~
કે એ સામાન્ય નથી, તે આપણું મનોરથરૂપ વૃક્ષ હવે ફળ્યું.' એમ ચિંતવી તેઓ આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યા- “હે નાથ ! આજે અમારૂં નિબિડ દુઃખરૂપ બંધન વિઘટિત થયું. પ્રવર સુગતિ-મંદિરનાં દ્વાર ઉઘડયાં અને સંસારનાં શ્રેષ્ઠ સુખ આજે અમારા કરકમળમાં આવી રહ્યાં. હે દેવ! આજે ત્રિભુવનની લહમી અમને જોવા લાગી કે દેષપ્રવાહને. નાશ કરનાર એવા તમે લચન-પથે આવ્યા. હે નાથ! તીક્ષણ દુઃખાનલથી તપ્ત થએલા અમે, નખ-સમૂહરૂપ નિર્મળ રત્નકિરણથી આકાશને આછાદિત કરનાર એવા તમારા ચરણરૂપ મંડપમાં અત્યારે નિવાસ પામ્યા. વળી હે પરમાત્મા ! સાક્ષાત મરૂભૂમિના પથિક સમાન અમે તમારૂં મુખ-કમળ જેવાથી કર્મ-અવલેપને ધોઈ નાખીશ."
એ પ્રમાણે ભક્તિપ્રધાન, સુસંબદ્ધ, મનને આનંદ પમાડનાર અને હર્ષથી લોચનને વિકાસ પમાડનાર વાણીથી વારંવાર સ્તવી, જમીન સુધી લલાટ લગાવીને તેઓ પુન: કહેવા લાગ્યા કે–“હે દેવ ! તમારા પ્રસાદથી હવે અમને પુત્ર કે પુત્રી પ્રાપ્ત થશે તે આ તમારા ભવનને શિખરે કનક-કળશે જડાવીશું, મેટા સ્તંભવડે અભિરામ રંગમંડપયુક્ત, કાંગરાઓથી શોભાયમાન, પ્રવર પ્રાકારથી મંડિત અને સારી રીતે ગોઠવેલ પૂતળીઓ વડે વિરાજમાન કરાવીશું અને સદા તમારી ભક્તિમાં તત્પર રહીશું તેમજ સતત પૂજા-મહિમા રચીશું.' એમ કહી, ઉદ્યાન-કીડા કરીને તેઓ પિતાના સ્થાને ગયા. પછી તેમના ભક્તિપ્રકર્ષથી સંતુષ્ટ થયેલ પાસેના પ્રદેશની વાણુવ્યંતરી દેવીના પ્રભાવથી ભદ્રા શેઠાણીને ગર્ભ રહ્યો જેથી શેઠને ભારે વિશ્વાસ આવ્યો. તે દિવસથી જિનમં. દિરમાં તેણે કામ ચાલુ કરાવ્યું અને કાલક્ષેપ વિના જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું. તે પાંચ વર્ણનાં સુંગધી પુષ્પથી ત્રિકાલ પૂજા કરતે, વારાંગનાઓ પાસે નાટ્યવિધિ પ્રવર્તાવતો તથા ભારે મધુર સ્વરનાં ચતુર્વિધ વાજી વગડાવો. એમ ભક્તિમાં તેના દિવસે જવા લાગ્યા.
એવામાં એકદા અનિયત વિહાર કરતા સૂસેન નામે આચાર્ય જિનવંદન કરવા ત્યાં પધાર્યા, અને ઉચિત પ્રદેશ-āડિલ ભૂમિમાં રહ્યા. પછી પિરસી થતાં તેઓ મલિનાથના મંદિરમાં ગયા. ત્યાં પ્રભુને વંદી, ઉચિત સ્થાને બેઠા અને ભવ્યાત્માઓને ધર્મદેશના આપવા લાગ્યા. તેવામાં પૂજાસામગ્રી સહિત વગૂર શેઠ આવ્યા અને જિનપૂજા તેમ જ વંદન કરી, તે
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
આચાર્ય પાસે ગયો. ત્યાં ગુરૂના પગે પડી, આશિષ મેળવીને ઉચિત ભૂમિ પર બેઠો. એટલે ગુરૂએ પણ તેની યેગ્યતા પ્રમાણે ધર્મોપદેશ આપતાં જણાવ્યું કે
“હે ભવ્ય જજિનભુવન કરાવવું, જિનપ્રતિમાનું ત્રિકાલ પૂજન કરવું અને દાનમાં પ્રતિબંધ-ઉલ્લાસ રાખવે-એ ત્રણ પુણ્યથી જ પામી શકાય. તે જ પુરૂષે ધન્ય છે કે જેઓ પિતાના વિભવથી, સમસ્ત સુખ-વૃક્ષનું બીજ અને ઉત્કટ દુર્ગતિના દ્વાર બંધ કરવામાં કપાટરૂપ એવા જિનમંદિરને કરાવે છે. હિમાલયના શિખર સમાન જેઓ જિનભવન કરાવે છે તેઓ લીલામાત્રથી મનવાંછિત કેમ ન સાધી શકે ? જિનગૃહ કરાવતાં સામાન્ય રીતે પણ તે પુણ્ય કેનાથી માપી શકાય? તે વિધિથી તેને જીર્ણોદ્ધાર કરતાં કેટલું પુણ્ય થાય તેનું પ્રમાણ જ નહિ, તે હે મહાશય ! તે આ કામ અતિ સારું, આદર્યું કે સ્વભુજે પાર્જિત દ્રવ્યથી આ જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો. જીર્ણોદ્ધાર જે કરવામાં ન આવે તે તીર્થને ઉચ્છદ, જિનભક્તિને અભાવ, સાધુઓનું અનાગમન અને ભવ્યને બોધિબીજને અલાભ થાય; માટે ભવસાગરથી પાર પમાડવામાં યાનપાત્ર સમાન એ જિનમંદિર કરાવતાં તેમાં અત્યંત દેદીપ્યમાન જિનપ્રતિમા સ્થાપવી. તેની અપ્રમત્ત મને ભારે પ્રયત્નથી પૂજા પંચવી કે જેના આઠ પ્રકાર છેઃ વાસ, કુસુમ, અક્ષત, જપ, દીપ, જળપાત્ર, ફળ અને ભજન-નૈવેદ્ય-એ લેકેના લેચનને આનંદ પમાડનાર, ભક્તિથી ભગવંતની અષ્ટવિધ પૂજા કરતાં, આ જગતમાં તેવું કંઈ સુખ કે કલ્યાણ નથી કે જે પામી ન શકાય; કારણ કે-બાવનાચંદનયુક્ત ઘનસારના સુગંધી ગંધથી જિનપૂજા કરતાં ભવ્ય સુગંધી દેહ પામે છે. નવમાલતી, કમળ, કદંબ, મલ્લિકા પ્રમુખ પુષ્પમાળાથી પ્રભુની પૂજા રચતાં ભવ્ય શિવ-સુખને પ્રાપ્ત કરે છે. નખ-કાંતિરૂપ જળથી પૂર્ણ એવા જિનપદરૂપ ક્ષેત્રમાં ધરેલ—નાખેલ અક્ષત તે દિવ્ય સુખરૂપ શસ્યસંપત્તિને પેદા કરે તેમાં આશ્ચર્ય શું ? જિનેશ્વર સમક્ષ ઘનસાર, અગરૂમિશ્ર ધૂપ કરતાં, ઉછળતા ધૂમ-પડળના મિષે તે પાપને દૂર હડસેલી મૂકે છે. સુંદર ભક્તિથી જેઓ જિનમંદિરમાં દીપ આપે છે તેઓ ત્રણે ભુવનમાં એક-દીપત્વને પામે છે. જગદ્ગુરૂની આગળ જે જળપૂર્ણ પાત્ર ધરવામાં આવે છે તે ખરેખર ! પૂર્વોપાર્જિત દુખેને જલાંજલિ આપે છે. પરિપાકને પામેલા અને વિશિષ્ટ ગંધયુકત એવા તરફળથી જિનપૂજા કરતાં મનવાંછિત ફળ પમાય છે. બહુ લક્ષ્ય અને વ્યંજન સહિત એદન પ્રમુખ વસ્તુઓ વડે જે ભવ્ય બલિ રચે છે તે ધન્યા
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ પ્રસ્તાવ–વગ્નુર શ્રેષ્ઠીનુ' વૃત્તાંત.
૩૧૭
ત્માએ સુખ-નિધાનને સ્વાધીન કરે છે. અથવા એટલા માત્રથી શું ? જે કાંઇ પ્રશસ્ત વસ્તુ છે તે તે પુણ્યવંત જના તીર્થંકરાને ધરાવે છે. તેમ દાન પણ નિયાણા વિના આપવામાં આવતાં સુગતિ-સંગમના કારણરૂપ, પુણ્યાનુબંધી અને કલ્યાણ-પરપરાને પ્રગટાવે છે. તે ત્રણ પ્રકારે કહેલ છેઃઅભયદાન, જ્ઞાનદાન અને ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ કરતા બ્યાને આધારરૂપ ત્રીજું' ધર્મોપષ્ટ ભદાન. તેમાં અભયદાન લૌકિક અને લેાકેાત્તરમાં પણ પ્રસિદ્ધ છે અને સર્વ અવસ્થાઓમાં મુમુક્ષુઓને માટે તે અનિષિદ્ધ છે. જેમ કણુ રહિત ખેતી અને વિવેકહીન રાજા તેમ અભયદાન વિનાના ધર્મને કદાપિ સુજ્ઞા વખાણતા નથી. વળી જે જ્ઞાનદાન છે તે દીપકની જેમ વસ્તુને બતાવનાર છે અને ભવસાગરમાં પડતાં પ્રાણીને તે દૃઢ નાવ સમાન છે, તેમજ વિષમ મિથ્યાત્વરૂપ ભીમ અરણ્યમાં ઉન્માર્ગે ચડેલાને પ્રવર સાર્થવાહની જેમ તે શિવ–પુરીના શુદ્ધ માર્ગ બતાવનાર છે. અને ત્રીજું દાન ધર્મમાં પ્રવર્ત્તતા સાધુએને ઔષધ, વસ્ત્ર, પાત્ર, કબળ પ્રમુખ દ્રવ્યના અવષ્ટ આષવાથી થાય છે, કારણ કે સર્વ સાવધને દૂર તજનાર તે મહાનુભાવા આહારાદિકના અભાવે તપ પ્રમુખ સાધવાને કેમ સમર્થ થઇ શકે? એટલું માત્ર કરવાથી પણ ગૃહસ્થે મોટા ભવસાગરને પાર પામે છે, કારણ કે સાધુઓને અશનાદિકથી તેઓ અવલ આપે છે. આ સંબંધમાં ધન સાર્થવાહ, શ્રેયાંસકુમાર અને મૂલદેવાદિકના જગપ્રસિદ્ધ દૃષ્ટાંત ખેતાન્યા છે કે જે સિદ્ધાંતમાં પ્રસિદ્ધ છે. એમ હે દેવાનુપ્રિય ! મેં તમને પ્રશસ્ત ત્રણ પદાર્થોં કહી બતાવ્યા, તેમાં પ્રથમ તે તમે પોતે આચરે છે અને બીજા એ શ્રાવક-ધર્મની કુશળબુદ્ધિવાળા આચરી શકે છે, માટે તમે શ્રદ્ધા અને જ્ઞાનવડે શ્રેષ્ઠ એવા ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કરો. ”
એ પ્રમાણે ગુરૂએ વસ્તુ-પરમાર્થ મતાવતાં, પ્રવર વિવેક જાગ્રત થવાથી ગુરૂના પગે પડીને શેઠ કહેવા લાગ્યા કે- હે ભગવન ! તમે મને બહુ જ સારા પ્રતિખાધ આપ્યા. મને શ્રાવક-ધર્મ બતાવા અને યુક્તાયુકત શીખવા.' એટલે આચાયે ભેદ-પ્રભેદરૂપ હજારા શાખાએ યુકત અને શુભ ફળેાથી સુશાલિત એવા ગૃહિ (ગૃહસ્થ) ધર્મરૂપ કલ્પવૃક્ષ વિસ્તારથી સંભળાવ્યા અને તેણે ભાવથી તેના સ્વીકાર કર્યાં. ત્યારથી અષ્ટપ્રકારે જિનપૂજામાં રક્ત અને મુનિદાનમાં તત્પર એવા શ્રેષ્ઠી શ્રાવકપણું પાળવા લાગ્યા. પછી અનુક્રમે પુત્ર પ્રાપ્ત થતાં તે વિશેષ પ્રકારે ધર્મપરાયણ થયા.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
એવામાં એક વખતે શ્વેત વસ્ત્ર પહેરી, કુસુમાદિ સમગ્ર સામગ્રી લઈ, બધા પરિજન સહિત તે શ્રી મલિજિનની પ્રતિમાને પૂજવા ચાલ્યું. તે સમયે અહીં નગરના શકટમુખ ઉદ્યાનમાં પ્રતિમાઓ રહેલા મહાવીર ભગવંતને અવધિજ્ઞાનથી જોઈ, અનેક દેવકેટીસહિત, પાંચ પ્રકારના શ્રેષ્ઠ રત્નોથી બનાવેલ વિમાનમાં બેસી ઈશાનંદ્ર આવી, ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક ભાવથી વંદી, અંજલિ જેડી પ્રભુના ચરિત્રને ગાતાં, સ્વામીના મુખ-કમળ પર દષ્ટિ સ્થાપીને બેઠો. તેવામાં વગુર શેઠ પણ ભગવંતને ઓળંગી, મલ્લિજિનના મંદિર તરફ ચાલે. તેને જ જોઈને ઈશાનેંદ્ર કહેવા લાગ્ય“હે વગુર ! “ દૂરના દેવો સાચા પરચાવાળા હોય છે ” એ લેક્ટ્રવાદને તે સત્ય કરી બતાવ્યું કે પ્રત્યક્ષ તીર્થકરને મૂકીને પ્રતિમા પૂજવા જાય છે. શું તને ખબર નથી કે વિષમ ભવાવર્સમાં પડતા ત્રણે ભુવનને ઉદ્ધાર કરવામાં ધીર એવા આ શ્રી મહાવીર પિતે જ અહીં બિરામાન છે. ” એમ સાંભળતાં ભારે પશ્ચાત્તાપથી મિfમ સુવું કહી, ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક જિનને નમીને તે મહિમા ગાવા લાગે. એમ બહાર ઉપાસના કરી, ઈદ્રના ગયા પછી શેઠ મલિજિનના મંદિરમાં ગયે.
પછી ભગવંત પણ ત્યાંથી નીકળતાં તુન્નાક સંનિવેશ તરફ ચાલ્યા. જતાં જતાં તે માર્ગે નવપરણીત વર-વહ સાથે જતા કે જે બંનેના સુપડા જેવા કાન, બિલાડા સમાન લેચન, અતિદીર્ઘ અને મોટું ઉદર, લાંબી ડોક, કૃષ્ણ અને બેડોળ સંસ્થાનયુકત શરીરવાળા તથા હોઠની બહાર નીકળેલા દાંતવાળા હતા. તેમને જોતાં ભારે સંતોષ પામતે ગોશાળ હાંસીપૂર્વક કહેવા લાગે કે-“અહો ! હું મારા ધર્મગુરૂના પ્રસાદે ઘણું દેશ ભમ્ય અને આટલે. કાલ ભમતાં, આવો સંયોગ ક્યાંય પણ મારા જેવામાં આવ્યું નથીતેથી અવશ્ય વિચક્ષણ વિધાતા દૂર વસતા જનને પણ જે સદશ હોય તેની સાથે સંગ કરાવી આપે છે.” એ પ્રમાણે સામે બેસીને વારંવાર બોલતાં તે
જ્યારે કઈ રીતે બંધ ન થયું ત્યારે ભારે કેપ પામતાં તેમણે ખૂબ કૂટીને બાંયો અને તેને વાંસજાળમાં ફેંકી દીધું. ત્યાં ચત્તો પડ્યો અને મોટા શબ્દ કહેવા લાગે કે-“હે રવામિન્ ! મારી ઉપેક્ષા કેમ કરે છે ? હું આ અહીં વાંસજાળમાં પડે છું. એ દુઃખથી મને સર્વથા છોડાવો.” એમ વાર. વાર બેલતાં ગોશાળાને સિદ્ધાર્થે કહ્યું કે – હે ભદ્ર ! તે પિતે કર્યું અને પિતે ભોગવ. આમ વૃથા પરિતાપ શાને પામે છે?’ એવામાં સ્વામી પણ કંઈક
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ટ પ્રસ્તાવ–ભગવંતનુ અનાય દેશમાં ગમન.
૩૧૯
• આગળ જઇ, કરૂણાને લીધે લાંબા વખતથી સુખ-દુઃખ સમાન સહન કરવાના પક્ષપાતથી તેની રાહ જોવા લાગ્યા. ત્યારે લેાકેાએ જાણ્યું કે—‘આ કોઇ દુશીલ એ દેવાની સેવા કરનાર કે છત્રધારક હશે તેથી એ તેની રાહ જોઇ ઉભા રહ્યા છે, માટે એને પકડી રાખવેા યુક્ત નથી.' એમ ધારીને તેમણે ગેાશાળાને મૂકી દીધો. તેના મળતાં ભગવંત આગળ ચાલ્યા અને અનુક્રમે ગાભૂમિકામાં ગયા. ત્યાં ગાયને ચારે-પાણી બહુ સુલભ હાવાથી તે સ્થાન ગેાભૂમિના નામે પ્રસિદ્ધ હતુ. ત્યાં પણ કલહપ્રિયતાને લીધે ગોશાળા ગાવાળાને કહેવા લાગ્યા કે-‘અરે મ્લેચ્છે ! અરે કદરૂપા ! આ માર્ગ ક્યાં જાય છે ?’ ગાવાળા ખેલ્યા‘અરે પાખડી! અમને નિષ્કારણ શા માટે તરાડે છે ? ’ ગોશાળ‘ કહ્યું-‘અરે દાસીપુત્રા ! પશુએ ! જો તમે સહન નહિ કરા તા તમને વધારે તિરસ્કારીશ. શુ એ મિથ્યાવચન છે ? તમે મ્લેચ્યા જેવા જ છે. શું સત્ય પણ ન ખેલવું ? તમારા મને શેા ભય છે ? ' એટલે ભારે કાપ પામેલા તેમણે મળીને લાત, મુઠી અને પત્થરવતી તેને ખૂબ મારી, ખાંધીને વાંસ-જાળમાં ફેંકી દીધા. ત્યાં પણ દયા લાવી, પથિકાએ મુક્ત કરતાં ગેાશાળા સાથે પ્રભુ આઠમું ચામાસુ કરવા રાજગૃહનગરમાં ગયા. ત્યાં વિચિત્ર અભિગ્રહ સાથે ચાતુર્માંસખમણુ કર્યું. અને પ્રાંતે નગરની બહાર તેમણે પારણું કર્યું. પછી · અદ્યાપિ અનિર્જરિત બહુ કર્મ છે' એમ ધારી કૃષીવલ અને કર્મ કરાના દૃષ્ટાંતને યાદ કરતાં સ્વામી પુનઃ કર્મનિર્જરા નિમિત્તે અત્યંત પાપી લેાકેાથી વ્યાપ્ત એવા લાટ, વજ્રભૂમિ, શુધ્ધભૂમિ નામના મ્લેચ્છ દેશોમાં ગોશાળા સહિત વિચરવા લાગ્યા. ત્યાં કોઇ વાર ધર્મશ્રવણથી વિમુખ, દયાહીન, રક્તમિશ્ર હાથવાળા, પરમાધામી જેવા અતિ ભયાનક એવા અનાય લેાકેા, લગવંતને વિચરતા જોઇ હીલનાપૂર્વક નિવ્રુતા, તથાવિધ પરાલવ પમાડતા અને શ્વાન પ્રમુખ દુષ્ટ સત્ત્વા સ્વામી સન્મુખ દોડાવી મૂકતા, તથાપિ રાગી જેમ જીલાખ, ત્વચાચ્છેદ કે ક્ષારના લેપ વિગેરે ભારે કષ્ટ આપનાર વૈદ્યને વખાણે તેમ ભગવંત પણ ઉગ્ર ઉપસર્ગ કરનાર બધા લેાકેાને ઉપકારી ખંધુ સમાન જોઈ સંતુષ્ટ થતા. અહા ! જેણે ખાલ્યાવસ્થામાં સ્હેજ અંગુષ્ઠ ખેંચતાં, મેરૂયુક્ત ધરાપીઠ અને સત્ત્વા, કુલપવા અને સાગરને ડાલાયમાન કરી મૂકયાં
જિનેદ્ર પોતે અતુલ બળશાળી છતાં, નિર્દય કને લીધે અહા ! એક કીટતુલ્ય જનાના હાથે આપત્તિ સહન કરે છે. વળી આપદા નિવારવા માટે ઈંદ્રે જે સિદ્ધાર્થને આદેશ કર્યાં હતા તે ફક્ત ગોશાળાને પ્રત્યુત્તર દેવા વખતે ઉપસ્થિત થતા, અને વળી અતુલ મલ્લ છતાં વીરસ્વામી, ત્રિલેાક–ર્ગ
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. ભૂમિમાં જે આવી આપદાઓ પ્રશાંત ચિત્તે સહન કરે છે તે યથાર્થ સ્વરૂપને જાણતા મહામુનિઓ, અલ્પ માત્ર અપકાર કરનાર લેક પર રોષ શામાટે કરતા હશે? અથવા તે અલપ આઘાતથી પણ શર્કરા ભાંગીને ભૂકો થઈ જાય, પરંતુ અતિકઠિન લેહઘણના ઘાતથી પણ વજ ભગ્ન ન થાય, - હવે તે અનાર્યભૂમિમાં વિચરતાં વિવિધ અભિગ્રહમાં તત્પર એવા ભગવંતે નવમું ચોમાસું આવતાં, કંઈ સ્થાન ન મળવાથી શૂન્ય ગૃહ અને વૃક્ષ નીચે ધર્મધ્યાનમાં લીન રહીને વર્ષાકાલ વિતાવ્યું. પછી પ્રભુ સિદ્ધાર્થ નગરમાં આવ્યા અને ત્યાંથી કુમ્ભાર ગામ તરફ જતાં, તિલક્ષેત્ર પાસેથી ચાલતાં પ્રભુને ગશાળે પૂછયું કે-“હે સ્વામિન્ ! તિલ–ગુરછ નીપજશે કે નહિ?” એટલે ભવિતવ્યતા-ગે ભગવંતે પિતે કહ્યું કે-“હે ભદ્ર! એ નીપજશે, પરંતુ સાતે પુષ્પ-છ મરીને એ જ તિલગુચ્છની એક તલફળીમાં સાત તલરૂપે ઉત્પન્ન થશે.” એ વાક્યને ન માનતા તે અનાયે પાછા ફરી, તે છોડને મૂળથી જમીનમાંથી ઉખેડી એક તરફ નાખી દીધો. એવામાં પ્રભુના વચનને સત્ય કરવા માટે પાસેની ભૂમિના વ્યંતર દેએ મેઘમાળા વિકુવી અને જળવૃષ્ટિ કરી, જેથી તિલગુચ્છને પિષણ મળ્યું. તે વખતે વેગથી આવતી એક ગાયના ખુરથી તેને મૂળભાગ આર્તભૂમિમાં દબાયે, જેથી તે બરાબર દઢતા પામે અને તેના મૂળ જમીનમાં પ્રસર્યા. પછી તેના અંકુર પ્રગટ્યા અને પુષ્પો પણ આવ્યાં. ભગવંત કુર્મગામ નગરમાં પહોંચ્યા. તેની બહાર સૂર્યબિંબ સામે દૃષ્ટિ સ્થાપી, ભુજા ઊંચે કરી, લાંબી જટા ધરાવનાર, સ્વભાવે વિનીત, શાંત, દયા અને દાક્ષિણ્યવાન તથા ધર્મધ્યાનમાં લીન એવો વેશ્યાયન નામે લૌકિક તાપસ મધ્યાહ્નકાળે આતાપના લેતો હતો. તેની ઉત્તિ આ પ્રમાણે છે –
મગધ દેશમાં ધન, ધાન્યથી સમૃદ્ધ લોશ્યકત ગોબર નામે ગામમાં આભીર-ગોવાળને અધિપતિ શંખી નામે એક કૌટુંબિક રહેતો. તેની બંધુમતી નામે ભાર્યા કે જે વંધ્યા હતી તે બંને પરસ્પર દઢ સનેહ ધરાવતાં વિષયસુખમાં કાળ વીતાવવા લાગ્યા. હવે તે ગામની નજીકમાં એક ખેટક નામે સંનિવેશ હતું. ત્યાં કવચથી સજજ, શસ્ત્રસંયુકત પ્લેચ્છોની અણધારી ધાડ પડી. તેમણે તે ગામના કોટવાળોને પાડી નાખ્યા, હથિયાર બંધ સુભટને મારી નાખ્યા અને ધન, ધાન્યાદિક બધું લુંટી લીધું. પછી લકોને પકડીને તેઓ પિતાના સ્થાન ભણી ચાલ્યા. તે વખતે ગામની એક
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ પ્રસ્તાવ-વેશ્યાયન તાપસની ઉત્પત્તિ
૩૨૧ પ્રસૂતા સ્ત્રી, પિતાને પતિ માર્યો ગયે, જેથી હાથમાં બાલક લઈને બહાર નીકળી. એટલે “આ સુરૂપવતી છે” એમ ધારી ચેરેએ તેને ચલાવવા માંડી, પરંતુ બાળક હાથમાં હોવાથી તે ઉતાવળે ચાલી ન શકી, તેથી તેમણે ધમકી આપતાં કહ્યું કે “અરે ભદ્ર! જે તારે જીવવાની ઈચ્છા હોય તે બાળકને તજી દે.” એમ સાંભળતાં મરણના ભારે ભયને લીધે બાળકને વૃક્ષછાયા તળે મૂકી તે ચરો સાથે ગઈ. શંખી ત્યાં આવે છે અને તે બાળકને જોઈ તેને ગ્રહણ કરી પછી ઘરે આવતાં તે બાળક પિતાની ભાર્યાને ઍપતાં તેણે કહ્યું કે-હે પ્રિયે ! તું વંધ્યાને આ પુત્ર થશે. એનું બરાબર રક્ષણ કરજે.” વળી પ્રભાતે તેણે બધાને જણાવ્યું કે-“મારી સ્ત્રી ગુસ–ગર્ભવતી હતી, તે આજે પ્રસૂતા થતાં બાળક જન્મે.” એ જે બાબતને નિશ્ચય કરાવવા માટે એક બકરું મારી ત્યાં લેહી છંટાવ્યું અને સ્ત્રીને પ્રસૂતાના વેશે રાખી. વળી વર્ધાપન કરાવતાં તેણે બધા વજનને સત્કાર કર્યો. અનુક્રમે એ વાત લેકમાં પ્રસરી. છઠ્ઠી–જાગરણ, ચંદ્ર-સૂર્યના દર્શન પ્રમુખ કૃત્ય બધાં સમાપ્ત થયાં અને યોગ્ય સમયે તે બાળકનું વૈયાયન એવું નામ રાખવામાં આવ્યું. તે અનુક્રમે યૌવનવય પામે. - હવે ચોરોએ તેની માતાને લઈ, ચંપા નગરીમાં વેચવા માટે રાજમાર્ગે ઉભી રાખી. એટલે “આ રૂપવતી છે” એમ સમજીને એક વૃદ્ધ વેશ્યાએ તેને વેચાતી લીધી અને ગણિકા-વિદ્યા શીખવાડી દેવાંગના કરતાં અધિક રૂપ, સોભાગ્ય અને પ્રવર લાવણ્યવતી, સુરત-સંગમાં કુશળ અને ગીતનૃત્યમાં તે ભારે વિચક્ષણ થઈ. વળી ખુશામત કરવામાં, પરનું મન પારખવામાં અને સમાચિત ચેષ્ટા કરવામાં તે અત્યંત ચાલાક થવાથી નગરીમાં સારી પ્રસિદ્ધિ પામી. તેમજ તે દર્શનમાત્રથી જ પ્રથમ લેકેને વિક્ષેપ પમાડતી, તે ઉત્કટ શૃંગાર અને શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રાદિકથી સુશોભિત થતાં તે કહેવું જ શું ?
એવામાં તે વૈશ્યાયન ધન મેળવવા નિમિત્તે વિવિધ વેપાર કરવા લાગે. એકદા ઘીની ગાડી ભરી, મિત્રોની સાથે તે ચંપા નગરીમાં ગયે. તે સમયે નગરીમાં મહોત્સવ ચાલતો હતો. પ્રવર આશરણેથી શરીરને શણગારી, પ્રધાન રેશમી વસ્ત્ર ધારણ કરી, ઈચ્છાનુસાર રમણુઓ સહિત ત્રિમાર્ગ, ચતુષ્પથ અને એક વિગેરે સ્થાને નગરજને વિવિધ વિલાસ કરતા હતા. તેમને જોતાં વૈશ્યાયને વિચાર કર્યો કે અહો ! આ લોકો કેવા વિલાસ , ૪૧
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. કરે છે? તે હું પણ તે કેમ ન કરૂં? મારી પાસે પણ કેટલીક ધનસંપત્તિ છે. એનું માત્ર રક્ષણ કરવાથી શું ? કારણ કે ધર્મ-સ્થાને, દાન કે ભેગે પગમાં વપરાયેલ ધન વખણાય છે. કહ્યું છે કે –
" दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य ।
यो न ददाति न भुते तस्य तृतीया गतिर्भवति ॥ १ ॥ અર્થદાન, ભોગ અને નાશ—એ ત્રણ ગતિ ધનની કહેવામાં આવેલ છે. તેમાં જે દાન કે ભેગમાં તેને ઉપયોગ કરતા નથી તેને છેવટે નાશ તે થાય જ છે. વળી દૈવયોગે કઈ રીતે ધન પ્રાપ્ત થયા છતાં જે ભેગની ઈચ્છા કરતે નથી અને દાનમાં પ્રવૃત્તિ રાખતા નથી, તે મૂર્ખ ધનને કેવળ પાલક ગણાય છે.”
એમ ચિંતવી વૈશ્યાયને શૃંગાર ધારણ કર્યો. કીંમતી વસ્ત્રો પહેરીને તે મહોત્સવમાં ગયે. ત્યાં વેશ્યાઓના મધ્ય ભાગમાં તે જ પૂર્વમાતા તેના જેવામાં આવી. તેના પર અનુરાગ થતાં કામદેવ પંચબાણ છતાં તેને સહસબાણ લાગે. એટલે તાંબૂલ સાથે વૈશ્યાયને તેણીને આભૂષણ આપ્યું. પછી રાત્રે કર્પરમિશ્ર ચંદનરસે શરીરે લેપ કરી, કેશપાશમાં કુસુમમાળા બાંધી, પાનનાં બીડાં લઈ તે તેણીના ઘર ભણી ચાલ્યું. એવામાં તેની કુળદેવી ચિંતવવા લાગી કે-“અહો ! પરમાર્થ જાણ્યા વિના આ. બિચારે અકાર્ય કરવાને તત્પર થયે છે, માટે એને પ્રતિબંધ પમાડું.” એમ ધારી તે વચમાં વાછરડા સહિત ગાયનું રૂપ વિકુવીને ઉભી રહી. તે વખતે શીઘ જતાં વૈશ્યાયનને પગ વિષ્ટાથી બગડો, એટલે અશુચિની આશંકા થતાં, બીજું કાંઈ લુંછવા માટે હાથ ન લાગવાથી તે જ ગાયની પાસે બેઠેલ વાછરડાની પીઠ પર તે પગ લુંછવા લાગે. તેવામાં તે વાછરડું ગાય પ્રત્યે મનુષ્ય-ભાષાઓં કહેવા લાગ્યું કે- હે અમ્મા ! જે, ધર્મ–વ્યવહારની દરકાર ન કરતાં અને કંઈ પણ શંકા લાવ્યા વિના આ પુરૂષ વિષ્ટાલિત પિતાને પગ મારા અંગે લું છે છે. શું કઈ સુરસુિત-ગોવત્સની કદી આવી હીલણ કરે ?” ત્યારે ગાય બેલી કે-“હે વત્સ! તું કંઈ પણ અધીરાઈ ન લાવ. એ ધર્મ-વ્યવહારથી બિલકુલ બહાર વર્તે છે.” વલ્સે કહ્યું- હે અમ્મા! તે કેવી રીતે ?” ગાય બેલી-હે પુત્ર! તે કેટલું કહીએ? કે જે અનાર્ય પિતાની માતા સાથે પણ જોગ છે છે; તે હે વત્સ ! બધું સહન કરી લે. તું ધન્ય છે કે આટલેથી જ છૂટ. પિતાની મર્યાદાથી બહાર થયેલા કે, એવું શું અકાર્ય છે કે જે ન કરે? ત્યાં સુધી જ તવરૂચિ અને ધર્મ-કર્મને પ્રતિબંધ સમજે, ત્યાં સુધી જ
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષે પ્રસ્તાવ-માતૃસંગમ-ગેવલ્સને આલાપ.
૩૩
• લોકાપવાદની બીક રહે છે કે સકલ ગુણોને પિદા કરનાર એવી લજજા-મર્યાદાને જ્યાં સુધી લેપ ન થયો હોય તે પણ જે કોઈ રીતે નષ્ટ થાય તે કુશળ-ચેષ્ટા પણ નષ્ટ થવા પામે છે.” એ પ્રમાણે વત્સની આગળ બેલતી ગાયના સાભિપ્રાય વચન સાંભળી, વૈશ્યાયન મનમાં તરત જ શંકા પામીને વિચારવા લાગ્યો કે“અહો ! પહેલાં તો એ જ મોટું આશ્ચર્ય છે કે એ તિર્યંચ છતાં મનુષ્યવાચામાં બેલે છે. તેમાં પણ પિતાની માતા પ્રત્યેના ગમનરૂપ દૂષણ મને દર્શાવે છે. એ સંભવે કેમ? મારી માતા ક્યાં અને હું કયાં? સંવાસ કેમ ઘટે? અહો ! આ તે બધું અત્યંત અઘટિત છે અથવા તે અહીં કંઈ કારણ હોવું જોઈએ. વિધિના વિલાસ વિચિત્ર હોય છે. બધું સંભવે છે, માટે તે વેશ્યા પાસે જતાં બધું પૂછી જોઈશ.” એમ ધારી તે તેણીના ઘરે ગયે. તેણે સામે આવીને આસન અપાવ્યું અને પગ ધોયા. ક્ષણવાર પરસ્પર વાર્તાલાપ ચલાવ્યા પછી વૈશ્યાયને પ્રસંગ જોઈને તેને પૂછયું કે- હે ભદ્રે ! તારી ઉત્પત્તિ કયાં થઈ? તે કહી સંભળાવ.” તે હસીને બોલી કે-જ્યાં આટલા લોકો રહે છે ત્યાં.” તેણે કહ્યું–‘હાંસી કરવાની જરૂર નથી. હું કારણ પૂછવા માગું છું.” તે બેલી–“અરે ! તું તે. મુગ્ધ લાગે છે, કારણ કે ઉત્તમ પુરૂષ, નરેંદ્ર, ઋષિ અને વારાંગના એમને ભારે આગ્રહથી કુળ પૂછવું નહિ. તેમ કરવામાં કુશળતા શી? વળી પંકથી કમળ, સમુદ્રથી શશાંક, ગોમયથી પવ, કાકથી અગ્નિ, નાગફણાથી મણિ, ગાયના પિત્તથી ગોરોચના, કૃમિથી રેશમ, પત્થરથી સુવર્ણ, ગોલમથી દૂર્વા–એમ ગુણી પિતાના ગુણદયથી પ્રકાશ પામે છે. જન્મ-કુળથી શું? તે હવે તારે એવી શંકા લાવવાથી શું ? એમ કહી તે હાવભાવરૂપ વનિતા-વિલાસ તેને બતાવવા લાગી. ત્યારે તેણે કહ્યું કેબીજું પણ તેટલું દ્રવ્ય આપીશ, માટે સાચી વાત મને કહે, તને મેટેરાના સોગંદ છે. અસત્ય બેલીશ નહિં.' એમ વૈશ્યાયનના કહેતાં તેણીએ મૂળથી બધે વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યો. જે સાંભળતાં તેને શંકા થઈ પડી કે- એણે જે વૃક્ષછાયા તળે બાળક મૂક, તે હું જ હઈશ. એમ તે ગાયનું વચન પણ સત્ય કરે છે.” એમ ધારી તેને બમણું ધન આપી, પાછા ફરી તે પ્રદેશમાં આવતાં, વત્સ સહિત તે ગાય તેના જેવામાં ન આવી જેથી તેણે જાયું કે-“અહો ! ખરેખર ! કઈ દેવતાએ અકાર્ય કરતા મને એ વ્યતિકર બતાવી અટકાવ્યો છે.” પછી ગાડી લઈને તે પિતાના ઘરે આવ્યા. ત્યાં પ્રસંગે માતપિતાને તેણે પોતાની પ્રાપ્તિ પૂછતાં, તેમણે કહ્યું કે-“હે વત્સ ! તું અમારા કુળમાં જન્મે છે. બે વિકલ્પ ન કર. પરના બાળકને કેણુ
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
પાળે?” આથી ભારે આગ્રહથી અન્નને ત્યાગ કર્યો. ત્યારે તેમણે સાચી વાત કહી સંભળાવી જેથી તેને તે માતાને નિશ્ચય થયે, પછી તે ચંપા નગરીમાં ગયે અને તે ગણિકાને તેણે બધે વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યું કે-“હું તે જ તારે પુત્ર કે જેને તે વૃક્ષ નીચે મૂકી દીધું હતું. એ પ્રમાણે સાંભળતાં પૂર્વને
વ્યતિકર યાદ આવતાં, વિરહ-દુઃખે અકાર્ય-પ્રવૃત્તિના પ્રારંભમાં બેલેલ સવિકારી વચનરૂપ શસ્ત્રથી અત્યંત આઘાત પામતાં, ઉત્તરીય વસ્ત્રથી પોતાનું વદન-કમળ આચ્છાદી પિક મૂકી મેથી રોતાં તે વિલાપ કરવા લાગી કે–
હા ! પાપી ! નિર્લજજ! અનાર્ય ! નિષ્કરૂણ ! મર્યાદાહીન! દૈવ! શું વિર્ડ બના–આડંબરના પ્રપંચમાં તેને અન્ય કોઈ હાથ ન ચડ્યો કે મને કુલીન કાંતાને પણ કુળ-વનિતાને મલિન કરનાર અને ઉભય લોકને વિરૂદ્ધ એવા વેશ્યાપણામાં જેડી? તેમ છતાં એટલાથી તું અટક નહિ કે પોતાના પુત્ર સાથે પણ સંઘટિત કરવા હું તૈયાર થયે. અહા ! એ તે ભારે અકાર્ય કે શાસ્ત્રોમાં પણ એવું કયાંય સંભળાતું નથી. જે પ્રથમ જ તે પાપી ચોરોએ મને મારી નાખી હતી તે આ અસત્ય અને અતિ નિંદનીય જેવાને આજે વખત ન આવત. અરે ! હવે કુવામાં પડું કે ગળે પાશ બાંધી વા શ્વાસ-નિરોધથી સત્વર આત્મ-ત્યાગ કરૂં? એમ કરવાથી જ મેરૂ સમાન આ મેટી આપદાઓથકી મુજ પાપિણીનું અત્યારે અવશ્ય રક્ષણ થશે.” એમ દુસહ દુઃખરૂપ કરવતીવડે અત્યંત ચીરાતા હૃદયે બહુ વખત વિલાપ કરી, લોંચન મીંચાઈ જવાથી તે મૂચ્છ પામી. તેવી સ્થિતિમાં જોતાં વૈશ્યાયને તેને શીતલ સલિલથી સિંચી અને વસ્ત્રના છેડાથી પવન નાખે તેમજ પાસે રહેલ દાસીઓ ઉપચાર કરવા લાગી. એમ મહાકષ્ટ ચેતના વળતાં, વૈશ્યાયને તેને બોલાવી કે
હે અમ્મા ! હવે આટલો બધો શેક શા માટે ? અહીં તારાં અપરાધ શો છે? સ્વરછંદપણે કયાંય પણ નિષેધ ન પામતાં ઘટના અને વિઘટનામાં રસિક એવું એ દૈવ જ અહીં ઠપકા પાત્ર છે, કે જે વિવિધ કાર્ય–સાધક વેશ પહેરાવી નટની જેમ માણસને વિવશ બનાવી નચાવે છે, અત્યંત વિરૂદ્ધ વર્તન પણ કરાવે છે તથા અગમ્ય સાથે પણ સંગમ કરાવે છે; માટે સંતાપ તજી, ધૈર્ય ધર અને આવી પડેલ દુઃખને સહન કરી લે.” તે બેલી–“હે પુત્ર! અત્યંત અસહ્ય અને અગેપનીય આ આવી પડ્યું. તે સંભારતાં જાણે વજની ગાંઠ સમાન હૃદય નિષ્ફર બની ગયું હોય તેમ હું આવી રહી , પરંતુ હું દુર્ભાગીને અન્ય કંઈ જીવવાનું કારણ નથી. હવે હે વત્સ ! એક મોટા વૃક્ષની શાખાએ ગળે પાશ નાખી, સ્વકુળને કલંકરૂપ જીવિતને ત્યાગ કરવા
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ઠ પ્રસ્તાવ–વૈશ્યાયનની માતુશ્રીની વેશ્યા પાસેથી મુક્તિ.
પ
ઈચ્છું છું; માટે મને અનુજ્ઞા આપ. તુ જ અત્યારે પૂછવા લાયક છે. ' તેણે શું— અમ્મા ! એવા દુષ્ટ અધ્યવસાયને અવકાશ ન આપ. હવે હું વેશ્યાના હાથથી સૂકાવતાં તું તપ-નિયમેથી પેાતાના આર્ત્ત આત્માનું સાધન કર. અકાળે વિતના ત્યાગ કરવા એ બધા શાસ્ત્રોએ દૂષિત ખતાવેલ છે. ' એમ તેને શાંત કરી, અહુ દ્રવ્યદાનથી વેશ્યા પાસેથી છેાડાવી, પેાતાના ગામમાં લઈ જઈને જીવિતદાનપૂર્વક તેને ધર્મ-માર્ગમાં તેણે સ્થાપન કરી.
એકદા આ પ્રમાણે વૈરાગ્ય પામતાં તે વૈશ્યાયન ચિ ંતવવા લાગ્યું કે— ‘તીવ્ર અપવાદરૂપ જળસમૂહને લીધે દુધનીય, દૌત્ય, મૃત્યુરૂપ મગર અને મત્સ્યાથી જેના મધ્ય ભાગ ભયંકર છે એવા આ સ`સારરૂપ સાગરને જાણ્યા છતાં પ્રાણીએ પેાતાના ગૃહની જેમ તેમાં સુખે કેમ રહી શકતા હશે ? માહ-માહાત્મ્યથી પ્રધાન વિવેકરૂપ લેાચન આચ્છાદિત થતાં જે એટલુ પણુ જાણુતા . નથી કે આથી સુખ થશે કે દુઃખ ? આ ઉચિત છે કે અચેાગ્ય ? અથવા આ સેવનીય છે કે અસેવનીય ? અને વળી તે વખતે જનની સબધી સભાગની દુષ્ટ ચેષ્ટા જે ગાયે મને ન કહી હાત, તે એવું ગાઢ અકાર્ય ું કરી નાખત કે જેની શુદ્ધિ તીવ્ર અગ્નિથી પણ કદી થઇ ન શકત, આવી વિવિધ વિડંબનાનું મૂળ એક ભાગાભિલાષને જ હું સમજું છું, માટે દુગ છનીય એ ભાગથી હવે સર્યું. સર્વ ઉપાધિ રહિત એવા ધર્મને જ આદરૂ. ’ એ પ્રમાણે અનેક પ્રકારે નિશ્ચય કરી, ગાશખિકે જનનીને પ્રાણામા ( એક જૈનેતર દીક્ષા ) અપાવી અને પોતે પણ પ્રવ્રજ્યા ધારણ કરી. પછી તે વિશેષ તપ, પેાતાના ધર્મશાસ્ત્રના અભ્યાસ, પ્રાણીએની રક્ષા અને ગુરૂની ઉપાસના કરવા લાગ્યા. એમ પોતાના ધર્મ-માર્ગમાં તે પ્રવિણ થયા. એકદા પરિભ્રમણ કરતાં તે કુમારગામની બહાર આવી તાપના કરવા લાગ્યો. એ પ્રમાણે વૈશ્યાયનની ઉત્પત્તિ કહી.
હવે ત્યાં આતાપના લેતાં મધ્યાન્હે સૂર્યના તાપથી તપેલી ચૂકાજૂએ તેની જટામાંથી પૃથ્વી પર પડવા લાગી. એટલે દયાને લીધે તે ક્રૂ પડતાં જ઼ હાથમાં ઉપાડી પેાતાની જટામાં પાછી નાખતા. એવામાં તેની પાસે થઈને ભગવંતની સાથે જતા ગાશાળા તેને જોતાં, અનિષ્ટ સ્વભાવને લીધે જા નજીક આવી, મોટા અવાજે કહેવા લાગ્યા કે- અરે ! શું તમે પ્રસિદ્ધ મુનિ છે કે ચૂકાશય્યાતર છે ? અથવા સ્ત્રી કે પુરૂષ છે ? ખરાખર સમજાતુ નથી. અહા ! તારી ગભીરતા.' એમ તેના ખેલતાં ક્ષમાશીલ વૈશ્યાયન
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
કાંઈ પણ બે નહિ, તેવામાં દુર્વિનય-રસિક ગોશાળાએ ફરી ફરી એ રીતે ત્રણ વાર પૂછયું એટલે પ્રશાંત છતાં દુષ્ટ વચનથી મથિત થયેલ તેને તીવ્ર કોપરૂપ અનલ, અતિધણ ચંદનની જેમ જાગ્રત થયે જેથી તેણે ગોશાળાને દગ્ધ કરવા, ઉત્કટ વાળાએથી પ્રસરતી તેજલેશ્યા મૂકી એવામાં લાગવંતે ગશાળાની રક્ષા કરવા અને તેજલેશ્યાને શાંત કરવા સમર્થ એવી તરત જ શીતલેશ્યા છોડી; તેથી તેલેશ્યા તરફ બહારથી વેષ્ટિત થતાં, હિમવૃષ્ટિથી અગ્નિકણની જેમ તે તરત બુઝાઈ ગઈ. એમ ત્રિલેકનાથ પ્રભુની અસાધારણ
-શક્તિ જોતાં વૈશ્યાયન વિનય-નમ્ર બની આવાં વાક્યથી સ્વામીને ખમાવવા લાગ્ય-“હે ભગવન ! આ દુરશીલ આપને શિષ્ય છે એમ હું સમજતો ન હતો. અત્યારે જાણું શક, તે હવે એ મારે અપરાધ આપ ક્ષમા કરો.” એમ બેલતાં વૈશ્યાયનને જોઈ ને શાળાએ કહ્યું-“હે ભગવન! એ યૂકાશય્યાતર ઉન્મત્તની જેમ શું બકે છે?” પ્રભુ બોલ્યા-“હે ભદ્ર! જ્યારે તું મારી પાસેથી ખસી, એને એમ કહ્યું કે-“શું તું મુનિ છે?” ઈત્યાદિ તારા વચને પ્રથમ વખતે સહી લીધાં, પરંતુ તું વારંવાર બોલવા લાગે જેથી તેણે તને બાળવા માટે ઉગ્ર, વિસ્તૃત, સલિલાદિ શીતલ વસ્તુથી શાંત ન થાય તેવી તેલેશ્યા મૂકી. તે જ્યાં સુધી તારા શરીર સુધી ન આવી તેટલામાં તેના પ્રતિઘાત નિમિત્તે ચંદ્ર અને હિમ સમાન શીતલ એવી શીત લેશ્યા મેં વચમાં મૂકી. તેના પ્રભાવથી તારું શરીર તેવું જ અદગ્ધ જોઈ, કેપ શમાવી, તે મારા પ્રત્યે બે કે-“હે ભગવન્ ! આ તમારે શિષ્ય છે એવી મને ખબર ન હતી, માટે મારે દુર્વિનય આ૫ ક્ષમા કરજે.” એમ સાંભળતાં ગોશાળ ભયબ્રાંત થઈ ભગવંતને ભક્તિથી નમીને કહેવા લાગે કે-“હે પ્રભુ! તેલેશ્યા કેમ પ્રગટ થાય ?” ભગવાન બોલ્યા“હે શાલક! નિરંતર છ મહિના ઉપરાઉપરી છઠ્ઠ તપ કરતાં પારણામાં એક મુઠી અડદના બાકળા અને એક ચળું પાણી લેવાથી વિપુલ તેજલેશ્યા પ્રગટે.” આ તેનું અનુષ્ઠાન ગોશાળે બરાબર ધારી લીધું.
એકદા સ્વામી કુમારગામ નગરથી સિદ્ધાર્થ નગર પ્રત્યે ચાલ્યા. ત્યાં પૂર્વે કહેલ તિલથંબનું સ્થાન આવ્યું ત્યારે ગોશાળે પૂછયું કે-“હે ભગ વન ! મને લાગે છે કે તે તિલથંબ નીપજે નહિ હોય.” પ્રભુ બોલ્યા-બહે ભદ્ર! એમ ન બોલ. તે અહીં નજીકમાં નિષ્પન્ન થયે જ છે.” ભગવંતના એ વચનને ન સદહતાં આગળ જઈને એકાંતે નાખી દીધેલ તે તિલથંબની
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પણ પ્રસ્તાવ વૈશ્યાયનની પ્રવજ્યા અને ગોશાળાને તેલેસ્યા-પ્રાપ્તિ. ૩૨૭. એક ફળી પિતાના હાથે ફેલી, તલ ગણતાં તે કહેવા લાગ્યું કે બધા જ મરીને વારંવાર તે જ પિતાના શરીરમાં ઉત્પન્ન થાય છે.” એ પઉટ્ટપરિહારની માન્યતા તથા નિયતિવાદને તેણે બહુ દઢતાથી સ્વીકાર કર્યો. પછી પ્રભુને મૂકીને તેજલેશ્યા સાધવા માટે તે શ્રાવસ્તી નગરીમાં ગયે. ત્યાં કુંભારના મકાનમાં રહી, છ મહિના ઉગ્ર તપકર્મ આચર્યું એટલે તેજલેશ્યા તેને સિદ્ધ થઈ, અને કુપના કાંઠે રહેલ દાસીના શરીરને બાળવાથી તેને બરાબર નિશ્ચય થતાં, મનમાં ભારે પ્રભેદ પામી સતત કૌતુહલ જોવાની ઈચ્છાથી તે ગામ, નગરાદિકમાં ભમવા લાગ્યું.
એવામાં એક વખતે અષ્ટાંગ નિમિત્તશાસ્ત્રના જ્ઞાતા, ધર્મ આચરવામાં શિથિલ પાર્શ્વનાથના શિષ્ય, કૌતુહલથી સ્વચ્છ ગામ, નગરાદિકમાં ભમતા તે ગોશાળાને મળ્યા અને તેમને પરસ્પર આલાપ થશે. તેમણે કંઈક નિમિત્તશાસ્ત્ર ગોશાળાને બતાવ્યું, જેથી અતીત-અનાગત વસ્તુ લોકોને બતાવતાં તે અધિક પ્રખ્યાત થયે; પરંતુ સ્વભાવથી તેની દુષ્ટ-શીલતાને પાર કોણ પામે ? અને તેમાં વળી તે પાપાસક્તને વિદ્યાતિશય પ્રાપ્ત થયે એટલે તે પૂછવું જ શું? પછી રાહુ રહિત મુક્ત “ચંદ્રમાની જેમ અધિક સુશોભિત અને વિગત એવા ભગવંત પણ ગોશાળાથી વિમુક્ત થઈ, વસુધામાં વિચરવા લાગ્યા.
એમ અનુપમ સંયમ-ભાર ધરવામાં એક-ધીર અને ભુવનના ગુરૂ એવા શ્રીવીરના ત્રિલેક-વિસ્તૃત ચરિત્રમાં અનેક અનર્થ કરનાર ગે શાળાના દુનિયવડે પ્રતિબદ્ધ આ છો પ્રસ્તાવ વિસ્તારથી સંપુર્ણ થ.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तम प्रस्ताव.
પ્રસ્તાવમાં ગશાળા સહિત સ્વામીને જે ઉપસર્ગો * $ થયા તે બતાવ્યા. હવે એકલા ભગવતને જે ઉપસર્ગો
થયા તે કહેવામાં આવે છે. પછી પ્રલયકાળના પ્રચંડ અગ્નિ સમાન ધર્મધ્યાનવડે અશુભ કર્મલેપને દગ્ધ કરનાર, અગ્નિથી ઉત્તીર્ણ જાત્ય કંચન સમાન કાંતિસમૂહથી, ઉગતા દિનકરની જેમ દિશાઓને પ્રકાશિત કરતા શ્રી મહાવીર ભગવંત અનુક્રમે વિચરતા વૈશાલી નગરીમાં આવ્યા. ત્યાં જીવાજીવાદિ નવતવને જાણનાર, વિવિધ અભિગ્રહથી અવિરતિભાવને નિગ્રહ કરનાર તથા ભવભયને લીધે અણુવ્રતાદિ શ્રાવકધર્મ આદરનાર અને સિદ્ધાર્થ રાજાને બાળમિત્ર એવો શંખ નામે સામંત હતો. તેણે ભગવંતને ઓળખીને પરમ ભક્તિ અને મેટી સમૃ-- દ્ધિથી પ્રભુને સત્કાર કર્યો. ત્યાંથી કેટલાક દિવસ પછી સ્વામી વાણીજ ગામ ભણી ચાલ્યા. તેની વચ્ચે ભંગુર તરંગથી ઉછળતી, પુષ્કળ જળથી બંને કાંઠે ભરપૂર, મહિલા-હદયની જેમ જેને મધ્યભાગ દુગ્રહો છે, રણભૂમિ જેમ સંનદ્ધ સુભટે, અ, હસ્તીઓ અને રથયુક્ત હોય છે તેમ કાચબા, મસ્યાદિકના આધારરૂપ એવી ગંડકિકા નામે મહાનદી આવી. સ્વામી નાવથી તે ઓળંગી પરતીરે જતાં ભાડા નિમિત્તે નાવિકેએ તેમને પકડયા. એ વખતે મધ્યાન્હ સમય હતે. સૂર્યના ઉગ્ર તાપથી વેળુ બહુ જ તાપી ગઈ હતી તેથી ભગવંતના કમળ સમાન કોમળ ચરણ–તલ તપી રહ્યા. એવામાં તે જ શંખ સાંમતનો ચિત્ર નામે ભાણેજ દૂતના કામે સીમાડાના રાજા પાસે જઈ, નાવમાર્ગે પાછા ફરતાં તેણે સ્વામીને તેવી સ્થિતિમાં જોયા, એટલે. અનેક દુર્વચનેથી નાવિકને નિભ્રંછી પ્રભુને છોડાવીને તે મહિમા કરવા લાગે
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
. સપ્તમ પ્રસ્તાવ-પ્રભુને ભદ્રાદિ પ્રતિમાનું વહન કરવું. ૩૨૯ - હવે ચરમ તીર્થનાથ વીરસ્વામી, સમાધિથી મનને રોકતા, સચરાચર લકનું રક્ષણ કરતા, પ્રતિદિવસે વિવિધ પ્રતિમાએ રહેતા, કયાંક કોપાયમાન ઉરખુંખલ જેકથી નિંદા પામતા, કયાંક નમતા સામંત અને દેવાથી સ્તુતિ કરાતા, કેઈ સ્થળે સામાન્ય પુરૂષના જીવનનો નાશ કરી નાખે તેવી તીવ્ર આપદા સહન કરતા, કયાંક અનુકૂળ જનોથી વિવિધ પૂજા-મહિમા પામતા તથા અનેક તપવિધાનમાં પરાયણ એવા ભગવંત ધર્મતુલા-ત્રાજવાની જેમ બંને તરફ સમાન જ ચિત્તવૃત્તિને ધરતા અને વિવિધ ભાવનાઓ ભાવતા તે વસુધા પર વિચરવા લાગ્યા. તેમનું મન, પ્રથમ વિકાસ પામતી આમ્ર-મંજરીના પરિમલથી ભેગા થતા ભમરાઓ વડે રમણીય, નવપલ્લવિત અશોક, સરલ, શલકી વૃક્ષે યુક્ત, કર્ણાટકની રમણીઓના લલાટ પર રહેલ આદ્ર લતાને ચલાયમાન કરવાને ચતુર એવા દક્ષિણ-પવનના આડંબર સહિત, અને જ્યાં પ્રવર વેશધારી કુરંગાક્ષીઓ તાલ અને ગીતરવથી ઉત્કટ મન્મથને જગાવી રહી છે એવી વસંતઋતુ જરા પણ ચલાયમાન કરી શકતી નહિ; તેમજ પ્રચંડ માdડના કિરણેથી જ્યાં ભુવનભાગ વિકરાલ થયેલ છે, તૃષ્ણભિભૂત ચાતક સમૂહના ઘેર સ્વરવડે જ્યાં અન્ય શબ્દ આચ્છાદિત થયા છે, અને પ્રખર પવનથી ઉછળેલ અને દુરસ્પર્શ રજકણોના સમૂહથી જ્યાં રસ્તા દુર્ગમ થયા છે એવો ગ્રીભકાળ પણ પ્રભુના મનને ડોલાવી ન શકત; વળી ઘનાઘનના ઘોર ઘોષ તથા ગજઘટાથી જ્યાં પાંથજને ભય પામી રહ્યા છે, ચમકતી વીજળીના પુંજથી ભય પામતી વિરહી વામાઓના હૃદયને તપ્ત કરનાર અને હર્ષિત મયૂરના કોલાહલયુક્ત એવો વર્ષાકાલ પણ તેમને ડરાવી ન શક; તથા વિકસ્વર કમળ કે કુમુદના પરાગથી રાજહંસને મલિન કરનાર, પાકેલ શસ્ય-સંપત્તિથી ધરણીતલને અભિરામ બનાવનાર અને ગજે. દ્રના મદગંધ સમાન અત્યંત સફચ્છદના પુષ્પ–પરિમલથી દિશાઓને વાસિત કરનાર એવી શરઋતુ પણ સ્વામીને ડગાવી ન શકી; ફૂલથી ફાલતા અશેકની માંજરથી જ્યાં વનવિભાગ પિંગલ થઈ ગયું છે અને હર્ષ પામતા પામર જનોએ મચાવેલ વન-મર્દનથી કંપતા કંકેલિના કલકલને લીધે જ્યાં ગામ-સંનિવેશનું અનુમાન થતું એવા હેમંત સમયમાં પણ ભગવંત અચળ રહ્યા; તેમજ વળી હિમ-કણયુક્ત શીતલ પવનથી કંપતા પથિકેએ મૂકેલ સત્કારયુક્ત, સ્થાને સ્થાને જગાવેલ અગ્નિ પાસે જ્યાં પાંથેજને સૂતા છે અને વિકસતા કુસુમરૂપ અટ્ટહાસ્ય વડે જ્યાં વન-વિભાગ હાસ્ય કરી રહેલ
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
એ શિશિરકાલ પણ જિનેશ્વરના મનોભાવને શિથિલ કરી ન શકે. એમ ધર્મ ધ્યાનમાં અત્યંત લીન થયેલ પ્રભુને છએ ઋતુઓ ભીતની જેમ વિકાર પમાડી ન શકી. એ પ્રમાણે વિહાર કરતાં ભગવંત વાણિજ ગામમાં આવ્યા અને ત્યાં બહાર કાઢ્યગે રહ્યા. તે નગરમાં આનંદ નામે શ્રાવક હતું કે જે નિરંતર છ–તપ કરતે, તે તપના પ્રભાવથી તેને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, જેથી પ્રભુને પ્રતિમા સ્થિત જોઈ,અત્યંત ભકિત પ્રગટાવતાં તે સ્વામી પાસે જઈ, યથાવિધિ વંદીને કહેવા લાગે કે-“હે ભગવન ! તમે લાંબા વખતથી દુસ્સહ પરીષહ સહન કર્યા. અહે! તમારું વજામય શરીર ! અહો! તમારું અડગપણું ! એ કલેશ-દુખનું ફળ તમે પામી ચૂક્યા, કારણ કે કેટલાક વરસ પછી તમને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થશે.” એમ કહી તે પિતાના સ્થાને ગયે. સ્વામી પણ ત્યાંથી નીકળી, શ્રાવસ્તી નગરીમાં વિચિત્ર તપકર્મયુક્ત દશમું ચોમાસું વીતાવી, નગરીની બહાર પારણું કરી, સાનુલમ્પિક નામના ગામમાં ગયા. ત્યાં ભદ્રપ્રતિમામાં રહી, પ્રથમ નિરાહારપણે પૂર્વાભિમુખ એક પુદ્ગલમાં દષ્ટિ સ્થાપી, આખો દિવસ તેમ રહી, રાત્રે દક્ષિણાભિમુખ રહ્યા. પછી દિવસે પશ્ચિમાભિમુખ અને રાત્રે ઉત્તરાભિમુખ એમ છઠ્ઠ–તપથી એ ભદ્રપ્રતિમા પાળી, પારણું કર્યા વિના સ્વામી મહાભદ્ર પ્રતિમાને રહ્યા. તેમાં પૂર્વ દિશામાં અહોરાત્ર, એમ ચારે દિશામાં ચાર અહોરાત્ર ભુજા લંબાવી, ચાર ઉપવાસપૂર્વક કાર્યોત્સર્ગે રહ્યા અને પારણ વિના ફરી સર્વતોભદ્રા નામની પ્રતિમાને રહ્યા. તેમાં પૂર્વાદિક દશે દિશાઓમાં એક એક અહોરાત્ર કાર્યોત્સર્ગે રહ્યા, તેમાં પણ એટલું વિશેષ કે ઊર્વ દિશામાં ઊર્વલેકનાં દ્રવ્યોમાં અને અદિશામાં અધોલેકનાં દ્રવ્યમાં દષ્ટિ સ્થાપી ધ્યાન કરતા અને એ પ્રતિમામાં પ્રભુએ દશ ઉપવાસ કર્યો. એ ત્રણ પ્રતિમા આચરતાં ભગવંત ભારે પરિશ્રમ પામ્યા. પારણને સમય થતાં જિનેશ આનંદ ગૃહસ્થના ઘરે ગયા. તે વખતે લંડ-ગૃહપગી વસ્તુ બેઠવતી બહુલિકા નામની દાસીએ પ્રભુને જયા અને નજીક આવતાં સ્વામીને તેણે સુવાસિક ભાત આપવા આગળ ધર્યા. એટલે ભગવંતે પણ સંબ્રાંત થયા વિના તે સમજીને સ્વભાવે રક્તતાવડે સુભગ એવા પિતાના હાથ પ્રસાય, ત્યારે પરમ શ્રદ્ધાને ધારણ કરતી તે દાસીએ ભાત વહેરાવ્યા. એવામાં વિભુના દુષ્કર તપના અંતે પારણું થતાં, હૃદયમાં ભારે હર્ષ પામતા સુરાસુર અને કિન્નરોથી આકાશ છવાઈ ગયું અને પાંચ પ્રકારના પુષ્પો સહિત સાડીબાર કેટી સુવર્ણની તેમણે વૃષ્ટિ કરી, ચતુર્વિધ વાદ્યો વગાડ્યાં તેમજ લોકે ભારે સંતોષ પામ્યા. તે બહુલિકા દાસીને રાજ છત્રની છાયામાં નવરાવી અને તેનું
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તમ પ્રસ્તાવ-પેઢાલ ગામમાં પ્રભુનો કાયોત્સર્ગ.
૩૩૧
દાસત્વ ટાળ્યું, એ પ્રમાણે આ જ ભવમાં વિશિષ્ટ વ્યક્તિએ સુપાત્રદાન આપતાં ઉત્કૃષ્ટ ધનસમૃદ્ધિ પમાય તે અન્ય ભવની શી વાત કરવી ? અને એથી જ વિસ્તૃત ભવાર્ણવ પણ ગોષ્પદની જેમ પુણ્યવંત જ દુષ્કર તપ વિના પણ લીલામાત્રથી ઓળંગી જાય છે. ત્રિલોક-લક્ષ્મી પામી શકાય અને સર્વ મનેવાંછિત સુખ પણ મેળવી શકાય, પરંતુ એક જગપ્રધાન સુપાત્રદાન મળવું મુશ્કેલ છે. જ્ઞાન કે તપ પણ દૈવયોગે કદાચ નિષ્ફળ થવા પામે, પરંતુ આપવામાં આવેલ સુપાત્રદાન કદાપિ નિષ્ફળ જતું નથી, એમ જાણી કલ્યાણની પરંપરાને આપવામાં સમર્થ એવા દાનને વિષે, આત્મસુખને ઈરછનાર કેણ પ્રયત્ન ન કરે ? પછી ભગવંતે બહાર પારણું કરીને અન્યત્ર વિહાર કર્યો.
એકદા ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતાં પ્રભુ, ઘણું સ્વેચ્છાથી વ્યાસ , વા દઢભૂમિ દેશમાં ગયા. ત્યાં પેઢાલ ગામની બહાર પેઢાલ નામના ઉદ્યાનમાં પિોલાસ ચૈત્યને વિષે ચોવિહાર અઠ્ઠમ તપ આદરી, જરા શરીરને નમાવી, અચિત્ત લુખ્ખા પુગલમાં અનિમેષ દૃષ્ટિ સ્થાપી, સર્વ ઇન્દ્રિયોને ગોંપવી, શરીર સંકોચી, ભુજદંડ લંબાવી, બંને ચરણ બરાબર સુશ્લિષ્ટ અને નિરાળ રાખી, દુષ્કર અને કાયર જનને ખેદ પમાડનાર એવી મહાપ્રતિમા ભગવતે એક રાત આદરી. એવામાં સીધર્મા સભામાં વિવિધ મણિ-રત્નના ભાસુર કિરણેથી દેદીપ્યમાન મેટા સિંહાસન પર સુખે બેઠેલ, અનેક કોટાકોટી દેવદેવીઓથી પરવરેલ, મુગટ પ્રમુખ આભરણથી શોભાયમાન એવો પુરંદર, તથાવિધ પ્રતિમાપ્રતિપન્ન પ્રભુને અવધિથી જોઈ, તત્કાલ આસન તજી, અત્યંત ભક્તિ લાવી, મહીપીઠ સુધી વારંવાર મસ્તક નમાવી–વંદન કરી, - આનંદથી ભરેલ, સદૂભૂતાર્થ ગુણોને પ્રકાશવામાં સમર્થ, ૫રમ પક્ષપાતવડે સુંદર એવી વાણીથી લાંબો વખત સ્તવી, સ્વામીના અસાધારણ ગુણપૂર્ણ શ્રામણ્યને હૃદયમાં સમાવવાને જાણે અસમર્થ હોય તેમ પુનઃ સ્તુતિ કરવા લાગે-“હે દે ! એ ભગવંત મહાવીર પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુણિયુક્ત, અક્રોધી, અમાની, અમાથી, અલભી, અનાથવી, નિમેમ, અકિંચન, શંખની જેમ નિરંજન, જાત્યકંચનની જેમ સ્વભાવથી જ સુરૂપવાન, જીવની જેમ અપ્રતિહત ગતિવાળા, ગગનની જેમ નિરાલંબ, પવનની જેમ અપ્રતિબદ્ધ, સાગરસલિલની જેમ શુદ્ધ હૃદયવાળા, પુષ્કર-કમળપત્રની જેમ નિર્લેપ, કર્મની જેમ ગુપ્ત દ્રિય, ખડગીશંગની જેમ એકાકી, વિહંગની જેમ પ્રમુક્ત, ભારંગની જેમ અપ્રમત્ત, મંદરાચલની જેમ નિષ્કપ. સાગરની જેમ ગંભીર, ચંદ્રની જેમ સૌમ્ય, દિવાકરની જેમ તેજસ્વી, કુંજરની જેમ શૌર્યવાન, પંચાનનની
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૧
શ્રૌ મહાવીરચરિત્ર.
જેમ દુષ, વૃષભની જેમ ધુરંધર, વસુંધરાની જેમ સંસહ, ઘૃત, મધુસિક્ત હુતાશનની જેમ તેજવર્ડ જ્વલંત, તેમજ એ પ્રભુને કયાં પ્રતિબંધ થતા નથી, તે ચતુર્વિધ આ પ્રમાણે છેઃ-(૧) દ્રવ્યથી, (૨) ક્ષેત્રથી, (૩) કાલથી અને (૪) ભાવથી. [૧] તેમાં દ્રવ્યથી તે મારી માતા, મારા પિતા, મારે ભ્રાતા, મારાં સ્વજન-સંબંધી, મારા સચિત્ત, અર્ચિત્ત અને મિશ્ર દ્રત્યે—એમ મમત્વ ઉત્પન્ન ન થાય. [૨] ક્ષેત્રથી તે ગામ, નગર, અરણ્ય, ક્ષેત્ર, ખળા, ઘર કે અન્યત્ર તેવા પ્રકારમાં પ્રતિખંધ ન થાય. [૩] કાલથી તે સમય, આવલિકા, શ્વાસેાશ્વાસ, ક્ષણુ, મુહૂત્ત કે દિવસાદિકમાં મમત્વ ન થાય. [૪] ભાવથી તે ક્રોધ, માન, માયા, લેાલ, રાગ, દ્વેષ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, વૈશૂન્ય, પરપરિવાદ, અરતિ, રતિ, માયામૃષાવાદ કે મિથ્યાત્વશલ્યમાં મમત્વ ન ઉપજે. તથા એ ભગવાન વર્ષાકાલ સિવાય આઠ મહિના ગામડામાં એક રાત અને નગરમાં પાંચ રાત રહેતાં, હાસ્ય, શાક, ભય રહિત, નિગ્રંથ, નિરહ'કાર, વાસિત ચંદન સમાન, તૃણુ, મણિ, પત્થર કે કંચનમાં સમષ્ટિ, સુખ-દુઃખમાં સમભાવે રહેનાર, આ લેાક અને પરલેાકના પ્રતિબંધ રહિત, જીવિત કે મરણુમાં આકાંક્ષા રહિત તથા પૂર્વનાં કર્મ-સંધાતના નાશ કરવા સદા સાવધાન થઈને વિચરી રહ્યા છે. પેાતાના ધૈર્યથી ત્રિભુવન-જનને તેાલનાર એવા એ મહાનુભાવને ધર્મધ્યાનથી ક્ષેાલ પમાડવાને કોઈ સમર્થ નથી. દેવેદ્રો, દેવા, યક્ષા, રાક્ષસા, વિદ્યાધરા, ભૂતા, મહારગા–એ અતુલ્ય માહાત્મ્યયુકત છતાં વિભુને ચલાવી ન શકે. કદાચ મેરૂ ચલાયમાન થાય, પૃથ્વી પાતાલમાં પેસી જાય અને કાઈ બળવાન કદી ચંદ્ર–સૂનાં વિમાનેને પણ દળી નાખે, તેમજ ઘણા મત્સ્ય અને મગરેાથી ભીમ એવા મહાસાગરેશને પણ કદાચ કાઈ શાષવી નાખે; તથાપિ ભગવંતને ત્રણ ભવન સાથે મળીને પણુ ચલાયમાન કરી ન શકે.
""
એ પ્રમાણે સાંભળતાં પ્રચંડ કાપથી હાઠ કરડી, ભ્રકુટીને ભીષણુ બનાવી, દોષના એક સંગમરૂપ સરંગમક નામે દેવ કે જે ઇંદ્ર સમાન વિભવવાળા, તત્કાલ લજ્જા અને માઁદા રહિત બનેલેા, સદા વિવેકહીન અને અન્ય એવા તે ઇંદ્રને કહેવા લાગ્યા કે– હે સ્વામિન્ ! દેવસભામાં નિર્ગુણુ શ્રમણને પણ આમ શા માટે વખાણેા છે ? અથવા તા સ્વામીના સ્વચ્છ આલાપ પણ શાલે છે. સત્ય છે કે એનામાં જો કાઇ સુવિશુદ્ધ સુદરતા-શ્રેષ્ઠતા હોય તેા ગૃહપાલન સિવાય તે પાખંડને શા માટે પેષે છે ?
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તમ પ્રસ્તાવ–ઈંદ્રે કરેલ પ્રભુની પ્રશ ંસા અને સંગમ–પ્રતિજ્ઞા.
કુશળ જના, ગૃહવાસ કરતાં અન્ય ધર્મ-કર્મ બતાવતા નથી. કલીમપણે તેના ત્યાગ કરતાં તેનામાં શંસનીય શુ` હાય ? વળી તમે જે કહ્યુ કે ઇંદ્રો પણ એને ધર્મ-ધ્યાનથી ચલાવી ન શકે, તેમ કહેવું પણ તમને યુક્ત નથી; કારણ કે ભૂપીઠને જેએ લીલામાત્રથી પેાતાના કર-પદ્મવમાં ધારણ કરે છે અને મોટા શિખરયુક્ત મેરૂને પણ જેએ એક ગાળાની જેમ તાલે છે, વળી વાચામાત્રથી કાપાયમાન થયેલા જેએ ત્રિભુવનને પણ યમ-વદનમાં નાખી દે છે તેવા સમર્થ દેવાની તુલના કેણુ કરી શકે ? જો એ મારૂ વાકય તમે માની ત્યા તા તેને ક્ષેાલ પમાડવાની જરૂર નથી, નહિ તેા જીએ, તેને પ્રતિજ્ઞાભ્રષ્ટ કરૂ છું, ’ એમ તેના કહેતાં ઇંદ્ર ચિંતવવા લાગ્યા- અહા ! આ તે મહાપાપપડલને લીધે સર્વથા વિવેક રહિત છે, માટે આ પ્રસંગે જો અટકાવીશ તે અવશ્ય આ કલ્પી લેશે કે-‘ એ ભગવાન્ ઇંદ્રના સામર્થ્યથી અવિચલ થઇ તપકમ આચરે છે, પરંતુ પેાતાની શક્તિથી નહિ. ’ એમ ધારી મૌન રહ્યા. એટલે સંગમક દેવ પણુ ભારે મત્સર ધરતા, પેાતાના પ્રધાન પરિજને નિવાર્યા છતાં એ શુ માત્ર છે ? એને આજે જ ચલાયમાન કરી આવું. એવી પ્રતિજ્ઞા કરી તે સભામંડપથી બહાર નીકળ્યે અને ભગવત પાસે ગયા. ત્યાં પ્રભુને જોતાં ગાઢ કપ કરતાં તેણે પ્રલયકાળની જેમ પ્રમળ ધૂલિસમૂહ વિમુલ્યેŕ, જેથી પગથી માંડીને આંખ અને કાન સુધી આચ્છાદિત થતાં સ્વામીના શ્વાસ અંધ થઇ ગયા, છતાં ધ્યાનથી લેશમાત્ર પણ પ્રભુ ચલાયમાન ન થયા. એમ ભગવડતને અચળ જોઇ તેણે વજ્ર સમાન તીક્ષ્ણ મુખ વાળી કીડીએ વિષુવી. તે દુનની જેમ અવકાશ પામતાં જિનને ડંખવા લાગી, પરંતુ નિર્વાંગીના મનાથની જેમ તે નિષ્ફળ નીવડ્યો, એટલે સાય સમાન તીક્ષ્ણ મુખવાળા અને દુર્નિવાર એવા ડાંસ પ્રગટાવ્યા. તેમનાથી પણ ભગવત ક્ષેાભ ન પામતાં, તેણે પ્રચંડ મુખવાળી મક્ષિકાએ વિષુવી. તેમનાથી શરીર ખવાતાં પશુ જિનનાથ નિષ્કપ રહેતાં, તેણે પીગલ અને કઠિન કાંટાવાળા વીંછી પ્રગટાવ્યા. તેમણે તીવ્ર ડંખ મારતાં પણ પ્રભુ અડગ રહ્યા એટલે ભારે મત્સર લાવતા તેણે દાઢાવડે વિકરાલ નાળીયા વિકુર્યાં. તેમણે પણ પ્રભુના શરીરને ભારે વેદના ઉપજાવી, છતાં તે ધ્યાનથી ચન્યા નહિ. આથી ભારે કાપ પ્રગટતાં તે દેવે કા-રત્નથી લાસુર અને દુસ્સહ એવા ભુજંગ જગાડ્યા. અતિતીક્ષ્ણ અને લાંખી દાઢવાળા તેમણે જિન-શરીરને ચંદન વૃક્ષની જેમ દૃઢપણે વીંટી લીધું અને સખ્ત રીતે ડંખવા લાગ્યા. તેમ છતાં જરા પણ ચલાયમાન ન થયેલ જિનેશ્વરને જોઇ, તેણે દિવ્ય શક્તિથી
333
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ઉંદરે પ્રવર્તાવ્યા, તેમજ પર્વત સમાન ઉંચા તથા ઉછળતી સુંઢવડે ભીષણ એવા પ્રચંડ હાથીઓ પણ તરત પ્રગટાવ્યા. તેનાથી વિશેષ કદર્થના અને વિવિધ પીડા પામતાં પણ એક લેશમાત્ર પ્રભુ ધર્મ-ધ્યાનથી ચલિત ન થયા. એ રીતે હાથણીઓ તથા પિશાચે પ્રગટાવીને તે અધમ દેવ જિનને ક્ષોભ પમાડવા લાગ્યું, છતાં વિભુ ચલાયમાન ન થતાં, તેણે વિકરાલ દંતાગ્રરૂપ બાણથી ભીમ એ શાલ તરત જ જિન ઉપર વિકુ. તે પણ અતિતીર્ણ નખ અને દાઢવડે જ ગુરૂને અત્યંત પીડા પમાડી, પ્રભાતના દીપકની જેમ નિસ્તેજ બની ગયે. એમ સામાન્ય જનના જીવિતને મકાવનાર ઉપસર્ગો કર્યા છતાં પ્રભુને નિશ્ચલ જોઈને તે દેવ ખેદ કરવા લાગ્યું. પછી તેણે યથાસ્થિત સિદ્ધાર્થ રાજા અને ત્રિશલા રાણુને વિદુર્વતાં તેઓ કરૂણ-વિલાપપૂર્વક કહેવા લાગ્યા કે-“હે પુત્ર ! તે આ શું દુષ્કર આરંવ્યું છે ? તું દીક્ષા તજીને અમારું પરિપાલન કર. તારા વિરહે હે વત્સ ! અમે અશરણું અને અત્રાણ બન્યા છીએ.” એથી પણ જ્યારે તે ક્ષોભ પમાડવાને સમર્થ ન થયું ત્યારે તેના વિકુવી, તે જિનની તરફ છાવણી નાખી રહી. ત્યાં પત્થર ન મળતાં રસોયા, જિનના પગ પર વાસણ મૂકી, નીચે વજાનલની જવાળાથી રાંધવા લાગ્યા, એટલે સવિશેષ ધર્મધ્યાનરૂપ જળ-કલ્લોલ ઉછળતાં જાણે શાંત થઈ ગયેલ હોય તેમ નિષ્ફળતા મળતાં, તે દેવતાએ અનેક પક્ષીઓનાં પાંજરા પ્રભુના શ્રવણે, ભુજાએ, સ્કંધે અને જંઘામાં લટકાવ્યા. તેમાંથી બહાર નીકળતા પક્ષીઓ નખ તેમજ તીણ ચંચુ-પ્રહારથી જિન-શરીરને કરડવા લાગ્યા, છતાં પ્રભુ અક્ષુબ્ધ રહેતાં, પ્રતિસમયે વધતા કેપવડે તેણે કલ્પાંત કાલ સમાન રજકણોથી વ્યાપ્ત પ્રખર વાયુ પ્રગટાવ્યો. તેણે પણ કર્મ-તૃણને બાળવામાં સ્વામીને ધ્યાનાનલ અધિક જગાડ્યો, પરંતુ ચિત્તક્ષેભ ન પમાડ્યો. પછી તેણે ઉત્ક્રામક વાયુ રચે, તેથી જાણે ચકે વીંધાયા હોય કે સલિલાવર્સમાં પડ્યા હોય તેમ તેણે પ્રભુને દેહમાત્રથી ભમાવ્યા, પરંતુ માનસિક ભાવથી નહિ.
એ પ્રમાણે તીવ્ર ઉપસર્ગ કર્યા છતાં ભગવંતને નિશ્ચલ જોઈ ભારે કેપ પામતાં સંગમક ચિંતવવા લાગ્યું કે –“અહો ! આ તે વજશરીરી અનેક પ્રકારે ખલના પમાડ્યા છતાં ક્ષેમ ન પામે, તે હવે શું કરવું ઉચિત છે ? હવે જે એને તજી, પિતાની પ્રતિજ્ઞા ભાંગીને દેવલોકમાં જાઉં તે ઈદ્ર પ્રમુખ બધા દેવે જીવતાં સુધી મારી હાંસી કર્યા કરશે, અને વળી તેમ કરવા જતાં પિતાના હૃદયને પણ સંતોષ થાય તેમ નથી, કારણ કે
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
. સપ્તમ પ્રસ્તાવ-સંગમે પ્રભુને કરેલ ઉપસર્ગો.
334 આરંભેલું કામ પૂર્ણ કરવામાં પુરૂષનું પૌરૂષ વ્રત છે અથવા તો હવે એને સતાવવામાં સાર નથી. એ કૂટમુનિને નાશ કરું એટલે એને વિનાશ થતાં ધ્યાન પણ અવશ્ય વસ્ત થશે. એ પ્રમાણે હું મેટી પ્રતિજ્ઞા પાળનાર ગણાઈશ અને ઇંદ્ર પ્રમુખ દેવોમાં હીલના પાત્ર ન થઈશ.” એમ નિશ્ચય કરી, પ્રજવલિત અગ્નિજવાળાથી ઓતપ્રેત, વિદુલ્લતા-સમયના મેઘ સમાન દુપ્રેક્ષ્ય, એક હજાર-કોટિભાર લેખંડવડે બનાવેલ, જબૂદ્વીપરૂપ ડાબલાના મુખનું જાણે ઢાંકણુ હોય તેવા મહાચકને લઈને, જાણે શુધિત કૃતાંત ત્રણ લેકને ખાવા તૈયાર થયેલ હોય તેમ ગુણહીન અને થાળ જેવા હાથવાળો સંગમક દૂર આકાશમાં ઉડ્યો, અને મેરૂને ચૂર્ણ કરવાનું પ્રગટ માહાત્મ્ય ધરાવનાર તે ચક, તેણે પોતાની સર્વ શકિતથી ભગવંત પ્રત્યે છોડયું. તે અત્યંત ભારે ચક્રથી તાડના પામેલા પ્રભુનું શરીર વજીના દઢ ખીલાની જેમ હાથના નખ સુધી પૃથ્વીમાં પેસી ગયું. તેમ છતાં છકાય જીવની દયા ચિંતવતા જિનેશ્વરને જાણું, તે દેવાધમ વિલક્ષ થઈને વિચારવા લાગ્યું કે-“જયંકર ચકથી જ્યારે એ પંચત્વ ન પામે, તે શસ્ત્રથી એનું શરીર ઘાયલ થાય તેમ નથી. હવે શું કરવું? આવા ઉપસર્ગો જેવા માત્રથી સામાન્ય જનનું જીવિત ખલાસ થાય, તે એ દુસહ શરીરને લાગતાં તે કહેવું જ શું ?' એમ ધારી ઓગણીશમા ઉપસર્ગને અંતે “હવે કદાચ અનુકૂળતાથી ક્ષેભ પામશે ” એમ સમજી, સંગમકે નાનાવિધ મણિ-કિરણોથી વ્યાપ્ત એવું એક પ્રવર વિમાન રચ્યું. તેના પર આરૂઢ થઈ, દિવ્યાભરણની પ્રભાથી પ્રકાશિત, નિર્મળ દેવદૂષ્ય ધારણ કરનાર તથા સામાનિક દિવ્ય દેવદ્ધિ બતાવતાં મધુર - વચનથી તે ભગવંતને કહેવા લાગ્યો કે-“હે મહર્ષિ ! તારા સત્ત્વ, તપ, ક્ષમા, બળ, પ્રારબ્ધ વસ્તુને નિર્વાહ, પોતાના જીવિતની નિરપેક્ષા તથા પ્રાણીઓની રક્ષા કરવામાં તત્પરતા એ ગુણેથી હું પ્રસન્ન થયે છું, તે હવે તેવા તપ-કલેશાદિકથી સર્યું. જો તું કહેતે હોય, તે આ જ શરીરે, પ્રવર દેવાંગનાઓથી અભિરામ, સતત જ્યાં વિસ્તૃત નાટક પ્રવત્તી રહેલ છે, 'વિચિત્ર શકિતવાળા દેવતાઓ જ્યાં આશ્ચર્ય બતાવી રહ્યા છે એવા સ્વર્ગમાં તને લઈ જાઉં, અથવા ઉત્તરોત્તર ભય-પરંપરાથી પ્રગટતા જરાદિ દેષ રહિત અને એકાંતિક સુખપૂર્ણ એ મોક્ષ-નિવાસ તને આપું અથવા તે આ જ ધરામંડળમાં અનેક સામતે જ્યાં વિનયથી શાસનમાં વર્તી રહ્યા છે તથા સંખ્યાબંધ હસ્તી, અ, રથ, યોધા, ભંડારથી ભરેલ એકછત્ર નરેંદ્રત્વ તને આપું. એમાં જે તને રૂચે તે માગી લે. ક્ષોભ તજી, કુવિકલ્પ મૂકી દે.” એમ કહ્યાં
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. છતાં જ્યારે ભગવંત ભુજા લંબાવી, એકાગ્રચિત્ત ધર્મ-ધ્યાનમાં પરાયણ રહી કઈ પણ બોલ્યા નહિ ત્યારે પ્રત્યુત્તર ન પામતાં સંગમકે વિચાર કર્યો કે કામ શાસન દુર્લંઘનીય છે, તે મહા મુનિઓને પણ સંક્ષેભ પમાડે છે; માટે તેના સર્વસ્વરૂપ દિવ્ય કામિનીઓ એકલું કે જે એના મનને ચલાયમાન કરે.” એમ સમજી તેણે બધી ઋતુઓ સમકાળે પ્રગટાવી. તેના પ્રભાવે સહકાર કૂલ્યા, અશોક વૃક્ષે પલ્લવિત થયા, દુર્દિન થયું, મલય-વાયુ પ્રવ, કેયલનો કલરવ પ્રસર્યો, કદંબવૃક્ષેમાં કળીઓ આવી, મયૂર નૃત્ય કરવા લાગ્યા, કમળ-પરિમલ પ્રસરી રહ્યો, કાસ-કુસમ સમાન ઉજવળ દિશાઓ ભાસવા લાગી, ભગવંતની ચિતરફ પંચ વર્ણનાં પુષ્પની વૃષ્ટિ કરવામાં આવી. પછી વિવિધ સ્વરે પ્રધાન સંગીતમાં કુશળ, હાવભાવપૂર્વક વિવિધ નાટ્ય-વિધાનમાં વિચક્ષણ, વીણા, વેણુ પ્રમુખ વાજંત્રયુકત, પ્રવર અલંકારથી અલંકૃત એવી દેવાંગનાઓ તેણે પ્રગટાવી. તે પ્રભુ પાસે આવીને સવિલાસ ચેષ્ટા કરવા લાગી. ઉભટ શૃંગારયુકત હલાવણ્યરૂપ જળપ્રવાહ વડે સરિતાની જેમ લીલાપૂર્વક વનવિભાગને પૂરતી, વિશાળ, દીર્ઘ અને ચંચળ અભિવડે ચોતરફ વિકસિત કમળની શંકા કરાવતી, કેટલીક નમતા શિર પરથી પડતા પુષ્પોની માળાઓ બનાવતી અને કેટલીક જિનસમાગમના સુખને ઇછતી, સ્વામીને અત્યંત સતાવવા લાગી. કેટલીક ગળતા આંસુ લુંછવાના મિષે ભગવંતની આગળ પીવર, કનક-કળશ સમાન શોભતા પોતાના સ્તન પ્રગટ બતાવતી. વળી કેટલીક આ પ્રમાણે તર્જના કરતાં બોલતી કે-“હે સુભગ ! તું મિથ્યા કારૂણ્યને ધારણ કરે છે, કારણ કે મદનબાણથી જર્જરિત છતાં આ યુવતીઓનું રક્ષણ કરતા નથી. હે નાથ ! કઠિનતા તજી, અમ દુઃખીએને બોલાવ. સંપુરૂષ પ્રેમાધીનને પરાસ્ત કરતા નથી. આ યુવતીએ તારા દર્શનમાત્રથી જાણે કામની દશમી અવસ્થા પામી છે, હવે ઉપેક્ષા ન કર.” એ પ્રમાણે બહુ વિકાર પ્રગટાવી, સવિલાસ સુરાંગનાઓ જગગુરૂનું મન ધ્યાનથકી લેશ પણ ચલાયમાન કરી ન શકી. પછી સૂર્યોદય થતાં પ્રભુને અશ્રુતિ જોઈ, હિતશકિત સંગમક ચિંતવવા લાગ્યું કે “આ મહાસત્ત્વ મુનિ અનુકુળ ઉપસર્ગોથી પણ ચલાયમાન થતું નથી, તે હવે એને મૂકીને શું હું સ્વર્ગે ચાલ્યા જાઉં ? અથવા તે એમ કરવું મને યુકત નથી. લાંબા વખત ઉપસર્ગ કરતાં પણ વખતસર એનું ચિત્ત ચલાયમાન થશે.” એવા કિલષ્ટ ભાવમાં વર્તતા સંગમકે આહારત્યાગી અને ગામમાં વિચરતા વિભુને પણ સતાવ્યા વાલુકપંથ, સુભૂમ, સુક્ષેત્ર, મલય હસ્તિશીર્ષ, ઓસલિ,
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સપ્તમ પ્રસ્તાવ-સંગમકને થયેલ પશ્ચાત્તાપ અને સ્વર્ગમાંથી ઇદ્ર દૂર કર્યો. ૩૩૭ મોસલિ, તેસલિ પ્રમુખ સંનિવેશમાં વિચરતા ભગવંતને તે અધમ દેવે જે ઉપસર્ગો કર્યા, તે અતિદુસહ અને કહી પણ ન શકાય તેટલા હતા, જેથી આ ચરિત્રમાં તે વિસ્તારીને બતાવ્યા નથી. કુશળ જનેએ પિતે સિદ્ધાંતથકી સમજી લેવા. . એ પ્રમાણે તેના ઉપસર્ગોથી પણ સ્વામી અવિચળ રહી બહુ કાળ ગામાદિકની બહાર વીતાવી, છ-માસિક પારણું કરવાની ઈચ્છાથી તેઓ વ્રજ ગામના ગોકુળમાં ગયા. ત્યાં તે દિવસે એરછ ચાલતે તેથી સર્વત્ર પાસ રંધાતું. ત્યારે ભગવંત પણ “સતત ઉપસર્ગ કરતાં સંગમકને છ મહિના થયા, એટલે હવે ઉપસર્ગ નહિ કરે, તે પરિશાંત થઈને વખતસર પોતાના સ્થાને ચાલ્યો ગયે હશે.” એમ ધારી શિક્ષા નિમિત્તે ગામમાં પેઠા. તે વખતે ભગવાન જે જે ઘરે જતા ત્યાં ત્યાં સંગમક આહાર-દેષ પ્રગટાવતે. એટલે પ્રભુએ અવધિ પ્રયું જતાં સંગમકને જે, જેથી અધવચ પાછા ફરીને સ્વામી પ્રતિમાએ રહ્યા. ત્યાં સંગમકે પણુ ભગવંતને જોયા કે- એના પરિણામ લગ્ન થયા છે કે નહિ ?” એમ ધારી, જેટલામાં ઉપયોગ કર્યો તેવામાં છકાયનું હિત ચિંતવતા “જિનેશ્વરને તેણે જોયા. તે વખતે ક્ષોભ પામીને તે ચિંતવવા લાગ્યો કે- જે છ મહિના અનેક પ્રકારના સતત ઉપસર્ગો કરતાં પણ ચલાયમાન ન થયા, તે લાંબા કાળે પણ ચલિત કરવાનું શક્ય નથી. અહો ! મારો પ્રયત્ન નિરર્થક થયે.સુરવિલાસમાં હું લાંબે કાળ ચૂક્ય. અરે ! પિતાનું સામર્થ્ય સમજ્યા વિના મેં પિતાના આત્માને કેમ નચાવ્યું ? એમ અનેક પ્રકારે પિતાની ચેષ્ટાને દૂષિત કરીને તે ભગવંતના પગે પડી, કહેવા લાગ્યું કે-“હે ભગવન્! મારી પ્રતિજ્ઞા લગ્ન થઈ પણ તમારી પ્રતિજ્ઞા તે અચળ જ છે. ઇંદ્રસભામાં મહાનુભાવ ઇંદ્ર સત્ય કહ્યું, પણ મેં બહુ ખોટું કર્યું કે તે વખતે તે વચન માન્યું નહિ. હવે વધારે કહેવાથી શું ? મારૂં પૂર્વ દુષ્કૃત તમે ક્ષમા કરે. હું હવે થાક (શાંત થયે) છું, તમને ઉપસર્ગ કરવાનો નથી; માટે ગામ, નગર પ્રમુખ વિશિષ્ટ સ્થાનમાં નિઃશંકપણે જાઓ અને ભિક્ષા નિમિત્તે ફરે. આમ શુધિત થઈ શા માટે કલેશ પામો છો?” ત્યારે પ્રભુએ કહ્યું કે-“હે સંગમક ! મારી ચિંતા મૂકી દે. અમે અવસરે પિતાના કાર્યમાં પ્રવર્તાશું.” એમ સાંભળી, પ્રભુને પરમ આદરથી પ્રણામ કરી, અતિ પાપના ભારથી આક્રાંત છતાં સંગમક વર્ગ ભણી ચાલ્યો.
એવામાં અહીં સૌધર્મ દેવલોકમાં તે વખતે સર્વ દેવ-દેવીઓ ઉદ્વિસ,
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
આનંદ રહિત, ઉત્સાહહીન થઈ રહ્યાં. ઇંદ્ર પણ અલંકાર-વિલેપન મૂકી, નાટકાદિ વિલાસ તજીને ચિંતવવા લાગ્યું કે– અહો ! ભગવંતના એ અનર્થનું મૂળ કારણ હું પોતે થે, કારણ કે મારી પ્રશંસાથી કુપિત થયેલા એ સુરાધમે આ મહાપાપ આચર્યું. તેવામાં સકળ ત્રણ લેકના જીના નાશથી થયેલ પાપ-પંકથી જાણે લિપ્ત થયેલ હોય, સમસ્ત અપયશરૂપ ધૂળથી જાણે શરીરે લેપાયેલ હોય, અકલ્યાણની શ્રેણિથી જાણે પૂર્ણ હોય, પૂર્વ કાંતિને સમૂહ જેને નષ્ટ થયું છે, પ્રતિજ્ઞાાંગથી થતી લજજાને લીધે જેના લેચન સંકુચિત થઈ ગયા છે એ અધમ સંગમક સૌધર્મ-સભામાં આવ્યો. તેને જોઈ પુરંદર વિમુખ થઈ બેસતાં કહેવા લાગ્યું કે – હે દેવ ! તમે મારૂં વચન સાંભળે. આ સંગમક દેવની સામે ચંડાળની જેમ તમારે કદી નજરે જેવું પણ યુક્ત નથી. એ નિર્દય પાપાત્માએ મારે અપરાધ કર્યો કે અમારા પૂજનીય ભુવનગુરૂની એણે ભારે કદર્થના કરી. એને કદાચ ભીમ ભવસાગરથી તે પ્રતિભય ન લાગે, પરંતુ એ ભારે અકાર્ય કરતાં મારાથી પણ શું ડર્યો નહિ ? ભગવંતે જેમ નિશ્ચલ સામાયિકને મહાભાર ઉપાડ્યો છે, તેમ શું મેં પણ તે ઉપાડ્યો છે કે એણે મારી શંકા પણ ન કરી? પ્રભુને કદર્થના પમાડવાથી એણે પ્રચંડ પાપ-ભાર પિદા કર્યો અને તમે એના સંગથી અહીં બેઠા તે પાપના ભાગીદાર થશે. ઉપસર્ગ કરતી વખતે શું હું એને નિગ્રહ કરવાને સમર્થ ન હતે? પરંતુ તેમ કરવા જતાં એ માની લેત કે“જિનેશ્વર ઇંદ્રની નિશ્રાએ તપ તપે છે.” હવે વધારે કહેવાથી શું ? એને અહીંથી કહાડી મૂકે. ચરોના નિવાસ કરતાં શૂન્ય મકાન સારૂં.” એમ રેષથી બોલતાં ઇંદ્ર સ્વર્ગમાંથી એકતા સંગમકને પિતાના પગવતી હડસેલી કહાવો. એમ પિતાની માનહાનિ જોતાં સંગમકે વિચાર કર્યો કે –“અહો ! આ વિચાર્યા વિના કરેલા કાર્યોનું દુષ્ટ પરિણામ હવે પ્રગટ થાય છે.” એમ ભારે શેકમાં તે કુત્રિમ વિમાનથી મેરૂ ભણી ચાલે, એટલે દેવાંગનાઓથી આક્રોશ પામતે, પિતાના પરિવારથી હલના પામતે, ઇંદ્રના સુભટથી આગળ હડસેલાતે, સામાનિક દેવેથી ઉપેક્ષા કરાતે તે સંગમક સ્વર્ગથકી નીકળીને મેરૂની ચૂલિકા પર રહ્યો. તેનું શેષ આયુષ્ય એક સાગરોપમનું હતું. તેવામાં તેની અગ્રમહિષીઓએ પુરંદરને વિનંતિ કરી કે –“હે સ્વામિન! જો તમારી આજ્ઞા હોય તે અમે સ્વામી પાછળ જઈએ.” એટલે શું તેમને જવા દીધી અને શેષ પરિવારને જવાને પ્રતિષેધ કર્યો.
હવે ભગવાન વર્ધમાનવામાં નિરૂપસર્ગ થતાં બીજે દિવસે તે જ
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તમ પ્રસ્તાવવિભ્રુકુમારેન્દ્રે કરેલી પ્રભુની સ્તુતિ, સ્કંદપ્રતિમાકૃત ઉપાસના. ૩૩૯ · ગામમાં ભિક્ષા નિમિત્તે નીકળ્યા, અને ભ્રમણ કરતાં એક વૃદ્ધ ગાવાલણુના ઘરે ગયા. તેણે ભક્તિથી રામાંચિત થતાં છે માસના ઉપવાસી પ્રભુને સુવાસિત પાયસથી પ્રતિલાલ્યા. એવામાં ચિરકાલે જિનેશ્વરના પારણાથી સંતુષ્ટ થયેલા પાસેના દેવતાઓએ વાઘા વગાડ્યાં, કનક, કુસુમ અને ગંધાદકની વૃષ્ટિ સાથે ‘ અહાદાન, અહાદાન ! ’ એવી ઘાષણા કરી. તે ગોવાલણની દરિદ્રતા દૂર થઇ. પછી આલિકા નગરીમાં ગયા. ત્યાં ભક્તિનિર્ભર હરિ નામે વિદ્યુત્ક્રુમારાના ઈંદ્ર, પ્રતિમાસ પન્ન સ્વામીને ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્ણાંક પગે પડી, સ્તુતિ કરવા લાગ્યા—‘, દુય કુસુમખાણુ-કામને જીતનાર, અવિનશ્વર સુખ–નિધાનને પામનાર, ઉપસર્ગ-સમરાંગણમાં એક–ધીર એવા હું જિનેન્દ્ર ! તમે સાચા વીર જય પામે. સંસાર-સાગરમાં પડતાં દુઃખાત્ત પ્રાણીઓને એકી સાથે સુરક્ષિત કરનાર, તમારા સ્મરણ માત્રથી રવિના પ્રકાશે અધકારની જેમ પાપરાશિ નાશ પામે છે. તમારા દર્શન માત્રથી જે પ્રતિમાધ ન પામ્યા, તે લાખા તીક્ષ્ણ દુઃખાથી ઘેરાયા. તમારા ચરણુ-કમળની મુદ્રાથી અંકિત ધરણીતલનું કલ્યાણ થાય છે. હે ભુવનેશ્વર ! સિ ંહ, હરિણ પ્રમુખ તે તિજ્ઞા પણ કૃતાર્થ છે કે જેઓ ગિરિશુફામાં પ્રતિમાસંપન્ન તમારા કનકવરણા દેહના દર્શન કરે છે. જીવા દુઃખપૂર્ણ આ ઘેર ભવાટવીમાં ત્યાં સુધી જ પડે છે કે હે દેવાધિદેવ ! જ્યાં સુધી તમારા ચરણ-કમળની સેવા કરતા નથી. હે ભુવનનાથ ! હિમવંત પ્રમુખ કુલપતા, ક્ષીરાદધિ, વૈતાઢ્ય અને રસાતલમાં પેાતાની યિતાએ સહિત કિન્નરા તમારી કીર્ત્તિ ગાઇ રહ્યા છે. એક તમારી કથા વિસ્તારથી પામતાં, લેાકેા બીજી બધી કથાએ તજી દે છે અથવા તે સૂર્યાંય થતાં આકાશમાં ખદ્યોત-ખરજીએ શું ચાલે ?' એમ વિદ્યુત્સુમારના ઇંદ્ર સ્તુતિ કરી, કેવલેાત્પત્તિ પ્રત્યાસન્ન ક્હી, નમીને પેાતાના સ્થાને ગયા.
પછી ભગવાન શ્વેતાંખિકા નગરીમાં ગયા. ત્યાં હરિમ્સહ નામે ભવનાધિપતિ દેવે આવી વંદના કરી અને શાતા પૂછતાં કહ્યું કે—‘ હે ભગવન્ ! તમે ઘણા ઉપગે† સહન કર્યાં. હવે બહુ જ અલ્પ સહન કરવાનુ છે. કેવળજ્ઞાન તમને બહુ જ થાડા કાલમાં ઉસન્ન થશે.' એમ કડ્ડી તે સ્વસ્થાને ગયા. મહાવીર પણ ત્યાંથી વિહાર કરી, શ્રાવસ્તિ નગરીની બહાર ભુજદંડ લંબાવીને કાચાત્સગે રહ્યા. તે દિવસે લેાકેા શૃંગાર પહેરી, સુગંધી પુષ્પાની માળાએ લઇ, વિવિધ વિલેપનથી કટારા ભરી, સ્કંદપ્રતિમાને પૂજવા માટે ભગવતને ઓળગીને ચાલ્યા. તે વખતે સ્કપ્રતિમાને ન્હેવરાવી, વિલેપન કરી જેટલામાં થ પર તેમણે સ્થાપન ન કરી તેટલામાં—‹ ભગવંત કેમ વિચરે છે ?’ તે
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦.
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
જાણવા માટે ઇન્દ્ર અવધિ પ્રયુંજતાં, પ્રભુને તજી લેકે સ્કંદપ્રતિમાને પૂજામહિમા કરતા જોવામાં આવ્યા. એટલે તે સ્વર્ગથી ઉતરી, કંદપ્રતિમામાં પેઠો. એમ પુરંદરથી અધિષિત થયેલ સ્કંદપ્રતિમા ભગવંતની સન્મુખ ચાલી. તેને સ્વયંમેવ ચાલતી જોઈ, લેક સંતુષ્ટ થઈને કહેવા લાગ્યા કે- અહે! દેવ પિતાની મેળે રથ પર આરૂઢ થાય છે. એવામાં સ્કંદપ્રતિમા રથ મૂકીને પ્રભુ પાસે ગઈ અને ત્રણ પ્રદક્ષિણપૂર્વક ભગવંતના પગે પડી, તેમજ ભૂમિતળે બેસીને તે ઉપાસના કરવા લાગી. ત્યારે લોકે પણ એવું આશ્ચય જોઈ, વિસ્મય પામતાં ચિંતવવા લાગ્યા કે –“અહો ! આ કઈ મહાત્મા દેવને પણ વંદનીય અને અપ્રતિમ પ્રભાવયુક્ત છે, તે આપણે એને ઓળંગીને ગયા તે કોઈ રીતે સારૂં ન કર્યું” એમ આત્મનિંદા કરતા તેમણે ભારે આદરથી સ્વામીને , મહિમા કર્યો. પછી યેાગ્ય અવસરે પ્રભુ ત્યાંથી વૈશાંબી નગરીએ ગયાં. ત્યાં પ્રતિમાએ રહેલા ભગવંતને વંદન નિમિત્તે તિષ–ચક્રના અધિપતિ ચંદ્ર-સૂર્ય પોતાના મૂળ વિમાને પૃથ્વી પર ઉતર્યા, અને ગાઢ આશ્ચર્ય પામતા લોકોના જોતાં, ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક જગબંધવ પ્રભુને પ્રણમીને તેઓ યાચિત સ્થાને બેઠા. પછી સુખ-વિહારની વાત પૂછતાં, ક્ષણભર જિનરૂપ-દર્શનનું સુખ અનુભવીને તેઓ યથાસ્થાને ગયા.
હવે જગનાથ ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતાં વાણારસી નગરીમાં ગયા. ત્યાં દેવે આવીને પૂજન-મહિમા કર્યો. ત્યાંથી ફરી રાજગૃહમાં આવતાં, મુગટમંડિત ઈશાનેદ્ર મહિમા ગાઈ, પ્રભુને શાતા પૂછી. ત્યાંથી મિથિલા નગરીમાં પાર્થિવ જનકે પરમ ભક્તિથી અને નાગાધિપ ધરણેન્ટે ભારે હર્ષથી પ્રભુને પ્રણિપાત કર્યા. એમ ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતાં અગિયારમું ચોમાસું આવતાં ભગવંત વૈશાલી નગરીમાં આવ્યા. ત્યાં ત્રસ અને બીજ રહિત તથા સ્ત્રી, પશુ કે નપુંસકવર્જિત સ્થાને ચાતુર્માસિક-ક્ષમણ આદરીને પ્રતિમાઓ રહ્યા. ત્યાં ભક્તિભાવે ભૂતાનંદ ભુજંગપતિએ ભાવભયથી બચવા માટે પ્રભુને પૂજા–મહિમા પ્રવર્તાવ્યું.
એવામાં તે જ નગરીમાં શ્રાવકધર્મને પૂર્ણ ઉપાસક, દાક્ષિણ્ય, દયા, પ્રશમાદિક પ્રવર ગુણ-રત્નોને ભંડાર તથા યશ-કીર્તિથી વિખ્યાત એ છશેઠ નામે સુશ્રાવક રહેતો અને બીજો અભિનવશ્રેણી નામે મિથ્યાત્વી શેડ હતો. એક દિવસે પરમ વિદગ્ધ અને ગુણત્ય એ જીણુછી શ્રાવક કંઈ કાર્યવશે નગરીની બહાર નીકળે. ત્યાં કાંચન સમાન દેડકાંતિથી દિશા
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
• સપ્તમ પ્રસ્તાવ-જીર્ણશ્રેષ્ઠી ભાવના અને નવશેકી ઘેર પારણું. ૩૪૧ એને પ્રકાશિત કરનાર, સમસ્ત લક્ષણે ધરનાર અને કાયોત્સર્ગે રહેલા એવા શ્રી મહાવીરને તેણે જોયા. તેમને જોતાં તરત જ સર્વજ્ઞાને બરાબર નિશ્ચય થતાં, ભારે હર્ષથી રોમાંચિત થઈસ્વામીને વંદન કરીને તે ચિંતવવા લાગે કે– ભિક્ષાકાલ વ્યતીત થતાં પણ પ્રભુ પ્રતિમાએ રહ્યા છે, તેથી આજે ઉપવાસી લાગે છે. હવે કાલે કલ્યાણ-લતાના કંદ સમાન એ ભગવંત મારા ઘરે પારણું કરે તે બહુ જ સારું થાય.” એમ ચિંતવતાં તે પ્રતિદિવસે સ્વામીની ઉપાસના કરવા લાગ્યા. એમ કરતાં ચાતુર્માસ-ખમણ પૂરું થવા આવ્યું. પછી બીજે દિવસે પારણને સમય જાણી, સ્વામીને નિમંત્રીને જીર્ણશ્રેછી તરત પોતાના ઘરે ગયો. તેણે પિતાના નિમિત્તે અગાઉથી તૈયાર કરાવેલ, પ્રાસુક અને એષણય “ આ પ્રવર ભેજ્ય આજે હું ભકિતથી જગબંધુને હરાવીશ.” એવી ભાવનાથી અનિમિષ વિકાસ પામેલા લોચને પ્રભુની રાહ જોતાં તે પુનઃ ચિંતવવા લાગે કે-“હું ધન્ય, કૃતપુણ્ય છું કે જગદ્ગુરુને આજે દાન આપતાં મારા મરજન્મ અને જીવિત સફળ થશે, તેમજ લાંબા વખતની ભવ-પરંપરાથી ઉપાર્જન કરેલ નિબિડ અશુભ કર્મરૂપ સાંકળથી બંધાયેલ એવા મને જે પ્રભુ પ્રાપ્ત થશે તે આજે જ મેક્ષ છે.” એમ સમજી શુભ લેગ્યામાં તે પ્રવર્તે છે તેવામાં સ્વામી અભિનવશ્રેણીના ઘરમાં દાખલ થયા, એટલે ભારે સમૃદ્ધિના વિસ્તારથી ગર્વિષ્ઠ થયેલ તે
છીએ દાસીને હુકમ કર્યો કે-“હે ભદ્ર! આ શ્રમણને દાન આપી, વિસર્જન કર.” ત્યારે તેના વચનના અનુરોધથી તેણે પણ ચાટવાવતી અડદ લાવી આપવા માંડ્યા. ત્યાં લાગવંતે હાથ પ્રસાર્યા અને તેણે તે હસ્તસંપુટમાં નાખ્યા. તેવામાં દેએ તરત દુભી વગાડી, વસુધારા અને ચેલ-
વક્ષેપ કર્યો, “અહી દાન” ની મેટા શબ્દ ઘોષણા કરી તથા પાંચ પ્રકારના સુગંધી પુષ્પોની વૃષ્ટિ કરી, જેથી નગરજને ભેગા થયા અને રાજા પણ વિસ્મય પામતે ત્યાં આવ્યું. તેમણે ભારે હર્ષ પામતાં શેઠને એ વૃત્તાંત પૂછયે. એટલે કપટી સ્વભાવના તેણે પણ મોટે આડંબર બતાવી કહ્યું કે મેં પોતે પરમતિથી એ મહાત્માને પરમાન્ન-પાન પ્રતિલાલ્યા, જેથી દેવતાઓએ “અહો દાન” એવી ઘોષણુ કરી.” એ પ્રમાણે સાંભળતાં લકે અને રાજા પણ હર્ષ પામી, તેના ગુણ-ગાન કરી, પિતાના સ્થાને ગયા. એવામાં જીર્ણશ્રેણી અત્યંત શુદ્ધ ભાવમાં તત્પર રહેતાં, દુંદુભી શબ્દ સાંભળીને તરત જ શોકાકુળ થતાં ચિંતવવા લાગે કે- હા હા! વિધાતાએ મને મંદભાગી બનાવ્યું કે મેં સાદર નિમંત્રણ કર્યા છતાં મારું ઘર ઓળંગીને ભગવંતે
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
આજે અન્યત્ર પારણું કર્યું, અથવા તે પુણ્યહીનના ઘરે ચિંતામણિ કયાંથી ?” પછી પારણું કરી ભગવંત, સૂર્યની જેમ ભવ્ય-કમળના તિમિરને હરતા, વસુધા પર વિચરવા લાગ્યા - એકદા પ્રસ્તાવે કેવળજ્ઞાનરૂપ પ્રદીપથી પરમાથે જણાવનાર પાનાથના શિષ્યાચાય ત્યાં પધાર્યા. તેમનું આગમન જાણવામાં આવતાં રાજા અને નાગરિકો ભારે હર્ષથી તેમને વંદન કરવા નીકળ્યા, અને ભકિતભાવથી વાંદી, ઉચિત સ્થાને બેસી, ધર્મ સાંભળીને પૂછવા લાગ્યા કે-“હે ભગવન્ ! અનેક લેકેથી ભરેલ આ નગરીમાં ધન્ય અને અલ્પસંસારી કેશુ? તે કહો. અમને અતિ કૌતુક છે.” ત્યારે કેવલી બોલ્યા- અહીં જીર્ણશેઠ અતિ ધન્ય છે.” રાજાએ કહ્યું-“તેણે ભગવંતને પારણું કરાવ્યું કે તેના ભવનમાં સાડીબાર કેટી સુવર્ણ ધારા પડી કે જેથી તે અતિ ધન્ય થયે?” એટલે કેવલી બોલ્યા કે—દાનને માટે પ્રયત્ન કરતાં ભાવથી તેણે જ ભગવંતને પારણું કરાવ્યું અને પરમાર્થથી વસુધારા પણ તેના ઘરે પડી, કારણ કે સ્વર્ગ અને મોક્ષસુખનું તે ભાજન થયે. વળી એક ક્ષણ વાર જે તેણે તે વખતે દુંદુભીને શબ્દ ન સાંભળ્યું હોત તે ક્ષપકશ્રેણીએ આરૂઢ થઈને તે તરત કેવળજ્ઞાન પામત; પણ અભિનવ શેઠને તે ભાવ-વિકળતાને લીધે પાત્ર-પ્રધાનતાથી કનક સિવાય બીજું કંઈ ન મળ્યું; માટે હે દેવાનુપ્રિયે ! ચારિત્ર, દાન કે દેવપૂજા એ ભાવ વિના બધું કાસકુસુમની જેમ વિફલ છે.” એમ કેવલીએ કહેતાં બધા સભાજને યથાસ્થાને ગયા.
હવે મહાવીર અનુક્રમે વિચરતા સુસુમારપુરમાં ગયા. ત્યાં અશકખંડ ઉદ્યાનના અશોકવૃક્ષ નીચે પૃથ્વીરૂપ શિલાપટ્ટ પર અઠ્ઠમ તપ કરી, એકરાત્રિક પ્રતિમાએ રહેતાં, એક પુદ્ગલમાં અનિમિષ દૃષ્ટિ સ્થાપી, જરા અવનત શરીરે ઉભા રહ્યા. એવામાં પુરંદરના ભયથી વ્યાકુળ થયેલ ચમર નામે અસુરેંદ્ર, મહાગનની જેમ શંખ, મીન, ઉત્પલવડે સુશોભિત પ્રભુના ચરણ–યુગલરૂપ સવૃક્ષમાં ભરાયે. તે અમર કોણ અને પુરંદરથી ભય કેમ પામે, તેમજ તે પૂર્વભવે કેણ હતા ? તે વૃત્તાંત આ પ્રમાણે છે –
ગજેદ્રો જ્યાં દ્રાક્ષલતાઓના મેટા પલ્લવ આસ્વાદી રહ્યા છે, પિતાના શિખરની ઉંચાઈથી સૂર્યરથના પ્રચારને જે ખલના પમાડી રહેલ છે તથા પ્રવર વન-વિભાગથી જે દિશાઓને શોભાવી રહેલ છે એવો વિધ્ય નામે મહાપર્વત છે. તેની તળેટીમાં બિભેલ નામે સંનિવેશ હતા. ત્યાં પૂરણ નામે. એક ગાથા પતિ-ગૃહસ્થ કે જે દયા, દાક્ષિણ્ય, શૌચાદિ ગુણયુક્ત અને ભારે
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તમ પ્રસ્તાવ-અમરેન્દ્રની ઉત્પત્તિ-પૂર્વભવ.
૩૪૩
. ધનપતિ હતે. તે સ્વજનવગેરે સંમત, રાજાને વલ્લભ, પ્રજાવગને ચક્ષુભૂત
અને ધાર્મિક જનેના હૃદયરૂપ હોઈ ઉભય લેકને અવિરૂદ્ધ વ્યવહારથી કાલ નિર્ગમન કરતો. એકદા પાછલી રાતે સુખ-શધ્યામાં રહેલ અને નિદ્રાના અભાવે લોચન ઉઘડી જતાં તે ચિંતવવા લાગ્યું કે “અહો ! પૂર્વભવે મેં અવશ્ય દાન દીધું છે અને તપ આચર્યું છે કે જેના પ્રભાવે આ મનવાંછિત કાર્યની સિદ્ધિ થઈ છે, કારણ કે રાજ-સન્માન, ધન, ધાન્ય, ભંડાર અને પુત્રાદિકના પરિવારવડે હું પ્રતિદિવસ વૃદ્ધિ પામું છું. પ્રતિકૂલ લેકે પણ જોવા માત્રથી અનુકૂળ થઈ જાય છે અને નિવારણ કર્યા વિના પણ મારી બધી આપદાઓ પરાસ્ત થાય છે, તે પૂર્વ પુણ્યને અલ્પ ભાગ પણ જ્યાં સુધી હજી બાકી છે, ઉદ્યમ હજી થઈ શકે તેમ છે, લેકમાં જ્યાં સુધી સન્માન છે, રોગાદિકને પરાભવ નથી, જ્યાં સુધી શરદના વાદળા જેવી લક્ષ્મી વિદ્ય માન છે, જ્યાં સુધી જરા આવી નથી, પ્રિયજન સાથે વિરહ નથી, અદ્યાપિ
જ્યાં કુટુંબ આજ્ઞામાં છે ત્યાં સુધી ફરી પરભવમાં સુખ પમાડનાર ધર્મ સાધું; કારણ કે કારણે વિના કદાપિ કાર્યની ઉત્પત્તિ ન થાય. વળી મનુષ્યત્વ સાધારણ છતાં કેટલાક રાજ્ય કરે છે અને કેટલાક તેમની સેવા ઊઠાવે છે. એ ધર્માધર્મને પ્રભાવ છે, માટે પ્રભાત થતાં સ્વજન-વર્ગને ભજન કરાવી, પુત્રને ગૃહજાર સોંપીને હું તાપસ-દીક્ષા લઉં. ” એમ ચિંતવતાં સૂર્યોદય થયે, એટલે તેણે સ્વજન-વર્ગને નિમંત્રણ કરાવી, પરમ આદરથી જમાડીને તાંબૂલાદિકથી તેમને સત્કાર કર્યો. પછી અંજલિ જોડીને તેણે નિવેદન કર્યું કે- “હે સ્વજને ! તમે મારૂં વચન સાંભળો. હું હવે વિષયેથી વિરક્ત થયો છું, ગૃહ-વ્યવહારથી ' નિવૃત્ત થવા માગું છું અને પ્રિય પત્ની, પુત્ર, મિત્રાદિ પરિજન પરને સ્નેહ ક્ષીણ થયું છે, તે હવે દાણામા-પ્રવજ્યા સ્વીકારવાની મને અનુજ્ઞા આપ; અને લાંબે વખત અહીં રહેતાં મેં જે કાંઈ તમને પ્રતિકુળ આચર્યું હોય, તે અત્યારે ક્ષમા કરો. વળી પૂર્વે તમે મારા પર જેમ પક્ષપાત કરતા તેમ હવે મારા પુત્ર પર પણ રાખજે.” એમ સપ્રણય કહી, તેણે પુત્રને ગૃહજાર અને ગૃહને પરિવાર સેં, નિધાને બતાવ્યાં, સ્વજનોની ભલામણ કરી તેમ જ તે સમયે બીજું પણ જે કરવા લાયક હતું તે સર્વ કર્યું. પછી શુભ તિથિ મુહૂ વિષની જેમ ગૃહવાસને તજી, ચતુષ્પટ કાનું ભાજન લઈ તે પૂરણે દાણુમા તાપસ પ્રવજ્યા લીધી. તે દિવસથી સતત છઠ્ઠત અને આતાપના કરતાં તે આત્માને શેષવા લાગે. પારણાના દિવસે ભાજન લઇ, ઉંચા-નીચા - ઘરમાં મધ્યાહ્ન સમયે ભમતાં, ભાજનના પ્રથમ પુટમાં જે ભિક્ષા મળતી
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. તે પથિક અને અનાથને દેતે, બીજા પુટમાં જે આવતી તે કાગ, કૂતરા પ્રમુખને દેતે, ત્રીજા પુટમાંથી મત્સ્ય, મગર પ્રમુખ જલચર અને તે આપતે અને જે ચોથા પુટમાં પડતું તે પિતે આસક્તિ વિના જમતે. એમ સદા દુષ્કર તપમાં તત્પર છતાં સજ્ઞાનહીન એ તે તથા પ્રકારે પાપ વિનાશ કરી શકો નહિ કે જિનમાર્ગે ચાલનાર સાધુ અ૫ તપથી પણ જે કર્મો ખપાવી શકે, અથવા તે લોખંડ પણ રસના ગે હેમ બને છે. હવે તેવા દુષ્કર બાળતપથી કૃશ-લક્ષ અને માત્ર અસ્થિ ચર્મરૂપ શરીર રહેતાં તે ચિંતવવા લાગે કે... હવે હું ક્ષીણ થયે છું, છતાં હજી કંઈક પૌરૂષ છે, તેટલામાં ઉચિત સ્થાને જઈને હું અનશન કરૂં.” એમ ધારી, ચતુષ્પટ પ્રમુખ ઉપકરણ એકાંતે તજી, બિભેલ સંનિવેશના ઈશાન-વિભાગમાં જઈ, તેણે ભજનનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું. એવામાં ચમરચંચા રાજધાની ઇદ્ર રહિત હતી એટલે તે બાળતપસ્વી પૂરણ લગભગ બાર વર્ષ પ્રવજ્યા-પર્યાય પાળી, એક માસની સંખનાથી શરીર ખપાવી, મરણ પામતાં, તે ચમરચંચા રાજધાનમાં ચમરેંદ્રપણે ઉત્પન્ન થયા. પછી પર્યાપ્ત ભાવને પામતાં વિવિધ મણિરત્નના કિરણેથી દેદીપ્યમાન, વિકસિત પુષ્પથી શેભાયમાન, સવિલાસ દેડતી દેવાંગનાઓના લલિત કરતથી ચાલતા ચામરોવડે ભારે આકર્ષક એવા પિતાના ભવન-વિભાગોને શાંત મને આમતેમ જોતાં જેટલામાં તે ઉચે જુએ છે, તે સૌધર્મ દેવામાં સમસ્ત દેવ-સમૃદ્ધિથી સુંદર, ઘનસાર મિશ્ર કાલાગરૂના ભારે ધૂપ-ધૂમથી વ્યાસ, દ્વાર પર સ્થાપેલા અને વિકસિત કમળથી ઢાંકેલા પૂર્ણકળશવડે વિરાજિત, નિર્મળ મણિની ભીતના પ્રકાશથી જ્યાં અંધકાર નિરસ્ત થયેલ છે, અવાજ કરતી કનક-કિંકિણીઓથી યુક્ત દવજાઓ જ્યાં ઉછળી રહી છે, સ્થાને સ્થાને જ્યાં મુક્તાફળના ઝુમખા લટકી રહ્યા છે, વિવિધ મણિરત્નથી બનાવેલ અને પ્રાંતે પ્રવર વેદિકાથી વેષ્ટિત એવા સોધર્માવત સક વિમાનમાં સૌધમાં સભાને વિષે સિંહાસન પર બેઠેલ, ચોરાશી હજાર સામાનિક દેવ તેમજ બીજા અનેક કટાકોટી દેવડે અંજલિપૂર્વક ઉપાસના કરાતે, શ્રેષ્ઠ પટહ પ્રમુખ વાઘદવનિથી મિશ્ર મૃદ. ગના તાલ અનુસારે થતાં સંગીતમાં પ્રમોદથી નૃત્ય કરતી દેવાંગનાઓને તે તથા કલ્પનામાં ન આવી શકે તેવા સુખ-સમૂહને અનુભવતે અને પોતે હાથમાં વજને ધારણ કરતા પુરંદર તેને જોવામાં આવ્યો. તેને જોતાં ઈષ્ય તેમજ ક્રોધમાં આવી ચમરેંદ્ર ચિતરવા લાગે કે– અરે ! આ દુષ્ટલક્ષણ, અપથ્યની પ્રાર્થના કરનાર, લજજા--મર્યાદા રહિત, દેવકુળને કલંકરૂપ અને અકાળે
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
સપ્તમ પ્રસ્તાવ–ચમરેન્દ્રનો સૌધર્મેન્દ્ર પ્રતિ ઉત્પાત.
કાળમુખમાં પેસવાની ઈચ્છા કરનાર કેશુ? કે જે હું અસુરરાજના શિર પર રહી, દિવ્ય ભોગ ભોગવતાં નિશ્ચિત વિલાસ કરે છે.” એમ વિચારી સામાન્ય નિક સભામાં બેઠેલ તથા સંશય પડતાં પૂછવા લાયક એવા દેને તેણે બોલાવીને કહ્યું કે હે દેવાનુપ્રિયે ! મારા શિર પર આ દુષ્ટાત્મા કેણ વ છે?” એટલે મસ્તકે અંજલિ જેડી, વિજયવડે વધાવીને તેમણે સવિનય જણવ્યું કે–“હે દેવાનુપ્રિય ! એ મહાત્મા, મહાતેજસ્વી, અપ્રતિહત-શાસન સૌધર્માધિપતિ સુરેંદ્ર પોતે જ વિલાસ કરી રહ્યો છે.” એમ સાંભળતાં ભારે કેપથી ભ્રકુટી-ભીષણ વદન કરીને તે કહેવા લાગ્યું કે– અરે દેવતાઓ ! તમે પૂર્વે મારા પરાક્રમથી અજાણ્યા છે, તેથી કેટલાક દેવના પરિવારવાળા એ ઇંદ્રને આમ વખાણે છો. એ કદાચ ઉરચ સ્થાને સ્થિત છે, તે શું એટલામાત્રથી તેનામાં ગુરૂત્વ આવી જશે? વૃક્ષની ટોચે બેઠેલ હેલે શું મયૂરની શોભા પામશે? અથવા તે ત્રાજવામાં વસ્તુ તેલતાં જે સાર–ભારે હોય તે હેઠે જ બેસે અને હલકી ઉપર આવે. એથી એ મારાથી ઉતરતો છે, અને જેમ કેઈ માતંગ-ચંડાળના કુળમાં જન્મ્યા છતાં રાજ્ય પામે, તેમ પાતકના વેગે એ સ્વર્ગ પામે છે. હે દેવે ! શુર રહિત રણમાં કાપુરૂષની જેમ એ દેવાંગનાઓ સાથે લાંબે વખત સુખે રહ્યો, પરંતુ હવે લાંબાકાળના તેના ગર્વ-માહામ્યને હું ટાળવાને છું; કારણ કે રોગની જેમ દુષ્ટ જનની કુશળ પુરૂષ ઉપેક્ષા કરતા નથી. પોતાના ક્રમ પ્રમાણે પ્રાપ્ત થયેલ સ્વામિત્વથી સંતુષ્ટ થઈને જે વ્યવસાય કરતો નથી તેને કાપુરૂષ સમજીને લક્ષમી તજી દે છે, તે આજે બળશાળી એવા મારા હાથે, સુરલેકના સ્વામીના માનદલનરૂપ મલિનત્વ ભલે સત્વર પ્રગટ થાય. .
એ પ્રમાણે પિતાના ભુજબળના માહાભ્યને જાણ્યા વિના ચમરેંદ્રનું ગવિષ્ટ વચન સાંભળતાં સામાનિક દેએ જણાવ્યું કે “હે દેવ! એ પૂર્વે પાર્જિત પુણ્યની પ્રકૃષ્ટતાથી દેવલોકની સમૃદ્ધિને શ્રેષ્ઠ વિરતાર પામ્યો છે, અને તમે ઉદ્યમ, વ્યવસાય, બેલાદિક ગુણે સહિત છતાં અમારા જેવા ભવનવાસીઓના સ્વામી છે, તે હે નાથ ! તમે મત્સર મૂકી ઘો અને પિતાના કમ પ્રમાણેનું સ્વામિત્વ ભેગ; તથા તે ભલે સુર-સંપત્તિ ભેગવે, તેમાં પર
સ્પર વિરોધ નિરર્થક છે. પિતાના સંશયયુક્ત માહાસ્યથી શું થાય? તમે નિપુણ બુદ્ધિથી વિચાર કરો. વગર વિચાર્યું કરવામાં આવેલ કાર્યો પ્રાંતે વિષવિસના ફળની જેમ દારૂણ નીવડે છે, કારણ કે માન–ખંડનથી એક વાર
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
થયેલ અપયશ-ધૂલિ હજાર જળધારા પડવાથી પણ વિશુદ્ધ-દૂર ન થાય માટે અહીં જે યોગ્ય લાગે તે તમે પિતે સમજી લે. તમારા કરતાં અમારો વિવેકભાવ શે? એમ સાંભળતાં ભારે ક્રોધથી ભીમ ભ્રકુટી ચડાવી, ચમરેંદ્ર કહેવા લાગ્યું કે–અરે સામાનિક દે ! તમે પર્યાયે પરિણત છતાં વિવેક રહિત સ્થવિરપણને નિરર્થક ધારણ કરે છે કે આમ સ્વસ્વામીના પરાભવને સૂચવનાર વચન બોલતાં તમારી મેટાઈ બહુ જ દૂર ચાલી ગઈ છે; કારણ કે ગુણ ગૌરવને પેદા કરે છે. એથી પર્યાયે લઘુ છતાં ગુણાધિકપણે તે લોકેને ગુરૂની જેમ આદરપાત્ર થાય છે; નહિ તે અણુમાત્ર છતાં સુચિત્ર-સુંદર તાથી કીંમતી સરસવ શિર પર કેમ ધારણ કરાય? અથવા તે આટલું કહેવાની પણ શી જરૂર છે? મારા પરાક્રમને ન જેનાર તમારે શું દોષ? તે કહે કે હેલા માત્રથી કંદુકની જેમ કરતલમાં ઉંચા-નીચા પાડતાં કુલપર્વતેથી કીડા ' કરું ? કે પ્રચંડ ભુજદંડની પ્રચંડતાથી ભિન્ન ભુવનત્રયને એકઠા કરી મૂકે?” એમ અનેક પ્રકારના કોધથી વિચિત્ર વચનાડંબરથી પૂરી દીધેલ ભુવનમાંથી ઉછળતા પ્રતિશબ્દના મિષે જાણે અનુજ્ઞા પામેલ હોય તેમ તે ચમરેંદ્ર શકિ સાથે યુદ્ધ કરવાને ભયભીત સામાનિક સભામાંથી ચાલી નીકળે. તેવામાં જરા વિવેક આવતાં તે પુનઃ વિચારવા લાગ્યું કે –“આ મારા સામાનિક અસુરો ઇંદ્રથકી બહુ બીએ છે તેથી કાર્યનું પરિણામ બરાબર જાણી શકાતું નથી. વળી કદાચ તેનાથકી હું પરાજિત થાઉં તે તેનાથી પ્રતિઘાત પામતાં મારે કેના શરણે જવું?” એમ ધારી, અવધિ પ્રયુંજતાં તેણે સુસ્મારપુરના ઉદ્યાનમાં પ્રતિમાઓ રહેલા મહાવીરને જોયા. તેમને જોતાં તે શય્યાથકી ઉઠ્યો અને દેવદૂષ્ય ધારણ કરી, વિવિધ વમય શસ્ત્રો યુક્ત ચોપ્યાલક નામની આયુધશાળામાં ગયે. ત્યાં કૃતાંતના ભુજદંડ સમાન અને અતિવિસ્તૃત એવું પરિઘા-રત્ન લેતાં તે અસુરાંગનાઓથી સાભિલાષ જેવાતે કિંકર્તવ્યતામાં - ચામૂઢ બનેલા અંગરક્ષકે જેને જોઈ રહ્યા છે, દુવિનીત સમજીને સામાનિક અસુર જેની ઉપેક્ષા કરી રહ્યા છે, હવે કંઈ પણ થશે” એમ ભવનપતિ-વર્ગ જેને માટે શંકા કરી રહેલ છે એ ચમરેંદ્ર ચમરચંચા રાજધાનીથકી નીકળે અને એકદમ વેગથી ભગવંત મહાવીરની સમીપે ગયે. ત્યાં પરમ શક્તિથી પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણપૂર્વક વાંદીને તે વિનંતિ કરવા લાગે કે –“હે નાથ ! તમારા ચરણકમળના પ્રભાવે દુર્લભ મને પણ પૂર્ણ થાય છે, માટે હું તમારી નિશ્રાએ પુરંદરને અત્યારે પરાક્રમહીન અને પ્રભુત્વ રહિત કરવાને ઈચ્છું છું.” એમ કહી ઈશાન દિશાભાગમાં જતાં તેણે વૈક્રિય-સમુદવાત
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમમ પ્રસ્તાવ-અમરેન્દ્રનો ઉતપાત,
કરવા માંડ્યો અને એક લક્ષ એજનપ્રમાણું મોટું ઘરાકાર શરીર વિષ્ણુ કે જે ઉંચા ઘર મસ્તકા ઘૂમતા કેશ-કલાપયુક્ત, અંજનગિરિના શિખર સમાન તથા નવીન મેઘસમૂહ સદશ, અતિઘાર મુખકંદરામાં કુરાયમાન દાઢાએવડે દુપ્રેક્ષ્ય, મુખથકી ઉછળતી જવલિતાગ્નિની જવાળાઓથી વ્યાસ, દિશાઓમાં ઉછાળેલ ઉત્કટ ભુજદંડથી તારાચકને આકાંત કરનાર, વિશાલ ઉર–પંજરથી રવિકિરણના પ્રચારને આછાદિત કરનાર, ગંભીર માલિમડળમાં સૂતેલા સર્પોના ફૂકાર સહિત, ઉદ્યમ અને દીર્ઘ જંઘાના ભારથી ચરણ-તલને દબાવનાર, સુરાસુરયુક્ત ત્રણે લેકને જાણે એક હેલામાત્રથી કવલ કરવા તૈયાર હોય તથા ભીમને પણ ભય પમાડનાર એવું શરીર તેણે આકાશતલમાં પ્રસારું, પછી એવા શરીરે તે એકદમ ઉતાવળે ઇદ્ર સન્મુખ દેડ્યો; અને ભારે વેગને લીધે પ્રસરતા શ્વાસની પ્રબળતાથી સામે આવતા દેવવિમાનેને આઘે ફેંકતે, લીલાથી ચાલતા ચરણાગ્રથી તાડન કરેલ ઉંચા પર્વતથી પડતા મોટા પાષાણે વડે ભૂપીઠને તાડના કરતે, અંજનકુંજ, મેઘસમૂહ, કેયલ કે ભ્રમરના સમુદાય સમાન દેહપ્રભાના પ્રસારથી, લવણસમુદ્રના જલસમૂહની જેમ ગગનાંતરને જાણે પૂરત હોય, શરીરની ગુરૂતાવડે જાણે ત્રણે લેકને ભરતે હોય, સતત કરેલ ગર્જાવરથી જાણે બ્રહ્માંડ-ઉદરને ફેડ હેય, તેમજ કયાંક જળવૃષ્ટિ કરતે, કયાંક રજપુંજ ફેંકતા, કયાંક તિમિર સમૂહ પ્રસાર, કેઈ સ્થળે વિધુત્યુંજ કહાડ, છિન્ન ધાન્યની જેમ વાણુવ્યંતર દેવેને ભયથી કંપાવતે,
તિષીઓને ત્રાસ પમાડતો તથા આકાશતલમાં સ્પેટિક-રત્નને વત્તતે એ તે નિમેષમાત્રમાં ચંદ્ર, સૂર્ય અને નક્ષત્ર-મંડળને ઓળંગી સ્વર્ગમાં પહોંચે. એવામાં તેનું તેવું વિકરાલ રૂપ જોતાં દેવે વિસ્મય પામ્યા, “હા ! આ શું ?” એમ બેલતી દેવીઓનાં નીવી–બંધને ભયને લીધે ઢીલાં પડી ગયાં, પોતાના જીવિતની અપેક્ષા રહિત છતાં સુભટે જાણે સ્તંલિત થયા હેય તેમ ભયભીત થયા, અંગરક્ષકો બાલકની જેમ સંક્ષેભ પામ્યા, લોકપાલે ચલાયમાન થયા, સામાનિક દે કિંકર્તવ્યતાથી વિમૂઢ બન્યા, ત્રાયઅિંશકે અત્યંત ચમકી ઉઠ્યા, અને વિરસ શબ્દ કરતે રાવણ નાસવા લાગ્યો. તે વખતે ચમરેંદ્ર એક પગ પદ્મ-વરવેદિકા પર અને બીજો પગ સુધમાં સભામાં રાખી, સફટિક-રત્નવડે ભારે જોરથી ત્રણ વાર દ્વાર–ભાગને તાડના કરી, રેષથી તે કહેવા લાગ્યા કે –“ અરે ! અધમ દે ! સ્વરછ દે પિતાના ઘરે લીલા-વિલાસ કરનાર, વગર વિચાર્યું કામ કરવામાં વિચક્ષણ, પિતાના બળથી શેષ સુટેની અવગણના કરનાર તથા અકુશળતા ન જેવાથી સમગ્ર
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. વૈરી-વર્ગના વિજયની સંભાવના કરનાર એ તે પુરંદર કયાં! અથવા ખોટી વિદગ્ધતાથી યુક્તાયુક્ત આચારની દરકાર ન લાવનાર સ્વકાર્યની સાધના માત્રથી સ્વામી સેવા બતાવનાર એવા તે ચેરાશી હજાર સામાનિક દેવ કયાં? વળી નિષ્ફળ વિવિધ આયુધના આડંબરયુક્ત તે ચોરાશી હજાર આત્મરક્ષક દેવે કયાં? ઉંચા પર્વતના શિખરને ભેદી નાખનાર તે વજી અત્યારે કયાં ગયું ? અથવા અપ્રતિમ રૂપ-લાવણ્યથી મનહર એવી તે અનેક કેટી અપ્સરાઓ કયાં? અરે કાર્યને વિનાશ થતાં તમે એમ ન બોલશે કે–પિતાનું આગમન જણાવ્યા વિના ચમરચંચાના સ્વામીએ આપણને છળથી હા.” આ હું અત્યારે તમ અનાથાને જીણું–વૃક્ષની જેમ મૂળથી નિર્મૂળ કરવાને છું અને આ પુટિક-રત્નાવતી સાકરના કાંકરાની જેમ ચૂરવાને છું. વધારે શું કહું? શરણુ રહિત એવા તમને એકીસાથે યમના મુખમાં નાખવાનું છું, માટે અત્યારે અહીં જે કરવાનું હોય તે કરી લે અને શરણ્યને સંભારે. પિતાના જીવિતની રક્ષા થાય તે ઉપાય શેછે, અથવા તે મસ્તક નીચે નમાવતાં સદ્દભાવ દર્શાવીને દેવકની લક્ષમી મને સેં. નિરર્થક પુરંદરને પક્ષપાત શા માટે કરો છો? વળી એ વ્યવહાર પણ પ્રગટ જ છે કે ચિરકાલ પરિપાલન કરાયેલ છતાં કાલાંતરે પણ કુલાંગના તે અવશ્ય પિતાના પ્રાણનાથને જ અનુસરે. અને વળી હે પુરંદર ! મારા વિરહમાં સ્વામીના અભાવે જે તે એ સ્વર્ગલક્ષ્મી ભેગવી, છતાં વિનયથી મારા પગે પડતાં, તે હું બધું તારું ક્ષમા કરીશ. વળી મારા પાદપ્રણામના પ્રસાદે સ્વપ્ન પણ ભયની દરકાર રાખતાં પોતપોતાના ભવનમાં ભરાઈને બધા દે ભલે વિલાસ કર્યા કરે. તેમ જ એગ્ય પતિના સમાગમથી પ્રમોદ પામી
માંચિત થયેલ સ્વર્ગલમી ભલે સ્વેચ્છાએ મારા વૃક્ષસ્થળમાં વિલાસ કરે. અથવા તે એટલેથી પણ શું? મારા બાહુ-પંજરમાં લીન થયેલ સમસ્ત ત્રિભુવન પણ યાવરચંદ્ર પરચક્રના ભયની શંકા વિના ભલે નિવાસ કરે. હે સુરેંદ્ર ! જેટલામાં મુગટને ભાંગી ભૂકે કરનાર મારૂં પ્રચંડ સ્ફટિક-રત્ન તારા શિર પર ન પડે તેટલામાં તું મને પ્રણામ કરી લે. પોતાનું ભુજબળ તપાસ્યા વિના મારી સાથે યુદ્ધ કરતાં તું રંભા અને તિલેરમાદિકને વૈધવ્ય શા માટે આપે છે? પ્રથમથી જ જે ન્યાયમાર્ગ લેવામાં આવે તે કુશળજને દેષ દેતા નથી, અને કદાચ કાર્યને વિનાશ થતાં પશ્ચાત્તાપ પણ થતું નથી.”
છે એ પ્રમાણે અસમંજસ બેલતા ચમરેંદ્રને સાંભળતાં હેલામાત્રથી તીવ્ર, કેપ પ્રગટતા, ઉત્કટ ભ્રકુટી ચડાવી અને ભીષણ લેચન કરતે પુરંદર કહેવા
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તમ પ્રસ્તાવ-અમરેન્દ્રને ઉત્પાત.
૩૯
લાગ્યું કે-“હે દુરાચારશેખર ! હે નિમર્યાદ! હે અસુરાધમ ! હે અમર! હે દુષ્ટ ચેષ્ટામાત્રથી દેવેને ત્રાસ પમાડનાર ! અત્યારે તે તું અવશ્ય અપ્રાથનીયની પ્રાર્થના કરે છે, નહિ તે અહીં તારૂં આગમન કયાંથી સંભાવે ? માટે અરે ! પિતાના શરીરે પેદા થયેલ દંતાદિવડે જેમ હાથી, કેશ-કલાપવડે જેમ સુરભિ-ચમરીગાય, કસ્તુરીવડે જેમ મૃગ, સુગંધવડે જેમ ચંદનવૃક્ષ, ફણારત્નવડે જેમ ભુજગ તેમ તું આ પિતાના જ દર્પવડે નાશ પામવાને છે.” એમ કહી, સિહાસનસ્થ ઈંદ્ર વજીનું સ્મરણ કર્યું. એટલે તરત જ હજારે ઉલકા મૂકતું, જ્વાળાઓ છેડતું, કેટીગમે અગ્નિકણે વિખેરતું, હજારે પુલિંગશ્રણથી ચક્ષુને વિક્ષેપ પમાડતું, જાણે સમગ્ર અગ્નિથી બનાવેલ હોય; જાણે બધા “ સૂનાં કિરણે વડે રચેલ હય, જાણે સમસ્ત તેજલમીના પિંડથી ઉત્પન્ન કરેલ હોય એવું વજી પુરંદર-કરતલમાં પ્રાપ્ત થયું, અને તેણે તરત ચમહેંદ્ર પ્રત્યે મૂકયું. ત્યારે પૂર્વે કદી ન જોયેલ અને વેગથી આવતા તે ભીમ વજને જોઈ, સમર, મત્સર અને ઉત્સાહ ભગ્ન થતાં, સામાનિક અસુરેનાં શિક્ષાવચને યાદ આવતાં, લાંબા નસાસા મૂકતાં “હવે પૂર્ણ પુણ્ય વિના રસાલ સુધી ન પહોંચાય” એમ સંકલ્પ કરી, સંભ્રમભયાકુળતાથી ઉચે જોતાં તરત તારાયુક્ત અક્ષિાથી ગગનાંગણ પ્રત્યે દ્રષ્ટિ કરતાં, કયાંય પણ આત્મ-રક્ષણ ન મળવાથી ભયવશે કંપતા, હાથમાંથી સ્ફટિકરત્ન પડી જતાં પણ તેની દરકાર ન કરતાં, તે સમયને ઉચિત કર્તવ્ય ખ્યાલમાં ન આવતાં, “હવે અન્ય ઉપાયથી સર્યું, પરંતુ ભગવંતના ચરણ-કમળ શરણારૂપ છે.” એમ યાદ કરી, ઉપર પગ અને અધમુખે વેગથી ગમન કરતાં, ઉત્પન્ન થયેલ પરિશ્રમને લીધે સરી પડતા કક્ષા-કાખના સ્વેદ-સલિલની જેમ ઉત્કૃષ્ટ ચપલ ગતિએ તે ભગવંતની અભિમુખ ભાગવા લાગ્યું. અને વળી દર્પ-વિભવ દલિત થતાં તેને કેવળ લઘુતા પ્રાપ્ત ન થઈ, પરંતુ વેગથી પલાયન કરતાં દેહવડે પણ તેને લઘુતા આવી. વળી “અરે! તે આ કેમ જાય છે? કે જેણે ઈંદ્ર સમક્ષ બડાઈ બતાવી” એમ હાથે તાળી મારતા દેવડે હાંસી પામતે, તે વખતે દેહના વિસ્તારથી ભુવન-ઉદરને ભરી દેતે, છતાં આ વખતે એટલે બધે લઘુ બની ગયું છે કે પતંગની જેમ જાણવામાં પણ આવતું નથી. એવામાં ઈદ્ર પ્રયત્નપૂર્વક છેડેલ અને અગ્નિ-વાળાએથી દિશાઓને આકુલિત કરનાર તથા ઇંદ્રના બધા શત્રુઓને જાણે એકીસાથે કવલિત કરવા માગતું હોય એવું તે વજ જેટલામાં અલ્પ અંતર રહી જતાં તેના મસ્તક સુધી ન પહોંચ્યું તેટલામાં ભાંગેલ તૂટેલ સ્વરે “હે
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫e
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ભગવન ! અત્યારે આ૫નું શરણ છે” એમ બોલતે ચમર, કાત્સર્ગે રહેલા વિભુના ચરણ-કમળમાં પેઠો. એવામાં સુરેદ્રને વિચાર આવ્યું કે-અહો ! પિતાના સામર્થ્યથી અસુરેંદ્રનું સૌધર્મ દેવલેક સુધી આગમન સંભવતું નથી, પણ ભગવંત, તીર્થકર, જિનચૈત્ય કે ભાવિતાત્મા સુશ્રમણની નિશ્રાએ તે અહીં આવી શકે; તે એ અત્યંત અયુક્ત તથા પરભવે દુઃખકારી થવા પામ્યું.” એમ ચિંતવી અવધિ પ્રયું જતાં, ભગવંતના ચરણ-કમળને અનુસરતું અને કંથવાની જેમ અતિસૂક્ષ્મ એ ચમરેંદ્ર તેના જોવામાં આવ્યું. તેને જોતાં એકદમ ચિત્તમાં ચમત્કાર પામી-હા ! હું મંદભાગી હણાયે.” એમ બોલતાં અત્યંત શીવ્ર ગતિએ પુરંદર વાના માર્ગે દેડ્યો અને જેટલામાં પ્રભુના ઉત્તમાંગથી વજા ચાર અંગુલ હજી દૂર હતું તેવામાં તરત જ તેણે તે સંહરી લીધું, પરંતુ અતિ શીધ્ર ગમનને લીધે કરતલના પવનથી પ્રભુના બારીક અગ્રકેશ જરા તરલિત થયા પછી પિતાના દુશ્ચરિત્રને વારંવાર નિંદતાં, ત્રણ પ્રદક્ષિણ પૂર્વક પરમ ભક્તિથી પ્રભુને વંદન કરીને તે ખમાવવા લાગ્યું કે હે નાથ ! પ્રસાદ કરો. તમારા ચરણની નિશ્રાએ આ અમરેંદ્ર મને પરાભવ પમાડવા આવ્યું, તે મારા જાણવામાં ન હતું; પણ અત્યારે જ કરતલમાં આવતાં મેં જાણ્યું તે હે પ્રભુતવત્સલ! એ મારે અપરાધ તમે સત્વર ક્ષમા કરે. હે ભુવનબાંધવ! સંસાર–પરંપરાના પરમ બીજરૂપ એવું અકૃત્ય હવે હું કદી કરીશ નહિ.” એ પ્રમાણે જગગુરૂને સવિનય ખમાવી, ઈશાન-દિશિકાગમાં રહી, ડાબા પગથી ત્રણ વાર ભૂમિતલને તાડન કરી, ઇંદ્ર ચમરને કહેવા લાગે કે-“હે અસુરેંદ્ર! તમે સારું કર્યું કે સમસ્ત જગતનું સંરક્ષણ કરવામાં એક દીક્ષિત એવા, પ્રભુના પદપંકજમાં તિરહિત થયે. એમ કરવાથી તે મારું હૃદય બહુ જ સંતુષ્ટ કર્યું છે. પૂર્વવરને અનુબંધ હવે દૂર થયે અને યાજજીવ અવિનશ્વર પ્રણયભાવ ઉત્પન્ન થયે, માટે હવે યથેચ્છાએ વિલાસ-સંચાર કર્યા કર. પ્રભુના પ્રભાવે મારાથકી તને હવે ભય નથી.” એમ આશ્વાસન પમાડી, દેવેંદ્ર સ્વસ્થાને ગયે. પછી હત્કર્ષથી વદન-કમળ વિકાસ પામતાં, પ્રભુના પાદકલ્પવૃક્ષના પ્રભાવથી નિર્ભય થતાં, યથાવિધિ ભગવંતને પ્રણામ કરી, અમરેંદ્ર પણ સ્તુતિ કરવા લાગે કે “હે સમસ્ત જગજંતુના બંધવ! હે ધ્યાનાનલથી કર્મ–વનને દગ્ધ કરનાર ! હે તીવ્ર પરીષહ સહન કરવામાં એકધીર એવા હે મહાવીર ! તમે જયવંત વર્તે. હે સિદ્ધિવધૂના સંગી! હે સદ્ધર્મના નિધાનને વસનાર! . હે કનકસમાન દેડકાંતિથી દિશાઓને ચમકતી બનાવનાર ! હે નાથ ! તમારા
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે . સમમ પ્રસ્તાવ-વીરનું શરણ-ચમરેન્દ્રની મુક્તિ અને વીર અભિગ્રહ. ૩૫
ચરણની છાયામાં લીન થતાં ભવય પણ ન આવે, તે સ્વભાવે લંગુર પર્વતેને દળનાર વાથી શું થવાનું હતું? હે નાથ ! જ્યાં સુરાસુર ત્રણે લોક શરણે આવે તેવા તમારા પાદતળે રહેતાં મને ભય કે ? હે દેવ ! અભ્યદયના મૂલ બીજરૂપ તમારા પદકમળને પામતાં, પરમાર્થથી તે હું સ્વર્ગની સંપદા પણ પામી જ ચૂક. હે સ્વામિન ! તમારી ભકિતથી જે પ્રતિબંધ વિના મને વાંછિત મળતા હોય તે પ્રતિજમે તમારા ચરણની સેવા મને પ્રાપ્ત થાઓ.” એ રીતે સદ્ભાવગર્ભિત વચનથી શ્રી વીરને સ્તવી, ઇંદ્રના ભયરૂપ મહા-અર્ણવ-સાગરથી પાર પામેલ અમરેંદ્ર પોતાની રાજધાનીમાં ગયે.
પછી ભગવંત પ્રભાતે એકરાવિક મહાપ્રતિમા પારી, ત્યાંથી નીકળતાં અનુક્રમે ભેગપુર નગરમાં ગયા. ત્યાં મહેન્દ્ર નામે ક્ષત્રિય હતો કે જે ભગવંતને જોતાં, નિષ્કારણ તીવ્ર કોપ ઉત્પન્ન થતાં, ખજૂરીની લાકડી લઈને મારવા દે. એવામાં લાંબા કાળે દર્શન કરવા ભકિત જાગતાં સનકુમારસુરેંદ્ર ત્યાં આવી પહોંચે. તેણે પૂર્વોક્ત રીતે પેલા ક્ષત્રિયને જિનેન્દ્ર તરફ આવતે જોયે. તેને અટકાવીને ઇન્દ્ર પ્રભુને પ્રણામ કર્યા અને પરીષહપરાજય સંબંધી શરીરની કુશળતા પૂછી. પછી તે સ્વસ્થાને ગયે. એટલે માનનું મર્દન કરનારા અને દેવેંદ્રોને પૂજનીય એવા વર્ધમાનસ્વામી પણ ત્યાંથી નંદિગ્રામે ગયા. ત્યાં સિદ્ધાર્થ રાજાના નંદી મિત્રે તેમના ગુણગાન અને આદર કર્યો. ત્યાંથી મેંઢક ગામે જતાં ગોવાળ કેપથી રજજુ લઈને લગવંતને મારવા દેડ્યો. તેને સુરેંદ્ર અટકાવ્યું. પછી રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા વિભુ, નિરંતર ધવલ ગૃહણિથી અલંકૃત અને ત્રિમાર્ગ, ચતુષ્ક, વાટ, ચારાદિકથી શેશિત એવી કૌશાંબી નગરીમાં ગયા. ત્યાં શતાનીક નામે ભૂપાલ કે જે ભૂપાલન-ગુણરૂપ નિબિડ નાડીથી બાંધેલ રિપુઓની રાજલક્ષ્મીરૂપ હાથણથી ગમન કરનાર હતા. તેને મૃગાવતી નામે રાણું કે જે ચેટક મહારાજાની પુત્રી, ધર્મના પરમાર્થને જાણનાર તથા જિનના ચરણકમળની પૂજામાં પરાયણ હતી. વળી સમસ્ત રાજાઓની આંતર હીલચાલને જાણનાર તથા સૂક્ષમ બુદ્ધિ-વિભાવથી રાજ્યભાર ચલાવનાર એ સુગુપ્ત નામે તેનો પ્રધાન તથા સદા જિનધર્મના અનુરાગથી શરીરની સાતે ધાતુઓ ઓતપ્રેત એવી નંદા નામે તે અમાત્યની જાય હતી. તે શ્રાવિકા પણુને લઇને મૃગાવતી રાણીની સાથે સખીભાવ દર્શાવતી. વળી સમસ્ત દર્શનના રહસ્ય પ્રરૂપવામાં નિષ્ણાત તથા રાજાને માનનીય એ તત્વવાદી નામે ધમપાઠક હતું તથા તે જ નગરીમાં વેપારીઓના લોચન સમાન ધનાવહ નામે શ્રેણી અને તેની મલા
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
નામે ભાય હતી. એ બધા પોતપોતાનાં કુશળ અનુષ્ઠાન કરતા ત્યાં રહેતા હતા.
હવે ભગવંતે ત્યાં પિસ માસની કૃષ્ણ પ્રતિપદાએ એ દુષ્કર અભિગ્રહ ધારણ કર્યો કે – પગે લોખંડી સાંકળથી બાંધેલ હોય, માથે મુંડિત, શેકભારથી કંઠ રૂંધાઈ જતાં ગગદ્ ગિરાથી રેતી હોય, પિતે રાજકન્યા છતાં પરગૃહે દાસત્વ પામી હોય, ત્રણ દિવસની ભૂખી, એક પગ ઘરની અંદર અને બીજો પગ દ્વારની બહાર રાખી બેઠી હોય, બધા ભિક્ષુકે ભિક્ષા લઈ નિવૃત્ત થયા હોય એવા સમયે તે જે સુપડામાંના અડદ-બાકળાથી મને પ્રતિલાલે તે મારે પારણું કરવું. એ પ્રમાણે નિશ્ચય કરી એ અભિગ્રહ નગરીજનેના જાણવામાં ન આવવાથી બાવીશ પરીષહ સહન કરવા માટે યચિત આહાર ન પામતાં પણ ભગવાન પ્રતિદિન ઉંચ-નીચ સ્થાનમાં. “ ભમવા લાગ્યા. ત્યાં ભિક્ષા લીધા વિના પ્રતિદિન ગૃહાંગણેથી પાછા વળતા પ્રભુને જોઈ પીરજને પણ અત્યંત અંતરમાં શેકાકુળ અને કિંકર્તવ્યતામાં વ્યામૂઢ થતાં ચિંતવવા લાગ્યું કે– દુઃખના કારણરૂપ ધનથી શું ? તેવા મનુષ્યપણાથી પણ શું ? અથવા તે દુઃખના ફલરૂપ તેવી ભેગલીલાથી શું ? કે આવા મુનિપુંગવ ઘરના આંગણે આવ્યા છતાં અન્ન-પાન પણ તેમને આપી શકાતા નથી. કર્મ જળથી ભરેલ અનેક દુઃખરૂપ મગર અને ભીષણ આવર્ત યુક્ત એવા આ સંસાર-સાગરને દાન વિના કેમ કરી શકીશું? અથવા તે એવા મુનિરત્ન પુણ્યવંતેના ઘરે આવે અને શિક્ષા લઈ તેમને હર્ષ પમાડે. જો એ મહાત્માને એક વાર પણ કઈ રીતે પ્રતિલાવ્યા હોય તે સ્વર્ગ મેક્ષના સુખે તે કરતલમાં જ છે.” એમ અનેક પ્રકારે વારંવાર ભિક્ષા આપ્યા છતાં જેમ જેમ જિનેશ્વર તે લેતા નથી તેમ તેમ નગરજને ભારે ખેદ પામે છે. એ રીતે ચાર માસ વૈશાંબી માં ફરતાં ભગવાન એકદા સુગુપ્ત મંત્રીના ભવનમાં પેઠા. એટલે સુનંદાએ તેમને દૂરથી જોતાં કે આ તે તે જ ભગવાન મહાવીરસ્વામી છે” એમ ઓળખી લીધા. પછી ભારે પ્રમાદ ધારણ કરતી, આસન પરથી ઉઠી તેણે ભાવથી ભિક્ષા પ્રભુ આગળ ધરી, પણ પ્રભુ તે ઘરથી નીકળી ચાલતા થયા ત્યારે સુનંદાને બહુ જ ખેદ પામતી જેઈને દાસીઓએ જણાવ્યું કે–હે સ્વામિની ! કંઈ સમજાતું નથી કે એ દેવાર્ય પ્રતિદિવસે ભિક્ષા લીધા વિના શા કારણે તરત પાછા ચાલ્યા જાય છે ?” એમ તેમના કહેવાથી સુનંદાએ જાણ્યું કે – “અવશ્ય કોઈ અભિગ્રહ વિશેષ હશે, જેથી તે પૂર્ણ ન થવાથી પ્રભુ શિક્ષા લીધા, વિના ચાલ્યા જાય છે.” એમ ચિંતવતા તેને ભારે સંતાપ થઈ પડ્યો. તે ગૃહ
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
. સપ્તમ પ્રસ્તાવ-વીર અભિગ્રહ અને રાણી વિગેરેનો શોક. ૩પ૩ કા ભૂલી ગઈ, શરીર-ગારને ત્યાગ કર્યો અને કરતાલે ગાલ રાખી બેસી ગઈ. એવામાં અમાત્ય આવ્યું. તેણે તથાવિધ સુનંદાને જોતાં પૂછ્યું કે“હે કમલમુખી ! નિષ્કારણ આમ શેકાતુર જેવી કેમ દેખાય છે? મારાથી કાંઈ તારે અપરાધ થયે હેય તો તે યાદ નથી. હું પિતે અવિનયના પરિહારમાં પરાયણ હોવાથી પરિજન પણ તારું પ્રતિકૂળ કરનાર સંભવે નહિ.” તે બેલી–હે પ્રાણનાથ ! તેવા ખોટા વિચારે લાવવાની જરૂર નથી. અલ્પમાત્ર પણ કોઈને અપરાધ નથી, પરંતુ જેના પ્રભાવથી દુર્ગમ ભવાસેવ લીલાથી ઓળંગી શકાય, મને રથને અગોચર અને પુનરાગમ રહિત શિવપદ પામી શકાય તેમજ માથે આવી પડતી આપત્તિઓ પણ અતિભયંકર છતાં નાશ પામે એવા ભગવંત વર્ધમાન સ્વામીને ભિક્ષા ન લેતાં ઘણું દિવસો થઈ ગયા. કંઈ સમજાતું નથી કે તેમણે ક્યો અભિગ્રહ ધારણ કર્યો હશે, તે તમારા બુદ્ધિવિભવથી શું અને અમાત્યપદવીથી પણ શું? કે એ અભિગ્રહ જાણવામાં ન આવે.” અમાત્ય બેત્યે –“હે પ્રિયે ! સંતાપ તજી દે. હું કાલે એવો ઉપાય લઈશ કે જેથી એ અભિગ્રહ જાણી શકાશે.” એવામાં મૃગાવતી રાણીની વિજયા નામે પ્રતિહારી એ કથા ચાલતી હતી ત્યાં કંઈ કારણે આવી ચડી. તે સાંભળીને તેણે બધું મૃગાવતીને કહી સંતાલાવ્યું, જે સાંભળતાં મૃગાવતી પણ બહુ દુઃખ પામી અને શેકાતુર થઈ બેઠી. તેવામાં રાજાએ ત્યાં આવતાં તેને પૂછ્યું કે- “હે દેવી ! આમ આકુળ-વ્યાકુળ કેમ દેખાય છે?” તે બેલી–“હે દેવ ! શું કહું ? તમે દુર્ગ–દુર્ગતિના મૂળરૂપ આ રાજ્યભારથી વિવેક બેઈ બેઠા છે જેથી એટલું પણ જાણતા નથી કે–સ્વામી જ્યાં વિચરે છે અને શિક્ષાને માટે શાને ભમે છે ?' એમ બહ નિબંછીને તેણે અભિગ્રહને વ્યતિકર કહી સંભળાવ્યો. ત્યારે રાજાએ કહ્યું– દેવી ! શાંત થા. કાલે ગમે તે રીતે પરમાર્થ જાણું લઈશ.” એમ કહી રાજાએ સભામાં બેસતાં સુગુપ્ત અમાત્યને બોલાવ્યા. તે આવી, સજાને પ્રણામ કરી યથોચિત સ્થાને બેઠે. પછી રાજાએ તેને કહ્યું કે
અમાત્ય ! શું એ તને યુક્ત છે કે અહીં વિચરતા ભગવંતને પણ તું જાણુતે નથી ? અહો ! તારે પ્રમાદ ! અહે ! સદ્ધર્મ પ્રત્યે તારી વિમુખતાબેદરકારી કે આજે નિરાહારપણે રહેતા અને અભિગ્રહ જાણવામાં ન આવવાથી સ્વામીને ચાર માસ થવા આવ્યા.” સુગુપ્ત કહ્યું- હે દેવ ! ઉપરાઉપરી કામ આવી પડતાં અને ઘરવામાં વ્યાકુળ હેવાથી હું કંઈ ૪૫.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩િ૫૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
પણ જાણી શક નથી. હવે જેવી આપની આજ્ઞા. તે પ્રમાણે બજાવવા તૈયાર છું.” એમ બેલતાં રાજાએ ધર્મશાસ્ત્રપાઠક તવવાદીને બેલા અને પૂછયું કે હે ભદ્ર! તારા ધર્મશાસ્ત્રમાં બધા મતવાદીઓના આચાર બતાવેલા હશે, તે કહે કે ભગવંતે કે આભગ્રહ ધારણ કર્યો છે. ? વળી હે અમાત્ય ! તું પણ બુદ્ધિ-બલિષ્ઠ છે, તે વિચાર કર કે અહીં શે ઉપાય લે ?' એટલે ક્ષણવાર વિચારીને તેમણે કહ્યું કે “હે દેવ! દ્રવ્યું, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવના ભેદથી ભિન્ન ભિન્ન ઘણું અભિગ્રહે તેમજ સાત પિડેષણ અને સાત પાન-એષણ બતાવેલ છે તેથી કઈ અભિપ્રાય સમજાતો નથી.” ત્યારે રાજાએ નગરીમાં સર્વત્ર ઉદ્ઘેષણ કરાવી કે ભિક્ષા માટે ભમતા ભગવંતને અનેક પ્રકારની શિક્ષા ધરવી.” એમ સાંભળતાં પરભવના સુખાભિલાષી, વિચિત્ર વેષધારી અને અપ્રમત્ત એવા નગરજને, પ્રતિજ્ઞામાં ' ધીર અને ગોચરીએ નીકળેલા ભગવંતને પ્રતિદિન અનેક પ્રકારની ભિક્ષા ધરવા લાગ્યા, પણ પ્રભુ તે સ્વીકારતા નહિ. એમ યથાસમીહિત પિંડવિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત ન થતાં પણ શરીરે અપ્લાન તથા અદીન ભાવે ભગવંત તે જ નગરીમાં વિચરી રહ્યા છે.
એવામાં શતાનીક રાજાના ચરપુરૂષોએ આવીને નિવેદન કર્યું કે-“હે દેવ! તમારો પૂર્વ શત્રુ દધિવાહન રાજા અત્યારે અ૫-પરિવારવાળો અને પ્રમત્ત થઈને વર્તે છે માટે જે પાંચ દિવસમાં આપ ત્યાં જાઓ તે અવશ્ય વાંછિતાર્થની સિદ્ધિ થાય.” એમ તેમના કહેતાં રાજાએ પ્રયાણભેરી વગડાવી, જેથી સુભટે બધા સજજ થયા, સામતે સંક્ષેભ પામ્યા, રાજા સર્વ સામગ્રીથી પ્રયાણ કરતાં નાવ પર આરૂઢ થયે. પછી પવનની અનુકૂળતા તથા કણધારનાવિકની કુશળતાએ એક રાત માત્રમાં અણધાર્યા, આગમને તે ચંપાનગરરીમાં પહોંચે. ત્યાં પામ્યા પહેલાં તે તેણે નગરીને ઘેરી લીધી. એવામાં દધિવાહન પણ સામગ્રી વિના યુદ્ધ કરવાને અસમર્થ બની- આ પ્રસંગે હવે શું કરવું ?” એમ મનમાં વ્યાકુળ થતાં, મંત્રીઓએ તેને જણાવ્યું કે-“હે સ્વામિન્ ! તમે વ્યાકુળ કેમ થાઓ છે ? અત્યારે તે સર્વથા પલાયન જ યુક્ત છે. કહ્યું છે કે કુળને અર્થે એકનો ત્યાગ, ગામને અર્થે કુળને, દેશને અર્થે ગામને અને આત્મા-પિતાને અર્થે પૃથ્વીને પણ ત્યાગ કરે. પ્રસંગ-ગ્ય વાક્ય, સાવ તુલ્ય પ્રિય, તથા આત્મશક્તિ પ્રમાણે કોપ-એ જે જાણે તે પંડિત, પરાક્રમથી પેદા કરવા લાયક લયમી તે ફરીને પણ તરત પ્રાપ્ત થશે, પરંતુ જીવિત નષ્ટ થતાં તે તે જ દેહવડે પુનઃ . દુર્લભ છે. બધી વસ્તુઓમાં જીવિતવ્ય જ અનુપમ છે, અને તેને માટે જ
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
. સપ્તમ પ્રસ્તાવ-અમાત્યાદિ ચિંતા અને અભિગ્રહષણ. ૩૫૫ રાજ્ય-લક્ષમ્યાદિક છે. તે જે નાશ પામે તે બીજું બધું વૃથા છે. ' એમ તેમના કહેતાં, દધિવાહન રાજા જીવ લઇને લાગ્યું. ત્યારે શતાનીક રાજાએ પોતાના સૈન્યમાં ઉદ્ઘોવણું કરાવી કે-“હે દંડનાયક, સુભટ પ્રમુખ સૈનિકે ! હવે આ નગરીમાં જે વસ્તુ જેને રૂચે, તે ઈચ્છા મુજબ લઈ
. મારી જરા પણ શંકા લાવશે નહિ.”એમ રાજારા જાહેર થતાં સૈનિકેએ કિલ્લે ભાંગી નાખે, ગેપુરના કવાટ તેડી પાડ્યા અને સમસ્ત નગરીને લુંટવા લાગ્યા. એમ અસમંજસ પ્રવર્તતાં, દધિવાહન રાજાની પટરાણી ધારિણી પિતાની વસુમતી પુત્રી સહિત આમતેમ પલાયન કરતાં એક રાજસેવકને હાથ ચડી. શતાનીક રાજા પણ વાંછિતાર્થ સંપાદિત થતાં પિતાની નગરી ભણું પાછો ફર્યો. પછી તે રાજપુરૂષ, ધારિણી રાણીના રૂપ, લાવણ્ય, અને સૌભાગ્યથી મોહ પામી, માર્ગે જતાં તે લેકેને કહેવા લાગ્યું કે
આ મારી પત્ની થશે, અને આ કન્યાને વેચી નાખીશ. ” આ વચન સાંભળતાં ધારિણી ભયભીત થઈને ચિંતવવા લાગી કે- અહા ! સમસ્ત ભુવનમાં પ્રગટ અને ચંદ્ર સમાન ધવલ કુળમાં ચેટક રાજાના ઘરે મારે જન્મ શા માટે થયેઅથવા તે જેને સામતો પિતાના શિર ઝુકાવી રહ્યા હતા એવા દધિવાહન રાજાએ મને પટરાણીના પદે શા માટે સ્થાપી? વળી તેમ છતાં જિનમુખથી પ્રગટ થયેલ શાશ્રવણથી ઉત્પન્ન થયેલ અને અકાર્યથી વિમુખ એવી બુદ્ધિ, સદા મારા મનમાં કેમ વાસ કરી રહી છે? વળી હીનસવ અને મર્યાદા રહિત આ રાજસેવક મને ઉદ્દેશીને એમ શા માટે બેલે છે કે “ હું એને મારી મહિલા બનાવીશ.” તે હે પાપી જીવ! આવું પૂર્વે કદી ન સાંભળેલ વચન સાંભળતાં અદ્યાપિ કેમ, નીકળી તે નથી? હે નિલ જજ ! શું શીલભંગને સહન કરીશ? શિવહાસ્ય અને હંસ સમાન ધવલ એવા શીલને કુલીન કાંતાઓ, ગજકર્ણ સમાન પિતાના ચંચલ જીવિતના કાજે કદાપિ મલિન થવા દેતી નથી. અથવા તે ઉત્સંગમાં સદા ઉછરેલ આ મારી દુહિતા પરહાથમાં ગયેલ અને વિરહ-સંતપ્ત બની પિતાના જીવિતને કેમ ધારણ કરી શકશે ?” એ પ્રમાણે સંકલ્પ–કલ્પનાથી ઉત્પન્ન થતા તીવ્ર દુઃખથી જાણે નિભ્રંછના પામેલ હોય તેમ તેણીને જીવ હૃદય ભેદીને નીકળી ગયો. તેણુનું અકાળ-મરણ જોઈ. તે સેવક પુરૂષે વિચાર કર્યો કે“અહા હું દુર્વચન બે કે “આ મારી મહિલા થશે.” એ મહાનુભાવો કઈ ઉત્તમ પુરૂષની વાર્તા સંભવે છે, કે જેથી મારું દુર્વચન સાંભળતાં હૃદ. યમાં સંક્ષોભ થવાથી મરણ પામી, તે હવે અહીં ગઈ વસ્તુને શોક શે.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
કરશે? હવે આ કન્યાની પણ એ દશા ન થાય માટે એને કંઈપણ કહેવું નહિ.” પછી મધુર વચનથી અનુકૂળ થતાં તે કન્યાને પિલા સૈનિકે કેશબીમાં લઈ જઈ વેચવા માટે રાજમાર્ગો ઊભી રાખી. એવામાં ધર્મ-કર્મસં.
ગે તે માર્ગે જતા ધનાવહ શેઠે તેને જોઈને વિચાર કર્યો કે- અહે! આવી આકૃતિથી લાગે છે કે આ કે સામાન્ય જનની કન્યા નથી, કારણ કે અલંકાર રહિત છતાં એ જલધિળની જેમ કંઈ અપૂર્વ લાવણ્યને ધારણ કરે છે, શરીરે કૃશ છતાં ચંદ્રલેખાની જેમ કાંતિપડલને પ્રગટ કરે છે, માટે બહુ દ્રવ્ય આપીને પણ એને લઈ લેવી મારે એગ્ય છે કે એ બિચારી કઈ હીન જનના હાથમાં જતાં દુઃખ ન પામે. વળી એનું રક્ષણ કરતાં વખતસર સ્વજન-વર્ગ સાથે એને સમાગમ થઈ જશે.” એમ ધારી, તેના કહ્યા પ્રમાણે મૂલ્ય આપીને શેઠે તેને લઈ લીધી. પછી ઘરે જઈને શેઠે પૂછ્યું કે-“હે પુત્રી ! તું કેની સુતા છે? અથવા તારા સગાં-સંબંધી કોણ છે? એટલે ઉત્તમ રાજકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ હોવાથી પિતાને વ્યતિકર કહેવાને અમર્થ થતાં તે મૌન રહી. ત્યારે શ્રેષ્ઠીએ તેને પુત્રી તરીકે સ્વીકારી અને પિતાની મૂલા શેઠાણીને સેંપતાં જણાવ્યું કે-“હે પ્રિયે ! હું તને આ પુત્રી આપું છું, માટે બહુ જ સાવચેતીથી એનું રક્ષણ કરજે. ” એમ તે પિતાના ઘરની જેમ તે શેઠના ઘરે સુખે રહેવા લાગી. ત્યાં રહેતાં તેણે શ્રેણી, પરિજન અને લોકોને શીલ, વિનય અને વચન-કૌશલ્પથી એવા તે ગાઢ રંજિત કર્યા કે ચંદન સમાન તેના શીતલ સ્વભાવને લીધે તેમણે તેનું પૂર્વ નામ ફેરવી ચંદના એવું બીજું નામ રાખ્યું. એમ ચંદના કહીને બોલાતી તે વૃદ્ધિ પામવા લાગી. કેટલાક દિવસે જતાં તે કંઈક જુવાનીમાં આવી. તેના ગે વિશેષ લાવણ્ય વિકાસ પામ્યું. કુવલય સમાન લેશન વિસ્તૃત થયાં અને ભ્રમર તથા કાજળ સમાન કૃષ્ણ કેશપાશ દીત્વને પામે, કારણ કે રૂપવર્જિત છતાં યૌવનસમયે લોક ભારે શોભાયુક્ત બને છે, તે સ્વભાવથી જ સુકુમાર એવી તે રાજસુતાનું તે કહેવું જ શું ? એમ પ્રતિદિન વૃદ્ધિ પામતી તેણીની રૂપસંપત્તિને જોતાં મૂલા શેઠાણી બહુ જ મત્સર ધરતાં ચિંતવવા લાગી કે– શેઠ એને પરણીને પિતાની ગૃહ-સ્વામિની ન બનાવે એ વાત કેના માનવામાં આવે ? માટે મારે સર્વથા એને વિનાશ કરવા જ તત્પર રહેવું. જે કંઈ છિદ્ર મળી જાય તો એને નાશ કરું.” એવામાં એકદા ધનાવહ શેઠ શ્રીમની ગરમીથી શરીરે વ્યાકુળ થતાં બજારથકી ઘરે આવ્યા. તે વખતે પાદ-પ્રક્ષાલન કરે
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
-સપ્તમ પ્રસ્તાવ–ધનાવહને ત્યાં ચંદનખાળાનુ` રહેવું–મૂલા શેઠાણીના અમ ૩૫૭
લાગી
એવા કાઈ નાકર ન હતા એટલે અતિ વિનીતપણાને લીધે ચંદના પાણી લઈને પગ ખાવા ઊડી. ત્યારે શેઠે નિવાર્યાં છતાં જનક સમાન સમજીને તે પગ ધાવા લાગી. એવામાં કુમારભાવના મદપણાને લીધે કેશકલાપનુ બંધન શિથિલ થતાં તે દીર્ઘ હાઇ જમીન પર પડયો, જેથી ‘એ પકમાં ન પડેઃ એમ ધારી હાથમાં રહેલ લીલા મ્રિવતી શેઠે નિર્વિકાર મનથી તે ઉપાડીને ખાંખી દીધા. તેવામાં નિરંતર છિદ્ર માને તત્પર અને અંદર રહીને જોતી એવી અનર્થના મૂલરૂપ પાપણી મૂલાએ તે જોઇ લીધું. પછી ઇર્ષ્યાથી પ્રસરતા તીવ્ર કાપથી લેાચનાલ થતાં અને સ્ત્રી-સ્વભાવથી અત્યંત તુચ્છ હૃદયને લીધે તે ચિંતવવા કે પૂર્વે જે મેં તર્ક કર્યાં હતા તે અત્યારે શંકા વિના સાક્ષાત્ સાચા ઠર્યાં, નહિ તે પૂર્વે વચન માત્રથી જનકત્ન કહી શેઠ દયિત-પ્રિયની જેમ એના કેશપાશને પણ ખાંધે ? તા હજી લજ્જા તજી શેઠ એને પોતાની પ્રણયની ન મનાવે તેટલામાં કાઈ ઉપાય શોધી કહાડું', ' એમ તે સુષિશુદ્ધ છતાં પેાતાની મતિથી વિપરીત સમજીને મૂલા ચંદનાને મૂળથી ઉચ્છેદવા તૈયાર થઈ. પછી ચરણ-પ્રક્ષાલન થતાં ક્ષણભર વિશ્રાંતિ લઇ, શેઠ અહાર નીકળી જતાં ઇર્ષ્યાથી ભારે મત્સર ધરતી મૂલાએ હજામને લાવી, ચંદનાનું શિર મુંડાવી, મહુ તાડન કરી, પગે લેખંડની સાંકળ જડી, એક દૂરના મકાનમાં તેને પૂરી, તેના નિબિડ કમાડ બંધ કરતાં, પરિજનને તેણે જણાવ્યું કે—‹ આ વ્યતિકર જે શેઠને કહેશે તેના પણ મારે આવે જ ડ કરવા પડશે, માટે શેઠ બહુ જ આગ્રહથી પૂછે તે પણ સાચું ન કહેવું.' એમ વારવાર તેમને ભલામણ કરીને મૂલા પેાતાના ઘરે આવી.
હવે સાંજે ધનાવહ શેઠે આવી પરિજનને પૂછ્યું કે—સંદના કાં છે ?' પણ મૂલાના ભયને લીધે કોઇએ જવાબ ન આપ્યા, એટલે શેઠે જાણ્યુ કે— તે અગાશી પર રમતી હશે. ' એમ રાતે પશુ પૂછ્યા પછી તેણે ધારી લીધું કે ‘ તે સૂઈ ગઇ હશે. ' પરંતુ બીજે દિવસે પણ તે જોવામાં ન આવી. તેમ ત્રીજે દિવસે અત્યંત આકુળ થઈ વારવાર, પરિજનને પૂછતાં, જ્યારે કોઇ ખેલ્યા નહિ. ત્યારે શેઠને માટી શકા થઈ પડી કે—ચંદ્રનાને કાઇએ મારી તેા નહિ હાય.’એમ ગાઢ કપ ઉત્પન્ન થતાં શેઠ મેલ્યા કે · અરે ! ચંદનાની સાચી વાત કહેા, નહિ તે હું તમને પેાતાના હાથે મારીશ; . કારણ કે આવા દંભના આડંબર ખતાવતાં તમારી પશુ તેમાં કુશળતા જણાતી નથી.' એમ શેઠના ખેલતાં એક વૃદ્ધ દાસીએ વિચાર કર્યાં કે
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
‘હું ઘણે કાલ સ્વયમેવ જીવી. હવે તે મરણ નજીક જ છે તે મૂલા મને શું કરવાની હતી ? માટે ચંદનાની વાત શેઠને કહી દઉં. તે બિચારી ભલે મારા જીવિતના બદલામાં જીવે; કારણ કે થર્મશાસ્ત્રોમાં પરજીવનું રક્ષણ કરવું તે મહાપુણ્ય ગણાય છે. ” એમ ધારી તેણે સાચી વાત શેઠને જણાવી અને ચંદનાને જ્યાં પૂરવામાં આવી હતી તે ઘર બતાવ્યું. પછી શેઠે જઈને તે ઘર ઉઘાડયું અને શિરે મુંડાયેલ, સુધાથી શરીરે પીડિત, મસ્ત માતં- ગના ચરણથી મદિંત કમળ-માળાની જેમ દેહની કાંતિ રહિત ચંદનાને જોતાં, અશ્રુપ્રવાહથી ગળતા લોચને તેણે કહ્યું કે–“હે પુત્રી ! શાંત થા.” એમ આશ્વાસન આપતાં શેઠ રસોડામાં ગયે. ત્યાં ભેજનના પાત્ર જોયાં પણ ભાત વિગેરે કંઈ અવશિષ્ટ ભજન ન ભાળવાથી અડદના બાકળા , સુપડાના ખૂણામાં લઈને ચંદનાને આપતાં શેઠે જણાવ્યું કે–“હે વત્સ ! આ તારી સાંકળ ભાંગવા લુવારને લઈ આવું તેટલામાં તું આ બાકળા ખાજે.' એમ કહી શેઠ ગયા. એવામાં તે પણ સુપડાના ખૂણામાં પડેલા બાકળા જતાં યૂથભ્રષ્ટ હાથણીની જેમ પિતાના કુળને સંભારી શેક કરવા લાગી કે હે દૈવ ! જે તે મને રાજગૃહમાં ઉત્પન્ન કરી તે આવા સ્તર દુઃખ-સાગરમાં શા માટે નાખી ? અહો ! તે રાજલક્ષમી, તે માબાપને અસાધારણ સ્નેહએ બધું ગંધર્વનગરની જેમ એકદમ કેમ નષ્ટ થયું ? ક્ષણભર ઊર્વ અને ક્ષણવારે તરત નીચે પાડતા એ વિધિના વિલાસે ખરેખર ! પ્રખર પવનથી ઊંડતા વજપટ જેવા છે.” એમ ભારે શેકથી કંઠ રૂંધાતાં અને તેથી વચન
ખલિત થતાં તે બિચારી બાળા પડતા અશુ-પ્રવાહરૂપ જળથી પિતાનું મુખ પૈઈ રહી. પછી સુધા અને તૃષાથી ક્ષીણ થયેલા કલયુક્ત મુખને કર-પલ્લવ પર સ્થાપી, ક્ષણભર રેઈ, નિસાસા નાખી, મુનિ-મનની જેમ નિરનેહ અને સુપડાના ખૂણામાં પડેલા તે બાકળા તેણે ખાવા માટે લીધા. સુધા પીડિતને શું અભક્ષ્ય હોય ? એવામાં તેને વિચાર આવ્યો કે – આ વખતે કઈ અતિથિ અહીં આવે તે તેને દાન આપીને મારે ભોજન કરવું યુક્ત છે.” એમ ધારી તેણે દ્વાર તરફ જોયું. તેવામાં કનકના ચૂર્ણ સમાન સુંદર કાર્યકાંતિવડે જાણે ગગનાંગણને પૂરતા હોય, ઉપશાંત દૃષ્ટિપ્રભારૂપ અમૃતના વૈષણવડે જાણે દુઃખતપ્ત પ્રાણુઓને શાંતિ પમાડતા હોય, નગ, નગર, શ્રીવત્સ, મત્સ્ય, સ્વસ્તિકથી વંછિત ચરણયુગલથી મહીતલને જાણે વિચિત્ર ચિત્રાંતિ કરતા હોય અને સાક્ષાત્ જાણે શુભ કર્મના સમૂહ હોય એવા ભગવંત મહાવીર અનુક્રમે ભ્રમણ કરતાં તે સ્થાને આવી ચડ્યાં. એટલે અનુપમ રૂપશાળી ભગવાન અને અત્યંત અસાર અડદ-ભજન જોતાં
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
20°°0aXXX2GDS®@a
સતી ચંદનબાળાએ પૂર્ણ કરેલ પ્રભુના અભિગ્રહ
( પા. ૩૫૯ )
eee00
038
આનંદ પ્રેમ ભાવનગર.
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તમ પ્રસ્તાવ-વીરપ્રભુના અભિગ્રહનું પૂર્ણ થવું.
૩૫૯ આ એ મહામુનિને બહુ જ અયુક્ત છે” એમ ભાવતી, શેકથી ગદ્ગદ્ ગિરા થતાં લોચનમાંથી બાષ્પધારા પડતાં આકુળ થવી તે કહેવા લાગી કે
હે ભગવનજો કે આ અગ્ય છે તથાપિ હું અભાગણના અનુગ્રહાથે બાકળાનું ભજન સ્વીકારે. ત્યારે ભગવંતે પણું ધીર હૃદચથી સમગ્ર અભિગ્રહની વિશુદ્ધિ જોઈ પિતાનું કરપાત્ર પ્રસર્યું. ત્યાં ચંદનાએ પણ નિબિડ સાંકળથી જડેલ એક ચરણ મહાકટે બારણાની બહાર અને એક ભવનની અંદર રાખી સુપડામાંથી અડદના બાકળા પ્રભુને પ્રતિલાલ્યા. એવામાં જગગુરૂને માટે અભિગ્રહ પૂર્ણ થતાં સંતુષ્ટ થઈ ગગનતળે ઉતરેલા ચતુર્વિધ દેએ દુંદુભિ વગાડી, પારિજાત-મંજરીયુક્ત અને ગુંજારવ કરતાં મરીએથી વ્યાસ પુષ્પવૃષ્ટિ કરી, ગંદક વરસાવ્યું, સાડીબાર કેટી સુવર્ણની વૃષ્ટિ થઈ, માનિનીઓ મંદ મદ રાસડા ગાવા લાગી, સુગંધી પવન વાવા લાગે અને સર્વત્ર જય જયારવ પ્રગટ થયે. તેમ જ વળી ચોતરફ મળતા નગરજનો હર્ષથી કોલાહલ મચાવી મૂકતા, તરૂણીઓ નાચતી, વાજીંત્રો વાગતા, પ્રતિક્ષણે હર્ષ પામતા દેવતાઓ ત્રિપદી પછાડતા થતા નિનાદથી આકાશને ભરી દેતા, મંગલ ગાવી દેવાંગનાઓ દિગંતને શેલાવતી, એમ પ્રભુના પારણે કેવળ તે જ નગરી હર્ષિત ન થઈ પરંતુ પાતાલ અને સ્વર્ગ પણ અધિકાધિક રંજિત થયા. એ પ્રમાણે પરમ પ્રદ પ્રસરતાં લાગવતના પારણાને વૃત્તાંત જાણું શતાનીક રાજા પ્રધાન અને પીરજને તથા અંત:પુર સહિત હાથણી પર આરૂઢ થઈને ત્યાં હાજર થયા તેમજ અમાત્ય પણ ભાર્યા સહિત શેઠના ઘરે આવ્યા. અને વક્ષસ્થળે લટકતા હારથી શોભાયમાન, માથે માણિજ્યના મુગટથી દેદીપ્યમાન તથા કંકણ અને બાજુબંધ પ્રમુખ આભૂષણેથી પ્રકાશતો પુરંદર પણ ત્યાં આવી પહોંચે. તે ચંદનાને પ્રથમથી જ દેવતાના પ્રભાવે પ્રવર કેશપાશ પ્રગટ થયે અને લોખંડની સાંકળ સુવર્ણવા નપુરરૂપ બની ગઈ તેમજ બીજા પણ હાર, અર્થહાર, કટીસૂત્ર, કડા, કુંડલ, તિલક પ્રમુખ અલંકારથી તેણનું સમસ્ત શરીર અલંકૃત થઈ ગયું. તે " એવામાં દધિવાહન રાજાને સંપુલ નામે કંચુકી કે જેને શતાનીક રાજા પૂર્વે બાંધીને લઈ આવ્યું હતું તે તત્કાલ વસુમતીને જોતાં એળખી, પૂર્વ સુચરિત્ર યાદ આવતાં તેણીના પગે પડી, પિકાર કરતાં રેવા લાગ્યો. ત્યારે રાજાએ મધુર વચનથી આશ્વાસન આપતાં કેતૂહળથી તેને પૂછયું કે“હે ભદ્ર ! તું શા કારણે એના પગે પડી તરત જ ભારે શેકમાં આવીને રિયે ?” તે બોલ્ય–દેવ ચંપાના રાજા દધિવાહનની પટરાણું ધારિ
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
રની આ બધી સીમંતિનીમાં તિલકભૂત સુતા છે. તેવી સમૃદ્ધિ પામી, અત્યારે માતપિતાથી રહિત થઈ કેમ પરઘરે વાસ કરે છે ? એ કારણથી હું રે.” રાજાએ કહ્યું “હે ભદ્ર ! તું શેક ન કર. એ અચનીય છે કે જેણે ત્રિભુવનના એક દિવાકર અને ભવ-ખાડામાં પડતા લેકેને અટકાવવામાં એક સ્તંભરૂપ એવા ભગવંતને પિતાના હાથે પ્રતિલાવ્યા. તેવામાં મૃગાવતી બેલી કે “જે એ ધારિણીની પુત્રી હોય તે મારી ભાણેજ થાય.” એ અવસરે ઇંદ્રાદિકથી સ્તુતિ કરાતા સ્વામી પાંચ દિવસ ન્યૂન છમાસી તપનું પારણું કરી ધનાવહ શેઠના ઘરથકી ચાલી નીકળ્યા. ત્યાં લેભની બહુલતા અને પ્રભુતામાં અપવાદની ૫રવા ન રાખવાને લીધે શતાનીક રાજા તે સુવર્ણ વૃષ્ટિ લેવા લાગે એટલે પુરંદરે તેનો ચિત્તવૃત્તિ જાણીને કહ્યું- હે રાજન! અહીં સવામી કે કૌટુંબિકપણું નથી પરંતુ આ કન્યા પોતાને હાથે જે કેઈને એ આપશે : તેનું જ એ થવાનું.” એમ ઈદ્રના કહેતાં રાજાએ ચંદનાને પૂછયું કે-“હે પુત્રી ! આ સુવર્ણ ધારા કેને આપવાની છે ?” તે બેલી-તેમાં પૂછવાનું શું છે? આ નિષ્કારણુવત્સલ અને જીવિતદાયક મારા તાત ધનાવહ શેઠને એ આપ.” પછી શ્રેષ્ઠીએ તે કનકધારા સંઘરી રાખી. તેવામાં ઇંદ્ર પુનઃ રાજાને કહ્યું કે- આ ચંદના ચરમશરીરી, ગપગની પિપાસાથી વિમુખ, મહાનુજાવા, ભગવંત વર્ધમાનસ્વામીને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં સાધ્વીઓને સયમમાર્ગ પ્રવર્તાવનાર પ્રથમ શિષ્યા થશે માટે એની બરાબર રક્ષા કરજે ” એમ કહીને ઇંદ્ર અદશ્ય થઈ ગયા પછી રાજાએ પણ ચંદનાને કન્યા-અંતઃપુરમાં બહુમાનથી રાખી. એટલે સંસારની અસારતા, સંગની ક્ષણભંગુરતા, જીવિતની કુશાગ્રે લાગેલ જળબિંદુ સમાન ચંચલતા તથા વિષય-પ્રતિબંધની પર્યત-વિરસતાને ભાવતાં તે ચંદના કાલ નિર્ગમન કરવા લાગી, અને તે આ પ્રમાણે મને રથ કરવા લાગી કે હે ભગવતી પૂર્વદિશા ! એવો દિવસ તું કયારે પ્રગટાવીશ કે ભગવાન પોતાના હાથે મને ભવથી પાર ઉતારશે ? વળી સુરાસુરયુક્ત જીવલેકના મધ્યમાં બિરાજમાન ભગવંતના વચનામૃતનું સતત શ્રવણપુટવડે હું પાન કયારે કરીશ? તથા મેક્ષસુખના મૂલ કારણરૂપ તે સમય કયારે આવશે કે દેહમાં પણ મમત્વ વિના હું નિઃસંગ થઈને વિચરીશ? તેમજ ઉદ્દગમ, ઉત્પાદન અને એષણ-દેષ રહિત પિડને શોધતા હું ઊંચ-નીચ સ્થાનમાં કયારે મીશ?” એ પ્રમાણે પ્રવર મને રથ કરતાં તે દિવસે ગાળતી અને ભાવથી સ્વશક્તિએ સર્વવિરતિની સ્પર્શના કરતી હતી. અહીં એ વૃત્તાંત જાણવામાં આવતાં મૂલા શેઠાણીની નગરજનેના મુખે અનેક પ્રકારે નિંદા થવા લાગી.
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તમ પ્રસ્તાવ-ધાહિલના ઉપસર્ગ.
૩૬. પછી ગામ-નગરમાં પરિભ્રમણ કરતા ભગવંત સુમંગલ નામના ગામમાં ગયા, ત્યાં સનકુમાર ઇંદ્ર ભક્તિથી ત્રણ પ્રદક્ષિણ દઈ, પ્રભુને વાંદીને કુશળતા પૂછી, એમ અ૯૫ સમય ઉપાસના કરી સુરેંદ્ર નિવૃત્ત થતાં, સ્વામી સુક્ષેત્ર નામના સંનિવેશમાં ગયા. ત્યાં પણ માહેંદ્રકપાધિપતિએ ભારે હર્ષથી વાંદતાં, પ્રભુ આગળ ચાલીને પાલક નામના ગ્રામ પ્રત્યે જવા લાગ્યા. ત્યાં ધાહિલ નામે વણિક દેશયાત્રા માટે નીકળેલ, તેણે પ્રભુને સન્મુખ આવતા જોઈ અમંગળ સમજી, રેષથી રક્ત લેચન કરી, નીલ પ્રભાથી આકાશને પલવિત કરનાર એવી તરવારને ખેંચી. “એ જ શ્રમણના માથે અપશુકન નાખું.” એમ ધારતા તે વેગથી ભગવંતને મારવા દોડ્યો તેવામાં સુરેંદ્રને આદેશ યાદ આવતાં પૂર્વે વર્ણવેલ સિદ્ધાર્થ વ્યંતરે આવીને પોતાના હાથે તેનું શિર છેદી નાખ્યું. એમ તેને ઘાત થતાં પ્રભુ યથાસુખે વિચરતાં ચંપા નગરીમાં આવ્યા અને ત્યાં સ્વાતિદત્ત બ્રાહ્મણની અગ્નિહોત્ર-વસતિમાં એક ભાગે રહ્યા. અહીં બારમું
માસું થયું. હવે ચાતુર્માસખમણ કરતાં, માણિભદ્ર અને પૂર્ણ ભદ્ર નામના વાણુવ્યંતરેંદ્રોએ ભારે ભક્તિપૂર્વક રાત્રે આવીને ચારે માસ સ્વામીની પૂજા કરી. તે જોતાં વિસ્મય પામી સ્વાતિદત્ત વિપ્ર વિચારવા લાગે કે-“એ દેવાર્ય કાંઈક જાણતા હશે શું ? કે દેવ નિરંતર એની પૂજા અને ઉપાસના કરે છે. તેથી પરીક્ષા નિમિત્તે તેણે પૂછ્યું કે-“હે ભગવન્! હાથ, શિર પ્રમુખ અંગયુક્ત આ શરીરમાં આત્મા કે (કણ) કહી શકાય?” એટલે તેને ભવ્ય સમજીને પ્રભુ બોલ્યા કે–જે “હું” એવું માને છે તે કેવું છે? તે અતિસૂક્ષમ છે. સૂમ હોય તે કેમ કહી શકાય કે જે ઇન્દ્રિયોને અગોચર હોય છે એથી ' શબ્દ, પવન, ગંધાદિક આત્મત્વને પામી શકતા નથી, કારણ કે એ ગ્રાહ્ય છે
અને આત્મા એને ગ્રાહક છે.” ઈત્યાદિ પ્રશ્ન-પ્રપંચને પરમાર્થ વિસ્તારથી કહેતાં શાંત થયેલ વિપ્ર સ્વામીનું બહુમાન કરવા લાગ્યું. પછી વર્ષાકાલ સમાપ્ત થતાં કર્મરૂપ પૃથ્વીને તોડવામાં હળ સમાન વીર જિનેશ્વર ત્યાંથી જાભિત ગામમાં ગયા. ત્યાં સુરેંદ્ર સાદર વંદન કરી, નાટક દર્શાવી અને કેટલાક દિવસમાં જ્ઞાનોત્પત્તિ કહી સંભળાવી. ત્યાંથી મેંઢક ગામમાં પૂર્વોપકાર યાદ કરી અમરેંદ્ર ચરણ-કમળ વંદીને સ્વસ્થાને ગયે.
' એ પ્રમાણે નિરંતર દેવસમૂહથી સ્તુતિ કરાતા, દુસહ પરીષહ-મહાસાગરથી પાર પામેલા અને અનુક્રમે ભ્રમણ કરતા ભગવંત છમ્માસી ગામમાં ગયા. ત્યાં નિર્જીવ સ્થાને ભુજા લંબાવી કાયોત્સર્ગે રહ્યા. એવામાં
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેર
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. ત્રિપુષ્ટ વાસુદેવના ભવમાં તત સીસું રડતાં શ્રવણ-વેદનાથી અહિત શય્યાપાલ સંબંધી અત્યંત અશુભ વેદનીય કર્મ ભગવંતને ઉદય આવ્યું. પેલે શય્યાપાલને જીવ તે જ ગામમાં ગવાલ થયેલ કે જે પિતાના બળદ કોત્સર્ગે રહેલા ભાગવતની પાસે મૂકી, તે ગાયે દેહવા માટે ગામમાં ગયે. તે બળદ અંકુશ વિના ચરતા ચરતા અટવીમાં પેઠા. તેવામાં ગોવાળે આવતાં, બળદ ન જેવાથી આકુળ મનથી પ્રભુને પૂછયું કે- હે દેવાર્ય ! તમે મારા અમુક પ્રકારના બળદ જોયા કે નહિ ?” એમ વારંવાર આદરથી પૂછતાં પણ વીતરાગે જ્યારે કંઈ પણ જવાબ ન વાળ્યા ત્યારે પ્રલયકાળના દાવાનળ સમાન પ્રગટતા કાપવડે હઠ ડશતાં તે ગોવાલ બોલ્યા કે-“ અરે ! બહમાનથી પૂછતાં પણ જાણે વાથી ઘડાયેલ હૃદય હોય તેમ જ જવાબ આપતાં પણ તને ભારે થઈ પડયું. તું બધિર હોવાથી મારું વચન સાંભળો નથી, તે તારે નિરર્થક કર્ણછિદ્ર વહન કરવાથી શું ?” એમ કહી, અતિક્રૂર અધ્યવસાયથી સ્વામીના બંને કાનમાં તેણે કાંસાની શળી ઠોકી મારી, અને પત્થરથી દઢ મારતાં તે સામ સામે ભેગી કરી દીધી. પછી આ કોઈ કહાડી ને નાખે એમ ધારી પ્રાંત ભાગ મરડી નાખીને તે ગોપાધમ ચાલે ગયે. સ્વામી પણ માયામિથ્યાત્વશલ્ય રહિત છતાં શ્રવણ-વિવરમાં ગાઢ શલ્ય પડવાથી અત્યંત વૈર્યવાન છતાં દુસહ વેદનાને લીધે શરીરે કૃશતા પામતાં, ધમ ધ્યાનથી લેશ પણ ચલાયમાન ન થતાં ત્યાંથી નીકળી મધ્યમ-પાવાપુરીમાં ગયા. ત્યાં પારણાને દિવસે સિદ્ધાર્થ વણિકને ઘેર ગયા એટલે ભારે હર્ષથી રોમાંચિત થઈ, વંદીને તેણે ભગવંતને પ્રતિલાલ્યા. એવામાં ત્યાં પૂર્વે આવેલ ખરક નામના વૈદ્ય પ્રભુને જઈને કહ્યું કે-“અહો ભગવંતનું શરીર તે સર્વ લક્ષણયુક્ત છે પરંતુ પ્લાન થતાં લાવણ્યને લીધે જણાય છે કે તે સશલ્ય જેવું છે.” એમ સાંભળતાં અસાધારણ જિનને પક્ષપાત કરતો સિદ્ધાર્થ એકદમ બોલી ઊઠયે કે–“હે વૈદ્ય .જે એમ હોય તે બરાબર તપાસ કર. એ પ્રભુને ક્યાં શલ્ય છે?” એમ તેના કહેવાથી અત્યંત બારીકાઈથી હળવે હળવે જોતાં, કર્ણ-વિવરમાં ઠોકી બેસારેલ કાંસાની બે શળી તેણે જિનના શરીરમાં જોઈ અને તે સિદ્ધાર્થ વણિકને બતાવી. તે જોતાં સિદ્ધાર્થે કહ્યું- હે ! આ તે કઈ પાપાત્માની અત્યંત નિર્દય ચેષ્ટા છે કે આવું કર્મ આચરતાં તેણે દુર્ગતિનાં અસંખ્ય દુઃખ ન ગણ્યાં, અપયશની દરકાર ન કરી અને ધર્મવિરૂદ્ધતાનો પણ વિચાર ન કર્યો. અથવા તે એ દુષ્ટ ચેષ્ટિતની નિંદા કરવાથી શું ? હે વૈદ્ય ! હવે તે ઉપાય બતાવો - કે જેથી એ શલ્ય દૂર થાય, કારણ કે ભગવંતના કર્ણ-વિવરમાં શલ્ય રહેતાં,
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુતે ગાવાળે કરેલા ઉપસ, પ્રભુના કાનમાં શળીએ હાંકી દીધી. ( પા. ૩૬૨ )
આનંદ પ્રેસ –ભાવનગર.
©•••°°
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
-સપ્તમ પ્રસ્તાવ-સિદ્ધાર્થના કહેવાથી ખરક વધે ખેંચી કાઢેલ શલ્ય. ૩૬૩ હે મહાભાગ ! મારૂં હદય સતત ભેદાય છે. લોકો બેટું બેલતા લાગે છે કે જેને ત્રણ હોય તેને વેદના થાય, કારણ કે આ તે સ્વામી સશલ્ય છતાં મને ભારે દુઃખ થાય છે. વળી પરમાર્થથી તે એ જ મારા જીવિત, માતા, પિતા, સ્વજન, નાથ, શરણુ અને ત્રાણુ-રક્ષણરૂપ છે, તે એ કરતાં બીજું શ્રેષ્ઠ શું હોઈ શકે ? એના નિમિત્તે ધન, ધાન્ય, દ્રવ્યસંચય અને મારૂં જીવિત પણ તજીને શદ્ધાર કર. એ શલ્ય નીકળતાં હે વૈદ્ય ! પરમાર્થથી તે તેં તારા આત્માને ભીમ વિકૃપમાંથી નિઃસંશય ઉદ્ધાર કર્યો. સમસ્ત ગુણના નિધાન એવા ભગવંત નિમિત્તે પિતાની વિદ્યાને ઉપયોગ કરવાથી તે સુંદર ! તું સંસારના પ્રાંત સુધી આશિષોનું ભાજન થા. સામાન્ય જનને ઉપકાર કરતાં પણ નિર્મળ કીર્તિ પ્રાપ્ત થાય તે પછી ઐક્ય દિવાકર એવા શ્રી વીતરાગ પરમાત્મા પ્રત્યે ઉપકાર કરતાં તે પૂછવું જ શું?” એ પ્રમાણે ભાવિત વચન સાંભળતાં, ભારે સંતેષ થવાથી સ્વામીની ચિકિત્સા કરવામાં તત્પર એવા વૈધે કહ્યું કે-“હે સિદ્ધાર્થ ! એવી પ્રાર્થના કરવાથી સર્યું. હું હવે તે જ ઉપાય લઉં કે જેથી ભગવંતનું શલ્ય તરત દૂર કરી શકું, પરંતુ એ સંસ્કાર રહિત હોવાથી ચિકિત્સાને, ઈછતા નથી. શરીર-સત્કારની દરકાર કરતા નથી તેમ ઔષધ-વિધાનને ચહાતા નથી, એમ હોવાથી શદ્વારને પ્રયત્ન કેમ કરે?” સિદ્ધાર્થ બે -“એમ વ્યાકુળતા લાવવાની જરૂર નથી. જેમ તું કહે તેમ હું કરીશ.” એમ તેઓ અન્યાન્ય વાત કરતા હતા તેવામાં ભગવંત ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા અને બહારના ઉદ્યાનમાં રહ્યા. ત્યારે સિદ્ધાર્થે પણ પિતાના માણસ પાસે સ્વામીની સર્વત્ર શોધ કરાવી, અને ગામની બહાર ઉદ્યાનમાં સ્વામી તેમના જેવામાં આવ્યા. પછી વૈદ્ય અને તેણે બતાવેલ દિવ્ય ઔષધની સામગ્રી સહિત સિદ્ધાર્થ તે જ સ્થાને ગયે. ત્યાં પ્રથમ વૈદ્ય સ્વામીને તેલના કુંડામાં બેસાર્યા અને ચતુર્વિધ વિશ્રામણમાં ભારે વિચક્ષણ એવા પુરૂષના હાથે પ્રભુને મર્દન કરાવતાં, કંઈક સંધિબંધ શિથિલ થતાં, સાંડસીવતી મજબૂત પકડી, બહુ જ ચાલાકીથી હસ્તલાઘવે કર્ણથકી તેણે રૂધિરયુક્ત શલ્ય ખેંચવા માંડયું. એમ શલ્ય નીકળતાં પ્રભુને એવી વેદના થઈ કે જેથી મેરૂ સમાન ધીર છતાં જગદ્ગુરૂ તરત કંપાયમાન થયા. વળી તે વખતે ઘેર ઘનઘેષ સમાન જિનેશ્વરે એવો અતિભીમ અવાજ કર્યો કે વજાથી અલિઘાત પામતાં સુરગિરિના શિખરનું જાણે દલન થતું હોય; છતાં જિનના માહાસ્યથી તડતડાટ કરતી પૃથ્વી ચતરફ ભેદાઈ નહિ. નહિ તે ચરણાંગુલિથી મેરૂને કંપાવનાર જિનને એટલું તે શું માત્ર છે? એમ શલ્ય નીકળતાં, સંરેહની-ઔષ. ધિને રસ નાખી શ્રવણ–યુગલ સાજા થતાં, ભગવંતને વિનયથી વંદી, વૈવ અને
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૪.
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
N
-
વણિક પરમ સંતોષ પામતા અને સ્વર્ગ તથા મોક્ષલરમીને કર-કમલમાં લીન થયેલ ભ્રમરીની જેમ માનતા તે સ્વસ્થાને ગયા. પછી વૈદ્યને પરોપકારી માનીને સિદ્ધાર્થે કનકાદિના દાનથી તેને સત્કાર કર્યો. એ રીતે તે બંને, ભગવંતને તીવ્ર વેદના ઉપજાવ્યા છતાં આશય-વિશુદ્ધિથી સ્વર્ગ–લક્ષમીના ભાજન થયા, અને દુષ્ટ ગોવાળ અત્યંત સંકિલષ્ટતાથી સાતમી નરકમાં ભારે દુઃખનું ભાજન થયે. વળી તે ઉદ્યાન “મહાભૈરવ' એવા નામથી પ્રસિદ્ધ થયું અને કેએ ત્યાં દેવળ કરાવ્યું.
એ પ્રમાણે જિતેંદ્રો પણ આવી આપદાના ભાજન થાય છે, તો અલ્પ આપદામાં લેકે સંતાપ શા માટે કરતા હશે ? જે એક વાર કરેલ દુકૃતને આ દુઃખ-વિપાક થાય છે, તે લેકે પ્રતિદિન અકૃત્યોમાં કેમ રમતા હશે? અતુલ બળશાળી છતાં તીવ્ર આપદાને સહન કરતા જિનેશ્વર એમ બેધ આપે છે કે સહન કરવાથી કર્મની નિર્જરા થાય, માટે લોકોએ એ વાત સ્વીકારવાની છે.
એ રીતે ભગવંતને પડેલ જઘન્ય ઉપસર્ગોમાં કટપૂતનાનું શૈત્ય, મધ્યમેમાં કાલચક્ર અને ઉત્કૃષ્ટમાં એ શદ્ધાર. એમ ગવાળથી શરૂ થયેલા ઉપસર્ગો, ગોપાળના હાથે સમાપ્ત થયા. એ ઉપસર્ગોની સંકલના કહી બતાવી.
હવે ભગવંતને બધું વિધાન જે પ્રમાણે આચર્યું તે રીતે સંકલનાપૂર્વક તે કહેવામાં આવે છે–વીર જિનેશ્વરે નવ ચાતુર્માસી–તપ, છ બે માસી, બાર માસખમણ, બહોતેર અર્ધમાસી, એક છ માસી, બે ત્રિમાસી, બે અઢી માસી અને બે દાઢમાસી. વળી અદ્યાશી દિવસમાં બે ભદ્રપ્રતિમા, ચાર મહારદ્ર અને દશ સર્વતોભદ્ર પ્રતિમાએ પ્રભુ રહ્યા. પાંચ દિવસ ન્યૂન અભિગ્રહયુક્ત છ માસીનું પારણુ ભગવંતે કૌશાંબી નગરીમાં કર્યું. મહાત્મા મુનિ એક રાત્રિની બાર પ્રતિમા વહે છે, પણ અઠ્ઠમ હોય તે એકેક ચરમરાત્રિએ પ્રતિમા આદરે. ભગવંતે છ સો ઓગણત્રીસ દિવસ માત્ર બે પ્રતિમાની ઉપાસના કરી, પણ કઈવાર નિત્યભજન કે એક ઉપવાસનું પારણું તેમણે કરેલ નહિ. અધિક બાર વરસ તેમણે જઘન્ય છઠ્ઠ-ભક્ત કરેલ. એ બધું તપોવિધાન પ્રભુએ વિના પાણીએ કર્યું. બધા મળીને ત્રણસો ઓગણપચાશ તેમણે પારણું કર્યા અને બહુધા સદા ઉત્કટુકાસને જ તે પ્રતિમાઓ રહેતા હતા. આ બધું પ્રવજ્યાના દિવસથી માંડી, પ્રભુએ છદ્મસ્થાવસ્થામાં તપિવિધાન આચર્યું. હવે પ્રસ્તુત કથા કહે છે.
પછી મધ્યમ પાવા-સંનિવેશથી નીકળી, દુસહ પરીષહરૂપ અંધકારને હણી, જિનદિવાકર, અધિક પ્રકાશતી દેહપ્રભાથી દિશાઓને ઉજવળ કરતાં અનિયત વિહારથી, ઉંચા પ્રકારથી ગગન સાથે વાતો કરનાર, વિવિધ વન
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્તમ પ્રસ્તાવ-પ્રભુને ઉત્પન્ન થયેલ કેવળજ્ઞાન.
૩૬૫ ખંડથી ચેતરફ શોભાયમાન એવા જાભિકગામ નામના નગરમાં ગયા. તે નગરની બહાર બી જાવ ચૈત્યની નજીક અનેક વૃક્ષનાં સુગંધી પુષ્પના આમેદથી મસ્ત બનેલા ભ્રમરાઓના ઝંકારવડે મનહર વિભાગયુક્ત રજુવાલુકા નદીના ઉત્તર કિનારા પર શ્યામાક નામના ગાથા પતિ-ગૃહસ્થના ક્ષેત્રમાં પ્રથમ પ્રગટ થતા પહલથી શોભાયમાન, સન્દુરૂષની જેમ શકુનપક્ષિગણથી સેવિત, સુરનગરની જેમ સુમનસ-દે કે પુપિવડે અભિરામ, પાત્રસેવકે પક્ષે પત્રવડે સેવિત મહાનરેંદ્ર સમાન એવા શાલ મહાવૃક્ષની નીચે રહેતાં, છ તપ આચરતાં, આતાપના લેતાં, ગેહિકાસને બેસતાં, અનુત્તર જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર, અનુત્તર ક્ષમા, માર્દવ અને આર્જવ, અનુત્તર લાઘવ, ક્ષતિ, મુક્તિ, ગુપ્તિ, સત્ય તથા સુચરિત્રવડે આત્માને ભાવતાં, બાર વરસ ઉપર સાડા છ મહિના વ્યતીત થતાં, વૈશાખ શુદિ દશમે સુવ્રત નામના દિવસે વિજય મુહૂર્ત હસ્તત્તરા નક્ષત્રની સાથે ચંદ્રમાને વેગ આવતાં, શુકલધ્યાનાગ્નિથી ઘનઘાતી-કર્મરૂપ ઇંધણને દગ્ધ કરતાં, સવિચાર પૃથકુત્વવિતર્ક અને અવિચારકત્વ-વિતર્કને ધ્યાવતાં ઉપરત–ઉપશાંત થયેલા, સૂક્ષ્મકિયાનિવૃત્તિ, અવિચ્છિન્ન-ક્રિયા અને અપ્રતિપતિ એવા શુકલધ્યાનના ચરમ દ્વિભાગને પ્રાપ્ત ન થયેલા એવા ભગવંત શ્રી મહાવીર સ્વામીને અનંત, અનુત્તર, નિર્ચાઘાત, નિરાવરણ, પરિપૂર્ણ, સકલ લેકાલેક-પ્રકાશક એવું કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન ઉત્પન્ન થયું.
એટલે દુષ્કર તપ-ચરણના ફળરૂપ કેવલાલક પ્રગટ થતાં સૂર્યની જેમ પ્રભુ ત્રણે લેકને પ્રકાશવા લાગ્યા. એવામાં આસન ચલાયમાન થતાં બત્રીશે ઈદ્રો તરત ત્યાં આવ્યા અને ત્રણ પ્રકાર સહિત સમવસરણ રચવા લાગ્યા, તેમ જ અલગ સુંદર દ્વાર, વાવ, પ્રબળ દવજ-પટાદિકથી વ્યાસ તે સમવસરણમાં તેમણે મણિ-કનકના સમૂહવડે બનાવેલ અને જાણે ઈંદ્રધનુષ્ય હોય તેવું સિંહાસન રચાવ્યું. પછી ત્રિલોકના નાથ પ્રભુ દેવ, દેવેંદ્ર, નર નરેંદ્રોવડે સ્તુતિ કરાતા, તીર્થને પ્રણામ કરીને સિંહાસન પર બિરાજમાન થયા. જો કે એવા જ્ઞાનથી જિનેશ્વર ગ્યતા રહિત સભાને જાણુતા, તથાપિ કલ્પ-આચાર સમજીને તેમણે ક્ષણમાત્ર ધર્મોપદેશ કહ્યો.
એ પ્રમાણે અનુપમ પરાક્રમવડે આંતર શત્રુઓને પરાસ્ત કરનાર ભુવનગુરૂ વીરના રવિસમાન ચળકતા ચરિત્રમાં સંગમાદિકના પરીષહ સહન કરતાં મેળવેલ જ્ઞાનના લાભવડે નિબદ્ધ આ સપ્તમ પ્રસ્તાવ સંક્ષેપથી સમાપ્ત કરવામાં આવ્યું.
એ રીતે શ્રી મહાવીરચરિત્રને સાતમો પ્રસ્તાવ સમાપ્ત થયો.
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
अष्टम प्रस्ताव
આ
અદ્વિતીય સૂર્ય સમાન
પ્રમાણે સાતમા પ્રસ્તાવમાં ત્રણ ભુવનના શ્રી વર્ધમાનસ્વામીને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કહી. હવે તેમને જે પ્રમાણે અગ્યાર ગણુધરા થયા સાંભળેા. ત્યારપછી સમગ્ર માહુના મહિમાને મથન કરનારા તે શ્રી મહાવીર જિનેશ્વર તથાપ્રકારના ઉપચાર રહિત પદાને જાણીને પરોપકાર કરવામાં જ એક-તત્પર થયેલા અને પ્રેમના બંધ છેદાયા છે તે પણ ધર્મ દેશનાદિકવડે તીર્થંકરનામગાત્ર નામનું કર્મ વેદાય છે ( ક્ષીણ થાય છે) એમ વિચારીને અસંખ્ય કાટિ દેવાવડે પરિવરેલા, દેવાએ વિષુવેલા માખણુની જેવા કામળ સ્પર્શવાળા નવ સુવર્ણકમળ ઉપર અનુક્રમે પાદયુગલને સ્થાપન કરતા, દેવેાના ઉદ્યોતવડે અંધકારને નાશ થયેલા હેાવાથી દિવસની જેમ પદાર્થના સમૂહ પ્રગટ રીતે જાણવામાં આવતા હતા તેવી રાત્રિને સમયે પણ તીર્થંકર શ્રી મહાવીરસ્વામી બાર ચૈાજન દૂર રહેલી મધ્યમા નામની નગરી તરપૂજવા લાગ્યા. ત્યારપછી જેટલામાં સ્વામી મધ્યમા નગરીએ પહેાંચ્યા નથી તેટલામાં તે નગરીની પાસે રહેલા મહાસેનવન નામના ઉદ્યાનમાં દેવાએ સમવસરણની રચના કરવાના આરંભ કર્યાં. કેવી રીતે ? તે કહે છેઃ—
ચેતરફ ફરતા એક ચેાજનપ્રમાણુ પૃથ્વીભાગમાંથી કચરાના સમૂહ દૂર કર્યાં, હરિચંદનના સુગંધી રસના છાંટાવડે ધૂળના સમૂહ શાંત કર્યાં, પાંચ પ્રકારના (વર્ણના) રત્નાવડે આંતરા રહિત મેટું પીઠિકાબંધ રચવામાં આવ્યું–
આ રીતે હર્ષોંથી ઉચ્છ્વાસ પામતા રોમાંચરૂપી કંચુકવાળા દેવા (વ્યંતરા) નિર્માણ કરે છે. ત્યારપછી વૈમાનિક દેવાએ પણ શીઘ્રપણે પોંચરંગી રત્નમય અને વિશાળ દરવાજા તથા કાંગરાએ કરીને મનેાહુર ગઢ બનાયે. ત્યારપછી જ્યોતિષી
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ– મધ્યમા પાપામાં સમવસરણની રચના,
૩૬૭
દેવાએ બહાર ( ચાતરફ) પ્રસરતા કિરણાના સમૂહવડે આકાશના વિવરને ભરી દે। સુવર્ણ ના શ્રેષ્ઠ પ્રાકાર સ્થાપન કર્યાં (રસ્થે). ત્યારપછી ભુત્રનપતિ દેવાએ જળકણુ જેવી શ્વેત કાંતિવડે શરદ ઋતુના ચંદ્રની હાંસી કરે તેવા નિર્મૂળ રૂપાના પ્રાકાર કર્યાં. પછી ત્રણે પ્રાકારની વચ્ચે (મધ્યે) `ન્યતરદેવાએ શ્રેષ્ઠ મણિ અને રત્નાવડે મનોહર અને પાદપીઠ સહિત સુંદર સિંહાસન સ્થાપન કર્યું. તેના પર શક્રેન્દ્રે વિકસ્વર પલ્લવાવડે સુશોભિત જિનેશ્વરના શરીરથી ખારગણા મોટા ક કેલ્લિ નામના શ્રેષ્ઠ વૃક્ષ વિપુન્યેર્યાં. ત્યારપછી તે સિંહાસન ઉપર ઇશાને કે લટકાવેલી મોતીની સેરવાળા, પૂર્ણિમાના ચંદ્ર જેવા ઉજજવળ અને સ્ફટિક રત્નના દડવાળા ઉપરાઉપર રહેલા ત્રણ ત્ર બનાવ્યા. પછી અધામુખે રહેલા મીટવાળા, ફરતા મદોન્મત્ત ભમરાઓએ કરીને સહિત અને શ્રેષ્ઠ ગંધવાળા જાનુપ્રમાણુ પુષ્પાની વૃષ્ટિ આકાશથી પડી. તેમજ સર્વ રત્નમય, વિચિત્ર, કિરણાવડે ઇંદ્રધનુષ્યને રચનારા અને નવી વંદનમાળાએ કરીને સહિત તારણા શાલતા હતા. મંદરાચળ પર્વતવડે મથન કરાયેલા ક્ષીરસાગરના શબ્દ જેવા ગંભીર ચાર પ્રકારના દિવ્ય વાજિ ંત્રા સર્વ દિશામાં દેશના સમૂહે વગાડ્યા. વાયુવડે ઉછાળેલા ક્ષીરસાગરના મેાટા કલ્લેાલાના વિલાસવાળા ધ્વજના સમૂહવડે અને સેંકડો પતાકાઓવડે આકાશ વ્યાપ્ત થયુ. મકર ંદ સહિત સહસપત્ર (કમળ) ઉપર હંસના મિથુના જેમાં ક્રીડા કરતા હતા એવી શ્રેષ્ઠ વાવડીએ દરેક દરવાજે કરવામાં આવી. મિથ્યાત્વરૂપી શત્રુને ક્ષેાલ પમાડવામાં નિપુણુ અને અખંડ (સપૂર્ણ) સૂર્યબિંબ જેવુ... શ્રેષ્ઠ ધર્મચક્ર સુવણૅના કમળ ઉપર સ્થાપન કરવામાં આવ્યું; તેમજ દેવઋદક વિગેરે ખીજું જે કાંઇ અહી' કરવા લાયક હાય છે તે સર્વ હર્ષિત હૃદયવાળા વ્યંતરદેવા કરે છે. આ પ્રમાણે પાતપેાતાના અધિકારને અનુસરીને સમવસરણુ રચવામાં આવ્યું. તે જ વખતે જિનેશ્વરરૂપી સૂર્યથી ભય પામી હોય તેમ રાત્રિ પણ નાશી ગઇ,
આ અવસરે દેવા અને વિદ્યાધરોવડે નમસ્કાર કરાતા, પ્રમાણુ વિનાના (ઘણા) ગુણારૂપી રત્નેાના નિવાસરૂપ, જેને ઇંદ્રે માર્ગ દેખાડ્યો હતા, જેણે માગે લાગેલા લબ્ધજનાને સંતાષ ઉપન્ન કર્યાં હતા, જેનું ગાત્ર (શરીર) તેષ (રાગ) અને રાષ(દ્વેષ)થી રહિત હતું, ગર્તા (ખાડા) સમાન સસ્પેંસારમાં પડતા જંનાના ઉદ્ધાર કરવામાં તત્પર હતા, માટા કરૂણારસે કરીને જેણે જગતના જનાના દુઃખરૂપી અગ્નિ બુઝાવી દીધા હતા, તથા જે પાપરૂપી પર્વતનું દલન કરનાર હતા તે જગદ્ગુરૂ શ્રી મહાવીરસ્વામી પૂર્વ તરફના દરવાજાવડે સમવસરણની ભૂમિમાં પેઠા, ત્યારપછી સિંહાસનને પ્રદિક્ષણા
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. કરીને “મારે પણ તીથે પૂજ્ય છે.” એમ દેખાડતા ભગવાન કૃતકૃત્ય છતાં પણ “તીર્થને નમસ્કાર હે” એમ બેલી પૂર્વાભિમુખ સિંહાસન પર બેઠા. ત્યાર પછી બાકીની ત્રણ દિશાના સિંહાસને ઉપર દેએ જિનેશ્વરના પ્રતિરૂપ રચ્યાં. તે (પ્રતિરૂપ) પણ ભગવાનના માહામ્યવડે તે(ભગવાન)ની જેવા જ શેભવા લાગ્યાં. એટલે કે જગદ્ગુરૂ એક રૂપવાળા હતા તે પણ જાણે કે સમગ્ર (ચારે ગતિના) પ્રાણસમૂહને વિસ્તાર કરવા માટે જ હોય તેમ ચાર રૂપને ધારણ કરનારા થયા. ત્યારપછી જાણે કે સર્વ (અસંખ્ય) સૂર્યમંડળના સારભૂત પરમાણુના સમૂહવડે બનાવ્યું હોય એવું ભામંડળ પ્રભુના શરીરની (મુખની) પાછળ ગળાકારે ઉદય પામ્યું. ત્યારપછી લાગવાનની બને બાજુએ દક્ષિણ અને ઉત્તરના ભવનપતિના ચમરેદ્ર અને બલીંદ્ર નામના બે અસુરપતિએ પાંચ વર્ણના રત્નના બનાવેલા દંડવડે શેલતા અને તુષાર તથા ગાયના દૂધની ધારા જેવા શ્વેત વર્ણવાળા ચામરને હાથમાં ધારણ કરી ઊભા રહ્યા.
તે વખતે ભગવાન પરની ભક્તિને લીધે કેટલાક દેવો ગાયન કરવા લાગ્યા, કેટલાક નૃત્ય કરવા લાગ્યા, કેટલાક ત્રિપદીને (કાખલીને) વગાડવા લાગ્યા, કેટલાક સ્તુતિ કરવા લાગ્યા, તથા કેટલાક દેવે કલ્પવૃક્ષના સુધી પુના મકરંદ(રસ)ના બિંદુ સહિત પાંચ પ્રકારના કમળને સમૂહ જિનેશ્વરના ચરણ પાસે મૂકવા લાગ્યા. ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જ્યોતિષ અને વૈમાનિક એ ચારે પ્રકારના દેએ હજારો વિમાનની શ્રેણિઆવડે આકાશ-વિવાર પૂરી દીધું. પાંચ વર્ષના મણિ-રત્નના બનાવેલા સુંદર વિમાન વડે વ્યાપ્ત થયેલું આકાશવિવર પ્રકુલિત કમળવનની શોભાને ધારણ કરવા લાગ્યું. સિંહ અને હરણ, સર્પ અને મેર, નેળીયે અને સસલો તથા બિલાડી અને ઉંદર વિગેરે પ્રાણીઓ પરસ્પરનું જાતિવેર મૂકીને સમવસરણની ભૂમિમાં લીન થઈને રહ્યાં. ઘણા પૂર્વભવની પરંપરાવડે ઉપાર્જન કરેલા કર્મરૂપી શત્રુથી ભય પામેલા સર્વ પ્રાણીઓનું જાણે શરણરૂપ હોય તેમ તે સમવસરણ શેતું હતું. '
આ અવસરે ત્રણ પ્રદિક્ષણ કરીને જેઓએ પિતાના નમતા મસ્તકના મુકુટના રત્નના કિરણ વડે ભગવાનના પાદપીઠને વ્યાપ્ત કર્યું હતું એવા સુરેંદ્રો અને અસુરેંદ્રો જિનેશ્વરને પ્રણામ કરી પિતપોતાના યોગ્ય સ્થાન ઉપર બેઠા. ત્યારપછી શકે કે કોલાહલને નિષેધ કર્યો ત્યારે શ્રીજિનેશ્વર પોતાના નિર્મળ દાંતની કાંતિના સમૂહવડે. જાણે જોયેલી હોય તેમ નિર્મળ, એક જ પ્રકારની છતાં પણ અનેક લેકેના સંશય દવામાં સમર્થ, દેવ, મનુષ્ય, ભિલ અને તિર્યંચા
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-પ્રભુએ આપેલ ધર્મદેશના.
૩૬૯
^^^^^
^
એ સર્વને સાધારણ (સમજી શકાય તેવી), જળભરેલા મેઘની ગજેના જેવી ગંભીર, એક જન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં પ્રસરવાની શક્તિવાળી તથા જાણે અમૃતની વૃષ્ટિ હોય તેમ સર્વ ભવ્ય પ્રાણીઓના સંતાપને શાંત કરનારી વાણીવડે ધર્મદેશના આપવા પ્રવર્યા. કેવી રીતે ? તે કહે છે
જે પ્રકારે પ્રાણવધાદિકથી ઉત્પન્ન થયેલા પાપસમૂહવડે ભારવાળા થયેલા જી લેઢાના ગોળાની જેમ તત્કાળ ભવસાગરમાં ડૂબી જાય છે, જે પ્રકારે જ્ઞાન, દર્શને અને ચારિત્ર સેવવાવડ (પ્રાણુઓ) શીધ્રપણે શુદ્ધ થાય છે અને સ્વર્ગ તથા મોક્ષની સુખપરંપરાને પામે છે, જે પ્રકારે મિથ્યાત્વવડે જેના વિવેકરૂપી નેત્ર આચ્છાદિત થયા છે એવા પ્રાણીઓ કદાપિ સમગ્ર દેષ રહિત સાચા દેવ, ગુરૂ અને ધર્મપદને જાણતા નથી, જે પ્રકારે ગૃહના કાર્યમાં આસક્ત થયેલા અને કામભેગના સુખવડે અતૃપ્ત થયેલા મુગ્ધ જીવે મનુષ્યપણું પામીને પણ થોડા વડે જ (અ૫સુખે કરીને જ) તે મનુષ્યપણું હારી જાય છે, જે પ્રકારે પ્રમાદમાં તત્પર રહેવાથી ઘણું જીવે રક્ષણ અને શરણ રહિત થઈને નરકને વિષે દહન, ભેદન વિગેરે દુઃખને પામે છે, જે પ્રકારે પંચ મહાવ્રતરૂપી બખ્તરવડે ગુપ્ત શરીરવાળા પ્રાણીઓ સુર અને અસુરવડે પણ જીતી ન શકાય તેવા અત્યંતર શત્રવર્ગ(ક્રોધાદિક)ને કીડા માત્રમાં જ દળી નાંખે છે, તથા વળી જે પ્રકારે શત્રુ—મિત્ર, મણિ-કાંકરો તથા સુખ-દુઃખમાં તુલ્ય ચિત્તવાળા પ્રાણુઓને દેવથકી પણ ઘણું અધિક સુખ પ્રાપ્ત થાય છે તે પ્રકારે જગદ્ગુરૂ શ્રીજિનેશ્વરે હર્ષના સમૂહથી ભરાયેલી અને નર, તિર્યંચ તથા દેવ સમૂહવડે વ્યાપ્ત એવી 'સભામાં જગતને મધ્યે શ્રેષ્ઠ ધર્મ કહ્યા તે વખતે જિનેશ્વરના વચનરૂપી અમૃતનું પાન કરવાથી તે આખી સભા પથ્થરમાં ટાંકણવડે જાણે કેલરી હોય અથવા દઢ વાલેપવડે ઘડી (વ્યાપ્ત કરી) હોય તેમ નિશ્ચલ થઈ ગઈ. તથા વળી નિમેષ રહિત નેત્રવડે જિનેશ્વરના મુખને જેતા તિર્યંચ અને મનુષ્યના સમૂહ દેવપણાની લક્ષ્મીને વર્યા (પામ્યા) હોય તેમ શોભતા હતા.
તે સમયે આ તરફ તે (મધ્યમા) નગરીમાં અત્યંત ધન-ધાન્યની સમૃદ્ધિવાળા, બ્રાહ્મણના ષટકર્મ કરવામાં તત્પર અને પોતાના શાસ્ત્રમાં કહેલા ધર્મમાં નિશ્ચલ ચિત્તવાળો સેમિલિ નામને બ્રાહ્મણ રહેતું હતું. સ્વર્ગની ઇરછાવાળા તેણે તે નગરીની બહારના ભાગમાં યજ્ઞ આરંભ્ય હતું, તેથી તેણે દર
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. દેશથી ઘણુ સેંકડો શિષ્યોના પરિવારવાળા, સમગ્ર :(ચૌદ) વિદ્યાના સ્થાનને પાર પામેલા, ચાર વેદના સૂત્રાથમાં પંડિત અને પોતપોતાની બુદ્ધિના ગર્વથી બૃહસ્પતિને પણ હસનારા ઈદ્રિભૂતિ વિગેરે અગ્યાર અધ્યાપકોને બેલાવ્યા હતા, ઘી, મધ અને જવ વિગેરે યજ્ઞની સામગ્રી એકઠી કરી હતી, બ્રાહ્મણને દક્ષિણ આપવા માટે ઉંચા શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રો અને સુવર્ણ વિગેરેના સમૂહ તૈયાર કર્યા હતા, ભક્તિથી, કૌતુકથી અને આગ્રહથી ઘણું દેશના લોકો ત્યાં આવેલા હતા. પછી ત્યાં અગ્નિમાં (અગ્નિના કુંડમાં) નિરંતર મંત્રના ઉચ્ચારપૂર્વક યજ્ઞની સામગ્રીને હોમ આરંભે. આ અવસરે આકાશતળને ઓળંગતા દેવીઓ સહિત દેના સમૂહને જોઈને પ્રેક્ષક અને તુષ્ટમાન થયા, અને બેલ્યા કે “આ યાજ્ઞિકે એ સારી રીતે મને હર હમ કર્યો છે, તેથી તુષ્ટમાન થયેલા દેવ પોતે જ શરીર ધારણ કરીને અહીં ઉતરે છે.” તેટલામાં તે ચંડાળના ઘરની જેમ તે યજ્ઞપાટકનો ત્યાગ કરી તે દેવે સમવસરણ તરફ જવા લાગ્યા ત્યારે લેકને પ્રવાદ આ પ્રમાણે વિકાસ પામે (લેક બેલ્યા) કે- “ભૂત-ભવિષ્યની વસ્તુને જાણનાર તથા લોકોત્તર ઐશ્ચર્ય, રૂપ, સામર્થ્ય અને યશ વિગેરે ગુણેના નિવાસરૂપ સર્વજ્ઞ અહીં સમવસર્યા (પધાર્યા) છે. તેમની પૂજા કરવા માટે આ નગરજને અને વિમાનમાં આરૂઢ થયેલા દે જાય છે.”
તે વખતે “સર્વજ્ઞ” એ શબ્દ સાંભળી ઈંદ્રભૂતિને અત્યંત કપ ઉત્પન્ન થયે, એટલે તેણે પોતાના લેક પાસે આ પ્રમાણે કહ્યું કે-“ આ લેકે મને મૂકીને તેની પાસે કેમ જાય છે ? શું મારી પાસે પણ આ જગતમાં કેઈપણ સર્વજ્ઞ છે? અથવા મૂખ લેકે ભલે જાએ, પણ આણે દેવોને શી રીતે વિસ્મય પમાડ્યા કે જેથી તેઓ પણ તેને સર્વજ્ઞની બુદ્ધિએ પૂજે છે અને સ્તુતિ કરે છે અથવા તો જે તે સર્વજ્ઞ હશે તેવા જ દે પણ હશે. ગ્રામ્યજને અને નર્ટની જેમ સરખે સરખે મૂખને સંવેગ મળે લાગે છે અથવા આ ઘણું કહેવાથી શું? હજુસુધી તેનું કાર્ય સિદ્ધ નથી થયું તેટલામાં હું પિતે જ ત્યાં જઈને હેતુ તથા યુક્તિવડે તે શ્રમણ(સાધુ)ને દેવે અને અસુરોની સમક્ષ હણાયેલા પ્રભાવવાળા કરી, એક ક્ષણવારમાં જ તેના સમગ્ર સર્વજ્ઞવાદને નાશ કરૂં.” આ પ્રમાણે અહંકાર સહિત બેલીને પાંચ શિષ્યોથી પરિવારે તે (ઇદ્રભૂતિ) જગદગુરૂના પાદમૂળ પ્રાપ્ત થશે. ત્યારપછી ચંદ્ર, કાશના પુષ્પના સમૂહ અને હિમ(બરફ)ની જેવા ત ત્રણ છત્રવડે સૂર્યના કિરણના સમૂહને પ્રચાર જેમને રૂંધાયેલું હતું, તથા જેમને એકઠા
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ગીતમ, અગ્નિભૂતિને પ્રતિબંધ. ૩૭૧ થયેલા મનુષ્ય, વિદ્યાધરે અને દેવેદ્રોના સમૂહ આદરથી વંદના કરતા હતા તેવા જગન્નાથને મહિમા જઈને “આ શું ?” એમ તત્કાળ સમવસરણમાં ગયેલે ઈંદ્રભૂતિ પિતાના મનમાં આશ્ચર્ય પામ્યું. તે વખતે ત્રણ ભુવનમાં એક સૂર્યસમાન જિનેશ્વરે તેને “હે ઈંદ્રભૂતિ ! ગીતમ! તું ભલે આવ્યું.” એમ મધુર વાણીવડે બોલાવ્યા. તે સાંભળીને તેણે વિચાર્યું કે-“આ તે મારા નામને પણ જાણે છે અથવા તે પૃથ્વી પર પ્રગટ યશવાળા મને કોણ ન જાણે? જો મારા હૃદયમાં રહેલા સંશયને જાણે અથવા છેદે તે મને વિસ્મય થાય.” આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં તેને ફરીથી પ્રભુએ કહ્યું કે-“હે સુંદર ! હું જાણું છું કે “જીવ છે કે નહીં?” એમ તારા મનમાં સંશય છે, પરંતુ પ્રમાણથી નિષેધ કરી શકાય તેવા તે સંદેહને તું ત્યાગ કર; કેમકે બ્રાંતિ રહિતપણે જીવ છે જ. તે ચિત્ત, ચેતના, સંજ્ઞા અને વિજ્ઞાન વિગેરે આ પ્રગટ લક્ષણો વડે જાણવા લાયક છે. જે કદાચ સુકૃત અને દુષ્કૃતને આધારરૂપ જીવ અવસ્થિત ન હોય તે યજ્ઞ, દાન, જ્ઞાન અને તપસ્યા (વ્રત) વિગેરે સર્વ વ્યર્થ થશે.” આ પ્રમાણે જગદ્ગુરૂનું વચન સાંભળી તથા તેને પિતાની બુદ્ધિપૂર્વક વિચારી તેણે મિથ્યાત્વની સાથે જ તે સંશયને શીધ્ર ત્યાગ કર્યો. ત્યારપછી કુવિકલ્પને નાશ કરી સર્ષની જેવા ૫(ગર્વ)ને દ્વારથી જ ત્યાગ કરી સંસારથી વિરક્ત મનવાળો તે જગદ્ગુરૂના ચરમાં પડ્યો, અને બે કે-“હે ભગવન! પિતાની દીક્ષા મને આપીને મારા પર અનુગ્રહ (કુપા) કરો.” આ પ્રમાણે તેના કહેવાથી જગદ્ગુરૂએ તેને (પાંચસે શિષ્ય સહિત) પિતાના હાથ વડે દીક્ષા આપી. (૧) તે તેને પ્રવૃજિત થયેલા સાંભળીને અગ્નિભૂતિએ આ પ્રમાણે વિચાર કર્યો કે-“હું ત્યાં જાઉં, અને તે સર્વજ્ઞને પરાજય કરી મારા ભાઈને પાછો લાવું. હું માનું છું કે-તે સાધુએ ઇંદ્રજાલિકની જેમ મારા ભાઈને છળાદિકવડે છે તે નહીં હોય? તેથી મારે તેની ઉપેક્ષા કરવી યોગ્ય નથી. વળી જે કદાચ તે મારા એક જ સંશયને છેદશે તે હું તેને શિષ્ય થઈશ.” આ પ્રમાણે બોલતો તે પણ જિનેશ્વરની સમીપે ગયે. ત્યારે પ્રભુ બેલ્યા કે-“હે અગ્નિભૂતિ ! કર્મ છે કે નથી ? એમ તને સંશય છે, તે અત્યંત અયુક્ત છે; કારણ કે આ જગતમાં કર્મ તે પ્રગટ જ છે. જે કર્મ ન હોય તે સર્વ મનુષ્યને હાથ, મસ્તક વિગેરે અવયવ અને શરીરને સંબંધ સરખે છતાં પણ સર્વ મનુષ્ય સુખી કેમ છે ? અને બીજા નિરંતર દુઃખી કેમ છે?
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
કેટલાક મનુ મસ્તક પર શ્વેત છત્ર ધારણ કરી નાયિકાઓ વડે ચામરથી વીંઝાતા અને સુભટેના સમૂહવડે પરિવરેલા તથા હાથણી ઉપર આરૂઢ થયેલા જાય છે. બીજા કેટલાક પગમાં જેડા પહેર્યા વિના જ પગલે પગલે ભયના વશથી કંપતા એકલા બિચારા કેઈપણ પ્રકારે (મહાકષ્ટથી) માગ માં ચાલે છે. વળી કેટલાક લીલા માત્રમાં જ ઘણુ માણસના મનેરને પૂર્ણ કરે છે, અને બીજા કેટલાક ભિક્ષાભ્રમણ કરીને માત્ર પોતાના ઉદરને પણ મુશ્કેલીથી ભરે છે. તથા કેટલાક પુરૂષ ચંદ્ર જેવા મુખવાળી, બિંબના ફળ જેવા ઓઝવાળી, વિકસ્વર કમળના જેવા નેત્રવાળી અને વિલાસવાળી સ્ત્રીઓની સાથે પિતાનાં ભવનમાં વિલાસ કરે છે. અને બીજા કેટલાક વાંદરાની જેવા મુખવાળી, મરચાં જેવા લાંબા સ્તનવાળી અને અત્યંત લાંબા ઓછપુટવાળી જાણે પ્રત્યક્ષ રાક્ષસી હોય એવી સ્ત્રીઓની સાથે રહે છે. વળી વ્યાપાર વિગેરેને સંબંધ તુલ્ય છતાં અને ' કાળ વિગેરે સમાન છતાં એકને ઘણે લાભ પ્રાપ્ત થાય છે અને બીજાની મુડી પણ (મૂળ ધન પણ) નાશ પામે છે. આ પ્રમાણે આવા પ્રકારનાં કાર્યોનું કારણ કમં જ જાણવું; કેમકે વિચિત્ર પ્રકારનાં કાર્યો કારણ વિના થતાં જ, નથી.” આ પ્રમાણે પ્રભુના કહેવાથી તેને સંશય છેદા, તેથી ભવવૈરાગ્યને પામેલા તેણે પાંચ સે શિષ્ય સહિત પ્રવ્રજ્યા અંગીકાર કરી. (૨)
ત્યારપછી તે બનેને નાનો ભાઈ વાયુભૂતિ નામને હતે. તે મત્સરને ત્યાગ કરી વ્યક્તિના ભારથી રોમાંચને ધારણ કરતે અને “ તે મારા બને ભાઈઓને તેણે શી રીતે જીત્યા ?” એમ અત્યંત વિસ્મયને ધારણ કરતે તથા પિતાના સંશયના વિચ્છેદને ઈચ્છતે જિનેશ્વરની પાસે આવ્યા. તે વખતે જગતના અદ્વિતીય ગુરૂએ કહ્યું-“હે ભદ્ર ! તે જ શરીર અને તે જ જીવ ( શરીર અને જીવ એક જ છે.) એવા સંશયને તું કેમ ધારણ કરે છે ? કેમકે તે યુક્તિથી બાધા પામે છે, કારણ કે શરીર અને જીવનું એકાંતપણે એકપણું માનવાથી દેહને નાશ થયે જીવ નહીં રહે (જીવને પણ નાશ થશે). જેમ ઘટ ભાંગી જવાથી તેનું રૂપ નાશ પામે જ છે. જીવથી રહિત થયા છતાં પણ જે શરીર વિદ્યમાન હશે તે જીવના ચૈતન્યાદિક ધર્મ હોવા જોઈશે, પરંતુ જીવ વિના તે તે ધર્મો જોવામાં આવતા નથી, તેથી કરીને જ્ઞાનવડે ઘન (ઘણા જ્ઞાનવાળે ) તથા શરીરથી ભિન્ન અને અભિન્ન એ જીવ જુદે જ છે એમ જાણવું.” આ પ્રમાણે પ્રભુના કહેવાથી તે પ્રતિબંધ પામે, તેથી ગૃહવાસના સંબંધને ત્યાગ કરી અને પ્રેમબંધને વિચ્છેદ કરી તેણે પાંચ સે શિષ્ય સહિત જિનેશ્વરની પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. (૩)
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૩
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-સુધર્મા વગેરે ગણધરને પ્રતિબંધ. ત્યારપછી તે ત્રણેએ દીક્ષા લીધી સાંભળીને મત્સરને ત્યાગ કરી વ્યકત નામના અધ્યાપકે વિચાર્યું કે-“હું જાઉં અને સંશયને પૂછું. તે લગવાન સામાન્ય રૂપવાળા નથી.” એમ વિચારી પ્રભુ ઉપર બહુમાનને વડન કરતો તે વ્યક્ત જિનેશ્વર પાસે ગયે. ભગવાને તેને કહ્યું કે-“હે ભદ્ર વ્યક્ત ! તને પંચ મહાભૂતના વિષયમાં સંદેહ છે, તે યુક્ત નથી; કેમકે પ્રત્યક્ષ દેખાતા પૃથ્વી, અગ્નિ, જળ અને વાયુ વિગેરે મહાભૂતે શી રીતે ઓળવી શકાય ? વળી વેદમાં જે કહ્યું છે કે-“ સવે પદાર્થો સ્વપ્ન જેવા છે.” વિગેરે તે પણ સર્વ પદાર્થો ક્ષણ વિલાસના સ્વભાવવાળા છે એમ ધારીને કહ્યું છે, પણ સર્વથા મહાભૂતોના અભાવને સાધવા માટે નથી કહ્યું.” આ પ્રમાણે કહેવાથી વ્યક્તિ પણ સંસારના અનુબંધની સાથે પિતાના કુતર્કને ત્યાગ કરી પાંચ સે વિદ્યાર્થીઓ સહિત સંયમના ઉદ્યોતને પામે. (૪)
તેણે ( વ્યક્ત) પ્રવ્રજ્યા લીધા પછી સુધર્મા નામને અધ્યાપક વિરૂદ્ધ વેદના વચન સંબંધી સંશયને પૂછવાની ઈચ્છાથી જિનેશ્વરની પાસે આવ્યું. ઉદયાચળ પર્વતના શિખર પર રહેલા સૂર્યની જેમ સિંહાસન પર રહેલા ભગવાનને જોઈને તે અત્યંત હર્ષના સમૂહને પામે. તેને જિનેશ્વરે બેલાલે કે-“હે સુધર્મા ! તું એ સંશય ધારણ કરે છે કે-જે આ ભવમાં પુરૂષ કે પશુ હોય તે પરભવમાં પણ પુરૂષપણું કે પશુપણું પામે છે. આ સંશય કરે એગ્ય નથી કારણ કે જે મનુષ્ય આ જન્મ(ભાવ)માં સ્વભાવે કરીને માર્દવ, આર્જવ વિગેરે ગુણયુક્ત હોય તે મનુષ્ય મનુષ્યાયુષનું કર્મ બાંધી બીજા ભાવમાં પણ મનુષ્યપણું પામે છે. અને પશુ પણ માયાદિક દષવડે યુક્ત હોય તે તે ફરીથી પણ પશુપણું પામે છે, પરંતુ આ બાબત નિચે નથી કેમકે જીની ગતિ અને આગતિ કર્મની જ અપેક્ષાવાળી છે. વળી કારણને અનુસરતું જ કાર્ય હોય એમ સર્વત્ર કહેવું યોગ્ય નથી, કેમકે વિલક્ષણ સ્વરૂપવાળા શીંગડા વિગેરે કારણથકી પણ શર (ઘાસવિશેષ) વિગેરેની ઉત્પત્તિ જોવામાં આવે છે.” આ પ્રમાણે સાંભળીને સંશયને નાશ થતાં પાંચ સે શિષ્ય સહિત સુધમાં ભગવાનને શિષ્ય થયે. (૫)
હવે તેણે પ્રવજ્યા લીધી ત્યારે મંડિક નામના અધ્યાપક પૂર્વના ક્રમે સમવસરણમાં આવ્યો. તેને ભગવાને કહ્યું કે-“હે ભદ્ર! તું બંધ અને મેક્ષ સંબંધી સંશય કરે છે, તે યુક્ત નથી કેમકે બંધ અને મોક્ષ પ્રસિદ્ધ જ છે. કેવી રીતે ? તે કહે છે
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
મિથ્યાત્વ, કષાય, પ્રમાદ અને મન, વચન, કાયા સંબંધી દુષ્ટ યુગ વિગેરે કારણેએ કરીને જીવને અત્યંત ભયંકર અને દઢ કર્મબંધ થાય છે. તેથી કરીને તે જીવ રાજ્યભ્રષ્ટની જેમ સર્વદા નરક અને તિર્યંચના સ્થામાં તથા કિટિબષિક દેવ અને મનુષ્યના ભવમાં અત્યંત તીણ દુઃખને અનુભવે છે. વળી નિર્મળ જ્ઞાન, ચારિત્ર અને શ્રદ્ધા(સમ્યક્ત્વ)રૂપ મેટા હેતુઓ વડે જે કર્મને વિયેગ થે, તે શિવસુખના ફળને આપનાર મક્ષ જાણ. અહીં કેઈ શંકા કરે કે-“જીવ અને કર્મને અનાદિ કાળને સંબંધ છે તેથી તેમનું જુદાપણું શી રીતે થાય?” તેને જવાબ આપે છે કે જેમ સુવર્ણ અને માટીને પરસ્પર અનાદિ કાળને સંગ છે તે જેમ અગ્નિવડે જુદે પડે છે તેમ અહીં પણ જીવ અને કમને વિશિષ્ટ જ્ઞાનાદિક કારણથી વિયોગ થઈ શકે છે તેથી મિક્ષ પિતાની મેળે જ સિદ્ધ થાય છે.”
આ પ્રમાણે સંશયરૂપી અંધકાર નાશ પામવાથી જગદગુરૂના ચરણકમળને નમીને સાડાત્રણ સે શિષ્યના પરિવાર સહિત મંડિકે અનગાર-માર્ગ (સાધુ-. માર્ગ) અંગીકાર કર્યો. (૬)
ત્યારપછી માર્યા નામને અધ્યાપક પણ અનુપમ માહોમ્યવાળા સ્વામીને જાણીને સમવસરણમાં આવ્યો. તેને ભગવાને કહ્યું કે-“ હે ભદ્ર! તું દેવના અભાવના વિષયવાળા સંદેહને ધારણ કરે છે. તે સંદેહને અત્યારે તું ત્યાગ કર, કેમકે પદાર્થ પ્રત્યક્ષ દેખાતે હોય તે વખતે અનુમાનની કલ્પના કરવાથી શું ફળ? આ પ્રત્યક્ષપણે જ નિમેળ મણિના કુંડળના તેજસમૂહવડે વિકસ્વર ગંડસ્થળવાળા, દિવ્ય વસ્ત્રોને ધારણ કરનારા, શરીરની કાંતિવડે દિશાઓના સમૂહને ઉદ્યોત કરનારા, મહાસુખમાં રહેલા, આકાશમાં ગતિ કરનારા અને મુનિઓની જેમ જેમના શાસનને પરાભવ ન થઈ શકે તેવા દે હમણું અહીં જ વર્તે છે, તેથી તેમના વિષે અભાવની કલ્પના કરવી અયોગ્ય છે. જે અન્ય કાળે આ દેવે દેખાતા નથી તે મૃત્યુલેકના ગંધના અત્યંત અશુભપણને લીધે અને નાટકનું અવલોકન વિગેરે કાર્ય માં નિરંતર ચિત્તના વ્યાક્ષેપને લીધે કઈ પણ પ્રકારે આવવાને ઈચ્છતા નથી. અને જિનજન્માભિષેક વિગેરે કાર્યોમાં ભક્તિના ભારથી આદરવાળા થઈને આવે પણ છે. ” આ પ્રમાણે વસ્તુતત્વ જાણને મૈયે સાડાત્રણ સો શિષ્યના પરિવાર સહિત ભાવસાર ( ભાવપૂર્વક) જિનદીક્ષા અંગીકાર કરી. (૭)
ત્યારપછી કૌતુકવડે વ્યાકુળ ચિત્તવાળા અકપિત પણ પિતાને સંશય
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
. અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-અર્થાપિત વગેરે ગણધરને પ્રતિબંધ.
૯૭૫ - દૂર કરવા માટે ભગવાનની સમીપે આવ્યો. તેને સ્વાગત કહેવાપૂર્વક જગદ્ગુરૂએ કહ્યું કે-“ હે અકંપિત ! તું માને છે કે-આ ચંદ્ર, સૂર્ય, તારા વિગેરે દેવ પ્રત્યક્ષ જેવાથી જ છે એમ જણાય છે, પરંતુ નારકીઓ તે સ્વપ્નમાં પણ દેખાતા નહીં હોવાથી છે જ નહીં, એમ તારું માનવું અનુચિત છે; કારણ કે તે નારકીઓ કર્મના પરતંત્રપણને લીધે અહીં આવવાને અસમર્થ છે, અને તમારી જેવા પણ (જોવા માટે ) ત્યાં જવાને અસમર્થ છે, તેથી શી રીતે તેમનું હેવાપણું જાણી શકાય ? પરંતુ ક્ષાયિક જ્ઞાનવાળા વીતરાગને તો તેઓ પ્રત્યક્ષ જ છે. ક્ષાયિકજ્ઞાનવાળા સમગ્ર પદાર્થસમૂહને જાણનારા ન હોય એમ કહેવું નહીં, કેમકે તેમ કહેવાથી મારી સાથે જ વ્યભિચાર દોષનો પ્રસંગ આવે છે.” આ પ્રમાણે સંશયને છેદ થવાથી ત્રણ સો શિષ્યો સહિત અકંપિત અનગારપણું અંગીકાર કર્યું. (૮)
આ અવસરે અચલભ્રાતા નામને અધ્યાપક જિનેશ્વરનું માહાભ્ય જાણીને પિતાના મનમાં રહેલા સંશયને દૂર કરવા માટે જગદ્ગુરૂની સમીપે ગયે. તેને સ્વામીએ કહ્યું કે-“હે અચળ ! પુણ્ય-પાપ છે કે નથી ? એ તું સંશય રાખે છે તે અયુક્ત છે; કેમકે શુભાશુભ ફળને ઉત્પન્ન કરવાપણુએ કરીને અને પૂર્વે કહેલા કર્મપક્ષના દૃષ્ટાંત કરીને પુણ્ય-પાપની પણ સિદ્ધિ થાય છે.” એમ ભગવાનના કહેવાથી તેને યથાર્થ વિવેક ઉત્પન્ન થયે, તેથી તે પણ ત્રણસો શિષ્ય સહિત કેદખાનાની જેવા સંસારવાસને ત્યાગ કરી શ્રમણ થયે. (૯)
ત્યાર પછી તેને પ્રવૃજિત થયેલ સાંભળીને મેતાર્ય નામને અધ્યાપક જિનેશ્વરની પાસે પ્રગટ થયે. તેને પણ ત્રણ ભુવનના એક ચક્ષુરૂપ શ્રી મહાવીરસ્વામીએ કહ્યું કે-“હે સુંદર ! તું પણ આ પ્રમાણે વિક૯૫ કરે છે કેચેતનારૂપ જીવને ધર્મ ભૂતના સમુદાયરૂપ હેવાથી જીવનું ભવાંતરગમન શી રીતે ઘટે? કેમકે મહાભૂતને નાશ થાય ત્યારે ચેતનારૂપ જીવને પણ નાશ જ થાય. આ તારો સંશય અયોગ્ય છે, કેમકે પૃથ્વી વિગેરે પંચ મહાભૂત એક ઠેકાણે ભેળા થયા છતાં પણ તેમાં ચેતના પ્રાપ્ત થતી નથી (દેખાતી નથી); તેથી તે મહાભૂતથી રહિત જુદી જ ચેતના જીવસ્વરૂપવાળી અંગીકાર કરવી એગ્ય છે. તે અંગીકાર કરવાથી જીવનું પરભવમાં જે જવું તે સાક્ષાપણે જ સિદ્ધ છે, તથા જાતિસ્મરણાદિકથી પણું પરભવની સિદ્ધિ થઈ શકે છે.” આ પ્રમાણે પ્રભુના કહેવાથી મેતાર્યને સંશય છેદો તેથી ત્રણ સે શિવે સહિત તેણે ભગવાનની પાસે પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરી. (૧૦)
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
હવે તે દશેએ પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરી ત્યારે ત્રણ સે શિષ્યથી પરિવરેલ પ્રભાસ કૌતુક સહિત પિતાના પંડિતપણાના અભિમાનને ત્યાગ કરી, ભુવનને આશ્ચર્ય પમાડનાર વિચિત્ર અતિશયેવાળા સ્વામીને જોઈ, બે હાથ જોડી, હર્ષથી ઉત્કલ નેત્રવાળો થઈ સંશય પૂછવાની ઈચ્છા હતી તે પણ ક્ષોભને લીધે બેલી શકે નહીં. તેને ભગવાને કહ્યું કે-“હે પ્રભાસ ! નિર્વાણ (મેક્ષ) છે કે નથી ? એ પ્રમાણે સંદેહરૂપી હીંચકાનું તું અવલંબન કરે છે. સર્વથા તે સંશયને તું ત્યાગ કર, કેમકે અતિશય જ્ઞાનવાળાને પ્રત્યક્ષ હોવાથી સમગ્ર કમમળથી રહિત થયેલા જીવને રહેવાના સ્થાનરૂપ અને ચાર ગતિરૂપ સંસારના આવાસથી વિલક્ષણ સ્વરૂપવાળો મેક્ષ સાક્ષાત્ છે જ. વળી જીવની જેમ શુદ્ધ ( એક જ ) શબ્દા મેક્ષ )વડે કહેવા લાયક છે. તેથી પણ પંડિતોએ શ્રદ્ધા કરવા લાયક છે; કેમકે જે પદાર્થ અવિદ્યમાન (અછત) હોય, તે શુદ્ધ (એક) શબ્દથી કહેવા લાયક પણ હોય નહીં. જેમ આકાશમાં પુષ્પ હોતું નથી, તેથી તેને માટે એક શબ્દ નથી; પણ (પ્રાશકુસુમં-ઘges વિગેરે) બે શબ્દ છે. ” આ પ્રમાણે ભગવાનના કહેવાથી પ્રભાસને સંશય નાશ પામે, તેથી તે પણ શિષ્યના પરિવાર સહિત જગદ્ગુરૂને પ્રણામ કરીને શ્રમણ (સાધુ) થયા. (૧૧)
( આ પ્રમાણે જેમને પ્રેમબંધ (રાગ) વિચ્છેદ પામ્યું હતું, જેમને કર્મનું સંધાન (બંધન) નાશ પામ્યું હતું, જેમાં વિશિષ્ટ જાતિમાં ઉત્પન્ન થયા હતા, જેઓ ઉત્તમ ગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયા હતા, જેઓ ઉત્તમ રૂપથી શોભતા હતા, જેઓ વિશુદ્ધ કીતિને ધારણ કરતા હતા, જેઓ અચિંત્ય શક્તિથી યુક્ત હતા, જેઓ સમગ્ર શાસ્ત્રના પારગામી હતા, જેમણે પ્રચંડ કામદેવનું ખંડન કર્યું હતું, જેઓએ શ્રેષને કલેશ ત્યાગ કર્યો હતો, જેમને સુર-અસુરો પણ વાંદતા હતા, જેઓ સર્વ લબ્ધિઓ પામવાથી આનંદ પામતા હતા, જેમને જિતેંદ્રને ધર્મ પ્રાપ્ત થયું હતું, જેમણે સર્વ સંગને ત્યાગ કર્યો હતે, જેઓ ગુણની શ્રેણિથી શોભતા હતા, તથા જેઓ સ્ત્રીઓથી મોહ પામ્યા ન હતા એવા તે અગ્યારે ઈંદ્રભૂતિ વિગેરે સાધુઓ શિષ્યરૂપી હાથીના બાળ કેથી પરિવરેલા દિગ્ગજોની જેમ શોભતા હતા. અથવા તે જેમના મસ્તક ઉપર કલ્પવૃક્ષના કિસલય જેવો ભુવનનાથને પિતાને જ હાથ રહેલે હોય તેમનું શું વર્ણન કરાય ?
હવે આ અવસરે જે પૂર્વે કહેલી દધિવાહન રાજાની પુત્રી ચંદના નામની કન્યા ભગવાનની પહેલી શિષ્યા થશે એમ જાણી શકે તેણીનું
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
* અષ્ટમ પ્રસ્તાવ–ચ દનાને પ્રવ્રયા અને ગણધર પદની સ્થાપના.
૩૭૭
રક્ષણ કર્યું હતું, તે શતાનિક રાજાના મંદિરમાં રહેલી ચંદનાએ તત્કાળ આકાશમાં નિરંતર દેવોના વિમાનો જતા-આવતા જોઈને જિનેશ્વરને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું એમ નિશ્ચય કર્યો, તેથી તે પણ પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવામાં ઉત્સુક થઈ. એટલે પાસે રહેલી દેવી તેને હસ્તતલવડે ગ્રહણ કરી સમવસરણમાં લઈ ગઈ. ત્યાં મોટા હર્ષના સમૂહને વહન કરતી તે ચંદના ત્રણ પ્રદક્ષિણા દેવાપૂર્વક જિનેશ્વરને વાંદીને પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરવા માટે ભગવાનની પાસે પ્રાપ્ત થઈ.
આ અવસરે બીજી પણ રાજા, ઈશ્વર, તલવર, શ્રેષ્ઠી, સેનાપતિ, મંત્રી અને સામંત( ખંડીયા રાજા)ની કન્યાઓ પણ જિનપતિનું વચન (ઉપદેશ) સાંભળવાવડે સંસાર પર વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાથી સર્વવિરતિ ગ્રહણ કરવા માટે તે(ભગવાન)ની પાસે પ્રાપ્ત થઈ ત્યારે ભગવાને ચંદનાને આગળ (મુખ્ય) કરીને તે સર્વેને પિતાને હાથે દીક્ષા આપી. ત્યારપછી પ્રત્રજ્યાના ઉદ્યમમાં અશક્તિમાન ઘણા જનેને ભગવાને શ્રાવકધર્મમાં સ્થાપન કર્યા. આ રીતે આ સમવસરણમાં ભગવાનને ચતુર્વિધ સંઘ થયે. ગુણરૂપી રત્નના સમુદ્ર સમાન સંઘ સ્થાપિત થયે ત્યારે તે ઈંદ્રભૂતિથી લઈને પ્રભાસ પર્યત અગ્યારે સાધુઓને સમગ્ર ભુવનમાં રહેલા સર્વ પદાર્થોના સમૂહના સંગ્રહસ્વરૂપવાળી “વજો વા વિમેદ્ વા યુવેરૂ યા” એ ત્રિપદીને કહી. ત્યારે પૂર્વભવમાં અભ્યાસ કરેલા સમસ્ત પરમાર્થવાળા શાસ્ત્રના વિસ્તાર(સમૂહ)માં વિચક્ષણપણને લીધે તત્કાળ ઉત્પન્ન થયેલી બુદ્ધિના અતિશયને વહન કરતા તેઓએ તે ત્રિપદીને અનુસારે દ્વાદશાંગીની રચના કરી. તે પ્રમાણે રચના કરતા સાત ગણધરની જુદી જુદી વાચનાઓ થઈ. તથા મેતાર્ય અને પ્રભાસની, તેમજ અચળબ્રાતા અને અખંપિતની પરસ્પર સરખી વાચના થઈ. આ પ્રમાણે સૂત્રની રચના પૂર્ણ થઈ ત્યારે ઇંદ્રભૂતિ વિગેરેને ગણધર પદ ઉપર સ્થાપન કરવાને માટે પોતે જ ભુવનબાંધવ (ભગવાન) ઊભા થયા ત્યારે “આ મારે અવસર છે ” એમ જાણું દેના સમૂહથી પરિવરેલા ઇંદ્ર શ્રેષ્ઠ સુગંધથી વ્યાપ્ત એવા વાસવડે મિશ્ર કરેલા ચૂર્ણને ભરેલા રત્નથાળને લઈ જિનેશ્વરની પાસે ઊભા રહ્યા. તે વખતે સ્વામીએ સિંહાસન પરથી ઊભા થઈ તે ચૂર્ણની પૂર્ણ મુઠી ગ્રહણ કરી. ત્યારપછી કાંઈક નમ્ર કાયાવાળા ગીતમસ્વામી વિગેરે અગ્યારે ગણધરો અનુક્રમે ઊભા રહ્યા. દેવોએ વાજિંત્રના શબ્દ નિષેધ કર્યા એટલે જગદગુરૂએ
* ૪૮
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ગુણવડ અને પર્યાયવડે મેં તને તીર્થની અનુજ્ઞા આપી છે.” એમ કહીને સૌથી પ્રથમ પિતાના હસ્તવડે ગૌતમસ્વામીના મસ્તક પર તે ચૂર્ણ નાખ્યું. એ જ રીતે અનુક્રમે બાકીના ગણધરો ઉપર પણ ચૂર્ણને પ્રક્ષેપ કર્યો. ત્યારપછી આકાશતળમાં રહેલા અને આનંદવડે વિકસ્વર નેત્રવાળા દેએ પણ તે ગણધરોના મસ્તક ઉપર સુગંધમાં અંધ થયેલા મુગ્ધ ભમરાઓના આશ્રયથી વાચાલી થયેલ પુષ્પવાસ અને ચૂર્ણ વાસ નાંખે. તેમજ “આ ચિરજીવી છે” એમ જાણીને પાંચમા ગણધર સુધર્માસ્વામીને આગળ રાખીને ભગવાને ગણ(ગચ્છ)ની અનુજ્ઞા આપી. આર્યાઓના સંયમના ઉદ્યોગને નિર્વાહ કરવા માટે ચંદના સાવીને પ્રવતિનીના પદે સ્થાપના કરી. આ પ્રમાણે બીજા દ્વીપથી પરિવરેલા જંબુદ્વીપની જેમ, કુળપર્વતે વડે પરિવરેલા મેરૂ પર્વતની . જેમ અને તારાઓ વડે પરિવરેલા ચંદ્રની જેમ અગ્યાર ગણધરે, બીજા ઘણા સાધુઓ અને ઘણું સાવીઓ વડે પરિવરેલા સ્વામી ભવા લાગ્યા. તે એકલા એવા પણ ભુવનના એક બંધુરૂપ ભગવાનના માહાભ્યને કહ્યું માપી શકે? તે પછી ગીતમાદિક ગણધરો વડે પરિવરેલા ભગવાનના માહાસ્યનું તે શું કહેવું ?
ત્યારપછી કેટલાક દિવસ સુધી ભવ્ય પ્રાણીઓને પ્રતિબંધ કરી જગદ્ગુરૂ ત્યાંથી નીકળ્યાં. તે વખતે આકાશમાં રહેલા અને લટકતા મેતીના હારવડે શેભતા છત્રે કરીને, આકાશમાં રહેલા તથા પિયણ અને ચંદ્રના કિરણે જેવા મનહર (ઉજજ્વળ) બે ચામરોએ કરીને, આકાશતળને અવલંબન કરનાર (રહેલા) અને મણિના પાદપીઠ સહિત સિંહાસને કરીને તથા શબ્દ કરતી ઘુઘરીઓના સમૂહના મધુર શદવડે વાચાલ, અનેક નાની દવાઓથી મનહર અને આકાશમાં રહેલા મહેંદ્રવજે કરીને ભતા શ્રી જિનેશ્વર વિહાર કરતા હતા તે વખતે કરેડ દે અને અસુરે આદર સહિત તેમને અનુસરતા હતા, સુગંધી વાયુ અનુકૂળપણે વાત હતું, જાણે ભક્તિથી જ વંદના કરતા હોય તેમ માર્ગના વૃક્ષે નમતા હતા, વિકાર પામેલા ખેલ પુરૂષોની જેમ કાંટાઓ અધમુખ કરીને રહેતા હતા અને સર્વ ઋતુઓ અનુકૂળ વતતી હતી. પ્રભુ પિતાના માહાસ્ય વડે ત્રણ લોકની રાજ્યલક્ષ્મી જાણે એક ઠેકાણે મળી હોય તેમ દેખાડતા, દુકાળ, મરકી અને ઉપદ્રને શાંત કરતા, સ્થાને સ્થાને સમવસરણના મહિમાને અંગીકાર કરતા, પરતીથિંકેના પ્રવાદને શૂન્ય (અસાર) કરતા, મેક્ષમાર્ગને પ્રકાશ કર્તા તથા ચારિત્ર આપવાવડે ભવ્ય પ્રાણીના
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧.
~~~~~
~~~
~~~~~~~~
. અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-બ્રાહ્મણકુંડગ્રામમાં સમવસરણની રચના.
૩ • સમૂહ ઉપર કૃપા કરતા અને પુર, ગ્રામ, ખેટ, કર્બટ વિગેરે સ્થાનમાં વિહાર કરતા અનુક્રમે પૂર્વે કહેલા બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ નામના નગરમાં આવ્યા.
ત્યાં નગરની બહાર સમીપ ભાગમાં વિવિધ જાતિના વૃક્ષે અને લતાઓથી વ્યાપ્ત બહુશાળ નામના ચૈત્ય(ઉદ્યાન)માં દેવોએ મોટી ઉત્તમ રચના સહિત સમવસરણ રચ્યું. રત્નના પ્રકારની મધ્યે પૂર્વ દિશા સન્મુખ મણિના પાદપીઠ સહિત સિંહાસન સ્થાપન કર્યું. તે ની ઉપર જગતના એક-ચૂડામણિ (મુગટ) સમાન શ્રી મહાવીર સ્વામી બેઠા. તેમના પાદપીઠની પાસે ભગવાન ગૌતમસ્વામી બેઠા. દેવે, મનુષ્ય અને તિર્યચે સર્વે પિતતાના સ્થાને બેઠા. આ અવસરે બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ નગરમાં પ્રસિદ્ધિ (વાર્તા) ફેલાણી કે-“બહુશાળ નામના ચૈત્ય(ઉદ્યાન)માં ભગવાન મહાવીરસ્વામી સમવસર્યા (પધાર્યા છે. ” આ વાત સાંભળીને પૂર્વે કહેલા ઇષભદત્ત નામના બ્રાહ્મણનું મન મેટા હર્ષના ભારથી (સમૂહથી) અત્યંત ભરાઈ ગયું. એટલે તે પિતાની પત્ની દેવાનંદા નામની બ્રાહ્મણને કહેવા લાગ્યું કે
“હે સુંદરી! ત્રણ લેકના તિલકભૂત અને સત્ય પદાર્થની કથા કહેવામાં સમર્થ શ્રીમહાવીર જિનૅશ્વર પોતે બહાર ઉદ્યાનમાં સમવસર્યા છે. હે પ્રિયા! માત્ર તેમનું દર્શન પણ અનુપમ કલ્યાણના સમૂહનું કારણ છે, તે પછી તેમની પાસે જવું, તેમને વંદન કરવું અને પાદસેવન કરવું, એ વિગેરે સેવા કરવાથી કલ્યાણનું કારણ થાય તેમાં શું કહેવું? તેથી આપણે જઈએ અને તેમના દશનવડે આપણું પિતાનું જીવિત આપણે સફળ કરીએ.” તે સાંભળીને તેણીએ કહ્યું કે-“હે પ્રિયતમ! તમે કહ્યું તેમાં શું અગ્ય છે? સર્વગ્ય જ છે. તેથી ચાલે આપણે જઈએ.” આ દેવાનંદાના ગર્ભમાંથી જે દિવસે જગદ્ગુરૂ અપહાર કરાયા હતા, તે દિવસથી જ તે મહાશકને વહન કરતી હતી.
હવે તેણીની સંમતિ જાણીને તે ઋષભદત્તે કૌટુંબિક પુરૂષને બોલાવ્યા, અને તેમને કહ્યું કે-“હે પુરૂષશ્રેષ્ઠ રત્નની ઘુઘરીઓના સમૂહવડે જેમને મધ્ય ભાગ (પીઠભાગ) શોભા છે, જેઓ સુવર્ણની નાથવડે ગ્રહણ કરાયેલા છે, કાળા કમળવડે જેમને શેખર રચેલે છે, જેમનાં શીંગડાં રંગેલાં છે અને જેમનાં શરીર લષ્ટપુષ્ટ છે એવા શ્રેષ્ઠ જુવાન બળદથી જેડેલે રથ અહીં શીશ લાવે કે જે વડે અમે જઈને જગદ્ગુરૂને વાંદીએ. ” તે સાંભળીને-“ જેવી સ્વામીની આજ્ઞા. ” એમ કહીને તે કૌટુંબિક પુરૂષ ત્યાંથી નીકળ્યા. તેમણે શ્રેષ્ઠ રથ તૈયાર કર્યો અને પછી અષભદત્તની પાસે લાવ્યા. ત્યારપછી
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૦.
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
દેવાનંદા સહિત તેના પર આરૂઢ થઈ, પુરૂષના પરિવારવડે પરિવરે તે જિનેશ્વરની સન્મુખ ચાલે. અનુક્રમે બહુશાલ ચૈત્યની સમીપે પ્રાપ્ત થયું. ત્યાં છત્રાતિછત્ર ( ઉપરાઉપર ત્રણ છત્ર) વિગેરે પ્રભુના અતિશયે જોઈને તે રથ પરથી ઉતરી પાંચ પ્રકારના અભિગમવડે સમવસરણમાં પેઠે. જિનેશ્વરને ત્રણ પ્રદક્ષિણા દેવાપૂર્વક પ્રણામ કરીને હર્ષિત મનવાળે તે ભૂમિ પર બેઠો. દેવાનંદા પણ ભગવાનને પ્રણામ કરીને વિનય સહિત ઝષભદત્ત બ્રાહ્મણને આગળ કરી, ઊભી રહીને જ સાંભળવાને ઈરછતી મસ્તક પર બે હાથ જોડી પ્રભુને સેવવા લાગી. વિશેષ એ કે-જે સમયે ભગવાન તેણીના નેત્રના વિષયમાં આવ્યા (જેવામાં આવ્યા છે તે જ સમયે તેણીનું મુખકમલ વિકસિત થયું, તેણીના હર્ષથી પ્રકૃલિત થયેલા નેત્રેમાંથી આનંઇનાં અશ્ર ઝરવા લાગ્યા, મેઘની જળધારાથી હણાયેલા કદંબના પુષ્પની જેમ તેના શરીર પર રોમાંચ ખડા થયા અને તેણીના સ્તનમાંથી દૂધની ધારા નીકળવા લાગી. તેવા પ્રકારની તેણીને જોઈ સંશય ઉત્પન્ન થવાથી ગૌતમસ્વામી જગદ્ગુરૂને પ્રણામ કરી પૂછવા લાગ્યા કે-“હે ભગવન! નિમેષ રહિત દષ્ટિ વડે આપના સુખને જેતી આ દેવાનંદા પિતાના પુત્રના દર્શનને અનુસરતી અને પ્રેમના સમૂહને ધારણ કરનારી અવસ્થાને પામી તેનું શું કારણ?” ત્યારે ભગવાને કહ્યું કે-“હે ગૌતમ ! આ દેવાનંદા મારી માતા છે. હું આ દેવાનંદાની કુક્ષિથી ઉત્પન્ન થયેલ પુત્ર છું, કેમકે હું દેવભવથી જ્યારે ચ ત્યારથી આરંભીને બાશી દિવસ સુધી આના ગર્ભમાં રહ્યો હતે; તેથી પ્રથમના સ્નેહના અનુરાગે કરીને આ દેવાનંદ પરમાર્થને નહીં જાણ્યા છતાં પણ આવા પ્રકારના સંભ્રમને પામી છે.” - આ પ્રમાણે જિનેશ્વરનું વચન સાંભળીને તત્કાળ દેવાનંદા સહિત અષભદત્ત ઉછળતા રોમાંચવાળો થયે. તથા પર્ષદાને સવેલેક પણ તત્કાળ અત્યંત વિસ્મય પામે અથવા તે પૂર્વે નહીં સાંભળેલી અદ્ભુત વાર્તાને સાંભળીને કણ વિસ્મય ન પામે ?
ત્યારપછી જેમને અતિ હર્ષને પ્રકર્ષ ઉત્પન્ન થયો હતો એવા તે ત્રષદત્ત અને દેવાનંદા ફરીથી જગદ્ગુરૂના ચરણમાં પડ્યા. ત્યારપછી
માતા-પિતાને બદલે વળી શકે તેમ નથી” એમ જાણતા ભગવાને શેષ લેકેને જણાવવા માટે દેશના પ્રારંભી. કેવી રીતે?—
“હે દેવાનુપ્રિય લેકે ! આ અનાદિ સંસારમાં કણ કે માતા,
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvvvvvvvvv
. . અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-દેવાનંદા તથા ઋષભદત્તને દીક્ષા આપી. ૩૮૧ પિતા અને પુત્રપણે નથી થયે? અથવા તે તેના વિયોગમાં નિરંતર કરતા નેત્રના જળવડે સમયે સમયે પોક મૂકીને હાહાવવાળું રૂદન નથી કર્યું? અહે! ચિદ રાજપ્રમાણુ આ લેકમાં કયે ઠેકાણે આ જીવ નથી વયે ? અથવા નિરંતર કઈ આપદાનું સ્થાન નથી થયે? અથવા તે દાસની જેમ કેની આજ્ઞાના નિર્દેશમાં વર્તતા આ પ્રાણલોકે દુઃખથી પીડિત નથી થવાયું ? આવા પ્રકારના દુઃખના સમૂહના જ એક કારણરૂપ અને મહાલાયંકર આ સંસારમાં એક ક્ષણ માત્ર પણ બુદ્ધિમાન લોકેને નિવાસ કરવાની બુદ્ધિ કેમ થાય ? આ કારણથી જ શાશ્વતા સુખની ઈચ્છાવાળા પ્રાણીઓ (ચકવર્તી વિગેરે) આવું સંસારનું સ્વરૂપ જાણીને તૃણની જેમ રાજ્યાદિકને ત્યાગ કરી પ્રત્રજ્યાને પામ્યા છે. તેથી કરીને પુણ્યના સમૂહથી પામવા લાયક આવી સામગ્રી જ્યાં સુધી પ્રાપ્ત થયેલી છે ત્યાં સુધીમાં તમે પણ મોક્ષને સાધનારા ધર્મને ગ્રહણ કરે.” આ પ્રમાણે જગદ્ગુરૂએ કહ્યું ત્યારે આનંદને ઝરનારા નેત્રવાળા તે બનેને માત્ર પોતાના જ અનુભવથી જાણી શકાય તે કઈ અપૂર્વ આનંદ ઉત્પન્ન થયે. - ત્યારપછી દેવાનંદા સહિત અષભદત્ત હૃષ્ટ-તુષ્ટ થઈ, ઉ થઈ, સ્વામીને ત્રણ વાર વાંદી, બે હાથરૂપી કમળના ડેડારૂપી શેખર(મુગટ)વાળા મસ્તકને અત્યંત નમાવી કહેવા લાગ્યું કે-“હે ભગવન ! જે આપે કહ્યું તે સત્ય જ છે, તેથી અમને આપની દીક્ષા આપવાવડે અનુગ્રહ કરો. હમણું અમારું મન ગૃહવાસથી વિરક્ત થયું છે.” ભગવાને કહ્યું કે “ તમારી જેવાને આ યુક્ત જ છે.” ત્યારપછી પોતાના આત્માને કૃતકૃત્ય (કૃતાર્થ ) માનતા તે બને ઈશાન ખૂણામાં જઈ, આભૂષણે અને પુષ્પમાળા વિગેરેનો ત્યાગ કરી, પંચમુષ્ટિવાળા લેજના કર્મને કરી, ત્રણ પ્રદક્ષિણા દેવાપૂર્વક પરમેશ્વરને વંદન કરી કહેવા લાગ્યા કે-“હે ભગવન! જરા, મરણ, રોગ, શોક અને વિયોગરૂપી અગ્નિની જવાળાના સમૂહવડે વ્યાપ્ત ( બળેલી) આ ભવરૂપી
જીણું ઝુંપડીમાંથી અમને આપ પોતાના હાથવડે ખેંચી કાઢે. આ જન (અમે) આપના ચરણના શરણને પામેલ છે. ” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે ભુવનગુરૂએ પોતે જ તેમને દીક્ષા આપી. પછી તેમને સાધુને આચાર કહ્યો અને આવશ્યક વિધિ કહ્યો. એ પ્રમાણે તે કાળને ઉચિત સવે વિધિ દેખાડીને ભગવાને આય ચંદના પ્રવર્તિનીને દેવાનંદાને શિષ્યાપણે આપી અને અષભદત્તને સ્થવિરોની પાસે સેં. પછી તે બને અતિચાર રહિત ચારિત્રધર્મ પાળવામાં બદ્ધલક્ષ્ય (તત્પર) થઈ અપૂર્વ અપૂર્વ (નવા નવા) તપ
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર..
કરવામાં તત્પર થઈ, અગ્યાર અંગને અભ્યાસ કરી, પર્યત સમયે સંલેખનાનું આરાધન કરી, મોક્ષરૂપી મહામહેલ ઉપર ચઢવાના સાધનભૂત નીસરણની જેવી ક્ષપકણિ ઉપર ચડી એક્ષપદને પામ્યા.
ત્યારપછી મૈતમાદિક સાધુઓ વડે પરિવરેલા ભગવાન વર્ધમાનસ્વામી ભવ્યપ્રાણીઓના હૃદયમાંથી પણ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને નાશ કરતા, ગામ, આકર અને નગરાદિકમાં વિહાર કરતા, મોક્ષપદને પ્રકાશ કરતા અનુક્રમે ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નામના નગરમાં આવ્યા. ત્યાં દેવોએ ચૈત્યવૃક્ષ, પ્રાકાર અને ગોપુર (દરવાજા) સહિત મોટી શ્વેત દવાઓના સમૂહવાળું અને લોકોને સુખ ઉપજાવનારૂં સમવસરણ રચ્યું. જિનેશ્વરના મુખરૂપી કમળને જોવામાં તૃષ્ણા(ઇચ્છા)વાળા બત્રીશે દેવેંદ્રો વિવિધ પ્રકારના વિમાન પર આરૂઢ થઈ. . દેવપુરીમાંથી (સ્વર્ગથી) નીચે ઉતર્યા. હવે દેવસમૂહવડે સ્તુતિ કરાતા જિદ્ર પૂર્વ તરફના દ્વારથી પ્રવેશ કરી, પૂર્વ તરફ મુખ રાખી સિંહાસન પર બેઠા. અગ્યાર ગણધરે, કેવળજ્ઞાની, મન:પર્યવજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની, ચૈદપૂવ, દશપૂર્વ અને વૈકિયની અદ્ધિને પામેલા વિગેરે સર્વ ઉત્તમ મુનિઓ, વૈમાનિક દેવીઓ અને સાદવીઓ પૂર્વ દ્વારથી પ્રવેશ કરી, જિનેને નમન કરી, અગ્નિ ખૂણાના ભાગમાં રહ્યા. તેમાં વૈમાનિક દેવીઓ અને સાધ્વીઓ ઊભી રહે અને દે નીચે બેસે. ત્યારપછી દક્ષિણ દ્વારથી પ્રવેશ કરી, વિનયવડે, નમ્ર શરીરવાળી ભવનપતિ, વાણવ્યંતર અને તિષી દેવેની દેવીઓ ભુવનબંધુને પ્રદક્ષિણે કરી, ધમે સાંભળવાના લેભથી નૈઋત્ય ખૂણાના વિભાગમાં હર્ષ સહિત બેઠી. ત્યારપછી પશ્ચિમદ્વારથી પ્રવેશ કરી ઉત્તમ આભૂષણવાળા ભવનપતિ, વાણુવ્યંતર અને જે તિષી દે હર્ષથી મતક નમાવી, વિધિપૂર્વક જિનેશ્વરને તથા ગણધર અને કેવળી વિગેરે મુનિઓને વંદના કરી વાયવ્ય ખૂણના ભાગમાં જિનેશ્વરની સન્મુખ બેઠા. ત્યારપછી ઉત્તર દિશાના દ્વારવડે પ્રવેશ કરી, દિવ્ય રૂપને ધારણ કરનારા વૈમાનિક દેના સમૂહ, પુરૂષ અને સ્ત્રીઓ પરસ્પર વૈર અને મત્સર (ઈષ્ય)નો ત્યાગ કરી, ધર્મ-શ્રવણ કરવામાં તત્પર થઈ ઈશાન ખૂણાના વિભાગમાં બેઠા. તે વખતે કઈ પણ હાસ્ય કે કીડા કરતા નથી, અન્ય સ્થળે નેત્રને નાંખતા નથી, પરંતુ સર્વે જાણે ચિત્રમાં આળેખ્યા હોય તેમ સ્થિરપણે જિનેશ્વરના મુખને જ જતા રહે છે. ત્યારપછી બીજા પ્રાકારને મધ્યે અશ્વ, પાડા, સિંહ વિગેરે તિર્યંચવર્ગ વૈરને ત્યાગ કરી સુખે રહે છે. કેવી રીતે ? તે કહે છે–સૂર્યના કિરણેથી તાપ પામેલા સર્પને દયાવડે કુવિકલ્પને
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ક્ષત્રિયકુંડગ્રામમાં પ્રભુનું આવાગમન અને નંદીવર્ધનને વધામણ. ૩૮૩
ત્યાગ કરી મેર પિતાના નૃત્ય કરતા પીંછાઓ વડે ઢાંકે છે (છાયા કરે છે). હાથી પિતાના દાંત વડે સિંહના મુખભાગને ખજવાળે છે. સિંહણ અત્યંત ક્ષુધાથી પરાભવ પામેલા હરણના બચ્ચાને ધવરાવે છે. બિલાડે પણ પિતાના મસ્તક પર અત્યંત પ્રેમથી મૂષકને સ્થાપન કરે છે. વનને પાડે પણ પિતાની જીભ વડે અશ્વને અત્યંત ચાટે છે. જ્યાં વિવેક વિનાના તિર્યંચે પણ આવા પ્રકારના છે ત્યાં દેવ અને મનુષ્યોના સમૂહ પરસ્પર મત્સરને ત્યાગ કરે તેમાં શું આશ્ચર્ય ? પછી ત્રીજા પ્રાકારને મથે દેશના વિવિધ પ્રકારના અને વિજય પતાકા સહિત (વાળા) વાહને રહે છે. આ અવસરે સર્વ પદાર્થોને જાણનારા ભુવનના એક સૂયરૂપ ભગવાને વચનરૂપી કિરણ વડે મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને દૂર કરવાનો આંરંભ કર્યો.
અહીં પ્રથમથી જ જિનેશ્વરના વિહારનું નિવેદન કરવાના વ્યાપારવાળા પુરૂષોએ નંદિવર્ધન રાજાને સ્વામીના આગમનની વધામણી આપી. તે વખતે હર્ષના સમૂહથી ઉછળતા રોમાંચવાળા તેણે તેઓને ચિંતવ્યાથી પણ અધિક ઈનામ અપાવ્યું. પછી તેણે પાસે રહેલા નોકરવર્ગને કહ્યું કે-“અરે શીઘપણે જયહસ્તી (પટ્ટહસ્તી) તૈયાર કરે, અશ્વના સમૂહે તૈયાર કરે, નગરની શોભા પ્રવર્તા, સર્વ વિજયના ચિન્હો (પતાકાઓ) ઊભા કરે, આઘોષણાપૂર્વક નગરના લોકોને ખબર આપો કે-શીધ્રપણે સ્નાન અને વિલેપન કરીને પિતપોતાના વૈભવને લાયક વાહન અને પાલખી વિગેરે ઉપર આરૂઢ થઈને રાજાની પાસે આવો કે જેથી સર્વે સાથે જઈને શ્રી મહાવીરસ્વામીને વંદન કરીએ.” આ પ્રમાણે રાજાએ કહ્યું ત્યારે “જેમ દેવ આજ્ઞા આપે તેમ” એ પ્રમાણે આજ્ઞા અંગીકાર કરીને તે સેવકોએ રાજાના હુકમ પ્રમાણે કર્યું. જયહસ્તી શણગારીને આણ્યો. તેના પર રાજા આરૂઢ થયે. નગરના લોકોથી પરિવરેલે રાજ ભગવાનની સન્મુખ જવા ચાલ્યો. તેવામાં છત્ર ઉપર રહેલ છત્ર વિગેરે ભગવાનના અતિશય જેઈને રાજાએ સર્વ રાજચિહ્નોને ત્યાગ કર્યો. પછી ભગવાનની પાસે જઈ મોટા વિનયવડે જગદ્ગુરૂની આ પ્રમાણે વિજ્ઞપ્તિ કરવા લાગ્યા
, “હે નાથ ! આટલો કાળ ચંદ્ર રહિત આકાશની જેમ આપના વિના આ નગર અત્યંત શુભા રહિત થયું હતું. હું પણ આપને અનુચર હોવાથી રાજ્યલક્ષમીવડે ત્યાગ કરાયું નથી. અન્યથા હે નાથ ! આપના વિના મારી કઈ
ગ્યતા હોય? હંમેશાં પુનરૂક્તની જેમ આપના સચ્ચરિત્રનું કીર્તન કરવાથી
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર, મારા નીકળી જતા જીવને પણ સાધુકાર થયું છે, તેથી હે જગતના એક નાથ ! આજે જ મારો સારો દિવસ થયે છે, અને આજે જ મારા વાંછિત પ્રાપ્ત થયા છે કે જેથી ચિરકાળે પણ આપ અહીં પધાર્યા.” આ પ્રમાણે સાચા અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રેમવાળા વચને બોલીને રાજા જિનેશ્વરના મુખને વિષે દષ્ટિ રાખીને પિતાને સ્થાને બેઠે.
હવે આ જ નગરમાં ભગવાનને ભાણેજ રૂપ અને લાવણ્યવડે શેભત જમાલિ નામને કુમાર વસતું હતું. તેને વર્ધમાનસ્વામીએ દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા પછી નંદિવર્ધન રાજાએ પ્રિયદર્શના નામની ભગવાનની પુત્રી પરણાવી હતી, તેથી તેણીની સાથે રહેલો તે જમાલિ કૈલાસ પર્વતના શિખર જેવા ઉંચા ધવલગૃહ (મહેલ) ઉપર ચડીને વાગતા ચાર પ્રકારના વાજિંત્રેવડે અને . ઉત્તમ સ્ત્રીઓએ પ્રયોગ કરેલા બત્રીશબદ્ધ નાટકો વડે ગવાતા અને નાટક કરાવાતું હતું, પ્રવૃષ, વર્ષારાત્ર, શરદ, હેમંત, વસંત અને ગ્રીષ્મ પર્વતની છએ ઋતુમાં વૈભવને અનુસારે સુખ જોગવતો હતો અને પાંચ પ્રકારના ઉત્તમ મનુષ્ય સંબંધી કામગને અનુભવ કરતો રહેલા હતા. તેણે આજે
શંગાટક, ત્રિક, “ચતુષ્ક અને ચત્વર(ચોટા)માં જિનેશ્વરનું આગમન સાંભળવાથી વ્યાકુળ થયેલા, બીજા સર્વ વ્યાપારને ત્યાગ કરનારા અને કોલાહલવડે દિશાઓને વ્યાપ્ત કરનારા લોકોના સમૂહો એક જ માર્ગમાં જતા જોઈને વિસ્મય સહિત તેણે પોતાના પરિવારને પૂછયું કે –“ અરે ! શું આજે આ નગરમાં ઇદ્રને મહત્સવ છે ? કે કંદ( કાર્તિકસ્વામી)ને મહોત્સવ છે ? કે સૂકંદ( વિષ્ણુ)ને મહોત્સવ છે? કે નાગને મહોત્સવ છે? કે યક્ષને મહોત્સવ છે ? કે ચૈત્યને મહોત્સવ છે ? કે જેથી આ પોરલેક આ પ્રમાણે એક જ દિશાની સન્મુખ જાય છે ?” ત્યારે પરિવારે જવાબ આપ્યો કે
હે કુમાર ! આજે ઇંદ્ર કે સ્કંદ વિગેરે કઈને મહોત્સવ નથી, પરંતુ ભગવાન મહાવીર-તમારા મામા-શ્રમણસંઘથી પરિવરેલા અહીં બહાર પધાર્યા છે. તેમને વંદન કરવા માટે આ સર્વ લેકે જાય છે.” આ પ્રમાણે સાંધાળીને જમાલિના શરીરમાં હર્ષના વશથી માંચ ખડા થયા. પછી સ્નાન, વિલેપન કરી, અલંકાર, વસ્ત્ર વિગેરે પહેરી, કેરિટપુષ્પની માળાવાળ છત્રને મસ્તક પર ધારણ કરાતે, વિવિધ પ્રકારના શસ્ત્રોને હાથમાં ધારણ કરતા સેવક
૧ આપના વિરહે મારે જીવ નીકળી જાત, પણ આપનું કીર્તન કરવાથી રહ્યો છે. ૨ પ્રશંસા. ૩ શીંગડાના આકારવાળે માર્ગ. ૪ ત્રણ માર્ગ ભેળા થાય તેવો ભાગ. . ૫ ચાર માર્ગ ભેળા થાય તે ચેક.
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-પ્રભુની દેશના.
૩૮૫
પુરૂષથી પરિવરેલે ઉત્તમ, રથમાં આરૂઢ થયેલે તે સમવસરણમાં ગયે. ત્યાં દૂરથી જ તે રથ ઉપરથી નીચે ઉતર્યો. પ્રભુ પાસે જઈ, મોટા આદરથી જિનેશ્વરને વંદના કરી, પછી નિમેષ રહિત દષ્ટિવડે સ્વામીના મુખની સન્મુખ જોતા સેવવા લાગે. ભગવાને પણ ધર્મદેશના આ પ્રમાણે પ્રારંભી – * “હાથમાંથી ઝરતા પાણીની જેમ સમયે સમયે પ્રાણીઓનું આ જીવિત ગળે છે. વ્યાધિ, વૃદ્ધાવસ્થા અને પીડા પણ નિરંતર શરીરને દુઃખ આપે છે. અતિ ઘણું કલેશથી ઉપાર્જન કરેલી લક્ષમી પણ વીજળીની જેવી ચંચળ છે. પ્રિય પુત્ર અને સ્વજનને સંયોગ પણ જળના તરંગની જેમ ભંગુર (નાશવંત) છે. પિશાચણના જેવી વિષયની તૃષ્ણ કેઈપણ પ્રકારે તેવા પ્રકારે દુઃખે કરીને નિગ્રહ કરી શકાય તેવી છે કે જે પ્રકારે તે અત્યંત મેહ પમાડે છે, અને તેથી છેડો પણ વૈરાગ્ય થઈ શક્તો નથી. બીજા બીજા ગૃહવ્યાપાર કરવામાં નિરંતર વ્યાકુલ થયેલ લેક ધર્મરૂપી પાથેય ઉપાર્જન કર્યા વિના જ યમરાજના મુખમાં પ્રવેશ કરે છે. આ જ મુગ્ધજનોનો સર્વથા અગ્ય વિભ્રમ છે કેઅમે ભેગ ભેગવીને પછી છેવટે ધર્મનું આચરણ કરશું, કેમકે વૃદ્ધાવસ્થા પ્રાપ્ત થાય ત્યારે સર્વ ઇક્રિયેનો પ્રચાર હણાઈ જાય છે, અને તેથી કરીને ધર્મ કરે તે દૂર રહ્યો; પરંતુ ધર્મ સાંભળ પણ દુર્લભ છે. ઘણું કહેવાથી શું ? જે બાલ્યાવસ્થામાં જ ધર્મ આચરતો નથી તે યુદ્ધ કરવાને સમયે અશ્વને શીખવનારની જેમ વૃદ્ધાવસ્થામાં શેક કરે છે.” આ પ્રમાણે જગદુગુરૂએ સર્વ પ્રાણીઓને સાધારણ વાણીવડે મોક્ષસુખના મૂળ બીજરૂપ ધર્મનું રહસ્ય કહ્યું. - તે સમયે સ્થિર ચિત્તવાળા જમાલિકુમારે કર્ણરૂપી અંજળિવડે આ વાણીરૂપી અમૃતનું પાન કર્યું, તેથી તેના હૃદયમાં વૈરાગ્યવાસના ઉત્પન્ન થઈ ત્યારે તેણે ભગવાનને પ્રણામ કરી, મસ્તક પર નિશ્ચળપણે હસ્તરૂપી કમળકેશને સ્થાપન કરી કહ્યું કે
હે ભગવન! આપે મને મોક્ષસુખ આપવામાં સમર્થ એવો ધર્મ જે પ્રકારે કહ્યો છે તે પ્રકારે નિપુણ બુદ્ધિવાળા બીજા કોઈએ કહ્યો નથી. હે જગન્નાથ ! હું માનું છું કે–મેં પૂર્વભવમાં ઘણું પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું છે, તેથી કરીને મને આપના દર્શન થયાં. તેથી કરીને હું મારા માતા-પિતાની રજા લઈને આપની પાસે પ્રવજ્યા ૧ ભ્રાંતિ.
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ગ્રહણ કરી મારૂં જીવિત સફળ કરૂં.” ત્યારે ભગવાને તેને કહ્યું કે “ધર્મકાર્યમાં ઘણા વિદ્ગો આવે છે, તેથી તું આ બાબતમાં વિલંબ કરીશ નહીં.” ત્યારપછી જમાલિકુમાર જગદ્ગુરૂને વાંદી, રથમાં બેસી પિતાને ઘેર ગયે. ત્યાં સમય મળે ત્યારે માતા-પિતાના પગને પ્રણામ કરી તે કહેવા લાગે કે-“હે માતા-પિતા ! આજ મેં ભગવાન મહાવીરસ્વામીની પાસે ધર્મ સાંભળે, તે મને અમૃતની જેમ રૂ.” તે સાંભળી માતા-પિતાએ કહ્યું : કે-“તું ધન્ય છે, સારા લક્ષણવાળો છે, તારા જન્મ અને જીવિતના ફળને તું પામ્યું છેકેમકે જેઓએ પુણ્ય કર્યું ન હોય તેમને કદાપિ જિનેશ્વરનું વચન શ્રવણના (કર્ણના) વિષયને પામતું નથી.” પછી જમાલિએ કહ્યું કે
હે માતા-પિતા ! તે ભગવાનનું વચન સાંભળી તરત જ હું સંસારના ભયથી ઉદ્વેગ પામે અને જન્મ તથા મરણથી ભય પામે છું; તેથી તમારી આજ્ઞાથી હું ચારિત્ર ગ્રહણ કરવાને ઈચ્છું છું. ” આ પ્રમાણે પૂર્વે કઈ વખત નહીં સાંભળેલું તેવું જમાલિનું વચન સાંભળીને તેની માતાના શરીરમાં તત્કાળ ઉત્પન્ન થયેલા સંતાપના વશથી પરસેવાનું જળ પ્રસરી ગયું, શોકના ભાર (સમૂહ)થી તેણીનું શરીર કંપવા લાગ્યું, પ્રચંડ હાથીની સૂંઢથી હણાયેલા કમળની જેમ તેણીએ કરમાઈ ગયેલા લાવણ્યવાળું મુખ ધારણ કર્યું (તેણીનું મુખ કરમાઈ ગયું), તત્કાળ કૃશ (પાતળા) થયેલા હાથરૂપી લતામાંથી સુવ
ના વલય (બલેયાં) નીકળી પડ્યાં, તેનું ઉત્તરીય (ઓઢેલું) વસ્ત્ર પૃથ્વી પર પડી ગયું, તેણીના કેશને અંડે વીખરાઈ ગયે, તેણીના શરીરના સાંધાઓના બંધન શિથિલ થઈ ગયા, મૂછના વશથી તેણીનું ચેતન નાશ પામ્યું અને તે ધસ દઈને પૃથ્વીતળ પર પડી ગઈ. તે વખતે સંભ્રમ સહિત દેડી આવેલા પરિજનોએ નિર્મળ જળના બિંદુ સહિત વીંઝણના વાયુવડે આશ્વાસન કરી, ત્યારે તે ચિરકાળ સુધી વિલાપ કરીને તથા લાંબા નિસાસા મૂકીને જમાલિને કહેવા લાગી કે-“હે પુત્ર! તું અને એક જ પુત્ર સંમત, પ્રિય, હૃદયને આનંદ આપનાર, રત્નના કંડીયા જેવો અને ઘણી માનતાથી પ્રાપ્ત થયેલો છે; તેથી હે વત્સ! અમે તારા એક ક્ષણમાત્રના પણ વિયેગને ઈચ્છતા નથી, તે પછી દીક્ષા લેવાની અનુજ્ઞા આપવાનું તે કેમ ઈરછીએ? તેથી જ્યાં સુધી અમે જીવીએ છીએ ત્યાંસુધી તું રહે, અને અમારા મરણ પછી પરિણત વયવાળો તું કુળ-સંતતિને વૃદ્ધિ પમાડી, કામગથી વૈરાગ્ય પામી દીક્ષા ગ્રહણ કરજે.” તે સાંભળી જમાલિએ કહ્યું કે-“હે માતા ! આ મનુષ્ય ભવ શરીર સંબંધી અને મન સંબંધી અનેક રોગ, શેક, જરા
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
• અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-જમાલીને થયેલ વૈરાગ્ય-માતપિતાની રજા માંગવી. ૩૮૭ અને મરણ વિગેરે ઉપદ્રવોએ કરીને સહિત જળના પરપોટાની જેમ અશાશ્વત (ક્ષણિક) અને શરદ્દ ઋતુમાં પર્વતના શિખર પરથી નીકળેલી નદીના તરંગની જેમ ભંગુર (નાશવંત) છે; તેથી કેણ જાણે છે કે-પ્રથમ મરણધર્મવાળા કેશુ? અને પછી મરણધર્મવાળા કોણ છે? વળી–
* આટલું પણ (મરણને પણ) કોઈ પણ જે જાણે તે શું પરિપૂર્ણ નથી? પરંતુ અકસ્માત જ અખંડિત આગમનવાળો યમદંડ આવી પડે જ છે. વળી વિષયે કોના હૃદયને હરણ કરતા નથી ? સ્વજને કોને હાલા લાગતા નથી? પરંતુ કઠોર પવનથી હણાયેલા કિસલય( નવાંકુર)ની જેમ આ જીવિત ક્ષણભંગુર છે. તેથી કરીને જ દુર્જનના મનની જેમ રાજ્ય અને દેશ વિગેરેને ત્યાગ કરી ધીર પુરૂષે દુઃખેથી આચરી શકાય તેવા સંયમમાર્ગને પામ્યા છે; તેથી કરીને તમે મેહના પ્રસરને છેદીને મને ધર્મ કરવાની અનુજ્ઞા આપ. શું અગ્નિથી બળતા ઘરમાં કઈ માણસ પોતાના વહાલા જનને રૂંધી રાખે?” આ પ્રમાણે જમાલિએ કહ્યું ત્યારે માતા-પિતાએ ફરીથી કહ્યું કે-“હે પુત્ર! આ તારું શરીર વિશેષ પ્રકારના લક્ષણ (રેખાઓ),
વ્યજંન (તલ-મસા વિગેરે ) અને ગુણએ કરીને યુક્ત છે, ઉત્તમ બળ, વિર્ય અને સત્વવડે સહિત છે, ઉત્કૃષ્ટ સૌભાગ્યવાળું છે, સમગ્ર રોગ રહિત છે, પાંચ ઇન્દ્રિય પુષ્ટ અને નહીં હણાયેલી છે, અને શરૂ થયેલી યુવાવસ્થાના ગુણેને અનુસરતું છે; તેથી દુખેથી પાળી શકાય તેવા સંયમને તું શી રીતે પાળી શકીશ? કારણ કે
કમળનું વન મદોન્મત્ત મેટા હાથીના દઢ ચરણનું ચંપાવું સહન કરી શકે નહીં, તેથી હે પુત્ર! તું દુષ્કર સંયમ ગ્રહણ કરવાથી વિરામ પામ.” - તે સાંભળી જમાલિ બોલ્યા કે-“હે માતા ! આ મનુષ્ય સંબંધી શરીર અનેક રોગ અને શેકથી મળેલું છે, હાડકાના સમૂહથી ઉત્પન્ન થયેલું છે, મેટી અને નાની નસના સમૂહથી વ્યાપ્ત છે, કાચા માટીના વાસણની જેમ થડા કાળમાં જ ભાંગી જવાના સ્વભાવવાળું છે, અશુચિ છે, રૂધિર, માંસ, વસા, મેદ, શુક વિગેરે મલિન પદાર્થથી ભરેલું છે, સર્વ પ્રકારના ઉપદ્રવાળું છે અને અવશ્ય ત્યાગ કરવા લાયક છે.
આવા પ્રકારના નિસાર શરીરની પણ આટલા માત્રવડે જ સારતા કહી છે કે જે શરીર મોક્ષને માટે ઉદ્યમ કરનારા છને ઉપકાર કરવામાં પ્રવર્તે
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
છે. વળી જે સ્નાન, વિલેપન અને આભૂષણવડે આ શરીરની સેવા ના કરીએ તે તે દિવસે રહેલા ચંદ્રમંડળની જેમ શેભાને ધારણ કરતું નથી.”
તે સાંભળીને ફરીથી માતાએ કહ્યું કે-“હે પુત્ર! આ મોટા રાજકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલી, સમગ્ર કળામાં કુશળ, રૂપ અને લાવણ્યવડે મનહર અંગવાળી, સમુદ્રની વેળાની જેમ પોતાના કુળ(કાંઠા)ને અલંકાર કરનારી, ઉત્તમ મુનિઓની માળા( સમહ )ની જેવી મુક્તાહારના પરિગ્રહવાળી, હાથીઓની શ્રેણિની જેવી લીલાવડે મંદ મંદ ગતિ કરનારી, પુષ્ટ અને મેટા સ્તનના ભારથી નમી ગયેલ અને મુષ્ટિવડે ગ્રહણ કરી શકાય તેવા મધ્ય (કટી) ભાગવાળી, મનને અનુકૂળ વર્તનારી અને સર્વ અંગે મને હર આ પ્રિયદશના વિગેરે તારી આઠ પ્રિયાને સમય પ્રાપ્ત થયા પહેલાં જ ત્યાગ કરીને તારે તપકિયાને આરંભ કર અતિ અયોગ્ય છે. તેથી આ પ્રિયાની ' સાથે હાલ તે તું મનુષ્ય સંબંધી કામગને ભેગવ, અને પછી પરિણત વયવાળ થા ત્યારે આ પ્રિયાઓ સહિત જ પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરજે”
જમાલિએ કહ્યું-“હે માતા ! આ મનુષ્ય સંબંધી કામગ તે મૂત્ર, વિષ્ટા, વમન, પરૂ, શુક અને શેણિતથી ઉત્પન્ન થયેલા, મૃત કલેવર(મડદા)માંથી નીકળતા દુર્ગધ જેવા, અશુભ ઉરસવડે ઉદ્વેગને ઉત્પન્ન કરનાર, બીભત્સ, અલ્પ કાળ રહેનારા અને ઘણું કલેશથી સાધવા લાયક છે. તે કામભેગે અજ્ઞાની જનના ચિત્તને આનંદ ઉત્પન્ન કરનારા છે, પણ પુરૂષને તે નિંદા કરવા લાયક છે તથા ચતુર્ગતિરૂપ અનંત સંસારને વધારનાર છે. હાથમાં રહેલા અર્ધ બળેલા કાણની જેવા તે કામગ જે મૂકી દેવામાં ન આવે તે અસંખ્ય તીક્ષણ દુઃખને અનુબંધ (સંબંધ) કરનારા છે અને સુગતિમાં જવાના વિન કરનારા છે, તેથી તે કુશળ પુરૂષને ક્ષણમાત્ર પણ ભેગવવા ગ્ય કેમ હોય? વળી –
જીવિતને અથ કે પુરૂષ કેઈપણ વખત તાલપુટ નામનું વિષ ખાય ? અથવા કેણુ તીક્ષણ દાઢવાળા સિંહના મુખરૂપી ગુહાને સ્પર્શ કરે? અથવા કોણ વાળાના સમૂહવડે ભયંકર વજાના અગ્નિની મદયે પ્રવેશ કરે? અથવા તીક્ષણ અગ્રભાગવાળા ખડની ધારા ઉપર કેણ ચાલે? અથવા તે આ ઉપર કહેલી સર્વ બાબત દેવાદિકના સામર્થ્યથી કદાચ કઈ પુરૂષ
૧. સ્ત્રીઓ મેતીના હારને ધારણ કરનારી અને મુનિએ આહાર અને પરિગ્રહથી મુક્ત થયેલા.
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ–જમાલીને થયેલા વૈરાગ્ય.
૩૯
કરી શકે; પર ંતુ વિષયાને ભાગવીને એક ક્ષણવાર પણ કોઇ સુખને પામ્યા નથી. જો કદાચ અજ્ઞાની મૂઢજના કાઇપણ પ્રકારે વિષયામાં પ્રવર્તે, તે શું જિનેશ્વરના વચનને જાણનાર પુરૂષાએ પણ તેમાં પ્રવર્તવુ ચેાગ્ય છે ? ’’
જવ
જેવુ છે, મેટા
આચર
આ પ્રમાણે સાંભળીને ફરીથી માતા મેલી કે-“હે વત્સ ! આ બાપદાદાના પર્યાયથી ચાલ્યું આઋતુ' ઘણુ' સુવર્ણ, રૂપુ, કાંસુ, દૃશ્ય (વ), ધનના નિધાન વિગેરે સાત પેઢી સુધી અત્યંત પહેાંચે તેટલુ છે. તેને ઇચ્છા પ્રમાણે અત્યંત ભાગ કરી અને અત્યત દાન આપી કેટલાક દિવસ વિલાસ કર.’ તે સાંભળી જમાલિએ કહ્યું- હું માતા ! ઘણા દ્રવ્યના સમૂહ પણ અગ્નિને આધીન છે, ચારને આધીન છે, ભાગીદારને આધીન છે. વળી અધ્રુવ, અશાશ્વેત અને અનર્થના સમૂહનું કારણ છે; તેથી આમાં શે। પ્રતિબંધ કરવા ? ' આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારના અનુકૂળ વચનેાવડે સમજાવ્યા છતાં પણ જમાલિએ કાંઇ પણ અ’ગીકાર કર્યું નહી. ત્યારે ક્રીથી સયમ સંબધી ભય કર વચનેાવડે માતા-પિતા ખેલ્યા કે-“ હે પુત્ર ! નિ થ પ્રાવચન (જૈન દીક્ષા) દુ:ખેથી આચરી શકાય તેમ છે, કેમકે તે તે લેાઢાના ચાવવા જેવું છે, ગંગા નામની મહાનદીને સામે પ્રવાહે જવા સમુદ્રને ભુજાવડે તરવા જેવુ' છે અને અસિધારાની જેવું તે વ્રત વાતુ છે. વળી હે વત્સ ! આ દીક્ષા લીધા પછી સાધુઓને આધાકમી ઉદ્દેશેલા, મિશ્ર કરેલા કે ખરીદ કરેલા આહાર ક૨ે નહીં. તેમજ દુકાળનુ ભાજન, માંદા માણુસનું ભેાજન, વાદળાના ઘટાટોપથી દુનિ થયેલા સમયનું ભેાજન, શય્યાતરનું ભાજન અથવા કંદ, મૂળ, ફળ, ખીજ, હરિત(લીલી વનસ્પતિ)નું * ભાજન ક૨ે નહી’. હે પુત્ર ! તું સુખમાં લાલન-પાલન કરાયા છે, તેથી શીત, વાયુ, તડકા, ક્ષુધા, પિપાસા વિગેરે દુઃસહ ખાવીશ પરીષહાને એક મુહૂત્ત પણ સહન કરવાને તું અસમર્થ છે, તે હે પુત્ર ! વાર વાર વાણીના વિસ્તાર કરવાથી સર્યું.” તે સાંભળી જમાલિ ખેલ્યા—“ હે માતા-પિતા ! આ નિગ્રંથ પ્રાવચન (પ્રત્રજ્યા) નપુÖસક, કાયર, ખરાબ પુરૂષ, આ લેાકના સુખમાં જ આગ્રહવાળા, પરલેાકમાં અવળા મુખવાળા અને વિષયમાં તૃષ્ણાવાળા પુરૂષોને દુઃખે કરીને આદરી શકાય તેવું છે, પરંતુ અગીકાર કરેલા ભારને ધારણ કરવામાં ધારી-બળદ સમાન તથા પેાતાના શરીર અને જીવિતની અપેક્ષા વિનાના સત્પુરૂષને તે દુષ્કર નથી.” આ પ્રમાણે અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ વચનેાવડે કહ્યા છતાં પણ જમાલિએ પેાતાના દીક્ષા-ગ્રહણના અભિલાષ તજ્યે નહી. ત્યારે ઇચ્છા રહિતપણે પણ માતા-પિતાએ તેને અનુમતિ આપી,
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
,,
ત્યારપછી પિતાએ પાતાના સેવક પુરૂષોને બોલાવીને કહ્યું કે–“ હે પુરૂષો ! શીઘ્રપણે આ ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નગરને બહારથી અને અંદરથી વાસીદું કાઢી લી'પીને સાફ કરે, તૃણુ અને કચરો વિગેરે દૂર કરાવી રાજમાર્ગને શુદ્ધ કરાવા; તથા જમાલિકુમારને ચોગ્ય અને મહામૂલ્યવાળા અથવા મોટાને લાયક નિષ્ક્રમણ(દીક્ષા)ના અભિષેકને તૈયાર કરશ.” તે સાંભળી તેઓએ વિનય સહિત તેનું વચન અ’ગીકાર કરી લવનમાંથી બહાર નીકળ્યા, અને રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે સર્વ કર્યું. ત્યારપછી પૂર્વ દિશાની સન્મુખ સિંહાસન ઉપર જમાલિકુમારને બેસાડીને મણિ, સુવર્ણ, રૂપા અને માર્ટીના દરેકના એક સેના ને આઠ આઠ સુગધવાળા નિર્મળ જળથી ભરેલા કળશેાવડે અભિષેક કાવ્યા. અભિષેક પૂરા થયા પછી માતા-પિતાએ તેને કહ્યું કે-“ હે પુત્ર ! હવે તને વહાલું અને બહુ માનેલ' એવુ` શુ` આપીએ ?’ જમાલીએ કહ્યું:–“ હે માતાપિતા ! હવે કૃત્રિકાપણથકી રજોહરણુ અને પાત્રા મંગાવવાને હું ઇચ્છુ છું, તથા હજામને ખેલાવવાને ઇચ્છું છું. આ પ્રમાણે સાંભળીને જમાલિના પિતાએ પુરૂષા( સેવકા )ને કહ્યું કે “ હું પુરૂષા ! ખજાનામાંથી ત્રણ લાખ શ્ય લઇને કૃત્રિકાપણુથકી એક એક લાખવડે રજોહરણ અને પાત્રા લાવે, અને એક લાખ દ્રવ્ય આપીને હજામને ખેલાવેા. ” આ પ્રમાણે આજ્ઞા અપાયેલા તે પુરૂષો ત્યાંથી નીકળ્યા અને રજોહરણ, પાત્રા તથા હજામને લઇને પાછા આન્યા. તે હજામે જમાલિના પિતાને પ્રણામ કરી આ પ્રમાણે કહ્યું કે-“ હું દેવ ! મારે જે કરવાનુ હોય તેની આજ્ઞા આપેા. ” ત્યારે તેણે કહ્યું કે હે ભદ્રે ! જમાલિકુમારના મોટા યત્નથી ચાર આંગળ છેડીને દીક્ષાને યોગ્ય અગ્ર કેશને તું કાપ. ” ત્યારે તે હજામે સુગંધી જળવડે પેાતાના હાથ-પગ ધોઇને, આઠ પડવાળા વસ્ત્રવડે મુખને બાંધીને યથાક્ત વિધિવડે તેના કેશ કાપ્યા. તે વખતે નિર ંતર કાજળવડે મલિન થયેલા અશ્વને મૂકતી તેની માતાએ પણ સર્પની કાંચળી જેવા નિળ ઉત્તરીય વસ્રવડે તે કેશના સમૂહ ગ્રહણ કર્યાં. ત્યારપછી તે કેશને સુગંધી જળવડે પખાલી, હરિચંદનના વિલેપન અને પુષ્પવડે તેની પૂજા કરી. પછી તેને એક ઉજજવળ વસ્ત્રમાં બાંધી રત્નના કર્ ડીયામાં ( ડાભડામાં ) મૂકયા. પછી શાકના સમૂહથી ગદ્ગદ્ વાણીવડે રાતી રાતી ખેલી કે-“ આજથી મંદ પુણ્યવાળી મારે પૂજામાં, ઉત્સવામાં અને પર્વના દિવસોમાં આ કેશવડે જમાલિપુત્રને સ્મરણ કરવાના છે. ” આ પ્રમાણે વારવાર ખેલતી તેણીએ તે રત્નનેા કરડીયેા પેાતાની શમ્યાના ઓશિકાની પાસે મૂકયા. ત્યારપછી અભિષેકના મહાત્સવ પૂર્ણ થયે ત્યારે જમાલિકુમારે
"".
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
1. અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-જમાલીનું પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ માટે પ્રભુ પાસે જવું. ૩૯૬ નિર્મલ વસ્ત્ર પહેર્યા, સુવર્ણને મુકુટ તથા મણિ અને સુવર્ણના કટક (કડાં) અને કુંડળવડે શરીરને શણગાયું, છાતીમાં લટકતી નિર્મળ ખેતીની માળાથી શોભિત થયે, વિવિધ પ્રકારના આભરણની કાંતિના સમૂહવડે આકાશને વિસ્તાર વ્યાપ્ત કર્યો. તે કાળે એકઠી થયેલી સ્ત્રીઓના સમૂહે તેને મંગળ આચાર કર્યો, તથા દાનથી ખુશ થયેલા ભિક્ષુકે તેના મોટા ગુણના સમૂહને ગાવા લાગ્યા. આવા પ્રકારને તે જમાલિ સો સ્તંભવડે બનાવેલી, વાયુથી ફરકતી
શ્વેત ધ્વજાના પટે કરીને સહિત, ઘણા વિચિત્ર પ્રકારના ચિત્રેવડે સુંદર, ઘણુ મનુષ્યને પરિતોષ ઉત્પન્ન કરનારી અને પવિત્ર વેષને ધારણ કરનારા, ચતુર, શ્રેષ્ઠ અને યુવાવસ્થાવાળા હજાર પુરૂએ ઉપાડેલી શિબિકામાં શીઘ્રપણે આરૂઢ થયે. તેની જમણી બાજુએ રજોહરણ અને પાત્રને ધારણ કરનારી તેની ધાવમાતા બેઠી, બીજી ઉત્તમ સ્ત્રીઓએ તેના ઉપર શ્વેત છત્ર ધારણ કર્યું, તેની બે બાજુએ ચલાયમાન ચંદ્ર જેવા મનહર (ત) ચામરો વીંઝાવા લાગ્યા, તેના દષ્ટિમાર્ગમાં (આગળ) મણિમય આઠ મંગળ ચલાવ્યા, તેની પાછળ હાથી, અશ્વ અને રથમાં બેઠેલા સ્વજનવર્ગ ચાલ્યા, આગળ વાગતા વાત્રેના ઉછળતા શબ્દવડે આકાશરૂપી વિવર લારાઈ ગયું અને મહેલ ઉપર રહેલા પીરજનેને સમૂહ તેની સ્તુતિ કરતો હતો. આ રીતે તે જમાલિકુમાર જિનેશ્વરની સન્મુખ ચાલે. ' હવે જમાલિની ભાર્યા પ્રિયદર્શના આ વૃત્તાંતને સાંભળી, સંસાર પર વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાથી પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છાવાળી થઈને તે જ પ્રમાણે ચાલી. અનુક્રમે તેઓ જિનેશ્વરની પાસે પહોંચ્યા. ત્યારપછી પાંચ સે રાજકુમારો સહિત જમાલિકુમારે જિનેશ્વરે કહેલી પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરી, તથા હજાર રાજકન્યાઓ વડે પરિવરેલી અને વૃદ્ધિ પામતા સંવેગવાળી પ્રિયદર્શના પણ સાધવી થઈ
* ત્યારપછી જમાલિએ સામાયિકથી આરંભીને અગ્યાર અંગે સૂત્ર સહિત અને અર્થ સહિત અભ્યાસ કર્યો. તથા નિરંતર ચતુર્થલક્ત, છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ વિગેરે વિચિત્ર પ્રકારના તપકર્મવડે પિતાના આત્માને ભાવતે તે જમાલિ ભગવાનની સાથે નગર, આકર (ખાણ) વિગેરે સ્થળમાં વિચારવા લાગ્યા. પ્રિયદર્શના પણ ચંદના પ્રવર્તિનીની સાથે વિચારવા લાગી.
હવે એકદા કદાચિત જમાલિએ ભગવાન મહાવીર જિનેશ્વરને વંદના કરી વિનંતિ કરી કે-“હે ભગવન ! હું આપની આજ્ઞા પામીને પાંચ સાધુઓ સહિત અનિયત (32) વિહારવડે વિચારવાને ઈચ્છું છું.”તે વખતે નિર્મળ
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ર
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
કેવળજ્ઞાન વડે સમગ્ર જીવલેકના ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળના સમૂહને આશ્રય કરનારા, શુભાશુભ પરિણામના વિશેષને જેનારા ભગવાન પણ ભાવી અનર્થને જાણીને જમાલિએ વારંવાર કહ્યાં છતાં પણ મોનનું અવલંબન કરીને જ વિચારવા લાગ્યા. ત્યારે “ નિષેધ ન કરેલું તે અનુમતિવાળું હોય” એમ જાણીને જમાલિ પણ પાંચસો સાધુઓ સહિત તથા હજાર સાદવીઓથી પરિવરેલી પ્રિયદર્શનાએ અનુસરાતે અપૂર્વ અપૂર્વ (નવા નવા) ગામ, નગર અને આકર વિગેરેમાં વિચારવા લાગે. એકદા એક ગામથી બીજે ગામ વિચરતે તે શ્રાવતિ નામની નગરીમાં આવ્યું. ત્યાં કેષ્ટક નામના ઉદ્યાનમાં તે રહ્યો. ત્યાં રહેલા તેને રસ રહિત, લુખા, શીતળ, તુચ્છ, અસુંદર (ખરાબ) અને કાળ વીતી ગયેલા પાન-ભેજનવડે શરીરમાં સહન ન થાય તે પ્રચંડ, પિત્ત જવર પ્રગટ થયું. તેનાથી તે અત્યંત પરાભવ પામે તેથી તે બે કે-“હે સાધુઓ! તમે મારે માટે સંથારો પાથરો.” ત્યારે તેઓ તેનું વચન સાંભળીને તરત જ સંથારો પાથરવા લાગ્યા. જમાલિ પણ અધિક વેદનાવડે પરાભવ પામેલે હેવાથી બેઠે રહેવાને અસમર્થ થયે, તેથી વારંવાર પૂછવા લાગે કે-“હે સાધુઓ ! સંથારો પાથર્યો કે નહીં?” ત્યારે તેઓ બોલ્યા કે-“હા, પાથર્યો. ” તે સાંભળીને જમાલિ ઉક્યો અને તેમની પાસે ગયે. ત્યાં સંથારો પથરાતો જોઈને મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન થવાથી તે બોલવા લાગે કે-“હે મુનિઓ ! હમણું મેં તત્વ જાણ્યું. તે એ કે જે કાર્ય નીપ
ર્યું હોય (પૂર્ણ થયું હોય) તે જ નીપજયું કહેવાય, પરંતુ જે નીપજાવાતું ( કરાતું) હોય તે નીપજ્યું કહેવાય નહીં. તેથી કરીને હજુ સંથારે પથરાતે છતાં પણ “પાથર્યો” એમ જે તમે કહ્યું તે અસત્ય છે. તેથી કરીને
જે કરાતું હોય તે કર્યું અને જે ઉત્પન્ન થતું હોય તે ઉત્પન્ન થયું કહેવાય છે એમ જે જિનેશ્વર કહે છે તે પ્રત્યક્ષ વિરોધ હોવાથી ઘટતું નથી, કેમકે બીજા બીજા સમયેના સમૂહના એગથી કરાતા કાર્યમાં પ્રારંભના સમયે જ આ કાર્ય કર્યું એમ જે કહેવું તે કેમ સમર્થ હોય? વળી અથંક્રિયા સાધવામાં જે સમર્થ હોય તે જ વસ્તુપણને પામે છે; (જેમ પાણી લાવવારૂપ અર્થ કિયા સાધવામાં સંપૂર્ણ થયેલે ઘડો જ સમથે છે તેથી તે સંપૂર્ણ થયેલે ઘડે જ વસ્તુ કહેવાય છે.) પરંતુ પ્રથમ સમયમાં જ ઉત્પન્ન થયેલા પદાર્થમાં વસ્તુપણું જોવામાં આવતું નથી, તેમ છતાં પણ જે કદાચ પ્રારંભે જ તે વસ્તુ કરી એમ માનીએ તે - બાકીના સમયમાં કરેલી વાતુના જ કરવામાં પ્રગટ રીતે અનવસ્થા દેષ આવે
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-જમાલીનું નિન્દવાપણું.
૩૩ છે. (એટલે કે વસ્તુ કર્યા પછી પણ જે તે જ વસ્તુ બીજા બીજા સમયમાં કરાતી હોય તે ક્યારે તે વસ્તુ કરતા બંધ પડવું ? તેને પાર જ આવશે નહીં એ અનવસ્થા દોષ કહેવાય છે.) તેથી કરીને જે કર્યું તે જ કર્યું એમ જે પ્રગટ કહેવું તે જ યુક્તિયુક્ત છે, અને એમ કહેવાથી (માનવાથી) ક્રિયાના આરંભ અને સમાપ્તિના સમયને વિરોધ આવતો નથી. તેથી કરીને હે સાધુઓ ! આ સમગ્ર દેશે કરીને રહિત એ આ પક્ષ જ તમે અંગીકાર કરે; પરંતુ ભગવાને આમ કહ્યું છે એમ કહીને જ કુશળ પુરૂષોએ ગ્રહણ કરવું ન જોઈએ. જે યુક્તિયુક્ત હોય તે જ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. આ સર્વજ્ઞ છે એવી પ્રસિદ્ધિવડે કીર્તિને પામેલા જિનેશ્વર જો કે મિથ્યા-અસત્ય ન બોલે, પરંતુ કોઈ વખત બેલે પણ ખરા; કેમકે કોઈ વખત મહાપુરૂષે પણ મુંઝાઈ જાય. ( જિનેશ્વર અસત્ય ન બેલે એમ ન જાણવું. કેઈક વખત બેલે પણ ખરા, કેમકે મહાપુરૂષે પણ કોઈ વખત મુંઝાઈ જાય છેમોહ પામે છે–મેહને લીધે અસત્ય બેલાય છે.)” આ પ્રમાણે જિનાગમના શાસ્ત્રના શ્રવણથી ઉત્પન્ન થયેલા પોતાના વિવેકને છોડીને જાણે કે પિત્તના જવરથી વિહવળ થયું હોય તેમ તે ઘણે પ્રકારે અગ્ય પ્રલાપ કરવા લાગે.
આ પ્રમાણે મર્યાદા મૂકીને અયુક્ત બોલનાર જમાલિને જાણીને સ્થવિરોએ કહ્યું કે-“હે જમાલિ ! તું કેમ આ પ્રમાણે વિપરીત પ્રરૂપણું કરે છે? જેમણે રાગ, દ્વેષ અને મેહ જીત્યા હોય છે એવા તીર્થકરો કદાપિ અન્યથા (અસત્ય) બોલે જ નહીં તેમનું વચન જરાપણ પ્રત્યક્ષ રીતે વિરૂદ્ધાદિક દેષના લેશને પણ પામતું નથી. તે આ પ્રમાણે-“ બીજા બીજા અનેક સમોવડે નીપજવાતું કાર્ય પ્રારંભના સમયે જ કેમ નીપજ્યું કહી શકાય ?” એમ જે તે કહ્યું તે અયુક્ત છે; કેમકે જે પહેલે સમયે કાર્ય નીપજયું ન કહીએ તો સમયના અવિશેષપણુએ કરીને બીજા, ત્રીજા વિગેરે સમયમાં પણ તે કાર્ય નહીં નીપજયું જ થશે. વળી જે તે
અર્થ ક્રિયાને સાધવાપણું, તે જ વસ્તુનું લક્ષણ છે” એમ કહ્યું તે પણ અહીં નામના જ્ઞાનના ઉપગને સંભવ હોવાથી દેષ રહિત જ છે. તે આ પ્રમાણે –તથા પ્રકારની વિશેષ પ્રકારની વસ્તુને પામીને પહેલે સમયે જ “તું આ શું કરે છે?” એમ બીજાએ પૂછાયેલ લોક કહે છે કે-“હું આ ઘટ કે પટ કરું છું. ” વળી “પડેલે સમયે જ કાર્ય કરેલું હોય છે ત્યારપછીના બીજા બીજા સમયમાં કરેલાનું કરવું એ લક્ષણવાળે અનવસ્થા દેષ આવશે.” ૫૦
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૪
શ્રો મહાવીરચરિત્ર.
66
એમ તે જે કહ્યું તે તારૂ કહેવુ ખીજા ખીજા સમયેામાં બીજા ખીજા (અવયવારૂપ) કાર્યાંતરને સાધનાર હાવાથી ખાટુ' છે. વળી ક્રિયા કરવાના કાળ અને સમાપ્તિના કાળ એ એને વિરોધ આવશે. ” એમ તે આપેલા દોષના પક્ષ પણ ખાટા છે. વળી તે કહ્યું કે-“ (સર્વાંì) કહ્યું છે એમ જાણીને ગ્રહણ ન કરવું જોઇએ, પણ કુશળ પુરૂષાએ તે જે યુક્તિયુક્ત હાય તે જ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. ” આ માખતમાં પણ તમારી જેવા છદ્મસ્થને યુક્ત અયુક્તને વિવેક શી રીતે સ ભવે ? કેવળજ્ઞાનવડે લેાકાલેાકના ભાવને જાણનારા ભગવાન જ અહીં પ્રમાણ છે. વળી “ મોટા પુરૂષા પણ કદાપિ મુંઝાય છે. ” એમ તે જે કહ્યું ઉન્મત્તના પ્રલાપની જેમ કુશળ પુરૂષોના ચિત્તને રંજન કરી શકે તેમ નથી; તેથી કરીને “ જે કરાતુ હાય તે કર્યું" કહેવાય અને જે નીપજતુ હોય તે નીપજયુ' કહેવાય.” ઇત્યાદિ ભગવાને કહ્યું છે તે સારૂ જ છે. વળી—
તે પણ
ત્રણ ભુવનના એક મુગટ સમાન જિનેશ્વર જો અસત્ય કહેતા હોય તે તેમના કહેવાથી તું આ તપવિધાન કેમ કરે છે ? રાજ્ય અને દેશના ત્યાગ કરી તેમની આજ્ઞાવડે દીક્ષા ગ્રહણ કરીને તેમના વચનને જ દૂષણુ આપતા તું અત્યારે લાજતેા નથી ? અથવા તે। અનાભાગ( અનુપયેાગ )પણાથી ઉત્પન્ન થયેલા દોષવડે કદાચ ખાટુ ખેલાયુ હોય તે પણ તેની આલેચના અને નિંદા વગેરે કરવાથી ફ્રીને શુદ્ધિ થઇ શકે છે; તેથી તુ કુવિકલ્પના ત્યાગ કરી, જગતના એક દીવા સમાન ભગવાનની પાસે જા, અને તેમની પાસે પ્રાયશ્ચિત્ત ગ્રહણ કર. તારા જન્મને નિષ્ફળ ન ગુમાવ. જે મનુષ્ય જિનેશ્વરના વચનના ( આગમના ) એક અક્ષરની પણ શ્રદ્ધા કરે નહીં તે મનુષ્ય મિથ્યાત્વને પામે છે, અને તે મિથ્યાત્વે કરીને સંસારની વૃદ્ધિને પામે છે; અને તેથી કરીને જ કિલ્મિષિક દેવમાં, તિર્યંચની વસતિમાં અને મનુષ્યયેાનિમાં દુઃસહ, અનંત અને નિવારી ન શકાય તેવા દુઃખાની પર્ પરાને પામે છે. જોરાવર પવનથી હણાયેલા ( વીખરાયેલા ) વાદળાંની જેમ જિનેન્દ્રના સિદ્ધાંતના અર્થની શ્રદ્ધાથી હણાયેલા મોટા પાપના સમૂહ પણ ફરીથી તેવી અવસ્થાને બાંધતા નથી. ” આ પ્રમાણે સ્થવિરેએ મોટા અર્થવાળા ઘણા પ્રકારના હેતુઓ( યુક્તિ )વડે તેવી રીતે તે અત્યંત કહેવાયા કે જેથી એકદમ તે ( જમાલિ) મૌન જ થઇ ગયા.
ત્યારપછી વિપરીત પ્રરૂપણાથી પ્રગટ થયેલાં પાપનાં પ્રાયશ્ચિત્તને અ’ગીકાર નહીં કરતા જમાલિના ત્યાગ કરી કેટલાક સ્થવિરેશ ભગવાનની
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
- અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-વિરોનું શ્રી વિરપ્રભુ પાસે ખુલાસા માટે આવવું. ટપ • પાસે આવ્યા (આવીને રહ્યા), અને કેટલાક તે જમાલિની જ પાસે રહ્યા. હજાર સાધ્વીઓ સહિત પ્રિયદર્શના પણ સ્ત્રીપણાને સુલભ એવા નિર્વિકપણાથી અને પૂર્વના પ્રેમબંધને અનુસરવાપણથી જમાલિના જ પક્ષને અનુસરવા લાગી.
એકદા શરીરે નીરોગી થયેલે તે જમાલિ પિતાના કદાગ્રહવડે પોતાના આત્માને તથા બીજા લોકોને પણ હંમેશાં ભમાવતે, પ્રરૂપણ કરતા અને જિનેશ્વરના વચનને દૂષણ આપતો હતો, તથા “ઉત્પન્ન થયેલા કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનને ધારણ કરનાર હું જ સર્વજ્ઞ છું” એમ અહંકારને વહન કરતે તે સર્વ ઠેકાણે વિચારવા લાગે. એકદા ચંપા નગરીના પૂર્ણ ભદ્ર નામના ચૈત્ય (ઉદ્યાન)માં અનેક શિષ્યના સમુદાયથી પરિવરેલા ભાગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી સમવસર્યા. તેની નજીકમાં રહીને તે જમાલિ આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યું કે-“હે ભગવન ! જેમ તમારા ઘણા શિષ્ય છમસ્થપણમાં જ રહીને મરણ-ધર્મને પામ્યા છે તેમ (તે) હું નથી; કેમકે મને દિવ્ય અને અક્ષત કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન ઉત્પન્ન થયાં છે. તેના વશથી હું યથાર્થ સર્વ વસ્તુતત્વને જાણું છું, તેથી આ પૃથ્વીમંડળમાં હું જ અરિહંત, સર્વજ્ઞ અને સર્વદર્શ છું.” આ પ્રમાણે તેનું વચન સાંભળીને ગૌતમસ્વામીએ તેને કહ્યું કે-“હે જમાલિ ! જે તું આવા પ્રકારનો છે, તે પર્વતથી, સ્તંભથી કે વૃક્ષના ઠુંઠાથી તારૂં જ્ઞાન અટકે તેવું નહીં હોય, તેથી મારા આ બે પ્રશ્નને તું જ જવાબ આપ કે-આ લેક શાશ્વત છે કે અશાશ્વત છે ? તથા આ જીવ શાશ્વત છે કે અશાશ્વત છે ? ” આ પ્રમાણે પૂછવાથી જમાલિ સંશયને પામ્યા અને જેટલામાં પ્રત્યુત્તર આપવામાં અસમર્થ અને કાંતિ રહિત મુખવાળો રહ્યો તેટલામાં ભુવનના એક સૂર્ય સમાન શ્રી મહાવીરસ્વામીએ તેને કહ્યું કે-“હે જમાલિ! મારા ઘણું શિખ્ય જિનેશ્વર(કેવળી)ની જેમ આને જવાબ આપવાને સમર્થ છે, પરંતુ તેઓ તારી જેમ આવી રીતે ગર્વ સહિત કહેતા નથી. હે ભદ્ર ! આ પ્રશ્નમાં કાંઈ ન જાણી શકાય તેવું (કઠણ) નથી, કેમકે આ લેક શાશ્વત પણ છે અને અશાશ્વત પણ છે. તે આ પ્રમાણે આ લોક ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન ત્રણે કાળમાં સામાન્યરૂપે કરીને રહે છે તેથી શાશ્વત છે અને અવસર્પિણી વિગેરે પર્યાયના પરાવર્તનવડે અશાશ્વત છે. એ જ પ્રમાણે જીવ પણ બાલ્યાદિક સર્વ અવસ્થામાં રહેલું હોવાથી શાશ્વત છે અને નર, નારકી અને તિર્યંચ વિગેરે બીજા બીજા પર્યાયને સંભવ હોવાથી (તેની , અપેક્ષાએ) અશાશ્વત છે.” આ પ્રમાણે ભગવાને કહ્યું તે પણ જમાલિનું
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
હૃદય કુવિકલ્પથી વ્યાકુલ હોવાથી શ્રદ્ધા નહીં કરતા તે પૂર્વે ભમાવેલા પેાતાના સાધુ અને સાધ્વીના સમૂહથી પિરવરેલા અને પુર, નગર વિગેરેમાં પેાતાના મતના અભિપ્રાયની પ્રરૂપણા કરતા વિચરવા લાગ્યા. પછી “ જમાલિક મિથ્યાત્વને પામ્યા છે. ” આવી કથા સર્વત્ર વિસ્તાર પામી.
(C
,,
એકદા તે જમાલિ વિચરતા ક્રીથી શ્રાવસ્તિ નગરીમાં ગયા. ત્યાં મારના એક ઉદ્યાનમાં રહ્યો. પ્રિયદર્શના પણ હજાર સાધ્વી સહિત મોટી સમ્રદ્ધિવાળા ઢંક નામના કુંભારની દુકાનમાં ( વાસણની શાળામાં ) તેની રા લઈને રહી. જિનેશ્વરના વચનથી ભાવિત આત્માવાળા ઢક જાણતા હતા કેઆ સર્વે મિથ્યાત્વને પામેલા છે અને ભગવાનના વચન પર શ્રદ્ધાવાળા નથી, તેથી જો કાઈ પણ પ્રકારે તેઓ બેધ પામે તે ઘણુ સારૂં થાય. એમ વિચારીને તેમને રહેવાની અનુજ્ઞા આપી હતી. એકદા ભાઠીમાંથી વાસણને કાઢતા તેણે તેમને પ્રતિબોધ કરવા માટે પ્રિયદર્શના સાધ્વીના વજ્ર ઉપર એક અગ્નિના કણીયા છુપી રીતે નાંખ્યો. તેનાથી ખળતું પાતાનુ વસ્ર જોઇને તેણીએ કહ્યું કે- હું મહાનુભાવ ! આ તે શું કર્યું? ો, મારૂ વજ્ર મળી ગયું. ” તે સાંભળીને તેણે કહ્યું કે “ હું આર્યાં ! તમે અસત્ય ન ખેલા. સર્વ વસ્ત્ર મળી જાય ત્યારે આ પ્રમાણે કહેવુ. ચૈાગ્ય છે એમ તમારા માનેલા અ છે. અન્યથા તે “ જે મળતું હેાય તે મળ્યુ કહેવાય ” એવુ જિનેશ્વરનુ વચન જ અંગીકાર કરવુ ચાગ્ય છે. ”
""
થવાથી તેણીએ કહ્યું મેં પાપિણીએ ત્રણ આટલા કાળ સુધી કર્યાં અને ચારિત્ર
આ પ્રમાણે સાંભળીને તત્કાળ શુદ્ધ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન કે હું શ્રાવક ! મને મૂઢને તમે ઠીક બેધ પમાડી. લેાકના તિલકરૂપ ભગવાન વર્ધમાનસ્વામીનું વચન પ્રતિકૂળ કર્યું. જે ભગવાનના વચનવડે ઘરના ત્યાગ ગ્રહણ કર્યું, તે જિનેશ્વરને પણ ગણવા નહીં ( માનવા નહીં). અહા ! કેવુ' માટું માહનું માહાત્મ્ય છે ? ” તે સાંભળીને 'કે કહ્યું કે- હું ભગવતી (પૂજ્ય) ! તમે ચિત્તમાં સંતાપ ન કરો. સર્વ સાધ્વીજનથી રિવરેલા તમે સર્વજ્ઞની પાસે જાઓ, તેમની આજ્ઞામાં વર્તો, તમારા સર્વ દુષ્કૃતની ગા (નિંદા ) કરેા અને ઉન્માગે જનારા લેાકના વૈરીની જેમ ત્યાગ કરો. ” તે સાંભળીને “ હું આ શિખામણને ઇચ્છું છું. ' એમ કહીને હજાર સાધ્વીઆથી પરિવરેલી તે ત્રણ ભુવનના પ્રભુની પાસે ગઇ. પછી ઢંક કુંભારે એક જમાલિક વિના ખીજા સ` સાધુઓને એધ પમાડ્યા, તેથી તે સર્વે તે જમા લિને છેડીને જિનેશ્વરની સમીપે ગયા. આ પ્રમાણે પ્રથમ તે આ ભવમાં જ
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ–પ્રિયદર્શીનાને થયેલ એધ અને જમાલીનુ' મરણ. જિનેશ્વરના વચનના પ્રતિકૂળપણાના પ્રભાવથી કેવળ મુનિવરાએ જ લિને મૂકયે એમ નથી પરંતુ સદ્ગુણાએ પણ તેને મૂકી દીધા.
આ પ્રમાણે તે જમાલિક મિથ્યાત્વના આગ્રહે કરીને પેાતાના આત્માને અને સમીપે રહેલા લેાકેાને ખાટે માગે લઇ જતા ઘણા વર્ષોં સુધી ચારિત્રના પર્યાય પાળીને, છેવટે અર્ધ માસની સલેખના ( અનશન )કરીને તે મિથ્યાત્વના સ્થાનકની આલાચના-પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના મરીને લાંતક કલ્પ નામના દેવલેાકમાં તેર સાગરોપમની સ્થિતિવાળા કિલ્મિષિક દેવને વિષે દેવપણે ઉત્પન્ન થયા.
૩૯૭
જમા
હવે અહીં ભગવાન ગૌતમસ્વામીએ જમાલિને કાળધર્મ પામેલેા જાણીને ભગવાન મહાવીરસ્વામીને મોટા વનયવડે વાંદીને કહ્યું ( પૂછ્યું ) કે–“ હું ભગવન ! આપને કુંશિષ્ય જમાલિ નામના અનગાર તેવા પ્રકારના ઉગ્ર તપવિશેષ કરીને કયાં ઉત્પન્ન થયા ? ” ત્યારે ભગવાને તેને કલ્બિષિક દેવપણાની પ્રાપ્તિ સુધીના તેને સર્વ વૃત્તાંત કહ્યો.
ઉગ્ર
ત્યારપછી ઇંદ્રભૂતિએ .કહ્યું કે-“ હે ભગવન ! તેવા પ્રકારના તપ કરીને પણ તે જમાલિ કિલ્મિષિક દેવમાં ઉત્પન્ન થયા તેનું શું કારણુ ?” ત્યારે સમગ્ર ભાવને જાણનારા અને ભુવનમાં એક સૂર્ય સમાન ભગવાને કહ્યું કે-“ હે ગૌતમ ! એકાગ્ર ચિત્તે આનું કારણ તું સાંભળ. સાધુ-ધર્મના આચારમાં રહેલા અને વિશુદ્ધ શીલવાળા આચાર્યના તથા સૂત્રની પ્રવૃત્તિ કરનાર (ભણાવનાર) અને ગુણુના નિધાનરૂપ ઉપાધ્યાયના તેમજ કુળ, ગણુ અને સધના જે પ્રત્યેનીક (શત્રુ) હોય છે તે જીવા મેટા તપ કરીને પણ કિલ્મિષિક દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે. ફરીથી ગૌતમસ્વામીએ પૂછ્યુ કે હે ભગવન ! તે પેાતાના સ્થાનથી ચવીને કેટલા ભવે તે મેક્ષપુરના નિવાસને પામશે ?” જિનેશ્વરે કહ્યું કે- દેવ, તિર્યંચ અને મનુષ્યના ભવમાં પાંચ વાર ભમીને પછી બેધિ (સમકિત પામીને માક્ષનું સુખ પામશે, તેથી કરીને હે દેવાનુપ્રિયે ! જમાલિ મુનિનું આ ચરિત્ર સાંભળીને ધમગુરૂ વિગેરેના વિનયમાં નિરંતર તત્પર થજો. ” આ પ્રમાણે સર્વમુનિ આને શિખામણુ આપીને સમગ્ર જીવલેાકના વત્સલ શ્રી મહાવીરસ્વામી માટી દયાવડે લન્યજીવાને પ્રતિબંધ કરતા વિચરવા લાગ્યા.
99
હવે પ્રભુ પૃથ્વી પર વિચરતા હતા તે વખતે ચંદ્ર અને સૂર્યના શ્રેષ્ઠ વિમાનનું અહીં ઉતરવારૂપ આશ્ચય જે પ્રમાણે થયું તે પ્રમાણે સાંભળેા:— સાકેત નામના નગરમાં સમીપે જ પ્રાતિહા વાળા એટલે પ્રત્યક્ષ
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
માહામ્યવાળ સુરપ્રિય નામને યક્ષ હતા. તે યક્ષ દર વરસે ચિતરવામાં આવે છે અને તેને માટે મહોત્સવ કરવામાં આવે છે, પરંતુ તેને ચિતરવામાં આવે છે ત્યારે તે ચિતારાને તે યક્ષ મારી નાખે છે, અને જે ચિતરવામાં ન આવે તે તે નગરમાં લેકની મરકી વિક છેતેના ભયથી તે ચિતારાઓને સમુદાય તે નગર છોડીને જવા લાગે તે જોઈ રાજાએ વિચાર કર્યો કે-“ જે આ સર્વે જતા રહેશે તે અવશ્ય આ યક્ષ ચિતરવામાં નહીં આવવાથી અમારા વધને માટે થશે.” આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે તે ચિતારાઓને બળાત્કારે રોક્યા અને તેમને માટે આ પ્રમાણે સંકલના કરી. સર્વ ચિતારાઓના નામે એક એક કાગળના કકડામાં લખીને ઘડામાં નાંખ્યા. પછી વરસે વરસે જેના નામને પત્ર (ચીઠ્ઠી) તે ઘડામાંથી નીકળે તે ચિતાર તે યક્ષનું ચિતરવાનું કામ કરે. આ પ્રમાણે કેટલેક કાળ ગયે. એકદા " કશબી નામની નગરીને રહેવાસી એક ચિતારાને પુત્ર ચિત્રવિદ્યા શીખવા માટે ત્યાં આવ્યું, અને એક ચિતારાની ડેશીને ઘેર રહ્યો. ત્યાં તે ડોશીના પુત્રની સાથે તેને મૈત્રી થઈ. આ પ્રમાણે તે ત્યાં રહ્યો હતે તેટલામાં તે જ વરસે તે ડેશીના પુત્રને વારો આવ્યો. ત્યારે તે ડોશી ઘણે પ્રકારે છાતી અને મસ્તક કુટતી રૂદન કરવા લાગી. તે જોઈ તે કૌશાંબીના ચિતારાના પુત્રે તેણીને પૂછયું કે-“હે માતા ! તમે કેમ રૂદન કરે છે ?” તેણીએ કહ્યું કે-“હે પુત્ર ! મારે આ એક જ પુત્ર છે. હાલમાં તે યક્ષને ચિતરીને યમરાજના મુખને પામવાની ઈચ્છાવાળો હોય તેવું દેખાય છે.” તે સાંભળી તેણે કહ્યું
હે માતા ! તમે રૂદન ન કરે. હું તે યક્ષને ચિતરીશ.” તેણીએ કહ્યું-“હે વત્સ! શું તું મારો પુત્ર નથી?” તેણે કહ્યું-“તે પણ હું જ ચિતરીશ.” પછી સમય આવ્યે ત્યારે તેણે છઠ્ઠને તપ કરી, સ્નાન કરી, ચંદનને રસ પિતાના શરીરે લગાવી, શુદ્ધ બે વસ્ત્ર પહેરી ( ધારણ કરી), આઠવડા કરેલા વસ્ત્રવડે મુખ બાંધી (મુખકેશ કરી), નવી પીંછીઓ વડે અને ઉત્તમ રંગવડે તે યક્ષને ચિતરીને પછી મેટા વિનયવડે તેના ચરણમાં પડીને આ પ્રમાણે બોલ્યા ( સ્તુતિ કરવા લાગ્યા):
“હે સુરપ્રિય દેવ ! ક અત્યંત નિપુણ માણસ પણ તમારૂં ચિત્રકર્મ કરી શકે? તે પણ અમારી જે મુગ્ધ માણસ તે શી રીતે કરી શકે ? તે પણ ચપલપણાને લીધે મારાથી જે કાંઈ પણ સારી રીતે વર્તાયું ન હોય તે હે સ્વામી! તમારે ક્ષમા કરવું. નમ્ર જનને વિષે શે કેપ હોય ?”
આ પ્રમાણે તેની સ્તુતિથી પ્રસન્ન થયેલ યક્ષ બે કે-“અરે! તું
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-સૂર્યચંદ્રનું આગમન અને વરદત્ત ચિત્રકાર.
૩૯૯
- વરદાન માગ.” તે બે -“હે દેવ ! એ જ વરદાન છે કે આજથી તમારે કોઈ માણસને માર નહિ.ત્યારે યક્ષે કહ્યું કે-“ તારો વિનાશ ન કરવાથી જ એ તે (બીજાને અવિનાશ) સિદ્ધ જ છે, માટે બીજું કાંઈક માગ.” તેણે કહ્યું-“હે દેવ! જે એમ જ હોય તે દ્વિપદ (મનુષ્ય), ચતુષ્પદ (પશુ) અને અપદ (સર્પ વિગેરે ) આ સર્વમાંથી કોઈના પણ માત્ર એક અવયવને પણ હું જોઉં, તે તેને અનુસરીને તેનું યથાર્થ સર્વ રૂપ હું ચિતરી શકું એવું મને વરદાન આપો.” ત્યારે યક્ષે કહ્યું કે “ જા, એમ થશે.” ત્યારપછી વરદાનને પામેલો તે રાજા અને નગરના કેવડે સત્કાર કરાયે. પછી તે પિતાની કૌશાંબી નગરીમાં ગયો. તે નગરીમાં પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે શતાનીક રાજા રાજ્ય કરતા હતા. એકદા રાજ્ય, દેશ, ચતુરંગ સૈન્યના વિસ્તાર અને બીજા વિશેષ પ્રકારના વૈભવવડે ગર્વને વહન કરતો તે સભામંડપમાં બેઠે હતા ત્યારે તેણે દૂતને પૂછયું કે-“હે દૂત! જે બીજા રાજાઓને હોય એવું મારે શું નથી?” દૂતે કહ્યું-“હે દેવ! આપને બીજા જેવી ચિત્રસભા નથી.” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે રાજાએ સભામંડપને ચિતરવા માટે ચિતારાઓને આજ્ઞા કરી. ત્યારે તેઓએ સરખી ભૂમિને વહેંચીને ચિતરવાને પ્રારંભ કર્યો. તેમાં અંતઃપુરના દ્વારની પાસેને જે ભાગ હતું તે વરદાનવાળા ચિતારાને આવ્યું. ત્યારે ત્યાં ચિત્રકર્મને કરતા તેણે એકદા જાળીયાના વિવરમાંથી રાજાની મુખ્ય પટ્ટરાણી મૃગાવતી દેવીને મણિમય મુદ્રિકા(વીટી)ના કિરણોથી વ્યાપ્ત પગને અંગુઠા જે. તે જોઈ તેણે અનુમાનથી જાણ્યું કે-“આ મૃગાવતી દેવી જ છે.” ત્યારપછી તેણે તે
અંગુઠાને અનુસાર જેવું હતું તેવું યથાર્થ રૂપ આળેખ્યું. તે રૂપમાં ચક્ષુને - ઉઘાડતી વખતે એક મેસને બિંદુ તેના સાથળમાં પડશે. તે તેણે દૂર કર્યો.
(ભુસી નાખે.) ફરીથી પણ પડશે. તે પણ તેણે દૂર કર્યો. એ જ પ્રમાણે ત્રીજી વખત પણ ત્યાં જ પડેલા તે બિંદુને જોઈને તેણે વિચાર કર્યો કે“નિચે આવું ચિહ્ન આ ઠેકાણે હોવું જોઈએ.” એમ તેના મનમાં નિશ્ચય થવાથી તે બિંદુ તેણે દૂર કર્યો નહીં. ત્યારપછી કેટલેક દિવસે સર્વ ચિત્રકર્મ સમાપ્ત થયું ત્યારે રાજા તે ચિત્રસભાને જોત જેતે જ્યાં તે મૃગાવતીનું રૂપ ચિતરેલું હતું તે પ્રદેશમાં આવ્યો. તે રૂપને નિમેષ રહિત દષ્ટિવડે જોતાં રાજાએ તે બિંદુ જે. તેને જોઈને તરતજ ભૂકુટી ચડાવવાથી ભયંકર અને ક્રોધના વશથી રક્ત થયેલા નેત્રથી ક્ષોભ પામેલે રાજા આ પ્રમાણે વિચારવા લાગ્યું –
પાપમતિવાળા આણે મારી પત્નીનો પરાભવ કર્યો છે, એ વાત નિશ્ચિત છે. એમ ન હોય તે વસ્ત્રની અંદર રહેલા મસને તે શી રીતે જાણે?
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
AAAAAAAAAA
બીજી સ્ત્રીઓ સાથે પણ ભંગ કરનારનો અમે નિગ્રહ કરીએ છીએ, તે પિતાની જ સ્ત્રીને વિષે આ વૃત્તાંત જાણીને પણ અમે કેમ ક્ષમા કરીએ ?”
આ પ્રમાણે વિચારીને તે વરદાનવાળે ચિતાર કોટવાળને સે અને તેને વધ કરવાની આજ્ઞા આપી. આ વૃત્તાંત સાંભળીને ચિતારાઓનો સમુદાય ત્યાં રાજા પાસે આવ્યા. તેઓએ રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે-“હે દેવ ! આને દેવનું વરદાન મળેલું છે તેથી જેને માત્ર એક જ અવયવ દેખે તેનું પરિપૂર્ણ રૂપ આ આળેખી શકે છે, તેથી શા માટે કારણ વિના આપ કેપને ધારણ કરે છે? જો આ બાબતમાં આપને વિશ્વાસ આવતું ન હોય તે તેની આપ ખાત્રી કરે.” આ પ્રમાણે તેઓએ કહ્યું ત્યારે રાજાએ તેને કુબ્બા દાસીનું માત્ર મુખ જ દેખાડયું. તે જોઈ તેણે તેણીનું યથાર્થ રૂપ ચિતરી આપ્યું; તે પણ પ્રથમના ક્રોધના વશથી રાજાએ તેને જમણા હાથને સંડાસ છેદાવ્યો અને દેશનીકાલ કર્યો.
ત્યારપછી તે ચિત્રકાર પરીથી યક્ષની પાસે ગયો. ત્યાં ઉપવાસ કરીને બેઠે, તે વખતે યક્ષે તેને કહ્યું કે-“હે ભદ્ર ! તે ખેદને મૂકી દે. મારા અનુભવવડે પૂર્વની જ જેમ ડાબા હાથવડે પણ તું ચિતરી શકીશ.” આ પ્રમાણે વરદાન પામેલા તેણે વિચાર કર્યો કે-“અહો ! મહાપાપ કરનારા તે રાજાએ મને નિરપરાધીને આવી અવસ્થા કેમ પમાડ્યો ? તેથી કરીને હવે તે દુઃશિક્ષિતને તેના દુર્નયનું ફળ હું દેખાડું.” એમ વિચાર કરીને એક ચિત્રપટમાં શણગારવડે દેદીપ્યમાન મૃગાવતીનું રૂપ આળેખીને સ્ત્રીની લાલસાવાળા (સ્ત્રીલુબ્ધ) ચડપ્રદ્યોત નામના મેટા રાજાની પાસે તે ગયે. તેને તે ચિત્રપટ દેખાડ્યો. ચંડપ્રદ્યોતે તેને અભિલાષ સહિત જે. જોતાં જ તત્કાળ વિકસ્વર કમળ જેવી લાંબી તે દૃષ્ટિ વિકરવર થઈ. તેને કુળનો અભિમાન નાશ પામે, નીતિમાર્ગ ગળી ગયે (નષ્ટ થયે), મનમાં અરતિ ઉત્પન્ન થઈ, શ્વાસોચ્છવાસ ઉછળવા લાગ્યા, સર્વ અંગે કામાગ્નિ જાજવલ્યમાન થયે અને વિશેષ સહિત જોતાં જોતાં તે જાણે ખંભિત થયો હોય અને કીલિત (ખલિત) થયો હોય તેમ સ્થિર મીંચાયેલા નેત્રવાળે તે એક મુહૂર્ત સુધી રહ્યો. પછી તેણે ચિત્રકારને પૂછ્યું કે –
“હે સુંદર ! સુરસુંદરીનું કે કામદેવની સ્ત્રીનું કે નાગકન્યાનું કેનું રૂપ જોઈને તે અહીં આ તેનું પ્રતિબિંબ આળેખ્યું છે-ચિતયું છે ? જે
૧ અંગુઠે અને તેની પાસેની આંગળી.
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
' : ' અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ચિત્રકારે કરેલ મૃગાવતીનું વર્ણન. દેવાંગનાનું આ રૂપ હોય તે ભવનમાં પ્રસિદ્ધ વૈભવવાળા જે દેવતાઓ કહેવાય છે તે સત્ય છે, અને જે આ કામદેવની સ્ત્રી હોય તે કામદેવ ખુશીથી લીલાવડે જ ત્રણ લેકને જીતી લે, અથવા જે આ નાગકન્યા હોય તે આના મુખચંદ્રના કિરણો વડે હણાયેલા અંધકારના પ્રચારવાળું પાતાળ નિરંતર શોભે. જે, આની કાયાની કાંતિવડે સુવર્ણની કાંતિ દૂષણ પામે છે-ઝાંખી થઈ જાય છે, આના નેત્રવડે નવા નીલકમળની શોભા કરમાઈ જાય છે, આના અધણની પ્રભાવડે વિદ્રુમ (પરવાળા) અને કંકેલ્લીના નવાંકુરની શોભા નાશ પામે છે અને આના મનોહર રૂપવડે રંભા અપ્સરાનું રૂપ સમાનપણાને પામે છે. ઘણું શું કહેવું ? આવા પ્રકારની શ્રેષ્ઠ યુવતીજનના વિરહમાં કામગ વિડંબના પામે છે, મનુષ્યપણું પણ નિષ્ફળ છે અને રાજાપણું પણ દુઃખને વહન કરનારું છેતેથી કરીને તું કહે કે આ કોની સ્ત્રી છે? અથવા આની પ્રાપ્તિને માટે કર્યો અનુકૂળ ઉપાય કરવાથી સિદ્ધિ પામે તે છે?”
આ પ્રમાણે રાજાએ કહ્યું ત્યારે તે ચિત્રકારે કહ્યું કે-“હે દેવ ! આપના કહેવા પ્રમાણે આ કેઈ દેવાદિકની સ્ત્રી નથી, પરંતુ શતાનીક રાજાની પટ્ટરાણી મૃગાવતી નામની દેવી છે. આ તો મેં સામાન્યપણે આલેખી છે; વિશેષ કરીને તે જે કદાચ પ્રજાપતિ ( બ્રહ્મા) તેણીના રૂપને આલેખી શકે.” (તે સાંભળીને રાજાએ કહ્યું કે – “જે આ પ્રમાણે તે મનુષ્યની સ્ત્રી જ છે, તે અરે વાઘ દૂત! તું શીધ્ર જા. જઈને મારા વચને કરીને તું શતાનીક રાજાને કહે કે-મૃગાવતીને તું જલદી મોકલ. આવા પ્રકારના સ્ત્રીરત્નને વરવામાં તારે શો અધિકાર છે? તેથી તેણીને શીધ્ર અહીં મોકલ અથવા યુદ્ધ કરવા તૈયાર થા.” આ પ્રમાણે કહ્યું ત્યારે “જેવી દેવની આજ્ઞા” એમ કહી તે હૃત ગ. શતાનીક રાજાને ચંડપ્રદ્યોત રાજાની આજ્ઞા નિવેદન કરી. તે સાંભળીને કપ પામેલા તેણે કહ્યું કે “અરે અધમ દૂત ! જે કદાચ કોઈ પણ પ્રકારે તે તારો રાજા કુળક્રમની મર્યાદાને મૂકીને ઉદ્ધત વચન બોલે, તો તારે પણ તે પ્રમાણે બોલવું ઘટે છે ? જે ભૂત્ય ઉભાગે પ્રવતેલા પિતાના સ્વામીની અપકીર્તિરૂપ ધૂળને પોતાની બુદ્ધિના વિસ્તારવડે સમાવે નહીં, તે પણ શું ભૂત્ય કહેવાય? આ પ્રમાણે અનીતિને. મનમાં માત્ર વિચાર કરવાથી પણ તેના કુળમાં મોટું કલંક ઉત્પન્ન થાય છે, તે પછી ઘણુ માણસેની પાસે પ્રગટ વાણી વડે કહેવાથી તે શું થાય ? અરે દૂત!
* ૫૧
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
""
બીજા પણ રાજ્યામાં કાઇ પણ રાજાએ આવા પ્રકારનું અકાર્ય કર્યું. હાય એમ તેં જોયું કે સાંભળ્યું છે ? વળી જ્યાં પોતે રાજા જ આવા પ્રકારના અન્યાયનું આચરણ કરે ત્યાં બિચારી નીતિ પણ મૂળથી જ હણાયેલી છે. ઘણું શું કહેવું? આવા પ્રકારનું વચન બેલનારા તારા જ અહીં વિનાશ કરવા યેાગ્ય છે, પણ તેમ નથી કરતા, તે કાંઇ ( તારા કે તારા રાજાનું) તેજ છે એમ ધારીને નહી' ( અથવા અમારે તેવુ કરવુ ચેાગ્ય નથી એમ જાણીને ) ” આ પ્રમાણે તે દૂતનેા તિરસ્કાર કરીને, તેને કંઠે પકડીને ખાળને માગે થઈને કાઢી મૂકયા. પછી તે દૂત ચંડપ્રદ્યોત રાજાની સમીપે ગયા અને ચારગુણા પોતાના વૃત્તાંત કહ્યો. ત્યારે તે પણ તે દૂતના વચનવડે અત્ય'ત રાષ પામી સર્વ સૈન્ય સહિત કૌશાંબી નગરી તરફ ચાલ્યા. નિરંતર પ્રયાણવડે આવતા તેને સાંભળીને અલ્પ સૈન્યવાળા શતાનીક રાજા તથાપ્રકારના ક્ષેાભથી ઉત્પન્ન થયેલા અતિસાર નામના વ્યાધિથી એકદમ મરણ પામ્યા. તે વખતે મૃગાવતીએ વિચાયું કે-“ પ્રથમ તા રાજા જ ક્ષે।ભથી મરણ પામ્યા. નાની ઉમ્મરના પુત્ર હજી બળને પામ્યા નથી, તેથી અંડપ્રદ્યોતને નહીં અનુસરવાથી આ પુત્રને પણુ વિનાશ ન થાઓ; તેમજ તેને અનુસરવાથી મારા કુળમાં માટુ' કલંક લાગે તેથી હાલ તે કાળને યાગ્ય આ પ્રમાણે છે કે-હુ' અહીં રહીને જ અત્યંત અનુકૂળ વચનના વિસ્તારવડે જ કાળ નિર્ગમન કરૂં. પછી જેમ ઉચિત હશે તેમ કરીશ.” એમ વિચારીને દૂતના મુખવડે ચંડપ્રદ્યોત રાજાને કહેવરાવ્યુ. કે– શતાનીક રાજા પક્ષ થઈ જવાથી ( મરણ પામવાથી ) તમે જ મારૂં શરણુ છે. માત્ર મારે। પુત્ર હજી ખળ પામ્યા વિનાના છે તેને હું તજી દઉં તેા સીમાડ઼ાના રાજાએ તેને વિનાશ કરે, ” આવું તેનું વચન સાંભળી અત્યંત હર્ષોંના પ્રકને ધારણ કશ્તા સજાએ કહેવરાવ્યું કે-“હે પ્રિયા ! મારા પ્રચંડ ભુજારૂપી દડે ગ્રહણુ કરેલા તારા પુત્રની ઉપર કયા ચિરકાલ વિતના અી પગલું ભરવાને પણ ઇચ્છે ? ' તે સાંભળી રાણીએ કહેવરાવ્યું કે હું મહારાજ ! તમે
હે છે. તેમજ છે, પરંતુ ઓશીકે સર્પ છે અને વૈદ્ય સાજન દૂર છે, ( એટલે કે શત્રુ પાસે જ છે અને તમે તેા દૂર છે. ) કાર્ય વિનાશ પામ્યા પછી તમે શું કરી શકેા ? તેથી જો મારી સાથે નિર્વિઘ્નપણે સંચાગને ઇચ્છતા હા તેા ઉજ્જયિની નગરીમાં નીપજેલી કઠેર ( કઠણુ-પાકી ) ઇંટાવડે આ નગરી કરતા ચારે દિશાએ મોટા ગઢના પિરિધ કરાવા.” આ પ્રમાણે સાંભળીને રાજાએ તે અગીકાર કર્યું, તેથી પેાતાના ચોઢે ખડીયા રાજાને
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ભગવાનની દેશના.
- પિતા પોતાના સૈન્ય સહિત માર્ગમાં ગોઠવ્યા અને તે મનુષ્યની પરંપરાએ કરીને ઉજજયિનીથી ઈટ મગાવી તેના વડે પ્રકાર નીપજાવ્યો ત્યારપછી તેણીએ કહ્યું કે-“ હવે ધાન્ય,વસ્ત્ર અને ઇંધણા વડે આ નગરીને ભરી દ્યો.” તે સાંભળી આશાથી નચાયેલા તેણે તે પ્રમાણે નગરી ભરી દીધી. આ પ્રમાણે
જ્યારે તે નગરી (બીજાને) ધ (અટકાયત) કરવામાં સજજ (તૈયાર ) થઈ ત્યારે તે રાણ તેનાથી પ્રતિકૂળ થઈ ગઈ. (નગરના કિલ્લાના) દરવાજા બંધ કરી યુદ્ધ કરવા તૈયાર થઈ. તે જાણી ચંડપ્રદ્યોત રાજા પણ વિલ થઈ નગરીને વિટીને રહ્યો. એક દિવસ વૈરાગ્ય પામેલી મૃગાવતીએ વિચાર કર્યો કે “તે ગામ, આકર (ખાણ) અને નગર વિગેરે સ્થાને ધન્ય છે કે જ્યાં ભગવાન મહાવીરસ્વામી સુંદર વાણીવડે મનુષ્યોને પ્રતિબધ કરતા વિચરે છે. હમણાં જે તે પરમેશ્વર અહીં પધારે તે હું તેમની પાસે પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરૂં.” આ પ્રમાણે તેણીનાં વિચારને કેવળજ્ઞાન વડે જાણીને ગીતમાદિક મુનિજનેથી પરિવરેલા અને નવ સુવર્ણકમળ પર પગ મૂકતા ભગવાન તરત જ ત્યાં પધાર્યા. દેવોએ તે વખતે ત્યાં સમવસરણ રચ્યું. ત્યાં જગદ્ગુરૂ સિંહાસન પર બેઠા. તે ભગવાનના પ્રભાવથી સર્વનું વૈર શાંત થયું. ચરપુરૂષોએ મૃગાવતીને વધામણી આપી. તેમને તેણીએ ચિંતવ્યાથી પણ અધિક ઈનામ આપ્યું. દરવાજાના કમાડ ઉઘડાવ્યા, મોટા વૈભવવડે મૃગાવતી નીકળી, 'વિધિપૂર્વક ભગવાનને વાંધા અને ઉચિત સ્થાને તે રહી. ચંડપ્રોત રાજા પણ આવ્યું. આ અવસરે ભગવાને ધર્મકથા પ્રારંભી.
તેવામાં હાથમાં ધનુષ-બાણને ગ્રહણ કરનાર કોઈ એક પુરૂષ “આ સર્વજ્ઞ છે” એમ લોકપ્રવાદ સાંભળી ભગવાનની સમીપના પ્રદેશમાં ઊભા રહી પિતાના સંશયને મનથી જ પૂછવા લાગ્યા. ત્યારે સ્વામીએ તેને કહ્યું કે-“હે દેવાનુપ્રિય ! તું વચન બેલીને પૂછ કે જેથી બીજા પણ ભવ્ય પ્રાણીઓ પ્રતિબોધ પામે, તે પણ સારું જ છે.” આ પ્રમાણે સ્વામીએ કહ્યા છતાં પણ લેકલજજાને લીધે તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું કે-“હે ભગવાન ! જે તે હતી, તે જ તે છે?” ત્યારે ભગવાને કહ્યું કે “ હા, એમ જ છે.” આ વખતે પાદપીઠ પાસે રહેલા ગૌતમસ્વામી કે જે પોતાના કૃત જ્ઞાનથી આ પ્રનેત્તરને ખરે અર્થ જાણતા હતા તે પણ તેણે ભવ્યજનોના પ્રતિબંધને માટે પૂછયું કે-“હે ભગવન! આ પુરૂષે “જે તે હતી,
૧ સર્વ શબ્દો સ્ત્રીના જ વિશેષણ છે. જે તે મારી બહેન હતી તે જ તે છે.
ભી.
.
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
તે તે જ છે?” એમ શું કહ્યું ?” ત્યારે ભગવાન બેલ્યા કે-“ આ કથા મેટી છે. તે તમે સર્વ એકાગ્ર ચિત્તે સાંભળે –
આ જ જંબુદ્વીપ નામના દ્વિીપમાં ચંપા નામની નગરી છે. ત્યાં એક સુવર્ણકાર (સોની) રહેતું હતું. તે સ્ત્રીમાં લુપ (લુબ્ધ) હોવાથી જે જે સારા રૂપવાળી કન્યાને જેતે હસે તેને તેને પાંચસે સુવર્ણના સીક્કા આપીને પરણતું હતું. આ પ્રમાણે પરણીને તેણે અનુક્રમે પાંચસો સ્ત્રીઓ એકઠી કરી. તે દરેક સ્ત્રીને તેણે તિલક, હાર, અર્થહાર, નૂપુર વિગેરે સર્વ આભૂષણે આપ્યાં હતાં. જે દિવસે તે જે સ્ત્રીની સાથે ભેગ ભોગવે તે દિવસે તે સ્ત્રી સર્વ અલંકારે ગ્રહણ કરે અને સ્નાન, વિલેપન વિગેરે અંગાર કરે અને બાકીને કાળે શાંત (સાદા) વેષવડે જ રહે. નહીં તે ' (તે પ્રમાણે ન કરે તે) તે સુવર્ણકાર તેણીને તિરસ્કાર કરતે હતે. વળી ઈર્ષ્યાળુ હોવાથી તે એક નિમેષ (ક્ષણ) માત્ર પણ ઘરના દ્વારને મૂકતે ન હેતે. સ્વજનેને પણ અવકાશ આપતે નહીં. (એટલે પિતે તેમને ઘેર . જતે નહી અને તેમને પિતાને ઘેર બેલાવતે પણ નહીં.) એ પ્રમાણે દિવસો જતા હતા તેવામાં એકદા તેની ઈચ્છા વિના પણ મહાકષ્ટ કરીને તેને એક મિત્ર તેને પિતાને ઘેર ભોજન કરાવવા લઈ ગયો. ઘણે કાળે અવકાશ મળવાથી તેની સ્ત્રીઓએ વિચાર કર્યો કે – ''
આપણા આ જીવનથી શું ? મણિ અને સુવર્ણના આભૂષણોથી પણ શું ? અને આ નિરર્થક ઘણું વૈભવના વિસ્તારથી પણ શું ફળ છે ? કે જેથી યમરાજની જેવા આ પાપી પતિના ઇદ્રિયવિષયમાં આપણે પડેલી છીએ, તેથી કદાપિ વિલાસ કરવાનું આપણે પામી શકતી નથી. ઘણે કાલે આજ જ્યાં સુધી તે ઘરને મૂકીને અન્યત્ર ગયે છે ત્યાં સુધીમાં એક ક્ષણવાર આપણે મનવાંછિત સુખવડે રહીએ (સુખ ભોગવીએ).” આ પ્રમાણે વિચારીને તે સર્વેએ સ્નાન કર્યું, સુગંધી વિલેપનવડે સર્વ અંગે લેપ કર્યો, ઉત્તમ વસ્ત્રો પહેર્યા, સર્વ આભૂષણો ધારણ કર્યા, કપાળમાં તિલક કર્યા, ઉત્તમ સેંથાને સિંદુર પૂરીને રાતે કર્યો, સુગંધથી વાસિત કરેલી કસ્તુરીના પંકવડે ગાલ ઉપર પીળ કરી, તંબોલ ખાવાવડે આઠ રાતા કર્યા. આ પ્રમાણે શૃંગાર સજી તેઓ જેટલામાં દર્પણને ગ્રહણ કરી તેમાં પિતાનું મુખ જતી હતી તેટલામાં તત્કાળ તેમને ભર ઘેર આવ્યા. તેઓની તેવા પ્રકારની દુષ્ટ ચેષ્ટા જોઈને કેપ ઉત્પન્ન થવાથી તેણે એક સ્ત્રીને એવી
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
• અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ભગવાનની દેશના, સુવર્ણકારનું વર્ણન. ૪૦૫ રીતે પ્રહાર કર્યો કે જેથી તે તત્કાળ મરણ પામી. ત્યાર પછી તે સર્વ સ્ત્રીઓના શરીર ભયના વશથી કંપવા લાગ્યા, અને તેઓએ વિચાર્યું કે“જેમ આ એકનું મરણ થયું તેમ આપણું પણ મરણ થશે.” તેથી અરિસાવડે આપણે આને જ હણીએ. આને રાખવાથી શું ફળ છે ?” એમ વિચારીને તેઓએ એકી સાથે તેની સન્મુખ પિતા પોતાના દર્પણ ફેંકયાં.
ત્યારપછી પાંચમાં એક ઓછી એટલે ચારસે ને નવાણું સ્ત્રીઓએ મૂકેલા (મારેલા) દર્પણ વડે હણાયેલે તે તત્કાળ મરણ પામે. ત્યારપછી તે સર્વ સ્ત્રીઓને પશ્ચાત્તાપ ઉત્પન્ન થયે કે-“અહે! પતિને મારનાર આપણી અહીંથી શી ગતિ થશે ? લોકો આપણને કલંક આપશે, રાજા દંડ કરશે, સ્વજનવર્ગ અવજ્ઞા કરશે અને ખળ પુરૂષે પરાભવ કરશે; તેથી હવે આપણે મરવું એ જ કાળને યોગ્ય છે.” આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તેઓએ ઘરના સર્વ દ્વારા બંકી દીધાં, ઘરની અંદર ઘણું તૃણ, કાષ્ઠ અને પરાળ નાંખ્યા, ચોતરફ અગ્નિ પ્રગટ કર્યો અને જ્વાળાવડે વ્યાપ્ત થયેલા તે અગ્નિમાં તેઓએ પિતાને આત્મા (દેહ) મૂકો. હવે પશ્ચાત્તાપે કરીને અને દયા સહિતપણુએ કરીને તે સર્વે અકામ નિજેરાવડે મરીને મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થઈ પુરૂષ થયા. સમાન કર્મ અને ધર્મના સંયોગે કરીને એક ઠેકાણે મળેલા તે ચારસે ને નવાણુંએ જણ ચેર થયા અને એક વિષમ પર્વતમાં વસ્યા.
હવે તે સુવર્ણકાર મરીને તિયેચમાં ઉત્પન્ન થયું. તેમાં જે તે પહેલી ભાર્યાને તેણે મારી હતી તે એક ભવ તિર્યંચમાં ઉત્પન્ન થઈને પછી બ્રાહ્મ
ના કુળમાં પુત્ર થયે. કેમે કરીને તે પાંચ વર્ષની ઉમ્મરને જે તે વખતે તે સુવર્ણકારને જીવ તિર્યંચ ભવથી નીકળીને તે જ બ્રાહ્મણના કુળમાં તેની બહેનપણે પુત્રી થઈ. તે પ્રથમને પુત્ર પાંચ વર્ષને હતું તેથી તેને તે પુત્રીને બાલગ્રાહ કર્યો. તે છોકરી અત્યંત દુષ્ટપણાને લીધે નિરંતર રૂએ છે. એકદા તે બાલગ્રાહે તેણીના ઉદરપ્રદેશને પંપાળતા પંપાળતા કોઈ પણ પ્રકારે (ઈરાદા વિના અકસ્માતપણે) તેવી રીતે યોનિદ્વારમાં સ્પર્શ કર્યો કે જેથી તત્કાળ તે રેતી બંધ થઈ ગઈ. ત્યારે તેણે જાણ્યું કે-“ આને છાની રાખ. વાને ઉપાય મને પ્રાપ્ત થયે.” પછી જ્યારે જ્યારે તે રોતી હતી ત્યારે ત્યારે એ જ પ્રમાણે તે નિરંતર કરતો હતો. એકદા તે પ્રમાણે કરતા તેને તેના માતા-પિતાએ જાયે ત્યારે તેને મારીને પિતાના ઘરમાંથી કાઢી
-
૧ બાળકને રમાડનાર.
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
મૂકે. તે ત્યાંથી નાસીને તે જ ચેરપલ્લીમાં ગયે કે જ્યાં તે ચાર ને નવાણું ચેરો રહેલા હતા. હવે તે છોકરી પણ યુવાવસ્થા પામ્યા પહેલાં જ શીલ રહિત થઈ, સ્વછંદપણે ભમતી ભમતી કઈક બીજે ગામ ગઈ ત્યાં એકદા તે ચરોએ આવીને તે ગામ લંચ્યું અને તે છોકરીને પણ ગ્રહણ કરી. પછી તે સ્ત્રી સવેની (પાંચસે ચેરની) ભાર્યા થઈ. એકદા તે ચરેને વિચાર થયે કે “અહો ! આ બિચારી હંમેશાં આપણું આટલા બધાની શરીરચેષ્ટા કરતી ક્ષયને પામશે, તેથી જે અન્ય–બીજી પ્રાપ્ત થાય તે આને કાંઈક વિસામે થાય.” એમ વિચારીને એકદા તેઓએ બીજી આણી. જે વખતથી આણી તે જ વખતથી પહેલી સ્ત્રીનું મન ઈર્ષારૂપી શલ્યવડે. ભેદાયું, તેથી તેણને મારી નાંખવા માટે છિદ્ર જેવા લાગી. પછી એકદા તે શેરો બીજા કેઈ ગામને લુંટવા માટે દેડ્યા ( ગયા છે ત્યારે તેણીએ જાણ્યું કે-“આ " અવસર ઠીક આવે છે, તેથી આને વિનાશ કરૂં.” એમ વિચારીને તે તેણીને કૂવાને કાંઠે લઈ ગઈ અને તેણીને કહ્યું કે “ હે ભદ્ર! જે આ કુવામાં કાંઈક દેખાય છે.” ત્યારે તે પણ શંકા રહિતપણે જેવા લાગી તેવામાં તેણીએ તેણીને તેમાં જ નાંખી દીધી. પછી તે ચેર આવ્યા અને તેણીને વૃત્તાંત પૂછયે ત્યારે તે બોલી કે-“ પિતાની ભાર્યાની કેમ તમે સારસંભાળ રાખતા નથી. મને શી ખબર?” તે સાંભળી તેઓએ જોયું કે-“ આણે જ મારી નાંખી છે.” ત્યારપછી તે બ્રાહ્મણપુત્રના મનમાં તર્ક થયે કે-“ આવા પ્રકારના શીલવડે અવશ્ય આ તે જ મારી પાપકર્મવાળી બહેન સંભવે છે, અને અહીં સમીપે ભગવાન મહાવીર સ્વામી સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી વર્તે છે એમ સંભળાય છે, તેથી તેમની પાસે જઈને હું પૂછું.” એમ વિચારીને તે અહીં આવ્યું અને લજજાને લીધે તે મનથી જ પૂછવા લાગે ત્યારે મેં તેને કહ્યું કે-હે દેવાનુપ્રિય ! તું વચને કરીને પૂછ. ત્યારે તેણે “જે તે હતી તે જ તે છે?” એમ પૂછ્યું. મેં પણ “તે જ તે તારી બહેન છે” એમ કહ્યું.
આ પ્રમાણે હે ગૌતમ! આવા પ્રકારની વિટંબનાના સમૂહના મૂળ ઘરરૂપ વિષયે મનુષ્યોને વિષની જેવા વિષમ વિપાકને આપે છે. એક ક્ષણિક સુખને આપનારા અને સંસારસમૂહને વધારમાં અશુભનિધિ સમાન ભેગને માટે થઈને મુગ્ધજને યેગ્ય-અયોગ્યને જોતા નથી. આશ્ચર્ય છે કે-રાગાંધ પુરૂષ પરમાર્થને જાણ્યા વિના જ જે વાસ્તવિક સાક્ષાત્ વસ્તુ છે, તેને મૂકીને જે વાસ્તવિક નથી તેને ધારી બેસે છે. (અંગીકાર કરે છે.) તે આ પ્રમાણે સ્ત્રીને અધણ વાસ્તવિક રીતે તે માંસના લેશવડે જ
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-મૃગાવતીની પ્રવેયા.
૪૭.
કેવળ નીપજેલ છે, છતાં તેને પરવાળાના ખંડ જે માને છે, નેત્ર-યુગલ પાણીના પરપોટા જેવું છે, છતાં શ્યામ કમળની જેવું માને છે, મુખ ચર્મથી મઢેલા હાડકામય છે, છતાં ચંદ્રબિંબ જેવું માને છે, સ્તન-યુગલ માત્ર માંસના સમૂહરૂપ છે, છતાં સુવર્ણના કળશ જેવું માને છે, બાહુ-યુગલ હાડકા અને માંસમય જ છે, છતાં કેમળ મૃણાલ (બિસતંતુ) જેવું માને છે, રમણ (ગુહા) પ્રદેશ રૂધિર અને મૂત્રને ઝરનાર છે, છતાં અમૃતના કૂવા સમાન માને છે. આ પ્રમાણે યુવતીના અંગે અતિબિંઘ છે, તે પણ પારમાર્થિક સ્વરૂપને નહીં વિચારનાર (જાણનાર ) અને વિષયમાં મૂઢ થયેલા પુરૂષો ઉપર કહ્યા પ્રમાણે માને છે.” આ પ્રમાણે કરૂણાના એક સાગરરૂપ અને સમગ્ર ભુવનના પ્રદીપરૂપ શ્રી વર્ધમાનસ્વામીએ વસ્તુનું સાચું સ્વરૂપ કહ્યું.
ત્યારે તે પુરૂષ (બ્રાહ્મણાર) સંવેગ પામીને પ્રવૃજિત થયે, તથા તે સુર, અસુર, નર અને તિર્યંચવાળી પર્ષદા ૫ણ અ૫ રાગવાળી થઈ. આ અવસરે હર્ષના પ્રકર્ષવડે વિકસ્વર નેત્રકમળવાળી મૃગાવતી દેવી શ્રી મહાવીર સ્વામીને વાંદીને આ પ્રમાણે બોલી કે “હે ભગવન ! ચંડપ્રદ્યોત રાજાને હું પૂછું (તેની રજા લઉં ). પછી હું આપની પાસે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરીશ.” એમ કહીને તે ચંડપ્રદ્યોતની પાસે ગઈ, અને આ પ્રમાણે બેલી કે-“હે મહારાજ ! જે તમે અનુમતિ આપે તે હું પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરૂં.” તે સાંભળીને તે રાજાએ પણ તે મેટી પર્ષદામાં લજજાને લીધે નિષેધ કરવા સમર્થ નહીં હોવાથી તેણીને રજા આપી. ત્યાર પછી મૃગાવતીએ પોતાના પુત્ર ઉદયનકુમારને ચંડપ્રદ્યોતની પાસે થાપણની જેમ સ્થાપન કરીને પ્રવ્ર
જ્યા ગ્રહણ કરી. પછી પ્રદ્યતન રાજાની પણ અંગારવતી વિગેરે આઠ રાણુઓએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી. પ્રથમ જેણે દીક્ષા લીધી હતી તે ચરે પલ્લીમાં જઈને તે ચારસો ને નવાણું ચેરોને પ્રતિબંધ કરી પ્રત્રજિત કર્યા. બીજા પણ ઘણા લોકો પ્રતિબંધ પામ્યા. પછી ચંડપ્રદ્યોત રાજા પણ જગદ્ગુરૂના પ્રભાવ વડે વરને અનુબંધ શાંત થવાથી, ઉદયનકુમારને પિતાના હાથે જ રાજ્ય પર સ્થાપન કરી પોતાની નગરીમાં ગયે. ભગવાને મૃગાવતીને પણ ચારિત્રધર્મની શિક્ષા આપીને ચંદનબાળા પ્રવર્તાિનીને સંપી, તેથી તે તેની પાસે રહીને યથા. સ્થિત (યથાયોગ્ય) સાવજનને ઉચિત ક્રિયા-સમૂહને અભ્યાસ કરવા લાગી.
ભગવાને પણ વાણિજગ્રામ વિગેરે નગરમાં વિહાર કરી આનંદ, કામદેવ વિગેરે દશ શ્રાવકને પ્રતિબોધ કર્યો. ધર્મના મહાભારને ધારણ કર.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
વામાં મજબૂત રૂંધવાળા તેઓને ક્ષેમ પમાડવામાં ઉદ્યમવાળા થયેલા દે પણ લેશ માત્ર પણ ચલાવી શકે નહીં. જેઓ પિતાના ઐશ્વર્યવડે કરીને વૈશ્રમણ યક્ષરાજ(કુબેર)ને પણ નીચે કરતા હતા, જેઓ શ્રાવકના બાર વ્રતાને નિરંતર સમ્યક પ્રકારે પાલન કરતા હતા, જેઓ પોતાના ઘરની સમીપે કરેલી પૌષધશાળામાં અષ્ટમી અને ચતુર્દશીને દિવસે પૌષધમાં ઉદ્યમવંત થઈને સાધુની જેમ રહેતા હતા, તથા સર્વરના વચનરૂપી રસથી ભેદાયેલા જેમના શરીરના સાતે ધાતુ અન્ય દર્શનીઓના વચનના વિષયમાં જતા નહોતા. આવા પ્રકારના તેમના ગુણને લેશ પણ મારી જેવા કહેવાને સમર્થ નથી કે જેમનાં ચરિત્ર ગણધરોએ પિતે જ રચ્યાં છે. બીજા પણ રાજા, દંડનાયક, સામંત, મંત્રી વિગેરે લોકોને પ્રતિબંધ કરીને સ્વામી ફરીથી કૌશાંબી નગરીમાં પધાર્યા. ત્યાં દિવસની છેલ્લી પિરસીએ જગદ્ગુરૂ સમવસર્યા. તે વખતે જીવલેકને વિસ્મય કરનારા, ફટિકમણિમય, સ્વાભાવિક અને પ્રત્યક્ષ દેખાતા પિતાના વિમાનમાં આરૂઢ થઈને ચંદ્ર અને સૂર્ય ભક્તિથી ભગવાનને વંદન કરવા માટે ઉતર્યા. તેમના વિમાનના નિર્મળ કિરણોના સમૂહવડે ગગન (આકાશ) પ્રકાશિત થયેલું હોવાથી રાત્રિને પણ નહીં જાણુતો લેક ધર્મ સાંભળવા લાગ્યો, પરંતુ રાત્રિ થયાને સમય જાણીને ચંદનબાળા પ્રવર્તિની સ્વામીને નમીને સાધ્વીઓ સહિત એકદમ પિતાના રહેવાના સ્થાને ગઈ. માત્ર એક મૃગાવતી સાધવી જિનેશ્વરની કથામાં અત્યંત વ્યાક્ષિત ચિત્ત થવાથી “હજુ દિવસ છે ” એમ ધારીને એકલી જ સમવસરણમાં રહી. ક્ષણ માત્ર ગયા પછી પિતાના વિમાનમાં આરૂઢ થઈને ચંદ્ર અને સૂર્ય ગયા ત્યારે રાત્રિના અંધકારને સમૂહ પ્રગટ થયા. તે વખતે પિતાની સાધવીઓને નહીં જોતી તે મહાસત્ત્વવાળી પોતાના ઉપાશ્રયમાં ગઈ. ત્યાં પ્રવતિનીએ તેણીને કહ્યું કે તારા જેવી સારા કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલીને આ પ્રમાણે કરવું શું યોગ્ય છે કે જેથી તું એકલી જ આટલી રાત સુધી ત્યાં રહી?” તે સાંભળી તે પ્રવતિનીના વચનને અંગીકાર કરી, વારંવાર પિતાના દુષ્ટ આચરણને નિદતી તેણીને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. ત્યારપછી તે પ્રવતિની નિદ્રાવશ થઈ તે વખતે ત્યાંથી જ એક સર્પ જઈને મૃગાવતીએ તેણીને હાથ લાંબે પૃથ્વી પર હતો તે સંથારામાં સ્થાપન કર્યો. ત્યારે તેણની નિદ્રા જતી રહી. એટલે તેણીને હાથ ખસેડવાનું કારણ પૂછયું. ત્યારે તેણીએ સર્ષ નીકળ્યાનું કહ્યું, તેથી તેણીના કેવળજ્ઞાનને.
૧ ગ્રંથકારનું વચન છે.
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગશાળાનું શ્રાવતિ નગરીમાં આવાગમન.
૪૦૯ પિતાને બંધ થયો તેથી પશ્ચાત્તાપ કર્યો, અને તે પ્રવર્તિની પણ ઘન ઘાતકર્મને ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાન પામી. હવે અહીં સંશય ઉત્પન્ન થવાથી પ્રથમ ગણધરે પ્રણામ કરીને જિનેશ્વરને કહ્યું કે-“હે ભગવદ્ ! અવસ્થિત (શાશ્વત) પદાર્થો પણ શું વિપરીત પણાને પામે? કે જેથી કરીને હે નાથ ! સૂર્ય-ચંદ્રના વિમાને આકાશથી અહીં ઉતરે?” ગુરુએ કહ્યું-“હે ગોતમ ! આ દશ આશ્ચર્ય છે-કેવળજ્ઞાન થયા પછી તીર્થકરને ઉપસર્ગ ૧, ગર્ભને અપહાર ૨, સ્ત્રી તીર્થકર ૩, અભાવિત ૫ર્ષદા ૪, કૃષ્ણ વાસુદેવનું અમરકંકા નગરીમાં જવું પ, ચંદ્ર-સૂર્યના વિમાનનું ઉતરવું ૬, હરિવંશ કુળની ઉત્પત્તિ ૭, ચમરને ઉત્પાત (ચમરેંદ્રનું સૌધર્મ દેવલોકમાં જવું ) ૮, એક સમયે એકસોને આઠનું સિદ્ધ થવું ૯ તથા અસંયતિની પૂજા ૧૦. આ દશ આશ્ચયે . અનંતકાળે થાય છે. આ પ્રમાણે ચંદ્ર-સૂર્યના વિમાન સંબંધી આશ્ચર્ય કહ્યું. હવે ગોશાળાનું વૃત્તાંત કહું છું તે સાંભળો –
તે પૂર્વે કહેલે ગોશાળ તેલશ્યાના માહાસ્યથી શત્રુઓને નાશ કરનાર, અષ્ટાંગ નિમિત્તના અ૯પ જ્ઞાનવડે માણસોના મનમાં રહેલા વિચારોને જાણનાર, જિન નહીં ... છતાં પણ પિતાને જિન તરિકે પ્રસિદ્ધ કરતે અને સર્વત્ર અપ્રતિબંધ પણે ભમતો ભમતો શ્રાવસ્તિ નગરીમાં આવ્યું, અને ઘણા ધન-ધાન્યવડે પરિપૂર્ણ હાલાહલા નામની કુંભારણની દુકાને રહ્યો. પરમાથને નહીં જાણનારા લેક મનમાં રહેલા વિચારને જ માત્ર જાણવાથી કૌતુકને પામીને અને આ જિનેશ્વર છે એવી પ્રસિદ્ધિ સાંભળીને નિરંતર તેની સેવા કરતા હતા. તે સમયે ભગવાન મહાવીર સ્વામી પણ શ્રમણસંઘથી પરિવરેલા, જઘન્યથી પણ કોટી સંખ્યાવાળા દેવડે અનુસરતા, ભુવનને આશ્ચર્યકારક વૈભવના સમુદાયને વહન કરતા, દિશાઓના સમૂહમાં પ્રસરતા પ્રભામંડળવડે આકાશમાં જાણે અનેક સૂર્યોને સમૂહ ઉદય પામ્યા હોય તેવું દેખાડતા, પગમાં પડતાં દેએ રચેલા સુવર્ણકમળના સમૂહવડે પૃથ્વીતળ જાણે સ્થળકમળો વડે શોભતું હોય તેવું કરતા, સ્થાને સ્થાને મનુષ્યની અસત્ય ભાવનાને નાશ કરતા, પ્રચંડ પાખંડી લોકોના ગર્વનું ખંડન કરતા, તથા મોક્ષનગરના માર્ગને પ્રવર્તાવતા કૌશાંબી નગરીમાંથી નીકળીને તે જ શ્રાવસ્તિ નગરીમાં આવ્યા. ત્યાં વિવિધ પ્રકારના પક્ષીઓ વડે શોભતા તરુણ વૃક્ષો વડે મનહર કોષ્ટક નામના ચૈત્ય( ઉદ્યાન)માં સમવસર્યા. જિનેશ્વરનું 1 ૧ ધર્મ ન પામે તેવી.
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
આગમન જાણીને પદા આવી, અને ભગવાનની સેવા કરીને જેમ આવી હતી તેમ પાછી પેાતાને સ્થાને ગઇ. પછી ભિક્ષાના સમય પ્રાપ્ત થયા ત્યારે છઠ્ઠનું પારણું કરવાની ઇચ્છાવાળા ગૌતમસ્વામીએ ભગવાનની આજ્ઞા લઈને નગરીમાં ભિક્ષા માટે પ્રવેશ કર્યાં. ત્યાં ત્રિક, ચતુષ્ક અને ચત્વરમાં “ ગાશાળા જિનેશ્વર સર્વજ્ઞ છે. ” એમ પરસ્પર વાત કરતા લેાકેાને સાંભળીને તેના મનમાં સ ́શય ઉત્પન્ન થયા અને ભિક્ષા ગ્રહણ કરીને પાછા ફર્યાં. પછી વિધિ પ્રમાણે ભાજન કરીને સમય પ્રાપ્ત થયા ત્યારે નગરીના લોકો આવ્યા. તે વખતે તેણે સ્વામીને પૂછ્યું કે-“ હે ભગવન્ ! આ નગરીમાં માણસા ગાશાળાને જિન અને સર્વજ્ઞ કહે છે, તે શું રિત ( સત્ય ) છે કે મિથ્યા છે ? ’ ભગવાને કહ્યું કે હે દેવાનુપ્રિય ! ગાશાળેામ'ખલીનેા પુત્ર છે. તે જિન નહીં છતાં જિનના પ્રલાપ કરે છે. (હુંજ જિન છું એમ લે છે ) તે મારી પાસે જ પ્રવ્રુજિત થયા હતા, મેં જ તેને શિક્ષા આપી હતી, છતાં તે મિથ્યાત્વને પામ્યા છે; તેથી તે સર્વજ્ઞ નથી અને જિન પણ નથી. ’* આ પ્રમાણે સાંભળીને નગરીના લાકોએ પરમાર્થ જાણ્યા. તેઓ નગરીમાં શૃંગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ક અને ચત્વરમાં વિસ્મય ખેલવા લાગ્યા કે− અહે। જેમને દિવ્ય જ્ઞાન અને દર્શન ઉત્પન્ન થયા છે એવા ભગવાન મહાવીરસ્વામી આ પ્રમાણે કહે છે કે- આ ગેાશાળા મખલીના પુત્ર છે, તે જિન નહીં છતાં જિનના પ્રલાપ કરે છેં. હું જ જિન છું, એમ તે મિથ્યા પ્રલાપ કરે છે. આ વાતને કર્ણ પરંપરાએ સાંભળીને અત્યંત કાપના વશથી તે ગોશાળાના આપુટ ફરકવા લાગ્યા, અને પેાતાના આજીવિક સંઘથી પરિવરેલા તે ઇર્ષ્યાને વહન કરતા રહ્યો. હવે તેવા અવસરે ભગવાન મહાવીરસ્વામીના શિષ્ય આણંદ નામના સ્થવિર સાધુ નિર ંતર છઠ્ઠના તપ કરવામાં તત્પર હતા. તે પારણાને દિવસે પાત્ર ગ્રતુણુ કરીને ગોચરીને માટે નીકળ્યા. ઊં'ચ-નીચ ધરામાં શિક્ષાને માટે લમતા તે સાધુ તે હાલાહલા કુંભારણુની દુકાન પાસેથી નીકળ્યા. તેને જોઇને ગેાશાળે કહ્યું કે-“ હું આણું ! અહીં આવ. એક દૃષ્ટાંત સાંભળ, આ પ્રમાણે તેનું વચન સાંભળી આણુંદ મુનિ તેની પાસે આવ્યા. તેને ગોશાળે કહ્યું કે “ હું આણુંદ ! આજથી ઘણા કાળ વ્યતીત થયા ત્યારે (ઘણા કાળ પહેલાં) ધનના અથી કેટલાક વાણિયા વિવિધ પ્રકારના લાંડના સમૂહથી ભરેલી ગાડી-ગાડા તથા ઘણું ભાત-પાણીરૂપી ભાતું ગ્રહણુ કરીને લેાકેાના સંચાર રહિત, ક્ષેત્રભૂમિની”
પાછા આવીને સહિત પરસ્પર
..
""
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૈાશાળે કહેલ વિણક કથા.
૪૧૧
જેમ ' કરિસયવડે શાશિત, ભારતની કથાની જેમ ભીમ,· અર્જુન, નકુળ અને શકુનિવડે વ્યાસ, ચિરકાળ સુધી નિશ્ચે કષ્ટવાળા અને મોટા મોટા વૃક્ષાથી સાંકડા થયેલા એક મેટા અરણ્યમાં પેઠા. ત્યાં કોઈક પ્રદેશમાં ગયેલા તેમનું પ્રથમ ગ્રહણ કરેલુ' પાણી હુંમેશાં પીવાતું હોવાથી ક્ષીણુ થઈ ગયું ત્યારે તે વાણીઆએ પાણી ક્ષીણ થવાથી તૃષાથી પીડા પામતા એક ઠેકાણે ભેળા થઇને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યાઃ—
“ ભાજન વિના આ જીવ કેટલાક દિવસ દેહરૂપી ઘરમાં રહી શકે છે, પણ વાયુવડે જેમ દીવેા બુઝાઇ જાય છે તેમ પાણી વિના જીવ બુઝાઈ જાય છે, તેથી હજી. પણ કાળરાત્રિના જેવી તૃષા જીવને હરણ કરી લે, તેટલામાં ( તે પહેલાં ) ખીજા, સર્વ કાર્યના સમૂહને મૂકીને પાણીને જ જોઇએ. ” આ પ્રમાણે કહીને તે સર્વ દિશામાં જળને નિમિત્તે ભમવા લાગ્યા, પણુ કોઇ પણ ઠેકાણે પાણીને નહીં જોવાથી એક વનખંડમાં પેઠા. ત્યાં કાંતિ રહિત મુખવાળા, દીન થયેલા, “ કાળ પ્રાપ્ત થયા વિના જ હુમણાં આપણે મરી જઇશું ” એમ ખેલતા અનેં તૃષાને લીધે સર્વ અંગે સૂકાઇ ગયેલા તેઓ એક ઠંડા ( લીલા ) વૃક્ષની છાયામાં નેત્ર મીંચીને જેટલામાં રહ્યા તેટલામાં એક જુવાન માણુસ તેમની પાસે આવ્યા, અને તેણે કહ્યું કે- તમે ભેદને મૂકી દ્યો, કેમકે મેં હમણાં એક વનખડની મધ્યે ચાર મુખ( દ્વાર )વાળા એક મોટા રાડા જોયા છે તેથી ચાલેા આપણે ત્યાં જઇએ; અને શીઘ્રપણે તેનું પ્રથમ મુખ આપણે ભેદીએ. પછી સ્વચ્છ અને હિતકારક શ્રેષ્ઠ પાણી પીએ.” આ પ્રમાણે સાંભળીને સર્વ અંગે તૃષાને વશ થયેલા તે વાણિયા તત્કાળ ત્યાં ગયા, અને તેઓએ તેનું પહેલું મુખ ભેદ્યું. એટલે તરત જ વિના પ્રયાસે સ્ફટિકની જેવું ઉજજવળ અને શરદ ઋતુના ચંદ્રના કિરણાના સમૂહ જેવું નિર્મળ પાણી નીકળતુ જોયુ. ત્યારે તે તિ થયા. ત્યારપછી વિશ્વસ્ત ( આશા પામેલા ) તે વાણીઆએ ઈચ્છા પ્રમાણે હાથ-પગને ધાવા લાગ્યા, મુખને શુદ્ધ કરવા લાગ્યા અને પાન કરવા લાગ્યા. ત્યારપછી તેઓએ કળશીયા, મસકે અને ઘડા વિગેરે પાત્રા ભર્યાં. પ્રાપ્ત થયેલી દુર્લભ વસ્તુને માણસે કેમ ગ્રહણ ન કરે ? ત્યારપછી તેને ફરીથી વિચાર થયા કે “ અહેા ! અહીં પાણી તેા પ્રાપ્ત થયું.
૧ ક્ષેત્રની ભૂમિ કક-ખેડુતવડે શોભિત હાય છે અને અરણ્ય સેંકડા હાથીવડે શાભિત હાય છે.
૨ ભારતની કથામાં ભીમ વિગેરેની વાત આવે છે અને અરણ્યમાં ભયંકર અર્જુન નામના વૃક્ષ, નાળીયા અને પક્ષીઓ હાય છે,
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાર
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
તેવી જ રીતે આનું ખીન્નું મુખ ભાંગવાથી જરૂર સુવણ પ્રાપ્ત થશે, તેથી કરીને આ રાફડાનું ખીજું મુખ શીઘ્રપણે ભાંગેા. ” આ પ્રમાણે કહ્યુ ત્યારે તેના પુરુષાએ ‘બહુ સારું' એમ કહી સર્વ તે પ્રમાણે કર્યું”. તે વખતે તેમાંથી સારા જાતિવત સુવર્ણના સમૂહ નીકળ્યા. તેને હવડે ઉલ્લસાયમાન શરીરવાળા વાણિયાએ ઇચ્છા પ્રમાણે ગ્રહણ કર્યાં. પછી હ પામેલા તેઓ ખેલ્યા કે-“ આ રાડાના મિષે કરીને બ્રહ્માએ અમારી જેવા પાંથાના હિતને માટે ચિંતામણિ રત્ન રાખ્યુ છે એમ અમે માનીએ છીએ, તેથી હજી પણ આ રાફડાનું ત્રીજું મુખ ભેદવું ચાગ્ય છે; કેમકે તેમાં રત્ના અને મણુિ સભવે છે.” આ અવસરે લાભથી નચાયેલા તે પુરુષોએ તે ત્રીજું મુખ પણ ભેદ્યું, એટલે તેમાંથી અનેક જાતિનાં રત્ના નીકળ્યાં. તે જોઇ અત્યંત હર્ષના ભારને વહન કરતા તેઓએ સુવર્ણ ના ત્યાગ કરી તે મહાસ્થ્ય રત્નાવર્ડ ગાડાં ભર્યાં. ત્યારપછી ઉત્તરોત્તર સારી વસ્તુના લાભ થવાથી તેને ચાથુ... મુખ ભેદવાની ઇચ્છા થઈ. હવે જેટલામાં તે ચેાથું મુખ ફાડવું નથી, તેટલામાં તેઓને સારી બુદ્ધિમાન અને હિતના અથી એક વૃદ્ધ પુરુષે આ પ્રમાણે કહ્યું કે-“ હે દેવાનુપ્રિયા ! જળ, સુવણું અને રત્નના સમૂહ પામીને હવે આ રાડાને મૂકી ઘો, અને પાતપોતાને ઘેર જાએ. આ ચાથા સુખને ન ભેટ્ટો, કેમકે કાર્યની ગતિ કુટિલ (વ) હાય છે. વળી શાસ્રમાં પણ વિનાશનું મૂળ લાલ કહ્યો છે. લાકમાં પણ આ વાત પ્રસિદ્ધ છે કે-“ રાડારૂપી ઘરમાં તીક્ષ્ણ દાઢવાળા અને અતિ તીવ્ર ગવાળા સર્યાં વસે છે.” જે કદાચ કોઈ પણ પ્રકારે તમને આમાંથી મનવાંછિત જલાક્રિકના લાલ થયા, તા પશુ હવે આને તમારે ખાદવુ' ચાગ્ય નથી; કેમકે મિલ ખિલને વિષે (સર્વ ખિલેામાં) શું ગેાધા (ધ્રા) હાય છે ? વળી કદાચ અન્યાય જો ગુણને ઉત્પન્ન કરે તે પણ તે મહાપુરુષોને પ્રતાપ અને વૈભવ આપે નહીં. અને નીતિના આરંભ કદાચ વિધિના વશથી ખાટી ઘટનાને પામ્યો હાય તે પણ તે પરિણામે ગુણુકારક છે.” આ પ્રમાણે તે વૃદ્ધના વચનની અવગણના કરીને લેાલથી ચપળ થયેલા તે વાણીયા તે રાફડાના ચેથા મુખને પણ શીઘ્રપણે ખેાદવા લાગ્યા. તે ખાદતા હતા તેવામાં પ્રચંડ યમરાજના બાહુદડ જેવા તેની અંદર વસતા નાગ મુખવડે અથડાયે-તેના મુખને શસ્ત્ર લાગ્યું. તે વખતે જાણે અકાળે સધ્યા રચી હાય તેમ ક્રોધથી રક્ત થયેલા નેત્રની પ્રભાવડે દિશાના અંતને રાતા કરતા તે સર્પ રાડામાંથી નીકળ્યા. તેનો દેદીપ્યમાન ફણારૂપી પાટીયામાં ફરકતા રત્નની કાંતિનેા સમૂહ ઉછળતા હતા, પુંછડાની છટાવડે ભૂમિપૃષ્ઠને ” તાડન કરવાથી આખુ વનખડ ગાજી ઉઠયુ, તે સર્પ શીઘ્ર ત્યાંથી નીકળીને
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ગોશાળે કહેલ વણિક કથા.
'૪૧૩ રાફડાના શિખરના અગ્રભાગ ઉપર ચડ્યો, અને ત્યારપછી વિકરવર પિતાની દષ્ટિવડે સૂર્યમંડળને જોવા લાગ્યું. ત્યારપછી એક ક્ષણમાત્ર નિમેષ રહિત દષ્ટિવડે સૂર્યની સન્મુખ જોઈને તે ઉગ્ર વિષવાળા મહાસ તે વાણીયાઓની સન્મુખ જોયું. ત્યારપછી તીવ્ર અગ્નિથી વ્યાપ્ત તેની દષ્ટિવડે તેઓ સમગ્ર ભડેપકરણ સહિત એકી સાથે બળી ગયા, માત્ર તે એક જ સ્થવિરને પિતાના ભાંડ અને ગાડા સહિત પાસે રહેલી દેવીએ અનુકંપાવડે ઈચ્છિત સ્થાને પહોંચાડ્યો, તે હે આણંદ મુનિ ! તે અતિમૂઢ વાણીયાએ અતિથી પરાભવ પામીને જેમ સર્ષથી વિનાશ પામ્યા તે જ પ્રમાણે ઉત્તમ જ્ઞાતકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ અને ત્રણ ભુવનમાં “શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ” એવી પ્રસિદ્ધિને પામેલા તારા ધર્માચાર્ય અસુર, સુર, નાગ, કિન્નર, મનુષ્ય અને રાજાવડે ચરણકમળની પૂજાને પામે છે, છતાં આટલી બધી લક્ષમીવડે પણ સંતેષને પામતે નથીમાટે જે હવે પછી મારી સન્મુખ અભક્તિવાળા વચનના લેશને પણ બોલશે તે હું તેને મારા તપના તેજવડે ભમરાશિ કરી દઈશ. વળી જેમ તે વાણીયાઓને સર્વથા પ્રકારે નિષેધ કરતે તે સ્થવિર પુરુષ વિનાશ ન પામે તેમ છે આણંદ ! તને પણ હું વિનાશ નહીં પમાડું, તેથી તું તારા ધર્માચાર્ય પાસે જા, અને આ સર્વ વૃત્તાંત કહે; કેમકે બળવાનની સાથે વિરોધ કદાપિ સુખકારક નહીં થાય.”
આ પ્રમાણે સાંભળીને તે આનંદ નામના મહર્ષિ, સ્વરછ હદયવાળા હોવાથી ભયના સંકલ્પને પામ્યા, તેથી શિક્ષાનું કાર્ય સમાસ (પૂર્ણ) કર્યા | વિના જ તે સ્થાનથી શીધ્ર ગતિએ કરીને જિનેશ્વર પાસે આવ્યા. ત્રણ વાર દક્ષિણ બાજુથી આરંભીને, દક્ષિણ બાજુએ ફરીને આવવારૂપ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક વંદના કરીને ગશાળકે કહેલું વણિકનું દષ્ટાંત, દષ્ટિવિષ સ સર્વેને બાળી નાંખ્યા તે પર્યત સર્વ કહી. બતાવ્યું, અને પછી પૂછયું કે-“હે ભગવન ! શું ગોશાળે આવા પ્રકારનું કાર્ય કરવામાં સમર્થ છે કે નથી?” ભગવાને કહ્યું કે-“સમર્થ જ છે. માત્ર અરિહંત ભગવાનને તેવું કરવામાં અસમર્થ છે. તેને માત્ર પરિતાપ કરી શકે, તેથી તું જા અને ગૌતમાદિક સાધુઓને આ વૃત્તાંત કહે કે-મંખલીપુત્ર ગોશાલક અહીં મારી પાસે પ્રગટ થાય ત્યારે તેને કેઈએ ધર્મની પડિચોયણુ(પ્રેરણ)વડે પણ પ્રેર નહીં, કેમકે તે મારાથી વિપરીતપણાને પામે છે.” આ પ્રમાણે ભગવાનના વચનને વિનયવડે અંગીકાર કરી આનંદ મુનિ ગૌતમાદિકની પાસે ગયા, અને તેમને તે સર્વ વૃત્તાંત તેણે કહો. તેવામાં પિતાના પરાભવને ન સડન કરતે ગોશાળ જિનેશ્વરની
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. સમીપે આ. ભગવાનની સન્મુખ ઊભું રહીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યું કે“હે કાશ્યપગાત્રી તમે મારી સમક્ષ આ પ્રમાણે બેલો છે કે આ મંખલીપુત્ર ગોશાળ મારો ધર્મને શિષ્ય છે ઈત્યાદિ. તે તમારું વચન મિથ્યા-અસ ત્ય છે. તમારો શિષ્ય જે ગોશાળ હતું, તે સારા કુળ થઈને મરણ સમયે મરણ પામીને કોઈ એક દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયો છે. હું તે ઉદાયી નામને મહામુનિ વિચિત્ર પ્રકારના તપકર્મને આચરવામાં અસમર્થ પિતાના શરીરને ત્યાગ કરીને તે ગોશાળાનું આ શરીર કે જે સ્થિર, દઢ, ધારણ કરી શકાય તેવું, શીતને સહન કરનાર, ઉષ્ણને સહન કરનાર, ભૂખ-તરશને સહન કરનાર. વિવિધ પ્રકારના દંશ, મશક વિગેરે પરિષહ તથા ઉપસર્ગોને સહન કરનાર અને સ્થિર સંઘયણવાળું છે, એમ જાણીને તે દેહને વિષે પેઠો છું. તેથી હે કાશ્યપ! : તમે જાણ્યા વિના જ મને ગોશાલક મંખલીપુત્ર એમ કહે છે તે બહુ સારું.” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ તેને કહ્યું કે-“હે ગશાલક! જેમ કોઈ ચેર પુરુષની પાછળ વિવિધ પ્રકારના શસ્ત્રો હાથમાં ધારણ કરીને દંડપાશક (કોટવાળ) વિગેરે લેકેને સમૂહું મારવા માટે દોડ્યો, તે વખતે પોતાને સંતાવા માટે કોઈ ઠેકાણે ખાડે, ગુફા, કિલ્લે કે ગાઢ વન નહીં પામવાથી પોતાની વચ્ચે રાખેલા એક ઊનના તાંતણુવડે, એક શણના તાંતણાવડે, એક રૂના પુંભડાવડે કે એક તૃણની સીવડે પિતાના દેહને નહીં ઢાંક્યા છતાં પણ ઢાંક છે એમ માનતે નિર્ભય અને ઉદ્વેગ રહિત થઈને રહે, તેવી જ રીતે હે ગોશાલક! તું બીજે નહીં છતાં પિતાને બીજે કહે છે, તે તું આ પ્રમાણે જૂઠું ન બેલ, તારા શરીરની કાંતિ તે જ છે, બીજી નથી.” આ પ્રમાણે ભગવાને કહ્યું ત્યારે તેને પ્રચંડ કે પાગ્નિ જાજવલ્યમાન થયે, અને ઊંચા-નીચા વચને વડે જગદ્ગુરુને આક્રોશ કરીને કહેવા લાગે કે-“હે કાશ્યપ ! તું આજે નાશ પામે છે, તું આજે ભ્રષ્ટ થયે છે, આજે જ તું નથી કે જેથી તે પર્વતની ગુફામાં સૂતેલા સિંહને કીડાએ કરીને જગાડે છે.” આ અવસરે ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીના શિષ્ય સર્વાનુભૂતિ નામના અનગાર ધર્માચાર્ય પરના અનુરાગને લીધે આ બનાવ સહન કરવાને સમર્થ નહીં હોવાથી ત્યાં આવીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે-“હે ગોશાલક ! તથા પ્રકારના શ્રમણ ભગવાનની પાસે જે માણસ એક પણ ધાર્મિક વચનને સાંભળે તે પણ તેને વંદના કરે, નમસ્કાર કરે અને ગુરુપણાની બુદ્ધિથી તેની સેવા કરે છે, તે તારે માટે તે શું કહેવું? કે જે તને મૂળથી જ (પ્રથમથી જ) ભગવાને પ્રવજ્યા આપી છે, શિક્ષા આપી
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ સર્વાનુભૂતિ તથા સુનક્ષત્ર મુનિ ઉપર મૂકેલ તેોલેશ્યા.
જાપ
છે, અને તને બહુશ્રુત પણ કર્યાં છે, તે જ ભગવાનના વિપરીતપણાને પામેલા તને શુ લજ્જા આવતી નથી ? તેથી તું આ પ્રમાણે ન કર, હજી પણ તેજ તુ છે. તારા શરીરની ક્રાંતિ તે જ છે. કેમ તુ તારા આત્માને ઓળવે છે ? ’’ આ પ્રમાણે કહ્યું ત્યારે તે સર્વાનુભૂતિ મુનિને ઉછળતા કાપાગ્નિવાળા ગોશાળે તે ક્રિય, પ્રગટ તેજલેશ્યા નાંખીને તત્કાળ ખાળી દીધા. તે તેોલેશ્યાથી મળેલા તે મુનિ શુભ અધ્યવસાયમાં રહેલા હતા એટલે મરીને સહસ્રાર દેવલાકમાં અઢાર સાગરોપમના આયુષ્યવાળા દેવ થયા. ગેાશાળા પણ ક્રીથી ભગવાનને અનેક પ્રકારના ધ્રુવચનેાવડે કહેવા લાગ્યા. તે વખતે સુનક્ષેત્ર નામના સાધુ તથાપ્રકારે આક્રોશ કરાતા ભગવાનને સાંભળીને, પેાતાના જીવિતને તૃણુ સમાન ગણીને તત્કાળ ત્યાં આવીને ગેાશાળકને જેમ સર્વાનુભૂતિએ કહ્યું હતું તેમ કહ્યું. વિશેષ એ કે-ગાશાલકે નાંખેલી તેોલેશ્યાથી મળતા તે મુનિએ ભગવાનને ત્રણ વાર વાંદીને પાતે જ પાંચ મહાવ્રતાના ઉચ્ચાર કર્યાં, સાધુ-સાધ્વીઓને ખમાવ્યા, આલેાચના તથા પ્રતિક્રમણ કરી, કાળધર્મ પામીને અચ્યુત દેવલાકમાં બાવીશ સાગરે પમના આયુષ્યવાળા દેવાની મધ્યે દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. આ પ્રમાણે તે મુનિ મરણ પામ્યા ત્યારે ગોશાળા દુઃખે કરીને નિગ્રહ (વ) કરી શકાય તેવા વેતાળની જેમ અવકાશ પામીને વિશેષે કરીને કઠોર વાણીવડે તના કરવા લાગ્યા, ત્યારે તેને કારણ સહિત ભગવાને કહ્યું–“ હે મહાનુભાવ ! ગોશાળા ! તારું ચરિત્ર સત્પુરુષાના માને ઉલ્લંઘન કરનારું છે કેમકે મેં જ તને પ્રવ્રજ્યા આપી, મેં જ શિક્ષા આપી અને મેંજ બહુશ્રુતવાળા કર્યાં, તે મારા જ અવર્ણવાદ કરનારા તું થયેા.” આ પ્રમાણે જગદ્ગુરુએ પેાતે જ કહ્યું ત્યારે તેણે ન ધારી શકાય એવા (અત્યંત) ક્રોધના આવેશથી સાત આઠ પગલાં પાછા ખસીને મેટા વેગવડે ભગવાનની સન્મુખ તેજલેશ્યા મૂકી.
તે વખતે મેરુપ તની જેવા કઠણ જિનેશ્વરના શરીરને આક્રમણ કરવા વાયુમંડળની જેમ અસમથ તેજલેશ્યાનું માહાત્મ્ય હણાઈ ગયું, સમગ્ર દિશાના મુખમાં પ્રસરતા પ્રચ’ડ તેજના ગાળાકાર પરિધિ રચાયા, તેથી તે લેશ્યા સાક્ષાત્ આરતિના દીવાની શ્રેણીની જેવી શેાલવા લાગી. જાતિવ’ત સુવર્ણના સમૂહ જેવા દેદીપ્યમાન ભગવાનના શરીરની ક્રાંતિના સમૂહવડે તેની શેાભા હણાઇ જવાથી જાણે તે ભય પામી હાય તેમ તત્કાળ, સ્વામીની પ્રદક્ષિણા કરવા લાગી. તેના સ્પર્શના વશથી અમૃત જેવા શીતળ શરીરવાળા પણુ જગતખતના સર્વ ગાત્રામાં કાંઇક પરિતાપ થયે,
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર
ત્યારપછી “અહો ! આ મહાપાપીએ (ગશાળાએ મારી પાસે આવું અકાર્ય કરાવ્યું.” એમ સમજીને જાણે તીવ્ર કોપવાળી થઈ હોય તેમ તે તેલેશ્યા ઊંચે ઊડીને ગોશાળાના શરીરને બાળતી તેની અંદર શીધ્રપણે પસી ગઈ. ત્યારપછી કાપુરુષ( દુષ્ટ પુરુષોની જે ગોશાળ પિતાના સમર્થ તેજ વડે હણાયા છતાં પણ ધૃષ્ટતા (ધૈર્ય) ધારણ કરીને આ પ્રમાણે બલવા લાગે કે-“અહો કાશ્યપ ! તું આ મારા તેજથી હણાયે છે તેથી છ માસની અંદર પિત્તજવરવડે શરીર વ્યાપ્ત થવાથી દાહની વેદના વડે આયુષ્યને ઉપક્રમ થઈને છદ્મસ્થપણે કાળધર્મને પામીશ.”
ત્યારે ભગવાને તેને કહ્યું કે-“હે મેખલીપુત્ર! નિશ્ચ હું તારા તેજથી હણાઈને છ માસની અંદર કાળ નહીં કરું, પરંતુ હજુ બીજા સોળ વર્ષ પરિપૂર્ણ (કેવળ) જ્ઞાન-દર્શનને ધારણ કરતો વિચરીશ. પછી સર્વ કર્મોના , અંશે ક્ષય કરીને મોક્ષપદ પામીશ, પરંતુ તે પિતાના તેજ વડે બળેલા શરીરવાળે સાત રાતદિવસમાં જ પિત્તમહાજવરરૂપી અગ્નિવડે પ્રદીપ્ત ગાત્રવાળે છઘસ્થ અવસ્થાએ જ કાળધર્મ પામીશ.”
ત્યારપછી સમગ્ર નગરમાં મુગ્ધજને પરસ્પર બેલવા લાગ્યા કે “અહીં બે જિનેશ્વરોને પરસ્પર વિવાદ વતે છે. તેમાં એક જણ બીજાને કહે છે કે-તું પ્રથમ કાળધર્મને પામીશ ત્યારે બીજે પણ તેની સન્મુખ તે જ વચન બેલે છે. આને પરમાર્થ સમજાતું નથી કે-કોણ અસત્ય બોલે છે અને કેળુ સત્ય બેલે છે?” પરંતુ કુશળ પુરુષે તે એમ બેલતા હતા કે “વીર ભગવાન સત્ય બોલે છે. બીજે સત્ય બેલ નથી.”
ત્યારપછી જગદ્ગુરુએ પિતાના સાધુ સમુદાયને બેલાવીને કહ્યું કે-“હે. સાધુઓ ! જેમ તૃણને ઢગલે, ફેતરાને ઢગલે, પાંદડાંને ઢગલે કે બુસને ઢગલે અગ્નિની જ્વાળાથી બળીને તેજ રહિત થઈ જાય છે, તેમ ગોશાળે મારા વધને માટે તે જોવેશ્યા મૂકીને પછી તેજલેશ્યાના માહાસ્ય વિનાને થયે છે, તેથી ઈચ્છા પ્રમાણે નિર્ભય થઈને તમે ધર્મની પ્રેરણાવડે પ્રેરણ કરે. હેતુ, ઉદાહરણ અને કારણે કરીને તેને પ્રશ્નોત્તર રહિત કરે.” આ પ્રમાણે ભગવાને કહ્યું ત્યારે “બહુ સારું ” એમ તેમનું વચન અંગીકાર કરી, વિનય સહિત વંદના કરી તે સાધુએ તેને કહેવા લાગ્યા કે -
હે ગોશાળા ! શું તારા દર્શનમાં આ શાસ્ત્રને પરમાર્થ છે કે જેથી લોકમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થયેલા આવા કર્મને તું આચરે છે? હે મર્યાદાના ત્યાગ કરનાર!
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
અટ્ટમ પ્રસ્તાવ ગૌશાલકની ચેષ્ટા,
૪૨૭
તું ધર્મગુરુની અવજ્ઞા કરે છે, પેાતાના (તારા) માહાત્મ્યને બહુ વિસ્તારે છે, અને જે યુક્તિથી પણ ઘટતું નથી તેવું વચન ખેલે છે. તું લેાકેાની મધ્યે વાણીવડે કરીને જીવરક્ષા( અહિંસા ધર્મ )ને પ્રગટ કરે છે, પણ ઉત્તમ ધર્મ અને ગુણવાળા સાધુને તું પાતે જ મળે છે. આવા પ્રકારનું અકાય તેા ભિન્ન લેાકેા પણ કદાપિ કરતા નથી, અને તે તેા સર્વ અસત્ય જ આચરણ કર્યું, `વેસીયાયણ નામના ઋષિએ તેજોલેશ્યા મૂકીને તારું અંગ ખાળવા માંડ્યું હતુ. તે વખતે જગદ્ગુરુએ તારું રક્ષણ કર્યું. હતું, તે ઉપકારને પણ તું સંભારતા નથી ?”
આ પ્રમાણે ભગવાનના સાધુઓએ ધર્મ સંબંધી પ્રેરણાવડે ગેાશાળાને પ્રેરણા કરી ત્યારે તે તત્કાળ રાષવાળા થયા, અને ક્રોધે કરીને ધમધમતા તે જ્યારે સાધુઓના શરીરના રૂંવાડા માત્રને પણ બાળવાને સમર્થ થયે નહી ત્યારે તેને નાશ પામેલા સામર્થ્યવાળા જાણીને કેટલાએક આજીવિક મતના સ્થવિર સાધુએએ જગદ્ગુરુને ગુરુપણું અંગીકાર કર્યાં. બીજા કેટલાક વિવેક વિનાના ત્યાં જ રહ્યા. ગોશાળા પણ ક્ષણમાત્ર નિ`મન કરીને ( ત્યાં રહીને ) રાષવડે અને માનવડે દીર્ઘ અને ઉષ્ણ નિ:શ્વાસ નાખતા, દાઢીના કેશનુ' લુચન કરતા, હાથને કપાવતા, પગવડે ભૂમિને કુટતા તથા શરીરમાં પ્રસરતા દુઃસદ્ધ તેોલેશ્યાના દાહના વશે કરીને ‘હા ! હા ! હું હશુાઇ ગયા ’ એમ વારવાર ખેલતેા, કાર્યો કર્યા વિના જ ભગવાનની સમીપથી નીકળીને પેાતાને સ્થાને ગયા. પછી જગદ્ગુરુએ !હ્યું કે- હું સાધુએ ! આ ગોશાળાએ મારા વધને માટે જે તેજ કાઢ્યું હતું, તે તેજ સ્પંગ, વગ, મગધ, મલય, માલવ, અચ્છ, વચ્છ, કેાચ્છ, પાટ, લાટ, વિજ, માસી, કાશી, કેશલ, અવાડુ અને સુભુત્તર નામના સેાળ દેશોને ઉખેડી નાંખવામાં અને તેને સ્મરાશિ કરવામાં સમ હતું.” આ પ્રમાણે ભગવાનના કહેવાથી સર્વ સાધુએ હૃદયમાં વિસ્મય પામ્યા.
હવે તે ગેાશાળા જેના કાટરમાં અગ્નિ નાંખેલેા હાય એવા વૃક્ષની જેમ ખળતા, કાઇ પણ ઠેકાણે પ્રીતિને નહીં પામતા, તે દાહની શાંતિને માટે હાથમાં રાખેલા પાત્રવડે મદિરાપાન કરતા, તે મદિરાના વથી ઉત્પન્ન થયેલા મદ( કેક્ )વડે વાર વાર ગાયન કરતા, વારંવાર નૃત્ય કરતા, વારંવાર હાલાહલા નામની કુંભારણને બે હાથ જોડવાપૂર્વક પ્રણામ કરતા અને વાસણ બનાવવા માટે કુટેલી માટીની પાસે ધારણ કરેલા ( મૂકેલા ) ઠંડા ૧ વૈશંપાયન.
૧૩
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ઘણા પાણીવડે શરીરને સીંચતા, ક્ષણે ક્ષણે જેમ તેમ અપશબ્દોને લતા તથા મોટા શાકને વહન કરતા અને શિશિર ઉપચારને કરતા શિષ્યવવડે પરિવરેલા તે દિવસેાને નિમન કરવા લાગ્યા.
હવે તે શ્રાવસ્તિ નગરીમાં અય પુલ નામને આજીવિક મતને ઉપાસક શ્રાવક વસતા હતા. તે મધ્ય રાત્રિને સમયે ધર્મ જાગરિકાવડે જાગતે સ ́શય થવાથી વિચાર કરવા લાગ્યા કે− હું આ સમ્યક્ પ્રકારે નથી જાણુતા કે–તૃણુગાવાલિકા જાતિના જીવ કેવા સંસ્થાનવાળા છે? આ સંશય પૂછવા માટે ધર્માંચા, ધમેŕપદેશક, દિવ્ય જ્ઞાન-દર્શનને ધારણ કરનારા, સર્વજ્ઞ અને હાલાહુલા નામની કુંભારણુની દુકાનમાં રહેલા ગેાશાળકની પાસે જાઉં, અને પૂછું.” એમ વિચારીને સૂર્યાંય થયા ત્યારે થાડા અને મોટા મૂલ્યવાળા, કે અલકારાવડે શરીરને વિભૂષિત કરી, પેાતાના ઘરથી પગે ચાલતા કેટલાક પુરુષાને સાથે લઇ ગોશાળાની સન્મુખ જવા નીકળ્યા. અને અનુક્રમે તે કુંભારણુની દુકાન સમીપે આન્યા. ત્યાં તે ગોશાળા હાથમાં રહેલા પાત્રવડે વારવાર મદિરાપાન કરતા, નૃત્ય કરતા, ગાયન ગાતા, હાલાહલા કુંભારણને એ હાથ જોડીને પ્રણામ કરતા, માટીના જળવડે શરીરને સી ંચતા અને અસ અદ્ધ વચનને ખેલતા રહેલા હતા. તેને જોઈને લજ્જાના વશથી તેનાં નેત્રા મી'ચાઇ ગયાં, અને તત્કાળ ધીમે ધીમે પાા વળ્યેા. તેટલામાં પાસે રહેલા ગાશાળાના શિષ્યાએ તેને તરત જ જોયા, તેથી તેને ખેલાવીને કહ્યું કે- હું અય’પુલ ! તમે પાછલી રાત્રીએ તૃણુગોવાલિયાના સસ્થાન વિષેને સશય કર્યાં હતા.” ત્યારે અયંપુલે કહ્યું કે-“હે પૂજ્ય ! હા, એમ જ છે.'' ફરીથી તેઓએ ગોશાળાની આ દુષ્ટ ચેષ્ટાને ગુપ્ત કરવા માટે કહ્યું કે હું અયપુલ ! આ તમારા ગુરુ હાથમાં પાત્ર રાખીને યાવત્ હાથ જોડતા જે રહ્યા છે, તે આ ભગવાન નિર્વાણુગમનને સૂચવનારા આ છેવટના ચિહ્નોને જણાવે છે. તે આ પ્રમાણેઃ—
અન્ન અને
અય પુલ !
છેલ્લુ ગાયન, છેલ્લું નૃત્ય, છેલ્લુ' અંજલિકમ, છેલ્લું પાન, માટીના શીતળ જળવડે શરીરને લીપવુ વગેરે વ્યાપાર છે, તે હું આ ચેાવીશમા તીર્થંકર ગોશાલક ભગવાનના પૂર્વે કહેલા ચિહ્નોવડે સૂચવન કરેલા મેક્ષગમનના અવસર વતે છે, તેથી તમે તેમની પાસે જાએ, તે જ તમારા ધર્માંચા તમારા સશયના ઉત્તર આપશે. ” આ પ્રમાણે સાંભળીને તે અય'પુલના શરીરમાં મોટા હષૅવડે રોમાંચના સમૂહ ઉત્પન્ન થયે. એટલે તે તેમની તરફ જવા લાગ્યા. તે વખતે આજીવિકના મતના સ્થવિર સાધુઓએ
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
- અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ગૌશાલકને અંતિમ પશ્ચાત્તાપ અને મૃત્યુ. ૪૧૯ શીધ્રપણે પહેલાં જઈને તે ગોશાળાને તે અત્યંપુલના આગમનની વાત કરી, અને તે મદિરાના પાત્રાદિક એકાંતે દૂર નંખાવી દીધાં તથા આસન ઉપર બેસાડ્યો. તેટલામાં તે અયંપુલ આબે, અને ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા કરીને મોટા વિનયવડે ગશાલકને વાંદીને યેગ્ય આસને બેઠે.
ત્યારે ગોશાલકે કહ્યું-“હે અયંપુલ! તને પાછલી રાત્રિએ આ પ્રમાણે સંશય થયું હતું કે-તૃણગોવાલિયા ક્યા સંસ્થાનવાળા છે ? તે નિચે તેનું સ્થાન વંશીના મૂળ જેવું કહ્યું છે ” આ પ્રમાણે સાંભળીને હદયમાં હર્ષ પામેલો તે ફરીથી તેમને વાંકી પિતાને સ્થાને ગયે. હવે બીજે દિવસે ગોશાળાને કાંઈક ચેતના પ્રાપ્ત થઈ ત્યારે તેણે પિતાને મરણુસમય પાસે આવેલ જાણી, પોતાના શિષ્યોને લાવ્યા અને તેમની પાસે આ પ્રમાણે કહ્યું કે-“હે દેવાનુપ્રિયે! મને કાળધર્મ પામેલે જાણીને તમે મારા શરીરને સુગંધી ગંદકવડે સ્નાન કરાવી, રસવાળા ચંદનવડે પૂજા કરીને મોટા મૂલ્યવાળું હંસની જેવું કમળ ઉજજવલ વસ્ત્ર પહેરાવજે. ત્યારપછી સર્વ અલંકારવડે ભૂષિત કરી, હજાર પુરુષે ઉપાડે તેવી શિબિકામાં સ્થાપન કરી નીહરણને ઉત્સવ કરજે. તે વખતે શ્રાવસ્તિ નગરીમાં શૃંગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ક અને ચત્વરમાં આ પ્રમાણે આષણ કરજો કે-આ અવસર્પિણમાં ચવીશ તીર્થકરોમાં આ છેલલા ગોશાલક નામના જિનેશ્વર તીર્થંકર પણું પાળી કેવળજ્ઞાન પામી હમણું મોક્ષે ગયા.” આ પ્રમાણે તેનું વચન સાંભળીને તે શિષ્યોએ વિનયવડે તે વચન અંગીકાર કર્યું. હવે સાત દિવસ આ
ત્યારે ગોશાળાને શુદ્ધ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થઈ, અને પૂર્વના દુષ્ટ ચરિત્રને સમૂહ - મરણમાં આવવાથી તેને ઘણો પશ્ચાત્તાપ થવા લાગ્યો. તેથી તે વિચાર કરવા લાગ્યું કે –
અહો ! ખેદની વાત છે કે-હું મહાપાપી છું. ખરેખર હું જિન નહીં છતાં પણ મારા આત્માને હું જિન કહું છું, મુશ્કેલેકેની પાસે હું મૃષાવચન બેલું છું, શ્રીવર્ધમાનસ્વામી તીર્થકર મારા ગુરુ અને પરમ ધર્મોપદેશક છે, તેના પર મેં ભયંકર તેજલેશ્યા મૂકીને તેમની આશાતના કરી, તથા દુઃખે કરીને પાળી શકાય એવા સંયમના ભારને ધારણ કરવામાં સમર્થ મુનિવરોને બાળી નાંખવાથી હણાયેલી આશાવાળા મેં એમ ને એમ જ મારી બોધિને પણ બાળી નાંખી. આ પૃથ્વી પર સ્વેચ્છાએ ઉન્માર્ગમાં પ્રવર્તતા મેં મારો આત્મા જ માત્ર ભવસમુદ્રમાં નાંખે એમ નથી, પણ ઘણુ લેફોને પણ ભવસમુદ્રમાં નાંખ્યા, અથવા તે સમગ્ર ત્રણ ભુવનમાં પણ
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
એવું કાઇ પાપસ્થાનક નથી કે જે પાપ થાડા દિવસને માટે થઇને અનાય એવા મેં ન કર્યું... હાય. એ જ આશ્ચય છે કે-પાપના ભારથી ભારે થયેલા આ દુષ્ટ શરીરવડે હજી સુધી હું યમરાજના મુખ જેવા ભયંકર નાશને પામ્યા નથી. મુગ્ધ એવા મે ચિરકાળ જીવવાની ઇચ્છાથી તાલપુર વિષ ખાધું, કે જેથી ભવિષ્ય કાલમાં પ્રાપ્ત થતા અશુભને નહી. ધારીને જ મેં આવું આચરણ કર્યું. આ પ્રમાણે વૈરાગ્ય પામેલેા ગોશાળા તે પેાતાના પૂર્વે દુરાચારના સમૂહવડે જેવા તાપ પામ્યા તેવા પાતાની તેોલેશ્યાથી તાપ પામ્યા નહી.
22
66
આ પ્રમાણે ચિરકાળ સુધી ઝુરીને તે પેાતાના શિષ્યગણુને ખેલાવી ઊંચા-નીચા સાગનવડે ખંધવીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે− હું · મહાનુભાવે ! હું. ખરેખર સર્વજ્ઞ અને સર્વદર્શી જિનેશ્વર નથી, પરંતુ મ ́ખલીપુત્ર ગોશાળા છું. ભગવાન વ માનસ્વામી તીર્થંકરના શિષ્ય થઈને પણ તેના જ પ્રત્યેનીક (શત્રુ) થઈ મેં સાધુઓના ઘાત કર્યાં, અને મારા પેાતાના જ તેજથી હણાઇને છદ્મસ્થપણે જ વિનાશ પામવાના કામી કેવળ દંભથી જ જીવ મરીને તે જ શરીરમાં ઉત્પન્નo થાય છે ” વિગેરે અન્યાયમાં પ્રવતન કરી આટલા કાળ સુધી મારા આત્માને તથા ખીજાઓને પણુ ભમાવી રહ્યો છું. તેથી આવા પ્રકારના મહાપાપને કરનારા મને મરેલા જાણીને તમે મારા ડાબા પગે દોરડું બાંધી, આ શ્રાવસ્તિ નગરીમાં સીઘાટક વિગેરે સર્વ માગે†માં મારા શરીને ઘસડીને, ત્રણ વાર મારા મુખમાં થુકીને- તે આ ગોશાળા મખલીપુત્ર જિન નહિ છતાં ગુરુને પ્રત્યેનીક થઇ, સાધુઓના ઘાત કરી સમગ્ર દોષાને કરનાર થયા છે. અને ભગવાન તે મહાવીર સ્વામી જિનેશ્વર, તીર્થંકર, દિવ્ય( કેવળ )જ્ઞાન-દર્શનને ધારણ કરનારા, સત્યવાદી, દયાળુ અને ધર્માંપદેશક છે. ” આ પ્રમાણે મોટા શબ્દવડે ઉદ્ઘાષણા કરતા તમે મારા શરીરનું નીહરણ કરજો:” એમ કહીને દારુણ વેદનાથી હણાયેલા શરીરવાળા તે ગોશાળા મરણ પામ્યા. તેને મરણ પામ્યા જાણીને તે આજીવિક મતના સ્થવિર સાધુઓએ, પેાતાના ગુરુનાં પક્ષપાતને કરનારા હાવાથી, તે કુંભારની શાળાના સર્વ દ્વારો બધ કરી, તેની મધ્યે શ્રાવસ્તિ નગરી આળેખી, પછી સાગનથી મુક્ત થવા માટે ગોશાળાના ડાખા પગે દોરડું' ખાંધવું વિગેરેથી લઇને આઘાષણા પયંત સવ કયું. પછી તે શરીરને સુગંધી જળવડે સ્નાન કરાવી, તેના પક્ષમાં રહેલા લેાકેાને સ્થિર કરવા માટે મોટા પૂજા ૧ આવા ગાશાળાના મૃત છે.
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
-અષ્ટમ પ્રસ્તાવનસિંહ નામના સાધુનું રુદન અને ભગવાનને રેગશાંતિ. કરી સત્કારના સમુદાયે કરીને શિબિકામાં આરોપણ કરી નીહરણ કર્યું અને મરણકાર્ય કર્યું.
ત્યારપછી ભગવાન મહાવીરસ્વામી શ્રાવસ્તિ નગરીમાંથી નીકળી વિહારના કમે મેંઢકગ્રામ નામના નગરમાં ગયા. ત્યાં મણિકર્ણક નામના ચૈત્ય ( ઉદ્યાન)માં સમવસર્યા. ધર્મ સાંભળવા માટે પર્ષદા ત્યાં આવી. ક્ષણ માત્ર ભગવાનની સેવા કરીને તે પર્ષદા જેમ આવી હતી તેમ પાછી ગઈ. હવે ભગવાન મહાવીરસ્વામીને તે તેજલેશ્યાના તાપના વિશે કરીને પિત્તજવર * ઉત્પન્ન થયે. તેના વશથી શરીરમાં લેહીને અતિસાર (ઠલે) પ્રગટ થયે, તેથી સૂર્યના કિરણે વડે વિકસ્વર થયેલા સુવર્ણ કમળની જેવી કાંતિવાળું તેમનું મુખકમળ પણ કરમાઈ ગયેલા લાવણ્યવાળું થયું, શરદઋતુના પૂર્ણ ચંદ્રના જેવી ઉજજવળ દેહની કાંતિ પણ નિસ્તેજ થઈ ગઈ, વિકસ્વર પોયણુની પાંખડી જેવી લાંબા નેત્રે પણ બીડાઈ ગયાં, અને મોટા નગરના દરવાજાની ભેગળ જેવા લાંબા બાહુદંડનું યુગલ પણ કૃશપણને પામ્યું. આવા પ્રકારની ભગવાનના શરીરની શોભા જોઈને મુગ્ધ જને કહેવા લાગ્યા કે “અહો ભગવાન મહાવીર સ્વામીનું શરીર ગશાળાના તપનાં તેજથી ઉત્પન્ન થયેલા પિત્તજવરથી વ્યાપ્ત થયું છે, તેથી તે છ માસની અંદર પરકમાં જશે.” લોકોની પરંપરાએ આ જનપ્રવાદ સાંભળીને સિંહ નામના ભગવાનના શિષ્ય ગુરુ પરના પ્રેમના અનુરાગને લીધે એકાંતમાં જઈને, અત્યંત મોટા શોકના ભારથી કંઠવિવર રંધાઈ ગયેલું હોવાથી ડચકા ખાઈ ખાઈને રોવા લાગ્યા. આ બાબત કેવળજ્ઞાન વડે જાણીને ભગવાને તેને પોતાની પાસે બોલાવીને કહ્યું કે –
“હે સિંહ ! લેકપ્રવાદ સાંભળીને તું ચિત્તમાં સંતાપ શા માટે કરે છે? કઈ પણ વખત તીર્થ કરે આપદાએ કરીને વ્યુત્ક્રમણ કરતા નથી એટલે કે વિપરીત પણાને પામતા નથી. જે કદાચ પામતા હોય તો તે વખતે (પહેલાં છદ્મસ્થ અવસ્થામાં) સંગમક દેવે મૂકેલા ચકડે અને કટપૂતના વિગેરેએ ઉત્પન્ન કરેલા તીર્ણ દુઃખાવડે મારું મરણ થયું હત. વળી મને જે આ શરીરને કુશપણું કરનાર રુધિરનો અતિસારાદિક વિકાર થયો છે તે પણ નિરુપક્રમપણને લીધે દોષને કરનાર નથી.” તે સાંભળી સિંહ સાધુએ કહ્યું કે “જે કે આપ કહો છે તેમજ છે, તે પણ હે જગતનાથ ! આપની આ આપદાને લીધે સુર અસુર સહિત સમગ્ર ભુવન તાપ પામે છે, તથા સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, દાન વિગેરે ધર્મના વ્યાપારને શિથિલ કરી ચતુર્વિધ સંધ
૧ લેહીખંડ મરડાને વ્યાધિ. ૨ નિરુપક્રમ એટલે આઘાત ન લાગે તે.
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. પણ કોઈ પણ રીતે સુખ પામતે નથી, તેથી કરીને હે જગતબાંધવ! જે
ઔષધવડે આપનું શરીર રોગ રહિત થાય, તે ઔષધ અમારી જેવાના હૃદયદાહને શમાવવા માટે બતાવે.”
આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે તેની અનુકંપાને માટે જાગવાને કહ્યું કેજે એમ છે તો આ જ મેંઢકગ્રામ નગરમાં રેવતિ નામની ગાથાપતિનીની પાસે તું જા. તેણીએ મારે માટે જે પહેલાં ઔષધ તૈયાર કરી રાખ્યું છે તેને ત્યાગ કરીને બીજું ઔષધ તેણીએ પિતાને માટે બનાવ્યું છે, તેને તું લાવ.” આ પ્રમાણે સાંભળીને સિંહ સાધુનું શરીર હર્ષના વશથી ઉત્પન્ન થયેલા રોમાંચના સમૂહે કરીને વ્યાપ્ત થયું. પછી તેણે ઊભા થઈ ભગવાનને વંદન કર્યું, નમસ્કાર કર્યા. ત્યારપછી પાત્ર ગ્રહણ કરીને રેવતિ નામની ગાથાપતિનીને ઘેર ગયા. તે રેવતિ પણ ઇસિમિતિ વિગેરે ચારિત્ર ગુણે કરીને સહિત જાણે પ્રત્યક્ષ સાધુધર્મ જ હોય તેવા તે સાધુને પિતાના ઘરમાં પ્રવેશ કરતા જોઈને શીધ્રપણે આસન પરથી ઊભી થઈ સાત આઠ પગલાં તેની સન્મુખ ગઈ, અને વિનય સહિત વંદના કરીને આ પ્રમાણે બેલી કે–“હે પૂજ્ય ! આજ્ઞા આપે. આવવાનું પ્રયોજન શું છે?” સિંહ સાધુએ કહ્યું કે- “જે તમે શ્રી વર્ધમાનસ્વામીને ઉદ્દેશીને ઔષધ કર્યું છે તે મૂકીને જે તમારે માટે કર્યું છે તે ઔષધ આપે.” ત્યારે તે બેલી કે-“હે ભગવન ! એવા પ્રકારના દિવ્ય જ્ઞાની કેણુ છે કે જે મેં ગુપ્ત રીતે કરેલા આવા પ્રકારના વૃત્તાંતને જાણે છે ?” મુનિએ કહ્યું કે “સમગ્ર ભાવ અને અભાવને પ્રગટ કરવામાં સમથે એવા કેવળજ્ઞાનના સ્થાનરૂપ ભગવાન વીર જિનેશ્વરને મૂકીને બીજા કે આવા પ્રકારનું કહેવાને સમર્થ હોય ?” આ પ્રમાણે સાંભળીને હર્ષિત હૃદયવાળી તેણીએ આદર સહિત તે ઔષધ મુનિના પાત્રમાં નાખ્યું. તે વખતે તેણીએ શુદ્ધ ભાવથી તે ઔષધ આપવાવડે દેવના આયુષ્યનું કર્મ બાંધ્યું. દેવેએ પણ તેણીના ઘરમાં સુવર્ણરાશિની વૃષ્ટિ કરી, અને “અહા ! મહાદાન, મહાદાન” એમ ઉદ્ઘેષણ કરી. સિંહ સાધુએ પણ તે ઓષધ લઈ ભગવાનને આપ્યું. ભગવાને તે ખાધું. પછી તે ઓષધ ખાવાથી પિત્તજવરથી ઉત્પન્ન થયેલ વિકાર નાશ પામવાથી ભગવાનનું શરીર અમૃતથી પૂર્ણ થયું હેય તેમ અત્યંત તેજસ્વી જાતિવંત સુવર્ણના જેવી કાંતિવાળા વીર ભગવાન શોભવા લાગ્યા. હવે. વર્ધમાન જિનેશ્વરને રોગ નાશ પામવાથી સર્વ સંઘ હર્ષથી વિકસ્વર નેત્રવાળે થયે, તથા વૃદ્ધિ પામે છે આનંદને સમૂહ -
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ગેાશાલકના હવે પછીના ભાનુ' વૃતાંત,
૪૩
અસુરના સમૂહેા પેાતાની સ્ત્રીએ ( દેવીએ ) સદ્ગિત
જેના એવા સુર ને
નૃત્ય કરવા લાગ્યા.
હવે ગૌતમસ્વામી ગણુધરે પણ મહાવીરસ્વામીને નમીને પૂછ્યુ કે−‘હે ભગવન ! આપના કુશિષ્ય ગેાશાળા કાળ કરીને (મરીને ) કયાં ઉત્પન્ન થયા ? ’” ભગવાને કહ્યું- અચ્યુત દેવલાકમાં બાવીશ સાગરોપમના આયુષ્યવાળા દેવ થયા છે.” ગૌતમે કહ્યું- હે ભગવન ! તથાપ્રકારના મેટાં પાપ કર્યાં. છતાં પણ તેને આવા પ્રકારની દિવ્ય દેવઋદ્ધિના લાલ કેમ થયે ?” ત્યારે સ્વામીએ તેને મરણુસમયે ઉત્પન્ન થયેલા અત્યત પશ્ચાત્તાપ વિગેરે સંખ'ધી સર્વ વૃત્તાંત કહ્યો. ત્યારે ફરીથી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે“ હે ભગવન ! આયુષ્યના ક્ષય થશે ત્યારે તે સ્થાનથી ચવીને કયાં ઉત્પન્ન થશે ? અથવા કયારે સિદ્ધિપદને પામયે ?” ભગવાને કહ્યું- હે ગૌતમ ! સાંભળ. અહિં જ 'મૃદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં વિધ્યગિરિની તળેટીએ પુંડ્ર નામના દેશમાં સુમતિ નામના રાજાની ભદ્રા નામની રાણીના ગર્ભમાં તે ગેાશાળા ત્યાંથી ચ્યવીને પુત્રપણે અવતરશે. ત્યારપછી કાંઇક નવ માસ વ્યતીત થશે ત્યારે તે જન્મ પામશે. તેના જન્મસમયે તે નગરની બહાર અને અંદર સુગ ંધથી ખેંચાયેલા ભમરાવડે ધૂસર વર્ણવાળી ઘણા ભાર પદ્મની વૃષ્ટિ અને ઘણા ઘડા રત્નની વૃષ્ટિ થશે. પછી અનુક્રમે ચંદ્રસૂર્યનું દર્શન વગેરે જન્મ સંબધી મહાત્સવ કરીને, તેના માતા-પિતા ખારમે દિવસ પ્રાપ્ત થશે ત્યારે જન્મદિવસને ચેાગ્ય એવું તેનું મહાપદ્મ નામ પાડશે. ત્યારપછી યાગ્ય કાળે કળાના સમૂહને ભણેલા તેને સારા તિથિ, નક્ષત્ર અને મુહૂર્ત્તને વિષે મોટા રાજયાભિષેકવડે અભિષેક કરશે. ત્યારપછી અસ્ખલિત પરાક્રમવાળા, પ્રચંડ પ્રતાપવડે શત્રુને હણનાર, હું પહેલે। હું પહેલા એમ કહીને નમસ્કાર કરાતા રાજાના સમૂહના મસ્તકની માળા( શ્રેણિ )વડે જેના ચરણુ લાલન કરાયા છે એવા તે મહાપદ્મ માટા રાજા થશે. તે મહાપદ્મ રાજા વિજયયાત્રા કરવા નીકળ્યે, તે વખતે પૂર્ણ ભદ્ર અને માણિભદ્ર નામના માટી ઋદ્ધિવાળા અને મોટા પાક્રમવાળા એ દેવા સેનાપતિનુ કા કરશે. તે વખતે તે રાજાએ, ઇશ્વરો, સેનાપતિએ મંત્રીએ અને સામતે વિગેરે પ્રધાન લેાકેા આ વૃત્તાંત જાણીને હર્ષથી વિકસ્વર રોમાંચવાળા થઈને તે મહાપદ્મ રાજાનું ગુરુથી બનેલું દેવસેન એવું બીજું નામ પાડશે. એક દિવસે તે રાજાને શરદઋતુના પૂર્ણ ચંદ્ર જેવા શ્વેત, ચાર દાંતવાળા, સાત અંગે પ્રતિષ્ઠિત અને પુષ્ટ દેહવાળા હસ્તિરત્ન પ્રાપ્ત થશે. તેના પર આરૂઢ
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
થયેલે તે રાવણ હાથી ઉપર બેઠેલા ઇંદ્રની જેમ શોભતે આમતેમ ફરશે. ત્યારે ફરીને પણ તે રાજા, ઈશ્વર વિગેરે પ્રધાન લેકે પોતાના સ્વામીની આવી સિદ્ધિ જેવાથી, મોટા પ્રમાદ( હર્ષ)ને ભાર ઉત્પન્ન થવાથી ચપળ થઈને તે રાજાનું વિમળવાહન એવું ત્રીજું નામ પાડશે. હવે એકદા કવચિત રાજ્યના ભારનું પાલન કરતા તેને પૂર્વભવમાં અભ્યાસ કરેલા તપસ્વીજનેને વિનાશ અને હીલના વિગેરે અનર્થના આશ્રયવાળા કર્મષવડે શ્રમણ સંઘ ઉપર અત્યંત પ્રષિ ઉત્પન્ન થશે.
તેથી કરીને તે પિતાના ધર્મકાર્યમાં ઉદ્યમવાળા એવા પણ કેટલાક તપસ્વીઓને હણશે, વળી બીજાઓને વિવિધ પ્રકારના બંધનો વડે બાંધશે, તે મહાપાપી રાજા કેટલાકને આક્રોશ કરશે (ગાળ દેશે), કેટલાકની હાંસી કરશે, નિર્દય મનવાળે તે કેટલાકના છવિચ્છેદને કરાવશે, કેટલાંકના વસ્ત્ર, પાત્ર, કંબલ વિગેરે ઉપકરણને હરી લેશે, કેટલાક સાધુઓના ભાત પાણીને નિષેધ કરશે, કેટલાકને પોતાના નગર, પુર, આકર અને આશ્રમમાંથી કાઢી મૂકશે અને કેટલાકને પિતાના હાથે જ શીધ્રપણે શવડે મારી નાંખશે. આ પ્રમાણે તેનું અગ્ય કાર્ય જોઈને ત્યારપછી નગરના લેકો ભક્તિવડે મસ્તક નમાવી તેને આ પ્રમાણે વિનંતિ કરશે કે-“હે દેવ ! આપના રાજ્યમાં જે આ પ્રમાણે સાધુઓને ધર્મમાં વિદન થાય છે તે અત્યંત અપયશને કરનાર હોવાથી સાંભળવું પણ ગ્ય નથી. દુષ્ટોને નિગ્રહ, શિષ્ટ (ઉત્તમ) જનેનું પાલન અને પિતાના કુળના કમનું આચરણ, આ જ રાજાએને શ્લાઘાનું સ્થાન છે. બીજા કાર્યથી શું ફળ? સાધુઓની હીલના કરવાથી સર્વત્ર ત્રણ ભુવનમાં અપકીતિ ઉત્પન્ન થાય એ મહાપાપ છે, અને બીજું રાજ્યનો ક્ષય થાય છે. વળી બીજું હે દેવ ! પાપને શમન કરનારા આ સાધુઓ કદાચ કોઈપણ પ્રકારે આપના ઉપર કોપ કરે તે તેઓ એક હુંકાર માત્ર કરીને જ આખું રાજ્ય બાળી નાંખે. એના જ પ્રભાવે કરીને રાજાઓ સુખે કરીને પૃથ્વીને ધારણ કરે છે (પાલન કરે છે), અને આ કારણથી જ સમુદ્રો પણ પિતાની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરતા નથી, તેથી કરીને હે દેવ ! આ તપસ્વીજનને પીડા કરવાથી આપ જરૂર વિરામ પામે, કે જેથી ત્રણ લુવનમાં આપની કીર્તિ કલંક રહિત વિસ્તાર પામે.” આ પ્રમાણે પીરલેકે ઘણા પ્રકારના વચને વડે તેને વારશે ત્યારે ભાવ વિના પણ લોકોની અનુવૃત્તિએ . કરીને તેમનું વચન અંગીકાર કરશે.
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ગૌશાલકના ભાવી ભ. એકદા તે રાજા શ્રેષ્ઠ રથ પર આરૂઢ થઈ બહાર ફરવા નીકળશે. ત્યાં સારા ભૂમિભાગવાળા (સુભૂમિભાગ નામના) ઉદ્યાનમાં ત્રણ જ્ઞાનને પામેલા, વિસ્તારવાળી તેજલેશ્યાના માહામ્યવડે બીજાથી પરાભવ ન પામે તેવા અને વિવિધ પ્રકારના તપનું આચરણ કરવામાં તત્પર સુમંગવી નામના તપસ્વી આતાપના લેતા હશે. તે પ્રદેશથી જતો રાજા તેને જોઈને કારણ વિના તીવ્ર કોપરૂપી અગ્નિ ઉત્પન્ન થવાથી કાર્યોત્સર્ગે રહેલા તે સુમંગળ મુનિ સાથે રથને અગ્રભાગ અથડાવશે. તેના અથડાવાથી તે મુનિ પૃથ્વી પર પડી જશે, તે પાણે ધીમે ધીમે ઉઠીને ફરીથી લાંબી ભુજા કરીને કાર્યોત્સર્ગે રહેશેત્યારે તે રાજા તેને ઊભા થયેલા જોઈને ફરીથી રથને અગ્રભાગ અથડાવશે. તે વખતે પણ તે મુનિ ધીમે ધીમે ઉઠીને તે જ પ્રમાણે કાત્સર્ગો રહેશે; પરંતુ અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ આપીને તેના પૂર્વભવને જાણશે. જાણીને આ પ્રમાણે કહેશે - “ અરે . અધમ રાજા ! તું મહાપ નથી. દેવસેન નથી અને વિમળવાહન પણ નથી, પરંતુ તું મેખલીપુત્ર ગોશાળો છે કે જેણે મહાતપસ્વી એને બાળી નાખ્યા હતા, અને પિતાના ધર્મગુરુની આશાતના કરી હતી; તે અરે ! જે કઢાચ તે વખતે ઉત્તમ મુનિ સર્વાનુભૂતિએ સમર્થ છતાં પણ સામે ઘાત કર્યા વિના અનુપમ (અત્યંત) ઉપશમનું અવલંબન કરીને - તારી દુષ્ટ ચેષ્ટાને સમ્યક્ પ્રકારે સહન કરી, અથવા સુનક્ષત્ર મહામુનિએ સહન કરી, અથવા તે સમગ્ર ત્રણ ભુવનરૂપી રંગમંડપમાં કેઇની તુલ્યતા ન પામે એવા મહામલરૂપ શ્રી મહાવીરસ્વામીએ સહન કરી, પરંતુ હું તે નહિ સહન કરું; તે હવે તું જો મને રથ અથડાવીશ તે હું રથ સહિત, અશ્વ સહિત અને સારથિ સહિત તને પોતાના (મારા) તપના તેજ વડે રાખને ઉકરડો ( ઢગલો) કરી નાંખીશ.” આ પ્રમાણે સાંભળીને તે રાજાને કપાગ્નિ અત્યંત ઉછળશે, તેથી કરીને તે રથને અગ્રભાગ તેને અથડાવશે. આ રીતે ત્રીજી વાર અફળાવેલા તે સુમંગળ સાધુ પ્રશમરૂપી સર્વસ્વને ભૂલી જશે, ગુરુને ઉપદેશ નાશ પામશે અને તે સાત આઠ પગલાં પાછા ફરીને તેના પર તેલેશ્યા મૂકશે. તેથી તે રાજા રથ સહિત, અશ્વ સહિત અને સારથિ સહિત બળી જશે. સુમંગળ સાધુ પણ તેને બાળીને ફરીથી પાછા શુભ અધ્યવસાયમાં આવી, પિતાના દુશ્ચરિત્રની આલોચના કરી, વિચિત્ર પ્રકારના તપકમ વડે કર્મની નિર્જરા કરી, ઘણું વર્ષ સુધી ચારિત્રનું પાલન કરી, એક માસની સંખનાવડે શરીરની સંખના કરી, મરણ પામીને, સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં તેત્રીશ
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
. . શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
-
સાગરોપમના આયુષ્યવાળા દેવ થશે. ત્યાંથી વીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધિપદને પામશે.” આ સર્વ સાંભળી ગૌતમસ્વામીએ પૂછ્યું કે-“હે ભગવન! તે વિમળવાહન કયાં ઉત્પન્ન થશે?” ભગવાને કહ્યું—“હે ગૌતમ! તે મુનિ (સુમંગળ) તે વિમળવાહનને બાળશે ત્યારે તે સાતમી નરકપૃથ્વીમાં અપ્રતિષ્ઠાન નામના નરકાવાસમાં તેત્રીશ સાગરોપમના આયુષ્યવાળે નારકી થશે. ત્યારપછી ત્યાં સર્વત્ર પ્રસરેલા તીણ વજ જેવા શૂળના અગ્રભાગવડે વીંધવાથી ઉત્પન્ન થયેલા મોટા દુઃખને તે નિરંતર તેત્રીશ સાગરોપમ સુધી સહન કરશે. ત્યાંથી નીકળીને મત્સ્યને ભવ પામીને, પૂર્વભવે સાધુને મારવાથી ઉત્પન્ન થયેલા તીવ્ર પાપના દેષે કરીને શસ્ત્રથી હણાઈને, દાહવરની ઘેર વેદનાથી પરાભવ પામીને મરીને ફરીથી સાતમી પૃથ્વીમાં નારકી થશે. ત્યાંથી નીકલીને ફરીથી મત્સ્ય થશે. ત્યાંથી મરીને છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં નારકી થશે. ત્યાંથી નીકળીને સ્ત્રી થશે. ત્યાંથી મરીને છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં નારકી થશે. ત્યાંથી નીકળીને સ્ત્રી થશે. ત્યાંથી મરીને પાંચમી પૃથરીમાં નારકી થશે. ત્યાંથી નીકળીને ઉરગ (સર્પ) થશે. ત્યાંથી મરીને પાંચમી પૃથ્વીમાં નારકી થશે. ત્યાંથી નીકળીને ફરી ઉરગ થશે. ત્યાંથી મરીને ચેથી પૃથ્વીમાં નારકી થશે. ત્યાંથી નીકળીને સિંહ થશે. ત્યાંથી મરીને ચોથી પૃથ્વીમાં નારકી થશે. ત્યાંથી નીકળીને સિંહ થશે. તે મરીને ત્રીજી પૃથ્વીમાં નારકી થશે. ત્યાંથી નીકળીને પક્ષી થશે. તે મરીને ત્રીજી પૃથ્વીમાં નારકી થશે. ત્યાંથી નીકળીને પક્ષી થશે. તે મરીને બીજી પૃથ્વીમાં નારકી થશે. ત્યાંથી નીકળીને ભુજ પરિસર્ષ થશે. તે મરીને બીજી પૃથ્વીમાં નારકી થશે. ત્યાંથી નીકળીને ભુજ પરિસર્ષ થશે. તે મરીને પહેલી પૃથ્વીમાં નારકી થશે. ત્યાંથી નીકળીને સંજ્ઞી અને અસંજ્ઞી થશે. ત્યાંથી પહેલી પૃથ્વીમાં નારકી થશે. પૂર્વે મુનિઘાતથી ઉપાર્જન કરેલા તે પાપવડે નરક સિવાયની બીજી તિર્યંચ ગતિમાં સર્વત્ર શસ્ત્રથી હણાઈને દાહજવરથી વ્યાપ્ત થશે અને મરશે. ત્યારપછી પક્ષી, સરીસૃપ (સર્પ), ઉર પરિસર્પ વિગેરે અનેક ભેદવાળા સ્થળચરેમાં અને જળચરનિમાં ઘણીવાર ઉત્પન્ન થઈને પછી ચતુરિ દ્રિયમાં, ત્રીંદિયમાં, દ્વિદિયમાં અનેક વાર ઉત્પન્ન થઈને, સર્વત્ર શસ્ત્રથી હણાઈને મરણ પામશે. પછી વિવિધ પ્રકારની વનસ્પતિ, વાયુ, અગ્નિ, જળ અને પૃથ્વીની જાતિમાં અસંખ્યાત કાળ વસીને અકાળ મરણવડે મરશે. આ પ્રમાણે પિતાના મોટા દુશ્ચરિત્રરૂપી અગ્નિની જવાળાના સમૂહથી સંતાપ પામેલે તે બિચારો એવું કઈ પણ દુઃખ દુનિયામાં નથી કે જે દુઃખને તે નહીં પામે
આ પ્રમાણે અનેક ભવમાં વારંવાર પડવું અને નીકળવું કરીને કેઈક
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ગૌશાલકના છેલ્લા ભવમાં શ્રમણોપદેશ.
૪ર૭.
‘પ્રકારે કાંઈક કર્મનું વિવર પામીને તે ગશાળકને જીવ રાજગૃહ નગરની બહાર વૈશ્ય( વાણીયા)ની સ્ત્રી પણે ઉત્પન્ન થશે. ત્યાં પણ ઘણા ભવમાં કરેલા સાધુઓના વધથી ઉત્પન્ન થયેલા નિકાચિત કર્મના પ્રભાવના વશવડે તે રાત્રિએ સૂતી હશે, તે વખતે તેણીના આભરણ લઈ લેવાની ઈચ્છાવાળે એક જાર પુરુષ નિર્દય પણે જ તીક્ષણ ખર્ગવડે તેનું ઉદર ચીરી નાંખશે. ત્યાંથી તે મરીને ફરીથી રાજગૃહ નગરની અંદર વૈશ્યની સ્ત્રીપણે ઉત્પન્ન થઈને મરશે. ત્યારપછી આ જ બુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં વિંધ્ય પર્વતની તળેટીમાં બિભેલક નામના ગામમાં બ્રાહ્મણના કુળમાં પુત્રી પણે ઉત્પન્ન થશે. કાળક્રમે તે બાલ્યવયથી મુક્ત થશે ત્યારે તેણીના માતા-પિતા તેણીને એક લાયક બ્રાહ્મણપુત્રની સાથે ભાયંપણે પરણુ શે એકદા તે ગર્ભિણું થશે ત્યારે સસરાના ઘરથી પિતાને ઘેર જતાં માર્ગમાં ઉછળતા પ્રબળ દાવાનળની જવાલાના સમૂહ વડે કેળીયારૂપ કરાયેલી તે મરણ પામીને અગ્નિકુમાર નિકાયને વિષે દેવપણે ઉત્પન્ન થશે. ત્યાંથી વીને મનુષ્યપણે ઉત્પન્ન થઈ, તથા પ્રકારના સદ્દગુરુના દર્શનથી સર્વ ધર્મને બેધ પામીને ભવને વૈરાગ્ય પામીને પ્રવજ્યા ગ્રડણ કરશે. ત્યાં કઈ કઈ બાબતમાં પ્રમાદના વશથી ચારિત્રની વિરાધના કરી અસુરકુમાર દેવજાતિમાં ઉત્પન્ન થશે. આ પ્રમાણે કેટલાક ભમાં વારંવાર ચારિત્રની વિરાધના કરી, વારંવાર ભવનપતિ દેવમાં અને
જ્યોતિષી દેવમાં દેવની સંપદા ભેગવીને, ફરીથી મનુષ્ય ભવ પામીને અતિ ચારના કલંક વિના ચારિત્રનું પાલન કરી સૌધર્મ દેવલોકમાં દેવ થશે. આ પ્રમાણે સાત ભવ સુધી કલંક (અતિચાર) રહિત ચારિત્રનું પાલન કરીને, મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં દઢપ્રતિજ્ઞ નામે ઈભ્ય(વણિક) પુત્ર થઈને સંસાર પરથી વૈરાગ્ય પામી, ધન અને વજન વિગેરેને ત્યાગ કરી, સ્થવિર મુનિની પાસે સર્વવિરતિને ગ્રહણ કરી, છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ વિગેરે વિશેષ પ્રકારના તપકર્મવડે પૂર્વજોની પરંપ પરાએ ઉપાર્જન કરેલા પાપકર્મોને ખપાવી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરશે. ત્યારપછી તે દઢપ્રતિ કેવળી ગુરુજનનું અપમાન કરવાથી થયેલા મહાપાપથી ભવા. ટવીમાં પડવારૂપ - કટુક વિપાક થાય છે એમ જાણવામાં આવતાં પોતાના શ્રમણ સંઘને બેલાવીને આ પ્રમાણે કહેશે – - a “હે દેવાનુપ્રિયે! જમ્બુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં હું પહેલાં શાળક નામને મેખલીપુત્ર હતું. ત્યાં હું ઘણા ફડકપટમાં તત્પર હતે, વિપરીત પ્રરૂપણા કરતે હેતે, સાધુઓને ઘાત કરતે હતો, ધર્મ અને ગુરુને પ્રત્યેનીક (શત્રુ) થિ હતો અને સમગ્ર દેનું કુળડરૂપ હતું. તે વખતે પોતાના તેજ
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
વડે જ અત્યંત દાડુ પામી, બહુ દુ:ખાત્ત થઈ, કરુણાજનક વિલાપ કરતા હું મરણુ પામ્યા. તે પાપના મૂળભૂત ચાર ગતિરૂપ સર્પવડે ભયંકર આ સૌંસારરૂપી અરણ્યમાં ભયંકર દુઃખાને સહન કરતા હું ચિરકાળ સુધી ભમ્યા, તેથી હે દેવાનુપ્રિયે ! આ વૃત્તાંત સાંભળીને કદાપિ સદ્ગુરુનું, સંઘનું અને શાસ્ત્રનુ' પ્રત્યેનીકપણુ' ( શત્રુપણું ) કરશેા નહી'. ઘણા પાપના સમૂહ પણ ગુરુ, સાધુ, સૉંઘ, સિદ્ધાંત અને ધર્મના વાત્સલ્યપણાથી મુહૂ માત્રમાં નાશ પામે છે. ’’ આ પ્રમાણે તે વખતે પેાતાના સાધુઓને શિક્ષા આપીને તે મહત્ત્વવાળા કેવળી ભવ્ય પ્રાણીઓને પ્રતિષેધ કરી શાશ્વતસ્થાન( મેક્ષ )ને પામશે. ' આ પ્રમાણે ત્રણ લેકને પ્રકાશ કરવામાં સૂર્ય સમાન શ્રી વીરજિનેશ્વરે ગૌતમસ્વામીની પાસે ગોશાળાનુ' સમગ્ર ચરિત્ર કહ્યું.
આ પ્રમાણે મહાદુ:ખના વિપાકનુ મૂળ કારણરૂપ તે ગેાશાળાનુ` ચરિત્ર સાંભળીને ઘણા સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા સવે વિશેષે કરીને શુદિકની આશાતના ત્યાગ કરવામાં તત્પર થયા. ત્યારપછી ભગવાન મહાવીર સ્વામી મેંઢકગ્રામ નગરમાંથી નીકળીને શ્રમણસ ઘ સહિત એક ગામથી ખીજે ગામ વિહાર કરતા રાજગૃહનગરમાં પધાર્યાં. તે નગરની બહાર સમીપ દેશમાં ગુણશીલ નામના ચૈત્ય( ઉદ્યાન)માં દેવએ સમવસરણ રચ્યું. પૂર્વના ક્રમે કરીને જગદ્ગુરુ સિંહાસન પર બેઠા, અને મહાકલ્પ વૃક્ષ જેવા ઉત્તમ ધર્મને કહેવા લાગ્યા. તે ધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષને દયારૂપી મૂળ છે, ક્ષમારૂપી માટુ' સ્ક ંધ (થડ) છે, મૂળગુણરૂપી શાખાએવડે વ્યાપ્ત છે, ઉત્તરગુણરૂપી પાંદડાંના સમૂહવડે ઢંકાયેલ છે, અતિશય રૂપી પુષ્પાવર્ડ વિરાજિત છે, યશરૂપી સુગંધવડે ભુવનના મધ્ય ભાગ વ્યાપ્ત કરેલ છે, કામદેવરૂપી સૂર્યના તાપના નાશ કરનાર છે, સ્વર્ગ અને મોક્ષના સુખરૂપી ફળને આપવામાં તત્પર છે અને ઉત્તમ મનુષ્યારૂપી પક્ષીઓવડે સેવવા લાયક છે. આ અવસરે શ્રેણિક રાજા સમવસરણમાં વિરાજમાન ભગવાનને સાંભળીને અભયકુમાર, મેઘકુમાર અને નર્દિષણ વિગેરે પુત્ર અને પરિવાર સહુિત જગદ્ગુરુને વાંદવા માટે ચાલ્યેા. કેવી રીતે ? તે કહે છેઃ
તે રાજાના મસ્તક પર સમુદ્રના પ્રીજીના સમૂહ જેવુ' ઉજ્જવળ છત્ર ધારણ કરવામાં આવ્યું હતું. તેનાથી સૂર્યાંના બિંબના કરણેાના પ્રચાર હરણુ કરાયે હતા, હુ વાળી સ્ત્રીએના કરતલને વિષે વીઝાતા ચામા શાળતા હતા, ગર્જના કરતા મદ્રેન્મત્ત હાથીના મદજળવડે ધૂળના સમૂહ શાંત થયે . હતા, અત્યંત ચપળ અશ્વાના સમૂહવડે પૃથ્વીતળના વિસ્તાર ક્ષેાલ પામતે
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે . અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-રાજગૃહે શ્રેણિકાદિકને પ્રભુને ધર્મોપદેશ. હતે (ખાતે હત), ઝણઝણાટ કરતી સુવર્ણની ઘુઘરીઓના સમૂહવડે વ્યાપ્ત રોના સમૂહવડે તે રાજા પરિવરેલો હતે, ગર્વથી ઉદ્ધત થયેલા હજારો સુભટેવડે સર્વ દિશાઓને સમૂહ રુંધા હત-આ રીતે અત્યંત હર્ષના ઉત્કર્ષને ધારણ કરતે શ્રેણિક રાજા હાથણીના સકંધ ઉપર ચડીને પિતાના નગરમાંથી બહાર નીકળે.
ત્યારપછી તે રાજા સમવસરણમાં પ્રાપ્ત થશે. વિધિપૂર્વક તેની અંદર તેણે પ્રવેશ કર્યો. જગદ્ગુરુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી, વંદના કરી ઉચિત પૃથ્વી પર બેઠે. તે વખતે ભગવાને પણ તેને ઉચિત ધર્મકથા કહી કેવી રીતે ? તે કહે છે –
“હે મોટા પ્રભાવવાળા (ભાગ્યશાળી)! ઈચ્છા સહિત નિર્મળ બુદ્ધિવડે તમે સ્મશાનની જેવા આ ઘર સંસારને વિચારે. તે આ પ્રમાણે-આ ભયંકર સંસારરૂપી મશાનમાં મહાઉદ્ધત અને ફાડેલા મુખવાળી વિષયની પિપાસા રૂપી મોટી શિયાળણું અત્યંત અનિવાસ્તિ પ્રચારવાળી તરફ ઉમે છે, દેવ, મનુષ્ય અને વિદ્યાધરોના પરાક્રમનો પરાભવ કરનારી, મંત્ર અને તંત્રથી ગ્રહણ (વશ) કરી ન શકાય તેવી અને મહાભયંકર જરારૂપી ડાકિણી નિરંતર અનિવારિતપણે પ્રવર્તે છે, મોટી પાંખને વિસ્તારનારા, કેઈની અપેક્ષા વિના જ જીના માહાભ્યને આક્રમણ કરનાર અને સર્વથા પાસે રહેલા કષાયરૂપી ગીધ પક્ષીઓ પ્રસરે છે, વિવિધ પ્રકારના વિકારને આપનારા, જીવિતનું હરણ કરવામાં પણ સામર્થ્યને પામેલા તથા જેને પ્રચાર જાણી શકાય તેવું નથી એવા રોગરૂપી સર્પ વિલાસ કરે છે, થેડા છિદ્રને પામીને પણ જેને તત્કાળ હર્ષને અકર્ષ ઉત્પન્ન થાય છે અને જે ત્રણ ભુવનમાં કર્યા કરે છે એવો મરણરૂપી પિશાચ વિસ્તારને પામે છે, ઈષ્ટને વિયોગ અને અનિષ્ટનો સંયોગ વિગેરે દુઃખરૂપી વૃક્ષોને સમૂહ ચોતરફથી વિવેકરૂપી સૂર્યના કિરણોના પ્રચારને નિવારે છે. આવા સંસારમાં હે દેવાનુપ્રિયે ! સુખની ઈરછાવાળા તમારે ક્ષણ વાર પણ વસવું યોગ્ય નથી.”
આ પ્રમાણે ભગવાને સંસારનું સ્વરૂપ કહ્યું ત્યારે ઘણા જ પ્રતિબંધ પામ્યા, અને ભાવપૂર્વક ઘણું છએ દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિની દીક્ષા અંગીકાર કરી. ત્યારપછી હર્ષ વડે વિકવર શરીરવાળે રાજા પરિવાર સહિત જેમ આવ્યો હતો તેમ પિતાને સ્થાને ગયે. વિશેષ એ કે-મેઘકુમાર નામના રાજપુત્રના હૃદયમાં હર્ષને પ્રચાર વિકવર થયો અને તે સંસાર પરથી અત્યંત વૈરાગ્યને પામે, તેથી તે શ્રેણિક રાજાને અને પોતાની માતાને પ્રણામ કરી કહેવા લાગ્યું કે-“હે માતાપિતા ! હવે હું તમારી અનુમતિથી ભગવાનની
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
સમીપે પ્રત્રજ્યા લેવા ઈચ્છું છું. ' ત્યારે તેઓએ કહ્યું કે હે પુત્ર! યોવનના આરંભ વિષમ છે, કામદેવના ખાણુના પ્રહાર દુઃખે કરીને રક્ષણ (સહન) કરી શકાય તેવા છે, વિષયેની સન્મુખ થતા ઇંદ્રિયરૂપી અા પકડી શકાય તેવા નથી, સુંદર સ્રોજનાના વિલાસે માડુને આપનારા છે, પ્રત્રજ્યાનુ પાલન કરવું અતિ દુષ્કર છે અને પરિષહેા અત્યંત દુઃખે કરીને સહન કરી શકાય તેવા છે; તેથી હે પુત્ર! કેટલાક દિવસા તું રાહ જો.” તે સાંભળી મેઘકુમારે કહ્યું કે-“ હે માતા-પિતા ! આયુષ્યનેા વિલાસ વીજળીના વિલાસ જેવા ચંચળ છે, યુવાવસ્થા શરદઋતુમાં પર્વતની નદીના જળના વેગ જેવું ચપળ છે, રાજય લક્ષ્મી મન્મત્ત સ્રીના કટાક્ષ જેવી ક્ષણુભર છે, યજ્ઞના આર ંભની જેવા ઇષ્ટજનના સયેગા દેખાતા ઘણુા 'વિપ્રયાગવાળા છે, તેથી હવે ગૃહનિવાસે કરીને યુ”. તમે સર્વોથા પ્રકારે ધર્મમાં વિઘ્ન ન કરો.” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે માતાપિતાએ મહાકષ્ટથી તેને અનુજ્ઞા આપી. ત્યારપછી મોટા વૈભવના સમુદાયવડે તેણે ભગવાનની સમીપે પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરી. તેને દીક્ષા ગ્રહણુ કરતા જોઈને ખીજા ઘણા રાજપુત્રા, શ્રેષ્ઠીપુત્રા અને સેનાપતિના પુત્રાએ પણ સંસાર ઉપર વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાથી દીક્ષા ગ્રહણ કરી.
હવે પરિસàાનું દુઃસહપણું હોવાથી અને ચિત્તવૃત્તિનું ચંચળપણુ હાવાથી તે મેઘકુમાર સાધુ અનુક્રમે પહેલી રાત્રિએ જ સૂતા હતા ત્યારે પ્રવેશ કરતા અને બહાર નીકળતા મુનિઓના ચરણુ અથડાવાથી તેની નિદ્રા જતી રહી, તેથી કરીને તેનું મન પ્રત્રજ્યાના ત્યાગ કરવાની સન્મુખ થયું, અને કાઇપણ પ્રકારે આ ધ્યાન કરતા તેની રાત્રિ મહાદુ:ખે કરીને વ્યતીત થઇ. પછી સૂર્યમંડળના ઉદય થયા ત્યારે જેનું મુખ ગ્લાનિ પામ્યું હતુ. એવા તે મેઘકુમાર સાધુ તે સ્થાનથી ઉઠીને પ્રત્રજ્યાના ત્યાગ કરવાની ઈચ્છાથી ભગવાનની સમીપે ગયે.
હવે કેવળજ્ઞાનવડે તે મેઘકુમાર સાધુનું લગ્ન થયેલું મન જાણીને જિનેશ્વરે તેને મધુર વાણીવડે આ પ્રમાણે કહ્યું- હે દેવાનુપ્રિય ! કેમ તું સયમના ચાંગમાં ભંગને વહન કરે છે? પાતે જ અનુભવેલા પૂર્વ ભવન શુ તને નથી સાંભરતા ? આ ભવની પહેલા ત્રીજા ભવે વણ્યમાં હાથી હતા. ત્યાં ચાતરફ પ્રસરતા વનના અગ્નિવડે તાપ પામ્યા અને અત્યંત તૃષાતુર
*
થયા તેથી જળ પીવા માટે ૧ બ્રાહ્મણાના મેગવાળા યજ્ઞ અને વિયેગાળા શ્ર્વસૃજનના સ’ગ.
સ
એક
એક
અગે
સા
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજીમ પ્રસ્તાવ-મેશ્વકુમારના આગલા ભવનુ વૃત્તાંત અને નદિષેણે લીધેલ પ્રત્રજ્યા ૪૩૨
૧૨માં ગયા. ત્યાં કાંઠે જ તે કાદવમાં ખૂંચી ગયા. ત્યાંથી નીકળવાને અસમર્થ થયા. તેવામાં બીજા સામા (શત્રુ) હાથીએ આવી દાંતના અગ્રભાગવડે તેને દૃઢ પ્રહાર કર્યાં, તેથી ઉત્પન્ન થયેલી તીવ્ર વેદનાવડે મરીને તું પૂરીને વિયગિરિમાં હાથીના અધિપતિ ( મોટા હાથી) થયા. ત્યાં એકદા દાવાનળ જોવાથી તેને જાતિસ્મરણુજ્ઞાન થયું'. તેથી ભયના વશથી પીડા પામેલા તેણે વૃક્ષોને ઉખેડી નાંખીને તથા તૃણુ-પળાળ વગેરેને કાઢી નાંખીને, હાથની હથેળી જેવા ચોખ્ખા મોટા પ્રમાણવાળા ત્રણ સ્થ`ડિલ નદીને કાંઠે પેાતાના હાથીના જૂથનું રક્ષણ કરવા માટે કર્યાં. હવે એકદા કદાપિ મોટા વૃક્ષોના પરસ્પરં ઘસાવાથી ઉત્પન્ન થયેલા પ્રલયાગ્નિના જેવા ભયંકર અગ્નિ (દાવાનળ) તે વનને ખાળવા લાગ્યા. તે જોઇને ભય પામેલા તુ સ્થ ંડિલની સન્મુખ દોડ્યો. ત્યાં વાંદરા, હરણ, સસલા, ભુંડ વિગેરેવડે એ સ્થાડિલ ભરાઇ ગયા હતા. તેને એળંગીને ત્રીજા સ્થ`ડિલમાં રહેવા માટે તું ગયા અને ત્યાં ઊભા રહ્યો. તેવામાં શરીર ખરજ આવવાથી ખજવાળવા માટે તે. એક પગ ઊંચા કર્યાં તેવામાં બીજા બીજાં પ્રાણીઓની પ્રેરણાથી (ધાધક્કીથી) એક સસલા પેાતાના જીવની રક્ષાને માટે તારા ઊંચા કરેલા પગની નીચે આવીને રહ્યો તેને પગની નીચે રહેલા જોઈને તે માટી કરુણુાવડે તારા તે પગ સ`કેચીને આકાશપ્રદેશમાં ( અદ્ધર ) ધારણ કર્યાં. ત્યારપછી વનનેા દાવાનળ પણ મોટા વૃક્ષોએ કરીને ભરેલા તે સમગ્ર વનને ખાળીને શાંત થયા, એટલે તે સસલા વિગેરે સર્વ જીવેા જેમ આવ્યા હુતા તેમ પાતપાતાને સ્થાને ગયા. તે વખતે સુધા અને તૃષાથી પીડા પામેલા તું પણ શીઘ્રવેગે કરીને પેાતાના પીડાયેલા (થભાઈ ગયેલા) પગને જાણ્યા વિના જળની સન્મુખ દોડ્યા તેથી એક ચરણના રહિતપણાએ કરીને મોટા પર્વતની જેમ એકદમ પડી ગયા, અને ક્ષુધા-તૃષાથી જ્યામ થયેલા તુ ઘણા ક્લેશથી મરણ પામ્યો. સસલા પરની અનુક’પાથી ઉપાર્જન કરેલા ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યના વશથી સંસારને લઘુ કરી તું હમણાં રાજપુત્ર થયે છે. આ પ્રમાણે હે દેવાતુપ્રિય !. તે વખતે તે' પશુએ પણ તેવા પ્રકારના સસલાના જીવના રક્ષણુવડે જો ઘણાં દુઃખા સહન કર્યાં, તેા બ્રહ્મચારી અને ચારિત્રધર્મમાં તત્પર આ શ્રેષ્ઠ સાધુઓના ચરણાદિકના સંઘટ્ટાએ કરીને પણુ હમણાં તું કેમ સતાપને વહન કરે છે? હું સુંદર ! અ'ગીકાર કરેલા વ્રતના ત્યાગ કરવાથી શરદ ઋતુના પૂર્ણ ચંદ્રની જેવા ઉજજવળ તારા કુળને વિષે આ પૃથ્વી પર ચંદ્રની હયાતી હાય ત્યાંસુધી કલંક થશે. થાડા દિવસના સુખને માટે થઇને મોટા પાપને ઉપાર્જન કરી શુ કાઈ સકણું ( પંડિત પુરુષ )
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. પિતાના આત્માને ભવસાગરમાં પાડે? તે તું કહે” આવા પ્રકારના વચનવડે ભુવનમાં દીવા સમાન શ્રી વિરભગવાને તે શ્રેષ્ઠ મુનિ મેઘકુમાર મહાત્માને પ્રતિબોધ કર્યો ત્યારે તે મુનિનું મન જિનેન્દ્ર કહેલા માર્ગમાં કોઈ પણ રીતે તથા પ્રકારે નિશ્ચળ થયું, જેથી દુષ્કર તપમાં તત્પર રહેલા સાધુઓમાં તે દષ્ટાંતરૂપ થયો. સવેગને કરનારી ભગવાનની અનુશિષ્ટિ (શિખામણ) સાંભળીને બીજા પણ શ્રેષ્ઠ સાધુઓ વિશેષે કરીને અપ્રમાદી થઈ સંયમના ઉદ્યોગને પામ્યા.
હવે અન્ય દિવસે જિનેશ્વરની પાસે ધર્મ સાંભળીને રાજપુત્ર નંદિષણ પણું ભવથકી વૈરાગ્યને પામે. પ્રવ્રયા અંગીકાર કરવાની ઈરછાવાળા તેણે શ્રેણિક રાજા પાસે અને પોતાની માતા પાસે ઘણા પ્રકારના વચને વડે વિનંતિ કરીને જેટલા માં દીક્ષા ગ્રહણ કરવા માટે ત્રણ ભુવનના એક પ્રભુની પાસે ચાલે, તેટલામાં આકાશમાં રહેલી દેવીએ તેને આ પ્રમાણે કહ્યું કે-“હે કુમાર ! તું પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરવાથી વિરામ પામ, કારણ કે હજી તારે ભેગના ફળવાળું ચારિત્રાવરણ કર્મ બાકી છે, તેથી કરીને છેડે કાળ સ્વગૃહને વિષે તું વ. કેમ બહુ ઉત્સુક (ઉતાવળ) થાય છે ? હે પુત્ર ! અતિ વેગથી ( વિચાર રહિત-સહસ) કરેલા કાર્યો પ્રશંસાને પામતા નથી. એગ્ય કાળે ઉદ્યમ કરવામાં આવે છે તે કાર્યને સાધનાર થાય છે, અને સમય વિના ઘણું સીંચ્યું હોય તે પણ ધાન્ય ફળતું નથી.” આ પ્રમાણે સાંભળીને કુમારે કહ્યું કે-“હે દેવી ! કેમ તું આ પ્રમાણે કહે છે ? મેં પિતે જ વિરતિ લેવાની મતિ અંગીકાર કરી છે, તેને શી રીતે ત્યાગ કરું? અથવા તે કુશીલના સંગથી રહિત અને ગાઢ તપવડે અંગને શુષ્ક કરનારા અને તે ચારિત્રાવરણ કર્મ શું કરશે ?” આ પ્રમાણે કહી તે દેવીના વચનની અવગણુના કરીને શીધ્રપણે સમવસરણમાં ગયે. વિશેષ એ કે-જગદ્ગુરુએ પણ તેને તે જ પ્રમાણે નિષેધ કર્યો, તે પણ અત્યંત વેગના વશથી થવાના વિરતિના ભંગને વિચાર્યા વિના જ ભુવનગુરુની સમીપે તેણે પાપ રહિત પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરી. ત્યાર પછી છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ વિગેરે દુષ્કર તપશ્ચર્યા કરતો તે જગદ્ગુરુની સાથે બહાર ગામ અને આકર વિગેરેમાં વિહાર કરવા લાગે. તે વિચિત્ર ( જુદા જુદા) સૂત્રને ભણવા લાગે, નિરંતર તેના અર્થને વિચાર કરવા લાગે, ગુરુની પાસે જ રહેતે હતે, સ્થિરચિત્ત પરિષહોને સહન કરતે હતા, સંય મનું પાલન કરવામાં તત્પર હતા, વિષ ઉપર અત્યંત વૈરાગ્યને ધારણ કરતે હતે તથા સ્મશાન અને શૂન્ય આશ્રમ વિગેરે સ્થાનમાં નિરંતર . આતાપના લેતે હતે. હવે એકદા કદાચિત એકલવિહારી પ્રતિમાના કમને
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-નંદિષેણ દીક્ષાવણન.
૪૩૩ કરવાની ઈચ્છાવાળા તે મહાત્માએ છઠ્ઠનું પારણું આવ્યું ત્યારે શિક્ષા લેવા માટે એકલા જ અનાગ(અજ્ઞાનપણા)ના દેષથી સહસા વેશ્યાના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો અને ધર્મલાભ કહ્યો. તે વખતે વેશ્યાએ હાંસી સહિત તેમજ વિકાર સહિત કહ્યું કે-“ હે સાધુ! દ્રવ્યલાભ મૂકીને મારે ધર્મલાભવડે કાંઈ કાર્ય નથી.” તે સાંભળીને “ અહો ! આ મૂખે સ્ત્રી હમણાં મને પણ કેમ હસે છે ?” એમ વિચારીને તેણે પિતાના તપની લબ્ધિવડે તત્કાળ છાપરાના એવા ઉપર રહેલા તૃણને ખેંચીને ઘણો મોટો રનને ઢગલો પાડ્યું, અને આ દ્રવ્યલાભ” એમ કહી નીકળી ગયા. તે જોઈ તેણીએ આનંદ સહિત કહ્યું કે-“હે ભગવન! આ દુષ્કર તપનું આચરણ મૂકી ઘો અને મારા સ્વામી થાઓ; નહિ તે હું મારા જીવન નાશ કરીશ.” આ પ્રમાણે તેણીએ ફરી ફરીથી કહ્યું ત્યારે ભાવિત મતિવાળા છતાં પણ, તપવડે શેષિત અંગવાળા છતાં પણ અને વિષયને દેષ જાણતા છતાં પણ કર્મના વશથી ભગ્ન પરિણામવાળા થઈને તેમણે તેણીનું વચન અંગીકાર કર્યું. વિશેષ એ કે-“જે હું હંમેશાં દશ અથવા તેથી અધિક ભવ્ય પ્રાણીઓને પ્રતિબંધ ન કરું તે વિષની જેમ વિષયને ત્યાગ કરીશ.” એવી પ્રતિજ્ઞા તેણે ગ્રહણ કરી. પછી દેવતાના અને જગદુગુરુના પણ તે વચનને ચિંતવતા તેણે મુનિવેષનો ત્યાગ કર્યો, અને તે મહાત્મા વેશ્યાના ઘરમાં રહ્યા. ત્યાં તે વિષયસુખને ભેગવવા લાગ્યા, તથા ધર્મકથાવડે ભવ્ય પ્રાણીઓને બંધ કરીને તેમને પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવા માટે જિદ્રની પાસે મોકલવા લાગ્યા. હવે એકદી કદાચિત્ ભગના પળવાળું કર્મ ક્ષીણ થયું ત્યારે તેની બુદ્ધિ વૈરાગ્યને પામી, એટલે તે આ પ્રમાણે વિચાર કરવા લાગ્યા.
સાંસારિક સુખ તુચ્છ છે, આયુષ્ય વીજળી જેવું ચપળ છે, યુવાવસ્થા ક્ષણભંગુર છે અને શરીર રોગો વડે વ્યાપ્ત છે, તથા ધર્મની સામગ્રી મળવી દુર્લભ છે. જેણે શિયળવ્રત ખંડિત કર્યું હોય તેમને નિરંતર દુસહ દુખે આવી પડે છે. આ પ્રમાણે હેવાથી હવે મારે અહીં રહેવું યોગ્ય નથી.” એમ વિચારીને પછી તેણે જગદ્ગુરુની પાસે જઈ ફરીથી પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરી અને પિતાના દુશ્ચરિત્રની આલેચના કરી, જિતેંદ્રની સાથે વિચારવા લાગ્યા. ત્યારબાદ ભાવ સહિત ચિરકાળ સુધી દીક્ષા પર્યાયનું પાલન કરી તે નંદિષેણ સાધુ કાળ કરીને દેવપણું પામ્યા.
હવે અહીં તે સુદાઢ નામના નાગકુમાર દેવે પ્રથમ ભગવાન વહાણ ઉપર ચડ્યા હતા ત્યારે તેને ઉપસર્ગ કર્યા હતા, તે આયુષ્યને ક્ષય થયે * ૫૫
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ચ્યવને એક દરિદ્રીના કુળમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયા. તે વૃદ્ધિને પામ્યા (માટો થયા) ત્યારે ખેડુતની વૃત્તિ (ધ ંધા) કરીને આજીવિકા કરવા લાગ્યા. તે અવસરે તે ખેડુત જેટલામાં હળવર્ડ પેાતાના ક્ષેત્રને ખેડતા હતા તેવામાં તે ગામમાં ભુવનના એક અધુરૂપ ભગવાન પધાર્યાં. તે વખતે ભગવાને તેના પરની દયાને લીધે તેને પ્રતિધ કરવા માટે ગૌતમસ્વામીને મેકલ્યા. એટલે તે તેની પાસે ગયા. ગૌતમસ્વામીએ તેને કહ્યુ કે-“ હે ભદ્ર! તું આ શુ કરે છે ? ” ખેડુતે કહ્યું- આ અધમ વિધાતા (નશીખ) જે કરાવે તે કરું' છું, કળાની કુશળતા વિનાના અમારી જેવાને બીજો જીવવાના ઉપાય કયાંથી હાય ? ” ગૌતમસ્વામીએ કહ્યુ :—
“હે મુગ્ધ ! આવા પ્રકારના ગાઢ કલેશથી ઉપાજૅન કરેલા ભાજનિધિવડે દિવસને નિર્ગમન કરતા તારી આ શી હુશિયારી છે ? અથવા આવુ કાર્ય કરવાથી તને શું શરીરનું સુખ પ્રાપ્ત થાય છે ? આશે। વિષયને વ્યામાહુ છે? આનાથી સારા આચરણની શી પ્રાપ્તિ સભવે છે ? ક્રિય સુખની ઇચ્છાવાળા તારી જેવાને આને ત્યાગ કરવા કઈ પણ દુષ્કર થતા નથી, કારણ કે આ સમયે પણ મહાસત્ત્વવાળા ધન્ય પુરુષા મણિ, સુવર્ણ અને રત્નના મોટા ઢગલા, યુવાન સ્ત્રીએ અને મનહર ગૃહેને સર્પની જેમ છાડીને ધર્મને વિષે લાગે છે. વળી બીજા કેટલાક પુરુષા મરણુપર્યંત મોટા દારિદ્રોથી અત્યંત પીડા પામ્યા છતાં પણ પાપના આરામાં પ્રવત્તને આખા જન્મ ગુમાવે છે, તે બીજા જન્મમાં પણ તે જ પ્રમાણે વારંવાર દુઃખથી તાપ પામીને થાડા જળમાં મત્સ્યની જેમ તરફડીયા મારે છે. પરંતુ તેઓ જો ઘરના વ્યાપારના લાખમા ભાગે પણ ધર્મકાર્યાંને વિષે ઉદ્યમ કરે તે અનુપમ (ઘણા) દુ:ખના દ્વારને રુ'ધે છે. વળી બીજી એક તરફ્ ઇચ્છા પ્રમાણે ભાગાપભાગની પ્રાપ્તિ કરવામાં ઉત્કૃષ્ટ ધન પ્રાપ્ત થાય છે, અને ખીજી તરફ સજ્જનાને પ્રશંસા કરવા લાયક પ્રવ્રજ્યા પ્રાપ્ત થાય છે. વળી એક તરફ છ ખ’ડના અધિપતિ મહારાજાની સેવા કરાય છે, અને બીજી તરફ સદ્ધર્મમાં આસક્ત મુનિજનની સેવા કરાય છે. હું સુંદર! આ એ પ્રકારની ગતિ લેાકમાં સુપ્રસિદ્ધજ છે. આમાંથી કાઇ પણ એકને જે કુશળ પુરુષા હાય તે અંગીકાર કરે છે, તેથી કરીને હું મહાસત્ત્વ ! તું આ ખેતીના કર્મને છેડી દે અને ધનું આચરણ કર. દીન અને દુઃખી પ્રાણીઓને આ એક જ ઉત્તમ શરણુ છે.” આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું ત્યારે બળદ સહિત હળને મૂકીને, તે ખેડુત તેના ચરણુને નમીને ભક્તિવડે ભરપૂર થઈ કહેવા લાગ્યા કે-“ હે ભગવન ! જ્ઞાન
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
અટ્ટમ પ્રસ્તાવ-ક-દીક્ષા.
૪૫
રહિત મારી જો કાંઇ પણ ચાગ્યતા હોય, તે "સારવાસથી વિરક્ત થયેલા મને તમારી દીક્ષા આપે.” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે જો કે તે પરાવર્તન પામવાના હતા ( દીક્ષા મૂકી દેવાના હતા ) તે પણુ “ આને આધિમીજ પ્રાપ્ત થાય છે ” એમ જાણીને શ્રી ગૌતમસ્વામીએ તેને તત્કાળ દીક્ષા આપી. આ પ્રમાણે દીક્ષિત થયેલા તેની સાથે ગૌતમસ્વામી ભગવાનની સન્મુખ ચાલ્યા. પછી જગદ્ગુરુની દૃષ્ટિના વિષયમાં (નજરમાં) આવેલા તે ખેડુતને સિંહના ભવમાં ઉપાર્જન કરેલા મેોટા વૈરના વશપણાથી પ્રજ્યાની પ્રાપ્તિ નાશ પામી, અને તેને ઘણું! કાપ ઉત્પન્ન થવાથી તે કહેવા લાગ્યા કે-“ હે ભગવન ! આ કાણુ છે ? ” ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે - અમારા ધર્મગુરુ છે. ” તેણે કહ્યું-“ જો આ તમારા ધર્મગુરુ છે, તેા મારે તમારું. પણ કામ નથી. પ્રત્રજ્યાએ કરીને સર્યું .” એમ કહીને રજોહરણના ત્યાગ કરી દોડીને પોતાના ખેતરમાં ગયા. ત્યાં પેાતાના ખળો ગ્રહણ કર્યાં, હળ ઊભું કર્યું અને પ્રથમની જેમ ખેડવા લાગ્યા. ગૌતમસ્વામી પણ મનમાં વિસ્મય પામીને ભગવાનને પ્રણામ કરી કહેવા લાગ્યા કે—
ભુવનને વિષે · આશ્ચર્યકારક
મહાપ્રભાવવડે પ્રાણીસમૂહની પીડાને હરણ કરનારા હૈ જગન્નાથ ! મેં આજે આ અસમાન ( મેટું ) " આશ્ચય જોયુ.. તે એ કે-આપનું દર્શન સુખકારક છતાં પણ તે ખેડુત દૂરથી જ સૂર્યના તેજને ઘુવડ સહુન ન કરે તેમ આપના તેને સહન કરવાને અશક્ત થઇ, પાતે અંગીકાર કરેલી પ્રત્રજ્યાના ત્યાગ કરી, ભ્રાંતિ સહિત વિપરીત મતવાળા થઈ, પેાતાના ક્ષેત્રની સન્મુખ અત્યંત શીવ્રતાથી દોડી ગયા. આપની કથા ( નામ ) પણ મનુષ્યને અપૂર્વ સàાષ ઉત્પન્ન કરે છે, તેા પછી ચૈત્યવ્રુક્ષ વિગેરે આઠ પ્રાતિહાર્યŕથી શેલતુ આપનુ' રૂપ સ ંતેષ ઉત્પન્ન કરે તેમાં શું કહેવું ? ” તે સાંભળી જગદ્ગુરુ ખેલ્યા કે હે ગૌતમ ! તે આ કેસરીસિંહના જીવ છે કે જે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવને કાળે મે તેને એ પ્રકારે ફાડી નાંખ્યા હતા. તે વખતે કેપથી તરપૂડતા શરીરવાળા તેને મારા સારથિરૂપ તમે “ સિંહવડે સિંહ હણુાયા છે” ઇત્યાદિક મધુર વચનવડે શાંતિ આપી હતી. તે વખતને અનુસરનારા દોષે કરીને આ લવમાં પણુ મારે વિષે તે વૈરને ધારણ કરે છે. તેથી જ તેને પ્રતિધ કરવા માટે મેં તમને મેકલ્યા હતા. આ પ્રમાણે પૂર્વકર્મના વશમાં વનારા પ્રાણીએ આ સંસારમાં વિવિધ પ્રકારના વ્યાપાર (ચેષ્ઠા) કર્યા કરે છે; તેથી ખરી રીતે જોતાં કાંઈ પણ આશ્ચય છે જ નહી.”
66
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. આ પ્રમાણે ગૌતમને કહીને સ્વામી તામલિપ્તિ, દશાર્ણપુર, વીતભય પણ, ચંપાપુરી, ઉજજયિની નગરી, ગજપુર, કાંપીય નગર, નંદિપુર અને મથુરા નગરી વિગેરે મોટા નગરમાં ભવ્ય પ્રાણીઓને પ્રતિબંધ કરતા પ્રસન્નચંદ્ર, દશાર્ણભદ્ર, ઉદાયન, શાલ અને મહાશાલ વિગેરે રાજાના સમૂહને પ્રત્રજ્યા આપી, ચંડપ્રદ્યોત, અરિમર્દન અને જિતશત્રુ વિગેરે રાજાઓના સમૂહને શ્રાવકધર્મમાં સ્થાપન કરી કેટલાક કાળ પછી રાજગૃહ નગરમાં પધાર્યા. અને ત્યાં–
કકેતન, નીલ, લેહિતાક્ષ વિગેરે રોના સમૂહવડે એક જનપ્રમાણુ ભૂમિમાં દેએ ભૂમિતળ બાંધ્યું. પછી મણિરત્નને, જાત્ય સુવર્ણ અને રૂપાને એમ ત્રણ શ્રેષ્ઠ પ્રાકાર (કિલા) દરવાજા સહિત તત્કાળ બનાવ્યા. તે ત્રણ પ્રકારની વચ્ચેના પ્રાકારને મથે વિચિત્ર રત્નોના સમૂહના કિરણો વડે વ્યાપ્ત અને જગદ્ગુરુને લાયક સિંહાસને સ્થાપન કર્યા. તેમાં પૂર્વ દિશા સિવાયના બાકીના ત્રણ સિંહાસન ઉપર ત્રણ જગતના જીવને વિસ્મય કરનારા ભગવાનની જેવા જ ત્રણ રૂપ બનાવ્યાં (સ્થાપન કર્યા). બળતાં અગરુ, ઘનસાર, સેહક વિગેરે ધૂપના સુગંધવડે સર્વ દિશાઓને સુગધી કરનાર ધૂપધાણાના સમૂહ ચેતર મૂકવામાં આવ્યા. કકેલી વૃક્ષના પાંદડાંને ધીમે ધીમે કંપાવતે અને દવાઓના સમૂહને પ્રજાવતે શીતળ વાયુ તીર્થકરના પ્રભાવથી વિસ્તાર પામ્ય (વાવા લાગે). આ પ્રમાણે સર્વ આદરવડે દેવોના સમૂહે સમવસરણ રચ્યું ત્યારે પૂર્વ દિશાના સિંહાસન પર પ્રભુ પૂર્વાભિમુખે બેઠા. તે વખતે જગદુગુરુની પ્રવૃતિમાં નીમેલા પુરુષોએ શ્રેણિક રાજાને જિનેશ્વરના આગમનના સમાચાર આપ્યા, ત્યારે તે રાજા અભયકુમાર વિગેરે કુમાર સહિત હર્ષથી વિકસ્વર થયેલા શરીરવાળે થઈને ભગવાનને વાંદવા માટે તત્કાળ સમવસરણમાં આવ્યો. તથા અસુર, સુર, વાણવ્યંતર, જ્યોતિષી વિગેરે દેવે પણ આવ્યા. તેઓ મોટી ભક્તિના સમૂહવડે ત્રણ પ્રદક્ષિણા પૂર્વક નાથને નમીને સદ્ધર્મ સાંભળવા માટે પિતા પોતાના સ્થાને બેઠા. ત્યારપછી ભુવનગુરુ ભગવાને ભવ્ય પ્રાણીઓને સંસારના ભયને હરણ કરનાર ઉત્પાદ, વ્યય અને પ્રૌવ્ય એ ત્રિપદીથી યુક્ત સમગ્ર વસ્તુના પરમાર્થને કહ્યો. ભુવનબંધુ ભગવાને દેશના આપી ત્યારે સમગ્ર પદાર્થોને જાણતા છતાં પણ ગૌતમસ્વામીએ ભવ્ય પ્રાણીઓના બોધને માટે આ પ્રમાણે કહ્યું (પૂછયું) કે-“હે ભગવન! વારંવાર થતા જન્મ, જરા, મરણ અને શેકથી ભરેલા આ સંસારનું મૂળ કારણ શું છે? કે જેથી આ . સંસારમાં રહેલા છ વૈરાગ્ય પામતા જ નથી તથા આપના ચરણકમળની
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ–અણુવ્રત સ્વરૂપ.
૪૩૭
પૂજા વિગેરે વ્યાપારમાં ઉદ્યમ કરતા નથી ? તેમજ ભાવપૂર્વક દેશિવતિ કે સર્વવિરતિને ગ્રહણ કરતા નથી ? ” ત્યારે જિનેશ્વરે કહ્યું કે-“ હું ગૌતમ ! તેનું મૂળ કારણુ મિથ્યાત્વ અને અવિરતિ છે. તેને પામેલા જીવા ભવભ્રમણથી વૈરાગ્ય પામતા જ નથી, જિનેશ્વરને પણ બહુમાનતા નથી, અને વિરતિને પણ, ગ્રહણુ કરતા નથી. અથવા તે મિથ્યાત્વરૂપી મદિરાથી મત્ત થયેલા જીવે કયા અકાર્યને ન કરે ? જો કદાચ તેઓ પશુ અત્ય ́ત કઠણ એવી કર્મરૂપી ગ્રંથિને કોઇપણ પ્રકારે ભેદીને સમ્યક્ત્વ પામે તે તેએ સસારના વાસથકી વૈરાગ્ય પામે, અને તેથી તેઓ જિનેશ્વર અને સાધુની પૂજાર્દિક ધર્માંકામાં ઉદ્યમ કરે; પરરંતુ તેવા પ્રકારના કર્મના વશથી તેઓ પણ વિરતિ ગ્રહણ કરવામાં સમર્થ થતાં નથી, કારણ કે દેશવિરતિ પણ વિશેષ પ્રકારના કર્મના ક્ષયાપશમથી જ થાય છે, તેા પછી ઉત્તમ મુનિજનને કરવાને ઉચિત એવી સર્વવિરતિ તે કયાંથી જ પ્રાપ્ત થાય ?” આ પ્રમાણે સાંભળીને ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે-“ હે ભગવન ! જો એમ છે તે। સમકિતરૂપ રત્નના લાભથી અધિક ગુણનુ સ્થાન આ વિરતિપણું છે, તે હૈ જગદ્ગુરુ! ઘરના મેટા વ્યાપારામાં જેમનુ ‘મન પરાવાયેલુ છે એવા ગૃહસ્થીઓને દેશથી વિરતિ પણ શી રીતે સલવે ? તે કહેા. ” ત્યારે જગદ્ગુરુએ કહ્યું કે- પાંચ, ત્રણ અને ચાર એમ બાર તેમાંના એક પણ વ્રતનું ગ્રહણ કરવામાં તે દેશિવરિત નિર્દોષ થઇ શકે છે. ” તે સાંભળી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે-“ જો એમ છે તા હૈ જિનેંદ્ર ! ઉદાહરણ સહિત અને ભેદે સહિત તે સ તા કહા, કારણ કે હું ભગવન ! આપના વિના ખીજે કાઈ આ ખામત દેખાડવા શક્તિમાન. નથી. સર્વ આકાશને પ્રકાશિત કરવામાં સૂર્ય જ સમ છે.” આ પ્રમાણે તેમણે કહ્યું ત્યારે ધર્મરૂપી પ્રાસાદના મૂળ સ્તંભરૂપ શ્રી વીર ભગવાને કહ્યું કે- હે ગૌતમ ! હું આ સર્વ કહું છું તે તમે સાંભળે. પાંચ અણુવ્રતા છે, ત્રણ ગુણવ્રતા છે અને ચાર શિક્ષાવ્રત છે. આ માર વ્રત, તે ગૃહસ્થી લાકની વિરતિ છે. તેમાં અણુવ્રતને વિષે કહેલું. પ્રાણાતિપાતવિરમણુ નામનુ' વ્રત સર્વ ત્રતામાં પ્રધાન છે. તે પ્રાણાતિપાત એ પ્રકારે છે, એમ બુધ્ધિમાન પુરુષે જાણવું. તે સૂક્ષ્મ અને સ્થૂળ. તેમાં જે સૂક્ષ્મ છે તે એકે દ્રિય જીવના વિષયવાળું છે અને સ્થૂળ છે તે હ્રીંદ્રિયાક્રિકના વિષયવાળું છે. તેમાં જે સ્થળ પ્રાણાતિપાત છે તે પણ સ'કલ્પ અને આરંભે કરીને એ પ્રકારનું છે. તેમાં પાસે જઇને એટલે જાણીને-ઉપયાગપૂર્વક જે પ્રાણીને નાશ કરવા તે સંકલ્પથી સ્થૂળ પ્રાણાતિપાત છે, અને રાંધવું, ખેતી કરવી વિગેરે
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩.
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ક્રિયા કરતાં જે શ્રીક્રિયાક્રિક મરી જાય તે આરંભથી સ્થૂળ પ્રાણાતિપાત છે. હવે સંકલ્પ પશુ સાપરાધ અને નિરપરાધ એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં શરીર, ધન વિગેરેને જે હરણ કરે તે સાપરાધ છે અને તે સિવાય બીજા નિરપરાધ છે. આ પ્રમાણે જાણીને સ્થૂળ અને અપરાધ રહિત જીવને સંકલ્પવડે ( ઈરાદાપૂર્વક ) દ્વવિધત્રિવિધાદિક ભેદે કરીને હણવા નહીં. આ પ્રમાણે જીવના વધની વિરતિ ગ્રહણ કરવાથી સુંદર અને અનુકંપા(દયા)માં તત્પર શ્રાવકે અત્યંત કાપ આવે તે પણ ગાય અને મનુષ્યાદિકના વધ કરવા નહીં. ખધ, વધ, વિચ્છેદ, ઘણા ભાર ભરવા અને ખાવા-પીવાના વિચ્છેદ કરવા આ પાંચ અતિચારો છે. તે પહેલા વ્રતની વિકૃતિને દૂષણ કરનારા છે. આ વ્રતમાં દૂષણુ લગાડવાથી સર્વ ધર્મવ્યાપાર નિષ્ફળ છે, અને કષ્ટવાળુ અનુષ્ઠાન પણુ અરણ્યમાં રૂદનની જેમ નિરર્થક છે; કેમકે પ્રાણીના વધમાં આસક્ત થયેલા પ્રાણી તેવું કાંઈક પાપ આચરે છે કે જેથી તે નકાદિક ગતિમાં જઇને એક નિમેષ માત્ર પણ સુખને પામતા નથી, તેમજ સર્વ ઠેકાણે ( તિર્યં*ચ અને મનુષ્ય ગતિમાં ) ઉપક્રમવાળું અને અલ્પ આયુષ્યને પામે છે. અથવા હૅરિવ રાજાની જેમ પ્રિય પુત્રના વિયેગને પામે છે. '
""
આ પ્રમાણે સાંભળી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે હે ભગવન ! આ રિવમ રાજાધિપ આપે કહ્યો. તે કેણુ ? ત્યારે ભગવાન ખેલ્યા કે- હૈ ગૌતમ ! સાંભળે ! આ ભરતક્ષેત્રમાં કુરુદેશમાં ગજપુર નામનું નગર છે. ત્યાં અસંખ્ય ધનવાળા દત્ત નામના બ્રાહ્મણ રહેતા હતા. તેને રૂપ અને યૌવન વિગેરે ગુણવાળી શ્રી નામની ભાર્યાં હતી. તથા સર્વ કાર્યમાં પૂછવા લાયક, પ્રાણથી અધિક પ્રિય અને પ્રશમ, સુશીલ વિગેરે સર્વ ગુણવાળા નંદ નામના બાળમિત્ર હતા. તે કોયલની જેવા અત્યંત કોમળ કઠવાળા હતા, તેથી પેાતાના તથાપ્રકારના ગૃહવ્યાપાર સમાપ્ત કરીને નગરની બહાર નિર્જન પ્રદેશમાં જઈને સંગીતના વિનાદને કરતા હતા. એ પ્રમાણે કેટલાક દિવસા ગયા. ત્યારપછી એક દિવસ તે દત્ત નામના ઉત્તમ બ્રાહ્મણને માટી શિવેદના પ્રગટ થઈ. તેના વશથી તેની રતિ ( મનની પ્રીતિ ) નાશ પામી, સંતાપ વિકાસ પામ્યા, શરીરના અવયવેા શિથિલ થયા, દુષ્ટ સ્ત્રીની જેમ નિદ્રા ચક્ષુના વિષયથી દૂર જતી રહી, ભેાજનની ઈચ્છા નાશ પામી અને જીવવાની આશા તૂટી ગઈ ( નષ્ટ થઈ). આ પ્રમાણે વિષમ દશાને પામેલા તેણે ન મિત્રને એલાવ્યા, અને તેને કહ્યુ કે-“હું મિત્ર ! કાંઇ પણ ઉપાય કર. સર્વથા પ્રકારે જાણે બન્ને નેત્રાને ઉખેડી નાંખતી હાય તેવી મહાબળવાન મસ્તકની પીડા થાય
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
* * * *
* *
* ૧/૧
• અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-પ્રથમ અણુવતે-હરિવર રાજાની કથા. ૪૩૯ • છે, સુખશય્યામાં રહ્યા છતાં પણ જરા પણ નિરાંતે બેસી શકતો નથી. જો કે પણ પ્રકારે મને જરા નિદ્રા માત્ર જ આવે તે હું મારા આત્માને ફરીથી જીવતે થયે માનું.” આ પ્રમાણે તેનું દીન વચન સાંભળીને નંદે કહ્યું કે“હે પ્રિય મિત્ર ! ધીરજ રાખ, કાયરપણુને ત્યાગ કર. હું તે પ્રકારે કરીશ કે જે પ્રકારે થોડા કાળમાં જ સારા શરીરવાળો થઈશ.” આ રીતે તેને ધીરજ આપીને રાત્રિને સમયે તેણે તેને કાગલી નામનું ગાયન આરંભ્ય. - જેમ જેમ ગીતને ઇવનિ દત્તના કર્ણ વિવરમાં પેસતે હતું તેમ તેમ નિદ્રા પણ જાણે લજજા પામી હોય તેમ ધીમે ધીમે આવવા લાગી. એ પ્રમાણે નિદ્રા આવવાથી તે દત્ત અત્યંત ઊંઘી ગયે. તે વખતે તેની ભાર્યાનું હૃદય તે નંદના કર્ણને સુખ કરનારા ગીતના શબ્દવડે હરણ કરાયું, અને તેમાં જ તે એક મનવાળી (તલ્લીન) થઈ. રાત્રિ વ્યતીત થઈ ત્યારે દત્તની પણ શિરોવેદના નાશ પામી. શરીરની સુખાકારી થઈ. એક દિવસ એકાંતમાં શ્રીએ નંદને પ્રેમ સહિત કહ્યું
- “હે સુખને આપના! જેમ તમે તમારા મિત્રના શરીરની પીડા હરણ કરી તેમ હવે મારા પણું શરીરના સંતાપને હરણ કરે.” આ પ્રમાણે સાંભળી સાજુપણાને લીધે તેણીના મનમાં રહેલા અભિપ્રાયને નહીં જાણવાથી નંદે કહ્યું કે-“હે સારા શરીરવાળી ! તને શાને સંતાપ છે ?” ત્યારે તેણુએ કહ્યું કે
હે સુંદર ! તમે પોતે જ સંતાપ કરીને જાણતા નથી ? શું હું સત્ય કહું?” તેણે કહ્યું—“ કહે, શ દોષ છે ?ત્યારે તેણુએ મધુર ગીતના શ્રવણથી આર. ભીને અત્યંત અનુરાગના સંબંધવાળો સર્વ પિતાને વૃત્તાંત કહ્યો. તે સાંભળીને તેને અસુંદર ભાવ જાણીને નંદ તેણીને કહ્યું કે-“હે સારા શરીરવાળી ! તમે કેમ આમ બેલે છે ? જે કાર્ય કરવાથી પોતાના કુળને દૂષણ લાગે છે, અને સર્વ દિશાઓમાં અપયશ ફેલાય છે તેવું કાર્ય ધીર પુરુષે કઈ પણ રીતે મરણ આવ્યા છતાં પણ કરે નહીં. વળી પારદારમાં આસક્ત થયેલા મનુષ્યને નરકમાં વિવિધ પ્રકારની વેદનાઓ પ્રાપ્ત થવાનું શાસ્ત્રમાં સંભળાય છે, તે હે મૃગાક્ષી ! ખોટી વાંછાને ત્યાગ કર.” આ પ્રમાણે ઘણા પ્રકારના વચનેવડે તેણીને સમજાવીને તે મહાભાગ્યવાન નંદ તે સ્થાનથી શીઘ્ર વેગે કરીને નીકળી ગયે.
આ સર્વ વૃત્તાંત ભીંતને ઓથે રહેલા દત્તે સાંભળ્યું. તે વખતે તેણે વિચાર કર્યો કે-“અહો ! કાર્ય વિનાશ પામ્યું કે જેથી મારી ભાર્યાએ નંદની સાથે આ પ્રમાણે વાત કરી. હું ધારું છું કે-“નંદ મને અહીં રહેલે જાણીને
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
પિતાને અભિપ્રાય ગુપ્ત રાખવા માટે શુભ આચારવાળા પોતાના આત્માને દેખાડતે આ પ્રમાણે બલીને આ સ્થાનથી શીઘ્રપણે જતો રહ્યો તેથી મારે ઉપેક્ષા કરવી યોગ્ય નથી; કેમકે સ્ત્રીઓનું ચિત્ત બીજા પુરુષોમાં ખેંચાયેલું (આસક્ત) હોય તો તે કોઈક વખત પિતાના મનોરથમાં વિદન કરનાર પતિ છે એમ સંભાવના કરીને (ધારીને) વિષ વિગેરે દેવાવડે પતિને વિનાશ કરે, અથવા પિતે વિનાશ કરવામાં અસમર્થ હોય તે તેને વિનાશ કરવા માટે જાર પુરુષને પ્રેરણા કરે. તેથી કરીને જેટલામાં હજુ સુધી કોઈ પણ વિનાશ થયો નથી તેટલામાં આ નંદને હું મારી નાખું, કેમકે તે સર્વથા પ્રકારે સારો નથી. અન્યથા કેમ તે મારી સ્ત્રીની સાથે એકાંતમાં રહે? શું તે નથી જાણત કે પરસ્ત્રીના ઉપર ચક્ષુ નાંખવી પણ સપુરુષોને લાયક નથી, તે પછી અત્યંત પ્રેમ સહિત પરસ્પર એકાંતમાં વાતચીત કરવી તે શાની એગ્ય હોય ?” આ પ્રમાણે નિશ્ચય કરીને તેને મારી નાંખવા માટે તે ઉપાય ચિંતવવા લાગ્યો. તેની સ્ત્રી પણ કામવિકારને નિગ્રહ નહીં કરી શકવાથી અપયશની અપેક્ષા રાખ્યા વિના અને સ્ત્રીઓને સ્વભાવ જ ગાઢ અનુરાગવાળ હેવાથી
જ્યાં જ્યાં માણસને મળે તે નંદને જોતી હતી ત્યાં ત્યાં જાણે આળેખેલી હોય, ખંભિત થઈ હોય અને ચેતના રહિત થઈ હોય તેમ નિશ્ચળ થઈને નિમેષ રહિત દષ્ટિવડે તેને જ જોઈ રહેતી હતી. તેણુને તથા પ્રકારની જોઈને દત્ત ઘણી રીતે સંતાપ પામતો હતે. નંદ પણ શુદધ શીલપણને લીધે પૂર્વના પ્રવાહે કરીને જ શંકા વિના તે(દત્ત)ની પાસે હંમેશાં આવતે હતો. એકદા પૂર્વના ઉપકારને નહીં ગણીને, ચિરકાળના ઉત્પન્ન થયેલા નેહને ત્યાગ કરીને, યુક્તાયુક્તને વિચાર નહીં કરીને અને પરલેકના ભયની અપેક્ષા નહીં રાખીને તે દત્ત બ્રાહ્મણે હૃદયમાં વિશ્વાસ પામેલા નંદને તાલપુટ વિષવડે મિશ્ર તાંબૂલનું બીડું આપ્યું. ન તે બીડું વિકલ્પ (શંકા) વિના જ ગ્રહણ કર્યું અને તે ખાવા લાગે.
- હવે તે બીડું ખાવાથી વિષને વિકાર અતિ ઉત્કટ હોવાથી ચેતના રહિત થઈને તે તત્કાળ પૃથ્વી પીઠ ઉપર પડી ગયે. માયાવીપણાને લીધે પ્રેમને પ્રકાશ કરતા દત્ત બ્રાહ્મણ પણ મોટી પિક મૂકીને હાહાકારના શબ્દ સહિત રુદન કરવા લાગ્યો. એટલે ત્યાં નગરના લેકે એકઠા થયા. તેમની પાસે તેણે તેને વૃત્તાંત કહ્યો કે-“ એકદમ કાંઈ પણ કારણ વિના આને જીવ નીકળી ગયે.” ત્યારે નગરના લેકે બેલ્યા કે-“ શકે કરીને સર્યું. હવે કરવા લાયક કાર્ય કરો. યમરાજના સ્વચ્છંદવિલાસનું શું વર્ણન કરવું ?”
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-પ્રથમ અણુવ્રતે હરિવર્મ કથા.
૪૪૧ - આવાં વચન બેલીને નગરજને પિતાપિતાને ઘેર ગયા. પછી દત્તે પણ તેને શરીરસત્કાર વિગેરે વિધિ કર્યો.
આ પ્રમાણે તે નંદને મારી નાખ્યા પછી કુવિકલ્પને નાશ થવાથી તે દત્ત બ્રાહ્મણ પિતાની ભાર્યાની સાથે વિઘની શંકા રહિતપણે વિષયના સુખને અનુભવતે કાળ નિર્ગમન કરવા લાગ્યા. એકદા વર્ષાઋતુમાં તે ભાર્યા સહિત ઝરૂખામાં બેઠે હતું, અને જળધારાને સમૂહ પડવાથી મને હર દેખાતા આકાશતળને જેતે હતું તેવામાં એકદમ તડતડ શબ્દથી ભયંકર અને અગ્નિકણીયાના સમૂહવડે દિશામંડળને દેદીપ્યમાન કરતી વીજળી તેના મસ્તક પર પડી. તેથી ઘાસના પૂળાની જેમ તે દત્ત બની ગયું અને મરીને ત્રીજી નરકપૃથવીમાં સાત સાગરોપમના આયુષ્યવાળે નારકી થયું. ત્યાં નિરંતર બળવું, કુંભીમાં પાકવું, શામલિવૃક્ષની શાખા ઉપર ચડવું, કરવતવડે કપાવું, વૈતરણી નદીમાં તણવું અને મુદ્દગરવડે ચૂર્ણ થવું-એ વિગેરે અનેક તીક્ષણ દુઃખેને નિરંતર અનુભવીને, આયુષ્યને ક્ષય થયે ત્યારે ત્યાંથી નીકળીને મસ્ય, કાચ, પક્ષી, સર્પ વિગેરે તિર્યંચ નિમાં ઉત્પન્ન થયું. તેમાં પણ ચિરકાળ ભમીને, વારંવાર નરકાદિકમાં ઉત્પન્ન થઈને કેઈક પ્રકારે કર્મનું હલકાપણું થવાથી એક અનાર્ય કુળમાં પુત્ર પણે ઉત્પન્ન થયું. તેનું મંગળક એવું નામ પાડયું. ત્યાં જે દિવસે તે જન્મ્યા તે જ દિવસથી આરંભીને તે કુળમાં વિવિધ પ્રકારના રોગોની પીડા ઉત્પન્ન થઈ અને વિવિધ પ્રકારના અનર્થો ઉત્પન્ન થયા. ત્યારે તે માતા-પિતાએ વિચાર્યું કે-“ અહો ! આ આપણે પુત્ર દુષ્ટ લક્ષણવાળે છે તેથી જેટલામાં તે અકાળે જ આપણને મરણ ન આપે ત્યાં સુધીમાં છાની રીતે જ તેને અરણ્યમાં લઈ જઈને મૂકી દઈએ. આપણે જીવતા હશું તે બીજા પુત્ર થશે, પરંતુ આ સપને વૃદિધ પમાડવાથી શું ફળ?” આ પ્રમાણે વિચારીને એક વર્ષની વયવાળા તે પુત્રને એક જંગલમાં મૂકી દીધું. તેવામાં તે જ પ્રદેશમાં એક શિવ નામને સાર્થવાહ આવે. તેણે તે બાળકને જે, દયાએ કરીને ગ્રહણ કર્યો અને વૃધ્ધિ પમાડ્યો. એકદા તેના કર્મના પ્રભાવે કરીને તે સાર્થવાહ ધન અને સ્વજન સહિત કાળક્ષેપ વિના (શીધ્રપણે) જ ક્ષય પામે ત્યારે તે છોકરો ભિક્ષાવૃત્તિથી પોતાના આત્માનું પોષણ કરતે અનુક્રમે યુવાવસ્થાને પામ્યા. એકદા વસંત માસમાં ઉત્તમ વેષવડે મનહર પુરલેકેને વિલાસ કરતા જોઈને તેણે વિચાર્યું કે“અહો! ખરેખર હું મહાપાપી છું. અન્યથા મનુષ્યપણું સરખું છતાં આ
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
પુણ્યશાળી નગરના લેકો આ પ્રમાણે વિલાસ કેમ કરે? હું તે હંમેશાં લખી ભિક્ષાના કાળીયા ખાવાવડે પિતાનું ઉદરમાત્ર પણ ભરી શક્તો નથી, તેથી મારે ગ્રહવાસ કરીને સર્યું. ધર્મનું જ ઉપાર્જન કરું.” આ પ્રમાણે વિચારીને તે જવલાપ્રભ નામના તાપસની પાસે ગયો. ત્યાં તેણે તેની પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી અને વિવિધ પ્રકારના તપ કરવા લાગે. આ પ્રમાણે અજ્ઞાન તપવડે તેણે ભેગ ઉપાર્જન કર્યા. એક દિવસે ઘણું કંદમૂળ અને ફળ ખાવાવડે કરીને તેને પેટમાં શૂળ ઉત્પન્ન થયું. તેનાથી હણાઈને મરણ પામીને વસંતપુર નગરમાં હરિચંદ્ર રાજાની અનંગસેના નામની પટ્ટરાણીની કુક્ષિમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયે. સમય પૂર્ણ થયે જન્મે. તેનું વધામણું કર્યું અને તેનું હરિવર્મા નામ પાડયું. પછી બાલ્યાવસ્થાથી મુક્ત થયા ત્યારે કળાનું કુશળપણું પમાડ્યો અને આઠ રાજકન્યાઓ સાથે પરણા. એકદા રાજ્યને યોગ્ય " છે એમ જાણીને હરિચંદ્ર રાજાએ મેટા વૈભવવડે મંત્રી, સામંત અને પુરના લેકની સમક્ષ તેને પિતાના સ્થાન પર સ્થાપન કર્યો. તે માટે રાજા થયે. પછી હરિચંદ્ર રાજા પણ કામગથી નિર્વેદ પામી વનમાં ગયા. ત્યાં દિશા પ્રેક્ષક જાતિના તાપસની પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી, અને તેમના કહેવા પ્રમાણે તેમને ધર્મ પાળવા લાગે. હરિવર્મ રાજા પણ વિધિ પ્રમાણે પ્રજાનું પાલન કરતું હતું અને કાળને અનુસરીને નીતિમાર્ગને પ્રવર્તાવતે હતે. એ રીતે રાજ્યભારને વહન કરવા લાગ્યું. અનુક્રમે વિષયસુખને અનુભવતા તેને પુત્ર ઉત્પન્ન થયો. તેનું હરિદત્ત નામ પાડયું. હવે તે રાજાને સમગ્ર રાજ્યના
વ્યાપારને જાણવામાં નિપુણ અને સમગ્ર નીતિશાસ્ત્રમાં વિચક્ષણ વૈશ્રમણ નામને અમાત્ય (પ્રધાન) હતે. તે એક વખત અવસર પામીને વિચારવા લાગે કે-“જે હું કાંઈ પણ છિદ્ર પામું તે આ રાજાને મારી નાંખીને હું પિતે જ રાજ્યને અંગીકાર કરું. સામંત રાજા મારે આધિન છતાં શા માટે મારે દાસપણું કરવું જોઈએ? તે પણ કઈ પણ ઉપાયવડે આ રાજાના પુત્રને પ્રથમ વિનાશ કરું. પછી આ રાજાને વિનાશ સુખે કરીને થશે.” આ પ્રમાણે વિચારીને બીજે દિવસે કેટલાક મુખ્ય માણસને સાથે લઈ ઉદ્યાનમાં ગયે. ત્યાં ઉત્તમ વૃક્ષની છાયામાં બેઠે. પછી એક ક્ષણવાર બેસીને કપટથી એકદમ તે સ્થાનથી ઊભો થયે. બેલતા (પૂછપરછ કરતા પરિવારને નિવારીને ઊંચું મુખ રાખી, નિમેષ રહિત દષ્ટિવડે આકાશ સન્મુખ જોઈને અત્યંત વિસ્મયને ધારણ કરતે પોતાના પરિવારને આ પ્રમાણે કહેવા લાગે કે-“હે હે સેવકે!
૧ માર્ગમાં ચાલતાં પાણી છાંટતા જાય એવા આચારવાળા.
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
અટમ પ્રસ્તાવ-પ્રથમ અણુવ્રતે હરિવર્મ કથા.
" શું તમે અહીં કાંઈ પણ સાંભળ્યું?” તેઓ બોલ્યા- “હે સ્વામી! શું?”
પ્રધાને કહ્યું- આકાશમાં જતી દેવીઓએ આ પ્રમાણે કહ્યું કે-આ રાજા પોતાના પુત્રના દેષથી મરણ પામશે. ” આ પ્રમાણે તે પ્રધાનનું વચન સાંભળીને “ અનુકૂળ બલવું એ જ સેવકને ધર્મ છે ” એમ વિચારીને તેની અનુવૃત્તિવડે તે પરિવાર બે કે–“હે સ્વામી ! હા અમે પણ સાંભળ્યું, પરંતુ આ અમંગળ છે એમ જાણીને અમે પહેલા ન બેલ્યા.” ત્યારે પ્રધાન બોલે કે –“ અરે ! જે પિતાતુલ્ય સ્વામીનું આ પ્રમાણે થાય, તો મારા જીવિતવડે સર્યું.” એમ બેલીને તે પ્રધાન પિતાની પાસે રહેલા કાજળના સમૂહ જેવા શ્યામ વિકસ્વર કાંતિસમૂહવાળા અને ગ્રહણ કરી માયાકપટથી પિતાનું ઉદર વિદારવા લાગ્યું. તે વખતે કઈ પણ પ્રકારે બળાત્કારથી તેનો હાથ મરડીને, ખ ઝુંટવી લઈને પરિવારજનો તેને ઘેર લઈ ગયા. ત્યાં તે મહાકપટના સ્વભાવથી ખાવું, પીવું અને શરીરને સત્કાર વિગેરે સર્વને ત્યાગ કરી એક જીર્ણ માંચા ઉપર પડીને આ દિવસ રહ્યો. દિવસને છેડે સભામાં રહેલા રાજાએ અમાત્યને નહીં જોઈને પ્રતિહારીને પૂછયું કે- આજે અમાત્ય નથી આવ્યા તેનું શું કારણ છે ?” તેણે જવાબ આપે કે–“ હે દેવ ! હું બરાબર જાણતું નથી.” રાજાએ કહ્યું “ તું પિતે અમાત્યને ઘેર જઈને તેને નહીં આવવાનું કારણ પૂછ.” તે સાંભળી “જેવી આપની આજ્ઞા” એમ કહીને પ્રતિહારી તેને ઘેર ગયે. ત્યાં જીર્ણ માંચામાં પડેલા શ્યામ વર્ણવાળા અમાત્યને જોયે. એટલે તેણે તેને પૂછ્યું કે-“હે અમાત્ય ! કેમ અકસ્માત્ આવા પ્રકારની અવસ્થાને પામ્યા છો ? તેનું કારણ કહે. તમારા નહીં આવવાથી રોજા સંતાપ પામે છે.” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું (પૂછ્યું, ત્યારે લાંબો નિઃશ્વાસ મૂકીને અમાત્યે કહ્યું કે–“હે પ્રતિહારી ! નિરર્થક પૂર્વવૃત્તાંતના કહેવાથી શું ફળ છે ? હમણાં માત્ર આટલું જ કહેવા લાયક છે કે
જેના પ્રસાદવડે સમગ્ર લોકમાં મને પૂજ્યપણું પ્રાપ્ત થયું છે અને ચિરકાળ સુધી લક્ષમી ભેગવી છે, તે હરિવર્મ દેવ(રાજા)નું સાંભળી ન શકાય તેવું વિનાશને સૂચવનારું તેવા પ્રકારનું વચન સાંભળીને હજુ સુધી આ નિર્લજજ જીવિતને હું કેમ ધારણ કરું છું ?”, ( આ પ્રમાણે બે ગાથા કહીને તે અમાત્ય વસ્ત્રવડે પોતાનું મુખ ઢાંકીને મૌનપણે રહ્યો. આના વચનને પરમાર્થ નહીં જાણવાથી તે પ્રતિહારે તેના
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
પરિવારને પૂછયું કે-“ અહો ! આ અમાત્ય આવું શું બોલે છે?” ત્યારે તેઓએ કહ્યું કે-“હે પ્રતિહારી ! આજે અમે ઉધાનમાં ગયા હતા ત્યાં અમે અને અમાત્યે આકાશવાણી સાંભળી કે–દેવ (રાજા) પુત્રનાં દેશે કરીને મરણ પામશે. આવું વચન સાંભળીને તરત જ અમાત્ય પિતાને નાશ કરવા તૈયાર થયે. તે વખતે અમે મહાકષ્ટથી નિષેધ કર્યો, તે પણ હજુ સુધી મરણને અધ્યવસાય હોવાથી ભજન કરતા નથી.” આ વચન સાંભળીને પ્રતિહારે કહ્યું કે-“ અહો ! અકત્રિમ રાજભક્તિ ! અહો ! અસદુશ કૃતપણું ! અને અહો ! પિતાના શરીરની નિરપેક્ષતા ! ખરેખર આ હરિવર્મ રાજા ધન્ય છે કે જેને આવા અમાત્ય છે.” આ પ્રમાણે વર્ણન ( પ્રશંસા ) કરીને તે પ્રતિહારી રાજા પાસે ગયે અને એકાંતમાં તેણે તેને સર્વ વૃત્તાંત કહ્યો. તે સાંભળીને પિતાનું જીવિત અત્યંત વહાલું હેવાથી અને પૂર્વે કરેલા પાપકર્મને ઉદય હોવાથી રાજા #ભ પાયે (વ્યાકુળ થયે ). તેણે અમાત્યને પિતાની પાસે બેલા અને સર્વ યથાર્થ વૃત્તાંત પૂછશે. ત્યારે તેણે તે જ પ્રમાણે વૃત્તાંત કહ્યો. ત્યારપછી રાજાએ કહ્યું- હે અમાત્ય ! અત્યારે કાળને ઉચિત શું છે?અમાત્યે કહ્યું-“હે દેવ ! આ બાબતમાં જે ઉચિત હોય તે તમે જ જાણે. હું તે પોતે જ આપની થવાની વિષમ અવસ્થા સાંભળવાથી જીવિતને સર્વ ધારણ કરીશ નહા; કેમકે તમારા ચરણને વિયેગ થાય ત્યારે અમારી શી શોભા ? શી પ્રભુભક્તિ ? અને શું સવકાર્યનું સાધન ? તેથી સ્વામી મને આજ્ઞા આપે. આ બાબત અમારે કાંઈ પણ બોલવું એગ્ય નથી.” રાજાએ કહ્યું – મરણે કરીને સર્યું. જે અહીં હોય તે કર.” અમાત્યે કહ્યું- હે દેવ ! આ તે મહાસંકટ છે. તમે કણ અથવા તમારે પુત્ર કોણ? ( બને એક જ છે. ) તેથી કાંઈ પણ કરી શકાય તેમ નથી.” રાજાએ કહ્યું“ જેને દેવીઓએ વિનાશકારક કહ્યો તે પુત્ર છતાં પણ પરમાર્થ પણે શત્રુ જ છે, તેથી મારા હુકમથી તેને યેગ્ય કાર્ય તું કર.” અમાત્યે કહ્યું- હે દેવ! આવા પ્રકારના દુષ્ટને શિક્ષા કરવા માટે દંડાશિક(કોટવાળ) અધિકાર છે, તેથી આપ તેને જ હુકમ આ૫વા કૃપા કરો.” તે સાંભળી રાજાએ કુમારનો વિનાશ કરવા માટે દંડાશિકને હુકમ કર્યો. ત્યારે તેણે તેને વિનાશ કર્યો. તે જાણી અમાત્ય હર્ષ પામે અને પછી તેણે ભેજનાદિક ક્રિયા કરી. ફરી તેણે વિચાર્યું કે આ એક કંટકનો તે નાશ કર્યો. હવે રાજાને વિનાશ કર જોઈએ.”
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-પ્રથમ અણુવતે હરિયમ કથા.
A
- હવે તે રાજપુત્રને વધ થયા પછી નગરનાં લોકો પરસ્પર, આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે-“હા! હા ! અરે ! ખરેખર રાજાએ આ કાર્ય કર્યું, કે જે રાજ્યને ભાર વહન કરવામાં સમર્થ પુત્ર હતાતેને પરમાર્થને વિચાર કર્યા વિના ખરાબ વચન સાંભળવાથી ઉત્પન્ન થયેલા ભયના વશથી એકદમ મારી નંખાવ્યા! બીજાનું કહેવું તે દૂર રહો, પરંતુ પોતે જ તથા પ્રકારના દુષ્ટ નિમિત્તાહિક જોયા હોય તે પણ કુશળ પુરુષે ગ્યાયેગ્યને વિચાર કરે છે. વળી બીજું એ કે-ગ્રહની પીડા, મરકી, દુષ્ટ નિમિત્ત, દુષ્ટ સ્વપ્ન, વિગેરે દોષના સમૂહ દેવેની પૂજા વિગેરે કરવાથી અવશ્ય શીધ્ર શાંત થઈ જાય છે, તેથી રાજાએ આ ધર્મમાર્ગ વિનાનું અત્યંત અનુચિત કાર્ય કર્યું છે, અથવા તે મિટાને મેટે મેહ ઉત્પન્ન થાય છે.”
- આ હકીક્ત રાજાએ કહ્યું પરંપરાએ સાંભળી. તે વખતે તેને અરતિ ઉત્પન્ન થઈ, પશ્ચાત્તાપ થયે, મેટો શેક વૃદ્ધિ પામે, રાજ્યચિંતા નાશ પામી અને આ પ્રમાણે તે વિચાર કરવા લાગે કે-“અહા ! મહાપાપી છું કે જે મેં આવા પ્રકારનું અકાર્ય કરતાં ધર્મને ગમ્યું નહીં, અપયશની અપેક્ષા કરી નહીં, પુરુષાર્થને અંગીકાર કર્યો નહીં, તથા ક્ષમાનું અવલંબન કર્યું નહા; તે શું હવે હું આ રાજ્યને ત્યાગ કરું? અગ્નિમાં પ્રવેશ કરું? અથવા વનમાં જઈ દીક્ષા ગ્રહણ કરું ? શું કરવાથી આ મારા પાપને મોક્ષ (નાશ) થાય?” આ પ્રમાણે રાજા વિચાર કરતો હતો તેવામાં પ્રતિહારે આવીને રાજાને વિનંતિ કરી કે-“હે દેવ ! દ્વારમાં નંદન નામના ઉદ્યાનના પાલકે (માળીઓ) આવ્યા છે અને તેઓ આપના દર્શનની ઈચ્છા કરે છે.” રાજાએ કહ્યું કે “તેમને શીઘ પ્રવેશ કરાવ.” આ પ્રમાણે તેના કહેવાથી તેણે તેઓને પ્રવેશ કરાવ્યું. તેઓ આવીને રાજાના પગમાં પડી વિજ્ઞપ્તિ કરવા લાગ્યા–“ હે દેવ! તમારા ઉઘાનમાં ભગવાન અરિષ્ટનેમિ સમવસર્યા (પધાર્યા છે, તેથી તેમના આગમનની વધામણી અમે તમને આપીએ છીએ.” તે સાંભળીને રાજાએ વિચાર્યું કે“હવે શેક કરવાથી સર્યું. કેવળજ્ઞાનવડે ત્રણ લેકના વ્યાપારને જાણનાર તે ભગવાનને યથાર્થ પણે પુત્રના વિનાશનું કારણ દુષ્ટ નિમિત્તને પૂછીને પછી ઉચિત હશે તેમ કરીશ.” એમ વિચારીને તે જિનેશ્વર પાસે ચાલે. અહીં તે અમાત્ય સર્વજ્ઞ ભગવાનનું આગમન જાણી “ હવે મારા કપટનો વિલાસ પ્રગટ થઈ જશે” એમ પિતાના દુશ્ચરિત્રની શંકા પામીને જાતિવંત અશ્વ ઉપર ચડીને જીવિતના ભયથી એકદમ નાશી ગયે. રાજા પણ ભગવાનની
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. સમીપે ગયે. તેના ચિત્તની અંદર હર્ષને પ્રચાર ઉલ્લસિત થશે અને તેનું શરીર ઘણા રોમાંચે કરીને વ્યાપ્ત થયું. તેણે ભગવાનને ત્રણ પ્રદક્ષિણા પૂર્વક વંદના કરીને આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરી –
“નવા તમાલ વૃક્ષના પાંદડા જેવા શ્યામ શરીરવાળા, નિર્મળ ગુણોરૂપી રત્નોના સમૂહના ઘરરૂપ, અત્યંત દુઃખે કરીને જીતી શકાય તેવા કામદેવને જીતનારા અને ભવ્ય પ્રાણીઓને મોક્ષસ્થાને દેખાડનારા એવા હે જિનેશ્વર ! તમે જયવંતા વર્તે. ઊંચા (મોટા) સ્તનવાળી, હરિણના સરખા નેત્રવાળી, નવા યૌવનવાળી અને પૂર્ણિમાના ચંદ્ર જેવા મુખવાળી ઉગ્રસેન રાજાની પુત્રીને જેણે ત્યાગ કર્યો તે એક જ તમે જગતમાં જ્યવંત વર્તે છે. હે નાથ! સમુદ્રના સમગ્ર રત્નોની તુલના કરનાર ચિંતામણિ રત્ન જેવા તમે યાદવકુળમાં અવતર્યા, તેથી સમુદ્રવિજય રાજા ખરેખર સમુદ્રને વિજય કરનાર થયા. શંખને અત્યંત પૂરીને તેના શબ્દવડે જગતના લોકોને શુંભ પમાડનાર, દેષ રહિત, ભુજાવડે શ્રી કૃષ્ણને આંદોલિત કરનાર, સર્વ આદરવડે દેએ જેના ચરણને નમસ્કાર કર્યા છે, ત્રણ જગતરૂપ ભવનમાં નિર્મળ દીવા સમાન, પરમ આદરવડે સમગ્ર જીવોનું રક્ષણ કરનાર એવા હે અરિષ્ટનેમિ અરિહંત સ્વામી ! તમે ભવે ભવે અમારું શરણ હેજો.” આ પ્રમાણે માટી લંક્તિવડે જગદ્ગુરુ શ્રી નેમિનાથની સ્તુતિ કરીને મનમાં હર્ષ પામેલે રાજા ત્યારપછી પૃથ્વી પીઠ પર બેઠે.
ત્યારપછી ભગવાને ધર્મકથા કહી. ઘણા પ્રાણીઓ પ્રતિબંધ પામ્યા. પછી સર્વ લેકે પોતપોતાની શક્તિને અનુરૂપ વિશેષ પ્રકારના અભિગ્રહને ગ્રહણ કરીને જેમ આવ્યા હતા તેમ પિતપતાને સ્થાને ગયા. હવે અવસર જાણીને રાજાએ ભગવાનને પૂછ્યું કે-“હે ભગવન! પહેલાં અમાત્યે જે અમને કહ્યું તે સત્ય છે કે અસત્ય છે?” ભગવાને કહ્યું-“ અસત્ય છે. ” રાજાએ પૂછયું-“હે ભગવન! તેણે આવા પ્રકારનું અકાય કેમ આચર્યું?” ભગવાને કહ્યું-“હે રાજન ! ભેગના અર્થી, રાજ્યના અર્થી અને પરિવારના અથ પ્રાણીઓ શું શું પાપ નથી કરતા? શું માયા-મૃષાને પ્રગટ નથી કરતા? અથવા તે તેને શે દેષ છે? આ સવે પૂર્વકર્મને જ વિલાસ છે. તે બિચારો તે નિમિત્ત માત્ર જ છે.” રાજાએ પૂછયું- હે ભગવન ! મેં પૂર્વ ભવમાં એવા પ્રકારનું શું પાપ આચર્યું હતું કે જેના પ્રભાવથી અત્યંત વહાલા પુત્રને સહસાકારે વિનાશ કરાવ્યું?”
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-બીજા અણુવ્રત સત્ય છેઠી કથા. ત્યારે લાગવાને જે પ્રકારે તેણે પૂર્વભવમાં સ્ત્રીના દેષને લીધે દેષ વિનાના મિત્રને વિનાશ કરીને અતિ મોટું પાપ ઉપાર્જન કર્યું હતું, જે પ્રકારે નારક અને તિર્યંચના ભેમાં ઘણીવાર જન્મ-મરણ પામીને કઈ પણ પ્રકારે મનુષ્ય જન્મ પામીને બાળતપ કરીને અહીં રાજ્ય પામે, અને જે પ્રકારે મિત્રને વિનાશ કરવારૂપ દેષે કરીને પુત્રને વિનાશ થયે તે સર્વ કહી બતાવ્યું.
તે સાંભળીને હરિવર્સ રાજાને અત્યંત ભવને ભય ઉત્પન્ન થયે, તેથી તે કહેવા લાગ્યું કે-“હે ભગવન ! જે પ્રાણાતિપાત( જીવહિંસા )ને આવા પ્રકારને અશુભ સ્વભાવ છે, તો મારે રાજ્યવડે કરીને સર્યું. આપની પાસે પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરું, જેટલામાં મારે સ્થાને કેઈને અભિષેક કરું. ” એમ કહીને તે પોતાની નગરીમાં ગયે. પિતાના રાજ્ય પર પોતાના ભાણેજને સ્થાપન કર્યો. તે અમાત્ય નાશી ગયે એમ જાણ્યું. ત્યારપછી રાજ્યલક્ષ્મીને ત્યાગ કરી હરિવર્મ રાજાએ ચારિત્ર અંગીકાર કર્યું.
આ મૅમાણે હે ગૌતમ ! પ્રાણિવધની વિરતિ વિનાના જીવોને જેથી કરીને આ મેટે અર્થને સમૂહ પ્રગટ થાય છે તેથી કરીને સ્વર્ગ અને મક્ષના સુખને ઈચ્છનાર પ્રાણીઓએ સર્વ પ્રયત્નવડે સંકલ્પથી પ્રાણવધની વિરતિ કરવી રય છે. આ પહેલું અણુવ્રત કહ્યું. (૧)
હવે અસત્ય વચનની વિરતિરૂપ આ બીજું અણુવ્રત અમે કહીએ છીએ. વળી તે અલક (અસત્ય) સ્થળ અને સૂક્ષ્મ એમ બે પ્રકારે છે.
તેમાં સ્થળ અસત્ય પાંચ પ્રકારે છે–કન્યા સંબંધી અલીક, ગાય સંબધી * અલીક, ભૂમિ સંબંધી. અલીક, થાપણ ઓળવવી અને બેટી સાક્ષી પૂરવી.
આ પાંચ નિયમને વિશેષ આ પ્રકારે છે. કન્યા શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે તે સર્વ બે પગવાળાનું સૂચક છે, ગાય શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે તે સર્વ ચાર પગવાળાનું સૂચક છે અને ભૂમિ શબ્દ કહ્યો છે તે પગ રહિત સર્વ પદાર્થોને સૂચવનાર છે. (બાકીના બે અપદના ગ્રહણથી જ આવી જાય છે છતાં કેમ જુદા કહ્યા ? તેને જવાબ આપે છે કે- ) બીજા બાકીના છેલ્લા બેનું ગ્રહણ પ્રધાનપણું (મુખ્યપણું) જણાવવા માટે કહ્યું છે. હવે સૂક્ષમ અસત્ય વચન હાંસી વિગેરેમાં જાણવું. આ સ્થળ મૃષાવાદવિરમણ નામના અણુવ્રતમાં ઉત્તમ શ્રાવકે આ પાંચ અતિચાર સદા ત્યાગ કરવા યેાગ્ય છે. ૧ સહસા અભ્યાખ્યાન એટલે વિના વિચારે એકદમ કઈને બેટું આળ આપવું, ૨. કેઈની છાની વાત પ્રગટ કરવી. ૩ પિતાની સ્ત્રીની ખાનગી વાત જાહેર
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. કરવી. ૪ ખેટે ઉપદેશ આપે અને ૫ બેટે લેખ લખવો. આ વ્રતને પાળવામાં ગુણ પ્રગટ દેખાય છે અને નહીં પાળવામાં દેષ પ્રગટ દેખાય છે. તે ઉપર બે ભાઈઓનું દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે.
હે ગૌતમ ! તે બે ભાઈઓનું દષ્ટાંત સાંભળો. આ જ ભરતક્ષેત્રમાં વટપદ્ર નામના નગરમાં પ્રભાકર નામે રાજા હતા. તે નગરમાં સત્ય નામને એક શ્રેષ્ઠી હતો. તેને યશ સર્વત્ર વિખ્યાત (પ્રસિદ્ધ) હતું. તે શ્રાવક ધર્મને બાર વ્રત પાળવામાં તત્પર હતું, સાધુજનની વૈયાવચ્ચ કરવામાં તલ્લીન હતું તથા પરોપકારાદિ હજારો ગુણવડે અલંકૃત હતું. તેને ના ભાઈ બળદેવ નામે હતો. તે માત્ર આ લેક સંબંધી કાર્યમાં જ તત્પર હતું, અને ધર્મક્રિયાથી રહિત હતા. તે બળદેવ વહાણવડે પરદેશમાં વેપાર કરવા જાય છે. એ કદા ઘણે લાભ થવાનું સાંભળીને તે ચાડ દેશમાં ગયે. ત્યાંના ચૌડ રાજાએ પણ લેકએ વર્ણન કરાતા સત્ય શ્રેષ્ઠીના ગુણને સમૂહ સાંભળીને તેના દર્શનની પ્રીતિમાં રાગી થવાથી તેના ભાઈ બળદેવને કહ્યું કે-“ મારા દર્શનને માટે તું સર્વથા પ્રકારે સત્ય શ્રેષ્ઠીને અહીં લાવજે.” આ પ્રમાણે તે રાજાને આદર જઈને તેણે તેનું વચન અંગીકાર કર્યું. પછી કાળક્રમે બળદેવ પિતાને ઘેર આવ્યું છે અને તેણે સત્યને તે : વાત કહી. ત્યારપછી કેઈક દિવસ લક્ષ્મીના ચપળપણાને લીધે અને અંતરાયકર્મના ઉદયને લીધે સત્ય શ્રેષ્ઠી અલ્પ ધનવાળે થઈ ગયે, તેથી તેણે ચીડ દેશમાં જવા માટે પ્રભાકર રાજાને પૂછયું (તેની રજા માગી) ત્યારે તેણે અનુજ્ઞા આપી. ત્યારપછી ઉચિત, મહાઅર્થવાળા અને મોટા મૂલ્યવાળા વિવિધ પ્રકારના કરીયાણું ગ્રહણ કરી, પિતાના ભાઈ બળદેવની સાથે સત્ય શ્રેષ્ઠી ચીડ દેશમાં ગયો. તેનું આગમન સાંભળીને ચીડરાજ તુષ્ટમાન થયે. તેને રહેવા માટે ઘર અપાવ્યું, ઉચિત સત્કારવડે તેની પૂજા ( ભક્તિપરોણાગત) કરી, અને કેટલાક દિવસ પોતાની પાસે રાખે. ત્યારપછી પિતે આણેલા કરીયાણું વેચી, પોતાના દેશને એગ્ય સામા કરીયાણું ગ્રહણ કરી, ચૌડ દેશના રાજાની અનુજ્ઞા લઈ સત્ય છી વહાણ ઉપર ચડ્યો.
ત્યારપછી અનુકૂળ પવનથી પ્રેરાયેલા મેટા - વજપટ( સઢ)ને લીધે વેગ વધવાથી તે વહાણ પિતાના નગર તરફ શીગ્રપણે જવા લાગ્યું. તેમાં બેઠેલા તે સર્વ લોકે કેટલામાં કૌતુકથી વાયુવડે ઉછળતા કોલેએ કરીને ભયંકર સમુદ્રને વિસ્તાર જુએ છે તેટલામાં તત્કાળ જળ ઉપર પિતાનાશરીરની મોટાઈવ વિદિય પર્વતની ભ્રાંતિ કરે તે મોટા શરીરવાળો
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
અટ્ટમ પ્રસ્તાવ–ખીન અણુવ્રત ઉપર સત્ય શ્રેષ્ઠીની કથા.
૪૪૯
મહામત્સ્ય જોવામાં આવ્યા. તે જોઇ બળદેવે કહ્યું કે- અહીં આ પર્વત છે, આપણે ગયા ત્યારે આ પર્યંત નહાતા, તેથી તમે માર્ગથી ચૂકયા છે. ” તે સાંભળી ખલાસીઓએ કહ્યું કે-“ આ પર્વત નથી પણ મોટા મત્સ્ય છે, તે હે સ્વામી ! તે જ આ માર્ગ છે. તમે મેહ ન પામેના ( મુઝાઇન જાએ).”
ત્યારે બળદેવ ખેલ્યા કે−“ જો આ મત્સ્ય હોય તે હું વિવિધ કરીયાણાંથી ભરેલુ. આખું વહાણુ હારી જાઉં, '' આ પ્રમાણે અને પક્ષવાળાએ સત્ય શ્રેષ્ઠીને સાક્ષી રાખીને હાડ કરી. પછી તેની પરીક્ષા (ખાત્રી) કરવા માટે તે ખલાસીઓએ નાની હોડીમાં બેસી ત્યાં જઈ તે મત્સ્યની પીઠ ઉપર ઘાસના પૂળા સળગાવ્યા, તેથી તે મત્સ્યના શરીરને તાપ લાગ્યા એટલે તે તત્કાળ અથાગ જળમાં ડૂબી ગયા. આ રીતે થવાથી બળદેવ પેાતાનુ તે આખુ વહાણુ હારી ગયે. ખલાસી તુષ્ટમાન થયા. અનુક્રમે તે પેાતાના નગર પડેાંચ્યા. તે વખતે . તે ખલાસીઓએ તે વહાણુ રાકયુ. અને બળદેવને વહાણુમાંથી ઉતારીને કાંઠે મૂકયા. ત્યારે તેણે ખલાસીઓ સાથે ઝગડા આર જ્યે કે“ આ મત્સ્યના આહાર કરનારા કરાતા (ખલાસીએ) ખાટા છે અને ‘ અમે જીત્યા છીએ ’ એમ કહીંને ખોટા આડંબર કરે છે. ” એમ કહીને તે બળદેવ કરીયાણુાં ઉતારવા લાગ્યા. તે વખતે ખલાસીઓએ રાજાની આજ્ઞા માનવાનું કહ્યું, તે પણ ખળદેવ માન્યા નહીં. ત્યારપછી બન્ને પક્ષ રાજા પાસે ગયા. પરસ્પર વિવાદ કરવા લાગ્યા. તેમાં સાચે કેણુ છે ? એવા પરમાથ નહીં જણાવાથી રાજાએ કહ્યું કે—“અરે ! આ ખાખતમાં કાણુ સાક્ષી છે? ત્યારે ખલાસીઓ ખેલ્યા કે—“ હે દેવ ! સાક્ષી તેા છે જ, પરંતુ તે પાતાના ભાઇની ઉપેક્ષા કરીને અમારી સાક્ષી પૂરે કે ન પણ પૂરે. '' રાજાએ પૂછ્યું“ તેવા કાણુ છે ? ” તેઓ મેલ્યા કે− સત્ય શ્રેણી, ” આ પ્રમાણે તેઓએ કહ્યું ત્યારે રાજાએ તેને એકાંતમાં રાખીને (માલાવીને) કાર્યના પરમાર્થ પૂછ્યું.
તે
ત્યારે તે સત્ય શ્રેષ્ઠીએ વિચાર કર્યાં કે—“ આ પ્રમાણે કાર્ય પ્રાપ્ત થયુ છે. તેમાં મારે શું કરવું? જો હું સત્ય ન મેલું તેા મારા વ્રતમાં કલંક લાગશે. જો કદાચ જેવું થયું છે તેવું કહું તેા નાના ભાઇ અન પામે છે (દ્વારે છે), પૈસા જાય છે અને પ્રસિદ્ધિ(પ્રતિષ્ઠા)ની હાનિ થાય છે; તેથી આ બન્ને કાર્ય મોટાં આવી પડ્યાં. એકેના ત્યાગ કરવા હું શક્તિમાન . નથી. હવે શું કરું? અથવા તેા ગુરુની પાસે અગીકાર કરેલા અને ચિરકાળ સુધી પાલન કરેલા નિયમને જાણી જોઇને આ લાકને માટે થઈને કેમ
૫૭
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. વિધું (ભાગું) ? આથી બીજું મોટું પાપ શું છે કે સંસારની અસારતા જાણતા છતાં નિષેધ કરેલી બાબતમાં મહથી પ્રવૃત્તિ થાય? ઘણું શું કહેવું ? જે મસ્તક પર વા પડે, સ્વજન પણ અવળા મુખવાળા થાય અને લક્ષ્મી નાશ પામે, તે પણ હું કોઈ પણ પ્રકારે અસત્ય નહીં બોલું.”
આ પ્રમાણે મનમાં નિશ્ચય કરીને તે શ્રેષ્ઠીએ રાજાને કહ્યું કે-“ આ બિચારા ખલાસીઓ કહે છે તે સત્ય છે અને મારો ભાઈ અસત્યવાદી છે.” આ પ્રમાણે સાંભળીને તુષ્ટમાન થયેલે રાજા વિચાર કરવા લાગે કે-“અહો! આજ પણ આવા સત્યવાદી દેખાય છે, કે જેઓ પોતાના ભાઈની લીમીને નાશ થાય તો પણ પિતાની મર્યાદાને છોડતા નથી, તેથી કરીને આવા પ્રકારના પુરુષએ કરીને જ આ કળિકાળને વિષે પણ ભૂમિતળ શેભે છે.” એમ વિચારીને રાજાએ તે ખલાસીઓને બોલાવ્યા, અને ક્રોધથી તેમની તર્જના કરીને કહ્યું કે-“અરે દુરાચારી ! જે કે કઈ પણ પ્રકારે પરમાર્થ જાણ્યા વિના મને તે વણિકે તે પ્રકારે (તમારા પક્ષનું સત્ય) કહ્યું છે, તે પણ તમે માત્ર વચનના હળવડે કરીને જ અનેક કરીયાણાથી ભરેલા વહાણને ગ્રહણ કરવા (છીનવી લેવા) શું તૈયાર થયા છે ?” આવા વચને વડે તેમને તિરસ્કાર કરીને કઈક (ડું દ્રવ્ય) આપીને કાઢી મૂક્યા, અને સર્વ દ્રવ્યને સાર સત્ય શ્રેણીને સેં. તથા બળદેવને પણ કહ્યું કે –“ ફરીથી આવું ન કરીશ.”
આ પ્રમાણે અસત્ય વચનને ત્યાગ કરનાર પુરુષો આ ભવમાં પણ લેકપૂજ્ય થાય છે, અને પરલોકમાં લીલાએ કરીને મેક્ષે જાય છે. આ પ્રમાણે બીજું અણુવ્રત કહ્યું. (૨)
હવે ત્રીજું વ્રત અદત્તાદાન કહેવાય છે. તે સમગ્ર અનર્થના સમૂહને દૂર કરવામાં સમર્થ છે. તે અદત્ત બે પ્રકારનું છેઃ સ્થળ અને સૂફમ. તેમાં સૂમ આ પ્રમાણે છે-વૃક્ષની છાયામાં બેસવું વિગેરે સાધુને અનુજ્ઞા આપેલું નથી, તથા જે અતિ સંલેશને ઉન્ન કરનારું અને રાજાના દંડને લાયક હેય તે સ્થળ અદત્ત સચિત્તાદિક ત્રણ પ્રકારનું છે. તેમાં સ્થળ અદત્તને વિષે ગૃહસ્થીઓને નિયમ હોય છે. આ વ્રત ગ્રહણ ન કરવાથી જે દે થાય છે તે લેકમાં પણ ચોરને વધ, બંધ, વૃક્ષ પર લટકાવવું અને મસ્તકનો છેદ વિગેરે સુપ્રસિદ્ધ જ છે. આ વ્રત અંગીકાર ક્યાં છતાં પણ સંસારના ભયથી બીકણપણાને ધારણ કરતા ઉત્તમ શ્રાવકે આ પાંચ અતિચારો
૧ સચિત્ત, અચિત્ત અને મિત્ર.
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ ત્રીજા અણુવ્રત ઉપર વસુદત્તની કથા.
- સદા વર્જવાના છે-
૧રે આણેલી વહુ ગ્રહણ કરવી, ૨ ચેરને ચોરી કરવા જવાની પ્રેરણા કરવી, ૩ વિરુદ્ધ રાજ્યમાં જવું, ૪ ખોટા તેલા તથા માપ કરવા, અને ૫ ઘી વિગેરે એક વસ્તુમાં તેવી બીજી હલકી વસ્તુ ભેળવીને વેપાર કરે. ચેરીથી પરાક્ષુખ થયેલા લોકો કોઈ પણ પ્રકારે ચારની સાથે મળેલા હોય તે પણ પવિત્ર આચારવાળા તેઓ વસુદત્તની જેમ આપત્તિને પામતા નથી. ”
આ પ્રમાણે સાંભળી ગૌતમસ્વામીએ પૂછયું કે- “હે ભગવન! તે વસુદત્ત કોણ હતો !” જગદ્ગુરુએ કહ્યું-“ વ્યાક્ષેપ રહિત ચિત્તવડે (ફિશર ચિત્તવડે) સાંભળે. વસંતપુર નગરમાં વસુદેવ નામે ઈભ્ય (છી) રહેતે હતું. તેને વસુમિત્રા નામની ભાર્યા હતી. તેણને કાંઈ પણ સંતાન ન હતું, તેથી તેણીએ વિચાર્યું કે-“ જે સંતતિને કારણે આ મારા ભર્તાર બીજી સ્ત્રીને પરણશે તે હું ઘરની સ્વામિની નહીં રહું, અને જે મારા પરના અત્યંત ગાઢ અનુરાગવડે મનમાં રંજિત થવાથી બીજી સ્ત્રી નહીં પરણે, તે તેના મરણને છેડે રાજા અને પિત્રાઈ વિગેરે ઘરને સાર લઈ જશે તે હું વિશેષે કરીને અસ્વામિની જ થઈશ; તેથી જે કઈ પણ પ્રકારે મને પુત્ર થાય તે સારું થાય.” આવા પ્રકારના અભિપ્રાયે કરીને તે વસુમિત્રા હંમેશાં દેવતાઓની સેંકડે માનતાઓ કરે છે, અને મંત્ર, તંત્રને જાણનાર માણસને પૂછે છે. હવે આ અવસરે સીધમ ક૯૫માં અરૂણાભ વિમાનમાં મહદ્ધિક વિઘત્રભ નામને દેવ હતો. તે પિતાને ચ્યવનકાળ નજીક હોવાથી પિતાની પ્રકૃતિને વિપર્યાસ (ફેરફાર) જોઈને વ્યાકુળ ચિત્તવાળે અને ભયબ્રાંત થઈને વિચારવા લાગ્યું કે–
“ આ કલ્પવૃક્ષનું મૂળ (થડ) રત્નના સમૂહ વડે બનાવેલી ગાઢ પીઠિકાથી દઢ બંધાયેલું છે અને આ વૃક્ષ નિરંતર અવસ્થિત રૂપવાળે છે, છતાં કેમ કંપે છે? સુંદર મંદાર વૃક્ષના પુષ્પની માળા પૂર્વે કઈ વખત કરમાઈ ન હતી, છતાં કારણ વિના પણ હમણા એકદમ કેમ કરમાઈ ગઈ? જાતિવંત સુવણે જે દેદીપ્યમાન શરીરની કાંતિને સમૂહ તાવિચ્છના ગુચ્છાથી જાણે ઢંકાયે હોય તેમ મલિનતાને કેમ ધારણ કરે છે? સપની કાંચળી જેવા નિર્મળ (ઉજજવળ) દેવદૂષ્ય વસ્ત્રો કાજળના જળથી જાણે જોયા હોય તેમ અત્યંત કાળા કેમ દેખાય છે? મારા બે નેત્રો સ્વભાવથી જ નિમેષ રહિત છે, તે હમણું દેવપણામાં વિરુદ્ધ એવું મીંચાવું અને ઉઘાડવું કેમ કરે છે?
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. મારું ચિત્ત નાટક વિગેરેમાં વ્યગ્ર છે, છતાં વૈરિણીની જેમ પાપી નિદ્રા વચ્ચે વચ્ચે અવસર પામીને કેમ મને ઉપદ્રવ કરે છે? અત્યંત પ્રેમવડે પરવશ ચિત્તવાળ પણ સર્વ પરિવાર જાણે કે થોડા દિવસમાં જોયેલ હોય તેમ હમણાં મારા વચનને કેમ વખાણ (માનત) નથી? તેથી કરીને હું મારા જીવિતનું સર્વથા કુશળ જાણતું નથી, કેમકે ઉત્પાતે કદાપિ કલ્યાણકારક ન જ હેય.” આ પ્રમાણે ચિંતાની પરંપરાથી તેને તીવ્ર સંતાપ ઉત્પન્ન થયે અને તેથી કરીને તે દેવ દાવાનળથી બળી ગયેલા કલ્પવૃક્ષની જેવો ઝાંખે દેખાવા લાગે. - આ પ્રમાણે શેકથી ગ્લાનિ પામેલા મુખવાળે તે જેટલામાં સિંહાસન પર બેઠા હતા તેવામાં તેને પ્રિય મિત્ર કનકપ્રભ નામને દેવ તે પ્રદેશમાં આવ્યું. તેને તેવા પ્રકારે રહેલ જોઈને તેણે વિચાર્યું કે-“કેમ આજે પ્રિય મિત્ર શૂન્ય ચિત્તવાળે દેખાય છે? કારણ કે બીજે વખતે તે દૂરથી જ મને આવતે જોઈને આદર સહિત અને પ્રેમ સહિત પ્રથમથી જ બોલાવી, આસન આપી, પ્રણમાદિક કરી આનંદ પામતે હતો. આજ તે પાસે ગયા છતાં પણ મને ઓળખતે પણ નથી. તે ખરેખર કાંઈક કારણ હોવું જોઈએ.” આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે કહ્યું કે
“વિધુત્ર ! તું શું વિચારે છે ?” તે સાંભળી ઊંચું જોઈ વિશે કહ્યું કે “હે શ્રેષ્ઠ મિત્ર ! કનકપ્રભ ! અહીં આવ. આ આસનને અલંકાર કર.” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે તે બેઠે અને તેણે ખરાબ મન થવાનું કારણ પૂછ્યું. ત્યારે વિદ્યુભે પિતાને વૃતાંત કહ્યો. તે સાંભળી કનકપ્રભે કહ્યું કે-“હે પ્રિય મિત્ર ! આ લક્ષણે સર્વથા પ્રકારે સારા નથી, તેથી ચાલી આપણે તીર્થકરને પૂછીએ કે અહીંથી ચ્યવને તારી ક્યાં ઉત્પત્તિ થશે ?” વિલ્બલે કહ્યું –“એમ છે.” પછી તે બને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ગયા. તીર્થ કરને વંદના કરીને વિનય સહિત પૂછ્યું કે-“હે ભગવન ! હું ક્યાં ઉત્પન્ન થઈશ?” ભગવાને કહ્યું-“ વસંતપુર નગરમાં વસુદેવ નામના વણિકની વસુમિત્રા નામની ભાર્યાની કુક્ષિમાં તું પુત્ર પણે ઉત્પન્ન થઈશ.” આ પ્રમાણે સાંભળીને વિધુત્રભ જેમ આવ્યું હતું તેમ પાછો પિતાને સ્થાને ગયે. બીજે દિવસે તે સિદ્ધપુત્રનું રૂપ વિકવીને વસુદેવને ઘેર આવ્યા. “ આ કેઈક અતિશયવાળા છે.” એમ જાણીને વસુમિત્રા તેની સન્મુખ ઊભી થઈ. તેને આદરથી પૂછ્યું કે-“હે મહાભાગ્યવાન! તમે જાણે છે કે મારે પુત્ર થશે કે નહીં ?” દેવે કહ્યું-“જો તું તે પુત્રને પ્રવજ્યા લેતાં નિવારે નહીં, તે હું તે *
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ત્રીજા અણુવ્રત ઉપર વસુદત્તની કથા.
૪૫૩
• પ્રકારે કરુ` કે જેથી તને પુત્ર થાય. તેણીએ તે વાત કબૂલ કરી ત્યારે કપટથી તે દેવે મંડળ પૂરી, અગ્રપૂજાપૂર્વક માટા વિસ્તારથી દેવતાનું પૂજન કરીને કહ્યું કે- હે ભદ્રે ! અમુક દિવસે ઉત્તમ સ્વપ્નથી સૂચિત થયેલેા પુત્ર તારા ગર્ભોમાં આવશે.’ તેણીએ કહ્યું- તમારા પ્રસાદથી એમ થાઓ. ' પછી દેવ અદૃશ્ય થયા. પછી કાઈક દિવસે તે દેવ ચવીને તેણીના ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થયેા. કાળ પૂર્ણ થયે જન્મ થયા. તેની વધામણી કરી તથા તેનું વસુદત્ત નામ પાડયું, ઉચિત સમયે તેને કળાની કુશળતા ગ્રહણ કરાવી. એકદા તેના પિતા તેને સાધુની સમીપે લખું ગયા. સાધુએ તેને ખાર વ્રત સહિત શ્રાવક ધર્મ કહ્યો. તે તેને પૂર્વભવમાં તીર્થંકરના વચન ઉપર અનુરાગ ને આસક્તપણુ' હાવાથી પરિણમ્યા (રુષેા); તેથી તેણે ભાવપૂર્વક અંગીકાર કર્યાં, ખારે તે ગ્રતુણુ કર્યાં અને તે અતિચાર રહિતપણે પાળવા લાગ્યું. એકદા વિશેષ ધર્મની વાસના વિશેષે કરીને ઉત્પન્ન થવાથી તેણે સાધુની પાસે મુનિધમ પૂછ્યા. ત્યારે તેમણે આ પ્રમાણે તે ધર્મ કહ્યોઃ—
""
પાંચ મહાવ્રત, ત્રણ ગુપ્તિ, પાંચ સમિતિ, અતિચાર રહિત અઢાર હજાર શીલાંગરથ, અત્યંત દુ:ખેં કરીને સહન થઈ શકે તેવા ક્ષુધા, તૃષ્ણા વિગેરે આવીશ પરીષહેા, ચાર પ્રકારના વિનય, અનિયમિત વાસ, અલેાલ, પિંડવિશુધ્ધિ, સૂત્ર અને અર્થનું ચિંતવન, સદા ગુરુકુળમાં વસવું, નિર ંતર તપશ્ચર્યાંમાં ઉદ્યમ, ક્રોધના ત્યાગ, ગામ અને કુળ વિગેરેને વિષે પ્રતિખ ધના ત્યાગ, નિર'તર ઉત્તરાત્તર ગુણ ઉપાર્જન કરવામાં ઉદ્યમ, અત્યંત સંસાર ઉપર નિવેદ (કટાળા), યથાર્થ રીતે જિનેશ્વરના માર્ગની પ્રરૂપણા, સર્વ પ્રાણીઓ ઉપર દયાભાવ, પાંચે ઇંદ્રિયાના નિગ્રહ તથા નિરંતર આત્મતત્ત્વની વિચારણા, આ પ્રમાણે હું સુંદર ! સાધુધર્મના સાધનના વિધિ સાંભળીને અત્યંત પ્રમાદ રહિત કરવાથી તે મેક્ષપદ આપે છે. આ પ્રમાણે મુનિએ કહ્યું ત્યારે વસુન્નત્તના ધર્મ પરિણામ અત્યંત વૃદ્ધિ પામ્યા, તેથી તેણે કહ્યું કે- હું ભગવન ! મને શીઘ્રપણે પ્રત્રજ્યા આપે. ” ત્યારે મુનિએ કહ્યું કે- માતાપિતાની અનુજ્ઞાપૂર્વક પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરવી ચાગ્ય છે, અન્યથા ગ્રહણ કરવી ચેાગ્ય નથી; તેથી પેાતાના કુટુંબની રજા લઈને શીઘ્રપણે તું દીક્ષા ગ્રહણ કર. સર્વ સંગના ત્યાગ કરવા તે જ સારા જ્ઞાનનુ ફળ છે, ”
""
આ પ્રમાણે મુનિએએ કહ્યું પેાતાના ચિત્તને પરિણામ કહ્યો.
ત્યારે તે માતા-પિતાની પાસે ગયા અને ત્યારે તેમણે કહ્યું કે-“ હે પુત્ર! ભાગ
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર, ભગવ્યા પછી પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરજે. ત્યાંસુધી હાલ અણુવ્રતાદિક શ્રાવકધમવડે આત્માને પવિત્ર કર.” તે સાંભળીને તે તેમના અવિશ્વાસને દૂર કરવા માટે સાધુની પાસે ભણતે ગૃહસ્થપણે રહ્યો. દીક્ષા લેવાનો નિશ્ચય હોવાથી યૌવન અવસ્થાવાળો થયા છતાં પણ તે પરણવાને ઈરછતે નહોતે. તેને તેવા પ્રકારને જોઈને માતાએ વસુદેવને કહ્યું કે-“આ પુત્ર તપસ્વી જનના સંગને લીધે ધર્મના પરિણામવાળે થય છે, તેથી વિષયના અંગીકારની અપેક્ષા કરતું નથી, સ્ત્રીને પરણવાનું માનતા નથી અને શરીરની શોભા કરતું નથી, તેથી કરીને ધાર્મિક જનોની સેવાથી સર્યું. સર્વથા આને જુગારી જેવાની સેબતમાં નાંખે કે જેથી કદાચ તેવા પ્રકારના સંબંધને લીધે તેના ભાવને ફેરફાર થાય.” આ વાત શ્રેષ્ઠીએ અંગીકાર કરી. પછી જે વાણીયાના પુત્રે જાતિ, વય અને વૈભવમાં સમાન હતા તેમની સાથે આને મેળવી દીધે. તેઓ અત્યંત વિષયમાં લુબ્ધ હતા અને દ્રવ્યને નાશ કરતા હતા. તેમને તેમના માતા-પિતા ઘણ રીતે શિખામણ આપતા હતા તે પણ ઇંદ્રિય દુદ્દત હોવાથી તેઓ પાછા વળી શકતા નહોતા. પિતાને ઘેર ધન નહીં મળવાથી તેઓ ચેરી પણ કરતા હતા. એક દિવસ તેઓએ ચોરી કરવા માટે વિચાર કર્યો ત્યારે ઘણું ધન અને ધાન્યથી ભરેલું મહેશ્વરદત્ત શ્રેણીનું ઘર જોયું. તે વખતે તેને ઘરના સર્વ માણસે એક વૃધ્ધાને ઘર સેંપી મટી તીર્થયાત્રા કરવા નીકળી ગયા હતા, તેથી નિર્જન છે એમ જાણુને રાત્રિને સમયે તે ઘરમાં ચોરી કરવા ગયા. તે વસુદત્ત કાદવના કલંકવડે કમળના પત્રની જેમ અને કુશીળિયાના સંગવડે સારા સાધુની જેમ તેઓના ખરાબ આચારવડે જરા પણ લીપા ન હોતે. માત્ર માતા-પિતાની આજ્ઞાનું અવલંબન કરતે દોરડાથી બાંધેલા વૃષભની જેમ પરમાર્થને જાણ્યા વિના જ તેમની સાથે ચાલ્યું હતું. પછી તેઓ ધીમે ધીમે તે મહેશ્વરદત્તના ઘરમાં પ્રવેશ કરતા હતા તે વખતે વસુદત્ત તેમને પૂછયું કે- તમે અહીં કેમ પ્રવેશ કરે છે ?” તેઓએ કહ્યું કે-“ હે ભદ્ર! અહીં ચેરી કરવાને માટે આપણે પ્રવેશ કરીશું, તેથી ચરણ અને વચનને વ્યાપાર ધીમે ધીમે કરતે તું ચાલ.” ત્યારે તે બે કે-“ત્યાં નહીં આવું. તમારી જેવી ઈરછા હોય તેમ તમે કરો.એમ કહીને તે બહાર જ રહ્યો અને તેઓ તે ઘરની અંદર પેઠા. તેમને વૃધાએ જાણ્યા. ત્યારે તે વૃદધા ચેરી કરતા તેમના પગમાં પડવાના મિષથી “હે પુત્રો ! તમે આમ ન કરો” એમ બેલીને મોરપીંછવડે તેમના પગમાં ચિત કરવા લાગી.
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ત્રીજા અવ્રત ઉપર વસુદત્તની કથા.
૫૫
અહીં વસુદત્ત વિચાર કરવા લાગ્યો કે-“ અહો માતા-પિતાનું મૂઢપણું જુએ કે આવા પ્રકારના કુશીળિયાની મથે નાંખતા તેમણે આટલે પણ વિચાર ન કર્યો કે પાપી જનેની સંગતિના વશથી ગુણની હાનિ થાય છે, અને વિવિધ પ્રકારની આપદાઓ પ્રાપ્ત થાય છે. આ સંસારી જીવ પિતે જ પાપના કાર્ય સાધવામાં ઉદ્યમી હોય જ છે, તે પછી કુમિત્રના સંગથી અશુભ સ્વભાવ ઉત્પન્ન થાય તેમાં શું કહેવું? તેથી હમણાં આ લોકોને ત્યાગ કરીને હું મારે ઘેર જાઉં, કેમકે અન્યાયી માણસેના સંબંધથી મરણ પણ આવી પડે છે. અથવા તે તે માતા-પિતાના વચનને ઉલ્લંઘન કરીને હું હમણું ઘેર જઈશ, તો મારો અવિનય કહેવા માટે જે થવાનું હોય તે ભલે થાઓ.”
આ પ્રમાણે તે વિચાર કરતો હતો તેટલામાં તેઓ સમગ્ર ઘરને સાર ચોરીને તે ઘરમાંથી બહાર નીકળ્યા અને ઉદ્યાનમાં ગયા. ત્યાં વિવિધ પ્રકારે કીડા કરવા લાગ્યા. ગુરુ(માતા-પિતા)ના વચનરૂપી દેરાથી બંધાયેલ વસુદત્ત પણ અત્યંત વૈરાગ્ય સહિત તેમની સમીપે રહ્યો. આ અવસરે સૂર્યમંડળ ઉદય પામ્યું. અંધકારને સમૂહ નાશ પામે. તે વૃદ્ધા ભેટશું ગ્રહણ કરીને રાજાની પાસે ગઈ. તેણીએ રાત્રિને સર્વ વૃત્તાંત યથાર્થ કહ્યો. રાજાએ કહ્યું-“ આ અત્યંત ગંભીર (મેટા) નગરમાં કેણ કયાં હાથ લાગે?” તેણીએ કહ્યું -“તે સર્વ ચેરને મેં મોરપીંછવડે પગમાં ચિતવાળા કર્યા છે.” આ પ્રમાણે તેણીએ કહ્યું ત્યારે રાજાએ પિતાના સેવકને સર્વત્ર જેવાની આજ્ઞા આપી. તે સાંભળી તે સેવકે સર્વત્ર શોધ કરવા લાગ્યા. તેમાં ઉદ્યાનમાં રહેલા તેમને સર્વેને દીઠા અને ઈંગિત આકારવડે તેમને ઓળખ્યા. તેમને રાજા પાસે લઈ ગયા. તેણે પછી વૃદ્ધાને બેલાવી. તેણીએ પણ એક વસુદત્તને મૂકીને બીજા સર્વને ચાર કહ્યા. રાજાએ કહ્યું-“ આ ચારોના મંડળમાં રહ્યા છતાં પણ કેમ ચેર નથી?” વૃદ્ધાએ કહ્યું-“તેના પગમાં મેં ચિહ્ન કર્યું નથી.” રાજાએ કહ્યું-“જે તે દેષ રહિત હોય તે તેને મૂકી ઘો.” વસુદત્ત કહ્યું-“હે દેવી દુષ્ટ જનેના સંસર્ગ કરીને પણ હું દેલવાળે કેમ ન કહેવાઉં કે જેથી મારે પણ નિગ્રહ કરતા નથી ?” રાજાએ કહ્યું-“હે ભદ્ર! જે આટલું પણ તું જાણે છે તે દુષ્ટના સંસર્ગને મૂળથી જ ત્યાગ કેમ નથી કરતો?” તેણે કહ્યું-“હે દેવ ! મારા નસીબને પૂછે.” આ અવસરે તેને સર્વ વૃત્તાંત યથાર્થપણે જાણતા એક પુરુષે કહ્યું કે-“હે દેવ ! આ પ્રવ્રજ્યા લેવાની ઈચ્છાવાળે છે, તેનો ભાવ પરાવર્તન કરવા (બદલાવવા) માટે તેના માતા-પિતાએ સ્નેહના અનુબંધને લીધે હમણા જ આ દુર્લલિત
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
મિત્રાની મધ્યે નાંખ્યા છે, તેથી તેમને અનુસરવારૂપ જ આના અપરાધ છે.”આ પ્રમાણે સાંભળીને રાજાએ તાંબૂલ વિગેરે આપીને તેનુ` સન્માન કરી તેને પોતાને ઘેર માકલ્યા, અને બીજા સર્વેને મહાદુ:ખની રીતે (રીબાવીને)મારી નંખાવ્યા.
આવા અવસરે મુનિજનને ઉચિત વિહારવડે જન્ય જીવાને પ્રતિબંધ કરતાં, પ્રતિબંધ રર્હુિત છતાં પણ જિનેશ્વરની આજ્ઞામાં પ્રતિમ ́ધવાળા, દુષ્કર તપના આચ રણવડે કવનને ખાળનાર છતાં પણ સર્વ પ્રાણીઓને સુખ કરનારા વિજયસિંહુ નામના સૂરિ ત્યાં પધાર્યાં. તે વખતે ત્રિક, ચતુષ્ક અને ચત્વર વિગેરે સ્થાનમાં હર્ષના ભારથી ભરાયેલા લેાકેા પરસ્પર ખેલવા લાગ્યા કે− અહા ! અહા ! અગાધ સંસારસમુદ્રમાં પડતા જંતુના સમૂહને વહાણુ સમાન, અને મેાક્ષસુખને સાધવામાં આસક્ત અને જેનુ નામ ગ્રહણ કરવાથી પણ સુખ ઉપજે એવા ભગવાન (પૂજ્ય) આચાર્ય અહી પધાર્યાં છે. તેવા મહાત્માઓનુ નામ શ્રવણુ કરવું તે પણ પાપના સમૂહને નાશ કરવામાં સમર્થ છે, તે પછી તેમને વંદન કે નમસ્કાર કરવાથી પાપનો નાશ થાય તેમાં શું કહેવું ? તેથી હે દેવાનુપ્રિયા ! આપણે તેમને વાંદવા જઇએ.” આ પ્રમાણે સાંભળીને નગરના લેાકેા સૂરિની સમીપે ચાલ્યા. તે વસુદત્ત પણ રાજાના મેકલવાથી પેાતાને ઘેર ગયા અને માતા-પિતાને પૂર્વના વૃત્તાંત કહ્યો કે “ તમારા ખોટા વાત્સલ્યે કરીને હું આજે ધમ કર્યાં વિના જ વિનાશ પામ્યા હાત, તા સ્નેહના વાત્સલ્યપણાએ કરીને મને અનર્થના સમૂહમાં કેમ નાંખા છે ? કે જેથી મને ધમ કરવા માટે મૂકતા (રજા આપતા) નથી ? ” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે માતા-પિતાએ તેને અનુજ્ઞા આપી. એટલે તે સૂરિની પાસે ગયા. પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરી. ત્યારપછી એકાંત ધર્મકાર્ય માં જ ’ઉદ્યમવત થયા. આ પ્રમાણે હે ઇંદ્રભૂતિ ગૌતમ ! જેઓએ ચારીરૂપી એક ( અદ્વિતીય ) પાપસ્થાનના ત્યાગ કર્યાં હાય તેવા મનુષ્યાનું જીવિત બન્ને લેાકને વિષે સફળ થાય છે. ઇતિ શ્રીજી અણુવ્રત (૩).
આ પ્રમાણે ત્રીજી અણુવ્રત કહ્યું. હવે મૈથુનની વિરતિથી ઉત્પન્ન થયેલું ચાથું અણુવ્રત કહેવાય છે તે સાવધાન ચિત્તે સાંભળે. તે મૈથુન એ પ્રકારનુ' છે : સૂક્ષ્મ અને સ્થળ. તેમાં કામના ઉદયવડે ઇંદ્રિયાના જે કાંઇક વિકાર તે સૂક્ષ્મ કહેવાય છે તથા જે સ'ભાગ કરવા અથવા કામભોગને માટે મન, વચન અને કાયાની ચેષ્ટા કરવી તે સ્થૂળ મૈથુન કહેવાય છે. તે સ્થૂળ મૈથુન ઔદારિક અને વૈક્રિય એવા ભેદે કરીને એ પ્રકારનું જાણવું,
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ' અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ચતુર્થ અણુવ્રત ઉપર સુરેન્દ્રદત્ત કથા.
૪પ૭ તેમાં દારિક મનુષ્ય અને તિર્યંચના ભેદે કરીને બે પ્રકારનું છે, અને વૈક્રિય પણ દેવ અને મનુષ્ય સંબંધી બે પ્રકારનું છે. હવે આ મૈથુનની વિરતિનું વ્રત ત્રણ પ્રકારનું છે : ૧ પરસ્ત્રીને ત્યાગ, ૨ સ્વદારાને સંતોષ અને ૩ સર્વથા બ્રહ્મચર્ય. તેમાં નિશ્ચળ ચિત્તવાળે અને સુધર્મમાં પ્રતિબંધવાળે જે સુશ્રાવક દેવતા, તિર્યંચ અને પરદારના મૈથુનને ત્યાગ કરે તે તેની (મૈથુનની) વિરતિવાળે કહેવાય છે. આ વ્રતવાળા નિરતિચાર૫ણુને માટે સમ્યફ પ્રકારે ૧ ઇત્વરાગમન, ૨ અપરિગ્રહીતા( વેશ્યા)ગમન, ૩ અનંગકીડા, ૪ પરના વિવાહ કરવા અને ૫ કામને તીવ્ર અભિલાષ-આ પાંચ અતિચારને વર્જે છે.
વળી બીજું-અપવિત્ર, નિદિત અને પરિણામે દુઃખને ઉદય આપનારા કામગને વિષે કેઈક ધન્ય પ્રાણીઓ સ્વભાવથી જ વૈરાગ્ય પામે છે. અને બીજા કેટલાક ઉત્કટ કામદેવના બાણવડે સર્વ અંગમાં ભેરાઈને, યેગ્યાયેગ્યની અવગણના કરીને, પિતાના શરીરના વિનાશને વિચાર્યા વિના લાજ અને મર્યાદા મૂકીને પરસ્ત્રીને વિષે ભેગ ભેગવવાની લાલસાવાળા તે જ જન્મમાં આપત્તિને પામે છે, તે પરભવમાં આપત્તિને પામે તેમાં શું કહેવું ? વળી બીજા કેટલાક તેવા પ્રકારના ગુરુના ઉપદેશથી નિર્મળ વિવેકવાળા થઈ, પ્રયત્નવડે પરસ્ત્રીના સંગને ત્યાગ કરી, માત્ર તેની વિરતિથી જ વૃદ્ધિ પામતા વિશુદ્ધ ધર્મના પ્રતિબંધવાળા ઉત્તમ પુરુષે સુરેન્દ્રદત્તની જેમ મોક્ષનગરમાં નિવાસ કરનારા થાય છે.” - તે સાંભળી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે-“હે ત્રણ લેકને પ્રકાશ કરવામાં સૂર્ય સમાન ભગવન! આ સુરેંદ્રદત્ત કોણ? તેને ગુરુના ઉપદેશથી વિવેકને લાભ શી રીતે ? અને માત્ર પદારાની વિરતિથી જ તેને મોક્ષની પ્રાપ્તિ શી રીતે થઈ ?” ત્યારે જગદ્ગુરુએ કહ્યું કે-“સાંભળે. આ ભરતક્ષેત્રમાં સમગ્ર પૃથ્વીના વિસ્તારનું ભૂષણરૂપ વિજયપુર નામનું નગર છે. તેમાં ઊંચા શિખરવાળા જિનચૈત્યમાં શબ્દ કરતી મણિની ઘુઘરીઓ વડે મનહર દેખાતી દવાઓ ફરકી રહી છે, તથા તે નગર શૃંગારવડે ઉત્કટ રૂપવાળી સ્ત્રીઓના સમૂહથી શોભિત છે. તે નગરમાં શિવભદ્ર નામનો રાજા હતું. તેની આજ્ઞાને નમ્રતાપૂર્વક સર્વ રાજાઓને સમૂહ માન્ય કરતા હતે. તેને સમગ્ર અંતઃપુરમાં શ્રેષ્ઠ રાજશ્રી નામની ભાર્યા હતી. તેમને દેવકુમાર જેવા રૂપવાળે અને ધનુર્વિદ્યાદિક કળાની કુશળતાના ઘરરૂપ સુરેદ્રદત્ત * ૫૮
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
નામના પુત્ર હતા. તેણે પૂર્વભવમાં ખાળ, ગ્લાન, ગુરુ, સ્થવિર, તપસ્વી અને જ્ઞાની મુનિજનની સેવા( વૈયાવચ્ચ )વડે પુણ્યના સમૂહ ઉપાર્જન કર્યાં હતા. તેના વશથી ગાઢ સૌભાગ્યના ઉદ્દય વૃદ્ધિ પામ્યા હતા, તથા ઊગતી જુવાનીના ગુણ્ણા વિકસ્વરપણાને પામ્યા હતા; તેથી અત્ય ́ત સુશાશિત શરીરવાળા તે જ્યાં જ્યાં નગરમાં ફરતા હતા ત્યાં ત્યાં ખીજા સર્વ વ્યાપાર ( કામકાજ )ના ત્યાગ કરી, ગુરુજનની લજજાની અવગણના કરી, કુળના અભિમાનની અપેક્ષા નહીં રાખીને નગરની સ્ત્રીએ નિમેષ રહિત દૃષ્ટિવડે તેને જોતી હતી. અત્યંત પ્રાર્થના કરાયેલેા તે કુમાર સદ્ધમાં અવળા મુખવાળા થઇને શ્રેષ્ઠી, સાર્થવાહ અને પ્રધાન જનાની યુવતીએ સાથે ક્રીડા કરતા હતા. નગરના લેાકેા આ વૃત્તાંતને જાણતા હતા, તે પણ “ જે રક્ષણ કરનાર તેજ લાપ (ભક્ષણ) કરનાર છે ” એમ મનમાં વિચારીને કાંઇ પણ ખેલતા નહિ.
એકદા તે નગરમાં અત્યંત ચારના ઉપદ્રવ થયા. તે વખતે પૌરજનાએ તે વાત રાજાને જણાવી ત્યારે રાજાએ પણ કાટવાળની તર્જના કરી અને નગરના સર્વ પ્રદેશોમાં પહેરેગીરાને રાખ્યા. પછી રાત્રિએ તે પહેરેગીર સૂઇ ગયા છે કે પ્રમાદી થયા છે? તે જોવા માટે વેષ બદલીને, હાથમાં ખડ્ગ ગ્રહણ કરીને રાજા પાતે જ ઘરથી બહાર નીકળ્યે, અને ત્રિક, ચતુષ્ક અને ચર વિગેરે સવ ઠેકાણે ફરવા લાગ્યો. તથાપ્રકારે રાજા કરતા હતા તે સમયે નિર્જન સ્થાન જાણીને એક સ્થવિર પુરુષ આ પ્રમાણે ખેલ્યાઃ
29
“ ચારા ઘરના સાર લુંટી લે છે અને કુમાર નગરની જુવાન સ્ત્રીઓને હરી લે છે. આવા પ્રકારની રક્ષાવડે હે શિવભદ્ર રાજા ! તમારું' કલ્યાણ થાઓ.” પાછળ રહેલા રાજા આ પ્રમાણે સાંભળીને મનમાં અત્યંત વિસ્મય પામી તેની સમીપે ગયા, અને તેને ધીમેથી કહેવા લાગ્યા કે “ હું વૃદ્ધ ! તેં જે આ ગાથા કહી તેના પરમાથ કહે. તેણે કહ્યું કે-“ હું સુખને આપનાર! તે રાજવિરુદ્ધ કથા કહેવાથી મારે શું પૂળ ? ” રાજાએ કહ્યું- તું કહે છે તે સત્ય છે, પરંતુ અહીં એકાંતમાં કહેવાથી કાંઈ પણ દોષ નથી માટે કહે. ત્યારે તેણે નગરની યુવતીઓના વિષયવાળા કુમારના સમગ્ર વૃત્તાંત ચારના ઉપદ્રવ સહિત તે શિવભદ્ર રાજાની પાસે કહ્યો. તે સાંભળીને રાજાના નેત્ર પ્રલયકાળના અગ્નિ જેવા ભયંકર કાપવડે રક્ત થયા, અને ઉત્કટ ભૃકુટી ચડાવીને તે આ પ્રમાણે ચિતવવા લાગ્યા કે–“અહહ ! મારા પાપી પુત્રે મેટ્ઠ' અકાર્ય કર્યું. કે જેણે ચંદ્ર જેવા નિર્મળ મારા કુળને આ પ્રમાણે
""
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
• અષ્ટમ પ્રસ્તાવ–ચતુર્થ વ્રત ઉપર સુરેન્દ્રદત્ત કથા. મલિન કર્યુંતે શું હમણાં જ તે મહાપાપને ગળાથી પકડીને નગરમાંથી કાઢી મૂકું કે દુર્વચનવડે તેની તર્જના કરું ? અથવા તે મંત્રીઓ સાથે સારી રીતે વિચાર કરીને તેને ઉચિત કરું કેમકે સહસા કરેલા કાર્ય પરિણામે દુઃખદાયી છે.” ( આ પ્રમાણે વિચારીને રાજા પિતાના ભવનમાં ગયા અને સુખશપ્યામાં સૂતે. પછી પ્રભાત સમય થયો ત્યારે મંત્રીઓને બોલાવ્યા. તેમને રાત્રિને વૃત્તાંત કહ્યો. મંત્રીઓએ કહ્યું- હે દેવ ! અમે પહેલાં પણ આ કુસમાચારની વાર્તા સાંભળી હતી, પરંતુ તે કઈ પણ અવસર મળે ન હેતે કે આપને કહી શકાય.” રાજાએ કહ્યું-“ પ્રથમ તો ગયેલા વૃત્તાંતને કહેવાથી સયું. હવે કહો. તેને ( પુત્રને) શો દંડ કરશું ?” મંત્રીઓએ કહ્યું“હે દેવ ! દંડે કરીને સર્યું. આપને હવે આટલું જ કરવું યંગ્ય છે કે એને સારા સાધુની પાસે લઈ જ, અને એને ધર્મશાસ્ત્ર સંભળાવવા, રાજનીતિ ભણાવવી, તથા સજજનેની ગોષ્ઠીમાં બેસાડે. આમ કરવાથી પણ તેને ખરાબ આચારના ત્યાગને પરિણામ થશે.” તે સાંભળી રાજાએ તેમનું વચન અંગીકાર કર્યું. પછી તેણે કુમારને બેલા, તેને સાથે લઈને રાજા ધર્મસેન સૂરિની સમીપે ગયે. તેને વાંદીને ઉચિત સ્થાને બેઠે. સૂરિએ પણ આ પ્રમાણે ધર્મકથા પ્રારંભી – .
હે દેવાનુપ્રિયે ! જે તમે મોક્ષસુખ પામવાને ઇચ્છતા હો તે પ્રમાદ મૂકીને નિંદ્રના ધર્મને વિષે ઉદ્યમ કરો. અહીં અતિ કપ પામેલા પણ લુંટારા, સર્પ, સિંહ, શત્રુ અને વાઘ વિગેરે તે અનર્થ નહીં કરે કે મહાપાપી પ્રમાદ જે અનર્થ કરે. વળી તે પ્રમાદ મઘ, કષાય, નિદ્રા, વિકથા અને વિષયના ગ્રહણવડે પાંચ પ્રકાર છે. તે મોક્ષને નાશ કરનાર જાણુ. મદિરાપાન કરવાથી જેના મનનો પ્રસાર પરવશ થયો છે એવો પુરુષ યુક્તઆયુક્તને જાણતો નથી, અને તેથી કરીને તેવું કંઈ પાપ નથી કે જે પાપને તે ન આચરે. આ મદિરાના દોષથી જ દેવોએ કરેલા સુવર્ણના શ્રેષ્ઠ પ્રાકાર અને દરવાજાવાળી દ્વારકા નગરી કે જે યાદવડે વ્યાપ્ત હતી, તે પણ મૃત્યુના મુખને પામી. કષાય પણ પરિણામે ખેદ કરાવનારા છે, મોટા પિશાચની જેમ અપવાદને આપનારા છે, અને દુષ્ટ અધ્યવસાયને ઉત્પન્ન કરનારા છે, તેથી તે સુખને આપનારા નથી. આ કષાયવડે જેની બુદ્ધિ હણાઈ ગઈ છે એવા જીવો દુષ્કર તપનું આચરણ કરનારા હોય તે પણ તે કરડ અને ઉત્કરડ નામના મુનિઓની જેમ સાતમી નરકપૃથવીમાં પડે છે.
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
નિદ્રારૂપી પ્રમાદના ચિત્તવાળા પ્રાણીએ પણ કદાપિ શ્રુતજ્ઞાનરૂપી ધનને પામતા નથી, અને કોઈ પણ પ્રકારે પ્રાપ્ત થયું હેાય તે પણ બુદ્ધિ રહિત તે તેને હારી જાય છે. તેથી કરીને જ ચૌદ પૂર્વધર પણ શ્રેષ્ઠ શ્રતરત્નને નાશ કરી, મરણુ પામી અનંત કાળ સુધી અનંતકાયને વિષે વસે છે. વળી જેએ પાતાના ( આત્માના ) કાર્યને મૂકીને ભાજનકથા, દેશકથા, કથા અને રાજકથારૂપી વિકથાને કરે છે તે કેમ દુ:ખી ન હોય ? અથવા તે અજ્ઞાની મનુષ્યા પણ વિકથા કરનાર ને અનર્ગળ ખડખડાટ કરનારને ગ્રંથિલ છે એમ કહે છે. અથવા તેને મનુષ્યભવના શે ગુણુ છે ? તથા વળી જે વિષયે માત્ર સ્મરણ કરવાથી પણ દુરંત સ`સાર આપે છે, તે સેવન કરવાથી અનિષ્ટ કરનાર થાય તેમાં શું આશ્ચર્ય છે ? મનુષ્યા વિષ ચાને માટે દુષ્કર વ્યવસાય( ઉદ્યમ )ને પણ કરે છે, અને પોતાના વિ તને પણ સંશયરૂપી તુલામાં આરાપણું કરે છે ( નાંખે છે ). તે વિષયને વશ થયેલા પ્રાણીએ ચિરકાળની પાલન કરેલી કુળમર્યાદાના પણ ત્યાગ કરે છે, સર્વત્ર વિસ્તાર પામતા અપયશરૂપી ધૂળને પણ ગણતા નથી, સ્વજન-વર્ગને છેતરે છે, પેાતાના પિતાને પણ તૃણુ સમાન ગણે છે, ધર્માંદેશને આપનારા ગુરુજનની પણ અવગણના કરે છે, વૈરાગ્યવાળા લેાકેાની હાંસી કરે છે, ઉત્તમ મનુષ્યાની ગણીને દૂરથી તજે છે, સનકુંમારાદિકના ચિત્ર સાંભળવાને પણ ઇચ્છતા નથી. આ પ્રમાણે તે વિષયરૂપી મહાવિષવડે મૂઢ થયેલા મનવાળા લેશ માત્ર પણ સુખને નહીં પામવાથી પાપને વિષે જ અત્યંત આસક્ત રહે છે. કદાચ ખાવૃત્તિથી તથાપ્રકારના છતાં પણ અને પંચાગ્નિ વગેરે દુષ્કર તપવડે શરીરને કર્મના વશવડે વિષયની વાંછા પૂર્ણ થયા વિના જ તે મતના શુકર મુનિની જેમ વિનાશ પામીને દુર્ગતિમાં હે રાજા ! આવા પ્રકારના દોષથી દૂષિત થયેલા પાંચ જાણીને તેમાં જ એક મન રાખી જિનેટ્રના ધર્મમાં ઉદ્યમ કરે, ”
ધર્મમાં પ્રવાઁ
તપાવ્યા છતાં પ પાપીઓ ભાગવત પડે છે. આ પ્રમાણે પ્રકારના પ્રમાદને
આ પ્રમાણે સૂરિએ પ્રમાદના વિસ્તારના ઉપદેશ આપ્યા ત્યારે સુરેંદ્રદત કુમારના ચિત્તના પરિણામ નિર્મળ થયા, તેથી તે કહેવા લાગ્યા કે “ હું ભગવન્ ! આ તમે પૂર્વે કડેલ શુભંકર મુનિ કાણુ ? અને કેવી રીતે તે વિષયની વાંછા પૂર્ણ કર્યાં વિના મરીને દ્રુતિમાં ગયા ? તે મને કહેા. ” ત્યારે સૂરિએ કહ્યું કે-“ કહું છું:
-
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ચતુર્થવ્રત અંતર્ગત શુભંકર કથા.
માલવ દેશમાં પ્રખ્યાત કીર્તિવાળી ચક્રપુરી નામની નગરી છે. તેમાં ઘણા વણિકજનેને ચક્ષુરૂપ અને ઘણા દ્રવ્યના સમૂહવાળો સમદત્ત નામને શ્રેષ્ઠી હતો. તેને સાત પુત્ર ઉપર અનેક સેંકડો માનતાથી ઉત્પન્ન થયેલી એક દેવશ્રી નામની નાની પુત્રી હતી. તે અત્યંત રૂપવાળી યૌવનવયને પામ્યા છતાં પણ તથા પ્રકારના વરને અભાવે કાળને નિગમન કરતી હતી. તે સમયે તે નગરીની સમીપે ઉછળતા મેટા તરંગવડે કાંઠાને દબી નાખનાર અને અનેક પક્ષીઓના કુળવડે દિશાઓના આંતરાને વાચાળ કરનાર યમૂના નામની મોટી નદીના ઈશાન ખૂણામાં એક શુભંકર નામને લૌકિક તપસ્વી રહેતા હતા. તે વેદ, પુરાણ, ભારત અને રામાયણની કથા કહેવામાં જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનવડે નિપુણ હતું, પિતાના દર્શન(મત)ને અર્થવિસ્તાર કરવામાં તત્પર હતા, તેને યશ સર્વત્ર પ્રખ્યાત હતું અને સર્વ ભાગવત મતના મુનિઓમાં પ્રધાન (મુખ્ય) હતે. વળી તે તપવડે, વચનની સુંદરતાવડે, ભવિષ્યના જ્ઞાનવડે અને લોકોના સંમત પણ વડે સમગ્ર નગરના મનુ વ્યને અત્યંત પૂજ્ય હતે. એકદા તેના ગુણસમૂહવડે જેનું હૃદય વશ થયું હતું એવા તે સેમદત્ત શ્રેણીએ તેને ભેજન કરવા માટે પિતાને ઘેર આમંત્રણ કર્યું. તેના વચનના ઘણા આગ્રહને લીધે તે કેટલાક શિષ્યોના પરિવાર સહિત ભજન સમયે તેને ઘેર ગયે. તેને પરિવાર સહિત સમ દત્ત મટી લક્તિથી નમસ્કાર કર્યા પછી સાફ કરેલા અને લીપેલા ઘરના એક ભાગમાં તેને આસન આપ્યું. ત્યાં તે બેઠે. શ્રેષ્ઠીના પુત્રોએ મોટા આદરથી તેના પાદ ધેયા, તથા તેની પાસે સુવર્ણમય અનેક કળા અને છીપલીઓમાં સુગંધી દ્રવ્ય ભરીને મૂક્યા. પછી અત્યંત ભક્તિના સમૂહથી ભરેલા ચિત્તવાળ શ્રેણી પોતે જ વિવિધ પ્રકારના શાક સહિત ઘણા ખાંડ, ખાજા વિગેરે મનહર રસાઈ પીરસવા લાગ્યો. તે વખતે વાગતા મણિના નપુરના શબ્દવડે દિશાઓના આંતરાને વાચાળ કરતી, હાર, અર્ધહાર, કુંડળ, કટક, અંગદ અને રસના (કંદેરા) વિગેરે આભરણે વડે શરીરને અલંકૃત કરી, દિવ્ય ચીનાંક (રેશમી વસ્ત્ર) ને શરીરે ધારણ કરતી તે શ્રેણીની પુત્રી દેવશ્રી પિતાના હાથમાં સુવર્ણના દંડવાળા વીંઝણાને ધારણ કરી ભેજન કરતા તે મુનિને વીંઝવા લાગી. આ અવસરે તેણીને અભિલાષા સહિત જોઈને શુભંકર તપસ્વીનું હૃદય તત્કાળ પ્રગટ થયેલા કામદેવરૂપી અગ્નિવડે પ્રદીપ્ત થયું. તેથી તે વિચાર કરવા લાગે કે
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રા મહાવીરચરિત્ર,
સર્પ મૂકેલા દેદીપ્યમાન ટ્રૂત્કારરૂપી અગ્નિની જવાળાના કરવા સહેલા છે, અને ઉત્કટ ધનુષ્યથી મૂકેલા તીક્ષ્ણ માણેાને સહન કરવા સહેલા છે, પરંતુ નિર્દેય કામદેવના ભાવથી મિશ્ર કન્યાના કમળના પાંદડા જેવા લાંબા નેત્રના વિક્ષેાભ સહન કરી શકાય તેવા નથી. હું માનું છું. કે આના રૂપથી લજ્જા પામેલી રતિ,રંભા, લક્ષ્મી, તિલેાત્તમા વિગેરે દેવાંગનાએ કયાંય પણ દેખાતી નથી. જો આ કન્યાને હું પ્રાપ્ત ન કરું' તે। મારું જ્ઞાન, ધ્યાન, શાસ્ત્રની કુશળતા અને દેવપૂજા વિગેરે સર્વ નિષ્ફળ છે. માત્ર કાઇ પણ ઉપાયથી આના સંગમ થયા છતાં પણ જો ક્રિષ્યના વશથી સર્વત્ર મારા અવર્ણવાદ ( અપયશ ) વિસ્તાર પામે તે તેને અટકાવવા દુ:સહુ છે. અથવા તા આ ચિંતાએ કરીને શું ? કેમકે હિર, હર, બ્રહ્મા, વસિષ્ઠ, જમદગ્નિ, ચાર અને દુર્વાસા વગેરે દેવા અને ઋષિએ પણ પહેલાં જો સ્ત્રીઓના વચનના નિર્દેશ કરનારા થયા હતા, તે સામાન્ય ધર્મને પામેલા અમારી જેવા મુનિજનને તેમાં શી લજ્જા અને શી નિંદા ? તેથી કરીને વિકલ્પવડે સર્યું. તે પ્રકારે કાંઈ પણ કરુ` કે જે પ્રકારે આની સાથે સંગમ થાય. ” આ પ્રમાણે નિશ્ચય કરીને તે ગભીરભાવને પામ્યા.
૪૨
સમૂહ સહુન સમૂહ પણ થયેલા આ
પછી તે પેાતાના આકારના સંવર કરીને ( ગુપ્ત કરીને ) જે પ્રમાણે ઈચ્છા હતી તે પ્રમાણે ભાજન કરવા લાગ્યા. ત્યારપછી તત્કાળ વિકાસ પામેલા કામદેવરૂપી ગુરુના ઉપદેશના વશથી જ જાણે હાય તેમ તેને બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થઇ કે—“ આ શ્રેષ્ઠીને હું છેતરું કે જેથી નિંદા રહિત આના લાભ મને થાય. ” એમ વિચારીને શ્રેષ્ઠી જીએ ( જાણે ) તેમ દુઃસહુ દુઃખના આવેશને સૂચન કરનારા લાંબે સીત્કાર તેણે મૂકયા. તે સભ્રમ સહિત શ્રેષ્ઠીએ જોયા. ક્ષણ વાર ગયા પછી ફરીથી પણ બે ત્રણ વાર પૂર્વના ક્રમે કરીને ( પ્રથમની જેમ) પ્રગટ થયેલા રુંવાડાના રામાંચથી ભરેલ અને પેાતાના મુખના ભગવડે દેદીપ્યમાન એવા સીત્કાર મૂકયા. ત્યારે “અહા ! કાંઇક મેટું અનિષ્ટ આવી પડશે. ” એમ વિચારતા શ્રેષ્ઠી જેટલામાં રહ્યો છે તેટલામાં તે મુનિ મુખશુદ્ધિ કરીને ભાજનમડપમાંથી ઉઠ્યો અને ખીજે ઠેકાણે બેઠા. શ્રેષ્ઠી પણુ બાકીનું કાર્ય કરીને તેની સમીપે પગમાં પડ્યો અને બે હાથ જોડી કહેવા લાગ્યા કે–“ હૈ કરીને કહેા કે શા માટે ભાજન કરતા તમે ત્રણ વાર જાણે
આન્યા. તેના
૧ મનમાં ગંભીરતાને ધારણ કરી.
પૂજય ! પ્રસાદ દુઃસહુ દુઃખના
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવચતુર્થ અણુવ્રતે શુભંકર કથા. “આવેશને સૂચવનાર હોય તે સીત્કાર મૂ ?ત્યારે શુભંકરે કહ્યું-“હે મહાભાગ્યશાળી ! શું કહેવું? આવી જ હતવિધાતાની ઈચ્છા છે કે જેથી તે સર્વ રત્નને ઉપદ્રવ સહિત જ બનાવે છે. તે આ પ્રમાણે
સમગ્ર કથાઓનું ઘર, આકાશરૂપી સરોવરનું કમળ અને સ્વર્ગલેકરૂપી ભવનના મંગળકલશરૂપ ચંદ્રને પ્રતિપક્ષે ક્ષય કર્યો છે. સમગ્ર તિરછાલેકના દીવારૂપ અને કમળના વનની જડતાને નાશ કરવામાં એક પ્રચંડ કિરણવાળા ભગવાન સૂર્યના ચરણે નાશ ન પામે તેવા ઉગ્ર કઢના ષવડે નાશ પમાડ્યા છે. તથા જેને ગંભીર કુક્ષિભાગ અનેક રત્નના સમૂહવડે ભરે છે, અને પુષ્કળ જળના સમૂહવડે હજારો નદીઓના પ્રવાહ જેણે પરમુખ (અવળા મુખવાળા) કર્યા છે–પાછા હઠાવ્યા છે એવા સમુદ્રની કુક્ષિમાં પણ નિરંતર જળને સંહાર કરવામાં સમર્થ વજનળ (ઉર્વાનળ) સ્થાપન કર્યો છે. આ પ્રમાણે વસ્તુઓને પરમાર્થ રહેલ છે ત્યાં શું કહેવા લાયક છે ? અથવા તે ચિત્તમાં સંતાપ શું કરો ?” તે સાંભળી શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું-“હે ભગવન ! તમારા ગભીર વચનવડે હું કાંઈ પણ સમજાતું નથી, તેથી સ્પષ્ટ અક્ષરે કહો કે અહીં શું કારણ છે ?” ત્યારે શુ કરે કહ્યું“ શું કહું ? આ બાબત કહેવાથી સર્યું. મુનિજન તે પિતાની મર્યાદાના વિઘાતને પરિહાર કરવામાં જ ઉદ્યમવંત હોય છે.” આ પ્રમાણે કહીને દંભ( કપટ )પણુએ કરીને ઉઠીને તે પિતાના આશ્રમસ્થાને ગયે. શ્રેણી પણ અકસ્માત ઉપદ્રવને સૂચવનારું તેનું વચન સાંભળીને વ્યાકુળ થઈ વિચારવા લાગે કે-“અહા ત્રણ કાળમાં રહેલા પદાર્થોને જાણવામાં નિપુણ આ મહાતપસ્વીએ ખરેખર અમારી ઉપર કાંઈ પણ ગાઢ આપદાનું આવી પડવું જાણીને પણ ચિત્તની પીડા દૂર કરવા માટે પ્રગટ અક્ષરથી કાંઈ પણ કાર્ય કર્યું નહીં તેથી કરીને જ્યાંસુધી હજી કાંઇ પણ અનર્થ ઉત્પન્ન થયે નથી ત્યાં સુધીમાં તે શ્રેષ્ઠ મુનિને અત્યંત આગ્રહપૂર્વક પૂછીને જેમ ઉચિત હોય તેમ કરું.” એમ વિચારીને તે તેના આશ્રમમાં ગયે, તેના પગમાં પડ્યો, વિનયપૂર્વક પ્રાર્થના વડે ઘણુ પ્રકારે તે તે પ્રકારે તેને કહ્યું કે જેથી તે અનુકૂળ ચિત્તવાળે થશે. તે વખતે તે મુનિએ કહ્યું કે “અહે મદત્ત ! આ અત્યંત ન કહેવાય તેવું છેઃ કેવળ તારા અસમાન પક્ષપાત કરીને મારું હૃદય વિહળ થયું છે, તેથી હવે હું ગુપ્ત રાખી શકતા નથી, તેથી તું સાંભળ. હે મહાયશવાળા ! જે આ
તારી પુત્રી છે તે થોડા દિવસમાં જ કુટુંબને ક્ષય કરશે, એમ તેણીના - લક્ષણ વડે જાણીને મેં ભેજન કરતી વખતે અકસ્માત્ ઉપદ્રવ કરનાર હોવાથી
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwvvvvvvvv
w
wwwwwww www
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. વ્યાકુળ ચિત્તવ તથા પ્રકારનું અનિષ્ટ ગોપવી નહીં શકવાથી વારંવાર સીત્કાર કર્યો હતો. તે કારણ માટે હે મહાનુભાવ! આ જ તેનું કારણ છે.” આ પ્રમાણે સાંભળીને વજીના અગ્નિથી તાડન કરી હોય તેમ મૂછવડે તે શ્રેષ્ઠીના નેત્રે મીંચાઈ ગયા. તેવી સ્થિતિએ ક્ષણવાર રહીને કઈ પણ પ્રકારે ધીરજનું અવલંબન કરીને તે કહેવા લાગે કે
હે ભગવન ! તમે શ્રેષ્ઠ બુદ્ધિવડે જેમ આટલું જાણ્યું તેમ તેને પ્રતિકાર પણ કાંઈક જાણતા હશે તેથી તે કહે; કારણ કે લેકમાં આ વાત પ્રસિદ્ધ જ છે કે-જે વૈદ્ય રેગીના રોગને જાણે છે તે તેને ઉચિત ઔષધ પણ જાણે જ છે. હે ભગવન ! કૃપા કરો. તમારા જ અનુગ્રહવડે અદીન મનવાળા અમે દેવગુરુની પૂજા કરીએ છીએ, તેથી અહીં શું અમારું iઈ અયુક્ત થાય ? નિરુપમ ધર્મના આધારભૂત તમારે અમારી ઉપેક્ષા કરવી યોગ્ય નથી, કેમકે પરનું હિત કરવામાં જ એક તત્પર એવા પરપકારી અને પોતાના જીવિતને પણ ત્યાગ કરે છે, તેથી તમે અનુચિત
ભને ત્યાગ કરે, અને જે અહીં કરવા લાયક હોય તે કહે; કેમકે પૂર્વના મુનિએ પણ સદા પર પકારને જ કરતા હતા. ”
આ પ્રમાણે શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું ત્યારે કાંઈક નેત્રને બંધ કરીને તેણે કહ્યું કે-“હે સેમદત્ત ! તારી દાક્ષિણ્યતારૂપી દેરડાવડે હું દઢ બંધાયો છે. આ કારણથી જ મોટા અનુભાવવાળા પૂર્વના મુનિઓએ ગૃહસ્થના સંગને મૂકીને નિર્જન વનમાં નિવાસ અંગીકાર કર્યો હતે. ” તે સાંભળી શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું
તેઓની કથા દૂર રહો. હમણાં તે કાળને ઉચિત હોય તે કહો.” ત્યારે ઘણા કાળ સુધી કપટવડે મસ્તક ધુણાવીને તેણે કહ્યું કે-“ હે શ્રેષ્ઠી ! જે આ દેષનું અવશ્ય નિવારણ કરવાને તું ઈરછ હા, તે છિદ્ર વિનાના, વિશેષ પ્રકારના (મજબૂત) અને અત્યંત મળેલા કાષ્ટની ઘડેલી પિટીમાં આ તારી પુત્રીને સમગ્ર અલંકારે કરીને સહિત સારા મુહૂર્ત મૂકીને દિશાના દેવતાની પૂજા કરવાપૂર્વક યમૂના નદીના જળમાં તરતી મૂકી દેવી. તેમ કરવાથી ઘરના બીજા મનુષ્યના જીવની રક્ષા થશે. ” તે સાંભળીને ગુરુનું વચન અન્યથા ન હોય એમ જાણીને ભયભીત થયેલા તેણે તેના અભિપ્રાયને વિચાર કર્યા વિના અને કાળક્ષેપ કર્યા વિના (તરત જ ) તેના કહ્યા પ્રમાણે સર્વ સામગ્રી પૂર્વક પિતાની પુત્રીને પેટીમાં નાંખીને શુભંકર મુનિની સમક્ષ દુઃસહ પુત્રીના વિયેગના શેકના સમૂહવડે જેને કંઠ રુંધાયું હતું, અને
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ચતુર્થ વ્રત ઉપર સુરેન્દ્રદત્ત કથા.
૪૫
-નિરંતર નેત્રમાંથી ઝરતા અથના પ્રવાહ વડે તેના ગંડસ્થળ છેવાતા હતા
એવા તે શ્રેષ્ઠીએ યમૂના નદીના જળમાં તે પિટી વહેતી મૂકી. તે પેટી અનુપ્રવાહે તરતી તરતી જવા લાગી. હવે આનંદના સમૂહને ધારણ કરતા તે શુભંકરે પણ પિતાના આશ્રમમાં જઈને પોતાના શિષ્યને કહ્યું કે-“ અરે ! તમે શીઘ વેગવડે જઈને એક કોશ માત્ર નદીના નીચેના ભાગે જઈને રહે. ત્યાં તરતી પેટીને જ્યારે આવતી જુએ ત્યારે તેને ગ્રહણ કરીને તેનું દ્વાર ઉઘાડ્યા વિના અહીં મારી પાસે લાવજે. ” તે સાંભળીને તેઓ ગયા અને કહેલા સ્થાને જઈને રહ્યા. હવે તે પેટી તરંગવડે પ્રેરણું કરાતી જેટલામાં અર્ધ કેશ માત્ર ગઈ તેટલામાં ત્યાં દૂરથી સ્નાનકીડા કરતા એક રાજપુત્રે જોઈ, અને પિતાના પુરુષોને કહ્યું કે-“ અરે ! શીઘ વેગે કરીને દેડે. આ જળના પ્રવાહથી વહેતા પદાર્થો( પેટી )ને ગ્રહણ કરે. ” તે સાંભળીને તે પુરુષ તત્કાળ જળમાં પેઠા. તેઓએ પેટી ગ્રહણ કરી, રાજપુત્રને આપી. તેણે પણ કૌતુકથી ઉઘાડી. પાતાળકન્યાની જેવી સવે અલંકારો વડે મૅનેહર શરીરવાળી તે યુવતી તેમાંથી નીકળી. હર્ષથી રાજપુત્રે તેણીને ગ્રહણ કરી અને વિચાર્યું કે-“ અહે ! મારા કર્મની પરિશુતિ અનુકૂળ છે. કેવળ આવા પ્રકારના સ્ત્રીરત્નને આ રીતે ત્યાગ કરવાથી કેઈએ ખરેખર પોતાના અકલ્યાણની શાંતિની સંભાવના કરી હશે એમ જણાય છે; તેથી આ પેટીને ખાલી જ પ્રવાહમાં મૂકવી એગ્ય નથી.” આ
પ્રમાણે વિચારીને પાસેના વનમાંથી એક દુષ્ટ વાંદરીને તેની અંદર નાંખી, ' તેનું દ્વાર મજબૂત રીતે બંધ કરીને “ હે ભગવતી યમૂના નદી ! મારા ' પર કેપ ન કરીશ.” એમ કહીને પ્રથમની જ રીતે તે પેટી પ્રવાહમાં વહેતી મૂકી. પિતે સ્વર્ગની લક્ષમીને સમૂહ પામ્યું હોય તેમ પિતાના આત્માને માનતે તે કુમાર કમળના પત્ર જેવા દીધું નેત્રવાળી તેણીને ગ્રહણ કરીને જેમ આવ્યું હતું તેમ પિતાને સ્થાને ગયે. તે પેટી પણ જળમાં વહેતી એક કેશ પ્રમાણુ ગઈ. તેને શુભંકરના શિષ્યોએ જોઈ ત્યારે પિતાના ગુરુના જ્ઞાનના અતિશયનું વર્ણન કરતા તેઓએ નદી મધ્યે પ્રવેશ કરીને તે પેટી ખેંચી કાઢી, અને ગુરુની પાસે લઈ ગયા. તેણે પણ અનુપમ આનંદના સમૂહને પામીને ઘરની અંદર તેને ગોપવી, અને પછી પોતાના શિષ્યને કહ્યું કે“અરે ! આજે આખી રાત્રી હું ઘરની અંદર રહીને મોટા વિસ્તારથી દેવતાની પૂજા કરવાને છું, તેથી તમારે આ સ્થાન અત્યંત નિજન કરવું.” તે
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
વચન તેઓએ અગીકાર કર્યું. હવે રાત્રિના સમય થયે ત્યારે કામદેવના નિર્દય હજાર ખાણાના પ્રહારથી જરિત શરીરવાળા તે શ્રેષ્ઠ વિલેપન, પુષ્પ, તાંબૂલ વિગેરે ઉપકરણ ગ્રહણ કરી, ઘરના સર્વ દ્વારા બંધ કરી તે પેટીને ઉઘાડી આ પ્રમાણે ખેલ્યાઃ—
“ હે હરણના જેવા નેત્રવાળી ! હું કૃશ ઉત્તરવાળી ! હૈ પુષ્ટ સ્તનવાળી ! કમળની જેવા મુખવાળી ! હું શ્રેષ્ઠ યુવતી ! ભયની શંકાના ત્યાગ કરી હાલ તું મને પતિની જેમ લજ. હે શ્રેષ્ઠ શરીરવાળી ! તારા સ'ગમવડે હમણાં મનારથ સહિત મારુ. નેત્રકમળ વિકાસ પામેા, અને કામદેવ પણુ કાંઇક શાંત થાઓ.” આ અવસરે ગાઢ અ ધનથી ઉત્પન્ન થયેલ તીવ્ર કાપવાળી, ક્ષુધા-તૃષાથી ગ્લાનિ પામેલી અને અત્યંત ચપળતાવાળી તે વનની દુષ્ટ વાંદરી પુ ંછડાની છટાવડે તડતડ તાડન કરતી ( શબ્દ કરતી), વિડંખિત મુખવાળી અને રઘુર શબ્દ કરતી તેમાંથી બહાર નીકળી. તે વખતે હું ચંદ્ર સમાન મુખવાળી ! કેમ રાષ કરે છે ?” એમ બેલતા તે ચુંબન કરવાની ઇચ્છાથી તેણીની સન્મુખ પેાતાના મુખને જેટલામાં સ્થાપન કરે છે તેટલામાં પ્રથમ જ તેણીએ પાતાના તીક્ષ્ણ દાંતના અગ્રભાગવડે તેની આખી નાસિકા મૂળથી જ તડ દઈને તેાડી નાંખી. ત્યારપછી અતિતીક્ષ્ણ નખના સમૂહવડે તેનુ શરીર ફાડી નાંખ્યું, અને એ કાન પણ મૂળથી આ પ્રમાણે અનિવારિત પ્રસરવાળી તેણીએ તેને હણ્યા, એટલે તે ભયથી કંપવા લાગ્યા, અને ઊંચે સ્વરે કરીને આ પ્રમાણે બોલ્યે કે—“ હે શિષ્યા ! ઘરના દ્વાર ઉઘાડો. આ પિશાચી મને યમરાજને ઘેર લઇ જાય છે. ” આ પ્રમાણે તે ખેલવા લાગ્યા, તેનું મન ભયના વશથી અત્યંત ક્ષેાલ પામ્યું. તે કોઇ પણુ રક્ષણ કરનારને પામ્યા નહીં. તેવામાં ઉત્કટ રાષવાળી વારવાર ઘુરઘુર શબ્દને કરતી તે વનની વાંદરીએ તેનું સર્વ અંગ નખ અને દાંતવડે ઉતરડી નાંખ્યુ અને એવી રીતે તે બિચારાને છ્યા કે જેથી તે તરત જ મરણ પામ્યા.
ઉખેડી નાંખ્યા.
હવે સૂર્ય ઉદય પામ્યા ત્યારે તેના શિષ્યા આવ્યા. તેમણે માટેથી શબ્દ કર્યાં પણ તેમને તેણે પ્રત્યુત્તર આપ્યો નહીં. ત્યારે તેઓએ કમાડ ઉઘડ્યા. શુભ'કરને જીવ રહિત જોયા. તે વનની વાંદરી પણ કમાડ ઉઘડ્યા કે તરતજ નાશીને જેમ આવી તેમ કાઇક ઠેકાણે જતી રહી. શિષ્યાને કાંઇ પણ પરમા ( સત્ય હકીકત )ની ખખર પડી નહી.. પછી તેઓએ તે શરીરના અગ્નિસ’સ્કાર કર્યાં,
શુભ કરના
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ચતુર્થ વ્રત ઉપર સુરેન્દ્રદત્ત કથા. ૪૯૭ • આ પ્રમાણે છે કુમાર ! વિષયમાં વ્યાકુળ થયેલા અને જેમના વાંછિત અથે પૂર્ણ થયા ન હોય એવા લોકોને પ્રગટપણે જ આપત્તિઓ આવી પડે છે. તે બાબત આગમમાં કહ્યું છે કે-કામ શરૂ૫ છે, કામ વિષરૂપ છે, કામ આશીવિષ (સર્પ) જેવા છે, કામની પ્રાર્થના કરનાર પ્રાણીઓ કામને પૂર્ણ કર્યા વિના જ દુર્ગતિમાં જાય છે. આ કારણથી જ મહાપ્રભાવવાળા મુનિઓ વિકારવાળી દ્રષ્ટિથી સ્ત્રીઓની સન્મુખ નેતા પણ નથી અને શૂન્ય અરયમાં વસે છે.”
આ પ્રમાણે સૂરિની દેશના સાંભળીને તે સુરેંદ્રદત્ત કુમારને વિષય ઉપર. અત્યંત વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયે, તેથી ભાવપૂર્વક સૂરિના પાદમાં પડીને તે કહેવા લાગે કે-“હે ભગવન! હવે મારું મન વિષયના પ્રતિબંધથી વિરક્ત થયું છે, તેથી મને સર્વવિરતિ વ્રત આપ, ભવસાગરમાંથી મને ઉગારે, અને પૂર્વના દુશ્ચરિત્રરૂપી શત્રુના સમૂહથી મને મૂકા.” ત્યારે સૂરિએ કહ્યું કે-“હે મહાયશસ્વી ! હજુ ભોગના ફળવાળું કર્મ બાકી હોવાથી તારી પ્રવજ્યાની યેગ્યતા નથી, તેથી ગૃહસ્થ ધર્મે કરીને પણ કેટલાક કાળ આત્માની તુલના કર.” રાજાએ કહ્યું કે-“હે વત્સ! સર્વ (કોઈ પણ) કાર્ય સમયે કરવાથી જ સુખને કરનારું થાય છે. ગૃહસ્થવાસમાં પણ ઈદ્રિનું દમન કરનાર, અલ્પ થયેલા કામ, ક્રોધ અને લેજવાળા તીર્થકર અને સાધુઓની પૂજા કરવામાં તત્પર અને વિશેષ પ્રકારના ન્યાયને પાલન કરવામાં તત્પર પુરુષોને ધર્મ નથી થતું એમ નથી, તેથી હે પુત્ર! વિરપણું પ્રાપ્ત થાય ત્યારે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરજે. હમણાં તે તું સ્વદારાસંતોષ વ્રત ગ્રહણ કર, કુમિત્રના સંગને ત્યાગ કર, નિરંતર ધર્મશાસ્ત્રશ્રવણ કરવામાં ઈચ્છાવાળો થા, નિરંતર સત્યપુરુષેએ આદરેલા ન્યાયને અનુસરવાના પરિણામવાળે થા અને ઘરને વિષે જ રહે.” આ પ્રમાણે સાંભળી દાક્ષિણ્યપણાએ કરીને કુમારે તે અંગીકાર કર્યું. પિતાની સ્ત્રીના પરિભેગને મૂકીને સર્વ પરસ્ત્રીનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું, તેમજ જિનચંદન, જિનપૂજન, ગ્લાન સાધુની વૈયાવચ્ચ, તેમને ઔષધ આપવું વિગેરે બીજા ઘણા અભિગ્રહ ગ્રહણ કર્યા. પરિપૂર્ણ મનેરથવાળે રાજા કુમાર સહિત સૂરિને વાંદીને પોતાને સ્થાને ગયે. બીજે દિવસે સાથે ક્રીડા કરનાર એક મિત્રે કુમારને કહ્યું કે-“હે મિત્ર ! તમે બહુ સારું કર્યું કે તમે પોતે જ પરસ્ત્રીના પરિભેગને ત્યાગ કર્યો. ન કર્યો હોત તો તમારું દુશ્ચરિત્ર સાંભળીને રાજાને તમારા પર અતિ ક્રોધ ઉત્પન્ન થયું હતું, તેથી આટલા દિવસમાં તે તેણે તમને દૂર દેશમાં કાઢી મૂક્યા હોત.” કુમારે કહ્યું-“ અરે ! તું આ સત્ય બોલે છે કે હાંસી કરે
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
છે ?” તેણે કહ્યું “સત્ય કહું છું.” કુમારે કહ્યું “જે એમ છે તે જેવું થયું હોય તેવું મૂળથી કહે,ત્યારે તેણે રાજા અને મંત્રી જનોને પરસ્પર થયેલે વાતચીતનો વૃત્તાંત કહ્યો. તે સાંભળીને કુમારને લજજા ઉત્પન્ન થઈ, અને તેણે વિચાર કર્યો કે-“ અહો ! મેં અત્યંત અયોગ્ય આચરણ કર્યું કે જેથી તથા પ્રકારનું કુળક્રમથી વિરુદ્ધ કાય કરતા મેં લેકઅપવાદ ગયે નહીં, ધર્મને વિરોધ વિચાર્યું નહીં, અને પિતાના લઘુપણને પણ વિચાર ન કર્યો. આ પ્રમાણે થવાથી હવે હું ઉત્તમ પુરુષને મારું મુખ દેખાડતાં કેમ ન લાજું? તેથી મારે અહીં રહેવું ગ્ય નથી.” આ પ્રમાણે વિચારીને મધ્ય રાત્રિને સમયે સર્વ પરિવાર ગાઢ નિદ્રામાં હતું ત્યારે ભાથું અને ધનુષ ગ્રહણ કરીને પૂર્વ દેશની સન્મુખ જવા લાગ્યો. " .
આ અવસરે ગગનવલ્લભ નામના નગરમાં મહાગ નામના વિદ્યાધર રાજાએ જ્ઞાનસાર નામના નૈમિત્તિકને પૂછયું કે-“આ મારી પુત્રી વસંતસેનાને પતિ કે શું થશે ?” તેણે કહ્યું-“જે પુરુષ એકલે જ પિતાના ભુજબળવડે શ્રાવસ્તિ નગરીના સ્વામી કુસુમશેખર નામના રાજાને પરાક્રમ રહિત કરશે તે તમારી પુત્રીને સ્વામી થશે.” તે સાંભળી વિદ્યાધર રાજાએ પોતાના ક્ષેમંકરાદિક વિદ્યાધરને કહ્યું કે-“ અરે ! તમે શ્રાવસ્તિ નગરીમાં જાઓ. ત્યાં રહેલા તમે જ્યારે આવા પરાક્રમવાળા પુરુષને દેખે ત્યારે તેને જલદી ગ્રહણ કરીને અહીં મારી પાસે લાવજે.” તે સાંભળી “જેવી આપની આજ્ઞા” એમ કહી, તેની આજ્ઞા મસ્તક પર ચડાવી તેઓ તે નગરીમાં ગયા. તેવામાં સુરેંદ્રદત્ત કુમાર પણ એકલો વિવિધ પ્રકારના દેશોમાં ફરતો ફરતો તે જ નગરીમાં આવ્યું, અને નગરીની પાસે રહેલા એક ઉદ્યાનમાં લતામંડપને વિષે રહ્યો. ત્યાં તે જેટલામાં સૂતે રહ્યો હતો તેટલામાં કેટલીક દાસીઓથી પરિવરેલી કુસુમશેખર રાજાની પુત્રી આમતેમ કીડા કરતી કઈ પણ પ્રકારે કર્મના વિચિત્રપણને લીધે એકલી તે જ લતામંડપમાં પેઠી. ત્યાં અનુપમ રૂપવાળો તે કુમાર સૂતેલે દીઠો. તેને જોઈ તેણીને તીવ્ર અનુરાગ ઉત્પન્ન થયે, તેથી તેણીએ તેને જગાડીને અનુકૂળ વચનવડે ઉપસર્ગ કરવા માંડ્યો. તે વખતે “આ મારા નિયમને વિદન કરનારી છે.” એમ જાણીને કુમારે તેને તિરસ્કાર કર્યો. કેવી રીતે ? તે કહે છે.
હે પાપિષ્ઠ ! હે દુષ્ટ શીળવાળી ! હે કારણે વિના ધમેની વેરી ! તું મારા ચક્ષુમાથી દૂર જા, તારા દર્શનવડે સર્યું. તારી જેવીની સાથે
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ ચતુર્થ વ્રત ઉપર સુરેન્દ્રદત્ત કથા.
આવા
ભાષણ કરવામાં પણ વાગ્નિના જેવા ભયંકર તથા આ લવ અને પર ભવમાં પ્રતિકૂળ અત્યંત ( મેટા) અનના સમૂહ આવી પડે છે. પ્રકારના વચનેવર્ડ તર્જના કર્યાં છતાં પણ તે જેટલામાં ત્યાંથી નીકળી ગઈ નહીં તેટલામાં તેણીના હાથ ઝાલીને દઢતાવાળા કુમારે તેણીને કાઢી મૂકી. ત્યારે “ અરે પાપી ! તું મરણ પામીશ. ” એમ ખેલીને કપટથી તેણીએ પેાતે જ નખના અગ્રભાગવડે પોતાની શરીરરૂપી લતાને ઉખેડી નાંખી, અને પછી દૂર રહીને મોટેથી આ પ્રમાણે બૂમ પાડવા લાગી કે“ અરેરે ! લતાગૃહમાં રહેલા આ અધમ પુરુષને પકડો, પકડો. તેણે કુળયુવતીને દૂષિત કરી છે, મારી આવી અવસ્થા કરી છે. હમણાં તેની ઉપેક્ષા કરતા તમે રાજાને શી રીતે મુખ દેખાડી શકશે ? ” આ પ્રમાણે રાજપુત્રીનુ વચન સાંભળીને અત્યંત કાપ પામેલા આરક્ષક( કાટવાળ )ના સુભટોએ તત્કાળ તે લતાગૃહ વીંટી લીધું. કુમાર પણ તેણીના હૃદયની જેવુ નિષ્ઠુર ધનુષ હાથમાં લઈને તે લતાગૃહમાંથી બહાર નીકળી તેમના ચક્ષુની સન્મુખ ઊભા રહ્યો. તે વખતે તેઆએ તેની ઉપર એકી સાથે ચક્ર, પત્થરા અને ખાણુના સમૂહ મૂકયા. તે સર્વને કુમારે ચતુરાઈથી છેતરી લીધા, અને વળી તે કુમારે તેમને શીયાળીયાની જેમ શીઘ્રપણે તેમના જ પ્રહરણેાવડે હા. ત્યારપછી આ વૃત્તાંત સાંભળીને રાજા પણ ત્યાં આવ્યે. અત્યત કાપ થવાથી રાજા પાતે જ યુદ્ધ કરવા તત્પર થયા, તેની સાથે હાથી, ઘેાડા અને રથમાં આરૂઢ થયેલા સુલટાના સમૂડા પણ આવ્યા. ત્યારપછી ચારે દિશામાં પ્રસરેલા શત્રુના સૈન્યને જોઇને પશુ કુંભકર્ણેની જેમ તે કુમાર ક્ષેાભ પામ્યા નહીં. અને તેના પરિવારને પીડા પમાડતા તે દૃઢ પ્રહાર કરતા યુદ્ધ કરવા લાગ્યો. તેણે શત્રુના પાખરેલા અશ્વેાના સમૂહને ખાણેાવડે કાપી નાંખ્યા, વેરીના સુભટ સમૂહને તેડી નાંખ્યા, તે કુમારની સન્મુખ જે કાઇ ચક્ષુ નાંખતા હતા તે તત્કાળ યમરાજનું લક્ષ્ય થતા હતા. તે એકલા હતા તે પણ ાયના વશથી કાંપતા શત્રુઓને તે અનેક રૂપે દેખાતા હતા. જેમ મેઘ જળધારાને મૂકે તેમ તે ખાણુના સમૂહને મૂકતા હતા. ઊંચે ખાંધેલા કેશવાળાં અને ભ્રકુટિ ચડાવવાથી ભયંકર દેખાતા શત્રુઓના મસ્તકને તે ખાણવડે કાપી નાંખવા લાગ્યા. તેના આવા ભયંકર રણુસ'ગ્રામથી તુષ્ટમાન થયેલા દેવા પણ જોવા માટે આકાશમાં ઉતર્યાં ( આવ્યા ). પરસ્પર પીડા પામેલા સુલટોના સમૂહ ત્યાંથી અત્યંત નાશી જવા લાગ્યા. શ્રાવસ્તિ નગરીના રાજા પણ યુદ્ધથી પરાઙમુખ થયા (નાશી ગયા ), યુદ્ધભૂમિ મનુષ્યાના રુધિરના પ્રવાહને
ܕܕ
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
વહેવા લાગી. એટલામાં તે કુમાર રણભૂમિને ખાલી જુએ છે અને શત્રુઓ પર પ્રહાર કર્યા વિના રહેલે હો તેટલામાં પૂર્વે કડેલા વિદ્યાધર હર્ષના સમૂડથી વ્યાપ્ત થઈ તેનું હરણ કરી વિદ્યાધર રાજાની પાસે લઈ ગયા. તેને
ઈ તેનું મુખકમળ હર્ષથી વિકાસ પામ્યું. પછી શુભ દિવસ આવ્યું ત્યારે તેણે તે કુમારને પિતાની પુત્રી વસંતસેના પરણાવી. તેણીની સાથે તે કુમાર પાંચ પ્રકારના અનુપમ કામગ ભેગવવા લાગ્યો. અત્યંત નિશ્ચળ જિનધર્મને પાળતું હતું અને પાપકર્મને દૂરથી વજેતે હો. કાળક્રમે વિષયે પરથી વૈરાગ્ય પામી તેણે પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરી. પ્રશાંત ચિત્તવાળા તેણે તપશ્ચરણવડે પાપકર્મને નાશ કર્યો. જાણે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાતધર્મ હોય તેમ તે શોભવા લાગે. પછી ચંદ્ર જેવા ઉજજવળ કેવળજ્ઞાનને પામી, ચિરકાળ ભવ્ય પ્રાણીઓને બેધ, કરી, કલ્યાણના નંદનવન સમાન અને સંસારના ભયને મર્દન કરનાર તે મોક્ષરૂપી શ્રેષ્ઠ નગરમાં ગયે. આ પ્રમાણે પરસ્ત્રીની નિવૃત્તિ માત્ર પણ અણુવ્રત અંગીકાર કર્યું હોય તે તે આ પ્રમાણે ઉત્તરોત્તર કલ્યાણના કારણરૂપ થાય છે. આ પ્રમાણે ચોથું અણુવ્રત કહ્યું. (૪). - હવે અનુક્રમે આવેલું પાંચમું આણુવ્રત કહેવાય છે. તેમાં સમગ્ર પરિગ્રહનું પ્રમાણ કરવાનું છે. તે પરિગ્રહ બે પ્રકાર છે: સ્થળ અને સૂક્ષ્મ. તેમાં પારકી વસ્તુને વિષે થોડો પણ મૂછને પરિણામ તે સૂમ કહેવાય છે. સ્થળના નવ ભેદ છેઃ-ધન ૧, ધાન્ય ૨, ક્ષેત્ર ૩, વાસ્તુ ૪, પ્ય ૫, સુવર્ણ ૬, ચતુષ્પદ ૭, દ્વિપદ ૮, અને મુખ્ય ૯. આ નવના વિષયવાળે સ્થળ પરિગ્રહ જાણે. આ પ્રમાણે નવ પ્રકારના પરિગ્રહનું પરિમાણ ભાવથી ગ્રહણ કરીને બુદ્ધિમાન શ્રાવકે તેના પાંચ અતિચાર વર્જવામાં તત્પર થવું. તે આ રીતે -પરિમાણથી વધી જતા ક્ષેત્ર-વાસ્તુનું જન એટલે બેનું એક કરવું તે ૧, હિરણ્યાદિક (સુવર્ણ-૫ )નું પ્રદાન એટલે સ્ત્રી-પુત્રાદિકને આપવું તે ૨, ધનાદિ (ધન-ધાન્ય)નું બંધન એટલે મૂંઢા બાંધી કેઈને ત્યાં અમુક મુદ્દત રાખવા તે ૩, દ્વિપદાદિ (દાસ-ગાય વિગેરે)નું કારણ એટલે ગભદિક સંખ્યા ન ગણવી તે ૪ અને કુણના પ્રમાણમાં અધિક થવાના ભયથી ભાવ એટલે નાના વાસણને બદલે મોટા વાસણ કરીને રાખવા તે ૫-આ પાંચ અતિચાર લગાડવા નહીં. વળી જે માણસ અતિભના વશથી ગુરુજનોએ ઘણી રીતે કહ્યા છતાં પણ થોડા પણ પરિગ્રહના પ્રમાણરૂપ વ્રતને ગ્રહણ ન કરે, તે
૧ સુવર્ણ અને આ સિવાયની ધાતુ.
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-પંચમ વ્રત ઉપર વાસવદત્તની કથા.
૪st
ધનાદિકને કારણે દૂર દેશ અને નગરમાં જાય, સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરે, વિવિધ પ્રકારને વ્યવસાય કરે, લાભ થયા છતાં પણ હમેશાં વૃદ્ધિ પામતા ધનને અભિલાષ કરે, ઈત્યાદિ કરવાથી વાસવદત્તની જેમ અત્યંત મોટા દુઃખને પામે છે.” તે સાંભળી ગૌતમ સ્વામીએ કહ્યું કે-“હે જિનેંદ્ર! આ વાસવદત્ત કેશુ?” ત્યારે જગદ્ગુરુએ કહ્યું કે-“હે શિષ્ય! સમ્યફપ્રકારે સાંભળે. - કનકખલ નામના મોટા નગરમાં સુવલયચંદ્રનામે શ્રેષ્ઠી હતો. તેને ધના નામની સ્ત્રી હતી. તેમને અત્યંત વલલભ અને સર્વ કળાના સમૂહમાં નિપુણ વાસવદત્ત નામે પુત્ર હતું. તે મહાઆરંભવાળે, મહાપરિગ્રહવાળો, મહાલાભ મળ્યા છતાં પણ મેટા લોભને વશ થયેલ અને હંમેશાં દ્રવ્ય ઉપાર્જનના ઉપાયમાં જ પ્રવૃત્તિ કરતે કાળને નિર્ગમન કરતો હતો. તેના માતા-પિતા અત્યંત શ્રાવકધર્મને પાળનારા હતા, અને જિનવચન સાંભળવાથી અવિરતિના કટુ (કડવા) વિપાકને જાણનારા હતા; તેથી તેઓએ નિરંતર અનેક પાપસ્થાનમાં પ્રવર્તેલા તે પિતાના પુત્રને જોઈને કહ્યું કે-“હે વત્સ! આ જીવિત સ્વપ્ન જેવું છે, વિષયે અસાર છે, સ્વજનના સંયોગ માત્ર પિતાના કાર્ય( સ્વાર્થ ને જ અનુસરનારા હોય છે, અને સમૃદ્ધિના સમુદાય ક્ષણમાત્રમાં વિપરીત પરિણામવાળા થાય છે, તે શા માટે તું ધન, ધાન્ય, ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, હિરણ્ય, સુવર્ણ, દ્વિપદ અને ચતુષ્પદ વિગેરેમાં ઈરછાનું પરિમાણ નથી કરતે? અથવા પરલોકમાં સુખ આપનારા ધર્મને નથી ઉપાર્જન કરતે ? તથા વળી હે પુત્ર ! પિતા-પિતામહાદિક પુરુષની પરંપરાથી ચાલ્યું આવતું દ્રવ્ય આપણુ ઘરમાં માતું નથી, તેથી તે ધનને ઉપાર્જન કરવાને ગાઢ પરિશ્રમ કરે નિરર્થક છે. જે કદાચ અપૂર્વ (નવી) લમીને ઉપાર્જન કરવાને તું ઈચ્છતા હોય તે પણ શક્તિને અનુસાર ઈચ્છા પરિમાણ કરવું એ જ કલ્યાણકારક છે. ” આ વિગેરે ઘણું પ્રકારના વચનેવડે સમજાવ્યા છતાં પણ કર્મના ભારેપણને લીધે તેણે જરા પણ તેમનું વચન અંગીકાર કર્યું નહી ત્યારે “આ સ્વચ્છેદાચારી છે” એમ જાણીને માતા-પિતાએ તેની ઉપેક્ષા કરી. હવે એકદા તે વાસવદત્તે દેશાંતરથી આવેલા વાણીઆઓને પૂછયું કે-“અરે! તમારા દેશમાં કયા કયા ભાંડ મોંઘા છે?” તેઓએ કહ્યું કે- “ અમુક મેંઘા છે.” ત્યારે તેમનું વચન સાંભળવાથી ચારગુણ થયેલા લેવાથી પરાભવ પામેલે તે તે દેશને ગ્ય ભાંડના સમૂહવડે ભરેલ ગાડાગાડી ગ્રહણ કરીને દેશતરમાં જવા લાગે તે વખતે માતા-પિતાએ તેને અત્યંત નિષેધ કર્યો. તે પણ તે રહ્યો નહિ. પછી તે નિરંતર પ્રમાણ કરતે તામલિમિ નગરીમાં ગયે. ત્યાં
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
ભાંડના વિનિમય ( અદલેખદલે ) કર્યાં. તેમાં તેને દશગુણેા લાલ થયેા તેથી તેના લાભસાગર અત્યંત ઉછળ્યે; અને ઘણુ' દ્રશ્ય ઉપાર્જન કરવાની ઇચ્છા થઇ. એક દિવસે નગરના દરવાજે ગયેલા તેણે દૂર દેશથી આવેલા અને વિવિધ પ્રકારની સાર વસ્તુથી ભરેલા વહાણા જોયા. તે જોઈને તેણે તેના વાણીયાને પૂછ્યુ કે–“ હે મહાયશવાળા ! આ વહાણા કયાંથી આવ્યા ?” તેણે કહ્યું કે-“ કલદ્વીપથી.” વાસવદત્તે પૂછ્યું છે કે હે ભદ્ર! અહીંના ભાંડ ત્યાં લઈ જઈએ તેા કેટલા લાભ થાય ? ” તેણે કહ્યું—“ વીશત્રુષ્ણેા. ” વાસવદત્તે કહ્યું— શું આ સત્ય છે ?” તેણે કહ્યું કે “હું આય! અસત્ય ખેલવામાં શું પૂળ છે?” આ પ્રમાણે સાંભળીને વાસવદત્તે વિવિધ પ્રકારના કાંસાના પાત્ર અને વસ્ત્રો વિગેરે ભાંડવડે ભાડુતી વહાણે ભર્યાં. પછી તે ફલહદ્વીપ તરફ ચાલ્યા.
"C
તે વખતે તેના પિરવારે તેને કહ્યું કે- હે સ્વામી ! તમારા વિયેગને લીધે ઘણા કાળથી મૂકેલા તમારા માતા-પિતાને ઘણા અનુતાપ થતા હશે; તેથી હમણાં ઘરની સભાળ ક્લ્યા, સ્વજન વર્ગનું સન્માન કરો. વળી પૂરીથી ધન ઉપાર્જન કરવામાં તમને કાણુ નિવારે છે?” તે સાંભળીને રોષ પામેલા તે કઠોર વચનથી ખેલવા લાગ્યા કે“ અરે! આવા પ્રકારનું વચન માલવામાં તમારા શે। અધિકાર છે ? હું પાપીએ ! શું હું તમારા કરતાં વધારે યુક્તાયુક્તને નથી જાણુતા ? અથવા તે ચાકરેા અવકાશ પામીને શું શું નથી ખેલતા ? ” આ પ્રમાણે દોષ રહિત છતાં પણ તેઓને તેણે તે પ્રકારે કઠણ તીક્ષ્ણ શબ્દાવડે તના કરી કે જેથી તેએ લજ્જાવડે નેત્ર મીંચીને મૌન જ થઈ ગયા.
પછી તેણે પણ સમુદ્રમાં પેાતાના વહાણ ચલાવ્યાં. તે શીઘ્ર વેગવડે ચાલવા લાગ્યા. અનુક્રમે કલદ્વીપ પહેોંચ્યા. તેમાંથી સર્વ ભાંડ ઉતાર્યાં. પછી તેને વેચ્યા. ઘણા લાભ થયે અને તે કેટલાક દિવસ ત્યાં રહ્યો. ત્યાંથી મણુ, માતી, શંખ, પટ્ટકૂળ વિગેરે ઉત્તમ કરીયાણાં લીધા. પછી તાલિમ નગરી તરફ ચાલ્યા. જતાં સમુદ્ર મધ્યે ખલાસીઓએ તેને રત્નદ્વીપ દેખાડ્યો. તેણે કૌતુકથી તેને પૂછ્યું કે-“ અરે ! તેમાં શું ઉત્પન્ન થાય છે ? ” ખલાસીઆએ કહ્યું– કકેતન રત્ન, પમરાગ મણિ, વજ્રમણિ, ઇંદ્રમણિ, નીલમણિ વિગેરે માટા રત્ના અહીં ઉત્પન્ન થાય છે, તે રત્ન માત્ર સમીપે જ ધારણ
૧. વેચાણુ કર્યું.
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-પંચમ અણુવ્રતે વાસવદત્તની કથા.
૪૯૩
કર્યા હોય તે તે મોટા દારિદ્રયના ઉપદ્રવને નાશ કરે છે, ઉત્કટ ગર્વવાળે સપ પાસે આવતું નથી, પ્રચંડ ડાકિણું પણ સમીપે આવતી નથી, અને જાણે મુખ ખીલાઈ ગયું હોય તેમ બળ પુરુષ પણ કટુક શબ્દ બેલી શકો નથી.” તે સાંભળીને પોતાના વિનાશને વિચાર કર્યા વિના તે રને ગ્રહણ કરવાને ગાઢ અભિલાષ થવાથી વાસવદત્તે કહ્યું કે-“હે ખલાસીઓ ! જે તમે તેની સન્મુખ મારું વહાણ લઈ જાઓ, તે તમને ચારગુણ વૃત્તિ (પગાર) આપું.” તેઓએ કહ્યું –“તે પૃથ્વી માત્ર પથ્થરના સમૂહથી વ્યાપ્ત છે તેથી જે કોઈ પણ પ્રકારે વહાણ ભાંગી જાય તે સર્વનો નાશ થાય.” તે સાંભળી કાંઈક હસીને વાસવદત્તે કહ્યું કે–
“જે આકાશ તૂટી પડે, પૃથ્વી રસાતળમાં પેસી જાય, કુળ૫ર્વતે પાંખવાળા થઈને પૃથ્વીને ત્રાસ પમાડે, સમુદ્રો પિતાની વેળાવડે ચિતરફથી પૃથ્વીતળને બાળી દે, અથવા જે માતા પિતાના પ્રથમ જનમેલા પુત્રને હણે, તે અરણયની જેવું શુન્ય જગત થાય; પરંતુ એવું તે કાંઈ નથી. સર્વથા પ્રકારે આવું અઘટિત વિચારવું એગ્ય નથી. વળી જે માણસ આ વિચાર કરીને કાર્યમાં પ્રવર્તે તે ખરેખર મહામુગ્ધ જાણુ, અને તે હસ્તકમળના વિષયમાં આવેલી લમીને હારી જાય તેમાં શું આશ્ચર્ય ? તેથી કરીને કુવિકલપને મૂકી ઘો, દ્વીપની સન્મુખ વહાણને ચલાવે, અને રત્ન ગ્રહણ કરીને જ્યાં સુધી જગતમાં ચંદ્ર છે ત્યાં સુધીનું દારિદ્રશ્ય છેદી નાંખે.” - આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે મરણનો ભય છેડીને ખલાસીઓએ તે દ્વીપની સન્મુખ વહાણ ચલાવ્યું. એટલામાં કેટલાક વિભાગ આગળ ગયા તેટલામાં મેટે મગર પ્રગટ થયે. મંદરાચલ પર્વતની જેમ તેણે સમુદ્રના જળનું મથન કર્યું, પ્રચંડ તરંગો ઉછાળ્યા, તેના આઘાતવડે સે કકડા થઈને વહાણ ભાંગી ગયું, સર્વ ધનને સાર ડૂબી ગયે. મોટા વાયુથી ઊડેલા ઘાસના પૂળાની જેમ સર્વ પરિવાર જુદી જુદી દિશામાં નાશી ગયે. વાસવદત્ત પણ કઈ પ્રકારે પાટીયાને કકડે પામીને વેળાના જળથી વહન કરાતે સમુદ્રના પારને (તીરને) પામે. તે વખતે તેના પ્રાણ કઠે આવ્યા હતા તેવામાં એક તાપસે તેને જે. દયાને લીધે તે તેને પિતાના આશ્રમમાં લઈ ગયે. તેને કંદ, મૂળ વિગેરે વડે પ્રાણવૃત્તિ કરાવી. તે કેટલાક દિવસ ત્યાં વિશ્રાંતિને પામ્યા. પછી શરીરની શક્તિ પ્રાપ્ત થઈ ત્યારે તે પિતાના નગર તરફૂ ચાલે.
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર, હવે આ તરફ તેના માતા-પિતા પરેલેકમાં ગયા, અને નગરમાં વાર્તા પ્રસરી કે “વાસવદત્ત પણ સમુદ્રમાં વહાણ ભાંગવાથી વિનાશ પામે છે.” આ પ્રમાણે સાંભળી રાજાએ સ્વામી વિનાનું તે ઘર જાણે ધન અને સુવર્ણ વિગેરે સહિત તેનું ઘર લઈ લીધું. ત્યારપછી બ્રાતા રહિતપણાએ કરીને અને ધનના વિનાશથી ઉત્પન્ન થયેલા શેકે કરીને શરીરે પીડા પામતે તે વાસવદત્ત પણ મહાકષ્ટની કલ્પના કરીને એક વર્ષે પિતાના કનકખલ નામના નગરમાં આવ્યા અને ઘરમાં પ્રવેશ કરવા લાગ્યા. તેવામાં રાજાએ નીમેલા ઘરના રક્ષક પુરુષો ઊંચી લાકડીઓ કરીને દોડ્યા, અને કહેવા લાગ્યા કે-“હે ભીખારી ! ઘરના સ્વામીની જેમ નિયપણે કેમ આમાં પ્રવેશ કરે છે? શું આ રાજાનું ઘર છે એમ નથી જાણતું ?” તે સાંભળી તેણે કહ્યું “કેમ આ કુવલયચંદ્ર શેઠનું ઘર નથી?” તેઓએ કહ્યું-“હા, પહેલાં હતું. અત્યારે તે સ્વામી રહિત હેવાથી રાજાનું થયું છે.” ત્યારે તે બોલ્યા- “અરે! હું જીવતાં છતાં સ્વામી રહિત છે એમ કેમ કહે છે ? શું હું કુવલયચંદ્ર શેઠનો પુત્ર વાસવદત્ત તમે સાંભળ્યું નથી કે જે નથી?” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે “ અરે! પ્રલાપ કેમ કરે છે ?” એમ તેને તિરસ્કાર કરી, ગળે પકડવાપૂર્વક તેઓએ તેને ઘરમાંથી કાઢી મૂકો. ત્યારે તે પિતાના સ્વજનેની સમીપે ગયે. તેઓએ પણ “આ પ્રથમનું લેણું ન માગે ” એમ બે વિકલ્પ કરી ઓળખતાં છતાં પણ દષ્ટિમાત્રથી પણ તેની સંભાવના કરી નહીં. રાજાએ પણ ઘેલે છે એમ જાણી તેની ઉપેક્ષા કરી.
હવે ઘર, સ્વજન અને ધનના નાશ વિગેરેના દુઃખરૂપી અગ્નિની જવાળાથી બળે અને લાવણ્યને નાશ થવાથી દીન મુખવાળે તે વિચાર કરવા લાગ્યું કે-“પિતા, પિતામહાદિક પૂર્વે પુરુષની પરંપરાથી આવેલું અગણિત દ્રવ્ય ક્યાં ગયું? અથવા મારા ભુજબળથી ઉપાર્જન કરેલું અત્યંત-ઘણું ધન પણ ક્યાં ગયું? મારા મંદ ભાગ્યને લીધે તે સર્વ એકી સાથે જ કેમ નાશ પામ્યું ? હા ! હવે હું શું કરું? પ્રથમની જેમ મારે શી રીતે ધનની પ્રાપ્તિ થાય?” આ પ્રમાણે વિચિત્ર પ્રકારના વિકલ્પની કલ્પના કરવાથી તેના ચિત્તમાં વ્યામોહ ઉત્પન્ન થયે, તેથી નગરના માર્ગોમાં ભ્રમણ કરતે તે ઉન્મત્તપણાને પામે. ઘણું રોગ અને શેકથી તાપ પામતે અને ચિરકાળ સુધી આયુષ્યનું પાલન કરી આર્તધ્યાનને પામેલો તે મરીને તિર્યચપણું પામે. આ પ્રમાણે હે ગૌતમ! પરિગ્રહ અને આરંજાની વિરતિ વિનાના છને આપત્તિઓ આવી પડે છે, તેથી આ વ્રત ગ્રહણ કરવું ગુણકારક છે. (૫)
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
• અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-પહેલા ગુણવંત ઉપર જિનપાલિતની કથા. ૪૭૫
આ પ્રમાણે પ્રથમ પાંચ અણુવ્રત ઉદાહરણ સહિત કહ્યાં. હવે ત્રણ ગુણવતેને લેશથી હું કહું છું. તેમાં ઊડવેદિશા, અદિશા અને તિરછી દિશામાં ચાર માસ વિગેરે કાળના માનવડે ગમનનું પરિમાણ કરવું તે અહીં પહેલું ગુણવ્રત છે. આ વ્રતમાં અનામેગાદિકને કારણે ઊર્વાદિ દિશાનું જે પરિમાણ કર્યું હોય તેનું ઉલ્લંઘન કરવું એટલે પ્રમાણથી અધિક જવું ૧, પ્રમાણથી અધિક સ્થાનેથી કાંઈ ચીજ મંગાવવી ૨, અથવા ત્યાં કાંઈ ચીજ મેકલવી ૩, ક્ષેત્રની વૃદ્ધિ કરવી એટલે એક દિશામાં રાખેલા ભેજન બીજી દિશામાં ભેળવવા ૪, અને સમૃતિને નાશ એટલે પચાસ એજનનું પ્રમાણ મેં રાખ્યું છે કે સે જનનું ? એ યાદ ન હોય અને પચાસ એજનથી અધિક જવું તે પ. આ પાંચ અતિચાર વર્જવાના છે. આ દિગવ્રત અતિચાર રહિત ભાવથી પાળ્યું હોય તે જિનપાલિત શ્રાવકની જેમ લક્ષમી અને અનુક્રમે મોક્ષ પણ પ્રાપ્ત થાય છે.”
આ પ્રમાણે સાંભળી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે-“હે જગન્નાથ ! આ જિનપાલિત કેણ હતું?” સ્વામીએ કહ્યું-“હે ગૌતમ ! સાંભળે. વર્ધન નામના નગરમાં વિક્રમસેન નામે રાજા હતા. તેને મદનમજાષા નામની પટ્ટરાણી હતી, અને સુબુદ્ધિ નામને પ્રધાન હતું. તે નગરમાં જિનદત્ત શ્રેણી અને તેની સુલસા નામની ભાર્યાને પુત્ર જિનપાલિત નામે શ્રાવક રહેતો હતો. તેનું મન જૈનધર્મથી વાસિત હતું. તેણે ગુરુની સમીપે દિશાગમનના પરિમાણનું વ્રત ગ્રહણ કરતી વખતે ચારે દિશામાં પચાસ પચાસ એજનની છૂટ રાખી હતી. આ પ્રમાણે તે ઉત્તરોત્તર ગુણના અભ્યાસને કરતો હતો. હવે એકદા વિક્રમસેન રાજાના રાજ્યની સીમામાં રહેનારો સિંહસેન નામને બિલ રાજા દેશમાં ઉપદ્રવ કરવા લાગ્યું. તેની ઉપર ચડાઈ કરવા અશ્વ, હાથી, રથ અને દ્ધાના સમૂહથી પરિવરેલે વિક્રમસેન રાજા તત્કાળ મોટા આડંબરથી ચાલ્યું. તે વખતે તેને સુબુદ્ધિ પ્રધાને કહ્યું કે“હે દેવ! તે શીયાળ જેવાની ઉપર તમે પિતે વિજયયાત્રાને કેમ કરે છે ? તમારા પગના પ્રતાપથી હણાયેલા પરાક્રમવાળા તેની શી શક્તિ છે? તેથી તમે નગર તરફ પાછા જાઓ, અને મને આજ્ઞા આપે કે જેથી હું તે પ્રકારે કરું કે જે પ્રકારે તે આપની આજ્ઞાને મસ્તકવડે સ્વીકાર કરે.” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે રાજાએ તે મંત્રીને ચતુરંગ સેના સહિત મોકલ્યો. સિંહસેન પણ પિતાના ચરપુરુષથી તેને બળ-વાહન સહિત આવતે જાણીને પર્વતના વિષમ ભાગને આશ્રય કરીને રહ્યો. તે પ્રકારે રહેલા તેને જોઈને (જાણીને )
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
અમાત્ય પણુ કરવાને શક્તિમાન ન હોવાથી તે જ પર્વતના કટકને ( વિષમ ભાગને) વીંટીને ત્યાં જ રહ્યો. દુર્ગમ માર્ગ હોવાથી તે સૈન્યમાં ધાન્ય, ઘી વગેરે મેંઘા થયાં. તે વાત લોકની પરંપરાએ જિનપાલિત શ્રાવકે સાંભળી ત્યારે ઘણું ઘીના ભરેલા કુડલા વિગેરે પાત્રને ઉંટ ઉપર ભરીને ( ચડાવીને) વણિગ જન સહિત તે સૈન્યની તરફ ચાલે. તેવામાં તે સિંહસેન પિતાના દુગમાં તૃણાદિકને પ્રચાર સંધેલ હોવાથી રહી શકે નહીં, તેથી સાર ધન ( ઉત્તમ વસ્તુ) તથા હાથી-ઘોડા વિગેરે વાહને લઈને રાત્રિને સમયે તે ત્યાંથી નાઠો. તે વૃત્તાંત જાણીને અમાત્ય પણ તેની પાછળ માર્ગે જવા લાગે, અને નાશી જતા તે સિંહસેનને દશ એજન જઈને તે અમાત્ય ચોતરફથી ઘેરી લીધું. ત્યાં તે સિંહસેન ઘણું વૃક્ષની ઝાડીમાં પર્વતના નિકુંજને આશ્રીને રહ્યો. અહીં તે જિન પાલિત પ્રથમ નિવાસ કરેલા સેનાના પડાવને સ્થાને આવ્યું. ત્યાં જઈ દિક્ષ પરિમાણને વિચાર કરી તે બે કે-“ અહો! હવે હું શું કરું? મારે પચાસ લેજનનું પરિમાણ છે, તે આટલા માત્ર વડે જ પ્રાયે પરિપૂર્ણ થયું છે અને સૈન્ય તે અહીંથી હજી દશ એજન દૂર છે, તેથી હું અહીંથી પાછા વળીશ. અહીંથી એક ગાઉ પણ આગળ નહીં જાઉં.” તે સાંભળી સાથે આવેલા લેકેએ કહ્યું કે “અહો ! તમે ફેગટ ધનની હાનિ ન કરો. ત્યાં જવાથી તમને ઘણું દ્રવ્યને લાભ થશે.” તેણે કહ્યું-“ જે દ્રવ્ય કરીને નિયમને ભંગ થાય તે દ્રવ્ય કરીને સર્યું.”
આ અવસરે તેના નિયમમાં નિશ્ચળ મનની પરીક્ષા કરવા માટે એક દેવ માટે શણગાર સજી, ચોતરફથી માણસોના પરિવાર સહિત સાર્થવાહનું રૂપ ધારણ કરી, દેવલોકથી નીચે ઉતરી, પાસે રહીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્ય“હે શ્રાવક! તું ઘી વેચવા માટે કેમ નથી જત?” જિનપાલિતે કહ્યું-“જે જાઉં તે મારા વ્રતને ભંગ થાય છે.” દેવે કહ્યું-“તને ધૂર્ત લોકોએ છેતર્યો છે કે જેથી તું હાથમાં રહેલા મેટા લાભને કદાગ્રહને લીધે હારી જાય છે. અથવા કદાચ વ્રતને ભંગ કરવાથી પાપ લાગે એમ તું ધારતે હોય તે તે લાભમાંથી જ તું તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરજે. ” જિનપાલિતે કહ્યું-“અહો ! આ પ્રમાણે તું મર્યાદા વિનાનું વચન કેમ બેલે છે? શું ધર્મગુરુઓ કદાપિ ભવ્ય પ્રાણીઓને ઠગે ? અરે! જે કદાચ તે ધર્મગુરુઓ પણ કઈ પ્રકારે ઠગે, તે શું અમૃતમય ચંદ્રના બિંબથકી પ્રદીપ્ત આકાશાગ્નિ(વીજળી) ના કણીયાને સમૂહ ન પડે ? અથવા સૂર્યનું બિંબ પ્રકાશમાન છતાં અંધકારને સમૂહ
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમ પ્રસ્તાવ-પહેલા ગુણવ્રત ઉપર જિનપાલિતનો કથા.
૪૭૭
“જગતના મધ્યભાગને ભરીને શુ' અકાળે પણ રાત્રિને ઉત્પન્ન ન કરે ? તેથી કરીને હે ભદ્ર! તારે ગુરુ સંબધી આ પ્રમાણે એલવુ ચેગ્ય નથી, અને આવુ. વચન અત્યંત પાપને ઉત્પન્ન કરનાર હૈાવાથી મારે સાંભળવુ' પણ ચેગ્ય નથી. વળી તેં જે કહ્યું કે-વ્રતના લેાપથી ઉત્પન્ન થયેલા પાપને શમાવવા માટે પાછળથી પ્રાયશ્ચિત્તનું સેવન કરજે એમ કહ્યું તે અયુક્ત છે; કેમકે જે કરવાથી વ્રતને લેપ થાય તે કાર્ય પ્રથમથી જ કરવું ચેગ્ય નથી. અને તે વ્રતના લેપ કર્યો પછી પ્રાયશ્ચિત્તાદિકના જે વ્યાપાર કરવા તે નિષ્ફળ છે. સહસાત્કારથી અને નાભાગથી વ્રતનું મલિનપણું થયું હોય, તે તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત થઇ શકે છે, પરંતુ પ્રથમથી જ જાણતાં છતાં જે વ્રતના લાપ કરે છે તેને તે પ્રાય શ્ચિત્ત નિષ્ફળ છે.” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે તે દેવ મનમાં હર્ષ પામ્યા, તેથી તેણે પેાતાનું ‘વિશિષ્ટ રૂપ ધારણ કર્યું. ચલાયમાન મણિના કુંડલેના નિર્મળ કિરણાવડે તેનું ગંડસ્થળ બ્યાસ થયું. આ રીતે તે પ્રગટ થઇને સ્નેહ સહિત બે હાથ જોડી આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે—“હે શ્રાવક ! તને ધન્ય છે કે જે તું આ પ્રમાણે વ્રતમાં નિશ્ચળ છે. હું દેવ છું. તારા સત્ત્વની પરીક્ષા કરવા માટે હમણા પ્રાપ્ત થયા છું, અને હવે તારા પર તુમાન થયા છું તેથી કહે` તને શુ' આપું ? ” જિનપાલિતે કહ્યું-“જિનેશ્વર અને મુનિરાજના ચરણુની પૂજાના પ્રભાવે કરીને મારે સર્વ પરિપૂર્ણ છે. અહી' મારે કાંઈ પણ માગવાનું છે નહી.” ત્યારે દેવે કહ્યું- ધર્મને વિષે જેનું આવુ નિશ્ચળપણુ છે તે તું કૃતાર્થ જ છે, તે પણ હે મહાસત્ત્વ ! મારા પર અનુગ્રહ કરીને વિષના દોષને નાશ કરવામાં નિપુણ આ રત્નને તું ગ્રહણુ કર.” એમ કહી તેને રત્ન આપી દેવ અદૃશ્ય થયે.
ત્યારપછી તે જિનપાલિત પણ તે રત્ન ગ્રહણ કરી તથા ઘી વિગેરેના પાત્રા ગ્રહણ કરી, કેટલુંક ખીજા વાણીયાઓને આપીને પેાતાના નગરમાં ગયા. ત્યાં તે કેટલાક દિવસ રહ્યો તેટલામાં એક દિવસ તે રાજાની રાણી મદનમ ́જૂષા શયનગૃહમાં સુખે સૂતી હતી તેને સર્પ ડસ્યા, તેથી તે તત્કાળ ચેતના રહિત થઇ ગઈ. તે જોઈ વિક્રમસેન રાજા આકુળવ્યાકુળ થયે. ગાડિક મંત્રના જાણુનારાને ખેલાવ્યા. તેઓએ મંત્ર-તંત્રના ઉપચારા કર્યાં, પરંતુ તેણીને કાંઇ પણ વિશેષ થયું નહી' ( અસર થઈ નહી). ત્યારે તેઓએ તેણીના ત્યાગ કર્યાં. પછી તેણીના ગાઢ સ્નેહથી માહુ પામેલા રાજાએ પડડુ વગડાવ્યે, અને આદ્યેષણા કરાવી કે-“જે માણસ રાણીને ઉડાડે ( જીવાડે ) તેને હું... ગામ અને નગરની સમૃધ્ધિવાળા અર્ધ રાજ્યને
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
આપીશ.” આ પ્રમાણે પડતુ વગાડવાપૂર્વક આઘાષણા થતી હતી તેને જિનપાલિતે સાંભળી ત્યારે તેણે પડતુને નિવાયેર્યાં. દેવે આપેલું રત્ન લઇને તે રાજમહેલમાં ગયે. રત્નના અભિષેકનું પાણી પાવાના વિધિએ કરીને દેવીને વિષના વિકાર રહિત કરી, તેથી તે સૂઇને જાગી હાય તેમ શય્યાથકી ઊભી થઇ. રાજા તુષ્ટમાન થયા, તેથી તેને અધ રાજ્ય આપવા લાગ્યું. જિનપાલિતે ઉચિત હતું તેટલું લઈને બાકીના નિષેધ કર્યાં. રાજા પણ તેના નિલે†લીપણાને જોઇને પ્રતિબંધ પામી રાણી સહિત શ્રાવક થયા. જિનપાલિત પણ સ`પૂર્ણ ધનના વિસ્તારવાળા થઇ, ચૈત્ય અને સાધુની પૂજામાં રક્ત થઇ સમ્યક્ પ્રકારે બન્ને લેાકનુ જીવિત સફળ કરી, મરણ પામી પરંપરાએ મેાક્ષના સુખના ભાગી થયા. આ પ્રમાણે હે ગૌતમ ! અતિચારરૂપી પક રહિત દિવ્રત પાળવાથી આ લવ અને પર ભવ સંખ`ધી વિશિષ્ટ સુખને કરનારા ગુણુના સમૂહ થાય છે. ( ૧ )
૪૭૮
હવે પછી ભાગ-પરિભાગના પ્રમાણુ કરવારૂપ ખીજું ગુણુવ્રત કહું છું. તે વ્રત ભાજનથી અને કર્મથી એમ બે પ્રકારનું જાણવું. તેમાં ભાજનથી આ વ્રત અંગીકાર કર્યું... હોય તેણે અનંતકાયાદિક, પાંચ ઉંમરા, મધ, મદિરા અને રાત્રિèાજનને ત્યાગ કરવા. તેમાં ભેજનને આશ્રીને આ પાંચ અતિચારી વવાના છે.—( સચિત્તના ત્યાગીએ અનાભાગ અથવા સહુસાકારે ) સચિત્ત વસ્તુ સુખમાં નાંખવી ૧, સચિત્તથી મિશ્ર અચિત્ત વસ્તુ સુખમાં નાખવી ૨, એ જ પ્રમાણે અપકવ ૩, તથા દુષ્પકવ (અધ પાકેલા આહાર લેવા) ૪ અને તુચ્છ (વનસ્પતિઓનુ`) ઔષધીઓનુ લક્ષણ ૫. તથા કમઁથી આ વ્રત અંગીકાર કર્યું હોય તેણે સવ ખરકમ નિર્`તર વવાના છે.. તે ખરકમ ઇંગાલ કર્માદિક પંદર પ્રકારનું આ પ્રમાણે છે:-ઇંગાલકમ ૧, વનકમ ર, સાડિકમ ૩, ભાડિક ૪ કૃાડિકમ ૫. આ પાંચ કર્મ વવા. તથા દાંત ૧, લાખ ૨, રસ ૩, કેશ ૪ અને વિષ સંબંધી ૫. એ પાંચ વાણિજ્યક વવા. તથા એ જ પ્રમાણે યંત્રપીલનકમ ૧, નિર્વાંછન ૨, દવદાન ૩, સરાવર, ૬ અને તળાવનુશાષણ ૪ અને અસતીપાષણુ પ. એ પાંચ વવા. આ બન્ને પ્રકારનું વ્રત કહેલી વિધિ પ્રમાણે પાલન કરનારા ધન્ય પ્રાણીઓને વિ અને પાલકની જેમ સંસારના ભય હોતા નથી. ’” તે સાંભળી ઇંદ્રભૂતિ ( ગૌતમસ્વામી ) એ કહ્યું–“હે ભગવન ! આ રિવ અને પાલક કેણુ હતા ?” જગદ્ગુરુ મેલ્યા “કહું છું:-આ જ ખૂદ્રીપ નામના દ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં કોશલ દેશમાં મુખ્ય દશપુર નગરમાં રાજાના માનીતા, બ્રાહ્મણના કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા, ચૌદ વિદ્યાના પારગામી રવિ અને પાલક નામના બે ભાઇઓ
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
* અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-બીજા ગુણવત પર રવિ અને પાલકની કથા. ૪૯ વસતા હતા. એકદા એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતા, ઘણુ શિષ્યના સમૂહથી પરિવરેલા વિજયસેન નામના સૂરિ પધાર્યા. તેઓ તેમની અનુજ્ઞા લઈને તેમની યાનશાળામાં વર્ષા ચાતુર્માસ રહ્યા. તે બન્ને ભાઈઓ સૂરિની સમીપે ધર્મ સંબંધી વિચાર કરવા માટે આવીને બોલવા લાગ્યા કે-“હે ભગવન! તમારો ધર્મ કહે.” સૂરિમહારાજ બોલ્યા. “ સાંભળે –
જીવદયાને અધ્યવસાય, સર્વ કહેલા પદાર્થોને અંગીકાર અને પરિગ્રહનું પરિમાણ આ જ સંક્ષેપથી ધર્મ છે.”
- તે સાંભળી તેઓ બેલ્યા “હે ભગવન ! જે તમે જીવદયાનો પરિણામ કહ્યો તે ઘટતો નથી; કેમકે યજ્ઞની ક્રિયામાં પશુને વિનાશ પણ ધર્મ પણએ કહ્યો છે. તથા સર્વ કહેલા પદાર્થોને અંગીકાર જે કહ્યો તે પણ સુંદર નથી, કેમકે વેદમાં સર્વજ્ઞ કહ્યા નથી. તથા વળી જે પરિગ્રહનું પરિમાણુ કહ્યું તે પણ નિરર્થક છે, કેમકે જેઓની પાસે કેડીમાત્ર પણ ધન નથી તેઓને પરિગ્રહનું પરિમાણ કરવું તે નિષ્ફળ જ છે. વિદ્યમાન પદાર્થને વિષે જ પરિમાણનું ગુણકારીપણું છે. (પરિમાણુ ગુણકારક છે) જેમ કે ગામ હોય તો જ તેની સીમા કરવી સફળ છે, તેથી બીજે કાંઈક ધર્મ કહે.” ત્યારે સૂરિમહારાજ બોલ્યા-હે આયુષ્યમાન ! તમે આ પ્રમાણે કહો છે તે એગ્ય નથી, કેમકે યજ્ઞકર્મમાં પશુને વિનાશ કરવો તે ધર્મ છે એમ જે કહેવું તે આ લેક સંબંધી પ્રતિબંધવાળા પુરુષનું વચન છે.” તેઓએ પૂછયું“ કેમ એમ?” ત્યારે ગુરુ બોલ્યા કે “ જે સર્વ પ્રાણીઓને પિતાના આત્માની જેમ જુએ ( જાણે) તે જ જુએ છે (જાણે છે) એવું પારમાર્થિક મુનિનું વચન છે. જે કદાચ જીવને વિનાશ કરવામાં ધર્મ હોય તે મરછીમાર અને શિકારી વિગેરે પણ સ્વર્ગમાં જશે. વળી વેદમાં સર્વજ્ઞ કહ્યા નથી એમ તમે જે કહ્યું તે પણ વેદનું રહસ્ય તમે સાંભળ્યું નથી તેથી કહ્યું છે, કેમકે વેદમાં જ શાંતિની ઉષણુના પ્રસંગે કહ્યું છે કે-“લેકમાં પ્રતિષ્ઠા પામેલા કાષભથી આરંભીને વર્ધમાનસ્વામી પર્યત ચોવીશ તીર્થકરો સિદ્ધિપદને પામેલા છે, તેમનું અમે શરણ કરીએ છીએ.” તથા–“ અમે પવિત્ર અગ્નિને સ્પર્શ કરીએ છીએ. જેમને જન્મ સુજન્મ છે, જેમનું વીરપણું સુવીરપણું છે, જેમનું નગ્નપણું સુનપણું છે, જેમનું બ્રહ્મચર્ય સુબ્રહ્મચર્ય છે, ઉચિત મનવડે, અનુદિત ( અનુદ્ધત ) મનવડે મહર્ષિઓ મહર્ષિઓ વડે દેવને હોમ કરે છે. યજ્ઞ કરનારા લોકોની આ રક્ષા હે, શાંતિ હે, વૃદ્ધિ છે, તષ્ટિ હો, સ્વાહા.” આ પ્રમાણે પ્રસિદ્ધ અને સર્વત્ર પ્રતિષ્ઠા પામેલા (રહેલા)
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. સર્વ છે, છતાં તેમના અભાવની કલપના કરવી તે મહામોહ છે. વળી જે તમે કહ્યું કે વિદ્યમાન પદાર્થ હોય તેનું જ પરિમાણ કરવું એચ છે તે તમારું કહેવું પણ અનુચિત છે, કેમકે ધન નહીં છતાં પણ આશ્રવને નિરોધ થતો હોવાથી પ્રત્યાખ્યાન કરવું તે ગુણકારક જ છે; તેથી હે મહાનુભાવો ! સમગ્ર દેષરૂપી અગ્નિને શમાવવામાં મેઘ સમાન અને અજરામર કરનાર સર્વજ્ઞના મતરૂપી અમૃતનું પાન કરે. મિથ્યાત્વના મેહથી ઉત્પન્ન થયેલ ખોટા અભિપ્રાયને ત્યાગ કરો. મધ્યસ્થપણાનું અવલંબન કરીને પરમાર્થને વિચાર કરે. જાત્ય સુવર્ણની જેમ કષ, છેદ, તાપ વિગેરે ઘણી પરીક્ષાવડે સારી રીતે પરીક્ષા કરીને સુખને કરનારા ધર્મને સમ્યક પ્રકારે આચરો.” આ પ્રમાણે સૂરિમહારાજે કહ્યું ત્યારે મોટા પ્રભાવવાળા તે બન્ને ભાઈઓ લઘુકમ હોવાથી પ્રતિબધ પામ્યા. તેથી તેમણે ભાવપૂર્વક જિન ધર્મ અંગીકાર કર્યો, અણુવ્રતે ગ્રહણ કર્યા, ત્રણે ગુણવ્રતને સ્વીકાર કર્યો, અને તે તેને સર્વ પ્રયત્નવડે પાળવા લાગ્યા. હવે એકદા રવિ બ્રાહ્મણ ભોજન કરતે હો ત્યારે ઉપરની ભૂમિ પર રહેલી ઢેઢઘરોળી તેના ભેજનમાં ચરકી. ચિત્તનું વ્યાક્ષેપ પણું હોવાથી તેની તેને ખબર રહી નહીં, તેથી તેના વડે મિશ્રિત થયેલું તે ભેજન કરવાથી તેનું ઉદર વૃદ્ધિ પામ્યું, તેનું લેહી-માંસ ક્ષીણ થયું, હાથે પાતળા થયા, જંઘા સુકાઈ ગઈ, મુખ શુષ્ક થયું, તૃષ્ણ વૃદ્ધિ પામી અને સાવશેષ (થોડા) આયુષ્યવાળે થયે. તેને પાલકે ઘણા વૈદ્યોને દેખાડ્યો. તેઓએ પણ આ અસાધ્ય છે એમ ધારીને તેને ત્યાગ કર્યો. આ પ્રમાણે વિષમ દશામાં પડેલા તેને જોઈને તેને પરિવાર ગુરવા લાગે, તેની ભાર્યા રુદન કરવા લાગી. પાલક ઘણે પ્રકારે વિલાપ કરવા લાગે, પરંતુ તે રવિ તે મનની દીનતા રહિતપણે સમ્યક પ્રકારે સહન કરતા હતા. કેઈ દિવસે દેશાંતરથી એક વૈદ્ય આવ્યું. તેના સ્વજનવગે રવિને તેને દેખાડ્યો. તે વૈધે પણ સારી રીતે જોઈને કહ્યું કે “અહો ! ભીંત પર રહેલી ઘોળની વિષાથી ઉત્પન્ન થયેલ આ દેષ છે. તેથી પાંચ ઉંબરાના ફળ સમભાગે લઈ, ચિત્તા અને રોઝનાં માંસથી મિશ્ર કરી તેને મદિરા સાથે વાટીને આપ (પાઓ). તેમ કરવાથી આ મહાદરને વ્યાધિ શીધ્ર શાંત થશે.” તે સાંભળી રવિએ કહ્યું કે-“હે વૈદ્ય ! ભજનથી બીજા ગુણવ્રતનું પરિમાણ કરતી વખતે મેં આ સર્વનું પ્રત્યા
ખ્યાન કર્યું છે.” ત્યારે વૈદ્ય અને સ્વજનવગે પણ કહ્યું કે-“ શરીર સારું. થયા પછી તે પાપની શુદ્ધિ કરજે.” તેણે કહ્યું-“ જરારૂપી ઘુવડે આ
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
• અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-બીજા ગુણવ્રત પર રવિ અને પાલકની કથા. ૪૧ ' નાશવંત શરીરરૂપી પાંજરું જર્જરિત અને અસાર કરાયેલું છે તેને હું
જાણું છું માટે મરણ થયા છતાં પણ હું તેવું આચરણ નહીં કરું.” તે સાંભળીને વૈધે તેનો ત્યાગ કર્યો. હવે એક દિવસે એટલામાં તે રવિ એકાંત પ્રદેશમાં બેઠેલો રહ્યો હતો તેટલામાં એક બળદના મૂત્રમાં તેણે એક ઘરોળી પડેલી જોઈ. તેને તત્કાળ વિનાશ પામતી જોઈને તેણે વિચાર્યું કે-“ અહો ! જેમ આ મૂત્ર ઘોળીને વિનાશ કરવામાં સમર્થ છે તેમ તેના દુષ્ટ વિષવિકારને પણ નાશ કરવામાં સમર્થ હશે, તેથી મારે આ મૂત્ર પીવું ચુ છે.” એમ વિચારી સારા મુહુર્તે નવકાર મંત્રના સમરણપૂર્વક તે બળદનું મૂત્ર તેણે પીધું, તેથી ધર્મના પ્રભાવવડે, વેદનીય કર્મને ક્ષયોપશમ થવાવ અને ઔષધના માહામ્યવડે તેને જળદરને વ્યાધિ શાંત થયો. ફરીથી તે નવા શરીરવાળે થયે. તે જોઈ “જિતેંદ્રના ધર્મનું સામર્થ્ય જયવંત વર્તે છે ” એ પ્રવાદ નગરના લોકેએ સર્વત્ર વિસ્તાર્યો:
હવે એકદા તે નગરના રાજાએ પાલકને કહ્યું કે-“તું મારું અમાત્ય પણું અંગીકાર કર. ” પાલકે કહ્યું-“હે દેવ! સૈન્યનું અધિપતિપણું અને કોટવાળપણું વિગેરે સર્વ ખરકર્મને મેં નિયમ કર્યો છે.” રાજાએ કહ્યું
તેનું શું કારણ?” તેણે કહ્યું-“હે દેવ! શ્રાવકને તે અધિકાર યોગ્ય નથી, કેમકે તેવા અધિકારમાં નીમાયેલા પુરુષોએ લેકને પીડા પમાડવી જોઈએ, પરના છિદ્ર જેવા પડે અને રાજાના ચિત્તને વશ કરવો માટે સર્વ પ્રકારે ધન ઉપાર્જન કરવું પડે. આ સર્વ બાબતે વ્રતવાળાને કરવી યોગ્ય નથી.” રાજાએ કહ્યું-“દુષ્ટને શિક્ષા કરવામાં અને સારા લેકેનું પાલન કરવામાં શું અયોગ્ય છે ?” પાલકે કહ્યું-“હે દેવ! આ દુષ્ટ છે અને આ સારે છે, એમ કોણ જાણે શકે? કેમકે અપરાધી માણસ પણે પિતાને સારે જ કહે છે, અને દેષ અંગીકાર કર્યા વિના તેને વિનાશ :(ડ) કરી શકાય નહીં. તેમજ કેઈક વખત ચાડીયા પુરુષે પ્રાપ્ત કરેલે સજજને પુરુષ પણ હણાઈ જાય છે, તેથી દુષ્ટને નિગ્રહ (દંડ) અને સારાનું પાલન અતિશય જ્ઞાનથી જ સાધી શકાય છે. અતિશય જ્ઞાનવાળા ન હોય તેવા પુરુષથી કદાચ વિપરીત પાણું પણ થાય છે.” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે પ્રચંડ શાસનવાળા રાજા રોષ પામીને કહેવા લાગ્યા કે-“અરે અધમ બ્રાહ્મણ ! વેદ અને પુરાણમાં પ્રતિપાદન કરેલું બ્રાહ્મણપણું તજીને બીજે ધર્મ પાળવાથી પ્રથમ જ તું નિગ્રહ(દંડ)નું સ્થાન છે, અને હમણું મારી આજ્ઞાને
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
લાપ કરવામાં પ્રવર્તેલા હેાવાથી વિશેષે કરીને નિગ્રહનું સ્થાન છે, તેથી હવે તું નથી.” આ પ્રમાણે કહીને તેના વધ કરવાની આજ્ઞા કરી તેથી તે સ્મશાનભૂમિમાં લઇ જવાયા અને તેને શૂળિકા ઉપર ચડાવ્યા. આ અવસરે તે સ્થાને આવેલા એક વાણુન્યતરે તેને જોયા. “ આ ધમમાં હૃઢ છે.” એમ જાણી તે દેવને તેના પર અનુક ંપા થઇ, તેથી તેણે શૂળિકાને સ્થાને સુવર્ણનું' સિંહાસન કર્યું. ત્યારે રાજસેવકાએ તેને ખડ્ગના પ્રહારથી હણ્યા, તે પણ તે દેવના પ્રભાવથી પ્રહારને સ્થાને ત્રૈવેયક વિગેરે આભૂષણે થઇ ગયા. તે વૃત્તાંત રાજાને જણાવ્યેા. તે સાંભળી મનમાં ભયથી વ્યાકુળ થયેલેા રાજા પેાતે પરિવાર સહિત તેની પાસે આવી, બે હાથ જોડી કહેવા લાગ્યાઃ“ સદ્ધર્મમાં જ એકચિત્તવાળા હે પાલક ! કારણ વિના જ મૂઢપણાથી મેં તને આવી અવસ્થા પમાડ્યો તે મારે અપરાધ તુ ક્ષમા કર.” આ પ્રમાણે ચિરકાળ સુધી તેને પ્રસન્ન કરીને હાથણીના સ્કંધ પર ચડાવીને મેટી વિભૂતિવડે તે પાલકને નગરમાં પ્રવેશ કરાવ્યા, અને યથાયોગ્યપણે તાંબૂલ વિગેરેવડે તેનુ સન્માન કરી તેને તેના ઘેર મેાકલ્યા. તે જોઇ તેના મેટા ભાઇ તુષ્ટમાન થયા. તેણે તેના વપન મહેાત્સવ કર્યાં. હવે એક દિવસ પાલકે કહ્યું કે—“ હે ભાઈ! સર્વજ્ઞના ધર્મનું આ માહાત્મ્ય છે કે જેથી માત્ર વૃષલના મૂત્રથી જ તારા જળાદરના વ્યાધિ શાંત થયા, અને મને પશુ કારણ વિના જ શૂળિકા પશુ સુવર્ણના સિંહાસનરૂપે જ પરિણમી તથા પ્રહારા પણ આભરણુરૂપે થયા; તેથી હવે આપણે ગૃહવાસના સંગને મૂકી દઈએ, અને સર્વવિરતિ અંગીકાર કરીએ. અમૃતના પાનને ગુણુ જાણુનાર કયા માણસ વિષનું પાણી પીવાની ઇચ્છા કરે ? ” તે સાંભળી રવિએ કહ્યું-“ એમ હા. ” ત્યારપછી તે બન્ને ભાઈઓ સ્થવિર મુનિની પાસે પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરી, સપૂર્ણ શ્રમણધર્મનું આરાધન કરી અનુક્રમે દેવ અને મોક્ષના સુખનુ ભાજન થયા.
આ પ્રમાણે હું ઇંદ્રભૂતિ મુનિવર ! આખીનું ગુણવ્રત કહ્યું. હવે અનર્થ દડની વિરતિ નામનું ત્રીજું ગુણવ્રત કહું છું. તે અનર્થદંડ ચાર પ્રકારના જાણવાા—અપધ્યાન ૧, પ્રમાદાચરણ ૨, હિ'પ્રદાન ૩ અને પાપાપદેશ ૪. આ વ્રતના પાંચ અતિચાર વવાના છે. —કર્ષ ( કામકથા ) ૧, કૌમુચ્ય ૨, મૌખ ૩, સયુક્તાધિકરણ ૪ અને ઉપભાગ-પરિભાગની અધિકતા ૫. જે અનથડની વિરતિવાળા હાતા . નથી તે અનર્થ વચન એલવાથી કોર્િટક નામના લૌકિક મુનિની જેમ
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
તળા મા
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ત્રીજા ગુણવ્રત ઉપર કેરિટકની કથા. અવશ્ય મરણ પામે છે. આ કેરિંટક મુનિ જે પ્રમાણે મરણ પામ્ય તે પ્રમાણે હું કહું છું. તે સર્વ છે ગૌતમ! તમે સાંભળે– - શાલિશીર્ષક નામના ગામમાં ભઢિલ નામને બ્રાહ્મણ હતા. તેને સેમદિન્ના નામની ભાર્યા હતી. તેમને કેરિંટક નામનો પુત્ર હતા. તે અત્યંત વિરૂપ હતું. તે આ પ્રમાણે –તેના લાંબા અને વિરલ દાંત મુખની બહાર નીકળ્યા હતા તેથી તેના એકપુટ (બન્ને એઇ) ભાંગેલા (કપાયેલા ) હતા, ઊંટના બાળકના પુંછડાની જેમ તેના મસ્તકના વાળ ફુટેલા (ફાટેલા) હોવાથી તે દુ:પ્રેક્ષ્ય હતું, તેની આંખે બિલાડાની જેવી કર્કશ (કઠોર) હતી, તેના ઘેર કર્ણયુગલ અત્યંત વિકરાળ દેખાતા હતા, તેનું શરીર અત્યંત કપિલ (પીળા વર્ણવાળું) હતું, તેના શરીરની નસેને સમૂહ પ્રગટ દેખાતે હતું અને પ્રાપ્ત થતા તથા પ્રકારના ભેજનના સમૂહવડે તેનું ઉદર પૂરાયેલું હતું તે પણ જાણે એક માસના ઉપવાસ કર્યા હોય તેમ તેનું સર્વ અંગ અત્યંત કુશ દેખાતું હતું. આ પ્રમાણે તે પૂર્વના કરેલા કર્મના દેષથી ગામને માથે દુર્દર્શન પણ કરીને અત્યંત હીલના( નિંદા)નું સ્થાન થયું હતું.
આવા પ્રકારનો તે પુત્ર યૌવન વયને પામે ત્યારે તેના માતા-પિતાએ વિચાર્યું કે-“શી રીતે આ સ્ત્રીને ભોગવનારે થશે? કેમકે સર્વ આદરથી માગણી કર્યા છતાં પણ આ ગામના રહીશ કેઈ પણ આને કન્યા આપતા નથી. મ ત્યારપછી એકદા અતિ દુર ગામના નિવાસી એક બ્રાહ્મણની મોટી થયેલી કુમારિકા તેણે તે પુત્રને માટે ઘણું દ્રવ્ય આપીને વરી (લીધી). પછી લગ્નનો સમય આવ્યો ત્યારે કરેલા શણગારવડે મનહર વેષવાળા કેરિટકને લઈને તેઓ ત્યાં ગયા. ત્યાં વિવાહને ઉપક્રમ પ્રારંભે, વેદિકા રચી, ઘી અને મધવડે અગ્નિ દેદીપ્યમાન કર્યો, વેદિકાના મંડપમાં કેરિટકને બેસાડ્યો. તેને તત્કાળ તે વૃદ્ધ કુમારિકાએ જે. તેને જોઈ ચમત્કાર સહિત તે બેલી છે
અહો શું આ પિશાચ અહીં આવ્યું છે કે કોઈ રાક્ષસ છે? કે યમરાજને પુરુષ છે? ના, ના, આ છે તેનાથી પણ ભયંકર છે. હે સખી જે. જો. આનો દિવ્ય આભૂષણેને સમૂહ જાણે કે લોઢાના ખીલા ઉપર આરોપણ કર્યો હોય તેવું જણાય છે, તેથી તે આ પાપીને વિષે કાંઈ પણ શોભાને પામતે નથી. વિવાહના પ્રારંભમાં જ આ ધૂમકેતુની જે દેખાય છે, તેથી આને જોતાં જ મારું મન ભય પામે છે.”
૧ છૂટાછવાયા. ૨ દુખેથી જોઈ શકાય તેવા. ૭ જેનું દર્શન અત્યંત ખરાબ હોય તે પણાએ કરીને.
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
વો તે સાંભળી સખી ખેલી કે-“ હું સારા અગવાળી! તુ આ પ્રમાણે ન ખેલ. આ તા તારા પ્રાણનાથ થવાના છે.” તેણીએ કહ્યું- હે સખી ! શું આ તું સત્ય ખેલે છે ? કે આ મારા પ્રાણનાથ થશે ?” સખી ખેલી-“ એમાં શે સંશય છે ?”’ તે સાંભળી વૃદ્ધકુમારિકા પણુ–“ જો કદાચ પરભવમાં (આ મારા પતિ થાય તે)” એમ કહી, ખેદના વશથી પ્રસરતા તીવ્ર સંતાપને પામી ધીમે ધીમે ચાલીને, લેાકેાની વચ્ચે થઈને શીઘ્રપણે ગામના મોટા કુવામાં પડી. ત્યારપછી આમતેમ ફરતા પાસે રહેલા લેાકેાએ હાહારવ કર્યાં તે સાંભળી તેના સંબધીજના તેણીને કુવામાંથી કાઢવા દોડ્યા. તેટલામાં તે તે કુવામાં ઘણું પાણી હાવાથી અને વિનાશની અવશ્ય ભવિતવ્યતા હૈાવાથી તે મરણ પામી. જીવિત રહિત થયેલી તેણીને કુવામાંથી બહાર કાઢી, અને તેણીના શરીરને અગ્નિસસ્કાર કર્યાં. પછી લેાકેાવડે નિંદા કરાતા તે કારિ’ટક અને તેના માતા-પિતા વિગેરે સર્વે પેાતાને ગામ ગયા. પછી તેઓએ તેને કહ્યું કે-“હે પુત્ર કાર્િટક ! તારા વિવાહને નિમિત્તે કાઇ પણ એવા ઉપાય નથી કે જે અમે ન કર્યું હાય. કેવળ તારા કર્માંના પિરણામના વશે કરીને તે સર્વે ઉપાય નિષ્ફળ થયા છે, તેથી તું એમ ન જાણીશ કે માતા-પિતાએ મારી ઉપેક્ષા કરી છે.” તે સાંભળીને તે ખેલ્યા કે-“ આ ખાખતમાં મારુપૂર્વકૃત કમ જ અપરાધી છે. તેમાં તમારી ઉપેક્ષા શાની ? જો કદાચ કુ મનુષ્ય ઘણા ઊંચા હાથ કરે તેા પશુ ફળને પામે નહીં, તે તેમાં ઉત્તમ કલ્પવૃક્ષને શે અપરાધ ?” આ પ્રમાણે તે પરસ્પર વાતેા કરતા હતા તેવામાં રાત્રિ થઈ. પછી તેઓ અત્યંત નિદ્રાવશ થયા ત્યારે મોટા ચિત્તસંતાપને પામેàા કેરિટક પેાતાના ઘરમાંથી બહાર નીકળ્યે, તીર્થયાત્રાને માટે પ્રત્યેાં. અનુક્રમે સમગ્ર લૌકિક તીર્થાં જોઇને તેણે કાપાલિક તપસ્વીની દીક્ષા ગ્રહણ કરી. તેના દર્શન (શાસ્ત્ર)ના અભિપ્રાય જાણ્યા. પૃથ્વીનું લક્ષણ વિગેરે જાણવાની કળાઓ શીખ્યા.
આ અવસરે કુશાગ્રપુર નામના નગરમાં અમિદન નામે રાજા હતા. તેને સુમતિ નામને મંત્રી હતા. તે સ્વભાવથી જ દયા, દાક્ષિણ્ય, સત્ય અને વિશિષ્ટ બુદ્ધિ સહિત હતા. હવે તે રાજાએ એક મોટું સરોવર કરાયું. તેની પાળ ઉપર વિવિધ પ્રકારના વૃક્ષેાના સમૂહ આરોપણ કરાવ્યા. તેની ચારે પડખે (ક્રિશાએ) અનાથ શાળાઓ કરાવી. તેમાં નિષેધ વિનાની ૧૬ાનશાળાઓ કરાવી. તે સરેાવર પાણીથી અત્યંત ભરેલું છતાં પણ તેમાંથી વિવર(છિદ્ર)ના દોષને ૧ અન્નક્ષેત્ર.
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ત્રીજા ગુણવ્રત ઉપર કરિટકની કથા.
૪૮૫
* લીધે કેટલાક દિવસમાં જ સૂકાઈ જતા પાણીને જોઈને ખેદ પામેલા રાજાએ કહ્યું કે-“અહો! દ્રવ્યનો વ્યય નિરર્થક થયે.” તે સાંભળી તેના પરિવારે કહ્યું-“હે દેવ? તમે ખેદ ન કરે. આ વિવરને પથ્થર વિગેરે વડે પૂરાવી ઘો. એમ કરવાથી કદાચ પાણીને વિનાશ નહીં થાય.” રાજાએ કહ્યું-“એમ કરે.” ત્યારપછી તત્કાળ તે વિવરને કાષ્ઠ, શિલા અને ઈ વડે પૂર્ણ કર્યું. પછી વર્ષાકાળ થયો ત્યારે મટી જળની ધારા પડવાથી તે સરોવર ભરાઈ ગયું. તે વાત લોકેએ રાજાને કહી. - તે સાંભળી રાજા તુષ્ટમાન થઈ તે જોવા માટે પોતે જ ત્યાં ગયે. જેટલામાં એક ક્ષણવાર તે ત્યાં રહ્યો તેટલામાં તે વિવર પાછું ભેદાયું, તેથી ફરીને પણ તે વિવરના માર્ગે કરીને પૂર્વની જેમ પ્રવાહવડે તે પાણી અનિવારિતપણે પાતાળમાં જવા લાગ્યું. તે જોઈને રાજા શેકરૂપી મહાશલ્યથી પીડા પાપે અને તરત જ તેણે મંત્રાદિક શાસ્ત્રમાં કુશળ નગરના લોકોને બોલાવ્યા, અને કહ્યું કે “તમે શાસ્ત્રના અર્થના પારગામી છે, તેથી કહો કે આ પાણી પાતાળમાં જાય છે તે કયા ઉપાયે કરીને બંધ થઈ શકે?” તે સાંભળી તેઓએ સારી રીતે વિચાર કરીને કહ્યું કે-“હે દેવ ! આ વિષયમાં અમારું કાંઈ પણ જ્ઞાન નથી તેથી અમે શું કહીએ ?” ત્યારે ફરીથી રાજાએ કહ્યું કે-“તે પણ કહે, અહીં શું કરવું? ઘણું દ્રવ્યને વ્યય કર્યો છે તે નિષ્ફળ ન જાઓ.”
ત્યારે તેઓ બેલ્યા કે-“જો એમ હોય તે નગરની બહાર પરદેશીઓની ધર્મશાળાઓમાં, પરબનાં મંડપોમાં, દેવમંદિરમાં, મુસાપરોના સમૂહના મેળામાં અને તપસ્વી જનોના આશ્રમમાં તેવા પુરુષોની તપાસ કરાવો અને ત્યાં રહેલા લોકોને વિવર પૂરવાને ઉપાય પૂછા. કદાચ તેઓમાંથી કોઈક કાંઈક ઉપાય બતાવશે.” તે સાંભળી રાજાએ કહ્યું-“તમે સારું કહ્યું. પૃથ્વી ઘણું રત્નવાળી છે તેથી તેમાં શું ન સંભવે ?” આ પ્રમાણે તેમના વચનને અનુમતિ આપીને તેમના કહેવા પ્રમાણે સર્વ સ્થાનમાં પોતાના પુરુષો મેકલ્યા. ત્યારે તેઓ પણ કહેલી વિધિ પ્રમાણે સર્વ ઠેકાણે પૂછવા લાગ્યા.
તેવા સમયમાં તે કેરિંટક કાપાલિક આમતેમ દેશાંતરમાં ભ્રમણ કરતે, મંત્ર, તંત્ર અને ઔષધોને સંગ્રહ કરતે, ધાતુવાદ અને ખન્યવાદ વિગેરે દ્રવ્યને ઉપાર્જન કરવાના ઉપાયને ચિંતવને તે જ નગરમાં આવ્યું. ત્યાં દેશી લોકેની ધર્મશાળામાં રહ્યો. “ આ સર્વ પ્રકારે કેઈ અપૂર્વ છે” એમ જાણી રાજપુરુષોએ તેને વિનય સહિત સરોવરના વિવરને પૂરવાને ઉપાય પૂછ્યો. ૧ ખાણમાંથી નીકળતા રત્નાદિક સંબંધી જ્ઞાન.
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
.
છે તે અવસરે પિતાની કળાના ગર્વવડે નૃત્ય કરતા તેણે અહંકાર સહિત કહ્યું કે-“આ તે મારી પાસે કયા હિસાબમાં છે?” ત્યારે રાજપુરુષોએ કહ્યું કે“જે એમ છે તે તમે રાજા પાસે આવે, પિતાનું વિજ્ઞાન પ્રગટ કરે અને પૃથ્વીતળમાં પ્રસિદ્ધિને પામે. ” ( આ પ્રમાણે કહ્યું ત્યારે તે પોતાના વિજ્ઞાન વડે ત્રણ ભુવનને તૃણ સમાન ગણતે તેઓની સાથે રાજકુળ તરફ ચાલ્યું. અને અનુક્રમે સભામંડપમાં ગયો.
આ મુનિ છે.” એમ જાણું રાજાએ તેને પ્રણામ કર્યા અને તેને આસન અપાવ્યું. તેના પર તે બેઠે. સમય આવ્યું ત્યારે તે પુરુષોએ રાજાને તેનું વિજ્ઞાનકુશળપણું જણાવ્યું ત્યારે હર્ષથી પ્રકૃલિત નેત્રવાળા રાજાએ તેને કહ્યું કે-“ હે શ્રેષ્ઠ અષિ ! કૃપા કરો, અને સરોવરના વિવરને નાશ કરો કે જેથી તૃષ્ણાવડે શુષ્ક શરીરવાળા ચારે પ્રકારના પ્રાણીસમૂહો સુખે કરીને સર્વ કાળ ઈચ્છા પ્રમાણે જળપાન કરે.” ત્યારે કેરિંટકહ્યું- “હે મહારાજ ! આ કાર્ય તે કેટલા માત્ર (શા હિસાબમાં) છે? તે વિવર મને દેખાડે કે જેથી હું તેને લાયક ઉપાય કરું.” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે તેને તે પ્રદેશ દેખાડ્યું. તેણે પણ ચિતરફ તે જોઈ કહ્યું કે- “હે મહારાજ ! જો આ વિવરમાં ભયંકર કાનવાળા, મંકડ જેવા વર્ણવાળા, બેકડા જેવા દાઢી-મૂછવાળા, તાળની. જેવા રૂપવાળા, કક્કડ જેવી કાંતિવાળા, અતિ બીભત્સ (નિંદિત), બ્રાહ્મણ જાતિના અને સંયમવાળા પુરુષને દિગદેવતાના બલિદાન કરવાપૂર્વક નાંખે તે અવશ્ય આ વિવાર પૂરાઈ જાય, અને થોડું પણ પાણી ઓછું થાય નહીં. ” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે રાજાએ ગામ, આકર વિગેરે સર્વ સ્થાને પુરુષોને મેકલ્યા. તેઓ કહેલા ગુણવાળ બ્રાહ્મણને શોધવા લાગ્યા. કઈ પણ ઠેકાણે તેવા પુરુષને નહીં જેવાથી તેઓએ પાછા આવીને રાજાને નિવેદન કર્યું ત્યારે ચિત્તમાં ભ્રાંતિ પામેલા રાજાએ કહ્યું કે-“હે સુમતિ મંત્રી ! અમારા આ ધર્મકાર્યમાં તું આ પ્રમાણે નિરુદ્યમી કેમ છે?. કહેલા ગુણવાળા બ્રાહ્મણને કેમ પ્રાપ્ત કરતો નથી.?” તે સાંભળી. મંત્રીએ વિચાર્યું કે-“અહો ! મુગ્ધ લેક ધર્મના મિષથી પાપનું ઉપાર્જન કેવું કરે છે? અહો આ અધમ • પાખંડીનું અનર્થદંડમાં પંડિત પણું કેવું છે? કે જેથી આવા પ્રકારના પાપસ્થાનને ઉપદેશ કરતા તેણે પદ્રિયને વિનાશ ન ગણે, બ્રાહ્મણહત્યાનું કલંક ન વિચાર્યું, અને પોતાના તપને લેપ પણ ન જાણે. અથવા આનાવડે શું.? હું જ તે પ્રકારે કરું કે જેથી બીજા લોકોને પણ પાપોપદેશ - કરવાની ઈચ્છા પણ ન થાય.” આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે કહ્યું કે-“હે
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
આ
• અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ત્રીજા ગુણવ્રત ઉપર કેરિંટકની કથા.
૪૮૭ દેવ! આ કાપાલિક મુનિએ જેવા પ્રકારને પુરુષ કહ્યો તેવા પ્રકારનો જે હોય તે આ જ છે; તેથી હે દેવ! આ ધર્મસ્થાનમાં જે આને જ નાંખવામાં આવે તે શું અગ્ય છે? “ઈષ્ટ માણસને ધર્મમાં જોડ” એમ લોકમાં પણ કહેવાય છે.” ત્યારે રાજાએ કહ્યું-“એમ હ.પછી ચતુર્દશીને દિવસે આવ્યું ત્યારે તે જ કેરિંટકને કહેલા વિધિ પ્રમાણે , " हितं न वाच्यं अहितं न वाच्यं, हिताहितं नैव च भाषणीम् । कोरिटकः स्माह महाव्रती यत, स्ववाक्यदोषाद्विवरं विशामि ॥ १॥"
હિતવચન કહેવું નહીં, અહિત વચન કહેવું નહીં, તથા હિત કે અહિત કાંઈ પણ કહેવું નહીં, કેમકે મહાવ્રતી કરિટક કહે છે કે-પિતાના જ વચનના દેષથી હું વિવરમાં પેસું છું.”
આ પ્રમાણે વારંવાર બેલતા, વિરસ બૂમ પાડતા તેને બળાત્કારે જ વિવરમાં નાખ્યો અને તે મરણ પામે. - પછી નગરમાં સર્વે ઠેકાણે વાત પ્રસરી કે-“કાપાલિક તપસ્વી પિતાના જિહ્વાના ષથી પરાધીનપણે મૃત્યુ પામે.” ત્યારપછી સવે લેક સારા મુનિની જેમ ભાષાના ગુણ-દેષ ચિંતવવામાં ઉદ્યમી થયે, કેમકે “મરણથી ભય પામેલા પ્રાણીઓને શું અશક્ય છે?” આ પ્રમાણે છે ગતમ! ઉદધત વચન બોલવારૂપ અને યમરાજના દંડ જેવો પ્રચંડ તથા દુઃખના સમૂહને કરનારે. અનર્થદંડ મેં તમને કહ્યો.
આ ત્રણે ગુણવ્રત મેં તમને કહ્યાં. હવે હે ગૌતમ ગોત્રી ! ચાર 'શિક્ષાવ્રતને તમે સાંભળ-તેમાં સામાયિક નામનું પહેલું શિક્ષાવત છે. તે સાવ યોગનું વર્જન અને ઇતર એટલે નિરવદ્યગનું સેવન એમ બે સ્વરૂપવાળું છે. તેમાં મન, વચન અને કાયાનું દુપ્રણિધાન વર્જવું નહીં ૩ તથા શયનાદિકવડે સ્મૃતિનું ન કરવું ૪ અને અનવસ્થિતપણે એટલે અસાવધાનપણે સામાયિક કરવું છે. આ પાંચ અતિચારો છે. તે ગૃહસ્થીએ વર્જવાના છે. સામાયિક કરવામાં ઉદ્યમવાળા અને દેવના ઉપસર્ગ થયા છતાં પણ જેમનું ચિત્ત ચલાયમાન ન થાય તેવા પ્રાણીઓ કામદેવની જેમ સંસારના પારગામી થાય છે. જે પ્રકારે મારી પાસે સમકિત પામેલો કામદેવ શ્રાવક દેવને ઉપસર્ગ થયા છતાં પણ સામાયિકમાં નિષ્કપ રહ્યો તે પ્રકારે તમે સાંભળે
" ચંપા નગરીમાં દેશને જીતનાર જિતશત્રુ નામે રાજા હતા. ત્યાં . કામદેવ નામને શ્રેષી હતું. તેઓ પોતપોતાના કાર્યમાં સાવધાન થઈ કાળ
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
નિર્ગમન કરતા હતા. એકદા એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતા અમે ત્યાં સમવસર્યા. તે વખતે ઉદ્યાનપાલકે એ રાજાને વિનંતિ કરી કે-“હે દેવ ! ભવ્ય પ્રાણીઓ રૂપી કમળોને પ્રબંધ કરવામાં સૂર્ય જેવા છેલ્લા તીર્થકર સહસ્ત્રામવન નામના ઉદ્યાનમાં સમવસર્યા છે.” તે સાંભળી રાજાએ તેમને મોટું ઈનામ આપ્યું, અને નગરીમાં પડહ વગડા કે-“જ્ઞાતકુળમાં દવા સમાન મહાવીર સ્વામી ભગવાનને વાંચવા માટે રાજા નીકળે છે, તેથી હે લેકે ! તમે સવે ભગવાનને વાંદવા ચાલે.” આ પ્રમાણે કહેવાથી તત્કાળ પુરજને એકઠા થયા. તેઓ સહિત રાજા મારી પાસે આવ્યું. તે અવસરે તે કામદેવ શ્રેષ્ઠી પિતાના પ્રાસાદના ઉપલા ભાગ ઉપર બેઠે હતો. તેણે એક જ દિશાની સન્મુખ જત લોકોને સમૂહ જોઈ પિતાના સેવકોને પૂછયું કે-“હે દેવાનુપ્રિય! આ પુરલેકેને સમૂહ એક જ દિશાએ કયાં જાય છે? આ અર્થ જાણીને મને કહો.” ત્યારે તેઓએ નિશ્ચય કરીને કહ્યું કે-“ત્રણ ભુવનના એકસ્વામી જિનેશ્વર અહીં સમવસર્યા છે. તેમને વાંચવા માટે નગરજને જાય છે.” તે સાંભળીને તે કામદેવે અત્યંત શ્રદધા ઉત્પન્ન થવાથી સ્નાન કર્યું, ચંદનવડે ગાત્રને લેપ કર્યો, થડા અને મેટી કીંમતવાળા અલંકારો વડે શરીરને ભૂષિત કર્યું અને ત પુષ્પની માળાવડે તે શેશિત થયે. પછી ચાર ઘંટાવાળા રથ ઉપર આરૂઢ થઈ તે નગરમાંથી નીકળે. સમવસરણની નજીક જઈ તે શ્રેષ્ઠ રથ ઉપરથી નીચે ઉતરી, પુષ્પની માળાને ત્યાગ કરી, મુખમાંથી તાંબૂલને કાઢી નાંખી, મુખની શુદિધ કરી, એક વસ્ત્રનું ઉત્તરાસણ કરી, ભગવાનને ચક્ષુને સ્પર્શ થતાં બે હાથ જોડી, મનનું એકાગ્રપણું કરી સમવરણમાં પેઠે. ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા કરીને તેણે મને વંદના કરી, અને યંગ્ય આસને (સ્થાને) બેઠે. પછી મારી ધર્મદેશના સાંભળીને તેને ધર્મને પરિણામ થયે, તેથી સમંકિત સહિત પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાત્રત ભાવપૂર્વક ગ્રહણ કરીને તે પિતાના ઘેર ગયે. પછી તે અતિચાર રહિત શ્રાવક ધર્મ પાળવા લાગે.
એકદા કુટુંબની ચિંતા(સારસંભાળ)ને વિષે મોટા પુત્રને સ્થાપન કરી પિષધશાળામાં પ્રતિમાનું પરિકર્મ ( અભ્યાસ) કરવા માટે રાત્રિસમયે સામાયિક અંગીકાર કરીને કાર્યોત્સર્ગો રહ્યો. તે વખતે તેના ભાવના નિચળ પણની પરીક્ષા કરવા માટે કોઈ એક દેવ તેની સમીપે ઊભે રહી કોધથી આ પ્રમાણે છે – - “રે રે ! અધમ વણિક! આ ધર્મકર્મને તું શીધ્રપણે છોડી દે. હે પાપિષ્ટ ! આવી સાધુની ચેષ્ટા( ક્રિયા )માં તારો શે અધિકાર છે ? મારા વચ
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-પહેલા શિક્ષાવ્રત ઉપર કામદેવની કથા.
winni
ન નની અવગણના કરીને તું પુત્ર, સ્ત્રી વિગેરે પરિવાર સહિત અકાળે જ ઉગ્ર ‘દાઢવાળ યમરાજના મુખરૂપી ગુહામાં પ્રવેશ ન કર.” આ પ્રમાણે કહ્યો છતાં પણ તે વખતે તે મહાસત્ત્વવાન જેટલામાં કંપિત ન થયે તેટલામાં છે પામેલા દેવે ગજેનું રૂપ વિકુવ્યું. ત્યાર પછી પ્રચંડ સુંઢને ઉછાળી મેઘની જેવી ગર્જના કરતા તેણે શીધ્રપણે વેગથી દેડીને તે શ્રાવકને ગ્રહણ કર્યો. પછી તેણે તેના શરીરને તરફથી પગ વડે મર્દન કર્યું. પછી આકાશમાં ઉછાળ્યો, ત્યાંથી પડતા તેને દાંતના અગ્રભાગવડે વિયે. આ પ્રમાણે તેને ઘણે પ્રકારે પીડા કરીને પછી તેણે સર્પનું રૂ૫ વિકર્યું. પછી તીણ દાઢવડે તેના શરીરને વિદાયું, તે પણ ગૃહસ્થીઓમાં મુખ્ય એ તે કામદેવ ક્ષોભ ન પામ્યું ત્યારે રાક્ષસનું રૂપ કરીને તે ઉપસર્ગ કરવા લાગ્યું. ત્યારપછી એક ક્ષણ વાર ભયંકર અટ્ટહાસ કરીને અને હાથની તાળીઓ પાડીને થાકી ગયેલા તે દેવે લક્તિથી તેને આ પ્રમાણે કહ્યું કે-“હે કામદેવ શ્રાવક! હું દેવ છું. તારા સત્વને જાણવા માટે અહીં આવ્યો છું, તેથી હે મહાયશસ્વી ! તું પ્રસન્ન થઈને વરદાન માગ ગુણના નિધાનરૂપ તારી જેવા ઉપર કરેલે થે પણ ઉપકાર ખરેખર અસંખ્ય સુખતા સમૂહનું કારણ થાય છે.” આ પ્રમાણે આદર સહિત તે દેવે કહ્યા છતાં પણ ઉત્તમ મુનિની જેમ તે કામદેવે જોવામાં કઈ પણ પ્રકારે છે. પણ પ્રત્યુત્તર આપે નહીં તેવામાં અત્યંત આશ્ચર્ય પામેલે તે દેવ તેના ચરણને નમીને, તેના ગુણસમૂહનું કીર્તન કરીને જેમ આ હતે તેમ પાછો ગયે. બીજે પણ ( કામદેવ પણ) ધર્મને આરાધીને, ત્રીજે લવે કર્મના અંશને ખપાવીને શાશ્વત આનંદ અને સુખવાળા મોક્ષને પામશે. જે આ પ્રમાણે ગૃહસ્થીઓ પણ ધર્મમાં નિશ્ચળ થઈ અત્યંત કામ કરે છે, તે ગૃહવાસને ત્યાગ કરનાર તપસ્વીઓ કેમ.પ્રમાદ કરે? આ પ્રમાણે શ્રી વીર 'જિનેશ્વરે સાધુઓને આશ્રયીને કહ્યું ત્યારે શ્રમણુસંઘ( સાધુસમુદાય)નું ચિત્ત વિશેષ કરીને સંયમમાં ઉદ્યમી થયું. આ પ્રમાણે જેમ લવના ભયથી કાર્ય પામેલા કામદેવ શ્રાવકે સામાયિકને વિષે નિશ્ચલપણું કર્યું તેમ બીજાઓએ પણ કરવું.
( દિવ્રતમાં ગ્રહણ કરેલા દિશાના પરિમાણનું જે હંમેશા ગમનનું પરિમાણુ કરવું તે બીજું શિક્ષાવ્રત છે. આ વ્રતમાં આનયનપ્રયોગ ૧, પ્રેગ્યપ્રયોગ ૨, શબ્દાનુપાત ૩, રૂપાનુપાત ૪ અને બહાર પુદ્ગણ નાખવું તે પ–આ પાંચ અતિચાર વર્જવાના છે. આ લેકને વિષે પણ હંમેશાં દિશાનું પરિમાણ કર્યું હોય તે સાગરદત્તની જેમ આ લેક અને પરલોક સંબંધી અનર્થો પ્રાપ્ત થતા નથી. ”
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર
તે સાંભળી ગીતમસ્વામીએ કહ્યું કે-“હે જગદ્ગુરુ ! તે સાગરદત્ત કોણ? અને દિગવતના પરિમાણુનું સેવન કરવાથી તેને આ ભવ અને પરભવના અનર્થને વિનાશ શી રીતે થયો? તે કહે. તે સાંભળવામાં મને ઘણે આનંદ છે. ” ત્યારે ભગવાને કહ્યું-“કહું છું:-પાટલીખંડ નામના નગરમાં ધનસાર નામના શ્રેષ્ઠીને સાગરદત્ત નામે પુત્ર હતું. તે સમગ્ર સેંકડે વ્યસનથી ગ્રહણ કરાયેલ અને દુર્લલિત પુરુષની ગોષ્ઠીમાં (મિત્રાઈમાં) પટેલે હતું, તેથી તે તે (ઘતાદિક) પ્રકારે કરીને દ્રવ્યને વિનાશ કરતે હતે. એકદા દ્રવ્યને વિનાશ થવાથી તે દેશાંતરમાં ગયે. ત્યાં દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવાના ઘણા ઉપાયે કર્યા, તેથી દ્રવ્યના કેટલાક સંકડા તેણે પ્રાપ્ત કર્યો. તે દ્રવ્યવડે કાંઈક ભાંડ ગ્રહણ કરીને તે સિંધુ દેશમાં ગયે. ત્યાં તે લાંડ વેચ્યું. તેનાથી ઘણે લાભ પ્રાપ્ત થયે, તેથી તેને સંતોષ થયે, અને તે વિચારવા લાગે કે-“અહો ! આ દ્રવ્યનું શું ફળ કે જે પિતાના મિત્ર અને રવજનવર્ગના ઉપગમાં ન આવે? તેથી હું મારા નગરમાં જાઉં. પિતાને જોઉં. તેને આ દ્રવ્યને સમૂહ આપું. મોટા પ્રભાવવાળા તે પિતા)ને પ્રત્યુપકાર થઈ શકે તેમ નથી; કેમકે મેં તે તેમને વિવિધ પ્રકારના અનર્થના સમૂહવડે સંતા૫જ ઉત્પન્ન કર્યો છે. આ પ્રમાણે વિચારીને જાતિવંત અને ગ્રહણ કરી તે પાટલીખંડ નગર તરફ ચાલ્યા. નિરંતર પ્રયાણવડે જતાં અર્ધમાગે જ વર્ષાઋતુ પ્રાપ્ત થઈ. નિરંતર પ્રસરતી જળની વૃષ્ટિ પડવા લાગી. પર્વતની નદીઓ વહેવા લાગી. પૃથ્વીમંડળ નવા લીલા ઘાસવડે શેબિત થયું. મુસાફરેને સમૂહ પિતપોતાના હાદિકમાં લીન થયા. ઘણું ચીકણું કાદવવડે પૃથ્વીના માર્ગો દુર્ગમ થયા, તેથી ચાલવાને અસમર્થ થયેલે તે ત્યાં જ વાસ કરીને રહ્યો. એક દિવસે પિતાના અ ચરતા હતા, તેમની પાછળ ચાલતે તે જેટલામાં કેટલીક ભૂમિ દૂર ગમે તેટલામાં તેણે પર્વતની ગુફામાં રહેલા આર્યસમિત નામના એક ચારણ મુનીશ્વરને જોયા. ચાર માસના તપ વિશેષને અંગીકાર કરી તે મુનિ એક પગ ઉપર સર્વ શરીરને ભાર રાખીને ઊભા હતા. મૂર્તિમાન જાણે ધર્મને સમૂહ હોય તેવા દેખાતા હતા. સિંહ, હરણ, વ્યાવ્ર, સૂવર વિગેરે તિર્યંચે પરસ્પર વેરને ત્યાગ કરી તથા ચરવું અને પાણી પીવું વિગેરેને છોડી તે મુનિની સેવા કરતા હતા. તેમને જેમાં મોટા વિસ્મયને પામેલા સાગરદત્તે વિચાર્યું કે-“અહો આશ્ચર્ય ! આશ્ચર્ય! કે જેથી ઘણું દુષ્ટ પ્રાણીઓ પણ આ પ્રમાણે ૧ જુગારી વિગેરે. ૨ જઈ ન શકાય તેવા.
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ–બીજા શિક્ષાવ્રત ઉપર સાગરદત્તની કથા.
આ મહામુનિની સેવા કરે છે. સર્વથા આ મુનિ સામાન્ય સવવાળા નથી. આનું દર્શન પણ પવિત્રતાનું કારણ છે, તે પછી વંદન તે વિય પવિત્રતાનું કારણ હોય તેમાં શું કહેવું ? આ પ્રમાણે વિચાર કરી ઉછળતા મોટા વ્યક્તિના સમૂહને લીધે તેના શરીર પર રોમાંચ ખડા થયા, તેથી તે તેમની સમીપે જઈ પંચાંગ પ્રણામપૂર્વક તેમના ચરણમાં પડ્યો. ત્યારે મુનિએ પણ “આ ભવ્ય છે” એમ જાણું, કાયોત્સર્ગ પારી, ધર્મલાભ વડે તેને પડિલાવ્યું. પછી હર્ષથી વિકસવર નેત્રવાળા સાગરદત્તે તેમને કહ્યું કે-“હે લાગવત્ ! આવું અતિ દુષ્કર તપ તમે કેમ આચરો છે ? અને આવા એકાંતવાસમાં કેમ રહો છો? તથા દુખે કરીને આચરી શકાય તેવા આ અનુષ્ઠાનનું શું વિશેષ ફળ છે ?” મુનિએ કહ્યું-“હે મહાનુભાવ! જે આ સંયમનું પાલન કરવું તે જ આ અવશ્ય નાશવંત શરીરને માટે લાભ છે, અને આ સંયમ મનની એકાગ્રતા કર્યા વિના સારી રીતે પાળી શકાતું નથી, તેથી સારા તપવીઓ એકાંતવાસને જ સેવે છે. વળી તે કહ્યું કે-આનું શું ફળ છે ? તે બાબત હે સુંદર! તું સાંભળ –
સારા આચરણરૂપ સંયમવાળા પુરુષ મનુજ અને તિર્યંચ વિગેરે ગતિમાં પડવાથી ઉત્પન્ન થયેલા અત્યંત તીવ્ર દુખેને તથા દારિદ, વ્યાધિ, વેદના, જરાવસ્થા અને મરણ વિગેરે કષ્ટને લીલામાત્રથી જ ઉખેડી નાંખીને મોક્ષપદને પામે છે, તેથી તેનું મોટું ફળ છે. આ કારણથી જ સત્પરુષે રાજ્યને, લક્ષમીને તથા ભેગના વિસ્તારને એકદમ તજીને સંયમના અને અંગીકાર કરે છે. જેઓ પરલેકમાં સુખ આપનાર એક ધર્મને જ ઉપાર્જન કરે છે. તેઓ ધન્ય છે, તેઓ કૃતપુય (પુણ્યશાળી ) છે, અને તેઓ જ કલ્યાણના નિધિરૂપ છે. આ પ્રમાણે સાંભળી સાગરદત્તને ધર્મ ઉપર મટી શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ, તેથી તેણે કહ્યું કે-“હે ભગવન! તમારું આ ઉત્કૃષ્ટ ચરિત્ર ભુવનને વિષે એક આશ્ચર્યકારક છે, કે જે તમે પ્રથમ વયમાં જ દુર્જય કામદેવને છ છે, મોહનું ઉમૂલન કર્યું છે, ક્રોધરૂપી દ્વાનો નિગ્રહ કર્યો છે, જેને વંસ કર્યો છે, અભિમાનને સર્વથા નાશ કર્યો છે, અને દયાનરૂપી અગ્નિવડે માયારૂપી વાંસની ઝાડીના વનને બાળી નાંખ્યું છે, આવા પ્રકારના તમેએ. સમગ્ર ત્રિભુવન પવિત્ર કર્યું છે. ભવરૂપી કુવામાં પડતે લેક પણ આલબનવાળે થયું છે. એક હું જ અધન્ય છું કે જે આ લેકના તુચ્છ સુખને માટે થઈને હજુ સુધી તમારી પાસે પ્રવ્રજ્યા અંગીકાર કરતું નથી. અથવા તે ચિંતામણિ રત્નને લાભ થયા છતાં પણ જે માણસ જેટલા
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. વૈભવને લાયક હોય તે માણસ તેટલે જ વૈભવ પામે છે. તેથી મારે લાયક ધર્મ મને કહે.”
( આ પ્રમાણે તેણે ભાવપૂર્વક કહ્યું ત્યારે તેના મનના પરિણામને અનુસરીને તે મુનિએ સમકિત મૂળ બાર વતવાળા શ્રાવકધર્મ તેની પાસે પ્રગટ કર્યો. તે તેણે ગ્રહણ કર્યો. ત્યારપછી કેટલાક દિવસ સુધી બીજા સર્વ વ્યાપારને ત્યાગ કરી મુનિની પાસે ભેદ સહિત શ્રાવકધર્મ સારી રીતે જાણે. પછી જ્યારે શરદુઝતુ આવી, પર્વતની નદીઓ શાંત થઈ અને પથિકે ચાલવા લાગ્યા ત્યારે તે પોતાના જાત્ય અશ્વો લઈને પિતાના નગરમાં ગયે. તેણે પોતાના પિતાને જોયા, અને તેને તેણે દ્રવ્યને સમૂહ આપે. તેથી તેના પિતાને સંતેષ થયે. તે સાગરદત્ત સામાયિકાદિક ધર્મમાં લીન થઈને કાળ નિર્ગમન કરવા લાગ્યો. એક દિવસે તે સાગરદત્તે દિશાગમનને સંક્ષેપ કયે કે-“આજે રાત્રિદિવસમાં ઘરની બહાર હું નીકળીશ નહીં.” હવે તે જ દિવસે તે જાત્ય અશ્વો ચરવાને માટે બહાર ગયા. તેમને બે રેરા હરી ગયા. તેમનું હરણ રક્ષકોએ સાગરદત્તને જણાવ્યું. તેણે તે સાંભળ્યા છતાં પણ પિતાના ધર્મના અનુષ્ઠાનમાં નિશ્ચલ ચિત્ત હોવાથી પ્રત્યુત્તર પણ આપે નહીં. ત્યારે સ્વજનવર્ગ પણ તેને કહેવા લાગ્યું કે અહીં ! સાગરદન ! કેમ આમ કાઝની જેમ મૌન ધારીને રહ્યો છે ? ચિરની પાછળ કેમ દોડતું નથી ? કેમકે ગોસ્વામી ઉદાસીન રહે તે તેના સેવકો શી રીતે પ્રવૃત્તિ કરે ?” સાગરદત્તે કહ્યું-“ જે થવાનું હોય તે થાઓ. હું જરા પણ મારા વતની વિરાધના નહીં કરું.” તે સાંભળી તેને નિશ્ચય જાણી તેને સ્વજનવર્ગ ક્રોધ કરી જેમ આવ્યું હતું તેમ પાછો ગયે. હવે અહીં તે બને એ પિતાની પાછળ આવતાં કઈ વામન જેવા માણસને પણ નહીં જેવાથી નિર્ભય અને ઉદ્વેગ રહિત જવા લાગ્યા. જતાં જતાં “સર્વ અશ્વોને હું એકલે જ ગ્રહણ કરું” એવા લેભના દેશે કરીને બનેને પરસ્પર વધ કરવાને પરિણામ ઉત્પન્ન થયું. ત્યારપછી ભેજનને સમયે તે બને એક ગામમાં પઠા. ત્યાં કોઈ રાંધણને ઘેર જુદી જુદી તપેલીમાં ભેજન તૈયાર કરાવ્યું. તેમાં એક બીજા ને જાણે તેમ તે બન્નેએ મહાવિષ નાંખ્યું. પછી ભેજન તૈયાર થયું ત્યારે તે વખતે કરવા લાયક કાર્ય (સ્નાનાદિક ક્રિયા) કરીને પરસ્પરના અભિપ્રાયને નહિ જાણતા તે બને ભોજન કરવા બેઠા. તે = 1 રાજા, ગેવાળ અથવા સામાન્ય રીતે પશુને સ્વીમી.
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
• અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-બીજા શિક્ષાવત ઉપર સાગરદત્તની કથા. ૪૯૩ વખતે પહેલા કેળી ખાતાં જ તે બને વિષના વિકારથી પરાભવ પામ્યા અને પૃથ્વીતળ ઉપર પડી ગયા. તે જોઈ રાંધણે કલકલ શબ્દો કર્યો, એટલે ગામના લોકો એકઠા થયા. તેમને તેણીએ વૃત્તાંત કહ્યો. તેટલામાં વિષથી પરાભવ પામેલા તે બને તત્કાળ મરણ પામ્યા. અશ્વો પણ સ્વામી વિનાના છે એમ જાણી ગામના લોકોએ સાચવ્યા. હવે અહીં સાગરદત્ત પિતાને દેશાવકાશિક નિયમ પૂર્ણ થયે ત્યારે જિનપ્રતિમાની પૂજા-ભક્તિ કરીને કેટલાક પુરુષે સહિત અશ્વોના માર્ગે ચાલે. અત્યંત શુભ શકુનની પ્રાપ્તિ થવાથી તેને લાશને નિશ્ચય થયું. તેના ચિત્તમાં ઉત્સાહ પ્રાપ્ત થયે તેથી વિલંબ રહિત ગતિવડે ચાલવા લાગે. માર્ગમાં સામા મળતા પથિક લેકને અશ્વોના સમાચાર પૂછતે તે કર્મ અને ધર્મના સંગે કરીને તે જ ગામમાં પહોંચ્યું. ત્યાં વસનારા લેકને પૂછયું, એટલે તેઓએ પણ અશ્વો આપ્યા, અને ચારને વૃત્તાંત કહ્યો. સાગરદત્ત પણ ગામના લોકોને પોતાના નિયમને વૃત્તાંત કહ્યો, તેથી જિતેંદ્ર ધર્મની સર્વત્ર પ્રશંસા થઈ. - ત્યારપછી સંસાર પર વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાથી સાગરદને વિચાર્યું કે – “મેં જિનધર્મને પ્રભાવ પ્રત્યક્ષ જોયે, તે હજુસુધી વ્યામૂહ ચિત્તવાળો હું તીક્ષણ દુઃખને દેનારા પાશની જેવા ઘરવાસને સો કકડા કરીને કેમ તેડી નાંખતે નથી ?” આ પ્રમાણે વિચારી તેણે સર્વ પાપસ્થાનેને ત્યાગ કર્યો, જિદ્રની દીક્ષા ગ્રહણ કરી અને શિવસુખને ભાગી થયે. આ પ્રમાણે છે
ઇંદ્રભૂતિ ! બીજું શિક્ષાત્રત પાળવાનું ફળ કહ્યું. હવે ત્રીજું શિક્ષાત્રત . કહીએ છીએઃ
અહીં આહાર, દેહસત્કાર, અબ્રહ્મચર્ય અને વ્યાપાર એ ચારને ત્યાગ કરવાથી બનેલું પૌષધ નામનું ત્રીજું શિક્ષાવ્રત ઉત્તમ કહેવાય છે. આ વ્રત દેશથી અને સર્વથી એમ બે પ્રકારનું છે. તેમાં સાધુની જેમ ઉપગપૂર્વક નિચે સામાયિક અંગીકાર કરવું તે સર્વથી પૌષધ કહેવાય છે. આ વ્રતમાં આહારદિક ચારને વિષે અપ્રતિલેખિત દુષ્પતિલેખિત શપ્પા સંસ્મારક ૧, અપ્રતિલેખિત દુષ્પતિલેખિત ઉચ્ચાર પ્રસવણ ભૂમિ ૨, અપ્રમાર્જિત દુષ્પમાજિત શય્યા સંસ્તારક ૩, અપ્રમાજિત દુપ્રભાજિત ઉરચાર પ્રસવાણભૂમિ ૪ એને સમ્યક પ્રકારે પાલન ન કરવું પ-આ પાંચ અતિચાર વર્જવા. જિનેશ્વરે કહેલા વિધિ પ્રમાણે જે કુશળ ધર્મને પિષણ કરે તથા જેમાં આહારાદિક - ત્યાગનું અનુષ્ઠાન થાય તે અહીં પૌષધ કહેવાય છે. પ્રાણાંત ઉપસર્ગ થયા
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
પોષષ
ગ્રહણ કરીને તેના ભંગ કરે નહીં, તે જિનદાસની છેવટ માક્ષને પામે છે.”
છતાં પશુ જે માણસ જેમ દેવના સુખને અને
તે સાંભળી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે-“ હે જગતને વિષે એક સૂર્યસમાન ભગવન ! આ જિનદાસ કાણુ હતા ? ” ભગવાન મેલ્યા- હું કહુ છું. વસ'તપુર નામના નગરમાં જિનદાસ નામે શ્રાવક હતા. તેનુ' ચિત્ત સંસારથી અત્યંત વિરક્ત હતુ, અને તેની મતિ સર્વાંગે કહેલા પરમાર્થડે ભાવિત હતી. તેને નાવની જેમ પ્રતિકૂળ` ચાલનારી અને મગળની મૂર્તિની જેમ તીવ્ર રાગનેર પામેલી મૉંગળા નામની ભાર્યાં હતી. તે જિનદાસ સામાયિક, પૌષધ અને વિશેષ પ્રકારના તપનુ સેવન કરવામાં રક્ત ( આસક્ત ) અને પ્રવ્રજ્યા "ગીકાર કરવાની ઈચ્છાવાળા હતા, તેથી પાતાના મળની તુલના કરતા હતા. અને તેની તે ભાર્યાં તે અત્ય’તસ’કિલષ્ટપણાએ કરીને અને ઉત્કૃષ્ટ ‘વેદપણાએ કરીને સાધુની જેમ કામવિકારને જીતનાર તેને જોઈને કઠાર વાણીવડે નિલૢત્સના કરતી કહેવા લાગી કે——
“હું મુગ્ધ! ધૂત લાકે તમને છેતર્યાં છે કે જે તમે વિદ્યમાન ભેગેના પશુ ત્યાગ કરી અવિદ્યમાન માક્ષને ઇચ્છે છે. હે, લક્ષણ રહિત ! દુઃખે કરીને આચરી શકાય તેવા વિશેષ તપનુ સેવન કરી શા માટે પેાતાના શરી
તુ શેષણ કરેા છે ? શું તમારા આત્મા તમારા વેરી છે? જો તમે વિષયમાં વિરક્ત હતા, તે તમે પ્રથમથી જ કેમ પ્રત્રજિત થયા નહીં કે જેથી હુમાં મને પરણીને મારી આ પ્રમાણે વિડંબના કરો છે ? હવે જો તમે મારી અપેક્ષા રાખ્યા વિના આ પ્રમાણે તમારી ઈચ્છા પ્રમાણે કરા છે, તે હું પણ તમારી અપેક્ષા રાખ્યા વિના જે મને ગમશે તે કરીશ.” આ પ્રમાણે તેણીએ મર્યાદા રહિત કહ્યું ત્યારે ઉપશમવડે ભાવિત ચિત્તવાળા જિનદાસે તેણીને મધુર વાણીવડે આ પ્રમાણે કહ્યું કે-“હું ભદ્રે ! તુ સદ્ધર્મથી પરા ખ છે, તેથી આવું મર્યાદા રહિત વચન લે છે, એમ નહાય તેા આ તુચ્છ વિષયસુખમાં આટલા બધા પ્રતિખંધ ( કઠ્ઠાગ્રહ ) કેમ હાય ? હૈ સુતનુ ! આયુષ્ય અલ્પ છે. તેમાં પણ જરા, મરણ, રાગ અને શાક વગેરેને પ્રસાર નીવારી શકાય તેવા નથી. આવા સંસાર છતાં પણ તુ વિષયને વિષે કેમ માહ પામે છે ?” ત્યારે તેણીએ કહ્યું કે-“તમારી સપ્તમ દેશનાએ કરીને
૧ નાવ કાંઠા પ્રત્યે ચાલનારી હૈાય છે. ૨ મંગળની મૂર્તિ રાતી ડ્રાય છે. ” ૩ સારા અંગવાળા.
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
અટ્ટમ પ્રસ્તાવ–ત્રીજા શિક્ષાત્રત ઉપર જિનદાસની કથા.
૪૫
મારે સર્યુ. હૈ દુષ્ટ ચેષ્ટાવાળા ! તમે પાતે જ નાશ પામ્યા છે, અને હૈ ! બીજાને પણ નાશ પમાડે છે.” આ પ્રમાણે દુષ્ટ અને કઠોર મુખવાળી અને દુનિયની મૂળભૂમિરૂપ તેણીએ નિત્સના કરેલે જિનદાસ મોન રહ્યો.
ત્યારપછી એકદા ચતુર્દશીને દિવસે તેણે ઉપવાસ કર્યાં, ચારે પ્રકારના પૌષધ ગ્રહણ કર્યાં, અને રાત્રિએ ઘરની એકાંતવાળી યાનશાળામાં કાયોત્સર્ગે રહ્યો. તે વખતે મંગળા પણુ કામદેવથી પીડા પામી, કુળના અભિમાનના ત્યાગ કરી, અપવાદની અવગણના કરી ‘ સ્રીએ નીચગામિની હેાય છે ' એ કહેવતને જાણે સત્ય કરતી હાય તેમ જારને વિષે આસક્ત થઇ. ઘરના લેાકેાની લજ્જાએ કરીને પ્રગટપણું અકાય આચરણ કરવાને અસમર્થ હાવાથી તે પ્રથમથી આવેલા શ્રૃંગારવાળા જાર પુરુષની સાથે રાત્રિને સમયે તે જ ચાનશાળામાં આવી. અત્યંત અંધકારને લીધે ત્યાં કાયાત્સગે રહેલા જિનદાસને નહીં જોવાથી તેણીએ તે જ ઠેકાણે લેાઢાના ખીલાવડ તીક્ષ્ણ છાનવાળા પલ્યક મૂકયેા. તે ખીલાવડ પાસે રહેલા જિનદાસને સ્વભાવિક કામળ પગ વીંધાયેા. તે તે જારની સાથે અકાર્ય કરવા લાગી.
પ્રતિ
•
અત્યંત તીક્ષ્ણ લાઢાના ખીલાથી જિનદાસનુ ચરણતળ વીંધાવાથી તેને ગાઢ વેદના ઉત્પન્ન થઈ. તે વખતે જિનદાસ આ પ્રમાણે ચિંતવવા લાગ્યા- ૪ જીવ ! અક્રાર્યમાં આસક્ત થયેલી ભાર્યાના વિનાશ તે પાતે જોયા છતાં પણ તું જરા પણ ચિત્તમાં સ`તાપ કરીશ નહીં, કેમકે પરમાર્થ રીતે તે
આ જગતમાં કોઈ પણ ભાર્યાં કે સ્ત્રજનવગ છે જ નહીં; કેમકે પેાતાના કાર્યના વિનાશ થાય એટલે કે પેાતાનું કાર્ય સધાય નહીં ત્યારે તે સર્વે પાર્મુખ જ થાય છે. વળી પ્રેમીજન જ્યાંસુધી પેાતાના કાર્યની પ્રતિકૂળતા ન જુએ ત્યાંસુધી જ પ્રીતિભાવને દેખાડે છે અને ત્યાંસુધી જ અનુકૂળપણું આચરે છે. તેથી ધર્મના અર્થ( તત્ત્વ )થી શૂન્ય ચિત્તવાળી આ સ્ત્રીના આમાં શા દોષ છે ? કેમકે સ્ત્રીએ સ્વભાવથી જ દુર્ગાહ્ય કહેવાય છે. સ્ત્રીઓનુ અત્યંત રક્ષણ કર્યું" હાય, અત્યંત પાલન કર્યું" હાય, તેના પર અતિ ગાઢ અને રૂઢ પ્રેમ રાખ્યેા હાય, તથા તેના અત્યંત ઉપચાર કર્યાં હાય,
તા પણ
તે દુરંત લય આપનારી થાય છે. આ કારણથી જ પેાતાની બુદ્ધિ( જ્ઞાન )ના માહાત્મ્યથી પરમાર્થને જાણનારા શ્રેષ્ઠ મુનિએ જેવી સ્ત્રીઓની સાથે ખેાલતાં જ નથી. તેથી કરીને જેએ
પ્રત્યક્ષ રાક્ષસીના સ્ત્રીઓના ત્યાગ
૧ નીચ માગે જનારી. ૨ પાયાવાળા,
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
કરી સંયમરૂપી પર્વત ઉપર આરૂઢ થયા છે તેઓ જ આ જગતમાં ધન્ય છે, અને તેઓએ જ જન્મ અને જીવિતનું ફળ સારી રીતે પ્રાપ્ત કર્યું છે. ઉત્કૃષ્ટ આત્માવાળે સનમાર ચક્રવર્તી જ ધન્ય છે કે જેણે પોતાનું નગર, અંતઃપુર, લક્ષ્મી અને રાજ્ય એ સર્વને ત્યાગ કરી મોક્ષસુખને માટે દીક્ષા ગ્રહણ કરી અને હું જ એક અધન્ય છું કે જે હું કુલટા, અનર્થનું મૂળ અને અતિદુષ્ટ સ્ત્રીને માટે આ પ્રમાણે ગૃહવાસમાં રહ્યો છું. અથવા તો વ્યતીત થયેલા આ અર્થને બહુ શેક કરવાથી શું ફળ છે ? અત્યારે પણ હું ભાવથી સર્વવિરતિ અંગીકાર કરું.” આ પ્રમાણે વિચારીને તે ત્રિવિધ ત્રિવિધે સર્વ સંગને ત્યાગ કરી નિરંતર પંચપરમેષ્ઠી મંત્રનું સ્મરણ કરવા લાગે. તેવામાં પાદની પ્રબળ પીડાવડે આયુષ્યને ઉપક્રમ (ક્ષય) થવાથી તે પિતાના શરીરને ત્યાગ કરી દેદીપ્યમાન શરીરને ધારણ કરનાર વૈમાનિક દેવ થયે. ત્યાંથી આયુષ્યને ક્ષયે ચ્યવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઈ, દીક્ષા ગ્રહણ કરી, કર્મગ્રંથીને ક્ષય કરી શાશ્વત સ્થાન(મોક્ષ)ને પામશે. આ પ્રમાણે છે ગૌતમ ! જિનેશ્વરે કહેલા ધર્મકાર્યમાં નિશ્ચળ મનવાળા જીવને કાળક્ષેપ ( વિલંબ ) વિના અવશ્ય મેક્ષને લાભ થાય છે.
આ પ્રમાણે ત્રીજું શિક્ષાવ્રત કહ્યું. હવે કમથી પ્રાપ્ત થયેલું ચોથું શિક્ષાવ્રત જે પ્રમાણે હોય છે તે તમે સાંભળે. જે શુદ્ધ, અકલ્પનીય અને દેશકાળયુક્ત એવું અન્નાદિકનું ઉચિત દાન યતિઓને આપવામાં આવે, તે ચોથું શિક્ષાવ્રત કહેવાય છે. તેમાં સચિત્ત વસ્તુને નિક્ષેપ ૧, સચિત્તવડે ઢાંકવું ૨, કાલાતિકમ કરે ૩, પરને વ્યપદેશ ૪, અને મત્સર પ–આ પાંચ અતિચારો વજેવાના છે. હંમેશાં અન્નાદિકનું દાન આપવું તે ગૃહસ્થી જનેને ઉચિત છે, તે પછી પૌષધના ઉપવાસને પારણે યતિને ઉદ્દેશીને દાન આપવું, તેમાં શું કહેવું ? જેઓ અતિથિસંવિભાગ કર્યા વિના ભેજન કરતા નથી તેઓ સાધુરક્ષિતની જેમ દેવોને પણ પૂજ્ય થાય છે.” : તે સાંભળી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું-“હે ત્રણ ભુવનના નાથ એ સાધુરક્ષિત કરું? અને તે શી રીતે દેવને પૂજ્ય થયે ? તે કહો. ” ત્યારે ભગવાને કહ્યું – સાંભળે –સમગ્ર દિશાના સમૂહમાં વિખ્યાત વાણુરસી નામની નગરી છે. તેમાં વસુ નામે રાજા હતો. તેને સર્વ અંતઃપુરમાં પ્રધાન વસુમતી નામની રાણી હતી, તથા તે નગરીમાં વણિગજનને સંમત જિનપાલિત નામને શ્રેષ્ઠી હતું. તેને જિનમતી નામની ભાયાં હતી. આ
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ–ચેાથા શિક્ષાવ્રત ઉપર સાધુરક્ષિતની કથા.
૪૭
ચારે પરમ શ્રાવક હતા, તેમને પરસ્પર ગાઢ પ્રેમ ઉત્પન્ન થયા હતા, અને તે એકચિત્તવડે જિનધર્મ પાળતા હતા. એકદા તે શેઠાણી અને રાજાની રાણી એ બન્ને પંચવણી સુગંધી પુષ્પા, દહીં, અક્ષત, સુગંધી ગંધ, ધૂપ અને વાસક્ષેપવડે છાખડીઓને પૂર્ણ ભરી હાથમાં લઈ જિનાલયમાં ગઈ. ત્યાં જિનેશ્વરની પ્રતિમાની અનેક પ્રકારની રચનાવડે . મનેાહર . પૂજા કરી. ત્યારપછી વિચિત્ર સ્તુતિ, સ્તંત્ર અને દંડકવડે ચિરકાળ સુધી જિનેશ્વરની પ્રાર્થના કરી, પ્રદક્ષિણા કરી બહાર નીકળી. ત્યાં તેમણે એક પ્રદેશમાં અત્યંત દુઃખે. કરીને જોઇ શકાય એવા એક પુરુષ જોયા. તેનું શરીર કુછના વ્યાધિથી નષ્ટ થયુ' હતું, તેથી માખીઓના સમૂહના ગણુગાટ શબ્દવડે તે ભયંકર દેખાતા હતા. “આખા શરીર પર પડેલા ચાંદાના મુખથી નીકળતા કુમિવડે મિશ્ર થયેલા પરુના પ્રવાહ વહેતા હતા, અને તેની આંગળી, નાસિકા તથા આઇ સડી ગયા હતા. તેને જોઇ રાણીએ તેને કહ્યું કે હું મહાનુભાવ ! અહીં રહીને તું સર્વજ્ઞની કેમ આશાતના કરે છે? ” તેણે કહ્યું–“હું અહી... નિવાસ કરવા માટે આવ્યા નથી પરંતુ ચૈત્યવંદન કરવા આન્યા .. ? ત્યારે શેઠાણીએ કહ્યું- હું દેવી ! જો આટલા જ પ્રયાજનને આશ્રીને તે અહી રહ્યો છે તે ભલે રહે. તેમાં શે। દોષ છે ? કેમકે સારા સાધુએ પણ જ્યાં સુધી ચૈત્યવંદન કરે છે, અથવા વ્યાખ્યાન કરે છે, અથવા જિનેશ્વરના દર્શન કરે છે, અથવા શિષ્યાને વાચના આપે છે. ત્યાંસુધી જિનચૈત્યને વિષે રહે છે. ” રાણીએ કહ્યું “ તાપણુ આનું શરીર વનષ્ટ થયું છે તેથી આને અહીં રહેવું ચગ્ય નથી. અથવા તા થુંક વિગેરે કર્યાં વિના સમ્યક્ પ્રકારે ઉપયાગ રાખીને એક ક્ષણમાત્ર જિનપ્રતિમાના દર્શનવર્ડ પેાતાના આત્માની સમાધિને ભલે ઉત્પન્ન કરે. તેમાં શું અયાગ્ય છે ? ” શેઠાણીએ કહ્યું–“ એમ જ છે. તેમાં આ મહાનુભાવને શે। અપરાધ છે ? પ્રતિકાર ન થઈ શકે તેવાં પાપકર્મી આવા પ્રકારની વિડંબનાવડે શરણુ વિનાના પ્રાણીસમૂહની કદના કરે જ છે. ” રાણીએ કહ્યું–“ ઊંચા-નીચા વચન કહેવાથી સર્યું. હું મહાનુભાવ ! તું સાધર્મિક છે તેથી તુ' પૂજવા લાયક છે, તેથી તું કહે કે અમે તારું શું પ્રિય કરીએ ? ” તેણે કહ્યું- અહીં શું કરવાનું છે ? પૂર્વે માચરેલા દુષ્ટ કર્યાંના કૂળના વિપાકના અનુભવ કરતાં મારે સમાધિમરણુ જ માગવાનુ છે. તે પણ ભાગ્યરહિત હાવાથી મને દુર્લભ જણાય છે. ” ત્યારે તે અન્ને મેલી—“ એમ કેમ જાય ? ” કુષ્ટીએ કહ્યું-“ હું મંદ લાગ્યવાળા છું. મને
'
૩
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
""
""
એક અતિશય જ્ઞાનવાળાએ કહ્યું કે-તું મરણ સમયે સમકિતને વમી નાંખીશ, તેથી હુ' જાણું છું અને ચિત્તમાં સંતાપ કરું છું. ' તે બન્નેએ કહ્યું–“ હે ભદ્ર ! જો આ પ્રમાણે હોય તે તને વિષમપણુ આવી પડયું'. આ પ્રમાણે ત્યાં ક્ષણમાત્ર નિર્ગમન કરીને મનમાં વિસ્મય પામેલી તે બન્ને પેાતપેાતાને ઘેર ગઇ. ત્યારપછી એક દિવસ ચાર જ્ઞાનને ધારણ કરનાર સૂરતેજ નામના સૂરિમહારાજ ત્યાં સમવસર્યાં. તે વખતે શેઠાણી અને રાણી તેમને વાંઢવા ગઈ. ત્યાં તેમણે ધર્મ કથા સાંભળી. અવસરે તેઓએ પૂછ્યું. કે–“ હે ભગવન ! પહેલાં અમે ચૈત્યમાં ગઇ હતી તે વખતે. અમે જે કુછીને જોયા હતા તે મરણ સમયે કેમ સમકિતને વસી નાંખશે ? ” સૂરિમહારાજ ખલ્યા કે “ તે અંતસમયે મનુષ્ય ગતિમાં આયુષ્યના અધ કરી ઉત્પન્ન થશે, અને સમકિતપણું ગ્રહણ કરીને અનંતર લવમાં મનુષ્યપણું કે તિર્યં ́ચપણું પ્રાપ્ત થતું નથી. તે વિષે કહ્યું છે કે:
“ સમકિતષ્ટિ જીવ વૈમાનિક દેવ સિવાય બીજું આયુષ્ય માંધે નહી – જો તેણે પ્રથમ સમકિતના ત્યાગ કર્યું ન હેાય અથવા સમકિત પામ્યા પહેલાં અયુષ્ય માંધ્યું ન હાય તા. ’”
તે સાંભળી રાણીએ કહ્યું-“ તે કયાં ઉત્પન્ન થશે ? ” સૂરિએ કહ્યું–“ આ શેઠાણીના પુત્રપણે તે ઉત્પન્ન થશે, ” આ પ્રમાણે સાંભળીને વિસ્મય પામેલી તે બન્ને સૂરિને નમી પેાતાને ઘેર ગઇ. પછી ભાવી પુત્રના સ્નેહે કરીને શેઠાણીએ તે કુષ્ટીની શેાધ કરાવી પરંતુ તેને કાઈ ઠેકાણે જોયા નહી. પછી કેટલાક દિવસો ગયા ત્યારે તે મરીને તે શેઠાણીના ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થયે અને પરિપૂર્ણ દિવસે જન્મ્યા. તેનું વર્ધાપન કર્યું. રાજા વસુમતી રાણી સહિત આન્યા. શ્રેષ્ઠીએ તેમનુ ઉચિત કાર્ય કર્યું. દેવકુમાર જેવા તે પુત્રને જોઇને રાણીએ કહ્યું કે-“ હૈ જિનમતી ! આશ્ચર્યકારક કર્મની પરિણતિને જો. જેના શરીરમાંથી પરુના પ્રવાહ વહેતા હતા, લય કર ચાંદામાંથી કૃમિના સમૂહ નીકળતા હતા, માખીઓવડે અણુખણુતા હતા, આંગળીએસડી ગઈ હતી, તથા નાસિકા અને એઇ ગળી ગયા હતા—આવા પ્રકારના તે રાંકડા કુષ્ઠી પુણ્ય કરેલુ' હાવાથી મોટા વૈભવવાળા તારા ઘરમાં સુંદર શરીરવાળા પુત્રરૂપે કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયા ? ”
ܕܕ
શેઠાણીએ કહ્યું- હે દેવી ! આવા પ્રકારનું જ સ’સારનુ` વિલસિતપણુ' છે, . તેમાં પરમાર્થ રીતે કાંઈ પણ આશ્ચર્ય નથી; કેમકે કમવશ વનાશ પ્રાણીઓ
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ–૨થા શિક્ષાવત ઉપર સાધુરક્ષિતની કથા. ૪૮ કયા ક્યા પ્રકારે પરિણામ પામતા નથી?” દેવીએ કહ્યું-“ એ એમ જ છે.” હવે બાર દિવસ વ્યતીત થયા ત્યારે તે પુત્રનું સાધુરક્ષિત નામ પાડયું. કાળે કરીને તે કુમાર અવસ્થાને પામે. સમગ્ર કળાઓ શીખે. પછી વૈવન પામે ત્યારે તેને શુભ તિથિ અને મુહને વિષે એક શ્રેષ્ઠીની કન્યા સાથે પરણ. વિવાહને છેડે શ્રેણીએ રાષ્ટ્ર સહિત રાજાને બોલાવ્યા અને શ્રેષ્ઠ રત્નના આવરણ અને વસ્ત્રો આપવાવડે તેની પૂજા કરી. તથા તેમના પગમાં નવી વહુ સહિત સાધુરક્ષિતને તમાડ્યો. તેને દેવીએ હાસ્ય સહિત કહ્યું કે-“હે વત્સ ! તે તેવા પ્રકારનું અને આ આવા પ્રકારનું તું જે.” તે સાંભળી સાધુરક્ષિતે કહ્યું-“હે માતા ! એને અર્થ હું કાંઈ સમયે નથી.” આ પ્રમાણે તેણે કહ્યું ત્યારે રાણી અને શેઠાણી પરસ્પર હસ્તની તાળીઓ આપવાપૂર્વક હતી. ત્યારે રાજાએ કહ્યું-“હે શ્રેણી ! આ બે જણ કેમ હસે છે?”. શ્રેણીએ કહ્યું- હે દેવ! હું પણ બરાબર જાણતા નથી તેથી મને પણ આશ્ચર્ય થાય છે માટે આપ પૂછે.” ત્યારે રાજાએ પૂછયું-“હે દેવી! આ પ્રમાણે તમે શું કહ્યું? તે સર્વથા પ્રકારે કહે.” એમ રાજાએ કહ્યું ત્યારે તેણીએ પૂર્વોક્ત કુછીને વૃત્તાંત કહ્યો. તે સાંભળી સાધુરક્ષિતને પૂર્વ લવ સાંભર્યું, અને તેથી સંસારવાસ ઉપર અત્યંત વૈરાગ્ય પામ્યો. એકદા તેના પુણ્યના સમૂહથી જાણે ખેંચાયા હોય તેમ વિજયઘોષ નામના સૂરિ મહારાજ ત્યાં પધાર્યા. નગરના લોકોની સાથે તે સાધુરક્ષિત તેમને વાંદવા માટે ગયે. વિનય સહિત પ્રણામ કરીને તે ગુરુના ચરણની પાસે બેઠે. તેમની પાસે ધર્મદેશના સાંવાળી તેથી તથા પ્રકારના કર્મના ક્ષયોપશમે કરીને તેને દેશવિરતિને પરિણામ થયે તેથી તેણે સૂરિની સમીપે બાર પ્રકારને શ્રાવકધર્મ ગ્રહણ કર્યો. એકદા અષ્ટમીને દિવસે તેણે પષધ ઉપવાસ કર્યો. એટલામાં માસક૯૫ પૂરે થવાથી સૂરિમહારાજે ત્યાંથી વિહાર કર્યો. પછી પરણાને દિવસે પૌષધ પારીને ઉચિત સમયે (ભજનસમયે) અતિથિસંવિભાગ કરવાની ઈચ્છાથી તે સાધુની સમીપે જવા ચાલ્યું. ઘરની બહાર નીકળતાં જ તેની માતાએ તેને કહ્યું કે-“હે વત્સ! તું કયાં જાય છે? પ્રથમ ભજન કરી લે. રસોઈ તૈયાર છે. ” સાધુરક્ષિત બે -“હે માતા! અતિથિસંવિભાગ વતને ગ્રહણ કરીને કેમ હું ગુરુને સંવિભાગ કર્યા વિના પિતે જ ભજન કરું? તેથી પ્રથમ હું સાધુઓને બેલાવી લાવું.” ત્યારે તેણીએ કહ્યું-“હે પુત્ર! પૂજય સાધુઓએ અન્યત્ર વિહાર * ૧ વહોરાવ્યા વિના.
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૦
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
કર્યાં છે તે શું તું નથી જાણતા ? આ પ્રમાણે તેણીએ કહ્યું ત્યારે તે રઘુરણુ શબ્દવડે ગ્રહણ કરાયા, શાકથી હણાયા અને અરતિને પામ્યા. પાછા વળીને માંચામાં પડ્યો અને આ પ્રમાણે વિચારવા લાગ્યાઃ- મે કેમ પૌષધ ઉપવાસ કર્યાં ? અને ગુરુમહારાજે કેમ વિહાર કર્યાં ? મેં અન્ય ચિંતવ્યું અને મંદભાગ્યવાળા મને અન્ય આવી પડયું. અથવા મારવાડ દેશમાં શું કદાપિ કલ્પવૃક્ષ ઊગે ? અથવા ચંડાળને ઘેર શુ અરાવણ હાથી શાલે ? અથવા વિકસ્વર નીલકમળના પત્ર જેવા વિશાલ નેત્રવાળી અને કમ ળવડે શે!ભતા હસ્તતલવાળી લક્ષ્મી શુ' કદાપિ જન્મથી જ આરંભીને દારિ ફ્રેંચવાળાને ઘેર પ્રવેશ કરે? તેમ અમારી જેવા પુણ્ય રહિતને ઘેર આવા અવસરે શુ' ચિંતામણિના તિરસ્કાર કરનાર મુનિએ ભિક્ષાને માટે આવે ? આ પ્રમાણે થવાથી હું માનું છું કે સ્વર્ગ અને મેાક્ષના સંસર્ગનું મૂળ કારણરૂપ સમિકતના લાભ પણ પાપી એવા મને અનુખ ધવાળા થયા નથી. ’
•
આ પ્રમાણે તે જેવામાં આહટ્ટદોડટ્ટવાળા અને શાકના સમુદાયથી રુંધાચેલા કઠવાળા રહ્યો હતા, તેટલામાં તેની માતાએ તેને ફરીથી કહ્યું કે “ હું પુત્ર ! તુ... વિલંબ ન કર. ભાજન કરી લે. ’ સાધુરક્ષિતે કહ્યુ - હું માતા ! ભાજનથી સર્યું”. જો આ અવસરે હું સાધુને મારા હાથવડે નહી. વહેારાવું તે અવશ્ય હું ભાજન નહીં કરું. ” આ સમયે તે પ્રદેશમાં આવેલા કાઈ દેવે તેને દેખ્યા. ત્યારે તેણે વિચાર કર્યાં કે− અહા ! આ મહાભાગ્યશાળીની પરિણતિ કેવી છે ? અહા! પેાતાના શરીરની પણ નિરપેક્ષતા કેવી છે ? તેથી હું તે પ્રમાણે કરું કે જે પ્રકારે તે પારણું કરે. ” એમ વિચારીને તેણે સાધુના સ`ઘાટક વિક્રુજ્યેર્યાં, અને તે તેના ઘરમાં પેઠા. તેને જોઈ તેની માતાએ એકદમ કહ્યું કે હે પુત્ર ! તારા પુણ્યના ઉદયે કરીને કયાંયથી પણ સાધુઓ આવ્યા છે તેથી તું આવ અને પેાતાના જ હાથે હમણાં તેમને પડિલાલ, તે સાંભળીને અનુપમ હર્ષના ઉલ્લાસને ધારણ કરતા તે તત્કાળ શય્યાના ત્યાગ કરી સાધુઓને વંદના કરી માટી ભક્તિથી પડિલાભીને પેાતાના આત્માને કૃતા માનતા કેટલાક ભૂમિભાગ સુધી તેમની પાછળ જઈને પાતાને ઘેર આન્યા. પછી ગ્લાનાદિકની ચિંતા ( સારસભાળ ) કરીને તેણે ભાજન કર્યું. આ પ્રમાણે તે ઉભય લાકને સાધનાર થયા.
આ પ્રમાણે હે ગૌતમ ! તમને મે' સ ંક્ષેપથી મારે તેા કહ્યાં. આટલે જ શ્રાવક ધર્મને પરમાથ છે. આ ધર્મનુ' સેવન કરવાથી અનત જીવા .
૧ પર પરાવાળા–નિરંતર રહેનાર
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
અટ્ટમ પ્રસ્તાવ–શ્રેણી કે અ'ગીકાર કરેલ સકિત.
૫૦૧
ભવસાગરના પર્યંતને પામીને શાશ્વત સુખવાળા માક્ષને પામ્યા છે. જે આ ઉત્તમ ધર્મને ભાવપૂર્વક ગ્રહણ કરે છે તે સત્પુરુષા ધન્ય છે, અને તેઓએ મનુષ્ય-જન્મ સારા પ્રાપ્ત કર્યાં છે ( કૃતાર્થ કર્યાં છે ). હે ગૌતમ ! તમે પ્રથમ મને જે પૂછ્યું હતું કે આ સંસારમાં જીવા અનંત દુઃખના સમૂહથી પીડા પામીને કેમ વાર વાર ભ્રમણા કરે છે ? તે તેનું મુખ્ય કારણુ એ જ છે કે તેએ કહેલા વિધિ પ્રમાણે સમ્યક્ત્વ ગુણ સહિત વિરતિને હર્ષ સહિત ગ્રહણ કરતા નથી માટે આ પ્રમાણે તીર્થંકરે ગૃહસ્થધ વિસ્તારથી કહ્યો.” ત્યારે તુષ્ટમાન થયેલા પ્રથમ શિષ્ય ( ગૌતમસ્વામી ) પ્રભુના પાદ— પીઠ પર પોતાનું મસ્તક નમાવી આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યા—“ ભવરૂપી ખાડામાં પડતાં જનસમૂહના શરણરૂપ, રણુ (શબ્દ, યુદ્ધ) રહિત, દેવાએ પૂજેલા, જ્ઞાતકુલરૂપી આકાશમાં પૂર્ણિમાના ચંદ્રરૂપ અને વ્યાધિ રહિત એવા હે પ્રભુ ! તમે જય પામે, જય પામે, તમે એકલાએ જ જે પ્રમાણે જગતમાં પદાર્થના સમૂહ વિસ્તારથી કહ્યા છે તે પ્રમાણે સમર્થ એવા પણુ અન્ય તીથિંકાએ જરા પણ વિસ્તાર્યાં નથી. હું માનુ છું કે અન્ય તીથિંકા રકની જેમ તમારા અર્થના ( પદાર્થના ) સારના લેશને પામીને જ્ઞાનના વૈભવે કરીને અનુપમ માહામ્યવરે ગર્વિષ્ઠ થયા છે. હે પ્રભુ ! જે અંધકારને સૂર્યના કિરણેાના પ્રચાર, દીવાને પ્રકાશ કે રત્ના પણ હણી શકતા નથી, તે ચિત્તને વિષે લીન થયેલા અંધકારને પણ તમે શ્યુ' છે. આ પ્રમાણે જગદ્ગુર્ગુરુ પરની માટી ભક્તિના પ્રભાવથી રામાંચિત થયેલા મોટા ગણધર અસમાન સ્તુતિ કરીને પેાતાના સ્થાને બેઠા.
""
આ અવસરે ખાર વ્રત સંબધી દેશના સાંભળીને ભવને વિષે વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાથી કેટલાકે દેશવિરતિ ગ્રહણ કરી, કેટલાકે મિથ્યાત્વના કાર્યા ત્યાગ કર્યાં, અને કેટલાકે સર્વવિરતિ ગ્રહણ કરી. તે વખતે ત્યાં રહેલા શ્રેણિક રાજા થાડી પણ વિરતિ લેવાને અસમર્થ હાવાથી તીર્થ 'કરને પ્રણામ કરીને કહેવા લાગ્યા કે− હું ભગવન ! જે મનુષ્ય અત્યંત મોટા આરંભ કરનાર, મોટા પરિગ્રહને ધારણ કરનાર અને સર્વથા વિરતિ રહિત હાય તે કેવી રીતે ભવસાગરને તરી શકે ? ” ત્યારે જગદ્ગુરુ ખાલ્યા કે–“ હે શ્રેણિક રાજા ! દેશિવરતિ અને સર્વવિરતિ ગ્રહણુ કરવામાં અસમર્થ એવા તું સમકિતમાં નિશ્ચળ થા. આ પ્રમાણે જગદ્ગુરુના વચનને 'બહુ સારું એમ કહી, અંગીકાર કરી તે રાજા ભગવાનને મસ્તક નમાવી જેમ આવ્યા હતા તેમ પાછા ગયા અને ઈંદ્રો સ્વર્ગમાં ગયા. તે વખતે પહેલી પારસી
,,
(
"
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
વ્યતીત થઇ. તે વખતે ચાણુના સમૂહેાવડે સ્તુતિ કરાતા જગદ્ગુરુ સ્રિ ́હાસન પરથી ઊભા થઇને પ્રથમથી જ દેવાએ રચેલા દેવચ્છંદામાં સુખશય્યા ઉપર બેઠા ત્યારે ગૌતમસ્વામી પશુ કલ્પ ( આચાર )છે ' એમ જાણીને ભગવાનના મણિચિત પાદપીઠ પર બેસીને ધર્મદેશના કરવા લાગ્યા. તે કેટલા પૂર્વભવને કહી શકે ? અને તે કેવા લાગે ? તે ઉપર કહે છે.—
6
જે કાઇ અન્ય પ્રાણી કાંઈ પણ પૂછે તેના અસ...ખ્ય લવ કહે છે. અને તે અતિશાયી જ્ઞાનવાળા ન હેાવાથી આ છદ્મસ્થ છે એમ જાણતા નથી. અર્થાત્ તેને તે કેવળી જેવા લાગે છે. ) મસુર, સુર, ખેચર, કિન્નર, નર અને તિર્યંચ એ સર્વે સમગ્ર વ્યાપારને મૂકીને શ્રવણુરૂપી અજળિવડે તેમની દેશનારૂપી અમૃતને અત્યંત પીએ છે. બીજી પારસી પૂરી થાય ત્યાંસુધી ગણધર મહારાજ ધર્મને કહે છે. ત્યારપછી પ્રતિદિન આચરવા લાયક સમાચારીને આચરે છે
આ પ્રમાણે કેટલાક દિવસા યતીત થયા ત્યારે એક દિવસે શ્રીવ માનસ્વામી સિ’હાસન ઉપર બેઠા હતા, ચાર પ્રકારના દૈવનિકાયના દેવા પાતપેાતાને સ્થાને બેઠા હતા અને શ્રેણિક મહારાજા અંજલિ જોડીને પ્રભુને સેવતા હતા ત્યારે કાઇ એક ધ્રુવ માયાના સ્વભાવને લીધે કુષ્ટીનું રૂપ વિષુવીને શરીરમાંથી નીકળતા પરુની શંકા કરનારા ( પરુની જેવા દેખાતા ) રસવાળા ગાશીષ ચંદનના રસના છાંઢાવડે ભગવાનની સમીપે બેસીને તેમના ચરણુકમળને વિલેપન કરવા લાગ્યા. તેવા પ્રકારના દુગ ́છા કરવા લાયક રૂપવાળા તેને જોઇને શ્રેણિક રાજાએ વિચાર્યું કે- અડા ! કાણુ આ દુરાચારી ગળતા કોઢવડે સ'કાચ પામેલા શરીરના દુર્ગંધી ગધના પ્રવાહવડે સમગ્ર પદાને દુભાવી, જગન્નાથની સમીપે રહી આ પ્રમાણે તેમની અતિ આશાતના કરે છે ? અથવા હમણાં કાંઇ પણ ભલે કરે પરંતુ પદા ઉઠશે ત્યારે અવશ્ય મારે તેના નિગ્રહ કરવા છે. આ પ્રમાણે તે રાજા વિચાર કરતા હતા તેવામાં પેાતાને છીંક આવી ત્યારે તે કુછીદેવ આવ્યે કે—“ ઘણું હવે, ” ક્ષણવાર વ્યતીત થયા પછી અલયકુમારે છીંક ખાધી ત્યારે તે દેવે કહ્યું કે-“ જીવા કે મા. ” ત્યારપછી કાળસૌરિકે છીંક ખાધી ત્યારે તેણે કહ્યું કે “ ન જીવા, ન મરેા.” ક્ષણવાર પછી જગદ્ગુરુએ છીંક ખાધી, ત્યારે તેણે કહ્યું કે—મરા'. તે સાંભળી જિનેશ્વર ઉપર પેાતાના અત્યંત પક્ષપાત હતા તેથી રાજાને ભયંકર કાપાનળ ઉત્પન્ન થયા, તેથી તેણે સમીપે રહેલા પેાતાના પુરુષાને કહ્યું કે “ અરે! આ દુરાચારી અને ગુરુના શત્રુને
,,
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ–ગણધર દેશના-રાંક દેવાગમ.
પદા ઉઠે ત્યારે હાથમાં પકડીને મને અપણુ કરજો, કે જેથી તેના વિનયનું ફળ બતાવું.” તેઓએ કહ્યું-જેમ દેવ આજ્ઞા આપે તેમ.” (આપની આજ્ઞા પ્રમાણે કરશુ' ). ત્યારપછી પારસી પૂરી થઇ ત્યારે સર્વ દેવા પેાતાને સ્થાને ચાલ્યા. તે કુષ્ટી દેવ પણ જગદ્ગુરુને મોટા આદરથી પ્રણામ કરીને જવા લાગ્યા.. તે વખતે તે રાજપુરુષા રાજાના આદેશને અનુસરીને તેને પકડવા ઉઠ્યા. ત્યારપછી આ ગયા. આ ગયા તે કુઠ્ઠી.” એમ ખેલતા રાજપુરુષાની પાસે જ તે દેવ અદૃશ્ય થઈ ગયા. ત્યારે તેઓએ મનમાં વિલખા થઈને તે વૃત્તાંત રાજાને જણાવ્યે. ત્યારપછી બીજે દિવસે માટા કૌતુકને પામેલા રાજાએ અવસરે જગદ્ગુરુને પૂછ્યુ કે-“હે ભગવન ! ગઇ કાલે આપની સમીપે બેઠેલેા કાઢથી નષ્ટ થયેલી કાયાવાળા અને નહીં જાણવા લાયક છે સ્વરૂપ જેનુ એવા કયા પુરુષ હતા ? ” ભગવાને કહ્યું—“હે મહારાજા! તે દેવ હતા. તે હમણાં દાંક નામના વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા છે. ” રાજાએ કહ્યું—“ કેવી રીતે ? ” પ્રભુએ કહ્યું “ સાંભળેા '':—
૫૦૩
<<
વત્સ દેશમાં કૌશાંબી નામની નગરી છે. ત્યાં શતાનીક નામે રાજા છે. તે નગરીમાં એક સેહુક નામના બ્રાહ્મણ હતા. તે જન્મ થયા પછી તરત જ મોટા દારિદ્રયના ઉપદ્રવથી પીડા પામેલે હાવાથી મહાકoવડે ભિક્ષાવૃત્તિએ કરીને કાળ નિર્ગમન કરતા હતા. એકદા ગર્ભવતી થયેલી ખરસુખી નામની તેની લાર્યાએ તેને કહ્યું કે—“ હે બ્રાહ્મણ ! મારા પ્રસૂતિસમય નજીક આ છે, અને ઘરમાં ઘી, ચાખા વિગેરે કાંઇ પણ નથી, તે કેમ તમે નિશ્ચિંત રહ્યા છે ?” ત્યારે તેણે કહ્યું—“ હે ભદ્ર ! હહંમેશા શિક્ષાભ્રમણુ કરવાથી મારી બુદ્ધિ નાશ પામી છે, તેથી તું જ કહે કે આ સમયે દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવાના કયો ઉપાય છે? ” તેણીએ કહ્યું— જાએ, સવ આદરથી રાજાને વળગે. તેના વિના દારિદ્રય નાશ પામશે નહીં.” આ પ્રમાણે તેણીના કહેવાથી તે હુંમેશા હાથમાં પુષ્પ લઇ રાજાના આશ્રય કરવા લાગ્યા. એકદા વિધાતાની અનુકૂળતાને લીધે તેના વિનયને જોઈને રાજા તુષ્ટમાન થયા, એટલે તેણે કહ્યું કે—“ હે બ્રાહ્મણુ ! તારી ઈચ્છા પ્રમાણે માગ.” ત્યારે તેણે કહ્યું કે— “ હે દેવ ! બ્રાહ્મણીને પૂછીને હું માગીશ. ’” રાજાએ તેનુ વચન અંગીકાર કર્યું. તે બ્રાહ્મણુ પાતાને ઘેર ગયા. બ્રાહ્મણીને પૂછ્યું... હે ભદ્રે ! રાજા તુષ્ટમાન થયા છે, તે તું કહે કે હું શું માશુ' ?” તેણીએ કહ્યું—“ંમેશા પ્રથમ આસન પર બેસીને લેાજન કરવું, દક્ષિણામાં એક સેાનામહાર અને દિવસને મધ્યે એક વાર રાજા પાસે જવું. આ ત્રણ ખાખત માગે. આટલાથી
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
જ તમારા પ્રયજન સિદ્ધ થશે; પણ કલેશ અને પ્રયાસના કારણભૂત બીજા અધિકારાદિકવડે શું ફળ છે ?” તે સાંભળી બ્રાહ્મણે તે વાત કબૂલ કરી, અને તે જ પ્રમાણે રાજાને નિવેદન કર્યું. તેણે પણ તે અંગીકાર કર્યું. આ પ્રમાણે હંમેશા રાજાની પાસે ભેજન કરતો તે માટે ધનવાન થયે. તથા રાજાના અનુસરવાવડે હંમેશા મંત્રી અને સામંત રાજાઓ પણ તેને ભેજન કરવા માટે આમંત્રણ કરવા લાગ્યા. ત્યારે તે દક્ષિણના લેભથી ગળામાં આંગળી નાખવાપૂર્વક પ્રથમ જમેલું ભેજન વામીને વારંવાર બીજા બીજા ઘરે ભેજન કરવા લાગે, તેથી તે કુઝના વ્યાધિવડે ગ્રહણ કરાયે. તેના શરીરના સર્વ અવયવો ભેદાય (સડી ગયા). પછી “આ જોવા લાયક નથી.” એમ જાણીને રાજાએ તેને નિષેધ કર્યો. તેને સ્થાને તેના મોટા પુત્રને સ્થાપન કર્યો, તેથી તે રાજકુળમાં ભેજન કરવા લાગ્યું. બીજે એટલે તેને બાપ સમયે ભજનમાત્ર પણ પામતે નહોતે, અને પુત્રએ એકાંત (સર્વથા) ત્યાગ કરેલ હતો, તેથી પોતાને પરાભવ થયો જાણે હૃદયમાં ઇર્ષાપૂર્વક વિચારવા લાગ્યું કે “અહો ! આ મારો પુત્રાદિક પરિવાર અકૃતજ્ઞ અને ખળની જેવા સ્વભાવવાળે છે, કે જેથી આ પ્રમાણે મારો પરાભવ કરે છે; તેથી હું તે પ્રમાણે કરું કે જે પ્રકારે આની પણ આવી (મારા) જેવી અવસ્થા થાય.” એમ વિચારીને તેણે મોટા પુત્રને બોલાવ્યો અને કહ્યું કે
હે વત્સ ! હું ઘણું રેગના ભારથી પીડિત થયો છું અને તમારી જેવાના મુખકમળને જેવા પણ અસમર્થ થયો છું, તેથી મારે હવે ક્ષણ વાર પણ જીવવું એગ્ય નથી, પરંતુ હે વત્સ! આપણું કુળમાં આ આચાર છે કેમંત્રાવડે પશુને ચિરકાળ સુધી મંત્રીને તે પશુ કુટુંબને, ભક્ષણ કરવા આપ. પછી પિતાના આત્માને નાશ કરવું. આ પ્રમાણે કરવાથી પુત્રાદિક સંતાન(પરંપરા)નું કલ્યાણ થાય છે, તેથી તું મને એક પશુ આપ કે જેથી હું તે પ્રમાણે કરું.” તે સાંભળી ખુશી થયેલા પુત્રે તેને પશ આપ્યો. તેણે પણ ઘતાદિકવડે પિતાના શરીરને અત્યંગન (વિલેપન ) કરી, પછી તેનું ઉદ્વર્તન કરી (બહાર કાઢી), તે હંમેશા તેને ખવરાવી તે પશને કૃષ્ણના વ્યાધિવાળે કર્યો. વ્યાધિથી ભેદાયેલા શરીરવાળા તેને જાણીને તેણે પિતાના મોટા પુત્રને બોલાવ્યું, અને કહ્યું કે- આ પશુને મંગે છે, તેથી તે પરિવાર સહિત આનું માંસ ખા કે જેથી તું કલ્યાણને ભજનારો થા. હું પણ હવે શરીરને ત્યાગ કરું છું.” તે સાંભળી પુત્રે તે પ્રમાણે કર્યું. તેનું માંસ ભક્ષણ કરવાથી પરિવાર સહિત તેને કુકને વ્યાધિ
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમે પ્રસ્તાવ–સેતુક જ કથા.
૫૦૫ સંક્ર (થયે). ત્યારપછી હૃદયમાં હર્ષ પામી તે બ્રાહ્મણ નગરની બહાર નીકળે. હંમેશાં ચાલતા ચાલતા તે એક મેટી અટવામાં આવ્યું. ત્યાં ગ્રીષ્મઋતુના તાપથી પીડા પામેલો તે પાણીની શોધ કરવા માટે આમતેમ જમતે એક પર્વતની ઝાડીમાં ગયો. ત્યાં વિવિધ જાતિના કષાય તુરા) સ્વાદવાળા વૃક્ષોના પત્ર, પુ૫ અને ફળના રસના પાકથી વ્યાપ્ત જળ જોયું તે તેણે કંઠ સુધી પીધું. તેના વશથી તેને વિરેચન લાગ્યું. કમિના સમાહ ખરી પડ્યા. શરીર સારું થવા લાગ્યું. એ પ્રમાણે હંમેશાં તે પાણી પીવાથી તેને કોઢને વ્યાધિ નષ્ટ થયું અને ફરીથી નવા શરીરવાળે થયે. એટલે તે પાછા ફરીને પિતાને ઘેર ગયે. ત્યાં પુત્રાદિક પરિવારના શરીર ગળતા કોઢવડે નષ્ટ થયેલા જોઈ ઈર્ષ્યાથી તેણે કહ્યું કે-“ અરે ! તમારી દુષ્ટ ચેષ્ટાનું કડવું ફળ જુઓ.” તેઓએ કહ્યું-“ શી રીતે ?” આ પ્રમાણે તેમણે કહ્યું ત્યારે તેણે પૂર્વને વૃત્તાંત કહ્યો. તે સાંભળી ક્રોધ પામેલા તેઓ તેને આ પ્રમાણે આક્રોશ કરવા લાગ્યા – ' “અરે પાપકર્મવાળા ! નિર્દય ! બિલની જેવા સ્વભાવવાળા ! આવું અકાયે કરીને હજુ પણ અમારી પાસે તારું મુખ કેમ બતાવે છે? ચંડાળને પણ અનુચિત આવા પ્રકારના કર્મને આચરતા તે અસંખ્ય કુળકેટિ નરકમાં પાડી અરે દુષ્ટ કર્મથી પેદા થયેલા ! શું આ લેકની કહેવત પણ તે સાંભળી નથી કે પિતાના હાથવડે વૃદ્ધિ પમાડેલો વિષવૃક્ષ પણ દવા ગ્ય નથી.”
- આ પ્રમાણે ઘરના માણસોએ તેના શરીરને (મનને) ઘણા પ્રકારના . ' દુર્વચનવડે પીડા પમાડયું, એટલે તે ત્યાંથી નીકળીને આ નગરમાં આવ્યા
અહીં તે સુધાથી હણાય એટલે તે નગરના દ્વારપાળની પાસે આવ્યા. તેણે પણ કાંઈક ભેજન વિશેષ આપીને તેને કહ્યું કે-“ અરે ! તું અહીં દ્વાદેવની પાસે રહેજે. તેટલામાં હું ભગવાન મહાવીર સ્વામીને વાંચીને આવું છું.” તે વચન તેણે અંગીકાર કર્યું. બીજે ( દ્વારપાળ) પણ મને વાંદવા આવ્યું. હવે ત્યાં અવસરે ઉત્સવ વિશેષ હેવાથી પુરની સ્ત્રીઓ બળિદાન માટે પુડલા લઈને તે દ્વારદેવતાની પૂજા કરવા આવી. તે બ્રાહ્મણે રંકની જેમ અપૂર્ણ ઈચ્છાવાળા થઈ તે બલિદાનનું ભક્ષણ કર્યું. ઘણું ખાવાથી રાત્રિએ તેને તૃષા ઉત્પન્ન થઈ, પરંતુ પેટ અત્યંત ભરેલું હોવાથી અંદર પાણી ન માવાથી આર્તધ્યાનવડે મરીને અહીં જ નગરની સમીપે રહેલી ઘણું જળથી ભરેલી વાવમાં દર (દેડકે) થયે. ત્યાં જેટલામાં
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૬
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. પતિપણાને પામે તેટલામાં તેણે પાણી ભરનારી સ્ત્રીઓની પરસ્પર વાત આ પ્રમાણે સાંભળી કે-“હે સખી ! હે સખી ! મને જલદી માર્ગ આપ કે જેથી ઘરનું કામ કરી શીધ્રપણે ભગવાન મહાવીરસ્વામીને હું વાંદું.” આ પ્રમાણે સાંભળીને મેં પૂર્વે કઈ પણ ઠેકાણે આ શબ્દ સાંભળે છે.” એમ ઊહાપોહ કરતા તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. પૂર્વ ભવ યાદ આવ્યો ત્યારે “હું પણ તે ભગવાનને વાંદુ.” એમ ભક્તિથી વિચારી વાવમાંથી બહાર નીકળે અને રાજમાર્ગે ચાલવા લાગ્યું. તે અવસરે છે શ્રેણિક રાજા! તમારા ચપળ અશ્વની તીક્ષણ ખરીના પ્રહારવડે તેનું શરીર જર્જરિત થયું. તે વખતે શુભ અધ્યવસાયના વશથી તે મારીને દÉરાંક નામના વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. ત્યાં અવધિજ્ઞાનવડે પૂર્વને વૃત્તાંત જાણી મને , વાંદવા અહીં આવ્યા તેથી હે દેવાનુપ્રિય ! તે કુછી નથી પણ દેવ છે.”
તે સાંભળી શ્રેણિક રાજાએ કહ્યું કે-“હે ભગવન ! મેં છીંક ખાધી ત્યારે તેણે કેમ એમ કહ્યું કે-જીવ, અક્ષયકુમારે છીંક ખાધી ત્યારે જીવ અથવા મર, કાલસૌકરિકે છીંક ખાધી ત્યારે ન જીવ, ન મર અને આપે છીંક ખાધી ત્યારે મર” જગદ્ગુરુએ કહ્યું-“હે રાજા ! આનું કારણ સાંભળે. તમે જે છે ત્યાં સુધી રાજ્યસુખને ભગવે છે અને મર્યા પછી નરકે જવાના છે, તેથી તે મહાનુભાવે કહ્યું કે તું જીવ. અભયકુમાર પણ ધર્મમાં રક્ત છે અને સાવધ વ્યાપારનો ત્યાગ કરવામાં પ્રીતિવાળો છે. તેથી તેને
જીવતાં રાજ્યલક્ષ્મીને ભેગ છે અને મર્યા પછી પણ દેવના સુખને લાભ છે, તેથી તેણે કહ્યું કે-જીવ અથવા મર. કાલસીરિક પણ જીવતે છે ત્યાં સુધી અનેક નિરપરાધી પ્રાણીઓના સમૂહના ઘાતવડે ઘણું પાપ ઉપાર્જન કરે છે, અને મરીને અવશ્ય નરકે જશે; તેથી તેણે કહ્યું કે-તું ન જીવ અને ન મર. વળી રાજા વિગેરેને અતિદુષ્ટ કર્મના વશથી અવશ્ય નરકે જવાનું છે, તેથી તેનું એક જીવિત જ શ્રેયકારક છે. તપ-નિયમમાં સારી રીતે રહેલા ને જીવતાં અને મર્યા પછી પણ કલ્યાણ જ છે; કેમકે તેઓ જીવતાં ગુણે ઉપાર્જન કરે છે અને મરીને સદ્ગતિમાં જાય છે. પાપકર્મ કરનારા જીવને મરણ પણ અહિતકારક છે અને જીવિત પણ અહિતકારક છે, કેમકે તેઓ મરીને નરકમાં પડે છે અને જીવતાં વેરને વધારે છે.
વળી મેં છીંક ખાધી ત્યારે “મરે” એમ જે કહ્યું તેમાં પણ આ કારણ છે કે વિવિધ પ્રકારની આપત્તિના સ્થાનરૂપ આ મનુષ્યલેકમાં
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~*
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-શ્રેણિકને પશ્ચાત્તાપ.
પ૦૭ ‘તમે કેમ વસે છે? કેમકે તમે તે આ મનુષ્ય શરીરને ત્યાગ કરી એકાંત સુખવાળા મેક્ષમાં જવાના છે.” " હવે શ્રેણિક રાજા પ્રથમ કહેલે નરકમાં પડવાને વૃત્તાંત સાંભળવાવડે ગાઢ શેકનો આવેશ ઉત્પન્ન થવાથી કહેવા લાગ્યા કે-“હે ભગવન! સમગ્ર ત્રણ ભુવનનું રક્ષણ કરવામાં તત્પર રહેલા આપ મારા સ્વામી છતાં કેમ મારે નરકમાં જવાનું થશે ? કેમકે –
માત્ર આપના નામનું કીર્તન જ દિવસમાં થયેલાં પાપને નાશ કરે છે, આપના ચરણકમળનું દર્શનમાત્ર પણ પાપના સમૂહનું પણ નિવારણ કરે છે, હે નાથ ! આપના ચરણમાં નાંખેલા એક જ પુષ્પવડે પણ નરકના વિશાળ દ્વારે પણ બંધ થઈ જાય છે તે આશ્ચર્ય છે. તે સ્વામી ! ભક્તિથી આપને કરેલ એક પણ નમસ્કાર સ્વર્ગ અને મેક્ષમાં રહેવાના સુખનું કારણરૂપ થાય છે. હે નાથ ! જ્યાં સુધી આપનું વચનામૃત શ્રવણુપુટમાં પ્રવેશ કરતું નથી ત્યાં સુધી જ બાહ્ય રોગ અને શેકથી ઉત્પન્ન થયેલાં દુખે વિલાસ કરે છે, તે હે નાથ ! પત્થરમાં કોતરેલા હોય તેવા મંત્રના સારભૂત અક્ષરો વડે આપનું નામ-ચિંતવન કરતા મને નરકના દુઃખની પ્રાપ્તિ કેમ થાય? દુર્ગતિરૂપ ખાડાની મથે પડતાં ત્રણ ભુવનના એક આધારરૂપ આપ નાથ છતાં પણ મને આવા પ્રકારનું વ્યસન (દુખી કેમ આવી પડયું? મારા નિરર્થક છવિતને ધિક્કાર છે! ધિક્કાર છે!! કે જેથી મંદભાગ્યમાં શિરોમણિ સમાન જેને (મને) આવા પ્રકારની સામગ્રી છતાં પણ આવી દુર્ગતિ પ્રાપ્ત થઈ !” આ . પ્રમાણે આવા પ્રકારના અતિગાઢ શેકને લીધે નેત્રમાંથી અશુપાત કરતા અને નરકથી ભય પામેલા રાજાએ જગદ્ગુરુને વિનંતિ કરી.
આ પ્રમાણે શેક સહિત બેલતા રાજાને જોઇને દયાના ભારથી મંદ થયેલા નેત્રવાળા જિનેશ્વરે કહ્યું કે-“હે દેવાનુપ્રિય! તમે શા માટે સંતાપ કરો છો ? જે કે સમતિની પ્રાપ્તિ થયા પહેલાં જ નરકનું આયુષ્ય બાંધેલું હોવાથી તમે નરકમાં પડશે, તો પણું તમે મેળવવા લાયક મેળવ્યું છે, કેમ કે તમે ક્ષાયિક સમ્યફવવાળા થયા છે, અને તેથી આવતી ઉત્સર્પિણુંમાં ત્યાંથી નીકળીને પદ્મનાભ નામના પહેલા તીર્થકર થશે.” આ પ્રમાણે સાંભળીને હર્ષ પામેલ રાજા શ્રેણિક કહેવા લાગ્યા કે –
“હે નાથ ! જે હું આપના ચરણની પૂજાના પ્રસાદથી તીર્થકર થઈશ, તે થોડા કાળની નરકવેદના મને શું કરશે ? હે જગતબંધુ! હે સ્વામી ! આપના
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૮
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
શરણે રહેલા મારી જેવા પ્રાણી શીઘ્રપણે ભુવનને વિષે આશ્ચર્યકારક સુખાને પામે તેમાં શું આશ્ચર્ય છે ? અથવા તા ચાગ્યતા જોયા છતાં પણ જે પ્રભુ સેવકજનને પેાતાની જેવું સ્થાન ન આપે, તે પ્રભુ શુ' સેવવા લાયક છે? આવા પ્રકારના ઉત્તમ કલ્યાણને આપનારા આપને જાણ્યા છતાં પશુ જે મનુષ્ય આપની સેવા ન કરે તે ખરેખર આત્માના શત્રુ જ છે. '
આ પ્રમાણે ચિરકાળ સુધી જગદ્ગુરુની સ્તુતિ કરીને શ્રેણિક રાજાએ નગરમાં પ્રવેશ કર્યાં ( પેાતાને સ્થાને ગયા ). પછી તેણે મંત્રીઓ, સામા અને અંતઃપુર વિગેરે લેાકેાને મેલાવ્યા અને તેમને કહ્યું કે− જે કાઇ જગદ્ગુરુની પાસે પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરશે તેને હું નિવારીશ નહી.” આ પ્રમાણે સાંભળીને ઘણા કુમારા, મંત્રીઓ, સામતા, અ'તઃપુરના લેાક અને નગરના લેાકેા ભગવાનની સમીપે દીક્ષિત થયા. કેટલાક દિવસો ગયા પછી અનેક કાટિ દેવાએ અનુસરાતા ભગવાન વ માનસ્વામી બહાર વિચરવા લાગ્યા.
એકદા તે દિવસના જ દીક્ષિત થએલા અને થોડા પ્રત્રજ્યાના પર્યાયવાળા મુનિઓને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું જોઇને ગૌતમસ્વામીએ સ`શય ઉત્પન્ન થવાથી જગદ્ગુરુને પૂછ્યું કે–“ હે ભગવન ! શું હું કેવળજ્ઞાનને બજનારા થઈશ કે નહીં ? ” સ્વામી એલ્યા− હૈ દેવાનુપ્રિય ! તમે ` સંતાપ ન કરો. છેવટે આપણે ખન્ને તુલ્ય થશું. ” તે સાંભળી ગૌત્તમસ્વામી સંતેષ પામ્યા. ત્યારપછી ભગવાન । તે નગર અને આકર વિગેરેને વિષે અંતિમુક્તક, લાડધ્વજ, અભયકુમાર, ધન્યક, શાલિભદ્ર, સ્ક’દક અને શિવ વિગેર ભવ્યજનાને પ્રત્રયા આપી ચપા નગરી તરફ જતા હતા ત્યારે તેમને શાલ અને મહાશાલ મુનિએ વિનતિ કરી કે-“હું સ્વામી ! આપની આજ્ઞાથી અમે પૃષ્ઠચંપા નગરીમાં જઇએ. કદાચ અમારા ત્યાં જવાથી અમારા સ્વજનવને સમ્યકૃત્વાદિકના લાભ થાય.” આ પ્રમાણે તેમણે કહ્યું ત્યારે તેમના નાયક તરીકે ગૌતમસ્વામીને સ્થાપીને ભુવનના એકમ રૂપ ભગવાન ચંપાપુરીમાં ગયા. ત્યાં પૂર્વીના ક્રમે રચેલા સમવસરણમાં જગદ્ગુરુ મેઠા. ત્યાં ચાર નિકાયના દેવા તથા નગરના લેકે આવ્યા. પછી તીર્થાધિપ્રતિએ ધર્માંદેશના આરભી. તેમાં કોઇક પ્રસંગે સ્વામીએ આ પ્રમાણે કહ્યું કે જે પેાતાની શક્તિથી અષ્ટાપદ પર્વત પર જાય તે તે જ લવે મેક્ષે જાય.” તે સાંભળીને મનમાં વિસ્મય પામેલા દેવા એક બીજાને તે વાત કહેવા લાગ્યા. તેવામાં ગૌતમસ્વામી પૃચ ́પા નગરીમાં શાલ-મહાશાલના ભાણેજ ગાગલિ નામના રાજાને તથા તેમના માતા-પિતાને પ્રયા આપીને તથા બીજા લે કાને
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ગાગત્યાદિ શીલાદિ કેવળજ્ઞાન.
૫૦૬
ધર્મને વિષે સ્થાપન કરીને ચંપા નગરી તરફ જવા લાગ્યા. માર્ગમાં શાલ મહાશાલ તથા તેના માતા-પિતા સહિત ગાગલિ મુનિને શુભ અથવસાયના વશથી કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. આ પ્રમાણે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા છતાં તેમનું સ્વરૂપ ન જણાય તેવી રીતે તેઓ માર્ગમાં ચાલ્યા. ત્યારપછી ગૌતમસ્વામીએ જગદ્ગુરુએ કહેલા અષ્ટાપદ પર ચડનારને સિદ્ધિના લાભ થેવાના વરૂપવાળે દેવને પ્રવાદ સાંભળે, તેથી હદયમાં વિસ્મય પામેલા તે જિનેશ્વરની પાસે આવ્યા. ત્યાં જગદ્ગુરુને ત્રણ પ્રદક્ષિણાપૂર્વક પ્રણામ કરીને તેણે જેટલામાં પાછળ જોયું તેટલામાં શાલ-મહાશાલ વિગેરે પાંચે કેવળીઓ સ્વામીને પ્રદક્ષિણા કરી “નમો તાસ" ( તીર્થને નમસ્કાર ): એમ બેલી કેવળીની પર્વદા તરફ ચાલ્યા. તેમને જોઈ તેણે કહ્યું કે-“ અરે! તમે કયાં જાઓ છો? અહીં આવે, સ્વામીને વાં.” ત્યારે મહાવીરસવામીએ તેને કહ્યું કે-“હે ગૌતમ! કેવળીઓની આશાતના ન કરે.” તે સાંભળીને તેણે તેઓને ખમાવ્યા. પછી સંવેગને પામીને તેણે વિચાર્યું કે- “ અહે! આ મોટા અનુભાવવાળાઓએ પ્રવ્રજ્યાના છેડા પર્યાયવડે પણ પામવા લાયક કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું અને મેં તે ચિરકાળ સુધી ચારિત્રનું પાલન કર્યું. તે પણ મને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું નહીં, તે હવે હું શું કરું? અથવા તે આ ચિંતાથી શું? અષ્ટાપદ પર્વત પર જાઉં, કેમકે દેએ આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે “ જે કોઈ પિતાની શક્તિથી અષ્ટાપદ પર ચડે તે મનુષ્ય તે જ ભાવમાં. સિદ્ધ થાય.” આ પ્રમાણે મનમાં વિચાર કરતા ગૌતમસ્વામીના અભિપ્રાયને તથા અષ્ટાપદના કટક ઉપર રહેલા તાપસેના ઉપકારને જાણીને જિનેશ્વરે કહ્યું કે-“હે ગીતમ! ચૈત્યને વાંચવા માટે તમે અષ્ટાપદ પર્વત પર જાઓ.” ત્યારે મનમાં હર્ષ પામેલા ગૌતમસ્વામી અષ્ટાપદ તરફ ચાલ્યા. તે વખતે તે જ દેવના પ્રવાદને સાંભળીને પાંચ પાંચસે તાપસેના પરિવારવાળા કંડિત્ર, દિન્ન અને સેવાલ નામના ત્રણ કુલપતિઓ અનુક્રમે એક, બે અને ત્રણ ઉપવાસ કરીને તેના પારણાને દિવસે સચિત્ત કંદ-મૂળનું, ખરી પડેલા પીળા પાંદડાંનું અને શુષ્ક શેવાળનું ભજન કરનારા, પહેલી, બીજી અને ત્રીજી મેખળા સુધી ચડીને રહ્યા હતા (તેથી ઉપર જઈ શકતા ન હતા). તેવામાં તરુણ સૂર્યની જેવા દેદીપ્યમાન મોટા શરીરવાળા ગૌતમસ્વામી તત્કાળ તે ઠેકાણે આવ્યા. તેમને જોઈ તેઓ બોલ્યા કે-“અહા! આ પુષ્ટ શરીરવાળે સાધુ શી રીતે ચડી શકશે? તપવડે કૃશ શરીરવાળા અમે મહાતપસ્વીઓ પણ ચડવાને સમર્થ નથી.” આ પ્રમાણે તેઓ બેલતા હતા
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
""
તેટલામાં તેા ભગવાન ગૌતમસ્વામી જ ઘાચારણની લબ્ધિએ કરીને કરાળીયાના તંતુ અને સૂર્યના કિરણમાત્રનું પણ અવલંબન કરીને શીઘ્ર ગતિવડે અષ્ટાપદ પર્વત પર ચડી ગયા. તે ગૌતમસ્વામી નેત્રના વિષયને આળગીને આગળ ગયા ત્યારે તે ત્રણે કુલપતિએ મનમાં વિસ્મય પામી વિચારવા લાગ્યા કે જો આ મહાત્મા આ માર્ગ વડે ઉતરશે તે અમે તેના શિષ્યા થશુ ગૌતમસ્વામીએ પણ ઋષભાદિક જિનેશ્વરાને વાંદીને ઈશાન દિશાના વિભાગમાં અશેક વૃક્ષની નીચે મણિની શિલારૂપી પાટ ઉપર રાત્રિવાસેા કર્યાં. તે અવસરે વૈશ્રમણુ નામના ઇંદ્રને દાળ ચૈત્યપૂજા કરીને પછી ગૌતમસ્વામીને વાંદી તેમની સમીપે બેઠા. ભગવાને પણ તેની પાસે વિસ્તારથી સાધુના ગુણે કહ્યા કે-“ પૂજ્ય સાધુએ અંત-પ્રાંત આહાર કરનારા અને વિચિત્ર તપ કરવાવડે કૃશ શરીરવાળા હાય છે–વિગેરે.” તે સાંભળી વૈશ્રમણે વિચાર કર્યાં કે–“ આ ભગવાન સાધુના આવા ગુણા કહે છે અને પેાતે તા એવી શરીરની લક્ષ્મી ધારણ કરે છે કે જેવી દેવાને પણુ નથી.” આવે તેના અભિપ્રાય જાણીને ગૌતમસ્વામીએ તેની પાસે પુંડરીક અધ્યયન કહ્યું. તે આ પ્રમાણે:--
પુંડરીકણી નામની નગરીમાં પુંડરીકે નામ રાજા હતા. તેને કંડરીક નામના ભાઈ હતા. તેણે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. સંયમના અતિદુષ્કરપણાને લીધે તે એકદા લગ્ન પરિણામવાળા થયા, તેથી પ્રવ્રજ્યા મૂકી દેવાનું મન થયું અને વિષયતૃષ્ણામાં પડયેા. પછી તે ગુરુકુળવાસના ત્યાગ કરી ભાઈની પાસે આન્યા. તેણે પણ તેને જાણ્યો કે આ રાજ્યને ઇચ્છે છે.' તે વખતે પુંડરીકે પેાતાનુ રાજ્ય તેને આપ્યું અને તેના સાધુ વેષ લઈને પાતે ગુરુની પાસે જવા ચાલ્યા. જતાં માગ માં અાગ્ય આહારના દોષથી તે મહાત્માં મરીને શુદ્ધ અધ્યવસાયને લીધે પુષ્ટ શરીરવાળા છતાં પણ સર્વાંવમાનમાં ઉત્પન્ન થયા. અને બીજો (કંડરીક) અત્યંત કુશ શરીરવાળા છતાં પણુ રૌદ્રધ્યાનના વશથી સાતમી પૃથ્વીમાં નારકી થયેા. તેથી કરીને હું દેવાનુપ્રિય ! કૃશપણું કે ખીજું ( પુષ્ટપણું) એ કાંઇ અહીં કારણુ નથી, પરંતુ શુભ અધ્યવસાય જ કારણ છે. તે શુભ અધ્યવસાય જે પ્રમાણે થાય તે પ્રમાણે કરવું. આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું ત્યારે તે દેવ મનમાં વિકલ્પને જાણીને, ભક્તિથી તેમને વાંદીને જેમ આવ્યા હતા તેમ પાછા પેાતાને સ્થાને ગયા.
,,
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫11
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ગૌતમને આશ્વાસન - ~
ગૌતમસ્વામી પણ રાત્રિને છેડે (પ્રાતઃકાળે) જિનપ્રતિમાઓને વાંદી તે શ્રેષ્ઠ પર્વત પરથી ઉતરવા લાગ્યા. તે વખતે હર્ષથી ઊંચી ડોક કરીને તાપસેએ તેમને વિનય સહિત વિજ્ઞપ્તિ કરી કે–“ હે ભગવન! અમે તમારા શિષ્ય અને તમે અમારા ધર્મગુરુ, તેથી દીક્ષા દેવાવડે અમારા પર પ્રસન્ન થાઓ” ગણધરે કહ્યું કે “ હે મોટા ભાવવાળા ! ત્રણ લેકના સ્વામી જ તમારા અને અમારા ગુરુ છે.” તેઓએ કહ્યું-“શું તમારા પણ બીજા ગુરુ છે?” ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ જગદ્ગુરુના ગુણોની સ્તુતિ કરી. ત્યારે તે સર્વે સારી રીતે પરિણામની વૃદ્ધિ થવાથી પ્રવજ્યા લેવા તૈયાર થયા. ગણધરે તેમને દીક્ષા આપી. તે સર્વને દેવતાએ રજોહરણ આપ્યાં. પછી તે પંદર સે તાપસ સહિત જવા લાગ્યા. ભોજન સમય થયે ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ તેમને કહ્યું કે-“ હે દેવાનુપ્રિયે ! તમને કયું પ્રિય ભજન લાવી આપું?” તેઓએ કહ્યું-“પાયસ (ખીર).” પછી સર્વ લબ્ધિવાળા ગીતમસ્વામી ઘી અને મધુ (સાકર) સહિત પાયસનું પાત્ર ભરીને આવ્યાં, અને અક્ષિણમહાનસ લબ્ધિના સામર્થ્યવડે સર્વે ને યથેષ્ટ ભેજન કરાવ્યું. તેથી બાકી શેષ રહેલા વડે પિતે ભેજન કર્યું. આવા પ્રકારને ગૌતમસ્વામીને અતિશય જોઈને તેઓ અત્યંત આનંદ પામ્યા. વિશેષ એ કે- (અઠ્ઠમને પારણે) શુષ્ક શેવાળને ભક્ષણ કરનારા પાંચસે તાપસેને '(તે જ વખતે) શુભ અધ્યવસાયના વશથી કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. પછી અનુક્રમે ત્યાંથી ચાલી ચંપાપુરીએ આવ્યા. ત્યાં પરિવાર સહિત દિને ભગવાનના છત્રાહિચ્છત્ર જોતાં જ અને કેડિક્સને સ્વામીનું રૂપ દેખતાં જ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. આ પ્રમાણે ઉત્પન્ન થયેલા કેવળજ્ઞાનવાળા પંદર સે સાધુઓ સહિત ગૌતમસ્વામી ભગવાનને પ્રદક્ષિણ દેવા લાગ્યા. ત્યારે તેઓ પ્રદક્ષિણાને અંતે તીર્થને પ્રણામ કરીને કેવળીની પર્ષદા તરફ જવા લાગ્યા. તેમને જોઈને ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે-“હે મુનિઓ ! કેમ આવી રીતે જાઓ છે? આવે. સ્વામીને વાંદે.” ત્યારે જગદ્ગુરુએ કહ્યું કે-“કેવળીઓની આશાતના ન કરો.” તે સાંભળી ગીતમસ્વામી મિયાદુષ્કત આપી પોતાને જ્ઞાન નહીં ઉત્પન્ન થવાથી અવૃતિને કરતા હતા. તે જાણુ ભગવાને તેને કહ્યું કે
હે દેવાનુપ્રિય ! તમારે દેવેનું વચન ગ્રહણ કરવું યોગ્ય છે કે જિનેશ્વરનું વચન ગ્રહણ કરવું એગ્ય છે?” ગૌતમસ્વામી બેલ્યા- “ જિનેશ્વરનું.” જગદ્ગુરુએ કહ્યું-“જે એમ છે કે કેમ અતિ કરે છે ? કેમકે મેં તમને
પ્રથમથી જ કહ્યું છે કે-છેવટે આપણે બન્ને સરખાં થઈશું. વળી હમણાં ' જ તમને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું નથી તેમાં આ કારણ છે
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૨
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. તમને મારી સાથે ચિરકાળ સુધી ભવપરંપરાને પરિચય છે, તથા મારા ઉપર તમારે ગાઢ સ્નેહ ચિરકાળથી આરૂઢ થએલે છે, તેથી તે ગૌતમ! તમને કેવળજ્ઞાન થતું નથી. ઘણું શેડા પરિચયથી ઉત્પન્ન થએલ સ્નેહ પણ દુખે કરીને મૂકી શકાય તે હેય છે, તે પછી ઘણા કાળના પરસ્પર તુલ્ય સંવાસથી ઉત્પન્ન થએલો સ્નેહ દુર્યજ્ય હોય તેમાં શું કહેવું? આ કારણથી જ જેને નાયક હણાયે તેની સેના જેમ દળાઈ જાય છે તેમ મેહ હણાએથી સમગ્ર કમના સમૂહ લીલામાત્રથી જ દળી નંખાય છે, તેથી તમે સ્નેહના પ્રચારને વિરછેદ કરીને મધ્યસ્થપણને સ્વીકાર કરે, કેમકે ઉત્તમ સાધુઓ મોક્ષ અને સંસારમાં નિઃસ્પૃહ હોય છે.” આ પ્રમાણે જગદ્ગુરુએ કહ્યું ત્યારે વિનય સહિત પ્રણામ કરી “તરિ' (બહું સારું). એમ કહી શ્રેષ્ઠ મુનીંદ્ર ગૌતમસ્વામીએ તે વચન અંગીકાર કર્યું. તે આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીને પ્રતિબધ કરી જગદ્ગુરુએ ત્યાંથી વિહાર કર્યો. પછી ગામ, આકર અને નગરવડે સુંદર (શેભતા) પૃથ્વીમંડળ ઉપર વિચરતા ભગવાન અનુક્રમે મિથિલા નગરીમાં પ્રાપ્ત થયા. ત્યાં માણિભદ્ર નામના ચૈત્યમાં સમવસય (રહ્યા છે. સુરઅસુરાદિકની પર્ષદા એકઠી થઈ. તેની પાસે ભગવાને અહિંસારૂપી પ્રધાન મૂળવાળા, અસત્ય વચનની વિરતિવાળે, પરધનને વર્જવાથી મનેહર, દેવ, મનુષ્ય અને તિર્યંચની સ્ત્રીઓની કડાથી પરાભુખ (રહિત) અને અકિચનતારૂપી ગુણે કરીને અનર્થ (અમૂલ્ય) એ સાધુધર્મ કહ્યો. તથા પાંચ અણુવ્રત સહિત ત્રણ ગુણવ્રતવડે શેરિત અને ચાર શિક્ષાત્રતવાળો શ્રાવકધર્મ પણ કહો. તે સાંભળી ઘણું પ્રાણીઓ પ્રતિબંધ પામ્યા. તેમાં કેટલાક સાધુપણું ગ્રહણ કર્યું અને કેટલાકે સમકિત અંગીકાર કર્યું. આ અવસરે ગૌતમસ્વામીએ મેટા વિનયથી પ્રણામ કરી જગદ્ગુરુને કહ્યું કે-“હે ભગવન! દુષમ કાળના સ્વરૂપને સાંભળવાના વિષયમાં મને મોટું કૌતુક છે, તેથી મારા પર અનુગ્રહ કરે, અને જેવું થવાનું હેય તેવું કહે.” ત્યારે જિનેશ્વરે કહ્યું કે-“હે ગૌતમ! દુષમ કાળમાં થનારું વૃત્તાંત હું કહું છું કે તમે એકાગ્રચિત્તે સાંભળે –
હું નિર્વાણ પામીશ ત્યારે દુષમ નામને પાંચમો આરો હશે. તેના વિશથી ભવ્યજન પણ ધર્મને ઉઘમ નહીં કરે, મુનિએ પણ બહળતાએ કરીને પરસ્પર કલહ કરશે, ઘણુ પરિગ્રહમાં આસક્ત થશે, અને પિતાના ધર્મમાં - સારી રીતે વર્તશે નહીં. પાખંડીઓ (અન્ય દર્શનીઓ) પણ પોતપોતાના
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-પાંચમા આરાનું સ્વરૂપ અને ભગવાનના પરિવારનું વર્ણન. ૨૩ ગ્રંથના અર્થ જાણવામાં પરમુખ થશે, કામદેવના મેહમાં પડશે અને ધર્મકર્મને ત્યાગ કરી રાજાઓના આશ્રિત થશે. બીજા સામાન્ય લેકે પણ
પિતાને કુળની મર્યાદા મૂકીને આજીવિકાને માટે અત્યંત સિંઘ એવા તે તે કાર્યોમાં પ્રવર્તશે. ધનને વિષે પ્રીતિવાળા, અતિગર્વિષ્ટ અને બીજાના છિદ્ર જેવામાં તત્પર થએલા રાજાઓ પ્રચંડ દંડવડે જનસમૂહને પીડા કરશે. એક જ માતાથી ઉત્પન્ન થયેલા ભાઈએ પણ પિતાનાં ધનના લેવાથી પરસ્પરના જીવને ઘાત કરવાને દઢ અભિલાષ કરશે. પશુમેઘ (ય) અને કુવા ખેદાવવા વિગેરે કાર્યમાં પ્રવર્તતા મૂઢમતિવાળા લેક ધર્મના મિષથી પાપનું આચરણ કરશે. ભૂત-ભવિષ્યના પદાર્થનું જ્ઞાન, દેવનું આગમન અને ઉત્તમ વિઘાસિદ્ધિ આ સર્વ પ્રાયે કરીને થશે નહીં. ઉન્માર્ગની દેશના, માર્ગને નાશ અને પરને છેતરવામાં આસક્ત ચિત્તવાળા ગુરુઓ પણે સ્વેચ્છાપૂર્વક ધર્મના આચારને આચરશે. સૂર્ય ઉગ્રપણે તપશે, મેઘ એગ્ય સમયે વરસશે નહીં, તથા રાગ, સંતાપ અને મારી (મરકી) જનસમૂહને ઉપદ્રવ કરશે. ઉદ્ધત અને ખળપુરુષોની હીલના વડે તથા કારણ વિના અનર્થના સગવડે ઉત્તમ મનુષ્ય ક્ષણમાત્ર પણ સુખ પામશે નહીં. આ ભરતક્ષેત્રમાં એકવીશ હજાર વર્ષ સુધી એટલે દુષ્પસહ આચાર્ય સુધી નિર્દોષ ચારિત્ર પ્રવર્તશે. આ પ્રમાણે છે ગૌતમ ! ભવ્યજનેને લય ઉત્પન્ન કરનાર આ દુષમકાળમાં થવાને વૃત્તાંત મેં તમને સંક્ષેપથી કહ્યો. આ પ્રમાણે સાંભળીને હે મુનિઓ ! તમે સંયમના કાર્યમાં તે પ્રમાણે પ્રવતે, કે જે પ્રમાણે તમે તે કાળે ઉત્પન્ન થતી વિડંબનાઓને ન પામે.” આ પ્રમાણે જિનેશ્વરે કહ્યું ત્યારે સાધુઓ સંયમને વિષે વિશેષે કરીને ઉદ્યમવાળા થયા. પછી ભગવાન મિથિલા નગરીથી નીકળ્યા.
અનુક્રમે ભગવાન પતનપુર નગરમાં પધાર્યા. ત્યાં શંખ, વીર અને શિવભદ્ર વિગેરે રાજાઓને દીક્ષા આપી. આ પ્રમાણે જગતના એકનાથ શ્રી મહાવીર સ્વામીને ગૌતમસ્વામી વિગેરે ચૌદ હજાર સાધુઓ, આથે ચંદના વિગેરે છત્રીસ હજાર સાવીએ, આનંદ અને શખ વિગેરે એક લાખ ને ઓગણસાઠ હજાર શ્રાવક, સુલસા અને રેવતી વિગેરે ત્રણ લાખ ને અઢાર હજાર શ્રાવિકાઓ, ત્રણશે ચૌદપૂવી અને આઠસે અનુત્તરવિમાનમાં ઉપજનારા સાધુઓ હતા. તે સર્વને માર્ગદેશકપણાને, ગુરુપણને અને વામીપણાને ધારણ કરતા તથા જ્ઞાનરૂપી કિરણ વડે અધિકાના સમૂહના કરતા
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
શ્રી મહાવીરચરિત્ર,
ભગવાન ચિરકાળ સુધી પૃથ્વી પર વિચર્યાં. હવે અગ્નિભૂતિ ૧, વાયુભૂતિ ૨, વ્યક્ત ૩, મડિત ૪, મૌર્યપુત્ર ૫, અકપિત ૬, અચલભ્રાતા ૭, મેતાર્યું ૮ અને પ્રભાસ ૯-આ નામના નવ ગણધર સિદ્ધિપદ પામ્યા; પછી કેટલેાક કાળ ભવ્ય પ્રાણીઓને પ્રતિબંધ કરી પોતાના મોક્ષગમનના ( નિર્વાણુના ) કાળ સમીપે આવ્યા જાણી લગવાન વ માનસ્વામી સમગ્ર દેશેામાં પ્રસિદ્ધિને પામેલી પાવાપુરીમાં ગયા, ત્યાં પેાતાના ખાહુબળવડે શત્રુઓને દળી નાખનાર હસ્તિપાળ નામે રાજા હતા, તેની અતિ મોટી શુલ્કશાળામાં રાજાની અનુજ્ઞા લેવા પૂર્વક જગદૂગુરુ છેલ્લુ ચાતુર્માંસ રહ્યા. તે શાળામાં અનેક સેંકડા સ્તંભા રહેલા હતા, વિવિધ પ્રકારના શ્રેષ્ઠ ચિત્રકર્મવડે તે મનહર દેખાતી હતી, દ્વારના તારણને વિષે શ્રેષ્ઠપુતળીએવડે તે મનેાહર. હતી, તથા સર્વ જાતિના પ્રાણીઓના ઉપરાધ ( ઉપદ્રવ ) રહિત હતી. અનુક્રમે કાર્તિક ( આશ્વિન ) માસની અમાવાસ્યાનેા દિવસ પ્રાપ્ત થયા ત્યારે જગદ્ગુરુએ ફેવળજ્ઞાનનું વિઘ્ન કરનાર, અને પેાતાની ઉપર સ્નેહને ધારણ કરનાર ગૌતમ ગણધરને કહ્યું કે-“ હે દેવાનુપ્રિય ! અહીં પાસેના ગામમાં જઈને દેવશર્મા નામના બ્રાહ્મણને તમે પ્રતિબંધ કરો.” તે સાંભળી જેવી સ્વામીની આજ્ઞા.” એમ કહી ગૌતમરવામી ત્યાં ગયા, અને ભગવાનની આજ્ઞા પ્રમાણે કર્યું. પછી ત્યાં જ રહ્યા. તેવામાં તે જ દિવસની રાત્રિના પાછલા ભાગે સ્વાતિ નક્ષત્ર હતું ત્યારે ત્રીશ વર્ષના કેળીપર્યંય પાળીને છઠ્ઠની તપસ્યા કરીને પુણ્યક આસને રહેલા ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ સર્વ સવરૂપ શૈગ્નેશીકરણ જેટલામાં અંગીકાર નથી કર્યું. ( અંગીકાર કરવાની તૈયારીમાં હતા) તેટલામાં ઇંદ્રના નેત્રરૂપી કમલિનીનું વન એકદમ વિકસ્વર થયુ અને તત્કાળ ભસ્મરાશિનામના ક્રૂર ગ્રહ ઉદય પામવાના છે તેથી' જિનશાસન
66
પામશે એમ જાણી તે ઇંદ્રે બહુમાનપૂર્વક પ્રભુને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે-“ હે ભગવાન! પ્રસાદ કરે. આ પ્રમાણે જ એક ક્ષણ નિગમન કરા કે જેથી સ્મરાશિના ઉદય (પ્રભાવ) પાછા હઠે; ( આપની હૈયાતીમાં ઉદય થાય તા તેનુ જોર કમી થાય. ) કેમકે આના ઉદયથી કુંતીથિકા આપના તાર્થને અત્યંત પીડશે અને મનુષ્ય તેના સત્કાર કરશે નહી. વળી આપ આવા પ્રકારનું કાર્ય સાધવામાં અસમર્થ નથી, કારણ કે જે પેાતાના ખળવડે ત્રણ લેાકને તાળી શકે છે તેને ( આપને ) આવા કાર્યની કઇ ગણતરી છે? વળી હે પ્રભુ ! જો આપ એક ક્ષણ વાર નહીં રહેા તે “ જિનેશ્વરી અનત શક્તિવાળા હોય છે ' એ વચનને અમે શી રીતે સત્ય માન? ”
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-નિર્વાણું માટે ઈંદ્રપ્રાર્થના.
પપ
તે સાંભળી જગદ્ગુર્ગુરુ એયા કે—“ હે સુરેન્દ્ર ! અતીતાદિક ત્રણે કાળમાં પણ આ કાય થયુ નથી, થશે નહી' અને થતુ પણ નથી કે અત્યંત અનત વિશેષ પ્રકારની શક્તિના ભાવર્ડ યુક્ત કાઇ ( તીથ કર ) પણ આયુષ્ય ક્રમ પૂર્ણ થયા છતાં પણ એક સમય માત્ર પણ રહી શકે. વજાની ખાણમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા વારત્નના સેંકડા કકડા કરીને પણ કદાચ તે કકડા સાંધીને રત્ન મનાવી શકાય છે; પરંતુ વિલય પામેલા આયુષ્યના દળિયા કાઇ પણ પ્રકારે સાંધી શકાતા નથી; તેથી જો કદાચ કોઇ પણ વખત બિલકુલ નહીં બનેલાં આ અને ( કાર્યને ) અમે ન સાધી શકીએ તેા તેટલાથી અમે શું અનંત શક્તિવાળા ન કહેવાઇએ ? તેથી કરીને હે ઇંદ્ર ! આ મહ તમે ટૂંકી લો. ” આ પ્રમાણે શક્રેન્દ્રને ખાધ કરી જગદ્ગુરુ શૈલેશીકરણ ઉપર આરૂઢ થઇ, એકી સાથે જ વેદનીય, આયુષ્ય, નામ અને ગાત્ર એ ચારે ઘાતી કર્મને ખપાવી જેને માટે પુર, મંદિર રાજ્ય અને લક્ષ્મીને ત્યાગ કરાય છે; સ્નેહે કરીને વ્યાસ એવા બધુજનાને ગાઢ પ્રતિબ ંધ મૂકાય છે; વાર વાર ગ્રીષ્મૠતુના ઉષ્ણ તાપથી તપેલી રેતીના સમૂહમાં ઊભા રહી આતાપના લેવાય છે; શીત કાળમાં હિમના કણિયાવર્ડ દુઃસહુ ભૂતળને વિષે સુવાય છે; વારવાર શુદ્ધ, છે, તુચ્છ અને નિરસ લેાજન અને પાણીના આહાર કરાય છે; ભયંકર સ્મશાન, શૂન્ય ગૃહ અને અરણ્યાદિકમાં નિવાસ કરાય છે; હમેશા વીરાસન વિગેર સ્થાના સેવાય છે; છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ વિગેરે દુષ્કર તપનું આચરણ કરાય છે; મનુષ્ય, તિર્યંચ અને દેવાએ કરેલા ઉપસર્ગના સમૂહ સહન કરાય છે, તથા દુઃસહુ પરીષહેાના સમૂહ પણ ગણકારાતા નથી તે મેાક્ષપદને ત્રણ ભુવનવડે ચરણુમાં નમન કરાતાં અને સંસારના ભયને મથન કરનારા શ્રી મહાવીર જિનેશ્વર એ પ્રકારે મેક્ષપદને એકલા જ પામ્યા. તે વખતે સર્વે દેવેદ્રો પાંત પેાતાના સિંહાસન ચલાયમાન થવાથી જિનેશ્વરનું નિર્વાંણુ જાણીને ચારે પ્રકારના દેવા સહિત ત્યાં ઉતર્યાં ( આવ્યા ). તે વખતે તે આનદ રહિત થયા. તેમના નેત્રાના છેડા અશ્રુના પ્રવાહથી વ્યાપ્ત થયા અને તે જગન્નાથના શરીરને નમીને સમીપે રહ્યા. પછી સૌધર્માધિપતિએ નંદન વનમાંથી મંગાવેલા ગાશીષ અને અગરુ વગેરેના કાછોવર્ડ એકાંત સ્થળે ચિંતા રચાવી. પછી સુગધી ક્ષીરસમુદ્રના જળવડે જિનેશ્વરના શરીરને નવરાવી હરિચંદનને લેપ કર્યાં, નિર્મળ ફુલ ( રેશમી ) વસ્ત્ર પહેરાવ્યું. વિવિધ પ્રકારના રત્નના કરા વડે ઢેડ્ડીપ્યમાન અલકારા પાતપાતાના સ્થાને ( અંગામાં) પહેરાવીને ૧, ઘણે ઠેકાણેથી ઘેાડુ... થાડુ' લેવુ' તે,
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાવીરચરિત્ર. તે શરીર - મનહર કર્યું. પછી તેને શિબિકામાં સ્થાપન કરી ચિતાની સમીપે લઈ ગયા. પછી દેવેંદ્રો અત્યંત જય જય શબ્દ કરવા લાયા, ખેચરના સમૂહ ચોતરફ પુના સમૂહ મૂકવા લાગ્યા (વૃષ્ટિ કરવા લાગ્યા), દેવાંગનાઓ નૃત્ય કરવા લાગી, વાછ વાગવા લાગ્યા અને અતિ શેકથી વ્યાકુલ થયેલે સંઘ રસ્તુતિ કરવા લાગ્યું. તે વખતે અવિનકુમારોએ તત્કાળ અગ્નિની જ્વાળાના સમૂહવડે પ્રદીપ્ત કરેલી ચિતામાં અસુરેંદ્રો અને સુરેન્દ્રોએ જિનેશ્વરનું શરીર આરેપણ કર્યું. પછી તેમાં વાયુકુમાર દેએ વાયુ વિકુવ્યું. બીજા દેવતાઓ વારંવાર તેમાં સુગંધી ધૂપની મુષ્ટિએ અને ઘી તથા મધના કે નાંખવા લાગ્યાં. પછી માંસાદિક બળી ગયા ત્યારે સ્વનિતકુમાર દેવેએ શીતળ અને સુગંધી ક્ષીરસાગરના જળની ધારાવડે તે ચિતાને બુઝાવી. પછી મંગળને માટે શકે કે પ્રભુની ઉપલી જમણુ દાઢા ગ્રહણ કરી અને નીચેની દાઢા અમર અસુરેંદ્ર ગ્રહણ કરી, ડાબી ઉપલી દાઢ ઈશાનંદ્ર ગ્રહણ કરી અને તેની નીચેની દાઢા બલીંદ્ર ગ્રહણ કરી, તથા બીજા સુરેન્દ્રો અને અસુરેંદ્રોએ યથાયોગ્ય અંગોપાંગ ગ્રહણ કર્યા. પછી ચિતાને સ્થાને વિચિત્ર રત્ન વડે ખૂબ રચી, જગદ્ગુરુના નિવણગમનને મહત્સવ યત્ન કર્યો. પછી સર્વ દેવેંદ્રો અને દેવો તે કાળને યોગ્ય પોતપોતાનું સમગ્ર કાર્ય કરીને શેકના ભારથી મંદ વાણીવડે આ પ્રમાણે બેલવા લાગ્યા–“ત્રણ લેકના નાથ આજે મોક્ષમાં જવાથી આજે જ સૂર્ય અસ્ત પામ્યા. આજે જ ભરતક્ષેત્રનું સારભૂત રત્ન હરણ કરાયું. હે નાથ ! આપને વિરહ થવાથી હવે પ્રચંડ ભવરૂપી વેરીથી પીડાતા અને નષ્ટ બુદ્ધિવાળા અમારી જેવાનું કોણ શરણ થશે ? હે જિનેશ્વર ! સુર-અસુર સહિત આ સમગ્ર ત્રણ ભુવન પુણ્યહીન છે એમ અમે માનીએ છીએ, નહીં તે આપ કુળ ૫ર્વતની જેટલા આયુષ્યવાળા થયા છે. અથવા અવશ્ય થનારી વસ્તુને વિષે સંતાપ કરવો નિષ્ફળ છે. હે જગન્નાથ ! હવે તે સર્વદા આપનું તીથે જ એક જયવંત વતે.” આ પ્રમાણે કહીને જગદ્ગુરુના દુસહ વિરહાગ્નિવડે પીડા પામેલા ઇદ્રો નંદીશ્વરદ્વીપમાં જઈ અષ્ટાલિંક મહોત્સવ કરી દેવલોકમાં ગયા. ત્યાં ગોળ અને શ્રેષ્ઠ જામય સમુદ્ગક( દાબડા )માં તે જિનેશ્વરની દાઢાઓ યત્નવડે પૂજીને મૂકી. હવે તે જિનેશ્વરના નિર્વાણની રાત્રિએ દેના શરીરવડે ઉઘાત કરેલ હોવાથી આજ સુધી દરવર્ષે મનુષ્ય દીપોત્સવ કરે છે. અહીં ગૌતમસ્વામી પણ આકાગથી ઉતરત દેના વિમાને જેવાથી જિનશ્વરનું નિર્વાણ જાણે આ
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૧૭
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ-ગૌતમસ્વામીને કેવળજ્ઞાન. પ્રમાણે ચિંતવવા લાગ્યા. “ માત્ર એક જ દિવસના કાર્ય માટે સ્વામીએ મને કેમ અહીં મોકલે ? ચિરકાળના પરિચિતને વિષે શું આ પ્રમાણે કરવું યોગ્ય છે? હા ! હા ! હું અધન્ય છું કે જે ચિરકાળ સુધી ચરણકમળ સેવીને પણ છેવટ આ પ્રમાણે હમણાં જગદ્ગુરુના વિયેગને પામે. અથવા તે હે હદય ! રાગદ્વેષ રહિત જિનેશ્વરને વિષે શા માટે પ્રથમથી જ તે પ્રતિબંધ કર્યો કે જેથી આટલો બધે શેક કરે છે ? કેમકે આ પ્રતિબંધ સંસારરૂપી લતાને પાણીની નીક સમાન છે, ભયંકર દુર્ગતિનું દ્વાર છે અને મોક્ષસુખની ઇચ્છાવાળાને અનર્થનું મૂળ છે. તે જ ઉત્તમ પુરુષોને ધન્ય છે કે જેઓએ સુખરૂપી હરણને ક્ષય કરનાર મેહરૂપી મોટા સિંહના બાળકને નાશ કર્યો છે.” આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીએ શુક્લધ્યાનરૂપી અગ્નિવડે ગાઢ ઘાતિકર્મરૂપી કાષ્ઠને બાળી નાંખ્યા. એટલે તેમને તત્કાળ કેવળજ્ઞાને ઉત્પન્ન થયું. પછી તે ગૌતમસ્વામી બાર વર્ષ સુધી ભવ્ય પ્રાણીઓને પ્રતિબંધ કરી મેલમાં ગયા ત્યારે ભગવાને સુધર્માસ્વામી નિવણમાર્ગને પ્રકાશ કરવા લાગ્યા. પછી તે પણ ચિરકાળ સુધી વિચારીને શ્રી જંબુસ્વામીને ગરછની અનુજ્ઞા આપીને સિદ્ધિપદને પામ્યા. એ જ પ્રમાણે વિદ્યાધરેંદ્રો, નરેદ્રો અને દેવેંદ્રોના સમૂહને વાંદવાલાયક સ્થંભવ વિગેરે મોટા આચાર્યો થઈ ગયા. પછી અતિશય ગુણરૂપી રત્નના નિધિસમાન, મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને નાશ કરવામાં સૂર્યસમાન અને વેરને દૂરથી જ ત્યાગ કરનાર વજીસ્વામી ઉત્પન્ન થયા. તેમની શાખામાં અને ચંદ્ર નામના કુળમાં અનુપમ સમતાના તે કુળભવનરૂપ અને સંયમના નિધાનરૂપ શ્રી વર્ધમાન નામના મુનીંદ્ર થયા. મોટા કળિકાળરૂપી અંધકારના પ્રચારવડે જેના સર્વ વિષમ અને સમભાગ પૂરાઈ ગયા હતા એ મુક્તિમાર્ગ મુનિઓની પાસે દીવાની જેવા તેમણે પ્રકાશ કર્યો હતે. મહાદેવના હાસ્યની જેવા ઉજજ્વળ યશવડે જેણે સર્વ દિશામાં પ્રકાશિત કરી હતી એવા તે મુનિપતિને સૂર્ય અને ચંદ્રની જેવા જગતમાં પ્રસિદ્ધ છે શ્રેષ્ઠ શિષ્ય હતા. તેમાં પહેલા શ્રી જિનેશ્વરસૂરિ મોટા અર્થને જાણનારા હતા. તે વહાણની જેમ સંસારસમુદ્રના તરંગોથી આમતેમ ભમતા ભવ્ય પ્રાણીઓના સમૂહને તારવામાં સમર્થ હતા. મોટા સારવાળા અને ઉજજવળ એવા તેનાથકી હિમવત્તથકી ગંગા નીકળે તેમ સમગ્ર જનને પૂજવા લાયક અને નિર્મળ સાધુ સંતતિ નીકળી. બીજા પૂર્ણિમાના ચંદ્ર જેવા સુંદર બુદ્ધિસાગર નામના
૧ સમૂહ,
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૮
- શ્રી મહાવીરચરિત્ર, સૂરિ થયા. પ્રશસ્ત બુદ્ધિવાળા તેમણે ઉત્તમ વ્યાકરણ અને છંદ શાસ્ત્ર રચ્યા હતા. એકાંતવાદવડે વિલાસ કરતા પરવાદીરૂપી મૃગલાને જંગ કરવામાં સિંહ સમાન તે સૂરિના જિનચંદ્રસૂરિ નામના શિષ્ય થયા. તેમણે સંવેગરંગની શાળારૂપ કેવળ કાવ્યની રચના જ કરી એમ નહીં, પરંતુ ભવ્યજનેને વિસ્મય કરનારી સંયમની પ્રવૃત્તિ પણ કરી હતી. તથા બીજા અભયદેવ સૂરિ થયા તે સ્વસમય અને પરસમયને જાણનારા, વિશુદ્ધ સિદ્ધાંતની દેશના દેવામાં કુશળ અને સમગ્ર પૃથ્વીપીઠમાં પ્રસિદ્ધ હતા. તેમણે નવાંગવૃત્તિ રચવાવડે ઝીની જેમ અલંકારને ધારણ કરનારી, ૩ લક્ષણવાળી, વરપદવાળી સરસ્વતીને પ્રસન્ન કરી હતી. તેમના શિષ્ય પ્રસન્નચંદ્ર સૂરિ થયા. તેમની મતિ સમગ્ર શાસ્ત્રના અર્થ જાણવામાં કુશળ હતી, અને તે ચંદ્રની જેમ મનુષ્યના મનને આનંદ આપનારા હતા. તેમના કહેવાથી શ્રીસુમતિ વાચકના લઘુ શિષ્ય ગુણચંદ્ર ગણિએ આ શ્રી વીરચરિત્ર રચ્યું છે.
પ્રશસ્તિ
આ ચરિત્ર રચવામાં જેમને ગાઢ આગ્રહ હતે તેમને હું મૂળથી જ કહું છું તે તમે સાંભળે-પહેલાં મહર્ષિઓ વડે નમાયેલા શ્રીજીવદેવ પ્રભુ (સૂરિ) હતા. તેમણે ચંદ્રની જેમ ઉજજવળ યશરૂપી જનાવડે સાતકુળરૂપી આકાશ તળને ઉજવળ કર્યું હતું. તેમને જિનદત્ત સૂરિ નામના પ્રસિદ્ધ સુશિષ્ય હતા. તેઓ સિદ્ધાંતમાં કહ્યા પ્રમાણે ઉત્તમ સંયમ પાળવામાં તત્પર અને ગુણરૂપી રત્નના રેહણાચળ જેવા હતા. ગંભીરતા, સમતા, બુદ્ધિને વૈભવ, દક્ષિણતા ( ચતુરાઈ) અને મનહર નવડે કરીને જગતમાં તેની તુલ્ય કઈ પણ થયે ન હતું. તેમનાથી પ્રતિબધ પામેલે કપડવાણિજ્ય નગરનો રહીશ ગવર્ધન નામને શ્રેષ્ઠી હતું. તે વાયડ કુળરૂપી મહેલ ઉપર જયપતાકા સમાન હતે. તેણે નંદીશ્વર દ્વીપને જોવાની ઈચ્છાવાળા ભવ્ય પ્રાણીઓને દેખાડવા માટે અતિ મોટું બાવન જિનાલય કરાવ્યું હતું. ધર્મની પૃથ્વીરૂપ તેની સેઢી નામની
* ૧ પિતાનું શાસ્ત્ર અને બીજાનું શાસ્ત્ર. ૨ ઉપમા વિગેરે અલંકાર, બીજો અર્થઘરે - વ્યાકલ્સવાળી. બીજે -અર્થ આદિક-લક્ષણવાળી.-- સારા - શબ્દોવાળી, બીજો અર્થ સારા પગવાળી,
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ પ્રસ્તાવ–પ્રશસ્તિ.
પત્નીએ અગણિત ગુણના સમૂહના સ્થાનરૂપ ચાર ઉત્તમ પુત્રે ઉત્પન કર્યા હતા. તેમાં પહેલે અસ્મય નામ, બીજે સિદ્ધ નામનો, ત્રીજે જ જણુગ નામને અને એથે નન્ના નામને પ્રસિદ્ધ હતા. નય, વિનય, સત્ય, ધર્મ, અર્થ અને શીળે કરીને સહિત તેઓને જોઈને ખરેખર યુધિષ્ઠિરાદિક સપુરુષે હતા. એમ શ્રદ્ધા થાય છે. છેવટે અનુક્રમે ગોવર્ધન શ્રેષ્ઠી અને મોટા બે પુત્ર શ્રેષ્ઠ ભાવપૂર્વક સંથારા દીક્ષાને ગ્રહણ કરી વર્ગે ગયા. ત્યારે તે જજજણુગ નામના શ્રેષ્ઠીએ છત્રાવળી નગરીમાં વાસ કર્યો, અને સર્વથી નન નનય શ્રેષ્ઠી પિતાના મૂળ સ્થાનમાં જ રહ્યો. તેમને ભાણેજ પિતાના પુત્રથી પણ અત્યંત વહાલે અને ઉત્તમ ગુણોનું સ્થાનરૂપ જસનાગ નામે શ્રેષી હતા. હવે નન્નયને સાવિત્રી નામની ભાર્યાથી ઉત્પન્ન થયેલા પાદિત્ય અને કપદી નામના બે પુત્રે પ્રસિદ્ધ હતા. જેણે શત્રુંજયાદિક સમસ્ત તીર્થોની યાત્રા પ્રથમ પ્રવર્તાવી તે કદી શ્રેણીની તુલ્ય બીજે કશું હોય ? પુરુષાર્થ સાધવામાં તત્પર અને પ્રસિદ્ધ યશવાળા જ જણાગને જિનધર્મ પાળવામાં તત્પર સુંદરી નામની ભાર્યા હતી. તેણીને સુંદર અને વિચિત્ર લક્ષણ વડે શેલિત શરીરવાળા શિષ્ટ નામને માટે અને બીજે વીર નામને એમ બે પુત્ર હતા. દાન, વિજ્ઞાન, બુદ્ધિ અને વિશુદ્ધ ધર્મના ઘરરૂપ તેમના લેશ ગુણને પણ કહેવા માટે કયે નિપુણ માણસ પણ સમર્થ હોય ? શરદ ઋતુની પૂર્ણિમાના ચંદ્ર જેવી કાંતિવાળો જેને યશસમૂહ નહીં સમાવાથી સર્ષની જેમ બ્રહ્માંડરૂપી કંડીયામાં પિંડરૂપ કર્યો હોય એમ શેભે છે. જિનબિંબ અને સુપ્રશસ્ત તીર્થયાત્રાદિક ધર્મકાર્ય કરવાથી તેમણે ધાર્મિક જનમાં પ્રથમ રેખા પ્રાપ્ત કરી હતી. તેમણે સર્વ આગમના પુસ્તકે લખાવીને ભવ્ય પ્રાણીઓની અજ્ઞાનરૂપી તૃષાને શમાવનારી શ્રુતજ્ઞાનરૂપી પ્રપા નિરંતર પ્રવર્તાવી હતી, તીર્થકરેની પરમ ભક્તિને સર્વવને વહન કરતા તેમને મુગ્ધજનેને બોધ કરનારું આ શ્રી વીરચરિત્ર રચાવ્યું છે. અહીં પોતાની મતિની દુર્બળતાને લીધે મારાથી કાંઈપણ અયુક્ત લખાયું હોય તે તે ગુણવડે આઢય અને મત્સર રહિત વિદ્વાનોએ શુદ્ધ કરવું. છત્રાવલિ નગરીમાં મુનિ અંબેશ્વરના ઘરમાં રહીને રચેલું આ ચરિત્ર ગુણના નિધાનરૂપ માધવ નામના લહીયાએ લખ્યું છે. વિકમથી ૧૧૩૯ વર્ષ વ્યતીત થયા ત્યારે જેઠ માસના શુકલપક્ષની ત્રીજ અને સોમવારે આ ચરિત્ર સમાપ્ત થયું છે.
-
૧ પાણીની પરબ
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
- શ્રી મહાવીરચરિત્ર.
સમગ્ર વિદનને હણનારા મોટા માહામ્યવડે યુક્ત અને જગતમાં પ્રસિદ્ધથી વર્ધમાન જિને કવર જયવંત વર્તે છે. ત્યારપછી અસંખ્ય સુખનું એકમૂળરૂપ અને મોટા સંસારના ભયને નાશ કરનાર તેમનું શાસન જયવંત વતે છે. અકલ્યાણને સમાવવામાં ( નાશ કરવામાં) નિપુણ, પ્રાણીઓને કલપવૃક્ષ સમાન અને જગતને પ્રકાશ કરનાર શ્રીપાશ્વનાથ જિનેશ્વર જયવંત વતે છે. ત્યારપછી દિવ્ય કમળમાં નિવાસ કરનારી, હાથમાં કમળને ધારણ કરનારી અને શ્રુતરૂપી રત્નની પૃથ્વીરૂપ સરસ્વતી જયવંત વર્તે છે.
આ પ્રમાણે શ્રીવીર જિનેશ્વરનો મોક્ષપદને આપનાર એવા નામને આ આઠમે પ્રસ્તાવ કહ્યો. તે કહેવાથી આ ચરિત્ર પણ સમાપ્ત થયું. તે તમને ચંદ્ર સૂર્ય રહે ત્યાં સુધી સુખ કરનાર થાઓ.
આ શ્રીવીર જિનેશ્વરનું ચરિત્ર જે મનુષ્ય ભાવપૂર્વક નિશ્ચળ મનવાળા થઈને નિત્ય વ્યાખ્યાન કરે છે, ભણે છે અને સાંભળે છે તેમને ઈષ્ટવિયેગ, અનિષ્ટસંગ, દુર્ગતિ, રોગ, આપત્તિ વિગેરે સર્વ પ્રકારનું દુઃખ ક્ષય પામે છે અને સુખ વૃદ્ધિ પામે છે.
-
શ્રી મહાવીરચરિત્ર: .
સંપૂર્ણ
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
_