Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्री विजयदेवसूरिग्रन्थमालाया ग्रन्थाङ्कः 19 उपाध्यायश्रीमेघविजयगणिरचितम् लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् // -: संपादक :पूज्याचार्यश्री विजयदेवसूरि शिष्य पूज्याचार्यश्री विजयहेमचन्द्रसूरि शिष्य पं. प्रद्युम्नविजयो गणिः // -: प्रकाशकयित्री : श्री श्रुतज्ञान प्रसारक सभा अमदावाद-३८०००२ वीर संवत् 2519, विक्रम संवत् 2049 कार्तिक शुक्ला पञ्चमी.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्री विजयदेवसूरिग्रन्थमालाया ग्रन्थाङ्कः 19 उपाध्यायश्रीमेघविजयगणिरचितम् लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् // .. -: संपादक :पूज्याचार्यश्री विजयदेवसरि शिष्य पूज्याचार्यश्री - विजयहेमचन्द्रसूरि शिष्य पं. प्रद्युम्नविजयो गणिः // -: प्रकाशकयित्री :श्री श्रुतज्ञान प्रसारक सभा अमदावाद-३८०००२ वीर संवत् 2519, विक्रम संवत् 2049 कार्तिक शुक्ला पञ्चमी.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रकाशकश्री श्रुतज्ञानप्रसारक सभा C/o महेशकुमार शान्तिलाल भगत दर्शन ट्रेडर्स, 608, रेल्वेपुरा, जूना रेल्वे स्टेशन सामे, अमदावाद-२ प्राप्तिस्थान :" शेठ डोसाभाई अमेचन्दनी पेढी C/o अनन्तराय घेटीवाला, सुरेशचन्द्र अरविन्दरायनी कम्पनी राधनपुरी बजार, भावनगर-३६४००१ मूल्य : रु. 100 (एक सौ रुपिया) - सरस्वती पुस्तक भण्डार हाथीखाना, रतनपोळ, अमदावाद-३८०००१ . 418324 प्राप्तिस्थान - अशोकभाई हिंमतलाल शाह .33, अमूल सोसायटी, नवा शारदामन्दिर रोड, पालडी अमदावाद-३८०००७ 19 356692 . सम्पादकस्य गुरुपर्वक्रमः // पूज्यपादाः शासनसम्राट् आचार्यश्रीविजयनेमिसूरीश्वराः तत्पट्टालङ्काराः पूज्यपादा आचार्यश्रीविजयामृतसूरीश्वराः तत्पट्टालङ्काराः पूज्यपादा आचार्यश्रीविजयदेवसूरीश्वराः तत्पट्टधराः पूज्यपादा आचार्यश्रीविजयहेमचन्द्रसूरीश्वराः तेषां शिष्यः पं. प्रद्युम्नविजयो गणिः // मुद्रक : शानचन्द जैन कहान मुद्रणालय, सोनगढ-३६४२५०
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीवरपरिनं . अपश्रीमानस्प६मानम्पोजमापावर्षमानादेवोमवयननंरपनसिकारापैलवानेच मिकावन्या नरमाया महापाचयाधीशविनयविनयाप्रयापविदेहे१५जयतीसमन:त्रियाशियवासिनंगरीकचित भगरायमांायानगरी धरम्पांमागमnिstaदिलानाम्नेजस्त मांजलयोंकखको गाउयशिटा झियाविशत "मुभवयम्यांबाउंसविउमाश्रिताकारापनयां नमामय naजयायपशकमरतोऽपहाजनार्दनपश्री मानाम्याचमनारामा व्याजापोमानिनमान लमलैधिनिःकरलकितपत्पावधान सरयामापरिकामपनयमारोयाधीकामवनेमधनेययोमानवियुकाप्रमाक्रमादिता अनुमाननगी उपे ईतिनातिनाशिताnanमोपस्कार नमस्कारस्पष्टिवलिनीन्यापायमसम्पमलेमिमोधर्ममरीजवान तक वातरतेनरतशम्बनं राम विषाविमासानया समारो॥१२॥ विहारविमन्नान्यसन्नलिंगमाश्रयंदम यमुम्बनिनयविनालाक्षिक शौचम्नानपानेचमाघसांडवीणापामोरयायाग्रहादास पय:Inासकषायत्यकाका यकषायक्सन:शिखा शिरकावाखतीत्वावयारत्यमसाधयतपyअन्परानरतगतमिहारिमाकापस्यानरतेनाचोसता गानीकरप्रलोm६३रप्पाहवशचिवरमानिनःनिविष्यतिमहावीर:वायतस्थिवान्रफःचाईकीलरतका विदेहमपाकवीरनामापश्चिमोऽपश्चिमोईनननःश्रवाऊजातिमदतदाबबंधनाचगतिकर्मनोलया दधानाविनावशिष्प कपिलेनयोदिताश्योपदीयतेशिवस्तवधिविनास्तिका.ततोमरीचिरप्यूचेाधी वा स्थान पिनच वाचानयाकोरिकोटिमियाशिवोऽनवारणमचनसाप्तादनालोसपंचमखमलनेवाग्रामशचिकपिलापि matau स:२२॥ कोशिकापूर्वलकाशात्याकवि किशामुनोत्रम्वापापाजवाचावाग्मयोतश्चैत्यनागना प्रवलकापाष्टं वायुम न शरापशनिशानमामन्मथममायुःसर॥२४नतश्तःमकौशामा जीविनापरवंगरीतत्यानयंत्रांबाविजोखनिच विशत्यूषलकाककास्पावरसंज्ञय राजर 2ra , गरपामिनाORRARलाचरियो. नारनीहिजोमपाललारपारिशर २९माहि थिममाया तामांत्रिमनिरलस्का:चापरिषिक्षाचविश्वा२५वालासोर यानि बानित પૂજ્ય ઉપાધ્યાય શ્રી મેઘવિજયજી મહારાજના હસ્તાક્ષરમાં, લઘુત્રિષષ્ટિનું એક પાનું.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ પ્રકાશકીય નિવેદન શ્રી શ્રુતજ્ઞાન પ્રસારક સભાના ૧૯મા પ્રકાશનરૂપે આ પુત્રાદિકાઢાજાપુજન્િને પ્રકાશિત કરતાં અમને આનંદની લાગણી થાય છે. આ ગ્રન્થ પહેલી જ વાર પ્રકાશિત થાય છે. એની હસ્તલિખિત એક માત્ર અને તે પણ-અરધાથી ઉપરનો ભાગ-કર્તાના હાથે લખાયેલી મળે છે. તેના ઉપરથી આ સંપાદન થયેલું છે. પૂજ્યપાદ આ. ભ. શ્રી વિજયદેવસૂરિજી મહારાજના પટ્ટધર પૂજ્યપાદ આ. ભ. શ્રી વિજય હેમચન્દ્રસૂરિજી મહારાજ તથા પૂજ્ય પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી મહારાજ દ્વારા આવા પ્રાચીન ગ્રંથો પણ સંપાદિત થઈને અમારી સંસ્થા દ્વારા પ્રકાશિત થતા રહે તે અમારા માટે ગૌરવની ઘટના છે. - આ પ્રન્થના પ્રકાશનમાં શેઠ ડોસાભાઈ અભેચંદની પેઢી-(ભાવનગર)એ જ્ઞાનદ્રવ્યને સાર્થક કરવા જે અનુમોદનીય લાભ લીધો છે તેથી અમારી આર્થિક ચિંતા હળવી થઈ છે. અમે તેની ઉદારતાની અનુમોદના કરીએ છીએ અને ધન્યવાદ આપીએ છીએ. અન્ય સંધિએ પણ આ રીતે શાનદ્રવ્યને પ્રાચીન ગ્રંથોના પ્રકાશનલેખન–સંરક્ષણ દ્વારા સાર્થક કરવું જોઈએ તેવો મૂંગે બોધ આપવા બદલ તેઓની પ્રશંસા કરીએ છીએ. આ ગ્રન્થના મુદ્રણમાં કહાન મુદ્રણાલય, સોનગઢના જ્ઞાનચંદજી જેને પણ પિતાનાં અનેક કામો હાથ ઉપર હોવા છતાં આ ગ્રંથનું મુદ્રણ યથાશકય શુદ્ધ કરી આપ્યું છે તે માટે તેઓનો આભાર માનીએ છીએ. - પૂજ્ય મહારાજ સાહેબ વિહારમાં ગામેગામ વિચરતા હતા ત્યારે પ્રફ વગેરે વાંચવાનું કામ ખંતપૂર્વક નિયમિત રીતે કરવા બદલ પ્ર. પી. સી. શાહ (રાજકોટ)ને અમે ખૂબ ખૂબ આભાર માનીએ છીએ. 2048, આસો સુદિ-૧. —પ્રકાશક
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्री ऋषभदेवस्वामिने नमः / श्री शान्तिनाथाय नमः / श्री शंखेश्वरपाश्वनाथाय नमः / શ્રી માવહ્યાભિને નમઃ | श्री गौतमस्वामिने नमः / કિંચિત્ વક્તવ્ય અનંત ઉપકારી અરિહંત પરમાત્માની દેશના સર્વ દેશ તથા સર્વ કાળમાં મુખ્યતયા ત્રણ વિષય ઉપર કેન્દ્રિત થયેલી હોય છે. સંસારમાં જીવો કેમ બંધાય છે, બંધાયા પછી જે સંસારમાં કેવા કેવા અનેક અનેક કલેશને પામે છે, તેમ જ જીવો આ બંધને તથા કલેશમાંથી કેવી રીતે મુક્તિ પામે. જ્ઞા નવા વક્ષેતિ, મુરચંતિ, ના य किलिस्संति / આ દષ્ટિએ જૈન ધર્મકથાનુગ જગતના જીવના કલ્યાણની બાબતમાં વિશ્વમાં અત્યંત મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. જે રાગ-દ્વેષ-મેહ રહિત થઈને વીતરાગમાર્ગના ઉપાસક બનીને સંસારના કલેશે તથા બંધનમાંથી કેવી રીતે મુક્તિ પ્રાપ્ત કરે એ જ આ સમગ્ર ધર્મકથાનુગને મુખ્ય વિષય છે. ઈતિહાસ એ આ ધર્મકથાનુયેગને મુખ્ય વિષય નથી, છતાં જરૂરી ઇતિહાસ પણ આમાં આવી જાય છે. ' આ દષ્ટિએ વિચારતાં, જૈનકથાસાહિત્યમાં પ્રાકૃતભાષામાં શ્રી શીલાંકાચાર્ય વિરચિત પૂનમાકુરિસર્ચે તથા સંસ્કૃતભાષામાં કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય વિરચિત ત્રિદિશાપુરુષગતમ્ અત્યંત મહત્ત્વના ગ્રંથ છે કે જેમાં 24 તીર્થકર ભગવાન, - 12 ચક્રવર્તી, 9 બલદેવ, 9 વાસુદેવ, તથા 9 પ્રતિવાસુદેવેનું જીવનચરિત્ર, બીજી પણ નાની-મોટી વૈરાગ્યરસગર્ભિત અનેક અનેક કથાઓ, અને ઉપદેશરૂપ તથા પ્રાસંગિક અનેક અનેક વાતે સંક્ષેપ અથવા વિસ્તારથી વર્ણવેલી છે. આ | વિક્રમની ૧૩મી શતાબ્દીના પ્રારંભમાં રચાયેલું ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત જૈનસંઘમાં અત્યંત સુપ્રસિદ્ધ છે. તેના અનેક ભાષામાં અનુવાદો પણ થયેલા છે. વિક્રમની ૧૦મી શતાબ્દીમાં પ્રાકૃતભાષામાં રચાયેલું ઉપન મહાપુરિસચરિયું ઓછું પ્રસિદ્ધ છે અને 30 વર્ષ પૂર્વે જ પ્રકાશિત થયેલું છે. આ બંને ગ્રંથમાં જૈન સંઘને મહત્ત્વને ઈતિહાસ પણ આવી જાય છે. પરંતુ આ બંને ગ્રંથ મોટા સમુદ્ર જેવા છે. પરંતુ આ બધી વાતને સંક્ષેપમાં સમાવે એવું પણ લધુ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિતમ નામનું ગ્રંથરત્ન છે કે જેથી રચના પ્રસિદ્ધ વૈયાકરણ તથા પ્રસિદ્ધ સાહિત્યકાર મહોપાધ્યાય 1 જ્ઞાતાધર્મકથા-૧, 1, 22.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ મેઘવિજયજી મહારાજે કરેલી છે અને જે હજુ સુધી અમુદ્રિત-અપ્રકાશિત છે. આ ગ્રંથની વિદ્વાનેમાં પણ બહુ ઓછી પ્રસિદ્ધિ છે. આમાં શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યવિરચિત બૃહત્ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિતની ઘણી બધી વાતે સંક્ષેપમાં આવી જાય છે. આની હસ્તલિખિત પ્રતિએ બહુ મર્યાદિત પ્રમાણમાં મળે છે તેમ જ અશુદ્ધિઓથી લિપ્ત હેવાને કારણે તથા ક્વચિત્ કવચિત્ હેવાને કારણે ગ્રંથ એવો દુર્બોધ બની ગયે છે કે ભાગ્યે જ કોઈ આ ગ્રંથ વાંચવા ઉત્સાહિત થાય. પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી મહારાજની નજર આ ગ્રંથ તરફ ગઈ અને તેમણે આનું સંશોધન સંપાદન કાર્ય હાથ લીધું. મુદ્રિત ગ્રંથ જ વાંચવા ટેવાયેલી વ્યક્તિને પ્રાયઃ ક્યારે પણ સંપૂર્ણ રીતે સાચે ખ્યાલ આવી શકે તેમ નથી કે હસ્તલિખિત ગ્રંથને આધારે સંશોધન કરીને મુદ્રણ કરનાર સંપાદકને કેટલે કેટલે મહાપરિશ્રમ કરે પડે છે. હસ્તલિખિત ગ્રંથમાં નથી હોતા પદચ્છેદ, નથી લેતા આપણી પદ્ધતિના અલ્પવિરામ, કે પૂર્ણવિરામ, નથી કહેતા પ્રશ્નચિહ્ન આદિ ચિહ્નો, નથી હોતા જુદા જુદા પેરેગ્રાફ. આદિથી અંત સુધી એક સરખું લખાણ ચાલ્યું જ આવે છે. કેટલીક વાર તે લખાણ ગદ્ય છે કે પદ્ય છે તે પણ નક્કી કરવું (ખાસ કરીને અવતરણોની બાબતમાં) મુશ્કેલ થઈ પડે છે. લિપિની દુર્બોધતા, અશુદ્ધિએ, તથા વિવિધ પાડભેદો વળી આ ક્લિષ્ટતામાં ઘણે ઘણે ઉમેરે કરે છે. માત્ર દેવ-ગુરુ કૃપાજન્ય પ્રતિભાથી જ આવા કાર્યો ઉત્તમ રીતે પાર પડી શકે છે. પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી મહારાજે લઘુત્રિષષ્ટિનું કામ તે હાથમાં લીધું, પરંતુ અશુદ્ધિઓ અને ત્રુટિત પાઠોના કારણે ઘણીવાર કંટાળી ગયા અને આ કાર્ય સ્થગિત કરી દેવાના વિચાર ઉપર પણ આવી ગયા. આ વાત મારા જાણવામાં આવી એટલે મેં એમને ખાસ જણાવ્યું કે આ કામ ચાલુ જ રાખશે. જો તમે આ કામ ચાલુ નહિ રાખો તે ભાગ્યે જ કોઈ આવું લિષ્ટ કામ હાથમાં લેશે અને તે દિવસે આ ગ્રંથ ઉપયોગમાં ન આવવાથી કાળાંતરે નામશેષ થઈ જશે. અને વાચકેને સંક્ષેપમાં બોધ થાય એ માટે મહોપાધ્યાય શ્રીમેઘવિજયજી મહારાજે કરેલે પરિશ્રમ વિફળ જશે. એટલે ગમે તેવું કષ્ટદાયક લાગે તે યે, અને પ્રતિઓની અશુદ્ધિ તથા ત્રુટિઓને કારણે કદાચ કઈ અશુદ્ધિઓ રહી જાય તે યે સંશોધન કરીને જે છે તે પણ ગ્રંથ પ્રકાશમાં લાવો. મને જણાવતાં ઘણે આનંદ થાય છે કે તેમણે ઘણી મહેનત લઈને પણ આ કાર્ય સુંદર રીતે પાર પાડ્યું છે અને શ્રતજ્ઞાનની મિટી સેવા કરી છે. સંક્ષેપરુચિ છેને આ ગ્રંથ ઘણે ઉપયોગી બનશે. ગ્રંથકાર મહોપાધ્યાયશ્રી મેઘવિજ્યજી મહારાજ વિષે ઐતિહાસિક લખાણ તે પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી મહારાજ પિતે જ કરવાના છે. ઘણીવાર વિસ્તારથી લખવું સહેલું હોય છે, પણ ઘણી ઘણી વિસ્તૃત વાતને સંક્ષેપમાં
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ [] લખવાનું કામ ઘણું જ કઠિન હોય છે. મહોપાધ્યાયશ્રી મેઘવિજ્યજી મહારાજે આ કામ સુંદર રીતે કરીને આપણને આપ્યું છે. બૃહત્ ત્રિષષ્ટિ કરતાં આમાં ક્વચિત્ નામભેદ તથા વર્ણનભેદ જોવામાં આવે છે, આની પાછળ કેઈ સ્ત્રોત છે, કે કલ્પના જ છે કે સ્મૃતિભેદ છે તે સંશોધનને વિષય છે. - અનેક ગ્રંથે વિવિધ કારણોસર કાળાંતરે કૂટ થઈ ગયેલા છે. આવા ચંદ્રલેખાનાટિકા વગેરે કેટલાક ફૂટ થઈ ગયેલા ગ્રંથ પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી મહારાજ પાસે છે. તેઓ , આવા ગ્રંથને શુદ્ધ કરીને–સંપાદન કરીને શીધ્ર પ્રકાશમાં લાવે એ જ શુભેચ્છા. .." દેવ-ગુરુકૃપાથી આ લઘુ ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષચરિતને શુદ્ધ કરીને તથા ત્રુટિત શ્લોકોને પણ યથામતિ પૂર્ણ કરીને આ ગ્રંથને પ્રકાશમાં લાવવા માટે સંપાદકને મારાં અનેકશઃ અભિનંદન. વિક્રમ સંવત 2048, ) પૂજ્યપાદ આચાર્ય દેવશ્રી વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વર પટ્ટાલંકારઆસો સુદિ 1 પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવશ્રી વિજય મેઘસૂરીશ્વરશિષ્યરત્નતા. 27-9-92 પૂજ્યપાદ ગુરુદેવ મુનિરાજશ્રી ભુવનવિજયાન્તવાસી આદરિયાણા-૩૮૨૭૮૦ ) મુનિ જબૂવિજય
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ अनुमोदनीयः प्रयासः / - पूज्याचार्यश्रीविजयदेवसूरीश्वरशिष्यः विजयहेमचन्द्रसूरिः / को न हि नाम विपश्चिदाकर्येदं मनस्यामोदमादध्यात्, यदधुना विविधविषयकलघुवृहदनेकग्रन्थसूत्रणसूत्रधार-पाठकप्रवर-श्रीमन्मेघविजयगणिविरचितः लघुत्रिषष्टिशलाका पुरुषचरिताऽऽवयो ग्रन्थः प्राकाश्यं नीयते / / कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यभगवद्भिः विरचितः त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिताऽऽख्यो ग्रन्थ: जैनसंस्कृतसाहित्ये शिरोमणिभावं बिभर्ति / दशपर्वात्मकेऽस्मिन् महाग्रन्थे श्रीतीर्थकर-चक्रवर्ति-बलदेव-वासुदेव-प्रतिवासुदेवस्वरूपमहापुरुषाणां नियतरूपेणैकस्मिन्नवसर्पिणीरूपे तथोपसर्पिणीरूपे च काले जन्म बिभ्राणानां चरितानि वर्णयद्भिः प्रभूताश्चर्यकृवृत्तान्तानि, शब्दालाङ्काराः, अर्थालङ्काराः, तत्तद्देशनगरग्रामोद्यानादिवर्णनानि तथा च चतुर्विशति तीर्थकराणां देशनासु आहेतदर्शनमौलिकतात्त्विकस्वरूपाणि च वर्णितानि सन्ति / अयमेक एव ग्रन्थः कलिकालसर्वज्ञानां प्रकाण्डपाण्डित्यस्याथ चापूर्वग्रन्थरचनाकौशलस्य प्रख्यापने पर्याप्तः / कथासाहित्ये आकरसहशस्यातिबृहतोऽस्य ग्रन्थस्याध्ययनाध्यापनयोः समयाभावमिषेणालस्यं विदधतां संक्षेपरुचीनामधुनातनतुल्यजनानामनुग्रहकरणार्थमेव संक्षिप्तरूपेण ग्रन्थोऽयं विनिर्मितः पाठकप्रवरैः। :कदा स्वजीवनस्य प्रारंभमध्यान्तिमरूपविभागेषु कस्मिन् विभागे ग्रन्थोऽयं रचितः इत्यस्य स्पष्टोल्लेखो नैव लभ्यते तथापि ग्रन्थरचनाशैल्यवलोकनेनावगम्यते यद् ग्रन्थोऽयं नहि निजपरिपक्वकालेऽनेन विद्वन्मूर्धन्येन विनिर्ममे, अपि तु प्रारम्भकाले एव / अत ऐवैतत्कर्तृकान्यग्रन्थगतवैदुष्य-रचनाकौशल्य-प्रयोगवैविध्यादिगुणवैशिष्ट्यं विद्वज्जनमनस्तोषकर ग्रन्थेऽस्मिन्न दृष्टिपथमवतरति / तथापि प्रयासोऽयमेवश्यमेवानुकरणीयः प्रशंसाहेश्चेति नास्त्यत्र शङ्कालेशः। __यदा तदा अभ्यासिमुनिवरैरथवा विद्भिः सह वार्ताप्रसङ्गे ग्रन्थस्यास्य चर्चा तु असकृदेव विहिताऽभूत् , तत आरभ्य मनसि प्रन्थस्यास्य कृते सूक्ष्ममप्याकर्षणमुदितमासीत्-किन्तु नहि तादृशोऽवसरः समासादितः। अनवरताध्ययनलेखनवाचनादिसमर्पितयोगत्रितयस्य पंन्यास श्रीप्रद्युम्नविजयगणिनः सत्प्रयासेन यथामति संशोधनपुरस्कार प्रन्थोऽयं प्रकाश्यते / विद्वांस एतद्ध्ययनाध्यापनाभ्यां मूलत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितपठनपाठनयोः सरुचयो भवन्त्विति आशास्यते // वि. सं. 2048 आ. सु. 2 जामनगरम् //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ સંપાદકીય નિવેદન પૂર્વથા : પ્રાપ્તિથી પ્રેસકોપી સુધી. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીજીના 25 જીવનચરિત્રોને પરિચય લખવાને પ્રસંગ આવ્યું ત્યારે આ લઘુત્રિષષ્ટિને પરિચય થયે. નામ મળ્યું. જ્ઞાનભંડારમાં તપાસ કરી તે આને અનુવાદ મળે. મૂળગ્રંથ હજી સુધી અપ્રકાશિત છે તેમ તેમાંથી જાણ્યું ! આશ્ચર્ય થયું ! મૂળ હજી અમુદ્રિત અને ભાષાંતર છપાઈ ગયું! ઠીક છે, તે વખતે તે ગ્રંથને ભાષાંતરના આધારે પરિચય - રસાસ્વાદ તે લખ્યો પણ એક બીજા પણ થયું. જિજ્ઞાસા જાગી. આ મૂળગ્રંથ કયાં છે? કેવી રીતે મળે? કેટલી: * નકલ છે આ ગ્રંથની? આટલા પ્રશ્નોના ઉત્તર મેળવતાં મેળવતાં ઠીક ઠીક સમય લાગે ! આખરે બધો પત્તો મળે. મૂળગ્રંથ પૂના ભાંડારકર ઇન્સ્ટિટયુટમાં અને તે એક માત્ર પિથી, વળી કર્તાના હાથે લખાયેલી ત્રુટક ! અપૂર્ણ પણ જે ગણે તે આ એક જ! : જ પછી આનું ભાષાંતર કરનાર પંડિત મફતલાલને સંપર્ક કર્યો. સઘન પૂછપરછ કરી ત્યારે જાણ્યું કે તેમણે મૂળગ્રંથ તે જે જ નથી, પણ તે ગ્રંથના આધારે કાચી-પાકી પ્રેસપી સ્વરૂપ જે નેટબુકે હતી તેના આધારે આ કામ પાર પાડ્યું હતું. એ નોટબુકનું પગેરું શોધવા નીકળ્યા. પહેલું ઠેકાણું મળ્યું હતું પંડિત ભગવાનદાસનું; પણ તેઓ તે સ્વર્ગના પ્રવાસે પધારી ગયા હતા. વળી પૂછપરછ દર સતત જાળવી રાખે તે બીજું ઠેકાણું મળ્યું કે પૂજ્યપાદ આ. ભ. શ્રી વિજયસૂરસૂરિજી મહારાજ પાસેથી આ નેટબુકે મળી હતી. ત્યાં પૂછાવ્યું તે પૂજ્ય આ. ભ. શ્રી ચંદ્રોદયસૂરિજી મહારાજે ઉદારતાપૂર્વક એ બધી નોટો મેકલી આપી. ઈ. પણ મૂળ તે જેવું જ પડે. તે વિના ડગલું ન માંડી શકાય. તે નોટમાં ક્યાંક આગળ પાછળ એક ઉલ્લેખ મળે. તેમાંથી ન ફણગો ફૂટ્યો કે આ નેટ પણ વિદ્યાશાળાના ભંડારમાંથી પૂજ્ય બાપજી મહારાજ હસ્તક મળેલી પોથીનાં આધારે તૈયાર કરાઈ છે, એટલે પહોંચ્યા વિદ્યાશાળાએ. પૂ. આ. ભ. શ્રી ભદ્રકરસૂરિજી મહારાજે તુર્તા કૃપા કરીને ભંડારમાં જે વિ. સં. ૧૯૯૫માં લખાયેલી નકલ હતી તે પિથી મોકલી આપી અને તે 7-8 વર્ષ જેટલા લાંબા વખત સુધી રાખવા દીધી. એ પોથી જોઈ તે તે મૂળ પૂનાની પોથીની નકલ હતી. આટલે પહોંચ્યા પણ મૂળ પિથી તે જોઈએ જ. એ મેળવવાનું કામ, અત્યાર સુધીનાં કામ કરતાં ઘણું અટપટું હતું. છતાં એ પિથી પણ લા. દ. વિદ્યામંદિરના સૌજન્યપૂર્ણ વ્યવસ્થાપકે ને વિદ્વાને શ્રી શ્રેણિકભાઈ, શ્રી દલસુખભાઈ, શ્રી કનુભાઈ શેઠ, શ્રી લક્ષ્મણભાઈ ભેજકના ઉષ્માભર્યા સહયેગથી સુલભ બની.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ [9] . પ્રત આવી પણ તે થોડા જ સમય માટે. એના પરથી પ્રેસકોપી કરાવવાનું શરૂ કર્યું. ત્યારે ખ્યાલ આવ્યો કે પ્રારંભના 30 (ત્રીશ) પાનાં લહિયાએ લખેલાં છે. તેમાં થડાં પાનાં પરસ્પર ચેટી જવાના કારણે અક્ષરે અવાચ્ય બની ગયા છે. શ્લોકે ખંડિત બની ગયા છે. ઘણી ઘણી મહેનતના અંતે પણ તે અક્ષરોને અણસાર પણ ન આવ્યું. આમાં અઠ્યાવીસ લેકે * ત્રુટિત હતા તે કલેકના ખંડિત વિભાગને નવેસરથી બનાવીને મૂક્યા. પછીના એટલે 31 થી 103 એટલે 72 પાનાં કર્તાએ પિતે એટલે કે ઉપાડ શ્રી મેઘવિજયજી મહારાજે લખેલા છે. જો કે એ કાચા ખરડા (રફ) સ્વરૂપ છે. એટલે જ ચરિત્રે પણ ત્રુટિત છે. ધર્મનાથ ભગવાનના ચરિત્રના માત્ર ચાર શ્લેક જ મળે છે. વળી પાંચમા બળદેવ-વાસુદેવ-પ્રતિવાસુદેવનું ચરિત્ર તથા ત્રીજા મઘવા ચક્રવર્તીનું ચરિત્ર, ચોથા સનતકુમાર ચક્રવર્તીનું ચરિત્ર –આમાં નથી. આ ખરડા સ્વરૂપ હોઈ અને પહેલા ચરિત્ર પછી ઉમેરવા વિચાર્યું હોય એવું પણ બને, પણ જેટલે ગ્રંથ હવે તેની પહેલાં પ્રેસ કેપી કરાવી લીધી. ઉત્તરથા–ઉઘાટન સુધીની. જ્યારે સંપાદન માટે આ ગ્રંથ હાથમાં લીધું ત્યારે શરૂઆતમાં જ ત્રુટિત લેકે અને મૂલ ત્રિષષ્ટિથી પાઠફેર નામ - પ્રસંગે જોઈને મૂંઝવણ થઈ. અપૂર્ણ લેક પૂરા કેમ કરીને કરવા? વળી એ પૂર્ણ કરતાં થીગડાં જેવું ન લાગવું જોઈએ. મૂળ ગ્રંથકારની શૈલીની નજીકની જ એ રચના હેવી જોઈએ. મારી સ્થિતિ તે બન્યજ્ઞાનધનો, વાણી, જનોઇડ્યું અમતિ ની છે. એટલે મારા પૂજ્યપાદ ગુરુ મહારાજને વિનંતી કરી અને તેઓએ એ લેકેની પૂર્તિ કરી. પછીનું કામ પણ ઘણું જ પરિશ્રમ માંગે તેવું નીકળ્યું. મૂળની રચના-બૃહત્ ત્રિષષ્ટિને અનુસરીને ચાલે છે તે કામ સરળતાથી થાય. પણ આ તે કે સંક્ષેપ! લધુ શબ્દ પણ ગુરુ લાગે તે સંક્ષેપ કર્યો છે. * વ્યાખ્યાનમાં કામ લાગે એ હેતુથી જેમ કથાપ્રસંગેના મુદ્દાનું ટાંચણ કરવામાં આવે એ રીતે અહીં ચરિત્રો મળે છે. તેથી તેના અશુદ્ધ પદની શુદ્ધિમાં, પશમને ઘણી વાર કસેટીએ ચઢાવવો પડ્યો. મૂળની સાથે મેળવવાનું - બૃહત્ ત્રિષષ્ટિક ની સાથે સરખાવવાનું કાર્ય રાજકેટમાં વિ. સં. ૨૦૪૭ના ચેમાસામાં સજ્જન વિદ્વાન છે. શ્રી પી. સી. શાહની સાથે શરૂ કર્યું. શ્રી ધર્મનાથ ભગવાનના ચરિત્ર સુધી જે ભાગ લહિયાએ લખેલે હો, વળી, પાનાં એંટી જવાના કારણે અક્ષરે પણ ઉખડી ગયા હતા એ બધે બુદ્ધિને વ્યાયામ માંગી લે તે ભાગ પૂરો થયે અને રાજકેટનું ચોમાસું પણ પૂરું થયું. * 50-51-52-53-56-64-79-82-83-85-110-113-119-120-121-122-124-125- 106-131133-136-144-145-146-12-201-2 3. લ, ત્રિ, રે
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] પછી વિહારમાં–પૂજ્યપાદ ગુરુમહારાજની પાસે ઉપાધ્યાય શ્રી મેઘવિજયજી મહારાજે - , કર્તાઓ –સ્વહસ્તે લખેલો શ્રી શાંતિનાથ ચરિત્રથી શરૂ થતે ભાગ શરૂ કર્યો. આ બધે ભાગ શુદ્ધ હતે પણ મૂળની સાથે તેને મેળ પડતું ન હતું. પ્રતિ વહ સ્વરૂપ હતી તેથી ઉમેરણે, પૂતિઓ, રદ કરેલા પાઠ વગેરેની ચકાસણી કરવી પડી. શક્ય પ્રયત્ન આ બધું સુધાર્યું પણ સંતોષ ન થયું. ખેદ સાથે નોંધવું પડે છે કે કર્તા બૃહત્રિષષ્ટિને પૂર્ણતયા અનુસર્યા નથી. પિતે એ ઉલ્લેખ જરૂર કરે છે? श्रीहेमचन्द्रोदितजैनवाक्याम्भोधेविंशोधेरिव शुद्धबोधे / उद्धृत्य मेघेन भृते सुधायाः कुम्भोपमे षष्ठमदीपि पर्व // વળી સમગ્ર ગ્રંથ જોતાં એવી છાપ પડી છે કે જે જે પ્રસંગે સંક્ષેપમાં લખાયા હત તે પણ નિર્વાહ્ય ગણાત ત્યાં વિસ્તાર કર્યો છે અને જે પ્રસંગોમાં વાચકને વિસ્તારની અપેક્ષા રહે તેમાં સંક્ષેપ કર્યો છે. ખાસ કરીને પાછલા ચરિત્રોમાં આવું જેવા મળે છે. પાર્શ્વનાથચરિત્રમાં તે તેઓ તોડવ ાળવાન હૈમ પાર્ધચરિત્રને ન અનુસરતાં શ્રી ઉદયવીરગણિવિરચિત શ્રી પાર્શ્વનાથચરિત્રને અનુસર્યા છે. હૈમ પાર્ધચરિત્ર અને ઉદયવીર પાન્ધચરિત્રમાં પ્રસંગ ગૂંથણી - ચરિત્રલેખનમાં સારે એ તફાવત છે. કર્તા શા માટે શ્રીઉદયવીરના પાધુચરિત્રને અનુસર્યા તેનું કોઈ કારણ આપતા નથી. અને આશ્ચર્ય તે એ વાતનું છે કે એ જ પાર્ધચરિત્રના અંતે શ્રીમાન વિતરૈનાચ આ લેક તે : છે જ. આવું કેમ બન્યું હશે ! ન જાને ! બૃહત ત્રિષષ્ટિ ના રચના પ્રવાહ, રસાળતા, પર્વ-પ્રઢતાની વાર્તા જ નિરાળી છે. તેની સરખામણ થાય તેમ નથી અને કરવી જ હેય તે તેની સાથે જ કરી શકાય ! તેની સાથે આ ગ્રંથને કેઈ સરખાવે તે તેને આ પ્રયત્ન ઘણે પ્રારંભ કાળને લાગે. શરતુ. લહીયાના લખેલા અશુદ્ધ પાઠ, પાનાં ચાટી જવાના કારણે પ્રારંભમાં જ ખંડિત પાઠ, રચનાના અપેક્ષા પ્રમાણેના પાઠસૌંદર્યને અભાવ - આ બધાના કારણે આનું સંપાદન માંડી વાળવાનું મન થઈ આવ્યું. મૂંઝવણ તે થઈ. અને પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી જબૂવિજયજી મહારાજને વ્યથા જણાવી. તેઓએ પત્રમાં ભારપૂર્વક એવા મતલબનું જણાવ્યું કે “આ ગ્રંથની નકલ આમે વિરલ મળે છે અને આટલા બધા વર્ષ સુધી તે અપ્રકાશિત રહ્યો છે. જો તમે પણ આ રીતે આનું સંપાદન - પ્રકાશન મુલતવી રાખશે તે કાયમને માટે આ ગ્રંથ આમ જ અપ્રકટ રહેશે. માટે જે મળે છે તેને યથામતિ શોધીને પણ પ્રકાશિત કરો જ.” આવાં વચનથી વળી ઉત્સાહિત થઈને આ જેમ છે તેમ એકવાર વિદ્વાનેના કરકમલમાં મૂકી દઈએ - એ દષ્ટિએ આનું પ્રકાશન થાય છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 11 ] આનાથી સંતોષ નથી કારણ કે આમાં 63 શલાકાપુરુષનું ચરિત્ર પૂર્ણ નથી આવતું. અને જેટલા પુરુષનું આવે છે તે પણ સંપૂર્ણ અને બૃહત્ ત્રિષષ્ટિ ને અનુસરતું નથી આવતું. જે જે સ્થળને અને પ્રસંગોને તેમણે શનિદેશ કર્યો છે તે તે કથાઓ અને પ્રસંગે મૂકીએ તે તે કાંઈક પરિપૂર્ણ લાગે પણ એમ કરવા જતાં મૂળગ્રંથથી પણ કદ વધી જાય એ તે ઠીક પણ તેથી તેની સળંગ રચનામાં જે સુંદર–અસુંદરનું અરુચિકર મિશ્રણ થાય તેથી ગ્રંથની એકરૂપતા ખંડિત થઈ જાય એટલે એ વિચાર પણ પડતું મૂકો. * પૂજ્યપાદ સાગરજી મહારાજે શ્રી આચારાંગસૂત્રની ચૂણિના સંપાદનમાં અનુભવેલી વ્યથાને જે શબ્દોમાં વાચા આપી છે તે શબ્દો અહીં મૂકીને તેમાં મારે સૂર પૂરાવું છું. શબ્દો આવા છે - प्रत्नानामप्यादर्शानामाशुद्धतमत्वात् कृतेऽपि यथामतिशोधने न तोषः। परं प्रवचनभक्तिरसिकता प्रसारणेऽस्याः प्रयोजिकेति विद्भिः शोधनीयैषा चूर्णिः / क्षाम्यतु चापराधं श्रुतदेवीति // " શ્રી આચારાંગ શૂર્ણિની પ્રત તેઓ સામે એકથી વધારે હતી જ્યારે આ લઘુત્રિષષ્ટિની તે એક માત્ર પ્રત છે. ચૂર્ણિ એ આગમ ગ્રંથ છે. આ ચરિત્ર ગ્રંથ છે. તથા ચૂર્ણિ ગ્રંથની અશુદ્ધિ અનર્થકારક નીવડે. ચરિત્ર ગ્રંથની અશુદ્ધિ-ત્રુટિ અન્ય ચરિત્રેથી શુદ્ધ થઈ શકે–ત્રુટિની પૂર્તિ થઈ શકે. છતાં, વિદ્યાધન વિદ્વાને કરબદ્ધ પ્રાર્થના કે આ પ્રકાશનને એ સ્વરૂપે જ જુએ અને તેની અશુદ્ધિ કે ત્રુટિને અન્ય ગ્રંથથી શુદ્ધ અને પૂર્ણ કરે. * હવે ગ્રન્થકારને પરિચય યથાસગ પ્રાપ્ત સાધનોથી કરીએ. તેઓશ્રીને ગુરુપર્વક્રમ આ રીતે છે - એક વિદ્વાન પુરુષે રચેલા કમાં આ ભાવ સુંદર રીતે રજૂ થયો છે. હું પણ તે જ રજૂ કરીને - સંતોષ માનું છું. आमूलचूलमवलोक्य विशोध्य नीतं, पाठाहतां कृतधियां चरितं मयेदम् / तत्र भ्रमात् त्रुटिततिर्यदि दृष्टिमेयात्. तां शोधयेयुरिति मे विनताऽऽर्थनाऽस्ति / /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 12 ] જગદ્ગુરુ શ્રી હિરવિજ્યસૂરિજી શ્રી કનકવિજયજી શ્રી શીતવિજયજી શ્રી કમલવિજયજી શ્રી સિદ્ધિવિજ્યજી શ્રી ચારિત્રવિજ્યજી . શ્રી કૃપાવિજયજી શ્રી મેઘવિજયજી આશ્રી વિજયપ્રભસૂરિજીના વરદ હસ્તે તેમને ઉપાધ્યાય પદ પ્રાપ્ત થયું. તેમની પાસે ભણેલા મુનિ શ્રી અજબસાગરજીએ તેઓની સ્તુતિ * રચી છે. તેમની કૃતિઓ વિ. સં. 1723 થી 1760 સુધીની મળે છે. તેમના પ્રાપ્ત ગ્રંથ ઉપર દૃષ્ટિપાત કરીએ તે તેઓ ગ્રન્થને આરંભ - 3 હ્રીં શ્રીં વર્ચી ગë છે નમ: આ મંત્રાક્ષથી કરતા હતા. છે : * શ્રી મેઘવિજયઉપાધ્યાય સ્તુતિ મેઘવિજય ઉવક્ઝાય શિરેમનિ પૂરન પુન્ય નિધાન, ભારા, ગ્યાનકે પૂરતે દૂર કી સબલેકનકે મતિકે અધીયારા; જ દિન લર્ગોિ ઉડુગણ રવિ ચંદ અનારત તેજ હૈ સારા, તા દિન લે પ્રતાપે મુનિરાજ કહે કવિ આજ ભદધિ તારા.૧. ભાનુ ભયે જિનકે તપતેજત મંદ ઉદેત સદા જગતી મૈ, દૂર ગયે મરૂદેશતે નીકરિ મૂઢપણે થકી ધરતીમે; જાદિન તે કુનિ મુંહ કર્યો ઈત કોં તુમ સુંદર પૂરબહીર્મ, તાદિન તે દુષ રવિ દેશકે દૂર ગયે તજિ કૈ કિનીમૈ..૨. નામ જપૈ જિનકે સુખ હોય ને અતિનીકે જગત્તિ મે સારે, ભૂરિ સષરે ઈતમામ અમામ બધે સુબિધિ દિન ભે, વાનીમે જાકે મિલી સબ આય સુધાઈ સુધાઈ તજી સુર સારે, મેઘવિય ઉવઝાય જો તુમ જા દિન લે દિવિ લેકમે તારે..૩. ઇતિ શ્રી ઉપાધ્યાય શ્રી 5 શ્રી વિજયતિજનશિમણીનાં સ્તુતિઃ કૃતા ગઇ અજબસાગણ સ્વકીયવિદ્યાગુરુત્વાત્મહદ્યોગીશ્વરત્વાચ સં. 1761 શુક્લ 9 કર્મવાયામિતિ શ્રેય:
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13]. ગ્રંથકારે રચેલા ગ્રન્થની વિષયવાર ધX : (કાવ્યગ્રંથ) 1 શાન્તિનાથચરિત્રઃ તેમાં રચના સમય ને નથી. આ કાવ્યમાં સૈાપીર-માળની સમસ્યાપૂર્તિ છે. તેમાં સોળમા તીર્થકર શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું ચરિત્ર વર્ણન છે. વીરવિજય મુનિ સં. ૧૭૧માં વિજ્યપ્રભસૂરિ બન્યા તે પછી આ કાવ્ય રચાયું છે, કેમ કે તેની પ્રશસ્તિમાં શ્રી વિજયપ્રભસૂરિનું સ્મરણ કરેલું છે. આ કાવ્ય જેન વિવિધ સાહિત્ય શાસ્ત્રમાલા'માં પ્રકાશિત થયેલું છે. 2 દેવાનંદમહાકાવ્ય : સં. ૧૭૨૭માં આ કાવ્ય મારવાડના સાદડી નગરમાં રચાયું હતું. આ કાવ્યમાં “માઘકાવ્યની સમસ્યાતિ છે અને શ્રી વિજયદેવસૂરિનું ચરિતવર્ણન છે. આ કાવ્ય “સિંધી જેન ગ્રંથમાલામાં પ્રગટ થયું છે. 3. કિરાતસમસ્યાપૂતિ (?) - આ કાવ્યનું નામ શું છે તે જાણી શકાયું નથી પણ તેમાં " કિરાતાજુનીયકાવ્ય”ની સમસ્યારૂતિ તે છે જ. એની એક પ્રતિ આચાર્ય શ્રી વિજયેન્દ્રસૂરિ પાસે હતી. તે બેએક સર્ગાત્મક જ હતી. સંભવતઃ ક્યાંયથી તેની પૂરી પ્રત પણ મળી આવે. - 4. મેઘદૂતસમસ્યાલેખ –આમાં રચના સમય આપ્યું નથી. આ કાવ્ય મેઘદૂત” કાવ્યની સમસ્યાપૂર્તિરૂપ હોઈ એક પત્ર રૂપે છે. કવિએ ભાદ્રપદ પાંચમ પછી આ પત્ર પિતાના ગચ્છાચાર્ય શ્રી વિજયપ્રભસૂરિ, જેઓ તે સમયે દેવપાટણમાં સ્થિત હતા તેમને નવરંગપુર–અવરંગબાદથી લખે છે. આ સમસ્યાના અંતે કવિએ લખ્યું છે કે * આ નોંધ રિમાણના માર્ચની, પં. અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહની પ્રસ્તાવનામાંથી, સાભાર ઉધૃત કરી છે. ..1 "गच्छाधीश्वरहीरविजयाऽऽम्नाये निकाये धियां प्रेष्यः श्रीविजयप्रभाऽऽख्यसुगुरोः श्रीमत्तपाऽऽख्ये गणे। शिष्यः प्राज्ञमणेः कृपादिविजयस्याऽऽशास्यमानाग्रणीप्रचक्रे वाचकनाममेघविजयः शस्यां समस्यामिमाम् " // –રાન્તિનાથવત્રિ, પ્રતિકાન્તા 2 “मुनिनयनाश्वेन्दुमिते (1727) वर्षे हर्षेण सादडीनगरे / ग्रन्थः पूर्णः समजनि विजयदशम्यामिति श्रेयः " // 85 // - વનમહર્ચિ, કાન્તિા 3 " स्वस्ति श्रीमद्भुवनदिनकृद्वीरतीर्थाभिनेतुः प्राप्यादेशं तपगणपतेर्मेघनामा विनेयः /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] વિજયદેવસૂરિની ભક્તિ માટે માઘકાવ્યની સમસ્યાપૂત્તિ દ્વારા અને શ્રી વિજયપ્રભસૂરિની. ભક્તિ માટે મેઘદૂત કાવ્યની સમસ્યાત્તિરૂપે તેમની પ્રસંશા કરી છે. આ કથનમાં ગ્રંથકારે પિતાની બે કૃતિઓને અનુક્રમ બતાવ્યું છે તેથી જણાય છે કે માઘસમસ્યાપૂર્તિ પછી જ મેઘદૂતસમસ્યારૂત્તિ બની. એટલે સં. 1727 પછી જ તે રચાયું. આ ગ્રંથ આત્માનંદ જૈનસભા-ભાવનગર’ તરફથી પ્રગટ થયેલે છે. 5 સસસંધાન મહાકાવ્ય : રચના સમય સં. 17602 આ કાવ્ય કર્તાની શક્તિ માટે આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરાવે તેવું છે. કેમકે તેમાં એક જ શ્લોકમાં સાત પુરુષની કથા કહેવામાં આવી છે. રાષભદેવ, શાન્તિનાથ, નેમિનાથ, પાર્શ્વનાથ, મહાવીરસ્વામી, રામચંદ્ર અને કૃષ્ણચંદ્ર–આ સાતે મહાપુરુષોનાં જીવન ચરિત્ર આ કાવ્યના પ્રત્યેક લેકમાં વર્ણિત છે. ગ્રંથ પ્રમાણ 442 શ્લેકનું છે. ગ્રંથકાર સ્વયં લખે છે કે, “આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિનું બનાવેલું સપ્તસંધાનકાવ્ય” હતું પરંતુ તે હવે મળતું ન હોવાથી મેં , આ નવું બનાવ્યું છે આ ગ્રન્થ “જેન વિવિધ સહિત્ય શાસ્ત્રમાલા”માં પ્રગટ થયેલ છે અને પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી અમૃતસૂરિજી મહારાજે તેના પર ટીકા બનાવી, સુરતથી પ્રગટ કરેલ છે. 6 દિવિજય મહાકાવ્ય : આ મહાકાવ્યમાં રચના સમય આપેલો નથી. આમાં શ્રી વિજયપ્રભસૂરિનું જીવનચરિત્ર છે. તેર સર્ગોનું આ કાવ્ય ગ્રંથકારે બનાવેલા કાવ્યમાંથી સૌથી મોટું છે. સિંધી સિરીઝમાં પ્રકાશિત થયેલું છે. 7. ભવિષ્યદત્તકથા –પંચમીમહાભ્ય ઉપર ભવિષ્યદત્તની કથા, શ્રીવિય ज्येष्ठस्थित्यां पुरमनुसरन नव्यरङ्ग ससर्ज स्निग्धच्छायातरुषु वसति रामगिर्याश्रमेषु" // 1 // –મેઘદૂતસમસ્યા, બારમે * 1. " माघकाव्यं देवगुरोर्मेघदूतं प्रभप्रभोः / समस्याथै समस्यार्थ निर्ममे मेघपण्डितः" // 131 // –મેઘદૂતસમચાહે, શાન્તમાને ! 2. “વિચામુનીન્દ્રનાં (260) કમળનું વિત્સરો कृतोऽयमुद्यमः पूर्वाचार्यचर्याप्रतिष्ठितः" // -સતસંધાનમરિવ્ય, કાન્ત રસ્તા 3. " श्रीहेमचन्द्रसूरीशैः सप्तसंधानमादिमम् / વિતં તટ્સમે તુ સ્તાવિવું તુ સતામ્ " .. -સપ્તરંધાનમાર્ચ, પ્રાન્તમશાસ્તા
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15]. રત્નસૂરિ સં. ૧૭૫૦માં ગ૭પતિ બન્યા પછી પદ્યરૂપે આલેખેલી છે. આ ગ્રંથ “દાનદયામૃતહિમ્મતગ્રન્થમાલા માં પ્રગટ થયું છે. 8. પંચાખ્યાન -પૂર્ણભદ્ર રચેલા મૂળ પંચાખ્યાનને ગદ્યરૂપે સંસ્કૃતમાં આલેખેલું છે. આ ગ્રન્થ મુદ્રિત થયે નથી. 9 વિજયદેવ માહાતમ્ય વિવરણ–[ ટકાગ્રંથ] રચના સમય અજ્ઞાત છે. પરંતુ આ ગ્રંથની લિપિ સં. ૧૭૦૯માં થઈ છે, તેથી માલુમ પડે છે કે મૂલગ્રંથ એની પહેલાં બન્યું હશે. અને વિવરણ મૂળગ્રંથની સાથે યા પાછળ બન્યું હશે. મૂળગ્રંથ બૃહમ્બરતરગચ્છીય જિનરાજસૂરિસતાનીય શ્રી જ્ઞાનવિમલશિષ્ય પાઠક શ્રી વલ્લભ-ઉપાધ્યાયે બનાવ્યું છે. તેમાં મુખ્ય વિષય શ્રી વિજયદેવસૂરિના જીવનનું સવિસ્તર વર્ણન છે. ઉપાધ્યાય મેઘવિજયજીએ આ મૂળ ગ્રંથ પર વિવરણ કર્યું છે. એટલે કઠિન શબ્દોને અર્થ ફેટ કર્યો છે. આ ગ્રન્થ “જૈન સાહિત્ય સંશોધક સમિતિ” તરફથી પ્રગટ થઈ ચૂક્યો છે. [ ન્યાયગ્રંથ ] 10 યુક્તિપ્રબોધ નાટક-(વાણારસીય-દિગમ્બરમત-ખંડનમય) આ ગ્રન્થ મૂળ પ્રાકૃતં ગાથામાં અને તેના પર સ્વપજ્ઞ સંસ્કૃત ટીકા સહિત રચેલે છે. તેમાં તેમણે મુખ્યતઃ બનારસીદાસની એકાન્તી નિશ્ચયનયની માન્યતાને બનારસીમત—અધ્યાત્મમત 1 “तपागणाम्भोजसहस्रभानुः सूरिर्जयी श्रीविजयप्रभाह्वः / तत्पट्टदीपः श्रमणावनीपः प्रभासते श्रीविजयादिरत्नः // 76 // राज्ये तदीये विजयिन्यजस्रं प्राज्ञाः कृपादेविजया बभूवुः / शिष्यो हि मेघाद् विजयस्तदीयोऽन्वभूदुपाध्यायपदप्रतिष्टाम् // 77 // व्यरीरचद् धीरगभीरवाचा सुखावबोधाय कथाप्रबन्धम् / स वाचकः पञ्चमिकातपस्याफलेन भोक्तुं शिवरूपलक्ष्मीम् // 78 // –મવિશ્ચત્તવત્ર, કાન્ત શત્તા ___2 " लिखितोऽयं ग्रन्थः पण्डितश्री५ श्रीरङ्गसोमगणि-शिष्यमुनिसोमगणिना सं. 1709 वर्षे चैत्रमासे कृष्णपक्षे एकादशीतिथौ बुधे लिखितं राजनगरे श्रीतपागच्छाधिराज-भ० श्रीविजयदेवજૂરી વિનય (ર) " | –વિનયવાચ, કાન્તપુઘિ I 1 " સત્તરમી સદીમાં બનારસીદાસ નામના શ્રાવક હિન્દી ભાષાના શ્રેષ્ઠ જૈન કવિ થયા. તેઓ આગરાના રહેવાસી શ્રીમાલી વૈશ્ય હતા. તેમને જન્મ સં. ૧૬૪૩માં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ ખરગસેન હતું. તેમને ઝવેરાતને વેપાર હતા. બનારસીદાસ ખરતરગચ્છીય મુનિ ભાનુચંદ્ર (મુનિ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 16 ] જણાવી તેનું આવેશપૂર્વક ખંડન કર્યું છે. આ મત સં. ૧૬૮૦માં નીકળે એમ જણાવ્યું , છે. “દ્રવ્ય ક્રિયાઓ છે તે કષ્ટક્રિયાઓ છે માટે અધ્યાત્મમાં લીન રહેવું” એવી તે મતની માન્યતાનું અને દિગમ્બર-વેતામ્બરેની 84 બાબતમાં ભિન્ન પડે છે તે દિગમ્બરમતનું પણ ખંડન કર્યું . છે. આ ગ્રન્થનું પ્રમાણ 430. લેકનું છે. આ ગ્રન્થ શ્રી વિજયરત્નસૂરિના રાજ્યમાં સં. 1750 પછી બનાવેલ છે. આ ગ્રંથ-રતલામ–ષભદેવ-કેશરીમલપેઢી તરફથી પ્રગટ થયું છે. અભયધમ ઉપાધ્યાયના શિષ્ય)ના સમાગમમાં આવતાં ધાર્મિક ક્રિયા સૂત્રો સાથે છંદ, અલંકાર, કેષ અને વિવિધ વિષયના કેટલાક લેકે કંઠસ્થ કર્યા. તેઓએ પહેલે શૃંગાર વિષયને ગ્રંથ રચે હતો પણ સં. ૧૬૮માં તેમનું ભારે પરિવર્તન થયું. આગરામાં અર્થમલજી નામના એક અધ્યાત્મરસિક સજજન સાથે પરિચય થતાં શ્રી રાયમલ્લકૃત બાલાવબોધ સહિત દિગંબરાચાર્ય શ્રી કુંદકુંદકૃત સમયસાર-નાટક’ મનનપૂર્વક વાંચતા કવિને સર્વત્ર નિશ્ચયનય જ સૂઝવા લાગ્યા. તેમને વ્યવહારના પરથી શ્રદ્ધા જ ઊંડી ગઈ, તેથી તેમણે “જ્ઞાનપચીસી', અધ્યાત્મબત્તીસી', “ધ્યાનબત્તીસી” “શિવમંદિર' આદિ કેવલ નિશ્ચય નયને જ પોષતી આધ્યાત્મિક કૃતિઓ રચી. ભગવાન પર ચઢેલું નૈવેદ્ય (નિર્માલ્ય ) પણ તેઓ ખાતા. ચંદ્રભાણુ, ઉદયકરણુ, થાનમલજી આદિ મિત્રોની પણ એ જ દશા હતી. છેવટે તે તેઓ ચારે જણ એક ઓરડીમાં નગ્ન બની પિતાને પરિગ્રહ રહિત (દિગંબર મુનિ) માનીને ફરતા, તેથી શ્રાવકો બનારસદાસને “ખેસરામતી " કહેવા લાગ્યા. આ એકાંત દશા સં. ૧૬૯ર સુધી રહી. _જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ પૃ 576-578 2. “કવિ બનારસીદાસના અનુયાયીઓમાંથી કુમારપાલ અને અમરચંદ આદિ, જેઓ પિતાને આધ્યાત્મિક કહેવડાવતા હતા, તેમને જે. ઉપા. શ્રી યશોવિજયજીને આગરામાં સાક્ષાત પરિચય થયો અને તે મતનું ખંડન કરવા તેમણે અધ્યાત્મખંડન ' મૂળ 18 શ્લેક પર પત્તિ સાથે અને અધ્યાત્મમત પરીક્ષા " નામે પ્રાકૃતના 118 લેકે રચી તે પર સવિસ્તર ટીકા પણ રચી. >> - જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ પૃ. ૫૭૮નું ટિપ્પણ 3. “चतुःसहस्रीश्लोकानां शतत्रयसमन्वितम् / प्रमाणमस्य ग्रन्थस्य निर्मितं तत्कृता स्वयम् " // 1 // 4. " तत्पट्टभूषा महसाऽतिपूषा सुवर्णनैर्मल्यविधानभूषा / विराजते श्रीविजयादिरत्नः प्रभुः प्रभाध्यापितदेवरत्नः // 4 // तेषां राज्ये मुदाऽकारि वाङ्मयं युक्तिबोधनम् / मेघाद विजयसंतेन वाचकेन तपस्विना"॥५॥ युक्तिप्रबोधनाटक, प्रान्तप्रशस्ति /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] 11. ધર્મમંજૂષા –આ ગ્રંથને રચનાસમય મળી શક્યો નથી. તેમાં ઢંઢકેના મંતવ્યનું ખંડન છે. આ ગ્રંથ અમુદ્રિત છે, વડોદરા અને આગરામાં તેની પ્રતિઓ છે. [व्या४२५ थ] 12. 25 (मोमुही):–२यनासमय 1757.' मा अथ व्या४२ ना छे. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ રચિત “સિદ્ધહેમચન્દ્રવ્યાકરણને કૌમુદીના રૂપમાં મૂકીને પ્રસ્તુત ગ્રંથ બનાવે છે. આની રચના આગરામાં થઈ હતી, જેનું ગ્રંથ પરિમાણ 8000 લેકનું છે. આ ગ્રંથ કૌમુદી માફક પિતાના શિષ્ય ભાનુવિજય માટે બનાવ્યું અને સૌભાગ્યવિજય તેમ જ મેરુવિજયે તપાસ્યું હતું. આ ગ્રંથ “મેસાણા-શ્રેયસ્કર મંડળ” તરફથી પ્રગટ थयेटी छ. 13. હૈમશબ્દચદ્રિકા –આ વ્યાકરણગ્રંથ વિદ્યાર્થીને પ્રાથમિક પ્રવેશ માટે, 1. विजयन्ते ते गुरवः शैलशरषींन्दुवत्सरे ( 1757 ) तेषाम् / आदेशाद् देशपतेः स्थितिः कृता राजधान्यन्तः” // 7 // 2 " चातुर्मास्यामस्यां नाम्ना श्रीआगरावराऽऽख्यायाम् / नानायोगैरुचितै रचिता चन्द्रप्रभा सुधिया // 8 // 3 : स्वाङ्गे साष्टसहस्रलक्षणधरः क्लुप्ताभिषेकः सुरैः सेन्द्रः साष्टसहस्रमानसहितैः कुम्भैश्च वृत्तः स्तुतः / ग्रन्थेऽप्यष्टसहस्रसम्मिततया सल्लक्षणैर्लक्षिते कुर्यात् सोऽभ्युदयं धियां समुदयं वीरत्रिलोकीगुरुः " // 14 // 4 "श्रीमेघविजयनाम्नोपाध्यायोऽध्यायतत्परः परमः / चन्द्रचन्द्रप्रभां चक्रे भानूदयबुद्धिवृद्धिकरी // 11 // भट्टोजिनाम्ना भवदीक्षितेन सिद्धान्तयुक्ता वरकौमुदी या / श्रीसिद्धहेमानुगता व्यधायि सैवाश्रिया भानुविभोदयाय " // 12 // 5 " हेमचन्द्रसुगुरोः विनयस्य सिद्धेः शास्त्रार्णवोऽलभत पूर्णदशां रसेन / दीपोत्सवस्य दिवसे कुशलेन योऽसौ सौभाग्य मेरुविजयादिमिरीक्ष्यमाणः // 15 // -चन्द्रप्रभाव्याकरण, पूर्वार्द्धप्रान्तप्रशस्ति / . .
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 18 ] બહુ જ સંક્ષેપમાં બનાવેલ છે. આ ગ્રંથ “કચ્છ-પત્રી, ખેતશી બીયશી તરફથી પ્રગટ થયે છે.' 14. હેમશબ્દપ્રક્રિયા –આ વ્યાકરણ ગ્રંથ ઉપર્યુક્ત ચંદ્રિકાથી મેટ છે. તેની પ્રતિ પૂનાના ભાંડારકર ઈન્સ્ટિટ્યુટમાં છે. [ોતિક] 15. વષપ્રબોધ –રચના સમય જ્ઞાત નથી, પરંતુ ગ્રન્થની પ્રાન્ત પ્રશસ્તિમાં. શ્રી વિજયપ્રભસૂરિના પટ્ટધર શ્રી વિજયરત્નસૂરિની શાસનધુરામાં આ ગ્રંથ બનાવ્યું એવું સ્વયં ગ્રન્થકારે જ લખ્યું છે તેથી પ્રતીત થાય છે કે આ ગ્રંથની રચના સં. ૧૭૩૨માં શ્રી વિજ્યરત્નસૂરિ આચાર્ય બન્યા તે પછી થઈ એમ નકકી થાય છે. પિતાના શિષ્ય મેરુવિજયનું તેમાં સ્મરણ કર્યું છે. ગ્રંથમાં તેર અધિકાર છે; ઉત્પાતપ્રકરણ, કપૂરચક્ર, પવિનીચક્રમંડલપ્રકરણ, સૂર્ય અને ચન્દ્રના ગ્રહણનું ફલ, પ્રત્યેક માસમાં વાયુને વિચાર, વરસાદ લાવવાના અને બંધ કરવાના મંત્ર-યંત્ર, સાઠ સંવત્સરાના ફલ ગ્રહોની રાશિઓ ઉપર ઉદય અસ્ત વા વક્રીનું ફલ, અયન માસ પક્ષ અને દિનને વિચાર, સંક્રાતિફલ, વર્ષના રાજા મન્ત્રી આદિને, વરસાદના ગર્ભને, વિશ્વાને, આય-વ્યયને વિચાર, સર્વતેભદ્રચક અને વરસાદ જાણવાના શકુન આદિ વિષને સમાવેશ છે. ગ્રન્થકારે ઉક્તગ્રંથને 1 "श्री विजयप्रभसूरेः प्रेष्यः शिष्यः कृपादिविजयकवेः / श्रीमेघविजयवाचकवरः कृतां चन्द्रिकां चक्रे // प्रौढायाः सरसाभां वृथा विनिर्मान्तु बालस्य / | भावाः शर्मदा मुग्धाया रूपश्रीः पठनकृती क्रीडाहेतुः // ] टीका - श्रीविजयप्रभसूरेरित्यादि स्पष्टम् / श्रीश्च विजयश्च तौ श्रीविजयौ ताभ्यां युक्ता प्रभा बुद्धिस्तेजः प्रतिष्ठा शोभा यस्मिन्, ईदृशः सूरिर्गणपतिस्तस्य सेवकः कृत्प्रत्ययानां चन्द्रिकामिव चन्द्रिका प्रकाशरूपां चक्रे / प्रौढाया इति हैमबृहवृत्तिस्तस्याः / के के भावाः ? वचनसूत्रव्यवस्थादयः शर्म सुख तस्य दायका न सन्ति, सर्वेऽपि सुखदाः सदा अस्या लघुत्वात् / मुग्धायाः वैचित्यकलितायाः क्रीडामात्रप्रवृत्तायाः रूपश्रीः रूपप्रसाधनं सैव पठनकृतां विलोकनकृतां क्रीडाहेतुः” // -हैमशब्दचन्द्रिकाव्याकरण, प्रान्तप्रशस्ति 2 “श्रीमत्तपागणविभुः प्रसरत्प्रभावः प्रद्योतते विजयतः प्रभनामसूरिः / तत्पट्टपद्मतरणिविजयादिरत्नः स्वामी गणस्य महसा विजितपुरत्नः // तच्छासने जयति विश्वविभासनेऽभूद् विद्वान् कृपादिविजयो दिविजन्मसेव्यः / शिष्योऽस्य मेघविजयाऽऽह्वयवाचकोऽसौ ग्रन्थः कृतः सुकृतलाभकृतेऽत्र तेन" // –વર્ષઝગોધ, કાન્તશત્તિ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ [19] સંબંધ સ્થાનાંગસૂત્ર” નામના ત્રીજા અંગ સૂત્ર સાથે બતાવ્યું છે. આનું બીજું નામ મેઘમહદય” પણ છે. આ ગ્રંથ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત બને ભાષામાં છે, હિંદી-ગુજરાતી ભાષામાં અનૂદિત થઈ પ્રગટ થયેલ છે. 16. રમલશાસ્ત્ર –વદ્યપિ આ ગ્રંથ મળ્યું નથી પરંતુ ઉપર્યુક્ત મેઘમહદય માં તેને ઉલ્લેખ આવે છે. આ ગ્રન્થ પણ પિતાના શિષ્ય મેરુવિજય માટે લખ્યું હતું. 17. હસ્તસંજીવન :–આ ગ્રન્થના પ૨૫ કે છે. તે ઉપર કર્તાની સ્વપજ્ઞવૃત્તિ “રેખા શાસ્ત્ર” નામ છે. આ ગ્રન્થ હસ્તરેખાના વિષયમાં ભારતીય જ્યોતિષનું સપ્રમાણ સુરેખ વર્ણન પૂરું પાડે છે. તેનું બીજું નામ “સિદ્ધજ્ઞાન” પણ છે. આ ગ્રંથ “મેહનલાલજી ગ્રંથમાલામાં પ્રગટ થયું છે. 18. ઉદયદીપિકા –આ ગ્રંથમાં પ્રશ્ન કાઢવાની પદ્ધતિ માટેનું વિશદ વર્ણન છે. સં. ૧૭પરમાં શ્રાવક મદનસિંહ માટે પ્રશ્નોત્તરરૂપે રચેલી છે.' આ ગ્રંથ છપાયે નથી. 19. પ્રશ્નસુંદરી –આ ગ્રંથમાં પણ પ્રશ્ન કાઢવાની પદ્ધતિનું ટૂંકમાં વર્ણન છે. આની પ્રશસ્તિમાં કેટલાક ગ્રંથને રચનાક્રમ પણ જણાવ્યું છે. આ ગ્રંથ પ્રગટ થયું નથી. ( 20. વીસાયંત્રવિધિ : આમાં વીસાયંત્રની વિધિનું વર્ણન છે. જે પદ્માવતી સ્તોત્રના અંતર્ગત કાવ્ય વિવરણ પર વૃત્તિ સમાન છે. તેમાં અર્જુન પતાકા, વિજયયંત્ર 1 " नत्वाऽर्हन्तं पार्श्वभास्वद्रपं शर्खेश्वरस्थितम् / श्रीश्राद्धमदनात् सिंहे धर्मलाभः प्रतन्यते // 1 // कृपामूलेऽर्हता धर्मे श्रीमेघविजयोदयः / गवां रसप्रसारेण भूयाद् जीवनसंपदे // 3 // 2 " चर्याऽसौ प्रश्नसुन्दर्या धुर्या माधुर्यशालिनाम् / व्यानकेनीनुकार्या (?) धार्या त्वार्यादिभिः श्रिये // 1 // प्रेष्यस्तपागणपतेर्विजयप्रभाख्यसूरीशितुः कविकृपाविजयस्य शिष्यः / .चक्रे विचार्य रचनां साऽस्तु नित्या भोगश्रिये समनुयोजितधर्मलाभात् // 2 // सूर्याचन्द्रमसौ यावद् यावन्मेरुमहीधरः। श्रीप्रश्नसुंदरीसिद्ध्यै तावत् त्रिपुरसुन्दरी // 3 // पद्मावती नागलोके मध्यलोके प्रभावती / श्रुतदेवीश्वरी तूर्ध्वलोके त्रिपुरसुन्दरी // 4 // તદ્ મુસ્ત (?) મેરા : વસ્ત્ર (વાવ) પ્રશ્ન વિહિતા ધર્મગ્રમેન જતા ઘરની (નક્ષત) બિયાઃ II II आधे सामुद्रिकं नाम्ना द्वितीयं लोकविश्रुतम् / सूक्ष्माक्षरं तृतीयं स्यात् तुर्य त्रिपुरसुन्दरी // 6 // पद्मावत्यभिधानामं शुद्धं प्रकरण स्मृतम् / पञ्चमं पञ्चमैर्वाच्यं संशोध्याधीकधीधनैः" // 7 // ' –કમ્રમુન્દ્રા, પ્રાન્ત શસ્તિ (સાચાર્ય શ્રી મામસૂરિ પાસેથી પ્રાપ્ત) 3. “श्री मेघविजयः प्राप्तोपाध्यायपदविश्रुतः। भूविश्वेत्यादिकाव्यस्य व्याख्यानं चकृवानिदम् " // 1 // विजययन्त्रप्रभावे
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] વાપરવાની વિધિ છે. આ સિવાય બીજા કેટલાંક યંત્ર રચ્યાં હોય એમ પણ જણાય છે.' , આ ગ્રંથ “મહાવીર ગ્રંથમાલા'માં પ્રગટ થયો છે. [अध्यात्म ] 21. માતૃકાપ્રસાદઃ રચના સમય સં. 1747. આ ગ્રંથ અધ્યાત્મ વિષયને छ. // अयमा “ॐ नमः सिद्धम् " मनाय. 52 विव२९५ ४यु छ भने ॐ शच्नु રહસ્ય સ્પષ્ટરૂપે બતાવ્યું છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથ ધર્મનગર (ધરમપુરી)માં બનાવ્યું એવું સ્વયં ગ્રંથકારે જ લખ્યું છે. 1. "एवं शकुनखेटानां स्थानाद विशतियन्त्रकम् / निश्चितं मेघविजयश्रिया बिभववृद्धिदम"॥२१॥ अहंपदेन विशयन्त्रव्यवस्था"प्राचीनानूचानैत्रिभागदानादिहैकशेषेऽपि / कृतगुणयन्त्रं रचितं खवाणहयन्त्रं द्वये शेषे // 2 // "तन्मार्गानुगतधियोपाध्यायपदस्थमेघविजयेन / विहरज्जिनयन्त्रमिह रफुटीकृतं विजयकरम् / / 3 / / " रेफस्थ व्यञ्जनत्वेनैकोनत्वे पञ्च वा स्थिताः। अहंपदा विंशयन् मेघादिविजयोदितम्"॥ 12 // पद्मावतीस्तवने कथितविंशतियन्त्रप्रतिष्ठा" वाचकर्मेघविजयैर्विशयन्त्रसुसूत्रितम् / श्रीवीर-पार्श्वयत्पद्मानुभावादस्तु सिद्धिदम्" // विजययन्त्राष्टमगत्या यवनमतविंशतियन्त्रप्रतिष्ठा“देव्या पद्मावत्या भगवत्या स्वप्नकथितयन्त्रस्य / संवादार्थ विवृतं वाचकमेघादिविजयेन" // 10 // .. " तपागच्छेशसूरीशविजयप्रभसेवकः / कृपादिविजयघीराणां शिष्योऽर्हच्छासनश्रिये"॥४९॥ -अनुभूतसिद्धविशादिकल्पसंग्रह / 2. “ओं नमः सिद्धमित्यादेवर्णाम्नायस्य वर्णनम् / चक्रे श्रीमेघविजयोपाध्यायो धर्मसाधनम् / / संवत्सरेऽश्ववाय॑श्वभूमिते (1747 ) पोष उज्ज्वले / श्रीधर्मनगरे ग्रन्थः पूर्णश्रियमशिश्रियत्" // -मातृकाप्रसाद, प्रान्तप्रशस्ति /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 21 ] * 22. બ્રહ્મબોધ : આ ગ્રંથ યદ્યપિ મ નથી પરંતુ સંભવતઃ તેમાં આધ્યાત્મિક વિયેનું વર્ણન હશે, એમ લાગે છે. ર૩. અહંદગીતા ? આ ગ્રંથના 36 અધ્યાયે છે અને તેમાં જૈન દર્શનનું વર્ણન સ્પષ્ટરૂપે કર્યું છે. આ ગ્રંથ “મહાવીર ગ્રંથમાલા”માં પ્રગટ થયું છે.' વળી તેમણે પંચતીર્થસ્તુતિ-સટીક” તેમ જ “ભક્તામરસ્તેત્ર” પર ટીકા રચી છે. આ સિવાય કવિએ અનેક ગુજરાતી કૃતિઓ–૧. જૈનધરમ દીપક, 2. જૈન શાસનદીપક, 2. આહારગવેષણા, 4. શ્રી વિજયદેવસૂરિ નિર્વાણરાસ, પ. કૃપાવિય નિર્વાણરાસ, 6. વિશ જિન સ્તવન, 7. પાર્શ્વનામસ્તોત્ર વગેરે રચેલાં મળી આવે છે. આ રીતે તેઓશ્રીના સમચકૃતિકલાપ ઉપર દષ્ટિપાત કરીએ તે તેઓ અશુત્રિષ્ટિથી શરૂ થયેલી વિદ્યાની ગંગોત્રી ધીરે ધીરે અનેક વિષયને વ્યાપી મહાનદનું સ્વરૂપ ધારણ સાહિત્યમાં કેટલા બધા કાવ્યગ્રંથનું નિર્માણ કર્યું છે. તે મંત્ર તંત્ર, સામુદ્રિક વગેરે નિમિત્તવિદ્યાની શાખામાં પણ ઘણું ખેડાણ કર્યું છે. અને સ્વયં એ માર્ગે ગતિ અને પ્રગતિ અને અંતે સિદ્ધિ પણ સાધી હશે એવું તેમના ચા પાવત્યા માવસ્યા સ્થાનથdચન્નચ - આવા કથનથી લાગે છે. પ્રબળ વિદ્યાપ્રીતિ વિના, સતત વિદ્યાની ઉપાસના વિના માઘ-નૈષધ જેવા દુધ કાવ્યની પાદપૂતિ શક્ય બને નહીં. આવી વિદ્યોપાસના આજે વિરલ બની છે. શક્તિસંપન્ન શ્રમણગણની દિશા બદલાઈ ગઈ છે. ત્યારે આવા ગ્રંથના પ્રકાશન દ્વારા થતું દિશાસૂચન જરૂર ઉપયોગી બનશે. - તીર્થંકર પરમાત્માના જન્મસ્થળ - દીક્ષાસ્થળ વગેરેને કેઠે પરિશિષ્ટમાં આપે છે. શાપુરુષના ચરિત્રમાં વોટિફિસ્ટા સ્થળને નામે લેખ વારંવાર આવે છે. ઘણીવાર આવા સ્થળ અંગે જિજ્ઞાસા રહે છે કે આ સ્થળ હવે અત્યારે ક્યાં અને ક્યા નામે ઓળખાય છે? એ સંદર્ભમાં પ્રાચીન ગ્રન્થ-વિવિધતીર્થમાં આવતું શોટિફિનું વર્ણન અને તેના આધારે વર્તમાનમાં થયેલું એ સ્થળનું સંશોધન દર્શાવતે હિન્દી લેખ - એ બન્ને પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે. | ઋણ સ્વીકાર 'આ ગ્રન્થના સંપાદન-સંશોધનમાં અનેક નાનામોટા હાથ રળિયામણા બન્યા છે. તેને નિર્દેશ કરે ઉચિત છે. 1. "इतोऽधिकं किचन मातृकाया व्याख्यानमादेशि मयापि तस्य / श्रीतत्त्वगीताहितसत्प्रतीताऽध्यायेषु सद्धयेयधियोत्तरेषु" // –मातृकाप्रसाद
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ રર ] * પૂના-ભાંડારકર ઈન્સ્ટિટ્યુટની મૂળ પ્રત સુલભ કરી આપનાર લા. દ. વિદ્યામંદિરના , વ્યવસ્થાપકેને. * ગ્રંથની કેપી સ્વરૂપે ઉતરાવેલી નેટબુક આપવા બદલ પૂજ્ય આ. ભ. શ્રી વિજય ચન્દ્રોદયસૂરિજી મહારાજ તથા પૂજ્ય આ. ભ. શ્રી વિજયઅશોકચન્દ્રસૂરિજી મહારાજને. * પૂનાની પ્રત ઉપરથી ઉતારેલી, વિદ્યાશાળા જ્ઞાનભંડારની હ. લિ. પ્રત લાંબા સમય ધીરવા બદલ પૂજ્ય આ. ભ. શ્રી વિજયભદ્રકરસૂરિજીને. * પૂજ્યપાદ શાંતમૂર્તિ આ. ભ. શ્રી વિજયદેવસૂરિજી મહારાજની કૃપાપૂર્ણ નિશ્રામાં, સંપાદનમાં પ્રસંગે પ્રસંગે દિવસમાં દશ વાર શંક્તિ સ્થળમાં, યાચિત માર્ગદર્શન તથા સક્રિય સહગ આપનાર વાત્સલ્યમૂર્તિ પૂજ્યપાદ ગુરુમહારાજ શ્રી વિહેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજને. * ગ્રંથના સંપાદનમાં પહેલા જ તબકકે 25 પાનાં થયાં ત્યારે સંપાદન માંડી વાળવાના વિચારને ઉત્સાહભરી હૂંફથી આશાને સંચાર કરીને પુનઃ આ કાર્યમાં સક્રિય બનાવનાર તથા પિતાના મહત્વના પ્રાચીન ગ્રંથોના સંશોધન કાર્યમાંથી કિંમતી સમય ફાળવીને આ ગ્રંથ માટે “કિંચિત્ વક્તવ્ય” લખી આપનાર સંશોધકવય મુનિગણ શણગાર શ્રી શ્રી શ્રી જંબૂવિજયજી મહારાજને. * અનેકવિધ લેખન-વાચન-સંપાદનકાર્યની જેમ આ કાર્યમાં પણ મુનિશ્રી રાજહંસવિજયજીને પણ સતત સહગ રહ્યો જ છે. * સામે બેસીને મૂળના પાઠોની શુદ્ધિની ચકાસણી કરવામાં, ગ્રંથના તમામ મુફે જોવામાં, યચિત વિચાર વિનિમય કરવામાં, સદાય તત્પર રહેતા પ્રે. પી. સી. શાહને ઋણ સ્વીકાર કરું છું. આવા સહયોગના સરવાળે આવાં કામ થતાં હોય છે. અને તેનું શ્રેય પણ બધાને ફાળે જતું હોય છે. શ્રી ડોસાભાઈ અભેચંદની પેઢી-ભાવનગરના કાર્યવાહક ભાઈઓએ પણ ઉદારતાપૂર્વક આ ઋતલાભ લીધે. તેઓને ધન્યવાદ. આ પ્રાચીન ગ્રન્થના પ્રકાશનમાં એક નિમિત્ત બનવાના આનંદની અનુભૂતિને વાળતાં વિરમું છું. - શ્રી મોહનવિજયજી જૈન પાઠશાળા, જી. પી. ઓ. સામે, જામનગર-૩૬૧ 001 પં. પ્રદ્યુમ્નવિજય ગણી આ સુદિ-૮, રવિવાર વિ. સં. 2048
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ < G 1-20 अनुक्रमणिका विषय પ્રકાશકીય નિવેદન કિંચિત્ વક્તવ્ય પૂ. મુનિરાજશ્રી જે—વિજયજી મહારાજ अनुमोदनीय : प्रयासः पू. विजयहेमचन्द्रसूरिः સંપાદકીય સંપાદક पर्व-१ * श्रीऋषभदेवचरितम् श्रीभरत-प्रथमचक्रिचरितम् पर्व-२ . श्रीअजितस्वामि-सगरद्वितीयचक्रिचरितम् पर्व-३ श्रीसम्भवचरितम् श्रीअभिनन्दनचरितम् श्रीसुमतिजिनचरितम् श्रीपद्मप्रभचरितम् श्रीसुपार्श्वनाथचरितम् श्रीचन्द्रप्रभस्वामिचरितम् श्रीपुष्पदन्त ( सृविधिनाथ )चरितम् श्रीशीतलनाथचरितम् पर्व-४ त्रिपृष्ठ-अश्वग्रीव-अचलाख्यप्रथम-वासुदेव प्रतिवासुदेवबलदेव___ चरितसहितं श्रीश्रेयांसजिनचरितम् द्विपृष्ठ-तारक-विजयाख्य द्वितीयवासुदेवप्रतिवासुदेवबलदेवचरितसहितं श्रीवासुपूज्यचरितम् स्वयंभू-मेरक-भद्राख्यतृतीयवासुदेवप्रतिवासुदेवबलदेवचरितसहितं श्रीविमलनाथचरितम् पुरुषोत्तम-मधु-सुप्रभाख्यचतुर्थवासुदेवप्रतिवासुदेवबलदेवचरितसहितं - श्रीअनंतनाथचरितम् श्रीधर्मनाथचरितम् ( अपूर्णम् ) 1-14 15-20 21-31 21-31 32-52 32-34 34-36 37-40 41-43 43-45 45-47 48-50 50-52 53-79 56-63 64-71 72-75 75-79 .
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [24] पृष्ठ पर्व-५ विषय पंचमवासुदेवप्रतिवासुदेवबलदेवतृतीय-चतुर्थचक्रवर्तिनां चरित्राणां मूलग्रन्थे अभावः / 79-107 तीर्थकरस्तथा पंचमचक्रिश्रीशान्तिनाथचरितम् पर्व-६ 108-133 तीर्थंकरस्तथा षष्ठचक्रिश्रीकुंथुनाथचरितम् 108-110 तीर्थंकरस्तथा सप्तमचक्रिश्रीअरनाथचरितम् 110-112 पुरुषपुण्डरीकबलिआनन्दाख्यषष्ठवासुदेवप्रतिवासुदेवबलदेवानां चरितम् 112-114 अष्टमचक्रिसुभूमचरितम् 114-117 दत्तप्रहलादनन्दनाख्यसप्तमवासुदेवप्रतिवासुदेवबलदेवानां चरितम् 117-118 श्रीमल्लिनाथचरितम् 119-124 श्रीमुनिसुव्रतजिनचरितम् 125-129 श्रीमहापद्मनवमचक्रिचरितम् . 129-133 पर्व-७ 133-220 लक्ष्मणरावणपद्माख्यअष्टमवासुदेवप्रतिवासुदेवबलदेवानां चरितम् (जैनरामायणम् ) 133-214 श्रीनमिनाथचरितम् 215-218 श्रीहरिषेण-दशमचक्रिचरितम् 218-219 श्रीजय-एकादशचक्रिचरितम् 219-220 पर्व-८ 220-256 कृष्णजरासंघरामाख्यनवमवासुदेवप्रतिवासुदेवबलदेवानां चरितसहितं श्रीनेमिनाथचरितम् 220-256 पर्व-९ 257-302 श्रीब्रह्मदत्त-द्वादशचक्रिचरितम् 257-269 श्रीपार्श्वनाथचरितम् 269-302 302-341 श्रीमहावीरचरितम् 302-341 परिशिष्ट-१ कोटिशिला विषय माहिती परिशिष्ट-२ તીર્થ કોવિષયક કોષ્ટક __ . 348 पर्व-१०
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ जही महोपाध्याय श्रीमन्मेघविजयविरचितं लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् / भरतचक्रवर्तीचरितप्रतिबद्धं ऋषभस्वामि चरितम् / महोपाध्यायश्री श्री 108 श्री मेघविजय गणि तत् शिष्य पण्डित श्री. श्रीमेरुविजयगणि गुरुभ्यो नमः / सरस्वत्यै नमः / श्री नाभेयजिनो जीयात् कल्याणश्रीनिकेतनम् / ___ यं वाकुसुधाजयादिक्षुरसः शिश्राय पारणे // 1 // श्रीशान्तिर्धान्तिभिद् भूया-जिनभक्तिभृतां [ सदा ] / ... .यन्नामध्यानसन्धानात् साध्ये विघ्नविघट्टना // 2 // मनः श्रीनेमिना भिन्नं नुन्नं तच्चरणार्चने / वश्यास्तस्य श्रियोऽवश्यं स भव्यः सेव्यते सुरैः // 3 // श्रीपार्वः शाश्वतो भास्वान् देयात् स कमलोदयम् / - यस्येह चरणाम्भोजसेवा सर्वार्थसिद्धिदा // 4 // श्रीवर्धमानो भूयान्मे सदा श्रीशिवसम्पदे / केवलज्ञानसम्पम्नः प्रसन्नः सार्वसेवके // 5 // विधेः प्रणिदधे सर्वान् अजितादीन् जिनेश्वरान् / / परमेष्ठिपदं प्राप्तान् व्याप्तान ज्ञानेन विष्टपे // 6 // हिता सन्निहिता मेऽस्तु जैनेन्द्रागमभारती / उत्पत्तिव्ययसद्धौव्य-पथा त्रिपथगा शुचिः // 7 // श्रीगौतमसुधर्मादीन नत्वा तत्त्वार्थसंविदे / वृषभादिजिनेशानां चरितं वच्मि किञ्चन // 8 // जम्बूद्वापे जगद्दीपे विदेहे पश्चिमाश्रिते / 'सुप्रतिष्ठितनाम्ना पूर्गुणौधैः सुप्रतिष्ठिता // 9 // 1. वृ. त्रि. क्षितिप्रतिष्ठितनगरम् / .
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीऋषभदेव'प्रियंकरस्तत्र राजा सार्थवाहो धनाऽभिधः / वसंतपुरमभ्येतुं स सार्थ समयोजयत् // 1: / / सूरयः श्रीधर्मघोषास्तोषात् पृष्ट्वा तमीश्वरम् / साथै प्रचलिताः प्रोक्तास्तेनाम्रफलदायिना // 11 // सचित्तग्रहणं जैनमुनीनां नोचितं मनाक् / अस्मद्भुक्तौ द्विचत्वारिंशद्दोषवर्जनं मतम् // 12 // मत्वा तदुक्त्या तान् शुद्धान योगीशान सार्थसङ्गतान् / आह्वाय चलितः सार्थोऽन्तराऽटव्यां स तस्थिवान् // 13 // वर्षोत्कर्षात् पङ्किला भूः किलाऽभूद्रथसंकरः / . पदमावं. सारथिभिः पथि चालितुमक्षमः [ मा ] // 14 // शंबलस्य बले क्षीणे लोकाः फलभुजोऽभवत् [न् ] / सूरयस्तु तदा शुद्धाहाराऽलम्भादुपोषिताः // 15 // सार्थेशेनाऽन्यदा दृष्ट्वा साधु[ न् ] मनसि चिन्तितम् / नेमे फलभुजस्तेनाऽमीषां नाहारसम्भवः // 16 // मयाऽऽहूताः सार्थमध्ये परं चिन्ता कृता न तत् / धिग् मां स्वाश्रितनिर्वाहाऽक्षममात्भरिं परम् // 17 // ध्यात्वेति वंदितुं प्राप्तस्तान् सूरीन् कोपवर्जितान् / दृष्ट्वा तुष्टो मुनीन् स्थाने नीत्वा खण्डघृतान्वितैः // 18 // पिष्टादिभिः प्रासुकान्नस्तांस्तदा प्रत्यलाभयत् / ___ तदा सम्यक्त्वलम्भोऽभूत् पूर्व साधुषु सङ्गमात् // 19 // (युग्मम् ) वसन्तपुरमागत्य कृत्वा कार्य क्रयादिकम् / धनः ससाधनः प्राप पुरं स्वं सुप्रतिष्ठितम् // 20 // वान्त्वा प्रान्ते स सम्यक्त्वं धृत्वा भद्रकभावनाम् / मृत्वाऽभूद् युगलीमर्त्यस्ततः सौधर्मभान सुरः // 21 // ततश्च्युत्वा विदेहेऽभून्मागधः पश्चिमाश्रिते / विजये मंगलावत्यां चन्द्रकान्तो नृपाङ्गजः // 22 // 1. बृ. त्रि. प्रसन्नचन्द्रः। 2. गन्धिलावत्याम् (बृ. त्रि.) 3. राज्ञः शतबलाख्यस्य (बृ. त्रि.)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् महाबलो भोगरत्तो विषयालीढमानसः / परस्त्रीलम्पटः किञ्चिद् धर्म स्पृशति न क्वचित् // 23 // ततः प्रबोधाय मन्त्रीशः स्वयंबुद्धो विशुद्धधीः / सिद्धान्तसिद्धामपठद् गाथामेकां विवेकवान् // 24 // सव्वं विलवियं गीयं सव्वं नटुं विडम्बणा / ... सव्वे आभरणा भारा सव्वे कामा दुहावहा // 25 // ( उत्त. अ. 16 गा. 13) ततः श्रुत्वाऽभाणि भूपेन किमस्मिन् रागसंगमे / अप्राप्तावसरं वक्षि मन्त्री प्राहोचितं प्रभो // 26 // चारणौ द्वौ मुनी अत्राऽऽयातौ पृष्टौ च तौ मया / मम स्वामिनृपस्याऽऽयुः कियदस्तीति साम्प्रतम् // 27 // ताभ्यामुक्तं मासमेकं ततस्त्वत्प्रतिबुद्धये / राज्ञाऽभाणि कृतं युक्तं मन्त्रिणः समयानुगाः॥२८॥ राज्ञि किंकार्यतामूढे मंत्र्यूचे किं विषीदसि / एकस्मिन्नपि चारित्रं दिने पालितमुत्तमम् // 29 // स्वर्ग मोक्षं च जीवाय दत्ते तत् शोचनं वृथा / इति तद्वचसाऽथिभ्यो दानं दत्त्वा महोत्सवात् // 30 // अष्टाहिकामहं चैत्ये कारयित्वाऽऽशु भक्तितः / सप्तक्षेत्राणि संपोष्य प्रववाज स भूपतिः // 31 // (युग्मम् ) अन्तेऽनशनमाधाय द्वितीयेऽथाऽभवन्नृपः / ईशाने दिवि तस्यैव विमाने श्रीप्रभाभिधे // 32 // ललिताङ्गः सुरस्त्विन्द्रसमानः पञ्चमे भवे / तस्य स्वयंप्रभा देवी प्राणेभ्योऽप्यतिवल्लभा // 33 // सुखाऽऽसक्तस्तया साधं गमयामास देवता / एकदा तां मृतां मत्वा स शुशोच रुरोद च // 34 // सद्यः स्वयंबुद्धमन्त्रिजीवस्तत्राऽऽगमत्तदा / अवधिज्ञानतः पूर्वप्रीत्या तं चोचिवानिति // 35 // हे नाथ देव्यास्ते जीवो मया ज्ञातो मिलिष्यति / तथाविधि विधास्येऽहं तन्निवारय शोचन [ म् ] // 36 // मृत्वेयं धातकीखण्डे प्राग्विदेहे च नागिलः / नन्दीग्रामे दरिद्री सा देवी तत्तनयाऽभवत् // 37 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [श्रीऋषभदेव-. तस्य षट् पुत्रिकाः पूर्व सप्तम्येषाऽप्यजायत / तदुःखदग्धो नंष्ट्वैव पिता देशान्तरं ययौ // 38 // मात्रा संवद्धिता नामाऽप्यस्या. जातं न किञ्चन / निर्नामिकेति [ ना ] मेयं परकर्माण्यचीकरत् // 39 // एकदा धनिनां गेहे शिशून मोदकधारिणः / दृष्ट्वा साऽप्यर्थयामास मोदकं मातुरन्तिके // 40 // तयोचे ते पिता देशान्तरे गतोऽस्ति साम्प्रतम् / आनेष्यति तदा तुभ्यं दास्यामि गुरुमोदकम् // 41 // साम्प्रतं याहि शैलान्तः काष्ठान्यानय सा ततः / गता शैले केवलिन युगंधरमुनि नता // 42 // केवलज्ञानिनस्तत्र महिमानं सुरोत्तमैः / क्रियमाणं च तं द्रष्टुं गता साऽपृच्छदञ्जसा // 43 // ममावस्था किमीक्षा मुनिराख्यदधर्मतः / तदुक्त्या सापि सम्यक्त्वं जग्राहोपाश्रये स्थिता // 44 // तपः करोति सा बाढं धर्मिणीति प्रतिष्ठितः [ ता] / ललिताङ्गसुरस्तस्मै मोहनं स्वमदर्शयत् // 45 // तथा कु [ क ]तेऽथ देवेन ललिताङ्गेन धर्मिणी / कृत्वा निदानं तपसा देव्यभूत् सा स्वयंप्रभा // 46 // तया समं यथायुष्कं भुक्त्वा भोगान् ततश्च्युतः / जम्बूद्वीपे प्राग्विदेहे विजयः पुष्कलावती // 47 // ततः पुर्या पुण्डरीकिण्यां स्वर्णजंघनृपात्मजः / / स्वणजघनृपात्मजः / वज्रजंघोऽभवत् साऽपि स्वयंप्रभा दिवश्च्युता // 48 // पुत्री जज्ञे वाज्रसेनी सखीभिः संयुताऽन्यदा [ तदा] / ___ गवाक्षे संस्थिताऽपश्यन् मुनि केवलशालिनम् // 49 // देवागमनमालोक्य जातिस्मरणमागता / प्राग्भवेशविवाहाय पढेंमेकं व्यलीलिखत् // 50 // धात्री गता करे लात्वा तं पटं राजसंगमे / लोहार्गलात् समायातो वज्रजङ्घो ददर्श तम् // 51 // तत् पट्टलिखितं वृत्तं पश्यन् जातिस्मृति भजन् / तुष्टं प्राग्भवभामिन्याः [स्मृत्वा सोऽपि कथां वराम् ] // 5 //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [निजपुत्र्यां हि तद् ] रागबन्धे ज्ञातेऽथ चक्रिणा / [भूरिद्रव्यव्ययं कृत्वा ] विवाहः कारितस्तयोः // 53 // प्रत्यावृत्त्यागते वज्रजंघे राज्ये निवेशिते / स्वर्णजंधोऽप्यधादीक्षां शैक्षं जग्राह सद्गुरोः // 54 // राज्यसुखं तया सार्द्ध भुजानस्य कियानपि / कालोऽगाद् भुक्तभोगाढयं रात्रौ चैवमचिन्तयत् // 55 // प्रातय॑स्य सुते राज्यं [ ग्रहीष्ये व्रतमुत्तमम् ] | विषधूमप्रयोगेण पुत्रेणासौ तदा हतः // 56 // स्त्रिया सह ततो [ मृत्वोत्तरकुरौ] च युग्मिनौ / त्रिपल्लयायुस्त्रिगव्यूतौ [समौ ] देहौ बभूवतुः // 57 // मृत्वा सौधर्मकल्पे ताववतीौँ भवेऽष्टमे / ततश्च्युत्वा विदेहान्तर्जम्बूद्वीपेऽवतेरतुः // 58 // क्षितिप्रतिष्ठितपुरे सुविधेभिषजः सुतः / आनन्दनामा भगवज्जीवोऽभून्नवमे भवे // 59 // तत्रैव जीवः, श्रीमत्या ईश्वरश्रेष्ठिनः सुतः / केशवाभिधया जज्ञे छित्त्वा स्त्रीवेदकर्म सः // 6 // चत्वारस्तद्दिने चाऽपि पुत्रास्तत्रैव जज्ञिरे / राज्ञः प्रसन्नचन्द्रस्य सुतो महीधराभिधः // 61 // सुनासीरस्य पुत्रोऽभूत् सुबुद्धिर्मन्त्रिणः पुनः / गुणाकरो धनश्रेष्ठिपुत्रः सार्थपतेरपि // 62 // सागरस्य पूर्णभद्रः षट्जीवा मित्रतां गताः / रमन्ते भुञ्जते सत्रा तिष्ठन्ति च सुशेरते // 63 // [गुणाकरस्तत्र दैवात् ] कुष्ठिकृमिविमिश्रितः। साधुरगाद् राजपुत्रः प्राहानन्दं सुहृच्छृणु // 64 // एवं कुरु मुनिसुखं तेनोक्तं नौषधद्वयम् / गृहेऽस्ति येन गौशीर्षचन्दनं रत्नकम्बलम् // 65 // लक्षपाकं तु तैलं मे ततः सम्भूय ते गताः / वृद्धस्य वणिजो हट्टे प्राहुर्द्रव्यं गृहाण भोः // 66 // देहि वस्तुद्वयं येन नीरोगं कुर्महे मुनिम् / पृष्टास्ते वणिजा दत्त्वा चन्दनं रत्नकम्बलम् // 67 // मुनिप्रयोजनं मत्वा नाऽग्रहोद् वस्तुनोर्धनम् / धर्मार्थकृत् स्वयं दीक्षां लात्वा मोक्षं वणिग् ययौ // 68 // तैलाभ्यंगे मुनेरङ्गे क्रियमाणे विचेतनः / मुनिस्तत्कृमयः सर्वे निर्गता आकुला बहिः // 69 // आच्छाध वैधः स मुनि रत्नकम्बलवेष्टनात् / कृमयः कम्बले लग्नाः क्षिप्तास्ते गोकलेवरे // 7 // गोशीर्षचन्दनं लिप्तस्थापिते विजने मुनौ / एकाभ्यङ्गे तत्कृमयो गता मांसतटे स्थिताः // 71 // द्वितीयेऽपि तृतीये चाभ्यङ्गे सर्वे विनिर्गताः। संरोहिण्या तव्रणा [नां] साधोः समाधिमादधुः // 72 //
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीऋषभदेव भवे च दशमे जीवा मृत्वा षडपि तेऽभवन् / अच्युते देवलोकेऽतश्च्युताः पुनरवातरन् // 73 // जम्बूद्वीपे विदेहान्तर्विजयः पुष्कलावती / पुर्या च पुण्डरीकिण्यां रम्यायां विजयश्रिया // 74 // तस्यां पुर्या वज्रसेनस्तीर्थकृद् भूमिपालकः / धारणी नाम तद्राझी बभूवुः पञ्च तत्सुताः // 75 // तत्राऽऽनन्दवैद्यजीवो वज्रनाभः सचक्रभृत् / महीधरो बाहुनामा सुबाहुस्तु सुबुद्धिकः // 76 // . महापीठः पूर्णभद्रः पीठोऽभवद्गुणाकरः / षष्ठः केशवजीवोऽस्ति सुजसा [ सुयशा | नाम सारथिः // 77 // वज्रसेनो हि भगवान् सांवत्सरिकदानकृत् / दीक्षां लात्वा विजहारापावयन् पृथिवीतलम् // 78 // वज्रनाभस्तु भ्रातृभ्यः प्रत्येक विषयान् ददौ / सारथिं सुयशः संज्ञं कृत्वा राज्यमपालयत् 79 // एकदाऽऽयुधशालायां चक्ररत्नमजायत / तदेव श्रीवज्रसेनसू नुरु पत्रकेवलः // 80 // .. भगवत्केवलज्ञानमहिमानं विधाय सः / चक्रानुगतमार्गेणाऽसाधयत् विजयावनीम् // 81 // प्रावर्तत पुरे तस्य महो द्वादशवार्षिकः / चक्रित्वं बहुकालं स धृत्वा दीक्षामुपात्तवान् // 82 // चतुर्भिातृभिः सार्धं [पालयन् वरसंयमम् ] / वज्रनाभो द्वादशाङ्गी बिभ्राणोऽबोधयजनान् // 83 // अन्येऽप्येकादशाङ्गानि पेठुश्चरणचारिणः / तेषु बाहुः पञ्चशतमुनीनां भक्तपानदः // 84 // गुरुप्रीत्या श्राद्धगृहादानीय समभोजयत् / चक्रीलक्ष्मीभोगकर्म बद्धवान् भक्तिसाधनात्।।८५॥ सुबाहुबद्धकच्छः सन् पञ्चशत्या तपस्विनाम् / विश्रामणां वितनुते बद्धं बाहुबलं धनम् // 86 // स्वाध्यायं कुरुतः पीठमहापीठौ रहःस्थितौ / बाहु सुबाहु चाचार्याः प्रशसंसुर्मुहुर्मुहुः // 87 // श्रृण्वानौ तौ तत्प्रशंसां निन्दन्तौ गुरुमुत्तमम् / मायया स्त्रीकर्मबन्धं चक्राते परजन्मनि // 88 // विंशतिस्थानकतपः कृत्वा चक्रभृता पुनः / तीर्थकृत् कर्म भक्त्यैव निर्मितं मायया विना ||89 // श्रेयांसो भविता सोऽयं सारथिश्चक्रवर्तिनः। मृत्वा सर्वेऽपि सर्वार्थसिद्धिं जग्मुरनुत्तराम् // 90 // बाह्वादीनां च पूर्वाणां षट् लक्षाः समतिक्रमे / सर्वार्थसिद्धिगमनं समभूत् वज्रनाभवत् // 91 // सर्वार्थसिद्धौ न स्थित्याऽऽयुषो गौरवलाघवे / समोत्पादच्यवनतो नार्षभिर्भरतोऽभवत् // 12 // अयमावश्यकचूर्णी विमर्शः प्राक्तनैः कृतः / ततश्च्युत्वा वज्रनाभो ज्ञानत्रयसमन्वितः // 13 // श्रीनाभिनामा कुलकृत् मरुदेवी तु तत्प्रिया / तस्याः कुक्षिक्षीरसिन्धौ समुत्पेदे सुधांशुवत् // 94 // युग्मम् //
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [. तृतीयारकपर्यन्ते पल्योपमाष्टमांशके / शेषे कुलकरा आसन् गङ्गासिन्ध्वोस्तदन्तरे // 95 // विदेहे पश्चिमे मेरोर्वणिजौ वसतः क्वचित् / ___एकः सागरचन्द्राख्यः प्रकृत्या सरलः सुखी // 96 // अनङ्गनामा द्वितीयः प्रकृत्या वक्रदुर्मतिः / तयोमिथः प्रीतिरभूदाकृत्यादिगुणाश्रयात् // 97 // सागरेण वने काचित् कुमारी पथि रक्षिता / मार्यमाणा तस्करैः साऽलङ्कारग्रहणाशया // 98 // तयाऽपि सोऽनुरागेण पित्रादेशाद् विवाहितः / अनङ्गेन कदाप्येषा प्रार्थिता रहसि स्थिता // 99 // तया निर्भत्सितः सत्या स पृष्टः सागरेन्दुना / विमनास्त्वं कुतो भ्रातस्तेनोक्तं प्रार्थनात् स्त्रियाः // 10 // सागरस्तु तदाऽऽकर्ण्य स्त्रियां मित्रे तथा वात् / पूर्ववत् प्रीतिमाधत्त क्रमात् तेऽथ मृतास्त्रयः // 101 // 'स्त्रीपुंसौ युग्मितां प्राप्तौ मायावी हस्तितां गतः / ... जातिस्मृतिमगाद्धस्ती दृष्ट्वा युगलिनं च तम् // 102 // स्वस्कन्धे तं समारोप्य चचाल स मतङ्गजः / तेनायं ख्यातिमापनो नाम्ना विमलवाहनः // 103 // कालानुभावात् कल्पद्रुस्वभावपरिवर्तनम् / पूर्व ते पृथिवीकाया स्युर्वनस्पतयस्ततः // 10 // ऋषिदत्ताचरित्रादौ कल्पद्रबीजवापनम् / प्रोक्तं तद् घटते चैवं पूर्वाम्नायादिदं मतम् // 105 // ततो विशेषात् तद्धानौ पूर्वः कुलकरो द्रुमात् / विभज्य दत्तवान् दण्डं हकारश्चापराधिनि॥१०६॥ भार्या कुलकृतश्चन्द्रयशा देहोच्चता पुनः / धनुर्नवशती वर्णः सौवर्णः स्त्रीप्रियङ्गुवत् // 107 // चक्षुष्मतश्चन्द्रकान्ता धनुरष्टशती तनुः / प्रियङ्गवर्णः प्रथमं भवेत् संहननं पुनः॥१०८॥ यशस्विनः सरूपाया धनुःसप्तशती तनुः / प्रियङ्गवर्णः पतिवत् स्त्रीणां संहननं मतम् // 109 // अमिचन्द्रप्रतिरूपे] धनुषां सार्धषट्शती / श्वेतवर्णश्च संस्थानं सार्थेशं प्रथमं मतम् // 110 // प्रसेनजिद्वधूचक्षुष्कान्ताङ्गे चापषट्शती / श्यामवर्णो मरुदेवः षष्ठो कुलकरोऽभवत् // 111 // श्रीप्रसेनप्रिया सार्द्धधनुःपञ्चशती तनुः / / . स्वर्णवर्णः पुनर्नामिः कुलकृत् प्रथम [ सप्तम] स्ततः // 112 //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् / श्री ऋषभदेवमरुदेवी [ च तत्पत्नी ] नारीदेहः सुवर्णभाः / सपाद्धनुःपञ्चशती देहमानमिहेरितम् // 113 // प्रथमस्य द्वितीयस्य दण्डनीतिहकारवाक् / तृतीयतूर्यसमये हः स्वल्पे बहुले च मः // 114 // पश्चमस्याऽपि षष्ठस्य समये हमधिक्त्रयः / दण्डाः स्वल्पेतरोत्कृष्टाऽपराधेषु च सप्तमे // 115 // सर्वेषात्मद्यसंस्थानं संहननं मुनीरितम् / स्त्रियः सर्वा रक्त[धवाः] प्रियङ्गुद्युतयः समाः // 116 / / अथाषाढासिते पक्षे चतुर्थ्यामवतारतः / प्रभोजनन्यपश्यत् सा स्वमान् चतुर्दश क्रमात् / / 117 // गजर्षभौ सिंहलक्ष्म्यभिषेकौ सक् शशी रविः / __ध्वजः कुम्भ: सरः सिन्धुर्विमानं मणयः शुचिः // 118 // तत्रापि पूर्व वृषभदर्शनं तस्य लाञ्छनात् / भरते धर्मवीजस्य चपनादभितोऽन्वयात् // 119 // गत्वा राज्ञः समीपे साऽपृच्छत् तेषां फलोदयम् / राजाऽप्याख्यदतो देवि पुत्रस्तव भविष्यति // 120 // ग्रीष्मतोंः प्रथमे मासे पक्षेऽप्याद्येऽष्टमी तिथौ / प्रथमस्य प्रभोजन्मार्द्धरात्रि परतोऽभवत् // 121 / / ऋषभ१ प्रथमो राजार प्रथमो [ निष्परिग्रहः ]3 / __ प्रथमस्तीर्थकृत्४ पूर्वः केवली५ नाम पञ्चधा // 122 // सुरसञ्चारितागुष्ठामृतपायी स शैशवे / ततः परं देवकुरोः फलानि बुभुजे प्रभुः // 123 // दीक्षावधिविधिरयं दक्षः शक्रो जिनान्वयम् / चिकीर्षुरिक्षुमादाय पुरस्तादर्हतः स्थितः // 124 // पितुरङ्कस्थितः स्वामी करे प्रासारयत्तदा / तद् विमृश्य हरिश्चक्रे वंशमिक्ष्वाकुसंज्ञया // 125 // ततो बहु काश्यपस्येक्षुरसस्याधिपानतः / गोत्रं काश्यपमित्यासीत् काश्यप्यां मुख्यसम्भवात् // 126 // . इतश्च कश्चिद् युगली मुक्त्वा युग्मं तरोरधः / रिरंसुर्यद् बहिर्गृहं ययौ वायुस्तदा गतः // 127 // . फलपातात्तरोः पुत्रो मृतः कालानुभावतः / बालिका वद्धिता ताभ्यां पितृभ्यां स्वर्गतौ गतौ॥१२८॥ तां दिव्यरूपां तारुण्ये भ्रमन्तीं वीक्ष्य युग्मिनः / . राज्ञे निवेदयामासू रक्षिता नाभिनाऽपि सा // 129 // नाम्ना सुनंदा ऋषभपत्नीयं हि भविष्यति / शक्रः पुनर्विवाहार्थमहीनं कृतवान् महम् / / 130 // वरकार्य सुराश्चक्रुर्वधूकार्य सुराङ्गनाः। जाते विवाहे सुनन्दा सुमङ्गला विरेजतुः / / 131 // ताभ्यां विषयसौख्यानि भुञ्जानस्य प्रभोरभूत् / सुमङ्गलायां प्रागबाहुर्भरतः प्रथमः सुतः।१३२।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [9 युगलापत्यभावेन ब्राह्मया सह च चाभवत् / अन्यान्येकोनपञ्चाशत् सुषुवे युगलान्यसौ // 133 // सुनन्दा बाहुबलिनं सुबाहोर्जीवमुत्तमम् / अजीजनन्महापीठजीवं सा सुन्दरी पुनः॥१३४॥ मिथः कलिं विदधानाः वृषभं प्रभुमाश्रिताः। युग्मिनः प्राहुर्भपालं समादिशतु नीतये // 135 // [ याचध्वं भूपति नाभिं स वो दास्यति भूपतिम् ] / नाभिराजोऽप्यवोचद् वो राजाऽस्तु ऋषभस्त्विति // 136 // ततः शक्रोऽप्यवधिनाऽवसरज्ञः समेत्य सः। राज्याभिषेकं विदधे विभूष्याऽऽभरणांशुकैः // 137 // सिंहासने चोपविष्टे प्रभौ युगलिनो नराः / जलार्थ [ हि गताः ] पूर्व सरसस्तेऽप्युपागताः // 138 // सालकारं प्रभुं दृष्ट्वा पादयोचिंक्षिपुर्जलम् / तद्वीक्ष्य विनयाधीनं हरिर्धनदमूनिवान् // 139 // विनीता नगरी नव्यां विधेहि स्वर्णगेहिनीम् / ' दीर्घा द्वादशयोजन्यां नवयोजनविस्तृताम् // 14 // तन्निर्माणे प्रभुश्चक्रे हयहस्त्यादिसङ्ग्रहम् / उग्रा भोगाश्च राजन्याः क्षत्रियाः स्थापिताः पुरम् // 141 // चतुष्पयाँस्तथा चक्रे रत्नस्वर्णादिपूरितान् / संख्ययाऽशीतिनाम्नाऽत्र चतुरन्विततया तया // 142 // विशति पूर्वलक्षाणां कुमारत्वे व्यतीत्य सः। त्रिषष्टिलक्षपूर्वाणां साम्राज्यमदधात् विभुः // 143 // द्वासमतिकलाः पुंसां लेखनाध्ययनात्मिकाः / चतुःषष्टिकलाः स्त्रीणां भगवान् समुपादिशत् // 144 // . अष्टादश लिपेर्भेदाः हंसलिप्यादिकाः समे / ब्राह्मयापसव्यहस्तेन दर्शिता गणितं ततः // 145 // सुंदर्या वामहस्तेन दर्शितं विधिसंयुतम् / शिल्पं पञ्चविधं कुम्भ, लोह, चित्रकरास्तथा // 146 // ततः कर्मशतं सिद्धं महतश्चोपदेशतः / आचार्यस्योपदेशेन विना जातं न कर्म तत् // 147 // त्रि. 2
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीऋषभदेव शिल्पमप्युपदिष्टं च ततः पुत्रशतं विभुः / राज्येऽभिषेचयामास भरतं स्वपदेऽधिपम् // 148 // राज्यं तक्षशिलापुर्याः श्रीबाहुबंलिने ददौ / देशानंगकलिङ्गादीन शेषपुत्रानदात् स्वयम् / / 149 // कुमारत्वे प्रभोः कल्पवृक्षास्तत् कल्पवृक्षताम् / लोकाऽभीष्टार्थदानेन ध्यायन्तोऽदृश्यतां ययुः // 150 // कल्पवृक्षश्रियं देवे साधिकां वीक्ष्य युग्मिनः / अप्राक्षुर्नाथ नो वृत्तेरुपायं कथयाधुना // 151 // केऽपीक्षुभोजिनः केचित् कन्द, मूल, फलाशिनः / पत्र, पुष्पाऽपक्कधान्याजीर्णादग्रे स्थिताः विभोः // 152 // घृष्ट्वाऽन्नं हस्तयोर्भुङ्ग्ध्वं निस्तुषीकृत्य तन्दुलान् / जलेनाीकृत्य किञ्चिदित्युपादिशदीश्वरः // 153 // कालान्तरे मिथो वंशघर्षणाद् वह्निमुत्थितम् / अज्ञा रत्नमिवापूर्व गृह्णाना ज्वलिताः करे // 154 // :: तस्याऽपराधं देवाय ज्ञापितुं समुपस्थिताः / ततो भगवताऽज्ञायि वहिर्जज्ञेऽत्र भासुरः // 155 // स्वयं हस्तिनमारुह्य मृदमानाय्य तत्करात् / / कुम्भं विधायाऽप्रतीपाग्नौ पक्त्वा भुञ्जन्तां जनाः // 156 // कृत्वा लोकोपकाराय व्यवहारविधि प्रभुः / पूर्वत्रिषष्टिलक्षांते प्रात्राजीत् प्रथमो जिनः // 157 // दानं सांवत्सरं यावद् दत्त्वा चैत्रासिताष्टमे / दिने सुदर्शनां दिव्यां शिबिकामधिरूढवान् // 158 // दिनस्य पश्चिमे भागे कृते शक्रमहोत्सवे / सिद्धार्थोद्यानकंकेल्लिवृक्षाऽधस्त्यक्तवैभवः // 159 // एकां शक्रोपरोधने जटां ग्रीवाविभूषणाम् / रक्षित्वा कृतवान् लोचं चतुर्मुष्टिकमीशिता // 160 // चतुः सहस्रोग्रभोगराजन्यक्षत्रियैनरैः। समं समङ्गलध्वानं सामायिकमुपेयिवान् // 161 // लोको दानमजानानो भगवानपि मौनवाक् / ___ स्थातुं न शक्यते भुक्तिं विनापि च परस्परम् // 162 // विमृश्यापृच्छय कच्छं च महाकच्छं महत्तरम् / पुनगृहाश्रयोऽयुक्तः शिष्याः सर्वे वनं श्रिताः // 163 // युग्मम् /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] ... लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् / / [ 11 माया। गङ्गातटे जटावन्तः शटितत्रुटितारसम् / पत्रं फलं वा यत् शुष्कं तदाहारं वितेनिरे // 164 // नमिर्विनमिनामा च भरतस्यावहेलनाम् / कृत्वा पित्रोस्तदादेशात् सिषेवाते जिनेश्वरम् // 165 // समीकृत्य भुवं सिक्त्वा जलेन कुसुमै ताम् / त्रिसन्ध्यं प्रणतौ राज्यभागं दत्तेति चोचतुः // 166 // कालेन कियता तत्राऽऽगतो धरणनागराट् / भगवद्भक्तिसंतुष्टो ददौ विद्याधरश्रियम् // 167 // गौर्यादयोऽष्टचत्वारिंशत् सहस्रमितास्तदा / ददौ विद्या यातमितो वैताढये स्थितिकारिणौ // 168 // याभ्यामष्टविकायेषु पश्चाशनगराणि च / रथनुपूरचक्राख्यमुख्यानि परिरेजिरे // 169 // उदीच्यां षष्टि नगराण्यासन् गगनवल्लभम् / तेषु मुख्य पण्डकादिवंशालयनिकाययुक् // 17 // याम्यां नमिश्चोत्तरस्यां विनमी राज्यशालिनौ / मुखेन खेचराधीशौ वैताढ्याद्रौ समूषतुः // 171 // भगवान् विहरन् लोके भूषणायेनिमन्त्र्यते / स्वर्णमौक्तिकमाणिक्येनाऽऽदत्त किश्चनाऽप्ययम् // 172 // कुरुक्षेत्रागमं शम्भोः राज्ञा सोभप्रभेण च / श्रेयांसेन मन्त्रिणाऽपि दृष्टाः स्वप्ना अनुक्रमात् // 173 // महात्मा रिपुभिः सार्द्ध युध्यमानो जयं दधौ / श्रेयांससन्निधेर्मेरुः श्यामो धौतोऽमृतेन सः // 174 // सूर्यविम्बात् पतद्रोचिःसहस्रं श्रेयसा धृतम् / त्रिभिः सभायां सम्भूय लाभः श्रेयसि निश्चितः // 175 // श्रेयांसः स्वगवाक्षस्थः स्वामिनं वीक्ष्य चाऽस्मरत् / प्राग्भवं च्यवतो जातः सारथिश्चक्रिणोऽस्य वै // 176 // दीक्षाऽप्यात्ताऽमुना साकं वज्रसेनाऽर्हताऽप्यहम् / निर्दिष्टो वज्रनाभस्तु भावी भरतस्तीर्थकृत् // 177 // मत्वैवं सहसोत्थायेक्षुरसं प्राभृतीकृतम् / ... गृहाण भिक्षां ते योग्यामित्युक्त्वाऽकारयद्भुजिम् // 178 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीऋषभदेव 9 // . . तेनैव वार्षिकतपःपारणाऽभूजिनेशितुः / __ पञ्च दिव्यानि चाऽभूवंस्तथा लोकोऽपि दत्तवान् // 179 // यत्राभूत्पारणा तत्र रत्नपीठं व्यधुर्जनाः। भुञ्जते पूजयित्वैतत् पदादिकरमण्डलम् // 180 // स्वामिनो बहलीदेशे गमने रजनीमुखे / ज्ञात्वाऽपि बाहुबलिनाऽचिन्ति कार्यों महान् महः // 181 // प्रातर्महद्धर्या वंदिष्येऽयोध्यायां भरतेशवत् / विजहाराऽन्यत्र देवो राजा बाढं शुशोच तत् // 182 // ततस्तक्षशिलापुर्या यत्राऽस्थाद् भगवान् सिते / एकादश्यांतु पूर्वाह्य केवलज्ञानमाप्तवान् // 183 // भरतस्याऽऽयुधगृहेऽप्युत्पन्नं दिव्यशक्तिकम् / चक्ररत्नं तदा मुक्त्वा कार्य पूर्व हि धार्मिकम् // 184 // मरुदेवीं सहादाय हस्तिस्कन्धाधिरोहिताम् / मातस्त्वत्तनयस्यद्धि दर्शये ह्यधुनाऽखिलाम् // 185 // प्रत्यासन्नेऽथ समवसरणे देवतागमम् / नेत्रप्रकाशात् पश्यन्ती शण्वती देशनागिरम् // 186 // मरुदेवी भगवती मोहहानि समीयुषी / अवाप्य केवलज्ञानं तदैव शिवमाप च // 187 // आये समवसरणे जातो गणभृताऽऽदिमः / नाम्ना ऋषभसेनस्तत् श्रुत्वा धर्मोपदेशनाम् // 188 // ब्राह्मी साध्वी बभूवाऽत्र भरतः श्रावकः पुनः / सुन्दरी श्राविकां दीक्षां जिघृक्षुश्चक्रिवारिता // 189 // मरीचिप्रमुखा अन्ये कुमाराः प्रावजस्तदा / तापसास्तेऽपि भगवच्चरणं शिश्रियुः समे // 190 // भगवन्तं नमस्कृत्य कृत्यविच्चक्रपूजनम् / पूर्जनेन समं चक्रे भूपालस्याऽध्वनाऽनुगः // 191 // भरतो भरतं जित्वाऽऽकारयत् खानुजानपि / __ लोभक्षोभं विमुच्याऽमी दीक्षां जगृहुराहतीम् / / 192 // बली बाहुबली राजाऽमानयनास्य शासनम् / ___ ग्, वाक्, बाहु,मुष्टि, दण्डैर्भरतो नाऽऽप तज्जयम् // 193 // चक्रं मुक्तं न तद् गोत्रे प्रभवेदिति तत्पदे / युद्धेऽजितेऽपि भरते स्नेहान्मुष्टिं मुमोच न // 194 //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 1 तेनैव मुष्टिना लोचं चकाराऽऽलोचनापटुः / ___ मुक्ताभिमानं प्रचलन प्राप केवलमुज्ज्वलम् // 195 // अथ श्रीऋषभादीनां जिनानां गणभृन्मुखाः। विभूतियंत्र रचनावचनादेव बोध्यताम् // 196 // एकदा स प्रवासार्षीत् प्रभुरष्टापदाचले / शकटानां पञ्चशतीं निन्ये चक्री स्वभक्तितः // 197 // तदाहारप्रभुक्त्यर्थ मुनयोऽत्र निमन्त्रिताः।। ___ माऽऽधाकर्माशनं भुक्तमित्यवारि जिनेन तत् // 198 / / राजपिण्डोऽभ्याहृतं चैतद् दोषत्रयं स्फुटम् / ततश्चक्री प्राह-कस्मै देयमेतज्जिनो जगौ // 199 // त्वत्तो गुणाधिका ये स्युः श्रावका ब्रह्मचारिणः।। तान् भोजय त्वं जयेति वाचस्तदाऽभवन् प्रभो // 20 // जितो भवान् वर्द्धते भीस्तस्मान् मा हन कञ्चन। . - ख्यातिप्राप्ता माहनास्ते बहवस्तादृशा यदा // 201 // तत्परीक्षाकृते देवगुरुधर्मत्रयीस्थितेः / रेखात्रयं च काकिण्या विदधे भरतः स्वयम् // 202 // इन्द्रेण यतीनां क्षेत्रमादिष्टं भरतावनौ / तथैव चक्रिणाऽज्ञायि विहारोऽप्यार्यखण्डके // 203 // कदाचिच्चक्रिणा शक्रः पृष्टः स्वरूपदर्शने / कनिष्ठाङ्गुलिरिन्द्रेण दर्शिता तेजसा पटुः // 204 // तां द्रष्टुमक्षमश्चक्री सोत्सव' समपूजयत् / प्रतिवर्ष ततो लोकेऽभव दिन्द्रमहोत्सवः // 205 // विहृत्य भरते स्वामी निर्वाणसमयं विदन् / प्रापाऽष्टापदशैलेन्द्र तीर्थ कर्तुं स तीर्थकृत् // 206 // चतुर्दशभक्तरूपाऽनशनेन ययौ शिवम् / तीर्थरक्षोऽस्य यक्षोऽभूद् गोमुखो दक्षिणद्वये // 207 // वराक्षमाले बिभ्राणो वामे बीजं च पाशकम् / हेमव) गजारूढोऽप्रतिचक्रात्र यक्षिणी // 208 // गौराङ्गी गरुडयानो वक्रं पाशं वरं शरम् / दक्षिणे च धनुश्वक्रवज्राङ्कुशधराऽपरे // 209 / / / माघाऽसितत्रयोदश्यां शैलेश्याश्चास्य धारणे / अष्टोत्तरं शतं सिद्धिर्महाश्चर्य तदाजनि // 210 // ऋषभो भगवांस्तस्य पुत्रा भरतवर्जिताः / नप्तृणामष्टकं चैवं सिद्धमष्टोत्तरं शतम् // 211 // एकोननवतिपक्षास्तृतीयाऽऽरस्य शेषिताः / तदाऽऽद्यप्रभुनिर्वाणं सहस्रं दश संयुतम् // 212 // पश्चाशल्लक्षकोटिसागराणां व्यतिक्रमे / द्वितीयोऽजितनामाऽऽसीत् तीर्थकृत् सिद्धिसार्थपः // 213 //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीऋषभदेवततस्त्रिंशल्लक्षकोटिसागराणां गतेऽन्तरे। तृतीयोऽर्हत्सम्भवोऽभूत् दिग्लक्षकोटिसागरैः / 214 / व्यतीतैरन्तरे तुर्योऽभिनन्दनजिनोऽजनि / नवलक्षकोटिवाद्धिप्राप्ते सुमतिनिवृतिः // 215 // नवत्यान्वितकोटीनां सहस्रे सागरान्तरे / गते पद्मप्रभस्वाभी चामीकररुचितनुः // 216 // नवकोटिसहस्राधिगमने श्रीसुपार्श्वकः / नवकोटिशताम्भोधिप्रान्ते चन्द्रप्रभप्रभुः // 217 // ततो नवत्यधिकोटिगमने सुविधिर्जिनः / ततोऽपि नवकोट्यब्धिप्रान्तरे शीतलो विभुः // 218 // षट्पष्टिवर्षलक्षाश्च वर्षाणां ये सहस्रकाः / षड्विंशतिमितास्तावदूनाब्धिशतकोटिकाः // 219 // अस्यां गतायामेकस्यां श्रीश्रेयांसोऽभवज्जिनः / चतुःपञ्चाशदब्धीनामन्तरे द्वादशः प्रभुः // 220 / ततस्त्रिंशत्सागरान्ते विमलोऽभूत् त्रयोदशः / नवाब्धिभिरनन्तोऽर्हन् चतुरन्ध्यन्तरे ततः // 221 // श्रीधर्मोऽस्मात् पल्यतुर्यभाज्यभागत्रिकोनितैः / गतैत्रिभिः सागरैश्च श्रीशान्तिर्भगवानभूत् // 222 // पल्योपमार्द्धान्तरेऽभूत् कुन्थुः काकुत्स्थनामवान् / ततः पल्यचतुर्थाशे वर्षकोटयेकयोनिते // 223 // अष्टादशोऽरनामाऽभूत् वर्षकोटिसहस्रतः / श्रीमल्लिवर्षलक्षाणां चतुःपञ्चाशदन्तरे // 224 // मुनिसुव्रतोऽर्हन्नेतस्मात् षड्वर्षलक्षनिर्गते / नमिनामा पञ्चवर्षलक्षान्तरे गते ततः // 225 / / द्वाविंशोऽर्हन्नेमिनामा ततस्त्र्यशीतिरन्तरे / गताः सहस्रवर्षाणां शतानां सार्द्धसप्तकम् // 226 / / एतावदन्तरे पूर्णे श्रीपार्श्वः शाश्वतोंऽशुमान् / सार्द्धद्विशत्यतोऽब्दानामन्तरे वीरतीर्थकृत् / 227 / द्वाचत्वारिंशदब्दानां सहस्ररूनिताऽभवत् / कोटाकोटिः सागराणामाद्यन्त्यजिननिर्वृतेः / 228 / नान्तरेष्वाद्यतीर्थेशाष्टकस्य धार्मिकी च्छिदिः / तथैवान्तिमतीर्थेशां धर्मों नान्तरसप्तके / 229 / पल्योपमस्य तुर्या शः प्रथम एव तत्परे / चतुर्भागीकृते पल्ये त्रयो भागास्तृतीयके // 230 // तुल्ये पल्यचतुर्थी शः पञ्चमेऽपि तृतीयवत् / षष्ठे पल्यचतुर्थांशः स एव सप्तमेऽन्तरे // 231 // इत्येवं चरितं निरस्तदुरितं किञ्चित् समस्येरितं भक्ताः श्रीवृषभप्रभोनृपसभोन्नेयं प्रभोल्लासकम् / सौभाग्यं वितनोतु नेतुरमलं तेजो यशो वै भृशमारोग्यं ___ चिरजीवनं बहुतरश्रेयः श्रियामाश्रयम् / / 232 / / // इति श्रीप्रथमजिनचरितं सम्पूर्णम् //
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषंचरितम् [ 15 भरतचकिचरितम् भरतो भरतस्वामी चामीकरसमप्रभः / छामस्थ्ये ऋषभेशस्य जज्ञे माण्डलिको नृपः // 1 // एकदाऽऽयुधशालायामुत्पेदे चक्रमुद्वरम् / तदालोक्य नमश्चक्रे पूजां च साष्टमङ्गलाम् // 2 // चतुरङ्गचमूयुक्तश्चचालाऽचलकम्पनः / पूर्व पूर्वास्थितं तीर्थं मागधं मनसा धरन् // 3 // पुरश्चलति तच्चक्रे रत्नैरन्यैः सयत्नतः / सपत्नान् महसा नम्रान् सहसा कर्तुमुद्यतः // 4 // योजनप्रमितं यानं चलच्चक्रं पुरःस्फुरत् / दिव्यानुभावतश्चक्री तथैवास्थापयद द्लम् // 5 // द्वादशयोजनीदीर्घ नवयोजनविस्तृतम् / मागधं तीर्थमासाद्य बलं गङ्गातटे स्थितम् // 6 // कृतपौषधशालायां ततो वर्द्धकिना स्थितः / कृताष्टमतपाश्चक्री सस्मार मागधामरम् // 7 // पवित्रस्त्यक्तशस्त्रास्त्रो दर्भसंस्तारके नवे / आसीनः पीनधीाने न सिद्धिस्तपसा विना // 8 // अष्टमान्ते कृतबलियथाविधिसुरार्चनैः / रथमास्थाय जलधौ ययौ सम्प्रेर्य तद्धयौ // 9 // शरं मुमोच तीर्थस्य पुरमुद्दिश्य भासुरम् / द्वादशयोजनीं गत्वा तत्सभायां स चाप तत् // 10 // पूर्व क्रुधायुधान्येव सज्जीकुर्वन् समन्त्रिणा / वाचिकेनाक्षरौघेन मागधेशोन्यवार्यत // 11 // नाथ न तेन समिति घंटतेस्फुटतेजसा / तदुपायनमादाय प्रसादोऽस्य विधीयताम् // 12 // इत्युक्त्या विनयादेत्य नत्वा चक्रिणमादरात् / आचष्टस्पष्टमीश त्वं दिष्टया दृष्टोऽसि पुण्यतः // 13 // . . प्रसन्नीकृत्य वचनैः शरं तं मौलिना समम् / कुण्डले च ददत् राज्ञा विसृष्टः स्वास्पदं ययौ // 14 // प्रत्यावृत्त्य बले चक्रे भरतोऽष्टमपारणम् / अष्टाह्निकोत्सवं कृत्वा चक्राध्वनि ततोऽचलत् // 15 // वरदामं दक्षिणस्यां प्रभासं पश्चिमादिशि / तथैव स्ववशीचक्रे गृहँस्तत् प्राभृतं नृपः // 16 // कटिसूत्रं रत्नमयं ततोऽन्यरत्नसञ्चयम् / .. लात्वा तं तत्र संस्थाप्य प्रभासाऽभिमुखोऽगमत् // 17 // तथैवागत्य नम्राङ्गस्तस्मै दत्ते स्म ढौकनम् / कटकानि कटीसूत्रं चूडामणिमुरोमणिम् // 18 // तस्मात् सिन्धोस्तटं कृत्वा निकटं च क्रमाश्रितम् / साष्टमश्चक्रभृत् प्राग्वत् सिन्धुदेव्या नमस्कृतः // 19 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेपविजयविरचितम् [श्रीभरतचक्रि- . रत्नकुम्भसहतं सा ददेऽष्टोत्तरमुत्तमम् / किकरी तेऽस्मि हे राजन् ! न व्याज व्याहर क्रियाम् // 20 // रत्नभद्रासने वाहुरक्षकान कटकान् पुनः। मृदूनि वसनान्येवं तदुपायनमग्रहीत् // 21 // वैताठ्यपर्वतं प्राप्य साष्टमः श्रमवर्जितः / वैताब्याद्रिकुमारं तं सस्मार स्फारशासनः // 26 // रत्नानि रत्नभूषांश्च देवदूष्याण्युपाददे / भद्रासनानि भूयांसि तदनुग्रहबद्धधीः // 23 // चक्रे गुहां तमिस्राख्यामुद्दिश्य चलितो नृपः / कृतमालवने देवं कृतमालमथाऽत्स्मरत् // 24 // चक्रियोग्यानि वस्त्राणि सोऽप्यदात् कन्द्ररासुरः / तत्प्रीतये तनिमित्तं विदधेऽष्टाह्निकोत्सवम् // 25 // सुषेणसेनाध्यक्षश्च समाधिकृत् क्षितीश्वरः / . सिन्धुसागरवैताढयं सीमानं सिन्धुनिष्कुटम् // 26 // दक्षिणं साधयोत्तीर्य चर्मरत्नेन निम्नगाम् / म्लेच्छान् निबद्धय संसाध्य सर्वस्वफलमाहर // 27 // युग्मम् // सोऽप्याज्ञयाऽस्य सेनानी सैन्यर्द्धन समं तटे / चर्मरत्नं द्विहस्ताग्रं गत्वा पस्पर्श तत्करात् // 28 // आतटद्वयमास्तीर्ण सैन्यं तदुपरि स्थितम् / विधाय वश्यमानिन्ये प्राभृतान्याददे ततः // 29 // ढोकयामास सेनानीस्तेभ्यः प्राप्तमुपायनम् / चक्रिणे सत्कृतस्तेन सोऽपि स्वावासमासदत् // 30 // ततः पुनस्तमिस्राया द्वारोद्घाटनकर्मणे / समादिष्टः स सेनानीश्चक्रेऽष्टमतपः स्मरन् // 31 // सम्पूज्य प्राप्य भक्त्याऽयं कपाटौ दण्डरत्नभृत् / सप्ताष्टपादापसृतिं कृत्वा तौ त्रिरताडयत् // 32 // हस्तिरत्नमथारुह्य मणिरत्नं सभासुरम् / कुम्भस्थले खलु न्यास्थत् चतुरङ्गुलमुज्ज्वलम् // 33 // काकिणीरत्नमुद्दीप्तं चतुरङ्गुलमादधत् / गोमूत्रिकाक्रमाच्चक्रे मण्डलानि नरेश्वरः // 34 // योजनान्ते पञ्चधनुः शतायत्यैकयोजनम् / विस्तारतो योजनानि द्वादशान्तस्तमो भिदे // 35 // जातान्येकोनपश्चाशत् तानि सर्वगुहान्तरे / गुहार्द्धमार्गे च सरित् उन्मग्नाऽन्या निमग्निका // 36 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् ग्रावाप्येकत्र तरति परस्यां दारु मजति / पद्ययेवोत्ततारैष वर्द्धकिप्रतिबद्धया // 37 // युग्मम् // उत्तराभिमुखद्वारकपाटोद्घाटनं स्वतः / प्रवृत्तं पुण्यवृत्त्यास्य निर्ययौ स गुहामुखात् // 38 // उदग्रभरतवर्षा? आपाता नाम दुर्मदाः / किरातास्ते प्रतिग्राम सङ्ग्रामं चक्रिणा दधुः // 39 // पराजितास्ते सेनान्या सिन्धोस्तटमुपाश्रिताः / ध्यानं दधुर्मेधमुखा नागामृतभुजां तदा // 40 // तेऽपि तत्तपसाकृष्टास्तदैवमाचचक्षिरे / नाऽयं चक्रभृदस्माभिर्वार्यों वीर्यादनुत्तरः // 41 // तथाऽप्यस्य करिष्यामः श्यामलं बहुलं बलम् / विकृत्य श्यामलान् मेघान् विधुदुत्पातगजितेः // 42 // जलोपद्रवमत्युग्रं प्लाव्यमानैर्मतङ्गजैः। हयवजैः पटावासैदृष्ट्वा चक्री परामृशत् // 43 // शक्रस्यैवमारक्ष्या निर्भया जयवाहिनी / मत्वाऽस्पृशचर्मरत्नं चक्री तद् ववृधे तदा // 44 // योजनानि द्वादशाधस्तस्मिन् भूपः ससैनिकः / ___ तस्थौ पोत इव क्षीरराशौ तरणकारिणि // 5 // उपरिष्टादातपत्ररत्नं चक्रिकराग्रहात् / द्वादशयोजनीमानं संदधे रेणुवारणम् // 46 // मणिरत्नं पुनर्धान्तध्वंसनाय प्रदीपितम् / अन्तरा ववृधे धान्यं गृहिरत्नेन वापितम् // 47 // यत् प्रातरुप्तं तत् सायं भोजनाय जनेऽभवत् / एवं शाकपाकमुखं निरपायमजायत / / 48 // सप्ताऽभूवनहोरात्राण्यातं तत्र वर्षताम् / तेषां नागकुमाराणां तदा कल्पान्तकालवत् // 49 / / ततः षोडशसाहस्रया यक्षाणां तन्निवारिताः / वारितापाद् विरमन्तु नारितापोऽभवद्धितः / / 50 // शक्रोऽज्ञास्यत्तदानीं वोऽभविष्यत् स्थानबाधनम् / मैत्रीपात्रं यतोऽस्यावां सूनोः श्रीनाभिजन्मनः // 51 // समानाकारका देवास्तेऽभवंश्चक्रिसेवकाः / ते सत्कृताः समादायोपचारं तत्कृतं पुनः // 52 // गिरिसागरमर्यादं सिन्धोरुत्तरनिष्कुटम् / साधयित्वा सुषेणोऽपि सेनानीश्चक्रिणाऽमिलत् / / 53 // जगाम क्षुद्रहिमवनगेन्द्रं भरतेश्वरः। अष्टमान्ते स चिक्षेप शरमुद्दिश्य तत् प्रभुम् / / 54 / / द्वासप्तति योजनानि नभोऽवगाह्य पक्षिवत् / हिमाचलकुमारस्य देवस्य पुरतोऽपतत् // 55 // प्राग्वत् क्रुद्धोपशान्तः सन् देवदूष्याणि चन्दनम् / भूषणानि सरत्नानि स सुरस्तमढौकयत् / / 56 //
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 / महोपाध्यायश्रीमन्मथविजयविरचितम् [ श्रीभरतचक्रि ततो व्यावृत्त्य ऋषभकूटाद्रावलिखत् सुखम् / ___ काकिण्या पूर्वकटके स्वनाम भरताधिपः / / 57 // पुनर्वैताढ्यमभ्येत्य प्राहिणोद् बाणमात्मनः / नमिविनमिरित्येतद्वयमुद्दिश्य दिश्यवित् // 58 // द्वादशाब्दिकयुद्धेन तौ जितौ नेमतुस्ततः / विनमिः स्वां सुतां नाम्ना सुभद्रां दत्तवान् मुदा // 59 // स्त्रीरत्नं तस्य तज्जातं निःसपत्नं गुणाश्रयात् / नमिरप्युपदीचक्रे रत्नानि विविधान्यपि // 60 // न्यविशद् गाङ्गपुलिने स्कन्धावारं विशांपतिः / कृताष्टमतपास्तस्या आराधनकृते कृती // 61 // सिद्धासिद्धसरित् सद्यो ददे सिंहासनद्वयम् / रत्नकुम्भसहस्रं च साष्टकं स्पष्टकान्तिमत् // 62 / / भरतं रूपलावण्यादिभिर्मन्मथजित्वरम् / विलोक्य रतगेहान्तं निनाय नायकं भुवः // 63 // तया सहाभोगभोगाद् अतीत्याब्दसहस्रकम् / कथश्चित् तामनुज्ञाप्याचालिद् दक्षिणदिङ्मुखः // 64 // खण्डप्रपातसंज्ञायां नाट्यमालं सुरोत्तमम् / - अष्टमे मनसा धृत्वा वशीकृत्याऽविशद् गुहाम् // 65 // स एव विधिरत्रापि यस्तमिस्रागमेऽभवत् / पश्चिमे गाङ्गपुलिनेऽसाधयत् स निधीभव // 66 // तेऽष्टचक्रप्रतिष्ठाना उत्सेधे चाष्टयोजनाः / नवयोजनविस्तीर्णा दैर्घ्य द्वादशयोजनाः // 67 // सुषेणश्चक्रिनिर्देशाद् गङ्गादक्षिणनिष्कुटम् / वशे विधाय क्रमतो डुढौके सर्वढौकनम् // 68 // प्रापाऽयोध्यां निवृत्त्येशो द्वादशाब्दाभिषेकभृत् / स ध्यायँस्तां राजधानी कृताष्टमः क्षमापतिः / / 69 / / पष्टिवर्षसहस्राणि दिग्यात्रायां तदागमन् / याते भिषेके द्वात्रिंशत् सहस्री भूभुजामभूत् // 70 // तमादिशद् विशामीशः स्वस्वस्थानगमाय च / ___ पुरोधसं च सेनान्यं वर्द्धकिं व्यसृजत् ततः // 71 // चक्रं छत्रमसिर्दण्डः स्वपुर्यामस्य जज्ञिरे / एकेन्द्रियाणि चत्वारि तस्याऽऽयुधनिकेतने // 72 // काकिणीचर्ममणयो सयक्षा निधयो नव / श्रीगृहे तस्थुरेतस्य वैताढथे स्त्रीमणेभवः // 73 // पुरोहितश्च सेनानीPहिरत्नं च वार्द्धकिः / एतानि नररत्नानि स्वनगर्या च जज्ञिरे // 74 // गजाश्वरत्ने वैताढथे मूले स्वोत्पत्तिमाश्रिते / तस्याऽभवन्नात्मरक्षाः सहस्राः षोडशाऽनिशम् // 75 //
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् कन्या नृपा नाटकानि स्युत्रिंशत् सहस्रकाः / तावन्त एव विषया श्रेणयोऽष्टादश प्रभोः // 76 // रथा द्विपा वाजिनोचाऽशीतिलक्षाश्चतुर्युताः / द्वासप्तति सहस्राश्च पुराणामस्य शासने // 77 // लक्षमेरुसहस्रोनं पाता द्रोणमुखान्यपि / पत्तनानां सहस्राँश्चाऽष्टचत्वारिंशतं तथा // 78 // कर्बटानां मडम्बानां चतुर्विंशसहस्रशः / आकराणां सहस्रान् स विंशतिं बुभुजे जयी // 79 // असौ खेटसहस्राणां षोडशानां सदाऽविता / चतुर्दशसहस्राणि सम्बाधानां ररक्ष सः // 8 // सूदा बभूवुरेतस्य स त्रिषष्टिशतत्रयम् / अन्त:पानि षड्युक्तपश्चाशत् संख्यया बभूः // 81 // रत्नाकरा यक्षमानास्त्रिकोटीहलमन्त्रिणाम् / निवासादेशमानेन ध्वजाः स्युर्दशकोटयः // 82 // द्वीपान्तराणि हलवत् स्युः षण्णवतिकोटयः / ग्रामाश्वपतयः सर्वे त्रिलक्षा दीपधारकाः // 83 // पञ्चलक्षाः छत्रधराः चतुष्षष्टिसहस्रकाः / बन्दिनां रमणीनां च लक्षा महानसास्ततः // 84 // सहस्राः स्वर्णखानीनां नवयुग्नवतिप्रमाः / देशान्तरान्तरद्वीपास्तन्माना एव चक्रिणः / / 85 / / कुराज्यकोनपञ्चाशत् प्रमाणितस्य सेवने / इति चक्रभृतोलक्ष्मीविललास सुधांशुवत् / / 86 / / स्वसारं सुन्दरी पश्यन्नेकदाङ्ग कृशां भृशम् / - नियोगिनः प्राह-किमियमवस्थामीदृशीं गता / / 87 / / तेऽप्युचुर्नाथ ! दीक्षायां समुत्सुकाऽपि भूभुजा / .. करिष्ये वनितारत्नमेतामिति निवारिता / / 88 // आरभ्य दिग्जयदिनमाचामाम्लानि तन्वती / जातेदृशी कशीभूय त्वदाज्ञामीहते पुनः // 89 // : हा वृथा विहितो धर्मान्तरायोऽस्या नृपेण तत् / दीक्षां जिघृक्षसीत्युक्ता प्रात्राजीत् सा तदाज्ञया // 90 // दूताहूता भ्रातरोऽन्ये प्राप्ता भगवदन्तिकम् / प्रशान्ता भगवद्वाचा प्राव्रजन् जनतानताः // 11 // प्रागुक्तरीत्या वोदाहुबेली बाहुबली नृपः / जित्वा चक्रधरं चान्तश्चरं जिग्येऽहसां भरम् // 92 // भरतस्याङ्गजो नाम्ना मरीचिर्जगृहे व्रतम् / शीतातपतपः क्लान्तस्त्रिदण्डित्वमदीधरत् / / 93 // अयं भावी जिनश्वान्त्यो वर्द्धमान इति प्रभोः / वाच ननाम तं द्रव्यजिनं प्रोचे पदत्रयीम् // 94 //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीभरतचकि-. हरिस्त्रिपृष्टस्त्वं भावी भरते चक्रभृत् पुनः। प्रियमित्रो विदेहेषु चरमोऽहंश्च पूज्यवाक् // 15 // नास्मत्कुलादन्यदुच्चं कुलं किमपि बोध्यते / भविता यत्र पुण्येन त्रयोविंशतिराहती // 16 // पितामहो नस्तीर्थेशः प्रथमश्चक्रभृत् पिता / अहं विष्णुविष्णुश्च नासत्या गीर्यतोऽर्हताम् / / 97 // नीचैर्गोत्रमितो बद्धमनेन ध्रियता मदम् / कपिलस्य बोधभावे प्रश्ने धर्माश्रये कृते // 98 // अत्रापि धर्मस्तत्रापीत्येवं वाक्यं च जल्पता / सागराणां चैककोटाकोटिबद्धा भवान्तरैः // 99 // .. स्वामिनः प्रथमस्याऽथ निर्वाणेऽष्टापदाचले / चैत्यानि कारयामास चक्री वर्द्धकिना तदा // 100 // भ्रातृणां नवनवत्याः प्रतिमा अप्यकारयत् / शुश्रूषमाणां स्वां मूर्ति स्तूपानुच्चैर्ध्वजाङ्कितान् // 101 // सांसारिकसुखान्येवं भरतोऽभुङ्क्त शक्तिमान् / स्वामिनोक्तदिनात् पूर्वपञ्चलक्षीमतीतवान् // 102 // अन्यदा स्नातलिप्ताङ्गोऽलङ्कृतो रत्नभूषणैः / स्वं द्रष्टुं दर्पणगृहे प्रविष्टः शिष्टधीरथ // 103 // एकामङ्गुलिका भूषामुक्तां विलोकयन् नृपः / सर्वाङ्गमनलङ्कारं कुर्वश्चिन्तयति स्म सः / / 104 // धिक् संसारमसारं तत् तनुं बहिस्तु शोभनाम् / __अन्तर्व्याधिभयाकीर्णा विशरारुं क्षणादपि // 105 // एवं भावनयाऽऽरूढं क्षपकश्रेणिमात्मना / केवलज्ञानमापेदे विजहरे पूर्वलक्षकम् // 106 // कौमारे पूर्वलक्षाणां व्यतीता सप्तसप्ततिः / मण्डलित्वे तु शरदां चक्रिणोऽभ्यगात् // 107 // तदूनपूर्वलक्षाणि षट् चक्रित्वे ययुस्ततः / मासान्तेऽष्टापदगिरौ प्रषेदे शिवमव्ययम् // 108 / / श्रीहेमचन्द्रोदितजैनवाक्याम्भोधेविंशोधेरिव शुद्धबोधे / उद्धृत्य मेघेन भूते सुधायाः कुम्भोपमेवादिम पर्व पूर्णम् // 109 // - इति श्रीविष्टीये भरतचक्रिचरितं सम्पूर्णम् / ग्रं. 109 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 21 अजितस्वामिसगर क्रचरितम् जयवानजितः स्वामी शिवगाभी शिवाय नः / शिवायनं तवरितं त्वरितं वच्मि साम्प्रतम् // 1 // जम्बूद्वीपमहीपस्य तलं दक्षिणपाणिनम् / भरतक्षेत्रनाम्नाऽऽसीत समुद्रवलयाङ्कितम् // 2 // तत्राऽभूदजितो देवः स प्राग् जन्मनि दक्षिणे / तटे सीतामहानद्या विजये वत्सनामनि // 3 // सुसीमा नगरी नाम्ना विमुक्ता पापतापतः / जिनचैत्यध्वजैश्छायामनायासेन बिभ्रती // 4 // नृपोऽस्यां विमलः की| नाम्ना विमलवाहनः / ज्ञाता दाता भयात् त्राता पाता नीत्या च नित्यशः // 5 // गृहीधर्मे राजधर्मे मोक्षधर्मेऽप्यनुत्तरे / तद्गौणवर्णने मुख्या वृत्तिरेवाऽन्ववर्तत // 6 // संसाराऽसारताऽनेनऽनेनसा भाविताऽन्यदा / इन्द्रजालमिवाबोधि चोधियोगाजगत्त्रयम् // 7 // दैवात् तदैवाऽप्यायासीद् नाम्नाऽरिदमनो मुनिः / / तं वन्दितुं नन्दितुं स्वं गुणैर्भूपोऽप्यगाद्वनम् // 8 // प्रारेभे देशनां मूरिभूरितत्त्वविमर्शनैः / भारती स्वामलङ्कुर्वन्नुज्ज्वलाननवाससा // 9 // अधर्मः सर्वथा त्याज्यो ग्राह्यो धर्मो हि धीमता। ___ सार्वपार्षदमित्येतत् राजन्यायोऽत्र साक्षिकः // 10 // अन्यायी विषयाद्रेऽपसार्यस्त्वार्यशासनैः। न्यायचारी पुरस्कार्यः स्मार्यों राम इवान्वहम् // 11 // व्यलीकं विप्रियं कुर्वन्नुवर्णशेन निषिध्यते / बाध्यते चौर्यकृत् क्रौर्यकर्मा शर्माऽस्य दुर्लभम् // 12 // अकृतेऽप्येनसि ध्यानात् तन्दुलो नरकंगमी / लेभे केवलितां धर्मध्यानाद् भरतचक्रभृत् // 13 // श्रुत्वेत्यादिवचः सूरेद्र्रैनसोऽभवत् / साम्राज्यं तनये न्यस्य प्रव्रज्यामाददे नृपः // 14 // त्यजन् स समितीः सर्वाः समितीर्धामिकीर्दधौ / . . विहाय गुप्तिनिक्षेपं परे स्वं गुप्तिषु न्यधात् // 15 // एकावल्यादि विविधं तपस्तप्त्वा महामनाः / प्रान्तेऽनशनतः प्राप विजयानुत्तरस्थितिम् // 16 // " अपूर्याऽऽयुः क्रमाच्च्युत्वा भरतान्तरवातरत् / जितशत्रुमहीनाथपुत्रत्वेन सुरोत्तमः // 17 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] .. महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् . [ श्रीअजितस्वामिसगरचकि- . विनीतायां महापुर्या भूपा ऋषभवंशजाः / आसन् सिद्धिंगता संख्याऽतीताः सर्वार्थसिद्धिगाः // 18 // जितशत्रुरपि क्षमापस्तद्वंश्यः तत्प्रिया प्रिया / विजयानामभृत् साक्षाद् विजयाख्या सुराङ्गना // 19 // तद्रूपप्रतिरूपत्वे शची साचीकृतानना / कमला कमलङ्कारं न दधे सुषमाविधौ // 20 // मुखाद्यवयवैस्तस्या विजितं कमलं किल / चरणौ शरणीचक्रे रेखोल्लेखादधःस्थितम् // 21 // देवेऽवतीर्णे तत्कुक्षौ देवी देवीजनाश्रिता / राधशुक्लत्रयोदश्यां रोहिणीधिष्ण्यगे विधौ // 22 // प्रभोः प्रभावान्नरकेऽप्यङ्गिनां स्यात् क्षणं सुखम् / देवी चतुर्दशस्वप्नान् ददर्श प्रहरेऽन्तिमे / / 23 // ज्ञात्वाऽवतारं देवस्य समीयुः सुरनायकाः / त एवं तत् स्वप्नफलं जगदुर्जगदुत्तमम् // 24 // द्वैतीयीको जिनो भावी तव सुन्दरी ! सुन्दरः / इत्युदित्वाऽष्टमद्वीपं तदा प्राप पुरन्दरः // 25 // चतुर्भिः कुलकं जितशत्रुर्नुपभ्राता सुमित्रविजयाह्वयः / तद्भार्या वैजयन्त्यासीद् यशोमत्यपराह्वया // 26 // तयाऽपि दृष्टास्ते स्वप्नाश्चतुर्दश गजादयः / फलमेषां चक्रधरो भावीत्यवादि भूसुरैः // 27 // ततो नवसु मासेषु दिनेष्वर्धाष्टमेषु तु / गतेषु माघमासस्य शुक्लाऽष्टम्यां शुभे क्षणे // 28 // ग्रहेषूच्चस्थितेष्वृक्षे रोहिण्यां गजलाञ्छनम् / असूत विजया सूनुं पुण्यं सुकृतं वागिव // 29 // तस्यां रात्रावनुजिनं वैजयन्त्यपि दारकम् / प्रास्त स्वर्णवर्णाङ्ग सुमित्रविजयाङ्गना // 30 // तत्रोत्सवे प्रतिपदं ननृतुर्गणिकागणाः / ववृषुहर्षतः स्वर्णरूप्यवस्त्रमणीन् सुराः // 31 // अर्चा विचक्रिरे चैत्ये तथाऽर्हद्विम्बसञ्चये / * निर्घोषोऽजनि तूर्याणां सूर्याणामपि तुष्टये // 32 // उत्सवो दिक्कुमारीणां गोत्रारीणां यथागमम् / जातख्यातस्त्रिभुवने स तु वाचामगोचरः // 33 // अत्र सर्वत्र देवानां घण्टानादेन सङ्गमः / शास्त्रान्तरे तु तद्भेदस्तं वेद जगतां गुरुः // 34 // तदुक्तम्-संखेण भवणवासी वंतरिया तह य पडहसद्देणं / ___ घण्टाए वेमाणिय जोइसिया सिंहनाएण // 35 // अत्रैवं स्यात् समाधानं घण्टानादो हि जन्मनि / अन्यत्र देवसमितौ शङ्खादीनां प्रयोजनम् // 36 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 23 गर्भस्थेऽर्हति नो माताऽर्मया विजिता यतः / - तदस्त्वजित इत्याख्या मम सूनोधनोत्सवात् // 37 // भ्रातुः पुत्रस्यापि संज्ञां विदधे विधिनाऽधिपः / सगरोऽयं गरीयस्त्वाद् धैर्यशौर्यादिभिर्गुणैः // 38 // ववृधे भगवान् धात्रीप्रेमपात्रीभवन् भृशम् / स्वागुष्ठचा रितसुधाधाराभिः प्रीणितात्मना // 39 // रूपेणाऽप्रतिरूपेण जयन्ननुत्तरामरान् / द्विधाऽपि कामविजयी भगवानजितो बभौ // 40 // अनध्यायेऽप्युपाध्यायं जिगाय पदवाक्यतः / सगरः स गुरुं कर्तुभियेषाहतमेव हि // 41 // मनस्विनौ तौ तेजस्विभावेऽप्यनुत्तरौ श्रिया / यशस्विनौ गुणैः स्वीयैविस्मयं निन्यतुर्महीम् // 42 // उपाध्यायेनाऽप्यभग्नान संशयान सगरो जिनम् / . पप्रच्छ स्वच्छधीस्तस्मै तन्निर्णयमुपादिशत् // 43 // पित्रा स्वयंवरा धन्या राजकन्या विवाहिता / विदन् स्वं कर्म तद्भोगफलं देवोऽप्युदूढवान् / 44 / अथ राज्ये यौवराज्ये क्षमं मत्वा सुतद्वयम् / ____ जितशत्रुः प्रबुद्ध यात्मा तयोः साम्राज्यमादधे // 45 // सुमित्रः स्नेहतो भूपमनुव्रजितुमुत्सुकः / श्राद्धधर्म ग्राहितोऽयं प्रतिबोध्य कथश्चन // 46 // राज्येऽजितप्रभुः स्थित्वा यौवराज्यं न्यधात् स्वयम् / सगरे नगरे नीत्या जगरे लोकरक्षणे // 47 // ऋषभस्वामितीर्थस्थस्थविराद् व्रतसङ्ग्रहात् / जितशत्रुः शत्रुजयं विधाय शिवमासदत् // 48 // अष्टादशपूर्वलक्ष कुमारत्वे व्यतीत्य सः / नृपोऽजितजिनः पृथ्वीं शशास श्रीविलासभाक / 49 / त्रिपञ्चाशत् पूर्वलक्षाऽतिक्रमे रहसि स्थितः / ज्ञानत्रयत्रिनेत्राढ्यः परमैश्वर्यवानयम् // 50 // भोगकर्माभोगभोगात् भवाद् वैराग्यमाप सः / लोकान्तिकसुरगिरोत्साहितः स्वहिते रतः // 51 // सगरे राज्यभारं चाऽऽरोप्य वार्षिकदानकृत् / / यो यद् ययाचे तत् तस्मै ददौ देवो धनादिकम् // 52 // त्रिभिर्विशेषकं
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेषविजयविरचितम [श्रीअजितस्वामिसगरचक्रि चतुःषष्टिसुराधीशैः सगरेण कृतोत्सवः / सुप्रभां शिबिकां दिव्यामारुह्योपवनं ययौ // 53 // विहाय रत्नभूषादि रत्नत्रितयलिप्सया / देवदूष्यं शक्रदत्तमंसे न्यस्याऽपरिग्रहः // 54 // कृतषष्टतपा माघे शुक्ले नवमिकादिने / प्राब्राजीत् ब्राह्मथनक्षत्रे सप्तच्छदतरोस्तले // 55 // युग्म संसारमूलमामृश्य मोहजालमिवापरम् / उच्चखान कचत्रातं पञ्चमुष्टिभिरीश्वरः // 56 // सिद्धान् नत्वा स्वीचकार सामायिकमनन्यधीः / मनःपर्यवमुत्पेदे तदा ज्ञानं तु तुरीयम् / / 57 // अभूत सहस्रभूपानां दीक्षा श्रीप्रभुणा समम् / पारणा षष्टतपसो ब्रह्मदत्तनृपौकसि // 58 // रत्नपीठादिकं तत्राभवद् वृषभदेववत् / तदभ्यच्यैव भावेन भोजनं कुरुते जनः // 59 / / दुष्करं विदधानोऽर्हन् तपः क्षिप्त्वान्तरं तमः / गुणस्थानक्रमारोहात् केवलज्ञानमाप्तवान् / 60 // पौषस्य शुक्लैकादश्यां षष्ठे तपसि केवली / लोकालोकस्थितं वस्तु व्यालोकत सपर्ययम् // 61 // शक्रादेशाद् वायुदेवाः क्षेत्रमायोजनं व्यधुः / नीरजस्कं मेघदेवाः ववृघुजलमुत्तमम् // 62 // सुवर्णरूप्यमणिभिर्वबन्धुः पीठमुन्नतम् / ग्रामारामादिनिर्बाधं तदधस्तदबीभवत् / 63 // षड्ऋतवः पुष्पवर्ष सहर्ष ते वितेनिरे / रराज राजतो वप्रः कृतः सभवनामरैः // 64 // कपिशीर्षाण्यस्य हैमान्यभूवन ज्योतिषां सुराः / द्वितीयं तं स्वर्णमयं चक्रुवैक्रियकर्मणा / / 65 / / रात्नानि कपिशीर्षाणि तस्योपरि बभुः पुनः / वैमानिकसुराः सालं वितेनुस्ते तृतीयकम् / / 66 / / माणिक्यकपिशीर्षाणि ददर्शादर्शवदिशाम् / प्रतिवधं च चत्वारि द्वाराणि स्युः शुभागमे / 67 / प्रतिद्वारं चतस्रः स्युर्वापिकाः स्वादुपाथसां / सर्वत्र धूपघटिका देवैर्मुक्तास्ससौरभाः // 68 / / ऐशान्यां मध्यमे वप्रे देवच्छन्दः सुरैः कृतः / विश्रामहेतुर्देवस्य सुवर्णमणिकुट्टिमः // 69 / / तत्र सिंहासनं हैमं चामरे चाऽमरैः कृते / रत्नवप्रस्य मध्येऽभाच्चैत्यदुर्व्यन्तरैः कृतः // 70 //
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 25 म . चतुर्दश धनुः शत्याधिका गव्यूतिमुन्नतः / छत्रत्रयीं जिनपृष्ठे भामण्डलं दधुः सुराः / / 71 / / पादौ न्यस्यन् सुवर्णाजे पूर्वद्वारे प्रविश्य सः / नमस्तीर्थायेति वदस्तस्थौ सिंहासने जिनः / / 72 // चतुर्दिक्षु स्वामिबिम्बचतुष्टयं चतुष्टये / व्यधुर्देवा व्यन्तरास्ते तादृशं तत्प्रभावतः // 73 // तत्राऽऽग्नेय्यां साधुदेवीश्रमण्यः पर्षदि स्थिताः / नैर्ऋत्यां भवनज्योतिय॑न्तरस्त्रीनिषीदनम् / / 74 / / त्रयोऽपि ते सुरास्तस्थुर्वायव्यामीशदिश्यपि / वैमानिका नरा नार्यस्तिष्ठन्ति स्म जिनं नताः / / 75 / / पञ्चत्रिंशदतिशयैर्वाचो वाचस्पतिस्तुतैः। चतुस्त्रिंशदतिशयैः परैः स परमेश्वरः // 6 // विहरन् क्ष्मातले बोधं जिनेषु भावयन् भृशम् / जीवन्मुक्तिदशामेत्य शुशुभे स शुभाशयः // 77 // युग्मं सगरे वन्दितुं प्राप्ते लोकाकोकप्ररूपणम् / कर्मबन्धकर्ममुक्तिहेतुमाख्यज्जिनेश्वरः // 78 // तदानी च सुमित्रोऽपि पुरा भावयतित्वभृत् / दीक्षां जग्राह सोत्साहः साहसात् श्रीजिनान्तिके // 79 // आसन् गणभृतः पश्चनवतिप्रमिताः प्रभोः / ' इत्यादि बोध्यं पूर्वोक्तयन्त्रन्यासाऽवलोकनात् // 80 / / तत्तीर्थरक्षादक्षोऽभूद् यक्षः श्यामश्चतुर्मुखः / महायक्षो गजारूढो भुजाष्टकविराजितः // 81 // पाशी, च मुद्गरी, साक्षसूत्र, पाणिर्वरं ददत् / चत्वारोऽमी दक्षिणाः स्युर्वीजपूराभयाङ्कुशैः // 82 // शक्त्या युक्ता वामहस्तास्तथाऽजितबला सुरी / -चतुष्पाणी स्वर्णवर्णा पाशिता वरदायिका / / 83 // दक्षिणद्वितये बीजपूराङ्कुशधरा परे / आहती शासनदेवी बभूव भविनां हिता // 84 // धर्मचक्रं देवकृतं तस्मिँश्च चलिते वरे / धर्मचक्री प्रतस्थेऽर्हन् अद्वितीयो द्वितीयकः / / 85 // त्रि.४
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीअजितस्वामिसगरचक्रि इतश्च सगरस्यापि शस्त्रशालान्तरे स्फुरत् / चक्ररत्नं समुत्पेदे पूजां चक्रेऽस्य चक्रिराट् / / 86 // व्यायाममानं तच्चक्रं, छत्रं, दण्ड, स्तृतीयकः / द्वात्रिंशदगुलः खड्ग चतुरगुलमानभृत् // 87 // सुवर्णकाकिणीरत्नं५ मणिः स्तावान् प्रमाणतः / द्विहस्तमानं चर्माऽपि७ पुरोहित, गजाश्वविसकम् // 88 // . सेना11 गाथा१२ पत्तिरत्ने वार्द्धकिः१३ स्त्री१४ चतुर्दश / रत्नान्यासँस्तद्धलेनाऽसाधयद् भरतावनीम् // 89 // यथा जयति चादीशे भरतश्चक्रभृत् जयी / द्वितीयेऽर्हति तद्रूपो द्वितीयः सगरोऽप्यभूत् // 90 // भरतस्योत्तरार्द्धऽस्याप्यासीन्मेघाद्युपद्रवः / शान्ते देवगणे सर्वे भेजुराज्ञां च चक्रिणः // 91 // द्वात्रिंशतैः सहस्त्रैश्च वर्षाणां समसाधयत् / षट्खण्डं भरतं सर्व सगरः सागरावधि // 92 // जित्वा भरतवद् भूमि भारती सह सेनया / विनीतायाः परिसरे शिबिरं स्वं न्यवीविशत् / / 93 // .. तत्राऽन्यदा दुविनीतार्वणा नीतो वनान्तरे / श्रमाधिपन्ने तुरगे सरसि स्नातवानयम् // 14 // ददर्शाऽब्जदृशं काश्चित् मिथः प्रेक्षणतस्तयोः / अनुरागा कामपीडा जज्ञे व्रीडापहारिणी // 95 // तस्याः सखी चक्रिपृष्टा प्राह नाथ कथां शृणु / विद्याधरोऽभूद् वैताढथे पुरे गगनवल्लभे // 96 // सुलोचनस्तस्य पुत्रः सहस्राक्षः पराक्रमी / सुकेशा दुहिता सैषा चारुवेषा सुरूपभाक् // 97 / / नैमित्तिकेन चैकेन जातमात्राऽपि वर्णिता / स्त्रीषु रत्नं रत्नमेषा भवित्री चक्रवर्तिनः // 98 // रथनुपूरराज्येन पूर्णमेघेन प्रार्थिता / पित्रा न दत्ता तां लातुं पूर्णमेघोऽचलबलैः // 99 // जायमाने रणे पूर्णमेघेन हि सुलोचनः / हतस्तत्र सहस्राक्षः प्राणश्यद् वनेष्विह // 10 // चक्रिणोऽभ्यागमं मत्वा सहस्राक्षोऽपि चाऽऽगतः / तां विवाह्य चक्रिणा च तं वैताढयेऽभिनीतवान् // 101 // चक्री न्यस्य सहस्राक्षं स्वराज्ये पैतृके तदा / नवं स शिबिरं प्राप्य सुखी स्त्रीरत्नलाभतः // 102 //
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 27 अभिषेकोत्सवश्चक्रे नृपैदशवार्षिकः / ततो द्वेधाऽपि विषयान् बुभुजे स भुजौजसा // 103 // एकदाऽजितदेवे च साकेते समवासृते / शक्रे चक्रिणि चाऽऽसीने प्रवृत्ता देशना प्रभोः // 104 // तदा वैताढ्यशैलस्थं पूर्णमेघं सहस्रदृक् / पितुर्वैरं स्मरन् रोषाजघान घनसाहसी // 105 // नंष्वा समवसरणेऽभ्याययौ धनवाहनः / तस्यानुपदमेवाऽगात् सहस्राक्षोऽपि कोपितः // 106 // पृष्टः स्वामी चक्रभृता तद्वैरस्य निबन्धनम् / प्राह कश्चिद् वणिक् पूर्वमादित्याभे पुरेऽभवत् // 107 // द्रव्यकोटीपतिर्नाम्ना भावनः कुलपावनः / हरिदासाय पुत्राय धनं दत्त्वा तदर्जने // 108 // पुनर्देशान्तरे गत्वा समुपायं महद्धनम् / सार्थ पुराद् बहिर्मुक्त्वैकाकीगृहे यियासया // 109 // प्रविशन् हरिदासेन पुत्रेण चौरशङ्कया / निहतः क्रोधनो मृत्वा कृष्णसर्पभवं ललौ // 110 // युग्म प्रभाते पितरं नत्वा पश्चात्तापपरः सुतः / कियत्कालान्तरे मृत्वा भवान् बभ्राम भूरिशः // 111 // क्वचित् किश्चित् पुण्ययोगात् पूर्णमेघो हि भावनः / सञ्जातो हरिदासोऽसौ समुत्पन्नः सुलोचनः // 11 // तत्पुत्रयोवरैहेतुः पृष्टः पुनः प्रभुर्जगौ / प्राग्भवे त्वं रंभिकाख्यः परिव्राट् दानतत्परः // 113 // तव. शिष्यः शशी नाम्ना द्वितीयश्चावलिः प्रियः / . विनीतत्वात् तेन चैका गृहीता द्रविणेन गौः // 114 // अन्तराभेदमाधाय सा धेनुः शशिना धनैः / उपात्ताऽतस्तयोयुद्धेऽप्यावलिः शशिना हतः // 115 // भ्रान्त्वा चिरं भवान् मेघवाहनोऽजनि तच्छशी। - आवलिस्तु सहस्राक्षः प्राग् विनितस्तव प्रियः // 116 // अत्रान्तरे भीमनामा रक्षःपतिरुवाच तम् / . धनवाहनमालिङ्ग्याऽसन्देहस्नेहभूगिरा // 117 // पुष्करद्वीपभरतक्षेत्रे वैताळ्यभूधरे। विद्युच्चन्द्रः प्राग्भवेऽहं जातः काञ्चनसत्पुरे // 118 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ! महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीअजितस्वामिसगरचकि त्वं ममाभूदङ्गजन्मा रतिवल्लभसंज्ञया / वत्स दिष्टयाऽद्य दृष्टस्त्वं गृहाण मद्धनादिकम् // 119 // लवणान्धौ देवसेव्यो राक्षसद्वीपदीपकः / तन्मभ्येऽस्ति त्रिकूटाद्रिस्तुङ्गत्वे नवयोजनी // 120 // पञ्चाशद्योजनपृथुलका तदुपरि स्थिता / मद्वासिताऽस्ति नगरी नगरीतिगृहान्विता // 121 // षड् योजनानि भूमध्यमतिक्रभ्य चिरन्तनी / शुद्धस्फाटिकवप्राङ्का नानामणिमयालया // 122 // सपादयोजनशतप्रमाणा प्रवरा पुरी। मम पाताललङ्केति सङ्केतितधनोदया // 123 // निस्सीमप्रणयाद् भीमस्तस्मै हारं मणीमयम् / ददौ विद्यां राक्षसी च जिनसेवाफलं ह्यदः // 124 // तं राज्ये स्थापयामास भीमः श्रीमानसीमगीः / घनवाहनतो वंशो राक्षसाख्यः प्रवृत्तवान् // 125 // सगरस्य सुताः षष्टिसहस्रा अभवन् क्रमात् / एकनार्या बहूनां चेत्युद्दिष्टं दृश्यते न यत् // 126 // ते च तारुण्यलीलायां ललन्तश्चक्रवर्तिनम् / स्वं तातं प्रार्थयामासुः क्रीडां भरतसीमनि // 127 // राज्ञादिष्टाः स्वैरममी रमन्ते स्म पुरात् पुरे / वनाद् वनान्तरं जग्मुर्मनसा रभसा रसात् / / 128 // ग्रामाकरपुरद्रोणमुखखेटादिषु व्यधुः / जिनार्चा विचरन्तस्ते माला विद्याधरा इव // 129 // भुञ्जाना बहुधा भोगान् ददाना बहुधा धनम् / सुहृज्जनान् प्रीणयन्तो विनिघ्नन्तो द्विषज्जनान् // 130 // . तैदृष्टेऽष्टापदगिरौ पृष्टे चैतस्य कारणे / ऊचिरे सचिवा एवं पुराऽभूद् वृषभः प्रभुः // 131 // भवद्वंशस्यादिकरः पुण्यनैपुण्यमप्यतः / तस्यात्र निर्वाणमभूद् भरतोऽस्याग्रिमोऽग्रजः // 132 // यादृग् द्रव्यं तथा स्थानं सेव्यते भव्यभावनात् / तथैव परिणामः स्यात् प्राचां वाचां बलादिति // 133 // धीमतां श्रीमतां मुख्यः प्रासादं सुन्दरं व्यधात् / तत्र सिंहनिषद्याख्यमाद्यश्चक्री प्रसद्य सः // 134 // प्राणीनां स्मरणं ध्यानं पूर्व सालम्बनं मतम् / धर्मध्याने वाचनादेरालम्बनमतः श्रुते // 135 // वाचनाद्यक्षरन्यासाज्जायतेऽस्मात् शुचिर्मतिः / निर्दोषा चेन्मनीषा स्यात् तस्यां श्रद्धा रुचिः शुचिः // 136 // .
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [29 ऋषभस्वामिनो बिम्बमहतां भाविनामपि / स त्रयोविंशते रत्नग्रावभिश्चाप्यकारयत् // 137 // चारणश्रमणैस्तानि बिम्बानि प्रत्यतिष्ठिपत् / ___ बाहुबल्यादिबन्धूनां स्तूपान् मूर्तीश्च सोऽकृत // 138 // कश्चिदासातको मा भूत् तुच्छधीस्तुच्छकालजः / इत्यष्टसोपानकृतेरष्टापद उदीर्यते // 139 // नत्वा विम्बानि तेऽभ्यर्च्य तीर्थरक्षाविधित्सया / दण्डरत्नेन परिखां तनयाश्चक्रिरे ततः।१४०। रजःपातान्नागलोकभवनोपद्रवे सति / चुकोप तेभ्यो ज्वलनप्रभश्चक्रिषु चक्रभृत् // 141 // तस्य प्रसत्तिमाधातुं निवृत्ताः खननाच्च ते / नागराडपि शान्तोऽगात् स्वं पदं तानिवार्य सः // 142 // खातमेतज्जलमृते रजसा पूरयिष्यते / तदस्यां गाङ्गसलिलं नयाम इति चिन्तनात् / 143 / वालिते गाङ्गसलिले जलोपद्रवतोऽहयः / ज्वलनप्रभमाचख्युः सोऽप्येत्यैतानदीदहत् / 144 / तद् दृष्ट्वा सैनिकाः सर्वे चिन्तयामासुराशु ते / . मुखानि दर्शयिष्यामः कथं राज्ञेऽक्षतास्तनौ // 145 // स्वाङ्गान्यग्नौ दधतस्तान कश्चिद् विप्रः सुधीरधीः / निवार्यानार्यकार्याद् वै विनीतां नगरी ययौ // 146 // मृतं बालं समादाय पूत्कुर्वन् नृपतेः पुरः। उवाचाऽवन्तिदेशस्य ग्रामे वसामि साम्प्रतम् / 147 / * गृहं मुक्त्वाऽध्यायकृते गतो ग्रामान्तरेऽन्यदा / तत्राऽरतिरकस्मान्मे प्रादुर्भूता रुजार्तवत् 148 // मया गृहं गते नाथाऽश्रावि वृत्तं सुदुःश्रवम् / - त्वत्सनुरहिना दष्टो मृतो यासि व साम्प्रतम् ? // 149 // अतुच्छमूर्छामापनस्तदाहं दाहतोऽधिकम् / __मेने दुःखं जनः सर्वो व्याकुलक्लेशभागभूत् / / 150 // कुलदेवी तदाऽऽगत्याऽवादीत् किं व्याकुला इह / यद्गेहे कोऽपि न मृतस्तद्रक्षातोऽस्य जीवनम् // 151 // मान्त्वा सर्वत्र तद्रक्षाऽप्राप्त्या त्वां समुपस्थितः / तामानय यतः पुत्रजीवनादेधि जीवदः।१५२। सगरः प्राह हे धीर कातयं ते किमीदृशम् / सर्व कालवशं लोके नाऽयं केनाप्यतीयते / 153 /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30] . महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीअजितस्वामिसगरचक्रि यो जन्मवान् स मृत्युभाग जगतः स्थितिरीदृशी / ___ न लध्या केनचित् सेयं बलिना छलिनाऽथवा // 154 // धेहि धैर्य मा विषीद सर्वसाधारणे पदे / पण्डितानां हि पाण्डित्यं नित्यमेतद् विचिन्त्यताम् // 55 // एवमुक्ते नृपेणाऽथाऽभिहितः सुतसंक्षयः / तं निशभ्य नृपः शोकाक्रान्तोऽरक्षि द्विजन्मना // 156 // . मम धैर्य धृतिं त्वं चाऽदिशन् स्वयमिहाऽस्पृशन् / न लज्जसे महत्त्वं हि महतां सद्धनं मतम् // 157 // त्वमसि मापते विश्वमोहनिद्राविवस्वतः / __ ऋषभस्वामिनो वंश्यो भ्राता चाऽस्यजितप्रभोः // 158 // ज्ञानात् शोकपिधानेन विधानेनोत्तमाङ्गिनाम् / कृतेऽपशोके भूपाले लोकेनाऽलोकि शस्त्रिणाम् (?) // 159 // पदे पदे जनपदे जज्ञे शोकास्पदं तदा / कांदिशीकाः प्रजाः सर्वाः प्रत्यनीका इव श्रियः / 160 / संसारललितं मोहच्छलितं कलितन्त्रकृत् / विचार्यमतिर्भूषादिकत्यागं तदेहत // 161 // अस्मिन्नवसरे कश्चिदैन्द्रजालिकभूसुरः / वाद्धिसीमानमुत्सृज्यागच्छज्जलमदीदृशत् // 162 // ततश्च विश्वसंहारशोकाद्राजाऽपि सत्वरम् / यावद् झंपां दातुमुत्कोऽबध्नाद् वस्त्रं कटेस्तटे // 163 // प्लवङ्गम इवोत्पत्य यावद् झंपां चिकीर्षति / राजा व्याजादृते सिंहासनासीनं स्वमैक्षत / 164i इन्द्रजालं दर्शयित्वा भवरूपं निरूपयन् / ममोपकारं कर्ता त्वं मोहारोहव्यपोहतः / 165 / मन्त्रिभिः पौरवर्णैश्च नानादृष्टान्तनिदर्शनैः। प्रबोधितः सोऽधिगतो बोधि सगरचक्रभृत् // 166 // त्यक्त्वा पर्यन्त निस्सारं संसारं स्वार्थमर्जये / विमृश्येति स्वविभवं संत्यक्तुं यावदुद्यतः / 167 / तावद् गाङ्गजलोत्कर्षात् प्लाव्यमाना जना जवात् / एवं विज्ञपयामासू रक्ष रक्ष जलाब्धितः // 168 // परिषापूरणान्निर्यत् जलं दण्डकृताध्वना / समुद्रं नय हे पौत्र भगीरथ ममाज्ञया // 169 //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् कृत्वाऽष्टमं तपो नागराजं तं ज्वलनप्रभम् / अभ्यर्च्य तत्प्रसादेन गङ्गां निन्ये पयोनिधिम् // 170 / / तेषां सगरपुत्राणां शरीरास्थीनि तानि च / तेन गङ्गाप्रवाहेन निन्यिरे तत्र सागरम् // 171 / / प्रत्यावृत्तो वने काऽपि केवलज्ञानिनं मुनिम् / ददर्श नत्वा पप्रच्छ पित्रादेर्युगपन्मृतिम् / 172 / पुरा सङ्घः श्रावकाणां तीर्थयात्राकृते चलन् / वसन्निशायामभ्यर्णे कुम्भकारगृहस्य सः / 173 / तल्लुणनाय तद्ग्रामलोकः स्वोकसि सज्जितः / कुम्भकारस्तन्निषेधं कृतवान् पुण्यभावितः // 174 // कुम्भकारे कार्यवशात् तस्मिन् ग्रांमान्तरं गते / स ग्रामो भूभुजा. रुद्धो ज्वालितोऽपि तदाऽग्निना // 175 // ग्रामलोकः स विपद्य जातो जानपदो जनः / विराटविषये सर्वः कुम्भकृत् स वणिग्वरः।१७६। स वणिग्देवता भूयमनुभूय भगीरथ / त्वं जज्ञे पुण्ययोगेन प्राप्तेयं भोगभाग्यभूः // 177 // / कश्चिद् रोगी वियोगी वा ददृशे दुःखमर्श सः / ‘सों ग्रामो भवान् भ्रान्त्वा जनुप्रभृतयोऽभवन् // 178 // भगवानपि सम्मेतभूधरे समवासरत् / एकाङ्गोनं पूर्वलक्षं दीक्षापालनकर्मणाम् // 179 // सह व्रतिसहस्रेण कृतानशनभावनम् / शैलेशीमजितस्वामी जगामोद्दामधामभाक् // 180 // चैत्रस्य शुक्लपञ्चम्यां चन्द्रे चान्द्रसमाश्रिते / * पर्यवस्थो योगरोधात् स शिवः शिवमप्यगात् // 181 // अष्टादशपूर्वलक्षी कुमारत्वेऽस्य जग्मुषी / त्रिपञ्चाशत् पूर्वलक्षा सा पूर्वाङ्गा नृपश्रियाम् / 182 / धर्मचक्री द्वादशाब्दी व्यतिचक्राम नाम सः / छामस्थ्ये केवलज्ञाने पूर्वलक्षमभूत् पुनः / 183 / स महर्षिः समुद्घातं कृत्वा प्राप परं पदम् / निर्वाणोत्सवमाधाय देवाः स्वं पदमासदन् / 18 / / श्रीहेमचन्द्रोदितजैनवाक्याम्भोधेविंशोधेरिव शुद्धबोधे / उदृत्य मेघेन भृते सुधायाः कुम्भोपमे पर्व बभौ द्वितीयम् // 185 // . इति श्री अजितस्वामिचरितं सगरचक्रिचरितसहितं सम्पूर्णम् / ग्रं. // 185 //
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीसम्भव श्रीशम्भवचरितम् / श्रीशम्भवप्रभोर्वृत्तं नृत्तं कर्तुं शिवाश्रये / पारमेश्वर्यमाधातुं साम्प्रतं प्रतिपाद्यते // 1 // द्वितीये धातकीखण्डद्वीपे ऐरावते पुरी / सप्रेमक्षेमनामाऽस्ति नास्तिकैः परिवर्जिता // 2 // सोत्साहः साहसे राजमघवा मेघवाहनः / दाता तत्तनयो नाम्ना बली विपुलवाहनः // 3 // नयाभिनयतस्तस्य वश्या सर्वेऽपि भूभृतः / नाऽन्यायं प्रतिपक्षं च सेहे शुद्धानुमानवत् // 4 // स्वयं गुणी गुणापेक्षी सगुणं धर्ममादधे / मार्गणेभ्यो लक्षयोगं कुर्वन्नुर्वी शशास सः // 5 // श्राद्धधर्मे द्वादशधा श्रद्धावान् गुरुसङ्गतः / स्वाध्याये जिनपूजायां लग्नचेताः सदाऽभवत् // 6 // सप्तक्षेत्रधनवापे कर्षकान् हर्षयन्निव / बलिं समादधे नैव तत्तत् पुण्यं सपुण्यधीः // 7 // राज्ये दिवः सुहृद्भूपे शके जाग्रत्यपि ध्रुवम् / कदापि पापि दुर्भिक्षं न्यपप्तज्जलशोषणात् / 8 / ववर्ष न मनाग् मेघो रजोवृष्टेरिवेय॑या / बहु धान्योपकारं तद् विसस्मार महाशयः // 9 // पवनो दक्षिणां मुक्त्वा नाशां पूर्वा तथोत्तराम् / भेजे दीननृणां सख्यात् शैत्यात् तापकृदद्भतम् // 10 // पित्राऽपि पुत्रो विक्रीतोऽनशनाद् व्यसनातुरः / __ प्रमीतः क्षुधया लोकः प्रतीतोऽपि धनं विना // 11 // , प्रतिसअवराकाणामारवैर्मारवैरिव / पूर्णा आशाः परं नाशा धान्यनाशाच्च केनचित् // 12 // . तद्भूतं भूपतिर्मत्वा सूपकारान्न्यरूपयत् / अतः परं सङ्घभुक्तावशेषो भोज्यते मया // 13 // मदर्थ कृतमन्नादि वतिनां देयमेव तत् / अहर्निशं नवनवैभॊज्यै ज्या उपासकाः // 14 // अशनैर्बहुधा पानैः खादिमैः स्वादिमैः परैः। . पोष्यमाणान् श्राद्धवर्गान् दृष्ट्वा सन्तुष्टवान् नृपः // 15 // सर्वसङ्घभक्तिभावात् तीर्थकृन्नामकर्मणः / कृतार्जनो जनाधीशः पात्रदानान्न किं भवेत् / 16 / नृपोऽन्यदोन्नतं मेघमण्डलं चण्डवायुना / धुनानं वीक्ष्य संसारं त्यक्त्वा व्रतमथाददे / 17 / सूरेः स्वयं प्रभाह्वस्याऽऽज्ञया व्रतविधि पुनः / सम्यगाराध्य विहिताऽनशनक्षामणाकरः / 18 / मृत्वाऽनतदिवं प्राप्य भुक्त्वा तत्र चिरं सुखम् / श्रावस्त्यां पुरि भूजानेजितारेस्तनयोऽजनि।१९।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 33 सेनायां गर्भमासाद्य विधौ चान्द्रमसे स्थिते / फाल्गुने धवलाष्टम्यां शम्भवोऽहनवातरत् / 20 / स्वप्नदर्शनदेवादितत्फलाशंसनादिकम् / वाच्यं प्राच्यजिनस्येव रत्नस्वर्णादिवर्षणम् / 21 / मार्गशुक्लचतुर्दश्यां मृगाङ्के मार्गमाश्रिते / जरायुरक्तप्रभृतिवर्ज सा सुषुवेंऽङ्गजम् // 22 // दिक्कुमार्यश्चतुःषष्टिरिन्द्राश्च भगवत् पिता / व्यधुर्जन्मोत्सव विधिं ववृधे भगवांस्तथा // 23 // उद्वाह्य कन्याः साम्राज्यं प्रपद्य स्वपितुते / ज्ञानत्रयधरोऽभुंक्त भोगी योगोयमी शमी / 24 / स्वयंबुद्धोऽपि संसिद्धलोकस्थित्या सुरैः परैः। / लोकान्तिकैः स विज्ञप्तः सांवत्सरिकदानकृत् // 25 // अष्टलक्षयुतां कोटिं स्वर्णस्य प्रत्यहं ददत् / यथेष्टं भगवाँश्चक्रे मेदिनीमनृणां तदा // 26 // त्रीणि कोटिशतान्यष्टाऽशीतिश्योपरि कोटयः / लक्षाशीतिः सर्वदानं प्रभुः संवत्सरेऽकरोत् / 27 / मिलितेषु सुरेशेषु दीक्षाकल्याणकोत्सवे / मार्गशीर्षे मृगविधौ पूर्णायां व्रतमग्रहीत् // 28 // भवमूलं तनुस्तस्या मूलं केशा अमी ध्रुवम् / अर्हन्त्युत्खननं तेन लोचो युक्तोऽर्हतां मते / 29 / भद्राकरणवद् भद्राकरणं नोचितं ततः / कर्तनं छेदपर्यायाद् वर्जनीयं दयापरैः // 30 // भववृद्धथै केशवृद्धिस्तल्लोचनमशोचनम् / आलोचनमिदं सम्यक् शमिनां मुक्तिगामिनाम् / 31 / देवदूष्यमिन्द्रदत्तं समादाय दयापरः / विहारं चक्रवान् सर्वदेशेषु क्लेशवर्जितः // 32 // सुरेन्द्रदत्तस्य गृहे परमान्नेन पारणा / षष्ठस्याऽभूद् वृष्टी रत्नद्वादशस्वर्णकोटिजा // 33 !! जगर्ज गर्जवद्दिव्यो दुन्दुभिः सुरभिः पुनः / पुष्पवृष्टेमहामोदो वस्त्रोत्क्षेपस्तदा क्रमात् / 34 / अहो दानमहो दानमिति श्लाघा सुरैः कृता / दानस्थाने स्वर्णपीठपूजां चक्रे स भक्तिभाक् / 35/ अतितीव्रतयाऽऽस्थाय विषयेषु विहारतः / / क्षिप्त्वा घातीनि कर्माणि लेभे केवलबोधनम् / / 36 // कार्तिके बहुले पक्षे पञ्चम्यां मार्गगे विधौ / कृतं षष्ठतया सर्वज्ञातोऽभूद् भुवनत्रये // 37 // प्राग्वत् समवसरणस्थितिरस्य प्रभोर्बभौ / उपदेशेन भव्यानां बोधाद् बोधं स निर्ममे / 38 / चारित्रं ग्राहयामास कांश्चित् श्रावकसंयमम् / / / सम्यक्त्वं कांश्चन पुनः सुधाधाराश्रिया गिरा / / 39 // द्वियुक्शतं गणभृतामित्याद्योऽस्य परिच्छदः / ज्ञेयः प्रागुप्तयन्त्रोक्तश्चरिते प्रथमार्हतः // 40 // ल. त्रि. 5
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीशंभव निर्वाणसमयं मत्वा सम्मेतादि जगाम यः / तृतीयोऽहंस्तत्र शमिनां सहस्रेण सह प्रभुः / 41 / प्रपद्याऽनशनं प्राप्य पादपोपगमस्थितः / योगाभियोगं त्रिविधं रुन्धनव्ययसम्पदम् // 42 // कुमारत्वे पञ्चदश पूर्वलक्षा नृपश्रियाम् / चतुश्चत्वारिंशदेते सपूर्वाङ्गचतुष्टयाः // 43 / / पूर्वलक्षं तु दीक्षायां चतुःपूर्वाङ्गवर्जितम् / आयुःषष्टि पूर्वलक्षा शंभोर्जाता अमुष्य तत् / 4 / / यक्षत्रिनेत्रस्त्रिमुखः खड्गाब्जेन कुलं गदाम् / दक्षिणे बीजपाशाक्षसूत्राणि निदधत् परे / 45 / वरदं साक्षसूत्रं च दुरितारिश्च दक्षिणे / वामे ससाऽभयदौ दधाना स्वभुजौ वरा // 46 // // इति लघुत्रिपष्टीयचरिते श्रीशंभवचरितम् // ग्रं. 46 / / .rer श्रीअभिनन्दनचरितम् / अथाऽभिनन्दनविभोश्वरितं स्फुरितं भुवि / प्रारभ्यते सभ्यमुदेयथावगममागमात् // 1 // जम्बूद्वीपे पूर्वमहाविदेहे मङ्गलावती-। विजयस्तत्र नगरी ख्याताऽभूद् रत्नसश्चया // 2 // महाबलस्तत्र बली भूपो रिपुस्वरूपहा / शक्तित्रये समासक्तयोपायांश्च चतुरो दधौ // 3 // ज्ञानतत्त्वः स तत्त्वेन सातिरेकविवेकधीः / प्रबुद्धः शुद्धसिद्धान्ते जैनधर्मे स्थिरोऽभवत् // 4 // भवोद्विग्नो धर्ममग्नः प्रव्रज्य विमलस्य सः / सूरेः समीपे प्रशमी वनं पावनमीयिवान् // 5 // खिद्यते न निंद्यमानः पूज्यमानो न रज्यते / साम्यमेव साधुकाम्यं प्रपेदे विजितेन्द्रियः / 6 / कोपं कृतोपसर्गेऽपि प्रमोदं सोदरादिषु / न भेजे तेन चारित्री रेजे राजेव सत्कलः // 7 // कुर्वन् गुर्वाज्ञया नित्यं सत्यं ततोऽपि दुस्तपम् / तीर्थकृत् कर्म चाबध्नाद् विंशस्थान्यां प्रधानधीः // 8 // बध्नाति कर्म तत्तेषु पदैः कतिपयैरपि / मृत्वा सुरोऽभूद् विजयविमाने मानवजितः // 9 // जम्बूद्वीपस्य भरतक्षेत्रे सा कौशलापुरी / इक्ष्वाकुवंश्यः मानाथस्तस्यां संवरसंज्ञया // 10 // मार्गणाऽभिमुखः कोशाद्यशोधनप्रकाशनात् / चन्द्रहासं स्फुटीचक्रे चन्द्रहासं न कोशतः // 11 // जगत्युपरि तस्यैकः प्रतापतपनोऽतपत् / रिपावसह्यं तत् तेजो वनसेवनमातनोत // 12 //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् सिद्धार्थाऽस्य प्रिया राज्ञी शीललीलानुशालिनी / च्युत्वाऽनुत्तरदेवः स तत्कुक्षाववतीर्णवान् // 13 // राधे शुक्ले तुर्यतिथौ चन्द्रे चाऽभिजिता युते / स्वप्नाचतुर्दश गजवृषभादीन् ददर्श सा / 14 / सम्पूर्णे गर्भसमयेऽभिजितस्थेन्दौ तपस्ययम् / शुक्लद्वितीयायामिन्यां माताऽसूत सुतं जिनम् // 15 // अधोलोकाद् दिक्कुमार्योऽभ्येयुभॊगंकरादयः / अष्ट संवर्त्तवातेनायोजनं शोधनं व्यधुः / 16 / ऊर्ध्वलोकादष्टमेघंकराद्याश्चेलुरुत्सुकाः / नत्वा समातृकं देवं ववृषुर्गन्धवारिभिः // 17 // आजानु ताः पञ्चवर्णपुष्पवर्ष वितेनिरे / प्रारदिशो रुचकादाप्ता अष्टौ नन्दोत्तरादयः // 18 // अपागुरुचकतोऽष्टैव समाहारादयोऽपि ताः / आगत्य धृतभृङ्गारास्तस्थुर्गीतरसा वशाः / 19 / पश्चिमाशारुचकतोऽष्टाविलाद्यास्तदैयरुः / पाणौ व्यजनमादायऽष्टावुदग्रुचका गताः // 20 // अलम्बुसदियः पाणौ दधानाचामराङ्किताः / एवं चतस्रश्चित्राद्या विदिगुरुचकदेवताः // 21 // एत्य दीपकरास्तस्थ रूपाद्यादिकुमारिकाः / रुचकद्वीपमध्यस्थाः प्राप्ता नालक्रियाकृतः / 22 / निधाय भूम्यन्त लं तदूर्ध्व रत्नपीठिकाम् / ___ कृत्वा गायनमाचक्रुः प्रत्यग्वज दिशां त्रये // 23 // कदलीसदनान्येताः विधाय पाणिना जिनम् / .. जिनाम्यां दक्षिणगृहे नीत्वा सिंहासने न्यधुः // 24 // अभ्यंग्य तैलेन तयोद्वर्त्तनेन सुगन्धिना / उद्धृत्य नृत्यकृत्याद्यैर्भक्त्याऽभ्यरञ्जयस्तराम् // 25 // पूर्वगेहान्तरे न्यस्य जिनं मात्रा समं जलैः / - सुगन्धिभिः प्रमोदेनाऽस्नपश्चामृजन् सिचा // 26 // गोशीर्षचन्दनेनाङ्गं विलिप्योत्तमवाससा / परिधाप्य भूषणानि दिव्यानि पर्यधारयन् // 27 // नीत्वोत्तरगृहे देवं मातरं चाऽऽसनोपरि / वह्नावहाय जुहुवुश्चन्दनं विश्वनन्दनम् // 28 // भस्मग्रन्थि तयोः पाणौ बद्ध्वा ता एवमूचिरे / पर्वतायुभवेत्युक्त्वाऽस्फालयन् ग्रावगोलकौ // 29 // ततः सूतिगृहे देवमभिनीय समातृकम् / रङ्गाद् रागेण गानं च कृत्वा जग्मुः स्वमाश्रयम् / 30 /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचित्तम् [ श्रीअभिनन्दन मेरौ नीत्वा सुरेन्द्राश्च चक्रुर्जन्मोत्सवं समे / सिंहासने न्यस्य पाण्डुकम्बलायां जिनेश्वरम् // 31 // // 31 // प्रातः पित्राऽप्युत्सवेन नाम चक्रेऽभिनन्दनम् / प्रवर्द्धमानश्चन्द्र इव कलाकौशलमाश्रयत् / 32 / वैराग्यात् संवरे राज्ञि प्रव्रज्यामाश्रिते प्रभुः / साम्राज्यं बुभुजे नीत्या स्वं भोगकर्म चिन्तयन् // 33 // भोगान् भुक्त्वा चिरं देवैविज्ञप्तो बोधितः स्वयम् / द्वादश्यां माघशुक्लस्य प्रावाजीत् परमोत्सवात् // 34 // विहरनगर-ग्रामपुरशैलेषु च क्रमात् / उन्मुक्तविषयोऽप्येवं बभ्राम विषयान् बहून् // 35 // घातिकर्माणि चोन्मूल्य केवलज्ञानमाप्तवान् / पोषशुक्लचतुर्दश्यां सौरभातिशयादभात् // 36 / वप्रत्रयचतुरिदेवच्छन्दायिकाः श्रियः / अशोकदुश्वामरायतिशयास्तस्य रेजिरे // 37 // प्रतिबोध्य बहून् जीवान् वज्रनाभादिसंयुतः / संमेताचलमागत्य प्रपेदेऽनशनं प्रभुः // 38 // अष्टम्यां राधशुक्लस्य पुष्ये चन्द्रेण सङ्गते / समं मुनिसहस्रेणाऽपुनरावृत्त्यगात् पदम् // 39 // सार्द्धद्वादशपूर्वाणां लक्षाः कौमारनिश्चिताः / ___ लक्षाः सार्धाश्च षट्त्रिंशद् राज्येऽष्टाङ्गयुता अपि // 40 // पूर्वलक्षं तदष्टाङ्गन्यूनं दीक्षाप्रपालने / सर्वायुः पूर्वलक्षाः स्युः पश्चाशदभिनन्दने // 41 // वृष्टिं चक्रुर्मेधदेवाः वह्निमग्निकुमारकाः / वायुदेवा देवमुनिदेहसंस्कारमादधुः // 42 // निर्वाणोत्सवमाधाय ययुः शक्रादयोऽमराः / नन्दीश्वरद्वीपमध्ये कर्तु तत्र जिनार्चनम् // 43 // पूजैव परमो धर्मों विनयस्तपसो यथा / दयानामागमे सम्यक् प्रश्नव्याकरणे स्मृतम् / 44 / यक्षेश्वरो मातुलिङ्गमक्षसूत्रं च दक्षिणे / नकुलं चाकुशं वामे दधानस्तीर्थरक्षकः // 45 // कालिका वरदं पाशं दक्षिणे सर्पमङ्कुशम् / वामे दधाना सान्निध्यं कुरुते शासने सुरी // 46 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये श्रीअभिनन्दनतीर्थकरचरितं सम्पूर्णम् // ग्रं. 46 /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 37 चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् श्रीसुमतिजिनचरितम् / नमः पञ्चमदेवाय पञ्चमज्ञानदायिने / पञ्चमी गतिमाप्ताय कृत्वा तच्चरितं ब्रुवे // 1 // अत्र चित्रकरः स्थित्या जम्बूद्वीपे समृद्धिमान् / प्राग विदेहेऽस्ति विजयःप्रथितः पुष्कलावती।२। सुधावलिप्तप्रासादै दैर्मङ्गलतूर्यजैः / नभोऽवगाही प्रोत्साही जेतुं दिवमिवोन्नतः // 3 // वर्द्धमाना वर्द्धमानाः स्वस्तिकाः स्वस्तिकारणाः / नन्दावर्ता घनानन्दावर्तकाः प्रतिमन्दिरम् // 4 // स्थाने स्थाने सुमनसां स्रजोऽजस्रं विलम्बिताः / लोकान् सुमनसः प्राहुनित्यं सुमनसां स्थितिम् // 5 // वसुधा वसुधाभोगं व्याचष्टे स्म पयोभरैः / . .. विबुधास्तद्धविष्तृप्ता नाम सिञ्चन्ति नित्यशः // 6 // तत्र शङ्खपुरं नाम्ना दक्षिणावर्त्तशङ्खचत् / नृणामनृणतां कर्तुं दक्षिणावर्त्तनं दधे // 7 // नृपतिर्विजयसेनस्तस्य शास्ता प्रशस्तधीः / सुदर्शनाऽस्य महीषी सखीकृतशचीश्रिया // 8 // साऽन्यदा न्यदानद्धर्या नगरोद्यानमीयुषी। ... वदान्यं मार्गणाजुष्टं कुर्वती हस्तिनीं श्रिता // 9 // तत्रैकां कामिनीमष्टयोषिज्जुष्टां ददर्श सा / विस्मिता दर्शनाम्भोजदर्शनेऽस्याः शुचिस्मिता // 10 // जनानुयोजनाद् ज्ञातं यदियं स्त्री सुलक्षणा / श्रेष्ठिनो नन्दिषेणस्याष्टस्नुषापरिवारिता // 11 // अस्याः पुत्रद्वयं नार्यश्चतस्रश्चतुराशयाः / प्रत्येकं तदियं धन्या धिङ्मां या पुत्रसून हि // 12 // वल्लीव फलनिर्मुक्ता न प्रशस्या वनश्रिये / क्षेत्रभूदृश्यते नैव यस्यां शस्योदयो न यत् // 13 // चिन्तयेति म्लानमुखी स्नानाशनपराङ्मुखी। पिण्डितैर्मनसा दुःखैः सा शून्यहृदयाऽभवत् // 14 // राज्ञा विज्ञाय तां दूनामनूनां प्रणयादिभिः / पृष्टा कारणमालिन्यधारणं किमिदं प्रिये / 15 / अत्याग्रहादुवाचैषा नाथ दुःखं न किश्चन / परं पुत्रं विना सर्व मन्येऽधन्यं मदुत्सवम् // 16 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीसुमतिजिन मा विषीद तवाभीष्टं करिष्ये प्राणनायिके / प्रसाद्य सद्यः पूजाभिः कुलदेवीं वरार्पणात् // 17 // देव्याः स्थानमथाविश्य तत्त्यक्त्वाऽनं सपानकम् / राजोपवासे षष्ठेऽभूत् कुलदेवी बरोन्मुखी // 18 // भाग्यसौभाग्यभोगावैर्भावी तव सुतः श्रुतः / सर्वोत्कृष्टः स्पष्टतेजास्तुष्टस्तस्या गिरा नृपः // 19 // ऋतुस्नाता राजपत्नी गर्भमाधत्त सोत्तमम् / देवः कोऽपि दिवश्च्युत्वाऽवतीर्णः शीर्णपातकः // 20 // दृष्टः स्वप्ने सिंहशिशुः प्रविशन् वदनोन्मुखः / राज्ञे तत्कथने पुत्रो भावी सिंह इवेत्यवक् // 21 / / पूर्यमाणे दोहदेऽस्याः पुत्रस्तु समयेऽजनि / महोत्सवान्नाम पित्रा दधे पुरुषसिंहकः // 22 // तस्योद्भवे दयाघोषः प्रतिस्थानं जिनार्चनम् / विदधेऽष्टाहिकां यावत् प्रतिचैत्यं महीपतिः // 23 // ननन्द नन्दनो नन्दने कल्पशाखिवत् / __ लताभिरिव सोऽष्टाभिः कन्याभिः स परीवृतः // 24 // एकदा वनशोभार्थी तत्रागान्नृपनन्दनः / दृष्ट्वा हष्टस्तत्र सूरिं नाम्ना विनयनन्दनम् // 25 // तद् वन्दने ददौ सूरिधर्मलाभाशिषां वराम् / पृष्टोऽनेन मुनिश्चित्रं नवे वयसि यद् व्रती // 26 // विषया विषवत् त्याज्या इति मन्ये भवादृशाः / नैपुण्यभाजोऽव्याजेन तत्यजुस्तान मनीषिणः // 27 // संसारतारणोपायं वद कोविद साम्प्रतम् / कुमारेणेति भणिते दीक्षाशिक्षा गुरुर्जगौ // 28 // सावद्ययोगत्यागेनासावेकधा द्विधा पुनः / देशतः सर्वतस्वैधा ज्ञानदृक् त्यागभेदतः // 29 // चतुर्धाज्ञानदृक् त्यागतपसां च विकल्पतः / पञ्चधा सोदिताऽहिंसा सूनृताऽस्तेयमीलनात् // 30 // ब्रह्म किश्चन भेदेन पोढा षट्कायरक्षणात् / चतुः कषायदण्डाख्यत्रयत्यागेन सप्तधा // 31 // अष्टधा गुप्तिसमितिसंसर्गानवधा तथा / पश्चाश्रवाद्विरतियुक्चतुःकषायनिर्जयात् / 32 / / संसारतारणोपाय उत्तराध्ययने श्रुतः / तस्यैव मोक्षमार्गत्वात् दीक्षामोहव्यपोहकृत् // 33 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीसुमति जिन सपत्नी मेऽनपत्याऽसौऽपत्यसौख्यं सनातनम् / भुजाना वद्धितः स्नेहादनया तनयस्तु मे // 50 // रक्षितः पक्षपातेन परन्तु मे शिशुः पशुः / जननी पालिकां वेति न वेत्त्यङ्गप्रसङ्गतः // 51 // बभाषे महिषी श्रुत्वा तयोर्वाचं तथोत्तरम् / भावी मदगजो ज्ञानत्रयधारी स तीर्थकृत् / 52 / पश्चमज्ञानसमये निर्णेता सदसगिरः / उभेऽपि च प्रतीक्षेथां विमात्रा स्वीकृतं तु तत् / 53 / जनयित्री विलम्बं तु न सेहे बोधिनिर्णये / राश्या सुतोऽस्या नेयं मन्यते च प्रतीक्षणम् // 54 // याहि गेहं तव पुत्रोऽसावित्युक्त्वाऽस्य मातरम् / __परां निवार्य दुष्कार्याद् भाऽशंसि प्रियामतिः // 55 // वैशाखधवलाष्टम्यां मघायां पुत्रजन्मनि / कृत्वोत्सवं नाम चक्रे भूशक्रः सुमतिः सुतम् / / 56 / / दिक्कुमारीकृतः सर्वो विधिदेवेन्द्रनिर्मितः / अभूत्तथैव तारुण्ये राजकन्या उपाययत् / / 57 / / पूर्वलक्षा दशातीताः कौमारे राज्यभाक् तत्ः / एकोनत्रिंशद् वै पूर्वलक्षा अर्काङ्गसङ्गता / 58 / दत्त्वा सांवत्सरं दानं लोकान्तिकविबोधितः / स्वयंबुद्धो निश्चयतः सुरेन्द्रविहितोत्सवः / 59 / नवम्यां राधशुक्लस्य मघायां व्रतमग्रहीत् / पूर्वाह्ने भगवान् सेहे परीषहमहाविधिम् / / 60 / / मनःपर्यववान् षष्ठपारणां पद्मभूपतेः / विदधे परमान्नेन परमेष्ठिबुभूषया // 61 // चैत्रस्य शुक्लैकादश्यां पैत्र्ये चन्द्रे जिनेशिता / केवलज्ञानवान् जज्ञे कृतषष्ठतपाः क्रमात् // 62 // धनुःषोडशशत्यग्रे क्रोशोच्चं चैत्यपादपम् / प्रदक्षिणां स्वतः कुर्वन् सिंहासनमिहाश्रयत् / 63 / अशोकद्रपुष्पवृष्टिदिव्यध्वनिविशेषिता। छत्रचामरसिंहाद्यासनभामण्डलैः समम् // 64 // दुन्दुभिध्वनितैनित्यं जागरा सागरावधि / अनाहार्यप्रातिहार्यलक्ष्मीः प्रववृतेतराम् // 65 // युग्मं तुम्बुरुर्गरुडयानो वरं शक्तिं च दक्षिणे / गदां पाशं दधद्वामे महाकाली च यक्षिणी / 66 / विहारेण प्रतिग्राममिन्द्रियग्रामजित्वरम् / प्रतिबोध्य बहून् जीवान् संमेताद्रौ शिवंगमी / 67 / आगत्य मासक्षपणी सहस्रमुनिभिः सह / नवम्यां चैत्रशुक्लस्यादित्ये नित्यपदं ललौ / 68 / दीक्षायां च पूर्वलक्षीमङ्गादशभिविना / चत्वारिंशत् पूर्वलक्षी सर्वायुः पश्चमार्हतः // 69 / / इति श्रीलघुत्रिषष्टीये चरिते सुमतिजिनचरितं सम्पूर्णम् //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] . लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् श्रोपद्मप्रभचरितम् निश्छअमुनिहत्पद्मपद्मबन्धोर्जगद्गुरोः / पद्मप्रभस्य चरितं वक्ष्ये सक्षेमसम्पदम् // 1 // द्वीपेऽस्ति धातकीखण्डे प्राविदेहेषु मण्डलम् / वत्सारख्यविजयो दानी जातकीर्तिन पातकी // 2 // सुसीमाख्या पुरी तस्मिनसीमद्युतिभासुरा / भूपोऽपराजितोऽस्यां न पराजितः पराजितः / 3 / सम्यक्त्वशाली तत्त्वज्ञः सदा प्राज्ञालिसंसदा / परीतः प्रीतचेतस्को राजा राजेव रेजिवान् // 4 // चलाचल जगदलं चिन्तयनुचितं नृपः / वृद्धत्वे कृपयाविष्टः स्पष्टं वैराग्यमाप्तवान् // 5 // भोगाभोगा इवैकान्तभीमा अपि न चेतसः / / सीमानं मे त्यजन्त्येते तावत् त्याज्या इमे मया // 6 // प्रव्रज्येयं मुनिायान् गुणैस्तपसि निश्चितः / विंशस्थान्यां कतिपयैः स्थानः कर्माऽर्जयत् शुभम् / / 7 / / सुबद्धतीर्थकृत्कर्मा दुष्कर्माणि विधूय सः / नवमेऽनवमे जज्ञे देवो 7वेयके ततः / / 8 / / तत्राऽभुक्त सुखं दिव्यं तदा भरतभूषणे / जम्बूद्वीपेऽस्ति कौशाम्बी पुरी सुरीतिशालिनी / 9 / आसीद् दासीभवच्छत्रुस्तत्र भूपो धराह्वयः / निष्प्रकम्पो धर इव दाता धाराधरोद्धरः / / 10 / / / यस्याऽसिधारा तीक्ष्णाऽपि रिप॑श्चक्रे मृदून भृशम् / दानधारा मृदून् दीनाननम्रान् बहुधा श्रिया / / 11 / / निस्सीमश्रीमती नाम्ना सुसीमा स्त्रीर्धरापतेः / स्वरूपादप्सरोवर्ग जयन्ती शुशुभे शुभैः / 12 / षष्ठीदिने माघकृष्णे चित्राचन्द्रे दिवश्च्युतः / - अपराजितजीवोऽस्या गर्भेऽवतीर्णवान् जिनः / / 13 / / चतुर्दशस्वप्नदृष्टिव॒ष्टिः स्वर्णमयी भुवि / तदाऽजनि जिनजनिद्रिश्यां कात्तिकेऽसिते / 14 / दिक्कुमारीमहो मारीय॑वारीद् भुवि संभवाः / .: हरिमरु प्रभुं नीत्वा स्वाङ्के विन्यस्तवान् मुदा / / 15 / / तबाऽच्युतादयोऽपीन्द्राः सर्वेऽप्यस्नपयन् महैः / देवं तथाऽर्चयश्चानु ज्येष्ठं ते सोदरा इव / / 16 / / ल. त्रि.६
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्मप्रभईशानाङ्कस्थितं शक्रोऽप्यानच्य॒नं यथाविधिम् / सन्तुष्टाः तुष्टुवुर्भक्न्या भासुराश्च सुराऽसुराः / / 17 / / कृत्वा महान्तं तु महमुपमात समानयत् / वर्द्धमानः स्पर्द्धमानः शशिनाऽरुचदीश्वरः / 18 / सार्द्धधन्वद्विशत्युच्चः प्रभुलॊकानुरोधतः। मातापित्राग्रहाद् दधे दारोदारपरिग्रहम् / / 19 / / गतेषु पूर्वलक्षेषु सार्द्धाष्टमेषु जन्मतः / राजलक्ष्मी दधौ पित्रा दत्तां वित्तां तदाज्ञया / 20 / शशास पृथिवीं सार्द्धपूर्वलक्षकविंशतिः / पूर्वाङ्गानि षोडशाऽपि प्रवव्राज ततः परम् / / 21 / / दत्त्वाब्दिकं दानमीशो जम्भकैः परिपूरितः / शिबिकां निवृतिकरीमारुहयाऽऽम्रवणं ययौ / / 22 // ऊर्ज कृष्णत्रयोदश्यां षष्ठी स्पष्टीभवन्मनाः / सह राजसहस्रेणाऽपराहे व्रतमाददे // 23. // ब्रह्मस्थले सामदेवनृपगेहे सपारणाम् / पायसेनाऽकरोन्नाकिकृते दिव्यार्थपञ्चके // 24 // षण्मासी विहरन् भूमौ सहस्राम्रवणं पुनः / आजगाम प्रकामश्रीरनिश्रीकृतवास्तवः // 25 // षष्ठः शम्भुः षष्ठतपा वटाधः प्रतिमास्थितः / चित्राभे चैत्रपूर्णायां केवलज्ञानमादधे / / 26 // वप्रत्रये देवकृते पूर्वद्वारा प्रविश्य सः। सार्द्धक्रोशोच्चचैत्यद्रोरधस्तस्थौ महासने // 27 // प्रकाश्य धर्ममार्ग द्राग् विहत्य मेदिनीं प्रभुः / स्थिरीकृत्य जनान् धर्मे ह्यधर्माच्च न्यवारयत् // 28 // . भवस्थिति प्राणभृतां दुःखं गतिचतुष्टये / निवेद्य भगवान् काँश्चिदृष्टिमग्राहयत् शुचिम् / 29 / देशतो विरति केचिजगृहुर्जिनशासनात् / / केचित् पुनर्भवाद् भीता दीक्षां साक्षात् प्रपेदिरे // 30 // तत्तीर्थरक्षां कुसुमयक्षराजः प्रपन्नवान् / नीलाङ्गो मृगयानोऽयं चतुष्करविराजितः // 31 // दक्षिणः फलभृद्धस्तस्तथैवाऽभयदः परः / वामश्चैकः सूत्रधारी परो नकुलजीवभृत् // 32 // श्यामाङ्गी चाऽच्युता नाम व्यन्तरी नरवाहना। तस्य शासनदेवी यं धत्ते पाणिचतुष्टयम् // 33 // वाम एककरो धन्वी परश्चाभयदानकृत् / दक्षिणो वरदश्चैकः परो वीणाविचक्षणः // 34 // एकलक्षं केवलित्वे षोडशाङ्गया तदूनितम् / षण्मास्याऽपीति सर्वायुरभूत् पद्मप्रभप्रभोः // 35 // त्रिंशत् ते पूर्वलक्षाश्च निवृतेः समयं विदन् / मासिकानशनात् प्राप संमेताद्रौ शिवश्रियम् // 36 //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 43 एकादश्यां कृष्णमार्गे चन्द्रे चित्रास्थिते जिनः / सार्द्ध त्रियुक्ताष्टशत्या निवौ वतिनां तदा // 37 // सुरेशानां चतुःषष्टिः कृत्वाऽङ्गदाहनादिकम् / नन्दीश्वरे च निर्वाणमहोत्सवमपि व्यधुः // 38 / / इति श्रीलघुत्रिपष्टीये पद्मप्रभचरितं सम्पूर्णम् // श्रीसुपार्श्वनाथचरितम् श्रीसुपार्श्वप्रभोवृत्तं प्रस्तुवे वस्तुतः सुधाम् / भाग्यान्नराणां वसुधामवतीर्णा रसैरिव // 1 // धातकीखण्डसंज्ञाने द्वीपे पूर्व विदेहजे / विजये रमणीयाख्ये नगरी क्षेमसंज्ञिता // 2 // नन्दिषेणः क्षितिपतिस्तस्यां वश्यां सृजन प्रजाम् / नीत्या रीत्या गुणप्रीत्या धनैर्धनदवद् भुवि // 3 // तत्कलाशकलं मन्ये हरिणा क्षपितं किमु / धत्ते धनुर्गुणैर्युक्तं नृपः शक्रस्तु निर्गुणम् // 4 // नृपैर्वरप्रदानेन कोशोऽस्य भ्रियते धनैः / करवालस्ततः कोशसन्निधायी रिपुक्षयात् // 5 // वीतरागेऽपि रागेण शम्भौ हृच्छयजित्वरे / हृच्छय त्वं ध्रुवं ध्यानाद् विदधे विधिसन्निधेः / / 6 / / संसारं स्वार्थसंलीनं मलिनं पापकर्मणा / संत्यज्याऽरिंदमाचार्यान्तिके व्रतमुपाददे / / 7 / / अर्हद्भक्त्यादिना विंशस्थान्यां केनाऽपि चार्जयत् / स्थानेन तीर्थकृत्कर्मराजर्षिाजवर्जितः // 8 / / प्रान्ते समाधिना मृत्वा षष्ठे ग्रैवेयके सुरः / भवे तृतीये भरते काशिदेशे सरोद्भवः / / 9 / / काशिः प्रकाशितज्ञानाजिनचैत्येषु नित्यशः / . मिलद्वधूनां वक्त्राब्जेः कमलाकरतां दधौ / / 10 // . न्यायनिष्ठः प्रतिष्ठाख्योऽवनीशस्तत्र मित्रवत् / प्रतापेनाच्छिनजाइयं करसङ्करधारिणा 11 / तस्कान्ता पृथिवीदेवी देवीव पृथिवीस्थिता। / उच्चस्तनस्तनगिरिकाठिन्यं मृदुता गिरि // 12 / /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीसुपार्श्वनाथ षष्ठौवेयकात् च्युत्वा सुरस्तत्कुक्षिभासुरः / अवातारीत् ततः स्वप्नाश्चतुर्दश तयेक्षिताः / / 13 / / सुतमेकफणैः पश्चफणैर्नवफणैरपि च / स्वं नागतल्पे ददृशे राज्ञी गर्भे प्रवर्तिनि / / 14 // द्वादश्यां धवलज्येष्ठे विशाखायां निशाकरे / असूत पुत्रमष्टम्यां कृष्णभाद्रेऽवतारिणम् / / 15 / / कृतसर्वोत्सवं वत्री मुमोचाऽलक्षितं जिनम् / __मातुः पार्श्वे फणिस्वप्नान् सुपार्श्वत्यभिधाधरम् / / 16 // यौवने यौवनेच्छुः सन् विरागी पित्रभिग्रहात् / नृपपुत्रीरूपायंस्त जानन् भोगफलोदयम् / 17 / शैशवेऽस्य पञ्चपूर्वलक्षीराज्ये चतुर्दश / पूर्वलक्षा अङ्गविंशत्यधिका व्यतिचक्रमुः // 18 // लोकान्तिकसुरैर्बुद्धो बोधितो भगवान् स्वतः / कृत्वा सांवत्सरं दानं महैः सामायिकं दधौ // 19 // त्रयोदश्यां सितज्येष्ठे राधायामपराह्निके / सहोर्वीशसहस्रेण प्राबाजीद् देवताचितः // 20 // महेन्द्रभूपसदने पायसात् षष्ठपारणाम् / चक्रे प्रभुः परं सेहे क्षुत्तृष्णादिपरीषहान् // 21 // सहस्राम्रवणे भूयः प्राप्तः शिरीषभूरुहे / षष्ठेन प्रतिमास्थायी केवलज्ञानमाप्तवान् // 22 // फाल्गुनस्य कृष्णषष्ठयां विशाखा शशिनाश्रिता / तदा जाते च सार्वइये सार्वः सर्वेन्द्रपूजितः / / 23 // धनुश्चतुर्दशशती युक्तैकक्रोशमुन्नतम् / चैत्यद्रुमं परीत्यानुकूल्या सिंहासनं दधौ // 24 // मात्राहतो यथादृष्टः फणी स्वप्नेऽपि तादृशः / हरिणा विहितः शीर्षे भक्तिभाक् छत्रधारकः // 25 // पूर्वसिंहासने शम्भौ स्थिते शेषदिशान्तरे / __तिस्रो दधुस्तत्प्रतिमाः सांमुख्याय सुराः श्रिया / / 26 // तीर्थ चतुर्थ्यां संस्थाप्य विधाय धर्मदेशनाम् / विहरन् मोहसाम्राज्यं शिथिलीकृतवान् भुवि // 27 / / गणिनां पश्चनवतिः प्रभोधर्मोपदेशकृत् / मातङ्गतीर्थरक्षाकृत् मातङ्गयानवान् सुरः // 28 // पाण्योदक्षिणयोबिल्वं पाशं बिभ्रत् स वामयोः / नकुलं चाकुशं शम्भोरभूच्छासनदेवता // 29 // शान्तादेवी स्वर्णवर्णा सौम्याक्षी गजवाहना / वरं दधानाऽक्षमालां दक्षिणेतरयोये // 30 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिष्टिशलाकापुरुषचरितम् [45 मुद्रामभयदां शूलं दधती वामहस्तयोः / मनोरथं साधयन्ती भगवद्भक्तचेतसाम् // 31 // पूर्वलक्षे च विंशत्याः नवमास्यापि वर्जिते / कैवल्येऽधिगते स्वामी सम्मेताद्रिं समीयिवान् // 32 // प्रपद्यानशनं साधुपञ्चशत्या समं जिनः / मासान्ते कृष्णसप्तम्यां फाल्गुनस्य ययौ शिवम् / '33 // हीने विंशतिपूर्वाझ्या पूर्वलक्षे गते व्रते / सर्वायुः पूर्वलक्षाणां विंशतिर्भगवत्यभूत् // 34 // कल्याणकेऽत्र निर्वाणस्यावसेयो विधिबुधैः / शेषो विशेषात् पूजादिः स्थानान्तरसमीरितः / 35 / इति श्रीत्रिषष्टीये लघुचरिते सुपार्श्वचरितं सम्पूर्णम् // श्रीचन्द्रप्रभस्वामिचरितम् पापसन्तापहरणं करणं दर्शनोन्नतेः / चन्द्रप्रभार्हच्चरणं शुद्धं चन्द्रप्रभोपमम् // 1 // इतो द्वितीये धातक्यालक्षिते द्वीपपुङ्गवे / विजये मङ्गलावत्यां नगरी रत्नसश्चया // 2 // सद्मकीर्तेः पद्मराजस्तां शास्ति स्वस्ति सम्पदम् / . पदं रूपस्य हरिवत् गोरक्षायां ततोऽधिकः / / 3 // - एतद् गन्धर्वगानेन विगानं देवगायनः / प्राप शापमिवापत्तौ हा हा वाच्यस्तदादिमः // 4 // सङ्गीतप्रीतचेतास्स संरतेऽप्सरसां गणे / अवज्ञां कृतवान् पाने नृत्यप्रेक्षणसक्षणः // 5 // चाल्यमाने राज्यभारे मन्त्रिभिस्तन्त्रिभिश्विरम् / रागमग्नो धराधीरः शिश्राय भरतप्रभाम् // 6 // भाग्ययोगात् सोऽपि लेभे वैराग्यं भवसम्भवम् / वैभवं क्षणिकं जानन् भवे द्रव्याच्च भावतः // 7 // दत्त्वा स्वसनवे राज्यं हित्वा सान्तःपुरं पुरम् / युगन्धरगुरोः पार्श्वे संवृत्तो व्रतमग्रहीत् // 8 // विविधाभिग्रहरतो विग्रहं दूरतस्त्यजन् / निग्रहं कर्मणां कर्तुं विग्रहं तपसाऽक्षिपत् // 9 // तीर्थकुन्नामकर्माऽपि कृत्वाऽर्हद्भक्तिरागतः / स्वायुःक्षये वैजयन्ते विमानेऽनुत्तरेऽजनि / 10 / इतश्च जम्बूद्वीपान्तर्भरत क्षेत्रमध्यगा / चन्द्रानना पुरी रत्नैर्भासुरीकृतदिङ्मुखा // 11 // सुखानां खानिरेवैषा वेषालङ्कृतपूर्जना / दुर्जनानां स्पर्शमपि न चक्रे दर्शनं कुतः // 12 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ) महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीचन्द्रप्रभस्वामि महासेनस्तत्र भूपः स्वरूपेण स वासवः / तदाधिपत्ये न द्यूतं न चौर्य नाऽपि वाऽसवः // 13 // तस्याऽऽसील्लक्षणादेवी लक्ष्मीरिव सुलक्षणा / दक्षिणा न्यायधर्मादौ शीलरक्षाविचक्षणा / 14 / जीवः पद्मनृपस्याऽस्या उदरे समवातरत् / पञ्चम्यामनुराधायां विधौ ह्यधवले तिथौ // 15 // चतुर्दशस्वप्नराजी सा ददर्शाऽनुभावतः / पूर्णे दोहदसंदोहे सूनुं साऽसूत पूतधीः // 16 // मैत्रे पौषस्य कृष्णस्य द्वादश्यां निजजन्मना / __ मनागपि न दुःखं स्यान् नरके नारकेष्वपि // 17 // पूर्ववत् सर्वमाख्येयं देयं हेयं च गेयवत् / नाटकानि प्रवृत्तानि वृत्तान्याहुर्दिवौकसः // 18 // गर्भस्थितेऽस्मिन् मातुश्च चन्द्रपानस्पृहाऽभवत् / इति पित्राऽभिधा दधे महैश्चन्द्रप्रभोऽस्त्वयम् // 19 // प्रपन्ने यौवने स्वामी सार्द्धधन्वशतोन्नतः / कौमारेऽपि पूर्वलक्षद्वयं सार्द्ध व्यतीयिवान् // 20 // पैतृकं राज्यमाशास्त सार्द्धान् षट्पूर्वलक्षकान् / __ ततो लोकान्तिकैरुक्तस्त्यक्तवान् सपरिग्रहम् // 21 // दत्त्वाऽर्हदुचितं दानं सुरासुरसमागमे / महोत्सवात् सहस्राम्रवणेऽलंकरणं जहौ // 22 // पौषकृष्णत्रयोदश्यां मैत्रभे प्राव्रजज्जिनः / षष्ठेन तपसा सार्द्ध सहस्रक्षितिनायकैः // 23 // पद्मखण्डपुरे सोमदत्तभूपतिसद्मनि : पारणा परमानेन तत्राऽभूद् दिव्यपञ्चकम् // 24 // परीषहसहःशक्त्या भक्त्या भक्त्या च तुल्यधीः / पुरे शरण्येऽरण्ये वा मित्रेऽमित्रे पवित्रवाक् / / 25 / / ताणे सुवर्णे छायायामातपे जातसाम्यभाक् / स्थितः प्रतिमया देवः पुन्नागतरुनिश्रया // 26 // फाल्गुनाऽसितसप्तम्यां मैत्रभे षष्ठवान विभुः / केवलज्ञानलाभेन तस्थौ वप्रत्रयोपरि // 27 // छत्रत्रये धार्यमाणे वीज्यमानः स चामरैः / अमरैर्गीयमानश्रीराख्यद्धर्मोपदेशनम् // 28 // साध्या नरभवे मुक्तिस्तुल्यं मान द्वयोरपि / यावद् वृत्तं नरक्षेत्रं तावन्मुक्तिशिला पृथुः / 29 / समश्रेण्या सिद्धगतिस्तदन्योपाधिसाधिता / मुक्तेजुर्गतिर्वक्रा स्मृता संसारवासिनः // 30 // देशनान्ते प्रभोः स्थाने नाम्ना दत्तो गणाग्रणीः / अर्थाविस्मृतयेऽदत्त देशनां पेशलां रसैः // 31 // 1 मैत्रे = अनुराधानक्षत्रे
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् जिनातिशयतः कश्चिन्न प्रश्नं कर्तुमीश्वरः / सोऽप्यत्र पृच्छां युक्तां वा कृत्वा छिनत्तु संशयम् // 32 // दत्तादयो दयोपेता प्रभोस्त्रिनवतिर्मता / गणिनः शेषमत्रत्यं चिन्त्यं यन्त्रनिरीक्षणात् // 33 // तत्तीर्थरक्षी विजयो यक्षप्रत्यक्षसन्निधिम् / हंसयानश्चक्रधारी दक्षिणेऽन्यत्र मुद्गरी // 34 // नराश्रया कृशाङ्गी च भ्रुकुटी नाम यक्षिणी / दधन्ती दक्षिणौ पाणी खड्गमुद्गरशालिनौ // 35 // वामपाणौ दधानेयं फलक परशुं तथा। अर्हन्मतस्थभव्यानां पूरयन्ती मनोरथान् // 36 / / त्रिमासोनं पूर्वलक्षं चतुर्विंशाङ्गवर्जितम् / विहृत्य केवले स्वामी सम्मेताद्रिमगात् क्रमात् // 37 // सर्वयोगनिरोधेन, प्रतिमावत् स्थिरीभवन् / नभस्य कृष्णसप्तम्यां श्रवणे मासिकव्रती // 38 // सहस्रमुनिभिः सार्धं प्रपेदे परमं पदम् / पूर्वलक्षा दश स्वायुः परिपूर्याऽष्टमः प्रभुः // 39 // श्रीनाभेय जिने त्रयोदश मुनिश्रीनेमिनाम्नोनव, शान्तेदश, वर्द्धमानकविभोः सप्तोत्तरा विंशतिः / ... श्रीपार्श्वे दश, सप्तते च शशिनः, शेषाऽर्हता ते त्रयः, ... स्मर्यन्ते भवकैः मुखैकरसिकरित्थं भवाः शाम्भवाः // 40 // श्रीवर्मा, वनिपालिकः सुरवरः, सौधर्मकल्पे ततः सञ्जातोऽजितसेनचक्रिनृपतिः, कल्पेऽन्तिमे वासवः / यः श्रीपद्मधरापतिः, समजनि श्रीवैजयन्ते सुरः / स श्रेयः प्रतनोतु वः प्रतिदिनं चन्द्रप्रभस्तीर्थपः // 41 // एतन्मतान्तरं इति श्रीलघुत्रिषष्टीयचरिते श्रीचन्द्रप्रभस्वामिचरितं सम्पूर्णम् / /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीपुष्पदन्त श्रीपुष्पदन्तचरितम् अवधिर्ज्ञानिनां भाग्यसेवधिविधिना नतः / तस्याऽथ सुविधेश्वारु चरितं क्रमतः स्तुवे // 1 // पुष्करोर्ध्वप्राग् विदेहे विजयः पुष्कलावती / समृद्धः सम्पदा वृद्धो धुसदां भूस्पृशां स्थितेः।२। महापद्मस्तत्र सद्म गुणानां क्षमापतिर्बली / महापद्म हृद् इव गभीरो हीनिकेतनम् // 3 // तेनाऽधारि दृढं धर्मः शैशवे यौवनेऽपि च / प्रियायां विरतावस्य न प्रिया विरतिस्ततः / / / आराधयन् धर्मपतिं साधयन् सकला दिशः / ___ उभयत्र भयत्राणात् सोऽभवद् विनयी नयी // 5 // स्वप्राणातिक्रमेऽप्यस्थाद् धर्मे शर्माक्षयाय सः / विरतः स्थिरतत्त्वज्ञः परप्राणातिपाततः // 6 // नासत्यरूपवान् नित्यमलीकश्रीधरोऽप्यसौ / अरेरदत्तदुर्गादेहिकोऽदत्तवर्जकः // 7 // परानुरक्तां भूनारी भुजानोऽन्यस्त्रियं जहौ / दिशः सर्वात्मना कीर्त्याऽवगाढस्तत्प्रमाणभाक् // 8 // परिग्रहं प्रमायेव जहौ सर्व परिग्रहम् / भोगस्य मोक्ता कतिचिद् भोगवानपि नादरात् // 9 // जगच्चन्द्रगुरोः पार्श्वे प्रव्रज्य तपसाऽनिशम् / तीर्थकृन्नामकर्माऽपि निश्चिकायावसायधीः / 10 / विमाने वैजयन्तेऽगात् मृत्वाऽनशनशासनात् / त्रयस्त्रिंशत् पयोधीनां तत्रोत्कृष्टायुरन्वभूत् // 11 // काकन्दीपुरि सुग्रीवभूपदेवी मनोरमा / रामाख्या ख्यातिमान् देवस्तत्कुक्षौ समवातरत् // 12 // नवम्यां फाल्गुनाऽशुक्ले चन्द्रे मूलानुकूलगे / __त प्रभावात् स्वप्नदृष्टिवृष्टिर्मणिमयी गृहे // 13 // मार्गस्य कृष्णपञ्चम्यां मूले जन्माजनि प्रभोः / दिक्कुमारीशक्रमहादिकं पूर्वजिनेन्द्रवत् / 14 / सुविधिः पुष्पदन्तश्चेत्यभिधानद्वयं विभोः / धनुःशतोच्चं धवलमङ्गं चन्द्रप्रभानुगम् // 15 // तथैव दानं दीक्षा च षष्ठयां मार्गेऽसितेऽभवत् / मूले राजसहस्रेण पुष्पसमनि पारणम् // 16 // छामस्थ्येऽस्य चतुर्मासी मूलभे कात्र्तिकाऽसिते / तृतीयायां केवलत्वं श्रीमालूरतरोस्तले // 17 // तत्राऽभूद् द्वादशधनुःशतोचश्चैत्यपादपः / स्थित्वा सिंहासनेऽदत्त देशनां पेशलामिति / 18 /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 49 मानुष्यं सफलं कार्य वार्य पापप्रवर्त्तनम् / स्मार्य मुक्तिपदप्राप्तिकरणं चरणं सदा // 19 // भक्तिरर्हत्सु सिद्धेषु गुरुषु स्थविरेषु च / बहुश्रुते च गच्छे च श्रुतज्ञाने तपस्विषु // 20 // आवश्यके व्रतशीलेष्वप्रमादो विनीतता / ज्ञानाभ्यासस्तपस्त्यागो मुहुर्ष्यानं प्रभावना / / 21 / / सङ्घ समाधिजननं वैयावृत्त्यं च साधुषु / अपूर्वज्ञानधरणं विशुद्धिर्दर्शनस्य च // 22 // आद्यन्ततीर्थनाथाभ्यामेते विंशतिराश्रवाः / __एको द्वौ वा त्रयः सर्वेऽप्यन्यैः स्पृष्टा जिनेश्वरैः // 23 // अष्टाशीतिर्वराहाद्या जज्ञिरे गणधारिणः / तत्तीर्थरक्षो यक्षोऽपि चतुष्करः सुरोऽभवत् / 24 / मातुलिङ्गमक्षसूत्रं स्थितं दक्षिणहस्तयोः / नकुलं च तथा कुन्तं स दधौ वामहस्तयोः // 25 // कूर्मों वाहनमेतस्य सुताराख्याऽत्र यक्षिणी / गौराङ्गी वृषभारूढा वामेऽस्याः कलशाङ्कुशौ // 26 // वरदानं चाऽक्षमालां साऽधत्त दक्षिणद्वये / : विजहे भगवान् भूमि पावयन् भावयन् जनान् // 27 / / अष्टाविंशत्यङ्गमानहीनं मासचतुष्टयात् / पूर्वलक्षं केवलित्वे व्यतीयाय जयश्रिया // 28 // नवम्यां भाद्रकृष्णस्य मूले भे योगरोधनात् / साहस्रमुनियोगेन विहिताऽनशनो जिनः // 29 // सम्मेताचलमासाद्य शिवं लेभे जिनेश्वरः / ... नवमोऽभवज्ज्ञानी शुक्लध्यानो दिवानिशम् / / 30 // कौमारे पूर्वलक्षार्द्ध तदेव राज्यपालने / अष्टाविंशत्यङ्गयुक्तं व्रते तद्धीनलक्षकम् // 31 // सर्वायुः पूर्वलक्षे द्वे सञ्जातं नवमार्हतः / निर्वाणात् परतो साधुमार्गोच्छेदस्तदाऽभवत् / 3 / स्थविरश्रावकाः पृष्टाः धर्ममूचुर्यथारुचि / शास्त्राण्यासूत्र्य दानानि विविधान्याचचक्षिरे // 33 // गोकन्यायास्तिलानां च स्वर्णायोरूप्यसद्मनाम् / शय्यायास्तुरगेभानां दानानि श्रेयसेऽभ्यधुः // 34 // . स्वस्मिन्नेव च पात्रत्वं तदन्यस्मिन्न पात्रताम् / भणन्तः सर्वलोकेषु गौरवं लेभिरे परम् // 35 // ल. त्रि. 7
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीशीतलनाथआशीतलस्वामि तीर्थ धर्मच्छेदोऽप्यवीवृतत् / जिनान्तरेषु षस्वेवं तीर्थच्छेद इहाऽभवत् // 36 // मिथ्यादृशो ब्राह्मणास्ते ह्यपथ्यमार्गचारिणाम् / अभव्यवाचोकथकास्तथा ववृधिरे वृथा // 37 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये चरिते श्रीपुष्पदन्तचरितं संपूर्णम् // ___ श्रीशीतलनाथचरितम् / / अथ शीतलशीतांशोराचारः पापतापहृत् / क्रूरग्रहविकारच्छित् दर्शनीयः सुदर्शनैः // 1 // द्वीपाढे पुष्करवरे प्रागविदेहे सुखाश्रयः / विजयो वत्सनामाऽस्ति सुसीमा नाम तत्पुरी // 2 // पद्मोत्तरस्तत्र धराधिपोऽनुत्तरविक्रमः / करुणा 'वरुणाऽनेन वीरशान्तौ रसौ धृतौ // 3 // उज्जागरोऽस्य धर्मेऽभूत् प्रख्यातिः सागरावधिः / नागराणां नागरोचिर्ववृधे स्वांशमोचनात् // 4 // . तित्यक्षुर्मक्षुसंसार प्रपञ्च निष्प्रपञ्चधीः / प्राज्यसाम्राज्यमुत्सृज्य प्रव्रज्याऽस्तो घमूरितः / 5 / निरतीचारचारित्राद् विंशतिस्थानसाधनात् / आराधना तपोवृत्तेर्भववृत्ति न्यवारयत् // 6 // युग्म मृत्वाऽभवत् प्राणतेशः च्युत्वा तात्त्विकचन्द्रमाः। शीतलः कलयन् धर्मे दशमस्तीर्थपोऽभवत् // 7 // पिताऽस्य भदिलपुरे नाम्ना दृढरथो नृपः / माता नन्दा कृतानन्दा विषयविषये जये // 8 // जीवः पनोत्तरस्यैष स्वर्गादशमतश्च्युतः / नन्दोदरे समुत्पेदे भेदाद् ज्ञानत्रयीमयः // 9 // चतुर्दशस्वप्नदृश्वा षष्ठयां राधेऽसिते तदा / पूर्वाषाढास्थिते चन्द्रेऽवतीर्णेऽर्हति सा व्यभात् // 10 // 1 नदी 2 स्रस्ताघ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् द्वादश्यां कृष्णमाघस्य स्वर्णाङ्ग भुवनप्रियम् / सुषुवे नन्दनं नन्दा तथैवाऽभूनमहोत्सवः // 11 // तथाहिहरिरेत्य ददौ निद्रामवस्वापनिकां नमन् / जिनाम्बां रत्नकुक्षिधारिकेऽस्तु नमो गिरा // 12 // पश्वरूपी स्वयं भूत्वा तत्रैकश्छत्रधारकः / द्वौ चान्तचामरावेकः पवित्रः पविभृत् पुरः // 13 // हस्ते चैको जिनधरः परैरपि सुरैर्युतः / देवशैलस्यातिपाण्डुकम्बलायां शुभासने // 13 // अङ्कस्थापिततीर्थेशः स्थित्वाऽच्युतेन्द्रशासनात् / शक्रो जयारयं कुर्वन् स्नापयामास तीर्थपम् // 15 // सर्वतीर्थसमानीतैरौषधीमृजलादिभिः / अच्युतेन्द्रादयश्चक्रुर्देवदेवाभिषेचनम् // 16 // ईशानाङ्के जिनं न्यस्य शक्रोऽप्यस्नपयत्ततः / विकृतस्फाटिकवृषशृङ्गानियत्पयोभरैः // 17 // विलेपनैर्विलिप्याङ्गं भूषणं पर्यधापयन् / - स्तुत्वा काव्यैर्नवैरीशमानिन्ये मातुरन्तिकम् // 18 // देवानामुद्भवे न्याय्योऽभिषेकः श्रुतविश्रुतः / तत् किं देवाधिदेवस्य तद्विधानेऽद्भुतं भवेत् // 19 // . देवागमवन्दनादिप्रयोजननिरूपणम् / भक्तिधर्मजातपदैरयं धर्माय भाव्यताम् // 20 // गोशृङ्गनीरस्नानं यत् तत्क्षमाचार्यसूचकम् / योगः क्षमाप्रधानोऽयं जिने मुख्यतया मतः // 21 // राज्ञोऽपि सोत्सवं स्वामिदृष्टेः शीतलता हृदि / तदस्तु शीतलो नाम्ना शीतलादोषहज्जितः // 26 // विहितोपयमोऽप्येष लिप्सुश्चोपयमं जिनः / गता पूर्वसहस्राणां कौमारे पञ्चविंशतिः // 23 // जग्राह पित्राग्रहतः साम्राज्यं क्षान्तिशीतलः / क्षितेस्त्राता क्षमानन्दी द्विधा विश्वाभिवन्दितः // 24 // पञ्चाशत् पूर्वसमयसहस्री राज्यशासने / ... व्यतीत्याब्दिकदानेनाऽग्रहीद् व्रतविधिं सुधीः // 25 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीशीतलनाथ मस्तकाभरणं केशा देहालङ्कारवत् ततः / तानत्याक्षीत् जगत्साक्षी सोऽपुनर्भवभावतः // 26 // माघस्य कृष्णद्वादश्यां पूर्वाषाढास्थिते विधौ / दीक्षायां ज्ञानमुत्पन्नं मनःपर्यायसंज्ञया // 27 // षष्ठस्य पारणा जज्ञे पुनर्वसुनृपालये / स्वर्णवृष्टयादि दिव्यानां पञ्चकं प्रकटं ततः // 28 // क्षिप्तघातिमहारातिः केवलज्ञानवान् जिनः / पौषकृष्णचतुर्दश्यां नक्षत्रे मूलतः परे // 29 // प्राग्वदत्रापि समवसरणं चक्रिरे सुराः / चैत्यगुरस्याशीत्यग्रदशधन्वशतोन्नतः / / 30 / / प्रतिबोध्य बहून् भव्यान सुधाशीतलवाग्रसैः / / मोहव्यपोहमाधाय केवलित्वे व्यराजत // 31 // ब्रह्मनामा तीर्थरक्षो यक्षस्त्र्यक्षश्चतुर्मुखः / अष्टबाहुर्मातुलिङ्गमुद्गराऽभयपाशभृत् // 32 // वामभागे नकुलयुक् गदाङ्कुशाक्षसूत्रवान् / देव्यशोका चतुर्बाहुर्वामेऽङ्कुशफलान्विता // 33 // दक्षिणो वरदः पाशी भुजस्तस्याः प्रशस्यते / आभ्यां सेव्यस्त्रिमास्योनपूर्वाणां पञ्चविंशतिः // 34 // सहस्रान् स्वविहारेण कैवल्येऽतीत्य जग्मिवान् / संमेतगिरिभिन्द्राद्यैः स्तूयमानः पदे पदे // 35 // द्वितीयायां राधकृष्णेऽलश्चक्रे पदमव्ययम् / / मासिकानशनस्थायी पूर्वलक्षोऽस्य चाऽऽयुपि // 36 // कौमारे च व्रते पूर्वसहस्राः पञ्चविंशतिः / तद् वैगुण्यं राज्यवासे देवेऽभूद् भूविभूषणे // 37 // श्रीहेमचन्द्रोदितजैनवाक्याम्भोधेविंशोधेरिव शुद्धबोधे / उद्धृत्य मेघेन भृते सुधायाः कुम्भोपमे पर्व बभौ तृतीयम् // 38 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीयचरिते श्रीशीतलस्वामिचरितं संपूर्णम् //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 53 प्रथमवासुदेवोत्पत्तिसहितं श्रीश्रेयांसजिनचरितम् / श्रेयान् श्रेयः श्रियं लोके श्रयते तमुपाश्रितः / / तदीयाख्यानकं सम्यक् शृण्वतां पठतामपि // 1 // श्रीपुष्करवरस्यार्द्ध प्राविदेहे स्वनामतः / कच्छो विजय उदयी तत्र क्षेमपुरी वरा // 2 // पुष्पगुल्म इवामोदमोदकः पृथिवीधवः / नलिनीगुल्मनामास्या रक्षणे दक्षिणः क्षितेः // 3 // विरक्तात्माऽपि पित्रादेमित्रादेश्चानुरोधतः / कलयन् बोधतो भोगकर्मणा राज्यमन्वशात् // 4 // स्वसूनवे नवं राज्यं दत्त्वा तत्त्वावमर्शधीः / वज्रदत्तमुनेदर्दीक्षामाददे शिवसम्पदे // 5 // निबध्य तीर्थकुनाम कर्म धर्ममनाः सना / तपांसि कुर्वन् सर्वत्र यशांसीव समर्जयत् // 6 // सम्यक् साम्यमनौपम्यं दधानो ध्यानमुज्ज्वलम् / / . प्रान्ते भ्रान्तमनाः लेभे महाशुक्रदिवं क्रमात् // 7 // ततश्च जम्बूद्वीपान्तर्भरते वरतेजसि / पुरं पुरंदरपुरीसख्यभाक् सिंहनामकम् // 8 // प्रभविष्णुविष्णुराजः क्षमापः पापनिवर्तकः / . पत्नी रूपात् सपत्नीव शच्या रुचा पुनर्नवा // 9 // साऽपि प्राप विष्णुशब्दं नाम्ना धाम्ना श्रिया समा / पतिव्रतत्वसूचार्य समवायैकभूषणम् // 10 // इतः शुक्रसुरः स्वायुः प्रपूर्य सूर्यकान्तिभाक / तस्या गर्भेऽवतारेण भुवं सर्वामदीपयत् // 11 // षष्ठयां तिथौ ज्येष्ठकृष्णे चन्द्रे श्रवणसङ्गते / . स्वप्नान् गजादिकान् राज्ञी तदैक्षिष्ट विशिष्टधीः // 12 // द्वादश्यां फाल्गुनीकृष्ण जन्माऽजनि जिनेशितुः / दिक्कुमार्यः सर्वदेवा व्यधुः कार्य निजं निजम् / / 13 / / सर्वत्र श्रेयसां वृद्धथा मातुः श्रेयसि दोहदात् / ' श्रेयांस इत्युदाजहे नाम्ना राजा निजाङ्गजम् // 14 //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीश्रेयांसजिन शक्रोनीतसुधाङ्गुष्ठपानान्ननन्द नन्दनः / ज्ञानत्रयधरो येनाङ्गुष्ठे स्युर्योगजर्द्धयः // 15 // वतारः प्रथमोऽङ्गुष्ठे देवानां स्यात् तदागमे / स्पष्टं प्रश्नव्याकरणस्वरूपस्य निरूपणे // 16 // मातुस्स्तन्यं न पिबन्ति यदेषां वपुषः स्मृता / शुक्लताऽसृग्मांसनिष्ठा वीतरागातिशायिनाम् // 17 // अकारुण्ये च तारुण्ये राजपुत्रीरुपायत / वर्षल:कविंशत्यां गतायां भूपरूपभाक् // 18 // फाल्गुनस्य त्रयोदश्यां कृष्णायां श्रवणे विधौ / लोचयन्निव कृष्णं भवं केशेषु सोऽतनोत् प्रभुः // 19 // सिद्धार्थनगरे नन्दनृपगेहेऽस्य पारणा / षष्ठस्य परमान्नेन वृष्टयादि तत्र पूर्ववत् // 20 // इतश्च प्रागविदेहान्तनगरी पुण्डरीकिणी / तस्यां चतुर्बलो राजा राज्यं कृत्वा व्रतं ललौ // 21 // प्रपाल्य संयम मृत्वा विमानेऽनुत्तरे सुरः / च्युत्वा राजगृहे पुत्रः प्रियङ्गु-विश्वनन्दयोः / 22 / विशाखनन्दीति नाम्ना कुमारः ख्यातिमादधे / विश्वनन्दाऽनुजो नाम्ना विशाखभूतिरित्यभूत् // 23 // तद्भार्यायां च धारिण्यां तनयो विश्वभूतिकः / मरीचिजीवः प्राक् तस्य स्पर्धा विशाखनन्दिना // 24 // . वनेऽस्य रमणे स्त्रीभिरसहिष्णुतया पतिः / विज्ञप्तो यदयं विश्वभूतिः स्वयं नृपायते // 25 // प्रवेशं न वने रंतुं दत्ते विशाखनन्दिनः / ततो राजा निर्गतोऽगात् छलात् सामन्तसाधने / 26 / विनयाद् विश्वभूतिस्तं निवार्य सह सेनया / अचालीत् तन्निशम्याग्रे सामन्तोऽप्यानमत् स्वयम् // 27 // अनेकविनयाधानैर्धनैरश्वादिवाहनः / उपादाय ररजाशु सामन्तस्तं कुमारकम् // 28 // प्रत्यावृत्त्यागतो विश्वभूतिविशाखनन्दिनः / भृत्यैनिवारितो मध्ये वनं क्रीडति राजसूः // 29 // तन्मत्वा कुपितः कश्चित् कपित्थं मुष्टिकम्पितम् / चालयंस्तत्फलैर्भूमि छादयन्निदमब्रवीत् // 30 //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् रीत्याऽनया शिरःपातं कर्ता वोऽत्र निवारणात् / परं तन्न भवेद् भूपभक्तिमें हृदि भूयसी // 31 / / एवं गृहविरोधेन विमुखो विषयादरात् / द्वेधा ततः स मेधावी सम्भूताव्रतमाददे // 32 // तपः कुर्वन्नष्टमादि सूत्रार्थाध्ययनोद्यतः / संयतोऽगात् स मथुरां पुरीमाहारलिप्सया // 33 // विशाखनन्द्यपि तदा तस्यामुद्वोढुमागतः / गोचर्या पर्यटन्तं तं वस्ता गौर्भुव्यपातयत् // 34 // विशाखस्तदवेक्ष्येदं विश्वभूति हसन् जगौ / कपित्थपातनबलं तवेदानी क्व निर्गतम् // 35 // विश्वभूतिरमर्षेण तां गां चोत्पाट्य शृङ्गयोः / __गगने भ्रामयामास दर्शयन्नचलं बलम् // 36 // अनेन तपसाऽत्युग्रवीर्यो भूयासमित्यपि / निदानात् कोटिवर्षायुर्महाशुक्रे सुरोऽजनि // 37 // इतश्च पोतनपुरे रिपुशत्रुमहीपतिः / भद्रेति तस्य महिषी सखीभूता शचीजनैः // 38 // अन्यदा सुप्तया तल्पे गजोऽक्षेन्दुसरांस्यथ / - ददृशे सुदृशा दिष्ट्या तुष्ट्या स्वप्नचतुष्टयम् // 39 // शुभेऽहनि प्रसूतस्य सूनोरचल इत्यधात् / महीपति म धाम विभूत्या धामधारिणः // 40 // अचलस्यानुजाप्याऽऽसीद् दासीकृतशची श्रिया / ___ मृगावती मृगाङ्कास्या मृगाक्षी रतिरूपभृत् // 41 // तस्या वरविमर्शाय पुत्रीं भद्राऽप्यमोचयत् / / - भूषणैर्भूषितां सर्वैर्दूषणैः क्वाऽप्यदूषिताम् // 42 // तदर्शनादकभागे स्पर्शनाद विमर्शनः / विद्धः पञ्चशरोल्लासबाणैस्त्राणैर्विवर्जितः // 43 / / अध्यक्षान् श्रेष्ठिनां पक्षान् दक्षान्न्यक्षानपि प्रभुः / भुवः पप्रच्छ तुच्छात्माऽनार्यकार्यविधित्सया // 44 // ममाधिपत्यविषये विषये यदुदीयते / तस्य रत्नस्य कः स्वामी वदन्तु विनयास्पदम् // 45 // भवास्तत्रभवानेव देव तद्रत्नमहति / शिष्टैरिति समुद्दिष्टे सुतां सौवस्त्रियं व्यधात् // 46 // अनभाक् कृतार्थ स्वं मन्यमानस्तया समम् / 1. भुजे विविधान् भोगान् भद्रया द्रागुपेक्षितः // 47 //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीश्रेयांसजिन कामयस्तनयां प्रास्तनयोऽभूत् प्राक् प्रजापतिः / ततोऽस्याऽप्यभिधा साऽस्तु मास्तूत्पथपरः परः / / 48 / / अचलो मातरं पृष्ट्वा पुरी माहेश्वरी नवाम् / वासयामास स व्यासां प्रसस्तत्रैव तस्थुपी / 49 / मृगावत्यां समुत्पेदे देवः शुक्रदिवश्च्युतः / सिंहश्रीरविकुम्भाब्धिरत्नौघाग्नीन् ददर्श सा / / 50 / / तत्फलं भूपतिः प्राह सोत्साहः स्वप्नगीश्रुतेः / अर्द्धचक्री देवीसू नुर्भविता सवितांशुभिः // 51 // अशीतिधनुरुच्चाङ्गं कृष्णं प्रासूत सा सुतम् / पृष्ठे वंशत्रयस्थित्या त्रिपृष्ठेत्याख्यया श्रितम् / / 52 / / महाभुजौ दृढोरस्कौ धनुर्धरौ समन्ततः / अचलोऽग्रज एवास्मात् त्रिपृष्ठश्च बभूवतुः / / 53 / / नीलपीताम्बरौ तालगरुडध्वजसुन्दरौ / असहयविक्रमौ लोके चन्द्रार्काविव रेजतुः // 54 // इतश्चाऽऽसीत् पुरीरत्नपुर्या पूर्वशदीपकः / अश्वग्रीवः प्रतिविष्णुस्त्रिखण्डभरताधिपः / / 55 / / मयूरग्रीवराजस्य पुत्रो नीलाञ्जनात्मजः / चतुरशीत्यब्दलक्षसर्वायुष्मान् महाबलः / / 56 // युग्मं / चित्रं तद्विक्रमस्येव चक्रं रेजेऽर्कबान्धवम् / तत्करप्रकराद् वृष्टिवैरिकान्तादृशोभृशम् / / 57 / / श्रेण्यौ जिते अनेनाद्रेर्वैताढ्यस्य महौजसा / तीर्थत्रयी मागधादिस्तस्य वश्यैव नित्यशः / / 58 / / कः स्याद् श्यामलः कील् मम घातकपातकी / अश्वबिन्दुनिमित्तज्ञः पृष्टोऽनेनेत्यवक् च सः // 59 / / धर्षयिष्यति यो दूतं चण्डवेगं क्रुधारुणः / दारुणं वारुणाशास्थं सिंहं यो वा हनिष्यति / / 60 / / तवान्तकर्ताऽसौ भावीत्यौषीद् वाचमुद्धराम् / शालिक्षेत्रं समारोप्य जिज्ञासुः सिंहघातकम् // 61 // तद्रक्षाविधये शूरान् आदिक्षत् शालिपालिनः / नृपषोडशसाहस्री क्रमात् तस्थौ सविक्रमा / 62 / प्रजापति क्षमाप वाऽरेऽप्यरे किं ते प्रभूतधीः / चण्डवेगं दूतमितः प्राहिणोत तन्निमन्त्रणे / 63 / तदा प्रजापतिः क्षमापः सर्वगान्धर्वविद्यया / नृत्यकृत्यं दिक्षुः सन् सालङ्कारः सदस्यगात् / / 64 / /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 57 जायमाने निःसमाने सङ्गीते पात्रनर्त्तने / प्रेम्णा प्रमोदमापन्नस्तत्तत्कर्म सनर्मधीः // 65 // तत्राऽऽयाते चण्डवेगे सभाक्षोभोऽभवत् महान् / क्रुद्धौ कुमारावचलत्रिपृष्ठौ रसभङ्गतः // 66 // पितुः पार्श्वेः हिया किश्चित् तं वक्तुमप्यशक्तितः / __ अन्तःसंरम्भधरणात् फणिना विव तस्थतुः // 67 // पित्राऽभ्युत्थान-सन्मानदानाद्यैः परितोषितः / चण्डवेगः शालिभूमिरक्षादेशमचीकथत् // 68 // ओमित्युक्त्वा स्वर्णवेषहेषकाद्यपि भूरिशः / दत्त्वा विसर्जितः पित्रा स. चचालाऽध्वनोऽन्तरे // 69 // रोषणौ धर्षणं तस्य कुमारौ तौ प्रचक्रतुः / ताडनात् तर्जनादन्ते धिक्कारादपमानितः // 70 // तदाऽऽचख्यौ स राजानं सर्व कुमारधर्षणम् / - हयग्रीवो हृदि ध्यायन् सेहे रोषातिपोषतः // 71 // उपस्थिते शालिपालिरक्षार्थं च प्रजापतौ / विधेयमेतदावाभ्यामिति पुत्रौ विचेलतुः // 72 // शालिक्षेत्रसमीपे तो स्कन्धावारं निवेश्य च / . स्वयं त्रिपृष्ठोऽभिययौ रथस्थः सहसारथिः // 73 // कन्दरान्तःसुप्तसिंहोत्थाने कोलाहलाद् बलैः / जाते प्रीतस्तत्र चक्रेऽर्द्धचक्री समभूत् पुरः // 74 // . उत्पपात जिघांसुस्तं सिंहो नभसि यावता / ओष्ठौ गृहीत्वांशुकवत्तं पपाट त्रिपृष्ठकः // 75 // बालेनाऽपि निरस्त्रेण हा हतो हन्त मेषवत् / चिन्तयन्निति सिंहोऽपि प्रोक्तः सारथिना पुनः // 76 // नरेषु सिंहो बालोऽयं सिंहः पशुषु त्वं किल / प्राणत्यागे शोचयसे किमखोग्रगर्वधीः / 77 / ततः शान्तो मृतः सिंहस्तुरीयनरकं ययौ / त्रिपृष्ठः स्पष्टमाचष्ट हयग्रीवाय साम्प्रतम् // 78 // भुक्ष्व शालीनिमान् हर्षात् पाटितः कण्टकस्तु ते / चर्मेदं गृहयतामस्य किमन्यन्नृप नोदनैः // 79 // इत्यनापृच्छय तुरगग्रीवं स्वाग्रजसंयुतम् / त्रिपृष्ठः पोतनपुरं प्रापयित्वा कृतोत्सवः // 80 // ल.त्रि.८
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम श्रीश्रेयांसजिन वैताढथे दक्षिणश्रेणौ रथनू पुरपूर्वरम् / चक्रवालपुरं तत्र च जटीज्वलनो नृपः // 81 // तस्य स्वयंप्रभा नाम्ना पुत्री च विदिता भुवि / ___ रूपातिशयतः साक्षाद्रतेररतिकारिणी // 82 // तस्या वरकृते पृष्टः सम्भिन्नश्रोतसाह्वयः / नैमित्तिको जगद्वित्तः प्राह विवाहसाधनम् // 83 // मयाऽश्रावि भावि वृत्तं नृपपुत्री स्वयंप्रभा / त्रिपृष्ठवासुदेवस्य महिषी भाविनी पुरा // 84 // श्रुत्वा नैमित्तिकगिरं हयग्रीवोऽस्य शङ्कया / उपेत्य पोतनपुरं सौधेऽसौ तस्थिवान् सुखी // 85 // प्रजापतिस्तं सत्कृत्य सम्मुखं गमनादिभिः / विचार्य कार्य पप्रच्छ तेनाऽपि जगदे पदे / / 6 / भवत्पुत्राय मत्पुत्री दातुमत्राऽऽगमं समम् / परिवारेण सारेणोपयामोऽस्तु ततो द्वयोः / 87 / तयोः पाणिग्रहे जाते ज्वलनं बद्धमुद्धताः / हयग्रीवाज्ञयाऽभ्येयुभंटास्तत्र मदोत्कटाः / 88 / क्रुध्यस्तेभ्यो युध्यमानो ज्वलनो ज्वलनोपमः / __दृष्टस्तैर्यमवद् रोधान् मध्याह्नार्यमवत्विषा // 89 // प्रभोः समीरणादुओ रणे समीरणेन ते / प्रतिकूलेन रजसा विहिताः पिहितेक्षणाः // 90 !! अन्योन्यमन्धवच्छस्वैभिद्यमाना रजोभरैः / क्षणात् क्षीणबला नेशुः दधतो ज्वलने यशः // 91 // ज्ञातेऽवदातेऽश्वग्रीवः स्वयं शत्रुजिघांसया / चतुरङ्गचमूयुक्तश्चचालाऽचलकम्पनः // 92 // मन्त्रिभिर्वार्यमाणोऽपि निषिद्धः शकुनैः पुनः / जायमाने महोत्पातेऽश्वग्रीवः प्रस्थितिं दधौ // 93 // भूचरैः खेचरै पैः सबलैः प्रबलैरथ / सैन्ये प्रवर्द्धमानेऽस्य सीमाऽकारि तदाधिना / 94 / श्रुत्वा सागरमुढेलमिवायान्तं महाबलम् / त्रिपृष्ठं साचलं प्रोचे विद्याभृद् ज्वलनः पुनः // 95 // भवद्भाग्यं ससौभाग्यं जयस्त्रिभुवनेऽपि वः / तथापि विद्याः सद्योऽत्र साध्या काश्चन सिद्धये // 96 // गारुडी रोहिणी विश्वक्षोभणी कामरूपिणी / मोहनी स्तम्भनी व्योमचारिणी जयधारिणी // 97 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् स्थित्वा रहोऽग्निजटिना दत्ता विद्याः प्रसाधिताः / अचलेन त्रिपृष्ठेन ततः प्रस्थानमाश्रितम् // 98 // शुभे मुहूर्तेऽह्नि शुभे सुभगैविहगैरपि / प्रेर्यमाणस्तूर्यनादैराशीर्वादै द्विजन्मनाम् // 99 // महारूढैर्गजैरश्वै रथैर्मनोरथैरिव / उपस्थितैरग्निजटप्रमुखैराश्रितः श्रिया // 100 // रथावर्त्त समासाद्य वाद्यनिर्घोषपोषणैः / त्रिपृष्ठः सरसस्थाने स्कन्धावारं न्यवीविशत् / 101 / मिथः सुनासीरसङ्गे भङ्गे वा विजये द्वयोः / संदिहाने लेलिहाने भूमिभारासहे कृते 102 / स्वस्वविद्यासाधनानि वैरिणां बन्धनानि च / ___उभयोः सुभटाश्चक्रुर्नानायुधमहोत्सवैः // 103 // सेनान्योरभिषेकोऽभूत् उपधानं द्वयोर्द्वयोः / निशातशस्त्रवृन्दानां ददुर्दानं यथोचितम् / / 104 / / त्रिपृष्ठस्याग्रसैन्येन हयग्रीवबलं रणे / भग्नं पराङ्मुखीभूय भूयोऽश्वग्रीवपृष्ठगम् // 105 // विद्याधरा महाशस्त्रैर्दिव्यैर्युयुधिरेतराम् / रुधिरेण वहावाहो वाहैस्तीर्णः कथञ्चन // 106 // पेतुः शिरांसि शूराणां गृध्राः पादपरिग्रहात् / निन्यिरे गगनं तानि दिवः किमिव लिप्सया // 107 // शस्त्राशस्त्रि रणे वृत्ते नृत्तैकबन्धबन्धुरे / सिन्धुरे रुधिराम्भोधौ दधाने यानपात्रताम् / 108 / खेचराः खेचरनृपैविद्ययैव पराजिताः / भूचरैर्भूचरा भूपाः कृता शस्त्रै निरायुधाः // 109 // रणदृष्टिकुन्तयष्टिवस्ता अस्ताचलाचलम् / निन्युरश्वा सूर्यरथं बलयो रणवारणम् // 110 // पुनर्नवीने सेनान्यां दिक्षुरिव तद्बलम् / दूरतोऽपासरत् युद्धदृश्वार्कः शस्त्रभीधरः // 111 // रजोन्धकारे विस्तीर्णे समुत्तीर्णेऽसृजां वहे / कुन्तस्फुरितताराभिररात्रीयत तद्दिनम् // 112 // भुवनक्षयमाशङ्कय मिथो रणनिवृत्तये / निश्चिक्युरमरा युद्धमश्वग्रीवत्रिपृष्ठयोः // 113 // तयोः शराशरि महयुद्धं क्रुद्धात्मनोरिह / पश्यतां मरुतां चित्तं चकम्पे किं पुनर्नृणाम् // 114 // हरिः प्रतिहरेः पूर्व धनुषो गुणमच्छिनत् / * पौनःपुन्येन तद्ग्राहे तच्छेदेऽयं तथोद्यतः // 115 // गुणध्वंसादिनोद्विग्नस्तन्मृत्यै शक्तिमामुचत् / . देवैर्दत्तां गदां लात्वा तां जघानाऽनघो हरिः // 116 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीश्रेयांसजिन विष्णोः पुण्यानुगुण्येन ददुर्देवास्तदा मुदा / शार्गे धनुः पाश्चजन्यं शर्ख कौमोदिकी गदाम् // 117 // नन्दकं नाम खड्गं चाचलायापि हलं ददुः / संवर्तकं स सौनन्दमुशलं कुशलं दधत् // 118 // अश्वग्रीवेण नागास्ने मुक्ते मुक्तेऽभियुक्तधीः / गारुत्मतं हरिः शस्त्रं प्रायुक्त तद्विनाशनम् // 119 / / संग्रामेऽस्त्रग्रामहानौ प्रतिविष्णुः स साहसात् / ___ हसन्नाह शिशो याहि न चेचक्राद् हनिष्यसे // 120 // जिष्णुर्विष्णुरपि प्रौढयोवाच मुश्च यदृच्छया / तदुक्त्या दुरितं चक्रं स सस्मारेष्टदेववत् // 121 // करं प्राप्ते ज्वलचक्रे चक्रे शक्रे च पश्यति / मुमोच शोचमुन्मुच्याऽश्वग्रीवश्चक्रमुल्वणम् / / 122 // पुण्यानुगुण्यात् तदपि हरेरुरसि ताडनम् / / विधाय तत्करे तस्थौ रेखोल्लिखितचक्रवत् // 123 // मृच्छितं वाधपास्यैवं वीक्ष्य विष्णुं तदा बलः। . स्वपक्षो ज्वलनादिश्च हाहारवपरोऽभवत् // 124 // हयग्रीवं चूर्णयामि यामि बन्धो समादिश / मासित्युक्त्वाऽचलो यावद् धावति क्रोधदुर्द्धरः // 125 / / तावत् त्रिपृष्ठ उत्थाय समं सैन्यजयारवैः / प्रतिचक्रं ससर्जाशु चक्रं च प्रतिमोचनात् / 126 / छित्त्वाऽश्वग्रीवगलकं तच्छिरोऽधात् करे हरेः। ___पुष्पवृष्टिः कृता तुष्टैः सुरैर्जयजयारवैः / / 127 / / स वासुदेवः प्रथमोऽभिषिक्तः सकलैनपैः / स्वयं मागधमुख्यानि विष्णुस्तीर्थान्यसाधयत् / / 128 / / वैताढ्यश्रेणियुगलं वशीकृत्य शिलां पुनः / शीर्षे छत्रमिव हरिर्दधार कोटिपूर्विकाम् / / 129 / / यथास्थानं निवेश्यैनां दशाणांचलपार्श्वगाम् / प्रविवेश महै विष्णुः स्वं पोतनपुरं स्फुरत् / / 130 / /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ) लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् छामस्थ्ये विहरन देवः श्रेयांसः श्रेयसां निधिः / सहस्राम्रवणे प्राप केवलज्ञानमुज्ज्वलम् / / 131 / / पञ्चदश्यां माघकृष्णे श्रवणेन्दौ तदा जिनः / दिदेश देशनां पर्षन्मोदसम्पादनी ध्रुवम् / / 132 // त्रिपृष्ठः केवलज्ञानं श्रुत्वा स मुमुदेतराम् / जातं समवसरणं श्रीपोतनपुरे प्रभोः // 133 / / निशम्याऽऽगमनं विष्णुः कोटीरर्द्धत्रयोदश / रूप्यस्य वनपालाय ददौ तदौचितीमतिः // 134 / / सद्यः सिंहासनं हित्वा पादुके परिमुच्य च / स्वामिदिक संमुखं स्थित्वा ववन्दे स्वामिनं हरिः // 135 / / ऋद्धथा महत्या सहितो बलभद्रेण शार्ङ्गभृत् / प्रापत्समवसरणं शरणं सर्वदेहिनाम् // 136 // तत् प्रविश्योत्तरद्वारा नत्वाऽर्हन्तं यथाविधि / - सोऽनुशक्रं निषसाद समं मुशलपाणिना // 137 // अश्रावयद् धर्मरूपं सुखं स्वपरयोहिं तत् / __सम्यक्त्वं हन्ति मिथ्यात्वं शुद्धश्रद्धानुमोदनात् // 138 // अन्त्यं श्रद्धातुमशुभं मातेव रक्षिकाऽनयोः / क्रियेव धार्या सम्यक्त्वक्रिया वार्याऽपरस्य तत् // 139 // ज्ञानाभ्यासान्मोहजयः प्रत्याख्यानेन चाऽऽश्रवाः / संवरानवकर्माणि नाश्लिष्यन्ति मनागपि // 14 // तपसा निर्जरा सर्वकर्मणां तत्र मानवे / / हुंकारो विनयाज्जेयः स्वाध्यायात् सुखशीलता // 141 // ज्ञेया सकामा यमिनामकामा त्वन्यदेहिनाम् / सकामनिर्जरायोगाद् बन्धोऽल्पो निर्जरा गुरुः // 142 // अध्यात्मभावनाज्जीवस्वरूपं प्राप्यते ध्रुवम् / अजीवाद् अन्यताबोधे परिग्रहनिवर्त्तनम् // 143 // तस्माज्जीवादितत्त्वानि नव भाव्यानि चाऽऽगमात् / व्याख्यागमस्य सुगुरोः सापारं पर्यशीलनात् // 144 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीश्रेयांसजिन स्याज्जीवस्य परोऽजीवो तत्त्यागे सुखभाग् भवेत् / पातकं पुण्यशत्रुः स्यात् संवरस्याश्रवो रिपुः // 145 // निर्जरा वेदनाद्वैतः द्वैतं तद् बन्धमोक्षयोः / प्रदेशवेदना नित्या न नित्या रसवेदना // 146 // एवं देवगिरा केचित् श्रावका वतिनोऽपरे / सम्यक्त्वं प्रतिपेदाते बलभद्रहरी पुनः॥१४७॥ पूर्णायामादिपौरुष्यामत्यजत् देशनां प्रभुः / त्रिपृष्ठपुंभिश्चानिन्ये चतुःप्रस्थमितो बलिः // 148 // स्वाम्यग्रे तत्र चोत्क्षिप्तः सोऽग्राहयर्द्ध सुरैः पतन् / शेषस्य पतितस्याई राज्ञान्यदितरैनरैः // 149 // आकेवलात् द्विमासोनवर्षलक्षेकविंशतिम् / / विहत्य भुवि निर्वाणं मत्वा सम्मेतमागमत् // 150 // गृहीत्वाऽनशनं मासमेकं सहस्रसाधुयुक् / तृतीयायां नभःकृष्णे वासरे शिवमासदत् / 151 // कौमारे वर्षलक्षाणामेकविंशतिरीशितुः / द्विचत्वारिंशदब्दानां लक्षाण्यवनिपालने // 152 // वर्षलक्षेकविंशत्यां व्रती सर्वायुरर्हतः / चतुर्युक्ताऽशीतिवर्षलक्षाण्येवमजायत // 153 // षड्विंशतिसहस्रारवर्षषट्षष्टिलक्षकैः / शरत्शतेन चोनाया अब्दकोटेर्व्यतिक्रमे // 154 // श्रीमच्छीतलनिर्वाणानिर्वाणं श्रेयसः प्रभोः / स्वयंप्रभायां तनयो जज्ञेऽर्द्धचक्रिणस्तदा / 155 / नाम्ना श्रीविजयो जीवः श्रीशान्तरर्हतः स तु / तस्याऽनुजः पुनः सूतस्तथैव विजयाह्वयः // 156 // अन्यदा दक्षिणदिशो गान्धर्वा विष्णुमोहनम् / उपनीतैः सदा गीतैश्चक्रिरे रागभावनात् // 157 // एकदा निशि गायत्सु तेषु विष्णुः समादिशत् / निद्राणे मय्यमी गानाद् वार्या निद्रासुखच्छिदः // 158 // इत्यादिश्य प्रमीलाया' लीलायां विवशे नृपे / शय्यापालेन नावारि सरसध्वनिर्वारिधेः // 159 // शय्यापालं प्रबुद्धः सन् अपृच्छत् किमिति त्वया / निवारिता न वेत्यूचे सोऽपि स्वामिन्न वारिताः // 160 // 1. प्रमीला = निद्रा
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 63 को हेतुरिति पृष्टोऽयमारल्यत् सरसगानतः / ततः प्रातस्तं निगृह्याऽस्य श्रुत्योस्त्रपु चाऽक्षिपत् // 161 // तप्तकस्तीर निक्षेपाच्छय्यापालो मृतः क्षणात् / तदा कर्म बबन्धोग्रं वेदनीयं जनार्दनः // 162 // अतुच्छमूर्च्छया राज्ये विषयेषु निषक्तधीः / क्रूरत्वाज्जीवहिंसायां रसातिशयतः स्वयम् // 163 // मृत्वा त्रिपृष्ठोऽप्यादिष्टपापैर्ययावधोगतेः / सप्तम्यां नारकक्ष्मायां मायां तत्याज नो यतः // 164 // युग्मं कौमारेऽस्य ययुवर्षसहस्राः पञ्चविंशतिः / तावन्तो भूपसामान्ये दिग्जयेऽब्दसहस्रकम् // 165 // अशीतिवर्षलौकोनपश्चाशत् सहस्रयुक् / विष्णुभावे चतुरशीत्यब्दलक्षायुरित्यसौ // 166 // अस्तोकशोकप्रारभारादचलोऽपि चलाचलः / . म्रिये वा यामि यामिन्यां काऽपि पापिपुरस्सरः // 167 // वृद्वैः प्रबोधितः सोऽधिचक्रे धैर्यमवक्रधीः / - धर्मघोषगुरोः पार्श्वे दीक्षां जग्राह साहसी // 168 // जपेस्तपोभिः स्वाध्यायैायन्नेकाकिनं निजम् / पञ्चाशदब्दलक्षाणि व्यतीत्य नित्यसंवृतः // 169 // निर्वृत्तः केवलज्ञानं प्राप्य कर्म समाप्य च / / विशुद्धबुद्धवृत्तीनां कल्याणपदमग्रगम् // 170 / / इति श्री लघुत्रिषष्टीयचरिते श्रीश्रेयांसजिनचरितम् प्रथमवासुदेवोत्पत्तिसहितं सम्पूर्णम् // ..1. कस्तीर-४थी
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवासुपूज्य श्रीवासुपूज्यचरितम् / द्वादशाहूचरित्रेण पवित्रीक्रियते मतिः / द्वीपस्यार्द्धपुष्करस्य प्राविदेहेष्वभाच्चिरम् // 1 // तदन्तर्विजयः श्रीमान् नाम्नाऽस्ति मङ्गलावती / गुणैरनुगुणैः पूर्णा तत्र पू रत्नसश्चया // 2 // समायितः सपनाया तत्र पद्मोत्तरो नृपः / दधानः शासनं जैनं मनसा येन निर्णयात् // 3 // तस्य भावयतः सर्व क्षणिकं भववैभवम् / रागोपशान्तिरजनि जनिता रुचिरेतया // 4 // वज्रनाभगुरोरात्तचरणः शरणं नृणाम् / अर्हद्भक्त्यादिभिः स्थानैर्जिननामार्जयजयी // 5 // ससन्तोषं त्यक्तदोष व्रतमाराध्य शुद्धधीः / विपद्य सद्यो देवोऽभूद् दशमे त्रिदशालये // 6 // जम्बूद्वीपस्य भरते स्फुरिते भरतेजसा / स्वर्ग सवर्ग कुरुते चम्पा कम्पा नृणां पुरी // 7 // प्राज्यनीत्याऽत्र साम्राज्यभोक्ता वसुमतीप्रियः / __ ईक्ष्वाकुवंशजो नाम्ना वसुपूज्यो महामहाः // 8 // जयाऽस्य महीपी रूपान्मूर्तेव जयवाहिनी' / स्थाने राज्ञां यतो नित्यं वल्लभा जयवाहिनी / / 9 / / जीवः पद्मोत्तरस्याऽथ ज्येष्ठस्य नवमीदिने / धवले वारुणे चन्द्रे तस्याः कुक्षौ ललौ भवम् // 10 // स्वप्नदर्शनमत्राऽपि वाच्यं प्राज्यजिनेशवत् / __ चतुर्दश्यां फाल्गुनस्य श्यामायां सुषुवेऽङ्गजम् // 11 // महोत्सवः कुमारीणामरीणा शक्रपूजनी / जिनोऽन्वभूद् वासुपूज्य इति नामाऽपि सान्वयम् / / 12 / / / व्यतीते शैशवे तुङ्गः स सप्ततिधनुर्मितः / यौवनेऽपि वने यातुमुत्सुको योगरागतः // 13 / / पितरौ तं तथाभूतं साकूतं पूतकर्मणि / आहूय वाचाऽब्रुवतामलं कोमलया रहः // 14 / / पुत्र चित्रं नृपाः सर्वे स्वपुत्री दातुमुत्सुकाः / तुभ्यं सभ्यगुणे रूपलावण्याद्यैर्वशीकृताः / 15 / दूताः प्रभूता आयान्ति युगपत् क्रमतोऽपि च / तद्विवाहविधिं वत्सामन्यस्वाग्रहेण नः / 16 / पूर्व मद्वंशे मुक्तामणिः श्रीवृषभप्रभुः / तेनाऽपि कन्ये धन्ये व्यूहाते परमोत्सवैः / / 17 // अस्मन्मनोरथानेवं पूरयाऽऽशु विदूरय / स्वजनानां पूर्जनानां चेतश्चिन्तां वचोऽमृतैः // 18 // 1. जयवाहिनी-jejl, सेना
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम [65 अभिधाय विरतयोः पित्रोदेवस्तदोचिवान् / ___ भवयुक्तं भवेद् युक्तं वत्से वात्सल्यसूचनात् / / 19 / / परं तात भवे भ्राम्यन् जातः कुत्र स्थले न वै / अहमस्मि ततः श्रान्तः कान्तो न विषयो भुवि // 20 // डोलालोलाः श्रियः सर्वाः सम्पदः पदवी भियाम् / ज्ञेयः परिजनः कार्येऽरिजनः स्नेहबन्धनात् // 21 // तदलं मे विवाहेन तुच्छं मे कर्म साम्प्रतम् / हित्वा भोगफलं मत्वा तत्त्वामृतरसं भृशम् // 22 // शङ्के मनःपङ्के मज्जामि ज्ञाते ज्ञानेन संवरम् / वरं तदाग्रहस्तात नातः कार्यों हितेच्छना // 23 // मल्लिनेमिः पार्श्व इति भाविनोऽपि त्रयो जिनाः / - अकृतोद्वाहसाम्राज्याः प्रव्रजिष्यन्ति मुक्तये // 24 // श्रीवीरश्वरमश्चाहनीपभोग्येन कर्मणा / कृतोद्वाहोऽकृतराज्यः प्रव्रजिष्यति सेत्स्यति // 25 // ततश्च कर्मवैचित्र्यात् पन्था नैकोऽर्हतामपि / विचार्ये त्यनुजानीथ माऽभूत प्रेमकातराः // 26 // एवं प्रबोध्य पितरौ वर्षलक्षेषु जन्मनः / गतेष्वष्टादशस्वर्हन् जज्ञे दीक्षाग्रहोत्सुकः // 27 // सुराऽसुरनरैः सर्वाङ्गीणपर्वोत्सवे पुनः / क्रियमाणे फाल्गुनस्यामावस्यां व्रतमाददे // 28 // * अन्याऽपि षट्शती राज्ञां प्रवव्राज सहाऽमुना / सुनन्दभूपतेर्गेहे सजाता षष्ठपारणा // 29 // चकृवानवनीं पादन्यासेनाधिकपावनीम् / / भव्यान् प्रबोधयन् 'कावम्बुजानीव गवां भरैः // 30 // इतश्च पृथिवीपुर्या नृपो न्याये विशिष्टधीः / / नाम्ना पवनवेगोऽभूद् भूशास्ता स्वस्तिकृन्नृणाम् // 31 / / स तु श्रमणसिंहर्षेर्हर्षेण व्रतमग्रहीत् / तप्त्वाऽसौ दुस्तपतपोऽनुत्तरेऽभूत्सुरोत्तरः // 32 // 1. कौ = पृथिव्याम् 2. गवाम्-वाचाम् , किरणानाम् . ल. त्रि. 9
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्री वासुपूज्य इतश्च दक्षिणे क्षेत्रभरतार्द्ध महीपतिः / विन्ध्यशक्तिविन्ध्यपुरे सुरेशं देशपेशले // 33 // * तदेव दैवतस्थानसदृशं सुन्दरं भृशम् / साकेतं कृतसङ्केतं शुभार्थनगरं वरम् // 34 // पर्वतः सर्वतः श्रेयान् धैर्यवान् पवर्तोपमः / ___ ऊर्ध्वस्थितिमतिमतामतिशायी स दोष्मताम् // 35 // तस्यावश्यं वश्यचेता वेश्याऽस्ति गुणमञ्जरी / ___ स्वर्णाभरणकान्त्येव पिञ्जराङ्गी मनोरमा // 36 / / पूर्णचन्द्राकृतिं कर्तुं कृती चक्रे तदाननम् / विधिस्तथाऽपि नो साम्यात् तत्राङ्क निदधेऽधिकम् / / 37 / / राहुमहाबाहुरपि न शक्तस्तत्पराभवे / पार्श्वे वेणिमिषात् तस्थौ सुमनोबन्धनाग्रहात् / / 38 / / स्तनयोर्मा सलत्वेन तथा हारावतारतः / मध्यं भारभरात् क्षामं बद्धं त्रिवलिभिस्ततः // 39 / / रागः कण्ठेऽधरे पाणौ पादेन नृत्यमोहने / तेन रागमयी सैषाऽकरोद् रक्तं नृणां मनः // 40 // तौर्यत्रिकोऽपि साधुर्यों माधुर्याद्वचसां पिकी / सा धुर्या भावमुद्भाव्य रञ्जनेन मनस्विनाम् / / 41 // तया विना तु ते राज्यं मन्ये कैतवसन्निभम् / इत्याकर्पोमुचन् मन्त्रिमुख्यं सख्येन पर्वते / / 42 // तत्र गत्वाऽवदन् मन्त्री स्वामिन् कामितसङ्गमः / सखे सखेदं मा विद्धि सिद्धिः सर्वा त्वदागमे / / 43 / / .. राजकार्यवशान् मित्रानागमे त्वत्पण्याङ्गना / प्रेष्या तद्गुणंगीतान्मां प्रीणाति गुणमञ्जरी / 44 / विंध्यशक्तेर्वस्तु शस्तं त्वद्धस्तेऽवेहि तावकम् / तन्ममेत्येव जानाति स तत्रेष्टं समाचर // 45 // इति मजुगिराऽप्येष सविशेषक्रुधा ज्वलन् / दासीमपि न दास्यामि किं पुनर्गुणमञ्जरीम् / 46 / को विन्ध्यशक्तिरव्यक्तस्त्यक्ता मैत्र्यपि तेन मे। . यो वांछति जीवितं मे वेश्यां तां गुणमञ्जरीम् / / 47 / / . * -बृहस्त्रिषष्टौ-एकदा सर्वसामन्तामात्याद्यैः परिवारितः / स आस्थान्यामुपाविक्षत् सुधर्मायामिवाद्रिभित् / / आजगाम चरश्चैको वेत्रिणा च प्रवेशितः / नमस्कृत्योपविश्याग्रे व्यजिज्ञपदिदं शनैः / /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ) लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [67 मज्जीवितवियोगेन स एवायातु तन्मनाः / तज्जीवितग्रहात् कुर्वे सङ्गतां गुणमञ्जरीम् / / 48 / / निशम्य सम्यक् ता वार्ता पर्वतात् गर्वपवेतात् / अभ्यषेणयदेनं स विन्ध्यशक्तिरवंध्यवाक् / 49 / सङ्ग्रामागतयोः सैन्येऽन्योन्यं युद्धविधायिके / खिन्ने भिन्ने सुरलोके नृपयोः सङ्गरोऽभवत् // 50 / / प्रौढे तत् पर्वते किश्चिद् बलं चलति कस्यचित् / विन्ध्यशक्तेर्बले भग्ने स्वं सेनान्यमतिष्ठिपत् / / 51 / / तं पर्वतं विन्ध्यशक्तिनिवर्वीय च निरायुधम् / चक्रे वक्रेतरमिव स पलायत सर्वतः / / 52 / / हस्ताहस्तिकया लुटय साकेतं गुणमञ्जरीम् / / विन्ध्यशक्तिर्गृहीत्वा च ययौ स्वं नगरं जयी // 53 // पराभूतः पर्वतोऽपि सम्भवाचार्यसन्निधौ / प्रव्रज्य दुस्तपतपः कृत्वाऽन्तेऽनशने स्थितः // 54 // विन्ध्यशक्तेनिहन्ताऽहं भूयासमपरे भवे / निदानमकरोदेवं देवोऽपि प्राणतेऽभवत् / / 55 // च्युतोऽतो विजयपुरे श्रीधराधिपकामिनी / श्रीमत्यस्यां स्वप्रयोगात् सञ्जातस्तनयोऽनयोः / 56 / नाम्नाऽवतारकः स्फारकर्मा यौवनसम्भवे / स सप्ततिधनुष्काङ्गस्त्रिखण्डभरतेश्वरः / / 57 / / ईतश्च द्वारकापुर्या पश्चिमाब्धिपयोभरैः। स्नातायां तद्विनिर्यद्भिर्भूषितायां मणीगणैः / / 58 / / ब्रह्मा नृपतिरेतस्यास्तस्याङ्गना द्वयी प्रिया / __ आद्या सुभद्रा भद्राङ्गी तस्या उमाऽपरा स्मृता / / 59 / / पूर्व पवनवेगस्य जीवोऽनुत्तरतश्चयुतः / सुभद्रायाः कुक्षिरत्नं स जज्ञे सुप्रसाधनम् / / 60 // * स्वप्नैश्चतुभिर्भूजानिर्विवेद बलसम्भवम् / साहचर्यादार्यपुत्रं विष्णुं चामंस्त भाविनम् / / 61 / / पुत्राभिधां विजय इत्यादधे समयान्तरे / उमाऽथ गर्भमाधत्त जीवं पर्वतभूपतेः / / 62 / / सा सुप्ता सप्त स्वमान् सप्तसप्तिसमप्रभान् / दृष्ट्वाऽऽचष्ट प्रमोदेन प्रणम्य ब्रह्मभूभुजे // 63 // पृष्ठे वंशद्वयं दृष्ट्वा जातस्याऽस्य प्रशस्यधीः / द्विपृष्ठ इति नाम्नांमुमभाषिष्ट नरेश्वरः / / 64 // विजयः प्रणयोद्देशात् सद्देशाद् भ्रातरं लघुम् / मुमोच नेषत् पाथोजलोचनं भवने वने / / 65 / / दोबलं विपुलं बुद्धिं वृद्धि प्रवर्द्धमानयोः / ययोजितद्वयोः श्रुत्वा तारकः कम्पधारकः / / 66 / / ब्रमराजं धृतव्याज व्याजहार भवत्सुतौ / प्रेष्यौ सेवाकृतेऽस्माकमिति दूतगिराभरात् / / 67 / /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवासुपूज्यदूतवाचं विचारौंनां सिंहसेवां किमिच्छति / शृगालबालौ नालस्यः स्वबलं श्ववलं धरन् // 68 // आयातु स्वयमेवाऽयं कायं त्यजतु मत्करात् / सम्परायं विधायेह कोऽन्तरायं करिष्यति // 69 // द्विपृष्ठगर्जितैरेवं विजयेऽत्रानुवादिनि / वर्जितः सदसौ लोकैीत्याऽगात् स्वामिनोऽन्तिकम् // 70 // तारकः शकुनैमित्रैर्वार्यमाणोऽप्यनार्यधीः / आयाते चार्द्धमार्गेण रणप्रेरणमातनोत् // 71 // शूनां पशूनामिव तां रणभूमि क्रुधाऽरुणः / भटवर्गोऽमृशत् स्वर्गवासाभ्यासममुत्र यत् // 72 // कतिभिर्दिवसैर्भग्ने बले तस्य दिशोदिशं / तदोद्विग्नमना मानी ढौकयामास तारकः // 73 // एकपृष्ठो द्विपृष्ठात् किं कदापि बलवान् भवेत् / विजये प्रातिकूल्येन तारकोऽतारको यतः // 74 // मर्मविद्धः शरैः शीघ्रं हरिणा प्रतिमाधवम् / अशक्तस्तं विजेतुं स हेतुमन्विष्ट तारकः // 75 // देवदत्तां सप्तरत्नी द्विपृष्ठस्यातिदुर्जयाम् / पश्यन्नस्य जयोपायं चक्रे स्वमदविस्मितः // 76 // मुधा ताम्यसि किं सम्यग् याहि पाहि शिशोः कुलम् / भ्राम्यता तेन चक्रेण संहर्ता तेऽन्यथास्म्यहो // 77 // इत्येवं निगर्दैश्चक्रं मुमोच शोचनं विना / तत् तस्य हृदये घातं किश्चित् कृत्वा करे स्थितम् // 78 // तद्वयथामूच्छितं विष्णुं विलोक्य विजयः क्रुधा / उदायुधाः सैनिकाचोपतस्थुस्तारकक्षये // 79 // विष्णुरुत्थाय तच्चक्रं मुमोच तारकच्छिदे / कण्ठमस्याक्षणोतु तूर्ण जातं विष्णोर्यशो भृशम् / / 80 // देवरस्य शिरस्याशु पुष्पवृष्टिय॑धीयत / विष्णुर्जातो द्वितीयोऽयमद्वितीयपराक्रमः // 81 // त्रिखण्डीभारती सम्यक् संसाध्याभ्येत्य चाधरत् / आललाटं कोटिशिलां दशार्णाचलसन्निधौ // 82 // द्वारकामागतस्यास्य विष्णोर्जज्ञेऽभिषेचनम् / लोकस्तेन गलच्छोकस्तदाज्ञा प्रतिपन्नवान् // 83 // वासुपूज्यो मासमेकं छामस्थ्ये विहरन् भुवि / दीक्षोद्याने पाटलाधः केवलज्ञानवानभूत् // 84 // द्वितीयस्यां माघशुक्ले वारुणेन्दौ चतुर्थकृत् / सर्वज्ञः सर्वदर्शी सः भव्यजीवानबूबुधत् // 85 // षट्षष्टिगणनाथानां सूक्ष्मादीनां विभोरभूत् / यक्षः कुमारो तीर्थेऽस्य हंसयानश्चतुर्भुजः // 86 // बीजपूरं शरं बिभ्रदक्षिणे पाणवामले / वामद्वये तु नकुलधनुर्धरणतत्परः // 87 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् देवता श्यामवर्णाऽभूच्चंद्राभा हयवाहना / दक्षिणो वरदः शक्तिधारी तस्याः करः स्मृतः / 88 / वामहस्तद्वये पुष्पं गदां च दधती सुरी। सर्वा समवसरणस्थितिः पूर्वेव रेजुषी // 89 // बलभद्रो द्विपृष्ठश्च श्रुत्वा जिनवरागमम् / रागमन्त्रैरिवाकृष्टः प्राग्वनत्वा जिनं स्थितः // 9 // धर्मः क्षमादिर्दशधा सर्वज्ञाभिविनिश्चितः / पारम्पर्यात् तमाचर्याऽऽचार्यादेः सिद्धिमाश्रयेत् // 91 / / इत्यादिदेशनां जैनी श्रावं श्रावं सदाश्रवाः / श्रावका वतिनश्चान्ये परे सम्यग्दृशोऽभवन् // 92 // अथ दशविधो धर्मों मिथ्याग्भिन लक्ष्यते / योऽपि कश्चित् क्वचित् प्रोचे सोऽपि वाङ्मात्रनर्तनम् // 93 // तत्त्वार्थों वाचि सर्वेषां केषाञ्चन मनस्यपि / क्रियायामपि ननति नित्यं जिनमतस्पृशाम् // 94 // वेदशास्त्रं पुरस्कृत्य ये धर्म निर्दिशन्ति च / तदप्रामाण्यमादिष्टं यतो भागवतोदितम् // 15 // 'तथैव राजन्नूगार्हमेधवितानविद्योरुविजृम्भितेषु / / न वेदवादेषु हि तत्त्ववादः प्रायेण शुद्धो नु चकास्ति साधुः / / 96 // हिंसाजनितपापानि गोमेधाद्यानि मन्यवः / न निवर्तयितुं शक्ता इति भागवते वचः / / 97 / / यथा पङ्कन पङ्काम्भः सुरया वा सुराकृतम् / तथा हत्याकृतं पापं न यज्ञैर्माष्टुमर्हति // 98 // ऋषभस्वामिनो वृत्ते यत् तत्रैवोक्तमङ्गिनाम् / दयायां हृदयं योज्यमित्थं सहृदया जगुः / 99 / यतः सर्वाणि मद्धिष्ण्यतया भवद्भिश्चराणि भूतानि सुता ध्रुवाणि / * सम्भावनीयानि पदे पदे वै विविक्तदृग्भिस्तदुहाहणं मे // 100 / / शौचमुक्तं ब्रह्मचर्य ब्रह्मचारी सदा शुचिः / इत्युक्तेस्तत्परित्यक्ते न शौचं मृज्जलादिभिः / / 101 // सत्यं शौचं तपः शौचं शौचमिन्द्रियनिग्रहः / सर्वभूतदया शौचं पञ्चमं जलशौचकम् / / 102 // "महत्सेवां द्वारमाहुर्विमुक्तेस्तमोद्वारं योषितां सङ्गिसङ्गम् / - महान्तस्ते समचित्ताः प्रशान्ताः विमन्यवः सुहृदः साधवो ये // 103 // इति भागवतस्योक्ते शौचं मैथुनात् परम् / इति मत्वा ब्रह्मचर्यमाचार्याः प्राहुरुत्तमम् / / 104 // 2. भागवत पु० स्कंध. 1 अ० 8 1. भागवत पु० स्कंध. 5 अ० 11 1.-4. भागवत पु० स्कंध 5 अ. 5
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवासुपूज्य ऋतुकालव्यतिक्रान्तौ ब्रह्महत्यां च येऽभ्यधुः / तेषामधर्मे किं वाच्यं ब्रह्मचर्यापलापिनाम् / / 105 / / आदित्सतोऽपि सर्वस्वं यजमानात् जिघृक्षताम् / अर्थार्थे त्यजतां प्राणान् काऽऽकिश्चन्यं द्विजन्मनाम् // 106 // स्वल्पेष्वप्यपराधेषु क्षणाच्छापं प्रयच्छताम् / लौकिकानामृषीणां न क्षमालेशोऽपि दृश्यते !107 / गृहिणीगृहपुत्रादिपरिग्रहवतां सदा। द्विजन्मनां कथं मुक्तिों भैककुलवेश्मनाम् // 108 // ये तु रागादिभिर्दोषैः कलुषीकृतचेतसः / न तेषां सूनृता वाचः प्रसरन्ति कदाचन // 109 // तथाहि यागहोमादिकर्माऽपीष्टादि कुर्वताम् / वाषीकूपतडागादिनाऽपि पूर्तान्यनेकशः // 110 // संसारविधिलुब्धानां संसारस्यैव वर्द्धनम् / तदैव मूर्तेः कैवल्यं पूज्यते न सह स्त्रिया // 111 // यतः-मुमुक्षवो घोररूपान् हित्वा भूतपतीनथ / नारायणकलां शान्तां भजन्ते हयनसूयवः // 112 // भागवते-योगजन्मा मतो धर्मः सर्वः सिद्धिनिबन्धनम् / तत् पारमेश्वरी मूर्तिः सेव्या योगस्य मुद्रया // 113 // यतः कुमारसम्भवकाव्ये१पर्यतबन्धस्थिरपूर्वकायमृज्वायतं संनमितोभयांसम् / . उत्तानपाणिद्वयसन्निवेशात् प्रफुल्लराजीवमिवाङ्कमध्ये // 114 // पशुधातनतः स्वर्गों यदि स्यान्नरकः कुतः ? / न ह्येककारणापत्तौ कार्याणां स्यादनेकता // 115 / / धृतयोत्पादिकरणे प्रायश्चित्तोपदेशिनः / पञ्चस्वापत्सु नारीणां पुनरूद्धाहकारिणः // 116 // अपत्यासम्भवे स्त्रीषु क्षेत्रजाऽपत्यवादिनः / सदोषाणामपि गवां रजसा शुद्धिवाचिनः // 117 // 1. कुमारसम्भव 3-45
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् श्रेयो बुद्धयाऽध्वरहतच्छागशिस्नोपजीविनः / सौत्रामण्यां ससप्ततौ मद्यपानविधायिनः / / 118 // नैतेषु मानसो धर्मो न वा वाचनिकोऽप्ययम् / गृहिलिङ्गप्रवृतेषु मोहारोहविलासिषु / / 119 / / अनन्तकायकन्दाद्यशनैरदायको नरः / निधेश्वाऽधोगतिं याति यतस्तस्य मनोऽस्त्यधः / / 120 / / मांसं मद्य नवनीतं पक्षिवान्तं तथा मधु / महाविकृतयस्त्वेताः सचेता वर्जयेदिति // 121 // एवं जैनं वचः पीत्वा मुनयः केऽपि सुव्रताः / जज्ञिरे बलवान् विष्णुबलः सम्यक्त्वमाश्रयत् // 122 // वर्षलक्षचतुःपञ्चाशतं मासविवर्जितम् / आकेवलाद् विहारेण पुनाति स्म जिनोऽवनीम् // 123 // चम्पायामागमत् मत्वा मोक्षमासन्नमात्मनः / सहैव मुनिषट्शत्या प्रपन्नोऽनशनक्रियाम् / / 124 // शुचेः शुक्लचतुर्दश्यां विधूत्तरभाद्रयोगे / योगरोधेन मासान्ते वासुपूज्यः शिवं ययौ // 125 // अष्टादशाब्दलक्षाणि कुमारत्वे व्रते पुनः / चतुःपञ्चाशदित्यायुर्लक्षद्वासप्ततिः प्रभोः // 126 // द्विपृष्ठवासुदेवेऽपि जातघातादिपातकात् / पपात षष्ठे नरके विजयो व्रतमग्रहीत् / / 127 // अब्दलक्षं कुमारत्वे हरेः पादोनवर्जितम् / तदेव मण्डलिकत्वे दिग्जयेऽब्दशतं तथा // 128 // राज्ये सप्तत्यष्टलक्षी तथा नवशताधिका / वत्सरैकोनपञ्चाशत् सहस्रीत्यायुरूजितम् / / 129 / / पादोनकोटिमब्दानां बलो जीवन् व्रतीभवन् / विजयाह्वयसूरीन्द्रात् प्रान्ते मुक्तिमुपेयिवान् / / 130 / / इति श्री त्रिषष्टीयचरिते विनयविलासापरनाम्नि वासुपूज्यचरितं सम्पूर्णम् / ग्रं. 130 श्लोकाः
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [विमलनाथ-तृतीयविष्णु श्रीविमलनाथचरितम् तथा तृतीयविष्णुचरितम् अथोच्यते क्रमाक्रान्तं कान्तं त्रयोदशाऽर्हतः / चरितं परितस्तस्य ज्ञातुः प्रभावसम्भवः // 1 // धातकीखण्डसंज्ञातद्वीपे दीपे जगत्त्रये / प्रागविदेहाप्तविजयो विजयो भरताह्वयः // 2 // महापुर्या पुरि मापः प्रतापपद्मवान्धवः / पद्मसेनः सेनयेव सेवितोऽयं नयश्रिया // 3 // अभ्यासीत् स धर्मगुणमजिह्मगपरादरात् / लक्षं योजयितुं धाम्ना मेधाविभिरुपासितः // 4 // निसर्गादेव संसर्ग तित्यक्षुर्विषयस्थितेः / सर्वगुप्तगुरोर्दीक्षामादायाभूत् तपस्विराट् // 5 // तीर्थकुन्नाम कर्मायमार्जयजयदक्षिणः / अर्हद्भक्त्यादिभिः स्थानविंशत्या सत्यवाक पटुः // 6 // त्यक्त्वाऽङ्ग तत्त्वविधिना सहस्रारेऽभवत् सुरः / काम्पील्यनगरे जम्बूद्वीपे भरतभूषणे // 7 // कृतवर्माभीरतक्षा वर्मेव गुणसेवधिः / अस्याऽश्यामा परिणामात् श्यामा नामाऽजनि प्रिया // 8 // अन्तर्वत्नी सा बभासेऽवतीर्णे तत्सुरे तदा / राधस्य शुद्धद्वादश्यां पूर्णसम्पूर्णदोहदा // 9 // गजाऽक्षसिंहलक्ष्म्यादीन् स्वमाँश्चतुर्दशाऽवशा / ददर्श समये ज्ञाते सुषुवे सुभ्रुवाङ्गजम् // 10 // प्राग्वद् ज्ञेयो दिक्कुमारीचतुष्टीन्द्रनिर्मितः / महोत्सवस्ततः पित्रा विमलेत्यभिधा दधे // 11 // क्रमाद् वृद्धौ षष्टिधन्वोन्नतस्तारुण्यमाप्तवान् / भगवानुपयेमेऽसौ राजकन्या अनेकशः // 12 // कौमारे पश्चदशाद्वलक्षी व्यतीत्य राज्यभाक् / सवितुर्वचसा मान्या गुर्वाज्ञा ह्यर्हतामपि // 13 // त्रिंशद्वत्सरलक्षेषु राज्यमाशास्य शस्यधीः / लोकान्तिकसुरागत्या स्वयम्बुद्धया महोत्सवैः // 14 // कृत्वा वार्षिकदानं द्राक् सहस्रनृपसङ्गतः / चतुर्थ्यां माघशुक्लांशे प्रावाजीत् षष्ठधारकः // 15 // युग्मं जयराजगृहे धान्यकटाख्यनगरे विभोः / पारणा परमानेन पञ्चदिव्ययुताऽभवत् // 16 // विजहार चतुर्ज्ञानी शुक्लध्यानी पुरादिषु / दानस्थले स्वर्णकोटिवर्षणाद्हर्षकनृणाम् // 17 // आधद्वीपान्तरे पूर्वविदेहविजयान्तरे / पुर्यानन्दकरी तस्यां चक्षुष्मान् अवनीश्वरः // 18 // स स्वभावाद् भवाज्जज्ञे विरक्तात्मा कृपानिधिः / राज्यं विहाय जग्राह व्रतं सुव्रतसद्गुरोः // 19 // चरणं सकलविश्वाभरणं दुष्करं तपः / समाराध्याऽनशनतोऽनुत्तरे सुरतां दधौ // 20 // भरते प्रथमद्वीपे श्रावस्त्यां पृथिवीपतिः / धनमित्राख्यया ख्यातः प्रजातः स सुरंश्युतः // 21 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिष्टिशलाकापुरुषचरितम् तन्मित्रं बलिभूपालः सोऽपि तत्रैव तस्थिवान् / ___ अमुख्यमुख्यसख्यस्य रसावेशाद् विदेशमुक् // 22 // अनयो तरमणात् धनमित्रः पणीकृतम् / राज्यं हारितवाँस्तेन निःश्रीकश्चाभ्रमद् भुवि // 23 // लोकेऽवमाननां प्राप्य लज्जयाऽदर्शयन् मुखम् / सुदर्शनमुनेर्दीक्षां लेभेऽदम्भमनाः क्रमात् // 24 // अनेन तपसा हन्ता भूयासं बलिभूपतेः / एवं कृत निदानोऽगादुत्कृष्टायुस्ततोऽच्युते // 25 // जैनीदीक्षां बलिरपि स्वीकृत्य नित्यसुव्रतः / सुरो भूत्वा च्युतस्तस्माद् भरतेऽवातरत्तराम् // 26 // सानन्दनन्दनपुरे भूपः समरकेसरी / सुदेवी वनितारत्नं तयोः पुत्रः पवित्रधीः // 27 // पष्टिधन्वोन्नतः पष्टिवर्षलक्षायुरुत्तमः / प्रतिविष्णुमेरकारव्यस्त्रिखण्डभरताधिपः // 28 // भरते द्वारकापुर्या रुद्रनामा महाबलः / सुप्रभाद्या द्वितीयाऽस्य पृथिवीनामतः प्रिया // 29 // जीवो नन्दिसुमित्रस्य सुप्रभाकुक्षिभूषणम् / बलभद्रश्चतुः स्वप्नलक्षितो भद्र इत्यभूत् // 30 // धनमित्रस्य जीवोऽपि पृथिव्या उदरे हरेः / अवतारेण चोत्पेदे सप्तस्वप्नोपलक्षितः / 31 / स्वयम्भूरिति नाम्नाऽयं प्रसिद्धो धैर्यशौर्यतः / सङ्गति मुचत्तस्य प्रेम्णा भद्रोऽतिशायिना // 32 // पुर्या बहिर्बलक्रीडारसेनाऽभ्यागतौ वने। सेनां ददृशतुर्गुर्वी हस्त्यश्वरथसकुलाम् // 33 // * पृष्टः सेनापतिस्ताभ्यां के यूयं कस्य सेवकाः / तेनोचे मेरकबलं राजदण्डार्थमागतम् / 34 / हरिणाऽवाचि को भ्रष्टो वराको मेरको भुवि / / योऽस्मद् याचते दण्डं तद् घातिनोऽस्मान्न वेद किम् 1 // 35 // इत्युदित्वा क्रुधा सर्वमग्रहील्लुण्टनेन सः / तन्मत्वा मेरकः स्मागादनीकैः परभागतः / 36 / हरिः प्रतिहरिं श्रुत्वाऽभ्यागतं चाऽभ्यषेणयत् / __ वाद्यमानेषु वाद्येषु दारुणोऽभूद् रणोऽनयोः // 37 // भटानां कोटिरपतत् यद् विमृश्य मिथो द्वयोः / * जायमाने सम्पराये नाऽऽसीत् कोऽप्यन्तरायकृत् / // 38 // ल. त्रि. 10
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीविमलनाथ चक्रे मुक्ते मेरकेण ताडितोरःस्थलो हरिः / मूच्छित्वा पुनरुत्तस्थौ जातो जयजयारवः / 39 / तस्यैव चक्रमादायाऽच्छिनत् मेरककण्ठकम् / ___पपात भूमौ तत् सैन्यं दैन्यमेवाश्रयत् तदा / / 40 // सुरैः कृता पुष्पवृष्टिः स्वयम्भूरर्द्धचक्रभृत् / उत्पन्न इति निर्घोषः प्रससार भुवस्तले // 41 // प्राग्वदेवाऽस्य सम्बन्धः प्रज्ञेयो भगवानथ / छमस्थो वत्सरयुगं भूयो दीक्षावनं ययौ / 42 / जम्बूतरुतले पोषसितषष्टयांशषष्ठकृत् / घातिकर्मक्षयादाप केवलज्ञानमुज्ज्वलम् // 43 // गणेशाः सप्तपञ्चाशत् मन्दराज्या बभूविरे / यक्षो द्वादशहस्तोऽस्य विदिता च चतुःकरी // 44 // दक्षिणैः फलचक्रेषु खड्गपाशाक्षसूत्रिभिः / वामैनकुलचक्राभीदाय्यकुशफलान्वितैः // 45 // स धनुभिरयं नाम्ना षण्मुखो यक्षिणी पुनः / धनुनागधरा वामे बाणपाशधरा परैः // 46 // द्वारकायां च समवसृतं मत्वा जिनेश्वरम् / स्वयम्भूर्भद्रसहितो ववन्दे नन्दिताशयः // 47 // देशनाऽप्याहती जज्ञे मानुष्येऽमुष्यभूषणम् / भूषणं विश्वपद्मस्य धर्म कुर्याद् विशुद्धधीः / 48 / उप्तस्तीर्थकृता धर्मकल्पद्र्गणधारकैः / वद्धितस्तद्योग्यपात्रैः शोभमानः शिवं फलेत् // 49 // भेजे स्वयम्भूः सम्यक्त्वं श्रावकत्वं बलोऽप्यधात् / तद्देशनाशनात् पुष्टोऽनूक्ताद् गणभृताऽपि हि // 50 // द्विवर्षोंनां पञ्चदशलक्षीमाकेवलात् परम् / ___ व्यतीयिवान् जिनः प्राप्तः संमेताचलमुत्तमम् // 51 / / साधुभिः षट्सहस्रश्वाऽनशनं प्रत्यपद्यत / मासान्तेऽशुचिसप्तम्यां शुचौ मासे शिवं ययौ // 52 // कौमारे पञ्चदशाब्दलशास्त्रिंशद् भुवोऽवने / व्रते पञ्चदशेत्यायुः प्रभोः षष्टयब्दलक्ष्यभूत् // 53 // श्रीवासुपूज्यनिर्वाणात् विमलस्वामिनिवृतिः / सागराणां त्रिंशता तु व्यतीतायामजायत / 54 / पष्टिवत्सरलक्षाणि स्वायुः सम्पूर्य माधवः / स्वयम्भूः षष्ठनरकं ययौ दुष्कर्मसङ्गतेः / 55 / द्वादशाब्दसहस्राणां कौमारे राज्यशासने / तावतां वर्षनवतिय॑तीयाय दिशां जये // 56 // एकोनषष्टिवर्षाणां लक्षाः सहस्रकाः पुनः / पञ्चसप्ततिरधिका दशा...नवभिः शतैः // 57 //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् मुनिचन्द्रगुरोरात्तदीक्षोऽतन्द्रः स भद्रराट् / आयुर्वत्सरलक्षाणां पष्टि कृत्वा शिवं ययौ // 58 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीयचरिते श्रीविमलनाथचरितं तृतीयविष्णुचरितसहितं संपूर्णम् // .. श्रीअनन्तनाथचरितम् / प्राग्भवेऽभून्नृपः पद्मरथः श्रीमदनन्तजित् / धातकीखण्डमध्यस्थप्राग्विदेहविभूषणे // 1 // ऐरावताख्ये विजयेऽरिष्टापुरि पार्थिवः / बाह्यानिवान्तरान् शत्रून् जेतुमैच्छदतुच्छधीः // 2 // कृती प्रकृतिरक्षायै प्रावर्धिष्ट गृही यथा / तथा षट्कायरक्षायै चित्तरक्षाद् व्रतं ललौ / / 3 / / तीर्थकृन्नामकर्माऽर्हद्भक्त्यादिस्थानविंशतेः / बद्ध्वा प्राणतके पुष्पोत्तरे सोऽभूत् सुरोत्तरः / / 4 // दक्षिणे भरतार्द्ध जम्बूद्वीपान्तरे स्थिते / ईक्ष्वाकुवंशगिरिभूरयोध्या नगरी वरा / / 5 / / पराक्रमी सिंह इव सिंहसेनो नरेश्वरः / सुयशा नाम तत्पत्नी निःसपत्नीयिता गुणैः // 6 // तस्याः कुक्षिसरोहंसोऽवतंसः स सुपर्वणाम् / . . नभस्य शुभ्रसप्तम्यां पौष्णलीने निशापतौ // 7 // . विंशत्यम्बुद्धिमानायुश्च्युत्वा ज्ञानत्रयीधरः / - अवातारीत् ततः स्वप्नाँश्चतुर्दश ददर्श सा / / 8 / / . त्रयोदश्यां कृष्णराधे रेवत्यां सुवशा सुतम् / - अजीजनज्जनहितं तं चाऽनन्तं पिताऽभ्यधात् / / 9 / / जन्मोत्सवात् समारभ्य यावता छमता श्रिता / प्राच्याऽर्हद्वत् वाच्यमत्र चरितं सकलं कलम् / / 10 / / जन्माऽहनि व्रतादानं वर्द्धमानपुरे पुनः / पारणा षष्ठतपसो गेहे विजयभूपतेः / / 11 // जम्बूद्वीपान्तरे पूर्व विदेहेष्वस्ति नन्दिका / पुरी महाबलस्तस्याऽवश्योऽथ धरणीधवः / / 12 / /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीअनन्तनाथ विरक्तो व्यक्तधी राज्यात् वृषभव्रतादरात् / तदाराध्यानशनकृत् सहस्रारे सुरोऽजनि // 13 // भरते त्रैव कौशाम्ब्यां समुद्रदत्तसंज्ञया / नृपः समुद्रवञ्चिते गभीरः क्षीरसद्यशाः // 14 // नन्दा पत्नी कृतानन्दा न मन्दा पतिमोहने / मलयाद्रिभुवो नाथस्तत्राऽगाचण्डशासनः / 15 / स नन्दारूपमालोक्य स्मरप्रसरजर्जरः / मैत्रीकपटमुट्टकय समतिष्ठदनिष्टधीः // 16 // गमागमप्रसङ्गेन विश्वास्याशास्य नृपम् / वशीचक्रे तदा नन्दा रसी मन्मथकर्मणि / / 17 // समुद्रदत्ते कुत्राऽपि गते नन्दामपाहरत् / तद्वृत्तान्तं निशम्येति तत्पतिव्रतमग्रहीत ! // 18 // तपः सन्तप्य तद्वैरान्निदानमकरोदयम् / नन्दाहर्तुरहं हन्ता भूयासं तपसाऽमुना // 19 // विपद्य स सहस्रारे देवो जातस्ततः परम् / / बभ्राम विषयासक्तेर्भवान् स चण्डशासनः // 20 // भ्रामं भ्रामं योनिचक्रे क्षिप्तकर्माऽत्र भारते / ___ पृथ्वीपुरे विलासस्य स्त्रियां स तनयोऽप्यभूत् // 21 // गुणवत्यात्मजो नाम्ना मधुर्मधुरिमान्वित्तः / पश्चाशद्धनुरुत्तुङ्गो यौवने कृतदिग्जयः // 22 // जित्वा भरतवर्षार्द्ध शक्रो वज्रमिवादधे / चक्रं मूर्त सहस्रारं स्वदोर्बलमिवाखिलम् // 23 // तस्याऽभूत् कैटभकोटेभंटानां विजये क्षमः / भ्राता त्राताऽपि सुत्राम्णस्वस्तस्याऽमृतभोजिनः / / 24 / / तदैव देवतासेव्यः सोमः स्तोम इव श्रियाः / / पुर्या च द्वारकाख्यायां पृथुधीः पृथिवीपतिः // 25 // सुदर्शनाद्या तस्य स्त्री सीताऽन्याऽनन्यसामधीः / ___ महाबलोंऽशुमान् देवः प्रथमागर्भमाश्रयत् // 26 // उदैक्षत चतुःस्वप्नान् बलोत्पत्तिप्रदीपकान् / तस्य सुप्रभ इत्याख्यां जातस्य विदधे पिता // 27 // जीवः समुद्रदत्तस्य सहस्राराद् दिवश्च्युतः / सीताकुक्षाववती) हरिहरिपराक्रमः / / 28 // सप्तस्वप्नेक्षणात् क्षोणीपतिस्ता मित्यवोचत / पुत्रस्ते भविता विष्णुः प्रभविष्णुद्विषां जये // 29 / / पुरुषोत्तम इत्याख्यां प्रसूतस्य शुभे दिने / चकार जनको देहोंऽजनपुञ्जसमद्युतिः // 30 // 1. सुत्रामन् = इन्द्र
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् बलस्य लाङ्गलादीनि हरेः शङ्खमुखानि च / रत्नानि ददिरे देवाः सेवाहेवाकिनो हरेः / / 31 / / अविरामं चरेमाते तो मिथः प्रणयाशयात् / नारदस्तदलमलं तुष्टुवे मध्यपर्षदि // 32 // प्रतिविष्णुस्तदैत्याह बलीयानास्ति मत्परः / मत्तेजसा यत् त्रिदिवं वश्यं देवा वशीकृताः // 33 // ततः स नारदोऽप्यूचे विस्मयो न धरातले / विनयान्न यतो भाग्याद् भवन्त्यत्राधिकाऽधिका // 34 // साम्प्रतं प्रतिविष्णुस्त्वं विष्णोस्त्वत्तोऽधिकं बलम् / पुरुषोत्तमनामाऽस्ति विष्णु ताऽस्य सुप्रभः // 35 // मधुः सिन्धुरवन्मत्तस्तं जेतुं प्रचचाल च / चलाचलां सा चलां स्वामचलां विदधदलैः // 36 // जेष्याम्येनं यमगृहं नेष्यामि सह सुप्रभम् / / इति मानात् स्वसीमानमाप्तं मत्वा हरिजंगौ // 37 // कोऽयं वराकः काको वा स्वपक्षबलतश्चलन् / आयातोऽस्ति तदा कुर्वे शरैरेवाऽपसारणम् // 38 // नास्य प्रजानुरागः स्याद् बहुशः परसेविनः / यथा मूले तथा यूथे रतिमाचरति स्म सः // 39 // ततः सम्मुखमागत्य संख्यावान् संख्यमादधौ / - जायमाने रणे नित्यं सामन्तानां क्षयोऽभवत् // 40 // ततोऽन्योन्यं प्रतिहरिहरिश्च समरोदुरौ। शराशरि प्रकुर्वाणौ ग्रुषद्भिरपि शङ्कितौ // 41 // चापघातं वितन्वानौ धुनानौ धन्वदुर्द्धरम् / / भूकम्पान्नगराद् भीत्यै शब्दान्नाशाय भूस्पृशाम् // 42 // चक्रे क्षीणे. युधा चक्रं मुमोच हरिमृत्यवे / उरस्ताडनमाधाय ततस्तस्थौ हरेः करे // 43 // मूळयां तु हरेः सोमः सुप्रभश्चिन्तयातुरौ / प्रयत्नं चक्रतुर्योदुमधुना मधुना सह // 44 // हरिरुत्थाय तस्थौ च चक्रेण तच्छिरोऽलुनात् / जातस्तुर्योऽर्धचक्रीति दिव्या गीर्वृष्टिरप्यभूत् // 45 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीअनन्तनाथ कैटभः कोटिजेताऽपि तापिच्छवदनः शुचा / निहतो विष्णुसेनान्या श्रीपतिः शिश्रियेऽपरैः // 46 // शिलां कोटिनरोत्पाटयां मगधेष्वथ माधवः / उद्धृत्य भारती भूमि त्रिखण्डां वशमानयत् // 47 // कृतदिग्विजयो विष्णुारिकायां समाययौ / अर्हननन्तजित् वर्षत्रयं छमस्थतामधात् // 48 // सहस्राम्रवणेऽशोकतरोरधोंऽहसां क्षये / चतुर्दश्यां राधकृष्णे रेवत्यां षष्ठनिष्ठधीः // 49 // केवलज्ञानमापन्नो देशनामादिदेश सः / पञ्चाशदेव गणिनो न्यास्थत् प्रभृतिकानपि // 50 // पातालस्त्रिमुखो यक्षस्तीर्थे मकरवाहनः / रक्तो दोभिः षड्गपद्मपाशिभिर्दक्षिणैस्त्रिभिः // 51 // नकुलं फलकं चाक्षसूत्रं वामत्रये दधत् / देव्यङ्कुशा खड्गपाशौ दक्षिणौ दधती द्वये // 52 // वामेऽङ्कुशं च फलकं बिभ्राणा त्राणकन्नृणाम् / द्वारवत्यां च समवसृते नाथे जना जगुः // 53 // स्वामिन् ! कामितदाताहन्नाययौ भवतां पुरे। इति वर्धा पितस्तेभ्यो ददौ दानं हरिर्मुदा // 54 // सार्द्धद्वादशरूप्यस्य कोटिकोटीररान्नृपः / नत्वा तात्त्विकनेतारं विष्णुः सदसि तस्थिवान् // 55 // प्रभोः प्रथमपौरुष्यां देशनाविरतौ गणी / तस्या अनूक्तिमेवाख्यद् द्वितीयपौरुषीस्थितौ // 56 // सार्द्धसप्तवर्षलक्षी त्रिवर्षांनाऽजनिष्ट सा / आकेवलात् सदासननिर्वृतिभगवानं ययौ // 57 / / सम्मेतादि प्रतिपद्याऽनशनं साधुभिः समम् / सहस्रैः सप्तभिर्मासं प्रत्याचख्यौ च योगभृत् // 58 // मधावुज्जलपञ्चम्यां सिद्धिमासेदिवान् दिवा / विमलस्य शिवादस्य शिवं नवाब्धिनिर्गमे // 59 // आयुस्त्रिंशद्वर्षलक्षी प्रपूर्य पुरुषोत्तमः / बभूव तारकः षष्ठयां धरायामुधुरांहसा // 60 // कौमारेऽब्दसप्तशती त्रयोदशशती पुनः / वर्षाणां मण्डलिकत्वेऽष्टाशीतिदिशां जये // 61 // सुप्रभः पञ्चपञ्चाशल्लक्षाण्यस्थान् मृगाङ्कुशाद् / गुरोर्वती शिवं लेभे सिद्धानन्तचतुष्टयः // 62 //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् तन्निर्वाणपदे भक्त्या स विष्णुः पुरुषोत्तमः / सेवार्थ पुरमावात्सीत् पालगञ्जाऽऽख्ययाऽधुना // 63 // कौमारे सप्तलक्षाणि सार्दानि शरदां विभो / अब्दलक्षाः पञ्चदश शासनेऽस्य भुवोऽभवन् // 64 // * साष्टिमावर्षलक्षा श्रामण्यपरिरक्षणे / जज्ञेऽनन्तजितस्त्रिंशद् वर्षलक्षायुरद्भुतम् // 65 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये अनन्तचरितं संपूर्णम् // ग्रंथाग्रं 65 श्लोक . श्रीधर्मनाथचरितम् प्रागविदेहेषु धातक्या भरते वरतेजसि / भद्रिलं नगरं श्रेयः श्रियामेक इवाश्रयः // 1 // तत्र भूपो दृढरथः प्रस्फुरन्नीतिसत्पथः / - यशसां महसां वाद्धिः शक्रेण स्पर्धनः पुनः // 2 // विषयानुपभुञ्जानो न वैषयिकसौख्यभाक् / सुमना अप्यसुमना शासनेऽनन्यशासनः // 3 // राज्यमुत्सृज्य साम्राज्यं निदधे योगिनां नृपः / *स कृपः पालयामास बद्ध्वाऽर्हन्नाम कर्मयुक् // 4 // श्रीशांतिनाथचरितम् श्री शान्तिः पञ्चमश्चक्री शिवतातिः सतां मुदे / योऽरिष्टतानिधिः पाति जापातिशयतो जगत् // 1 // चरीकृमस्तच्चरित्रं सुबोधं मन्दमेधसाम् / निर्विघ्नतास्तु तत्कार्ये स्मार्ये तन्नाम्नि संस्तुते // 2 // जम्बूनाम्नि वरद्वीपे क्षेत्रे भरतनामनि / श्रीमद् रत्नपुर नाम्ना पत्तनं तच्चिरन्तनम् // 3 // * चरितमेतदेनावन्मात्रमेव प्राप्यते /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीशांतिनाथक्षमापालः प्रजापालस्तत्राऽऽसीत् त्रासिताऽहितः / हितः पितेव सर्वासां प्रकृतीनां शुभाकृतिः // 4 // श्रीषेणनामा तस्य द्वे भार्ये धार्ये हृदम्बुजे / एकाऽभिनन्दिता राज्ञी तत्परा सिंहनन्दिता // 5 // दृष्टौ प्रथमया स्वप्नेऽन्यदाऽतिसुप्तया निशि / सूर्याचन्द्रमसौ ध्वस्तसमस्तश्यामतामसौ // 6 // प्रातस्तत्कथने भर्तुः पुरस्तादूचिवान नृपः / विचार्य सुचिरं देवि ! तनयौ सनयौ तव // 7 // भविष्यतो भुवि ख्यातौ ततः प्रमुदिता प्रिया / इन्दुषेणविन्दुषेणौ साऽसूत तनुजौ क्रमात् // 8 // युग्मं // प्रवर्द्धमानौ सोत्साहमाश्चर्यैश्वर्यचर्यया / आचार्याध्यापितौ प्राज्ञौ तौ यौवनमुपेयतुः // 9 // इतोऽचलपुरे विप्रो नाम्नाऽभूद् धरणीजटः / यशोभद्राङ्गजो नन्दिभूतिः श्रीभूतिरित्यपि // 10 // पुत्राध्यायेऽस्य दासेरोऽप्यपाठीव कपिलः श्रुतिम् / अन्यदा जीविका कर्तुं ययौ रत्नपुरे क्रमात् // 11 // . तत्र सात्यकिनारक्षि दक्षत्वेनाऽधिकारिणा / उपाध्यायेन तनया सत्यभामा विवाहिता // 12 // अन्येयुः काऽपि पर्वादौ कपिलो नृत्यवीक्षणे / गतः प्रत्यागच्छतोऽस्याऽजनिष्ट वृष्टिरम्बुदात् // 13 // क्लिन्ने मे वसनेऽभूतामेति कक्षाहिताम्बरः / नग्नीभूयाऽऽगतो गेहे पृष्टः स्वप्रियया तया // 14 // आर्द्रवासःप्रहाणेनाऽन्ये वस्त्रे संगृहाण च / तेनोक्तं विद्यया क्लिनं न वासो मे मनागपि // 15 // विद्युत्कान्त्या नग्नभावं वीक्ष्य क्षुब्धा वधूरितः / न कुलीनोऽनया बुद्धथा मन्दप्रीतिः प्रियाऽभवत् // 16 // इतो दरिद्रवान् वप्ता तत्राऽगाद्धरणीजटः / पृथग्भोजनपात्राद्यैस्तत् पृष्टः स्पष्टमुज्जगौ // 17 //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् स्वरक्षणाय भूमीशस्तयाऽवाचि प्रभो ! न मे / अमुना गृहवासेन पर्याप्तं तेन रक्ष माम् // 18 // सम्बोधितोऽपि नाऽबुद्ध तदा तां च द्विजाधमात् / विमोच्य राज्ञी पार्श्वस्थां स्वस्थां तां प्रत्यपालयत् // 19 // सूरिविमलबोधाख्यस्तत्राऽगादन्यदा गुरुः / __ श्रीषेणभूपतीरागात् तत्राऽगाद् वन्दितुं प्रभुम् // 20 // ततः सभायां गुरुणा करुणापूर्णचेतसा / उपदेशो गतक्लेशः पारेभे भविनां हितः // 21 // प्राप्य मानुष्यजन्माऽपि सुकुलेऽत्र विवेकिना। जैनधर्मविधौ यत्यं पारं प्राप्तुं भवोदधौ // 22 // धर्मचिन्तामणिः सोऽयमिहाऽमुत्र सुखप्रदः / स्यान् मङ्गलादिकलशश्रेष्ठिवत् स्वेष्टसिद्धये // 23 // ( अत्र मङ्गलकलशदृष्टान्तः 'श्रीवृद्धशान्तिचरित्राद् ज्ञेयः / ) श्रुत्वा धर्मविधिं राजा श्रीषेणः श्रावकक्रियाम् / सम्यक्त्वनियतां प्राप पापव्यापबलापहाम् // 24 // कौशाम्ब्या बलभूपेन श्रीकान्ता श्रीमती सुता / प्रेषिताऽगादिन्दुषेणविवाहाय स्वयंवरा // 25 // तया सहाङ्गनां वेश्यामनङ्गमतिकाऽभिधाम् / दृष्ट्वा रिरंसू तारुण्यादुद्यानं समुपेयतुः // 26 // भ्रातरौ युद्धतोऽन्योन्यं तद्विवाहकृताग्रहौ / / अनिवायौं नृपेणाऽपि धिग् मोहान्ध मोहताम् च // 27 // लज्जमानो विषाम्भोजाघ्राणान् मृत्युमवाप सः / राज्ञा समन्ततो राज्यौ सत्यभामायुते मृते // 28 / / श्रीषेणायप्रियाजीवौ युग्मिनौ तौ बभूवतुः / द्वितीयं मिथुनं सिंहनन्दितासत्यभामयोः // 29 // 1. श्री अजितप्रभसूरिरचिते प्रथमप्रस्तावे / ल. त्रि. 11
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्री शांतिनाथतौ राजपुत्रौ तत्रैत्य बोधितौ चारणर्षिणा / दीक्षां लात्वा तपः कृत्वा कैवल्यान्मुक्तिमीयतुः // 30 // श्रीषेणमुख्या युगलद्वितयी च्यवनात् ततः / सौधर्मेऽभूत् त्रिपल्यायुरेवं जाता भवत्रयी // 31 // इति श्रीत्रिषष्टीये लघुचरिते श्रीशान्तिनाथस्य प्रथम-द्वितीय-तृतीयभवाः / / अत्रैव शैलवैताढये रथनू पुरसत्पुरे / विद्याधरेन्द्रो ज्वलनजटी नाम्नोत्तरालिगः // 32 // वायुवेगा प्रिया तस्याः कुक्षौ स्वप्नेऽर्कवीक्षणात् / सुतोऽर्ककीर्तिनामाऽऽसीत् स्वसाऽस्यैव स्वयंप्रभा // 33 // सुश्राविकाऽसावष्टम्यां पौषधं विधिना दधौ / तत्पारणा दिने गेहे प्रतिमामार्चदाहतीम् // 34 // दत्त्वा सदाशिषं राज्ञे स्वयंप्रभा स्थले गता। तदा तद्रूपमालोक्य चक्रे राजा वरैषणाम् // 35 // सर्वामात्येषु विद्वत्सु नानादेशात् गतागतैः / मिथो विचारं कुर्वत्सु कोऽपि नैमित्तिकोऽभ्यगात् // 36 // ज्ञात्वा तदुक्त्या कन्यायास्त्रिपृष्ठं भाविनं वरम् / दूतप्रेषणयाऽकार्षीत् सम्बन्धं पोतनेशिना // 37 // इतश्चाश्वग्रीवनामाऽश्वबिन्दु पृष्टवान् पुनः / नैमित्तिकं कुतो मृत्युर्मम भावीति भावय // 38 // चण्डवेगं तव दूतं धर्षयिष्यति कोपनः / हनिष्यति च यः सिंहं क्षेत्रे पालितशालिनि // 39 // ततः प्रेषितवान् दूतं प्रजापतिनृपं प्रति / स ययौ पोतनपुरे राज्ञि नृत्योत्सवे स्थिते // 40 // नृत्यभङ्गेन भूपाले तत् सत्कारं वितन्वति / अचलश्च त्रिपृष्ठोऽपि रुष्टौ स्वोत्सवनाशनात् // 41 // सत्कृत्य बहुधा राज्ञा चण्डवेगे प्रचालिते / अन्तराध्वनि तत्पीडां चकृवांसौ कुमारको / 42 / तद् विमृश्य पुनर्दानसन्मानादिविधानतः / दूतं प्रभूतविनयैः रञ्जित्वा विससर्ज तम् // 43 // प्रतिविष्णुनिशम्यैतदश्वग्रीवः सरोषधीः। शालिक्षेत्रस्य रक्षायै प्रजापतिमुपादिशत् // 44 // राज्ञा तदाज्ञाकरणे पटुना पुत्रवाक्थतः / चक्रे स्थितिः कुमारौ तु चालितौ बलसंयुतौ / 45 /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् त्रिपृष्ठः शिष्टधीः सिंहवृत्तं पृष्ट्वाऽथ रक्षकान् / निरस्त्रो रथमुत्सृज्य सिंहमाहूतवान् गिरा // 46 // गिरेरुत्पत्य सिंहोऽपि तं जिघांसुः कृतोत्क्रमः / आगच्छन्निहतस्तेनौष्ठयोः स्फाटनकर्मणा // 47 // सिंहः साहसवान् दूतः शिशुनाऽहं हतो महान् / सारथिनरसिंहोऽयमिति किं दूयसे पशो // 48 // इत्युक्तिश्रवणात् सिंहो विपन्नः सन्नगात्रवान् / भ्रातरौ जग्मतुः कार्य कृत्वा सवितुरन्तिके // 49 // त्रिपृष्ठं छन्नमाकार्य स्वयंप्रभा विवाहिता / समीहितविधौ को वा विलम्ब कुरुते सुधीः / 50 / ततः क्रुद्धेन भूपेनादिष्टा दिष्टाऽवलम्बिना / सामन्ताः सचिवाः बद्धा आनेया ज्वलनादयः // 51 // लीलयैव जितेष्वेषु त्रिपृष्ठः श्वसुरालये / गत्वाऽयुद्धयत सेनाऽस्य राक्षसाद्यैरभज्यत // 52 // त्रिपृष्ठः शङ्खनादेन पटूचक्रे स्वसैनिकान् / स्वसेनानाशने रुष्टोऽश्वग्रीवो रणमीयिवान् // 53 // दिशस्तमोभिः संरुद्धा जगर्ज गर्जगजितैः / नभस्तलं सूरकोटिः पतितेति भुवीjया // 54 // विष्णुश्च प्रतिविष्णुश्च युयुधाते परस्परम् / चक्रमश्वग्रीवमुक्तं त्रिपृष्ठस्य करे स्थितम् // 55 // तेनाऽश्वग्रीवभूपस्य ग्रीवा छिन्नाऽथ विष्णुना / .. जातो जयजयारावस्तत्सैन्येऽन्यत्र दैन्यवाक् // 56 // पुष्पवृष्टिः कृता देवैर्वासुदेवोऽयमादिमः / देवसान्निध्यतः सर्वामुर्वीमसाधयद्धरिः // 57 // छत्रीचक्रे कोटिशिलामभिषिक्तः सुरैर्नृपैः / ज्वलनः श्वसुरः स्वीयः स्थापितः खेटपुङ्गवः // 58 // ज्योतिर्मालाऽर्ककीर्तेश्चाभवत् प्रिया तदाज्ञया / - पुत्री सा मेघमालिन्याः स्वसा विद्युत्प्रभस्य सा / ' 59 / / श्रीषणजीवश्चयुत्वाऽगात् ज्योतिर्मालोदरान्तरे / / सूचितो रविणा स्वप्ने समयेऽसूत सा सुतम् // 60 // नामाऽस्याऽप्यमिततेजाः पिता चक्रे पराक्रमात् / क्रमात् सर्वान् रिपून जित्वा जातश्चानन्दकृत् पितुः // 61 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्री शान्तिनाथ ज्वलने श्रमणे जाते सत्यभामाऽप्यवातरत् / ___ ज्योतिर्मालाऽभिधाकुक्षौ सुतारा नामतः सुता // 62 // जीवोऽभिनन्दितायाश्च च्युत्वा तस्याऽर्द्धचक्रिणः / पत्न्याः स्वयंप्रभानाम्नः कुक्षौ पुत्रत्वमाप्तवान् // 63 // श्रीस्वमदर्शनात् तस्य पित्रा श्रीविजयाभिधा / विदधे सोत्सवं सूनोनोऽनूनोचितश्रियः / 64 / पुनस्तदनुजो जज्ञे प्राज्ञो विजयभद्रकः / पुत्री ज्योतिःप्रभा सिंहनन्दिताङ्गी हरेः स्नुषा / 65 / तस्याः स्वयंवरमहे सुताराऽपि समागता / पुरुहूताः समाहूताः सर्वेऽप्यूाः सुपर्वणि / 66 / ज्योतिःप्रभा सभासूर्य वत्रे साऽमिततेजसम् / सुताराऽपि श्रीविजयं प्रसवद्वरमालया // 67 / / भुक्त्वा राज्यश्रियं भूयः समाः क्रमाद् व्रतं ललौ / संस्थाप्य स्वपदे पुत्रमर्ककीतिरनतिभाक् // 68 // त्रिपृष्ठेऽपि व्युपरते श्रीश्रेयांसजिनेशितुः / शिष्याः सुवर्णकलशाआयुः[ऐयुः] पोतनपत्तने / 69 / बलदेवोऽचलः श्रुत्वाऽनमत् ताँस्तत्वबोधये / देशना क्लेशनाशाय तदीया शुश्रुवेऽमुना // 70 // कनिष्ठो मम बन्धुर्यस्त्रिपृष्ठः सृष्टकर्मणा / कां गति लब्धवानेवं पप्रच्छ स्वच्छमानसः // 71 // गुरुणाऽवादि सारम्भः स गतः सप्तमी भुवम् / विललाप निशम्यैतत् किं भ्रातुर्नरकौचिती // 72 // स्वयं श्रीविजयं राज्ये निवेश्य स्वाश्रयेऽङ्गजम् / ___अभिषिच्याऽचलस्तत्र प्रात्राजीद् गुरुसन्निधौ // 73 // मा विषादीस्तव भ्राता भावी चरमतीर्थकृत् / वर्द्धमान इह क्षेत्रे गुरूक्त्येति स हृष्टवान् // 74 // भूपे श्रीविजये राजसभायां संस्थिते सति / नैमित्तिकोऽवक् संपातं विद्युतः पोतनेशितुः / 75 / तन्निशम्य परे प्राहुः किं पतिष्यति मूनि ते / __ एष स्पष्टमभाषिष्ट मच्छीर्षे बहुधा धनम् // 76 // बलदेवस्य दीक्षायां दीक्षां लेभेऽहमप्यथ / दुष्करां तां परित्यज्य जातो नैमित्तिकस्ततः / 77 / वेनि भूतभवद्भाविभावान् गुरुप्रभावतः / अवधार्य यथा कार्य त्वं कुरुष्व समाधये // 78 //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् विचारैर्विविधैर्मढे गूढेऽर्थे कोऽप्यथाऽवदत् / राजाऽन्यः स्थापनीयोऽस्मिन् प्रभुस्तिष्ठतु पौषधे // 79 // यक्षो दृषन्मयो राजा कृतः श्रीविजयो नृपः / रहः पौषधमाधाय तस्थौ स्वस्थौकसि क्वचित् // 80 // सप्तमेऽहनि पाथोदाच्छंपासंपाततः क्षणात् / यक्षक्षये सर्वलोकश्चक्रे नवनवोत्सवम् // 81 // भूभुजा स्वभुजाशीर्षे राज्यधूराऽधिरोपिता / ___ तस्मै विस्मयतो दत्त्वा दानं स्वर्णाम्बरादिकम् / / 82 // यक्षमूर्ति नवां चक्रे विधिना जिनपूजनम् / जने प्रवर्त्तयामास स साधर्मिकभोजनम् // 83 // ज्योतिर्वनवरोद्यानेऽन्यदा क्रीडन् सह स्त्रिया / सुतारया यादुक्तः स्वर्णाङ्गमृगवीक्षणात् // 84 // एनं समानय स्वामिन् ! कामिन्नामितशात्रव / राज्ञि तत्र गते सोऽगाद् गगनेऽदृश्यतां मृगः // 85 // दष्टा कुक्कुटसर्पण सुतारा तारपूत्कृति / क्षणादीक्षणसङ्कोचाजाता सा गतचेतना // 86 // यावन् मुमूर्षुस्तत्स्नेहात् नृपस्तत्रागता स्वयम् / - स्वयंप्रभा तद्वृत्तान्तं मत्वात्मजमबूबुधत् // 87 // किं न धत्से वत्स ! धैर्य शृणु दीपशिखोदितम् / . नैमित्तिकोऽयं संभिन्नश्रोतो नाम्नोऽङ्गजः सुधीः // 88 // सुताराऽपहृता खेटाशनिवेगेन दुधिया। छलितोऽनेन मत्कान्तोऽमृतमेति विमर्शतः // 89 // सुतारयैव प्रहितस्तद् याहि रथनू पुरे / इत्यम्बावचसा तत्र सत्कृतोऽमिततेजसा / / 90 // आगतेः कारणे पृष्टेऽशनिवेगाय मुक्तवान् / दूतं मुश्चाऽचिरादेनां स्वसारमिति वादिनम् // 91 // तथाऽप्यमोक्षे पद्माक्ष्याः विद्याद्वितयसाधनम् / चक्रे श्रीविजयः शस्त्रैरभेद्यो बन्धमोचकः / / 92 // ततः क्रमेण सङ्ग्रामे जायमानेऽशनिहतः / अशनिद्वितयी जज्ञे रूपवृद्धौ वधेऽधिकम् // 13 // * 1. वृद्धचरिते ‘अशनिघोषाय' इति /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीशान्तिनाथ निविण्णेऽथ श्रीविजयेऽमिततेजा उपागमत् / विद्याबलेन तन्मायां निराकृत्याऽवदत् सुरी // 94 // यत्रैत्यशनिघोषोऽयं पापिष्ठस्तं समानय / पृष्टे लग्ना सुरीत्युक्त्या क्रमात् सीमानगे ययौ // 95 // तत्र श्रीवृषभचैत्ये प्राप्तः केवलमुज्ज्वलम् / बलदेवोऽचलस्तस्य शरणेनाशनिः स्थितः / 96 / देव्या गिरावगत्येदं सुतारामानयद्रयात् / दूतेन सर्वे संभूय बलदेवान्तिकं ययुः // 97 / / चक्रुमिथः क्षामणकं केवल्यादेशलेशतः / सुताराग्रहपृच्छां चाऽशनिवेगस्ततोऽकरोत् // 98 // केवली प्राह पूर्वस्मिन् भवे त्वं कपिलोऽभवः / सुतारा सत्यभामेयं निःस्नेहा प्राग्भवे त्वयि / / 99 // भूमान् अमिततेजाश्च श्रीषेणः प्राग्भवेऽप्यमूम् / __ ररक्ष सत्यभामां तत् प्रेमाऽप्यतिशयी द्वयोः // 10 // पुनरप्यमितक्ष्मापः पप्रच्छ स्वभवान् पुरः / भगवानाह नवमे भवे चक्री च पञ्चमः / 101 / षोडशस्तीर्थकृद् भावी तव श्रीविजयो नृपः / भविष्यति गणेशश्च गणेशश्च प्रियंकरः / 102 / श्राद्धः श्रीविजयो जज्ञेऽमिततेजोऽन्वितस्ततः / स्वयंप्रभा च व्रतिनी तपोधनससाधना / 103 / विरक्तोऽशनिवेगोऽपि राज्ये संस्थाप्य चाऽऽत्मजम् / नीत्वा चमरचञ्चायां गुरुं दीक्षामुपाददे // 104 // पञ्चवर्णरत्नमयः कारितोऽमिततेजसा / प्रासादः प्रतिमा जैन्यः स्थापितास्तत्र सोत्सवम् // 105 // तत्पार्श्वे पौषधस्थानं कारयित्वा स तत्त्ववित् / ___ श्रमणोपासकैः सार्धं सद्धर्म पर्यपू पुषत् // 106 // श्राद्धधर्मोऽयमेवोक्तो ज्ञानिभिर्जिनपूजनम् / देवधर्मों देवगतेर्दाता त्राता भवार्णवात् // 107 // प्रथमं दर्शनं धार्य तच्छुद्धिर्जिनपूजनात् / नारम्भस्तत्र नो हिंसा मान्या सुमनसा मनाम् / / 108 // यत्याहारविहारादौ क्रियास्थाने त्रयोदशे / सावधेऽपि यथावादी तथाकारी जिनागमे / 109 / व्रताचारात् पूर्वमेव विनयो वन्दनादिकः / वन्दनं पूजनं सम्यक् सत्कारादिमुनीहितः // 110 //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् तच्चारणाद्या ऋषयो यान्ति नन्दीश्वरादिषु / चैत्यवैयावृत्त्यकृत्यं तपोऽभ्यन्तरमुच्यते / / 111 // इतस्तत्रागतं व्योम्नोऽवतीर्य चारणद्वयम् / जयी राजा तत् प्रणामं कृत्वा धर्म ततोऽशृणोत् // 112 // नृभवं दक्षिणावर्त्तशङ्खवद् दुर्लभं विदन् / निःप्रमादधिया धेयमत्राऽमुत्र हितावहम् // 113 // निरन्तरायधर्मेण निरन्तरसुखोदयः / अपायतः सुखापायो मत्सोदरनिदर्शनात् // 114 // अत्राऽपि तत्कथा वृद्धश्रीशान्तिचरितात् ज्ञेया / ( ) तच्छ्रत्वाऽमिततेजाः स तथा श्रीविजयो नृपः / द्वौ प्रसिद्धौ धर्मकार्ये चक्रतुस्तीर्थवन्दनम् // 115 // द्वे यात्रे शाश्वते तीर्थे तदन्यत्र तृतीयिका / एका चैत्रे शुक्लपक्षेऽष्टाहिकायां पराश्विने // 116 // तद्धर्मदर्शनादन्ये भूचरा भूभृतस्तथा / तीर्थपूजां स्वस्वदेशे चक्रुर्गुरूपदेशतः // 117 // ताभ्यामचलदेवस्य केवलस्थानयात्रया / * पवित्रं स्वं विधायोच्चभैरौ नन्तुं जिनान् गतम् // 118 // चारणश्रमणादायुः षइविंशति दिनावधिः / मत्वाऽभिनन्दनमुनेः पार्श्व जगृहतुर्वतम् / 119 / तत्र श्रीविजयेनैवं निदानं कृतमीदृशम् / पितुस्तुल्यं बलं मेऽस्तु संस्तुतं वस्तुतः सुरैः / 120 // " द्वावपि प्राणते कल्पे सुरावमिततेजसौ / : जीवोऽभून्नन्दिकावर्ते दिव्यचूलाख्ययाऽमरः // 121 // जीवः श्री विजयस्याऽपि स्वस्तिकावर्त्तनामनि / - मणिचूलसुरो जज्ञे सुदृष्टिस्तीर्थरक्तधीः // 122 / / ___इति श्रीलघुत्रिषष्टीये शान्तिचरिते चतुर्थपञ्चमभववचनम् // जम्बूद्वीपेत्र पूर्वस्मिन् विदेहे विजयेऽभवत् / . __ रमणीयाह्वये नाम्ना सुभगा नगरी वरा // 23 // भूपः प्रतापी सत्कीतिर्नयी स्तिमितसागरः। सागरावधिविख्यातविधी रञ्जितनागरः // 124 // वसुन्धराद्याऽनुद्धरी च स्त्रियौ तस्य मनोहरे / वसुन्धरायामुत्पेदे जीवोऽथाऽमिततेजसः // 125 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीशान्तिनाथ गजाऽब्जेन्दुसरश्चारुचतुःस्वप्नैश्च सूचितः / समये तनयो जातो धाम्ना नाम्नाऽपराजितः // 126 // मणिचूलोऽप्यतश्च्युत्वाऽनुद्धरीकुक्षिमीयिवान् / सिंहार्कपूर्णकलशाः लक्ष्मीरत्नोच्चयाब्धयः // 127 // हुताशनश्च सप्तैते तया स्वप्ना विलोकिताः / प्रविशन्तो मुखे तेन वासुदेवोऽप्यबुद्धयत // 128 // पूर्वाऽपूर्वस्वर्णवर्णः परः परमरामरुक् / द्वितीयस्यानन्तवीर्य इत्याख्याऽधायि भूभुजा // 129 // क्रमाद् वृद्धौ प्रसिद्धौ तौ समृद्धौ सर्वविद्यया / __ अगण्यपुण्यलावण्यौ सनैपुण्यौ महाबलौ // 130 // एकदा तत्पुरोद्याने तीर्थराजः स्वयंप्रभः / हर्षकृत् समवासापर्षीत् नृपोऽकार्षीन् महोत्सवम् // 131 // राज्ञि स्थिते यथास्थानं तदाऽभाषिष्ट मृष्टवाक् / कषायाः परिहर्तव्याः बोधात् क्रोधादयः समे // 132 // तत् फलं सकलं दुष्टमनिष्टं शिष्टवर्जितम् / तद् वृन्दं निर्जितं येन तर्जितं तेन पातकम् // 133 // महानन्दाध्वनि क्रूरा दूरात् मोच्या अमी सता / भवाऽभ्रमी शमी नूनं न श्रमी यः शिवंगमी // 134 // क्रोधो माया मदो लोभश्चतुरश्चतुरोऽप्यमून् / _जेता नेता शिवश्रीणां स गेयो दैवतैः प्रगे // 135 !! दशा षोडशधाऽमीषामाद्योऽनन्तानुबन्धकः / ___ अप्रत्याख्याननामाऽन्यः प्रत्याख्यानस्तृतीयकः // 136 // तुर्यः संज्वलनः क्रोधः एवं माया स्मयः स्पृहा / मित्रानन्द इवानन्दभेदकाश्चेदकारणम् / 137 / ( अत्र मित्रानन्दकथाऽपि वृद्धाद् श्रीशान्तिचरित्राद् ज्ञेया / ) स्वयंप्रभजिनाभ्यणे समाकर्ण्य विबोधभाक् / अनन्तवीर्य संस्थाप्य यतिः स्तिमितसागरः // 138 /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 89 दीक्षां लात्वा विराध्यैनां किञ्चिच्चाऽसुरनायकः / चमरेन्द्रोऽभवत् कर्मक्रीडापीडा हि दुस्त्यजा // 139 // वासुदेवोऽनन्तवीर्यों बलदेवोऽपराजितः / / __ स्वराज्यस्थौ खेटहार्दात् प्राप्तौ विद्यां खगामिनीम् // 140 // तत्र द्वे बर्बरीनामा चिलाती नाटयगीतयोः / दास्यौ विशारदे तद्गी-नौ तौ सुखमासतुः // 141 // नारदाऽनादरेऽन्येयुः प्रतिविष्णुः समादिशत् / दमितारिर्नारदोक्त्या प्रेष्ये दास्यौ सुनर्तने // 142 // दूतं प्रवास्य मिथ्योक्त्या मोक्ष्यामः सम्यगादरात् / ताभ्यां विमृष्टं विद्याभृदयमावां न तादृशौ // 143 // इति स्मरणतः सर्वाः विद्याः प्राग्भवसाधिताः / स्वयं परिणता देहे क्रिया इव क्रतो वि // 144 // दमितारिसुतां स्वर्णश्रियं श्रुत्वा मनोहराम् / अपहर्तु स्वयं चेटीरूपौ तत्रेयतुः पुरे // 145 // आदेशात् प्रतिविष्णोस्तौ कन्यास्थानगतौ रयात् / .. माधुर्याद् गिरि चातुर्यात् कलायां तां ररञ्जतुः // 146 // कुतो युवां समायाते इति प्रश्ने तदोचतुः / तिष्ठावोऽनन्तवीर्यस्य राज्ये कौशलशालिनः / 147 / स कीदृग् गुणवानेवं पृच्छयाऽवदतां ततः / तत्पूर्णभाग्यसौभाग्यकलां को वक्तुमीशिता // 148 // तत्तद्वर्णनमाकर्ण्य रक्ता व्यासक्तचेतसा / कन्याह नेता मां तत्र कः क्षमः प्राज्यविक्रमः // 149 // अपहत्य कनी व्योम्नि यावो येऽत्र मदोत्कटाः / / - भटा योद्धं समायान्तु येषां परुषपौरुषम् // 150 // यावद्धावन् प्रतिविष्णुः खड्गाखगिविधावपि / दुर्जयं तं रिपुं मत्वा चक्रं मुमोच सत्वरम् // 151 // जधान तेन चक्रेण तमेव धर्मसेवधिः / बधिरीकृतदिकचक्रं जातो जयजयारवः // 152 / / ल. त्रि. 12
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम श्रीशान्तिनाथ तं वासुदेवं विज्ञाय प्रणयात् प्रणता नृपाः / ___स नेमे जिनचैत्यानि पश्यन् कीर्तिधरं मुनिम् // 153 // एवं क्रमेण रत्नानि सिद्धान्येवार्द्धचक्रिणः / __ वनमाला, गदा, खगं, चतुर्थः कौस्तुभो मणिः // 154 // पञ्चमः पाश्चजन्याख्यः शंखः, शाङ्ग धनुस्तथा / चक्रं, तैरर्द्धभरतं साधयामास साहसी // 155 // वर्षोपवासी सत्कीर्तिः स्तुतो विद्याधराधिपः / ___ उत्पन्नकेवलज्ञानो यात्रां चक्रेऽस्य विष्णुना // 156 // शुश्राव देशनोद्देशं संसाराऽसारतादृशः / राजन् मिथ्यात्वमाद्यं तद्वितीयाऽविरतिर्जने // 157 // कषाया दुरुपायास्ते योगा वाकचित्तकायजाः / प्रमादाः सर्वजीवानां पञ्चैते बन्धकाः स्मृताः // 158 / / सम्यक्त्वाद् याति मिथ्यात्वं रवेरिव घनं तमः / नश्येदविरतिः प्रीत्या प्रत्याख्यानविधानतः / / 159 // कषायाः कर्मसंसर्गहेतवो देहिनां मताः / विभीतकं स्फाटिकी च वस्त्राणामिव रञ्जने // 160 // ये वाङ्मनःकाययोगाः प्रयोगास्ते भवभ्रमात् / दत्तसादाः प्रमादाश्च हेयाः स्युविषयाः सताम् // 161 // प्रतिविष्णुसुताऽप्राक्षीत् कनकश्रीः प्रभो! कथम् / ___ मन्निमित्तः पितुर्मृत्युवियोगोऽभूत् स्वबन्धुभिः // 162 // मुनिरूचे शृणु श्राद्धि ! धातकीखण्डमध्यगे / भरते प्राग्भवे शंखपुरं स्वःपुरभासुरम् // 163 // श्रीदत्ता काऽपि तत्राऽभूत् दारिद्रयोपद्रुताङ्गना / ___ परकर्मकृताजीवा सा धर्ममशृणोन्मुनेः // 164 // तेपे तदुक्त्याऽसौ धर्मचक्रवालाह्वयं तपः। आदौ प्रान्तेऽष्टमं तत्र त्रिंशत् 'सप्तोत्तरान्तरे // 165 // 1. सप्तोत्तरा त्रिंशत् सप्तत्रिंशत्
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 91 चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् 'चतुर्थानि विधीयन्ते भक्तिर्देवे गुरौ श्रुते / पारणे शक्तितः कार्या वार्या मिथ्यात्वसङ्गतिः // 166 // (युग्मम् ) एवं तपः प्रभावेन मान्याऽभूद् भोजनाम्बरैः / पापस्थानविशुद्धयैव लेभे बहुतरं धनम् / 167 / सुव्रतर्षिः पारणायामनया प्रतिलाभितः / मासोपवासी तेनाऽपि श्राविता धर्मदेशना / 168 / अत्र नरसिंहकथाश्रीदत्ता प्राप्य सम्यक्त्वं पालयामास सव्रतम् / सन्देहमन्यदा दधे फलं भावि न वाऽस्य मे // 169 // सा श्रीदत्तावतीर्णाऽत्र विजये सुरसुन्दरे / पुरे वैताढ्यशैलस्थे राजा कनकपूजितः // 170 // तत्प्रिया सुभगावेगा तयोः सू नुरनूनभाः / नाम्ना कीतिधरोऽहं चाऽनलवेगा च मप्रिया // 171 // गजकुम्भवृषस्वप्नत्रयदर्शनसूचितः / प्रतिविष्णुर्द मितारिस्तत्सुता त्वमभूरिह // 172 // श्रीदत्ताया भवे धर्मफले संशयभागभूः / तेनाऽत्र सवितुर्मत्युर्जातो बन्धुवियोगकृत् / 173 / ततोऽपराजिताऽनन्तवीयौं तौ सुभगापुरि / गत्वा स्वयंप्रभं तीर्थकर नेमतुरुत्सवात् / 174 / कनकश्रीः प्रवत्राज एकावल्यादिसत्तपः / - कृत्वा केवलभाग भूत्वा लेभे श्रीशिवसम्पदम् // 175 // अपराजितभार्यायाः विरतायाः सुताऽभवत् / सुमतिः शुद्धधर्मात्मा पित्रा तस्याः स्वयंवरे // 176 // प्रारब्धे समहे सर्वेष्वायातेषु नृपेष्वपि / समये वरमालाया देव्याऽसौ प्रतिबोधिता / 177 / देवी स्वसा प्राग्भवे सा दीक्षां जग्राह तद्राि / सुमतिः प्राप्य कैवल्यं शिवसम्पदमासदत् // 178 // इतश्चानन्तवीर्योऽपि स्वायुश्चतुरशीतिकाम् / प्रपूर्य पूर्वलक्षाणां धर्मायां नारकोऽभवत् / 179 / द्विचत्वारिंशद् वर्षमानसहस्रायुरभूदयम् / बलदेवोऽपि निःशोकः क्रमादापे मुनिव्रतम् / 180 / यशोधरगुरोः पार्श्वे तपस्तप्त्वा विपद्य सः / अच्युतेन्द्रो बभूवाऽतश्च्युत्वा वैताढ्यपर्वते // 181 // दक्षिणो दक्षिणश्रेण्यां पुरे गगनवल्लभे / मेघवाहननामाऽभूत् तत्कान्ता मेघमालिनी / 182 / युग्मं 1. चतुर्थानि उपवासाः।
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीशांतिनाथ अनन्तवीर्यजीवोऽभूत् मेघनादस्तयोः सुतः / संप्राप्तदीक्षे पितरि जज्ञे श्रेणिद्वयीप्रभुः / 183 / एकदा स सुरेन्द्रेण नीतो नित्यजिनौकसि / प्रतिमास्तत्र सद्भक्त्या पूजयामास शाश्वतीः // 184 // तत्र देवाः समाजग्मुजिनपूजां चिकीर्षवः / तन्मध्ये सोऽच्युतेन्द्रोऽपि तं दृष्ट्वाऽऽलापयन् मिथः // 185 // तयोः स्वभववृत्तान्तकथनाजातसख्ययोः / __गतेऽच्युतेन्द्रे राजाऽपि प्रापद् गगनवल्लभम् // 186 // गुरोः अमरसूर्याख्यात् चारित्रं प्रतिपन्नवान् / पर्वते नन्दने गत्वा तेपे दुस्तपनं तपः / 187 / तत्राऽप्यश्वग्रीवसुता सुरेणोपद्रवे कृते / अक्षुब्धचेताः सद्ध्यानात् प्रतिमामेव संदधे // 88 // . तस्थिवान् निशि तत्रैव प्रातर्विहृतवान् भुवि / प्रबोध्य भव्यान् वचसा रसाद्धर्ममदीदिपत् // 189 // प्रान्ते समाधिमाधाय ध्यायन् श्रीपरमेष्ठिनः / सुरोऽभूदच्युते कल्पे पुण्यनैपुण्ययोगतः / 190 / ___इति श्री लघुत्रिषष्टीये चरिते श्रीशान्तिजिनषष्ठसप्तमभववर्णनम् // जम्बूद्वीपेऽथ विजयः प्राग्विदेहेषु भासुरः / / __ सीतोदायास्तटे तत्र नाम्नाऽऽसीन् मङ्गलावती // 191 // रत्नद्यरत्नसापत्न्यात् सपत्नस्तजये भृता / भासयन्ती दिशो रेजे नगरी रत्नसश्चया // 192 // तत्र क्षेमंकरो राजा भविष्यत्तीर्थकृत् स्वयम् / रत्नमाला प्रिया राज्ञस्तत्कुक्षौ समवातरत् // 193 // अपराजितजीवस्तत्सम्भवात् स्वप्नसश्चयम् / अपश्यजननी हस्तिप्रमुखं ज्वलनान्तिमम् / 194 / चतुर्दश महास्वप्नानन्तरं वज्रमुत्तमम् / दृष्ट्वा हृष्टाऽतितुष्टात्मा भर्ते सर्वानचीकथत् / 195 / पुत्रश्चक्रधरो भावीत्यादिष्टा भूभुजाऽर्हता / सुषुवे साङ्गजं राजा व्यधाद् वज्रायुधाभिधाम् // 196 // जग्राहाऽनाग्रहादष्टवर्षोऽयं सकलाः कलाः / लक्ष्मीवतीं नाम कन्यां यौवने परिणीतवान् // 197 / / अनन्तवीर्यजीवोऽपि लक्ष्मीवत्युदरं श्रितः / क्रमात् प्रसूतः समये सहस्रायुधनामभृत् / 198 /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 93 उपयेमे यौवनस्थः स कनी कनकश्रियम् / तस्यां शतबलः सू नुरासीद् राशीभवद्गुणः / 199 / इतश्च चित्रचूलाख्यः सुरो राज्ञि सभास्थिते / / ईशानवासी मिथ्यात्वं प्रपन्नः समुपेयिवान् // 20 // नास्ति जीवोऽप्यजीवो वा पुण्यं पापं ततः कुतः / कुतस्तरां परो लोकः सिद्धौ कश्च कुतस्तमाम् // 201 // वज्रायुधकुमारोऽस्मै प्रत्युत्तरमदादिति / कथं विश्वस्य वैषम्यं सुखदुःखादिना कृतम् / 202 / प्रकृतेर्भेदतश्चेत् तद्भेदकृत् कोऽपि निश्चितः / स एव जीवोऽजीवोऽन्यस्तन्मान्ये पुण्यपातके // 203 // त्वमेव प्राग्भवे देवगुरुधर्मविधेरभूः / साम्प्रतं साम्प्रतं वस्त्रं रक्तं रागप्रसङ्गतः // 204 // एवं प्रबुद्धो देवोऽपि दत्त्वाऽस्मै भूषणं वरम् / ईशानेशपुरःस्तुत्या सोऽप्यागत्यैनमस्तवीत् // 205 // षोडशस्तीर्थकद्भावी जम्बूभरतमध्यगः / इत्याख्याय तमभ्यर्च्य सुरेशोऽगात् त्रिविष्टपम् // 206 // स्त्रियाः प्रेरणयाऽन्येद्युः कुमारो वापिकाजले / - सवनं स वने कुर्वन् विद्युदंष्ट्रेण रोधितः // 207 // स देवो दमितारेश्च जीवो प्राग्भववैरतः / भवान् कृत्वा बहूँस्तत्रोपदुद्राव भवान्तरे // 208 // बबन्ध नागपाशेन कुमारं वापिकाऽपि सा / शैलेन पिहिता दूरीचक्रे तत्क्षणतोऽप्ययम् // 209 // अत्रान्तरे बलप्रेक्षाविस्मितो भाविनं जिनम् / विज्ञाय प्रणतः शक्रो यियासुनन्तुमर्हतः / / 210 / / इतो लोकान्तिकैर्देवैदीक्षासमयबोधनात् / धर्मतीर्थ वर्त्तयस्वेत्युक्त्या क्षेमकरो जिनः / 211 // वज्रायुधं न्यस्य राज्ये सांवत्सरिकदानकृत् / प्राप्तदीक्षो विहृत्योर्ध्या केवलज्ञानमाप्तवान् // 212 // निर्मितं तत्र समवसरणं भक्तितः सुरैः / तत्र स्थित्वा जिनो धर्मदेशनां च दिदेश सः // 213 //
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीशान्तिनाथ भव्यैः 'सव्यासमासेव्यो धर्मः शर्मविधायकः / सम्यकपरीक्षितो दक्षैर्न पुनश्चापरीक्षितः // 214 // दुग्धं पेयमिति श्रुत्वा यस्तत्त्वातत्त्वविन्न वै / तस्यार्कदुग्धपानेनांत्रशाटाद्दःखमुद्भवेत् / 215 / गोदुग्धपानतः स्पष्टं तुष्टिः पुष्टिविशेषतः / ___ अविचार्य कृतं कार्य दोषायान्यत् तदन्यथा // 216 // अत्र रोगप्रयोगस्य नाशकः सहकारकः / तदुच्छेदननिर्वेदी नृपस्तस्य कथाश्रुतिः // 217 // तदन्तरे देवराजवत्सराजादिभिः कृता / कथा षष्ठाङ्गसुस्पष्टा वक्तव्या बोधिशोधये / 218 / क्षेमंकरप्रभोर्वाचामाचामाद् बहवो जनाः / बुद्धाः शुद्धाशयास्तीर्थ ततः प्रववृतेतराम् // 219 / / वजायुधनृपस्याविबभूवे चक्रमुज्ज्वलम् / __ आयुधालयमध्येऽपि षट्खण्डी सोऽप्यसाधयत् // 220 // एकदाऽस्मिन् सभासीने कंप्रांगोभयरुद्धगीः / विद्याधरो धरामेत्य शरणं तं प्रपेदिवान् / / 221 // तत् पृष्ठे खचरश्चैको गदां बिभ्रददभ्रधीः / विद्याधरी पुनश्चैका खड्गखेटकधारिणी / 222 / : ऊचे विद्याधरश्चक्रिन सुकच्छविजये पुरी / शुक्लाऽभिधा शुक्लदत्तनामा तत्र महीधवः / 223 / पुत्रः पवनवेगोऽहं सुकान्ता मम गेहिनी / तत्कुक्षिसम्भवा शान्तिः पुत्री चित्रीयितप्रजा // 224 // प्रज्ञप्तिविद्या महत्तां साधयन्तीमपाहरत / तां चैतस्याऽपि संसिद्धा विद्या तद्भक्तिरञ्जिता // 225 // अहमप्यागतो ज्ञात्वा श्रितं त्वच्छरणेऽप्यमुम् / मुञ्चैनं पापिनं येन गदया हन्मि जन्मिनम् // 226 // अवधिज्ञानतश्चक्री तत्पूर्वभवचेष्टितम् / स्मृत्वा प्रोवाच तद्धेतुं शृणु खेचर साम्प्रतम् / 227 / जम्बूमध्यरावताख्ये क्षेत्रे वन्ध्यपुरप्रभुः / वन्ध्यदत्तः प्रियाऽस्याऽभूत् सुलक्षणा विचक्षणा // 228 // पुत्रो नलिनकेतुश्च तत्पुरे सार्थनायकः / धर्ममित्रः पवित्रात्मा श्रीदत्ता चित्तरञ्जनी / 229 / 1. सविस्तरम्
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 95 सुतो दत्ताभिधोऽस्य स्त्री प्रभंकरा मनोहरा / वसन्तसमयेऽन्येद्युः सा दृष्टा नृपसू नुना / 230 / तद्रपाक्षिप्तमनसा हता नलिनकेतुना / दत्तोऽपि मुनिपादान्ते प्रव्रज्य तप्तवान् तपः // 231 // मृत्वा सुकच्छविजयेऽजितसेनो महेन्द्रभूः / ___जातः स वायुवेगायां तस्य स्त्री कमलाऽभवत् // 232 // एकदा स गवाक्षस्थो नलिनो मलिनाम्बुदम् / उत्पन्नं तत्क्षणाद् भिन्नं वीक्ष्य वैराग्यमाप्तवान् // 233 // स्वं निन्दन नन्दने राज्यं न्यस्य क्षेमंकराहतः / पार्श्वे दीक्षां प्राप्य तपः कृत्वा मोक्षे च जग्मिवान् // 234 // गणिन्याः सुव्रताख्यायाः व्रतं लब्ध्वा प्रभङ्करा / चान्द्रायणं तपस्तप्त्वा शान्तिस्त्वत्तनयाऽभवत् // 235 // मिथः क्षामणकात् पश्चाजगाद जगदीश्वरः / पितृभ्यां सहिताः शान्तिमती व्रतमवाप्स्यति // 236 // रत्नावलीतपः कृत्वाऽपीशानेन्द्रत्वमेष्यति / वायुवेगाऽजितसेनौ प्राप्तारौ केवलप्रभाम् // 237 // ईशानेन्द्रस्तन्महिमां कृत्वा स्वायुःक्षये क्रमात् / . मनुष्यभवमासाद्य सद्यः सिद्धिं गमिष्यति // 238 // सहस्रायुधकान्ताया जयन्त्याः कुक्षिसम्भवः / जज्ञे कनकशक्त्याह्वोऽस्य स्त्री कनकमालिका // 239 // वसन्तसेनाऽन्या योषित् ताभ्यां क्रीडनकेऽमुना / पतनोत्पतने कुर्वन्नदर्शि पुरुषो वने // 240 // पृष्टे तत्कारणे विद्यापदं मे विस्मृतं ततः / / . व्योम्नि गन्तुं न शक्तोऽस्मि इत्युक्तवति खेचरे // 241 // मां पाठय पुनविद्यां तुभ्यं दास्ये पदान्विताम् / पदानुसारिलब्ध्यैतत् प्रपूर्यैतां प्रदाय सः // 242 // कृतोपकारः कुमारः स्वेच्छया विचरन्नगे / मुनि विपुलमत्याख्यं भार्यायुग्मेन नेमिवान् // 243 // त्रिभिर्विशेषकम्
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीशान्तिनाथ कुलं रूपं कलाभ्यासो विद्यालक्ष्मीवराङ्गनाः / ऐश्वर्य सप्रभुत्वं च धर्मेणैव प्रजायन्ते // 244 // पुण्यसारः सनैपुण्यः पुण्यकृत् सुखमीयिवान् / तद्वदन्योऽपि धन्यात्मा प्राप्नोति विपुलां श्रियम् // 245 // ... अत्र पुण्यसारकथापुण्यसारकथां पुण्यां श्रावं श्रावं स भावतः / कुमारो व्रतमादाय विजहे कनको भुवि / 246 / प्रतिमायां सिद्धिशैले प्रपन्नायां तमेकदा / हेमचूलः प्रतिकूलः सुरोऽकार्षीदुपद्रवम् // 247 // निवारिते खगैस्तस्मिन् स मुनी रत्नसञ्चयाम् / प्राप्य सूरनिपाताख्ये तस्थौ प्रतिमया वने // 248 // उत्पन्ने केवलज्ञाने श्रीवज्रायुधचक्रिणा / चक्रे महामहस्तस्य देवैविद्याधरैः संह // 249 // श्रुत्वा क्षेमङ्करजिनं समायातं पुरीवने / प्रज्ञापकजनायादात् प्रमोदात् पारितोषिकम् / 250 / निविष्टे चक्रिणि पुरो नत्वार्हन्तं सदोऽन्विते / कुमारोऽपृच्छदहन्तं सहस्रायुधसंज्ञितः।२५१। मपित्रा वायुवेगादेरज्ञायि चरितं कुतः / __ जिनोऽप्याख्यत् तन्निबोधोऽवधिज्ञानादजायत // 252 // मति, श्रुता, ऽवधि, मनःपर्ययं, केवलं, पुनः / ज्ञानं पञ्चविधं जन्तोर्म तिरेष्यन्निबोधनी // 253 // वर्तमानज्ञता बुद्धरतीते स्मृतिगोचरः / कालत्रयज्ञा प्रज्ञा स्यात् प्रथमं ज्ञानमीदृशम् // 254 // यदि वौत्पातिकी बुद्धिद्वितीया विनयोत्थिता / तृतीया कार्मिकी तुर्या सैव स्यात् पारिणामिकी // 255 // . औत्पातिकी रोहकवत् इत्यत्र रोहककथा ज्ञेया / __ मतिज्ञानात् श्रुतज्ञानं श्रुताभ्यासात् प्रजायते / ___त्रिकालविषयं चेदं लोकालोकसमक्षतः // 256 // यतः-उड्ढमहतिरियलोए जोइस-वेमाणिया य सिद्धी य / सव्वो लोगालोगो सज्झायविउस्स पच्चक्खो // 257 // तृतीयमवधिज्ञानं रूपिमात्रप्रकाशकम् / लोकाकाशे ये प्रदेशास्तत्प्रमाणाश्च तद्भिदः // 258 // एषामावरणे ज्ञानावरणं कर्म भण्यते / दर्शनावरणादीनामेवं रूपं प्ररूपितम् // 259 // किमष्टकर्मतर्केण मायैवैका निरूप्यताम् / परेषामाशयः सोऽयं परामृष्यो गुरोगिरा / 260'
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् . [ 97 ज्ञानावरणकं मन्दो दर्शनावरणं तमः / वेदनीयं बुधो मोहो मङ्गलप्रकृतिमतः // 261 // आयुर्जीवो रविर्नाम गोत्रकर्म हिमद्युतिः / शुक्रो विघ्नमिति ज्योतिःशास्त्रादेवोत्तरं भवेत् / / 262 // श्रुत्वाऽऽगमवचो जैनं पुत्र राज्ये न्यवेशयत् / सहस्रायुधनामानं जिनोपान्ते व्रतं ललौ / 263 / चक्रिणा सह भूपालाश्चतुःसहस्रसम्मिताः / तथा सप्तशती पुत्रा जगृहुव्रतमुत्तमम् // 264 // विहरनन्यदा सिद्धिशैलोपरि शिलातले / स्थितो वैरोचनस्तम्भे प्रतिमायां स चक्रभृत् / 265 / तत्राऽश्वग्रीवतनयौ मणिकुम्भमणिध्वजौ / भ्रान्त्वा बहुभवान् देवावुपनिढुवतुर्भृशम् / / 266 // व्याघ्रभसर्पपैशाचरूपैर्नरनेकशः / उपसर्गे कृते किश्चिन्न चुक्षोभ क्षमाक्षमः // 267 // तावत् तत्रेयतुर्देव्यौ रम्भातिलोत्तमे मुनिम् / नन्तुं तयोर्दर्शनतः काकनाशं प्रणेशतुः // 268 / / नृत्यं कृत्वा भृशं स्तुत्वा नत्वा ते दिवमीयतुः / __ वार्षिकी प्रतिमां कृत्वा वज्रायुधमुनिर्ययौ // 269 // क्षेमकरजिने मोक्षं प्राप्ते स्वनगरे क्रमात् / सहस्रायुधभूपालस्तं ननाम महोत्सवैः // 270 // पुत्रं शतबलं भूपं कृत्वा प्रव्राजनं श्रितौ / ईषत्प्राग्भारशैलस्थौ तातो जातश्च तेपतुः // 271 // पादपोपगमेनाऽथाऽशनेन क्षिप्तदुष्कृतौ / अवेयकं चानवमं नवमं सममाश्रितौ // 272 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये शान्तिनाथस्य अष्टमनवमभववर्णनम् // अस्यैव जम्बूद्वीपस्य प्रागविदेहेषु सुन्दरे / विजये पुष्कलावत्यां नगरी पुण्डरीकिणी / 273 / राजा धनरथाख्योऽर्हन प्रिया प्रीतिमती तथा / मनोहरा द्वितीयाऽस्य तत्राद्याकुक्षिमाश्रयत् // 274 // एकत्रिंशत्सागरायुर्वज्रायुधः प्रपूर्य सः / मेघस्वप्नादन्विताह्वो नाम्ना मेघरथः सुतः // 275 // सहस्रायुधजीवोऽपि मनोहराङ्गजोऽजनि / नन्दनौ नन्दमानौ तौ जातावानन्दको पितुः // 276 // कलाबलाभ्यामाश्लिष्टौ शिष्टौ प्रकृतिसंस्कृतौ / . तारुण्यपुण्यलावण्यात् सूर्याचन्द्रमसाविव // 277 // 'ल. त्रि. 13
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीशांतिनाथनिहतारिनृपस्य द्वे प्रियमित्रामनोरमे / पुत्र्यौ मेघरथस्यास्तां पत्न्यौ प्रीतिरतिप्रभे // 78 // कनिष्ठा तनयाऽस्यैव सुता सुमतिनामिका / भार्या दृढरथस्याऽऽसीद् दासीकृततिलोत्तमा // 279 // सभासीने मेघरथे पुत्रपौत्रसमन्विते / प्रश्नोत्तरविधिज्ञे मिथो विद्यापरीक्षणे // 280 // कथं सम्बोध्यते ब्रह्मा दानार्थे धातुरस्ति कः / कः पर्यायश्च योग्यायाः को वालंकरणं नृणाम् // 281 // कलाभ्यासः / दण्डनीतिः कथं पूर्व महाखेदे क उच्यते / कोऽबलानां गतिलोकपालः कः पश्चमो मतः // 282 / / महीपतिः / किमाशीर्वचनं राज्ञां किं शम्भोस्तनुमण्डनम् / __कः कर्ता सुख-दुःखानां पात्रं च सुकृतस्य किम् // 283 // अज्ञानादन्यलोकस्य तत्र मेघरथोऽब्रवीत् / प्रस्तुतं वस्तुतो राज्ञा प्रस्तुतं च तदुत्तरम् / 284 / जीवरक्षाविधिः / सुखदाता शशाङ्के का मध्ये वा भुवनस्य कः / निषेधवाची कः शब्दः का संसारविनाशिनी // 285 // स्वयं तीर्थकृता राज्ञाऽवादि वादिजनेऽस्वने / __ सभ्यैः पुण्यबलाल्लभ्यैरीडितं च तदुत्तरम् // 286 // भावना / इतश्च काचिद् गणिका प्राप्ता राजसभान्तरे / लक्षद्रव्यं पणीकृत्य कुक्कुटोपरि युद्धतः / 287 / तद्रणेरणमुद्वीक्ष्य राजा ज्ञानत्रयीमयः / ___ अवोचनाऽनयोः कोऽपि मध्ये जेता भविष्यति // 288 // पृष्ट तत्कारणे प्राह इमौ रत्नपुरस्थितौ / बलीवदं वाहयन्तौ भरते वणिजौ पुरा // 289 // मिथ्यादृशौ वञ्चनया कुर्वाणौ कलहं मृतौ / सुवर्णकूलापुलिने जज्ञाते वन्यवारणौ // 290 // यूथलोभेन युद्धाय सज्जौ मृत्वा बभूवतुः / अयोध्यायां नन्दमित्रगृहे द्वौ महिषौ रुषा // 291 //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 99 राजपुत्रप्रेरणया रणकारणतो मृतौ / मेषौ द्वेषविशेषेणाभूतां रोषारुणेक्षणौ // 292 // राटेः प्रस्फोव्य शीर्ष स्वं जातौ कुक्कुटको स्वयम् / श्रुत्वा सम्यग् मेघरथोऽवधिज्ञानात् तदोचिवान् // 293 // ताते तो मत्सराक्रान्तौ खेचराधिष्ठितावुभौ / अवधारय तद्धेतुं वैताढयेऽत्रैव भारते / 294 / स्वर्णनाभपुरे चोदश्रेणिस्थे गरुडो नृपः / / तत्सू नुश्चन्द्रतिलकोऽन्यः सूरतिलकोऽनुजः // 295 // नन्तुं शाश्वततीर्थानि खेचरौ चारणं मुनिम् / क्वाऽपि सागर चन्द्राख्यं नेमतुः प्रेमनिर्भरात् // 296 // पूर्वावतारं पृष्टोऽयमाख्यदैरवतान्तरे / धातकीखण्डमध्यस्थमासीद् वज्रपुरं वरम् // 297 // शंखो भूपः प्रिया पृथ्वी पृथ्वीसेना तदङ्गजा / स्वयंवरा परिणिन्येऽभयघोषनृपोऽथ ताम् // 298 // वसन्ते प्रिययादर्शि स दांतदमनो मुनिः ! ' दीक्षात्ता तद्वचः श्रुत्वाऽनुज्ञाप्य स्वप्रियं नृपम् // 299 // अन्यदाऽगाद् गृहे तस्याऽनन्तनामा जिनेश्वरः / प्रासुकैरन्नपानाद्यैर्भूपेन प्रतिलाभितः // 300 // विबुधैः पञ्चदिव्यानि चक्रिरे तीर्थचक्रिणः / प्रभावादथ तत्पार्श्वे धर्म श्रुत्वाऽग्रहीद् व्रतम् // 301 // स सुतद्वितये जातेऽभयघोषस्तपोरतः / विंशतिस्थानकैस्तीर्थकरकर्माऽत्र बद्धवान् // 302 // उत्पद्याऽच्युतदेवत्वे च्युत्वा हेमाङ्गदात्मजः / ... बभूवाऽभयघोषात्मा जिनो घनरथस्त्वकम् // 303 // च्युत्वाऽच्युतदिवोऽभूतां भवन्तौ खेचरौ वरौ / सुतावभयघोषस्य चन्द्रसूराभिधाविति / / 304 / / स्वदर्शनार्थमायातौ विद्याधरकुमारकौ / . कुक्कुटावप्यधिष्ठाय स्थितौ स्तः कौतुकोत्सुकौ // 305 // स्पष्टीभूय खगौ नत्वा प्राग्जन्मपितरं जिनम् / स्वस्थानं जग्मतुस्ताम्रचूडावप्याहतुर्जिनम् // 306 //
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीशान्तिनाथ समादिश दिशां नाथाऽस्माकं सौख्यं भवेद् यया / कुरुतां धर्मकर्माणि प्राणिरक्षामतः परम् // 307 // इत्यहद्वचसा शान्तावभूतां भूतनायकौ / प्राञ्जली जिनमानम्य विमानेन गतौ पदम् / 308 / लोकान्तिकसुरैरेत्य धर्मतीर्थ प्रवर्त्तय / तैरित्युक्तः स्वं समयं मत्वाऽर्हन् व्रतमाददे / 309 / विजहार धरापीठे भव्यजीवान् विबोधयन् / राजा दृढरथो देवरमणोद्यानमाययौ // 310 // तत्र भूतैः समुद्भूतैश्चक्रे प्रेक्षणकं पुरः / तदा नार्या सह प्राप्तस्तत्र कश्चन खेचरः // 311 // वैताढ्यादुत्तरश्रेणेरलकापुरभूपतेः / विद्युद्रथस्य तनयो नाम्ना सिंहरथोऽस्त्ययम् // 312 // वेगवत्या स्वप्रियया समं नन्तुं जिनान् गतः / ___द्वीपे च धातकीखण्डे वलमान इहाऽगमत् // 313 // देव्या पृष्टो नृपः प्रोचे तस्य प्राग्भववैभवम् / क्वचित् सिन्धुपुरे राजा सुगुप्तस्तत्र नीतिमान् // 314 // कुलपुत्रः पुरे कश्चित् तत्पुरे शंखिकापतिः / निर्धनो धनवद्गेहे कर्मकृवृत्तिमाश्रयत् // 315 / तेन धर्मः कृतः श्रुत्वा साधोः कस्याऽपि सन्निधौ / कल्याणकतपस्तेपे तस्यादावष्टमत्रयी // 316 // चतुर्थास्तत्परं कार्या द्वात्रिंशद् विधिरीदृशः / तत्पारणादिने साधुभक्तिः कार्या स्वशक्तितः // 317 // सुगुप्तः सहितस्तेन चारित्रं प्राप्य सत्तपः। __ आचाम्लवर्द्धमानाख्यं चक्रे शक्रेण वन्दितः // 318 // ब्रह्मलोके सुरो भूत्वा मृत्वा सिंहरथोऽभवत् / शंखिकाऽपि तपः कृत्वाऽभवद् वेगवती प्रिया // 319 // स्वं चरित्रं समाकर्ण्य पुत्रं राज्ये निवेश्य सः / सिंहरथः प्रवत्राज कैवल्यात् सिद्धिमीयिवान् // 320 / / अथ मेघरथोऽन्येचुर्गृहीत्वा पौषधं सुधीः / योगासनेनोपविश्य विदधे धर्मदेशनाम् / 321 / अत्रान्तरे कोऽपि कंप्रः कपोतः पोतवद् रुदन् / नृपोत्सङ्गेऽपतत् भीतो रक्ष रक्षेति गीः पुरः // 322 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 101 तावद्रसेन श्येनोऽपि पृष्ठगः काममागमत् / मुधा क्षुधातुरस्यैतद् भक्ष्यं मा रक्ष मे नृप / / 323 / / निशम्य सम्यक् तद्वाचमुवाच शरणागतः। रक्षणीयो मया पक्षी कक्षीकृत्य दयां भयात् // 324 // क्षतात् त्राणं मम प्राणं क्षत्रियस्य न वेत्सि किम् ? / रक्षतात् त्वं निजप्राणं धन्याऽऽजीविकयाऽन्यया // 325 // परप्राणैर्निजप्राणधारणं पापकारणम् / नरकप्रापकं चैतत् कर्म नो शर्मणे क्वचित् // 326 // यतः-हिंसाविपर्यस्ततयैव साहिं वदन्ति यस्तं प्रतिपाति साहिः / स पाति साहि वि पादसाहिः स्यात् पादशब्दस्य हि पूज्यतोक्तेः // 327 // शरण्यः पुण्यनैपुण्याद् गण्यते धुरि धर्मिणाम् / यः परप्राणहृत् प्राणी वाणीभवति कोऽस्य यत् // 328 // यदि ते विपदि त्राणमुचितं मम साम्प्रतम् / नूनं सनापलात्तृप्तो भूया इत्यवदन्नृपः / 329 / इतः परं न मे प्राणाः स्थातुं क्षणमपि क्षमाः / सूनापलान मे कार्य धार्य मांसं तु सत्वरम् // 330 // श्येनेनाभिहिते चै छित्त्वा मांसं निजोरुजम् / कपोततुलितं दातुं प्रवृत्तश्चित्तसाहसात् / 331 / .भाराधिक्यं कपोतेऽस्मिन् नाशंक्याशक्यविक्रमः / क्रमात् स्वाङ्गं विनिक्षेप्तुमुद्यतोऽभून्नराधिपः // 332 // लोका अस्तोकशोकेन तदालोकात् किलाऽऽकुलाः .. अविचार्य किमेतत् त्वं कुरुषे पुरुषेश्वर ! // 333 // वदत्येवं रुदत्युच्चैः पौरे राजा जगाविदम् / : निषादवानरीवृत्तं हिंसाऽहिंसाफलोक्तिकम् // 334 // अत्र वानरीनिषाददृष्टान्तःश्येनोऽप्याह न निर्वाहः प्राणानां यद् बुभुक्षिते / प्रियदर्शनसर्पस्यात्रार्थे ज्ञेयं निदर्शनम् // 335 / अत्राऽपिदृष्टान्तः - अङ्गी स्वाङ्गीकृतं धर्म तन्वन्नन्वयभूषणम् / दूषणं तदनिर्वाहे इत्यारोहन्नृपस्तुलाम् // 336 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् / श्रीशान्तिनाथ प्रादुर्बभूवे देवेन तावतेशानवासिना / __धन्यस्त्वं सत्त्वपाथोधे नाथो धैर्यवतां सताम् // 337 // रयादुदीरयन्नेवं मयैवैतावधिष्ठितौ / त्वत्परीक्षार्थमीदृक्षं दृष्टान्तं कृतवानहम् // 338 // अनयोः पक्षिणोर्वैरं कुतः पृष्टो महीभुजा / जगाद सादरं देवस्तद्भवं सोत्सवे जने // 339 // अत्रैव सागरवणिक प्रिया विजयसेनिका / . धनश्चाद्यो नन्दनोऽन्यः पुत्रौ पित्रोरनुज्ञया // 340 // सार्थेन धनवृद्धयै तौ श्रीनागपुरमागतौ / वाणिज्यविधिना प्राप्तौ रत्नमेकं महार्यकम् // 341 // अन्योन्यं कलहायन्तौ पतितौ निम्नगाजले / मृत्वा पक्षिभवं प्राप्तौ मया पश्चादधिष्ठितौ // 342 // गते सुरे जनैः पृष्टो कोऽयं देवोऽहितैषकः / राजाऽवादीत् पश्चमके भवेऽहमपराजितः / 343 / अग्रजोऽनन्तवीर्यस्य बलदेवोऽर्द्धचक्रिणः / दमितारिः प्रतिहरिरावाभ्यां तत्सुता हृता / 344 / हतः सोऽपि रणे कोऽपि भवान् भ्रान्त्वा बहूनसौ / भरता?ऽष्टापदाद्रौ सञ्जातस्तापसाङ्गजः // 445 // तपस्तप्त्वाऽऽयुषः प्रान्तेऽभूदीशाने सुरो महान् / ___ मत्प्रशंसामिन्द्रकृतां श्रुत्वाऽभ्युदितमत्सरः // 346 // मत्परीक्षार्थमायातो मायातोयधिरुद्धधीः / स्ववृत्तदेववृत्तश्रुत्पक्षिणौ बोधिमीयतुः // 37 // भूपोक्त्यानशनान्मृत्वा जज्ञाते भवनामरौ / भूमान् मेघरथः पूर्णदुष्पापौषधःपौषधः // 348 // एकदाऽष्टमभक्तेन वैराग्यात् प्रतिमास्थितः / ईशानेशस्तं ननाम नमस्ते भाविनेऽहते // 349 / प्रश्नेऽन्येषां जगाविन्द्रः प्रतिमास्थस्य भूपतेः / धीरस्याऽयं नमस्कारो मयाऽकारि शुभाय तत् // 350 // असहिष्णुः सुरूपाऽन्याऽनुरूपा द्वे प्रिये हरेः / अनुकूलोपसर्गेण तं क्षोभयितुमीयतुः / 351 / भ्रविभ्रमकटाक्षेक्षाांप्रयवाङ्नृत्यकृत्यतः / लोभितोऽपि न चुक्षोभ तदा नत्वा गते दिवम् // 352 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 103 कृतपारणकर्माऽयमन्यदोद्यानपालतः / शुश्राव श्रावकोत्तंसः श्रीमद्घनरथागमम् // 353 // चचाल सेनया युक्तो दत्त्वाऽस्मै पारितोषिकम् / गर्जयस्तूर्यनिर्घोषैरम्बरं तर्जयन् रिपून् / 354 / जिनं नत्वा यथास्थानं मत्वा तत्त्वार्थबद्धधीः / / तस्थौ स्वस्थमनाः श्रोतुं गिरं श्रीत्रिजगद्गुरोः // 355 // जगाद श्रीजगन्नाथः पाथष्पतिगभीरगीः / यः पुण्यकृत् सुखानि स्युः सूरस्येवास्य भूरिशः // 356 // अत्र वत्सराजकथानकम्निशम्य नृपतिधर्म मेघसेनाङ्गजं निजे / राज्ये तथा यौवराज्ये न्यास्थत् दृढरथात्मजम् // 357 // चतुःसहस्रया भूपानां सप्तशत्या तनूभ्रुवाम् / स बान्धवो धवः पृथ्व्याः लेभे मेघरथो व्रतम् // 358 // जिनेन सार्द्ध कतिचित् समाविहृत्य सत्यभाक् / सिद्धेऽर्हति धनरथे तत्पथे सत्कथे स्थिरः // 359 // वकैलक्षं दीक्षायां विंशतिस्थानकं तपः / कृत्वाऽर्हन्नामकर्माऽपि निश्चिकाय मुनीश्वरः // 360 // सिंहनिष्क्रीडिततपः प्रान्ते कृत्वा शनैः शनैः / .. कृताऽनशनतः प्राप सर्वार्थसिद्धिदेवताम् // 361 // ___ इति श्रीलघुत्रिषष्टीये श्रीशान्तिचरिते दशमैकादशभववर्णनम् // श्रीः अथ श्रीवृषभस्याऽऽसीदहेतः कुरुसंज्ञया / समाज्ञया जगद्गेयः स्थेयः सर्वनयाश्रये // 362 // 'तस्येशस्य प्रशस्यश्रीर्देशो गङ्गाप्रदेशभाक् / - पुण्यः पुण्यनृणां कृत्यैः शरण्यः शरणार्थिनाम् // 363 // स्वस्तिभाग् हस्तिनामाऽस्य तनयः सनयः क्षितौ / निवेशितं तेन राज्ञा नगरं हस्तिनापुरम् // 364 // शश्वद्विश्वजयख्यातः प्रज्ञावज्ञातवाक्पतिः / विश्वसेनः पतिः पुर्याश्चातुर्यात् राजहंसवत् / 365 / अचिरारुचिराकृत्या शचीव पीवरस्तनी / अधस्तनीकृताः सर्वा नागकन्याऽनया नयात् / 366 /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] . महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीशान्तिनाथ मासे भाद्रपदे कृष्णपक्षे सप्तमिकातिथौ / भरणीस्थे चन्द्रमसि गर्भ मेघरथोऽजनि // 367 // चतुर्दशाऽनया स्वप्नाः दृष्टा गजर्षभौ पुरः / सिंहो लक्ष्मीर्दामचन्द्रौ सूर्यध्वजघटास्ततः // 368 / / सरः पद्माख्ययाम्भोधिविमानो रत्नसञ्चयः / शिखी सुखीकृतोद्देशाः प्रवेशा इव सुश्रियाम् // 369 / / उपदेशा इवाप्तानां लेखहल्लेखकारिणः / ___ सुपर्वपर्वभिः पूर्णाः पूर्णा चन्द्रकला इव // 370 // त्रिभिर्विशेषकम् तान् वीक्ष्य दक्षाम्भोजाक्षी साक्षीकृतमहामहा / __भत्रै निवेदयामास स जगौ सुभगौचिती // 371 // पुत्रः पवित्रस्ते भावी वल्लभस्त्रिजगत्यपि / सुराऽसुरनृणां जन्म सफलीकर्तुमीक्षणात् // 372 // क्षणादभूद् रत्नवृष्टिस्तुष्टिः सर्वपुरौकसाम् / ___ रसाऽपि सरसा धान्यबहुधान्यैः सुकर्मभिः // 373 // प्रभाते जातहर्षेण नृपेणाऽऽमन्त्रिता द्विजाः / तथैवानूचिरे वाचं साधनं धनसम्पदाम् / 374 / नगरे शान्तिरुत्पेदे दुष्टारिष्टस्य नाशनात् / शासनं रिपवो राज्ञः प्राप्ता दुर्वासना अपि // 375 // एतत्स्वप्नप्रभावेण जिनो वा चक्रभृद् भुवि / ___ भविष्यतीति विप्रोक्तेनूपोऽपि मुमुदेतराम् // 376 // नातिस्निग्धं नातितीव्र नातिक्षारकषायकम् / नातिमृष्टं नातिकटु बुभुजे सा चिराचिरात् // 377 / / पूर्णे दोहदसंदोहे ज्येष्ठाऽसितचतुर्थिकाम् / भरण्यां जन्मना देवः पुपाव शुभभावतः // 378 // षट्पञ्चाशद् दिक्कुमार्यों जैनं चक्रुर्महोत्सवम् / चतुःषष्टि सुराधीशा निन्युर्मेलं जिनेश्वरम् // 378 // जन्मोत्सवविधिर्जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रतः / वाच्यः प्राच्यवचोयोगात् प्रातस्त्यश्च नृपोचितः // 380 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 105 चन्द्रसूर्यदर्शनादि कारितं सोत्सवं भृशम् / नामादधे विधेःपित्रा शान्तिरित्यर्हतोऽन्वयात् // 381 // अङ्गुष्ठाऽमृतपानेन पुष्टः शिष्टश्च दक्षिणः / ववृधे भगवान् रम्यलक्षणैः कृतलक्षणः // 382 // कारुण्यपूर्णस्तारुण्ये धन्याः कन्या अनेकशः / पित्रा विवाहितास्तासां मध्ये मुख्या यशोमती // 383 // पञ्चविंशतिर्वर्षाणां सहस्राणि ययुर्यदा / पित्रा कुमारः स्वे राज्ये भगवान् विनिवेशितः / 384 / अथ दृढरथस्याङ्गी च्युतः सर्वार्थसिद्धितः / चक्रस्वप्नाद् यशोमत्याः कुक्षाववातरन्निशि // 385 // जातस्य समये सूनोश्चक्रे चक्रायुधाऽभिधा / ___चक्रिणा राजतनया विनयात् परिणायिता / / 386 / / चक्रमायुधशालायामुत्पेदे क्रमतोऽर्चनाम् / - कृत्वा तदीयां षट्खण्डं भरतं स्ववशेऽनयत् // 387 // षट्खण्डी भारती जित्वा प्राविशद्धस्तिनापुरम् / देवोऽस्य भूपैविदधेऽभिषेको द्वादशाब्दिकः // 388 / / पञ्चविंशतिवर्षाणां सहस्राँश्चक्रिता कृता / शान्तिनाम्ना स्फुरद्धाम्ना षोडशेनाऽर्हता ततः // 389 // लोकान्तिकब्रह्मलोके रिष्टप्रतरवासिनः / सारस्वतादयोऽभ्येत्य चक्रुर्जयजयारवम् // 390 // दीक्षासमयविज्ञप्त्या स्वयमप्यवगत्य तम् / कर्तुं सांवत्सरं दानं प्रवृत्तः सुरसन्निधेः // 391 // सर्वार्थसिद्धिं नाम्नाऽत्र शिविकामाश्रितो जिनः / कृताभिषेकः सर्वेन्द्रीतैर्गीतश्च गायनैः // 39 // पार्नटद्भिः सुभटैः परीतः स्फीततेजसा / वाद्यमानेषु वाद्येषु स समाल्यविलेपनः // 393 // सहस्राम्रवने सिद्धान् नमस्कृत्याग्रहीद् व्रतम् / कुन्तलाँश्च सहस्राक्षश्चिक्षेप क्षीरनीरधौ // 394 // . ज्येष्ठासितचतुर्दश्यां भरणीचरणे विधोः / . दीक्षां जग्राह सोत्साहः सहस्रेण सह प्रभुः // 395 // 'ल. त्रि. 14
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीशांतिनाथ सुमित्राख्यगृहे षष्ठपारणाऽभूत् तदाहती / पञ्च दिव्यान्यजायन्त भूमा भूमावतिश्रियाम् // 396 // मनःपर्यवमुत्पन्नं चतुर्ज्ञानधरस्ततः / विजहार धरापीठे भगवान् निर्मलाशयः // 397 // सत्त्ववान् तत्त्ववित् पौषेऽवदातनवमीतिथौ / / ___ याम्येन्दौ षष्ठतपसि घातिकर्मक्षयं व्यधात् // 398 // प्रपेदे केवलज्ञानं पुरे तत्रैव तद्वने / इन्द्राः सर्वे महं ज्ञात्वा चक्रुः पञ्चमचक्रिणः // 399 // वप्रत्रयीं स्वर्णरूप्यस्फुरन्मणिमयीं व्यधुः / / ___ यथायोगं सहाभोगं पीठच्छत्रादि देवताः // 400 // द्वाराणि विहितान्यस्यां चत्वारि तोरणान्यपि / मध्येऽशोकः प्रभोर्दैहात् स्याद् द्वादशगुणस्तरुः // 401 // सिंहासनानि चत्वारि प्रत्येकं छत्रचामरे / __ प्रविश्य पूर्वद्वारेण तीर्थ नमन् स्थितो जिनः // 402 // शेषासनेषु प्रतिमाः पृष्ठे भामण्डलं ज्वलत् / / ___ जानुप्रमाणा पुष्पाणां वृष्टिस्तुष्टैः कृताऽसुरैः // 403 // नेदुर्दुन्दुभयो व्योम्नि पर्षदः सालमध्यगाः।। उपाविशन् द्वादशाऽपि शुश्रुवुर्जिनवाकसुधाम् // 404 // द्वितीयवप्रान्तराले तिर्यञ्चस्तस्थुरुन्मुखाः / __ वाहनानि तृतीये च वने स्थाप्यानि चान्तरे // 405 // यक्षोऽस्य तीर्थरक्षायां गरुडो गजवाहनः / क्रोडास्यः श्यामलो बीजपुराजे दक्षिणे दधत् // 406 // वामेऽक्षसूत्रं नकुलं बिभ्राणो यक्षिणी पुनः / निर्वाणी दक्षिणे पुस्तमुत्पलं दधती सती // 407 // वामेऽस्याः कमलं पाणौ कमण्डलु च तत्परे / चक्रायुधाद्याः षट्त्रिंशजाता गणधराः प्रभोः // 408 // 1. अतिश्रियां भूमा बाहुल्यं भूमौ पृथिव्यां /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 107 श्रुत्वा चक्रायुधो भूपस्स महोत्सवमागमत् / ____नत्वा निषण्णः पुरतो मसृणामशृणोद् गिरम् // 409 // बुद्धाः शुद्धाशया श्रुत्वा वाचं वाचंयमाग्रिमाः / केऽप्यभूवन परे श्राद्धाः केऽपि सम्यक्त्वमादधुः // 410 // विहत्य भगवानेवं सम्मेताद्रौ च मासिकम् / प्रपद्यानशनं साधुनवशत्या ययौ शिवम् // 411 / / श्रीधर्मनिवृतेरहत् श्रीशान्तिप्रभुनिर्वृतिः / पादोनपल्यन्यूनेषु सागरेष्वभवत् त्रिषु // 412 // श्रीहेमचन्द्रोदितजैनवाक्याम्भोधेविंशोधेरिव शुद्धबोधे / उद्धृत्य मेघेन भृते सुधायाः कुम्भोपमे पञ्चमपर्व रेजे // 413 // अयमतिशयपूर्णस्तूर्णमापन्निहन्ता जयति जगति नाम स्थापनाद्रव्यभावः / त्रिदशगणनिषेव्यः षोडशः शान्तिनामा समवगमविशेषाद् व्यापकस्सर्वलोके // 414 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये विनयविलासनाम्नि श्रीशान्तिनाथचरिते प्रस्तावः // श्रीः ग्रं. श्लोकाः 1892 ऋषभचरितादारभ्य श्रीशान्तिचरितं यावत् / टिप्पणी-श्रीशान्तिनाथचरित्रान्तर्गतकथाशृंखला 1. मंगलकलशकथा 2. मत्स्योदर 3. अमरदत्तमित्रानन्द 4. जिनपालितजिनरक्षित 5. नरसिंहकथा 6. देवराजवत्सराजकथा 7. तत्राव्यन्तरकथा धनदत्त 8. धनदत्त अमृताम्रपालकथा 9. शुभंकरबटुककथा 10. शत्रुजयनृपकथा 11. गौरीनृपपत्नीकथा 12. ज्ञातकथित वधूचतुष्टयकथा 13. पुण्यसारकथा 14. शुद्धौ रोहाकथा 15. वानरीनिषादकथा 16. प्रियदर्शनकथा 17. द्वितीयवत्सराजकथा 18. गुणधर्मकथा /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] . महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् / श्रीकुंथुनाथ श्रीकुंथुनाथचरितम् / अथ पृथुयशाः कुन्थुस्तीर्थकृत् प्रार्थितार्थदः / प्रस्तूयते चरित्रार्थ स्वार्थ साधयता मया // 1 // जम्बूद्वीपे प्रागविदेहेष्वावर्तविजये पुरी। खगिकेति क्षितिख्याताऽवदाता रत्नतेजसा // 2 // सिंहावहस्तन्नरेशः सदेशः पुण्यतेजसाम् / __संसारासारतां मत्वा वैराग्याद् व्रतमाददे // 3 // . बद्धाऽर्हन्नामकर्मायं निर्मायं स्थानविंशतिम् / तपसाऽऽराध्य सर्वार्थसिद्धौ देवत्वमाप्तवान् // 4 // जम्बूद्वीपान्तरे ख्याते भरते हास्तिनंपुरम् / शूरः कल्पद्रुमाङ्कुरस्त्यागे रागेण भूयसा / 5! भूभुजो महिषी नाम्ना श्रीर्धाम्ना श्रीरिवाङ्गिनी / सिंहजीवस्ततश्च्युत्वा तस्याः कुक्षाववातरत् // 6 // नवम्यां श्रावणाशुक्ले कृत्तिकेन्दौ तदागमात / चतुर्दशस्वप्नदृष्टिः स्वर्णवृष्टयादि चाऽभवत् // 7 // राधकृष्णचतुर्दश्यां साऽसूत सुतमुत्तमम् / / कौस्थुडत्वात् कुन्थुरिति प्रफुल्लतरुदर्शनात् // 8 // नामाऽस्य विदधे प्रेम्णा जनकः कनकत्रजैः / . वर्षन् जहर्ष पार्षद्यैः स्तूयमानो घनैर्जनैः // 9 // राजयोगविधानेन ककुत्स्थ इत्युदीर्यते / दिक्कुमार्यागमेन्द्रादिपर्व प्राग्वत् तदाऽजनि // 10 // पुष्टोऽङ्गुष्ठसुधापानात् पञ्चत्रिंशद्धनूनतः / अनुरोधात् प्रभुः पित्रोरुपयेमे नृपाङ्गजाः / 11 / पितुराज्ञाबलात् राज्यमपि स्वीकृत्य मण्डली / चक्ररत्नादिरत्नानां साहाय्याच्चक्रवर्त्यभूत् // 12 // त्रयोविंशत्यब्दरूपसहस्राणां व्यतिक्रमे / सार्द्धाष्टमशतीयोगे चक्रित्वमभवद् विभोः // 13 // लोकान्तिकसुरेर्वाचा प्रोत्साहितमतिः स्वयम् / बुद्ध्वा ददौ दानमाब्दं सिद्धान्नत्वा व्रतं ललौ // 14 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 109 वैशाखकृष्णपञ्चम्यां कृत्तिकायां स षष्ठकृत् / पारणा व्याघ्रसिंहस्य गृहे चक्रपुरेऽभवत् // 15 // छामस्थ्ये षोडशाब्दानि व्यतीयुः पुनराययौ / ___ सहस्राम्रवणे स्वामी चैत्राऽसितानले तिथौ // 16 // प्रभोः केवलमुत्पेदे चतुःषष्टिसुरेश्वराः / विदधुर्मधुरां वप्रत्रयीं रैरूप्यरत्नजाम् // 17 // कृतं देवैश्च समवसरणं हरणं शुचाम् / अवतस्थे यथास्थानं श्रीमान् सङ्घश्चतुर्विधः // 18 // ज्ञात्वा च समवसृतं प्रभुमागात् कुरूद्वहः / नमस्कृत्यानुशक्रं च निषसाद कृताञ्जलिः // 19 // पारेभे भगवान् धर्मदेशनां पापनाशिनीम् / विश्वप्रकाशनी मोहव्यपोहात् तत्त्वभासिनीम् // 20 // ध्यानं रौद्रं तथैवात त्याज्यं भवनिबन्धनम् / ग्राह्यमागृह्य धर्मस्य ध्यानं शुक्लं शिवश्रिये // 21 // तदियं मनसः शुद्धिारं मुक्तर्विधीयताम् / __ अशुद्धथा मनसो मत्स्यस्तन्दुली नरकं गमी // 22 // मनःशुद्धथा गुणाकीर्णः श्रेष्ठी जीर्णः प्रदत्तवान् / - भगवत्पारणं बुद्धया तत् पुण्यं चित्तशोधनम् / / 23 / / मुनिर्गतो गोचरार्थी कुर्यात् स प्रतिसेवनाम् / ... आलोचनार्थी म्रियते तथाऽप्याराधकः स्मृतः // 24 // नाऽमुष्य मुख्यं मानुष्यं रागद्वेषवशंवदः / यस्तपः कुरुतेऽत्युग्रं कषायकलुषात्मना // 25 // भगवद्देशनादेशाद् देशाधीशाः सुधाशिनः / तुष्टुवुस्तुष्टिमाधाय तां गिरं त्रिजगद्गुरोः // 26 // पौरुष्यां देशनापूत्तौं स्वयम्भूर्गणभृञ्च ताम् / ददौ द्वितीयपौरुष्यां ययुः स्थानं सुरादयः / 27 / गन्धर्वयक्षस्तत्तीर्थरक्षः श्यामस्स हंसगः / दधदक्षिणदोर्दण्डौ वरदं पाशधारिणम् // 28 // मातुलिङ्गं चाऽङ्कुशं च दधनो वामहस्तयोः / देवी बला शासनस्य गौरागी केकिवाहना // 29 // बीजपूरं तथा शूलं तस्या दक्षिणहस्तयोः / मुसण्ढी कमलं वामहस्तयोः कृतशस्तयोः // 30 // गतेष्वब्दसहस्रेषु त्रयोविंशेषु केवलात् / चतुस्त्रिंशत्सहितेषु शतेष्वपि च सप्तसु // 31 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीअरनाथ सम्मेताद्रिमुपेत्यायं शिश्रियेऽनशनक्रियाम् / ___ मासान्ते राधकृष्णादितिथौ शिवपदातिथिः // 32 // कौमारराज्यचक्रित्वव्रतेषु समभागकम् / आयुः पञ्चनवत्यब्दसहस्राण्यभवत् प्रभोः // 33 // श्रीशान्तिनाथनिर्वाणादर्द्धपल्योपमे गते / निर्वाणमभवत् कुन्थुनाथदेवस्य निश्चितम् // 34 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये चरिते श्रीकुन्थुनाथचरितं सम्पूर्णम् // श्रीः ग्रं. 34 श्लोकाः श्रीअरनाथचरितम् / अरोऽर्हन शिवारोहाक्रियारत्नौधरोहणः / तस्य प्रशस्यचरितात् स्वां पुनाम्यधुना गिरम् // 1 // द्वीपे जम्बूनामतरोः प्रसिद्धयाश्रयतः स्थितिम् / प्राविदेहेषु सीताया नद्या उत्तरदिक्तटे // 2 // विजयो वत्सनामाऽस्ति सुसीमाऽस्मिन् महापुरी / नृपो धनपतिस्तस्यावश्यास्तस्याऽखिला श्रियः // 3 // द्विषतां बाधनैः सर्वैः गजाऽश्वरथसाधनैः / पूर्णस्तूर्णमव्ययस्य साधनं व्रतमाददे // 4 // संवरं संवराख्यानसूरेविज्ञाय तत्त्वतः / साधयन् जिनदासेन रसेन प्रतिलाभितः // 5 // विंशतिस्थानतपसा जपसाहाय्यतः सुधीः / अर्हन्नामाऽर्जयत् कर्ममार्जयन् मोहकर्दमम् // 6 // विपद्य काले नवमवेयके सुरः स्फुरन् / सुखान्यनुवभूवेऽसौ सर्वावयवसुन्दरः // 7 // जम्बूद्वीपभुवि क्षेत्रे भरते न रतेंऽहसि / इहास्ति हास्तिनपुरं चतुरं चतुरङ्गकैः // 8 // सुदर्शनस्तत्र नृपस्तन्वा धन्वादिकौशलात् / सुदर्शनधरः साक्षादवतीर्णः क्षिताविव // 9 // देवीव रूपभाक् देवी महिषी तस्य वल्लभा / अलञ्चक्रे गर्भभुवं जीवो धनपतेरपि // 10 // तया देव्या दिव्यगजप्रमुखः सुखदायकः / चतुर्दशस्वप्नगणः सुप्तया ददृशेऽन्यदा // 11 // द्वितीयस्यां फाल्गुने स शुक्लपक्षेऽवतारकृत् / रेवत्यां तत्प्रभावेन देवी देव्यो निषेविरे // 12 // दशम्यां शुद्धमार्गेऽर्हज्जन्मना दिक्कुमारिकाः / सूतिक्रियाः प्रियाश्चक्रुरिन्द्राः शैलेऽभिषेचनम् // 13 //
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 111 चकारसेकं किरणैः सातिरेकं निशान्तरे / स्वप्नेऽपश्यत् प्रसूस्तस्मादर इत्यभिधाऽभवत् // 14 // परिणीता राजकन्याः पित्रोराग्रहतोऽमुना / तथैव राज्यं स्वीचक्रे त्रिंशद्धन्वसमुन्नतः // 15 // चक्रोत्पत्तौ स चक्रीशश्वतुर्वर्षशतीं विभुः / दिशां जयेन साम्राज्यं शशासाऽतुलशासनः // 16 / / लोकान्तिकानुवादेन स्वयंबुद्धो व्रतं ललौ / एकादश्यां मार्गशुक्ले पौष्णे पश्चिमगे रवौ // 17 // षष्ठस्य पारणा गेहेऽस्याऽपराजितभूपतेः / भूयो दीक्षापदं प्राप्तस्योत्पेदे केवलं प्रभोः // 18 // कृते धुसद्भिः समवसरणे करणे श्रियाः / * षष्ठियुक् शतधन्वोच्चचैत्यवृक्षस्तदाऽरुचत् // 19 // दिक्त्रये प्रतिमाः पूज्या विहिता व्यन्तरामरैः / भगवत्सहिता रेजुश्चतुराशा यशःश्रिये // 20 // निशम्याऽऽगमनं जैनं भक्तिसक्तः कुरूद्वहः / : / नत्वा स महमासीनोऽनुशक्रं श्रुतये गिराम् // 21 // भगवानादिशद् भव्यो जीवस्सिद्धौ सुखी भवेत् / दोषत्रयं चेत् त्यजति राग द्वेषं च मोहनम् // 22 // पारदोऽङ्गी भवाम्भोधौ रागोऽत्र मलमेचकः / - यथा. यथा 'रसामर्शोऽङ्गुलिः स्यात् श्यामला तथा // 23 // नाग्निस्थायी रसो यद्वत् तथा द्विष्टोऽस्थिरो भुवि / मोहनाद् घातमूर्छादिर्भवेद् दुःखातिशायिता // 24 // भावना ज्ञानदृग् वृत्तप्रवृत्तिरौषधीसमा / तपोऽग्नौ नरतन्वान्तच्छीषिकायां (?) सुसिद्धता // 25 / / सिद्धो रसः काचकुंप्यामूर्ध्वः स्यान्नालिकामुखे / तथा जीवस्त्रसनालीमूनि तिष्ठेत् स निर्मलः // 26 // 1. रसः पारदः तस्य आमर्शः /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीषष्ठबलभद्रमाधधयोः यथा व्रीहिसमायुक्तस्तन्दुलः पुनरुद्भवेत् / जीवस्त्यक्तबहुव्रीहिरनङ्गस्त्वपुनर्भवः // 27 // एवमेते त्रयो दोषा नातो दोषान्तरं परम् / तैरमी जन्तवः सर्वे भ्राम्यन्ते भववारिधौ / 28 / इति श्रुत्वा विभोर्वाचं वाचंयमविधिं दधुः / ___श्रद्धामात्रं श्राद्धपात्रं जाताः केऽपि विवेकिनः // 29 // प्रभोर्व्याख्यानोपरतौ कुम्भो व्याख्यानमातनोत् / यक्षोऽत्र षण्मुखस्त्र्यक्षो द्विःषड्भुजबलोऽभवत् // 30 // मातुलि इगं शरं खड्गं मुद्गरं पाशमुल्वणम् / अभयं दक्षिणे पार्श्वे वामे तु नकुलं, धनुः // 31 // चर्म, शूल, मक्षसूत्र, मङ्कुशं कुशली दधौ / देवी चतुर्भुजा नाम्ना धारणी कमलासना // 32 // मातुलिङ्गोत्पलधरा दक्षिणे भुजयोईये / ' वामेऽक्षसूत्रं पद्मं च दधाना मधुराधरा // 33 // त्रिभिर्विशेषकम् कौमारराज्यचक्रित्वव्रतेषु समभाजनात् / चतुर्युक्ताऽशीति वर्षसहस्राः सकलायुषा // 34 // सम्मेताद्रौ समागत्य दशम्यां शुक्लमार्गगे / पौष्णेऽव्ययपदं लेभे मासिकानशनी प्रभुः // 35 // वर्षकोटिसहस्रोने पल्यतुर्या शके गते / श्रीकुन्थुमोक्षान्मोक्षोऽभूदरनामाऽर्हतः शिवः // 36 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीयचरिते श्रीअरनामाऽर्हच्चरितं संपूर्णम् // श्रीः ग्रं. 36 श्लोकाः श्रीषष्ठबलभद्रमाधवयोश्चरितम् / / सुदर्शनः क्षमाधीशः पुरे विजयनामनि / मुनेर्दमधराद्धर्म श्रुत्वाऽजनि महातपाः // 1 // त्रिदशोऽभूत् सहस्रारे स मृत्वा तेजसाऽधिकः / प्रियमित्रः पोतनाख्ये नृपः कोऽप्युदित क्षितौ // 2 // सुकेतुः खेचरो जज्ञे निहींकस्तस्य गेहिनीम् / निमज्य सज्जलज्जाब्धौ वसुभूते प्रियो व्रती // 3 // द्विष्टोऽपहारके नार्या अनार्याशयतस्तपन् / अनालोच्य निदानेन मृत्वा तुयेदिवि घुसत् // 4 //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 113 mwwwmM सुकेतुरपि तत्पापाद् भ्रान्त्वाऽनेकभवानिह / वैताढथे प्रतिविष्णुत्वं लेभे विजयभृत्पुरे // 5 // बलिर्नाम्ना दृढस्थाम्ना सर्वत्रोदितशासनः / श्यामपञ्चाशदब्दानां सहस्रास्तस्य जीवितम् // 6 // षट्त्रिंशद्धनुरुत्तुङ्गो दक्षिणार्द्ध सभारतम् / अनारतं शिष्टलोकं निःशोकं कृतवान् नयात् / 7! समयेऽत्रैव सद्ग्रामे भरतार्द्ध च दक्षिणे / चक्रावर्ते पुरे राजाऽजायत श्रीमहाशिराः // 8 // पत्नीद्वयमभूदस्य वैजयन्ती पुरस्सरा / लक्ष्मीवती परा रूपादन्योन्यमुपमां गते // 9 // सहस्रारदिवश्च्युत्वा जीवः सुदर्शनस्य सः / वैजयन्त्या गर्भभुवं शिश्रियेऽन्वयिनां श्रिये // 10 // समयेऽसूत सानन्दं चतुःस्वप्नावलोकनात् / एकोनत्रिंशद्धन्वोच्चमानन्दाऽभिधया बलम् // 11 // . . प्रियमित्रस्य यः प्राणी तुर्यकल्पात् परिच्युतः / लक्ष्मीवत्याः कुक्षिरत्नं हरिः समुदपद्यत // 12 // स्वप्नसप्तकदृष्टयैव दिष्टयादिष्टा नृपेण सा। विष्णुस्तव सुतो भावी तुष्टेति सुषुवेऽङ्गजम् // 13 // पित्राऽधत्ताऽस्य पुरुषपुण्डरीक इति स्फुटा / .: आख्या व्याख्यानतः शौर्यमनाहार्य विवृण्वता // 14 // तौ मिथः प्रणयस्थानं सत्रा जगृहतुः कलाम् / नीलपीताम्बरौ तालविशालगरुलध्वजौ / 15 / राजेन्द्रपुरभूनाथः पुण्डरीकाय पुत्रिकाम् / पद्मावतीं ददौ प्रीत्योपेन्द्रसेनो महीपतिः / 16 / संजहे प्रतिविष्णुस्तां जानकीमिव रावणः / रणे रणे तन्निमित्ते सैन्ययुद्धमुपास्थित // 17 // चक्रेणातिरुषा स्वस्य मुक्तेन प्रतिविष्णुना / उरस्ताडनतो विष्णुर्मुमूर्छाऽतुच्छविक्रमः // 18 // अलुनात् तच्छिरस्तेन जज्ञे जयजयारवः / उद्दधे मगधासन्नां ततः कोटिशिलां बलात् / / 19 // . पश्चषष्टिसहस्राणि वर्षाणामस्य जीवितम् / / तदा पूर्यभुवं षष्टी नरकाणां स चाश्रयत् // 20 // ल. त्रि. 15
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् श्रीषष्ठबलभद्रमाधवयोः वर्षषष्टथाऽस्य दिग्यात्रा चतुःषष्टिसहस्रथपि / राज्ये चत्वारिंशदब्दाः शेषं कौमारधारणे // 21 // पश्चाशीत्यब्दसाहस्रीमायुरापूर्य बोधवान् / सुमित्रसूरेदर्दीक्षायां सिद्धः केवलतो बलः // 22 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये चरिते षष्ठबलभद्रमाधवयोश्चरित्रं संपूर्णम् // ग्रं. 22 श्रीअष्टमक्रिसुभूमचरितम् / श्रीमदष्टादशस्पष्टाऽहतस्तीर्थे बभूवतुः / बलो हरिस्तच्चरित्राच्चक्रिणस्तदनूच्यते // 1 // इह श्रीभरतक्षेत्रे विशालपत्तनेऽभवत् / भूपालः पञ्चमो लोकपाल एवाऽवनिस्थले // 2 // अन्यदारिपुरं लिप्सुः पराभूतो रिपुवजैः / परिव्रज्यामुपादत्त सम्भूतगुरुपादतः // 3 // साभोगभोगानां भोक्ता भूयासं तपसाऽमुना / निदानमकरोदेवं महाशुक्रं दिवं ययौ // 4 // इतः प्रथमतीर्थेशः कुरुनामाङ्गजोऽजनि / तत्पुत्रोऽन्यूनशौर्येण हस्तीव हस्तिराडभूत् // 5 // स्थापितं हास्तिनपुरं स्वनाम्ना तेन भूभुजा / वंशेऽस्याऽनन्तवीर्योऽभूदार्यधीधैर्यसेवधिः // 6 // वसन्तपुरवास्तव्यो दग्निनामाऽतिदुर्गतः / निसर्गतो दुःखपात्रं समागात् तापसाश्रमे / 7 / जमो नाम्ना कुलपती रक्षारक्षवच्च तम् / ___ जमस्य दग्निनामाऽयं शिष्यस्तज्जमदग्निकः // 8 // तपसा ख्यातिमापन्नो धन्वंतरिरुपासकः / श्राद्धो वैश्वानरः पूर्वभवे कोऽपि सुरः स्फुरन् // 9 // धर्मे शैवे तथा जैने परीक्षायै च तावुभौ / भ्रमन्तौ मुनिमद्राष्टां नृपतिं नवदीक्षितम् // 10 // अभ्याहृते भक्तपाने दीयमाने तदा मुनिः / नैच्छत् क्षुधातृषापूर्णस्तप्तरथ्याज्वलत्क्रमः // 11 // आनुकूल्यात् प्रातिकूल्यात् ताभ्यां कृतोपसर्गभाक / नृपः पद्मरथः क्षुब्धो न मनाक् सुमनावतात् // 12 // तं प्रशस्य गतौ तौ च जमदग्नि परीक्षितुम् / तस्याऽस्य केशजालान्तश्चटको नीडमाधित // 13 //
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 115 पतिः प्रियां समाचष्ट त्वयादिष्टो व्रजाम्यहम् / शपथात् प्रत्ययो मे स्यात् पुंसामेकत्र नो रतिः // 14 // यदि त्वमेतत् पापेन निष्क्रय कुरुषे तदा / ___ याहीत्युक्त्या ततः क्रुद्धोऽधृताऽसौ विहगद्वयम् // 15 // किं पापं मयि तद्वाच्यमाह तन्मिथुनं मुनेः / निरपत्यस्य ते सर्व तपोन्तर्गडु साम्प्रतम् // 16 // त्रिभिर्विशेषकम् जमदग्निविवाहाथ जितशत्रु महीधवम् / उपास्थित नृपोऽप्याख्यत् कार्यमार्य ! समादिश // 17 // कन्यादानाय हे भूप ! भवत्पार्श्वे ममाऽऽगमः / कन्याशतस्य मध्ये या त्वामिच्छति गृहाण ताम् // 18 // अन्तःपुरे काऽपि नैच्छद् रेणुव्याप्ततनुं कनीम् / .. वीजपूरप्रदानेन वश्यां लात्वा नृपादगात् // 19 // इमां क्रमात् सतारुण्यां पुण्यलावण्यधारणीम् / उपयेमे जमदग्निरग्निसादकरोद् व्रतम् / 20 / ऋतुकाले चर्स मन्त्रैः साधयामीति तापसः / 'ता पप्रच्छ यतो भूयाद् ब्राह्मण्यसुतसम्भवः // 21 // मत्स्वसाऽनन्तवीर्यस्य प्रिया तस्याः कृते चरुम् / . . क्षात्रं प्रसाधयेत्युक्तोऽसाधयत् स चरुद्वयम् // 22 // . बलवान् मत्सुतो भूयादिति क्षात्रं चरुं स्वयम् / - अभक्षयत् ब्राह्मयचकै स्वरोऽप्रैषीद् विपर्ययात् // 23 // रेणुकायाः सुतो रामो भगिनीकृतवीर्यसूः / ववृधाते मिथः प्रीत्या क्रीडक्रीडनसादरौ / 24 / 'विद्याधरः कोऽपि रोगाद् रामेणाऽयं पटूकृतः / * भेषजायैः सन्तुष्टस्सन् विद्यां पारसवीमदात् // 25 // रेणुकाऽन्येधुरौत्सुक्यात् स्वसुः सङ्गमकैतवात् / - गृहागताऽनन्तवीर्यात् सुतं प्रासूत नूतनम् // 26 // प्रत्यागतां तामवधीत् पशुरामः सहाङ्गजम् / * तनिशम्याऽनन्तवीर्यों भाङ्क्षीत् तं तापसाश्रमम् // 27 //
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीअष्टमचक्रिसुभूम तद्रुषा पशुरामोऽपि जघानाऽनन्तवीर्यकम् / कृतवीर्योऽङ्गजस्तस्य राज्ये लोकैनिवेशितः / 28 / विद्याधरसुतां तारां परिणीय भुजौजसा / / बुभुजे राज्यलक्ष्मीं सः सलक्ष्मीकां प्रजां सृजन् // 29 // पितुर्वैरात् कृतवीर्यों जमदग्निममारयत् / रामोऽपि हतवानेनं ताराऽगात् तापसाश्रमम् // 30 // तस्याः कुक्षाववतीर्णो जीवो भूपालभूभृतः / महाशुक्राच्च्युतोऽस्याऽभूज्जन्माऽपि तापसाश्रमे // 31 // भूम्यां गृहं विधायैतं तापसाः पशुरामतः / भीतास्त्रातार एवाऽऽसन् पुण्यप्रागुण्यमीदृशम् // 32 // रामपशुः स जज्वाल पृष्टास्ते तापसाः समे / ___ अत्रास्ते क्षत्रियः कोऽपि तेऽप्यूचुः क्षत्रिया वयम् // 33 // धरित्री सप्तकृत्वोऽसौ निःक्षत्रां विदधे बलात् / तापसा वर्द्धयामासुः कार्तवीर्याख्ययाऽथ तम् // 34 // चतुर्दशमहास्वप्नसूचितोऽस्याः सुतोऽधुना।। भूगृहस्य चतुःकोणसाधनान्मातरं जगौ // 35 / / साधिता सकला भूमिर्मयेत्युक्ता प्रसूरपि / तमाह ते पितुर्हन्ता रामो राज्यमशिश्रियत् / 36 / / रामेण पृष्टो मे मृत्युः कस्मादिति निमित्तवित् / प्राह क्षत्रियदंष्ट्राणां यदृष्टौ पायसं भवेत् // 37 // भूमिवेश्मनि वृद्धत्वात् सुभूमो नंदति स्म सः / अष्टाविंशतिधन्वोच्चः सस्मार पितृमारकम् // 38 // मेघनादोऽस्य विद्याभृन् नैमित्तिकगिराऽभवत् / भृत्यः कन्यां निजां दत्त्वा निर्ययौ स ततो बली / / 39 // सभास्थं स्थालमादाय पायसं क्षुधयाऽपिवत् / रामभृत्यास्तदारक्षाः सज्जितास्तद्विघातने / / 40 // बाणानुद्दण्डकोदण्डा मुमुचुर्गुटिकाः स्फुटाः / अस्यसिद्वन्द्वबद्धाशाः मेघनादेन ते हताः // 41 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 117 रामेण मुक्तः परशुः सोऽपि विध्यातरुक् तदा / अन्यशस्वासत्त्यभावे स्थालचक्रं बभूव सः / / 42 / / सुभूमस्तेन चक्रेण रामशीर्ष समाच्छिनत् / चक्रवर्त्यष्टमः स्पष्टः पुष्पवृष्टया सुरैः कृतः // 43 // निर्ब्राह्मणामिमां भूमिमेकविंशतिवारकान् / व्यधत्त मत्तः क्रोधेन वाहयन् शोणितापगाः / 44 / चक्रावक्राध्वना चक्री साधयामास मेदिनीम् / भारती सारतीर्थादिदेवा सेवाहितार्चिषा / 45 / कौमारेऽब्दसहस्राः स्युः पञ्चपञ्चशतीयुताम् / मण्डलित्वे वर्षपश्चसहस्री निरवाहयत् // 46 // वर्षपञ्चशतीन्यूनमर्द्धलक्षसमाः क्रमात् / चक्रभृत्त्वे निनायैष रौद्रध्याननिधानधीः // 47 // धातकीखण्डभरतपट्खण्डीसाधनाशया / ममज्जाऽब्धौ सप्तमी च स ययौ नरकावनीम् // 48 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीयचरितेऽष्टमचक्रिसुभूमचरितं सम्पूर्णम् // श्री ग्रं. 48 श्रीदत्तचरितम् / श्रीअराहत्तीर्थमध्ये दत्तनामाऽभवत् हरिः / 4. क्रमाक्रान्तं तच्चरित्रं कथ्यते तथ्यया गिरा // 1 // जम्बूद्वीपस्य यः पूर्वविदेहस्तत्र पूर्वरा / सुसीमा क्वाऽपि नो भीमा तस्या राजा वसुंधरः / 2 / विरक्तो विषयान् भुक्त्वा श्रीसुधर्मान्तिके व्रतम् / लात्वा मृत्वा ब्रह्मलोके देवोऽभून्मध्यमद्धिकः // 3 // अत्रैव जम्बूद्वीपेऽस्ति दक्षिणं भरतार्द्धकम् / तस्य शीलपुरे भूपोऽभवन् मन्दरधीरकः // 4 // तद्भाताऽवरजः ख्यातो महाभुजाह्वयो जयी। सूनुर्मन्दरधीरस्य नाम्ना ललितमित्रकः / 5 / खलमन्त्रिगिरा न्यास्थद् राजा राज्ये निजानुजम् / ' ललितश्चलितस्तत्राऽपमानात् कलितः क्रुधा // 6 // बोधसेनमुनेरात्तदीक्षः कृतमहातपाः / खलमन्त्रिवधेऽकार्षीनिदानं निन्दनादिना // 7 // सौधर्मेऽसौधर्मरुचिरुत्पेदे सचिवः खलः / - भवान् भ्रान्त्वाऽत्र वैताढये जातः प्रतिह रिर्महान् // 8 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] . महोपाध्यायश्रीमन्मेघषिजयविरचितम् [ श्रीदत्त - प्रह्लादः सिंहनादेनोनादयन् सांबरं दिशः / उत्तरश्रेणितिलके पुरे सिंहपुरेऽधिपः // 9 // वाराणस्यामग्निसिंहः क्ष्माभृदिक्ष्वाकुवंशजः / / तस्य स्त्रियौ जयन्त्येका शेषा शेषवती वरा // 10 // . जीवो वसुन्धरस्याद्यात्मजोऽभूद् बलभद्रकः / अपश्यच्चतुरः स्वप्नान् माता ख्याता गुणोदयैः // 11 // पिता न्यधान्नन्दनारव्यां सर्वेषां धननन्दनात् / सप्त स्वप्नांश्च पश्यन्ती शेषवत्यपि गर्भिणी // 12 // दत्तनामादधौ तस्य पिता वश्यः स तद्गुणैः / नीलपीताम्बरधरौ तौ षइविंशधनून्नतौ / 13 / मिथः स्निग्धौ विदग्धौ तौ कलां जगृहतुर्गुरोः / जीवो ललितमित्रस्य हरिः श्यामो बलोऽन्यथा // 14 // अनयोः शासनेऽनेकपावकेऽनेकपः शुभः / सुलक्षणाङ्गस्तं मत्वा प्रतिविष्णुरयाचत // 15 // अदानाद् वैरमुत्पन्न प्रह्लादश्चाभ्यषेणयत् / अदैन्यसैन्ययोर्युद्धे जयश्रीराप चापलम् // 16 // प्रहलादचालितं चक्रं वक्रं जज्ञेऽस्य पाप्मना / मनागपि हरेर्वक्षः स्पृष्ट्वाऽस्थात् तत्कराम्बुजे // 17 // हरिणा प्रतिमुक्तं तत् प्रतिविष्णुमहन्नहो / पुण्यानुगुण्यादन्योऽपि स्वः स्यात् स्वोऽप्यन्यथा परः // 18 // अर्द्धचक्री सप्तमोऽयं त्रिखण्डी भरतार्द्धजाम् / स्वीकृत्योद्धृत्य च कोटिशिलां ययौ स पञ्चमीम् // 19 // कौमारे द्वे वर्षशते मण्डलित्वे शतार्द्धकम् / ... वर्षाणां दिग्जयेऽप्येतत् व्यतीयाय हरिः सुखात् // 20 // षट्पश्चाशतमब्दानां सहस्राण्यायुरप्यभूत् / सीरभृत् पञ्चषष्टयब्दसहस्रान्ते ययौ शिवम् // 21 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीयचरिते दत्तचरितं सम्पूर्णम् // श्रीः ग्रं. 21 श्लोकाः
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 119 श्रीमल्लिनाथचरितम् / अथ श्रीमल्लिनाथस्य चरितं समयोद्धृतम् / वाच्यं प्राच्यगणाधीशां स्मारं स्मारं गिराम्भरम् // 1 // सर्वद्वीपान्तःसुवृत्तं द्वीपं जम्बूपलक्षितम् / तत्र पश्चिमदिग्वृत्तिविदेहेषु विभूषणम् // 2 // विजयः सलिलावत्याख्यया तस्मिन् सविस्मया / वीतशोकाऽन्विता नाम्ना युक्ता लोकैश्च तादृशैः // 3 // बलवान् बलनामास्याः पुर्याः स्वामी महामनाः / महाबलं सुतं राज्ये न्यस्यादत्त स्वयं व्रतम् // 4 // महाबलस्याऽपि सूनुबलभद्र इति क्षितौ / जातः सदावदातश्रीः प्रातःसूर इव श्रिया // 5 // यौवराज्ये नियोज्यैनं मित्रैः षभिः 'सहाऽन्यदा / शुश्राव श्रावकाचीर्ण धर्म शर्मनिबन्धनम् // 6 // उन्मूखीभूय स सखीन जगादाहं भवाद् भयम् / प्राप्तोऽस्मि प्रव्रजिष्यामि जेष्यामि चान्तरद्विषः // 7 // तेऽप्यूचुर्न वियोगं वः सोढारः क्षणमप्यतः / सहैव प्रव्रजिष्याम इति तैनिश्चितं मिथः // 8 // स्वस्वपुत्रेषु राज्यानि न्यस्य षट् ते समागताः / तदा महाबलः सार्द्ध प्राबाजीत् तैः सुसङ्गतैः // 9 // यत् तपः कुरुतेऽत्रैकस्तत्कार्य सखिभिः परैः / - एवं प्रतिज्ञातमेभिः सप्तभिः समलिप्सया // 10 // अस्मिन् भव इवाग्रेऽपि स्यामहं हि महद्धिभाक् / महाबलो विमृश्येति तपोऽकार्षीत् ततोऽधिकम् // 11 // यदा चतुर्थ ते चक्रुरस्पष्टं षष्ठवानयम् / महाबलः षष्ठभृत्सु तेष्वभूदष्टमी स्वयम् // 12 // शिरात्तिर्मेऽद्य जठरे यद्वा बाधा ममाऽधुना / इत्याधुत्तरयाँश्चक्र वक्रेणाऽयं स्वचेतसा / / 13 / / सास्वादनगुणेऽभ्येत्य मायया कर्म बद्धवान् / स्त्रीवेदवेदी येनाऽभूदये जाते भवान्तरे / 14 / 1. अचलः, धरणः, पूरणः, वस्तुः, वैश्रवणः, अभिचन्द्रः /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीमल्लिनाथ जिनभक्त्यादिभिः स्थाविंशत्या जिननाम च / अबध्नात् तान् समापृच्छय तदैकाकी मिषान्तरात् // 15 // पूर्वलक्षचतुरशीत्यायुष्काः सप्त ते व्रतम् / धृत्वा चतुरशीत्यब्दसहस्रीमायुषः क्षये / / 16 // विपद्यानशनेनैतेऽनुत्तरे दक्षिणाश्रिते' / देवा बभूवुः सप्ताऽपि सम्यक्त्वाद्धृतनिश्चयाः / / 17 / / इतश्चाऽत्रैव भरते मिथिलानगरी बभौ / यस्याः श्रिया जिता लङ्काऽलङ्कारं पयसां दधौ / 18 / रक्षोनिवासाद् दुर्वर्णा सुवर्ण वप्रनिश्चितम् / अधत्त चित्तखेदेन तदस्या रावणः पतिः // 19 // जनस्य नश्यद्रूपत्वं वर्ण्यतेऽस्यां किमद्भुतम् / विभीषणोऽस्या नाथत्वे स्वयं रामेण निश्चितः // 20 // युग्मम् अदम्भः कुम्भनामाऽस्याः स्वामी चामीकरप्रभः / पत्नी प्रभावती राज्ञस्तन्वां चित्तेऽन्विताह्वया // 21 // वैजयन्ताच् च्युतो जीवो महाबलतपस्विनः / फाल्गुनश्वेततुर्याहे तस्या गर्भेऽवतीर्णवान् / 22 / बन्धादबाधा स्त्रीवेदेऽन्दपञ्चदशशत्यहो / तदस्य तनयारूपं किं जातमियदन्तरे // 23 // अत्रोच्यते स्त्रीवेदोऽयं भेदो मोहस्य कर्मणः / __ अनुत्तरसुरेऽप्येष भाव्यो मुक्तोद्भवत् स्वरैः // 24 // योन्यादिव्यतो नारीवेदोदय इहोच्यते / स चौदारिकतन्वङ्गोपाङ्गजन्माऽन्य एव सः // 25 // तद्वन्धोऽनुत्तरसुरे सम्यक्त्वेऽपि न दुर्लभः / यद्वा प्रकृतिवैषम्येऽप्याश्चर्यादुत्तरं स्फुटम् / 26 / गर्भोदयेऽस्या उदभूत् तृतीये मासि दोहदः / मल्लिमाल्ये ददशॆषा स्वप्नांश्चतुर्दशाऽपि च // 27 // पूर्णे काले मार्गशुक्लैकादश्यां भेऽश्वयुज्यथ / प्राग्जन्ममायासहितस्त्रीकर्मत्वेन कन्यकाम् // 28 // एकोनविंशमहन्तं साश्चर्य कुम्भलाञ्छनम् / नीलत्विषं सर्वशुभलक्षणं सुषुवे च सा // 29 // युग्मम् 1. वैजयन्तनामके
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 121 उत्सवों दिक्कुमारीणां मेरौ शक्राभिषेचनम् / तथैव बोध्यं नामाऽपि दोहदानुगमादभूत् // 30 // कायद्रुमे पल्लववत् करौं तत्रागुलोऽमलः / तद्रसामृतमेवाऽपात् ज्ञानमूलविवक्षणात् // 31 // इतश्चाऽचलजीवोऽपि वैजयन्तात् परिच्युतः / साकेते भरते जज्ञे प्रतिबुद्धयभिधो नृपः // 32 // पद्मावत्याऽस्य प्रिययाऽभ्यर्थितो नृपतिर्ययौ / नागबिम्बस्य पूजायां सोऽपश्यत् पुष्पमुद्गरम् // 33 // पृष्टः सुबुद्धिर्भूपेन क्वाऽपीडक पुष्पमुद्गरः / स्त्रीरत्नं वा दृष्टचरं सोऽप्युवाच कृताञ्जलिः // 34 // कुम्भराजाङ्गजा मल्लिः कल्पवल्लीव सुन्दरी / पुष्पमुद्गरकस्तस्या आयुर्ग्रन्थौ स यादृशः / 35 / तादृग् नाऽन्यत्र नाकेऽपि स्त्रीरत्नं वा न तादृशम् / श्रुत्वा पूर्वभवप्रेम्णा दूतं प्रेषीत् तदिच्छया // 36 // तथा धरणजीवोऽपि च्युतः सन् वैजयन्ततः / चन्द्रच्छायोऽभवद् भूपश्चम्पायां पुरि दीप्तिमान् // 37 / / तत्रार्हन्नयनामाऽभूत् श्रावको भक्तिभाग जिने / तस्याब्धौ पोतयात्रायां सुरः सम्यक्त्वमैक्षत // 38 // उत्पातवातसंपातेऽप्यक्षुब्धं कृतसंवरम् / अर्हद्धर्मे दृढं मत्वा शक्रः श्लाघां शशंस सः // 39 // दत्त्वाऽस्मै कुण्डलद्वन्द्वे दिव्ये देवस्तिरोदधे / ' उपदीकृतमेकं तद् वणिजा कुम्भभूभुजः // 40 // वाल्लभ्यान्मल्लये पुत्र्यै पित्रा दत्तेऽथ कुण्डले। चन्द्रच्छायाय सोऽदत्त चम्पायामन्यकुण्डले // 41 // तत्राऽपि प्राग्वदाख्यानात् वर्णनान्मल्लिरूपजात् / प्राहिणोद्भूतमेतस्याः पित्रे पाणिग्रहेच्छया // 42 // पूरणोऽपि ततश्च्युत्वा श्रावस्त्यां पुरि भूपतिः / रुक्मी तस्य सुता नाम्ना धारिणी रूपसारणिः // 43 // . त्रि. 16
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीमल्लिनाथ- . रूपं विलोक्य तत् पित्रा चित्रान्मजनसजने / __ आचष्ट कञ्चुकी पृष्टस्तुष्टो मल्लिनिरीक्षणात् // 44 // वसुजीवः शंखराजः काश्यां वाराणसीपुरे / ___ मिथिलायां तदा मल्लेः कुण्डलेऽभूद् विघट्टना // 45 // स्वर्णकारास्तु तत्सन्धावशक्ता भूभुजा पुरात् / निर्वासिता गताः काश्यां मल्लिरूपमवर्णयन् // 46 // तां वरीतुं कुम्भभूपमुद्दिश्य दूतमादिशत् / अदीनशत्रुर्नाम्नाऽऽसीन् महीशो हस्तिनापुरे / 47 / जीवो वैश्रवणस्याऽयं प्रजाः शास्ति महास्तिकः / तस्मिन्नवसरे मल्लेरनुजोऽचित्रयत् सभाम् // 48 // सुरलब्धवरस्तत्र चित्रकृद्रपमालिखत् / दृष्ट्वाऽङ्गुष्ठं तदा मल्लेः कुम्भमस्तदवैक्षत // 49 // रममाणः प्राणतुल्यप्रियाभिर्मल्लिदर्शनात् / लज्जमानः स्वीयधात्रीगिरा ब्रीडामपाकरोत् // 50 // कोपान्मल्लकुमारोऽपि समारोपितदूषणम् / तच्चित्रलेखकाङ्गुष्ठं छित्त्वा तं निरवासयत् / 51 / स हास्तिनपुरेऽभ्येत्य मल्लिरूपादि तुष्टुवे / . तच्चित्रपट्टाद् व्यामुह्य दूतं साकूतमादिशत् // 52 // षष्ठोऽभिचन्द्रजीवोऽपि कांपील्यनगरे सुहृत् / जितशत्रुर्नृपो जज्ञे राज्ञीसहस्रनायकः / 53 / मिथिलायां तदा पुर्या चोक्षा नाम तपस्विनी / ___ तमस्विनीव राइगेहप्रियाऽधर्म दिदेश सा // 54 // दानं शौचं मृदादिभ्योऽभ्यस्यन्ती सभ्यभावनाम् / प्राप्ताऽनाप्ताऽपि श्रीमल्लेः पुरो धर्ममचीकथत् // 55 // शौचं वाचनिकं सत्यं तन्नास्ति तव दर्शने / यदीश्वरकृतं विश्वं प्राहुः किं न पुरातनाः / 56 / आत्मदिक्कालमनसामाकाशस्याऽपि नित्यता / परमाणुषु भूम्यादेस्तैरेवाऽऽख्यायि तन्मृषा // 57 // कार्य चेदीश्वरकृतं घटायध्यक्षबाधितम् / अग्नेरनौष्ण्यवत् चौर्ये मतिश्चौरस्य चेश्वरात् // 58 // दण्डश्चौरेऽनीतिरेव यतस्तत्कारको हरः / पश्यतो हरताऽप्यत्र नेत्रवैषम्यमप्यतः // 59 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 123 मानसे मानसं शौचं यज्वनां नोचितं यतः / यज्ञे भावयतां हिंसां ऋतुदानान कायिकम् // 60 // तीर्थस्नानान्न पावित्र्यं तपःक्षान्त्यायनन्विते / केवलाज्जलशौचाच चेन् मत्स्यादिव्यभिचारि तत् // 61 // इत्याधुक्त्या पराभूता भूताविष्टेव मौनभाक् / ____ काम्पील्यनगरेऽभ्यगात् मानिता जितशत्रुणा // 62 // पृष्टं ममाऽवरोधात् किं क्वाऽपि दृष्टं त्वयाधिकम् / अन्तःपुरं. महीभर्तुः साऽप्याख्यत् मल्लिवर्णनम् // 63 // ततो भवान्तरस्नेहाद् दूतप्रेषणयाऽमुना / प्रार्थितः कुम्भनृपतिर्मह्यं देया त्वयाऽङ्गजा // 64 // एवं पइभिरपि क्षमापः स्वस्वस्वाम्यर्थमर्थितः / जगादानादरादेषा स्त्रीरत्नं नोचितं हि वः // 65 / / कौशल्यं शल्यवद् वाचामाचमामः प्रयात तत् / / विससर्ज समं दूतान् प्ररूप्य कृतसत्क्रियान् // 66 / / . स्वनाथक्रोधमुत्क्रोधं निन्युमन्युकरोक्तिभिः / संभूय भूयो वाहिन्या रुरुधुमिथिलां खलाः // 67 / / कुम्भः स्तंभ इवोद्विग्नः स्थिरो मृत्युमुपस्थितम् / . मन्यमानो मानसान्तदृष्टो दष्टाधरः क्रुधा // 68 // एत्य पादप्रणामार्थ पित्रे चित्रगिराऽवदत् / मल्लिस्तात समाहूय प्रत्येकं वद षड् नृपान् / 69 / तुभ्यं दास्यामि मत्पुत्री रणायोपस्थितोऽसि किम् ? / __ मम मोहनशालायां षडद्वारायां पृथक् पृथक् // 70 // बोधनीयाः समानीय रहःस्थास्तात ! ते मया / - इत्याख्याय पितुः पार्थाज्जगाम धाम सा स्वयम् // 71 // मोहगेहे पुरा ज्ञानात् कारित प्रतिमा निजा / हिरण्मयी मणिमयैर्भूषणैः सहिताऽहिता // 72 // स्वभोज्यकवलक्षेपं कारं कारं भृतान्तरा / पिहिता शिरसि छिद्रे पोनमणिजन्मना // 73 / / आहूतास्ते नृपा राज्ञा षडीयुः पृथगध्वना / कमलोद्घाटनाद् गन्धप्रबन्धो निर्ययौ ततः / 74 /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीमल्लिनाथ आगताः सम्मुखास्तेऽथ जाताः सर्वे पराङ्मुखाः / दुःखाकरोति गन्धोऽस्या न स्थास्यामोऽधुना क्षणम् // 75 // मल्लिर्वचःपल्लवैस्तान किं यूयं रसिका बहिः ? / अन्तःस्वरूपं रूपस्य पश्यन्तूत्पश्यया धिया // 76 / / इत्यादिवाक्यैः सम्बोध्य तृतीयभवनिर्मिताम् / तपःक्रियां च संस्मार्य चक्रे मल्लिविरागिणः // 77 / / तेऽपि जातिस्मृति प्राप्य बतायोत्सुकतां दधुः / __ भगवानपि दीक्षायां लीनोऽदाद् दानमाब्दिकम् // 78 // कृताऽष्टमतपा जन्मदिनेऽभूत् व्रतसंग्रही / मल्लिमनःपर्ययभाक् केवल्यपि तदाऽभवत् // 79 // चतुःषष्टीन्द्रसंयोगात् स दिदेशोपदेशनम् / भव्याः प्रमादं मा धत्त धत्त धर्मोद्यम शमम् // 80 // तीर्थरक्षाकरो यक्षः कुबेरो गजवाहनः / चतुर्मुखश्चाष्टहस्तो वरदोऽभयदो द्वये // 81 // पशु शूलं दक्षिणतः शक्तिमुद्गरयोर्द्वयम् / मातुलिङ्ग चाक्षसूत्रं वामे दधत् प्रशान्तधीः // 82 // वैरोट्याशासनसुरी श्यामागी कमलासना / अक्षमालां वरदानं दधाना दक्षिणे द्वये / / 83 // वामे शक्तिं मातुलिङ्ग बिभ्राणा करयोये / संघस्य विघ्नसङ्घातं घातयन्ती जिनेशितुः // 84 // पञ्चपञ्चाशत् सहस्राः संवत्सरशतोनिताः / कैवल्येन यथुःवर्षशतं कौमारधारणे // 85 // स साध्वीनां पञ्चशत्या तावत्यैव तपस्विनाम् / सहैवानशनीभूय सम्मेताद्रौ शिवं ययौ // 86 // द्वादश्यां फाल्गुने शुक्ले मासान्ते शिवयायिनः / चक्रुः कल्याणकमहं देवाः स्थानं प्रपेदिरे // 87 // निर्वाणादरतीर्थेशः श्रीमल्लिजिननिर्वृतिः / वर्षकोटिसहस्रान्ते जाता समयनिश्चयात् // 88 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीयचरिते मल्लिचरितं संपूर्णम् // श्रीः ग्रं. 88 //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 125 श्रीमुनिसुव्रतजिनचरितम् / प्रतीच्येषु विदेहेषु जम्बूद्वीपविभासिषु / विजये भरते चंपा निष्कम्पा नगरी वरा // 1 // महाबाहुस्तन्महीशः सुरश्रेष्ठोऽभिधानतः / वरिष्ठधीः श्रेष्ठनिष्ठप्रतिष्ठोऽनिष्टवारकः // 2 // भवभावनया तत्त्वज्ञानानन्दनसाधुतः / व्रतीभूय तपो विंशस्थानकैश्चकृवान् स यः // 3 // कृत्वाऽर्हन्नामकं कर्मबन्धं मृत्वाऽभवत् सुरः / प्राणते प्रणताशेषत्रिदशः परमायुषा // 4 // च्युत्वा ततोऽसौ भाव्यर्हन् यत्र तद्वंशसम्भवः / कौशाम्ब्यां मूलमभवत् सुमुखो नाम भूपतिः // 5 // कामान्धेनाऽमुनाऽग्राहि गृहिणी वनमालिका / दस्युवीरकुविन्दस्य तां चिक्षेपाऽवरोधने // 6 // प्रत्यानेतुमशक्तः सन् वीरो ग्रथिलवत्पुरे / भ्रमन् दृष्टः क्षितीशेन स्थितेन वनमालया // 7 // किश्चिद् विषयमोंगेन प्रणये शिथिलीकृते / * दम्पती कार्यमात्मीयं निन्दयामासतुर्मिथः // 8 // धन्यास्ते ये नरा मोहव्यपोहाद् ब्रह्मचारिणः / कामं वामासु वामासु विरताश्चिरतापतः // 9 // एवं चिन्तयतोर्मृत्युर्जातस्तयोरथोद्भवः / हरिवर्षे मिथुनित्वे हरिणी स्त्री हरिः पुमान् // 10 // वीरजीवोऽपि सौधर्मे जातः किल्बिषिकामरः / तज्जिघांसुः पूर्ववैराद् विममर्श पुरः सुरः // 11 // एतावत्र मृत्युमाप्तौ सुरौ क्षेत्रानुभावतः / भविष्यतः सुरौ तस्मात् नेतव्यौ नरकं मया / 12 / उत्पाठ्य भरतक्षेत्रे चिक्षेपाक्षेपतः सुरः / तौ दम्पती कल्पवृक्षैः समं स मंतुकारकौ // 13 // मृते नृपे चन्द्रकीर्तिनाम्नि सन्तानवजिते / * हरिय॑स्तो जनैर्मा सभक्षणेऽभूद् विचक्षणः // 14 // तीर्थे शीतलतीर्थेशो हरिरासीन् महीपतिः / मूलं स हरिवंशस्य भूरेकछत्रिताऽमुना // 15 // तत्सुतः क्षितिपो नाम्ना पृथ्वीपतिर्यशःपृथुः / ततो महागिरिस्तस्मान्नृपो हिमगिरिर्महान् // 16 // राज्ये वसुगिरिः पुत्रः सुतो मित्रगिरिनपः / एवं क्रमादसंख्येया भूपा वंशेऽत्र जज्ञिरे // 17 //
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीमुनिसुव्रतजिन तपस्तप्त्वा केऽपि शिवं दिवं वाऽऽपुर्महौजसः / क्रमाद् राजगृहे पित्रादेशाद् देशाधिपोऽभवत् // 18 // सुमित्रनामा ग्रामाणां कोटिर्यच्छासने शुभा / वदान्यानन्यसामान्या प्रकृतिर्यत्र तस्थुषी // 19 // पद्माख्यया तस्य राज्ञी प्रीतिपात्रं गुणोदयैः / रूपातिशयतः साक्षाज्जयन्ती जयवाहिनीम् // 20 // सुरश्रेष्ठस्य जीवोऽथ तद्गर्भेऽवातरद् दिवः / स्वप्नाँश्चतुर्दशाऽपीक्षाञ्चक्रे माताऽजलोचना // 21 // पूर्णायां नमसो जैनावतारे सुखिनोऽङ्गिनः / __नरकेऽप्यभवन् यावन्मुहूर्त तमसः क्षयात् // 22 // अष्टम्यां कृष्णशुक्रस्य जन्माऽजनि जने हितम् / देव्यो देवा व्यधुः सेवां पुण्योदयसमीहया // 23 // गर्भेऽवतीर्णे मुनिवत् सुव्रता जननी बभौ / मुनिसुव्रतइत्यस्य विदधे स नृपोऽभिधाम् // 24 // ज्ञानत्रयधरो बाल्याद् विंशधन्वसमुन्नतः / प्रभावतीप्रभृतिकाः परिणिन्ये नृपाङ्गजाः // 25 // प्रभोः पुत्रः प्रभावत्यां सुव्रतोऽजायत क्रमात् / / __सार्द्धसप्तसहस्रीति कौमारे शरदां गता // 26 // पित्राऽऽगृह्याऽहितं राज्यं प्रपद्याष्टानलंघयत् / सहस्रांस्तिथिभिर्मेयान् ददौ दानं च वार्षिकम् // 27 // लोकान्तिकानां विज्ञप्त्या द्वादश्यां सितफाल्गुने / प्रात्राजीदिन्द्रविहितमहोत्सवपुरस्सरम् // 28 // ब्रह्मदत्तो महे राजगृहेऽस्य जगृहे धनम् / पारणे वृष्टमुत्कृष्टं सार्द्ध द्वादशकोटिकम् / / 29 // मासानेकादश स्वामी छद्मस्थो विहरन् भुवि / __ प्राप्तो बालगुहोद्यानं चम्पकाधोऽप्रकम्पधीः // 30 // द्वादश्यां फाल्गुने कृष्णे केवलज्ञानमासदत् / / चैत्यद्रुमाविंशतितुङ्गश्चत्वारिंशच धन्वनाम् // 31 // शक्रसुव्रतयोः स्तुत्यां पूर्णायां देशनां ददौ / अनन्तशर्मणे भव्यैर्धर्मः कार्योऽयमाहंतः // 32 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 127 निरीहो निजदेहेऽपि स्वस्मिन्नपि हि निर्ममः / समाशयश्चोपकुर्वत्यपकुर्वति वाऽनिशम् // 33 // नितान्तमीश्वरः सोढुमुपसर्गपरीषहान् / मैत्र्यादिभिर्भावनाभिनित्यं भावितमानसः // 34 // क्षमावान् विनयी दान्तः श्रद्धालुर्गुरुशासने / सत्यादिगुणसंपन्नो यतिधर्माय कल्पते // 35 // सम्यक्त्वमूलानि पश्चाणुव्रतानि गुणास्त्रयः / शिक्षापदानि चत्वारि धर्मोऽयं गृहमेधिनाम् // 36 // न्यायसम्पन्नविभवः शिष्टाचारप्रशंसकः / कुलशीलसमैः सार्धं कृतोद्वाहोऽन्यगोत्रजैः !37 / पापभीरुः प्रसिद्धं च देशाचारं समाचरन् / अवर्णवादी न क्वाऽपि राजादिषु विशेषतः // 38 // अनभिव्यक्तगुप्ते च स्थाने सुप्रातिवेशिमके / अनेकनिर्गमद्वारविवर्जितनिकेतनः // 39 // कृतसङ्गः सदाचारैर्मातापित्रोश्च पूजकः / त्यजन्नुपप्लुतं स्थानमप्रवृत्तश्च गर्हिते // 40 // व्ययमायोचितं कुर्वन् वेषं वित्तानुसारतः / :: अष्टभिर्वाग्गुणैर्युक्तः शृण्वानो धर्ममन्वहम् // 41 // * अजीर्णे भोजनत्यागी काले भोक्ता च सात्म्यतः / . अन्योऽन्याऽप्रतिबन्धेन त्रिवर्गमपि साधयन् // 42 // यथावदतिथौ साधौ दीने च प्रतिपत्तिकृत् / सदाऽनभिनिविष्टश्च पक्षपाती गुणेषु च // 43 // अदेशकालयोश्चर्या त्यजन् जानन् बलाबलम् / / व्रतस्थज्ञानवृद्धानां पूजकः पोष्यपोषकः // 44 // दीर्घदर्शी विशेषज्ञः कृतज्ञो लोकवल्लभः / सलजः सदयः सौम्यः परोपकृतिकर्मठः / / 45 / / अन्तरङ्गारिषइवर्गपरिहारपरायणः / वशीकृतेन्द्रियग्रामो गृही धर्माय कल्पते // 46 // इन्द्रादयो गणधराः अष्टादश ततोऽभवन् / यक्षोऽस्य तीर्थे वरुण स्त्रिनेत्रश्चतुराननः // 47 // बीजपूरं गदां वाणं शक्तिं करचतुष्टये / दक्षिणेऽन्यत्र पशु च धनुर्न कुलमालिके // 48 // स दधानः प्रभोानान्नरदत्ताऽस्य यक्षिणी / दक्षिणे पाणियुगले वरदात्री समालिका // 49 // वामे शूलं मातुलिङ्गं बिभ्राणा तीर्थरक्षिणी / न कोऽपि कुरुते बाधां सङ्घस्य तत्प्रभावतः // 50 //
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीमुनिसुव्रतजिन भृगुकच्छपुरेऽन्येधुर्युसदीशः स पृष्टवान् / धर्म प्रपेदे कः प्राणी भगवान् न्यगदत् ततः // 51 // जितशत्रुनृपस्याऽश्वः प्राग्भवे श्रेष्ठययं पुरा / जिनधर्माभिधानेन पद्मिनीखण्डपत्तने // 52 // सुहृत् सागरदत्तोऽस्याऽशृणोत् साधुजनादिदम् / ___ कारयेच्चैत्यबिम्बानि यः स स्याद्भवपारगः // 53 // यो यादृशं सेवतेऽत्र स्वामिनं लभते भवी / __भवान्तरे हि ताद्रप्यमीलिकाऽत्र निदर्शनम् // 54 // श्रुत्वा सागरदत्तोऽपि सौवर्ण विम्बमार्हतम् / कारयित्वा महाऋद्धया साधुभिः प्रत्यतिष्ठिपत् // 55 // अनेन कारितात् पूर्व शिवायतनतो घटान् / कर्षयद्भयः स शैवेभ्यो मृतास्तत्रोपदेहिकाः // 56 // पश्यन् सागरदत्तोऽपि ध्यातवान् निर्दया अमी / शैवा न सेवामर्हन्ति शुद्धोऽर्हद्धर्म एव तत् // 57 / / दानशीलो न सम्यक्त्वी प्राणत्राणपरायणः / अप्रत्याख्यानसन्धानात जात्योऽश्वोऽभूनमहीशितुः // 58 // . प्राग्जन्मकारितजिनप्रतिमायाः प्रभावतः / धर्मोपदेशनं श्रुत्वा संबुद्धोऽयं क्षणादिह // 59 // अश्वावबोधं तत् तीर्थ पप्रथे तुरगोऽप्ययम् / . तीर्थयात्राकृताद् वैयावृत्त्याद् दिवि सुरोऽजनि // 6 // प्रभोः समागमे देवैः क्रियमाणे महोत्सवे / हस्तिनापुरवास्तव्यः प्राबाजीत् कार्तिको धनी // 61 // मासोपवासिना नाम्ना गैरिकेण तपस्विना / पराभूतः पृष्ठनिष्ठस्थालपायसभक्षणात् // 62 // अष्टोत्तरसहस्रेण वणिजां स्वोपजीविनाम् / सहैव व्रतमादाय सौधर्मेऽभूत् सुरेश्वरः // 63 // परिवेष्यानिच्छयाऽपि श्रेष्ठी निर्वेदभावतः / समं वणिक्सहस्रेण स्वाम्यन्ते प्रावजत् तदा // 64 // दैवयोगाद् गैरिकोऽपि कोऽपि योगेन वाहनम् / जज्ञे चैरावणाख्यं तज्ज्ञानेतरतपःफलात् // 65 //
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 129 शक्रं निरीक्ष्य सोऽहंयुः पलायिष्ट बलादमुम् / ग्राहयित्वा सुरैस्तं चारुरोह पाकशासनः // 66 // विचक्रे स शिरोद्वैतं द्विमूतिर्वासवस्तदा / एवं शीर्षाणि कुर्वाणे तावन्मूर्तीरधाद्धरिः // 67 // विज्ञायाऽवधिना वजी वज्रमुल्लालयन् करे / तं धिक्कृत्य वशीचक्रे यथा जझे विमत्सरः // 68 // व्यतीता सार्द्धसप्ताब्दसहस्री व्रतपालने / कौमारेऽपि तथैवान्या राज्ये पञ्चदशैव ते // 69 // त्रिंशद् वर्षसहस्राः स्युः सर्वायुः सुव्रतो दधौ / / सम्मेतशैलेऽनशनी मासान्ते मुक्तिमासदत् // 70 // श्रीमल्लिनाथनिर्वाणान् मुनिसुव्रतनिर्वृतिः / चतुःपञ्चाशीतिसमालखेष्वतिगतेष्वभूत् // 71 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीयचरिते श्रीमुनिसुव्रतजिनचरितं संपूर्णम् // श्रीः ग्रं. 71 श्लोकाः __ श्रीमहापद्मचक्रवर्तिचरितम् / मुनिसुव्रततीर्थेशे विहरत्यपि चक्रभृत् / महापोऽभवत् तस्य जम्बूद्वीपे पुरा भवः // 1 // सुकच्छे प्राविदेहेषु विजये जयभाजनम् / पुरं श्रीनगरं नाम्ना नगरंगद्गृहाऽन्वितम् // 2 // प्रजापालो महीनाथः स भुक्त्वा भोगसङ्गमम् / - निरीक्ष्य विद्युत्संपातं विरज्य व्रतमाददे // 3 // . समाधिगुप्तस्वगुरोः प्रपन्नानशनक्रियः / . अच्युतेन्द्रो विपद्याऽभूद् द्वाविंशत्यग्धिजीवितः // 4 // च्युत्वाऽतो हास्तिनपुरे पद्मोत्तरनृपाङ्गजः / ज्वालादेव्यां समुत्पेदे नद्यामिव महाम्बुजम् // 5 // चतुर्दशस्वप्नवीक्षा पुण्यदोहदसम्भवात् / पित्रोः प्रमोदेन समं लेभे जन्म शुभेऽहनि // 6 // . महापयाभिधानेन पित्रा दत्तेन सान्वयम् / ननन्दाऽऽनन्दनो लोके विष्णुनामाऽस्य चाऽग्रजः // 7 // ल. त्रि. 17
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीमहापद्मचक्रवर्ति समयेऽस्मिन्नुज्जयिन्यां श्रीवर्माऽजनि भूपतिः / पुरोहितोऽस्य नमुचिविद्यया गर्वपर्वतः // 8 // आचार्याः सुव्रता ईयुस्तस्यां तेषां नमस्यया / स्वपावनाशया लोका गमागमौ वितेनिरे // 9 // तद्विज्ञाय गते राज्ञि नत्वाऽऽचार्यान् पुरःस्थिते / __मत्सरी नमुचिः प्रोचेऽनूचाने मौनमाश्रिते // 10 // न किश्चनाकिञ्चनोऽयं वेत्ति गौरिव गौरवात् / श्रुत्वेति सूरयो यावदुत्तरं कुर्वते तदा // 11 // तावच्छिष्यो नमुचयेऽवादीद् वादीन्द्रवद् रयात् / पूर्वपक्षं कुरु गुरुर्मदस्ते भज्यते मया // 12 // सोऽप्यवोचदशौचाः स्थः त्रयीबाह्याश्च सर्वदा / न रक्ष्या मण्डले राज्ञा कौशलं वाञ्छता सता // 13 // ब्रह्मचारी शुचिनित्यमशौचं मिथुनं मतम् / ब्रह्मचर्यपरिभ्रष्टा अशौचा यूयमेव तत् // 14 // पशुक्रिया कामकेलिः कन्यादाने शुभोक्तितः / प्राधान्यमस्या युष्मासु वाच्यास्तद्वाडवा द्विजाः // 15 // मद्यमांसाशिनां यज्ञे युक्तैवाऽशुचिता भवेत् / सूना पञ्च प्रपञ्चेन येषां ते शुचयः कथम् ? // 16 // कंडनी पेषणी चुल्ली जलकुम्भः प्रमार्जनी / पञ्चसूनाधरा यूयं वेदबाह्याः कथं न हि // 17 // ब्राह्मणो ब्रह्मचर्येण यथा शिल्पेन शिल्पिकः / अन्यथा नाममात्र स्यादिन्द्रगोपककीटवत् // 18 // इत्यादियुक्त्या शास्त्रैश्च क्षुल्लकेन निराकृतः / रात्रौ मुनिविघातार्थी देव्याऽस्तंभि स्फुटासिभृत् // 19 // राज्ञोऽवज्ञाबलात् तस्माद् ययौ स हास्तिनापुरे / महापद्मो यौवराज्ये तस्मिन् मन्त्रित्वमादधे // 20 // अन्यदाऽनेन सामन्तः श्रीसिंहबलसंज्ञितः / अवशोऽपि वशीचक्रे तुष्टः पयोऽप्युवाच तम् // 21 // वरं वृणीष्व तेनाऽपि प्रत्यूचे समये मया / वरो ग्राह्यस्ततः पद्म एवमस्त्विति चाऽलपत् // 22 //
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् . [131 m पद्मस्य मात्रा पूजार्थमर्हद्रथः पटकृतः / लक्ष्म्या ब्रह्मरथोऽकारि राज्ञाऽवारि द्वयोर्धमः / / 23 / / अपमानात् महापद्मो निशि निर्गत्य तत्पुरात् / भ्रमन्नटव्यां संप्राप श्रमवांस्तापसाश्रमम् // 24 // तत्रैका स्त्री नागवती चम्पाभूपस्य साश्रमे / दुहित्रा मदनावल्या समं तिष्ठति भीतिभाक् // 25 // युद्धे कालनृपादेशान्ननाश जनमेजयः / नागवत्यथ तत्राऽस्थान् नंष्ट्वा तापसयोगतः // 26 // पद्मन मदनावल्या अनुरागं विमृश्य सा। . नैमित्तिकोक्तं विस्मरसि चक्रिप्रिया भविष्यसि // 27 // पुरुषे यत्र वा तत्र माऽनुरागं वृथा कृथाः। __इत्युक्ता नागवत्याऽयं चचाल तापसाश्रमात् // 28 // गतोऽसौ सिन्धुसदने स्त्रीणां हल्लीसके गजात् / * रक्षिते तं वशीकृत्य राज्ञाऽबोधि कुलोद्भवः // 29 // कन्याशतं स्वतः प्रीत्या पद्मेन पर्यणाययत् / . समयं गमयामास भुजानो विषयान् पुनः // 30 // वेगवत्याऽन्यदा सुप्तोऽपजहे राजसूनिशि / वैताढये नगरे सूरोदयाख्येऽनीयत ज्ञया // 31 // विनीयास्यान्तिकं तं चेन्द्रधनुः खेचरेशितुः / : श्रीकान्तात्मभुवा कन्या स्वपुत्र्या परिणायितः // 32 // एतस्या जयचन्द्राया विवाहे मातुलाङ्गजौ / योद्धकामौ समायातौ गङ्गाधरमहीरुहौ // 33 // तौ पद्मेन जिताविन्द्रधनुरादिष्टविद्यया / तत्रैवोत्पन्नचक्रादिरत्नैः पद्मो नृपः श्रितः // 34 // मागधादिक्रमाद् भूमि भारती समसाधयत् / - षट्खण्डराज्यमप्राज्यं मेने स्त्रीरत्नवर्जितः // 35 // आश्रमे पुनरागंत्रे चक्रिणे मदनावलीम् / जनमेजयराजोऽपि ददौ तस्मै स मण्डलम् // 36 // सुव्रते गणराजेऽपि मुनिसुव्रतदीक्षिते / पद्मोत्तरः प्रवत्राज विष्णुना सह सात्त्विकः // 37 // द्वादशाब्दाभिषेकेण स्थापितः पद्मचक्रभृत् / आर्हतं रथमुत्साहानगरेऽभ्रमयत्तराम् // 38 // चैत्यान्यकारयत् सर्वनगरग्रामसङ्गमे / पनोत्तरे सिद्धिमाप्ते नमुचिर्वरमस्मरत् // 39 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [श्रीमहापद्मचक्रवर्ति - यजामि यज्ञे तावन्मे राज्यं देहीति चक्रभृत् / प्रसद्यादात् स्वयं चान्तःपुरेऽस्थाद् गुप्तरत्नवत् // 40 // चतुर्मास्यां स्थितान् सूरीन् मत्वाऽसौ सुव्रताभिधान् / पुरान्निर्गत्य नमुचिर्दीक्षितः कुधियाऽशुचिः // 41 // मम राज्याभिषेकार्थ सर्वे भिक्षाचरा अयुः / श्वेताम्बरा न केऽपीयुर्मत्सरात् तान् जगाविति // 42 // यान्तु सन्त्यज्य मद्राज्यं न चेन्नेष्यामि निग्रहम् / / __ नमुचेर्वचसा चिन्तां चकृवान् स गणाग्रणीः // 43 // न विष्णुना विनाजाऽयमुपसर्गों विलीयते / शिष्यः प्रेष्यस्तदाहूत्यै ध्यात्वेति मुनिमभ्यधात् // 44 // तेनोक्तं भगवान् विष्णुमरूपरि तपस्तपन् / कथमानीयते शक्तिर्गतौ मे नागतौ ततः // 45 // त्वामानेता विष्णुरेव नभश्चरणलब्धिभाक् / गुरूक्त्या स गतोऽनैषीदागच्छन् विष्णुरेवं तम् // 46 // विष्णुनाऽप्येष साम्ना प्रागुक्तस्त्यक्तविविक्तधीः / राज्ये निवसतामेषां नमुचे याति किं तव // 47 // पुरं मुक्त्वा त्वमप्येषामाज्ञापय मुनिस्थितिम् / __क्रुधाऽभ्यधात् पुरोधास्तु वास्तुं दो न कुत्रचित् // 48 // प्रसह्योवाच मह्यं भो प्रयच्छ त्रिपदीमपि / विष्णुनोक्तः प्रपेदे तद्दत्ता वस्त्रिपदी मया // 49 // लक्षयोजनमानोऽभूद् वर्द्धमानः स मेरुवत् / किरीटी कुण्डली स्रग्वी धनुर्वत्कृपाणभृत् // 50 // नमुचेरमुचत् शीर्षे पादमेकं दयालुधीः / मध्ये पूर्वापराम्भोधिः सोधितां ही च वैक्रियैः // 51 // तत्प्रसादाय गान्धर्वा इन्द्रादेशात् प्रशान्तिकृत् / गीतं कर्णाभ्यर्णनिष्ठा गायन्ति स्म सविस्मयाः // 52 // चक्री पद्मोऽपि निच्छमा क्षामयन् मन्तुमात्मनः / निपत्य क्रमयोस्तस्थौ तद्वत् सङ्घश्चतुर्विधः // 53 //
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 133 कालेन कियता शान्तकोपः सोऽपश्यदानतम् / संघ तदनुरोधेनामोचि तन्नमुचिः पुनः // 54 // ततः प्रभृति तस्याख्या त्रिविक्रम इति क्रमात् / ___पप्रथे तत्पथेनाऽभूल्लोके गोवर्द्धनाक्रमः // 55 // कौमारे पञ्चशत्याब्दी सैव माण्डलिकश्रियाम् / दिग्जये त्र्यब्दशतिका व्रते दशसहस्रिका // 56 // अष्टादशसहस्री च वर्षसप्तशतीयुता / त्रिंशद्वर्षसहस्रायुः सकलं पद्मचक्रिणः // 57 // तपांसि तप्यताऽनेन चक्रिणाऽलंभि केवलम् / बोधयित्वा भव्यजीवान् संप्रापि पदमव्ययम् // 58 // श्रीहेमचन्द्रोदितजैनवाक्याम्भोधेविंशोधेरिव शुद्धबोधे / उद्धृत्य मेधेन भृते सुधायाः कुम्भोपमे षष्ठमदीपि पर्व // 59 // इति श्रीलघुत्रिपष्टीयचरिते विनयविलासनाम्नि महापद्मचरितं संपूर्णम् // ग्रं. 59 श्लोकाः श्रीपद्मचरितम् / नत्वा श्रीनाभिजन्मानमिक्ष्वाकुवंशकारणम् / . . भव्यनिषेव्य श्रीपार्श्व वर्द्धमानं गुणश्रिया // 1 // मुनिसुव्रततीर्थेशः शासने भासने भुवः / जातयोश्चरितं वच्मि पद्मलक्ष्मणयोः श्रिये // 2 // जम्बूद्वीपे जगद्दीपे भरतं तस्य वृत्तिमत् / दिदीपे नगरी तत्र धात्री नाम्नाऽत्र कौशला // 3 // तत्र चक्री द्वितीयोऽभूत् अद्वितीयः स तेजसा / - सगरः सागरं जेता गाम्भीर्यान्मात्रयाऽधिकम् // 4 // चकम् // 4 // तत्पृष्टेऽजिततीर्थेशे विद्यमाने महाम्बुधौ / घनवाहननामाऽस्थाद् भीमस्य रक्षसः स्थले // 5 // तवृत्तं पूर्वमेवोक्तं राजाऽथ घनवाहनः / न्यास्थन् महारक्षसं स्वं पुत्रं राज्ये महौजसम् // 6 // स्वयं चाऽजिततीर्थेशाद् व्रतीभूय ययौ शिवम् / महारक्षा देवरक्षस्सु तेराज्यमदीधरत् // 7 // राक्षसद्वीपनाथेषु व्यतिक्रान्तेष्वसंख्यया / एकादशाऽहत्तीर्थेऽभूत् कीर्तिधवलसंज्ञितः // 8 //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म वैताढयेऽतीन्द्रनामाऽऽसीत् तदा मेघपुराऽधिपः / श्रीमत्यां तत्सुतो नाम्ना श्रीकण्ठो देविकात्मजा // 9 // देव्याख्यां कीर्तिधवलराजाय दत्तवान् पिता / पुष्पोत्तरेणाऽर्थ्यमानां पुत्रार्थ रोषमाप सः // 10 // पुष्पोत्तरस्य दुहिता पद्माख्या रागिणी स्वतः / श्रीकण्ठस्तां तु नभसाऽपहत्याऽगानगान्तरे // 11 // पुष्पोत्तराद् रक्षितुं तामशक्तस्त्यक्तभूधरः / बलिनं शरणं कीर्तिधवलं त्रैमतोऽश्रयत् // 12 // पद्मया बोधितो लेखप्रेषणेन पितर्मया / नाऽमुनाऽपहताऽस्मीति मनोलग्ने ममाऽमुना // 13 // श्रीकण्ठं कीर्तिधवलं प्राह वैताठ्यपर्वते / मायाऽऽसीद् द्विषतां रोषात् तिष्ठात्रैव ममान्तिके // 14 // अस्यैव राक्षसद्वीपस्याऽदूरेण मरुद्दिशि / विद्यते वानरद्वीपो योजनत्रिशतीमितः // 15 // समुद्रान्तः परे सन्ति द्वीपाः श्रीसिंहलादयः / / ___ मदाज्ञायां राजधानी कृत्वा स्वैरं सुखी भव // 16 // सौहार्दात् कीर्तिधवलः श्रीकण्ठं बहुधाग्रहात् / तत्रैव वानरद्वीपे समीपस्थे न्यवासयत् // 17 // पर्वतो वानरद्वीपे किष्किन्धोऽस्मिन् महापुरीम् / किष्किन्धां नाम संवास्य तद्राज्ये तं न्यवीविशत् // 18 // वानरानन्नपानाद्यैः पुपोष घोषणां व्यधात् / न हिंस्या वानरा द्वीपाख्यातस्याऽत्र प्रतीतये // 19 // यत्र तत्र ध्वजच्छत्रवस्त्रादिषु जनास्ततः / कपीनामाकृतिं चक्रुः तत्रस्थाः खेचरा अपि // 20 // प्रापुर्वानररूढिं ते श्रीकण्ठो वज्रकण्ठसूः / / .. नन्दीश्वरेऽन्यदा यातुं श्रीकण्ठोऽन्वचलत् सुरान् // 21 // विमाने स्खलिते तस्य मानुषोत्तरपर्वते / अहं हा बहुलाहास्तनिर्वेदात् प्राव्रजत् तदा // 22 // घातिकर्मक्षयं कृत्वा श्रीकण्ठः सिद्धिगाम्यभूत् / तद्वंशेऽनेकभूपेषु ब्यतीतेषु क्रमादभूत // 23 // मुनिसुव्रततीर्थे च घनोदधिरथो नृपः / तडित्केशस्तु लङ्कायां पुरावत् प्रीतिरेतयोः // 24 // एकदा च तडित्केशे क्रीडितुं नन्दने वने / गते कोऽपि कपिवृक्षादुत्तीर्य वीर्यचापलात् // 25 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 135 श्रीचन्द्रायास्तन्महिष्या विलिलेख नखैः कुचौ / तडित्केशस्तं जघान बाणेन प्राणहारिणा // 26 // युग्मं जर्जराङ्गः शराघातात् पपाताऽयं मुनेः पुरः। तद्दत्ताच्च नमस्कारादभूदब्धिकुमारकः // 27 // अन्यानपि तडित्केशभटैनिहतवानरान् / दृष्ट्वा क्रुधा लोष्टखण्डैरुपदुद्राव राक्षसान् // 28 // तेनोपयाचितशतैः प्रसाद्य सुरमुच्चकैः / तडित्केशो मुनिं प्राप्य पप्रच्छ वैरकारणम् // 29 // दत्तो नाम मन्त्रिसुतः श्रावस्त्यां त्वं सुरोऽप्ययम् / काश्यां लुब्धक एवाऽभून्मुनित्वं त्वमुपात्तवान् // 30 // पथि दृष्टो मुनिस्तेनाऽशकुनोऽयमिति क्रुधा / ___ मारितः स्वरगात्तुर्य च्युत्वाऽस्मात् त्वमभूर्नृपः // 31 // कपिरेषो लुब्धकस्तु तद्वैरमभवद् द्वयोः / तं प्रणम्य क्षामयित्वा मिथः स्वस्थानमीयतुः // 32 // तडित्केशः सुकेशं स्वं न्यस्य राज्येऽभवन्मुनिः / ... कृत्वा तपःसिद्धिमगात् तथैवाऽभूद् घनोदधिः // 33 // राज्यं शशास किष्किन्धिर्घनोदधिसुतस्ततः / इतश्चाशनिवेगोऽभूद् वैताढथे रथनू पुरे // 34 // तत्पुत्रस्त्रासिताऽमित्रः श्रीमान् विजयसिंहकः / विद्युद्वेगो द्वितीयस्तु तेजसा यशसाऽग्रिमः // 35 // आदित्यनगरे तस्मिन् वैताढये खेचराग्रणीः / नाम्ना मंदिरमालीति श्रीमालाख्या तदात्मजा // 36 // स्वयंवरे स किष्किन्धिस्तया वत्रे मनोहरः / __न सेहे विजयसिंहः सिंहवद् गर्जितं सृजन् // 37 // सुकेशः पक्षे किष्किन्धेः परे विजयसिंहतः / अन्योन्यं दारुणं युद्धं चक्रुर्नानायुधाः क्रुधा // 38 // किष्किन्धेरनुजो युध्यन्नन्धकः स्कन्धबन्धुरः / शिरो विजयसिंहस्य विहस्येवासिनाऽलुनात् // 39 // श्रीमाला तां विशालाक्षीं लात्वा किष्किन्धिराययौ / - स्वां पुरीं तदवेत्याशु तपिता द्राग बभंज ताम् // 40 //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ] . महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् . [ श्रीपद्म रोषादशनिवेगोऽपि चिच्छेदान्धकमस्तकम् / भग्ने वानरसैन्येऽथ नेशुः सान्तःपुराः भटाः // 41 // नृपौ सुकेशकिष्किन्धी स्वपुरान्निर्गतौच्छलात् / पाताललङ्कामाश्रित्य तस्थतुः स्वजनैः समम् // 42 // लङ्काधिपत्ये निर्घात खेचरं न्यस्य सोऽशनिः / जितकाशी रिपुत्रासी समागाद् रथनूपुरे // 43 // वार्द्धक्येऽशनिवेगोऽपि सहस्रारं न्यवीविशत् / राज्ये तदुक्त्योपादत्त श्रामण्यं पुण्यधीस्तदा // 44 // माली सुमाली तदनु माल्यवानात्मजास्त्रयः / सुकेशस्य प्रियेन्द्राण्यां बभूवुः शक्रविक्रमाः // 45 // किष्किन्धेरपि पुत्रौ द्वौ श्रीमालायां बभूवतुः / नाम्नादित्यरजा ऋक्षरजा इति बलोत्कटौ // 46 // किष्किन्धिः शाश्वत जिनयात्रायै मन्दरे गतः / मधुपर्वतमद्राक्षीनिवृत्तः पथि सुन्दरम् // 47 // तत्रैव नगरं न्यस्य निर्भयस्थानमामृशन् / __ स्थिताः पुत्रास्त्रयस्तत्र सुकेशस्य मदोद्धताः // 48 // लङ्कायामेत्य निर्घातं निहत्य रणकर्मणा। मालीराजाभवल्लङ्कामुख्यद्वीपेषु शासिता // 49 // पुत्रस्याऽशनिवेगस्य सहस्रारस्य कामिनी / सुलक्षणा सर्वगुणैः सम्पूर्णा चित्रसुन्दरी // 50 // कोऽपि देवोऽत्र सौधर्मात् तस्याः कुक्षाववातरत् / दोहदोऽप्यभवत् शकसम्भोगलक्षणस्तदा // 51 // राज्ञा शक्रस्वरूपेण दोहदोऽपूरि भोगतः / ___ समये जन्म तस्याऽऽसीदिन्द्रनामादधे पिता // 52 // तारुण्ये चतुरो न्यास्थदिक्पालान् सप्तसैन्यपान् / द्विषमैरावणं यानं बलं हस्ते समादधौ // 53 // इत्यादि शकसाम्राज्यं कुर्वाणः खेचरेश्वरः / __माली न सेहे तद्भूति वैताढयेऽगाद् रणाशया // 54 // परस्परं गाढयुद्धे जायमाने च मालिनम् / इन्द्रो जघान वज्रेण नेशुर्वानरसैनिकाः // 55 //
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 137 विश्रवाः सूनवे लङ्कां ददाविन्द्रो जिताहवः / तदा वैश्रवणाय द्राक् कौशिकाङ्गभुवे ध्रुवम् // 56 / रत्नश्रवाः प्रीतिमत्यां तनयोऽभूत सुमालिनः / . पाताललङ्कावास्तव्यो यौवनं प्राप सोऽन्यदा // 57 // जगाम कुसुमोद्याने विद्यासाधनकर्मणे / तत्राऽगात् खगपुत्र्येकाऽपृच्छद् रत्नश्रवाश्च ताम् // 58 // काऽसि त्वं किमिह प्राप्ता साऽप्यूचेऽहं तु कैकसा / व्योमविन्दोः सुता लघ्वी कौशिका मे स्वसाग्रजा // 59 // विश्रवा यक्षपूर्नाथस्तेनोदूढास्ति कौशिका / पुत्रो वैश्रवणस्तस्या लंकेशस्त्विन्द्रसेवकः // 60 // रत्नश्रवाश्चोपयेमे तां तदोपस्थितां स्वयम् / तया स्वप्नान्तरैक्षिष्ट सिंहो गर्भ बभार सा // 61 // दृढाङ्गी निष्ठुरवचाः अनम्रा मुखरा मुखे / अभूद् गर्भप्रभावेण निर्भया कैकसा तदा // 62 // द्वादशाब्दसहस्रायुस्तया सूनुरजायत / उत्तानशयनाबालः सोऽन्यदोत्पादलीलया // 63 // आददे पाणिना हारं प्राग्दत्तं भीमरक्षसा / नवमाणिक्यसंयुक्तं व्यक्तं चिक्षेप तं गले // 64 // युग्मं कुलानि नवनागानां यस्य हारस्य रक्षणे / तस्योद्धरणतः कण्ठे नवास्यानि चकाशिरे // 65 / / रत्नश्रवास्ततो नामादधे दशाननोऽस्त्वयम् / ज्ञानिनोक्तं च सस्मार हारवोढाऽर्द्धचक्रभृत् // 66 // भानुस्वप्नाद् भानुकर्णः कुम्भकर्णोऽपराख्यया / . पुत्रं सूर्पणखां पुत्री पुनः प्रासूत कैकसा // 67 // कालान्तरे सैव चन्द्रस्वप्नसूचितमङ्गजम् / बिभीषणं च सुषुवे रेजे तद्वान्धवत्रयम् // 68 // दशाननोऽथ तारुण्ये धनदं यान्तमम्बरे / महद्धर्थाऽपश्यदेषोऽत्र कश्चेति पृष्टवान् प्रमूम् // 69 // . पुत्रो विश्रवसो मेऽयं कौशिकायाः स्वसुः पुनः / इन्द्राज्ञया पाति लङ्कां राक्षसद्वीपनायकः // 70 // ल. त्रि. 18
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म तव पूर्वजमाहत्य राज्यं जग्राह वासवः / एवं जनन्या प्रोक्तः सन् ददंशौष्ठं दशाननः // 71 // राज्ञां शक्तित्रयं सिद्धयै भवेदिति सहानुजः / विद्यां साधयितुं प्रापद् भीमारण्यं दशाननः // 72 // यथायोगं यथाध्यानं तप्यन्तो भ्रातरस्त्रयः / असाधयन्निष्टदां तां विद्यामष्टाक्षरां पुरा // 73 // दशकोटिसहस्राणां जापात् पापानिवृत्तितः / पोडशाक्षरमन्त्रेणाऽनाहतस्तत्र चाऽऽगमत् // 74 // जम्बूद्वीपाधिपो दृष्ट्वा तान् परीक्षाविधित्सया / दिव्याङ्गनागीततूर्यनाटकादीनऽदर्शयत् // 75 // देव्योऽप्यूचुश्च किं विद्यासाधनेर्नाऽथ तप्यत / सिद्धा वयं हि वः स्वैरमस्माभिः क्रीडत द्रुतम् // 76 // एवमक्षुब्धचेतस्कांस्तान् यक्षेशः समक्षगीः / भापयामास सिंहेभसर्पवह्निभयादिभिः // 77 // रत्नश्रवसि कैकस्यां स्वजने विजने क्षणात् / अगाधवाधासंसर्गेन मनागपि चुक्षुभुः // 78 // पित्रोविलापसन्तापात् कुम्भकर्णबिभीषणौ / अन्तचुकुपतुर्थ्यांनधीरधी रावणोऽधिकम् // 79 // प्रज्ञप्तीरोहिणीमुख्यं विद्यासहस्रमाश्रितः / रावणे कुम्भकर्णे तु पञ्च विद्या उपाश्रयन् // 80 // संवृद्धिघुम्भिणी, सर्वाहारिणी, व्योमगामिनी / इन्द्राणी, ति तत्प्रसादात् तुतोष कुम्भकर्णराट् // 81 // सिद्धार्था, शत्रु-दमनी, निर्व्याघाता, खगामिनी, / बिभीषणश्चतसृणां विद्यानामाश्रयोऽभवत् // 82 // जम्बूद्वीपपतिस्तुष्टो रावणाय स्वयंप्रभम् / ___पुरं निवास्य तद्राज्ये स्थापयामास तं पुनः // 83 // चन्द्रहासमसिं षइभिरुपवासैर्दशाननः / संसाध्य तेजसा पूर्णस्तूर्णं भृत्यान् नृपानधात् // 84 // वैताढये दक्षिणश्रेण्यां सुरसङ्गीतपूर्नुपः / नाम्ना मयो हेमवत्यां तनयामुदपादयत् // 85 // मन्दोदरी सतारुण्यामादाय स स्वयंप्रभे ! पुरे गत्वा दशास्येन समं तां पर्यणाययत् // 86 // रावणः क्रीडयाऽगच्छद् गिरि मेघरवाभिधम् / तत्र खेचरकन्यानां सहस्रान् षडुदूढवान् // 87 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 139 तद् वृत्तान्तमथाकर्ण्य दधावे सुरसुन्दरः / कनकेन बुधाख्येन जनकेन समन्वितः // 88 // मिथः समागमे युद्धादवरुद्ध पथि क्षितौ / नभोगा अप्ययुद्धयन्त च्छेदयन्तः शरान् शरैः // 89 // अशस्त्रान् क्रमतः कृत्वा रावणस्तान् रुषारुणः / प्रस्वापनास्त्रेण सर्वान् मोहयामास निद्रया // 90 // नागपाशैनिबद्धथैतान् मुमोच प्रेयसीजनैः / ___ याचितः पितृभिक्षां द्राग् ययुः स्वं पदमप्यमी // 91 // स्वयं स्वयंप्रभपुरीमाप प्रतापभास्करः / रावणोऽथ तडिन्मालां कुम्भकर्णस्तदोढवान् // 92 // महोदरः कुम्भपुरे श्वसुरः प्रियचिन्तकः / सुरूपनयनाच अस्सम्बन्धान् मुमुदेतराम् // 93 // ज्योतिष्पुरेशस्तत्रैव वीरो नन्दवतीप्रियः / विभीषणः पर्यणेषीत् तत्सुतां पङ्कजश्रियम् // 94 // मन्दोदर्या राषणस्य प्रथमः शक्रजित् सुतः / __द्वितीयः कियता कालेनान्तरे मेघवाहनः // 95 // लङ्काऽलङ्कारकृत् श्रीदः कुम्भकर्णेन निर्धनः / / धाट्यादिना सानुजेन स्वभुजेन व्यधीयत // 96 // धनदादिष्टदूनोक्त्या भृशं रुष्टो दशाननः / कृत्वा वैश्रवणं युद्धाशक्तं लङ्कां तदाऽग्रहीत् // 97 // पराजयाद् वैश्रवणः श्रामण्यग्रहणात् तपः / तप्त्वा कर्मक्षयं कृत्वा शिवसम्पदमाददे // 98 // विमानं पुष्पकं तस्याऽधिरुह्य नयवानयम् / संमेतशैले प्रतिमा नन्तुं जगाम रावणः // 99 // प्रहस्तस्याग्रहेणाऽत्रापतन्तं वनकुञ्जरम् / सप्तहस्तोचमागृह्याऽध्यारुरोह दशाननः // 100 // एकदा कोऽपि विद्याभृत् पवनः प्राह रावणम् / स्वामिन्नामितदुष्टारिः शृणु मद्वाचमुल्वणाम् // 101 // पाताललङ्कानगरात् किष्किन्धां साधितुं गतौ / किष्किन्धितनयावर्करजा ऋक्षरजा इति // 102 // यमस्ताभ्यां रणं कृत्वा बबन्ध स्कन्धबन्धुरः / * उभावपि च कारायां क्षिप्तौ त्वत्सेवकोत्तमौ // 103 //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म तन्मत्वा वीर्यवान् तस्यां रावणोऽमोचयद् द्रुतम् / नरकान्तःस्थिताँल्लोकान् निजानिव परानपि // 104 // तनिशम्येन्द्रसंसेवी यमो नियमवर्जितम् / प्रारेभे रणमत्युग्रं दशास्येन समं क्रुधा // 105 // शस्त्राशस्त्रि रणं कृत्वा यमोऽधाविष्ट दण्डभृत् / खण्डशो दण्डमुद्दण्डं व्यधाचक्रेण रावणः // 106 // रणे पराजयान्नंष्ट्वा यमः शक्रमुपाययौ / नाथ सम्प्रति जातोऽस्ति दशग्रीवो यमोऽपरः / 107 / लङ्कां पाताललङ्कां च किष्किन्धां जगृहे पुरीम् / ज्वलनग्निरिवायं तच्छके भाव्यर्द्धचक्रिराट् // 108 // इन्द्रो युद्धाय सन्नद्भः प्रतिषिद्धः स्वमन्त्रिभिः / यमाय सुरसङ्गीतपुरं दत्त्वा स्थिरोऽभवत् // 109 // आदित्यरजसं न्यास्थत् किष्किन्धायां दशाननः / तथैव ऋक्षरजसे ददावृक्षपुरेशताम् / 110 / आदित्यरजसः कान्ता तदाऽभूदिन्दुमालिनी / तस्यां वाली सुतो जज्ञे भानुमालीव तेजसा // 111 // तनयावृक्षरजसो हरिकान्तास्त्रियां पुनः / अजायेतां नलनीलौ विक्रमाक्रान्तशात्रवौ // 112 // सुग्रीवनामान्यः पुत्रो बलवान् वालिनोऽनुजः / वालिनि न्यस्य राज्यं स व्रतमादत्त तत्पिता // 113 // शाश्वतप्रतिमा नंतुमन्यदाऽगात् स मन्दरे / रावणोऽस्य स्वसारं चाऽपजहे खरखेचरः / 114 / चन्द्रलेखाग्रहात् क्रुद्धं मन्दोदर्यप्यवारयत् / रावणं तच्चन्द्रलेखां खरेण सो व्यवाहयत् // 115 // पाताललङ्कासाम्राज्यं भगिनीपतये ददौ / निर्वासितस्ततो राजा तेन चन्द्रोदरो नृपः // 116 // नारी तस्याऽनुराधाख्या प्रययौ गर्भिणी वने / विराधं समयेऽसूत नूतनार्कमिव त्विषा / 117 / वालिनं बलिनं श्रुत्वा सेवार्थ तमथाह्वयत् / मुक्ता (1) दूतं दशग्रीवो वाली तं चाऽऽह साहसात् // 118 // राक्षसवानराः पूर्वे विदग्धाः स्निग्धचेतसः / साहायकं मिथश्चक्रुः न सेवाहेतुना पुनः // 119 //
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [141 उक्त्वेति वालिना दूतो विसृष्टस्तद्गिरा भृशम् / ___ क्रुद्धो दशाननोऽभ्यागात् कृत्वा सैन्यमदैन्यधीः // 120 // युद्धं गदागदि पुनमामि नगानगि। अभूत् कटकयोस्तीनं भिथः कण्टकसङ्कटम् / 121 // वालीऽप्यालीढदर्पस्मन् बभाषे रावणं पुनः / संग्रहारेऽङ्गिसंहारे किमोजः स्यान्महौजसाम् / 122 / विधेयः प्रौढवीर्येण विजयः स्वभुजौजसा / आलापादनयोरेवं रणः प्रववृते महान् // 123 // प्रायुक्त यद् यदस्त्रं सः वाली चिच्छेद तच्छरैः / रावणो वारुणादीनि मन्त्रास्त्राणि प्रयुक्तवान् // 124 // वाली न्यवारयत् तानि ताक्थैर्लीलया बली / / ततः कर्षन् चंद्रहासं दधावे रक्षसां पतिः // 125 // स चन्द्रहासं तं हस्ते धृत्वाहि मिव पक्षिराट् / - उड्डीय वाद्धयंतर्भुवि वाली बभ्राम निःश्रमः // 126 // तं त्यक्त्वा भुवि येन त्वं मदेनाऽसि विडम्बितः / . तमेव जेतुं दुःखानां हेतुमत्रोपचक्रमे // 127 // पूर्वजास्ते तथा मे ये तेषां स्नेहं मिथः स्मरन् / ___ अमुञ्चं त्वामतो याहि राज्यं भुक्ष्व दशानन // 128 // इत्यादिश्य दशास्यं तं कृत्वा सुग्रीवमीश्वरम् / वाली गगनचन्द्रषिपादमूले व्रतं ललौ // 129 // लब्धीनामब्धिरभवद् वाली सोऽष्टापदाचले / नत्वा चतुर्विंश जिनान् कायोत्सर्ग गृहीतवान् // 130 // कायोत्सर्ग च मासान्ते पारणां च पुनः पुनः / कुर्वत्रस्थान्मुनिर्वाली गीर्वाणालीनतक्रमः // 131 // दशग्रीवाय सुग्रीवः प्रायच्छत् श्रीप्रभा सुताम् / यौवराज्ये वालिपुत्रं चन्द्ररश्मि न्यवीविशत् // 132 // क्वचित् छलाबलात् क्वाऽपि रावणः खेचराङ्गजाः। . . परिणीय यथाकामं विषयान् बुभुजे चिरम् // 133 // रत्नावलीविवाहाय नित्यालोकपुरे व्रजन् / अष्टापदाद्रौ स्खलिते पुष्पकेऽमंस्त रावणः // 134 //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म-. प्रायोजि मन्त्रतन्त्रादि वालिना द्वेषशालिना / विमानस्खलने हेतुर्नान्यः कश्चिन्निरीक्ष्यते // 135 // तदुत्पाठ्य गिरिं मूलात् क्षिपाम्येनं महार्णवे / वीर्याद् विदार्य क्ष्मां शैलतले दशाननोऽविशत् // 136 // मत्वाऽवधिज्ञानबलाच्छैलं चलमलं मुनिः / रक्षायै तीर्थचैत्यानां स्थिरीचक्रे क्रमाङ्गुलम् // 137 // तदाङ्गुष्ठदृढन्यासाद् गिरिव्यासोऽपि दुर्वहः / अभितः सङ्कुचद्गात्रो दशास्यो वान्तवानसृक् // 138 // अरावीद्रावयन्नुर्वी स दशास्योऽपि रावणः / ख्यातो नत्वा मुनि स्वागः क्षामयामास दासवत् // 139 / / चन्द्रहासादिशस्त्राणि मुक्त्वा दूरे दशाननः / सान्तःपुरः स्फुरत्पूजां जिनानां विदधेऽष्टधा // 140 // तौर्यत्रिके जायमाने तन्त्र्यास्त्रुटनसम्भवे / / समाकृष्य स्नसामूरोस्तन्त्री कृत्वौपवीणयत् // 141 // अबध्नात् तीर्थकृन्नाम कर्म तेनाऽतिभक्तिभाक् / रावणः पन्नगेन्द्रेण प्रोक्तो वृणु वरं सखे ! // 142 // . अमोघविजयां शक्ति तस्मै दत्त्वा तिरोदधे / __ पन्नगेशस्त्रिकूटेशो नित्यालोकपुरं ययौ // 143 // रत्नावली तत्र महैः परिणीय ययौ पुरे / लङ्कायां दशकण्ठोऽपि वैकुण्ठाकुण्ठशासनः // 144 // वाली शालीनताशाली क्षिप्त्वा कर्माणि केवलम् / ज्ञानमासाद्य सद्योऽभूत् सिद्धानन्त चतुष्टयः // 145 // ज्योतिःपुरेशज्वलनशिखस्य श्रीमती प्रिया / तारेति तस्सुतां वीक्ष्य चक्राङ्कस्य सुतोऽरजत् // 146 // नाम्नाऽयं साहसगतिः ययाचे ज्वलनश्च ताम् / सुग्रीवोऽपि ततो देया क्वेति चिन्तां पिता न्यधात् // 147 //
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [143 स्वल्पायुः साहसगतिरिति ज्ञानिगिरा मृशन् / सुग्रीवेण समं तस्या विवाहं ज्वलनोऽतनोत् // 148 // सुग्रीवस्याङ्गजौ तस्यामजायेतामतोऽङ्गदः / प्रथमोऽन्यो जयानन्दो भुजाविव महीभुजः // 149 // विद्यां साधयितुं लग्नः स साहसगतिः खगः / दशास्यो दश दिग्देशान् वशीकर्तुं विनिर्ययौ // 150 // समीपद्वीपभूनाथान् साधयन् बाधयन् रिपून् / ___पाताललङ्कामायासीत् खरेण बहुधाऽचिंतः // 151 // किष्किन्धायाश्च सुग्रीवोऽप्युपतस्थे समं बलैः / चतुर्दशसहस्री चाऽमिलद् विद्याभृतां तदा // 152 // मार्गे रेवातटस्थाने स्कन्धावारनिवेशने / अर्हत्पूजां दशास्येन रचितां वेण्यपाकरोत् // 153 // जलप्रवाहः केनाऽयं मुक्तः प्रत्यर्थिना मम / . इति क्रुद्धदशास्योक्त्या तस्मै विद्याधरोऽप्यवक् // 154 // माहिष्मती पुरी तस्यां सहस्रांशुर्महीपतिः / करोति पयसो रोधं जलक्रीडाविधित्सया // 155 // तेन मुक्तः पयःपूरः साम्प्रतं विदधे प्लवम् / * तन्मत्वा रावणोऽप्रैषीन्निग्रहायाऽस्य सेवकान् // 156 // अन्योन्यं रणसम्भारे दशास्यश्छलतः क्षणात् / - सहस्रांशुं निजग्राह मायामयास्त्रविद्यया // 157 // शतबाहुमुनिस्तत्र सहस्रांशोः पिताऽप्यगात् / चारणश्रमणस्तं च प्रणनाम दशाननः // 158 // सिंहासनात् समुत्थाय पञ्चाभिगमतत्परः / : तत्पुरो भुवि चासीनः प्राञ्जलिः स नमच्छिराः // 159 // धर्मलाभाशिषं दत्त्वा निविष्टो रावणेन च / पृष्टस्तत्रागतेहेतुं प्राहैतनगरे नृपः // 160 // पुराऽहं सूनुरप्येष सहस्रांशुममाऽक्षमः / इत्युक्तिमात्रादमुचत् सहस्रांशुं विनीतगीः // 161 // दीक्षां निजपितुः पार्श्वे सहस्रांशुः समाददे / दशास्याय सुतं दत्त्वाऽऽधिपत्यप्रतिपत्तये // 162 / /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीपद्म तदा च नारदमुनिर्यष्टिघातादिजर्जरः / उपेत्य रावणं चेत्यब्रवीत् द्विजविचेष्टितम् // 163 // मरुदत्तो राजपुरे यज्ञधर्ममिषान्नृपः / निरागसः पशून् हन्ति कूपदेशाद् द्विजन्मनाम् / 164 / कूपदेशप्रपातात् त्वं सूपदेशप्रकाशनम् / अर्हतां भक्तितः कुर्वन् पुष्टांस्तनु तनूभृतः // 165 // आत्मा यष्टा तपोवनावहाय ज्ञानसर्पिषा / वपुर्वेद्यां कर्मसमिधो जुहुधि प्राज्ञपुङ्गव // 166 // आत्मरक्षासु दक्षो यः पररक्षां करोतु सः / प्रबोधितो मरुदत्तो मन्यु मन्युमिवाजहात् / 167 / पृष्टो दशमुखेनाथ जगाद नारदस्त्वदः / अज्ञानां कुत उत्पत्तिर्यज्ञानां देवं तच्छृणु // 168 // शुक्तिमत्यां महापुर्या मुनिसुव्रतवंशभूः / __ अभिचन्द्रोऽभवद्भूपः साक्षात् शक्रपराक्रमः // 169 // तत्पुत्रो वसुनामाऽऽसीत् स च क्षीरकदम्बकात् / समं मया पर्वतेन सूनुना ज्ञानमग्रहीत् // 170 // छात्रेषु त्रिषु गन्तैकः स्वर्ग श्वभ्रं परद्वयम् / इति चारणसाधूक्त्या परीक्षां चक्रमे गुरुः / 171 / पिष्टकुक्कुटघातेन वसुपर्वतको क्वचित् / __ गत्वा रहसि तत् कार्य कृत्वेयतुः पुरो गुरोः // 172 // न दृष्टा कोऽपि यत्र स्यात् तत्र कार्यमिदं त्वया / गुरोरिति गिराऽज्ञायि मया बोधमयाऽऽत्मना // 173 // पश्यन्ति ज्ञानिनः सिद्धा देवाश्चाहमपि ध्रुवम् / न हन्तव्यः कुक्कुटोऽयमित्येवाज्ञाऽस्ति गौरवी // 174 // पुत्रस्य राजपुत्रस्य मत्वा दुर्भवसम्भवम् / दीक्षां क्षीरकदम्बो द्राग् गृहीत्वा सुगतिं ययौ // 175 // नृपोऽभिचन्द्रो योगेन त्यक्तनिद्रो ह्यदुद्रुवत् / देवत्वं वसुराजस्तु शास्ताऽभूद् भुवि विश्रुतः // 176 // एकदा क्वाऽपि चिक्षेप शरं तस्य स्खलद्गितिम् / बुद्ध्वाऽऽकाशस्फटिकां च तां शिलामानयत् पुरे // 177 // . तया रहः स्वामास्थानी घटयित्वा स तस्थिवान् / सत्यवाचो बलादेष स्थाता नभसि नो भुवि // 178 //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 145 इति 'प्रसिद्धथा सिद्धमानी एकदा वादसादरैः / अजैर्यष्टव्यमित्यस्याः पृष्टोऽप्यर्थ स भूपतिः // 179 // गुरुवद्ध्वा दुरध्वानं जानन्नप्यनुरोधतः / मैषैरिति मृषा भाषाबलान्नरकगाम्यभूत् // 180 // अजास्त्रिवर्षशालीनां कणाः शुद्धवचस्त्विति / पर्वतः सर्वतो लोकमपवादं समाप्तवान् // 181 // महिषानीकनाथेन कालासुरेण स क्रमात / अधिष्ठितश्चमरेन्द्रसेवकेन महौजसा // 182 // कालासुरः कोऽयमिति रावणपृच्छया जगौ / नारदो देवनगरं पुराऽभूच्चारणाह्वयम् / 183 / अयोधनो भूधनोऽस्मिन् दितिः कान्ता तयोः सुता / सुलसाऽनलसा शीललीलायां सा वयस्यपि // 184 // तस्याः स्वयंवरे राज्ञः स्वसा सव्ययशास्तदा / - तृणबिन्दोः प्रिया पुत्रस्तयोश्च मधुपिङ्गलः // 185 // तमेव वृणुया मात्रा शिक्षिता सुलसा त्विति / ... . मधुपिङ्गलराजोऽपि तन्मत्वाऽमूमुदत्तराम् // 186 // सगरो नृपतिस्तस्याऽपलक्षणतनुस्थितिम् / * स्वयंवरान्तर्वाच्यमानां तां जगौ सुलसापुरः // 187 // व्यरांक्षीन् मधुपिङ्गाख्यात् सा वत्रे सगरं नृपम् / मधुस्तदपमानेन चक्रे वालतपो महत् // 188 // मृत्वा षष्टिसहस्रशो महाकालोऽसुरोऽभवत् / दृष्ट्वा शुक्तिमतीनद्यां पर्वतं मुमुदेऽसुरः / 189 / तमभ्यधाद् विप्रवेषः शाण्डिल्यस्त्वत्पितुः सुहृत् / / धीमतो गौतमाख्यस्य शिष्यः पित्रा सहाऽपठत् // 190 // नारदेन जनैश्च त्वां श्रुत्वा धर्षितमागमम् / / त्वत्पदं पूरयिष्यामि मन्त्रैविश्वं विमोहयन् // 191 // 1. अत्र पूवाधे रचनाशैथिल्यं प्रतिभाति, मूलादर्शे यथाप्राप्तं तथैवात्र वर्तते / संपा० ल. त्रि. 19
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपन यज्ञमार्ग समुद्भाव्य तत्र ध्वस्ताङ्गिनां दिवः / प्राप्ति प्रदर्शयन् साधुकृतमित्यादिदेश गाम् // 192 // व्याधिभूतादिदोषाँश्च जनानां स न्यवारयत् / . जातोऽसुरस्य माहात्म्यात् पर्वतः सर्वतः प्रियः // 193 // सौत्रामण्यां विधानेन सुरापानं न दुष्यति / अगम्यागमनं कार्य यज्ञे गोमेधनामनि / 194 / मातृमेधे वधो मातुः पितृमेधे वधः पितुः / अन्तर्वेदि विधातव्यो न दोषस्तत्र विद्यते // 195 // कूर्मस्य पृष्ठे शुद्धाग्नि निधाय तर्पयेद् भुवम् / कूर्मालाभे च खलतेः द्विजस्य शिरसि स्थिरे // 196 // आस्यदध्नेऽवतीर्णस्य मस्तके कूर्मसन्निभे / प्रज्वाल्य ज्वलनं दीप्तमाहुतिं निक्षिपेद् द्विजः // 197 / / युग्मं / / सर्व पुरुष एवेदं यद् भूतं यद् भविष्यति / ईशानो योऽमृतत्वस्य यदन्नेनातिरोहति // 198 // एवमेकत्र पुरुषे किं केनाऽत्र विपाद्यते / कुरुताऽतो यथाऽभीष्टं यज्ञे प्राणिनिपातनम् // 199 // मांसस्य भक्षणं तेषां कर्त्तव्यं यज्ञकर्मणि / यायजूकेन पूतं हि देवोद्देशेन तत्कृतम् // 200 // सलज्जप्रसरोऽकार्षीद् राजसूयादिकानपि / असुरोऽप्यध्वरहतान् विमानस्थानदर्शयत् // 201 // मद्गिरा खचरो यज्ञे पशून् जहे दिवाकरः / __कालासुरस्तु तज्ज्ञात्वा ऋषभप्रतिमां व्यधात् // 202 // निवृत्तः खचरो यज्ञापायाद् भावि भवेद् ध्रुवम् / सगरं सुलसायुक्तं हुत्वा यज्ञे सुरोऽप्यगात् // 203 // मखान् दशमुखोऽवारीन्मरुदत्तं नियोजयन् / तेनोक्तं नारदः कोऽयं दशग्रीवस्तदोचिवान् // 204 // एको ब्रह्मरुनिविप्रस्तापसोऽभूत् स्त्रिया सह / __ कामस्य दुर्निवारत्वात् कूर्मी स्त्री सुषुवे सुतम् // 205 // 1. रावणाने नारदो वक्ति-मम वचनेन दिवाकरनामा विद्याधरः मेषान् जहार / (ग्रन्थकर्तुः टिप्पणी)
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 147 साधुभिर्गहितो विप्रः प्रपन्नजिनशासनः / दीक्षां जग्राह न व्यग्रः कूर्मी च श्राविकाऽभवत् // 206 // तया प्रसूतः पुत्रोऽपि जहे बाल्येऽपि जृम्भकैः / तदुःखादिन्दुमालार्यापार्श्वे व्रतमुपाददे // 207 // सोऽमरैः पालितः शास्त्राण्यधीतः क्रमतः पुनः / तस्मै विद्यां ददुर्योमगामिनी तुष्टदेवताः // 208 // अणुव्रतानि बिभ्राणः स शिखावान् कुतूहली / न मुनिर्न गृहस्थोऽपि देवर्षिर्देववर्द्धनात् // 209 // मरुदत्तसुतां नाम्ना प्रतीतां कनकप्रभाम् / परिणिन्ये दशग्रीवो जगाम मथुरापुरि // 210 // उपस्थितं नृपं तस्या विनयाद् हरिवाहनम् / शूलायुधेन पुत्रेण समं दशमुखोऽभ्यधात् / 211 // मधुः पुत्रस्तव कथं बिभर्ति शूलमायुधम् / चमरेन्द्रेण मे दत्तं पूर्वमित्रेण तुष्टितः // 212 // तवृत्तान्तमिहाचक्ष्वेत्युक्तो मधुरुवाच तम् / द्वीपोऽस्ति धातकीखण्डे वर्षमैरावतं महत् // 213 // शतद्वारपुरे तत्र सुमित्रो नाम राजसूः / प्रभवः कुलपुत्रोऽस्य मैत्रीपात्रं बभूव च // 214 // सुमित्रे नृपतौ जाते प्रभवः स्वसमः कृतः / राजाऽश्वापहृतोऽटव्यां वनमालामुपायत // 215 // तां वीक्ष्य प्रभवः स्मेरस्मरवाणैर्निपीडितः / . कृशस्वमीयिवान् राज्ञा पृष्टोऽभाषिष्ट दुर्मनाः // 216 // नैतद् वाच्यं ततो राज्ञा प्रीत्याऽऽगृह्य स चोदितः / वनमालासहालापपापं निजगदे निजम् // 217 // राज्ञाऽऽदिष्टा वनमाला रहस्तेन सहाऽवदत् / . मम भर्ता त्वदर्थे हि त्यजेत् प्राणानपि क्षणात् // 218 // धन्यः सखाऽयं यः सायं प्रैषीज़ जायां निजामपि / धिङ मां लज्जाविहीनं तद् याहि माताऽसि मे यतः // 219 // एकान्ते तस्थुषा राज्ञा ज्ञात्वा चरितमद्भुतम् / मिथः प्रीतिपरौ राज्यं चक्रतुर्धर्मकर्मभिः // 220 // परिव्रज्य सुमित्रस्तु द्वितीयदिवि देवता / ततश्च्युतो मधुर्नाम्ना हरिवाहनभूरहम् // 221 //
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीपद्म - - भ्रान्त्वा भवं स प्रभवो विश्वावसुनृपात्मजः / श्रीकुमार इति ख्यातो ज्योतिर्मत्यां महामतिः // 222 // सनिदानं तपः कृत्वा चमरेन्द्रोऽभवद् भुवि / शूलायुधं ददौ मैत्र्यादहो मैत्री महात्मनाम् // 223 // द्विसहस्रयोजनान्ते शूलं कार्य करोत्यदः / श्रुत्वा दशाननस्तस्मै ददौ कन्यां मनोरमाम् // 224 // मेरौ पाण्डुकचैत्यानि नन्तुं दशमुखो ययौ / शाश्वताहतबिम्बानि तत्रानर्च महोत्सवैः // 225 // दुर्लघनगरे प्राचीदिकपालं नलकूबरम् / कुम्भकर्णादयो जेतुं मुक्तास्त्यक्तजयाशयाः // 226 // वर्ष वह्निमयं कृत्वाऽऽशालीविद्याबलात् सुखी / नलकूबरराजोऽस्थात् तदन्तर्वह्नियन्त्रकृत् / / 227 // तत्रायाते दशमुखेऽनुरागानलकामिनी / दूतीमुखादिदं प्रोचे पुण्यप्रागुण्यमप्यहो // 228 // नलकूबरपत्नी मे मुखाद् विज्ञपयत्यदः / विद्यामाशालिकां स्वामिन् करिष्ये त्वद्वशंवदाम् / / 229 // चक्रं सुदर्शनं सेत्स्यत्यत्रैव तव मे धिया / __भोक्ष्यसे भरतार्द्ध तन्निःसपत्नं सुयत्नतः // 230 // देवसेवां समीहेऽहमित्यादिदूतिकागिराम् / __विभीषणस्तत् प्रमाणमित्युक्त्या विससर्ज ताम् // 231 // नलकूबरपत्न्येत्य विद्यादाने कृतेक्षणात् / / प्रशान्तेऽग्नौ पुरीं प्राप्याऽवध्नाच्च नलकूबरम् // 232 // सुदर्शनं चक्रमपि ततः प्राप स रावणः / तत्रैव राज्ये तं न्यस्योपरंभां तत् प्रियां जगौ // 233 // विद्यादानाद् गुरुर्जाता माता सम्प्रति मे हृदि / कामध्वजाङ्गजाऽसि त्वं सुन्दर्या ब्रह्म रक्ष तत् // 234 // रथनूपुरमुद्दिश्य प्रस्थिते रावणे ततः / इन्द्रोऽभ्यषेणयल्लोकैर्वार्यमाणो विहङ्गमैः // 235 // अन्योन्यमान्यसैन्यानां सङ्गमे जङ्गमे भये / प्रलयेश्वेतसूरादेरुपतस्थुषि भूतले // 236 //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 149 ऐरावणंस्थौ क्रोधात्तौँ योधानां रणवारणात् / अढौकेतां मिथः केतावनगेऽव्यग्रमानसौ // 237 // चन्द्राकौं हरितः सर्वाश्छादयाँचक्रिरे निजम् / सैन्ययोरुभयोः धावत्तुरङ्गोत्थितरेणुना // 238 // अन्योन्यास्त्रविभेदेन मन्त्रविद्यानिबन्धनात् / द्वावप्यजेयौ देवानां भयहेतू बभूवतुः / 239 / कुर्वतोः करिणोर्दन्तादन्ति युद्धं तदोत्थितः / ___ज्वलनः प्रज्वलँश्चक्रे चक्रे तिमिरनाशनम् // 240 // पुण्यानुगुण्यादिन्द्रेभं समारुह्य दशाननः / ___ बबन्ध शक्रं तच्चक्रं शिथिलं रणतोऽभवत् // 241 // जितकाशी दशग्रीवो लङ्कायां पुनराययौ / शक्रं चिक्षेप कारायां सहस्रारस्तमन्वगात् / 242 / पुत्रभिक्षां देहि राजन् ! त्वजिता न त्रपामहे / __ लीलयाऽष्टापदं शैलमुदधार्षीमहाभुजः // 243 / / रावणोऽप्याह शक्रश्चेत् स दिक्पालः क्षणे क्षणे / प्रमार्जनां यद्यभितः कुर्याल्लङ्कां सुनिर्मलाम् // 244 // प्रतिप्रभातमम्भोदैर्गन्धवारि प्रवर्षति / चेलोत्क्षेपं पुरीमेतां परितः कुरुतेऽन्वहम् // 245 // मालीव पुष्पाण्याभीयालङ्कारयति मालया / हट्टान् घट्टान् गृहादीनि स्थानान्यास्थानकानि च // 246 // सर्वकर्माङ्गीचकार सहस्रारोऽविकारधीः / सहस्राक्षाय राज्यं च प्रत्यदात् स दशाननः // 247 // रथनू पुरमागत्य निर्वाणसङ्गमं मुनिम् / पप्रच्छ कर्मणा केन मय्येषाऽभूद् विडम्बना // 248 // अरिंजयपुरे पूर्व विद्याधरशिरोमणिः / नाम्ना ज्वलनसिंहोऽभूत् तत्कान्ता वेगवत्यपि // 249 // तयोरहल्या दुहिता रम्भादम्भा स्वरूपतः / तस्याः स्वयंवरेऽभ्यागाच्चन्द्रावतपुरप्रभुः / 250 / आनन्दमाली तत्साई सूर्यावर्तपुरेशिता / ___ तडित्प्रभोऽपि चायासीत् मैत्र्यवैचित्र्ययोगतः // 251 // आनन्दमाली वत्रेऽथाऽहल्यया धृतमाल्यया / तडित्प्रभस्तदेालुातवाँस्तं निजं रिपुम् // 252 //
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म आनन्दमाली दीक्षित्वा तपस्वी विहरन् भुवि / रथावतं ययौ तीर्थ तं ददर्श तङित्प्रभः // 253 // कायोत्सर्गे निबद्धयेनं ताडनां विदधेऽधमः / न कोऽपि कोपस्तस्याऽऽसीदुदासीनस्य संसृतेः // 254 // तद्धाता प्रेक्ष्य तद्रूपं तेजोलेश्यां मुमोच सः / __ कल्याणनामा श्रमणो दुर्द्धरामसुरैः सुरैः // 255 // सत्यश्रीभक्तिवचनैः तडित्प्रभस्य कामिनी / क्षामयामास सर्वागः' सर्वाङ्गविनयाशया // 256 // भ्रान्त्वा भवान् भवान् किश्चिदाचचार तपःक्रियाम् / तत्प्रभावात् सहस्रारसुतोऽजनि जनेश्वरः // 257 // ऋषेधिनतः पापं यज्जातं तत्फलं त्वया / अभोजि मा ततः कार्षीमहर्षीणामुपद्रवम् / 258 / श्रुत्वा पूर्वभवं स्वीयं दन्तवीर्याय सूनवे / राज्यं दत्त्वा व्रतं लात्वा तपस्तप्त्वा ययौ शिवम् // 259 // दशग्रीवोऽनन्तवीर्य प्राप्तकेवलमानतः / स्वर्णतुङ्गगिरौ तस्य श्रुत्वा वाणी जहर्ष च / 260 / : कुतो मे मरणं भावि पृष्टश्चेति मुनिर्जगौ / पारदारिकदोषेण वासुदेवान्मृतिस्तव // 261 // अनिच्छन्तीं परवधू रमयिष्याम्यतः परम् / नेत्यभिग्रहमादत्त रावणो राज्यमन्वशात् // 262 // इतश्च वैताढयगिरौ नाम्नादित्यपुरेऽभवत् / प्रल्हादो नृपतिः केतुमती तस्याऽङ्गनाऽग्रिमा // 263 // पुत्रोऽनयोनये रक्तः पवनञ्जय इत्यभूत् / __ तस्मै दितिपुरः स्वामी महेन्द्रोऽदत्त कन्यकाम् // 264 // अजातेऽपि विवाहेऽस्या रूपसंपनिरीक्षणे / लात्वा प्रहसितं मित्रं पवनोऽगाद् दितेः पुरे / / 265 / / वार्ता कुर्वन् मिथः स्वैरं सखीयुग्मं रहःस्थितः / अञ्जनायाश्चारवृत्त्या शुश्राव पवनञ्जयः // 266 // 1. सर्वम् आगः अपराधः /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिर्षाष्टशलाकापुरुषचरितम् [ 151 एका सखी प्राह वरः पित्रा सख्याश्च मृग्यते / ___ विद्युत्प्रभः पराऽप्यूचे मोक्षगामी स चाचिरात् // 267 // तद्वचोरङ्गभङ्गाय प्रथमोचे वरं सखि ! / अमृतं स्तोकमप्यात्तं विषभारो महानपि // 268 // अनयोरनयोपेतं वादं श्रुत्वा विषादवान् / ___ अहं नाऽस्याः प्रियोऽहंस्या नैते याऽऽल्यौ निषेधति // 269 // विरक्तस्त्यक्तसत्स्नेहो जिघांसुं पवनञ्जयम् / _निवार्याऽनार्यकार्यात तं निन्ये प्रहसितः पुरम् // 270 // पित्रादेशाद् विवाह्येतां तत्याज राजसू रुषा / पुरुषाः परुषाः स्वीयहठे कुण्ठधियो यतः // 271 // निशस्य पुत्र्यास्तदुःखं महेन्द्रो जनकस्तथा / अनङ्गसुंदरी माताऽऽमनस्यं च मनस्यधात् // 272 // रावणामन्त्रणे प्राप्ते प्रल्हादे चलनोत्सुके / निषिध्य तातं पवनो निर्ययौ नगरान्महैः // 273 / / पति दिदृक्षुः स्वगृहादञ्जनाऽप्यञ्जनानना / पाश्चालिकेव क्वाऽप्यस्थाद् दुःस्था चन्द्रकलाकृशा // 274 // हीना दीना मलीनाङ्गी रुदन्ती व्यञ्जनेक्षणा / - कान्तं गृहाद् विनिर्यान्तं ननाम पादयोः पुरः // 275 / / अञ्जना प्राञ्जलीभूय भूयो विनयतोऽब्रवीत् / त्वया संभाषितः सर्वोऽप्यहं तु न मनागपि // 276 // नाथ ! विज्ञप्यसे नाऽहं विस्मार्या सहचारिणी / पुनरागमनेनाशु पन्थानः सन्तु ते शिवाः // 277 // शृण्वन्नेवं सरस्तीरे विश्रान्तः पवनञ्जयः / पटालये ददशैंका चक्रवाक्री वियोगिनीम् // 278 // 1. अहंस्या न हंसीरूपा, तस्याः / 2. या अञ्जना एते द्वे आल्यौ सख्यौ न निषेधति / 3. आमनस्यं प्रकामदुःखम् /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीपद्म क्रन्दन्ती वेपमानाङ्गी तटस्थां वीक्ष्य मारुतः / तां कान्तां स्मृतिमानिन्ये राजसूर्विजनेऽजनाम् // 279 // ततः स पुनरावृत्त्य सह प्रहसितेन च / गत्वाऽञ्जनापदे द्वारि स्थित्वा मित्रं पुरोऽमुचत् // 280 // निर्जले शफरीवासौ वासौकसि सुदुःखिता / सती निःश्वसती दृष्टाऽनेनाऽऽकृष्टोऽथ राजसूः // 281 / / निर्दोषां स कलामिन्दोरिवाऽऽलोक्य प्रमोदभाक् / रेमे तया समं गर्भ बभार सा बलाढतोः // 282 / / भीता विनीताञ्जनाऽपि जनापवादशङ्किता / पतिं ययाचे सङ्केतकेतनं चागुलीयकम् / 283 / गतो यथागतं स्थानं पवनः स वनस्थले / __ प्रातरुत्थाय चलितः केनाऽप्याऽऽकलितो न सः // 284 // अन्तर्वत्नी पुत्रपत्नी श्वसुरौ त्रपयातुरौ / रहोऽङ्गुलीयकप्रेक्षायोगान्नैव प्रतीयतुः // 285 // प्रेषणीया पितुर्गेहे इत्यादिश्य स्वसेवकान् / यानारोहात् प्रेषतुस्ता वसन्ततिलकामपि / 286 / श्रुत्वाऽञ्जनां तथावस्थां पितरौ चिन्तयातुरौ / प्रसन्नकीर्तिः कुमारोऽवोचच्छोचयतः कथम् // 287 // नाऽस्या अत्रोचितं स्थानं निर्वास्या दूरतोऽप्यसौ / इत्युक्ता क्षुधिता श्रान्ताऽञ्जनाऽगाद् विजने वने // 288 // तत्राऽपश्यच्चारणर्षि नत्वा तं निषसाद सा / धर्मलाभं वदन्नेष कायोत्सर्ग विमुक्तवान् / 289 / वसन्ततिलकाऽपृच्छत् तं मुनि दुःखकारणम् / स चाऽवोचत् भारतेऽस्मिन् मन्दरे नगरे पुरा // 290 // प्रियनन्दी वणिग्जज्ञे तस्य नारी जयाह्वया / दमयन्तः सुखी प्राज्ञः श्रेष्ठश्च तनयोऽनयोः // 291 // धर्म प्राप्य मुनेः सम्यगाराध्याबाध्यधीस्ततः / ___ मृत्वा द्वितीयकल्पेऽभूद्देवो देवार्चनापरः // 292 / / च्युत्वा मृगाङ्कनगरे हरिचन्द्रमहीशितुः / / प्रियगुलक्ष्म्यां तनयस्सिहचन्द्रः प्रसिद्धिभाक् / / 293 / /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 153 जैन धर्म प्रपद्यायं विपद्यायुःपरिक्षये / देवीभूय च्युतस्तस्माद् वैताढथे सिंहवाहनः // 294 // वारुणे नगरे जातस्तातोऽस्याऽभूव सुकण्ठकः / कनकोदर्यस्य माता विख्याता शीललीलया // 295 // त्रयोदशाऽर्हतस्तीर्थे लक्ष्मीधरगुरोर्ब्रतात् / तपस्वी लान्तकसुरोऽवतीर्णः सोऽञ्जनोदरे / 296 / भविता सविता दीप्त्या वीर्यवान् खेचरेश्वरः / परमश्वरमाङ्गोऽयं भाग्यसौभाग्यसम्पदा // 297 // अत्रैव भरतक्षेत्रे पुरे कनकसंज्ञिते / भूपतिः कनकरथः पथिकः स नये पथि // 298 // लक्ष्मीवती श्राविकाऽर्हद्बिम्बं रत्नमयं मुदा / ___ अकारयत् तदर्चा च त्रिसन्ध्यं व्यदधादियम् // 299 // सापत्न्यात् कनकोदर्या सा हृता प्रतिमा ततः / __क्षिप्तावकरमध्ये सा दुधिया रोषपोषतः // 300 // जयश्रिया गणिन्यासौ प्रत्यबोधि किमीदृशम् / . पापं विधाय नरकेऽक्षेप्सीरात्मानमात्मना // 301 // ततोऽनुतापात् प्रतिमां प्रमृज्याऽस्थापयत् पदे / 'प्रपाल्य जैनधर्म सा सौधर्मेऽभूत् सुरी शुभा // 302 // च्युत्वा क्रमात् तव सखी महेन्द्रस्याऽङ्गजाऽजनि / . प्राग्भवे भगिनी ह्यस्यास्त्वं कर्मसहचारिणी // 303 // तदिनाज्जिनधर्मे ते रक्ते त्यक्तकुशासने / अपश्यतां च पश्चास्यमन्यदा भयवेपथुः // 304 // मणिचूलो गुहास्वामी गन्धर्वः सिंहमेश्य तम् / विदार्य सुस्थिते कृत्वा चक्रे सान्निध्यमेतयोः // 305 // मुनिसुव्रतदेवार्चा कुर्वाणे ते सुखं स्थिते / अञ्जना जनयामास तनयं शुभलक्षणम् // 306 // तत्राऽगादेकदा चित्रभानुपुत्रः पवित्रधीः / प्रतिसूर्यों हनुपुरस्वामी कामी नयाध्वनः / 307 / तयोः स्त्रियोः स्वरूपेऽथ पृष्टे सम्बन्धबोधने / तयोराश्वासनां चक्रे मा रोदिष्टामितीष्टवाक् // 308 // अञ्जनामाह जननी तव या मे स्वसाऽस्ति सा / * मातुलं तं विदित्वा सांऽजनाऽजनि तदोन्मनाः // 309 // ल. त्रि. 20
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म पप्रच्छ गणकं सार्थऽभ्यागतं रागयोगतः / जन्मनः समयः कीदृक् स प्राहात्युत्तमः क्षणः // 310 // तिथिश्चैत्रस्य बहुलाऽष्टमी भं श्रवणं रवेः / वासरोऽयं ततः सूर्यो मेषस्थस्तुगतां गतः / 311 // मृगाङ्कस्तु मृगाङ्कस्थो मध्यं भवनमाश्रितः / वृषे मङ्गलसञ्चारो मीने चरति चन्द्रजः / 312 / कर्के गुरु दैत्यगुरुमीने तत्रैव सूर्यजः / मीनलग्नोदये ब्रह्मयोगे जन्मातिसुन्दरम् // 313 // . अथाञ्जनां समादाय ससखीं तनयान्विताम् / विमानान्तनिवेश्याऽगात् प्रतिसूर्यः पुरं निजम् // 314 // मातुरङ्कात् कृतोत्फालो बालः प्रालम्बलिप्सया / पपात शैले तद्घाताद् गिरिः स कणशोऽभवत् // 315 // प्रतिसूर्योऽक्षताङ्गं तं धृत्वा मात्र समर्पयत् / महोत्सहनुपुरं प्रावेशयन्महाशयः // 316 // जातमात्रो हनुरुहे पुरे यस्मादुपागतः / मातुलो हनुमान नामादधेऽस्य विशदाशयः / 37 / चूर्णितोऽनेन शैलोऽपि श्रीशैलस्तत्पराख्यया / ववृधे स्वजनांस्तुष्यन् पुष्यन्नवनवाः कलाः // 318 // सन्धि विधाय पवनो मोचयन् खरदूषणौ / कारास्थितौ वरुणस्य तोषयामास रावणम् / 319 / आगत्य स्वपुरे पित्रोः पादावानम्य रम्यधीः / अञ्जनावासमागच्छत् तत्र तां नैक्षतोत्सुकः // 320 // निशम्य प्राग्भवं वृत्तं तां दिदृक्षुः स भिक्षुवत् / / स्थाने स्थाने परिभ्राम्यन् शुशोचाऽम्बुजलोचनाम् // 321 // 1. श्रीहनुमतो जन्मपत्रम् // सू.१ / 2 11 MAR/
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् वने वा भवने स्वस्याऽवनेर्देशे विलोकयन् / ___ कान्तानवाप्तौ लोकान्तान्नेतुं चित्तमधत्त सः // 322 // वियोगाद् भूतवद् भूतवनं प्राप भ्रमन् भ्रमी / चितां विविक्षुचलनं ज्वालयामास बालधीः // 323 // पित्रा पुत्रस्नुषाशुद्भयै प्रल्हादेन पदे पदे / प्रेषिताः पुरुषाः किन्तु शुद्धिं नापुः पुरस्सराः // 324 // क्रमाद् वह्निप्रवेशस्य प्रतिज्ञां शुश्रुवान् जनात् / __ प्रतिसूर्योऽञ्जनापुत्रौ गृहीत्वा तद्वनेऽगमत् // 325 // तत्र प्रल्हादभूपस्य प्रल्हादं प्रतिसूर्यकः / उत्पादयाभास पवनञ्जयादिस्वजनेष्वपि // 326 // भावयन् स धनुर्वेदं साङ्ग सांगत्यवान् बुधैः / ' वयः प्राप कृतोल्लासं पितुः सवयसामपि // 327 // उपस्थिते पुनयुद्धे सन्धेविघटनान्मिथः / वरुणो वारुणेयाश्च भृशं युयुधिरे परैः // 328 // राक्षसेशदूताहूताः प्रतिदेशं नृपा बलैः / प्रतस्थिरे रणौत्सुक्याद् रावणस्यानुशासनात् / 329 / पवनप्रतिसूयौं तौ तत्कार्याय धृतोद्यमौ / " निषिध्य हनुमान् धैर्यात् सानुमानिव निर्भयः / 330 / सबलश्वाऽचलल्लोकैः कृतप्रस्थानमङ्गलः / कतिचिदिवसैरागाद् रागानेमे दशाननम् // 331 // .मिलिते. कटके तैस्तैरक्षोभिर्भूधनैर्धनैः / वानरेशैः समं रक्षःपतिमभ्यर्णमागतम् // 332 // श्रुत्वा वारुणयः पुर्या निर्ययुः शतमञ्जसा / रजसाच्छादयन्तोऽभ्रं वरुणोऽप्यन्वगाच्च तान् // 333 // युग्मं // रणोत्कटैर्भयुद्धे क्रियमाणेऽसृजो वहाः / स्वस्वामिनः प्रतापस्य स्वरूपमाचचक्षिरे // 334 // युध्यमानान् वारुणींस्तान् बबन्ध विद्यया रयात् / . हनुमान् मानिनां मुख्यः ख्यातिश्चाऽभूद् बलेऽखिले // 335 // अरुणाक्षो दधावेऽस्य वधाय वरुणः क्रुधा / तं चारुणद् वानरेन्द्रः सान्द्रीकृतशरबजैः // 336 // सिन्धुरस्थस्तद्विनाशे वरुणः करुणां विना / चालयन् करवालं स्वं सुग्रीवाभ्यर्णमीयिवान् // 337 //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म दशग्रीवः स सुग्रीवरक्षायै वरुणं शरैः / जर्जराङ्ग विहस्तं च विदधे ध्वस्तपौरुषम् // 338 // वारणं वरुणस्यैवाऽधिरुह्य छलतस्त्वमुम् / बवा स्वशिबिरं निन्ये जज्ञे जयजयारवः / 339 / वशीकृत्य पाशिनं स स्वीकृत्योपायनं ततः / तं तत्रैव व्यवस्थाप्य लङ्कां लङ्काविभुर्ययौ // 340 // हनूमते सत्यवतीं वरुणोऽदान्निजाङ्गजाम् / दशास्यः स्वस्वसुः पुत्रीमनङ्गकुसुमाभिधाम् / 341 / इतश्च मिथिलापुर्या हरिवंशे महीधनः / ___ अभूद् वासबकेत्वाह्वः प्रियाऽस्य विपुलाऽभिधा // 342 // तयोः पुत्रो विचित्रश्रीर्जनकः कनकप्रभः / तदैव कौशलापुर्या राज्यतः प्रथमार्हतः / 343 / सूर्यवंश्येषु भूपेषु व्यतीतेषु बहुष्वपि / गतेषु मोक्षं स्वर्ग वा संख्यातीतेष्वनुक्रमात् / 344 / सुव्रतस्याऽर्हतस्तीर्थे वर्तमाने जयालयः / विजयो नृपतिः कान्ता हिमचूलानुकूलगीः // 345 // तयोः सुतौ श्रुतौ भूम्यां वज्रबाहुपुरन्दरौ / तदानीं नागनगरे रेजे राजेभवाहनः // 346 // चूडामणिः प्रिया तस्य सुताऽनयोमनोरमा / वज्रबाहुः पर्यणैषीत् तां यौवनवती क्रमात् // 347 // प्रत्यावृत्त्य व्रजन्नागपुरे मार्गे समैक्षत / मुनिं दृष्ट्वा श्यालहासाजगृहे तैः संह व्रतम् / 348 / मनोरमा स्त्री श्यालः श्रीउदयोऽन्यः कुमारकैः / सहादाय व्रतं तेपुर्विजहे गुणसागरः // 349 // विजयोऽपि नृपः श्रुत्वा राज्ये न्यस्य पुरन्दरम् / निर्वाणमोहशिष्योऽभूद् वैराग्यात् सुगतिं ययौ // 350 // पुरन्दरोऽपि स्वसुतं पृथिवीकुक्षिसम्भवम् / नाम्ना कीर्तिधरं राज्ये न्यस्य क्षेमंकराद् व्रती // 351 // अथ कीर्तिधरस्याऽपि तनयोऽभूत् सुकोशलः / __सहदेवी तेन समं व्रतं जग्राह वार्द्धके // 352 // सहदेव्यपि नि/डार्तध्यानेन निपीडिता / मृत्वा व्याघ्रीरूपमापद् गिरौ तत्रेयतुर्मुनी / 353 / व्याघ्री दधावे तौ हन्तुं कायोत्सर्गेण तौ स्थितौ / सुकोशलं नखघातैर्दारयामास खादितुम् // 354 //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् | लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् शुक्लध्यानेऽधिरूढः स गात्रघातमचिन्तयन् / केवलज्ञानवान् मोक्षं लेभे धैर्यात् सुकोशलः // 355 // धीरो भूधरवत् कीर्तिधरः स्वात्मैकभावनः / विहितानशनः सिद्धिं जगाम प्राप्तकेवलः / 356 / चित्रमालाऽसूत सुतं सुकोशलनृपप्रिया / हिरण्यगर्भ तत्कान्ता मृगावती पतिव्रता // 357 // तयोः सुतोऽभूनघुषस्तत्प्रिया सिंहिकाह्वया / / सोदासनामा तत्पुत्रस्तं राज्ये न्यस्य दीक्षितः // 358 // सोऽष्टाह्निकोत्सवे जैने निषिद्धो मांसभक्षणे / तत्प्रियो नृपलं भुक्त्वा नृचक्षा इव दुष्टधीः // 359 // राज्यभ्रष्टो वने भ्राम्यन् मांसत्यङ् मुनिवाक्थतः / - अपुत्रनृपराज्येऽस्थाज्जिग्ये सिंहरथं सुतम् // 360 // दत्त्वा तस्मै राज्ययुगं प्रव्रज्याऽगाच् छिवं गुरोः / ___ सुतः सिंहरथस्याऽपि राजा ब्रह्मरथोऽजनि // 361 // चतुर्मुखहेमरथौ नृपः शतरथस्ततः / उदयोऽस्मात् पृथुरिरथ इन्द्ररथस्ततः // 362 // आदित्यरथमांधातृवीरसेनाः क्रमानपाः / _ प्रतिमन्युः पद्मबन्धू रविमन्युस्तु तत्सुतः // 363 // वसन्ततिलकस्तस्मात् कुबेरदत्ततः पृथुः / तद्राज्ये रत्नमणयः प्रादुरासन् धरान्तरात् / 364 / . शरभो द्विरदः सिंहदशनो हिरण्यपूर्वकः / कशिपुः पुञ्जनाम्नाऽतः स्थलः ककुत्स्थ इत्यतः // 365 // दिलीपो रघुराजश्चेत्येषां सिद्धिश्च केषुचित् / सुरालयोऽन्याऽपि गतिरासीत् कर्मानुसारिणी // 366 // अनरण्यो नीतिरीते रज इत्यपराह्वयः / पृथव्यां सुतावुभावस्याऽनन्ताच्चदशतो रथौ / 367 / अनरण्योऽनन्तरथं सहादाय व्रतं ललौ / सहस्रकिरणे मित्रे दीक्षामार्गमुपेयुषि // 368 // अनरण्ये मोक्षमाप्ते भुव्यनन्तरथो मुनिः / विजहार हरन् पापं जनानां प्रतिबोधनात् // 369 // स्ववंशपरिपाट्याप्तं जैनधर्म प्रदीपयन् / नृपो दशरथः कन्या उपयेमे महीभृताम् // 370 // 1. रामकथा-आरंभः /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म दर्भस्थलपुरे राजा सुकोशलः प्रियाऽस्य तु / अमृतेति तयोः पुत्री कौशल्यां परिणीतवान् // 371 // नाम्नाऽपराजितामेतां सुमित्रामपराख्यया / कैकेयीं तिलके दंगे पुत्री सुबन्धुमित्रयोः // 372 // युग्मं // तृतीयां सुप्रभाख्यानां पुण्यलावण्यशालिनीम् / विवाह्य रेजे राजाऽसौ मूर्तशक्तित्रयीयुतः // 373 // दशास्यो ज्ञानिनं कश्चित् पप्रच्छ निजपश्चताम् / सोऽप्याचरख्यौ स्त्रीनिमित्तान्मृत्युर्दशरथाङ्गजात् // 374 // बिभीषणं तद्वधाय निर्दिष्टं नारदो मुनिः / मत्वा गत्वा तदभ्यर्णे सर्वमाचष्ट शिष्टधीः // 375 // रहःसंस्थाप्य प्रतिमां जनकेन समं भयात् / निर्ययौ तीर्थयात्रायै दण्डी दशरथो नृपः / 376 / नभसाऽभ्येत्य तमसा व्याप्तां तां प्रतिमा क्रुधा / ___ भक्त्वा बिभीषणो लङ्कां ययौ निःशङ्कमानसः // 377 // तावुत्तरापथं यातौ पुरे कौतुकमङ्गले / पुत्रीं शुभमतेः पृथ्व्यां जातां स व्यूढवान् मुदा / 378! कैकेयी सारथीभूय भ्रामयन्ती रथं रणे / चक्रे पत्युर्जयं सोऽदाद् वरं दशरथस्तदा // 379 // जनके मिथिलां प्राप्ते ययौ दशरथो नृपः / राजगृहे च जगृहे राज्यं जित्वा तदीश्वरम् // 380 // अथेभसिंहचन्द्रार्कान् स्वप्ने 'राज्यपराजिता / __ ददृशे तानेव लक्ष्मीसिन्धुवह्नियुतान् परा // 381 // कौशल्याऽन्या सुमित्रा च क्रमात् स्वप्नानवोचताम् / __ राजाऽबुद्ध श्राद्धधर्माद् बलविष्णूद्भवं गृहे // 382 // बलस्य पूर्व कियताप्यन्तरेण हरेरपि / जन्मोत्सवं नृपश्चक्रे पद्मास्यो ववृधेऽन्वहम् // 383 // नामादधे पद्म इति प्रथमस्यानुजन्मनः / लघोर्नारायण इति तौ मिथः सहचारिणौ // 384 // कलाकलापं गृह्णन्तौ धनुर्वेदस्य पारगौ / दृष्ट्वा सुहृत् सुहृच्चेतस्तदादरमदीधरत् // 385 // 1. अपराजितेति कौशल्याया द्वितीयं नाम / सुमित्राया द्वितीयं नाम कैकेयीत्यपि / भरतमाता कैकेयी प्रसिद्धनामा एव /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 159 कैकेय्या भरतः सूनुः शत्रुघ्नः सुप्रभाङ्गजः / चतुर्भिस्तनयैस्तेजोऽधिक्याद्दशरथो बभौ // 386 // जम्बूद्वीपान्तरे क्षेत्रे भरते दारुनामनि / ग्रामे द्विजो वसुभूतिरनुकोशास्य कामिनी // 387 // सुतोऽभिभूतिरनयोस्तत्कान्ता सरसाह्वया / कयानविप्रस्तां रागादपजहे स्मरातुरः / 388 / तां विलोकयितुं पुत्र गते दुःखातुरौ भृशम् / पितरौ व्रतमाधाय विपद्याद्यदिवं गतौ !389 / वसुभूतिश्च्युतस्तस्माद् रथनू पुरभूपतिः / नाम्ना चन्द्रगतिः खेटः पूर्वप्रियाऽप्यभूद् वधूः // 390 // नाम्ना पुष्पवती रक्ता पत्यौ सा सरसा पुनः / व्रततीव्रतया मृत्वा जातेशाने सुरी वरा // 391 // जीवोऽभिभूतेर्दुःखाभ्रान्त्वा बहुभवानभूत् / हंसः श्येनहतः साधोर्नमस्कारं च सोऽशृणोत् // 392 // विपद्य किन्नरसुरो जघन्यायुरजायत / ततो विदग्धनगरे प्रकाशसिंहदारकः // 393 // जज्ञे च प्रवरावल्यां नाम्ना कुण्डलमण्डितः / -- कयानोऽपि' भवान् भ्रान्त्वा पिङ्गलाख्यः पुरोहितः // 394 // तत्र चक्रध्वजनृपाङ्गजातिसुन्दरी छलात् / अपहत्य विदग्धाख्ये नगरेऽगादगाकुले // 395 // ततोऽतिसुन्दरीं दृष्ट्वा जहे कुण्डलमण्डितः / पितुर्भयादुर्गभूमौ कृत्वा पल्ली स तस्थिवान् // 396 // 'अतिसुन्दर्यपहारात् पिङ्गलो विरहादितः / . - आर्यगुप्तगुरोर्दीक्षां लात्वा तपांसि तेपिवान् // 397 // मुनिचन्द्रमुनेधर्म श्रुत्वा कुण्डलमण्डितः / श्रावको राज्यलिप्सावान् मृत्वाऽभूजनकात्मजः // 398 // सरसाया अपि तदा जीवः कुर्वन् बहून् भवान् / - प्राक् सम्बन्धाद् विदेहायाः पुत्रीत्वेनोदपद्यत // 399 // साऽसूत युग्मं युगपत् पुत्रं पुत्रीं च सुन्दरम् / / पिङ्गलोऽपि मृतो देवः सौधर्मदिवमीयिवान् // 400 // स प्रेक्ष्य पुत्रं वैदेहं सुरो बाल्यादपाहरत् / हृतातिसुन्दरी मे स्त्री प्रागनेनेति वैरधीः / 401 // 1. कयाननामा विप्रः।
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म पुण्यप्रागुण्यतो बालसौकुमार्यात् कृपालुना / रथनू पुरपार्थाद्रौ मुमुचे स्वरुचेः शिशुः // 402 // खेचरेशश्चन्द्रगतिश्चरन् स नन्दने वने / उपाददे नन्दनवत् पालयामास तं पुनः // 403 // भामण्डलोऽयमित्याख्यां विदधे दीप्तिमत्तया / जनकोऽपि शिशोर्वार्ता न लेभे प्रेषितैनरैः // 404 // दुहितुर्नाम सीतेति कृत्वा तां समवर्द्धयत् / तारुण्येऽस्याः पुण्यवन्तं वरं पप्रच्छ मन्त्रिणः // 405 // अत्रान्तरे दैत्यभूपैविषयो जनकस्य सः / बबाधे ग्रामनगरवसतिप्रतिरोधनैः // 406 // दूतः स्वाकूतसंवादिपूतोद्भूतधियाऽमुना / प्रहितस्सहितः सर्वोदन्तैर्जनकभूभुजा // 407 // / स गत्वाऽऽख्यद् दशरथभूभुजे जनकः सुहृत् / त्वां विज्ञापयति स्वामिन् म्लेच्छानां देशभञ्जनम् // 408 // दक्षिणस्यां च वैताढयाद् देशो नाम्ना बर्बरः / मयूरमाले नगरे रसातुङ्गतमो नृपः / 409 / तत्पुत्रा अपि देशेशाः प्रतिस्थानं ससैनिकाः / __ भञ्जन्ति दिव्यचैत्यानि लुण्टन्ति पत्तनान्यपि // 410 // अनारतं तवेष्टस्य धर्मस्य जनकस्य सः / तत् त्रायस्व भयादस्मादस्मच्छरणकृत् त्वकम् // 411 // भूपे दशरथे श्रुत्वा प्रवृत्ति दूतवाक्यतः / कुर्वाणे चलनोद्देशं रामः प्रोचे संहानुजः // 412 // तात नातः परं म्लेच्छोच्छेदं कर्तुं स्वयं गमः / साम्प्रतं साम्प्रतं देया निर्देशा मादृशे सुते // 413 // एवं निवार्य पितरं ययौ रामः सहानुजः / मिथिलायां रणारम्भेऽनाशयत् तान् महाभुजः // 414 // म्लेच्छकष्टे रयान्नष्टे सीतां तुष्टः पिता ददौ / / रामाय जनकक्ष्मापः प्राप लोकोऽप्यशोकताम् // 415 // सीतारूपमथाऽन्वेष्टुं नारदं प्राप्तमञ्जसा / दृष्ट्वा सीता परं भीता दास्यादिस्तं न्यवारयत् // 416 //
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् . [ 161 क्रुद्धो युद्धोत्सुको रूपं सीतायाः पटलेखितम् / भामण्डलाय देवर्षिदेर्शयन् मोहनं व्यधात् // 417 // तन्मत्वाऽयं चन्द्रगतिर्जनकस्यापहारणम् / अह्नाय चपलगतिनाऽकारयद् बहुमानतः / 418 / ययाचे तं सूनवे मे सीतां देहीति सोऽप्यवक् / दत्ता रामाय कन्येयं पुनातुं न साहति // 419 // यद्येवं तर्हि मद्गेहे धनुर्द्वयं पुराऽस्ति तत् / .. वजावतीर्णवावर्ताऽख्ययाऽधिज्यं करोति यः // 420 // स एव परिणेताऽस्या इत्युक्तिः खेचरेशितुः / प्रमाणीकृत्य जनकः स्वयंवरमहं व्यधात 421 / मण्डपे मञ्चधोरण्यां स्थितेषु सर्वराजसु / . एत्य सीतोपकोदण्डं मण्डपेऽलङ्कृता स्थिता // 422 // तां वरीतुं समुत्तस्थुः खेचरा भूचरा अपि / केनाप्यैक्षि धनुः सर्परूपं वह्रिस्वरूपभृत् // 423 // रामः स्थामपरः काममधिज्यमकरोद् धनुः / * एकं तदन्यद् रामाज्ञालक्ष्मणा लक्ष्मणस्तथा // 424 // चिक्षेप सीता वरणस्रजं रामगलस्थले / अष्टादशान्याः कन्याश्च लक्ष्मणाय ददुः खगाः / 425 / जाते महोत्सवे तत्र विवाहे रामसीतयोः / विलक्षाश्चन्द्रगत्याद्या ययुर्भामण्डलान्विताः // 426 // कनको जनकभ्राता भरताय सुतां ददौ / भद्रां सुभद्रां भूपोऽन्यः शत्रुघ्नाय स्वयंवरे / 427 / अन्यदा जिनचैत्येषु महं चक्रे नाऽरण्यजः / शान्तिस्नात्रजलं राममातुः कञ्चुकिनाऽमुचत् // 428 // तया नाप्तं शान्तिजलं परासां शिरसाचितम् / . तद् विमृश्याऽपमानेन कौशल्या शल्यमाप्नुषीः // 429 // मुमूर्षुगलपाशेन देवात् तत्रागमन्नृपः / - छित्त्वा पाशमपृच्छत् तां वद दुःखस्य कारणम् // 430 // कञ्चुकी तावदागत्य शान्तिस्नात्रपयोऽर्पयत् / नृपस्तस्यां स्वयं सिञ्चन् ह्रिया (1) सा तमवारयत् // 431 // ल. त्रि. 21
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ] .. महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्मइयच्चिरात् किमायात इति प्रश्ने स चोचिवान् / __ जातो जराजर्जराङ्गः शनैश्चलनमेव मे // 432 // निशम्य राजाऽप्यनिशं तस्थौ भवविरक्तधीः / अत्रान्तरे सत्यभूतिं तत्राप्तं प्रणनाम सः // 433 // रथावर्तगिरौ जैनीः प्रतिमाः खचराधिपः / नत्वा प्रतिव्रज॑श्चन्द्रगतिरप्याययाविह // 434 // भामण्डलस्य सीतायाः प्राग्जन्माऽपृच्छदञ्जसा / मुनिराख्यत् तदाख्यानं युग्मजन्मान्तमद्भुतम् // 435 // भामण्डलः स्वसारं तां नमश्चक्रे प्रबुद्धधीः / सीताऽपि हृष्टा भ्रात्रेऽदादाशिषं विहितोदयाम् // 436 // जनकश्च विदेहोऽपि मत्वा बालापहारणम् / जहर्षतुश्चन्द्रगतेगिरा भामण्डलोऽनमत् / 437 / भामण्डले राज्यभारमारोप्य भवजातभीः / सत्यभूतिगुरोर्दीक्षां श्रीचन्द्रगतिराददे / 438 / सत्यभूतिं मुनि नत्वाऽपृच्छद्दशरथो भवान् / सेनापुरे भावनस्य वणिजो दीपिका प्रिया // 439 // तयोः पुत्री प्राग्भवे त्वमुपास्तिर्नाम दुर्मतिः / साधूनां प्रत्यनीकाऽसौ निन्दायां निरता मुनेः // 440 // ' मृत्वा बहुभवान् भ्रान्त्वा तज्जीवश्चन्द्रपुर्यभूत् / धनो वणिक सुन्दरी स्त्री तत्सूनुर्वरुणाह्वयः // 441 // सदाचारः साधुदानतत्परः स क्रमान् मृतः / युगली धातकीखण्डद्वीपोत्तरकुरुष्वभूत् // 442 // देवो भूत्वा ततश्च्युत्वा विजयः पुष्कलावती / पुष्कलानगरी तस्यां राजभूर्नन्दिवर्द्धनः // 443 // तनयोऽयं नन्दिघोषनृपपृथ्वीप्रियोद्भवः / राज्यं भुक्त्वा प्राप्तदीक्षो यशोधरमुनेरभूत् / 444 / ग्रैवेयके सुरस्तस्माश्च्युतः श्रावकजन्मनि / व्रतभृद् ब्रह्मलोकेऽपि सुरोऽभूत् स ततश्च्युतः // 445 // प्रत्यगविदेहे शशिपू:स्वामी विद्याधराधिपः / रत्नमाली प्रिया विद्युल्लता पुत्रस्तयोरभूत् // 446 //
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 163 सूर्यजयाह्वयस्तत्र रत्नमालीरिपोः पुरम् / ज्वालयन् स सहस्रारदेवेनागत्य बोधितः / 447 / स देवः प्राग्भवं स्वीयं जगाद रत्नमालिनः / त्वं भूरिनन्दनो राजा प्राग्भवेऽहं पुरोहितः // 448 // तत्र राज्ञा मांसभुक्तिः प्रत्याख्याता विवेकिना / पुरोधसा तु तद्भङ्गः कारितो भूपतेः पुनः // 449 // स पुरोधाः स्कन्दनाम्ना तदैव विनिपातितः / गजो वनेऽभूत् तेनैव राज्ञा स ग्राहितो बलात् // 450 // स गजः क्वाऽपि सङ्ग्रामे मृतस्तस्यैव भूभुजः / - गन्धारायां स्त्रियां पुत्रोऽभवन्नाम्नाऽरिसूदनः // 451 // जातेऽस्य जातिस्मरणे प्रव्रज्य जिनशासनी / सोऽहं सुरः सहस्रारे पुण्यात् समुदपद्यत / 452 / भूरिनन्दनराजोऽपि लेभेऽजगरतां वने / दवाद् दग्धो द्वितीयस्यां संप्राप्तौ नरकावनौ / 453 / पूर्वस्नेहान्नरकेऽपि गत्वा मया स बोधितः / क्षिप्तकर्मा रत्नमाली त्वमभूः खेचराग्रणीः / 454 / मांसप्रत्याख्यानभङ्गाद् यद् दुःखं तत त्वया मया / अनुभूतं विरमाऽस्मात् पुरज्वालनपातकात् // 455 // एवं देवप्रबोधेन रत्नमाली न्यवर्त्तत / सूर्यनन्दनमाधाय राज्ये संवेगमादधौ // 456 // सूर्यञ्जयेन पुत्रेण सह दीक्षां नृपोऽग्रहीत् / मुक्त्वा राज्यं क्रमाद् भेजे गुरुं तिलकसुन्दरम् / 457 / महाशुक्रे पितृपुत्रावजायेतां सुरोत्तमौ / च्युत्वा सूर्यजयो भूस्त्वं राजा दशरथाऽभिधः / 458 / रत्नमाली तु जनकः पुरोधाः कनकोऽनुजः / जनकक्ष्मापतेरेवं सम्बन्धः पूर्वजन्मनि / 459 / यो नन्दिवर्द्धनभवे नन्दिघोषः पिता तव / सोऽहं ग्रैवेयके भूत्वा सत्यभूतिरिहाऽभवम् // 460 // खं पूर्वभवसम्बन्धं भावयन् भावसाधुवत् / निवृत्तचेताः संसाराद् राज्य स्थितिमसूत्रयत् / 461 / अन्यदा वार्द्धके राजा जिहासुर्भवसङ्करम् / रामे राज्यं समाधातुं मन्वं मन्त्रिभिरादधे / 462 / कैकेय्याः स्मारितः पूर्व कोशन्यस्तो वरस्ततः / .. वृणु त्वं यदभीष्टं ते प्रिये दशरथोऽवदत् // 463 // देहि राज्यं भरतायेत्युक्तः क्षमापो न्यमन्त्रयत् / रामं सलक्ष्मणं चैवं प्रोचेऽदायि मया वरः // 464 //
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीपन तद् राज्यं भरतायादो दत्त्वाऽऽदास्ये स्वयं व्रतम् / रामः कामं साधु तात तथास्तु चिन्तयाऽप्यलम् // 465 // ततोऽभ्युपेत्य भरतः प्रोचे रामाय चोचितम् / अनुजे राज्यविन्यासः क्रमो येन विभेद्यते // 466 // माता ज्ञाता भूषणादेर्नादेयं तद्वचोऽधुना / राज्ये न्यायान्यायतर्कः प्राधान्यं तत्र न स्त्रियाः // 467 // नाऽहमुत्साहवान् राज्ये बालोऽहं मोहधी शम् / ___ तवाज्ञायां समाज्ञा मे ताततुल्यस्य साम्प्रतम् // 468 // अग्रजे त्वयि विश्वार्केऽभ्युदिते विदिते जने / किं प्रदीपप्रभातुल्या मयि स्याद् राज्यधारणा // 469 // भरतेऽनारतं सम्यग् विनयोपनयं विदन् / रामः पितरमित्याह राज्यं नाङ्गीकरोत्ययम् // 470 // ममादिश वनादेशं देशं बहुविधं यतः / जाने ज्ञानेन विचरन् सूरे नित्यगतिहिता // 471 // एवं नृपमनुज्ञाप्य प्रबोध्य मातरं गिरा / सर्वलोकं यथायोगं रामः सम्भाष्य निर्ययौ / 472 / पतिव्रतात्वं निर्णीय सीताऽपि सहचारिणी। बभूवाम्बुधरस्येव विधुद्रामस्य सान्वयात् // 473 // लक्ष्मणः स्नेहपरमो विना राममशक्नुवन् / स्थातुं भोक्तुं पयः पातुमिति दध्यौ स्वमानसे // 474 // नाभुक्ते मयि योऽभुङ्क्त नासुप्तेऽशेत चेतसा / रामोऽविरामप्रीत्या मे विरहेऽसहनः स हि // 475 // मयाऽनुगम्यस्तत् तातमनुयोज्य च मातरम् / सूरादृतेन दिवसः स्थिरः श्रीभाक् च न क्वचित् // 476 // अनुज्ञाप्य गुरुवर्ग सोऽन्वियाय वनान्तरे। ___ त्रयोऽपि चलिता याम्यां दिशमुद्दिश्य साहसात् // 477 // चित्रकूटगिरिं प्राप्य कतिचिद्दिवसान्तरे / उज्जयिन्या जयश्रीमान् सदेशं देशमाप्तवान् / 478 / सिंहोदरवज्रकर्णभूपयोस्तत्र विग्रहम् / रामः प्रशमयामास सन्धि कृत्वा द्वयोरपि // 479 //
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 165 वज्रकर्णेऽभिग्रहोऽभूद् विना देवं गुरुं नतिः / न कार्याऽन्यत्र मुद्रायां कारिता सुव्रताकृतिः // 480 // सिंहोदरनमस्यायां सुव्रतं प्रतिमानतिम् / स दध्यौ दुर्जनैत्विा सिंहोदरः प्रकोपितः // 481 // तत् साधर्मिकवात्सल्यं मत्वा रामस्तयोमिथः / मंक्षुक्षामणयामास वाक्यैरेवं व्यधादयम् // 482 // कन्याष्टकं वज्रकर्णः कुमारीणां शतत्रयम् / ददौ सिंहोदरो रामानुजाय बलशालिने // 483 // साम्प्रतं मलय शैलं गन्तुमिच्छा ततः कनीः / रक्षणीयाः स्वसदने करिष्यामः करग्रहम् // 484 // मार्गे सञ्चरतां तेषां सीता श्रान्ता पिपासिता / 1. वटाधस्तस्थुषी नीरमानेतुं लक्ष्मणोऽप्यगात् // 485 // सरस्तीरे नृपो दृष्टो नाम्ना कल्याणमालिकः / ..तदभ्यर्थनया तस्य पुरे जग्मुस्त्रयोऽपि ते // 486 // रामेण पृष्टः स प्रोचे स्ववार्ता कूबरे पुरे / - वालिखिल्यो नृपः पत्नी पृथ्वी तयोः सुतोऽस्म्यहम् // 487 // मम गर्भस्थितौ राजा म्लेच्छैर्बद्धोऽस्ति तद्गृहे / मज्जन्मनि सुतो जातो राश्येत्युचुश्च मन्त्रिणः // 488 // बाल्यात् पुंवेषधरणे राजव्याजात् प्रवद्धिता / तन्मोचयतु मत्तातं ज्ञात्वा रामोऽप्यमोचयत् // 489 // दत्ता कल्याणमालाऽपि लक्ष्मणाय स्थिता गृहे / स्थित्वा दिनत्रयं तत्र काकुत्स्थोऽप्यचलत् ततः // 490 // मार्गेऽमिलन् म्लेच्छबलं सीताग्रहणचञ्चलम् / लक्ष्मणस्य धनुःशब्दात् तदीशो भयमादधे // 491 // रामं ननाम विनयात् काकः पल्लीपतिस्त्वहम् / त्वत् किङ्करोऽस्मीति वदन् नत्वाऽगानगमध्यगः // 492 //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीपञ तापी सरितमुत्तीर्य रामो ग्राम जगाम तम् / नाम्नाऽरुणं कपिलस्य द्विजस्यालयमाविशत् // 493 // सुशर्माऽऽख्या द्विजवधूः सत्कृत्याऽपाययज्जलम् / सीतां तदैक्ष्य भूदेवः कपिलः कोपवान् जगौ // 494 // किमेतद् विहितं पापेऽग्निहोत्रमशुचीकृतम् / लक्ष्मणस्तं द्विजं कोपाद् बढुं विक्रममाश्रयत् // 495 // रामेण वा रितस्तस्माद् रामोऽरण्यमगान् महत् / प्रावृट्कालश्वोपतस्थे तस्थौ रामो वटादधः // 496 // इभकर्णस्तत्र यक्षः क्षुब्धो रामस्य तेजसा / गोकर्ण स्वप्रभुं गत्वा तमाख्यद् रामसंश्रयम् // 497 // तेनोक्तः कुरु सेवां भो ! एतौ बलहरी वधूः / सीता प्रतीता शीलेन तत्सेवा दुर्लभा सखे ? // 498 // तत्राऽऽगत्य पुरी नव्यां विचक्रे रामतुष्टये / विस्तृतां नवयोजन्यां दैर्घ्य द्वादशयोजनीम् // 499 // नाम्ना रामपुरीत्येषा स्वामी राम भवाऽधुना / पुनानोऽस्मानिति जगौ गोकर्णो यक्षराट् स्वयम् // 500 // कपिलः पङ्किलः पङ्कस्तत्राऽगान् मक्षुभिक्षुकः / चैत्ये तत्र स्थितान् साधून् नत्वा श्राद्धोऽभवगिरा. // 501 // राजवेश्मगतोऽन्वैषीन् मैथिलीरामलक्ष्मणान् / भीतोऽयं तावता प्रोचे लक्ष्मणो धेहि मा भयम् // 502 // तस्मै वितीर्य द्रविणं भूरि रामो विसृज्य तम् / वर्षान्ते चलितुं यक्षमपृच्छत् स्वच्छमानसः // 503 // हारं स्वयंप्रभं सोऽपि ददौ रामाय कुण्डले / लक्ष्मणाय च सीतायै दत्त्वा चूडामणिं ययौ // 504 // संहृत्य नगरी यक्षे गते तौ जानकीयुतौ / श्रीरामलक्ष्मणौ प्राप्तौ विजयाख्यपुरं पुरः // 505 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 16 महीधरस्तत्र भूपः पत्नीन्द्राणी तयोः सुता / वनमाला शैशवेऽपि लक्ष्मणस्याऽनुरागिणी // 506 // पित्रा दत्ता चन्द्रपुरे वृषभक्ष्मापसूनवे / तद् विमृश्योद्यानमागान् मुमूर्षुः पाशबन्धनात् // 507 // तां तथावस्थितां नाम स्मरन्तीं स्वं च लक्ष्मणः / __ छित्त्वा पाशं समाश्वास्य तां शशंसाऽग्रजन्मने // 508 // महीधरोऽन्वागतोऽस्या उपलक्ष्य प्रशान्तरुट् / निजगेहं धृतस्नेहं समानिन्ये त्रयीमपि // 509 // अन्येधुरागतं दूतमतिवीर्यस्य भूपतेः / महीधराह्वानकृते रामोऽपृच्छत् प्रयोजनम् // 510 // भरतेन समं स्वामी युयुत्सुनों निमन्त्रणम् / ___ कुरुतेऽस्येति मत्वाऽऽख्यद् रामो महीधरं नृपम् // 511 // त्वत्सुतान् सेनया युक्तानादाय तन्मदच्छिदे / यास्ये नन्द्यावर्तपुरमित्युक्त्वा राघवोऽचलत् // 512 // स्त्रीभिजितोऽयमित्यस्याऽपयशः कर्तुमुन्मनाः / . रामः स्वं लक्ष्मणं सैन्यं सर्व स्त्रीरूपमादधे // 513 // अतिवीर्यों निवार्येयं स्त्रीसेनेति स्वसेवकान् / . * आदिशन् वाससा बद्ध्वा लक्ष्मणेन स्वसात्कृतः // 514 // स्वीकार्य भारती सेवां मोचयामास जानकी / आदत्ता यं व्रतं मानात् सेवेऽस्य भरतं सुतः // 515 // रामे विचलिषौ तस्मादपृच्छद् वनमालिकाम् / - लक्ष्मणः पुनरेव्यानि कृत्वा कार्य च कामितम् // 516 // प्रत्येति शपथै नाकृतैरपि न सा यदा / सौमित्रिः शपथं चक्रे रात्रिभोजनपाप्मनः // 517 // क्षेमाञ्जलिपुरी प्रापद् रामः सौमित्रिणा पुरे / __ अश्रावि घोषणापूर्व यः शक्तिं सहते सकृत् // 518 // दत्ते राजा सुतां तस्मै इति शौर्यपरीक्षया / राजानं प्राप्य सौमित्रिर्जगाद सादरं पुनः / 519 / शक्तिघातं सहिष्येऽहं निस्सन्देहं कुरूद्यमम् / नृपश्चिक्षेपेति वाचा साक्षेपं शक्तिपञ्चकम् / 520 /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीपद्म द्वे कक्षाभ्यां द्वे कराभ्यामेकां दन्तैश्च लक्ष्मणः / अग्रहीज्जितपद्मायाः सहैव वरणस्रजा / 521 // पुर्यामानीय काकुत्स्थं सीतया लक्ष्मणेन च / राजा व्याजाद् विना भक्तिं महतीं विदधे पुनः // 522 // .. चलित्वाऽतो पत्तनेऽगात् वंशस्थले स राघवः / ___ लोकं सशोकमत्रेक्ष्य पप्रच्छाऽच्छधियं नरम् // 523 // तेनोक्तं देवशैलेऽस्मिन् ध्वनिरुत्पद्यतेऽसहः / सौमित्री रामनिर्देशादारुरोह नगं रयात् 524 / मुनी कायोत्सर्गलीनौ दृष्ट्वा भक्त्या ववन्दिरे / त्रयोऽपि रामोऽग्रे मुन्योर्वादयामास वल्लकीम् // 525 // रम्यं गेयं जगौ तत्राऽनुजः सीता ननर्त च / मुन्योरुपद्रवं चक्रे रात्रौ देवोऽनलप्रभः // 526 // ताभ्यां जितः सुरः स्थाने गतः केवलमीयतुः / ज्ञानं तत्समये साधु देवैस्तन्महिमा कृतः // 527 / / अथोपसर्गकर्ता यो मुन्यो रामेण निर्जितः। स कः केनाऽत्र वैरेणोपससर्जेति चोच्यते // 528 // रामपृष्टोऽब्रवीदेकः स्वाख्यया कुलभूषणः / पद्मिनीनगरे भूपोऽभवद् विजयपर्वतः // 529 // अमृतस्वरस्तु दूतस्तस्य राज्ञोऽतिपण्डितः। प्रियोपयोगा तत्पुत्रावुदितो मुदितोऽपि च // 530 // कान्तादूतस्योपयोगा वसुभूतिद्विजन्मना / आसक्ता तत्पतिर्मार्गे हतश्च वसुभूतिना // 531 // प्रत्यगात् स तयासक्तेजिघांसुस्तत्सुतावपि / उदितो मुदितश्चेति बुबुधे तत्प्रियामनः // 532 // उदितो ज्ञापितस्तन्व्याऽपीjया तेन घाततः / वसुभूतिहतो मृत्वा म्लेच्छः कुत्राऽप्यजायत // 533 // मतिवर्द्धनतो धर्म श्रुत्वा विजयपर्वतः / उदितेन समं दीक्षामाददे मुदितेन च // 534 // संमेते चैत्यनमने पथि म्लेच्छे वधोद्यते / तत्स्वामिना रक्षितौ तावुदितो मुदितोऽपि सः // 535 // म्लेच्छस्वामी पूर्वभवे पक्षीव्याधाद् विमोचितः / कृषीबलभवे ताभ्यां तत्फलं तेन रक्षितौ // 536 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 169 नत्वा चैत्यानि सम्मेते प्रपाल्य चरणं चिरम् / प्रान्तेऽनशनतः शुक्रे सुन्दरोऽन्यः सुकोशकः // 537 // सुरौ महद्धिको जातौ वसुभूतिभवान् भ्रमन् / क्वाऽपि तापसतामाप्य धूमकेतुः सुरोऽजनि // 538 // शुक्राच्च्युतौ तौ तनुजौ प्रियंवदमहीपतेः / पद्मावत्यामजायेतां पूर्वो रत्नरथाह्वयः / 539 / परश्चित्ररथो धूमकेतुजीवसुरश्चयुतः / तत्रैव कनकाभायां राज्ञोऽनुद्धरवाक् सुतः / 540 / प्रियंवदे दिवं प्राप्ते राज्ये रत्नरथे स्थिते / अनुद्धरश्चौररीत्याऽलुण्टयत् तत्पुरादिकम् / 541 / छलेनाऽपि बलेनाऽपि तं गृहीत्वा विडम्ब्य च / राजा रत्नरथोऽमुञ्चत् तापसोऽनुद्धरोऽभवत् // 542 // भवान् भ्रान्त्वा पुनर्भूत्वा तापसः तपसाधिकः / - मृत्वाऽनलप्रभो ज्योतिर्देवो मिथ्यागप्यभूत् // 543 // प्रव्रज्य भ्रातरौ रत्नरथचित्ररथौ तपः / तप्त्वाऽच्युते सुरौ चातिबलस्तथा महाबलः / 544 / सिद्धार्थनगरे क्षेमंकरस्य नृपतेः सुतौ / विमलायामभूतां तौ भूषणौ कुलदेशयोः // 545 // उपाध्यायगृहेऽधीतौ द्वादशवत्सरावधि / : आगतौ स्वपुरे चैककन्यां दृष्ट्वाऽनुरागिणौ // 546 // तामेव मातुनमने पार्श्वे दृष्ट्वाऽतिसुन्दराम् / पृष्टाम्बाऽचष्ट भगिनी हिया जगृहतुव्रतम् / 547 / क्षेमंकरः पिताऽप्येतद्वियोगे व्रतसंग्रही / गरुडेशोऽभवन्नाम्ना महालोचनसंज्ञया // 548 // अनलप्रभदेवस्योपद्रवे सोऽप्युपागतः / पूर्वस्नेहात् तिरश्चक्रे तं देवमनलप्रभम् // 549 // अनन्तवीर्यस्य मुनेर्ययौ केवलिनोऽन्तिके / शिष्येण केवली पृष्टोऽनलप्रभेऽप्युपस्थिते / 550 / मुनिसुव्रततीर्थेऽत्र कः पश्चात् तव केवली / तेनोचे मम निर्वाणे केवली कुलभूषणः // 551 // देशभूषणनामाऽपि भाविनौ केवलान्वितौ / ततोऽनलप्रभेणाऽत्र विदधे ह्यपसर्जनम् / 552 / उत्पनमावयोस्तत्रोपद्रवेऽपि क्षमाबलात् / केवलं तत्सन्निधानाद् रामस्तत्राऽऽजगाम च // 553 // . महालोचनदेवोऽपि रामं प्रोचे त्वया कृतम् / वारणं चोपसर्गस्य तत् साधु त्वं वरं वृणु // 554 // ल. त्रि. 22
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपा रामेणोक्तं न मे किश्चित् परं कुरु जिनालयान् / ___ तथाकृते सुरेणाऽभूत् तीर्थ रामगिरिस्ततः // 555 // अथ वंशस्थलाधीशः सुरप्रभनृपोऽनमत् / रामं पुरोपसर्गस्य हर्तारं सहलक्ष्मणम् // 556 // रामाज्ञयाऽर्हच्चैत्यानि शैले तत्राऽप्यकारयत् / रामनाम्ना रामगिरिस्तीर्थमासीत् तदादितः // 557 // रामः प्रचण्डदोर्दण्डवीर्यः प्राविशदञ्जसा / दण्डकारण्यमद्रौ च गुहायां वासमातनोत् // 558 // द्विमासीतपसः प्रान्ते पारणार्थमुपागतौ / नाम्ना त्रिगुप्तसुगुप्तौ रामादिभिश्च वन्दितौ // 559 // चारणी धर्मलाभं दत्त्वा तेभ्यो निषीदतुः / यथोचितैरन्नपानैः सीतया प्रतिलाभितौ / 560 / रत्नगन्धाम्बुवृष्टिश्च कृता देवैश्च भक्तितः / विद्याधरो रत्नजटी सुराभ्यां सह चाऽगमत् // 561 // रामाय ते ददुः साश्वरथं गन्धाम्बुतः खगः / गन्धाभिधो द्रुमोत्तीर्णस्तद्वास्तव्यः समीयिवान् // 562 // साधुदृष्टेः प्राप्तजातिस्मृतिर्मूछी समापिपत् / सीता जलैस्तं न्यषिश्चत् संज्ञामाप्य समुत्थितः // 563 // . साधुपादनमस्कारस्पौषधीप्रलब्धितः / नीरोगो रोगवानासीत् पक्षौ हेममयौ ततः // 564 // चञ्चुदेशे विद्रुमश्रीः पद्मरागप्रभौ पदौ / नानारत्नप्रभो देहो जटारत्नघटाचिषः // 565 // जटायुरिति नामाऽस्य खेचरस्याऽपि पक्षिवत् / / बभूव भुवि ताद्रप्यानिरूप्या स्यात् स्थितिर्जने // 566 // रामपृष्टः सुगुप्तर्षिरथाचष्ट विशिष्टधीः / कुम्भकारकटं नाम्ना पुरमत्र पुराऽभवत् / 567 / तस्यां राजा दण्डकोऽयं श्रावस्त्यां च तदा नृपः / जितशत्रुस्तस्य राज्ञी नाम्नाऽजायत धारिणी // 568 // स्कन्दको नाम तत्सूनुः पुरन्दरयशाः सुता / ___ दण्डकस्तां पर्यणेषीजूजज्ञे स्नेहो महाँस्तयोः // 569 // अन्यदा पालकं दूतं प्रेषयामास दण्डकः / जितशत्रुजैनधर्मी तद्भर्म स न्यषेधयत् // 570 //
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 171 मिथ्यादृष्टिर्दुष्टविप्रः स्कन्दकेन निराकृतः / युक्त्यागमोक्त्याऽपि सभ्यैः प्राज्ञैः प्रहसितस्ततः // 571 // वैराग्येणान्यदा पञ्चशतराजसुतैर्युतः / स्कन्दको व्रतमादत्त श्रीसुव्रतजिनान्तिके // 572 // स्वामिन् यामि पुरं कुम्भकारपूर्वकटं न वा / इत्थं पृष्टः प्रभुः प्रोचे मरणान्तमुपद्रवम् // 573 // आराधकत्वं भविता न वेति प्रश्नतः प्रभुः / प्राह स्कन्दकमेकं तु विना ह्याराधकाः परे // 574 // मुनिसङ्ख तमायान्तं मत्वा पूर्वपराभवम् / __ पालकस्संस्मरन् भूमौ शस्त्राणि प्राक्षिपद् रहः // 575 // उद्याने स्कन्दकाचार्यस्तत्रैव समवासरत् / पालको दण्डकनृपं प्रोचे शृणु वचो मम // 576 // राज्यलिप्सुरिहाऽऽयातः स्कन्दकः स्कन्दकर्मकृत् / सहस्रयोधिभिः पुंभिर्मुनिवेषधरैः सह // 577 // कः प्रत्ययोऽत्र राज्ञोचे स शस्त्रक्षेपणच्छलम् / दर्शयन् जगृहे भूपादेशं तेषां जिघांसया // 578 // राज्ञादिष्टं दैववशाद् रोचते ते कुरुष्व तत् / यन्त्रान्तः साधुमेकैकं क्षेपं क्षेपं न्यपीडयत् // 579 // स्कन्दको देशनां कुर्वन् तेषामाराधनां व्यधात् / एकः शिशुव॑ते नव्यः नीतो यन्त्रसन्निधौ // 580 // पालकं स्कन्दकोऽवादीत पूर्व मां पीडयाऽन्वमुम् ! तदृष्टौ दुःखदानायाऽपीडयत्तं शिशुं पुरा // 581 // सर्वेऽपि मुनयः सिद्धिं जग्मुराराधनाबलात् / / स्कन्दकः क्रोधसम्भूत्या निदानमकरोदिति // 582 // दण्डकस्य पालकस्य तथा तत्कुलराष्ट्रयोः / संहारकारी भूयासमायासस्तपसोऽस्तु मे // 583 // कृते निदानेऽस्य क्षेपात् सुरो वह्निकुमारकः / मृत्वाऽभूत् स्कन्दकः सर्व देशमज्वालयत्तराम् // 584 // ना व्यधात् /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीपन व्रतेच्छुः सुव्रतविभोः पुरन्दरयशाः स्वसा / नीता शासनदेव्याऽर्हत्पार्श्वे सा व्रतमाददे // 585 // दण्डकारण्यमेतत् तु प्रथितं कथितं तव / दण्डकाद् भूपतेजातं विषभृद् ऋषिघाततः / 586 / दण्डकोऽयं भवान् भ्रान्त्वा नरकादिषु योनिषु / गन्धाख्योऽयमभूत् पक्षी महारोगी स्वकर्मभिः // 587 // अस्याऽस्मदर्शनाज्जातिस्मरणं समजायत / ___ अस्मत्स्पौषधीलब्ध्या रोगाश्च क्षयमासदन् // 588 // तच्छ्रुत्वा मुदितः पक्षी श्रावकोऽभून् मुनी नमन् / जीवघातपलाहाररात्रिभोज्यान्यवारयत् // 589 // इत्यूचतुर्मुनी राममेष सार्मिको हि वः / साधर्मिके च वात्सल्यमुक्तं श्रेयस्करं जिनैः // 590 // तं जटायुं सहादायाऽऽरुरोह राघवो रथम् / ससीतालक्ष्मणो देशान्तरं प्राप यथोत्तरम् // 591 // इतः पाताललकेशखरचन्द्रणखात्मजः / शम्बूकनामा सुंदस्याऽग्रजो विद्यामसाधयत् / 592 / सूर्यहासासिसंसिद्धथै सा विद्या द्वादशाब्दिका / सप्ताहोत्तरिका सिद्धा भवेदेकानभोजिनः // 593 // विशुद्धात्मा ब्रह्मचारी साधको विजितेन्द्रियः / अधोमुखो वटशाखानिबद्धचरणद्वयः // 594 // एवं साधयतस्तस्य द्वादशाब्दी ययौ पुनः / चत्वारि दिवसानीयुः सूर्यहासोऽन्तिके स्थितः // 595 // अत्रान्तरेऽथ सौमित्रिस्तत्राऽगाद् दैवनोदितः / सूर्यहासमसिं दृष्ट्वाऽलुनात् तेन वनद्रुमम् // 596 // वंशजाल्याश्छेदनेऽन्तः शम्बूकस्य शिरोऽच्छिनत् / तत्रायाता चन्द्रणखाऽस्तोकशोकमियाय सा // 597 // पश्यन्ती घातकपदश्रेणी तदनुगामिनी / अग्रे दृष्ट्वा रामरूपं कामिनी वश्यतामगात् // 598 // कन्यारूपं विकुर्वाणा स्मरवाणाहता सती / पृष्टा रामेण काऽसि त्वमरण्ये कथमागमः // 599 //
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 173. जगाद साऽवन्तिभूपसुताऽहं भवनोपरि। स्थिताऽपजहे देवेन न जाने केन हेतुना / 600 / सोऽपहर्ता परेणामा युद्धयमानः क्वचिद् ययौ / अहमत्र स्थिताऽनाथा नाथ त्वं भव साम्प्रतम् // 601 // तामूचे राघवो भार्यास हितोऽहं ममाऽनुजः / अकलत्रः प्रार्थयैनं तयाऽपि च तथा कृतम् // 602 // लक्ष्मणोऽप्याह पूर्व त्वमार्य गतेति नोचिता / ततो रुष्टा च सा दुष्टाऽऽचष्ट भर्ने सुतक्षयम् // 603 // विद्याधरसहस्रास्तच्चतुर्दश निशम्य च / दधाविरेऽदैन्यसैन्यैः रामं हन्तुमहंयवः // 604 // सज्जिते राघवे प्रोचे लक्ष्मणेन किमीदृशैः / युद्धं वो न्याय्यमसमं समादिशत मां ततः // 605 // वत्स याहि जयाय त्वं भारो भवति चेत् त्वयि / मदाबाने सिंहनादं कुर्या इत्यवदच्च तम् // 606 // लक्ष्मणेन वराकैस्तैर्युद्धारम्भे कृते सति / धनुष्टङ्कारवात् केचिन्नष्टा भ्रष्टाश्च केचन / 607 / इतश्चन्द्रणखा गत्वा दशाननमभाषत / भ्रातर्जामेयशम्बूकः शूकवच्छेदितस्तव // 608 // श्रुत्वा दशास्यं सालस्यं मत्वा सीतामवर्णयत् / नेदृशी स्वर्वधूगर्वसर्वकषास्ति कामिनी / 609 / स्वदर्थमेव निर्याता साहचर्यमिषाद्वने ! न चेदसूर्यपश्या सा बहिरेति कथं गृहात् // 610 // " इत्युक्तो रावणः स्वस्रा पुष्पकारोहणो दिवि / - ययौ सीतां समादित्सुदूरेऽतिष्ठत् स रामदृक् // 611 // अवलोकनिकां विद्यां सस्मार स्मरजर्जरः / रावणः साऽपि सङ्केतं ज्ञापयामास च द्वयोः // 612 // गत्वोपयुद्धदेशं स सिंहनादमपूरयत् / सीताप्रेरणया रामोऽप्याजगाम रणान्तरे // 613 // रुदतीं जानकी लात्वा दशास्यो हास्यभृन्मुखः / चवले पुष्पकारूढस्तूर्ण पूर्णमनोरथः // 614 // जटायुर्वायुवद् वेगाद् दधावे रावणोन्मुखः / रे पाप पापं मा कार्षीरुच्चरनित्ययुद्धथत / 615 / मुखे हदि नखाग्रेण दीर्यमाणः स चञ्चुजैः। प्रहारैर्भिद्यमानाङ्गोऽस्य पक्षौ स्वासिनाऽलुनात् // 616 //
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म जटायौ पतिते भूम्यां शृण्वन् सीताविलापनम् / __ रत्नजट्यर्कजटिनः सुतो रावणमन्वगात् // 617 // रणाय प्रेर्यमाणं तं विमृश्य रक्षसां विभुः / विद्याः सद्योपजहेऽस्याऽपतद् भुवि स पक्षिवत् // 618 // विद्यापहारात् पतितः खेचरो रत्नजव्यपि / ___ कम्बुद्वीपे कम्बुगिरिमाश्रितः श्रितवत्सलः // 619 // किं रोदिषि मृषा कान्ते कान्ते मयि प्रियं वद / नभश्चारिधराचारिपतेरुत्सङ्गमाश्रयः // 620 // शृण्वन्ती तद्वचः कर्णकटु सीता पटुः शुचा / अधोमुखी वाद्धितटे मुक्ताशोकतरोस्तले // 621 // यावन्न रामसौमित्रिकुशलोदन्तमाप्नुयाम् / न भोक्तुमुचितं तावत् सीताऽभिग्रहमग्रहीत् // 622 // लङ्कामलङ्काररुचिमचिराच्चक्रुराश्रिताः / सुखाद् दशमुखे प्राप्ते पौरा गौरवमादधुः / 623 / . अथाऽऽयाते रणे रामे लक्ष्मणः प्राह देव ! किम् / इहाजग्मे त्वया रामोऽप्यूचे सङ्केतचेतनात् // 624 // सिंहनादः कृतः केनाऽप्यन्तरे छलशालिना। न मया विहितस्तेन स्तेनेन वञ्चिता वयम् // 625 // आर्य ! गच्छ त्वरां कृत्वा त्वमार्यां रक्ष दक्षधीः / रामः प्रत्याययौ स्थाने जानकी न ददर्श च // 626 // दुःसहाद् विरहात् तस्या स श्यामवदनोऽभवत् / मूर्छितः पुनरुत्थाय मुमूर्छाऽतुच्छदुःखवान् // 627 // जटायुषं प्रियमाणं रामो दृष्ट्वा व्यतर्कयत् / प्रियापहारकेणाऽयं युद्धथमानः खगो हतः / 628 / श्रावयित्वा नमस्कारं तत्संस्कारं चकार सः / मृत्वा जटायुर्माहेन्द्रे देवलोके सुरोऽजनि // 629 // विभ्रान्तचेता बभ्राम रामः स्थामपराङ्मुखः / लक्ष्मणो रणधीरः सन्नवधीद् रक्षसां विभून् // 630 //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 175 त्रिशिराः खरमाश्रित्य जगाद किमयं चरः। कातरः स्थाप्यते भ्रातस्तव लाघवकारणम् // 631 // जल्पन्तमेवं सौमित्रिस्तं जघान ततोऽग्रजम् / खरं खरायुधैर्युद्धे परासुमकरोद् रयात् / 632 / अभेद्यमस्वैर्वीराणां तमावेद्य ससैनिकः / __ चन्द्रोदरसुतोऽभ्येत्य विराधः प्राणमत् स्वयम् // 633 // स्वामिनादिश मामेतान् वध्यान मे पितृवैरतः / त्वत्तेजसा हनिष्यामि सौमित्रिरवदच्च तम् // 634 // पश्य रामस्य माहात्म्यं द्विषो हन्म्यचिरादहम् / रामस्तव मम स्वामी शरण्यः पुण्यशालिनाम् // 635 / / पाताललकाराज्येऽपि स्थापितोऽसि मयाऽधुना / एवं निर्दूषणां कृत्वा पुरी तस्मै समर्पयत् // 636 // विराधेनान्वीयमानः सौमित्रितलस्थितम् / . राम सीताविरहितं दृष्ट्वा शोकं दधौ हृदि // 637 // हित्वा लापं लक्ष्मणेन वार्तयन् वनदेवताः। ___ युष्माभिर्जानकी दृष्टा तां दर्शयत मां द्रुतम् // 638 // विराधज्ञापितं पार्श्वस्थितं लक्ष्मणमेक्ष्य च / __ प्रसन्नचेता रामोऽपि सस्वजे तं निजानुजम् // 639 // येन मायामयेनाऽत्र सीता हृता शुचं विना / . चितायां तद् वपुःक्षेपं शीघ्रं कर्तास्म्यविस्मितः // 640 // शुद्धविधानात् दुर्बुद्धेरानयिष्यामि जानकीम् / मयाऽयं निहितो राज्ये तत्र स्थेयं सुखेन च // 641 // ततः पाताललङ्कायां राघवौ तस्थतुः शुचा / विराधस्य चराः भ्रान्त्वा प्रतीयुः शुद्धिवर्जिताः // 642 // सुन्दः खरात्मजश्चन्द्रणखायुक्तः प्रणश्य च / लङ्कां ययौ रावणाग्रे राज्यभ्रंशं शशंस सः // 643 // इतश्च साहसगतेविद्या सिद्धा प्रतारणी / ताराभिलाषी सुग्रीवरूपं चक्रे स मायिकः // 644 //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म सुग्रीवे क्रीडितुं पुर्याः कदाचिनिर्गते बहिः / प्राविशत् कूटसुग्रीवः पुरान्तोंपलक्षितः / 645 / वलिते सत्यसुग्रीवे द्वास्थैरन्तःपुरे गतिम् / न्यवारयद् वालिसनुरनूनसाम्यतो द्वयोः / 646 / चतुर्दशाऽक्षौहिणीनां सैनिकाः सङ्गरोत्सुकाः / __ सत्यसुग्रीवतो बाह्या विटसुग्रीवतः परे // 647 // सादिना युयुधे सादी वादीव प्रतिवादिना / निषादिना निषादी चाहूतोऽपि रथिना रथी // 648 // अन्योन्यतर्जनागर्जग नैरूजसोऽर्जनैः / सज्जनैर्दन्तिनां क्लृप्तैर्विदधेऽसजने रणः // 649 // साहसात् कूटसुग्रीवः कुर्वन्नामैव सान्वयम् / सत्यसुग्रीवबन्धाय ग्रीवायां स्वं धनुबंधात् // 650 // उत्प्लुत्य प्लवगाधीशः सगुणं निर्गुणं चिकीः / कूटसुग्रीवरचनां विफलीकृतवान् कृती / 651 / विद्यायुद्धैः शस्त्रयुद्धः सेनायुद्धैश्च दम्भिनम् / नाभिनद् बहुधोपायैः सुग्रीवो ग्लानिमासदत् // 652 // हनूमन्तं समाहूय भूयस्तेजः प्रदर्शयन् / युयुधे बाह्यसुग्रीवस्तथाऽपि न जिगाय तम् / 653 / साहाय्यं कर्तुमत्रार्थे लङ्काभर्तुः पराक्रमः / परं स परनारीषु रक्तस्त्यक्तकुलत्रपः // 654 // तदा श्रये श्रियां नाथं रामं सौमित्रिणा समम् / विचिन्त्येति विराधं प्राक् सुग्रीवः प्राहिणोज्जनम् // 655 // श्रीरामः शरणं मेऽस्तु रिपोर्भङ्गाय साम्प्रतम् / विराधस्तत्समाचारं श्रीरामाय न्यवेदयत् // 656 // भग्ने रिपौ त्वत्प्रभावात् सुस्थितं राज्यमाश्रितः / करिष्ये जानकीशुद्धिं सुग्रीवोऽभ्येत्य चोक्तवान् // 657 // किष्किन्धां राघवो निन्ये सुग्रीवेण सलक्ष्मणः / सुग्रीवौ दारुणरणमारेभाते परस्परम् / 658 / सारूप्यमनयोः पश्यन्नधिज्यधन्वनो ध्वनेः / रूपान्तरकरी विद्यां रामोऽनाशयदञ्जसा // 659 // प्रकटं साहसगति राघवः प्राह साहसी / धिक्त्वां रिम्सुमन्यस्योदारदारेषु चौरवत् / 660 / रामो निहत्य तं पापं राज्ये सुग्रीवभूपतिम् / निवेशयामास लोकानन्ददानादिनाऽचिंतः // 661 //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् / 177 उद्याने तस्थिवान रामः सुग्रीवः प्राविशत् पुरीम् / __तांता' वृत्तान्तमाचष्ट भ्रात्रे चन्द्रणखा मुखात् // 662 // मन्दोदर्यपि चित्तान्तःस्वास्थाय स्वपतेर्ययौ / वने सीताविबोधायेत्यवक् मन्नायकं भज // 663 // रजस्त्यज वनभ्रान्तेः कान्ते भ्रान्ते तवाऽधुना / शान्ते निशान्ते कर्ताऽस्मि दास्यं लास्यं दिवानिशम् // 664 // सत्या प्रोचे निःश्वसन्त्याः किं वक्षि सखि दुर्वचः / कर्णे कटु पटुत्वं ते गिरा वैधव्यहेतवे // 665 // याहि पाहि गृहं स्वीयमक्षतं रक्षताद् व्रतम् / इत्यादिवाचां धिक्कारैः गता मन्दोदरी गृहे // 666 // उद्याने देवरमण उपसर्गान् भयङ्करान् / दशाननः काननोत्थै विदधे व्यालऋक्षकैः // 667 // शीललीलासहायाऽसौ ध्यायन्ती परमेष्ठिनः / अभीता निशि सीताऽस्थात् स्मरन्ती रामनाम च // 668 // विभीषणेन पृष्टाऽसौ का त्वं कस्य सुता स्नुषा / आमूलं सर्ववृत्तान्तं जानकी रुदती जगौ // 669 // तच्छ्रत्वा रावणं नत्वा बभाषे च बिभीषणः / .. नेयं त्वयि रता तेन प्रत्यर्पय विशुद्धधीः // 670 // . दशास्यो हास्यतः प्रोचे भ्रातबिभेषि किं मुधा ? / - विभीषण इति स्वाख्यां किं प्रख्यापयसे भुवि // 671 // स्त्रीणां वक्रस्वभावत्वाद् वामाङ्गी प्रथिता जने / तदियं वदनान्नेति वदती मे च रोचते / 672 / शोचते पतिवार्ता तु पृष्टे जातं किमित्यसौ / . - शान्तौ हि स्थास्यतस्तत्र भ्रातरौ निर्बलौ स्वतः // 673 // अशान्तौ तत्र दुःखेण यदीहायास्यतो रसात् / तथापि मेऽसिना घातात् शान्तौ भविष्यतो ध्रुवम् // 674 // 1. तांता खेदं प्राप्ता / 'ल. त्रि. 23
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म सीताया मानसं तोषं कर्तु हतुं च रोषणम् / अधिरोह्य विमानं तां क्रीडास्थानान्यदर्शयत् // 675 // प्रेमालापैविलापैश्च त्वदृते मृतिरेव मे / इत्याद्यैर्देवजापैश्च सा नैच्छत् तन्मुखेक्षणम् // 676 // कियत्यपि गते काले प्राहिणोल्लक्ष्मणं पुनः / रामः सुग्रीवनृपति प्रति पातुं निजं वचः / 677 / क्रोधात् सुग्रीवबोधाय वचोऽवोचत् स तं प्रति / संप्रति प्रतिपन्नं किं व्यस्मार्षीः कपिनायक // 678 // रामचापलता दूरे तव चापलतां पलात् / करिष्यति न किं वेत्सि रामोपकृतिमात्मनि / 679 / ततः सुग्रीवभूपोऽपि सर्वग्रामपुरादिषु / उद्यतः शुद्धिमाधातु परेऽपि प्रेषिताश्चराः // 680 // कम्बुद्वीपे रत्नजटी सुग्रीवं प्रेक्ष्य शङ्कितः / / __ मद्वधाय दशास्येन प्रेषितोऽयं विमृश्यते // 681 // कथं न कुरुषे मित्राऽभ्युत्थानादिविधिं मयि / प्रणयिन्यागते किश्चिद् बाधितं दृश्यते वपुः // 682 // इति प्रश्ने रत्नजटी प्राह सुग्रीवभूपतिम् / न जानासि सुहृत् सीताहरणे रणकारणम् / 683 / विद्याः सर्वा मेऽपहताः रावणेन बलीयसा / रामं जगाम सुग्रीवस्तं सहादाय साक्षिकम् // 684 // स्वपाक्षिकं तं सच्चक्रे सीतोदन्तप्रमोदतः / सुरसङ्गीतपूर्नाथं पप्रच्छ रावणाश्रयम् // 685 // जगदुर्जगदुत्सेकं नाथ ! तस्य किमुच्यते / तदुद्धरतु सौमित्रिः साक्षात् कोटिशिलामपि // 686 // स्वपक्षरक्षकाणां स्यान् मनसः प्रत्ययोऽप्यतः / इत्युक्ते सर्वसामन्तैः स्थामेक्षायै च लक्ष्मणे // 687 // स्फुटं सौमित्रिणोदः दशार्णभूध्रवर्तिनी / प्रत्यक्षं सर्वभूपानां तदा कोटिशिलाऽचला // 688 // ततो रणप्रेरणायां मिलिता भूभुजो भटाः / भुजौजसा जगज्जेतुं प्रत्यानेतुं च जानकीम् / 689 / सुग्रीवो जाम्बवान भूपौ मन्त्रं चक्रतुरान्तरम् / प्रेष्यः प्रथमतो दूतः संधानध्यानसाधनः // 690 // 1. कोटिशिला भाटे * परिशिष्ट' मे.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 179 - विभेद्यो रावणाद् भ्राता विभीषणोऽस्त्यदूषणः / __ सीतार्पणे नः स दक्षो रक्षार्थ रक्षसां पुनः // 691 // रामाज्ञया हनूमन्तं मत्वा दक्षं यथोचितम् / समयज्ञः कपिपतिः प्रेषील्लकापुरी प्रति / 692 / देव्यै समर्पयेरेतां मुद्रिका क्षेमशंसनीम् / इत्युक्त्वाव्यसृजद् रामः पवनञ्जयजं तदा / 693 / व्योम्नि गच्छन् विमानेन मारुतिः प्रेक्ष्य तत्पुरम् / मातामहस्याऽप्यस्मार्षीन् मातुः पुराऽप्रवेशनम् / / 694 // रणभम्भावादनेन मण्डलीचकृवान् भटान् / महेन्द्रनृपतिः पुर्या निर्जगाम रणेच्छया // 695 // परस्परं तयोर्युद्धे भटा रुरुधिरे निजान् / तान् घ्नतो रुधिरेणाक्तान् रिपून् विदधिरेऽचिरात् // 696 // मातुलोऽपि प्रसन्नादिकीर्तिः पराक्रमातुलः। आञ्जनेय विघाताय यतते स्म महायुधैः / 697/ हनुमानपि रामस्य स्वामिनः कार्यसाधने / विलम्बं भावयन नागपाशैर्वबन्ध मातुलम् // 698 / / अग्रहीद भृशमायुध्य महेन्द्रमपि भूभुजम् / नियन्त्र्याचष्ट स स्पष्टं मातामह सहस्व मे // 699 / / आगोंऽजनायास्तनयस्याऽयं यद्यपि नोचितम् / मातुरातुरताहेतोः सूचकं किञ्च नादृतम् // 700 // युग्मं / / . महेन्द्रोऽपि तमाश्लाध्य स्वामिकार्ये न्ययोजयत / स्वयं सैन्यं समादाय ययौ राघवसन्निधौ / / 701 // व्योम्नि गच्छन् मुनिद्वैतं ध्यानस्थं कन्यकात्रयम् / तद्देशं वह्निना क्रान्तं पश्यन्नन्धेर्जलं ललौ // 702 // तवृष्टिकरणाद् वह्निराञ्जनेयेन शामितः / . विद्यासिद्धिरभूत् तासां तिसृणां तत्प्रभावतः // 703 // मुनी नत्वांजनेयोऽपि ताः पप्रच्छ समाहितः / का यूयमिति ता ऊचुः सुता गन्धर्वभूपतेः // 704 // पुरे दधिमुखे पुष्पमालाकुक्षिसमुद्भवाः / वीक्ष्य नोऽङ्गारको मत्तो बबाधेति स्मरज्वरात् // 705 //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म पिताऽस्माकं वरार्थ चाऽपृच्छन् मुनिमुवाच सः / यः साहसगतेर्हन्ता भाव्येतासां वरः स हि // 706 // वरज्ञानाय विद्यानां साधनायोद्यता वयम् / रक्षिता द्विषता दीप्तवढेरलाय वृष्टितः 1707 / मारुतिः प्राह हतवान् रामः साहसखेचरम् / तन्मत्वा तत्पिता रामं जगाम कन्यकायुतः // 708 // लङ्कां ययावाञ्जनेयो विद्याणाशालिकापुरः (1) / स्थितस्तयाऽभाणि भोज्यं मुखे प्रविश तुष्टये // 709 // प्रविश्य मारुतिस्तस्या जठरान्निर्ययौ रयात् / तत्कृतं वह्निवरणमभाङ्क्षीद् वृष्टिविद्यया // 710 // द्वास्थं वज्रमुखं हत्वा चलितेऽग्रे हनूमति / विद्याबलवती लङ्कासुन्दरी द्वास्थनन्दनी / 711 / आरेभेऽदम्भसंरम्भं निरस्त्रां प्रविधाय ताम् / स्वरूपं दर्शयन्नेतां विमोद्योपायतः स्वयम् // 712 // युग्मं // तदाऽस्ताचलमारुह्य झम्पापातात् पयोनिधेः / / तारामिषा व्योम्नि किं तेऽप्युत्तस्थुरुदबिन्दवः // 713 // गते भासां विभावस्तं सङ्कुचद्वपुषस्त्विषः / तारावतारात् खे तेनुः प्रत्याशं स्वाश्रयाशयाः // 714 // आरामसुमनोनन्दि सरोदयमयं विदन् / प्रविश्य लङ्कां निश्श विभीषणगृहं ययौ // 715 // मोचयैनां रामपत्नी भ्रातुर्वधनतो नमन् / __ इत्युक्त्वा देवरमणोद्याने सीतामुपेयिवान् // 716 // रुदती म्लानवदनामनलङ्कारधारिणीम् / दीनां नदीनां पूरस्य जित्वरीमश्रवारिभिः / 717 / जानकी वीक्ष्य हनुमान्ननु शीलवती ह्यसौ / रामागुलीयकं तस्या दधावंके जहर्ष सा // 718 // रावणाय प्रमोदोऽस्याः ज्ञापितस्त्रिजटाख्यया / मन्दोदरी समेत्यैनां प्राह देवि वचः शृणु // 719 // कान्तोऽस्त्यनन्यसामान्यः स्थाम्ना धाम्ना दशाननः / येन सम्भोगमिच्छन्ति विवशास्त्रिदशाङ्गनाः // 720 //
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 181 भजनीयं भजस्वैनं यतस्तेऽप्यप्सरोजनः / __ स्नानालङ्कारकरणैश्यः स्यान्मादृशामपि // 721 // तिरस्कृताऽसौ जानक्या पापे शापेन मे तव / रावणो नश्यतां सर्वोऽप्यन्वयः क्लिश्यतां पुनः // 722 // निशम्य जानकीवाचं पुरः स्थित्वेदमूचिवान् / देवि प्रमोदमाधेहि देहि वर्धापनं च मे // 723 // वियोगेऽपि सकुशलाः रामपादाः सलक्ष्मणाः / तैः प्रेषितस्तव ज्ञातुं कुशलं पावनंजयिः // 724 // सुग्रीवं साहसगतेर्वधेनाऽनुचरीकृतम् / न्यस्य राज्ये स्वयं रामः प्राहिणोन् मां सलक्ष्मणः // 725 // त्वदुदन्तमतो मत्वा सत्त्वाश्रयौ रघूद्वहौ / तत्पार्श्व मयि संप्राप्ते रिपूच्छेदं करिष्यतः / 726 / चूडामणेरभिज्ञानदानान्मामत्र चाऽऽगतम् / * स्वागतं प्रश्नयिष्यन्ति रामपाक्षिकभूभुजः // 727 // हनूमदाग्रहाद् रामक्षेमवात्ततॊपलम्भतः / पूर्णोपवासविंशत्या सीता चक्रे फलाशनम् // 728 // याहि पुत्र गृहीत्वैनं चूडामणिं ममाञ्जसा / पत्युः प्रमोदसम्पत्त्यै पन्थानः सन्तु ते शिवाः // 729 // * जगाद मारुतिर्मातः माऽतः कातरतां भज / - राघवान्तिकमानेतुं बद्ध्वा शक्तोऽस्मि रावणं // 730 // पराक्रमज्ञापनायांजनेयस्तद् वने घने। रावणोच्छेदसूचार्य सहकाराँस्तदाऽच्छिनत् // 731 // तदाकर्ण्य स लकेशः क्रुद्धो हनुमतः क्षये / . रावणिं त्वरयादिक्षद् दिक्षु प्रक्षिप्तसायकम् // 732 // कृत्वा रणं वारणवन् मत्तः करबलादमुम् / आकृष्य पद्धति कुर्वन्नवधीद् रावणिं पुरः / 733 / ततो भ्रातृवधामर्षादाययौ द्रतमिन्द्रजित् / शराशरि प्रकुर्वाणौ तौ विश्वक्षोभकारणम् / 734 / यमस्वसञ्चयं क्रोधान्मुमोच मारुतिच्छिदे / तमन्तरालनिर्मुक्तैः 'पृषत्कैरच्छिनत् कपिः // 735 // 1. पृषकैः बाणैः।
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् | श्रीपद्म ततोऽमुचनागपाशं दशास्यतनयोऽनयात् / ___बद्धं मारुतिमानिन्ये रावणी रावणान्तिकम् // 736 // त्वं ममाऽनुचरः कस्माद् भूत्वा मदरिसेवकः / कष्टेऽस्मिन् पतितो दौत्यान्न वध्यो हनुमन्मम // 737 // इत्युक्तराञ्जनेयोऽपि प्रोचे तं भृत्यकृत्यकृत् / कदापि नाऽहं न पिता कष्टे साहायकः क्वचित् // 738 // त्वं न सेव्यो भटैरन्यस्त्रीसेवालम्पटः स्फुटम् / वस्तु यत् परभुक्तं तदाचर्य नार्यपूरुषैः / 739 / लङ्कायां प्रतिरथ्यं तद् भ्राम्योऽयं चौरवत् कपिः / रावणादेशनं श्रुत्वा त्रोटयन्नागबन्धनम् // 740 // दशास्यमौलिं पद्धत्या चूर्णीकृत्य समुत्पतन् / जगाम मारुती रामं चूडारत्नं समर्पयत् // 741 // तां प्रवृत्ति समाकर्ण्य रामः सौमित्रिणा समम् / सुग्रीवाद्यवृतो लङ्काविजयाय ततोऽचलत् // 742 // भामण्डलो नलनीलौ महेन्द्रः पावनञ्जयिः / __ विराधश्च सुषेणश्च जाम्बवानङ्गदोऽपि च // 743 // मदनाङ्कुरसन्तापप्रतापाक्रोशनन्दनाः / दुरितानयपुष्यास्त्रविघ्नप्रीतिकरादयः // 744 // चेलालकरालास्ते सद्यो विद्याधराः परे / शङ्खादिवादित्ररवैः पूरयन्तो दिगन्तरम् // 745 // . समुद्रोपरिसञ्चारिरामसैन्यावलोकनात् / वेलंधराचलाधीशावयुद्धयेतां पुरस्सरौ // 746 // नलोऽबध्नात् समुद्राख्यं नीलः सेतुं गृहीतवान् / रामः स्वसेवकीकृत्य तौ तथैव न्यवीविशत् // 747 // पूर्व रावणभक्तौ तौ बद्ध्वा ताभ्यां समं चमूः / ___ तद्दर्शितस्वल्पनीराम्भोधौ चचाल सेतुना // 748 // दृश्यते चाऽधुनाऽगाधनीरेऽल्पबहुलस्थितौ / तद्द्वानिवचनात् पालिवन्धः सिन्धौ न चाद्भुतम् // 749 // सुवेलाद्रौ सुवेलं च हंसद्वीपपतिं तथा / नाम्ना हंसरथं जित्वाऽनुचरं तं सहाददे // 750 / /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 183 लङ्कायामपि रामस्य सशङ्कायां समागमात् / हस्तप्रहस्तमारीचा मिमिलुः सेनयान्विताः // 751 // रणाय सहसा सर्वेऽप्याजग्मुः सहसारणाः / तूर्याणि सूर्यतुरंगांस्वासयामासुरारवैः / 752 / विभीषणोऽब्रवीद् भ्रातरातिथ्यं कुरु पथ्यवत् / भार्यानयनकार्याय रामायौचित्यचिन्तनात् // 753 // अनया त्वनयाहत्या सभृत्या कुलसन्ततिः / क्षयमाप्स्यति ते रक्षादक्षां शिक्षा विधेहि मे // 754 // अथेन्द्रजित् समाचख्यौ कि विभेषि पितृव्य ते / वार्धक्यं प्राप्तमाधिक्यं शाधि मुक्तः पितास्य किम् ? // 755 // रामं सङ्ग्रामसन्नद्धं रक्षितुं दक्षताऽक्षता / तत्पाक्षिकोऽसि याहीतोऽहितेच्छुरहितो त्वकम् // 756 // एवं तयोर्जायमाने विवादे क्रोधमन्दधीः / खड्गमाकृष्य सीताहृत् दधावे भ्रातृमृत्यवे / 757 / कुम्भकर्णेनेन्द्रजितांतरापच्यनिवारणे / - मुक्त्वा लङ्कां कलङ्काकां रामं प्राप विभीषणः // 758 / / त्रिंशदक्षौहिणीयुक्तमापतन्तं बिभीषणम् / मत्वा रामः स्वविश्वासस्थानं सुग्रीवमैक्षत / 759 / जगाद सादरं स्वामिन् ! आयात्वेष स्वकारणम् / वक्ताशक्तास्त्वत्प्रसादानमिलनेऽवहिता वयम् // 760 // सविवेकं नरं चैकं प्रेषीत् सन्धानहेतवे / सोऽप्यागत्य द्रागवादीद् रावणत्यागकारणम् // 761 // निर्वासितोऽयं लङ्कायाः सीतामोचनमुद्दिशन् / बिभीषणस्त्वां शरणं प्रपद्यताददूषणः / 762 / सप्रत्ययं चरेणैत्योक्तां प्रवृत्तिं निशम्य ताम् / द्वास्थप्रवेशितं रामः सामन्तं तं प्रपेदिवान् // 763 // सोऽप्यलकारसौवर्णभारहस्त्याधुपायनैः / प्रसादयन् पद्मपादपद्मयोर्मस्तकं न्यधात् // 764 // एहि लकेश्वरेत्युक्तिः पद्मस्य निश्चिताऽस्तु मे / एवं वदन् नमन् राज्ञा प्रीणितः स्वीकृतेगिरा // 765 // दशवक्त्रभटौ सेतुसमुद्रौ सागराजिरे / बबन्ध रामश्चिच्छेद सीताशां रावणस्य तु // इति शत्रु जयमाहात्म्ये //
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीपद्म हंसद्वीपेऽष्टदिवसानतीत्य राघवोऽचलत् / . __ सैन्यं तदारुद्धभूमेः स्थित्वा विंशतियोजनीम् // 766 // दशग्रीवस्य सेनायां प्रहस्तप्रमुखाः नृपाः / सर्वं संवर्मयामासुः सुग्रीवाद्याः परत्र च // 767 // गजाश्वखरशार्दूलसैरिभव्याघ्रवाहनाः। तथा रथाश्रिताः केचित् सूरा दूरादुदायुधाः / 768 / भानुकर्णः शूलपाणिर्वजपाणिरपीन्द्रजित् / .. मयः समयवेदी स चेदीशः सारणो नृपः // 769 // शुकसुन्दादयोऽन्येऽपि खेचरा भूचरा अपि / __रक्षःपतेः पक्षमीयुर्लक्षशः कोटिशो भटाः // 770 // चन्द्रार्कसिंहशरभगजकेकिमहोरगम् / मार्जार कुक्कुटं केतौ दधानाः स्वीयलक्षणम् // 771 // कृपाणपाणयः केचिद् धनुर्ननु मनुष्यभित् / मुसण्ढी मुद्गरं शूलं वहन्तो हन्त रेजिरे 772 / जाग्रन्महोभिः कुन्तायै दीपयन्तो रणाङ्गणम् / विविशुस्तुरगक्षुण्णरेणुना तमसा वृतम् // 773 // तदा मेघः शरधारामयः प्रववृते मिथः / यशोद्गु रुदियायात्राऽपयशः कर्दमोऽपि च / 774 / योऽदात् प्रहारं रिपवे तस्मै हारं तदीश्वरः / ___ मुक्ताशुवेगान् मुक्तासुदानं प्रववृते विभोः // 775 // इभस्य दाने विहिते स्वामीभदानमादिशत् / नोदनानोदना दित्सा जाता स्वस्वामिनः पुनः // 776 // इतो रक्षश्चमूः श्यामा यमुना कपिवाहिनी / न्यायपक्षाश्रयात् शुभ्रगङ्गासङ्गादिव व्यभात् // 777 // . स्वं स्नानेन पुनाना तत्तीर्थे जज्ञे सरस्वती / धारया रुधिरोद्गाराधारया सा रयादपि / 778 / स्मारं स्मारं स्वसादृश्यं कारं कारमघाहवम् / आहवं सुभटास्तेऽनु तत्यजुस्तनुरक्षणम् / 779 / कातराः प्रातराशाय रणं मुक्त्वा यियासवः / __ हास्याद् दास्यानिजैर्ना जिता रिपुजाङ्गलैः // 780 // रणकोलाहलोद्भूतौ ननृतुः केऽपि सायुधाः / नराः सवानरा उच्चैः स्वनामा दिधीर्षवः // 781 // 1. दानं खण्डनम् /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् - [ 185 जयः पराजयश्चाऽपि निरणायि न केनचित् / असंख्याक्षौहिणीयोगे रामरावणयोस्तयोः // 782 // दशा दशाननस्यैवं वचसा राघवे जयम् / मेनिरे स्वेऽपरे सर्वे सीताया आनुकूल्यतः 783 / रावणे रुदिधात्वर्थाद् रामे क्रीडार्थभावनात् / साक्षादक्षनृणां पक्षेऽप्यमंसातां जयाजयौ // 784 // नलो नीलः पद्मसैन्यादारेभाते महाहवम् / हस्तं प्रहस्तं तद्भङ्गे रङ्गण रावणोऽमुचत् / 785 / यावदिनं युद्धविधौ विहस्तो हस्तपार्थिवः / नलेन निहतस्तद्वत् प्रहस्तो नीलभूभुजा / 786 / दशाननदशां न्यूनां पश्यन्तो हस्तपातनात् / लज्जिताः संज्जिताः प्रेयुर्मारीचशुकसारणाः // 787 // अहंमन्यास्तदन्येऽपि कामाक्षो मकरो ज्वरः / ' स्वयंभूः सिंहजघनो बीभत्सोऽर्कोऽपि चन्द्रमाः // 788 // गंभीरः सिंहरथ्यश्च भटा युयुधिरेतराम् / रौधिरेण प्रवाहेणारुन्धन् खड्गाभिघाततः / 789 / मदनाङ्कुरसन्तापप्रतापाक्रोशनन्दनाः / दुरितानघपुष्पास्त्रविघ्नप्रीतिकरादयः // 790 // कपयो राक्षसैः सार्द्ध युद्धं चक्रुर्महाबलाः / - मारीचरक्षः सन्तापं नन्दनो ज्वरराक्षसम् // 791 // उद्दामराक्षसो विघ्नं शुकं दुरितवानरः / रणायाह्वास्त सादृश्यात् प्रतन्वन्तः शराशरि 792 / प्रथितं कपिमाहूय युयुधे बहुधायुधैः / राक्षसः सिंहजघनः क्रमादस्तो दिवाकरः // 793 // प्रातः पद्मोदयं शंसन् निशाचरनिरोधकृत् / सूरः समुदियायोच्चैरुदयाचलभूषणम् // 794 // सीतालाभदशाप्रीतः स्फीततेजा दिशां तमः / अजन्यं हर्तुमिव तदुद्यतो रसहद्रविः // 795 // राक्षसास्तमसां मैत्री प्रपन्ना इव वानरैः / छलात् कलाबलात् सर्वे ध्वस्ता गर्वैकपर्वताः // 796 // रावणः श्रावण इव शरधाराः प्रवर्षयन् / . मध्येसैन्यं कपिबले दैन्यं दातुं समीयिवान् // 797 // . दृष्ट्वा ययौ दशग्रीवं सुग्रीवः पीवरौजसा / तं निवार्याञ्जनेयोऽगाज्जने योगाय वारिभिः // 798 // लं. त्रि. 24
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म विलोक्य रावणोऽप्येनं मालिनं तद्विभजने / ___आदिदेश तयोयुद्धं द्रष्टुं नेशा दिवौकसः // 799 // योधयल्लीलया तत्र मालिनं हनुमानपि / कृत्वा निरस्त्रं व्यमुचज्जरद्रक्षोदयोदयात् / 800 / अनूनवीर्यस्तत्मनुव्रजोदरोऽभ्युपागमत् / वीर्याद् धैर्यात् समानेऽस्मिन् बाणैः प्राणानमोचयत् // 801 // गर्जस्तं तर्जयन् जम्बूमाली रावणशासनात् / मारुतेः शासनायाऽगाद् यागाभिमुखमेषवत् // 802 // विधायाऽमुं सोऽञ्जनेयोऽप्यरथ्यरथसारथिम् / प्राहार्षीन मुद्गरेणाऽऽशु पपात भुवि पातकात् // 803 // जिघांसयाञ्जनेयस्य परेऽपि पर्यवेष्टयन् / शूरा दूरादेव विद्धाः शरैर्हनुमता समम् // 804 // नष्टा भ्रष्टायुषः केचिदवशिष्टाऽसयो वने / दृष्टा आकृष्टधनुषा भानुकर्णेन रोषतः // 805 // रक्षःपक्षस्य रक्षायै व्यगाहत रणांगणम् / कुम्भकर्णः शूलपाणिः पातयन् पद्मसैनिकान् // 806 // तमापतन्तं सुग्रीवो महेन्द्रः कुमुदोऽङ्गदः / भामण्डलो दधिमुखः समेत्य रुरुधुर्युधि 807 / प्रस्वापनास्त्रे तन्मुक्ते स्वापमाप कपिव्रजः / / तं सुग्रीवः प्रबोधिन्या विद्यया विदधे पटुम् // 808 // हन्तुं सुग्रीवमुत्तस्थौ भानुकर्णः समुद्गरः / खे समुत्पत्य सुग्रीवस्तस्योपरि शिलां दधे / 809 / तूर्ण चूर्णीकृताऽनेन तडिद्दण्डायुधं पुनः / चिक्षेप कपिराजोऽपि निषेध्याऽस्यायुधोच्चयम् // 810 // मूर्च्छया पतिते बन्धावन्धः क्रोधेन रावणः / न्यवारीन्द्रजिता देवबलेनाऽलं तवाऽधुना // 811 // रणेऽवतीर्णे कपयः पेतुः केतुनिदर्शनात् / द्रागिन्द्रजिति सुग्रीवोऽभ्याययौ जयहेतवे / 812 / पारेभे दम्भतः संख्यं मुख्यो रावणसुस्ततः / सुग्रीवेण समं कुर्वाः कम्पं पदाहतेः // 813 // तस्याऽनुजं भुजबली भामण्डलमहीपतिः / युद्धायामन्त्रयामास मेघवाहनमुनधीः // 814 // चत्वारोऽम्भोधयो बाणैस्तरङ्गैरिव दुस्तरैः / अखैर्विद्यामयैः शङ्कां रामरावणयोदुः / 815 /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 187 न कोऽपि जिग्ये केनाऽपि बलिना छलिनाऽथवा / ___ मलिनाननमासीत् तत्सैन्ययोरुभयोरपि // 816 // तौ रावणी मुमुचतुर्नागपाशं रिपुद्वये / इतोऽपि कुम्भकर्णेन मारुतिर्गदया हतः // 817 // रामं विभीषणः प्रोचे मोचये त्रितयीमहम् / देहयादेशं त्रयी यावन्नामीभिर्नीयते पुरीम् // 818 // परं बिभीषणवचः श्रुत्वाङ्गदो महाभुजः / युयुधे कुम्भकर्णेन तद्भुजोत्क्षेपणे रणे // 819 // निर्ययौ मारुतिः कक्षापञ्जरात् खे समुत्पतन् / बिभीषणो रावणिभ्यां समं योद्धमुपाययौ // 820 // दृष्ट्वा पितृव्यमायान्तं रावणी ययतुः पितुः / तुल्येनाऽनेन नो योद्धं साम्प्रतं साम्प्रतं मनाक् // 821 // भामण्डलं च सुग्रीवं बद्धं मुक्त्वा तयोर्गतौ / रामो 'महालोचनाख्यमस्मार्षीत् त्रिदशं तदा // 822 // देवोऽप्युपेत्य पाय ददौ विद्यामनुत्तराम् / सद्यः सिंहनिनादाख्यां स्यन्दनं मुशलं हलम् // 823 // लक्ष्मणाय ददे विद्यां गारुडी तादृशं रथम् / गदां च विद्युद्वदनां पाञ्चजन्यं च शङ्खकम् / 824 / अन्यानि वारुणाग्नेयवायव्यप्रमुखाण्यदात् / उभयोदिव्यवस्वादिछत्रसिंहासनान्वितम् / 825 / ततो गरुडवीक्षातः पनगा नाशमैयरुः / जज्ञे जयजयारावः पद्मसैन्ये समन्ततः // 826 // पुनः प्रभाते रक्षोभिरक्षोभि रामवाहिनी / जाम्बवत्प्रमुखैस्तेषां चक्रे भङ्गोऽनुषङ्गतः / 827 / विलोक्य सेनादौर्बल्यं त्रिलोक्यपटुकण्टकः / स्वयं रामवधप्रेप्सुराजगाम दशाननः / 828 / तदागमे मदान मुक्त्वा कपयो न पयोऽपियन् / तृषिता अपि सम्भ्रान्त्या सर्वे शुर्दिशोदिशम् // 829 // रामाभिषेणनं मत्वा रावणेऽथ विभीषणः / ऋद्धो युद्धाय सन्नद्धस्तं रुरोध स्वबान्धवम् / 830 / अनयोरनयोत्थानं समरं प्रेक्ष्य सत्वराः / कुम्भकर्णन्द्रजिन्मुख्यास्तत्राभ्येयू रणोत्सुकाः // 831 / / 1. महालोचन:-देशकुलभूषणयोः श्रमणयोः पिता /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म कुम्भकर्णेन युयुधे रामो रावणिनाऽनुजः। नीलेन सत्रा श्रीसिंहजघनोऽनघविक्रमः // 832 // घटोदरेणऽऽरेभे स दुर्मुखः समरं ततः / स्वयंभुवा दुर्मतिश्च शम्भुना नलपार्थिवः / / 833 // अमुचल्लक्ष्मणायाऽस्त्रमिन्द्रजित् तामसं स च / अवारयत् तापनाऽस्रो तं निबद्धयाहिपाशतः // 834 // रामस्तथा कुम्भकर्णमबध्नान् मेघवाहनम् / भामण्डलः क्रमादेवं राक्षसाः कपिभिः परैः // 835 // दशास्ये पश्यति सति निबद्धान राक्षसाँस्तदा / नीयमानान् पद्मनाभशिबिरे विस्मिता जनाः // 836 // सरोषणस्तल्लकेशः शूलं चिक्षेप दुष्टधीः / बिभीषणाय सौमित्रिस्तच्चिच्छेदान्तरा शरैः // 837 // बिभीषणवधायाऽथ शक्तिं दशमुखो दधे / तामन्तरेव सौमित्रिरग्रहीत् साऽपतद् हृदि // 838 // तद्भिन्नो लक्ष्मणोऽपप्तत् भुवि रामः क्रुधान्धितः / पश्चाननरथस्थायी रावणं हन्तुमुद्यतः // 839 // भ्रातृनाशादस्य नाशो साहचर्याद् भविष्यति / ___ विमृशनिति लङ्कायां प्राविशद् दशकन्धरः // 840 // लक्ष्मणे मूच्छिते पद्मोऽप्यशोची किमतः परम् / __ भावि देवं च किं कर्तृ भ्रातृनाशे न मे स्थितिः // 841 / / / बिभीषणो बभाषेऽथ यावत् तिष्ठति यामिनी / तावता मन्त्रयन्त्रादिविधिनाऽसौ प्रशाम्यति // 842 // वाल्लक्ष्मणरक्षायै सप्तकृत्वो बलाधिका / चतुर्दारान् प्रतिद्वारं तस्थौ नृपचतुष्टयी // 843 // इतः कोऽपि खगः प्राप्तो भामण्डलस्य सेवकः / प्राह सङ्गीतपूर्नाथः शशिसुप्रभयोः सुतः // 844 // प्रतिचन्द्रोऽहमरिणा सहस्र विजयेन सः / शक्त्याहतो लुठन् भूमौ भरतेन पटूकृतः / 845 / हे राम ! तव स भ्राता तु जन्माऽस्ति परोपकृत् / पृष्टो गन्धाम्बुमाहात्म्यमभाषिष्ट स मे पुरः // 846 / /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 189 विन्ध्यनामा सार्थवाहः प्राप्तो गजपुरात् पुरा / ___भारमुग्नो भूमिपाती ललधे सैरभो जनैः // 847 // नृणां पादप्रहाराद्यैरकामनिर्जराबलात् / विन्ध्यस्य महिषो वायुकुमारोऽभूत् सुरो महान् // 848 // कोपेनोत्पादिता रोगास्तेन श्वेतकरे पुरे / ___दिशांतरे परं व्याप्तात्मन् मातुलगृहे न ते // 849 // मया पृष्टो मातुलोऽवक द्रोणमेघः स्वसुः सुत / शृणु प्रियङ्करा पत्नी ममाऽभूद् व्याधिबाधिता // 850 // गर्भे जाते रुजा नष्टा पुत्री जाता क्रमादियम् / नामाऽस्या निदधे तस्माद्विशल्या स्नाननीरतः // 851 // अजायन्त प्रजास्त्यक्तरुजा जनपदेऽखिले / - स्नानाम्बुना जना येऽपि तद्देश इव सुस्थिताः // 852 // आप्रभातात् तदा नेयं विशल्या स्नानवारि च / भामण्डलोऽङ्गदोऽचालीत् साञ्जनेयोऽपि कौशलान् // 853 // प्रबोध्य भरतं सुप्तं तं सहादाय ते ययुः / रावावेवाऽशु वेगेन पुरं कौतुकमङ्गलम् // 854 // . याचितो द्रोणमेघोऽपि विशल्यां प्रेषयाङ्गजाम् / .. स्त्रीसहस्रयुता दत्तेत्यवक् सौमित्रये मया // 855 // मुनिनाऽप्युक्तमेतस्याः पतिर्भावीह लक्ष्मणः / / अस्याः स्नानाम्भसा रोगशल्योद्धारो नृणां भवेत् // 856 // साकेतं भरतं मुक्त्वा भामण्डलः स पावनिः / ज्वलद्दीपविमानस्थस्तां निनायोपराघवम् / 857 / स्पृष्टस्तया च सौमित्रिरुत्तस्थावंगपाटवात् / अहो महो महत्पूर्वभवेऽपि तपसः कृतेः // 858 // तस्या विवाहः सोत्साहो जज्ञे सौमित्रिणा समम् / तत् . तूर्यनादालंकेशो विषादतरमासदत् // 859 // प्राहिणोद् दूतमाकूतं ससाम स्वीयमाश्रयन् / रावणोऽराऽवणोरन्यं भाग्योदयमयं विदन् // 860 //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म स गत्वा द्वास्थविज्ञप्तः सुग्रीवादिसमावृतम् / पद्मनाभं नमस्कृत्य निर्व्याज व्याजहार सः // 861 // दशास्यस्त्वां वदत्येवं बन्धुवर्ग विमुश्च मे / जानकीमनुमन्यस्व राज्यार्द्ध च गृहाण मे // 862 // त्रीणि कन्यासहस्राणि तुभ्यं दास्यामि तेन च / सन्तुष्य नो चेत् ते सर्व न ह्येतन च जीवितम् // 863 / / पद्मनाभोऽपि निश्छद्म प्राह प्रेषय जानकीम् / त्वद्वन्धूनां तदा मोक्षः प्राणमोक्षस्तवाऽन्यथा // 864 // तद् विबुध्य दशग्रीवो विद्यां साधयितुं पुनः / चैत्ये जगाम श्रीशान्तेरहंतो भक्तिसक्तधीः // 865 // स्नानं विधाय विधिना गन्धपुष्पाऽक्षतादिभिः / स्तोतुं प्रचक्रमे शक्रपराक्रमधरः प्रभुम् // 866 // जय त्वं नाथ पाथश्रीः भवतापोपशान्तये / सर्वार्थसिद्धिमन्त्राय नमो नाम्नेऽपि शान्तये // 867 // अष्टकर्मापहारायाऽणिमाद्यष्टद्धिसिद्धये / __ अष्टधाऽर्चनमाम्नातं सूरिभिश्चाष्टभीतिभित् // 868 // सिद्धाष्टगुणमाहात्म्यं स्पष्टं त्वय्येव तिष्ठति / भट्टारकस्तारकस्त्वं भवाब्धौ तत् प्रसीदतात् // 869 / / स्तुत्वा नत्वा भृशं विद्यां सस्मार बहुरूपिणीम् / दशाननः साक्षमालो वशीकृत्येन्द्रियोच्चयम् // 870 // ससम्परायास्तद्धयानेऽन्तरायान् कपयो व्यधुः / स्वामिनो नोभयभ्रान्त्या किमारब्धमिति बुवाः // 871 // सीता नीता त्वया चौर्यान्नये मन्दोदरी तथा / इत्युदीर्याङ्गदस्तां चानेपीन् नालोकयत् स ताम् // 872 // प्रातः प्रसन्ना विद्याऽस्मिन् वद किं करवाणि ते / कार्य निवेदयेत्युक्त्वा पुरस्तस्थौ च सा सुरी // 873 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् / 191 स्मरणे सन्निधौ स्थेयं मातर्याहि यथेच्छया / तिरोदधे सा स्वीकृत्य त्रिदशाऽपि दशास्यतः // 874 // सीतां प्रोचे घातयित्वा पतिं ते साऽनुजं पुनः / आगत्य रागत्यग्भावां त्वां सेविष्ये बलादपि // 875 / / तद्राि सीतया चक्रेऽभिग्रहो भीतया हृदि / रामलक्ष्मणयोर्मुत्यौ ममाऽनशनमस्त्विति / 876 / प्रातर्दशाननोऽभ्येत्य नाशयन् कोटिशः कपीन् / __ सर्वाभिसारात् सौमित्रिं गाढकाण्डैरताडयत् // 877 // अभेद्यं लक्ष्मणं जानन् सस्मार बहुरूपिणीम् / विद्यां दशमुखस्तत्र चक्रे रूपाणि लक्षशः // 878 // युयुधे लक्ष्मणो बाणैस्तार्क्ष्यस्थः स पराक्रमी / जघान रावणान्नैकरूपानपि निरूपयन् / 879 / पौलस्त्यो व्याकुलीभूय भूयोऽनुशयवानपि / मुमोच चक्रं तद् वक्रं जातं लक्ष्मणपाणिगम् // 880 // तथापि मानी ज्ञानीशवचसा भाविनो रसात् / न मेने जानकीमोक्षं प्रपद्याप्यसुमोचनम् // 881 // प्रत्यमुश्चच्चक्रमुच्चैर्धामयित्वा शिरोऽलुनात् / तेन प्रतिहरेजीतो लक्ष्मणो ह्यष्टमो हरिः // 882 // शुक्रासितैकदशाहे यामे दिनस्य पश्चिमे ! मानान् मृतो दशग्रीवश्चतुर्थ नरकं ययौ / / 883 // देवैः सेवेकरसिकैर्वृष्टिर्नारायणोपरि / कृता सुमनसां प्रीत्यै रामचन्द्रबलश्रियः // 884 // बिभीषणो नृचक्षाणः चक्राणः प्राणरक्षणम् / ___ आश्वास्य सर्वान् विदधे सेवकान् बलशाङ्गिणोः // 885 // शक्रजित्प्रमुखान् मुक्त्वा कुम्भकर्णानुगान् गिरा। सपक्षीकृत्य रामोऽपि स्वस्वराज्येऽभ्यषेचयत् // 886 // कृत्वा रावणसंस्कारं दत्त्वा तस्मै जलाञ्जलिम् / आगतानां कुम्भकर्णादीनां काकुत्स्थ इत्यवक // 887 // कुरुध्वं स्वस्वराज्यानि हे वीराः क्षेममस्तु वः / * तेऽप्याहुर्बाहुभङ्गे नः किं कार्य राज्यधूर्वहे // 888 //
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीपद्म परिव्रज्यां ग्रहीष्यामः स्मरामः कामशासनम् / अप्रमेयबलः साधुश्चतुर्ज्ञानी समीयिवान् // 889 // तस्यामेव निशि प्रापत् स केवलमपि व्रती।। तं वन्दितुं गतौ रामलक्ष्मणौ सेनया समम् // 890 // कुम्भकर्णादयोऽप्येत्य शुश्रुवुर्धर्मदेशनाम् / पप्रच्छतुर्देशनांते रावणी तं निजान भवान् / 891 / कौशाम्ब्यां बान्धवौ जातौ युवां प्रथमपश्चिमौ / भवदत्तमुनेः पार्श्वे व्रतीभूतौ विजहतुः // 892 // कौशाम्ब्यामागतौ भूयः पश्यतः स्म सविस्मयौ / नन्दिघोषनृपं जायेन्दुमुख्याक्रीडनापरम् // 893 // साधुभिर्यिमाणोऽपि निदानान्न न्यवर्त्तत / निदानं पश्चिमोऽकार्षीत् भूयासं तनयोऽनयोः // 894 // रतिवर्द्धननामाऽऽसीत् पुत्रो नारीभिरन्वितः / चिक्रीडाक्रीडदेशेषु निदानफलमीदृशम् / 895 / प्रथमो निनिदानस्सन् सुरः पञ्चमकल्पगः / साधुवेषेण तत्रैत्य बोधयामास बान्धवम् // 896 // प्राग्भवाख्यानतः प्राप्तजातिस्मृतिरिलापतिः / रतिवर्द्धनोऽपि तं कल्पं श्रमणीभूय लब्धवान् // 897 // च्युतौ ततो विदेहान्तर्विबुद्धनगरे वरे / भ्रातरौ प्रीतितोऽभूतां व्रतान्मृत्वाऽच्युते सुरौ / 898 / ततो विपद्य सजातौ रावणी स्त्रीन्दुमुख्यपि / भवान् भ्रान्त्वा प्रेमभरान्मन्दोदरी बभूव सा // 899 // प्रावाजिषुः कुम्भकर्णादयो भवविरागतः / प्रवेशितश्च लङ्कायां रामो बिभीषणेन च // 10 // गत्वोद्याने जानकी सोऽधिरोप्यांक समामिलत् / __ जीवितं सफलं मेने राघवः स्वाघवारणात् // 901 // अङ्गमस्या वियोगिन्या योगिन्या इव स व्रतम् / मन्यमानः स्वीयबाहुपाशं तस्या गले न्यधात् // 902 // जीयादियं सती सीता प्रीता न रावणोक्तिभिः / भीता व्रतविघातिभ्यो नाजन्येभ्योऽपि धन्यधीः // 903 //
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 193 गीयमाना देवदेवीवृन्दैव्रतपरीक्षया / नीयमानाऽवरोधान्तः पत्या सा मुमुदेतराम् / 904 / भ्राता भामण्डलो भृत्यः पावनिर्देवरः पुनः / लक्ष्मणः सहसुग्रीवोऽदूषणां तां बिभीषणः // 905 / / दत्ताशिषं नमश्चक्रे सामन्तादिः परिच्छदः / जानकी ज्ञानकीयोश्च राजधानी पतिव्रताम् // 906 // युग्मं रावणावासमाविश्य मणिस्तम्भसहस्रयुक् / चैत्यं दृष्ट्वा शान्तिबिम्बमानमद् रामपार्थिवः // 907 // तत्र देवार्चनं स्नानभोजनादिविधि सुधीः / विदधे परिवारेण रावणाऽनुजमाननात् // 908 // राज्यं भुजौजसाऽवाप्तं स्वीकुरुष्वाधुना प्रभो / कुर्महे त्वयि तद्राज्याभिषेकं तव शासनात् // 909 // बिभीषणप्रार्थनायामूचे देवः स्वसेवकम् / दत्तं प्रथमंतस्तुभ्यं सभ्यानां न वचोऽन्यथा / 910 / रामं रावणगेहस्थं मत्वा सिंहोदरादयः / . कन्या निन्युः प्राग् विवोढुं स्वीकृताः सुकृतोदयात् // 911 // तद्विवाहं यथायोगं विदधाते रघूद्वहौ / सुग्रीवाद्यैः सेव्यमानौ षडब्दी तौ व्यतीयतुः / 912 / रावणी विन्ध्यशैलस्य भुव्यनालस्य योगतः / प्रापतुः सिद्धिसौधं तत् तीर्थ मेघरवं श्रुतम् // 913 // रेवायां कुम्भकर्णपिरलश्चक्रे शिवालयम् / पृष्ठरक्षितमित्यासीत् तत्तीर्थमभिधाविधेः // 914 // अयोध्यायां बलहर्योर्मातरौ दुःखकातरे / ऐक्षिष्ट नारदो द्वीपाद् द्वितीयादागतो व्रती // 915 // नभसोऽपेत्य लकायां रामाय सानुजन्मने / शशंस मातृवर्गस्य दुःखं वियोगधारिणः / 916 / काकुत्स्थस्तन्मिमिलिषुर्विभीषणमदोऽवदत् / मातृवर्गश्चिरं मुक्तस्तद्युक्ता तत्र नो गतिः / 917 / नत्वा बिभीषणोऽप्यूचे षोडशाहानि तिष्ठतु / कुर्वेऽयोध्यां नवां स्वीयशिल्पिभिर्नायकोचिताम् // 918 // षोडशेऽह्नि समारुह्य पुष्पकं रामलक्ष्मणौ / कौशलाजग्मतुः शीघ्रं मिलितुं कौशलादिकाम् // 919 // ल. त्रि. 25
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् / श्रीपद्म भरतस्तरसाऽभ्यागात् ससैन्यः समहोत्सवम् / रामस्य पादयोर्लग्नः प्रणयात् तन्मयाशयः / / 920 // ननाम रामः कौशल्यां परनाम्नाऽपराजिताम् / कैकेयीं चापराख्यानात् सुमित्रां चित्रचित्रिताम् // 921 // एवं मिमीले सर्वोऽपि स्वजनः सत्कृतो मिथः / / अन्योन्योपायनैः प्रीतिदानस्ताभ्यां यथोचितम् // 922 / / रामं विज्ञपयामासाऽन्यदा भरतभूपतिः / देवाज्ञया स्थितो राज्ये सम्प्रति प्रव्रजामि तत् / 923! न युक्तमस्मदागत्यां सद्यस्ते व्रतधारणम् / गृहे स्थितोऽप्यनाज्ञातो वैराग्यं भरतोऽदधात् / / 024 / / एकदा सरसि क्रीडां कृत्वा तस्य तटे स्थितः / भरतस्तत्र मत्तेभोऽभ्यगादालानभञ्जनात् // 925 // भुवनालङ्कारनामा हस्ती भरतदर्शनात् / प्रशान्तो रक्षकैनिन्ये स्वालानस्थानमञ्जसा // 926 // देशभूषणनामैकः परस्तु कुलभूषणः / आगतौ द्वौ मुनी रामादिभिश्च विनयान्नतौ // 927 // पृष्टोऽथाख्यत्केवली स भरतप्राग्भवस्थितिम् / श्रीआदिनाथदीक्षायां प्रपन्ना भूभुजो व्रतम् // 928 // आहाराऽप्राप्तितो वन्यास्तापसास्तेषु तापसौ / चन्द्रसूरौ चिरं भ्रान्त्वा चन्द्रः कुलकरो नृपः // 929 // जातो हरिमतेः पुत्रश्चन्द्रलेखोदरान्तरे / पुरे नाम्ना गजपुरे सूरोऽप्यत्रैव जातवान् // 930 // युग्म विश्वभूतिद्विजस्याऽग्निकुण्डायां तनयः सुधीः / नाम्ना श्रुतरतिस्तेन प्रेम्णा सक्ता नृपप्रिया // 931 // कुलकरस्तु श्रीमत्या हतः पुरोहितोक्तितः / सविषानप्रदानेन राजगृहेऽवतेरतुः // 932 // वैरात्तौ कपिलात् पत्न्यां सावित्र्यां तनयावुभौ / युग्मिनौ कलहायन्तौ विनोदरमणाभिधौ // 933 // रमणोऽन्यत्र वेदाँश्च पठित्वाऽगात् पुरान्तिके / सुप्तो यक्षगृहेऽकालात् शाखा भ्रातृवधूरपि // 934 //
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् | लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् / / 195 कृत्वा दत्तेन संकेतं द्विजेन रमणोऽन्तरे / उत्थापितो दत्तबुद्धया तया रेमे यथेच्छया / 935 / द्रष्टुं निजस्त्रिया रतिविनोदं पृष्टलग्नवत् / समेत्य चरितं प्रेक्ष्याऽवधीद्रमणमेव सः / 936 / रमणस्य क्षुरिकया विनोदः शाखया हृतः / / भ्रान्त्वाऽनेकभवान् क्याऽपि श्रेष्ठिसूनुर्धनाह्वयः // 937 // धनस्य पुत्रो रमणजीवो भूषणसंज्ञया। विवाहितो धनेनाऽयं द्वात्रिंशत्कन्यकापतिः / 938 / नन्तुं गच्छन् केवलिनं श्रीधरं दुर्द्धराहिना / दष्टः शुभगतीः प्राप्य विदेहेऽप्यवतीर्णवान् // 939 // .. चक्री रत्नपुराधीशोऽचलश्च हरिणी प्रिया / सूतोऽभूदनयोः श्रेष्ठः प्रियदर्शनसंज्ञया // 940 // त्रिसहस्रीं मृगदृशां परिणीतोऽपि शान्तधीः / - चतुःषष्टिसहस्राणि वर्षाणां तेपिवाँस्तपः / / 941 // प्रान्तेऽनशनतो मृत्वा पञ्चमे कल्पके सुरः / विनोदजीवोऽथ धनोऽवतीर्णः पोतनेपुरे / 942 / शाकुनाऽग्निमुखब्रह्मपत्न्यां मृदुमतिः सुतः / - धूर्तमुख्यश्चौर्यचर्याचार्यों वेश्यासु रागवान् // 943 // प्रान्ते श्रामण्यमास्थाय सुरः पञ्चमकल्पभूः / च्युत्वा पूर्वभवस्नेहाद् भुवनालङ्कृतिगंजः // 944 // रावणस्य त्वयाऽग्राहि भरतोऽयं तवाऽनुजः / .. प्रियदर्शनजीवोऽभूद् गजः शान्तस्ततोऽजनि // 945 // . ततः स भरतो भूपसहस्रपरिवारितः / वैराग्याद् व्रतमादाय तपस्तप्त्वा शिवं ययौ // 946 / / राज्ञां सहस्रमध्येऽपि लब्धिपात्राणि जज्ञिरे / केचित् केवलिनः केचिदवधिज्ञानशालिनः // 947 // कैकेयी भरतमाता जाता प्रवत्तिनी गणे / तीव्र व्रतं समादाय प्रपेदे पदमव्ययम् // 948 // राज्ये विभज्यमानेऽदाल्लङ्कां बिभीषणाय सः / कपिद्वीपं च सुग्रीवभूपाय लक्ष्मणाग्रजः / 949 / श्रीशैलाय श्रीपुरं च भामण्डलमहीभुजे / वैताढ्यश्रेणियुगलाधिपत्यं सत्यशालिने // 950 // शत्रुघ्नो मथुराग्राही रामेणोक्तस्तथाऽस्त्विति / परं वत्स त्वया साध्या दुःखेनच्छलितः स्थलम् // 951 // शूलं राज्ञस्तत्र मधोरपिंतं चमरेण तत् / वैरिसैन्यं निहत्यैति पाणौ बाणौषधारिणि // 952 //
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेषविजयविरचितम् [श्रीपद्म मधौ गते पूर्वदिशि कुबेरोद्यानदृष्टये ! प्राविशनिशि शत्रुघ्नस्तं चारुणन्मधुर्बली // 953 // परस्परं घोररणः प्रावर्तत तयोस्तदा / कुम्भपातासिघाताद्यैः पत्तिवर्गे विपत्तिदः // 954 // प्रथमं लवणे पुत्रे मधोनिपातिते क्रुधा / अधाविषत तच्छ्राद् दूरात् तर्जनकारिणः // 955 // आयोधनं हि शूराणामायोधनमिदं मतम् / योऽभयद्रुततामेति नियमात् सोऽभयद्रुतः / 956 / नारायणप्रदत्तेन धनुषा बाणघाततः / पातितो भूतलेऽध्यासोन्मधुर्विधुरिताङ्गभाक / 957 / मधुः प्रवजितः स्वर्गे तृतीये सुरतामधात् / चितायां ववृषुर्देवाः सेवा येषां पुराकृता // 958 / / तद्वैराच्चमरेन्द्रेण शत्रुघ्नविषये रुजाः। प्रवर्तिताः प्रजाबाधात् शत्रुघ्नो दुःखितामधात् / / 959 // कुलदेव्याश्च हेतूक्तौ साकेते सुप्रभात्मजः / ययौ देशादिभूषान्तं मुनि पप्रच्छ राघवः / 960 / स्वामिन्नयं तु मबन्धुर्मधुराग्रहवान् कथम् / मुनिराह पुराऽमुष्यां नैकशोऽभूद् भवे द्विजः // 961 // श्रीधरः साधुसंसेवी दृष्टो मार्गान्तरे व्रजन् / . रूपवान् ललितादेव्या नीतश्च स्वान्तिके तया // 962 / भूपे समागते राज्याऽवादि चोरोऽयमीशितः / / ततो धृत्वा वधस्थाने नीतो व्रतं प्रपन्नवान् // 963 // कल्याणमुनिना भूपान्मोचितः सोऽचिरात् तपः / __ तप्त्वा देवोऽभवत् तस्माच्च्युतोऽगान्मथुरापुरे // 964 // चन्द्रभद्रनृपस्य स्त्री नाम्नाऽपि काञ्चनप्रभा / अचलस्तनयो धैर्यात् प्रथितः पृथिवीतले / 965 / राज्ञोऽस्मिन् बहुधा प्रीतिं विमृश्य भ्रातरः परे / जिघांसवस्तं मत्वैव मन्त्रिणो निरकासयन् // 966 // मार्गे कण्टकविद्धांहिरङ्कनाम्ना पटूकृतः / कलया कण्टकाकर्षात् हर्षादकं जगाद सः / 967 / अचलो मथुराधीशस्त्वया श्रूयेत चेत् तदा / तत्रागम्यं त्वरयैव त्वं मेऽसि हितकारकः / 968 / कोशाम्ब्यामचलो गत्वा लक्षवेधमदर्शयत् / इन्द्रदत्तनृपस्याऽग्रेऽभ्यस्यतश्चापचालनाम् / 969 / अदत्त दत्तां पुत्री स्वामिन्द्रदत्तश्चमत्कृतः / अजैषीद् विषयानेष सविशेषबलश्रिया // 970 // मथुरामागतो भानुप्रमुखैबलरोधिभिः / विधाय युद्धं स्वभ्रातृन् बबन्धाऽष्टाग्रजानपि / 971 /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 197 चन्द्रभद्रनृपः प्रैषीन् मन्त्रिणस्तेऽचलं नताः / प्रत्यावृत्त्य स्वरूपेणाख्याने तं पुर्यवेशयत् // 972 // निर्वास्यमानांस्तान् भ्रातृन पित्राऽप्यदृष्टसेवकान् / ररक्षैक्षिष्ट नगरेऽचलोऽषं द्वास्थवारितम् // 973 // बहुमानात् तमानाय्य श्रावस्तीराज्यमप्यदात् / समुद्राचार्यपाधै तौ वतिनौ विनयंधरौ // 974 // सुरौ बभूवतुः कल्पे पञ्चमे सुखशालिनौ / ततश्चयुत्वाऽचलजीवः शत्रुघ्नस्तव बान्धवः // 975 // अङ्कजीवः स सेनाया नायकस्तव वास्तवः / __कृतान्तवदनो नाम्ना धाम्नां स्थाम्नां महास्थलम् // 976 // इतः श्रीनन्दनो राजा प्रभानामपुरेऽभवत् / ___धारिण्यां तस्य कान्तायां बभूवुः सप्त दारकाः // 977 // सुरनन्दोऽग्रजस्तस्मात् श्रीनन्दस्तिलकः श्रियाः / 'श्रीसुन्दरो जयन्तश्च चमरो जयमित्रकः // 978 // राज्ञि श्रीनन्दने दीक्षामाददानेऽङ्गजाः समे / समं समङ्गलं तां च भिक्षवस्ते जिघृक्षवः / 979 / पुत्रपुत्रं न्यस्य राज्ये राजा प्रीतिकरान्तिके / . प्रव्रज्य सिद्धिसाम्राज्यं लेभे क्षोभविवर्जितम् // 980 // ते सप्ताऽपि तपःक्षिप्तदुष्कर्माणः सलब्धयः। मथुरां मधुरामेत्याविधुरादधुराश्रमम् / 981 // प्रावृषं वृषमुद्दिश्य मन्यमानाः प्रथीयसीम् / षष्ठाष्टमतपोलीनाः कुर्वाणाः शैलकन्दरे / 982 / नमसोत्पत्यते दूरदेशे पारणकारिणः / तत्प्रभावाद् रुजां भावाविषयात् क्षयमाययुः / 983 / अयोध्यायां पारणायामहद्दत्तगृहेऽविशन् / - श्रेष्ठिना निन्द्यमानास्ते वध्वा तु प्रतिलाभिताः // 984 // तत्र द्युतिपतिः सूर्यियुः सप्ताऽपि तत्पदे / __ सत्कृताः सूरिणा नत्या तच्छिष्यैश्चावहीलिताः // 985 // अकाले विहरन्तीमे भूतले जन्तुसंकुले / सूरिदत्तासनास्तत्र विधाय पारणां ययुः // 986 // आयाता मथुरापुर्या तन्निन्दाकरणे द्युतिः / अवदच्चारणा एते न भूतलविहारिणः // 987 //
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेषविजयविरचितम् [ श्रीपद्म तां सूरिस्तुतिमापीयार्हद्दत्तो मासि कार्तिके / उपेत्योज्ज्वलसप्तम्यां ववन्दे मथुरास्थितान् // 988 // सप्तर्षीणां तत्र वासाद् रोगशान्ति निशामयन् / .. शत्रुघ्नो मथुरामेत्य तस्थौ सुस्थितमानसः // 989 // . प्रावृडन्ते विचलिषून सप्तर्षीन् रक्षणेच्छया / .. शत्रुघ्नः प्राह तिष्ठन्तु यूयं रोगनिवारकाः // 990 // गृहे गृहे त्वं गृहिणां कारयेबिम्बमार्हतम् / तत्स्नात्रजलसंसर्गान् न व्याधिर्वाधयिष्यति // 991 // .. सप्तर्षीणां चतुर्दिक्षु मथुरायां न्यवेशयत् / / स्फुरद्रत्नमयी रम्याः प्रतिमा जनपूजिताः // 992 // वैताढथे रत्नपुर्याश्च स्वामी रत्नरथो नृपः / __ चन्द्रमुखीकुक्षिजाता पुत्री नाम्ना मनोरमा // 993 // तत्पुत्रो न स्वसुर्दानं सौमित्रये समैहत / नारदेन समं जज्ञे कलहश्छलशालिनः // 994 // . निशम्य सम्यक् तां वार्ता रामश्चेयाय तत्पुरम् / १श्रीदामां स्वां सुतां रत्नरथो रामाय दत्तवान् // 995 // मनोरमां लक्ष्मणाय ततस्तौ बलमाधवौ / साधयामासतुः श्रेण्यौ वैताढ्योभयपार्श्वगे // 996 // सहस्राः षोडशाऽभूवंल्लक्ष्मणस्याष्टमुख्यगाः। महिष्यस्तासु वात्सल्यं विशल्यायां विशेषतः // 997 // वनमाला च कल्याणमाला च रतिमालिका / जितपमाऽभयवती मनोरमाऽष्टमी स्मृता // 998 // तनया द्विशतीसार्द्धा तेष्वष्टमहिषीभवाः / श्रीधरोऽत्र विशल्याभूः पृथिवीतिलकोऽपरः // 999 // रूपवत्या वनमालाकुक्षिजश्चार्जुनाह्वयः / श्रीकेशोऽजितपद्मायाः कल्याणायास्तु मङ्गलः // 1000 // सुपार्श्वकीतिरभवन्मनोरमासमुद्भवः / विमलो रतिमालाभूरभया सत्यकीर्तिमः // 1001 //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 199 देव्यश्चतस्रो रामस्य जानकी च प्रभावती / रतिप्रभाऽपि श्रीदामा रूपेण जयवाहिनी // 1002 // जानक्या शरभद्वतस्वप्नसंवीक्षणात् सुतौ / भाविनौ शंसितौ भाऽन्तर्वत्नी साऽभवत् तदा // 1003 // सपत्न्योऽपीर्ण्ययाऽन्येद्युः मैथिली प्राहुरुत्सुकाः / दशास्यः सुभगो यद्वा भीषणः कीदृशः स वै // 1004 // साऽप्याजवादवादीत् ता दृष्टो नोच्चैर्मुखादिषु / पादमात्रं मया दृष्टमधोमुख्या तदीयकम् // 1005 // लिखित्वा पादविन्यासमस्मान् दर्शय साम्प्रतम् / / ___ यतस्तदनुमानेन प्रतीमस्तत्सुरूपताम् // 1006 // तया लिखितपादाङ्कं गोपयित्वा परस्त्रियः / रामाय दर्शयामासुः सीतारागोऽस्ति रावणे // 1007 // दासीमुखैः परा राज्यः प्रादुश्चक्रुर्महीसुताम् / असती रामचन्द्रस्तु नामन्यत मनागपि // 1008 // प्राग्वदेव प्रववृते बहुमानासनादिभिः / __गाम्भीर्यशाली प्रकृत्या न भवेद् विकृतो महान् // 1009 // रामोऽवोचद् वैदेहि देहि वाक्यं मम प्रियम् / .. तव दोहदपूत्यै स्यां वसन्तकुसुमादिभिः // 1010 // तयोक्तं नाथ ! जैनेन्द्रीं पूजां कारयत द्रुतम् / एतदेव देव मेऽस्ति दोहदं हृदयान्तरे / 1011 / अर्हत्पूजाविधौ सीताचक्षुर्दक्षिणमस्फुरत् / तनिमित्तविघाताय तत्परस्त्वभवत् पतिः।१०१२। गृहे गत्वा जैनपूजारचनं वचनं शुभम् / सुपात्रेभ्यो दान विधिः कुरु दानं यथेच्छया // 1013 // इत्यादिष्टा ददौ दानं जिनपूजा महोत्सवैः / जानकी पटहो घोषात् तोषाच्चक्रे दयोदयम् // 1014 // इतो नगरवास्तव्या श्रेष्ठिनो रामभूभृते / व्यजिज्ञपन देव वाच्यं देहि नोऽवसरं मनाक // 1015 //
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 ) महोपाध्यायश्रीमन्मेषविजयविरचितम् [ श्रीपम रहस्तदहरासाद्य जगुर्देव्याः समन्ततः / परीवादः प्रववृते तदुपायं विचारय // 1016 / / रिरंसया रावणेन सीता माता न दूषिता / पतिव्रताऽक्षता यातेऽतिश्रद्धा नास्ति कस्यचित् // 1017 // तदस्याः श्यामलं वासो नोज्ज्वलं चेत् करिष्यसि / तदापवादप्रसरः कर्ता सकलमाकुलम् // 1018 // स्वराजकुलमालिन्यान् मलं मन्यामहेऽखिलम् / भूतलं तव सूर्यस्याभ्युदये नैतदर्हति / 1019 / तान् विसृज्य स्वयं रामो निर्जगाम पुरे निशि / ___ तत्राऽपि लोके तद्वार्ता शृण्वन् दोदूयते स्म च // 1020 // चरेभ्योऽपि तथा प्राप्तप्रवृत्तेनिश्चिताशयः / .. लक्ष्मणाद्यै निषिद्धोऽपि रामस्तां त्यक्तुमैहत // 1021 // कृतान्तवदनं सद्यः समाहूयेति चाऽदिशत् / सीतां संमेतयात्रायै नय तादृशदोहदाम् / 1022 / सोऽपि सम्मेताचलस्य यात्रायै मां तवादिशत् / इत्याख्याय रथे सीतां निवेश्य प्राचलत् ततः // 1023 // . गङ्गासङ्गे सागरस्य वनेऽतिपवने घने / विजने जानकी मुक्त्वा यियासुं साऽवदत् तदा // 1024 // . किं करोषि स चाऽवोचद् रामशासनमीदृशम् / . तच्छ्रुत्वा मूर्च्छयाऽऽक्रान्ता कान्ता कान्ताऽपमानतः // 1025 // पवनोऽपवनादेत्य तां वितेने सचेतनाम् / नाथ मिथ्यादृशां वाचा मामत्याक्षीद् यथा तथा // 1026 // त्यक्तुमर्हसि नाईद्धिर्भाषितं धर्ममीशितः / कर्मणां प्रेरणा दद्यादद्याऽपि तत्सुखासुखे / 1027 / स्वस्त्यस्तु वस्तुतो भर्ने लक्ष्मणाय सुलक्ष्मणे / शिवस्तवाऽपि पन्थाश्चेत्याशिषं प्रददे पदे // 1068 // अथ सीता वने घोरे भ्रमन्ती कर्मदूषणम् / चिन्तयन्ती नमस्कारं ध्यायन्ती पर्यटच्चिरम् // 1029 // तत्रागतं बलं किञ्चित् तां प्रेक्ष्य भयमाश्रयत् / सीताऽपि भीता वाहिन्या व्यलपीद् रोदनातुरा // 1.30 //
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [201 एनां दृष्ट्वा चमूनाथः पप्रच्छ स्वच्छमानसः। मा भी(रु स्वसुस्तुल्यां वात्सल्याद् वच्मि साम्प्रतम् // 1031 // काऽसि त्वं निःसृता कस्मादकस्माद् गर्भधारिणी / नृपेण पृष्टाऽभाषिष्ट सा वृत्तं पूर्वसम्भवम् // 1032 // तन्मन्त्री प्राह वैदेहीं वज्रजंघो नृपोऽस्त्ययम् / स्वसारमिव निर्वाधां त्वां रक्षिष्यति धार्मिकः // 1033 // पुण्डरीकपुरं नीत्वा दत्त्वा सौधं यथेप्सितम् / तां ररक्ष प्रसतायां तस्यां चक्रे स चोत्सवम् // 1034 // पुत्रयुग्मं प्रसूताऽसौ नृपोऽथ विदधेऽभिधाम् / लावण्याधिक्यमालोक्य लवणः प्रथमोऽस्त्वयम् // 1035 // . द्वितीयेऽप्यद्वितीयत्वात् तेजसा वैरिवारणे / भविष्यत्यकुश इव दधे नामाङ्कुश स्त्विति // 1036 / / लाल्यमानौ च धात्रीभिः पाल्यमानौ च भूभुजा / क्रमात् प्रवृद्धौ शिक्षाहौं कला जगृहतुः शुभाः // 1037 / / तत्राऽभ्युपेतः सिद्धार्थोऽणुव्रती भूतले भ्रमन् / विद्याबलेन सम्पूर्णः स तूर्ण सीतयाऽशितः // 1038 / / तेन पृष्टा समाचष्ट वृत्तं चरितमात्मनि / भविष्यतः स्वतः पुत्रौ नवीनौ रामलक्ष्मणौ / 1039 / तदाश्वासनया प्रीता सीता तं रक्षति स्म वै / पुत्राध्यापनमुद्दिश्य धनुर्वेदादि सत्वरम् / 1040 / इतः समागते वेगात् सेनान्यां विरहादितः / रामोऽपृच्छद् वनस्थानं तदरण्यं समाययौ // 1041 // तां तत्राऽप्राप्य शोकार्तस्त्यागेऽपि विनयान्वितम् / / हितं वचः स्मरँश्चक्रे सीतायाः प्रेतकर्म सः // 1042 // वज्रजङ्घनृपो.लक्ष्मीवतीजातां निजाङ्गजाम् / द्वात्रिंशतं चान्यकन्या लवणेनोदवाहयत् / 1043 / पुनरङ्कुशजामेयविवाहार्थं पृथुनृपः / याचितोऽपि सुतां नादाद् वंशाज्ञानेन सा स्थितिः // 1044 // ल. त्रि. 26
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम | श्रीपद्म सुतादानाग्रहोद्भूतविरोधात् सैन्ययोमिथः / पृथुयुद्धे जायमानेऽनेशद् वनेऽविशद्भयात् // 1045 // अज्ञातवंशजाताभ्यामावाभ्यां ज्ञातवंशजाः / नश्यन्ति नोचितं तद्वस्ताभ्यां पृथुरहस्यत // 1046 // ततोऽभ्युपेत्याङ्कुशाय पुत्री कनकमालिकाम् / __ प्रदत्त स्वरसेनैव विचार्यावार्यवीर्यताम् // 1047 // आगतस्तत्र देवपिरनयोवंशवर्णनम् / जगादाखजिनाधीशादारभ्य सभ्यनन्दनम् // 1048 // प्रत्यक्षावनयोस्तातपितृव्यौ रामलक्ष्मणौ / जनापवादात् त्यक्तायां जानक्यां सम्भवोऽनयोः // 1049 // लवणः पृष्टवानस्मात् कियरेऽस्ति कौशला / पष्टियुग्योजनशतमिति मत्वाऽथ सोऽवदत् // 1050 // . . मातुलादेशयोत्तानाशयप्रायौ तवाऽधुना / रामलक्ष्मणयो रूपं दिदृशू क्षत्रियाऽध्वना / 1051 / शशिाचूलपिता वज्रजङ्घः कनकमालिकां / दत्त्वा पृथुरपि तयोर्जज्ञाते सहकारिणौ / 1052 / साधनं प्रथमं ताभ्यां कृतं लोकपुरेशितुः / कुबेरकान्तभूभर्तुर्मानिनोऽप्यवनामनात् / 1053 / एककर्ण चलंपाकेष्वतो भ्रातृशताह्वयम् / भूपति विजयस्थल्यां वशीकृत्य प्रवेलतुः / 1054 / नृनाथाः कोटिशश्चक्रे सेवकीभूय सङ्गताः / गङ्गाप्रसङ्गादागत्य सैन्धवाश्च महीधवाः / 1055 / उपेयतुस्तौ सैन्यानां नानायुधयुधां भरैः / ___ उपायोध्यं विशोध्यैतौ रणभूमिपदं स्थितौ // 1056 // नृणां दशसहस्राणि कुठारायुधधारिणाम् / छिन्दन्ति वनवृक्षादीन् भूभागे समतां व्यधुः // 1057 // तयोनिरोधनाय द्रागभ्यमित्रीणतां दधत् / सौमित्रिश्चित्रवच्चेतास्सीमायां समुपाययौ / 1058 / इतो नारदसंदेशाद् भामण्डलोऽपि जानकीम् / पुण्डरीकपुरे नत्वाऽपृच्छद् विदेशकारणम् // 1059 // स्वपुत्रयोरबोधेन कुपितौ रामलक्ष्मणौ / अनयोरनयोद्भेदं कुर्यात् तां रामलक्ष्मणौ / 1060 / गच्छावस्तावदित्युक्त्वा स्वसारं सह चादधे / भामण्डलस्तयोः सैन्ये जगामोद्दामरूपवान् // 1061 //
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 203 मातरं जातरंगौ तौ नत्वा भामण्डलं नृपम् / सीतोक्त्या मातुलं ज्ञात्वा प्रणयेन प्रणेमतुः // 1062 // वत्सौ नैवोचितं युद्धं पित्रा सौमित्रिणाऽपि च / ___ भामण्डलगिरा चेति तौ प्रत्यूचतुरानतौ // 1063 // त्वजामेयौ रामपुत्रौ भ्रातृव्यौ लक्ष्मणेशितुः / स्वजेयातां प्राकृतवत् कथं हीकारणं तयोः // 1064 // ततः समरसंरम्भे सुनासीरे प्रसर्पति / दर्पात् सर्पा इव क्रोधाद् योधा युयुधिरे मिथः // 1065 // भामण्डलेन सुग्रीवादयः प्रज्ञापिताः पुरा / बभूवु तुरा युद्धे सीतानमनमादधुः / 1066 / रामसैन्यं दधदैन्यं किश्चिद् वलितुमाकुलम् / तयोरनीकादायातेर्बाणपातैस्तिरोहितम् / 1067/ रामः सलक्ष्मणः पश्यन् तयोस्समरकौशलम् / - तारुण्यात् पुण्यनैपुण्याद् विस्मयं बभ्रतुर्हदि // 1068 // नाऽनयोः पूर्व जैर्वैरं काविमावागतौ कुतः। ____न विज्ञातौ च दोष्मंतावियताऽनेहसांऽहसा // 1069 // चक्रं नाक्रमते योद्धमस्मदीयं मदातवत् / अस्मन्मनो विनोदायोत्सहते न हतेविधौ / 1070 / हर्षद्वेषरसावेशादुत्सुकौ बलशाङ्गिणौ / आरेभाते मन्दयुद्धं सेनां ददृशतुः स्थिराम् / 1071 / प्रवणो लवणो राममियायाऽभिमुखो रणे / अरौत्सील्लक्ष्मणरथं सोङ्कुशः कुशलो विधौ // 1072 // शराशरि प्रकुर्वाणौ परस्पररिरक्षया / कौतुकं दधतुः सूरपूरे दूरेण वीक्षितौ // 1073 // कृतान्तवदनो रामसारथिर्वव्रजंघराट् / लवणस्य सारथित्वं बभार निशितायुधः // 1074 // विराधो लक्ष्मणरथी पृथुः सारथिराङ्कुशः / / चत्वारो भ्रामयामा रथान् भानुरथोपमान् // 1075 // लक्ष्यमस्पृशतो दाक्ष्यात् क्षत्रियाविव शिक्षणे / शरान् मुमुचतू रामलक्ष्मणौ लवणाङ्कुशौ // 1076 // रिक्त पृषत्कैस्तूणीरे रामः सारथिनं जगौ।। - लवणाभिमुखो नेयो रथो हन्मि यथा रिपुम् // 1077 //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म अब्रवीत् सारथी रथ्याः श्रान्ता मिथ्याभ्रमश्रमात् / तत् किङ्करः किं करोति रामोऽप्याह पुनश्च तम् // 1078 // ममाऽपि करशैथिल्यं धनुर्गुणच्छिदा पुनः / मुशलं कुशलं नैतद् वैरिघाताय जायते / 1079 / वैफल्ये सर्वशस्त्राणां शस्त्रशास्त्रविचक्षणौ / अभूतामाकुलधियौ सुधियौ रामलक्ष्मणौ / 1080 / . अत्रान्तरे कुशोन्मुक्तः पृषत्को लक्ष्मणोरसि / लग्नस्तत्कोपवाहिश्च सौमित्रेः प्राज्वलद् भृशम् // 1081 // मुमोच चक्रं सौमित्रिरङ्कुशाय कुशाग्रधीः / / तत् तं प्रदक्षिणीकृत्य प्रत्यायातं करे हरेः // 1082 // चक्र विफलतां प्राप्ते विषण्णौ रामलक्ष्मणौ / नारदोऽभ्येत्य जगदे प्रारब्धं किमिदं मुधा // 1083 // पुत्रावेतौ तवाऽऽश्लिष्य स्वोत्सङ्गमधिरोपय / / सीताङ्गजौ वज्रजङ्घवधितौ स्पद्धिनौ न ते // 1084 // इत्युक्तितुष्टः काकुत्स्थः स्वस्थः सर्वाङ्गरङ्गतः / लवणाङ्कुशपार्श्वेऽगात् सह सौमित्रिणा क्षणात् // 1085 // तावप्युत्तीर्य रथतः पादचारात् प्रणेमतुः / जज्ञे जयजयारावः पक्षयोरुभयोरपि / 1086 / वज्रजचनृपं रामो मेने भामण्डलोपमम् / वीर्य धैर्य विचार्येति जहषुः सर्वभूभुजः / 1087 / जानकी ज्ञानकील्देव॒द्धये शुद्धिमैहत / पुर्यागमे प्रार्थिताऽपि लक्ष्मणाद्यैर्नृपोत्तमैः / 1088 / रामोऽपि लोकाशंसायै तदेव प्रत्य तिष्ठिपत् / सीता शुद्धाऽपि मच्चित्ते वह्नावहाय तिष्ठतु / / 1089 // तच्छुद्धये द्विपुरुषीद्वयसं गर्त्तमायतम् / शतत्रयं नृहस्तानामखानयत् रघूद्वहः // 1090 // चन्दनेन्धनसम्पूर्ण परितो लोकसङ्गमे / विलोकनाय सर्वेषां स्थापयामास मञ्चकान् // 1091 // वैताढयस्योत्तरश्रेण्यां हरिविक्रमसेनभूः / जयभूषणनामाऽऽसीत् कुमारः स्फारविक्रमः // 1092 // शताष्टकवधूकान्तः कान्तां किरणमालिकाम् / सुप्तां मातुलपुत्रेण समं हेमशिखेन च // 1093 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 205 दृष्ट्वा निर्वासयामास तां स्वयं प्रावजत् तदा / पत्नी मृत्वा राक्षसी सा विद्युदंष्ट्रा बभूवुषी // 1094 // कौशलाया महोद्याने प्रतिमां जयभूषणः / प्रपन्नस्तमुपद्रोतुं प्रारेभे राक्षसी क्रुधा // 1095 // सहमानस्य तां पीडां केवलज्ञानमुज्ज्वलम् / ___ उत्पेदे तन्महं कतु देवाः सेवार्थमाययुः // 1096 // सीतासन्निधिकार्याय मुक्त्वा पत्तिबलाधिपम् / स्वयं केवलिनः कर्तुं महं प्रावर्त्तत द्रुतम् // 1097 // भृत्याः कृत्यार्थमुधुक्ता ज्वालयाश्चक्रिरे शुचिम् / ___ यद्वीक्षणेऽपि नो शक्ता व्यक्ता विद्याधरा अपि // 1098 // हे लोकपाला लोकाश्च सर्वे शृणुत यद्यहम् / अन्यमभ्यलषं रामात् तदग्निर्मा दहत्वयम् // 1099 // अन्यथा तु सुखस्पर्शों वारीवास्त्वित्युदीर्य सा / झंपां स्मृतनमस्कारा ददौ तस्मिन् हुताशने // 1100 // तस्याः प्रवेशवेलायां वह्निः सलिलतां ययौ / . तद्वेलया रयात् सर्वेऽप्याप्लुता नगराऽऽलयाः // 1101 // जय त्वं सत्त्वतटिनि सीते महासति ध्रुवम् ! इत्युच्चरन्तः खचरा भूचरास्तां ववन्दिरे 1102 / पबैस्तथोत्पलैस्तत्रोत्पन्नैः सौरभशालिभिः / शालिभिः सकलो देशो द्विधाऽप्यामोदवान् बभौ // 1103 // रामोऽप्यालोक्य तद्वृत्तं नृत्तं कुर्वति नाकिनि / उवाच त्रपयाविष्टस्त्रिविष्टपस्तुतां च ताम् // 1104 // एहि पुष्पकमारुह्य पावनीक्रियतां वनी / विलासस्य मया सार्द्ध साश्चर्यैश्वर्यभोगतः // 1105 // नाथ ते नास्ति दोषोऽत्र न लोकस्याऽपि कस्यचित् / __कर्मणामेव तद्दीक्षां प्रेक्षे तत् क्षयसाक्षिकीम् // 1106 // देशाज्ञामिति वैदेही रामोक्ता केशसञ्चयम् / उच्चखान व्रतादित्सुर्जयभूषणसन्निधौ // 1107 // गणिन्याः सुप्रभाख्यायाः सेवने विनयात् तपः। कुर्वाणा मोहसन्दोहं भिन्दाना व्रतमाश्रयत् // 1108 //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्म विलप्य बहुधालापै रामः सुस्थितमानसः / जयभूषणमानम्यापृच्छत् स्वभववैभवम् // 1109 // भव्योऽसि केवलज्ञानं प्राप्याऽत्रैव भवे शिवम् / गमिष्यसि तव स्मृत्याऽन्येऽपि सेत्स्यति मानवाः // 1110 // बिभीषणो बभाषेऽथ स्वामिन् कामितपूरकः / प्रसादेनाऽस्मदादीनामाख्याहि प्राग्भवस्थितिम् // 1151 // आख्यदाख्यानकं पूर्व वृत्तं चित्तं कुरु स्थिरम् / दक्षिणे भरतार्द्धऽत्र नाम्ना क्षेमपुरं वरम् // 1112 // नयदत्तो वणिक् तस्य सुनन्दायां सुतद्वयम् / धनदत्तो वसुदत्तो याज्ञवल्क्यस्तयोः सुहृत् // 1113 // श्रेष्ठी सागरदत्तोऽत्र पुत्रो गुणधरोऽस्य तु / पुत्री गुणवती दत्ता धनदत्ताय तेन सा // 1114 // मात्रा रहः पितुर्दत्ता पुनः श्रीकान्तवाणिजे / ___ याज्ञवल्क्यद्विजो मत्वा तन्मित्राभ्यां न्यवेदयत् // 1115 // वसुदत्तः प्राणमुक्तं श्रीकान्तं विदधे क्रुधा / ___ म्रियमाणेन तेनाऽपि निहतो वसुदत्तकः // 1116 // धनदत्तो भ्रातृदुःखाद् गृहान्निर्गत्य पर्यटन् / मुनेर्वचनतः क्वापि परमः श्रावकोऽजनि // 1117 // मृत्वा सौधर्मदेवत्वं प्राप्य च्युत्वा सुतोऽभवत् / मेरोः प्रियायां धारिण्यां नाम्ना पद्मरुचिर्वणिक् // 1118 // अन्यदा गोकुले स्वीये गच्छतादशि मार्गगः / जरवृषो म्रियमाणोऽश्वादुत्तीर्य कृपालुना // 1119 // श्रावितः स नमस्कारं मृत्वाऽयं तत्प्रभावतः / छत्रछायनृपस्याऽऽसीत् श्रीदत्तायां सुतो वरः // 1120 // वृषभध्वजनामाऽयं क्रीडन् महापुरान्तरे। जरवृषभभूदृष्टेर्जातिस्मरणमाप्तवान् // 1121 // कारयित्वा तत्र चैत्यमालेख्यालेख्यमस्य च। जरवृषस्य जिज्ञासुरारक्षानादिशत् त्विदम् // 1122 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् चित्रमेतदिहालोक्य मोमुदीति विशेषतः / ____स ज्ञाप्यो मम तानेवमनुशास्य ययौ पदम् // 1123 // चैत्यं निनंसुस्तत्रागात् श्रेष्ठी पअरुचिजिनम् / नत्वाऽचित्वा भित्तिचित्रं दृष्ट्वा जज्ञे सविस्मयः // 1124 // पत्तिभि पितोऽभ्यागात् त्वरया वृषभध्वजः / पृष्टः श्रेष्ठी समाचष्ट स्ववृत्तं च यथाकृतम् // 1125 // नृपसूरपि विज्ञाय तं स्वोपकृतिकारिणम् / ममाऽसि त्वं गुरुस्तस्माद् राज्यं भुक्ष्वेत्यमुं जगौ // 1 // 26 // श्रावको तौ चिरं धर्म पालयित्वाऽऽर्हतं गतौ / ईशानकल्पेऽतश्च्युत्वा जातः पद्मरुचिः पुनः // 1127 / / वैताढयशैले नगरे नन्दावर्ते स नन्दनः / नन्देश्वरस्य कनकप्रभायां नृपतेरपि // 1128 // नयनानन्दनामाऽयं राज्यं भुक्त्वा चिरं ततः / परिव्रज्य तपोयोगान् माहेन्द्रे त्रिदशोऽभवत् // 1129 // प्रागविदेहेष्वतश्च्युत्वा क्षेमपुर्यां नृपात्मजः / - श्रीचन्द्रनामा पद्मायां जज्ञे वैपुलवाहनिः // 1130 // भुक्तराज्यः परिव्रज्य समाधिगुप्तसूरितः / ब्रह्मलोकेन्द्रतां लब्ध्वा पद्मनाभो बलोऽभवत् // 1131 // वृषभध्वजजीवस्तु सुग्रीवोऽजनि राजभूः / - भ्रामं भ्रामं भवान् श्रान्तः श्रीकान्तो नृत्वमासदत् // 1132 // मृणालकन्दनगरे वज्रकम्बोर्महीभृतः। हेमवत्यां शम्भुनामा सूनुरन्यूनविक्रमः // 1133 // जीवोऽथ वसुदत्तस्य शम्भुराजपुरोधसः / श्रीभूतेविजयी रत्नचूडायामभवत् सुतः // 1134 // गुणवत्यपि सा पुत्री श्रीभूतेर्वेगवत्यभूत् / सरस्वतीकुक्षिजन्माऽनया दृष्टोऽन्यदा मुनिः // 1135 // पूज्यमानो जनै परनेकैर्हसितस्तया / अयं महेलालीलार्थी हेलामर्हति नार्चनाम् // 1136 // प्रवादेनाऽपवादेऽस्य विषादः शमिनो हृदि / उत्पन्नः प्रतिपन्नोऽयं कायोत्सर्ग मुनीश्वरः // 1137 //
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपञ्च विलीने मेऽपवादेऽस्मिन् कायोत्सर्गस्य पारणा / इत्यभिग्रहवान् साधुरन्तानं समादधे // 1138 // ग्रामदेवी वेगवत्या मुखमुच्छूनमादधे / निन्दिता साऽपि पित्राद्यैर्हासोऽकारीत्यभाषत // 1139 // मृषा दोषो ममारोपीत्युक्त्या सत्यापितो मुनिः / कायोत्सर्गाद् विरराम जगाम ग्राममन्यकम् // 1140 // सुरूपामेश्य जनको याचितोऽपि न शंभवे / तामदात् तन्मदात् शम्भुः श्रीभूति हतवान् निशि // 1141 // बलाद् वेगवतीं भेजे मन्निमित्तो वधस्तव / भूयाद् भवान्तरे चेति शशाप पापमञ्जसा / 1142 / हरिकान्ता श्रमणिका प्रावाजीत् सा तदन्तिके / पूर्णायुर्ब्रह्मलोकेऽगाच्च्युत्वाऽतो जनकात्मजा // 1143 // शम्भुर्धान्त्वा भवान् नैकान् कुशध्वजद्विजाङ्गभूः / ___ प्रभासनामा सावित्र्यां तारुण्ये पुण्यधीरभूत् // 1144 // सूरेविजयसेनाख्याद्वतमादाय स द्विजः / परीषहसहस्तेपे तपांसि दुष्कराण्यपि / 1145. कनकप्रभविद्याभृत् परमद्धर्या व्रजन्नृपः / दृष्टोऽनेन निदानं च चक्रे भूयासमीदृशः / 1146 / सम्मेताचलयात्रायै गते विद्याधरेश्वरे / विपद्य तन्मनाः कल्पे तृतीये प्राप देवताम् // 1147 // ततश्च्युत्वा रावणोऽभूत् सीताहेतुश्च तन्मृतिः / सुदर्शनमुनेर्दोषदानात् सीता कलङ्किता // 1148 // याज्ञवल्क्यद्विजन्माङ्गी बिभीषणस्त्वमप्यभूः / / श्रीभूतिः शम्भुना ध्वस्तः स्वर्जगाम ततश्च्युतः // 1149 // पुनर्वसुरभूत् खेटः सुप्रतिष्ठपुरे पुनः / विजये पुण्डरीकाख्येऽपजहेऽनङ्गसुन्दरीम् // 1150 // कन्यां त्रिभुवनानन्दचक्रिणोऽपहृतां तदा / अनुप्राप्तैश्चक्रिभटैयुद्धेऽनेश पुनर्वसुः / 1151 // वनान्तःपतिताऽनङ्गसुन्दरी चक्रुषी तपः / विहिताऽनशना प्रान्ते जग्रसेऽजगरेण सा / 1152 / मृत्वा द्वितीयकल्पेऽभूद् देवी साऽपि च्युता ततः / विशल्या धृतवात्सल्या सौमित्रेमहिषी प्रिया // 1153 // पुनर्वसुरनङ्गायां निदानाद् व्रतमाददे / स्वर्गमाप्य च्युतस्तस्मान्नारायणोऽप्यजायत / 1154 /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 209 यः प्राग् गुणवतीभ्राता भ्रान्त्वा गुणधरो भवान् / राजपुत्रोऽवातरत् स नाम्ना कुण्डलमण्डितः // 1155 // समाराध्य श्रावकत्वं स्वर्गत्वा यवतीर्णवान् / भामण्डलनृपः सीतासहजन्मा विभात्ययम् // 1156 // वामदेवद्विजस्यैतौ काकन्यां श्यामलाभवौ / वसुनन्दसुनन्दाख्यौ पुत्रौ धार्मिकपुङ्गवौ // 1157 // ताभ्यां गृहागतो मासोपवासी प्रतिलाभितः / साधु नाशनः पानः स्वादिमैः खादिमैस्तथा // 1158 // मृत्वा दानप्रभावेण जातावोत्तरकौरवौ / युग्मिनौ प्राणमुक्तेस्तु सुरौ सौधर्मवासिनौ / 1159 / अभूतां प्राक् प्रसक्तायां काकन्यां तनयो च्युतेः / रतिवर्द्धनभूपस्य सुदर्शनोदरोद्भवौ / 1160 / प्रियङ्करोऽग्रजस्तस्मादनुजन्मा शुभंकरः। . राज्यभाजी चिरं भूत्वा व्रताद् ग्रैवेयके सुरौ // 1161 // जज्ञाते च्यवनादेतौ कुमारौ लवणाङ्कुशौ / .. माता सुदर्शना भ्रान्त्वा भवान् सिद्धार्थकोऽजनि // 1162 // एवं भवविधि श्रुत्वा प्रव्रज्यां केऽपि भेजिरे / सम्यक्त्वं श्रावकत्वं च पालयामासुरुच्चकैः // 1163 // "कृतान्तवदनः सेनाध्यक्षो दीक्षामुणाददे / तप्त्वा तपः पञ्चमेऽगात् कल्पेऽनल्पप्रभावभाक् // 1164 // जानकी विदधे षष्टिवर्षाणि हर्षतस्तपः / त्रयस्त्रिंशदहोरात्रानशने तस्थुषी ध्रुवम् // 1165 // द्वादशस्वःपतिर्जज्ञे द्वाविंशत्यर्णवायुषा / -- इतो मन्दाकिनीचन्द्रमुख्योरासीत् स्वयंवरः // 1166 // आद्यया लवणो ववेऽङ्कुशस्तत्र द्वितीयया / श्रीधराद्या लाक्ष्मणेयाः उत्तस्थुर्योदुमद्धराः // 1167 // तेषां द्वेषाङ्कितं चेतः श्रुत्वैव लवणाङ्कुशौ / * आहतुर्भविता कोऽत्र योद्धा भ्रातृजिघांसया // 1168 // ल. त्रि. 27
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् | श्रीपद्म न तातयोरियत्कालं कोऽपि भेदो निरीक्षितः / ____ अस्माकं तद्वदेवास्तु स एव देवशासनात् // 1169 // इति तद्वचसा शान्ता वीक्षापन्नाः महौजसः / लाक्ष्मणेयाश्च वैराग्याद् दीक्षां साधोः प्रपेदिरे // 1170 // इतश्च नगरे स्वीये चन्द्रशालासु लीलया / भामण्डलनृपोऽध्यास्य सिंहासनमचिन्तयत् // 1171 // जातः कृतार्थः सर्वत्र कीतिर्नर्नत्ति विष्टपे / ___ अतः परं साध्यमेतत् श्रामण्यं पुण्यतो भवेत् // 1172 // एवं चिन्तयतो मूर्टिन शंपाकम्पात् पपात हा / देवकौरवयुग्मित्वं स लेभे भद्रकाशयात् // 1173 // हनुमानपि चैत्यानि नत्वा मेरौ निवर्तयन् / सूर्यमस्तंगतं प्रेक्ष्य तत्राऽस्तं यत्र चोदयः // 1174 // विमृशन्निति राज्ये स्वं सुतं न्यस्य प्रशस्यधीः / धर्मरत्नाचार्यपार्श्वे जग्राह व्रतमुत्तमम् // 1175 / / राज्ञी सार्द्धसप्तशती तेन सार्द्धमुपादित / दीक्षां लक्ष्मीवती पार्श्वे स्थिता स्थिरतराशया // 1176 // श्रीशैलः प्राप शैलेशी तपसा कर्मनाशनात् / ___ भासनात् केवलज्ञानज्योतिषः शिवमीयिवान् // 1177 // मुक्त्वा साम्राज्यसौख्यानि किं तीव्रतमाददे / रामस्येत्याशयं शक्रो मत्वा तत्त्वाज्जगाविदम् // 1178 // स्वार्थाय नोद्यतोऽद्यापि रामः कामवशंवदः। स्नेहबन्धो विलम्बाय बन्धो ज्ञानं विसंवदेत् // 1179 // देवयुग्मं परीक्षायै प्राप्तं रामे वनं गते / उपलक्ष्मणमाक्रन्दस्वरमन्तःपुरे दधत् // 1180 // इत्याकस्मिकशोकेन लक्ष्मणः स्तब्धपक्ष्मणा / दृशाऽप्यवीक्ष्य रामं द्राग् जहौ प्राणान् सदःस्थितः // 1181 // नारायणं मृतं मत्वा रुसदुर्दुःखकातराः / अवरोधस्त्रियस्त्यक्तकचबन्धाः स्फुटस्तनाः / 1182 /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् रामस्त्रासातुरस्तत्रायासीदायासभीषणः / अमङ्गल्यक्रियां सर्वां वारयन् क्रन्दनादिकाम् // 1183 // जीवाम्यहं च मद्माता जीवनस्ति प्रमोदताम् / रोदनं नोचितं रोगे कार्या भ्रातुः प्रतिक्रिया // 1184 / / प्रयोगे मन्त्रतन्त्रादेः क्रियमाणेऽप्यनुत्थितेः / शुशोचोल्लोचनो रामो मूर्च्छन् जाग्रत् पतन रुदन् // 1185 // लक्ष्मणस्य परासुत्वे वैकल्ये लक्ष्मणाग्रजे / सुग्रीवाद्या कपिराजाः परे विभीषणादयः / 1186 / मन्यमाना जगच्छून्यं प्राणत्राणविवर्जितम् / कांदिशीका इवासंस्ते शौकाद्वैतातुरे पुरे // 1187 // अकाममृत्योः सौमित्रेभयेन लवणाङ्कुशौ / श्रामण्यं प्रतिपेदाते मुनेरमृतघोषतः // 1188 // मोहालक्ष्मणमाचष्ट किं न भाषयसेऽपि माम् / त्वदुक्तिाहता काचिन मया कुपितोऽसि किम् // 1189 // एते सभासदः सर्वे तवाज्ञां कर्तुमीश्वराः / / ईहते हंत मोहं तत् कुरुष्व रुषितोऽसि किम् // 1190 // उत्तिष्ठ पिब पानीयं शयनीयमितोऽधुना / ___ आनीय भोजनं सद्यः स्थितोऽस्मि भ्रातरद्धि तत् // 1191 / / . भ्रातरं कल्पयन्नेवं जीवन्तं जल्पयन्निव / षण्मासान् व्यतिचक्राम रामः स्नेहवशीकृतः // 1192 // श्रुत्वा वृत्तान्तमेवं ते शक्रजित्सुन्दसूनवः / ___ अयोध्यारोधनं चक्रुर्जटायुर्ददृशे च तान् // 1193 // अपूर्वपूर्वसौहार्दाद् ररक्ष रक्षसां बलात् / नगरी नगरीत्यैव शिलावर्षी सुरस्तदा // 1194 // इन्द्रजित्सूनुमुख्यास्ते देवसख्य विमर्शनात् / भङ्गात् सङ्गरतो रङ्गविमुखा व्रतमादधुः // 1195 // . जटायुरमरो रामबोधाय शुष्कपादपम् / सिषेच पाथसा बीजान्युवाप दृशदां पदे // 1196 // आयोजयन् मृतगवं लाङ्गले जाङ्गले रजः / यन्त्रे प्रक्षिप्य तैलार्थी प्रायासीत् पीलनं सृजन // 1197 //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 ] . महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपद्मरामस्तमूचे पुरुष कुरुषे गुरुखेदतः / किमेतच्चेतसा किं नो बुध्यसे वस्त्वसम्भवम् / 1198 / जटायुरूचे त्वमपि मृतं स्कन्धे वहन् कथम् / __न वेत्सि मूढवत् सोऽसि भ्रान्तः श्रान्तोऽस्य कार्यतः // 1199 // कृतान्तवदनो देवः स्त्रीशबं स्कन्धयोर्वहन् / रामेण हसितस्तं च प्रत्याह हसितोऽसि किम् / / 1200 // असन्देहं स्नेहमूढ देहं भ्रातुर्मृतं दधत् / ___ अज्ञोऽसि तद्वदज्ञोऽहमपि वोढा मृतां स्त्रियम् / / 1201 // एवं सम्बोध्य रामं तौ देवौ स्वर्ययतुस्ततः / रामश्चकार संस्कारं सौमित्रर्वपुषो रुदन् // 1202 // राज्यमानन्ददेवाय दत्त्वा लावणये स्वयम् / शत्रुघ्नेन समं दीक्षा ग्रहीतुं वनमाययौ / 1203 / मुनिसुव्रततीर्थेशः सुव्रतं पट्टनायकम् / अर्हद्दासश्रावकेणादिष्टं रामो ननाम तम् // 1204 // बिभीषणश्च सुग्रीवो विराधोऽन्येऽपि भूभुजः / निष्क्रान्तास्ते षोडशाऽपि सहस्रा रामनिष्क्रमे // 1205 // सप्तत्रिंशत् सहस्राणि स्त्रीणामाददिरे व्रतम् / श्रीमत्याः परिवारेऽस्थुस्तानि शस्तानि शीलतः // 1206 // . तपांसि तप्यतो रामस्योत्पेदेऽवधिबोधनम् / ___ लोकमानस्य सकलं लोकं करतलस्थितम् // 1207 // विवेद मेऽनुजन्मायं कौमारे शरदां शतम् / त्रिशती मण्डलित्वे च दिग्जयेऽपि चतुःशतीम् // 1208 // एकादशसहस्रांश्च वर्षाणां राज्यशासने / ___ सार्द्धाऽब्दषष्टिसंयुक्तान् व्यतीयाय हरेर्भवे // त्रिभिर्विशेषकम् // 1209 // द्वादशाब्दसहस्रायुः प्रपूर्य नरकं ययौ / तत् प्राप्य मानुषं जन्म सार्थकं करवै व्रतैः / 1210 / एकदा षष्ठतपसः पारणायां पुरागमे / रामस्योत्कण्ठया दित्सुलोकस्य तुमुलोऽभवत् // 1211 // गजा बभजुरालानं हया हेपारवं दधुः / निशम्य तुमुलं पौराश्चौरागममभावयन् // 1212 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् | लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 213 विमृश्यं नगरक्षोभं रामोऽभिजगृहे तदा / . वने भिक्षामहं लप्स्ये तदात्स्यामि न चाऽन्यथा // 1213 // प्रतिनन्दी नृपोऽश्वेनाऽपहतस्तत्र कानने / विहिताशनसामग्रया रामर्षि प्रत्यलाभयत् / 1214 / नानासनानि कुर्वाणो ध्यानाधीनमनाः स ना। विहरन् स ययौ कोटिशिलां' सौमित्रिणोद्धृताम् // 1215 // रामोऽध्यास्य शिलामेतां क्षपकश्रेणिमाश्रयत् / प्रपन्नध्यानसन्धानं सीतेन्द्रो नन्तुमाययौ // 1216 // वसन्तसमयं कामं प्रोद्दीपयितुमादधे / रममाणा गजेन्द्राद्या रेजिरे नर्मदाजिरे // 1217 // विद्याधरस्त्रियो नृत्यं वितेनुस्तूर्यवादनैः / _गायन्ति स्म विस्मयेन गान्धर्वा गीतमद्भतम् // 1218 // सीतारूपादच्युतेन्द्रः प्रार्थयांचकृवान् भृशम् / रमस्व स्वा वधू बुद्ध्वा पूर्व येनाऽपमानितः // 1219 // नाक्षुभ्यन् मनसा रामो मनागपि विरक्तधीः / - माघशुक्लद्वादशाहे प्रहरे च निशोऽन्तिमे // 1220 // केवलज्ञानमुत्पन्नं रामरच्युताधिपः / महिमानं परे देवा विदधुर्मधुरस्वरैः // 1221 // सुवर्णाम्बुजमध्यास्य रामश्वोपदिदेश तान् / पृष्टः सुरैरभाषिष्ट लक्ष्मणादिगति यतिः॥१२२२॥ रावणो लक्ष्मणोऽन्यश्च शम्बूको नरकावनीम् / - तुर्या गता अमी तस्या उद्वृत्तौ भाविनौ पुरे // 1223 // प्रागविदेहेषु सनयो विजयो विजयावती / तस्मिन् सुनन्दरोहिण्योः पुत्रौ रावणलक्ष्मणौ // 1224 // अर्हद्धर्मपरावेतौ जिनदाससुदर्शनौ / विपद्य सौधर्मसुरौ च्युत्वा सुश्रावको ततः // 1225 // मृत्वा तौ हरिवर्षान्तः पुरुषौ त्रिदशौ ततः / जयापुर्या जयकान्तजयप्रभाभिधौ क्रमात् // 1226 // कुमारलक्ष्म्योः पुत्रौ तौ प्रव्रज्याहतशासने / षष्ठे कल्पे सुरौ दिव्यप्रभावौ च भविष्यतः // 1227 // 1. कोटिशिला भाटे दुमा परिशिष्ट
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपञ सीतेन्द्रो द्वादशदिवः च्युत्वा चक्री भविष्यति / सर्वरत्नमतिर्नाम्ना तौ तदा चक्रिणः सुतौ // 1228 // इन्द्रायुधो मेघरथो वैजयन्ते स चक्रभृत् / इन्द्रायुधो रावणः प्राक् करिष्यति भवत्रयम् // 1229 // तीर्थकन्नाम निर्माय भावी श्रीभगवान् जिनः / वैजयन्ताच्च्युतश्चक्री सीताजीवो गणेश्वरः // 1230 // लक्ष्मणः प्राङ्मेघरथो भुक्त्वा शुभभवानपि / पुष्करे प्रागविदेहेषु रत्नपुर्या च चक्रभृत् // 1231 // भुक्त्वा चक्रिपदं दीक्षां गृहीत्वा तद्भवे जिनो। भविता सविता विश्वे शुश्रावेत्यच्युताधिपः // 1232 // श्रुत्वाऽस्ति लक्ष्मणो यत्र सीतेन्द्रः स्नेहतो ययौ / तान् निपीडयतः प्रोचे परमाधार्मिकानिति // 1233 // मा कार्युर्वेदनामेषु विकृतैश्चादिरूपकैः / लक्ष्मणेन समं रक्षःपतेयुद्धं न्यवारयत् // 1234 // . स्मारयित्वा पूर्वभवं रामाख्यातं निगद्य च / उद्दिधीपुरमूनिन्द्रः कणशः पततोऽभ्यधात् // 1235 // न शक्ताः कार्मणं दुःखं त्याजितुं वासवादयः / इत्युक्त्वा राममानम्य हरिनंदीश्वरेऽगमत् // 1236 // शाश्वतार्हद्बिम्बपूजां कृत्वा स्तुत्वा दिवं व्रजन् / भामण्डलं देवकुरुष्वागत्य प्रत्यबोधयत् // 1237 // पञ्चविंशतिमब्दानां रामर्षिः केवलागमात् / सहस्राः पञ्चदश च सर्वायुः पर्यपूरयत् / 1238 / शैलेशी स्थितिमास्थाय योगी योगीश्वरैः समम् / शिवं जगाम श्रीरामः स्मरामस्तं मुहुर्मुहुः // 1239 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीयचरिते रामवंशवर्णनं सम्पूर्णम् // ग्रं. 1239 श्लोकाः
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 215 श्रीनमिनाथचरितम् अथ श्रीनमितीर्थेशश्चरितं वच्मि तत् क्रमात् / जम्बूप्रत्यग्विदेहेषु विजये भरताह्वये // 1 // कोशाम्बीपुरि सिद्धार्थः पार्थिवो विनयी नयी / भुक्तराज्यो व्रती जज्ञे सुदर्शनमुनेगिरा // 2 // अर्हन्नामकर्म बद्ध्वा देवगुर्वोः सुभक्तितः / __ अपराजितेऽनुत्तरे ययौ सम्यक्त्वनिश्चयात् // 3 // विशिष्टा मिथिला नाम नगरी भरतान्तरे। अत्र द्वीपे जगद्दीपे तस्यां विजयभूपतिः // 4 // महीं शासति भूपेऽस्मिन् विजयो वासमासदत् / 'पराजये न सक्तस्य रिपोरासीत् पराजयः // 5 // वा कान्ता तस्य गुणग्रामवप्रा रसाश्रया / तस्य प्रिया क्रिया साक्षाद् बोधस्येव विशुद्धधीः // 6 // .. च्युत्वाऽश्वयुपूर्णिमायामश्विन्यां समवातरत् / सिद्धार्थजीवस्तत्कुक्षावुत्कृष्टायुः प्रपूर्य तत् / 7 / चतुर्दश ददर्शाऽसौ वा स्वप्नान् प्रमोदभाक् / राज्ञोक्तं तत्फलं विप्रा अपि प्राहुः सुतोद्भवम् // 8 // समये नभसः कृष्णाऽष्टम्यां दस्रगते विधौ / पुत्रं नीलोत्पलांकं सा स्वर्णाभं सुषुवे सुखात् // 9 // कुमार्यः सूतिकाकार्य दिशां चक्रुर्यथोचितम् / शक्रानीतं चतुःषष्टिरिन्द्राश्चास्नापयन् जिनम् // 10 // सुमनोभिः सुमनसो गन्धाद्यैः परिपूज्य च / / - स्तुत्वा निन्युर्मातपार्श्वे तं देवं देवसेवितम् // 11 // विजयो योजयामास धनं हर्षान्महोत्सवे / द्विषतां नमनानाम नमिरित्यादधे विधेः // 12 // वर्द्धमानः पञ्चदशधनुरुचतनुर्ननु / पर्यणैषीद्राजकन्या रूपान्मान्याः सुरीगणैः // 13 // सहस्रद्वितये साढ़े वर्षाणां विगते प्रभुः। न्यस्तः प्रशस्तदिवसे राज्ये विजयभूभुजा // 14 // सुप्रभे राज्यमारोप्य ददे सांवत्सरं पुनः।। दानं यथेष्टं दीक्षाया महश्चक्रेऽस्य वासवैः // 15 // 1. पराजये परैः आजिः संग्रामः तस्यै (न समर्थस्य ) /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीनमिनाथ पश्चवर्षसहस्राणां व्यत्यये व्रतमग्रहीत् / लोकान्तिकसुरस्तुत्यो नवम्यामसिते शुचेः // 16 // मनःपर्यवमापन्नः क्षैरेय्या षष्ठपारणाम् / चक्रे वीरपुरे दत्तनृपत्तेरोकसि प्रभुः // 17 // व्यधीयन्त सुरैः पञ्च दिव्यकर्माणि तद्गृहे / नव मासान् विहृत्याऽगात् सहस्राम्रवणे जिनः // 18 // तले बकुलवृक्षस्य षष्ठस्थः प्रतिमाधरः / मार्गस्य शुक्लैकादश्यां केवलज्ञानमाप सः // 19 // अशीतिशतचापोचमशोकद्रुममाश्रितः / तीर्थाय नम इत्युक्त्वा प्राङ्मुखः स निविष्टवान् // 20 // चतस्रः प्रतिमा दिक्षु स्थापिता व्यन्तरामरैः / ब्रह्मा चतुर्मुखस्तस्माल्लोके ब्रह्मप्रकाशने // 21 // इदानीमपि लोकानां नयापनयबोधने / चातुर्मुख्यं चतुर्दिक्षु स्थितं लोकोपदेशने // 22 // ततो भक्तामरस्तोत्रे काव्ये बुद्धस्त्वमादिके / __ चतुर्वपि पदेषुक्ताश्चतस्रोऽप्युपमाः समाः // 23 // सङ्घश्चतुर्विधस्तत्राऽस्थापि देवेन योगिनाम् / धर्मश्चतुर्विधोऽभाणि प्राणिनां हितकारणम् // 24 // असारमेतं संसारं जना जानन्तु चेतसा / धनं चाऽऽयतनं भीतेः क्रीडा पीडादिभूषणम् // 25 // विहाय तद्विहायोऽज्जप्रतिमं प्रतिमन्दिरम् / ___ गन्तव्यं परलोकेऽत्र के प्रस्ता मृत्युरक्षिताः // 26 // आरुरुक्षुर्जनस्तस्मात् सर्वतो विरतो भवेत् / तत्राशक्तो व्यक्तभक्तिः स्यात् .देशविरतोऽपि च // 27 // अवादि प्रभुणेत्यादिधर्मों ज्ञानक्रियामयः / इच्छेन्निरामयपदं तदङ्गीक्रियतामयम् // 28 // जिनोपदेशमेवं ते सेवन्ते स्म यथारुचि / सर्वतो विरतिं देशविरतिं दर्शनं जनाः // 29 // . अभूवन गणिनः सप्तदश कुम्भादयः प्रभोः / तीर्थारक्षो यक्षराजो भृकुटिः स चतुर्मुखः // 30 // त्र्यक्षो वृषरथः स्वर्णवर्णोऽष्टभुजराजितः / दक्षिणेऽभयशक्ती च बीजपूरं समुद्गरम् // 31 // वामेन कुलकं पशु वज्रमक्षस्रजं दधत् / गान्धारी यक्षिणी गौरा महिषवाहना स्थिरा // 32 //
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ) लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 217 दक्षिणे वरदं पाणि सखड्गमपरं करम् / बीजपूरद्वयं वामकरयोर्दधती सती // 33 // त्रिभिविशेषकम् साढ़े शरत्सहस्र द्वे नवमास्या विना प्रभुः / विजहें केवलीभूय भूयसां प्रतिबोधकः // 34 // शिवस्याऽवश्यसमयं मत्वा सम्मेतभूधरे / प्रपेदेऽनशनं साधुसहस्रण समं प्रभुः // 35 // दशवर्षसहस्रायुरेकविंशो नमिर्जिनः / निर्वृतः सुव्रतशिवात् षड्लक्षशरदन्तरे // 36 // ईयुश्चतुःषष्टिरिन्द्राः कल्याणकचिकीर्षया। आनिन्युनन्दनवनादेधांसि चाभियोगिकाः।३७। प्राच्यां जिनाङ्गसंस्कारहेतवे विबुधाश्चिताम् / रचयामासुरुत्तुङ्गां वृत्तां गोशीर्षचन्दनैः // 38 // दक्षिणस्यां महर्षीणामिक्ष्वाकुकुलजन्मनाम् / त्रिकोणां विदधुश्चित्यां परेषां पश्चिमाश्रिताम् // 39 // चतुरस्रां तां विधाय त्रिदशैस्त्वरितैरितः / परितः क्षीरपाथोधेः शक्रो जलमिहानयत् // 40 // स्नपयित्वाऽऽहतं, देहं गोशीर्षचन्दनादिना / विलिलेप हरिश्चान्ये सुराः परतपस्विनाम् // 42 // हंसलक्षणवासोभिरशोभि भगवद्वपुः / भूषयामासू रत्नौघस्वर्णजातैश्च भूषणैः // 42 // सहस्रवाह्याः शिबिकास्तिस्रो वैमानिकाऽमराः / . विधाय भगवद्दे शिबिकायां न्यवेशयन् // 43 // उद्दधार हरि नशिबिकां च परेऽपराः / वाद्येषु वाद्यमानेषु नृत्यलग्नेऽप्सरोगणे // 44 // पुरो धूपपटीधूमैर्मालिन्ये विहिते दिशाम् / शोकादिव दिवः पेतुरश्रूणि कुसुमच्छलात् // 45 // यक्षकर्दमलेपेन शोकतापं पुरादिषु / अपजहः सुरा मार्गे नाथ नाथेति वादिनः // 46 // इन्द्रादेशादग्निदेवाः विचक्रिरे हविर्भुजम् / ज्वालयामासुरनिलकुमारास्तं सतेजसम् // 47 // चितायां चिक्षिपुर्भूयः कर्परादि घृतादि च / - भारशः कुम्भशश्चान्यव सुगन्धि वास्तवं ततः // 48 // दग्धां चितां मेघसुरा वृष्टिभिः शीतलां व्यधुः / अचितुं हरिरादत्त दक्षिणोद्धस्थदाढिकाम् // 49 // वामामुपरिभागस्थां दंष्ट्रामैशानवासवः / अधस्तनी दक्षिणां तामग्रहीचमरोऽसुरः // 50 // 1. वस्तूनां समूहः वास्तवम् / ल. त्रि. 28
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीहरिषेणचक्रिवामां दंष्ट्रामद्यःस्थानां बली बलिरुपादितः / . शेषे दन्तानाकिनोऽन्ये जगृहुर्मुहुरास्तिकाः // 51 // श्राद्धानां मार्गणे देवैर्दत्ताः कुण्डत्रयाऽग्नयः। __ ततः प्रभृत्यभूव॑स्ते ब्राह्मणा अग्निहोत्रिणः // 52 // यैर्भस्म लब्धं तल्लेपात् तापसा अपि जज्ञिरे / चितास्थाने मणिमयं स्तूपत्रयं दधुः सुराः / 53 / एवं देवगणः सिद्भकल्याणकमहोत्सवम् / निर्माय शाश्वतजिनान् नन्तुं नन्दीश्वरे ययौ // 54 // सुधर्मायां सभायां ते स्तम्भे माणवके शुभे / समुद्के वज्रमये न्यधुदंष्ट्रां सुराधिपाः // 55 // यस्य यावद्भवत्यायुस्तावद् वर्षसहस्रके / गते ह्याभोगसम्पन्नो हारः स्याद्यसदां तदा / 56 / प्रतिमा भगवदंष्ट्राः प्रपूज्य कुर्वतेऽशनम् / ___ मनोगम्यं सुरोत्पत्तौ तासां नानार्चनाविधिः // 57 // युद्धेऽथवा सुरेन्द्राणां परस्परमुपस्थिते / दंष्ट्रास्नात्रजलासेकात् शाम्यति क्रोधपावकः // 58 // तासां काले पुद्गलानां विशीर्णत्वेऽन्यदंष्ट्रिकाः / / गृह्यन्तेऽप्यर्हतामेवं नित्या ज्ञेया परम्परा // 59 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये चरिते श्रीनमिनाथचरितं सम्पूर्णम् // श्रीः ग्रं. 59 श्लोकाः श्रीहरिषेणचक्रिचरितम् / श्रीनमिविहरनासीत् तदा चक्रधरोऽप्यभूत् / हरिषेणस्तत्प्रबोधोऽप्यत्रैवौचित्यमर्हति // 1 // भरतेऽस्मिन् अतिस्मेरनरे नरपुरे पुरा / नराभिरामो भूमीशः शमी ख्याताऽवदातधीः // 2 // विरक्तस्त्यक्तसंसारः प्रपद्य व्रतमुद्यतः / सनत्कुमारे देवोऽभून् महद्धिस्तेजसां निधिः // 3 // पश्चालदेशे काम्पील्यं काम्पील्यास्थां' भजत्यदः / यत्र राजा हरिः साक्षाद् रक्षको दक्षपत्तिभिः // 4 // तस्य प्रिया नाम मेरा क्रमे राज्ञोऽतिभक्तिभाक् / / रूपादेराश्रयः स्वैराभिसारोऽस्याः कदापि न // 5 // 1. कां। पीडयां पीडायोग्यां आस्थां सभां अदो नगरं भजति सेवते न कामपीत्यर्थः।
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 219 चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् नराभिरामजीवोऽस्या गर्भेऽवतीर्णवान् शुभैः / चतुर्दशस्वप्नवीक्षापूर्व साऽसूत चाङ्गजम् // 6 // हरिषेण इति ख्याता पित्राऽपि स्थापिताऽभिधा / तिथिप्रमाणचापोच्चः पैतृकं राज्यमन्वशात् // 7 // तस्यायुधगृहेऽन्येचुरुत्पन्नं चक्रमुज्ज्वलम् / अपराण्यपि रत्नानि यथार्हस्थानि जज्ञिरे // 8 // प्रागुक्तचक्रिरीत्यैव भरतं वरतन्त्रवित् / साधयन्नेधयाश्चक्रे भूचक्रे शक्रविक्रमः // 9 // पुरुषार्थान् पटूचक्रे चतुरश्चतुराग्रणीः / षट्सु खण्डेष्वखण्डाज्ञः परस्परानऽबाधया // 10 // कौमारे चक्रिणोऽप्यागात् सपादाऽन्दशतत्रयी / सैव मण्डलिभावेऽपि सार्द्ध वर्षशतं जये // 11 // चक्रित्वेऽष्टसहस्राणि शतान्यष्ट व्रते पुनः / - सार्द्ध शतत्रयं चाब्दं सर्वायुरयुतं समाः // 12 // प्रव्रज्यामाप्य सुगुरोरनतीचारपूर्वकम् / प्रपाल्य केवलीभूय लेभेऽव्ययसुखं क्रमात् // 13 // / इति श्रीलघुत्रिषष्टीये हरिषेणचकिचरितं सम्पूर्णम् // ग्रं. 13 श्लोकाः // श्रीजयचकिचरितम् / / समर्थः श्रीनमेस्तीर्थे चक्री जय इति क्षितिम् / भारती सारतीवांशुः प्रांशुतेजा अदीदिपत् // 1 // स पूर्वजन्मन्यजनि नाम्ना नृपो वसुन्धरः / क्षेत्रेऽप्यैरावते जम्बूद्वीपे श्रीपुरनायकः // 2 // पनावत्याः स्वकान्ताया निधनात् स धनादिकम् / * समुत्सृज्य परिव्रज्य मृत्वाऽगात् सप्तमे दिवे // 3 // मागधे विषये राजगृहे स जगृहे भवम् / विजयक्ष्मापतेर्वप्रा प्रियाऽस्याः कुक्षिसमनि // 4 // ऐक्षतेयं गजवृषप्रमुखान् स्वप्नकान् निशि / चतुर्दश चातुरन्तचक्रवर्तित्वसूचकान् // 5 // प्रसूताऽसौ प्रसूः काले तनयं संज्ञया जयम् / धनुर्द्वादशकोनत्या जयन्तं तेजसा जयम् // 6 //
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 ] महापाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीजयचकि राजा मण्डलिकः पूर्व पैतृकाद् राज्यशासनात् / चक्ररत्नादिसम्भूत्या स भूपश्चक्रिता दधौ // 7 // प्राच्यचक्रभृतां नीत्याऽनीत्या' भरतसाधनात् / सुरासुरैर्नृपैविद्याधरैः सेव्यक्रमोऽभवत् // 8 // भुक्त्वा चक्रिश्रियं श्रेयः शिश्राय व्रतमार्हतम् / शरच्छतत्रयी पूर्णा कौमारेऽस्य ययौ सुखात् // 9 // मण्डलित्वे सैव पुनर्दिग्यात्राऽब्दशतादभूत् / / एकोनविंशतिः शती समानां चक्रिताश्रये // 10 // चतुर्वर्षशती दीक्षापर्याये सकलायुषा / समासहस्रत्रितयं नीत्वा प्रापाऽव्ययं पदम् // 11 // श्रीहेमचन्द्रोदितजैनवाक्याम्भोधेविंशोधेरिव शुद्धबोधे / / उद्धृत्य मेघेन भृते सुधायाः कुम्भोपमे सप्तम पर्व रेजे // 12 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीयचरिते विनयविलासनाम्नि श्रीजयचक्रिचरितं सम्पूर्णम् // ग्रं. 12 // - रामकृष्णचरित सहितं श्रीनेमिनाथचरितम् / प्रणम्य परमानन्दरमानन्दनमद्भुतम् / श्रीनेमिनं जिनं रामविष्णुसेव्यं स्तुवेऽत्र तम् // 1 // जम्बूद्वीपस्थिते क्षेत्रे भरते वरतेजसि / अचलपुरमेतस्य श्री विक्रमधनो नृपः // 2 // .. यथार्थनामा धरणी मूर्तेव धारिणी प्रिया / राजा गुणे प्रियश्चापे हृदि सा स्रग्गुणप्रिया // 3 // तयाम्रः कम्रताशाली स्वालीनालिस्वरैर्वदन् / - स्वप्ने दृष्टः पुमानिष्टः कोऽप्येत्य तां जगाविति // 4 // त्वदङ्गणे रोप्यतेऽसावन्यत्रान्यत्र चोप्स्यते / नववारास्ततो हृष्टो नृपस्तुष्टाव तं श्रुतेः // 5 // पुत्रे जाते प्रभातेऽस्य पित्रा चक्रे महोत्सवः / धनोऽयमित्यभिदधे ववृधे स गुणैः समम् // 6 // इतश्च नगरे नाम्ना कुसुमे सुमनोरमे / सिंहभूपस्य दयिता विमला विमला गुणैः // 7 // कन्या धनवती तस्याः कलाभिः कलिताऽऽलिभिः / उद्याने रममाणा सा धनचित्रे क्षणे रता // 8 // 1. न विद्यते ईतिर्यस्यां सा अनीतिस्तया। 2. आलिभिः सखीभिः।
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 221 तद् विज्ञाय पिता दूतप्रेषणेनाऽचलाधिपम् / अनुज्ञाय धनवतीं धनेन पर्यणाययत् // 9 // एकदोद्यानमासीनं चतुर्ज्ञानधरं मुनिम् / वसुन्धरं प्रणम्यवाऽपृच्छद् विक्रमभूपतिः // 10 // राझ्याऽऽनवापो नवशः प्रैक्षि तत्फलमादिश / ततो मुनिः केवलिनं मनसाऽपृच्छदुद्यतः // 11 // चरितं नेमिनो भावि केवलज्ञानिनोदितम् / मनोऽवधिभ्यां विज्ञाय स मुनिर्भूभुजेऽवदत् // 12 // एकत्रोद्यानगः साधुः क्षुत्तृड्बाधेन मूर्च्छितः / धनवत्योपचरितो धनेन सममातपे // 13 // मुनिचन्द्रो धर्मलाभं भणस्ताभ्यां पटूकृतः / सम्यक्त्वमूलं श्रीजैन धर्म दत्त्वा ययौ ततः // 14 // राज्यमासाद्य धर्मिष्ठो धनस्त्रिवर्गसाधनः / प्रान्तेऽनशनकृत् साकं धनवत्या दिवं ययौ / 15 / अजायतां च सौधर्मे देवौ सामानिको हरेः / . सूरतेजःपुरे सूरविद्युन्मत्योः सुतो धनः // 16 // नाम्ना चित्रगतिविद्याधराणामग्रणीरभूत् / धनवत्यपि वैताढथे नगरे शिवमन्दिरे // 17 // अनङ्गसिंहनृपतेः पट्टराज्ञी शशिप्रभा / तयोः पुत्री रत्नवती बभूव वल्लभा पितुः // 18 // पृष्टो ज्ञानी को वरोऽस्या यस्ते खड्गं हरिष्यति / . पुष्पवृष्टिर्यदुपरिभाविनी सिद्धवेश्मनि // 19 // इतश्चक्रपुरे भूपः सुग्रीवोऽस्य प्रियाद्वयम् / आद्या यशस्विनी भद्राऽन्या सुमित्रोऽग्रिमाङ्गजः // 20 // राज्याशया विषं प्रादात् सुमित्राय दुराशया / भद्रा जातेऽपवादे द्राङ्नष्टा चौरैरुपद्रुता // 21 // सुमित्रं निर्विषं चक्रे प्राप्तश्चित्रगतिस्तदा / मैत्र्यात् ताभ्यां नतः प्रेम्णा सुयशा नाम केवली // 22 // सुमित्रेण सचित्रेण श्राद्धधर्म उपाददे / पृष्टः सुग्रीवभूपेन ज्ञानी भद्रागतिं जगौ // 23 // चौरः क्रीता वणिकपाधै ततो नष्टा दवान्मृता / प्रथमं नरकं प्राप्य चाण्डालीभवभाजनम् // 24 //
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीनेमिनाथराज्ये न्यस्य सुमित्रं तं सुग्रीवो व्रतमग्रहीत् / भद्राङ्गजः स पद्माख्यो मानी देशान्तरं ययौ // 25 // अत्रान्तरे सुमित्रस्य स्वसा कलिङ्गगेहिनी / अनङ्गसिंहपुत्रेणाऽपहता कमलेन सा // 26 // ज्ञात्वा चित्रगतिः शौर्यात् कमलस्याऽच्छिनत् शिरः / अनङ्गसिंहो युयुधे तच्चित्रगतिना सह // 27 // समरारंभणेऽस्मार्षीत् अनङ्गोऽसिं सुरार्पितम् / तमागतं चापजहे चित्रो विद्यातमोबलात्' // 28 // अखण्डशीलामानीय स्वसारं प्रददौ सुहृत् / __सुमित्राय ततो दीक्षां सुमित्रः प्रतिपन्नवान् // 29 // पमस्तं राज्यवैरेण कायोत्सर्गे निजधिनवान् / सुमित्रो ब्रह्मलोकेऽगाद् दष्टः पद्मोऽहिनाऽपतत् // 30 // सप्तमी नरकक्ष्मां स प्राप पापातितापभाक् / चित्रः सुमित्रविरहे सिद्धायतनमागमत् // 31 // अनेकविद्याभृत्सङ्गेऽनङ्गेनाप्यागतं तदा / सहादाय रत्नवती सुरोऽप्यागात् सुमित्रभूः // 32 // हर्षाद् ववर्ष पुष्पाणि शीर्षे चित्रगतेरपि / स्वजातेस्तौ स्वजातेश्च पुण्यनैपुण्यजन्मनः // 33 // स्वपुत्र्या अनुरागेण ज्ञानिवाक्यं स्मरन् गृहे / गत्वा मन्त्रिप्रेषणेनाऽनङ्गः सम्बन्धमादधे // 34 // वृत्ते विवाहेऽथ तयोर्यात्रां नन्दीश्वरादिषु / कुर्वस्तया चित्रगतिः पवित्रां गतिमातनोत् // 35 // धनस्य बान्धवौ नाम्ना देवदत्तौ धनात् परौ / देवीभूय च्युतौ चित्रगतेबन्धू बभूवतुः // 36 // मनोगतिश्च चपलगतिर्नाम्नाऽनुजौ क्रमात् / ताभ्यां रत्नवतीयुक्तः सोऽर्हद्धर्ममपालयत् / 37 / पितुर्वैराग्यमुदीक्ष्य वैरं सामन्तपुत्रयोः। रत्नवत्याः सुतं राज्ये न्यधाच्चित्रः पुरन्दरम् // 38 // 1. विद्यावलेन अन्धकारं कृत्वा /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 223 व्रतं दमधराऽऽचार्यादादाय ज्ञानवान् नृपः / बन्धुरत्नवतीयुक्तः पादपोपगमं दधौ // 39 // सुरो महर्द्धिर्माहेन्द्रे तेऽपि देवास्त्रयोऽभवन् / प्रत्यविदेहविजये पद्माख्ये तत्समुद्भवः // 40 // सिंहनाम्नि पुरे भूमान् हरिनन्दीति विश्रुतः / ___ अम्भोजदर्शना तस्य महिषी प्रियदर्शना // 41 // सुस्वप्नसूचितस्तस्याः कुक्षि चित्रगतिः श्रितः ! ___ अपराजित इत्याख्यां न्यास्थद् राजाऽस्य सहिने // 42 // मित्रं विमलबोधोऽस्याश्वस्थौ तावन्यदा वने / - मिथश्चिन्तयतः स्मेष्टं जातं भूतलदर्शनम् // 43 // चौरस्त्रस्यंस्तत्र चैकः कुमारशरणं श्रितः / नाशयामास चाऽऽरक्षान् स तद्यातविधायिनः // 44 // राजाऽपराजितं प्रेक्ष्य रणानन्यवारयद् भटान् / ___ उपलक्ष्य सुहृत्पुत्रं निनाय सोत्सवं गृहे // 45 // विससर्ज च तं चौरं निषिध्य तक्रियामतः / .. तस्थतुस्तौ सुखेनाऽत्र प्रस्थितौ चाऽन्यदा निशि // 46 // कालिकायतनासन्नां होतुमिष्टां स्त्रियं निशि / रुदन्तीं वीक्ष्य विद्याभृन्नरं जिगाय राजसूः // 47 // ' खड्गप्रहारात् कौमारात् पतितो भुवि खेचरः / / कुमारं प्राह मद्वस्त्रग्रन्थौ मणिश्च मूलिका // 48 // मणेजलेन घृष्ट्वा तां मव्रणे देहि साम्प्रतम् / तथा कृते राजभुवा सज्जाङ्गोऽभूत् स खेचरः // 49 // ऊचे च रत्नमालेयं रथनू पुरभूपतेः / तनयाऽमृतसेनस्याऽपराजिताऽनुरागिणी // 50 // श्रीषेणनन्दनः सूरकान्तोऽहं दृष्टवानिमाम् / / रक्तोऽस्यां बहुधा विद्या असाधयमहनिशम् // 51 // अपहत्याऽप्यनिच्छन्तीमेतां हिरण्यरेतसि / क्षेप्तुं यावदुद्यतोऽहं त्वयाऽरक्षि विचक्षणः / 52 / द्वयोरप्युपकर्ताऽसीत्युक्त्वा ते मणिमूलिके / अदाद्राजभुवे रत्नमालाऽपि मुदिता भृशम् // 53 //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीनेमिनाथ पितरावीयतुस्तस्या विवाहं चक्रतुस्तयोः / सूरकान्ते सुहृद्भूतौ कुमारोक्त्या गतौ पुरे।५४। तृष्णक कुमारथूताधः स्थितो मन्त्री स चोदकम् / ___ आनयत् तावता नैक्षि राजसस्तेन तत्पदे // 55 // विलपन खेचराभ्यां स निन्येऽपराजितान्तिकम् / उभे कन्ये च भुवनभानोयूंढः स राजभूः // 56 // निर्गत्य निश्यनामन्त्र्य श्रीमन्दिरमुपेयतुः / नृपस्य क्षुरिकाघातान् नृणां कोलाहलोऽभवत् // 57 // मणेर्जलं नृपोऽपायि मूलिकालेपनाजलैः / पटूचक्रे कुमारेण नृपः कृपालुनाऽमुना // 58 // ददौ चाऽयं सुतां रम्भा कुमाराय तया समम् / ' रममाणस्ततौ रात्रौ निरगान मन्त्रिणा सह // 59 // ततः कुण्डपुरेऽनंसीदेकं केवलिनं मुनिम् / भव्योऽहं यदि वाभव्य इत्यपृच्छच्च तं तदा // 60 // भविष्यसि त्वं द्वाविंशो जिनः पश्चमके भवे / त्वन्मित्रं च गणधरो जम्बूद्वीपस्य भारते // 61 // दिनानि कतिचित् तत्राऽतिवाह्य तौ प्रचेरतुः / स्थाने स्थानेऽर्हतां चैत्यवन्दनायोत्सुकौ भुवि // 62 // जनानन्दपुरे राजा जितशत्रुर्महाभुजः / धारिणी स्त्री तयोः पुत्री पुरा रत्नवतीभवे // 63 // अभूत् प्रीतिमती नाम्ना कलाकौशलशालिनी / ___ यो मां कलाबलाज्जेता तस्याऽहं सहचारिणी // 64 // पणं पुत्र्या नृपो मत्वा स्वयंवरपदं नवम् / आकारयत् देशभूपान् खेटानाजूहवजनैः // 65 // अपराजितोऽपि तत्र मन्त्रिणा सममाययौ / गुटिकायाः प्रयोगेण परावृत्तस्वरूपभाक् // 66 // स्थितेषु सर्वभूपेषु नरयानस्थिता कनी / मश्चान्तरमवातारीत् प्रीत्या प्रीतिमती ततः // 67 // जरती स्त्री पुरोभूय देशवर्णनकारिणी / वंशान नृपाणामभणत् स्तुवती पौरुषाकृती // 68 // नृपानेतान् दक्षता विभावय वचोरसैः / तयेत्युक्ता प्रीतिमती पूर्वपक्षमवोचत // 69 // रूपेणाऽस्याः स्वरूपेणाऽलङ्काराणां तनौ गिरि / पक्षप्ररूपणादाक्ष्यात् साक्षात् सरस्वती क्षणात् // 70 //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 225 व्यामोहानोत्तरं दातुं पर्याप्ताः सर्वभूभुजः / तदाऽपराजितोऽभ्येत्य तत्पक्षोत्तरमादधे // 7 // प्राक सम्बन्धादतिप्रीतामुपयेमेऽपराजितः / युयुत्सून् भूपतीन् जित्वा चक्रे नामाऽपि सान्वयम् // 72 // मन्त्रिपुत्री मन्त्रिपुत्रः कुमारः पर्यणाययत् / पितुरत्याग्रहाद् दूतभणितात् स्वपुरं ययौ // 73 // हरिणंदी परानन्दी राज्ये न्यस्याऽपराजितम् / / प्रव्रज्य तपसां शौर्यात् क्षिप्त्वा कर्म ययौ शिवम् // 74 // नव्यचैत्यादिसत्कृत्यै रथयात्रामहोत्सवैः / भवं च विभवं स्वीयं पुनाति स्माऽपराजितः // 75 / / उद्यानेऽन्येधुरायातं महद्धर्या सार्थपाङ्गजम् / रममाणं रमणीभिः पश्यन् राजाऽप्यमूमुदत् // 76 // द्वितीयदिवसे तस्य मृत्योः शोकाऽवलोकनात् / राजा व्याजाद् विनिर्मुक्तो मुक्तिमैच्छदतुच्छधीः // 77 // प्रीतिमत्याः सुतं पद्म राज्ये नियोज्य स व्रतम् / प्रादात् पूर्व कुण्डपुरे दृष्टकेवलिनोऽन्तिके // 78 // प्रिया प्रीतिमती सूरः सोमश्वानुजबान्धवौ / मन्त्री विमलबोधश्च तमनु प्राव्रजस्तदा // 79 // तपोविधानतः सर्वे ययुरेकादशी दिवम् / ' च्युत्वाऽत्र भरतेऽभूवन ते हास्तिनपुरे नराः // 80 / / राजाऽस्ति तत्र श्रीषेणः श्रीमती महिषी पुनः / पूर्णेन्दुदर्शनात् स्वप्नेऽवतताराऽपराजितः // 81 // अन्तर्वत्न्यास्ततः पत्न्याः कुर्वन् दोहदपूरणम् / जातस्य समये सूनोः शङ्ख्त्याख्यां दधौ नृपः // 82 / / कलाभ्यासविधावस्य नाऽभ्यासं विजहौ सुहृत् / / - प्राग् मन्त्रिजीवो नाम्नाऽत्र भवे मतिप्रभाह्वयः // 83 // पल्लयां विशालशृङ्गाद्रिवल्लयामथ जिगीषया / श्रीषेणगमने शङ्खकुमारस्तं व्यजिज्ञपत् // 84 // मामादिश विशामीशविजयेऽस्यामहीयसाम् / . पराक्रमो नोचितस्तद् राज्ञादिष्टोऽचलत् स्वयम् // 85 // ल. त्रि. 29
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीनेमिनाथ श्रुत्वा कुमारागमनं पल्लीशो गह्वरेऽविशत् / रहः स्थित्वा कुमारोऽपि प्राहिणोत् सैन्यमग्रतः // 86 // बले दुर्गान्तरं प्राप्ते पल्लीशस्तदवेष्टयत् / कुमारः पृष्टतो धावन मध्ये तं बलयोरधात् // 87 // दासीभूय स पल्लीशो लोप्नं दत्त्वा यथाग्रहम् / दण्डं स्वीकार्य नृपसः प्रत्यावृत्त्य स्थितो वने // 88 // रोदनश्रवणाद् रात्रौ तत्र गत्वा स राजसः / ___पप्रच्छाऽर्द्धजरनारी काऽसि किं दुःखकारणम् ? // 89 // सा प्राह भूपश्चम्पाया जितारिरङ्गदेशपः / / कीर्तिमत्यां तस्य सुता सुयशा हि यशोमती // 9 // श्रीषेणनृपभूः शङ्खस्तद्रूपे क्षणतो मुदा / निश्चिकाय तमेवेशं सेवे देवेऽपि निःस्पृहा // 91 // स्पृहयालुः पुनस्तस्यै मणिशेखरखेचरः। तामहार्षीन मन्त्रदेव्या तां लग्नां धात्रिकामपि // 92 // निशम्य वार्ता शङ्खोऽपि वनान्तस्तं विलोकयन् / __गतायां निशिं तं खेडं गह्वरान्तरवैक्षत // 93 // यशोमती प्रार्थयन् स तया तिरस्कृतोऽप्ययम् / __कुमारं वीक्ष्य युद्धाय सन्नद्धोऽयुध्यताऽमुना // 94 // कुमारवाणघातेन पातितो भुवि खेचरः / तमूचे निर्जितोऽस्मीति ममागः क्षम्यतामदः / 95 / तदभ्यर्थनया शखो वैताढ्यनगमीयिवान् / सिद्धायतनयात्राऽपि यशोमत्या समं कृता // 96 // . कुमारं कनकपुरे निनाय मणिशेखरः ! दित्सवः स्वसुतास्तस्मै जगुविद्याधरा अपि // 97 // तान् प्रत्यूचे विवाह्येनां यशोमतीमनुक्रमात् / अन्याः कन्याः परिणेष्ये ततस्तं खेचरेश्वराः / / 98 // मणिशेखरमुख्यास्ते हर्षात् स्वस्वसुतायुताः। __निन्युः कुमारं चम्पायां जितारिरपि सोऽभ्यगात् // 99 // सोत्सवं विहिते पित्रा यशोमत्याः करग्रहे / कुमारोऽन्या खेटकन्याः उपायँस्त प्रशस्तधीः // 10 //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 227 चम्पायां श्रीवासुपूज्ययात्रां पूजां स सोत्सवम् / विदधे तत्पुराभ्यस्तजैनतीर्थनतीः सृजन् // 101 // स्थिस्वा दिनानि कतिचिच्चम्पायां श्वसुराग्रहात् / श्रीहास्तिनपुरेऽप्यागात् रागाद् दृष्ट्वा स राजभूः // 102 // आरणच्यवनं प्राप्य सुरसोमावपि क्रमात् / सरो यशोधरोऽस्यासीत् सोमो गुणधरोऽनुजः // 103 // शङ्खे राज्यमनुज्ञाय श्रीषेणो व्रतमाददे / ____ उत्पन्नकेवलोऽप्यागात् स श्रीषेणमहामुनिः // 104 // शङ्खोऽभिवन्ध तत्पादौ देशनामशृणोत सुधीः / अप्राक्षीद् भूपतिः प्रेम यशोमत्यां कुतोऽधिकम् // 105 // आख्यत् प्राग्भवसम्बन्धं केवली स्वेऽवलीढिमा / भूपरूपं भवस्येदृक् धनादारभ्य सम्भवत् // 106 // मृत्वाऽपराजिते नाम्नाऽनुत्तरेऽनुत्तरस्त्विषा / सुरो भूत्वा परभवे द्वाविंशोऽर्हन् भविष्यसि / / 107 // इयं राजीमती रागाद् भाविनी तामतीत्य च / दीक्षा ग्रहीष्यसि कनी त्वामनु प्रत्रजिष्यति // 108 // अन्ते प्राप्स्यति निर्वाणं बान्धवोऽयं यशोधरः / तथा गुणधरश्चैतौ तवैव गणधारिणौ // 109 // पुण्डरीकं स्वं तनयं राज्येऽभिषिच्य सोत्सवम् / शङ्खः श्रामण्यमाधत्त यशोमत्या समं गुरोः // 110 // बान्धवौ तौ समन्त्री च प्रव्रज्य शङ्खसार्थगौ / - चक्रिरेऽमी तपो गाढं बाढं धर्मेऽनुरागिणः // 111 // शखेन तीर्थकृत कर्माऽप्यर्जितं जिनभक्तितः / / तर्जितं दुरितं सर्व गर्जितं शासनं ततः // 112 // पादपोपगमादन्ते शङ्खोऽयादपराजितम् / यशोमत्यादयोऽपीयुस्तत्रैव विशदाशयाः / 113 / इतश्च जाम्बवे क्षेत्रे भरते विरते भयात् / मधुरास्ति पुरी जीर्णा न्यायेन तरुणी श्रिया / 114 /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् { श्रीनेमिनाथ बृहद्ध्वजा वसोः पुत्राद् गतेषु बहुराजसु / ___ यदुनृपो मृदुलोंके यदुत्साहाद् धुलोकभीः // 115 // ज्येष्ठः सूरः सुवीरोऽन्योऽनुजः पुत्रौ तु यादवौ / शौरिय॑धात् शौरिपुरं सुवीरो मधुरास्थितः // 116 // शौरेरन्धकवृष्ण्याद्यास्तनया नयशालिनः / भोजवृष्णिप्रभृतयः सुवीरधीरसम्भवाः // 117 // शौरिीक्षापक्षलग्नः सुप्रतिष्ठस्य निश्रया / ___ ययौ शिवं सुवीरस्तु सिन्धुदेशमसाधयत् // 118 // अन्धवृष्णेर्दशाऽभूवन् पुत्राः शत्रुभयंकराः / समुद्रविजयस्तेषु मुख्योऽक्षोभः परस्ततः // 119 // स्तिमितः सागरस्तस्माद् हिमवानचलस्ततः / धरणः पूरणश्वाभिचन्द्रोऽस्माद् वसुदेववाक् // 120 // अभूतामनुजे तेषां कुन्ती मद्री तदादिमा / वत्रे पाण्डुनृपं मद्री दमघोषमशिश्रियत् // 121 // हरिवर्षानीतयुग्मिर्जातोऽभूद्धरिवंशकः / प्रशस्या भुवि तद्वंश्या यादवा यदुभूपजाः / 122 / इतश्च हास्तिनपुरे ललितः श्रेष्ठिनन्दनः / मातुः स वल्लभोऽत्यन्तं साम्बा गर्भवती पुनः // 123 // गर्भानुभावतस्तापमवाप श्रेष्ठिनी भृशम् / चकमे गर्भपातं च न स गर्भोऽपतत् पुनः // 124 // स पुत्रो जातमात्रोऽपि त्याजितश्चेटिकाकरात / दृष्टः पित्रा स चाऽरक्षि छन्नं संवद्धितः परैः // 125 // गङ्गदत्त इति ख्यातः पितरं ललितोऽब्रवीत् / मधूत्सवे समायाते तातानुजमिहानय // 126 // न जानाति जनन्यस्य न्यस्तस्तथा रहः क्वचित् / पटान्तरे तातपुत्रौ गङ्गदत्तं च बभ्रतुः // 127 // दृष्ट्वा तद्भोजनं माता कुट्टयित्वाचकर्ष तम् / भिक्षार्थमागतान साधून्नप्राष्टां द्वेषकारणम् // 128 // साधुर्ज्ञानी जगावेको बान्धवौ काष्ठवाहको / गन्त्री भृत्वा काष्ठभारैर्जग्मतुः पथि सत्वरम् // 129 //
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 229 ज्येष्ठेन चक्रलूर्नागरक्षिता गन्त्रिका पथः / वाहयित्वा दूरमार्गे माभूदस्य असुव्ययः / 130 / द्वितीयेनास्थिभङ्गेऽस्याः श्रोतव्यं शब्दितं मया / इति मत्वा चक्रलुवं छेदाद् गन्त्रीमवाहयत् // 131 // ज्येष्ठोऽभूल्ललितः पुत्रो मातुः प्रियः परोऽन्यथा / श्रुत्वा बभूवुः श्रामण्यान्महाशुक्रे सुरास्त्रयः // 132 // च्युत्वा ततो वसुदेवाद्रोहिण्यां तनुजोऽजनि / गजाऽश्वसिंहश शिनां स्वप्नात् सर्वत्र वल्लभः // 133 // सर्वचेतोऽभिरमणाद् रामाख्यां लब्धवानयम् / विश्वप्रियनिदानेन गङ्गदत्तोऽप्यवातरत् / 134 / वसुदेवात् स देवक्यां पुराऽऽसीत् तत्र वात्तिकम् / यो बद्ध्वा नयते सिंहं तस्मै दास्ये निजाङ्गजाम् // 135 // समुद्रविजयं प्राप्य जरासन्धानुशासनम् / - दूतोऽवदद् वसुदेवं प्रेष्य सोऽग्राहयच् च तम् // 136 // तुष्टो जीवयशःपुत्री जरासन्धः प्रदास्यति / . कुलद्वयक्षयायैषा पृष्टो ज्ञानी जगाविति // 137 // विमृश्येति सुभद्रं द्राङ नृपोऽप्याजूहवज्जवात् / पत्री तेनापिताऽऽगत्य समुद्रोऽवाचयच्च ताम् // 138 // * औग्रसेनिरयं पुत्रो धारिण्यां दोहदाद् भिया / मञ्जूषायां सभूषायां क्षिप्त्वा प्रावाहितोऽम्भसि // 139 // यादवोऽयमनेनैव बद्धः सिंहरथस्ततः / जरासन्धो जीवयशःपुत्रीं तेनोदवाहयत् // 140 // ययाचे श्वसुरात् कंसः प्राग्वैरान् मधुरापुरीम् / क्षिप्त्वोग्रसेनं पितरं कारायां राज्यमाश्रयत् // 141 // मासोपवासी राज्ञात्रिनिमन्त्रितोऽपि विस्मृतः / परिव्राट् विदधे दुःखकन निदानं भयावहम् // 142 // वसुदेवेन विजयमय्यारोप्य विवाहितः / त्रिखण्डाधिपतेः पुत्री कंस इत्युपकारवित् // 143 // तं प्रत्युपचिकीर्षुः सन् देवकी पर्यणाययत् / ___ तस्या विवाहस्योत्साहेऽतिमुक्तो मुनिरागमत् // 144 //
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीनेमिनाथ गाढालिङ्गनतः प्रेम्णाऽनुचितैर्वाप्रपश्चितैः / खेदितो मुनिरप्यूचे मुग्धे जानासि किं न हि // 145 // यस्या विवाहः क्रियते तस्या गर्भस्तु सप्तमः / हंता पत्युः पितुर्भावी तयाऽश्रावीति दुर्वचः // 146 // ज्ञाते तद्वचने पत्याऽपत्यानि सप्त शप्तवत् / अयाचिषत देवक्या वसुदेवः सुहृद्वरः // 147 // वसुदेवोऽपि तद्वाचं प्रत्यपद्यत शुद्धधीः / नावयोरन्तरं किञ्चिन् मैत्रीहक् सत्सु निश्चिता // 148 // देवकी स्वामिवचसाऽनुमेने तददम्भभाक् / जातमात्रं गर्भषट्कं कंसेन जगृहे मुदा // 149 // तदा नागवणिपत्नी सुलसा राधितस्तया / नैगमैषी मृतापत्यं चिक्षेप देवकीपुरः // 15 // पुत्रान् षड् देवकी जातान् सुलसायाः पुरो न्यधात् / सुलसायाः सुता एते इत्यऽवर्द्धन्त धार्मिकाः // 151 // आद्योऽनीकयशोऽनन्तो जितसेनो हतारिकः / देवयशाः शत्रसेन इत्यमी भाग्यभाजनम् // 152 // ऋतुस्नाता देवकी साऽपश्यत् स्वप्नान क्रमानिशि / ___सिंहसूर्याग्नीभकेतुविमानान् सरसा च षड् // 153 // शुक्राच्च्युत्वा गङ्गदत्तो देवकीकुक्षिमागमत् / / __'नभोऽसिताष्टमीमध्यरात्रे साऽसूत दारकम् // 154 // समये कंससुभटा निद्राणाः सुरसन्निधेः / वसुदेवस्तमादाय निर्ययौ पुरंगोपुरे // 155 // देवतानि दधुः छत्रं पुष्पवृष्टिपुरस्सरम् / दीपाष्टककृतोद्योतस्तन्नास्खलदयं क्वचित् // 156 // पुरो वृषभरूपेण द्वारोद्घाटनतः पुरः / उग्रसेनं पञ्जरस्थं ज्ञापयन् स ययौ बहिः // 157 // नाकुलो गोकुलं नीत्वाऽर्पयन् नन्दयशोदयोः / ___ तत्सुतां तत्क्षणे जातां लात्वाऽगाद् गर्भमन्दिरे // 158 // विपर्ययमिमं कृत्वा वसुदेवः स्वमास्पदम् / जगाम यामिकाः कंसादिष्टा जागरमासदन् // 159 // 1 नभसः श्रावणस्य /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 231 पुत्रीं जातां भटा नीत्वा कंसस्य पुरतो दधुः / अचिन्तय ज्ञानिवचो मिथ्या भाग्यादभूदिति // 160 // बालस्त्रीहननाशङ्की कंसो नासाविकर्त्तनम् / कृत्वा प्रत्यर्पयत् पुत्रीं क्षमो मयि न सप्तमः // 161 // कृष्णाङ्गत्वात् कृष्ण इति नन्दश्चक्रेऽस्य चाभिधाम् / रक्ष्यमाणो देवताभिर्ववृधे गोकुले शिशुः // 162 // गवां पूजामिषाद् द्रष्टुं देवकी याति गोकुले / __ तत्र स्वतनयं दृष्ट्वा मुमुदे स्वपदेऽप्यगात् // 163 / / पुत्रिके सूर्पकस्यात्र पितृवैरात् समीयतुः / वसुदेवापकाराय क्रुधा शकुनिपूतने // 164 // शयालु बालकं कृष्णं मत्वा शकुनिरादधे / शकटं शिशुपरिष्टात् पद्धत्या तजहौ शिशुः // 165 // सविषं स्तनमास्येऽस्य चिक्षेप कटपूतना / . कृष्णसन्निधिकारिण्यो देवतास्तां न्यवारयन् // 166 // पुनः पुनस्तज्जिघांसू खेचयौं मारिते सुरैः / उत्क्षिप्तं शिशुना चेदं शकटं मारिते इमे 167 / इति प्रतीतिमापेदेऽनन्तशक्तिः स्वपुण्यतः / परमेश्वर एवैष त्राता हर्ता जगद्गुहाम् / 168 / अन्यदोलूखले बद्ध्वा कृष्णं चापल्यशङ्कया। * ' यशोदाऽगात् क्वापि कार्ये कृष्णो दामोदरो बभौ // 169 // तत्रैत्य सूर्पकसुतोऽर्जुनो वृक्षद्वयं स्वयम् / _ विधाय विद्यया पेष्टुं कृष्णं स्वान्तरमानयत् // 170 // उन्मूलितौ देवतया सहसा यमलार्जुनौ / कृष्णस्य रक्षणे युक्ता देवाः सेवां वितेनिरे / 171 / एवं चित्रचरित्रेण प्राप्यमाणे शिशौ यशः / माज्ञासीत् कंसराडेनं ज्ञात्वाऽमुं स हनिष्यति // 172 // विमृश्येत्यस्य रक्षायै राममानकदुन्दुभिः / रहः समादिशत् सोऽपि गोकुले स्थितकैतवात् // 174 // अध्यैष्ट कृष्णो रामेण प्रेर्यमाणो धनुःकलाम् / - गोपैः परीयमाणौ तौ रेमाते गोकुलेऽखिले // 175 //
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीनेमिनाथ गोप्यः पार्श्व जहुर्नास्य सौभाग्येन विमोहिताः। गृहकार्य समुत्सार्याऽन्ववर्त्तन्त हरिं मुदा // 175 // एवं गोपैः समं क्रीडापरयोः रामकृष्णयोः / जग्मुरेकादशसमाः कंसेनाऽज्ञातवृत्तयोः / 176 / इतश्च मुख्यदाशार्हसमुद्र विजयप्रिया / शिवा भगवती तस्याः कुक्षौ शङ्खोऽवतीर्णवान् // 177 // स्वप्नाँश्चतुर्दशाऽपश्यद् गजादीन् जिनसूचकान् / क्रोष्टुकिश्चारणमुनिरायातौ नृपपर्षदि // 178 // आचख्यतुः स्वप्नफलं समुद्रविजयाऽग्रतः / भावी पुत्रस्तीर्थकरस्तव वासवसेवितः // 179 // द्वादश्यां कात्तिकेऽशुक्लेऽवतीर्णस्त्वपराजितात् / श्रावणश्वेतपञ्चम्यां प्रसूतः शिवया जिनः // 180 // कृतोत्सवः प्रभुः सूतौ दिक्कुमारीगणेन सः / चतुःषष्टिसुरेशानैरभिषिक्तः सुराचले / 181 / प्रातः समुद्रविजयः सर्वाङ्गीणमहामहैः / हर्षोत्कर्षमयं चक्रे पुरं जनपदं दिवम् // 182 // दृष्टाऽरिष्टमणिमयी चक्रधाराऽम्बया निशि / स्वप्नेऽरिष्टनेमिरिति पित्रा नामाऽस्य निर्मितम् // 183 // अथ कंसोऽपि पप्रच्छ कश्चिन्नैमित्तिकं पुनः / देवक्या तनया सूता गर्भस्थाने च सप्तमे // 184 // हन्ता न मेऽस्ति कोऽप्यत्रेत्येवमुक्तो जगाद सः / ___ अरिष्टं वृषभं तार्य केशिनं गर्दभं हुडम् // 185 // यो हनिष्यति दुर्दान्तान् स हन्ता तव निर्णयात् / चत्वारोऽमी कंसमुक्ता गोकुलं चक्रुराकुलम् // 186 // गोपा गोप्यः सकोपास्ते भयात् सुरभयो द्रुताः / रामकृष्णौ ददृशतुर्मिथो विदधतुः कथाम् // 187 // स्वैरं विचरतो रात्रौ चतुरो हन्व इत्यथ / यथा न कोऽपि जानाति नातिस्पष्टं च नौ बलम् // 188 // विपादितांस्तान् विज्ञाय कंसः स्वध्वंसमामृशन् / हन्तुरस्पष्टभावेनाऽभाषिष्ट ज्ञानिनं पुनः // 189 //
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् जाने यथाऽहं हन्तारं तारं तत् कथयाऽधुना / स प्रोचे शार्ङ्गधन्वाऽस्ति यस्तदा रोपयिष्यति // 190 // कालेयाहेर्दमनकृत् चाणूरमल्लघातकः / ___ पद्मोत्तरं चम्पकं वा यो हनिष्यति सोऽन्तकः // 191 // परिणेष्यति मे जामि सत्यभामां स भाग्यभूः / यः शार्ङ्गधन्वं चाधिज्यं विधास्यति महाभुजः // 192 // अनेके भूभुजोऽभ्येयुनिशम्योद्घोषणामिमाम् / अनादृष्टिस्तत्र यातुं गोकुले निशि तस्थिवान् // 193 // प्रातश्चलन रथे राममारोप्य पत्तिकृष्णयुक् / रथे वटजटाबद्धेऽनादृष्टिर्मोचनेऽनलम्' / 194 / कृष्णेनोन्मूलिते मूलाद् ऋजुरध्वा बभूव सः / कृष्णस्य तबलं दृष्ट्वाऽनादृष्टिर्मुमुदेतराम् // 195 // अनादृष्टिर्धनुर्द्रष्टुमक्षमोऽप्युद्धरन् मदात् / पतितो भुवि लोकानां हासहेतुर्बभूव सः / 196 / स्वस्वामिपुत्रहासस्याऽसासहिः स हि नन्दसूः / लीलया रोपयामास सत्यभामानिरीक्षितः // 197 // सङ्कीर्णत्वाज्जननेंक्षि तदाऽनादृष्टिरब्रवीत् / मयैवारोपितं धन्वं वसुदेवस्तदा जगौ // 198 // त्वां हनिष्यति कंसोऽयं धन्वारोपणजात् पणात् / / शौर्यात् शौर्यपुरं याहि सोऽप्यगात् सवितुगिरा // 199 // पुनः परीक्षितुं मल्लयुद्धेन रिपुमात्मनः / कंसेन मल्ला आहूताः स्वीया देशान्तरात् परे / 200 / अत्रान्तरे स्नातुमेषा यशोदा प्रार्थिता जलम् / न कार्यव्यग्रया नीतं रामेणोक्ता रुषा च सा // 201 // रे दासि ! विस्मृता दास्यं यदा नयसि नो जलम् / कृष्णस्य वैमनस्यं द्रागजायत श्रुतेरतः // 202 / / रामेण पृष्टस्तद्धेतुं सोऽप्याचष्ट भवद्वचः / रामेणाऽभाणि सर्वोऽपि वृत्तान्तोऽस्मै यथाऽजनि // 203 // 1. अनलम् असमर्थः / ल. त्रि 30
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीनेमिनाथ दिदृक्ष तौ मल्लयुद्धं स्नानाय यमुनां गतौ / कालियाहिर्वशीचक्रे कृष्णेनाऽऽरोहणात् स्वयम् // 204 // स्नात्वा विशन्तौ मधुरां कंसादिष्टं द्विपद्वयम् / महामात्रप्रेरितं तद्वधाय समधावत // 205 / / हतः कृष्णेन मातङ्गः पद्मोत्तरः क्रमाहतेः / चम्पको रामपद्घातात् कम्पभृत् मृत्युमाप च // 206 // मल्लाक्षपाटमागत्य क्वाऽपि मञ्चे निषीदतुः / शत्रु कंसं स्ववर्ग च कृष्णायाज्ञापयद्धली // 207 // मल्लाहूतौ रामकृष्णौ युद्धायोपस्थितौ तदा / कृष्णेन लग्नश्चाणूरः सात्वतेन च मुष्टिकः // 208 // ज्ञात्वा रिपू दृशा कंसश्चाणूरं तद्भिदेऽदिशत् / तद्वन्मुष्टिकसंज्ञानं कृष्णचाणूरमाहत // 209 // जघान मुष्टिकं रामः क्रुधा हत हतेति सः / वदन कंसश्चपेटांहिषातैः कृष्णेन चावधि / 210 / कंसगृह्या जरासन्धपाक्षिकाः सुभटा अपि / रामकृष्णवधे सज्जा निषिद्धा यादवैः परैः // 211 // अस्मद्वंश्योऽयमस्माभिरेव मृत्युमवापितः / निघ्नन् कृष्णस्य षड्भ्रातृन् नाऽत्राऽन्यस्य प्रयोजनम् // 212 // .. मोचितेनोग्रसेनेन सत्यभामा विवाहिता | कृष्णेन सह कंसाय सर्वैर्दत्तो जलाञ्जलिः / 213 / रुदती मुदती' साऽथ गता जीवयशा रुषा / जरासन्धं स्वपितरं तद्वृत्तान्तमवीवदत् / 214 / प्रतिविष्णुस्तदा प्रेषीत् सोमकं नाम पार्थिवम् / सोऽप्यागत्य जगावेवं स्वस्थास्तिष्ठन्तु यादवाः // 215 // कृतापराधौ सम्प्रेष्यौ रामकृष्णौ मदोद्धतौ / समुद्रविजयोऽप्यूचे कोऽपराधस्त्विहाऽनयोः // 216 // कथं न वारितः पूर्व जामाता प्रतिविष्णुना / पइगर्भान् मारयन् नास्मत् कुलेऽस्ति शिशुमारकः // 217 // कृष्णोऽपि कोपमुद्दीप्य प्राह तं दूतनूतन / __ याहि पाहि स्वराज्यं तद् ब्रूयाः स्वस्वामिने त्विति // 218 // 1 मुदती हर्षरहिता /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 235 न चेत् त्वदिष्टस्य वधे पश्चकस्य करिष्यते / यथानुबन्धं न्यायेन मया वैरविशोधनम् // 219 // मथुरातो गते सोमे होमे नृणां रणानले / उपस्थिते विमर्शेऽस्मिन् क्रोष्टुकिः शौरिणाह्वत // 220 // पृष्टः स यादवैः सर्वैः प्रोचेऽर्द्धचक्रिता हरेः / बलदेवरमारामे भाविनी तस्य घाततः / 221 // प्रतीच्यामधुना गम्यं रम्यं जलनिधेस्तटे / उद्दिश्याऽभ्युदयस्तत्र भावी तत्र भवत्सु वै / 222 / सत्यभामा पुत्रयुगं प्रसूते यत्र चास्पदे / निवेश्य नगरी तत्र स्थातव्यं सर्वयादवैः // 223 // एवं समुद्रविजयो निश्चित्य निर्ययौ रयात् / एकादशकुलकोटीसहितो मधुरां जहौ // 224 // गत्वा शौर्यपुरे समं यदूनां कुलकोटयः / आदाय चलितः शौरिरुपसेनान्वितो द्विधा / 225 / तनिग्रहाय तत्पृष्ठे जरासन्धः समादिशत् / कालं स्वतनयं राज्ञां पञ्चशत्या समं रुषा // 226 // आनयिष्येऽम्बुधेमध्ये प्रविष्टान् यादवान् दवात् / प्रतिश्रुत्येति सदसि कालश्वचाल बालधीः // 227 // विन्ध्याचले यदुबलादनन्तरालमागतम् / कालं विमृश्यैते देवाः कृष्णसेवां रसाद् व्यधुः // 228 // रुदती जरतीमेकां रामकृष्णचितान्तिके / निरीक्ष्य कालः पप्रच्छ का त्वं रोदिषि तत् कथम् // 229 / / साऽप्याह कालागमनादविचालाद् भयाकुलौ / / रामकृष्णौ चितामेतां प्रविष्टौ ज्वलितेऽनले // 230 // वदन्तीति स्वयं वृद्धा पपाताऽग्नौ झटित्यपि / - तावाक्रष्टुं स्वयं कालोऽनलान्तरालमाविशत् // 231 // एवं देवविधानेन प्लुष्टे भ्रष्टे रिपोर्बले। .. जग्मुर्यादवभूपालाः सुखेनाऽम्भोनिधेस्तटम् // 232 // भामा प्रसूता द्वौ पुत्रौ तत्राराध्याम्बुधेः पतिम् / सुस्थितं प्रकटीचक्रेऽष्टमकृत् कृष्णपार्थिवः // 233 //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीनेमिनाथ तृतीयरात्रौ देवोऽयं पाश्चजन्यं पुरो ददौ / कृष्णाय हलिने शङ्ख सुघोषं तोषतः स्वतः // 234 // कृष्णः प्रसाद्य तं देवं प्रार्थयत् पूर्वशाङ्गिणाम् / दतं स्थानं निवासाय तन्मह्यमनुगृह्यताम् // 235 // इन्द्राज्ञया पुरीं दिव्यां निर्माय शौरये ददौ / द्वारिकां विस्तृतां हैमी नवभिर्योजनैर्जनैः // 236 // दीर्घा द्वादशयोजन्या जन्याऽजनितरोचिषम् / अनजन्यास्तत्र तस्थुर्यादवाः सुखशालिनः // 237 // धनदो नगरी कृत्वा रत्नैराभरणैरलम् / अपूरयद् देवदूष्यैरदूष्यैर्वर्णवर्णनौ // 238 // अकलङ्ककलं ध्वस्तसमस्तद्विइबलं बलम् / आपृच्छयाऽनुजमेतस्य कृष्णं राज्ये महाभुजम् // 239 // समुद्रविजयः क्षमापः स्थापयामास सन्महैः / नव्यचैत्यजिनस्नात्रजलैरविरलैरलम् // 240 // युग्म अरिष्टनेमिभगवान् कल्पद्रुरिव जङ्गमः / क्रमात् तारुण्यमारुण्यं प्रपेदे विश्वमोहनम् / 241 / दशचापोन्नततनुराजन्माङ्गजजित्वरः / न मन्यते स्म विवाहं 'शिवांकनन्दितेऽहितम् // 242 // भामानादरतः कोपान् नारदः कुण्डिनेशितुः / भीमाद् यशोमतीजातां रुक्मिणी कृष्णरागिणीम् // 243 // विधाय लग्नदिवसे देवर्षिः कृष्णमानयत् / पितृष्वसुप्रयोगेण लात्वाऽगाद् रुक्मिणी हरिः // 244 // युग्मं पृष्ठे धावद् रुक्मिराजं रामस्तच्छीर्षमुण्डनात / त्रपितं ग्लपितं भग्नं मुक्त्वाऽगाद्वारिकां पुरीम् // 245 // तत्राऽपि श्रीगृहे लक्ष्मीरूपां तां रुक्मिणी स्थिताम् / भामागता दिदृक्षायै ननाम कैतवाद्धरेः // 246 // 1. शिवायाः देव्याः शिवस्य मोक्षस्य वा अंके नन्दितो वृद्धः तत्र अहितः अनुचितस्तम् /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् / 237 महिष्योऽष्टौ हरेरासन सत्यभामा, च रुक्मिणी, / गौरी, जाम्बवती, पद्मा, सुसीमा, लक्ष्मणा, ततः // 247 // गान्धारी, चेति काप्यासां पित्रा दत्ता हताऽपरा / __बलभद्रप्रिया नाम्ना रेवती रेवताऽनुजा // 248 // रामा, सीता, बन्धुमती,प्रमुखा बहवोऽभवन् / रामाङ्गजा उल्मुकाद्याः प्रद्युम्नाद्या हरेरपि // 249 // साम्राज्यमेवं भुञ्जानौ रामकृष्णौ च यादवाः / परं ववृधिरे पुत्रैर्धनैर्धान्यैश्च वाहनैः // 25 // कियत्यपि गते काले प्राप्ताः केऽपि वणिग्जनाः / . विमुच्य द्वारिकामीयू राजगृहपुरान्तरे // 251 // रत्नकम्बलमूल्येऽर्द्ध जायमानेऽत्र ते जगुः / विमुक्ता द्वारिका ताहग्नगर्यस्माभिरुत्सुकैः // 252 // लाभाधिक्याऽथिभिः प्राप्तं जरासन्धपुरं महत् / मूल्याई लभ्यतेऽत्राऽपि भ्रमोऽयं विभ्रमाद् वृथा // 253 // ते पृष्टा जीवयशसा मत्पितुः स्थानतोऽधिका / का द्वारिका नृपः कोऽस्यां तेऽप्यूचुः कृष्णभूपतिम् // 254 // 'पुत्र्या वाचा जरासन्धः स्कन्धमास्फालयनयम् / शकुनैार्यमाणोऽपि चचाल द्वारिका प्रति // 255 // सहदेवादयः पुत्राः 'तनुत्राणादथायसात् / द्विधा सपक्षतां प्राप्ताः प्रचेलुस्ता_वाहनाः।२५६। चेदिराजः शिशुपालः कालो व्यालोऽथ वारिषुः / हिरण्यनाभोऽरिष्टपुराधिपः साधितशात्रवः // 257 // दुर्योधनाद्याः कौरव्या भूपा रूपाद् यमोपमाः / वन्या धन्यास्तदन्येऽपि खेचराः प्रबला बलैः // 258 // प्रतिविष्णोः प्रयाणेऽस्मिन् सङ्गताः के न सङ्गतात् / . आजन्मवद्धितास्तेन स्पद्धिता पायसं प्रति // 259 // 1 तनुत्राणात् कवचात् / 2 सङ्गतात् मैत्र्यतः / 3. तादों रथोऽश्वो वा /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीनेमिनाथ प्रतिप्रयाणमुल्लोलकल्लोल इव वारिधिः / ववृधे चण्डदोर्दण्डैर्दण्डो'ऽस्यारभटैः स्फुटैः / 260 / नारदोऽप्येत्य जगदे जगदेकभयावहम् / आहवं कृष्णमुख्यानां सुस्थानामप्युपस्थितम् // 261 // भम्भामताडयन् विष्णोः संरम्भादम्भवर्जिताः / यादवाः नादवाल्लभ्यात् तूर्याणां रणकर्मणि // 262 // द्विधाऽपि कृष्णवनिः क्रुधा युधादिना बुधाः / ___ शुभैः शुशुभिरेऽत्यन्तं शस्त्रैर्वस्त्रैरिवोज्ज्वलैः // 263 // समुद्रविजयः पूर्व तनयैरेभिराययौ / महानेमिः सत्यनेमिटेढाद् रथाच्च नेमिनौ // 264 // अरिष्टनेमिर्भगवान् जयसेनो महीजयः। तेजःसेनो जयो मेघश्चित्रको गौतमस्ततः // 265 // फलार्कः शिवनन्दश्च विष्वक्सेनस्तदादयः / ___एवं दशार्हाः सर्वेऽपि रणार्थ समुपस्थिताः // 266 // द्विधाऽपि बलसम्पन्नस्तथैव वसुदेवयुक् / समुद्रविजयादेशाद् विष्णुजिष्णुरिवाऽचलत् / 267 / प्रेर्यमाणो निमित्तविहगैः फलितस्थितैः / .. वायेषु वाद्यमानेषु शनिपल्लयां हरिः स्थितः // 268 // तत्रैत्य खेचराः केचित् समुद्रविजयं जगुः / वसुदेवं जरासन्धगृह्यखेचरवारकम् // 269 // शाम्बप्रद्युम्नसंयुक्तं विद्याधरनृपैः सह / प्रेषयाऽन्वेषयाऽस्माकं साकं तैयुद्धकौशलम् / 270 / नेमिर्ददौ हस्तबद्धामस्त्रवारणमूलिकाम् / जन्मस्नात्रे सुरैर्दत्तां वसुदेवाय नायकः // 271 // तमादिश्य तथा शौरिरनादृष्टि तदात्मजम् / व्यधत्त पट्टबन्धेन सेनान्यं मान्यमाहवे // 272 // हिरण्यनाभः सेनानीर्जरासन्धबले बभौ / अन्योन्यामर्षसंघर्षः शरवर्षकरावुभौ // 273 // अयुद्धथतां समक्षं स्वस्वामिनोः पारगामिनौ / रथिनौ सादिनौ तुल्यवादिनाविव नादिनौ // 274 // शुक्लैरमुक्तैरासक्तैः शक्तैः प्रहरणे रणे / जयं प्राप्ताः पराऽनीकैः स्वामिना सत्कृता भटाः // 275 // 1 दण्डः कटकः / 2 कृष्णः वासुदेवः तन्मार्गवन्तः, पक्षे वह्निरूपाः /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 239 पत्तिभिः पत्तयो लग्नाः सादिभिः सह सादिनः / ___ महामात्रैर्महामात्रा योधा युयुधिरेतराम् // 276 // जरासन्धः स्वीयसन्धाप्रबन्धाय निजे बले / चक्रव्यूह विरचयाश्चक्रे चक्रेशशासनः // 277 // वक्रं चक्रं सहस्रारं प्रत्यरं शतदन्तिनः / द्विसहस्री स्यन्दनानां सहस्रा पश्च वाजिनाम् // 278 // पदातीनां सहस्राणि षोडशैवं स्थिता अराः / सपादषट्सहस्राणि राज्ञां परिधिरक्षिणाम् // 279 // सहस्रैः पञ्चभी राज्ञां जरासन्धोऽस्य मध्यगः / पृष्ठेऽस्य सेना गान्धारी सैन्धवी मगधेशितुः // 280 // धार्तराष्ट्राः शतं राज्ञो दक्षिणा दक्षिणा रणे / मध्यदेशे गणनृपाः सर्वे कृपाणपाणयः / 281 / चक्रसन्धौ च पश्चाशच्छकटान्यायुधैर्युधे / एवं चक्रव्यूहसिद्धौ तस्य पश्यत्त्सु शत्रुषु / 282 / चरैत्विा तां व्यवस्थां गरुडव्यूहमादधुः / अनादृष्टिमुखा आस्ये लक्षाः पश्चाशदाश्रिताः // 283 // रामकृष्णौ व्यूहमूर्ध्नि रथलक्षं च पृष्ठगम् / .: शौर्यपुर्या मथुरायास्तत्पृष्ठस्थे बले उभे // 284 // दुर्दान्ताः सूनवोऽक्रूरादयोऽजानकदुन्दुभेः। ____ तत्पृष्ठेऽपि पञ्चलक्षा रथानामाहिकः' स्थितः // 285 // तस्याऽपि पृष्ठरक्षायै दक्षास्तस्थुः सहात्मजाः। सारणो दुर्धरश्चन्द्रः सात्यकी रथलक्षयुक् // 286 // समुद्रविजयो विष्णोर्दक्षिणं पक्षमाश्रयत् / रथानां पञ्चविंशत्या लक्षैरन्यैर्नृपैरपि // 287 / / वामपक्षं रामपुत्राः युधिष्ठिरादिपाण्डवाः / शिश्रियुः पञ्चविंशत्या रथलक्षैः सुरक्षिताः // 288 / / पाण्डवांस्तांडवविधौ निशिताऽसिकरैर्युधि / दक्षा लक्ष्या तेषु मुक्तौ तत्पृष्ठे सिंहलादयः / 289 / द्रविडो भूपतिस्तेषां रक्षायै पृष्ठतः स्थितः / पष्टथा रथसहस्राणां महासेनोऽस्य पृष्ठतः // // 290 // 1 आहिकः उग्रसेनः /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीनेमिनाथ तद्रक्षकाः कृष्णपुत्रा भानुशत्रुजयादयः / भ्रातरक्षाविधौ नेमेः शक्रो मुमोच सारथिम् / 291 / प्रतिविष्णुबलं बाणवृष्टयाऽभाङ्क्षीद् हरेबलम् / दृष्ट्वाऽनादृष्टिरग्रस्थो महानेमिश्च पार्श्वतः // 292 // वामभागादर्जुनोऽपि त्रयो जयविधित्सया / अधावन्त शरासारैः कुर्वन्तो घनदुर्दिनम् // 293 // नष्टेषु पृष्ठभूपेषु चक्रुयूहस्थिति त्रयः / सद्यस्त्रिपथगां चक्रुः पुनानां शूरसश्चयान् / 294 / त्रयो रुरुधिरे ताँस्त्रीन पार्थ दुर्योधनोऽरुणत / रौधिरिस्तमनादृष्टिं महानेमिं च रुक्मिराट् // 295 // रुक्मी निरस्त्रो विरथः कृतः सामुद्रिणा रणे / तद्रक्षायै सप्त भूपाः प्राप्ताः शत्रुन्तपादयः // 296 // शैवेयस्तद्धनुश्छेदं कुर्वन् शत्रुन्तपेक्षितः / शक्तिं चिक्षेप तद्भित्त्यै शत्रुन्तपनृपोऽकृपः / 297 / वज्रेणाऽपातयच्छक्तिं मातलिनेमिनोदितः / बलीन्द्रदत्तां यदवो यदवोचन जयध्वनिम् // 298 // एवं रणे जायमाने शल्यं युधिष्ठिरोऽवधीत् / कर्ण पार्थों मरुत्सनुर्योधननृपं तदा // 299 // : हिरण्यनाभं सेनान्यमनादृष्टिर्महासिना। __द्विधा चकार तत्राऽगाज जरासन्धः स्वयं रणे // 300 // यवने सारणेनाऽऽशु निहते तनये क्रुधा / मागधो शरणारम्भः स्तम्भमाधाद्धरेबलम् / 301 // रामपुत्रा दश तदा निहताः प्रतिविष्णुना / विष्णुना शिशुपालोऽपि तदाऽलोपि शितासिना // 302 // रामोऽष्टाविंशति पुत्राञ् जघान मगधेशितुः / तद्रुषा मागधो रामं पिपेष गदयाऽदयः // 303 // एकोनसप्ततिसुतान् संजहार हरिः क्रुधा / दधावे प्रतिविष्णुस्तद्विष्णोरेव जिघांसया // 304 // अत्रान्तरेऽरिष्टनेमिविज्ञप्तेर्मातलेरथ / रथमारुह्य निष्कोपो दध्मौ शङ्ख सुरेशितुः / 305 / ब्रह्माण्डमाण्डविस्फोटस्तद्ध्वनाद् भुव्यशझ्यत / जरासन्धो जरालीढं शरैः सैन्यं चकार सः // 306 //
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 241 अभ्रामयद् रथं तस्माद् रक्षणायैव मातलिः / भगवानपि भूपानां धनुष्कत्वादि चाच्छिनत् // 307 // निरोधे परसैन्यस्य पार्श्वे प्राप्ते हि भूभुजः / तत्क्षणात् सकले सज्जे पाटवं यादवा ययुः // 308 // पाण्डुपुत्रैर्धार्तराष्ट्रा अवशिष्टाः प्रशामिताः / मुसली पुनरुत्थाय जघान नैकशो नृपान् / 309 / युद्धथमानो जरासन्धः शराशर्यस्य सिस्फुटम् / वितन्वानः स्वतन्वाऽपि कृष्णेन व्यायुधीकृतः // 310 // मन्त्राणामिव विद्यानां तन्त्राणां विफलत्वतः / चक्रं मुमोच स रुषा परुषाक्षरगीर्जरन् / 311 // सुहृद्वत्तदुरस्ताडं तुम्बेन विदधत् ततः / हरेः करे स्वरेखाङ्कचक्रमैत्र्यादिव स्थितम् // 312 // प्रतिमुक्तं तु तच्चक्रं गलनालं मृणालवत् / चिच्छेदाऽस्य प्रतिविष्णोस्तुर्यभूगामिनस्ततः / 313 / पुष्पवृष्टिं व्यधुर्देवाः कृष्णस्योपरि हर्षतः। नवमोऽनवमो विष्णुर्जात इत्यूचिरे चिरम् // 314 // अथारोधानेमिनाथोऽमुश्चत् कृष्णारिपार्थिवान् / . . नत्वाऽर्हन्तं हरेः सर्वे बभूवुः सेवका भुवि // 315 // दत्त्वा मगधतुर्या शं सहदेवं पितुः पदे / स्थापयित्वाचलज्जेतुं त्रिखण्डं भरतार्द्धजम् / 316 / महानेमि सूर्यपुरे हिरण्यनाभसम्भवम् / कौशलायां रुक्मनाभं धरं च मधुरापुरे // 317 // वसुदेवोऽप्यगात् सैन्ये प्रद्युम्नशाम्बसंयुतः / खेचरान् स्ववशीकृत्य जितकाशी जनस्तुतः / / 318 // जयसेनप्रमुखाणां प्रेतकार्य व्यधाद्धरिः / सहदेवो जरासन्धं जलाञ्जलीरदाप्यत // 319 // आनन्दपुरमित्याख्यां शनिपल्लेर्हरिर्दधौ / उद्दधार कोटिशिलां' महती सव्यपाणिना / 320 / तां भुजाग्रे दधौ विष्णुरायो मूनि द्वितीयकः / कण्ठे तृतीयस्तुर्यस्तूरःस्थले पञ्चमो हृदि // 321 // षष्ठः कट्यां षडधिकस्तूर्वोराजानु चाष्टमः / चतुरगुलमन्त्योऽवसर्पिण्यां निपतद् बलात् // 322 // . 1. कोटिशिलाप्रदेशपरिचयकृते परिशिष्टं दृश्यताम् / ल. त्रि. 31
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीनेमिनाथ प्रत्यावृत्त्य द्वारिकायामर्द्धचक्री महानृपैः / कृष्णोऽभिषिक्तो रामश्च बलदेवपदे तदा / 323 / पाण्डवान कुरुदेशस्य राज्ये विष्णुय॑वीविशत् / बलदेवादयः पञ्च वीराः प्रसिद्धिमाप्नुवन् // 324 / / दशाही दश दोष्मन्त उग्रसेनादयो नृपाः / सहस्राः षोडश ख्याताः कुमाराणां त्रिकोटयः // 325 // षष्टिसहस्राः शाम्बाद्याः वीरसेनादयो भटाः / एकविंशतिरत्युग्राः सहस्रा लक्षयोधिनः / 326 / कन्ये द्वे द्वे च भूपानां परिणिन्ये जनार्दनः / रामस्याष्टौ सहस्राणि बभूवुर्मगलोचनाः / 327 / रामकृष्णौ तत्कुमारा रमन्ते वनितागणैः / कथं त्वं वत्स वीवाहं सोत्साहं नाऽनुमन्यसे // 328 // माता-पितृभ्यामित्युक्तः प्रत्युवाच ममोचिताम् / द्रक्ष्ये कन्यां तदा वक्ष्ये तेन वाचोऽप्यमोचि ताः // 329 // च्युत्वाऽपराजिताजीवो यशोमत्या महीपतेः / उग्रसेनस्य धारिण्याः पत्न्याः कुक्षाववातरत् // 330 // राजीमती सुता नाम्ना ववृधे स्त्रीगुणैः समम् / __ क्रीडन् कुमारैः श्रीनेमिः प्राप कृष्णाऽऽयुधालयम् // 331 // दध्मौ शङ्ख पाश्चजन्यमजंजन्यत तध्वनेः / अनेकशोऽजन्यवार्ताः मेदिनीक्रन्दनादिना // 332 // बाधीय श्रवसो लोके शोकेऽस्तोकेतरे नरे। अश्वीये भयसम्भ्रान्तेर्दाम्नां त्रोटनमप्यभूत् // 333 // गर्जा गारवैस्तर्जा विवर्जा वारिमोचनात्' / शोचनायाऽभवन् हस्त्यारोहाणामपि दुर्दमाः // 334 // शूराः क्रूरा युधेऽभूवन पेतुः शृङ्गाणि शैलतः / सिन्धोर्वेलां विना वेलाजलैराप्लाविता मही // 335 / / हरिस्तत्रैत्य स त्रस्यन् नेमिनं प्राह साहसी / मिथो बलपरीक्षां तत् कुर्वहे धुर्यधैर्यतः // 336 // प्रससार भुजां विष्णुस्तां नेमिर्दागनामयत् / नेमेर्भुजा शैलमयस्तम्भरूपा हरेरभात् // 337 // 1. गजबन्धभूः /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 243 बलाये निगदन् विष्णुस्तद्धलाधिक्यमद्भुतम् / तेनैव स स्थिरीचक्रे प्राग् नमेरर्हतो गिरा // 338 / / द्वाविंशस्तीर्थकुन्नेमिर्भावी विवाहकन्न सः / अभ्यर्थ्यमानोऽप्यस्माभिर्विवाहं नाभिमन्यते // 339 // वसन्ते जललीलायां गतः सान्तःपुरो हरिः / नेमिनं सार्द्धमादाय धारायन्त्रमथाविशत् / 340 / स्नात्वा कृत्वा जलक्रीडां निर्ययौ विष्णुरम्भसः / ___ संज्ञापयन् वधूर्नेमिः स्वीकार्यः स्वकरग्रहम् // 341 / / हासैविलासैः कान्तानां वाकप्रकाशैः सविभ्रमैः / नेमिः प्रतिवचो वक्तुमशक्तेमौनमादधे // 342 // स्वीकारे, परिहारे, च पक्षे तदुभयस्पृशि / राज्ये मेघकुमारस्य प्रथमं मौनधारणम् // 343 // द्वितीयं तु विहारस्य जमालेवीरमौनवत् / तृतीयं तु देवनृत्याद्यारम्भे पुरतोऽर्हतः // 344 // मानितः स्वामिना पाणिग्रह इत्यूचुरङ्गनाः / ततः कृष्णोऽप्युग्रसेनं राजीमतीमयाचत / 345 / तेनाऽपि स्वीकृते लग्नदिनेऽलङ्कारभासुरः / नेमिरारुह्य मत्तेभं ययौ विवाहमण्डपम् / 346 / मागधैर्गीयमानोऽयं वीज्यमानश्च चामरैः / धृतातपत्रश्चित्राणि दर्यमानश्च तत्करैः // 347 // अन्वीयमानः सोत्सेकैः समुद्रविजयादिभिः।। अचितो रामकृष्णाभ्यां वीक्ष्यमाणो वधूजनैः // 348 // त्रिभिर्विशेषकं उग्रसेननृपगृहमासनं वीक्ष्य तद्विधौ / न्युञ्छनादौ रथारूढः शुश्राव करुणस्वरम् // 349 // गत्वा तत्र जिनोऽप्राक्षीत् साक्षी सकलरक्षणे / किमर्थमेते विधृता जीवा जीवातुवर्जिताः // 350 // त्वद्विवाहेऽदनायेति श्रुत्वाऽमोचयदाशु तान् / . स्वयं निवृत्त्याजगाम स्वाश्रयं स दयाशयः // 351 // पित्रा मात्रा सगोत्राद्यैर्वार्यमाणो विभुर्ययौ / पस्पन्दे दक्षिणं चक्षू राजीमत्यास्तदा शुचा // 352 // सख्योराख्यत् किमेतस्मिन् क्षणे मेऽयं विपर्ययः / / तावाहतुर्मङ्गलं ते भूयात् शान्तममङ्गलम् // 353 //
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीनेमिनाथ सम्बोध्य सर्वान् पित्रादीन् जिघृक्षुर्दीक्षितक्रियाम् / विलपन्तीं प्रियां मुक्त्वारेभे दानं सवार्षिकम् // 354 // वर्षत्रिंशत्यतिक्रान्तौ षष्ठयां नभसि चोज्ज्वले / पञ्चमुष्टिकलोचेन नेमिव्रतमुपाददे // 355 // देवदूष्यं प्रभोः स्कन्धे निधायादाय तत्कचान् / क्षीराम्बुधौ निचिक्षेप शक्रः कृतमहोत्सवः // 356 // साथै भूपसहस्रेण दीक्षायां विजहार सः / वरदत्तद्विजगृहे चकार षष्ठपारणाम् // 357 // बुभुजे परमान्नं च पश्च दिव्यानि जज्ञिरे / घातिकर्मक्षयायैव देवः सेवे व्रतक्रियाम् // 358 // श्रुत्वा विलापानहन्तमुद्दिश्याऽथ जिनाग्रजः / राजीमती रथनेमिरैच्छत् तुच्छमतिः छलात् // 359 // विज्ञायाऽऽशयमेतस्य विज्ञायाऽवचसोरसः / न्यवारयद् वान्तभुक्तिप्रायां मां त्वं किमीहसे // 360 // चतुःपञ्चाशताऽहोभिः क्षोभिताशेषमोहनुत् / ___ अमावस्यामाश्विनस्य प्रभुः केवलबोधवान् // 361 // देवाः सेवावसरतश्चतुःषष्टिसुराधिपः / चक्रुः समवसरणं करणं सर्वसम्पदाम् // 362 // विंशधन्वशतोत्तुङ्गश्चैत्यवृक्षो जगद्गुरोः / तदधः पर्षदां स्थाने पेशला देशनाऽभवत् // 363 // पूर्वस्यामास्थित विभुः प्रतिरूपत्रयी पुनः / रेजे दिशासु तिसृषु प्रातिहाविभूषिता // 364 // तद्वर्धापयितुं कृष्णः कोटयो द्वादश दत्तवान् / _ विष्णुर्जिष्णुं पुरस्कृत्य तस्थौ नत्वा जिनेश्वरम् // 365 // निषीदतुः स्तुतिं कृत्वा तत्रेन्द्रोपेन्द्रयोः पुरः / देशनाऽदेशि देवेन धर्ममाश्रयतोत्तमम् // 366 // वरदत्तनृपः श्रुत्वा विरक्तो व्रतमग्रहीत् / पृष्टः प्रभुर्माधवेन राजीमत्यनुरक्तताम् // 367 / / धनस्य धनवत्याश्च भवादारभ्य नेमिना / अष्टावतारसम्बन्धो जगदे निगदे पटुः / 368 / सहैव वरदत्तेन द्वे सहस्रे महीभुजाम् / प्रावजेतां धनदेवधनदत्तौ स्वबान्धवौ // 369 // मन्त्री विमलबोधोऽपि च्युत्वाऽपराजिता त्यः / भवेऽस्मिमपि भूपाला दीक्षिता नेमिनाऽर्हता // 370 //
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 245 भववैभवमापीय स्वीयं राजीमती सती / सञ्जातजातिस्मरणा नाम्नाऽभूद् यक्षिणी व्रतात् // 371 // प्रभुः प्रवर्तिनी चक्रे तां साध्वीभिरुपासिताम् / श्रावकत्वं दशार्हाद्याः प्रद्युम्नाद्याः प्रपेदिरे // 372 // शिवारोहिणीदेवक्यो रुक्मिण्याद्याश्च योषितः / जगृहुर्मुहुराधातुं श्रावकत्वं भवं शुचिम् // 373 // तत्तीर्थरक्षो यक्षोऽभूद् गोमेधो नरवाहनः / बीजपूरपर्युचक्रशाली दक्षिणदोस्खये // 374 // नकुलं शक्तिं शूलं च दधानो वामपाणिषु / कूष्माण्डी शासनसुरी स्वर्णाभा सिंहवाहना // 375 // आम्रलुम्बी नागपाशं बिभ्रती दक्षिणे करे / पुत्रं चाङ्कुशमाधाय सव्ये कुशलकृवये // 376 // अम्बिकाऽपरनामाऽसौ सदा सनिधिकारिणी / तीर्थस्य पारम्पयेणाऽरिष्टनेमेरहनिशम् // 377 // एकदा द्रौपदी जैनश्राद्धी नारदमागतम् / वीक्ष्यानादरमेवाधात् कुलिङ्गीति न तं नता / 378 / कोपात् स धातकीखण्डद्वीपे गत्वाऽभ्यदर्शयत् / तस्याः प्रशस्याऽवयवं चित्रं पद्माय भूभुजे // 379 // तेनाऽपहारिता देवप्रेषणेनाऽप्यजाग्रती / पुर्याममरककायां सा दध्यौ शीलरक्षणम् // 380 // आचाम्लानि वितन्वन्ती तन्वङ्गी चिन्वती तपः / ___तस्थौ मौनमुपादाय नारदोऽज्ञापयच्च ताम् // 381 // हरिः षइभी रथैन्धावाराध्य सुस्थितं सुरम् / प्राप्तस्ता नगरी प्रेषीत् सारथिं दूतवेषतः // 382 // पनोऽपि कोपितोऽभ्यागात् सम्परायचिकीर्षया / राजाऽद्य पद्मनाभो वा वयमित्युक्तिकारकाः // 383 // पाण्डवा आभिमुख्येन युध्यमाना महायुधैः / पराजिताः पद्मशूरैः पुनः कृष्णमुपाययुः / 384 / प्रथमं पद्मराजोक्तिच्छलात् तिष्ठत साम्प्रतम् / ' इत्युक्त्वा स्वयमुत्थाय हरियोढुं प्रचक्रमे // 385 // .
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीनेमिनाथ- . शङ्खशार्ङ्गधनुर्वानस्त्रुटबलखलः क्षणात् / नंष्ट्वाऽग्रहीद् दुर्गवलं नरसिंहोऽभवद्धरिः / 386 / कपाटपाटवं भित्त्वा यान्तं विचार्य माधवम् / स्त्रीवेषा द्रौपदी दासीभूया, प्राणमद्रिपुः // 387 // द्रौपदी तत आदाय ववले बलबान्धवः / इतश्च तत्राऽर्हन्नास्ते मुनिसुव्रतसंज्ञया // 388 // कपिलो वासुदेवोऽर्हत्पुरस्थः पृष्टवान् प्रभुम् / उत्पातः पातकेनाऽयं केन भूकम्पनादिना // 389 // प्रभुणोक्ते यथाजाते कपिलस्तं सिसंजिषुः / प्राप्तोऽब्धेस्तटमस्या॰ कृष्णः शङ्खध्वनाऽध्वना // 390 // मिलितावेतदाश्चर्य विष्णुः पुरो ययौ / उत्तीर्णाः पाण्डवा नावा गङ्गां भावानुवर्तिनः / 391 / . स्थिता सुस्थितपृच्छायै छायैषा घुसदां सदा / नावोऽनागमने विष्णुरतरत् तां च मीनवत् // 392 // रथाः कथावशेषास्तद् विहिता विष्णुना क्रुधा / लोहदण्डेन नगरं तत्राऽभूद् रथमर्दनम् // 393 // पाण्डवा विहिता रोषात् ततो निर्विषयास्त्वया / क्व यान्तीति जगौ कुन्ती हरिः प्रत्याह तामिति // 394 // . तटे दक्षिणवार्द्धस्ते तिष्ठन्तु तव सूनवः / नगरी पाण्डुमधुरां संनिवेश्य नवामपि // 395 // परीक्षितं पार्थपौत्रमभिमन्युतनूद्भवम् / न्यवेशयद् हास्तिनाख्यपुरराज्ये जनार्दनः // 396 / / श्रीनेमिराययौ पुर्या भदिलायां षडप्यहो / बुद्धा अनीकसेनाद्या जगृहुव्रतमहंतः // 397 // द्वारिकायां गोचरे तान् देवकी प्रत्यलाभयत् / युगत्रयेण संप्राप्तान सिंहकेसरमोदकैः // 398 // प्रभुः पृष्टोऽनया नाथ किमेषां दर्शने स्तनौ / ___ प्रस्नुतौ मम दृष्टिर्न किश्चित् तृप्यति दृप्यति // 399 // जिनोऽप्याख्यत् सुता एते तवोपद्रवरक्षिताः / दैवेन पुण्यनैपुण्यात् प्राप्स्यन्त्येतद्भवे शिवम् // 400 // हृतानि प्राग्भवे रत्नान्यतिलोभात् त्वया पुनः / दत्तमेकं सपत्न्यै तद्रोदनेनार्द्रचेतसा // 401 //
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् 4 . विष्णुनाऽऽराधितो देवो नैगमेपी तदावदत् / भविष्यति सुतः किन्तु यति व्याप्तयौवनः // 402 // गजनाम्नाङ्गजो मात्रा लालितोऽवाप्तयौवनः / द्रुमस्य राज्ञस्तनयां परिणिन्ये प्रभावतीम् // 403 // सोमद्विजसुतोद्वाहं कृत्वा पत्नीयुगान्वितः / दीक्षां जग्राह वैराग्यात् श्मशाने प्रतिमां दधौ // 404 // श्वसुरः स्वसुतादुःखात् तच्छीर्षेऽङ्गारपूरितम् / भाजनं प्रज्वलन्न्यास्थत् ततोऽवजद् गजः शिवम् // 405 // निर्वाणगमनात् तस्य हरिः पप्रच्छ घातकम् / यस्ते दर्शनतो वेगाभिन्नमूद्धर्ना मरिष्यति // 406 // प्रातः पुरीप्रवेशे च सोमविप्रमृते ह्यमुम् / रज्जु बद्ध्वा यदोः पुर्यामभ्रामयद्धरिः क्रुधा / 407 / तद् विलोक्य व्रतं प्राप्ता दशाहीं नव सूनवः / -- कृष्णस्यान्येऽपि यदवः शिवाम्बा सप्त बान्धवाः // 408 // एकनाशानन्दकन्या धन्या अन्या यदुस्त्रियः / / . वतिन्यो जज्ञिरे कृष्णः कन्योद्वाहं निषिद्धवान् // 409 // सर्वाः पुत्र्यो हरेः पत्न्यो वसुदेवस्य दीक्षिताः / ___स्थिता. गेहे देवकी च रोहिणी मातरौ तथा // 410 // गृहेऽपि भवदुःखानि राज्ञी कनकपत्यथ / संप्राप केवलज्ञानं घातिनां कर्मणां क्षयात् / 411 / त्रिंशदिनानशनतः शिवं कनकवत्यगात् / सागरोऽणुव्रती कायोत्सर्गी दृष्टः श्मशानभाक् // 412 // नभःसेनेन तच्छीर्षे निदधे सानलो घटः / ततः स्मृतनमस्कारः सागरः स्वर्गमागमत् // 413 // शक्रः कृष्णस्तुतिं कुर्वन् न सेहे धुसदा तदा / . मृतः श्वा दर्शितो मार्गे तद्दन्ताँस्तुष्टुवे हरिः // 414 // देवेन विष्णोस्तुरगोऽपजहेऽबिभ्यता बलैः / कृष्णेऽप्यन्तिकमायाते देवस्तमाह साहसात् // 415 //
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 ] महोपाध्यायश्रीमन्मथविजयविरचितम् [ श्रीनेमिनाथ D मां विजित्य गृहाणाऽश्वं मदभीष्टयुधा हरे / रथाश्वेभस्थितो युद्धैरलकुरु पुताहवम् // 416 // प्रोचे हरियाऽश्वं त्वं न जेता नीचयुद्धतः / __ तुष्टो देवो ददौ मेरी नाऽस्या नादे प्रजारुजाः // 417 // तस्या आरक्षको द्रव्यलक्षेण शकलं ददौ / तत्पदे चन्दनादीनां खण्डानि निदधे जडः / 418 / वादितायाममुष्यां तु न नादो निर्ययौ मनाम् / ज्ञात्वा स्वरूपमारक्षं तं दूरे चकवान् हरिः // 419 // अन्यां भेरी सुरालेभे पुरी नीरुक् तदा रवात् / धन्वन्तरिर्वतरणिवैद्यौ रोगस्य शामकौ / 420 / आयोऽभव्यो जीवघातादिना चिकित्सको नृणाम् / __ भव्यजीवो द्वितीयस्तु भेषजं प्रासुकं जगौ // 421 // चिकित्सायां मुनीनां स स्वमप्यौषधमाश्वदात् / धन्वन्तरिययौ मृत्वा सप्तमी नरकावनीम् // 422 // विन्ध्याद्रिभुवि चोत्पेदे कपिर्वतरणिभिषक् / तेनाऽन्यदा पदा विद्धश्रमणोऽदर्शि तद्वने // 423 // गिरेविशल्यामानीय तथा संरोहणीमपि / औषधीभ्यां पट्टचक्रे तमृर्षि स्वगिरा जगौ / 424 / द्वारिकायामभूवं प्राग् वैद्यो वैतरणिः सुधीः / पत्रे विलेखनादस्मान् मुनिर्धर्ममुपादिशत् / 425 / अह कृत्वा कपिः प्रायं सहस्रारे सुरोऽभवत् / ___ ज्ञात्वाऽवधेः समागत्य नत्वा साधुं दिवं ययौ // 426 // एकदा विष्णुना पृष्टः प्रभो वर्षासु साधवः / कथं चलन्ति नान्यत्र कथयस्वाऽत्र कारणम् // 427 // वर्षासु भुवि सारस्यादवश्यं जीवसम्भवः / विहारे तद्विघातेन मुनित्वं शिथिलीभवेत् / 428 / एवं स्वामिगिरा विष्णुर्न गृहानिर्ययौ बहिः / शयनैकादशी तस्मात् पप्रथे पर्व सर्वतः / 429 / वीरः शालापतिर्विष्णोविना दर्शनमश्नुते / __कदापि नेति स द्वाःस्थनिषेधे बहिरास्थित // 430 // वर्षाव्यतिक्रमे निर्यन् हरिस्तं कृशमैक्षत / ज्ञाते तत्कारणे लोकात् प्रपेदे तद्गमागमौ // 431 // 1. पुताहवम् नीचयुद्धम् /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] ; लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 249 % - जगाद सादरं नेमि नाथ दीक्षाक्षमो न हि / अहं तथापि दीक्षायां करिष्ये नियमान्महम् // 432 / / .. वारयिष्ये न दीक्षोक्तां कन्यां नन्तुं समागताम् / अप्राक्षीत् किन्नु वो दास्यं स्वामित्वमथवेहितम् // 433 // स्वामित्वमिति कन्योक्तौ गृहणीत व्रतमित्यवक् / _ कयाचित् शिक्षिता दास्यमिष्टमित्यामृशद्धरिः // 434 // वीरं कुविन्दमाहूयाऽपृच्छद् विष्णुस्त्वया कृतम् / यदुत्कर्षेण हर्षेण तन्निवेदय मत्पुरः।४३५। तेनोक्तं बदरीलीनः कृकलासो मया हतः / रथाङ्गकृतरेखायां पदा रुद्धं चलज्जलम् // 436 / / वस्त्रपामपात्रमध्यप्रविष्टा मक्षिका मया / निरुद्धा वामहस्तेन तन्मत्वा विष्णुरूचिवान् // 437 // येन रक्तफणो नागो निवसन बदरीवने / __ निजघ्ने भूमिशस्त्रेण वेमतिः क्षत्रियो ह्ययम् // 438 // चक्रोत्खाता येन गङ्गा वहन्ती कलुषोदकम् / धारिता वामपादेन वेमतिः क्षत्रियो ह्ययम् // 439 // येन घोषवती सेना वसन्ती कलशीपुरे / निरुद्धा वामहस्तेन वेमतिः क्षत्रियो ह्ययम् // 340 // इत्युक्त्वा वीरमाहूय कृष्णोऽदात् केतुमञ्जरीम् / * कार्य तव गृहे योग्यमनया कार्यतां भृशम् // 441 // विधीयमाने कार्य चेत् करोत्यालस्यमेषिका / शिक्षयेथास्तदा बाढं रक्षयेथा वधूमिव // 442 // तां गृहीत्वा ययौ गेहं तथा रक्षणशिक्षया / रुदंती मातरं प्राप्ता सा तयोक्तश्च माधवः // 443 // किमेतनाटकं राजपुत्र्या दर्शयसे प्रभो। अस्यै दास्यमिहेष्टं तद्दत्तं किं क्रियते मया // 444 // स्वामित्वमेव मे देहीत्युक्त्या रञ्जितमानसः / - प्रावाजयनेमिपाधै हरिः कृत्वोत्सवं सुताम् // 445 // . अन्यदा सर्वसाधूनां द्वादशावर्त्तवन्दनम् / ___ कृष्णो ददौ नृपास्त्वन्ये निर्विण्णा अवतस्थिरे // 446 // ल. त्रि. 32
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीनेमिनाथ जिनत्वं क्षायिकं सम्यग्दर्शनं चाऽऽयुरप्यधः / सप्तम्या दलतः क्षिप्तं बद्धं तृतीयभूचितम् // 447 // ढंढणो विष्णुतनयः परिणीतोप्यभून मुनिः / परासरभवे पूर्व कर्म बद्धं निकाचनात् / 448 / हालिकानां वृषभाणां समयेऽशनवारणात् / उदियाय यत्र याति स लेभे तत्र नाहतिम् / 449 / परलब्ध्या न भुजेऽहमित्यभिग्रहमग्रहीत् / काले कियत्यपि गते नतः कृष्णेन ढंढणः // 450 // दृष्ट्वा श्रेष्ठी विशिष्टं तं मोदकैः प्रत्यलाभयत् / चूर्णीचकार तानन्यलब्ध्याप्तान् नेमिशासनात् // 451 / / विमृशन् दुरितं स्वीयं स्थण्डिलस्थः स्थिराशयः / उत्पन्नकेवलज्ञानस्तस्थौ केवलिसंसदि // 452 // रथनेमिः प्रभुभ्राता भ्रान्त्वा भिक्षां धनागमात् / दरी विवेश तत्राऽगाद् राजीमत्यपि सार्यिका / / 453 // प्रसारयन्ती वस्त्राणि घनक्लिन्नानि निर्भया / मातृजातेव सञ्जाता रताय प्रार्थयत् स ताम् // 454 / / संवीय वासस्तं वीक्ष्य दक्षा राजी जगाविदम् / ___ महानुभाव किमिदं वक्षि रक्ष स्वदीक्षणम् // 455 // अक्षता दक्षता मोक्षं नयतेऽधोगति क्षता / पतन्ती स्त्री स्वयं चान्यं पातयत्येव भूतले / 456 / रजोमयी क्षमारूपा कठिनान्तर्मदुर्बहिः / रेणुवन्नीरसा मुग्धा अस्यां स्निग्धत्वमेव न // 457 // पशुक्रियातो नश्यन्ति सुक्रिया विक्रियाप्रियाः / विप्रियं स्वं नरे न्यस्य कुरुते तं कलङ्कितम् // 458 // तया प्रबोधितो नेमेः शोधितो वत्सरावधि / छामस्थ्यात् केवलीभूय रथनेमिः शिवंगमी // 459 // यः प्रभुं प्रणमेत् पूर्व तस्मै दास्ये निजेहितम् / शाम्बपालकयोरग्रे विष्णुर्वा मिमां जगौ // 460 // रात्रौ शाम्बो भव्यजीवो ववन्दे देवमोकसि / पालकोऽभव्यताऽश्राव्यः प्राप्तो नन्तुं प्रभुं निशि // 461 //
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 251 प्रातः पृष्टः प्रभुः प्राह भावतो शाम्बवन्दनाम् / द्रव्यतो पालकस्येति शाम्बायादाद् हयं हरिः // 462 / / उत्पन्नस्य विनाशः स्यादवश्यमिति चिन्तयन् / माधवो जिनमप्राक्षीद् द्वारिकानाशकारणम् // 463 // . प्रभुराख्यत् शौरिपुरे पराशरस्तु तापसः / कैवल् रमणात् तस्य पुत्रो द्वैपायनोऽभवत् / 464 / ततो मद्यनिमित्तेन नाशोऽस्या भविता पुरः / जराकुमारस्ते हंता तौ श्रुत्वा वनमीयतुः // 465 / / सद्यो न्यवारयन् मद्यं जहुस्तदरतोऽचले। कादम्बर्या कन्दरायां सा स्वादुः स्वरसादभूत् // 466 // दीक्षां जिघृक्षं सिद्धार्थ प्राह सीरी यदा तु मे / कष्टे सम्बोधदायी स्या अनुज्ञास्ये तदा व्रतम् // 467 // प्रतिपद्य तदप्येषः सिद्धार्थों व्रतसङ्ग्रहात् / ' षण्मास्यन्ते तपस्तप्त्वा वैमानिकसुरोऽभवत् // 468 // कादम्बर्याः समानीतां स मानी तां पपौ मुदा / / . सुस्वादूदकविभ्रान्त्या शाम्बः सह सुहृद्गणैः // 469 // द्वैपायनप्रकोपाय ते जातास्ताडनादिभिः / लोष्टुभिः पादघातैश्च निदानमिति सोऽप्यधात् // 470 // भूयासं द्वारकां दग्धुं समर्थस्तपसाऽमुना / निशम्य तद्रामकृष्णक्षामितो न त्वशाम्यत // 471 // विष्णुराघोषयत् पुर्या कुर्यात् सर्वजनस्तपः / जिनार्चना सुरचना वचनातिशयस्तवम् / 472 / प्रद्युम्नशाम्बनिषधोल्मुकाद्याः शौरिसूनवः / रुक्मिणीजाम्बवत्याद्याः स्त्रियोऽपि जगृहुव्रतम् // 473 // विष्णुमूचे प्रभुर्गन्ता तृतीये नरके त्वकम् / . उद्धृत्य मर्त्यः स प्रान्ते मृत्वा वैमानिकः सुरः // 474 // .च्युत्वा शतद्वारपुरे जितशत्रोः स्तुतो जिनः / द्वादशोऽममनामा त्वं भावी रामस्तवाऽग्रजः // 475 //
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीनेमिनाथ - ब्रह्मलोके सुरश्च्युत्वा मत्यों देवस्ततः पुमान् / ___उत्सपिण्यां केशवस्त्वत्तीर्थे मोक्षमवाप्स्यति // 476 // . विजहाराऽन्यतो नेमिस्तन्मत्वाऽवसरं कुधीः / द्वैपायनः पुरीं दग्धुं समा एकादशाऽत्ययात् // 477 // जने प्रमते चामाम्लकरणेऽप्य«दर्चने / प्रादुरासन् महोत्पाताः ववुर्वाता नृघातकाः // 478 // बभ्रामाऽग्निकुमारोऽस्यां तं चाऽपश्यन् पुरीजनाः / __रक्ताम्बरं रक्तकृष्णविलेपं स्वप्नमन्तरा // 479 // आपूर्य पुर्या काष्ठादि बाह्याश्च कुलकोटयः / पष्ठिासप्ततिमध्यस्थिताः प्राज्वालयत् सुरः // 480 // वसुदेवं देवकी च रोहिणी माधवो बलः / रथेऽध्यारोप्य मोहेन जग्मतुः पुरगोपुरे // 481 // देवेन स्तम्भिता अश्वा वृषभाश्चलनेऽक्षमाः / रथं स्वयं रामकृष्णौ तमाचकर्षतुः पथि / 482 / तथापि देवकोपेन पन्त्या चानकदुन्दुभिः / प्रपद्याऽनशनं स्वर्ग ययुर्दहनयोगतः // 483 // मार्गे वैरिक्लेशहेतोश्छन्नं निर्ययतू रयात् / / __उद्दिश्य पाण्डवान् नेमि स्मरन्तौ सर्ववेदिनम् // 484 // कुब्जवारकनामा यो रामपुत्रो गृहोर्ध्वगः / ___ वदन् श्रीनेमिशिष्योऽहमिति नीतः सुरैः प्रभुम् // 485 // स व्रतं प्रतिपद्यैव विजहार प्रभोः सह / _ षण्मासी नगरी दग्धा प्लाविताऽधेः पयोभरैः // 486 // कृष्णेऽध्वनि क्षुधार्तेऽगाद् बलः क्ष्वेडाभिवादनम् / निर्णीय प्राविशत् काश्चिन्नगरी भोज्यहेतवे // 487 // गुप्तवेषोऽप्युपालक्षि मुद्रया भोज्यसङ्ग्रहात् / ___ लोकैः प्रज्ञापितो भूपो गोपुरे रोधमादधे // 488 // अच्छदन्तो धार्तराष्ट्रिः पूर्ववैराद् रणोन्मुखः / गजालानं समुन्मूल्य सीरिणैव न्यषिध्यत // 489 // पाणिना रटिमुद्घाट्य कृष्णेन सह भोजनम् / कृत्वा प्रचेलतुर्यामी दिशमुद्दिश्य सत्वरम् // 490 //
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 25.3 हरेस्तृषायां रामेऽपि गते जलनिनीषया / पादं जानूपरि न्यस्य प्रसुप्ते पुरुषोत्तमे // 491 // जारेयस्तत्र मार्जारभीमहक मृगयां सृजन् / आययौ मृगबुद्धया च पादाधः कृष्णमाहत // 492 // उत्थाय कृष्णस्तृष्णातः केनाऽहं निहतः क्रमे / : इति पृष्टो जरासूनुः स्पष्टीभूयाऽब्रवीदिति // 493 // अवनाय तव भ्रातर्धान्तोऽहं मोहतो वनम् / वृथा प्रयासो जज्ञे तद् द्वादशाब्दानि बान्धव // 494 // कुतस्तवागमोऽटव्यामकाण्डकाण्डताण्डवात् / त्वद्वधायाभवं तन्मेऽप्याभवं दुःखसम्भवः // 495 // कृष्णोऽपि भगवद्वाक्यं यथाजातं तथाऽवदत् / त्वं याहीतो न चेद् रामस्त्वदाते प्रभविष्यति // 496 // अभिज्ञानाय मे पाहि कौस्तुभं याहि पाण्डवान् / -- यादवानां बीजमानं साम्प्रतं त्वयि तिष्ठते // 497 // इतोऽपसर पादस्थं शरमादाय दूरतः / विपरीतैः पर्दैगच्छे नुयायी यतो हली // 498 // संस्मरन् सनमस्कारं श्रीनेमिजिनमच्युतः / वदने वस्त्रमाच्छाद्य सुप्तः पुनरचिन्तयत् / 499 / धन्यः श्रीनेमिरन्येऽपि समुद्रविजयादयः / . प्रद्युम्नाद्याः सुताः पूता रुक्मिण्याद्या मृगीदृशः // 500 // अत्रान्तरे पादपीडावशादवशचेतसा / रौद्रध्यानमुदीयाय ध्यातवांस्तेन माधवः // 501 // द्वैपायनः क्व पापिष्ठः पिष्टवान् यः कुलं मम / तं निहत्य विधास्येऽतः खण्डशो दिग्बलिं बलात् // 502 // समाः सहस्रं स्वं चायुः प्रपूर्य शौर्यवान् हरिः / तृतीयां नारकक्षोणी प्राप तत् पापतापतः // 503 // अथारामतरोनींचैः सुप्तं तं दीर्घनिद्रया / रामोऽजागरयद् बन्धो पयः पेयमिति ब्रुवन् / 504 / तमब्रुवाणं निस्त्राणं प्राणहीनं विचारयन् / अतुच्छमूर्छामापनो बलीयानप्यसौ हली 505 / प्रभविष्णुन विष्णुं मेऽनुजं हन्तं सुरोऽप्यमुम् / __ अमुञ्चं द्रुतमेकान्ते स्वान्ते शोचामि चामितम् // 506 //
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीनेमिनाथ उत्तिष्ठोत्तिष्ठ सलिलं पातुं त्रातुं हि बान्धवम् / किमालापयसे नैवं दैवं किं कुपितं हि नः // 507 / / तं प्रसादयितुं भ्रान्त्या स्कन्धे संस्थाप्य पर्यटत् / षण्मास्यन्ते स सिद्धार्थः सुरोऽप्यागात् स्वरागतः // 508 // शैलावतरणाद् भग्नं रथं सन्धातुमुद्यतः / सुरो वार्द्धकिरूपेण संकर्षणस्तमृचिवान् // 509 // किं मूढ गूढविज्ञानाजर्जरं खण्डितं रथम् / संधास्यसि कथं सोऽवग् जीविष्यति मृतो यथा // 510 / / शिलासु पग्रिन्या रोपं दग्धद्रुमनिषेचनम् / __ मृतगव्या मुखे दूर्वा सुरोऽदृष्टान्तयद् भृशम् // 511 // रामो विरामं स्वभ्रातुरातुरो जानुबोधितः / मत्वा तत्त्वात् तनुं काष्र्णी संचस्कार करालदृक् // 512 // सिद्धार्थदेवः प्रकटीभूय सर्व न्यवेदयत् / हरेभृत्युं च जारेयात् तद्गमं पाण्डवान्तिके / 513 / व्रतं गृहाणाऽर्हत्पार्श्वे इत्युक्त्वान्तर्दधे सुरः / प्रैषि श्रीनेमिना विद्याधरपिस्तव्रतेच्छया // 514 // ततो दीक्षामुपादाय तपस्तेपेऽतिदुस्तपम् / __ तुङ्गिकाचलमारुह्य सिद्धार्थः सनिधिं व्यधात् // 515 // अन्यदा मासिकस्यान्ते यियासुनगरान्तरे / कूपदेशस्थया नार्या सुरूपो मुनिरीक्षितः // 516 // मुक्त्वा घटं बालकण्ठे व्यग्रा चिक्षेप दामनीम् / तद् वीक्ष्य न पुरे भिक्षा ग्राह्येति नियमं दधौ // 517 // बोधयित्वा स्त्रियं रामश्चक्राम वनमध्वना / / कोऽयं कुतः समागत्य तपस्तप्यति दुष्करम् // 518 // इत्यज्ञजनवाग्योगाद् योगाद् रामर्षिसनिधौ / - राजा व्याजादुपद्रोतुं स नेमे विनयान्वितः // 519 // सिद्धार्थस्तर्जयन् कश्चिद् दुर्जनं मत्सरार्जनम् / सिंहादीन् सेवकाँश्चक्रे नरसिंहस्ततो भुवि / 520 / रामपिर्लब्धवान् ख्याति तद्देशे देशनारसात् / / व्याघ्राद्याः प्रशमं प्रापुर्योगसिद्धेर्बलं महत् // 521 //
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 255 सारङ्गो रङ्गतः कश्चित् पूर्वसङ्गतिकः स्वयम् / जातजातिस्मृतिः साधोराहारस्थानभावुकः // 522 // भ्रान्त्वा वने पान्थलोकान् पश्यन् सज्जीकृताशनान् / मुनि प्रज्ञापयन् पुच्छसंज्ञया तत्पुरोऽचलत् // 523 // एकदा दारुकं कश्चित् सिद्धानं प्रेक्ष्य तं मुनिम् / तत्रानिनाय दाताऽपि हर्षाद् दातुं प्रचक्रमे // 524 // धन्योऽयं विश्वमान्यो यः सिद्धानं मुनये ददौ / अहं तिर्यक् मुनीन् दातुं सेवितुं वाऽक्षमः सदा // 525 // त्रयोऽप्येवं ध्यानलीना अर्द्धच्छिन्नमहीरुहः / शाखापातान् मृता जग्मुर्ब्रह्मलोकं च पश्चमम् // 526 // रामो वर्षशतं दीक्षामादाय प्राप्तवान् दिवम् / / तृतीयां नरकक्ष्मां स दायादस्नेहतो ययौ // 527 // तं चाललाप रामोऽहं मोहं त्वयि बहुं वहन् / ब्रह्मलोकादागतोऽस्मि सौख्यं कर्तुं तवात्मनि // 528 // वदन्ने तमुद्दधे नारकं पाणिना ततः / पतन्तमेवमद्राक्षीत् कणशः पारदादिवत् // 529 // हरिस्तत्स्नेहमालोक्य निःसन्देहं तमुज्जगौ / . . कर्मशृङ्खलसम्बद्धो मोक्तुं न नरकं क्षमः // 530 // गत्वा भरतमध्ये तत्पूजां विस्तारयाऽधुना / ततो हली समागत्य दर्शयामास साम्प्रतम् // 531 // नीलपीताम्बरे मूर्ती विधाय रामकृष्णयोः। - पूजनीये प्रतिगृहं यतः स्युर्बहुलाः श्रियः // 532 // शङ्खचक्रगदाधन्वधारी श्रीपरमेश्वरः / योऽर्चयेदीदृशं देवं स प्राप्ता वैष्णवं पदम् // 533 // प्रीणिता बहुधा लोका बलदेवेन ते तदा / अभूवन् वैष्णवा विष्णोस्ततः प्रभृति सेवकाः // 534 // जरासूनुर्यादवानां नाशं विष्णोश्च तान् पुनः / * पाण्डवान् कथयामास तेभ्यः कौस्तुभमार्पयत् // 535 / /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचित्तम [ श्रीनेमिनाथ वत्सरावधिशोकेन प्रेतकार्याणि पाण्डवाः / चक्रिरे भवविस्तारादुद्विग्नास्ते बभूविरे // 536 // जिघृक्षून व्रतसाम्राज्यं मत्वा नेमिजिनस्तदा / धर्मघोषं साधुपश्चशत्या सह समादिशत् / 537 / राज्ये न्यस्य जरासूनुं द्रौपद्यादिसमन्विताः। व्रतमादाय विदधुस्तपः साधुजनोचितम् // 538 // कुन्ताग्रेणोंछमात्रं तद् ग्रहीष्यामीत्यभिग्रहम् / भीमश्चक्रे मासषट्कात तस्याऽभूत् परिपूर्णता // 539 // . निर्वाणसमयं ज्ञात्वा प्राप रैवतकं प्रभुः / पादपोपगमं धृत्वा मासिकाऽनशनं दधौ // 540 // स षट्त्रिंशत् पश्चशत्या साधुभिः सह सर्ववित् / __शुचिमाससिताष्टम्यां चित्रेन्दौ शिवमासदत् / / 541 // तस्याऽतीयाय कौमारे त्रिशती शरदां ततः / छाअस्थ्ये केवलित्वे च सप्तवर्षशती ययौ // 542 // सर्व वर्षसहस्रायुरस्य राजीमती पुनः / चतुर्वर्षशती गेहे वत्सरं छद्मनि स्थिता // 543 // पञ्च वर्षशती तस्याः कैवल्ये व्यतिचक्रमे / शिवा-समुद्रविजयौ तुरीयां दिवमीयतुः // 544 // श्रीनमिस्वामिनिर्वाणात् पश्चलक्षसमान्तरे / द्वाविंशजिननिर्वाणकल्याणकमहोऽभवत् / 545 / श्रुत्वा कल्याणकं नेमेः पाण्डवाः पञ्च निर्धताः / सिद्धाचलं समारुह्य मासिकानशनादरात् // 546 // शैवेयचरितं शृण्वन् प्राप्नुयात् सर्वतः शिवम् / __ कल्याणकानि श्रेयांसि लभते दीर्घजीवितम् // 547 // श्रीहेमचन्द्रोदितजैनवाक्याम्भोधेविंशोधेरिव शुद्धबोधे / उद्धृत्य मेघेन भृते सुधायाः कुम्भोपमेऽत्राऽष्टमपर्व रेजे // 548 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीयचरिते विनयविलासनाम्नि श्रीनेमिनाथचरितं रामकृष्णचरितसहितं सम्पूर्णम् // ग्रंथान 548 // . 5 // 546 //
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 257 श्रीब्रह्मदत्त-द्वादशचक्रिचरितम् / श्रीनेमितीर्थे ज्ञातत्वात् श्रुतोक्तोत्तमपुंस्त्वतः / . त्रिषष्टिसंख्यासंपूत्यै ब्रह्मदत्तोऽपि कीर्त्यते // 1 // साकेतपुर्या श्रीचन्द्रावतंसतनयो नयी / मुनिचन्द्रनृपो जम्बूद्वीपेऽत्र भरतेऽजनि // 2 // स च सागरचन्द्रर्षेगिरा तत्याज राजताम् / विजहार समं तेन सार्थाद् भ्रष्टो वनेऽभ्रमत् // 3 // तस्योपचर्या विदधे चतुभिर्वल्लवैर्वने / तेऽपि बुद्धा व्रतं लात्वा तेपिरे दुष्करं तपः // 4 // चतुर्ध्वपि द्वौ श्रमणौ जुगुप्सां धार्मिकी हृदि / चक्रतुस्तेऽथ चत्वारो दिवं जग्मुस्तपोबलात् // 5 // च्युत्वा जुगुप्सको जातौ दास्यां शाण्डिल्यवाडवात् / / - ब्रामणौ तरुणौ क्षेत्रे दष्टौ दुष्टाहिना मृतौ // 6 // कालिजरे मृगौ जातौ विव्याध व्याध एव तौ / मृतप्रक्षेपगङ्गायामायातौ हंसजन्मनि // 7 // तौ शाकुनिकजालान्तःपातेन तेन नाशितौ / वाराणस्यां भूतदत्तमातङ्गाधिपतेः सुतौ // 8 // चित्रो ज्येष्ठो लघुर्नाम्ना सम्भूतः स्निग्धमानसौ / / रममाणौ कलापूर्णौ शङ्खस्तत्र नृपस्तदा // 9 // पुरोधा नमुचिस्तस्याऽपराधेऽस्य महीयसि / वधाय भूतदत्तायाऽर्पितस्तेनोदितः स तु / 10 / रक्षामि त्वां यदा सून्वोः पाठं कारयसे रहः / प्रपन्नं तद्वचस्तेन जिजीविषुपुरोधसा // 11 // पाठयस्तनयौ भूमिगृहस्थस्तस्य भार्यया। रेमे पितुस्तज्जिघांसां मत्वा छात्रौ तमूचतुः // 12 // इतो याहीति सोऽनेशनिशि तद्दर्शिताऽध्वना / हस्तिनापुरमायातं चक्री चक्रेऽथ मन्त्रिणम् // 13 // तौ मातङ्गसुतौ गीतनृत्यवाद्यकलापटू / नागरानागरीश्वाऽपि रागयोगाद् ररञ्जतुः // 14 // ततः कुलीनाः कौलीनं तयो राजे न्यवेदयन् / आभ्यामभेदतो लोकः शुचिरप्यशुचीकृतः // 15 // ल. त्रि. 33
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 ] महोपाध्यायभीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीब्रह्मदत्त राजादेशाद् बहिः पुर्यास्तस्थतुः क्वापि पर्वणि / अनाज्ञातपदं प्राप्तौ कुट्टितौ यष्टिमुष्टिभिः // 16 // ततो विमृश्य स्वां जाति तित्यक्ष तां च झम्पया / ___ साधूक्त्या व्रतमापन्नौ चक्रतुः परमं तपः // 17 // हस्तिनापुरमायातौ चित्रे तूपवने स्थिते / सम्भूतो गोचरे भ्राम्यन् मासक्षपणपारणे // 18 // दृष्टो नमुचिना दूराच्छङ्कितेन निजांहसा / पत्तीन् प्रयोज्य सम्भूतं यष्टयायेस्तं स चार्दयत् // 19 // शान्तस्याऽपि मुनेरन्तःकोपानलसमुद्भवः / धूमभूमा पुरीभूमावुल्ललासान्धकारकृत् // 20 // पौरा भयात् ततस्तस्य शान्तये सामभाषणैः / प्रसादयितुमाजग्मुर्नमन्तो विनयादिना / 21 / चक्री सनत्कुमारोऽपि नमन् प्रशमकृगिरा / तमवोचन महर्षे किमारेभेऽनुचितं त्वया / 22 / पुरे नश्यज्जीवदाहं कुरुषे कुरुषेरितः / तपस्तरोः पल्लवने लबने यतसे नु किम् // 23 // प्रसाद्य सद्यस्तं चक्री वक्रीभूतं तदर्दकम् / पुरेऽनर्थकरं जाननमुचिं वध्यमादिशत् // 24 // मुनेरेव गिराऽमुश्चत् तं चकर्षाऽऽशु तत्पुरात् / स्त्रीरत्नवन्दने पादे तत्केशस्पर्शनात् पुनः // 25 // मुनिनिदानमकरोदीकस्त्रीरत्नभोगभाक् / भूयासं तपसाऽनेन भाविजन्मनि तन्मनाः / 26 / चित्रः सम्भूतसन्तापादाप पापविशुद्धये / विहितानशनी स्नेहात् सौधर्मस्वर्गमीयतुः // 27 // चित्रश्च्युत्वा श्रेष्ठिपुत्रः पुरे पुरिमतालके / सम्भूतजीवः काम्पील्ये पुत्रः श्रीब्रह्मभूपतेः // 28 // . मात्रा चुलन्या ददृशे स्वप्नाश्चतुर्दशाऽवशा / गर्भेऽवतीर्णे सम्भूते विभूतेः फलमाददे // 29 // तत्तद्दिनकृतोत्साहाज्जातः सूनुस्तया पिता / ब्रह्मदत्ताभिधां तस्य प्रशस्यदिवसे व्यधात् / 30 / ब्रह्मभूपस्य मित्राणि चत्वारि स्निग्धचेतसा / न कदापि वियुज्यन्ते रज्यन्ते नित्यसङ्गमे // 31 // कटकः काशिभूमीशो दीर्घश्व कौशलाधिपः / कणेरुदत्तो गजपूर्नाथश्चम्पापतिः पुनः / 32 / पुष्पचूलश्च पश्चाऽपि क्रीडन्ते काननादिषु / भुञ्जते स्वस्वसाम्राज्यं तिष्ठन्तश्चैकपुर्यपि / 33 / विगमे द्वादशाब्दानां मृते पितरि राज्यभाक् / ब्रह्मदत्तस्तस्य रक्षाकरो दीर्घः सदा स्थितः // 34 //
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ) लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 259 पुनः पुना राजकार्यपृच्छायां गमनागमैः / .. चुलनी नलिनीवासीद् रागभाग् मदनोदयात् // 35 // अनयोरनयोन्मादं तनयोऽपि विदन्नयम् / स्पष्टीचक्रेऽत्र दृष्टान्तात् काकहसीरतादिना / 36 / वर्णसङ्करसंयोगात् तत्तद्वधमदीदृशत् / तत् पश्यश्चकितो दीर्घालन्यै स्वगमं जगौ // 37 // विरहोदनदहनासहनाच्चुलनी ततः / नाथ ! त्वया न गन्तव्यं प्राणेभ्योऽप्यतिशायिना // 38 // इत्युक्तो दीर्घराडूचे स व्यसत्यपि वा मयि / / त्वत्कौशल्यं न पश्यामि कौशल्यमिदमुत्थितम् // 39 // . हृच्छयोऽभूज्जराभीरुर्नृणामनीक्षणस्थले। स्थितो नेक्षेत वस्त्वन्यत् कामान्धः स्याज्जनस्ततः // 40 // स्मरान्धा चुलनी पुत्रजिघांसाकुलधी रहः / विवाहमहमारेभे पुष्पचूलसुतावृतेः // 41 // कारयामास चावासममूढैगूढपूरुषः / मत्वा ननु धनुर्मन्त्री दीर्घादेशाज्जही गृहम् // 42 // प्रस्थितस्तीर्थसेवायें पुत्रं वरधनुं जगौ / चुलन्या दुश्चरित्रादि दूरे मा भूः कुमारतः // 43 // गङ्गासङ्गाद्धनुर्दानमण्डपे पान्थभोजनम् / कारयन् भुवि गुप्तां च सुरङ्गां सोऽप्यदापयत् // 44 // . . . . ज्ञापितो धनुना पुष्पचूलस्तवृत्तमञ्जसा / मुमोच दासी दुहितुर्भूषितां मणिभूषणैः // 45 // कृते विवाहे जतुना संस्कृते ब्रह्मसूरपि / सुप्तो गृहे वरधनुदौवारिक इव स्थितः // 46 // ज्वालिते ज्वलने ब्रह्मदत्तो वरधनूक्तितः / पद्धत्याऽऽस्फोटय भूभागं निरगास् तत्सुरङ्गया / 47 / सुरगावदने पूर्व धनुना स्थापितौ हयौ / पश्चाशद्योजनी प्राप्तौ तदारोहेण तावपि / 48 / अश्वयोमरणे पादचरणाज्जग्मतुः पथि / वनान्युपवनान्यद्रीन लङ्घन्यन्तौ श्रमाश्रमौ // 49 // ब्रह्मदत्तो रूपमधाद् ब्राह्मणस्य सुसूत्रभृत् / चूलामात्रधरो यस्मानोपलक्ष्येत केनचित् // 50 // पट्टबन्धेन पिदधे हृदि श्रीवत्सलाञ्छनम् / मन्त्रिमरपि तच्छात्रगात्रोऽभूत् स्नात्रकर्मणा // 51 // . क्वचिद् ग्रामे द्विजेनैतौ भोजितौ बहुमानतः / नैमित्तिकगिरा पुत्री ब्रह्मदत्ताय दत्तवान् // 52 // मुक्त्वा बन्धुमतीं तत्र पथि दीर्घभयाशया / उत्पथे चलितौ प्राप्तौ वटावटघनाटवीम् // 53 //
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेषविजयविरचितम / श्रीब्रह्मदत्त कुमारे तृषिते मन्त्रिपुत्रो वारिजिघृक्षया / ग्रामं गतो दीर्घचरै रुरुधे वध्यतामिति // 54 // . क्व ब्रह्मदत्त इत्युक्तो बभाषे व्याघ्रभक्षितः / __ तत्स्थानं दर्शयेत्युक्तस्तान्निनाय स तद्वनम् // 55 // मन्त्रिसूचेष्टया नष्टः कुमारस्तापसाश्रमम् / प्राप जापरतानेक्ष्य ववन्दे तैरथौच्यत // 56 // कस्त्वं सत्त्वनिधेरेवं पृष्टः स्पष्टमभाषत / ऊचे कुलपतिर्वत्स भ्रातरं विद्धि ते पितुः // 57 // भ्रातृव्य सुस्थो भवतात् तव ताताल्लघोर्मम | मा मंस्था अन्यसदनं तिष्ठस्वेष्टं कुरूद्धह / 58 / समयेऽथ समायाते शरदो ब्रह्मसूर्वनम् / जगाम नागानुपदं गच्छन् सिन्धुरमैक्षत // 59 // तं वशीकृत्य कलयाऽध्यारुह्य ब्रह्मसूर्नदीम् / __ उत्तीर्य वीर्यवाँस्तस्माद् वंशजाली व्यलोकत // 60 // तस्याच्छेदनतः शीर्ष पपात भुवि पातकम् / ___ हा मया विहितं धिङ्मामनागस्कृद्विघातकम् // 61 // पुराणनगरेऽपश्यत् प्रासादं सप्तभूमिकम् / ___ आरूढः कामिनीमेकां स ददर्श शुचातुराम् // 62 // काऽसि त्वमिति पृष्टाऽसौ व्याचष्ट वृत्तमात्मनः / अङ्गराजपुष्पचूलस्याङ्गजा पुष्पवत्यहम् // 63 // ब्रह्मदत्ताय दत्ताऽप्याजहे विद्याधरेण च / नाटयोन्मत्तेन विद्यायाः सिद्धयेऽत्रेव तिष्ठता / 64 / कस्त्वं तयाऽपीति पृष्टः प्रोचे पाश्चालभूपतेः / ब्रह्मणस्तनयो ब्रह्मदत्तनाम्नाऽऽश्रमे स्थितः // 65 // .. कृतव्रीडा नतापीडा पीडामुत्सृज्य पादयोः / लग्ना मग्ना रसाम्भोधौ कुमारस्याऽश्रुपूर्णदृक् // 66 // लीलया तद्वधे प्रोक्त कुमारेण विवाहिता / कामिन्या सह यामिन्या प्रहरात् सोऽत्यवाहयत् // 67 / / श्रुते स्त्रीणां रवे प्रातः पृष्टा पुष्पवती जगौ / नाटयोन्मत्तस्य नाथैते भगिन्यावागते इह // 68 // खण्डाविशाखानाम्ने मे रहस्तिष्ठाऽधुना प्रभो। भावं विदित्वा त्वनयोराहयिष्यामि नायकम् / / 69 //
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 261 रक्तां पताकां चलितां त्वमागच्छेविलोकयन् / तां श्वेतां तादृशीं पश्यन् व्रजेरन्यत्र कामिते // 70 // श्वेतां दृष्ट्वा ततोऽचालीद् गच्छन् सायं सरो महत् / ददृशे स्नानपानादि कृत्वा प्रेक्षत सुन्दरीम् // 71 // सा तं प्रेक्ष्य स्मरं साक्षाजाता स्मरमयी रसात् / प्राणान् स्मरमयाँस्तस्मिन्न्यस्यन्तीव तथा व्यधात् // 72 // राजपुत्री पदे गत्वा कुमाराह्वानहेतवे / प्रेषीन् मृगदृशं साऽपि तं निन्ये मन्त्रिणो गृहम् // 73 // मन्त्रिणा सत्कृतः स्नानभोजनायेः स राजसः / नीतो राजगृहं राजाऽप्युत्थायाऽस्मै ददौ सुताम् // 74 // श्रीकान्तयोक्तः सर्वोऽपि स्ववृत्तान्तः पिता मम / वसन्तपुरनाथोऽभूदरिभिर्धेशितस्ततः // 75 // .इमां पल्लीं समास्थाय भिल्लान् समनुवर्तयन् / . चकार चौर्यवृत्त्यैवाऽऽजीविकां ग्रामलुण्टनैः // 76 // तत्सुताऽहं सतारुण्या तातादेशात् सरस्तटे / . पश्यन्ती नित्यमस्थां त्वदर्शनाच्च वृतो मुदा // 77 // एकदा चौरसार्थेन गतो ग्रामस्य लुण्टने / ब्रह्मसः प्रणतोऽभ्येत्य प्रणयान्मन्त्रिमनुना // 78 // अन्योन्यकुशलोदन्तपृच्छया प्रीतमानसौ।। किश्चिद् वरधनुः प्रोचे जातमात्मनि वाचिकम् // 79 // स्वां संज्ञाप्य त्वयि गतेऽन्यत्रास्ये गुटिका मया / - क्षिप्ता मृत इवैतस्याः प्रभावादुज्झितो भटैः // 80 // निस्सार्य गुटिकामास्यान्मया प्रेक्ष्येकतापसः।। तेनोक्ता सकला वार्ता ज्ञापितं मातृरोधनम् / / 81 // दम्भात कापालिकीभूय ययौ काम्पील्यपत्तनम् / आरक्षकेण साङ्गत्यं कृतं मन्त्रादिपाठनैः / 2 / तत्साहाय्यात् तत्र निशि गत्वाऽदा बीजपूरकम् / / मात्रे सगुटिक तस्याऽशनाज्जज्ञे मृतेव सा // 83 //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 1 महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीब्रह्मदत्त तस्या दाहाय पुरुषाः प्राप्तास्तानवचं छलात् / दाहोऽस्याः साम्प्रतं राज्ञो युष्माकं कुशलाय नो // 84 // पृष्ट्वारक्षं समादाय तामेकान्ते जपादिना / प्रेषितो बलिदानाय सुहृन्माता पटुकृता / 85 // ग्रामे कच्छाभिधे तातमित्रस्य देवशर्मणः / ___ मुक्त्वाऽम्बां त्वामुपालन्धुं भ्रमँस्त्वाममिलं त्विह // 86 // केनाऽप्युक्तं दीर्घभटाः ग्रामे प्राप्ता जिघृक्षवः / नश्यतामिति सन्धार्याऽरण्यं शरण्यमीयतुः // 87 // तत्रैवेतां कुक्कुटयोयुद्धं लक्षपणान्वितम् / . . ___ कुक्कुटं सागरस्याप्यभाङ्क्षीद् बुद्धिलकुक्कुटः // 88 // विषण्णे सागरेऽथाऽऽख्यत् सुधीर्वरधनुर्ननु / पश्यामि भग्नं चाभग्नं द्वयोः कपटपाटवात् // 89 // कुक्कुटे बुद्धिलस्यान्ते सूचीरैक्षत पादयोः / छन्नं प्रपन्नं लक्षार्द्ध बुद्धिलेन मनीषिणा // 90 // . पुनयुद्धे तयोः सूच्यभावाद् बुद्धिलकुक्कुटः / अभञ्जि सागरस्याशु कुक्कुटेन क्षणादपि / 91 / . मुदितः सागरो निन्ये तो गृहं बुद्धिरञ्जितः / / __आगत्य किङ्करो हारं कुमाराय समर्पयत् // 92 // हारे बद्धं लेखमेक्ष्य ब्रह्मसर्मुमुदेतराम् / वत्साऽऽख्या तापसी तावन् मूर्ध्नि चिक्षेप चाऽक्षतान् // 93 // लेखस्योत्तरमादातुमागताऽस्मीति साऽवदत् / / कन्या रत्नवती युद्धे मेषयोर्या त्वयेक्षिता // 94 // स्वसा सागरदत्तस्य बुद्धिलस्याऽपि सा त्वयि / प्रैषीन् मा देहि तन्मे यद् युक्तमुत्तरमुत्तम / 95 / विसृष्टा मन्त्रिपुत्रेण लेखं दत्त्वा रसात्मकम् / कुमारो मारदुर्वारतापमाप ततो दिनात् // 96 // कौशाम्ब्यामपि दीर्घस्य पत्तयो नृपमाश्रिताः / तन्मत्वा सागरो भूमिगृहे जुगोप तावपि // 97 // रात्रौ प्रस्थापितौ कन्यां रथारूढां सहायुधाम् / प्रेक्षेतां साऽपि तत् पृष्टा प्रोवाच स्वीयवार्तिकम् // 98 // धनश्रेष्ठिसुता भर्तृप्राप्तये यक्षमन्दिरे / स्थिता तमारराधाऽऽशु तुष्टोऽभाषिष्ट मां प्रति / 19 /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिर्षाष्टशलाकापुरुषचरितम् भर्ता चक्री ब्रह्मदत्तः श्रीवत्सी मित्रसेवितः / ___ आगन्ताऽत्रैव मा भैषी लिके कुक्कुटाहवे / / 100 // अधिष्ठाय रथं शीघ्रं गन्तव्यं मगधे पुरे / धनावहो मपितृव्यः प्रतिपत्ति विधास्यति / 101 / रत्नवत्या वचश्चारु प्रपद्य रथमाश्रितो / अन्तरा चौरयुद्धेन श्रान्तः सुष्वाप तद्रथे // 102 // प्रातमित्रमदृष्ट्वैव प्रलपन् दुःखमावहन् / __ निषिद्धो रत्नवत्याऽस्थात् सशल्यः शोकशङ्कुना // 103 // मगधस्यान्तिकग्रामे ग्रामेशेन स सत्कृतः / शुद्धयर्थ प्रेषितनरैः शरश्चानीयताऽध्वनः / 104 / तत्र ग्रामेऽपतद्धाटी तामाटीकत राजसः / . ग्रामे लग्ना भयाद् भग्ना कुमारस्य वनं ययौ // 105 // .. ग्रामण्यानुगतो राजगृहं प्रापत स राजमूः / विशन् पुरं गवाक्षस्थे मृगाक्ष्यौ दृष्टवान् पुरः // 106 // तयोरत्यादरात् प्रेमालापमालाऽपशोकधीः / पप्रच्छ के युवां कस्मादुपलक्षयतोऽत्र माम् // 107 // ऊचतुश्चतुरे वार्ता शिवमन्दिरनाम पू: / विद्याभृद् ज्वलनशिखो नृपो विद्युच्छिखा प्रिया // 108 // तयोः पुत्र्यौ प्रिये खण्डाविशाखे बान्धवस्त्वया / - नाटयोन्मत्तो हतो विद्यां साधयन् वंशजालके // 109 // अष्टापदगिरिं देवान् गच्छतो वीक्ष्य नौ पिता / - आवाभ्यां सुहृदा चाग्निशिखेन गिरिमासदत् // 110 // तत्र रत्नमयीजैनप्रतिमा मानवर्णयोः / सहिताः पूजिताः स्नानविलेपनस्तवादिभिः // 111 // चारणश्रमणश्चैत्याद् बहिरेत्य तरोरधः / स्थितो नतस्तदावाभ्यां पृष्टश्चाग्निशिखेन सः // 112 // कोऽनयोर्भविता भर्ता सोऽप्याख्यद् भ्रातृमारकः / ताते विषण्णे ह्यावाभ्यामूचेऽलं कृत्रिमैः सुखैः // 113 // 1 अपगतशोकबुद्धिः /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीब्रह्मदत्त करिष्यामो भ्रातरक्षा प्रसन्ने जनके पुनः / एकदा पुष्पवत्याख्यां नाटयोन्मत्तो व्यलोकत // 114 // अपजहे हियं मुक्त्वा तां तस्या दृगसासहिः / . विद्याप्रसक्तस्तं चाहन् भवानदम्भवानपि // 115 // पुष्पवत्या चालितायां पताकायां सितत्विषि / त्वं गतोऽन्यत्र पश्यन्त्यौ अमतः स्म दिशोदिशम् // 116 // वरयस्वाधुना ह्यावां भावाँस्त्यक्त्वा पुरातनान् / इत्यापीय स पीयूषं वागूरूपं ते उपायत // 117 // यावन्न राज्यलाभो मे पुष्पवत्यन्तिके युवाम् / तिष्ठतामिति चाशास्य प्रेषिते ते गते ततः // 118 // न तत् पुरं न सदनं न स लोको न चाश्रमः / यत्र रत्नवतीं मुक्त्वा प्रविष्टो ब्रह्मसूः पुरे // 119 // सर्व तिरोहितं मत्वाऽन्वेष्टुं रत्नवतीं ययौ / ___ वने जनेऽभ्यागतेऽध्वन्यपृच्छद् राजनन्दनः // 120 // क्वाऽपि दृष्टाऽस्ति कन्येकासोऽप्याख्यद् रुदती कनी। मया पितृव्यगेहे यो मुक्ताऽगात् तद्रािपि सः // 121 // पितृव्यस्ता प्रशस्तेऽह्नि समं तेनोदवाहयत् / वाहस्वर्णविभूषादिदानपूर्व महामहैः // 122 / / अन्यदा मृतकार्याणि कर्तुं वरधनो द्विजान् / आमन्य भोजयामास तत्राऽगान् मन्त्रिसूरपि // 123 // . तुष्टस्तदृष्टिमात्रेण विशिष्याश्लिष्य राजसः / मित्रप्रवृत्तिं जिज्ञासुस्तेनैवाऽभिहितो हितः।१२४। निद्राणे त्वयि रुद्धोऽहं चौरपोरैरुदायुधैः।। शरेण निहतोऽपप्तं भूम्यां घनतृणान्तरे // 125 // ततो निशि सरस्तीर्वा गोपयन् पदमात्मनः / भ्रामं भ्रामं बहुग्रामपुरादीनत्र चागमम् // 126 // मधूत्सवे समायातेऽन्यदा राज्ञो मतङ्गजः / भक्त्वाऽऽलानं जनस्थानं प्रत्यायाद् भयभीषणः // 127 //
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 265 जग्राह कन्यकामेकामशक्तां गमने भयात् / लोकोऽप्यपससार द्राक् कस्तत्र स्थातुमीहते // 128 // हक्कयामास मातङ्ग मातङ्गत्वं करोषि किम् / पीडयन् बालिका व्रीडां वहसे न महातनुः / 129 / इत्युदित्वा कुमारोऽस्याऽभ्यागमं त्वां विहाय सः / विहायसा करं श्लिष्यन् ग्रहीतुं तमधावत // 130 // उत्प्लुत्य दन्तमध्यास्य कुम्भेऽध्यारुह्य मुष्टिभिः / सम्प्राप्ताङ्कुशयोगेन वशीचक्रे स सिन्धुरम् // 131 // तद्विक्रमं नृपो ज्ञात्वा ब्रह्मदत्ताय दत्तवान् / . कन्यास्ताः परिणीयाऽसौ जरत्याऽप्युदितोऽन्यदा // 132 // यथा मतङ्गाजाद् वेगादङ्गजा रक्षरक्षिता / श्रीमतीत्याह मद्वक्त्रादुपायंस्त स तामपि // 133 // सुबुद्धिमन्त्रिणः कन्यां धन्यां बहुमहैः सह / परिणिन्ये ततोऽन्येधुर्जग्मतुस्तौ च काशिकाम् // 134 // कटकः कटकं सज्जीकृत्याऽभ्यागात् सुहृत्सुतम् / विवाह्य पुत्रीं तद्गृह्यं कणेरुदत्तमात // 135 // धनुर्मन्त्री बहून् भूपानानीयानुनये बुधः / सेवकान् भगदत्तादीन् विदधे पिदधे रिपून् / 136 / सेनानीः स वरधनुरनेकानीकिनीपतीन् / * सममादाय पुरतोऽचालीत् तदनु राजसूः // 137 // दीर्घराजे दीर्घनिद्रां विधातुं ब्रह्मनन्दनः / काम्पील्यनगरपार्श्वे पटावासानदापयत् // 138 // चुलनी कुलनीत्या च हीणा तीव्रतं ललौ / पूर्णायाः सन्निधौ क्षिप्त्वा कर्माणि शिवमाप च // 139 // दीर्घजिह्व इवादीर्घमतिर्दीक़ विनिर्ययौ ! तेनाहवे ससन्नाहा भटा युयुधिरेऽपरे // 14 // किश्चिद् बलमलं भिन्दन् ददृशे ब्रह्मसूनुना / योद्धं रोर्बु रिपूनन्यानाजग्मे च रणाङ्गणे // 141 // प्रसरद्युतिविद्याभृच्चक्ररत्नमदात् तदा / तेन चिच्छेद दीर्घस्य कण्ठपीठमकुण्ठधीः // 142 // जज्ञे जयजयारावो द्वादशश्चक्रभृत् त्वयम् / जयतादिति गीर्वाणाः पुष्पवृष्टिं वितेनिरे // 143 // ल. त्रि. 34
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीब्रह्मदत्त प्रविश्य काम्पील्यपुरं पूर्वोदूढा मृगेक्षणाः / ___ आनाययत् कुरुमती स्त्रीरत्नं च व्यधान्मुदा // 144 // उत्पन्ने क्रमतो रत्नसङ्गमे गमनं व्यधात् / षट्खण्डं भरतं जेतुं चक्रानुक्रान्तवम॑ना / 145 / प्राच्यां प्रगममगधमस्तकाङ्गारकादयः ! दक्षिणायां बाणमुक्तवैदर्भनायिकादयः // 146 // पश्चिमायामर्बुदायाकल्लावनायसादयः / उत्तरस्यां तु पाञ्चालकुरुजाङ्गलकौशलाः // 147 / / प्रत्यगात् पुरि काम्पील्ये तत्र द्वादशवार्षिकः / नृपैश्चक्रिमहश्चक्रे देवानामपि चित्रकृत् / 148 / पूर्वमेको द्विजो देशभ्रमे मार्गस्य दर्शकः / उपकारीति तं प्राहागच्छेस्त्वं मयि राजनि // 149 / / राजाऽभूद् ब्रह्मदत्ताख्य इति श्रुत्वा स वाडवः' / काम्पील्यमागतोऽप्यन्तःप्रवेष्टुं नाभवत् प्रभुः // 150 // चक्रिणो निर्गमे पुर्या जीर्णोपानध्वजं वहन् / राज्ञोपलक्षितो भुक्तिं प्रार्थयद् भरतेऽखिले // 151 // अदापयन्नृपो भुक्तिं दीनारं दक्षिणापदे / नृपालयात् समारभ्य भुञ्जानो मुदितो द्विजः // 152 / / कदाचिदस्य दास्यैत्य प्रदत्तः पुष्पगेन्दुकः। तं दृष्ट्वा मूच्छितश्चक्री सस्मार भवपश्चकम् // 153 / / सङ्गत्यै सहजस्य प्राक् श्लोकार्द्धन समस्यया / लोकानपाठयत् पूर्वभवानुभवनं निजम् / 154 / दासौ मृगौ मरालौ च चाण्डालौ त्रिदशौ ततः / यः पूरयेत् समस्यां मे तस्मै लक्षार्द्धदोऽस्म्यतः // 155 // पुरात् पुरिमतालाख्याच चित्रजीवोऽप्युपाययौ / इभ्यपुत्रो व्रतीभूय जातजातिस्मृतिभ्रमन् // 156 // आरघट्टिकतः श्लोकशकलश्रवणाज्जगौ / एषा नौ षष्ठिका जातिरन्योन्याभ्यां वियुक्तयोः // 157 / / पूर्णश्लोकश्रुतेरेवं दत्त्वाऽस्मै पारितोषिकम् / नन्तुं मुनिं गतश्चक्री वने गोपालदर्शिते / 158 / धर्मलाभं मुनिर्दत्त्वा चकार धर्मदेशनाम् / राज॑स्त्वया जिता भूमेद्विषोऽन्तस्थान जयाऽधुना // 159 // 1. वाडवः ब्राह्मणः /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् चक्री प्राह तपोमार्गाद् विरमस्व तपःफलम् / भुक्ष्व भोगानहमिव भूयो भूया व्रती क्रमात् // 160 // मुनिश्चक्रिणमप्यूचे ममाऽपि बहुलं धनम् / ___ त्यक्त्वा तन्मोक्षसौख्यार्थी ज्ञानाद् यतिपथे यते // 161 // त्वं निदानस्य संदानात् क्षीणपुण्यः परे भवे / भावी हि नरकं गामी स्वामी नृषु न तत् सुखी // 162 // अप्रबुद्धं च तं हित्वा ययावन्यत्र स व्रती / समेत्य केवलज्ञानं परमं पदमासदत् // 163 // यवनप्रेषिताश्वेनाऽपहृतश्चक्रिनायकः / पायितस्तुरगः प्राप्य सरःसलिलमुज्ज्वलम् // 16 // पीत्वा पयः स्वयमयं निर्गतः स्वर्गिवज्जलात् / ददर्श नागकन्यां द्राक प्रसक्तां गोनसाहिना // 165 // विचार्य वर्णसाङ्कयं कशया तां दुराशयाम् / अपीडयत् क्रीडयैव मत्वा व्यन्तरजृम्भितम् // 166 // गते चक्रिणि काम्पील्ये भर्तुरग्रे शशंस तत् / __दृष्ट्वा सुरूपां मां चक्री भोगमिच्छस्तिरस्कृतः // 167 // क्रुधा रसात् कशाघातान्मां स दुःखाकरोन्नृपः / . श्रुत्वा चक्रिविघाताय नागराइ गृहगो रहः // 168 // राजाऽपि शयने नार्याः पुरस्ताच्चित्रमुज्जगौ। शुश्राव नागः स्त्रीवाक्यादशाम्यत् क्रोधरोधतः // 169 // तुष्टोऽभाषिष्ट नागोऽपि त्वयाकार्य न्यवार्यत / तदादिश मया साध्यं जगदे चक्रिणाऽप्यदः // 170 // पारदारिकचौर्यापमृत्यूनां विषये मम / . कदापि सम्भवो न स्यात् प्रतिपन्नं तदाहिना // 171 / / नागः पुनरुवाचैवं परार्थकरणं त्विदम् / याचस्व किश्चन स्वार्थ सर्वभाषाविदस्तु मे // 172 // भवत्वेतत्परं कस्याऽप्याशस्यं न पुनस्त्वया / नागोप्यगादेवमुक्त्वा राज्ञासेदे निजास्पदम् // 173 // गृहगोधं गृहगोधा जगाद सादरं प्रिय ! / नृपाङ्गरागमानीहि येन पूर्येत दोहदम् // 174 //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीब्रह्मदत्त जहास वासवो भूमेरिति श्रुत्वा तयोगिरम् / गृहगोधोऽवदत् कान्ते जीवितेच्छाऽस्ति मेऽधुना // 175 // हासहेतुमपृच्छत् सा नाथ ! मे कथयाऽधुना / कथनाद् व्यथनं भावि प्रत्युक्ता चक्रिणाऽप्यसौ // 176 / / त्यक्ष्याम्यसूनकथने राश्येत्युक्तोऽवदन्नृपः / / ___ मरिष्यसि त्वं यद्वा नो मन्मृत्युस्तु विनिश्चितः // 177 // नाऽहं स्थास्ये प्रियमृतौ हास्ये हेतोन गोपनम् / इत्याग्रहान्नृपश्चित्यां श्मशानेऽकारयज्जनैः // 178 // यावद् याति चितापार्श्वे चक्री तावत् कुलामरी / छागस्य रूपं जर्षिण्या छाग्या च व्यकरोत् तदा // 179 // छागी गर्भवती छागं जगादानय साम्प्रतम् / यवपूलकमेतस्मात् पूरये दोहदं निजम् / 180 एते यवा गवाश्वेभपोषायैतान हरन्नहम् / मार्ये ते रक्षकैस्तेन स्तेनमौनं समाश्रय // 181 // . इत्युक्ता छागिका नाथं प्रत्यूचे पश्य चक्रिराट् / जहाति जीवितं भार्याछन्देन त्वं जिजीविषुः // 182 // छागोऽवङ् मूर्खमुख्योऽयं मुमूर्षुर्गहिनीगिरा। न तादृशोऽहमित्युक्तिः श्रुता चक्रभृता स्वयम् // 183 // प्रतिबुद्धश्छागवाण्या ययौ चक्री निजं पुरम् / एवं शशास भरतं चक्री विषयमूढधीः // 184 // षोडशोनां सप्तशती वर्षाणामत्यवाहयत् / एकदा वाडवः पूर्वसङ्गतो नृपमूचिवान् // 185 // यत् त्वया भुज्यते तन्मे देहि भोजनमुन्मनाः / निवारितोऽपि नो वेत्ति प्रपन्नं चक्रिणाऽपि तत् // 186 // तदाहारान्मदोन्मादाद् विप्रः स्वजननी सुताम् / जामि स्नुषामगणयन् रेमे ताभिः सुतैः समम् // 187 // स राज्ञा वैरमादधे गोपेन कृतसौहृदः ! राज्ञो दृशौ गोलिकया ततश्चापातयत् पथि / 188 / अजापालो भटैर्बद्धस्तं विप्रं सागसं जगौ / सकुटुम्बं जघानैतं ब्रह्महा ब्रह्मसूरभूत् // 189 // द्विजनेत्रैः स्थालमेकं सातिरेकक्रुधा ज्वलन् / पुरो निधाय पस्पर्श पाणिना मुदमुद्वहन् // 190 //
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 269 द्विजाक्षिबुद्धयाऽमृद्नात् स श्लेष्मातकफलान्यपि / तस्यैवं कुर्वतः पापं शरत्पोडशकं ययौ // 191 // अष्टाविंशतिवर्षाणि कौमारे मण्डलिश्रियम् / षट् पश्चाशत् समाजग्मुः षोडशाब्दाश्च दिग्जये // 192 // षट्शती शरदां चक्रिभावेऽस्य विषयैषिणः / सोऽन्ते कुरुमतीं ध्यायन् सप्तमं नरकं ययौ // 193 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये चरिते ब्रह्मदत्तद्वादशचक्रिणः प्रबन्धः सम्पूर्णः / ग्रं. 193 - runwar . श्रीपार्श्वचरितम् / श्रीनाभेयप्रभुर्भूयात् सतां कल्याणसम्पदे / मिषानखाना लेखानामिन्द्रा यस्यांहिसेवकाः // 1 // अथ क्रमागतं चक्रिशकचक्राचिंतप्रभोः / श्रीमत्पावहितो वक्ष्ये चरितं दुरितापहम् // 2 // व्याख्यातमपि विख्यातं पूर्वाचार्यैरपूर्ववत् / -- हर्षोत्कर्षाय भव्यानां भूयाद् भूयोऽप्यदस्ततः // 3 // अस्ति स्वस्तिपदं लोके जम्बूद्वीपेऽत्र भारतम् / क्षेत्रं प्रभारतं नाम्ना धाम्ना पूर्णमनारतम् / 4 / कृतप्रसादप्रासादध्वजच्छायहतातपम् / जाडयहारि विहारान्तधूपोत्क्षेपणदीपकैः // 5 // जिनचैत्यांर्चनापर्व सुपर्वगणनिर्मितैः / गीतनाटकवादित्रैः पवित्रितदिगङ्गणम् // 6 // धनकोटिधरेभ्यानां सभ्यानां गृहकेतनैः / सपक्षं स्वःपुरं साक्षात् पक्षैर्गन्तुमिवोत्सुकम् / 7 / नगरं नगरम्यश्रीप्राकारपरिभूषितम् / पोतनं नाम सद्वस्तुवास्तवस्तवनोचितम् // 8 // राजा तत्रारविन्दोऽस्ति संयुक्तः प्रबलैर्दलैः / अरविन्द इव श्रीणां निवासः प्रसरद्यशाः // 9 // धारिणीति प्रिया तस्य श्रिया शच्यनुसारिणी / राज्ये शान्तिककर्माऽपि विश्वभूतिः पुरोहितः // 10 // . अनुद्वरा शीलधुरा पुरातनसतीसमा / तत्कान्ता कमठः पुत्रो मरुभूतिस्तथाऽनयोः // 11 // कमठस्य वधूर्नाम्ना वरुणासीत् सुलक्षणा / वसुन्धरा मरुभूतेः क्षमयाऽसौ वसुन्धरा // 12 // अथ श्रीविश्वभूतिस्तु कमठे न्यस्य सद्दिने / गृहमारधुरं प्राप्ताऽनशनः सुगुरोर्मुखात् // 13 //
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् / [ श्रीपार्थ श्राद्धः स्मरनमस्कारं स्वः सौधर्ममवाप सः / अनुद्धराऽपि तपसा दुर्द्धरेण व्यपद्यत // 14 // परेतकार्य निर्माय विशोकौ भ्रातरौ क्रमात् / राजकार्योद्यते चाये परस्तस्याऽनुगोऽभवत् // 15 // अन्यदा तत्पुरेऽभ्यागाद् हरिश्चन्द्रमुनीश्वरः / भ्रातरौ तच्छ्रतेस्तुष्टौ सोत्साहं जग्मतुर्वने // 16 // तं नत्वा सदसा साकं यथास्थानं निविश्य तौ / शुश्रुवाते धर्मकथां तथ्यां पथ्यां च देहिनाम् // 17 // पापव्यापारमुत्सृज्य भव्याः सव्यासमार्हतः / धर्मो विधेयः श्रेयश्चेदिष्यते नित्यमात्मनि // 18 // रागत्यागी द्वेषवेषाद् दूरे शूरस्तपोबले / सर्वेषामभयं दाता देवस्त्राता भवार्णवात् // 19 // गुरुः सुरतरुः सेव्यो भव्यैर्मोक्षथियासुभिः / ___अर्हदाख्यातधर्मस्य विधेः ख्यातः प्रशान्तधीः // 20 // सिद्धान्तशास्त्रं श्रोतव्यमिति तत्त्वत्रयी स्मृता / देवशुद्धेनिलाभो गुरुशुद्धस्तु दर्शनम् // 21 // चारित्रं धर्मसंशुद्धेरिति रत्नत्रये सता / कार्यों यत्नः सम्प्रधार्य महोदयपुरायनम् // 22 // ज्ञानाद् धैर्य ततः स्थैर्य दर्शनादेव सेवनम् / / सम्यग्गुरोः पुरो मार्गलाभाच्चरणतः शिवम् // 23 // ऊर्ध्वाऽधोलोकयोरन्तर्मानुष्यस्थानमिष्यते / सिद्धस्थानप्रमाणं तन् नरान्नारायणः शिवः // 24 // यदुक्तं परमतेऽपिजीवः शिवः शिवो जीवो नान्तरं शिवजीवयोः / कर्मबद्धो भवेज्जीवः कर्ममुक्तो भवेच्छिवः // 25 // रागद्वेषविनिर्मुक्तः प्रमाणं न्यायनिर्णये / सत्या तदुक्तिस्तन्मुक्तो देवः सेव्यो मुमुक्षुभिः / 26 / यतःमुमुक्षवो घोररूपान् हित्वा भूतपतीनथ / नारायणकलां शान्तां भजन्ते ह्यनसूयवः // 27 // गुरुभिक्षुब्रह्मचारी शान्तो ज्ञानक्रियाश्रमः / श्रमणः क्रमणः पूर्वाचार्याचरितवर्त्मनि // 28 //
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 271 पोतस्तरति यत् श्वेतपटानुगमनाज्जलम् / तथा भवाम्बुधिः शुद्धगुरोस्तीर्यंत वीर्यतः // 29 // न्याये तिष्ठन् यथा शिष्टः सदस्यैः स प्रशस्यते / तथा दक्षैर्मोक्षमार्गपक्षकारी प्रतीक्ष्यते // 30 // ललिताङ्गकुमारस्य निदर्शनमिह स्मृतम् / तदन्यत्वे तु तभृत्यः सजनोऽपि विचार्यताम् // 31 // अत्र ललिताङ्गकथानिशम्य सम्यगुत्कर्णो मरुभूतिर्मुरोगिरः / धर्मकर्मणि निष्णातः समभूनिर्मलाशयः // 32 // हठान्मानप्रधानत्वात् कमठः शठतामठः / न तत्याज व्याजभावं शाम्बरीशबरीवशः // 33 // कदाचिन मदनालीढां जातरीढां स्वकां ततः / चकमे कमठः कान्तां मरुभूतेर्वसुन्धराम् // 34 // अनयोरनयोपेतं कार्य निश्चित्य साऽवदत् / वरुणाऽप्यरुणा क्रोधादबोधान्मरुभूतये // 35 // सोऽपि तन्निर्णयायास्थाद् वर्णीभूय गृहान्तरे / 'कमठानुज्ञया रात्री मिषाद् वेषविशेषतः // 36 // क्रोधानुरोधाद् भूभत्रै दुश्चरित्रं तयोरहः / व्यथया कथयामास वरुणां साक्षिकी सृजन् // 37 // तलारक्षं समादिक्षद् भूपस्तन्निग्रहाग्रही / अग्रहीत् सोऽपि कमळं बद्ध्वा निन्ये विडम्बनाम् // 38 // द्विजस्याऽवध्यतां मत्वा तं पुरान्निरवासयत् / तमोमलिने विपिने लीनो दीनमना निशि // 39 // अन्तःसन्तापभाक् प्राप श्रमेण तापसाश्रमम् / तपस्तेपे शिवाख्यानतापसादाप्तदीक्षणः // 40 // तादृशं भ्रातरि ज्येष्ठेऽनिष्टं कष्टं विचारयन् / - स्वं निनिन्द यथा हा मां येनेदं दुष्कृतं कृतम् // 41 // कियत्यपि गते काले तं च क्षमयितुं पुनः / नृपं पृष्ट्वा तरुवने मरुभूतिययौ रहः // 42 // पततः पादयोस्तस्य क्षामणाये क्रुधारुणः / मस्तके न्यस्तवानेकां शिलां तन्मृत्युहेतवे // 43 // मृत्वाऽभवत् करी विन्ध्यशैले जात्याऽपि भद्रकः / मरुभूतिर्ललँस्तत्र यूथनाथः करेणुभिः / 44 / वरुणाऽप्यस्य यूथान्तःकरेणुरभवत् प्रिया / तया समं स्वैरमसौ रमते स्म स्मरातुरः // 45 // इतः पोतननाथस्याऽन्यदा च शरदागमे / पश्यतो जलदासारं क्षणवीक्षितभङ्गुरम् // 46 //
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीपार्श्व संसारासारताभावात् वैराग्यरसमीयुषः। ___ सद्यो जातोऽवधिस्तेन न्यस्तः स्वीयपदेऽङ्गजः // 47 // समन्तभद्राचार्याणां पार्श्वे व्रतमुपाददे / विजहे सोऽरविन्दर्षिः पुनानः पृथिवीतलम् // 48 // नानाभिग्रहवान् सार्थे सागरदत्तनायके / चचालाऽष्टापदे देवानरविन्दोऽभिवादितुम् / 49 / प्रश्ने सागरदत्तस्य व यास्यथेत्यवङ् मुनिः / / ___ ऋषभो भगवानहन् पूज्यः श्रीशकचक्रिणाम् // 50 // निर्वृतोऽष्टापदगिरौ तत्र तत्सुतचक्रिणा / भरतेनाकारि चैत्यं तन्नन्तुं यामि साम्प्रतम् // 51 // यतः परमते भागवतेअष्टमे मरुदेव्यां तु नाभेर्जात उरुक्रमः / दर्शयन् वर्त्म धीराणां सर्वाश्रमनमस्कृतः // 52 // तत्रैवाऽग्रेनाभेरसावृषभ आस सुदेविस नुर्यों वै चचार समदृग् जडयोगचर्याम् / ___ यत् पारदस्यमृषयः पदमामनंति स्वस्थः प्रशान्तकिरणः परिमुक्तसङ्गः // 53 // अर्हद्विम्बं रवेबिम्बमिव जाडयं तमस्तथा / हरतेऽहरतेजस्त्वं 'निशो नाशयदुद्भवेत् / 54 / देवार्चनं च सद्दानं यो न कुर्यादनार्यधीः / स्वं स पुण्यस्य नैपुण्यं प्राक्कृतं कृन्तति ध्रुवम् // 55 // . अत्र वणिजोनिदर्शनम्श्रुत्वा सागरदत्तोऽभून् मुनिवाक्यादुपासकः / उवास सार्थों यत्रास्ते मरुभूतिर्गजो वने // 56 // साथै दृष्ट्वा क्रुधा धावन्नरविन्दमुनीक्षणात् / प्रशान्तः स करी साधोगिरा स्वां जातिमस्मरत् // 57 // करेणुवरुणा तद्वदस्मार्षीत् प्राक्तनं भवम् / तत्तद्गुरूदितं शृण्वन् श्रावकोऽभूत् स चेभराट् // 58 // सूरांशुतप्तपानीयपानं शुष्कदलादिभुक् / कुर्वन् षष्ठादष्टमादेस्तप्ता स विरतो रतात् / 59 / 1. अहः दिनं निशो रात्रेः अतेजस्त्वं अप्रकाशं नाशयन् उद्भवेत् /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 273 कमठोऽपि शठः सर्वैस्तापसैः पापसेवधिः / निन्द्यमानोऽजनि वने मृत्वाऽसौ कुक्कुटोरगः // 60 // प्रासुकाम्भः पिबन दृष्टो दष्टो दुष्टेन तेन सः / कुम्भे ज्ञात्वा विषावेगं प्रपन्नोऽनशनं करी // 61 // तस्मिन् मनागपि द्वेषमना नैष शमाश्रमः / मृत्वा देवोऽभवत सप्तदशान्ध्यायुः स्वरष्टमे // 62 // सुरैर्जयजयेत्याशीःप्रकाशीकृतपुण्यधीः / स्तूयमानस्तदुक्त्या स स्नात्वा सिद्धालये ययौ // 63 // प्रतिमादर्शनात् तुष्टः स्पष्टमानर्च ताः समाः। स्तम्भे माणवके दृष्टास्ततोऽस्थादिव्यभोगभाक् // 64 // ,. वरुणा करिणी साऽपि तपः कृत्वा द्वितीयके / विपद्याऽऽसीत् सुरी कल्पे भासुरीकृतदिङ्मुखा // 65 / / अनिच्छन्तीमन्यदेवं स्पृहयन्ती द्विपाधिपम् / सहस्रारमुपानिन्ये देवो देवीं क्रमेण ताम् / 66 / पूर्वस्नेहादसन्देहात् तीर्थे नन्दीश्वरादिके / तया सहार्चनैर्नृत्यैः पुरस्ताद् व्रतिनामपि / 67 / चिचाय पुण्यप्रागुण्यं प्रावीण्यादेव दैवतम् / कुक्कुटाहिस्तु मृत्वाऽऽसीनारकः पञ्चमावनौ // 68 // तस्यायुरन्धयः सप्तदशाऽऽसन् दुर्दशाजुषः / अहो वैरस्य वैरस्यं दुर्भवैरस्य यद् भुजिः // 69 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये भगवत्पार्श्वनाथचरित्रे भवत्रयवर्णननामा प्रथमो विश्रामः // प्रागविदेहे श्रिया गेहे सस्नेहे मरुतामपि / सुकच्छविजये स्वच्छे वैताढये तिलकापुरी // 70 // तस्या विद्युद्गतिर्भूपः स्वरूपजितवासवः / ___ वश्याः सर्वा दिशो येन कृताः स्वसुकृतान्नयात // 71 // 1. स्वरष्टमे अष्टमदेवलोके / ल. त्रि. 35
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपार्श्व पुर्या नाम्नाऽतिचातुर्यान्माधुर्यादपि भोगभूः / तिलकाऽवलिका पत्नी सपत्नीव शचीद्युतेः // 72 // हस्ती स्वस्तीभवद्धाम्नामाम्नायः समवातरत् / तस्याः कुक्षौ दिवश्च्युत्वा समयेऽसूत सा सुतम् // 73 // कृता किरणवेगाख्या राज्ञा प्रज्ञालबालके / विवाहितः क्रमात् पद्मावत्या तारुण्यभागयम् // 74 // समये जरसोऽन्येधुविद्युद्गतिखगेश्वरः / परलोकस्य संसिद्धथै पुरो न्यस्याङ्गजं जगौ // 75 // विद्याऽनवद्या बालत्वे सभ्यैरभ्यस्यते पुनः / तारुण्ये पुण्यसंपत्तिर्मुनिवृत्तिस्तु वार्द्धके // 76 // अंअः इत्यक्षरन्यासानमातृकायां च सूच्यते / ___ जाते भारक्षमे स्वाग्रथे पाश्चात्यस्तं त्यजेदिति // 77 // [इति श्रुत्वा ] तत्त्वमार्ग श्रुतसागरसन्निधौ / विद्युद्गतिरुपादत्त व्रतमार्हतमुत्तमम् // 78 // राजा किरणवेगोऽपि नीतिं कृत्वाऽप्यनीतिकृत् / त्रिवर्ग साधयामास परस्परमबाधनात् / 79 / पुत्रः किरणतेजाश्च पद्मावत्यास्तनूद्धवः / अभवत् प्राप्तसद्विद्यः क्रमेणाऽतुलविक्रमः // 80 // सूरिः सुरगुरुः ख्यात्या साक्षात् सुरतरुवने / __महर्षिः समवासार्षीत् नृपोऽकार्षीच्च तन्महम् // 81 // गुरुणा करुणाभाजा निर्व्याजा धर्मदेशना / प्रारेभि भूभुजाऽश्रावि सा सुधा मधुरा रसात् // 82 // देवदेवैः सेवैककामैः पूज्यो जने यतिः / ध्येयः सश्रेयसो भावः प्रभावोऽस्य महान् भुवि // 83 // धर्मः पञ्चव्रतात्माऽयं प्रोक्तस्त्यक्तांजनैजिनैः / वन्द्या सहृदयैराद्या तत्रापि प्राणीनां दया / 84 / ग्रन्थान्तरेऽपियो दद्यात् काश्चनं मेरुं कृत्स्नां चैव वसुन्धराम् / एकस्य जीवितं दद्यान च तुल्यं युधिष्ठिर ! // 85 // मातृवत् परदारांश्च परद्रव्याणि लोष्ठवत् / आत्मवत् सर्वभूतानि यः पश्यति स पश्यति // 86 //
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 275 सर्वत्र वेदमन्त्रेषु प्रथमः प्रणवध्वनिः / प्रकृतिस्तस्य सर्वात्मरक्षणार्थाद् विचक्षणा // 87 // भीमः श्रीमत्सु सीमावत् सुसीमः सोमवत् सदा / यथा लभे धर्मलाभादाभां राज्यादिकां पुरा // 88 / / सद्भूतिपुरमस्याऽभूत् कमलाकरसङ्गतम् / हरिवाहननामाऽस्य प्रजानां गोपिता पिता // 89 // भीमस्य माता विख्याता मालती मालतीव सा। सामोदा सुमनोरम्या नम्या कान्त्या सुरीगणैः // 90 // स्वप्ने दृष्टेन हरिणा हरिणा मासुतोऽजनि / सिद्धविद्यः, प्रपद्याशु तारुण्यं पुण्यभाग् बभौ // 91 // अभिनन्दननामानमानम्य क्षमापतिर्यतिम् / सुधर्माणमिवादत्त गृहिधर्म गुरोगिरा // 92 // धर्माद् विजयसम्प्राप्तिरित्यवेत्य दयादरात् / निरागः प्राणिहिंसायास्त्यागं रागादशिश्रियत् // 93 / / सौभाग्यभाग्यवान् भीमो गुणिनामग्रणीरयम् / ' लब्ध्वा जयं सविजयं प्रपन्नो यः कृपाश्रयम् // 94 // विनयी बाल्यतः पित्रोः प्रणयी धर्मकर्मणि / न कद्वदः केलियोगे सत्सदा सदयोदयः // 15 // अस्त्याख्यानप्रसिद्धोऽसौ कृती नाहंकृतिस्थिरः / गुणवानपि नो चापरागः प्रकृतिबन्धुरः // 96 // औदार्यधैर्यचातुर्यवाङमाधुर्या दिसद्गुणैः / गुण्यः पुण्यवतामादौ पुण्यप्रावीण्यवृत्तितः // 97 // गुरुणा तरुणाकृत्या भीमश्चेत्युपबृंहितः / हि तेन सहितो नृणां जगाम निजधाम सः 1981 भीमः श्रीमतिमान्मान्यः कोऽपि नाऽन्यः समोऽमुना / - मुनाविव नवेऽप्यस्मिन् धर्मरागो वयस्यपि // 99 // कोऽपि कापालिकोऽन्येधुर्मीमं निस्सीमसाहसम् / / निमन्त्र्य मन्त्रसंसिद्धौ साधकं वनमीयिवान् // 10 // कापालिकस्थलं गत्वोजयन्तमिव ह्युनतम् / . राजपुत्रं जिघांसुः स शिखावधाय सोद्यमः // 101 // तनिधिकृते भूपभुवा वैतालरूपिणः / छलितुं छलिनो धैर्यादारुक्षत् सोऽस्य मस्तकम् // 102 //
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपार्श्व भीमसिंहः सिंह इव तावद्योगी तमम्बरे / चिक्षेप निपतन भीमो यक्षिण्याऽपि धृतः करे // 103 // निनाय स्वं पदं चैवं वदन्ती तं सुधोज्ज्वलम् / नन्तुं गताऽष्टापदेऽहं धृतस्त्वं वलमानया // 104 // त्वं प्रियः प्रीतिमाधाय रक्ष स्मरशरादिताम् / चुक्षुभे न मनाम् भीमो भावयन् भवभावनाम् // 105 // . प्रवृत्तिः सुकरा नीचैर्नीरस्येव शरीरिणः / निवृत्तिर्दुष्करा ज्योतिर्धरस्योष्णरुचेरिव // 106 // इति तद्वचसा बुद्धा तममंस्त महागुरुम् / __ तावत् श्रोत्राध्वनि स्पष्टध्वनिः प्राप्तश्च वाद्यजः // 107 // शैले विन्ध्ये रैवतके श्रिया मुनिवराः स्थिताः / चतुर्मासीमुपोष्यैव नृत्यन्ति तत्पुरः सुराः // 108 // इति देवीगिरा भीमोऽप्युत्थाय नतये गतः / स्थितः सदसि तत्रैकां भुजामैक्षिष्ट विस्तृताम् // 109 // व्योम्नोऽवतीर्य सा भीमस्यासिं लात्वा नभस्यगात् / साहसादरुरोहैतामुत्प्लुत्य नृपसूरभीः // 110 // कालिकाभवनं प्राप्ता साऽद्राक्षीत् तत्र भूपभूः / कापालिकं तमेवैकनरमस्तकभेदिनम् / 111 / आहेतं शरणं मेऽस्तु भीमस्तत्सेवकोऽथवा / इति वाचं निशम्यैव क्रुद्धो भीमस्स भीमवत् // 112 // पापिनाऽनेन मन्मित्रं हन्यते मतिसागरः / तदेनं मोचयाम्यस्मादुपायेनाऽस्य निग्रहात् / 113 // बलानिपात्य तं भूमौ कुमारः स्फारविक्रमः / हन्ति कापालिकं तावत् कालिकोवाच तं प्रति // 114 // मा घातयैनं मद्भक्तं पौरुषेण रुषोज्झितः / तुष्टा वरं वृणीष्वाशु कुमारोऽपि ततोऽवदत् / 115 // जीवहिंसां त्यजातस्त्वं श्वश्रयाताऽसि किं पुरः। इत्युक्त्या कालिकाऽबुद्ध दयाधर्ममुपाश्रयत् // 116 // मतिसागरसङ्गेन हृष्टो भीमोऽप्युवाच तम् / पाश्चात्यं राज्यवृत्तान्तं सुहृत् कथय सम्प्रति // 117 //
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 277 तेनावाचि यथाजातं रक्षितं त्वत्कुटम्बकम् / कुलदेवतयाऽभ्येत्य त्वदागमकथा कृता / 118 / कुलदेव्या वचः श्रुत्वा तत्संवादाय कानने / अहं शकुनमद्राक्षं दुर्गाचेष्टास्वरादिना / 119 / तावदनेन निन्येऽहं कालिकार्चनकर्मणे / पुण्यात् त्वत्सङ्गमो जज्ञेऽनभ्रे घन इवाऽद्भुतः // 120 // कालिका पालिका जन्तोस्तथा कापालिकोऽप्ययम् / अनुकम्पापरश्चक्रे तदा भीमेन धीमता // 121 // करिरूपेण' यक्षेण नीतो हेमपुरेऽन्यदा / पादाक्रान्तनरं तत्राद्राक्षी सिंह नृनाथमः // 122 // बलात् तं मोचयन भीमो रक्षसाऽवाचि यत्पुरा / अहं चण्डाभिधः सोऽयं राजा हेमरथोऽभवत् // 123 // विनाऽपराधं निहतोऽनेन रक्षोऽभवं पुरम् / मया शून्यं कृतं क्रोधाद् वसतु त्वत्प्रसादतः // 124 // अत्रान्तरे चारणपिस्तत्राऽगाद् वन्दितोऽमुना / कुमारवचसाऽमोचि वैरं सर्व हि रक्षसा // 125 // इतश्च गर्जन् गजोऽगात क्षुब्धा तदर्शनात् सभा। __ तां स्थिरीकृत्य मातङ्ग सान्त्वयामास भूपभूः // 126 // अयं हैमरथः पौत्रो मयाऽरक्षि स राक्षसः / भीमस्यानयनादत्र व्यन्तरोऽहं गजाङ्गभृत् / 127 / व्यराधि प्राग्भवे जैनं सम्यक्त्वमीदृशस्ततः / / पुनरारोप्यतां तच्च येन स्यामग्रतः सुखी // 128 // दिनानि कतिचित् तस्थौ धर्मदातेति सत्कृतेः / __ भीमो धीमतिमुख्योऽयं गुरुभक्तिविधानतः // 129 // काली व्याली समारुह्य कापालिकसमन्विता / - भीमं प्रस्थापयामास पित्रादिप्रहिता हिता // 130 // तदैव दैवात् सेवायै कमलाक्षाऽपि यक्षिणी / मिलिता भक्तिभाग् भीमे प्रतस्थे स निजं पुरम् // 131 // 1 करी तद्रूपो यक्षः / 2 तच्च सम्यक्त्वम् /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघषिजयविरचितम् [ श्रीपार्श्व यक्षेण रक्षसा काल्या यक्षिण्या समहोत्सवम् / नीतः कुमारोऽप्युद्याने समित्रश्चैत्यमाचिचत् // 132 // सङ्गत्य पित्रा पुत्रोऽयमभिषिक्तो निजे पदे / / जिनशासनशोभाकृद् दीक्षयाऽऽप पदं शिवम् // 133 // धर्म कर्ता कारयिता प्राप्नोति बहुसम्पदः / यशस्यं तस्य संस्मार्य साम्प्रतं नाम साम्प्रतम् // 134 // मुक्त्याहितमनाः शुद्धस्थिरधीगुरुभक्तिभाक् / हस्तिरूपसुरासेव्यो भीमो विजयतां जने / 135 / // इति भीमकथा / / हिंसावचोऽपि चन्द्रायाः पुत्रस्य वातिदुःखदम् / वसुराजे मृषावाक्यं चौर्यचर्या महाबले / 136 / तुर्यव्रते सुन्दराख्यः भूमिजातेनिदर्शनम् / परिग्रहप्रमाणे च धनसारवणिक्कथा // 137 // पात्रदाने कुबेरं च निदर्य विरते मुनौ / हृष्टः किरणवेगस्तं प्रशशंस महामुनिम् // 138 // विरक्तात्मा निजं धाम जगाम काममुन्मनाः / / संन्यस्य तनये राज्यं स्वयं दीक्षामुपाश्रयत् // 139 // गीतार्थीभूय देशेषु विहरन् जनबोधनः / नभश्वारी जिनानन्तुं पुष्करद्वीपमभ्यगाव // 140 // शाश्वताहतबिम्बानि नत्वा वैताढयपार्श्वगे / __हैमशैले प्रतिमया स तस्थौ स्वस्थमानसः // 141 // कुक्कुटाहिर्नरकतः संजज्ञे भीषणोरगः / दृष्ट्वा किरणवेगं तं चुकोप तदने भ्रमन्. // 142 // ददंश बहुषु स्थानेष्वयं मात्सर्यदुर्दशः / ऋषिर्दध्यावयं मेऽभूत् सहायः कर्मभेदने // 143 / / क्षमयित्वाऽखिलान् जीवान् नमस्कारं स्मरन् सुधीः / द्वाविंशत्यर्णवायुः स सुरोऽभूदच्युते दिवे // 144 // स्थानं जम्बूद्रुमावर्ताख्यानं विमानमस्य तत् / सोऽप्यहिर्दग्धवान् वह्नौ ययौ धूमप्रभावनीम् // 145 // इति श्रीलघुत्रिषष्ठीये भगवत्पार्श्वचरिते तुर्यपश्चमभववर्णनम् // जम्बूद्वीपान्तरे प्रत्यगविदेहे विजये वरे / सुगन्धिनाम्ना नगरी गरीयः श्रीशुभङ्करा // 146 //
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ) लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 279 वज्रवीर्यः शौर्यशाली नृपतिः स्वःपतिः श्रिया / प्रिया लक्ष्मीवती सम्यग्बोधस्येव शुचि क्रिया // 147 // जीवः किरणवेगस्य तस्याः कुक्षि प्रपेदिवान् / जातस्य जनकोऽप्यस्य वज्रनाभाऽभिधां दधौ // 148 // बंगदेशे चन्द्रकान्तकन्यां श्रीविजयाह्वयाम् / ' __ लावण्यपुण्यतारुण्ये व्यवहत् जनकाज्ञया // 149 // कदाचिन् मातुलसुतः कुबेरस्तमुपाश्रितः / नास्तिकः श्रीकुमारस्यास्तिक्यशङ्कामचीकरत् // 150 // आत्माऽयं देवंदेहः स्यान्नान्यो मान्यः खपुष्पवत् / तस्यैव सुखसन्तत्यां यत्यं मत्या पवित्रितैः // 151 // आकर्ण्य दुर्वचस्तस्य तूष्णींकृत्वा क्षितीशमः। लोकचन्द्रगुरोः पार्श्वे तं निनाय वनान्तरम् // 152 / / जीवो जगति दुष्कर्मा बम्भ्रमीति श्रमीभवन् / . विन्दन् बहूनि दुःखानि जरा-मरणधारणैः // 153 // वेदान्तिनोदिता माया वासना बौद्धशासने / साङ्ख्यैः प्रकृतिरित्युक्ता योगैरदृष्टसंज्ञिता // 154 // अवश्यं तत्पारवश्याद् देहे सेहे महाव्यथाम् / देही गेहीव तत्स्नेही पातसञ्जातपातकात् // 155 // दधत् कुबेरो वैरस्यं नास्त्यात्माऽतीन्द्रियत्वतः / प्रामाण्यमेकमध्यक्षे नानुमानादि संविदि // 156 // तपस्यायां स्पष्टं कष्टं तस्या इष्टं सुखं कुतः / ___ कटुबीजात् फलं मृष्टं न विमृष्टं विचक्षणैः // 157 // श्रुत्वाऽस्याऽतात्त्विकी वाचमूचेऽनूचानवासवः / नास्त्यात्मेति कृते पक्षे साधनेऽतीन्द्रियत्वके // 158 // व्यभिचारपिशाचस्य चारो बुद्धौ मनस्यपि / अथेदं मानसाध्यक्षं तात्माऽपि तदाश्रयः // 159 //
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपार्श्व गवाक्षवच्चक्षुरादिरक्षवर्गस्तदीक्षकः / मध्यस्थपुंवदास्थेयः स्थैर्ये श्रेयःप्रसाधकः // 160 // तनुर्भस्त्रा तनुःश्वासव्यासस्तत्राक्षगोचरः / तत्प्रेरकं विना मर्त्य नाऽयं न्यायस्स चात्मनि // 161 // यजज्ञानाभ्युदयः पञ्चभूतेभ्यो लभ्यते त्वया / किं न वक्ति यथाशक्ति व्यक्तिः प्राग्वनृणां तनोः // 162 // श्वासाभावादिति षे तदात्मा श्वास एव सः। रोगादाधिक्यतस्तस्याशङ्क्यो ज्ञाने महोदयः // 163 // यद्वा पवननाशेन जायन्ते तत्र जन्तवः / तेषां श्वासस्थिराभ्यासात् किं न प्राग्वन्मृते वचः // 164 // धरायां मातरीवाऽमी जायन्ते शाखिनः समे / वर्द्धन्ते हन्त शिशुवन्म्रियन्ते समयामयात् // 165 // भूतानां समुदायेन चैतन्यं जन्यते यदि / प्रत्येकाद् व्यतिरेकोऽस्य सभ्यैर्लभ्येत किं न सः // 166 // यथा रेणुकणे तैलमसत् तस्याश्चये तथा / एवं भूम्यादिजीवानामपि सिद्धिजिनैः स्मृता / 167 / दुःखिनः सुखिनः केऽपि निर्द्धनाः सधना अपि / ___ मूर्खाः केचन विद्वांसः सुरूपाः केऽपि कुष्ठिनः // 168 // धर्माधर्मफलं चैवं जीवोऽध्यक्षस्तदाश्रयः / गुणवान् स सदा सेव्यस्त्याज्यो दूराद् गुणोज्झितः // 169 // . विनयश्च विवेकश्च सत्त्वं सजनसङ्गतिः / ___ गुणाः सुखाय लोकेऽपि केऽपि लोकोत्तरास्त्वलम् // 170 // विनयाद् विक्रमोऽद्याऽपि गीयते वाङ्मयादिषु / परकायप्रवेशाख्यविद्यया निरवद्यया / 171 तत्कथा चैवम्अवन्त्यामेकदा भूपो विक्रमोऽपृच्छदास्तिकान् / विद्याऽनवद्या का नास्ति मत्पुर्या सा निवेद्यताम् // 172 // कोऽपि वैदेशिकः प्राह परकायप्रवेशिनी / क्वाऽस्तीति पृच्छया सिद्धेश्वरे सा श्रीगिरौ नरे // 173 //
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 281 तमारराध तत्रैत्य विक्रमो विनयी नयी / यथावसरसेवाभिस्तस्य सोऽभूद् वशंवदः / 174 / एकस्तत्र सूत्रकण्ठः पूर्व विद्यार्थमाश्रितः। परं प्रकृत्या फुटिलो विनयोऽप्यस्य नोज्ज्वलः // 175 // विक्रमाय क्रमात्तुष्टस्तमुवाच विदांवरः / वत्स किं सततं सेवां कुरुषे पुरुषेश्वर // 176 // निर्बन्धे स्वाशये प्रोक्ते विद्यां दातुमथोत्सुकम् / .. गुरुमूचे पूर्वमस्मै दत्त्वा मह्यं प्रदेयातः // 177 // अयोग्योऽयमिति वदन् ददौ भूपाग्रहाद् गुरुः / विद्यामस्मै ततो राज्ञे विससर्ज गुरुश्च तौ // 178 // साधयित्वाऽस्य तां पश्चात् स्वयं संसाध्य वा ययौ / अवन्त्यां तु पट्टहस्तिमरणे तां परीक्षितुम् // 179 // भूपो गजे प्रविवेश स्वां तनुं रक्षितुं द्विजम् / नियुज्य सोऽपि दुष्टात्मा भूपाने प्राविशच्छलात् // 18 // राजक्रियामजानानश्चकितप्रायचेतनः। सिंहासने स्थितः सर्वैः सामन्तायैर्नतः स्तुतः / 181 / अनभिज्ञानसन्धानाद् राझ्या सम्भ्रान्तचेतसा / . - अप्रवेश्यः कृतो दास्या कपटात् तन्वपाटवात् // 182 // विदेशादागतो राजा विलक्ष इव लक्ष्यते / . इति हस्तिपकप्रोक्त्या खिन्नोऽमँस्त निजं जडम् // 183 // मा पापो मामिहारुक्षत् पृष्ठे कृत्रिमभूपतिः। ध्यायने राजकरी बलाद् वनमुपेयिवान् / 184 / वटाधः श्रान्तदेहोऽस्थाद् गजाङ्गमोक्षतः शुकम् / मृतं दृष्ट्वाऽविशत् तस्य देहं सन्देहवर्जितः // 185 // व्याधमाख्यच्छुकः शौकमाहत्य शोकं मा गमः / - तदवन्त्यां पुर्यवन्त्यां मां नयन् लप्स्यसे धनम् // 186 // तेन नीतश्चत्वरादौ पठन् कीरो यथेप्सितम् / धनमस्मै दापयित्वा ययौ चेटीकराम्बुजे / 187 / 1 तनौ शरीरे मम सुखं नास्तीति / 2 शौकं शुकसमूहम् / ल. त्रि. 36
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपार्श्व ईशाक्षिज्वालया दग्धः कामः संजीवितः क्षणात् / ईक्षणादेव तद्भक्तिः शक्तैर्व्यक्तैविधीयते // 188 // इति चातुर्यमाधुर्याद् दासी राज्ञीजनान्तिकम् / ___ तं निनाय च काव्यादेरुक्त्या तां सोऽप्यरञ्जयत् // 189 // दिवि वामभुजस्थत्वाद् भारोद्धाराय विक्रमः / प्रतिमानमिव क्षोणी धत्ते दक्षिणबाहुना // 190 // सा हसित्वाऽऽह कीर त्वमियतेदं ब्रवीषि यत् / ___ धरैश्वर्य विना नारीभारः क्रष्टुं न शक्यते // 191 // छंदः पाठे पुरः कोऽर्णः किं बीजं विनयाश्रये / ___ कार्यार्थि कीदृशं कार्य भृत्यस्येशा प्रशस्यते // 192 // भणने मध्यगः कः स्यात् परोक्षाप्रत्यये पुरः / क्रमेण क्रमणे चान्त्यश्वरणे करणे तथा / 193 / पदवान्नभिषिक्तो यो वर्णातीतोऽपि वर्णवान् / न जाडथसूः समुद्रोऽपि वावदूको न मूकवत् // 194 // लेखः 'अगजात्यन्तकृत् सिंहः स मात्राधिककष्टभित् / उत्सूत्रचारी ससूत्रः ततः पाश्चालिका भवेत् // 195 // सूत्रधारः. आर्याऽपि गुरुणा सेव्या लघुनाऽपि गणे स्थिता / जघने चपला काचित् मुखे वा चपलाऽपरा // 196 // आर्या परस्परमिति प्रश्नोत्तरदानादिना दिने / कीरेण रञ्जिता राज्ञी दूरे तं नामुचत् क्षणम् / 197 / कमलावत्यपि शुकं जीवनं वा मृतिस्त्वया / देवं करोति चेदिष्टं सुखाय मम चेत्यवक् // 198 // देव्या पृष्टो धर्मतत्त्वमवादीदाहतं मतम् / परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम् // 199 // नास्त्यहिंसासमो धर्मो न सन्तोषसमं व्रतम् / न सत्यसदृशं शौचं शीलतुल्यं न मण्डनम् // 200 // सत्यं शौचं तपः शौचं शौचमिन्द्रियनिग्रहः। सर्वभूतदया शौचं जलशौचं च पञ्चमम् // 201 // 1. अगाः वृक्षाः तेषां जातेः अन्तकृत् / 2. पाश्चालिका पुत्तलिका /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 283 नाशौचमपि धर्मः स्यात् न शौचमपि केवलम् / तुलादण्ड इव श्रेयो माध्यस्थ्यं व्यवहारतः // 202 // सिद्धान्तपाठेऽस्वाध्यायदिवसः शौचचिन्तनात् / शौचप्रधानाः स्थविरा इत्यागमगिरः स्फुटाः // 203 // वस्त्रादिधावनात् स्नानात् भूषणात् कामविप्लवः / तच्छीललीलारक्षायै मुनेरशौचमिष्यते // 204 // स्नानं मनोमलत्यागो दानं त्वभयदक्षिणा / ज्ञानं तत्त्वार्थसम्बोधो ध्यानं निविषयं मनः // 205 // न्यायधर्मस्थितो जीवो राजलोकेऽपि पूज्यते / वध्योऽन्यायी चौरमुख्यो धर्माधर्मफलं त्यदः // 206 // अथैकदा भूपशुको राज्ञीभावजिघृक्षया / निर्जीवगृहगोधाङ्गे प्राविक्षत् तच्छरीरमुक् // 207 // राज्ञी शुकं मृतं ज्ञात्वा विललाप भृशं शुचा / - तदङ्गेन समं दग्धुं सजां तां शुश्रुवान् द्विजः // 208 // हा मेऽनया विना राज्यं शून्यं निष्कमलं वृथा / इत्याकुलः . कीरतनौ विवेश द्विजभूपतिः // 209 // विक्रमः समयं मत्वा गृहगोधावपुस्त्यजन् / स्वाङ्गे प्रविष्टः शुशुभे प्रोद्यन्निव दिवाकरः // 210 // अभिज्ञानादिसन्धानाद् भूपस्वरूपदर्शनात् / राजद्राजोचिताऽऽचाराजहर्ष कमलावती / 211 // द्विजकीरो निजं निन्दन राज्ञा प्रोत्साहितः पुनः / / खेदं मा कुरु भूयास्त्वं सुखी गच्छ यथेच्छया // 212 // नेयं विद्या विना जीवं सम्भवेत् विनयादृते / विनयाद्या गुणा न स्युर्गुणिनं चेतनं विना / 213 // विनये विक्रमकथां विवेके सुमतेस्तथा / सत्त्वे हरिश्चन्द्रवृत्तिः सत्सङ्गे च प्रभाकरः / 214 / इति श्रीगुरुयोगेन कुबेरोऽपि प्रपन्नवान् / जीवं धर्म च संशुद्धं बुद्धः श्रद्धासमृद्धिवान् / 215 / वज्रवीर्य सुतं न्यस्य स्वराज्ये व्रतचारिणि / वज्रनाभः प्रभुभूमेः पालनं चकवाँश्विरम् / 216 / विजयाकुक्षिसम्भूतस्तनयोऽस्य प्रशस्यधीः / चक्रायुध इति ख्यातः सञ्जातस्तातभक्तिभाक् // 217 //
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपार्श्व अन्यदा सम्पदा योगं नियोगमिव चञ्चलम् / भावयन् भवकान्तारमुत्तितीर्घरभूद् व्रती / 218 विहरन विजये नाम्ना सुकच्छे जग्मिवान् मुनिः / चरँश्चारणवद् व्योम्ना धाम्ना स्नातरविप्रभः // 219 // सर्पजीवोऽपि नरकान्निर्गतो दुर्गतोपमः / तत्रैव दैवयोगेनाऽवतीर्णो ज्वलनाचले // 220 // कुरङ्गनाम्ना भिल्लानां तल्लजो वल्लिवेष्टनः / शरेण पूर्ववैरेण वज्रनाभं निजनिवान् // 221 // मध्यप्रैवेयके मृत्वा ललिताङ्गः सुरोऽजनि / भिल्लोऽप्यापूर्य सौवायुः सप्तमी भुवमासदत् // 222 / / इति श्रीलघुत्रिषष्टीये भगवत्पार्श्वचरिते षष्ठसप्तमभववर्णनम् // .. जम्बूद्वीपे प्राविदेहे पुरन्दरपुरोपमम् / रम्यं सुरपुरं नाम धामभिः स्वचिंजित्वरम् / 223 / वज्रभृत्तेजसा वज्रबाहुस्तत्र धराधवः / श्यामीकृतारिलोकोऽपि यशोधव लितावनिः // 224 // प्रिया सुदर्शना तस्य दर्शनादपि चित्तहत् / तत्कुक्षौ वज्रनाभप्राक् सुरः समवतीर्णवान् / 225 / चक्रभृज्जन्मसंसूचिस्वप्नान् चतुर्दशाद्भुतान् / ददर्शापनसत्वा सा सत्त्वाशातुष्टमानसा // 226 // सुवर्णबाहुनामाऽस्याः क्रमेणाऽजनि चात्मजः / / प्रवर्द्धमानः स्पद्धिष्णुः समृद्धिरसशोषणः // 227 // पुण्यतारुण्यलावण्यनैपुण्ये जाग्रति ध्रुवम् / पुत्र राज्यभरन्यासात् प्रवत्राज स राजघः / 228 / सुवर्णबाहुभूपालोऽन्यदा वाहनसाधने / वक्रशिक्षावशाश्वेनापहतो वनमीयिवान् // 229 // पाययित्वा पयः पूर्व हयं पीतपयाः स्वयम् / अपश्यद्वनमेकत्र चन्दनैजितनन्दनम् // 230 // मुनीन् पश्यस्तत्र भूपः सन्तुष्टः स्पष्टचेतसा / नमतस्तस्य ताँश्चक्षुर्दक्षिणं स्फुरितं पुरः // 231 // तत्रैकां कन्यकां धन्यां पश्यन् स्वमप्यमन्यत / पुण्यपूर्ण तूर्णमीदृक् कन्यारत्नं मयैक्षि यत् // 232 // तवृत्तान्तं ज्ञातुमाख्यदमुष्याः सख्यशालिनीम् / के युवां वा कुतः प्राप्ते तपोवनं तपस्विनाम् // 233 // आचख्यौ तनया राजन्नेषा रत्नपुरेशितुः / विद्याधरेन्द्रस्य रत्नावलीकुक्षिसमुद्भवा // 234 //
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 285 नाम्ना पद्माऽपरा पमा साक्षादनमुपेयुषी / मृते पितरि पुत्राणां मिथो भवति तद्रणे / 235 / रत्नावली भयादेनां लात्वा स्वभ्रातुराश्रमे / गालवस्यागताऽन्येधुर्जुनर्विन्दितोऽनया // 236 // इमामुद्दिश्य स मुनिः पृष्टोऽवादीत् प्रसन्नहक् / पत्नीयं भाविनी स्वर्णबाहोश्च भाविचक्रिणः // 237 // गतः कुलपतिस्साधोविनयादनुगामुकः / साम्प्रतं स समेष्यत्यालापे ह्येवं तयोदिते // 238 // सोऽप्यागतो नतो राज्ञा पमेयं मे स्वसुः सुता / __तवैव योग्या. तत्पाणिग्रहोऽस्याः क्रियतां त्वया // 239 // इष्टं वैद्योपदिष्टं चेत्यादिशंस्तामुदूढवान् / . तदा पमोत्तरः पद्माभ्राताऽप्यागाद् विमातृजः // 240 // तस्याऽत्याग्रहतः क्षमापः सुवधूको ययौ पुनः / प्राप्य वैताढयशैलेन्द्र निन्ये श्रेणीद्वयं वशम् // 241 // खेचराणां कनीबह्वीः परिणीय महोत्सवैः / कियत्कालमिह स्थित्वा प्रत्यगान्नगरे निजे // 242 // चतुर्दशाऽपि रत्नानि प्रादुरासन् शुभोदयात् / / चक्रदण्डछत्रचर्मासिर्मणिः काकिणिस्तथा // 243 // गजाश्वगृहसेनानीपुरोधःस्थपतिस्त्रियः / / विहितोऽष्टाह्निकां यावदुत्सवोऽपि च चक्रिणा // 244 // चक्रे प्रचलिते पूर्व पूर्वस्यां मागधं सुरम् | वशीचक्रे पूर्वचक्रेश्वरवद् विक्रमक्रमात् // 245 // षट्खण्डपृथ्वीमित्येवं जित्वा यातो निजे पुरे / -- अभिषिक्तः सुरैर्भूपैर्वादशाब्दिकतन्महे // 246 // चक्रवर्तिश्रिया स्वर्णबाहुः कतिपयैदिनैः / भुक्तभोगोऽर्हतः पार्थं शुश्राव श्रावकौचितीम् / 247 / देवान् सेवापरान् पश्यन् जिनस्याऽग्रे विभावयन् / क्वाऽपीदृशा दृष्टचरा इति सस्मार तद्भवम् // 248 // जातजातिस्मृतिबिभ्यद्भवदुःखात् स चक्रिराट् / पुत्रं पदेऽभिषिच्याऽर्हत्पार्श्वे दीक्षामुपाददे // 249 //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् / 287 तत्राऽभीयुर्दिक्कुमार्योऽप्यष्टाधोलोकतः पुरा / भोगंकरा भोगवती सुभोगाद्याः सहानुगाः // 266 / / नत्वाऽर्हन्तं तदम्बां च चक्रुः संवर्तमारुतम् / येन योजनमात्रा भूः शुद्धा स्याद् दोषशोषणात् // 267 // अष्टोद्मलोकादीयुस्ता दिक्कुमार्यो महोत्सवे / मेघंकरा मेघवती सुमेघाद्याः युताः सुरैः // 268 // विकुर्व्य मेघं सिक्त्वोर्वी पुष्पवृष्टिपुरस्सरम् / स्वौचित्यदिशमुद्दिश्य गायन्त्यस्तस्थुरुत्सवे // 269 // इत्यादिदिक्कुमारीणां विधिरागममध्यगः / सर्वः सुपर्वभिः सार्द्ध वेद्योऽनवद्यबुद्धिभिः // 270 // मेरुं नीत्वा प्रभुं सर्वेऽप्यच्युतेन्द्रादयः स्वयम् / __अभ्यषिञ्चन् भक्तिसक्ताः क्षीरनीरनिधे रसैः // 271 // ईशानेन्द्रः स्वाङ्कमध्येऽस्नापयज्जिननायकम् / चतुर्वृषभरूपैश्च शक्रोऽस्नपयदम्बुभिः / 272 / आरात्रिकं भ्रामयित्वा कृत्वा मङ्गलदीपकम् / __ पुरोऽष्टमङ्गली न्यस्य तुष्टस्तुष्टाव भावतः // 273 // जय त्वं जयलक्ष्मीश त्रिलोकी रञ्जयांशुभिः / दुष्कर्म भञ्जयाऽ'सक्तभक्त्यासक्ततनूभृताम् // 274 // अङ्गुष्टेऽमृतमाधाय विमुच्याऽम्बान्तिके प्रभुम् / ____ आदिश्याऽप्सरसो धात्रीहरिनन्दीश्वरे ययौ // 275 // अश्वसेननृपः प्रातः पुरशृङ्गारणादिकम् / गीतवादित्रनृत्यायैर्विदधेऽधिकमुत्सवम् // 276 // पार्श्वे प्रसर्पत्सर्पस्य स्वप्ने मातुः समीक्षणात् / पार्श्वनामादधे पित्रा ववृधे भगवानपि / 277 / अङ्गे स्पष्टतमाष्टाग्रसहस्रलक्षणोदयः / नवहस्ततनुर्भूत्वा सत्त्ववानाप यौवनम् // 278 // सहजातिशयैर्युक्तः शक्तोऽवार्यातिवीर्यवान् / आनन्दं नन्दयामास सकलेऽपि महीतले // 279 / / एकदा कश्चिदागत्य कुशस्थलपुरानरः / राज्ञे विज्ञपयामास नरवर्मनृपस्थितिम् // 280 // 1 असक्त अनवरत /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 287 % 3D तत्राऽभीयुर्दिक्कुमार्योऽप्यष्टाधोलोकतः पुरा / __भोगंकरा भोगवती सुभोगाद्याः सहानुगाः // 266 / / नत्वाऽर्हन्तं तदम्बां च चक्रुः संवर्तमारुतम् / येन योजनमात्रा भूः शुद्धा स्याद् दोषशोषणात् // 267 // अष्टोज़लोकादीयुस्ता दिक्कुमार्यो महोत्सवे / मेघंकरा मेघवती सुमेघाद्याः युताः सुरैः // 268 // विकुर्व्य मेघं सिक्त्वोर्वी पुष्पवृष्टिपुरस्सरम् / स्वौचित्यदिशमुद्दिश्य गायन्त्यस्तस्थुरुत्सवे // 269 // इत्यादिदिक्कुमारीणां विधिरागममध्यगः / सर्वः सुपर्वभिः सार्द्ध वेद्योऽनवद्यबुद्धिभिः // 270 // मेरुं नीत्वा प्रभुं सर्वेऽप्यच्युतेन्द्रादयः स्वयम् / ___ अभ्यषिञ्चन् भक्तिसक्ताः क्षीरनीरनिधे रसैः // 271 // ईशानेन्द्रः स्वाङ्कमध्येऽस्नापयज्जिननायकम् / चतुर्वृषभरूपैश्च शक्रोऽस्नपयदम्बुभिः / 272 / आरात्रिकं भ्रामयित्वा कृत्वा मङ्गलदीपकम् / ___ पुरोऽष्टमङ्गली न्यस्य तुष्टस्तुष्टाव भावतः // 273 // जय त्वं जयलक्ष्मीश त्रिलोकी रञ्जयांशुभिः / दुष्कर्म भञ्जयाऽ'सक्तभक्त्यासक्ततनूभृताम् // 274 // अङ्गुष्टेऽमृतमाधाय विमुच्याऽम्बान्तिके प्रभुम् / आदिश्याऽप्सरसो धात्रीहरिनन्दीश्वरे ययौ // 275 // अश्वसेननृपः प्रातः पुरशृङ्गारणादिकम् / गीतवादित्रनृत्यायैर्विदधेऽधिकमुत्सवम् // 276 // पार्श्वे प्रसर्पत्सर्पस्य स्वप्ने मातुः समीक्षणात् / पार्श्वनामादधे पित्रा ववृधे भगवानपि / 277 / अगे स्पष्टतमाष्टाग्रसहस्रलक्षणोदयः / नवहस्ततनुर्भूत्वा सत्त्ववानाप यौवनम् // 278 // सहजातिशयैर्युक्तः शक्तोऽवार्यातिवीर्यवान् / आनन्दं नन्दयामास सकलेऽपि महीतले // 279 // एकदा कश्चिदागत्य कुशस्थलपुरान्नरः / राज्ञे विज्ञपयामास नरवर्मनृपस्थितिम् // 280 // 1 असक्त अनवरत /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् महोपाध्यायसीमा [ श्रीपार्श्व राजनाजन्मतः शुद्धो नयी च विनयी जयी / त्वयीह भक्तिभाग् राजा नरवर्मा स्वशर्मणे // 281 // यतिव्रतमुपादित्सुर्दत्त्वा दानं यथोचितम् / / चैत्यवैयावृत्त्यकृत्यान्युञ्चित्याचिन्त्यबोधवान् // 282 // त्यक्त्वा राज्यमथादत्त दीक्षां श्रीजैनसद्गुरोः / प्रसेनजित् तत्तनयः शास्ति स्वस्तिकरः प्रजाम् // 283 // त्रिभिर्विशेषकम् तत्कन्या सद्गुणैर्धन्या सप्रभाऽस्ति प्रभावती। अस्या दम्भात् किन्तु रम्भाऽवतरद् भुवि रूपभाक् // 284 // गता साऽन्येधुरुद्यानजिनगेहे सखीवृता / अभ्यर्च्य प्रतिमा जैनीरशृणोद् गीतमद्भुतम् / 285 / गीयमानं किन्नरीभिः श्रीपाहिद्गुणोदयम् / तापपरभागेन सुभगाऽजनि तन्मयी // 286 // मुक्तालङ्कारवसनाहारां तां वीक्ष्य भूपतिः / स्वयंवरां पार्श्वपार्श्वे मुमुक्षुर्यावताऽभवत् // 287 // ज्ञात्वा तद्वृत्तमज्ञत्वात् यवनः पवनोद्धतः / अरुणद् बलमादाय कुशस्थलपुरं छलात् / 288 / मां स प्रैषीद् भवद्ज्ञप्त्यै साम्प्रतं साम्प्रतं विभोः / ___ कार्य पूर्वप्रेमधुर्य नाऽवधायं तदन्यथा // 289 // आकर्ण्य कर्णसावर्ण्य दधानो वीर्यधैर्यवान् / __ अश्वसेनः स्वसेनां द्राक प्रगुणीकृतवान् कृती // 290 // तन्मत्वा प्रावदत् पार्श्वकुमारः स्फारसारवान् / तात मा मादिश दिशं तां जित्वा करवै सुखम् // 291 // तदादिक्षत् सर्वदिक्षु जित्वरं त्वरया प्रभुम् / चचालाऽनेकभूपालैः साकं देवोऽपि सोत्सवम् // 292 // गजैजैस्तुरङ्गाणां प्रयाणे रेणुरुत्थितः। दिशोऽन्धकारयश्चक्रे श्यामलानरिसैनिकान् / 293 / प्रससार प्रतापार्कतेजस्तदैजयन् रिपून् / कवलीकृत्य तद्वीय दिशोऽपि धवलीकृताः / 294 / स्थित्वा कुशस्थलोद्याने पटावासेषु भूरिषु / तमुद्दिश्य मुमोच द्राक् दूतं सन्देशपेशलम् // 295 //
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् / 289 मम प्रभुः शान्तिकान्तस्त्वामाह यवनाऽधुना / याहि पाहि निजं देशं मुक्त्वा रोधात् कुशस्थलम् // 296 // पुराधीशोऽश्वसेनं मे पितृपादं समाश्रितः। आगन्तारस्त्वमी वाक्यैर्मदीयैश्च प्रतीक्षिताः // 297 / / तत्र गत्वेति दूतोक्तेर्भूतवत् कद्वदः सदः / रणाय प्रेरयन् मन्त्री तत्कार्यात् तमवारयत् // 298 // . अत्रान्तरे शक्ररथेऽवतीर्णे मातलिनमन् / भगवन्तं जगौ देव कार्यमाज्ञापय प्रभो // 299 // रिपोश्चक्रे दिने वक्र महोत्पाताश्च जज्ञिरे। विद्युत्पातस्तथा वातः प्रतिकूल स्त्रिशुलवत् // 300 // पट्टहस्तिमृतेः पट्टतुरङ्गपदभङ्गतः / इतोऽपसरणं श्रेयो रणस्यावसरो न ते // 301 // स्कन्धे कुठारमादाय बिभ्यतसभ्यजनैः समम् / समङ्गलं पादपद्मं ननामैष प्रभोस्ततः // 302 // जज्ञे जयजयारावः सम्प्राप्ते भृत्यतां रिपौ / पुरि प्रसेनजिद्भुपे हृष्टे दुष्टे भये गते // 303 // जितकाशी ततश्चाशीः प्रपद्य प्रकृतेः प्रभुः / वाराणसी ससीमानमानन्दयदयं जिनः // 304 // पिताऽपि वन्दितो भक्त्या मात्राऽभिनन्दितः सुतः / .' पित्रोणुरोविनयवान् भगवानपि किं परः // 305 // .. इतश्च सिंहजीवोऽपि तिर्यग्योनौ भ्रमन् भृशम् / उद्धृत्य नरकात् क्वाऽपि जातो रोरद्विजाङ्गजः // 306 // तज्जन्मना मातृपितृवान्धवादिकुलक्षये ! रङ्कोऽयमिति पूर्लोकः सञ्जीवित इतस्ततः // 307 // पश्यन्निभ्यान भूरि भूरि सालङ्कारान् महौजसः / किमेतद् विश्ववैषम्यमेको दुःखी परः सुखी // 308 // यौवने चिन्तयन्नेवं देवं हेतुं विद॑स्तपः / प्रपेदे कठनामाऽतोऽज्ञानव्यासात् पुरो गुरोः // 309 // कन्दमूलफलप्राशी पश्चाग्नितपसा भुवि / बभ्रामाऽयं कतिपयैस्तापसैः परिवारितः // 310 // ल. त्रि. 37
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीपार्श्व स्वीकाराय प्रभावत्याः प्रभुरभ्यर्थितस्तदा / प्रसेनजिद्भूपतिना नाऽनुमेने विरक्तधीः // 311 // तन्मत्वा निष्प्रभा राज्ञा प्रभावती स्तुता पुनः / प्रोत्साहिता मृष्टवाचा तस्थौ स्वस्थौकसि स्वयम् // 312 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये श्रीपार्श्वभगवच्चरिते दिग्विजयवर्णनम् // श्रीः // अथ पार्श्वप्रभोः सार्द्धमागतः श्रीप्रसेनजित् / अश्वसेननृपस्याऽग्रे प्राञ्जलिर्जगदेऽप्यदः / 313 / स्वयंवरां मत्तनुजां सानुरागां सुते तव / दीयमानामपि मया नैच्छत् पार्थो विरक्तधीः // 314 // प्रसीदानुगृहाणाऽस्मान् साम्प्रतं चेति तद्गिरा / __राजाऽपि पार्श्वसम्बोधात् तं सम्बन्धिनमादधात् // 315 // सुमुहूर्ते तयोरासीत् पाणिग्रहमहो महान् / देवैः सेवैकसंसक्तैश्चमत्कारेण वीक्षितः // 316 // तया सह वनक्रीडां जलक्रीडां सृजन जिनः / __ 'वनमालिनमाजिग्ये रममाणं श्रिया समम् // 317 // अन्यदा स्वगवाक्षस्थः काशिं राशिं स तेजसाम् / पश्यल्लोकानालुलोके गत्वरान् सोत्सवं वने // 318 // मत्वा पञ्चाग्निनिरतं कठं तापससेवितम् / लोकं तन्नमनोद्युक्तं कौतुकात् स्वयमप्यगात् / / 319 // प्राप्तं कष्टं तत्र काष्टे दह्यमानं महोरगम् / दृष्ट्वाऽग्निकुण्डे व्याचष्ट धिगज्ञानतपोऽप्यदः // 320 // दयां विना तपःसिद्धिं मोहेन यः समीहते / __स जीवनाशां धरते मूढबुद्धिविषाशनात् // 321 // कठोऽप्याह निशम्यैतद् राजपुत्र भवादृशाः / ___ दृशा परीक्षितुं योग्या हयादीन् न तपःक्रियाम् // 322 // प्रभुणा कुण्डतः काष्ठमानाय्याच्छिद्य यत्नतः / अहिर्बहिःकृतः स्पष्टस्तापाक्रान्तो जनेक्षितः // 323 // परीक्षितं प्रभोर्ज्ञानं निन्दामाप स तापसः / नमस्कारश्रुतेः सर्पो मृत्वाऽभूद्धरणोरगः // 324 // 1. वनमालिनं कृष्णम् /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 291 कठोऽतिहठवाँस्तप्त्वा तपोऽगादासुरं भवम् / मेघमाली नभोमार्गविहिताम्बुददुस्तमाः // 325 / / उद्यानमध्यगे जैनविहारेऽन्येधुरागमत् / विभुर्विभूत्या तवाहतप्रतिमाः प्रणनाम सः // 326 // श्रीनेमिजिनजन्यादिचरितं परितः स्फुरत् / __भित्तौ चित्रितमुद्वीक्ष्य भगवानित्यचिन्तयत् // 327 // विवेकः श्रीनेमिनाम्नः सातिरेको वयःस्थितौ / अल्पीयस्यामनल्पोऽभूद् यतस्तत्याज राजताम् // 328 // ध्यात्वेति व्रतबुद्धयाऽर्हनारेभे दानमुत्तमम् / सांवत्सरिकमुद्दिश्याऽथिनो यादृच्छिकार्पणात् // 329 // लोकान्तिकसुराः सर्वेऽप्येत्य सारस्वतादयः / समयं कथयामासुव्रतस्याचारचञ्चवः // 330 // हिरण्यकोटिमेकां च लक्षानष्टावदाज्जिनः / सूर्योदयात् प्रतिदिनं मोदितास्तेन मार्गणाः // 331 // अष्टाशीतिस्वर्णकोटयोऽशीतिप्रमितलक्षयुक् / कोटीशतत्रयं वर्षावधिदानादभूद् विभोः // 332 // अच्युतेन्द्रादयः सर्वेऽपीन्द्रा देवाश्चतुर्विधाः / दीक्षाकल्याणकेऽभ्येयुः स्वस्वभूत्या समाहिताः // 333 // . अभिषिच्य प्रभुं तीर्थाम्भोभिः शोभितभूषणैः / सत्कृत्य नृत्यगीताद्यैरालिप्य हरिचन्दनैः // 334 // विशालां शिबिका स्वामिपूतां भूतां सुराऽसुरैः / / नरा उत्पाटयामासुर्यावत् तावत् प्रमोदतः // 335 // . शक्रेशानाधिपौ बाहां दधतुश्वोपरिस्थिताम् / * अधःस्थितां तां च बलिश्चमरेन्द्रस्तदोहिवान् // 336 // जगत्त्रयेऽपि तन्नासीदाश्चर्य प्रेक्षणादिकम् / __ जिने. दीक्षां प्रपेदाने तदा नाऽभूद् भुवस्तले // 337 // शक्रेण निहितं स्कन्धे देवदूष्यं दधत् प्रभुः / - दीक्षां जग्राह पोषस्य कृष्णैकादशिकादिने // 338 //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीपार्श्व विशाखाभेऽष्टमतपा लोचं च पञ्चमुष्टिकम् / चक्रे सिद्धान्नमस्कृत्य प्रतिमेक्षणदक्षिणः // 339 // मनःपर्ययवान् देवो विजहार महीतले / राजपुत्रत्रिशत्याहन समात्तव्रतया समम् / / 340 // पारणा परमानेन जज्ञे कोपकटाह्वये / धनेन कारिता तत्र पश्च दिव्यानि जज्ञिरे // 341 // अन्यदा कलिनामाद्रेस्तडागे कुण्डमण्डिते / ___ आसन्नदेशे प्रतिमां गृहीत्वा तस्थिवान् विभुः // 342 // महीधरः करी तत्र पश्यन् जिनमिहाप्तवान् / जातिस्मृति विस्मयतः किं किं न स्याच्छुभं जिनात् // 343 // हेमलारख्योऽहमभवं प्राग्भवे वामनांगवान् / दास्यं कुर्वन् जने हास्ये निर्गतो दुर्गतो गृहात् // 344 // सुप्रतिष्ठेन मित्रेण नीतो गुर्वन्तिकेऽन्यदा / श्रावकव्रतमादत्त योगायोग्यतया गुरोः // 345 // वामनी स्वतनूं निन्दन्निच्छन्नङ्गं महत् स हि / मृत्वार्तध्यानसन्धानात् करी जातो न मत्सरी // 346 // विचार्य कार्यमुचितं पद्मः पूजां पदद्वये / त्रिः प्रदक्षिणयन् पार्श्व सेवे देवं मतङ्गजः // 347 // चम्पाभूपः क्रमाद् वार्ता तां निशम्य निसया / करकण्डुजिनं नत्वा भुक्तदेवेऽन्यदा गते // 348 // नवहस्तां प्रभोमति विधायानर्च नित्यशः / चैत्योन्नत्यात् तीर्थमेतत् कलिकुण्डाख्ययाऽभवत् / / 349 // हस्ती मृत्वाऽभवत् तत्र व्यन्तरस्तीर्थभक्तिमान् / प्रभुरायात् शिवापुर्या वने कौशाम्बनामनि // 350 // प्रतिमायां प्रभुं दृष्ट्वा ग्रीष्मेऽर्कातपसेविनम् / भक्तिकृद्धरणेन्द्रोऽपि फणाच्छत्रं न्यधात् प्रभोः // 351 // तेनाऽऽसीनगरीसंज्ञाऽप्यहिच्छत्रेति विश्रुता / प्राप्तं राजपुरं नाथमीश्वरोऽप्यनमन् नृपः // 352 // जातजातिस्मृतिदृष्ट्वा मन्त्रिपृष्टो नृपो जगौ / प्राग्भवेऽहं द्विजो दत्तः कुष्टी लोकेऽवहीलितः // 353 //
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 293 जलेऽपतन्नसौ विद्याधरषिवचसाऽग्रहीत् / गृहिधर्म ययौ चैत्येऽन्यदा दृष्ट्वा मुनीनिह // 354 // दूरान्नमनतो लाभो मलरोगवतां नृणाम् / तान् समादिशतस्तं चाऽपृच्छत् कोऽपि जनस्तदा // 355 // क्वाऽयं गन्ता शातनादिति प्रश्ने मुनि गौ / ___ भावी राजपुरे तिर्यङ् कुक्कुटः सोऽशृणोददः // 356 // रुदन्नाश्वासितः खेदं मा मूढ कुरु साम्प्रतम् / __ मुनी दृष्टे कुक्कुटस्त्वं जातजातिस्मृतिः पुनः // 357 // अत्रैव भावी नृपतिः पार्थाद् बोधिमुपेष्यसि / __ इति साधुगिरा दत्तो मुमुदे कुष्टवानपि // 358 // कुक्कुटस्य भवं भुक्त्वा सोऽहमीश्वरभूपतिः / प्रभुदर्शनतः प्राप जातिस्मरणमप्यतः // 359 // चैत्यमुच्चस्तरं तत्र कारयित्वा महोत्सवात् / बिम्ब निवेशयामास तत्तीर्थ कुक्कुटेश्वरम् // 360 // स्थितः प्रतिमया स्वामी तापसाश्रमसन्निधौ / न्यग्रोधाधश्चोपकूपं मेघमाली तदा ययौ // 361 // व्याघ्रमातङ्गभल्लूकचित्रकोरगवृश्चिकैः / उपदुद्राव नाक्षुभ्यत् तथापि भुवनप्रभुः // 362 // मेघवृष्टिं तदा चक्रे यथा नासापदे जलम् / प्राप तावदिहाभ्यागात् देवीभिर्धरणोरगः // 363 // तर्जितस्तेन हस्तेन सदण्डेन सुराधमः / भगवच्चरणौ गृह्णन् रक्ष रक्ष जिनेश माम् // 364 // क्षमयित्वा वदन्नेवं स देवः स्थानमीयिवान् / कृतसङ्गीतकः स्तुत्वा नत्वाऽगाद्धरणोऽप्यतः // 365 // काशिं प्राप्तस्य धातक्यास्तलेऽष्टमतपोबले / पूर्वाह्ने केवलज्ञानं चतुर्थ्यामसिते मधौ // 366 // वायुदेवा भूमिमेकयोजनं समशोधयन् / मेघदेवा भुवं गन्धजलैरस्नपर्यंस्ततः // 367 // व्यन्तराः स्वर्णमणिभिर्वबन्धुः पीठमुन्नतम् / - अधोवृन्तानि पुष्पाणि ववृषुर्जानुमात्रतः // 368 // त्रीन् शालान् विदधुर्देवाः रत्नरूप्यनिर्मितान् / ___ वैमानिकज्योतिषिकभवनेशा अनुक्रमात् // 369 // ऐशान्यां तु द्वितीयस्य वप्रस्यान्तरमाश्रितम् / ' देवच्छन्दं विभोस्तत्र विश्रामार्थ व्यधुः सुराः // 370 //
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीपार्श्व सप्तविंशतिधन्वोच्चश्वैत्यदुर्व्यन्तरैः कृतः / सिंहासनं रत्नपीठं छत्रत्रितयमप्यथ // 371 // तैरेव विहितं सर्व यक्षौ चामरधारकौ / स्वर्णाम्बुजे धर्मचक्रं निदधुर्व्यन्तरामराः // 372 // चैत्यद्रोः प्रभुरागत्य प्रादक्षिण्येन सोत्सवम् / तीर्थ नत्वा पूर्वमुखस्तस्थौ सिंहासनोपरि // 373 // दिक्षु बिम्बानि तिसृषु तादृशानि विचक्रिरे / व्यन्तरास्तेषु जिनवत् प्रभावोऽभूत् समीपतः // 374 // पश्चाद् भामण्डलं चाग्रे रेजे रत्नमयो ध्वजः / दुन्दुभिर्दिवि दध्वाना ध्वानमावेदयन् शिवे // 375 / / आग्नेय्यां साधवो देव्यः श्रमण्योऽप्यथ नैत्रते / .. भवनव्यन्तरज्योतिर्देव्यस्तिस्रः स्थितिं व्यधुः // 376 // तासामीशाश्च वायव्यां वैमानिकाः सुरा नराः / नार्यस्तिष्ठन्ति चैशान्यामिति द्वादश पर्षदाः // 377 // अन्तराले द्वितीयस्य वप्रस्य तिर्यगासनम् / वाहनानि तृतीयस्य स्युद्वितीयस्य चान्तरे // 378 / / श्रुत्वाऽश्वसेनभूपालो दत्त्वाऽस्मै पारितोषिकम् / प्रियास्नुषायुतस्तत्राययौ बहुमहामहैः // 379 // शुश्राव देशनां धा नवतत्त्वपुरस्सराम् / दानशीलतपोभावदृढोदाहरणान्विताम् // 380 // दाने दयान्तर्भावः स्यात् शीले ब्रह्मविधेस्तथा / महच्चाणुव्रतं सर्व प्रत्याख्यानं तपोऽन्तरे // 381 // भावनायां देवगुर्वोः भक्तिः शास्त्रश्रुतिस्तथा / साधर्मिकाणां वात्सल्यं सङ्घयात्रार्चनादिकम् // 382 // ज्ञाने विवेकः स व्याख्या पूर्वसिद्धागमश्रुतेः / दर्शने प्रतिमापूजा प्रतिष्ठादिमहोत्सवः // 383 // दीक्षा श्राद्धविधिः सर्वः प्रायश्चित्तैषणादिकम् / चरणं मोक्षमार्गोऽयं मोक्षो ज्ञानक्रियाश्रयात् // 384 // ज्ञानवान् ज्ञानदानेन नैर्मल्यं दर्शनात् दृशोः / चरणात् साध्यसंसिद्धिः ज्ञानं स्याद्धनमित्रवत् // 385 // // 281 //
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 295 धनमित्रकथा ज्ञाने व्रते च रोहिणीकथा / स्याद् वसन्तकथा जीवाऽभयदाने प्रसिद्धिभाक् // 386 / / अन्नदाने सुन्दरस्य चरितं तत्कथान्तरे / चान्द्रीकथा भानुकथा मयूरग्राहकस्य च // 387 // वानरस्य कथाऽत्रैव ततः कन्याकथाऽपरा / शीले मदनरेखायाश्चरितं दुरितं हरत् // 38 // आतङ्कसहने वृत्तं सनत्कुमारचक्रिणः / व्रतभङ्गे महापद्मकथाऽत्रान्तःकथा पुनः // 389 // पुण्डरीककण्डरीककथा षष्ठाङ्गसङ्गता / प्रोक्ता भगवता सर्वा राज्ञा चित्ते विनिश्चिता // 390 // अश्वसेननृणो नत्वा हस्तिसेनाह्वयं सुतम् / राज्ये निवेश्य वैराग्याद् व्रतमादत्त सत्तपाः // 391 // वामादेवी प्रभावत्या समं प्रव्रज्य सद्गतिम् / प्राप्ता प्राप्स्यति मोक्षं च विदेहे भवसम्भवात् // 392 // स्वरसेनाश्वसेनोऽपि राजर्षिस्तीव्रयोगतः / लुप्तकर्माऽनन्तशर्मा धर्मादासीत् शिवं गमी // 393 // प्रभोगणधरा आसन् आर्यदत्तार्यघौषकौ / वशिष्ठोऽथ ब्रह्मनामा सोमः श्रीधरसंज्ञितः // 394 // वारिषेणो भद्रयशा जयो विजय इत्यमी / दशाऽपि सदशा गुण्यपुण्यनैपुण्यशालिनः // 395 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये भगवत्पार्श्वचरिते केवलवर्णनम् // श्रीः आर्यदत्तो गणधरो जिने भक्तेः फलं पुरः / सुरासुरनरेन्द्राणां सदस्येवमुपादिशत् // 396 // आज्ञाप्रधानं यद् ज्ञानं श्रद्धा सम्यक्त्वमुच्यते / वैयावृत्यं च विनय इत्याद्याः भक्तिपर्ययाः // 397 // नमस्कारं पुरस्कृत्य क्षमाश्रमणपूर्वकः / - आवश्यकादिप्रारम्भस्तद्भक्तिः प्रथमा व्रतात् // 398 // भक्त्या स्यात् तीर्थकृद् बन्धो भङ्गो नैकाशनादिके / __गुर्वभ्युत्थानजाकारात् पुनमहत्तरादिकात् // 399 // भैषज्यादिकृते वर्षास्वपि साधुर्विहारकृत / ज्ञानाथ दर्शनार्थं च क्रोशविंशतिकावधिः // 400 // गोवृत्त्यै साधुसङ्गे सुभद्रा शीलशालिनी / वीरार्थमाधाकर्माऽपि सृजती रेवती यथा // 401 //
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् . [ श्रीपार्श्व देवायुबन्धकृज्जाता प्रत्येकभवसाधनात् / स्पष्टमेतत् पश्चमाङ्गे दानव्यक्तिश्च भक्तितः // 402 // भक्तेः स्याद् गुरुशुश्रूषा भूषाऽसौ परमा मुनेः / वासो गुरुकुले तस्मानिवासः शिवसम्पदाम् // 403 // ब्राहम्यालिपेनमस्कारो नमोवत् परमेष्ठिनाम् / गुणवत् कीर्तनं भक्तिभक्तिः स्याद् गुरुवन्दनात् // 404 // प्रभावना भक्तिरूपा भावना भक्तिसाधनम् / चारणर्षेस्तीर्थयात्रा भक्तिरेव गरीयसी // 405 / / शमिनां भक्तिरुद्दिष्टा निर्जराकारणं महत् / श्राद्धस्य किं पुनर्वाच्यं साधोः कीटकशोधिवत् // 406 // विधाय विधिना पूजामाईती श्रावकोऽर्हति / मानुष्यं सफलं कर्तुं दानशीलव्रतोद्यमैः // 407 // एकधा जिनपूजोक्ता धर्मः कार्यस्तदाज्ञया / द्वेधाऽपि सा द्रव्यभावभेदाद् द्रव्येऽपि सा द्विधा // 408 // अङ्गपूजाऽग्रपूजा च गन्धपुष्पादिनादिमा / ___परा नैवेद्यनृत्याद्यैविधा पुष्पाक्षतस्तवैः // 409 // नैवेद्यकुसुमस्तोत्रप्रतिपत्त्यादि भेदतः / चतुर्दा पञ्चधा सप्तदशधा सैकविंशधा // 410 // त्रिषु पर्यवसानेन बहुत्वस्य त्रिधाऽर्चना / विधेया सुमनोभिः साऽक्षतैः स्तोत्रैरनुत्तरैः॥४११॥ सुमनोऽर्चा सुमनसां सुमनोभवदायिका / __ वीरसेनकुमारस्येव स्याद् वश्या यथाश्रियः // 412 // . पुष्पार्चायां वीरसेनकथाऽक्षतार्चने पुनः / शुकराजकथा वेद्या बृहतश्चरिताद् विभोः // 413 // भावरूपस्तवार्चायां वनराजकथामथ / प्रथयामि स्वामिवृत्तपुण्यप्रज्ञापनादिह // 414 // भरतेऽत्रैव नगरं नगरंगद्गृहान्वितम् / क्षितिप्रतिष्ठितं नाम महामुदाद्यसूदनम् // 415 // तत्राऽभूद् युद्धकौशल्यात् कौशल्यादिनिसूदनः / __शल्यारिवद्धर्मकर्मा सुस्थितः साहसी नृपः // 416 // तत्राऽगानगरे दुर्गे दुर्गतः कुलपुत्रकः। भिक्षार्थी तत्पुराध्यक्षदानदक्षदिदृक्षया // 417 // उदारेषु च दारेषु सत्सु सत्सु भ्रमन्नयम् / प्रतिसमान्तरायेण नापद् भिक्षां स्वपापतः // 418 //
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 297 परे वराकाः शाकान्नपाकाढयास्तान्निरीक्ष्य सः / स्वं निन्दन् निःस्वमालीढं पुरादुपवने गतः // 419 // तत्राऽद्राक्षीन मुनिमेकं नत्वा प्राक्षीच्च तद्विधिम् / गुरुणा करुणावेशादुपादेशि च धर्मधीः // 420 // देवदृष्टिस्तुतिपाठः भवेत् सुखी भवे भवे / तथैव साधुवचनात् सोऽप्याख्यत् त्वमुपादिश // 421 // को देवः सेवया यस्य सुखमाप्नोति सेवकः / मुनिरूचे जैन,त्ये स्तुत्वाऽर्हत्प्रतिमां नम // 422 // सदैवं कुर्वतस्तस्य भिक्षाऽपि सुलभाभवत् / ___ एकदा निर्विवेकस्य तस्य चित्तं चलाचलम् // 423 // किमनेन नमस्कारमात्रेण मम सङ्गमः / / धनस्य भावी तत्क्षणतः परावृतं मनः पुनः // 424 / / हा किमेतन्मयाऽध्यायि मनःशुद्धयाऽपि यन्नतेः / जिनस्य नश्यत्यापत्तिः संपत्तिः पतिवत् पुरः // 425 // एवं मनः स्थिरीचक्रे पूर्णायुः समयेऽप्ययम् / राज्येच्छुः सुस्थितं दृष्ट्वा तल्लिप्सुम॒तिमाप्तवान् // 426 // * तत्र प्रकृत्या सोमः श्रीकेशवोऽस्ति पुरोहितः / - तस्य मान्यं वणिक्कुल्या स्त्री तत्सू नुः स जातवान् // 427 // स्त्री सा ख्यातिमतिक्रान्ता लक्ष्म्या कुलदशाञ्चिता / . भाण्डागारिसुतारूपांगणं मध्येन केसरी // 428 // तज्जन्मनि शिरो धुन्वन् राज्ञा पृष्टः पुरोहितः / तेनोचे ते राज्यरक्षोभाव्ययं भव्यवेलया // 429 // अपूर्वन्यायमालोच्य ध्यायस्तद् घातिपातकम् / तद्वधाय समादिक्षद्राजा चण्डाख्यकिङ्करम् // 430 // .यः सदा हितकर्ताऽस्य कार्य तद्वर्द्धनं मया / वनदेवी देवरक्षादक्षास्यास्तु महाबला / 431 / ल. त्रि. 38
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीपार्श्व तस्याश्चरणशरणं कृत्वा तद्भवनेऽमुचत् / तं बालं करुणापूर्णस्तत्राऽयाद् वनपालकः // 432 / / अपुत्रस्याऽऽशु मे पुत्रो वनदेव्या प्रसादितः / पत्न्यै दत्त्वा तस्य जन्मोत्सवं चक्रे सवत्सलः // 433 // वनराज इति स्वीयैर्दत्तनामाऽप्यवीवृधत् / अन्यदा तं समादाय पुष्पलावी नतो नृपम् // 434 / / पुरोधाः प्राग्वदाचख्यौ तच्चमत्कृतचेतसा / अनयास्तनयाश्चैनं मदीया घ्नन्तु मा वृथा // 435 // हन्तुं तदाशामूलं तच्चण्डमाकार्य पृष्टवान् / सत्यं ब्रूहि भयं नैहि बालः क्षतोऽक्षतोऽथवा / 436 / सत्यवाचं विमुच्यतं भीमसेनाख्यमादिशत् / जिघांसुमेनं हन्यास्त्वं ममादेशाद् वनान्तरे // 437 // वनाद् बालं गृहीत्वाऽयं गच्छन्नश्वेन सत्वरम् / भणितोऽनेन बालेन तात यासि क्व साम्प्रतम् // 438 // . राज्ञः श्लिष्टोक्तितः किञ्चिद् दुष्टचेता अपि क्षणात् / तथैव रक्षणोपायं व्यमँस्त मृदु तद्राि // 439 // नाऽस्य बालस्य भीतिः स्याद् यक्षः प्रत्यक्ष एव वै / __ तदस्य शरणे मुक्त्वा यामि यामिकवद्गृहम् // 440 // यक्षोत्सङ्गे तं निवेश्य ययौ भीमः स्वमन्दिरे / तस्य तुन्दं स्पृशन् सैष मोदकं तात देहि मे // 441 // इत्थं बालगिरा तुष्टो यक्षोऽदान मोदकं वरम् / इतश्च केशवोऽप्यागात् सार्थवाहीभवन् स्वयम् // 442 // गता मे वृषभा एष्यन्त्यत्र तेषु प्रसादतः / करिष्यामि त्वदीयार्चा यक्षसाक्षान्महोत्सवैः // 443 // आगतेषु स्वतो गोषु पूजार्थे चैत्यमागतः / तुष्यस्तं बालमादाय चचाल स्वालयं प्रति // 444 // पाठितः शास्त्रसन्दोहं दधानः सकलाः कलाः / / जातः षोडशवर्षोऽयं ज्ञातः पित्रा मनाम् न सः // 445 //
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 299 क्षितिप्रतिष्ठितेऽभ्यागात् पिता पुत्रेण संयुतः / नृपस्य मीलने प्राग्वत् पुरोधा अभ्यधान्नृपम् // 446 // पश्यस्तं भूपतिः प्रोचे कोऽयं रूपपुरन्दरः / पित्राऽवाचि सुतोऽयं मे सोऽस्त्वासेचनको हि नः // 447 // आनन्दयामि त्वां नन्दनन्दनस्याऽभिनन्दनात् / इत्युक्ते भूभुजाऽभाणीद् वनराजं स केशवः // 448 // पुत्र राजवचोऽलध्यं निर्जीवोऽहं त्वया विना / दिनानि कानिचित् तिष्ठाऽप्यधृति मा कृथा वृथा // 449 // तं समाश्वास्य देशस्य नरेशः स्वामिनं व्यधात् / नरेशवत् केशवोऽपि बहु प्रेषयते धनम् // 450 // राज्ञा कश्चन सामन्तं निग्रहीतुं निजात्मजम् / प्रेषितं नरसिंहाख्यं श्रुत्वाऽशक्तं महीधवः // 451 // वनराजं तदालेखात् तत्कार्याय न्ययोजयत् / सैन्यद्वयसमावेशाद् देशाद् दुर्गाद्रिषु व्रजन् // 452 // वनराजेन जगृहे जज्ञे जयजयारवः / तेजोऽने जनमे' तस्य राज्ञाऽपि मुमुदेतराम् // 453 // अथाऽस्य तेजः संसोढुमक्षमः स हि राजसूः / . लेखद्वाराऽपराधांश्चाऽऽज्ञापयद् भूभुजे तदा // 454 // प्रत्यादिष्टं विषं देहि मा सन्देहि किमप्यहो। एवं लेखं दूतहस्ते दत्त्वा प्रेषीत् तकं नृपः // 455 // दूतं यक्षालये सुप्तं मत्वा लेखान्तरे तथा / वर्णाली च विषा देयेत्यालिलेख विपर्ययात् // 456 // लेखमुन्मुद्रथ तान् वर्णान् दृष्ट्वा स्वां च विषां ततः / वनराजं समुद्दिश्य स्वसारं पर्यणाययत् // 457 // . तच्छ्रुत्वाऽन्तः क्रुधा भूमांस्तयोरागममादिशत् / . सैन्ये प्राप्ते पुरं प्रोचे वनराजं रहःस्थितम् // 458 / / 1 अनेजनं निष्कम्पम् /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम | श्रीपार्श्व देव्याः पूजाकृते याहि रात्रौ सोपस्करः परम् / एकाकी विधिरेष प्राक् प्रतिज्ञातो जयाय ते // 459 // तं तथा प्रस्थितं दृष्ट्वा नरसिंहो गवाक्षतः / ___ उत्तीर्य तत् ततो लात्वा सर्व निशि जगाम सः // 460 // देव्या गृहान्तरे मार्गे नृपादिष्टैनरैर्हतः / ___ नरसिंहस्ततो भूपो निशम्याऽशोचयद् भृशम् // 461 // जामातुर्वनराजस्याऽभिषेकं स विवेकहत् / राज्ये विधाय सुगुरोविजहे व्रतसंग्रही // 462 // राजाऽपि वनराजः स रराज विषयान्वितः / एकदा नन्दनमुनि पप्रच्छ प्राग्भवं निजम् // 463 // मुनिरूचे कुले पुत्रो जिनस्य प्रणतिस्तुतीः / __नित्यं नियमतः चक्रे तत्फलं राज्यलाभकृत // 464 // स्वयं जातिस्मरणभाक् तदुक्त्या जिनधर्मधीः / कारयामास धरणीं जिनचैत्यमयीं जयी // 465 // अन्ते व्रतमुपादाय क्षिप्तदुष्टाष्टकर्मकः / क्रमात् परं पदं लेभे जराजन्मादिवर्जितम् / 466 / इत्यादिश्य गणी साधुमणिर्गुणी शमाग्रणीः / विजहार जनः सर्वः प्रणम्य स्थानमासदत् // 467 / / पार्श्वनामा तीर्थरक्षादक्षः श्यामश्चतुष्करः / ___ यक्षः फणिफणच्छत्रो गजाऽस्यः कूर्मवाहनः // 468 // नकुलं भोगिनं वामकरयोः परयोः पुनः / बीजपूरं च भुजगं दधानः सेवते जिनम् / 469 / सुरी पद्मावती पना पुष्णती छमना विना / स्वर्णवर्णा भक्तिपूर्णा बाहोऽस्याः कुक्कुटोरगः // 470 // पद्मपाशौ दक्षिणाभ्यां तत्पराभ्यां फलाङ्कुशौ / पाणिभ्यां बिभ्रती जज्ञे पार्श्वशासनदेवता // 471 // भगवानपि हेमाजपदन्यासेन सञ्चरन् / धर्मचक्रे पुरो याति चचालाऽथाऽचलातले / 472 / स्पष्टाष्टमङ्गलश्रीकं नष्टाष्टमङ्गलग्रहम् / शिष्टाष्टमगुणं बुद्धेरष्टमं वाच्यमुद्धरेत् // 473 // सगरस्य कथा जैनप्रतिष्ठायां ततः कथा / शिवसुन्दरसोमाख्यजयानां शमिनां पुनः / 474 /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 301 कदा नो भविता मोक्ष इति प्रश्ने विभुर्जगौ / अस्मिन्नेव भवे तेन ज्ञात्वा लिङ्गमिमेऽमुचन् // 475 // प्राप्तेषु तेषु निर्वाणं प्रवृत्तं बौद्धशासनम् / __ चत्वारोऽन्तिपदः पार्श्वप्रभोस्ते ध्वस्तकल्मषाः // 476 // नागपुर्या बन्धुदत्तः सुतो धनपतेर्धनी / तत्कथान्तः कथादेशि श्रीगुप्तस्याऽपि शम्भुना // 477 // प्रश्नस्येव सुधर्मस्य कार्ये तर्कः सुदुर्लभः / वृद्धापुत्रागमप्रश्न इहोदाहरणं स्फुटम् // 478 // प्रव्रज्य प्रभुपादान्ते तपः कृत्वाऽतिदुष्करम् / केवलज्ञानमासाद्य सद्यः शिवपदं ययौ / 479 / एवं षोडशसाहस्री यतीनामभवत् प्रभोः / ___ अष्टात्रिंशत् सहस्त्री तु श्रमणीनां गुणाग्रणीः // 480 // लक्षमेकं श्रावकाणां चतुष्पष्टिसहस्रयुक् / त्रिलक्षी श्राविकाणां च सहस्राः सप्तसप्ततिः // 481 / / शतत्रयी सपश्चाशत् स्याच्चतुर्दशपूर्विणाम् / चतुर्दशशतान्यत्राऽवधिज्ञानितपस्विनाम् // 482 // मनोज्ञानां सप्तशती सार्द्धा केवलशालिनाम् / सहस्रं वैक्रियकृतां तदेकशतसङ्गतम् // 483 // वादिनां षट्शती जज्ञे परिवारोऽयमाहतः / सात्त्विकस्तात्त्विको मत्वा संमेतादि ययौ जिनः // 484 // त्रयस्त्रिंशत् मुनियुतस्तत्रारुह्य जगद्विभुः / प्रपनानशनः प्रापदपापः सिद्धिसम्पदम् // 485 // श्रावणस्य सिताऽष्टम्यामाश्रवावासवाः समे / समेत्य मोक्षकल्याणं विदधुर्मधुराशयाः // 586 // रत्नस्तूपं विधायाऽद्रौ सुधर्मायां विनिन्यिरे / - दंष्ट्रा जिनस्य तत्पूजाश्चक्रुः शक्रादयः स्वयम् // 487 // श्रीपार्श्वनाथस्य दशावतारा गणेशिनां तस्य दशावताराः / . तद्ध्यायिनां स्युस्त्रिदशावताराः मनुष्यभावे सुदशावताराः // 488 // उत्पत्तिरीशः शिवपूर्वपुर्या कैवल्यलब्धिः शिवपूर्वपुर्याम् / नित्या स्थितिः श्रीशिवपूर्वपुर्या पूज्या तनुस्तच्छिवपूर्वपुर्याम् // 489 //
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 1 महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीपार्श्व अभ्यस्य सम्यक् चरितं समस्य कल्पद्रुमस्येष्टविधौ समस्य / श्रीपार्श्वभास्वत्स्मरणं व्यधायि तेनाऽस्तु तत्सन्निधिरेव नित्यम् // 490 // आयुः साष्टशतं समाः अवगमाः सर्वे समागीष्पते रैश्वर्य शुचिरस्य धीस्सकमलासिद्धिः करस्थायिनी / न व्याधिर्न कथा नवाप्यरिकथा बाधा न साधारणा / ___ भूयाद् भूरिसुखं नृपादपि कृपालक्ष्मीर्यशोमङ्गलम् // 491 // श्रीहेमचन्द्रोदितजैनवाक्याम्भोधेविंशोधेरिव शुद्धबोधे / उद्धृत्य मेधेन भृते सुधायाः कुम्भोपमेऽभूनवमं सुपर्व // 492 // इति श्रीलघुत्रिषष्टीये पार्श्वभगवच्चरिते विनयविलासेऽष्टमसर्गोद्धारः सम्पूर्णः // श्रीः / ग्रं. 492 श्लोकः / श्रीवर्धमानमहावीरचरितम् / अथ श्रीवर्धमानस्य वर्द्धमानस्य तेजसा / श्रीवर्द्धमानादेशेन वृत्तं प्रस्तूयतेऽधुना // 1 // जम्बूपलक्षिते द्वीपेऽन्तरीपे लवणाम्बुधः / क्षेत्रं नेत्रमिवाऽवन्याः पवित्रं भरताह्वयम् // 2 // महावप्रान्वयाद् वीरविजये विजयाश्रये / प्रत्यग् विदेहेषु पुरी जयन्ती सुमनःप्रिया // 3 // यत्राऽस्ति नगरी कश्चित् पूर्यस्या न गरीयसी / ___ यद्वप्रोनगरीत्यैव रम्या सा नगरी न किम् ? // 4 // जयन्ती दिव्यनाम्नैव जयन्ती रक्षसां पुरीम् / ___ जलधौ कलधौतात्मा साऽवशिष्टा हियाऽविशत् // 5 // सुधावद् वसुधा यस्यां स्वादुस्तद्विबुधाश्रिता / तद्धारापनयान्मन्ये द्यौरुच्चैव नभःस्वता / 6 / पराक्रमभयाद् यस्य शक्रः संक्रन्दनोऽन्वहम् / जनार्दन इव श्रीमान् राजाऽस्यां शत्रुमर्दनः // 7 // राजा व्याजात् परोऽमुष्याश्चक्रे वक्रं निजं न सः / न पूर्णमण्डलैश्चर्यचित्रं तनिष्कलङ्किते // 8 //
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् भृत्यः कृत्यविधौ नृत्यन् ग्रामणीषु दिवामणिः / नयसारो यथार्थाह्वः सवने' स वने ययौ // 9 // सार्थाद् वियुक्ताः श्रमणाः भ्रमणात् क्रमणार्दिताः / अनेनसानेन भोज्यव्रतिनः प्रतिलाभिताः // 10 // सोपस्कारं नमस्कारं स्पष्टाऽष्टापष्टिवर्णिनम् / तेभ्यः प्राप्य ससम्यक्त्वोऽसौ सौधर्मसुरोऽभवत् // 11 // ततश्च्युत्वाऽत्र भरते भरतेशस्य नन्दनः / मरीचिर्वीचिमुत्सृज्य भवाब्धेतमाददे // 12 // पूर्वमुग्रविहारेणाऽवसनीभूय संबधीः / दुलिङ्गमाश्रयद् दण्डत्रयमुत्सूत्रनिर्भयः // 13 // विना लोचं द्विधा शौचं स्नाने पाने च पाथसा / कुर्वाणः प्राणसौरख्यायाऽग्रहीदप्रासुकं पयः // 14 // सकषायत्वबोधाय कषायवसनः शिखी / शिखी वाणुव्रतीत्येव धिया नृत्यमसाधयत् // 15 // अन्यदा भरतोऽपृच्छद् भगवन्तमिहादिमम् / कोऽप्यस्यां भरते भावी सभायां तीर्थकृत्प्रभो ! // 16 // प्रभुरप्याह पुत्रस्ते मरीचिश्वरमो जिनः / भविष्यति महावीरः श्रुत्वेत्युत्तस्थिवान् नृपः / 17 / आद्योऽर्द्धचक्री भरते चक्री विदेहसम्पदे / ..' भावी गुरुवीरनामा पश्चिमोऽपश्चिमोऽर्हताम् // 18 // ननर्त तद्वचः श्रुत्वा कुर्वन् जातिमदं तदा / बबन्ध नीचैर्गोत्रं तत् कर्मभोग्यं भवोदधौ / 19 / भाविनाऽस्यैव शिष्येण कपिलेन यदोदितम् / प्रबोध्य दीयते शिष्यस्तत किं धर्मोऽत्र नास्ति वः // 20 // ततो मरीचिरप्यूचे धर्मोऽस्त्यत्रापि तत्र च / वाचानया कोटि कोटि प्रमिताधिर्भवोऽभवत् // 21 // उत्सूत्रं चेतसाऽप्येतदनालोच्य स पश्चमम् / - स्वर्ग लेभे दशान्ध्यायुर्मरीचिः कपिलोऽपि सः // 22 // 1 सवने सजले। 2 अनेनसा पापरहितेन /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवर्धमान कौशिकः पूर्वलक्षाशीत्यायुत्रिदण्डिशासनी / भूत्वा पापद्भवान् भ्रान्त्वा स्थूणायां पुष्पमित्रवाक् // 23 // द्वासप्ततिपूर्वलक्षी जीवित्वाऽद्य दिवं ययौ / मध्यस्थितिः सुरश्च्युत्वाऽग्न्युद्योतश्चैत्यभागभूत् // 24 // पूर्वलक्षचतुःषष्टिं स्वायुमरीचिरादधत् / त्रिदण्डयैशानमगमन् मध्यमायुः सुरः पुरः // 25 // च्युत्वा स मन्दिरे जज्ञेऽग्निभूतिः पूर्वलक्षकाः / चतुःषष्टिः प्रपूर्यायुस्तृतीयदिवि देवता // 26 // ततश्च्युतः स कौशाम्ब्यां भारद्वाजो द्विजोऽभवत् / पूर्वाणां स चतुश्चत्वारिंशल्लक्षेषु जीवितः // 27 // तुर्यस्वर्गे सुरो भूत्वा भवं भ्रान्त्वा द्विजोऽजनि / चतुस्त्रिंशत् पूर्वलक्षायुष्कः स्थावरसंज्ञया // 28 // ब्रह्मलोके मध्यमायुः सुरो भूत्वा बहून् भवान् / भ्रामं भ्रामं तिर्यगादौ सेहे दुःखानि भूरिशः // 29 // ततो राजगृहे जन्म जगृहे भूभुजोऽनुजात् / विशाखभूतेर्धारिण्यां विश्वभूतिः स पप्रथे / 30 / पुष्पवाटीरमणतो राज्ञश्छलविमर्शनात् / व्रतमादाय तपसो निदानमकरोदिति // 31 // प्रपूर्य कोटिवर्षायुरनालोच्य मृतस्ततः / विश्वभूतिर्महाशुक्रे देवो भूत्वाऽर्द्धचक्र्यभूत् // 32 // त्रिपृष्ठः संज्ञया तस्याऽग्रजो चलो बलोऽभवत् / नरकः सप्तमाऽवन्यां त्रिपृष्ठोऽभून् महांहसा // 33 // विष्णुजीवस्तदुवृत्तः केसरी सोऽप्यतो मृतः / तुर्यावन्यां च नरकस्ततो बहुभवभ्रमः // 34 // नरोद्भवे पुण्यकर्मानुगुण्याच्चक्रवर्त्यभूत् / राजधान्यां स मूकायां विदेहेष्वपरा दिशि // 35 // श्रीधनंजयधारिण्योस्तनयोऽस्तानयो जयी / प्रियमित्रस्त्वमित्रच्छित् चित्रकृत् त्रिदिवौकसाम् // 36 // पोट्टिलाचार्यमासाद्य सद्यस्तद्देशनारसात् / प्रव्रज्य तेपे सुतपो वर्षकोटि ततः परम् // 37 // पूर्वलक्षचतुरशीत्याऽऽयुषाऽनशनादगात् / शुक्रस्वर्गे स सर्वार्थविमाने त्रिदशोत्तमः // 38 // छत्राग्रपुर्या च्युत्वाऽतो भद्रायां जितशत्रुतः / उदभूनन्दनो नाम गुणग्रामविभूषितः // 39 //
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 305 जितशत्रौ व्रतं प्राप्ते ननन्द नन्दनः क्रमात् / साम्राज्येन चतुर्विंशत्यब्दलक्षावधिश्रिया / 40 / विरक्तः पोट्टिलाचार्याद् दीक्षामादाय निर्मदः / __मासोपवासी सोऽभ्यासी गुरूणां व्यहरद् भुवि // 41 // दुःसाधमपि निर्वाधं धर्म वर्मेव संदधे / विंशतिस्थानतपसा तीर्थकृत् कर्म निर्ममे // 42 // विधिनाऽऽराधनां कृत्वा द्विमास्यनशनादरात् / पञ्चविंशत्यब्दलक्षी पूर्णायुर्मरणं गतः // 43 // प्राणते दशमस्वर्गे नाम्ना पुष्पोत्तरे सुरः / विमानेऽवातरच्चान्तर्मुहूर्ताद्यौवनोन्मुखः / 44 / सामानिकसुराः सर्वेऽभिदधाना जयध्वनिम् / प्राञ्जलीभूय तत्रेयुर्जगदुर्जगदुत्सवम् // 45 // जाताभिषेको निन्येऽयमलङ्कारसभां सुरैः / सालङ्कारः साङ्गरागो व्यवसायसभां ययौ / 46 / वाचनात् पुस्तकस्याऽपि न्यस्य तद्हृदशौचकृत् / सिद्धायतनमभ्येत्य पूजोपकरणान्वितः।४७। शतमष्टोत्तरं चाहत्प्रतिमानामपूजयत् / काव्यैरष्टोत्तरशतप्रमितैस्तुष्टुवे सुरः // 48 // युग्मं / / विमाने पञ्च - सदसां प्रतिमा षष्टिरहताम् / सिद्धायतनविंशत्यग्रशतप्रतिमान्विता // 49 // साशीतिशतकं चाहत्प्रतिमानां तदाचितम् / आभोगविषयाहारोऽप्यस्य जज्ञेऽन्तरा यदा // 50 // विंशत्यब्दसहस्रेस्तत्पूजां कृत्वा मनोबलात् / आजहे जिनकल्याणकादौ धर्म चकार सः 51 / विंशत्यधिमितायुष्को प्रान्तेऽधिकतरद्युतिः / च्युत्वा ब्राह्मणकुण्डारख्येऽवततार द्विजान्वये // 52 // भूमानृषभदत्तोऽत्र द्विजराजः कलाधरः / जनानां नयनानन्दी बन्दी यं स्तौति नित्यशः // 53 // दक्षजातिप्रणयभाक् करैः सौम्यैः प्रजात्रजान् / प्रीणाति कौमुदं पुष्णन् लक्ष्मणः श्रेष्ठलक्ष्मणा // 54 // कोडालसकुलस्यास्य रोहिणीव सुधारुचेः / . विपुला रोहिणी देवानन्दाऽऽनन्दाय भामिनी // 55 // अस्या वदनसौन्दर्यसोदर्याम्भोजधोरणी / मित्रं विज्ञाप्य विज्ञाप्याऽवर्द्धयत् तेजसाजसा / 56 / पग्रिन्या न्याय्यमेवैतबालीकमुखसम्पदः / न चेत् सुवृत्तता क्वेन्दोरलीकस्थितिशालिनः / 57 / तस्याः कुक्षाववातारीत् शुचिषष्ठीतिथौ शुचेः / नन्दनश्चन्दनक्ष्मेवाऽनेन सा भूमसौरभा / 58 / ल. त्रि 39
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 ] - महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवर्धमान आदर्श इव तच्चित्ते स्वापे स्वप्नाश्चतुर्दश | अवतेरुमेरुभित्तावृद्धस्था वासवा इव // 59 / / सौधर्मेऽसौ धर्मरुचिर्ददर्शाऽवधिना हरिः / अर्हतोऽस्पष्टमाकारं गर्भस्थस्य ननाम सः / 60 / शक्रस्स्त वेन वन्दित्वाऽभ्युत्थाय द्रव्यतो हरिः / ___ भावतस्तद्गुणध्यानात् पराममर्श चेतसा // 61 // उच्चैर्गोत्रभुवो देवाः सेवार्दा घुसदां सदा / लोकाचर्यवशादेष व्यत्ययोऽजनि साम्प्रतम् / / 62 / / तज्जीतमेतदिन्द्राणां पारम्पर्यादुपागतम् / गर्भापहरणं कुर्या चातुर्याद् देवमोचनात् // 63 // गर्भसंहरणं शैवमतेऽपि सम्मतं यतः / संकर्षण इति ख्यातिर्जाता रामस्य विश्रुता / 64 / आहूय देवं पत्तीनामग्रिमं नैगमेषिणम् / सम्प्रेष्य कारयामास गर्भसंहरणक्रियाम् // 65 // पुरे क्षत्रियकुण्डाख्ये सिद्धार्थनृपतेः स्त्रियाः / त्रिशलायाश्चारुकुक्षौ न्यधाद् देवो जिनेश्वरम् // 66 // तया स्वप्नाहृता दृष्टा हृष्टाऽथ त्रिशला परम् / गजो वृषो हरिः साभिषेका श्रीः स्रक शशी रविः // 67 // ध्वजः पूर्णघटः पनसरश्च सरितां पतिः : विमानं रत्ननिचयः प्रास्तधूमो धनञ्जयः // 68 // स्वप्नानिमान सा ददर्श सिद्धार्थोऽप्यवगम्य तान् / द्विजन्मोक्तफलान् मत्वा जहषुः सकलाः प्रजाः // 69 // रत्नस्वर्णरूप्यवासोवृष्टयस्तुष्टये नृणाम् / विदधुर्मधुरा देवाः सिद्धार्थपार्थिवौकसि // 70 // धनधान्यादिभिवृद्धं जज्ञे ज्ञातकुलं तदा / प्रभौ गर्भस्थिते नाम वर्द्धमानेति निश्चितम् // 71 // मम स्फुरणतो मातुर्दुःखं माऽभूदिति प्रभुः / / पस्पन्दे न ततोऽमँस्त स्तोकं शोकं तदाम्बिका // 72 // अवधिज्ञानतो मत्वा ज्ञानत्रयमयो जिनः / पादाङ्गुष्ठस्पष्टचारात् प्रीणयामास मातरम् // 73 // पित्रोद्युगमने धार्य व्रतमभ्यग्रहीदिति / निश्चिकाय स्फुरत्कायः सन्निकायः श्रियामयम् / / 74 // मृगेङ्गसारेऽर्कविदोः प्रभादौ द्युसदां गुरोः / कर्कोदये विधौ कन्यां तुलायामरुणात्मजे // 75 //
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 307 वृषे शुक्रे व्यये केतौ राहौ मिथुनवर्तिनि / चैत्रशुक्लत्रयोदश्यां त्रिशलाऽसूत सा सुतम् // 76 // दिकुमार्योऽभ्युपेत्याऽत्र षट्पञ्चाशद् यथाविधि / चक्रिरे सूतिकर्माणि माणिक्योत्तेजनादिवत् / / 77 / / नीत्वा मेरुं प्रभुं शक्रः स्वोत्सङ्गे विनिधाय तम् / चतुःषष्टिसुरेन्द्राणां सङ्गमेऽचिन्तयद् हरिः // 78 // इयन्तं वारिसंभारं कथं स्वामी सहिष्यते / ___ मत्वाशयं वामपादाङ्गुष्ठात् सोऽचीचलगिरिम् // 79 // मेरौ चलति सर्वेऽपि कुलाचलाश्वलाचलाः / अचलामूलचूलाग्रं चकम्पे च प्रकम्पनैः // 8 // वास्तोष्पतिश्चकोपाऽऽशु प्रयुक्ताऽवधिबोधतः / मत्वा लीलायितं जैनं क्षामयामास वासवः // 81 // अचिंतेऽस्मॅिस्त्रिषष्टीन्द्ररभिषिक्ते हरिः स्वयम् / . ऐशानवासवोत्सङ्गे न्यस्य देवं समर्चयत् / / 82 // कृत्वाऽऽरात्रिकमङ्गल्यदीपादीन् नव्यकाव्यकृत् / . तुष्टुवे सुष्ठु वेलायामनैषीदुपमातृकम् // 83 / / स. श्री वर्धमान जिनस्य अन्म कुण्डली
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीवर्धमान प्रतिमां विहितां पूर्व मातुः पार्श्वेऽपहृत्य ताम् / निधायोच्छीर्षके क्षौम कुण्डले मण्डले त्विषाम् // 84 // श्रीदामगेन्दुकं पौष्यं धृत्वा. पार्श्वे प्रभोर्ययौ / __शक्रः स्वमाश्रयं श्रेयो जिनकल्याणकोन्मनाः // 85 // युग्मम् / / पूर्ववद् विहिता वृष्टिः स्वर्णरूप्यमणीमयी / देवैर्नृपोऽपि बहुधा व्यधाजन्ममहोत्सवम् // 86 // शतं सहस्रं लक्षं वाऽव्ययीकृत्य जिनार्चनम् / चक्रे श्रीपार्श्वनाथस्योपासकत्वात् सभक्तितः // 87 // चन्द्रप्रभाहतोऽङ्कस्थं तथा पद्मप्रभाऽर्हतः / चन्द्र सूर्य दर्शयन्तौ पितरौ हर्षमापतुः / / 88 // सम्भोज्य स्वजनान् भूमान् नानाभोज्यैर्यथाविधिम् / सन्मान्य वस्त्रालङ्कारैर्वर्द्धमानाऽभिधामधात् // 89 // तं वर्षभनाराचदेहं गेहं च संविदाम् / विदन् वज्री महावीराऽपरनामाऽप्यचीकरत् // 90 // अष्टवर्षेण विभुना रममाणेन बालकैः / सर्परूपेणाऽऽमलक्यां दूरमुल्लालितः सुरः // 91 // पुनः कुमाररूपेण स्कन्धमारोप्य वद्धितम् / लग्नं सुरं विभुः शीर्षे निहत्य वामनं व्यधात् // 92 // अन्यरूपद्रवैः सिंहव्यालवैतालकादिभिः / अक्षुब्धमन्धि सत्त्वानां जिनं तुष्टाव देवता / 93 / पाठायानीयत निजैर्देवः स हरिणा दधे / अध्यापकासनेऽप्राक्षीत् शब्दपारायणं च सः // 94 // इन्द्रप्रश्नादुत्तराच्च जैनाच्छब्दानुशासनम् / जज्ञे जैनेन्द्रनाम्नैव तदादि वादिनां प्रियम् // 15 // राजा समरवीरः स्वां यशोदा मन्त्रिभिः समम् / ___पुत्रीं वीर विवाहाय प्रेषीत् शेषीकृताहितः // 96 // मुख्यं संसारवैमुख्यं वर्द्धमानस्य मन्त्रिभिः / विमृश्याऽवश्यकार्यार्थ पृष्टः सिद्धार्थपार्थिवः / / 97 // त्रिशला प्रेषिता तेन वर्द्धमानं करग्रहे / सोत्साहं कुरु बालोऽयं मातृवात्सल्यभागिति // 98 // वीक्ष्य मातरमायान्तीमभ्युत्तस्थौ जगद्विभुः / रत्नसिंहासने चोच्चैरासयित्वेत्युवाच च / 99 / मातरादिश्यतां कार्य यदर्थ वः समागमः / तयाऽप्यूचे मन्त्रिणोऽमी यशोदोपयमार्थिनः // 10 //
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [309 कदाऽप्युल्लचिता मद्वाक् न त्वया सान्त्वय ह्यमून् / त्वदृतेऽन्यं यशोदाऽपि न वृणोति शृणोति वा // 101 // एवं पित्रोनिबन्धेन तां प्रभुः परिणीतवान् / अनासक्त्या सुखं सेवे पुण्यभूत् प्रियदर्शना / / 102 / / पित्रोः समाधिना कल्पेऽच्युते समुद्भवे सति / अष्टाविंशतिवर्षोऽपि प्रभुर्भावयतिर्बभौ / / 103 // प्रासुकामपानभोजी ब्रह्मचारी विशुद्धधीः / विलेपनस्नानवर्जमार्जयत् तपसां धनम् // 104 // स्वयं ज्ञातेऽप्यवधिनाऽवसरे व्रतसाधने / लोकान्तिकसुरैरेत्य ज्ञापितेऽभूत् तदोन्सुकः // 105 // दत्त्वा च वार्षिकं दानं चतुःषष्टीन्द्रसङ्गमे / चन्द्रप्रभाल्यशिबिकामारुह्योपवनं ययौ / 106 / तत्याज राजचिह्नानि पञ्चमुष्टिकलोचकृत् / प्रवबाज प्रभुर्मार्गे श्यामायां दशमीतिथौ / 107 / कृतसिद्धनमस्कारः प्राप्तषष्ठतपाः प्रभुः। मनःपर्ययमप्याप ज्ञानं चारित्रचारि च // 108 // नन्दिवर्द्धनमापृच्छय विहारे च हरिजंगी / स्वामि स्त्वत्सेवकीभूय वैयावृत्त्यं करोम्यहम् // 109 // स्वाम्याह शक्रं नैवं स्यात् केवलं सुरसविधेः / स्ववलेनैव सकलज्ञानं मोहव्यपोहतः / 110 / तथाऽपि शक्रः सिद्धार्थ व्यन्तरं चादिशत् तदा / . मातृष्वयसम्बन्धात् स तस्थौ स्वामिनोऽन्तिके // 111 // भृङ्गा विलेपनामोदाकृष्टाश्चक्रुरुपद्रवम् / तथा गन्धपुटीयाश्चां पौंसं स्त्रैणं चकार च / 112 / अब्रुवाणे जगत्त्राणे केऽप्युपद्रवमादधुः / प्रातिकूल्यानुकूल्याभ्यामुपसर्गाश्च जज्ञिरे // 113 // मुहूर्त्तशेषे दिवसे कारग्राममाप्तवान् / स्थितः स्वामी प्रतिमया गोपकोपस्तदा निशि // 114 // न्यवारयत् तमुत्पातं प्रथमं शक्रविक्रमः / प्रातश्च षष्ठतपसः पारणा बहुलौकसि // 115 // गृहिपात्रे पायसेन विहिता स्वामिना तदा / प्रादुरासन् पश्चदिव्यान्यस्य गेहेऽद्भुतोदयात् // 116 // जाते प्रभाते मोराकसभिवेशे प्रभुर्ययौ / प्राज्यदूदूर्यतकाख्यतापसाश्रमधारिणि // 117 // पितुमित्रं कुलपतिस्तत्र प्रभुमुपस्थितः / पूर्वाभ्यासात् स्वामिनाऽपि तस्मिन् बाहुः प्रसारितः // 118 //
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्रीवर्धमान तस्य प्रार्थनया स्वामी तत्रैकां रात्रिमावसत् / स्थेयं वर्षास्विहेत्यूचे प्रस्थितं स पुनः प्रभुः // 119 // नीरागोऽप्युपरोधेन प्रतिश्रुत्याऽन्यतो ययौ / अष्टौ मासान् विहत्याऽथ तत्र वर्षार्थमागमत् // 120 // कुलप्रत्यर्पिते वर्षास्तस्थौ स्वामी नृणौकसि | गावो बहिस्तृणानाप्त्या वर्षारम्भे क्षुधातुराः // 121 // अधावन् खादितुं वेगात् तापसानां तृणौटजान् / निष्कृपास्तापसास्तास्तेऽताडयन् यष्टिभिर्भृशम् // 22 // ताडितास्ताश्चरवादुस्ताः श्रीवीरालङ्कृतोटजम् / स्थितः प्रतिमया स्वामी नाश्नतीस्ता न्यषेधयत् // 123 // उटजस्वामिना रावा चक्रे कुलपतेः पुरः / प्रभुं सोऽप्यवनीडं रक्षन्ति न वयोऽपि' किम् // 124 // अप्रीतिर्मयि सत्येषा तन्न स्थातुमिहोचितम् / विचिन्त्येति प्रभुः पञ्चाभिग्रहानग्रहीदिमान् // 125 // नाऽप्रातिमद् गृहे वासः, स्थेयं प्रतिमया मया, / न गेहि विनयः कार्यों, मौनं, पाणौ च भोजनम् , // 126 // शुचिराका चतुर्मास्याः अर्द्धमासादनंतरम् / प्रावृष्यथाऽस्थिकग्राम जगाम त्रिजगद्गुरुः // 127 // नाम्नाऽयं वर्द्धमानोऽभूद् ग्रामस्तत्र धनो वणिक / शकटानां पञ्चशत्याऽऽगत्य नद्यन्तरेऽविशत् // 128 // रजसा भारबाहुल्याच्छकटान् वोढुमक्षमाः / अन्ये ततश्चैकवृषभः पारं निन्येऽखिलाँश्च तान् // 129 // त्रुटितस्तद्वशादुक्षा गन्तुमग्रे पटुर्न सः / तज्जीवनार्थ च धनं दत्त्वा ग्राम्ये धनोऽचलत् / 130 / भक्षितं तद्वनं ग्राम्यैर्न कृता स्मारणास्य च ! रौद्रध्यानान्मृत्युमाप्य वृषभो यक्षराडभूत् // 131 // 1. वयः पक्षिणः।
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 311 - तेन मारिः कृता ग्रामे तदस्थिनिकरैः पुरम् / __ अस्थिग्रामेति विख्यातं शूलपाणिः स यक्षराट् // 132 // तत् प्रबोधाय तच्चैत्ये स्थितं प्रतिमया निशि / उपदुद्राव श्रीवीरं सर्पेभव्याघ्ररुग्भयैः / 133 / मनागर्हन्न विमनाभ यभ्रान्तोऽप्यभूत् तदा / प्रतिबुद्धः क्षामणकं शूलपाणिय॑धत्त सः / 134 / ज्ञात्वाऽर्हन्तं च सिद्धार्थवचसा नाटकं व्यधात् / मुहूर्त्तमात्रं निद्रायां दशस्वप्ना इमेऽभवन् // 135 // पिशाचो निहतस्तालः, कोकिलो धवलच्छविः / स एव चित्ररूपेण, दाम्नी, गोवर्गसेवनम्, // 136 // विबुधालङ्कृतं पद्मसरं, सीर्णश्च सागरः / .. सूर्योदयोन्त्रैः परीतो मानुषोत्तरभूधरः // 137 // आरूढोऽहं सुवर्णाद्रि, . मेवं प्रातः समागते / उत्पलं पुरतस्कृत्य जने विस्मितमानसे / 138 / अप्राक्षीदुत्पलो देवं स्वप्ना दृष्टास्त्वया दश / फलमेषां मोहजयो। ध्यानं धवलमाप्स्यसि२ // 139 // द्वादशाङ्गप्रकाशश्च सङ्घश्चतुर्विधस्तव४ / संसारार्णवनिस्तारः केवलज्ञानलम्भनम् // 140 // त्रैलोक्ये ते यशस्तेजः स्थितिर्वप्रत्रयोच्चकैः।। त्वत्प्रभावादहं जाने न दामद्वितयीफलम् // 141 // इत्युत्पलवचःप्रान्ते प्रभुः प्राह प्रवक्ष्यते / धर्मों द्वेधा महदणुव्रतभेदादिहोत्पल ! // 142 // एष प्रथमवर्षर्तुः पूर्णों देवे सवाससि / पितुमित्रं सोमभट्ठोऽप्रार्थयज्जिननायकम् // 143 / / नास्ति पार्श्वे वस्तु किश्चिदित्युक्त्वाऽर्द्ध स्ववाससः / - दत्तं तस्मै तुन्नवायं प्रेक्ष्य तत् सोऽप्यदर्शयत् // 144 // तेनोचे याहि तत्पृष्ठे शेषमड़ पतिष्यति / - तदाऽऽदाय त्वया धार्य संधास्ये तद्वयं मिथः // 145 // दीनारलक्षं विक्रीया मर्द्ध च त्वया मया / ग्राह्यं विभज्येति ततः सोमो बभ्राम तत्कृते / 146 / सुवर्णवालुकातीरे पपात वाततोऽशतः / तदर्द्ध वाससो नीतं सोमेन तत्क्षणात् पुनः // 147 // अचेलस्तत्परं वीरो गङ्गातीरेऽचलत् तदा / तत्पदाङ्कुशचक्रादि पुष्पो लक्षणमैक्षत // 48 //
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवर्धमान प्रतिमायां स्थितं नाथं दृष्ट्वा पुष्पो निमित्तवित् / पुस्तकं प्रक्षिपन्नीरे स शक्रेण समाहितः // 149 // मोराके प्रतिमालीने प्रभौ कथयति स्म सः। सिद्धार्थोऽनागतातीतभावान् पूजाकृतेऽर्हतः // 150 // द्विष्टेनाऽच्छन्दकेनाऽपि तृणं छेत्स्यति नेति वा / प्रश्ने सिद्धार्थवचने छेत्स्यत्यतः स चाकुपत् // 151 // छेदोद्यतेऽस्मिन्नगुलिका छिन्नाश्चौरोऽयमित्यवक् / जनैः पृष्टोऽथ सिद्धार्थस्तानुवाच निशम्यताम् // 152 // वर्तुलं वीरघोषस्य पात्रं कर्मकृतो हृतम् / ___ खर्याः स्थापितमधोलोकनिष्काशितं तु तत् // 153 // द्वितीयचौर्यमेतस्य य इन्द्रशर्मणो हुडः / व्यापाद्य भक्षितोऽस्थीनि तानीक्षन्तां बदर्यधः / 154 / तृतीयमपवादं तु भार्याऽस्यैव प्रवक्ष्यति / जनैः पृष्टा प्राह भोक्ता स्वस्य विहाय माम् // 155 // ततः श्वेताम्बिकामार्गे कनकाच्च खलाश्रमे / सर्पप्रबोधाय जिनो जगाम ग्राम्यवारितः / 156 / प्राग्भवे क्षपकः कश्चित् पारणार्थ व्रजन् पथि / तत्पादाहतमण्डूक्याः स्मारणां क्षुल्लको जगौ // 157 // . क्रुधा धावस्तनिहत्यै स्तम्भास्फालनतो मृतः / ज्योतिर्देवेषु चोत्पद्य च्युतोऽतस्तापसोऽभवत् // 158 // कदाचिद् धनपुष्पादिग्राहि बालेषु पृष्ठतः। धावन्नवटपाते स्वपशुना भुजगोऽभवत् // 159 // प्रतिमास्थं प्रभुं पश्यन् क्रुधा सूर्याभिलोकनात् / विषज्वालां मुमोच द्राक् तद्वैफल्येऽदशत् पदे // 160 // धवलासृविनिर्याते विस्मिताय जिनोऽवदत् / ___ चण्डकौशिक ! बुद्धयस्वेत्युक्त्यायं जातिमस्मरत् // 161 // ततः प्रबुद्धः स्वबिले न्यस्तास्योऽनशनी शनैः / पीडथमानः कीटिकाभिः सेहे देहे फणी व्यथाम् // 162 // सहस्रारे ययौ पक्षप्रान्तेऽर्हद्ध्यानधारणात् / ययावुत्तरवाचालनगर्यामर्यमाचितः // 163 //
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [313 नागसेनः पायसेन मुनीशं प्रत्यलाभयत् / प्रदेशीमहिमां चक्रे श्वेताम्ब्यां परमेशितुः / 164 / अन्तराऽगान्नदी गङ्गा सिद्धदत्तोऽत्र नाविकः / आरोहयामास देवं नावं नावं शुभं वहन् / 165 / घूकस्य वाशितं श्रुत्वा क्षेमिलः शकुनं विदन् / विघ्नोऽत्रास्ति परं स्वस्ति भाव्यं भव्यमुनेः स्थितेः // 166 // गाढरोषात् सुदाढोऽपि नागकुमार आगमत् / जीवः पूर्वभवं पूर्वविष्णुध्वस्तहरेश्वरन् / 167 / वातोत्सर्पणताक्षुभ्यजलकल्लोलवर्द्धनैः। क्रियमाणस्य देवेनोपसर्गस्य भियाऽभवत् // 168 // तां पराचक्रतुर्देवौ नाम्ना शम्बलकम्बलौ / नागौ तदानीमुत्पन्नौ विहाय वृषभोद्भवम् / 169 / मथुरायां जिनदासो वणिक् तस्याऽस्ति गेहिनी / __साधुदासी शुभा द्वाभ्यां व्रतद्वादशिका दधे // 170 // चतुष्पदस्य नियमात् क्रीयमाणघृतादिना / _ विधीयमाने निर्वाहे जाताऽऽभीरीस्त्रियाः सखी // 171 // तस्याः पुत्रविवाहे यद् युज्यते वस्त्रभूषणम् / वितीर्ण श्रेष्ठिना तेनोत्सवोऽप्यभूददूषणम् // 172 // ततस्त्रिवर्षको वत्सौ वात्सल्यादुपदीकृतौ / शम्बलः कम्बलश्चेति नाम्ना प्रवरलक्षणौ / 173 / अनिच्छयाऽपि चाभीरी मुक्त्वा तौ स्वगृहं गता / / धर्मार्थिना श्रेष्ठिनाऽपि क्रियते सारणा तयोः // 174 // * अष्टम्यां च चतुर्दश्यां श्रेष्ठिनो झुपवासतः / / ___ तौ शान्तौ भद्रकौ जातौ श्रुत्वा पुस्तकवाचनाम् // 175 // यदोपवासो भवति श्रेष्ठिनस्तावपि ध्रुवम् / न घासपासमश्नीतः पिवतः प्रासुकं जलम् / 176 / एकदा चोपवासस्य दिने 'स्वानसि योजनात् / भ्रामणाद् वेगतः खिन्नौ वीक्षितौ श्रेष्ठिना वृषौ // 177 // कारिताऽनशनौ मृत्वा जातौ नागकुमारको। गृहीत्वैकेन नावं चान्येन सो निर्जितः सुरः // 178 // 1. स्वानसि स्वशकटे / 'ल. त्रि. 40
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [श्री वर्धमान - नालन्दायां राजगृहे मासक्षपणवान् जिनः / शालायां तन्तुवायस्य तस्थावेकत्र कोणके / 179 / पारणायां पश्चदिव्यमहिमानं निभालयन् / कोऽपि मंखात् सुभद्रायां जातो मङ्खलिराययौ // 180 / / बहुलद्विजगोशालाजातत्वात् स तथाह्वयः / स्वामिनः पार्श्वमासेवे लब्धं देवेन भैक्षकृत् / 181 / आद्याऽर्हतः पारणाऽभूद् विजयश्रेष्ठिनो गृहे / द्वितीयानन्दसदने खाद्यकैराज्यमिश्रितैः // 182 // तृतीयमासक्षपणे सुनन्दगृहिणा प्रभुः। सर्वकामगुणाख्येनाऽऽहारेण प्रत्यलाभ्यत // 183 // एकदा भगवान् पृष्टो गोशालेन किमाप्स्यते / भिक्षायामिति सिद्धार्थः संक्रान्तः स प्रभौ जगौ // 184 // धान्याम्लकोद्रवकूर लप्स्यसे कूटरूपकम् / तदेव भ्रमताऽनेन प्राप्तं नियतियोगतः // 185 // यद् भावितस्तु तदुपस्थायीति नियतिढम् / गोशालकेन जगृहे द्वितीया प्रावृडित्यगात् // 186 // तुर्य पारणमीशस्य कोल्लाके बहुलौकसि / गोशालोऽप्याययौ पश्चदिव्यश्रवणतः क्षणात् // 187 // ततः स्वर्णखलं स्वामी चचालाध्वनि पायसम् / पच्यमानं गोपलोकैर्गोशालः प्रेक्ष्य चाब्रवीत् // 188 // क्षुधितः पायसं पीत्वा यास्यामि स्वामिसन्निधौ / __ सिद्धार्थः प्राह तद्भङ्गं श्रुत्वा सा रक्षिताप्युखा // 189 // भूरितन्दुलनिःक्षेपात् स्फुटिता स्थालिका पुनः / जग्राह नियतिं मांखिमिणग्रामसङ्गमे / 190 / स्वपाटकप्रविष्टोऽर्हन् नन्देन प्रतिलाभितः / उपनन्देन गोशालोऽप्यभोजि कुत्सितान्नतः // 191 // मद्धर्माचार्यतपसा दह्यतामस्य मन्दिरम् / मा स्वामिनामग्रहणाद् वन्ध्यः शापोऽपि भूदिति // 192 // तत्रस्थव्यन्तराः समाऽधाक्षुमक्षुतृणौघवत् / तपोऽर्हतां सत्यमेव स्फुरिता वाक् तदाश्रयात् // 193 //
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 315 तृतीया सा चतुर्मासी चम्पायां चरमार्हतः / तत्र द्विमास्या वणिजो गृहे पारणमप्यभूत् / 194 / कोलाकसन्निवेशे च द्वितीया पारणा प्रभोः / प्रतिमायां शून्यगेहे दास्या रेमेऽत्र सिंहकः // 195 // हसन् मांखिहतोऽनेन चपेटाभिर्गते गृहे / __ तस्मिन्नाह स्म वो दृष्टौ स्वामिन् किममुना हतः // 196 // सिद्धार्थः प्राह मा कार्षीश्चापलं पुनरीदृशम् ! / स्वामी पात्रालकं प्राप्तस्कन्दान्मांखिश्वपेटिकाम् // 197 // कुमारसन्निवेशेऽर्हन् प्रतिमामदधान्निशि / मद्यासक्तकुलालस्य मुनिचन्द्रो गृहेऽवसत् / 198 / भिक्षार्थी मांखलिः पार्श्वशिष्यान् ददर्श संयतान् / _ विचित्रवस्त्रान् पात्रादिधारिणस्तानुवाच सः // 199 // के यूयं का धृता गच्छ सामाचारीति ते जगुः / श्रीपार्श्व शिष्याः स्मस्त्वं तु कः कीदृग् वा गुरुस्तव // 20 // इत्यादि वादिनि पुनः साधौ मांखिरदाच्छपम् / उपाश्रयो वो दग्धोऽस्तु मद्गुरोस्तपसाऽमुना // 201 // नेयं भीन इति प्रोक्तं तैः कथं नैषुस्तद् भयम् / सिद्धार्थोऽप्यवदन् मूढ ! यतस्तेऽपि तपस्विनः // 202 // निशायां मुनिचन्द्रस्तु चौरबुद्धया हतो मुनिः / मत्तेन कुम्भकारेण जाताऽवधिर्ययौ दिवम् // 203 // गोशालोऽप्यभ्यधादेष दह्यते तदुपाश्रयः / अवोचत स सिद्धार्थों मा मंस्था मूढ तादृशम् / 204 / सूरिदिवंगतस्तस्य महिम्नि विबुधागमात् / प्रकाशोऽयं न जज्वाल स्थानं न व्यालभीरपि // 205 // चोराके प्रभुरायातः कायोत्सर्ग स्थितो निशि / पृष्टः प्राह रिकैमौनाज्जगृहे मांखिना समम् // 206 // सोमा जयन्ती श्चीपार्थशिष्ये ताभ्यां निवारितः / / . उपसर्गः पृष्ठचम्पादेवोऽगात् तुर्यवार्षिके // 207 // 'चतुर्मासीतपस्तत्र कृत्वा कयंगले ययौ / प्रतिमास्थे प्रभौ मांखिहास स्थविराऽधनान् / 208 /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवर्धमान - तैस्ताडयित्वा मुमुचे श्रावस्त्यां प्रभुरागमत् / सिद्धार्थोक्तमहामांसाहारत्यागाय सोऽप्यगात् // 209 // वणिग्गेहेषु तत्रत्यपितृदत्तस्य भार्यया / निद्धा मृतापत्यमांसं क्षीरेण पायसीकृतम् // 21 // नैमित्तिकगिरा सर्व तथैव विधिना धृतम् / गोशालाय प्रदत्तं तद् गृहमप्यन्यथा कृतम् / 211 // सिद्धार्थवचनान्मत्वा तद्वृत्तं मखसूरपि / गृहाप्राप्तेस्तं प्रदेशं ददाह सकलं क्रुधा / / 212 // जिनो हरिद्रकग्रामे हरिद्रस्य तरोरधः / कायोत्सर्गी तत्र पदौ दग्धौ सार्थकृताग्निना / 213 / नङ्गलायां कृष्णगेहे प्रतिमास्थे जिने पुनः / मंखमूलभयकृत् तपित्राद्यैश्च ताडितः / 214 / आवर्त बलदेवस्य गृहे मांखि भयङ्करम् / उपेक्ष्येयुः प्रभौ किञ्चिदुपद्रोतुं घना जनाः // 215 // उत्पाट्य लाङ्गलं सीरिमूर्तिरेव न्यवारयत् / ददाह मण्डपं मार्गे मंखसूर्भोजनेक्षकः // 216 // . कलम्बुकागतः स्वामी मेघेनोपद्रुतो मनाक / __ भ्रात्रा तत्त्रासमाधाय क्षामितः कालहस्तिना // 217 // कर्मणां निर्जरां कर्तुं लाटनीवृतमाट च / सेहे महोपसर्गाश्चाऽवहेलनादिना जनात् // 218 // स्तेनावसी' समुत्पाटय धावमानौ प्रभु प्रति / निहतौ वज्रिणा नन्तुमागतेन सुरैः सह / 219 / चातुर्मास्येन तपसा पश्चमी प्रावृषं प्रभुः / भद्रिकायामतिक्रम्य कदलिग्राममासदत् // 220 // ततस्तं चालकग्रामे नन्दिषेणो मुनीश्वरः / आरक्षसू नुनाऽधानि दिवं प्राप्तावधिर्ययौ // 221 // कूपिकाग्रामसञ्जातोपसर्गों वारितोऽर्हतः / प्रगल्भाविजयाभ्यां च पृथग्भूतश्च मङ्खलिः / 222 // पथि गच्छन् पञ्चशतस्तेनान्तःपतितो निशि / वाहितस्तैर्वृषभवत् पृष्ठे प्राजनिकार्पणैः / 223 / वैशाल्यां भगवाँल्लोहकारशालास्थितो निशि। ___ अमङ्गलधिया हन्तुमिष्टस्तेनास्ति यावता // 224 // शक्रस्तस्यैव खड्गेन जघान ततोऽग्रगः / विभेलयक्षो वीरस्य महिमानं वितेनिवान् / 225 / शालिशीर्षे माघमासे त्रिपृष्ठेनाऽपमानिता / ___ अन्तःपुरी सुरीभूता व्यन्तरी सौपसर्गयत् // 226 // जटासु जलमाधाय शीतवाते प्रसर्पति / कारं कारं महोत्पातं शान्ता चक्रे स्तुति प्रभोः / 227/ लोकावधिरिहोत्पेदे षष्ठेन परमेष्ठिनः / षष्ठी प्रावृषमभ्येत्य भद्रिकायामजीगमत् // 228 // 1. स्तेनावसी स्तेनी असी।
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् / विचित्राभिग्रहो देवश्चातुर्मास्यं तपः पुरात् / बहिः पारयति स्मायं मिलितो मङ्खलिः पुनः // 229 // ऋतुबद्धे मगधायां विजहारानुपद्रवः / सप्तमी प्रावृषं पुर्यालंभिकायां व्यतीतवान् // 230 // विशालपुरिमतालशकटोद्यानमध्यगः / ईशानेन्द्रगिरा वीरो वग्गुरश्रेष्ठिनाऽचिंतः // 231 // श्रीमल्लिजीर्णप्रतिमा तदनु प्रणताचिता / नवीनं कारितं चैत्यं प्रभुः पुन्नागपुर्यगात् // 232 // मार्गेऽत्र दन्तुरवधूवरहासेन मङ्खलिः / कुट्टयित्वा वंशजाल्यांप्रक्षिप्तो मोचितोऽर्हता / 233 / राजगृहेऽष्टमी वर्षामकरोचतुरः पुनः / मासाँस्तताप नवमी वर्षामनियतां व्यधात् // 234 // मासद्वये वज्रभूमौ विहारेण तदाऽभवत् / पाण्मासिकं तपः पूर्ण कर्मणां तूर्णचूर्णकृत् // 235 // सिद्धार्थपुरतः कूर्मग्रामान्तः पथि गच्छतः। प्रभोस्तिलस्तम्बपृच्छानिष्पत्तिदिव्यवृष्टितः / 236 / वैश्यायनतपस्तेजोदाहान्मङ्खलिरक्षणम् / शीतलेश्यादृशा चक्रे रक्षादक्षा हि सज्जनाः // 237 // श्रावस्त्यां साधयामास तेजोलेश्यां स मङ्खलिः / निमित्तशास्त्रपाठेन क्रमाजातत्रिकालवित् // 238 // श्रावस्त्यां दशमं वर्षारानं चक्रेऽन्तिमो जिनः / . आनन्दो वाणिजग्रामे प्राह केवलसम्पदम् // 239 // इतः सभागतः शक्रः प्रशशंस जिनं ततः / * सङ्गमो विशतेमेंयानुपसर्गान् विनिर्ममे // 240 // . अनेषणा च षण्मासान् देवस्तथाऽप्यकम्पनः / वत्सपाल्या स्थविरया क्षीरेण प्रतिलाभितः // 241 / / सूर्याचन्द्रमसोनित्यं बिम्बावतरणे पुरि / कौशाम्ब्यां शक्रराजोऽप्यनमद्राजगृहे पुरे // 242 / / एकादशी चतुर्मासी वैशाल्यामहतोऽजनि / सुसुमारपुरे जज्ञे चमरोत्पातसम्भवः // 243 // महेन्द्रेण क्षत्रियेणोपसर्गा विहिता हितात् / सनत्कुमारोऽवारयत् तान् प्रियपृच्छार्थमागतः // 244 // कौशाम्न्यां पोषबहुलप्रतिपद्यर्हता दधे / अभिग्रहोऽतिदुष्पूरः शूरेणेव रिपुग्रहः // 245 // कुल्माषान् द्रव्यतः सूर्पकोणस्थान् क्षेत्रतः परम् / देहल्या मध्यगे पादेऽपरपादे बहिःस्थिते // 246 //
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवर्धमानकालान्निवृत्तौ भिक्षूणां भावतो राजपुत्रिका / दासत्वमाप्ता रुदती मुण्डिता निगडान्विता // 247 / / साष्टमा यदि दत्ते मे पारणा स्यात् तदा मम / इत्यभिग्रहवानहन् कौशाम्ब्यामाययौ क्रमात् // 248 // दधिवाहनधारिण्योस्तस्यां वसुमती सुता। धनेन रक्षिता दास्ये मूलया निगडे धृता / 249 / क्षुत्क्षामा मुण्डिता साश्रुः साष्टमा माषदानतः / षण्मास्या पश्चदिवसोनया तमप्यपूरयत् // 250 / / सिद्धार्थेन हतो बालवणिग् देवं जिघांसुकः / चम्पायां स्वामिदत्तशालायां तस्थिवान् जिनः // 251 // पूर्णभद्रमणिभद्रौ तनुतः प्रभुसेवनम् / वीक्ष्यात्मा कोऽस्ति तत्पृष्टो योऽहमित्यूचिवान् जिनः // 252 // पुनर्गोपेन रुष्टेन प्रक्षिप्ते कर्णयोः प्रभोः / शलाके कण्टकयुते प्राक्शय्यापालदेहिना // 253 // सिद्धार्थवणिजा वैद्यखरकेन च यत्नतः / निःशल्ये विहिते वीरे जज्ञे स्वर्गाप्तिरेतयोः / 254 / स्वल्पोपसर्गः शीतस्य कटपूतनया कृतः / मध्यमः कालचक्रस्य कर्णशल्योधृतौ महान् / 255 / चातुर्मास्यतपोऽस्यासीन्नवशश्च द्विमासिकम् / षट्कृत्वो द्वादश तथा मासिकान्यपि जज्ञिरे // 256 / द्वासप्ततिः पाक्षिकानि एकं पाण्मासिकं तपः / त्रिमासिकद्वयं सार्द्धमासद्वितयकं तथा // 257 // द्विःसार्द्धमासिकं भद्रप्रतिमा सर्वतः परा। महाभद्रप्रतिमा च चतुरष्टदशद्विकम् // 258 // सैकोनत्रिंशद् द्विशती षष्ठानामहतस्तपः / नित्यभक्तं न कदापि जघन्यं षष्ठभक्तिकम् / 259 / सर्व चतुर्विधाहारप्रत्याख्यानं जिनेशितुः / दिवसत्रिशती सैकोनपश्चाशत् तु पारणा // 260 // वर्षद्वादशकं मासाः षट्पक्षसहितार्हतः / छाझस्थ्यमभवन निद्रासमयोऽन्तर्मुहूर्तकम् // 261 // राधशुक्लदशम्यां भे हस्तोत्तरे विधौ स्थिते / केवलज्ञानमुत्पेदे क्षित्याऽऽवरणकर्मणाम् // 262 // लोकाचर्यभवाद् भावाद् देशनायां न कोऽप्यभूत् / यः सृजेद् भावनां धर्मे सम्यक्त्वाणुव्रतादिषु // 263 //
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् श्रीअपापामहापुर्या श्रीवीरः समवासरत् / देवदानवमानां पर्षदो द्वादशाऽमिलन् / 264 / चतुःसहस्री विप्राणां चतुःशत्याऽधिका क्रतौ / तस्यामेकादशाग्रण्यः इन्द्रभूत्यादयः समे // 265 // एषां संशय एकैको जीवोऽन्योऽस्ति न वाऽऽदिमे, / . जीवाद् भिन्नं कर्म न वा, तज्जीवस्तच्छरीरकम्, // 266 // एकं ब्रह्मैव सर्वत्र पृथग् भूतेष्वसम्भवः / पुमान् पुंस्त्वं स्त्रियः स्त्रीत्वं लभन्ते नान्यथा भवम्, // 267 // कर्मणां बन्धनं मोक्षोऽरूपित्वादस्ति नास्ति वा, / देवाः सन्ति न वा, नीचैर्नारकाः सन्त्यमी न वा, // 268 // पुण्यं पापं चास्ति नो वा. परलोके गतिर्न वा,.। निर्वाणे शाश्वतं सुखं जीवस्याऽस्ति न वेत्यमी,, // 269 // दकारत्रय विज्जीवों युक्त्या तन्वाश्च भोगतः / : एवं जीवप्रसिद्धथैवाऽजीवसिद्धिविपक्षतः२ // 270 // . स्वापे शरीराचेष्टायां स्वप्नाजीवस्य भिन्नता / शुभाशुभारोग्यरोगभेदाद् ब्रह्मणि नैकता४ // 271 // एकत्राऽपि भवे बाल्यवयोवार्द्धकदर्शनात् / / बलभेदाल्लिङ्गभेदः साधनीयोऽन्यजन्मनि५ // 272 // बुद्धेर्नीरूपता स्पष्टा गुणे द्रव्याश्रयाद् ध्रुवम् / - तां बुद्धिं कुरुते मयं सद्योऽवैशबभृत् कुतः // 273 // सूर्यादयोऽपि प्रत्यक्षा देवा न मानवा नवाः / . दुःखान्यनुभवन् वक्ति नारकोऽस्मीति यद् वचः // 274 // उपमानविधावत्रोपमेयप्रतिपादनात् / उपमाया भवेत् काऽपि मुख्योऽर्थ इति साधनात् / 275 / सन्त्येव नारका यद्वा धर्माद् देवा अधर्मतः / नारकाः परमां पीडां सहन्ते हन्त नित्यशः // 276 // दानादिपुण्यमध्यक्षं हिंसादिपातकं तथा / सुखासुखे राज्ञो विनयाऽविनयादितः // 277 // स्वोंको नरलोकश्चेत् परौ स्वर्नारको तदा / स्वत्वं परत्वानुबद्धं भवेद् विषयभेदतः // 278 //
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवर्धमान जन्यस्य सुखदुःखादेरत्यन्ताभावतो भवेत् / निर्वाणं दीपदृष्टान्ताज्ज्ञेयाऽन्यत्रोत्तराणि च // 279 // ईयुः समवसरणे ते चैकादश वाडवाः / पूर्वोक्तोत्तरदानेनार्हतः सर्वे पराजिताः // 280 // प्रव्रज्यां जगृहुजैनी सह छात्रास्तदा समे / इन्द्रेणानीयत स्थालश्चन्दनादिप्रपूरितः // 281 / / मुष्टित्रयेण वासस्य क्षेपं चक्रे जिनः स्वयम् / त्रिपदीधारणादेकादशाऽभूवन् गणेश्वराः / 282 / स्वामी कृतगणेशैकादशकः श्रेणिकेन सः / पृष्टः प्राह भवे पूर्वे सुमङ्गलनृपोऽभवः // 283 // जितशत्रुसुतोऽन्येद्युस्तेनाहस्यत मन्त्रिमः / ___ कुरूपः सेनको नाम्ना कृतं तेनोष्ट्रिकातपः // 284 // पारणार्थ प्रार्थितोऽयं तापसो मासिकव्रती / सुमङ्गलेन रोगाल् विस्मृतः पारणादिने / 285 / वानमन्तरदेवोऽभून्निदानात्तापसः क्रुधा / राजाऽपि तामेव गतिं प्रापितस्तत्प्रशंसया / 286 / इतो राजगृहे नागवणिजः सुलसा प्रिया / सा श्रावकत्वाच्छक्रेण वर्णिता सुरपर्षदि // 287 // परीक्षिता साधुरूपसुरेण तैलमार्गणात् / अनुतापात् सुरस्तुष्टो द्वात्रिंशद् गुटिका ददौ / 288 / तासां प्रसादादनया प्रसूतास्तत् प्रमाः सुताः / जीवितादेव सानिध्यात् श्रेणिकस्यानुजीविनः // 289 // . . पूर्व देशान्तरेऽनेन नन्दा भद्रात्मजा पुनः / __ व्यूढा स्वयं स्थितो राज्ये पित्रा दत्ते परीक्षया // 290 // नन्दापुत्रोऽभयाख्यानः परीक्ष्य सचिवः कृतः / तेन बुद्धया चेल्लणा स्त्री श्रेणिकेन विवाहिता // 291 // सुरङ्गायां सौलसेया द्वात्रिंशद् युद्धतो मृताः / तद्वैराग्येण सुज्येष्ठा प्रात्राजीत् सुव्रतान्तिके / 292 चेल्लणायां कोणिकोऽभूज्जीवः सेनकयोगिनः / धारिण्यां तनयो मेघो गजस्वप्नादजायत // 293 // इतश्चेभ्यद्विजाद् भोज्यं प्राप्यादान्मुनये वणिग् / भृत्योऽभवन्नन्दिषेणो द्विजः सेचनकद्विपः // 294 // वशीभूतो नन्दिषेणाजातिस्मरणवान् गजः / जिनागमेऽन्यदा लेभे सम्यक्त्वं श्रेणिको नृपः // 295 //
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् 321 श्राद्धधर्मी सोऽभयोऽभून्मेघो दीक्षामुपाददे / नन्दिषेणः प्रवत्राज वार्यमाणोऽपि नाकिभिः // 296 // धर्मलाभं वदन वेश्यागिरा भग्नव्रतः स्थितः / ___ मेघोऽपि रात्रौ विमनाः प्राग्भवस्मरणात् स्थिरः // 297 // एकदा चेल्लणा वीरं नत्वा मार्गस्थितं स्थिरम् / मुनि शीतसहं रात्रौ सस्मार कुपितो नृपः / 298 // स्वाम्यादेशात् कोपशमेऽभयं प्राह ददाह किम् / अन्तःपुरं नेति वाचा तुष्टस्तुष्टाव चाऽभयम् // 299 // एकस्तम्भं गृहं देवश्चक्रे तवृक्षरक्षणे / सर्व कफलं चाधाद् वनमाराधितः सुरः // 30 // विद्यया तत्फलग्राही चाण्डालोऽज्ञायि वार्तया / तस्माद् विद्यां नृपो लेभे सिंहासने निवेश्य तम् // 301 // दुर्गन्धां पतितां कन्यां दृष्ट्वा पप्रच्छ तद्भवान् / शालिग्रामे धनमित्रपुत्री धनवती ह्यसौ // 302 // साधुमालिन्यनिन्दायां दुर्गन्धा तव कामिनी / भूत्वा त्वामश्ववत् पृष्ठेऽधिरोहेण रमिष्यते // 303 // आभीर्या वद्धिता बाल्ये तारूण्ये रूपभाग् भृशम् / मुद्राया वसने बन्धात् श्रेणिकस्तामुवाह च // 304 / / तया जितो नृपश्चाश्वीभूय पृष्ठे बभार ताम् / हसँस्तयोक्तः किमिति पृष्टोऽभाषिष्ट तां कथाम् // 305 // सा हिया भगवत्पार्श्वे दीक्षां लेभे तदाऽगमत् / आर्द्रदेशादापुरादानामा मुनिवरः / 306 / सा प्रबुद्धोऽभयमैत्र्या प्रेषिताजिनबिम्बतः / स प्राग्भवे तृतीयेऽतः कुटम्बी मगधेऽभवत् / 307 / सामायिकोऽस्य स्त्री बन्धुमती द्वावपि दीक्षिती / . श्रमणी तां पतिर्दृष्ट्वाऽन्यदाऽऽसीज्जागरस्मरः // 308 // तया प्रपन्नेऽनशने पत्याऽप्यनशनं कृतम् / देवत्वमाप्यानामा श्रीमती बन्धुमत्यभूत् / 309 / उद्दिश्याभयमागच्छन् वसन्तपुरचैत्यगः / श्रीमत्या पतिर्बुद्धयांहिग्रहणेन वृतस्तदा // 310 // गृही द्वादशवर्षान्ते पुत्रस्य तन्तुवेष्टनात् / पुनदिशवत्सर्या व्रतपर्यायमाश्रयत् // 311 // ल. त्रि. 41
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीवर्धमानमार्गे स्वभृत्यसामन्तशतपञ्चकदीक्षणात् / नन्तुं वीरं राजगृहे गीतार्थीभूय चागतः // 312 // मङ्खलिनियति न्यस्यन् पौरुषं विनिवर्तयन् / स्वैरं निवृत्तिवृत्तिभ्यां क्रियापक्षाश्रयाज्जितः // 313 // साधुनियत्या चौरोऽपि तयैव हन्यते कथम् / एवमीश्वरकर्तृत्वेऽप्येतदेव निदर्शनम् // 314 // हस्तितापसबद्धोऽपि हस्ती निगडभेदतः / नत्वाऽऽर्द्रकं मुनि लोके लोकमाने वनं ययौ / 315 / ब्राह्मणात् कुण्डनगरे वर्द्धमाने समीयुषि / अगादृषभदत्तोऽपि देवानन्दादिसंयुतः // 316 // देवानन्दा स्तन्यभरं क्षरन्तीं वीक्ष्य गौतमः / __अपृच्छत् कारणं प्रोचे विभुमें जननी त्विति // 317 // देशनामाहतीं श्रुत्वा लात्वा दीक्षां तपोबलात् / केवलज्ञानमासाद्य दम्पती शिवमीयतुः / 318 // प्रभौ क्षत्रियकुण्डस्थे जमालिभगिनीसुतः। जामाता चाऽर्हतगिरा विरज्य व्रतमग्रहीत् / 319 / स्वपुत्री स्त्रीसहस्रेण श्रमणी प्रियदर्शना / चन्दनानुगता चक्रे तपः षष्ठष्टमादिकम् // 320 // अननुज्ञातवान् देशे जमालिविहरन् भुवि / ___ अनास्तीर्ण संस्तरन्तं आस्तीर्णमिति चाश्रितः // 321 // क्रियमाणं कृतमिति मिथ्येति भगवद्वचः / मन्यमानः स्वसंसारं वर्द्धयामास मन्दधीः / 322 / प्रारब्धे वस्तुकरणे किं करोषीति पृच्छया / घटं करोमीति गिरा क्रियमाणं कृतं स्फुटम् / 323 / बोधितुं भगवत्पुत्रीं कम्बलेऽङ्गारपातनात् / दग्धोऽयमिति चाऽऽचरख्यौ सा ढङ्कस्तां न्यवारयत् // 324 // दह्यमानो दग्ध इति प्रमाणं वाक्यमर्हतः / __भवन्मतेऽन्यथोदिते स्यामिथ्यादुष्कृतागमः // 325 // अनालोच्य जमालिः स लान्तके किल्बिषी सुरः।। त्रयोदश सागरायुश्युत्वा भवान् भ्रमिष्यति // 326 // साकेते गुह्यकः सम्यग् हन्ति चित्रकरं रुषा / सुरप्रियो न चेल्लोकं मारयेदिति निश्चयः / 327 / नष्टे चित्रकरे भीत्या शेषं रक्षितवान् नृपः। एकदा स्थविरासूनोः पत्न्यां वारः समाययौ // 328 // कौशाम्ब्या आगतश्चित्रदारकः शौचपूर्वकम् / तं यक्षं चित्रयामास तुष्टस्स च वरं ददौ // 329 //
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 323 दृष्टेंऽशमात्रे ताप्यं चित्रणीयमिति त्वया / ___ मृगावत्या ऊरुतिलचित्रं दृष्ट्वा नृपो जगौ // 330 // वध्योऽयमिति लोकेन वरोक्त्या रक्षितस्य च / अङ्गुष्ठच्छेदमादिक्षत् क्रुद्धश्चित्रकरस्ततः // 331 // गत्वाऽवन्त्यां मृगावत्या रूपात् प्रद्योतमोहनात् / 'आगते सबले तस्मिन् शतानीको व्यपद्यत // 332 // शीलात्मजादिरक्षार्थ वप्रकृत्यमिषात् समाः। अतिचक्राम चकमे जिनागमं मृगावती // 333 // समागमे सभामध्ये प्रद्योतानुज्ञया ज्ञया / जगृहे व्रतमार्यायाश्चन्दनायाः पदे स्थितम् / 334 / अत्र या सा सेति विभोर्वाचं श्रुत्वाऽथ गौतमः / - अप्राक्षीत् सा केति विभुः प्रोचे चम्पापुरी पुरा // 335 // . स्त्रीलम्पटः स्वर्णकारः कन्यापञ्चशतीं धनैः / :: परिणिन्ये परं वारं विनाऽन्याऽऽनलङ्कृता // 336 // - भुक्थं स्वजनं कश्चिन्न निनाय गृहे निजे / स्वयं नायादन्यगृहेऽपीालुः स्त्रीषु रक्षणे / 337 / कदापि देवादन्यत्र गतेऽस्मिन् स्नातभूषिताः / / __ता दृष्ट्वाऽताडयच्चैकां मृता साऽन्याभिरीक्षिता // 338 // दर्पणैस्तं प्रजहस्ता लज्जया ज्वलिताः सह / पञ्चैकोनशतान्यासन् चौराः पल्लीनिवासिनः // 339 // प्राङ्मारिता स्त्री तिर्यक्षु भ्रान्त्वा विप्रसुतोऽभवत् / प्राक् कलादस्तद्भगिनी जज्ञे भ्राता ररक्ष ताम् // 340 // तस्या योनिस्पर्शकारी तपितृभ्यां निजौकसः / .. निर्वासितस्तत्र पल्लयां गतः प्राप्तवयाश्च सा // 341 // चौरैता भुज्यमाना तैर्दयाहृदयाश्रयात् / अन्यस्त्री संगृहीता तां कूपपाताज्जघान सा // 342 // विप्रेण भगवान् पृष्टस्तत्कामातिशयं विदन् / ' या सा सा सेति वचनाद् दीक्षां जग्राह स द्विजः // 343 / /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीवर्धमान अष्टावङ्गारवत्याद्या प्रद्योतस्य प्रियास्तदा। मृगावत्या समं दीक्षां जगृहुस्तत्कथाश्रुतेः / 344 / आनन्दाद्या दश श्राद्धा विहारेऽन्त्यजिनेशितुः / विधिना धर्ममाराध्य सौधर्मदिवमाश्रिताः // 345 // सूर्याचन्द्रमसौ मौलविमानस्थौ समीयतुः / नन्तुं जिनेन्द्र तत्कान्त्या मृगा तत्रैव तस्थुषी // 346 // चन्दनोपाश्रये गत्वा क्षामयामास तन्मृगा / द्वयोः कैवल्यमुत्पेदे मिथोऽपराधशान्तितः // 347 // चन्द्रसूर्यागमनवत दशाश्चर्याणि जज्ञिरे / पञ्चमाङ्गादितस्तेषां प्रबन्धः प्रतिबुध्यताम् // 348 // सुदंष्टदेवजीवोऽभूत् तदा हालिकमानवः / तत्प्रबोधाय भगवान् प्रेषीद् गौतममेकदा 349 / बोधितः प्राप्तचारित्रः पुनः श्रीवीरदर्शनात् / त्यक्तवतो हली जातः पूर्ववैरविधेबलात् / 350 / प्रसन्नचन्द्रः श्रीवीराद्धर्म निशम्य स व्रती / ___ कायोत्सर्गे स्थितो मार्गे सुमुखेन स्तुतः सुधीः // 351 // दुर्मुखस्य गिरा क्रुद्धोऽबध्नान्नरकयोग्यताम् / शीर्षे लुञ्चनतः प्रत्यावृत्त्य केवलभागभूत् // 352 // अन्यदा देवता विद्युन्माली वन्दितुमागतः तं / दृष्ट्वा श्रेणिकं प्राह सप्तमेऽन्येष केवली / 353 / भगवद्वचनाद् राजा पप्रच्छ किमयं सुरः / केवली भविता स्वामी जगाद च्यवनादतः // 354 // त्वत्पुरे ऋषभदत्तसुतो जम्बूभविष्यति / अपश्चिमः केवलीति तेजस्त्वस्य तपोबलात् // 355 // अत्रान्तरे गलत्कुष्ठी निजपूयरसेन सः / आनर्च चरणौ जैनौ म्रियस्वेत्याह तत्क्षुते // 356 // श्रेणिकस्य क्षुते जीवेत्यभयस्य क्षुते पुनः / जीवाऽथवा म्रियस्वेति कालसौकरिकक्षुते // 357 // मा जीव मा मृथाश्चेति क्रुधाऽरुरुत् सदेतकम् / / राजा खमुत्पपातैष देवोऽयं कथितोऽर्हता // 358 // कौशाम्ब्यां सेडुको विप्रः शतानीकनृपार्चितः / ___ प्रत्येकभोजनाल्लब्धदक्षिणालक्षतो धनी // 359 // एकत्र भुक्त्वाऽन्यत्राऽपि वामं वामं पुनर्भुजिम् / कुर्वाणो दक्षिणालोभात् कुष्ठी जज्ञे नृपोज्झितः // 360 //
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 325 चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् पुत्राद्यैः पृथगारक्षि क्रोधाच्छागं च कुष्ठिनम् / स्वस्पर्शाच्छागयोगेनाऽन्येऽपि जाताश्च कुष्ठिनः // 361 // स्वयं तीर्थे व्रजन् क्वाऽपि भाग्यात् पीतपया हदे / नीरुगागाद् द्वारपालो द्वारे तस्थौ च सुस्थितः // 362 // विषन्नस्तृपया नीरध्यानाज्जज्ञे स दर्दुरः / आगच्छन् वन्दितं मां स तवाश्वखुरतो मृतः / 363 / भक्तिभावनयाऽस्माकं दर्दुराङ्कः सुरोऽजनि / / विनाऽनुष्ठानमेकैव भक्तिः फलति निश्चिता // 364 // त्वद्वर्णनायामिन्द्रस्य परीक्षायै तथाऽर्चनम् / वचनं च क्षुते जाते प्रतीह्यर्थविवेचनात् // 365 // दर्शितः साधुरूपेण कैवर्तः श्रमणी पुनः / गर्भिणी रक्षिता गेहे तुष्टो हारमदात् सुरः / 366 / राज्ञा हारश्चेल्लणायै ददे च गोलकद्वयम् / सुनन्दायै दीयमानं तया प्रस्फोटितं रुषा // 367 // एकस्मात् कुण्डलयुगं क्षौमयुग्मं ततः परात् / . निःसृतं तत् समादाय नन्दानन्दं विवेद सा // 368 // नाथ ! कीदृग्गतिर्मेऽत्र भाविनीत्यनुयोजने / जिनेनोचे नारकत्वं प्रारबद्धं दृढकर्मतः // 369 // तन्निवृत्तौ कोऽप्युपायो निर्देश्यः प्रभुरप्यवक् / दत्ते चेत् कपिलादानं हिंसामुक् कालसूकरः // 370 // पृष्ठचम्पागते वीरे नन्तुं सालनृपोऽभ्यगात् / महाशालभ्रातृयुक्तः प्रबुद्धो व्रतसम्मुखः / 371 / गागलिं पिठरात् सूनुं यशोमत्याः स्वसुर्नृपः / राज्येऽभिषिच्य जगृहे व्रतं तीव्रतपोऽतपत् // 372 // कालान्तरे पुरस्कृत्य गौतमं स्वपुरे गतौ / मुनी सालमहासालौ जाता गौतमदेशना / 373 / प्रबोधाद् गागलिर्मातापितृभ्यां सह संयतः / चचाल चम्पामापन्नं वीरं नन्तुं स गौतमः // 374 // पश्चानां पञ्चमं ज्ञानं जज्ञे वर्त्मनि गच्छताम् / जिनोक्त्या गौतमोऽज्ञासीत् कैवल्याशातनां जहौ // 375 // योऽष्टापदे जिनॉल्लब्ध्या प्रणमेव तद्भवे भवेत् / . नियमात् केवलज्ञानीत्यतोऽगाद् गौतमो गिरिम् // 376 //
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवर्धमान- . तत्र चैत्ये जिनान्नत्वाऽऽसीने बहिस्तरोस्तले / ___ गौतमे खेचरा देवाः सुश्रुवुर्गुरुदेशनाम् / / 377 / / रात्रौ वैश्रमणं तत्र पुण्डरीकनिदर्शनात् / कण्डरीकेन सहितात् तं गुरुः प्रत्यबूबुधत् // 378 // त्रिभिर्युक्ता पञ्चदशशती तापसयोगिनाम् / दीक्षिता परमान्नेन पारणाऽस्यास्तु कारिता // 379 // . सर्वे केवलिनो जाता विस्मितो गौतमो हृदि / मद्दीक्षिते केवलित्वं मयि किं तन्न जायते // 380 // श्रमणोपासकस्तत्राययावम्बडसंज्ञितः / छत्री त्रिदण्डभृद् वीरभक्तोऽणुव्रतधारकः // 381 // देशनान्ते प्रभुं नत्वा यावद् राजगृहं प्रति / अम्बडः प्राचलत् तावदित्यूचे विभुना स्वयम् // 382 // तत्र नागप्रिया नाम्ना सुलसाऽतुलसाम्यधीः / वाचा मधुरया पृच्छेः प्रवृत्तिमस्मदाज्ञया // 383 // सोऽपि राजगृहे गत्वा कृत्वा वेषान्तरं पुनः / भिक्षामयाचत प्रीत्या सा नादाद् वेषविभ्रमात् // 384 // गोपुरेषु चतुर्वेष ब्रह्माविष्णुहराहताम् / कुर्वन् रूपाडम्बरादि तस्थौ वैक्रियलब्धितः / 385 / तत्र लोके गतेऽप्येषा सम्यग्दर्शननिश्चला / न गता सुलसा तेन सत्या सम्भावनाऽर्हताम् / / 386 // . निश्शङ्कः सुलसागेहेऽप्यगात् स चाम्बडस्तया / सत्कृतो ज्ञातसाधात् प्रशंसंस्तां ययौ पदम् // 387 // . दशाणदेशे भगवद्विहारे देशनायकः / यथा केनाऽपि पूर्व नो ववन्दे वन्द्यते तथा // 388 // एवं ध्यात्वा पुरद्वारतोरणाऽपणभूषणैः / सान्तःपुरपरीवारो निर्ययौ नगराद् बहिः / 389 / गजाश्वसेना रजसाञ्जसा रविकरावृतैः / त्रपयेव दिशो द्रष्टुं क्षमा रत्नप्रतिग्रहैः // 390 // सर्वद्धर्था जिनमानम्य नृपेऽर्हत्पुरतः स्थिते / / शक्रस्तन्मानभङ्गाय दिघ्यलक्ष्म्या तदाऽगमत् // 391 // अष्टदन्तं श्वेतगजमारूढः सप्तधा बलैः / जलकान्तविमानान्तर्वापीसङ्गीतकैनैः // 392 // कमलेषु विबुद्धेषु प्रत्यजं प्रेक्षणोदये / इन्द्रोऽभिनवनेपथ्योऽप्सरसो नर्तयन् मुदा // 393 //
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 327 चमत्कारं स्वयं चान्ये देवा अपि यथा ययुः / तया महर्या श्रीवीरं ननाम त्रिदशाधिपः // 394 // त्रिभिर्विशेषकम् // दशार्णनृपतिस्तादृग्वैभवात् सर्वगर्वमुक् / स्वस्पद्धिनं हरिं चान्तद्विषो जेतुं व्रतं ललौ // 395 // कर्ममूलानीव द्रागुच्चखान कचानयम् / क्षामितो हरिणा नत्वा मनुष्यभवशंसिना // 396 // शालिग्रामे छिन्नवंशा धन्या स्त्री सङ्गमः सुतः / वत्सचारणवृत्त्यैवाऽकरोदाजीविकां निजाम् // 397 // कदाचित्पायसं लोकगृहे वीक्ष्य स्वमातरम् / ययाचे तत् ततोऽरोदीत् धन्याऽन्याः सुश्रुवुः स्त्रियः // 398 // ददुस्तं प्रातिवेशिन्यः सम्भूय पायसोदयम् / सङ्गमो भोजनायाऽस्थात् तदाऽगान् मासिकव्रती // 399 // प्रवृद्धभावो बालोऽपि सर्व तस्मै वितीर्णवान् / - बुभुजे तृप्तिपर्यन्तं शेषं मात्रा प्रवेषितम् // 400 // मृत्वा राजगृहे भद्रावेष्ठिन्यां समवातरत् / गोभद्रवेष्ठिनः सू नुर्दानधर्मनिदानतः / 401 // क्रमाद् वृद्धः स तारुण्ये कन्या द्वात्रिंशतं रसात् / / परिणिन्येऽथ गोभद्रो दीक्षया स्वः समासदत् // 402 / / दिव्यालङ्कारवसनाङ्गरागादि सुरो ददौ / भद्रा कार्याणि सर्वाण्यसाधयत् पुत्रशर्मणे / 403 / कम्बलोद्देशतः प्राप्तं स्वगृहे श्रेणिकं सुतः / पण्यं मत्वाऽम्बिकां प्रोचे यथेच्छं ध्रियतामदः // 404 // मात्रोक्तं वत्सराजायं प्रभुस्त्वदृष्टिकौतुकी। - आगतस्तं प्रणमनात् प्रीया प्रणयोन्मुखः // 405 // क्रीडान्तरायात् पीडावन् मन्यमानः स तद्विधिम् / चक्रे मातृगिरा किन्तु मनस्युद्वेगमाश्रयत् // 406 // . धर्मघोषमुनेर्धमं श्रुत्वा नारीः क्रमात् त्यजन् / भगिनीपतिना धन्यनाम्ना प्रोत्साहितो गिरा // 407 // 'द्रावपि व्रतमादाय जिनपार्श्वे तपो भृशम् / तन्वानौ प्रभुमापृच्छय गोचर्या जग्मतुः पथि।४०८।
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवर्धमान भद्रागृहे गतावेतौ न केनाऽप्युपलक्षितौ / कृशश्यामलदेहत्वात् प्रत्यावृत्तौ चतुःपथे / 409 / धन्यया वीक्षितौ दध्ना स्नेहेन प्रतिलाभितौ / शालिमातुः पारणा वामित्युक्तौ संशयं गतौ // 410 // जिनेन प्राग्भवे माता त्वदीयाऽसाविति ध्रुवम् / प्रोक्तौ संशयमुन्मुच्य प्रपन्नाऽनशनौ ततः // 411 // जनन्या नमने वाचि प्रार्थनायां मनागपि / ___न क्षुब्धौ हृदि सर्वार्थसिद्धि प्रापतुराशु तौ // 412 // इतो राजगृहे लोहखरस्य तनयोऽभवत् / रौहिणेयश्चौरमुख्यो मुषितं तेन तत् पुरम् // 413 // पित्रोक्तोऽयं वत्स वीरवाक्यं धार्य न कुत्रचित् / एकदाऽनेन देवानां लक्षणं धारितं जिनात् // 414 // यतः-अणमिसनयणा मणकज्जसाहणा पुप्फदामअमिलाणा / __चउरंगुलेण भूमि न छिवंति सुरा जिणा विति // 415 // अन्यदाऽस्य ग्रहे मद्यपाने व्याकुलितस्य च / शय्यायां शयने निद्राविरामे प्राहुरङ्गनाः / / 16 / स्वामिन् ! जयजयेत्युच्चैः किं कृतं सुकृतं पुरा। यदस्यां दिवि सम्भूतोऽस्माकं भोक्ता यथासुखम् // 417 // विमृश्य तेन प्रत्यूचे जैनवाक्यावधारणात् / न तल्लक्षणलेशोऽत्र व्यपदेशो हि कश्चन // 418 // स्त्रियः पद्धयां भूस्पृशोऽमूश्चलाचलदृशो भृशम् / / म्लानमाल्यास्ततो नैष स्वर्गों वर्गों न नाकिनाम् // 419 // जिनार्चा तीर्थयात्रा च वात्सल्यं सङ्घचारिणाम् / सदा कृतं च मिथ्यात्वं प्रत्याख्यातं त्रिधा मया // 420 // इत्यादि रौहिणेयोक्त्या मुक्तोऽयं हृद्यचिन्तयत् / अनिच्छया धृतं वाक्यं सुखाय समजायत // 421 // तन्मे पितुर्मषा वाणी तां त्यक्त्वाऽर्हद्वचोऽनुगः / भविष्यामीति निश्चित्य लोकेभ्यस्तद्धनान्यदात् // 422 // प्रवव्राज राजकृतैर्महैस्तेपे महत् तपः / षण्मास्यन्तं चतुर्थादि ययौ सोऽनशनाद् दिवम् / 423 /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [329 गुप्तवृत्त्याऽन्यदा चण्डप्रद्योतं चरमानवात् / आयियासुं निशम्याशु पूर्वमेवाभयोऽभ्यधात् // 424 // स्थले सैन्यनिवेशस्य पटावासेषु भूभुजाम् / धनन्यासेन भिन्नत्वात् प्रद्योतो ववले स्वतः // 425 // नश्यतः सर्वसैन्यस्य रथाश्वेभधनादिकम् / शीघ्रं राजगृहेशेन जगृहे जयशालिना // 426 // रुषा श्राद्धीमिषात् पण्याङ्गना मुक्ताऽभयग्रहे / तास्तपोभिर्जपैः पूजाविधानोहमादधुः / 427 / भोजनान्तश्चन्द्रहासमदिराविवशोऽभयः। प्रतियोजनमश्वानामारोहैः प्रापितो नृपम् / 428 / धर्मव्याजात् समानीतं स मानी तं विलोक्य ताम् / धिक्कृत्य प्राक्षिपत् काष्ठपश्चरेऽभयमन्त्रिणम् // 429 // एकदा भृगुकच्छस्थैलोंकैः शम्बलके विषम् / क्षिप्तं दूतोऽपि भुञ्जानो वारितः शकुनैरिति / / 430 // लोहजवस्तु तद्वृत्तं प्रद्योताय न्यवेदयत् / पृष्टस्तेनाऽभयः प्रोचे द्रव्ययोगेऽहिसम्भवम् // 431 // नोद्घाटयं शम्बलस्थानं तन्मोच्यं विजने वने / / हविषा हि दृशा नो चेद् धक्ष्यत्युद्घाटको नरः // 432 // बुद्धयाऽभयस्य दूतोऽयं रक्षितो लोहजंघकः / - अवन्तीशः प्रसद्याऽवग् विना मोक्षं वरं वृणु // 433 // कोशेऽस्तु मे वर इति प्रद्योतं प्राह चाऽभयः / अथांगारवती पुत्री प्रद्योतस्य प्रिया भृशम् / 434 / नाम्ना वासवदत्ता सा तस्याः कलागुरुः कुतः / . आनेय इति भूपेन पृष्टोऽवोचत् ततोऽभयः // 435 // ईदृग् नृपोऽस्त्युदयनो गजग्राही स गीततः / ___ कूटहस्तिमिषाद्ध्वा स ह्यानेयस्त्वया भटैः // 436 // कारितः कूटकरटीकिलिजैः पटुबुद्धिभिः / ___ खादन् पयः पिबन् गर्जन् चलन् मध्यस्थपूरुषैः // 437 / / 'ल. त्रि 42
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवर्धमान वने भ्रमन्तं तं नागं कोशाम्बीशो निशम्य सः / प्रारेभे तत् पुरो गीतं स्थितस्तत्कूटकुञ्जरः / / 438 / / चटन् चरटवत् तस्य करटे मध्यगैर्भटैः / बद्ध्वोजयिन्यामानिन्ये प्रद्योतः प्राह तं पुनः !439 / एकदृग् मम पुत्रीयं रहःपाठया कलाः कलाः / राजपुत्रा न जानन्ति यथा काणदृशं परे // 440 // प्रतिपन्ने च तत्पाठे ह्यदायनमहीभुजा / सुताऽप्युक्ता गुरुः कुष्ठी नेक्षणीयस्त्वयाऽङ्गजे / 441 / एवं प्रवृत्ते तत्कार्येऽन्यदा कन्या तमीक्षितुम् / . पपाठ मनसा शून्या वत्सेशस्तामतर्जयत् / / 442 // काणे किं कुरुषे शास्त्रभङ्ग रङ्गं भजाऽधुना / ___ कुष्ठिन् दुष्टं किमारख्यासि तयाऽप्युक्तस्तदा गुरुः // 443 // एवमालापतोऽन्योन्यं दिदृक्षं तौ पटान्तरम् / विनीय योग्यरूपेक्षापक्षान् मोदमुपेयतुः / 444 / जातस्तयो प्रसङ्गश्च ज्ञातः काञ्चनमालया / उद्वन्धनो नलगिरिः कदाचित् पौरभीतये / 445 / बन्धोपायेऽभयः पृष्टो जगावुदायनो नृपः / ___एतत्पुरो गायति चेद् वश्यः स्यात् कुञ्जरस्तदा // 446 // तथा कृत्वा करी बद्धस्तदादाद् भूपतिवरम् / / न्यासीचक्रेऽभयः प्राग्वत् प्रद्योतः कानने ययौ // 447 // तदा सरसगीतादिप्रारम्भेऽगादुदायनः / लात्वा वासवदत्तां तां करेणूपरि संस्थितः / 448 / चतस्रो मूत्रघटिकाः करेणोः पार्श्वयोधृता / प्राप्तेऽनलगिरावेकां बभञ्ज घटिकां पुरः / 449 / तद्विलम्बे स कोशाम्बीं प्राप क्षेमादुदायनः / पौरा मांगल्यमातेनुः शूराः क्रूरा रणे रणे // 450 // कोपारोपाद्योधलोपं पश्यन्नश्यनिजं जनम् / विमृश्य कुरु सन्धानं निधानं कीर्तितेजसोः // 451 // तदा ह्युचुर्मन्त्रिणोऽपि कस्मैचिद्दीयते कनी / स्वयंवरायामेतस्यां कार्यः कोपो न भूभृता / 452 / इति मन्त्रिगिरा बुद्धः प्रशान्तस्तमुदायनम् / जामातारं बह्वमंस्त वस्त्रालङ्कारदानतः // 453 // लग्ने प्रदीपनेऽवन्त्यामभयोक्त्या तदग्रिमे / गृहे शुद्धीकृत्य दीप्ते प्रशान्तं तत् प्रदीपनम् // 454 //
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 331 तृतीयेऽपि वरे न्यस्ते पुरे चाशिवमुत्थितम् / पृष्टोऽभयस्तु तच्छान्त्यै जगादैवं तदोत्तरम् // 455 // आयान्तु सर्वाः सद्भूषाः देव्यस्तत्र भिया दृशा / त्वां या जयति सा ज्ञाप्या ममोपद्रवशान्तये // 456 // राज्ञा सर्वा जिता दृष्टया कयाऽपि न जितो नृपः / जितेऽथ शिवया राशि चक्रे भूतार्चनं शिवा // 457 // यद् यद् भूतं शिवारूपेणोत्तिष्ठत्यथवाऽश्यते / तस्य तस्य मुखे देव्या क्षेप्यः कूरबलिः स्वयम् // 458 // तथैव शिवया चक्रे प्रशान्तं चाऽशिवं पुरः / वरदाने कृते तुर्येऽभयेनाऽयाचि भूपतिः / 459 / स्थितो नलगिरौ मेढीभूते त्वयि शिवांकगः / अहं विशाम्यग्निभीरूरथ दारुकृतां चिताम् / 460 / वरं दातुमशक्तः स प्रद्योतोऽजलिनाऽभयम् / विससर्ज वदन्नेवं स राजगृहमभ्यगात् / 461 / कियत्यपि गते काले रूपवद् युवतिद्वयम् / .. गणिकां च सहादायाऽभयोऽप्युज्जयिनीं ययौ // 466 // प्रद्योतो राजमार्गे ते स्त्रियौ व्यालोक्य मूढधीः / - रन्तुमिच्छन् तदाह्वाने दूतिका प्राहिणोनिशि // 463 // ताभ्यां पराकृता दूती तदेवं सप्तमेऽहनि / प्रोचे दूती स्वयं राजाऽभ्येतु भावीह सङ्गमः / 464 / एकः स्वभृत्यः प्रद्योतनामा चक्रेऽभयेन सः / रथेऽध्यारोप्य वैद्यस्य सदनेऽनीयताऽन्वहम् // 465 // सप्तमे दिवसे प्राप्तो निशि प्रद्योतभूपतिः / बद्ध्वाऽभयभटैनिन्ये शीघ्रं राजगृहेऽवदन् / 466 / भृत्यो रराट प्रद्योतोऽहं बद्धो वणिजाऽमुना / नीयते काऽपि तन्मोक्षः कार्यः शूरेण केनचित् // 467 // लोकैतिं स भूतात? नीयमानो रटत्यदः / इति व्याहरिका नासीत् तं वीक्ष्य श्रेणिकोऽवदत् // 468 / / हन्तव्योऽयमिति प्रोक्तेऽभयोऽवादीन चोचितम् / . सन्मान्याऽतिथिवन्नेयो जयेनोज्जयिनी पुरीम् // 469 // एकदा श्रीसुधर्माख्यसमीपे काष्ठभारिकः / श्रामण्यमाददे लोकैर्हसितो निन्दितो भृशम् / 470 /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीवर्धमान प्रस्थातुकामे गणभृद्वरेऽभयकुमारकः / पृष्ट्वा हेतुं चैकदिनं ररक्ष गणधारिणम् // 471 // द्वितीयदिवसे कोटित्रयं निष्काश्य कोशतः / अवदल्लोकमाहूय गृह्णात्येतत् स मानवः // 472 // यस्त्यजेज्जल-वह्नि-स्वीरित्युक्त्या कोऽपि नाऽददे / तदस्तु वस्तुतो योग्यं तस्येदं काष्ठभारिणः // 473 // तमाहूयाऽऽग्रहेणास्य प्रशशंस जनस्तदा ! एवं धर्मेऽभयोऽकार्षीत् पदे पदे प्रभावनाम् / 474 / आगते भगवद्वीरे प्रव्रज्योदायनं नृपम् / गत्वा नत्वाऽभयो मन्त्री स्तोतुमेवं प्रचक्रमे / 475 / सत्त्वस्यैकान्तनित्यत्वे कृतनाशाकृतागमौ / स्यातामेकान्तनाशेऽपि कृतनाशाकृतागमौ / 476 / इत्यादिकस्तुतिप्रान्ते राजर्षिः कोऽन्तिमः प्रभो ! / भावीत्यपृच्छदभयः जिनस्तूदायिनं जगौ // 477 // सिन्धुसौवीरदेशोऽस्ति तत्र वीतभयं पुरम् / तस्योदायनभूजानिर्मानिन्यस्य प्रभावती // 478 // मरीचिनार्कोऽभीचिश्च तनयो भागिनेयकः / नृपस्य केशिनामाऽऽसीद् राशीभूद्गुणाश्रयः // 479 // इतश्च चम्पानगरे स्वर्णकृद्धनवानभूत् / नाम्ना कुमारनन्दीति वधूपश्चशतीपतिः // 480 // हासा-प्रहासाऽभिधाने व्यन्तयौं तत्पतिश्युतः / मोहितः स्वर्णकृत् ताभ्यां पञ्चशैलागमं प्रति // 481 // स्वप्रमाणस्वर्णदानान्नावमारोह्य नीरधौ / नीयमानः स्थविरेण पुरो वटमवैक्षत // 482 // त्वमेनमवलम्बेथा आवर्ते वहनं पुनः / भङ्गमाप्स्यति यामिन्यां भारुण्डा वटशायिनः / 483 / एकोदराः पृथग्ग्रीवा अन्योन्यफलकासिणः / भारुण्डपक्षिणः ख्यातास्त्रिपदा मर्त्यभाषिणः // 484 // तन्मध्यमपदे स्वाङ्गं बधनीय बाहुसङ्ग्रहात् / ते पञ्चशेलं नेष्यन्ति प्रातः स्वभक्ष्य लिप्सया // 485 // इत्युक्त्वा स्थविरे याते तेन चक्रे तथाविधिः / प्राप्तः क्रमाद् यत्र हासाप्रहासे मन्दिरे स्थिते // 486 // ताभ्यामुक्तस्तव तन्वा सङ्गो नो न भवेदतः / वह्नावहाय दग्ध्वा स्वं पञ्चशैलप्रभुभव 487 /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम्] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् / 333 नीतस्ताभ्यां यथास्थानं नागिलश्रावकेण स / वार्यमाणोऽपि चेगिन्या मृत्युमाप्य सुरोऽजनि // 488 // नागिलः श्रावकत्वेन प्रान्ते मृत्वा समाधिना / - द्वाविंशत्यर्णवायुष्कः सुरः स्वर्गेऽच्युतेऽभवत् // 489 // नन्दीश्वरे सुरपुरस्तयोर्गानं प्रवर्तते / मुच्यमानोऽपि पटहस्तद्गले लग्नवान् स्वतः // 490 // नन्दीश्वरस्तं जिहानस्ताभ्यामेव प्रबोधितः / पटहं वादयन्नग्रे देवानां स ययौ तदा // 491 // स्वं प्रज्ञाप्य नागिलेन तदुर्योनिजिहासया / देवादिदेवप्रतिमां कायोत्सर्गामचीकरत् / 492 / येन केनाऽपि धर्मेण तपोव्रताऽपरिग्रहैः / मिथ्यात्वात् न शिवं गच्छेत् सम्यक्त्वात् बिम्बजात्तरेत् // 493 // तपोमुख्याः कायवचःशुद्धिं कुर्युस्तनूभृताम् / ___ मनःशुद्धिस्तु सम्यक्त्वात् तज्जैनप्रतिमेक्षणात् // 494 / / विज्ञेयो मुद्रया साधुरसाधुर्वा चिरस्थया / तेनोपकरणं साधोराज्ञातं रूप्यकादिवत् // 495 // चैत्यं धर्मस्य भवनमापणश्चाश्रमो मुनेः। तद्व्यापार पौषधादिमूलं तत् प्रतिमाहताम् / 496 / जिनार्चाकारकाणां न कुजन्म कुगतिर्न च / न दारिद्र्यं न दौर्भाग्यं न चान्यदपि कुत्सितम् // 497 // विद्युन्माली सगोशीर्षचन्दनप्रतिमां प्रभोः / साऽलङ्कारां विधायाऽतो न्यधाच्चन्दनसम्पुटे // 498 // निवार्य बहनोत्पातं दत्त्वा तां वणिजे सुरः / प्रापयत् सिन्धुसौवीरे श्रीवीतभयपत्तनम् // 499 // नानादेवभक्तलोकैः स्वस्वेष्टस्मृतिपूर्वकम् / - उद्घाट्यमाना मञ्जूषा विसंधत्ते स्म नो मनाक् // 500 // सम्पूज्य तां जिनाह्वानस्मरणेन प्रभावती / राज्ञी प्रोद्घाटयामास पूजयामास तां गृहे / 501 / नृपेणाऽन्येधुरर्चायां प्रभावत्या हि नर्तने / शिरो विना वपुर्दष्टं राजाऽतो व्यमनायत / 502 / दास्यानीतं श्वेतवस्त्रं पूजार्थ तत् प्रभावती / रक्तं दृष्ट्वा रुषा दासीमवधीत् सा मृताऽचिरात् // 503 //
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ श्रीवर्धमान राश्यानुशयमाधाय दीक्षा राज्ञस्तदार्थिता / स्मृतौ मे सन्निधिं कुर्या इत्युक्त्या साऽग्रहीद् व्रतम् // 504 // मृत्वाऽनशनयोगेन सौधर्म सा सुरोऽजनि / प्रतिमां तां देवदत्ता कुब्जादासी सदार्चयत् // 505 // अन्यदा नृपबोधार्थ देवस्तापसरूपभाक् / स्वादुपुष्पफलाहारैर्नृपं निन्ये वनान्तरम् // 506 // क्रोधान्धरस्त्रमुद्यम्य धावद्भिस्तज्जिघांसया / ताडयमानो न नाशाय जैनानां शरणं ययौ // 507 // ततः शुद्धान् देवगुरुधर्मानाराधयन्नृपः / साक्षाद्भूय सुरः स्वगं जगामोद्दामधामभाक् / 508 गान्धारः श्रावको यात्रां कुर्व स्तत्राययौ रुजा / ___ पीडितश्चोपचरितः कुब्जया देवदत्तया // 509 // प्रियमाणेन गुटिकास्तस्यै तेन समर्पिताः / तत्प्रभावाऽभिधापूर्व तद्भुक्त्या सा सुरूपभाक् // 510 // सुवर्णगुलिकेत्यस्याः प्रशस्या ख्यातिरप्यभूत् / चिन्तितश्चण्डप्रद्योतः पतिर्भस्त्विति चैतया // 511 // प्रभावाद् गुटिकायास्तु तद्रूपे देववणिते / / __ आरुह्याऽनिलवेगेभं सोऽप्यागात् तज्जिघृक्षया // 512 // तयोक्तमेतत्प्रतिमाप्रतिबिम्बमिहानय / तदत्र मुक्त्वा तत्रैमि गृहीत्वा प्रतिमामिमाम् // 513 // प्रत्यागत्य स चावन्त्यां श्रीखण्डाखण्डदारुणा / देवाधिदेवप्रतिमां नव्यां भव्यामकारयत् // 514 // प्रत्यतिष्ठिपदेनां च कपिलः केवली स्वयम् / प्रद्योतस्तामुपादाय ययौ वीतभयं पुरम् // 515 // पुरातनप्रतिमायाः स्थाने तां न्यस्य सत्वरम् / __दास्या सह प्राक्प्रतिमां लात्वाऽवन्त्यां स चागमत् // 516 // वणिजा विदिशा पुर्या भायलेनाऽर्चनाय सा / प्रतिमा स्वगृहे निन्ये राज्ञा च कुब्जयाऽर्पिता // 517 // तत्राऽन्यदा शम्बलाख्यः सुरः कम्बलसंयुतः / दृष्टः पृष्टो भायलेन जगौ नागकुमारताम् // 518 //
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 335 अर्द्धचितां तां प्रतिमां मुक्त्वा देवालयस्थिताः / ___ शाश्वतीः प्रतिमा नन्तुं भायलो भवने गतः // 519 // धरणे मिलिते तत्र भायलोऽभाषतोरगम् / __ प्रसिद्धिर्मम नाम्नः स्यात् तथा कुरु 'पुरुषभ // 520 // प्रद्योतः पुरमत्रैव त्वन्नाम्ना वासयिष्यति / __कृतार्द्धप्रतिमापूजोत्राऽगास्तस्य फलं त्विदम् // 521 // गुप्तैव मिथ्याग्भिः सा प्रतिमा पूजयिष्यते / आदित्यो भायलस्वामीत्याख्यायाकृतितो बहिः // 522 // भायलः स्वाश्रयं प्राप नागाभ्यां दर्शिताऽध्वना / राजाऽप्युदायनो दासी नष्टां प्रतिमयाऽन्विताम् // 523 // विज्ञायाऽनिलवेगेभपादैः प्रद्योतमागतम् / तमभ्यषेणयन् मार्गे जलार्थ सुरमस्मरत् // 524 / / युग्मं // त्रिपुष्करसरःपूर्त्या सैनिका मुदमादधुः / जीयमाने रणेऽगृह्णात् प्रद्योतं चाऽप्युदायनः / 525 // सम्प्राप्य दिव्यप्रतिमां नत्वा नेतुं प्रचक्रमे / न चचालाऽचल इव प्रतिमाऽतः पुरान् मनाक् // 526 // प्रत्यावृत्त्योदायनस्य प्राप्ता पर्युषणाऽध्वनि / मिथः क्षामणया देशं प्रद्योताय ददौ जयी 527 / पट्ठबन्धं च सौवर्ण निदधे लिप्यदृष्टये / पुरं दशपुरं जज्ञे स्कन्धावारस्थले तदा // 528 // प्रद्योतो मूलबिम्बस्याऽर्चाय दशपुरं ददौ / विदिशायां देवकीयं पुरमाशु न्यवेशयत् // 529 // विद्युन्मालिकृतार्चायै दशग्रामसहस्रिका / राज्ञा दत्ता शासनेऽपि तीर्थ तत् प्रथितं ततः / 530 / प्रभावती देवगिरा बिम्बं वीतभये स्थितम् / - भक्त्या संपूजयामास नृपोऽप्युदायनः सदा // 531 // ब्रह्मर्षिणा केवलिना कपिलेन महात्मना / श्वेताम्बरेण प्रतिमा महोत्सवैः प्रतिष्ठिता // 532 // अन्यदा पौषधे राज्ञा ध्यातोऽपि चरमो जिनः / आयाति चेद् वीतभयं प्रव्रजेयं तदन्तिके // 533 // 1. पुरुषभ बहुप्रज्ञ।
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ श्रीवर्धमान-- - प्रातः स भगवान् तत्र नगरे समवासरत् / नत्वा दत्त्वा केशिने स्वं राज्यं राजा दधे व्रतम् // 534 // उत्पेदेऽकालप्रान्तानाहाराद् व्याधिर्महाँस्तनौ / गोष्ठेषु विहरन् वैद्यवचसा दधि चाहरत् // 535 // आगन्तुकं वीतभये निशम्योदायनं नृपः / केशी सामन्तमन्त्र्यायैः प्रेरितो द्वेषमावहत् // 536 / सविषं दधि गोपाल्या दापितं तेन केशिना / प्रभावती सुरो हत्वा प्रीत्या तं प्रत्युवाच च / 537 / अधुना दधि न ग्राह्यं साहाय्यं क्रियते मया / विषापहारमेवं स चक्रे त्रिस्त्रिदशो मुदा // 538 // देवप्रमादेऽथाऽहाषीद् दधि रोगोपशान्तये / मत्वा विषं चाऽनशने स्थितस्त्रिंशदिनी मुनिः // 539 // उत्पन्न केवलज्ञानो विपद्य सिद्धिमाश्रयत् / ततः परं कोऽपि भूपश्चारित्रं न प्रपन्नवान् / 540 / देवकोपाद् वीतभयं पुरमाच्छादि रेणुना / एकं शय्यातरं कुम्भकारं रक्षिष्यतेऽमरः // 541 // तदोदायनभूपस्य सुतोऽभीचिस्तु कूणिकम् / मातृस्वसेयमाश्रित्य श्राद्धधर्ममपालयत् / 542 / प्रान्ते संलेखनां कृत्वा पितृवैरधिया मृतः / असुरोऽभूत् स पल्यायुर्विदेहं प्राप्य सेत्स्यति // 543 / / वीरनिर्वाणतो वर्षशतषोडशके गते / नवषष्टियुते भावी नृपः कुमारपालकः // 544 // स वज्रशाखामुख्याच्च श्रीहेमचन्द्रसरितः। आर्हतं धर्ममासाद्य कर्ताऽर्हच्छासनोन्नतिम् / 545 प्रतिमां रजसा छन्नां राजाऽऽविष्कारयिष्यति / __आनयिष्यति सोत्साहं पुरेऽणहिलपाटके // 546 // अथाऽभयकुमारोऽपि प्राबाजीत् पितुराज्ञया / कूणिकः श्रेणिकं काष्ठपञ्जरे वैरतोऽक्षिपत् // 547 // चेल्लणा पिण्डिकामेकां सङ्गोप्य वेणिबन्धने / ___ कुल्माषाणां ददेच्छन्नं तयाऽजीवत् स भूपतिः // 548 // कूणिकस्य सुतो जज्ञे नाम्नोदायीति शैशवे / ____ एकदा मूत्रितं स्थाले भोजनस्याङ्कगामिना // 549 // दूरे कृत्वा कियद् भोज्यं तच्छेषभोजनात् प्रसूः / कूणिकेनोदिता काऽपि सूनोः स्नेहो न चेदृशः // 550 //
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् तयोचे कुकुटेनाऽयमगुलस्तेऽपि चर्वितः / पक्कस्तत्पूयमापीय पिताऽपि कृतवान् सुखम् // 551 // ततः प्राग्वैरसंपूर्तः स्नेहानिगडविच्छिदे / लोहदण्डमुपादायाऽऽगच्छन् दृष्टोऽथ कूणिकः // 552 // श्रेणिकेन तदाऽऽधायि विषं तालपुटं मुखे / मृत्वाऽगात् सोऽपि नरके प्रथमे नियतायुषा // 553 // कूणिकोऽस्ताकशोकेन म्रियमाणश्च मन्त्रिभिः / जीर्णपत्राक्षरव्याजाद् राजाऽऽरक्षि तदीक्षणात् // 554 / / दत्तं पिण्डादि पुत्रेण मृतोऽपि लभते पिता / - इत्यालेख्य जीर्णपत्रं भुवः प्रोत्खाय दर्शितम् // 555 // राजा स्वयं ददौ पिण्डं पितुविरहशान्तये / प्रवृत्तं तत् पिण्डदानं जने तदादि सर्वतः / 556 / श्रेणिकस्यासनं शय्यां पश्यता शोकशकुना / विद्धन तत्र न स्थातुं शेके कूणिकभूभुजा // 557 // नवीना नगरी चम्पा स्वसुखार्थ निवेशिता / कालान्तरे स वैशालीं बभञ्ज रणधारणात् // 558 // जितकाशी कूणिकोऽपि चम्पायां श्रीजिनागमे / महान्तमुत्सवं चक्रे स चोंक्तश्चौपपातिके // 559 // पप्रच्छ देशनाप्रान्ते नाथ यः कामभोगयोः। . विरराम न तस्य स्यात् कीदृशी भूभुजो गतिः // 560 // स्वाम्याह तद्गतिनं सप्तम्यां नरकावनौ / गति भाविनी क्केति पृष्टः षष्ठयामवक् प्रभुः // 561 // ततश्चकथभिमानी सः कल्पयित्वा चतुर्दश / रत्नानि भरतं जेतुं तमिस्राद्वारमाश्रयत् // 562 / कपाटपाटंनाय द्रागुद्यच्छन् भस्मसात्कृतः। कृतमालसुरेणाऽऽशु नरकं षष्ठमासदत् / 563 / उदायी राज्यमासाद्य जैनधर्मोन्नतिं दधौ / सालङ्कारां जैनचैत्यैर्महीं चक्रे दिवस्पृशम् / 564 / दाननिदानैः सौख्यानां तपसा जपसाधनात् / उन्मीलच्छीललीलाभिर्भावना भावनाटनात् // 565 // ल. त्रि. 43
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेषविजयविरचितम [ श्रीवर्धमानचरितम् / पुष्यन् पुण्यं सनैपुण्यं शशासाऽभ्युदयी भुवम् / __ कृतसेवेभूरिदेवैरुदयीं चोदयी बभौ // 566 // वीरस्य तीर्थरक्षोऽभूद् यक्षो मातङ्गसंज्ञया / गजारूढो मातुलिङ्गी वामेन कुलभृत् परे // 567 // सिद्धायिका सिंहयाना स मातुलिङ्गवल्लकी / वामे परत्राभयदपुस्तके दधती सुरी // 568 // सातिरेका द्वादशाब्दी छामस्थ्ये केवले पुनः / देशोनत्रिंशद् वर्षाणि व्यतीयुश्चरमार्हतः / 569 / वर्द्धमानपुरे नाम्ना वर्षा रात्रक्रियाऽऽदिमा / चम्पां च पृष्ठिचम्पां च निश्रित्य तिस्त्र एव ताः // 570 // द्वादशैताश्च वैशाल्यां वाणिज्यग्रामसन्निधौ / राजगृहस्य नालन्दनिश्रया ताश्चतुर्दश: / 571 / षड्वर्षरात्रा मिथिलानिश्रया: भद्रिकापुरे / तवयं३८ त्वेक आलभ्यामेकस्त्वनियताश्रये४० // 572 // श्रावस्त्यामेक एवायं वर्षारात्रोऽभवविभोः।१ / अपापायां मध्यमायां वर्षारावस्त्वपश्चिमः४२ // 573 // हस्तिपालनृपास्थाने चित्रलेखकशालिनि / कार्तिकस्य त्रयोदश्यां तस्थौ सह सुरासुरैः / 574 / स्वामिना देशनादिष्टा षोडशप्रहरावधिः / देवशर्मप्रबोधाय प्रेषितो गौतमोऽग्रिमः // 575 // षष्ठे स्वयं चाऽद्वितीयः पञ्चपञ्चाशदुद्दिशन् / पुण्यस्याध्ययनान्येवं तावन्त्येव फलान्यपि // 576 // सर्वार्थसिद्धे नाम्नैव मुहूर्ते योगवर्जितः / शैलेशीकरणे स्थित्वा पर्यङ्कासनमाप सः // 577 // मारुदेवमध्ययनं श्रावयित्वाऽथ तीर्थकृत् / चिकीर्षुमौनमिन्द्रेण पृष्टो भस्मग्रहागमात् // 578 // नाथाऽस्य मुखवैफल्यं कुरु जीवितरक्षणात् / प्रत्यूचेऽर्हनिन्द्र शक्यं सन्धातुं नायुरर्हता / 579 / त्रिंशत्तमो भस्मराशिङ्ग्रहाऽष्टाशीतिकांतरे / प्राप्तः स जन्मभं जैन पैत्र्यै सप्तर्षिचारवत् / 580 / तदवश्यं भाविनीयं तीर्थबाधेति निर्दिशन् / ऊर्जस्य दर्शे शैलेश्याः प्रान्ते देहं जहौ प्रभुः // 581 // अस्पृशद्गतियोगेन प्रदेशं समयं परम् / अस्पृशन् सिद्धिमूर्धन्याः शिवं लेभेऽव्ययं पदम् // 582 // प्रातरागच्छतस्तीर्थनाथ निर्वाणकश्रुतेः / वीतरागदशा जज्ञेऽपीन्द्रभूतेर्मनस्यतः // 583 // तत्क्षणात् केवलज्ञानसूर्यः सूर्योदयक्षणे / उदियाय तमोजाडये हरन् कल्याणकद्भुवि / 584 /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रशस्तिः / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् - [ 339 अहङ्कारोऽपि बोधाय रागोऽपि गुरुभक्तये / विषादः केवलायाऽभूच्चित्रं श्रीगौतमप्रभोः // 585 / / धृत्वा द्वादशवर्षाणि कैवल्ये स्वायुषः क्षये / सुधर्मणे गणं दत्त्वा गौतमोऽगान् महोदयम् // 586 / / श्रीहेमचन्द्रोदितजैनवाक्याम्भोधेविंशोधेरिव शुद्धबोधे। उद्धृत्य मेघेन भृते सुधायाः कुम्भोपमेऽभूद् दशमं सुपर्व // 587 / / इति श्री लघुत्रिषष्टीये श्री वर्धमानचरितं सम्पूर्णम् / ग्रं. श्लोकाः 587 / -over प्रशस्तिः सुधर्मस्वामिनः पट्टस्थितौ विंशतिवत्सराः / कैवल्ये चाऽटवर्षाणि भुक्त्वा सिद्धिं जगाम सः // 1 // जम्बूर्जम्बूद्वीपभानुः स्वामी सिद्धो जिनादनु / वत्सराणां चतुःषष्टया तत्पट्टे प्रभवः प्रभुः / 2 / शय्यम्भवो४ यशोभद्रः५ सम्भूतिविजयस्तथा / भद्रबाहुः षष्ठपट्टे स्थूलभद्रश्च सप्तमः // 3 // महागिरिश्चार्यपूर्वः सुहस्ती चाष्टमे पदे / नवमः सुस्थितोऽप्यन्यो गणी सुप्रतिबद्धकः // 4 // इन्द्रदिन्नस्ततो दिन्नः११ श्रीसिंहगिरिरित्यतः। - वज्रस्वामी१३ वज्रसेनः१४ चन्द्रः सामन्तभद्रकः१६ // 5 // वृद्धदेवस्ततः प्रद्योतनोऽतो१८ मानदेववाक१९ / मानतुङ्गो२० बीरसूरि२१जयदेवो गणाग्रणीः२२ // 6 // देवानन्दो२३ विक्रमश्व२४ नरसिंहः२५ समुद्रकः२६ / / मानदेवोऽ२७पि विबुधप्रभो२८ नन्दो जयादिमः२९ // 7 // रविप्रभो३० यशोदेवः३१ प्रद्युम्नो३२ मानदेववा३३ / 'तत्पट्टे विमलचन्द्र३४ उद्योतनश्च तत्पदे३५ // 8 // श्रीसर्वदेवः३६ श्रीदेवः३७ सर्वदेवः पुनर्गणी३८ / यशोभद्रो३९ नेमिचन्द्रो मुनिचन्द्रो मुनीश्वरः४० // 9 // तत्पट्टेऽजितदेवोऽभूत्४१ ततो विजयसिंहवाक् / * सोमप्रभो मणिरत्नो गच्छपौ द्वौ बभूवतुः // 10 //
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम [ प्रशस्तिः जगच्चन्द्रस्तपाह्वानः श्रीदेवेन्द्रस्ततः परम्४५ / धर्मघोषः४६ सोमपूर्वप्रभः४७ तिलकवाक४८ ततः // 11 // देवसुन्दर४९ इत्यस्मात् गणभृत् सोमसुन्दरः५० / मुनिसुन्दरसूरिश्च५१ रत्नशेखर५२ इत्यतः // 12 // श्रीलक्ष्मीसागरगणी५३ सुमतेः साधु सरिराट्५४ / श्री हेमविमल५५ स्तस्मात् आनन्दविमलः प्रभुः५६ // 13 // सूरिविजयदानाख्यः५७ श्रीहीरविजयः प्रभुः / प्रभावकः श्रीयवनराजाऽकबरबोधकः५८ // 14 // श्रीमान् विजयसेनो१९ऽस्मात् सूरिविजयदेववा६० / महातपास्ततः शस्तः सूरिः श्रीविजयप्रभः६१ // 15 // तत्पट्टोदयशैलमौलिकमलाऽलङ्कारभट्टारकः श्रीमान् श्रीविजयादिरत्नभगवान् उद्भूतपूतप्रभः / भूतः श्रीपुरुहूतसंसदि सदाऽप्याहूतदिव्याप्सरः श्रेण्या पुण्यवरेण्यसद्गुणगणैः प्रस्तू यमानः स्तुतौ // 16 // तद्राज्ये जयशालिनि जज्ञे श्रीमद्गुरोः कृपाविजयात् / श्रीविजयप्रभसरेरवाप्तवाचकपदः स मुनिः // 17 // श्रीमेघविजयनामा विनयविलासं लघुत्रिपष्टीयम् / चक्रे कोष्ठागारिकवनराजाभ्यर्थनायोगात् // 18 // तद्गुरुपरम्परा चैवम्रेजे राजाधिराजोऽकबरयवनाधीश्वरः पातिसाहि यस्तं स्वस्तिप्रशस्त्या वचनरचनयाऽबूबुधद्धर्ममार्गम् / श्रीसूरिभूरिकीत्तिः श्रमणगणतपाह्वानभूपस्वरूपः। श्रीमान् श्रीहीरपूर्वो विजयपदधरः श्रीधराभ्यर्चनीयः // 19 // कनकविजयनामा वाचकः प्रौढधामाऽप्यभवदिह विनेयः श्रेयसामेकपात्रम् / तदनु विशदशीलः शीलनामा कवीन्दुस्त्रितयमपि तदन्तेवासिनां प्रादुरास // 20 // कमलविजयनामाद्यो द्वितीयश्च सिद्धेविजय इति तृतीयश्चारुचारित्रपूर्वः / प्रशमसमयसिन्धुः सिन्धुरस्तार्किकेषु समजनि जनितश्रीर्वाचकोऽस्मिन् गणेऽपि // 21 //
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ परिशिष्ट ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 341 श्रीकृपाविजयनामकवीन्द्राः सान्द्रचान्द्रमहसो यशसा ते / तद्विनेयनयवाग् विनथाढ्यो निर्ममे जिनपवित्रचरित्रम् // 22 / / महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितं लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितं सम्पूर्णम् / 7.. . પરિશિષ્ટ कोटिशिला यां यावी? त्रिषष्टिमां वासुदेव-प्रतिवासुदेवन॥ यस्त्रिोमा पार पा२ कोटिशिलानी वात आवे छे तथा જિજ્ઞાસા જાગે કે આ પ્રદેશ વર્તમાનમાં કયાં આવ્યો? प्राचीन अथ विविधतीर्थकल्प (कर्ता-श्रीजिनप्रभसूरिजी )भां आ स्थगनु न भणे छे. ते सहन ही कोटिशिलातीर्थकल्पानी प्राकृत थामी // आल्यो छे. - હાલ તે સ્થળ કયાં આવ્યું તેવી જિજ્ઞાસામાં કમળ માસિક વર્ષ 42 અંક ૭-૧૨માં લેખ જોયે. તેમાં આ કેટિશિલાના સ્થળને નિર્દેશ કર્યો છે. તે લેખ જોતાં વાચકને આનાથી સંતેષ થશે એવી આશા છે. -स .] आचार्यजिनप्रभसूरिरचितविविधतीर्थकल्पान्तर्गत 41. कोटिशिलातीर्थकल्पः। नमिअ जिणे उवजीविअ वक्काइ पुव्वपुरिससीहाणं / कोडिसिलाए कप्पं जिणपहसूरी पयासेइ / / 1 / / इह भरहखित्तमज्झे तित्थं मगहासु अत्थि कोडिसिला। .. अज्ज वि जं पूइज्जइ चारण-सुर-असुर-जक्खेहिं / / 2 / / भरहद्धवासिणीहिं अहिट्ठियादेवयाहिं जा सययं / जोअणमेगं पिहुला जोअणमेगं च उस्सेहो / / 3 / / तिक्खंडपुहविपइणो नि परिक्खंति बाहबलमखिला। - उप्पाडिअ जं हरिणो सुरनरखयराण पच्चक्खं / / 4 / / पढमेण कया छसं बोएणं पाविआ सिरं जाव / तइएणं गीवाए तओ चउत्थेण वच्छथले / 5 / उअरंतं पंचमएण तह य छठेण कडियडं नीआ / ___ ऊरूपज्जतं सत्तमेण उप्पाडिआ हरिणा / / 6 / / जाणूसु अट्ठमेणं नीआ चउरंगुलं तु भूमीओ / उद्धरिआ चरमेणं कन्हेणं वामबाहाए / / 7 / /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 ] ___ महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ परिशिष्ट अवसप्पिणिकालवसा कमेण हायंति माणवबलाइ। तित्थयराणं तु बलं सव्वेसि होइ इगरूवं / / 8 / / उप्पाडेउ तीरइ जं बलवंतीए सुहडकोडोए / तेणेसा कोडिसिला इक्कल्लेणावि हरिणा उ / / 9 / / चक्काउहोत्ति नामेण संतिनाहस्स गणहरो पढमो / काऊण अणसणविहिं कोडिसिलाए सिवं पत्तो / / 10 / / सिरिसंतिनाहतित्थे संखिज्जाओ मुणीण कोडीओ। इत्थेव य सिद्धाओ एवं सिरिकुंथुतित्थे वि / / 11 / / अरजिणवरतित्थंमि वि बारससिद्धाओ समणकोडीओ। __ छक्कोडीओ रिसीणं सिद्धाओ मल्लिजिणतित्थे / / 12 / / मुणिसुव्वयजिणतित्थे सिद्धाओ तिन्नि साहुकोडीओ। इक्का कोडो सिद्धा नमिजिणतित्थेऽणगाराणं / / 13 / / अन्ने वि अणेगे तत्थ महरिसी सासयं पयं पत्ता। __ इह कोडिसिलातित्थं विक्खायं पुहविवलयंमि / / 14 / / पुवायरिएहिं च इत्थ सविसेसं किं पि भणियं / तं जहाजोअणपिहला यामा दसन्नपव्वयसमीवि कोडिसिला। जिणछक्कतित्थसिद्धा तत्थ अणेगाउ मुणिकोडी // 15 // पढम संतिगणहरो चक्काउहोणेगसाहुपरिअरिओ / __बत्तीसजुगेहि तओ सिद्धा संखिज्जमुणिकोडी / / 16 / / संखिज्जा मुणिकोडी अडवीसजुगेहि कुंथुनाहस्स / अरजिणचउवीसजुगा बारसकोडीओ सिद्धाओ / / 17 / मल्लिस्स वि वीसजुगा छकोडि मुणिसुव्वयस्स कोडितिगं / नमितित्थे इगकोडी सिद्धा तेणेस कोडिसिला / / 18 / / छत्ते सिरंमि गीवा वच्छे उअरे कडीइ उरूसू / जाणू कहमवि जाणू नीया सा वासुदेवेण / / 19 / / इअ कोडिसिलातित्थं तिहुअणजणजणिअनिव्वुआवत्थं / सुरनरखेअरमहिअं भवियाणं कुणउ कल्लाणं / / 20 / / // इति श्रीकोटिशिलातीर्थकल्पः //
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ परिशिष्ट 1 लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 343 / - 'श्रमण' मासिकान्तर्गत लेखकोटिशिला तोर्थका भौगोलिक अभिज्ञान -डॉ० कस्तूरचन्द जैन जैन दर्शन और तत्त्वज्ञानकी भक्तिपरक अभिव्यक्ति निर्वाणक्षेत्रकी पूजा-परम्परामें दिखाई देती है। निर्वाण-क्षेत्र वे स्थल हैं, जहाँसे तीर्थकरों और सिद्धोंको निर्वाण प्राप्त हुआ है। इन्हें हम सिद्धक्षेत्र भी कहते हैं। ये सिद्धक्षेत्र ही जैन परम्पराके वास्तविक तीर्थ हैं। अष्टापद, चम्पापुरी, उर्जयन्त, पावापुरी और सम्मेतशिखर-ये पाँच स्थान चौवीस तीर्थकरोंके निर्वाण-स्थल हैं तथा आर्यखण्डके अगणित सिद्धोंकी सिद्ध भूमियोंका अन्तर्भाव "कोटिशिला "में होता है। कोटिशिला केवल एक प्रतीक सत्ता है अथवा अन्य सिद्धक्षेत्रोंकी भाँति उसकी अपनी कोई भौगोलिक पहचान है-यह प्रश्न शताब्दियोंसे अब तक अनुत्तरित ही रहा है। "अभिधानराजेन्द्र में गंगा, सिन्धु, वैताढय आदि शाश्वत पदार्थोंकी तरह कोटिशिलाको शाश्वत कहा गया है। भरतक्षेत्रमें हिमालयसे निकलकर गङ्गा और सिन्धु नदियाँ, पूर्व और पश्चिममें समुद्रकी ओर बहती हैं। मध्यमें वैताढय, विजया अथवा विन्ध्य पर्वत है। गंगा, सिन्धु और विन्ध्यके द्वारा भरतक्षेत्रके छह खण्ड हो गये हैं। दुषमा-सुषमा नामक चौथे कालमें, भरतक्षेत्रमें 63 शलाकापुरुष हुए, जिनमें 24 तीर्थकर, 12 चक्रवर्ती, 9 बलदेव, 2. वासुदेव और 9 प्रतिवासुदेव सम्मिलित हैं। सोलहवें तीर्थङ्कर शान्तिनाथसे लेकर इक्कीसवें तीर्थङ्कर नमिनाथ तक छह तीर्थङ्करोंके तीर्थकालमें करोड़ों मुनि कोटिशिलासे मुक्त हुए हैं। त्रिपृष्ठ आदि नव वासुदेव क्रमश: श्रेयांस, वासुपूज्य, विमल, अनन्त, धर्म, अर, मल्लि, मुनिसुव्रत और नेमिनाथके तीर्थकालमें हुए थे और उन सबने अपने बाहुबलकी परीक्षाके लिये कोटिशिलाको ऊपर उठानेका उपक्रम किया था। अन्तिम नारायण कृष्णने कोटिशिलाको भूमिसे चार अंगुल तक ऊपर उठाया था। . पुराणेतिहासमें कोटिशिला भरतक्षेत्रके मध्यमें उसी प्रकार परिकल्पित है, जैसे जम्बूद्वीपके मध्यमें मेरुकी रचना मानी गई है। मन्दार पर मेरुकी भांति वैताढय पर कोटिशिला सुशोभित है। जैसे ऋषभशैल चक्रवर्तीयोंका मान-मर्दन करता है, वैसे ही कोटिशिला अर्धचक्री वासुदेवोंकी शक्तिका निकष बनती है। मेरु, ऋषभ और वैताढय ही जैन भक्ति-साधना और वास्तुविधानके प्रारम्भिक आश्रय स्थल रहे हैं, जहाँ गुफारूपी * अध्यक्ष, हिन्दी विभाग, शासकीय तिलक महाविद्यालय कटनी, (म० प्र०)
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 ] महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ परिशिष्ट अकृत्रिम चैत्यालय अनन्त कालसे विद्यमान हैं / वैताढयके सिद्धकूट पर दिव्य जिनभवनोंका आयाम एक कोश माना गया है और इसलिये दिव्य जिनसदनके रूपमें शाश्वत कोटिशिलाका विस्तार एक कोश अथवा एक योजन ही परिकल्पित है। उपर्युक्त विवरणसे यह तो स्पष्ट है कि कोटिशिलाकी भौगोलिक अवधारणा पर अति प्राचीनकालसे विश्वास चला आ रहा है / प्राकृत निर्वाणकाण्डके अनुसार कोटिशिला कलिंगदेशमें अवस्थित है, जबकि विविधतीर्थकल्पका लेखक मगधमें इसकी संदेहपूर्ण उपस्थितिका संकेत देता है। ऐसा प्रतीत होता है कि सोलहवेंसे इक्कीसवें तीर्थङ्करोंके जन्म स्थान मगधक्षेत्रसे सम्बद्ध होनेके कारण कोटिशिलाकी परिकल्पना मगधमें कर ली गई। इसी प्रकार नवनारायणोंके कथानकने कोटिशिलाको कलिंग देशमें प्रतिष्ठित किया, क्योंकि प्रथम नारायण त्रिपृष्ठका सम्बन्ध पोदनपुर (कलिंग )से था। प्राचीन सन्दर्भोमें मगध और कलिंग गतिशील देशवाचक संज्ञायें रही हैं और इनके आधार पर आज किसी निश्चित स्थानको कोटिशिलाकी संज्ञा नहीं दी जा सकती। सच तो यह है कि शाश्वत कोटिशिला अनन्त नामरूपोंमें अवतरित होती रही है और सिद्धक्षेत्रोंकी परवर्ती विकासपरम्पराने अब उसके भौगोलिक अस्तित्व पर ही प्रश्नचिह्न लगा दिया है। .. प्रश्न यह है कि कोटिशिलातीर्थ क्या सचमुच विलप्त हो चुका है ? उत्तर हैनहीं। अनादि लोक परम्परा उसे आज तक कोटि पहाड़के रूपमें जीवित रखे हुए हैं। कोटि पहाड़ पर अवस्थित 'सिद्धगुफा' “टाठीबेर” नामक स्थल आज भी बुन्देलखण्ड में जनजनकी श्रद्धाका आश्रय बने हुए हैं और ये भग्न शाश्वत कोटिशिलाके वास्तविक उत्तराधिकारी हैं / भौगोलिक मानचित्र पर "कोटिपहाड़" 79015 पूर्वी और 24deg35' उत्तरी भूरेखाओं पर अवस्थित है। वर्तमान बड़ागाँवसे प्रारम्भ होकर उत्तरकी ओर भदौरा तक लगभग 4 कि. मी.की यह पर्वत श्रृंखला समुद्र सतहसे 1313 फीट ऊँची है। वड़ागांवके दक्षिणमें यह पर्वत श्रृंखला दशार्ण नदीके मुहाने तक जाकर विलुप्त हो जाती है। कोटि पहाड़ पर अनेक प्राचीन जैन मन्दिर गुफायें, चरणचिह्न और पुरावशेष सुरक्षित हैं, जो अनायास ही उसे कोटितीर्थ घोषित करते हैं। आज यह तीर्थ " बड़ागाँव सिद्धक्षेत्र" के रूपमें पुनर्प्रतिष्ठित हो रहा है। प्राचीन जैन तीर्थोके मानचित्र पर इसके उत्तर-पूर्व में खजुराहो, उत्तर-पश्चिममें अहार और चन्देरी, दक्षिण-पूर्व में रेशदीगिरि तथा कुण्डलपुर और दक्षिण-पश्चिममें विदिशा तथा ग्यारसपुर तीर्थक्षेत्र अवस्थित हैं। “कोटिशिलातीर्थकल्प "में आचार्य जिनप्रभसरिने अपने पूर्ववर्ती आचार्योंके इस मतको उद्धृत किया है कि कोटिशिला " दसन्नपव्यय समीवि" अर्थात् दशार्ण पर्वतके
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ परिशिष्ट ] लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 345 निकट स्थित है। दशार्ण पर्वतसे पूर्वाचार्योंका आशय दशार्ण नदीके निकट अवस्थित "कोटिपहाड़" पर्वतमालासे रहा है, जो आकारकी दृष्टिसे "जोअणपिहुला" अर्थात् एक योजन विस्तार रखती है। दशार्ण नदी, भोपालके विरमऊ पहाड़ोंसे निकलकर टीकमगढ़, छतरपुर जिलोंकी सीमारेखा बनाती हुई, झाँसी जिलेके चन्दवारी गाँवके निकट बेतवामें गिर जाती है। इस नदीके दक्षिणमें विन्ध्याचलकी भांडेर श्रेणियाँ तथा पूर्वमें पन्ना पर्वतश्रेणियाँ हैं। नदीके पश्चिमी भागमें-दक्षिणसे उत्तरकी ओर अनेक छोटे-छोटे स्वतन्त्र एकान्तिक पहाड़ हैं, जिनकी एक अन्तरङ्ग-शृङ्खला मदनपुरसे अहार क्षेत्र तक चली गई है। किसी अन्य नामके अभावमें, इस पर्वत श्रेणीको ही पूर्बाचार्योने दशार्ण पर्वत कहा है, ठीक वैसे ही जैसे महाभारतकालमें " दशार्ण" के आधार पर इस क्षेत्र की एक संशा हमें दशार्णा प्राप्त होती है। इसी दशार्ण पर्वत-श्रेणी अथवा "कोटिपहाड़" पर प्राचीन कोटिशिला अवस्थित रही होगी। - कोटिपहाड़से कोटिशिलाके समीकरणके कतिपय अवान्तर प्रमाण हमें उपलब्ध होते हैं। आदिपुराणमें चक्रवर्ती भरतकी सेनाओं द्वारा तैरश्चिक, वैडूर्य और कूटाद्रिका उल्लंघन कर पारियात्र देशको प्राप्त करनेका उल्लेख है। दशार्णके पर्वतीय क्षेत्रकी "परियात्र" संज्ञा हमें मध्ययुगमें प्राप्त होती है पद्मनन्दिका वारानगर इसी परियात्रदेशमें अवस्थित था। वारानगरको वर्तमान बड़ागाँवसे समीकृत किया गया है। परियात्र अथवा दशार्णके इसी पर्वतीय क्षेत्रको आदिपुराणकारने कूटाद्रि कहा है, जो आज भी कूटाद्रि अथवा कोटि पहाड़के नामसे विख्यात है। बोधप्राभृतकी टीकामें आचार्य श्रुतसागरने द्रोणीगिरि-कुन्थूगिरिके निकट "कोटिशिलागिरि का उल्लेख किया है तथा 'तीर्थाटनचन्द्रिका में यह स्थान 'सिद्धाद्रिकूटक' कहा गया है। द्रोणीगिरि निःसन्देह वर्तमान द्रोणगिरि सिद्धक्षेत्र है, जो कोटि पहाड़ अथवा कोटिशिलागिरिके निकट अवस्थित है। संस्कृत निर्वाणभक्तिके आचार्यने 'विन्ध्ये 'पद द्वारा इन तीर्थोकी वन्दना की है। आचार्य मदनकीर्तिने कहा है कि विन्ध्य पर्वतके वे इन्द्रपूजित जिनभवन आज भी सम्यग्दृष्टिजनोंको प्रत्यक्षकी भाँति प्रतिभासित होते हैं। * अंततः कोटि पहाड़ पर 'टाठीबेर'की गरिमापूर्ण उपस्थितिका रहस्योद्घाटन आवश्यक है। 'टाठी' शब्द बुन्देलीमें पात्र या बर्तनका पर्याय है तथा 'बेर' संज्ञा एक वृक्ष तथा उसके पात्र विशेषको सूचित करती है / लोक-व्युत्पत्तिके अनुसार 'टाठीबेर' वह स्थल है जहाँ पात्र अथवा बर्तनरूपी पात्र देनेवाला वृक्ष अवस्थित है। आज इस स्थल पर एक भग्न बावड़ी है, जिसके सम्बन्धमें यह लोकविश्वास जीवित है कि विवाहादिके समय वह अपने भक्तोंको मनवांछित बर्तन या भाजन उपलब्ध कराती है। इसीलिये स्थानीय परम्परामें ल. त्रि. 44
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 ! महोपाध्यायश्रीमन्मेघविजयविरचितम् [ परिशिष्ट उसे आज 'थाली बावड़ी' कहते हैं। कहा नहीं जा सकता कि 'बेर' वृक्षने कब अपनी सम्मान रक्षाके लिये इस पर्वतीय बावड़ीका बाना धारणकर लिया, किन्तु जम्बूछीवपण्णत्तीके साक्ष्य पर कल्पवृक्ष-युक्त पर्वतकी धारणासे अवश्य हम अवगत होते हैं। इन कल्पवृक्षोंकी एक श्रेणी 'भाजनाँग' कही गई है, जो याचकको मनवाँछित भाजन प्रदान करती थी। 'टाठीबेर' क्या 'भाजनांग कल्पवृक्ष'का बुन्देली अवशेष नहीं है ? भाजनफलदाता वृक्षको पौराणिक शब्दावलीमें 'भाजनांग कल्पवृक्ष 'की ही संज्ञा दी जा सकती है / कोटिपहाड़ पर टाठीबेरकी उपस्थितिका शास्त्रीय अर्थ है कोटिशिला पर कल्पवृक्षकी उपस्थिति / आचार्य जिनप्रभसूरिने कदाचित् इसीलिये महातीर्थ कोटिशिलाको शाश्वत सिद्धिक्षेत्रकी गरिमासे विभूषित किया था। કેટિશિલાનું સ્વરૂપ ઉત્સધ આંગુલિનિષ્પન્ન (છ ઉભેધ ગુલે એક મધ્યજવ થાય છે, અને છ મધ્યજવે પા હાથ થાય છે) એક યોજન લાંબી, એક જન પહેળી, એક જન ઊંચી, કેટીશિલા નામની શિલા છે, તે શિલા ભરતક્ષેત્રે મધ્યખંડે મગધ દેશે દશાણુ પર્વત સમીપે, કેટીશિલાના નામથી પ્રસિદ્ધ થઈ રહેલી છે. તે કોટીશિલા ઉપર શ્રી શાન્તિનાથ મહારાજાદિ છ તીર્થકરોના અનેક કોટી મુનિવરો મુક્તિમાં ગએલા છે. તે નીચે પ્રમાણે છે : 1. શાન્તિનાથ મહારાજના ચક્રાયુદ્ધ નામના પ્રથમ ગણધર અનેક સાધુગણના પરિવાર સાથે સિદ્ધિપદને પામેલા છે. ત્યારબાદ 32 પાટપરંપરા સુધી સંખ્યાતી કેટીએ મુનિવરે, તે કેટશિલાના ઉપર મેક્ષે ગએલા છે. 2. શ્રી કુંથુનાથ મહારાજના તીર્થ સંબંધી, 28 પરંપરા સુધી, સંખ્યાતા કોટી મુનિવરે તે કેટીશિલા ઉપર મોક્ષે ગએલા છે. 3. શ્રી અરનાથ મહારાજના તીર્થ સંબંધી, 24 પાટ પરંપરા સુધી 12 કેટી મુનિવરે તે કેટીશિલા પર મુક્તિ ગએલા છે. 4. શ્રી મલ્લિનાથ મહારાજના તીર્થ સંબંધી, 20 પાટપરંપરા સુધી 6 કોટી મુનિવરો તે કેટીશિલા પર મેક્ષે ગએલા છે. - પ. શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી મહારાજના તીર્થ સંબંધી, 3 કટિ મુનિવરે તે કેટિશિલા પર મુક્તિ ગએલા છે. 6. શ્રી નમિનાથ મહારાજના તીર્થ સંબંધી, 1 કોટિ મુનિવરો તે શિલા પર મુક્તિ ગએલા છે.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ રશિષ્ટ ]. लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [ 347 બીજા પણ ઘણા મુનિવર્યો તે શિલાના ઉપર મેક્ષે જવાથી તેનું નામ કેટિશિલા પડ્યું છે. તે શિલાને આ હુંડાવસર્પિણી કાળમાં, ઉત્પન્ન થએલા નવ વાસુદેવે અનુક્રમે ઉપાડેલી હતી. 1. ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવે તે શિલાને ડાબે હાથે ઉપાડી મસ્તકના ઉપર છત્રના પેઠે ધારણ કરી હતી. 2. દ્વિપૃષ્ઠ વાસુદેવે, તે જ પ્રમાણે મસ્તક સુધી ઉપાડી હતી. 3. સ્વયંભૂ વાસુદેવે, છેક સુધી ઊંચી કરી હતી. 4. પુરુષોત્તમ વાસુદેવે, છાતી સુધી ઊંચી કરી હતી. પ. પુરુષસિંહ વાસુદેવે, પેટ સુધી ઊંચી કરી હતી. 6. પુરુષવર પુંડરીકે, કમ્મર સુધી ઊંચી કરી હતી 7. દત્ત વાસુદેવે, સાથળ સુધી ઊંચી કરી હતી. 8. લક્ષ્મણ વાસુદેવે, ઢીંચણ સુધી ઊંચી કરી હતી. 9. કૃષ્ણ વાસુદેવે ઢીંચણથી ચાર આંગળ નીચી ઊંચી કરી હતી. આ કેટિશિલા જ બૂદ્વીપમાં 34, ધાતકીમાં 68, પુષ્કરાર્ધમાં 68 મળી કુલ અઢી દ્વીપમાં 170 કેટિશિલા છે. (_વિવિધ વિષય વિચારમાળામાંથી સાભાર)
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ चरितम् / लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितम् [39 यतः- नाणं च दंसणं चेव चरित्तं च तवो तहा / एस मग्गो त्ति पण्णत्तो जिणेहिं वरदंसीहिं // 34 // दशप्रकाराऽपि दीक्षा क्षमाऽऽर्जवादिभेदतः / क्षमा क्रोधपरित्यागो मायानाशस्तदार्जवम् / / 35 // मार्दवं मानराहित्यं मुक्तिर्लोभपरिक्षयः / तपः प्राक कर्मनाशाय दयावृत्तिश्च संयमः // 36 // सतां हितं यद् वचनं सत्यं चाऽलीकवर्जनात् / ___ नालीकवृत्तौ पद्मस्य दृष्टैवि श्रीनिवासता // 37 // शौचं संयमसंशुद्धिर्ज्ञानादेरविराधनात् / आशातनायां का शर्माऽऽशा तनाविति स गिरः / 38 / विरुद्धदेशे काले वाऽध्ययनेऽशुचिवमणि / न स्वाध्यायो विधातव्य इति स्थानाङ्गवाक्पटुः // 39 // नातिशौचं द्विजस्येव नाशौचं म्लेच्छलोकवत् / तुलान्यायेन माध्यस्थ्यात् शौचं द्रव्याच्च भावतः // 40 // आकिञ्चन्यममूर्छासौ ब्रह्म स्त्रीसङ्गवर्जनम् / युक्तरावर्जनमतः संवरो भगवन् मतः // 41 // लात्वा पुरुषसिंहोऽथ दीक्षां सूरेः प्रपालयन् / तीर्थकृनामक कर्म बबन्ध कतिचित् पदैः // 42 // विंशतिस्थानतपसा तथाऽन्यैश्च तपोभरैः / प्रान्तेऽनशनभाग् देवो वैजयन्तविमानगः // 43 // जम्बूद्वीपेऽत्र भरते विनीतायां नृपोऽभवत् / मेघनामा मङ्गलाऽस्य प्रियाऽभ्युदितमङ्गला / 44 जीवः पुरुषसिंहस्य च्युत्वाऽनुत्तरतः पुनः / कुक्षाववातरत् तस्यां मन्दार इव तदिवि // 45 // नमःशुक्लद्वितीयस्यां मघाचन्द्रेऽवतीर्णवान् / - ततः सा शुशुभे रत्नधरेव मणिधारणात् // 46 // तदा विवदमाने द्वे स्त्रियौ सुव्यवहारिणः / स्तनंधयधनार्थेन मेघराजमुपेयतुः // 47 // सझोचे पट्टराझी मे करिष्यत्यनयोनयम् / ... मातैव माता' बालस्याऽनालस्याद् यातु तत्पुरः // 48 // सुतोऽयमौरसो मेऽस्ति प्रीतिरीतिविवद्धितः / पराऽप्याह निरुत्साहा साहाय्यात् पुण्यसत्यजात् // 49 // -प्रमाता प्रमाणित ४२नार.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
_