Book Title: Karm Vignan Part 05
Author(s): Devendramuni
Publisher: Tarak Guru Jain Granthalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004246/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2951 AcArya devendra muni karmacakra For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / bhagavAna zrI mahAvIra kA udAtta cintana/evaM tatva darzana jIva mAtra ke abhyudaya evaM niHzreyasa kA mArga prazasta karatA hai| yahI vaha parama patha hai, jisa para calakara mAnava zAnti aura sukha kI prApti kara sakatA hai| varSoM se merI bhAvanA thI ki bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita adhyAtma evaM tatvacintana ko sarala zailI meM prAmANika dRSTi se jana-jana ke samakSa prastuta kiyA jaay| apane uttarAdhikArI vidvAna cintaka zrI devendramuni jI ke samakSa maiMne apanI bhAvanA vyakta kI, taba unhoMne merI bhAvanA ko bar3I zraddhA aura prasannatA ke sAtha grahaNa kiyA, zIghra hI Apane jaina nItizAstra, appA so paramappA, saddhA parama dullahA, jaise gaMbhIra viSayoM para bahuta sundara sarasa sAhitya praNayana karake merI antara bhAvanA ko sAkAra kiyA, mujhe bar3I prasannatA huii| aba Apane karmavijJAna nAmaka mahatvapUrNa grantha kA sRjana kara jaina sAhityazrI ko zrRMgArita kiyA hai| karmavAda jaise gahana aura atIva vyApaka viSaya para itanA sundara, Agamika tathA vaijJAnikadRSTi se yuktipurassara vivecana una sabake lie upayogI hogA, jo AtmA evaM paramAtmA; baMdhana evaM mukti tathA karma aura akarma kI gutthiyA~ sulajhAnA cAhate haiN| maiMne isa grantha ke kucha mukhya-mukhya aMza sune, bahuta sundara lge| mujhe vizvAsa hai, zrI devendramuni jI kA yaha vidvattApUrNa grantha jaina sAhitya kI eka mUlyavAna maNi siddha hogii| -(sva.) AcArya AnandaRSi For Personal & Private Use Only wwwselinelibrary of Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vijJAna paMcama-bhAga karma siddhAnta para sarvAMgINa vivecana ___ AcArya zrI devendra muni zrI tAraka guru jaina granthAlaya udayapura For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) zrI tAraka guru jaina graMthAlaya kA 311 vAM ratna * karma-vijJAna paMcama bhAga (karmabandha kI vizeSa dazAoM kA varNana) . * lekhaka zramaNa saMgha ke tRtIya paTTadhara AcArya zrI devendra muni * sampAdaka vidvadrana muni zrI nemicandra jI * prathama AvRtti vi.saM. 2050 Azvina zuklA 14 (gurudeva zrI puSkara munijI kI 84 vIM janma jayantI) * pRSTha 608 * prakAzaka/prApti sthAna zrI tAraka guru jaina graMthAlaya, zAstrI sarkala, udayapura-313001 * mudraNa zrI saMjaya surAnA dvArA kAmadhenu priMTarsa eNDa pablizarsa, e-7, avAgar3ha hAusa, ema.jI, roDa, AgarA-282002, phona 54328 hetu mohana mudraNAlaya, AgarA meM mudrit| * mUlya sau rupayA mAtraH lAgata mUlya se bhI kama For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) samarpaNa cha samyag jJAna-darzana-cAritra kI nirmala ArAdhanA dvArA tapa-japa-dhyAna kI samyag samArAdhanA dvArA jinhoMne karma-mukti kA mArga svIkArA una parama zraddheya pUjya gurudeva upAdhyAya zrI puSkara muni jI ma. kI pAvana smRti meM sAdara samarpita 5 - AcArya devendra muni For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) prakAzakIya bola dharma aura karma adhyAtma jagata ke ye do adbhuta zabda haiM, jina para caitanya jagata kI samasta kriyA/pratikriyA AdhArita hai| sAmAnyataH dharma zabda manuSya ke mokSa/mukti kA pratIka hai aura karma zabda bandhana kA / baMdhana aura mukti kA hI yaha samasta khela hai| prANI / karmavaddha AtmA pravRtti karatA hai, karma meM pravRtta hotA hai, sukha-duHkha kA anubhava karatA hai, karma se mukta hone ke lie phira dharma kA AcaraNa karatA hai, mukti kI ora kadama bar3hAtA hai| "karmavAda" kA viSaya bahuta gahana gaMbhIra hai, tathApi karma - bandhana se mukta hone ke lie ise jAnanA bhI parama Avazyaka hai| karma siddhAnta ko samajhe binA dharma ko yA mukti mArga ko nahIM samajhA jA sktaa| hameM parama prasannatA hai ki jaina jagata ke mahAna manISI, cintaka/lekhaka AcArya zrI devendra munijI mahArAja ne 'karma-vijJAna" nAma se yaha vizAla graMtha likhakara adhyAtmavAdI janatA ke lie mahAna upakAra kiyA hai / yaha virAT graMtha lagabhaga 4000 pRSTha kA hone se hamane chaha bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| prathama bhAga meM karmavAda para dArzanika evaM vaijJAnika carcA hai tathA dUsare bhAga meM puNya-pApa para vistRta vivecana hai| tRtIya bhAga meM Asrava evaM saMvara para tarka purassara vivecana huA hai| caturtha bhAga meM karma prakRtiyoM kA vistRta varNana hai| aba pA~caveM bhAga meM karmabandha kI vizeSa dazAoM kA manovaijJAnika pRSThabhUmi para vivecana kiyA gayA hai| abhI bhI karma siddhAnta kA samagra vivecana samApta nahIM huA hai| sambhavataH chaThe bhAga meM yaha paripUrNa ho . jAyegA / karma vijJAna ke mudraNa prakAzana meM samAja ke udAramanA dharmaniSTha zrAvaka tathA udyogapati zrImAna DA. campAlAlajI dezaraDA kA anukaraNIya sahayoga prApta huA hai| dvitIya bhAga ke prakAzana meM Apane sampUrNa sahayoga pradAna kiyA thA, taba se ApazrI ke hRdaya meM pUjya gurudeva ke sAhitya ke prati itanA AkarSaNa / anurAga utpanna huA hai ki pratyeka bhAga ke prakAzana kA sampUrNa vyaya bhAra ApazrI ne hI bar3I bhakti aura Agraha pUrvaka svIkAra kiyA hai| tRtIya, caturtha, aura paMcama bhAga meM, tathA anya sAhitya prakAzana meM bhI ApazrI kA sadA sahayoga milatA rahA hai| isa anukaraNIya udAratA, guru bhakti tathA sAhitya pracAra kI susaMskRta ruci ke lie hama Apako kina zabdoM meM dhanyavAda deveM / AzA karate haiM, samAja ke anya * udAracetA sajjana bhI ApakA anusaraNa kreNge| prakAzana meM sahayogI sabhI bandhuoM ke prati hArdika dhanyavAda ke sAtha cunnIlAla dharmAvata koSAdhyakSa zrI tAraka guru jaina graMthAlaya, udayapura For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) karma vijJAna pustaka prakAzana meM viziSTa sahayogI udAra hRdaya gurubhakta DaoN. campAlAla jI dezaraDA sabhI prANI jIvana jIte haiM, parantu jInA unhIM kA sArthaka hai jo apane jIvana meM paropakAra, dharmAcaraNa karate hue sabhI ke lie sukha aura maMgalakArI kartavya karate hoN| auraMgAbAda nivAsI DaoN. zrI campAlAla jI desaraDA evaM sau. prabhA devI kA jIvana aisA hI sevAbhAvI paropakArI jIvana hai| zrIyuta campAlAla jI ke jIvana meM joza aura hoza donoM hI haiN| apane puruSArtha aura pratibhA ke bala para unhoMne vipula lakSmI bhI kamAI aura usakA jana-jana ke kalyANa hetu sadupayoga kiyaa| Apa meM dhArmika evaM sAMskRtika abhiruci hai| samAja - hita evaM lokahita kI pravRttiyoM meM udAratA pUrvaka dAna dete haiN| apane svArtha va sukhabhoga meM to lAkhoM loga kharca karate haiM parantu dharma evaM samAja ke hita meM kharca karane vAle virale hote haiN| Apa unhIM virale puruSoM meM haiN| Apake pUjya pitA zrI phUlacanda jI sAhaba tathA mAtezvarI harakUbAI ke dhArmika saMskAra Apake jIvana meM pallavita hue| Apa prArambha se hI medhAvI chAtra rhe| pratibhA kI tejasvitA aura dRr3ha adhyavasAya ke kAraNa dhAtuzAstra (Metallurgical Engineering) meM pI-eca. DI. kI upAdhi prApta kI / ApakA pANigrahaNa pUnA nivAsI zrImAna motIlAla jI nAhara kI suputrI a. sau. prabhA devI ke sAtha sampanna huaa| sau. prabhA devI dharmaparAyaNa, sevAbhAvI mahilA hai| jaina AgamoM meM dharmapatnI ko " dhammasahAyA" vizeSaNa diyA hai| vaha Apake jIvana meM caritArtha hotA hai| Apake suputra haiM - zrI zekhara jI / vaha bhI pitA kI bhA~ti tejasvI pratibhAzAlI haiN| abhI injiniyariMga parIkSA samuttIrNa kI hai| zekhara jI kI dharmapatnI sau. sunItA devI tathA suputra zrI kizora kumAra aura madhura haiN| zrI campAlAla jI kI do suputriyA~ haiM- kumArI sapanA aura kumArI zilpA / ku. sapanA vANijya zAkhA tathA ku. zilpA ArkiTekTa ke padavIdhara hai| donoM kI bhI dharma evaM sAhitya meM ruci hai| Apa aneka sevAbhAvI sAmAjika saMsthAoM ke ucca padoM para AsIna haiN| dakSiNa kesarI muni zrI mizrImala jI mahArAja homyopaithika meDikala kAleja, guruM gaNeza nagara, auraMgAbAda ke Apa maMtrI haiN| tathA guru gaNeza nagara saMsthA ke vizvasta haiN| For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmazIla desaraDA parivAra Feso zrImAna DaoN. campAlAlajI desaraDA sau. prabhAdevI campAlAlajI desaraDA zrI zekhara kumAra desaraDA sau. sunItA zekhara desaraDA ku. zilpA desaraDA, madhura desaraDA ku. sapanA desaraDA, kizora desaraDA For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) san 1988 meM zraddheya upAdhyAya zrI puSkara muni jI mahArAja evaM AcArya zrI devendra muni jI mahArAja ahamadanagara varSAvAsa sampanna kara auraMgAbAda padhAre, taba ApakA AcArya zrI se samparka huaa| AcArya zrI ke sAhitya ke prati ApakI vizeSa abhiruci jAgrata huI / karma-vijJAna pustaka ke prakAzana meM Apa zrI ne viziSTa anudAna pradAna kiyA hai| tadartha saMsthA ApakI AbhArI rhegii| Apake vyAvasAyika pratiSThAna haiM : Pratishthan Alloy Castings Dr. Desarada & Associates, Parason Machinery (India) Pvt. Ltd. Sunmoon Sleeves Pvt. Ltd. patA 'anukRpA' 28, vyaMkaTeza nagara, jAlanA roDa auraMgAbAda -431001 dUrabhASa : (kAryAlaya) 26156, 26546 (nivAsa) 28944 cunnIlAla dharmAvata koSAdhyakSa zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8). aneka ulajhaneM-eka samAdhAna svakIya mAnava eka mananazIla evaM cintanazIla prANI hai| vaha kisI bhI samasyA kA samAdhAna athavA kisI bhI prazna kA uttara prApta karane ke lie tArkika praNAlI apanAtA hai| amuka samasyA kyoM utpanna huI? usakA mUla kAraNa kyA hai? kina paristhitiyoM ne vicitratA paidA kI? isa samasyA kA samAdhAna kyA hai? yaha ulajhI huI paristhitiyA~ kaise sulajha sakatI haiM? inako sulajhAne kA samucita upAya kyA hai? Adi ...... prabuddha mAnava jIvana aura jagata kI samasyAoM para isI DhaMga se vicAra karatA hai| kintu yaha jIvana aura jagata aisI abUjha pahelI hai, ki mAnava jitanA ise sulajhAne kA prayatna karatA hai utanA hI ulajhatA jAtA hai| praznoM ke makar3a jAla meM mAnava buddhi ulajha jAtI hai| kabhI uttara kA kinArA hAtha lagatA hai, kabhI nahIM lagatA / yadyapi mAnava ina samasyAoM ko sulajhAne kA prayAsa prAcIna kAla se hI karatA rahA hai, phira bhI abhI taka pUrNa rUpa se saphala nahIM huA hai| prAcIna tathA madhyakAlIna mAnava manISiyoM ne kAphI UhApoha karake bhI jaba ucita samAdhAna nahIM pAyA to kucheka ne Izvara kI icchA tathA bhagavAna kI lIlA kahakara santoSa kara liyA / jaba bhI unase pUchA jAtA-amuka sajana vyakti aisA bhaMyakara kaSTa kyoM bhoga rahA rahA hai athavA prANahArI saMkaTa kyoM A gayA hai to yahI uttara milatA-bhagavAna kI mAyA hai| bhagavadecchA balIyasI....... lekina yaha koI santoSaprada uttara nahIM the| mAnava kI tArkika aura khojI medhA ne isase virAma nahIM liyaa| vaha nirantara gatizIla evaM cintanazIla rahA hai| paryAvaraNa solahavIM zatAbdI meM vijJAna ke caraNa Age bar3he, to usane ina samasyAoM aura ulajhanoM ko sulajhAne ke lie vaijJAnika dRSTi kA upayoga kiyaa| isa dizA meM samAja-vijJAna, (Sociology),manovijJAna, (Psychology), parAmanovijJAna (Para psychology), oila fasint (Biology), faratocht fagli" (Medical Science), Adi Age aaye| samAja vijJAna ne mAnava-mAnava kI prakRti, pravRtti, AcAra-vicAra, zarIra-yaSTi, zarIra-racanA Adi ke lie vAtAvaraNa aura paryAvaraNa ko uttaradAyI tthhraayaa| For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA-bAlaka kA pAlana-poSaNa jaise vAtAvaraNa meM hotA hai, vaha vaisA hI bana jAtA hai, usI sA~ce meM Dhala jAtA hai| bhaugolika paristhitiyoM ke anusAra usakA zarIra lambA yA choTA hotA hai, vaha parizramazIla athavA AlasI banatA hai| paryAvaraNa meM saMgati-susaMgati aura kusaMgati bhI sammilita karalI gii| .. yaha siddhAnta prAcIna kAla meM bhI mAnya thaa| saMgati kA prabhAva sabhI mAnate the| sAtha hI yaha bhI mAnA jAtA thA ki ThaNDe dezoM ke nivAsI, garma dezoM ke nivAsiyoM kI apekSA adhika buddhimAna, parizramI aura sAhasI hote haiN| isI AdhAra para AryoM aura aMgrejoM ne draviDoM tathA bhAratIyoM se apane ko ucca mAnane kA dambha kiyaa| lekina jaba aisI ghaTanAe~ huIM ki garama dezoM ke nivAsiyoM ne buddhimAnI aura parizramazIlatA kA paricaya diyA, yathA-jagadIzacandra basu, meghanAda sAhA, veMkaTaramana Adi, tathA susaMgati meM pale hue vyakti bhI asAmAjika tatva banakara ubhare aura kusaMgati meM rahakara bhI kucha vyaktiyoM ke caritra meM sajjanatA, karuNA, sahayoga, sadbhAva Adi mAnavIya guNoM kA utkarSa pAyA gayA to paryAvaraNa siddhAnta bhI zaMkAspada ho gyaa| mAragareTa mIDa, jena oNsTina, rAlpha liMTana jaise paryAvaraNa ke prabala samarthaka bhI cakita raha gye| rAmAnuja zAstrI kI gaNita pratibhA dekhakara aMgrejoM kI viziSTa buddhimattA duHsvapravat khaNDita ho gii| dezakAla ke vAtAvaraNa para zarIra kI lambAI aura choTepana kA jo siddhAnta nirdhArita kiyA gayA thA, vaha taba khaNDita ho gayA jaba eka aphrIkI 7-1/2 phuTa lambA thA aura iglaiNDa, amarIkA Adi ThaNDe dezoM meM kaI vyakti bone 2-1/2 se * tIna phuTa lambe pAye gye| vaMzAnukrama paryAvaraNavAda para praznacinha lagane ke uparAnta vaijJAnikoM kA dhyAna vaMzAnukramaNa * (Heredity) kI ora gyaa| mAnA gayA ki mAtA-pitA ke anusAra unake putra-putrI hote haiN| haragovinda siMha khurAnA ne jaba 77 jInsa (Genes) ke jor3e lekara jIvavijJAna tathA vanaspati vijJAna meM prayoga kiye taba se isa siddhAnta ko vizeSa bala milaa| guNasUtra kA siddhAnta sAmane aayaa| pratipAdita kiyA gayA ki mAtA-pitA ke guNasUtra unakI saMtAnoM meM saMkramita hote haiM aura pitA ke anusAra putra tathA mAtA jaisI putrI hotI hai| eka aisI prAcIna kahAvata bhI hai-mA~ jisI beTI, bApa jiso beTo! -- lekina yaha siddhAnta bhI pUrNa satya pramANita nahIM hotaa| bhAratIya itihAsa meM rANA saMgrAma siMha (rANA sAMgA) jitane bahAdura the, unake putra udayasiMha utane vIra nahIM the For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) aura rANA udayasiMha ke putra mahArANA pratApa atyadhika sAhasI, svAbhimAnI the, akabara jaise zaktizAlI samrATa se lohA lete rahe, parAdhInatA svIkAra nahIM kI, saMdhi prastAva bhI nahIM maanaa| jabaki unhIM ke putra amarasiMha ne akabara ke putra jahA~gIra se saMdhi kara lii| vaha saMgharSa na kara skaa| yahI dazA mugala bAdazAhoM kI bhI rhii| bAbara samarakanda se lekara bhArata meM pAnIpata aura khAnavA ke yuddhoM meM apane thor3e se sainikoM ko sAtha lekara vijaya prApta karatA calA gayA aura usI kA putra humAyU~ sthAna-sthAna para parAjita hokara idharaudhara bhAgatA-phiratA rahA, yahA~ taka ki use phArasa ke zAha kI zaraNa lenI par3I, jabaki humAyU~ kA putra akabara tejasvI, vIra, sAhasI aura buddhimAna nikalA, sampUrNa bhAratavarSa kA ekacchatra samrATa banakara akabara mahAna (Akbar-The great Mugal Emperor) khlaayaa| yaha to bhAratIya itihAsa ke kucha udAharaNa haiN| vIra zivAjI ke pitA zAhajI bhoMsale aura unake putra zambhAjI bhoMsale itane sAhasI nahIM the, jabaki zivAjI ne apane sAhasa ke bala para mugala saltanata kI nIveM hilA diiN| hindU gaurava rakSaka kI upAdhi prApta kii| ___ saMsAra meM sarvatra aise udAharaNa prApta hote haiN| sAmAnya aura sAdhAraNa janatA meM bhI aisI hI sthiti dekhI jAtI hai| . eka hI mAtA-pitA ke yugala putroM ko samAna guNasUtra, jInsa Adi prApta hote haiN| eka hI vAtAvaraNa meM unakA pAlana-poSaNa hotA hai, eka hI skUla meM zikSA pAte haiN| phira bhI unake mAnasika evaM zArIrika vikAsa meM antara pAyA jAtA hai, ruciyA~, pravRttiyA~, dRSTikoNa bhI bhinna hote haiN| eka par3ha likhakara DAkTara, vakIla, iMjIniyara bana jAtA hai to dUsarA buddha raha jAtA hai| eka svastha rahatA hai to dUsare kA roga pIchA hI nahIM chor3ate, sadA hI bImAra rahatA hai| eka lambA to dUsarA ThiMganA, eka gorA-sudarzana to dUsarA kAlA-bhUta ke smaan| mukhya prazna phira bhI anuttarita raha jAtA hai-Akhira ye saba vibhinnatAe~ vicitratAe~ kyoM hotI haiM? saMsAra kA koI bhI eka vyakti, rUpa-raMga, zakla-sUrata, bolI-vANI meM dUsare ke samAna kyoM nahIM hai? paryAvaraNa, vaMzAnukrama Adi siddhAnta ina praznoM kA koI samucita uttara nahIM de pAte, saMtoSaprada kAraNa batAne meM asamartha rahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) taba kyA mAnava kI ina vibhinna prakAra kI jijJAsAoM/praznoM kA koI samucita samAdhAna nahIM hai, koI saMtoSaprada uttara nahIM hai? __ hai, aura avazya hai| jahA~ vijJAna kI sImAe~ samApta ho jAtI haiM, tarka kuMThita ho jAte haiM, baddhi kAma nahIM karatI, vahA~ karmavijJAna sAmane AtA hai, aura mAnava kI pratyeka zaMkA, AzaMkA, jijJAsA evaM tarka kA samucita yuktiyukta samAdhAna detA hai| jaina karma siddhAnta ke anusAra yadyapi karmoM ke aneka aura asaMkhyAta bheda haiM, kintu mukhya rUpa se ATha bheda mAne gaye haiM-1. jJAnAvaraNIya, 2. darzanAvaraNIya, 3. vedanIya, 4. mohanIya, 5. Ayu, 6. nAma, 7. gotra aura 8. antraay| inake bandha, udaya, udIraNA, saMkramaNa Adi aneka bheda haiM aura antarbheda to anaginata haiN| pratyeka prANI prati samaya karmoM kA bandha karatA hai| pichale ba~dhe hue karma udaya meM Ate haiN| aura unakA phala bhI bhogatA hai| ___ yahA~ vizeSa rUpa se smaraNIya tathya yaha hai ki saMsAra ke kinhIM do prANiyoM kA karmabandha aura usakA phalabhoga samAna nahIM hotA, kyoMki pratyeka prANI ke asaMkhyAta prakAra ke bhAva, pariNAma aura adhyavasAya hote haiM, unameM asaMkhyAta prakAra kI taratamatA rahatI hai| do jIvoM ke pariNAma, adhyavasAya kabhI bhI eka samAna nahIM hote| jaina darzana tathA anya darzanoM ne bhI jIvoM kI saMkhyA ananta svIkAra kI hai| aura pratyeka jIva ke pariNAmoM kI asaMkhyAta prakAra kI taramatamatA hotI hai| isa apekSA se pariNAmoM kI saMkhyA bhI anantAnanta ho jAtI hai| aura ina anantAnanta manobhAvoM/pariNAmoM meM se pratyeka jIva-pariNAma karmabandha kA kAraNa hotA hai| isIlie do jIvoM kA karmabandha aura unakA phalabhoga samAna nahIM hotaa| yahI vicitratA aura vibhinnatA kA tarkasaMgata AdhAra hai| itane vivecana ke uparAnta aba hama vyAvahArika jagata meM uThate hue praznoM aura jvalaMta samasyAoM kA karmavijJAna ke AdhAra para samAdhAna karane kA prayAsa kreNge| - prANI jagata ke adhika vistAra meM na jAkara mAnavajAti ko hI leN| ise aura bhI saMkSepa karake eka hI mAtA-pitA kI saMtAnoM taka sImita kreN| saMkSepIkaraNa kI kriyA ko aura bhI bar3hAkara eka hI mAtA-pitA ke yugala (eka sAtha utpanna-Twin) putroM taka le aayeN| aba unameM pAI jAne vAlI vibhinnatAoM ke kAraNoM ko smjheN| - yugala-putroM meM eka kI buddhi-maMdatA aura dUsare kI tIvra buddhi kA rahasya hai-jJAnAvaraNIya krm| jisakA jJAna ko AvaraNa karane vAlA karma halakA athavA virala hogA usakI buddhi, jJAna Adi tIvra hogA, medhA zakti bhI balavatI hogI isake viparIta saghana AvaraNa vAlA mandabuddhi hogaa| For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) isI prakAra eka kI A~khoM para dasa varSa kI Ayu meM cazmA laga jAtA hai jabaki dUsare bhAI kI dRSTi AjIvana sateja rahatI hai, usakI najara kamajora hI nahIM hotii| isakA kAraNa darzanAvaraNIya karmadalikoM kA saghana aura virala honA hai| dukha aura sukha kA kAraNa vedanIya karma hai aura lAbha-alAbha kA kAraNa antarAya karma hai| eka bhAI ko lAkha prayatna karane aura acchI se acchI auSadhi sevana karane para bhI bImArI usakA pIchA nahIM chor3atI, vaha janma rogI (Born Sick) hotA hai| jabaki usI kA dUsarA bhAI jAnatA hI nahIM ki roga kyA hotA hai| usa para na mausama badalane kA asara hotA hai aura na sardI-garmI-barasAta kaa| yaha saba sAtAasAtA vedanIya kA prabhAva hai| 'eka bhAI tana-tor3a parizrama karatA hai, kintu lAbha nahIM hotA, jabaki dUsarA bhAI alpa zrama se karor3oM kI daulata kA svAmI bana jAtA hai| isakA kAraNa antarAya karma ___ Aja paryAvaraNavAdiyoM aura vaMzAnukramavAdiyoM ke sammukha sabase pradhAna samasyA zarIra racanA sambandhI hai| do yugala bhAiyoM meM eka ThiMganA, dUsarA lambA, eka dubalA, dUsarA hRSTa-puSTa kyoM hai? Adi samasyAoM kA samucita samAdhAna ve nahIM de paate| jaina karma vijJAna meM varNita nAmakarma zarIra racanA se sambandhita hai| saMhanana, saMsthAna Adi ke dvArA zarIra-nirmANa prakriyA batAI gaI hai| jisa bhAI ne vAmana saMsthAna kA bandha kiyA hai, vaha to ThiMganA hI rhegaa| isI prakAra zarIra-sambandhI anya jaTilatAoM kA kAraNa bhI nAmakarma hI hai| isa sambandha meM paryAvaraNa aura vaMzAnukrama (jIMsa, guNasUtra Adi) ko eka kAraNa mAna bhI liyA jAye to bhI vaha nizcita kAraNa (deternining factor) nahIM bana sktaa| zarIra sambandhI samasta jaTilatAoM aura vibhinnatAoM kA nizcita aura vAstavika kAraNa nAmakarma kA baMdha aura usakA phalabhoga hI hai| isI prakAra jitanI bhI aura jaisI bhI zaMkAe~ jijJAsAe~ haiM una sabhI kA samucita tarkapurassara samAdhAna karmavijJAna meM upalabdha hai| uparyukta udAharaNa yugala bhAiyoM se sambandhita hai| yadi isakA vistAra kiyA jAye to saMsAra kI sabhI jaTilatAe~ samAhita ho jaayeNgii| ___ antakRddazA sUtra meM varNana AtA hai| muni gajasukumAla ke jIva ne 99 lAkha janma pUrva somila ke jIva ke sira para garma roTI bA~dhI thii| usake phalasvarUpa unake sira para somilaM ne aMgAre rkhe| isase yaha spaSTa parilakSita hotA hai ki prANI ko isI janma athavA do-cAra pichale janmoM meM bA~dhe gaye karmoM kA hI phala nahIM bhoganA par3atA apitu karor3oM pUrva janmoM meM bA~dhe gaye karmoM kA phala bhI bhoganA par3atA hai| For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) bhagavana mahAvIra kA yaha kathana yathArtha haikaDANa kammANa na mokkha asthi kiye hue karmoM kA phala bhoge binA chuTakArA nahIM hotaa| eka prakAra se yahI karma vijJAna kA AdhAra hai| jisa jIva ke jisa prakAra ke manobhAva, adhyavasAya aura pravRtti rahI, usane vaise hI karma bA~dha liye, aura jaise karma bA~dhe use vaisA hI zarIra, indriya, lAbha-hAni, sukha-dukha Adi kI prApti hotI hai| . karma vijJAna : pA~cavA bhAga maiMne karma vijJAna ke pichale cAra bhAgoM meM karma ke svarUpa, karma kA AtmA ke sAtha sambandha, zubha-azubha karma, karmoM kA Asrava-Agamana (Influx), saMvara (Check up of Karmas) Adi tatvoM para bahuta hI vistAra pUrvaka vivecana/ vizleSaNa kiyA hai| sAmAjika samasyAoM para bhI vicAra kiyA hai| caturtha bhAga meM baMndha kA vivecana kiyA hai ki karma kisa prakAra ba~dhate haiM, bandha ke kAraNa kyA aura kauna-kauna se haiN| karmoM kI prakRti kA varNana karake unake phalabhoga ke viSaya meM carcA kI hai| yaha batAne kA bhI prayAsa kiyA hai ki eka hI karma kyoM aura kisa prakAra bhinna-bhinna prakAra ke phala-pariNAma utpanna karatA hai| tIvra aura manda bhAvoM-adhyavasAyoM kA karmabandha para kyA prabhAva par3atA hai| karma kitane samaya taka ke lie (Duration) baMdhatA hai| pratyeka karma kI utkRSTa tathA jaghanya sthiti kitane samaya kI hai| karma kitane samaya taka udaya meM nahIM AtA-apanA phala nahIM detA, usakA abAdhA kAla kitanA hai| isa sampUrNa prakriyA para vistRta vivecana prastuta kiyaa| - prastuta pA~caveM bhAga meM karmabandha kI vizeSa dazAoM para vivecana/vizleSaNa kiyA hai ki karmabandha kI kisa prakAra kI vividhatA aura vizeSatAe~ kyA haiM? kauna-kauna sI prakRtiyA~ dhruvasattAkA aura adhruvasattAkA tathA parAvartamAnA aura aparAvartamAnA haiN| vipAka (phaladAna zakti) para AdhArita kauna-sI cAra prakRtiyA~ haiM? karma bandha kI parivartanIya avasthAe~, vyavasthA sUcaka sthAnatraya Adi karma bandha kI vibhinnatAoM kA vivecana isa bhAga meM kiyA gayA hai| vastutaH isa bhAga meM mArgaNA-sthAnoM aura gaNasthAnoM tathA jIvasamAsoM kA sarvAMgapUrNa vizleSaNa hai| mArgaNA-sthAna, guNasthAna Adi jIva ke manobhAvoM ke utAracar3hAva kA tharmAmITara hai| jisake AdhAra para hama usakI vRttiyoM, pravRtti aura paripATiyoM kA vivecana/vizleSaNa kara sakate haiN| jaina manovijJAna kI yaha anUThI For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) kuMjI hai| jIva samAsa jIva kI sthiti batAte haiM, mArgaNA-sthAnoM dvArA jIva kI gaveSaNA kI jAtI hai tathA guNasthAna Atmika unnati ke ve sopAna hai, jo nimratama sthiti se uccatama sthiti taka pahu~cane meM sahAyaka banate haiM, inase yaha spaSTa pratibhAsita hotA hai ki jIva AdhyAtmika sAdhanA karake mokSa rUpI maMjila kI ora kitanA Age bar3ha cukA hai| guNasthAna jIva ke bhAvoM/adhyavasAyoM para AdhArita hote haiN| ataH aupazamika Adi pA~coM prakAra ke bhAvoM kA bhI varNana Avazyaka hone se yahA~ kiyA gayA hai| sAtha hI kSapaka aura upazama zreNI para bhI vicAraNA prastuta kI gaI hai| abhISTa hone se rAga aura dveSa se hone vAle bandha kI prarUpaNA bhI kI gayI hai| - jina karmavijJAna jijJAsuoM ne pichale cAroM bhAgoM kA adhyayana/manana kiyA hai| unako isa bhAga meM karmabandha sambandhI viziSTa jAnakArI prApta hogii| jinhoMne pichale cAra bhAgoM kA adhyayana nahIM kiyA hai, unheM merA parAmarza hai ki ve una bhAgoM ko avazya par3heM tAki isa paMcama bhAga kA viSaya saralatA se samajhane aura hRdayaMgama karane meM samartha ho skeN| isa prAkkathana ke sAtha hI maiM apane adhyAtma netA, zramaNa saMgha ke AcArya samrATa Ananda RSi jI ma. kA puNya smaraNa karatA hU~ jinake AzIrvAda aura kRpA prasAda kA maiM sadA RNI rhuuNgaa| mere parama upakArI pUjya gurudeva upAdhyAya zrI puSkara muni jI yadyapi sazarIra Aja nahIM rahe, kintu azarIra hokara bhI merI raga-raga meM samAye haiM, roma-roma meM base haiN| unhIM ne mere jIvana kA nirmANa kiyA, sadguNoM kI sugandha se AplAvita kiyA aura mujhe isa yogya banAyA ki karmavijJAna jaise mahatvapUrNa vizAla grantha kI sarjanA kara sakU~ tathA Aja jisa pada para maiM AsIna hU~, usakI gaurava-garimA ko akSuNNa rakha skuuN| saMghIya kAryoM se mujhe kama avakAsa mila pAtA hai| ataH karmavijJAna jaise vizAla grantha ke sampAdana meM hamAre zramaNa saMghIya vidvAna manISI muni zrI nemicandra jI mahArAja ne apanA hArdika sahayoga pradAna kiyA hai| unakA yaha sahayoga cirasmaraNIya hai aura ve dhanyavAda ke adhikArI haiN| isa lekhana sampAdana meM maiMne vizAla dRSTi rakhI hai| dezI videzI vidvAnoM kI aneka racanAoM kA avalokana aura upayoga kiyA hai| maiM una sabhI lekhakoM aura prakAzakoM ke prati kRtajJatA jJApita karatA huuN| For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake atirikta jisa kisI kA bhI pratyakSa athavA apratyakSa rUpa se sahayoga prApta huA hai, ve sabhI dhanyavAda ke pAtra haiN| __- pustaka ke sundara aura zuddha mudraNa ke lie zrIyuta zrIcanda jI surAnA kA sahayoga prApta huA hai| ve bhI sAdhuvAda ke pAtra haiN| ' mujhe vizvAsa hai ki pAThaka karmavijJAna ke pA~coM bhAgoM ko rucipUrvaka par3heMge aura isa ucca vijJAna ko hRdayaMgama karake jIvana aura jagata kI samasta jaTilatAoM kA samAdhAna prApta karake mukti prApti kI ora agrasara hoNge| -AcArya devendra muni For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) karma-vijJAna-bhAga 5 (viSaya-sUcI) 1. karmabandhanoM kI vividhatA evaM vicitratA 2. dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya-sattA-sambaddhA prakRtiyA~ 3. parAvartamAnA aura aparAvartamAnA prakRtiyA~ 4. vipAka para AdhArita cAra karma prakRtiyA~ 5. karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 6. karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-2 7. baddha jIvoM ke vividha avasthA-sUcaka sthAnatraya 8. caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa 9. jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 10. mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-1 11. mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 12. mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandha svAmitva-kathana 13. moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 14. gAr3ha bandhana se pUrNa-mukti taka ke caudaha sopAna 15. vividha darzanoM meM Atma-vikAsa kI kramika avasthAe~ 16. guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 17. guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 18. aupazamikAdi pA~ca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 19. UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 20. RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 21. rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 340 380 395 421 464 504 528 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma vijJAna : bhAga 5 aSTama khaMDa karmabaMdha kI vizeSa dazAeM For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA / - saMsAra-mahAyaMtra ko bA~dhe rakhate haiM baMdha lohe ke vividha sAmAna kA utpAdana karane vAlI bhArI bharakama bar3I mazIna meM hajAroM kala-purje lage rahate haiN| usameM kaI atyanta choTe naTa, bolTa, kIleM tathA purje bhI hote haiM aura kaI baDe-bar3e lohe ke spriMga, heMDala Adi aujAra bhI usa mazIna meM lage rahate haiN| ye saba kala-purje, naTa, bolTa, heDala, spriMga Adi saba usa bar3I mazIna (mahAyaMtra) ko bAMdhe rahate haiN| yadi ye yA inameM se eka bhI kala-purjA Adi na ho to vaha mazIna Thappa ho jAegI, calegI nhiiN| vividha karmabandha : saMsAramahAyaMtra ko bAMdhe rakhane vAle . isI prakAra saMsArastha jIvoM kA ekamAtra AdhAra saMsAra hai| usa saMsAra rUpI mahAyaMtra meM karmabandharUpI agaNita kalapurje lage hue haiM, jo saMsAra ko bAMdhe hue haiM, TikAye hue haiN| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ina pAMca AsravoM rUpI vidyut tAroM se vaha saMsArarUpI mazIna baMdhatI hai| usameM bhI agaNita bandha lage hue haiN| koI choTA hai, koI bar3A hai| koI bandha ghAtya hai to koI aghAtya hai| koI puNyarUpa hai to koI pAparUpa hai| koI bandha pudgalAdi ke vipAka ko lekara huA hai, to koI baMdha parAvartamAnA prakRtiyoM kA hai, to koI aparAvartamAnA prakRtiyoM kA hai| sAtha hI, bandha ke vividha adhyavasAyoM, kAraNoM, mithyAtva Adi hetuoM, baMdha ke bIja : rAga-dveSa, moha, kaSAya Adi bandha ke mUla, Adi bhI usI saMsAra-mahAmaMtra ko bAMdhe rakhane, bAra-bAra bAMdhane meM agragaNya haiN| sAtha hI saMsAra ke mahAyaMtra kA bandha AkRti se na dikhAI dene para bhI saMsAra meM usake kAraNa hone vAle suphala-duSphaloM kA, janma-jarA-mRtyu-vyAdhi Adi duHkhoM kA avalokana tathA anubhava prAyaH pratyeka vyakti karatA hai| For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ prakRtibandha Adi baMdha ke mUlabhUta aMga sarvaprathama bandha ke cAra aMgabhUta rUpoM kA ullekha kiyA hai-karmavijJAna ne prakRtibandha kA kArya karmoM kI vibhinna prakRtiyoM (svabhAvoM) ke anusAra vibhinna rUpoM meM vibhakta kara denA hai| vaha mUla 8 tathA uttara 148 bhAgoM meM vibhakta kara detA hai| sAtha hI pradezabandha unakA alaga-alaga parimANa (nApataula) karake unheM bAMdhatA hai| anubhAgabandha tIvra-manda-madhyama kaSAyoM, rAgadveSAdi rUpa adhyavasAyoM ke anusAra tIvra-mandAdi phala pradAna karatA hai, aura sthitibandha una-una karmoM kI kAlamaryAdA nizcita karatA hai| ina cAroM prakAra ke bandhoM dvArA pratyeka saMsArastha jIva ko bAMdha rakhA hai| ye baMdha itane hI nahIM haiM, prakRtibandha ke dAyare meM mala prakRtiyoM aura uttaraprakRtiyoM kA bhI bandha hotA hai| ye baMdha kI mUlapUMjI aura senA haiN| prakRtibandha Adi cAroM meM se jIvoM ke pariNAmoM ke anusAra agaNita bheda ho . jAte haiN| phira prakRtibandha Adi cAroM ke sAtha dhruva aura adhruva zabda lagAyA gyaa| bandha kevala bandharUpa meM hI anta taka nahIM par3A rhtaa| usakI cAra avasthAe~ banatI haiM-bandha, sattA, udaya aura udiirnnaa| ina cAroM meM se prathama tIna ke sAtha dhruva aura, adhruva vizeSaNa jor3A gyaa| inake isa prakAra ke vargIkaraNa karane ke pIche uddezya yahI rahA ki karmoM kI kauna-kauna-sI prakRtiyA~ sadaiva baMdhatI rahatI haiM, amUka kAla taka avazya TikatI haiM, kauna-sI prakRtiyoM kA udaya sthAyI yA asthAyI hai| yahI kAraNa hai ki karmavijJAnavettAoM ne inakA nAma isa prakAra diyA hai-dhruva-bandhinI, adhruvabandhinI, dhruvodayA adhruvodayA, dhruvasattAkA adhruvsttaakaa| . ghAtI-aghAtI karmabandhoM kA vivecana isake pazcAt ghAtI-aghAtI prakRtiyA~ bhI batAI gaIM haiM, ve isa uddezya se ki saMsArastha jIva, usameM bhI manuSya, yaha pahacAna sake ki kauna-kauna-sI prakRtiyA~ AtmaguNoM kI sarvAMzataH yA aMzataH ghAtaka haiM, aura kauna-kauna-sI prakRtiyA~ aghAtI haiM, yAnI AtmaguNoM kI ghAtaka nahIM haiM, kintu zarIra se sambandhita ikAiyoM ko bAMdhane vAlI haiM? isake sAtha hI ghAtI karmaprakRtiyoM ke bandha ke kyA-kyA kAraNa haiM? kaunakauna-sI prakRtiyA~ sarvaghAtinI haiM? kauna-sI dezaghAtinI haiM? Adi tathyoM kA sarala vivecana kiyA gayA hai| 1. (ka) dekheM, karmavijJAna khaNDa 7 bhA. 4 meM bandhoM kI sArvabhauma vyaakhyaa| ___ (kha) karmavijJAna bhAga 5 khaNDa 8 ke 'parAvartamAnA aparAvartamAnA prakRtiyA~' nibndh| 2. prakRtibandhAdi kI prarUpaNA ke lie dekheM karmavijJAna 7vAM khaNDa ke 13veM se 24veM taka ke nibndh| For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 5 - vividha baMdhoM kI jIvasthAna, guNasthAna aura mArgaNAsthAna dvArA prarUpaNA itanA hI nahIM, Age calakara caudaha jIvasthAna, caudaha guNasthAna aura caudaha mArgaNAsthAnoM ke mAdhyama se kisa-kisa prakAra ke jIvoM meM kauna-kauna se guNasthAna, yoga, upayoga, lezyA Adi pAye jAte haiM? isakI bhI bandha ke sandarbha meM prarUpaNA kI gaI hai| guNasthAna ke mAdhyama se bandha aura usake saMyoga-viyoga meM sahabhAgI udaya, udIraNA aura sattA kA varNana kiyA gayA hai, jisase pratyeka mumukSu vyakti yaha jAnasamajha sake ki pahale se caudahaveM guNasthAna taka kitane aura kauna-kauna-se karmoM kA bandha hotA hai, udaya hotA hai, sattA meM rahate haiM, aura udIraNA ho sakatI hai ?? sAtha hI yaha jAnakara mumukSu sAdhaka apane guNasthAna se Age bar3hane tathA baddha karmoM ke sattA meM rahate hue hI tapa, vrata, saMyama, tyAga, parISahajaya aura kaSAyavijaya ke mAdhyama se bandhoM kI sthiti aura anubhAga ko ghaTA sakate haiN| puNya-pApa karmabandhoM kI prarUpaNA atIva preraNAprada uttarakarmaprakRtiyoM ke bandha ke silasile meM karmazAstriyoM ne puNya aura pApakarma kI prakRtiyoM kA pRthakkaraNa karake yaha spaSTa saMketa kara diyA hai ki puNyabandha ekAntarUpa se upAdeya nahIM hai| sAtha hI puNya-pApa prakRtiyoM kI pahacAna tathA ve kaise-kaise kina-kina kAraNoM se baMdhatI haiM? unake bAMdhane aura bhogane ke kitanekitane prakAra haiM? Adi tathyoM kA vistRta varNana kiyA gayA hai| vaha kisa bhUmikA (guNasthAna) taka rahatA hai, bAda meM svayaM kaba chUTa jAtA hai ? isakI prarUpaNA ke dvArA sAdhakoM ko parokSa rUpa se saMketa bhI kiyA hai ki puNyakarma yadyapi acchA lagatA hai, sukhada aura anukUla mAlUma hotA hai, puNyakarma ke - prabhAva se aneka sukha - sampadAe~ binA mAMge mila jAtI haiM, jagata meM yaza aura kIrti phaila jAtI hai, parantu mumukSu ko puNyaprakRti ke upArjana ke lie lalacAnA nahIM caahie| use sone kI ber3I aura bandhanarUpa samajhakara usakA tyAga karane, saMvara aura nirjarA kA mArga apanAne kA puruSArtha karanA caahie| sAmAnya gRhastha jIvana meM agara utanA tyAga, tapa, vratAdi- pAlana, kSamAdi dazavidha dharmAcaraNa Adi zuddhopayoga na ho sake to kama se kama zubhopayoga meM rahane kA prayatna karanA cAhie; parantu dharmAndhatA, sAmpradAyikatA, pUrvAgraha, kadAgraha, kalaha, rAga-dveSa evaM kaSAya bar3he, aise pApavarddhaka pApabandhaka, azubhopayoga ke vicAroM aura kAryoM se sadaiva dUra rahanA cAhie / 2 1. jIvasthAna, guNasthAna, mArgaNAsthAna ke mAdhyama se vividha baMdhoM kI prarUpaNA ke lie dekheM karmavijJAna 8vAM khaNDa | 2. puNyabandhoM aura pApabandhoM kI prarUpaNA ke lie dekheM - karmavijJAna khaNDa 7, nibandha 22vA~ / For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ caudaha mArgaNAoM ke Azraya se bandha kI prarUpaNA sAtha hI mArgaNAsthAna ke mAdhyama se gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, bhavyatva, lezyA, darzana, upayoga, samyaktva, saMjJitva, AhArakatva Adi 14 mArgaNAoM meM guNasthAna aura bandha kI sAMgopAMga prarUpaNA kI gaI hai| jise jAnakara pratyeka AtmArthI mumukSu apanI gati meM, apane yoga, upayoga Adi ko sAvadhAnIpUrvaka ThIka rakhate hue AdhyAtmika vikAsa kara sakatA hai| upazama zreNI aura kSapaka zreNI ke mArga meM bandhoM kA vidhAna AdhyAtmika UrdhvArohaNa ke do mArgoM ke krama meM, bandha ke uttarottara viccheda tathA kaSAyoM kI uttarottara mandatA aura kSINatA kA sajIva varNana bhI mumukSu ke hRdaya meM apane AtmasvarUpa meM sthira hone tathA karmabandhoM kI ghur3adaur3a ko rokane kI lahara paidA kara detA hai| itanA hI nahIM, rasabandha aura sthitibandha ke dvArA kASAyika rasoM kI tIvratAmandatA se vibhinna bandhoM kI kAlamaryAdA kA sajIva varNana sAdhaka ke mana meM Azcarya ke sAtha utsukatA paidA kara detA hai| vaha bandhoM kI vicitratAoM ko jAnakara una bandhoM ko zithila karane aura anta meM kramazaH tor3akara AdhyAtmika vikAsa meM Age bar3hane ko udyata hotA hai| ___ pA~ca bhAvoM ke Azraya se Atmika vikAsa kA dizAsUcana karmabandha kI vividhatA batAne ke lie karmazAstriyoM ne aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika, ina pA~ca bhAvoM ke pRthak-pRthaka svarUpa batAkara yaha spaSTa kara diyA hai ki kisa bhAva se bandha kA sudRr3ha saMyoga hotA hai, kisa bhAva se bandha hone ke bAda udaya meM Ane se rokakara zAnta rakhA jA sakatA hai, kisa bhAva se bandhoM kA kucha kSaya, kucha upazama rahatA hai aura kisa bhAva se bandhoM kA AMzika aura sarvAMzataH kSaya kiyA jA sakatA hai? vaha kSAyika bhAva kaise aura kaba A sakatA hai? aura kisa bhAva se bandhoM se sarvathA pRthak rahakara apane jIvatva tathA apane Atma-svarUpa meM sthira rahA jA sakatA hai ? isa prakAra karmazAstra meM 1. mArgaNAsthAna dvArA 14 guNasthAnoM meM 14 mArgaNAoM ke Azraya se bandha kI prarUpaNA khaNDa 8 meM dekheN| 2. upazama zreNI aura kSapaka zreNI ke nimitta se bandhoM ke uttarottara viccheda kA krama dekheN| khaNDa 8 meM / 3. dekheM-rasabandha aura sthitibandha ke vizeSa jJAna ke lie karmavijJAna khaNDa 7 meM 23, 24vA nibandha / For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 7 paMcavidha bhAvoM ke dvArA karmabandha se saMyoga aura viyoga kA spaSTa nirUpaNa kara diyA hai / 1 karmabandhoM kI cAra dazAe~: bandhoM ko nApane kA tharmAmITara karmabandha hone ke sAtha hI usakI DigriyA~ nApane ke lie eka tathya aura spaSTa kiyA hai aura sAdhaka ko yaha saMketa diyA hai ki tumhArA jo karma ba~dhA hai, use jAno ki vaha spRSTa koTi kA hai, baddha koTi kA hai, nidhatta koTi kA hai yA nikAcita koTi kA hai ? yadi nidhatta aura nikAcita koTi kA hai to usa bandha meM parivartana. hone, yAnI azubha ko zubha meM athavA zubha ko azubha meM badalane, athavA usa bandha kI apanI sajAtIya uttaraprakRti meM rUpAntaraNa, udAttIkaraNa yA mArgAntarIkaraNa karane kI guMjAiza nahIM hai| nidhatta koTi ke bandha meM thor3I-sI guMjAiza hai - apavartana aura udvartana kI, parantu sAdhaka saMbhale taba na ? isalie IryApathika Asrava aura zuddha bandha vAle mahAbhAga kaSAya se nirlipta aura pUrNa sAvadhAnI ke sAtha kevala spRSTa bandha se hI chuTakArA pA jAte haiN| yadi koI sAdhaka itanA sakSama aura apramatta na huA to vaha baddha koTi kA bandha karate samaya bhI sAvadhAna rahatA hai ki yaha bandha kahIM tIvratara, tIvratama koTi kA, aura azubha (pApa) karma kA na ho jaae| kama se kama vaha manda, mandatara, mandatama koTi kA ho, zuddha aura zubha koTi kA ho| 2 bandhoM kI jar3oM ko ukhAr3ane ke lie rAga dveSarUpI bIja na boeM karmazAstriyoM ne bandha kI jar3oM ko kuredane hetu sAdhakoM ko sAvadhAna karate hue nirdeza kiyA hai - bandha kA mUla moha hai aura usake mUlasrota haiM - rAga aura dveSa / rAgabandhana aura dveSabandhana donoM hI kisa-kisa prakAra vibhinna pahaluoM se sAdhaka kI AtmA ko bA~dha lete haiM ? kisa-kisa prakAra se ve cupake se sAdhaka ke antartama meM praviSTa ho jAte haiM ? sAdhaka ko apane dainika kArya-kalApoM meM kisa prakAra unase bacate rahanA hai ? ucca bhUmikA para ArUr3ha na hone taka 'prazasta rAga' ko apanAyA jA sakatA hai kintu vaha bhI sAvadhAna hokara / kahIM prazasta rAga kI oTa meM sampradAya, jAti, bhASA, rASTra, prAnta, grAma, nagara, saMgha, saMsthA Adi ke prati andharAga na ho jAe; prakArAntara se vaha anya sampradAya Adi ke prati dveSa, ghRNA, kalaha, roSa, vaira- virodha, nindA, apayazakAritva, IrSyA, dveSa Adi kA rUpa na le le| yadi aisA hogA to vaha prazasta rAga na rahakara aprazasta rAga pApakarmabandhaka va pApavarddhaka rAga ho jAyegA ? sAdhaka ko karmazAstriyoM ne spaSTa cetAvanI dI hai, rAga cAhe kaisA bhI ho, 1. pA~ca bhAvoM kI prarUpaNA ke lie dekheM, karmavijJAna khaNDa 8 meM / 2. dekheM - karmavijJAna khaNDa 7 meM 'karmabandha kI mukhya 4 dazAe~' nibandha meM / For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ prazasta bhI ho, vaha sAdhaka ko AdhyAtmika vikAsa meM Age bar3hane se rokatA hai| anantajJAna (kevalajJAna) ke zikhara para ArUr3ha hone nahIM detaa| vaha vItarAgatA kA avarodhaka hai| dveSa to sarvathA heya hai hI, rAga bhI antatogatvA heya hai, isa tathya ko sAdhaka ke mana-mastiSka meM ThasAne ke lie rAgabandha aura dveSabandha athavA preyabandha aura dveSabandha ke vicitra rUpa batAkara unase bacane kA saMketa kiyA hai| 1 mithyAtva ke prabala bandhana ko tor3ane ke lie granthibheda kA upAya mohanIya karma sabhI karmoM kA rAjA hai, prabala hai, aura ghAtIkarmoM kA siramaura hai| usakA bandha tIvratama, tIvratara, tIvra, manda, mandatara aura mandatama kaise-kaise aura kisa-kisa guNasthAna meM kitanA-kitanA hotA hai ? tathA mohanIya karma kI darzanamoha aura cAritramoha, ye do pradhAna zaktiyA~ haiN| ye sAdhaka kI AtmA para, sAdhaka kI svAbhAvika AtmazaktiyoM para jabarana kaise-kaise pardA DAlatI haiM, kisa prakAra kuNThita aura vikRta kara DAlatI haiM ? tathA sarvaprathama darzanamoha ke dvArA hone vAle mithyAtva ke jabardasta bandha ko tor3akara avirata samyaktva guNasthAna taka pahu~cane ke lie sAdhaka yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa kI ghATiyoM ko kaise pAra kara sakatA hai aura mithyAtva ke cakravyUha kA bhedana karake samyaktva ke rAjamahala meM kaise pahu~ca pAtA hai ? isakA sajIva varNana mumukSu AtmArthI sAdhaka kI hRdayataMtrI ko jhakajhora kara jAgrata kara detA hai| vaha gAr3ha bandha ke usa durga para vijaya prApta karane ke lie utsAhita ho uThatA hai| 2 bandhoM ko badalane kA AzAspada sandeza isake atirikta eka bAra badhA huA karma kabhI badalA nahIM jA sakatA. usakI sthiti aura phaladAnazakti meM kataI parivartana nahIM ho sakatA; sAdhakoM kI isa bhrAnti, nirAzA aura nirutsAhitA ko tor3ane tathA puruSArthavAda kA sandeza dene ke lie karmavijJAnamarmajJoM ne karmabandha kI 10 mukhya avasthAoM kA vivecana kiyA hai| ye dasa avasthAeM vibhinna pahaluoM se pUrvabaddha karma ko tor3ane meM himmata na hArane kA sandeza detI haiN| inameM se bandha kI kucha avasthAeM mAtra sUcaka haiM ki pahale ba~dhe hue karma ko bhAgya bharose yA pramAdavaza chor3a dene aura use badalane kA puruSArtha na karane se usakA kitanA duHkhada evaM pazcAttApajanaka pariNAma bhoganA par3atA hai? unameM se bandha, udvartanA, udaya, nidhatti aura nikAcanA ke samaya bahuta hI sAvadhAna rahane kA saMketa hai| zeSa apavartana, sattA, udIraNA, saMkramaNa aura upazamana, ina avasthAoM meM sAdhaka 1. dekheM-rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paitareM, lekha karmavijJAna khaNDa 8 meN| . 2. dekheM-karmavijJAna khaNDa 8 meM isa viSaya kA nibndh| For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 9 ko ukta karmabandha ko badalane, bhoga kara kSaya karane, rUpAntara karane tathA usake udaya ko zAnta karane ke lie puruSArtha kI preraNA hai| 1 ... bandhoM kI vicitratA aura jAla se sAvadhAna phira bhI bandhoM kA jAla itanA vicitra hai ki inake jAla se anabhijJa sAmAnya manuSya to baca hI nahIM paataa| kabhI-kabhI viziSTa zAstrAbhyAsI AgamavettA sAdhaka bhI ina karmoM ke bandha ke cakkara meM A jAte haiN| ve sAdhaka AcArAMga kI ina sUktiyoM . para dhyAna deM-"ArambhoM se uparata hI karmoM kA kSaya karatA hai| jo dharmavid evaM sarala haiM, ve isa Arambha (hiMsA) se utpanna duHkha ko jAnakara use chor3ate haiN| vividha viSayoM meM nirveda-viratibhAva ko prApta kara lokaiSaNA mata karo jisake yaha lokaiSaNA nahIM hai, unake anya pApapravRttiyA~ kaise ho sakatI hai|''2 bar3e-bar3e ucca sAdhaka dharma-prabhAvanA ke nAma para athavA apane guruoM athavA apane viziSTa camatkAra yA siddhi ke nAma para sahasroM vyaktiyoM kI bhIr3a juTA lete haiN| "sAtha hI jo zramaNa mAhanoM kI vyartha nindA karate haiM, cAhe ve unase (bAhyarUpa se) maitrI rakhate yA pApakarmoM ko niHzeSa karane ke lie jJAna, darzana aura cAritra se yukta hoM, to bhI unakA vaha (kArya) paraloka ko bigAr3ane ke lie hai; kyoMki paraparivAda nAmaka pApakarma kA bandha ve sahaja meM hI kara baiThate haiN|" sUtrakRtAMga kI isa ukti para dhyAna deN|3 . isa prakAra ke ADambaroM aura prasiddhiyoM kI mahatvAkAMkSA ke pIche kitanA samaya, zakti, buddhi tathA dhana kharca karanA par3atA hai ? yaha bhI vicAraNIya hai| karmabandhoM kA pratisamaya baMdhane kA jo niyama hai, tadanusAra usa karmabandha meM rAgabhAva kI tIvratA hone se ve karmabandha bahuta hIjaTila aura aparivartanIya bana jAyA karate sa tathya kI ora sAdhakoM kA dhyAna AkRSTa karane ke lie karmavijJAna marmajJoM ne 1. dekheM-karmavijJAna khaNDa 8 meM-karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ 1, 2. zIrSaka lekhA 2. AraMbhaja dukkhamiNaM ti NaccA paliyaM cyNti|-aacaaraaNg zru. 1, a. 4, u. 3 diDehiM nivveyaM gacchejjA, na logassaNaM care, etthovarae taM sosamANe, ayaM saMdhIti adkkhu|' -AcA. 1/5/24 jassa natyi imA jAi, aNNA tassa kao siyA? -AcArAMga 1/4/3 3. """"je khala samaNaM vA mAhaNaM vA paribhAsei mitti mannaMti, AgamittA NANaM. dasaNaM' caritaM pAvANaM kammANaM akaraNayAe se khalu paraloga-palimaMthattAe -sUtrakRtAMga zru. 2, a.7 . pi|" For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ bandhoM kI kucha vicitratAoM kA bhI uparyukta 10 avasthAoM ke atirikta nirdeza kiyA hai| caubIsa daNDakavartI jIva karmajAla se AveSTita-pariveSTita sarvaprathama una karmaprakRtiyoM kA nirdeza kareMge jinheM bhagavatIsUtra meM caubIsa daNDakavartI samasta saMsArI jIvoM ko karma kisa-kisa prakAra AveSTita aura pariveSTita kiye hue haiM, unakA sajIva varNana prastuta kiyA gayA hai| vahA~ isa rahasya ko udghATita kiyA gayA hai ki manuSya ke sivAya caubIsa daNDakavartI pratyeka jIva jJAnAvaraNIya se lekara antarAya taka ATha hI karmoM ke avibhAga paricchedoM (anantaananta paramANuoM) se AveSTita aura pariveSTita hai| arthAt gAr3harUpa se cAroM ora se lipaTe hue pragAr3harUpa se baddha hai| manuSyoM ke lie apavAda batAyA hai, usakA kAraNa yaha hai ki kevalajJAnI bhagavantoM ke cAra ghAtIkarma (jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya) naSTa ho cuke hote haiM, isalie unake cAra ghAtI karmoM se lipaTane kA savAla hI nahIM hai| rahe cAra aghAtI karma / ye cAroM aghAtI karma ( vedanIya, nAma, gotra aura AyuSya ) jaise chadmastha manuSyoM ke hote haiM, vaise hI kevaliyoM ke hote haiM, phira bhI kevaliyoM meM eka vizeSatA hai, ki ye cAroM aghAtI karma pUrvakAla meM ba~dhe hue haiM, so haiM hii| naye sire se kevala sAtAvedanIya kA bandha hotA hai, anya kA nhiiN| isalie kevalI bhagavantoM ke sivAya anya sabhI chadmastha manuSya to AThoM hI karmoM ke ananta - ananta paramANuoM se AveSTita pariveSTita haiN| isa prakAra karma se AveSTita-pariveSTita hone kA nirdeza karake una jJAnI mahApuruSoM ne karmabandha se na lipaTane aura sAvadhAna rahane kI parokSa cetAvanI dI hai| karmabandhoM ke paraspara sahabhAva kI prarUpaNA isake atirikta unhoMne baMdhane vAle karmoM ke paraspara sahabhAva kI ora saMketa karate hue kahA hai - jisa jIva ke jJAnAvaraNIya karma hai, usake niyamataH darzanAvaraNIya karma bhI hai, aura jisake darzanAvaraNIya karma hai, usake jJAnAvaraNIya karma bhI avazyameva hai| jisake jJAnAvaraNIya karma hai, usake vedanIya karma avazya hotA hai, parantu jisake vedanIya karma hai, usa jIva ke jJAnAvaraNIya karma kadAcit hotA haiM, kadAcita nahIM bhI hotaa| isI prakAra jisake mohanIya karma hai, usake jJAnAvaraNIya karma avazya hotA hai, kintu jisake jJAnAvaraNIya karma hai, usake mohanIya karma kadAcit hotA hai, kadAcit 2. bhagavatI sUtra za. 8 u. 10 sU. 31 se 41 taka (Agama prakAzana samiti byAvara ) For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 11 nahIM bhI hotaa| isI prakAra jisake jJAnAvaraNIya karma hai, usake AyuSya, nAma aura gotra karma niyamata: haiM, kintu jinake AyuSya, nAma, gotra karma haiM, unake jJAnAvaraNIya karma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA / isI prakAra jJAnAvaraNIya karma jisa jIva ke hai, usake antarAya karma avazya hotA hai, tathA jisake antarAya karma hai, usake jJAnAvaraNIya bhI niyamataH hotA hai| jisa prakAra jJAnAvaraNIya karma ke sAtha pUrvokta 7 karmoM ke viSaya meM vikalpa kahe, usI prakAra darzanAvaraNIya karma ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| isake bAda, jisake vedanIya karma haiM, usake mohanIya karma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM hotA / kintu jisa jIva ke mohanIya karma hai, usake vedanIya karma (bandha) avazya hotA hai| isI prakAra jisake vedanIya karma (bandha) hai, usake Ayu, nAma aura gotra karma bhI avazya hote haiN| jisake vedanIya karma hotA hai, usa jIva ke antarAya karma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM, kintu jisa jIva ke antarAya karma hai, usake vedanIya karma avazya hotA hai| jisake mohanIya karma hai, usake AyuSya karma avazya hotA hai, parantu jisake Ayu karma hotA hai, usake mohanIya karma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA isI prakAra mohanIya karma ke sAtha nAma, gotra aura antarAya karma ke viSaya meM samajha lenA caahie| isI prakAra jisake AyuSya karma hotA hai, usake nAma, gotra donoM karma avazya hote haiN| nAma gotra karma hote haiM, vahA~ AyuSyakarma bhI avazya hotA hai| isI prakAra jisake Ayukarma hotA hai, usake antarAya karma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA hai| kintu jisa jIva ke antarAya karma hotA hai, usake Ayukarma avazya hotA hai| isI prakAra nAma aura gotra donoM karmoM kA sahabhAva niyamata: hotA haiN| kintu jisa jIva ke nAmakarma aura gotrakarma hotA hai, usake antarAya karma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA / parantu jahA~ antarAya karma hotA hai, vahA~ nAmakarma aura gotrakarma avazya hI hotA hai|" isa prakAra AThoM hI karmoM ke paraspara sahabhAva ke kathana se eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki sAdhaka ko cAra ghAtI karmoM ko kSaya karane, zithila bandha karane tathA unake sthiti aura anubhAga kama karane kA prayatna karanA cAhie, tAki cAra aghAtI karmoM kA prabhAva bhI AtmA para itanA na par3a sake, ve zithila ho jAe~ aura karmamukti kI sAdhanA meM bAdhaka na bneN| 1. bhagavatI sUtra za. 8, u. 10, sU. 42 se 58 taka ( Agama prakAzana samiti byAvara ) For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ATha karmoM ke bandhasthAna aura bhUyaskArAdi cAra bandha aba una bandhoM ke viSaya meM vizleSaNa aura samIkSaNa karanA hai, jo vaise to sAmAnya vyakti ke dvArA agrAhya, ajJeya tathA upekSya jaise hote haiM, parantu hote haiM, ve bahuta khataranAka ! isalie mumukSu sAdhakoM ke lie unase bacanA bahuta Avazyaka hai| paMcama karmagrantha meM mUla karmaprakRtiyoM ke bandhasthAna kA ullekha karake unameM bhUyaskAra bandha, alpatara bandha, avasthitabandha aura avaktavyabandha kI prarUpaNA kI hai| mUla karma prakRtiyoM ke cAra bandhasthAna bandhasthAna - eka samaya meM eka jIva ke jitane karmoM kA bandha hotA hai, unake samUha ko bandhasthAna kahate haiM / yadyapi bandhasthAna kI prarUpaNA mUla aura uttara donoM prakRtiyoM meM kI gaI hai| karma kI mUla prakRtiyA~ ATha haiM, unakI bandhayogya uttara prakRtiyA~ 120 haiM / yahA~ sirpha mUla prakRtiyoM ke bandhasthAna kI prarUpaNA kI gaI hai| sAmAnyatayA pratyeka jIva pratisamaya Ayukarma ke sivAya zeSa sAta karmoM kA bandha karate haiM, kyoMki Ayukarma kA bandha pratisamaya na hokara niyata samaya meM hI hotA hai| ataH Ayukarma ke bandha ke niyata samaya ke alAvA sAta karmoM kA pratisamaya bandha hotA hI rahatA hai| jaba koI jIva Ayukarma kA bhI bandha karatA hai, taba usake ATha karmoM kA bandha hotA hai| isa prakAra sapta prakRtika aura aSTa - prakRtika, ye do bandhasthAna hue / dasaveM guNasthAna meM pahu~cane para AyuSyakarma aura mohanIya karmoM ke sivAya zeSa chaha karmoM kA bandha hotA hai, kyoMki Ayu karma kA bandha sAtaveM guNasthAna taka hI hotA hai, aura mohanIya karma kA bandha nauveM guNasthAna taka hI hotA hai| isa prakAra tIsarA chaha prakRtiyoM vAlA bandhasthAna huaa| dasaveM guNasthAna se Age gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM kevala eka sAtAvedanIya karma kA hI bandha hotA hai| zeSa karmoM ke bandha kA nirodha dasaveM guNasthAna meM hI ho jAtA hai| yaha eka prakRtika bandhasthAna huA / isa prakAra prakRtiyoM ke cAra hI bandhasthAna hote haiM- saptaprakRtika, aSTa- prakRtika, SaT prakRtika aura eka prakRtika / - abhiprAya yaha hai ki koI jIva eka samaya meM AThoM karmoM kA, koI 7 karmoM kA, koI 6 karmoM kA aura koI jIva eka samaya meM eka hI karma-prakRti kA bandha 1. jA apamatto sattaTThabaMdhagA suhumachaNhamegassa / uvasaMtakhINajogI sattaNhaM niyaTTI mIsa aniyaTTI // For Personal & Private Use Only - paMcasaMgraha 209 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 13 karatA hai| isake sivAya koI bhI aisI dazA nahIM hai, jahA~ eka sAtha do yA tIna, cAra athavA pA~ca karmoM kA bandha hotA ho / 1 yA mUla prakRtiyoM meM bhUyaskAra bandha: kisameM aura kitane bhUyaskAra bandha kA lakSaNa - pahale samaya meM kama prakRtiyoM kA bandha karake dUsare samaya meM adhika karma prakRtiyoM ke bandha ko bhUyaskAra bandha kahate haiM / mUla prakRtiyoM meM bhUyaskAra bandha tIna hI hote haiN| ve isa prakAra haiM prathama - koI jIva gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna meM eka sAtAvedanIya kA bandha karake vahA~ se girakara dasaveM guNasthAna meM AtA hai, taba vahA~ pUrvokta chaha prakRtiyoM kA bandha karatA hai| yaha prathama bhUyaskAra bandha hai / dvitIya - vahI jIva jaba dasaveM guNasthAna se cyuta hokara nIce ke guNasthAnoM meM AtA hai, taba vahA~ sAta karmoM kA bandha karatA hai| yaha dUsarA bhUyaskAra bandha hai / tRtIya- jaba vahI jIva Ayukarma kA bandhakAla Ane para jaba AThoM karmoM kA bandha karatA hai, yaha tIsarA bhUyaskAra bandha hai / 2 pUrvokta cAra bandhasthAnoM meM tIna bhUyaskAra bandhoM ke sivAya tIna anya bhUyaskAra bandhoM kI kalpanA isa prakAra kI jAtI hai - (1) eka ko bA~dhakara 7 karmoM kA bandha karanA, (2) eka ko bA~dhakara 8 karmoM kA bandha karanA aura (3) chaha ko bA~dha kara ATha karmoM kA bandha karanA / inameM se Adi ke do bhUyaskAra bandha do taraha se saMbhAvita haiM - (1) girane kI apekSA se aura (2) maraNa kI apekSA se / kintu girane kI apekSA se Adi ke do bhUyaskAra bandha isalie sambhava nahIM ho sakate, kyoMki gyArahaveM guNasthAna se girakara jIva sIdhA dasaveM guNasthAna meM AtA hai, phira dasaveM se nauveM meM AtA hai Adi / kintu yadi jIva gyArahaveM se girakara sIdhA nauveM yA sAtaveM guNasthAna meM AtA, taba to eka ko bA~dha kara sAta kA yA ATha karmoM kA bandha kara sakane se pahalA aura dUsarA bhUyaskAra bana sakatA thA, magara patana jaba bhI hotA hai, kramazaH hotA hai, isalie patana (girane) kI apekSA se to ye do bhUyaskAra bana hI nahIM skte| isI prakAra chaha ko bA~dhakara ATha karmoM kA bandharUpa tIsarA bhUyaskAra bandha bhI nahIM bana sakatA, kyoMki chaha karmoM kA bandha dasaveM guNasthAna meM hotA hai aura ATha karmoM kA bandha hotA hai - sAtaveM guNasthAna meM tathA usase nIce ke guNasthAnoM 1. paMcama karmagrantha gA. 22, 23 kI vyAkhyA (marudharakesarIjI) se pR. 88, 89 2. (ka) egAdahige bhUo egAI - aNagAmmi appataro / tammatto'vaTThiyao, paDhame samae avattavvo // 2 // paMcama karmagrantha (kha) paMcama karmagrantha gA. 22 vivecana (paM. kailAzacandajI) pR. 61 se 63 For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ meN| kintu patana kramazaH vihita hone se dasaveM se sIdhA sAtaveM guNasthAna meM A nahIM sakatA, vaha dasaveM se sIdhA kramazaH nauveM guNasthAna meM hI A sakatA hai| ataH yaha tIsarA bhUyaskAra bandha bhI nahIM bana sktaa| ataH karma siddhAntaviruddha ye tInoM bhUyaskAra bandha sambhava nahIM haiN| aba rahA maraNa kI apekSA se Adi ke do bhUyaskAra bandhoM kI sambhAvanA / so gyArahaveM guNasthAna meM yadi maraNa ho to jIva niyamAnusAra devagati meM hI janma letA hai| aura vahA~ sAta hI karmoM kA bandha karatA hai tathA vahA~ chaha mAsa kI Ayu zeSa rahane para hI Ayu kA bandha hotA hai| ataH maraNa kI apekSA se eka kA bandha karake ATha kA bandha kara sakanA sambhava nahIM hai| ataH yaha bhUyaskAra bandha nahIM bana sakatA / kintu eka ko bA~dhakara 6 kA bandharUpaM bhUyaskAra sambhava hai, to bhI bandhasthAna sAta kA hI rahatA hai, bandhasthAna kA bheda hotA to bhUyaskAra alaga se mAnA jaataa| isa prakAra upazamazreNI se utarane para ukta tIna hI bhUyaskAra cAra bandhasthAnoM meM hote haiN| alpatarabandha : svarUpa aura prakAra alpatarabandha-alpatarabandha bhUyaskArabandha se bilakula ulaTA hotA hai| adhika karmoM kA bandha karake kama karmoM kA bandha karanA alpatarabandha kahalAtA hai| alpatarabandha bhI bhUyaskArabandha kI taraha tIna hI hote haiM prathama - Ayukarma ke bandhakAla meM ATha karmoM kA bandha karake jaba jIva sAta karmoM kA bandha karatA hai, taba pahalA alpatarabandha hotA hai| dvitIya- nauveM guNasthAna meM 7 karmoM kA bandha karake jaba jIva dasaveM guNasthAna ke prathama samaya meM mohanIya karma ke sivAya zeSa 6 karmoM kA bandha karatA hai, taba dUsarA alpatarabandha hotA hai| tRtIya- dasaveM guNasthAna meM 6 karmoM kA bandha karake jaba jIva gyArahaveM yA bArahaveM guNasthAna meM eka karma kA bandha karatA hai, taba tIsarA alpatarabandha hotA hai| yahA~ bhI ATha kA bandha karake chaha kA, eka kA, aura sAta kA bandha karake eka kA bandharUpa alpatabandhatraya nahIM ho sakate haiM; kyoMki apramatta aura anivRttikaraNa (bAdara) guNasthAna se jIva ekadama gyArahaveM guNasthAna meM nahIM jA sakatA aura na hI apramatta guNasthAna se ekadama dasaveM guNasthAna meM jA sakatA hai| ataH alpatara bandha bhI tIna hI jAnane cAhie / 1. baddhAU paDivanno seDhigao ya pasaMtamoho vA / jai kuNai koi kAlaM, vaccai to'Nuttara - suresu // - vizeSAvazyaka bhASya 1311 For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 15 bhUyaskAra aura alpatarabandhoM meM itanA hI antara hai ki guNasthAna se kramazaH patana (avarohaNa) ke samaya bhUyaskArabandha aura guNasthAna se ArohaNa ke samaya * alpatarabandha hote hai| lekina guNasthAnoM meM avarohaNa aura ArohaNa krama-krama se hotA hai, ekadama nahIM, aisA niyama hai| ataH ukta donoM bandhoM ke tIna-tIna bheda haiM, anya vikalpa saMbhava nahIM haiN| avasthitabandha : svarUpa aura prakAra avasthitabandha-pahale samaya meM jitane karmoM kA bandha kiyA hai, dUsare samaya meM utane hI karmoM kA bandha karanA avasthitabandha kahalAtA hai| arthAt-ATha ko bAMdhakara ATha kA, sAta ko bAMdhakara sAta kA, chaha ko bAMdhakara chaha kA aura eka ko bAMdhakara eka kA bandha karane ko avasthita bandha kahate haiN| bandhasthAna cAra haiM, isalie avasthitabandha bhI cAra hI hote haiN|1 / avaktavya-bandha : svarUpa aura kArya ... apanAyabandha-eka bhI karma ko na bAMdhakara punaH karmabandha karane ko avaktavyabandha kahate haiN| yaha bandha mUla karmoM ke bandhasthAnoM meM nahIM hotA hai, kyoMki terahaveM guNasthAna taka tore barAbara karmabandha hotA hI rahatA hai| caudahaveM guNasthAna meM hI kisI karma kA bandha nahIM hotA; kintu caudahaveM guNasthAna meM pahu~ca jAne ke bAda koI bhI jIva lauTakara nIce ke guNasthAna meM nahIM AtA hai, jisase eka bhI karmabandha na karane se, punaH karmabandha karane kA avasara hI nahIM aataa| isalie mUla karmaprakRtiyoM meM avaktavya bandha bhI nahIM hotA hai| bhUyaskAra Adi bandhoM ke viSaya meM spaSTIkaraNa bhUyaskAra, alpatara aura avaktavya bandha kevala pahale samaya meM hI hote haiM; - jabaki avasthita bandha dUsare Adi samayoM meM hotA hai| jaise-koI jIva 6 karmoM kA bandha karake sAta kA bandha karatA hai to yaha bhUyaskAra bandha hai, kintu dUsare samayoM meM yaha bhUyaskAra nahIM ho sakatA; kyoMki prathama samaya meM sAta kA bandha karake agara dUsare samaya meM ATha kA bandha karatA hai to bhUyaskAra badala jAtA hai aura chaha karma kA bandha karatA hai to alpatara ho jAtA hai tathA sAta kA bandha karatA hai to avasthita ho jAtA hai| 1. paMcama karmagrantha gA. 22 vivecana pR. 90 se 94 (marudharakesarI) 2. abaMdhago na baMdhai, iha avvatto ao ntthi| .. -paMcasaMgraha 220 For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ niSkarSa yaha hai ki karmaprakRti kI saMkhyA meM parivartana hue binA adhika bAMdha kara kama bAMdhanA aura kama bAMdhakara adhika bAMdhanA kevala eka bAra hI sambhava hai; jabaki pahalI bAra bAMdhe hue karmoM ke barAbara punaH utane hI karmoM ko bAMdhanA punaH sambhava hai| isalie avasthitabandha lagAtAra kaI samaya taka ho sakatA hai, kintu zeSa tIna bandhoM meM aisA sambhava nahIM hai| uttaraprakRtiyoM ke bandhasthAna aura bhUyaskArAdi bandha bandhasthAna-sAmAnyatayA uttaraprakRtiyoM ke 29 bandhasthAna hote haiN| ve isa prakAra haiM-eka, satraha, aThAraha, unnIsa, bIsa, ikkIsa, bAIsa, chabbIsa, trepanaM, cauvana pacapana, chappana, sattAvana, aTThAvana, unasaTha, sATha, ikasaTha, tresaTha, cauMsaTha, paiMsaTha chiyAsaTha, sar3asaTha, ar3asaTha, unahattara, sattara, ikahattara, bahattara, tihattara aura cauhttr| ye kula unatIsa bandha-sthAna haiM, jinameM aTThAisa bhUyaskAra bandha hote haiN| aTThAisa bhUyaskArabandha-upazAntamoha guNasthAna meM ekamAtra vedanIya kA bandha . karake, girate samaya dasaveM guNasthAna meM jJAnAvaraNa pAMca, darzanAvaraNa 4, antasaya 5, uccagotra aura yazaH kIrti ke sAtha vedanIya kA baMdha milAkara 16+1=17 prakRti ke bandha se prathama samaya meM prathama bhUyaskAra bandha hotA hai| , ____dasaveM guNasthAna se patita hokara nauveM guNasthAna meM saMjvalana lobha ke sAtha 18 prakRtiyoM kA bandha karane se dUsarA bhUyaskAra bandha huaa| saMjvalana mAyA ke sAtha 19 prakRtiyoM ko bAMdhane se tIsarA bhUyaskAra bandha aura saMjvalana mAna ke sAtha 20 ko bAMdhane se cauthA bhUyaskAra bandha, saMjvalana krodha ke sAtha 21 kA bandha karane se pAMcavA~ bhUyaskAra bandha tathA puruSaveda ke sAtha 22 kA bandha karane se chaThA bhUyaskAra bandha huaa| phira usake sAtha hAsya, rati, bhaya aura jugupsA ina 4 prakRtiyoM kA adhika bandha karane se apUrvakaraNa ke sAtaveM bhAga meM 26 kA baMdha karane se sAtavA~ bhUyaskAra, bandha hotA hai| usake madhya AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga meM devaprAyogya nAmakarma kI 27 prakRtiyoM kA baMdha karane se AThavA~ bhUyaskAra bandha 53 prakRtiyoM kA huaa| phira tIrthaMkara nAmakarma-sahita devaprAyogya 29 prakRtiyoM ko bAMdhane se kula 54 prakRtiyoM ke bandha kA nauvA~ bhUyaskAra bandha huaa| tathA AhArakadvikasahita tIsa kA bandha karane se 55 ke bandha kA dasavA~ bhUyaskAra bandha huaa| aura ina pacapana ko tIrthaMkara nAmakarma-sahita. bAMdhane se 56 kA gyArahavA~ bhUyaskAra bandha tathA apUrvakaraNa ke prathama bhAga meM chappana meM se jinanAmakarma ko chor3akara tathA nidrA aura pracalA-sahita bAMdhane se 55 + 2 =57 ke baMdha meM bArahavA~ 1. paMcama karmagrantha gA. 22 vyAkhyA (marudharakesarIjI) pR. 95, 96 For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 17 bhUyaskAra bandha huaa| tathA jinanAma karma-sahita 58 kA bandha hone para terahavA~ bhUyaskAra bandha huA, apramattaguNasthAna meM una 58 ke sAtha devAyu kA bandha hone para 59 kA bandha hone para caudahavA~ bhUyaskAra bandha huaa| dezavirati guNasthAna meM devaprAyogya 28 prakRtiyoM kA bandha karane ke sAtha 5 jJAnAvaraNa, 6 darzanAvaraNa, 1 vedanIya, 13 mohanIya, 1 devAyu, 25 nAmakarma kI, 1 gotrakarma kI aura 5 antarAya kI, yoM kula 60 prakRtiyoM ke bAMdhane se pandrahavA~ bhUyaskArabandha huaa| ina 60 ke sAtha tIrthaMkaranAma kA bhI bandha karane se 61 ke bandha kA solahavAM bhUyaskArabandha (yahA~ kisI bhI taraha eka jIva ko eka samaya meM 62 prakRtiyoM kA baMdha sambhava nahIM, ata: usakA bhUyaskAra bhI nahIM kahA hai|) huaa| cauthe guNasthAna meM Ayu ke abandhakAla meM devaprAyogya nAmakarma kI 28 prakRtiyoM ko bAMdhane para jJAnAvaraNIya kI 5, darzanAvaraNIya kI 6, vedanIya kI 1, mohanIya kI 17, gotra kI 1, nAmakarma kI 28 aura antarAya kI 5, ina kula 63 prakRtiyoM kA bandha karane se satrahavAM bhUyaskArabandha hotA hai| devAyu ke baMdha sahita pUrvokta 63 kA bandha karane se 63+1=64 prakRtiyoM ke baMdha kA aThArahavA~ bhUyaskAra bandha hotA hai| jinanAmakarma sahita 65 ko bAMdhane para unnIsavA~ bhUyaskArabandha hotA hai| cauthe guNasthAna meM deva ho aura usake dvArA manuSya-prAyogya 30 prakRtiyoM ke bAMdhane para 66 ke bandha hone para bIsavA~ bhUyaskArabandha huaa| - mithyAtvaguNasthAna meM 5 jJAnAvaraNa kI, 9 darzanAvaraNa kI, 1 vedanIya kI, 22 mohanIya kI, 1 AyuSya kI, 23 nAmakarma kI, 1 gotra kI aura 5 antarAya kI, in kula 67 prakRtiyoM kA bandha karane para ikkIsavA~ bhUyaskAra bandha hotA hai| inameM nAmakarma kI 25, (pahale se do adhika) aura Ayu ko kama karane para 2+66-68 prakRtiyoM kA bAIsavA~ bhUyaskAra bandha, Ayu-sahita 69 kA bandha karane para teIsavA~ bhUyaskAra bandha huaa| nAmakarma kI 25+1=26 prakRtiyoM sahita 70 prakRtiyoM ko bAMdhane se caubIsavA~ bhUyaskAra bandha huaa| tathA Ayurahita nAmakarma kI 26+2-28 prakRtiyoM sahita 71 prakRtiyoM ko bAMdhane para paccIsavA~ bhUyaskAra bandha; tathA nAmakarma kI unatIsa prakRtiyoM ke sAtha bahattara ke bandha kA chabbIsavA~ bhUyaskAra bandha, Ayu sahita 73 kA bandha karane para sattAisavA~ bhUyaskAra bandha aura jJAnAvaraNa kI 5, darzanAvaraNa kI 9, vedanIya kI 1, mohanIya kI 22, Ayu kI 1, nAmakarma kI 30, gotra kI 1 aura antarAya karma kI 5, yoM kula 74 prakRtiyoM kA bandha karane se aTThAisavA~ bhUyaskAra hotA hai| - yahA~ prakArAntara se aneka bandhasthAna sambhava haiM, jinakA svayaM vicAra kara lenA caahie| isI prakAra ArohaNa krama (viparIta krama) se aTThAisa hI alpatara bandha haiM, For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ tathA avasthitabandha unatIsa hI hote haiM, kyoMki bandhasthAna kula 29 hI haiN| yahA~ avaktavyabandha sambhava nahIM haiM, kyoMki jIva samasta uttara prakRtiyoM kA pUrNatayA abandhaka ayogikevalI nAmaka caudahaveM guNasthAna meM hotA hai| usa guNasthAna se patana na hone ke kAraNa avaktavyabandha nahIM hotaa| pratyeka karma kI apekSA se bhUyaskAra Adi bandha-prarUpaNA : eka spaSTIkaraNa bhUyaskAra Adi darzanAvaraNa, mohanIya aura nAmakarma, ina tIna karmoM kI uttaraprakRtiyoM meM hote haiM, zeSa 5 karmoM meM unakI sambhAvanA nahIM hai| kyoMki jJAnAvaraNa aura antarAya karma kI pAMcoM prakRtiyA~ eka sAtha hI baMdhatI haiM aura rukatI bhI eka sAtha haiN| jisase ukta donoM karmoM kA paMca-prakRtirUpa eka hI bandhasthAna hotA hai| aura jaba eka hI bandhasthAna hai to usameM bhUyaskAra Adi bandha sambhava nahIM haiN| aisI sthiti meM to sadA avasthita bandha rahatA hai| isI prakAra vedanIya, Ayu aura gotrakarma kI eka samaya meM eka hI prakRti baMdhatI hai| ataH inameM bhI bhUyaskAra Adi bandha nahIM hote| ___ darzanAvaraNakarma ke bandhasthAna-darzanAvaraNIya karma,kI nau uttaraprakRtiyoM ke nau, chaha aura cAra prakRtiyoM ke tIna bandhasthAna haiN| dUsare sAsvAdana guNasthAna taka to sabhI nau prakRtiyoM kA bandha hone se prathama nau prakRtika bandhasthAna hai| sAsvAdana guNasthAna ke anta meM styAnaddhitrika ke bandha kI samApti ho jAtI hai, isalie dUsarA bandhasthAna 9-3-6 prakRtika hai| yaha tIsare mizraguNasthAna se lekara AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama bhAga taka hai| aura apUrvakaraNa ke prathama bhAga ke anta meM nidrA aura pracalA ke bandha kA nirodha ho jAne se Age dasaveM guNasthAna taka 62-4 (zeSa cAra) prakRtiyoM kA hI tIsarA bandhasthAna hotA hai| isameM bhUyaskAra Adi kI prarUpaNA-darzanAvaraNa karma kI uttaraprakRtiyoM meM do bhUyaskAra bandha hote haiM-(1) AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna ke dUsare bhAga se lekara dasaveM sUkSma samparAya guNasthAna taka meM se kisI eka guNasthAna meM 4 prakRtiyoM kA 1. paMcama karmagrantha vyAkhyA pR. 97 se 99 taka 2. tiNNi dasa aTThaThANANi, dNsnnaavrnn-moh-nnaamaannN| ettheva ya bhujagAsa seseseyaM have ThANaM // gommaTasAra, karmakANDa, gA. 458. baMdhaTThANA tidasaTTha dNsnnaavrnn-moh-naamaannN| . sesANegamavaTThiyabaMdho, savvattha ThANa-samo // -paMcasaMgraha 222 3. paMcama karmagrantha gA. 24 vyAkhyA, (marudharakesarIjI), pR. 101, 102 For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 19 bandha karake jaba koI jIva apUrvakaraNa guNasthAna ke dvitIya bhAga se nIce Akara 6 prakRtiyoM kA bandha karatA hai, taba pahalA bhUyaskArabandha hotA hai / (2) vahA~ se girakara jaba nau prakRtiyoM kA bandha karatA hai, taba dUsarA bhUyaskAra bandha hotA hai| isa prakAra darzanAvaraNa karma kI uttaraprakRtiyoM meM do bhUyaskAra bandha hote haiM / isI taraha darzanAvaraNa karma kI uttaraprakRtiyoM meM alpatarabandha bhI do hI hote haiN| kyoMki alpatarabandha bhUyaskArabandha se ThIka viparIta hote haiM / (1) jaba koI jIva nIce ke guNasthAnoM meM 9 prakRtiyoM kA bandha karake tIsare Adi guNasthAnoM meM 6 prakRtiyoM kA bandha karatA hai, taba prathama alpatarabandha hotA hai / (2) jaba 6 kA bandha karake 4 kA bandha karatA hai, taba dUsarA alpatarabandha hotA hai / lekina avasthitabandha tIna hI hote hai, kyoMki darzanAvaraNa karma ke bandhasthAna tIna hI hote haiN| avaktavyabandha do hote haiM - (1) gyArahaveM guNasthAna meM darzanAvaraNa kA bandha bilakula na karake koI jIva vahA~ se girakara dasaveM guNasthAna meM 4 prakRtiyoM kA bandha karatA hai, taba prathama avaktavyabandha hotA hai / (2) jaba gyArahaveM guNasthAna meM marakara anuttaravimAnavAsI devoM meM uttpanna hotA hai, taba vahA~ prathama samaya meM darzanAvaraNa karma kI 6 prakRtiyoM kA bandha karatA hai / yaha dUsarA avaktavyabandha hai / 1 mohanIya karma ke bandhasthAna - mohanIya karma kI uttaraprakRtiyA~ aTThAIsa haiN| unameM se samyag -mithyAtva aura samyaktva - mohanIya kA bandha na hone se baMdha yogya 26 prakRtiyA~ haiM / unameM bAIsa, ikkIsa, satraha, teraha, nau, pAMca, cAra, tIna, do aura eka prakRtika, yoM kula dasa bandhasthAna haiM / ve isa prakAra haiM-tIna vedoM meM se koI eka veda kA tathA hAsya-ratiM, zoka-arati ina do yugaloM meM se eka samaya meM eka hI yugala kA. baMdha hotA hai, ataH mohanIya karma kI samyag - mithyAtva, samyaktva - mohanIya, tIna vedoM meM se koI eka veda, hAsyAdi do yugaloM meM se koI eka yugala, yoM 6 prakRtiyoM ko kama kara dene se zeSa 22 prakRtiyA~ hI bandha ko prApta hotI haiN| yaha prathama bandhasthAna hai| dUsare guNasthAna meM mithyAtva ke sivAya zeSa 21 prakRtiyoM kA, tIsare, cauthe guNasthAna meM anantAnubandhI kaSAya catuSka na baMdhane se zeSa 17 kA, pAMcaveM guNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNIya catuSka kA bandha na hone se zeSa 13 prakRtiyoM kA bandha hotA hai, ye kramazaH dUsare, tIsare aura cauthe bandhasthAna haiN| 1. paMcama karmagrantha gA. 24 kI vyAkhyA ( marudharakesarIjI), pR. 99 se 103 For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ isake pazcAt chaThe, sAtaveM aura AThaveM guNasthAna meM pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA bandha na hone se zeSa 9 prakRtiyoM kA hI bandha hotA hai| AThaveM guNasthAna ke anta meM hAsya, rati, bhaya aura jugupsA kA bandha-viccheda ho jAne se nauveM guNasthAna ke prathama bhAga meM 5 prakRtiyoM kA hI bandhasthAna hotA hai| dUsare bhAga meM veda kA abhAva ho jAne se 4 prakRtiyoM kA, tIsare bhAga meM saMjvalana krodha ke bandha kA abhAva ho jAne se tIna hI prakRtiyoM kA bandha hotA hai| cauthe bhAga meM saMjvalana mAna kA bandha na hone se do prakRtiyoM kA bandhasthAna hai| pAMcaveM bhAga meM saMjvalana mAyA kA abhAva hone se kevala eka saMjvalana lobha kA hI bandha hotA hai| isase Age sajvalana lobha prakRti kA bhI bandha nahIM hotA hai| isa prakAra mohanIya karma ke dasa bandhasthAna jAnane caahie| mohanIya karma ke bhUyaskAra Adi bandha-mohanIya karma ke dasa bandhasthAnoM meM nau bhUyaskArabandha hote haiM-(1) eka ko bAMdhakara do kA bandha karane para prathama bhUyaskArabandha, (2) do ko bAMdhakara tIna kA bandha karane para dvitIya bhUyaskArabandha, (3) isI prakAra tIna ko bAMdhakara cAra kA bandha karane para tIsarA bhUyaskArabandha, (4) cAra ko bAMdhakara pAMca kA bandha karane para cauthA, (5) pAMca kA baMdha karake nau kA bandha karane para pA~cavA~, (6) nau kA bandha karake teraha kA bandha karane para chaThA, (7) teraha kA bandha karake satraha kA bandha karane para sAtavA~, (8) satraha kA bandha karake ikkIsa kA bandha karane para AMThavA~, aura (9) ikkIsa kA bandha karake bAIsa kA bandha karane para nauvA~ bhUyaskAra bandha huaa| ATha alpatara bandha-(1) bAIsa kA bandha karake satraha kA bandha karane para pahalA alpatara bandha hotA hai| (2) satraha kA bandha karake teraha kA bandha karane para dUsarA alpatara bandha hotA hai| (3) teraha kA bandha karake nau kA bandha karane para tiisraa| (4) nau kA bandha karake pAMca kA bandha karane para cauthA, (5) pAMca kA bandha karake cAra kA bandha karane para pA~cavA~, (6) cAra kA bandha karake tIna kA bandha karane para chaThA, (7) tIna kA bandha karake do kA bandha karane para sAtavA~, aura (8) do kA bandha karake eka kA bandha karane para AThavA~ alpatarabandha hotA hai| dasa avasthita bandha-bandhasthAna dasa hone se avasthitabandha bhI dasa hote haiN| do avaktavya bandha-gyArahaveM guNasthAna meM mohanIya karma kA bandha na karake jaba koI jIva vahA~ se cyuta hokara nauveM guNasthAna meM AtA hai aura saMjvalana lobha kA bandha karatA hai, taba prathama avaktavyabandha hotA hai| (2) yadi gyArahaveM guNasthAna meM 1. paMcama karmagrantha gA. 24 kI vyAkhyA pR. 104, 105 For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 21 AyukSaya ho jAne se marakara koI jIva anuttaravimAnavAsI devoM meM janma letA hai, vahA~ 17 prakRtiyoM kA bandha karatA hai to dUsarA avaktavyasthAna hotA hai / 1 aura nAmakarma ke bandhasthAna- nAmakarma kI bandhayogya 67 prakRtiyA~ haiM, kintu eka samaya meM eka jIva ko sabhI prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA hai| eka samaya meM eka jIva ke teIsa, paccIsa Adi prakRtiyA~ hI baMdhatI haiN| isalie nAmakarma ke 8 sthAna batalAye gae haiM - ( 1 ) teIsa prakRtirUpa, (2) paccIsa prakRtirUpa, (3) chabbIsa prakRtirUpa, (4) aTThAisa prakRtirUpa, (5) unatIsa prakRtirUpa, (6) tIsa prakRtirUpa, (7) ikattIsa prakRtirUpa aura (8) eka prakRtirUpa / isase pUrva jina bandhasthAnoM ko batalAyA gayA thA, ve saba karma jIvavipAkI the, jIva ke Atmika guNoM para hI unakA prabhAva par3atA thA, kintu nAmakarma kA adhikAMza bhAga pudgalavipAkI hai, aura usakA adhikatara upayoga jIvoM kI zArIrika racanA meM hI hotA hai| ata: vibhinna jIvoM kI apekSA se eka hI bandhasthAna kI avAntara prakRtiyoM meM antara par3atA hai / (1) varNacatuSka, taijasa, kArmaNa, agurulaghu, nirmANa aura upaghAta, nAmakarma kI ye nau prakRtiyA~ dhruvabandhinI haiN| cAroM gati ke jIvoM ke AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga taka inakA bandha avazya hotA hai| inake bAda tiryaJcagati, tiryaMcAnupUrvI, ekendriya jAti, audArikaM zarIra, huNDaka saMsthAna, sthAvara, aparyApta, asthira, azubha, durbhaga, anAdeya, ayazaHkIrti, sUkSma - bAdara meM se koI eka, sAdhAraNa- pratyeka meM se koI eka, ina 14 prakRtiyoM ko pUrvokta 9 dhruvabandhinI prakRtiyoM ke sAtha milAne se 14 +9= 23 prakRtiyoM kA prathama bandhasthAna hotA hai / ye 23 prakRtiyA~ ekendriyaprAyogya haiM, jinheM ekendriya, tIna vikalendriya aura paMcendriya - mithyAtvI bAMdhatA hai| isa bandhasthAna kA bandhaka jIva marakara ekendriya aparyApta jIvoM meM hI janma letA hai| (2) (ka) pUrvokta 23 prakRtiyoM meM se aparyApta prakRti ko kama karake tathA paryApta, ucchvAsa aura parAghAta prakRtiyoM ko milAne se ekendriya- paryApta - sahita paccIsa prakRtiyoM kA dvitIya bandhasthAna hotA hai| 1. (ka) paMcama karmagrantha gA. 24 vyAkhyA ( marudharakesarIjI), pR. 103 se 107 (kha) paMcama karmagrantha vyAkhyA (paM. kailAzacandrajI), pR. 77-79 (ga) digambara - paramparA meM mohanIya karma ke bandhasthAna aura bhujAkArAdi bandha meM kucha antara hai| jaisA ki gommaTasAra karmakANDa gAthA 468 meM likhA hai- mohanIya karma ke 10 bandhasthAnoM meM 20 bhujAkAra, 11 alpatara, 33 avasthita aura 2 avaktavyabandha haiN| For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (kha) pUrvokta 25 meM se sthAvara, paryApta, ekendriya jAti, ucchvAsa aura parAghAta, ina 5 prakRtiyoM ko kama karake, trasa, aparyApta, dvIndriyajAti, sevArtasaMhanana aura audArika aMgopAMga, ina 5 ko milAne se dvIndriya arpAptasahita 25 prakRtiyoM kA bandhasthAna hotA hai| (ga) isI prakAra dvIndriya jAti ke sthAna para trIndriya jAti ko milAne se trIndriya aparyAptasahita 25 prakRtiyoM kA bandhasthAna hotA hai / (gha) trIndriya jAti ke sthAna meM caturindriya jAti ko milAne se caturindriya aparyApta sahita paccIsa prakRtiyoM kA bandhasthAna hotA hai| (Ga) caturindriya jAti ke sthAna meM paMcendriya jAti ke milAne se paMcendriya aparyApta sahita 25 kA bandhasthAna hotA hai; aura (ca) isameM tiryaJcagati ke sthAna meM manuSyagati ke milAne se manuSya aparyApta sahita paccIsa prakRtiyoM kA bandhasthAna hotA hai| isa prakAra 25 prakRtiyoM vAlA dvitIya bandhasthAna 6 prakAra kA hotA hai| isa bandhasthAna ke bandhakarttA jIva ekendriya paryAptakoM meM tathA dvIndriya Adi se sabhI aparyApta tiryaJcoM tathA aparyApta manuSyoM meM janma le sakate haiN| (3) manuSyagati- sahita paccIsa - prakRtika bandhasthAna meM se trasa, aparyApta, manuSyagati, paMcendriya jAti, sevArta saMhanana aura audArika, aMgopAMga ko ghaTAkara usake badale sthAvara, paryApta, tiryaMcagati, ekendriya jAti, ucchvAsa, parAghAta aura Atapa tathA udyota meM se kisI eka ko milAne se ekendriya paryApta yukta chabbIsa kA sthAna hotA hai| isa bandhasthAna kA bandhakartA ekendriya paryAptaka meM janma letA hai| yaha tRtIya bandhasthAna hai| (4) nAmakarma kI nau dhruvabandhinI, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira aura asthira meM se eka, zubha aura azubha meM se eka, subhaga, Adeya, yazaHkIrti aura ayaza: kIrti meM se eka, devagati, paMcendriya jAti, vaikriya zarIra, prathama saMsthAna, devAnupUrvI, vaikriya aMgopAMga, susvara, zubhavihAyogati, ucchvAsa aura parAghAta, isa prakAra devagati sahita 28 prakRtiyoM kA caturtha bandhasthAna hotA hai| isa sthAna kA bandhaka marakara devoM meM janma letA hai| narakagati kI apekSA 28 kA bandhasthAna - nau dhruvabandhinI, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, asthira, azubha, durbhaga, anAdeya, ayaza: kIrti, narakagati, paMcendriya jAti, vaikriya zarIra, huNDaka saMsthAna, narakAnupUrvI, vaikriya - aMgopAMga, duHsvara, azubha For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 23 vihAyogati, ucchvAsa aura parAghAta, isa prakAra narakagatiyogya aTThAisa prakRti rUpa caturtha bandhasthAna hotA hai| ___ (5) (ka se ca taka) (ka) nau dhruvavAhinI tathA trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira aura asthira meM se eka, zubha aura azubha meM se eka, durbhaga, anAdeya, yaza:kIrti aura ayaza:kIrti meM se eka, tiryaMcagati, dvIndriyajAti, audArika zarIra huNDaka saMsthAna, tiryaMcAnupUrvI, sevArta saMhanana, audArika aMgopAMga, duHsvara, azubha vihAyogati, ucchvAsa aura parAghAta, isa prakAra dvIndriya paryApta-sahita 29 prakRtiyoM kA bandhasthAna hotA hai| (kha, ga, gha)-isameM (pUrvokta 29 prakRtika bandhasthAna meM) dvIndriya ke sthAna meM trIndriya, trIndriya ke sthAna meM caturindriya aura caturindriya ke sthAna meM paMcendriya ko jor3ane se kramazaH trIndriyayukta, caturindriyayukta evaM paMcendriyayukta, yoM paMcama bandhasthAna kA dUsarA, tIsarA aura cauthA vikalpa hotA hai| ____(Ga) isa sthAna meM itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki subhaga aura durbhaga, Adeya aura anAdeya, susvara aura duHsvara, prazasta aura aprazasta vihAyogati, ina 4 yugaloM meM se eka-eka prakRti kA tathA chaha saMsthAnoM aura 6 saMhananoM meM se kisI eka saMsthAna aura eka saMhanana kA bandha hotA hai| ina (pUrvokta 29 prakRtiyoM) meM se tiryaMcagati aura tiryaMcAnupUrvI ko ghaTAkara unake badale manuSyagati aura manuSyAnupUrvI ko jor3ane se paryApta manuSyasahita 29 kA bandha-sthAna hotA hai| ____(ca): nau dhruvabandhinI, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira yA asthira, zubha yA azubha, Adeya, yaza:kIrti. athavA ayaza:kIrti, devagati, paMcendriya jAti, vaikriya zarIra, prathama saMsthAna, devAnupUrvI, vaikriya aMgopAMga, susvara, prazasta vihAyogati, ucchvAsa, parAghAta, tIrthaMkaranAma, ina prakRtirUpa devagati aura tIrthaMkara sahita 29 prakRtiyoM kA bandhasthAna hotA hai| ina sthAnoM kA bandhaka dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya tiryaMcoM meM tathA manuSyagati aura devagati meM janma letA hai| yoM ka, kha, ga, gha, Ga aura ca ina 6 vikalpoM meM paMcama bandhasthAna pUrNa hotA hai| . -- (6) dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya paryApta yukta 29 prakRtiyoM ke cAra bandhasthAnoM meM udyota prakRti ke milAne se dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya paryApta sahita tIsa prakRtika cAra bandhasthAna hote haiN| paryApta manuSya-sahita 29 ke bandhasthAna meM tIrthaMkara prakRti ke milAne se manuSyagati-sahita tIsa prakRtika bandhasthAna hotA hai| devagatisahita unatIsa ke bandhasthAna meM se tIrthaMkara prakRti ko ghaTAne aura AhArakadvika ko milAne se devagatiyukta 30 prakRtiyoM kA bandhasthAna For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ hotA hai| isa prakAra tIsa prakRtika bandhasthAna bhI chaha hote haiN| yaha chaThA bandhasthAna huaa| (7) devagati-sahita unatIsa ke bandhasthAna meM AhArakadvika ko milAne se devagati-sahita ikattIsa kA saptama bandhasthAna hotA hai| (8) eka prakRtika bandhasthAna meM kevala eka yaza:kIrti kA hI bandha hotA hai| isa prakAra nAmakarma ke teIsa, paccIsa, chabbIsa, aTThAisa, unatIsa, tIsa, ikatIsa aura eka prakRtika 8 bandhasthAna hue| ___ nAmakarma ke bandhasthAnoM ke bhUyaskArAdi bandha-nAmakarma ke bandhasthAna 8 haiM, unake bhUyaskAra chaha, alpatara sAta, avasthitabandha ATha aura avaktavya bandha tIna hote haiN| __ chaha bhUyaskArabandha-(1) teIsa kA bandha karake paccIsa kA bandha karanA pahalA bhUyaskArabandha hai, (2) paccIsa kA bandha karake chabbIsa kA bandha karanA, dUsarA bhUyaskArabandha, (3) chabbIsa kA bandha karake aTrAisa kA bandha karanA tIsarA bhUyaskArabandha, (4) aTThAisa kA bandha karake unatIsa, kA bandha karanA cauthA bhUyaskArabandha, (5) unatIsa kA bandha karake tIsa kA bandha karanA pAMcavA~ bhUyaskArabandha, aura (6) tIsa kA bandha karake 31 prakRtiyoM kA bandha karanA chaThA bhUyaskArabandha hai| sAta alpatarabandha-apUrvakaraNa guNasthAna meM devagati yogya 28, 29, 30 yA 31 kA bandha karake 1 prakRti kA bandha karatA hai, to pahalA alpatarabandha hotA hai AhArakadvika aura tIrthaMkaranAmakarma sahita ikattIsa kA bandha karake jo jIva devaloka meM utpanna hotA hai, vaha prathama samaya meM hI manuSyagati yukta 30 prakRtiyoM kA bandha karatA hai, yaha dUsarA alpatarabandha hai| vahI jIva devaloka.se cyuta hokara manuSyagati meM janma lekara devagatiyogya tIrthaMkara nAma sahita 29 prakRtiyoM kA bandha karatA hai, taba tIsarA alpatarabandha hotA hai| jaba koI jIva tiryaMca yA manuSya tiryaMcagati ke yogya pUrvokta 29 prakRtiyoM kA bandha karake vizuddha pariNAmoM ke kAraNa devagati yogya 28 prakRtiyoM kA bandha karatA hai, taba cauthA alpatarabandha hotA hai| aTThAisa prakRtika bandhasthAna kA bandha karake saMkliSTa pariNAmoM ke kAraNa jaba koI jIva ekendriya ke yogya chabbIsa prakRtiyoM kA bandha karatA hai, taba pAMcavA~ alpatarabandha hotA hai| chabbIsa kA bandha karake paccIsa kA bandha karane para chaThA alpatarabandha hotA hai| tathA paccIsa kA bandha karake teIsa kA bandha karane para sAtavA~ alpatarabandha hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 25 isa prakAra sAta alpatarabandha hote haiN| ATha avasthitabandha - nAmakarma ke 8 bandhasthAnoM kI apekSA se avasthitabandha bhI ATha hI hote haiM / tIna avaktavyabandha - (1) gyArahaveM guNasthAna meM nAmakarma kI eka bhI prakRti kA bandha na karake jaba koI jIva vahA~ se cyuta hokara eka prakRti kA bandha karatA hai, taba prathama avaktavyabandha hotA hai / (2) gyArahaveM guNasthAna meM mara kara koI jIva anuttaravimAnavAsI devoM meM janma lekara yadi manuSyagati-yogya tIsa prakRtiyoM kA bandha karatA hai, taba dUsarA avaktavyabandha hotA hai| aura (3) yadi vaha vahA~ manuSyagatiyogya 29 prakRtiyoM kA bandha karatA hai, taba tIsarA avaktavyabandha hotA hai / isa prakAra nAmakarma meM tIna avaktavyabandha hote haiM / zeSa pAMca karmoM meM eka-eka hI bandhasthAna : bhUyaskArAdi bandha nahIM - zeSa pAMca karmoM jJAnAvaraNIyaM, vedanIya, Ayu, gotra aura antarAya meM eka-eka hI bandhasthAna hotA hai| kyoMki jJAnAvaraNIya aura antarAya kI pAMca-pAMca prakRtiyA~ eka sAtha hI baMdhatI haiM aura eka sAtha hI rukatI haiN| vedanIya, Ayu aura gotra karmoM kI uttaraprakRtiyoM meM bhI eka samaya meM eka-eka prakRti kA hI bandha hotA hai / isa kAraNa ina karmoM meM bhUyaskArAdi bandha nahIM hote| kyoMki jahA~ eka hI prakRti kA bandha hotA ho, vahA~ thor3I prakRtiyoM ko bAMdhakara adhika prakRtiyoM ko bAMdhanA yA adhika prakRtiyoM ko bAMdhakara kama prakRtiyoM ko bAMdhanA sambhava nahIM hotA / bandhasthAnoM aura bhUskArAdi bandhoM kA vihaMgAvalokana karane ke lie pRSTha 26 para die koSThaka para eka dRSTi DAla leN| avaktavya aura avasthitabandha ke lie sAmAnya niyama kA apavAda - vedanIya ke sivAya zeSa cAra karmoM meM avaktavya aura avasthita bandha sambhava hai| ve yoM ho saMkate haiM-(1) gyArahaveM guNasthAna meM jJAnAvaraNIya aura antarAya tathA gotrakarma kA bandha na karake jaba koI jIva vahA~ se cyuta hotA hai aura nIce ke meM Akara guNasthAna punaH una karmoM kA bandha karatA hai, taba prathama samaya meM avaktavyabandha hotA hai aura dvitIya Adi samayoM meM avasthitabandha hotA hai / (2) tribhAga meM jaba Ayukarma kA bandha hotA hai, taba prathama samaya meM avaktavyabandha aura dvitIya Adi samayoM meM avasthita bandha hotA hai / kintu vedanIya karma meM kevala avasthita bandha hotA hai, avaktavya bandha nahIM; kyoMki vedanIya karma kA abandha ayogikevalI guNasthAna meM 1. (ka) paMcama karmagrantha gA. 24, 25 vyAkhyA . paMcama karmagrantha gA. 2.4, 25 vyAkhyA ( marudharakesarIjI), pR. 101 se 115 taka For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ jAkara hotA hai, magara vahA~ se girakara jIva nIce ke guNasthAna meM lauTakara nahIM AtA, ataH punaH bandha na hone ke kAraNa avaktavya bandha ko vahA~ avakAza nahIM hai| ATha karmoM kI uttaraprakRtiyoM ke bandhasthAna tathA bhUyaskArAdibandha kA koSThaka ATha karma jJAnAvaraNa darzanAvaraNa vedanIya mohanIya Ayu | nAma gotra antarAya - uttaraprakRti kitane bandhasthAna?| 1 kitanI prakRtiyoM | 5 / kA bandhasthAna | 22, 21, 17| |23, 25, 26, 28 / 13, 9, 5,4, 1 | 29, 30, 31, 1 | 1 | 3, 2,1 1 bhUyaskArabandha 00 alpatarabandha avasthitabandha avaktavyabandha bandha ke vividha morcoM se sAvadhAna . ina vividha karmoM kI mUla va uttaraprakRtiyoM ke karmoM aura guNasthAnoM kI apekSA se bandhasthAnoM (bandha ke morcoM) ko tathA vibhinna bhUyaskArabandhoM, alpatarabandhoM, avasthitabandhoM aura avaktavyabandhoM ko jAnane-samajhane se spaSTa avabodha ho jAtA hai ki bandhoM kI kitanI vividhatA aura vicitratA hai? yoM dekhA jAya to mukhya adhyavasAyoM kI dRSTi se karmabandha ke sAta prakAra haiM-rAga, dveSa, moha, krodha, mAna, mAyA aura lobh| kintu vAcaka zabdoM kI apekSA se adhyavasAya saMkhyAta hote hue bhI, adhyavasAya sthAnoM kI apekSA se asaMkhyAta haiN| tathA karmapradezoM kI apekSA se athavA karmoM ke avibhAga (anubhAga)-praticchedoM kI apekSA se karmabandha ananta - ataH AtmArthI evaM mumukSu sAdhaka ko dekhanA hogA ki kisa karma kA, kauna-sA bandha kisa-kisa morce se Akara AtmA ke sAtha cipaTa jAtA hai, AtmA ko vimUr3ha aura vikRta kara detA hai aura AtmA kI jJAna-darzana, Ananda aura sAmarthya kI zaktiyoM ko dabA detA hai, kuNThita kara detA hai? ataH arucikara viSaya hote hue bhI bandhoM kI vicitratAoM ko dekhakara mumukSu sAdhaka kI A~kheM kholane ke lie itanA vistRtarUpa se ise prastuta karanA Avazyaka thaa| 1 rAjavArtika 1 tathA 8. For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 27 pApa-karma bandha se kaise bace kaise pravRtti kare ? isake atirikta mAnava-jIvana kI pratyeka zArIrika, vAcika, mAnasika, bauddhika, aindriyaka evaM vyAvahArika pravRtti meM pada-pada para jo sAdhaka bandha se nahIM baca pAtA, usake lie dazavaikAlika sUtra meM cetAvanI dete hue kahA gayA hai "jo sAdhaka ayatanA (asAvadhAnI, aviveka, ajAgarUkatA) se calatA, baiThatA, khAtA-pItA, sotA, bolatA, socatA, uThatA tathA anya vividha ceSTAe~, kAyika, vAcika, mAnasika pravRttiyA~ tathA caryAe~ karatA hai, vaha pApakarma kA bandha karatA hai, jisakA kaTuphala use bhoganA par3atA hai|" jJAtAdharmakathAMga sUtra meM kahA gayA hai- "jo vyakti zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ina pAMcoM indriyoM ke vaza hokara inake viSayoM meM rata, Asakta, gRddha, mUrcchita, ahaMtva-mamatva yukta bana jAte haiM, banate haiM, ve ghora pApakarma kA bandha karate haiM, jo parama duHkha kA kAraNa hai|" - "viSaya-sukhoM meM gRddha bane hue jIva pApamaya kArya karate hue una pApakarmoM ke vazIbhUta hokara aneka duHkhoM vAlI saMsArarUpI aTavI meM bhaTakate haiM, saMsAra-araNya meM ve janma-maraNAdi mahAdu:kha pAte haiN|"2 - RNAnubandha : paramparabandha ko samajhanA bhI Avazyaka . isake atirikta vyakti jaba se isa avani para A~kheM kholatA hai, taba se vaha sarvaprathama parivAra se jur3atA hai, mAtA-pitA, bhAI-bahana, cAcA-cAcI, dAdA-dAdI tathA pati-patnI, putra-putrI Adi ke vividha riztoM se vaha jur3atA hai| usake pazcAt grAma, nagara, prAnta, dharmasaMgha, jAti, kauma, samAja aura rASTra tathA pararASTroM se usakA vAstA par3atA hai, unase vaha eka yA dUsare rUpa se jur3atA hai| paraspara sahayoga ke AdAna-pradAna ke lie jur3anA Avazyaka hotA hai| itanA hI nahIM, apane pitaroM, devI-devoM tathA pazu-pakSiyoM Adi se bhI usakA sambandha jur3atA hai| 1. 'ajayaM caramANo ya"ciTThamANo ya"AsamANo ya, "samamANo ya"bhaMjamANo ya" "bhAsamANo yapANabhUyAI hiMsaI // baMdhai pAvayaM kamma, taM se hoi, kaDuyaM phalaM // " -dazavaikAlika-a.4, gA. 1 se 6. 2.-(ka) aha saMdAisu giddhA, baddhA AsA taheva visayarayA / pAvaMti kammabaMdhaM paramAsuha-kAraNaM ghoraM // 4 // (kha) taha jIvo visayasuhe luddho, kAUNa pAva kiriyAo / ___ kamma-baMdhaNaM pAvai, bhavATavIe mahAdukkhaM // 2 // -jJAtAdharmakathA a. 17, 18. For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 . karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ___ janma-janmAntara ke upArjita zubhAzubha karmoM ke kAraNa ye sambandhI acche bhI milate haiM aura bure bhii| sambandha jor3ate samaya kaI bAra to manuSya ko yaha patA bhI nahIM hotA ki maiM jisase sambandha jor3a rahA hU~, yA jisase merA nAtA-riztA ho rahA hai, vaha acchA hai yA burA hai ? ___prArambha meM kaI loga ApAtabhadra hote haiM, lekina unake sAtha nivAsa karane para ve abhadra siddha hote haiN| athavA kaI loga prArambha meM nivAsa karate samaya abhadra-se lagate haiM, kintu bAda meM unake komala vAtsalyapUrNa vyavahAra ke kAraNa ve bhadra siddha hote haiN| kaI prArambha meM bhI abhadra hote haiM, sAtha meM rahane para bhI unakA rahana-sahana abhadratA kA hotA hai| aura kaI prArambha meM bhI bhadra hote haiM aura sAtha meM rahane para bhI anta taka bhadra siddha hote haiN| isa tathya ko caubhaMgI ke dvArA sthAnAMgasUtra meM udghATita kiyA hai| ataH dvitIya aura caturtha vikalpa vAle vyaktiyoM se riztA-nAtA jur3ane para vyakti ko karmabandha ke kalaha-kleza ke bahuta hI kama avasara Ate haiM; bazarte ki usa vyakti kA svayaM kA hRdaya evaM vyavahAra udAra ho| parantu jahA~ prArambha aura anta meM abhadra vyakti se hI pAlA par3a jAe, athavA prArambha meM bhadra pratIta hone vAle, kintu kSudra hRdaya ke abhadra vyakti se nAtA-riztA jur3a jAe, vahA~ kliSTa karmoM kA bandha pada-pada para hone kI sambhAvanA hai| ___ isase koI inkAra nahIM kara sakatA ki jo pArivArika, sAmAjika, rASTrIya yA anya kSetrIya sambandha jur3ate haiM, unameM isa janma ke sivAya pUrvajanma-janmoM ke bhI saMskAra Ate haiN| ise vaidika darzana meM 'RNAnubandha' kahA jAtA hai, jabaki jainadarzana use paramparabandha (janma-janmAntara se paramparAgata bandha) kahatA hai| jaise-gajasukumAla muni kA 99 lAkha bhavoM pUrva ke ba~dhe hue paramparAgata karmabandha gajasukumAla ke bhava meM udaya meM aae| isI prakAra RNAnubandha bhUtakAla se bhI sambaddha hai, vartamAna meM bhI paraspara vyavahAra meM karmabandha se sambaddha hai aura bhaviSyakAla ke sAtha bhI sambaddha hai| isalie RNAnubandha sambandhI nibandha dvArA hamane spaSTa kiyA hai ki zubha yA azuddha RNAnubandha ke upasthita hone para AtmArthI mumukSu ko kisa prakAra kina-kina upAyoM se, kisa prakAra ke zubha yogoM se athavA zuddha anuprekSAoM, bhAvanAoM Adi se karmabandha hone se, tathA azubha RNAnubandha ke kAraNa prApta azubha sambandhI ke sAtha kisa prakAra ke vyavahAra se karmabandha ke kAraNoM se bacanA caahie| 1. dekheM, isI karmavijJAna ke AThaveM khaNDa meM-'RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa' lekh| For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 29 vaise karmazAstrIya pramANa AgamoM meM yatra-tatra milate haiM ki manuSya ko Urdhvaloka, adholoka, tiryakloka athavA sabhI dizA-vidizAoM se Ane vAle karmasrotoM kA bhalIbhAMti pratilekhana, pratyavekSaNa karanA caahie| tAki kahIM bhI apane nimitta se karmabandha na ho| ___puNyakarma bhI upAdeya nahIM, icchanIya nahIM zubha karma karane yA puNyakRtya karane kI icchA bhI, Asakti bhI ThIka nahIM hai| athavA apane pApoM ko chipAne, Dhakane kI nIyata se kucha rAhata kAma karane kI vRtti bhI itanI acchI nahIM hai| puNya kAmya nhiiN| Atmadarzana kI khoja meM lagA huA vyakti Atmadarzana se vimukha hokara puNya cAhe, yaha acchA nahIM hai| yogIndu' kahate haiM-"puNya se vaibhava, vaibhava se ahaMkAra, ahaMkAra se buddhinAza aura buddhinAza se pApa hotA hai| isalie aisA puNya hameM nahIM caahie|"2 karmabandha ke vibhinna pahalU mUla meM karmabandha ke do prakAra batAe haiM-dravyabandha aura bhaavbndh| kintu unake bhI do prakAra hai-prayogabandha (calAkara bandha karanA) aura vistrasAbandha (svabhAvataH bandha honaa)| prayogabandha bhI jIvana meM pratikSaNa dravya-bhAva karmabandha ke rUpa meM sabhI saMsArI jIvoM ke ho rahA hai, hogA, aura ho cukA hai| usake bhI do prakAra zAstra meM batAe gae haiM-zithilabandhanabaddha aura sghnbndhnbddh| isI prakAra bhAvabandha ke mUlaprakRtibandha aura uttaraprakRtibandha ke bheda se do prakAra haiN| bhAvabandha kA kAraNa : pariNAma - samasta saMsArI jIvoM ke zubhAzubha pariNAmoM se ye bhAvabandha hote haiN| isalie pariNAmoM para bahuta hI caukasI rakhanA anivArya hai| pariNAmoM se hI yatanA-ayatanA, viveka-aviveka, puNya-pApa, sukhada-duHkhada kRtya hote haiN| isalie pariNAmoM kA nApataula pratikSaNa karate rahanA caahie| pariNAme bandhaH' isa sUtra ko pratikSaNa smaraNa 1. uDDhaM sotA ahe soyA tiriyaM soyA viyAhiyA / ee soyA viyakkhAyA, jehiM saMgati pAsahA // -AcArAMga zru. 1, a. 5, u.6 2. (ka) paramAtma prakAza 2/57,58 .. (kha) puNeNa hoi vihavo, vihaveNa mao, maeNa madamoho / madamoheNa ya pAvaM, tA puNNaM amha mA hou // -paramAtma prakAza 2/60 Jain Education international For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ rakhanA caahie| vipatti Ane para viSAdamagna aura sampadA meM harSAveza se utmatta honA, karmabandha kA kAraNa hai| ___ koI bhI vastu, vyakti, padArtha, paristhiti yA kSetra apane Apa meM acchA yA burA nahIM hotaa| vyakti usa samaya samabhAva na rakhakara, jJAtAdraSTA na banakara prIti-aprIti, rAga-dveSa, Asakti-ghRNA, apanA-parAyApana karatA rahatA hai aura vyartha hI karmabandha ke jAla meM pha~satA rahatA hai| isIlie rAgabandha aura dveSabandha yA preyabandha aura dveSabandha zAstrakAroM ne heya batAyA hai| isIlie vibhinna bhAvoM aura lezyAoM ko lekara bandha ke tIna prakAra bhagavatIsUtra meM aura batAe haiN| ve haiM-jIvaprayogabandha, anantarabandha aura prmprbndh| jIva ke yA anya jIvoM ke prayoga yA preraNA se yA manovyApAra Adi se hone vAlA bandha jIvaprayogabandha hai| anantarabandha vaha hai-jo eka bandha ke bAda athavA usa bandha ke sAtha-sAtha hotA rahatA hai| aura paramparabandha isa janma kA pahale kA bandha yA janmajanmAntara se AyA huA bandha hai, jise RNAnubandha bhI kahA jA sakatA hai| ina tInoM prakAra ke bandhoM se bhI pratyeka AtmArthI mAnava ko sAvadhAna rahanA caahie| __AdhyAtmika dRSTi se bandha kA nApataula AdhyAtmika dRSTi se AtmA aura karma ke bandha kA vizleSaNa hamane karmavijJAna ke caturtha khaNDa meM kiyA hai| zuddha nizcayanaya kI dRSTi se to AtmA aura karma kA bandha ho hI nahIM sakatA, kintu vyavahAranaya athavA azuddha nizcayanaya kI dRSTi se AtmA bhI vaibhAvika bhAvoM se jaba grasta ho jAtI hai, aura karmapudgaloM ko rAgadveSa yA 1. (ka) kaiviheNaM bhaMte ! baMdhe paNNate? mAgaMdiya puttA ! duvihe badhe paNNatte, taM.-davvabaMdhe ya bhAvabaMdhe y| davvabaMdhe NaM kaivihe paNNate? mAgaMdiyaputtA ! duvihe paNNatte, taM.-paogabaMdhe ya vIsasAbaMdhe y| paoga-vIsasAbaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe paNNate? mAgaMdiyaputtA duvihe paNNatte, taM.-siDhila baMdhaNabaddhe ya, ghaNiya-baMdhaNabaddhe y| (kha) bhAvabaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte? mAgaMdiyaputtA ! duvihe paNNatte, taM.-mUlapagaDibaMdhe ya, uttarapagaDibaMdhe y| evaM jAva vemaanniyaannN|" -bhagavatIsUtra za. 18,u.3/sU. 620. 2. duvihe baMdhe paNNatte, taM jahA-pejabaMdhe ceva dosabaMdhe cev|-sthaanaaNg sthA. 2 u. 4 / 3. kaivihe NaM bhaMte ! baMdhe paNNatte? goyamA ! tivihe baMdhe paNNate, 'taM.-jIvappaoga baMdhe, aNaMtarabaMdhe, prNprbNdhe| -bhagavatI sUtra za. 2, u.7 For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA 31 kaSAya se AkRSTa kara letI hai, taba vaha karma kA kartA-bhoktA bhI banatI hai| isa dRSTi se karma aura AtmA kA sambandha (bandha) tIna prakAra kA banatA hai (1) AtmA ke azuddha upayogarUpa pariNamana se hone vAlA bhaavbndh| yaha bandha arUpI ke sAtha arUpI kA hai| arthAt yaha sambandha pariNAma aura pariNAmI kA hai| jisameM kartA bhI AtmA hai aura pariNamanarUpa karma bhI AtmA hai| vastutaH nizcaya se jo bandha hai, vaha isI koTi kA azuddha athavA vibhAva-pariNamanarUpa bandha hai| pariNAmIpana AtmA kA svabhAva hai, para jaba vaha nijadravya ko chor3akara paradravya meM (vibhAva meM) pariNamana karatA hai, taba vaha apanA svabhAvasiddha pariNAma chor3akara parabhAva meM vizeSatA sahita pariNamana karatA hai, yaha bhAvakarmabandha kA hetu hai| vibhAva pariNamana saMsAra kA bIja hai, aura svabhAva pariNamana mokSa kaa| (2) pudgala ke sAtha nUtana karmavargaNAoM kA sambandha, yaha dravyakarmabandha hai| yaha sambandha rUpI ke sAtha rUpI kA hai| Atmapradeza meM eka kSetrAvagAha rUpa se jo pahale baMdhI huI karmavargaNAe~ par3I haiM, unameM naI karmavargaNAoM kA rAgadveSa yA snigdha rUkSabhAva dvArA AkarSita honA hI dravya bandha hai| (3) tIsare prakAra kA karmabandha hai-AtmA ke sAtha karmavargaNA kA sNyogsmbndh| yaha hai-rUpI aura arUpI kA smbndh| . cAroM ora se hone vAle karmabandhoM se sAvadhAna rahe - agara vyakti sajaga hokara cale, jJAtAdraSTA aura parapadArthoM ke prati nirapekSa, nerlepa, ni:saMga hokara rAga-dveSa yA prIti-aprIti ke bhAvoM se haTakara cale to cAroM bhora se hone vAle karmabandhoM ke prahAra se bahuta aMzoM meM baca sakatA hai| sAdhaka ko ... (ka) karma ane AtmAno saMyoga, pR. 17 (kha) kaivihe NaM bhaMte ! baMdhe paNNate? goyamA ! duvihe baMdhe paNNatte, taM jahA iriyAvahiyA baMdhe ya, saMparAiya baMdhe y| -bhagavatI sUtra za.8, u.8. (ga) sahajaM tu malaM (karma) vidyAt karmasambandha-yogyatAm / Atmano'nAdimattve'pi, nAyamenAM vinA yataH // anAdimAnapi hyeSa, bandhatvaM nAtivartate / yogyatAmantareNA'pi, bhAve'syAtisaMgatA // tataH zubhamanuSThAnaM, sarvameva hi dehinAm / vinivRttAgrahatvena, tathA'bandhe'pi tattvataH // -yogaviMzikA Jain Education Internation For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ sAvadhAna karate hue kahA gayA hai-pada-pada para AzaMkita hokara, phUMka-phUMka kara isa saMsAra meM bahuta kucha pAza-baMdhana meM jakar3ane vAle mAnakara cle| ___ zAstra meM gurukarmI aura laghukarmI kA sundara varNana prastuta kiyA gayA hai| jo prANAtipAta se lekara mithyAdarzanazalya Adi 18 pApoM kA mana, vacana, kAyA se sevana karatA-karAtA hai, anumodana karatA hai, pApa karmabandha karate samaya jarA bhI nahIM hicakatA, bekhaTake ni:zaMka hokara pApakarma kiye jAtA hai, vaha gurukarmA-bhArI karmA hotA hai, balki kabhI-kabhI to vaha nikAcita rUpa se karma bA~dha letA hai, jise udaya meM Ane para vaha ro-ro kara bhogatA hai| aise pApakarmoM (pApasthAnoM) se jIva karmoM se bhArI ho jAtA hai| isake viparIta jo karma karate samaya sAvadhAnI rakhatA, jayaNA aura vivekapUrvaka apanI caryA, pravRtti, vRtti, cintana, kriyA, ceSTA Adi karatA hai, ina 18 pApasthAnoM se bacatA hai, vaha laghukarmA hokara zIghra hI saMsAra-sAgara ko pAra kara jAtA hai| zubha-azubha donoM prakAra ke karmoM kA kSaya karake vaha eka dina siddha-buddha mukta ho jAtA hai| 1. care payAiM parisaMkamANo, jaM kiMci pAsaM iha mnnmaanno| -uttraadhyyn| 2. (ka) kahaM NaM bhaMte ! jIvA garuyattaM havvamAgacchaMti ? goyamA ! pANAivAeNaM, musAvAeNaM, adiNNA dANeNaM, mehaNeNaM, pariggaheNaM, koha-mANa-kamAyA-lobha-peja-dosa-kalaha, abbhakkhANaM-pesunna-arati-ratiparaparivAya-mAyAmosa-micchAdaMzsaNasalleNaM, evaM khalu goyamA ! jIva garuyattaM havvamAgaMcchaMti / -bhagavatI sUtra za. 1, u. 9 / (kha) "kahaM NaM bhaMte ! jIvA lahuyattaM havvamAgacchaMti ? goyamA ! pANAivAiya-veramaNeNaM jAva micchAdasaNa-salla-veramaNeNaM / evaM khalu jIvA lahuyattaM havvamAgacchaMti // " . -bhagavatI sUtra za. 1, u. 9. For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya-sattA-sambaddhA prakRtiyA~ . udaya aura sattA bandha se sambaddha : saMsAra bandhamUlaka karmoM kI udaya aura sattA rUpa avasthA ke hone ke lie yaha Avazyaka hai ki unakA jIva ke sAtha bandha ho| jaba taka jIva saMsAra meM sthita hai, taba taka karma kA bandha kisI na kisI rUpa meM hotA hI rahatA hai| jaba taka jIva saMsAra meM hai taba taka karma-prakRtiyoM kI aneka avasthAoM se bhI vaha saMyukta hotA rahatA hai| ina karmoM se vimukta hone ke lie saMyukta hone kI avasthAoM ko bhI jAnane kI AvazyakatA hai| ___ karmabandha kA dAyarA itanA vistRta aura vyApaka hai ki ise vividha pahaluoM se samajhane aura cintana karane kI AvazyakatA hai| karmabandha hone ke sAtha-sAtha usakA prakRtibandha Adi cAra rUpoM meM vargIkaraNa karmavijJAna ne kiyA hai| sAtha hI, bandha ke sAtha-sAtha usake sahacArI sattA, udaya aura udIraNA kA bhI vyApaka cintana karmavijJAna ne prastuta kiyA hai| ___ isa prakaraNa meM hama una bandha, udaya aura sattA ke dhruva tathA adhruva rUpoM kA vizleSaNa karake batAnA cAhate haiM ki karma kI 148 uttaraprakRtiyoM meM bandha aura udaya ke yogya kramazaH 120 va 122 karmaprakRtiyoM meM se kitanI-kitanI aura kaunakauna-sI prakatiyA~ dhruvabandhinI haiM ? kitanI aura kauna-sI adhruvabandhinI haiM ? kitanI aura kauna-kauna-sI prakRtiyA~ dhruvodayA haiM ? kitanI aura kauna-kauna-sI adhruvoMdayA haiM ? kitanI aura kauna-kauna-sI prakRtiyA~ dhruvasattAkA haiM aura kitanI aura kauna-kauna-sI prakRtiyA~ adhruvasattAkA haiM ? bandha kI ina vividha avasthAoM . 1. dhuvabaMdhi dhuvodaya savvaghAi pariyattamANa asubhAo / paMcavi sapaDivakkhA pagaI ya vivAgao caudhA // -paMcasaMgraha 3/14 For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ko samajha lene para mumukSu AtmArthI jIva karmoM ke bandha Adi se chUTane kA upAya bhI apanA sakatA hai| dhruvabandhinI-adhruvabandhinI prakRtiyoM kA svarUpa sarvaprathama hama ina tInoM prakAra kI pakSa-pratipakSa kI prakRtiyA~ AsAnI se samajhI jA sakeM, aisI unakI paribhASAe~ prastuta kara rahe haiM (1) dhruvabandhinI prakRti-apane kAraNa ke hone para jisa karmaprakRti kA bandha avazya hotA hai, use dhruvabandhinI prakRti kahate haiN| aisI prakRti apane bandha-vicchedaparyanta pratyeka jIva ke prati samaya baMdhatI rahatI hai| (2) adhruvabandhinI prakRti-bandha ke kAraNoM ke hone para bhI jo prakRti kadAcit ba~dhatI hai aura kadAcit nahIM bhI baMdhatI hai, use adhruvabandhinI prakRti kahate haiN| aisI prakRti apane bandha-viccheda-paryanta baMdhatI bhI hai aura nahIM bhI baMdhatI hai| dhruvabandhinI prakRti kA bandha, usake bandha viccheda kAla-paryanta pratyeka jIva ko prati samaya hotA rahatA hai, jabaki adhruvabandhinI prakRti kA bandha vicchedakAla paryanta meM bhI sarvakAlAvasthAyI bandha nahIM hotA hai| prastuta prakaraNa meM dhruvabandhinI aura adhruvabandhinI rUpa prakRtibandharUpatA meM sAmAnya bandha-hetu kI vivakSA hai, vizeSa bandha hetu kI nahIM; kyoMki jisa karma prakRti ke jo khAsa (viziSTa) bandha hetu haiM, ve hetu jaba-jaba milate haiM, taba-taba usa prakRti kA bandha avazya hotA hai| cAhe vaha prakRti adhruvabandhinI hI kyoM na ho| niSkarSa yaha hai ki apane sAmAnya bandhahetu ke hone para bhI jisa prakRti kA bandha ho yA na ho, vaha adhruvabandhinI hai, aura avazyameva bandha ho, vaha dhruvabandhinI hai| paMcasaMgraha meM ina donoM prakRtiyoM kA yahI lakSaNa diyA gayA hai| jaba taka jIva karmayukta hai, saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai, taba taka vaha dhruvabandha, adhruvabandha Adi avasthA vAle vibhinna karmoM se yukta hai| apane mana, vacana, kAya evaM kASAyika pariNAmoM se vaha una-una karmoM kA bandha karatA hai, ve karma udaya meM Ane se pahale sattA meM par3e rahate haiM, abAdhAkAla pUrNa hote hI ve udaya meM Ate haiM aura karmakartA ko phala bhugavA kara jhar3a jAte haiM, naSTa ho jAte haiN| 1. (ka) karmagrantha bhAga 5 gA. 1 vivecana (marudharakesarI) se bhAvaMza, pR. -3,5,6 (kha) niyaheu-saMbhave vi hu bhayaNijjo jANa hoi payaDINaM / baMdho tA adhuvAo, dhuvA abhayaNija bandhAo // -paMcasaMgraha 3/35 For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya-sattA-sambaddhA prakRtiyA~ 35 dhruvodayA-adhuvodayA prakRtiyoM kA svarUpa (3) dhruvodayA prakRti-jisa prakRti kA udaya avicchinna ho, nirantara yA lagAtAra ho, arthAt -apane udayakAla-paryanta prati samaya jIva ko jisa prakRti kA udaya binA ruke lagAtAra hotA rahe, use dhruvodayA prakRti kahate haiN| (4) adhuvodayA prakRti-apane udayakAla ke anta taka jisa prakRti kA udaya lagAtAra (avicchinna) nahIM rhtaa| kabhI udaya hotA hai, kabhI nahIM hotaa| arthAt udaya-viccheda-kAla taka meM bhI jisake udaya kA niyama na ho, use adhruvodayA prakRti kahate haiN| karmodaya ke pA~ca hetu aura udaya kA niyama sAmAnyatayA samasta karmaprakRtiyoM ke udaya ke pA~ca hetu haiM-(1) dravya, (2) kSetra, (3) kAla, (4) bhava aura (5) bhaav| ina pA~coM ke samUha dvArA samasta karma prakRtiyoM kA udaya hotA hai| eka hI prakAra ke dravyAdi hetu samasta karmaprakRtiyoM ke udaya meM kAraNarUpa nahIM hote haiN| apitu bhinna-bhinna prakAra ke dravyAdi hetu kAraNa rUpa hote haiN| koI dravyAdi sAmagrI kisI prakRti ke udaya meM kAraNarUpa hotI hai jabaki anya koI sAmagrI kisI anya prakRti ke udaya meM heturUpa hotI hai| kintu yaha nizcita hai ki jahA~ eka bhI udaya hetu hai, vahA~ anya sabhI hetu samUharUpa meM upasthita rahate haiN| . . dhruva-adhuvasattAkI prakRtiyA~ svarUpa aura kArya / (5) dhruvasattAkI prakRti-samyaktva Adi uttaraguNoM kI prApti hone se pahale, arthAt-mithyAtva dazA meM samasta saMsArI jIvoM ke jo prakRti sadA-sarvadA vidyamAna rahatI hai, athavA anAdi-mithyAdRSTi jIva ko jo prakRti sadA-sarvadA vidyamAna rahatI hai, nirantara sattA meM hotI hai, use dhruvasattAko prakRti kahate haiN| . . (6) adhruvasattAkI prakRti-mithyAtva dazA meM jisa karma-prakRti kI sattA kA niSama nahIM hotA; yAnI kisI samaya sattA meM ho aura kisI samaya na bhI ho, use adhruvasattAkI prakRti kahate haiN| . dhruvasattAkI prakRti kI sattA pratyeka jIva ko vicchedakAla taka prati samaya hotI hai, jabaki adhruvasattAko prakRti ke lie yaha niyama nahIM hai ki vicchedakAla taka pratyeka samaya usakI sattA ho hii| 1. (ka) avvocchinno udao jANaM pagaINa tA dhuvodiyaa| vocchinno vi hu saMbhavai, jANa adhuvodayA to|| --paMcasaMgraha 3/37 (zeSa pRSTha 36 para) For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ dhruvabandhinI karmaprakRtiyA~ : kitanI aura kyoM ? karma kI mUlaprakRtiyA~ aura bandhayogya uttaraprakRtiyA~ karma kI mUlaprakRtiyA~ ATha haiM- jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antraay| ina AThoM kI bandhayogya uttaraprakRtiyA~ kramazaH isa prakAra haiM-(1) jJAnAvaraNIya kI 5 prakRtiyA~-mati, zruta, avadhi, mana:paryAya aura kevljnyaanaavrnn| (2) darzanAvaraNIya kI nau-cakSu, acakSu, avadhi, kevaladarzanAvaraNa, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalA-pracalA aura styaanrddhi| (3) vedanIya kI do-sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya, (4) mohanIya kI 26-mithyAtva, anantAnubandhI kaSAya-catuSka, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya-catuSka, pratyAkhyAnAvaraNI kaSAyacatuSka, saMjvalana kaSAyacatuSka, tathA hAsyAdi nau nokssaay| (5) Ayakarma kI 4-narakAyu, tiryaJcAyu, manuSyAyu aura devaayu| (6) nAmakarma kI 67, (7) gotrakarma kI do-uccagotra aura nIcagotra aura (8) antarAya karma kI pA~cadAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura viiryaantraay| yoM bandhayogya uttaraprakRtiyA~ kramazaH 5+9+2+26+4+67+2+5=120 hotI haiN| saiMtAlIsa dhruvabandhinI prakRtiyA~ varNa, gandha, rasa, sparza, taijasa, kArmaNa, agurulaghu, nirmANa, upaghAta, bhaya, jugupsA, mithyAtva, solaha kaSAya, pA~ca jJAnAvaraNa, nau darzanAvaraNa, aura pA~ca antarAya, yoM kula 47 karmaprakRtiyA~ dhruvabandhinI haiN| ATha karmoM ke anusAra inakA vargIkaraNa isa prakAra hai (1) jJAnAvaraNIya kI pA~ca-mati, zruta,. avadhi, manaHparyAya aura kevala jnyaanaavrnnii| (2) darzanAvaraNIya kI nau-cakSu, acakSu, avadhi, kevaladarzanAvaraNa, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalA-pracalA aura styaanrddhi| (3) mohanIya kI unnIsa-mithyAtva, anantAnubandhI kaSAya catuSka, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya-catuSka, saMjvalana-kaSAya catuSka tathA bhaya aura jugupsaa| (pRSTha 35 kA zeSa) (kha) davvaM khettaM kAlo bhavo ya bhAvo ya heyavo pNc| heu samAseNudao jAyai savvANa pagaINaM / . -paMcasaMgraha 3/36 (ga) paMcama karmagrantha gA. 1 vivecana (paM. kailAzacandrajI zAstrI) pR. 2, 3 (gha) vahI, gA. 1 vivecana (marudharakesarIjI) pR. 67 For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya - sattA - sambaddhA prakRtiyA~ 37 (4) nAmakarma kI nau-varNa, gandha, rasa, sparza, taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, agurulaghu, nirmANa aura upaghAta / (5) antarAya karma kI pA~ca - dAna - lAbha- bhoga-upabhoga - vIryAntarAya / yoM pA~ca karmoM kI kramazaH 5 +9+19+9+5 = 47 uttaraprakRtiyA~ dhruvabandhinI haiM / ye dhruvabandhinI isalie haiM ki apane - apane sAmAnya kAraNoM ke hone para bhI ina karmaprakRtiyoM kA avazya bandha hotA hai / 1 ye saiMtAlIsa prakRtiyA~ dhruvabandhinI kyoM aura kahA~ taka ? varNa, gandha, rasa, sparza, taijasa, kArmaNa, agurulaghu, nirmANa aura upaghAta, nAmakarma kI ina nau karmaprakRtiyoM ko dhruvabandhinI mAnane kA kAraNa yaha hai ki taijasa zarIra aura kArmaNa zarIra cAroM gatiyoM ke samasta saMsArastha jIvoM ke avazya hotA hai, aura inakA samasta jIvoM se anAdi se sambandha hai| eka bhava kA sthUla zarIra chor3a kara bhavAntara kA anya zarIra dhAraNa karane kI antarAla gati ( bhavAntarayAtrA kI . vigrahagati) meM bhI taijasa aura kArmaNa zarIra se jIva kA sambandha satata banA rahatA hai| audArika aura vaikriya zarIra, ina donoM meM se kisI eka kA bandha avazya hone ke kAraNa varNa- - gandha-rasa-sparza nAma-karmoM kA bandha avazya hotA hai / tathA audArika yA vaikriya zarIra kA bandha hone para unake yogya pudgaloM se unakA nirmANa avazya hotA hai | ataH nirmANa nAmakarma kA bandha bhI avazyambhAvI hai| ina audArika aura vaikriya zarIra sthUla hone se anya sthUla padArthoM se ina sthUla zarIradvaya kA upaghAta (Takkara) avazya hotA hai / audArika yA vaikriya zarIra apanI yogya vargaNAoM ko adhika bhI grahaNa kareM, kintu grahaNa karane vAloM ko na to vaha zarIra lohe ke samAna bhArI mAlUma hotA hai aura na hI ruI ke samAna halkA pratIta hotA hai| ye zarIra sadaiva agurulaghu bane rahate haiN| isalie nAmakarma kI ukta nau prakRtiyA~ apane kAraNoM ke hone para avazyameva ba~dhatI haiM, isa kAraNa dhruvabandhinI kahalAtI haiN| inakA bandha apUrvakaraNa nAmaka aSTama guNasthAna ke antima samaya taka hotA hai| bhaya aura jugupsA, ye donoM cAritramohanIya karma kI prakRtiyA~ haiM / inake bandha kI virodhinI koI prakRti nahIM hai| isalie ina donoM ko dhruvabandhinI prakRtiyoM meM - karmagrantha bhA. 5 (ka) vanna - cau-teya - kammA guru-lahu-niminovaghAya-bhaya-kucchA / miccha kasAyAvaraNA vigghaM dhuvabaMdhi sagacattA // 2 // (kha) paMcama karmagrantha gA. 2 vivecana (paM. kailAzacandrajI) pR. 4-5 (ga) tulanA kareM - nANaMtarAya - daMsaNa dhuvabaMdhi- kasAya - micch-bhy-kucchaa| agurulaghu-nimiNateyaM uvaghAyaM vaNNa- cau-kammaM // - paMcasaMgraha 3 / 15 For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ parigaNita kiyA gayA hai| ye donoM prakRtiyA~ apane bandha kAraNoM ke rahane para AThaveM guNasthAna ke antima samaya taka baMdhatI hI rahatI haiN| mithyAtva prakRti mithyAtva mohanIya ke udaya meM avazya baMdhatI hai| mithyAtva - mohanIya kA nirantara udaya mithyAtva guNasthAna taka hone se mithyAtva kA satata bandha hotA rahatA hai| isakA bandha mithyAtva guNasthAna ke Age ke guNasthAnoM meM nahIM hotA / anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, aura lobha, apratyAkhyAnAvaraNIya, krodha, mAna, mAyA aura lobha, pratyAkhyAnAvaraNIya krodha, mAna, mAyA aura lobha tathA saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha kA - arthAt ina solaha kaSAyoM kA apane-apane udaya rUpa kAraNa ke hone taka avazya hI bandha hotA hai| ataH ina solahoM kaSAyoM ko dhruvabandhinI prakRtiyoM meM ginA hai| isa prakAra mohanIya karma kI 19 prakRtiyA~ dhruvabandhinI haiN| jJAnAvaraNa karma kI pA~ca, darzanAvaraNa karma kI nau aura antarAya karma kI pA~ca, ye unnIsa karma-prakRtiyA~ bhI apane-apane bandha-viccheda hone ke samaya taka tathA apaneapane kAraNoM ke rahate avazya hI ba~dhatI haiN| tathA koI inakI virodhinI prakRtiyA~ bhI nahIM haiN| isalie inheM dhruvabandhinI prakRtiyA~ mAnA hai| jisa prakRti kA jahA~ taka udaya, vahA~ taka usakA bandha anantAnubandhI krodha, mAna Adi solaha kaSAyoM tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kI unnIsa prakRtiyoM ko dhruvabandhinI mAnane kA spaSTa abhiprAya yaha hai ki karmavijJAna meM karmaprakRtiyoM ke bandha ke pIche sAmAnya niyama yaha hai ki jahA~ taka mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ina pA~coM bandha hetuoM meM se jisakA jisa guNa sthAna taka sadbhAva rahatA hai, tathA 'je veei te baMdhai' isa niyamAnusAra jisa karmaprakRti kA jisa guNasthAna taka udaya rahatA hai, vahA~ taka usa karmaprakRti kA bandha avazya hotA hai| isalie anantAnubandhI kaSAya catuSka aura styAnarddhi- trika, ina 7 prakRtiyoM ke bandha meM anantAnubandhI kaSAya ke udayajanya Atma- pariNAma kAraNa haiN| inakA udaya dUsare sAsvAdana guNasthAna taka hotA hai| usase Age ke guNasthAnoM meM anantAnubandhI kaSAya ke udayajanya AtmapariNAmoM kA abhAva hone se bandha nahIM hotA hai| 1. (ka) ghAditi micchakasAyA bhayaM - teja-guru- duga - NimiNa vaNNacao / sattetalaM dhuvA (kha) paMcama karmagrantha gA. 2 vivecana ( marudharakesarIjI) pR. 11, 12 || For Personal & Private Use Only - go. ka. 124 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya-sattA-sambaddhA prakRtiyA~ 39 isI prakAra apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya catuSka kA bandha cauthe avirati samyagdRSTi guNasthAna paryanta hotA hai, Age ke guNasthAnoM meM tathAvidha kaSAya ke udaya-janya AtmapariNAma na hone se bandha nahIM hotaa| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA bandha chaThe pramattasaMyata guNasthAna taka hotA hai, Age ke guNasthAnoM meM tathAvidha kaSAya kA udayajanya AtmapariNAma na hone se bandha nahIM hotaa| isI prakAra saMjvalana kaSAya catuSka kA bandha bhI 7veM se lekara nauveM guNasthAna ke anta taka hotA hai, Age ke guNasthAnoM meM bAdara kaSAya kA bhI udaya tathA udayajanya adhyavasAya nahIM hotA hai jo ki usakA bandhahetu hai| isalie usakA bandha-viccheda nauveM guNasthAna meM ho jAtA hai| nidrA aura pracalA prakRtiyoM kA bandha AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama samaya taka hotA hai| Age inake bandha yogyapariNAma na hone se bandha nahIM hotaa| ___ jJAnAvaraNa paMcaka, darzanAvaraNa catuSTaya, tathA antarAya paMcaka ina 14 karma prakRtiyoM kA bandha dasaveM sUkSmasamparAya ke antima samaya taka hotA hai| isa guNasthAna taka hI inake bandha meM hetubhUta kaSAya kA udaya hotA hai| Age ke guNasthAnoM meM nhiiN| isa prakAra jJAnAvaraNa kI pA~ca, darzanAvaraNa kI nau, mohanIya kI unnIsa, nAmakarma kI nau aura antarAya kI pA~ca prakRtiyA~ dhruvabandhinI haiM, jo mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ina bandha hetuoM ke hone para sabhI jIvoM ko baMdhatI haiM, isI kAraNa inheM dhruvabandhinI prakRtiyA~ mAnate haiN| . adhruvabandhinI tihattara prakRtiyA~ : kyoM aura kaise ? bandhayogya 120 karma-prakRtiyA~ haiN| unameM se saiMtAlIsa prakRtiyA~ dhruvabandhinI haiM aura zeSa rahIM tihattara prakRtiyA~ adhruva-bandhinI haiN| ve isa prakAra haiM-tIna zarIra (audArika, vaikriya aura AhAraka), tIna aMgopAMga (audArika, vaikriya, AhAraka aMgopAMga), chaMha saMsthAna, chaha saMhanana, pA~ca jAti, gati cAra, tIrthaMkara nAmakarma, do vihAyogati, cAra AnupUrvI, zvAsocchvAsa nAmakarma, udyota, Atapa, parAghAta, trasa Adi bIsa (trasadazaka aura sthAvaradazaka), do gotra (uccagotra, nIcagotra) hAsyAdi do yugala (hAsya, zoka, rati, arati) tIna veda (strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda), 'cAra Ayukarma (narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu), sAtAvedanIya aura. .. asAtAvedanIya, yoM kula milAkara 3+3+6+6+5+4+1+2+4+1+1+1+1+20+ 2+4+3+4+2=73 karma prakRtiyA~ adhruvabandhinI haiN| 1. paMcama karmagrantha vivecana (marudharakesarI) pR. 13, 14 For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ pA~ca mUla karmoM ke anusAra adhruvabandhinI prakRtiyA~ ina adhruvabandhinI prakRtiyoM meM nAmakarma kI sarvAdhika prakRtiyA~ haiM, zeSa vedanIya, Ayu, gotra evaM kucha mohanIya karma kI uttaraprakRtiyA~ haiN| inakA apanI-apanI mUla. karma prakRti ke sAtha vivaraNa isa prakAra hai (1) vedanIya kI do-sAtAvedanIya aura asaataavedniiy| (2) mohanIya kI sAta-hAsya, rati, arati, zoka, strIveda, puruSaveda, npuNskved| (3) Ayukarma kI cAra-narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devaayu| (4) nAmakarma kI aTThAvana-tIna Adya zarIra, tIna Adya aMgopAMga, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, ekendriyAdi pA~ca jAti, cAra gati, do vihAyogati, cAra AnupUrvI, tIrthakaranAma, Atapa, udyota, ucchvAsa, parAghAta, trasadazaka, sthaavddshk| (5) gotrakarma kI do- uccagotra aura niicgotr| yoM mUlakarmoM ke anusAra 2+7+4+58+2-73 prakRtiyA~ adhruvabandhinI ho jAtI ina prakRtiyoM ko adhruvabandhinI kyoM mAnA jAe? ina prakRtiyoM ko adhruvabandhinI mAnane kA kAraNa yaha hai ki bandha ke sAmAnya kAraNoM ke rahane para bhI inakA bandha niyamita rUpa.se, nizcitarUpa se nahIM hotaa| 1. (ka) tnnuvNgaa-gii-sNghynn-jaai-mi-khmi-punvi-jinnusaasN| ujjoyAyava-paraghA-tasavIsA goya vynniy||3|| hAsAi-juyala-duga-veya-Au tevuttarI adhuvabaMdhA // 4 // -paMcama karmagrantha vivecana, pR. 15, 16 (kha) digambara paramparA meM 11 prakRtiyA~ apratipakSI aura 62 prakRtiyA~ sapratipakSI (virodhinI) batAI gaI haiMsese titthAhAraM paraghAda-caukka savva aauunni| apaDivakkhA, sesA sappaDivakkhA hu baastttthii|| -gommaTasAra (karmakAMDa) gA. 125 (ga) sadazaka-trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya aura yazaH kiirti| (gha) sthAvaradazaka-sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura ayaza:kIrti naamkrm| -dekheM, karmagrantha prathama bhAga gA. 26, 27 For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-uday - sattA-sambaddhA prakRtiyA~ 41 arthAt-kabhI bandha ho jAtA hai, aura kabhI nahIM hotA / niyamita rUpa se inakA bandha na hone kA kAraNa yaha hai ki inameM se kucha prakRtiyA~ aisI haiM, jinakA sthAna unakI virodhI prakRttiyA~ le letI haiM, isalie unakA bandha nahIM ho paataa| aura kucha prakRtiyA~ apanI svabhAvagata vizeSatA ke kAraNa kabhI baMdhatI haiM aura kabhI nahIM baMdhatIM / tihattara prakRtiyoM ko adhruvabandhinI mAnane ke kAraNa ina tihattara prakRtiyoM ko adhruvabandhinI mAnane ke kAraNoM ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki zarIra nAmakarma ke pA~ca bhedoM meM taijasa aura kArmaNa zarIra kA samasta saMsArastha jIvoM ke sAtha anAdi sambandha hone se ina donoM ko dhruvabandhinI prakRtiyoM meM ginA gayA hai| zeSa rahe tIna zarIra- audArika, vaikriya aura aahaark| ye tIna zarIra aura inhIM nAmoM vAle aMgopAMga nAmakarma ke tIna prakAroM meM se eka jIva ko eka samaya meM eka hI zarIra aura eka hI aMgopAMga kA bandha hotA hai, dUsare donoM kA nahIM / kyoMki ye paraspara pratipakSI hone ke kAraNa eka ke bandha ke samaya dUsare kA bandha nahIM ho pAtA hai| isalie ye adhruvabandhinI mAnI gaI haiM / samacaturastra Adi chaha saMsthAna bhI paraspara pratipakSI (virodhI ) haiM / yadi samacaturastra saMsthAna nAmakarma ke udaya se zarIra kA samacaturasra saMsthAna (AkAra) prApta hai, to usameM anya saMsthAna kA bandha tathA udaya nahIM ho sktaa| isI prakAra anya pA~ca saMsthAnoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| isa apekSA se ye 6 saMsthAna bhI adhruvabandhinI prakRtiyoM meM ginAye gae haiN| manuSya aura tiryaJca prAyogya prakRtiyoM kA bandha hone para hI vajraRSabhanArAca Adi 6 saMhananoM meM se kisI eka kA hI bandha eka samaya meM ho sakatA hai, anya kA nhiiN| aura deva tathA nAraka- prAyogya prakRtiyoM kA bandha hone para eka bhI saMhanana kA bandha nahIM hotA hai| isa kAraNa saMhanana nAmakarma kI 6 prakRtiyA~ adhruvabandhinI mAnI gaI haiN| meM ekendriya se lekara paMcendriya jAti- paryanta pA~ca jAtiyoM meM eka samaya meM eka hI jAti kA, tathA devagati Adi cAra gatiyoM meM se eka bhava meM eka hI gati kA bandha hone se jAti nAmakarma aura gati nAmakarma ke bhedoM ko adhruvabandhinI prakRtiyoM meM parigaNita kiyA gayA hai| isI prakAra zubha aura azubha vihAyogati meM se eka samaya eka hI khagati kA bandha hotA hai / tathaiva devAnupUrvI Adi cAra AnupUrviyoM meM se eka samaya meM kisI eka kA hI bandha hotA hai| ataeva ye adhruvabandhinI prarUpita kI gaI haiN| isI prakAra trasadazaka aura sthAvara dazaka kI kula 20 prakRtiyA~ paraspara virodhinI haiM aura ve apane-apane prAyogya prakRtiyoM ke bandha hone para ba~dhatI haiN| isa kAraNa inheM bhI adhruvabandhinI prakRtiyoM meM ginA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ uccagotra aura nIcagotra, ye donoM prakRtiyA~ bhI paraspara virodhinI haiN| uccagotra kA bandha hote hue nIcagotra kA aura nIcagotra kA bandha hote hue uccagotra kA bandha nahIM hotA hai| ataeva ina donoM ko adhruvabandhinI kahA gayA hai| sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya bhI paraspara eka dUsare kI virodhI prakRtiyA~ haiM / isa kAraNa inheM bhI adhruvabandhinI mAnA gayA hai / 1 hi aura vedanIya karma adhruvabaMdhI bhI, dhruvabaMdhI bhI : kaba aura kyoM ? gotrakarma aura vedanIya karma kI yugala prakRtiyoM ko adhruvabandhinI mAnane para bhI unake viSaya meM kucha vizeSatAe~ bhI samajha lenI cAhie / sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya ye donoM karma chaThe guNasthAna taka hI adhruvabandhI haiM, kintu chaThe guNasthAna meM asAtAvedanIya kA bandha-viccheda ho jAne para Age sAtaveM Adi guNasthAnoM meM sAtAvedanIya karma dhruvabandhI ho jAtA hai| isI prakAra uccagotra aura nIcagotra dUsare guNasthAna taka adhruvabaMdhI haiM / kintu dUsare guNasthAna meM nIcagotra kA bandha-viccheda ho jAne se Age ke guNasthAnoM meM uccagotra karma dhruvabandhI ho jAtA hai| mohanIya karma kI ye prakRtiyA~ kaba taka adhruvabaMdhinI ? - mohanIya karma kI hAsyAdi do yugala prakRtiyA~ arthAt - hAsya aura zoka tathA rati aura arati paraspara virodhI hone se, ye cAroM prakRtiyA~ adhruvabandhinI haiN| jaba hAsyarati yugala kA bandha hotA hai, taba zoka - arati yugala kA bandha nahIM hotA, tathA zoka-arati yugala ke bandha ke samaya hAsya-ratiyugala kA bandha nahIM hotA / vastutaH ina cAra prakRtiyoM kA bandha sAntara hotA hai / kintu yaha dhyAna rahe ki hAsya, rati, arati aura zoka, ye cAroM prakRtiyA~ chaThe guNasthAna taka hI adhruvabandhinI haiN| chaThe guNasthAna meM zoka aura arati kA bandha-viccheda ho jAne para Age hAsya aura rati kA nirantara bandha hotA hai, jisase ve dhruvabandhinI ho jAtI haiN| strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda meM se eka samaya meM kisI eka hI veda kA bandha hotA hai| guNasthAna kI apekSA napuMsakaveda pahale guNasthAna meM tathA strIveda dUsare guNasthAna taka baMdhatA hai| usake bAda Age ke guNasthAnoM meM puruSaveda kA bandha hotA hai| Ayukarma kI cAroM prakRtiyA~ adhruvabandhinI haiM Ayukarma ke devAyu, narakAyu, tiryaJcAyu aura manuSyAyu ina cAra prakAroM meM se eka bhava meM kisI eka hI Ayu kA bandha hotA hai, isalie ina cAroM ko adhruvabandhinI kahA gayA hai| 1. paMcama karmagrantha, gA. 3, 4 vivecana pR. 17 For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya - sattA-sambaddhA prakRtiyA~ 43 nAmakarma kI prakRtiyoM meM adhruvabandhinI kI pahacAna tIrthaMkara nAmakarma kA bandha samyaktva - sApekSa hai, lekina yaha Avazyaka nahIM hai ki samyaktva ke hone para tIrthaMkara nAmakarma kA bandha ho hI jaae| samyaktva ke hone para bhI kisI ke isakA bandha hotA hai, aura adhikAMza vyaktiyoM ke nahIM bhI hotA / isalie yaha prakRti bhI adhruvabandhinI hai| paryAptaka - prAyogya prakRtiyoM kA bandha hone para ucchvAsa nAmakarma kA bandha hotA hai, aparyAptaka- prAyogya prakRtiyoM ke bandha hone para nahIM baMdhatA hai / tiryaJca - prAyogya prakRtiyoM kA bandha hone para bhI kisI ko udyota nAmakarma kA bandha hotA hai, kisI ko nahIM hotA hai| isa kAraNa ucchvAsa aura udyota nAmakarma prakRtiyA~ adhruvabandhinI haiN| pRthvIkAyika- prAyogya prakRtiyoM kA bandha hote rahane para bhI kisI ko Atapa nAmakarma kA bandha hotA hai, aura kisI ko nahIM hotA / ataH yaha bhI adhruvabandhinI hai| parAghAta nAmakarma paryApta - prAyogya prakRtiyoM kA bandha hone para bhI kisI-kisI ko baMdhutA hai, kintu aparyApta-prAyogya prakRtiyoM kA bandha hone para to kisI ko bhI nahIM baMdhatA hai| isa kAraNa vaha adhruvabandhinI hai / 1 isa prakAra se adhruvabandhinI 73 karmaprakRtiyoM ke kAraNoM kA spaSTa pratipAdana hai| tathA bandhayogya 120 prakRtiyoM meM se 47 dhruvabandhinI aura 73 adhruvabandhinI haiN| donoM milakara kula yoga 47+73 = 120 hotA hai| bandha aura udaya prakRtiyoM kI bhaMgoM ke mAdhyama se vividha dazAe~ karmabandha aura karmodaya kI kitanI dazAe~ hotI haiM ? isa jijJAsA ke samAdhAnArtha bhaMgoM ke mAdhyama se bandha aura udaya kI avasthA meM banane vAle bhaMgoM ke nAma aura . unakA svarUpa sarvaprathama batalAyA jA rahA hai| bhaMgoM ke nAma isa prakAra haiM- ( 1 ) anAdi ananta, (2) anAdi sAnta, (3) sAdi - ananta aura (4) sAdi sAnta / (1) anAdi ananta - jisa bandha aura udaya kI paramparA kA pravAha anAdikAla se calA A rahA hai, bIca meM na kabhI vicchinna huA hai aura na bhaviSya meM kabhI vicchinna hogA, aise bandha yA udaya ko anAdi-ananta kahate haiN| aisA bandha yA udaya abhavya jIvoM ke hotA hai| 1. (ka) karmagrantha bhA. 5, gA. 3, 4 vivecana ( marudharakesarI) pR. 17 se 20 taka (kha) karmagrantha bhA. 5 gA. 3, 4 vivecana (paM. kailAzacandrajI) pR. 7 se 9 taka For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (2) anAdi-sAnta-jisa bandha yA udaya kI paramparA kA pravAha anAdikAla se binA vyavadhAna ke calA A rahA hai, lekina Age vyucchinna ho jAegA, usa bandha yA udaya ko anAdi-sAnta kahate haiN| yaha bhavya jIvoM ke hotA hai| (3) sAdi-ananta-jo bandha yA udaya Adi sahita hokara ananta-anta rahita ho| yaha bhaMga kisI bhI bandha yA udaya meM ghaTita nahIM ho sakatA; kyoMki jo bandha yA udaya Adi-sahita hogA, vaha kadApi antarahita nahIM ho sktaa| isalie isa vikalpa ko grAhya nahIM mAnA jAtA hai| (4) sAdi-sAnta-jo bandha yA udaya bIca meM rukakara punaH prArambha hotA hai, aura kAlAntara meM punaH vyucchinna ho jAtA hai| ukta bandha yA udaya ko sAdi-sAnta kahate haiN| yaha upazAntamoha guNasthAna se cyuta hue jIvoM meM pAyA jAtA hai| ___ ina cAroM bhaMgoM ko bandha meM bhI lagA lenA cAhie aura udaya meM bhii| ye bhaMga dhruvaadhruva bandha aura dhruvodaya-adhruvodaya prakRtiyoM ke hote haiM, jinakA nAmanirdeza pichale pRSThoM meM kiyA jA cukA hai, dhruvodayI-adhruvodayI prakRtiyoM ke nAmanirdeza Age kiye jaaeNge| bandha aura udaya prakRtiyoM meM ukta bhaMgoM kI prarUpaNA dhruvodayI prakRtiyoM meM pahalA anAdi-ananta aura dUsarA anAdi-sAnta ye do bhaMga hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki abhavyoM ke dhruvodayI prakRtiyoM kA kadApi anudaya nahIM hotA hai| ataH pahalA anAdi-ananta bhaMga monA hai| dhruvabandhinI prakRtiyoM meM tIsare bhaMga ke sivAya zeSa tIna bhaMga tathA mithyAtva guNasthAna meM bhI tIna bhaMga hote haiN| donoM prakAra kI adhruvarUpA prakRtiyoM meM cauthA bhaMga hotA hai| bhavya ko udaya to anAdi se hotA hai, kintu bArahaveM terahaveM guNasthAna meM unakA udaya-viccheda ho jAne se udaya nahIM ho paataa| isI kAraNa dhruvodayI prakRtiyoM meM dUsarA anAdi-sAnta bhaMga mAnA gayA hai| yadyapi dhruvodayI prakRtiyoM meM pahalA aura dUsarA bhaMga batalAyA hai, tathApi inameM se karmavijJAna meM mithyAtvamohanIya karma kI apanI vizeSatA yaha hai ki usameM yathAyogya tIna bhaMga hote haiM-anAdi-ananta bhI, anAdi-sAnta bhI aura sAdi-sAnta bhii| -paMcama karmagrantha gAMthA 4 1. (ka) bhaMgA aNAi sAI aNaMta saMtuttarA curaa|| (kha) paMcama karmagrantha gA. 4 vivecana, pR. 10-11 (ga) hoi aNAi-aNaMto, aNAisaMto ya sAisaMto y| baMdho abhavva-bhavvovasaMtajIvesu iha tiviho| -paMcasaMgraha 216 For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya-sattA-sambaddhA prakRtiyA~ 45 abhavya ke mithyAtva kA udaya anAdi-ananta hai| usameM na to kabhI mithyAtva kA anta AtA hai, na anta AegA aura na hI usakI Adi kA atA-patA hai| dasarA-anAdi-sAnta bhaMga anAdi mithyAdRSTi bhavya jIva kI apekSA ghaTita hotA hai| kyoMki pahale pahala samyaktva kI prApti hone para usake mithyAtva ke udaya kA anta A jAtA hai| lekina samyaktva ke chUTa jAne evaM punaH mithyAtva kA udaya hone para tathA usake pazcAt punaH samyaktva kI prApti hone ke kAraNa mithyAtva ke udaya kA anta ho jAtA hai| yoM samyaktva ke chUTane ke bAda punaH mithyAtva kA udaya honA sAdi hai aura punaH samyaktva kI prApti hone se pUrvokta mithyAtva kA udaya-viccheda honA sAnta hai| aisI sthiti meM caturtha bhaMga sAdi-sAnta mithyAtva meM ghaTita hotA hai| ___ kintu dhruvabandhinI prakRtiyoM meM tIsare bhaMga (sAdi-ananta) ko chor3akara zeSa tInoM bhaMga (anAdi-ananta, anAdi-sAnta aura sAdi-sAnta) hote haiN| ye tInoM bhaMga ina prakRtiyoM meM isa prakAra ghaTita hote haiM-abhavya jIvoM ke dhruvabandhinI prakRtiyoM kA bandha anAdi kA hai aura usa bandha ke pravAha kA anta kadApi nahIM hotA, arthAt-vaha kadApi abandhaka nahIM hotA hai| isa dRSTi se pahalA anAdi-ananta bhaMga ghaTita hotA hai| yadyapi bhavya ke bhI dhruvabandhinI prakRtiyoM kA bandha anAdi kA hai, parantu guNasthAna kramArohaNa ke sAtha-sAtha prakRtiyoM kA viccheda hotA jAtA hai| isa kAraNa dUsarA anAdi-sAnta bhaMga bhavyoM meM ghaTita hotA hai| usI guNasthAna meM Age ke guNasthAna se ArohaNa karate samaya abandhaka hokara avarohaNa karate samaya punaH bandhaka ho jAne se sAdi-bandha aura kAlAntara meM punaH guNasthAna kramArohaNa ke sAtha abandhaka hogA, isI kAraNa usameM cauthA sAdi-sAnta bhaMga ghaTita hotA hai| . . - adhuvabandhinI aura adhruvodayI prakRtiyoM meM cauthA sAdi-sAnta bhaMga ghaTita hotA hai, kyoMki usakA bandha aura udaya adhruva hai| kabhI hotA hai, kabhI nahIM hotA hai| adhruvatA ke kAraNa hI usake bandha aura udaya kI Adi bhI hai aura anta bhii| - gommaTasAra meM sAdi, anAdi, dhruva-adhruva bandha kA nirUpaNa gommaTasAra karmakANDa meM prakRtibandha kA nirUpaNa karate hue bandha ke cAra prakAra batAe haiM-"sAdi, anAdi, dhruva aura adhruv|" .. ___ "jisa karma ke bandha kA abhAva hokara punaH vahI karma baMdhe, use sAdibandha kahate haiN| jisa guNasthAna taka jisa karma kA bandha hotA hai, usa guNasthAna se Age ke 1. paDhamaviyA dhuva-udaisu, dhuva-baMdhisu tia-vjj-bhNgtigN| micchaMmi tinni bhaMgA, duhAvi adhuvA turia bhNgaa||5|| -karmagrantha bhA. 5, vivecana (marudharakesarI) pR. 23, 24 For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ guNasthAna ko yahA~ zreNi kahA gayA hai| ukta zreNi para jisa jIva ne paira nahIM rakhA hai, usa jIva ke usa prakRti kA anAdibandha hotA hai| abhavya jIvoM ke dhruvabandha aura bhavya jIvoM ke adhruvabandha hotA hai|" isa paribhASA se pratIta hotA hai, gommaTasAra kartA ne dhruva aura adhruva zabda kA artha kramazaH ananta aura sAnta grahaNa kiyA hai| kyoMki abhavya kA bandha ananta aura bhavya kA bandha sAnta hotA hai| __ isI grantha meM Age dhruvabandhinI aura adhruvabandhinI prakRtiyoM meM ina bhaMgoM ko ghaTita karate hue batalAyA hai ki saiMtAlIsa dhruvabandhinI prakRtiyoM meM ukta cAroM prakAra ke bandha ghaTita hote haiM aura zeSa 73 adhruvabandhinI prakRtiyoM meM do hI bandha ghaTita hote haiM-sAdi aura adhruvA ... do hI bhaMga kyoM nahIM, adhika kyoM? : eka zaMkA-samAdhAna bandhayogya 120 prakRtiyoM meM se 47 dhruvabandhinI aura 73 adhruvabandhinI tathA udayayogya 122 prakRtiyoM meM se 27 dhruvodayA tathA 95 adhruvodayA haiN| isa prakAra se bandharUpA aura udayarUpA prakRtiyoM ke dhruva-adhruvarUpA hone se prazna hotA hai-dhruvaprakRtiyoM kA sadaiva anAdi se anantakAla taka bandha tathA udaya hotA rahegA aura adhruvaprakRtiyoM kA sAdi-sAnta bandha va udaya hotA hai| isalie anAdi-ananta aura sAdi-sAnta ye do hI bhaMga hone cAhie, zeSa do bhaMgoM kI kyA AvazyakatA hai? ____ isakA samAdhAna yaha hai ki saMsArI jIva karmoM kA kartA aura bhoktA hai| anAdi se ananta kAla taka yaha krama cala rahA hai| lekina jo jIva bhavya haiM-mokSaprApti kI yogyatA vAle haiM; tathA jo jIva abhavya haiM-mokSaprApti kI yogyatA vAle nahIM haiM-unakI apekSA se anAdi-ananta Adi cAroM bhaMga hote haiN|2 1. (ka) paMcama karmagrantha gA. 5 vivecana (paM. kailAzacandrajI), pR. 15 (kha) sAdI abaMdhabaMdhe seDhi aNArUDhage aNAdI hu| abhavvasiddhamhi dhuvo, bhavvasiddhe adhuvo bNdho|| 123 / / (ga) ghAti-ti-miccha-kasAyA bhey-tejgurudugnniminn-vnnnnco| sattetAla-dhuvANaM cadudhA, sesANayaM tu dudhA // 124 // -gommaTasAra karmakANDa 2. dhruvabaMdhI prakRtiyoM meM karmagrantha meM tIna bhaMga aura gommaTasAra karmakANDa meM 4 bhaMga batalAye gae haiN| isa prarUpaNAntara kA kAraNa yaha hai ki karmagrantha meM saMyogI (anAdiananta Adi) batAye gaye haiM, ve tIna hI banate haiM, jabaki karmakANDa meM pRthak-pRthak batAye gae haiM, ve cAra bhaMga banate haiM, yathA-sAdi aura dhruva aadi| Antarika dRSTi se inameM koI prarUpaNAbheda nahIM hai|-sN. For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya - sattA-sambaddhA prakRtiyA~ 47 cAroM bhaMgoM kA vizeSa spaSTIkaraNa ukta cAroM bhaMgoM kA vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai pahalA anAdi-ananta bhaMga abhavya jIvoM kI apekSA se hotA hai, kyoMki abhavya jIvoM ke dhruvabandhinI prakRtiyoM kA bandha anAdi - ananta hotA hai, jabaki dUsarA anAdida- sAnta bhaMga bhavya jIvoM kI apekSA se ghaTita hotA hai| kAraNa yaha hai ki pAMca jJAnAvaraNa, pAMca antarAya aura cAra darzanAvaraNa, ina caudaha prakRtiyoM ke bandha kI anAdi-santAna jaba dasaveM guNasthAna meM vicchinna ho jAtI hai, taba anAdi- sAnta bhaMga ho jAtA hai| tathA gyArahaveM guNasthAna ( upazAntamoha) meM ukta 14 prakRtiyoM kA baMdhana karake maraNa ho jAne athavA gyArahaveM (upazAntamoha) guNasthAna se cyuta hokara jaba punaH ukta caudaha prakRtiyoM kA bandha karatA hai aura punaH dasaveM guNasthAna meM unakA bandha-viccheda karatA hai, taba sAdi - sAnta nAmaka caturtha bhaMga ghaTita hotA hai| saMjvalana-kaSAya ke bandha kA nirodha jaba koI jIva nauveM guNasthAna meM karatA hai, taba anAdi- da- sAnta bhaMga ghaTita hotA hai / aura vahI jIva jaba nauveM guNasthAna se cyuta hokara punaH saMjvalana kaSAya kA bhoga karatA hai tathA punaH nauveM guNasthAna ko prApta karane para usakA nirodha karatA hai, taba sAdi - sAnta cauthA bhaMga hotA hai / nidrA, pracalA, taijasa, kArmaNa, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, nirmANa, bhaya aura jugupsA, ye 13 prakRtiyA~ AThaveM guNasthAna meM vicchinna ho jAtI haiM, taba unakA anAdi - sAnta bhaMga hotA hai| aura AThaveM guNasthAna se patana hone ke bAda jaba unakA bandha hotA hai, to vaha sAdi bandha hai tathA punaH AThaveM guNasthAna meM pahu~cane para jaba unakA bandha-viccheda ho jAtA hai to vaha bandha sAnta kahalAtA hai / isa prakAra unameM sAdi - sAnta nAmaka cauthA bhaMga ghaTita hotA hai| pratyAkhyAnAvaraNa-kaSAya-catuSka kA bandha pAMcaveM guNasthAna taka anAdi hai; kintu chaThe guNasthAna meM usakA abhAva ho jAne se sAnta hotA hai| ata: yaha anAdisAnta bhaMga huaa| chaThe guNasthAna se girane para jaba punaH bandha hone lagatA hai aura chaThe guNasthAna ke prApta karane para usakA abhAva ho jAtA hai, taba cauthA sAdi - sAnta bhaMga ghaTita hotA hai| apratyAkhyAnAvaraNakaSAya- catuSka kA bandha cauthe guNasthAna taka anAdi hai, lekina pAMcaveM guNasthAna meM usakA anta ho jAtA hai| ataH dUsarA anAdisAnta bhaMga banatA hai tathA pA~caveM guNasthAna se girane para punaH bandha aura jaba pAMcaveM * guNasthAna ke prApta hone para abandha karane lagatA hai, taba sAdi - sAnta nAmaka cauthA bhaMga hotA hai| mithyAtva, styAnarddhi - trika evaM anantAnubandhI- - kaSAya- catuSka kA anAdibandhaka midhyAdRSTi jaba samyaktva kI prApti hone para usakA bandha nahIM karatA hai, taba For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ dUsarA anAdi - sAnta bhaMga aura punaH mithyAtva meM girakara ukta prakRtiyoM kA bandha karane aura punaH samyaktva kI prApti hone para bandha nahIM karane para cauthA sAdi - sAnta bhaMga hotA hai| isa prakAra dhruvabandhinI prakRtiyoM meM tIsare sAdi - ananta bhaMga ke sivAya zeSa anAdi-ananta, anAdi - sAnta aura sAdi - sAnta, ye tIna bhaMga hote haiN| dhuvodayA prakRtiyoM meM ghaTita hone vAle bhaMga aba dhruvodayA prakRtiyoM meM bhaMgoM ko ghaTita karate haiM- dhruvodayA prakRtiyoM meM pahalA anAdi-ananta aura dUsarA anAdi - sAnta, ye do bhaMga hote haiM / dhruvodayA 27 prakRtiyoM ke nAma yathAsthAna batalAye jA cuke haiN| unameM se mithyAtva - prakRti meM vizeSatA hai| isalie usake bhaMgoM ke bAre meM alaga se kathana kiye jAne se zeSa chabbIsa prakRtiyoM ke bAre meM spaSTIkaraNa karate haiN| nirmANa, sthira, asthira, agurulaghu, zubha, azubha, taijasa, kArmaNa, varNacatuSka, jJAnAvaraNa-paMcaka, antarAya - paMcaka aura darzanAvaraNa- catuSka, ina chabbIsa dhruvodayI prakRtiyoM meM pahalA anAdi - ananta bhaMga abhavya jIvoM kI apekSA ghaTita hotA hai / kyoMki abhavya jIvoM ke dhruvodayA prakRtiyoM ke udaya kA na to Adi hai aura na anta hI hotA hai| dUsarA anAdi - sAnta bhaMga bhavya jIvoM kI apekSA ghaTita hotA hai| pAMca jJAnAvaraNa, pAMca antarAya aura cAra darzanAvaraNa, ina caudaha prakRtiyoM kA udaya bArahaveM guNasthAna taka to jIvoM ko anAdikAla se hai, lekina bArahaveM guNasthAna ke anta meM jaba inakA viccheda ho jAtA hai, taba vaha udaya anAdi - sAnta kahalAtA hai| isI taraha nirmANa, sthira, asthira Adi zeSa bacI huI 12 prakRtiyoM kA anAdi udaya terahaveM sayogikevalI guNasthAna ke anta meM vicchinna ho jAtA hai, taba unakA udaya anAdisAnta kahalAtA hai| isa prakAra mithyAtva ke sivAya zeSa dhruvodayA prakRtiyoM meM kevala do hI bhaMga ghaTita ho sakate haiM - abhavya jIvoM kI apekSA anAdi - ananta aura bhavya jIvoM kI apekSA anAdi - sAnta / zeSa do bhaMga - sAdi-ananta aura sAdi - sAnta ghaTita nahIM hote haiM; kyoMki kisI prakRti ke udaya kA viccheda hone ke bAda punaH udaya hone lagatA ho, vaha udaya sAdi kahalAtA hai| lekina ukta dhruvodayI prakRtiyoM kA udaya-viccheda bArahaveM terahaveM guNasthAna ke anta meM ho jAne para punaH unakA udaya nahIM hotA hai| tathaiva una guNasthAnoM ke prApta ho jAne para jIva kabhI nIce ke guNasthAnoM meM kataI nahIM For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya-sattA-sambaddhA prakRtiyA~ 49 AtA, vaha vahA~ se sIdhA mokSa ko prApta kara letA hai| ataH ukta prakRtiyoM kA sAdi udaya nahIM hotaa| isalie zeSa do bhaMga bhI ghaTita nahIM hote| dhruvodayA chabbIsa prakRtiyoM meM Adi ke do bhaMga hote haiM lekina mithyAtva meM anAdi-ananta, anAdi-sAnta aura sAdi-sAnta, ye tIna bhaMga hote haiN| anAdi-ananta bhaMga abhavya jIvoM kI apekSA se, anAdi-sAnta bhaMga anAdi mithyAdRSTi bhavya jIvoM kI apekSA se ghaTita hotA hai| abhavya jIvoM kI apekSA se anAdi-ananta bhaMga isalie ghaTita hotA hai ki unake mithyAtva ke udaya kA abhAva na to kabhI huA hai, na kabhI hotA hai, aura na hI kabhI hogaa| bhavya-jIvoM kI apekSA anAdi-sAnta bhaMga isalie ghaTita hotA hai ki pahale pahala samyaktva kI prApti ho jAne para usake anAdikAlIna mithyAtva kA abhAva (viccheda) ho jAtA hai| una bhavya jIvoM kI apekSA bhI cauthA sAdi-sAnta bhaMga isalie mAnA jAtA hai ki jo samyaktva ke chUTa jAne ke pazcAt punaH mithyAtva ko prApta karake bhI punaH samyaktva ko prApta kara usakA abhAva kara detA hai| isa prakAra dhruvodayA mithyAtva prakRti meM tIna bhaMga ghaTita hote haiN| ataH adhruvodayI tathA adhruvabandhinI nAmaka do prakRtiyoM meM kevala sAdi-sAnta bhaMga hI ghaTita hotA hai| kyoMki unakA bandha aura udaya adhruva hai| kabhI hotA hai, kabhI nahIM bhI hotA hai| isa prakAra bandha aura udaya prakRtiyoM meM bhaMgoM kA rahasya samajha lenA caahie| dhruvodayI prakRtiyA~ : svarUpa aura prakAra jJAnAvaraNIya Adi 8 karmoM kI udayayogya prakRtiyA~ sAmAnyarUpa se 122 haiN| unameM se kevala 27 prakRtiyA~ dhruvodayI haiN| dhruvodayI sattAisa prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM-nirmANa, asthira, sthira, agurulaghu, zubha, azubha, taijasa, kArmaNazarIra, varNacatuSka, paMcavidha jJAnAvaraNa, paMcavidha antarAya, caturvidha darzanAvaraNa, aura mithayAtvamohanIya, ye dhruvodayI 27 prakRtiyA~ batAI gaI haiN| ... inheM dhruvodayI kahane kA kAraNa yaha hai ki apane-apane udaya-viccheda-kAlaparyanta inakA udaya banA rahatA hai| ATha karmoM ke anusAra inakA vargIkaraNa isa prakAra hai- (1) jJAnAvaraNIya kI pAMca-mati, zruta, avadhi, manaHparyAya, kevljnyaanaavrnn| (2) darzanAvaraNIya kI cAra-cakSu, acakSu, avadhi, kevala drshnaavrnn| / 1. (ka) paDhamaviA dhuva-udaisu dhuva-baMdhisu taia-vaja bhNgtiNg| micchami tinni bhaMgA, duhA vi adhuvA turia bhNgaa|-pNcm karmagrantha gA. 5 (kha) paMcama krarmagrantha, vivecana gA.5 (marudharakesarIjI), pR. 31 se 36 taka (ga) paMcama karmagrantha gA.5 vivecana, (paM. kailAzacandrajI), pR. 11 se 15 For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 . karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (3) mohanIya kI ek-mithyaatv-mohniiy| (4) nAmakarma kI bAraha-nirmANa, sthira, asthira, agurulaghu, zubha, azubha, taijasa kArmaNa-zarIra, varNa, gandha, rasa aura sprshnaamkrm| (5) antarAya kI paaNc-daan-laabh-bhog-upbhog-viiryaantraay| nAmakarma kI dhruvodayI bAraha prakRtiyA~ haiM-nirmANa, sthira, asthira, agurulaghu, zubha, azubha, taijasa, kArmaNazarIra, tathA varNAdi ctussk| ina bAraha prakRtiyoM kA udaya cAroM gatiyoM ke jIvoM meM sadaiva rahatA hai| jaba taka zarIra rahatA hai, taba taka inakA udaya banA rahatA hai| terahaveM guNasthAna ke anta meM jaba ina zarIrasambaddha bAraha prakRtiyoM kA udayaviccheda ho jAtA hai, vahA~ taka samasta saMsArI jIvoM ke ina 12 prakRtiyoM kA udaya banA rahatA hai| yadyapi sthira aura asthira tathA zubha aura azubha, ye cAra prakRtiyA~ paraspara virodhinI kahalAtI haiM, kintu ye bandha kI apekSA se virodhinI haiM, udaya kI apekSA se virodhinI nahIM haiN| sthira nAmakarma ke bandha ke samaya asthira nAmakarma kA bandha nahIM ho sakatA, kintu udaya kI apekSA se inameM paraspara virodha nahIM haiM, ye donoM prakRtiyA~ eka sAtha udaya meM raha sakatI haiN| jaise-sthira nAmakarma ke udaya se haDDI, dA~ta Adi sthira hote haiM, jabaki asthira nAmakarma ke udaya se rudhira, mUtra Adi asthira hote haiN| isI prakAra zubha nAmakarma ke udaya se mastaka Adi zubha aMga hote haiM, jabaki azubha nAmakarma ke udaya se paira Adi azubha aNg| ataeva ye cAroM prakRtiyA~ baMdha kI apekSA virodhinI hone para bhI udayApekSA avirodhinI mAnI gaI haiN| pA~ca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa aura pA~ca antarAya, ina caudaha prakRtiyoM kA udaya apane kSaya (bandha udaya-viccheda) hone vAle guNasthAna taka banA rahatA hai| inakA kSaya hotA hai-bArahaveM guNasthAna ke antima samaya meN| ataeva inheM dhruvodayI kahA gayA hai| mohanIya karma kI mithyAtva prakRti kA udaya-viccheda prathama mithyAtva guNasthAna ke anta meM hotA hai| isalie prathama mithyAtva guNasthAna taka mithyAtva kA udaya dhruva hotA hai, isa kAraNa ise dhruvodayI prakRti meM ginA hai| isa prakAra nAmakarma kI bAraha, jJAnAvaraNa kI pA~ca, darzanAvaraNa kI cAra, antarAyakarma kI pA~ca aura mohanIya karma kI eka; yoM kula sattAisa prakRtiyA~ dhruvodayI haiN| 1. (ka) nimiNa thira athira aguru ya, suha-asuhaM teya kmm-cuvnaa| nANaMtarAya daMsaNa micchaM dhuva-udaya sgviisaa||6|| . karmagrantha bhA. 5, vivecana (marudharakesarI jI) pR. 27 se 29 taka (zeSa pRSTha 51 para) For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya-sattA - sambaddhA prakRtiyA~ 51. adhuvodayI prakRtiyA~ : svarUpa aura prakAra udayayogya 122 prakRtiyoM meM se dhruvodayI 27 prakRtiyA~ kama karane para zeSa 95 prakRtiyA~ rahatI haiM, ve adhruvodayI haiN| unake nAma kramazaH isa prakAra haiM sthira, zubha aura unase itara - asthira aura azubha ke sivAya zeSa adhruvabandhinI 69 prakRtiyA~, mithyAtva ke sivAya mohanIya karma kI dhruvabandhinI 18 prakRtiyA~, pA~ca nidrA, upaghAta, mizramohanIya aura samyaktva mohanIya, ye kula 69 +18+5+1+1+1 =95 prakRtiyA~ adhruvodayA haiM / 1 ye 95 prakRtiyA~ adhuvodaya kyoM aura kaise? ina 95 prakRtiyoM ko adhruvodayA mAnane kA kAraNa yaha hai ki inameM se bahuta- -sI prakRtiyA~ to paraspara virodhinI haiM tathA tIrthaMkara nAma karma Adi katipaya prakRtiyoM kA sadaiva udaya hotA nahIM hai, evaM jisa guNasthAna taka jitanI prakRtiyoM kA guNapratyaya se viccheda nahIM batalAyA gayA hai, vahA~ taka una prakRtiyoM ke rahane para bhI usI guNasthAna meM vaha prakRti dravya Adi kI apekSA se kabhI udaya meM AtI hai, kabhI nahIM bhI AtI; ina saba kAraNoM se inheM adhruvodayA prakRtiyoM meM parigaNita kiyA gayA hai| vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra samajhanA cAhie- pahale jo adhruvabandhinI 73 prakRtiyA~ batAI gaI haiM, unameM sthira, asthira, zubha, azubha, ina cAra prakRtiyoM ke sivAya zeSa 69 prakRtiyA~ adhruvodayA haiN| ina 69 prakRtiyoM meM se ucchvAsa, atiSa, udyota aura parAghAta, ina 5 prakRtiyoM kA udaya kisI jIva ke hotA hai aura kisI (pRSTha 50 kA zeSa) (kha) nimmANaM-thirAthira - teya - kamma - vaNNAi, aguru- suhamasuhaM / nANaMtarAya - dasagaM daMsaNa-cau miccha niccodayA | 'micchaM suhumassa ghAdIo // (ga) dugaM vaNaU thira - suha - jugalA guruNimiNa dhuvaudayA // gommaTasAra karmakANDa 402, 403 (gha) paMcama karmagrantha gA. 6 vivecana (paM. kailAzacandrajI), pR. 16 se 18 (ka) thira - subhiyara viNu adhuvabaMdhI miccha viNu mohadhuvabaMdhI / niddovaghAya mIsaM sammaM paNanavai adhuvudayA // 7 // " - paMcama karmagrantha, vivecana ( marudharakesarIjI) pR. 29 se 31 (kha) paMcama karmagrantha, gA. 7, vivecana (paM. kailAzacandrajI), pR. 19 se 20 (ga) yahA~ pUrvakoTipRthaktva se 3 yA 4 pUrvakoTi koTyAcArya ne svaTIkA meM likhA pUrvakoTirabhyadhikAnIti zeSaH / For Personal & Private Use Only - paMcasaMgraha 3/16 artha lenA cAhie jaisA ki hai - tisRbhizca hai - tisRbhizca tisRbhirvA - vi. bhA. TIkA pR. 782 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ jIva ke nahIM hotaa| zeSa rahI 64 prakRtiyA~ jaise bandhAvasthA meM paraspara virodhinI haiM, vaise hI udayAvasthA meM virodhinI haiN| isIlie inheM adhruvodayA kahA gayA hai| mohanIya karma kI dhruvabandhinI 19 prakRtiyoM meM se mithyAtva mohanIya ko chor3a kara zeSa 16 kaSAya, bhaya aura jugupsA, ye 18 prakRtiyA~ udaya meM paraspara virodhinI haiN| jaise- krodha kA udaya hone para mAna Adi anya kaSAyoM kA udaya nahIM hotA hai, tathaiva mAna Adi ke udaya ke samaya krodha Adi ke viSaya meM jAna lenA caahie| ye prakRtiyA~ bandha kI apekSA virodhinI nahIM hone para bhI udaya kI apekSA krodhAdi kaSAya - prakRtiyA~ virodhinI haiN| isI virodharUpatA ke kAraNa 16 kaSAyoM ko adhruvodaya mAnA gayA hai| bhaya aura jugupsA kA udaya bhI kAdAcitka hai| kisI jIva ke kisI samaya inakA udaya hotA hai, kisI ke kisI samaya udaya nahIM bhI hotA / isa kAraNa ina donoM ko bhI adhruvodayA meM ginAyA gayA hai| darzanAvaraNIya karma ke bheda-nidrA Adi nidrApaMcaka adhruvodayA isalie mAne gae haiM ki inakA udaya kabhI hotA hai, aura kabhI nahIM hotA / tathA ye pA~ca prakAra kI nidrAe~ bhI paraspara virodhinI haiN| yAnI, eka samaya meM pA~ca meM se eka hI nidrA kA udaya hotA hai, anya nidrAoM kA nahIM / upaghAta nAmakarma kA udaya bhI kisI jIva ko kabhI-kabhI hotA hai| isalie vaha bhI adhruvodayA prakRti hai / * mizra mohanIya prakRti ko adhruvodayA isalie mAnA jAtA hai ki isakI udaya virodhinI prakRtiyA~ samyaktva - mohanIya aura mithyAtva - mohanIya haiM, jinake avasthitikAla meM isakA udaya nahIM hotA hai / samyaktva- mohanIya kA udaya vedaka ( kSAyopazamika) samyagdRSTi ko hotA hai aura vedaka samyaktva kA udayakAla jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa 66 sAgara adhika cAra pUrva koTi hai / ataeva yaha adhruvodayA hai| mithyAtva - mohanIya ko adhruvodayA prakRti na mAnane kA kAraNa yaha hai ki mithyAtva kA udaya prathama mithyAtva guNasthAna meM satata rahatA hai, eka kSaNa ke lie bhI rukatA nahIM hai| jabaki adhruvodayA prakRtiyoM kA, udaya-viccheda na hone taka dravya, kSetra, kAla, bhAva Adi ke nimitta se kabhI udaya hotA hai, aura kabhI nahIM hotA / - Avazyaka niryukti 1. (ka) sammattassa suyassa ya chAvaTThI sAgarovamAi ThiI / (kha) vijayAdisu dovAre gayassa tiNNa ccue va chAvaTThI / narajamma puvvakoDI puhutta mukkosao ahiyaM // 3294 // - vizeSAvazyaka bhASya artha - samyaktva kI sthiti 66 sAgara se kucha adhika hai| vijayAdika meM do bAra jAne vAle ke athavA acyuta devaloka meM 3 bAra jAne vAle ke 66 sAgara hote haiN| aura manuSya janma kA pUrvakoTipRthaktva kAla adhika hotA hai| -saM. For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya-sattA-sambaddhA prakRtiyA~ 53 isIlie to unako adhruvodayA kahate haiN| inake udaya kA viccheda hone para bhI punaH udaya ho sakatA hai, yahI inakI vizeSatA hai| isa prakAra 95 prakRtiyoM ko karmazAstra meM adhruvodayA mAnA gayA hai| ___yahA~ eka zaMkA hotI hai ki yadi adhruvodayA kI yahI paribhASA hai to mithyAtva ko bhI adhruvodaya kahanA cAhie, kyoMki samyaktva kI prApti hone para bhI usake udaya kA viccheda ho jAtA hai, isa prakAra samyaktva chUTa jAne para punaH usakA udaya hone lagatA hai| __isakA samAdhAna yaha hai ki udaya ke viccheda na hone para bhI dravya, kSetra, kAla Adi ke nimitta se jina prakRtiyoM kA udaya kabhI hotA hai aura kabhI nahIM hotA, unheM adhruvodayA kahate haiN| jaise-bArahaveM guNasthAna taka 'nidrA' prakRti kA udaya batalAyA gayA hai, kintu usakA udaya sarvadA nahIM hotA, jabaki mithyAtva karma meM aisI bAta nahIM hai| usakA (mithyAtva) udaya kevala pahale guNasthAna meM pravAharUpa se nirantara rahanA batalAyA gayA hai| prathama guNasthAna meM mithyAtva ke udaya kA pravAha eka kSaNa ke liye bhI rukatA nahIM hai, isaliye vaha dhruvodayA hI hai| . dhruvasattAkA aura adhuvasattAkA prakRtiyA~ . bandhayogya prakRtiyA~ 120 haiM aura udayayogya haiM 122; kintu sattAyogya prakRtiyA~ kula 158 haiN| jinake nAma karmagrantha prathama meM spaSTa kiye gae haiM-jJAnAvaraNIya kI 5, * darzanAvaraNIya kI nau, vedanIya kI do, mohanIya kI 28, Ayu kI cAra, nAmakarma kI 103, gotrakarma kI do aura antarAyakarma kI pAMca, yoM saba milAkara 5+9+2+28+4+103+2+5=158 prakRtiyA~ sAmAnyarUpa se sattA meM mAnI jAtI haiN| ina dhruva-adhruva sattA-yogya 158 prakRtiyoM kI saMjJAoM aura unameM garbhita prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM savIzaka-trasadazaka (trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya aura yaza:kIrti), tathA sthAvara-dazaka (sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, . asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura aysh:kiirti)| . varNavIzaka-pAMca varNa, pAMca rasa, do gandha, aura ATha sprsh| taijasa-kArmaNa-saptaka-taijasazarIra, kArmaNazarIra, taijasa-taijasa-bandhana, taijasakArmaNa-bandhana, kArmaNa-kArmaNa-bandhana, taijasa-saMghAtana aura kaarmnn-sNghaatn| 1. paMcama karmagrantha, vivecana (paM. kailAzacandrajI), pR. 20 For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ AkRti - trika - (1) chaha saMsthAna - samacaturasra, nyagrodhaparimaNDala, sAdi, kubja, vAmana aura huNDaka / (2) chaha saMhanana - vajraRSabhanArAca, RSabhanArAcaM, nArAca, ardhanArAca, kIlaka, sevArta / (3) pAMca jAti - ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jAti / yugaladvika- hAsya aura zoka eka yugala, rati aura arati dUsarA yugala / audArika saptaka - audArika zarIra, audArika aMgopAMga, audArika saMghAta, audArika- bandhana, audArika- taijasa bandhana, audArika- kArmaNabandhana, audArikataijasa-kArmaNa-bandhana | ucchvAsa-catuSka-ucchvAsa, Atapa, udyota aura parAghAta / khagati - dvika- zubhavihAyogati aura azubhavihAyogati / tiryaMca- dvika- tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI / manuSyadvika- manuSyagati, manuSyAnupUrvI / vaikriya- - ekAdaza-devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI, vaikriya - zarIra, vaikriya- aMgopAMga, vaikriya-saMghAta, vaikriya-vaikriya-bandhana,, vaikriya - taijasa-bandhana, vaikriya - kArmaNa-bandhana, vaikriya - taijasa-kArmaNa - bandhana / AhAraka- saptaka - AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, AhAraka- saMghAtana, AhAraka AhAraka-bandhana, AhAraka- taijasa-bandhana, AhAraka- kArmaNa-bandhana, AhAraka- taijasa-kArmaNa bandhana / ina saMjJAoM meM gRhIta prakRtiyoM tathA kucha prakRtiyoM ke nAma-nirdeza - pUrvaka dhruvaadhruva-sattA vAlI prakRtiyoM kI alaga-alaga saMkhyA paMcama karmagrantha meM batalAI gaI hai| dhruvasattA aura adhruvasattA, donoM sattA vAlI prakRtiyoM kI milAkara 158 saMkhyA hai| dhruvasattAkA eka sau tIsa prakRtiyA~ ina 158 prakRtiyoM meM se 130 prakRtiyA~ dhruvasattAkA haiN| ve isa prakAra haiM - trasadazaka, sthAvaradazaka, pAMca varNa, do gandha, pAMca rasa, ATha sparza, ye varNAdi 1. (ka) tasa - vannavIsa sagateyakamma dhruvabaMdhi sesa veyatigaM / Agiiti veyaNiyaM dujuyala sagaurala sAsacaU // 8 // khagaI- tiri- duga nIyaM dhuvasaMtA saMma mIsa maNuyadugaM / viDavikkAra jiNAU hArasaguccA adhuvasaMtA // 9 // (kha) karmagrantha bhA. 5, gA. 8, 9 vivecana, ( marudharakesarIjI), pR. 37 se 39 - paMcama karmagrantha For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya-sattA-sambaddhA prakRtiyA~ 55 bIsa prakRtiyA~, taijasazarIra, kArmaNazarIra, taijasa-taijasabandhana, taijasa-kArmaNabandhana kArmaNa-kArmaNa-bandhana, taijasa-saMghAtana aura kArmaNa-saMghAtana, yaha taijasa kArmaNasaptaka (sAta prakRtiyA~), 47 dhruvabandhI prakRtiyoM meM se varNacatuSka (varNa, gandha, rasa, sparza) aura taijasa tathA kArmaNazarIra ko chor3akara 41 dhruvabandhI prakRtiyA~, tIna veda, AkRtitrika (6 saMsthAna, 6 saMhanana, ekendriya se paMcendriya taka 5 jAti, ye 17 prakRtiyA~), do vedanIya, hAsya-rati aura zoka-arati ke do yugala (4 prakRtiyA~), audArika saptaka (audArika zarIra, audArika aMgopAMga, audIrika saMghAta, audArika-audArika-baMdhana, audArika- taijasa-bandhana, audArika-kArmaNa-bandhana, audArika-taijasa-kArmaNa-bandhana, ye sAta prakRtiyA~), ucchvAsa, udyota, Atapa aura parAghAta, ye ucchvAsAdi cAra prakRtiyA~, do zubha-azubha-vihAyogati, tiryaMcagati, tiryaMcAnapUrvI, nIcagotra, ye kula milAkara 20+20+7+41+3+17+2+4+7+4+ 2+2+1= 130 karmaprakRtiyA~ dhruvasattAkA haiN| samyaktva kI prApti hone se pahale sabhI jIvoM ke inakI sattA rahatI hai| . adhruvasattAkA aTThAisa prakRtiyA~ 158 meM se 130 kama karane para zeSa rahIM 28 prakRtiyA~ adhruvasattAkA haiM, ve isa prakAra haiM-samyaktvamohanIya, mizramohanIya, manuSyagati, manuSyAnupUrvI, devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI, vaikriya zarIra, vaikriya-aMgopAMga, vaikriya saMghAtana, vaikriya-vaikriyabandhana, vaikriya-taijasa bandhana, vaikriya-kArmaNabandhana, vaikriya-taijasakArmaNabandhana, ye vaikriya ekAdaza, jina (tIrthaMkara) nAma, cAra Ayukarma, AhArakasaptaka (AhAraka-zarIra, AhAraka-aMgopAMga, AhAraka-saMghAtana, AhArakaAhAraka-bandhana, AhAraka-taijasa-bandhana, AhAraka kArmaNa-bandhana aura AhArakataijasa-kArmaNa-bandhana) aura uccagotra, ye kula milAkara 1+1+2+11+1+4+7+1 * * 28 prakRtiyA~ adhruvasattAkA haiN| bandha aura udaya se sattA meM adhika prakRtiyA~ kyoM ? dhruvasattAkI 130 aura adhruvasattAkI 28, donoM milAkara 158 prakRtiyA~ sattAyogya hotI haiM, jo bandha yogya-prakRtiyoM se 38 aura udaya yogya prakRtiyoM se * 36 adhika haiN| isa Adhikya kA kAraNa yaha hai ki bandha aura udaya ke yogya. prakRtiyoM meM nAmakarma kI prakRtiyoM meM se kucha prakRtiyA~ paraspara antarbhUta kara lI ____ jAtI haiN| jaise-bandha aura udaya meM varNAdi cAra prakRtiyoM meM hI bIsa prakRtiyoM kA 1. paMcama karmagrantha gA. 8, 9 vivecana (paM. kailAzacandrajI), pR. 21, 22 . For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ samAveza kara liyA jAtA hai; jabaki sattAyogya prakRtiyoM meM pratyeka ko pRthak-pRthak lekara unakI bIsa prakRtiyA~ gRhIta kI gaI haiN| isa prakAra solaha prakRtiyA~ to ye bar3ha giiN| isake atirikta bandha aura udayayogya prakRtiyoM meM bandhananAmakarma kI 15, tathA saMghAta nAmakarma kI 5, ina bIsa prakRtiyoM ko pRthak se grahaNa na karake zarIranAmakarma kI prakRtiyoM meM hI unakA samAveza kara liyA gayA hai, jabaki sattAyogya karmaprakRtiyoM meM inako pRthak-pRthak ginAyA hai| isa kAraNa sattAyogya prakRtiyoM meM. bandhananAmakarma kI 15 aura saMghAta nAmakarma kI 5, ye donoM milAkara 20 prakatiyA~ aura bar3ha jAtI haiN| mohanIya karma meM bandha kevala mithyAtva kA hotA hai kintu sattA meM mithyAtva mohanIya, mizramohanIya, samyaktvamohanIya-ye tIna prakatiyA~ rahatI haiN| ataH ye do prakRtiyA~ aura bar3ha jAtI haiN| yoM 2+16+20=38 prakRtiyA~ sattAyogya prakRtiyoM meM adhika ho jAne se 120+38=158 prakRtiyA~ sattAyogya mAnI gaI haiN| dhruvabandhinI dhruvodayA se adhruvabandhinI-adhuvodayA kI saMkhyA kama, ___ parantu sattAyogya prakRtiyoM meM isake viparIta yahA~ eka bAta aura dhyAna dene yogya hai, vaha yaha ki bandha aura udaya yogya prakRtiyoM meM dhruvabandhinI tathA dhruvodayA prakRtiyoM kI saMkhyA adhruvabandhinI tathA adhruvodayA prakRtiyoM kI saMkhyA se bahuta kama thI, jabaki dhruvasattAkA aura adhruvasattAkA prakRtiyoM kI saMkhyA meM ThIka isase viparIta sthiti hai| yahA~ adhruvasattAkA prakRtiyoM kI saMkhyA sirpha 28 hai, jabaki dhruvasattAkA prakRtiyoM kI saMkhyA 130 hai| isakA kAraNa yaha hai ki jisa samaya kisI prakRti kA bandha ho rahA ho, usa samaya usa prakRti kA udaya bhI honA Avazyaka nahIM hai, isI prakAra jisa samaya kisI prakRti kA udaya ho rahA ho, usa samaya usakA bandha bhI honA Avazyaka nahIM hai, kintu una donoM (bandhavya tathA udayayogya prakRti) kI hI sattA kA honA Avazyaka hai| ataeva bandhadazA aura udayadazA kI prakRtiyA~ sattA meM rahatI hI haiN| tathA mithyAtva dazA meM jinakI sattA niyama se nahIM hotI, aisI prakRtiyA~ bhI kama hI haiN| ina kAraNoM se dhruvasattAkA prakRtiyoM kI saMkhyA adhika hai, aura adhruvasattAkA prakRtiyoM kI saMkhyA km| ye eka sau tIsa prakRtiyA~ dhruvasattAkA kyoM ? trasa Adi bIsa, varNa Adi bIsa aura taijasa-kArmaNa-saptaka kI sattA sabhI saMsArI jIvoM ke rahatI hai, ataH ye dhruvasattAkA haiN| saiMtAlIsa dhruva-bandhinI prakRtiyoM 1. paMcama karmagrantha gA. 8, 9 vizleSaNa (paM. kailAzacandrajI), pR. 22, 23 For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya-sattA-sambaddhA prakRtiyA~ 57 meM se varNacatuSka aura taijasa-kArmaNa, ina 6 prakRtiyoM ko isalie kama kara diyA hai, ki unheM gAthA ke prArambha meM hI alaga se ginA gayA hai| vaise to jo dhruvabandhinI haiM, unheM dhruvasattAkA honA hI cAhiye, kyoMki jinakA bandha sarvadA hotA hai, unakI sattA bhI sarvadA rahanI hI caahiye| tInoM vedoM kA bandha bArI-bArI se hotA rahatA hai| AkRtitrika arthAt-6 saMsthAna 6 saMhanana aura 5 jAti bhI pUrvavat dhruvasattAka haiN| paraspara meM karmadaloM kA saMkramaNa hote rahane kI apekSA se vedanIyadvika bhI dhruvasattAka hai| hAsya, rati, arati aura zoka kI sattA nauveM guNasthAna taka sabhI jIvoM ke hotI hai| audArika saptaka kI sattA bhI sarvadA rahatI hai| samyaktva kI prApti hone se pahale sabhI jIvoM ke ye prakRtiyA~ sadaiva rahatI haiM, isalie inheM dhruvasattAkA kahate haiN| anantAnubandhI kaSAya prakRtiyA~ dhruvasattAkA kyoM, adhruvasattAkA kyoM nahIM ? yadyapi samyagdRSTi jIvoM ke kaSAya kA udvalana hotA hai, isalie anantAnubandhI kaSAya ko dhruvasattAka na kahakara adhruvasattAka kahanA cAhie, parantu karmagrantha meM spaSTa kahA hai ki adhruvasattAkatA kA vicAra unhIM jIvoM kI apekSA se kiyA gayA hai, jinhoMne samyaktva Adi uttaraguNoM ko prApta nahIM kiyA hai| isa dRSTi se anantAnubandhI kaSAya ko dhruvasattAka hI mAnanA caahie| yadi uttaraguNoM kI prApti kI apekSA se adhruvasattAkatA mAnI jAegI, to kevala anantAnubandhI kaSAya hI kyoM, balki sabhI karmaprakRtiyA~ adhruvasattAkA ThahareMgI, kyoMki uttaraguNoM ke hone para sabhI prakRtiyA~ apane-apane yogya-sthAna meM sattA se vicchinna ho jAtI haiN| aTThAIsa prakRtiyA~ adhruvasattArUpa kyoM? ... 158 meM se 130 prakRtiyA~ kama hone para zeSa 28 prakRtiyA~ adhruvasattAkA prarUpita kI gaI haiN| unakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-samyaktva-mohanIya aura mizramohanIya kI sattA abhavyoM ke to hotI hI nahIM, balki bahuta-se bhavyoM ke bhI nahIM hotI hai| tathA agnikAya aura vAyukAya ke jIva manuSyadvika kI udvalanA kara dete haiM, isalie manuSyadvika kI sattA unake nahIM hotii| vaikriya Adi gyAraha prakRtiyoM kI sattA anAdinigodiyA jIvoM ke nahIM hotii| tathA jo jIva unakA bandha karake ekendriya meM jAkara udvalana kara dete haiM, unake bhI ye prakRtiyA~ nahIM hotI! tathA samyaktva ke hote hue bhI jina (tIrthaMkara) nAma kisI ke hotA hai, aura kisI ke nahIM hotaa| tathA sthAvaroM ke devAyu tathA narakAyu kA, ahamindroM ke tiryaJcAyu kA, tejaskAya, vAyukAya aura saptamanaraka ke nairayikoM ke manuSyAyu kA sarvathA bandha na hone ke kAraNa unakI sattA nahIM hai| tathA saMyama ke hone para (chaThe Adi guNasthAna meM) AhArakasaptaka kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| tathA uccagotra bhI anAdi For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ nigodiyA jIvoM ke nahIM hotA tathA udvalana ho jAne para tejaskAya aura vAyukAya ke bhI nahIM hotaa| ina kAraNoM se pUrvokta 28 prakRtiyA~ adhruvasattAkA kahI gaI haiN| guNasthAnoM meM katipaya prakRtiyoM kI dhruva-adhruvasattA prarUpaNA Adi ke tIna guNasthAnoM meM mithyAtva-mohanIya kI sattA avazyameva hotI hai| tathA avirata samyagdRSTi se lekara gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna taka 8 guNasthAnoM meM mithyAtva kI sattA bhajanIya (vaikalpika) hai| arthAt-kisI ke hotI hai, kisI ke nahIM hotii| sAsvAdana nAmaka dvitIya guNasthAna meM samyaktva-mohanIya kI sattA niyama se (avazya) hotI hai; kintu sAsvAdana ke sivAya mithyAdRSTi Adi daza guNasthAnoM meM samyaktvamohanIya kI sattA vikalpa se hai| paMcama karmagrantha meM mithyAtvamohanIya aura samyaktva-mohanIya ke astitva (sattA) kA vicAra guNasthAnoM meM karate hue, Upara kahA gayA hai ki kisa guNasthAna meM ye niyama se rahatI haiM, aura kisa guNasthAna meM aniyama se? ataH isa viSaya meM vizeSa vivecanA karanA upayukta nhiiN|2 bandha ke binA sattA aura udaya kyoM aura kaise? : eka anucintana .. eka prazna aura upasthita hotA hai, ina mithyAtvamohanIya Adi trividha prakRtiyoM ke sambandha meM, vaha isa prakAra hai ki karmaprakRtiyoM ke bandha, udaya aura sattA ke sambandha meM eka sAmAnya niyama yaha hai ki jina karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai, bandha hone ke pazcAt ve hI karmaprakRtiyA~ sattA meM rahatI haiM, aura udayakAla Ane para unakA hI udaya hotA hai| vyAvahArika dRSTi se bhI socA jAe to bhI yaha tathya yuktisaMgata hai ki jina karmoM ko bAMdhA hI nahIM, ve sattA aura udaya meM kaise A sakate haiM ? kintu karmavijJAna meM isa sAmAnyaniyama kA bhI eka apavAda hai| darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM meM se eka mithyAtvamohanIya kA hI bandha hotA hai| zeSa do prakRtiyA~-samyaktva-mohanIya aura mina-mohanIya, bandha ke binA hI udaya meM AtI haiM; isakA kAraNa yaha hai ki jaba koI anAdi-mithyAdRSTi jIva jaba pahalI bAra samyaktva grahaNa karane ke abhimukha hotA hai, taba tIna labdhiyoM (upazamalabdhi, 1. (ka) paMcama karmagrantha, gA. 8, 9 vivecana (paM. kailAzacandrajI) (kha) karmaprakRti (yazovijaya TIkA), evaM paMcasaMgraha meM 18 prakRtiyA~ hI adhruvasattAkA kahI gaIM haiN| 2. (ka) paMcama karmagrantha gA. 10 vivecana (paM. kailAzacandrajI), pR. 25, 26 (kha) paDhama tiguNesu micchaM niyamA ajayAi-aTThage bhjN| sAsANe khalu saMtaM micchAi-dasage vaa|| 10 // ___-paMcama karmagrantha For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya-sattA-sambaddhA prakRtiyA~ 59 upadezazravaNalabdhi aura prAyogyalabdhi athavA paMcendriya, saMjJI aura paryAptaka labdhi) se yukta hotA haA karaNalabdhi karatA hai| karaNa kA artha hai-pariNAma aura labdhi kA artha hai-prApti yA shkti| arthAt-jIva ko usa samaya taka aise-aise utkRSTa pariNAmoM kI prApti hotI hai, jo anAdi kAla se par3I huI mithyAtva-granthi (gAMTha) kA bhedana karane meM vaha samartha ho jAtA hai| ve karaNa yA pariNAma tIna prakAra ke hote haiM-yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikrnn| isa kriyA ke pUrNa hone ke pazcAt mithyAtva kI prathama sthiti bhI pUrI ho jAtI hai| usake pUrI hote hI antarmuhUrta kAla ke lie mithyAtva ke udaya kA abhAva ho jAne se prathamopazama-samyaktva prakaTa ho jAtA hai| isa upazamasamyaktva ke prakaTa hone ke pahale samaya meM, arthAt-mithyAtvamohanIya karma kI prathama sthiti ke antima samaya meM dvitIya sthiti meM vartamAna mithyAtvamohanIya karma ke dalika anubhAga kI taratamatA ko lekara tIna rUpa meM vibhakta ho jAte haiM-zuddha, ardhazuddha aura ashuddh| prathama karmagrantha meM inakA spaSTIkaraNa karate hue kahA gayA hai-zuddha dalikoM ko samyaktvamohanIya kahate haiM, ardhazuddha dalikoM ko mizra yA samyamithyAtva-mohanIya kahate haiM aura azuddha dalikoM ko mithyaatv-mohniiy| isa prakAra prathamopazama samyaktva ke mAhAtmya se eka mithyAtva-mohanIya-prakRti trirUpA ho jAtI hai aura aisA hone se sattA aura udaya meM do prakRtiyA~ bar3ha jAtI hai| mizra-prakRti aura anantAnubandhI kaSAya kI sattA kA vicAra dUsare sAsvAdana aura tIsare mizra-guNasthAna meM mizramohanIya kI prakRti avazya pAI jAtI hai, kyoMki prathamopazama samyaktva kI prApti ke samaya mithyAtva ke tIna puMja ho jAte haiN| aura usa samyaktva ke kAla meM kama se kama eka samaya aura adhika se adhika 6 AvalikA pramANa kAla zeSa raha jAtA hai, taba jIva sAsvAdana guNasthAna ..ko prApta hotA hai| ataH usa samaya jIva ke mizramohanIya prakRti kI sattA avazya hotI hai| tathA mizramohanIya sattA aura udaya ke binA mizradRSTi nAmaka tIsarA guNasthAna ho hI nahIM sktaa| ataH tIsare guNasthAna meM mizra prakRti kI dhruvasattA jAnanI caahie| zeSa pahale, cauthe, pAMcaveM, chaThe, sAtaveM, AThaveM, nauveM, dasaveM aura 1. (ka) paMcama karmagrantha gA. 10 vivecana, pR. 26 se 33 taka sArAMza grahaNa (kha) daMsaNamohaM tivihaM sammaM mIsaM taheva micchttN| suddhaM addhavisuddhaM avisuddhaM taM havai kmso|| 14 // -prathama karmagrantha (ga) ina karaNoM kA vizeSa svarUpa jAnane ke lie dekheM-karmaprakRti aura paMcasaMgraha kA upazamanAkaraNa tathA labdhisAra gA. 34-89, gommaTasAra jIvakANDa gA. 47-57 For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ gyArahaveM guNasthAna meM usakI sattA adhruva hotI hai; kyoMki jisa mithyAdRSTi jIva ne mizraprakRti kI udvalanA kara dI hai, usake tathA anAdi-mithyAdRSTi ke mizraprakRti kI sattA nahIM hotI, zeSa mithyAdRSTi jIvoM ke usakI sattA hotI hai| isI prakAra caturtha Adi 8 guNasthAnoM meM kSAyika samyagdRSTi jIvoM ke mizraprakRti nahIM hotI, zeSa jIvoM ke hotI hai| anantAnubandhI kaSAya kI sattA pahale aura dUsare guNasthAna meM dhruva hotI hai; kyoMki ina guNasthAnoM meM anantAnubandhI kaSAya kA bandha avazya hotA hai| jisakA bandha hotA hai, usakI sattA avazya hotI hI hai| zeSa tIsare Adi 9 guNasthAnoM meM usakI sattA adhruva hotI hai; kyoMki jisa jIva ne anantAnubandhI kaSAya kA visaMyojana kara diyA hai, usake anantAnubandhI kI sattA nahIM hotI, zeSa jIvoM ke usakI sattA hotI hai| mithyAtva Adi sabhI guNasthAnoM meM AhAraka saptaka (AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, AhAraka saMghAtana, AhAraka-AhArakabandhana, AhAraka-taijasa bandhana, AhAraka-kArmaNabandhana aura AhAraka-taijasa-kArmaNa bandhana ina 7 prakRtiyoM) meM astitva (sattva yA sattA) vikalpa se hotA hai| dUsare aura tIsare guNasthAna ke sivAya zeSa sabhI guNasthAnoM meM tIrthaMkara prakRti kI sattA bhI vikalpa se hotI hai| tIrthaMkara-nAmakarma aura sAhAraka saptaka kI sattA jisa jIva ke hotI hai, vaha mithyAdRSTi guNasthAna meM bhI AtA hai| tIrthaMkara nAmakarma prakRti vAlA koI jIva yadi mithyAtva meM AtA hai to vaha sirpha antarmuhUrta ke lie hI AtA hai| tIrthaMkara prakRti kA bandha cauthe se lekara AThaveM guNasthAna ke chaThaveM bhAga taka kisI-kisI vizuddha samyagdRSTi ke hotA hai| ina guNasthAnoM meM tIrthaMkara prakRti kA bandha karane vAlA jIva Upara ke guNasthAnoM meM jAtA hai to usameM tIrthaMkara prakRti kI sattA pAI jAtI hai, yadi vaha jIva avizuddha pariNAmoM ke kAraNa nIce ke guNasthAnoM meM AtA hai, to mithyAtva meM hI AtA hai, sAsvAdana aura mizra guNasthAna meM nhiiN| ataH dUsare tIsare guNasthAna ko chor3akara zeSa 12 guNasthAnoM meM tIrthaMkara prakRti kI sattA pAI jAtI hai| 2-3 guNasthAna meM to sattA hI nahIM hai, zeSa guNasthAnoM meM saba ke nahIM pAI jaatii| ataH isakI sattA adhUva jAnanI caahie| mokSa kI prApti hI jIvana kA antima dhyeya hai, mokSa prApti kA prathama upAya samyaktva hai| usI ke parama puruSArtha para mokSa nirbhara hai| ataH jIvana kA utthAna samyaktva aura patana mithyAtva se hone se usase sambaddha 15 prakRtiyoM kA yahA~ vizeSa rUpa se vicAra kiyA gayA hai| 1. paMcama karmagrantha, 11, 12 vivecana (paM. kailAzacandrajI) se sArAMzagrahaNa, pR. 24 se 41 For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAvartamAnA aura aparAvartamAnA prakRtiyA~ | ghur3adaur3a ke do prakAra ke ghor3oM kI taraha karmoM kI do prakAra kI prakRtiyA~ ghur3adaur3a ke maidAna meM jaba resa ke ghor3e daur3ate haiM, taba uname bar3I rassAkasI calatI hai, jo ghor3A sabase adhika tejIlA aura phurtIlA hotA hai, vaha Age bar3ha jAtA hai aura bAjI jIta jAtA hai| kucha usase kama phurtIle ghor3e hote haiM, ve dUsare naMbara para A jAte haiN| jo ghor3e phurtIle hote haiM, ve dUsare ghor3oM ko Age Ane nahIM dete| kintu jo ghor3e kamajora aura susta hote haiM, ve dikhane meM bhale hI hRSTapuSTa dikhate hoM, resakorsa meM ve Age nahIM bar3ha pAte, unakI gati-pragati tIvra nahIM hotI, isalie ve dUsare ghor3oM ko Age bar3hane dete haiM, svayaM usameM kisI prakAra kI bAdhA nahIM ddaalte| ____ parAvartamAnA-aparAvartamAnA prakRtiyoM kA svarUpa isI prakAra karmabaMdhoM kI bhI jIvoM ke jIvana meM ghur3adaur3a calatI rahatI hai| karmoM kI ghur3adaur3a meM kaI karma aise hote haiM, jinakI prakRtiyA~ tIvra aura phurtIlI gati vAlI hotI haiM, ve bandha, udaya aura bandhodaya meM dUsare karmoM ko roka detI haiM, aura svayaM, 'apanA baMdha, udaya aura baMdhodaya karatI haiM / jabaki kucha karma aise hote haiM, jinakI prakRtiyA~ aisI hotI haiM ki ve bandha, udaya aura bandhodaya kI daur3a meM dUsarI prakRtiyoM ko roka kara apanA baMdha, udaya aura baMdhodaya nahIM karatI arthAt-ve dUsarI prakRtiyoM ko baMdha, udaya aura baMdhodaya karane meM rokatI nahIM haiN| ina donoM meM prathama varga kI karmaprakRtiyA~ parAvartamAnA kahalAtI haiM aura dvitIya varga kI karmaprakRtiyA~ kahalAtI haiN-apraavrtmaanaa| - parAvartamAnA karmaprakRtiyA~ ve kahalAtI haiM, jo dUsarI prakRtiyoM ke bandha, udaya athavA baMdhodaya donoM ko rokakara, apanA bandha, udaya aura bandhodaya karatI haiN| For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ arthAt jo prakRtiyA~ apane bandha, udaya aura baMdhodaya ke lie dUsarI prakRtiyoM ke baMdha, udaya, baMdhodaya ko roka detI haiM, Age bar3hane nahIM detIM ve parAvartamAnA karmaprakRtiyA~ kahalAtI haiN| parAvartamAnA prakRtiyoM kI saMkhyA karmavijJAna-marmajJoM ne karmagrantha Adi meM vedanIya, Ayu, nAma aura gotra, ina (aghAtI) karmoM kI adhikAMza prakRtiyoM ke sAtha ghAtikarma-darzanAvaraNa evaM mohanIya kI bhI prakRtiyA~ ginAI haiN| jinake nAma kramazaH isa prakAra haiM- ... . (1) darzanAvaraNa kI pAMca-nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA aura styaanrddhi| (2) vedanIya kI do-sAtAvedanIya aura asaataavedniiy| (3) mohanIya kI teIsa-anantAnubandhI kaSAyacatuSka, apratyAkhyAnAvaraNakaSAya-catuSka, pratyAkhyAnAvaraNa-kaSAya-catuSka, saMjvalanakaSAya-catuSka aura hAsya rati, zoka arati, strIveda, puruSaveda tathA npuNskved| (4) Ayukarma kI cAra-narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devaayu| - (5) nAmakarma kI pacapana prakRtiyA~-zarIrASTaka kI 33 prakRtiyA~ (audArika, vaikriya, AhAraka zarIra, audArika aMgopAMga Adi tIna aMgopAMga, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, ekendriya Adi pAMca jati, narakagati Adi cAra gatiyA~, zubha-azubha vihAyogati, cAra AnupUrvI), Atapa, udyota, trasadazaka aura sthAvaradazaka, ye kula milAkara 33+22=55 prkRtiyaaN| (6) gotrakarma kI do-uccagotra aura niicgotr| isa prakAra 5+2+23+4+55+2=91 prakRtiyA~ parAvartamAnA haiN| inameM se anantAnubandhI kaSAya-catuSka Adi solaha kaSAya aura pAMca nidrAe~ dhruvabandhinI hone se, ye baMdhadazA meM to dUsarI prakRtiyoM kA uparodha nahIM karatI, tathApi apane udayakAla meM apanI sajAtIya prakRti ke udaya ko rokakara pravRtta hotI haiN| ataH parAvartamAnA haiN| kyoMki krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoM meM se eka samaya meM eka hI kaSAya kA udaya hotA hai, isI taraha pAMca prakAra kI nidrAoM meM se kisI eka nidrA kA udaya hote hue zeSa cAra nidrAoM kA udaya nahIM hotaa| yadyapi - 1. (ka) paMcama karmagrantha, gA. 18, 19 vivecana (marudharakesarIjI), pR. 68, 70 (kha) mokSaprakAza (dhanamunijI), pR. 120 For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAvartamAnA aura aparAvartamAnA prakRtiyA~ 63 sthira, zubha, asthira, azubha, ye cAra prakRtiyA~ udayadazA meM virodhinI nahIM haiM, eka jIva ke eka samaya meM cAroM kA udaya ho sakatA hai, kintu bandhadazA meM virodhinI haiM, kyoMki sthira ke sAtha asthira kA tathA zubha ke sAtha azubha kA bandha nahIM hotaa| isalie ye cAroM prakRtiyA~ parAvartamAnA haiN| zeSa'66 prakRtiyA~ bandha aura udaya donoM aMvasthAoM meM paraspara virodhinI haiN| isalie ye parAvartamAnA haiN| taijasa-kArmaNa zarIra baMdhate samaya audArika Adi zarIra bhI baMdha sakate haiM, kyoMki ye donoM zarIra aparAvartamAnA prakRtiyoM meM haiM, kintu audArika zarIra baMdhate samaya vaikriyazarIra ko kabhI baMdhane nahIM detA, kyoMki ye donoM parAvartamAnA prakRtiyoM meM haiN|1|| aparAvartamAnA prakRtiyoM kI saMkhyA paMcama karmagrantha meM aparAvartamAnA karmaprakRtiyoM meM cAra ghAtikarmoM kI tathA kucha nAmakarma kI prakRtiyA~ ginAI haiN| inameM pAMca jJAnAvaraNa kI, cAra darzanAvaraNa kI, tIna mohanIya kI, pAMca antarAya kI, aura nAmakarma kI nau dhruvabaMdhinI tathA parAghAta, ucchvAsa aura tIrthaMkara, yoM 12 prakRtiyA~, yoM 5+4+3+5+12-29 prakRtiyA~ aparAvartamAnA haiN| inake nAma isa prakAra haiM (1) jJAnAvaraNa-mati, zruta, avadhi, manaHparyAya aura kevala jnyaanaavrnn| (2) darzanAvaraNa-cakSu, acakSu, avadhi aura kevldrshnaavrnn| (3) mohanIya-bhaya, jugupsA, mithyaatv| . (4) nAmakarma-varNAdicatuSka, taijasa, kArmaNa zarIra, agurulaghu, nirmANa, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa aura tiirthNkrnaam| (5) antraay-daan-laabh-bhog-upbhog-viiryaantraay| ye unatIsa prakRtiyA~ kisI dUsarI karmaprakRti ke bandha, udaya athavA bandha-udaya donoM ko rokakara apanA baMdha, udaya aura bandha-udaya nahIM karatIM; isalie ye aparAvartamAnA prakRtiyA~ kahalAtI haiN|2 eka prazna : samucita samAdhAna prazna hotA hai-samyaktvamohanIya aura mizramohanIya ina donoM prakRtiyoM ke udaya 1. (ka) paMcama karmagrantha gA. 19 vivecana (paM. kailAzacandrajI), pR. 51 (kha) mokSaprakAza se bhAvAMzagrahaNa, pR. 120 / (ga) kammapayaDI (karmaprakRti) kI yazodhara vijayakRta TIkA gAthA 1 meM isa viSaya meM vivecana hai| 2. paMcama karmagrantha gA. 18, vivecana (marudharakesarIjI), pR. 68 jaay| For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 karma vijJAna : bhAga 5: karmabandha kI vizeSa dazAe~ meM mithyAtva kA udaya nahIM hotA hai tathA ye donoM hI mithyAtva ke udaya kI virodhinI haiN| ataH mithyAtva ko aparAvartamAnA prakRti kyoM mAnI jAnI cAhie? isakA samAdhAna yaha hai ki mithyAtva prakRti kA bandha aura udaya prathama mithyAtva guNasthAna meM hotA hai, jabaki vahA~ mizramohanIya evaM samyaktvamohanIya kA bandha aura udaya nahIM hotA hai| yadi ye donoM prakRtiyA~ mithyAtva guNasthAna meM rahakara mithyAtva ke udaya ko rokatIM aura svayaM udaya meM AtIM, taba to avazya hI virodhinI kahI jA sakatI thiiN| parantu inakA bandhasthAna aura udayasthAna alaga-alaga hai| arthAtmizramohanIya kA udaya tIsare guNasthAna meM aura samyaktvamohanIya. kA udaya cauthe guNasthAna meM hotA hai, jabaki mithyAtva yA udaya pahale guNasthAna meM hotA hai| ataH ye donoM prakRtiyA~ eka hI guNasthAna meM rahakara paraspara eka dUsare ke bandha yA udaya kA nirodha nahIM karatI haiN| isalie mithyAtva ko aparAvartamAnA karmaprakRti mAnI hai| isI prakAra anya prakRtiyoM ke bAre meM samajhanA cAhie ki unakA bandhasthAna, udayasthAna yA bandhodaya sthAna bhinna-bhinna haiN| ina donoM prakAra kI prakRtiyoM ko jAnane se lAbha prakRtibandha ke sandarbha meM ina donoM prakRtiyoM kA paricaya dene kA uddezya yaha hai ki prakRtibandha ke vivecana ke samaya hama jina mUla prakRtiyoM ke sAtha-sAtha uttaraprakRtiyoM ke bandha kA nirUpaNa kara Ae haiM, una uttaraprakRtiyoM meM bhI dhruvabandhI Adi prakRtiyoM ke sAtha-sAtha parAvartamAnA, aparAvartamAnA prakRtiyoM ko bhI jAnanA anivArya hai, tAki bandha aura udaya ke vibhinna ghAta-pratighAtoM tathA morcoM ko jAna sakeM aura sAvadhAna raha sakeM ki ve prakRtiyA~ mumukSu sAdhaka para hAvI na ho sakeM, vaha unakA saMvaraNa aura nirjaraNa kara sake, unakA udaya hone se pahale hI, sattA meM rahe, tabhI parivartana, udAttIkaraNa evaM saMkramaNa kara sake athavA sudRr3ha kadamoM se apramatta aura jAgarUka rahakara upazama zreNi yA kSapaka zreNi para ArUr3ha hokara karmamukti kI ora bar3ha ske| 1. (ka) paMcama karmagrantha, gA. 18 vyAkhyA (marudharakesarIjI), pR.68,69 (kha) paMcasaMgraha gA. 138 meM aparAvartamAna karmaprakRtiyoM kI saMkhyA batAI hai| 2. karmaprakRtiyoM ke dhruvabaMdhI Adi bhedoM kA koSThaka agale pRSTha para dekheN| For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - karmaprakRtiyoM ke dhruvabandhI Adi bhedoM kA koSThaka dhruvabandhI adhruvabandhI dhruvodayA adhruvodayA dhruvasattAkA adhruva sarvaghAtI | dezaghAtI | aghAtI parAvarta parAvarta | aparAvarta | puNya | pApa mAnA / mAnA / prakRti / prakRti karmaprakRti sattAkA 73 / 27 / 95 130 / 28 / 20 / 25 / 75 / 91 / 29 / 42 . 82 For Personal & Private Use Only ogha 158 / 47 / jJAnAvaraNa 5 / 5 darzanAvaraNa 9 vedanIya 2 mohanIya 28 | 19 Ayukarma 4 | 0 - nAmakarma 103 9 / gotrakarma 2 | 0 / antarAya 5 26 - 2 - 2 - 0 0 . 0 / 2 / 2 / 0 / 1 / 27 / 13. .. 13 0 - 23 3 0 26 4 58 / 12 / 55 / 82 / 21 / 0 0 / 67 / 55 / 12 / 37 / 34 2 / 0 | 2 | 1 | 1 | 0 0 | 2 | 2 0 1 1 | parAvartamAnA aura aparAvartamAnA prakRtiyA~ 65 . + mohanIya karma meM samyaktvamohanIya dezaghAtI aura mizramohanIya sarvaghAtI haiM, tathA ye donoM parAvartamAnA aura pApa-prakRtiyA~ haiN|-sN. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | vipAka para AdhArita cAra karmaprakRtiyA~ karmoM kI prakRtiyA~ : vipAka ke AdhAra para _eka bagIce meM Ama, aMgUra, anAra, cIkU, nIMbU, santare Adi vividha phaloM ke per3a haiN| usa bagIce meM kaI mAlI rakhe hue haiN| unhoMne samaya-samaya para jaise bIja boye hoMge, unake phala bhI vaise hI Ate rahate haiN| una sabhI vRkSoM ke phala apaneapane samaya para jaba paka jAte haiM, taba apane-Apa phala yA to nIce gira jAte haiM, yA bagIce ke karmacArI use tor3a lete haiN| parantu yaha nizcita hai ki jaise-jaise bIja boye jAte haiM, vaise-vaise hI usake phala, koI jaldI aura koI dera se milate haiN| yadi koI nIma kA bIja bokara Ama ke madhura phala pAnA cAhe to nahIM pA sktaa| . .: vipAka kA svarUpa aura pariNAma ___isI prakAra saMsArarUpI bagIce meM vividha prakAra ke jIvarUpI mAlI apanI apanI gati-mati-anusAra karma-bIja bote rahate haiN| ve pUrvabaddha karma jaba paripakva hokara phala dene ke abhimukha hote haiM, taba unheM karmavijJAna kI bhASA meM vipAka kahate haiN| 'sarvArthasiddhi' ke anusAra-viziSTa yA vividha (nAnA prakAra ke) karmoM ke pAka kA nAma vipAka hai| aise karmoM kA vipAka jIva ke dvArA kisI kArya ke nimitta se pahale bAMdhe hue zubha-azubha-bhAva (pariNAma), puruSArtha, tIvra-manda Adi bhAvAsrava vizeSa ke anurUpa viziSTa prakAra kA hotA hai| udAharaNArtha-kisI vyakti ne 1. "viziSTo nAnAvidho vA pAkaH vipaakH| pUrvokta kaSAya-tIvra-mandAdi bhAvAtraka vizeSAd viziSTaH pAko vipaakH| athavA dravya-kSetra-kAla-bhava-bhAva-lakSaNanimitta-bheda-janita-vaizvarUpayo nAnAvidhaH pAke vipaakH|" asAvanubhava ityaakhyaayte| -sarvArthasiddhi 8/21/598/3 For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAka para AdhArita cAra karmaprakRtiyA~ 67 pArivArika kSetra ke nimitta se kaSAya kI tIvratAvaza karmabIja boyA, use parivAra meM hI tadanusAra karma-vipAka (karmaphalAnubhava) hogaa| yA tadanurUpa tIvramanda-rasAnubhava hogaa| kisI ne vyAvasAyika kSetra meM tadanurUpa karmabIja boye hoMge to use tadanusAra karmabandha hokara samaya paripakva hone para usa baddhakarma kA phalAnubhava hogA, use vipAka kahA jAtA hai| dhavalA' ke anusAra-pUrvabaddha karma jaba rasodaya ke anurUpa phalabhoga karAne ke abhimukha hote haiM, taba usa karma ke udaya yA udIraNA ke anusAra anubhava (phalabhoga) ko vipAka kahate haiN| isI prakAra kabhI kisI kSetra, kabhI kisI pudgala, kabhI bhava aura kabhI kisI jIva ke bhAva ke nimitta se baddha karma apanA vipAka yAnI phalAnubhava karAte haiN| ve vipAka rAga-dveSa-mohAtmaka pariNAmoM kI tIvratA-mandatA ke anusAra tathA vibhinna karmoM ke anusAra vividha prakAra ke hote haiN| niSkarSa yaha hai ki jIva ke sAtha amuka-amuka padArtha se sambaddha hone para baMdhe hue karma samaya Ane para rasodayAbhimukha hote haiM aura vipAka yAnI phalAnubhava karAte haiN|2 aSTavidha karma ke vibhinna vipAkoM kA digdarzana mUla meM karmoM ke ATha prakAra haiN| ina aSTavidha karmoM ke vibhinna vipAkoManubhAvoM kA nirUpaNa 'prajJApanAsUtra' meM bahuta hI vistAra se kiyA gayA hai| hama AThoM hI karmoM ke vipAkoM (phalabhogoM-anubhAvoM) kA saMkSipta nirUpaNa karmavijJAna ke paMcama khaNDa meM karma-mahAvRkSa ke sAmAnya aura vizeSa phala' nAmaka nibandha meM kara Ae haiN| yahA~ saMkSepa meM ATha karmoM ke vipAka (anubhAva) kA nirUpaNa kreNge| (1) jJAnAvaraNIya karma kA udaya hone para jIva kI pAMcoM indriyoM tathA mana se hone vAle labdhijanya aura upayogajanya jJAna kI zakti ko rokanA jJAnAvaraNIyakarma kA vipAka hai| arthAt-jJAnAvaraNIya karma kA phala-vipAka jIva ke jJAna guNa ko rokanA hai| jJAna ke AvRta ho jAne para jIva kI buddhi, smRti, par3hane-likhane kI 1. "kammANamudao udIraNA vA vivAgo nnaam|"-dhvlaa 14/5, 6, 14/10 2. (ka) karmagrantha bhA. 5 (paM. kailAzacandrajI), pR. 52, 53 (kha) 'vipaako'nubhaavH|'-ttvaarthsuutr a. 9 3. (ka) dekheM-prajJApanAsUtra khaNDa 3, pada 23, paMcama anubhAvadvAra meM vipAka ke sambandha meM vistRta vivecn| __(kha) jJAnAvaraNIya Adi AThoM karmoM ke anubhAva (vipAka) ke spaSTa nirUpaNa ke lie dekheM-karmavijJAna khaNDa 5, bhAga 2, meM 'karmamahAvRkSa ke sAmAnya aura vizeSa phala' nAmaka nibndh| For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 * karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ . zakti, sphuraNA evaM nirNaya kI zakti kuNThita, lupta tathA manda, mandatara aura mandatama ho jAtI hai| jJAnAvaraNIya karma ke vipAka ke kAraNa jIva jAnane yogya ko nahIM jAna pAtA, pahale jAnA huA bhI bhUla jAtA hai, jijJAsA hone para bhI nahIM jAna paataa| (2) darzanAvaraNIya karma kA jaba vipAka hotA hai yAnI udaya meM AtA hai, taba phalAnubhava ke rUpa meM jIva kI darzana (sAmAnya jJAna kI, dekhane) kI zakti AvRta ho jAtI hai| arthAt-darzanAvaraNIya karma ke vipAka ( anubhAva ) haiM - indriyoM aura mana, buddhi antaHkaraNa se hone vAle darzanaguNa ko Dhaka denA / nidrAdi Ane para jIva vastu kA yathArtha darzana nahIM kara pAtA / (3) vedanIya karma kA vipAka hai- jIva ko sukha-duHkha kA saMvedana honA / asAtAvedanIya karma jaba phalavipAka ke lie udaya meM AtA hai, taba sukha ke sAdhana hote hue bhI sukhAnubhava nahIM kara pAtA, isake viparIta sAtAvedanIya karma kA vipAka hone para duHkha ke sAdhana yA paristhiti vidyamAna hone para bI jIva duHkha kA anubhava nahIM karatA, balki sukhAnubhava karatA hai| (4) mohanIya karma kA vipAka hotA hai taba rAga-dveSa, krodhAdi kaSAya kA cakra calatA rahatA hai| vipAka meM Ane para mohanIya karma kA sAkSAt phala samyaktva (jJAnadarzana) aura cAritra guNoM ko kuNThita aura vikRta karanA hai| darzanamohanIya ke udaya meM Ane para jIvoM ko mithyAtva ke, kisI ko mizra ke aura kisI ko prazamAdi pariNAmoM kA vedana hotA hai| tathA kaSAya aura nokaSAya kA vedana hone para krodhAdi tathA hAsyAdi pariNAmoM kA prAdurbhAva ho jAtA hai| (5) AyuSya karma kA phala vipAka hai, isa karma ke udaya meM Ane para ( zastrAdi) nimitta se, athavA svabhAvataH (zIta - uSNAdirUpa pudgala - pariNAmoM se athavA roga, AtaMka, bhaya, zoka, cintA, tanAva Adi se) bhujyamAna Ayu kA hrAsa (apavartana) honA / tathA narakAyu, tiryaJcAyu Adi karmoM ke udaya se tat-tatAyujanita karmoM kA svata: vedana (phalAnubhava) honA / (6) nAmakarma kA vipAka - nAmakarma ke udaya meM Ane para iSTa zabda, rUpa Adi 14 prakAra ke zubhanAmakarma ke phala kA, tathA inhIM aniSTa zabdAdi 14 prakAra ke azubha nAmakarma ke phala kA anubhava (vedana) hotA hai| ye donoM prakAra ke zubhaazubha nAmakarmaphala svanimittaka bhI hote haiM, para - nimittaka bhii| (7) gotrakarma kA phalavipAka do prakAra kA hotA hai| uccagotrakarma ke udaya meM Ane para usakA vipAka ucca jAti, kula, bala, rUpa, lAbha, tapa, zruta aura ezvarya kI viziSTatA ke rUpa meM prApta hotA hai| jabaki nIcagotrakarma ke udaya se nIca jAti, For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAka para AdhArita cAra karmaprakRtiyA~ 69 kula Adi kI viziSTatA prApta hotI hai| uccagotrakarma ke vipAka (phala) ke pariNAmasvarUpa jIva kI prasiddhi, prazaMsA, lokapriyatA Adi meM vRddhi hotI hai, jabaki nIcagotrakarma ke vipAka ke pariNAmasvarUpa jIva badanAmI, nindA, apakIrti, kalaMka Adi kA bhAjana banatA hai| (8) antarAyakarma kA phala-vipAka-antarAya karma ke udaya meM Ane (vipAkAbhimukha hone) para dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya (zakti) kA kuNThita, honA evaM upaghAta (antarAya) prApta honA hai| ATha karmoM ke vipAka kA yaha cakra avizrAntarUpa se gati karatA rahatA hai| kisI samaya kisI karma kA vipAka jAgatA hai, to kisI samaya kisI anya karma kA vipAka jAgRta hotA hai| inakI nirantaratA abAdha gati se cala rahI hai| ina AThoM hI karmoM ke vipAka meM mohanIya karma kA vipAka sarvAdhika prabala evaM janma-janmAntara taka phalAnubhava karAne vAlA hai| gati Adi ke nimitta se karmaphala kA tIvra-manda vipAka - yahA~ yaha dhyAna rakhanA cAhie ki gati Adi viziSTa nimittoM ke kAraNa hI sabhI karmoM kA vipAka phaladAna meM kAryakSama hotA hai| sAtha hI vaha sva, para evaM ubhaya se udIrita jJAnAvaraNIya Adi karma svataH, parataH yA sva-para ubhayataH phalonmukha (udaya ko prApta) hotA hai| ye AThoM hI karma kisI gati vizeSa ko pAkara tIvra anubhAva (vipAka) vAle ho jAte haiN| jaise-narakagati ko prApta karake jIva asAtAvedanIya kA jitanA tIvra vipAka (anubhAva) prApta karatA hai, utanA tiryaJcagati yA manuSyagati vAle jIvoM ke lie nhiiN| isIlie kahA gayA hai-gati pappa-arthAt-gati vizeSa ko prApta krke| (2) dUsarA nimitta hai-ThiI pappa-sthiti vizeSa ko paakr| jaise-sarvotkRSTa sthiti ko prApta, azubha (pApa) karmoM se baddha jIva mithyAtva ke samAna tIvra vipAka (anubhAva=phalabhoga) kA bhAgI hotA hai| (3) tIsarA nimitta hai-bhavaM pappa-bhava (janma) vizeSa ko prApta krke| jaise-manuSya bhava yA tiryaJcabhava ko pAkara jIva nidrAdirUpa darzanAvaraNIya karma kA vizeSa vipAka (phalabhoga) pAtA hai| (4) poggalaM pappa-kisI ke dvArA zastra, DhelA, patthara yA talavAra Adi ke yoga se, athavA patthara, kASTha Adi ke svataH girane se yA unake AghAta-coTa Adi se asAtAvedanIya Adi kisI karma kA vipAka (anubhAva=phalAnubhava) ho jAtA hai| (5) poggala pariNAma pappa-arthAta-pudgaloM ke pariNamana-vizeSa ko pAkara bhI karma kA vipAka tIvra ho jAtA hai| jaise-madirApAna ke pariNAmasvarUpa jJAnAvaraNIya karma udaya meM AtA hai, taba 1. dekheM-'jainatattvakalikA' (AcArya zrI AtmArAmajI ma.), kalikA 6, pR. 178 For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 * karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ usake vipAka ke rUpa meM buddhibhraSTatA, vivekavikalatA, mUrchA yA nidrA Adi rUpa phala prApta hotA hai| khAye hue AhAra kA pAcana na hone se asAtAvedanIya kA udaya hokara ajIrNa, AmavAta, UrdhvavAta (gaisa) Adi rogoM kA anubhAva (phalabhoga) karAtA hai| isa para se yaha spaSTa hai ki karmoM kA vipAka kisI na kisI nimitta se hotA hai| nimitta ke binA vipAka ho nahIM sktaa| yahI kAraNa hai ki prajJApanA sUtra meM pratyeka karma ke vipAkoM kA spaSTa nirUpaNa karake vipAkoM ke gati Adi pUrvokta pAMca nimitta batAe haiN| jisakA hama pUrvokta paMktiyoM meM ullekha kara Aye haiN| gommaTasAra Adi karmazAstrIya granthoM meM vipAkoM ke mukhyatayA pAMca nimitta batAe haiM-dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhaav| ye pAMca bAteM pUrI hoM, tabhI karma kA 'vipAka ho sakatA hai, anyathA nhiiN| __ prajJApanAsUtra meM aMkita pAMca nimittoM ko ina pAMcoM meM isa prakAra samAviSTa kara sakate haiM-'gati ke nimitta se' ko kSetra meM, 'sthiti ke nimitta se' ko kAla meM, 'bhava ke nimitta se' ko 'bhava' meM, 'pudgala ke nimitta se' ko dravya meM tathA 'bhAva yA pariNAma ke nimitta se' ko jIva ke bhAva yA pudgala ke pariNAma meM samAviSTa kiyA jA sakatA hai| vibhinna karmoM kA vipAka kina-kina kAraNoM se ho jAtA hai isI prakAra vedanIya karma ke vipAka meM jaise pudgala nimitta hotA hai, vaise hI pudgala-pariNAma bhI nimitta hotA hai| vedanIya karma ke do bheda haiM-sAtAvedanIya aura asaataavedniiy| asAtAvedanIya ke vipAka meM eka nimitta hai-pudgl| eka vyakti asAvadhAnI se jA rahA hai| rAste meM par3e hue patthara se paira TakarA gyaa| coTa lagI ki paira meM pIr3A kA anubhava hone lgaa| asAtAvedanIya kA udaya (vipAka) ho gyaa| mana usI meM hI bAra-bAra daur3atA hai, sAdhanA meM nahIM ttiktaa| mana kI sArI gati-mati usI meM laga jAtI hai| mana sAdhanA kA bilkula sparza nahIM kara paataa| isI prakAra asAtAvedanIya ke vipAka kA eka kAraNa hai-pudgl-prinnaam| kisI vyakti ne bImArI kI hAlata meM DhUMsa-ThUsa kara khA liyaa| arjINa ho gyaa| peTa meM tIvra pIr3A utpanna huii| usakA mana aba sAdhanA meM na laga kara ukta asAtAvedanIya ke vipAka para hI bAra-bAra jAtA hai| yaha hai-pudgala ke pariNAma ke kAraNa asAtAvedanIya kA vipAka (phalodaya kA anubhv)| 1. (ka) dekheM prajJApanA pada 23 meM anubhAvadvAra meM-gatiM pappa, ThiI pappa, bhavaM pappa, poggalaM pappa, poggala-pariNAmaM ppp| (kha) cetanA kA UrdhvArohaNa se bhAvAMza grahaNa, pR. 200, se 203. For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAka para AdhArita cAra karmaprakRtiyA~ 71 eka vyakti ne dahI khUba DaTa kara khA liyA, phira baiThA dhyAna-sAdhanA meN| kyA usakA dhyAna jamegA ? use bAra-bAra nIMda staaegii| yaha darzanAvaraNIya karma kA udgala-pariNAma-nimittaka vipAka huaa| isameM darzanAvaraNIya karma ke vipAka kA kAraNa banA ddhi-bhojn| eka vyakti ne bahuta teja mirca masAle vAlA lahasuna yukta tAmasika bhojana kiyA aura phira baiTha gayA sAdhanA meN| kyA aise vyakti ke mana meM kAma-vAsanAoM kA bhUcAla nahIM AegA ? avazya aaegaa| dhyAna-sAdhanA ke daurAna usake mana-mastiSka meM vikRtiyA~ paidA hone lagIM, uttejanAe~ aMgar3AiyA~ lene lgiiN| yoM 'veda-mohanIya' yA kaSAyamohanIya karma ke vipAka kA kAraNa banA tAmasika bhojn| upAdAna ke sAtha nimitta kA bhI vipAka meM mahatvapUrNa sthAna kaI bAra vyakti bhojya pudgaloM kI pariNati ke kAraNa vipAka ko AmaMtrita kara letA hai| isalie vipAka ke pUrvokta vividha nimittoM para bhI dhyAna denA Avazyaka hai| kaI loga kahate haiM ki upAdAna para dhyAna do, nimittoM para dhyAna dene kI AvazyakatA nahIM, kintu yaha kathana ekAMgI hai| anta:karaNa ke nirbala sAdhaka ko jarA-sA nimitta bhI patana kI khAI meM DAla sakatA hai| mohanIya karma ke vipAka meM jarA-sA nimitta hI durbala sAdhaka ke lie kAphI hotA hai| sthUlabhadrajI ke gurubhAI kI rUpakozA kA rUpa dekhate hI kAmottejanA udita ho gaI thii| cittamuni ke sAthI saMbhUtimuni ko cakravartI kI rAnI ke komala kezoM kA sparza hI mohanIya karma ke vipAka meM nimitta bana gayA thA, aura usane nidAna kara liyA thaa| zuddha brahmacaryasAdhanA ke lie nau bAr3a una-una kAmottejanA ke nimittoM se bacane ke lie hI to haiN| ataeva upAdAna kA jaise mahattva hai, vaise hI nimitta kA bhI apane sthAna para kAfI mahattva hai| .. vipAka meM trividha nimitta : svataH parataH aura ubhayataH - pahale vipAka ke lie pAMca prakAra ke nimitta batAe the, unameM kucha bAteM to vyakti ke vaza kI (svataH udIrNa) hotI haiM, aura kucha bAteM vyakti ke niyaMtraNa se bAhya (parataH udIrNa) hotI haiN| kucha bAteM sva aura para donoM ke nimitta se hotI haiN| jaise-eka vyakti ne TraMsa-ThUsa kara bhojana kiyA, avAMchanIya, gariSTha yA tAmasika bhojana kiyA aura nIMda ne A gheraa| yaha vyakti kI apanI bhUla yA pramAda kA kAraNa 1. (ka) cetanA kA UrdhvArohaNa se bhAvAMzagrahaNa, pR. 202 (kha) prajJApanA, pada 23, pA~cavA~ anubhAvadvAra For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ hai| apanI bhUla ke kAraNa usane darzanAvaraNa karma ke vipAka ko nimitta pradAna kara diyA / kintu kaI bAra prAkRtika vAtAvaraNa Adi ke kAraNa vipAka kA udaya ho jAtA hai / jaise- AsamAna meM bAdala chAye hue haiM, rimajhima varSA ho rahI hai| aise vAtAvaraNa ke nimitta se Alasya Ane lagA, nIMda ne A gheraa| isa prAkRtika vAtAvaraNa (parata: udIraNA ) ke nimitta se darzanAvaraNIya karma ke vipAka ko maukA mila jAtA hai| marusthala kA eka vyakti cilacilAtI dhUpa meM bAhara niklaa| kisI Avazyaka kArya se use kahIM jAnA thaa| kintu sanasanAtI huI garma havAe~ cala rahI thIM / use lU laga gii| yahA~ para nimitta aura svanimittaka donoM kAraNoM se asAtAvedanIya ke vipAka ko maukA mila gayA / niSkarSa yaha hai ki ve karma tIna kAraNoM se phalabhoga (vipAka) ke yogya bana. jAte haiM- (1) yA to svayaM udIrNa hoM, (2) yA para ke dvArA udIrNa hoM, athavA (3) sva-para donoM ke dvArA udIrNa hoN| dUsare zabdoM meM manuSya ke apane pramAda, gaphalata yA bhUla ke kAraNa se; dUsare, prAkRtika vAtAvaraNa, yA kisI anya kAraNa se, aura tIsare, sva aura para donoM ke saMyukta kAraNa se vipAka ko udita hone kA avasara mila jAtA hai| paristhiti, vAtAvaraNa, viziSTa vyakti Adi se prabhAvita ho jAtA hai isalie yaha kahanA ThIka hogA ki jIvoM ko upAdAna ke atirikta nimitta bhI prabhAvita karate haiN| jaise- zarIra kI lambAI-caur3AI aura rUpa-raMga kSetrIya (bhaugolika) vAtAvaraNa se prabhAvita hote haiN| mAnasika utAra-car3hAva bAhya samparkoM se prabhAvita hote haiM / vicAra bhI prAya: bAhya dRzyoM aura Adarza yA vizeSa vyaktiyoM ke kAraNa banate haiM / koI bhI vyakti paristhiti, vAtAvaraNa yA viziSTa vyakti (dravya) ke prabhAva se mukta nahIM ho sakatA; jo usake prabhAva kSetra meM ho| kahIM ThaMDI havA, A~dhI, tUphAna calate haiM to AdamI kAMpa uThatA hai / yaha kampana pudgala hetuka hai| kar3I dhUpa meM pasInA Tapakane lagatA hai| yaha bhI sahetuka hai| apane mana ke pratikUla koI saMyoga yA vyakti milatA hai to manuSya cintita - vyathita ho jAtA hai| mano'nukUla sAdhana-sAmagrI * mila jAtI hai to manuSya harSAveza meM matta ho jAtA hai| eka atyanta nirdhana vyakti ko kisI ne khabara dI - tumhAre nAma kI laoNTarI meM do lAkha rupayoM kA inAma khulA hai / yaha sunate hI vaha harSAveza meM matta hokara bolA- haiM do lAkha ! itanA kahate hI dhar3Ama se dharatI para gira par3A aura isa loka se kUca kara gayA / yaha saba bhAvoM ke nimitta se vipAka kA udIraNa (phalabhoga) huaa| kabhI-kabhI bhaya, ullAsa, tanAva, Aveza, saghana zoka Adi bhAvoM ke kAraNa mana udvigna, azAnta, becaina ho jAtA hai| manuSya For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAka para AdhArita cAra karmaprakRtiyA~ 73 AtmahatyA karake mara jAtA hai| ina saba meM bhAvoM ke nimitta se asAtAvedanIya ke vipAka ko AmaMtrita kiyA gayA hai| jIva aSTavidha karmoM ke vipAka ke yogya kaba aura kaise banatA hai ? isake atirikta vahA~ karma-vipAka kI prakriyA kA sUkSma nirUpaNa karate hue kahA gayA hai ki aSTavidha karmoM ke ye vipAka (anubhAva) usI jIva ko prApta hote haiM, jisake dvArA amuka-amuka karma pahale spRSTa (AsravarUpa se AkarSita) hoM, tatpazcAt baddha hoM, phira baddha-spRSTa hoM, tadanantara 'cita' (saMcita) hue hoM, (sattA meM par3eM hoM); aura upacita (kramazaH baDhe hoM, phira ApAka prApta (thor3A-sA phala dene ke abhimukha hue) hoM, vipAka prApta (vizeSa phala dene ko abhimukha hue) hoM, phala prApta (phala pradAna ke abhimukha hue) hoM, aura udaya prApta (samasta sAmagrIvazAt udaya meM Ae) hoN| karmavipAka ke yogya bhI vahI jIva hotA hai, jisane karma (karmoM kA Asrava aura bandha) kiyA ho, niSpAdita (jJAnAvaraNIya Adi ke rUpa meM vyavasthApita) kiyA ho, tathA pariNAmita (rAga-dveSa yA krodhAdi kaSAyoM evaM hAsyAdi nokaSAyoM ke pariNAmoM se uttarottara pariNAma prApta) hoN| isa prakAra spRSTa, baddha, baddha-spRSTa, cita, upacita, ApAka prApta, vipAka prApta, phala prApta, udaya prApta, svayaM karma-kRta, niSpAdita evaM pariNAmita ina 12 prakriyAoM ke kAraNa karma vipAka yogya banatA hai| pUrvokta prakriyA evaM vipAka ke vividha kAraNoM ko dekhate hue yaha spaSTa hai ki vaha vipAka jIva, pudgala, kSetra aura bhava ke nimitta se jIva ko prApta hotA hai, parantu hotA hai, vaha vividha mUla karmaprakRti ke anusaar| vipAka jisa nimitta se hotA hai, usa karmaprakRti kA nAma bhI usa prakRti ko pahacAnane ke lie karmavijJAnavijJoM ne tadanusAra hI rakha diyA hai| vipAka ke cAra hetu : kSetra, jIva, bhava aura pudgala - vipAka ko rasodaya bhI kahA jAtA hai| ataH rasodaya ke cAra pramukha sthAna haiM-(1) kSetra, (2) jIva, (3) bhava aura (4) pudgl| isIlie 'paMcasaMgraha' meM 1. (ka) cetanA kA UrdhvArohaNa se bhAvAMzagrahaNa, pR. 201, 202 (kha) maiM, merA mana, merI zAnti se bhAvAMza grahaNa, pR. 211 .. 2. (ka) prajJApanA pada 23, paMcama anubhAvadvAra (kha) baddha, spRSTaM Adi viziSTa padoM ke artha, vizeSArtha Adi ke lie prajJApanA pada 23 kA pA~cavA~ anubhAvadvAra dekheN| For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kahA gayA hai-jo karmaprakRti jisa hetu ko lekara udaya meM AtI hai, usakA nAma usI vipAka kI apekSA se rakhA gayA hai| vipAka ke pUrvokta cAra sthAnoM kI apekSA se karmaprakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM-(1) kSetravipAkI, (2) jIva-vipAkI (3) bhava-vipAkI aura (4) pudgl-vipaakii| vipAka ke do bhedoM para AdhArita : hetuvipAkI aura rasavipAkI prakRtiyA~ paMcasaMgraha meM vipAka ke do bheda kiye gae haiM-hetuvipAka aura rsvipaak| ina vipAka-dvaya kI apekSA se karma-prakRtiyA~ bhI do prakAra kI hotI haiM-hetu-vipAkI aura rs-vipaakii| pudgalAdirUpa hetu ke Azraya se jisa karmaprakRti kA vipAkaphalAnubhava hotA hai, vaha prakRti hetu-vipAkI kahalAtI hai, aura rasa ke Azraya se yAnI rasa (anubhAga) kI mukhyatA ko lekara nirdizyamAna vipAka jisa prakRti kA hotA hai, vaha prakRti rasa-vipAkI kahalAtI hai| ina donoM prakAra ke vipAkoM ke bhI pratyeka ke punaH cAra-cAra bheda hote haiN| arthAt-kSetra, jIva, bhava aura pudgala rUpa hetu ke bheda (nimitta) se hetu-vipAkI karmaprakRti ke cAra bheda haiN| yathA-(1) kSetravipAkI, (2) jIvavipAkI, (3) bhavavipAkI aura (4) pudglvipaakii| isI prakAra rasa-vipAkI karmaprakRti ke bhI ekasthAna-rasA, dvisthAna-rasA, tristhAna-rasA aura catuHsthAMna-rasA, ye cAra bheda haiN| inakA vivecana hama 'rasabandha banAma anubhAgabandha' nAmaka prakaraNa meM kara Ae haiN| __ yahA~ hetuvipAkI karmaprakRtiyoM kI vivakSA abhISTa prastuta nibandha meM karmaprakRtiyoM ke vipAka (rasodaya) ke hetuoM-sthAnoM ke AdhAra se hone vAle pUrvokta kSetravipAkI, jIvavipAkI, bhava-vipAkI aura pudgalavipAkI kI prarUpaNA vivakSita hai| isa varNana ke dvArA yaha batAnA abhISTa hai ki kauna-kaunasI prakRtiyA~ pudgala-vipAkI Adi haiM aura kyoM haiM? 1. (ka) duviho vivAgao puNa heuvivAgAo rsvivaagaao| ekkekkA vi ya cauhA, jao ca saddo vigappeNaM ||-pNcsNgrh 3/44 (kha) karmagrantha bhA. 5, (marudharakesarIjI ma.), pR. 73, 74 (ga) nAma samecca heuM vivAga-udayaM uti pgio| tA tavvivAgasannA, sesAbhihANAI sugamAI ||-pNcsNgrh 3/45 2. rasavipAkI karmaprakRtiyoM ke vistRta bodha ke lie dekheM, karmavijJAna khaNDa 7, bhA. 4 kA 'rasabandha banAma anubhAgabandha' prkrnn| For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAka para AdhArita cAra karmaprakRtiyA~ 75 kSetravipAkI karma-prakRtiyA~ : svarUpa aura kArya sarvaprathama kSetravipAkI karmaprakRtiyoM kA nirUpaNa karate haiN| kSetra kA artha hai-AkAza yA aakaash-prdesh| jina prakRtiyoM kA udaya kSetra meM hotA hai, ve kSetravipAkI kahalAtI haiN| yoM to sabhI prakRtiyoM kA udaya dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA ko lekara hotA hai| parantu jahA~ jisa prakRti kI mukhyatA hotI hai, vahA~ usa prakRti kI mukhyatA se usakA nAma rakhA jAtA hai| yahA~ kSetra kI mukhyatA hai| karmagranthakAroM ne kSetra mAnA hai-AnupUrvI ko| ataH AnupUrvI nAmakarma kI narakAnupUrvI, tiryaMcAnupUrvI, manuSyAnupUrvI aura devAnupUrvI, ye cAroM prakRtiyA~ kSetravipAkI haiN| AnupUrviyoM ko kSetra mAnane kA kAraNa yaha hai ki inakA udaya kSetra meM hI hotA hai; kyoMki jIva jaba eka zarIra ko chor3akara dUsarA (sthUla) zarIra dhAraNa karane ke liye parabhava ko gamana karatA hai, taba vigrahagati ke antarAla kSetra meM AnupUrvI ko udaya (vipAka) use usI taraha utpatti-sthAna ke abhimukha rakhatA hai, jaise-nAtha (baila ke nAka meM DAlA huA natha) baila ko usake gantavya sthAna ke abhimukha rakhatA hai| isalie AnupUrvI ko kSetra-vipAkinI kahA gayA hai| jIva-vipAkI karmaprakRtiyA~ : svarUpa aura kArya .. jo karmaprakRtiyA~ jIva meM hI sAkSAt phala dikhAtI haiM; arthAt-jIva ke jJAna Adi svarUpa kA ghAta Adi karatI haiM, ve jIva-vipAkI karma-prakRtiyA~ kahalAtI haiN| yadyapi sabhI karmaprakRtiyA~ kisI na kisI rUpa se jIva meM hI apanA phala detI haiN| jaise-Ayukarma kA bhavadhAraNarUpa vipAka jIva meM hI hotA hai, kyoMki Ayukarma kA .. 1. (ka) karmagrantha bhA. 5, vivecana (marudharakesalIjI), pR. 73 ... (kha) khittvivaagaa'nnupuvviio| -karmagrantha bhA. 5, gA. 19 (ga) yadyapi digambara aura zvetAmbara, donoM hI paramparA AnupUrvI ko kSetravipAkI kahatI haiM, kintu AnupUrvI ke svarUpa meM donoM meM matabheda haiN| zvetAmbara paramparA meM-eka zarIra ko chor3akara dUsarA zarIra dhAraNa karane ke lie jaba jIva jAtA hai, taba AnupUrvI nAmakarma zreNI ke anusAra gati (gamana) karate hue usa jIva ko vizreNI meM sthita utpatti-sthAna taka le jAtA hai| isa dRSTi se AnupUrvI kA udaya kevala vakragati meM hI mAnA jAtA hai| yathA-'puDhavI udao vakke |'-prthm karmagrantha gA. 43 / kintu digambara-paramparA meM AnupUrvI nAmakarma pahalA zarIra chor3ane ke bAda aura nayA zarIra dhAraNa kane se pUrva, arthAt-vigrahagati meM jIva . . kA AkAra pUrva zarIra ke samAna banAye rakhatA hai| tathA usakA udaya Rju aura vakra donoM gatiyoM meM hotA hai|"-pNcm karmagrantha pAdaTippaNa, pR. 53, 54 For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ udaya hone para jIva ko hI bhava (janma) dhAraNa karanA par3atA hai| isI prakAra kSetravipAkinI AnupUrvI bhI zreNI ke anusAra gamana karane rUpa jIva ke svabhAva ko sthira rakhatI hai| tathaiva pudgala-vipAkinI karmaprakRtiyA~ bhI jIva meM aisI zakti (phaladAna-zakti) paidA karatI haiM, jisase vaha amuka prakAra ke pudgaloM ko hI grahaNa karatA hai; tathApi kSetravipAkinI, bhavavipAkinI aura pudgala-vipAkinI karmaprakRtiyA~ kSetra Adi kI mukhyatA se apanA phala detI haiM; jabaki jIvavipAkI karmaprakRtiyA~ kSetra Adi kI apekSA rakhe binA hI jIva (AtmA) ke jJAna, darzana Adi guNoM meM tathA indriya, ucchvAsa Adi meM anugraha-upaghAta rUpa sAkSAt phala jIva meM hI detI haiN| jaise ki jJAnAvaraNIya karma kI prakRtiyoM ke udaya se jIva hI ajJAnI hotA hai| isI taraha darzanAvaraNIya karma-prakRtiyoM ke udaya se jIva ke hI darzana-guNa kA ghAta hotA hai; zarIrAdi meM unakA koI phala dRSTigocara nahIM hotaa| mohanIya karma kI prakRtiyoM ke udaya se jIva ke hI samyaktva evaM cAritra guNa kA ghAta hotA hai| paMcavidha antarAya karma ke udaya se jIva hI dAna Adi kI upalabdhi na , to prApta kara pAtA hai aura na hI de pAtA hai| sAtA-asAtAvedanIya karma-prakRtiyoM ke udaya se jIva hI sukhI-dukhI hotA hai, sukha-dukha kI anubhUti karatA hai| jIvavipAkinI karmaprakRtiyA~ 78 prakAra kI isalie karmagrantha meM jIva-vipAkinI prakRtiyA~ 78 kahI gaI haiN| unameM se 5 jJAnAvaraNa kI, 9 darzanAvaraNa kI, 28 mohanIya kI aura 5 antarAya karma kI; yoM 47 ghAtikarma kI prakRtiyA~ haiN| tathA do gotrakarma kI, do vedanIya kI, evaM tIrthaMkara nAmakarma, vasatrika (trasa, bAdara, paryApta), sthAvaratrika (sthAvara, sUkSma, aparyApta), subhaga-catuSka (subhaga, susvara, Adeya aura yazaHkIrti) durbhaga-catuSka (durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayaza:kIrti) ucchvAsa-nAmakarma, jAtitrika (ekendriya Adi pAMca jAti, cAra gati, tathA zubhAzubha-vihAyogati); isa prakAra kula 47+31-78 karmaprakRtiyA~ jIva-vipAkinI haiN| bhavavipAkinI karmaprakRtiyA~ : svarUpa aura prakAra narakAyu, tithaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu, ye cAroM Ayukarma kI prakRtiyA~ bhavavipAkinI haiM; kyoMki parabhava kI Ayu kA bandha ho jAne para bhI jaba taka jIva . 1. (ka) ghaNa-ghAi dugoya-jiNA tAsiyara-tiga, subhaga-dubhaga-cau saasN| jAitigaM jiya-vivAgA............." ||-krmgrnth 5, gA. 20 (kha) karmagrantha paMcama bhAga, vivecana (paM. kailAzacandrajI zAstrI), pR. 54, 55 For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAka para AdhArita cAra karmaprakRtiyA~ 77 vartamAna bhava ko tyAga kara apane yogya bhava ko prApta nahIM kara letA, taba taka Ayukarma kA udaya nahIM hotaa| ataH parabhava meM udayayogya hone se Ayukarma kI prakRtiyA~ bhavavipAkinI kahI jAtI haiN| gatinAmakarma kI prakRtiyA~ bhavavipAkinI nahIM haiM yahA~ eka zaMkA hotI hai ki gati-nAmakarma bhI apane yogya bhava ke prApta hone para hI udaya meM AtA hai, aisI sthiti meM use bhavavipAkI kyoM nahIM kahA gayA? isakA samAdhAna yaha hai ki Ayukarma aura gatikarma ke vipAka meM bahuta antara hai| Ayukarma to jisa bhava ke yogya bAMdhA jAtA hai, niyama se usI bhava meM apanA phala detA hai| jaise-manuSyAyu kA udaya manuSyabhava meM hI ho sakatA hai; anya bhavoM meM nhiiN| ataH kisI bhI bhava meM yogya Ayukarma kA bandha ho jAne ke pazcAt jIva ko usa bhava meM avazya hI janma lenA par3atA hai| jabaki gatinAmakarma meM aisI bAta nahIM hai| vibhinna parabhavoM ke yogya baMdhI huI gatiyoM kA usI bhava meM saMkramaNa Adi ke dvArA udaya ho sakatA hai| jaise-mokSagAmI caramazarIrI jIva ke parabhava ke yogya baMdhI huI gatiyoM (gati-nAmakarma-prakRtiyoM) kA usI bhava meM kSaya ho jAtA hai| isaliye gatinAmakarma bhava kA niyAmaka nahIM hai| isa kAraNa vaha bhava-vipAkI karmaprakRti nahIM hai|2 kSetravipAkI hI kyoM, jIvavipAkI kyoM nahIM? - eka zaMkA aura-vigrahagati ke binA bhI saMkramaNa ke dvArA AnupUrvI kA udaya hotA hai, ataH use kSetravipAkI na mAnakara jIva-vipAkI kyoM na mAnA jAe ? isakA samAdhAna yaha hai-saMkramaNa ke dvArA vigrahagati ke binA bhI AnupUrvI kA udaya hotA hai, kintu jaise usakA kSetra kI pradhAnatA se vipAka hotA hai, vaise anya kisI bhI karmaprakRti kA nahIM hotaa| 1. (ka) Au-cauro bhvvivaagaa| -karmagrantha bhA. 5, gA. 20 -- (kha) paMcama karmagrantha, vivecana, (paM. kailAzacandra zAstrI), pR. 55 2. (ka) vahI, bhA. 5, vivecana (paM. kailAzacandrajI zAstrI), pra. 55, 56 ___ (kha) Auvva bhava vivAgA, gaI na Aussa prbhve-jmhaaii| -- no savvahA vi udao, gaINa puNa saMkameNatthi // -paMcasaMgraha 165 3. (ka) ANupuvvINaM udao kiM saMkamaNeNa natthi saMte vi| yaha khelahejjo lAmA, ra taha anaramA sAvikaNhera -raMksaMsaha 166 (kha) karmagrantha bhA. 5, pAdaTippaNa, pR. 54 For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ pudgalavipAkI karmaprakRtiyA~: svarUpa aura prakAra jo karmaprakRtiyA~ zarIrarUpa meM pariNata hue pudgala - paramANuoM meM hI apanA phala detI haiM, ve pudgalavipAkI karmaprakRtiyA~ kahalAtI haiN| jaise ki nirmANa - nAmakarma ke udaya se zarIrarUpa meM pariNata pudgala - paramANuoM meM aMga aura upAMga kA niyamana hotA hai| sthiranAmakarma ke udaya se dAMta Adi sthira tathA asthira nAmakarma ke udaya se jihvA Adi asthira hote haiM / zubhanAmakarma ke udaya se mastaka, netra Adi zubha aura azubhanAmakarma ke udaya se paira, gudA Adi avayava azubha kahalAte haiN| zarIra nAmakarma ke udaya se gRhIta pudgala zarIrarUpa meM pariNata hote haiM aura aMgopAMga nAmakarma ke udaya se zarIra meM aMga aura upAMga kA vibhAga hotA hai| saMsthAna nAmakarma ke udaya se zarIra kA AkAra banatA hai, aura saMhanana nAmakarma ke udaya se asthiyoM kA bandhana - vizeSa hotA hai| isI prakAra upaghAta, sAdhAraNa, pratyeka, udyotaM, Atapa Adi nAmakarma kI prakRtiyA~ bhI zarIrarUpa meM pariNata hue pudgaloM meM hI apanA phala detI haiN| isalie nirmANa Adi se lekara parAghAta - paryanta kula chattIsa prakRtiyA~ pudgala vipAkI haiN| karmagranthAnusAra pudgalavipAkI chattIsa karmaprakRtiyA~ karmagrantha ke anusAra pudgala - vipAkI karma - prakRtiyA~ isa prakAra haiM-nAmakarma kI bAraha dhruvodayI (dhruvabandhinI) prakRtiyA~ (nirmANa, sthira, asthira, agurulaghu, zubha, azubha, taijasa, kArmaNa aura varNacatuSka), tanucatuSka (taijasa aura kArmaNa zarIra ko chor3akara audArika Adi tIna zarIra, tIna aMgopAMga, chaha saMsthAna aura chaha saMhanana), upaghAta, sAdhAraNa, pratyeka aura udyota - trika (udyota, Atapa aura parAghAta); ye saba milAkara chattIsa karmaprakRtiyA~ pudgala - vipAkinI haiN| (ka) karmagrantha bhA. 5, vivecana, (marudharakesarIjI), pR. 77, 78 (kha) nAma-1 - dhuvodaya- cautaNuvaghAya-sAhAraNiyara-joyatigaM / puggalavivAgi || (ga) nirmANa se lekara varNacatuSka taka dhruvodayI prakRtiyA~ 12 haiM, jinameM taijasakArmaNa zarIra bhI haiM / - paMcama karmagrantha gA. 21 2. gommaTasAra karmakANDa gA. 47-49 meM bhI vipAkI karmaprakRtiyoM ko ginAyA gayA hai| kintu donoM granthoM meM ullikhita pudgalavipAkI karmaprakRtiyoM kI saMkhyA meM antara hai / karmagrantha meM unakI saMkhyA 36 hI batalAI haiN| jabaki gommaTasAra karmakANDa meM unakI saMkhyA 62 kahI hai| isa antara kA kAraNa yaha hai ki karmagrantha meM 5 bandhana aura 5 saMghAta prakRtiyoM ko chor3a diyA gayA hai| tathA varNacatuSka se varNa, gandha, rasa aura sparza, ye 4 mUlabheda hI liye gae haiN| uttarabheda kula 20 hote haiN| unameM se 4 bheda kama karane se 16 bheda varNAdi ke nahIM liye ge| isalie karmakANDa ke anusAra 62 prakRtiyoM meM se 10+16=26 prakRtiyA~ kama karane se 62 - 26 = 36 prakRtiyA~ hI zeSa rahatI haiM / " - karmagrantha bhA. 5 pAdaTippaNa, pR. 78 For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAka para AdhArita cAra karmaprakRtiyA~ 79 inheM pudgala-vipAkI mAneM yA jIvavipAkI ? rati aura arati mohanIya karma kI prakRtiyA~ haiM, jo jIvavipAkI meM parigaNita kI gaI hai; kintu isa sambandha meM eka zaMkA upasthita kI gaI hai ki kAMTe Adi aniSTa pudgaloM ke saMyoga se arati kA vipAkodaya hotA hai; tathA candana, puSpamAlA Adi iSTa pudgaloM ke saMyoga se ratimohanIya kA udaya hotA hai| aisI sthiti meM ina donoM prakRtiyoM ko jIvavipAkI na kahakara; pudgala-vipAkI kyoM nahIM kahA jAe? isakA samAdhAna yaha hai ki kAMTA Adi pudgaloM ke saMsarga ke binA bhI inakA udaya dekhA jAtA hai| candana, kaMTaka Adi ke samparka ke binA bhI priya-apriya vastu ke smaraNa, darzana Adi se rati-arati mohakarma kA anubhava hotA hai| pudgalavipAkI to use kahate haiM, jisakA udaya pudgala ke saMsarga ke binA hotA hI na ho; kintu rati-arati karma kA udaya jaise pudgaloM ke saMsarga se hotA hai, vaise hI unake saMsarga ke binA bhI hotA hai| ataH pudgaloM ke samparka ke binA bhI rati-arati donoM ke udaya meM Ane ke kAraNa, unheM pudgala-vipAkI na mAnakara jIva-vipAkI hI mAnA gayA hai| isI prakAra krodha Adi kaSAyoM aura hAsya Adi nau nokaSAyoM ko bhI paudgalika yA pudgala-saMyogajanita hone para bhI jIva-vipAkI samajhanI cAhie, pudgala-vipAkI nhiiN| jaise-tiraskAra karane vAle zabda paudgalika hote haiM, jinheM sunakara krodha, mAna Adi kA udaya hotA hai; vaise hI pudagaloM kA saMsarga hue binA bhI smaraNa, zravaNa, manana Adi ke dvArA bhI unakA udaya ho jAtA hai| ataH krodhAdi kaSAyoM aura hAsyAdi nokaSAyoM ko pudgalavipAkI na mAnakara jIvavipAkI karmaprakRtiyA~ hI samajhanI caahie| ..niSkarSa yaha hai ki yadi AtmArthI sAdhaka vipAka para AdhArita ina cAroM prakAra kI karmaprakRtiyoM ko samajha le aura karmavijJAna kI taha meM jAkara vipAka ke kAraNoM aura vipAka (udaya) meM Ane se pahale, unakA udAttIkaraNa, saMkramaNa yA utkarSaNa ke rahasyoM ko hRdayaMgama karale to bahuta kucha parivartana kiyA jA sakatA hai| -paMcasaMgraha 164 1. (ka) arai-raINa udao, kinabhave poggalaM sNppp| ___ apuDhehiM vi kinno, evaM kohAiyANaM pi // (kha) karmagrantha bhA. 5, vivecana (marudharakesarIjI) se pR. 79, 80 (ga) saMpappaM jIyakAle udayaM kAo na jaMti pgiio| evaM chiNamohaheuM Asajja viseyayaM natthi / / -paMcasaMgraha 3/49 For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80. karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ karmaprakRti saMkhyA kSetravipAkI bhavavipAkI jIvavipAkI pudgalavipAkI ogha 122 4 4 78 36 jJAnAvaraNIya 4 darzanAvaraNIya 9 2 28 vedanIya mohanIya karmaprakRtiyoM ke kSetravipAkI Adi bhedoM kA koSThaka Ayu nAmakarma 4 67 gotrakarma 2 antarAyakarma 5 karmaprakRtiyA~ kula o 0 o 0 0 4 o o 4 o 0 o o 4 o 0 o 4 5 9 2 28 For Personal & Private Use Only 0 27 2 5 -78 0 " 0 o 0 O 36 0 karmavijJAna kA yaha bahuta bar3A AzvAsana hai, pratyeka mumukSu evaM AtmArthI sAdhaka ko ki bandha kI pUrvokta dazavidha parivartanIya avasthAoM ke mAdhyama se tuma apane durbhAgya ko sadbhAgya meM, durvipAka ko suvipAka meM, azubhakarma ko zubhakarma meM badala sakate ho, athavA ratnatrayAdi kI sAdhanA ke dvArA zubhAzubha vipAka ke phala dene se pahale hI udIraNA karake ukta baddhakarma kA kSaya kara sakate ho| 0 36=1221 sAdhanA kI eka prakriyA yaha bhI hai ki jo vipAka udaya meM Ane vAle haiM, unase pahale hI vyakti sAvadhAna ho jAe, jAgarUka ho jAe to vipAka ko badala sakatA hai, athavA ve vipAka Ane hI na pAe~, isa prakAra kI sAdhanA ( karmodIraNA karake samabhAva se bhogane kI sAdhanA ) kara sakatA hai| vipAka kA jJAtA vyakti ke kadAcit pramAdavaza, ajJAnavaza yA asAvadhAnI se karma Akara cipaka gae, aura vaha jAnatA hai ki ye karma vipAka meM Ane para amuka prakAra kA phala dene vAle haiM, athavA amuka baddhakarmoM kA yaha vipAka kAla cala rahA hai, yaha jAnate hI jAgRta ho jAe, usakI pramAdanidrA TUTa jAe to usake lie ina (vipAkoM) kI zakti meM parivartana lAnA koI Azcaryajanaka nahIM hai| una baddhakarmoM kI zakti meM aisA parivartana lAe ki unakA vipAka hI na ho ske| yaha kArya asambhava nahIM, sambhava hai; asAdhya nahIM, sAdhya hai| yadi karma ke hetuoM, athavA baddhakarmoM meM koI bhI parivartana nahIM kiyA jA sakatA 1. paMcama karmagrantha ( marudharakesarIjI), pR. 82 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAka para AdhArita cAra karmaprakRtiyA~ 81 hotA to kisI bhI jIva kA ekendriya se paMcendriya aura paMcendriya meM bhI manuSya yoni meM AnA sambhava nahIM thaa| AtmArthI mumukSujanoM dvArA ahiMsAdi kI sAdhanA karane kA prayojana hI kyA rahA? hamAre aMdara bahuta bar3I kSamatA hai, una vipAkoM meM parivartana lA sakane kii| isI uddezya se karmavijJAna-marmajJoM ne vipAkAdhArita karmaprakRtiyoM kA lekhAjokhA diyA hai, tAki vyakti karmoM kI prakRtiyoM ko ThIka-ThIka samajha le aura unameM kaise parivartana lAyA jA sakatA hai yA unheM Ane hI na diyA jAe, isa sUtra ko jAna le| 1. cetanA kA UrdhvArohaNa se bhAvAMza-grahaNa, pR. 200, 201 For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ APA 1 sUrya - prakAza kI pratibaddha avasthAoM kI taraha AtmaprakAza pratibaddha avasthAe~ sUrya kA prakhara prakAza tabhI abhivyakta hotA hai, jaba vaha bAdaloM se AcchAdita na ho; athavA rAtri kA andhakAra use na ghera rahA ho| sUrya jaba saghana bAdaloM se ghira rahA ho, taba bhI vaha apane prakhara prakAza se usa AvaraNa yA pratibaddhatA ko manda kara detA hai| kabhI-kabhI to vaha svayaM usa ghane andhakAra se itanA Dhaka jAtA hai, ki ukta pratibaddhatA ke vaza hokara kAphI dera taka AcchAdita rahatA hai, prakAzita nahIM ho paataa| isa prakAra sUrya jaba andhakAra ke sAtha baMdha jAtA hai, taba kaI prakAra kI avasthAe~ prAdurbhUta hotI haiM; kabhI kama, kabhI jyAdA / kabhI prakAza adhika to kabhI andhakAra adhik| ThIka isI prakAra AtmArUpI sUrya ke jJAnAdi prakAza ke sambandha meM samajhie / rAga-dveSa-moha ke kAraNa karmabandha kA andhakAra kabhI to itanA gAr3harUpa se chA jAtA hai ki use apane prakAza kA bilakula bhAna nahIM rahatA / kabhI usameM AtmajAgRti ke kAraNa karmabandha kA andhakAra ghaTa jAtA hai, prakAza bar3hatA hai, kabhI prakAza ghaTa jAtA hai, andhakAra bar3ha jAtA hai| sUrya ke prakAza kI avasthA kI taraha karmabandha kI avasthAoM meM nyUnAdhikatA, parivartana, eka karmabandha kA sajAtIya dUsare karma meM saMkramaNa, sthiti aura rasa (anubhAga ) kI nyUnAdhikatA Adi vividha avasthAe~ hotI rahatI haiN| For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 83 karmabandha kI parivartanIyatA ke sambandha meM bhrAnti .. parantu adhikAMza jIvoM kI karmoM ke sAtha baddhatA itanI gAr3ha ho jAtI hai ki ve soca hI nahIM pAte ki isa gAr3ha bandhana se kaise chUTA jAe? balki adhikAMza mAnava bhI usa gAr3ha bandhana ko svAbhAvika samajha kara hAtha para hAtha dhare baiThe rahate haiM aura yaha socate haiM ki aba isa bandhana meM kucha bhI parivartana nahIM ho sktaa| jaisA bAMdhA hai, vaisA hI bhoganA pdd'egaa| karmabandha na to zithila ho sakatA hai aura na gaaddh'| eka bAra jaisA bhI, jo bhI, jisa rUpa meM bhI karma bAMdhA hai, vaisA hI usa rUpa meM vaha phaladAna taka rahegA, usameM na to koI parivartana ho sakatA hai, na udAttIkaraNa ho sakatA hai aura na hI kisI sajAtIya karmaprakRtiyoM kA saMkramaNa ho sakatA hai| isa viSaya meM katipaya jaina bhI zAstroM ke kathana ko sahI rUpa meM na samajhakara kahate haiM,-'sUtrakRtAMga sUtra' meM karmabandha ke sambandha meM kahA gayA hai-"jisane jaisA bhI kucha karma atIta meM kiyA hai, bhaviSya meM vaha usI rUpa meM upasthita hotA hai|" athavA-jaisA kiyA (baMdhA) huA karma vaisA hI usakA phlbhog|1 dUsarI bhrAnti-anAdikAlIna karmacakra paramparA se chUTanA bhI kaThina - karmabandha ke sambandha meM dUsarI bhrAnti yaha bhI hai ki anAdikAla se jIva aura karmabandha kI aTUTa zrRMkhalA calI A rahI hai| samaya-samaya meM pratyeka saMsArI jIva ke 7 karma to avazya hI baMdhate rahate haiN| isalie karmabandha se mukta honA yA sarvathA rahita honA kaise sambhava hai? naye karmoM kA jatthA bhI ba~dhatA jAtA hai, purAne karma bhI saMcita par3e rahate haiN| paMcAstikAya' meM saMsArastha jIva aura karma ke isa anAdi sambandha ko bIva-pudgala karmacakra ke nAma se abhihita karate hue likhA hai-"jo jIva saMsAra meM sthita hai; arthAt-janma-maraNa ke cakra meM par3A huA hai, usake rAga aura dveSa rUpa pariNAma hote haiN| pariNAmoM se naye karma baMdhate haiN| karmoM ke kAraNa vividha yoniyoM mora gatiyoM meM janma lenA par3atA hai| amuka gati meM janma lene se zarIra prApta hotA hai, phira zarIra se indriyA~ prApta hotI haiN| indriyoM se jIva viSaya grahaNa karatA hai| viSayoM ke grahaNa karane se rAga-dveSarUpa pariNAma hote haiN| isa prakAra saMsArarUpI cakra meM jIva ke bhAvoM se karma aura karma se bhAva hote rahate haiN| isa prakAra saMsAra meM karmacakra kA (ka) 'jahA kaDaM kamma tahAsi bhaare|'-suutrkRtaaNg, 1/5/1/26 / (kha) jaM jArisaM puvvamakAsi kamma, tameva Agacchati sNpraae|-suutrkRtaaNg 1/5/2/23 Jain Education international For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ pravAha abhavya jIva kI apekSA se anAdi - ananta hai, jabaki bhavya jIva kI apekSA se anAdi - sAnta hai / "1 ina gAthAoM ke anusAra rAgAdi pariNAmAnusAra karmabandha tathA karmabandha ke anusAra phala aura phalAnusAra phira rAgAdi pariNAmavaza karmabandha; yoM eka bAra bAMdhA huA karma pUrI sthiti pAkara chUTatA hai, taba taka aura naye-naye karma baMdhate rahate haiN| isa prakAra se karma kA cakra reMTa kI ghaTikA kI taraha abAdha gati se anantakAla taka calatA rhegaa| jisa prakAra samudra meM se pAnI bhApa banakara ur3atA hai, bAdala banakara phira barasatA hai / phira samudra meM pAnI AtA hai| isa taraha samudra kA astitva. vaisA hI banA rahatA hai| vaise hI sUkSma kArmaNa zarIra (karmapiNDa) meM naye kArmaNa pudgala paramANu Ate rahate haiN| jina purAne karmapudgaloM kI avadhi samApta ho cukI hotI hai, ve cale jAte haiN| yaha prakriyA satata calatI rahatI hai| karmapiNDarUpa sUkSmakArmaNa zarIra anAdikAla se AtmA ke sAtha lagA huA hI hai| ataH saMsArastha AtmA sadaiva karmayukta banA rahatA hai| niSkarSa yaha hai - saMsArI jIva pUrvakarmodaya se naye karma bA~dhatA hai, naye karma punaH purAne banate haiM, unakA punaH udaya hogA aura phira naye karma kA bandha hogaa| karma- saMyoga (bandha) ke kAraNa jIva kA duHkhI honA, aura duHkhI hokara phira naye karma bAMdhanA, yaha cakra anantakAla taka calatA rahatA hai| isalie karmavijJAna se anabhijJa vyakti athavA jainetara dArzanikoM meM yaha bhrAnti ghara kara gaI hai ki jo karma eka bAra baMdha gayA, vaha usI rUpa meM udaya meM AtA hai, aura usakA karmaphala usI rUpa meM bhoge binA koI chuTakArA nahIM hai / tathA pUrvokta karmacakra ke satata pravAhazIla hone se samasta karmoM se piNDa chur3AnA nitAnta kaThinatama hai| prathama zaMkA kA samAdhAna pUrvokta tathAkathita jainoM aura jainetara dArzanikoM dvArA prastuta kI huI prathama zaMkA kA samAdhAna yaha hai - yaha satya hai ki jaisA - jaisA karmabandha hotA hai, vaisA hI vaha karma udaya meM AtA hai aura usakA phala kartA ko bhoganA par3atA hai / parantu yaha bhI satya hai, 1. jo khalu saMsArattho jIvo tatto du hodi pariNAmo / pariNAmAdo kammaM, kammAdo hodi gadisu gadI // 128 // gadimadhigadassa deho, dehAdo iMdiyANi jAyaMte / tehiMdu visayagahaNaM, tatto rAgo va doso vA // 129 // jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAra - cakkavAlammi / idi jiNavarehiM bhaNido, aNAdi - NidhaNo saNidhaNo vA // 130 // - paMcAstikAya For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ - 1 85 ki karmabandha hone ke pazcAt udaya meM Ane para hI phala detA hai| usase pahale takayAnI udaya meM Ane ke avyavahita pUrvakSaNa taka vaha sattA meM par3A rahatA hai| aura karma-baMdha yadi nikAcita nahIM hai, to karttA ke zubha yA azubha pariNAmoM ke anusAra usakI sthiti aura anubhAga meM raddobadala yA nyUnAdhikatA ho sakatI hai| eka karma kA apanI sajAtIya uttaraprakRtiyoM meM (kucha apavAdoM ke sivAya) saMkramaNa ho sakatA hai| ataH udaya meM Ane se pUrva bandha kI avasthA meM parivartana ho sakatA hai| jainakarmavijJAna kA manovaijJAnika AdhAra para yaha pratipAdana hai| isalie pUrvokta AgamavacanoM kA pariSkRta artha isa prakAra karanA ucita hogA- pUrvabaddhakarma udaya meM Ane se pUrva jaisA (jisa zubhAzubha pariNAmoM se) ba~dhA huA hotA hai, tadanusAra hI usakA zubha yA azubha phala prApta hotA hai| jainakarmavijJAna kA yaha mAnA huA sUtra hai ki pariNAmoM kI tIvratA - mandatA yA zubhatA - azubhatA ke anusAra bandha hotA hai| aura jIva ke pariNAmoM meM parivartana hote koI dera nahIM lgtii| ramaNa maharSi ke viSaya meM yaha prasiddha hai ki jaba ve pahale-pahala Atma-sAdhanA ke lie jisa guphA meM raha rahe the, vahA~ sAMpa, viSaile kITa Adi jIvajantu bhI rahate the| | parantu ramaNa maharSi kA unake prati koI durbhAva yA hiMsA kA bhAva nahIM thA, isalie ve anekoM bAra unake zarIra para reMgate aura lipaTa jAte the, phira bhI unhoMne unheM kATA nahIM, aura na hI ramaNa maharSi una para durbhAva lAye / 1 isI prakAra kisI vyakti ne ajJAnatA yA rAga-dveSAdivaza koI aparAdha kara liyA, parantu bAda meM usake mana meM pazcAttApa huA, jina vyaktiyoM yA jIvoM ke prati aparAdha kiyA thA, unase kSamA maaNgii| antaHkaraNa meM pavitra maitrIbhAvanA umdd'ii| usane jo aparAdha kiyA thA, samAja meM eka bAra to usakI pratikriyA usake prati ghRNA aura dveSa ke rUpa meM huI, kintu jaba usake pariNAmoM meM azubha ke badale zubhabhAva utpanna hue to samAja hI nahIM, rAjya sarakAra bhI kyA use pUrvakRta aparAdha kI utanI hI sajA detI hai? vartamAna yuga meM Ajanma daNDaprApta aparAdhI kI zubhabhAvanA tathA zubha AcaraNa dekhakara sarakAra bhI usakI sajA kI avadhi kama kara detI hai, athavA usakI sajA mApha karake use jela se mukta kara detI hai| yahI bAta karma - sarakAra kI hai| karma bAMdhate samaya jaisA bhI zubha-azubha, komala-krUra pariNAma thA, tadanusAra bandha huA, lekina karma sattA meM par3A rahA, abhI taka udaya meM nahIM AyA, usa daurAna usake pariNAmoM meM zubha yA azubha, tIvra yA manda, krUra yA komala jaisA bhI parivartana huA, tadanusAra bandha kI sthiti aura rasa dekheM- 'guptabhArata kI khoja' (pAla braMTana) meM ramaNa maharSi kI jIvanagAthA For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ donoM meM parivartana huaa| ataH ukta karmabandhakartA ko udaya meM Ane se pUrva bandha kI jaisI avasthA hotI hai, tadanusAra phala milatA hai| yadi karmabandha kI pUrva-sthiti ke anusAra hI bAda meM phala milatA to phira zubha karma karane yA jIva ko sudharane kA, Age bar3hane kA maukA hI nahIM miltaa| siMha, sarpa jaise kara prANI bhI namra aura ahiMsaka bana sakate haiM, to manuSya kyoM nahIM ahiMsaka, dayAlu aura namra bana sakatA? dvitIya zaMkA kA samAdhAna - dUsarI zaMkA kA samAdhAna yaha hai-mAnA ki rAgadveSAdi pariNAmoM ke anusAra karmabandha hotA hai, phira udaya meM Ane para usakA phala milatA hai, phalabhoga ke samaya phira rAgAdi pariNAma, phira bandha, isa prakAra karmabandha kI aTUTa zrRMkhalA calatI hai| parantu bIca meM yadi una pUrvabaddha karmoM ke kSaya ke lie vyakti tyAMga, pratyAkhyAna, bAhya-Abhyantara tapa, vratAcaraNa, saMyamapAlana, samyagdarzanAdi dharma kA pAlana, parISahavijaya, kaSAyoM kA zamana Adi karatA hai to karma-bandha kI ukta zrRMkhalA TUTa bhI sakatI hai, usameM mandatA bhI A sakatI hai| dIrghakAlika bandha alpakAlika aura tIvrarasa mandarasa meM pariNata ho sakatA hai| kaI bAra to rAgadveSa-kaSAyAdi vikAroM se rahita manaHsthiti, tIvra saMvega, tathA utkaTa vairAgya ke pariNAma evaM tIvra pazcAtApa kI dhArA meM avagAhana karate-karate vyakti ke rahe-sahe sabhI ghAtikarma bahuta hI thor3e kSaNoM meM naSTa ho jAte haiN| bAda meM AyuSya kI sthiti ke anusAra zeSa rahe cAra aghAtikarma bhI sarvathA naSTa hokara siddha-buddha-mukta-avasthA prApta ho jAtI hai| __ arjuna mAlAkAra, dRr3haprahArI, cilAtIputra Adi krUra evaM hiMsaka, luTere aura hatyAre bane hue vyakti bhI tIvra saMvega, utkRSTa kSamA, kaSAyopazamana evaM utkaTa vairAgya bhAvoM ke Ane se eka dina samasta karmoM ko sarvathA naSTa karake siddha-buddha-mukta bana jAte haiN| yadi aisA parivartana honA sambhava na hotA to karmabandha kI avasthAoM meM parivartana yA karmoM kA upazama, kSayopazama, kSaya, udIraNA Adi ke lie vrata, niyama, tyAga, tapa, pratyAkhyAna Adi yA samyagdarzanAdi saddharma kA AcaraNa koI kyoM karatA? isa prakAra se hone vAlI sakAmanirjarA kI bAta chor3a deM, to bhI pratyeka saMsArI jIva ke jIvana meM pratikSaNa binA icchA ke, vivazatApUrvaka janma, jarA, mRtyu vyAdhi Adi ke duHkhoM ko sahane se akAmanirjarA bhI hotI rahatI hai| usase pUrvabaddha karmoM ke udaya meM Ane para unakA phala bhoga lene para karmoM kA AMzika kSaya bhI hotA rahatA hai| yadi aisA na hotA to narakagati aura devagati kA itanA lambA AyuSya kaise kSINa hotA aura kaise jIva apane zubha-azubha karmAnusAra vividha gatiyoM aura yoniyoM meM jAtA? kaise jIva ekendriya se dvIndriya, trIndriya Adi meM utpanna hotA aura eka dina manuSyagati ko prApta karatA? isIlie 'uttarAdhyayana sUtra' meM kahA gayA hai For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 87 * isa prakAra kramazaH vividha gatiyoM aura yoniyoM meM bhaTakate hue jIva karmoM kA kSaya hone se Atmazuddhi ko prApta karake manuSya janma grahaNa karate haiN| ___ yahI kAraNa hai ki bandha se lekara karmaphalabhoga taka kI balki karmoM ke upazama, kSayopazama aura kSaya se janita vividha avasthAoM kA nidarzana jaina karmavijJAna ne prastuta kiyA hai| bandha kI ye vibhinna avasthAe~ yA to bandha ke saMyoga aura viyoga se sambandhita haiM, yA phira bandha kI sattA, udavartanA, apavarttanA, saMkramaNa, nidhatti, nikAcanA yA udaya, udIraNA, upazamana, yA kSayopazamana yA kSapaNa se sambandhita haiN| ye saba bandha se hI sambaddha vibhinna pahalU haiM, jinako jAne binA bandha kA viccheda karanA atyanta kaThina hai| damI hetu se prerita hokara karmabandha ke kone-kone ko chAnakara karmamukti ke vividha kramika upAyoM se vItarAga kevalajJAnI paramAtmapada ko prApta karane vAle parama Apta sarvajJa karmavaijJAnika ziromaNi jinendroM ne karmabandha kI mukhya dasa yA gyAraha avasthAoM kI prarUpaNA kI hai| ye avasthAe~ karmoM meM bandha ke pazcAt hone vAlI dasa mukhya kriyAe~ haiM, jinheM karmavijJAna kI pAribhASika zabdAvalI meM 'karaNa' bhI kahA jAtA hai| unake nAma isa prakAra haiM-(1) bandha (yA bandhanakaraNa), (2) udvartanAkaraNa, (3) apavartanAkaraNa, (4) sattA, (5) udaya, (6) udIraNA, (7) saMkramaNa, (8) upazamana, (9) nidhatti yA nidhatta aura (10) nikAcanA (nikaacit)| kahIM-kahIM udIraNA ke badale kSaya ko eka avasthA mAnA gayA hai| .. bandha se sambandhita ina avasthAoM ko dekhane se spaSTa pratIta hotA hai ki inameM se katipaya karaNa to durbhAgya ko saubhAgya meM tathA saubhAgya ko durbhAgya meM badala sakate haiN| isameM sArA kA sArA parivartana jIva ke apane hAtha meM hai, kisI Izvara, devI-deva yA kisI sattAdhIza yA dhanAdhIza ke hAtha meM nhiiN| isI tathya ko hRdayaMgama karake vyakti agara azubhabandha se zubhabandha kI ora tathA zubhabandha se karma ke upazama, kSayopazama aura kSaya kI ora mustaidI se kadama bar3hAe to vaha bandha se mokSa kI ora kI apanI yAtrA meM saphala ho sakatA hai| ina dasa karaNoM ke viSaya meM karma-vijJAna ke dvitIya bhAga meM paryApta prakAza DAlA gayA hai| 1. kammANaM tu pahANAe ANupuvvI kayAi u| jIvA sohimaNuppattA, AyayaMti mnnussyN||-uttraadhyyn 3/7 2. (ka) paMcama karmagrantha : prastAvanA (paM. kailAzacandrajI zAstrI) (kha) karmarahasya (jinendravarNI), pR. 166 (ga) dasa karaNoM ke vizeSa vivecana ke lie par3heM, karmavijJAna dvitIya bhAga ke caturtha khaNDa meM karmavAda : nirAzAvAda yA puruSArthayukta AzAvAda? lekha tathA jainakarma vijJAna kI vizeSatA lekh|| . For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (1) prathama avasthA-bandha : svarUpa, mahattva aura prAthamikatA jIva aura karma kA eka kSetrAvagAhI hokara nIra-kSIravat yA loha-agnivat baiMdha. jAnA, athavA sone aura cAMdI ko eka sAtha pighalAne para donoM kA milakara eka rUpa ho jAne kI taraha karmapradezoM kA AtmapradezoM ke sAtha milakara ekarUpa ho jAnA bandha hai| dUsare zabdoM meM-mithyAtva Adi AsravoM ke nimitta se jIva ke asaMkhya AtmapradezoM meM halacala (kampana) paidA hotI hai| phalataH jisa kSetra meM Atmapradeza haiM, usI kSetra meM vidyamAna anantAnanta karmayogya (karmarUpa se pariNata hone vAle). pudgaloM kA AtmA ke pratyeka pradeza ke sAtha ba~dha jAnA, cipaka jAnA bandha hai| isa prakAra jIva aura karma ke saMyoga kI prathama avasthA bandha hai| bandha kI avasthA ke viSaya meM mahattvapUrNa tathya pahalI bAta-yaha karmabandha kI pahalI mahatvapUrNa avasthA hai| isake binA aura koI avasthA ho nahIM sakatI, kyoMki karma kI zeSa avasthAe~ isI para nirbhara haiN| vyAvahArika dRSTi se soceM to mUla pUMjI hI na ho to usake binA vyavasAya kaise hogA? yA dhana kamAyA hI nahIM hai to baiMka meM kahA~ se jamA kiyA jAegA? isI prakAra karma bAMdhA hI nahIM hai to usameM utkarSaNa, apakarSaNa yA saMkramaNa kaise kiyA jAegA? athavA karmabandha hI na hogA to sattA meM kahA~ se par3e rheNge| athavA zubha yA azubha kisI prakAra kA karma bAMdhA hI nahIM hai, to nidhatta, nikAcita, udaya Adi dUsarI avasthAe~ bhI kaise sampanna hoMgI? ataH karmabandha kI avasthA eka taraha se mUlabhUta bIja kI avasthA hai| bIja hogA to usase acche-kharAba phala, phUla, vRkSa Adi baneMge, anyathA kaise baneMge ? isI prakAra karma-bIja hogA to usase udaya, udIraNA, upazama, kSayopazama, sattA Adi avasthAe~ hoNgii| isIlie karmazAstra meM kahA gayA hai-pratyeka jIva ke pratisamaya AyuSya ko chor3a kara sAta prakRtiyA~ baMdhatI haiN| unameM eka prakRti mukhya hotI hai, zeSa prakRtiyA~ gaunn| __dUsarI bAta-karma ke ina sUkSma pudgala skandhoM kA jo grahaNa hotA hai, vaha AtmA ke samagra pradezoM dvArA hotA hai, na ki kisI eka hI dizA meM rahe hue AtmA ke pradezoM dvaaraa| 1. (ka) jainadarzana (nyA. nyA. nyAyavijayajI) __ (kha) karma kI gati nyArI bhA. 1 (le. paM. aruNavijayagaNi), pR. 175 (ga) mokSaprakAza (dhanamuni), pR. 11 (gha) bhagavatI sUtra 1/1/12 (Ga) gommaTasAra 438-40 For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ - 1 89 tIsarI bAta - sabhI saMsArI jIvoM ko eka jaisA karmabandha nahIM hotA, kyoMki sabakA mAnasika, vAcika, kAyika yoga (vyApAra) eka samAna nahIM hotaa| yogoM meM taratamabhAva hone se pradezabandha aura prakRtibandha meM bhI taratamabhAva (nyUnAdhikatA ) AtA hai / kaSAyarahita mana-vacana-kAya kI caMcalatA (prakampa yA Andolana ) dvArA AtmA meM upasthita hone vAlA sphuraNa, sAmAnyatayA yoga kahalAtA hai| yoga se pradezabandha aura prakRtibandha hotA hai, isa karmazAstrIya niyama ke anusAra yogapravRtti ke nimitta se AtmA pratisamaya ananta karma paramANuoM ko AkarSita karatA hai| yadi vahA~ yoga kI alpatA ho to tadanusAra karma paramANuoM kA Agamana ( AkarSaNa yA AsravaNa) bhI alpa hotA hai, aura yoga ati pramANa meM ho to karmagrahaNa bhI adhika hotA hai| arthAt trividha yoga pravRtti se hone vAle karmAsrava ke pramANa ko karma - pradeza kahate haiN| alpamAtrA meM Ane vAle yogAsrava se karmapradeza kI nyUnatA aura adhika mAtrA meM Ane vAle yogAsrava se karmapradeza kI adhikatA hotI hai| . pradezabandha ke bAda eka samaya meM prabaddha huI karmavargaNA AyuSyakarma ko chor3akara zeSa sAta karmoM meM tathA unake uttarakarmoM meM baMTa jAtI hai| arthAt pradezarUpa meM baddha vaha karmavargaNA usa-usa prakRti ke rUpa meM pariNamita ho jAtI hai| jaise- AhArarUpa meM grahaNa kiye hue paramANu rasa, rakta, mA~sa, majjA, asthi, meda, zukra Adi dhAtuoM ke rUpa meM pariNamita ho jAte haiM, usI prakAra yoga dvArA AkRSTa huI karmavargaNA kA mUla aura uttara karma - prakRti ke rUpa, usa-usa karmavargaNA ke svabhAvAnusAra pariNamana ho jAtA hai| aisA nahIM hotA ki eka samaya-prabaddha karmavargaNA eka sarIkhe sAta bhAgoM meM baMTa jAe; parantu ukta pradezabaddha karmavargaNA meM jo viziSTa svabhAva kI hotI hai, prAyaH tadrUpa pariNamana hotA hai, aura bAkI kI prakRtiyoM meM sirpha nyUna aMza milatA hai arthAt samaya-prabaddha karma-vargaNA bhI prAyaH kisI viziSTa prakRtirUpa meM pariNata hotI hai, anya avaziSTa prakRtiyoM meM usakA thor3A-sA hissA jAtA hai| itanA vizeSa hai ki * jo prakRtiyA~ yugalarUpa haiM, jaise hAsya - zoka, rati- arati Adi, vahA~ do meM se sirfa . eka ko hI hissA milatA hai| koI bhI karma eka sAtha hAsya aura zoka, rati aura arati, donoM meM eka sAtha pariNata nahIM hotA / tathaiva tIna vedoM (kAmabhedoM) meM se mAtra eka vedarUpa meM hI pariNamana hotA hai| matalaba yaha ki jo karma prakRtiyA~ paraspara viruddha haiM, vahA~ unameM se eka ko hissA milatA hai| AyuSyakarma kI prakRti kA sArI jindagI meM sirpha eka hI bAra bandha hotA hai|" 1 1. (ka) jainadarzana ( nyA. nyA. nyAyavijaya jI), pR. 454 (kha) karma ane AtmAno saMyoga (zrI adhyAyI), pR. 22,23 For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ .. yogAtrava-kartavyaH prakRtibandha aura pradezabandha yoM yogatraya dvArA gRhIta karma meM se do bAteM phalita huIM-karma kA pradeza (Extent) aura karma kI prakRti (Nature) / yogAsrava kI jimmedArI yahA~ taka hI hai, arthAt karmavargaNA ko khIMcanA aura unakA jatthA ikaTThA karanA (pradeza-bandha karanA) phira . usa karma ko mUla tathA uttara prakRti ke rUpa meM vibhakta karanA (prakRtibandha karanA) tatpazcAt vaha karma ktine kAla taka udayamAna rahegA? tathA usakI phaladAyinI zakti kA kitanA tAratamya hai? isa bAre meM yogAsrava se koI sambandha nahIM hai| .... prakRtibandha meM bhI nyUnAdhikatA ... prakRtibandha meM bhI kaI prakAra kI nyUnAdhikatA hai| mukhyatayA yaha bandha yoga se sambaddha hone se yoga bhI dvividharUpa se pravRtta hotA hai-zubhopayoga aura ashubhopyog| mana-vacana-kAya ke zubha vyApAra arthAt-dharmacintana, parahitakArya, satkArya Adi anya pravRttiyA~, zubhopayoga ke antargata haiM; jabaki inase viruddha pravRtti azubhopayoga hai| AtmA-anAtmA ke viveka (tatvArthazraddhAna) se rahita cAhe jaisI zubha-azubha yoga pravRtti ghAtikarma ke bandharUpa hI hotI hai tathA aghAtikarma meM zubhopayoga dvArA sAtAvedanIya Adi puNyaprakRtiyoM kA upArjana (bandha) hotA hai; jabaki azubhopayoga dvArA asAtAvedanIya Adi pApaprakRtiyoM kA upaarjn| jahA~ zubha aura azubha kI mizra yoga-pravRtti hotI hai, vahA~ kitane hI pudgalAMza puNyaprakRti rUpa meM aura kitane hI. pApaprakRtirUpa meM pariNata hote haiN| jina mahAbhAga mahAn AtmAoM kI AtmA-anAtmA kI viveka-khyAti (tatvArtha zraddhAna) sudRr3ha hotI hai, unake ghAtikarma kA bandha (upArjana) bahuta hI alpa honA saMbhavita hai| ____kaSAyabhAva-nirbhara : sthitibandha aura anubhAgabandha yoga se karma ke prakRtibandha aura pradezabandha kA vicAra karane ke pazcAt vicAra karanA hai-ve ukta prakAra se ba~dhe hue karma kitane kAla taka aura kaise tIvra yA manda phala pradAna kareMge ? vastutaH ina donoM ko kramazaH sthitibandha aura anubhAgabandha kahate haiN| ina donoM bandhoM kA AdhAra AtmA ke kaSAya-bhAva para nirbhara hai| kaSAya kI vyAkhyA hama mohanIyakarma kI vyAkhyA ke sandarbha meM kara cuke haiN| phira bhI saMkSepa meM kahanA cAheM to kaSAya kI vyAkhyA ho sakatI hai-krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa AtmA ke vibhaav-prinnaam| athavA AtmA ke svarUpajJAnarUpa samyaktva kA aura svarUpAcaraNarUpa dezacAritra, sakalacAritra aura yathAkhyAta cAritra kA jo virodha karatA hai, vaha kaSAya hai| For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ - 1 91 prakRtibandha aura anubhAgabandha meM antara prakRtibandha aura anubhAgabandha, ina donoM meM sUkSma antara yaha hai ki prakRtibandha kA kArya-kSetra sirpha karmavargaNA kA usakI prakRti ke anusAra AtmA ke sAtha sambandha jor3ane kA hai; jabaki anubhAga bandha kA kArya hai - ina kArmaNa skandhoM meM rahI huI phaladAna zakti kA vistAra karane kA aura tadanusAra AtmA ko zubha-azubha rasAsvAda (phalabhogAnubhava) karAne kA hai / kaSAya sahita hone para hI karma meM phaladAna zakti kA prAdurbhAva jaba koI AtmA kaSAya rahita hokara sirpha yoga se koI pravRtti karatA hai taba sthitibandha aura anubhAgabandha ko koI avakAza na rahane se yoga mAtra se upArjita prakRtibandha aura pradezabandha kevala sAtAvedanIya karma ko grahaNa karatA hai| parantu jaba ve yogatraya kaSAyoM dvArA anuraMjita hote haiM, taba aneka prakRtiyoM kA bandha vividha anubhAga aura sthiti se yukta hue binA nahIM rahatA / pUrvokta bandhadvaya se janita vividha avasthAe~ AtmA ke sAtha baMdhI huI karma prakRti jahA~ taka phaladAna karane ke lie tatpara (phalonmukha ) nahIM hotI, vahA~ taka kA kAla abAdhAkAla kahalAtA hai| ukta abAdhAkAla ke daurAna bAMdhe hue karma niSkriya evaM mUrcchita - se hokara sattA meM par3e rahate haiN| usa daurAna ve kucha bhI phala nahIM dete| ukta anudayakAla meM AtmA apanI svasattA dvArA pUrvabaddha karmaprakRti meM apakarSaNa (apavartana - alpatva), utkarSaNa (udvartana=Adhikya), saMkramaNa ( sajAtIya eka prakRti kA anya uttaraprakRtirUpa meM saMkrAnta hone) athavA udayAbhAvI kSaya ( phala diye binA karmoM kA chUTa jAnA) kara sakatA hai| parantu eka bAra jaba vaha karma phalapradAna karane ke lie udayamAna (udyata ) ho jAtA hai, taba apanA sampUrNa phala usakI niyata sthiti aura anubhAga ke sahita `diye binA nahIM rhtaa| aura usa udayamAna karma kI niyata sthiti pUrI hone taka pratisamaya usa-usa prakRti kA udaya AtA hI rahatA hai| jahA~ taka AtmA meM kaSAyabhAva rahatA hai, vahA~ taka sthitibandha aura anubhAgabandha rahegA / kintu aisA nahIM hotA ki jaisA karma bAMdhA hai, vaisA hI udaya meM Akara phala detA rahe; isI hetu se jaina karmavijJAna ne bandha se sambandhita avasthAoM meM nyUnAdhikatA pUrvokta avasthAoM dvArA sUcita kI hai| 1. karma ane AtmAno saMyoga se, bhAva grahaNa, pR. 22 se 24 taka For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kaSAyabhAva kahA~ taka aura usake bAda kI avasthAe~ kauna-sI haiM dasaveM guNasthAna taka vyakta yA avyaktarUpa meM kaSAyabhAva rahatA hai| taba taka kaSAya bhAva ke binA koI bhI AtmA raha nahIM sakatA, parantu yadi kSapakazreNI dvArA sAdhaka puruSArtha kare to vaha akaSAyI hokara mohanIyakarma kA kSaya karake zeSa tIna ghAti karmoM ko naSTa karake kevalajJAna prApta kara letA hai, vItarAga bana jAtA hai| jisa kSaNa akaSAyI hokara mohanIyakarma kA kSaya karatA hai, usI kSaNa kaivalya kI upalabdhi ho jAtI hai| parantu pUrvabaddha karma jaba taka sattA meM par3e hoM, taba kaSAyabhAvoM meM nyUnatA yA adhikatA, athavA upazAntatA, mandatA yA kSINatA Adi upazama, kSayopazama evaM kSaya avasthA yA udIraNAvasthA dvArA honI sambhava hai| AyuSyabandha : jIvana bhara ke zubhAzubha bhAvoM ke AdhAra para ina kaSAyoM ke kAraNa AtmA pratisamaya AyuSya ke sivAya sAta karma bAMdhatA hai| AyuSya karma kA bandha jindagI meM eka hI bAra hotA hai, aura jaba AyuSya bandha hotA. hai, taba sampUrNa jindagI meM sevana kiye hue zubhAzubha bhAvoM ke tAratamya ke anusAra baMdhatA hai| kaSAya ke bahutva-alpatva para sthiti aura anubhAgabandha kI vRddhi hAni - kaSAya kA bAhulya ho to usake dvArA pApa prakRti kI sthiti kA bandha adhika, hotA hai, aura kaSAya ke alpatva se deva aura manuSya se sambandhita AyuSya kI sthiti lambI aura usake bahutva se alpa baMdhatI hai| ghAtikarma kI samasta prakRtiyoM meM aura aghAtikarma kI pApa prakRti meM kaSAya kA alpatva ho to anubhAgabandha alpa par3atA hai, jabaki unake sAtha kaSAya kA bAhulya ho to usake kAraNa anubhAgabandha adhika par3atA hai| isI prakAra kaSAya kI alpatA (nyUnatA) se puNyaprakRti kA anubhAgabandha bar3ha jAtA hai aura bahutva se nyUna hotA hai| isa prakAra vividha kaSAyoM ko lekara sthitibandha aura anubhAgabandha kI mAtrA niyaMtrita (niyamabaddha) hotI hai| __yogoM kI ati caMcalatA aura kaSAya kI alpatA kA pariNAma jahA~ yogoM kI aticaMcalatA aura kaSAya kI alpatA hotI hai, vahA~ sthitibandha aura anubhAgabandha nyUna hotA hai, parantu yoga dvArA upArjita karma-prakRti kA pradeza bahuta vistAra vAlA hotA hai, kyoMki pradeza kA niyAmaka yoga hai| hama apane vyAvahArika jIvana meM bhI aneka bAra aisA anubhava karate haiM ki vyakti-vizeSa kA 1. karma ane AtmAno saMyoga, pR.-24, 25 For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 93 pradeza-vistAra ativipula hone para bhI usakA phaladAyaka prabhAva aura sthiti nagaNya hI hotI hai| samagra vizva meM pralaya kara DAleMge, aise tathA ekadama TUTa par3ane ke kagAra para dikhAI dene vAle jalapUrNa bAdala aneka avasaroM para sirpha kucha kSaNoM taka rimajhima barasa kara katipaya bUMda DAlakara bikhara jAte haiN| vahA~ pradeza vistAra vAlA hone para bhI phala kA tAratamya atyanta alpa dikhAI detA hai| zarIra-sambandhI vedanIya prasaMgoM meM bhI kaI bAra pradezabandha ati vistRta najara AtA hai phira bhI anubhAga kA alpatva dRSTigocara hotA hai| aneka avasara para bahuta se logoM ke sAre zarIra para zItalA ke cakatte ubhara Ate haiM, taba aisA mAlUma hotA hai, mAno sAre zarIra para vedanIya karmaprakRti kA pradeza vistAra ho| parantu usakI kSaNika aura vedanIya kI ati mandatA-arthAt anubhAgabandha svalpa hotA hai| aise prasaMga para yoM samajhanA cAhie ki usa prakAra ke karma kA upArjana karate samaya azubhayoga ke cApalya kA bahutva aura kaSAya kA alpatva honA caahie| kaI madya aise hote haiM ki adhika mAtrA meM pIne para bhI sirpha sahaja (thor3I-sI) unmattatA aura vaha bhI thor3e-se samaya taka hI utpanna karate haiN| usI prakAra phaladAnazakti aura sthiti kA alpa honA usameM heturUpa, usa-usa karma kA upArjana karate samaya sevita kaSAya kA alpatva hai| kaSAya bAhulya tathA yoga ke alpatva kA pariNAma .. isake viparIta jahA~ kaSAya kA bAhulya aura yoga kA alpatva hotA hai,vahA~ phaladAna zakti aura sthiti kA tAratamya adhika hotA hai| bahuta daphA eka choTI-sI phusI sAre zarIra meM tIvra vedanA utpanna kara detI hai, aura aneka upacAra karane para bhI varSoM taka miTatI nhiiN| vahA~ pradezabandha kA alpatvaM hote hue bhI kaSAya kI adhikatA ke bala se anubhAga aura sthiti adhika hotI hai| ataH kaI bAra karma dekhane meM nagaNya-sA lagatA hai, phira bhI phaladAna zakti adhika hotI hai| jaise-koI ugra madya (Wine) thor3I-sI mAtrA meM hote hue bhI dIrghakAla taka unmattatA paidA kara detA hai, vaise hI tIvra kaSAya se bAMdhA huA karma kA anubhAgabandha bhI dIrghakAla taka tIvra phala detA jAtA hai| __ yogoM kI alpatA, kintu kaSAya kI bahulatA kA nidarzana prasannacandra rAjarSi kI karmabandha se karmamukti kI kathA isI tathya kA samarthana karatI hai| ve ekAnta sthala meM kAyayoga ko sthira karake dhyAnastha hokara aDola khar3e the| zreNika nRpa ke sevaka ke mukha se apanI nindA suna kara unakA manoyoga zithila 1. karma ane AtmAno saMyoga, pR.-26,27 For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ huA, AtmA kaSAyavaza huaa| unakA zarIra to zmazAna meM samAdhibhAva kA pradarzaka bana kara khar3A rahA, kintu AtmA raNa-saMgrAma meM car3ha gyaa| aura mana se hI atyanta kaSAyabhAva se kalpita zatruoM kA parAbhava kiyaa| unakA kaSAyabhAva itanI hada taka Age bar3ha gayA ki unake sAtavIM naraka meM jAne yogya pApa-karmadalika ikaTThe karake sattA meM rkhe| aura usa baddha pApa karma ke udaya meM Ane taka yadi ve na cetate to avazya hI unheM una karmoM kA vaisA hI phala milA hotaa| parantu una vIryavAna AtmA ne apanI paravazatA jAna lI aura sattA meM par3e hue una karma skandhoM kA udayAbhAvI kSaya kara DAlA aura dUsare hI kSaNa apanA parama lakSya siddha kara liyaa| isa dRSTAnta meM yoga kA alpatva to spaSTa hI thA parantu sAtha hI kaSAya kA itanA bahutva thA ki eka kSaNa meM sAtavIM naraka meM jAne kI sthiti prApta kara lI thii| ina saba tathyoM para se yahI phalita hotA hai ki yoga dvArA pradezabandha aura prakRtibandha kA nirmANa hotA hai| vastutaH karmabandha meM kaSAya hI pradhAna hetu hai|1 . isI tathya para jarA vizada rUpa se vicAra kreN| bahuta-se loga rAta-dina mana hI mana aneka tarka-vitarka kI udher3a-buna karate rahate haiN| athavA sAmAnya prasaMgoM para kaI logoM kI atyadhika bolane kI Adata hotI hai| tathaiva becainI ke karaNa athavA manoraMjana ke lie ghar3I bhara bhI sthira na baiThakara idhara se udhara bhaTakate rahate haiN| aise manuSyoM kA mana-vacana-kAya ke yoga kA cAMcalyaM bahuta adhika najara AtA hai| parantu ukta yoga ke sAtha kaSAya kA bahutva nahIM hotaa| ve becAre bhole bhAva se aharniza yoga-pravRtti karate rahate haiN| unakA mana aneka uthala-puthaloM kI jaMjAla meM athavA rAjanaitika yA sampradAyika.carcAoM meM atyadhika grasta rahatA hai| phira bhI unakA prabala rAgabhAva ukta pravRttiyoM ke pIche nahIM hotaa| hA~, unakA mana pramAda, anupayoga aura asaMyama ke kAraNa purAne rUr3ha mArga para yAtrA karatA rahatA hai| parantu usameM unakA gaharA aura snigdha mohabhAva bhI nahIM hotaa| aise manuSya sirpha azubhayoga dvArA ba~dhane yogya karma upArjita karate haiM, parantu kaSAya ke alpatva ke kAraNa pradeza ke anupAta meM sthitibandha aura rasabandha nahIM hotaa| isake viparIta aneka vyakti alpa yoga ke sAtha itane tIvra kaSAya ko jor3a lete haiM ki unake dvArA upArjita karma prakRti ke pradezabandha ke pramANa meM anubhAgabandha aura sthitibandha, mAnA na jA sake, itanA tIvra aura cirasthAyI hotA hai| vyavahAra meM paTu aura ADambara karane meM siddhahasta bahuta-se loga sayuktika ADambara kA itanA ghaTATopa raca sakate haiM ki unake gUr3ha aura cikane tathA praur3ha bhAvoM 1. karma ane AtmAno saMyoga, pR. 27, 28 For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 95 ko sahasA koI bhI vyakti samajha bhI nahIM sktaa| unake krodha, mAna, mAyA aura lobha kI Antarika vAsanAeM, lAlasAe~ aura mahatvAkAMkSAe~ atyanta prabala hotI haiM aura unakI chAtI ke bhItara chipAye hue rAgadveSa ke khaMjara itane tIkhe, nokadAra aura khUnI hote haiM ki ve apane kArya yA tuccha saMkIrNa svArtha ke lie sirpha avasara kI tAka meM baiThe rahate haiN| tathApi bAhya dikhAve meM to saritA ke kisI ekAnta zAnta taTa para dhyAnamagna tapazcaryArata catura vagule jaise, vANI aura kAyA ke saMyama vAle tathA phUMkaphUMkakara calane vAle bhavya bhAvuka pratIta hote haiN| sAdhAraNa ajJa jana aura samAja aise vyaktiyoM kI ora inakI yoga-prakRti ke alpatva ke stara para se yA phUMka-phUMka kara calane yA kriyA karane para se prabhAvita hokara unake prati sammAna pradarzita karate haiN| parantu vAstava meM yogoM kI nyUnAdhikatA, satya yA nyAya ko nApane kA saccA mITara nahIM hai| vItarAga paramAtmA ke ghara kA nyAya yA satya kI nApataula Antarika rAgadveSa vAlI yA kaSAya kI sthiti para se hI hotI hai| karmabandha kI phala niyAmaka kasauTI yaha nahIM hai ki koI vyakti sapheda, pIle, lAla yA bhagave vastroM se susajjita hokara ekAnta meM Asana mArakara hile-Dule binA aDola baiThA hai, athavA isake viparIta koI vyakti dhuMAdhAra sArvajanika pravRtti athavA aharniza pravRtti karatA hai, vaha kSaNa bhara bhI nikammA nahIM baiThatA; ina donoM vRtti-pravRttiyoM para se usake karmabandha tIvra anubhAga yA dIrgha sthiti rUpa nahIM hogaa| phala zakti usakI AtmA ke kaSAyabhAva para avalambita hai| antara meM kaSAyabhAva tIvra evaM prabala hai to bAhara kI kriyA, pravRtti yA yogoM kI sthiratA mAtra se karmabandha kA nApataula nahIM hotaa| manuSya daur3adhUpa karatA ho, athavA Asana mArakara aDola . baiThA ho, usa para se karmabandha kA abhAva ghaTita nahIM hotA, na hI usakI nyUnatA parilakSita hotI hai| karmabandha kA nApataula isI para se kiyA jAtA hai ki jIva (AtmA) kaSAyabhAva ke sAtha kitanA snigdha aura vimugdha banA hai, athavA vaha rAgadveSa se kitanA nikaTa aura dUra rahA hai| - yogoM kA saMkoca, kintu kaSAyoM kI tIvratA : karmabandha gAr3ha Aja kA jaina samAja hI nahIM, mAnava samAja bhI prAyaH bAhya yoga pravRtti ke nirodha ko hI sarvasva ginatA hai, usake dainandina vyavahAra meM vaha kitanA tIvra kaSAya karatA hai, kitane prabala rAgadveSa kA sevana karatA hai, isakA bhAna taka use nahIM rhtaa| bahudhA vaha kaSAya ke svarUpa se bhI anabhijJa rahatA hai, jisa kaSAya aura rAga-dveSa 1. karma ane AtmAno saMyoga, pR.-29-30 For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ moha kI mandatoM se, samAja kA naitika stara sudRr3ha hotA hai, samAja meM naitika - dhArmika susaMskAra sudRr3ha hote haiM, usa tarapha samAja meM prAyaH durlakSya hai| yaha ThIka hai ki yogoM ke saMkoca yA nirodha ke pariNAma varUpa pradezabandha alpamAtrA meM ba~dhatA hai, parantu dUsarI ora, kaSAya kI tIvratA se anubhAgabandha aura. sthitibandha prabalarUpa se baMdhatA hai| ataH vartamAna yuga ke mAnava jitanA yogoM ke saMkoca yA nirodha para dhyAna dete haiM, utane kaSAya- saMkoca yA kaSAya-nirodha para dhyAna deM to karmamukti kI ora bahuta hI zIghratA se pahu~ca sakate haiN| arthAt-mokSa nagara, jo karor3oM kosa dUra rahe haiM, vaha zIghra hI nikaTa A sakatA hai| kaSAya yA rAga-dveSa ke saMkoca yA nirodha athavA vijaya ke prati upekSA ke kAraNa vartamAna yuga kA mAnava apane dainika vyavahAra meM kitanA asatyAcaraNa, mAyAcAra, dambha, kapaTa, chala, vizvAsaghAta, ADambara, prapaMca, ahaMkAra, mamakAra, mada, krodha, atisvArtha, IrSyA, lobha, dveSa, vairavirodha Adi kA sevana karatA hai isakA sahI nApataula zAyada hI kara pAtA hai / AgamoM meM spaSTa pratipAdana hai ki sthUla hiMsA kI apekSA sUkSmahiMsA, arthAt AtmahiMsA; athavA dravyahiMsA kI apekSA bhAvahiMsA hI mahAn pApa kI hetu hai| isI prakAra hiMsA, asatya Adi ke bAhya AcaraNa kI apekSA unake Antarika AcaraNa se AtmA saMsAra ke kIcar3a meM gaharA se gaharA dhaMsatA calA jAtA hai, aura phira usa jIva ke uddhAra kI AzA pratikSaNa kama hotI calI jAtI hai| ataH kaSAya hI AtmA para car3hatA jAne vAlA maila hai, karmamala hai| aura vaha maila jyoM-jyoM kama hotA jAtA hai, tyoM-tyoM AtmA nirmala hotA jAtA hai / isIlie samyagdRSTi aura vivekI puruSa bAhya yoga aura pravRtti kI apekSA AtmA dvArA yathAzakya kaSAya aura rAgadveSa kA sevana kama ho, usa ora adhika lakSya dete haiM / 1 AtmA meM kaSAyabhAva kI zakti karmapudgaloM meM saMkrAnta hotI hai sthUladRSTi se yaha kahA jAtA hai ki jar3a pudgala rUpa karmavargaNA ke paramANu jIva ko yathAyogya phala dete haiM, kintu jar3a karmapudgaloM meM kauna-sI aisI zakti hai, jo jIva ko karmabandha ke anurUpa phala de dete haiN| karmavijJAna isakA samAdhAna detA hai ki yaha saca hai ki karma meM apane Apa meM koI zakti nahIM hai, jo zakti hai, vaha AtmA kI hai| karma meM phalagarbhitA zakti AtmA kI zakti dvArA hI nirmita hotI hai| AtmA ke kaSAya bhAva dvArA hI zakti ( vaibhAvika bhAvazakti) jar3a karma - paramANu meM utpAdita hotI hai / vastutaH karmoM kI phalazakti AtmA kI apanI hI zakti hai| jisake roma-roma meM sarpa kA viSa car3ha gayA hai, aise manuSya para koI maMtrasiddha vyakti 1. karma ane AtmAno saMyoga se bhAvAMzagahaNa, pR. 31, 32 For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ - 1 97 maMtrita kaMkarI DAlakara viSa utAra detA hai| aise prasaMga meM kaMkarI meM koI zakti nahIM hotI, kintu kaMkarI meM Aropita maMtroM kI AtmA ke sAmarthya kA hI prabhAva hotA hai / vaise hI karma meM vastutaH koI sAmarthya nahIM hotA, parantu jIva dvArA Aropita AtmA ke rAgadveSa yA kaSAya kA hI bala hotA hai / rAga-dveSa, AtmA meM se prAdurbhUta eka sAmarthyavizeSa hai| aura usa sAmarthya dvArA garbhita huI karmavargaNA hI phalapradAna karane meM samartha hotI hai| jaise- grAmophona ke rekArDa ke sAtha sambandhita lohe kI pina meM zabda utpanna karane kI jo zakti hotI hai, vaha vidyuta kI sUkSma zakti dvArA hI saMkrAnta huI hotI hai lohe kI pina to usa sUkSma zakti kI vAhaka hI hai / usI prakAra yahA~ bhI kArmaNa vargaNA meM phala pradAna karane kA jo bala hai, vaha sirpha AtmA ke kaSAya bhAva kA hI bala hai| jaba karmaprakRti apanA viziSTa phala de cukatI hai, taba jo jar3apiNDa kArmaNa zarIra ke sAtha bahuta daphA pahale kI taraha hI jur3A huA bhI rahatA hai, phira bhI vaha kabhI kisI prakAra kI hAni yA lAbha nahIM kara pAtA, kyoMki phala pradAna karane ke pazcAta usakI UrjA (Energy) samApta ho jAtI hai| baddhakarma kA phala dene ke lie kisI anya zakti kI yA niyaMtA kI apekSA nahIM rhtii| ise hama karmaphala ke vividha AyAma nAmaka paMcama khaNDa meM spaSTa kara cuke haiM / 2 mukhya bandhahetuka kaSAyoM se mukti hI vAstavika mukti kaSAya AtmA kI vaibhAvika zakti hai, vaha bandhana kA prabala kAraNa hai, isIlie kahA gayA hai - ' kaSAyamuktiH kila muktireva / ' jIva meM rAgAdi bhAvoM (vibhAvoM) tathA kASAyika bhAvoM se AkarSaNa zakti utpanna hotI hai| usase karma - paramANuoM kA-kArmaNa vargaNAoM kA khiMcAva hotA hai, phira ve AtmapradezoM ke sAtha sambaddha ho jAte haiN| vahI karmabandha hai, isase mukti pAnA hI vAstavika mukti hai| isalie bandha ke pUrvokta cAroM rUpoM tathA unameM bhI yogoM aura kaSAyoM kI nyUnAdhikatA ke kAraNa hone vAlI vibhinna avasthAoM ko samajhanA atyAvazyaka hai| vAstava meM yaha bandhana bAharI (dravya bandhana) na hokara hamAre rAgAdi yA kaSAyotpanna adhyavasAyoM se nirmita bandha 1. karma aura AtmAno saMyoga, pR. 32-33 2. dekheM - karma vijJAna, paMcama khaNDa 'karma kA kartA kauna, phala bhoktA kauna ?' tathA 'karma kA phaladAtA kauna ?' zIrSaka lekha / 3. dekheM, karmavijJAna ke caturtha bhAga saptama khaNDa meM - ' karmabandha ke aMgabhUta cAra rUpa' zIrSaka nibandha / For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ bandha ke bheda : dravyabandha aura bhAvabandha bandha ke do prakAra pahale hama batA cuke haiM; ve haiM - dravyabandha aura bhAvabandha / kArmaNa-vargaNAoM kA kArmaNa vargaNAoM (arthAt pudgala kA pudgala ke sAtha) tathA karmapudgaloM kA jIva pradezoM ke sAtha jo bandha hotA hai, use dravyaMbandha kahate haiN| isI prakAra jIva bhAvoM kA bhAvoM ke sAtha tathA upayoga rUpa zubha-azubha bhAvoM kA vAhya padArthoM (dravya) ke sAtha jo bandha hotA hai, vaha bhAvabandha hai / jaise- kisI jIva ke krodhAdi bhAvoM ko dekhakara bhaya Adi kA honA bhAva kA bhAva ke sAtha prathama bhAvabandha hai, tathA bAhya iSTa-aniSTarUpa yA grAhya- tyAjya rUpa iSTa padArthoM ko dekhakara unake prati harSa - zoka kA bhAva honA dvitIya bhAva bandha hai / athavA padArthoM ke prati svAmitva, kartRtva, bhoktRtva bhAva hotA hai, vaha bhI bhAvabandha kA hI svarUpa hai| Azaya yaha hai ki putra, mitra, kalatra, bhrAtA, mAtA Adi sacetana padArthoM ke sAtha athavA dhana, dhAnya, vastra, makAna, vAhana Adi acetana padArthoM ke sAtha citta kI granthi itanI majabUta hotI hai ki ina padArthoM meM hAni, vRddhi, kSati, apaharaNa, roga, svAsthya Adi ke rUpa meM kucha bhI parivartana hone para citta meM tadanusAra parivartana hone lagatA hai| hAni meM viSAda, vRddhi meM harSa, viyoga meM zoka (cintA), saMyoga meM prasannatA, roga meM cintA, svasthatA meM harSa Adi vikalpa citta meM uThate rahate haiN| kisI ke dvArA kisI abhISTa vastu kA apaharaNa, nAza yA bigAr3a karane para citta bhI usa vastu ke pIche-pIche calatA hai| yahI saMkSepa meM bhAvavandha hai / karmazAstra meM dravyabandha kI apekSA kathana yahA~ yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki karma siddhAnta dravyabandha kI mukhyatA se aura adhyAtmazAstra bhAvabandha kI mukhyatA se kathana karatA hai| cU~ki dravyakarma aura bhAvakarma donoM kA paraspara itanA ghaniSTha sambandha hai ki kisI bhI eka ke jAna lene para dUsare kA jJAna svata: ho jAtA hai| bhAvabandha kA kathana atijaTila evaM vistRta ho jAtA hai| phira bhAvoM kA kathana sva-saMvedanagamya hone se chadyastha ke lie sambhava nahIM hai, jabaki dravyabandha meM nimitta kI bhASA parAzrita hone se sambhava bhI hai aura sarvajana paricita hone se sugama bhI / isalie AsAnI se sabake samajhane-samajhAne ke lie dravyabandha ke mAdhyama se kathana karane meM saralatA hotI hai / karma siddhAnta kI paddhati : dravyakarma-AzrayI prarUpaNA karmasiddhAnta kI paddhati yaha hai ki karma ke sUkSmAtisUkSma bhAvoM ko jAnane ke lie usake dravyakarma kA Azraya lenA anivArya hotA hai / ataH Age ke prakaraNoM meM 1. karma siddhAnta ( bra. jinendra varNI), pR. 80, 81 For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 99 guNasthAna, mArgaNAsthAna, jIvasthAna, upazamazreNI, kSapakazreNI tathA bandha, udaya, udIraNA, sattA Adi kI jo bhI prarUpaNA kI gaI hai, vaha dravyakarmoM ke AzrayI kI gaI hai| unake nimitta se hone vAle jIva ke adhyavasAyoM, pariNAmoM, kASAyika yA rAga-dveSa-mohAdi vaibhAvika bhAvoM kA parijJAna svayaM kara lenA par3atA hai| aneka sthaloM para to karmavijJAnavettA AcAryoM ne svayaM hI spaSTIkaraNa kiyA hai| jahA~-jahA~ dravyakarma kI dizA meM jisa samaya jisa prakRti kA bandha hone kI prarUpaNA kI gaI hai, vahA~vahA~ jIva ke bhAvakarma kI dizA meM yaha bAta avazyambhAvI hai ki vaha usI prakAra kA vikalpa yA kaSAyAdi kara rahA hai| anyathA, usa-usa prakRti kA bandha honA sambhava nahIM thaa| isI prakAra vahA~ jisa prakRti kA udaya honA kahA gayA hai, vahA~ yaha bAta avazyambhAvI hai ki usa samaya jIva ke bhAvoM meM usI prakAra kA vikalpa, bhAva yA kaSAya udita ho gaye haiN| athavA tadanusAra usake jJAna-darzanAdi guNa AvRta ho gae haiM, cAritraguNa kuNThita ho gae haiM, usakI anAkulatA, samatA yA zamatA kSubdhaM ho gaI hai| anyathA, karma kA udaya niSprayojana ho jaaegaa| jisa prakAra tharmAmITara kA pArA dekhakara vyakti ke tApamAna (jvarAdi) kI taratamatA kA jJAna svataH ho jAtA hai, usI prakAra dravyakarma ke bandha, udaya Adi para se jIva ke bhAvoM kA anumAna svataH ho jAtA hai| isalie dravyakarmabandha Adi ke kathana para se jIvoM ke bhAvakarmabandha Adi kA (bhAvoM kA) anumAna karanA ucita hai| dravyakarma tathA jIva ke bhAva, ina donoM kA sAtha-sAtha kathana karanA bahuta hI jaTila ho jAtA hai| isalie karmazAstra kI zailI meM dravyakarma ke baMdha Adi se jIva ke bhAvoM kA nApataula karanA Avazyaka hai| jIva ke bhAvoM (pariNAmoM) kA nimitta pAkara karma kA bandha hotA hai| jIva ke bhAva do prakAra ke haiM-yogarUpa aura upyogruup| yoga kA artha hai-pradezoM kA parispandana aura upayoga kA artha hai-rAgAdi bhaav| yoga dravyAtmaka hai, aura upayoga bhAvAtmaka hai| isI prakAra karmabandha meM bhI do vibhAga haiM- prakRtiyukta pradeza dravyAtmaka hai, jabaki sthitiyukta anubhAga bhAvAtmaka hai| isIlie yoga se prakRtibandha aura pradezabandha tathA upayoga se sthitibandha tathA anubhAgabandha hotA hai| isalie pradezaparispandanAtmaka yoga kevala karma pradezoM ke sammela tathA viyoga meM kAraNa ho sakatA hai, usake anubhAgasvarUpa bhAvoM meM nhiiN| isI prakAra usakA rAgadveSAtmaka upayoga una pradezoM meM phaladAna zakti utpanna karane meM hetu ho sakatA hai, pradezoM ke saMcalanaacalana meM nhiiN| 1. karma siddhAnta (bra. jinendra varNI) pR. 81 se 83 For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ yahI kAraNa hai ki karmasiddhAnta meM jahA~ jIvoM ke sAta, ATha yA chaha Adi mala karma prakRtiyoM kA bandha batAyA hai, vahA~ bhI bandha Adi meM vibhinna taratamatAe~ evaM avasthAe~ hotI haiN| jaise-kisI jIva ke ve mUla prakRtiyA~ hIna anubhAga tathA hIna sthiti se yukta baMdhatI haiM, aura kisI ke adhika anubhAga tathA adhika sthiti se yukta baMdhatI hai| kisI ke eka-samaya-prabaddha adhika pradeza baMdhate haiM, kisI ke km| kintu karmasiddhAntAnusAra hIna anubhAga vAle adhika pradezoM kA udaya jIva ko alpamAtrA meM bAdhA pahuMcAtA hai| jabaki adhika anubhAga vAle alpamAtra-pradezoM kA bhI udaya jIva ko adhika bAdhAkAraka hotA hai| jaise-ubalatA huA kaTorI bhara jala, bhI zarIra para par3a jAe to phaphole paidA kara detA hai, jabaki eka bAlTI bhara kama garma jala se zarIra ko koI hAni nahIM pahu~catI; vaise hI adhika anubhAga vAlA karmabandha jIvana ke lie adhika hAnikAraka hotA hai, jabaki adhikaM pradeza vAlA kama anubhAga se yukta karmabandha jIvana ko itanI hAni nahIM pahuMcA paataa| isalie karmasiddhAnta meM anubhAga aura sthiti ke hI bandha, udaya, apavartanA, udbartanA Adi kI pradhAnatA hai, prakRti tathA pradeza kI nhiiN|1 / / bandha ke antargata do vikalpa haiM-karma pradezoM kA Akara ikaTThA honA aura bNdhnaa| ikaTThA hone ko Asrava aura unake saMzleSaNa sambandha ko bandha kahate haiN| Asrava kevala pradeza-parispandana rUpa yA gamanAgamana rUpa hai, jabaki bandha snigdha-rUkSa (rAga-dveSa) bhaavruup| isalie jIva kA pradeza-parispandana rUpa yoga Asrava meM kAraNa hai, jabaki usakA rAgAdi bhAvAtmaka upayoga una Agata pradezoM meM yathAyogya snigdhAdi guNoM ko prakaTa karake paraspara bAMdhane meM kAraNa hai| .. niSkarSa yaha hai ki yogoM kI caMcalatA ke kAraNa prati samaya ananta kArmaNa vargaNAe~ Asrava dvArA visrasopacaya se pRthak hokara jIva pradezoM ke sAtha saMyoga ko prApta hotI rahatI haiM, para usake sAtha rAgAdi rUpa yA kaSAya rUpa upayoga kA nimitta milA huA na ho to ve usake sAtha bandha ko prApta nahIM hotii| isIlie zAstra meM bandha ke do prakAra kiye gae haiM-airyApathika bandha, aura sAmparAyika bndh| tatvArtha sUtra meM sakaSAya ko sAmparAyika Asrava aura akaSAya (kaSAya rahita) ko airyApathika Asrava kahA gayA hai| aipithika bandha to nAmamAtra kA bandha hai| eka samaya mAtra kI sthiti ko bandha saMjJA prApta nahIM hotI; kyoMki prathama samaya meM to vaha AyA hI hai, agale samaya Tike to bandha khlaaye| Ane kA nahIM, Tikane kA nAma bandha hai| isIlie rAgAdi rUpa upayoga ke abhAva ke kAraNa vItarAga, 1. karma siddhAnta (bra. jinendra varNI), pR. 83 For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 101 arhata, jIvanmukta paramAtmA ke yogoM ke kAraNa Asrava to hotA hai, kintu rAgAdi rUpa upayoga ke abhAva ke kAraNa ve karma bandha ko prApta nahIM hote| balki anantaravartI uttara-samaya meM hI sUkhe vastra para par3I huI dhUla ke samAna jhar3a jAte haiN| dUsarI ora kaSAyayukta jIvoM meM yoga tathA vikRta upayoga hone se Asrava tathA bandha donoM hote haiN| arthAt usa sAmparAyika baMdha meM kucha kAla taka vahA~ Tike rahane (sthitiyukta hone) kI zakti bhI prakaTa ho jAtI hai, tathA usa karma kA saMskAra (anubhAga) jIva ke citta para isa prakAra aMkita hokara baiTha jAtA hai ki vaha sahasA zIghra dUra nahIM ho paataa| sAmparAyika bandha ke do prakAra sAmparAyika bandha bhI zubha aura azubha do prakAra kA hotA hai| zubha pariNAmoM se zubha yA puNya-prakRtiyoM kA aura azubha pariNAmoM se azubha yA pApa-prakRtiyoM kA bandha hotA hai| zuddha pariNAmoM se-yAnI samatA tathA zamatA se yukta pariNAmoM se bandha nahIM hotaa| zuddha pariNAma bandha ke kAraNa nahIM hai, balki pUrvakRta bandha ko kATane ke hetu haiN| yadyapi zubha, azubha yA zuddha tInoM pariNAma kisI saMsArI jIva meM akeleakele nahIM pAye jAte, ina tInoM yA donoM kA mizrita rUpa hI pAyA jAtA hai| parantu mizrita pariNAma kA kathana jaTila hone se zubha-azubha donoM meM se jisa pariNAma kA bAhulya hotA hai, usI pariNAma ko mukhyatA se zubha yA azubha kahA jAtA hai|2 daurbhAgya ko saubhAgya meM badalane hetu bandha avasthA kI preraNA - saubhAgya yA daurbhAgya zubha-azubha karmabandha ke adhIna haiN| isalie jo vyakti saubhAgya cAhate haiM, aura durbhAgya se bacanA cAhate haiM, unheM hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigrahavRtti tathA krodhAdi kaSAya, azubha rAgAdi pariNAma, durbhAva, durvacana aura duzceSTA Adi azubha pravRttiyoM-azubha karmabandha ke kAraNoM se bacanA caahie| jisa prakAra AhAra ke rUpa meM grahaNa kie hue acche padArtha zarIra ke lie hitakara aura sukhakara tathA bure padArtha ahitakara evaM rogAdi duHkhakara hote haiM, isI prakAra AtmA dvArA grahaNa kiye hue zubha karma paramANu usake lie zubhaphaladAyaka, sukhadAyaka evaM saubhAgyabarddhaka hote haiM, jabaki grahaNa kiye hue azubha karmaparamANu usake lie 3. (ka) karma-siddhAnta (bra. jinendravarNI) se bhAvAMza grahaNa, 84, 85 (kha) sakaSAyA'kaSAyayoH sAmparAyikairyApathayoH / -tatvArtha sUtra 6/5 . (ga) uttarAdhyayana sUtra a.29 bola 71vA~ 2. (ka) zubhaH puNyasya, azubhaH paapsy| -tatvArtha sUtra 6/3 / (kha) karma-siddhAnta (bra. jinendra varNI), pR. 81 For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ azubhaphaladAyaka, duHkhadAyaka evaM daurbhAgyavarddhaka hote haiN| zubha kRtyoM se zubha karmabandha aura azubhakRtyoM se azubha karmabandha hotA hai, jisakA phala dera-sabera milatA hI hai / ata: karmabandha ke samaya vyakti cAhe to azubhakarmoM se baca sakatA hai, jahA~ taka ho sake zuddha pariNAmoM se kevala nirjarArtha, karmakSayArtha zuddha niHsvArtha pravRtti kare, yadi vaisA na ho sake to azubha karmabandha se to bace / yadi ajJAnavaza azubhakarmabandha vivazatApUrvaka ho hI gayA ho to usake lie pazcAttApa, prAyazcitta Adi dvArA use zithila kare yA udAttIkaraNa dvArA use zubha kI ora mor3a de / yahIM bandha avasthA kI preraNA hai / (2) karmabandha kI dvitIya avasthA : sattA yA sattva AtmA ke dvArA yoga aura kaSAyabhAva se AkarSita dravyakarma-samUha usake udayakAlaparyanta AtmA ke sAtha eka kSetrAvagAharUpa se avasthita rahate haiM / yaha karmabandha kI anudaya sthiti hai / karmabandha hone ke bAda jaba taka udaya meM nahIM AtA, taba taka sattA meM (In the Potential state) rahatA hai| arthAt utane kAla taka baMdhe hue ve karma phala dene ko tatpara nahIM hote| usa karmabandha kI phaladAnazakti suSuptAvasthA meM rahatI hai| arthAt-ukta karmasamUha kI zakti (Static energy) sthirarUpa se sirpha phala pradAna ke kAla kI pratIkSA meM nizceSTa par3I rahatI hai| sattA karmabandha kI dvitIya avasthA hai| sattA kA artha astitva yA vidyamAnatA ( maujUdagI) hai| karmabandha se phalaprApti ke bIca kI avasthA sattA kahalAtI hai| isakA phalitArtha hai- pUrva-saMcita karma kA AtmA meM avasthita rahanA 'sattA' hai| sattA jIva ke lie bAdhaka nahIM hotI; kyoMki udaya meM Ae binA usakA koI phala nahIM miltaa| ataH sukha-duHkha kA kAraNa udaya hai, sattA nahIM / sattA kA kArya baddhakarma turaMta apanA phala nahIM de dete, kucha samaya bAda hI unakA phala milatA hai| baddhakarma turaMta hI phala na dekara taba taka sattA meM par3e rahate haiM, yAnI AtmA ke sAtha kevala astitva rUpa meM rahate haiM, jaba taka ki unakA vipAka (pAcana - phaladAna kA samaya paripakva) nahIM hotA / baMdhe hue karma jitane samaya taka sattArUpa se rahate haiM, utane samaya ko 'abAdhAkAla' kahate haiN| jaise zarAba pIte hI vaha turaMta apanA asara nahIM karatI, kintu kucha dera bAda hI asara karatI hai| vaise hI karma bhI baMdhane ke kucha arse taka sattA meM par3A rahatA hai| jaise- kisI ne eka mahIne bAda kI Trena kI TikiTa 1. karmasiddhAnta ( kanhaiyAlAla lor3hA ) se bhAvAMza grahaNa, pR. 11, 12 For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 103 rijarva karAI hai| Aja vaha mahAzaya bAjAra meM ghUma rahe haiN| kintu pAsa meM rijarva TikaTa maujUda hone se amuka dina jAnA nizcita hai| usI taraha baddha karma kI sthiti dIrghakAlika hai| isa kAraNa Aja usakI koI halacala nahIM ho rahI hai| Aja ve karma udaya meM nahIM dikhAI de rahe haiN| magara isakA matalaba yaha nahIM hai ki ve baddhakarma haiM hI nhiiN| ve AtmapradezoM ke sAtha sattA meM nizceSTa par3e haiN| ve samaya paripakva hone para udaya meM Ate haiN| jaise bhagavAna mahAvIra ne tIsare marIci ke bhava meM nIcagotrakarma bAMdhA thaa| vaha lagAtAra 14 bhava taka to udaya meM rhaa| unheM sAta bAra nIcagotra meM pttkaa| yAcakakula meM yAcaka bnaayaa| usake bAda bhI vaha nIcagotrakarma sattA meM chipA baiThA rhaa| aura antima 27veM bhava meM punaH udaya meM aayaa| jaise-paisA khajAne meM par3A rahatA hai, vaise hI karma bhI AtmA ke khajAne meM par3A rahatA hai| isI kA nAma sattA hai| sattA meM rahe hue karmoM kA parivartana zakya hai koI bhI karma baMdhatA to eka samaya meM hai, kintu phala detA hai, aneka samayoM meN| vartamAna meM baMdhe karma kA kucha bhAga vartamAna meM phala detA hai, aura kucha bhava-bhavAntara meN| taba taka vaha karma sattA meM par3A rahatA hai| Azaya yaha hai ki eka samaya meM rAgadveSAtmaka pravRtti ke kAraNa jitanI kArmaNavargaNAe~ kArmaNa-zarIra ke sAtha baMdha ko * prApta hotI haiM, ve sabakI saba eka samaya meM phala nahIM detiiN| una sArI karmavargaNAoM kA kucha bhAga mAtra hI udaya ko prApta hokara phala bhugatAne ke pazcAt jhar3a jAtA hai| zeSa sArI karmavargaNAe~ kArmaNa-zarIra meM sthita rahatI haiN| udaya meM Akara athavA phala dekara jhar3a jAne ke pazcAt jitanI kucha vargaNAeM kArmaNazarIra meM zeSa rahatI haiN| ve saba milAkara usa karma yA karmaprakRti kI 'sattA' kahalAtI haiN| jisa prakAra tijorI meM pratidina kacha na kucha dhana AtA rahatA hai| sAtha hI usameM se pratidina kucha na kucha dhana nikalatA bhI rahatA hai| phira bhI bahuta-sA dhana usameM zeSa rahatA hai| usI prakAra sattA ke viSaya meM bhI smjhnaa| jIva ke pratisamaya usa-usa prakRti, sthiti tathA anubhAga vAle anekoM pradeza kArmaNazarIra ke sAtha baMdhate rahate haiN| usameM se anekoM pradeza pratisamaya udaya meM Akara jhar3ate rahate haiM aura zeSa bahuta-se pradeza usameM sthita rahate haiN| usameM sthita rahane vAle zeSa pradezoM kA nAma 'sattA' hai| isa prakAra pratisamaya . 1. (ka) karmarahasya (bra. jinendra varNI) se bhAvagrahaNa, pR. 167, 168 (kha) karma kI gati nyArI (paM. aruNa vijayagaNi) se bhAvagrahaNa, pR. 176 ... (ga) paMcasaMgraha (prAkRta) 3/3 For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ekasamaya-prabaddha pramANa dravya (karmapudgala) baMdhatA hai aura itanA hI udaya meM AtA hai| isalie sattA meM sadA samAna dravya pAyA jAtA hai| sattArUpa karma phalAbhimukha hone se pUrva taka badale jA sakate haiM sattA meM jo baddhakarma avasthita rahate haiM, unameM zakti to hai, parantu vaha abhI taka kriyamANa (sakriya) rUpa yA udayarUpa nahIM huI aura jahA~ taka vaha sattArUpa karma kI zakti phalAbhimukha nahIM huI haiM, vahA~ taka vaha zakti sattA ke rUpa meM par3I rahatI haiN| karmabandha kI isa avasthA (sattAvasthA) meM usakI zakti meM raddobadala kiyA jA sakatA hai| usakI phalazakti ke pramANa aura prakAra donoM parivartanIya hote haiN| sattArUpa karma jaba taka phalAbhimukha nahIM hote, vahA~ taka unakA svarUpa kumbhakAra ke cakra (cAka) para car3hAye hue aura kucha AkAra lete hue miTTI ke piNDa jaisA hotA hai| jaise-usake AkAra meM parivartana karane kI svataMtratA abhI taka kumbhakAra ke hAtha meM se calI gaI nahIM hotI, vaise hI karma kI anudaya-sthiti (sattA-avasthA) meM usameM parivartana yA usakI mAtrA meM nyUnAdhikatA karane kI svataMtratA bhI usa AtmA ne khoI nahIM hotii| kintu kumbhakAra dvArA cAka para car3hAe hue miTTI ke piNDa ko AkRti dene tathA A~ve meM pakAne ke bAda phira usameM kucha bhI parivartana nahIM kara sakatA, vaise hI jIva (AtmA) bhI karma kI udayAvasthA ke samaya ke pazcAt usameM kucha bhI parivartana nahIM kara sktaa| usa samaya usake hAtha se sArI bAjI calI jA cukI hotI hai| jaise-vidyArthI parIkSaka ke hAtha meM likhI huI uttarapustikA sauMpane se pahale taka usameM cAhe jo parivartana kara sakane meM svataMtra hai, kintu uttarapustikA parIkSaka ke hatha meM sauMpane ke pazcAt usameM kucha bhI parivartana karane meM bilakula asamartha rahatA hai| vaise hI AtmA bhI karma ke phalodaya ke kAla se pUrva taka usameM apakarSaNa, utkarSaNa yA saMkramaNa karane meM samartha hotA hai| parantu phalodaya ke pazcAt kucha bhI nahIM kara sktaa| ___ karma kI rekha para mekha mArane kA AtmA kA sAmarthya karma kI sattA-avasthA meM hI hotA hai| sattA-avasthA meM vyakti kisI karma kI sthiti yA anubhAga alpa ho to usakA utkarSaNa (udvartanA) karake usameM vRddhi kara sakatA hai, isI prakAra sthiti aura anubhAga ke bahutva ko apakarSaNa (apavartanA) karake alpatva meM pariNata kara 1. (ka) karmasaMskAra (bra. jinendra varNI), pR. 167, 168 (kha) eka samaya meM bandha ko prApta hue karmaskandha meM anantoM kArmaNa vargaNAeM hotI haiN| - ina sabake samUha kA nAma eka samaya-prabaddha hai| ___ -jainasiddhAnta (bra. jinendravarNI), pR. 85 For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 105 sakatA hai| udayakAla-paryanta usakI racanA meM AtmA ke yoga aura kaSAya ke nimitta se parivartana huA karatA hai| aura vaise nimitta ke abhAva meM usakA mUla svarUpa karmabandha hote samaya jaisA hotA hai, vaisA kAyama rahatA hai| jo jAgRta AtmAe~ karma kI racanA kA tathA usake parivartana kA svarUpa yathArtharUpa se samajha sakate haiM, ve sattA ke daurAna upayoga (manoyoga) pUrvaka (Consciously) usakA yatheSTa svarUpa raca sakate haiN| AtmA jaba apane nirmANa kI lagAma apane hAtha meM letA hai, taba vaha jaisA bananA cAhatA hai, vaisA apanA svarUpa banA sakatA hai| vaha apane yoga aura kaSAya kI dhArA svacchandatA, anupayogitA aura apratibandhatA ke rUpa meM nahIM bahane detA, apitu svayaM jisa prakAra kA phala iSTa ho, vaisA hI pariNAma prakaTa karane ke lie apanI jIvanadhArA abhijJarUpa se, saMyama aura upayoga pUrvaka bahAtA hai| nirbala aura pAmara AtmAoM kI yoga pravRtti asamIkSyatA pUrvaka (binA vicAra ke), yA daivAdhInatApUrvaka jaise-taise beDhaMgI calatI rahatI hai| isake viparIta sabala sazakta AtmAe~ usa zakti ko aise mArga meM niyojita karate haiM ki jahA~ se unheM iSTa pariNAma prApta hotA hI hai|2 sattA meM par3A huA karma bhogA nahIM jAtA yaha satya hai ki jo baddha karma sattA meM par3e haiM, unakA parijJAna chadmastha ko sahasA prAyaH nahIM hotA, aura jaba sattA meM par3A huA vaha karma udaya meM A jAtA hai, taba bAjI hAtha se calI jAtI hai, ukta karma ko azubha se zubha meM badalane kI, yA karma nirjarA ke vividha tapa, tyAga, vrata, niyama Adi upAyoM dvArA kSaya karane kii| ataH eka upAya yaha hai ki jJAtA-draSTA banakara athavA AtmaupamyabhAva se yukta hokara pratyeka mAnasika, vAcika yA kAyika pravRtti kare aura usa karma ke udaya meM Ane para samabhAvapUrvaka zAnti aura dhairya ke sAtha usakA phala bhoge| * jisa prakAra AmravRkSa para lage hue sabhI Ama yugapat nahIM pakate, balki dhIredhIre pratidina kucha-kucha hI pakate haiM aura vyakti ke liye bhojya banate haiN| usI prakAra baddhakarma ke sabhI pradeza bhI yugapat udaya meM nahIM Ate, balki dhIre-dhIre pratisamaya kucha na kucha pradeza yA eka-eka niSeka hI udaya meM AtA hai aura jIva ko phala dekara jhar3a jAtA hai| - jisa prakAra bAlakanyA kisI kI dRSTi meM kAmavAsanA jAgRta nahIM kara pAtI, parantu yuvatI ho jAne para vahI kAmuka vyaktiyoM meM kAmavAsanA jAgRta kara detI hai, 1. karma ane AtmAno saMyoga (zrI adhyAyI) pR. 36, 37 . 2. vahI, pR. 37, 38 For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ usI prakAra abAdhAkAla paryanta dravyakarma bhogayogya yA phaladAnayogya nahIM rhtaa| parantu usake pazcAt vahI karma paripakva hokara jIva ke guNoM meM vikAra evaM AvaraNa paidA kara detA hai tathA naye karmabandha ke yogya bhogAdi AkarSaNa bhii| ___ jisa prakAra pakane se pahale kacce Ama vRkSa para avazya lage rahate haiM, parantu ve bhojya na hone se vyakti kI dRSTi ko AkarSita nahIM kara pAte; isI prakAra udaya meM Ane se pahale ve aparipakva baddhakarma bhI sattA meM avazya par3e rahate haiM, parantu ve jIva meM vikAra, AvaraNa yA avarodha paidA nahIM krte| jisa prakAra vRkSa para lagA huA . kaccA Ama bhogA nahIM jA sakatA, parantu pakane para khAne ke lie loga tor3a lete haiM, usI prakAra sattA meM par3A huA karma bhogA nahIM jAtA, vaha jaba udaya meM Akara phalAbhimukha hotA hai, tabhI usakA phala bhogA jAtA hai, phala bhugatAkara karma jhar3a jAtA hai| ataH karma sattA meM ho taba yoga aura kaSAya se dUra rahane kA tathA yathAzakti jJAtA-draSTA bane rahane kA prayatna kare evaM udaya meM Ane para jagat ko, mAnavajAti ko tathA prANijagat ko Atmavat samajha kara moha aura kSobha se vihIna hokara samatA aura zamatA pUrvaka jIvana-yApana kre| yahI sattAvasthA aura udayAvasthA kA preraNApatha hai| abAdhAkAla kyA, kaise aura kitanA-kitanA? karma sattA meM tabhI taka rahatA hai, jaba taka usakA niyata abAdhAkAla pUrNa nahIM hotaa| abAdhAkAla kyA hai? ise bhI samajha lenA Avazyaka hai| karma baMdhane ke pazcAt jitane samaya taka AtmA ko kisI prakAra kI bAdhA nahIM pahu~catA, arthAt udaya meM nahIM AtA, yAnI baddhakarma apanA zubhAzubha phala cakhAne yA phala kA vedana karAne ko udyata nahIM hotA, utane kAla ko abAdhAkAla kahate haiN| jitane samaya taka pUrvabaddha karma sattA meM rahatA hai, utane samaya taka abAdhAkAla rahatA hai| jisa karma kA jitanA abAdhAkAla hotA hai, usake pUrNa hone para hI vaha karma apanA phala denA zurU karatA hai| abAdhAkAla do taraha se pUrNa hotA hai-svAbhAvikarUpa se aura apakarSaNa (apavartanA) dvaaraa| ina donoM upAyoM meM se kisI bhI upAya se abAdhAkAla pUrA ho jAne para karma udaya meM AtA hai, phalAbhimukha hokara phala denA prArambha karatA hai| ___ abAdhAkAla karmoM kI sthiti ke anusAra kama-jyAdA hotA hai| jaise-adhika nazIlI madirA adhika samaya meM sar3akara banatI hai, aura kama naze vAlI madirA kama samaya meM sdd'kr| usI prakAra adhika sthiti vAle karmoM kA abAdhAkAla adhika aura kama sthiti vAle karmoM kA abAdhAkAla kama hotA hai| karmazAstrAnusAra eka 1. karmasiddhAnta (bra. jinendra varNI) pR. 94, 95 For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 107 koTAkoTi sAgara kI sthiti vAle karma kA abAdhAkAla sau varSa kA tathA sattara koTAkoTi sAgara kI sthiti vAle karma kA abAdhAkAla sAta hajAra varSa kA hotA hai| abAdhAkAla pUrA hote hI karma apanA zubhAzubha phala dene lagate haiN| Ayukarma kI abAdhA ke niyama meM kucha apavAda hai| niSkarSa yaha hai ki karma kA bandha hote hI usameM vipAka-pradarzana kI zakti nahIM paidA ho jaatii| yaha hotI hai-eka nizcita kAla sImA ke pazcAt hii| karma kI yaha avasthA abAdhA kahalAtI hai| usa niyata kAla ke daurAna karma kI avasthitimAtra hotI hai, usameM kartRtva-kSamatA pragaTa nahIM hotii| isalie abAdhAkAla karma kA avasthAna (Thaharane kA) kAla hai| bhagavatIsUtra kI vRtti meM abAdhA kA artha kiyA hai-jisa kAla meM bAdhA arthAt karma kA udaya na ho| abAdhA kA eka phalita artha hotA hai-antr| arthAt-bandha aura udaya ke antara (madhya) kA jo kAla hai, vaha abAdhAkAla hai| abAdhAkAlaM ke dvArA sthiti ke do bhAga ho jAte haiM-(1) avasthitikAla aura (2) anubhAva-kAla athavA niSeka kaal| abAdhAkAla ke daurAna kevala avasthiti hotI hai, anubhAva nhiiN| anubhAva abAdhAkAla pUrNa hone para hotA hai| jitanA abAdhAkAla hotA hai, utanA anubhAva-kAla se avasthiti-kAla adhika hotA hai| abAdhA-kAla ko chor3a kara to donoM avasthitikAla aura niSekakAla yA anubhAvakAla-samakAlika hote haiN| (3) udaya-avasthA : svarUpa, kArya aura preraNA janma-janmAntara ke bandha ko prApta ananta karmasaMskAra jaba taka kArmaNazarIra ke athavA upacetanA ke koza meM kucha kare-dhare binA prasupta rahate haiM, taba taka ve sattA sthita kahalAte haiN| jaba ve hI sattAsthita karmasaMskAra jAgRta hokara athavA phalonmukha hokara jIva ko nayA karma karane ke lie avyaktarUpa se prerita-protsAhita karate rahate haiM, taba una baddhakarmoM kI udayAvasthA kahalAtI hai| 1. (ka) mokSaprakAza (dhanamuni), pR. 16 (kha) jainadarzana (nyA.nyA. nyAyavijayajI), pR. 457 (ga) jainadarzana : manana aura mImAMsA , pR. 313 / / (gha) niSeko nAma karmadalikasya anubhavanAtha rcnaavishessH| (karmapudgaloM kI eka kAla meM udaya hone yogya (bhogane yogya) racanAvizeSa)-bhagavatIsUtra vRtti 6/34 (Ga) bAdhA-karmaNa udayaH, na bAdhA abAdhA-karmaNo bandhasyodayasya caantrm| -bhagavatI-vRtti, 6/34 For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 karma vijJAna : bhAga 5 :'karmabandha kI vizeSa dazAe~ bandha, sattA aura udaya-tInoM meM ghaniSTha sambandha vastutaH bandha, sattA aura udaya, ina tInoM kArmika avasthAoM meM paraspara ghaniSTha sambandha hai| prajJApanA sUtra ke eka saMvAda se yaha tathya spaSTa ho jAtA hai| gaNadhara gautama svAmI ne bhagavAn mahAvIra se pUchA-'bhagavan ! jIva karmabandha kaise karatA hai?' bhagavAna ne kahA-'gautama ! jJAnAvaraNa ke tIvra udaya se darzanAvaraNa kA tIvra udaya hotA hai| darzanAvaraNa ke tIvra udaya se darzanamoha kA tIvra udaya hotA hai| darzanAmoha ke tIvra udaya se mithyAtva kA udaya hotA hai| aura mithyAtva ke udaya se jIva ke ATha prakAra ke karmoM kA bandha hotA hai| udaya kA phalitArtha aura lakSaNa udaya kA phalitArtha hai-kAla-maryAdA kA privrtn| karma kI pahalI avasthA bandha hai, usakI kAlamaryAdA pUrNa hotI hai, yaha karma kA anudaya hai-sattArUpa hai| usake pazcAt dUsarI kAlamaryAdA zurU hotI hai, vaha usakA udaya hai| karma kA niyata samaya para phala dene ke lie tatpara hotA udaya hai| arthAt-vipAka (phaladAna) kA samaya Ane para jaba karma zubha yA azubharUpa meM phala pradAna karane lagate haiM, use udaya kahate haiN| prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza se bandha ko prApta karmavargaNAoM kA phalonmukha ho jAnA, usa karma kA udaya kahalAtA hai| jisa prakAra sUrya kA udaya hote hI prakAza aura tApa (sukha-duHkharUpa) denA zurU ho jAtA hai, vaise hI baMdhA huA karma udaya meM Ate hI bAMdhe hue zubhAzubha karmoM kA sukha-duHkharUpa phala denA zurU ho jAtA hai| jaise bIja bote hI vaha phala denA zurU nahIM karatA, bIja kucha dina taka jamIna meM par3A rahatA hai, phira aMkurita, pallavita hokara vRkSa banAtA hai, tadanantara usake phala lagate haiN| usI prakAra karmabIja bote hI-baMdha hote hI-apanA phala nahIM detA, vaha sattA meM rahakara paripakva hotA hai, phira niyata samaya para udaya meM AtA hai aura zubhAzubha karma kA yathAyogya sukha-duHkharUpa phala denA zurU karatA hai| niSkarSa yaha hai ki karmoM ke sva-sva-phala dene kI avasthA kA nAma udaya hai| udayAvasthA meM baddhakarma apanA phala denA prArambha karate haiN| 1. (ka) karma-rahasya (jinendra varNI), pR. 17 (kha) prajJApanA pada 23/1/289 2. (ka) jainadarzana : manana aura mImAMsA, pR. 313 (kha) jainadarzana (nyAyaviyajI) pR. 457 (ga) karma kI gati nArI bhA. 1, pR. 175 (gha) sarvArthasiddhi 2/1, 6/14 (Ga) gommaTasAra (karmakANDa) gA. 439 For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ - 1 109 vipAkodaya aura pradezodaya tathA unakA phalitArtha udaya ke mukhyatayA do bheda haiM- vipAkodaya aura pradezodaya / jo karma apanA phala dekara naSTa ho jAtA hai, jhar3a jAtA hai, vaha vipAkodaya yA phalodaya hai| tathA jo karma udaya meM Akara bhI binA phala diye naSTa ho jAtA hai, sirpha AtmapradezoM meM hI vedana kara (bhoga) liyA jAtA hai, vaha pradezodaya kahalAtA hai| phalodaya kI upamA sadhavA yuvatI se aura pradezodaya kI upamA vidhavA yuvatI se dI jA sakatI hai| yadyapi jitane bhI karma baMdhe haiM, ve apanA phala ( vipAka) pradAna karate haiM, kintu kaI karma aise bhI hote haiM, jo phala dete hue bhI bhoktA ko phala kI anubhUti nahIM karAte aura nirjIrNa ho jAte haiN| aise karmoM kA udaya pradezodaya kahalAtA hai| jaise-oNparezana karate samaya rogI ko klorophArma yA gaisa suMghAkara acetAvasthA meM jo zalya kriyA kI jAtI hai, usameM vedanA kI anubhUti nahIM hotI; vaise hI pradezodaya meM phala kI anubhUti nahIM hotI / kaSAya ke abhAva meM IryApathika kriyA ke kAraNa jo bandha hotA hai, usakA sirpha pradezodaya hotA hai| isake viparIta jo karmaparamANu apanI phalAnubhUti karavAkara AtmA se nirjIrNa ho jAtA hai, usakA udaya 'pradezodaya' kahalAtA hai| pradezodayakAla meM vipAkodaya kA honA anivArya nahIM hai, kintu vipAkodayakAla meM pradezodaya kA honA avazyambhAvI hai / 1. sahetuka aura nirhetuka udaya : eka cintana karma kA paripAka yA udaya apane Apa bhI hotA hai aura dUsaroM ke dvArA bhI / nirhetuka bhI hotA hai aura sahetuka bhii| koI bAhya kAraNa nahIM hai, phira bhI krodhavedanIya pudgaloM ke tIvra vipAka se apane Apa krodha A gayA, ise nirhetuka krodha kaha sakate haiN| isI prakAra hAsya, bhaya, zoka, veda (kAma) aura kaSAyacatuSTaya ke pudgaloM kA bhI donoM prakAra kA udaya hotA hai| svataH udaya meM Ane vAle sahetuka udaya (1) gatihetuka vipAkodaya - devagati meM sAtA kA aura narakagati meM asAtA (duHkha) kA udaya tIvra hotA hai, yaha gatihetuka vipAkodaya haiSa (2) sthitihetuka vipAkodaya - mohanIya karma kI sarvotkRSTa sthiti meM mithyAtva - mohanIya kA tIvra udaya hotA hai| yaha sthitihetuka vipAkodaya hai / (3) bhavahetuka vipAkodayajisake udaya se nIMda AtI hai aisA darzanAvaraNIya karma sabake hotA hai, kintu manuSya 1. (ka) mokSaprakAza (dhanamuni), pR. 16 kha) paMcama karmagrantha, prastAvanA (paM. kailAzacandrajI zAstrI), pR. 26 For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ aura tiryaJca ko to nidrA AtI hai, parantu deva aura nAraka ko nahIM aatii| yaha bhava (janma) hetuka vipAkodaya hai| gati, sthiti aura bhava ke nimitta se kaI karmoM kA svataH vipAka hotA hai| . parataH udaya meM Ane vAle vipAkodaya (1) pudgala-hetuka vipAkodaya-kisI ne patthara phaiMkA, coTa lagane se asAtA kA udaya ho gyaa| yaha dUsare ke dvArA diyA gayA asAtAvedanIya kA pudgalahetuka vipAkodaya hai| isI prakAra kisI ne gAlI dii| mana meM roSa umar3a pdd'aa| yaha krodhavedanIya pudgaloM kA sahetuka vipAkodaya hai| (2) pudgala-pariNAma ke dvArA hone vAlA vipAkodaya-bhojana kiyA, kintu vaha hajama nahIM huaa| ajIrNa ho gyaa| phalataH bImArI ho gii| yaha asAtAvedanIya kA pudgala pariNAma-nimittaka vipAkodaya hai| madirA pIne se unmAda chA gyaa| phalataH jJAnAvaraNIya karma kA vipAkodaya huaa| ye aura aise aura bhI pudgalapariNamana-hetuka vipAkodaya ho sakate haiN| isa prakAra aneka hetuoM se karma kA vipAka-udaya hotA hai| agara ye hetu nahIM milate to una karmoM kA vipAka rUpa meM udaya nahIM hotaa| udaya kA jo dUsarA prakAra hai, usameM karmaphala kA spaSTa anubhava nahIM hotaa| vaha hai-prdeshody| isameM karmavedana kI spaSTAnubhUti nahIM hotii| pradezakarma avazya bhoge jAte haiM, anubhAga karma kucha bhoge jAte haiM, kucha nahIM eka bAta nizcita hai ki jo karmabandha hotA hai, vaha avazya hI bhogA jAtA hai| bhagavatIsUtra meM isa tathya ko aura spaSTa karate hue bhagavAn mahAvIra ne kahA-kRta pApakarma bhoge binA nahIM chuuttte| ve isa prakAra-"maiMne do prakAra ke karma batalAe haiM-pradeza karma aura anubhAga krm| pradezakarma niyamataH (avazya hI) bhoge jAte haiM, kintu anubhAgakarma anubhAga (vipAka) rUpa meM kucha bhoge jAte haiM, aura kucha nahIM bhoge jaate|"3 1. (ka) jainadarzana : manana aura mImAMsA, pR. 314 (kha) sthAnAMga vRtti 4/76, 4/76 se 79 taka (ga) apatiTThae-AkrozAdi-kAraNa-nirapekSaH kevalaM krodhavedanIyodayAd yo bhavati so' prtisstthitH| 2. (ka) prajJApanA sUtra pada 23/1/293 (kha) jainadarzana : manana aura mImAMsA; pR. 314, 315 3. bhagavatI sUtra 1/190 vRtti For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 111 kisa karma ke udaya se kina-kina phaloM kA anubhAva hotA hai ? kisa-kisa karma ke udaya se jIva ko kisa-kisa phala kA anubhAva (vedana) hotA hai? isakA vizada nirUpaNa prajJApanA sUtra meM bahuta hI spaSTarUpa se kiyA gayA hai| hamane karmavijJAna ke paMcama khaNDa-karmaphala ke vividha AyAma' ke sAtaveM nibandha meM isa sambandha meM vistRta carcA kI hai| ataH punaH piSTapeSaNa karanA ucita nahIM hogaa| karmaphala kI udayamAna avasthA meM sAdhaka kyA kare ? pUrvabaddha karma jaba udaya meM Ate haiM, taba pratyakSa rUpa se svayaM kucha bhI niSpanna nahIM kara sakate, parantu apanI-apanI prakRti ke anusAra sirpha kArya hone ke nimitta kI racanA kara dete haiN| karma kA kArya hai, sirpha nimitta kI yojanA kara denaa| avaziSTa karttavya AtmA (karmakartA) ke adhIna hai| karma apane svabhAva ke anurUpa tathA anubhAga kI tIvratA-mandatA ke pramANAnusAra prabala yA nirbala avasara prastuta karane ke pazcAt vaha svayaM sattvahIna bana jAtA hai| yadi nimitta ko jaTAne ke uparAnta bhI karma ke pAsa adhika sattA yA zakti hotI tathA AtmA ko jabarana tatprAyogya karttavya meM juTA dene kA sAmarthya hotA to AtmA ko tIna kAla meM bhI mokSaprApti sambhava na hotI; evaM AtmA ko apane paramasthAna (siddha-muktagati) athavA paramAtmapada kI ora bhavya jIvoM ko prerita karane kA tIrthaMkaroM tathA zAstrakAroM kA Azaya yA puruSArtha niSphala ho jaataa| usa nimitta, usa prasaMga yA usa avasara kA lAbha lenA yA na lenA, arthAt-vaha nimitta, avasara yA prasaMga AtmA ko jisa pravRtti-vizeSa meM niyukta hone ke lie lubhAtA hai, usameM niyukta honA yA nahIM ? usakI svataMtratA svayaM AtmAdhIna hai| vyakti cAhe to usameM jur3e aura na cAhe to na jar3e, yaha vyakti kI apanI icchA para nirbhara hai| yadi vaha AtmA apanI svAbhAvika nisarga-siddha sattA kA yA adhikAra kA upayoga kare aura usa nimitta meM jur3akara tatprAyogya pravRtti meM niyukta na ho to usa karma kI udayamAna sattA usakA sparza nahIM kara sktii| aisI AtmA kA sthAna itanA ucca hotA hai ki vahA~ karma ke Agneya gole pahu~ca nahIM skte| jaba manuSya apane mana se jagat kI samasta sattAoM se pRthak apanA svAtaMtrya (Mental declaration of independance) jAhira karatA hai, taba alabattA, use apane svayaM 1. (ka) dekheM- prajJApanA sUtra khaNDa 3, pada 23, dvAra 5 anubhAvadvAra meM AThoM karmoM ke anubhAvoM kI vistRta vyAkhyA (kha) dekheM-karmavijJAna bhA. 2, khaNDa 4, meM 'karma-mahAvRkSa ke sAmAnya aura vizeSa phala' zIrSaka nibandha meM, pR. 350-360 For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ke purAne prabala zatruoM ( rAgadveSa, kaSAya, moha, kAma Adi) ke sAtha sarvaprathama lar3anA par3atA hai, apanI vRttiyoM aura vikAroM ke sAtha yuddha karanA par3atA hai, aura asaMkhya bAra parAjaya kA mAnabhaMga bhI sahana karanA par3atA hai / parantu antatogatvA to ' usa vigraha meM apanI vijaya hotI hI hai| usa AtmA kA antima bhaviSya, antima pariNAma bahuta hI sundara hotA hai| suddar3ha parAkrama aura prabala zakti se Amane-sAmane DaTakara lar3ane meM kadAcit parAjaya hone meM jo Ananda hai, vaha mUka banakara mAra khAne meM nahIM hai / udita karma nimitta prastuta karatA hai, balAt niyojita nahIM karatA karma aura AtmA kA sambandha nimitta - naimittika hone ke kAraNa, jisa kAla meM vaha nimitta (baddha karma) udaya meM AtA hai, taba nirbala AtmA svarUpabhraSTa ho jAtI hai, vaha vibhAva- pariNAma ko apanA letI hai| aisA hone meM AtmA para karma kA balAtkAra hai, yaha nahIM samajhanA caahie| karma to udaya meM Ane para sirpha vibhAva kA nimitta juTA detA hai| nirbala AtmA nimitta kI sattA (zakti) ke samakSa parAbhUta hokara parabhAva meM ramaNa karane lagatA hai| jaise-sUrya ke udaya kAla meM cakavA - cakavI : mithunabhAva meM juTa jAte haiM, aura vaisA hone meM sUrya to sirpha taTastha nimitta hai, vaise hI AtmA dvArA parabhAva meM ramaNa hone meM udayamAna karma bhI sirpha nimittaM hI hai| mohanIya karma ke udayakAla meM vaha karma kaSAya kA nimitta prastuta karatA hai, parantu usameM, kaSAya bhAva meM balAt niyojita karane kI koI (sattA) kSamatA nahIM hai| isalie jo nirbala AtmAe~ haiM, ve hI nimitta (karma) ke udayakAla meM tatprAyogya vibhAva ke pravAha meM baha jAte haiN| athavA use apanA lete haiN| jaise roDa se jAte hue vyakti ko nATyagRha, hoTala, miSTAnna bhaNDAra, Adi nATaka dekhane kA, cAya-kaoNphI pIne kA, tathA miSTAnna khAne Adi kA kevala nimitta prastuta kara dete haiM, parantu ve nimitta jabarana kisI ko usa-usa kArya meM jor3ate, ghasITate yA Thelate hI haiN| isI prakAra udaya meM AyA karma bhI tadanusAra nimitta ko juTAtA hai, parantu koI bhI udayamAna karma balAt kisI kArya vizeSa yA bhAvavizeSa meM niyojita nahIM karatA / jo vIryavAn parAkramI AtmA nimitta kI sattA ke vaza meM nahIM hote, ve alpakAla meM hI parama-puruSArtha ko siddha kara sakate haiN| yadyapi udaya meM Ae hue karma to unheM aura ajJAnI jIvoM ko eka sarIkhe hI bhogane par3ate haiM / parantu una donoM ke karma (phala) bhogane kI kriyA meM mahAn antara hai| balavAn AtmA (jIva) to una 1. karma ane AtmAno saMyoga, pR. 38, 39 For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 113 phalAbhimukha hue karmoM ko haMsate-haMsate samabhAva se bhoga kara alpakAla meM hI niHsattva kara DAlate haiN| AThoM karmoM meM mohanIya karma hI anya karmoM kA janaka aura poSaka hai| usa karma se hI anya saba karmoM ko poSaNa milatA hai| isalie jJAnIpuruSa mohanIya karma ke udayakAla meM bahuta hI sAvadhAna rahakara usase prakaTa hone vAle nimitta meM jarA bhI raMjita na hokara alpakAla meM hI use bhoga lete haiM, sAtha hI ve usase ghabarAkara naye bhAvakarma bhI nahIM baaNdhte| isa kAraNa anya tIna ghAtikarmoM ko bhI nayA poSaNa nahIM miltaa| isa kAraNa ve tInoM apanI sthiti ke anusAra udayamAna rahakara bikhara jAte haiN| aura anta meM, vaha puruSavarya paramasiddhi kA varaNa kara letA hai| mohanIya karma ke udayakAla meM agara AtmA tatprAyogya kaSAyabhAva se na jur3akara usase pragaTa hone vAle nimitta meM sva-bhAvarUpa se pariNAmoM se pariNamana na kare aura taTastha-jJAtA-draSTA rahakara samabhAva se use bhoga le to AtmabhAvoM ke tAratamya ke anusAra nyUnAdhika kAla meM usa karma kA vilaya ho jAtA hai| isase punaH kAryakAraNabhAva kI paramparA lambI nahIM hotii| nirbala AtmA hI karma kA Adhipatya svIkArate haiM, balavAn nahIM niSkarSa yaha hai ki AtmA aura karma kA kevala nimitta-naimittika sambandha hai; tAdAtmya sambandha yA samavAya sambandha nahIM hai| isalie AtmA para karma kA kisI prakAra kA balAtkAra hai hI nhiiN| kevala nirbala AtmA hI haiM, jo karma kI sattA (Adhipatya) svIkAra karate haiN| jinhoMne nimitta kI sattA kA parAbhava kara diyA hai, ve vIrapuruSa saMyamasiddha haiN| aura jinhoMne AtmA para vijaya (Self Mastery) prApta kara lI hai, unheM to karma ke udaya se koI bhIti hai hI nhiiN| aise balavAn AtmA to yahI mAnate haiM ki. udayamAna karma mere dvArA prAdurbhUta bacce haiN| pUrvakAla meM ajJAnadazA meM maiMne hI unheM apanAye haiM, bAMdhe haiM, ataH aba anAsaktarUpa se unheM nibhA lenA cAhie, yoM samajha kara roye-dhoye binA, khinna yA kSubdha hue binA vaha una karmoM se bheMTatA hai aura samyagjJAna ke divya prakAza dvArA punaH naye karma na baMdhe, isa prakAra udayAbhimukha hue karmoM ko alpakAla meM hI bhoga letA hai| - jJAnI aura ajJAnI donoM ke pariNAmoM meM antara ___ jJAnI aura ajJAnI, sabala (AtmabalI) aura nirbala (kAyara) meM antara itanA hI hai ki jJAnIjana nimitta ke vazIbhUta hone hetu kabhI lalacAte nahIM, aura kadAcit pahale bAMdhI huI karmaprakRti ke anubhAga ke bAhulya se lalacAe, to bhI ve apanI 1. karma ane AtmAno saMyoga, pR. 9 se 11 taka For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ bhUla turaMta sudhAra lete haiM, jabaki ajJAnI nirbalajana pratyeka kSudra nimitta ke vazavartI hokara apanA svattva kho dete haiM aura saMyogoM ke prabala pravAha meM idhara se udhara tRNavat Takkara khAte rahate haiN| jJAna meM zakti hai, parantu kisa jJAna meM? AtmA ke svarUpa ke, apane svatva ke jJAna meM-samyagjJAna meN| indriya jJAna yA bhautika vijJAna meM koI zakti nahIM hai| kyoMki inakI zakti sirpha sthUla sRSTi para pravRtta ho sakatI hai| jisa jJAna kA kAryakSetra kevala sthUla dRSTi se sImAbaddha ho gayA hai, jisa jJAna kA prabhAva Antarika sUkSmapradeza taka pahu~ca nahIM sakatA, usa jJAna ko parama puruSoM ne kevala vyavahAra-vidyA kahA hai| satyajJAna kI-paramArthavidyA kI kasauTI karma ke udaya se prakaTa. hone vAle nimitta se anuparaMjita rahane tathA AtmA ko baMdhana meM DAlane vAle pariNAmoM kI dhArA' meM nahIM bahane meM hai| AtmA ke parama puruSArtha ko karmabandha na karane yA karma zatru se lar3akara parAsta karane ke kSetra meM hI avakAza hai| isI meM puruSArtha kI siddhi hai| saMsAra-paribhramaNa ke kAryakAraNa bhAva kI zRMkhalA ko tor3a DAlane kI guptavidyA sirpha AtmA ke anuparaMjita parabhAvoM se nirlipta rahakara AtmabhAvoM (bhAvavizeSa) meM rahI huI hai| iSTa-aniSTa yA zubha-azubha prasaMgoM kI upasthiti ke samaya AtmA ke jo azuddha pariNAma hote haiM, ve hI to bhAvakarma haiM, aura isa pariNAma ke tAratamya ke anusAra naye karma AkarSita hote haiN| isa prakAra bhAvakarma se dravyakarma aura dravyakarma ke udayakAla meM upasthita hone vAle nimitta meM Asakti se-bhAvakarma se phira dravyakarma, yoM AtmA kA saMsAra cakra ghUmatA rahatA hai| dravyakarma ke udayakAla meM upasthita hone vAle AtmA ke vaibhAvika pariNAmoM meM nahIM phaMsanA, yahI saMsAra ke bandhana ko zithila karane kA aura anta meM, use toDa DAlane kA eka hI amogha upAya hai| udaya kI prakriyA ke viSaya meM karmavijJAna kI prarUpaNA bhinna-bhinna samayoM meM upArjita, kintu eka hI kAla meM udaya meM Ane yogya karma jaba udaya meM AtA hai, taba samasta baddhakarma ke anubhAga (rasa) kI ekatra jo mAtrA hotI hai, itanA phala vaha eka sAtha detA hai| arthAt-ye saba aMza eka hI sAtha niSpanna hote haiN| eka kAla meM upArjita karma aneka samayoM meM aura aneka samaya meM bAMdhe hue karma eka samaya meM bhI udaya meM Ate haiN| jaba bhinna-bhinna aneka prasaMgoM meM upArjita (baddha) karma eka samaya meM udaya meM Ate haiM, taba ve atyanta tIvra phala dete haiN| kaI prasaMgoM meM to una mahApuruSoM kI sthiti itanI hada taka pecIdA ho jAtI hai ki jagata kI pAmaradRSTi unheM pAmara, patita, aghorI Adi dRSTiyoM se dekhatI hai, jAnatI hai| 1. karma ane AtmAno saMyoga, pR. 11, 39 se 41 taka For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 115 jagat yaha dekhane kI paravAha nahIM karatA ki una mahApuruSoM ko kitane pralobhanoM yA balavAn nimittoM ke khilApha lar3anA hai? jagat to sirpha antima pariNAma kI ora dekhatA hai| vastutaH jaya aura parAjaya kA saccA stara jItane meM yA hArane meM nahIM hai, kintu vaha kitane vikaTa prasaMgoM ke tAne-bAne meM zuddha yA azuddha rahA hai?, isameM hai| jinheM karma ke balavAn udaya ke sAtha saMgharSa meM AnA nahIM par3A, pralobhanoM ke pracaNDa pUra meM baha jAne kA prasaMga nahIM AyA hai; tathA Antarika zatruoM ke sAtha lar3akara vijaya pAne ke vikaTa mAmale meM sIdhA nikalane kA avasara hI AyA nahIM hai, ve balavAn yA vijetA hone kA dAvA kareM, yaha svAbhAvika hai| parantu vijaya kA, sAmarthya kA yathArtha mUlyAMkana, isa bAta para nirbhara hai ki kitane nimittoM, kitane pralobhanoM ke viruddha usakA sAmarthya kAma AyA; tathA kitanI tanAtanI meM usakI AtmA zuddha raha sakI hai? manuSya jaba Thokara khAtA hai, bhUla-bhulaiyA meM par3a jAtA hai, saMsAra kI cakAcauMdha se bhrAnta ho jAtA hai, taba vahA~ usake balAbala kA nirNaya sirpha usake skhalana yA patana para se honA, ucita nahIM hai; apitu kitane saMgharSa yA kitane pratIkAra ke pazcAt vaha skhalita huA hai, isa para se karanA yogya hai| ___ bandha aura udaya kI prakriyA bandhaM aura udaya kI prakriyA ko dhyAna meM lenA bhI Avazyaka hai| jisa prakAra - pratisamaya ekasamayabaddha pramANa dravya baMdhatA hai, usI prakAra pratisamaya eka samayaprabaddha pramANa dravya udaya meM AtA hai; aura phala bhugatA kara jhar3a jAtA hai| mAna lo, pahale samaya meM eka samaya prabaddha pramANa dravya bandha ko prApta huaa| phira dUsare, tIsare Adi samayoM meM barAbara dUsarA-tIsarA Adi samaya-prabaddha baMdhatA calA gyaa| sabhI meM niSeka racanA bhI hotI calI gii| abAdhAkAla bItane ke pazcAt prathama samayaprabaddha kA pahalA eka niSeka udaya meM aayaa| usa samaya dUsare, tIsare Adi samayaprabaddhoM kA koI bhI niSeka udaya meM na A sakA; kyoMki eka-eka samaya pIche baMdhane ke kAraNa unakA udaya bhI pahale vAle se eka-eka samaya pIche hI honA ucita hai| isI prakAra dUsare samaya meM prathama aura dvitIya do samayaprabaddhoM kA eka niSeka milakara do niSeka udaya meM aae| tathA tIsare samaya prathama-dvitIya-tRtIya samayaprabaddhoM ke eka-eka viSeka milakara tIna niSeka udaya meM aae| isa taraha kramazaH caturtha, paMcama Adi samayoM meM 4-5 Adi niSekoM kA udaya jAnanA caahie|2. 1. karma ane AtmAno saMyoga, pR. 41, 42 / 2. jaina siddhAnta (bra. jinendra varNI), pR. 91, 92 For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 * karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ niSkarSa yaha hai ki pratisamaya eka samaya-prabaddha karma baMdhatA hai aura eka hI samaya-prabaddha udaya meM AtA hai| eka samaya meM baMdhA dravya aneka samayoM meM udaya meM AtA hai| tathaiva eka samaya meM udaya meM Ane vAlA dravya aneka samayoM meM baMdhA huA hotA hai| isase yaha bhI siddha hotA hai ki vartamAna eka samaya meM prApta jo sukha-duHkha AdirUpa phala hai, vaha kisI eka samaya meM baMdhe vivakSita karma kA phala nahIM kahA jA sakatA; balki saMkhyAtIta kAla meM baMdhe aneka karmoM kA mizrita eka rasa hotA hai| phira bhI usa eka rasa meM niSeka mukhyatA usI niSeka kI hotI hai, jisakA anubhAga sarvAdhika hotA hai| puNya yA pApa ke udaya meM bhI parivartana sambhava pratyeka jIva nirantara puNya yA pApa kA bandha karatA rahatA hai| ataeva pratyeka saMsArI jIva ke nyUnAdhikarUpa se kabhI puNya kA aura kabhI pApa kA udaya rahatA hai| jise Aja pApa kA udaya hai use pApa kA hI rahegA, aisA koI niyama nahIM hai| niSeka racanA meM na jAne kisa samaya puNya ke tIvra anubhAga vAlA koI niSeka udaya meM A jaae| bandha aura udaya kI samAnatA-asamAnatA kahA~-kahA~? mana-vacana-kAyA se jIva jaisI bhI kucha pravRtti karatA hai, vaisI hI prakRti vAle karma pradeza usake sAtha baMdha ko prApta hote haiM, anya prakAra ke nhiiN| sAtha hI usakI vaha pravRtti tIvra yA manda jaisI bhI rAgAdi kaSAyoM se yukta hotI hai, DigrI Tu DigrI utanA hI tIvra yA manda anubhAga usa karma-prakRti meM par3atA hai, nyUna yA adhika nhiiN| isI prakAra sthiti bhI usa prakRti meM DigrI Tu DigrI utanI hI par3atI hai, nyUnAdhika nhiiN| jisa prakAra baMdha ke liye kahA, usI prakAra udaya ke viSaya meM smjhnaa| jisa samaya jisa kisI bhI prakRti kA tathA usake sAtha jitane bhI anubhAga kA udaya hotA hai, jIva ko usa samaya vaisI hI aura DigrI Tu DigrI utanI hI tIvra yA manda pariNAma-yukta pravRtti karanI par3atI hai| usase bhinna prakAra kI athavA usakI apekSA kiMcit bhI kama yA adhika nhiiN| ___ isa prakAra baMdhapakSa aura udayapakSa ina donoM meM hI yadyapi bhAvarma aura dravyakarma kI paraspara anvaya-vyatireka-vyApti dekhI jAtI hai, tadapi mumukSu ke kalyANa kA dvAra banda nahIM hotA, kyoMki bhAva ke anusAra DigrI Tu DigrI bandha hotA hai aura udaya ke 1. karmasiddhAnta (bra. jinendra varNI), pR. 93 2. vahI, pR. 93 For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 117 anusAra DigrI Tu DigrI bhAva hotA hai, usI prakAra bandha ke anusAra DigrI Tu DigrI udaya nahIM hotA; kyoMki bandha aura udaya ke bIca meM sattA kI eka bahuta caur3I aura bar3I khAI hai, jisameM pratikSaNa kucha na kucha parivartana hote rahate haiN| jaisA karma ba~dhA hai, vaisA kA vaisA hI radaya meM Ae, aisA koI niyama nahIM hai, sattA meM rahate hue usa baddha karma ko aneka parivartanoM meM se gujaranA par3atA haiN| bandha, sattA aura udaya Adi jina 10 karaNoM-avasthAoM kA nAmollekha pahale kiyA gayA hai, usameM se tIna karaNoM kA hI vivecana ho pAyA hai, zeSa sAta karaNoM kA vivecana agale nibandha meM karanA hai| ataH bandha aura udaya kI pUrvokta vyApti sunakara AtmArthI evaM mumukSu sAdhaka ko ghabarAnA nahIM caahie| zeSa sAta karaNoM meM se udvartana (utkarSaNa), apavartana (apakarSaNa), saMkramaNa, udIraNa aura upazamana, ye pAMca karaNa usakI sahAyatA ke lie haradama taiyAra haiN| utkarSaNa, apakarSaNa, saMkramaNa, udIraNa aura upazamana hI vastutaH aisI parivartanIya avasthAe~ (karaNa) haiM, jisameM se sattAgata karmoM ko gujaranA par3atA hai| agara sAdhaka lakSya kI dizA meM DaTakara parivartana ke lie kaTibaddha ho jAe to karmoM kI nirjarA aura kSaya hote dera nahIM lgegii| 1. karmasiddhAnta, pR. 96, 97 se bhAvagrahaNa For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-2 samyak-puruSArtha se karmabandha meM parivartana saMbhava hai raoNbarTa brUsa pA~ca-pA~ca bAra yuddha meM hAra kara nirAza ho cukA thaa| vaha thakakara, nirAza hokara eka dina apane bichaune meM leTA-leTA soca rahA thA ki kyA karU~ ? kaise vijaya pAU~ ? itane meM akasmAt usakI dRSTi eka makar3e para gii| vaha bhI apane banAye hue jAle meM phaMsA huA thA, bAra-bAra puruSArtha kara rahA thA, vaha jAle ko tor3akara bAhara nikalane ke lie| pA~ca bAra ke puruSArtha meM vaha apane uddezya meM saphala nahIM huaa| parantu chaThI bAra vaha pUrNa utsAha aura vegaMpUrvaka Age bar3hA aura jAlA tor3akara bAhara nikalane meM saphala ho gyaa| karmavijJAna kA yahI sandeza karmabandha ke makar3a jAla meM phaMse hue saMsArI prANiyoM ke lie hai| usakA kahanA hai-karmabandha kA jAla itanA majabUta nahIM hai ki AtmA ke sAhasapUrvaka sotsAha puruSArtha-parAkrama se tor3A yA chinna-bhinna na kiyA jA ske| pichale nibandha meM hama karmabandha ke jAla ko tor3ane hetu bandhAvasthA, sattAvasthA aura udayAvasthA kI carcA meM isa tathya ko spaSTa kara cuke haiM ki mumukSu mAnava kaise karmabandha ke cakravyUha kA bhedana karane aura bandha se mokSa kI ora sarapaTa daur3a lagAne meM saphala ho sakatA hai| yaba bAta avazya hai ki vyakti ko isake lie bandhana kaisA hai? kisa hetu se huA hai? usakI avadhi kitanI hai? usakA anubhAga kitanA thA ? vaha udaya meM A 1. hindI bAla zikSA pAMcavA~ bhAga meM aMkita 'rAbarTa brUsa aura makar3A' nAmaka pATha se sNkssipt| For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-2 119 gayA hai, yA abhI anudayAvasthA meM hai? ina tathyoM ko bhalIbhA~ti jAna lenA caahie| bhagavAn mahAvIra ne sUtrakRtAMga sUtra meM isI tathya kI ora iMgita karate hue kahA hai-sarva prathama bandhana ko samajho, aura samajha kara phira use todd'o| puruSArtha kaisA aura kitanA ho? bandhana ko tor3ane kA puruSArtha karate samaya yaha bhI dekhanA Avazyaka hai ki puruSArtha kisa dizA meM ho rahA hai, yadi samyagdarzanAdi ratnatrayarUpa saddharma ko pAne ke bajAya sAmpradAyikatA, pUrvAgraha, haThAgraha, dharmAndhatA, ahaMpoSaNa, mamatva Adi kI dizA meM puruSArtha ho rahA hai to vaha adharmayukta hai| isalie sUtrakRtAMga sUtra meM nirdeza kiyA gayA hai ki jo vyakti dharma aura adharma se sarvathA anajAna haiM, aura kevala kalpita tarkoM ke AdhAra para apane mantavya yA pUrvAgraha gRhIta mata kA pratipAdana karate haiM, ve apane duHkharUpa karmabandhana ko tor3a nahIM sakate, jaise ki piMjarabaddha pakSI piMjare ko nahIM tor3a paataa| ___ karmabandhana ko tor3ane ke lie puruSArtha karane vAle vyakti ko yaha bhI jAnanA Avazyaka hai ki bandhamukti ke lie vartamAna meM dharmadizA meM kiyA jAne vAlA puruSArtha atIta meM kiye gae karmabandhana ke puruSArtha se prabala hai yA nahIM? yadi atIta ke puruSArtha se vartamAna kA puruSArtha prabala hai to vaha atIta ke puruSArtha ko anyathA bhI kara sakatA hai| agara vartamAna kA puruSArtha atIta ke puruSArtha se durbala hai, uddezya viruddha hai, athavA manda hai to vaha atIta ke puruSArtha ko anyathA nahIM kara sktaa| phira bhI samyak dizA meM kiyA huA vartamAna kA puruSArtha kabhI niSphala nahIM hotaa| .. eka rAjA ne eka bAra rAste meM par3e hue bahuta bar3e bhArI bharakama patthara ko tor3ane ke lie yaha ghoSaNA karavAI ki 'jo isa patthara ko eka hI coTa meM tor3a degA, use bahuta bar3A inAma aura pada diyA jaaegaa| parantu jo isa patthara ko eka hI coTa meM nahIM tor3a pAyegA, use kArAgAra meM banda kiyA jaaegaa|' isa para aneka loga apanAapanA hathaur3A lekara Ae; aura 99 logoM ne bArI-bArI se eka-eka coTa kI, phira bhI patthara nahIM ttuuttaa| sauveM vyakti ne jyoM hI hathaur3e se coTa kI, pahalI hI coTa meM patthara TUTa gyaa| 99 nirAza vyaktiyoM ko rAjA ne kArAgAra meM banda karane kA Adeza 1. bujjhijatti tiuTTijA baMdhaNaM prijaanniyaa| -sUtrakRtAMga 1/1/1/1 2. evaM takkAiM sAhitA dhammAdhamme akoviyaa| - dukkhaM te nAitujhaMti sauNI paMjaraM jhaa||"-suutrkRtaaNg 1/1/2/22 3. jainadarzana : manana aura mImAMsA se bhAvAMzagrahaNa, pR. 320 For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ maMtrI ko diyaa| parantu buddhimAna maMtrI ne rAjA se nivedana kiyA ki "rAjan! yaha ThIka hai ki ina 99 logoM kI eka-eka coTa se patthara nahIM TUTA, kintu agara ina 99 logoM ne eka-eka coTa na kI hotI to sauvIM coTa meM patthara kabhI nahIM TUTa sakatA thaa| ataH patthara ko tor3ane, usameM darAra karane, usakI pakar3a ko DhIlI karane meM, ina . 99 vyaktiyoM kA bhI hissA hai| ataH inheM bhI kArAgAra ke bajAya inAma milanA caahei|" maMtrI kI bAta rAjA ko jaeNca gii| usane 100 veM vyakti ko viziSTa inAma aura 99 vyaktiyoM ko bhI sAdhAraNa inAma dekara santuSTa kiyaa| ___ isI prakAra karmabandha kI gAr3ha avasthA ko zithila karane, usakI kAlAvadhi (sthiti) ko ghaTAne, sattAvasthA meM rahe hue baddha karma kI azubhatA ko zubhatA meM pariNata karane, sajAtIya uttaraprakRti meM rUpAntara karane, udAttIkaraNa karane tathA udaya meM Ane ke pazcAt bhogane ke badale anudaya avasthA meM hI tapa, tyAga, parISahajaya, upasarga-sahana, samatA, kSamA Adi ke puruSArtha dvArA phalabhoga karake kSINa karane kA puruSArtha bhI AMzika rUpa se karmamukti kI, karma parivartana kI dizA meM kiyA huA puruSArtha hai| vaha bhI niSphala nahIM hai| vastutaH vaha bhI karmabandha para kiyA huA dhImA prahAra hai| parantu itane se puruSArtha se santoSa nahIM mAna lenA caahie| ___ karmazAstra meM karmabandha aura udaya (karmaphala bhoga) kI prakriyA kA vizada varNana hai| kintu yadi karma kI bandha aura udaya, ye do hI avasthAe~ hotI to karmoM kA bandha hotA aura unakA usI rUpa meM phala bhogane ke bAda ve karma niHsatva hokara chUTa jAte, AtmA se pRthak ho jAte, parivartana kI koI guMjAiza hI na rhtii| parantu karmazAstra meM eka ora yaha vidhAna hai ki baMdhe hue karma phala diye binA kadApi nahIM chUTate, vahA~ dUsarI ora katipaya upAyoM kA bhI vidhAna hai, jinako AjamAne se baddhakarmoM meM nAnA prakAra se parivartana bhI kiyA jA sakatA hai| karma kI avasthAe~ ina do ke sivAya aura bhI haiN| udIraNA, apavartana (apakarSaNa), udvartana (utkarSaNa) aura saMkramaNa ye cAroM avasthAe~ udayAvalikA se bahirbhUta karma-pudgaloM ke parivartana meM sakSama haiN| baddhakarma jaba taka sattA meM par3e haiM, abhI udayAvalikA meM praviSTa nahIM hue haiM, taba taka unameM parivartana ho sakatA hai| Azaya yaha hai ki anudita karma kI avasthA meM parivartana hotA hai, ho sakatA hai| puruSArtha ke siddhAnta kA yahI dhruva AdhAra hai| yadi karmabandha kI avasthA ko badalane hetu rUpAntara, udAttIkaraNa, saMkramaNa yA kSaya, kSayopazama, upazama karane kA puruSArtha karmavijJAna dvArA mAnya na hotA to phira karmavijJAna ko AjIvaka mata ke niyativAda yA nirAzAvAda kA hI paripoSaka mAnA jaataa| For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ - 2 121 bandhAvasthA, sattAvasthA aura udayAvasthA meM karmabandha se karmamukti kI dizA meM kyA-kyA aura kaisA-kaisA puruSArtha ho sakatA hai? yaha hama pichale nibandha meM batA cuke haiN| yahA~ bandha kI zeSa sAta avasthAoM kA nirUpaNa karanA abhISTa hai| ( 4 ) udIraNA-karaNaH svarUpa, hetu aura puruSArthavAda kA preraka udaya aura udIraNA meM antara, aura udIraNA kA svarUpa vaise dekhA jAe to udIraNA udaya kA hI eka rUpa hai| udaya ke hI do bheda kinhIM AcAryoM ne kiye haiM- (1) prAptakAla - udaya aura (2) aprAptakAla udaya / jisa udaya meM kAlAvadhi pUrNa hone para karma kI vedanA yA phalabhoga prArambha hotA hai, vaha prAptakAla-karmodaya hai| kAlamaryAdA pUrNa hone-udaya meM Ane se pUrva hI, karmaphala ko bhoga lenA yAnI udayAvalikA meM le AnA - udIraNAkaraNa hai| saMkSepa meM udaya aura udIraNA meM itanA hI antara hai ki niyata kAla meM karma kA phala denA udaya kahalAtA hai, aura niyatakAla se pUrva karma kA phala denA yAnI karma kA udaya meM AnA udIraNA hai| jaise-Ama becane vAle socate haiM ki vRkSa para to Ama samaya Ane para hI pakeMge, isalie ve unheM jaldI pakAne ke lie Ama ke per3a meM lage hue kacce hare AmoM ko hI tor3a lete haiM, aura unheM bhUse, parAla Adi meM dabA dete haiM, jisase ve jaldI hI paka jAte haiM, isI prakAra jina karmoM kA paripakva (udaya) kAla na hone para bhI unheM udaya meM khIMca kara lAyA jAtA hai, arthAt samatA, zamatA, kSamA, parISahajaya, upasargasahana, tapazcaryA, prAyazcitta Adi dvArA unheM (una pUrvabaddha karmoM ko) udaya meM Ane se pUrva hI bhoga liyA jAtA hai, udayAvalikA meM niyata samaya se pUrva hI lAyA jAtA hai, use udIraNA kahate haiM / 1 udIraNA puruSArtha kI udyotinI vastutaH dekhA jAe to udIraNA puruSArtha kI preraNAdAyinI hai| karma ke svAbhAvika udaya meM naye puruSArtha kI AvazyakatA nahIM hotii| baMndha kI sthiti yA abAdhAkAla pUrNa hote hI karmapudgala svataH udaya meM A jAte haiM / kintu udIraNA ke lie naye puruSArtha kI bhI AvazyakatA hotI hai| udIraNA dvArA viziSTa karmoM ko sthiti kSaya se pahale hI udaya meM lAyA jAtA hai; isalie udIraNA meM vizeSa puruSArtha kI AvazyakatA hotI hai| 1. (ka) paMcama karmagrantha, prastAvanA (paM. kailAzacandra jI zAstrI), pR. 24 (kha) bauddha darzana meM bhI do prakAra ke karma batalAe haiM - niyata - vipAkakAla aura aniytvipaakkaal| aniyatavipAkakAla vAle karma hI udIraNA ke samAna haiN| -saM. For Personal & Private Use Only " Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ udIraNA ke yogya karmapudgala kauna-se haiM, kauna-se nahIM ? 44 udIraNA-karaNa ke yogya karmoM tathA unameM puruSArtha karane, na karane ke viSaya meM bhagavatI sUtra meM eka rocaka kintu tathyapUrNa prarUpaNA kI gaI hai| gautama ne pUchA'bhaMte! jIva udIrNa karma- pudgaloM kI udIraNA karatA hai? yA jIva anudIrNa karmapudgaloM kI udIraNA karatA hai? athavA jIva anudIrNa, kintu udIraNAyogya karmapudgaloM kI udIraNA karatA hai yA phira udayAnantara pazcAtkRta karmapudgaloM kI udIraNA karatA hai?" bhagavAn ne kahA-"gautama! jIva udIrNa kI udIraNA nahIM karatA / na hI anudIrNa kI udIraNA karatA hai / kintu jo anudIrNa ho, sAtha hI udIraNAyogya ho, usakI udIraNA karatA hai| lekina udayAnantara pazcAtkRta karma kI jIva udIraNA nahIM karatA / " isakA tAtparya yaha hai ki jo karma udIrNa ho cuke, unakI phira se koI udIraNA karane lage to udIraNA kA kahIM anta hI nahIM aaegaa| isalie udIrNa kI udIraNA kA niSedha kiyA gayA hai| jina karma - pudgaloM kI udIraNA sudUra bhaviSya meM hone vAlI hai, athavA jinakI udIraNA nahIM hone vAlI hai, aise anudIrNa- ( udIraNA ke ayogya) karmapudgaloM kI bhI udIraNA sambhava nahIM hai / tathaiva jo karmapudgala udaya meM A cuke, udayAnantara pazcAtkRta (sAmarthyahIna) ho cuke, unakI bhI udIraNA nahIM hotI / kintu jo karmapudgala vartamAna meM anudIrNa haiM, magara haiM ve udIraNA ke yogya, unhIM kI udIraNA hotI hai| aise hI karmapudgaloM kI udIraNA karane meM puruSArtha saMphala hotA hai / udIraNA: puruSArthavAda kI preraNAdAyinI hai isase Age kA saMvAda par3hiye, jo puruSArthavAda kA preraka hai| gautama ne pUchA"bhaMte! anudIrNa, kintu udIraNAyogya karmapudgaloM kI jo udIraNA hotI hai, vaha utthAna, karma, bala, vIrya, puruSkAra ( pauruSa) aura parAkrama dvArA hotI hai, yA anutthAna, akarma, abala, avIrya, apuruSkAra aura aparAkrama dvArA hotI hai ? bhagavAna ne kahA- " gautama! jIva utthAna Adi dvArA anudIrNa, kintu udIraNAyogya karmapudgaloM kI udIraNA karatA hai, kintu anutthAna Adi ke dvArA tathArUpa udIraNA nahIM karatA / 1 1. (ka) bhagavatI sUtra za. 1 / 148 (kha) jaina darzana : manana aura mImAMsA (ga) bhagavatI sUtra 1 / 149 For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-2 123 * isase spaSTa hai ki puruSArtha dvArA udIraNA Adi karake baddha karma meM parivartana kiyA jA sakatA hai, karma parataMtratA ko AtmasvataMtratA meM badalA jA sakatA hai, durbhAgya kI ora le jAne vAle karma ko saubhAgya kI ora palaTA jA sakatA hai| udIraNA : kaba aura kaise? pratyeka baMdhA huA karma nizcita rUpa se udaya meM AegA hI, aisA koI niyama nahIM hai| yadi karma baMdhane ke pazcAt AlocanA, pratikramaNa, pazcAttApa, prAyazcita, tapa, tyAga Adi karake karmakSaya kara diyA, to vaha karma naSTa ho jAtA hai| phira usake udaya meM Ane kA prazna hI nahIM utthtaa| yadi karma kA kSaya nahIM kiyA hai to baddha karma kI kAlamaryAdA pUrNa hone se pahale, (sattA meM karma rahe tabhI) usa karma ko zIghra kSaya karane kI icchA ho to svecchA se kSamA, ratnatrayAdi sAdhanA, samabhAvapUrvaka tIvra vedanA, asAtA Adi sahana kara lene se udayakAla paripakva na hote hue bhI una karmoM kI udIraNA kara lI jAtI hai| udIraNA ke mAdhyama se una karmoM ko khIMcakara udaya meM lAyA jAtA hai| udIraNA kA hetu aura rahasya udIraNA kA rahasyArtha yaha hai ki jina pUrva-saMcita karmoM kA abhI taka udaya nahIM huA hai, unako balapUrvaka niyata samaya se pUrva bhogane ke lie pakAkara phala dene ke yogya kara dete haiM, use udIraNAvasthA kahate haiN| gommaTasAra meM "apakva karmoM ke pAcana (pakAne) ko udIraNA kahA gayA hai|" Azaya yaha hai ki abAdhAkAla pUrNa hone para bhI jo karmadalika bAda meM udaya meM Ane vAle haiM, unheM vizeSa prayatna se khIMcakara udaya meM Ae hue karmadalikoM ke sAtha milA denA aura bhoga lenA yA lambe samaya ke bAda udaya meM Ane vAle karmoM ko tatkAla udaya meM lAkara bhoga lenA udIraNA hai| jo karma samaya pAkara udaya meM Ane vAle haiM, yAnI apanA phala dene vAle haiM, unakA prayatna-vizeSa se yA kisI nimitta se samaya se pUrva hI phala dekara naSTa ho jAnA, udIraNA hai| ____ Ajakala aise yaMtra bhI vaijJAnikoM ne AviSkata kiye haiM. jinase bhaviSya meM hone vAle kisI roga yA vyAdhi kA patA laga jAtA hai| yadi zarIra meM koI vikAra roga ke 1. karma terI gati nyArI bhAga 1 se bhAvAMza grahaNa, pR. 175 2. (ka). jainadarzana meM Atma vicAra (DaoN. lAlacandra jaina), pR. 196 . (kha) gommaTasAra (ka.) jI. ta. pra. TIkA, gAthA 439 . (ga) mokSaprakAza pR. 16, 17 For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ rUpa meM kAlAntara meM phala dene vAlA hai, use iMjekzana, davA yA anya kisI upacAra dvArA pahale se hI usa vikAra ko, binA pake hue phor3e ko pakAkara usakA phala (pIr3ArUpa) bhoga lene se hI ukta roga, vyAdhi yA pIr3A se chuTakArA mila jAtA hai| kaI rogoM meM vamana, virecana Adi dvArA zarIra kA vikara nikAla kara bhaviSya meM Ane vAle bhaMyakara roga se chuTakArA pAyA jAtA hai| usI prakAra udIraNA meM bhI karma roga ke pakane se pahale hI usakA phala bhoga liyA jAtA hai| pratyeka prANI ke sahajarUpa meM udaya-udIraNA prAyaH hotI rahatI hai| vaise to kucheka apavAdoM ke sivAya pratyeka jIva ke dvArA kiye gae amuka (acche-bure) prayatnoM se, tathA apanAye gae nimitta se sahaja rUpa meM udaya aura udIraNA sadA cAlU rahate haiN| cU~ki udita karma kI hI (udayaprApta karma varga ke anudita karma pudgaloM kI) udIraNA hotI hai, isalie udaya hone para udIraNA prAyaH nizcita hotI hai| vizeSa duSkarmoM kI udIraNA ke lie vizeSa satpuruSArtha Avazyaka parantu antartama meM-ajJAta, agAdha gaharAI meM chipe va sthita karmoM kI udIraNA ke lie puruSArtha vizeSa kI AvazyakatA hotI hai| jise bAhyAntara tapa, vratAdisAdhanA, parISaha-upasargoM kA samabhAva se sahana ityAdi dvArA karmoM ko bhoga kara kSaya kiyA jAtA hai| ___ karma kA vipAka kabhI-kabhI niyata samaya se pUrva svAbhAvika rUpa se anAyAsa hI ho jAtA hai| ise bhI udIraNA kahate haiM, yaha svataH udIraNA hai| isake lie apavartanA dvArA pahale karma kI sthiti kama kara dI jAtI hai| sthiti kama ho jAne se karma niyata samaya se pUrva udaya meM A jAtA hai| jaba koI manuSya apanA AyuSya pUrNa rUpa se bhogane se pahale hI asamaya meM hI mara jAtA hai, to vaisI mRtyu ko loga akAla mRtyu kahate haiN| parantu karmavijJAna kI bhASA meM aisA hone kA kAraNa AyuSya karma kI udIraNA ho jAnA hai| apane antastala meM sthita karma kI granthiyoM (bandhanoM) ko bhI tapa, saMlekhanA, sAdhanA, Adi prayatnoM se samaya se pUrva udaya meM lAkara bhogA jAtA hai| apane dvArA pUrvakRta doSoM, pApoM yA aparAdhoM va bhUloM kA smaraNa karake guru yA bar3oM ke samakSa AlocanA, nindanA (pazcAttApa), garhaNA, pratikramaNa, kSamAyAcanA, Adi karanA bhI 1. karmasiddhAnta (kanhaiyAlAla lor3hA), pR. 30 2. jainadarzana (nyAyavijaya jI ) pR. 458 For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-2 125 udIraNA kA hI rUpa hai| inase sAmAnya doSa yA duSkRta niSphala ho jAte haiM, naSTa ho jAte haiM, phala dene kI zakti kho baiThate haiN| pragAr3ha doSa hoM to prAyazcitta yA saMllekhanAsaMthArAvrata (zarIra niDhAla ho jAne para) svIkAra karake unakA nAza kiyA jAtA hai| IsAI dharma meM aura manovijJAna meM bhI udIraNA kA rUpa IsAI dharma meM bhI udIraNA ke isa tathya ko svIkAra kiyA gayA hai| IsAI dharma meM 'Confess thy sins' tumhAre pApoM ko svIkAra karo, kA siddhAnta pratikramaNa kA hI rUpa hai ki ajJAta mana meM sthita manogranthiyoM kA virecana yA vamana karAne se vyakti ko zArIrika-mAnasika svasthatA prApta hotI hai| manovaijJAnika paddhati se ajJAta mana meM chipI huI granthiyA~, kuNThAe~, vAsanAe~, kAmanAe~ jJAta mana meM ubhara AtI haiM, udita hotI haiM aura unakA phala bhoga liyA jAtA hai to ve naSTa ho jAtI haiN| manovaijJAnikoM ke anusAra vartamAna meM adhikAMza zArIrika-mAnasika rogoM kA kAraNa ajJAta. mana meM pracchanna yA debI huI ye granthiyA~ hI haiM, jaba ye granthiyA~ bAhara pragaTa hokara naSTa ho jAtI haiM to inase sambandhita roga bhI naSTa ho jAte haiN| isa prakAra kI mAnasika cikitsA bhI udIraNAkaraNa kA eka rUpa hai| udIraNA meM vizeSa sAvadhAnI Avazyaka udIraNA ke lie pahale AtmArthI sAdhaka ko zubhabhAvoM se apavartanAkaraNa dvArA pUrva saMcita karmoM kI sthiti ghaTAnI anivArya hai| sthiti ghaTa jAne para karma niyata samaya se pUrva udaya meM A jAte haiM aura ukta karma kA phala bhoga kara use naSTa kara diyA jA sakatA hai| AtmArthI mumukSu ko yaha dhyAna rakhanA hai ki udIraNA ke udaya meM Ane para kaSAyabhAva kI adhikatA na hone pAe, anyathA udIraNA se jitane karma kaTate (nirjIrNa hote) haiM, unase kaI guNe adhika karma ba~dha bhI sakate haiN| jaise-koI tapasyA karake yA AtApanA lekara karmoM kI udIraNA karake unheM kSINa karane kA upakrama karatA hai, kintu sAtha hI tapasyA yA sAdhanA kA mada, ahaMkAra, krodha, mAyA, lobha, IrSyA, zApapradAna Adi kaSAyabhAva hoM to karma kSaya hone ke sAtha-sAtha karmabandha kA jatthA adhika bar3ha jaaegaa| (5-6) udvartanAkaraNa aura apavartanAkaraNa : svarUpa aura kArya sattA meM sthita pUrvabaddha karma kI sthiti evaM usake rasa (anubhAga) meM vRddhi honA udvartanA-avasthA hai, aura ina donoM meM kamI honA apavartanA-avasthA hai| jisa 1. karma siddhAnta pR. 31, 32 2. karma siddhAnta (kanhaiyA lAla lor3hA) se bhAvagrahaNa For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kriyA yA pravRtti se baMdhe hue karma kI sthiti aura rasa bar3he, use udvartanAkaraNa aura jisa kriyA yA pravRtti se pUrvabaddha karmoM kI sthiti evaM rasa meM kamI ho jAe, use apavartanAkaraNa kahate haiN| saMkSepa meM sthiti aura anubhAga kA bar3hanA udvartanA hai, ina donoM kA ghaTanA apavartanA hai| ye donoM kriyAe~ bandha ke bAda sattA kI avasthA meM hotI haiN| inheM digambara paramparA meM kramazaH utkarSaNa aura apakarSaNa bhI kahate haiN| utkarSaNa kA artha-unnatizIla honA hai| tAtparya yaha ki bandha ke samaya kaSAyoM kI tIvratA-mandatA Adi ke anusAra sthiti aura anubhAga hote haiN| karma se baMdhI huI sthiti aura anubhAga meM kisI tIvra adhyavasAya vizeSa ke dvArA bar3hAnA utkarSaNa (udvartanA) hai, isake viparIta utkarSaNa kI virodhI avasthA apakarSaNa hai| samyagdarzanAdi se pUrva-saMcita karmoM kI sthiti evaM anubhAga ko kSINa kara denA apakarSaNa hai| isakA dUsarA nAma apavartanA hai| udvarttanA ke dvArA karma sthiti kA dIrdhIkaraNa evaM rasa kA tIvrIkaraNa hotA hai, jabaki apavartanA ke dvArA karmasthiti kA alpIkaraNa (sthitighAta) aura rasa kA mandIkaraNa (rasaghAta) hotA hai| udvartanA aura apavartanA kA rahasya Azaya yaha hai ki baddhakarmoM kI sthiti aura anubhAga (rasa) kA nizcaya karmabandha ke samaya vidyamAna kaSAya kI tIvratA-mandatA ke anusAra hotA hai| kintu jaina-karmavijJAna ke anusAra-yaha niyama ekAnta nahIM hai| koI sattvazAlI AtmA navIna bandha karate samaya pUrvabaddha karmoM kI sthiti (kAla-maryAdA) aura anubhAga (kASAyika rasa kI tIvratA) meM vRddhi bhI kara sakatA hai| isa prarUpaNAnusAra pUrvabaddha karmoM kA sthiti-vizeSa aura anubhAva (adhyavasAya) vizeSa kA bAda meM kisI prabala adhyavasAya-vizeSa dvArA bar3ha jAnA udvartanA yA utkarSaNa hai| ThIka isake viparIta pUrvabaddha karma kI sthiti evaM anubhAga ko kAlAntara meM navIna karmabandha ke samaya kama kara denA-apavartanA yA apakarSaNa hai| azubha karma kA bandha karane ke pazcAt jIva yadi kisI zubha adhyavasAya, sadguru yA saddharma se, satsaMga se yA sadgranthoM ke svAdhyAya se prerita hokara satkArya karatA hai, to usake pUrvabaddha karmoM kI sthiti aura anubhAga-phaladAna zakti ghaTa jAtI hai, taba use apavartanAkaraNa kahA jAtA hai| digambara dharmagranthoM ke anusAra-rAjA zreNika ne eka jaina muni ke gale meM dharma-sampradAya dveSavaza marA huA sA~pa DAla diyaa| isa duSkarma bandha ke nimitta se usane saptama naraka kA AyuSya bA~dha liyA thaa| kintu bAda meM bhUtapUrva bauddha-anuyAyI rAjA zreNika ko apane ukta kArya para pazcAttApa huaa| usane bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM kSAyika samyaktva prApta kiyA, taba zubha For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ - 2 127 pariNAmoM ke prabhAva se usakI saptama naraka kI Ayu ghaTakara pahale naraka kI raha gaI thii| yaha apavarttanAkaraNa kA hI kArya hai| 2 apakarSaNa aura utkarSaNa kA kArya jitane kAla taka udita rahane kI yA phala- pradAna karate rahane kI zakti ko lekara karmabaMdha ko prApta hotA hai, vaha usakI sthiti kahalAtI hai| isI prakAra tIvra yA manda jaisA kucha bhI phala pradAna karane kI zakti ko lekara bandha ko prApta huA hai, vaha usakA anubhAga kahalAtA hai| apane kRtakarma kI svIkRti se tathA tadviSayaka Atma-nindA, garhA, pazcAttApa Adi se baddha karma - saMskAroM kI pUrvokta zakti ghaTAI jA sakatI hai| ataH zubha adhyavasAya - vizeSa ke dvArA pUrvabaddha evaM vartamAna meM sattA meM sthita karma kI sthiti aura anubhAga kA ghaTa jAnA apavarttanA yA apakarSaNa hai, isake viparIta ina donoM kA bar3ha jAnA utkarSaNa yA udvarttanA hai / sthiti kA apakarSaNa ho jAne para sattA meM sthita pUrvabaddha karma apane samaya se pahale hI udaya meM Akara jhar3a jAte haiM, tathA sthiti kA utkarSaNa hone para ve karma apane niyatakAla kA ullaMghana karake bahuta kAla pazcAt udaya meM Ate haiN| apakarSaNa tathA utkarSaNa ke dvArA jinajina aura jitane karmoM kI sthiti meM antara par3atA hai unhIM ke udayakAla meM antara par3atA haiN| inake atirikta jo anya karma sattA meM par3e haiM, unameM kucha bhI antara nahIM par3atA / yaha antara bhI koI choTA-moTA nahIM hotA, pratyuta eka kSaNa meM karor3oMaraboM varSoM kI sthiti ghaTa-bar3ha jAtI hai| jisa prakAra sthiti kA apakarSaNa- utkarSaNa hotA hai, usI prakAra anubhAga kA bhI hotA hai / vizeSatA kevala itanI hI hai ki sthiti ke apakarSaNa- utkarSaNa dvArA karmoM ke udayakAla meM antara par3atA hai, jabaki anubhAga ke utkarSaNa - apakarSaNa dvArA unakI phaladAna - zakti meM antara par3atA hai| apakarSaNa dvArA tIvratama zakti vAle karma 1. eka kSaNa meM mandatama ho jAte haiM, jabaki utkarSaNa dvArA mandatama zakti vAle saMskAra (karma) eka kSaNa meM tIvratama ho jAte haiM / 3 1. yaha kathA digambara jaina granthoM meM hai / 2. (ka) paMcama karmagrantha prastAvanA se bhAvAMza grahaNa, pR. 25 (kha) jaina darzana meM AtmavicAra pR. 196 (ga) jainadarzana ( nyAyavijayajI), pR. 455 (gha) jaina darzana : manana evaM mImAMsA 3. karma rahasya (bra. jinendra varNI), pR. 172, 173 For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ apavartanAkaraNa kA camatkAra : pApAtmA se pavitrAtmA tAtparya yaha hai ki azubha karma kA bandha hone ke pazcAt yadi jIva acche yAnI zubha kArya kareM to pahale baMdhe hue bure karma kI sthiti evaM rasa kama ho sakate haiN| isa para se yahI bodha pATha milatA hai ki yadi kisI vyakti ne ajJAnatA athavA mohavaza barA AcaraNa karake apanA jIvana kalaMkita evaM kaluSita banA liyA hai, parantu samajha Ane yA Thokara khAne ke bAda yadi vaha apanA AcaraNa sudhAra kara sadAcArI aura satkarmakartA bananA cAhe to usake saccAritra ke pavitra bhAvollAsa ke bala se usake pahale ke bure karmoM kI sthiti tathA kaTutA meM avazya kamI A sakatI hai| girA huA manuSya avazya U~cA uTha sakatA hai| jinhoMne eka dina ghora naraka meM le jAe~, aise azubhatara karmadalika kA bandha kara liyA thA, ve pApAtmA bhI eka dina pavitrAtmA bana gae haiM aura apane dRr3ha cAritrabala evaM Atmabala se karmamukti ke Ageya patha para ArUr3ha hue haiN| unake usa ratnatraya ke tathA tapasyA ke bala ke prabhAva se ghorAtighora pApakarma alpakAla meM udaya meM Akara vidhvasta ho gae aura ve mahAnubhAva mahAtmA banakara paramAtmapada prApta karane meM samartha hue haiN| cilAtIputra, arjunamAlAkAra, dRr3ha , prahArI Adi anekoM mahAn vyakti pApAtmA se mahAtmA aura paramAtmA bana ge| yogazAstra meM kahA gayA hai-"brAhmaNa, strI, bhrUNa (garbhastha bAlaka) aura gAya, ina sabakI hatyA karane se naraka ke mehamAna banakara jAne vAle dRr3ha prahArI aura usake samAna anya mahApApI bhI yoga (mokSamArgayojaka dharmapatha) kI zaraNa lekara saMsAra sAgara ko pAra kara ge|"1 __ apakarSaNa yA udvartanAkaraNa bhI do prakAra kA apavartanAkaraNa yA apakarSaNa bhI do prakAra kA hai-eka to sarvasAdhAraNa jIvoM ke jIvana meM nitya hone vAlA AMzika apakarSaNa, amuka Adata meM sudhAra, satsaMga Adi se amuka vyasana kA tyAga karanA aadi| aura dUsarA hai-sAdhakoM yA tapasviyoM ke jIvana meM hone vAlA pUrNa apkrssnn| pahale kA zAstrIya nAma hai-avyAghAta apakarSaNa aura dUsare kA nAma hai-vyaaghaat-apkrssnn| vyAghAta apakarSaNa hI mokSamArga meM kAryakArI hai| isake dvArA sAdhaka pratikSaNa hajAroM, lAkhoM aura karor3oM varSoM kA sthitighAta, rasaghAta karatA huA thor3e hI samaya meM karmabandha se mukta ho jAtA hai| 1. (ka) jainadarzana (nyAyavijaya jI), pR. 456 (kha) brhm-strii-bhruunn-go-ghaat-paatkaanrkaatitheH| dRr3haprahAri prabhRteryogo, hstaavlmbnm||-yogshaastr 1/12 . 2. karmasiddhAnta (jinendra varNI) pR. 103 For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ - 2 129 udvarttanA meM azubha pariNAmoM kI prabalatA hotI hai udvarttanA yA utkarSaNa kA kArya isase viparIta hai / jaise- kisI jIva ne pahale alpasthiti ke azubha karma kA bandha kiyA ho, aura bAda meM aura adhika bure kArya kare, usake Atma pariNAma aura adhika kaluSita baneM to usake una bure pariNAmoM ke Adhikya ke kAraNa usake azubhakarmoM kI sthiti evaM rasa meM vRddhi ho sakatI hai| sAtha hI azubha pariNAmoM kI prabalatA se zubhakarmoM kI sthiti evaM rasa kama ho sakate hai| apavarttanA aura udvarttanA ke niyama aura kArya ina donoM apavarttanA aura udvarttanA ke kAraNa koI karma jaldI phala de detA hai, koI dera se| koI karma mandaphaladAyI hotA hai, aura koI tIvraphaladAyI / udvarttana meM saMkleza (adhika tIvrarasa, rAgadveSa, kaSAya kI tIvratA ) ke nimitta se Ayukarma ke sivAya zeSa saba karmoM-kI prakRtiyoM kI sthiti kA tathA samasta pApaprakRtiyoM ke anubhAga (rasa) meM vRddhi hotI hai| dUsarI ora vizuddhi (zubhabhAvoM) se puNyaprakRtiyoM ke. anubhAga (rasa) meM vRddhi hotI hai| jabaki apavartana meM saMkleza ( kaSAya) kI kamI evaM vizuddhi (zubhabhAvoM kI vRddhi) se pUrvabaddha karmoM meM Ayukarma ko chor3akara zeSa saba karmoM kI sthiti evaM pApaprakRtiyoM ke rasa meM kamI ho jAtI hai tathA saMkleza * (kaSAya) kI vRddhi se puNyaprakRtiyoM ke rasa meM bhI kamI hotI hai / 2 (7) saMkramaNa - karaNa: svarUpa, prakAra aura karma eka karmaprakRti kA anya sajAtIya (uttara) karmaprakRtiyoM meM pariNata ho jAnA, yAnI eka karma kA dUsare sajAtIya karmarUpa ho jAnA - saMkramaNakaraNa hai| yaha saMkramaNa karma ke mUla bhedoM meM nahIM hotA hai| karmoM ke jo 8 mUla bheda haiM, unameM se eka karma dUsare karmarUpa nahIM ho sakatA / arthAt jJAnAvaraNIyAdi AThoM karma jisa rUpa meM baMdhate haiM, ThIka usI rUpa meM phala dete haiN| jaise- jJAnAvaraNIya karma jJAna kA AcchAdana karatA hai, kintu darzana kA AcchAdana nahIM kara sktaa| isI prakAra vedanIyAdi karma bhI apanI-apanI prakRti ke anusAra hI sukha - duHkhAdirabapa phala dete haiN| ataH saMkramaNa kA pariSkRta svarUpa yaha hai ki jisa prayatna - vizeSa se karma 1. karma siddhAnta ( kanhaiyAlAla lor3hA ) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 17, 18 2. vahI, pR. 17 For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ eka svarUpa ko chor3akara dUsare sajAtIya svarUpa ko prApta karanA hai, usa prayatna - vizeSa kA nAma saMkramaNa hai| vyAvahArika kSetra meM saMkramaNavat karmasaMkraNa vyAvahArika kSetra meM hama dekhate haiM ki eka dravya kA usI ke sajAtIya dravya meM rUpAntara ho jAnA dravya saMkramaNa hai, eka kSetra se dUsare kSetra meM cale jAnA kSetra saMkramaNa hai, eka Rtu ke cale jAne se dUsarI Rtu kA A jAnA kAla saMkramaNa hai aura eka vyakti ke prati pahale ghRNA thI, bAda meM kisI kAraNavaza usake prati snehabhAva ho ! gayA, yaha bhAva saMkramaNa hai / isI prakAra karma jagat meM bhI pUrvabaddha karmaprakRtiyoM kA saMkramaNa yA rUpAntara vartamAna meM baMdhane vAlI sajAtIya prakRtiyoM meM hotA hai / 2 cAra prakRtiyoM kA karma-saMkramaNa sthAnAMgasUtra meM saMkramaNa cAra prakAra kA batAyA hai - (1) prakRti - saMkramaNa, (2) sthiti-saMkramaNa, (3) anubhAga - saMkramaNa aura (4) pradeza - saMkramaNa / (1) prakRti-saMkramaNa - kisI karme kI uttaraprakRti kA usakI sajAtIya prakRti meM parivartana honA, arthAt karmoM kI sajAtIya uttaraprakRtiyoM meM parivartana yA rUpAntara honA prakRti saMkramaNa hai| jaise - vedanIya karma ke do bheda haiM - sAtAvedanIya aura asaataavedniiy| inakA paraspara meM saMkramaNa (parivartana) ho sakatA hai| sAtAvedanIya asAtAvedanIya rUpa aura asAtAvedanIya sAtAvedanIya rUpa ho sakatA hai| matijJAnAvaraNa zrutajJAnAvaraNa ke rUpa meM aura zrutajJAnAvaraNa matijJAnAvaraNa ke rUpa meM, zubhanAma azubhanAma ke rUpa meM, aura azubhanAma zubhanAma ke rUpa meM, uccagotra nIcagotra ke rUpa meM, aura nIcagotra uccagotra ke rUpa meM, dAnAntarAya lAbhAntarAya Adi ke rUpa meM aura lAbhAntarAya Adi dAnAntarAya Adi ke rUpa meM parivartita = saMkrAnta hokara apanA phala dikhalAne lagatA hai| arthAt bAMdhate samaya, mAna lo, matijJAnAvaraNIya thA, vaha phala dete samaya zrutajJAnAvaraNa Adi kA, yA sAtAvedanIya Adi asAtAvedanIya Adi kA rUpa le letA hai, aura tadanusAra hI vaha phala detA hai| sthAnAMgasUtra meM isa sambandha meM eka caubhaMgI batalAI gaI hai- eka karma zubha hotA hai, aura usakA vipAka bhI zubha hotA hai, eka karma zubha hotA hai; kintu usakA vipAka azubha hotA hai, eka karma azubha hotA hai, kintu usakA vipAka zubha hotA 1. (ka) gommaTasAra (ka.) gA. 438 (kha) paMcama karmagrantha, prastAvanA, pR. 27 (gaM) karmagrantha bhA. 2 gA. 1 kI vyAkhyA, (gha) mokSa - prakAza ( dhanamuni), pR.17 2. karma siddhAnta (kanhaiyAlAla lor3hA), pR. 19 For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-2 131 hai| tathA eka karma azubha hotA hai aura usakA vipAka bhI azubha hotA hai| karma ke bandha aura udaya meM yaha jo antara AtA hai, usakA kAraNa saMkramaNa hai, arthAt badhyamAna karma meM dUsare sajAtIya karma ke pradeza hone ke kAraNa usake vipAka (phaladAna) meM rUpAntara ho jAnA hai| niSkarSa yaha hai ki jisa adhyavasAya se jIva karma ke avAntara bheda kA bandha karatA hai, kAlAntara meM usa karmaprakRti ke anya sajAtIya karma kI tIvratA ke kAraNa vaha pUrvabaddha sajAtIya prakRti ke dalikoM ko badhyamAna prakRti ke dalikoM ke sAtha saMkrAnta kara detA hai-pariNata yA parivartita kara detA hai, yahI saMkramaNa kI paribhASA hai| ___ yadyapi prakRti saMkramaNa meM pahale baMdhI huI prakRti (karmasvabhAva) vartamAna meM baMdhane vAlI sajAtIya prakRti ke rUpa meM badala jAtI hai, lekina isameM Ayukarma aura mohanIya karma apavAda rUpa haiN| cAra prakAra ke AyukarmoM meM paraspara saMkramaNa nahIM hotaa| naraka kI Ayu bAMdha lene para jIva ko naraka meM hI jAnA hotA hai, anya kisI gati meM nahIM jA sktaa| isI prakAra darzanamohanIya kI prakRtiyoM kA cAritramohanIya kI prakRtiyoM meM saMkramaNa nahIM hotA, na hI cAritramohanIya kI prakRtiyoM kA darzanamohanIya kI prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai| . (2) sthiti-saMkramaNa-karmoM kI sthiti meM paraspara saMkramaNa yAnI parivartana honA sthiti-saMkramaNa hai| sthiti saMkramaNa tIna avasthAoM para nirbhara hai-(1) apavartanA para (2) udvartanA para aura (3) para-prakRtirUpa pariNamana pr| karma kI sthiti kA ghaTanA apavartanA hai, bar3hanA udvartanA hai aura prakRti kI sthiti kA samAna jAtIya anya prakRti kI sthiti meM, parivartana honA-prakRtyantara-pariNamana honA-saMkramaNa hai| dUsare zabdoM meM udvartanA, apavartanA kriyAoM dvArA karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyoM meM sthiti-sambandhI parivartana-sthiti kI nyUnAdhikatA honA sthiti saMkramaNa hai| . (3) anubhAga-saMkramaNa-anubhAga (rasa) meM parivartana honA- pariNAmoM meM parivartana honA anubhAga-saMkramaNa hai, arthAt karmoM kI phala dene kI tIvra-manda zakti meM parivartana honA anubhAga-saMkramaNa hai| sthiti saMkramaNa ke samAna anubhAga saMkramaNa bhI tIna prakAra kA hai- apavartanA, udvartanA evaM para-prakRtirUpa prinnmn| (4) pradeza-saMkramaNa-AtmapradezoM ke sAtha baMdhe hue karma pudgaloM kA anya prakRti (svabhAva) kA ho jAnA pradeza saMkramaNa hai| arthAt pradezAgra kA anya prakRti 1. sthAnAMgasUtra 4/4/312 2. (ka) sthAnAMga. 4/3/296 (kha) mokSa prakAza, pR. 18, .. (ga) jainadarzana : manana aura mImAMsA, pR. 321 For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ko le jAyA jAnA pradeza-saMkramaNa hai| pradeza saMkramaNa pA~ca prakAra kA hai-(1) udvelana, (2) vidhyAta, (3) adhaH pravRtta, (4) guNa saMkramaNa aura (5) sarva sNkrmnn| ___ isakA sAmAnya niyama yaha hai ki jisa prakRti kA jahA~ taka bandha hotA hai, usa prakRti kA anya sajAtIya prakRti kA saMkramaNa vahIM taka hotA hai| jaiseasAtAvedanIya kA bandha chaThe guNasthAna taka hotA hai, ataH sAtAvedanIya kA asAtAvedanIya ke rUpa meM saMkramaNa bhI chaThe guNasthAna taka tathA asAtAvedanIya kA sAtAvedanIya ke rUpa meM saMkramaNa terahaveM guNasthAna taka hotA hai| __ vastutaH saMkramaNa ke ina cAroM prakAroM kA sambandha saMklizyamAna evaM vizuddhyamAna arthAt pApa aura puNya pravRttiyoM se hai| jaise-jaise vartamAna ke adhyavasAyoM meM vizuddhi AtI jAtI hai, vaise-vaise pUrvabaddha pApa pravRttiyoM (prakRtiyoM) kA rasa (anubhAga) evaM sthiti svataH ghaTate jAte haiM, isake badale puNya prakRtiyoM kA anubhAga evaM sthiti svataH bar3hate jAte haiN| isake viparIta jaise-jaise pariNAmoM meM kaluSitatA bar3hatI jAtI hai, vaise-vaise sthiti bar3hatI jAtI hai, tathA pApaprakRtiyoM kA anubhAga pahale se adhika bar3hatA jAtA hai| puNya prakRtiyoM kA anubhAga ghaTatA jAtA hai| isa prakAra pratikSaNa jo sAta karma niyamataH baMdhate jAte haiM, unameM bhI pUrvabaddha sajAtIya karmoM kI sthiti evaM anubhAga bandha meM nirantara ghaTA-bar3hI calatI rahatI hai| eka kSaNa bhI pUrvabaddha karmoM kI yaha ghaTA-bar3hI ruktI nahIM hai| isase spaSTa hai ki pUrva-upArjita karmoM meM sadaiva satat parivartana calatA rahatA hai, koI bhI karma eka kSaNa bhI jyoM kA tyoM nahIM raha paataa| saMkramaNa kI yaha prakriyA apane hI zubhAzubha pariNAmoM ke anusAra kArya-kAraNa bhAva ke niyama ko lekara calatI hai, kisI bhI Izvara, devI-deva yA zakti kI kRpA-akRpA se nhiiN| saMkramaNa-prakRtiyoM kA bahuta hI vistRta varNana paMcasaMgraha, karma prakRti, jayadhavalA TIkA Adi granthoM meM milatA hai| saMkramaNa kI prakriyA manovijJAnAnusAra mAnasika granthiyoM se chuTakArA pAne kA mAnavajAti ke lie atIva upayogI, saralatama evaM mahatvapUrNa upAya hai| vanaspati vijJAna evaM cikitsA vijJAna ke kSetra meM bhI saMkramaNa prayoga jisa prakAra Aja vanaspati-vijJAna vizeSajJa khaTTe phala dene vAle paudhe ko mIThe phala dene vAle paudhe ke rUpa meM parivartita kara dete haiN| nimna jAti ke bIjoM ko unnata 1. (ka) mokSa prakAza (dhanamuni) se bhAvagrahaNa, pR. 18 (kha) karma siddhAnta (kanhaiyA lAla jI lor3hA), pR. 21, 22 For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-2 133 jAti ke bIjoM meM rUpAntarita kara dete haiM, jise ve saMkara-prakriyA kahate haiN| saMkara gehU~, saMkara makkA Adi isI saMkramaNa prakriyA ke rUpa haiN| isI prakAra pUrva meM ba~dhI huI karma prakRtiyA~ vartamAna meM baMdhane vAlI sajAtIya karma prakRtiyoM ke rUpa meM saMkramita yA parivartita ho jAtI haiN| jisa prakAra cikitsA vijJAna ke kSetra meM vikRta hRdaya ke sthAna para svastha hRdaya kA, vikRta netra ke sthAna para svastha leMsa kA pratyAropaNa kara diyA jAtA hai, aura usase vyakti roga ke kaSTa se baca jAtA hai tathA svastha aMga kI zakti kI prApti se lAbhAnvita ho jAtA hai| isI prakAra saMkramaNa prakriyA se pUrva baddha apanI azubha karma prakRti ko apanI sajAtIya zubhakarma-prakRti meM parivartita karake usake duHkhada phala se bacA jA sakatA hai, aura Atmazakti aura manaHzuddhi meM vRddhi hone se AtmaguNa vikAsa bhI kiyA jA sakatA hai| . - karma vijJAnavat manovijJAna bhI sajAtIya prakRtiyoM meM saMkramaNa mAnatA hai _ jisa prakAra karmavijJAna meM saMkramaNa kevala sajAtIya prakRtiyoM meM sambhava hai, usI prakAra manovijJAna meM bhI rUpAntaraNa kevala sajAtIya prakRtiyoM manovRttiyoM meM hI sambhava mAnA gayA hai| donoM hI vijAtIya prakRtiyoM ke sAtha saMkramaNa yA rUpAntaraNa nahIM mAnate haiN| 'udAttIkaraNa kI prakriyA aura saMkramaNa prakriyA . karma siddhAntAnusAra pApa prakRtiyoM se chuTakArA pAne ke lie puNya pravRttiyA~ * apanAI jA sakatI haiM, isI siddhAnta kA anusaraNa manovijJAnavettA bhI kara rahe haiN| Adhunika manovijJAna zAstra meM udAttIkaraNa kI prakriyA para vizeSa jora diyA jA rahA hai| vartamAna meM udAttIkaraNa kI prakriyA kA prayoga uddaNDa, zarAratI, anuzAsanahIna, tathA tor3a-phor3a karane va daMgA karane vAle aparAdhI manovRtti ke chAtroM evaM vyaktiyoM para kiyA jA rahA hai| apanI ruci ke anurUpa kisI racanAtmaka kArya meM lagAyA jAtA hai| kaI jeloM meM aparAdhiyoM ko sudhArane aura sAmAjika banAne ke lie tathA unakI aparAdhI manovRtti kA samAjopayogI kAryoM meM mor3ane kA prayoga kiyA jA rahA hai| kaI yuvakoM kI kutsita vAsanA kI pravRtti ko mor3a kara citrakalA, kAvyakalA, samAja sevA, bAla-sevA, prabhu bhakti Adi meM lagAI jA rahI hai| , rUpAntaraNa bhI saMkramaNavat do prakAra kA karmavijJAna meM prarUpita isa saMkramaNakaraNa ko vartamAna manevijJAna kI bhASA meM mArgAntarIkaraNa yA rUpAntaraNa kahA jA sakatA hai| yaha mArgAntarIkaraNa do prakAra kA 1. karma siddhAnta (kanhaiyAlAla lor3hA), pR. 22 se 24 taka For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ hai - azubha prakRti kA zubha prakRti meM, tathA zubha ( udAtta ) prakRti kA azubha ( kutsita) prakRti meM | udAtta prakRtti kA kutsita prakRti meM rUpAntaraNa aniSTakArI hai, jabaki kutsita prakRti kA udAtta prakRti meM rUpAntaraNa hitakArI hai| saMkramaNa prayoga se vikAra kA saMskAra meM parivartana karmavijJAna ke anusAra pahale baMdhI huI ( abhyasta ) prakRtiyoM (svabhAvoM yA AdatoM) ko, vartamAna meM badhyamAna (baMdhane vAlI) prakRtiyoM (AdatoM yA svabhAvoM) meM saMkramaNa kiyA jA sakatA hai| navIna banane vAlI Adata ke anusAra purAnI usa Adata meM parivartana bhI saMkramaNa kA eka rUpa hai| jaise - kisI vyakti kI pravRttiprakRti jhUTha bolane kI thI / parantu vartamAna meM satsaMga se, svAdhyAya Adi ke kAraNa vaha satya bolatA hai| isase purAnI Adata nayI satya bolane kI Adata meM badala gii| isI prakAra koI pahale satya bolatA thA, parantu aba bAta-bAta meM usakI jhUTha bolane kI Adata par3a gaI, isase purAnI Adata lupta hokara naI asatya bolane kI Adata meM badala gaI hai| kAmukatA ko vatsalatA meM, krodha ko kSamA meM, ahaMkAra ko namratA meM, mAyA ko saralatA meM, lobha ko santoSa aura zAnti meM, hiMsA ko dayA meM, svArtha ko paramArtha evaM paropakAra meM, krUratA ko karuNA meM, tathaiva ajJAna ko jJAna meM paraspara vartamAna sajAtIya prakRti ke anurUpa saMkramita yA parivartita kiyA jA sakatA hai| mArgAntarIkaraNa bhI saMkramaNa ke tulya hai : kucha upayogI tathya kutsita prakRtiyoM yA pravRttiyoM ko udAtta prakRtiyoM yA pravRttiyoM meM saMkramaNa yA mArgAntarIkaraNa karane ke lie kucha upayogI tathya usake hradaya meM ThasA dene Avazyaka haiN| kucha mahatvapUrNa tathya ye haiM - (1) bhogoM meM sukha kSaNika, parAdhIna, pariNAma meM duHkhada, nIrasa evaM azAntijanaka haiM, ataH kSaNika sukhabhoga kA tyAga karake apanI pravRtti AtmasaMyama meM lagAnA, sva-sukhasAmagrI yA svasukha ko dUsaroM kI niHsvArtha sevA, paropakAra evaM vAtsalya bar3hAne meM lagAnA caahie| (2) dainika jIvana kI ghaTanAoM tathA jagat kI vartamAna bhautika pravRttiyoM se hone vAle duHkhada pariNAmoM aura unake badale sevA, mAnavatA, paropakAra, ahiMsA, dayA Adi se hone vAlI sukhazAnti evaM santuSTi kI ora dhyAna AkRSTa kiyA jaae| (3) svArtha sAdhana meM duHkha, azAnti vaira virodha, saMgharSa hai| paramArtha yA parArtha - sAdhana meM sukha, zAnti, santoSa, maitrI evaM vAtsalya Adi guNoM kI vRddhi hai| 1. karma siddhAnta ( kanhaiyAlAla lor3hA) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 24 se 28 taka For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-2 135 ___ saMkramaNakaraNa kA siddhAnta pratyeka vyakti ke lie AzAspada aura preraka saMkramaNa kA yaha siddhAnta spaSTataH pratyeka vyakti ke lie AzAspada evaM puruSArtha preraka hai ki vyakti pahale cAhe jitane duSkRtoM (pApoM) se ghirA ho, parantu vartamAna meM vaha satkarma kara rahA hai, sadbhAvanA aura sadvRtti se yukta hai to vaha karmoM ke du:khada phala se chuTakArA pA sakatA hai aura utkRSTa rasAyana Ane para karmoM se sadA-sadA ke lie chuTakArA pA sakatA hai| jaise-tulasIdAsa jI eka dina kAmuka vRtti ke the, apanI patnI ke pIhara cale jAne se, ve vyAkula hokara vahA~ pahu~ca gaye, kintu vahA~ unakI patnI kI eka phaTakAra-(jetI prIta harAma meM, tetI hara meM hoy| calA jAe baikuNTha meM, pallA na pakar3e ko||) se unakA jIvana badala gyaa| ve kAmuka tulasIdAsa se gosvAmI tulIsadAsa bana ge| rAmacarita mAnasa ke nirmANa meM apanI vRtti, pravRtti aura zakti lagA dii| vAlmIki, arjuna-mAlI, aMgulimAla, kapila vipra Adi ke jIvana kA rUpAntara bhI isI saMkramaNa ke siddhAnta para huA hai| parantu isake viparIta agara kisI vyakti ne pahale acche karma bAMdhe ho, kintu vartamAna meM vaha duSpravRttiyA~ apanAkara bure (pApa) karma bAMdha rahA hai to pahale ke puNya karma bhI pApakarma meM badala jaaeNge| phira unakA koI bhI acchA va sukhada phala nahIM mila skegaa| ataH saMkramaNakaraNa dvArA manuSya apane jIvana kA sadupayoga yA duSprayoga kara apane durbhAgya ko saubhAgya meM yA saubhAgya ko durbhAgya meM badala sakatA hai| pratyeka vyakti apanA bhAgya vidhAtA svayaM hI hai, bhAgya ko badalane meM vaha pUrNa svAdhIna hai| ___ karmavijJAna ke niyamAnusAra udvartanA, apavartanA, udIraNA aura saMkramaNa ye cAroM hI karaNa yA kriyAe~ anudita (udaya meM nahIM Ae hue) karma pudgaloM meM hI hote haiN| udayAvalikA meM praviSTa (udayAvasthA ko prApta) karma pudgaloM meM kisI prakAra ke parivartana yA saMkramaNAdi nahIM ho skte| () upazamanA (upazama) karaNa : svarUpa aura kArya * karmoM kI udaya, udIraNA, nidhatti aura nikAcanA, ina cAroM hI kriyAoM ko ayogya kara dene ko upazama avasthA kahate haiN| dUsare zabdoM me, karmoM kI sarvathA anudaya avasthA ko upazapa kahate haiN| isa avasthA meM pradezodaya aura vipAkodaya, ina donoM prakAra kA udaya nahIM rhtaa| upazama kevala mohanIya karma kA hotA hai, dUsaroM kA nhiiN| upazama avasthA meM udita karma ko upazAnta kara diyA-bhasmAcchanna 1. karmasiddhAnta (kanhaiyAlAla lor3hA) se, bhAvAMza grahaNa, pR. 28, 29 2. mokSa prakAza, pR. 18 For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ agni kI taraha dabA diyA jAtA hai| isalie dhavalA meM isakA lakSaNa diyA gayA haikarmoM kI udaya-udIraNA ko roka denA-dabA denA upazamana hai| baddha karmoM ke vidyamAna (sattA meM) rahate hue bhI unheM udaya meM Ane ke lie akSama banA denA upazama hai| arthAt baddhakarma kI vaha avasthA, jisameM udaya, udIraNA, nidhatti aura nikAcanA sambhava na ho, kintu udvartana, apavartana aura saMkramaNa kI sambhAvanA ho, vaha upazamana hai| jisa prakAra aMgAre ko rAkha se isa prakAra AcchAdita kara denA, jisase vaha apanA kAma na kara sake, vaise hI upazamana kriyA se baddhakarma ko isa prakAra dabA denA, jisase vaha apanA phala na de ske| kintu jaise rAkha kA AvaraNa haTate hI, aMgAre jalAne kA kAma karane lagate haiM, vaise hI upazamabhAva ke dUra hote hI, upazAntakarma punaH udaya meM Akara apanA phala denA zurU kara dete haiN| ataH upazama kA phalitArtha hai-kucha dera ke lie pUrva-baddha karma kA zAnta hokara baiTha jaanaa| jaisemalina jala ko kucha dera nizcala rakhane para usakA maila bartana kI talI meM nIce zAnta hokara baiTha jAtA hai, aura usake Upara vAlA jala sarvathA nirmala zuddha ho jAtA hai| isI prakAra kucha kAla paryanta nizcalarUpa se dRDhabhAva se samatA, zamatA Adi kI sAdhanA karane para karmamala kucha dera ke lie antastala meM (avacetana mana meM) zAnta hokara baiTha jAtA hai, arthAt-nizcala hokara phaladAna se virata ho jAtA hai| jitane kAla taka vaha isa prakAra suSupta avasthA meM nIce antastala meM baiThA rahatA hai, utane kAla taka jIva ke pariNAma pUrNataH zuddha tathA nirmala ho jAte haiN| kintu jisa prakAra bartana ke hila jAne para nIce jama kara baiThA huA maila Upara A jAtA hai aura jala ko punaH malina kara detA hai, usI prakAra ukta karmoM kA mUrchAkAla bIta jAne para vaha, karma punaH saceSTa ho jAtA hai aura jIva ke pariNAmoM para apanA prabhAva DAlane lagatA hai| phalataH jIva ke pariNAma punaH pUrvavat malina hone lagate haiN| upazamanakaraNa kA bhI bahuta bar3A mahatva : kyoM aura kaise ? upazamana kA bhI jIva ko bandha se mukti kI ora le jAne meM bahuta bar3A hAtha hai| kyoMki jitanI dera taka karmamala upazama-avasthA meM zAnta rahA-dabA rahA, yA udaya 1. (ka) mokSa prakAza, pR. 18, (kha) paMcama karmagrantha , prastAvanA (paM. kailAzacandra zAstrI) (ga) anuyoga dvAra pR. 126 (gha) dharma aura darzana (AcArya devendra muni), pR. 97,98 (Ga) dhavalA pu. saM.4 bhA. 10 pR. 645 . (ca) karma siddhAnta (jinendra varNI), pR. 107, 108 For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-2 137 se virata rahA, utanI dera taka AtmA ke pariNAma zata-pratizata nirmala tathA zuddha rhe| itane kAla taka usameM na to koI rAgAdi kA vikalpa uThA, aura na hI koI kssaay| vaha utanI dera taka pUrNatayA samatA athavA zamatA se yukta rhaa| yaha thor3A-sA kAla bIta jAne para bhale hI karma udaya meM A jAe, aura usake prabhAva se jIva meM punaH vikalpa evaM kaSAya jAgRta ho jAe; kintu upazama kAla meM to vaha utanI dera taka pUrNatayA nirvikalpa tathA vItarAga rahA hI hai| yadyapi yaha kAla atIva alpa hotA hai. phira bhI mumukSu sAdhaka ke jIvana meM, bandha se mukti kI ora daur3a lagAne meM isakA mahatva bahuta adhika hai| bandha se mukti kI yAtrA meM upazama kA par3Ava vItarAgatA aura nirvikalpatA kI jhA~kI dikhane vAlA par3Ava hai| (9) nidhattikaraNa : svarUpa aura kArya bandha kI nauvIM avasthA nidhatti hai| karmabandha kI vaha avasthA, jisameM karma agni meM tapAI huI sUiyoM kI taraha itanA dRr3hatara baMdha jAe-itane gAr3ha rUpa se mila jAe ki usameM sthiti aura rasa meM to parivartana tathA ghaTa-bar3ha sambhava ho, lekina usameM saMkramaNa, udIraNA evaM AmUlacUla parivartana sambhava na ho, use nidhattikaraNa yA nidhattakaraNa kahate haiN| arthAt nidhatta avasthA vaha hai, jisameM uvartana aura apavartana ke sivAya zeSa karaNoM ke lie karma ko ayogya kara diyA jaae| Azaya yaha hai ki nidhatta avasthA meM karma apane avAntara bhedoM meM rUpAntarita nahIM ho sakate haiM aura apanA phala usI rUpa meM dete haiN| kintu isameM baddha karmoM kI kAla-maryAdA (sthiti) aura rasa (vipAka) kI tIvratA ko nyUnAdhika kiyA jA sakatA hai| nidhatta bhI cAraprakAra kA hai-(1) prakRtinidhatta, (2) sthiti-nidhatta, (3) anubhAga nidhatta aura (4) pradeza nidhtt| ... baddhakarma kI nidhatta avasthA kisI prakRti, vRtti--pravRtti yA kriyA meM bAra-bAra adhika rasa lene, ukta vRtti-pravRtti kI punarAvRtti karane se hotI hai| jisa prakAra kisI paudhe ko bAra-bAra ukhAr3A jAe yA hAni pahu~cAI jAe to vaha sUkha-sA jAtA hai, usakI phaladAna zakti naSTa ho jAtI hai yA kisI bIja ko ugAne ke lie jamIna meM dabA kara use bAra-bAra nikAlA jAe, dekhA jAe, bAra-bAra cher3A jAe to usa bIja kI utpAdana zakti naSTa ho jAtI hai, vaha dharatI meM rakha dene para sUkha jAtA hai, sar3a jAtA hai, satvahIna ho jAtA hai| usameM ugane kI zakti naSTa ho jAtI hai| athavA kisI ko zarAba pIne kI Adata itanI baddhamUla ho jAe ki bAra-bAra saugandha lene 1. karma siddhAnta (jinendra varNI) pR. 108 2. sthAnAMga 4/296 For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ para bhI vaha chUTa nahIM paatii| bhale hI mAtrA meM kucha kamIbezI ho jaae| isI prakAra viSaya lolupatAvaza koI bAra-bAra mithyA AhAra-vihAra kare, atikAmuka banakara aharniza kAmavAsanA meM DUbA rahe, jisase usake zarIra meM bhagandara, kSaya, keMsara, eDsa Adi duHsAdhya roga paidA ho jAe~, jindagI bhara usI roga se vaha ghirA rahe, bhale hI usameM utAra-car3hAva A jaae| isI prakAra jisa vRtti-pravRtti yA kriyA meM mana vacana kAyarUpa yoga kI pravRtti itanI adhika DUbI rahe, punarAvRtti adhikAdhika ho, sAtha - hI usameM rAga, dveSa, krodhAdi kaSAya rasa kI adhikatA ho to karma kI aisI avasthA kA bandha ho jAtA hai, jisameM kucha ghaTa-bar3ha to ho sake; lekina usakA rUpAntaraNa tathA anya prakRtirUpa meM parivartana bilakula na ho sake, usake phala ko bhoganA hI par3e, vaha nidhatta avasthA hai| yaha karmabandha kI aisI kaThora avasthA hai, jo udIraNA aura saMkramaNa Adi karaNoM kI pahu~ca se bAhara hai| isa avasthA meM sirpha udvartana aura apavartana ho sakate haiN| (10) nikAcanAkaraNa (nikAcita avasthA) svarUpa aura kArya karmabandha kI yaha dasavIM avasthA hai| isa avasthA meM karma itane dRr3hatara rUpa meM baddha rahate haiM ki unameM kiMcit bhI raddobadala nahIM ho sktaa| arthAt-jIva ne jisa rUpa meM, jisa tIvratama rasa se karma bAMdhA hai, prAyaH usI rUpa meM bhoganA pdd'e| usa rUpa meM usa baddhakarma kA phala bhoge binA nirjarA ho hI nahIM sakatI; aisI avasthA nikAcitakaraNa kI hai| aisI avasthA jisameM jIva ko samasta karaNoM ke ayogya kara diyA jAe, vaha nikAcanAvasthA hai| nikAcana avasthA meM udvartanA, apavartanA, udIraNA aura saMkramaNa to ho hI nahIM skte| nikAcanAvasthA meM karmoM kA bandha itanA pragAr3ha hotA hai, ki unakI kAlamaryAdA aura tIvratA (rasa mAtrA) meM koI bhI parivartana yA samaya se pUrva unakA phalabhoga nahIM kiyA jA sakatA / isa avasthA meM jIva karmoM se itanA gAr3hatara rUpa meM jakar3a jAtA hai, ki vaha kitanA hI jora lagAe, prAyaH usI rUpa meM unakA phala bhoge binA, una baddha karmoM ko pRthaka nahIM kara sktaa| isameM icchA svAtaMtrya kA sarvathA abhAva rahatA hai| karma kI yaha dazA nidhattikaraNa se bhI adhika prabala hotI hai| karma ke gAr3hatara baMdha kI sthiti kisI pravRtti meM atyadhika gRddhi Asakti, pragAr3ha mUrchA aura prabala lAlasA ke kAraNa hotI hai| jaise-kisI DAyabiTIja, kaiMsara, TI0vI0 Adi ke rogI dvArA bAra-bAra kupathya karane para, mithyA 1. (ka) paMcama karmagrantha prastAvanA, pR. 27, (kha) dharma aura darzana pR. 98 (ga) karma siddhAnta (jinendra varNI), pR.13, 14 2. karma siddhAnta (kanhaiyAlAla lor3hA) se bhAvagrahaNa, pR. 13, 14 For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ - 2 139 AhAra-vihAra, atyadhika sukhazIlatA, kAmukatA Adi ke kAraNa paraheja bigar3a jAne aisI sthiti meM pahu~ca jAe ki yaha roga asAdhya ho jAe, jyoM-jyoM davA lI jAe, tyoM-tyoM adhika bar3hatA jAe, usameM kamI na Ae, roga antima sTeja meM pahu~ca jAe, taba usa roga kA kaSTa bhoge binA prANAnta taka koI chuTakArA hI nahIM hotaa| vaise hI jo karma itanA gAr3harUpa se baMdha jAe ki kisI bhI upAya se usake duSphala se bacanA kaThina ho jAe, usake bhoge binA koI cArA na ho, 1 vaha nikAlita avasthA hai| pravRtti meM atyadhika gRddhi hI isakA mUla kAraNa hai / karmabandha kI yaha nikAcanAvasthA atyanta kaThoratama evaM ghAtaka avasthA hai| isase bacanA tabhI sambhava hai, jaba kisI pravRtti meM na atyanta rAga (Asakti, mUrcchA) kI jAe aura na atyanta dveSa (IrSyA, mAtsarya, ghRNA, vairavirodha) kiyA jaae| samaya pakane para jaba nikAcita karma udaya meM AtA hai, taba use prAyaH avazya hI bhoganA par3atA hai| nikAcanAvasthA cAra prakAra kI hai - (1) prakRti nikAcita, (2) sthiti - nikAcita, (3) anubhAga- nikAcita aura (4) pradeza nikaacit|' karmabandha kI nidhatta aura nikAcita ye donoM avasthAeM asAdhya roga ke samAna haiN| unameM bhI nikAcita to nidhatta se bhI adhika duHkhada, apratIkAraka aura prabalatara hai| mumukSu AtmArthI sAdhaka ko inase bacanA hI zreyaskara hai| pUrvokta 10 avasthAoM meM udaya aura sattA ko chor3akara zeSa 8 karaNa hote haiN| karaNa kA artha- prayatna vizeSa hai / 2 karma balavAna hai yA AtmA ? nidhatta aura nikAcita avasthAoM ko dekhate hue aisA lagatA hai ki AtmA se karma adhika balavAn hai, jo manuSya jaise buddhimAn prANI ko nahIM chor3atA, bAMdha letA hai| yahA~ prazna hotA hai ki kyA karma balavAn hai, jo AtmA para hAvI ho jAtA hai aura ise pragAr3harUpa se jakar3a letA hai? jisa prakAra karma ko mahAzaktirUpa mAnA jAtA hai, usI prakAra AtmA bhI anantazaktimAn hai / phira kyA kAraNa hai ki karma AtmA kI zakti ko dabA detA hai? karma kI kaida meM baMda ho jAne para AtmA kA vaza kyoM nahIM calatA ? : yadyapi isa viSaya meM hamane karmavijJAna ke tRtIya khaNDa (prathama bhAga ) meM 'karma kA parataMtrIkAraka svarUpa' tathA 'kyA karma mahAzakti rUpa hai?' ina do nibandhoM 1. (ka) karmasiddhAnta (kanhaiyA lAla jI lor3hA), pR. 14, 15, (kha) dharma aura darzana, pR. 98 (ga) jainadarzana (nyAyavijayajI) pR. 459, (gha) gommaTasAra (karmakANDa) gA. 440 2. (ka) jainadarzana (nyAya vijayajI) se pR. 45, (kha) sthAnAMga sUtra 4/496 (ga) karma prakRti gA. 2 For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ dvArA isa viSaya meM vistAra se carcA kI hai aura karmazakti se Atmazakti ko balavattara siddha kiyA gayA hai, phira bhI prastuta prasaMga para nikAcita aura nidhatta karma ke prasaMga meM thor3A-sA puna: isa tathya para prakAza DAlanA Avazyaka hai / baddhakarma ke do rUpa AcAryoM ne batAe haiM - nikAcita aura dalika / nikAcita vaha hai, jisakA vipAka anyathA nahIM ho sktaa| aura dalika vaha hai- jisakA vipAka anyathA bhI ho sakatA hai / dUsare zabdoM meM inheM kramazaH nirupakrama aura sopakrama bhI kahA gayA hai| nirupakrama kA artha hai - jisakA koI bhI pratIkAra na ho sake tathA jisakA udaya ( phaladAna) anyathA na ho ske| aura sopakrama vaha hai- jo upacArasAdhya ho / nikAcita karmodaya kI apekSA to jIva bilakula karmAdhIna hI hotA hai, kintu dalika kI apekSA donoM bAteM haiM-(1) jahA~ jIva dhRti - zarIra - manobala kI sahAyatA se samyak dizA meM utthAna, karma, bala, vIrya, puruSakAra ( pauruSa = puruSArtha ) aura parAkrama karatA hai, vahA~ karma usake adhIna ho jAtA hai, aura (2) jahA~ jIva use samyak rUpa se parivartana karane ke lie koI utthAnAdi satpuruSArtha nahIM karatA, vahA~ vaha svayaM karma ke adhIna ho jAtA haiN| yaha satya hai ki AtmA anantazaktimAn hai, parantu jaba taka AtmA svayaM jAgRta hokara apanA bhAna nahIM karatA, apane ko kAyara samajha kara karma ke Age ghuTane Teka detA hai, taba karma usa para hAvI ho jAtA hai| pUrvokta 8 karaNoM ke svarUpa aura kArya ko dekhate hue yaha ni:sandeha kahA jA sakatA hai ki yadi karma ke udaya meM Ane se pUrva vaha sAvadhAna evaM jAgRta ho jAe to karma ko azubha se zubha meM badala sakatA hai, usakI sthiti aura anubhAga ko ghaTA sakatA hai, udIraNA karake udayakAla se pUrva karma ko udaya meM lAkara use tor3a sakatA hai, usake udaya ko upazAnta karake samatA aura zamatA kA vikAsAnubhava kara sakatA hai, kSapakazreNI para ArUr3ha hokara mohanIya karma kA sarvathA kSaya karane ke sAtha hI zeSa ghAtikarmoM kA bhI sarvathA kSaya kara sakatA aura paramAtmA kevalI vItarAga bana sakatA hai / parantu yaha saba na hotA to pUrvabaddha karmoM ko saMyama aura tapa se kSaya karanA karma kI phalazakti aura sthiti ko zIghra tor3ane kA upakrama kyoM kiyA jAtA hai| ataH yaha nirvivAda kahA jA sakatA hai baMdha se mukti kI yAtrA meM mumukSu yAtrI apramatta aura sAvadhAna hokara Age bar3he to ni:saMdeha karmoM kI zakti ko parAsta karake vijayI bana sakatA hai / 1 1. (ka) dekheM - karmavijJAna bhA-1, khaNDa 3 meM "karma kA parataMtrIkAraka " tathA "kyA karma mahAzaktirUpa hai?" lekha (kha) dekheM - jainadarzana : manana aura mImAMsA, pR. 321, 322 For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baddha jIvoM ke vividha avasthAsUcaka sthAnatraya anantAnanta jIvoM kI karmasambandhita vividha avasthAe~ isa saMsAra ke ekendriya se lekara paMcendriya jIvoM para jaba hama dRSTipAta karate haiM to hameM aisA lagatA hai, saMsAra eka vizAla ajAyabaghara ho / eka-eka jIva kI lAkhoM-lAkhoM kisma kI avasthAe~ / ve sArI avasthAe~ pUrvabaddha karmabandha ke kAraNa hotI haiN| una saba ananta - ananta avasthAoM kA eka sAtha varNana karanA sAmAnya chadmastha manuSya ke lie to kyA, kevalajJAnI bhagavantoM aura sarvajJa vItarAga tIrthaMkaroM taka ke lie azakya hai| ataH karmavijJAnamarmajJa jJAnI puruSoM ne una sabhI avasthAoM ko tIna bhAgoM meM vibhinna mArgaNAoM dvArA prarUpita karake yaha batalA diyA hai ki amuka jIva kisa avasthA kA hai, kisa guNasthAna, gati, jAti Adi kA hai ? usakI vaha avasthA svAbhAvika hai athavA vaibhAvika, aupAdhika yA karmakRta hai? tathA usakI kauna-kauna sI avasthAe~ svAbhAvika hone se upAdeya evaM sthAyI haiM, tathA kauna-kauna sI avasthAe~ kitaneM aMzoM meM asthAyI, alpasthAyI, adhika sthAyI haiM tathA heya, upAdeya yA kathaMcit heya- lakSyI upAdeya haiM? sAtha hI una karmavijJAna - vizeSajJoM ne yaha bhI batalAyA haiM ki AtmA kA svabhAva prAyaH Urdhvagamana, UrdhvArohaNa yA vikAsa karane kA hai| ataeva vaha apane svabhAvAnusAra kaba, kisa prakAra, kina-kina sAdhanoM se aupAdhika yA vaibhAvika avasthAoM kA tyAga karake apanI svAbhAvika Atmazakti dvArA svAbhAvika avasthAoM ko upalabdha karatA hai? isake atirikta yaha bhI prarUpita kiyA gayA hai ki ina saba avasthAoM meM jIva kI kaisI-kaisI sthitiyA~ 7 For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ banatI haiM tathA vikAsa-svabhAvI hone se vaha kisa-kisa prakAra kA puruSArtha karake apane lakSya meM saphala hotA hai?? . bAhya-Abhyantara avasthAoM kA tIna sthAnoM meM vargIkaraNa isa prakAra saMsArI jIva ananta haiN| ve sabhI sva-sva-karmAnusAra vividha prakAra ke zarIroM, indriyoM, yoga, upayoga, jJAna, buddhi, lezyA Adi ke dhAraka haiN| una jIvoM kI zArIrika mAnasika aura AdhyAtmika kSamatA evaM yogyatA kI dRSTi se vividhatAe~ bhI ananta haiN| unakI eka-eka jIva-vizeSa kI dRSTi se bhI eka dUsare se paraspara tulanA nahIM kI jA sakatI aura na hI ekarUpatA yA samAnatA kA avabodha yA anumAna kiyA . jA sakatA hai| phira bhI una sabhI sthitiyoM ko dRSTigata rakhakara karmavijJAna-marmajJoM ne una ananta jIvoM ko bAhya-zArIrika tathA Antarika-AdhyAtmika bhAvoM ke vikAsahrAsa ke anurUpa sAmAnyatayA tIna mukhya sthAnoM meM vargIkRta kiyA hai-(1) jIvasthAna, (2) mArgaNAsthAna aura (3) gunnsthaan| ina tIna mukhya viSayoM dvArA saMsArI jIvoM kI bAhya evaM Antarika sabhI sthitiyoM kA spaSTa bodha ho jAtA hai| sarvaprathama jIvasthAna kA hI nirdeza kyoM ? prazna hotA hai-sAMsArika jIvoM kI ananta-ananta vibhinnatAoM, vizeSatAoM, viSamatAoM aura vicitratAoM ke sUcaka pUrvokta tIna sthAnoM meM sarvaprathama jIvasthAna kA nirUpaNa kyoM kiyA gayA hai ? isakA samAdhAna karma-vijJAna-marmajJoM ne isa prakAra diyA hai saMsAra kI vyavasthA meM jIva aura ajIva ye do mukhya tattva haiN| ina donoM ke saMyoga aura viyoga kA nAma hI saMsAra aura mokSa hai| jIva meM bhI pariNamana hotA hai aura ajIva meM bhii| kintu donoM kI pariNamana kriyA meM ajIba puruSArtha nahIM karatA, jabaki jIva kI pariNamana kriyA meM usakA upayoga aura puruSArtha mukhya hai| jIva kI kriyA Antarika aura bAhya, svAbhAvika aura vaibhAvika, tathA sAhajika aura saMyogaja donoM prakAra kI hotI hai| jaba jIva kI kriyA svAbhAvika aura sAhajika hotI hai, taba yaha svarUpa-sthiti ko upalabdha karane meM agrasara hotA hai, aura jaba vaha vaibhAvika aura parabhAvika sthiti meM apanA astittva suddar3ha mAnakara yA banAye rakhakara para-padArthoM yA vibhAvoM ko apane mAna letA hai, taba iSTaviyoga aura aniSTasaMyogoM meM dveSa, aruci, Adi hote haiM, tathA iSTasaMyoga aura aniSTaviyoga ke samaya meM rAgabhAva, 1. karmagrantha bhA. 4 prastAvanA (marudharakesarI jI) se bhAvAMzagrahaNa, pra. 37 2. karmagrantha bhA. 4 vivecana gA. 1 (marudharakesarIjI) se pR. 3 For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baddha jIvoM ke vividha avasthA-sUcaka sthAnatraya 143 Asakti, tRSNA Adi honA nizcita hai| rAgadveSa hI karma ke bIja (mUla) haiN| karma moha se utpanna hotA hai| janma-maraNa kA mUla agara koI hai to karma hI hai aura kahane dIjie, janma-maraNarUpa saMsAra hI duHkharUpa hai| ___ karma karane vAlA jIva svayaM hI hai, usakA AMzika kSaya, Agamana-nirodha yA usakA phalabhoga karake sarvathA kSaya karane vAlA bhI jIva hI hai bAMdhane vAlA bhI vahI haiN| ataH saMsAra aura mokSa donoM jIva ke apane hAtha meM haiN| ina donoM sthitiyoM meM jIva tattva mukhya hai| isalie saMsAra kI vividha avasthAe~ aura mokSa kI sthiti jIva-tattva ke hone para hI siddha hotI haiN| yadi jIva na ho to kisako hogA-saMsArabandhana aura kisakA hogA-karmabandhana se muktirUpa mokSa? jIva (AtmA) ananta Atmika guNoM kA adhikArI, amUrta, sattAvAn padArtha hai| jIva (AtmA) na to pRthvI Adi paMcabhUtoM ke mizraNa se utpanna hone vAlA koI bhautika saMyogI padArtha hai aura na tajjIva-taccharIra rUpa hai| saMsArI avasthA meM apanI yogyatA ke anurUpa prApta zarIra meM rahate hue bhI apanI svAbhAvika-vaibhAvika pariNatiyoM kA kartA-bhoktA hokara bhI jIva (AtmA) nizcayadRSTi se kevala unakA jJAtA-draSTA hai| ina saba kAraNoM se jIvasthAna kA sarvaprathama nirdeza kiyA gayA hai| jaise-mUla ke abhAva meM vRkSa ke astitva kI saMbhAvanA hI nahIM hotI aura na hI usakI zAkhA prazAkhAoM kI kalpanA yA vivecanA kI jA sakatI hai| isI prakAra jIva kI vidyamAnatA ke binA usakI gati, indriya Adi kI mArgaNA kA astitva saMbhava nahIM hai| jIva ho tabhI to usake viSaya meM mArgaNA kI jA sakatI hai| makAna ho tabhI usa para raMga-rogana yA peMTiMga kiyA jA sakatA hai, vaise hI jIva ho tabhI usakI vibhinna avasthAe~, vizeSatAe~ yA vibhinnatAe~ nirUpita kI jA sakatI haiN| isIlie jIva AdhAra hai, mArgaNA Adheya hai| AdhAra ke binA Adheya kA TikanA, sambhava hI nhiiN| isI kAraNa mArgaNAsthAna se pahale jIvasthAna kA nirdeza kiyA gayA hai| samasta saMsArI jIvoM ke trividha mukhya rUpa 'saMsArI jIvoM ke tIna rUpa haiM-pahalA rUpa jIvasthAna hai, dUsarA rUpa haimArgaNAsthAna aura tIsarA rUpa hai-gunnsthaan| arthAt saMsArI jIvoM kI tIna 1. (ka) karmagrantha bhA. 4 vivecana (marudharakesarI), pR. 4 (kha) rAgo ya doso vi ya kammabIyaM, kammaM ca mohappabhavaM vyNti| kamma.ca jAI-maraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAI-maraNaM vyNti|| ___ -uttarAdhyayana sUtra 32 a. gA.7 2. karmagrantha gA. 4, gA. 1 vivecana (marudharakesarIjI), pR. 5 For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ svAbhAvika-vaibhAvika (dUsare zabdoM meM prAkRtika-vikRtika) avasthAe~ haiM, ve hI unake tIna rUpa haiN| pahalA rUpa hai-bAhya zarIra, dUsarA rUpa hai-zarIra aura AtmA ke vikAsa kA mizrita rUpa aura tIsarA rUpa hai-antaraMga bhAva vizuddhi kI nyuunaadhiktaa| saMsArI jIva ina tInoM hI sthAna vAle haiN| . jIvasthAna ke anantara mArgaNAsthAna kyoM ? jIvasthAna ke anantara mArgaNAsthAna kA nirdeza isalie kiyA gayA hai ki jIvoM ke vyAvahArika athavA pAramArthika rUpa kI vibhinnatAoM kA jJAna yA bodha kisI na kisI gati, indriya, kAya Adi vividha paryAyoM kI anveSaNA-gaveSaNA (mArgaNA) ke dvArA hI kiyA jA sakatA hai| isa janma-maraNAdirUpa saMsAracakra meM vidyamAna anantaananta jIvoM kI na to eka hI gati hai, na hI eka jAti hai aura na hI eka prakAra kI kAyA hai| sabhI meM vibhinna prakAra kI vividhatAe~ haiN| koI manuSyagati meM jI rahA hai, to koI tiryaJcagati meM pazu-pakSI yA ekendriya se lekara paMcendriya taka kI yoniyoM meM utpanna hai, koI devagati meM vidyamAna hai to koI narakagati meM jI rahA hai| isI prakAra koI jIva ekendriya hai, to koI dvIndriya, trIndriya, caturindriya yA paMcendriya kahalA rahA hai| paMcendriya meM bhI deva, nAraka, manuSya yA tiryaJca ke vibhinna zarIra haiN| unameM bhI koI audArika zarIra ko, koI vaikriya zarIra ko dhAraNa kiye hue haiN| taijasa aura kArmaNa zarIra to samasta saMsArI jIvoM ke hote haiN| ina aura isa prakAra kI vividha, anekatAe~ jIvoM meM dikhalAI detI haiN| saMsArI jIvoM meM ina saba dRzyamAna ; vividhatAoM, vicitratAoM tathA viSamatAoM Adi kA kAraNa to karma hI hai| karmAdhIna hone ke kAraNa hI saMsAra ke ananta-ananta jIva vibhinna prakAra kI gati, indriya, zarIra yoga Adi kI nyUnAdhikatA evaM visadRzatA vAle haiN| itanA hI nahIM, unake vaibhAvika aura svAbhAvika guNoM kI nyUnAdhikatA kA kAraNa bhI karmasaMyoga tathA karmaviyoga se sambandhita hai| mArgaNAsthAna kI vizeSatA yahI kAraNa hai ki mArgaNA karmabandha se tathA karmakSaya se sambandhita hone ke kAraNa mArgaNAsthAna meM saMsArI jIvoM kI zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika bhinnatAoM kA vargIkaraNa kiyA jAtA hai| mArgaNAe~ jIvoM ke vikAsa kI sUcaka nahIM haiM, apitu jIvoM ke svAbhavika-vaibhAvika rUpoM kA vividha prakAra se vargIkaraNa karake unakA 1. karmagrantha bhA. 4 prastAvanA pR.4 2. paMcasaMgraha bhA. 1 prastAvanA, pR. 15 For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baddha jIvoM ke vividha avasthA-sUcaka sthAnatraya 145 vyavasthita rUpa pradarzita karatI haiM, jisase ki unakI zArIrika-mAnasika kSamatA aura kSamatA ke kAraNa hone vAle AdhyAtmika vikAsa-hAsa kI taratamatA kA sahI Akalana ho ske| niSkarSa yaha hai ki mArgaNAsthAna ke mAdhyama se jIvoM ke una vividha rUpoM kA bodha karAyA jAtA hai| mArgaNAsthAna ke mAdhyama se kiyA jAne vAlA vargIkaraNa itanA kramabaddha, vyavasthita aura sayuktika tathA manovijJAna-sammata hotA hai ki unameM dRzyamAna zarIra, indriya Adi kI sthiti ke sAtha-sAtha unakI AdhyAtmika yA Abhyantarika sthiti kI taratamatA kA bhI bodha sahaja ho jAtA hai| jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna ke dvArA hone vAlA bodha niSkarSa yaha hai ki jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna, ye sthAnatraya sAMsArika jIvoM kI karmajanya vividha avasthAe~ haiN| jIvasthAna ke nirUpaNa se yaha bodha ho jAtA hai, ki ananta jIvoM ko 14 pramukha vargoM meM vargIkRta karake unakI zArIrika racanA ke vikAsa evaM indriyoM kI nyUnAdhika saMkhyA ke kAraNa kaisI-kaisI dazA hotI hai? jIvasthAna meM jAti sApekSatA evaM karmakRtaH avasthAoM ke hone se ve saba anta meM heya haiN| mArgaNAsthAna ke dvArA jIva kI svAbhAvika-vaibhAvika avasthAoM kA varNana kiyA gayA hai| mArgaNAsthAna ke bodha se yaha jJAta ho jAtA hai ki sabhI mArgaNAe~ jIva kI svAbhAvika avasthArUpa nahIM haiN| kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika samyaktva, kSAyika cAritra aura anAhArakatva ke sivAya zeSa samasta mArgaNAe~ nyUnAdhika rUpa meM asvAbhAvika hone se heya haiN| ataeva AtmA ke zuddha svarUpa kI pUrNatA ke icchuka jIvoM ke lie to anta meM ve heya hI haiN| guNasthAna ke parijJAna se AtmA ke uttarottara vikAsa kA bodha hotA hai, kyoMki guNasthAna AdhyAtmika utkrAnti karane vAle jIvoM kI uttarottara vikAsa-sUcaka bhUmikAe~ haiN| paMcavidha bhAvoM kI jAnakArI hone se yaha nizcaya ho jAtA hai ki pAriNAmika aura kSAyika bhAva ko chor3akara anyaM saba bhAva, cAhe ve utkrAnti ke sopAna para ArohaNa karate samaya upAdeya kyoM na ho, anta meM heya hI haiN| isa prakAra jIva ke svAbhAvika-asvAbhAvika rUpa kA viveka karane ke liye jIvasthAna Adi tIna sthAnoM kI vicAraNA AdhyAtmika vikAsa ke lie bahuta upayogI hai| yadyapi ye tInoM sthAna jIva kI vividha avasthAe~ haiM, tathApi inameM yaha antara hai ki jIvasthAna jAti-nAmakarma, paryApta nAmakarma, aparyApta nAmakarma ke audayika bhAva 1. karmagrantha bhA: 4 (marudharakesarIjI) 2. karmagrantha bhA. 4 (paM. sukhalAlajI) prastAvanA, pR.8, 9 For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ haiN| mArgaNAsthAna nAmakarma, mohanIya karma, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura vedanIya Adi bhAvarUpa tathA pAriNAmika bhAvarUpa hai aura guNasthAna sirpha mohanIya karma ke audayika, kSAyopazamika, aupazamika aura kSAyika bhAvarUpa tathA yoga ke bhAvAbhAvarUpa haiN| adhyAtmavidyA meM jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna kA sthAna AdhyAtmika vidyA ke anya granthoM meM jahA~ sirpha AtmA ke zuddha, azuddha aura mizrita svarUpa kA varNana kiyA gayA hai, vahA~ karmagrantha, paMcasaMgraha, gommaTasAra Adi karmavijJAna viSayaka granthoM meM vyavahAraparAyaNa adhyAtmajijJAsu janoM ke lie AtmA ke bAhya (zArIrika, mAnasika) evaM Antarika -Atmika atyanta upAdeya evaM paramArthasvarUpagrAhI dRSTi kholane vAlA varNana hai| Azaya yaha hai ki adhyAtmavidyA ke pratyeka abhyAsI kI yaha svAbhAvika jijJAsA hotI hai ki AtmA apanA vikAsa kisa-kisa krama se aura kisa-kisa prakAra se karatA hai? tathA vikAsa ke samaya use kaisI-kaisI avasthAoM kA anubhava hotA hai? isa jijJAsA ke samAdhAna ke lie jIvasthAna aura mArgaNAsthAna kI apekSA guNasthAna kA vizleSaNa adhika mahattvapUrNa aura upayogI hotA hai| jIvoM ke bAhyAbhyantara jIvana kI vibhinnatAe~ 14 bhAgoM meM "saMsAra meM jIva ananta haiN| pratyeka jIva kA bAhya-Abhyantara jIvana bhI pRthakpRthak rUpa kA hotA hai| zarIra kA AkAra-prakAra, raMga-rUpa, DIla-Daula, racanA, vicArazakti, manobala ityAdi vibhinna bAhya viSayoM meM eka jIva kI, itanA hI nahIM, eka hI jAti ke jIva kI dUsare jIva se, yA apanI hI jAti ke jIva se bhinna hotI hai, nyUnAdhika vikAsarUpa hotI hai; nyUnAdhika avasthAsUcaka hotI hai| aura ye saba vibhinnatAe~ karmopAdhika hotI haiN| arthAt yaha karmajanya vibhinnatAe~ audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika tathA sahaja pAriNAmika bhAva ko lekara hotI haiN| ina ananta bhinnatAoM ko karma-vijJAnamarmajJa jJAnI mahApuruSoM ne 14 vibhAgoM meM vargIkRta kiyA hai| mArgaNA kI dRSTi se inhIM 14 vibhAgoM ke jo ki jIvoM ke bAhya-Abhyantara jIvana se sambandhita haiM, 62 avAntara bheda hote haiM, jinheM mArgaNAsthAna ke mAdhyama se nirUpita kiyA jAtA hai| 1. karmagrantha bhA. 4 prastAvanA (paM. sukhalAlajI) pR. 9. For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baddha jIvoM ke vividha avasthA-sUcaka sthAnatraya 147 gAr3hatama mohAvasthA se pUrNa mokSAvasthA taka kA vikAsa krama . jIva kI moha aura ajJAna kI pragAr3hatama avasthA ko karmavijJAna-marmajJoM ne nimnatama avasthA kahI hai, aura moharahita samagra jJAnAvasthA ko jIva kI uccatama AdhyAtmika vikAsAvasthA mokSAvasthA kahI hai| jIva apane puruSArtha se apanI nimratama avasthA se zanaiH zanaiH mohAvaraNoM ko dUra karatA huA Age bar3hatA jAtA hai aura AtmA ke svAbhAvika guNa jJAna-darzana-cAritra Adi kA vikAsa karatA jAtA hai, tathA isa daurAna vikAsamArga meM gati-pragati karatA huA jIva aneka avasthAoM se gujaratA hai, inhIM kramika avasthAoM ke sUcaka guNasthAna haiN| arthAt inhIM adhyAtma vikAsa kI kramika avasthAoM ko guNasthAna sUcita karatA hai| inhIM kramika asaMkhyAta avasthAoM ko karma vaijJAnika jJAniyoM ne 14 bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| jinheM karmazAstrIya bhASA meM guNasthAna kahA jAtA hai| - mArgaNAsthAna ke pazcAta guNasthAna kA nirdeza isaliye bhI mArgaNAsthAna ke anantara guNasthAna kA nirdeza isaliye bhI kiyA gayA hai ki jIva (AtmA) jJAna, darzana, sukha aura vIrya Adi ananta Atmika guNoM kA puMja hai| ve ananta guNa mukta (siddha) avasthA meM pUrNatayA vikasita ho jAte haiM kintu usase pUrva saMsArAvasthA meM vidyamAna jIvoM meM, cAhe ve kisI bhI gati, jAti Adi paryAyoM vAle hoM, karmAvaraNa ke kAraNa guNoM ko abhivyakti kI nyUnAdhikatA dRSTigocara hotI hai| guNoM kI abhivyakti kI nyUnAdhikatA se janita AtmA kI sthiti aura karmAvaraNa ke kSaya se kramazaH vikAsonmukhI svabhAva Adi kA vargIkaraNa guNasthAna krama dvArA kiyA jAnA sambhava hai| * yadyapi mArgaNAsthAna dvArA bhI jIvoM kA vargIkaraNa kiyA jAtA hai, kintu mArgaNAsthAna dvArA kiyA jAne vAlA vargIkaraNa jIvoM kI zarIra, indriya, kAya, yoga Adi bAhya AkAra-prakAroM ke sAtha-sAtha unake jJAna, darzana, Adi guNoM kI apekSAoM ko liye hue bhI hotA hai, jabaki guNasthAnoM dvArA kiye hue vargIkaraNa meM jIvoM kI zArIrika Adi bAhya avasthAoM kI vivakSA na hokara sirpha jIva (AtmA) ke jJAna, darzana, cAritra Adi svAbhAvika guNoM tathA tatsambandhita kaSAya Adi vaibhAvika guNoM kI hI mukhyatA rahatI hai| mArgaNAsthAna dvArA kiyA jAne vAlA vicAra karmoM kI avasthAoM ke tAratamya bhAva kA sUcaka nahIM hai; kintu mArgaNAoM dvArA zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika 1. karmagrantha bhA. 4 (marudharakesarIjI) se bhAvAMza grahaNa, pR. 5 For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ vibhinnatAoM se yukta jIvoM kA vicAra jarUra kiyA jAtA hai| jabaki guNasthAna karmapaTaloM ke taratama bhAvoM aura kaSAyoM tathA yogoM kI pravRtti-nivRtti ke avabodhaka mArgaNAsthAna aura guNasthAna ke kArya meM antara Azaya yaha hai ki mArgaNAe~ jIvoM ke AdhyAtmika vikAsakrama ko pratipAdita nahIM karatIM, kintu unake svAbhAvika-vaibhAvika rUpoM kA vividha prakAra se vizleSaNa karatI haiN| jabaki guNasthAna jIva ke AdhyAtmika vikAsakrama ko batAte haiM aura ukta vikAsa kI kramika avasthAoM kA vargIkaraNa karate haiM, sAtha hI mohanIya karma kI mukhyatA se janita karmoM kI gAr3hatA, zithilatA evaM kSINatA ke krama ko bhI sUcita karate haiN| mArgaNAe~ sahabhAvI haiM, jabaki guNasthAna kramabhAvI haiN| arthAt-eka hI jIva meM 14 mArgaNAeM ho sakatI haiM, jabaki guNasthAna eka jIva meM eka hI ho sakatA hai| pUrva-pUrva guNasthAnoM ko pAra karake uttarottara Age ke guNasthAna prApta kiye jA sakate haiM aura AdhyAtmika vikAsa meM uttarottara vRddhi kI jA sakatI hai, jabaki pUrva-pUrva mArgaNAoM ko chor3akara uttarottara Age kI mArgaNAe~ prApta nahIM kI jA sakatIM, aura na hI mArgaNAoM se AdhyAtmika vikAsa kI siddhi prApta ho sakatI hai| jaise ki kisI jIva meM guNasthAna to sirpha 13vA~ hI ekamAtra hotA hai, lekina kevalajJAna ko prApta karane vAle terahaveM guNasthAnavartI sAdhaka meM kaSAyamArgaNA ke sivAya sabhI mArgaNAe~ hotI haiN| tathA antima avasthA prApta sAdhaka meM to tIna-cAra mArgaNAoM ko chor3akara sabhI mArgaNAe~ hotI haiM tathA caudahaveM-guNasthAna ke anta meM to sirpha caudahavA~ guNasthAna hotA hai, mArgaNA eka bhI nahIM hotii| isa prakAra mArgaNAsthAna aura guNasthAna ke kAryoM meM antara hai| isI dRSTi se jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna ye tIna mukhya vibhAga kramazaH kiye gae haiN| tathA inameM se pratyeka meM kramazaH ATha yA dasa athavA caudaha chaha aura dasa viSayoM kI prarUpaNA kI gaI hai| prasaMgavaza bhAva aura saMkhyA kA bhI prarUpaNa kiyA gayA hai| 1. karmagrantha bhA. 4 vivecana (marudharakesarI), pR. 5 2. karmagrantha bhA. 3 (prastAvanA), pR. 2, 3 3. karmagrantha bhA. 4 prAkkathana, pR. 35 For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baddha jIvoM ke vividha avasthA - sUcaka sthAnatraya 149 guNasthAna meM AtmA kI zuddhi - azuddhi ke utkarSa - apakarSa kI sUcaka avasthAe~ Azaya yaha hai ki AtmA kA vAstavika zuddha svarUpa to saccidAnandamaya hai, kintu jaba taka mohakarma kI darzana aura cAritra, ye donoM zaktiyA~ prabala rahatI haiM, taba taka karmoM kA AvaraNa saghana hotA hai| usa sthiti meM AtmA kA yathArtha rUpa abhivyakta nahIM ho pAtA hai, kintu AvaraNoM ke nirjIrNa, kSINa yA kSaya ho jAne para AtmA kA yathArtha svarUpa pragaTa hotA hai| tAtparya yaha hai ki karmAvaraNa kI jaba atyanta saghanatA yA tIvratA hotI hai, taba AtmA ke avikAsa kI antima yA adhastama avasthA rahatI hai; aura jaise-jaise AvaraNa kramazaH kSINa hotA-hotA pUrNatayA naSTa ho jAtA hai, taba AtmA apane pUrNa zuddha svarUpa meM sthita ho jAtI hai| ina donoM prakAra kI avasthAoM ke madhya meM AtmA vividha prakAra kI ucca-nIca, saghana-virala avasthAoM kA anubhava karatI hai| ye madhyavartinI avasthAe~ apekSA se ucca aura nIca kahalAtI haiN| yAnI Upara vAlI sthiti kI apekSA nIcI aura nIcI. vAlI avasthA kI dRSTi se U~cI kahalAtI haiN| ina ucca aura nIca avasthAoM ke banane aura kahalAne kA pramukha kAraNa karmoM kI audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika sthitiyA~ haiM / AtmA kI ina saba avasthAoM kA sUcaka guNasthAna hai| isalie mArgaNAsthAna ke pazcAt guNasthAna kI prarUpaNA kI gaI hai| dUsarI dRSTi se dekheM to guNa kahate haiM- AtmA (jIva ) ke jJAna, darzana, cAritra Adi svabhAva ko aura unake sthAna, yAnI guNoM kI zuddhi - azuddhi ke utkarSa evaM apakarSakRta svarUpa - vizeSa ke bheda ko guNasthAna kahate haiN| aura Atmika guNoM kI zuddhi aura azuddhi ke utkarSa tathA apakarSa ke kAraNa haiM- Asrava, bandha, saMvara aura nirjarA / karmoM kA Asrava aura bandha hone para AtmaguNoM meM azuddhi kA utkarSa hotA jAtA hai, jabaki saMvara aura nirjarA hone para karmoM kA Asrava aura bandha kramazaH rukane va kSaya hone se guNoM meM zuddhi kA utkarSa aura azuddhi kA apakarSa hotA jAtA hai| phalataH jIvoM ke pariNAmoM - adhyavasAyoM meM uttarottara adhikAdhika zuddhi bar3hatI jAtI hai| Atmika guNoM kA vikAsa bhI hotA jAtA hai| AtmaguNoM ke vikAsa krama tathA usase hone vAlI jIva kI bhUmikAoM = avasthAoM ke sUcaka yA nirdezaka ko guNasthAna kahate haiM / isI kAraNa mArgaNAsthAna ke pazcAt guNasthAna kI prarUpaNA kI gaI hai| 2 1. karmagrantha, bhA. 4 vivecana ( marudhara kesarIjI) pR. 12 2. vahI bhA. 4 prastAvanA se, pR: 35 For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ saMsArI-jIvoM ke mukhya tIna rUpa : tIna sthAna vastutaH saMsArI jIvoM ke mukhyatayA tIna rUpa haiM-pahalA bAhya zarIra tathA usase sambandhita rUpa, dUsarA bAhya aura Antarika (AdhyAtmika) donoM kA mizrita rUpa tathA tIsarA hai-Antarika bhAva vizuddhi kI nyUnAdhikatA kA ruup| ina tInoM rUpoM kI vividha avasthAoM ko pradarzita karane hetu karmavijJAna-marmajJoM ne kramazaH jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna kI prarUpaNA kI hai| saMsArI jIva ina tInoM hI sthAnoM vAle haiN| ataeva inakA paraspara eka dUsare se gAr3ha-sambandha hai| isalie jIvasthAnavartI 14 prakAra ke jIvoM meM zarIra, gati, indriya Adi kauna-kauna se haiM? isa jijJAsA ke sAtha-sAtha inameM guNasthAna kitane haiM? tathA guNasthAnoM meM jIvasthAnavartI kauna-kauna se jIva haiM? ina jijJAsAoM kI pUrti ina tInoM sthAnoM ke mAdhyama se kI jAtI hai| . __yahI kAraNa hai ki jIvasthAna ke bAda mArgaNAsthAna aura usake sAtha hI guNasthAna kI prarUpaNA karake saMsArastha ananta jIvoM kI bAhya aura Antarika tathA svAbhAvika aura vaibhAvika sabhI avasthAoM ko sUcita kiyA gayA hai| tAki jijJAsu aura mumukSu jIva karmabandha se lekara karmamukti kI tamAma avasthAoM para vicAra karake pUrNa AtmavikAsa kI ora kramazaH apanA kadama dRr3hatApUrvaka uThA skeN| For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa jIvoM kI ananta vibhinnatAoM kA caudaha bhAgoM meM vargIkaraNa saMsArI jIva ananta haiM; aura unako vibhinna rUpoM meM vibhakta karane vAle karma haiM / saMsArI jIvoM ke sAtha karma pravAharUpa se anAdikAla se lage hue haiN| jaba taka karma haiM, taba taka eka gati se dUsarI gati meM, eka yoni se dUsarI yoni meM paribhramaNa karanA par3atA hai| phira usa-usa gati aura yoni meM tadanurUpa tathA apane-apane karmoM ke anusAra vibhinna zarIra, indriyA~, veda Adi milate haiN| sAtha hI unake pUrvakarmAnusAra tathA vartamAna meM pratyeka mAnasika vAcika kAyika pravRtti ke sAtha rAga, dveSa, moha yA kaSAya ke anurUpa karmabandha hotA rahatA hai| yahI kAraNa hai ki saMsArI jIvoM meM zarIra, jJAna, upayoga, kaSAya, veda, yoga Adi meM asaMkhya vibhinnatAe~ haiM / karmAvaraNa ke kAraNa unake jJAna, darzana, sukha aura Atmazakti Adi Atmika guNoM meM taratamatA hai| unakI zArIrika-mAnasika kSamatA evaM yogyatA ke kAraNa AtmasvarUpa kI sthiti ko prApta karane kI unakI kSamatA aura yogyatA meM antara par3atA hai| pratyeka jIva kA bAhya * aura Abhyantara jIvana bhI pRthak pRthak hotA hai| zarIra kA AkAra, DIla-Daula, ceSTA, indriyA~, raMga-rUpa, vicArazakti, manobala, kAyabala Adi viSayoM meM eka jIva dUsare jIva se bhinna hai| yaha bheda karmajanya audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika Adi bhAvoM ke kAraNa tathA sahaja pAriNAmika bhAva ko lekara hotA hai| karmAvaraNa ke kAraNa unake jJAna, darzana, sukha aura Atmazakti meM taratamatA honI svAbhAvika hai| isI kAraNa pratyeka jIva kI zArIrika aura Atmika yAnI, aura Antarika kSamatA kI dRSTi se unameM ananta vibhinnatAe~ - viSamatAe~ haiM / eka hI bAhya For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ manuSya jAti ko le liijie| unameM bhI eka se dUsare kI zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika kSamatA meM ekarUpatA aura samAnatA nahIM milegii| apitu anekavidha vibhinnatA hI dRSTigocara hogii| karmAvaraNa kI taratamatA ke kAraNa unameM Atmika guNoM . ke vikAsa aura abhivyaktikaraNa meM bhI avazyameva taratamatA dRSTigocara hogii| jaise-koI mUrkha hai to koI buddhimAn hai| kisI meM jJAna kA vikAsa adhika hai to kisI meM atyalpa hai| koI zarIra se sazakta evaM baliSTha hai to koI bilakula azakta evaM durbala hai| inhIM vividha sthitiyoM ko lekara unameM nyUnAdhikatA kA vyavahAra hotA hai| vikAsa kI nyUnAdhikatA kA mUla kAraNa pariNAma yAnI unake bhAva haiN| audayika Adi pAMca prakAra ke bhAvoM dvArA jIvoM ke vikAsa kI alpAdhikatA kA bodha ho jAtA hai| isalie jIvasthAna ke mAdhyama se una ananta-ananta jIvoM kA 14 bhAgoM meM . vargIkaraNa karake unameM guNasthAna, upayoga, yoga, lezyA, bandha, udaya, udIraNA, sattAM, bandhahetu, alpabahutva, bhAva aura saMkhyA kI prarUpaNA kI gaI hai| jIvasthAna meM jIva se sambandhita kucha prazna aura uttara pUrvokta sabhI avasthAe~ jIvoM kI hotI haiM, isalie ananta jIvoM ko caudaha bhAgoM meM vargIkRta karake sarbaprathama jIvasthAna kI prarUpaNA kI gaI hai| jIvasthAna ke mAdhyama se jIvoM ke bAhya-Abhyantara vikAsa-hrAsa ke nirUpaNa kA vicAra AyA to 'paMcasaMgraha' meM sarvaprathama jIva ke vastusvarUpa ko jAnane kI dRSTi se chaH Avazyaka prazna uThAye gae haiM-(1) jIva kyA hai? (2) kisakA prabhu-svAmI hai? (3) (jIva ko) kisane banAyA hai? (4) jIva kahA~ rahatA hai? (5) vaha kitane kAla taka rahane vAlA hai? (6) jIva kitane bhAvoM se yukta hote haiM? (1) jIva kyA hai ? isakA samAdhAna paMcasaMgraha meM batAyA gayA hai| jIva kyA hai? isa prazna kA samAdhAna vahA~ diyA gayA hai-jIva kA svarUpa kyA hai? isa prazna ko uThAne kA kAraNa yaha hai ki svarUpa bodha hone ke pazcAt hI usa vastu kA vizeSa vicAra yA usakI vizeSatA kA-asAdhAraNatA kA vicAra kiyA jAnA sambhava hai| ataH jIva eka dravya hone ke kAraNa pratyeka dravya kA lakSaNa hai jo utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta ho, vaha dravya hai| parantu yaha lakSaNa to anya dravyoM meM bhI pAyA jAtA hai| ataH jIva kI-sAMsArika jIva kI vizeSatA ko vyakta karane ke lie kahA gayA-jIva aupazamika, audayika, kSAyika, kSAyopazamika evaM pAriNAmika bhAvoM se yukta dravya hai| yahA~ eka prazna aura uThAyA gayA hai ki audayika bhAva nigoda se 1. karmagrantha bhA.3 prastAvanA (marudharakesarIjI), pR. 4 For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa. 153 lekara sabhI saMsArI jIvoM ke hotA hai, jabaki aupazamika bhAva to katipaya jIvoM ko hI hotA hai, aisI sthiti meM audayika bhAva ko chor3akara sarvaprathama aupazamika bhAva ko kyoM grahaNa kiyA gayA? isakA samAdhAna yaha hai ki audayika aura pAriNAmika bhAva to jIva ke sivAya ajIva dravya meM bhI pAye jAte haiM tathA kSAyika bhAva aupazamika bhAvapUrvaka hI hotA hai| koI bhI jIva upazama bhAva ko prApta kiye binA kSAyika bhAva ko prApta nahIM karatA aura kSAyopazamika bhAva bhI aupazamika bhAva se bhinna nahIM hai| isalie jIva ke asAdhAraNa svarUpa ko batAne aura anya se vyAvRtti karane hetu sarvaprathama aupazamika bhAva ko grahaNa kiyA gayA hai| rAjavArtika meM batAyA gayA hai ki paryAyArthikanaya se jIva aupazamikAdi bhAvarUpa hai aura nizcayanaya se jIva apane anAdi pAriNAmika bhAvoM se hI svarUpalAbha karatA hai| (2) jIva kisa kA prabhu hai ? : samAdhAna yaha hai ki jIva ( nizcayanaya se ) apane svarUpa kA prabhu = svAmI hai| saMsAra meM, laukika vyavahAra meM jo svAmisevakabhAva dRSTigocara hotA hai, vaha karmopAdhika hai - karmajanya hai, vAstavika nahIM aura na hI paramAtmA aura saMsArI jIvAtmA meM koI svAmi-sevaka bhAva hai / bhajanoM meM bhakti bhAvavaza jo. 'hU~ sevaka tUM dhaNI " kahA jAtA hai, vaha bhI aupacArika haiN| jaise - karmoM se mukta hue jIvoM (AtmAoM) meM koI svAmi-sevaka bhAva nahIM hai vaise hI karmayukta saMsArI jIvoM meM bhI AdhyAtmika dRSTi se svAmi- sevaka bhAva nahIM hai| sabhI jIva apane-apane svarUpa ke svAmI haiN| jIva svataMtra hai, karma bhI svataMtra hai| ekendriya se lekara paMcendriya taka ke saMsArI jIva aura mukta jIvoM meM svarUpa kI dRSTi se samAnatA hai / isIlie sthAnAMgasUtra meM kahA gayA hai- ege AyA ( svarUpApekSA sabhI AtmAe~ eka (samAna) haiN| ) (3) jIva ko kisane banAyA hai? isa prazna kA uttara hai-na keNai kayaM (jIva ko kisI ne nahIM banAyA hai) kintu AkAza kI taraha akRtrima hai| kaI loga kahate haiM - Izvara ne jIva ko banAyA hai, parantu yaha kathana bhI siddha nahIM hotA; isakI carcA hama karmavijJAna meM kara cuke haiN| yaha sArvabhauma niyama hai ki jo vastu utpanna hotI hai, 1. (ka) aupazamikAdi-bhAva-paryAyo jIvaH paryAyAdezAt pAriNAmika bhAva-sAdhano nishcytH| aupazamikAdibhAvasAdhazca vyvhaartH| - tattvArtha rAjavArtika 1/7/38/38 (kha) anyAsAdhAraNA bhAvA: paMcaupazamikAdayaH / svatattvaM yasya tattvasya jIvaH sa vyapadizyate // For Personal & Private Use Only - tattvArthasAra Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ usakA vinAza sunizcita hai| isalie jIva (AtmA) ko yadi utpanna huA (banAyA) mAnA jAe to usakA bhI nAza honA caahie| parantu AtmA trikAlasthAyI, avinAzI aura zAzvata hai; isIlie vaha akRtrima hai| ___(4) jIva kahA~ rahate haiM? isa prazna ke uttara meM kahA- sarIre loe va huMti', arthAt jIva apane-apane sarIra meM athavA loka meM rahate haiN| isa uttara meM sAmAnya aura vizeSa, donoM apekSAoM se jIva ke avasthAna kA vicAra kiyA gayA hai| sAmAnyApekSayA vicAra karate hue batAyA ki jIva loka meM rahate haiM; aloka meM nahIM, cAhe ve bandhaka hoM yA abandhaka, saMsArastha hoM yA mukta hoN| aloka meM tathA-svabhAva ke kAraNa dharmAstikAya Adi tathA jIvoM aura pudgaloM kA abhAva hai| vizeSApekSayA vicAra karane para jIva apane-apane yathAyogya prApta audArika Adi zarIra meM rahatA hai, apane zarIra se bAhara nahIM, kyoMki zarIra ke paramANuoM ke sAtha AtmapradezoM kA nIra-kSIravat anyonyAgamarUpa paraspara ekAkAra sambandha hai| kAraNa yaha hai ki jaise pAnI aura dUdha ekAkAra rUpa meM rahe hue haiM, vaise hI jIva (AtmA) aura zarIra donoM eka-dUsare ke sAtha ghule-mile ekAkAra-se rahe hue haiN| unameM yaha jIva hai, yaha zarIra hai, aisA pRthakkaraNa nahIM ho paataa| (5) jIva kitane kAlaparyanta jIvarUpa meM rahegA, usakA nAza kaba hogA?-yaha pAMcavA~ prazna hai| isakA uttara hai-'savvakAlaM tu|' arthAt-jIva sadaiva jIva rUpa meM rahegA, usakA kadApi nAza nahIM hogaa| jIva anAdikAla se hai aura anantakAla taka rhegaa| (6) jIva aupazamika Adi kitane bhAvoM se yukta hotA hai? isake uttara meM kahA gayA hai ki kitane hI jIva pA~ca bhAvoM se, kitane hI cAra bhAvoM se aura kitane hI tIna bhAvoM se aura kaI do bhAvoM se yukta hote haiN| isakA spaSTIkaraNa tathA pRthakpathaka vizleSaNa pichale prakaraNa meM kiyA gayA hai| 1. (ka) dekheM-paMcasaMgraha bhA. 2 gA. 2/3 kA vivecana pR.5. (kha) kiM jIvA? uvasamAiehiM bhAvehiM saMjuyaM dvvN| kassa sarUvassa pahU keNaMti? na keNai kayA u||2|| kattha? sarIre loe va huMti, kevacciraM? savvakAlaM tu| kai bhAvajuyA jIvA? duga-tiga-cau-paMca-mIsehiM // 3 // -paMcasaMgraha bhA. 2 gA. 2, 3 For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa 155 jIva kA lakSaNa : vibhinna dRSTiyoM se dravyasaMgraha ke anusAra jIva kA lakSaNa hai-jo zuddha nizcayanaya se nizcaya prANoM (jJAna, darzana, sukha aura AtmavIrya) se jItA hai, tathApi azuddha nizcayanaya se dravyaprANoM (pAMca indriya, mana-vacana-kAya, ucchvAsa, Ayu ina 10 prANoM) se tathA bhAvaprANoM jItA hai, vaha jIva hai| gommaTasAra ke anusAra-(azuddha nizcayanaya se) karmopAdhisApekSa jJAnadarzanopayogarUpa caitanyaprANoM (jIva ke jJAna, darzana, sukha, vIrya, cetanatva aura amUrtatva, ina chaha guNoM) se jIte haiM, ve jIva haiN|9 . .. pravacanasAra ke anusAra-'jo (nizcayanaya se) cAra prANoM se, (vyavahAranaya se daza prANoM se) jItA hai, jIyegA aura pahale bhI jItA thA, vaha jIva hai|' athavA rAjavArtika meM jIva (saMsArI jIva) kA lakSaNa kiyA hai- jo daza prANoM meM se apanI paryAya ke anusAra yathAyogya gRhIta prANoM ke dvArA jItA hai, jItA thA aura jIyegA, isa traikAlika jIvana guNa vAle ko jIva kahate haiN| paMcAstikAya ke anusAra-'AtmA jIva hai, cetayitA hai, upayoga vizeSa vAlA hai|' bhAvapAhur3a meM isI kA pariSkRta lakSaNa diyA gayA hai-jIva kartA hai, bhoktA hai, amUrta hai, zarIrapramANa hai, anAdinidhana hai, darzana-jJAna-upayogamaya hai, aisA zrI jinezvaradevoM dvArA nirdiSTa hai| (zuddha-karmAdi vikArarahita) jIva kA zuddha nizcayanaya se samayasAra meM lakSaNa diyA gayA hai-"he bhavya! tU jIva ko rasarahita, gandharahita, avyakta arthAt-indriyoM se agocara, cetanAguNarUpa, zabdarahita, kisI bhI cinha yA anumAnajJAna se grahaNa na hone vAlA, aura AkArarahita jaan|" AcArAMga sUtra ke anusAra-vaha (zuddha AtmA) na zabda rUpa hai, na gandharUpa hai, na rasarUpa hai, na sparzarUpa hai| vaha na dIrgha hai, na hrasva hai, na vRtta (gola) hai, na trikoNa hai, na caurasa hai, na maMDalAkAra hai| vaha na kRSNa hai, na nIlAdi hai| vaha na strI hai, na puruSa hai, na napuMsaka 1. (ka) zuddhanizcayanayena zuddha caitanyalakSaNa-nizcayaprANena yadyapi jIvati tathApyazuddhanayenadravya-bhAva-prANairjIvati jiivH| -dravyasaMgraha TIkA 2/8/5 (kha) karmopAdhi-sApekSa-jJAnadarzanopayoga-caitanyaprANena jIvantIti jiivaa|| ___ -gommaTasAra jIvakANDa (jI. pra.)2/21/8 2. (ka) pANehiM caduhiM jIvadi, jIvissadi, jo hi jIvide, puvvN| so jIvo pANA puNa poggaladavvehiM nnivvttaa|| -pravacanasAra 147 gA. (kha) dazasu prANeSu yathopAttaprANaparyAyeNa triSu kAleSu jIvanAnubhavAt 'jIvati' . ajIvIta 'jIviSyati' iti vA jiivH| -rAjavArtika 1/4/7/25 For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ hai, vaha jJAtA hai, parijJAtA hai| arUpI sattA hai, usake lie koI upamA nahIM hai| vaha apada hai, vacana-agocara hai| koI padavAcaka nahIM hai| dhavalA ke anusAra-'jIva kartA hai, vaktA hai, prANI hai, bhoktA hai, pudgalarUpa hai, vettA hai, viSNu hai, svayambhU hai, zarIrI hai, tathA mAnava hai, aura jantu mAnI, mAyI, yogayukta, saMkuTa, asaMkuTa, kSetrajJa aura antarAtmA hai|' mahApurANa meM isake 10 paryAyavAcaka zabda haiM-'jIva, prANI, jantu, kSetrajJa, puruSa, pumAn , AtmA, antarAtmA, jJa aura jnyaanii|'2 niSkarSa yaha hai-'jItA hai, jItA thA aura jIegA, isa prakAra ke kAlika jIvana guNa vAle ko jIva kahate haiN|' 'jIva cetanA lakSaNa hai, athavA jIva kA lakSaNa upayoga hai| jIva ke jIvita rahane ke do AdhAra haiM-dravyaprANa aura bhaavpraann| sparzana, rasana Adi pAMca indriyA~, mana, vacana aura kAya-ye tIna bala, zvAsocchvAsa aura AyuSya, ye dasa dravyaprANa kahalAte haiM aura jJAna, darzana, Atma-sukha aura vIrya (Atmazakti), ye cAra bhAvaprANa kahalAte haiN| isalie jIva kA pariSkRta lakSaNa huA. jo dravyaprANoM aura bhAvaprANoM se jIvita hai, jIvita thA aura jIvita rahegA, vaha jIva hai| 1. (ka) jIvotti havadi cedA uvaoga-viseside / -paMcAstikAya gA. 27 (kha) kattA bhoi amutto sarIramitto aNAiNidhaNo y| dasaNa-NANuvaogo NiTTio jinnvriNdehiN|| -bhAvapAhuDa,148 gA. (ga) arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cednnaagunnmsdN| .. jANa aliMgagAhaNe jiivmnnitttthisNtthaannN| -samayasAra gA. 49 (gha) se na sahe, na rUve, na gaMdhe, na rase, na phAse iccevA se na dIhe, na hasse, na vaTTe, na taMse, na cauraMse na parimaMDale, na kinheM na lkkhe| na inthI, na parise, na annahA, paritre, sanne, uvamA na vijae arUvI sattA, apayassa payaM ntthi|" "takA tattha na vijai, mai tattha na gaahiyaa| -AcArAMga 1/5/6 2. (ka) jIvo kattA ya vattA ya, pANI bhottA ya pogglo| vedo viNhU sayaMbhU ya sarIrI taha maannvo|| sattA jaMtU ya mANI ya mAI jogI ya sNkddo| asaMkaDo ya khettaNNU aMtarappA taheva y|| -dhavalA 1/112/gA. 81, 82 (kha) jIvaH prANI ca jantuzca kSetrajJaH purussstthaa| pumAnAtmA'ntarAtma ca jJo jJAnItyasya pryyH| -mahApurANa 24/103. 3. (ka) tatra cetnaalkssnnojiivH| -sarvArthasiddhi 1/4/14 (kha) upayogo lkssnnm| / -tatvArtha 28 __(ga) karmagrantha bhA. 4 prastAvanA (marudharakesarI) pR. 9/10 For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa 157 ___sabhI jIvoM meM bhAvaprANa : saMsArI jIvoM meM bhAva prANayukta dravyaprANa .. jIva ananta haiM aura jIvatva kI apekSA ananta saMsArI aura ananta siddha jIvoM kA svarUpa eka hai| jIvoM ke mukhya do prakAra haiM-saMsArI aura siddha (mukt)| ina donoM prakAra ke ananta jIvoM meM caitanyarUpa tathA jJAnAdirUpa catuSTayarUpa bhAvaprANa to rahate hI haiM, sAtha hI saMsArI jIvoM meM bhAvaprANoM ke sAtha-sAtha yathAyogya indriyAdi dravyaprANa bhI hote haiM; jabaki mukta (azarIrI siddha) jIvoM meM sirpha jJAnAdi bhAvaprANa hI hote haiN| jaba taka indriyAdi karmajanya dravyaprANa haiM, taba taka ve yathAyogya indriya Adi se yukta rahate haiN| magara karmamukta ho jAne para sirpha jJAnAdi caitanya pariNAma yukta bhAvaprANa rahate haiN| jIva kI vyAkhyA-nizcaya-naya-sApekSa jIva kI yaha vyAkhyA vyavahAra aura nizcaya, donoM nayoM kI apekSA se kI gaI hai| arthAt saMsArI jIva kI indriyAdi dravyaprANoM tathA jJAnAdi bhAvaprANoM se yukta trikAla jIvita rahane kI vyAkhyA vyavahAranaya-sApekSa hai; jabaki mukta (videhamukta) jIvoM kI sirpha jJAnAdi bhAvaprANoM se sahita jIvita rahane kI vyAkhyA nizcaya-nayasApekSa hai| muMkta aura saMsArI donoM hI jIva haiM, kintu jIvasthAna ke sandarbha meM prarUpaNA saMsArI jIvoM kI kI gaI hai| saMsArI jIva : zuddha aura azuddha kaise? . dravya saMgraha ke anusAra-azuddha naya kI dRSTi se samasta saMsArI jIva caudaha mArgaNA aura caudaha guNasthAnoM se caudaha-caudaha prakAra ke hote haiN| jabaki zuddha naya kI dRSTi se sabhI saMsArI jIva zuddha haiN|2 1. (ka) zuddha nizcayanayenAdi-madhyAnta-varjita-svapara-prakAzakAvinazvara-nirupAdhi zuddha-caitanya-lakSaNa-nizcaya-prANena yadyapi jIvati, tathA'pyazaddha nayenAnAdikarmabandha vazAdazuddha-dravya-bhAva-prANairjIvatIti jiivH| -dravya saMgraha TIkA 2/7 (kha) tikkAle cadupANA iMdiyabalamAu-ANapANo y|| ... vavahArA so jIvo, NicchayaNayado du cedaNA jss|| -dravyasaMgraha 3 (ga) karmagrantha bhA. 4 vivecana, (marudharakesarIjI), pR. 10 2. maggaNa-guNaThANehiM ca cauddasahiM havaMti taha asuddhnnyaa| viNNayA saMsArI savve suddhA.hu suddhnnyaa|| - -dravyasaMgraha 13 For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ karmayukta hone se saMsArI jIvoM kI apekSA se jIvasthAna - prarUpaNA mukta jIva karmarahita haiM, isalie unameM kisI prakAra kA bheda, yA svarUpa kI dRSTi se antara nahIM hai| sabhI mukta jIva sva-bhAva se paripUrNa aura samAna haiN| kintu saMsArI jIva karmayukta hone ke kAraNa unameM gati, jAti, zarIra Adi vibhinna apekSAoM se aneka prakAra kI vibhinnatAe~, vividhatAe~ aura viSamatAe~ dRSTigocara hotI haiN| ve karmajanya avasthAe~ ananta haiM / ataH unakA eka-eka jIva kI apekSA se jJAna karanA chadmastha vyakti ke lie na to sahaja hai, na hI sambhava hai / kintu jJAniyoM ne jIvasthAna ke mAdhyama se unakA 14 prakAroM meM vargIkaraNa karake unameM gati Adi kI spaSTa prarUpaNA kI hai, jisase unakI vividha avasthAoM kA AsAnI se bodha ho jAtA hai / 1 jIvasthAna kA svarUpa jIvasthAna kahate haiM-jIvoM - arthAt sUkSma, bAdara, paryApta, aparyApta, saMjJI, asaMjJI tathA ekendriya se lekara paMcendriya taka se saMsArI jIvoM ke ina rUpoM dvArA hone vAle prakAroM-bhedoM ko| saMkSepa meM, saMsArI jIvoM ke ina vargoM arthAt sUkSma, bAdara, ekendriya, dvIndriya Adi rUpa meM hone vAle prakAroM-bhedoM ko jIvasthAna kahate haiM / 2 jIvasthAna kA svarUpa sarvajJa kevalajJAnI bhagavantoM ne samasta saMsArI jIvoM ke ekendriya jAti, dvIndriya jAti Adi ke rUpa meM vibhAgAnusAra vargIkaraNa karake caudaha varga batAye haiM / unameM samasta saMsArI jIvoM kA samAveza ho jAtA hai| inhIM caudaha vargoM ko jIvasthAna kahate haiM / 3 4 karmavijJAna ke sAhitya meM prayukta jIvasthAna zabda ke badale meM samavAyAMga Adi AgamoM meM 'bhUtagrAma aura digambara- paramparA ke granthoM meM 'jIvasamAsa' zabda kA prayoga kiyA hai| kintu zabda prayoga meM antara ke sivAya inake artha aura bheda prAyaH milate-julate haiN| samavAyAMga meM 'bhUtagrAma' zabda kA prayoga karake jIvasthAna meM jina 14 jIvavargoM kA nirdeza kiyA hai, unhIM kA usameM nirdeza kiyA gayA hai| 1. karmagrantha bhA. 4 vivecana ( marudhrarakesarIjI) pR. 10 2. (ka) vahI, pR. 9 (kha) paMcasaMgraha bhA. 1, vivecana, pR. 44 3. paMca - saMgraha bhA. 1 vivecana, pR. 44 4. samavAyAMga 14/1 For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa 159 jIvasamAsa kA svarUpa gommaTaspara (jIva kANDa) meM kahA gayA hai-"jina dharmoM ke dvArA aneka jIvoM tathA unakI aneka jAtiyoM kA bodha hotA hai, una padArthoM kA saMgraha karane vAle dharmavizeSoM ko jIvasamAsa samajhanA caahie|" trasa-sthAvara, bAdara-sUkSma, paryApta, apti, pratyeka-sAdhAraNa, ina yugaloM meM aviruddha nAmakarma (jaise-sUkSma se aviruddha sthAvara) ke udaya se yukta jAti nAmakarma kA udaya hone para jo tadbhava-sAdRzyarUpa UrdhvatA-sAmAnya jIvoM meM hotA hai, vaha jIvasamAsa hotA hai| saMkSepa meM-"jina sthAnoM meM jIvoM kA sadbhAva pAyA jAtA hai, una sthAnoM kA nAma jIvasamAsa hai|"1 caudaha jIvasthAna aura saba meM jIvatva dharma kA sadbhAva karmagrantha ke anusAra isa loka meM sUkSma ekendriya, bAdara ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI-paMcendriya aura saMjJI-paMcendriya ye sAtoM aparyApta aura paryApta ke bheda se do-do prakAra ke hone se jIvasthAna caudaha hote haiN|2 prastuta gAthA meM prarUpita ye caudaha bheda saMsArI jIvoM ke haiN| jIvatva-caitanyarUpa sAmAnya dharma kI samAnatA hone se ananta jIva samAna haiM-eka jaise haiM, svarUpa se ve eka samAna haiN| sabhI ke guNa-dharma samAna (eka sadRza) hone se unameM kisI prakAra kA bheda nahIM hai| isIlie sAmAnya dRSTi se jIva kA lakSaNa caitanya yA jIvatva hai, tathA caitanyAnuvidhAyI pariNAma ko upayoga kahate haiN| yaha caitanya aura usakA upayogarUpa pariNAma jIva ko chor3akara anya dravyoM meM nahIM pAyA jaataa| jo jIva kI pravRtti-pariNati meM sadaiva anyatra rUpa meM isakA pariNamana hotA rahatA hai| 1. (ka) jehiM aNeyA jIvA, NajaMte bahuvihA vi tjjaadii| .. te puNa saMgahidatthA, jIvasamAsA tti vinnnneyaa|| -gommaTasAra (jI.) gA. 70 (kha) digambara paMcasaMgraha 1/32 (ga) tasa-cadu-jugANa-majjhe, aviruddhehiM jud-jaadi-kmmudye| jIvasamAsA hoti hu tbbhv-saaricch-saamnnnnaa|| -go. jI. 71 gA. (gha) kAlakrama se aneka avasthAoM ke hone para bhI eka hI vastu kA jo pUrvApara sAdRzya dekhA jAtA hai, vaha UrdhvatA-sAmAnya hai| isase viparIta eka samaya meM hI aneka vastuoM kI jo paraspara samAnatA dekhI jAtI hai, vaha tiryaka-sAmAnya 2. iya suhm-baayreNgidivi-ti-cu-asnni-snni-pNciNdii| apajattA pajjattA kameNa caudasa jiytttthaannaa|| -karmagrantha bhA. 4, gA. 2 For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ saMsArI jIvoM ke saMkSepa meM pAMca prakAra saMsArI jIvoM ke saMkSepa meM pAMca hI prakAra hote haiM, jinheM zAstrIya paribhASA meM 'jAti' kahA gayA hai| jaise-(1) ekendriya jAti, (2) dvIndriya jAti, (3) trIndriya jAti, (4) caturindriya jAti aura (5) paMcendriya jaati| __jAti kA artha hai-saamaany| arthAt-jisa zabda ke bolane yA sunane se samasta samAna guNadharma vAle padArthoM kA grahaNa ho jaay| jaise-ekendriya kahane se pRthvIkAya se lekara vanaspatikAya taka ke sabhI ekamAtra sparzendriya vAle jIvoM kA grahaNa yA jJAna ho jAtA hai| isI prakAra dvIndriya jAti Adi ke viSaya meM samajha lenA caahie| eka indriya vAle jIva 'sthAvara' tathA dvIndriya se lekara paMcendriya paryanta ke jIva 'sa' kahalAte haiN| indriyA~ aura unakA svarUpa indriya kahate haiM jo apane-apane viSaya ke jJAna aura grahaNa (sevana) karane meM svataMtra ho| jaise-rasanendriya apane viSaya (svAda) kA grahaNa (jJAna) karane meM svataMtra hai, dUsarI indriyA~ svAda kA grahaNa karane meM prAyaH samartha nahIM hotii| sabhI indriyA~ apane-apane adhInastha viSaya ko hI prAyaH jAna yA grahaNa kara sakatI haiN| dvividha indriyoM ke pAMca-pAMca bheda : svarUpa, kArya prajJApanA Adi AgamoM meM indriyoM ke pAMca bheda batAye haiM-zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanendriya aura sprshnendriy| ye indriyA~ bhI dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kI hotI haiN| dravyendriyA~, pudgala-janya hone se jar3arUpa haiM aura bhAvendriyA~ cetanAzakti kI paryAya hone se bhAvarUpa haiN| dravyendriyA~ aMgopAMga aura nirmANa nAmakarma se nirmita hotI haiN| dravyendriya apane-apane viSaya meM tabhI pravRtta ho sakatI haiM jaba bhAvendriyoM kA unheM sahayoga prApta ho| unakI utpatti aura pravRtti meM kAraNa haiN-bhaavendriyaaN| isa dRSTi se bhAvendriyA~ kAraNa haiM, dravyendriyA~ kArya haiN| bhAvendriya ke hone para hI dravyendriyoM ko indriya saMjJA prApta hotI hai| bhAvendriyoM dvArA viSayoM ko grahaNa karane tathA vyakta karane meM dravyendriyA~ upakaraNarUpa haiN| arthAt bhAvendriyoM kI pravRtti, tathA viSayoM ko grahaNa karane aura abhivyakta karane kI pravRtti dravyendriyoM ke mAdhyama se hotI hai| 1. (ka) karmagrantha bhA. 4 vivecana (marudharakesarI) pR. 34-35 (kha) kati NaM bhaMte ! iMdiyA paNNatA? goyamA ! paMceMdiyA paNNatA, taM.-soiMdiya cavikhadiya ghANidiya jinbhiMdie phaasiNdie| -prajJApanAsUtra pada 15/1/191 (zeSa pRSTha 161 para) For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa 161 dravyendriya ke do bheda : svarUpa aura kArya ___ dravyendriya ke do bheda haiM-nivRtti aura upkrnn| indriyoM kI bAhya tathA Abhyantara racanA, banAvaTa yA AkRti ko nirvRtti kahate haiM aura unakI nirvRtti (racanA) meM upakArI-sahAyaka upakaraNendriya hai| jaise-netrendriya meM kRSNA-zukla maNDala Abhyantara upakaraNa hai aura palaka, baraunI Adi bAhya upakaraNa haiN| isI prakAra anya indriyoM ke sambandha meM samajha lenA caahie| bhAvendriya kahate haiM-matijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se utpanna Atmavizuddhi ko| bhAvendriya ke bhI do bheda haiM-labdhi aura upyog| matijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama ko arthAt cetanAzakti kI yogyatA vizeSa ko labdhirUpa bhAvendriya kahate haiN| tathA labdhirUpa bhAvendriya ke anusAra AtmA kI viSaya-grahaNa meM hone vAlI pravRtti ko upayogarUpa bhAvendriya kahate haiN| dravyendriyA~ zabda, rUpa (varNa), gandha, rasaM aura sparza nAmaka matijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se tathA ubhayarUpa bhAvendriyoM ke hone para hI apane-apane viSaya meM pravRtta hotI haiN| saMsArI jIvoM ke ekendriya, dvIndriya Adi pAMca bheda mAne jAne kA kAraNa dravyendriyA~ haiN| bAhara meM prakaTarUpa se jisa-jisa jIva ke jitanI-jitanI indriyA~ dikhalAI detI haiM, unake AdhAra se ekendriya Adi bheda kiye jAte haiN| kintu bhAvendriyA~ to labdhi indriya kI apekSA se sabhI saMsArI jIvoM ke pAMcoM hI hotI haiN| yadyapi ekendriya Adi se paMcendriya taka ke saMsArI jIvoM ke bhAvendriyA~ pAMcoM hI hotI haiM, kintu uttarottara vyakta se vyaktatara haiM, dUsare zabdoM meM vikasita se vikasitatara haiN| isI prakAra kramazaH paMcendriya taka samajhanA caahie| ekendriya Adi (pRSTha 160 kA zeSa) (ga). kativihA NaM bhaMte ! iMdiyA paNNatA? goymaa| duvihA paNNatA, taM. davviMdiyA ya bhAviMdiyA y| -prajJApanA 15/1 (gha) paMcendriyANi, dvividhaani| -tattvArthasUtra 2/20, 16 (Ga) vizeSa vivaraNa ke lie dekheM-prajJApanA 15vA pada, tathA tttvaarth-srvaarthsiddhi| 1. (ka) dekheM-prajJApanA pada 15 meM dravyendriya ke do prakAra-upacaya aura nirvrtnaa| (kha) nittyupakaraNe drvyendriym| -tattvArtha 2/17 (ga) sA dvividhA bAhyAbhyantara bhedaat| -sarvArthasiddhi 1/17 (gha) yena nirvRtterupakAraH kriyate tdupkrnnm| .. -sarvArthasiddhi 2/17 (Ga) madi-AvaraNa-khaovasama-samuttha-visuddhI hu tajjaboho vA, bhAviMdiyaM // -go. jI. 165 / (ca) labdhyupayogau bhaavendriym| For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ jIvoM ke pAMcoM bhAvendriyoM ko mAnane meM Aja koI hicakicAhaTa nahIM honI caahie| DaoN. jagadIzacandra basu ne ekendriya vanaspatikAyika jIvoM meM smaraNazakti, mAnasa zakti Adi kA astitva siddha karake batA diyA hai ki vanaspatiyoM meM nimnastara kI cetanA vAlI avyakta indriyA~ mAnane meM koI Apatti nahIM hai| vizeSAvazyakabhASya meM isa tathya ko svIkAra kiyA gayA hai ki labdhi-indriya kI apekSA se sabhI saMsArI jIva pAMcoM (bhAva) indriyoM vAle haiN| __ekendriya jIvoM ke pAMca prakAra haiM-(1) pRthvIkAya, (2) ap (jala) kAya, (3) tejaskAya (agnikAya), (4) vAyukAya aura (5) vnsptikaay| ina pAMcoM meM sirpha eka sparzanendriya (tvacA) hone se tathA ye svayaM halacala karate dikhAI na dene se sthAvara kahalAte haiN| zeSa dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIva trasa kahalAte haiN| dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM meM kramaza; rasana Adi eka-eka indriya bar3hatI jAtI hai| jaise-ekendriya meM sirpha sparzendriya, dvIndriya meM sparzana aura rasana (jIbha), trIndriya meM sparzana, rasana aura ghrANa (nAka), caturindriya meM sparzana, rasana, ghrANa, cakSu (A~kha), paMcendriya meM sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotrendriya (kAna) haiN| tattvArthasUtra meM pAMcoM indriyoM ke nAma isI krama se diye gae haiN|2 . ___ ekendriya jIvoM ke sUkSma aura bAdara paryAya kA svarUpa pRthvIkAya Adi pAMcoM sthAvara ekendriya jIva do prakAra ke hote haiM-sUkSma aura baadr| lekina dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM meM sUkSma-bAdarakRta bheda nahIM hote, ve sabhI bAdara (sthUla) hI hote haiN| jIvasthAna ke caudaha bhedoM meM se ekendriya jIvoM ke sUkSma aura bAdara, ina do bhedoM ko mAnane kA kAraNa yaha hai ki sUkSmazarIra vAle ekendriya jIva A~khoM (carmacakSuoM) se nahIM dikhAI de pAte, unakA astitva to jJAnagamya hai, yA sarvajJa-Apta dvArA prarUpita hone se mAnya hai| jabaki bAdara zarIra 1. (ka) kativihA NaM iMdiyaladdhI paNNatA? goyamA ! paMcavihA iMdiyaladdhI paM., paMcavihA (vi) iMdiya uvaugaddhA pnnnnttaa| -prajJApanA 2/15 (kha) karmagrantha bhA. 4 vivecana (marudharakesarI), pR, 36, 37 (ga) ahavA paDucca laddhiMdiyaM pi paMciMdiyA svve| -vizeSAvazyaka gA. 3001 2. (ka) pRthivyaptejovAyu-vanaspatayaH sthaavraaH| sNsaarinnstrs-sthaavraaH| -tattvArthasUtra-2/13, 12 (kha) saMsAra-samAvanagA tase ceva thAvare cev| -sthAnAMga 2/57 (ga) sprshn-rsn-ghraann-ckssu-shrotraanni| -tattvArtha 2/20 . . . For Personal & Private Use Only - Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa 163 vAle ekendriya jIva jJAnagamya hone ke sAtha-sAtha carmanetroM se bhI dikhAI dete haiN| jaise- pRthvI kA zarIra pRthvIrUpa, jala kA zarIra jalarUpa Adi / ekendriya jIvoM ko sUkSma aura bAdara zarIra kI prApti kramazaH sUkSma nAmakarma aura bAdara nAmakarma ke udaya se hotI hai| sUkSma nAmakarma aura bAdara nAmakarma ko inake sAtha-sAtha prApta hone vAlI anya prakRtiyA~ kramazaH sthAvaradazaka aura trasa - dazaka karma - prakRtiyoM meM parigaNita kI gaI haiN| sUkSma nAmakarma ke udaya se ekendriyoM ko prApta hone valA sUkSmazarIra paraspara vyAghAta se rahita hai| vaha na kisI ke roke rukatA hai aura na anya kisI ko rokatA hai| yaha zarIra anya jIvoM ke anugraha yA upaghAta ke ayogya hotA hai / yaha to anubhava - -siddha hai ki jaise sUkSma hone se agni lohe meM praviSTa ho jAtI hai, usI prakAra sUkSma nAmakarma se prApta sUkSmazarIra bhI kisI bhI pradeza meM praviSTa ho sakatA hai / 1 sUkSmazarIra kI vizeSatA taijasa kArmaNa zarIra to sUkSmatama haiM hii| unakA sabhI saMsArI jIvoM ke sAtha anAdi sambandha hai aura ve bhI AghAta - pratighAta se rahita haiM / saMsArI jIva ke maraNakAla meM AtmA ina donoM zarIroM ke sAtha Thosa vajramaya yA lohamaya baMda kamarA ho to bhI usameM se binA kisI prakAra kA chedana yA darAra kiye, nikala jAtA hai| isI prakAra pRthvI, jala, teja, vAyu aura vanaspatikAya vAle sthAvara ekendriya jIvoM kA sUkSma zarIra netra se agocara hone ke atirikta mUrta dravyoM ke AghAta-pratighAta evaM anugrahAdi avasthAoM se rahita hai| bAdarakAya kA svarUpa aura vizleSaNa jisa nAmakarma ke udaya se jIva ko bAdarakAya kI prApti hotI hai, use bAdara nAmakarma kahate haiN| jo zarIra netroM se dikhAI de, netroM se dekhA jA sake aura anya ko bAdhA pahu~cAe, usa zarIra kA nAma bAdara zarIra hai| bAdara kA itanA hI artha nahIM hai, apitu jo una pRthvIkAyAdi ekendriya jIvoM ke zarIra - samUha meM eka prakAra ke bAdara-pariNAma ko utpanna karatA hai, use bhI bAdara pRthvI Adi jIva kahate haiN| ekendriya jIvoM ke sUkSma aura bAdara bheda mAnane ke pIche kAraNa ekendriya jIvoM ke sUkSma aura bAdara ye do bheda mAnane ke pIche kAraNa yaha hai ki pUrvokta lakSaNa ke atirikta sUkSma ekendriya jIva aise haiM ki unameM sUkSma nAmakarma 1. (ka) karmagrantha bhA. 4 vivecana ( marudharakesarI) pR. 42 (kha) karmagrantha bhA. 4 vivecana (paM. sukhalAlajI) 2. karmagrantha bhA. 4 vivecana ( marudharakesarI) pR. 42 For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ aisA pariNAma utpanna kara detA hai, jisase ve ananta zarIra ekatrita ho jAe~, to bhI dRSTigocara nahIM ho pAte haiM, ve samagra loka meM vyApta haiN| jJAna ke dvArA jAnane yogya hone para bhI ye vAcika vyavahAra ke ayogya haiN| kisI anya se unakA ghAta-pratighAta nahIM hotA, ve apane prApta zarIra meM vidyamAna rahate haiN| kintu bAdara ekendriya jIvoM meM bAdara nAmakarma kA udaya hone se ve jIva loka ke pratiniyata deza meM rahate haiM, sarvatra nhiiN| yadyapi bAdara.jIvoM kA, pratyeka kA pRthak-pRthak zarIra ina carmacakSuoM se dRSTigocara nahIM hotA, kintu unake zArIrika pariNamana meM bAdara rupa se pariNamita hone-abhivyakta hone kI vizeSa kSamatA hone se ve samudAyarUpa meM dikhalAI de sakate haiM. isalie unheM jJAnagamya hone ke sAtha-sAtha vyavahArayogya kahA gayA hai| .. SaTkAyika yA paMcendriya jIvoM kI pahacAna sUkSma aura bAdara sabhI prakAra ke ekendriya jIvoM ke sirpha pahalI sparzendriya (tvacA athavA zarIra) hotI hai| pRthvI, jala, teja, vAyu aura vanaspati kAya se ye pAMcoM ekendriya jIva pahacAne jAte haiN| dvIndriya jIva ve haiM, jinake sparzana (tvacA-zarIra) aura rasana, (jIbha) ye do dravyendriyA~ hoN| jaise-laTa, giMDaulA, alasiyA, zaMkha, kRmi Adi jiiv| trIndriya jIva ve haiM, jinake sparzana, rasana aura ghrANa, ye tIna indriyA~ hoM, jaise-jUM, lIkha, khaTamala, cIcar3a, gajAI, khajUriyA, uddaI aadi| . caturindriya jIva ve haiM, jinake sparzana, rasana, ghrANa aura cakSu (A~kha), ye cAra dravyendriyA~ hoN| jaise-bhramara, TiDDI, makkhI, macchara, bicchU aadi| .. paMcendriya jIva ve haiM, jinake sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra (kAna), ye pAMcoM indriyA~ hoN| jaise-tiryazca (gAya, ghor3A Adi) manuSya, deva aura nArakAra saMsAra meM narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devagati meM vidyamAna samasta jIvoM meM se tiryaMcagati ke jIvoM ke sivAya nAraka, manuSya aura deva paMcendriya hI hote haiN| unameM pUrvokta pAMcoM indriyA~ hotI haiN| kintu tiryaMcagati ke jIvoM meM kitane hI ke eka, kitane hI ke do, tIna, cAra athavA pAMca indriyA~ hotI haiN| .. 1. karmagrantha bhAga-4 vivecana gA. 2 (marudharakesarI), pR. 44, 45 2. (ka) vahI, gAH 2 ke vivecana para se (marudhara kesarI), pR. 45 ___(kha) karmagrantha bhA.4 gA. 2 kA vivecana (paM. sukhalAlajI) pR. 10 For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa 165 tiryaMcagati ke pUrvokta ekendriya se paMcendriya taka ke jIvoM meM se dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIva apane-apane hita-ahita meM pravRtti - nivRtti ke lie svayaM halana calana karane meM samartha haiM, jabaki ekendriya jIva asamartha haiM / 1 caudaha prakAra ke jIvasthAnoM meM saMjJI - asajJI - vicAra pUvokta caudaha prakAra ke jIva varga meM ekendriya se lekara caturindriya taka ke jIva . asaMjJI hote haiM, tathA tiryaJcapaMcendriya jIvoM meM koI saMjJI hote haiM, koI asaMjJI / 2 saMjJI - aMsI kA pracalita artha saMjJI kA artha sAmAnyatayA kiyA jAtA hai - jo (dravya) mana ke sahita ho, aura asaMjJI kA artha kiyA jAtA hai, jo (dravya) mana se rahita ho| vaise- saMjJI kA artha hotA hai - jisake saMjJA ho aura asaMjJI kA artha kiyA jAtA hai - jisake saMjJA na ho / 3 AgamoM dvArA prarUpita saMjJA ke prakAra AgamoM meM yatra-tatra saMjJA zabda tIna arthoM meM prayukta kiyA gayA hai - ( 1 ) nAmanikSepa - arthAt kisI padArtha kA nAma rakhanA, jaise- rAma, kRSNa, gAya, ghor3A ityaadi| (2) AhAra, bhaya, maithuna evaM parigraha kI saMjJA - abhilASA aura (3) dhAraNAtmaka yA cintanAtmaka jJAna-vizeSa / prastuta prasaMga meM saMjJA kA artha nikSeparUpa na hokara Abhoga yAnI mAnasika pravRtti vizeSa hai| mAnasika pravRtti do prakAra kI hotI hai - jJAnAtmikA aura anubhavAtmikA (AhArAdi kI abhilaassaaruup)| isa dRSTi se saMjJA ke do prakAra ho jAte haiM- jJAna aura anubhava / mati, zruta Adi pAMca prakAra ke jJAna jJAna-saMjJA rUpa haiM aura AhArAdi 10, 16 yA 4 anubhavAtmaka saMjJA haiN| bhagavatI sUtra evaM prajJApanAsUtra meM 10 saMjJAe~ isa prakAra batAI gaI haiM- (1) AhArasaMjJA, 5 (2) 1. (ka) karmagrantha bhA. 4 gA.2 vivecana, ( marudharakesarI) pR. 45 (kha) karmagrantha bhA. 4 gA. 2 vivecana (paM. sukhalAlajI) pR. 10 2. karmagrantha bhA. 4, vivecana ( marudharakesarIjI), pR. 45-46 3. saMjJinaH smnskaaH| samanaskAH amanaskAH / -tatvArthasUtra 2/25, 11 4. AhArAdri cAroM saMjJAoM ke pramukha kAraNa kramazaH asAtAvedanIya, bhaya, veda, lobhakarma udIraNA hai| 5. (ka) iha jAhi nAhiyA viya, jIvA pArvati dAruNaM dukkhaM / sevaMtA vi ya ubhaye, tAo cattAri saNNAo // - gommaTasAra (.jI.) gA. 134 (kha) AhArAdi viSayAbhilASaH saMjJeti / - sarvArthasiddhi 2/24 For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ bhayasaMjJA, (3) maithunasaMjJA, (4) parigrahasaMjJA, (5) krodhasaMjJA, (6) mAnasaMjJA, mAyAsaMjJA (8) lobhasaMjJA, (9) oghasaMjJA aura (10) lokasaMjJA / AcArAMganiryukti meM niryukti meM anubhavasaMjJA ke ye daza tathA inake atirikta 6 isa prakAra hai- (11) mohasaMjJA, (12) dharmasaMjJA, (13) sukha-saMjJA, (14) duHkhasaMjJA, (15) jugupsAsaMjJA aura (16) zokasaMjJA / 1 caitanya ke uttarottara vikAsa kI dRSTi se cAra koTi kI saMjJAe~ ye anubhava saMjJAe~ sabhI jIvoM meM nyUnAdhika pramANa meM pAI jAtI haiM, isalie saMjJitva - asaMjJitva - vyavahAra kI niyAmaka nahIM hai| AgamoM meM saMjJI - asaMjJI kA jo bheda hai, vaha anya saMjJAoM kI apekSA se hai| ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM meM caittanya kA vikAsa uttarottara adhikAdhika hai| ye saMjJAe~ caitanya - vikAsa kI nyUnAdhikatA ke AdhAra para nirdiSTa haiN| caitanyavikAsa ke tAratamya ko samajhAne hetu zAstra meM isake sthUladRSTi se cAra vibhAga kiye gae haiM - (1) oghasaMjJA, (2) hetuvAdopadezikI saMjJA, (3) dIrghakAlopadezikI saMjJA, aura (4) dRSTivAdopadezikI saMjJA / (1) prathama vibhAga meM ekendriya jIva Ate haiM, jinameM jJAna kA atyalpa vikAsa hotA hai| isa vikAsa vAle jIva oghasaMjJA vAle hote hai, jinakI cetanA suSupta aura mUrcchitavat ceSTArahita avyaktatara hotI hai| isI avyaktatara caitanya ko hI oghasaMjJA kahate haiN| 2 (61) (2) dUsare vibhAga meM dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura sammUcchima paMcendriya jIva Ate haiM, jinameM cetanA ke vikAsa kI itanI mAtrA vivakSita hai, jisase unheM sudIrgha bhUtakAla kA to nahIM, kintu Asanna yatkiMcit bhUtakAla kA smaraNa ho jAtA hai| jisase unakI apane iSTa viSayoM se pravRtti aura aniSTa viSayoM se nivRtti bhI hotI hai| isa prakAra pravRtti - nivRttikArI jJAna (caitanyavikAsa) ko 1. (ka) sthAnAMga, sthAna 4 (kha) saNNA cauvvihA - AhAra-bhaya- mehuNa pariggaha saNAveti / dhavalA 2/1, 1/4, 13/1 (ga) AcArAMga - niryukti gA. 38, 39 (gha) bhagavatI sUtra zataka 7, uddezaka 8 (Ga) prajJApanA pada 8 2. (ka) karmagrantha bhA. 4 pariziSTa 'ga' saMjJA zabda para, (paM. sukhalAla jI) pR. 38 (kha) karmagrantha bhA. 4 vivecana ( marudharakesarI), pR. 46-47 For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa 167 hetuvAdopadezikI saMjJA kahA gayA hai| isa dRSTikoNa se pAMca sthAvara asaMjJI haiM tathA dvIndriya Adi cAra trasa saMjJI haiN| __ (3) tIsare vibhAga meM deva, nAraka, garbhaja manuSya, garbhaja tiryaMca-paMcendriya Ate haiM; jinameM cetanA kA pUrvokta donoM vibhagoM se adhika vikAsa vivakSita hai jisase sudIrgha bhUtakAla meM anubhUta viSayoM kA smaraNa aura usa smaraNa dvArA vartamAna-kAlika kartavyoM kA nirdhAraNa kiyA jAtA hai| yaha jJAnarUpa kArya hotA hai-viziSTa mana kI sahAyatA se| isa jJAna ko dIrghakAlopadezikI saMjJA kahA gayA hai| dIrghakAlopadezikI saMjJA ke phalasvarUpa sadartha (samyagartha) kA vicAra karane kI buddhi, nizcayAtmaka vicAraNA, anvayadharma kA anveSaNa, vyatireka dharma (svarUpa) kA paryAlocana, tathA atIta meM yaha kArya kaise huA? vartamAna meM kaise ho rahA hai? bhaviSya meM kaise hogA? ityAdi prakAra ke (satpadaprarUpaNAdi) cintana-manana, vicAra-vimarza evaM pratyakSa-anumAnAdi pramANa dvArA vastu-svarUpa ko adhigata karane kI kSamatA prApta hotI hai| ___ (4) caturtha vibhAga meM viziSTa zrutajJAnI Ate haiM, kyoMki isa vibhAga meM viziSTa zrutajJAna vivakSita hai| yaha jJAna itanA zuddha (caitanyavikAsAtmaka) hotA hai, ki samyagdRSTi jIvoM ke sivAya anya jIvoM meM sambhava nahIM hai| isa viziSTa caitanyavikAsAtmaka vizuddha jJAna ko dRSTivAdopadezikI saMjJA kahA gayA hai| - niSkarSa yaha hai ki pUrvokta cAra vibhAgoM meM jIvoM kA vargIkaraNa karake jahA~ kahIM bhI zAstroM meM saMjJI-asaMjJI kA ullekha kiyA hai, vahAM oghasaMjJA aura hetuvAdopadezikI saMjJA vAle jIvoM ko 'asaMjJI', tathA dIrghakAlopadezikI evaM dRSTivAdopadezikI saMjJA vAle jIvoM ko 'saMjJI' kahA gayA hai| isa prakAra kI apekSA se ekendriya, dvIndriya trIndriya aura caturindraya jIvoM ko aMsajJI aura paMcendriya jIvoM ko saMjJI-asaMjJI . donoM prakAra kA kahA gyaa| isa dRSTi se ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM ke kula sAta mukhya bheda ho jAte haiN|' 1. (ka) karmagrantha bhA. 4 saMjJA zabda para pariziSTa 'ga' (paM. sukhalAla jI) (kha) karmagrantha bhA. 4 vivecana gA. 2 para (marudharakesarIjI), pR. 47-48 (ga) isa viSaya ke vizeSa spaSTIkaraNa ke lie dekheM-tattvArtha bhASya 2/25, nandI sUtra, sUtra 39, vizeSAvazyaka gA. 504-526, lokaprakAza sarga 3 zloka. 442463 / (zeSa pRSTha 168 para) For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ caudaha prakAra ke jIvasthAnoM meM paryApti-aparyApti-mImAMsA jIvasthAnavarNita pUrvokta sAta mukhya bhedoM ke jIva paryApta bhI hote haiM, aparyApta bhii| jinake paryApti nAmakarma kA udaya ho, ve jIva paryApta kahalAte haiM aura aparyApti nAmakarma ke udaya vAle jIvoM ko aparyApta kahate haiN| paryApti nAmakarma ke udaya se AhArAdi paryAptiyoM kI racanA hotI hai, jabaki aparyApti-nAmakarma kA udaya hone para unakI racanA nahIM hotii| paryApti zabda jaina karmavijJAna kA pAribhASika zabda hai| paryApti eka prakAra kI viziSTa zakti hai (jise Adhunika vijJAna rAsAyanika UrjAzakti kahatA hai) jisake dvArA jIva, AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa Adi ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura gRhIta pudgaloM ko AhArAdi rUpa meM pariNata karatA hai| aisI zakti jIva meM padagaloM ke upacaya se banatI hai| Azaya yaha hai ki jisa prakAra peTa ke bhItarI bhAga meM vidyamAna pUdgaloM meM eka prakAra kI zakti hotI hai, jisase khAyA huA AhAra rasa, rakta Adi bhinna-bhinna rUpa meM parivartita hotA jAtA hai| isI prakAra mRtyu ke bAda saMsArI jIva dUsarA janma lene ke liye yoni (janma) sthAna meM praveza karate hI apane zarIra ke yogya AhArAdi pudgalavarmaNA ko grahaNa karatA hai, isI ko AhAra kahate haiN| phira usa jIva ke dvArA gRhIta pudgaloM meM aisI zakti bana jAtI hai, jo AhArAdi pudgaloM ko khalabhAga-rasabhAga Adi rUpa meM (pariNata kara) badala detI hai| jIva kI isI zakti ko paryApti kahate haiN| paryApti-janaka pudgaloM meM se kucha to aise hote haiM, jo janmasthAna meM Aye hue jIva ke dvArA prathama samaya meM hI grahaNa kiye hue (pRSTha,167 kA zeSa) (gha) digambara granthoM (go. jI. 79 Adi) meM garbhajatiryaJcoM ko saMjJI na mAna kara saMjI-asaMjJI donoM tathA sammarchima tiryaJca ko asaMjJImAtra na mAnakara saMjI asaMjJI ubhayarUpa mAnA hai| (Ga) digambara granthoM meM saMjJI-asaMjJI kA yaha vicAra dRSTigocara nahIM hotA , jabaki zvetAmbara granthoM meM oghasaMjJA ke sivAya zeSa tIna saMjJAoM kA vicAra kiyA gayA hai| -karmagrantha 4, pariziSTa 'ga', pR. 39 1. jAva sarIramapuNNaM Nivvatti apuNNago taav| -go. jI. 121 2. (ka) aahaar-sriiridiy-nnissaasussaas-bhaas-mnnsaannN| pariNai vAvAresuya jAo chacceva sttiio|| tasseva kAraNANaM puggala-khaMdhANa jAha nnisttii| sA pajjattI bhaNNadi / -kArtikeyAnuprekSA 134,135 (kha AhAra-zarIra""niSpattiH pryaaptiH| -dhavalA 1/1/1/70 zarIraparyAptyA niSpannaH paryAsa iti bhnnyte| -dhavalA 1/1/1/76 For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa 169 hote haiM aura kucha aise hote haiM, jo pIche se pratyeka samaya meM grahaNa kiye jAkara pUrvagRhIta pudgaloM ke saMsarga se tadrUpa bane hue hote haiM aura banate jAte haiN| ___ jIva ke dvArA gRhIta ina pudgaloM kA kArya bhinna-bhinna hotA hai| isalie kAryabheda se paryApti ke nimnalikhita 6 bheda ho jAte haiM-(1) AhAra-paryApti, (2) zarIraparyApti, (3) indriya-paryApti, (4) zvAsocchvAsa-paryApti, (5) bhASA-paryApti aura (6) mn-pryaapti| ina chaha paryAptiyoM kA prArambha yugapat hotA hai, kyoMki janmasamaya se lekara hI inakA astitva pAyA jAtA hai, kintu inakI pUrNatA kramazaH hotI hai| ina chaha paryAptiyoM meM se ekendriya jIva ke cAra paryAptiyA~ hotI haiM-AhAra, zarIra, indriya aura zvAsocchvAsa tathA vikalendriya (dvIndriya, trIndriya, caturindriya) evaM asaMjJIpaMcendriyoM ke manaHparyApti ke sivAya zeSa 5 paryAptiyA~ hotI haiM aura saMjJIpaMcendriya jIvoM ke chahoM paryAptiyA~ hotI haiN| - labdhi aura karaNa se aparyApta aura paryApta ke lakSaNa jo paryApta jIva hote haiM, unameM gRhIta pudgaloM ko AhArAdi rUpa meM pariNata karane kI zakti hotI hai, jabaki aparyApta jIvoM meM isa prakAra kI zakti nahIM hotii| isa tathya ko spaSTa karane ke lie paryApta aura aparyApta ke ninokta do-do prakAra hote haiM (1) labdhi-aparyApta, (2) karaNa-aparyApta - (3) labdhi-paryApta aura (4) krnn-pryaapt| (1) jo jIva, aparyApta nAma-karma ke udaya ke kAraNa aisI zakti vAle hoM, . jisase ki svayogya paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA hI mara jAte haiM, ve labdhi-aparyApta 1. (ka) karmagrantha bhA. 4 gA.2 kA pariziSTa 'gha' (paM. sukhalAlajI) pR. 41 (kha) karmagrantha bhA. 4 gA. 2 vivecana (marudharakesarI) pR. 49 (ga) thAnAMga sthA.6 (gha) AhAre ya sarIre taha iMdiya ANapANa bhaasaae| - hoti maNo vi ya kamaso pajattIo jinnmaadaa| -mUlAcAra 1045 (Ga) AhAra-sarIridiya-pajattI aannpaann-bhaas-mnno| cattAri paMca chappiya, egidiya-vigala-sannINaM // go. jI. 119, bRhatsaMgrahaNI 349 . (ca) pajattI paTTavarNa jugavaM tu kammeNa hodi nittttvnnN| - -go. jI. 120 For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (2) kintu karaNa - aparyApta ke viSaya meM yaha bAta nahIM hai| ve paryApta nAmakarma ke udaya vAle bhI hote haiM, aura aparyApta nAmakarma ke udaya vAle bhI / tAtparya yaha hai ki cAhe paryApta nAmakarma kA udaya ho, cAhe aparyApta nAmakarma kA, para jaba taka karaNoM - zarIra, indriya Adi paryAptiyoM kI pUrNatA na ho, taba taka jIva karaNa - aparyApta kahe jAte haiN| (3) jinake paryApta nAmakarma kA udaya ho, aura isase jo svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karane ke bAda hI marate haiM, pahale nahIM, ve labdhi - paryApta haiN| (4) kintu karaNa-paryAptoM ke lie yaha niyama nahIM hai ki ve svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karake hI marate haiM / jo labdhi - aparyApta hai, ve bhI karaNa paryApta hote hI haiM, kyoMki AhAraparyApti bana cukane ke bAda kama se kama zarIraparyApti bana jAtI hai, tabhI se jIva karaNaparyApta mAne jAte haiN| yaha bhI niyama hai ki labdhi aparyApta jIva bhI kama se kama AhAra, zarIra aura indriya, ina tIna paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA marate nhiiN| isakA sArAMza yaha hai ki zarIrarUpa karaNa ke pUrNa karane se karaNa - paryApta aura indriya rUpa karaNa pUrNa na karane se karaNa - aparyApta hai| isalie zarIra paryApti se lekara manaH paryApti - paryanta pUrvapUrva-paryApti ke pUrNa hone para karaNa paryApta aura uttara- uttara kI paryApti ke pUrNa na hone se karaNa-aparyApta kaha sakate haiN| kintu jIva jaba sva-yogya sampUrNa paryAptiyoM ko pUrNa kara letA hai, taba use karaNa - aparyApta nahIM kahate, apitu karaNa paryApta hI kahate haiN| yaha niyama hai ki sabhI prANI AgAmI bhava kI Ayu ko bA~dha kara hI marate haiM, binA bA~dhe nahIM aura Ayu bhI tabhI bAMdhI jA sakatI hai, jaba AhAra, zarIra, indriya ye tIna paryAptiyA~ pUrNa bana cukI hoM / labdhi- aparyApta jIva bhI Adi kI tIna paryAptiyA~ pUrNa karake hI AgAmI bhava kI Ayu bAMdhatA hai| jo AgAmI Ayu ko nahIM bAMdhatA . aura abAdhAkAla ko pUrNa nahIM karatA, vaha mara hI nahIM sktaa| 1. (ka) karmagrantha bhA. 4 gA. 2 kA pariziSTa 'gha' (paM. sukhalAla jI ), pR.40, 41 (kha) karmagrantha bhA. 4 gA. 2 kA vivecana ( marudharakesarIjI) (ga) karaNAni zarIrAkSAdIni / - lokaprakAza sarga. 3, zloka 10 (gha) yasmAdAgAmi-bhavAyurbadhvA mriyante sarva eva dehinaH taccAhAra - zarIrendriya-paryApti - . - nandIsUtra, malayagiriTIkA, pR. 105 paryAptAnAmeva badhyata iti / (Ga) lokaprakAza sarga 3 zloka 31 For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa 171 . sAmAnyatayA ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIva pAMca prakAra ke hone para bhI ekendriyoM ke sUkSma aura bAdara tathA paMcendriyoM ke saMjJI aura asaMjJI ye vizeSa bheda hone se 7 prakAra ke ho jAte haiN| phira sUkSma ekendriya se lekara saMjJI paMcendriya taka ke jIva apanI-apanI yogya paryAptiyoM ko pUrNa karane yA na karane kI zakti vAle hote haiN| ataH ina sabhI saMsArI jIvoM kA bodha karAne hetu jIvasthAna ke caudaha bheda kiye gae haiN| samavAyAMga sUtra meM inheM '14 bhUtagrAma' kahA gayA hai aura dravyasaMgraha meM inake lie 14 'jIvasamAsa' kA prayoga kiyA gayA hai| ina caudaha prakAroM kA vargIkaraNa itanA vaijJAnika aura yuktisaMgata hai ki unameM samasta saMsArI jIvoM kA samAveza ho jAtA hai| prajJApanA, bhagavatI Adi AgamoM meM prAyaH 24 daNDakoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa karake lezyA, yoga, upayoga, bandha, udaya Adi kA vicAra prastuta kiyA gayA hai| parantu karmazAstra meM prAyaH caudaha bhAgoM meM samasta jIvoM ko vargIkRta kiyA gayA hai| 1. (ka) karmagrantha bhA. 4, gA. 2 vivecana (marudharakesarIjI) (kha) caudasa bhUaggAmA paNNattA, taM jahA-suhuma apajjattayA, suhuma SajattayA, bAdarA apajjattayA, bAdarA pajjattayA, beiMdiyA apajattayA, beindiyA pajattayA, teiMdiyA apajattayA, teiMdiyA pajjattayA, cauridiyA'pajjattayA, cauriMdiyA pajattayA, paMciMdiyA asanni apajjattayA, paMciMdiyA asanni-pajjattayA, paMciMdiyA sanni apajattayA, paMciMdiyA snnipjttyaa| -samavAyAMgasUtra samavAya 14/1 (ga) puDhavI-jala-teja-vAU-vaNapphadI vivih-thaavrendii| biga-tiga-cadu-paMcakkhA tasa jIvA hoMti sNkhaadi|| samaNA amaNA NeyA, paMciMdiya-NimmaNA pare svve| bAdara-suhume indI savve pajatta idarA ya // -dravyasaMgraha gA. 11, 12. For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA AtmA apane Apa meM svabhAva se zuddha evaM sphaTika ke samAna nirmala hai| vaha ananta jJAna, darzana, Atmika sukha evaM Atmazakti se prakAzamAna hai| parantu karma-bandha se bAra-bAra zliSTa hone ke kAraNa pravAharUpa se anAdikAla se vaha apane ina AtmaguNoM ko abhivyakta nahIM kara pA rahA hai| samasta saMsArI jIvoM ke sAtha karmabandha kI aTUTa zrRMkhalA kA cakra cala rahA hai| karmabandha ke kAraNa hI saMsArI jIva pRthakpRthak zarIroM, yoniyoM, gatiyoM, avasthAoM, mUr3hatAoM Adi meM baMTA huA hai| use mAlUma hI nahIM par3atA ki maiM kisa kAraNa se ina vibhinna avasthAoM aura rUpoM se ghirA huA hU~? ataH mahAmanISI sarvajJa Apta karmavijJAna-marmajJoM ne saMsArastha samasta jIvoM ko caudaha bhAgoM meM vargIkRta karake karmabandha kI apekSA se amuka-amuka jIvoM meM pAye jAne vAle ATha viSayoM kA nirUpaNa kiyA hai| aisA karake una mahAnubhAvoM ne saMsArI jIvoM kI A~kheM khola dI haiM-apane meM svAbhAvika aura vaibhAvika dazA prApta hone ke kAraNoM aura vikArI avasthAoM se chuTakArA pAne ke upAyoM ko batA kr| caturdaza jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA karmagrantha meM pUrvokta caudaha jIvasthAnoM meM nimna ATha viSayoM ko lekara prarUpaNA kI gayI hai ki kina-kina jIvoM meM ve kisa-kisa rUpa meM pAye jAte haiN| ve ATha viSaya ye haiM-(1) guNasthAna, (2) upayoga, (3) yoga, (4) lezyA, (5) bandha, (6) udaya, (7) udIraNA aura (8) sttaa| 1. (ka) nAmeya jiNa vattavvA, caudasa-jia-ThANaesu gunntthaannaa| joguvaogo lesA, baMdhudaodIraNA sattA // 1 // -prAcIna caturtha karmagrantha para jIvavijayakRta TabbA (zeSa pRSTha 173 para) For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 173 ATha prarUpaNIya viSayoM kA svarUpa ina saba kA saMkSepa meM lakSaNa isa prakAra hai (1) guNasthAna-jJAna, darzana, cAritra Adi guNoM meM zuddhi-azuddhi kI taratamatA (nyUnAdhikatA) se hone vAlI jIva kI vibhinna avasthAoM ko 'guNasthAna' kahate haiN| (2) upayoga-cetanA zakti kA bodharUpa vyApAra, jo jIva kA asAdhAraNa lakSaNa hai, tathA jisake dvArA vastu kA sAmAnya aura vizeSa svarUpa yA vastusthiti jAnI jAtI hai use upayoga kahate haiN| (3) yoga-mana, vacana, kAyA ke dvArA hone vAle vIrya-zaktimUlaka parispanda; arthAt-AtmA ke pradezoM meM halacala yA kampana yoga hai| (4) lezyA-AtmA kA sahaja svarUpa sphaTika ke samAna nirmala hai, parantu kRSNa, nIla Adi aneka raMga vAle pudgalavizeSoM ke sAnnidhya (prabhAva) se jo AtmA ke vividha pariNAma (adhyavasAya) hote haiM, athavA kaSAya aura yoma se AtmA meM utpanna hone vAlI vividha nikRSTa-utkRSTa manovRttiyoM ko lezyA kahate haiN| (5) bandha-Atma-pradezoM ke sAtha rAga-dveSa, kaSAya yA mithyAtvAdi paMcavidha kAraNoM se nIra-kSIra ke samAna karmapudgaloM kA sambandha (saMzleSa) honA, bandha hai| . (6) udaya-pUrva meM baMdhe hue karmadalikoM kA vipAkAnubhava (phalabhoga) prApta honA 'udaya' kahalAtA hai| yaha vipAkAnubhava (phalodaya) kabhI to abAdhAkAla (sattA meM saMcita par3e hue kamoM kI kAlAvadhi) pUrNa hone para hotA hai, aura kabhI niyata abAdhAkAla pUrNa hone se pahale bhI apavartanA Adi karaNoM se hotA hai| (7) udIraNA-jina baddha karmadalikoM kA udayakAla na AyA ho, athavA pUrvabaddha karma abhI udaya meM na Ae hoM, unheM prayatna-vizeSa se yA amuka nimittavizeSa se khIMcakara bandhakAlIna sthiti se haTA kara, udayAvalikA meM praviSTa karanA 'udIraNA' hai| (8) sattA-bandhana yA saMkramaNakaraNa se jo karmapudagala jisa karma (bandha) rUpa meM pariNata hue hoM, unakA 'nirjarA' yA saMkramaNa Adi se rUpAntara na hokara jyoM kA tyoM tat-svarUpa meM par3e (bane) rahanA 'sattA' hai| (pRSTha 172 kA zeSa) (kha) caudasa-jiya-ThANesu caudasa- guNaThANagANi jogA y| / uvaoga-lesa-baMdhudaodIraNa-saMta aTThapae // 1 // -vahI, somavijayasUri kRta TabbA For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ inake sAtha hI karmagrantha (caturtha bhAga) Adi meM bandhahetu, alpabahutva aura paMcavidha bhAboM kI prarUpaNA bhI kI hai| unakA svarUpa isa prakAra hai___ bandhahetu-mithyAtva Adi jina vaibhAvika (AtmA ke karmodayajanya vikRta krodha Adi) pariNAmoM se karmayogya pudgala, karmarUpa meM pariNata ho jAte haiM, una pariNAmoM (adhyavasAyoM) ko bandha hetu kahate haiN| alpa-bahutva-padArthoM ke paraspara nyUnAdhika bhAva ko alpa-bahutva' kahate haiN| paMcavidha bhAva-jIva aura ajIva kI svabhAvika yA vaibhAvika audayikAdi paMcavidha avasthAoM ko bhAva kahate haiN| jIvasthAnoM se lekara prarUpaNAyogya pUrvokta viSayoM kA krama ___ sarvaprathama guNasthAnoM kA nirdeza karane kA abhiprAya yaha hai ki saMsArastha pratyeka jIva kisI na kisI guNasthAna meM hotA hai| guNasthAna kA nirdeza kara dene se usa-usa jIva ke AtmaguNoM ke vikAsa-hrAsa kA patA laga jAtA hai| kyoMki pratyeka jIva kisI na kisI guNasthAna meM vidyamAna hotA hI hai| guNasthAna ke pazcAt upayoga ke nirdeza kA tAtparya yaha hai ki jo upayogavAn hai, usI meM guNasthAnoM kI sambhAvanA hai, upayogazUnya AkAza Adi yA jar3a padArthoM meM nhiiN| upayoga ke pazcAt yoga kI prarUpaNA isaliye kI gaI hai ki upayoga vAle jIva trividhi yoga ke binA karma-grahaNa nahIM kara sakate jaise-siddha prmaatmaa| yoga ke anantara lezyA kI prarUpaNA isa Azaya se kI gaI hai ki yoga dvArA grahaNa kiye hue karma pudgaloM meM sthitibandha tathA anubhAgabandha kA nirmANa lezyA se hI hotA hai| lezyA ke pazcAt bandha kA nirdeza isalie kiyA gayA hai, ki jo jIva lezyA se yukta haiM, ve hI karmabandha kara sakate haiM,alezyI nhiiN| bandha ke bAda,udaya, udIraNA aura sattA to baddhakarmoM ke phalabhogaabhoga se sambaddha haiN| baddha jIvoM meM paraspara nyUnAdhikatA avazya hotI hai, usake kathana ke lie alpa bahutva kI prarUpaNA kI gaI hai aura ina karma se saMyukta yA viyukta hone vAle jIvoM meM kisI na kisI bhAva kA honA nizcita hai| ataH alpahutva ke bAda bhAvoM kI prarUpaNA kI gaI hai| jIvasthAnoM meM guNasthAnoM kI prarUpaNA guNasthAnoM ke svarUpa, prakAra, krama, kArya Adi kI vyAkhyA hama agale prakaraNoM meM kreNge| yahA~ to vizeSa rUpa se yaha batAyA jAegA ki karmavijJAna kI dRSTi se 1. (ka) karmagrantha bhA. 4 gA. 1 kA vivecana (paM. sukhalAlajI), pR. 4 se 7 (kha) vahI, (paM. sukhalAlajI) pR.7-8 For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 175 caudaha jIvasthAnoM meM se kisa-kisa jIva ke kauna-kauna-se guNasthAna ho sakate haiM? kyoMki caudaha guNasthAnoM meM se koI na koI guNasthAna pratyeka saMsArI jIva meM pAyA hI jAtA hai| pAMca jIvasthAnoM meM mithyAtva tathA sAsvAdana guNasthAna : kyoM? kaise? jIvasthAna ke 14 bhedoM meM se bAdara ekendriya aparyApta, asaMjJI paMcendriya aparyApta, vikalendriya-trika (dvIndriya, trIndriya, caturindriya) aparyApta, ina pAMca jIvasthAnoM meM mithyAtva aura sAsvAdana, ye do guNasthAna pAye jAte haiN| ina pAMca jIvasthAnoM meM se bAdara ekendriya aparyApta jIvoM ke jo do guNasthAna kahe gae haiM, ve tejaskAyika aura vAyukAyika ko chor3akara zeSa pRthvIkAyika, jalakAyika aura vanaspatikAyika jIvoM ke hI samajhane cAhie, kyoMki tejaskAyika aura vAyukAyika jIva, cAhe bAdara hoM, yA sUkSma unameM aise pariNAma sambhava hI nahIM haiM, ki sAsvAdana-samyaktvayukta jIva paidA ho skeN| isake atirikta bAdara ekendriya Adi pAMca aparyApta jIvoM meM jo do guNasthAna mAne gae haiM, yahA~ aparyApta kA artha labdhi-aparyApta nahIM, karaNa-aparyApta samajhanA cAhie, kyoMki sAsvAdanasamyaktva vAlA jIva labdhi aparyApta rUpa meM paidA hI nahIM hotaa| niSkarSa yaha hai ki sUkSma aura bAdara tejaskAyika aura vAyukAyika jIvoM ke sivAya zeSa tIna prakAra ke bAdara ekendriya, asaMjJI paMcendriya aura vikalendriyatrika, ina pAMcoM jIvasthAnoM meM karaNa-aparyApta hone para pahalA aura dUsarA do guNasthAna tathA labdhi-aparyApta hone para kevala prathama guNasthAna hI samajhanA caahie| saMjJI paMcendriya aparyApta meM pahalA, dUsarA aura cauthA guNasthAna : kyoM aura kaise? * saMjJI paMcendriya aparyApta meM mithyAtva, sAsvAdana aura cauthA avirata samyagdRSTi, ye tIna guNasthAna hote haiM, kyoMki aparyApta avasthA meM mizra guNasthAna nahIM hotA aura mizra guNasthAna meM maraNa nahIM hotA, tathA jaba koI jIva caturtha guNasthAnasahita marakara saMjJipaMcendriya rUpa se paidA hotA hai, taba use aparyApta avasthA meM caturtha guNAsthAna sambhava hai| isa prakAra jo jIva samyaktva kA tyAga karatA huA sAsvAdana bhAva meM pravartamAna hokara saMjJi-paMcendriya rUpa se utpanna hotA hai, usameM zarIra paryApti pUrNa na hone taka dvitIya guNasthAna kI sambhAvanA hai tathA anya sabhI saMjJi-paMcendriya jIvoM ko aparyApta avasthA meM prathama guNasthAna hI hotA hai| aparyApta saMjJipaMcendriya meM tIna guNasthAnoM kI zakyatA batAI, yahA~ aparyApta se karaNa-aparyApta samajhanA cAhie For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ labdhi-aparyApta meM to prathama guNasthAna ke sivAya kisI guNasthAna kI yogyatA hI nahIM hotii| paryApta saMjipaMcendriya meM sabhI guNasthAna : kyoM aura kaise? paryApta saMjJi-paMcendriya meM sabhI guNasthAna pAye jAte haiN| kAraNa yaha hai ki garbhajJa manuSya meM saba prakAra kI zubha, azubha tathA zuddha-azuddha pariNAmoM kI yogyatA hone se pahale se lekara caudahaveM guNasthAna taka (sabhI guNasthAna) sambhava haiN| ve saMjJipaMcendriya hI haiN| eka zaMkA isa viSaya meM upasthita hotI hai ki saMjJi-paMcendriya paryApta meM pahale ke 12 guNasthAna hI hote haiM, terahavA~ aura caudahavA~ guNasthAna kaise ho sakate haiM? kyoMki. ina do guNasthAnoM ke daurAna unameM saMjJitva kA abhAva ho jAtA hai| usa samaya unameM kSAyika jJAna (kevalajJAna) hone ke kAraNa kSAyopazamika jJAnAtmaka saMjJA, jise bhAvamana bhI kahate haiM, nahIM hotii| isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki saMjJipaMcendriya paryApta meM terahaveM caudahaveM guNasthAnadvaya kA jo kathana hai, vaha dravyamana ke astitva ke sambandha se saMjJitva kA vyavahAra aMgIkAra karake hai, parantu bhAvamana kI apekSA se jo saMjJI haiM, unameM Adi ke bAraha guNasthAna hI hote haiN| saptatikAcUrNi tathA gommaTasAra jIvakANDa meM bhI isI kathana kA samarthana milatA hai| 1. (ka) bAdara-asanni-vigale apajji paDhama-biya snni-apjjtte| . ajama-juya sannipaje savvaguNA miccha sesesu|| -karmagrantha bhA. 4 gA. 3 (kha) karmagrantha bhA. 4 gAH 2 vivecana (marudharakesarI), pR. 53 / (ga) karmagrantha bhA. 4 gA. 2 vivecana (paM. sukhalAlajI), pR. 11/12 2. (ka) maNakaraNaM kevaliNo vi atthi, teSA sanniNo bhannati; maNovitrANaM paDucca te sanniNo na bhavaMti ti| -saptatikA cUrNi (kha) maNasahiyANaM vayaNaM diTuM tapuvvamidi sNjogmhi| utto maNovayAreNiMdiya-NANeNa hINamhi // 227 // aMgovaMgudayAdo davvamaNaTuM jiNiMda cNdmhi| maNavaggaNa-khaMdhANaM, AgamaNAdo du mnnjogo||228|| .. arthAt-sayogI kevalI guNasthAna meM mana na hone para bhI vacana hone ke kAraNa upacAra se mana mAnA jAtA hai aura upacAra kA kAraNa yaha hai ki pUrva guNasthAnoM meM mana vAloM ke bhI vacana dekhA jAtA hai| jinendra deva ke bhI dravyamana ke lie aMgopAMga nAmakarma ke udaya se manovargaNA ke skandhoM kA Agamana huA karatA hai, isalie unake manoyoga kahA hai| (zeSa pRSTha 177 para) For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 177 aparyApta bAdara ekendriya, aparyApta aMsajJI paMcendriya, aparyApta vikalendriyatrika, aparyApta saMjJI-paMcendriya aura paryApta saMjJI paMcendriya, ina sAta jIvasthAnoM ke sivAya zeSa nimrokta sAta jIvasthAnoM meM pahalA mithyAtva guNasthAna hotA hai:-(1) aparyApta sUkSma ekendriya, (2) paryApta sUkSma ekendriya, (3) bAdara ekendriya, (4) paryApta aMsajJI paMcendriya, (5) paryApta dvIndriya, (6) paryApta trIndriya, (7) paryApta cturindriy| aparyApta tathA paryApta sUkSma ekendriya Adi uparyukta zeSa sAta jIvasthAnoM meM pariNAma aise saMkliSTa hote haiM, jisase mithyAtva ke sivAya anya koI guNasthAna hI sambhava nahIM hai| (2) jIvasthAnoM meM upayoga kI prarUpaNA upayoga bAraha haiM-5 jJAna (matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyAyajJAna aura kevalajJAna), 3 ajJAna (mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna) aura 4 darzana (cakSudarzana, aMcakSudarzana, avadhidarzana aura kevldrshn)| inameM se pAMca jJAna aura tIna ajJAna ye ATha sAkAra (vizeSajJAnarUpa) haiM, aura cAra darzana anAkAra (sAmAnya jJAnarUpa) haiN| upayoga ko sAmAnya-vizeSa rUpa mAnane kA kAraNa isa apekSA se upayoga ke do bheda bhI hote haiM-jJAnopayoga aura darzanopayoga athavA sAkAropayoga aura niraakaaropyog| jJAna aura darzana upayogoM ko vizeSasAmAnyarUpa mAnane kA kAraNa yaha hai ki vastu utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| jinameM se utpAda yA sAkAra nirAkArarUpa vyayarUpa aMza paryAyAtmaka evaM trikAla astitva (dhruvatva) rUpa aMza dravyAtmaka (dhrauvyAtmaka) hai| paryAyeM pratikSaNa parivartanazIla hone se vizeSarUpa kahalAtI haiM aura taba unakA kucha na kucha AkAra avazya hotA hai| paryAyeM parivartita hote rahane para bhI vastu ke astitva yA sadAtmakatva meM kisI prakAra kI nyUnAdhikatA nahIM aatii| ataH isameM nyUnAdhikatA na hone se vastu ko nirAkAra sAmAnyAtmaka mAnA jAtA hai| isIlie jJAnopayoga se vastugati vizeSa dharmoM kA, (pRSTha 176 kA zeSa) (ga) atha kathaM . saMjJinaH sayogyogirUpa-guNasthAnadvayasambhavaH, tadbhAve tasyA'manaskatayA saMjJitvA'yoga? na, tadAnImapi hi tasya dravyamana:sambandho'stIti samanaskAzcAvizeSeNa saMjJino vyavahriyante tato na tasya bhagavataH sNjnyitaa-vyaaghaatH| -caturtha karmagrantha, svopajJa TIkA, pR. 120 . 1. (ka) karmagrantha bhA. 4 vivecana gA.3 (paM. sukhalAlajI) pR. 13, 14 (kha) karmagrantha bhA. 4 gA. 3 vivecana (marudharakesarI) pR. 57 For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ utpatti-vinAzAtmaka paryAyoM kA bodha hotA hai tathA darzanopayoga se vastugata sAmAnyadharma kI-sadrUpa dhrauvyAtmakatA kI pratIti hotI hai| paryApta saMjJi-paMcendriya jIvoM meM bAraha hI upayoga kyoM? ... paryApta saMjJipaMcendriya jIvoM meM pUrvokta bAraha hI upayoga pAye jAte haiN| kyoMki garbhaja manuSya saMjJi-paMcendriya haiM, unameM saba prakAra ke upayogoM kI sambhAvanA hai| inameM se kevalajJAnaM aura kevaladarzana upayogadvaya kI sthiti samayamAtra kI aura zeSa chAdmasthika dasa upayogoM kI sthiti antarmuhUrta kI mAnI gaI hai| paryApta saMjJI paMcendriya jIvoM meM chadmasthoM se lekara kevalajJAniyoM taka kA samAveza hotA hai; isalie unameM samasta upayogoM ke mAnane kA kathana sAmAnya kI apekSA se hai| chadmasthoM ke upayoga kramabhAvI hote haiM-yAnI darzana ke pazcAt jnyaanopyog|2 / kevalI bhagavantoM ke upayoga sahabhAvI haiM, yA kramabhAvI? : tIna pakSa kintu kevaliyoM ke upayoga sahabhAvI haiM yA kramabhAvI? isako lekara tIna mata haiM-(1) siddhAntapakSa kevalajJAna-kevaladarzana ko kramabhAvI mAnatA hai, isake samarthaka jinabhadragaNi kSamAzramaNa, bhadrabAhusvAmI aura kArmagranthika Adi haiN| Avazyaka niyukti meM kahA hai-ina donoM ke lakSaNa bhinna-bhinna haiM, bhinna-bhinna AvaraNa haiM, kevalajJAna aura kevaladarzana kI anantatA bhinna-bhinna labdhi kI apekSA se hai; upayoga kI apekSA se nhiiN| upayogApekSayA bhI ina donoM kI sthiti eka samaya kI hai| upayogoM kA svabhAva hI aisA hai ki ve kramazaH pravRtta hote haiN| isalie prathama mata pakSa kevalajJAna aura kevaladarzana ko kramabhAvI aura pRthak pRthak mAnatA hai| 1. (ka) upayoga-sthitikAlo'ntarmuhUrtaparimANaH prakarSAd bhvti| -tatvArtha-bhASya 2/8 TIkA (kha) upayogato'ntarmuhUrtameva jghnyotkRssttaabhyaam| -tatvArthabhASya TIkA 2/9 (ga) madi-suda-ohi-maNohiM ya saga-saga-visaye vises-vinnnnaannN| aMtomuttakAlo uvajogo so du aayaaro|| - iMdiya-maNohaNi vA atthe avisesi dUNa jaM ghnnN|| aMtomuttakAlo uvajogo so annaayaare|| -gommaTasAra jIvakANDa 674,675 2. (ka) caturtha karmagrantha gA. 5 vivecana (marudharakesarIjI), pR. 71, 72 (kha) caturtha karmagrantha gA.5 pariziSTa va vivacena (paM. sukhalAlajI), pR. 43, 44 - 3. (ka) bhagavatI za. 18/25 u.6 (kha) prajJApanA pada 30 For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 179 dUsarA mata pakSa kevalajJAna aura kevaladarzana ko sUrya ke prakAza aura tApa kI -taraha yugapad sahabhAvI mAnatA hai| isa mata ke samarthaka digambara sampradAya tathA zrI mallavAdI sUri Adi haiN| unakA mantavya hai ki kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa kA kSaya yugapat hotA hai, tathA padArthagata sAmAnya-vizeSa dharma bhI sahabhAvI hote haiM; ataH AvaraNakSayarUpa nimitta aura sAmAnya-vizeSAtmaka viSaya samakAlika hone se kevalajJAna aura kevaladarzana yugapat sahabhAvI hote haiM, kramabhAvI nhiiN| chadmasthika upayogoM meM kAryakAraNabhAva yA paraspara pratibandhya-pratibandhakabhAva ghaTita ho sakatA hai, kSAyika upayoga meM nahIM; kyoMki jJAnasvarUpa AtmA jaba pUrNataH nirAvaraNa ho jAtI hai, taba usake donoM kSAyika upayoga nirantara hI hone caahie| yugapat-pakSa meM hI ina donoM kSAyika upayogoM kI anantatA (sAdi-aparyavasitatA) ghaTita ho sakatI . hai; kyoMki donoM upayoga isa pakSa meM yugapat aura nirantara hote rahate haiN| .. tIsarA mata pakSa ubhaya upayogoM meM bheda na mAnakara donoM meM abheda (aikya) mAnane vAloM kA hai| isake pakSadhara haiM-zrI siddhasena divaakr| unakA mantavya hai ki jJAnayogya sAmagrI prApta hone para eka jJAna-paryAya meM aneka ghaTa-paTAdi pratibhAsita hote haiM, vaise hI AvaraNakSaya, viSaya Adi sAmagrI prApta hone para eka hI kaivalyaupayoga padArthoM ke sAmAnya-vizeSa ubhaya svarUpa ko jAna sakatA hai| jaise kevalajJAna ke samaya matijJAnAvaraNIya Adi cAra jJAnoM kA abhAva hone para bhI matijJAna Adi kevalajJAna se pRthaka nahIM mAne jAte, usI meM samAviSTa ho jAte haiM vaise hI kevaladarzanAvaraNa kA kSaya hone para kevaladarzana ko kevalajJAna se pRthak mAnanA ucita nahIM hai| viSaya aura kSayopazama kI vibhinnatA ke kAraNa chadmasthoM ke jJAna aura darzana meM vibhinnatA mAnI jA sakatI hai, kintu anantaviSayakatA aura kSAyika bhAva eka samAna hone se kevaladarzana aura kevalajJAna meM kisI prakAra kA bheda mAnanA ucita nhiiN| kevaladarzana ko kevalajJAna se bhinna mAnane para kevaladarzana sAmAnya viSaya mAtra grAhI hone se vaha alpaviSayavAlA siddha hogA, jisase usameM anantaviSayatva siddha nahIM hogaa| kevalI kA vattanoccAraNa kevalajJAna-kevaladarzanapUrvaka hotA hai, yaha kathana abheda pakSa meM hI ghaTita ho sakatA hai| donoM kA AvaraNabheda kathaMcit hai, AvaraNa bhI vAstava meM eka hone para bhI kArya aura upAdhi-bheda kI apekSA se unakA bheda samajhanA caahie| - upAdhyAya yazovijaya jI ne ukta tInoM matoM kA nayI dRSTi se samanvaya kiyA hai| siddhAnta pakSa zuddha RjusUtranaya kI apekSA se, zrI mallavAdI kA pakSa vyavahAranaya kI For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ apekSA se aura siddhasena divAkara kA pakSa saMgrahanaya kI apekSA se saMgata jAnanA caahie| paryApta caturindriya tathA asaMjJI paMcendriya meM cAra upayoga : kyoM aura kaise? paryApta caturindriya aura paryApta asaMjJI paMcendriya meM cakSurdarzana, acakSurdarzana tathA matiajJAna aura zruta-ajJAna, ye cAra upayoga hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki inake pahalA mithyAtva guNasthAna hotA hai| ataH AvaraNa kI saghanatA ke kAraNa cakSurdarzana aura acakSurdarzana ke atirikta anya darzanopayogoM kI, tathA mati-ajJAna aura zrutaajJAna ke sivAya anya jJAnopayogoM kI sambhAvanA nahIM hai| isalieM uparyukta cAra upayoga hI ina donoM prakAra ke jIvoM meM mAne jAte haiN| sUkSma ekendriya Adi dasa jIva-sthAnoM meM bhI paryApta caturindriya va asaMjJI paMcendriya meM mAne gae cAra upayogoM meM se cakSurdarzana nahIM hone se sirpha acakSurdarzana, mati-ajJAna evaM zruta-ajJAna, ye tIna upayoga hI hote haiN| niSkarSa yaha hai ki (1) sUkSma ekendriya aparyApta, (2) sUkSma ekendriya paryApta, (3) bAdara ekendriya aparyApta, (4) bAdara ekendriya paryApta, (5) dvIndriya aparyApta, (6) dvIndriya paryApta, (7) trIndriya aparyApta, (8) trIndriya paryApta, (9) caturindriya aparyApta aura (10) asaMjJI 1. (ka) te ca krameNaiva, na tu yugapat upayogAnAM tathA jIva-svabhAvato yaugapadyA' smbhvaat| uktaM ca-'samae do NuvaogA' iti| zrI bhadrabAhusvAmipAdAapyAhuHnANammi daMsaNammi ya etto egayarayammi uvuttaa| savvassa kevalissA jugavaM do natthi uvogaa|| -Avazyaka niyukti gA. 979, karmagrantha 4 stro. TIkA (kha) jugavaM vaTTai NANaM kevalaNANissa dasaNaM ca thaa| diNayara-payAsa-tAvaM jaha vaTTai taha munneyvvN|| -niyamasAra 160 (ga) ekasmin samaye jJAnaM, darzanaM caaprokssnne| sarvajJasyopayogau dvau samayAntaritau sdaa|| -lokaprakAza 3/973 (gha) daMsaNapuvvaM NANaM chadamatthANaM Na doNNi uvuggaa| jugavaM jamhA kevali-NAhe jugavaM tu te dovi|| -dravyasaMgraha 44 (Ga) siddhANaM siddhagaI kevalaNANaM ca daMsaNaM khviyN| sammattamaNAhAraM uvajogA Na kkmputtii|| -gommaTasAra jIvakAMDa 730 (ya) jJAnabindu (upAdhyAya yazovijayajI), pR. 164 For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 181 paMcendriya aparyApta; ina dasa prakAra ke jIvoM ke acakSurdarzana, mati-ajJAna aura zruta- / ajJAna, ye tIna upayoga hote haiN| ___ saiddhAntikoM kA karmagrAnthikoM se isa viSaya meM matabheda saiddhAntika mata meM kucha antara hai| karmagrAnthikoM ke matAnusAra pUrvokta dasa jIvasthAnoM meM tIna upayoga mAne gae haiM, jabaki saiddhantikoM ke matAnusAra sabhI prakAra ke ekendriyoM (cAhe ve sUkSma, bAdara, paryApta yA aparyApta hoM) meM prathama mithyAtva guNasthAna hI hotA hai, parantu dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJIpaMcendriya, ina cAra aparyApta jIvasthAnoM meM prathama aura dvitIya yoM do guNasthAna hote haiM aura dUsare guNasthAna ke samaya mati Adi ko ajJAnarUpa na mAnakara jJAnarUpa mAnA hai| ataH ina cAra aparyApta jIvasthAnoM meM 5 upayoga hote haiN| matijJAna aura zrutajJAna ye do upayoga adhika samajhane caahie| prazna hotA hai-ekendriya jIvoM meM bhASAlabdhi aura zravaNalabdhi na hone se zrutajJAnopayoga kaise mAnA jA sakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki ekendriya vRkSAdi jIvoM meM sparzendriya ke sivAya anya dravyendriyoM ke na hone para bhI pAMca bhAvendriyoM kA sadbhAva hone se aspaSTa bhAvazrutajJAna kA honA zAstrasammata hai, kyoMki ekendriya jIvoM meM AhArAbhilASA hotI hai| AhArAbhilASA zabda aura artha ke vikalpapUrvaka hotI hai| ataH vikalpa ke sahita utpanna hone vAlA adhyavasAya bhAvazruta mAnA gayA hai| 1. (ka) karmagrantha bhA. 4 gA.6 vivecana (marudharakesarIjI) pR.75 ". (kha) savva-jiyaTThANa micche sagasAsaNipaNa apjj-snnidugN| - samme sannI duviho, sesesuM snnipjjtto|| -karmagrantha bhA. 4 gA. 45 2. (ka) karmagrantha bhA. 4 gA. 5,6 vivecana (marudharakesarI) pR.76 (kha) bhAvasuyaM bhAsA-soyaladdhiNo jujjae na iyrss| ___bhAsAbhimuhassa suyaM soUNa ya je hvijaahi|| -vizeSAvazyaka, 102 (ga) jaha suhumaM bhAviMdiyanANaM davviMdiyAvarohe vi| taha davvasuyA bhAvammi vi bhAvasuyaM ptthivaaiinnN|| -vizeSAvazyaka 103 (gha) AhAra saMjJA AhArabhilASaH, kSudvedanIyodaya-prabhavaH khlvaatm-prinnaamvishessH| -Avazyaka hArI. vRtti 1801 (Ga) iMdiya-maNo-nimittaM jaM viNNANaM suyaannusaarennN| niyayatthutti-samatthaM taM bhAvasuyaM miisesN|| -vizeSA. 100 gA. For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ saMjJI paMcendriya aparyApta meM ATha upayoga hI kyoM? saMjJI paMcendriya aparyApta meM manaHparyAyajJAna, cakSurdarzana, kevalajJAna aura kevaladarzana ina cAra upayogoM ko chor3akara zeSa ATha upayoga hote haiN| saMjJI paMcendriya aparyApta ko aparyApta dazA meM manaHparyAya-jJAnAdi cAra upayoga na mAnane kA kAraNa yaha hai ki mana:paryAyajJAna saMyamI jIvoM ko hotA hai aura aparyApta dazA meM saMyama saMbhava nahIM hai| cakSurdarzana bhI cakSurindriya vAloM ko hotA hai aura vaha cakSurindriya ke vyApAra kI apekSA rakhatA hai kintu aparyApta avasthA meM cakSurindriya kA vyApAra nahIM hotA hai| ataH unameM cakSurdarzana bhI sambhava nahIM hai| kevalajJAna-kevaladarzana bhI unameM sambhava nahIM hai, kyoMki kevalajJAna aura kevaladarzana, ye do upayoga karmakSayajanya hai, kintu aparyApta dazA meM karmakSaya honA sambhava nahIM hai| isIlie saMjJI paMcendriya jIvoM ke aparyAptadazA meM pUrvokta 8 upayoga hI mAne jAte haiN| yahAM aparyApta kA artha-labdhiaparyApta nahIM, karaNa-aparyApta samajhanA caahie| labdhi aparyApta meM to mati-ajJAna, zrutaajJAna aura acakSurdarzana, ye tIna upayoga hI samajhane caahie| jIvasthAnoM meM pandraha yogoM kI prarUpaNA , yoga kA svarUpa aura usake bheda-yoga kI paribhASA hai-vIryazakti ke jisa parispandana se-AtmapradezoM kI halacala se-AtmA kI jo gamanAgamanAdi kriyAe~ hotI haiM, tathA jo parispandana tana-mana-vacana kI vargaNAoM ke pudgaloM kI sahAyatA se hotA hai, vaha yoga hai| dUsare zabdoM meM-pudgalavipAkI zarIranAmakarma ke udaya se mana-vacana-kAyayukta jIvoM kI jo-karma-grahaNa karane meM kAraNabhUta zakti hai, use yoga kahate haiN| ___ yoga ke mukhya tIna bheda haiM-(1) manoyoga, (2) vacanayoga aura (3) kaayyog| ina tInoM mukhya yogoM ke 15 prakAra haiM-manoyoga ke 4 bheda-satyamanoyoga, asatyamanoyoga, mizra (samyamRSA) manoyoga tathA asatyAmRSA mnoyog| vacanayoga 1. (ka) karmagrantha bhAga 4 gA.6 vivecana (marudharakesarIjI) se, pR.79-80 (kha) paMcasaMgraha meM caturindriya, asaMjJI paMcendriya aura saMjJI paMcendriya, ina tInoM ko aparyApta dazA meM indriya-paryApti pUrNa hone ke pazcAt cakSurdarzana honA mAnA hai| dekhiye, usakI malayagiri TIkAaparyAptakAzceha labdhyaparyAptakA veditavyAH, anyathA karaNA'paryAptakeSu caturindriyA divvindriya-paryAptau satyAM cakSurdarzanamapi prApyate, muulttiikaayaamaacaaryennaa'bhyumnujnyaanaat| -paMcasaMgraha 1/8 kI TIkA stellse Only For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 183 ke 4 bheda-satya vacanayoga, asatya vacanayoga, satyamRSA vacanayoga tathA asatyAmRSA vacanayoga / kAyayoga ke sAta bheda - ( 1 ) audArika, (2) audArikamizra, (3) vaikriya, (4) vaikriyamizra, (5) AhAraka, (6) AhArakamizra aura (7) kArmaNakAyayoga | pandraha prakAra ke yogoM kA svarUpa manoyoga-sadbhAva yAnI samIcIna padArthoM ko viSaya karane vAle mana ko satyamana kahate haiM aura usake dvArA jo yoga ( spandana yA kriyA) hotA hai, use 'satyamanoyoga' kahate haiN| isase viparIta yoga ko mRSA - manoyoga kahate haiM tathA satya aura mRSA yoga ko satya- mRSA - manoyoga kahate haiN| jo mana na to satya hotA hai aura na mRSA; use asatyAmRSA mana kahate haiM aura usake dvArA jo yoga hotA hai, use asatyAmRSA manoyoga kahate haiN| vacanayoga-dasa prakAra ke satya vacana meM vacanavargaNA ke nimitta se jo yoga ho, use satyavacanayoga kahate haiN| isake viparIta jo yoga ho, use mRSAvacana- yoga kahate haiN| satya aura mruSA vacanarUpa yoga ko ubhaya (satyamRSA) vacanayoga kahate haiM tathA jo vacanayoga na to satyarUpa ho aura na mRSArUpa, use asatyAmRSA vacanayoga kahate haiM / kAyayoga - audArika zarIra dvArA utpanna huI zakti se jIva- pradezoM meM parispanda kAraNabhUta jo prayatna hotA hai, use audArika kAyayoga kahate haiM / audArika zarIra kI utpatti ke prArambha hone ke prathama samaya se lagAkara antarmuhUrtta taka madhyavartI kAla meM jo apUrNa zarIra hai use audArikamizra kAyayoga kahate haiN| vaikriyazarIra ke avalambana se utpanna hue parispanda dvArA jo prayatna hotA hai, use vaikriya kAyayoga kahate haiM / vaikriyazarIra kI utpatti prArambha hone ke prathama samaya se lagAkara 'zarIra-paryApti pUrNa hone taka antarmuhUrtta ke madhyavartI aparipUrNa zarIra ko vaikriyamizra kAyayoga kahate haiM / svayaM ko kisI sUkSma artha yA viSaya meM sandeha utpanna hone para sarvavirata muni jisake (muMDa hAtha ke zarIra ke) dvArA kevalI bhagavAn ke pAsa jAkara apane sandeha ko dUra karatA hai, use AhArakakAya aura usake dvArA utpanna hone vAle yoga (parispanda-kriyA) ko AhAraka kAyayoga kahate haiN| AhAraka zarIra kI utpatti prArambha hone ke samaya se lagAkara zarIra paryApti pUrNa hone taka antarmuhUrtta ke madhyavartI aparipUrNa zarIra ko AhArakamizra kAya kahate haiM, usake dvArA jo yoga utpanna hotA hai, vaha AhAraka - mizra kAyayoga kahalAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kArmaNazarIra nAmakarma ke udaya se karmavargaNAoM (karmasamUha.) se utpanna hone vAle kAya ko kArmaNakAya aura usake dvArA hone vAle yoga ko kArmaNa kAya-yoga. kahate haiN| arthAta-audArikAdi anya zarIravargaNAoM ke binA mirpha. karma me utAra hue vIrya (zakti) ke nimitta se Atmapradeza-parispandarUpa jo prayatna hotA hai, vaha kArmaNa kAyayoga kahalAtA hai| caudaha jIsthAnoM meM yogatraya-prarUpaNA. caudaha jIvasthAnoM meM mukhya tIna yogoM kI prarUpaNA isa prakAra kI gaI hai-saMjJI . paMcendriya jIvoM ke manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga ye tInoM hI hote haiN| dvIndriya se . lekara asaMjJIpaMcendriya taka ke jIvoM meM vacanayoga aura kAyayoga hote haiM; tathA ekendriya jIvoM meM sirpha kAyayoga hI hotA hai| ___caudaha jIvasthAnoM meM pandraha yogoM kI prarUpaNA sUkSma ekendriya Adi uparyukta chaha aparyApta (sUkSma ekendriya, bAdara ekendriya, dvIndriya, trIndriya caturindriya aura asaMjJI paMcendriya aparyApta) jIvasthAnoM meM kArmaNa kAyayoga aura audArika mizra kAyayoga hote haiN| kAraNa yaha hai ki sabhI prakAra ke jIvoM ko antarAla (vigraha) gati meM tathA janma-grahaNa karane ke prathama samaya meM kArmaNayoga hI hotA hai, kyoMki usa samaya audArikAdi sthUla zarIroM kA abhAva hone se yoga-pravRtti kevala kArmaNa zarIra se hotI hai| utpatti ke dUsare samaya se lekara svayogya-paryAptiyoM ke pUrNa hone taka mizra kAyayoga sambhava hai| arthAt-aparyAptadazA meM kArmaNa kAyayoga ke bAda audArika mizra kAyayoga hI hotA hai| ___ aparyApta saMjJI paMcendriya meM manuSya, tiryaJca, deva aura nararaka jIva garbhita haiN| isaliye unameM kArmaNa kAyayoga, audArikamizra kAyayoga aura vaikriyamizra kAyayoga ye tIna yoga mAne gae haiN| arthAt-manuSyatiryaMcoM kI apekSA se audArikamizra kAyayoga aura deva-nArakoM kI apekSA se vaikriyamizra kAyayoga hote haiM tathA ina donoM meM kArmaNakAyayoga samAna hai| 1. karmagrantha bhA. 4 gA. 4 vivecana (marudharakesarIjI), pR. 60,61 2. (ka) apajatta chakki kammuralamIsa jogA apajjasaMnisu te| sa viuvva-mIsaesu taNu-pajjesuM urlmnne| (kha) karmagrantha bhA. 4 vivecana gA. 4 (marudharakesarIjI), pR. 62, 63 For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 185 kArmagranthikoM aura saiddhAntikoM meM matavibhinnatA kA abhiprAya karmagrantha meM hI pUrvokta sAtoM prakAra ke aparyApta jIvoM ke yoga ke sambandha meM matabheda pradarzita karate hue kahA gayA hai ki matAntara se pUrvokta sAtoM prakAra ke aparyApta jIva jaba zarIra-paryApti pUrNa kara lete haiM, taba unameM audArika kAyayoga tathA vaikriya kAyayoga hI hotA hai, audArikamizra kAyayoga tathA vaikriyamizra kAyayoga nhiiN| isa matAntara kA Azaya yaha hai ki zarIra paryApti pUrNa ho jAne se zarIra pUrNa bana jAtA hai| isa sthiti meM dUsarI paryAptiyA~ pUrNa na banane para bhI jaba zarIra paryApti pUrNa bana jAtI hai, tabhI se mizrayoga nahIM rahatA, apitu audArika zarIra vAloM ke audArika kAyayoga aura vaikriyazarIra vAloM ke vaikriyakAyayoga hI hotA hai / saiddhAntikoM kI mAnyatA hai ki zarIra paryApti pUrNa ho jAne para hI audArika kAyayoga tathA vaikriya kAyayoga hI mAnanA cAhie, dUsarI paryAptiyA~ pUrNa hoM cAhe na hoN| jabaki kArmagranthikoM kA mAnanA hai ki samasta paryAptiyoM ke pUrNa hone se bane hue ko hI audArika kAyayoga tathA vaikriyakAyayoga mAnA jAtA hai, kyoMki jaba taka indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura manaH paryApti pUrNa na hoM, taba taka zarIra apUrNa hai, aura kArmaNazarIra kA vyApAra ( pravRtti) bhI cAlU rahatA hai| isalie audArikamizra kAyayoga tathA vaikriyamizra kAyayoga mAnanA hI yuktisaMgata hai / paryApta saMjJI-paMcendriya jIvoM meM pandraha hI yoga : kyoM aura kaise ? yaha huI sAta aparyApta jIvasthAnoM meM yoga kI prarUpaNA / aba sAta paryAptaM jIvasthAnoM meM yoga kI prarUpaNA isa prakAra hai- paryApta saMjJI paMcendriya jIvoM meM sabhI yoga pAye jAte haiM, kyoMki unameM AhAra, zarIra Adi chahoM paryAptiyA~ pUrNa hotI haiN| prazna hotA hai- pahale kahA gayA thA ki kArmaNa, audArikamizra aura vaikriyamizra ye tInoM yoga aparyApta avasthAbhAvI hai, phira paryApta avasthA meM bhI unheM mAnane kA kAraNa kyA hai ? 1. (ka) caturtha karmagrantha kI 'esuM taNupajjesuM udala - mantre' isa caturtha gAthA meM matAntara vyakta kiyA gayA hai| (kha) audArikakAyayogastiryagmanujayoH zarIraparyApterUrdhvaM tadA'ratastu mizraH / - AcArAMga zru. 1a. 2 u. 1 kA TIkA (ga) yadyapi teSAM zarIra - paryAptiH samajaniSTa, tathApi indriya- zvAsocchvAsAdInAmadyApyaniSpannatvena zarIrasyA'sampUrNatvAd, ataeva kArmaNasthApyadyApi vyApriyamANatvAt audArikamizrameva teSAM yuktyA ghaTamAnakaMmiti / - karmagrantha bhA. 4 svopajJa TIkA pR. 121 For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ isakA samAdhAna yaha hai ki kArmaNa tathA audArikamizra kAyayoga tabhI hotA hai, jaba kevalI bhagavAn kevali - samudghAta karate haiN| prazamarati meM kahA gayA hai - kevali - samudghAta ke tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM kArmaNakAyayoga hotA hai, jabaki dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM audArikamizra kAyayoga tathA pahale aura AThaveM samaya meM audArika kAyayoga hotA hai| paryApta dazA meM vaikriyamizra kAyayoga taba hotA hai, jaba koI vaikriyalabdhidhAraka muni Adi vaikriyazarIra banAte haiM / 1 AhAraka kAyayoga ke adhikArI saMjJI paMcendriya paryApta manuSya hI haiN| jaba caturdaza pUrvadhArI muni AhAraka zarIra banAte haiM, taba AhAraka zarIra banAne aura use tyAgane ke samaya AhArakamizra kAyayoga aura usa zarIra ko dhAraNa karane ke samaya AhAraka kAyayoga hotA hai| audArika kAyayoga to samasta paryApta manuSyoM aura tiryaJcoM ko hotA hai tathA vaikriya kAyayoga samasta devoM aura nArakoM ko hotA hai| ataH ina sabhI saMjJI paMcendriya paryApta deva, nAraka, manuSya aura tiryaJcoM ke jIvasthAnoM meM 15 yoga mAne haiN| sUkSma ekendriya paryApta jIvoM ke audArika zarIra mAnA gayA hai, kyoMki unameM jaise mana aura vacana kI labdhi nahIM hai, vaise hI vaikriyAdi labdhi bhI nahIM hai| isalie unameM vaikriya kAyayoga Adi bhI sambhava nahIM haiN| dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya-paryApta jIvoM meM audArika kAyayoga aura (asatyAmRSA bhASA-vyavahAra bhASA) vacana yoga; ye do yoga hote haiM kyoMki ye sabhI tiryaJca jIva haiM, ataH inake zarIra audArika kAyayoga-niSpanna hote haiN| rasanA hone ke kAraNa inameM vyavahAra bhASArUpa vacana yoga bhI sambhava hai| bAdara ekendriya jIvoM ke paryApta avasthA meM audArika kAyayoga to hotA hI hai, usake sAtha-sAtha bAdaraM vAyukAya kI dRSTi se vaikriya kAyayoga aura vaikriyamizra 1. (ka) kevali - samudghAta kI sthiti 8 samaya-pramANa hai| ina ATha samayoM meM kevalI bhagavAn AtmapradezoM ko samagra lokavyApI banAte haiN| (kha) audArika- prayoktA prathamA'STama-samayayorasAviSTaH / mizraudArika- prayoktA, saptama - SaSTha- dvitIyeSu // 276 // kArmaNazarIra - yogI caturthake paMcaye tRtIye ca / samaya-traye'pi tasmin bhavatyanAhArako niyamAt // 277 // (ga) vaikriyamizraM saMyatAdevaikriyaM prArabhamANasya kArmaNakAyayogau tu kevalinaH smudghaataavsthaayaam| prApyate / - prazamarati audArikamizra - caturtha karmagrantha svopajJa TIkA, pR. 12 For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 187 kAyayoga bhI hotA hai; kyoMki bAdara vAyukAyika (digambara paramparAnusAra tejaskAyika bhI) jIvoM ke vaikriyalabdhi hotI hai, isalie jaba ve vaikriyazarIra banAte haiM, taba unameM vaikriyamizra kAyayoga hotA hai, aura jaba vaikriyazarIra pUrNa bana jAtA hai, taba vaikriya kAyayoga hotA hai| isa prakAra caudaha jIvasthAnoM meM pandraha yogoM kI prarUpaNA samajhanI caahie| caudaha jIvasthAnoM meM chaha lezyAoM kI prarUpaNA lezyAe~ chaha haiM-kRSNa, nIla, kApota, teja (pIta), padma aura shukl| inakA svarUpa tathA kArya hama mArgaNAsthAna ke prakaraNa meM batAne kA prayatna kreNge| jIvasthAnoM meM lezyAoM kI prarUpaNA jIvasthAna ke tIna vibhAga karake kI gaI hai| prathama vibhAga meM saMjJI paMcendriya paryApta aura aparyApta donoM kA grahaNa karake ina donoM meM kRSNAdi chahoM lezyAoM kI prarUpaNA kI gaI hai| dUsare vibhAga meM aparyApta bAdara ekendriya meM Adi kI cAra lezyAe~ batalAI haiN| tIsare vibhAga meM saMjJIpaMcendriya paryApta, aparyApta tathA aparyApta bAdara ekendriya jIvoM ke sivAya zeSa gyAraha jIvasthAnoM meM Adi kI kRSNAdi tIna lezyAe~ batalAI haiN|2. . aparyApta aura paryApta donoM prakAra ke saMjJI paMcendriya jIvoM meM chahoM lezyAe~ batAne kA kAraNa yaha hai ki unameM zubha aura azubha, tathA tIvratama, tIvratara, tIvra Adi sabhI prakAra ke pariNAma hote haiM, isalie una pariNAmoM se janya zubha-azubha lezyAe~ bhI 1. (ka) caturtha karmagrantha gA. 5 savve sannipajatte, uralaM suhume sabhAsa taM cNusu| . . bAyari savviuvvi-dugaM / / 5 // kA vivecana pR. 17 (paM. sukhalAlajI) (kha) AdyaM (zarIraM) tiryagmanuSyANAM, deva-nArakayoH prm| / keNaMcillabdhimad vAyu-saMjJi-tiryagnRNAmapi // -lokaprakAza sarga 3/144 (ga) vAyozca vaikriyaM labdhipratyayameva, ityaadi| -tatvArtha a. 2 sU. 48 kI bhASyavRtti (gha) vaikriyikaM deva-nArakANAM, tejo-vAyukAyika-paMcendriya-tiryagmanuSyANAM ca kessaaNcit| -tatvArtha-a. 2 sR. 49 rAjavArtika (Ga) bAdara-teU-vAU, paMcendiya-puNNagA viguvvNti| . orAliyaM sarIraM, viguvvaNappaM have jesiN|| -gommaTasAra jIvakANDa 232 2. sanni-dugi chalesa, apajja-bAyare paDhama cau, ti sesesu|| -karmagrantha bhA. 4 gA.7 For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ unameM honI avazyambhAvI haiN| isI tathya ko dRSTi meM rakhakara unameM chahoM lezyAe~ batalAI gaI haiN| aparyApta paMcendriya pada meM aparyApta kA artha hai - karaNa - aparyApta, kyoMki usI meM chahoM lezyAe~ honI sambhava haiM / labdhi - aparyApta meM to sirpha kRSNa, nIla aura kApota, ye tIna hI lezyAe~ hotI haiN| vaise to sAmAnyatayA sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta cAroM prakAra ke ekendriya jIvoM meM Adi kI tIna lezyAe~ pAI jAtI haiM, kintu aparyApta bAdara ekendriya jIvoM kI yaha vizeSatA hai ki unakA lezyA - svAmitva kRSNAdi cAra lezyAoM kA hai| aparyApta bAdara ekendriya jIvoM meM tejolezyA batAne kA kAraNa yaha hai ki bhagavatI-sUtrokta-'jallese maraDa, tallese uvavajjai' (jisa lezyA meM maraNa hotA hai,' tatpazcAt usI lezyA meM utpatti hotI hai), isa siddhAnta ke anusAra tejolezyA vAle jyotiSI Adi deva jaba usI lezyA meM marate haiM, taba ve bAdara pRthvIkAya, apkAya yA vanaspatikAya meM janma lete haiM / aisI sthiti meM tejolezyA ke pariNAmoM meM unakI mRtyu hone para una bAdara ekendriyoM kI aparyAptadazA meM unameM tejolezyA hotI hai| pUrvokta saMjJIdvika aura bAdara ekendriya aparyApta, ina tIna jIvasthAnoM ke sivAya zeSa 11 jIvasthAnoM meM kRSNa, nIla, kApota, ye tIna lezyAe~ batAI gaI haiM, usakA kAraNa yaha hai ki unameM azubha pariNAma hI hote haiM, ataH azubha pariNAmajanya tIna, azubha lezyAe~ hI hotI hai, zubha pariNAmajanya tathA zubha pariNAmarUpa tIna zubha lezyAe~ nahIM hotIM / ve 11 jIvasthAna ye haiM - (1 - 2) aparyApta - paryApta sUkSma ekendriya, (3) paryApta bAdara ekendriya, (4-5) aparyApta - paryApta dvIndriya, (6-7) aparyApta-paryApta trIndriya, (8- 9) aparyApta paryApta caturindriya, (10-11) aparyAptaparyApta asaMjJI paMcendriya jIva / 1 caudaha jIvasthAnoM meM aSTavidha karmabandha, udIraNA, udaya-sattA kI prarUpaNA jIvasthAnoM meM baMdha Adi kI prarUpaNA do vibhAgoM meM kI gaI hai - prathama vibhAga meM saMjJI paMcendriya paryApta ko chor3akara zeSa 13 jIvasthAnoM ke bandha Adi kA kathana hai, tathA dvitIya vibhAga meM hai saMjJI paMcendriya paryApta ke bandha Adi kA / paryApta saMjJI paMcendriya jIvoM ke sivAya zeSa aparyApta, paryApta, sUkSma aura bAdara ekendriya Adi sabhI prakAra ke jIva pratisamaya sAta yA ATha karmoM-karmaprakRtiyoM kA 1. caturtha karmagrantha gA. 7 kA vivecana (marudharakesarIjI), pR. 82, 83 For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 189 bandha karate haiN| isakA kAraNa yaha hai ki jaba Ayukarma kA bandha nahIM hotA, taba sAta karma prakRtiyoM kA aura Ayukarma kA bandha hone para ATha prakRtiyoM kA bandha hotA hai / yaha siddhAnta hai ki Ayukarma kA bandha eka bhava meM eka hI bAra, vaha bhI jaghanya- yA utkRSTa antarmuhUrtta taka hI hotA hai| vaha bhI niyamAnusAra vartamAna Ayu ke tIsare, nauveM, sattAisaveM Adi bhAga zeSa rahane para yA ina sthitiyoM meM bandha na ho to vartamAna Ayu ke antarmuhUrtta pramANa zeSa rahane para parabhavAyubandha avazya hotA hai| caudaha jIvasthAnoM meM udIraNA, sattA aura udaya kI prarUpaNA paryApta saMjJI paMcendriya jIvoM ke sivAya zeSa teraha jIvasthAnoM meM pratyeka samaya meM " jaise sAta yA ATha karmoM kA bandha batAyA gayA hai, vaise hI pratyeka samaya meM sAta yA ATha karmoM kI udIraNA huA karatI hai| Ayukarma kI udIraNA na hone ke samaya sAta karmoM kI udIraNA aura Ayukarma kI udIraNA jIvana kI antima AvalikA meM pAyI jAtI hai| kAraNa yaha hai ki usa samaya AvalikA mAtra sthiti zeSa rahane ke kAraNa udayamAna Ayu kI aura adhika sthiti hone para bhI udayamAna na hone ke kAraNa AgAmI bhava kI Ayu udIraNA nahIM hotii| zeSa samaya meM ATha karmoM kI udIraNA ho sakatI hai| udIraNA kA niyama yaha hai ki jo karma udaya prApta hai, usI kI udIraNA hotI haiM, dUsare kI nahIM, aura udayaprApta karma bhI AvalikAmAtra zeSa raha jAtA hai, se usakI udIraNA ruka jAtI hai| taba ukta teraha prakAra ke jIva-sthAnoM meM jo aparyApta jIvasthAna haiM, unameM aparyApta kA artha labdhi- aparyApta samajhanA cAhie, karaNa - aparyApta nahIM; kyoMki labdhiaparyApta jIvoM ke hI sAta yA ATha karmoM kI udIraNA sambhava hai| aise jIva labdhiaparyApta - dazA meM hI mara jAte haiM, isalie unameM AvalikAmAtra Ayu zeSa rahane para 1.. . (ka) 'sattaTTha baMdhudIraNa saMtudayA aTThaterasasu / ' - karmagratha bhA. 4gA. 7 (kha) karmagratha bhA. 4 gA. 7 vivecana ( marudharakesarIz2I), pR. 85 (ga) yaha niyama sopakrama (apavartya - ghaTa sakane vAlI) Ayu vAle jIvoM ke lAgU par3atA hai, nirupakrama Ayu vAloM ke nhiiN| yadi ve deva, nAraka yA asaMkhyAtavarSIya manuSya yA tiryaMca hoM to chaha mahIne Ayu bAkI rahane para hI parabhava kI Ayu bAMdhate haiM / yadi ekendriya vikalendriya yA sAmAnya manuSya yA tiryaMca hoM to vartamAna bhava ke tIsare bhAga ke zeSa rahane para hI Ayu bAMdhate haiN| -paMcama karmagrantha gA. 34, bRhatsaMgrahaNI 321-323. 2. eka muhUrta ke 1,67,77, 216veM bhAga ko AvalikA kahate haiN| do ghar3I = 48 minaTa ko eka muhUrtta kahate haiN| -saM. For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ sAta karmoM kI aura usase pUrva ATha karmoM kI udIraNA sambhava hai| kintu karaNaaparyApta jIvoM kI aparyApta dazA meM mRtyu hone kA niyama nahIM hai| yadi ve labdhiparyApta hue to paryApta avasthA meM hI mRtyu hotI hai| isalie unake aparyAptadazA meM AvalikAmAtra Ayu zeSa rahanA aura sAta karmoM kI udIraNA kA honA zakya nahIM hai| teraha jIvasthAnoM meM sattA aura udaya ATha hI karmoM kA sambhava pUrvokta teraha jIvasthAnoM meM yadyapi bandha aura udIraNA sAta yA ATha karmoM kI batalAI hai, kintu sattA aura udaya ke lie yaha niyama nahIM hai| sattA aura udaya to ATha hI karmoM kA hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki sAmAnyatayA ATha karmoM kI sattA gyArahaveM guNasthAna taka hotI hai, jabaki udaya dasaveM guNasthAna taka hotA hai| parantu paryApta saMjJI paMcendriya ke sivAya zeSa 13 jIvasthAnoM meM adhika se adhika pahalA, dUsarA aura cauthA, ye tIna guNasthAna sambhava haiN| isIlie ina teraha jIvasthAnoM meM AThoM hI karmoM kI sattA aura udaya mAne jAte haiN|2 1. (ka) sattaTTha chegabaMdhA saMtudayA stt-atttth-cttaari| sattaTTha-cha-paMca-durga, udIraNA sNnipjjtte|| -caturtha,karmagrantha, gA. 8 (kha) karmagrantha bhA. 4 gA. 8 kA vivecana (marudharakesarIjI), pR. 86, 87 (ga) trayodazasu jIvasthAneSu saptAnAmaSTAnA vA bandhaH saptAnAmaSTAnAM vA udiirnnaaH| tathAhi-yadA'nubhUyamAna bhavAyuSastribhAga-navamabhAgAdi rUpe zeSa sati parabhavAyurbadhyate, tadA'STAnAmapi karmaNAM bandhaH, zeSa kAle tvAyuSo bandhAbhAvAt saptAnAmeva bndhH| tathA yadA'nubhUyamAna-bhavAyurudayAvalikA'vazeSaM bhavati, tadA saptAnAmudIraNA, anubhUyamAna-bhavAyuSo'nudIraNAta, aavlikaashesssyodiirnnaa'nrhtvaat| udIraNA hi udayAvalikA-bahirvartinIbhyaH sthitibhyA sakAzAt kaSAya-sahitena kaSAyarahitena vA yogakaraNeva dalikAmAkRSya udaya samaya prApta-dalikena shaa'nubhvnm| -caturtha karmagrantha svopajJa TIkA pR. 124 (gha) Azaya-udayAvalikA ke bAhara kI sthiti vAle karmadalikoM ko kaSAyasahita yA kaSAyarahita yoga dvArA khIMcakara udayaprApta dalikoM ke sAtha bhoga lenA udIraNA hai| _ -karmaprakRti cUrNi 2. tathAhi-eteSu trayodazasu jIvasthAnakeSu sarvakAlamaSTAnAmapi sattA, yato'STAnAmapi karmaNAM sattA upazAntamoha-guNasthAnaM yaavdanuvrtte| ete ca jIvA utkarSato yathAsambhavamavirata-samyagdRSTi-guNasthAnaka-vartina eveti| evamudayo'pyeteSu jIvasthAneSvaSTAnAmeva karmaNAM drssttvyH| tathAhi-sUkSma-samparAya gusthAnakaM yAvadaSTAnAmapi krmnnaamudyo'vaapyte| eteSu ca jIva-sthAnakeSUtsargato'pi yathAsambhavamavirata samyagdRSTi-guNasthAnaka-sambhava iti / -karmagrantha bhA. 4 TIkA pR. 125 For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 191 karmoM kA bandhasthAna : sthiti aura guNasthAna-prarUpaNA ___ saMjJI paMcendriya jIvoM ke cAra bandha-sthAna haiM-sAta karma kA, ATha karma kA, chaha karma kA aura eka karma kaa| ina cAroM bandhasthAnoM meM se 7 karmoM kA bandhasthAna usa samaya pAyA jAtA hai, jisa samaya Ayu kA bandha nahIM hotaa| eka bAra Ayu ke bandha ho jAne ke pazcAt dUsarI bAra usakA bandha hone meM jaghanyakAla-antarmuhUrta-pramANa aura utkRSTakAla-antarmuhUrta kama 1/3 karor3a pUrva varSa, tathA chaha mAsa kama tetIsa sAgaropama-pramANa kAla calA jAtA hai| ataeva sAta karmoM ke bandhasthAna kI sthiti bhI pUrvokta kAla-pramANa jitanI hI samajhanI caahie| ATha karmoM kA bandhasthAna Ayukarma ke bandha ke samaya pAyA jAtA hai| Ayubandha jaghanya yA utkRSTa antarmuhUrta taka hotA hai| ataeva ATha karmoM ke bandhasthAna kI bhI jaghanya yA utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa samajhanI caahie| chaha karmoM kA bandhasthAna dasaveM guNasthAna meM hI pAyA jAtA hai, kyoMki usameM Ayu aura mohanIya, ina do karmoM kA bandha nahIM hotA hai| isa bandhasthAna kI jaghanya aura utkRSTa sthiti dasaveM guNasthAna ke barAbara hai, arthAt jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta-pramANa hai| eka karma kA bandhasthAna gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM, tIna guNasthAnoM meM hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki ina guNasthAnoM ke daurAna sAtAvedanIya karma ke sivAya anya karma kA bandha nahIM hotaa| gyArahaveM guNasthAna kI jaghanya sthiti eka samaya kI aura terahaveM guNasthAna kI utkRSTa sthiti nau varSa kama karor3apUrva varSa kI hotI hai| ataeva isa bandhasthAna kI jaghanya sthiti eka samaya mAtra kI aura utkRSTa sthiti nau varSa kama karor3a pUrva varSa kI samajhanI caahie| 1. (ka) nau samayapramANa, dasa samayapramANa, yoM eka-eka samaya bar3hate-bar3hate anta meM eka samaya kama muhUrta pramANa, yaha saba prakAra kA kAla antarmuhUrta kahalAtA hai| jaghanya antarmuhUrta 9 samaya kA, utkRSTa antarmuhUrta eka samaya kama muhUrta kA aura madhyama antarmuhUrta 10, 11 samaya Adi bIca ke saba prakAra ke kAla kA samajhanA caahie| -saM. (kha) dasa koTAkoTi palyopama kA eka sAgaropama aura asaMkhya varSoM kA eka palyopama hotA hai| caurAsI lakSa varSa kA eka pUrvAMga aura aura 84 lakSa pUrvAMga kA eka pUrva hotA hai| -tattvArthasUtra a-4 sU. 15 kA bhASya (ga) jina prakRtiyA~ kA bandha eka sAtha (yugapat) ho, inake samudAya ko bandhasthAna, jina prakRtiyoM kI sattA eka sAtha pAI jAe, unake samudAya ko sattAsthAna, (zeSa pRSTha 192 para) For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ guNasthAnoM kI apekSA saMjJI paMcendriya paryApta ke karmabandha kA vicAra guNasthAnoM kI apekSA yadi saMjJI-paMcendriya paryApta jIvoM ke karmabandha kA vicAra kiyA jAe to pahale mithyAtva guNasthAna se lekara sAtaveM apramatta-saMyata gaNasthAna taka sAta yA ATha karmoM kA, Ayukarma kA bandha na hone se AThaveM aura nauveM guNasthAna meM sAta karmo kA, dasaveM guNasthAna meM chaha karmoM kA (mohanIyabandha ke sivAya) tathA gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM sirpha eka sAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai| - saMjJI paMcendriya-paryApta ke sAta, ATha, chaha aura eka; ye cAra bandhasthAnaM kahe. gae haiM, kintu sattAsthAna tIna haiM-jo ATha, sAta aura cAra karmoM ke haiN|1 . karmoM kA sattAsthAna ATha karmoM kA sattAsthAna pahale se lekara gyArahaveM guNasthAna-paryanta pAyA jAtA hai| isakI sthiti abhavya kI apekSA se anAdi-ananta hai, kyoMki abhavya kI karma paramparA kI jaise Adi nahIM hai, vaise anta bhI nahIM hai| jabaki bhavya kI apekSA se anAdi-sAnta hai, kyoMki usakI karmaparamparA kI Adi to nahI hai, parantuM anta avazya hotA hai| sAta karmoM kA sattAsthAna kevala bArahaveM guNasthAna, meM hotA hai; kyoMki isa guNasthAna meM mohanIya karma ke sivAya zeSa sAta karmoM kA samAveza hai| mohanIya karma kA kSaya hone para hI bArahavA~ guNasthAna prApta hotA hai| bArahaveM guNasthAna (pRSTha 191 kA zeSa) jina prakRtiyoM kA udaya eka sAtha pAyA jAe unake samudAya ko udayasthAna tathA jina prakRtiyoM kI udIraNA eka sAtha pAI jAe, unake samudAya ko udIraNAsthAna kahate haiN| -karmagrantha bhA. 4 vivecana gA. 8 (paM. sukhalAlajI) pR. 27 (gha) dekheM-caturtha karmanatha kI gAthA 8: sattaTTha chegabaMdhA saMtudayA stt-atttth-cttaari| sattaTTha-cha-paMca-dugaM, udIraNA snni-pjjtte||8|| kA vivecana (paM. sukhalAlajI) pR. 27 se 29 (Ga) caturtha karmagrantha gA. 8 kA vivecana (marudharakesarIjI) pR. 90 atra cAyaM tAtparyArtha:-mithyAdRSTayAdyapramattAnteSu saptAnAmaSTAnAM vA bndhH| AyurbandhAbhAvAdapUrvakaraNA nivRttibAdarayozca saptAnAM bandhaH, (tRtIya guNasthAne hyAyukarmabandhAbhAvAt saptAnAM bandhojJeyaH), sUkSmasamparAye SaNNAM bandhaH upazAntamohAdiSu (triSu) ekasyAH prkRterbndhH| -caturtha karmanandha svopajJaTIkA pR. 125 ... For Personal & Private Use Only W . www.jainelibrary. 1. For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 193 kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa hone se isa sattAsthAna kI sthiti bhI antarmuhUrta pramANa samajhanI caahie| ___ cAra karmoM kA sattAsthAna terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM pAyA jAtA hai, kyoMki ina do guNasthAnoM meM cAra aghAti karmoM kI sattA zeSa rahatI hai| ina do guNasthAnoM kI milAkara jaghanya sthiti antarmuharta pramANa hai, jabaki utkRSTa sthiti nau varSa sAta mAsa kama pUrvakoTi varSa pramANa hai| ataH cAra karmoM ke sattAsthAna kI bhI jaghanya aura utkRSTa sthiti itanI hI samajhanI caahie| karmoM kA udayasthAna karmoM ke udayasthAna bhI tIna haiM, jo ATha, sAta aura cAra karmoM ke haiN| ATha karmoM kA udyasthAna pahale guNasthAna se dasaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai| isakI sthiti abhavya kI apekSA se anAdi-ananta aura. bhavya kI apekSA se anAdi-sAnta hai| kintu upazamazreNi se gire hue bhavya kI apekSA sAdi-sAnta hai| upazamazreNi se girane ke bAda antamUhUrta meM phira se zreNi kI jA sakatI hai| yadi antarmuhUrta meM zreNi na kI jA sakI to anta meM kucha kama ardhapudgala-parAvartana kAla ke bAda to avazya kI jAtI hai| isalie ATha karmoM ke udaya sthAna kI sAdi-sAnta sthiti jaghanya / antarmuhUrta pramANa aura utkRSTa dezona (kucha kama) ardhapudgalaparAvartanakAla pramANa samajhanI caahie| sAta karmoM kA udayasthAna gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM pAyA jAtA hai| isa udayasthAna kI sthiti jaghanya eka samaya kI aura utkRSTa antarmuhUrta kI mAnI jAtI hai| eka samayamAtra kI jaghanya sthiti usa samaya hotI hai, jaba jIva gyArahaveM guNasthAma meM eka samayamAtra raha kara maratA hai, aura anuttaravimAna meM paidA hotA hai| taba paidA hote hI vaha ATha karmoM ke udaya kA anubhava karatA hai| isa apekSA se sAta kamoM ke udayasthAna kI jaghanya sthiti samayamAtra kI kahI gaI hai| jo jIva bArahaveM guNasthAna ko prApta karatA hai, vaha adhika se adhika usa guNasthAna kI sthitiantarmuhUrta taka-sAtakarmoM ke udayasthAna kA anubhava karatA hai| isake bAda to terahaveM guNasthAna ko prAptakara sirpha cAra (aghAtI) karmoM ke udaya kA anubhava karatA hai| isa apekSA se sAta karmoM ke udayasthAna kI utkRSTa sthiti antarmuhUrta-pramANa kahI gaI hai| cAra karmoM kA udaya-sthAna terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM pAyA jAtA hai kyoMki ina. do guNasthAnoM meM cAra aghAti karmoM ke udaya ke sivAya anya kisI karma 1. caturtha karmagrantha gA. 8 kA vivecana (paM. sukhalAlajI), pR. 30 . For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kA udaya nahIM rhtaa| isa udayasthAna kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI ora utkRSTa dezona karor3a pUrva varSa kI hai| karmoM ke udIraNAsthAna pAMca : kyoM aura kaise saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM pAMca udIraNAsthAna haiM-ATha karmoM kA, sAta karmoM kA, chaha karmoM kA, pAMca kamoM kA aura do karmoM kaa| ___ ATha karmoM kA udIraNAsthAna Ayukarma kI udIraNA ke samaya aura sAta karmoM kA udIraNAsthAna Ayukarma kI udIraNA ruka jAne ke samaya hotA hai| AyuH kI udIraNA taba ruka jAtI hai, jaba vartamAna Ayu AvalikA-pramANa zeSa raha jAtI hai| vartamAna Ayu kI antima AvalikA ke samaya pahalA, dUsarA, cauthA, pAMcavA~ aura chaThA, ye pAMca guNasthAna pAye jA sakate haiM, dUsare nhiiN| ataH sAta ke udIraNA sthAna kA sambhava, ina pAMca guNasthAnoM meM samajhanA caahie| tRtIya guNasthAna meM sAta karmoM kA udIraNAsthAna nahIM hotA, kyoMki AvalikApramANa Ayu ke zeSa rahane ke samaya yaha guNasthAna hI sambhava nahIM hai| isalie tIsare guNasthAna meM ATha karmoM kA udIraNAsthAna mAnA gayA hai| chaha karmoM kA udIraNAsthAna sAtaveM se lekara dasaveM guNasthAna kI eka AvalikA-pramANa sthiti bAkI rahatI hai, taba taka pAyA jAtA hai, kyoMki usa samaya Ayu aura vedanIya, ina do karmoM kI udIraNA nahIM hotii| . pAMca karmoM kA udIraNAsthAna dasaveM guNasthAna kI antima AvalikA, jisameM mohanIya karma kI udIraNA ruka jAtI hai, se lekara bArahaveM guNasthAna kI antima AvalikA-paryanta hai| isa samaya meM udIraNAyogya pAMca karma ye haiM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, nAma, gotra aura antraay| bArahaveM guNasthAna kI antima AvalikA se lekara terahaveM guNasthAna ke anta taka nAma aura gotra, ina do karmoM kA udIraNAsthAna hotA hai, kyoMki 12veM guNasthAna kI 1. caturtha karmagrantha gA. 8 vivecana (paM. sukhalAlajI), pR. 30-31 tatra yadA'nubhUyamAna-bhavAyurAvalikA'vazeSaM bhavati, tadA tathAsvabhAtvena tasyAnudIryamANattvAt saptAnAmudIraNA, yadA tvanubhUyamAna- bhavAyurAvalikA'vazeSa na bhavati tadA'STAnAM prkRtinaamudiirnnaa| tatra mithyAdRSTi-guNasthAnakAt prabhRti yAvat pramattasaMyata-guNasthAnakaM tAvat saptAnAmaSTAnA . vAM .. udIraNA samyagmithyAdRSTi guNasthAnake tu sadaivA'STAnAmeva udIraNA, AyuSa AvalikAzere mishr-gunnsthaansyaivaa'bhaavaat| -caturtha karmagrantha svopajJa TIkA pR. 126 For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 195 antima AvalikA meM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya ina tIna karmoM kI udIraNA ruka jAtI hai| caudahavA~ AyogIkevalI guNasthAna anudIraka hai, kyoMki caudahaveM guNasthAna meM nAma aura gotra kA udaya rahane para bhI yoga na hone ke kAraNa udIraNA nahIM hotii| isa sambandha meM karmagrantha meM eka prazna uThAyA gayA hai ki sayogi-kevalI guNasthAna kI taraha ayogikevalI guNasthAna meM bhI bhavopagrAhI cAra karma-prakRtiyoM kA udaya hone para bhI anudIraka kaise mAnA gayA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki isa guNasthAna meM bhavopagrAhI cAra prakRtiyoM kA udaya hone para bhI karmaprakRtiyoM kI udIraNA ke kAraNabhUta yoga kA abhAva hone se ayogikevalI guNasthAna ko anudIraka kahA gayA dhyAna rahe ki pUrvokta sabhI bandhasthAna, sattAsthAna, udayasthAna aura udIraNAsthAna saMjJI paMcendriya paryApta jIvoM ke haiM, kyoMki saMjJIpaMcendriya paryApta jIva hI caudaha guNasthAnoM ke adhikArI haiN| kisa-kisa guNastAna meM kauna-kauna-sA bandhasthAna, sattAsthAna, udayasthAna aura udIraNAsthAna hai? isakA vizeSa vivaraNa Age guNasthAnaprakaraNa meM diyA jaaegaa| aSTa viSayoM kI prarUpaNA kA uddezya .. isa prakAra caudaha prakAra ke jIvasthAnoM meM guNasthAna, upayoga, yoga, lezyA, bandha, sattA, udaya aura udIraNA, ina ATha viSayoM kI sAMgopAMga prarUpaNA kI gaI hai| karmavijJAna kA ina ATha viSayoM kI prarUpaNA ke pIche uddezya yahI hai ki AtmArthI jijJAsu evaM mumukSu saMsArI jIvoM ke sAtha vibhinna paryAyoM meM lage hue karmabandha aura usake pazcAta usakI sattA, udaya aura udIraNA ke sthAnoM ko jAna kara uttarottara inakA nirodha aura kSaya karake mukti kI ora prayANa kara ske| 1. (ka) caturtha karmagrantha, gA. 8 vivecana (marudharakesarIjI), pR. 93,94 (kha) tathA'pramattaguNasthAnakAt prabhRti yAvat sUkSma-samparAyaguNasthAnakasyA 'valikAzeSo na bhavati tAvad vedanIyA'yurvarjAnAM SaNNAM prakRtinAmudIraNA, tadanImativizuddhatvena vedniiyaa'yurudiirnnaayogyaa'dhyvsaaysthaanaabhaavaat| -caturtha karmagrantha svopajJa TIkA, pR. 126 2. ayogikevalI-guNasthAnake tu vartamAno jIvaH sarvathA'nudIraka ev| nanu tadAnImapyeSa sayegikevalI-guNasthAnaka iva bhavopagrAhi karma-catuSTayodayavAn vartate, tataH kathaM tadApi tayornAmagotrayorudIrako na bhavati? naiSa doSaH, udaye satyapi yogasavyapekSatvAd udIraNAyAH, tadAnIM ca tasya yogaa'smbhvaaditi| -caturtha karmagrantha, svopajJa TIkA, pR. 127 For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM.paM.pa. - caudaha ho _caudaha jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi ATha dvAroM tathA alpabahutva kA yaMtra / 6 / 7. | 8 | 9 / 10 11 12 jIvasthAnoM meM | sU.e.a. bA.e.a. | bA.e.pa. | dI.pa. | trI.a. jI.pa. catu.a. | cata.pa. | asaM.pa.a.. asaM.pa.pa. | saM.pa.a. | 2 14 gumasthAna | pahalA | pahalA | pahalA, dUsarA pahalA | pahalA, dUsarA pahalA | pahalA, dUsarA pahalA | pahalA, dUsarA pahalA | pahalA, dUsarA pahalA pahalA, dUsarA 2/3 2/3 / 3 / 2/3 2 2/3 / 2 / 2/3 15 yoga 1kArmaNa | audAski 1kArmaNa 1 audArika 1kArmaNa |1 audArika 1kArmaNa | 1 audA..] 1kArmaNa 1audA.. 1kArmaNa | 1 audA. | kArmaNa audA 2 audArika 2 audArika 2-3 vaikriyA 2 audA. | 2 asatyA. 2 audA. 2 asatyA. 2 audA. | 2 asatyA. 2 audA. | 2asatyA. | ski dvika 3 audA. mitra 3 audA. mizrA dvika | audA. mitra maSA | audA. mitra| maSA |3 audA. mizra mUSA | audA. mitramaSA | vaikriyadvika 8 12 upayoga | mati-ajJAna | mati. a./ mati. a. | mati. a. ma.a. | ma.a. | ma.a. | mati. a./ mati. a. | ma.a. | ma.a. | mati. a. | kevaladvika | zruta.ajJAna | zruta. a. zruta. a. | ta. a. a. a. | a.a. zu.a. | yu.a. | yu.a. | va.a. | manaH paryAya, acakSu darzana | acakSu.da. acakSu.da. | acakSu.da.] aca.da. | acakSu.da. aca.da. | aca.da. | acakSu da. |cakSu-aca.da, aca.da. |cakSu-acakSu.da.| cakSudarzana ke sivAya 15 yoga 196 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ 3 12 upayoga 7.a. For Personal & Private Use Only tIna 8 3 / 6 lezyA Adi kI Adi kI Adi kI | Adi kI Adi kI | Adi kI Adi kI | Adi kI| Adi kI | Adi kI | Adi kI | kRSNAdi chaha kRSaNAdi chaha tIna cAra | tIna tAna / tIna | tIna tIna tIna | tIna | tIna / tIna karmabandha 7/8 78 / 7/8 . 78 78 | 7/8 / 7/8 7/8 / 7/8 / 7/8 / 7/8 / 78 | 8,7,6,1 udaya 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 / 7.8,4 udIraNA 78 7/8 / 78 / 78 | 7/8 ] 7/8 / 7/8 78 7/8 / 7/8 | 78 78 7,8,6,5,2 sattA 8 / | 8 8 8 8 . 8 8 8 | 7,8,4 . alpabahuuda / asaMkhyAta | saMkhyAta asaMkhyAta ananta | vizeSAdhika | vizeSAdhika vizeSAdhika vizeSAdhika| vizeSAdhika | saMkhyAta | asaMkhyAta asaMkhyAta sabase kama guNA guNA | guNA / guNA guNA / saMketa-sU. - sUkSma, e. = ekendriya, a. - aparyApta, pa. = paryApta, bA. bAdara, dvI. = dvIndriya, bI. bIndriya, catu. = caturindriya, asaM. = asaMjI, paM. = pNcendriy| maH a. - matiajJAna, zru.a - zruta ajJAna rAdhikA guNA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa - 1 10 mArgaNA For Personal & Private Use Only sarakAra ko kisI jagaha relave lAina nikalanI hotI hai, taba sarvaprathama sarvekSaNa (Survey) karanA anivArya hotA hai| sarvekSaNa dvArA yaha patA lagAnA hotA hai ki relave lAina ke rAste meM kahA~ TIle haiM, kahA~ pahAr3a haiM, kahA~ gaDDhe haiM, kahA~ sIlanavAlI yA mulAyama jamIna hai, aura kahA~ kaThora bhUmi hai, tathA kahA~-kahA~ nadiyA~ haiM, kahA~-kahA~ pula banAne hoMge yA kahA~ guphAe~ banAnI hoMgI, kahA~ rAste rakhane hoMge? yadi relave lAina bichAne se pahale ina sabakA sarvekSaNa nahIM kiyA jAtA hai, aurajaise-taise relave lAina bichAnA prArambha kara diyA jAtA hai to vaha kArya na to vyavasthita DhaMga se pUrA ho sakatA hai, aura na hI koI Trena usa para vyavasthita DhaMga se sahI salAmata yAtrA kara sakatI hai| usa avyavasthita lAina dvArA relayAtrA karane vAle yAtriyoM ko bhI kahIM Akasmika durghaTanA kA zikAra honA par3a sakatA hai| saMsArI jIvoM ke AdhyAtmika sarvekSaNa hetu : mArgaNAsthAna isI tathya ko dhyAna meM rakha kara jainakarmavijJAna ne saMsArI jIvoM dvArA mokSadhAma kI adhyAtma yAtrA karane hetu yAtrA prArambha karane se pUrva AdhyAtmika sarvekSaNa kiyA hai| ukta AdhyAtmika sarvekSaNa kA nAma karmavijJAna kI bhASA meM 'mArgaNAsthAna' rakhA gayA hai| yahA~ bhI mokSadhAma kI AdhyAtmika yAtrA prArambha karane se pUrva mArgaNAsthAnoM dvArA AdhyAtmika rAjamArga ko banAne vAle jIvarUpI iMjIniyara ko bhI usI prakAra sarvekSaNa karanA par3atA hai, jisa prakAra relave lAina nikAlane vAle iMjIniyara ko pUrvokta bAtoM kA sarvekSaNa karanA Avazyaka hotA hai| : eka sarvekSaNa Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ laukika kI taraha lokottara padArthoM kA caturaMgI mArgaNA - kathana 'dhavalA' meM yaha tathya spaSTa rUpa se praznottara rUpa meM prastuta kiyA gayA hai - loka meM yAnI vyAvahArika padArthoM kA vicAra karate samaya to nimnokta cAra prakAra se anveSaNa (sarvekSaNa) kiyA jAtA hai, yathA- mRgayitA ( sarvekSaNa - mArgaNaanveSaNakarttA), mRgya (jisa cIja kA anveSaNa - sarvekSaNa karanA hai vaha), mArgaNa (anveSaNakarttA ko anveSaNa karane meM sahAyaka - AdhArabhUta mAdhyama) aura mArgaNopAya (anveSaNa karane ke upAya ) / parantu yahA~ lokottara padArtha (AdhyAtmika yAtrA viSayaka karmamukti ke sArvajanika mArga) kI vicAraNA karane meM ukta cAroM prakAra to pAye nahIM jAte, ataH mArgaNA kA kathana karanA lokottara mArga ke viSaya meM kaise bana sakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki laukika kI taraha yahA~ lokottaramArga meM mArgaNA sambandhI cAroM prakAra pAye jAte haiM / ve isa prakAra haiM- jIvAdi tattvoM- padArthoM ke prati zraddhAlu AtmArthI bhavya puNDarIka mRgayitA hai, arthAt bhavya mumukSu evaM jijJAsu jIvarUpI iMjIniyara anveSaka - sarvekSaka hai| caudaha guNasthAnoM tathA gati,, indriya Adi vibhinna avasthAoM se yukta saMsArI jIva hI mRgya hai - sarvekSaNIya hai| jo isa mRgya (vividha rUpoM meM anveSaNIya saMsArI jIva ) ke AdhArabhUta haiM, arthAt-mRgayitA jina prarUpaNIya viSayoM ke mAdhyama se anveSaNa kara sakatA hai, athavA jo gati, indriya Adi sahAyaka, mAdhyama yA AdhArabhUta haiM, ve mArgaNA haiN| tathA pahale jinhoMne kevalajJAna ke prakAza meM mArgaNIya viSayoM kI mArgaNA kA anubhava kiyA hai, ve tIrthaMkara, gaNadhara unake anugAmI sthavira, AcArya, upAdhyAya, sAdhusAdhvI Adi tathA jina ziSyoM ne mArgaNA kA abhyAsa kiyA hai, jo mArgaNA karane meM siddhahasta haiM, ye aura aise mahAnubhAva mArgaNA ke upAya yA mArgadarzaka haiM / 1 yahA~ mRgayitA mumukSu jIvarUpI iMjIniyara ko saMsArI jIvoM kI AdhyAtmika yAtrA ke lie mArga kA anveSaNa - sarvekSaNa karane ke lie cAra gati rUpa cAra mArga kA vicAra karanA par3egA ki ve saMsAra ke mArga haiM yA mokSa ke ? siddhigati paMcama gati hai, jo karmarahita hai| isI prakAra yaha bhI dekhanA hogA ki mArga meM kahA~ kaSAyoM kI ghATiyA~ haiM ? kahA~ ghAtikarma rUpI parvata haiM? kahA~-kahA~ kauna-sI lezyArUpI nadI hai ? 1. 1 44 'atha syAjjagati caturbhirmArgaNA niSpadyamAnopalabhyate / tadyathA - mRgayitA, mRgyaM, mArgaNaM, mArgaNopAya iti| nA'tra te santi naiSa doSa:, teSAmapyatropalambhAt / tadyathA - mRgayitA bhavya - puNDarIkaH tattvArtha- zraddhAlu rjIvaH ; caturdaza-guNasthAna - viziSTajIvA mRgyaM, mRgyasyAdhAratAmAskandanti mRgayituH karaNatAmAdadhAnAni vA gatyAdIni mArgaNam, vineyopAdhyAyAdayo mArgaNopAya iti / " - dhavalA 1/1,1,4/133; go. jI. (jI. pra.) 2/11/10 For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa - 1 199 kahA~-kahA~ kAyA rUpI pula hai? aura indriyoM kA AkarSaNa yA pralobhana hai ? kahA~ nokaSAya rUpI khaDDe haiM? kahA~ upazAnta-moha kI phisalanabharI mulAyama bhUmi hai? sarvekSaNa karane ke lie mile hue jJAna aura upayoga kA kahA~, kisako kitanA sahArA hai ? kahA~ vividha bandhoM kA bhaya hai ? aura kahA~ saMyama ke sahAre Age gati - pragati kI jA sakatI hai? mRgayitA jIva iMjIniyara pUrvokta cAroM prakAra ke mArgaNArUpoM ke mAdhyama se vibhinna jIvoM kI avasthAoM kA nApajokha kara sakatA hai| mArgaNA aura mArgaNAsthAna kA artha, phalitArtha aura paribhASA - ataH sarvaprathama mArgaNA aura mArgaNAsthAna kA svarUpa samajhanA Avazyaka hI nahIM anivArya hai| mArgaNA kA sAmAnyatayA artha hotA hai- anusandhAna, khoja, anveSaNa, vicAraNA, gaveSaNA aadi| isIlie mArgaNA ke ekArthavAcaka zabdoM ke nAma dhavalA Adi meM pratipAdita kiye haiM, yathA- UhA, IhA, apohA, mArgaNA, gaveSaNA, anveSaNa, mImAMsA Adi / isake phalitArtha ko hama AdhyAtmika sarvekSaNa kaha sakate haiN| jaise ki dhavalA meM kahA gayA hai-jina-pravacana - dRSTa jIva (caudaha prakAra ke jIvasthAna) jina bhAvoM ke dvArA, jina vividha paryAyoM (athavA avasthAoM) meM (unake vividha kAraNoM ke mAdhyama se) anumArgaNa kiye jAte haiM, khoje jAte haiM, unheM mArgaNA kahate haiN| jIvoM kI vividha svAbhAvika - vaibhAvika avasthAoM kI jinake mAdhyama se mArgaNA - anveSaNA kI jAtI hai, aisI mArgaNAe~ karmazAstra meM 14 batAI gaI haiN| isIlie mArgaNA ke una sthAnoM ko mArgaNA-sthAna kahate haiM, arthAt saMsArI jIvoM meM pAye jAne vAle gati, indriya, kAya, yoga, upayoga, veda, kaSAya, jJAna Adi vicAraNIya anveSaNIyasarvekSaNIya sthAnoM (viSayoM) ko mArgaNA sthAna kahate haiN| mArgaNA kA uddezya aura mArgaNAsthAnoM kA pratiphala saMsArastha jIva ananta haiN| ve ananta jIva karmayukta hokara janma-maraNAdi rUpa saMsAra meM paribhramaNa karate rahate haiM / phira bhI jIva (AtmA) ke jJAna, darzana, sukha aura 1. (ka) karmagrantha bhA. 4, vivecana ( marudharakesarI), pR. 11 (kha) dhavalA 1/1/1/2, (ga) SaTkhaNDAgama. 13/5/5/38, - go. jI. (jI. pra.) (gha) yakAbhiH yAsu vaH jIvAH mRgyeta sA mArgaNAH / (Ga) jAhi va jAsu va jIvA maggijjaMte jahA tahA ditttthaa| tAo coddasajANe sudaNANeNa - paM. saM. (prA.) 1 / 56 maggaNAo ti / (ca) caturdazAnAM jIvasthAnAnAM guNasthAnAnAmityarthaH / teSAM mArgaNAgaveSaNamanveSaNa I mityarthaH / - dhavalA 1/1/1, 2 / 131 For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ vIrya (Atmazakti) Adi svAbhAvika guNa usameM kisI na kisI rUpa meM rahate haiM, kintu karmayukta hone ke kAraNa parabhAvika paryAyeM tathA vaibhAvika guNa usake sAtha taba, taka lage rahate haiM, jaba taka ki ve pUrNatayA karmamukta, siddha, buddha evaM ayogI nahIM ho jaate| ataH AtmArthI mumukSu evaM jijJAsu jIvoM ko una saba svAbhAvika- vaibhAvika avasthAoM, paryAyoM yA rUpoM kA bodha karAne ke lie sarvajJa Apta puruSoM ne 14 prakAra ke mArgaNAsthAna batAye haiM, jinake mAdhyama se jIvoM kI vibhinna paryAyoM kA bhalIbhAMti sarvekSaNa - anveSaNa kiyA jA sakatA hai| mArgaNA ke dvArA samasta jIvarAzi ke bhAvoM tathA paryAyoM avasthAoM kA anveSaNa kiyA jA sakatA hai| vastuta: loka meM vidyamAna jIvoM ke anveSaNa - sarvekSaNa kA mukhya AdhAra hai, unake bAhya AkAra-prakAra kI karmajanya vibhinna avasthAe~, sAtha hI unameM vidyamAna svAbhAvika-vaibhAvika bhAvoM ke vividha rUpa / kevala bAhya AkAra-prakAra se yukta . karmajanya avasthA - vizeSa se kiye jAne vAle anveSaNa se una samasta jIvoM ke svAbhAvika - vaibhAvika bhAvoM- Antarika pariNAmoM kA grahaNa bodha nahIM ho paataa| yadi bAhya zarIra, indriya Adi karmajanya avasthAoM ko chor3akara kevala Atmika bhAvoM athavA AtmA ke svAbhAvika - vaibhAvika bhAvoM- Antarika pariNAmoM kI apekSA se hI anveSaNa kiyA jAe to ukta anveSaNa se bAhya zarIrAdi kI vibhinnatA vAle karmopAdhika jIvoM kI avasthAoM kA bodha nahIM hogaa| isaliye mArgaNAsthAna meM mukhyatayA samasta saMsArI jIvoM kI zarIra, indriya Adi AkAra - prakAra kI vibhinnatA rakhane vAle jIvoM kI bAhya avasthAoM ke sAtha hI gauNarUpa se una jIvoM kI Antarika bhAvoM kI avasthAoM kA bodha karAne hetu mArgaNAsthAnoM kI prarUpaNA kI gaI hai| mArgaNAsthAna ke bodha se yaha jJAta ho jAtA hai ki sabhI mArgaNAe~ jIva kI svAbhAvika avasthArUpa nahIM haiM / kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika samyaktva, kSAyika cAritra, aura anAhArakatva ke sivAya anya saba mArgaNAe~ nyUnAdhika rUpa meM asvAbhAvika haiN| ataeva svarUpa kI pUrNatA ke icchuka jIvoM ke lie to anta meM ve heya hI haiM / - mArgaNAsthAna aura guNasthAna meM antara dUsarI bAta - mArgaNA meM kiyA jAne vAlA vicAra karma kI avasthAoM ke taratamabhAva kA sUcaka nahIM hai, apitu zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika 1. (ka) caturtha karmagrantha gA. 19 kA vivecana ( marudharakesarIjI) pR. 99 (kha) caturtha karmagrantha, bhUmikA se bhAvAMzagrahaNa, (paM. sukhalAlajI) pR. 9 For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-1 201 bhinnatAoM se ghire hue jIvoM kA sarvekSaNa vividha mArgaNAoM ke mAdhyama se kiyA jAtA hai / jabaki guNasthAna jIva para Aye hue karmapaTaloM ke taratamabhAvoM aura yogoM kI pravRtti-nivRtti kA bodha karAte haiN| mArgaNAe~ jIvoM ke vikAsakrama ko nahIM batAtIM, apitu unake svAbhAvika-vaibhAvika rUpoM kA aneka prakAra se vizleSaNapRthakkaraNa karatI haiN| mArgaNAsthAnoM ke caudaha bheda jinake mAdhyama se mArgaNA (sarvekSaNa) kI jAtI haiM, una mArgaNAsthAnoM ke 14 bheda haiN| jinake nAma isa prakAra haiM- (1) gati-mArgaNA, (2) indriya-mArgaNA, (3) kAya-mArgaNA, (4) yogamArgaNA, (5) vedamArgaNA, (6) kaSAya-mArgaNA, (7) jJAnamArgaNA, (8) saMyama-mArgaNA, (9) darzana-mArgaNA, (10) lezyA-mArgaNA, (11) bhavyatva-mArgaNA, (12) samyaktva-mArgaNA, (13) saMjJitva-mArgaNA aura (14) aahaarktv-maargnnaa| ___ mArgaNA ke ye 14 bheda saMsArI jIvoM kI apekSA se kiye jAte haiN| mArgaNA ke ina caudaha bhedoM meM saMsArI jIvoM kI samasta paryAyoM aura unameM vidyamAna bhAvoM kA samAveza ho jAtA hai| caudaha mArgaNAoM ke lakSaNa _ (1)gati-gati-nAmakarma ke udaya se hone vAlI jIva kI paryAya tathA jisase jIva manuSya, tiryaJca, deva athavA nAraka vyavahAra kA adhikArI kahalAtA hai| yA cAra gatiyoM-naraka, tiryaMca, manuSya aura deva meM gamana karane kI gati kahate haiN| (2) indriya-tvacA, netra, jIbha Adi jina sAdhanoM se AtmA ko sardI. garmI. kAle-pIle tathA khaTTA-mIThA Adi viSayoM kA jJAna hotA hai, ve indriya kahalAtI haiM, athavA jo gUDha-sUkSma AtmA ke astitva kA jJAna karAne ke kAraNa haiM, unheM indriya kahate haiN| (3) kAya-jisakI racanA aura vRddhi yathAyogya audArika, vaikriya Adi pudgala-skadhoM se hotI hai tathA jo zarIranAmakarma ke udaya se niSpanna hotA hai; athavA 1. tRtIya karmagrantha, gA. 1 vivecana (marudharakesarI), pR. 3 2. (ka) gai-iMdie ya kAe, joe, vee, ksaay-naannesu| saMjama-dasaNa-lessA bhavasamme snni-aahaare||-cturth karmagrantha gA. 9 .. (kha) gai-iMdiesu kAye joge vede kasAya-NANe y| saMjama-daMsaNa-lessA bhaviyA smmt-snnnni-aahaare|| . gommaTasAra (jIvakANDa) 141 For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '202 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ jAtinAmakarma ke avinAbhAvI trasa aura sthAvara nAmakarma ke udaya se hone vAlI AtmA kI (karmajanya vaibhAvika) paryAya ko kAya kahate haiN| (4) yoga-vIrya-zakti ke jisa parispanda se-Atmika pradezoM kI halacala se, AtmA kI cintana, vacana, gamana, bhojana Adi kriyAe~ hotI haiM vaha yoga hai| tathA zarIra, bhASA aura manovargaNA ke pudgaloM kI sahAyatA se hone vAlA parispanda yoga kahalAtA hai athavA pudgalavipAkI zarIra nAmakarma ke udaya se mana-vacana-kAyayukta jIvoM kI karmagrahaNa karane kI zakti ko bhI yoga kahate haiN| (5) veda-jisase indriyajanya saMyogaja sukha kA vedana kiyA jaay| athavA vedamohanIyakarma ke udaya se aindriya-ramaNa karane yA saMbhogajanyasukha kI abhilASA ko veda kahate haiN| athavA vedamohanIya kI udIraNA se hone vAle jIva ke pariNAmoM kA sammoha (caMcalatA), jisase jIva ko guNa-doSa kA viveka nahIM rahatA, use veda kahate hai| (6) kaSAya-kisI para rAga va kisI para dveSa karanA ityAdi mAnasika vikAra, jo saMsAravRddhi ke kAraNa haiM, tathA jo kaSAyamohanIya ke udayaM-janya haiM, unheM kaSAya kahate haiN| athavA jo AtmaguNoM ko kaSe-naSTa kare, yA kaSa yAnI saMsAra kI Aya-vRddhi kare, jisase saMsArarUpI vistRta sImA vAle karmarUpI kSetra kA karSaNa 1. (ka) jaM Niraya-tirikkha-maNussa-devANaM NivvattayaM kammaM taM gdinnaam|. -dhavalA 13/5/201/313 (kha) indatIti indra aatmaa| tasya jJasvabhAvasya tadAvaraNa-kSayopazame sati svayamarthAn gRhItumasamarthasya yadarthopalabdhi-liMgaM tdindrsyliNgmindriyityucyte| ___ -sarvArthasiddhi 1/14 (ga) AtmanaH sUkSmasyAstitvA'dhigame liNgmindriym| -vahI 1/14 (gha) caturtha karmagrantha, gA. 9 vivecana (paM. sukhalAlajI), pR. 48 2. (ka) yujyate dhaavn-vlgnaadi-cessttaasvaatmaa'nenetiyogH| -karmagrantha bhA. 4 sthopajJa vRtti pR. 127 (kha) puggala vivAidehodaeNa maNa-vayaNa-kAya. juttss| jIvassa jAha sattI, kammAgamakAraNaM jogo|| -gommaTa. jI. gA. 215-216 3. (ka) vedyate'nubhUyata indriyodbhUtaM sukhamaneneti vedH| -caturtharmagrantha svo. TIkA. pR. 127 (kha) veyassodIraNAe pariNAmassa yA haveja sNmoho| saMmoheNa Na jANAdi jIvo hi guNaM vA dosaM vaa|| -go. jIva. gA. 272 For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-1 203 kiyAM jAe; athavA samyaktva tathA deza-sakala-yathAkhyAta cAritra-traya kA ghAta kare, vaha kaSAya hai| . (7) jJAna-sAmAnya-vizeSAtmaka vastu meM se usake vizeSa aMza ko jAnane vAle Atma-vyApAra ko jJAna kahate haiN| athavA jisake dvArA trikAlaviSayaka (bhUtavartamAna-bhaviSyakAla sambandhI) samasta dravya aura unake guNoM aura paryAyoM ko jAnA jA sake, vaha jJAna hai| (8) saMyama-sAvadya yogoM se nivRtti athavA jisake dvArA pApa vyApAra rUpa Arambha-samArambhoM se AtmA niyaMtrita kiyA jAe use saMyama kahate haiM athavA ahiMsAdi vratoM ke dhAraNa; IryAdi samitiyoM ke pAlana, kaSAyoM ke nigraha tathA mana Adi daNDa ke tyAga aura indriya-jaya ko 'saMyama' kahA gayA hai| (9) darzana-sAmAnya-vizeSAtmaka vastu-svarUpa meM se vastu ke sAmAnya aMza ko jAnane-dekhane vAle cetanAzakti ke upayoga yA vyApAra ko darzana kahate haiN| padArthoM ke AkAra ko vizeSarUpa se na jAnakara sAmAnyarUpa se jAnanA darzana hai| 1. (ka) saha-dukkhasa bahasassaM kammakhettaM kasedi jiivss| ... saMsAradUrameraM teNa kasAotti NaM vetti|| -go. jIva. gA. 282,281 ... (kha) smmtt-des-syl-critt-jhkkhaad-crnn-prinnaame| ghAdaMti vA kasAyA // go. jI. 283 (ka) sAmAnya-vizeSAtmake vastuni vizeSagrahaNAtmako bodha ityrthH| -karmagrantha bhA. 4 svo. TIkA pR. 127 (kha) jANai-tikAla-visae davva-guNe pajjae ya bhubhede| -gommaTa-jIva. 298 3. (ka) saMyamanaM samyaguparamaNaM sAvadhayogAditi sNymH| yadvA saMyamyate niyamyata AtmA . .. pApa-vyApAra-sambhArAdaneneti sNymH|' -caturtha karmagrantha svopajJa TIkA, pR. 127 (kha) gommaTasAra jIvakANDa gA. 464 (ga) caturtha karmagrantha gA. 9 vivecana (marudharakesarI), pR. 101,102 4. (ka) dRzyate vilokyate vastvaneneti darzanam, yadi vA dRssttirdshnm| sAmAnya... vizeSAtmake vastuni sAmAnyAtmako bodha ityrthH| -caturtha karmagrantha svopajJa TIkA pR. 127 - (kha) sAmAnya-pradhAnamupasarjanIkRta vizeSamarthagrahaNaM drshnmucyte|| -syAdvAdamaMjarI 1/10/22 . (ga) go. jIvakANDa gA. 481 For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (10) lezyA - jisa pariNAma dvArA AtmA karmoM ke sAtha zliSTa hotA hai, cipakatA hai, use lezyA kahate haiM / athavA kaSAyodaya se anuraMjita yoga-pravRtti ko lezyA kahate haiN| (11) bhavyatva - mokSa pAne kI yogyatA - prApti ko bhavyatva kahate haiM / athavA jo jIva siddhi ke yogya haiM, yAnI jina jIvoM kI siddhi-mukti kabhI hone vAlI ho ve bhavya tathA isake viparIta, jinakI kabhI saMsAra se mukti yA siddhi nahIM hogI, ve abhavya haiM / 2 (12) samyaktva - vItarAga - prarUpita pAMca astikAya, chaha dravya tathA nau tattvoM (padArthoM) para AjJApUrvaka yA adhigamapUrvaka ( pramANa -naya-nikSepa dvArA) zraddhA karanA samyaktva hai / athavA mokSa ke avirodhI AtmA ke pariNAma ko samyaktva kahate haiM / jIvAdi tattvabhUta padArthoM kA vItarAgadeva ne jaisA kathana kiyA hai, usI prakAra se, viparItAbhiniveza rahita zraddhAna karanA samyaktva hai| vaha prazama, saMvega Adi pAMca lakSaNoM se yukta hai / 3 (13) saMjJitva-dIrghakAlikI saMjJA kI prApti ko saMjJitvaM kahate haiN| yA bhUta, bhaviSya - vartamAna bhAva - svabhAva kA paryAlocana jinameM vidyamAna ho, unheM saMjJI kahate haiN| athavA noindriyAvaraNa (mana ke AvaraNa) ke kSayopazama ko yA tajjanya jJAna ko saMjJA kahate haiM, isa saMjJA ke dhAraka ko saMjJI kahate haiM, isake viparIta jisako dravyamana ke sivAya anya indriyoM se jJAna hotA hai, use asaMjJI kahate haiM / 4 1. (ka) lizyate zliSyate karmaNA sahA'tmA'nameti lezyA / (kha) gommaTasAra jIvakANDa gA. 488 2. (ka) bhavati paramapadayogyatAmAsAdayatIti bhavyaH siddhigamana yogyaH / - karmagrantha bhA. 4 sva. TI. pR. 127 (kha) gommaTasAra jIvakANDa gA. 556 - caturthakarmagrantha svo. TIkA. pR. 127 3. (ka) gommaTasAra jIvakANDa gA. 560 (kha) prazasto mokSAvirodhI vA prazama-saMvegAdilakSaNa AtmadharmaH iti / - caturtha karmagrantha svo. TI. pR. 127 (ga) tasmAt samyagdarzanamAtma-pariNAmaH zreyo'bhimukhamadhyavasAyaH / - tattvArtha- a. 1.sU.2, rAja. 16. 4. (ka) saMjJAnaM saMjJA - bhUta-bhavad - bhAvi - bhAva - svabhAva-paryAlocanaM, sA vidyate yeSAM te saMjJinaH // - caturtha karmagrantha svo. TI. pR. 127 (kha) gommaTasAra, jIvakANDa, gA. 659 For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa - 1 205 (14) AhArakatva - zarIranAmakarma ke udaya se zarIra, vacana aura dravyamanorUpa banane yogya nokarma-vargaNA kA jo grahaNa hotA hai, use AhAra kahate haiM / athavA oja - AhAra, loma-AhAra, kavalAhAra Adi meM se kisI na kisI AhAra ko grahaNa karanA AhArakatva hai| athavA audArika Adi tIna zarIra tathA AhAra, zarIra Adi paryAptiyoM ke yogya pudgaloM ke grahaNa karane ko AhAra kahate haiM, AharaNa karanA AhArakatva hai| ina caudaha mArgaNAoM ke lakSaNoM ko jAnane se yaha spaSTa hai ki ina caudaha bhedoM dvArA saMsArI jIvoM meM vidyamAna svAbhAvika- vaibhAvika ( karmopAdhika) vibhinnatAoM kA bodha ho jAtA hai; sarvekSaNa bhI sthUlarUpa se ho jAtA hai| mUla meM mArgaNAoM ke caudaha bheda haiM, lekina saMsArI jIvoM meM vidyamAna vibhinnatAe~ ina caudaha prakAra kI vibhinnatAoM meM parisamApta nahIM hotIM / ve vibhinnatAe~ mArgaNAoM ke pratyeka prakAra ke aneka bhedoM ko lekara aneka prakAra kI haiN| koI manuSya hai to koI tiryaJca, to koI deva hai to koI nAraka yoni kA zarIra dhAraNa kiye hue hai| gati kI apekSA vidyamAna vibhinnatAoM kI taraha indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna Adi se janita vibhinnatAe~ bhI dRSTigocara hotI haiN| isalie una aneka prakAra kI 1. ( ka ) oja - AhAra - lomAhAra- kavalAhArANAmanyatamamAhAramAhArayati gRNhAtItyAhAraH / - caturtha karmagrantha svo. TIkA. pR. 128 (kha) Nokamma- kammahAro-kavalAhAro ya leppamAhAro / oja-maNovi ya kamaso AhAro chavviho Neyo // - prameyakamala mArtaNDa, dvitIya pariccheda ( di.. paramparA meM) nokarmAhAra, karmAhAra, kaMvalAhAra, lepyAhAra, ojAhAra aura mAnasAhAra, ye AhAra ke kramaza: chaha bheda haiN|) (ga) sarIreNoyAhAro tayAi phAseNa loma- ahAro / . pakkhevAhAro puNa kavalio hoi nAyavvo // (garbha meM utpanna hone ke samaya jo zukra- zoNitarUpa AhAra kArmaNa- zarIra dvArA liyA jAtA hai, vaha oja - AhAra; sparzendriya (tvacA) dvArA jo grahaNa kiyA jAtA hai, vaha loma - AhAra; aura jo anna Adi khAdya padArtha mukha dvArA peTa meM DAlA jAtA hai, vaha prakSepAhAra = kavalAhAra kahalAtA hai|) - pravacana - sAroddhAra gA. 1980 TIkA (gha) gommaTasAra jIvakANDa gA. 664 : udayAvaNNa. sarIrodaeNa taddehavayaNa-cittANaM kamma-vaggaNANaM gahaNa AhArayaM NAma // (Ga) caudaha mArgaNAoM ke lakSaNa lie dekheM- caturtha karmagrantha, vivecana ( marudhara kesarI) pR. 100 tathA (paM. sukhalAlajI) pR. 47 se 50 For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ vibhinnatAoM kA samAveza karane aura bodha karAne hetu pratyeka mArgaNA ke avAntara bhedoM kA bhI kathana karake unako lekara hone vAlI vibhinnatAoM kI prarUpaNA kI gaI hai| (1) gati-mArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa gati-mArgaNA ke 4 bheda haiM-(1) devagati, (2) manuSyagati, (3) tiryaMcagati aura (4) nrkgti| ina cAroM gatimArgaNAoM ke lakSaNa isa prakAra haiM (1) devagati-devagati nAmakarma ke udaya se hone vAlI paryAya (zarIrAAdi kA viziSTa AkAra-prakAra), jisase yaha deva hai' aisA vyavahAra kiyA jAe, use devagati kahate haiN| devagati nAmakarma ke udaya hone para ve divyajana nAnA prakAra kI bAhya vibhUti se dvIpa, samudrAdi aneka sthAnoM para krIr3A karate haiM, viziSTa aizvarya kA anubhava karate haiM, divya vastrAbhUSaNoM kI samRddhi tathA svadeha kI sahaja kAnti se jo dedIpyamAna rahate haiM, ve deva kahalAte haiN| aise vibhinna prakAra ke devoM kI gatigamyasthAna-devagati hai| . (2) manuSya gati-jo mana ke dvArA nitya hI heya, jJeya, upAdeya, tattva-atattva, Apta-anApta, dharma-adharma Adi kA manana-cintana karate haiM, vicArapUrvaka kArya karane meM nipuNa haiM, utkRSTa vikAsazIla cetanA tathA mAnasa ke dhAraka haiM, vivekazIla hone se nyAya-nItipUrvaka AcaraNa karate haiM, ve mAnava-manuSya haiM aura 'yaha manuSya haiM', isa prakAra kA vyavahAra karAne vAlI manuSyagati nAmakarma kI udayajanya paryAya ko manuSyagati kahate haiN| ___ (3) tiryaJcagati-jo mana-vacana-kAya kI kuTilatA-mAyAtva ko prApta haiM, jinakI AhArAdi saMjJAe~ suvyakta haiM; jo nikRSTa ajJAnI haiM, tirache gamana karate haiM, jinake jIvana meM atyadhika pApa kI bahulatA pAI jAtI hai; unheM tiryaJca kahate haiN| tiryazcagati nAmakarma ke udaya se hone vAlI jisa paryAya se jIva tiryazca kahalAtA hai, use tiryaJca gati kahate haiN| upapAda janma vAloM (devoM aura nArakoM) tathA manuSyoM ko chor3akara zeSa saba ekendriya se paMcendriya taka tiryazcagati vAle haiN| (4) narakagati-jinakI dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM tathA paraspara meM prIti (rati) nahIM hai, jo bhAvoM se hiMsAdi kAryoM meM rata-saMlagna rahate haiM; jo pUrva vairabhAva smaraNa karake eka dUsare se lar3ate-bhir3ate rahate haiM, duHkhI hote haiM, duHkha bhI dete haiM, unheM nAraka kahate haiN| narakagati nAmakarma ke udaya se jisa paryAya ko prApta kara jIva nAraka kahalAtA hai, use narakagati kahate haiN|2 . 1. caturtha karmagrantha vivecana (marudharakesarI) se bhAvAMzagrahaNa pR. 105 2. vahI bhA. 4 vivecana (marudharakesarI) se sAbhAra uddhRta pR. 106-107 For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-1 207 (2) indriyamArgaNA ke bheda aura svarUpa indriyamArgaNA ke 5 bheda haiM-ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura pNcendriy| ekendriya-jina jIvoM ke ekendriya jAtinAma karma ke udaya se eka hI indriya-sparzendriya hai, unheM ekendriya kahate haiN| dvIndriya-dvIndriya jAti nAmakarma ke udaya se jina jIvoM ke sparzana aura rasana (jIbha) ye do hI indriyA~ haiM, unheM dvIndriya kahate haiN| trIndriya-trIndriya nAmakarma ke udaya se jina jIvoM ke sparzana, rasana aura ghrANa (nAka) ye tIna indriyA~ hotI haiM, unheM trIndriya kahate haiN| caturindriyacaturindriya nAmakarma ke udaya se jina jIvoM ke sparzana, rasana, ghrANa aura cakSu, ye cAra indriyA~ hotI haiM unheM caturindriya kahate haiN| paMcendriya-paMcendriya nAmakarma ke udaya se sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra (kAna), ye pAMcoM indriyA~ hotI haiM, unheM paMcendriya kahate haiN| - (3) kAya-mArgaNA ke bheda aura svarUpa kAyamArgaNA ke chaha bheda hote haiM-pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trskaay| pRthvIkAya-pRthvI se banane vAlA pArthiva shriir| apkAya-jala-paramANuoM se banane vAlA jalIya shriir| agni (tejas) kAyaagni yA teja ke paramANuoM se banane vAlA shriir| vAyukAya-vAyu (havA) se banane vAlA vAyavIya zarIra vAyukAya hai aura vanaspatikAya-jina jIvoM kA zarIra vanaspatimaya ho, unheM vanaspatikAya kahate haiN| pRthvI Adi kA zarIra, zarIra nAmakarma ke udaya se svayogya rUpa, rasa, gandha aura sparza se yukta pRthvI, jala Adi meM hI banatA hai| ye pAMcoM kAya sthAvara nAmakarma vAle hote haiN| trasakAya-jo zarIra dUsare kisI se prerita kiye binA svataH preraNA se cala-phira sakatA hai, usa jIva ko trasakAya kahate haiN| * dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM ke trasanAmakarma kA udaya hotA hai aura ve apane-apane prApta zarIra se svayaM cala-phira sakate haiN| hita meM pravRtti aura ahita se. nivRttirUpa kriyA bhI kara sakate haiN|2 1. (ka) caturtha karmagrantha, vivecana (paM. sukhalAlajI) pR. 52 (kha) caturtha karmagrantha, vivecana (marudharakesarIjI) pR. 107,108 2. (ka) vahI, vivecana (marudharakesarI) pR. 108 (kha) sura-nara-tiri-nirayagai iga-biya-tiya-paNiMdi chkkaayaa| . bhU-jala-jalaNAnila-vaNa-tasA ya mnn-vynn-tnnu-jogaa|| -caturtha karmanantha gA. 10 For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (4) yogamArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa yogamArgaNA ke tIna bheda haiM-manoyoga, vacanayoga aura kaayyog| manoyoga-jIva ke usa vyApAra ko manoyoga kahate haiM, jo audArika, vaikriya aura AhAraka zarIra dvArA grahaNa kiye hue, mano-prAyogya vargaNA (manodravya samUha) kI sahAyatA se hotA hai| athavA manovargaNA se niSpanna dravyamana ke avalambana se jIva kA jo saMkoca-vikoca hotA hai, vaha manoyoga hai| vacanayoga-jIva ke usa vyApAra ko vacanayoga kahate haiM, jo audArika, vaikriya yA AhAraka zarIra kI kriyA dvArA saMcaya kiye hue bhASAdravya kI sahAyatA se hotA hai, athavA bhASAvargaNA ke pudgala skandhoM kA avalambana lekara jIvapradezoM kA saMkoca-vikoca hotA hai, vaha vacanayoga hai| kAyayoga-zarIradhArI AtmA kI zakti (vIrya) ke vyApAra-vizeSa ko kAyayoga kahate haiN| yadyapi manoyoga aura vacanayoga ke avalambanabhUta manodravya tathA bhASAdravya kA grahaNa kisI prakAra ke kAyikayoga se hI hotA hai, isalie manoyoga aura vacanayoga bhI kAyayoga se pRthak nahIM hai, tathApi jaba kAyayoga manana karane meM sahAyaka hotA hai, taba vaha manoyoga mAnA jAtA hai, aura jaba kAyayoga bhASA bolane meM sahakArI hotA hai, taba vaha vacanayoga kahalAtA hai kintu kAyayoga kI sahAyatA se hone vAle bhinnabhinna vyApAroM ke vyavahAra ke lie usake manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga, ye tIna bheda kiye jAte haiN| (5) veda-mArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa veda mArgaNA ke tIna bhedra haiM-puruSaveda, strIveda aura npuNskved| strI ke saMsarga kI abhilASA ko puruSaveda, puruSa ke saMsarga kI abhilASA ko strIveda aura strIpuruSa donoM ke saMsarga kI abhilASA ko napuMsakaveda kahate haiN| 1. (ka) tanuyogena manaH prAyogya-vargaNAbhyo gRhItvA manoyogena manastvena pariNAmitAni vastu-cintA-pravartakAni dravyANi mana ityucyante, tena manasA sahakArikAraNa bhUtena yogo mnoyogH| -caturtha karmagrantha svopajJa TIkA pR. 128 (kha) maNa-vaggaNAdo-NippaNa-davvamaNamavalaMbiya jIva padesANaM saMkoca-vikAco so mnnjogo|| -dhavalA TIkA 7/2, 1, 33/76 (ga) ucyate iti vacanaM, bhASA-pariNAmApannaH pudgala:samUhaH ityrthH| tena vacanena sahakAri-kAraNabhUtena yogo vcnyogH|| . -caturtha karmagrantha svopajJa TIkA pR. 128 (gha) bhAsAvaggaNA poggalakhaMdhe avalaMbiya jIvapadesANaM saMkoca-vikAco so vacijogo nnaam| -dhavalA 7/2/1/33/76 For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-1 209 veda ke do prakAra haiM-dravyaveda aura bhaavved| uparyukta lakSaNa bhAvaveda ke haiN| dravyaveda kA nirNaya bAhya cinhoM se kiyA jAtA hai| puruSa ke cinha dAr3hI, mUMcha Adi, strI ke cinha dAr3hI-mUMcha Adi kA abhAva aura stana Adi haiM; tathA napuMsaka meM strIpuruSa donoM ke kucha cinha hote haiN| dravyaveda kA nirmANa zarIra aura aMgopAMga nAmakarmajanya hotA hai, jabaki bhAvaveda mohanIya karma ke bheda veda-nokaSAya mohanIyakarmajanya hotA hai| dravyaveda aura bhAvaveda meM prAyaH samAnatA hotI hai, lekina kahIMkahIM viSamatA bhI pAI jAtI hai| arthAt-bAhya zarIra, AkRti yA cinha puruSa ke hote haiM, magara bhAva strI yA napuMsaka jaise hote haiN| prajJApanAsUtra bhASApada kI TIkA meM isakI dravya-bhAva-vedaparaka vyAkhyA kI gaI hai| (6) kaSAya-mArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa kaSAya-mArgaNA ke mukhya cAra bheda haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobh| yahA~ kASAyika zakti ke tIvra-manda Adi bhAvoM kI apekSA se kaSAya catuSTaya ke anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNI, pratyAkhyAnAvaraNI evaM saMjvalana, ye pratyeka ke cAra-cAra prakAra na batalAkara jAti kI apekSA se sirpha krodhAdi cAra bheda kiye gae krodha-antar meM parama upazamarUpa ananta guNayukta AtmA meM sakAraNa yA akAraNa sajIva yA ajIva padArthoM ke prati asahiSNutA ke kAraNa kSobha, roSa, prakopa, Aveza, krUratA yA krUrapariNAma utpanna hotA hai, jo sva-para kA upaghAta yA anupaMkAra Adi karane vAlA hotA hai, vaha krodha kahalAtA hai| mAna-jAti, kula, bala, zruta, tapa, lAbha, aizvarya Adi ke ahaMkAra ke kAraNa dUsaroM ke prati tiraskArayukta vRtti ho, namane kI vRtti na ho yA choTe-bar3e ke prati 1. (ka) narasya puruSasya striyaM pratyabhilASo nrvedH| striyaH yoSitaH puruSaM pratyabhilASaH striivedH| . napuMsakasya SaNDhasya strI-puruSau pratyabhilASo npuNskvedH| -caturtha karmagrantha svopajJa TI. pR. 129 (kha) yonirmadutvamasthairya, mugdhatA klIbatA stnau| puMskAmiteti liMgAni , sapta strItve pracakSate // 1 // mehanaM kharatA dAyaM, zoNDIryaM shmshrudhRsstttaa| strIkAmiteti liMgAni sapta puMstve prcksste||2|| stanAdizmazrukezAdi bhaavaabhaav-smnvitm| napuMsakaM budhAH praahurmohaanlsudiipitm||3|| ___ -prajJApanA. bhASApada TIkA For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ucita namrabhAva na rakhA jAtA ho use mAna kahate haiN| garva, mada, ghamaMDa, ahaMkAra, darpa, stabdhatva, ye saba mAna ke hI paryAyavAcI zabda haiN| ___mAyA-AtmA ke kuTila, vakra yA chala-kapaTa, ThagI, vaMcanA, dhUrtatA Adi bhAva ko mAyA kahate haiN| athavA dUsaroM ko Thagane, dhokhA dene yA cakamA dene ke liye jo kuTilatA, chala-prapaMca yA pravaMcanA kI jAtI hai, yA apane hRdaya ke bhAvoM ko chipAne kI jo ceSTA kI jAtI hai, vAha mAyA hai| - lobha-dhana, abhISTa padArtha, yA pada-pratiSThA Adi prApta karane kI, saMcita karane kI, vRddhi karane kI yA mamatva mUrchApUrvaka rakhane kI AkAMkSA, icchA, gRddhi, Asakti, lAlasA, tRSNA yA vAsanA ko lobha kahate haiN| bAhya padArthoM ke prati 'yaha merA hai' isa prakAra kI anurAgabuddhi ko bhI lobha kahate haiN| (7) jJAna-mArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa jJAnamArgaNA ke 5 jJAna aura tIna ajJAna, yoM kula 8 bheda batAye gae haiN| yathA-(1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) manaHparyAyajJAna, (5) kevalajJAna, (6) mati-ajJAna, (7) zruta-ajJAna aura (8) vibhNgjnyaan| jJAna ke sAtha tIna ajJAnoM ko isalie grahaNa kiyA gayA hai ki ye bhI jJAna kI eka vizeSa paryAya haiM tathA mithyAtvayukta hone se inase padArtha kA samyagjJAna na hokara mithyA (viparIta) jJAnarUpa kArya hotA hai, ye tInoM ajJAna jJAnAbhAvarUpa nahIM, kujJAnarUpa haiN| matijJAna-indriyoM aura mana ke dvArA yathAyogyasthAna meM avasthita vastu ke hone vAle jJAna ko matijJAna kahate haiN| yaha jJAna prAyaH vartamAnakAlika viSayoM ko jAnatA hai| / zrutajJAna-jo jJAna zrutAnusArI hotA hai, yAnI jisameM zabda aura usake artha kA sambandha bhAsita hotA hai, aura jo matijJAnapUrvaka indriya aura mana ke nimitta se hotA hai, vaha zrutajJAna hai| jaise-jala zabda sunakara, yaha jAnanA ki yaha zabda 'pAnI' kA bodhaka hai athavA pAnI dekhakara yaha vicAranA ki yaha jala zabda kA artha hai| isI prakAra usase sambandhita anyAnya bAtoM kA vicAra karanA zrutajJAna hai| avadhijJAna-indriyaM aura mana kI sahAyatA kI apekSA rakhe binA jo jJAna sAkSAt AtmA ke dvArA dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdApUrvaka padArtha ko grahaNa 1. (ka) caturtha karmagrantha gA. 11 vivecana (marudharakesarI), pR. 116 kha) caturtha karmavipAka gA.11 vivecana se sArAMza grahaNa (paM. sukhalAlajI) pR. 55 2. (ka) manyate-indriya-manodvAreNa niyataM vastu paricchidyate'nayeti matiH yogyadezAvasthita-vastu-viSaya indriymnonimitto'vgm-vishessH| (kha) zravaNaM zrutam-zabdArtha-paryAlocanAnusArI indriy-mnonimitto'vgmvishessH| ___-caturtha karmagrantha svopajJa TI., pR. 129 For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-1 211 karatA-jAna letA hai,vaha avadhijJAna kahalAtA hai| avadhijJAna kA viSaya rUpI (mUrta) padArtha haiN| manaHparyAyajJAna-saMjJI jIvoM kI, mana kI paryAyoM-cintanagata pariNAmoM ko jAnanA manaHparyAyajJAna hai| isa jJAna ke hone meM bhI indriya aura mana kI sahAyatA kI nahIM, kintu AtmA ke asAdhAraNa guNa jJAna ke AvaraNabhUta jJAnAvaraNIya karma ke viziSTa kSayopazama kI apekSA hotI hai| kevalajJAna-jJAnAvaraNIya karma kA ni:zeSa (pUrNa) rUpa se kSaya ho jAne para jisake dvArA bhUta, vartamAna aura bhaviSya traikAlika saba tastue~ jAnI jAtI haiM use kevalajJAna kahate haiN| yaha jJAna paripUrNa avyAghAtI, asAdhAraNa, ananta, svataMtra aura anantakAla-sthAyI evaM kevala eka, asahAyI jJAna hotA hai| kevalajJAna kA prAdurbhAva kSayopazamajanya mati, zruta, avadhi, aura manaHparyAya ina chAdmasthika jJAnoM ke kSaya hone para hotA hai| mati-ajJAna-mithyAtva ke udaya se tathA indriya mana se hone vAle viparIta upayoga ko matiajJAna kahate haiN| . zruta-ajJAna-mithyAdarzana ke udaya se sahacarita zrutajJAna ko ajJAna kahate haiN| jaise-cauryazAstra, kAmazAstra, hiMsAzAstra Adi hiMsAdi Apattijanaka pApakarmoM ke vidhAyaka yA nirdezaka-preraka tathA ayathArthatattva-pratipAdaka grantha kuzruta kahalAte haiM, . unakA jJAna zruta-ajJAna kahalAtA hai| * avadhi-ajJAna (vibhaMgajJAna)-rUpI padArthoM ke maryAdita dravyAdirUpa se jAnane vAle avadhijJAna ko mithyAtva ke udaya se viparIta rUpa meM jAnanA avadhi-ajJAna yA vibhaMgajJAna hai| . .. . samyagdRSTi ke jJAna ko jJAna kahate haiM, kyoMki vaha pratyeka vastu ko anekAntadRSTi se dekhatA hai, usakA jJAna heya-jJeya-upAdeya kI buddhi se yukta hotA hai, kintu mithyAdRSTi kA jJAna vyavahAra meM sasIcIna hone para bhI vastu ko ekAnta dRSTi se jAnane vAlA, kadAgrahI tathA heyopAdeya-vivekarahita hotA hai| manaHparyAya aura kevala, ye do jJAna samyaktva ke sadbhAva meM hI hote haiM, ataeva ye donoM ajJAnarUpa nahIM hote| ___ matijJAna Adi ATha prakAra ke jJAna sAkAra kahalAte haiM, kyoMki ve vastu ke pratiniyata AkAra ko vizeSa ko-grahaNa karate haiN| 1. (ka) veya naritthi-napuMsA, kasAya koha-maya-mAya-lobha tti| .. mai-suya'vahi-maNa-kevala-vibhaMga-mai-sua-nANa saagaaraa||11|| -caturtha karmagrantha gA. 11 __ (zeSa pRSTha 212 para) For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (8) sayamamArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa saMyama-mArgaNA ke sAta bheda haiM-(1) sAmAyika, (2) chedopasthApanIya, (3) parihAra-vizuddhi, (4) sUkSma-samparAya, (5) yathAkhyAta, (6) deza-virati aura (7) avirati (asNym)| 1. sAmAyika-saMyama-rAgadveSa ke abhAva ko samabhAva kahate haiM; aura jisa saMyama (cAritra-sAdhanA) se samabhAva kI prApti ho, vaha sAmAyika saMyama hai| athavA jJAna, darzana aura cAritra ko sama kahate haiM, unakI Aya-lAbha yA prApti hone ko. samAya, tathA samAya ke bhAva ko yA samAya ko sAmAyika kahate haiN| sAmAyika saMyama ke do prakAra haiM-itvara aura yaavtkthit| itvarasAmAyika vaha hai, jo abhyAsArthI (navadIkSita) ziSyoM ko sthiratA prApta karane ke liye pahale pahala diyA jAtA hai; jisakI kAla-maryAdA upasthApana-paryanta (bar3I dIkSA lene taka) mAnI jAtI hai| yaha saMyama bharata aura airavata kSetra meM prathama aura antima tIrthaMkara ke zAsana ke samaya aMgIkAra kiyA jAtA hai| isa saMyama ke dhAraNa karane vAle sAdhaka ko pratikramaNa-sahita ahiMsAdi pAMca mahAvrata aMgIkAra karane par3ate haiM, aura isake adhikArI sthavirakalpI sAdhu-sAdhvI hote haiN| (pRSTha 211 kA zeSa) (kha) avadhAnamavadhiH-indriyAdyanapekSamAtmanaH sAkSAdarthagrahaNam, yadvA avadhiH-maryAdA rUpiSveva dravyeSu paricchedakatayA pravRttirUpA tadupalakSitaM jnyaanmpyvdhiH| avadhizca tadjJAnaM ca avdhijnyaanm| -caturtha karmagrantha svopajJa TIkA, pR. 129 (ga) manasi manaso vA paryavo manaHparyavaH sarvatastatpariccheda ityrthH| manaHparyavazca tadjJAnaM mnHpryvjnyaanm| yadvA manaHparyAyajJAnam teSAM (saMjJi jIvAnAM) manasAM paryAyAH-cintanAnugAH prinnaamaa-mnHpryaayaaH| teSu teSAM ca sambandhi jnyaanm-mn:pryaayjnyaanm| (gha) zuddhaM vA kevalaM tadAvaraNa-mala-kalaMka-paMkAvagamAt yathAvasthita bhUtabhavad-bhAvi-bhAvAvabhAsi jnyaanmiti| ___-caturtha karmagrantha, svopajJa TIkA, pR. 129 (Ga) kevalaM-ekaM matyAdirahitatvAt naTThammi u chAumathie naanne| -Avazyakaniyukti gA. 539 (ca) caturtha karmagrantha gA. 11 vivecana (marudharakesarIjI) pR. 115 se 119 (cha) vi-viziSTasya avadhijJAnasya bhaMgaH viparyayaH, iti vibhNgH| For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa- 1 213 yAvatkathita sAmAyika saMyama vaha hai, jo grahaNa karane ke samaya se jIvanaparyanta pAlA jAtA hai| aisA saMyama bharata - airavata kSetra meM madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke zAsana meM grahaNa kiyA jAtA hai / mahAvideha kSetra meM to yaha saMyama, saba samaya meM liyA jAtA hai / isa saMyama ko aMgIkAra karane vAloM ke cAra mahAvrata aura sthitAsthita kalpa hote haiN| (2) chedopasthApasthApanIya saMyama - pUrva saMyama - paryAya ko cheda kara phira se upasthApana (vratAropaNa) karanA- pahale jitane samaya taka saMyama kA pAlana kiyA ho, utane samaya ko vyavahAra meM na ginanA aura dubArA ( naye sire se ) saMyama grahaNa karane ke samaya se dIkSAkAla ginanA va choTe-bar3e kA vyavahAra karanA- - chedopasthApanIya saMyama hai| isake bhI do bheda haiM- sAticAra aura niraticAra / sAticAra chedopasthApanIya - saMyama vaha hai, jo kisI kAraNa se mUlaguNoM - mahAvratoM kA bhaMga ho jAne para phira se grahaNa kiyA jAtA hai| niraticAra chedopasthApanIya usa saMyama ko kahate haiM, jise itvarasAmAyika saMyama vAle bar3I dIkSA ke rUpa meM svIkArate haiN| yaha saMyama bharata, airavata kSetra meM prathama tathA carama tIrthaMkara ke sAdhu-sAdhvIvarga ke hotA hai, tathA jaba eka tIrtha ke sAdhu, dUsare tIrtha meM praviSTa hote haiN| jaise- bhagavAn pArzvanAtha sAdhu kezI, gAMgeya Adi santAnIya sAdhu bhagavAn mahAvIra ke tIrtha meM praviSTa hue the, taba unhoMne bhI punardIkSA ke rUpa meM yaha saMyama aMgIkAra kiyA thA / 3 (3) parihAravizuddhi-saMyama vaha hai, jisa saMyama meM parihAra nAmaka tapovizeSa se cAritrazuddhi prApta kI jAtI hai| parihAra - vizuddhi tapa kI vidhi saMkSepa meM isa prakAra 1. (ka) samaH rAga- - dveSa - viyukto yaH sarvabhUtAnyAtmavat pazyati, Ayo lAbhaH prAptiriti pryaayaaH| samasya AyaH samAyaH, samAya evaM sAmAyikam / (kha) samAnAM jJAna - darzana - cAritrANAmAyaH lAbhaH samAyaH, samAya eva sAmAyikam / - caturtha karmagrantha svopajJa TIkA, pR. 130. (ga) Acelakya, auddezika, zayyAtarapiNDa, rAjapiNDa, kRtikrama vrata, jyeSTha, pratikramaNa, mAsa aura paryuSaNA, ina 10 kalpoM meM jo sthita haiM, ve sthitakalpI tathA ina 10 meM se zayyAtarapiNDa, vrata, jyeSTha tathA kRtikrama ina cAra kalpoM meM jo niyama se sthita aura zeSa 6 kalpoM meM asthita hote haiM ve sthitAsthita kalpI kahalAte haiN| - paMcAzaka prakaraNa 17 - Avazyaka hAri. vRtti pR. 790 2. isakA varNana bhagavatIsUtra meM hai / 3. (ka) caturtha karmagrantha, gA, 12, vivecana, (paM. sukhalAlajI), pR. 58,59 (kha) taMtra pUrvaparyAyasya chedenopasthApanA mahAvrateSvAropaNaM yatra cAritre tat chedopasthApanam / - caturtha karmagrantha svopajJa TIkA pR. 130 For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 * karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ hai-nau sAdhuoM kA eka gaNa (samudAya) milatA hai| jisameM se cAra sAdhu isa tapa kA AcaraNa karane vAle aura cAra sAdhu unake paricAraka (sevA karane vAle) tathA eka vAcanAcArya banate haiN| jo tapasvI hote haiM, ve grISmakAla meM jaghanya eka, madhyama do aura utkRSTa tIna upavAsa karate haiM, tathA zItakAla meM jaghanya do, madhyama tIna aura utkRSTa cAra upavAsa karate haiM; evaM varSAkAla meM jaghanya tIna, madhyama cAra aura utkRSTa pAMca upavAsa karate haiN| ye tapasvI pAraNe ke dina sAbhigraha Ayambila (AcAmla) tapa karate haiN| yaha krama 6 mahIne taka calatA hai| isake pazcAt dUsare chaha mahInoM meM pahale ke tapasvI paricAraka banate haiM aura paricAraka tpsvii| tapasvI bane hue sAdhuoM ke tapazcaraNa kA vahI (pUrvavat) krama rahatA hai, aura jo paricAraka pada aMgIkAra karate haiM, ve sadA Ayambila tapa hI karate haiN| dUsare chaha mahIne ke bAda tIsare chaha mahIne ke lie bhUtapUrva vAcanAcArya tapasvI bana jAtA hai aura zeSa ATha sAdhuoM meM se eka vAcanAcArya aura bAkI ke sAta sAdhu paricAraka banate haiN| isa prakAra tIsare chaha mahIne pUrNa hone ke pazcAt aThAraha mAsa kA yaha parihAravizuddhi nAmaka tapazcaraNa pUrNa ho jAtA hai| isake pazcAt ve nau hI sAdhu yA to 'jinakalpa' aMgIkAra karate haiM, yA phira pahale ve jisa gaccha ke rahe hoM, usI meM punaH praviSTa ho jAte haiM; athavA ve punaH parihAravizuddhi tapazcaraNa prArambha karate haiN| parihAravizuddhi tapa ke isI apekSA se do bheda ho jAte haiM-eka nirvizamAnaka, jo vartamAna meM parihAravizuddha haiM, dUsare nirviSTakAyika, jo atIta meM parihAravizuddha ho cuke haiN|1 . . 1. (ka) isa saMyama ke adhikArI ke lie zvetAmbara paramparA meM jaghanya 29 varSa kA gRhasthaparyAya (umra) tathA jaghanya 20 varSa kA sAdhu dIkSA paryAya (dIkSAkAla) tathA donoM paryAyoM kA utkRSTa pramANa kucha kama karor3a varSa pUrva mAnA gayA hai| isa saMyama ke adhikArI ko sAr3he nau pUrva kA jJAna honA Avazyaka hai| isa saMyama kA grahaNa tIrthaMkara yA tIrthaMkara ke antevAsI ke pAsa lene kA vidhAna hai| isa saMyama ke dhAraka muni tIsare pahara meM hI bhikSA yA vihAra kara sakate haiM, zeSa samaya meM dhyAna, kAyotsarga aadi| digambara paramparA meM tIsa varSa kI umra vAle ko isa saMyama kA adhikArI mAnA hai sAtha hI tIna sandhyAoM ko chor3akara dina ke kisI bhAga meM do kosa taka jAne kA vidhAna hai| isa saMyama kA grahaNa tIrthaMkara ke sivAya anya kisI ke pAsa nahIM ho sakatA; aisA vidhAna hai| yathA-tIsaM vAso jamme, vAsapudhattaM khu titthyr-muule| paccakkhANaM paDhido, saMjhUNa dugaauyvihaaro|| . -gommaTasAra jIvakANDa 472 (kha) zvetAmbara paramparA meM pramANa-eyassa esa neo, gihi-pariAo jahanni gunntiisaa| ____ jai-pariyAo vIsA; dosu vi ukkosa desuunnaa|| -jayasomasUrikRta TabbA (ga) caturtha karmagrantha gA. 12 TippaNa (paM. sukhalAlajI), pR. 59 * For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-1 215 (4) sUkSma-samparAya-saMyama-jisa saMyama meM samparAya (kaSAya) kA udaya sUkSma (atisvalpa, atimanda) rahatA hai, vaha sUkSmasamparAya-saMyama hai| isameM sirpha sUkSma lobhakaSAya kA udaya rahatA hai, anya kaSAyoM kA nhiiN| yaha saMyama dazama guNasthAnavartI sAdhakoM ko hotA hai| isake do prakAra hote haiM-saMklizyamAnaka aura vishuddhymaank| upazamazreNI se girane vAloM ko dasaveM guNasthAna kI prApti ke samaya jo saMyama hotA hai, vaha saMklizya-mAnaka sUkSmasamparAyasaMyama hotA hai, kyoMki patana hone ke kAraNa usa samaya pariNAma saMklezapradhAna hote jAte haiM tathA upazama zreNI yA kSapaka zreNI para car3hane vAloM ko jo saMyama dasaveM guNasthAna meM hotA hai, vaha vizuddhayamAnaka sUkSma-samparAya saMyama hai, kyoMki usa samaya ke pariNAma vizuddhipradhAna hI hote haiN| (5) yathAkhyAta-saMyama-jisa saMyama meM kaSAya kA udaya lezamAtra bhI nahIM hai, jo saMyama yathAtathya hai, vaha yathAkhyAta saMyama hai| samasta mohanIya karma ke upazama yA kSaya se niSpanna tathA AtmA kA jaisA zuddha svabhAva hai, tadavasthArUpa jo vItarAgasaMyama hotA hai, use yathAkhyAta saMyama kahate haiN| isake do prakAra haiM-(1) chAdmasthika aura (2) achaadmsthik| chAmasthika yathAkhyAta saMyama yaha hai, jo gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna vAloM ko hotA hai| gyArahaveM guNasthAna meM kaSAya kA udaya to nahIM hai kintu kaSAya kI sattA hai, jabaki bArahaveM guNasthAna meM kaSAya kI sattA bhI nahIM hai| achAmasthika yathAkhyAta saMyama-kevaliyoM ko hotA hai| sayogIkevalI kA saMyama sayogI yathAkhyAta aura ayogI kevalI kA saMyama ayogI yathAkhyAta hai| (6) dezavirati-saMyama-karmabandhajanaka Arambha-samArambha se kisI aMza meM nivRtta honA dezavirati saMyama hai| isake adhikArI gRhastha haiN| ... (7) avirati-kisI bhI prakAra ke saMyama kA svIkAra na karanA avirati hai| yaha pahale guNasthAna se cauthe guNasthAna taka pAyA jAtA hai| 1. (ka) samparaiti-paryaTati saMsAramaneneti samparAyaH krodhAdi-kaSAyaH, sUkSmo lobhAMzamAtrAvazeSatayA samparAyo yatra tat suukssmsmpraayH| -caturtha karmagrantha svopajJa TIkA pR. 137 (kha) idamapi saMklizyamAnaka-vizuddhayamAnakabhedAt dvidhaa| tatra zreNi-pracyavamAnasya ... saMklizyamAnakam, zreNimArohato vizuddhayamAnakamiti / " -vahI svo. TIkA pR. 137 2. (ka) uvasaMte khINe vA asuhe kammamhi mohnniiymhi| chadmattho vA jiNo vA ahakkhAo saMjao saahuu|| -paMcasaMgraha 1/33 (zeSa pRSTha 216 para) For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (9) darzana-mArgaNA ke bheda aura unake svarUpa darzanamArgaNA ke cAra bheda haiM-cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevldrshn| cakSudarzana vaha hai, jisameM cakSurindriya dvArA padArtha ke sAmAnya aMza kA bodha ho| acakSudarzana vaha hai, jisameM cakSu ke atirikta anya indriyoM aura mana ke dvArA padArtha ke sAmAnya aMza kA bodha ho| avadhidarzanAvaraNa karma ke kSayopazama se indriyoM kI sahAyatA ke binA avadhi-labdhivAloM ko jo rUpIdravyaviSayaka sAmAnya bodha hotA hai, vaha avadhidarzana hai| sampUrNa dravya-paryAyoM ko sAmAnyarUpa se viSaya karane vAle bodha ko 'kevaladarzana' kahate haiN| samasta AvaraNoM ke atyantakSaya se sirpha AtmA hI mUrta-amUrta sarvadravyoM kA pUrNatayA sAmAnyarUpa avabodha karatI hai| darzana ko anAkAra upayoga isalie kahate haiM ki vaha vastu ke sAmAnya vizeSa ubhaya rUpoM meM se sAmAnya rUpa (AkAra) ko hI mukhyatayA jAnatA-dekhatA hai| nyAyavaizeSika Adi darzanoM meM darzana ko 'nirvikalpa-avyavasAyAtmaka jJAna' kahA gayA (10) lezyA mArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa lezyA-mArgaNA ke chaha bheda haiM-kRSNa, nIla, kApota, teja, padma aura shukl| lezyA ke do bheda haiM-dravyalezyA aura bhaavleshyaa| dravyalezyA pudgala vizeSAtmaka hai| isake raMga, rasa, gandha aura sparza cAroM hote haiN| dravyalezyA kA svarUpa tIna prakAra kA pAyA jAtA hai-(1) karmavargaNAniSpanna, (2) karmaniSyanna aura (3) yogoM kA prinnaam| prathama matAnusAra-lezyAdravya karmavargaNA se bane hue haiM, tathApi ve aSTavidha karmoM se bhinna haiM; jaise ki kaarmnnshriir| yaha mata uttarAdhyayana (a. 34) kI TIkA (pRSTha 215 kA zeSa) (kha) deze-saMkalpa-niraparAdha-trasavadha-viSaye yataM-yamanaM saMyamo yasya sa dezayataH ____ samyakdarzanayuta ekANuvratAdidhArI anumatimAtrazrAvaka ityrthH| (ga) na vidyate yataM-virataM viratiryasya so'pyataH sarvathA virtihiinH| -vahI svo. TI. pR. 137 . (ka) cakkhUNaM jaM payAsai, dIsai taM cakkhudasaNaM viNti| sesiMdiyappayAso NAyavvo so acakkhuM ti| -paMcasaMgraha 139 (kha) kevalena sampUrNavastutatvagrAhaka-bodha-vizeSarUpeNa yaddarzanaM-sAmAnyAMzagrahaNaM tatkevaladarzanam // ___-caturtha karmagrantha pR.-137 (ga) bhAvANaM sAmaNNa-visesayANaM sarUvamettaM jN| vaNNaNa-hINaggahaNaM jIveNa te daMsaNaM hodi|| -go. jI. 483 gA. For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-1 217 kA hai| dvitIya matAnusAra lezyA dravya, karma-niSpaMdarUpa (karma-pravAharUpa) hai| caudahaveM guNasthAna meM karma ke hone para bhI usakA niSpandana hone se lezyA ke abhAva kI upapatti ho jAtI hai| uttarAdhyayana pAI TIkA meM isa mata ko vyakta kiyA hai| tRtIya matAnusAra-lezyA dravya, yogavargaNA ke antargata svataMtra dravya hai| yaha mata AcArya haribhadrasUri Adi kA hai| prajJApanA pada 17 kI TIkA lokaprakAza meM isI mata kA samarthana hai| bhAvalezyA, AtmA kA pariNAma-vizeSa hai, jo saMkleza aura yoga se anugata hai| saMkleza ke tIvra, tIvratara, tIvratama, manda, mandatara, mandatama Adi aneka prakAra hone se vastutaH bhAvalezyA aneka prakAra kI hotI hai, parantu zAstrakAroM ne saMkSepa meM 6 vibhAga karake usakA svarUpa batAyA hai| sarvArthasiddhi aura gommaTasAra meM kaSAyodayaaraMjita yoga-pravRtti ko lezyA kahA gayA hai| yadyapi isa lakSaNAnusAra dasaveM guNasthAna taka hI lezyA kA honA pAyA jAtA hai| eka apekSA se yaha kathana pUrvamata se viruddha nahIM hai| pUrvamata meM kevala prakRti-pradeza bandha ke nimittabhUta pariNAma vivakSita haiM, jabaki isa mata meM sthiti-anubhAga Adi cAroM bandhoM ke nimittabhUta pariNAma lezyA zabda se vivakSita haiN| karmagrantha meM lezyA ke 6 bhedoM kA svarUpa samajhAne ke lie jAmuna ke vRkSa kA tathA chaha luTeroM kA dRSTAnta prastuta kiyA hai| chaha lezyAoM kA saMkSepa meM svarUpa isa prakAra hai 1. (ka) caturtha karmagrantha 'ka' pariziSTa, (paM. sukhalAlajI), pR. 33 (kha) uttarAdhyayana a. 34 TIkA, pR.650, (ga) uttarA. vAdivaitAla zAntisUri TIkA meM uddhRta (gha) prajJApanA 17vA~ lezyApada TIkA pR. 330 (Ga) lokaprakAza sarga 3, zlo. 285 . . (ca) bhAvalezyA kaSAyodayAnuraMjitA yoga-pravRttiriti kRtvA audyikiityucyte| . -sarvArthasiddhi a. 2, sU6 . (cha) jogapauttI lessA, kasAya-udayANuraMjiyA hoi| tatto doNNaM kajje, baMdhacaukkaM smuddittuN||489|| ayadotti chalessAo, suhatiya-lessA du desa virdtiye| tatto sukkA lessA, ajogiThANaM alessaM tu // 531 // -gommaTasAra jIvakANDa 2. (ka) kisI samaya chaha puruSa jambUphala (jAmuna) khAne kI icchA karate hue cale jA rahe the| itane meM jAmuna ke per3a ko dekha, unameM se eka puruSa bolA-"lo jAmuna ___. kA per3a A gyaa| aba phaloM ke liye Upara car3hane kI apekSA aneka phaloM se (zeSa pRSTha 218 para) For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ 1. kRSNa lezyA-kajjala ke sadRza kRSNavarNa ke kaluSita lezyAjAtIya padagaloM ke samparka se AtmA meM aise krUra, atiraudra pariNAma hote haiM, jinase hiMsAdi pAMca AsravoM meM pravRtti hotI hai, mana-vacana-kAya para koI saMyama (niyantraNa) nahIM rahatA, svabhAva mAtsarya, IrSyA, dveSa evaM kleza se paripUrNa kSudra bana jAtA hai, guNa-doSa, yA (pRSTha 217 kA zeSa) ladI huI bar3I-bar3I zAkhA vAle isa vRkSa ko hI kATa girAnA acchA hai|" yaha suna dUsarA bolA-"vRkSa ko kATane se kyA phAyadA? kevala zAkhAoM ko kATa do|" tIsare vyakti ne kahA-"yaha bhI ThIka nhiiN| choTI-choTI zAkhAoM ke . kATane se bhI kAma cala sakatA hai|" cauthe ne kahA-"zAkhAe~ bhI kyoM kATeM? phaloM ke gucchoM ko tor3a lo|" pAMcavA~ bolA- "gucchoM se hameM kyA . matalaba?" unameM se kucha phaloM ko hI le lenA ucita hai|" anta meM chaThe puruSa ne kahA- ye saba vicAra nirarthaka haiM; kyoMki hama loga jinheM cAhate haiM, ve phala to nIce bhI gire hue haiN| kyA unhIM se apanA prayojana siddha nahIM ho sakatA?" (kha) koI chaha puruSa dhana lUTane ke irAde se jA rahe the| rAste meM kisI gA~va ko pAkara unameM se eka bolA-"isa gA~va ko tahasa-nahasa kara do-manuSya, pazu, pakSI, jo koI mile, unheM mAro aura dhana lUTa lo|" yaha sunakara dUsarA bolA-"pazu-pakSI Adi ko kyoM mArA jAe? kevala manuSyoM ko hI maaro|" tIsare ne kahA-"becArI striyoM kI hatyA kyoM kI jAe? puruSoM ko hI mArA jaae|" cauthe ne kahA-"sabhI puruSoM ko nahIM, jo sazastra hoM, aura virodha kareM, unhIM ko maaro|" pAMcaveM ne kahA-"jo sazastra puruSa bhI virodha nahIM karate, unheM kyoM mArA jAe?" anta meM chaThe puruSa ne kahA-"kisI ko bhI mArane se kyA lAbha? jisa prakAra se dhana-haraNa kiyA jA sake, usa prakAra se use baTora lo aura le calo, kisI ko mAro mt| eka to dhana lUTanA aura dUsare usake mAlikoM ko mAranA, yaha ThIka nhiiN|" ina do dRSTAntoM se lezyAoM kA svarUpa spaSTa rUpa se jAnA jA sakatA hai| pratyeka dRSTAnta ke chaha-chaha puruSoM meM pUrva-pUrva puruSa ke pariNAmoM kI apekSA uttarauttara puruSa ke pariNAma zubha, zubhatara aura zubhatama pAye jAte haiM,arthAt-uttarauttara puruSa ke pariNAmoM meM saMkleza kI nyUnatA aura mRdutA kI adhikatA pAI jAtI hai| Azaya yaha hai ki prathama puruSa ke pariNAma ko kRSNalezyA, dUsare ke pariNAma ko nIla lezyA, tIsare puruSa ke pariNAma ko kApotalezyA. cauthe paruSa ke pariNAma ko tejolezyA, pAMcaveM puruSa ke pariNAma ko padmalezyA aura chaThe puruSa ke pariNAma ko zuklalezyA samajhanA caahie| -Avazyaka hAri. vRtti pR. 645 For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsrI jIvoM kA sarvekSaNa - 1 219 hitAhita kA parIkSaNa - anvIkSaNa kiye binA hI sahasA kArya karane kI Adata ho jAtI hai, aisI durvRttiyukta pariNAmoM kA nAma kRSNalezyA hai / 1 2. nIla lezyA - azokavRkSa ke samAna nIle raMga ke lezyA jAtIya pudgaloM ke saMsarga se AtmA meM aise pariNAma utpanna hote haiM, jinase IrSyA, asahiSNutA, ahaMtAmamatA, evaM mAyA (chala-kapaTa ) hone lagate haiM, nirlajjatA yA dhRSTatA A jAtI hai, viSayoM kI lAlasA prabala rUpa se pradIpta ho uThatI hai, rasa-lolupatA pada-pada para paridRSTa hotI hai, tathA paudgalika (bhautika) sukhoM kI prApti kI khoja meM prANI rahatA hai, aise pariNAmoM kA nAma nIla lezyA hai| 3. kApota lezyA - kabUtara ke kaNTha ke samAna raktamizrita kRSNavarNa ke lezyAvargIya pudgaloM ke samparka se AtmA meM aise pariNAma utpanna hote haiM, jinase socane-vicArane, bolane aura kArya karane meM sarvatra vakratA (viparItatA yA kuTilatA ) hI vakratA hotI hai, kisI viSaya meM saralatA, namratA yA mRdutA nahIM hotI, svabhAva meM nAstikatA A jAtI hai, aura dUsaroM ke liye kaSTadAyaka (karkaza, kaThora, chedana - bhedanakArI) bhASaNa- saMbhASaNa karane kI pravRtti hotI hai; aise pariNAma, kApotalezyA ke lakSaNa haiN| 4. tejolezyA (pIta lezyA ) - tote kI coMca ke samAna raktavarNa ke lezyA - pudgaloM ke saMsarga se AtmA meM eka aisA pariNAma hotA hai, jisase svabhAva meM namratA, mRdutA, RjutA A jAtI hai, zaThatA - kuTilatA - vakratA dUra ho jAtI hai, caMcalatA kama ho jAtI hai, dharma tathA dharmadhyAna meM ruci evaM dRr3hatA hotI hai, aura saba logoM kA hita karane kI icchA hotI hai, aise pariNAma tejolezyA ke lakSaNa hai| 5. padma lezyA - haldI ke samAna raMga ke lezyAmaya pudgaloM se AtmA meM aise pariNAma utpanna hote haiM, jinase krodha, mAna Adi cAroM kaSAya adhika aMzoM meM manda ho jAte haiM, citta prazAnta evaM samabhAva meM sthira hone lagatA hai, Atma saMyama bar3ha jAtA hai, mitabhASitA aura jitendriyatA A jAtI hai| aise pariNAma hoM, vahA~ padma lezyA hotI hai| 6. zukla lezyA - AtmA ke usa pariNAma ko samajhanA cAhie, jisase ArtaraudrarUpa azubha dhyAna baMda hokara dharma - zukladhyAna meM AtmA ramaNa karane lagatA hai, mana-vacana-kAya ko niyaMtrita evaM sthira ( ekAgra) banAne meM rukAvaTa nahIM AtI, 1. kRSNAdi - dravya - sAcivyAt, pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyaiva tatrA'yaM, lezyAzabdaH pravarttate // For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kaSAya kI upazAnti tathA vItarAga bhAva sampAdana karane kI anukUlatA ho jAtI hai, zaMkha ke samAna aisA zvetavarNIya lezyA jAtIya pudgaloM ke saMsarga se hotA hai| (11) bhavyatva-mArgaNA ke bhedoM kA svarUpa bhavya-bhavya veM haiM, jo anAdi tAdRza-pAriNAmika-bhAva ke kAraNa mokSa ko pAte haiM yA pAne kI yogyatA rakhate haiN| abhavya-jo anAdi tathAvidha pAriNAmika bhAva ke kAraNa kisI bhI samaya mokSa ko pAne kI yogyatA nahIM rakhate, ve abhavya haiN| bhavya jIvoM meM se kucha aise hote haiM, jo atizIghra mokSa prApta karane vAle haiN| kucha bahuta kAla ke pazcAt mokSa prApta karane vAle haiM aura kucha aise bhI hote haiM, jo mokSaprApti kI yogyatA rakhate hue bhI usako prApta nahIM kara pAte haiN| unheM aisI anukUla sAmagrI nahIM mila pAtI hai, jisase ki ve mokSa prApta kara skeN| jaise-kisI miTTI meM sone kA aMza to hai, parantu anukUla sAdhana na milane se sone kA aMza prakaTa nahIM ho pAtA hai| bhavyoM ke uparyukta tInoM prakAroM ko zAstra meM kramazaH Asannabhavya, dUrabhavya aura jAtibhavya kahA gayA hai| digambara paramparA meM jAtibhavya ko 'abhavya-sama-bhavya' kahA hai| (12) samyaktva-mArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa samyaktvamArgaNA ke 6 bheda haiM-(1) aupazamika, (2). kSAyopazamika, (3) kSAyika, (4) sAsvAdana (sAsAdana), (5) mizra aura (6)mithyaatv| 1. (ka) lezyAoM ke vizada jJAna ke lie uttarAdhyayana sUtra kA 34vA~ lezyA adhyayana tathA prajJApanA sUtra kA 17vA~ lezyApada dekhiye| unameM lezyAoM ke varNa, gandha, rasa aura sparza kA vistRta vivecana hai| -saM. (kha) gommaTasAra (jIvakANDa) meM 6 lezyAoM ke varNa kramazaH bhramara, nIlamaNi, kabUtara, suvarNa, kamala evaM zaMkha ke samAna batAye gae haiN| -gA. 495 (ga) caturtha karmagrantha gA. 13 kA vivecana (paM. sukhalAlajI), pR. 33, 34 (gha) kiNhA nIlA kAU teU pamhA ya sukka bhvviyraa| veyaga-khaiguvasama-miccha-mIsa-sAsANa snniyre|| -karmagnantha bhA. 4, gA.13 / 2. (ka) bhavyaH muktigamanArha :, abhavyaH kadAcanA'pi muktigmnaanaarhH| __ -vahI gA. 12 svo. TI. pR. 138 (kha) caturtha karmagrantha, gA. 13 vivecana (marudharakesarI) pR. 132 / / (ga) prajJApanA pada 18 TIkA, tathA bhagavatI, za. 12 ke dvitIya jayantI nAmaka adhikAra meM dekheN| For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-1 221 prazna hotA hai-samyaktva-pariNAma sahetuka hai yA ahetuka ? sahetuka mAnane para pratiprazna hotA hai ki usake niyata hetu-nimitta kAraNa kyA haiM? usake niyata hetu ke do prakAra haiM bAhya hetu aura antaraMga hetu| inameM samyaktva-pariNAma kA niyata hetu (Antarika kAraNa) jIva kA bhavyatva nAmaka anAdi pAriNAmika svabhAva-vizeSa hai| jaba isa anAdi pAriNAmika bhAva-bhavyatva kA paripAka hotA hai, tabhI samyaktva kI prApti ho jAtI hai tathA usa samaya pravacana-zravaNa Adi bAhya hetu bhI usake nimitta kAraNa bana jAte haiM; jo bhavyatva bhAva ke paripAka meM sahAyaka ho jAte haiN| samyaktva prApti kA Antarika kAraNa bhavyatva-bhAva hone para bhI abhivyakti ke Abhyantara kAraNoM kI vividhatA se samyaktva ke aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika Adi bheda banate haiN| jaise-anantAnubandhI-catuSka aura darzanamoha-trika, ina sAta prakRtiyoM kA kSayopazama kSAyopazamika samyaktva kA; upazama aupazamika samyaktva kA; kSaya kSAyika samyaktva kA; tathA samyaktva se girA kara mithyAtva kI ora jhukAne vAlA anantAnubandhI kaSAya kA udaya sAsvAdana samyaktva kA; mizra mohanIya kA udaya mizra samyaktva kA aura samyaktva ke pratipakSI mithyAtva kA udaya mithyAtva kA kAraNa hai| abhivyakti ke kAraNoM kI ukta vividhatA ke kAraNa samyaktva mArgaNA ke pUrvokta chaha bheda hote haiM, jinake lakSaNa kramazaH yoM haiM (1) aupazamika samyaktva-anantAnubandhI kaSAya-catuSTaya aura darzanamohatrika-ina sAta prakRtiyoM ke upazama se prApta hone vAle tattva ruci rUpa AtmapariNAma ko aupazamika samyaktva kahate haiN| isake do bheda haiM- (1) granthi-bhedajanya aura (2) upshmshrennibhaavii| granthibhedajanya aupazamika samyaktva anAdi-mithyAtvI bhavya jIvoM ko hotA hai aura upazamazreNi-bhAvI aupazamika samyaktva kI prApti cauthe, pA~caveM, chaThe aura sAtaveM, ina cAra guNasthAnoM meM se kisI bhI guNasthAna meM ho sakatI hai; kintu AThaveM guNasthAna meM to avazya hI usakI prApti hotI hai| - (2) kSAyopazamika samyaktva-anantAnubandhI kaSAya-catuSka aura mithyAtva mohanIya tathA samyag-mithyAtva-mohanIya; ina chaha prakRtiyoM ke udaya-bhAvI kSaya aura inhIM ke sadavasthA rUpa upazama se tathA dezaghAtI-sparddhaka vAlI samyaktva-prakRti ke udaya meM jo tattvArtha-zraddhAnarUpa AtmapariNAma hotA hai, vaha kSAyopazamika samyaktva hai| ise vedaka-samyaktva bhI kahate haiN| kSAyopazamika aura aupazamika samyaktva ke kAryoM meM antara ___ aupazamika ke upazama zabda kA artha kSayopazama zabda ke upazama se bhinna hai| kSayopazama meM kSaya aura upazama do zabda haiN| kSaya kA artha hai-AtmA se karma kA 1. caturtha karmagrantha gA. 13 vivecana (marudhara kesarIjI), pR. 134 For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ sambandha TUTa jAnA aura upazama yAnI karma kA apane svarUpa meM AtmA ke sAtha saMlagna ( sattA meM ) rahakara bhI usa para asara na DAlanA / isalie kSayopazama meM upazama kA artha sirpha vipAkodaya sambandhI yogyatA kA abhAva yA tIvra rasa kA mandarasa meM pariNamana honA hai jabaki aupazamika ke upazama zabda kA artha-paTezoTaya aura vipAkodaya donoM kA abhAva hai| kSayopazama meM karma kA kSaya bhI cAlU rahatA hai, aura vaha pradezodayarUpa hotA hai; kintu upazama meM yaha bAta nahIM hai, kyoMki jaba karma kA upazama hotA hai, tabhI se usakA kSaya ruka jAtA hai / ataeva isake pradezodaya hone kI AvazyakatA nahIM rahatI hai / niSkarSa yaha hai ki kSayopazama ke samaya pradezodaya yA maMdavipAkodaya hotA hai; jabaki upazama ke samaya vaha bhI nahIM hotA hai / aupazamikaM samyaktva ke samaya darzanamohanIya ke kisI bhI prakAra kA udaya nahIM hotA, kintu kSayopazama samyaktva ke samaya samyaktva - mohanIya kA vipAkodaya aura mithyAtvamohanIya kA pradezodaya hotA hai| yahI kAraNa hai ki aupazamika samyaktva ko bhAva samyaktva aura kSAyopazamika samyaktva ko dravya - samyaktva bhI kahate haiM / isake atirikta ina donoM meM yaha vizeSatA bhI hai ki upazama aura kSayopazama hone yogya sirpha ghAti karma haiM, lekina aupazamika samyaktva meM to ghAtikarmoM meM se sirpha mohanIya karma kA upazama hotA hai, kintu kSAyopazamika samyaktva meM sabhI ghAti karmoM kA kSayopazama hotA hai / (3) kSAyika samyaktva - anantAnubandhI- catuSkaM aura darzanamohanIyatrika, ina sAta prakRtiyoM ke kSaya se AtmA meM jo tattvaruci rUpa pariNAma pragaTa hotA hai, vaha kSAyika samyaktva hai| kSAyika samyagdRSTi jIva kabhI mithyAtva ko prApta nahIM karatA 1. (ka) caturtha karmagrantha gA. 13 vivecana, (paM. sukhalAlajI), pR. 66 (kha) caturtha karmagrantha gA. 13 vivecana ( marudharakesarIjI), pR. 135-136 (ga) tatrodIrNasya mithyAtvasya kSayeNa anudIrNasya copazamena niSkAmbhitodayasvarUpeNayannirvRttaM tat kSAyopazamikam / ' - caturtha karmagrantha svopajJa TIkA pR. 138 (gha) micchattaM jamuinnaM taM khINaM, aNudiyaM ca uvasaMtaM / misI bhAva-pariNayaM veijjaMtaM khaovasamaM // - vizeSAvazyaka, 532 (Ga) anantAnubandhi-kaSAya-catuSTayasya mithyAtva-samyaGmithyAtvayorudayakSayAt sadupazamAcca samyaktvasya dezaghAti - spardhakasyodaye tattvArthazraddhAnaM kSAyopazamikaM - sarvArthasiddhi 2/5/157 smyktvm| (ca) daMsaNamohassudae uvasaMte saccabhAvasaddahaNaM / -saM. -paMcasaMgraha 165 uvasama sammattamiNaM pasaNNakalusaM jahA toyaM // (cha) granthibhedajanya upazama samyaktva ko prathama upazama samyaktva bhI kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa - 1 223 tathA mithyAtvajanya atizayoM ko dekhakara kabhI vismita yA zaMkita nahIM hotA hai| kSAyika samyaktva yadi Ayubandha karane ke bAda prApta hotA hai to vaha jIva tIna yA cAra bhava meM mokSa prApta kara letA hai, parantu yadi agale bhava kI Ayu bA~dhane se pahale jisako yaha ( kSAyika) samyaktva prApta ho jAtA hai, to vaha vartamAna (usI) bhava meM hI mukti prApta kara letA hai| kSAyika samyaktva jinakAlika manuSyoM ko prApta hotA hai| yaha tathya paMcasaMgraha tathA labdhisAra meM pratipAdita kiyA gayA hai| (4) sAsAdana (sAsvAdana) samyaktva - aupazamika samyaktva kA tyAga kara mithyAtva ke abhimukha hone ke samaya jIva kA jo pariNAma hotA hai, use sAsAdana samyaktva kahate haiN| isakI sthiti jaghanya eka samaya kI, utkRSTa chaha AvalikAoM kI hotI hai| isa samyaktva ke daurAna jIva ke pariNAma nirmala nahIM rahate, kyoMki anantAnubandhI kaSAyoM kA udaya rahatA hai| isa kAraNa samyaktva kI virAdhanA hotI hai| sAsAdana samyaktva meM tattvaruci avyakta hotI hai, jabaki samyaktva meM vyakta, yahI ina donoM meM antara hai / isake atirikta aupazamika samyaktva ke samaya Ayubandha, maraNa, anantAnubandhI kaSAya kA bandha tathA udaya, ye cAra bAteM nahIM hotI haiM; jabaki usase cyuta (patita) hone ke bAda sAsAdana samyaktva ke samaya meM ye cAroM bAteM ho sakatI haiN| (5) mizra - samyaktva - samyag - mithyAtva - mohanIya karma ke udaya se tattva aura atattva, ina donoM kI rucirUpa jo mizra pariNAma hotA hai, vaha mizrasamyaktva kahalAtA hai| isa samyaktva meM na to mithyAtvarUpa AtmapariNAma hote haiM aura na samyaktvarUpa hI; apitu donoM ke mile-jule (mizrita) pariNAma hote haiN| (6) mithyAtva-mithyAtva - mohanIya karma ke udaya se hone vAlA AtmapariNAma mithyAtva hai| isa pariNAma vAlA jIva tattvArtha ke prati zraddhAna nahIM kara pAtA / vaha jar3a-cetana ke bheda ko bhI nahIM jAnatA, mUr3hadRSTi hotA hai, usakI pravRtti AtmonmukhI nahIM hotI / haThAgraha, kadAgraha, pUrvAgraha Adi doSa isI ke phala haiN| (13) saMjJI - mArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa saMjJitva - viziSTa manaHzakti, arthAt - dIrghakAlikI saMjJA kA honA saMjJitva hai aura saMjJAyukta jIva saMjJI kahalAte haiN| 1. (ka) caturtha karmagrantha, gA. 13 vivecana ( marudharakesarIjI) pR. 134 se 137 (kha) caturtha karmagrantha gA. 13 vivecana (paM. sukhalAlajI) pR. 66-67 (ga) daMsaNa - khavaNassariho jiNakAlIyo pumaTThavAsuvariM, ityAdi / (gha) daMsaNamohakkhavaNA-paTThavago kammabhUmijo maNuso / titthayara - pAyamUle, kevali - sudakevali-mUle // 110 // For Personal & Private Use Only - paMcasaMgraha 1365 - labdhisAra Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 * karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ asaMjJitva-ukta-lakSaNa-viziSTa saMjJA kA na honA asaMjJitva hai, saMjJitva-vihIna jIva asaMjJI kahalAte haiN| (14) AhAraka-mArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa AhAraka mArgaNA ke do bheda haiM-AhAraka aura anaahaark| AhAraka-oja, loma aura kavala inameM se kisI bhI prakAra ke AhAra ko karane vAle jIva ko AhAraka' kahate haiN| anAhAraka-pUrvokta tIna prakAra ke AhAroM meM se kisI bhI prakAra kA AhAra. grahaNa na karane vAlA jIva anAhAraka kahalAtA hai| caudaha mArgaNAsthAnoM ke avAntara bheda : bAsaTha isa prakAra mArgaNAsthAna ke mUlabheda gati, indriya Adi 14 tathA unake cAra, pAMca Adi avAntara bheda, kula milAkara bAsaTha haiN| bAsaTha bhedoM kI saMkhyA isa prakAra hai (1) gati cAra, (2) indriya pAMca, (3) kAya chaha, (4) yoga tIna, (5) veda tIna, (6) kaSAya cAra, (7) jJAna ATha (pAMca jJAna aura tIna ajJAna), (8) saMyama sAta (pAMca saMyama, dezavirati, avirati), (9) darzana cAra, (10) lezyA chaha, (11) bhavya do, (12) samyaktva chaha (samyaktvatraya, sAsvAdana, mizra, mithyAtva), (13) saMjJI do aura (14) AhAraka do (AhAraka-anAhAraka); yoM 14 mArgaNA ke avAntara bheda kula bAsaTha (62) hote haiN|3 / / bhAvamArgaNAsthAnoM kA grahaNa karanA abhISTa dhyAna rahe ki mArgaNA-prakaraNa meM sarvatra bhAvamArgaNAsthAnoM kA hI grahaNa karanA abhISTa hai| ataH 'dhavalA' ke anusAra sarvatra pratyakSIbhUta bhAvamArgaNAsthAnoM kA grahaNa karanA cAhie, dravyamArgaNAoM kA nahIM; kyoMki dravyamArgaNAe~ deza, kAla aura svabhAva kI apekSA dUravartI haiN| ataeva alpajJoM ko unakA pratyakSa nahIM ho sktaa| 1. viziSTa-smaraNAdirUpa-manovijJAnabhAk saMjJI, itaro'saMjJI srvo'pyekendriyaadiH| -caturtha karma grantha svopajJa TIkA, pR. 142 2. ojo-lom-prkssepaahaaraannaamnytmmaahaarmaahaarytiityaahaarkH| itaraH anaahaarkH| -caturtha karmagrantha svopajJa TIkA pR. 142 3. cau-paNa-cha-tiya-tiya-aTTha-cau-saga cau chacca du chaga do dunni| gaiyAi-maggaNANaM iya uttarabheyaM baastttthii|| -paMcasaMgraha 1/26 For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-1 225 jaise-gatimArgaNA meM bhAvagati, indriyamArgaNA meM bhAvendriya, veda-mArgaNA meM bhAvabheda, saMyama mArgaNA meM bhAva-saMyama tathA lezyAmArgaNA meM bhAvalezyA Adi iSTa haiN|1. jJAnamArgaNA aura saMyamamArgaNA meM ajJAna aura asaMyama kyoM? eka prazna aura-14 mArgaNAoM meM jJAnamArgaNA aura saMyamamArgaNA meM jJAna aura saMyama kA hI grahaNa karanA cAhie, ajJAna aura asaMyama yA saMyamAsaMyama kA antarbhAva yA grahaNa kaise ho sakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki jaise-patrocita kArya nahIM karane vAle putra ko aputra kahA jAtA hai, vaise hI yahA~ mithyAtvayukta jJAna ko jJAna kA kArya na karane ke kAraNa ajJAna kahA gayA hai| athavA jaise Amravana meM rahane vAle nIma vRkSoM ko bhI Amravana saMjJA prApta ho jAtI hai, vaise saMyama ke antargata asaMyama tathA saMyamAsaMyama kA bhI antarbhAva tathA saMyama (mithyAsaMyama) saMjJA prApta ho jAtI hai| mArgaNAsthAnoM se preraNA : heyopAdeyaviveka uparyukta bAsaTha mArgaNA-sthAnoM dvArA vividha avasthAoM aura rUpoM se yukta jIvoM kA samyak sarvekSaNa-anveSaNa agale prakaraNa meM kiyA jaaegaa| isa prakAra saMsAra ke samasta jIvoM kI vividha svAbhAvika-vaibhAvika athavA karmopAdhika avasthAoM ke sarvekSaNa se pratyeka mumukSu tathA jijJAsu AtmArthIjana apanI heya, jJeya aura upAdeya avasthA kA vicAra karake bandhayukta paryAya se saMvara, nirjarA aura mokSa ke sopAnoM para car3hate hue kramazaH Age bar3ha skeNge| 1. 'imAni' ityanena bhAva-mArgaNA-sthAnAni pratyakSIbhUtAni nirdishynte| nArtha. maargnnaasthaanaani| teSAM deza-kAla-svabhAva-viprakRSTAnAM prtyksstaanupptteH| -dhavalA 1/1, 1, 2/131 2. (ka) jJAnAnuvAdena kathamajJAnasya jJAnapratipakSasya sambhavaH? iti cenna, mithyAtva samaveta-jJAnasyaiva jJAnakAryakAraNAd ajJAnavyapadezAcca, putrasyaiva putrkaaryaakrnnaadputrvypdeshvt| (kha) AmravanAntastha-nimbAnAmAmravana-vyapadezavanmithyAtvAdInAM samyaktvavyapadezo nyaayyH| ' (ga) jadi evaM to edisse maggaNAe saMjamANuvAda-vavadeso na jujjde| Na, aMba niMbavaNaM pAdhaNNa-padamAseja sNjmaannuvaad-vvdes-juttiie|| -dhavalA 1/1, 1, 115/353, vahI 1/1,1, 144/395, vahI 4/1,4, 138/287 For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . .. mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 caudaha mArgaNAoM ke bAsaTha uttarabhedoM dvArA jIvasthAna Adi 6 kA sarvekSaNa gati, indriya Adi caudaha mArgaNAsthAnoM ke uttarabheda bAsaTha hote haiN| ina bAsaTha mArgaNAsthAnoM ke mAdhyama se karmavijJAnavettAoM ne saMsArI jIvoM kI vividha avasthAoM aura paryAyoM kA vividha pahaluoM se sarvekSaNa kiyA hai| pUrvokta mArgaNAsthAnoM ke mAdhyama se karmagrantha meM chaha sarvekSaNIya. viSayoM para vivecanA kI gaI hai-(1) jIvasthAna, (2) guNasthAna, (3) yoga, (4) upayoga, (5) lezyA aura (6) alpbhutv| mArgaNAsthAnoM meM jIvasthAna kI prarUpaNA gatimArgaNA kI dRSTi se devagati aura narakagati, ina donoM gatiyoM meM saMjJIdvika (paryApta, aparyApta saMjJI) ye do jIvasthAna mAne jAte haiM; kyoMki ina donoM gatiyoM meM vartamAna koI bhI jIva asaMjJI nahIM hote, cAhe paryApta hoM, yA aparyApta; sabhI saMjJI hI hote haiN| - isI prakAra vibhaMgajJAna sampanna meM paryApta-aparyApta saMjJI ye do hI jIvasthAna mAne haiM, kyoMki vibhaMgajJAna ko pAne kI yogyatA kisI asaMjJI meM nahIM hotii| matijJAna, 1. paMcasaMgraha dvAra 1, gA. 27vIM meM ullekha hai ki vibhaMgajJAna meM saMjJi-paryApta eka hI jIvasthAna hai, parantu yaha apekSA vizeSa se kahA hai| isalie karmagrantha ke mantavya ke sAtha koI virodha nahIM hai| AcArya malayagiri ne ukta 27vIM gAthA meM spaSTa kiyA hai (zeSa pRSTha 227 para) For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa - 2 227 zrutajJAna, avadhidvika ( avadhijJAna, avadhidarzana), aupazamika Adi tIna samyaktva aura padma - zukla lezyA, ina nau mArgaNAoM meM bhI saMjJIdvika jIvasthAna mAne gae haiM, kyoMki kisI asaMjJI meM samyaktva sambhava nahIM hai aura samyaktva ke binA matijJAnazrutajJAna Adi kA honA sambhava nahIM / isI prakAra saMjJI ke sivAya anya jIvoM meM padma- zukla lezyA - yogya pariNAma ho nahIM sakate / aparyApta avasthA meM mati - zrutajJAna aura avadhidvika isalie mAne jAte haiM ki katipaya jIva tIna jJAna-sahita janmagrahaNa karate haiN| jo jIva Ayu bAMdhane ke bAda kSAyika samyaktva prApta karatA hai, vaha baMdhI huI Ayu ke anusAra cAra gatiyoM meM se kisI bhI gati meM jAtA hai| isI apekSA se aparyApta avasthA meM kSAyika samyaktva mAnA jAtA hai| usa avasthA meM kSAyopazamika samyaktva mAnane kA kAraNa yaha hai ki bhAvI tIrthaMkara Adi, jaba deva Adi gati se nikala kara manuSya janma grahaNa karate haiM, taba ve kSAyopazamika samyaktva - sahita hote haiM / aupazamika samyaktvI bhI AyuSya pUrNa ho jAne se jaba gyArahaveM guNasthAna se cyuta hokara anuttara vimAna meM janma letA hai, taba aparyApta - (pRSTha 226 kA zeSa) ki yadyapi saMjJipaMcendriya tiryaJca aura manuSya ko aparyApta avasthA meM vibhaMgajJAna utpanna nahIM hotA aura na una asaMjJI jIvoM ko aparyApta avasthA meM vibhaMgajJAna jJAna utpanna hotA hai, jo marakara ratnaprabhA naraka meM nAraka janma lete haiM / parantu sAmAnya dRSTi se vibhaMgajJAna meM do jIvasthAna samajhane cAhie, kyoMki jo saMjJIjIva, marakara deva yA nAraka rUpa se paidA hote haiM, unheM aparyApta avasthA meM bhI vibhaMgajJAna hotA hai| karmagrantha bhA. 4 TippaNI pR0 69 1. caturtha karmagrantha, gA. 14 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 68-69 2. isa mantavya se katipaya AcAryoM kA virodha hai| unakA kahanA hai ki aparyApta avasthA meM aupazamika samyaktva nahIM hotA; kyoMki aupazamika samyaktva kI avasthA meM 1. Ayubandha aura maraNa nahIM hotA, taba aparyApta avasthA meM aupazamika samyaktva kaise ho saMkatA hai? parantu paMcama karmagranthAnusAra jo upazama samyaktvI upazama zreNI meM maratA hai, vaha maraNa ke prathama samaya meM samyaktvamohanIya puMja ko udayAvalikA meM lAkara use vedatA hai, isa kAraNa vaha aparyApta avasthA meM aupazamika samyaktvI na rahakara kSAyopazamika samyaktvI bana jAtA hai| tIsarI bAta - jIvavijaya jI dvArA uddhRta nimnota gAthA-("uvasamaseDhiM pattA, maraMtA uvasamaguNesu je sattA / te lavasattamadevA sevaTThe khaya- samatta - juA / ") ke anusAra jo jIva umazamazreNI ko pAkara gyArahaveM guNasthAna meM marate haiM ve sarvArthasiddha vimAna meM kSAyika - samyaktvayukta hI paidA hote haiM, ve 'lavasaptama' deva kahalAte haiN| sAta lava pramANa Ayu kama hone se ve lava saptama kahe jAte haiN| yadi sAta lava pramANa Ayu kama na hotI to ve deva na banakara usI janma meM mokSa jAte / -vahI, TippaNI pR0 71 For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 * karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ avasthA meM aupazamika samyaktva pAyA jAtA hai| saMjJi mArgaNA meM do saMjJi-jIvasthAna ke sivAya anya koI jIvasthAna sambhava nahIM hai, kyoMki anya saba-jIvasthAna asaMjJI hI haiN| devagati Adi uparyukta mArgaNAoM meM aparyApta saMjJI kA matalaba karaNa-aparyApta se hai, labdhi-aparyApta se nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki devagati aura naraka gati meM labdhi-aparyApta se koI jIva paidA nahIM hote, aura na labdhi-aparyApta ko, mati Adi jJAna, padma Adi lezyA tathA samyaktva hotA hai| niSkarSa yaha hai ki devagati, narakagati, vibhaMgajJAna, matijJAna, zrutajJAna; avadhijJAna, avadhidarzana, tIna samyaktva, do lezyAe~ (padama aura zukla), aura saMjJitva, ina teraha mArgaNAoM meM aparyAptasaMjJI aura paryAptasaMjJI, ye do jIvasthAna hote haiN| manuSya gati meM pUrvokta saMjJidvika (aparyApta aura paryApta saMjJI) tathA aparyApta asaMjJI; ye tIna jIvasthAna haiN| manuSya do prakAra ke haiM-garbhaja aura smmcchim| sabhI garbhaja manuSya saMjJI hI hote haiM, ve paryApta aura aparyApta donoM prakAra ke pAye jAte haiN| para sammacchima manuSya, jo DhAI dvIpa-samudra meM garbhaja manuSyoM ke mala-mUtra, zukrazoNita Adi meM paidA hote haiM, jinakI Ayu antarmuhUrtapramANa hI hotI hai; ve svayogya paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA hI mara jAte haiN| isI kAraNa unheM labdhi-aparyApta tathA asaMjJI hI mAnA gayA hai| isalie manuSyagati meM sAmAnyarUpa se uparyukta tIna hI jIvasthAna mAne jAte haiN| tejolezyA meM bAdara aparyApta aura saMjJidvika, ye tIna jIvasthAna haiM, kyoMki tejolezyA paryApta aura aparyApta, donoM saMjJiyoM meM pAI jAtI hai| tathA vaha bAdara ekendriya meM bhI aparyApta avasthA meM pAI jAtI hai| isI apekSA se tejolezyA meM tIna jIva sthAna mAne gaye haiN| bAdara ekendriya ko aparyApta avasthA meM tejolezyA mAnI jAtI hai, vaha isa apekSA se ki bhavanapati, vyantara Adi deva, jinameM tejolezyA saMbhava hai, ve jaba tejolezyA-sahita marakara pRthvI, pAnI yA vanaspati meM paidA hote haiM, taba unake aparyApta (karaNa-aparyApta) avasthA meM kucha kAla taka tejolezyA rahatI hai| pahale cAra jIvasthAna ke sivAya anya kisI jIvasthAna meM ekendriya tathA sthAvarakAyika jIva nahIM haiN| isI se ekendriya aura pA~ca sthAvarakAya, ina 6 mArgaNAoM meM pahale cAra jIvasthAna mAne gae haiN| . 1. (ka) ...........sura-naraya-vibhaMga-mai-suohi duge| sammanta-tige pamhA-sukkAsannIsu sannidugaM // 14 // tayasaMni-apajjajuyaM, nare sabAyara-apajjate Ue / thAvara-igiMda, paDhamA, cau bAra asanni du du vigale / / 15 // -caturtha karmagrantha, gA. 14, 15 (kha) caturtha karmagrantha gA.14, 15 kA vivecana (paM0 sukhalAlajI) pR0 68 se 73 For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa - 2 229 caudaha jIvasthAnoM meM se do hI jIva-sthAna saMjJI haiM / isI kAraNa asaMjJi mArgaNA bAraha jIvasthAna samajhane caahie| pratyeka vikalendriya meM aparyApta tathA paryApta do-do jIvasthAna pAye jAte haiM / isI se vikalendriya (dvIndriya-trIndriya - caturindriya) - mArgaNA meM do-do jIvasthAna mAne gae haiN| kAya meM antima dasa jIvasthAna haiN| caudaha jIvasthAnoM meM se aparyApta aura paryApta sUkSma ekendriya tathA aparyApta aura paryApta bAdara ekendriya, ina cAroM ke sivAya zeSa dasa jIvasthAna trasakAya meM haiM, kyoMki ina dasa meM hI basanAmakarma kA udaya hotA hai| avirati, AhAraka, tiryaJcagati, kAyayoga, cAra kaSAya, matizruta - ajJAnadvaya, kRSNAdi tIna Adi kI lezyAe~, bhavyatva, abhavyatva, acakSudarzana, napuMsakaveda aura mithyAtva, ina 18. mArgaNAoM meM sabhI (caudaha hI) jIvasthAna pAye jAte haiM; kyoMki saba prakAra ke jIvoM meM ye mArgaNAe~ sambhava haiN| mithyAtva meM sabhI jIvasthAna kahe haiM, yAnI sabhI jIvasthAnoM meM sAmAnyataH mithyAtva kahA hai, kintu bAraha jIvasthAnoM meM anAbhoga mithyAtva samajhanA cAhie; kyoMki unameM anAbhoga ( ajJAna - ) janya atattva ruci hai| paMcasaMgraha ke anusAra unakA mithyAtva anAbhigrahika bhI kahA hai| kevaladvika, sAmAyika Adi pA~ca saMyama, manaHparyAyajJAna, deza - virati, manoyoga tathA mizra - samyaktva; ina gyAraha mArgaNAoM meM sirpha paryApta saMjJI jIvasthAna hai, kyoMki paryApta saMjJI jIvoM ke sivAya anya prakAra ke jIvoM meM na sarvavirati kA sambhava hai, * aura na dezavirati kaa| ataeva saMjJibhinna jIvoM meM kevaladvika, pA~ca saMyama, dezavirati aura mana: paryAyajJAna, jinakA sambandha virati se hai, ve ho hI nahIM skte| isI prakAra paryApta saMjJI ke sivAya anya jIvoM meM tathAvidha- dravyamana ' kA sambandha na hone ke kAraNa manoyoga nahIM hotA aura na hI mizra - samyaktva kI yogyatA hotI hai| vacanayoga meM (dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA asaMjJipaMcendriya aura saMjJi paMcendriya) ye antima pA~ca paryApta jIvasthAna haiN| cakSudarzana meM paryApta tIna (caturindriya, asaMjJi-paMcendriya, saMjJi paMcendriya) jIvasthAna haiN| ekendriya meM bhASAparyApti nahIM hotI / bhASAparyApti ke binA vacana yoga sambhava nahIM hotA / dvIndriya Adi ukta pA~ca jIvasthAnoM meM bhASA - paryApti hone se vacanayoga sambhava hai| A~kha vAle jIva 1. dasa carama-tase ajayAhAragatiri-taNu - kasAya - duanANe / paDhama- tilesA-bhaviyara-acakkhu - napumicche savve vi // 16 // For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ caturindriya tathA paMcendriya-saMjJI-asaMjJI; ina tInoM jIvasthAnoM meM cakSudarzana hotA hai, ekendriya se lekara trIndriya taka ke jIvoM meM cakSurindriya na hone se cakSudarzana nahIM hotaa| strIveda, puruSaveda aura paMcendriya jAti meM antima cAra jIvasthAna (aparyApta tathA paryApta asaMjJi paMcendriya evaM aparyApta tathA paryApta saMjJipaMcendriya jIva) haiN| anAhArakamArgaNA meM aparyApta aura paryApta do saMjJI aura sUkSma ekendriya, bAdara ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJipaMcendriya ye chaha aparyApta; yoM kula 2+6=8 jIvasthAna haiN| sAsAdana samyaktva meM ukta ATha meM sUkSma aparyApta ko chor3akara zeSa sAta jIvasthAna haiN| ___ Azaya yaha hai ki strIveda Adi tIna mArgaNAoM meM, jo aparyApta asaMjJi paMcendriya Adi cAra jIvasthAna kahe gae haiM, unameM aparyApta kA matalaba karaNa-aparyApta hai, labdhi-aparyApta nahIM; kyoMki labdhi-aparyApta ko dravyaveda napuMsakaveda hI hotA hai| asaMjJi-paMcendriya ko yahA~ strIveda aura puruSaveda, ye do veda mAne haiM, jabaki siddhAnta meM napuMsakaveda mAnA hai, phira bhI isameM koI virodha nahIM hai, kyoMki yahA~ kA kathana dravyaveda kI apekSA se hai, jabaki siddhAnta kA kathana bhAvaveda kI apekSA se hai| bhAva-napuMsakaveda vAle ke strI yA puruSa ke bhI cihna hote haiN| anAhAraka mArgaNA meM jo ATha jIvasthAna kahe haiM, unameM se sAta aparyApta haiM aura eka pryaapt| saba prakAra ke aparyApta jIva anAhAraka usa samaya hote haiM, jaba ve vigraha (vakra) gati meM eka, do yA tIna samaya taka AhAra grahaNa nahIM krte| paryApta saMjJI ko anAhAraka isalie kahA hai ki kevalajJAnI dravyamana ke sambandha se saMjJI kahalAte haiM aura ve kevalI-samudghAta ke tIsare, cauthe aura pA~caveM samaya meM kArmaNa kAyayogI hone ke kAraNa kisI prakAra ke AhAra kA grahaNa nahIM krte| sAsAdana samyaktva meM 7 jIvasthAna mAne gae, unameM se 6 to aparyApta haiM, eka paryApta hai| sUkSma ekendriya ko chor3akara anya 6 prakAra ke jIvoM meM sAsAdana samyaktva isalie mAnA gayA hai ki jaba koI aupazamika samyaktvI jIva usa samyaktva ko chor3atA huA bAdara ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJipaMcendriya yA saMjJipaMcendriya meM janma letA hai, taba usakI aparyApta avasthA meM sAsAdana samyaktva pAyA jAtA hai| parantu koI bhI jIva aupazamika samyaktva kA vamana karatA huA sUkSma ekendriya meM paidA nahIM hotaa| isa dRSTi se usameM aparyApta avasthA meM sAsAdana 1. (ka) pjjsnnii-kevldug-sNjy-mnnnaann-desmnnmiise| ___ paNa carama pajja vayaNe, tiya-chava pajjiyara ckkhNmi||17||-krmgrnth bhA. 4 (kha) caturtha karmagrantha gA. 16-17 kA vivacana (paM0 sukhalAla jI), pR0 74 va 75 For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 231 samyaktva sambhava nahIM hai| saMjJipaMcendriya ke sivAya koI bhI jIva paryApta avasthA meM sAsAdana samyaktvI nahIM hotA; kyoMki isa avasthA meM aupazamika samyaktva pAne vAle saMjJI hI hote haiM, anya nhiiN| mArgaNAsthAnoM meM guNasthAnoM kI prarUpaNA tiryaJcagati meM Adi ke pA~ca guNasthAna pAye jAte haiM; kyoMki unameM jAti svabhAva se chaThA (sarvavirati) guNasthAna saMbhava nahIM hotA aura sarvavirati ke sivAya chaThe Adi agale guNasthAnoM kI zakyatA nahIM hai| devagati aura narakagati meM Adi ke cAra guNasthAna mAne jAte haiM, kyoMki deva yA nAraka svabhAva se hI virati-rahita hote haiM aura virati ke binA paMcama Adi Age ke guNasthAna unameM sambhava hI nahIM haiN| manuSyagati, saMjI, paMcendriya jAti, bhavya aura trasakAya, ina pA~ca mArgaNAsthAnoM meM pratyeka prakAra ke pariNAmoM kI sambhAvanA hone se sAmAnya rUpa se sabhI guNasthAna eka se lekara (caudaha taka) pAye jAte haiN| . ekendriya, vikalendriya , pRthvIkAya, apkAya aura vanaspatikAya meM Adi ke do guNasthAna hote haiN| pahalA guNasthAna to ekendriya aura vikalendriya ke lie sAmAnya hai hI; kyoMki ye saba anAbhoga (ajJAna) ke kAraNa tatvazraddhAhIna hone se mithyAtvI hote haiN| dUsarA guNasthAna inameM aparyApta avasthA meM hI hotA hai| ekendriya, vikalendriya Adi kI Ayu kA bandha ho jAne ke pazcAt jaba kisI ko aupazamika samyaktva prApta hotA hai, taba vaha use tyAgatA huA sAsvAdana-samyaktva sahita ekendriya Adi meM janma grahaNa karatA hai| usa samaya aparyApta avasthA meM kucha kAla taka unameM dUsarA guNasthAna pAyA jAtA hai| dUsare guNasthAna ke samaya ve karaNaaparyApta hote haiM, labdhi-aparyApta nahIM; kyoMki sabhI labdhi-aparyApta jIva prathama guNasthAnavartI mithyAtvI hI hote haiN| - taijaskAya aura vAyukAya, jo gatitrasa yA labdhitrasa kahe jAte haiM, unako na to aupazamika samyaktva prApta hotA hai aura na hI aupazamika samyaktva ko vamana karane 1. (ka) teNaM bhaMte! asaMni-paMcendiya tirikkhajoNiyA kiM itthiveyagA, purisaveyagA, ' napuMsakaveyagA vA? goyamA no itthiveyagA, no purisaveyagA, npuNskveygaa| ___-bhagavatI sUtra __(kha) yadyapi cAsaMjJi-paryAptA'paryAptau napuMsako, tathApi strI-puMsa-liMgAkAramAtra maMgIkRtya strIpuMsAvuktA viti| -paMcasaMgraha dvAra 1 gA. 28 kI TIkA (ga) thI-nara-paNiMdi caramA, cau aNahAre du saMni cha apjjaa| . '. te suhuma-apaja viNA sAsaNi itto guNe vucchN|| -karmagrantha bhA. 4 gA.18 (gha) caturtha karmagrantha gA. 18 vivecana, pR0 77 se 79 For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ vAlA jIva hI unameM janma grahaNa karatA hai; isa kAraNa unameM prathama guNasthAna hI pAyA jAtA hai| . abhavyoM meM sirpha prathama guNasthAna, isalie pAyA jAtA hai ki ve svabhAva se hI samyaktva lAbha nahIM kara sakate aura samyaktva prApta kiye binA dUsare Adi guNasthAna prApta hone asambhava haiN| tIna veda, tIna kaSAya (saMjvalana ke krodha, mAna aura mAyA) meM Adi ke nau guNasthAna pAye jAte haiM; ye nau guNasthAna udaya kI apekSA se samajhane cAhie; kyoMki unakI sattA to gyArahaveM guNasthAna taka pAI jA sakatI hai| nauveM guNasthAna ke antima samaya taka meM tIna veda aura tIna saMjvalana kaSAya yA to kSINa ho jAte haiM, yA upshaant| isa kAraNa nauveM se Age ke guNasthAnoM meM unakA udaya nahIM rhtaa| lobha (saMjvalana lobha) meM dasa guNasthAna hote haiM, ye dasa guNasthAna isameM udaya kI apekSA se samajhane cAhie, jabaki unakI sattA to gyArahaveM guNasthAna taka pAI jA sakatI hai| . avirati meM Adi ke cAra guNasthAna isalie kahe gae haiM, kyoMki pA~cave se lekara Age ke saba guNasthAna viratirUpa haiN| ajJAnatrika meM do guNasthAna yA tIna ? : eka cintana ajJAnatrika meM guNasthAnoM kI saMkhyA ke viSaya meM do mata haiM, donoM hI mata kArmagranthika AcAryoM ke haiN| pahalA mata inameM do guNasthAna mAnatA hai, jabaki dUsarA mata tIna gunnsthaan| do guNasthAna mAnane vAle AcArya kA mata hai ki tIsare guNasthAna ke samaya bhale hI zuddha samyaktva na hone se pUrNa yathArtha jJAna na ho, parantu usameM mitradRSTi hone se yathArthajJAna kI thor3I bahuta mAtrA rahatI hai| mizradRSTi ke samaya mithyAtva kA udaya adhika pramANa meM ho taba to ajJAnAMza adhika aura jJAnAMza kama hotA hai, kintu jaba mithyAtva kA udaya manda ho, tathA samyaktva-pudgaloM kA udaya tIvra rahatA ho to jJAna kI mAtrA adhika aura ajJAna kI mAtrA alpa hotI hai| cAhe mizradRSTi kI kaisI bhI avasthA ho, usameM samyak jJAna kI mAtrA nyUnAdhika rahatI hai, ataH usa samaya ke samyak jJAna ko ajJAna na mAnakara jJAna mAnanA hI ucita hai| isa apekSA se ajJAnatrika meM do hI guNasthAna mAnane cAhie, tIsarA nhiiN| 1. (ka) paNa tiri cau sura-narae, nara-saMni-paNiMdibhavva-tasi svv| iga-virAla-bhU-daga-vaNe, dudu, egaM gaitasa, abhavvaM // 19 / / -karmagrantha bhA. 4 / (kha) caturtha karmagrantha gAH 19 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 80-81. . For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 233 tIna guNasthAna mAnane vAle AcArya kA Azaya yaha hai ki tIsare guNasthAna ke samaya ajJAna ko jJAnamizrita kahA hai, kintu mizrajJAna ko jJAna mAnanA ucita nahIM, use ajJAna hI kahanA cAhie; kyoMki zuddha samyaktva hue binA cAhe kaisA bhI jJAna ho, vaha ajJAna hI hai| yadi samyaktva ke aMza ke kAraNa tIsare guNasthAna meM jJAna ko ajJAna na mAnakara jJAna hI mAna liyA jAegA, to dUsare guNasthAna meM bhI samyaktva kA aMza hone ke kAraNa jJAna ko ajJAna na mAnakara jJAna hI mAnanA par3egA, jo ki iSTa nahIM hai, kyoMki ajJAnatrika meM do guNasthAna mAnane vAle bhI, dUsare guNasthAna meM mati Adi ko ajJAna mAnate haiN| siddhAntavAdI ke sivAya kisI bhI kArmagranthika vidvAna ko dUsare guNasthAna meM mati Adi ko jJAna mAnanA iSTa nahIM hai| isa kAraNa sAsAdana guNasthAna kI taraha mizra guNasthAna meM bhI mati Adi ko ajJAna mAnakara ajJAnatrika meM tIna guNasthAna mAnanA yuktiyukta hai| ___ acakSurdarzana tathA cakSurdarzana meM bAraha guNasthAna isalie mAne jAte haiM ki donoM darzana kSAyopazamika haiN| isalie kSAyikadarzana ke samaya arthAt 13veM, 14veM, guNasthAna meM unakA abhAva ho jAtA hai, kyoMki kSAyika aura kSAyopazamika jJAnadarzana kA sAhacarya nahIM rhtaa| yathAkhyAtacAritra meM antima cAra guNasthAna pAye jAte haiM, kyoMki yathAkhyAta cAritramohanIya karma kA udaya ruka jAne para prApta hotA hai| aura mohanIya karma ke udaya kA abhAva gyArahaveM se caudahaveM taka cAra guNasthAnoM meM rahatA hai| manaHparyAyajJAna meM pramattasaMyata (chaThe) Adi sAta guNasthAna pAye jAte haiM, kyoMki isa jJAna kI prApti ke samaya sAtavA~ aura prApti ke bAda anya guNasthAna hote haiN| sAmAyika tathA chedopasthApanIya saMyama pramattasaMyata (chaThe) Adi cAra guNasthAnoM meM mAne jAte haiM, kyoMki vItarAgabhAva hone ke kAraNa Upara ke guNasthAnoM meM ina sarAgasaMyamoM kI saMbhAvanA nahIM hai| 1. (ka) veya-tikasAya nava dasa, lobhe cau ajaya du ti anaann-tige| bArasa acakkhu-cakkhusu ,paDhamA ahakkhAi carama cu||20|| karmagrantha bhA. 4 (kha) caturtha karmagrantha gA. 20 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 81 se 84 taka (ga) mithyAtvAdhikasya mizradRSTerajJAnabAhulyaM samyaktvAdhikasya punaH samyagjJAna bAhulyamiti-gommaTasAra jIvakANDa gA. 686 TIkA .. ina donoM meM se pahalA mata gommaTasAra meM ullikhita tathA samarthita hai| (gha) 'missaMmi vA missA' ityAdi matAnusAra mizra guNasthAna meM ajJAna, jJAna mizrita For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ parihAra vizuddhi saMyama meM rahakara zreNI (upazamazreNI yA kSayakazreNI) nahIM kI jA sktii| isalie usameM chaThA aura sAtavA~, ye do guNasthAna hI mAne jAte haiN| kevalajJAna aura kevaladarzana donoM kSAyika haiN| kSAyika jJAna aura kSAyika-darzana ye donoM terahaveM-caudahaveM guNasthAna meM hote haiN| isI kAraNa kevaladvika meM do guNasthAna mAne jAte haiN| matijJAna, zrutajJAna aura avadhidvika cauthe se lekara bArahaveM guNasthAna meM pAe jAte haiM; kyoMki samyaktva prApta hone se pahale arthAt-prathama tIna guNasthAnoM meM mati Adi ajJAnarUpa hI haiM aura antima do guNasthAnoM meM kSAyika upayoga hone inakA abhAva hI ho jAtA hai| . yahA~ avadhijJAna meM 9 guNasthAna prarUpita kiye gae haiM ve kArmagranthika matAnusAra samajhane cAhie, kyoMki kArmagranthika vidvAn prathama tIna guNasthAnoM meM avadhidarzana nahIM maante| ve kahate haiM-vibhaMgajJAna se avadhi-darzana ko bhinna nahIM samajhanA caahie| parantu siddhAntamatAnusAra usameM aura bhI tIna guNasthAna mAnane cAhie, kyoMki ve vibhaMgajJAna se avadhi darzana ko pRthak mAnate haiM, isa kAraNa Adi ke tIna guNasthAnoM meM bhI avadhidarzana mAnate haiN| upazama-samyaktva meM ATha guNasthAna mAne haiM, inameM se cauthA, pA~cavA, chaThA, sAtavA~ ye cAra guNasthAna hote haiM, jo granthibhedajanya prathama samyaktva prApti ke samaya caturtha guNasthAna se zurU hote haiN| tatpazcAt AThavA~, nauvA~, dasavA~ aura gyArahavA~ ye cAra guNasthAna, upazamazreNI karate samaya hote haiN| isa prakAra ye ATha guNasthAna hote vedaka (kSAyopazamika) samyaktva meM cauthe se lekara sAtaveM taka cAra hI guNasthAna hote haiM, kyoMki vedaka samyaktva tabhI hotA hai, jaba samyaktva-mohanIya kA udaya ho| samyaktva mohanIya kA udaya zreNi kA Arambha na hone taka (sAtaveM guNasthAna taka) rahatA hai| isI kAraNa vedaka samyaktva meM cAra hI guNasthAna pAye jAte haiN| kSAyika samyaktva meM cauthA Adi gyAraha guNasthAna hote haiN| kSAyika samyaktva cauthe, pA~caveM guNasthAna se prApta hotA hai, aura vaha caudahaveM guNasthAna taka sadaiva sthAyI rahatA hai, isIlie kSAyika samyaktva meM cauthe se lekara caudahaveM taka gyAraha guNasthAna mAne gae haiN| 1. (ka) maNa nANi saga jayAI, samaiya- cheya cau dunni prihaare| kevaladugi do caramA, jayAI, nava mai-suohi duge|| 21 // -caturtha karmagrantha . (kha) caturtha karmagrantha, gA. 21 vivecana, (paM0 sukhalAla jI), pR0 84, 85 For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 235 kahIM-kahIM kRSNa Adi tIna azubha lezyAoM meM pahale cAra hI guNasthAna kahe haiM, ve bhI prAptikAla kI apekSA se| arthAt-ukta tIna lezyAoM ke samaya Adi ke 4 guNasthAnoM ke sivAya anya koI bhI guNasthAna prApta nahIM kiyA jA sktaa| tejolezyA aura padmalezyA meM Adi ke jo sAta guNasthAna mAne gae haiM, ve pratipadyamAna aura pUrva-pratipanna, donoM kI apekSAoM se samajhane caahie| arthAt-sAta guNasthAnoM ko pAne ke samaya aura pAne kA bAda bhI ukta do lezyAe~ rahatI haiN| ___ anAhAraka mArgaNA meM pahalA, dUsarA, cauthA, terahavA~ aura caudahavA~, ye pA~ca . guNasthAna kahe gae haiM, inameM se pahale tIna guNasthAna vigrahagatikAlIna anAhArakaavasthA kI apekSA se, terahavA~ guNasthAna kevali-samudghAta ke tIsare, cauthe, pA~caveM samaya meM hone vAlI anAhAraka avasthA kI apekSA se aura caudahavA~ guNasthAna yoganirodhajanya anAhAraka-avasthA kI apekSA se samajhanA caahie| ___ yoM to tIsare, bArahaveM aura terahaveM, ina tIna guNasthAnoM meM maraNAbhAva ke sivAya zeSa gyAraha guNasthAnoM meM to maraNa hotA hI hai, phira Adi ke tIna guNasthAnoM (pahale, dUsare aura cauthe) meM hI vigrahagatikAlIna maraNAvasthA meM hI anAhAraka kyoM kahA gayA? isakA samAdhAna yaha hai ki yahA~ nizcayamaraNakAlIna vigrahagati kA kathana hai, vyAvahArika maraNakAlIna kA nhiiN| nizcayamaraNakAla parabhava kI Ayu kA prAthamika udaya hai, usa samaya jIva virati rahita hotA hai| virati kA sambandha vartamAna bhava ke antima samaya taka hI hai / isalie nizcayamaraNakAla-arthAt vigrahagati meM pahale, dUsare aura cauthe guNasthAna ko chor3akara virati vAle pA~caveM Adi ATha guNasthAnoM kA sambhava hI nahIM haiN| mArgaNAsthAnoM meM yogoM kA sarvekSaNa ". yoga sAmAnyatayA tIna hI hote haiM-manoyoga, vacanayoga aura kaayyog| kAyayoga meM hI mana-vacanayoga kA samAveza kyoM nahIM ? eka zaMkA upasthita hotI hai ki manoyoga aura vacanayoga eka prakAra se kAyayoga hI haiM; kyoMki ina donoM yogoM ke samaya zarIra kA vyApAra avazya rahatA hI hai aura ina donoM yogoM ke AlambanabhUta manodravya tathA bhASA dravya kA grahaNa bhI kisI na kisI prakAra ke zArIrika yoga se hI hotA hai, phira ina donoM yogoM ko pRthak kyoM 1. (ka) assanisu paDhamadugaM, paDhama-ti-lesAsu chacca dusu stt| paDhamaMtima duga, ajayA, aNahAre maggaNAsu guNA // // 23 // -caturtha karmagrantha - (kha) caturtha karmagrantha, gA. 23 vivecana (paM0 sukhalAlajI), pR0 87 se 89 . For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ batAyA gayA? isakA samAdhAna yaha hai ki yoM to manoyoga tathA vacanayoga kAyayoga se pRthak nahIM haiM, apitu kAyayoga-vizeSa hI haiN| jo kAyayoga manana karane meM sahAyaka hotA hai, vahI usa samaya manoyoga aura jo kAyayoga bhASA ke bolane meM sahakArI hotA hai, vahI usa samaya vacanayoga mAnA jAtA hai| sArAMza yaha hai ki vyavahAra ke lie hI kAyayoga ke tIna bheda kiye gaye haiN|1 mithyAtvatrika (arthAt-mithyAdRSTi, sAsvAdana aura mizraguNasthAna) meM, dezavirati meM, tathA sUkSmasamparAya cAritra meM apanA-apanA eka-eka guNasthAna hai| arthAt-pahalA. hI guNasthAna mithyAtvarUpa, dUsarA hI guNasthAna sAsvAdana bhAva rUpa, tIsarA hI mizradRSTirUpa; pAMcavA~ hI dezaviratirUpa aura dasavA~ hI ekamAtra sUkSmasamparAya cAritra rUpa hai| arthAt- ina pA~coM meM apanA-apanA eka-eka guNasthAna kahA hai| ___ tIna prakAra kA yoga, AhAraka aura zuklalezyA, ina chaha mArgaNAsthAnoM meM teraha guNasthAna hote haiM, kyoMki caudahavA~ guNasthAna ayogIrUpa hone se usameM na to kisI prakAra kA yoga rahatA hai, na kisI taraha kA AhAra grahaNa kiyA jAtA hai, aura na lezyA hI sambhava hai| yoga meM teraha guNasthAnoM kA kathana sAmAnya yogatraya kI apekSA se kiyA gayA hai; satya-manoyoga Adi viziSTa pandrahare yogoM kI apekSA se guNasthAna isa prakAra hai- . (1) satyamana, asatyAmRSA mana, satyavacana, asatyAmRSA vacana, aura audArika, ina pA~ca yogoM meM teraha guNasthAna haiN| (2) asatyamana, mizramana, asatyavacana aura mizravacana, ina cAroM yogoM meM Adi ke 12 guNasthAna haiN| (3) audArikamizra tathA kArmaNa kAyayoga meM pahalA, dUsarA, cauthA aura terahavA~, ye cAra guNasthAna haiN| (4) vaikriya kAyayoga meM pahale sAta aura vaikriyamizra kAyayoga meM pahalA, dUsarA, cauthA, pA~cavA~ aura chaThA, ye pA~ca guNasthAna haiN| (5) AhAraka kAyayoga meM chaThA aura sAtavA~, ye do aura AhArakamizra kAyayoga meM kevala chaThA guNasthAna hai| asaMjJiyoM meM pahale do guNasthAna pAye jAte haiN| kRSNa, nIla aura kApota, ina tIna lezyAoM meM pahale ke 6 guNasthAna aura teja aura padma ina do lezyAoM meM Adi ke 7 guNasthAna haiN| anAhAraka mArgaNAsthAna meM Adi ke do, antima do aura avirata 1. caturtha karmagrantha, dvitIyAdhikAra pariziSTa 'ja' (paM0 sukhalAlajI), pR0 135 . 2. yogoM ke lakSaNoM ke lie dekheM, isase pUrva kA nibndh| -saM0 3. (ka) aDa uvasammi cau veyagi, khaie ikkAra miccha tigi desN| . suhame ya saThANaM terasa joga AhAra sukkaae||22|| -caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha, gA. 22 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 85 se 87 For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa - 2 237 samyagdRSTi, ye pAMca guNasthAna haiN| isa prakAra mArgaNAsthAnoM meM guNasthAna kA sarvekSaNa pUrNa huaa| pahalA guNasthAna saba prakAra ke asaMjJiyoM ko hotA hai aura dUsarA kucha hI asaMjJiyoM ko, jo karaNa - aparyApta ekendriya Adi hI haiM, labdhi- aparyApta ekendriya Adi meM koI jIva sAsAdana bhAva - sahita Akara janma grahaNa nahIM karatA / isa apekSA se asaMjJiyoM meM Adi ke do guNasthAna pAye jAte haiN| kRSNa, nIla aura kApota, ina tIna lezyAoM meM pAye jAne vAle 6 guNasthAnoM meM se Adi ke 4 guNasthAna to aise haiM, jinakI prApti ke samaya aura prApti ke bAda bhI ukta tIna lezyAe~ hotI haiM, kintu pA~cavA~ aura chaThA, ye do guNasthAna aise nahIM haiN| ye do samyaktvamUlaka viratirUpa haiM, isalie inakI prApti teja Adi zubha lezyAoM ke samaya hotI hai, kRSNa Adi azubha lezyAoM ke samaya nhiiN| phira bhI prApti ho jAne ke bAda pariNAmazuddhi kucha ghaTa jAne para do guNasthAnoM meM azubha lezyAe~ bhI A jAtI haiN| yogoM ke pandraha bheda vizeSarUpa se yogoM ke pandraha bheda isa prakAra haiM- satya, asatya, mizra (satyAsatya) aura asatyAmRSA, ye 4 bheda manoyoga ke haiN| vacanayoga bhI ukta cAra prakAra kA hI hai| audArika, vaikriya aura AhAraka, ye tIna bheda zuddha kAyayoga ke, tathA ye hI tIna bheda mizra kAyayoga ke evaM kArmaNa kAyayoga yoM kAyayoga ke 7 bheda hue| saba milAkara pandraha prakAra yoga ke haiM / 1 kArmaNa kAyayoga kI taraha taijas kAyayoga kyoM nahIM? AgamoM meM pA~ca prakAra ke zarIroM meM taijas nAmaka eka aura zarIra batAyA gayA hai, jo zarIra meM tejasvitA, teja-puMja tathA UrjAzakti evaM pAcanazakti ko bar3hAtA hai, tathA viziSTa labdhidhArI tapasvI, jisakI sahAyatA se tejolezyA kA prayoga karate haiN| ataH kArmaNa kAyayoga ke samAna taijas kAyayoga ko kyoM nahIM mAnA gayA ? isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki taijasa zarIra aura kArmaNa zarIra donoM kA sadA sAhacarya rahatA hai| Azaya yaha hai ki audArika Adi anya zarIra to kabhI-kabhI kArmaNa zarIra ko chor3a bhI dete haiM, parantu taijas zarIra use kabhI nahIM chodd'taa| isalie vIryazakti kA jo vyApAra kArmaNa zarIra ke dvArA hotA hai, vahI niyama se taijas zarIra 1. (ka) sacceyara - mIsa - asacca - mosa - maNa - vai viuvviyAhArA / uralaM mIsA kammaNa, i. jogA kammamaNahAre // 24 // For Personal & Private Use Only - karmagrantha bhA. 4 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ / ke dvArA bhI hotA hai| ataH kArmaNa kAyayoga meM hI taijas kAyayoga kA samAveza ho jAtA hai| isalie isako pRthak nahIM ginAyA gyaa| nizcaya dRSTi se satya -asatya ye do yoga hI pUrvokta manoyoga tathA vacanayoga ke cAra-cAra bheda vyavahAra naya kI apekSA se haiM. kyoMki nizcaya dRSTi se sabakA samAveza satya aura asatya do bhedoM meM hI ho jAtA hai arthAt-jisa manoyoga yA vacanayoga meM chala-kapaTa kI yA vaMcanA kI buddhi nahIM hai, vaha mizra ho, cAhe asatyAmRSA ho, use satya-manoyoga yA satyavacanayoga hI samajhanA caahie| isake viparIta jisa manoyoga yA vacanayoga meM chala-kapaTa yA vaMcanA kI buddhi ho yA aMza ho, vaha asatya manoyoga yA asatya vacanayoga hI hai| kArmaNa kAyayogaH anAhAraka avasthA meM pandraha yogoM meM se kArmaNa kAyayoga hI aisA hai, jo anAhAraka-avasthA meM pAyA jAtA hai; zeSa caudaha yoga AhAraka-avasthA meM hI hote haiN| parantu yaha niyama nahIM hai ki anAhAraka avasthA meM kArmaNa kAyayoga hotA hI hai; kyoMki caudahaveM guNasthAna meM anAhAraka avasthA hone para bhI kisI taraha kA yoga nahIM hotaa| aura yaha bhI niyama nahIM hai ki kArmaNa kAyayoga ke samaya anAhAraka avasthA avazya hotI hai, kyoMki utpattikSaNa meM kArmaNa kAyayoga hone para bhI jIva anAhAraka nahIM hotA, balki vaha usI yoga ke dvArA AhAra letA hai| parantu yaha niyama to abAdhita hai ki jaba bhI anAhAraka-avasthA hotI hai, taba kArmaNa yoga ke sivAya anya yoga hotA hI nhiiN| isI se anAhAraka mArgaNA meM ekamAtra kArmaNa kAyayoga mAnA gayA hai| manuSyagati, paMcendriyagati, trasakAya, kAyayoga, acakSudarzana, puruSaveda, napusaMkaveda, cAra kaSAya, kSAyika tathA kSAyopazamika samyaktva, saMjJI, chaha lezyAe~ AhAraka, bhavya, matijJAna, zrutajJAna aura avadhidvika, ina chabbIsa mArgaNAoM meM saba (pandrahoM) yoga hote haiN| uparyukta chabbIsa mArgaNAoM meM pandraha yoga isalie kahe gae haiM ki isa saba mArgaNAoM kA sambandha manuSya paryAya ke sAtha hai aura manuSya paryAya meM sabhI yoga sambhava haiN| 1. caturtha karmagrantha gA. 13 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 94 2. vahI, gA.13 vivecana, pR0 91 3. caturtha karmagrantha gA. 13 vivecana (paM0 sukhalAlajI), pR094, 95 4. (ka) nr-gi-pnniNdi-ts-tnnu-ackkhu-nr-npu-ksaay-smm-duge| sanni-chalesAhAraga-bhava-mai-suohiduge svve||25|| -caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha, gA. 25 vivecana, (paM. sukhalAla jI), pR. 95 For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 239 - tiryazcagati, strIveda, avirati, sAsAdana, tIna ajJAna, upazama samyaktva, abhavya aura mithyAtva, ina dasa mArgaNAoM meM AhAraka-dvika ke sivAya teraha yoga hote haiN| devagati aura narakagati meM ukta teraha meM se audArika dvika ke sivAya zeSa gyAraha yoga hote haiN| tiryaMcagati Adi uparyukta dasa mArgaNAoM meM AhAraka-dvika ke sivAya zeSa saba yoga hote haiN| inameM se strIvedaM aura upazama-samyaktva ko chor3akara zeSa ATha mArgaNAoM meM AhAraka yoga na hone kA kAraNa sarvavirati kA abhAva hI hai| strI veda meM sarvavirati kI sambhAvanA hone para bhI AhAraka yoga na hone kA kAraNa strIjAti ko dRSTivAda (jisameM caudaha pUrva haiM) par3hane kA niSedha hai| upazama-samyaktva meM sarvavirati sambhava hai, tathApi usameM AhAraka yoga na mAnane kA kAraNa yaha hai ki upazama-samyaktvI AhAraka labdhi kA prayoga nahIM krte|| tiryaJcagati meM teraha yoga isa prakAra haiM-usameM cAra manoyoga, cAra vacanayoga aura eka audArika kAyayoga, isa prakAra se nau yoga paryApta avasthA meM pAye jAte haiN| vaikriya kAyayoga aura vaikriya mizra kAyayoga paryApta avasthA meM hote to haiM, kintu saba tiryaMcoM ko nahIM, vaikriya labdhi se vaikriya zarIra banAne vAle kucha tiryaMcoM ko hI hote haiN| kArmaNa kAyayoga aura audArika mizra, ye do yoga tiryaMcoM ko aparyApta avasthA meM hI hote haiN| .. strIveda meM teraha yoga isa prakAra haiM-mana ke cAra, vacana ke cAra, do vaikriya, eka audArika, ye 11 yoga manuSya-tiryaMca strI ko paryApta avasthA meM, vaikriya-mizra kAyayoga devastrI ko aparyApta avasthA meM, audArika-mizra-kAyayoga manuSya-tiryaJcastrI ko aparyApta avasthA meM tathA kArmaNa kAyayoga paryApta manuSyastrI ko kevalisamudghAta-avasthA meM hotA hai| - avirati samyagdRSTi, sAsvAdana, tIna ajJAna, abhavya aura mithyAtva, ina 7 mArgaNAsthAnoM meM cAra mana ke, cAra vacana ke, audArika aura vaikriya, ye 10 yoga paryAptaavasthA meM hote haiN| kArmaNa kAyayoga vigrahagati meM tathA utpatti ke prathama kSaNa meM hotA hai| audArikamizra aura vaikriyamizra. ye do yoga aparyApta avasthA meM hote haiN| 1. strIveda se yahA~ matalaba hai-dravya strI veda se, usI meM AhAraka yoga kA abhAva ghaTita ho sakatA hai| -saMpAdaka 2. (ka) tiri-itthi-ajy-saasnn-anaann-uvsm-abhvv-micchesu|| .. . terAhAra dugUNA te url-duguunn-sur-nre||26|| -caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha gA.26 vivecana (paM0 sukhalAlajI), pR0 96, 97 For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ___ upazama-samyaktva meM cAra mana ke, cAra vacana ke, audArika aura vaikriya zarIra, ye 10 yoga paryApta avasthA meM pAye jAte haiN| kArmaNa aura vaikriyamizra. ye do yoga aparyApta-avasthA meM devoM kI apekSA se samajha lene cAhie / jisa samaya upazamazreNi se girane vAle jIva marakara anuttaravimAna meM upazama-samyaktva yukta janma lete haiM, unake mata se aparyApta devoM meM upazama-samyaktva ke samaya ukta donoM yoga pAye jAte upazama-samyaktva meM audArika-mizrayoga ginA hai, vaha saiddhAntika matAnusAra jAnanA cAhie; kArmagranthika matAnusAra nhiiN| karmagranthIya matAnusAra paryApta avasthA meM kevalI ke sivAya anya kisI ko vaha yoga nahIM hotaa| aparyApta-avasthA meM manuSyatiryazca ko hotA to hai, para unheM usa avasthA meM kisI taraha kA upazama-samyaktva nahIM hotaa| saiddhAntika matAnusAra upazama-samyaktva meM audArikamizra yoga ghaTa sakatA hai, kyoMki ve vaikriya zarIra kI racanA ke samaya vaikriyamizrayoga na mAnakara audArikamizrayoga mAnate haiN| devagati aura narakagati meM virati na hone se do AhAraka yogoM kA honA sambhava nahIM hai| isalie ina 4 yogoM ke sivAya zeSa 11 yoga ukta do gatiyoM meM kahe gae haiN|1 . - sthAvarakAya meM kArmaNa aura audArikadvika , ye tIna yoga kahe gae haiM, ve vAyukAya ke sivAya anya cAra prakAra ke sthAvaroM meM samajhane cAhie, kyoMki vAyukAya meM ukta tIna tathA vaikriyadvika, ye pA~ca yoga sambhava haiM, tIna yogoM meM se kArmaNa kAyayoga vigrahagati meM tathA utpatti-samaya meM, aura audArika mizra utpatti samaya ko chor3akara zeSa aparyApta kAla meM evaM audarika kAyayoga paryApta avasthA meM samajhanA caahie| vAyukAya meM bhI tIna yoga to ye hI hote haiN| zeSa do yoga (vaikriyadvika) ke adhikArI ve hI vAyukAyika jIva hote haiM, jo vaikriya labdhisampanna hoN| vaikriya zarIra banAte samaya vaikriyamizrakAyayoga hotA hai, aura banA cukane ke bAda use dhAraNa karate samaya hotA hai-vaikriya kAyayogare / asaMjJI meM chaha yoga hote 1. (ka) dekheM caturtha karmagrantha gA. 26 kA vivecana (paM0 sukhalAlajI), pR0 97-98 (kha) viuvaggAhAre uralamissaM -vahI, bhA. 4, gA. 49 .2. (ka) isa tathya kA samarthana prajJApacAsUtra kI cUrNi meM hai| -saMpAdaka (kha) tiNhaM tAva rAsINaM veuvvialaddhI ceva ntthi| bAdarapajjattANaM pi saMkhejai bhAgassa tti // -paMcasaMgraha dvAra 1 kI TIkA meM uddhRta artha-aparyApta tathA paryApta sUkSma evaM aparyApta bAdara, ina tIna prakAra ke vAyukAyikoM meM vaikriyalabdhi hai hI nahIM, kevala paryApta bAdara vAyukAya meM hai, vaha bhI saba meM nahIM, sirpha usake asaMkhyAtave bhAga meM hai| For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 241 haiM, inameM se pA~ca yoga to vAyakAya kI apekSA se samajhane cAhie, kyoMki sabhI ekendriya asaMjJI hI hote haiN| chaThA-asatyAmRSA vacanayoga dvIndriya Adi kI apekSA se; kyoMki dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura sammUrchima paMcendriya, ye sabhI asaMjJI hI hote haiN| dvIndriya Adi asaMjJI jIva bhASA-labdhiyukta hote haiM, isalie unameM asatyAmRSA vacanayoga hotA hai| - vikalendriya meM cAra yoga hote haiM; kyoMki ve vaikriya labdhi sampanna na hone ke kAraNa vaikriya zarIra nahIM banA skte| isalie unameM asaMjJI sambandhI chaha yogoM meM se vaikriyadvika (vaikriya kAyayoga, vaikriyamizra kAyayoga) nahIM hotaa| manoyoga, vacanayoga, sAmAyika cAritra, chedopasthApanIya cAritra, (saMyama), cakSurdarzana aura mana:paryAyajJAna, ina 6 mArgaNAoM meM kArmaNa aura audArika mizra ko chor3akara teraha yoga hote haiM; kyoMki ye 6 mArgaNAe~ paryApta-avasthA meM hI pAI jAtI haiM, isalie aparyApta-avasthAbhAvI do yoga-kArmaNa aura audArikamizra, inameM nahIM hote| kevalI bhagavAn ko kevali-samudghAta ke samaya ye do yoga hote haiM, manoyoga Adi uparyukta chaha mArgaNAoM meM se koI bhI mArgaNA nahIM hotii| isI kAraNa uparyukta 6 mArgaNAoM meM do yogoM ke sivAya, zeSa 13 yoga kahe gae haiN| , kevaladvika meM audArikadvika, kArmaNa, prathama tathA antima manoyoga (satyamanoyoga tathA asatyAmRSA manoyoga) aura prathama tathA antima vacanayoga (satyavacanayoga tathA asatyAmRSA vacanayoga); ye 7 yoga hote haiN| jo sayogI kevalI hote haiM, unako audArika kAyayoga to sadA hI rahatA hai| audArikamizra kAyayoga . hotA hai-kevalisamudghAta ke dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM, tathA kArmaNa kAyayoga hotA hai-tIsare, cauthe aura pA~caveM samaya meN| evaM do manoyoga hote haiM-kisI ke prazna kA mana se uttara dene ke smy| mana se uttara dene kA abhiprAya yaha hai ki jaba koI anuttaravimAnavAsI deva yA manaHparyAyajJAnI apane sthAna meM rahate hue mana se hI kevalI bhagavAn se koI prazna karate haiM, taba unake prazna ko kevalajJAna se jAnakara kevalI bhagavAn usakA uttara mana se hI dete haiN| arthAt-manodravya ko grahaNa kara usakI aisI racanA karate haiM ki avadhijJAna yA manaHparyAyajJAna dvArA dekha (jAna) kara praznakartA kevalI bhagavAn ke dvArA die gae uttara ko anumAna dvArA jAna lete haiN| yadyapi manodravya bahuta hI sUkSma hai, tathApi avadhijJAna aura manaHparyAyajJAna meM usakA pratyakSa jJAna kara lene kI zakti hai| jaise koI mAnasazAstrajJa kisI ke cehare para hone vAle sUkSma parivartanoM ko dekhakara usake manogata bhAvoM ko anumAna dvArA jAna letA hai, ki For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ isa prakAra kI manoracanA ke dvArA amuka artha kA hI cintana kiyA huA honA caahie| __parihAra-vizuddha aura sUkSma-samparAya cAritra (saMyama) meM mana ke cAra, vacana ke cAra aura eka audArika, ye nau yoga hote haiN| mizra (samyag mithyA) dRSTi meM ukta nau aura eka vaikriya, ye kula 10 yoga hote haiN| dezavirati meM ye nau aura tathA vaikriyadvika, yoM kula 11 yoga hote haiN| yathAkhyAtacAritra meM cAra mana ke, cAra vacana ke, kArmaNa aura audArikadvika, ye 11 yoga hote haiN| _kArmaNa aura audArikamizra, ye do yoga chadmastha ke lie aparyApta-avasthAbhAvI haiM, kintu cAritra koI aparyApta-avasthA meM nahIM hotaa| vaikriya aura vaikriyamizra, ye do yoga vaikriya labdhi kA prayoga karane vAle manuSya ko hI hote haiN| parantu parihAravizuddhi saMyama tathA sUkSma-samparAya-saMyama vAlA kabhI vaikriyalabdhi kA prayoga nahIM krtaa| AhAraka aura AhArakamizra ye donoM yoga caturdaza-pUrvadhara pramatta muni ko hI hote haiM, kintu parihAravizuddha cAritra kA adhikArI kucha kama daza pUrva kA pAThI hotA hai, aura sUkSma samparAya cAritra vAlA caturdaza pUrvadhara hone para bhI apramatta hI hotA hai| isa kAraNa parihAra-vizuddha aura sUkSma-samparAya cAritra meM kArmaNa audArikamizra, vaikriya, vaikriyamizra, AhAraka aura AhArakamizra, ye 6 yoga nahIM hote, zeSa nau yoga hote haiN| mizra-samyaktva (mizradaSTi) ke samaya mRtyu nahIM hotI, isa kAraNa aparyAptaavasthA meM vaha samyaktva nahIM pAyA jaataa| isI kAraNa usameM kArmaNa, audArikamizra aura vaikriyamizra, ye aparyApta-avasthAbhAvI tIna yoga usameM nahIM hote| isake atirikta mizra-samyaktva ke samaya 14 pUrvo kA jJAna saMbhava na hone ke kAraNa do AhAraka yoga nahIM hote| isa prakAra kArmaNa Adi ukta pAMca yogoM ko chor3akara zeSa dasa yoga mizra samyaktva meM hote haiN| yaha dhyAna rahe ki manuSya aura tiryaMca dvArA vaikriyalabdhi kA prayoga karate samaya, ve mizra samyaktva guNasthAnavartI nahIM hote, isa kAraNa mizra samyaktvAvasthA meM vaikriyamizra yoga nahIM hotA, anya avasthA meM hI hotA hai| 1. (ka) kammuraladugaM thAvari, te saviuvvi-duga paMca igi pvnne|| cha asanni carama vaijuya, te viuvadugUNa cau vigale // 26 // (kha) kammurala-mIsavaNu maNa vai-samaiya chey-ckkhu-mnnnaanne| . urala-duga-kamma paDhamaM timayaNavai kevala dugaMmi // 28 // -caturtha karmagrantha (ga) caturtha karmagrantha gA. 27-28 vivecana (paM. sukhalAlajI), pR. 99 se 102 taka For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 243 vratadhArI zrAvaka meM caturdaza pUrvadhara aura aparyApta nahIM hotA, isalie usameM do AhAraka yoga aura aparyApta-avasthAbhAvI kArmaNa aura audArikamizra, ina cAra ke sivAya zeSa gyAraha yoga mAne jAte haiN| gyAraha meM vaikriya aura vaikriyamizra, ye do yoga bhI ginAye gae haiM, kyoMki ambar3a Adi zrAvaka dvArA vaikriyalabdhi se vaikriya zarIra banAye jAne kI bAta zAstra meM prasiddha hai| yathAkhyAta cAritra vAlA apramatta hI hotA hai| isalie usameM do vaikriya aura do AhAraka ye cAra pramAda-sahacArI yoga nahIM hote, zeSa gyAraha hote haiN| gyAraha yogoM meM kArmaNa aura audArikamizra ye do yoga kevali samudghAMta kI apekSA se gine gae .. mArgaNAsthAnoM meM upayogoM kA sarvekSaNa kisI vastu kA lakSaNa usakA asAdhAraNa dharma hai, kyoMki lakSaNa kA uddezya lakSya ko anya vastuoM se bhinna batalAnA hotA hai; jo asAdhAraNa dharma meM hI ghaTita ho sakatA hai| upayoga jIva ke asAdhAraNa (viziSTa) dharma haiM aura ajIva se usakI bhinnatA pradarzita karate haiM; isI kAraNa ve jIva ke lakSaNa kahe jAte haiN| - upayoga ke bAraha prakAra haiM-pAMca jJAna, tIna ajJAna aura cAra darzana; ye jIva ke lakSaNa haiN| . devagati, tiryaMcagati, narakagati aura avirati meM ina bAraha meM se manaHparyAya jJAna aura kevaladvika (kevalajJAna-kevaladarzana) ina tIna sarvavirati sApekSa upayogoM ko chor3akara zeSa nau upayoga pAye jAte haiN| avirati vAloM meM se zuddha samyaktvI ke 3 jJAna, 3 darzana-ye 6 upayoga tathA zeSa saba meM 3 ajJAna, 2 darzana-ye pAMca upayoga jAnane caahie| trasakAya, tIna yoga, tIna veda, zuklalezyA, AhAraka, manuSyagati, paMcendriya jAti, saMjJI aura bhavya, ina teraha mArgaNAoM meM sabhI (12) upayoga hote haiN| cakSurdarzana, acakSurdarzanaM, zukladhyAna ke sivAya, pAMca lezyAe~ aura cAra kaSAya, ina gyAraha mArgaNAoM meM kevaladvika ko chor3akara zeSa 10 upayoga pAye jAte haiN| trasakAya Adi 13 mArgaNAoM meM yoga, zuklalezyA aura AhArakatva, ye tIna mArgaNAe~ terahaveM guNasthAna-paryanta aura zeSa dasa caudahaveM guNasthAna-paryanta pAI jAtI 1. (ka) maNavai-uralA parihAri sahami nava teu mIsi sviuvvaa| dese saviuvvidugA, sakammurala mIsa ahkhaae||29|| -caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha, gA. 29 vivecana (paM0 sukhalAlajI), pR0 102 se 104 (ga) dekheM, aupapAtika sUtra, pR0 96 For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ haiM / isalie ina saba meM bAraha upayoga mAne jAte haiN| caudahaveM guNasthAna paryanta veda pAye jAne kA matalaba dravya - veda se hai, kyoMki bhAvaveda to nauveM guNasthAna taka hI rahatA hai| cakSurdarzana aura acakSurdarzana, ye do bArahaveM guNasthAna paryanta, kRSNa Adi tIna lezyAe~ chaThe guNasthAna paryanta, teja, padma, ye do lezyAe~ sAtaveM guNasthAna paryanta aura kaSAyodaya adhika se adhika dasaveM guNasthAna paryanta pAyA jAtA hai; isa kAraNa cakSurdarzana Adi ukta gyAraha mArgaNAoM meM kevaladvika ke sivAya zeSa dasa upayoga hote haiN| caturindriya aura asaMjJi - paMcendriya meM mati aura zruta, do ajJAna, tathA cakSu aura acakSu do darzana, yoM kula cAra upayoga hote haiM / caturindriya aura asaMjJipaMcendriya meM vibhaMgajJAna prApta karane kI yogyatA nahIM hai, tathA unameM samyaktva na hone ke kAraNa samyaktva ke sahacArI pAMca jJAna aura avadhi aura kevala do darzana, ye sAta upayoga nahIM hote| isa prakAra kula ATha upayoga ke sivAya zeSa cAra upayoga hote haiN| ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura pA~ca prakAra ke sthAvara meM ukta cAra meM se cakSurdarzana ke sivAya tIna upayoga hote haiM; kyoMki ekendriya Adi uparyukta ATha mArgaNAoM meM cakSurdarzana (A~kha na hone se ) aura samyaktva na hone se pA~ca jJAna, do darzana ( avadhi aura kevala ) aura tathAvidha yogyatA na hone ke kAraNa vibhaMgajJAna, isa taraha kula nau upayoga nahIM hote, zeSa tIna upayoga hote haiN| tIna ajJAna, abhavya aura mithyAtvadvika ( mithyAtva aura sAsAdana), ina chaha mArgaNAoM meM tIna ajJAna, do darzana, yoM kula pAMca upayoga hote haiN| kyoMki ajJAnatrika Adi uparyukta 6 mArgaNAoM meM samyaktva tathA virati nahIM hai; isalie unameM 5 jJAna aura avadhi - kevala darzana, ina sAta ke sivAya zeSa pAMca upayoga hote haiN| saiddhAntika matAnusAra- vibhaMgajJAnI meM avadhidarzana mAnate haiM aura sAsvAdana guNasthAna meM ajJAna na mAnakara jJAna hI mAnate haiN| isalie isa jagaha ajJAnatrika AdiH 6 mArgaNAoM meM avadhidarzana nahIM mAnA hai| aura sAsvAdana - mArgaNA meM jJAna nahIM mAnA hai, vaha kArmagranthika matAnusAra samajhanA caahie| (ka) ti anANa nANapaNa cau daMsaNa bAra jiyalakkhaNuvaogA / viNu maNanANa du kevala, nava sura- tiri-niraMya- ajaesu // 30 // (kha) tasa joya - veya- sukkAhAra - nara- paNiMdi sanni bhavi savve / nayaNeyara - paNa-lesA-kasAi dasa kevala dugUNA // 31 // - caturtha karmagrantha (ga) caturtha karmagrantha gA0 30, 31 vivecana ( paM0 sukhalAla jI), pR0 105, 106 For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 245 kevaladvika meM nijadvika (kevalajJAna aura kevaladarzana) do hI upayoga haiN| kSAyika samyaktva aura yathAkhyAtacAritra meM tIna ajJAna ko chor3akara zeSa nau upayoga hote haiN| dezavirati meM tIna jJAna aura tIna darzana, ye 6 upayoga hote haiN| mizradRSTi meM ve hI upayoga ajJAnamizrita hote haiN| - kevaladvika meM kevalajJAna aura kevaladarzana do hI upayoga mAnane kA kAraNa yaha hai ki matijJAna Adi zeSa daza upayoga chAdmasthikoM ke hote haiM, kevaliyoM ke nhiiN| kSAyika samyaktva ke samaya mithyAtva kA abhAva hI hotA hai| yathAkhyAtacAritra ke samaya gyArahaveM guNasthAna meM mithyAtva to hai, para sattAgata hai, udayamAna nahIM hai| isa kAraNa ina do mArgaNAoM (kSA0 yathA0) meM mithyAtvodaya-sahabhAvI tIna ajJAna nahIM hote| so isa prakAra-ukta do mArgaNAoM meM chadmastha-avasthA meM pahale cAra jJAna tathA tIna darzana ye 7 upayoga aura kevali-avasthA meM kevalajJAna aura kevaladarzana, ye do upayoga hote haiN| dezavirati meM mithyAtva kA udaya na hone ke kAraNa tIna ajJAna nahIM hote aura sarvavirati kI apekSA rakhane vAle manaHparyAyajJAna aura kevaladvika, ye tIna upayoga bhI nahIM hote| zeSa 6 upayoga hote haiN| chaha upayogoM meM avadhidvika kA parigaNana isalie kiyA gayA hai ki. upAsakadazAMga sUtra Adi meM zrAvakoM ke avadhijJAna-upayoga kA varNana milatA hai| mizradRSTi meM chaha upayoga ve hote haiM, jo dezavirati meM hote haiM, kintu itanI vizeSatA hai ki mizradRSTi meM tIna jJAna mizrita hote haiM, zuddha nhiiN| matijJAna matiajJAna-mizrita, zrutajJAna zruta-ajJAna-mizrita aura avadhijJAna vibhaMgajJAna-mizrita hotA hai| yaha mizritajJAnatva isalie mAnA jAtA hai ki mizradRSTi-guNasthAna ke samaya ardha-vizuddha darzana-mohanIya-puMja kA udaya hone ke kAraNa pariNAma kucha zuddha kucha azuddha yAnI mizra hote haiN| zuddhi kI apekSA se mati Adi ko jJAna aura azuddhi kI apekSA se ajJAna kahA jAtA hai| - anAhAraka mArgaNA meM manaHparyAyajJAna aura cakSurdarzana ko chor3akara, zeSa 10 upayoga hote haiN| cAra jJAna, cAra saMyama, upazama-samyaktva, vedaka (kSAyopazamika) 1. (ka) cauridiasaMni du anANa-dasaNa-igi-bi-ti-thAvari ackchu| . tianANa daMsaNadugaM anANa-tiga-abhavi micch-duge||32|| (kha) kevaladugaM niyadugaM nava tianANa viNu khiy-ahkkhaae| dasaNa-nANa-tigaM desi mIsi annANa-mIsaM tN|| 33 // -caturtha karmagrantha (ga) caturtha karmagrantha , gA0 32-33 vivecana (paM0 sukhalAlajI), pR0 107 se 109 taka For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . 1 kA vizeSa dazAe~ . 246 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ samyaktva aura avadhidarzana ina 11 mArgaNAoM meM cAra jJAna, tIna darzana, ye kula 7 upayoga hote haiN| vigrahagati, kevali-samudghAta aura mokSa meM amAhArakatva hotA hai| vigrahagati meM 8 upayoga hote haiN| jaise-bhAvI tIrthaMkara Adi samyaktvI ko tIna jJAna, mithyAtvI ko tIna ajJAna, samyaktvI-mithyAtvI-ubhaya ko acakSu aura avadhi ye do darzana, tathA kevali-samudghAta aura mokSa meM kevalajJAna aura kevaladarzana ye do upayoga hote haiN| isa taraha saba milAkara anAhAraka mArgaNA meM dasa upayoga hue| manaHparyAyajJAna aura cakSurdarzana ye do upayoga paryApta-avasthAbhAvI hone ke kAraNa anAhAraka mArgaNA meM, nahIM hote| kevalajJAna ke sivAya cAra jJAna, yathAkhyAta ke sivAya cAra saMyama (cAritra), aupazamika aura kSAyopazamika do samyaktva aura avadhi darzana; ye 11 mArgaNAe~ cauthe se lekara bArahaveM guNasthAna taka meM hI pAyI jAtI haiN| isa kAraNa inameM 3 ajJAna aura kevaladvika ina 5 upayogoM ke sivAya zeSa 7 upayoga mAne gae haiN| ___ avadhi darzana meM tIna ajJAna kArmagranthika matAnusAra nahIM mAne haiN|2 . . tIna yogoM meM upayogoM kI prarUpaNA : vizeSApekSA se anya AcArya manoyoga meM jIvasthAna do, guNasthAna teraha, yoga teraha, upayoga bAraha tathA vacanayoga meM jIvasthAna 8, guNasthAna do, yoga cAra, upayoga cAra aura kAyayoga meM jIvasthAna cAra, guNasthAna do, yoga pAMca aura upayoga tIna mAnate haiN| - prastuta gAthA (35) meM mana-vacana-kAyayoga meM vizeSa vivakSA karake jIvasthAna Adi kA vicAra kiyA gayA hai| arthAt-yahA~ pratyeka yoga ko anya yoga se rahita lekara usameM jIvasthAna Adi kI yathAsambhava prarUpaNA kI gaI hai| yathAsambhava kA matalaba yaha hai ki manoyoga to vacana-kAyayoga-rahita milatA hI nahIM, isa kAraNa vaha vacana-kAya-ubhayayoga sahacarita hI liyA jAtA hai| parantu vacana kAyayoga ke viSaya meM yaha bAta nhiiN| vacanayoga kahIM kAyayoga rahita na milane para bhI dvIndriyAdi meM manoyoga-rahita mila jAtA hai| isalie vaha manoyogarahita liyA jAtA hai| kAyayoga ekendriya meM mana-vacana-yoga rahita mila jAtA hai| isa kAraNa vaha vaisA hI liyA jAtA hai| 1. 'jayAi mai-suohiduge' isa 21 vIM gAthA ke anusAra smjheN| 2. (ka) maNa-nANa-cakkhuvajA, aNahAri tinni daMsaNa cau naannaa| caunANa-saMjamovasama-veyage ohidaMse y||34|| -caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha, gA. 33, 34 vivecana (paM0 sukhalAlajI), pR0 109, 110 For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa- 2 247 manoyoga meM aparyApta aura paryApta saMjJI, 1 ye do jIvasthAna haiM, anya nhiiN| kyoMki anya jIvasthAnoM meM manaHparyApti dravyamana Adi sAmagrI na hone se manoyoga nahIM hotA / manoyoga meM guNasthAna teraha haiM, kyoMki caudahaveM guNasthAna meM koI bhI yoga nahIM hotA / manoyoga paryApta avasthAbhAvI hai| isa kAraNa usameM aparyApta avasthAbhAvI kArmaNa aura audArikamizra, ina do ko chor3akara teraha yoga hote haiN| yadyapi kevalisamudghAta ke samaya paryApta avasthA meM bhI ukta do yoga hote haiM; tathApi usa samaya prayojana na hone ke kAraNa kevalajJAnI manodravya ko grahaNa nahIM krte| isa kAraNa usa samaya bhI ukta do yoga ke sAtha manoyoga kA sAhacarya ghaTita nahIM hotA / manoyoga - sampanna prANiyoM meM saba prakAra ke bodha kI zakti pAyI jAtI hai, isa kAraNa manoyoga meM bAraha upayoga mAne gae haiN|. vacanayoga meM 8 jIvasthAna kahe gae haiN| ve ye haiM- dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJi-paMcendriya, ye cAra paryApta tathA apryaapt| yahA~ vacanayoga manoyoga-rahita liyA gayA hai| isalie ina 8 jIvasthAnoM meM hI ginA gayA hai| vacanayoga meM pahalA aura dUsarA, do guNasthAna, audArika, audArikamizra, kArmaNa aura, asatyAmRSA vacana, ye cAra yoga, mati- ajJAna, zruta- ajJAna, cakSurdarzana aura acakSurdarzana, ye cAra upayoga haiN| kArmaNa aura audArikamizra ye donoM aparyAptaavasthAbhAvI hone ke kAraNa paryApta avasthAbhAvI vacanayoga ke asamakAlIna haiM, tathApi ukta do yoga vAloM ko bhaviSya meM vacanayoga hote haiM, isalie mAna liye gaye / kAyayoga meM sUkSma aura bAdara ye do paryApta tathA aparyApta kula 4 jIvasthAna, pahalA aura dUsarA do guNasthAna, audArika audArikamizra, vaikriya, vaikriyamizra aura kArmaNa ye 5 yoga tathA mati- ajJAna, zruta- ajJAna aura acakSurdarzana ye tIna upayoga 1. 17 vIM gAthA meM manoyoga meM sirpha paryApta saMjJI jIvasthAna mAnA hai, so vartamAna manoyoga vAloM ko manoyogI mAnakara isa gAthA meM manoyoga meM paryApta aparyApta saMjJIpaMcendriya do jIvasthAna mAne haiM, so vartamAna- bhAvI-ubhaya manoyogiyoM ko manoyogI mAna kara kathana hai| 2. karmagrantha bhA. 4 gA. 22, 28, 31 meM kramaza: vacanayoga meM 13 guNasthAna, 13 yoga aura 12 upayoga mAne haiM, yahAM 2 guNasthAna, 4 yoga aura 4 upayoga mAne gae, isa bhinnatA kA kAraNa bhI yahAM vartamAna kI taraha bhAvI vacanayoga vAle bhI vacanayogasvAmI mAne gae haiM, tathA manoyogarahita vacanayoga viziSTa mAnA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ yahA~ vizeSarUpa se batAye gae haiM; kyoMki manoyoga-vacanayoga rahitaM kAyayoga kevala kendriya meM pAyA jAtA hai, usI ko lekara yaha kathana hai / 2 mArgaNAoM meM lezyAoM kI prarUpaNA. chaha lezyA mArgaNAoM meM apanA-apanA sthAna hai| ekendriya, asaMjJi paMcendriya, pRthvIkAya, apkAya aura vanaspatikAya, ina pAMca mArgaNAoM meM Adi kI cAra lezyAe~ haiN| narakagati, vikalendriya - trika, agnikAya aura vAyukAya, ina chaha mArgaNAoM meM Adi kI tIna lezyAe~ haiN| chaha lezyAoM meM sva-sva-sthAna hai, isakA tAtparya yaha hai ki eka samaya meM eka jIva meM eka hI lezyA hotI hai; do nahIM kyoMki chahoM lezyAe~ samAnakAla kI apekSA se paraspara eka dUsare se viruddha haiN| ekendriya Adi uparyukta pAMca mArgaNAoM meM kRSNalezyA se tejolezyA taka cAra zyAe~ batAI gaI haiN| inameM se pahalI tIna to bhava - pratyaya hone ke kAraNa sadaiva pAI jA sakatI haiM; parantu tejolezyA ke sambandha meM aisI bAta nahIM, vaha sirpha aparyAptaavasthA meM pAI jAtI hai| isakA kAraNa yaha hai ki jaba koI tejolezyA vAlA jIva marakara pRthvIkAya, jalakAya aura vanaspatikAya meM janmatA hai, taba use kucha kAla taka pUrvajanma kI maraNakAlIna tejolezyA rahatI hai| narakagati Adi uparyukta chaha mArgaNAoM ke jIvoM meM aise azubha pariNAma hote haiM,. jisase ki kRSNa Adi tIna lezyAoM ke sivAya anyaM lezyAoM ke adhikArI nahIM banate / yathAkhyAtacAritra, sUkSmasamparAya cAritra aura kevaladvika, ina cAra mArgaNAoM meM zuklalezyA hai, zeSa mArgaNAoM meM chahoM lezyAe~ hotI haiN| yathAkhyAta Adi uparyukta cAra mArgaNAoM meM pariNAma itane zuddha hote haiM ki jisase unameM zuklalezyA ke sivAya anya lezyA kA sambhava nahIM hai| gAthA 35 vIM, aura 36 vIM meM kula milAkara 17 + 4 = 21 mArgaNAe~ huiiN| ina 21 mArgaNAoM ko chor3akara zeSa nimnokta 41 mArgaNAoM meM chahoM lezyAe~ pAI jAtI haiM / . ikatAlIsa mArgaNAe~ ye haiM- (1) devagati, (2) manuSyagati, (3) tiryaMcagati, (4) paMcendriya jAti, (5) trasakAya, (6-8) tIna yoga, (9-11) tIna veda, (12-15) . 1. kAyayoga meM bhI 16, 22, 25, 31vIM gAthA meM 14 jIvasthAna, 13 guNasthAna, 15 yoga, 12 upayoga batAe gae haiM, ve sAmAnya apekSA se haiM, yahA~ vizeSa ( mana-vacanayoga rahita) kAyayoga kI apekSA se vidhAna hai| 2. (ka) do tera tera bArasa, maNe kamA aTThe du cau cau vayaNe / du paNa tinna kAye jiyaguNajogovaoganne // 35 // - - caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha, gA. 35 vivecana (paM0 sukhalAlajI), pR0 110 se 113 taka * For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa - 2 249 mati Adi cAra jJAna, ( 16 - 18) tIna ajJAna, ( 19 - 21) tIna cAritra (sAmA0 chedo0 parihAra0), (22) dezavirati, (23) avirati, ( 24-26) tIna darzana, (27) bhavyatva, (28) abhavyatva, ( 29 - 31 ) tIna samyaktva ( kSAyika, kSAyopazamika, aupazamika), (32) sAsAdana, (33) samyagamithyAtva (34) mithyAtva, (3538) cAra kaSAya, (39) saMjJitva, (40) AhArakatva aura (41) anAhArakatva / 1 caudaha mArgaNAoM meM alpa-ba - bahutva - prarUpaNA gatimArgaNA kA alpa - bahutva' - ' sabase kama manuSya haiM, nAraka unase asaMkhyAtaguNe haiM, nArakoM se devatA asaMkhyAtaguNe haiM aura devoM se tiryaJca anantaguNe haiM / sabase kama manuSya isalie haiM ki manuSya jaghanya unatIsa aMka - pramANa aura utkRSTa asaMkhyAta hote haiN| manuSyoM ke garbhaja aura sammUrcchima, ye do bheda haiN| inameM se sammUrcchima manuSya kisI samaya bilakula hI nahIM rahate, kevala garbhaja rahate haiN| kAraNa yaha hai ki sammUrcchima manuSyoM kI Ayu antarmuhUrta pramANa hotI hai| jisa samaya, sammUrcchima manuSyoM kI utpatti meM eka antarmuhUrta se adhika samaya kA antara paMr3a jAtA hai, usa samaya pahale ke utpanna hue sabhI sammUrcchima manuSyoM ke mara cukane para garbhaja manuSya hI raha jAte haiM, jo kama se kama 29 aMkoM ke barAbara hote haiM / isalie manuSyoM kI kama se kama ( jaghanya) yahI saMkhyA huI / utkRSTa saMkhyA asaMkhyAta isalie hai ki jaba sammUrcchima manuSya paidA hote haiM, taba ve eka sAtha adhika se adhika asaMkhyAta taka hote haiM, usI samaya manuSyoM kI utkRSTa saMkhyA pAyI jAtI hai| asaMkhyAta saMkhyA ke bhI asaMkhyAta bheda haiM, inameM se jo asaMkhyAta saMkhyA manuSyoM ke lie iSTa hai, usakA paricaya zAstra meM kAla aura kSetra, do prakAra se diyA gayA hai / 3 1. (ka) chasu lesAsu sagaNaM, egiMdi asanni bhUdaga-vaNesu / paDhamA cauro tinni u, nAraya - vigalaggi- pavaNesu // 36 // ahakkhAya- suhuma-kevaladugi, sukkA chAvi sesaThANesu // 37 // - caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha, gA. 36-37 vivecana (paM0 sukhalAlajI), pR0 114, 115 2. rajju, ghanIkRta loka, sUci zreNi aura pratara Adi kA svarUpa pAMcaveM karmagrantha kI 97 vIM gAthA se jaaneN| 3. karmagrantha bhA. 4 meM gA. 37 se 44 taka caudaha mArgaNAoM meM alpa bahutva kA jo vicAra hai, usake vistRta vivecana ke lie dekheM - (1) prajJApanA sUtra pada 3, alpa bahutva pd| (2) anuyogadvAra pR0 209, 205, 109, 200, 208, (3) paMcasaMgraha dvAra 2 gA. 14, 15, 21 (4) gommaTasAra jIvakANDa gA. 157, 152, 160 For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~. kAla se - asaMkhyAta avasarpiNI aura utsarpiNI ke jitane samaya hote haiM, manuSya adhika se adhika utane pAye jA sakate haiN| kSetra se - sAta rajju -pramANa ghanIkRta loka kI aMgulamAtra sUci - zreNi ke pradezoM ke tIsare vargamUla ke sAtha guNanA, guNane para jo saMkhyA prApta ho, usakA sampUrNa sUci - zreNigata pradezoM meM bhAga denA, bhAga dene para jo saMkhyA labdha hotI hai, eka-kama-vahI saMkhyA, manuSyoM kI utkRSTa saMkhyA hai / 2 unase nAraka asaMkhyAtaguNe haiM / parantu nArakoM kI asaMkhyAta saMkhyA manuSyoM kI asaMkhyAta saMkhyA se asaMkhyAta - gunI adhika hai| unase bhavanapati deva asaMkhyAta haiN| unase vyantaranikAya ke deva bhI asaMkhyAta haiN| unase jyotiSI devoM kI saMkhyA asaMkhyAta hai, aura unase vaimAnika deva asaMkhyAta haiM / tAtparya yaha hai - bhavanapati, vyantara, jyotiSI aura vaimAnika, saba deva milakara nArakoM se asaMkhyAtaguNe hote haiM / devoM se tiryaJcoM ke anantaguNe hone kA kAraNa haivanaspatikAyika jIva saMkhyA meM ananta hote haiM, aura ve tiryaJca haiM / 3 indriya-mArgaNA kA alpa - bahutva - paMcendriya jIva sabase thor3e haiN| paMcendriyoM se caturindriya, caturindriyoM se trIndriya, trIndriyoM se dvIndriya jIva vizeSAdhika haiN| dvandriyoM se ekendriya jIva ananta - guNe haiN| * kAyamArgaNA kA alpa - bahutva - sakAyika jIva anya saba kAya ke jIvoM se thor3e haiN| inase agnikAyika jIva asaMkhyAtaguNe haiN| agnikAyikoM se pRthvIkAyika, pRthvI kAyikoM se jalakAyika aura jalakAyikoM se vAyukAyika vizeSAdhika haiM / vAyukAyikoM se vanaspatikAyika anantaguNe haiN| yoga - mArgaNA kA alpa - bahutva - manoyoga vAle anya yoga vAloM se thor3e haiN| vacanayoga vAle unase asaMkhyAtaguNe haiM, aura kAyayoga vAle vacanayoga vAloM se anantaguNe haiM / manoyoga saMjJI jIvoM meM hI pAyA jAtA hai, isalie saMjJI jIva anya saba jIvoM se alpa hI haiN| - 1. kAla se kSetra atyanta sUkSma mAnA gayA hai, kyoMki aMgula - pramANa sUci zreNi ke pradezoM kI saMkhyA asaMkhyAta avasarpiNI ke samayoM ke barAbara mAnI gaI hai| - karmagrantha gA. 37 vivecana, pR0 117 2. suhumo ya hoi kAlo, tatto suhumayare havar3a khittaM / guDhI mitte, oppaNI u asaMkhejjA // 37 // - Avazyakaniryukti pR033/1 3. (ka) caturtha karmagrantha gA. 37 kA vivecana, se sArAMza uddhRta (paM0 sukhalAla jI ) pR0 115 se 121 (kha) nara - niraya- deva - tiriyA, thovA du asaMkhaNaMta-guNA // 37 // For Personal & Private Use Only - caturtha karmagrantha Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 251 vedamArgaNA kA alpa-bahutva-puruSa sabase thor3e haiN| striyA~ puruSoM se saMkhyAtaguNI adhika haiM aura napuMsaka striyoM se anantaguNe haiN| tiryaMca-striyA~ tiryaJca puruSoM se tIna gunI adhika haiM, manuSya striyA~ manuSya puruSoM se sattAIsa gunI aura sattAIsa adhika haiN| deviyA~ devoM se battIsa gunI aura battIsa adhika haiN| ekendriya se caturindriya paryanta saba jIva, asaMjJi paMcendriya aura nAraka, ye saba napuMsaka hI haiN| isalie napuMsaka striyoM kI apekSA anantaguNe mAne gae haiN| kaSAyamArgaNA kA alpa-bahatva-mAna kaSAya vAle saba kaSAyoM se thor3e haiM, krodhI mAniyoM se vizeSAdhika haiM, mAyAvI krodhiyoM se vizeSAdhika haiM aura lobhI mAyAviyoM se vizeSAdhika haiN| ___jJAna-mArgaNAoM kA.alpa-bahutva-mana:paryAyajJAnI anya saba jJAniyoM se thor3e haiN| avadhijJAnI mana:paryAyajJAniyoM se asaMkhyaguNe haiM; matijJAnI tathA zrutajJAnI Apasa meM tulya haiM, parantu avadhijJAniyoM se vizeSAdhika haiM tathA vibhaMgajJAnI zrutajJAna vAloM se asaMkhyAtaguNe haiN| kevalajJAnI vibhaMgajJAniyoM se anantaguNe haiN| mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI paraspara tulya haiM, kintu kevala-jJAniyoM se anantaguNe haiN| . saMyama-mArgaNAoM kA alpa-bahutva-sUkSma samparAya cAritra vAle anya cAritra vAloM se,alpa haiN| parihAra vizuddhi cAritra vAle sUkSma samparAya cAritriyoM se saMkhyAtaguNe haiN| yathAkhyAtacAritra vAle parihAra vizuddhi cAritriyoM se saMkhyAtaguNe haiN| chedopasthApanIya cAritra vAle yathAkhyAtacAritriyoM se saMkhyAtaguNe haiN| sAmAyika cAritrI chedopasthApanIya-cAritriyoM se saMkhyAtaguNe haiN| dezavirati vAle sAmAyika cAritriyoM se asaMkhyAtaguNe haiN| avirati vAle dezaviratoM se anantaguNe haiN|. sUkSmasamparAyacAritrI utkRSTa do sau se nau sau taka, parihAravizuddhicAritrI utkRSTa do hajAra se nau hajAra taka aura yathAkhyAtacAritrI utkRSTa do karor3a se nau karor3a taka haiN| isalie ina tInoM cAritriyoM kA uttarottara saMkhyAtaguNA alpa-bahutva mAnA gayA hai| parantu chedopasthApanIya cAritravAle utkRSTa do sau karor3a se nau sau karor3a taka haiN| sAmAyika cAritra vAle utkRSTa do hajAra karor3a se nau hajAra karor3a taka haiN| ataH inakA bhI uttarottara saMkhyAtaguNA alpa-bahutva mAnA gayA hai| darzana mArgaNAoM kA alpa-bahutva-avadhidarzanI saba darzana vAloM se alpa haiN| cakSurdarzanI avadhidarzana vAloM se asaMkhyAtaguNe haiN| kevaladarzanI cakSurdarzana vAloM se anantaguNe haiN| acakSurdarzana kevaladarzaniyoM se bhI anantaguNe haiN| 1. (ka) paNa-cau-ti-du-egidi, thovA tinni ahiyA annNtgunnaa| tasa-thova-asaMkhaggI, bhU-jalanila-ahiya vaNa NaMtA // 38 // . (zeSa pRSTha 252 para) For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa, dazAe~ lezyAmArgaNAoM kA alpa - bahutva - zukla lezyA vAle anya saba lezyAoM vAloM se alpa haiN| padma lezyA vAle zukla lezyA vAloM se saMkhyAtaguNe haiN| tejolezyA vAle padma lezyA vAloM se saMkhyAtaguNe haiM / kApota lezyA vAle tejolezyA vAloM se anantaguNe haiM / kApota lezyA vAloM se nIla lezyA vAle vizeSAdhika haiN| kRSNa lezyA vAle nIla lezyA vAloM se bhI vizeSAdhika haiN| bhavyatva - abhavyatva mArgaNAoM kA alpa - bahutva - abhavyajIva bhavyajIvoM se alpa haiN| bhavyajIva abhavyajIvoM kI apekSA anantaguNe haiN| samyaktva - mArgaNAoM kA alpa - bahutva - sAsAdana samyagdRSTi anya saba dRSTi vAloM se kama haiM / aupazamika samyagdRSTi vAle sAsAdana samyagdRSTi vAloM se saMkhyAta guNe haiN| mizradRSTi vAle aupazamika samyagdRSTi vAloM se saMkhyAtaguNe haiN| vedaka ( kSAyopazamika) samyaktva vAle jIva, mizradRSTi vAloM se asaMkhyAtaguNe haiN| kSAyika samyagdRSTi vAle jIva vedaka samyagdRSTi vAloM se anantaguNe haiN| mithyAdRSTi vAle jIva, kSAyika samyagdRSTi vAle jIvoM se anantaguNe haiN| saMjJitva - aMsajJitva mArgaNAoM kA alpa - bahutva - deva, nAraka, garbhaja tiryaJca tathA garbhaja manuSya hI saMjJI haiM, zeSa saba saMsArI jIva asaMjJI haiM, jinameM ananta vanaspatikAyika jIvoM kA samAveza hai| ataH saMjJI jIva asaMjJI jIvoM kI apekSA kama haiM aura asaMjJI jIva unase anantaguNe haiN| AhAraka - anAhAraka mArgaNA kA alpa - bahutva - anAhAraka jIva AhAraka jIvoM kI apekSA kama haiM, unase AhAraka jIva asaMkhyAtaguNe haiN| (pRSTha 251 kA zeSa) t (kha) maNa - vayaNa - kAya - jogA, thovA asaMkhaguNa- anaMtaguNA / purisA thovA itthI, saMkhaguNANaMtaguNa kIvA // 39 // (ga) mANI kohI mAI lohI ahiya, maNanANiNo thovA / ohI asaMkhA mai-suya ahiya-sama- asaMkha vibhaMgA // 40 // hasaguNA mai - suya - annANi NaMta guNa -tullA / suhumA thovA parihAra saMkha ahakkhAya - saMkha guNA // 41 // cheya-samaya saMkhA, desa asaMkhaguNa NaMtaguNa ajayA / - thova asaMkha duNaMtA ohi nayaNa - kevala - acakkhU // 42 // - caturtha karmagrantha (gha) caturtha karmagrantha gA. 38 se 42 taka vivecana, (paM0 sukhalAlajI) sArAMza, pR0 122 se 128 For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 253 * vigrahagati meM vartamAna jIva, kevali samudghAta ke tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM vartamAna, caudahaveM guNasthAna meM vartamAna aura siddha, ye saba jIva anAhAraka haiM, zeSa saba AhAraka haiN| isa prakAra caudaha mArgaNAsthAnoM ke alpabahutva kI prarUpaNA hai| isa sarvekSaNa se preraNA aura pragati kA lAbha isa prakAra caudaha mArgaNAoM ke bAsaTha uttarabhedoM kA jIvasthAna Adi 6 bAtoM kA sarvekSaNa kiyA gayA hai| isa sarvekSaNa se itanI spaSTa pratIti jIvoM kI vibhinna pahaluoM se svAbhAvika evaM vaibhAvika avasthAe~ kisa-kisa prakAra se, kauna-kaunase mAdhyama se, kaise badalatI haiM? mumukSu jIva yadi ina avasthAoM para cintana-manana kare to inase preraNA lekara karmabandha se karmamukti kI ora sAvadhAnI-pUrvaka gatipragati kara sakatA hai| 1. (ka) pacchANupuvvi lesA, thovA do saMkhaNaMta do ahiyaa| ___ abhaviyara thovaNaMtA, sAsaNa thovovasama-saMkhA // 43 // (kha) mIsA saMkhA veyaga, asaMkhaguNa khaiya-miccha du annNtaa| saMniyara thova NaMtANahAra thoveyara asNkhaa||44|| . -caturtha karmagrantha (ga) caturtha karmagrantha gA. 43, 44 vivecana (paM0 sukhalAlajI) se sArAMza, pR0 128 se 133 . (gha) (a) lezyA ke alpabahutva ke lie dekheM-(1) prajJApanA pada 3 pR0 135 (2) gommaTasAra jIvakANDa gA. 536 se 541 taka (ba) bhavya mArgaNA, saMjJimArgaNA, AhAraka mArgaNA ke alpabahutva ke lie dekheM prajJApanA alpabahutva pada meM kramazaH pRSTha 139, 139, 132/1 samyaktva mArgaNA kA alpabahutva pR0 136 pr| dekheM-bhavya, samyaktva, saMjJI aura AhAraka mArgaNA kA alpabahutva -gommaTasAra jIvakANDa gA. 559, 656, 658,662, 670 For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only krama saMkhyA or mo 3 4 sw9 8 10 11 . mArgaNAoM meM jIvasthAna, guNasthAna, yoga, upayoga aura lezyA - darzaka yaMtra mArgaNAnAma jIvasthAna upayoga 12 14 mArgaNA bhedasaMkhyA or in 0 4 or mm 9 4 1 2 1 - gati - mArgaNA narakagati tiryaMcagati manuSyagati N devagati 2 - indriya-mArgaNA ekendriya dvIndriya trIndriya caturindriya paMcendriya 3 - kAya - mArgaNA pRthvIkAya jalakAya 14 4 4 4 guNasthAna 14 4 5 14 4 M 14 WW yoga 15 11 13 15 11 5 4. 4 15 mym 3 3 m m m 3 3 4 12 m. m lezyA m www 6 6 70 mr mr m w 4 3 3 m 4 254 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama yA mArgaNAnAma lezyA mArgaNA bhedasaMkhyA jIvasthAna 14 / guNasthAna 14 yoga 15 / upayoga 12 w 1m m x 5 w x w 10 14 15 12 or rm vAyukAya agnikAya vanaspatikAya trasakAya 4-yoga-mArgaNA manoyoga vacanayoga kAyayoga 5-veda-mArgaNA puruSaveda".......... strIveda.......... . napuMsakaveda " 6-kaSAya-mArgaNA 1/2 5/8 14/4 13 13/2 For Personal & Private Use Only 15/13 13/4 15/5 12/4 w w w 13/2 12 12 or rom w w 2 . 14 / mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 255 15 12 w w krodha... mAna 14 ar rom x mAyA or w w lobha Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAnAma krama mArgaNA saMkhyA bheda saMkhyA jIvasthAna 14 guNasthAna 14 upayoga 12 lezyA . s | 26 m m m m 9 9 9 9 khy khn khn khh khd 29 256 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ .30 2/3 For Personal & Private Use Only orm khn khn 2/3 7-jJAna-mArgaNA matijJAna zrutajJAna avadhijJAna manaHparyAyajJAna kevalajJAna mati-ajJAna zruta-ajJAna vibhaMgajJAna 8-saMyama-mArgaNA sAmAyika chedopasthApanIya parihAra-vizuddhi sUkSma-samparAya yathAkhyAta dezavirati avirati 2/3 or rmp sw, vorrm s4 | khy 34 35 36 333 9 9 9 9 or wr d hyN sb 37 w 38 39 h khn khn 40 .. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAna yoga guNasthAna 14 upayoga lezyA 14 15 3/6 14 or rmx www r krama mArgaNA mArgaNAnAma saMkhyA . bhedasaMkhyA 9-darzanamArgaNA cakSudarzana...." acakSudarzana avadhidarzana . kevaladarzana.....: - 10-lezyAmArgaNA . kRSNalezyA nIlalezyA" kApotalezyA" tejolezyA padmalezyA..... zuklalezyA" 11-bhavyatva-mArgaNA 14 For Personal & Private Use Only 14 or on in x Marwww 9 9 mor 14 30 - 6 or ar aor w mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 257 5 w 14 orrl bhavyatva abhavyatva rw vyatva ... 14 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only krama saMkhyA 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 mArgaNA bheda saMkhyA m 2 mArgaNAnAma 12- samyaktva - mArgaNA aupazamika kSAyopazamika kSAyika sAsvAdana mizra mithyAtva 13 - saMjJI - mArgaNA saMjJitva asaMjJitva jIvasthAna 14 14 - AhAraka- mArgaNA AhArakatva anAhArakatva m m 6 14 14 8 guNasthAna 14 8 4 11 1 1 14 13. yoga 15 13 15 15 13 10 13 khh bhu upayoga 12 7 5/6 4 100 10. lezyA www www. w x 6 4 ww 258 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana mArgaNA : saMsArI jIvoM kI vividha avasthAoM kA anveSaNa isa saMsAra meM ananta-ananta jIva haiN| pratyeka jIva kA bAhya aura Abhyantara jIvana pRthak-pRthak hotA hai| zarIra to isakA prathama mUlAdhAra hai| usake sAtha-sAtha usase sambaddha indriyA~, mana-vacana-kAyA kI pravRttiyA~, aMgopAMga, kAmavAsanA, krodhAdi kaSAya, lezyA, bhavyatva-abhavyatva, darzana, jJAna, saMyama, saMjJitva-aMsajJitva, AhArakatva-anAhArakatva, AkAra (saMsthAna), raMga-rUpa, vicArazakti, manobala, prANabala Adi vibhinna bAhya aura antaraMga viSayoM meM eka jIva dUsare jIva se bhinna dRSTigocara hotA hai| yaha sArI bhinnatA karmajanya hai| karmoM ke bandha kA sArA dAromadAra pariNAmoM para AdhArita hai| ataH karmajanya vibhinnatA pAMca bhAvoM ko lekara hotI hai, jinheM karmavijJAna ne audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura sahaja pAriNAmika bhAva kI saMjJA pradAna kI hai| karma vaijJAnika mahApuruSoM ne audayikAdi bhAvoM ke mAdhyama se hone vAlI ina karmajanya ananta-ananta vibhinnatAoM ko 14 vibhAgoM meM vibhAjita kiyA hai| ye caudaha vibhAga cU~ki jIvoM kI vibhinnatAoM kA sarvekSaNa yA anveSaNa-gaveSaNa karane ke lie mAdhyama haiN| inhIM caudaha vibhAgoM ke uttarabheda 62 hote haiM, jinase pratyeka jIva varga ke sAmAnyarUpa se bAhya-Abhyantara jIvana kA bArIkI se sarvekSaNa ho jAtA hai| jIvoM ke ina bAhya-Abhyantara jIvana vibhAgoM ke anveSaNa-sarvekSaNa karane ko karmavaijJAnikoM ne mArgaNA kahA hai| mArgaNA kI paribhASA kI gaI hai-gati Adi jina avasthAoM ko lekara apane AtmapradezoM ke sAtha karmoM se baddha jIva meM guNasthAna, jIvasthAna Adi kI mArgaNA, arthAtvicAraNA, gaveSaNA, anveSaNA, UhApoha, mImAMsA yA vicAra vimarza kiyA jAtA hai, For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ una avasthAoM ko prastuta karanA mArgaNA kahalAtI hai| spaSTa zabdoM meM kaheM to-"jisa prakAra se, jina avasthAoM yA paryAyoM Adi meM avasthita jIvoM ko jaise-jaise dekhA gayA hai, una-una jIvoM kI usI-usI rUpa meM vicAraNA yA gaveSaNA karanA mArgaNA hai|"1 guNasthAna : jIvoM ke AdhyAtmika vikAsa krama ke sUcaka isake sAtha hI karmavijJAna puraskartA jJAnijanoM ne jIvoM ke AdhyAtmika guNoM ke vikAsa krama kI bhI mArgaNA kI hai aura jIvoM ke AdhyAtmika guNoM ke vikAsa krama ko dhyAna meM rakhate hue ukta vikAsa krama ko bhI 14 bhAgoM meM vibhakta kiyA hai jinheM ve 'guNasthAna' kahate haiN| __guNasthAna kI vizeSatA yadyapi isa AdhyAtmika vikAsa-mArga kI kramika asaMkhyAta avasthAoM se jIva gujaratA hai| parantu ina kramika asaMkhyAta avasthAoM ko jJAnI mahApuruSoM ne 14 guNasthAnoM meM vargIkRta kiyA hai| ina caudaha vargoM yA vibhAgoM ko AgamoM aura granthoM meM guNasthAna kahA gayA hai| jIva kI moha aura ajJAna kI pragAr3hatama avasthA karmoM se gAr3harUpa se baddha, nikRSTa evaM nimnatama avasthA hai; jabaki sarvathA moharahita pUrNajJAnAvasthA kI prApti jIva kI uccatama sarvakarmamukta avasthA hai, jise mokSAvasthA kahate haiN| nimnatama gAr3ha mohAvasthA se zanaiH-zanaiH moha ke AvaraNoM ko haTAtA huA jIva kramazaH ucca-uccatara bhUmikA para Age bar3hatA jAtA hai| AtmA ke zuddha svAbhAvika guNoM-jJAna, darzana, sukha aura vIrya kA yA jJAna-darzana-cAritra Adi guNoM kA vikAsa karatA huA jIva bIca kI aneka avasthAoM ko kramazaH pAra karatA hai| yahA~ mArgaNAoM ke mAdhyama se unameM pAye jAne vAle guNasthAnoM kA vicAra kiyA gayA hai| mArgaNAoM aura guNasthAnoM ke kArya meM antara mArgaNA dvArA kiyA jAne vAlA jIvoM kI avasthAoM kA vicAra karma kI avasthAoM ke taratamabhAga kA vicAra nahIM hai; kintu usake dvArA kiyA jAtA hai zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika vibhinnatAoM se grasta jIvoM kA vicAra jabaki guNasthAna karmapaTaloM-karmAvaraNoM ke taratama bhAvoM aura trividha yogoM kI pravRtti-nivRtti kA lekhA-jokhA prastuta karate haiN| 1. (ka) tRtIya karmagrantha gAthA 1, vivecana (marudharakesarI) se bhAvagrahaNa.pR0 2 (kha) jAhiM jAsu va jIvA maggijaMte, jahA tahA ditttthaa| -go. karmakANDa For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana 261 * mArgaNAe~ jIvoM ke AdhyAtmika utkarSa-apakarSa yA vikAsa-avikAsa na batalAkara unake svAbhAvika vaibhAvika rUpoM kA bhinna-bhinna prakAra se vizleSaNa (Analysis) karatI haiM; jabaki guNasthAna jIvoM ke vikAsakrama ko-vikAsa kI kramika avasthAoM ko batAtA hai| mArgaNAe~ sahabhAvI haiM, jabaki guNasthAna kramabhAvI hai| guNasthAna eka jIva meM eka hI ho sakatA hai| - jIva apane AdhyAtmika vikAsa kI sIr3hiyoM ko pAra karatA huA vikAsa ke sarvocca zikhara para pahu~ca sakatA hai| yAnI pUrva-pUrva guNasthAnoM ko chor3atA huA uttarottara Age-Age bar3hatA jAtA hai aura karmarahita hokara sarvocca sthAna ko prApta kara sakatA hai, kintu mArgaNAe~ pUrva-pUrva ko chor3akara uttarottara prApta nahIM kI jA sakatIM, aura na hI unase AdhyAtmika vikAsa kI siddhi ke sopAna para car3hA jA sakatA hai| terahaveM guNasthAna kI bhUmikA ko prApta ghAtikarmarahita sarvajJa kevalI bhagavAn meM kaSAya mArgaNA ke sivAya zeSa sabhI mArgaNAe~ hotI haiM; jabaki guNasthAna to sirpha terahavA~ hI hotA hai| antima sarvakarmarahita guNasthAne avasthita jIva meM bhI tIna cAra mArgaNAoM ke sivAya bAkI kI prAyaH sabhI mArgaNAe~ hotI haiM, jabaki guNasthAna sirpha caudahavA~ hI hotA hai| ataH mArgaNAoM aura guNasthAnoM meM itanA antara hote hue bhI karmavijJAnavijJoM ne mArgaNAoM meM guNasthAnoM kI prarUpaNA karake unameM mUlakarma prakRti aura unakI uttara prakRtiyoM meM se bandhayogya karmaprakRtiyoM kI carcA-vicAraNA kI hai| yadyapi dvitIya karmagrantha meM kevala guNasthAnoM kI apekSA uttara-karma prakRtiyoM ke bandha kI carcA tathA caturtha karmagrantha meM guNasthAnoM meM bandhahetu, lezyA tathA bandha, udaya Adi kI paryApta carcA kI gaI hai| prastuta meM 14 mArgaNAoM kI apekSA vibhinna guNasthAnavI jIvoM meM bandhasvAmitva (kina-kina uttaraprakRtiyoM ke bandha kartRtva) kI prarUpaNA kI hai| caudaha mArgaNAoM ke nAma yadyapi caudaha mArgaNAe~ aura unakA svarUpa hama pUrva adhyAya meM spaSTa kara cuke hai| phira bhI 14 mArgaNAoM kA nAma batAnA Avazyaka hai-(1) gati mArgaNA, (2) ndriya-mArgaNA, (3) kAyamArgaNA, (4) yoga-mArgaNA, (5) veda-mArgaNA, (6) pAya mArgaNA, (7) jJAna mArgaNA, (8) saMyama-mArgaNA, (9) darzana-mArgaNA, (10) lezyA-mArgaNA, (11) bhavya-mArgaNA, 12) samyaktva-mArgaNA, (13) saMjJi-mArgaNA aura (14) AhAra maargnnaa| tRtIya karmagrantha vivecana (marudharakesarIjI) pR. 3 For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ dhyAna rahe ki pratyeka mArgaNA kA nAmakaraNa usake mukhya bhedoM kI apekSA se kiyA gayA hai, sAtha hI usameM antarbhUta pratipakSIbhUta bhedoM kI bhI prarUpaNA kI gaI hai| jaise-jJAnamArgaNA meM ajJAna kI, saMyamamArgaNA meM asamaya kI bhI prarUpaNA hai| yahA~ mArgaNAoM meM sAmAnya rUpa se tathA guNasthAnoM kI apekSA se bandha-svAmitva kA kathana kiyA gayA hai| - caudaha mArgaNAoM meM sAmAnyatayA guNasthAna-prarUpaNA sarvaprathama kramazaH caudaha mArgaNAoM meM sAmAnyatayA guNasthAnoM kI prarUpaNA isa prakAra kI gaI hai (1) gati-tiryaMca gati meM Adi ke pAMca, devagati aura naraka gati meM Adi ke cAra, tathA manuSya gati meM pahale mithyAtva se lekara ayogikevalI paryanta caudaha guNasthAna hote haiN| (2) indriya-ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya meM pahalA aura dUsarA, ye do guNasthAna hote haiN| paMcendriyoM meM sabhI guNasthAna hote haiN| (3) kAya-pRthvI, jala, vanaspatikAya meM pahalA aura dUsarA do guNasthAna hote haiM, gatitrasarUpa agnikAya aura vAyukAya meM pahalA guNasthAna aura trasakAya meM sabhI guNasthAna hote haiN| (4) yoga-pahale se lekara terahaveM guNasthAna taka 15 yoga hote haiN| (5) veda-vedatrika meM Adi ke nau guNasthAna hote haiM, (udyaapekssaa)| (6) kaSAya-krodha, mAna, mAyA meM Adi ke nau guNasthAna tathA lobha meM Adi ke 10 guNasthAna hote haiN| (7) jJAna-mati, zruta, avadhijJAna meM avirata samyagdRSTi Adi nau guNasthAna pAye jAte haiN| manaHparyAyajJAna meM pramattasaMyata Adi sAta guNasthAna haiN| kevalajJAna meM sayogikevalI aura ayogikevalI ye do guNasthAna pAye jAte haiN| mati-ajJAna, zruta 1. (ka) gai-iMdie ya kAe joe vee ksaay-naannesu| saMjama-daMsaNa-lesA, bhava-samme sanni aahaare||9|| -caturtha karmagrantha (kha) gai-iMdiesu kAye joge vede kasAya-NANe y| saMjama-daMsaNa-lessA bhaviyA, smmtt-snnnni-aahaare|| 41 // -gommaTasAra jIvakANDa (ga) caudaha mArgaNAoM ke lakSaNa, svarUpa ke lie dekheM isI khaNDa meM mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa 1-2 zIrSaka nibandha, tathA paMcasaMgraha, rAjavArtika, sarvArthasiddhi, dhavalA Adi grnth| For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva- kathana 263 ajJAna aura vibhaMgajJAna, ina tIna ajJAnoM (mithyAjJAnoM) meM pahale do tIna guNasthAna pAye jAte haiM / (8) saMyama - sAmAyika aura chedopasthApanIya saMyama meM pramattasaMyata Adi cAra guNasthAna, parihAra - vizuddhi saMyama meM pramattasaMyata Adi do guNasthAna, sUkSma- samparAya saMyama meM apane nAma vAlA dasavA~ guNasthAna, yathAkhyAta - cAritra meM antima cAra (gyArahavA~ se caudahavA~ ) guNasthAna, tathA dezavirata saMyama meM apane nAma vAlA paMcama dezavirata guNasthAna hai aura avirati meM Adi ke cAra guNasthAna pAye jAte haiN| (9) darzana - cakSu - acakSu-darzana meM Adi ke bAraha guNasthAna pAye jAte haiM / avadhidarzana meM cauthe se lekara bArahaveM taka nau guNasthAna tathA kevaladarzana meM antima do guNasthAna pAye jAte haiN| . (10) lezyA -kRSNa, nIla aura kApota ina tIna lezyAoM meM Adi ke 6 guNasthAna, teja aura padma lezyA meM Adi ke 7 guNasthAna tathA zukla lezyA meM pahale se lekara terahaveM guNasthAna taka teraha guNasthAna hote haiN| (11) bhavya - bhavya jIvoM meM caudaha guNasthAna hote haiN| abhavya jIvoM ke sirpha prathama mithyAtva guNasthAna hotA haiN| (12) samyaktva - upazama - samyaktva meM cauthe se lekara gyArahaveM taka 8 guNasthAna hote haiM / vedaka ( kSAyopazamika ) samyaktva meM cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka cAra guNasthAna, kSAyika samyaktva meM cauthA Adi 11 guNasthAna hote haiN| mithyAtva meM pahalA, sAsvAdana meM dUsarA aura mizradRSTi meM tIsarA guNasthAna hotA hai| (13) saMjJI - saMjJI jIvoM ke eka se lekara caudaha taka sabhI guNasthAna hote haiM, . kintu asaMjJI jIvoM ke Adi ke do guNasthAna hote haiN| (14) AhAraka - AhAraka jIvoM ke pahale mithyAtva guNasthAna se lekara * terahaveM sayogI kevalI guNasthAna paryanta 13 guNasthAna hote haiN| anAhAraka jIvoM ke pahalA, dUsarA, cauthA, terahavA~ aura caudahavA~, ye 5 guNasthAna hote haiN| isa prakAra saMkSepa meM mArgaNAoM ke nAma, lakSaNa, kArya aura unake avAntara bhedoM kI saMkhyA tathA nAma Adi batAkara caudaha mArgaNAoM meM se kisameM kitane guNasthAna pAye jAte haiM? isakA nirUpaNa kiyA gayA hai| (ka) tRtIya karmagrantha, gA. 1 vivecana, pR0 9-10 (kha) caturtha karmagrantha gA. 10 se 14 For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ sAmAnyatayA bandhayogya 120 prakRtiyA~ mAnI gaIM haiN| unameM se 55 viziSTa prakRtiyA~ karmavijJAna meM vizeSa saMketa ke lie karmagranthakAra Adi ne batAI haiM-(1) jinanAma, (2-3) suradvika (devagati devAnupUrvI), (4-5) vaikriyadvika (vaikriya zarIra vaikriya aMgopAMga), (6-7) AhAraka dvika (AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga), (8) devAyu, (9-11) narakatrika (narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu), (12-14) sUkSmatrika (sUkSmanAma, aparyAptanAma, sAdhAraNanAma), (15-17) vikalatrika (dvIndriya, trIndriya, caturindriya jAti) (18) ekendriya jAti, (19) sthAvara nAma, (20) Atapa nAma, (21) napuMsaka veda, (22) mithyAtva-mohanIya, . (23) huMDaka saMsthAna, (24) sevArta saMhanana, (25 se 28) anantAnubandhI kaSAyacatuSka, (29 se 32) madhyama saMsthAna-catuSka (nyagrodha parimaNDala, sAdi, vAmana, aura kubja saMsthAna), (33 se 36) madhyama saMhanana-catuSka (RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA saMhanana), (37) azubha vihAyogati, (38) nIcagotra, (39) strIveda, (40 se 42) durbhagatrika (durbhaganAma, duHsvaranAma, anAdeya nAma), (43 se 45) styAnarddhi-trika (nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, styAnarddhi), (46) udyotanAma, (47-48) tiryaMcadvika (tiryaJcagati, tiryaMcAnupUrvI), (49) tiryaMcAyu, (50) manuSyAyu, (51-52) manuSyadvika (manuSyagati, manuSyAnupUrvI), (53-54) audArika-dvika (audArika zarIra, audArika aMgopAMga) aura (55) vajraRSabhanArAca sNhnn| isa prakAra saMkSepa meM bandhayogya prakRtiyoM kA saMketa karake kucha viziSTa prakRtiyoM kA samuccaya batalA diyA gayA hai| aba kramazaH pUrvokta 14 mArgaNAoM meM se sarvaprathama gatimArgaNA meM usake bheda-prabhedoM ke anusAra bandhasvAmitva kI prarUpaNA kI jaaegii| gati ke 4 bheda haiM-narakagati, tiryaJcagati, manuSyagati aura devgti| ataH kramazaH bandhasvAmitva kA vidhAna kiyA jaaegaa| (1) gati mArgaNA ke mAdhyama se bandha-vidhAna naraka gati kA bandhasvAmitva-bandha yogya 120 karmaprakRtiyoM meM se suradvika Adi unnIsa prakRtiyoM ko chor3akara sAmAnya rUpa se 101 prakRtiyA~ naraka gati ke. jIva bAMdhate haiN| 1. jiNasura-viuvAhAradu devAu nry-suhum-vigltigN| egidi thAvarA'yava napu micchaM huMu chevtttth||2|| aNamajjhAgii saMghayaNa kukhaga niya itthi duhg-thiinn-tigN| ujjoya tiri dugaM tiri narAu narauraladuga risahaM // 3 // -tRtIya karmagrantha, vivecana (marudharakesarI) pR0 11 For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva - kathana 265 naraka gati ke adhikArI nArakoM ke lakSaNa naraka gati ke adhikArI nAraka kA lakSaNa evaM vyutpattilabhya artha karmazAstriyoM ne isa prakAra diyA hai - naraka gati nAmakarma ke udaya se jo naraka meM utpanna ho, athavA narAn - jIvoM ko, kAyanti yAnI kleza pahu~cAe~, unheM nAraka kahate haiM, yA dravya, kSetra, kAla aura bhAva se jo svayaM tathA paraspara eka dUsare ke sAtha ArAma, Amoda yA prema na pAte hoM, unheM nAraka kahate haiN| naraka gati meM nAraka vahA~ ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva se nitya hI azubhatara lezyAoM, pariNAmoM, zArIrika, mAnasika vedanAoM tathA vikriyAoM se sadaiva duHkhI aura pIr3ita rahate haiM / 1 naraka gati meM sAmAnyatayA kitanI prakRtiyoM kA bandha ? naraka gati meM sAmAnyatayA jo 101 prakRtiyoM kA bandha batAyA gayA hai, vaha isa prakAra hai, bandha yogya 120 prakRtiyoM meM suradvika Adi 19 prakRtiyoM ko kama karane se 101 prakRtiyA~ zeSa rahatI haiN| ina 19 prakRtiyoM kA bhavasvabhAva ke kAraNa naraka gati meM nAraka jIvoM ke bandha hI nahIM hotA hai| unnIsa prakRtiyA~ ye haiM- (1) deva gati, (2) devAnupUrvI, (3) vaikriya zarIra, (4) vaikriya aMgopAMga, (5) AhAraka zarIra, (6) AhAraka aMgopAMga, (7) devAyu, (8) naraka gati, (9) narakAnupUrvI, (10) narakAyu, (11) sUkSmanAma, (12) aparyApta nAma, (13) sAdhAraNa nAma, (14) dvIndriya jAti, (15) trIndriya jAti, (16) caturindriya jAti, (17) ekendriya jAti, (18) sthAvara nAma tathA (19) Atapa nAmakarma / naraka gati meM sAmAnyatayA ye 19 prakRtiyA~ kyoM nahIM baMdhatIM ? 19 prakRtiyA~ naraka gati meM nahIM baMdhatI haiM; kyoMki jina sthAnoM meM ukta unnIsa prakRtiyoM kA udaya hotA hai, nAraka jIva naraka gati se nikala kara una sthAnoM meM 1. (ka) sura - iguNavIsavajjaM igasau oheNa baMdhahi nirayA / tittha - viNA - micchi, saya sAruNi napu cau viNA chanui // 4 // - tRtIya karmagrantha vivecana, pR. 13 narAn kAyantIti naarkH| (ga) Na ramaMti jado NiccaM davve khette ya kAle bhAve ya / aNohiM jamhA tamhA te NArayA bhaNiyA / (gha) nityA'zubhatara lezyA - pariNAma - deha - vedanA - vikriyA // 2. paMca Nava doNNi chavvIsamavi ya cauro kameNa sattaTThI / doNi ya paMca ya bhaNiyA eyAo bedhasapayIo // - gommaTasAra karmakANDa 35 sAmAnya bandhayogya prakRtiyA~ 120 isa prakAra haiM - 5, 9, 2, 26, 4, 67, 2, 5 = 120 / - gommaTasAra jIvakANDa 146 - tattvArtha sUtra 3/3 For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ utpanna nahIM hote haiN| jaise ki devagati, devAnupUrvI, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, devAyu, naraka gati, narakAnupUrvI aura narakAyu, ye 8 prakRtiyA~ deva aura nAraka-prAyogya haiM, kintu nArakI jIva marakara naraka gati aura deva gati meM utpanna nahIM hote| isalie ina ATha karma prakRtiyoM kA bandha bhI naraka gati meM nahIM hotaa| isI prakAra sUkSma nAma, aparyApta nAma aura sAdhAraNa nAma, ina tIna prakRtiyoM kA bhI bandha nAraka jIvoM ke nahIM hotA, kyoMki sUkSma nAma karma kA udaya sUkSma ekendriya ke, aparyApta nAmakarma kA udaya aparyApta tiryaMcoM ke, tathA sAdhAraNa nAmakarma kA udaya sAdhAraNa vanaspatikAyika jIvoM ke hotA hai, jabaki nAraka paMcendriya paryApta hote haiN| isI. prakAra ekendriya jAti, sthAvara nAma aura Atapa nAma, ye tIna prakRtiyA~ ekendriyaprAyogya haiM, tathA vikalendriyatrika vikalendriya-prAyogya haiN| ataH ina 6 prakRtiyoM ko bhI nAraka jIva nahIM baaNdhte| evaM AhArakadvika kA udaya cAritrasampanna labdhidhAraka muniyoM ko hI hotA hai, anya ko nhiiN| isalie devadvika se lekara Atapa nAmakarma taka 19 prakRtiyA~ narakagati meM abandha hone se zeSa rahIM sAmAnyatayA 101 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| prathama mithyAtvaguNasthAnavartI nAraka meM 100 prakRtiyoM kA bandha yadyapi naraka gati meM sAmAnyatayA 101 karmaprakRtiyA~ bandha yogya haiM, kintu nArakoM meM pahale mithyAtva-guNasthAna se lekara cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna taka cAra guNasthAna hote haiN| ataH prathama mithyAtva guNasthAna meM tIrthaMkara nAmakarma kA bandha na hone se 100 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| tIrthaMkara nAmakarma ke bandha kA adhikArI samyaktvI hai| mithyAtvaguNasthAna meM samyaktva na hone se tIrthaMkara nAmakarma kA bandha nahIM hotaa| isalie mithyAtvaMguNasthAna meM nAraka jIvoM ke 100 prakRtiyA~ bandhayogya mAnI jAtI haiN| sAsvAdana guNasthAnavartI nAraka chiyAnave prakRtiyA~ bA~dhate haiM dUsare sAsvAdana guNasthAnavartI nAraka jIva napuMsakaveda, mithyAtva-mohanIya, huMDaka saMsthAna aura sevA saMhanana-ina cAra prakRtiyoM ko nahIM bAMdhate haiM, kyoMki ina cAra prakRtiyoM kA bandha mithyAtva ke udayakAla meM hotA hai| lekina sAsvAdana guNasthAna ke samaya mithyAtva kA udaya nahIM rahatA hai| aura narakatrika, jAti-catuSka, sthAvaracatuSka, huMDaka saMsthAna, AtapanAma, sevArta-saMhanana, napuMsakaveda aura mithyAtvamohanIya-ina solaha prakRtiyoM kA bandha mithyAtva-nimittaka hai| inameM do narakatrika, sUkSmatrika, vikalatrika, ekendriya jAti, sthAvara nAma aura Atapa nAma-ina bAraha 1. tRtIya karmagrantha, mA. 4 vivecana (marudharakesarIjI) se| For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva - kathana 267 prakRtiyoM ko nAraka jIva bhavasvabhAva ke kAraNa bA~dhate hI nahIM haiN| ye to pahale hI sAmAnya narakagati meM baMdhayogya meM kama kI jA cukI haiN| zeSa rahI napuMsakaveda, mithyAtvamohanIya, huMDaka saMsthAna aura sevArta saMhanana - ye prakRtiyA~ mithyAtva ke nimitta se ba~dhatI haiM, aura sAsvAdana guNasthAna meM mithyAtva kA udaya nahIM hai / ataH sAsvAdana guNasthAna meM ina cAra prakRtiyoM ko mithyAtva guNasthAnavartI nAraka jIvoM kI bandhayogya. 100 prakRtiyoM meM se kama karane para dUsare guNasthAna meM nArakajIvoM ke bandhayogya 96 prakRtiyA~ kahI haiN| mizra evaM avirata samyagdRSTi guNasthAnavartI meM 70 aura 72 prakRtiyoM kA bandha anantAnubandhI kaSAyacatuSka Adi 26 prakRtiyoM ko chor3akara mizra guNasthAna meM 70 prakRtiyoM kA, tathA avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 72 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| isI prakAra narakagati kI yaha sAmAnya bandhavidhi ratnaprabhAdi tIna narakabhUmiyoM ke nArakoM ke cAroM guNasthAna meM bhI samajhanI caahie| tathA paMkaprabhA Adi narakoM meM tIrthaMkara nAmakarma ke binA sAmAnya bandhavidhi pUrvavat samajhanI caahie| mizra guNasthAnavartI nArakoM ke 70 karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai, kyoMki anantAnubandhI kaSAya ke udaya se baMdhane vAlI anantAnubandhI catuSka, madhyamasaMsthAnacatuSka, madhyama- saMhanana-catuSka, azubhavihAyogati, nIcagotra, strIveda, durbhaga, duHsvara, anAdeya, styAnarddhi, udyota aura tiryaJcatrika, ina 25 prakRtiyoM kA mizra guNasthAna meM anantAnubandhI kaSAya kA udaya na hone se baMdha nahIM hotA hai| dUsare guNasthAna ke antima samaya meM anantAnubandhI kaSAya kI visaMyojanA yA kSaya ho jAtA hai, isalie anantAnubandhI ke kAraNa baMdhane vAlI ukta 25 prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA tathA tIsare mizra guNasthAna meM rahane vAlA koI bhI jIva Ayukarma kA bandha nahIM karatA hai| ataH manuSyAyu kA bhI bandha nahIM ho sakatA hai| ataH dUsare guNasthAnavartI nAraka jIvoM ke bandhayogya 96 prakRtiyoM meM se anantAnubandhI Adi pUrvokta 25 prakRtiyAM evaM manuSyAyu yoM kula 26 prakRtiyA~ kama karane se mizraguNasthAnavartI narakagati ke jIvoM ke 70 prakRtiyoM kA bandhasvAmitva samajhanA cAhie / 3 1. tRtIya karmagrantha gA. 4 vivecana ( marudharakesarIjI) pR. 16 2. (ka) sammAmicchadiTThI AuyabaMdhaM pi na karei tti / (kha) sammeva titthabaMdho / 3. (ka) tRtIya karmagrantha, gA. 5 vivecana ( marudharakesarI jI) pR. 16,17 (kha) viNu aNachavIsa mIse bisayari sammammi jiNanarAu juyA / iya rayaNAisu bhaMgo paMkAisu titthayarahINo // 5 // - go. ka. gA. 92 For Personal & Private Use Only - tRtIya karmagrantha Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ aviratasamyagdRSTi nArakajIva ke 72 prakRtiyoM kA bandha : kyoM aura kaise ? cauthe avirati-samyagdRSTi guNasthAnavartI nArakajIva tIrthaMkara nAmakarma kA bandha kara sakate haiM, kyoMki samyaktva ke sadbhAva meM tIrthaMkara nAma karma kA bandha hotA hai, tathA mizraguNasthAnavartI jIva ke Ayukarma kA bandha na hone ke niyama se jisa manuSyAyu kA bandha nahIM hotA thA, usakA cauthe guNasthAna meM bandha hone se mizraguNasthAna meM baMdha hone vAlI 70 prakRtiyoM meM ukta do prakRtiyoM (tIrthaMkaranAma aura manuSyAyu) ko milAne se caturtha guNasthAnavartI nArakajIva 72 prakRtiyoM kA bandha karate haiN| nArakajIva na to punaH narakAyu kA bandha kara sakate haiM, na hI devAyu kaa| tathA tiryaMcAyu kA bandha bhI anantAnubandhI kaSAya ke udaya hone para hotA hai| anantAnubandhI kaSAyodaya prathama, dvitIya guNasthAna taka hI hotA hai, Age ke guNasthAnoM meM nhiiN| ataH caturtha guNasthAnavI nAraka jIvoM ke tiryaMcAyu kA bandha bhI nahIM ho sktaa| bandha ho sakatA hai sirpha manuSyAyu kaa| saptanarakabhUmisthita nArakoM kI apekSA bandhasvAmitva-prarUpaNA narakabhUmisthita nArakoM kI apekSA bandhasvAmitva prarUpaNA isa prakAra hai-ratnaprabhA, zarkarAprabhA aura bAlukAprabhA, ina 3 narakoM meM sAmAnyatayA tathA cAroM guNasthAnoM kI apekSA se prarUpita nArakajIvoM ke bandhasvAmitva ke samAna hI bAndhasvAmitva samajhanA caahie| jaise narakagati meM prathama guNasthAna meM 100, dUsare meM 96, tIsare meM 70, cauthe meM 72 prakRtiyoM kA bandha mAnA gayA hai| ThIka usI prakAra ratnaprabhA, zarkarAprabhA tathA bAlukAprabhA, ina tIna narakoM meM rahane vAle nAraka jIvoM ke apane-apane yogya guNasthAna meM karmaprakRtiyoM kA bandhasvAmitva samajhanA caahie| kintu paMkaprabhA, dhUmaprabhA aura tamaHprabhA narakoM meM samyaktva-prApti hone para bhI kSetra ke prabhAva se aura tathAprakAra ke adhyavasAya kA abhAva hone se tIrthakara nAmakarma kA baMdha nahIM hotA hai; kyoMki AgamoM meM kahA gayA hai-'pahale naraka se AyA huA jIva cakravartI ho sakatA hai, dUsare naraka se AyA huA jIva vAsudeva ho sakatA hai aura tIsare naraka taka se AyA huA jIva tIrthakara ho sakatA hai, cauthe naraka se AyA jIva kevlI aura paMcama naraka se AyA jIva mahAvratI sAdhu evaM chaThe naraka se AyA huA jIva dezavirata ho sakatA hai aura sAtaveM naraka se AyA huA jIva samyaktva ko prApta kara sakatA hai, magara dezaviratitva ko prApta nahIM kara sakatA hai| ataH paMkaprabhAdi tIna narakabhUmiyoM ke tIrthakara nAmakarma abandha hone se 100 prakRtiyoM kA bandhaM samajhanA 1. tRtIya karmagrantha gA. 5, vivecana (marudharakesarI jI) pR. 17, 18 / For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva - kathana 269 caahie| paMkaprabhAdi tIna narakoM meM prathama, dvitIya, tRtIya aura caturtha guNasthAna meM kramaza: 100, 96, 70 aura 71 prakRtiyoM kA pUrvavat bandha ho jAtA hai / 1 sAtaveM naraka meM pahale se caturthaguNasthAnavartI nAraMkoM kA bandhasvAmitva sAtaveM naraka meM sAmAnyatayA tIrthakara nAmakarma aura manuSyAyu kA bandha nahIM hotA hai tathA manuSya-dvika aura uccagotra ke binA zeSa prakRtiyoM kA mithyAtva - guNasthAna meM bandha hotA hai| tIrthaMkara nAmakarma ke bandhayogya tathAprakAra ke adhyavasAyoM kA sAtaveM naraka meM abhAva hotA hai, tathA manuSyAyu kA bandha bhI chaThe naraka taka hotA hai| ataH sAtaveM naraka meM ina donoM prakRtiyoM ko kama karane se 101 -2 = 99 prakRtiyoM kA bandha saptama naraka meM mAnA gayA hai| saptama naraka meM 99 prakRtiyA~ jo bandhayogya batAI haiM, unameM se usI naraka ke prathama-guNasthAnavartI nAraka manuSyadvika, tathA uccagotra ina tIna prakRtiyoM ko tathAvidha vizuddhi ke abhAva meM nahIM bAMdhate / kyoMki saptama narakavartI nAraka ke lie tIna prakRtiyA~ utkRSTa puNyazAlinI mAnI gaIM haiM, jo ki utkRSTa vizuddha adhyavasAya se hI baMdhatI haiN| utkRSTa vizuddha adhyavasAya tIsare aura cauthe guNasthAna meM hote haiM / isalie manuSyagatidvika aura uccagotra, ina tIna prakRtiyoM ke abandhya hone se 99 prakRtiyoM meM se ina tIna prakRtiyoM ko kama karane se 96 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| saptama-narakavartI nArakoM ke dUsare sAsvAdana guNasthAna meM tiryacAyu aura napuMsakacatuSka (napuMsakaveda, mithyAtva, huMDakasaMsthAna, aura sevArta saMhanana ina 5 prakRtiyoM ke abandhya hone se mithyAtvaguNasthAna meM jo 96 prakRtiyoM kA bandha batAyA gayA hai, unameM se ina 5 prakRtiyoM ko kama karane se kula 91 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| cUMki sAsvAdana meM yogya adhyavasAya na hone se tiryacAyu kA bandha nahIM hotA, tathA napuMsakacatuSkaM mithyAtva ke udaya meM hotA hai, magara sAsvAdana guNasthAna meM mithyAtva kA udaya nahIM hotA, ataH napuMsakacatuSka kA bandha bhI isameM nahIM hotA / ataeva 96 meM se 5 kama hone se 91 prakRtiyoM kA bandha sAsvAdana guNasthAnavartI saptamanarakIya nArakoM ke hotA hai| sAtaveM naraka meM tIsare mizraguNasthAnI tathA cauthe avirata - samyagdRSTi guNasthAnI jIvoM ke 70 karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai / vaha isa prakAra - saptamanarakavAsI sAsvAdanaguNasthAnavartI nAraka jIvoM ke bandhayogya jo 91 prakRtiyA~ kahI gaIM thIM, unameM se anantAnubandhI kaSAyacatuSka se lekara tiyaMcadvika taka 24 1. tRtIya karmagrantha, gA. 5 vivecana; pR. 19 / For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ prakRtiyoM ko kama karane se 67 prakRtiyA~ rahatI haiN| inameM manuSyadvika tathA uccagotra ina tIna prakRtiyoM ko milAne se tIsare aura cauthe guNasthAna vAle saptamanarakavAsI jIvoM ke 70 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| pUrva-pUrva naraka se uttara-uttara naraka meM adhyavasAyoM kI zuddhi itanI kama ho jAtI hai ki puNya-prakRtiyoM ke bandhaka pariNAsa pUrva-pUrva naraka se uttara-uttara naraka meM alpa se alpatara ho jAte haiN| yadyapi AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga taka jIva prati samaya kisI na kisI gati kA bandha kara sakatA hai, kintu narakagati ke yogya adhyavasAya prathama guNasthAna taka, tiryaJcagati ke yogya adhyavasAya Adi ke do guNasthAna taka tathA devagati ke yogya adhyavasAya AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga taka evaM manuSyagati ke yogya adhyavasAya cauthe guNasthAna taka hote haiN| nAraka jIva narakagati aura devagati kA bandha nahIM kara skte| ataH tIsare cauthe guNasthAna meM sAtaveM naraka ke nAraka manuSyagati-yogya bandha kara sakate haiN| kintu ve jIva AyuSya kA bandha to pahale guNasthAna meM hI kara lete haiN| anya guNasthAnoM meM nhiiN| anya guNasthAnoM meM tatyogya adhyavasAya na hone se AyuSya bandha nahIM krte| pahale aura cauthe guNasthAna meM sAtaveM naraka ke jIva ke manuSyagati' prAyogya banda ke lAyaka pariNAma na hone se manuSyaprAyogya bandha nahIM hotaa| sAtaveM naraka ke jIva manuSyAyu ko bAMdhate nahIM haiM, kintu usake abhAva meM tIsare-cauthe guNasthAna meM manuSyAyu bandha ke binA bhI manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kA bandha ho sakatA hai, jo ki bhavAntara meM udaya meM AtA hai|3 / / 1. 24 prakRtiyA~ ye haiM-anantAnubandhI kaSAyacatuSka, nyagodhaparimaNDala; sAdi, vAmana; kubjasaMsthAna, RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca kIlaka saMhanana, azubhavihAyogati, nIcagotra, strIveda, durbhaga, duHsvara, anAdeya, nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnaddhi, udyota, tiryaMcagati aura tiryaJcAnupUrvI, yoM kula 24 prakRtiyoM kA bandha prathama-dvitIya guNasthAna taka hotA hai, kyoMki ye 24 anantAnubandhI kaSAyodaya nimittaka haiM, jinakA udaya pahale dUsare guNasthAna taka hotA hai| -saMpAdaka 2. (ka) ajiNa maNuyAu ohe sattamie naradugucca viNu micche| iga navaI sAsaNe, tiriyAu napuMsa cauvajaM // 6 // aNacauvIsa-virahiyA sattara duguccA ya sayarimIsa duge| sattarasau ohi micche pajatiriyA viNu jiNAhAraM // 7 // -tRtIya karmagrantha (kha) tRtIya karmagrantha gA. 6,7 vivecana pR. 21 se 24 tk| 3. (ka) tRtIya karmagrantha gA. 7 vivecana (marudharakesarIjI) pR. 24, 25 (kha) nara-dvikasya narAyuSA saha nA'vazyaM pratibandho, yaduta yatraivAyurbadhyate. tatraiva gatyAnupUrvIdvayamapi tasyA'nyadA'pi bndhaat|| -tRtIya karmagrantha avacUrikA pR. 101 For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva - kathana 271 tiryaJcagati meM bandha-svAmitva kI prarUpaNA jinake tiryaMca gati nAmakarma kA udaya ho, unheM tiryaJca kahate haiM / ekendriya se caturindriya taka ke sabhI jIva tiryaJca kahalAte haiN| paMcendriya ke cAra bheda haiM- nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva / ataH paJcendriyoM meM tiryaJca paMcendriya jIva hI tiryaJca kahalAte haiN| tiryaJcoM ke do bheda haiM- paryAptatiryaJca aura aparyApta tiryaJca / paryAptatiryaJcoM ke bandhasvAmitva kI prarUpaNA sarvaprathama paryAptatiryaMcoM ke bandha-svAmitva kI prarUpaNA karate haiM / samasta jIvoM kI apekSA se sAmAnyatayA bandhayogya 120 prakRtiyoM meM se tIrthaMkara nAmakarma aura AhArakadvika, ina tIna prakRtiyoM kA bandha tiryaMcagati meM nahIM hotA hai; kyoMki tiryaJcoM ke samyaktvI hone para bhI janma - svabhAva se hI tIrthaMkara nAmakarma ke bandhayogya adhyavasAyoM kA abhAva hotA hai aura AhArakadvika kA bandha cAritradhAraka muniyoM ke hI hotA hai / ata: ina tIna prakRtiyoM kA bandha tiryaJcagati vAloM ke na hone se 117 prakRtiyoM kA bandha hI hotA hai| tiryaJcagati meM pahale mithyAtva guNasthAna se lekara pA~caveM deza-virataguNasthAna taMka pA~ca guNasthAna hote haiN| ye pAMcoM guNasthAna paryAptatiryaJca ko hote haiM, aparyApta - tiryaJca ko sirpha pahalA mithyAtva - guNasthAna hI hotA hai / paryAptatiryaJcoM ke 117 prakRtiyoM kI bandhasvAmitva - prarUpaNA sAmAnyatayA paryAptatiryaJcoM ke jaise 117 prakRtiyoM kA bandha-svAmitva batalAyA gayA hai, usI prakAra prathama mithyAtva - guNasthAna meM bhI unake 117 prakRtiyoM kA bandha samajhanA cAhie; kyoMki mithyAtva - guNasnAna meM na to samyaktva hai, aura na sarvaviraticAritra, isalie tIrthaMkaranAmakarma aura AhArakadvika tInoM prakRtiyoM kA bandha unake nahIM hotA hai| sAsvAdana guNasthAna meM paryAptatiryaJcoM kI bandhasvAmitva - prarUpaNA isI taraha paryAptatiryaJcoM ke sAsvAdana guNasthAna meM 101 prakRtiyoM kA bandha hotA hai / tiryaJcoM ke sAmAnya se tathA prathama guNasthAna meM jo 117 prakRtiyoM kA bandha batAyA gayA thA, unameM se mithyAtva ke udaya se ba~dhane vAlI 16 prakRtiyoM kA bandha nahIM hone se zeSa 101 prakRtiyoM kA bandha hotA hai / mithyAtvodayavazAt ba~dhane vAlI 16 prakRtiyA~ ye haiM-narakatrika (narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu), jAticatuSka 1. tRtIya karmagrantha gA. 7 vivecana (marudharakesarIjI) pR. 26 For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (ekendriya se caturindriya jAti taka), sthAvaracatuSka (sthAvaranAma, sUkSmanAma, aparyAptanAma, sAdhAraNanAma) huMDakasaMsthAna, sevArtasaMhanana, AtapanAma, napuMsakaveda aura mithyaatvmohniiy| tRtIya guNasthAnavartI paryAptatiryaJcoM kI bandhasvAmitva prarUpaNA tIsare mizraguNasthAnavartI paryApta tiryaJcoM ke 69 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| dvitIya guNasthAnavartI paryAptatiryaJcoM ke jo 101 prakRtiyoM kA bandha batAyA gayA thA, unameM se Ayubandha nimittaka devAyu, tathA anantAnubandhI kaSAyanimittaka 25 prakRtiyoM evaM manuSyagati-prAyogya 6 prakRtiyoM kA bandha nahIM hone se kula 32 prakRtiyoM ko dUsare guNasthAna kI bandhayogya 101 prakRtiyoM me se kama kara dene para zeSa 69 prakRtiyoM kA hI bandha hotA hai| tRtIya guNasthAnavartI paryApta tiryaJcoM kI abandhayogya prakRtiyA~ ye abandhayogya 32 prakRtiyA~ isa prakAra haiM-(1) devAyu, (2-4) tiryaJcatrika, (5-7) styAnarddhitrika (nidrAnidrA, pracalA-pracalA aura styAnarddhi); (8-10) durbhagatrika (durbhaga, duHsvara, anAdeya), (11-14) anantAnubandhI kaSAya-catuSka, (15-18). madhyama saMsthAnacatuSka, (19-22) madhyama-saMhanana-catuSka, (23) nIcagotra, (24) udyotanAma, (25) azubha vihAyogati, (26) strIveda, (27-29) manuSyatrika (manuSyagati, manuSyAnupUrvI aura manuSyAyu, (30-31) audArikadvika (audArika zarIra, audArika aMgopAMga) evaM (32) vajraRSabhanArAkca saMhanana (ye manuSyagatiyogya prakRtiyA~) yoM kula milAkara 1+25+6=32 prakRtiyA~ mizraguNasthAnavartI paryAptatiryaMcoM ke nahI baMdhatI haiN| caturtha guNasthAnavartI paryAptatiryaMcoM ke bandha-svAmitva kI prarUpaNA caturthaguNasthAnavartI paryAptatiryaMcoM ke 70 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| tRtIya guNasthAnavartI paryApta tiryaJcoM ke 69 prakRtiyoM ke sAtha isa guNasthAna meM devAyu kA bandha saMbhava hone se 69+1=70 prakRtiyoM kA bandha mAnA jAtA hai| tIsare guNasthAna meM Ayu kA bandha na hone se tathA cauthe meM parabhava kI Ayu kA bandha sambhava hone se caturtha guNasthAnavartI paryApta tiryazca aura manuSya donoM devagati yogya prakRtiyoM ko bAMdhate haiM, manuSya gatiyogya prakRtiyoM ko nhiiN| ataH caturtha guNasthAna meM paryAptatiryaJcoM ke devAyu kA bandha hotA hai| paJcama guNasthAnavartI paryAptatiryaMcoM ke bandhasvAmitva kI prarUpaNA paMcama dezavirata-guNasthAnavartI paryApta tiryaJcoM ke 5veM guNasthAna meM 66 prakRtiyoM kA bandha hotA hai; kyoMki apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya-catuSka kA bandha pAMcaveM aura For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana 273 Age ke guNasthAnoM meM nahIM hotaa| pAMcaveM guNasthAna meM ukta kaSAya catuSka kA udaya bhI nahIM hotA, isa kAraNa unakA bandha bhI nahIM hotaa| ataH ye 4 prakRtiyA~ kama ho' jAne se 70-4-66 prakRtiyA~ kA bandha paMcama guNasthAna meM mAnA jAtA hai| aparyAptatiryaJca meM prakRtiyoM ke bandha kI prarUpaNA aparyApta tiryazca tIrthakara nAmakarma Adi 11 (tIrthaMkaranAma, devadvika, vaikriyadvika, AhArakadvika, devAyu aura narakatrika, yo kula milAkara gyAraha) prakRtiyoM ko chor3akara zeSa 109 prakRtiyoM kA bandha karate haiN| sAmAnyataH sarvajIvoM kI bandhayogya 120 prakRtiyoM meM se ukta 11 prakRtiyoM ko aparyApta tiryaJca aura aparyApta manuSya nahIM bAMdhate haiN| paryAptamanuSyoM ke bandha-svAmitva kI prarUpaNA manuSyagati-nAmakarma aura manuSyAyukarma ke udaya se jo manuSya kahalAte haiM, athavA jo manana ke dvArA jo nitya heya-upAdeya, tattva-atattva, dharma-adharma evaM hita-ahita kA vicAra karate haiM athavA jo mana ke dvArA guNa-doSAdi kA vicAra, yA smaraNa kara sakeM, mana ke viSaya meM jo utkRSTa haiM, unheM manuSya kahate haiN| tiryaMcoM ke samAna hI manuSyoM ke bhI mukhyatayA paryApta aura aparyApta, ye do bheda haiN| paryApta manuSya sAmAnya kI apekSA se, 120 prakRtiyoM kA bandha karatA hai| .. prathama guNasthAna meM paryApta manuSya ke 117 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| pUrvokta sAmAnyatayA kathita 120 prakRtiyoM meM se paryAptatiryaMcoM ke samAna hI paryApta-manuSya tIrthaMkara nAmakarma evaM AhAraka dvika ina tIna prakRtiyoM kA bandha nahIM karate; kyoMki tIrthaMkara nAmakarma kA bandha samyaktvI ko aura AhArakadvika kA bandha apramattasaMyata muni ke hotA hai, mithyAdRSTi guNasthAna meM samyaktva apramattasaMyama, donoM hI sambhava nahIM haiN| dvitIya guNasthAna meM paryApta manuSya 101 prakRtiyoM kA bandha karatA hai| pUrvokta 117 prakRtiyoM meM se dUsare karmagrantha meM kathita 16 prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA, 1. (ka) viNu narayasola sAsaNi surAu aNa egatIsa viNu miise| sasurAu sayari samme bIya-kasAe viNA dese||8|| -karmagrantha gA. 3 . (kha) tRtIya karmagrantha, gA. 8 vivecana (marudharakesarIjI) pR. 27, 28 (ga) narayatiga jAithAvara-cau huMDAyava chivaTTha npumicchN| solato igahiya sayaM sAsaNi // -karmagrantha 2/4 "tiri-thiinn-dhgti| aNamajjhAgii-saMghayaNa-cau niujjoya kukhaga-itthi tti // -karmagrantha 2 / 4,5 For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274. karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kyoMki ina 16 prakRtiyoM kA bandha-viccheda prathama guNasthAna ke antima samaya meM hI ho jAtA hai| tRtIya guNasthAna meM paryApta manuSya paryAptatiryaMca ke liye batAye gae bandha svAmitva ke anusAra dUsare guNasthAna kI 101 prakRtiyoM meM se devAyu tathA anantAnubandhI kaSAya ke udaya se baMdhane vAlI 25 prakRtiyoM tathA manuSyagati yogya 6 prakRtiyA~-kula milAkara 1+25+6=32 prakRtiyA~ kama karane se. zeSa rahI 69 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| yadyapi cauthe guNasthAna meM paryApta manuSya tRtIya guNasthAna kI bandhayogya 69 prakRtiyoM ke sAtha devAyu kA bandha karane ke kAraNa 69+1-70 prakRtiyoM kA bandha karanA cAhie thA, kintu paryApta manuSya ke ukta 70 prakRtiyoM ke sAtha-sAtha tIrthaMkara nAmakarma kA bhI bandha sambhava hone se ve 69+1+1=kula 71. prakRtiyA~ bAMdhate haiN| dvitIya karmagrantha meM kathita bandhAdhikAra kI apekSA paryApta manuSya tathA tiryaMca ke. tIsare mizra aura cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna meM kramazaH 74 aura 77 prakRtiyoM kA bandha kahA gayA hai| __bandhAdhikAra meM sAmAnya rUpa se tIsare mizraguNasthAna meM paryApta manuSyoM aura tiryaMcoM ke jo 69 prakRtiyoM kA bandha kahA gayA hai usameM paryAptamanuSya ke lie pahale kahI huI manuSyadvika Adi 6 prakRtiyoM meM se manuSyAyu ko chor3akara zeSa 5 prakRtiyoM ko milAne se 74 prakRtiyoM kA bandhasvAmitva samajhA jA sakatA hai| ___ isI prakAra caturtha aviratasamyagdRSTi guNasthAna meM paryApta ,manuSya 71 prakRtiyA~ . bAMdhane kI yahA~ batAyI gayI, usameM caturtha guNasthAna kI 71 prakRtiyoM ke sAtha manuSyadvika, audArikadvika, vajraRSabhanArAkca saMhanana, aura manuSyAyu, ina 6 prakRtiyoM ko milAne se karmastava bandhAdhikAra meM ukta 77 prakRtiyoM ke bandha kI saMgati baiTha jAtI hai| ___pAMcaveM se lekara terahaveM guNasthAna taka paryApta manuSya kA bandhasvAmitva pratyeka guNasthAna meM dUsare karmagrantha ke bandhAdhikAra meM ukta bandhayogya prakRtiyoM ke anusAra 1. (ka) iya cauguNesu vi narA paramaMjayA sajiNa ohu desaaii| jiNa-ikkArasa-hINaM, navasau apajatta-tiriya-narA // 9 // . -tRtIyA karmagrantha vyAkhyA, pR. 30 se 32 tk| (kha) titthayarA'hAraga-dugavaja, micchaMmi sttrsyN|| -karmagrantha bhA. 2, gA. 3 (ga) surAu aNa egatIsa viNa miise| -tRtIya karmagrantha gA. 8 meM 32 prakRtiyoM kA varNana A cukA hai| For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana 275 utanI-utanI prakRtiyoM kA bandha samajha lenA caahie| jaise ki pA~caveM guNasthAna meM 67, chaThe guNasthAna meM 63, sAtaveM meM 59 yA 58 / __ pA~cave guNasthAna meM paryApta manuSya ke 67 aura paryApta tiryazca ke 66 prakRtiyoM kA bandha batalAyA gayA hai, jabaki dUsare karmagrantha meM donoM ke lie paMcama guNasthAna meM 67 prakRtiyoM kA bandha kahA gayA hai| isa bhinnatA kA kAraNa yaha hai ki paryApta tiryaMcoM ke cauthe guNasthAna meM samyaktva hone para bhI tIrthaMkara nAma-karma ke bandhayogya adhyavasAyoM ke na hone se 70 prakRtiyoM kA bandha kahA gayA hai, unameM se apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya-catuSka ko kama karane se pAMcaveM guNasthAna meM 66 prakRtiyoM kA bandha kahA hai, jabaki paryApta manuSya cauthe guNasthAna meM tIrthaMkaranAmakarma kA bhI bandha kara sakate haiN| ataH sAmAnyatayA bandhayogya 71 prakRtiyoM meM se apratyAkhyAnAvaraNa catuSka ko kama karane se 67 prakRtiyoM kA bandha paryAptamanuSyoM ke kahA gayA hai| aparyApta tiryazca aura aparyApta manuSya, ina donoM ke aparyApta vizeSaNa kA artha yahA~ labdhi-aparyApta samajhanA cAhie, karaNa-aparyApta nhiiN| isa artha ko karane kA kAraNa yaha hai ki aparyApta manuSya tIrthaMkara nAmakarma kA baMdha bhI kara sakatA hai| ina labdhi-aparyApta manuSyoM aura tiryaJcoM ke sAmAnya se bandhayogya 120 prakRtiyoM meM se tIrthaMkara nAmakarma, devadvika, vaikriyadvika, AhArakadvika, devAyu aura narakatrika, ina gyAraha prakRtiyoM ko kama karane se 109 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| tathA aparyApta avasthA meM kevala mithyAtvaguNasthAna hone se isa guNasthAna meM bhI 109 prakRtiyoM kA bandha kara sakate haiN| kyoMki mithyAdRSTi hone se tIrthaMkara nAmakarma aura AhArakadvika kA bandha nahIM karate tathA mara kara devagati meM nahIM jAte isalie isase sambandhita devadvika, vaikriyadvika aura devAyu kA bhI bandha nahIM karate, evaM aparyApta jIva narakagati meM utpanna nahIM hote, isa kAraNa narakatrika kA bhI bandha nahIM krte| yoM ukta 11 prakRtiyoM ko kama karane se sAmAnyApekSA tathA mithyAtvaguNasthAna meM aparyApta tiyacoM aura manuSyoM ke 109 prakRtiyoM kA bandha svAmitva mAnA gayA hai| devagati meM bandhasvAmitva kI prarUpaNA aba devagati meM sAmAnya aura guNasthAnoM kI apekSA bandhasvAmitva kI prarUpaNA karate haiN| devoM ke bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika, ye cAra nikAya 1. tRtIya karmagrantha gA. 9 vivecana (marudharakesarIjI) pR. 32 se 35 . 2. jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama-vizeSa ko 'labdhi' kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (varga) haiN| devagati meM bhI narakagati ke samAna pahale se lekara cauthe taka cAra, guNasthAna hI hote haiN| ___ yadyapi devoM ke bhI prakRtibandha nArakoM ke samAna haiM, kyoMki jaise nAraka mara kara narakagati aura devagati meM utpanna nahIM hote, vaise hI deva bhI mara kara ina donoM gatiyoM meM utpanna nahIM hote| isalie nArakoM ke samAna deva bhI devatrika, narakatrika aura vaikriyadvika ina 8 prakRtiyoM kA bandha nahIM karate aura aviratasaMyamI na hone se AhArakadvika kA bhI bandha nahIM karate tathA deva mara kara sUkSma ekendriya tathA vikalendriyatrika, ina 6 prakRtiyoM kA bhI bandha nahIM karate, ina prakAra kucha 10+6=16 prakRtiyA~, bandhayogya 120 prakRtiyoM meM se kama karane para sAmAnyatayA 104 prakRtiyoM kA bandha hotA hai; jabaki narakagati meM 120 bandhayogya prakRtiyoM meM se suradvika se lekara Atapa nAmakarma taka 19 prakRtiyoM kA bandha na hone se 101 prakRtiyoM kA bandha kahA gayA hai| kintu devoM ke prakRtibandha meM kucha vizeSatA hai-nArakoM meM ekendriya, sthAvara Atapa, ina tIna prakRtiyoM ko bandhayogya nahIM ginA gayA hai, jabaki deva mera kara bAdara ekendriya meM utpanna ho sakate haiM, isa apekSA se deva ekendriya, sthAvara aura Atapa, ina tIna prakRtiyoM ko adhika bAMdhate haiN| isI kAraNa devoM ke 101 ke bajAya 104 prakRtiyA~ sAmAnya se bandhayogya mAnI gaIM haiN| devagati meM sAmAnya se tathA kalpadvika meM bandhaprarUpaNA sAmAnya se devagati meM jo 104 prakRtiyoM kA bandha batAyA gayA hai, usI prakAra kalpopapanna (kalpavAsI) prathama saudharma aura dvitIya IzAna ina do kalpoM (devoM) taka meM bhI samajhanA caahie| .. kintu devagati aura pUrvokta kalpavAsI devadvika ke devoM ke mithyAtvaguNasthAna meM tIrthaMkara nAmakarma kA bandha na hone se 103 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| tathA bAkI ke dUsare, tIsare aura cauthe guNasthAna meM narakagati ke samAna hI kramazaH 96, 70 aura 72 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| bhavanapati, jyotiSka aura vyantara devoM meM bandha-prarUpaNA jyotiSka, bhavanavAsI aura vyantara nikAya ke devoM ke bhI tIrthaMkara nAmakarma kA bandha na hone se sAmAnya se aura pahale mithyAtvaguNasthAna kI apekSA se 103 prakRtiyoM kA bandha samajhanA cAhie, kyoMki ina tIna nikAyoM ke deva vahA~ se nikala kara tIrthaMkara nahIM hote aura na hI tIrthaMkara nAmakarma kI sattA vAle jIva bhavanapati, vyantara aura jyotiSka meM utpanna hote haiM tathA ina tIna nikAyoM ke deva avadhijJAna sahita parabhava meM nahIM jAte, jabaki tIrthaMkara avadhijJAnasahita hI parabhava meM jAkara For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana 277 utpanna hote haiN| ataeva ina tIna nikAyoM ke devoM ke tIrthaMkara nAmakarma kA bandha nahIM hotaa| isalie jyotiSka Adi tIna nikAyoM ke devoM ke sAmAnya se tathA pahale guNasthAna meM 103, dUsare meM 96, tIsare meM 70 aura cauthe meM tIrthaMkara nAmakarma kA bandha na hone se 72 ke bajAya 71 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| sanatkumAra kalpa se pAMca anuttaravimAnavAsI devoM ke bandhasvAmitva kI prarUpaNA sanatkumAra nAmaka tRtIya devaloka (kalpa) se navagraiveyaka taka ke devoM kA bandhasvAmitva-nirUpaNa do vibhAgoM meM kiyA gayA hai| prathama vibhAga meM sanatkumAra se lekara sahasrAra nAmaka devaloka taka ke devoM kA, tathA dUsare vibhAga meM Anata devaloka se lekara navagraiveyaka taka ke devoM kA bandhasvAmitva kahA gayA hai| yadyapi pAMca anuttaravimAnavAsI devoM kA yahA~ kathane nahIM kiyA gayA hai, tathApi anuttaravimAnoM meM sadaiva samyagdRSTi jIva utpanna hote haiM aura unake sirpha caturtha guNasthAna hI hotA hai| isalie devoM ke sAmAnyatayA caturtha guNasthAna meM 72 prakRtiyoM kA bandha hotA hai, vaise inake bhI utanI hI prakRtiyoM kA bandha samajha lenA caahie| . sanatkumAra se sahasrAra devaloka taka kI bandhasvAmitva prarUpaNA . . pUrvokta do vibhAgoM meM se prathama vibhAga ke sanatkumAra se lekara sahasrAra svarga taka ke deva jaise ratnaprabhA narakabhUmi ke nAraka sAmAnya se aura guNasthAnoM meM jitanI prakRtiyoM kA bandha karate haiM, utanI hI prakRtiyoM kA bandha ina devoM ke samajhanA caahie| ye deva bhI una-una devalokoM se cyavakara ekendriya meM utpanna nahIM hote, isalie inake bhI ekendriya-prAyogya-ekendriyajAti, sthAvaranAma aura AtapanAma, ina tIna prakRtiyoM kA bandha nahIM hotaa| phalataH sAmAnya se ye 101 prakRtiyoM ko bAMdhate. hai| mithyAtva-guNasthAna meM tIrthaMkara-nAmakarma ko chor3akara 100, sAsvAdanaguNasthAna meM napuMsaka-catuSka ke sivAya 96 aura mizra guNasthAna meM anantAnubandhI catuSka Adi 26 prakRtiyoM ke sivAya 70 aura avirata-samyagdRSTi guNasthAna meM manuSyAyu evaM tIrthaMkara nAmakarma kA bhI bandha hone se 72 prakRtiyoM ko bA~dhate haiN| 1. (ka) nirayavva surA navaraM Ahe micche egidi tiyshiyaa| kappaduge vi ya evaM jiNahINo joi-bhvnn-vnne||10|| .. -tRtIya karmagrantha / (kha) tRtIya karmagrantha gA. 10 vivecana (marudharakesarIjI) pR. 35 se 37 taka For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ Anata se nava-praiveyaka aura paMca anurattaravAsI devoM kI bandhasvAmitva prarUpaNA Anata se lekara nava-praiveyaka taka ke deva udyotacatuSka (udyotanAma, tiryaJcagati, tiryazcAnupUrvI aura tiryazcAyu, ina cAra prakRtiyoM ko nahIM bA~dhate haiM, kyoMki ina devalokoM se cyava kara ye deva manuSyagati meM hI utpanna hote haiM, tiryaJcoM meM nhiiN| ataH 120 prakRtiyoM meM se tiryaJca-prAyogya ukta 4 prakRtiyoM ko tathA suradvika Adi 19 prakRtiyoM ko kama karane se sAmAnya se 97 prakRtiyoM kA bandha karate haiN| tathA guNasthAnoM kI apekSA pahale meM 96, dUsare meM 92, tIsare meM 70 aura cauthe meM 72 prakRtiyoM kA bandha karate haiN| pA~ca anuttaravimAnoM ke deva ekAnta samyaktvI hone se unake sAmAnyataH tathA guNasthAna kI apekSA se 72 prakRtiyoM kA bandha samajhanA caahie| (2-3) indriyamArgaNA aura kAyamArgaNA meM bandha-svAmitva-prarUpaNA indriya kA svarUpa aura prakAra indriyAvaraNa karma kA kSayopazama hone para bhI svayaM padArtha kA jJAna karane tathA jJAta hone vAle padArtha ko vyakta karane meM asamartha jJasvabhAvarUpa AtmA ko padArtha ke jJAna karAne meM mAdhyama yA nimittabhUta kAraNa ko indriya kahate haiN| athavA jisake dvArA AtmA yA AtmA ke dvArA jJAtaka vibhinna padArthoM ko jAnA jAe, use indriya kahate haiN| athavA apane-apane sparzAdika viSayoM ke jJAna yA pravRtti meM dUsare (rasanAdi) kI apekSA na rakhakara jo svataMtra hoM, unheM indriya kahate haiN| indriyA~ pAMca hotI haiM-sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura shrotr| jisa jIva ko krama se jitanI-jitanI indriyAM hotI haiM, usako utanI indriya vAlA jIva kahate haiN| jaisejisake pahalI ekamAtra sparzanendriya hotI hai, use ekendriya, jisake sparzana aura rasanA, ye do indriyA~ hoM, use dvIndriya, jisake sparzana, rasanA aura ghrANa hoM, use trIndriya, jisake sparzana, rasanA, ghrANa aura netra, ye cAra indriyA~ hoM, use caturindriya aura jisake sparzana, rasanA, ghrANa (nAsikA), netra aura zrotra (karNa), ye pAMcoM indriyA~ hoM, use paMcendriya kahate haiN| 1. (ka) rayaNavva saNaMkumArAI ANayAI ujoy-cu-rhiyaa| apajjatiriyavva navasayamigidi puddhvi-jl-ts-vigle||11|| . -tRtIya karmagrantha (kha) tRtIya karmagrantha, gA. 11, vyAkhyA (marudharakesarIjI) pR. 39, 40 For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana 279 kAya kA svarUpa aura prakAra kAya-jAti nAmakarma ke avinAbhAvI trasa aura sthAvara nAmakarma ke udaya se hone vAlI AtmA kI paryAya ko kAya kahate haiN| kAya ke chaha prakAra haiM-pRthvIkAya, apkAya (jalakAya), tejaskAya (anikAya), vAyukAya, vanaspatikAya aura 'skaay| pRthvIkAya se lekara vanaspatikAya, taka ke jIva ekendriya (kevala sparzendriya vAle) hote haiM, unheM sthAvara bhI kahate haiN| dvIndriya, trIndriya aura caturindriya; ye tIna vikalendriya aura usakAya yA trasa kahalAte haiN| tathA paMcendriya jIva bhI trasakAya yA trasa kahalAte haiN| ve cAra prakAra ke haiM-nAraka, tiryaJca, manuSya aura dev| ekendriya aura tIna vikalendriya kI gaNanA tiryaJcoM meM kI jAtI hai| indriyamArgaNA aura kAyamArgaNA dvArA bandhasvAmitva-kathana ekendriya, vikalendriyatrika evaM tIna kAyoM meM bandhasvAmitva-prarUpaNA ekendriya, tIna vikalendriya tathA pRthvIkAya, apkAya aura vanaspatikAya meM, gatimArgaNA meM kahe gae aparyApta tiryaJcoM ke bandhasvAmitva ke samAna hI sAmAnya se tathA mithyAtva guNasthAna meM 109 prakRtiyoM kA bandha hotA hai; kyoMki aparyApta tiryaJca yA manuSya tIrthaMkara nAmakarma se lekara narakatrika paryanta 11 prakRtiyoM kA bandha nahIM krte| ina ekendriyAdi cAra aura tIna kAya vAle jIvoM meM samyaktva nahIM hotA / tathA devagati aura narakagati meM utpanna nahIM hote| isalie sAmAnya bandha yogya 120 prakRtiyoM meM se tIrthaMkaranAma, devatrika, narakatrika, vaikriyadvika aura AhArakadvika, ye 11 prakRtiyA~ kama karane se 109 prakRtiyA~ hI sAmAnya se tathA prathama guNasthAna meM bandha yogya hotI haiN| ... - dvitIya sAsvAdana guNasthAna meM prathama guNasthAna meM ukta 109 prakRtiyoM meM se sUkSmatrika Adi (sUkSmatrika, vikalatrika, ekendriya jAti, sthAvara nAma, napuMsakaveda, mithyAtvamohanIya, haMDakasaMsthAna aura sevA saMhanana, ina) teraha prakRtiyoM ke sivAya 96 prakRtiyA~ baMdhatI haiN| ina 13 prakRtiyoM ko kama karane kA kAraNa yaha hai ki dUsare guNasthAna meM mithyAtva kA udaya na hone se mithyAtva-sambandhita 13 prakRtiyoM kA bandha nahIM hotA / bhavanapati evaM vyantara jAti ke deva mithyAtva-nimittaka ekendriyaprAyogya Ayu kA bandha karane ke pazcAt samyaktva prApta kareM aura maraNa ke samaya 1. (ka) tRtIya karmagrantha, vivecana (marudharakesarIjI) se bhAvAMza grahaNa, pR. 4, 5, 40, .41 evaM 42 (kha) jiNa ikkArasa-hINaM, navasau apjtt-tiriy-nraa| . -tRtIya karmagrantha, gA.9 For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ / samyaktva kA vamana karake ekendriya rUpa meM utpanna hote haiM, taba unako zarIra-pati pUrNa karane se pUrva sAsvAdana-samyaktva guNasthAna prApta ho to aisI sthiti meM ve pUrvokta 109 prakRtiyoM meM se 13 prakRtiyoM ke binA 96 prakRtiyoM kA bandha karate haiN| kinhIM AcAryoM kA mata hai ki ve ekendriya Adi jIva dUsare guNasthAna ke daurAna tiryaMcAyu aura manuSyAyu kA bhI bandha nahI karate, isalie ina do prakRtiyoM ke aura kama ho jAne se 94 prakRtiyoM kA bandha karate haiN| tathA audArikamizra mArgaNA meM 94 prakRtiyoM kA bandha kahA gayA hai| 96 prakRti mAnane vAloM kA mata hai ki Ayubandha ke kAla taka sAsvAdana bhAva banA rahatA hai, isalie ekendriyAdi jIva isa guNasthAna meM tiryaMcAyu-manuSyAyu kA bandha kara sakate haiM, jabaki 94 prakatiyA~ mAnane vAloM ke matAnusAra sAsvAdana samyaktva kA kAla 6 AvalikA pahale hI pUrA ho jAtA hai, ataH ukta donoM AyukarmoM kA bandha sambhava na hone se 94 prakRtiyoM kA bandha mAnanA hI ucita hai| gommaTasAra karmakANDa meM bhI isI mata kA samarthana milatA hai| ataH 94 prakRtiyoM ke bandha vAlA mata yuktiyukta pratIta hotA hai| . paMcendriya jAti aura trasakAya meM bandhasvAmitva prarUpaNA ekendriya, vikalendriyatrika tathA tIna sthAvarakAyika jIvoM ke bandha-svAmitva kI prarUpaNA ke pazcAt aba paMcendriya jAti aura trasakAya ke bandhasvAmitva kI prarUpaNA karate haiN| trasajIva do prakAra ke batAe haiM-gatitrasa aura lbdhitrs| jinake trasa nAmakarma kA udaya hotA hai aura jo calate-phirate bhI haiM, unheM labdhitrasa kahate haiM, tathA jinake udaya to sthAvara nAmakarma kA hotA hai, parantu gatikriyA pAI jAtI haiM, unheM gatitrasa kahate haiN| gatitrasa ke do bheda haiM-tejaskAya aura vAyukAya, tathA labdhivasa ke 4 bheda haiM-dvIndriya se lekara paMcendriya taka / paMcendriya jAti aura sakAya meM, jaise karmagrantha ke dvitIya bhAga meM sAmAnya se 120 aura vizeSarUpa se pahale guNasthAna se lekara 13veM. guNasthAna taka kramazaH 117, 1. (ka) chanavai sAsaNi viNu suhumatera kei puNa biMti cunviN| tiriya-narAUhiM viNA taNupajjattiM na te jaMti // 12 // -tRtIya karmagrantha (kha) tRtIya karmagrantha gAthA 12 vivecana (marudharakesarIjI) pR. 42 se 44 taka (ga) dekheM- karmagrantha bhA. 2, gA. 14 meM sAsaNi caunavai viNAnaratiriyAU shmter|| (gha) puNNidaraM vigi vigale tatthuppaNo hu sasANo dehe| pajattiM Navi pAvadi, idi Nara-tiriyAugaM nntthi|| -gommaTasAra-karmakANDa gA. 113 For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana 281 101, 74, 77 Adi prakRtiyoM kA bandha kahA hai, vaise hI yahA~ samajhanA caahie| tejaskAya aura vAyukAya ina donoM gatitrasoM ke sirpha eka mithyAtva-guNasthAna hotA hai, sAsvAdana guNasthAna nahIM hotA; kyoMki samyaktva kA vamana karatA huA koI jIva isa guNasthAna meM utpanna nahIM hotaa| isalie donoM basoM ke sAmAnya se tathA prathama mithyAtva guNasthAna meM bandhayogya 120 prakRtiyoM meM se jina-ekAdaza (tIrthaMkara nAmakarma se lekara narakatrika-paryanta 11 prakRtiyoM tathA manuSyatrika aura uccagotra, ina kula 15 prakRtiyoM kA bandhana hone se, 15 prakRtiyA~ kama karane para 105 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| tejaskAyika aura vAyukAyika jIva tiryaMcagati meM utpanna hone se, vahA~ bhavanimittaka nIcagotra hI udaya meM hotA hai, uccagotra kA bandha aura udaya nahIM hotaa| (4) yogamArgaNA dvArA bandha-svAmitva-prarUpaNA yogaH svarUpa, prakAra aura prabheda mana, vacana, kAyA ke vyApAra (pravRtti, halacala yA spandana) ko yoga kahate haiM, athavA pudgala-vipAkI zarIra nAmakarma ke udaya se mana-vacana-kAya se yukta jIva kI jo karmoM ke grahaNa yA AkarSaNa karane meM kAraNabhUta zakti hai, use yoga kahate haiN| yoga ke mUla bheda tIna haiM-mana, vacana aura kaayaa| arthAt-manoyoga, vacanayoga aura kaayyog| phira inameM se manoyoga ke 4, vacanayoga ke 4 aura kAyayoga ke 7 bheda hote haiN| manoyoga aura manoyoga-sahita vacanayoga meM prathama se lekara terahaveM taka 13 guNasthAna hote haiN| ataH ina donoM meM dvitIya karmagrantha meM batAye gae bandha ke anusAra hI yahAM bandhasvAmitva samajhanA caahie| prastuta gA. 13 ke uttarArddha meM prayukta 'maNa-vayajoge' kA matalaba manoyoga-sahita vacanayoga tathA 'urale' kA matalaba manoyoga-vacanayoga-sahita audArika kAyayoga mAnA jAe to usameM usa apekSA se pUrvoktavat bandha-svAmitva samajhanA caahie| parantu yadi 'vayajoga' se kevala 'vacanayoga' aura 'urala' se kevala 'audArika kAyayoga' artha grahaNa kiyA jAe to manoyoga rahita 'vacanayoga' meM bandha-svAmitva pUrvokta vikalendriya ke samAna aura kAyayoga meM ekendriya ke samAna samajhanA caahie| arthAt-jaise-vikalendriyoM aura ekendriya meM kramazaH sAmAnya se 109, mithyAtvaguNasthAna meM bhI 109, tathA sAsvAdana-guNasthAna meM 96 yA 94 prakRtiyoM kA bandha batAyA hai, usI prakAra inameM bhI bandhasvAmitva samajhanA caahie| . 1. (ka) ohu paNiMdi tase gaitase jiNikkAra nara-tigucca viNA // 13 // -tRtIya karmagrantha ___ (kha) tRtIya karmagrantha gA. 13 pUrvArddha vivecana (marudhara kesarI) pR. 46 se 48 taka For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ niSkarSa yaha hai ki manoyoga, vacanayoga-sahita audArika kAyayoga vAloM ke paryApta manuSya meM kahe gae bandha ke samAna hI bandha samajhanA; jabaki kevala vacanayoga yA kevala kAyayoga kA bandhasvAmitva ekendriyoM aura vikalendriyoM meM batAe gae bandha ke samAna samajhanA caahie| kAyayoga ke zeSa bhedoM kA bandha-svAmitva audArikamizrakAyayoga meM bandhasvAmitva prarUpaNA-audArikamizra kAyayoga meM sAmAnya se AhArakadvika, devAyu aura narakatrika, ina 6 prakRtiyoM ko sAmAnya bandhayogya 120 prakRtiyoM meM se kama karane se 114 prakRtiyoM kA bandhasvAmitva mAnanA cAhie; kyoMki viziSTa cAritra ke abhAva meM tathA isa prakRti kA 7veM guNasthAna meM hI bandha hone se audArikamizra kAyayoga meM AhArakadvika kA bandha nahIM ho sktaa| tathA devAyu aura narakatrika, ina 4 prakRtiyoM kA bandha sampUrNa paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA nahIM ho sktaa| phalataH ina 6 prakRtiyoM kA bandha audArikamizra-kAyayoga meM nahIM mAnA gayA hai| prathama mithyAtva-guNasthAna ke daurAna audArikamizra kAyayoga meM sAmAnya bandha yogya 114 prakRtiyoM meM se jina-paMcaka (tIrthaMkara nAma, devagati, devAnupUrvI, vaikriya zarIra aura vaikriya-aMgopAMga, ina 5 prakRtiyoM) ko kama karane para 109 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| __ audArikamizra kAyayoga meM mithyAtva guNasthAna ke samaya manuSyAyu aura tiryaJcAyu kA bandhasvAmitva kucha AcArya nahIM mAnate, karmagranthakAra mAnate haiN| gommaTasAra karmakANDa meM bhI isa mata kA samarthana pAyA jAtA hai| jaisA ki gommaTasAra meM kahA gayA hai-"audArikamizra kAyayoga meM audArika kAyayogavat racanA jaannaa| vizeSa bAta yaha hai ki isameM devAyu, narakAyu, AhArakadvika, narakadvika, ina 6 prakRtiyoM kA bhI bandha nahIM hotaa| ataH 120 meM se 6 prakRtiyA~ kama karane para sAmAnya se 114 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| usameM bhI mithyAtva guNasthAna meM devacatuSka aura tIrthaMkara nAmakarma, ina 5 prakRtiyoM kA bandha nahIM hotaa| ataH 109 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| ___ parantu karmagranthakAra kA kahanA hai-audArikamizra kAyayoga ke prathama guNasthAna meM 109 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| dUsare sAsvAdana guNasthAna meM isake 94 prakRtiyoM kA bandha hotA hai, kyoMki zarIra paryApti pUrNa hone ke bAda hI Ayubandha honA sambhava 1. (ka) maNa-vaya-joge oho, urale narabhaMgu tammisse // 13 // -tRtIya karmagrantha (kha) tRtIya karmagrantha vivecana (marudhara kesarI) se sArAMza grahaNa, pR. 48, 49 For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayAM bandhasvAmitva - kathana 283 hai aura sAsAdana guNasthAna meM vartamAna jIva zarIra - paryApti pUrNa nahIM karatA hai| isa dRSTi se isa dvitIya guNasthAna meM manuSyAyu aura tiryaJcAyu kA bandha nahIM hotA / tathA isameM mithyAtva kA udaya na hone se mithyAtva ke udaya se baMdhane vAlI sUkSmatrika se lekara sevArta saMhanana - paryanta 13 prakRtiyoM kA bhI bandha nahIM hotA / ataH kula 2+13-15 prakRtiyoM ko prathama mithyAtva guNasthAna meM bandhayogya 109 prakRtiyoM meM se kama karane para 94 prakRtiyoM kA bandha hotA hai / audArikamizra kAyayoga vAle jIva ke pahalA, dUsarA, cauthA aura terahavA~ ye cAra guNasthAna hote haiN| cauthe guNasthAna meM isake 75 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| dUsare guNasthAna meM ukta 94 prakRtiyoM meM se anantAnubandhI catuSka Adi ( se tiryaMcadvika paryanta) 24 prakRtiyA~ kama karane se kula 70 prakRtiyA~ zeSa rahatI haiM, sAtha hI tIrthaMkara nAma - paMcaka (tIrthaMkara nAmakarma, devadvika aura vaikriyadvika) ke milAne se 70+5=75 prakRtiyoM kA bandha cauthe guNasthAna ke daurAna hotA hai| aura terahaveM guNasthAna meM to sirpha eka sAtAvedanIya kA bandha hotA hai / 1 kArmaNa kAyayoga meM bandhasvAmitva prarUpaNA kArmaNa kAyayoga meM tiryaJcAyu aura manuSyAyu ke sivAya anya saba prakRtiyoM kA bandha audArikamizra kAyayoga ke samAna hI hai| kArmaNa kAyayoga bhavAntara ke lie jAte hue antarAla (vigraha ) gati ke samaya tathA janma lene ke prathama samaya meM hotA hai| kArmaNa kAyayoga vAle jIvoM ke pahalA, dUsarA, cauthA aura terahavA~, ye cAra guNasthAna hote haiN| inameM se terahavA~ guNasthAna kevalI - samudghAta ke tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM sayogikevalI bhagavAn ko hotA hai| aura zeSa tIna guNasthAna anya jIvoM ke antarAla gati ke tathA janmagrahaNa ke prathama samaya meM hote haiM / kArmaNa kAyayoga meM sAmAnya se 112 prakRtiyoM kA bandha hotA hai / audArikamizra kAyayoga meM 1. (ka) orAle vA misse Na sura- NirayAuhAra - NirayadugaM / micchaduge devacao titthaM Na hi avirade atthi // 116 // - gommaTasAra, karmakANDa (kha) joeNa kammaeNaM AhArei anaMtaraM jiivo| te paraM mIseNaM jAva sarIraniphphattI // - bhadrabAhusvAmI (ga) audArika kAyayogastiryaG manuSyoH zarIra paryApterUrdhvam / - AcArAMga TIkA 1/2 (gha) karmagrantha bhA. 3 gA. 14 vivecana, (marudhara kesarIjI) se sArAMza grahaNa, pR. 49 se 58 taka (Ga) AhArachaga - viNohe caudasa-sau, micchi jiNa-paNaga-hINaM / sAsaNi caDanavai viNA naratiriAU suhumter|| 14 // For Personal & Private Use Only - tRtIya karmagrantha Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ sAmAnya se jo 114 prakRtiyoM kA bandha svAmitva batAyA gayA hai, unameM se kArmaNa kAyayoga meM manuSyAyu aura tiryaMcAyu ko kama karane se sAmAnya se 112 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| mithyAtva guNasthAna meM ukta 112 prakRtiyoM meM se audArikamizra kAyayoga kI taraha tIrthaMkara nAmakarma Adi 5 prakRtiyoM ke kama karane se 107 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| dUsare guNasthAna meM inhIM 107 prakRtiyoM meM se sUkSmatrika Adi 13 prakRtiyoM ko kama karane se 94 evaM cauthe guNasthAna meM ina 94 prakRtiyoM meM se anantAnubandhI krodha Adi 24 prakRtiyoM ko kama karane evaM tIrthaMkara nAmakarma Adi 5 prakRtiyoM ko jor3ane se 75 prakRtiyoM kA bandhaM hotA hai| jabaki terahaveM . guNasthAna meM ekamAtra sAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai| AhArakadvika meM bandhasvAmitva-prarUpaNA AhAraka kAyayoga aura AhArakamizra kAyayoga kevala chaThe guNasthAna meM pAye jAte haiN| ata: chaThe guNasthAna ke samAna ina donoM kAyayogoM meM 63 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| AhAraka kAyayoga meM pramatta aura apramatta saMyata ye donoM guNasthAna eka apekSA se hote haiN| jisa samaya caudaha pUrvadhArI muni AhAraka zarIra karatA hai, usa samaya vaha pramAdayukta hotA hai, taba hotA hai chaThA gunnsthaan| arthAt-AhAraka zarIra prArambha karate samaya vaha audArika ke sAtha mizra hotA hai. yAnI AhArakamizra aura AhAraka ina do yogoM meM chaThA guNasthAna hotA hai, kintu bAda meM vizuddhi kI zakti se sAtaveM guNasthAna meM AtA hai, taba ekamAtra AhArakayoga hI hotA hai| Azaya yaha hai ki AhArakamizra kAyayoga meM chaThA aura AhAraka yoga meM chaThA aura sAtavA~ donoM guNasthAna hote haiN| aisI sthiti meM chaThe guNasthAna meM 63 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| sAtaveM guNasthAna meM ukta 63 meM se zoka, arati, asthiradvika, ayaza:kIrti aura asAtAvedanIya ina 6 prakRtiyoM ko kama karane para 57 prakRtiyoM kA yadi devAyu kA bandha na kare to 56 prakRtiyoM kA bandha karatA hai|2 / ___ vaikriya kAyayoga meM bandhasvAmitva prarUpaNA vaikriya kAyayoga ke adhikArI deva aura nAraka hote haiM; kyoMki ina donoM kA upapAta-janma hotA hai. tathA isameM guNasthAna devagati ke samAna hI mAne gae haiM, evaM 1. chaTheMguNaM vAhAre tammise Natthi devaauu| -gommaTasAra karmakANDa gA. 118 2. (ka) aNa cauvIsAi viNA, jiNa paNajuyasammi jogiNo saayN| viNu tiri-narAu kamme vi evamAhAradugi oho|| 15 // -tRtIya karmagrantha (kha) tRtIya karmagrantha gA. 15 vivecana (marudhara kesarIjI) se sArAMza grahaNa, pR. 54 se 62 taka For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana 285 isakA bandhasvAmitva bhI devagati ke samAna hI, arthAt-sAmAnya se 104, pahale guNasthAna meM 103, dUsare meM 96, tIsare meM 70 aura cauthe guNasthAna meM 72 prakRtiyoM kA hai| vaikriyamizra kAyayoga meM bandhasvAmitva prarUpaNA vaikriyamizra kAyayoga ke svAmI bhI vaikriya kAyayoga kI taraha deva aura nAraka hote haiN| ataH isa yoga meM bhI devagati ke samAna bandha honA cAhie thA, kintu isameM kucha vizeSatA hai ki yaha yoga aparyApta avasthA meM hI devoM aura nArakoM ke hotA hai| isameM pahalA, dUsarA aura cauthA, ye tIna guNasthAna hI hote haiN| deva tathA nAraka paryAptaavasthA meM hI, yAnI 6 mahIne pramANa Ayu zeSa rahate hI parabhava-sambandhI Ayu bAMdha lete haiN| isalie vaikriyamizra kAyayoga meM manuSyAyu aura tiryaMcAyu ke sivAya anya samasta prakRtiyoM kA bandha vaikriya kAyayoga (devagati) ke samAna samajhanA cAhie / -- prAcIna bandhasvAmitva meM bhI ullekha hai ki "jIva mara kara paraloka meM jAte haiM, taba ve pahale, dUsare yA cauthe guNasthAna ko grahaNa kiye hue hote haiN| parantu ina tInoM ke sivAya zeSa gyAraha guNasthAnoM ko grahaNa kara paraloka ke lie koI jIva gamana nahIM karatA / " ataeva vaikriyamizra kAyayoga meM sAmAnya rUpa se 102, pahale guNasthAna meM 101, dUsare guNasthAna meM 94 aura cauthe guNasthAna meM 71 prakRtiyoM kA bandha-svAmitva samajhanA caahie| 1. (ka) micche sAsANe vA aviraya sammami ahava ghiymmi| jaMti jIyA paraloe sesekkArasaguNaM mottuN|| ___ -prAcIna bandhasvAmitva (kha) vaikriya kAyayoga labdhi se bhI paidA hotA hai, jaisA ki paMcama guNasthAna meM vartamAna. ambar3a parivrAjaka (dekheM-aupapAtika sUtra meM ambar3a-parivrAjaka kA jIvana vRttaant|-sNpaadk) Adi ne tathA chaThe guNasthAna meM vartamAna viSNukumAra muni ne vaikriya labdhi ke bala se vaikriya zarIra kiyA thaa| isa apekSA se vaikriya kAyayoga aura vaikriyamizra kAyayoga kA pAMcaveM aura chaThe guNasthAna meM bhI honA sambhava hai, tathApi yahA~ vaikriya kAyayoga meM pahale se lekara cauthe taka cAra guNasthAna tathA vaikriyamizra kAyayoga meM pahalA, dUsarA aura cauthA, ye tIna guNasthAna mAne gae haiM, isakA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki yahA~ devoM aura nArakoM ke svAbhAvika bhava pratyaya vaikriya kAya kI vivakSA hai, labdhi pratyayajanita vaikriyakAya kI vivakSA nahIM hai; isIlie Adi ke cAra guNasthAna * mAne gae haiN| manuSyoM aura tiryaMcoM kI apekSA se adhika guNasthAnoM kI vivakSA nahIM hai| -tRtIya karmagrantha pR. 64 For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ yadyapi vaikriya kAyayoga aura vaikriyamizra kAyayoga pAMcaveM chaThe guNasthAna meM hotA hai, jo labdhipratyaya hai, bhavapratyaya nahIM, yahA~ bhavapratyaya vaikriyadvika kI apekSA se bandha-svAmitva-prarUpaNA kI gaI hai|1 / (5) vedatraya meM bandha-svAmitva-prarUpaNA nokaSAya-mohanIya ke udaya se aindriya-ramaNa karane kI abhilASA ko veda kahate haiN| veda tIna haiM-strIveda, puruSaveda aura npuNskved| veda kA udaya nauveM guNasthAna taka hotA hai| sAmAnya se tathA pahale se lekara nauveM guNasthAna taka bandhAdhikAra meM kahe gae anusAra hI bandha-prarUpaNA samajhanA caahie| . . (6) solaha kaSAyoM meM bandha-svAmitva kI prarUpaNA anantAnubandhI kaSAya kA udaya pahale aura dUsare guNasthAna meM hotA hai| ataH bandha to bandhAdhikAroM meM batAye gae bandha ke samAna hI honA cAhie, kintu sAmAnya se 120 prakRtiyoM ke bajAya 117 kA bandha hotA hai, kyoMki isa kaSAya vAle ke samyaktva aura cAritra nahIM hone se tIrthaMkara nAmakarma aura AhArakadvika kA bandha nahIM hotaa| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya cauthe guNasthAna taka hotA hai, isa kaSAya ke samaya samyaktva sambhava hone se tIrthaMkara nAmakarma kA bandha ho sakatA hai| ata:: sAmAnya se 118 prakRtiyoM kA guNasthAnoM meM kramazaH 117, 101, 74 aura 77 prakRtiyA~ samajhanA caahie| pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya catuSka kA udaya paMcama guNasthAna paryanta hotA hai| ataH isameM pahale se lekara pAMcaveM guNasthAna taka 5 guNasthAna hote haiN| isa kaSAya ke rahane para samyaktva ho sakatA hai, kintu sarvavirati cAritra na hone se AhArakadvika kA bandha nahIM hotaa| ataH sAmAnya rUpa se 118 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| aura guNasthAnoM meM kramazaH 117, 101, 74, 77 aura 67 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| . * 1. (ka) naarkdevaanaamuppaatH| vaikriyamaupapAtikam // -tattvArthasUtra 2/35, 2/47 utpattisthAna meM sthita vaikriya-pudgaloM ko pahale zarIrarUpa meM pariNata karanA upapAtajanma hai| -saMpAdaka (kha) suraoho viuvve tirinarAu rahio ya tammisse // 16 // -tRtIya karmagrantha (ga) tRtIya karmagrantha gA. 16 vivecana (marudhara kesarI) se sArAMza grahaNa, pR. 62 se 68 taka For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana 287 * saMjvalana-kaSAyatrika (saMjvalana ke krodha, mAna aura mAyA) meM nau aura saMjvalana-lobha meM dasa guNasthAna hote haiN| ataH ina cAroM kaSAyoM kA bandhasvAmitva sAmAnyarUpa se tathA vizeSarUpa se una guNasthAnoM ke samAna hai| arthAt-unakA bandhasvAmitva jaisA bandhAdhikAra meM guNasthAnoM kI apekSA batalAyA gayA hai, usI prakAra samajhanA caahie| yAnI sAmAnya se 120 tathA guNasthAna kramAnusAra pahale se nauveM guNasthAna taka kramazaH 117, 101, 74, 77, 67, 63, 59, 58 aura 22 prakRtiyoM kA samajhanA caahie| saMjvalana lobha meM eka se lekara 10 guNasthAna hote haiN| ataH isameM nauveM guNasthAna taka to pUrvokta saMjvalanatrika ke anusAra bandha-svAmitva hai aura dasaveM guNasthAna meM 17 prakRtiyoM kA bandha samajhanA caahie| (7,8) jJAnamArgaNA aura darzanamArgaNA dvArA bandhasvAmitva-prarUpaNA tIna ajJAnoM meM bandhasvAmitva-nirUpaNa jJAnamArgaNA meM jJAna (samyagjJAna) aura ajJAna (mithyAjJAna) donoM kA grahaNa kiyA gayA hai| jJAna ke 5 bheda haiM-mati, zruta, avadhi, manaHparyAya aura kevljnyaan| isI prakAra ajJAna ke tIna bheda haiM-mati-ajJAna, zruta-ajJAna, vibhaMgajJAna (avadhi ajnyaan)|,ajnyaantrik meM Adi ke do yA tIna guNasthAna hote haiN| isameM tIsarA guNasthAna mAnane ke pIche abhiprAya yaha hai ki tIsare guNasthAna meM vartamAna jIva kI dRSTi sarvathA zuddha yA azuddha nahIM hotI; kintu kucha zuddha aura kucha azuddha tathA kisI aMza meM azuddhamizra hotI hai| isa mizradRSTi ke anurUpa jJAna bhI una jIvoM kA mizrarUpa-kisI aMza meM jJAnarUpa aura kisI aMza meM ajJAnarUpa mAnA jAtA hai| magara isa prakAra ke mizrajJAna se yukta jIvoM kI gaNanA dRSTi meM azuddhi kI adhikatA ke kAraNaM ajJAna kI mAtrA adhika aura jJAna kI mAtrA kama hone se ajJAnI jIvoM meM kI jAtI hai| isa apekSA se pahale aura dUsare do guNasthAnavI jIva to ajJAnI haiM hI, tIsare guNasthAnavartI jIva ko bhI ajJAnI hI samajhanA caahie| - do yA tIna guNasthAna mAnane kA eka aura kAraNa hai-jo jIva mithyAtva guNasthAna se tIsare guNasthAna meM AtA hai, taba use mizradRSTi meM mithyAtvAMza adhika hone se azuddhi vizeSa hotI hai| aura jaba samyaktva chor3akara tIsare guNasthAna meM AtA hai, taba mizradRSTi meM samyaktvAMza adhika hone se zuddhi-vizeSa rahatI hai| isIlie ajJAnatrika meM do yA tIna guNasthAna mAne jAte haiN| -tRtIya karmagrantha 1. (ka) vedatigAiya tiya tiya kasAya nava du cau paMca gunnaa|| 16 // saMjalaNa tige navadasa lobhe cau ajai duti anaanntige| - bArasa acakkhu-cakkhusu paDhamA ahakhAi crmcuu|| 17 // (kha) tRtIya karmagrantha, gA. 16, 17 -tRtIya karmagrantha For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ajJAnatrika ke sAmAnya se tathA prathama guNasthAna meM 117 kA bandha hotA hai| sAmAnya bandhayogya 120 prakRtiyoM meM se tIrthaMkara nAmakarma aura AhArakadvika, ye tIna prakRtiyA~ ajJAnatrika mithyAtva kA sadbhAva hone se tathA mithyAtva ajJAna kA kAraNa hone se kama kara dene para 117 prakRtiyA~ hI bandhayogya hotI haiN| dUsare guNasthAna meM 101, tIsare meM 74 prakRtiyoM kA bandha-svAmitva samajhanA cAhie / pA~ca jJAna aura cAra darzanoM meM bandhasvAmitva kI prarUpaNA matijJAna, zrutajJAna aura avadhidvika ( avadhijJAna, avadhidarzana), ina cAra mArgaNAoM meM pahale ke tIna guNasthAna tathA antima do guNasthAna nahIM hote haiN| arthAt-cauthe avirata samyagdRSTi se lekara bArahaveM kSINakaSAya guNasthAna taka nau guNasthAna hote haiN| Adi ke tIna guNasthAna na hone kA kAraNa hai, ina tInoM meM zuddha samyaktva kA na honA, kyoMki ye cAroM samyaktva ke hone para hI samyagjJAna mAne jAte. haiN| tathA antima do guNasthAnoM ke na hone kA kAraNa hai- unameM kSAyika jJAna kA honA, kSAyopazamika kA na honaa| ataH ina cAroM mArgaNAoM meM AhArakadvikakA bandha sambhava hone se sAmAnya se 79 prakRtiyoM tathA guNasthAnoM kI apekSA cauthe se lekara bArahaveM guNasthAna taka pratyeka guNasthAna meM bandhAdhikAra ke samAna bandhasvAmitva samajhanA caahie| arthAt- cauthe guNasthAna kI bandhayogya 77 prakRtiyoM meM AhArakadvika kI prakRtiyoM ko aura jor3ane se sAmAnya kI apekSA 79 prakRtiyoM kA, pA~caveM meM 67, chaThe meM 63, sAtaveM meM 59/58, AThaveM meM 58/56 / 26, nauveM meM 22/21/20/19/ 18, dasaveM meM 17, gyArahaveM meM 1 tathA bArahaveM meM 1 prakRti kA bandha samajhanA cAhie / * manaHparyAyajJAna meM chaThe se lekara bArahaveM guNasthAna - paryanta 7 guNasthAna hote haiN| aura isameM AhArakadvika kA bandha sambhava hone se sAmAnya se 65 prakRtiyoM kA tathA anya guNasthAnoM kI apekSA bandhAdhikAra ke samAna chaThe se lekara bArahaveM guNasthAna taka pratyeka guNasthAna meM bandha samajhanA cAhie / kevalajJAna aura kevaladarzana meM antima do guNasthAna hote haiM / unameM se caudahaveM guNasthAna meM to bandha ke kAraNoM kA abhAva hone se bandha nahIM hotA / tathA terahaveM guNasthAna meM sAmAnya aura vizeSa donoM rUpa se ekamAtra sAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai| cakSurdarzana aura acakSurdarzana, ina donoM meM Adi ke 12 guNasthAna hote haiM aura inakA bandha-svAmitva sAmAnya se evaM guNasthAnoM kI apekSA se guNasthAnoM ke samAna samajhanA caahie| 1. maNanANi sagajayAI samaiya cheya cau dunni parihAre / kevalagi do caramA'jayAi nava maisuyohi - duge // 18 // - karmagrantha vivecana (marudharakesarI) pR. 71 se 74 For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana 289 . (9) paMcavidha saMyama meM bandha-svAmitva-prarUpaNA saMyama kA artha hai-sAvadha yoga se nivRtti, athavA paMcamahAvratarUpa yamoM kA pAlana yA paMcendriya jy| saMyama ke 5 bheda haiM-sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi, sUkSmasamparAya aura ythaakhyaatcaaritr| paMcavidha saMyama ke sAtha saMyama ke pratipakSI asaMyama yA avirati kA bhI grahaNa kiyA gayA hai| avirati kA matalaba hai-samyaktva to ho, kintu cAritra-pAlana na ho ske| ataH isameM Adi ke cAra guNasthAna hote haiN| cauthe guNasthAnoM meM samyaktva hone se tIrthaMkara nAmakarma kA bandha sambhava hai; jabaki AhArakadvika kA bandha saMyama sApekSa hone se nahIM hotaa| isalie avirati meM sAmAnya se AhArakadvika ke sivAya 118, prathama guNasthAna meM 117, dUsare meM 101, tIsare meM 74 aura cauthe guNasthAna meM 70 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| sAmAyika aura chedopasthAnIya ina do saMyamoM meM chaThe se lekara nauveM guNasthAna paryanta 4 guNasthAna hote haiM tathA inameM AhAraka-dvika kA bandha bhI sambhava hai| ataH ina donoM meM sAmAnya se 65 prakRtiyoM kA, tathA chaThe se lekara nauveM guNasthAna taka pratyeka guNasthAna meM bandha svAmitva bandhAdhikAra ke samAna hai| . parihAra-vizuddhi saMyama vAle ke chaThA aura sAtavAM, ye do guNasthAna hote haiN| yadyapi isa saMyama ke samaya AhArakadvika kA udaya nahIM hotA hai, kintu bandha sambhava hai| ataH isakA bandha-svAmitva sAmAnyarUpa se 65 prakRtiyoM kA aura vizeSarUpa se bandhAdhikAra ke samAna chaThe guNasthAna meM 63 aura sAtaveM guNasthAna meM 59 yA 58 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| dezacAritra tathA sUkSmasamparAya-saMyama meM apane-apane nAma vAlA, arthAt dezavirata meM pAcavA~ evaM sUkSma samparAya meM dasavAM guNasthAna hotA hai| .. yathAkhyAtacAritra antima cAra guNasthAnavI jIvoM ke hotA hai| ataH isameM gyArahaveM guNasthAna se lekara caudahaveM taka, ye cAra antima guNasthAna hote haiN| caudahaveM guNasthAna meM to 'yoga' kA abhAva hone se bandha hotA hI nhiiN| magara gyAraha Adi 3 guNasthAnoM meM bandha ke kAraNabhUta yoga kA sadbhAva hotA hai| ataH yoga ke nimitta se baMdhane vAle sirpha eka sAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai| .. (10) samyaktva-mArgaNA meM bandha svAmitva prarUpaNA samyaktva ke cAra bheda haiM-aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika (vedaka) aura . avirati samyaktva tathA sAsvAdana samyaktva, mizra tathA mithyAtva (samyaktvapratipakSI) ye tInoM bhI samyaktva se sambandhita samyaktva-mArgaNA ke avAntara bheda haiN| 1. tRtIya karmagrantha, gA. 18 vivecana se sArAMza grahaNa, pR.72 se 76 taka For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ upazama samyaktva do prakAra kA hai-granthibhedajanya aura shrennigt| granthibhedajanya upazama samyaktva cauthe se sAtaveM guNasthAna taka hotA hai, aura zreNigata hotA hai, AThaveM se gyArahaveM tk| isa prakAra upazama-samyaktva 4+4=8 guNasthAnoM meM hotA hai, cauthe se lekara gyArahaveM guNasthAna taka kula ATha guNasthAna hote haiN| isa samyaktva ke daurAna Ayu kA bandha nahIM hotaa| cauthe guNasthAna meM devAyu aura manuSyAyu kA, pAMcaveM Adi guNasthAnoM meM devAyu kA bandha nahIM hotaa| ataeva isa samyaktva meM sAmAnyarUpa se 75 prakRtiyoM kA tathA cauthe guNasthAna meM 75, pA~caveM meM 66, chaThe meM 62, sAtaveM meM 58, AThaveM meM 58/56/26, nauveM meM 22/21/20/19/18, dasaveM meM 17 aura gyArahaveM guNasthAna meM 1 prakRti kA bandha hotA hai| kSAyopazamika samyaktva kA dUsarA nAma vedaka samyaktva hai| kSAyopazamika samyaktvI udayaprApta mithyAtva kA kSaya aura anudaya-prApta kA upazama karatA hai| yaha samyaktva cauthe se sAtaveM taka 4 guNasthAnoM meM hotA hai| isameM AhArakadvika kA bandha bhI sambhava hai| ataH isakA bandha-svAmitva sAmAnya se 79 prakRtiyoM kA, tathA vizeSarUpa se cauthe guNasthAna meM 77, pAMcaveM meM 67, chaThe meM 63 aura sAtaveM meM 59 yA 58 prakRtiyoM kA hai| isake pazcAt zreNadvaya Arambha ho jAtA hai| isa kAraNa upazama zreNi meM upazama samyaktva aura kSapakazreNi meM kSAyika samyaktva hotA hai| kSAyika samyaktva niSpanna hotA hai-saMsAra ke mUla kAraNabhUta trividha darzanamohanIya karma ke kSaya se| isa samyaktva meM cauthe se lekara caudahaveM taka gyAraha guNasthAna hote haiN| isameM AhArakadvika kA bandha ho sakatA hai| isalie sAmAnyarUpa se isakA bandhasvAmitva 79 prakRtiyoM kA aura guNasthAnoM kI apekSA se pratyeka guNasthAna meM bandhAdhikAra ke samAna hai| yAnI cauthe guNasthAna meM 77, pA~caveM meM 67, chaThe meM 63, sAtaveM meM 59 yA 58, AThaveM meM 58/56/26, nauveM meM 22/21/20/19 aura 18, dasaveM meM 17 tathA gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM meM eka prakRti kA bandha hotA hai aura caudahavA~ ayogi-kevalI guNasthAna abandhaka hotA hai| mithyAtvatrika yAnI mithyAtva, sAsvAdana aura mizra, ye tInoM samyaktva-mArgaNA ke avAntara bheda haiN| inameM apane-apane nAma kA eka-eka guNasthAna hotA hai| arthAt 1. (ka) uvasame vaTuMtA cauNhamikapi AuyaM ney| baMdhaMti teNa ajayA sura-nara-AuhiM aNaM tu|| ogho desaz2ayAisu surAuhINo u jAva uvsNto|| -bandhasvAmitva gA. 51, 52 (kha) aNabaMdhodayamAugabaMdhaM kAlaM ca sAsaNo kunnii| uvasama sammadiTThI cauNhamikaMpi no kunnii|| -mommaTaMsAra karmakANDa For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana 291 mithyAtva meM pahalA, sAsvAdana meM dUsarA aura mizra meM tIsarA guNasthAna hotA hai| ataH ina tInoM kA sAmAnya aura vizeSa rUpa se bandhasvAmitva isa-isa guNasthAna ke bandhasvAmitvavat samajhanA caahie| arthAt-sAmAnya aura vizeSa rUpa se mithyAtva meM 117, sAsvAdana meM 101 aura mizra guNasthAna meM 74 prakRtiyoM kA bandhasvAmitva hotA hai| (11) AhAraka-mArgaNA meM bandha-svAmitva-prarUpaNA AhAraka use kahate haiM, jo samaya-samaya meM AhAra kre| jitane bhI saMsArI jIva haiM, ve jaba taka apanI-apanI Ayu ke kAraNa saMsAra meM rahate haiM, apane-apane yogya karmoM kA AharaNa karate rahate haiN| guNasthAnoM kI apekSA pahale guNasthAna se lekara terahaveM guNasthAna taka ke sabhI jIva AhAraka (AhArI) haiM, aura ina saba jIvoM kA grahaNa AhAraka mArgaNA meM kiyA jAtA hai; kyoMki mokSa na hone se pUrva taka sabhI saMsArI jIva isameM A jAte haiN| ataH isa mArgaNA meM pahale se lekara 13veM guNasthAna taka 13 guNasthAMna haiN| isa mArgaNA meM sAmAnya se tathA pratyeka guNasthAna meM bandhAdhikAra ke samAna bandha-svAmitva samajhanA caahie| anAhAraka mArgaNA pahale, dUsare, cauthe, terahaveM aura caudahaveM, ina 5 guNasthAnoM meM pAI jAtI haiN| ataH isa mArgaNA meM bandhasvAmitva kArmaNa kAyayoga-mArgaNA ke samAna jAnanA caahie| .. inameM se pahalA, dUsarA aura cauthA, ye tIna guNasthAna usa samaya hote haiM, jaba jIva dUsare sthAna meM paidA hone ke lie vigrahagati se jAte haiN| usa samaya eka, do yA tIna samaya paryanta jIva ko audArika Adi sthUla zarIra nahIM hone se anAhAraka avasthA rahatI hai| tathA terahaveM guNasthAna meM kevali-samudghAta ke tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM anAhArakatva rahatA hai| caudahaveM guNasthAna meM yoga kA nirodha (abhAva) ho jAne se kisI taraha kA AhAra sambhava nahIM hai| isalie ukta 5 guNasthAnoM meM anAhAraka mArgaNA mAnI jAtI hai.| phalataH anAhAraka mArgaNA meM 4 guNasthAna baMdha kI apekSA se batAye gae haiM, eka guNasthAna abandhaka hai| ataH 1. uvasammi vaDhtA Ayu na baMdhaMti teSa ajygunne| deva-maNuyAu-hINo desAisu puNa surAu vinnaa|| 20 // -tRtIya karmagrantha 2. (ka) savva-guNa-bhavva-sannisu ohu abhavva asanni micchsmaa|| .. sAsaNi asanni sanni vva kammabhaMgo annaahaare|| 23 // -tRtIya karmagrantha (kha) tRtIya karmagrantha gA. 23 vivecana (marudhara kesarI) se sArAMza grahaNa, pR. 95 se 99 taka ka . For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ anAhAraka mArgaNA meM kArmaNa kAyayoga ke samAna sAmAnya ye 112 prakRtiyoM kA, aura pahale guNasthAna meM 107, dUsare meM 94, cauthe meM 75 aura terahaveM meM 1 prakRti kA bandha svAmitva samajhanA cAhie / bandha yogya 120 prakRtiyoM meM se AhArakadvika, devAyu, narakatrika, manuSyAyu aura tiryaJcAyu ina 8 prakRtiyoM ko kama karane para sAmAnya se anAhAraka meM 112 prakRtiyA~ baMdhatI haiN| pahale guNasthAna meM ina 112 meM se jinanAma, vaikriyadvika tathA devadvika, ina 5 prakRtiyoM ko kama karane para 107 prakRtiyoM kA bandhasvAmitva hai| dUsare sAsvAdana guNasthAna meM 107 prakRtiyoM meM se sUkSmatrika, vikalendriyatrika, ekendriya jAti, sthAvaranAma, AtapanAma, napuMsakaveda, mithyAtvamohanIya, huMDaka saMsthAna aura sevArta saMhanana, ina 13 prakRtiyoM ko kama karane para 94 prakRtiyoM kA tathA cauthe guNasthAna meM ina 94 meM se anantAnubandhI catuSka Adi 24 prakRtiyoM ko kama karane tathA jinapaMcaka kI 5 prakRtiyoM ko milAne se 75 prakRtiyA~ ba~dhatI haiN| sayoga kevala guNasthAna meM sirpha eka sAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai| (12-13 ) bhavyatva mArgaNA tathA saMjJitvamArgaNA meM bandha-svAmitva prarUpaNA bhavya aura saMjJI ina do mArgaNAoM meM 14 hI guNasthAna hote haiN| ataH inakA sAmAnya se aura guNasthAnoM kI apekSA bandha-svAmitva bandhAdhikAra meM batAye anusAra jAnanA caahie| abhavya prathama guNasthAna meM hI avasthita hote haiN| ataH inakA bandhasvAmitva sAmAnya se aura guNasthAna kI apekSA prathama guNasthAna meM 117 prakRtiyoM kA hai| asaMjJI jIvoM meM pahalA aura dUsarA do hI guNasthAna hote haiN| tathA inameM tIrthaMkara nAmakarma evaM AhArakadvika, ina 3 prakRtiyoM kA bandha sambhava nahIM hai| ataH sAmAnya se aura prathama guNasthAna meM 117 prakRtiyoM kA evaM dvitIya guNasthAna meM bandhAdhikAroktavat 101 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| (14) lezyAoM meM bandha-svAmitva kI prarUpaNA yogAntargata kRSNAdi dravyoM ke sambandha (samparka) se AtmA ke jo zubhAzubha pariNAma hote haiM, unheM lezyA kahate haiM / kaSAya unake sahakArI haiN| kaSAya kI jaisIjaisI tIvratA hotI hai, vaisI - vaisI lezyAe~ azubha se azubhatara hotI jAtI haiM, tathaiva kaSAya kI jaisI - jaisI mandatA hotI hai, vaisI - vaisI lezyAe~ vizuddha se vizuddhatara hotI jAtI haiN| jaise anantAnubandhI kaSAya ke tIvratama udaya hone para kRSNa lezyA For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana 293 hotI hai, aura anya kaSAya ke mandatama udaya hone para zukla lezyA hotI hai| lezyA 6 haiM-(1) kRSNa, (2) nIla, (3) kApota, (4) tejo, (5) padma evaM (6) shukl| kRSNAdi tIna lezyAoM meM bandha-svAmitva kI prarUpaNA Adi kI kRSNa, nIla, kApota, ina tIna lezyAoM meM mithyAtva Adi 4 guNasthAna pAye jAte haiN| caturtha karmagrantha meM kRSNAdi tIna lezyAoM meM chaha guNasthAna - prApti kI prarUpaNA kI hai, isakA rahasya yaha hai ki pUrva prApta kRSNAdi tIna lezyAe~ pAMcaveM, chaThe guNasthAna vAlI ho sakatI haiM, kintu tIna lezyA vAle pA~cavA~, chaThA guNasthAna prApta nahIM kara skte| tAtparya yaha hai caturtha karmagranthAnusAra kRSNAdi tIna . lezyAoM vAle adhika se adhika chaha guNasthAna taka pAye jAte haiN| - kRSNAdi tIna lezyA vAle 120 bandhayogya prakRtiyoM meM se AhArakadvika ko chor3akara sAmAnya se zeSa 118 karma prakRtiyoM ko bAMdhate haiM; kyoMki AhArakadvika kA bandha sAtaveM guNasthAna ke sivAya anya guNasthAnoM meM nahIM pAyA jAtA aura guNasthAnoM kI apekSA pahale guNasthAna meM tIrthaMkara nAmakarma ke sivAya 117, dUsare meM 101, tIsare meM 74 aura cauthe guNasthAna meM 77 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| . devoM aura nArakoM meM dravya lezyAe~ avasthita, kintu bhAva lezyAoM meM parivartana ... devoM aura nArakoM meM varNa rUpa dravya lezyAe~ hotI haiM, kyoMki unakI. lezyAe~ avasthita hotI haiN| bhAva kI apekSA se ve lezyAe~ usa-usa samaya ke bhAvAnusAra hotI haiN| isalie. bhAva lezyA usase bhinna bhI ho sakatI hai| sAtaveM naraka meM samyaktva prApti mAnI hai, vahA~ dravya kI apekSA kRSNa lezyA, kintu bhAva kI apekSA samyaktva prApti ke samaya zuddha bhAva,lezyA mAnI hai, kyoMki samyaktva kI prApti zubha lezyAoM meM hI hotI hai| bhagavatI sUtra meM yaha spaSTa ullekha hai ki kRSNa lezyA vAle kriyAvAdI (samyagdRSTi) paMcendriya tiryaJca evaM manuSya cAroM prakAra ke AyuSyakarma kA bandha nahIM karate, jabaki mithyAdRSTi cAra prakAra ke AyuSya kA bandha karate haiN| yahI bAta nIla aura kApota lezyA ke liye bhI samajhanI caahie| samyaktva evaM zruta sAmAyika sarva 1. paDhama tilesAsu chcc| - -caturtha karmagrantha gA. 23. 2. ...kiriyAvAdI (samyaktvI) paMcendiya tirikkhajoNiyA (maNussA vi) No tirikkha joNiyAuyaM pakareMti, No maNussAuyaM pakareti, No devAuyaM pkreNti| akiriyAvAdI aNANiyavAdI veNaiyavAdI cauvvihaM pi pkreti| jahA kaNhalessA evaM NIlalessAvi, kaaulessaavi|.....evN maNussANa vi bhaanniyvvaa|- -bhagavatIsatra zataka 30 u. 1 For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ lezyAoM meM hotA hai, kintu cAritrasAmAyika teja, padma aura zukla lezyA meM hotA hai| aisA kahA gayA hai| isa saiddhAntika matAnusAra caturtha guNasthAna meM devAyu kA bandha na mAnakara 77 ke bajAya 76 prakRtiyoM kA bandha mAnA jAtA hai| tejolezyA se zukla lezyA taka kI bandha svAmitva-prarUpaNA tejolezyA pahale mithyAtva-guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAna taka pAI jAtI hai| tathA sAmAnya bandhayogya 120 prakRtiyoM meM se narakanavaka (narakatrika, sUkSmatrika tathA vikalendriyatrika ina nau) prakRtiyoM kA bandha azubha lezyAoM meM hone se, nau prakRtiyA~ kama hone se sAmAnya se 111 prakRtiyoM kA bandha hotA hai aura jahA~ narakanavaka prakRtiyoM kA udaya hotA hai, una sthAnoM meM tejolezyA vAle paidA nahIM hote| prathama guNasthAna meM jinanAma aura AhArakadvika, ina tIna prakRtiyoM ko kama karane para 108 prakRtiyoM kA tathA dUsare se sAtaveM taka bandhAdhikAravat bandhasvAmitva hai| arthAt -dUsare meM 101, tIsare meM 74, cauthe meM 77, pAMcaveM meM 68, chaThe meM 63 aura sAtaveM guNasthAna meM 59 yA 58 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| ___ padma lezyA meM bhI tejolezyA ke samAna pahale se lekara 7 guNasthAna hote haiM, kintu tejolezyA kI apekSA padma lezyA meM yaha vizeSatA hotI hai ki isa lezyA vAle pUrvokta narakanavaka prakRtiyoM ke atirikta, ekendriya, Atapa aura sthAvara, ina tIna prakRtiyoM kA bhI bandha nahIM karate; kyoMki tejolezyA vAle ekendriyarUpa se paidA ho sakate haiM, kintu padmalezyA vAle narakAdi nau evaM ekendriya Adi tIna sthAnoM meM bhI paidA nahIM hote| isalie padmalezyA kA bandha-svAmitva sAmAnya se 108 prakRtiyoM kA, prathama guNasthAna meM AhArakadvika evaM jina nAmakarma kA bandha na hone se 105 prakRtiyoM kA hai| dUsare guNasthAna se sAtaveM guNasthAna. taka pratyeka guNasthAna meM bandhasvAmitva bandhAdhikAra ke samAna hI upayuktavat samajhanA caahie| zuklalezyA meM pahale se lekara terahaveM guNasthAna taka teraha guNasthAna hote haiN| padmalezyA kI apekSA zuklalezyA kI yaha vizeSatA hai ki padmalezyA meM abandha yogya pUrvokta narakAdi 12 prakRtiyoM ke alAvA udyota-catuSka (udyotanAma, 1. (ka) ohe aTThAsayaM AhAradugUNa aai-lestige| taM titthoNaM micche sANAisu savvahiM oho||21|| teU naraya-navUNA ujoyacau narayavAra viNu sukkaa| viNu naraya vAra pamhA, ajiNAhArA imA micche|| 22 // -tRtIya karmagrantha (kha) tRtIya karmagrantha, gA: 22 vivecana (marudhara kesarI) se pR.84 se 99 For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSayA bandhasvAmitva-kathana 295 tiryaMcagati, tiryaJcAnupUrvI evaM tiryaJcAyu) kA bhI bandha nahIM hotA, kyoMki ye cAra prakRtiyA~ tiryaMcaprAyogya haiN| phira padmalezyA vAlA to una tiryaMcoM meM utpanna ho sakatA hai, jahA~ udyota catuSka kA udaya hotA hai, kintu zuklalezyA vAlA ina prakRtiyoM ke udaya vAle sthAnoM meM utpanna nahIM hotaa| isI kAraNa pUrvokta 16 prakRtiyA~ zuklalezyA meM bandhayogya nahIM haiN| phalataH zuklalezyA meM sAmAnya se 104 prakRtiyoM kA, tathA prathama guNasthAna meM jina nAmakarma evaM AhArakadvika, ina tIna prakRtiyoM ke sivAya 101 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| dUsare guNasthAna meM mithyAtva kA abhAva hone se mithyAtva ke sadbhAva meM hone vAlI napuMsakaveda catuSka (napuMsakaveda, huMDaka saMsthAna, mithyAtva evaM sevA saMhanana, ina 4 prakRtiyoM) ke kama hone se 97 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| tIsare se lekara terahaveM guNasthAna taka pratyeka guNasthAna meM bandhAdhikAra meM ukta karmaprakRtiyoM ke bandha ke samAna zuklalezyA vAle jIvoM ke lie bhI bandhasvAmitva samajha lenA caahie| tattvArtha bhASya meM tathA saMgrahaNI meM batAyA gayA hai ki prathama do devalokoM meM tejolezyA, tIna devalokoM meM padmalezyA aura lAntakakalpa se lekara sarvAthasiddhaparyanta zuklalezyA hotA hai| isa prakAra lezyA mArgaNA meM bandhasvAmitva kI prarUpaNA samajha lenI caahie| yadyapi 14 mArgaNAoM ke krama meM lezyA mArgaNA kA krama saMyama aura darzanamArgaNA ke bAda AtA hai, kintu sUcIkaTAhanyAyena' pahale bhavyatva, saMjJI aura AhAraka mArgaNA . meM bandhasvAmitva kA kathana karane ke bAda anta meM lezyA mArgaNA kA kathana kiyA gayA hai| isa prakAra ina 14 mArgaNAoM dvArA jIvoM kI prakRtibandha-sambandhI yogyatA ke bandhasvAmitva kI prarUpaNA karake jaina karmavijJAna ne samasta jIvoM ke bandha kI vividha avasthAoM kA digdarzana karA diyA hai| 1. (ka) tRtIya karmagrantha gA. 21, 22, vivecana (marudharakesarIjI) se sArAMzagrahaNa, . pR. 90 se 95 taka (kha) pItapadmazuklalezyA dvi-tri-shessessu| -tattvArthasUtra 4/23 sUtra kA bhASya-zeSeSu lAntakAdiSvA srvaarthsiddhaacchuklleshyaaH| .. (ga) kappatiya pamhalesA, laMtAisu sukkalesa huMti suraa| -saMgrahaNI gA. 175 2. isa prakaraNa meM mArgaNAoM ke mAdhyama se jIvoM ke bandhasvAmitva kA kathana sAmAnyarUpa se tathA guNasthAnoM ko lekara vizeSarUpa se kiyA gayA hai| isa prakaraNa ko spaSTa rUpa se samajhane ke lie dvitIya karmagrantha kA adhyayana kara lenA caahie| -saMpAdaka For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM nagara ke kolAhala - saMkula azAnta vAtAvaraNa se dUra, tathA kRtrima vAyu aura prakAza se rahita, prAkRtika havA aura prakAza se vyApta evaM naisargika saundarya se yukta vana meM prakRti kI goda meM nirmita eka caudaha maMjilI bilDiMga hai| usameM sabase nIce kI maMjila meM aMDaragrAuMDa talaghara hai / vahA~ sUrya kA prakAza nahIM pahu~catA, isa kAraNa aMdherA rahatA hai / sAMsa lene lAyaka havA to mila jAtI hai| isake viparIta caudahavIM sabase Upara kI maMjila meM sUrya kA prakAza bhI paryApta hai, tathA havA bhI pracura mAtrA meM hai| usameM tana-mana ko svastha evaM sazakta rakhane vAlI sabhI prakAra kI prANavAyu, Arogyaprada prAkRtika sukha-zAnti hai| bIca kI maMjiloM meM uttarottara zuddha vAyu aura prakAza bar3hatA jAtA hai| 13 ThIka isI prakAra AdhyAtmika vikAsa ke lie caudaha maMjilA guNasthAna rUpI mahAprAsAda hai| usameM sabase nIcI maMjila pragAr3hatama moha - andhakAra se vyApta nikRSTatama avasthA kI hai| sabase Upara kI caudahavIM AdhyAtmika maMjila meM cAritrazakti kA pUrNa vikAsa hai, nirmohatA aura AtmasvarUpa meM sthiratA kI parAkASThA hai / jIva kI yaha uccatama Atma- -prakRtika avasthA hai| nikRSTatama avasthA se nikala kara uccatama avasthA taka pahu~cane ke lie jIva AvaraNa ke parde ko haTAtA jAtA hai aura AtmA ke svAbhAvika guNoM kA vikAsa karatA jAtA hai| vikAsa kI Upara-Upara kI maMjila taka pahu~cane ke lie jIva ko aneka avasthAoM se gujaranA hotA hai| jisa prakAra tharmAmITara kI nalI para aMkita aMka uSNatA kI mAtrA (DigrI) ko batAte haiM, vaise hI pUrvokta caudaha avasthAe~ jIva ke AdhyAtmika vikAsa kI mAtrA ko batAtI haiN| dUsare zabdoM meM, ina avasthAoM ko jIva ke uttarottara AdhyAtmika vikAsa kI parimApaka rekhAe~ kahanA cAhie / For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 297 vastutaH guNasthAna moha ke tApamAna kI DigriyoM ko batAne vAlA tharmAmITara hai vikAsa mArga kI ina kramika avasthAoM ko-gAr3habandha se lekara kramazaH usakA hrAsa evaM kSaya hote-hote carama AdhyAtmika vikAsa kI dazAoM ko jaina-karmavijJAna kI bhASA meM guNasthAna kahate haiN| vaise to eka hI jIva kI eka-eka bhava meM saMkhyAtIta avasthAe~ hotI haiM, taba ananta-ananta sAMsArika jIvoM kI avasthAoM kI gaNanA karanA yA unakI nApa-jokha karanA prAyaH kaThina hai| ataeva karmavijJAna puraskartA sarvajJa tIrthaMkaroM ne ina saba avasthAoM ko 14 bhAgoM meM vargIkRta kiyA hai| inhIM caudaha vibhAgoM ko caudaha guNasthAna kahA gayA hai| inakA svarUpa, lakSaNa, kArya tathA adhikArI Adi kA viziSTa jJAna pratyeka AtmArthI mumukSu ko honA Avazyaka caudaha guNasthAnoM kA svarUpa, svabhAva, kArya aura guNa-prApti - (1) mithyAdRSTi guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI mithyAtvamohanIya karma ke udaya se jisa jIva kI jIva-ajIva Adi padArthoM yA tatvoM ke prati dRSTi (zraddhA yA pratipatti) viparIta yA mithyA ho jAtI hai, vaha jIva mithyAdRSTi kahalAtA hai| vyakta mithyAtva meM rahane vAlI AtmA kI avasthA-vizeSa ko mithyAtva (mithyAdRSTi) guNasthAna kahate haiN| prANI meM jaba AtmakalyANa ke sAdhanamArga kI yathArtha dRSTi na ho, ulaTI hI samajha ho, ajJAna (mithyAjJAna) ho, yA bhrAnti ho, taba vaha isa guNasthAna meM parigaNita hotA hai| jisa prakAra pIliyA ke rogI ko sapheda vastue~ bhI pIlI dikhAI detI haiM, usI prakAra mithyAtva-mohanIya karma ke prabhAva se mithyAtvI jIva kudeva ko sudeva mAnatA hai, kuguru para gurubuddhi rakhatA hai, aura jo satya-ahiMsAdi dharmoM ke lakSaNoM se rahita hai, use saddharma mAnatA hai| dUsare zabdoM meM kaheM to, jo satpuruSoM ko asatpuruSa aura asatpuruSoM ko satpuruSa mAnatA hai, tathA kalyANa ko akalyANa aura akalyANa ko kalyANa evaM unmArga ko sanmArga evaM sanmArga ko unmArga samajhatA hai| isI prakAra anAtma (nirjIva) tatvoM meM Atmabuddhi ho aura AtmA aura Atma-guNoM meM parabuddhi yAnI AtmadRSTi yA AtmabhAvanA na ho, vahA~ mithyAtva guNasthAna samajhanA caahie| isI prakAra deva-guru-dharmaloka-sambandhI samasta mUr3hatAoM meM bahanA, mithyA rItirivAja, hiMsaka kuprathAe~ evaM andhavizvAsa Adi ko mAnanA bhI mithyAtva hai| 1. karmagrantha bhA. 3 (paM0 sukhalAlajI) prastAvanA, pR08 For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ mithyAtva-guNasthAna ke adhikArI kauna-kauna ? choTe-se choTe kIr3e se lekara bar3e se bar3e paNDita, tapasvI aura rAjA-mahArAjA taka bhI mithyAtva-guNasthAna kI zreNI meM ho sakate haiN| isa guNasthAna meM parigaNita AtmA gADha rAgadveSa-pariNAma vAlI hotI hai, bhautika unnati meM hI lipta rahatI hai| tAtparya yaha hai ki usakI saba pravRttiyoM kA lakSya sAMsArika sukhoM kA upabhoga aura usI ke lie Avazyaka sAdhanoM kA saMgraha karanA hotA hai| aisI AtmAoM kI AdhyAtmika sthiti mohakarma kI ukta donoM zaktiyoM ke prabala hone se bilakula girI huI hotI hai| AdhyAtmika dRSTi se sarvathA avikasita, adha:patita AtmA kI avasthA hI prathama guNasthAna meM mAnI jAtI hai| isa prathama guNasthAna kI bhUmikA vAlA AtmA Adhibhautika utkarSa cAhe jitanA kyoM na kara le, para usakI pravRtti-vRtti tAttvika lakSya se sarvathA zUnya hotI hai| jaise-digbhrAnta manuSya pazcima ko pUrva dizA mAna kara gati karatA jAtA hai, parantu apane iSTa sthAna ko prApta nahIM karatA, vaise hI prathama guNasthAna kI bhUmikA vAlA mAnava AtmA se para rUpa (parabhAva yA vibhAva) ko svarUpa (svabhAva-svaguNa) samajha kara usI ko pAne ke lie pratikSaNa lAlAyita rahatA hai aura viparIta dRSTi yA mithyAdarzana ke kAraNa rAgadveSa ke prabala thaper3oM se AhRta hokara Atmika sukha se vaMcita rahatA hai| isI bhUmikA ko jaina-Agama aura darzana meM mithyAdarzana yA bahirAtma bhAva kahA gayA hai| aisI AtmAe~ AdhyAtmika vikAsa se parAGmukha hotI hai| mokSa kI bAta unheM nahIM suhAtI aura na mokSa ke sAdhanoM ko apanAne kI icchA hotI hai, balki unake prati upekSA bhAva hotA hai|1| mithyAtva guNasthAna ko guNasthAna kyoM kahA gayA ? prazna hotA hai, mithyAtva guNasthAna ke ukta svarUpavizeSa ko guNasthAna kaise kaha sakate haiM; kyoMki prathama guNasthAnavI jIvoM meM samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa guNa to haiM hI nahIM, sAtha hI tatvAdi ke prati zraddhA aura dRSTi bhI viparIta hai, phira ise guNasthAna kaise kahA jA sakatA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki yadyapi mithyAtva guNasthAnavI jIva meM zraddhA aura dRSTi kA viparIta bhAva avazya hotA hai, samyagjJAna-darzana-cAritra rUpa samyaguNa bhI 1. (ka) karmagrantha bhA. 2 prastAvanA (paM0 sukhalAlajI) se bhAvAMza grahaNa, pR05 (kha) cauda guNasthAna (paM0 candrazekharavijaya jI) se bhAvAMza grahaNa pR0 121 (ga) jainadarzana (nyA0 nyA0 muni zrI nyAyavijayajI) se pR0 106 (gha) karmagrantha bhA. 4 prastAvanA (paM0 sukhalAla jI) pR0 12 (Ga) Atmatattva vicAra se bhAvAMza grahaNa, pR0 447-448 For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 299 nahIM haiM, phira bhI aisI AtmAoM meM mithyA hI sahI, jJAnAdi guNoM kA AMzika vikAsa to avazya hotA hai| yadyapi Upara ke guNasthAna kI apekSA isa guNasthAna meM azaddhi adhika hotI hai, aura zuddhi kama hotI hai, phira bhI isameM alpamAtrA meM guNa vyakta hote haiN| jaise ki yaha manuSya hai, yaha tiryaJca hai, ityAdi jJAna tathA nigoda ke jIva ko bhI sardI garmI kA sparzendriya jJAna bhI aviparIta rUpa meM honA zakya hai hii| ataH ukta jJAna kI apekSA se una jIvoM kA prathama guNasthAna kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki prabala mithyAtva ke udaya ko lekara AtmA Adi ke viSaya meM samyagjJAnAdi se rahita hone para bhI una jIvoM ko atAtvika viSaya kI vyAvahArika aviparIta pratIti hotI hai| ataH isa AMzika guNa kI apekSA se mithyAdRSTi hone para bhI usameM prathama guNasthAna kI sambhAvanA rahatI hai| prazna-yadi kisI na kisI aMza meM mithyAtvI kI dRSTi bhI yathArtha hotI hai, to use samyagdRSTi yA mizradRSTi kahane meM kyA Apatti hai? - uttara-eka aMzamAtra kI yathArtha pratIti hone se jIva samyagdRSTi nahIM kahalA sktaa| kyoMki zAstra meM kahA gayA hai-jinokta eka pada para bhI azraddhA hone para mithyAtva kahA gayA hai, taba phira jIvAdi tatvoM kI samagra viparIta dRSTi yA zraddhA meM mithyAtva kyoM nahIM kahA jAegA? mizradRSTi bhI isalie nahIM kahA jA sakatA, kyoMki mizradRSTi vAle jIva ko jIvAdi tatvoM ke prati ekAnta zraddhA yA ruci bhI nahIM hotI, tathaiva azraddhA yA aruci bhI nahIM hotI, isalie jinokta eka pada ke prati bhI ekAnta azraddhA hone se use mizradRSTi nahIM, kintu mithyAdRSTi hI kahA jA sakatA hai| ___ mithyAtva ke Abhigrahika anAbhigrahika tathA jIva ko ajIva mAne Adi kula 25 bhedoM kA kathana hama pahale kara Ae haiM-bandha ke kAraNoM ke prasaMga meN| jaba taka ina 25 prakAra ke mithyAtvoM meM se kisI bhI prakAra kA mithyAtva hai tathA jaba taka anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtvamohanIya, mizramohanIya evaM samyaktvamohanIya, ina mohakarma kI sAta prakRtiyoM kA upazama, kSaya yA kSayopazama nahIM ho jAtA, taba taka jIva prathama guNasthAna nahIM chor3a paataa| ina prakRtiyoM ke udayabhAva meM prathama guNasthAna hai, arthAt-mithyAtvamohanIya kA jaba taka udaya hai, taba taka jIva mithyAtvI banA rahatA hai|3 1. (ka) cauda guNasthAna se bhAvAMza grahaNa, pR. 121 - (kha) karmagrantha bhA. 2 prastAvanA (paM0 sukhalAlajI) pR.5-6 2. mithyAtva ke paccIsa bhedoM ke lie dekheM-paMcama khaNDa meM varNita bandha ke prakaraNa meN| 3. jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 147 For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ mithyAtvaguNasthAna ko guNasthAna kyoM kahA gayA? AcArya haribhadrasUri ne 'yogadRSTisamuccaya' meM mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA, ina ATha dRSTiyoM kA nirUpaNa kiyA hai| inameM se prathama maitrIlakSaNA 'mitrA' nAmaka dRSTi upalabdha hone para hI prathama guNasthAna kI prApti hotI hai| mitrAdRSTi prApta hone para jIva meM citta kI mudtA, adveSavRtti, anukampA aura kalyANa-sAdhana kI spRhA jaise prAthamika guNa prakaTa hote haiN| isa prakAra prathama guNasthAna meM kalyANakAraka sadguNoM ke prakaTIkaraNa kI prAthamika bhUmikA rUpa hone para bhI ise 'mithyAtva' ke nAma se jo nirdiSTa kiyA gayA hai, isakA kAraNa yaha hai ki isa bhUmikA meM yathArtha 'samyagdarzana prakaTa nahIM hotA hai; kintu isa guNasthAna meM samyagdarzana kI bhUmikA para pahu~cane ke mArga rUpa sadguNa prakaTa hote haiM, jisase isa avasthA meM kisI-kisI jIva meM mithyAtva tIvra nahIM bhI hotaa| phira bhI manda rUpa se mithyAtva vidyamAna hone se isa prathama guNasthAna ko 'mithyAtva' kahA gayA hai| sAtha hI, yaha samyagdarzana kI ora le jAne vAle guNoM ke prakaTIkaraNa kI prathama bhUmikArUpa hone se ise 'guNasthAna' bhI kahA gayA hai| .. nizcayanaya kI apekSA se guNoM-AtmaguNoM kI dRSTi se sabhI AtmAe~ samAna haiN| sAmAnyatayA caturgatika saMsAra meM vidyamAna sabhI jIvoM meM guNa samAna haiM, guNoM meM nyUnAdhikatA nahIM hai| kintu saMsArI AtmAoM ke guNa Avaraka-mohanIya Adi karmoM ke dvArA AcchAdita haiN| ataeva guNoM ke astitva kI dRSTi se mithyAtva guNasthAna ko guNasthAna kahA gayA hai| magara ve guNa mithyAdRSTiyukta hone se mithyA kahalAte haiM samyak nhiiN| AcArya hemacandra ne yogazAstra vRtti meM kahA hai ki mithyAdRSTi guNasthAna ko jo guNasthAna kahA gayA hai, vaha jIva ke bhadratA Adi guNoM kI apekSA se kahA gayA dUsarI bAta yaha hai ki pUrvokta 'mitrA' dRSTi taka bhI jo jIva nahIM pahuMce haiM, una saba choTe-bar3e adhaHsthita jIvoM kI gaNanA bhI zAstroM meM mithyAtvaguNasthAna meM kI hai, usake do kAraNa hama pUrvapRSThoM meM batA Ae haiM-(1) mithyAtvI jIva bhI manuSyAdi jIvoM ko tathArUpa se jAnatA-mAnatA hai, tathA anya atAtvika vastuoM ke bAre meM 1. (ka) yogadRSTi samuccaya (kha) jainadarzana (nyA0 nyA0 zrI nyAyavijaya jI ma0), pR0 107 2. paMcasaMgraha bhA. 1 (saM0 deva kumAra jaina), pR0 130 3. guNasthAnatvametasya bhadrakatvAnapekSayA / . -yogazAstra vRtti pR0 1, zloka 16 For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 301 usakI buddhi yathArtha hotI hai, (2) atisUkSma jIvoM meM bhI jIvasvabhAvarUpa cetanA (jJAna) guNa atyalpa mAtrA meM avazya hotA hai| adhaHsthiti se Upara uThane kI zakyatA hone se guNasthAna kahA gayA ise 'guNasthAna' kahane meM eka kAraNa yaha bhI batAyA jA sakatA hai| vaha hai-isa adhaH sthiti se Upara uThane kaa| ina jIvoM meM usa adhaHsthiti se Upara uThane kI zakyatA yA sambhAvanA hai| isa dRSTi se yaha kArya apane-Apa meM bhale hI guNasthAna na ho, kintu guNa ke lie hone vAlA utthAna vahIM se hone se ise 'guNasthAna' nAma se nirdiSTa kiyA gayA hai| prathama guNasthAnavartI jIvoM kI AdhyAtmika sthiti eka sI nahIM hotI isa (prathama guNasthAna kI) bhUmikA meM jitane AtmA (jIva) vartamAna hote haiM, una sabakI AdhyAtmika sthiti bhI eka sI nahIM hotI / arthAt - una saba para mohakarma kI sAmAnyatayA donoM zaktiyoM kA Adhipatya hone para bhI, unameM thor3Abahuta taratamabhAva avazya hotA hai| kisI jIva para mohakarma kA prabhAva gAr3hatama, kisI para gAr3hatara aura kisI para usase bhI kama gAr3ha hotA hai| vikAsa karanA prAyaH pratyeka AtmA kA maulika svabhAva hai| isalie jAnate - ajAnate jaba usa para moha kA prabhAva kama hone lagatA hai, taba vaha yatkicit vikAsa kI ora agrasara hotA hai aura tIvratama rAga-dveSa ko kucha aMzoM meM manda karatA huA moha kI prathama (prabala) zakti . ko chinna-bhinna karane yogya Atmabala pragaTa kara letA hai| isa sthiti ko zAstra meM 'granthi bheda' 2 kahA gayA hai / 3 prathama guNasthAna ke kAla kI dRSTi se tIna rUpa prathama guNasthAna ke kAla kI apekSA se tIna rUpa banate haiM - ( 1 ) anAdi - ananta, (2) anAdi- sAnta aura (3) sAdi sAnta / prathama rUpa ke adhikArI abhavyajIva haiM, athavA jAtibhavya (bhavya hone para bhI jo jIva kabhI mukta nahIM hote, ve) jIva haiM / dvitIya rUpa ke adhikArI ve jIva haiM, jo anAdi kAlIna mithyAdarzana kI gAMTha (granthi) khola (bheda) kara samyagdRSTi bana sakate haiM, aura tRtIya rUpa ke adhikArI ve haiM, jina jIvoM ne eka bAra samyaktva prApta kara liyA, parantu punaH mithyAtvI ho gae haiN| prathama guNasthAna kI Adi tabhI hotI hai, jaba koI jIva samyaktva se girakara punaH 1. 'jainadarzana' pR0 108 2. ' granthibheda' ke sambandha meM vyAkhyA pichale nibandha meM par3hiye / 3. karmagrantha bhA. 4 prastAvanA (paM0 sukhalAlajI), pR0 12, 13 For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ prathama guNasthAna meM A jaae| yaha nizcita hai ki jisa jIva ko eka bAra bhI samyaktva kI prApti ho gaI hai, vaha ardhapudgala parAvartanakAla meM avazya hI mokSa prApta kara letA hai| isa prakAra mithyAtva guNasthAna kI Adi jisa jIva ke ho jAtI hai, usakA anta bhI avazyambhAvI hotA hai / 1 (2) sAsvAdana guNasthAna: lakSaNa, mahatva aura adhikArI yaha AtmA ke vikAsa kI dUsarI avasthA kA nAma hai| ataH dvitIya guNasthAna sAsvAdana yA sAsAdana guNasthAna hai| prAkRta ke 'sAsAdaNa' zabda ke do rUpa hote haiN| .. jo jIva aupazamika samyaktva se cyuta ho jAtA hai, kintu mithyAtva ko prApta nahIM hotA / yaha samyagdarzana se girane kI avasthA hai| arthAt - jo jIva aupazamika samyaktvI hote hue bhI anantAnubandhI kaSAya ke udaya se samyaktva ko chor3akara mithyAtva kI ora jhuka rahA hai, kintu abhI taka mithyAtva ko prApta nahIM kiyA hai, taba taka, yAnI jaghanyataH (kama se kama) eka samaya aura utkRSTataH chaha AvalikAparyanta usa jIva kA aisI avasthA meM TikanA sAsvAdana - samyagdRSTi - guNasthAna kahalAtA hai| jisa prakAra parvata se girane para aura bhUmi para pahu~cane ke pahale madhya kA jo kAla hai, vaha na to parvata para Thaharane kA kAla hai, aura na bhUmi para pahu~cane kA, apitu anubhava kA kAla hai| isI prakAra isa guNasthAna meM anantAnubandhI kaSAyoM ke udaya hone se ajJAna - moha yA mithyAtva meM girane ke samyaktva pariNAmoM se chUTane tathA mithyAtva-pariNAmoM ke prApta na hone para bIca ke anubhava - kAla meM jIva ke jo pariNAma hote haiM, unheM sAsvAdana samyagdRSTi guNasthAna kahA jAtA hai| isa guNasthAna meM anantAnubandhI kaSAyodayavaza jIva jaba samyaktva ko chor3akara mithyAtva kI ora cala par3atA hai, taba usameM samyaktva kA kucha svAda raha jAtA hai| jisa prakAra khIra khAkara usakA vamana karane vAle ko khIra ke kucha vilakSaNa se svAda kA anubhava hotA hai, usI prakAra samyaktva se girakara mithyAtva kI ora unmukha hue jIva ko guNa kA svAda mahasUsa hotA hai| isI kAraNa isa guNasthAna ko sAsvAdana (AsvAdana ke sahita) guNasthAna kahA jAtA hai| sAsvAdana guNasthAna meM mithyAtva kA udaya nahIM rahatA, isalie Agama meM ise samyagdRSTi guNasthAna bhI mAnA gayA hai| isameM mithyAtva kA udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama nahIM hai; isalie ise pAriNAmika bhAva kahA hai| 1. (ka) abhavyAzrita - mithyAtve anAdyanantA sthitirbhavet / yA bhavyAzritA mithyAtve anAdisAntA punarmatA // (kha) jaina AcAra: siddhAnta aura svarUpa pR. 147 For Personal & Private Use Only - guNasthAna kramAroha 9 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 303 .. cauthe aviratasamyagdRSTi se lagAkara gyArahaveM upazAntamohanIya guNasthAna taka ke jIva mohakarma ke udaya se upazama-samyaktva se girate haiM, unakI gaNanA isa guNasthAna meM kI jAtI hai| isa guNasthAnavI jIva jaghanya eka samaya tathA utkRSTa chaha AvalikA ke bAda samyaktva se girakara mithyAtva ko avazya pAte haiN| girane meM kitanI dera lagatI hai? isa apekSA se yaha guNasthAna kSaNamAtra kA hai| yaha guNasthAna U~ce-car3hate hue jIvoM kA nahIM, nIce girate hue jIvoM kA hotA hai| isalie ise avanati-sthAna mAnanA caahie| phira bhI isa guNasthAna meM Ane vAle jIva avazya hI mokSagAmI hote haiN| - ise sAsAdana guNasthAna isalie kahate haiM ki isameM atitIvra krodhAdi kaSAya jIva kI samyagdRSTi ko zithila yA virAdhita kara DAlate haiN| sAsAdana zabda sa+A+sAdana, ye tInoM se milakara banatA hai| isakA bhAvArtha hotA hai, jo guNasthAna samyaktva ko vizeSa prakAra se zithila karane vAle, galAne vAle yA girAne vAle krodhAdi kaSAya se sahita (mukta) ho, vaha sAsAdana guNasthAna hai| sAsAdana-guNasthAna kI bhUmikA tIvratara kaSAyodayarUpa hone se samyaktva kA patana karAne yA samyaktva kI virAdhanA karAne vAlI hai| yaha guNasthAna prathama guNasthAna se bar3hakara hai, isalie isakI gaNanA dvitIya guNasthAna meM kI gaI hai| yaha guNasthAna sAdi-sAnta hai, tathA yaha abhavya jIvoM ko nahIM hotaa| isa guNasthAna se giratA huA jIva niyamataH prathama guNasthAna meM jAtA hai| . (3) samyag-mithyAdRSTi (mizra) guNasthAna -- samyag-mithyAdRSTi-guNasthAna AtmA ke vikAsa kI tIsarI bhUmikA-avasthA hai| ise saMkSepa meM samajhane ke lie mizra-guNasthAna bhI kahate haiN| darzanamohanIya ke antargata mizra-mohanIya ke udaya se jIva ko eka sAtha samAna parimANa meM samyaktva aura mithyAtva kA mizra bhAva hotA hai| samyaktva aura mithyAtva ke mizraNarUpa vicitra adhyavasAya kA nAma mizra-guNasthAna hai| mithyAtva-mohanIya ke tIna puMja hote haiM 1. (ka) karmagrantha dUsarA bhAga, vivecana (marudharakesarI), pR. 15 (kha) jainadarzana (nyA. vyA. nyAyavijaya jI), pR.109 (ga) 'sa+A+svAdana-kiJcid svAda-sahita'-Atmatattva vicAra pR0 450, 451, 452 (gha) 'AsAdana' samyaktva-virAdhanaM, saha AsAdaneneti saasaadnm|' ___ -dhavalA 1/1/3 pR0 163 (Ga) gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 19-20 (ca) SaTkhaNDAgama 1/1/1/ sU0 10 ; dhavalA TIkA 1/1/1/10 pR0 166 (cha) sAsaNa sammadiTThI tti ko bhAvo? pAriNAmio bhaavo| -SaTkhaNDAgama 5/1/7 For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ azuddha, ardhazuddha aura shuddh| ina tInoM puMjoM meM se jaba anantAnubandhI kaSAya kA udaya nahIM hotA, taba samyaktvarUpa zuddha aura mithyAtvarUpa azuddha ina donoM mizraNarUpa ardhazuddha puMja kA udaya ho jAtA hai| isake kAraNa jIva kI dRSTi bhI kucha samyaka (zuddha) tathA kucha mithyA (azuddha) arthAt-mizra ho jAtI hai| isa guNasthAna ke samaya buddhi meM durbalatA-sI A jAtI hai| jisa kAraNa jIva kI sarvajJakathita tattvoM para na to ekAnta ruci hotI hai aura na hI ekAnta aruci| jaise-nArikela dvIpa meM utpanna manuSyoM ne vahA~ nAriyala hI pradhAna khAdya paidA hote dekhA hotA hai| vahA~ ke nivAsiyoM ne kabhI cAvala Adi anna na to dekhA hai, na sunA hai| isa kAraNa adRSTa aura azruta anna ko dekhakara ve na to usake prati ruci karate haiM, aura na ghRNA hI; apitu madhyastha rahate haiN| 'lATI saMhitA' meM batAyA gayA hai ki "mizra-guNasthAnavartI jIva eka hI samaya meM (yugapat) sarvajJopadiSTa aura asarvajJopadiSTa siddhantoM para mizrarUpa zraddhA karatA hai|" jisa prakAra dahI aura gur3a ko bhalIbhAMti milA dene para una donoM ko alaga-alaga nahIM kiyA jA sakatA hai aura usakA svAda na to kevala khaTTA hotA hai, aura na kevala mIThA, kintu donoM kA mizrita svAda ho jAtA hai, usI prakAra Atma-guNoM kI ghAtaka karmaprakRtiyoM meM se samyag-mithyAtva-prakRti kA kArya aise vilakSaNa prakAra kA hotA hai ki usase na kevala samyaktva rUpa. pariNAma hote haiM, aura na kevala mithyAtvarUpa pariNAma; kintu donoM ke mile-jule pariNAma hote haiN| mizraguNasthAna kI vizeSatAeM isa guNasthAna kI eka vilakSaNatA yaha hai ki isa guNasthAna meM na to AyuSya kA bandha hotA hai aura na maraNa hii| isa apekSA se isa guNasthAna ko amara guNasthAna bhI kahA gayA hai| gommaTasAra ke anusAra-yadi isa guNasthAna vAlA jIva maratA hai to niyama se yA to samyaktvarUpa yA phira mithyAsvarUpa pariNAmoM ko prApta karake hI maratA hai, magara isa guNasthAna meM rahate hue nahIM mrtaa| Azaya yaha hai ki tRtIya guNasthAnavI jIva ne isa guNasthAna ko prApta karane se pahale samyaktvarUpa yA mithyAtvarUpa jisa jAti ke pariNAmoM meM AyuSyakarma kA bandha kiyA ho, unhIM pariNAmoM ke hone para usakI mRtyu hotI hai| kintu mizraguNasthAna meM na to maraNa hotA hai, aura na mAraNAntika samudghAta hii| mizra guNasthAnavI jIva sakala-saMyama yA dezasaMyama ko bhI grahaNa nahIM kara paataa| 1. (ka) karmagrantha bhA. 2 vivecana (paM0 sukhalAla jI) pR. 12, (kha) vahI, vivecana (marudharakesarI) pR0 20, 21 (zeSa pRSTha 305 para) For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 305 mizraguNasthAnavartI jIva ke mati, zruta aura avadhijJAna bhI mizra prakAra ke hote haiN| isa guNasthAna se jIva prathama yA cauthe guNasthAna meM jAtA hai, anya guNasthAna meM nhiiN| yaha guNasthAna sAdi sAnta hai| isakI sthiti antarmuharta kI hai| isa guNasthAna meM sirpha kSAyopazamika bhAva hI hotA hai| dUsare guNasthAna kI apekSA tIsare (mizra) guNasthAna kI yaha vizeSatA hai ki dUsare guNasthAna meM kevala apakrAnti hI hotI hai, jabaki tIsare guNasthAna meM apakrAnti aura utkrAnti donoM hI hotI haiN| jo AtmA mithyAtva kA tyAga karake sIdhA isa avasthA ko prApta hotA hai, vaha pUrvaguNasthAna kI apekSA utkrAnti sthAna ko prApta hotA hai aura jo AtmA adhaHpatanonmukha hotA hai, vaha caturtha guNasthAna se girakara isa avasthA ko prApta hotA hai, vaha Upara ke guNasthAna kI apekSA apakrAnti-sthAna meM AtA hai| (pRSTha 304 kA zeSa). (ga) Atmatattva vicAra, pR. 452 (gha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 154-155 (Ga) mizrakarmodayAjjIve, samyag-mithyAtva mishritH| yo bhAvo'ntarmuhUrta syaattnmishrsthaanmucyte||13|| jAtyantara-samudbhatirbadhvA -khryorythaa| gur3adhnoH samAyoge rasa bhedAntaraM tthaa|| 14 // - AyurbadhnAti no jIvo, mizrastho mriyate na vaa|| sadRSTirvA kudRSTirvA bhUtvA mrnnmshnute||16|| . samyagmithyAtvayormadhye hyAyuryenArjitaM purH| mriyate tena bhAvena, gatiM yAti tdaashritaam|| 17 // -guNasthAna kramAroha (ca) missudae taccAmiyareNa saddahadi eka smye| -lATI saMhitA gA. 107 (cha) samyaG mithyAtva-saMjJikAyAH prakRterudayAt AtmA kSINAkSINa-madazakti. ... kaudravyoH pariNAmavat tttvaarth-shrddhaanaashrddhaanruupH|' -tattvArthavArtika 9/1/14, pR0 589 (ja) so saMjayaM Na giNhadi, desajayaM vA Na baMdhade aauN| sammaM vA micchaM vA paDivajiya maradi nniymenn|| sammatta-miccha-pariNAmesu jahiM AugaM purA bddhN| tahiM maraNaM, maraNaMta-samugghAdo vi ya Na missmmi||-gommttsaar 23, 24, 21, 22 1. (ka) SaTkhaNDAgama dhavalA TIkA 1/1/1 sU. 11 * (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 115 .(ga) ataevasya trINi jJAnAni ajnyaanmishraanni| -tattvArthavArtika 9/1/14 (gha) SaTkhaNDAgama 4/105 sU0 9 For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ jaba kisI jIva ko sarvaprathama satya kA darzana hotA hai, taba vaha Azcarya cakita ho jAtA hai| usake purAne saMskAra use pIche kI ora ghasITate haiM, jabaki satya kA darzana use Age bar3hane ke liye protsAhita karatA hai| aisI DAMvADola sthiti hotI to. thor3e samaya (sirpha antarmuhUrta) ke lie hI hai / bAda meM yA to vaha mithyAtva meM jA giratA hai, yA phira vaha samyaktva (satya) ko prApta kara letA hai| isa guNasthAna meM anantAnubandhI kaSAya na hone se pUrvokta donoM guNasthAnoM kI apekSA yaha guNasthAna ucca hai| parantu isa guNasthAna meM viveka kI pUrNa prApti nahIM hotI, arthAt samyaktva aura mithyAtva donoM kA mizraNa hotA hai| arthAt - sanmArga yA sattatva ke bAre meM zraddhA bhI nahIM, azraddhA bhI nahIM, donoM ke bAre meM mizrita jaisI zraddhA hotI hai, jo sat aura asat donoM ora jhukI huI hotI hai / 1 (4.) avirata samyagdRSTi guNasthAna : svarUpa, kArya, adhikArI hiMsAdi sAvadya-vyApAroM ko chor3a denA, arthAt - pApajanaka prayatnoM se haTa jAnA virati hai | cAritra, saMyama, vrata virati ke paryAyavAcI zabda haiN| jo samyagdRSTi to ho, : kintu kisI bhI prakAra ke vrata ko grahaNa- svIkAra nahIM kara sakatA, vaha jIva avirata - samyagdRSTi hai aura usakA svarUpa - vizeSa avirata - samyagdRSTi guNasthAna kahalAtA hai| arthAt jisakI dRSTi samyak hotI hai, kintu jisameM vrata - grahaNa kI yogyatA nahIM hotI, use aviratasamyagdRSTi kahA gayA hai| gommaTasAra meM ise asaMyatasamyagdRSTi bhI kahA gayA hai| caturtha guNasthAnavartI jIva kA dRSTikoNa samIcIna hotA hai, kintu cAritramoha ke apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya ke udaya ke kAraNa indriyAdi viSayoM se tathA hiMsAdi pApoM se virata nahIM ho pAtA, 2 kintu jinopadiSTa tatvoM kA zraddhAna rahatA hai| ise avirata kyoM kahA gayA ? Azaya yaha hai ki isa guNasthAnavartI jIva ke anantAnubandhI kaSAyeM udaya meM nahIM hotIM, kintu apratyAkhyAnI Adi kaSAyeM udaya meM hotI haiM, isalie cAritra 1. jainadarzana ( nyA. nyA. nyAyavijaya jI ) pR. 109-110 2. (ka) karmagrantha bhA. 2 ( paM0 sukhalAla jI) (kha) asaMyatazcAsau samyagdRSTizca asaMyata- samyagdRSTiH // -dhavalA 1/1/1 sU0 18 (ga) No iMdiesu virado No jIve thAvare tase vApi / jo saddahadi jikRttaM sammAiTThI avirado so // - gommaTasAra (karmakANDa) gAthA 29 For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 307 arthAt virati nahIM hotI / isI kAraNa isa guNasthAna ke pUrva 'avirata' zabda lagAyA gayA hai| 1 samyagdRSTi prApta ho jAne se utkrAnti kI ora mukha isa guNasthAna meM samyagdarzana prApta ho jAne se AtmA meM viveka kI jyoti jAgRta ho jAtI hai| vaha AtmA - anAtmA ke antara ko samajhane lagatA hai| abhI taka purarUpa meM jo svarUpa kI bhrAnti thI, vaha dUra ho jAtI hai| usakI gati atathya se tathya kI ora, asatya se satya kI ora, abodhi se bodhi kI ora tathA amArga se mArga kI ora ho jAtI hai| usakA mukha utkrAnti kI ora UrdhvamukhI aura AtmalakSyI ho jAtA hai| caturtha guNasthAna kI kucha vizeSatAe~ - isa guNasthAna kI anya vizeSatAe~ isa prakAra haiM (1) samyagdRSTi hone se prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya Adi pAMca lAkSaNika guNoM se yukta hotA hai / vaha jinavacana meM zaMkA se, tathA zAstrokta zuddha anuSThAna ke phala meM saMzaya se yukta nahIM hotA / (2) uparyukta guNoM ke kAraNa vaha tIvratama kaSAyI aura viSayoM ke prati atyAsakta nahIM hotaa| hRdaya meM pApabhIru hotA hai, nirdayatA ke bhAvoM se koI bhI pravRtti nahIM karatA / (3) nirIha aura niraparAdha jIvoM kI hiMsA nahIM krtaa| AtmA ko karma kA karttA aura phalabhoktA mAnatA hai, usakI dRr3ha mAnyatA hotI hai ki sva- puruSArtha se mokSa prApta kiyA jA sakatA hai| (4) apane doSoM kI nindA aura garhA donoM karatA hai| (5) putra, strI Adi sajIva tathA dhana, makAna Adi nirjIva padArthoM para mada (garva) tathA atyAsakti nahIM hotI / (6) uttama guNoM ko yathAzakti grahaNa karane meM tatpara rahatA hai| (7) deva, guru, dharma, tattva evaM padArtha Adi jo jinopadiSTa haiM, unakA svarUpa bhalIbhAMti na jAnatA huA bhI unake prati zraddhA rakhatA hai / satya ke prati dRr3hatA aura asatya ke prati aruci hotI hai| (8) ArttajIvoM kI pIr3A dekhakara usakA udaya karuNA dravIbhUta ho uThatA hai 1 1. Atma tatva vicAra, pR. 454 2. jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 157 For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ___yoM vaha saddeva, sadguru aura saddharma kI, jinazAsana kI, dharma-saMgha kI sevA, sadbhakti aura unnati ke lie aharniza prayatnazIla rahatA hai| ataH vaha zAsanaprabhAvaka, zraddhAlu zrAvaka bhI kahalAtA hai| vaha kucha nitya-niyama, japa, tyAga bhI karatA hai, naitika niyamoM kA pAlana bhI karatA hai| vyAvahArika jIvana meM mArgAnusArI ke 35 guNoM kA tathA grAmadharmAdi laukika dharmoM ko bhI apanAtA hai| - mithyAdRSTi aura samyagdRSTi meM antara mithyAdRSTi se samyagdRSTi meM kaI bAtoM kA antara hotA hai| mithyAdRSTi meM AdhyAtmika vikAsa kI bhAvanA aura jAgRti nahIM hotI, vaha samasta prANiyoM ke prati Atmaupamya bhAvanA se zUnya hotA hai| dUsare ke sAtha usakA jo rAgamaya premayukta vyavahAra hotA hai, vaha bhI tuccha bhautika svArtha ko lekara, athavA badale meM kucha pAne yA prasiddhi Adi kI tIvra lAlasA se prerita hotA hai| jabaki samyagdRSTi AdhyAtmika vikAsa kI bhAvanA aura yatkicit jAgRti se yukta hotA hai| usake mana meM samasta prANiyoM ke prati prAyaH Atmaupamya-zraddhA evaM bhAvanA hotI hai| vaha AtmakalyANa kI dizA meM yathAzakti pravRtta hotA hai| kadAcit Asaktivaza vaha svArthasAdhana ke lie dUsare ke hita meM ror3A aTakAne kA kArya kara bhI letA hai, taba bhI usa duSkRtya ko antar meM burA samajhatA hai| usake hRdaya meM vaha pApakRtya kAMTe kI taraha cubhatA rahatA hai, use usakA pazcAttApa bhI hotA hai| usakI manobhAvanA yaha rahatI hai ki kAma krodhAdi vaibhAvika vikAra, doSa aura pApakarma kama hoM, tadanusAra vaha yathAzakti apanA vyavahAra evaM svabhAva bhI vaisA banAne kA prayatna karatA hai| isake viparIta mithyAdRSTi dhArmika dRSTi se jo pApa hai, use pApa hI nahIM smjhtaa| bhautika sukhoM kI prApti ke pIche vaha hAtha dhokara par3A rahatA hai| usake lie ucita-anucita koI bhI mArga grahaNa karane meM use kisI prakAra kA saMkoca nahIM hotA aura na hI pApa-puNya ke antara ko vaha samajhatA hai, na hI svIkAratA hai| vaha pApamArga ko pApamArga na samajhakara, bedhar3aka use apanAtA hai| mithyAdRSTi yadi kisI kA bhalA bhI karatA hai to apane tuccha svArtha, pakSapAta, lobhavRtti yA kRtajJatA pragaTa kara sajjana banane kI vRtti 1. (ka) gommaTasAra (jIvakANDa) TIkA, gA. 29 tathA 27, 28 gAthA (kha) dRGmohasyodayAbhAvAt prasiddhaH prazamo gunnH|| tatrAbhivyaMjakaM bAhyAnnindanaM cA'pi garhaNam // . -paMcAdhyAyI (u0) 472 (ga) jo avirao vi saMghe bhattiM, titthuNNaiM sayA kunni| aviraya-sammaddiTThI, pabhAvago sAvako so vi|| -guNasthAna kramAroha gA. 23 vRtti| For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 309 se prerita hokara karatA hai; jabaki samyagdRSTi vyApaka svArtha, svapara - hita kI sAttvika bhAvanA se sampanna hotA hai| usameM anukampA evaM bandhubhAva kI vyApaka vRtti hotI hai / 1 avirata samyagdarzana kI upalabdhi aura usakA hetu avirata samyagdRSTi kI upalabdhi darzanamoha ke paramANuoM se vilaya hone se hI hotI hai| isa guNasthAna kI prApti kA hetu hI darzana-moha ke paramANuoM kA vilaya hai| samyagdarzana ke vividha apekSAoM se aneka bheda yaha samyagdarzana eka, do, tIna, cAra, pAMca aura dasa, yoM aneka prakAra kA hai| tattvoM para zraddhA yA ruci honA eka prakAra kA samyaktva hai| naisargika aura aupadezika, aise do prakAra kA hai| naisargika samyaktva bAhya kisI bhI kAraNa ke binA, antaraMga meM darzanamohanIyu ke upazamAdi se hotA hai, jabaki aupadezika yA Adhigamika samyaktva antaraMga meM darzanamohAdi ke upazamAdi hone para bAhyarUpa se adhyayana, paThana, zravaNa tathA upadeza se satya ke prati AkarSaNa paidA hone se hotA hai| donoM meM darzanamoha kA vilaya mukhyarUpa se hai; kintu antara kevala bAhya prakriyA kA hai| samyaktva prApta hone ke tIna prakAroM kI apekSA se vaha tIna prakAra kA hai - (1) aupazamika, (2) kSAyopazamika aura (3) kSAyika / 2 inakA svarUpa kramazaH isa prakAra hai- darzanamoha ke paramANuoM kA pUrNa rUpa se upazamana honA, darzanamoha ke paramANuoM kA apUrNa vilaya honA, aura darzanamoha ke paramANuoM kA pUrNataH vilaya honaa| jisa jIva ke anantAnubandhI cAra kaSAya aura mithyAtvamohanIya sattA meM ho, kintu pradezodaya evaM rasodaya na ho, use aupazamika samyaktva hotA hai| yaha samyaktva karmoM ke upazama se prApta huA hone se aupazamikaM samyaktva kahalAtA hai| kisI AdamI ke sira para bar3A RRNa ho aura lenadAra usake lie kar3A takAjA karate hoM, taba usa vyakti kI 1. jaina darzana (nyA0 nyA0 nyAyavijaya jI) se bhAvAMza grahaNa, pR0 111 12. 2. ina tInoM ke sAtha sAsvAdana jor3a deM to 4 prakAra hote haiM, usameM vedaka jor3a deM to 5 prakAra hote haiN| ina pAMcoM ke naisargika aura aupadezika aise do-do prakAra hone se samyaktva 10 prakAra ho jAte haiN| -saMpAdaka 3. (ka) jaina AcAra: svarUpa aura siddhAnta, pR. 157, 158 (kha) Atmatatva vicAra se bhAvAMza grahaNa pR. 454 (ga) egaviha - duviha - tivihaM cauhA paMcavihaM dasavihaM sammaM / vihaM tattaruI, nisagguvaesao bhave duvihaM // 1 // khaiyaM khaovasamiyaM uvasamiyaM iha tihA neyaM / khaiyAisAsaNajuaM, cauhA, veaga- juaM ca paMcavihaM // 2 // For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ azAnti bar3ha jAtI hai, parantu ve lenadAra kisI prakAra Ane aura takAjA karane baMda ho jAe~ to AdamI ko kitanI rAhata evaM zAnti milatI hai? lagabhaga aisI hI sthiti aupazamika samyaktva meM hotI hai| aupazamika samyagdarzana kI sthiti antarmuhUrta kI hotI hai| eka vyakti bImArI ke kITANuoM ko nirmUla dUra karatA hai, vaha sadA ke lie pUrNa svastha bana jAtA hai, dUsarA vyakti kITANuoM kA zodhana karatA hai, vaha bhI sahasA bImArI se grasta nahIM hotA; kintu tIsarA vyakti roga ke kITANuoM ko dabA detA hai, usakA roga nimitta milate hI punaH ubhara AtA hai| isa tIsare vyakti ke samAna aupazamika samyakdarzana kI sthiti hotI hai| antarmuhUrta ke lie niruddhodaya . kiye hue darzanamoha ke paramANu kAla-maryAdA samApta hote hI punaH sakriya ho jAte haiN| kiMcit samaya ke lie banA samyagdarzanI punaH mithyAdarzanI ho jAtA hai| parantu yaha nizcita hai ki jise eka bAra samyaktva kA sparza huA, usakA saMsArabhramaNa ardhapudgalaparAvartana kAla se adhika nahIM hotaa| . jisa jIva ke mithyAtva-mohanIya sattA meM ho, aura samyaktva karma ke dalika udaya meM ho, parantu anantAnubandhI kaSAya-catuSka aura samyaktva-mohanIya ke pradeza kA rasa se udaya na ho, usake kSAyopazamika samyaktva hotA hai| kSAyopazamika samyaktva kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai, aura utkRSTa sthiti 66 sAgaropama se adhika kI hai| yahI kAraNa hai ki aupazamika tathA kSAyopazamika samyaktva kI avasthA meM sAdhaka kadAcit samyagdarzana-mArga se parAGmukha bhI ho sakatA hai| kintu kSAyika samyaktvI eka bAra samyaktva prApta hone ke bAda kabhI pratipatita nahIM hotA, kyoMki usane anantAnubandhI-kaSAya-catuSka tathA samyaktva, mithyAtva aura mizra tInoM prakAra ke darzanamohanIya karma kA pUrNatayA kSaya kara diyA hai| jaise-zreNika nRpa ko anAthImuni ke nimitta se kSAyika samyaktva prApta huA thaa| ___jIva ko jaba pahalI bAra samyaktva kI prApti ho, taba prAyaH aupazamika samyaktva hotA hai| isa samyaktva ko pAne ke pazcAt mithyAtva meM gaye hue jIva ko punaH samyaktva prApta ho to pUrvokta tInoM meM se koI eka samyaktva prApta hotA hai| yaha dhyAna rahe ki ina tIna samyaktvoM meM se eka samaya meM kisI eka samyaktva kI upalabdhi manuSyagatistha jIvoM ko hotI hai, naraka, tiryaJca aura devagati ke jIvoM ko eka samaya meM aupazamika aura kSAyopazamika ina donoM meM se eka upalabdha ho sakatA hai, kSAyika samyaktva nhiiN| kSAyika samyaktva kA adhikArI ekamAtra saMjJipaMcendriya manuSya hI hai| kSAyika samyaktva sAdi-ananta hai, zeSa donoM samyaktva sAdi sAnta haiN| 1. (ka) AtmatatvavicAra se bhAvAMza grahaNa, pR. 455, 456 (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 158 For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 311 (5) dezavirata guNasthAna: svarUpa, kArya aura vikAsa pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya ke kAraNa jo jIva hiMsAdi pApajanaka kriyAoM se sarvathA virata to nahIM, kintu apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya na hone ( kSayopazama) ke kAraNa deza (AMzika rUpa ) se virata hote haiM, ve dezavirata kahalAte haiN| inakI Atmika avasthA vizeSa (AdhyAtmika vikAsAvasthA) dezavirata - guNasthAna hai| ise saMyatAsaMyata, viratAvirata, vratAvrata yA dezacAritrI ke rUpa meM bhI pahacAnA jAtA hai, kyoMki isameM kucha virati hai, kucha avirati, athavA kucha saMyama hai, kucha asNym| arthAt-dezavirata - samyagdRSTi nAmaka paMcama guNasthAna meM vyakti kI Atmika zakti pUrvaguNasthAnoM se adhika vikasita ho jAtI hai| isa kAraNa pUrNarUpa se to samyakcAritra kI ArAdhanA nahIM kara pAtA, kintu AMzika rUpa se usakA pAlana avazya karatA hai| Azaya yaha hai ki caturtha guNasthAna meM jIva ko samyagdarzana (samyaktva) rUpa viveka to prApta ho jAtA hai, kintu cAritramohanIya ke prabala prabhAva ke kAraNa vaha usa viveka (jJAna) ko samyakcAritra (samyakkriyA) rUpa meM pariNata nahIM kara pAtA; jabaki isa paMcama guNasthAna meM cAritramohanIya karma kA bala eka nizcita parimANa meM ghaTa jAtA hai, isalie apane AtmavikAsa meM sahAyaka zrutacAritrarUpa yA samyagdarzana-jJAna - cAritrarUpa dharma ko AMzika (sthUla) rUpa se kriyAnvita karane kA prayatna karatA hai| isa guNasthAnavartI jIvoM ko AcArazAstra meM zramaNopAsaka yA vratI zrAvaka kahA gayA hai| guNasthAnakramAroha ke anusAra paMcama guNasthAna meM ArtadhyAna manda tathA dharmasthAna madhyama hotA hai| isa guNasthAna meM jIva pApamaya pravRttiyoM ko pUrNarUpa se nahIM chor3a sakatA, parantu manoratha aura ceSTA avazya karatA hai / bahuta-sI mahArambhAdi karmAdAnakArI tathA mahAparigrahAdijanaka pApapravRttiyoM ko to sarvathA chor3a detA hai| isa guNasthAnavartI jIva sarvajJa vItarAga deva, jinAgama aura nirgrantha guruoM ke prati zraddhA rakhatA hai, tathA saMjIvoM kI saMkalpI hiMsA se sarvathA virata hotA hai, sAtha hI binA prayojana ke sthAvara jIvoM kI hiMsA bhI nahIM karatA; isa kAraNa ise viratAvirata kahate haiM / isa guNasthAnavartI kaI zrAvaka samyaktvapUrvaka eka vrata lete haiM, kaI do, kaI tIna, yAvat bAraha vrata (pAMca aNuvrata, tIna guNavrata, cAra zikSAvrata ) kA niraticAra pAlana cAra 1. (ka) karmagrantha bhA. 2 ( marudharakesarIjI), pR. 24 (kha) jaina AcAra: siddhAnta aura svarUpa, pR. 159 (ga) AtmatatvavicAra, pR. 469 (gha) guNasthAna kramAroha, zloka 25 For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ karane kA puruSArtha karate haiN| saMyamabhAva kI utpatti kA kAraNa trasa hiMsA se vi honA, tathA asaMyamabhAva kI utpatti kA kAraNa sthAvara hiMsA se yukta honA hai| isa guNasthAna meM kevala kSAyopazamika bhAva hI hotA hai; anya nhiiN| isa guNasthAnavata zrAvaka gyAraha pratimAoM ko bhI dhAraNa karate haiN| kaI zrAvaka aise bhI hote haiM, jai pApakarmoM meM pratyakSa yA parokSa rUpa se anumati ke sivAya aura kisI prakAra se bhAga nahIM lete| dezavirataguNasthAna manuSyoM aura paMcendriya tiryaMcoM ko hI hotA hai| isa guNasthAna kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezIna pUrvakoTi varSa kI hai| " isa guNasthAna kI bhUmikA avirati aura sarvavirati ke bIca kI hai, isalie 'madhyamArga' aura ativyAvahArika mArga bhI kahA jA sakatA hai| isakA anusaraNa karane se AtmA kramazaH unnati karake antataH AdhyAtmika vikAsa ke antima zikhara para bhI pahu~ca sakatI hai| 2 (6) pramatta - saMyata-guNasthAna: svarUpa, kAraNa, adhikArI pAMcaveM guNasthAna se sAdhaka kucha aura Age bar3hakara chaThe guNasthAna meM AtA hai| vaha isa guNasthAna meM dezavirata se sarvavirata ho jAtA hai| vaha pUrNarUpa se cAritra kI ArAdhanA prArambha kara detA hai / ataH isa guNasthAna meM usakA vrata 'aNuvrata' na hokara 'mahAvrata' hotA hai| pUrvokta saMvAsAnumati se bhI mukta sarva - sAvadyayoga - pravRttiyoM ke tyAgI sAdhu-sAdhvI, saMta satI yA zramaNa- zramaNI isa guNasthAna ke adhikArI haiN| 1. (ka) AtmatattvavicAra, pR. 469, (kha) gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 30, 31 (ga) tattvArtha vArtika 2/5/8 pR. 108, (gha) paMcasaMgraha (prAkRta) gA. 135 (Ga) sthUla - prANAtipAta - mRSAvAda - adattAdAna - maithuna - viramaNavrata, parigraha - parimANavrata, digparimANa, bhogopabhogaparimANavrata, anarthadaNDaviramaNavrata tathA sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadha, atithi- saMvibhAgavata; yoM zrAvaka ke bAraha vrata haiN| - saMpAdaka mahAvratoM kI apekSA aNu (choTe) hone se Adi ke 5 vrata aNuvrata kahalAte haiN| -saMpAdaka 2. Atma-tatva - vicAra, pR. 412, 470; jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa pR. 161 3. anumati tIna prakAra kI hotI hai - (1) pratisevanAnumati, (2) pratizravaNAnumati aura (3) sNvaasaanumti| ( 1 ) pratisevanAnumati - apane yA dUsare ke kiye hue bhojanAdi kA upabhoga karanA, (2) pratizravaNAnumati - putrAdi kisI sambandhI dvArA kiye hue (zeSa pRSTha 313 para) For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 313 unhIM kA dUsarA nAma 'saMyata' hai| arthAt-jo mahAn AtmA tIna karaNa aura tIna yoga se (karanA, karAnA aura anumodana, mana-vacana-kAyA se) navakoTi se sarva-sAvadyavyApAroM kA sarvathA tyAga karake yAvajjIva sAmAyikAdi cAritra aMgIkAra kare, paMcamahAvrata dhAraNa kareM, vaha saMyata muni, anagAra yA nirgrantha haiN| aisA tyAgI saMyata sakala saMyama ke rokane vAle pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA kSayopazama (abhAva) hone se isa guNasthAna meM pUrNa saMyama (sarvavirati). to ho cukatA hai, kintu saMjvalana Adi kaSAyoM ke tIvra udaya se saMyama meM mala utpanna karane vAle duHsvapnAdi vyakta aura avyakta pramAda ke rahane se sarAga avasthAvartI isa guNasthAna ko pramattasaMyata kahate haiN| arthAt-saMyata bhI jaba taka pramAda kA sevana karate haiM, taba taka ve pramattasaMyata kahalAte haiN| unakI isa avasthA-vizeSa ko pramattasaMyata guNasthAna kahate haiN| isa chaThe guNasthAna meM saMyama meM mala utpanna karane vAlA hI pramAda liyA gayA hai, saMyama kA vinAzaka pramAda nhiiN| kSaNasthAyI atyanta manda pramAda saMyama vinAzaka nahIM hotA, kyoMki sakala saMyama ko rokane vAle pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke abhAva se, (pratyAkhyAnAvaraNa ke sarvaghAtI sparddhakoM ke udaya kSaya se, tathA AgAmIkAla meM udaya meM Ane yogya unhIM sarvaghAtI sparddhakoM ke udayAbhAvarUpa upazama se-kSayopazama se) saMyama kA vinAza nahIM pAyA jaataa| Azaya yaha hai ki kaSAya yadi manda hoM, athavA yatanApUrvaka caryA yA pravRtti ho to ucita nidrA tathA ucita bhojanAdi pravRtti kI gaNanA pramAda meM nahIM hotii| kaSAya jaba tIvrarUpa dhAraNa karate haiM, tabhI unheM yahA~ (pRSTha 312 kA zeSa) pApakarmoM ko kevala sunanA aura sunakara bhI una kAmoM ke karane se putrAdi ko nahIM roknaa| jaise-revatI dvArA kiye gae pApakRtyoM ko mahAzataka zrAvaka nahIM roka sake (upAsakadazAMga) (3) saMvAsAnumati-apane putrAdi sambandhiyoM dvArA pApakAryoM meM '. pravRtta hone para na to pApakarmoM ko sunanA aura na unakI prazaMsA karanA, sirpha sAtha meM * rhnaa| jaise rAjA pradezI apane putra aura sUryakAntA rAnI ke sAtha rahate the| 1: (ka) karmagrantha bhA. 2, (marudharakesarIjI, paM. sukhalAla jI), pR. 26, 15 krmshH| (kha) jainasiddhAnta (paM. kailAza candra jI), pR.79 (ga) vattAvata-pamAde ko vasai, pamatta-saMjado hodi| sayala-guNa-sIla-kalio, mahavvai cittlaayrnno| -gommaTasAra (jIvakAMDa) gA. 33 (gha) jaina darzana (nyA. nyA. nyAyavijaya jI) se, pR. 112 - (Ga) sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi, sUkSma saMparAya aura yathAkhyAta, ina . pAMcoM meM se do hI cAritra isa guNasthAna meM hote haiN| parihAravizuddhi kadAcit . . hotA hai, para usakI vivakSA nahIM hotii| -saMpAdaka For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ pramAda mAnA jAtA hai| vaise to sAtaveM se dasaveM guNasthAna taka saMjvalana kaSAya kA udaya hai, isalie sarAga-avasthA hotI hai; parantu sAtaveM Adi guNasthAnoM meM vaha kaSAya uttarottara manda hI hotA. jAtA hai, isalie vaha pramAda meM nahIM ginA jaataa| hA~, sarvavirati hone para bhI kabhI-kabhI karttavya-kArya upasthita hone para Alasya, upekSA, cAritra-pAlana meM khinnatA, kliSTa pariNAma tathA paudgalika sukhoM ke pUrva saMskAroM ke tIvra AkramaNa Adi ke kAraNa jo AtmajAgRti ke prati anutsAha yA anAdarabuddhi utpanna hotI hai, vaha pramAda hai| vaise chaThe guNasthAna se Age pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya rahatA hI nahIM, mAtra saMjvalana kaSAya rahatA hai| isa kAraNa guNasthAna kramAroha ke anusAra isa guNasthAna meM ArtadhyAna pramukha rUpa se rahatA hai| ___ 'gommaTasAra' meM pramAda ke 15 bheda batAe gae haiM-cAra vikathAe~ (strIkathA, bhakta-kathA, rAjakathA aura dezakathA), cAra kaSAya (krodha, mAna, mAyA, lobha) paMcendriya-viSayoM meM rAga-dveSa yA Asakti, nidrA aura praNaya neh|2 . . . chaThe guNasthAna se Age uttarottara vizuddhi isa chaThe guNasthAna meM kSAyopazamika bhAva ke alAvA audayika Adi bhAva nahIM hote| chaThe guNasthAna se Age kI sabhI bhUmikAe~ munijIvana kI hotI haiN| yahA~ dezavirati AtmA kI apekSA anantagunI vizuddhi hone se vizuddhi kA prakarSa aura avizuddhi kA apakarSa hai, jabaki apramattasaMyata guNasthAna kI apekSA se to anantagunI kama vizuddhi hotI hai, isalie vizuddhi kA apakarSa aura avizuddhi kA prakarSa hotA hai| isa guNasthAna meM asaMkhya saMyama sthAnaka hote haiM, jisake sthUla dRSTi se jaghanya, madhyama aura utkRSTa yoM tIna bheda hote haiN| .. chaThe guNasthAna kI jaghanya aura utkRSTa sthiti evaM svAmitva isa guNasthAna kI sthiti karmastava, yogazAstra, guNasthAnakramAroha, sarvArthasiddhi Adi granthoM ke anusAra jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta hai| antarmuhUrta ke pazcAt pramattasaMyatI eka bAra apramattasaMyata guNasthAna meM pahu~catA hai| vahA~ bhI adhika se adhika antarmuhUrta rahakara punaH pramattasaMyata guNasthAna meM A jAtA hai| yaha car3hAva 1. (ka) jainadarzana (nyA. nyA. nyAyavijaya jI), pR. 112 (kha) AtmatatvavicAra pR. 474 (ga) guNasthAna-kramAroha, gA. 28 2. vikahA tahA kasAyA, iMdiya-niddA taheva paNayo y| cadu cadu paNamegegaM, hoti pamAdA pnnnnrs|| -gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 34 For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 315 utAra dezona-koTi pUrva taka hotA raha sakatA hai| isalie chaThe aura sAtaveM donoM guNasthAnoM kI sthiti milakara dezona karor3a pUrva kI hai| pramattasaMyata guNasthAnavartI bhagavatIsUtra ke anusAra-eka jIva kI apekSA se jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona karor3a pUrva tathA sabhI jIvoM kI apekSA se sarvakAla hai| isa guNasthAna meM hI caturdaza pUrvadhArI muni AhArakalabdhi kA prayoga karate haiN| yaha tathA isase Age ke guNasthAna manuSyagati ke jIvoM ke hI hote haiN| (7) apramatta-saMyata-guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI jo saMyata (muni) vikathA, kaSAya Adi pUrvoktaM pandraha prakAra ke pramAdoM kA sevana nahIM karate, ve apramatta-saMyata haiN| unakI AtmavikAsayukta ukta avasthA vizeSa (svarUpavizeSa), jo jJAnAdi guNoM kI zuddhi aura azuddhi ke taratama bhAva se mukta hotA hai, vaha apramatta-saMyata-guNasthAna kahalAtA hai| Azaya yaha hai ki jinake saMjvalana kaSAyoM aura nokaSAyoM kA manda udaya hotA hai, tathA jinake vyakta-avyakta pramAda naSTaM ho cuke haiM, aise dhyAna, saMyama aura tapa meM lIna sakala saMyama yukta muni ko apramattasaMyata kahate haiN| yadyapi saMjvalana kaSAya kA udaya chaThe guNasthAna se lekara dasaveM guNasthAna taka rahatA hai| isa guNasthAna meM bhI usakA udaya hai| parantu yahA~ chaThe guNasthAna jitanI usameM tIvratA nahIM hotI, apitu mandatA hotI hai| isIlie isa guNasthAna meM vikathA, nidrA Adi pramAda se rahita avasthA hotI hai| isa guNasthAna meM avasthita sAdhaka varga pramAda se rahita hokara Atma-sAdhanA meM lIna rahatA hai| isI 1. (ka) cauda guNasthAna pR. 128-129, . (kha) karmagrantha bhA. 2 (marudharakesarIjI), pR. 26, 27 2. (ka) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 161, 162 (kha) pramatta saMyataH prApta-saMyataH prAptasaMyamo yaH prmaadyti| so'pramatta saMyato yaH saMyamI na prmaadyti|| ubhAvapi parAvRtyA syaattmaantrmuhuurtikau|| -yogazAstra prakAza 1, zlo. 34-35 (ga) guNasthAna kramAroha, svopajJavRtti, gA. 27 vRtti, pR. 20 / (gha) pamattasaMjayassa NaM pamattasaMjaye vaTTamANassa savvAvi ya NaM pamattaddhAkAlao kevacciraM hoi? maMDiyaputtA! egajIvaM paDucca jahanneNaM evaM samayaM ukkoseNa desUNA puvvakoDI, NANAjIve pahucca svvddhaa| -bhagavatI sUtra za. 3, u. 4, sU. 153 For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kAraNa ise apramattasaMyata-guNasthAna kahA gayA hai| isa bhUmikA se lekara agalI tamAma bhUmikAoM meM sAdhuvarga apane svarUpa ke prati apramatta rahate haiM / 1 chaThe se sAtaveM aura sAtaveM se chaThe guNasthAna meM utAra-car3hAva : kyoM aura kaise? yadyapi saptama guNasthAna meM vratoM meM aticArAdi na hone se jarA-sA bhI pramAda nahIM honA cAhie; parantu isa guNasthAna meM avasthita AtmA kiMcit mAtra bhI pramAda karatA hai to chaThe guNasthAna meM A jAtA hai; kyoMki chaThA guNasthAna pramAdayukta hone se usameM vratoM meM aticArAdi sambhava haiN| isa prakAra kabhI sAtaveM se chaThe meM aura kabhI chaThe se sAtaveM guNasthAna meM utAra-car3hAva hotA rahatA hai| isa prakAra ye donoM guNasthAna gatisUcaka yaMtra kI suI kI bhAMti asthira haiN| chaThe aura sAtaveM guNasthAna kA parivartana punaH-punaH hotA rahatA hai| jaba pramAda kA udaya AtA hai, taba saptama guNasthAnavartI sAdhaka chaThe guNasthAna meM calA jAtA hai, aura jaba sAdhaka meM svarUparamaNatA kI jAgRti yA AtmatallInatA hotI hai, taba vaha chaThe se sAtaveM guNasthAna meM car3hatA hai| saMyamI sAdhuvarga bhI bahuta bAra pramatta evaM apramatta avasthA meM jhUlatA rahatA hai| sAmAnyatayA yaha parivartana dIrghakAla taka calatA rahatA hai| jaba karttavya meM utsAha, sAvadhAnI aura svarUpa-jAgRti kAyama banI rahatI hai, taba apramatta avasthA hotI hai, parantu isa avasthA meM vicalitatA yA zithilatA AtI hai to thor3e samaya meM punaH pramatta-avasthA A jAtI hai| pUrvaguNasthAnApekSayA saptama guNasthAna meM adhikAdhika vizuddhi yadyapi pramAda sevana se saptama guNasthAnavartI AtmA guNoM kI zuddhi se giratA hai; tathApi pramatta-saMyata nAmaka chaThe guNasthAna kI apekSA isa guNasthAna meM anantaguNI vizuddhi hotI hai| isa guNasthAna meM bhI asaMkhya lokAkAza pradezoM kI saMkhyA ke jitane vizuddhi - sthAnaka hote haiN| isa guNasthAna meM jaghanya se jaghanya sthAna meM rahA huA muni bhI apramattasaMyata kahalAtA hai| tathA viziSTa tapa, saMyama, dharmadhyAna Adi ke yoga se jyoM-jyoM karmoM kI nirjarA hotI jAtI hai, tyoM-tyoM AtmA uttarottara UparaUpara ke vizuddhi sthAna para car3hatA jAtA hai| chaThe aura sAtaveM guNasthAna ke saMyatavarga 1. (ka) karmagrantha bhA. 2 vivecana ( marudharakesarIjI, paM. sukhalAla jI) se bhAvAMza grahaNa | (kha) cauda guNasthAna, pR. 129 2. (ka) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 163 For Personal & Private Use Only (zeSa pRSTha 317 para) Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 317 . dharmadhyAna kA vizeSa Azraya lete haiM to vizeSa Atmazuddhi kara sakate haiM / avadhijJAna, manaHparyAyajJAna Adi labdhiyA~ isI guNasthAna meM prApta hotI haiN| isa guNasthAna meM kSAyopazamika bhAva mukhyatayA hotA hai, kintu samyagdarzana kI apekSA kSAyika aura aupazamika bhAva bhI hotA hai| saptama guNasthAna ke do prakAra saptama guNasthAna ke do prakAra haiM- (1) svasthAna - apramatta aura (2) sAtizaya aprmtt| sAtaveM se chaThe guNasthAna meM aura chaThe se sAtaveM guNasthAna meM AnA-jAnA sva-sthAna- apramatta saMyata meM hotA hai, jabaki jo zramaNavarga mohanIya karma kA upazamana yA kSapaNa karane ko udyata hote haiM, ve sAtizaya- apramatta haiM / sAtizaya apramatta avasthA meM isa guNasthAna se Upara do zreNI prArambha hotI haiM- upazama zreNI aura kSapaka zreNI / pratyeka meM cAra-cAra guNasthAna hote haiN| jisameM AtmA mohanIya karma kA upazama karate hue ArohaNa karatA hai, vaha upazama zreNI hai aura jisameM usakA kSaya karate hue car3hatA hai, vaha kSapaka zreNI hai| mohanIya karma kI 21 prakRtiyoM ke kSaya aura upazama meM nimitta tIna prakAra ke pariNAmoM meM se jo pahale adhaHpravRttakaraNa rUpa viziSTa pariNAmoM ko karatA hai, use sAtizaya apramatta kahate haiM / ina pariNAmoM ke prakaTa hone se vaha saMyata mohakarma ke upazamana yA kSapaNa ke lie utsAhita hotA hai| apramattasaMyata guNasthAna se Aroha aura avaroha kI sthiti meM apramattasaMyata ke saMkleza kI vRddhi hone para pramattasaMyata guNasthAna hI hotA hai / arthAt - jo apramatta hai, vahI pramattasaMyata guNasthAna ko prApta hotA hai, anya nahIM / vizuddhi kI vRddhi hone para ArohaNa kI apekSA se apUrvakaraNa guNasthAna hI hotA hai| yadi maraNa hotA hai to caturtha guNasthAna hotA hai, usakA anya guNasthAnoM meM gamana nahIM hotaa| mithyAdRSTi ekadama sIdhe samyaktvayukta hokara sAtaveM guNasthAna ko prApta kara sakatA hai| sAtha hI mithyAdRSTi, samyagdRSTi, saMyatAsaMyata evaM pramattasaMyata, ye saba sIdhe apramatta guNasthAna ko prApta kara sakate haiN| avarohaNa kI apekSA se apUrvakaraNa (pRSTha 316 kA zeSa) (kha) cauda guNasthAna, pR. 199 (ga) jaina darzana (nyA. nyA. nyAyavijaya jI), pR. 112 (gha) gommaTasAra gA. 45 ( jIvakANDa), (Ga) dhavalA 1/1/1 sU. 15, pR. 178 (ca) Atmatatva vicAra, pR. 479 For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ guNasthAnavartI sAdhaka hI apramatta guNasthAna ko prApta karatA hai, anya nhiiN| apramatta saMyata guNasthAna kI samaya sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka kI hotI hai| usake pazcAt ve muni yA to AThaveM guNasthAna meM pahu~ca kara upazama kSapaka zreNI le lete haiM, yA phira chaThe guNasthAna meM A jAte haiN| pramatta aura apramatta guNasthAnoM kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai aura sabhI kA sAmUhika kAla bhI antarmuhUrta hai| kucha AcAryoM ke matAnusAra-pramatta guNasthAna bhI antarmuhUrta kA hai, aura apramatta guNasthAna bhI antarmuhUrta kA hai| parantu pramatta guNasthAna kA antarmuhUrta bar3A hai, jabaki apramatta guNasthAna kA antarmuhUrta choTA hai| isa kAraNa pratyeka antarmuhUrta meM ukta donoM hI gaNasthAnoM meM AvAgamana dezona-koTipUrva taka calatA rahatA hai| parantu apramatta gaNasthAna ke sabhI antarmuhUrta kAloM kA yoga (jor3a) eka bar3A antarmuhUrta hotA hai. aura eka antarmuhUrta-nyUna bAkI kA sArA kAla pramatta guNasthAna kI sparzanA meM jAtA hai| . vartamAnakAla meM sAtaveM se Upara meM guNasthAnoM kI pAtratA nahIM cUMki sAtaveM guNasthAna se Upara ke guNasthAnoM meM car3hane ke lie jo uttama saMhanana tathA pAtratA cAhie, usakA vartamAnakAla meM abhAva hone se koI bhI sAdhu-sAdhvIgaNa sAtaveM se Upara ke guNasthAnoM meM nahIM car3ha sktaa| tathA sAtaveM se bArahaveM guNasthAna kA kAla parama samAdhi kA hai| vaha parama samAdhi kI dazA chadmastha jIva ko antarmuhUrta se adhika nahIM raha sktii| isalie bhI sAtaveM se Upara ke guNasthAnoM ko prApta nahIM kara sktaa| (8) apUrvakaraNa : nivRtti bAdara guNasthAna : eka cintana isa guNasthAna me jo 'nivRtti' zabda hai, usakA artha hai-bhed| nivRtti ke sAtha 'bAdara' zabda kA eka artha yaha bhI hai ki jisa guNasthAna meM apramatta AtmA ke anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNIya aura pratyAkhyAnAvaraNIya ina tIna kaSAyacutaSTaya rUpI bAdara-kaSAyoM kI nivRtti ho jAtI hai, usa avasthA ko bhI nivRtti bAdara guNasthAna kahate haiN| nivRtti bAdara aura anivRtti bAdara, ina donoM guNasthAnoM meM dasaveM 1. (ka) Atma tatva vicAra, pR. 479 (kha) gommaTasAra gA. 45 (ga) svasthAnApramattaH sAtizayA pramattazceti dvau bhedau|| -gommaTasAra (jIvakANDa) TIkA gA. 45 (gha) jaina siddhAnta (pa. kailAzacandra jI jaina) pR.80, 81 (Ga) cauda guNasthAna pR. 129 (ca) jaina AcAra : svarUpa aura siddhAnta pR. 163 For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 319 guNasthAna kI apekSA bAdara-sthUla kaSAya udaya meM AtA hai, dasaveM guNasthAna se pahale vaha sUkSma nahIM hotaa| isalie ina donoM guNasthAnoM ke sAtha 'bAdara' zabda lagAyA gayA . nivRtti-bAdara : adhyavasAyoM ke asaMkhyAta bheda hone se nivRtti zabda yahA~ bheda' artha meM vivakSita hai| jo isa aSTama guNasthAna ko prApta kara cuke haiM tathA jo prApta kara rahe haiM, evaM jo Age prApta kareMge, una saba jIvoM ke adhyavasAya-sthAnoM arthAt-pariNAmabhedoM ko 'nivRtti' kahate haiN| ve bheda saMkhyAta, asaMkhyAta lokAkAzoM ke pradezoM ke tulya haiM; cUMki AThaveM guNasthAna kI sthiti antarmuhUrta-pramANa hai aura antarmuhUrta ke asaMkhyAta samaya hote haiN| jinameM se prathamasamayavartI traikAlika (tInoM kAla ke) jIvoM ke adhyavasAya bhI. asaMkhyAta lokAkAza-pradezoM ke tulya haiN| isI prakAra dUsare, tIsare Adi pratyeka samayavartI kAlika jIvoM ke adhyavasAya bhI gaNanA meM asaMkhyAta lokAkAza-pradezoM ke barAbara haiN| asaMkhyAta. saMkhyA ke bhI asaMkhyAta prakAra haiN| isalie eka-eka samayavartI kAlika jIvoM ke adhyavasAyoM kI saMkhyA aura saba samayoM meM vartamAna traikAlika 'jIvoM ke adhyavasAyoM kI saMkhyA sAmAnyatayA eka-sI (asaMkhyAta) hote hue bhI ve donoM asaMkhyAta saMkhyAe~ bhinna-bhinna haiN| yadyapi aSTama guNasthAna ke pratyeka samayavartI kAlika jIva ananta hI hote haiM, tathApi ina donoM ke adhyavasAya asaMkhyAta hI hote haiM; kyoMki bhinna-samayavartI jIvoM kI pariNAma vizuddhi to eka sarIkhI nahIM hotI, itanA hI nahIM, eka samayavartI aneka jIvoM ke adhyavasAyoM meM bhI paraspara pRthak-pRthak hone se unameM nyUnAdhika (asaMkhyAta-guNI kama-adhika) vizuddhi hotI hai| gommaTasAra ke anusAra samasamayavartI aneka jIvoM ke adhyavasAya samAna zuddhi vAle hone se sadRza bhI mAne jAte haiM, visadRza bhii| isIlie samavAyAMga vRtti meM nivRtti bAdara kA artha kiyA gayA hai-"jisa guNasthAna meM sama-samaya-pratipanna jIvoM ke adhyavasAyoM meM bheda (nivRtti) ho, tathA nivRtti (bheda) pradhAna bAdara-sthUla samparAya yAnI kaSAya ho, use nivRtti bAdara kahate haiN|" etadartha yaha visadRza pariNAma-vizuddhi kA guNasthAna hai| pratyeka samaya ke asaMkhyAta adhyavasAyoM meM se 1. (ka) karmagrantha bhA. 2 vivecana (marudharakesarI jI ma.) pR. 28 / (kha) tA. 10/9/1992 ke 'zramaNopAsaka' meM prakAzita 'guNasthAna kI avadhAraNA' lekha se, pR. 37 (ga) nirbhedena vRttiH nivRttiH|-ssttkhnnddaagm bhA. 1 dhavalA, pR. 183 2.. (ka) karmagrantha bhA. 2 vivecana (paM. sukhalAla jI), pR. 16 (zeSa pRSTha 320 para) For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ jo adhyavasAya kama zuddhi vAle hote haiM, ve jaghanya aura jo adhyavasAya anya saba adhyavasAyoM kI apekSA adhika zuddhi vAle hote haiM, ve utkRSTa kahalAte haiN| isa prakAra eka varga jaghanya adhyavasAyoM kA aura dUsarA varga utkRSTa adhyavasAyoM kA hotA hai| ina donoM vargoM ke bIca meM asaMkhyAta varga haiM, jinake saba adhyavasAya madhyama kahalAte haiN| pratyeka varga ke jaghanya adhyavasAyoM kI zuddhi kI apekSA antima varga ke jaghanya adhyavasAyoM kI zuddhi anantaguNI adhika hotI hai, tathaiva bIca ke saba vargoM meM pUrva-pUrva vargoM ke adhyavasAyoM kI apekSA uttara - uttara varga ke adhyavasAya vizeSa zuddha mAne jAte haiN| sAmAnyatayA sama-samayavartI adhyavasAyoM kI eka dUsare se bhinnatA nimnokta 6 bhAgoM meM vibhakta kI gaI hai - ( 1 ) anantabhAga adhika zuddha, (2) asaMkhyAta bhAga adhika zuddha, (3) saMkhyAta bhAga adhika zuddha, (4) saMkhyAta guNa adhika zuddha, (5) asaMkhyAta guNa adhika zuddha aura (6) ananta guNa adhika zuddha / isa prakAra adhika zuddhi ke pUrvokta ananta bhAga adhika zuddhi Adi chaha prakAroM ko 'SaTsthAna' kahate haiN| yoM antima samaya taka pUrva - pUrva samaya ke adhyavasAyoM se para - para samaya ke adhyavasAya bhinna-bhinna tathA pratyeka samaya ke jaghanya adhyavasAya se usa samaya ke utkRSTa adhyavasAya anantaguNa vizuddha samajhane cAhie / tathaiva pUrva-pUrva samaya ke utkRSTa adhyavasAyoM kI apekSA para para samaya ke jaghanya adhyavasAya bhI anantaguNa vizuddha samajhane cAhie / 1 nivRttibAdara kA dUsarA nAma apUrvakaraNa bhI hai| karaNa kA artha hai- adhyavasAya, bhAva, pariNAma, Atma-pariNAma yA kriyA / isa guNasthAna meM apUrva vizuddhi yA pUrva guNasthAnoM meM jo vizuddha pariNAma, pahale nahIM upalabdha yA utpanna hue, unakA utpanna honA, arthAt - pUrva guNasthAnoM meM jo pariNAma abhI taka prApta nahIM hue, unakA prApta honA apUrvakaraNa hai| athavA cAritramohanIya karma kA upazama yA kSaya se apUrva (isase (pRSTha 319 kA zeSa) (kha) nivRtti:- yad - guNasthAnakaM samakAlapratipannAnAM jIvAnAmadhyavasAyabhedaH, tatpraghAno bAdaro- bAdara samparAyo nivRtti - bAdaram / - samavAyAMga vRtti, patra 26 (ga) bhinna - samayaTThiehiM hu jIvehiM Na hodi savvadA sariso / karaNehiM ekka- samayaTThiehiM sariso visariso vA // - gommaTasAra gA. 52 1. (ka) karmagrantha bhA. 2 vivecana (paM. sukhalAla jI tathA marudharakesarI jI ma. ), pR. 16-17 evaM 31-32 (kha) utkRSTa kI apekSA hIna SaTsthAna ke nAma ye haiM- ( 1 ) anantabhAga- hIna, (2) asaMkhyAtabhAga-hIna, (3) saMkhyAta bhAga- hIna, (4) saMkhyAta - guNa - hIna / (5) asaMkhyAta -guNa-hIna aura (6) anantaguNa-hIna / For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 321 pahale anulabdha) adhyavasAya (Atmika utthAna kAla kA viziSTa bhAvotkarSa) kA prApta honA apUrvakaraNa hai| arthAt-cAritramohanIya karma ke upazama yA kSaya kI taiyArI isI prabala bhUmikA (samyagdRSTi avasthA) yahIM (isI gaNasthAna) se prArambha hotI hai| athavA apUrva arthAt-pahale nahIM hue aise karaNa-pariNAma; athavA karaNa yAnI kriyAe~-sthitighAta Adi kriyAe~, jisa guNasthAna meM hotI haiM, use apUrvakaraNa guNasthAna kahate haiN| AThaveM guNasthAnakAla meM jIva ina pAMca apUrva vastuoM kA vidhAna karatA hai(1) apUrva sthitighAta, (2) apUrva rasaghAta, (3) apUrva guNazreNi, (4) apUrva guNa-saMkramaNa, aura (5) apUrva sthitibndh| ye pAMcoM apUrva padArtha utpanna karane vAle pariNAma bhI apUrva hI hote haiM, isalie apUrva pariNAma ko apUrvakaraNa rUpa kahA jA sakatA hai| sthitighAta Adi pAMcoM apUrvo kA svarUpa (1) sthitighAta-jJAnAvaraNAdi karmoM kI dIrghakAlika sthiti ko apavartanAkaraNa dvArA ghaTAkara alpa, alpatara, alpatama kara denA; arthAt- jo karmadalika Age udaya meM Ane vAle haiM, unheM apavartanAkaraNa dvArA unake udaya ke niyata sthAnoM se haTA denA sthitighAta kahalAtA hai| (2) rasaghAta-baMdhe hue tathA sattA meM par3e hue jJAnAvaraNIyAdi azubha karmoM ke phala dene kI tIvra zakti (tIvra ssa) ko apavartanAkaraNa ke dvArA ghaTA kara manda, mandatara, mandatama kara denA rasaghAta kahalAtA hai| . 1. (ka) karaNAH pariNAmAH, na pUrvAH apuurvaaH| teSu praviSTA zuddhiryeSAM te apUrvakaraNa-praviSTa . shuddhyH| -dhavalA 1/1/1 sU. 16, pR. 180 : (kha) edammi guNaTThANe visarisa-samayaTThiehiM jiivhiN|| * puvvamapattA jamhA hoMti ya puvvA hu prinnaamaa| -gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 50, 51 tathA gA. 52 ... (ga) jaina darzana (nyA. nyA. nyAyavijaya jI), pR. 113 / (gha) cauda guNasthAna pR. 129, 130 (Ga) prathama guNasthAna meM pravarttamAna yathApravRttikaraNa apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa samyaktva ke sAtha sambandha rakhate haiN| jIva samyaktva prApta karate rAgadveSa kI nivir3a granthI kA bhedana karatA hai, vaha apUrvakaraNa samyaktva moha se sambandhita hai| yahA~ yathA pravRttikaraNa, (saptama guNasthAna), apUrvakaraNa (aSTama guNasthAna) aura anivRttikaraNa (nauvA~ guNasthAna) utkRSTa cAritra se sambaddha hai| cAritramohanIya ke kSayopazamarUpa-guNasthAnarUpa hai| -saMpAdaka For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ . (3) guNazreNI-jina karmadalikoM kA sthitighAta kiyA gayA hai, arthAta-jo karmadalika apane-apane udaya ke niyata sthAnoM se haTAye gae haiM, unheM atyanta vizuddha adhyavasAya dvArA apavartanAkaraNa se Upara kI sthiti meM se utAre hue karma dalikoM ko samaya-krama se antarmuhUrta ke samaya-pramANa sthAnakoM meM se pUrva-pUrva sthAnaka se uttarottara sthAnakoM meM asaMkhya-asaMkhya guNAkAra rUpa meM dalikoM kI sthApanA karanA guNazreNi hai| sarala zabdoM meM kaheM to guNazreNi kA kArya hai-kama samaya meM adhika karma-pradeza bhoge jAe~, aisI sthiti utpanna krnaa| yaha guNazreNi do prakAra kI haiupazamazreNI aura ksspkshrennii| upazamazreNi para ArohaNa karane vAlI AtmA mohanIya karma kI prakRtiyoM kA upazamana karatI hai jabaki kSapakazreNi para ArohaNa karane vAlI AtmA unhIM prakRtiyoM kA kSaya karatI hai| pahalA upazamaka aura dUsarA kSapaka kahalAtA hai| (4) guNa-saMkramaNa-pahale baMdhI huI azubha karma prakRtiyoM ko vartamAna meM baMdha rahI zubha-prakRtiyoM meM pariNata-rUpAntarita kara denA guNasaMkramaNa kahalAtA hai| arthAt-baMdhI huI zubha prakRti meM azubha prakRti kA daliyA vizuddhatApUrvaka bahuta-bar3I saMkhyA meM DAlanA guNasaMkramaNa hai| parantu yaha saMkramaNa sajAtIya uttaraprakRtiyoM kA hI hotA hai, vijAtIya prakRtiyoM kA nhiiN| Azaya yaha hai ki sattA meM rahe hue abadhyamAna azubha-prakRti ke dalikoM ko badhyamAna zubha prakRti meM pUrva-pUrva samaya kI apekSA uttarottara samaya meM asaMkhyaguNavRddhi ke rUpa meM saMkramita kara denA guNa-saMkramaNa hai| (5) apUrva-sthitibandha-pahale ke azuddha pariNAmoM ke kAraNa karmoM kI dIrghasthiti ba~dhatI thI, usakI apekSA isa guNasthAna meM tIvra-vizuddhi hone se alpaalpa sthiti ke karmoM kA bAMdhanA apUrva sthitibandha hai| arthAt-bAda ke guNasthAnoM meM kevala jaghanyasthiti ke karmoM kA bandha karane kI sthiti-yogyatA prApta karanA apUrva sthitibandha hai| sthitighAtAdi pAMcoM kA vidhAna apUrva hone se apUrvakaraNa nAma yadyapi sthitighAta Adi pAMcoM bAteM pahale ke guNasthAnoM meM bhI hotI haiM, tathApi AThaveM guNasthAna meM ye apUrva hI hotI haiM; kyoMki pUrva guNasthAnoM meM adhyavasAyoM kI jitanI zuddhi hotI hai, usakI apekSA AThaveM guNasthAna meM unakI zuddhi adhika hotI hai| pahale ke guNasthAnoM meM sthiti aura rasa kA bahuta alpa ghAta hotA hai, jabaki isa guNasthAna meM sthiti aura rasa kA adhika ghAta hotA hai| pahale ke guNasthAnoM meM 1. (ka) karmagrantha bhA. 2 vivecana (marudharakesarI jI), pR. 30 __ (kha) cauda guNasthAna, pR. 130 : For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 323 guNazreNi kI kAlamaryAdA adhika hotI hai, jabaki isa guNasthAna meM guNazreNi yogya dalika atyadhika hote hue bhI unakI kAlamaryAdA bahuta kama hotI hai| pahale ke guNasthAnoM kI apekSA guNasaMkramaNa bhI isa guNasthAna meM bahuta karmoM kA hotA hai| isa guNasthAna meM karma bhI pUrva guNasthAnoM kI apekSA atyalpa sthiti ke bAMdhe jAte haiN| ataeva isa guNasthAna meM sthitighAta Adi padArthoM kA apUrva vidhAna hone se ise apUrvakaraNa guNasthAna kahate haiN| isa guNasthAna meM upazamana yA kSapaNa kI taiyArI yadyapi AThaveM guNasthAna meM cAritramohanIya karma kA kSapaNa yA upazamana kA kArya prArambha nahIM ho jAtA, kyoMki vaha kAryArambha to nauveM guNasthAna se hotA hai, tathApi AThaveM guNasthAna se AtmA kI viziSTa yogIrUpa avasthA prArambha ho jAtI hai| vaha aupazamika yA kSAyika bhAvarUpa viziSTa phala utpanna karane ke lie cAritramohanIya karma ke kSaya yA upazama karane kI yogyatA A jAtI hai| isIlie yaha apUrvakaraNa guNasthAna upazamaka evaM kSapaka rUpa se do prakAra kA hai| cAritramoha kA upazama yA kSaya karane ke lie tIna guNasthAnoM meM kramazaH tIna karaNa karane par3ate haiM jisake lie sAdhaka isa guNasthAna meM udyata ho jAtA hai| 7veM meM yathApravRttikaraNa, 8veM meM apUrvakaraNa aura 9veM meM anivRttikrnn| AThaveM guNasthAna kA kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta pramANa hai| guNasthAna kramAroha ke anusAra isa guNasthAna meM pRthaktva-vitarka nAmaka zukladhyAna hotA hai| . (9) anivRtti bAdara-samparAya-guNasthAna (anivRttikaraNa guNasthAna) AThaveM guNasthAna ko prApta karane vAlA saMyatAtmA pragati karake nauveM guNasthAna meM AtA hai| isa guNasthAna kA nAma anivRttibAdara yA anivRtti bAdara-samparAya guNasthAna hai| ise anivRttikaraNa-guNasthAna bhI kahA jAtA hai| anivRtti kA artha 'abheda' aura nivRtti kA artha 'bheda' hai| arthAt-yahA~ adhyavasAya (pariNAmoM) kI bhinnatA nahIM hotii| isa guNasthAna meM samAna-samayavartI jIvoM ke vizuddha pariNAmoM kI bheda-rahita vRtti 'nivRtti' hotI hai| arthAt-sama-kAla meM samAgata jIvoM kI pariNAma-vizuddhi sadRza hotI hai; yAnI una saba samakAlavartI jIvoM kA adhyavasAya 1. karmagrantha bhA. 2 vivecana (marudharakesarI jI), pR. 30 (ka) vahI, bhA. 2, pR. 30 (kha) cauda guNasthAna, pR. 130 2. (ga) gommaTasAra gAthA 52, 53, 54 ___(gha) guNasthAna kramAroha gA. 51 For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ paraspara samAna hotA hai| dUsare samaya bhI sarva jIvoM kA adhyavasAya paraspara samAna hotA hai| isa taraha hara samaya meM kramazaH ananta-guNa vizuddha adhyavasAya samAna hI hote haiN| isalie yaha sadRza pariNAma-vizuddhi kA guNasthAna hai| yadyapi antarmuhUrtamAtra anivRttikaraNa ke kAla meM se kisI eka samaya meM rahane vAle aneka jIvoM meM zarIra ke AkAra, varNa Adi kA tathA jJAnopayoga Adi kI apekSA bheda hotA hai, parantu jina vizuddha pariNAmoM ke dvArA unameM bheda nahIM hotA, ve anivRttikaraNa (pariNAma) kahalAte haiN| dasaveM guNasthAna kI apekSA isa nauveM guNasthAna meM kaSAya (samparAya) bAdara hote haiM, isalie isa guNasthAna kA pariSkRta nAma 'anivRtti bAdarasamparAya' bhI hai| anivRttibAdara guNasthAna meM apUrva prakAra kA yaha bhAvotkarSa (Atmika bhAvoM kI nirmalatA) Age ke AtmotkarSa ke lie sAdhakatama hotA hai| isa guNasthAnavartI sAdhakoM meM uttarottara anantaguNI vizuddhi se bar3hate hue eka-se (samAna-vizuddhi ko lie hue) hI pariNAma pAe jAte haiN| tathA ve atyanta nirmala dhyAnarUpI agni kI zikhAoM se karmavana ko bhasma karate jAte haiN| 'dhavalA' meM nivRtti kA eka artha vyAvRtti bhI kiyA hai| isa apekSA se anivRtti kA artha hotA hai-jina (uttarottara vizuddha) pariNAmoM kI nivRtti arthAt-vyAvRti nahIM hotI, (arthAt-eka bAra vizuddha hue pariNAma punaH kadApi chUTate nhiiN)| anivRttikaraNa meM pratisamaya (pratyeka samaya) meM eka-eka hI pariNAma hotA hai, kyoMki isa guNasthAna meM eka samaya ke pariNAmoM meM jaghanya aura utkRSTa bheda nahIM hote; jabaki apUrvakaraNa guNasthAna meM prati samaya jaghanya, madhyama aura utkRSTa bheda hote haiN| isI prakAra apUrvakaraNa meM anivRttikaraNa guNasthAna kI bhAMti sama-samayavartI pariNAmoM meM nivRtti rahita hone kA koI niyama nahIM hai| 1. (ka) Atma tatva vicAra se bhAvAMza grahaNa, pR. 487 / (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 165, 166 (ga) jaina siddhAnta (paM. kailAzacandra jI jaina), pR.82 (gha) na vidyate nivRttiH-vizuddhi-pariNAma bhedo yeSAM te anivRttyH| -gommaTasAra (jIvakANDa) TIkA, gA. 56,57 (Ga) vahI, gA. 9, 11, 12 (ca) athavA nivRtti yA'vRttiH, na vidyate nivRttiryeSAM te'nivRttyH| -dhavalA 1/1/1, sUtra 17 (cha) vahI, 1/1/1 sU. 17, pR. 183 (ja) vahI 6/1 bhA. 9/8 sU. 4, pR. 221 (jha) jainendra siddhAnta koSa, bhA. 2, pR. 14 (ba) jaina darzana meM AtmavicAra, (DaoN. lAlacandra jaina), pR. 260-261 . For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 325 AThaveM aura nauveM guNasthAna meM antara yadyapi AThaveM aura nauveM donoM guNasthAnoM meM adhyavasAyoM (pariNAmoM ) meM vizuddhi hotI rahatI hai, phira bhI una donoM kI apanI-apanI vizeSatAe~ haiN| jaiseAThaveM guNasthAna meM samAna-samayavartI traikAlika ananta jIvoM ke adhyavasAya-zaddhi ke tAratamya ke kAraNa ve asaMkhyAta vargoM meM vibhAjita kiye jA sakate haiM, jabaki nauveM guNasthAna meM tulya samayavartI traikAlika ananta jIvoM ke adhyavasAyoM kI ekasI zuddhi ke kAraNa eka hI varga hotA hai| pUrva-pUrva guNasthAna kI apekSA uttara-uttara guNasthAna meM kaSAya ke aMza bahuta kama hote jAte haiM tathA kaSAyoM kI mandatA ke anusAra jIva ke pariNAmoM kI vizuddhi bar3hatI jAtI hai| isI kAraNa nauveM guNasthAna krodha, mAna, mAyA ,aura veda kA samUla kSaya ho jAtA hai| phalataH AThaveM guNasthAna kI apekSA nauveM guNasthAna meM vizuddhi itanI adhika ho jAtI hai ki usake adhyavasAyoM kI bhinnatAe~ AThaveM guNasthAna ke adhyavasAyoM kI bhinnatAoM se bahuta kama ho jAtI - Azaya yaha hai ki nauveM guNasthAna ke adhyavasAyoM ke utane hI varga ho sakate haiM, jitane isa. guNasthAna ke samaya haiN| phira yaha bhI hai ki eka-eka varga meM cAhe vaikAlika ananta jIvoM ke adhyavasAyoM kI ananta vyaktiyA~ sammilita ho, phira bhI una-una pratyeka varga ke samasta adhyavasAya zuddhi meM samAna hone se una-una pratyeka varga kA adhyavasAya-sthAna eka hI hotA hai| kintu prathama samaya ke adhyavasAya-sthAna se-prathamavargIya adhyavasAyoM se-dvitIya samaya ke adhyavasAya-sthAna-dvitIyavarga ke adhyavasAya-anantaguNe vizuddha hote haiN| isI prakAra tIsare, cauthe Adi se lekara nauveM guNasthAna ke antima samaya taka pUrva-pUrva samaya ke adhyavasAya-sthAna se uttara-uttara samaya ke adhyavasAya-sthAna anantaguNe vizuddha samajhane caahie| nauveM guNasthAna meM sirpha UrdhvamukhI vizuddhi se vicAraNA sambhava hai, jabaki AThaveM guNasthAna meM UrdhvamukhI aura tiryagmukhI, yoM donoM prakAra kI vizuddhi se vicAraNA hai| kintu nauveM guNasthAna meM bhI AThaveM guNasthAna kI taraha apUrva sthitighAta Adi pAMcoM karaNa arthAt kriyAe~ hotI haiM, athavA pAMcoM karaNa yAnI pariNAma hote haiN| isIlie isa guNasthAna kA eka nAma anivRttikaraNa bhI hai| - 1. (ka) karmagrantha bhA. 2 vivecana (marudharakesarI jI), pR. 34 (kha) karmagrantha bhA. 2 vivecana (paM. sukhalAla jI), pR. 20, 21 . (zeSa pRSTha 326 para) For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ navama guNasthAna ke adhikArI nauveM guNasthAna ke adhikArI jIva do prakAra ke hote haiM - (1) upazamaka aura (2) ksspk| ve mohanIya karma kI upazamanA athavA kSapaNA karate-karate anya anekA karmoM kA bhI upazamana yA kSapaNa kara lete haiN| ataeva isa guNasthAna meM upazamazreNi yA kSapakazreNi kA krama Age bar3hatA hai, aura mohanIya karma kI bIsa prakRtiyoM kA upazama yA kSaya ho jAtA hai, tathA pahale dUsarI sAta prakRtiyoM kA kSaya yA upazama to ho cukA hotA hai / isa kAraNa isa guNasthAna meM kevala eka saMjvalana - lobha hI zeSa rahatA hai| dravya saMgraha kI TIkA meM batAyA hai- dekhe, sune aura anubhava kiye hue bhogoM kI icchA - Adi rUpa samasta saMkalpa - vikalpoM se rahita apane nizcala paramAtma svarUpa ke ekAgradhyAnarUpa pariNAma se jina jIvoM ke eka samaya meM antara nahIM hotA, ve navama guNasthAnavartI upazamaka yA kSapaka hote haiM / 1 (10) sUkSma - samparAya guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI jisa guNasthAna meM AtmA sthUla (bAdara) kaSAyoM se sarvathA nivRtta ho jAtA hai, parantu sUkSma samparAya arthAt sUkSma kaSAya-saMjvalana kaSAya se yukta ho, vaha sUkSma samparAya guNasthAna hai| isa guNasthAna meM sUkSma lobha kaSAya kA udaya rahatA hai, athavA jisa guNasthAna meM kaSAya ko sUkSma kara diyA jAtA hai, kevala sUkSma lobha kaSAya kA vedana rahatA hai; use sUkSma samparAya kahate haiM / isa guNasthAnaM meM anya kaSAyoM kA upazama yA kSaya kara diyA jAtA hai| kitanI hI prakRtiyoM kA upazama karatA hai, karegA aura pahale bhI upazama kara cukA hai, vahA~ aupazamika bhAva hai, tathA kitanI hI prakRtiyoM kA kSaya karatA hai, karegA, aura pahale bhI kSaya kara cukA hai, vahA~ kSAyika (pRSTha 325 kA zeSa) (ga) NaNivaTTaMti tahA vi ya pariNAmehiM miho jehiM // 56 // - hoMti aNiyaTTiNo te paDisamaye jessimekka- pariNAmA / vimalayara-jhANa-huyavahasihAhiM NichiDDha - kammavaNA // 57 // (gha) cauda guNasthAna, pR. 135. (Ga) AtmatatvavicAra se bhAvAMzagrahaNa, pR. 487 1. (ka) vahI, pR. 487 (kha) dravya saMgraha TIkA' - gommaTasAra (jIvakANDa) 56-57 For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 327 bhAva hai| upazamaka isa guNasthAna meM sUkSma lobha kA sarvathA upazama kara detA hai, jabaki kSapaka sUkSma lobha kA sarvathA kSaya kara detA hai| gommaTasAra meM isakA svarUpa batAte hue kahA gayA hai-jaise kusuMbhI raMga ke vastra ko dhone ke pazcAt bhI usameM bArIka lAlimA raha jAtI hai isI prakAra isa guNasthAna meM bhI atyanta sUkSma rAga-sUkSma saMjvalana kaSAya raha jAtA hai, isIlie isa guNasthAna ko sUkSma-samparAya kahA jAtA hai| isa guNasthAnavI jIva bhI upazamaka yA kSapaka hotA hai| isa guNasthAna meM saMjvalana lobha ke sivAya cAritramohanIya karma kI dUsarI koI bhI aisI prakRti nahIM rahatI, jisakA upazamana yA kSapaNa na huA ho| ataH jo upazamaka hote haiM, ve lobhakaSAya mAtra kA upazama tathA jo kSapaka hote haiM, ve lobha kaSAya mAtra kA kSapaNa kara dete haiN| isa guNasthAnavartI sAdhaka sUkSma kaSAya kA sarvathA upazamana karake upazama zreNI kA aura kSaya karake kSapaka zreNI kA ArohaNa karatA hai| upazama zreNI kA ArohaNa karane vAlA dazama guNasthAnavartI sAdhaka dasaveM guNasthAna se samasta kaSAyoM kA upazama karake gyArahaveM meM jAtA hai, aura kSapakazreNI kA ArohaNa karane vAlA sAdhaka kaSAyoM kA kSaya karake dasaveM se sIdhA bArahaveM guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai| sUkSma lobha ko vedana karane vAlA sAdhaka cAhe upazama zreNI para ArohaNa karane vAlA ho, yA kSapaka zreNI para, vaha yathAkhyAta-cAritra se kucha hI nyUna rahatA hai| arthAt-sUkSma lobha kA udaya hone se yathAkhyAtacAritra meM kucha kamI rahatI hai| vaise upazamaka yahA~ zeSa rahe hue saMjvalana lobha ko sarvathA upazAnta karatA hai, jabaki kSapaka sarvathA kSaya karatA hai| isa guNasthAna kI kAlasthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta hai| : 1. guNasthAna, kramAroha, zloka 73 '. 2: (ka) dvitIya karmagrantha vivecana (marudharakesarI), pR. 15 . . (kha) AtmatatvavicAra, pR. 494 (ga) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa. pR. 167. (gha) samparAyaH kssaayH| -tattvArtha vArtika 9/1/20 (Ga) sUkSma samparAyaH sUkSma saMjvalana lobh| -gommaTasAra (karmakANDa) jI. pra. TIkA (ca) dhuva-kosuMbha-vatthaM hodi jahA suhm-raay-sNjuttN| evaM suhuma-kasAo suhuma sarAgotti nnaadvvo|| -gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 58 (cha) jaina darzana meM AtmavicAra (DaoN. lAlacandra jaina), pR. 261-262 / / .. (ja) ......so suhama-samparAo jahakkhAeNUNao kiNci|| -gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 60 For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (11) upazAntamoha guNasthAna: svarUpa, kArya aura adhikArI yaha guNasthAna AtmavikAsa kI vaha avasthA hai, jahA~ samasta mohanIya karma kA upazamana ho jAtA hai| isa guNasthAnavartI sAdhaka ke samasta kaSAyoM aura nokaSAyoM kA upazamana isa prakAra ho jAtA hai, jisa prakAra nirmalI ( kaMtaka) yA phiTakarI se yukta jala kA mala bhAga, athavA zarad Rtu meM tAlAba ke jala meM kIcar3a nIce zAnta hokara baiTha jAtI hai aura svaccha jala Upara raha jAtA hai; vaise hI upazama zreNI meM zukla dhyAna se samasta mohanIya (darzanamohanIya aura cAritramohanIya) karma jaghanya eka samaya aura utkRSTa eka antarmuhUrta ke lie upazAnta ho jAne se AtmA vizuddha ho jAtA hai| usa jIva ke pariNAmoM meM amuka kAla taka ekadama vItarAgatA, nirmalatA aura pavitratA A jAtI hai| arthAt - isa guNasthAnavartI jIva ke sattA meM rahe hue mohanIya karma kA ukta kAla taka sarvathA upazamana ho jAtA hai| isa kAraNa isa guNasthAna meM saMkramaNa, udvartana Adi karaNa tathA vipAkodaya yA pradezodaya kucha bhI pravRtta nahIM hotA / ataH isa guNasthAna meM mohanIya karma kI sattA to hai, parantu usakA udaya nahIM hotaa| mohanIya karma ke upazamana se isa guNasthAna meM AtmA ke pariNAma amuka kAla taka nirmala ho jAte haiM / 1 upazAnta kaSAya, vItarAga aura chadmastha guNasthAna kaise sArthaka? isa guNasthAna kA pariSkRta nAma upazAnta-kaSAya- vItarAga - chadmastha guNasthAna hai| jinake kaSAya upazAnta ho gae haiM, jinameM rAga kA bhI sarvathA udaya nahIM haiM, tathA jinako chadma (AvaraNabhUta ghAtikarma) lage hue haiM, ve jIva upazAnta - kaSAyavItarAga - chadmastha haiN| unake svarUpa - ( avasthA) vizeSa ko upazAnta - kaSAyachadmastha-vItarAga guNasthAna kahate haiN| prazna hotA hai- 'upazAnta kaSAya' itanA kaha dene se hI isa guNasthAna kA bodha ho jAtA hai, phira anya do vizeSaNa kyoM lagAe gae haiM? samAdhAna yaha hai ki ye tInoM vizeSaNa sArthaka haiN| yadyapi 'upazAnta - kaSAya vItarAga-guNasthAna' itanA kahane se gyArahaveM guNasthAna kA to bodha ho jAtA hai, kintu 1. (ka) gommaTasAra ( jIvakANDa) gA. 61 (kha) upazAntAH sAkalyena udayAyogyAH kRtAH kaSAyAH nokaSAyAH yenA'sau upazAnta-kaSAyaH, iti niruktatayA atyanta prasannacittatA sUcitA / - gommaTasAra (jIvakANDa) manda prabodhinI TIkA, pR. 188 (ga) AtmatatvavicAra, pR. 494 For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 329 iSTa ke atirikta dUsare artha kA bodha nahIM hotaa| ataH chadmastha svarUpa bodhaka vizeSaNa hai, jo vizeSya ke vAstavika svarUpa kA bodha karAtA hai| 'upazAnta kaSAya' aura 'vItarAga' ina donoM vyAvartaka vizeSaNoM ke na rahane para iSTa artha kA bodha na hokara anya artha kA bhI bodha ho jAtA hai| jaise-upazAnta kaSAya vizeSaNa na rahe to 'vItarAga-chadmastha-guNasthAna' itane bhara nAma se iSTa artha (gyArahaveM guNasthAna) ke sivAya bArahaveM guNasthAna kA bhI bodha hone lagegA, kyoMki bArahaveM guNasthAna meM bhI jIva ko chadma (jJAnAvaraNIyAdi ghAti karma) tathA vItarAgatva (rAgodaya kA abhAva) hotA hai| parantu 'upazAnta kaSAya' vizeSaNa se bArahaveM guNasthAna kA bodha nahIM ho pAtA; kyoMki bArahaveM guNasthAna meM kaSAya kSaya ho jAte haiN| isI taraha 'vItarAga' vizeSaNa na rahane para 'upazAnta kaSAya chadmastha' nAma rahane se caturtha paMcama Adi guNasthAnoM kA bhI bodha hone lagegA, kyoMki una guNasthAnoM meM vartamAna jIva ke bhI anantAnubandhI Adi kaSAya upazAnta ho jAte haiN| parantu 'vItarAga' vizeSaNa rahane se caturtha, paMcama Adi guNasthAnoM kA bodha nahIM ho sakegA, kyoMki ina guNasthAnoM meM rAga (mAyA aura lobha) kA udaya hone se vItarAgatva asambhava hai|1. gyArahaveM guNasthAnavartI jIva Age ke guNasthAnoM ko prApta karane meM asamartha hotA hai, vaha upazama zreNI dvArA dasaveM guNasthAna ke anta meM sUkSma (saMjvalana) lobha kA upazamana hote hI gyArahaveM guNasthAna meM AtA hai, kintu dasaveM se sIdhA bArahaveM guNasthAna meM nahIM jAtA hai| dasaveM se sIdhA bArahaveM Adi Age ke guNasthAnoM meM vahI jIva pahu~ca sakatA hai, jisane kSapakazreNI kI ho| isake viparIta kSapaka zreNI para car3hatA huA jIva isa (gyArahaveM) guNasthAna meM na Akara sIdhe bArahaveM guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai| jaise Trena dhImI ho to pratyeka sTezana para khar3I hotI hai, teja (Fast) ho to kucha sTezanoM ko chor3atI huI calatI hai| vaise hI upazama zreNI ko dhImI Trena aura kSapaka zreNI ko teja Trena ke samAna samajhanA caahie| moha isa guNasthAna meM - upazAnta ho jAtA hai| isa kAraNa vItarAgatA to A jAtI hai, kintu jJAnAvaraNAdi tIna ghAtI karma vidyamAna rahate haiN| ata: vItarAgI bana jAne para bhI vaha jIva chadmastha yA alpajJa rahatA hai, sarvajJa nahIM hotaa| 1. (ka) karmagrantha bhA. 2, vivecana (marudharakesarIjI), pR. 36, 37 2. (ka) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 167 . (kha) Atmatatva-vicAra, pR. 494 / (ga) gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 62 For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ isa guNasthAna kI jaghanya aura utkRSTa sthiti isa guNasthAna meM mohakarma kA upazamana jaghanya eka samaya aura utkRSTa eka antarmuhUrta kAla ke lie hotA hai, usa kAla ke samApta hone para athavA usa kAla ke daurAna mRtyu ho jAne para kaSAya aura nokaSAya kA udaya ho jAne se rAkha se dabI huI agni kI taraha vaha punaH apanA prabhAva dikhAtA hai| phalataH ukta AtmA kA patana hotA hai, vaha punaH mohapAza meM baMdhatA hai aura vaha jisa krama se Upara car3hatA hai, usI krama se nIce ke guNasthAnoM meM A jAtA hai| agara isa guNasthAna kI kAlAvadhi meM mRtyu ho jAtI hai to vaha muni anuttara vimAna meM utpanna hotA hai| parantu isa : guNasthAnavI jIva yahA~ se girane para sAtaveM, chaThe, pAMcaveM, cauthe yA kabhI-kabhI prathama guNasthAna taka pahu~ca jAtA hai| magara isa prakAra kA AtmA punaH prayAsa karake pragati patha para bar3ha sakatA hai| (12) kSINamohaguNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI jisane kaSAya-nokaSAya rUpa cAritra-mohanIya (moha) kA kSaya kara diyA hai, usake sampUrNa moha ke kSINa ho jAne kA nAma kSINamoha guNasthAna hai| kaSAyoM ko naSTa karake Age bar3hane vAlA sAdhaka dasaveM guNasthAna ke anta meM lobha ke antima avazeSa ko bhI sarvathA naSTa kara moha se sarvathA mukti pA letA hai| arthAt-isa guNasthAna (bhUmikA) meM donoM prakAra ke mohanIya karma kA nAza ho jAtA hai| isake sAtha hI kaSAya-nokaSAya bhI pUrNa rUpa se naSTa ho jAte haiN| mohanIya karma ke sarvathA kSaya ho jAne ke pazcAt hI yaha guNasthAna prApta hotA hai| kSapaka zreNI para ArUr3ha hone vAle sAdhaka ke samasta mohanIya karma ke kSaya ho jAne se AtmA meM utpanna hone vAlI vizuddhi kI isa bhUmikA ko kSINa kaSAya guNasthAna bhI kahA jAtA hai| 'gommaTasAra' meM kahA gayA hai-mohakarma ke ni:zeSa kSINa ho jAne se isa guNasthAnavI jIva sphaTikamaNi ke nirmala pAtra meM rakhe hue jala ke samAna nirmala ho gayA hai, isa prakAra ke nirgrantha sAdhu ko vItarAgI puruSoM ne 'kSINakaSAya' kahA hai| SaTkhaNDAgama meM isa guNasthAna kA pariSkRta nAma 'kSINa kaSAya vItarAga-chadmastha' kahA hai| jinhoMne mohanIya karma kA to sarvathA kSaya kara diyA hai, kintu zeSa chadma (jJAnAvaraNa 1. (ka) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 167-168 (kha) gommaTasAra (jI.) gA. 61 (ga) dravyasaMgraha TIkA, gA. 13 (gha) jidamohassa du jaiyA khINo moho havija saahuss| taiyA du-khINamoho bhaNNadi so nnicchyviduuhiN||'-smysaar, gA. 33 For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 331 darzanAvaraNa, tathA antarAyarUpa ghAtikarmoM kA AvaraNa) abhI vidyamAna hai, isa kAraNa kSINa- kaSAya vItarAga-'chadmastha' kahA gayA hai| aura unakI isa avasthA vizeSa ko ' kSINa kaSAya- vItarAga - chadmastha guNasthAna' kahate haiM / 1 upazAntamoha evaM kSINamoha guNasthAna meM antara isa guNasthAna se pahale kA gyArahavA~ aura yaha bArahavA~ guNasthAna, donoM pUrNa samabhAva ke guNasthAna haiN| phira bhI donoM meM antara yaha hai ki upazAntamoha ke AtmabhAva kI apekSA kSINamoha kA AtmabhAva atIva utkRSTa hotA hai / isIlie isa guNasthAna meM kaSAya zabda se pUrva kSINa vizeSaNa jor3A gayA hai| kSINa vizeSaNa ke abhAva meM kevala 'vItarAga - chadmastha' itanA bhara kahane se bArahaveM guNasthAna ke sivAya gyArahaveM guNasthAna kA bhI bodha hotA hai| ataH kSINakaSAya zabda jor3A gayA hai; kyoMki bArahaveM guNasthAna meM hI kaSAya kSINa hotA hai, gyArahaveM meM nhiiN| usameM kaSAya upazAntamAtra hote haiM / phira upazAntamoha kA samabhAva sthAyI nahIM raha pAtA, jabaki kSINamoha kA samabhAva pUrNataH sthAyI hotA hai| isa guNasthAna ko prApta karane vAle sAdhaka kA patana nahIM hotA / upazAntamoha kA sAdhaka ekadama kevalajJAna prApta nahIM kara pAtA; jabaki kSINamoha kA sAdhaka ekadama kevalajJAna hI prApta kara letA hai; kyoMki moha kA kSaya hone ke bAda usakA punaH prAdurbhAva nahIM hotaa| yahA~ kevala kSAmika bhAva hI hai / vaha kSapaka zreNI vAle sAdhaka ko hI prApta hotA hai / 2 vizeSaNoM kI sArthakatA. bhagavAn ne kahA- karma kA mUla moha hai / senApati ke raNabhUmi se bhAga jAne para usakI senA svataH bhAga jAtI hai| isI prakAra mohakarma ke kSaya ho jAne para ekatvavicAra zukladhyAna ke bala se eka antarmuhUrta meM hI jJAna aura darzana ke AvaraNa aura antarAya- ye tInoM karmabandhana sarvathA TUTa jAte haiM, aura sAdhaka anantajJAna . (kevalajJAna), anantadarzana (kevaladarzana), ananta sukha aura anantavIrya (Atmazakti) se yukta ho jAtA hai| 'vItarAga' vizeSaNa na hone se ' kSINakaSAyachadmastha' guNasthAna itane bhara nAma se bArahaveM guNasthAna ke sivAya caturtha Adi guNasthAnoM kA bhI bodha hotA hai, kyoMki una guNasthAnoM meM bhI anantAnubandhI Adi kaSAyoM kA kSaya ho jAtA hai, tathA unameM chadmasthatA to hai hii| lekina 'vItarAga' vizeSaNa hone se bArahaveM guNasthAna kA hI bodha hotA hai, kyoMki caturtha Adi 1. karmagrantha bhA. 2 vivecana ( marudharakesarI), pR. 40 2. (ka) jainadarzana (nyA. nyAya. nyAyavijaya jI), se pR. 114. (kha) karmagrantha bhA. 2 vivecana, ( marudharakesarI), pR. 38, 39 For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ guNasthAnoM meM kisI na kisI aMza meM rAga kA udaya hone se pUrNa vItarAgatva asambhava hai| tathA 'chadmastha' vizeSaNa na rahane se bhI 'kSINakaSAya vItarAga' itanA nAma rahane para bArahaveM guNasthAna ke atirikta terahaveM aura caudahaveM guNasthAna kA bhI bodha ho sakatA hai| parantu 'chadmastha' vizeSaNa rahane se bArahaveM guNasthAna kA hI bodha hotA hai| yadyapi bArahaveM guNasthAna ke antima samaya meM zeSa tIna ghAtikarmoM kA AvaraNa dUra ho jAtA hai, tathApi usase pahale AvaraNa rahane se use 'chadmastha' kahA jAtA hai, kintu terahaveM aura caudahaveM guNasthAnavartI sAdhaka ke chadma (ghAtikarmoM kA AvaraNa) bilkula nahIM rhtaa| isa guNasthAna kI sthiti antarmuhUrta kI hai| isa prakAra kSINakaSAya-vItarAgachadmastha kahane se bArahaveM guNasthAna kI yathArtha sthiti kA bodha hotA hai, tathA sambandhita anya AzaMkAoM kA nirAkaraNa ho jAtA hai| (13) sayogIkevalI guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI zukladhyAna kI dUsarI maMjila pUrI hote hI jIva jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghAtikarmoM kA sarvathA kSaya kara detA hai| mohakarma kA kSaya to bArahaveM guNasthAna meM hI ho gayA thaa| zeSa tIna karmoM kA kSaya tatpazcAt ho jAne se sayogIkevalI gaNasthAna prApta hone ke sAtha hI kevalajJAna aura kevaladarzana kI prApti ho jAtI hai| ataH jo cAra ghAtikarmoM kA pUrNataH kSaya karake ananta-catuSTaya yAnI kevalajJAna-kevaladarzana Adi cAroM prApta kara cuke haiM, tathA padArthoM ke jAnane dekhane meM indriya, prakAza aura mana Adi kI apekSA nahIM rakhate, evaM jinake yogoM (mana-vacana-kAyA) kI pravRtti zeSa rahatI hai, arthAt-jo yoga-sahita haiM, unheM sayoga yA sayogIkevalI kahate haiN| unakI usa avasthA-vizeSa ko sayogI kevalI guNasthAna kahate haiN| SaTkhaNDAgama meM ise sayogakevalI kahA gayA hai| kevala pada se yahA~ kevalajJAna kA grahaNa kiyA gayA hai| jisameM indriya, prakAza aura mana kI apekSA nahIM hotI, use kevalajJAna kahate haiN| aisA nirapekSa jJAna jisake hotA hai, use kevalI kahate haiN| yoga kahate haiM-AtmavIrya, zakti, utsAha,parAkrama yA pravRtti ko jo yoga ke sahita haiM, ve sayoga haiN| kevala (vizuddha) jJAna hone ke pazcAt bhI ve zarIradhArI rahate haiM, isa kAraNa ve yaugika pravRttiyoM se mukta nahIM hote| arthAt unake mana-vacana-kAya ina tIna sAdhanoM se yoga kI pravRtti hotI hai| cAroM ghAtI karmoM ke naSTa hone para ve anantajJAna, anantadarzana, anantavIrya aura anantasukha se sampanna ho jAne se vizvatatvajJa tathA sarvajJa-sarvadarzI bana jAte haiN| isIlie sayoga-kevalI bhagavAna ko jina, arhat, arihaMta, tIrthakara, sadehayukta, bhASakasiddha evaM bhAvamokSa va sAmAnya 1. (ka) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa pR. 168 (kha) AtmatatvavicAra, pR. 494 For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 333 kevalI paramAtmA bhI kahate haiN| isa guNasthAnI kI tulanA hama vaidikadarzanokta 'jIvanmukta' se bhI kara sakate haiN| kevalI bhagavAn manoyoga kA upayoga kisI ko mana se uttara dene meM karate haiN| bhagavatI sUtra meM batAyA gayA hai ki jaba koI manaHparyAyajJAnI yA anuttaravimAnavAsI deva sayogakevalI bhagavAn se zabda dvArA na pUcha kara mana dvArA prazna Adi pUchatA hai, taba ve mana se hI usake prazna kA uttara dete haiN| praznakartA sayoga-kevalI bhagavAn dvArA saMgaThita kiye manodravyoM ko apane manaHparyAyajJAna athavA avadhijJAna se pratyakSa kara letA hai, aura unakI racanA ke anusAra apane prazna kA uttara anumAna se jAna letA hai| isa guNasthAnavartI kevalI cAhe vizeSa (tIrthaMkarAdi) ho cAhe sAmAnya, gA~va-gA~va meM vicaraNa, AhAra-vihAra, nihAra, bhikSAcarI Adi samasta kriyAe~ kAyayoga se karate haiM tathA pravacana va upadeza dene, bolane, prazna kA uttara dene Adi ke lie vacanayoga kA upayoga karate haiN| sayoga-kevalI yadi tIrthaMkara hoM to ve tIrtha kI sthApanA karate haiM, dezanA dekara tIrtha kA pravartana karake ve bhavyajIvoM ko saMsAra-sAgara tairane (pAra karane) kA eka mahAn sAdhaka banA jAte haiN| isa guNasthAnavI jIva ko ghAtikarmoM ke sarvathA kSaya se kSAyika samyaktva, yathAkhyAtacAritra, anantajJAna, anantadarzana, aveditva, anantasukha, atIndriyatva, dAnalAbha-bhoga-upabhoga-vIryarUpa paMcalabdhiyA~ (ye 12 guNa) utpanna hotI haiN| sayogI kevalI ke kSAyika bhAva evaM sUkSma kriyA'pratipAti zukladhyAna hotA hai| isa guNasthAnavartI sAdhaka salezya aura sayogI kahalAte haiN|3 1. (ka) gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 63 TIkA ... (kha) tatra bhAvamokSaH kevalajJAnotpattiH jIvanmukto'rhatpadapityekArthaH -paMcAstikAya gA. 150 vR. TIkA 2. (ka) Atma tatva-vicAra, pR. 495, 496, (kha) dhavalA 1/1/1 sU. 22, pR. 192 ... (ga) asahAya-NANa-dasaNasahiyo, iti kevalI hu jogenn| juttotti sajogi-jiNo aNAi-NihaNArise utto| -gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 64 (gha) jaina darzana meM AtmavicAra (DaoN. lAlacandra jaina) pR. 263 (Ga) karmagrantha bhA. 2, vivecana (marudharakesarIjI), pR. 42 (ca) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 168 3. (ka) gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 63 ... (kha) pravacanasAra 1/45, (ga) dhavalA 1/1/29 For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ sayogIkevalI ke vedanIya, Ayu, nAma aura gotra, isa cAra aghAtikarmoM kA kSaya karanA bAkI rahatA hai| isa guNasthAna meM AtmA pUrNa vItarAgatA prApta kara letA hai| isalie vaha aghAtIkarmoM ke phala ko sahaja aura samabhAva se bhogatA hai| isa guNasthAna kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTataH dezona (kucha kama-ATha varSa kama ) karor3a pUrva kI hotI hai / 1 isa guNasthAnavartI jIva ko isa guNasthAna ke kAla meM eka antarmuhUrta samaya avaziSTa rahane para sarva aghAtikarmoM kA kSaya karane ke lie yoga-nirodha karanA hotA hai| parantu usase pUrva yadi Ayukarma kI sthiti kama aura zeSa tIna aghAtikarmoM kI sthiti adhika rahatI hai to unakI sthiti meM samIkaraNa ke lie yAnI aghAtikarmoM meM taratamatA ho to use dUra karane ke lie kevalI - samudghAta' nAmaka kriyA hotI hai| jisa prakAra gIle vastra ko phailAne se usakI ArdratA kama ho jAtI hai, usI prakAra mUla zarIra ko chor3e binA hI apane AtmapradezoM ko bAhara nikAlane - phailAne se unameM saMsakta karma-pradezoM kI sthiti tathA anubhAgAMza kSINa hokara Ayu-pramANa ho jAte haiN| arthAt vedanIya, nAma aura gotrarUpa tIna aghAtikarmoM kI sthiti AyuSya kI sthiti ke samAna kara dene kI kriyA yA prayatna ko (kevalI) samudghAta kahate haiN| isameM 8 samaya lagate haiN| cAra samaya meM kevalI zarIra ko vistRta karate haiM, zeSa cAra samaya meM use puna: sameTate haiN| pahale samaya meM AtmA moTAI dvArA zarIra pramANa aura lambAI meM 14 rajjU pramANa lambA daNDAkAra Atmapradeza phailAte haiM, dUsare samaya meM unhIM phaile hue Atma- pradezoM ko pUrva-pazcima tathA uttara-dakSiNa dizA meM phailAkara Atmapradeza kapATa rUpa banate haiN| tIsare samaya meM bAkI rahI huI do dizAoM meM lokaparyanta Atmapradeza phailA kara mathAnI rUpa banate haiN| cauthe samaya meM vidizAoM meM AtmapradezoM ko pUrNa karake samagra lokAkAza meM vyApta ho jAte haiN| phira zeSa cAra samayoM meM inase ulaTI kriyA ( vyutkrama se) hotI hai| jisase Atma pradeza punaH kramazaH saMkucita hote hue pahale ke AkAroM ko dhAraNa karate hue mUla zarIra meM praviSTa ho jAte haiN| isa prakAra kevali - samudghAta karate haiN| jina kevaliyoM ke 4 aghAtikarmoM kI sthiti samAna hotI hai, ve samudghAta nahIM karate, kintu antarmuhUrta bhara Ayu zeSa rahate ve saba 1. (ka) Atmatatva vicAra, pR. 496 (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 168 2. samudghAta kA vyutpattilabhya artha - sama-cAroM aghAti karmoM kI sthiti ko sama-samAna karane ke lie athavA punaH ghAta na karanA par3e, isa rIti se ut- prabalatA se yA adhikatA se, ghAta-vedanIyAdi karmoM kA ghAta nAza karanA samudghAta hai| -saMpAdaka For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 335 yoganirodha karate hI haiN| yoganirodha se lezyA kA tathA sAtAvedanIya rUpa bandha kA nAza hotA hai / (14) ayogIkevalI guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI sayogIkevalI bhagavAn jaba mana, vacana aura kAyA ke yogoM kA sarvathA nirodha kara lete haiM, yAnI yogarahita ho jAte haiM, taba ve ayogI - kevalI kahalAte haiN| unake svarUpa - vizeSa yA avasthA - vizeSa ko ayogikevalI guNasthAna kahate haiN| jisake sUkSma yA bAdara (sthUla) kisI bhI prakAra kA mana-vacana-kAyA kA yoga (vyApAra yA pravRtti) nahIM hotA hai, use 'dhavalA' meM ayoga- kevalI kahA gayA hai| yaha guNasthAna AtmA ke svabhAva yA svarUpa meM pUrNarUpa se avasthiti kA, AtmA ke pUrNa vikAsa kA yA cAritra vikAsa kI carama avasthA kA dyotaka hai| gommaTasAra TIkA meM kahA gayA hai-ghAtikarmoM kA abhAva to terahaveM guNasthAna meM ho jAtA hai, parantu isa guNasthAna meM zeSa rahe cAra aghAtikarmoM kA bhI kSaya ho jAtA hai| AtmA kA svAbhAvika rUpa isa guNasthAna meM prakAzita hone lagatA hai| isI grantha meM kahA gayA hai - jise aSTAdaza sahasra zIla (zIlAMga-ratha) kA svAmitva - Adhipatya yA aizvaryatva samprApta ho cukA hai, (mAnasika, vAcika aura kAyika samasta vyApAroM kA sarvathA nirodha karane ke kAraNa) jisake karmoM ke Agamana kA Asrava rUpI dvAra pUrNarUpa se banda (avaruddha) ho gayA hai, arthAt-jo pUrNa saMvara se sampanna haiM; tapa Adi ke dvArA athavA zukladhyAna ke caturtha pAda ke dvArA samasta karmoM kI nirjarA (kSaya) ho cukatI hai, aisA yogarahita kevalI ayoga-kevalI kahalAtA hai / 2 ayogakevalI dvArA yoganirodha kA krama isa prakAra hai - trividha yoga bAdara aura sUkSma donoM prakAra ke hote haiM / unameM se prathama ve bAdara kAyayoga dvArA bAdara mano-yoga 1. (ka) cauda guNasthAna, pR. 148, 149 (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 169 2. . (ka) karmagrantha bhA. 2 vivecana ( marudharakesarI) pR. 43 (kha) na vidyate yogo yasya sa bhavatyayogaH, kevalamasyAstIti kevalI / ayogazcAsau kevalI ca ayoga- kevalI / - dhavalA 1/1/1 sR. 22 (ga) gommaTasAra ( jIvakANDa) mandaprabodhinI TIkA, gA. 65 (gha) vahI, jIva prabodhinI TI. gA. 10 (Ga) sIlesiM saMpatto niruddha-Nissesa-Asao jiivo| -vippamukko gayajogo kevalI hodi // kammaraya-1 - gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 65 For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kA nirodha karate haiN| tatpazcAt vAdara vacanayoga kA nirodha karate haiN| isa prakAra tIna/ prakAra ke bAdara yogoM meM se do prakAra ke bAdarayogoM kA nirodha ho jAne para sUkSma kAyayoga se bAdara kAyayoga kA, sUkSma manoyoga kA, sUkSma vacanayoga kA nirodha krke| aba kevala sUkSma.kAya yoga bAkI raha jAtA hai| sUkSma kriyA'pratipAtI nAmaka tRtIya zukladhyAna ke dvArA sUkSma kAyayoga kA bhI nirodha kara lete haiN| isa prakAra trividha yoga nirodha ho jAne para jIva ke samasta Atmapradeza meruzailavat niSkampa ho jAte haiN| ise zailezI avasthA yA zailezIkaraNa kahate haiN| isa prakAra karma, janma, deha Adi se sarvathA rahita hokara 'a i u R lu' ina pAMca laghu (hrasva) akSaroM ko bolane meM jitanA samaya lagatA hai, utane samaya meM vaha siddha, buddha, mukta ho jAtA hai; apane zuddha svarUpa, paramAtmapada, svarUpa-siddhi, mukti, mokSa, nirvANa, ziva, arUpa, ananta, akSaya, avyAbAdha, apunarAvRtti Adi ko prApta kara letA hai| isa guNasthAna meM ekamAtra kSAyika bhAva aura samucchinna-kriyA'nivRtti (vyuparatakriyAnivRtti) nAmakaM caturtha zukladhyAna hotA hai| jJAnAvaraNIya Adi AThoM hI karmoM kA sarvathA kSaya karake ayoga-kevalI sadA ke lie sAMsArika bandhanoM se mukta ho jAtA hai| ATha karmoM ke kSaya karane se siddha bhagavAn ko anantajJAna, anantadarzana, ananta avyAbAdha sukha, anantavIrya (Atmazakti), kSAyika samyaktva, aTala avagAhanA, amurtatva aura agurulaghutva, ye ATha AtmaguNa zAzvatarUpa se prApta ho jAte haiN| caturtha zukladhyAna ke anta meM jIva avaziSTa samasta aghAtikarmoM kA kSaya karake apanI svAbhAvika Urdhvagati se loka ke agrabhAga meM siddhazilA ke siddhasthAna meM pahu~ca kara vahA~ sthira ho jAtA hai| usa samaya siddha paramAtmA kI avagAhanA antima zarIra kI avagAhanA se 2/3 hotI hai; yAnI unake Atmapradeza itane saMkucita-ghane ho jAte haiM ki ve zarIra ke do-tihAI hisse meM samA jAte haiN| zuddha AtmA kI Urdhvagati ke tattvArtha sUtra meM cAra kAraNa batAye gae haiM-(1) pUrva prayoga se-jaise-kumhAra ke cAka meM, bANa meM, hiMDole meM pUrva prayoga se gati hotI hai, (2) asaMgatva se-miTTI ke lepa kA saMga haTa jAne se tumbe kI Urdhvagati hotI hai. (3) bandha-cheda se-jaise-eraNDa ke bIja kA UparI bandhana haTa jAne se usake bIja kI Urdhvagati hotI hai, vaise hI karmabandha ke chinna ho jAne se jIva kI Urdhvagati hotI hai| tathA (4) gati pariNAma se-Aga kI lapaTa kI svAbhAvika Urdhvagati hotI hai, vaise hI zuddha AtmA kI svAbhAvika gati Urdhva hai| ataH dravya-bhAva karmoM se 1. (ka) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 170 (kha) AtmatattvavicAra, pR. 479 For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 337 rahita hote hI ve eka samaya mAtra kI Rjugati se Upara kI ora siddhi kSetra meM cale jAte haiN| AtmA ke isa vikAsakrama se spaSTa hai ki jainadharma meM koI anAdi siddha paramAtmA nahIM mAnA gayA hai, kintu yaha siddha kiyA gayA hai ki pratyeka AtmA apane puruSArtha se paramAtmA bana sakatA hai| guNasthAna krama : gAr3ha karmabandha se pUrNa mokSa taka karmabandha ke hetuoM kA abhAva evaM nirjarA se karmoM kA Atyantika kSaya hotA hai, yahI karmoM se pUrNa mukti hai| guNasthAna karmoM se AMzika mukti se lekara pUrNa mukti taka ke kramika sopAna haiN| inake svarUpa kA sUkSmatA se avalokana karane para spaSTa pratIta hotA hai ki bhale hI caudahaveM guNasthAna meM pahu~cane para pUrNa mukti ho, lekina caturtha guNasthAna meM samyaktva prApti se darzanamoha tathA anantAnubandhI kaSAyacatuSka se mukti ho jAtI hai, tadanantara paMcama guNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAyacatuSka se mukti ho jAtI hai, phira chaThe guNasthAna meM pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya- catuSka se tathA avirati se mukti ho jAtI hai| sAtaveM - AThaveM guNasthAna meM saMjvalana - kaSAya catuSka rahate hue bhI pramAda nAmaka karmabandha hetu se sAdhaka mukta ho jAtA hai| nauveM guNasthAna meM pramAdamukti ke sAtha saMjvalana ke tIna kaSAyoM se bhI mukti ho jAtI hai, kevala saMjvalana lobha-kaSAya rahatA hai| dasaveM guNasthAna meM saMjvalana lobha se bhI mukta hokara pramAda aura kaSAya donoM se sarvathA mukti ho jAtI hai| gyArahaveM guNasthAna meM moha upazAnta hone se pariNAmoM meM vizeSa vizuddhi ho jAtI hai| bArahaveM guNasthAna meM moha kSINa ho jAne para anta meM cAra ghAtikarmoM se mukti prArambha ho jAtI hai / terahaveM guNasthAna meM ghAtikarmacatuSka se sarvathA mukti - jIvanmukti ho jAtI hai| aura phira caudahaveM guNasthAna meM to zeSa rahe cAra aghAtikarmoM se bhI, tathA karmabandha ke heturUpa yogoM se bhI sarvathA mukti-pUrNa mukti ho jAtI hai / 2 AtmA ke vikAsakrama kI sAta kramika avasthAe~ AtmA kI mohamUr3hadazA se lekara sarvathA mohamuktadazA taka kA AdhyAtmika vikAsa krama guNasthAnoM kA svarUpa jAnane se hI jAnA jA sakatA hai| isa dRSTi se AtmA ke vikAsa krama ko nimnokta krama se bhI samajhA jA sakatA hai- (1) 1. (ka) Atmatatva vicAra, pR. 497 (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 170 2. zrImad rAjacandra bhA. 1 (saMzodhita dvitIya AvRtti), bhAvAMzagrahaNa For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ bahirAtmA, (2) bhadrAtmA, (3) antarAtmA, (4) sadAtmA, (5) mahAtmA, (6) yogAtmA aura (7) paramAtmA / 1 gAr3ha karmabandha se ghAtakarmamukti taka saMvara aura nirjarA se vikAsa niSkarSa yaha hai ki karmabandha ke hetuoM ke abhAva se tathA nirjarA se karmoM kA Atyantika kSaya hotA hai aura karmabandha kA sarvathA kSaya honA hI mokSa hai| yadyapi saMsArI jIvoM ke navIna karmoM kA bandha tathA pUrvabaddha karmoM kI kucha aMzoM meM nirjarA hotI rahane se pUrNatayA mokSa nahIM ho pAtA / kintu guNasthAnoM ke uttarottara ArohaNa meM karmoM kI nirjarA ke sAtha-sAtha, karmabandha evaM usake mukhya hetuoM kA kramazaH. hote jAne se jIva karmamukti tathA AtmasvarUpa kI upalabdhi kI ora bar3hatA huA kramazaH anantajJAnAdi catuSTaya rUpa AtmasvarUpa ko pUrNata: prApta kara letA hai| abhAva caturtha guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka uttarottara asaMkhya guNI nirjarA vastutaH karmoM kI nirjarA samyaktva (caturtha guNasthAnaM) se prArambha hokara vItarAgatA aura sarvakarmamuktirUpa caudahaveM guNasthAna meM pUrNa hotI hai| bIca ke guNasthAnoM meM kramaza: pUrva-pUrva kI apekSA uttarottara pariNAmoM meM vizuddhi bar3hatI jAtI hai / pariNAmoM meM jitanI - jitanI vizuddhi bar3hatI hai, utanI utanI karmanirjarA bhI vizeSa hotI hai| Azaya yaha hai ki pUrva - pUrva ke guNasthAnoM meM jitanI karmanirjarA hotI hai, Age-Age ke guNasthAnoM meM pariNAmoM kI vizuddhi adhikAdhika hone se asaMkhyAtaguNI karmanirjarA bar3hatI jAtI hai| aura isa prakAra bar3hate-bar3hate antima do guNasthAnoM meM nirjarA kA pramANa sarvAdhika ho jAtA hai| tattvArtha sUtrakAra ke zabdoM meM'samyagdRSTi, zrAvaka, virata, anantAnubandhI- viyojaka, darzanamohakSapaka, mohopazamaka, upazAntamoha, kSapaka, kSINa - moha aura jina, ' ina dasa avasthAoM meM kramazaH uttarottara asaMkhyeyaguNI nirjarA hotI hai / 2 uttarottara nirjarA karane meM kama samaya lagatA hai eka bAta aura, ina dasa guNasthAnoM meM pUrva-pUrva guNasthAnoM kI apekSA Age-Age guNasthAnoM meM karma - nirjarA meM saMkhyAtaguNA kama samaya lagatA hai| jaise - samyagdRSTi 1. (ka) jainadarzana nyA (nyA nyA., nyAyavijayajI), pR. 132 (kha) bhadrAtmA - mArgAnusArI zuklapakSI, (ga) antarAtmA - samyagdRSTi prApta hote hI, (gha) sadAtmA - sadAcaraNasampanna, (Ga) mahAtmA - mahAvratadhArIM For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha se mokSa taka kI yAtrA kI 14 maMjileM 339 ko karmanirjarA meM jitanA samaya lagatA hai, usakI apekSA viratAvirata zrAvaka ko saMkhyAtaguNA kama samaya lagatA hai| isI prakAra virata Adi Age-Age kI avasthAoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| caudaha guNasthAnoM meM zAzvata-azAzvata kauna? pUrvokta caudaha guNasthAnoM meM se pahalA, cauthA, chaThA aura terahavA~, ye 5 guNasthAna loka meM zAzvata haiM, zeSa nau guNasthAna azAzvata haiN| parabhava meM jAte samaya 1, 2 aura 4 guNasthAna ra hate haiN| tIna guNasthAnoM meM jIva kA maraNa nahIM hotA-3, 12 aura 13 ye amara haiN| 1, 2, 3, 5 aura 11 ina pAMca guNasthAnoM ko tIrthakara nahIM sparzate; inake atirikta 1,4,7,8, 9, 10, 12, 13, 14 ina nau guNasthAnoM ko mokSa jAne se pahale jIva avazya sparza karatA hai| 4, 5, 6, 7 aura 8 vA~, ina 5 guNasthAnoM meM hI tIrthaMkara nAma gotra kA bandha hotA hai| 12, 13 aura 14 ye tIna guNasthAna apratipAtI haiN| karmavijJAna meM isa prakAra caturdaza guNasthAnoM ke svarUpa kA vibhinna pahaluoM se pratipAdana kiyA gayA hai| mumukSu sAdhaka karmabandha ko uttarottara nyUna karatA huA sarvakarmamukta avasthA taka pahu~ce, yahI jaina karmavijJAna kA uddezya hai| 1. (ka) bandha hetvbhaav-nirjraabhyaam| (kha) karmagrantha bhA. 2 (marudharakesarI), pR. 47-48 -- (ga) samyagdRSTi zrAvaka-viratAnantaviyojaka darzanamoha- kSapakopazamakopazAnta moha-kSapaka-kSINamoha-jinAH krmsho'sNkhyeygunnnirjraaH| -tattvArtha sUtra 9/47 (gha) sammAttuppattIye sAvaya-virade aNaMtakammaMse / / daMsaNa-mohakkhavage kasAya-uvasAmage va uvasaMte // .. khavage ya khINamohe jiNesu davvA asaMkha-guNida-kamA / tavvivarIyA kAlA saMkheja guNakkamA hoMti // -gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 66, 67 2. (ka) karmagrantha bhA. 2 vivecana (marudharakesarI jI), pR. 48, 49 (kha) pravacanasAroddhAra dvAra 224 gA. 1302, tathA vahI, dvAra 89-90 gA. 694, 708 (ga) caudaha guNasthAna kA thokar3A (agaracaMda bhairoMdAna seThiyA, bIkAnera). For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 14 bandha se mukti taka pahu~cane ke lie parvatArohaNavat guNasthAnArohaNa Avazyaka parvata ke sarvocca zikhara para pahu~cane ke lie manuSya ko kitane sAhasa, viveka, prazikSaNa aura yogyatA - sakSamatA kI AvazyakatA hai, ise pratyeka samajhadAra vyakti jAnatA- mAnatA hai| yadi koI vyakti parvata kI talahaTI meM hI baiThA rahe, Upara car3hane kA jarA bhI sAhasa aura puruSArtha na kare, balki yaha kahe ki " parvata ke zikhara para ArohaNa karanA to dUra rahA, eka-do sopAna car3hanA bhI asambhava hai," vaha vyakti parvata ke sarvocca zikhara para kaise pahu~ca sakatA hai ? kintu himAlaya kI sabase U~cI evaresTa coTI, jo 29002 phITa U~cI hai, usa para bhI zerapA tenasiMga ne san 1953 meM car3hakara yaha siddha kara diyA ki parvata ke sarvocca zikhara para bhI pahu~cA jA sakatA hai| san 1960 meM eka bhAratIya parvatArohI dala ne bhI evaresTa zikhara para ArohaNa kiyA thaa| san 1961 meM maiksa esalina svisa parvatArohiyoM kA dala 26765 phITa U~cAI para sthita dhavalagiri zikhara para car3hane meM saphala huaa| eka jApAnI parvatArohI dala bhI 23440 phITa U~cAI para sthita gaurIzaMkara zikhara para car3hane ke prayAsa meM saphala huaa| ina saba parvatArohiyoM kI saphalatA ko dekhakara yahI kahA jA sakatA hai ki kaThina se kaThina aura U~cI se U~cI parvata kI coTI para sAhasa, utsAha, zraddhA aura viveka ke bala para saphalatApUrvaka ArohaNa kiyA jA sakatA hai| sAmAnya zraddhAlu manuSya to unakI sAhasikatA aura zraddhA-zakti kI tathA Atmabala kI prazaMsA hI kara sakate haiM, parantu jo sAhasahIna, utsAha - zraddhA - hIna tathA manobalavihIna haiM, ve svayaM car3hanA to dUra rahA, dUsare car3hane vAloM ko bhI hatotsAhita, nirAza evaM azraddhAlu kara dete haiN| . For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 341 guNasthAna kramArohaNa kaThina hai, para asaMbhava nahIM bhautika dRSTi se jaise parvatArohaNa atyanta kaThina kArya pratIta hotA hai, vaise hI AdhyAtmika dRSTi se guNasthAnArohaNa isase bhI kaI gaNA kaThina hai| parvatArohaNa jaise ati kaThina kArya meM bhI kaI sAhasI vyakti saphala ho jAte haiM, vaise hI mithyAtvayukta gAr3habandha jaise prathama guNasthAna se lekara sarvakarmoM se mukti dilAne vAle antima 14 veM guNasthAna ke zikhara para bhI dhairyavAn aura sAhasI vItarAga-yathAkhyAtacAritrAtmA vyakti ArohaNa karane meM saphala ho sakate haiN| dUsare zabdoM meM, baMdha ko kramazaH zithila aura alpAvadhika karate hue ve mahAn AtmA eka dina mukti ke sarvocca zikhara-AtmA ke antima sAdhya ko prApta kara sakate haiN| guNasthAna kyA hai, kyA nahIM? guNasthAna parvata kI taraha koI sthAna-vizeSa nahIM hai, na hI vaha koI bhaugolika sthAna hai, na vaha dharmasthAna hai, aura na koI rAjasthAna jaisA koI prAnta hai, apitu AtmA ke guNoM-jJAna, darzana-cAritrAdi AtmaguNoM ke sthAna arthAt-unakI kramika avasthAe~ haiN| ataH guNasthAna kA artha huA-AtmaguNoM ke vikAsa kI vividha avsthaaeN| zuddha niraMjana nirAkAra AtmA ko zailezI avasthA taka kramazaH pahu~cane ke kramazaH vikAsa ke kaarnn| AtmA ke gAr3habandha se kramazaH Age bar3hate-bar3hate sarvocca zikhara (siddhi gati nAmaka sthAna-siddhAlaya) para pahu~cane kA yaha sopAnakrama hai| karma se sambaddha hone se guNasthAna krama ko jAnanA Avazyaka jaise vyApAra kA arthazAstra se, rAjyazAsana kA rAjanIti se, auSadha kA vaidyakazAstra se tathA dhyAna kA yoga sAdhanA ke sAtha pragAr3ha sambandha hai, vaise hI guNasthAna kA karma ke sAtha gAr3ha sambandha hai| Age calakara yaha batAyA jAegA ki kiMsa guNasthAna meM kitanI aura kauna-kauna-sI karma-prakRtiyoM kA bandha hotA hai?, kitanI prakRtiyA~ sattA meM rahatI haiM?, kitanI aura kauna-sI prakRtiyA~ udaya meM AtI haiM aura kitanI karma-prakRtiyoM kI udIraNA ho sakatI hai? isake atirikta guNasthAna se AtmA ke AdhyAtmika vikAsa kI taratamatA kA nApajokha ho sakatA hai, aura usa para se yaha bhI mAlUma ho jAtA hai, ki isa guNasthAna meM rahA huA jIva kitane karmoM kA bandha karatA hai aura ukta karmoM se vaha kaise aura kina kAraNoM se baMdhA hai aura kaise aura kina upAyoM se chUTa kara ucca-uccatara-uccatama guNasthAna kI zreNI para car3ha sakatA hai? guNasthAna kA yaha sopAnakrama jAna lene para Apa jAna sakate haiM ki . 1. Atmatattva vicAra se bhAvAMza grahaNa, pR. 444 For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ AtmA kI kisa avasthA meM kina karmoM kA bandha, sattA (sattva), udaya, udIraNA aura saMkramaNa Adi hotA hai| guNasthAna se ananta saMsArI jIvoM kI bandhAdi yogyatA nApI jA sakatI hai saMsArI jIva ananta haiN| ataH kisI eka jIva ke AdhAra se una saba jIvoM kI bandhAdi se sambandhita yogyatA, kSamatA aura avasthA, yA AtmA ke nijI svAbhAvika guNoM kI sthiti kA digdarzana karAyA jAnA asambhava hai| isake atirikta eka jIva kI bhI karmabandhAdi se sambandhita yogyatA, kSamatA yA avasthA sadaiva eka-sarIkhI nahIM rahatI, kyoMki jIva ke pariNAma, adhyavasAya yA bhAvoM (vicAroM) ke pratikSaNa badalate rahane ke kAraNa usakI bandhAdi-sambandhI yogyatA, kSamatA yA avasthA pratisamaya badalatI rahatI hai| isIlie karmasiddhAnta meM kahA hai ki pratyeka saMsArI jIva ke pratisamaya 7 yA 8 karma baMdhate haiN| yahI kAraNa hai ki karmavijJAnaprarUpaka adhyAtma jJAniyoM ne saMsArI jIvoM kI antaraMga-zuddhijanya utkrAnti tathA azuddhijanya apakrAnti ke AdhAra para unako 14 bhAgoM meM vargIkRta kiyaa| isI kramapUrvaka vargIkaraNa ko jaina karmavijJAna kI bhASA meM 'guNasthAna krama' nAma diyA gyaa| guNasthAna-krama se jIva kI Antarika zuddhi-azuddhi kI nApa jokha guNasthAna kA yaha krama isa prakAra se vaijJAnika DhaMga para Ayojita hai ki guNasthAna ke una 14 vargIkRta vibhAgoM meM ekendriya se lekara samasta paMcendriya jIvoM yahA~ taka ki mokSa jAne kI yogyatA vAle jIvanmukta puruSoM taka kA samAveza ho jAtA hai| sAtha hI unakI bandhAdi se sambandhita yogyatA ko nApane kA yaha tharmAmITara hai| guNasthAnoM para se pratyeka jIva kI bandhAdi-sambaddha yogyatA, kSamatA evaM avasthA ko batAnA bahuta hI AsAna ho jAtA hai| eka jIva kI yogyatA evaM avasthA bhI pratisamaya badalA karatI hai, usakA bhI nirUpaNa kisI na kisI guNasthAna vibhAga dvArA kiyA jA sakatA hai| tAtparya yaha hai ki ina guNasthAnoM kA krama saMsArI jIvoM kI Antarika zuddhi ke taratama bhAva ke manovizleSaNAtmaka parIkSaNa dvArA siddha karake nirdhArita kiyA gayA hai| isa para se yaha batAnA aura samajhanA AsAna ho jAtA hai ki amuka prakAra kI Antarika zuddhi yA azuddhi se yukta jIva itanI karma-prakRtiyoM ke 1. Atmattva vicAra, pR0 445 2. (ka) karmagrantha bhA. 2 vivecana prastAvanA (marudharakesarI), pR. 24 (kha) karmagrantha bhA. 4 prastAvanA (paM0 sukhalAla jI), pR. 10 For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 343 bandha, sattA, udaya aura udIraNA kA adhikArI hai| niSkarSa yaha hai ki guNasthAnakrama se AtmA ke vikAsa kI sthiti aura moha kI taratamatA kA digdarzana ho jAtA hai / 1 guNasthAna kA tAtparyArtha evaM zAstrIya artha ataH guNoM arthAt-AtmA ke guNoM- anantajJAna, anantadarzana, ananta Atmasukha aura anantavIrya (Atmazakti) athavA jJAna darzana - cAritrarUpa AtmaguNoM arthAtAtmazaktiyoM ko, yAnI AtmA ke vikAsa kI kramika avasthAoM ko guNasthAna kahate haiM / jaina karmavijJAna meM guNasthAna eka pAribhASika zabda hai / usakA phalitArtha hai - AtmazaktiyoM ke AvirbhAva kI unake zuddha kArya rUpa meM pariNata hote rahane kI taratama bhAvApanna avsthaaeN| spaSTa zabdoM meM kaheM to jIva dvArA apane vikAsa ke liekiye jAne vAle puruSArtha dvArA jJAna, darzana, cAritra Adi kI apekSA se upalabdha svarUpa- - vizeSa guNasthAna hai| arthAt jJAna, darzana, cAritra Adi guNa jIva ke svabhAva haiM aura sthAna unakI taratamatA se upalabdha svarUpa hai| ye svarUpa vizeSa jJAnAdi ratnatraya kI zuddhi - azuddhi ke taratama bhAva se hote haiN| guNoM kI zuddhi aura azuddhi meM taratama bhAva hone kA mukhya kAraNa mohanIya karma kA udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama Adi hai| guNasthAnoM kA yaha krama kyoM? jaisA ki Upara kahA gayA hai; AtmA kA zuddha svarUpa anantajJAnAdi- catuSTayayukta hai| yaha pUrNa jJAnamaya, pUrNa Anandamaya aura pUrNa Atmazaktimaya hai / parantu saMsArI jIvoM kI AtmAoM ke svarUpa ko karmoM ne vikRta yA AvRta kara diyA hai| aura jaba taka ukta zuddha AtmA para karmoM ke AvaraNoM kI ghanaghora ghaTAe~ tIvra evaM gAr3ha rUpa se . chAI huI hotI haiM, taba taka usakA vAstavika svarUpa dikhAI nahIM detA, Atma-jyoti maindatara- mandatama ho jAtI hai / parantu jyoM-jyoM karmoM kA AvaraNa chaMTatA hai, kramazaH zithila yA naSTa hotA jAtA hai, tyoM-tyoM AtmA kA vAstavika zuddha svarUpa pragaTa hotA jAtA hai, yAnI AtmA kI zakti prAdurbhUta hotI jAtI hai| jaba AvaraNoM kI tIvratA antima sImA (parAkASThA) taka kI ho, taba AtmA prAthamika avasthA - atyanta 1. (ka) karmagrantha bhA. 2 prastAvanA (marudharakesarI jI) se bhAvAMza grahaNa, pR. 24 (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa ( AcArya devendra muni), bhAvAMza grahaNa pR. 143 .2. (ka) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa ( AcArya devendra muni), pR. 143 (kha) karmagrantha bhA. 4 ( paM0 sukhalAla jI) prastAvanA, (ga) karmagrantha bhA. 2 ( marudharakesarI) pR. 24, 25 For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ avikasita avasthA meM par3A rahatA hai, aura jaba AvaraNa bilakula hI naSTa ho jAte haiM, taba AtmA carama-avasthA, arthAt-zuddha svarUpa kI pUrNatA taka pahu~ca jAtA hai| jaise-jaise karmAvaraNoM kI tIvratA uttarottara kama hotI jAtI hai, vaise-vaise AtmA kI prAthamika avasthA ko chor3akara dhIre-dhIre zuddha svarUpa ko prApta karatA huA jIba carama-avasthA karmoM se mukti kI ora prasthAna karatA hai| isa uccabhUmikA kI gamanakAlIna sthiti meM pUrvokta donoM avasthAoM ke bIca meM use aneka prakAra kI ucca-nIca pariNAmajanya avasthAoM kA anubhava karanA par3atA hai| jisase utthAna kI ora agrasara hote hue bhI punaH nimna bhUmikA para bhI A pahu~catI hai, aura punaH usaM nimna bhUmikAse apane pariNAma-vizeSoM se utthAna kI ora agrasara hotI hai| prathama avasthA ko avikAsa kI athavA adha:patana kI parAkASThA aura carama avasthA ko vikAsa kI athavA utkrAnti kI parAkASThA samajhanA caahie| isa Atma-vikAsa krama kI madhyavartinI tamAma avasthAoM ko apekSA se ucca bhI kaha sakate haiM aura nimra bhii| tAtparya yaha hai ki madhyavartinI koI bhI avasthA apane se Upara vAlI avasthA kI apekSA se nimna (nIcI) aura nIce vAlI avasthA kI apekSA ucca bhI kahI jA sakatI hai| yaha vikAsa krama calatA rahatA hai aura anta meM jIva apanI Atmazakti kI prabalatA se una saba avasthAoM ko pAra karake (akarmajanya) carama lakSya ko prApta kara hI letI hai| isa prakAra vikAsa kI ora agrasara AtmA vAstava meM ukta prakAra kI saMkhyAtIta AdhyAtmika bhUmikAoM kA anubhava karatI hai| parantu jaina zAstroM aura karmazAstroM meM prArambhika, antima tathA madhya kI saMkrAntikAlIna ina saba avasthAoM kA saMkSepa meM vargIkaraNa karake unake caudaha vibhAga yA krama kiye haiM, jinheM zAstrIya yA karmavijJAnIya bhASA meM caudaha guNasthAna kahate haiN|2 guNasthAnoM kI sImA eka-dUsare se sambaddha : 14 bhAgoM meM vibhakta tAtparya yaha hai ki 'guNasthAna' zabda meM prayukta 'guNa' zabda kA phalitArtha AtmavikAsa kA aMza hotA hai| jyoM-jyoM AtmavikAsa ke aMza bar3hate jAte haiM, tyoM-tyoM guNasthAnoM kA utkarSa mAnA jAtA hai| yoM to guNasthAna asaMkhyAta haiM, kyoMki AtmA ke jitane pariNAma (adhyavasAya) hote haiM, utane hI usake guNasthAna ho sakate haiN| jaise-nadI ke pravAha ko mIla, kosa, kilomITara Adi kalpita nAmoM se vibhakta kara 1. (ka) karmagrantha, bhA. 4 (paM0 sukhalAla jI) prastAvanA, . (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 143 2. (ka) karmagrantha bhA. 4 prastAvanA (paM0 sukhalAla jI), pR. 10-11 (kha) karmagrantha bhA. 2 prastAvanA (marudharakesarI jI), pR. 25 For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 345 dene para bhI usase pravAha meM na to vibhAgIkaraNa kI amiTa rekhA hI banatI hai aura na usa pravAha meM kisI prakAra kA viccheda hI par3atA hai; tAki eka bhAga dUsare bhAga se alaga kiyA jA sake; yahI bAta guNasthAnoM ke viSaya meM samajhiye / eka guNasthAna ke sAtha dUsare guNasthAna kI sImA isa prakAra saMyukta hai ki vaha eka pravAha jaisA hI bana gayA hai / aisA hone para bhI AdhyAtmika vikAsa ke ArohaNa krama ko samajhane ke lie, athavA guNasthAnakrama - nirUpaNa kI suvidhA ke lie guNasthAna ko caudaha bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai / 1 caudaha guNasthAna caudaha zreNiyoM meM vibhAjita ise yoM bhI samajhA jA sakatA hai - AtmA ke jJAnAdi guNoM kA vikAsa yathAyogya, kramazaH caudaha zreNiyoM meM hotA hai| isalie ina caudaha guNasthAnoM kI kramaza: caudaha zreNiyA~ batalAI haiN| samasta saMsArI jIvoM ke jJAna - darzana - cAritra Adi svAbhAvika guNa karmoM ke AvaraNa se nyUnAdhika rUpa se AcchAdita haiN| guNa jitane aMzoM meM anAvRta hote jAte haiM, utane - utane aMza meM una jJAnAdi svAbhAvika guNoM ke sthAna - avasthiti ko athavA tathArUpa bheda ko guNasthAnakrama yA guNasthAna zreNI kahate haiN| spaSTa zabdoM meM- jaba pratirodhaka karma kama ho jAtA hai, AtmA ke jJAnAdi guNoM kI zuddhi adhika prakaTa ho jAtI hai, lekina jaba pratirodhaka karma kI adhikatA - prabalatA hotI hai, taba jJAnAdi guNoM kI zuddhi kama ho jAtI hai| Atmika guNoM ke isa nyUnAdhika kramika vikAsa * kI avasthA ko guNasthAna krama kahate haiM / yadyapi zuddhi aura azuddhi se janya jIva keM svarUpavizeSa asaMkhya prakAra ke ho sakate haiM, tathApi una saba svarUpa - vizeSoM kA saMkSepa meM 14 guNasthAnoM ke rUpa meM antarbhAva ho jAtA hai| guNasthAna kI prathama zreNI meM una jIvoM kI gaNanA hotI hai, jinakI AtmA ke jJAnAdi guNoM ko karmoM ne vipula mAtrA meM Dhaka diyA hai| aisI sarvAdhika nikRSTatama avasthA prathama guNasthAnavartI jIvoM kI hotI hai| sUkSmAtisUkSma nigoda ke jIvoM ko isI guNasthAna meM ginAyA gayA hai| unameM bhI jJAnAdi guNa atyanta alpamAtrA meM anAvRta rahate haiN| yadi unameM itanA bhI jJAnAdi kA prakAza na ho to ve jIva na rahakara jar3a bana jaate| cetana aura jar3a kI bheda rekhA jJAnAdi guNoM ke sadbhAva - abhAva para se hI AMkI jAtI hai| prathama zreNI ke jIvoM kI apekSA dUsarI-tIsarI zreNI ke jIva AtmaguNoM ke vikAsa meM Age bar3he hue hote haiN| unakI apekSA cauthI zreNI ke jIva adhika unnata 1. jaina darzana (nyA0 nyA0 muni zrI nyAyavijayajI) pR. 105 For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-46 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ avasthA meM hote haiN| isa prakAra ekAdha apavAda ke sivAya uttarottara zreNI ke jIva pUrva - pUrva zreNI ke jIvoM kI apekSA adhika unnati para pahu~ce hue hote haiN| yoM to samasta jIva prAthamika avasthA meM to prathama zreNI meM hI hote haiN| parantu usa avasthA. meM se jIva apanI AtmazaktiyoM tathA svAbhAvika jJAnAdi guNoM ke vikAsa kI badaulata Age bar3hane kA prayatna karate haiM, taba ve uttarottara zreNiyoM meM se yogya krama vikAsAnusAra utkrAnti karane ke pazcAt bArahavIM zreNI meM cAra ghAtikarmoM kA sarvathA kSaya karake athavA moha kA sarvathA nAza karake terahaveM guNasthAna meM vItarAga jIvanmukta paramAtmA bana jAte haiN| isake pazcAt cAra bhavopagrAhI aghAtI karmoM kA. kSaya, deha ke sarvathA anta hone para mana-vacana-kAyA ke tInoM yogoM kA nirodha karake caudahavIM zreNI meM Akara ve videha paramAtmA zIghra hI siddhagati nAmaka akSaya anantacatuSTayarUpa avyAbAdha sthAna meM pahu~ca jAte haiN| sArAMza yaha hai ki pahalI nikRSTatama zreNI se nikala kara vikAsa kI antima zreNI (bhUmikA) ko prApta karane taka jIva ko eka ke bAda dUsarI aura dUsarI ke bAda tIsarI aisI aneka zreNiyoM (avasthAoM) meM se gujaranA par3atA hai| inhIM avasthAoM kI zreNiyoM ko vikAsakrama yA utkrAnti mArga kahate haiM, jaina karmavijJAna kI bhASA meM ise hI guNasthAnakrama kahate haiM / 1 manda-tIvra puruSArthI jIvoM dvArA guNasthAnoM kA avaroha-Aroha yadyapi jo manda puruSArtha vAle jIva hote haiM, unheM pahalI se bArahavIM zreNI kI bIca kI zreNiyoM meM adhika rukanA par3atA hai, aneka bAra car3hanA-utaranA (Arohaavaroha karanA) hotA hai, isa kAraNa unheM bArahavIM zreNI para yA usa zreNI kI ora jAne vAle mArga para pahu~cane meM adhika samaya lagatA hai / koI-koI prabala puruSArthI mahAn sAdhaka tIvra vega se AtmavikAsa meM Age bar3hatA huA, bIca kI zreNiyoM meM adhika na rukakara zIghra hI bArahavIM zreNI para pahu~ca jAtA hai aura tatkAla hI terahavIM zreNI meM praviSTa hokara kevalajJAnI vItarAgI jIvanmukta ho jAtA hai| 2 1. (ka) jaina darzana (nyA0 nyA0 muni zrI nyAyavijayajI), pR. 103 (kha) karmagrantha bhA. 4 prastAvanA (paM0 sukhalAla jI) se bhAvAMza grahaNa, pR. 7 (ga) cauda guNasthAna (gujarAtI) ( paM0 zrI candrazekharavijaya jI ma0 ) se bhAvAMza grahaNa, pR0 120 2. (ka) karmagrantha bhA. 4 ( paM0 sukhalAla jI), pR. 10-11 (kha) jaina darzana (nyA0 nyA0 nyAyavijaya jI ), pR. 103 For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 347 mokSa-prAsAda para pahu~cane ke caudaha sopAna : caudaha guNasthAna ise eka anya dRSTikoNa se smjhie| guNasthAna AdhyAtmika utkrAnti ke caudaha sopAna haiN| dUsare zabdoM meM-mokSarUpI prAsAda para pahu~cane ke lie ye caudaha sopAna (sIr3hiyA~) haiN| pahalI sIr3hI se jIva car3hane lagate haiM, koI dhIre-dhIre aura koI jaldI-jaldI yathAzakti Age bar3hane kA prayatna karate haiN| koI-koI vyakti sopAnoM para car3hate-car3hate dhyAna na rakhane se nIce gira jAte haiM, aura girate-girate pahale sopAna para bhI A jAte haiN| siddhAntAnusAra gyArahaveM sopAna para pahu~ce hue jIva bhI moha kA prabala dhakkA lagane se nIce gira jAte haiN| isalie UrdhvArohaNa karane (Upara car3hane) vAle jIva tanika bhI pramAda na kareM, aisI cetAvanI uttarAdhyayana Adi zAstroM meM bArabAra dI gaI hai| bArahaveM sopAna para pahu~cane ke bAda to girane kA kisI prakAra kA khatarA yA bhaya nahIM rhtaa| itanA hI nahIM, ATha-nau sopAna para moha kA kSaya prArambha huA athavA vahIM se kSapakazreNI kA daura calA to phira girane kA bhaya sarvathA miTa jAtA hai| niSkarSa yaha hai ki gyArahaveM guNasthAna para pahu~ce hue. jIva ke nIce girane kA kAraNa yaha hai ki usane moha kA upazama kiyA hai, kSaya nhiiN| magara AThaveM-nauveM guNasthAna meM moha ke upazama ke badale yadi kSaya kI prakriyA prArambha kI jAya to niHsandeha nIce giranA asambhava ho jAtA hai| guNasthAnoM kI kramika avasthAeM mohakarma kI prabalatA nirbalatA para AdhArita jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, ye cAra ghAtikarma AtmA ke guNoM kA ghAta, hrAsa, vikRta evaM kuNThita karane vAle haiN| yAnI ye cAroM AtmA kI jJAna, darzana, sukha aura zakti (vIrya) kI zaktiyoM ko AcchAdita karane vAle AvaraNa haiN| parantu ina cAroM prakAra ke AvaraNoM meM mohanIya karma kA AvaraNa prabala aura mukhya hai| jaba taka mohakarma kA AvaraNa prabala aura tIvra rahatA hai, taba taka anya sabhI AvaraNa balavAn aura tIvra bane rahate haiN| isake viparIta mohakarma ke nirbala hote hI anya karmoM ke AvaraNa bhI nirbala aura naSTa ho jAte haiN| arthAt-mohakarma ke AvaraNa kI tIvratA aura mandatA para anya karmoM ke AvaraNa kI tIvratA aura mandatA avalambita hai| isalie guNasthAnoM kI kramika avasthAe~ mohakarma kI AvaraNazakti kI utkaTatA, madhyama avasthA, mandatA evaM abhAva para hI AdhArita haiN| arthAt 1. jaina darzana (nyA. nyA. nyAyavijaya jI), pR. 104-105 / For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ AtmaguNoM ke vikAsa meM mukhya bAdhaka moha kI prabalatA aura mukhya sahAyaka moha kI nirbalatA hai| guNasthAnoM kA AdhAra mohakarma kI pradhAna zaktiyA~ do haiM-darzanamoha aura caaritrmoh| inameM se prathama zakti AtmA ko darzana, arthAt-svarUpa-pararUpa kA nirNaya, athavA jar3a (ajIva) aura cetana kA bheda-vijJAna (pRthakkaraNa kA viveka) nahIM hone detI, aura dUsarI zakti AtmA ko pUrvokta viveka prApta kara lene para bhI tadanusAra pravRtti (AcaraNa) nahIM karane detI; adhyAtma dRSTi se kaheM to parabhAvoM-vibhAvoM se chUTa kara svabhAva (svarUpa) meM ramaNatA yA sthiratA nahIM hone detii| vyAvahArika jagat meM bhI pada-pada para yahI dekhA jAtA hai ki vastu kA yathArtha darzana-bodha kara lene para hI usa vastu ko. pAne yA tyAgane kI ceSTA kI jAtI hai aura vahI prayatna saphala hotA hai| AdhyAtmika vikAsa-gAmI AtmA ke liye bhI ye hI do mukhya kArya haiM-(1) svarUpa-darzana yA bhedajJAna karanA aura (2) tadanusAra AcaraNa arthAt-svarUpa meM sthita honaa| ina donoM zaktiyoM meM svarUpa-bodha ko na hone dene vAlI zakti ko darzana-moha aura svarUpa meM sthita na hone dene vAlI zakti ko cAritra-moha kahate haiN| tAtparya yaha haidarzanamohanIya ke udaya se AtmA tatvoM kA yathArtha zraddhAna nahIM kara paataa| usakA cintana, vicAra, viveka aura darzana (dRSTi) darzanamoha ke kAraNa samyak aura spaSTa nahIM ho pAtA aura cAritramohanIya ke udaya se pUrvokta vivekayukta zraddhAna ke anusAra vivekayukta AcaraNa meM pravRtti nahIM ho paatii| siddhAntAnusAra dUsarI (cAritramoha kI) zakti prathama (darzanamoha kI) zakti kI anugAminI hotI hai| arthAta prathama zakti prabala ho to dUsarI zakti kadApi nirbala nahIM hotii| isake viparIta pahalI zakti ke nirbala hote hI-arthAt-kramazaH manda, mandatara aura mandatama hote hI dUsarI zakti bhI kramazaH vaisI hone lagatI hai| yoM bhI kaha sakate haiM ki eka bAra AtmA svarUpa darzana kara pAe to phira usake lie svarUpa meM uttarottara sthira-sthiratara aura sthiratama hone kA mArga khula jAtA hai| niSkarSa yaha hai ki darzanamohanIya karma ke udaya ke kAraNa na hI samyagdarzana hotA hai, aura na samyakcAritra hii| arthAt-samyagdarzana ke hone para jJAna samyak hotA hai aura cAritra bhii| usake na hone para jJAna aura cAritra donoM samyak nahIM hote, ve mithyA hI rahate haiM, darzana to mithyA rahatA hI hai| gommaTasAra (ka.) ke anusAra Adi ke cAra guNasthAna mukhyatayA darzanamohanIya ke udaya Adi se 1. (ka) karmagrantha bhA. 4 prastAvanA (paM0 sukhalAla jI), pR. 11 (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 143 For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 349 hote haiM; aura Age ke ATha guNasthAna cAritramoha ke kSayopazama Adi se niSpanna hote caudaha guNasthAnoM meM uttarottara darzana-cAritrazakti kI vizuddhi tAtparya yaha hai ki caudaha guNasthAnoM meM prathama kI apekSA dvitIya, dvitIya kI apekSA tRtIya, isa prakAra pUrva-pUrvavartI guNasthAna kI apekSA para-paravartI guNasthAna meM vikAsa kI mAtrA adhika rahatI hai| Atmika vikAsa kI nyUnAdhikatA kA nirNaya Atmika sthiratA kI nyUnAdhikatA para avalambita hai| sthiratA kaheM, samAdhi kaheM, antardRSTi kaheM, svabhAva-ramaNatA kaheM yA AtmonmukhatA kaheM, bAta eka hI hai| vastutaH Atma-sthiratA kA tAratamya darzanazakti aura cAritrazakti kI zuddhi ke tAratamya para AdhArita hai| darzanazakti kA jitanA adhika vikAsa, vizuddhi aura spaSTatA, utanA hI adhika AvirbhAva satzraddhA, sadruci, sadbhakti, sanniSThA yA satya ke prati satkArapUrvaka sadAgraha kA hotA hai| darzanazakti kA vikAsa hone para hI cAritra-zakti kA vikAsa anAyAsa hI hone lagatA hai| sAtha-sAtha jaise-jaise uttarottara cAritra-vizuddhi hone lagatI hai; vaise-vaise Atma-sthiratA kI mAtrA bhI adhikAdhika hone lagatI hai| phalataH kSamA, mArdava, Arjava, zIla, satya, santoSa, gAmbhIrya, indriyajaya Adi cAritraguNa bhI prAdurbhUta hote rahate haiN| darzanazakti yA cAritrazakti kI vizuddhi kI vRddhi-hAsa una-una zaktiyoM ke pratibandhaka (nirodhaka) saMskAroM kI nyUnAdhikatA yA mandatA-tIvratA para nirbhara hai| prathama tIna guNasthAnoM meM darzanazakti aura cAritrazakti kA vikAsa isa kAraNa nahIM hotA ki unameM una zaktiyoM ke pratibandhaka saMskAroM kI tIvratA yA adhikatA hai| caturtha Adi guNasthAnoM meM ve hI pratibandhaka saMskAra kama (manda) hote jAte haiN| isase una guNasthAnoM se pUrvokta ubhayazaktiyoM kA kramazaH vikAsa prArambha ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki samavAyAMga meM jIvasthAnoM (guNasthAnoM) kI yojanA (racanA) karma-vizuddhi kI mArgaNA-gaveSaNA ke AdhAra para kI gaI hai| 1. (ka) karmagrantha bhAga 4 prastAvanA (paM0 sukhalAla jI), pR. 11-12 ra (kha) karmagrantha bhA. 2 prastAvanA (marudharakesarI), pR. 25-26 (ga) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa se bhAvAMza grahaNa , pR. 143-144 (gha) ede bhAvA NiyamA, daMsaNamohaM paDucca bhaNidA hu| cArittaM natthi jado avirada-aMtesu tthaannesu|| desavirade pamatte idare ya khaovasamiya-mAno du| . so khalu cArittamohaM paDucca bhaNiyaM tahA uvriN|| gomaTTasAra gA.-12-13 2. karmagrantha bhAga 4 prastAvanA (paM0 sukhalAla jI), pR.7-8 For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ina pratibandhaka kASAyika saMskAroM ke sthUla dRSTi se 4 vibhAga kiye gae haiN| ye vibhAga una kaSAyacatuSTayI saMskAroM kI vipAka zakti (udayAdi) ke taratamabhAva para nirbhara haiN| unameM se pahalA vibhAga anantAnubandhI kaSAya tathA darzanamoha kA hai, jo darzana zakti kA pratibandhaka hai| zeSa tIna vibhAga cAritra zakti ke kramaza: pratibandhaka haiN| unheM kramazaH apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAya kahate. haiN| duHkha se pUrNamukti ke hetu ratnatrayopalabdhi ke lie 14 sopAna saMsAra meM janma-jarA-roga-maraNAdi ke cakra meM pha~sA huA prANI vividha duHkhoM se pIr3ita hokara bAra-bAra saMsArATavI meM saMsaraNa (paribhramaNa ) karatA hai / isa duHkha se mukti kaise ho ? vAstava meM duHkhoM se pUrNa mukti ke lie arhantoM ne ratnatraya rUpa mokSamArga kA nirUpaNa kiyA hai| ukta ratnatraya - samyagdarzana - jJAna - cAritra kI kramazaH vizuddhi ke lie mahApuruSoM ne 14 sopAnoM para ArohaNa karane kA vidhAna kiyaa| jina 14 sopAnoM para kramazaH ArohaNa karanA par3atA hai, use guNasthAna saMjJA dI hai| ? guNasthAna ke ogha, saMkSepa, guNa, jIvasthAna aura jIvasamAsa nAma bhI yahI kAraNa hai ki Agama meM kaSAya aura yoga ke kAraNa jIva ke antaraMga pariNAmoM meM pratikSaNa hone vAle utAra-car3hAva ko 'guNasthAna' kahA gayA hai| digambara paramparA ke 'gommaTasAra' Adi meM 'guNasthAna' ke artha meM 'ogha', 'saMkSepa' aura 'guNa' zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| aura usakI utpatti moha aura yoga se hotI hai, yaha, batAyA gayA hai| jIvoM ko gommaTasAra meM 'guNa' kahA gayA hai| usake anusAra audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ye pAMca guNa haiN| ina guNoM ke sAhacarya se 'jIva' ko bhI 'guNa' kahA gayA hai| uttaravartI jaina sAhitya 'samavAyAMga' meM karmagranthokta 'guNasthAna' ke sthAna para jIvasthAna kA prayoga kiyA gayA hai| 'gommaTasAra' meM isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki 'jIva guNa hai'| tadanusAra caudaha jIvasthAna karmoM ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama Adi bhAvAbhAva-janita avasthAoM se niSpanna hote haiN| pariNAma (guNa) aura pariNAmI (jIva) kA abhedopacAra karane se 'jIvasthAna' ko 'guNasthAna' kI saMjJA dI gaI hai| 1. kamma - visohimaggaNaM paDucca cauddasa jIMvaThANA paNNattA / karma-vizodhi-mArgaNAM pratItyaM - jJAnAvaraNAdi-karma-vizuddhi-gaveSaNAmAzritya / 2. jainadarzana meM AtmavicAra se bhAvAMza grahaNa, pR0 252 For Personal & Private Use Only -samavAyAMga 14/1 -samavAyAMga vRtti patra 26 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 351 'gommaTasAra' aura 'SaTkhaNDAgama' dhavalAvRtti meM guNasthAnoM ko 'jIvasamAsa' bhI kahA gayA hai| dhavalA meM isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai- jIva samAsa kA vyutpattilasya artha hai - 'jIva inameM samyak rUpa se rahate haiN| kinameM? guNoM meM / guNa kauna-kauna se haiM? guNa pA~ca haiM - (1) audayika - karma ke udaya se utpanna guNa, (2) aupazamika-karma ke upazama se utpanna guNa, (3) kSAyika - karma ke kSaya se utpanna guNa, (4) kSAyopazamika - karma ke kSayopazama se utpanna guNa, aura (5) pAriNAmika-karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama ke binA jo guNa svabhAvataH pAyA jAtA hai| ina guNoM ke sAhacarya se 'jIvasamAsa' ko guNasthAna kA paryAyavAcI kahA gayA hai| caudaha guNasthAnoM ke nAma ve jIvasthAna yA guNasthAna kramazaH karma-vizuddhi mArgaNA ko lekara 14 haiM - (1) mithyAdRSTi, (2) sAsAdana - samyagdRSTi, (3) samyagmithyAdRSTi (mizra), (4) avirati samyagdRSTi, (5) . dezavirati, ( 6 ) prayatta - saMyata, (7) apramattasaMyata, (8) nivRttibAdara (apUrvakaraNa), (9) anivRttibAdara ( anivRttikaraNa), (10) sUkSmasamparAya, (11) upazAntamoha, (12) kSINamoha, (13) sayogikevalI aura (14) ayogikevalI / R (ka) saMkheo oghotti ya, guNasaNNA sA ca moha-joga - bhavA / (kha) guNaTThANA ya jIvassa / (ga) jehiM tu lakkhiMjjaMte, udayAdisu, saMbhavehiM bhAvehiM / jIvA te guNa saNNA NiddiTThA savvadarisIhiM // - gommaTasAra gA0 8 - gommaTasAra gA0 10 (gha) cauMddasa jIvasamAsA kameNa siddhA yaM nnaadvvaa| (Ga) jIvasamAsa iti kim ? jIvAH samyagAsate'sminniti jIva- samAsaH / kvAsate ? | ke guNAH ? audayikaupazamika - kSAyika- kSAyopazamika-pAriNAmikA iti guNAH / asya gamavipAkarmaNAmudayAdutpanno guNaH audayikaH, teSAmupazamAdaupazamikaH, kSayAt kSAyikaH, tatkSayAdupazamAccotpanno guNaH kSAyopazamikaH / karmodayopazama-kSaya-kSayopazamamantareNotpannaH pAriNAmikaH / guNa-sahacarittatvAdAtmApi guNa - saMjJA pratilabhate / - SaTkhaNDAgama, dhavalA vRtti, prathama khaNDa 2 / 16 / 61 2. (ka.) micche- sAsaNa-mIse avirayadese pamatta - apamatte / niyaTTi - aniyaTTi - suhamuvasama - khINa- sajogi- ajogi guNA / - gommaTasAra gA.-3 - samayasAra For Personal & Private Use Only - karmagrantha bhA0 2 gA0 2 * (zeSa pRSTha 352 para) Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ prathama guNasthAna : svarUpa, kArya, prabhAva darzanamohanIya kI prabalatA ke AdhAra para hI prathama guNasthAna kA nAma rakhA gayA hai- mithyAdRSTi gunnsthaan| yaha AtmA kI sarvathA adha:patita avasthA hai| isameM darzanamoha kI prabalatA ke kAraNa cAritramoha kI bhI prabalatA hotI hai| moha kI ukta donoM zaktiyoM kI prabalatA ke kAraNa isa bhUmikA vAlA AtmA (jIva) kI AdhyAtmika zakti sarvathA girI huI hotI hai| viparIta dRSTi (zraddhA) ke kAraNa vaha rAga-dveSa-moha ke sarvathA vazIbhUta hokara ananta AdhyAtmika sukha (Ananda) se vaMcita rahatA hai| isa kAraNa isa bhUmikA vAlA jIva cAhe jitanA Adhibhautika utkarSa kara le, kintu tAttvika lakSya se sarvathA zUnya hone ke kAraNa usakI sArI pravRttiyA~ saMsArAbhimukhI hotI haiM, mokSAbhimukhI nhiiN| jaise dizA-bhrAnti vAlA manuSya pUrva ko pazcima mAna kara calatA hai, kintu bahuta gati kara cukane ke bAvajUda bhI vaha apane lakSya ko-iSTa sthAna ko nahIM prApta kara pAtA, usakA itanA calane kA sArA zrama eka taraha se vyartha jAtA hai, vaise hI prathama guNasthAna vAlA jIva pararUpa ko svarUpa, parabhAva ko svabhAva yA vibhAva ko AtmabhAva samajha kara mUDhatAvaza usI ko pAne ke liye lAlAyita rahatA hai| jaise madyapAna kiye hue vyakti ko hita-ahita kA bhAna nahIM rhtaa| moharUpI madya se matta-pramatta evaM unmatta bane hue mithyAtva guNasthAnavartI jIva ko AtmA ke vizuddha hita-ahita kA bhAna nahIM hotaa| AtmA kI isa bhUmikA ko jaina karmavijJAna meM mithyAtva, mithyAdarzana yA mithyAdRSTi kahA gayA hai| jaina AgamoM meM ise bahirAtma-bhAva kahA gayA hai| isa bhUmikA ke jIva gAr3ha ajJAna aura viparIta buddhi vAle hote haiN| (pRSTha 351 kA zeSa) (kha) ogheNa atthi micchAiTThI, sAsaNa samAiTThI, sammA-micchAiTThI, asaMjada sammAiTThI, saMjadAsaMjadA, pamattasaMjadA, apamattasaMjadA, apuvvakaraNa-paviTThasuddhi-saMjadesu asthi uvasamA khavA, aNiyaTTi-bAdara-sAMparAiya-paviTThasuddhi-saMjadesu atthi uvasamA khavA, suhUma-sAMparAiya-paviTTha-suddhi-saMjadesu atthi uvasamA khavA, uvasaMta-kasAya-vIyarAya-chadumatthA, khINakasAyavIyarAya-chadumatthA, sajoga kevalI, ajog-kevlii| ___ -SaTkhaMDAgama 1/11/sU09-22/161-192 1. (ka) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa (AcArya devendramunijI ma.), pR. 144 (kha) madya-mohAd yathA jIvo na jAnAti hitaahitm| dharmAdharmo na jAnAti, tathA mithyAtva-mohitam // -guNasthAna kramAroha gA.8 For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 353 prathama guNasthAna ke adhikArI kauna-kauna ? isa bhUmikA meM ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIva to hote hI haiM, tiryaJcapaMcendriya, nAraka, deva aura manuSya bhI hote haiM / isalie isa bhUmikA ke saba jIvoM kI AdhyAtmika sthiti eka sI nahIM hotI / yadyapi sabake Upara sAmAnyataH moha kI donoM zaktiyoM kA Adhipatya hotA hai, phira bhI unameM thor3A-bahuta taratamabhAva (nyUnAdhika prabhAva ) avazya hotA hai| kisI para moha kA prabhAva gAr3hatama hotA hai, kisI para gAr3hatara aura kisI para usase bhI kama gAr3ha hotA hai / mithyAtvaguNasthAnavartI jIva tIna koTi ke : moTe taura para mithyAtvaguNasthAnavartI jIva tIna koTi ke hote haiM - eka anAdiananta mithyAtvI hotA hai, vaha anAdikAla se mithyAtvadazA meM rahakara anantakAla taka vibhinna yoniyoM aura gatiyoM meM (saMsAra) paribhramaNa karatA rahatA hai| ina jIvoM ko abhavya kahateM haiM; athavA jAtibhavya (jo jIva bhavya hone para bhI kabhI mukta nahIM hote) bhI isa koTi meM Ate haiN| dUsarI koTi ke anAdisAnta mithyAdRSTi ve jIva haiM, jo anAdikAlIna mithyAdRSTi hote hue bhI mithyAtva kI gAMTha kholakara samyagdRSTi bana sakate haiN| tIsarI koTi ke sAdisAnta mithyAtvI haiM, jo eka bAra samyaktva prApta kara cuke, kintu phira se mithyAtvI ho gae haiN| samyaktva se gira kara punaH mithyAtva meM A jAnA, prathama guNasthAna kI Adi hai| jisa jIva ko eka bAra samyaktva kI prApti ho gadhI, yadi vaha puna: mithyAtva meM A jAe, usakA anta avazyambhAvI hai| aisA jIva nizcaya hI mokSagAmI hotA hai / 1 mithyAtvaguNasthAna meM hI abhavya, aparipakva tathAbhavya aura paripakva tathAbhavya saMkSepa meM hama mithyAtvaguNasthAnavartI jIvoM ke do bhedoM meM vibhakta kara sakate haiM(1) abhavya aura (2) bhavya / jo abhavya hote haiM ve janma- jarA - maraNa-vyAdhirUpa jalataraMgoM se vyApta bhISaNa bhavarUpa (saMsAra rUpI) samudra meM mithyAtva - mohanIya Adi gAr3ha karma- prakRtiyoM ke kAraNa ananta pudgala - parAvartakAla taka paribhramaNa karate 1. (ka) karmagrantha bhA. 4 (paM. sukhalAlajI) prastAvanA, pR. 12 (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 147 (ka) ussappiNI aNaMtA puggala - pariaTTao muNeavvo / te'NaMtA-tIaddhA aNAgayaddhA aNaMtaguNA // (kha) evaM aNorapAre saMsAre sAyarammi mIyami / patto anaMtakhutto jIvehiM, apattadhammehiM // - jIvavicAra prakaraNa (ga) karma kI gati nyArI bhA. 1 ( paMnyAsa zrI aruNavijayagaNi), pR. 65, 66. For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ rahate haiN| bhavyoM ke do prakAra kiye jA sakate haiM- aparipakva tathA bhavya aura paripakva tathA bhvy| jisakA bhavyatva paripakva nahIM huA hai, vaha bhavya hone para bhI sUkSma nigodarUpa avyavahAra rAzi meM hI anantakAla bitAtA hai; vaha aparipakva tathA bhavya hai| kintu jo tathAbhavya sUkSma avyavahAra rAzi nigoda meM ananta janma bitAne ke pazcAt akAmanirjarA Adi upayogI evaM sahayogI kAraNoM se tathAbhavyatva paripakva hone para sUkSma avyavahAra rAzi meM se nikalakara bAdara-paryAya meM AtA hai| aura kramazaH 84 lakSa jIvayoniyoM se yukta caturgatika bhava-paramparA meM Age bar3hatA huA tathA sukhadu:kha ke thaper3e khAtA huA anantapudgalaparAvartakAla vyatIta karake caramAvarta meM pradeza karatA hai, vaha paripakva tathA bhavya hai| paripakva tathAbhavyatva kI prakriyA aura usakA svarUpa caramAvarta kA artha hai- kAlacakra kA antima Avarta yAnI vly| jisa prakAra telI kA baila dina-rAta ghUmatA huA antima bAra ke cakkara meM A kara khar3A rahatA hai, usI prakAra bhavyajIva bhI saMsAra meM cakkara lagAtA-lagAtA athavA tathAbhavyatva paripakva hone ke kAraNa antima bAra ke pudgalaparAvartakAla ke cakra (gole) meM yAnI caramAvarta meM praveza karatA hai| jisa prakAra cUlhA, agni kA tIvra tApa, vAyu, pAnI, cAvala, dAla, tapelI Adi sahayogI kAraNoM se cUlhe para car3hAI huI khicar3I ke paripakva hone para use antima bAra dekhakara nIce utAra lI jAtI hai, usI prakAra anantasaMsAra ke duHkhoM se duHkhita hotA huA, cAroM gatiyoM tathA 84 lAkha jIvayoniyoM meM ananta pudgala parAvartakAla bitAtA huA tathAbhavyatva paripakva hone para bhavabhramaNa ke antima pudgala parAvarta cakra ke caraNakAla meM pahuMcatA hai| jaise prakAza, pAnI, havA Adi sahayogI kAraNa milane para bIja se aMkura utpanna hotA hai, aura vaha vRkSa banane kI dizA meM Age se Age bar3hakara apanI jar3eM pakkI jamA letA hai, vaise hI kAla, svabhAva, niyati, pUrvakRtakarma aura puruSArtha Adi pAMca kAraNa samavAya ke yoga se, tIvra akAmanirjarA ke bala para jIva apanA tathAbhavyatva paripakva karatA hai| sabhI jIvoM meM bhavyatva samAna hote hue bhI usa avasthA meM tathAbhavyatva eka vizeSa prakAra kA hotA hai| udAharaNArtha- eka hI prakAra ke bhinna-bhinna pAtroM meM par3e hae dUdha meM se kisI eka pAtra ke dUdha meM kesara, bAdAma, piztA, ilAyacI Adi viziSTa padArthoM ke milAne se usa dUdha meM vizeSatA paidA ho jAtI hai| vaise hI saba jIvoM meM bhavyatva samAna hote hue bhI kAla, svabhAva Adi pAMca kAraNa-samavAyoM kA vizeSa nimitta rUpa sahayoga milane se kisI vizeSa bhavya jIva kA tathAbhavyatva . paripakva ho jAtA hai| aisA paripakva tathAbhavyatva sAmAnya bhavya ke bhavyatva se bhinna For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 355 zreNI kA hotA hai| aise tathAbhavyatva vAlA bhavyajIva saMsArakSaya evaM mokSaprApti ke lakSya kI ora Age bar3hane ke yogya ho jAtA hai| paripakva tathAbhavya oghadRSTi se yogadRSTi kI ora aisA paripakva tathAbhavya jIva caramAvarta meM praviSTa hokara zubha adhyavasAyoM kI ora agrasara hotA hai| aisI sthiti meM usakI anAdikAlika 'ogha' dRSTi chUTa jAtI hai, aura vaha 'yoga' dRSTi prApta kara letA hai| mitrA evaM tArA dRSTi ke Azraya se vaha svalpamAtra bodha prApta karatA hai| mithyAdRSTi hote hue bhI svalpamAtra bodhaprApti prathama guNasthAnavartI aise aneka vikAsagAmI jIva (AtmA) hote haiM, jo rAgadveSa ke tIvratama vega ko thor3A-sA dabAye hue hote haiM, parantu moha kI pradhAna zaktidarzanamoha ko zithila kiye hue nahIM hote| isalie yadyapi ve AdhyAtmika lakSya ke sarvathA anukUlagAmI nahIM hote, to bhI unakA bodha tathA naitika cAritra anya avikasita AtmAoM kI apekSA acchA hI hotA hai| yadyapi aise jIvoM (AtmAoM) kI AdhyAtmika dRSTi sarvathA Atmonmukha na hone se vAstava meM kahalAtI mithyAdRSTi, viparItadRSTi yA asatdRSTi hI hai| svalpamAtra bodha ke kAraNa zravaNa sammukha aura dharmasammukha hotA hai / 'svalpamAtra bodha ke kAraNa usa jIva kI dharma-zravaNa karane kI jijJAsA jAgRta hotI hai| mana meM udbhUta isa dharmazravaNa evaM duHkhanivRtti kI zubhabhAvamayI jijJAsA kAla ko 'dharmazravaNa sammukhIkAla' kahA gayA hai| yaha dharmasammukhIkaraNa kAla kA prathama sopAna hai| prathama zravaNasammukha hone ke bAda hI jIva dhIre-dhIre vyAvahArika dharmasammukha hotA jAtA hai| isa taraha jIva meM AtmA kI sarvotkRSTa zakti ke pragaTa karane ke lie pariNAmoM meM vizuddhi AtI hai aura vaha caramAvartakAla meM hI mArgAnusArI banakara kucha dharmalakSI naitikatA ke guNoM ko prApta karane kA puruSArtha karatA hai| yadyapi vizuddha dharmI vaha nahIM bana pAtA, tathApi dharmamArga (naitikatA guNayukta vyavahAra dharma patha) kA anusaraNa karane kI yogyatA prApta kara letA hai| isa kAla ko dharmasammukhIkaraNakAla, yA dharmapravezonmukha kAla kahA jA sakatA hai| katipaya. AcArya isase pUrva ke anantapudgala parAvartakAla ko 'saMsArabAla kAla' aura isa . 2. caturtha karmagrantha, prastAvanA (paM. sukhalAlajI), pR. 16 For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ carama-pudgalaparAvarta kAla ko dharma-yauvanakAla bhI kahate haiN| isa dharma yauvanakAla meM jIva tathAbhavyatva dazA paripakva hone ke kAraNa duHkharUpa saMsAra se mukta hone ke zubha pariNAma se naitikatA yukta vyavahAra dharma ke sammukha hokara granthibheda karane hetu pravRtta hotA hai| darzanamoha kI tIvra evaM gAr3ha gAMTha : kitanI durbhedya, kaise subhedya ? jisa prakAra ganne yA bAMsa ke saMdhi-sthala para thoDI-thoDI darI para jo gAMTha hotI hai, vaha atyanta kaThora evaM durbhedya hotI hai| bAMsa ke mUla meM dIrghakAla se rahIM huI gAMTha to aura bhI kaThora evaM nibir3a hotI hai| ThIka isI taraha mohanIya Adi karmoM kI tIvratA ke kAraNa AtmA para rAgadveSa kI sudRr3ha gAMTha (granthi) baMdha jAtI hai, jise. tor3anA atyanta duSkara kArya hai| isI tathya ko vizeSAvazyaka bhASya meM ujAgara karate hue kahA hai- rAga-dveSa (yA kaSAyAdi) ke tIvra pariNAmasvarUpa AtmA para jo tIvra karmabandha janita gAMTha baMdha jAtI hai, vaha bAMsa kI saMdhi meM par3I huI gAMTha ke sadRza : atyanta kaThora nivir3a evaM durbhedya hotI hai| vastutaH vaha gAMTha aura kucha nahIM, anantAnubandhI kaSAya-catuSka tathA darzanamohanIya trika kI hI hai, jo dIrghakAla se mithyAtvaguNasthAnavartI AtmA meM par3I huI hai| jisa prakAra bailagAr3I ke pahiye kA kAlA kITa yadi vastra para laga jAe aura usa para dhUla cipaka jAe to vaha daba jAtA hai, sahasA mAlUma hI nahIM hotaa| vaha kAlA dAga itanA gAr3ha hotA hai ki vastra phaTa jAe, to bhI nahIM nikltaa| ThIka isI taraha AtmapradezarUpI paTa para tIvra evaM nibir3a gAMTha rAgadveSAdi kI atyanta malina karmapariNati rUpa kITa ke dAga kI sudRr3ha gAMTha baMdha jAtI hai| phira usa para karmabandha kI utkRSTa sthiti rUpa dhUla jama jAne se cirakAla taka jIva ko patA hI nahIM cltaa| aisI tIvra karmagranthi ke kAraNa jIva anantAnubandhI kaSAyAdi rAga-dveSa-moha kI vRtti-pravRtti meM dIrghakAla taka par3A rahatA hai| mithyAtva ke udaya vAle tIvra rAga dveSa kA kAla kA phalitArtha hI granthi(gAMTha) baMdhanA hai|3 1. acaramo pariaTTesu kAlo bhavabAlakAla so bhaNio / caramo a dhamma-juvvaNakAlo, taha citta bheotti // tA bIa puvvakAlo Neo bhavabAlakAla eveha / iyaro u dhammajuvvaNakAlo vihiliMga vAmutti / 2. karma kI gati nyArI bhA. 1, pR. 65, 66. 3. (ka) karma kI gati nyArI bhA. 1 (paMnyAsa aruNavijayajI gaNi) se bhAvAMza grahaNa, pR. 62,73 (kha) gaMThi tti sudubbheo kkkhdd-ghnn-ruuddh-guuddh-gNtthivv| jIvassa kammajaNio ghaNa-rAga-dosa-pariNAmo // 195 // For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 357 ___ granthibheda kA kArya kaThinatama : parantu asambhava nahIM yadyapi granthibheda kA kArya atyanta kaThina hai| mohanIya karma kI donoM zaktiyoM kI prabalatA ke kAraNa rAga-dveSa kI tIvratama gAMTha (granthi) ko zithila karanA bhI atIva kaThina hai, use tor3anA to aura bhI kaThina hai, kyoMki aisI bhayaMkara nivir3atama granthi kA bhedana karane meM AtmA ko pUrNa zakti lagAnI par3atI hai; tathApi paripakva tathAbhavya jIva dharmasammukha hone ke pazcAt svalpabodha ke kAraNa moha kI prabalatama pradhAna zakti darzanamoha ko chinnabhinna karane kI nahIM, to use zithila yA manda karane kI yogyatA to prApta kara hI letA hai| rAgadveSa kI tIvratama viSagranthi yadi eka bAra zithila yA chinna-bhinna ho jAe to phira mohakarma kI pradhAna zakti darzanamoha ko zithila hone meM dera nahIM lgtii| .granthibheda kI isa prakriyA meM vikAsonmukha AtmA aura rAgadveSa meM dvandvayuddha calatA hai| eka ora rAgadveSa apanI pUrNazakti kA prayoga karate haiM, jabaki dUsarI ora vikAsonmukha AtmA unake prabhAva ko manda evaM zithila karane ke lie apane vIryabala kA prayoga karatA hai| isa AdhyAtmika yuddha meM, arthAt-manovikAra aura AtmA kI pratidvandvitArUpa saMgrAma meM kabhI eka, to kabhI dUsarA vijaya prApta karatA mAnasika vikAroM ke sAtha dvandvayuddha ke liye udyata tIna prakAra ke vikAsagAmI jIva - aneka vikAsagAmI AtmA aise bhI hote haiM, jo karIba-karIba granthibheda karane yogya sAhasa aura bala prakaTa karake bhI anta meM rAgadveSa ke tIvra prahAroM se Ahata hokara tathA usase hAra khAkara vApasa apanI mUla sthiti meM A jAte haiN| ve bAra-bAra bahuta puruSArtha karate haiM, phira bhI rAgadveSa kI nivir3a granthi ko zithila karane sakSama nahIM ho paate| rAgadveSa para vijaya prApta karanA unake liye duSkara ho jAtA hai| dUsare prakAra ke katipaya vikAsonmukha AtmA aise bhI hote haiM, jo na to hAra khAkara vApasa girate yA pIche haTate haiM, aura na hI vijaya prApta kara pAte haiN| ve cirakAla taka ukta AdhyAtmika saMgrAma ke maidAna meM hI par3e rahate haiN| kintu kucha AtmA aise bhI hote haiM, 1. (ka) bhinnammi tammi lAbho, sammattAINa mokkhassa heUNaM // * soya dullabho parissama citta vidhAyAI vigghehiM / / 196 // so tattha parissammaI ghora-mahAsamara-niggayAivva / vinAya siddhikAle jahavA vigghA tahA so vi // 197 // -vizeSAvazyaka bhASya ... (kha) caturtha karmagrantha, prastAvanA (paM. sukhalAlajI), pR. 13 For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ jo apanI zakti kA yathocita sAvadhAnIpUrvaka prayoga karake ukta AdhyAtmika yuddha meM rAgadveSa kI nivir3a granthi ko chinna-bhinna karane meM saphala hote haiM aura darzanamoha kI zakti para vijaya prApta kara lete haiN| kisI bhI rAga-dveSa, kAma-krodhAdi mAnasika vikAroM (AtmA ke vaibhAvika bhAvoM) ke sAtha dvandvayuddha meM ina tInoM avasthAoM kA anubhava pratyeka vyakti ko prAyaH huA karatA hai / arthAt - kabhI parAjita hokara pIche haTane yA nIce girane kA, kabhI pratidvandvitA meM DaTe rahane kA aura kabhI una mAnasika vikAroM ko jItane kA anubhava prAya: pratidina hotA rahatA hai| jIvana ke pratyeka kSetra meM trividha vRttiyoM kA anubhava jIvana ke pratyeka kSetra meM - cAhe vaha Arthika kSetra ho, dhArmika yA naitika kSetra ho, cAhe sAmAjika yA rASTrIya kSetra ho, cAhe vaha vidyA, dhana, kIrti yA anya kisI abhISTa laukika vastu kI prApti kA prazna ho, aise aneka vighna yA saMkaTa upasthita hote haiM, aura unase saMgharSa karane yA unakA sAmanA karane meM pUrvokta tInoM prakAra kI avasthAoM kA yA trividha manovRttiyoM kA anubhava prAyaH sabako hotA rahatA hai| aise kaThina prasaMgoM meM kucha loga to aneka kaThinAiyoM ko dekhakara usa prayatna ko chor3a chAr3a kara pIche haTa jAte haiN| kaI maidAna meM DaTe rahate haiM, ve na to pIche haTate haiM aura na hI kaThinAiyoM para vijaya kara pAte haiM / kintu kucha aise manasvI hote haiM, jo kaThinAiyA~ dekhakara pIche nahIM haTate, balki utsAhita hokara prabala vega se unase bhir3a jAte haiM aura antatogatvA una para vijaya prApta karake hI dama lete haiM / 1 trividha vikAsagAmiyoM ke manobhAvoM kA rUpaka dvArA spaSTIkaraNa eka bAra tIna mitra vyApAra karane ke lie videza jA rahe the| calate-calate ve eka ghane jaMgala meM pahu~ca ge| thor3A-sA Age bar3hate hI unameM se eka-eka mitra ko mArga meM do-do cora mile| pahalA mitra donoM coroM ko dekhate hI bhAga khar3A huA / dUsarA mitra bhAgA to nahIM, kintu Darakara vahIM baiTha gayA aura coroM se Dara kara unakI zaraNa svIkAra lii| kintu tIsarA mitra jo sAhasI thA, usane coroM se saMgharSa kiyaa| coroM se lar3akara usane una para vijaya prApta kI aura Age bar3ha gayA, evaM apane abhISTa sthAna para pahu~ca gyaa| 1. (ka) caturtha karmagrantha, prastAvanA (paM. sukhalAlajI) (kha) jaha vA tinni maNussA jaMtai vipahe sahAvagamaNeNaM / velA ikkamabhIyA turaMti pattA ya do corA // 121 // daThThe maggatautthe te ego maggao paDiniyatto / bitio gahiyo, taio samaikkaMto puDhe patto // 122 // For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 359 tIna vyApArI mitroM ke samAna tIna karaNoM kA svarUpa __isa rUpaka ko isa prakAra ghaTita kiyA gayA hai- ghane jaMgala ke samAna yaha saMsAra hai| do cora haiM- rAga aura dvess| coroM kI jaMgala meM chipane jaisI jagaha hai- karmagranthi (gAMTha) prdesh| tathA tIna mitroM ke samAna tIna prakAra ke jIva hote haiN| pahale mitra kI taraha katipaya jIva aise hote haiM, jo rAgadveSa kI durbhedya saghana granthi ko dekhate hI vApasa lauTa jAte haiM yA bhAga khar3e hote haiN| dUsare prakAra ke mitra ke samAna kaI jIva aise hote haiM, jo ghabarA kara rAgadveSa granthi kI zaraNa svIkAra kara lete haiM, aura himmata hAra kara granthi-pradeza ke pAsa baiThe rahate haiN| jabaki kucha bhavya jIva sAhasI, nirbhaya aura AtmabalI hote haiM, ve tIsare mitra ke samAna durbhedya rAga-dveSa-granthi ko anivRttikaraNa ke bala se bhedakara ina donoM rAga-dveSacoroM ko parAsta karake Age bar3ha jAte haiM, aura samyaktva abhISTa pura ko prApta kara lete haiN| kintu hote haiM, aise parAkramI jIva virale hii| lokaprakAza meM bhI isI rUpaka dvArA tIna karaNoM kA svarUpa samajhAyA gayA hai| tIna mitroM ke svAbhAvika parAkrama jaisA hI parAkrama ina tInoM vikAsagAmiyoM kA kramazaH yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ke bala se hotA hai| pahale yAtrI ke samAna rAgadveSa ko parAsta karane hetu Age bar3hakara bhayaMkaratA tathA kaThinAI dekhakara pIche haTane vAlA yathApravRttikaraNa hai| isa prakAra parAkrama karate-karate granthipradeza ke samIpa lAne vAlA apUrvakaraNa hai| utsAha aura sAhasa ke sAtha prabala saMgharSa karake rAgadveSarUpI coroM ke apUrvakaraNa ke bala se zIghra parAsta karake Age bar3hakara abhISTa sthAna-samyaktvanagara taka pahu~cAne vAlA anivRttikaraNa hai / 1.0. 1. (ka) karma terI gati nyArI se bhAvAMzagrahaNa, pR. 67, 68 (kha) yathA janAstrayaH ke'pi, mahApuraM pipaasuvH| prAptAH kvacana kAntAre, sthAnaM caureH bhayaMkaram // 619 // tatra drutaM drutaM yAnto, ddRshustskrym|| tadRSTvA tvaritaM pazcAdeko bhItaH palAyitaH // 620 / / gRhItazcAparastAbhyAmanyastvavagaNamyetau / bhayasthAnamatikramya puraM prApa parAkramI // 621 // dRSTAntopanazcAtra, janA jIvA bhavo'TavI / panthAH karmasthitimranthi, dezastviha bhayAspadam // 622 // rAgadveSau taskarau dvau, tabhIto valitastu sH|| - granthiM prApyA'pi durbhAvAdyo jyeSThasthitibandhakaH // 623 // (zeSa pRSTha 360 para) For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ darzanamohamuktipUrvaka samyaktvaprApti ke lie trikaraNa karanA anivArya . yathApravRttikaraNa Adi tIna karaNoM ke binA granthibheda kA aura samyaktva ko pAne kA kArya saphalatApUrvaka nahIM ho sktaa| isalie granthi bheda ke isa prabala puruSArtha ke lie vikAsagAmI AtmA tIna karaNa karate haiM-(1)yathApravRttikaraNa, (2) apUrvakaraNa aura (3)anivRttikrnn| kyoMki vikAsonmukhI AtmA kA sAdhya- mokSa hai; karmamukti hai| mohakarma saba karmoM meM prabala hai| usakA zamana, kSapaNa kiye binA anya karmoM se mukta honA asambhava hai| samyaktva mokSaprAsAda kA dvAra hai| use pAne ke lie sarvaprathama tIna karaNa karanA anivArya hai| karaNa kA artha yahA~ pariNAma vizeSa, AtmA kA adhyavasAya vizeSa yA Atmabala kA prakaTIkaraNa hai| AtmA ke adhyavasAya, bhAva yA vicAra pariNAma haiN| AtmA anAdikAlIna mithyAtva ko kramazaH manda, mandatara karane tathAparipakva tathAbhavyatA ke kAraNa karmamukti kI dizA meM agrasara hone het pradhamAvasthA meM mokSa ke mukhya dvAra- samyaktva taka pahu~cane ke lie kramazaH yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa karanA anivArya hai| anAdikAlika karmoM ke kSaya ke lie udyata AtmA adhyavasAya-vizeSavaza pahale yathApravRttikaraNa karatA hai| jisake jariye AtmA ko karmagranthi tor3ane ke lie granthi ke samIpa lAne kA kAma hotA hai| tatpazcAt jisa zakti kA pahale prayoga nahIM kiyA gayA, usa apUrva Atmazakti kA prayoga karake sthitighAta rasaghAta Adi karane kA adhyavasAya karatA hai-apuurvkrnn| aura samyagdarzana kI prApti na hone taka pariNAma punaH gira na jAe~, arthAt-nivRtta na ho jAe, AtmA kA aisA pariNAmavizeSa anivRttikaraNa dvArA hotA hai| tInoM karaNoM meM se abhavya jIva ke to sirpha pahalA karaNa hI hotA hai| vaha isase Age kadApi nahIM bar3ha paataa| jabaki bhavya jIvoM ke lie tInoM hI karaNa Age bar3hane meM anivArya hote haiN| (pRSTha 359 kA zeSa) cauraruddhastu sa jJeyastAdRg raagaadibaadhitH| granthi bhinatti yo naiva, na cA'pi valate tataH // 624 // sa tvabhISTapuraM prApto yo'pUrvakaraNAd drutam / rAgadveSAvapAkRtya, samyagdarzanamAptavAn // 625 // 1. (ka) karaNaM ahApavattaM apuvvamaniyaTTimeva bhavvANaM / iyaresiM paDhamaM ciya annai karaNaMti pariNAmo // (kha) jA gaMThI tA paDhamaM gaMThiM samaicchAo apuvvaM tu / aniyaTTIkaraNaM puNa sammatta purakkhaDe jIve // -lokaprakAza sarga 3 For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 361 tInoM karaNa kaba aura kahA~ kiye jAte haiM? isa viSaya meM kahA gayA hai - (1) granthisthAMna-paryanta Agamana ke lie pahalA yathApravRttikaraNa kiyA jAtA hai / (2) granthibheda karate samaya rAgadveSa kI gAMTha kA chedana karane ke abhimukha hone ke lie apUrvakaraNa kiyA jAtA hai, isameM jIva samyaktvAbhimukha hotA hai| isake Age jIva dvArA atyanta vizuddha adhyavasAya rUpa tIsarA anivRttikaraNa kiyA jAtA hai| jisase samyaktva prApta karake hI dama letA hai| tInoM karaNoM kA granthibheda karane meM kyA-kyA kArya evaM upayoga haiM ? pUrvokta bhayaMkara rAga-dveSa kI nivir3a gAMTha kA bhedana karane ke lie prabalatama Atmika zakti kA prayoga karanA par3atA hai| jo jIva isa prakAra kI prabalatama Atmazakti kA prayoga karake rAgadveSa kI granthi kA bhedana karake darzanamoha para vijaya prApta kara Age bar3ha jAtA hai, vahI mokSamArga ke prathama dvAra samyagdarzana ko prApta kara letA hai| parantu sabhI jIvoM meM samAna zakti nahIM hotii| kaI jIva hAra mAnakara granthibheda ko durbhedya mAnaMkara sAhasa evaM utsAha se hIna hokara vApasa bhI lauTa jAte haiM aura sukhazIla bana jAte haiN| kaI jIva hAra bhI nahIM mAnate aura granthi ko tor3a bhI nahIM pAte, kintu thor3e-se pastahimmata hokara vahIM baiTha jAte haiN| isI tathya ko tIna cIMTiyoM ke rUpaka' dvArA 'vizeSAvazyaka bhASya' meM samajhAyA gayA hai| cIMTiyoM ke rUpaka dvArA tIna karaNoM kA spaSTIkaraNa vaise to tIna (sparzana, rasanA aura nAsikA) indriyoM vAlI cIMTiyA~ A~kheM na hone se sAmAnyatayA jamIna para hI calanI haiM, A~kha, kAna na hote hue bhI kucha cIMTiyA~ vRkSa ke tane (stambha) para car3ha jAtI haiM, kintu jahA~ jarA bhI khatarA huA ki vApasa lauTa jAtI haiN| kaI sAhasI cIMTiyA~ dIvAra ke sahAre car3hatI haiM, kintu kile para pahu~ca nahIM pAtIM, vahIM AsapAsa car3hatI - utaratI rahatI haiN| kaI inase bhI bar3hakara sAhasI cIMTiyA~ haiM, jo kile para car3hakara vahA~ se ur3a bhI jAtI haiN| cIMTiyoM kI svAbhAvika gamanAgamana pravRtti kI taraha jIva kI yathAvat svAbhAvika mati yathApravRttikaraNa rUpa 1. khiti-sAbhAviya-gamaNaM thANUsayANaM tao samuppayaNaM / thANaM thANUsire vA orUhaNaM vA muiMgANaM // khii-gamaNaM piva paDhamaM thANUsaraNaM va karaNamapuvvaM / uppayaNaM pivatato jIvANaM karappamanivaTTiM // `thANuvva gaMThidese gaThiyasattassa tatthavatthANaM / oyaraNaM piva tatto vi kammaTTha- vivuDDhI // For Personal & Private Use Only - vizeSAvazyaka bhASya Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ hotI hai| kile para car3hane ke samAna apUrvakaraNa hotA hai tathA kile para pahu~ca kara vahA~ se ur3a jAne kI taraha anivRttikaraNa hotA hai| yathApravRttikaraNa kA pariSkRta rUpa zArIrika aura mAnasika duHkhoM tathaiva bhUkha, pyAsa, sardI, garmI Adi duHkhoM ko paravaza hokara ajJAta-anAbhogarUpa se bhogane (sahana karane) se girinadIpASANa nyAya se akAmanirjarA hone se AtmA para lagA karmoM kA AvaraNa kucha halakA (zithila) hotA hai| yadyapi parAdhInatAvaza binA icchA ke, binA jAne-samajhe yaha akAmanirjarA hotI hai, jisase pariNAmoM meM kucha komalatA aura zubhAzayatA bar3hatI hai| ataH jaise vaha jIva karmakSaya kI pravRtti pahale karatA thA, vaise hI vizeSarUpa se karmakSaya-pravRtti karane hetu Age bar3hanA-yathApravRttikaraNa hai| saMkSepa meM, anAdikAla se karma bAMdhane aura khapAne kI pravRtti ko yathApravRttikaraNa kahate haiN| ajJAnapUrvaka kI huI karma-nirjarA se bhI karmoM kI sthitiyA~ kama hotI haiN| jaise 'ghuNa' nAmaka kIr3A lakar3I para reMgatA aura use kutaratA huA eka sire se dUsare sire taka AtA-jAtA rahatA hai| usa samaya. anajAne meM hI binA jAne-soce, usa kASTha para a, i, u, ka Adi akSara bana jAte haiN| isI ghuNAkSara nyAya kI taraha binA icchA ke, binA soce-samajhe anajAne meM jo karmoM kI nirjarA ho jAtI hai, usa akAma nirjarA ke anAbhogika pariNAmoM ko yathApravRttikaraNa kahA gayA hai| giri-nadI-pASANanyAyavat AtmapariNAmoM kI svalpa zuddhi - isa viSaya meM dUsarA udAharaNa 'giri-nadI-pASANa' kA diyA jAtA hai| pahADI nadI ke tIvra pravAha ke sAtha kaI choTe-bar3e patthara ghisaTate-bahate cale jAte haiN| yadyapi ve patthara apanI ora se kucha bhI prayatna nahIM karate, tathApi pAnI ke pravAha ke sAtha paraspara TakarAte aura ghisate-ghisate koI-koI patthara eka dina gola aura manoramya bana jAtA hai| ThIka isI prakAra mithyAtva dazA meM par3A huA jIva rUpI pASANa, svayaM svecchA se, samajha-bUjha kara koI bhI prayatna vizeSa nahIM karatA, kintu manastaraMga rUpI pravAha meM Akara duHkhoM, kaSToM aura vipadAoM se saMgharSa karatA-TakarAtA huA, sahatA huA caturgatika saMsAra rUpI nadI ke pravAha ke sAtha cakkara lagAtA-lagAtA eka dina isa yogya ho jAtA hai ki vaha zubha pariNAmavaza akAma nirjarA kara letA hai, karmoM kI sthiti ghaTA letA hai| aise pariNAmapUrvaka kI gaI prakriyA ko yathApravRttikaraNa kahate haiN| dUsare zabdoM meM, isa ajJAna-pUrvaka duHkha-saMvedanA-janita atyanta alpa Atmazuddhi ko yathApravRttikaraNa kahA jAtA hai| isake kAraNa AtmA para chAyA huA karmoM kA gAr3ha AvaraNa zithila hotA hai| mithyAtva ko manda karatA hai| usa jIva ke anubhava For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 363 tathA vIryollAsa kI mAtrA meM kucha vRddhi hotI hai| aisI sthiti meM usa vikAsagAmI AtmA ke pariNAmoM kI zuddhi evaM komalatA bhI yatkicita bar3hatI hai| jisakI badaulata vaha rAga-dveSa kI durbhedya evaM tIvratama granthI ko tor3ane kA bAra-bAra prayatna karatA hai| bIca-bIca meM mohakarmavaza Ahata hokara giratA hai, parantu punaH prayatna karatA yadyapi mokSaprApti ke lie ayogya pAtrarUpa, abhavyajIva bhI anicchA se yathApravRttikaraNa kara letA hai, kintu Age nahIM bar3ha paataa| mokSa-prApti ke yogya bhavyAtmA bhI yadi Age ke apUrvakaraNa Adi na kare to pUrvakRta yathApravRttikaraNa bhI niSphala jAtA hai| bhavya kahalAne vAle jIva ne bhI anantakAla meM aise yathApravRttikaraNa bhI ananta bAra kara liye, kintu granthi bheda na kara sakane ke kAraNa vApasa lauTa kara jahA~ kA tahA~ pUrvavat rAgAdibandhana meM jakar3a kara punaH karmabandha kI utkRSTa sthitiyA~ bAMdhane laga jAtA hai| aura mithyAtva punaH tIvragAr3ha ho jAtA hai| isI kAraNa digambara paramparA meM ise athApravRttakaraNa tathA adha:karaNa kahA gayA hai| yathApravRttikaraNa ke do prakAra : sAmAnya aura viziSTa isIlie AcAryoM ne yathApravRttikaraNa do prakAra batAye haiM-(1) sAmAnya aura (2) viziSTa yA pUrvapravRtta ythaaprvRttikrnn| jisa karaNa ke bAda nizcita rUpa se apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa kI prApti hotI hai, aise yathApravRttikaraNa ko pUrvapravRtta-viziSTa yathApravRttikaraNa kahate haiN| Azaya yaha hai ki aise yathApravRttikaraNa ko karane vAlA avazya hI granthi bheda karake anya karaNoM ko karatA huA Age bar3hakara samyaktva prApta kara letA hai| vastutaH aisA yathApravRttikaraNa hI Atmonnati yA 1. (ka) pariNAmavizeSo'tra karaNaM prANinAM mtm| -lokaprakAza sarga 3/599 ___. (kha) yathApravRttakaraNaM nnvaanaabhogruupkm| bhavatyanAbhogatazca, kathaM karmakSayo'GginAm // 607 // yathAmithogharSaNena grAvANo'drinadIgatAH / syuzcitrAkRtayo jJAnazUnyA api svbhaavtH|| 608 // tathA yathApravRttAt syurapyanAbhogalakSaNAt / laghusthitika karmANo jantavo'trAntare'tha ca // 609 // -lokaprakAza sarga 3 (ga) karma terI gati nyArI bhA. 1 se bhAvAMza grahaNa, pR. 74, 75 (gha) caturtha karmagrantha prastAvanA (paM. sukhalAlajI), pR. 18 2. (ka) karma terI gati nyArI, bhA. 1, pR. 69 * (kha) 'athApravRttakaraNa' ke svarUpa ke lie dekheM, 'tattvArtha sUtra rAjavArtika a. 9, sU. 1, vA. 13 For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ AtmavikAsa kI dizA meM prayAsa karane vAle jIva ke lie pahalA sTezana hai| isa prathama sTezana para Aye binA jIva AtmavikAsa kA yA nivir3a granthi bheda kA kArya prArambha hI nahIM kara sktaa| sAmAnya yathApravRttikaraNa to jIva bAra-bAra karatA hai, parantu Age nahIM bar3ha paataa| . apUrvakaraNa : svarUpa aura vizeSatA dUsarA apUrvakaraNa hai| apUrva kA artha hai jo pahale (pUrva meM) kabhI nahIM kiyA ho, karaNa kA artha hai-aisA Atmika adhyavasAyarUpa zakti kA prayoga krnaa| anAdikAla se ananta-pudgala-parAvartakAla taka ke saMsAra-paribhramaNa ke daurAna jIva ne pahale jisakA prayoga kabhI bhI nahIM kiyA thA, aise zubha adhyavasAya-rUpa zakti kA abhUtapUrva prayoga karake rAgadveSa kI saghana granthi ko bhedana karanA apUrvakaraNa hai| yaha apUrvakaraNa pahale yathApravRttikaraNa kI apekSA vizuddhatara (adhika vizuddha) hai| pUrvapravRtta-viziSTa yathApravRttikaraNa karane vAlA bhavya jIva hI isa apUrvakaraNa ko kara sakatA hai| ataH yaha apUrvakaraNa viziSTa yathApravRttikaraNa kA kArya huA; aura Age ke anivRttikaraNa kA kAraNa huaa| paryApta saMjJipaMcendriya paripakva tathAbhavya jIva hI isake adhikArI haiN| apUrvakaraNa meM yathApravRttikaraNa kI apekSA adhika Atmazuddhi aura vIryollAsa kI mAtrA bar3hatI hai| tabhI jIva rAgadveSa kI durbhedya granthi kA bhedana kara pAtA hai| "isa apUrvakaraNa ko tIvra dhAra vAle kuThAra ke samAna batAyA gayA hai| isa karaNa ke dvArA apanI Atmazakti prabala rUpa se prakaTa karake kaI jIva granthi bheda karate haiN|" cUMki aisA karaNa yAnI pariNAma vizeSa vikAsagAmI AtmA ko apUrva-prathama bAra hI prApta hotA hai| rAgadveSa kI nibir3a granthi kA bhedana karane meM pUrvokta paripakva tathA bhavya jIva isa apUrvakaraNa kA prayoga zastrarUpa meM karatA hai| ataH granthibheda apUrvakaraNa kI kriyA kA phala hai| bIte hue ananta bhavoM meM jIva ne granthibheda kA kArya 'apUrvakaraNa' kriyA se Aja prathama bAra hI kiyA hai| yadi apUrvakaraNa na ho to yathApravRttikaraNa kA mUlya nagaNya hai| apUrvakaraNa hote hI donoM karaNoM kI kImata aneka guNI bar3ha jAtI hai| yadyapi yathApravRttikaraNa meM AtmA kI nirmalatA ke vikAsa kA prArambha avazya hotA hai, kintu vizeSa prakAra kI nirmalatA yA vizuddhi to apUrvakaraNa meM hI hotI hai| 1. karma terI gati nyArI, pR. 68, 69 2. (ka) vahI, bhA. 1, pR.76,77 / / (kha) tIvradhAra-pazukalpA'pUrvakaraNena hi / AviSkRtya paraM vIrya, granthiM bhindanti kecana // 618 // -lokaprakAza sarga 3 For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 365 tIna karaNoM meM apUrvakaraNa kI durlabhatA aura mahattA tIna prakAra ke karaNoM dvArA hone vAlI AtmazuddhiyoM meM dUsarI apUrvakaraNa nAmaka zuddhi hI atyanta durlabha hai; kyoMki rAga-dveSa ke tIvratama vega ko rokane kA atyanta kaThina kArya isI ke dvArA kiyA jAtA hai; jo AsAna nahIM hai| eka bAra isa kArya meM saphalatA milane para vikAsagAmI AtmA cAhe Upara kI kisI bhUmikA se gira par3e, phira bhI vaha punaH apane AdhyAtmika pUrNa svarUpa-rUpI lakSya ko kabhI na kabhI prApta kara letA hai| ise spaSTa rUpa se samajhane ke lie eka rUpaka lIjie apUrvakaraNa rAgadveSa kI tIvratama granthibhedana meM sarvAdhika upayogI eka vastra hai, jisa para maila ke alAvA cikanAhaTa bhI lagI hai| usakA maila Upara-Upara se dUra karanA utanA zramasAdhya nahIM, jitanA ki cikanAhaTa kA dUra krnaa| agara cikanAhaTa eka bAra dUra ho jAya to bAkI kA maila dUra karane meM athavA phira se lage hue garde ko dUra karane meM vizeSa parizrama nahIM karanA par3atA aura vastra ko usake asalI svarUpa meM lAyA jA sakatA hai| Upara-Upara kA maila dUra karane meM jo bala apekSita hai, usake samAna hai-ythaaprvRttikrnn| cikanAhaTa dUra karane vAle vizeSa bala va zrama ke prayoga ke samAna hai-apUrvakaraNa; jo ki cikanAhaTa ke samAna rAgadveSa kI tIvratama granthi ko zithila karatA hai| bAkI bace hue maila ko, athavA cikanAhaTa dUra hone ke bAda phira se lage hue maila ko kama karane vAle bala-prayoga ke samAna haianivRttikrnn| pUrvokta tInoM prakAra ke balaprayogoM meM cikanAhaTa dUra karane vAlA bala prayoga hI vizeSa mahatvapUrNa hai| apUrvakaraNa balaprayoga hI pradhAna kyoM? : eka cintana __eka aura udAharaNa ke dvArA ise samajhie-kisI rAjA ne apanI rakSA ke lie apane aMgarakSakoM ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyaa| unameM se dUsarA vibhAga, zeSa do vibhAgoM se prabala thaa| bar3A hamalA hone para use parAsta karane meM use hI vizeSa balaprayoga karanA par3atA thaa| isI prakAra darzanamoha ko jItane ke lie vikAsagAmI AtmA ko darzanamoha ke rakSaka rAgadveSa ke tIvra saMskAroM ko zithila karane hetu tIna bAra balaprayoga karanA par3atA hai| unameM se dUsarI bAra kiyA jAne vAlA balaprayoga hI pradhAna hotA hai, jisake dvArA rAga-dveSa kI atyanta tIvratArUpa granthi kA bhedana kiyA jAtA hai| jisa prakAra ukta tInoM daloM meM se balavAn dvitIya aMgarakSaka dvArA rAjA kA bala zithila kiye jAne para usa rAjA ko harAnA AsAna hotA hai, isI prakAra rAgadveSa For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ . kI ati tIvratA ko miTA dene para darzanamoha para vijaya pAnA AsAna ho jAtA hai| darzanamoha ko jItate hI pahalA guNasthAna samApta ho jAtA hai| ____ anivRttikaraNa kaba, kaisA aura kaise-kaise? jIva apUrvakaraNa ke dvArA kodrava Adi dhAnya ke samAna mithyAtva ke tIna puMja karatA hai-avizuddha, ardhazuddha aura shuddh| usake pazcAt samyaktva kI prApti to anivRttikaraNa se hotI hai| anivRtti-arthAt-jisa karaNa ke karane para vApasa nivRtti-lauTanA na ho, aisA karaNa yAnI AtmA kA zuddha prabala prinnaam| AtmA kA aisA vizuddha adhyavasAya vizeSa rUpa karaNa, jisase samyaktva prApta kiye binA jIva nivRtta nahIM hotA, use anivRttikaraNa kahate haiN| .apUrvakaraNa se jIvagranthi bheda karake Age bar3hatA hai aura anivRttikaraNa se samyaktva ko prApta karake sthira hotA hai| ataH samyaktva prApta kiye binA pIche na haTane kI pratijJArUpa AtmA ke vizuddha adhyavasAya rUpa saMkalpa anivRttikaraNa hai| yaha apUrvakaraNa kA kArya hai| apUrvakaraNa ke zIghra pazcAt Atmazuddhi aura vIryollAsa kI mAtrA kucha adhika bar3hatI hai, taba AtmA moha kI pradhAnabhUta zakti-darzanamoha para avazyameva vijaya prApta karatA hai| isa vijayakAriNI Atmazuddhi ko jainakarmavijJAna meM anivRttikaraNa kahA hai-kyoMki itanI Atmazuddhi ke ho jAne para AtmA darzanamoha para vijaya pAye binA nahIM rahatA; arthAt-vaha pIche nahIM htttaa| isakA samaya antarmuhUrtapramANa hai| yaha antima karaNa hai| anivRttikaraNa kI prakriyA ke bIca meM antarakaraNa : svarUpa aura kArya anivRttikaraNa meM satata dIrghakAlika sthiti ke do bhAga kiye jAte haiN| isase bIca meM jo antara par3atA hai, use antarakaraNa kahate haiN| anivRttikaraNa-kAla ke kriyAkAla ke antarmuhUrta ko anivRttikaraNa tathA niSThAkAla ke antarmuhUrta ko antarakaraNa mAnA jAtA hai| donoM kA jo saMyukta kAla hotA hai, vaha bhI antarmuhUrta hI hotA hai, parantu use sampUrNa antarmuhUrta kahate haiN| antarakaraNa dvArA mithyAtva ke kiye hue do bhAgoM meM se choTe puMjarUpa mithyAtva-mohanIya-karma-dalikoM kA antarmuhUrta meM kSaya kara detA hai| phira anivRttikaraNa ke hI isa antarakaraNa. rUpa niSThAkAla meM 1. caturtha karmagrantha prastAvanA (paM. sukhalAla jI), pR. 20, 21 2. apuvveNaM tipuMjaM micchattaM kuNai koddvovmyaa| aniyaTTIkaraNeNaM u so savvadaMsaNaM lhi|| -vizeSAvazyaka bhASya For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 367 mithyAtva-dalika nahIM rahane se yahA~ para prathama samaya meM hI use upazamasamyaktva kI prApti hotI hai| isa prakAra anivRttikaraNa ke bala para antarakaraNa karate hue jaba niSThAkAla kA antarmuhUrta zeSa rahatA hai, taba sarvaprathama mithyAtva nikalatA hai, kyoMki mithyAtva ke dalikoM ko pahale hI vahA~ se naSTa kara diyA gayA hai| ataH yahA~ mithyAtva ke upazama se upazamabhAva dvArA samutpanna hone vAlA samyaktva aupazamika samyaktva kahalAtA hai| isameM mithyAtvamohanIya aura anantAnubandhI kaSAya - catuSka kA anudaya arthAtupazama hotA hai / upazamabhAva dvArA samutpanna hone se yaha samyaktva aupazamika kahalAtA hai| jaba jIva anivRttikaraNa karatA hai, taba anAdikAlIna ajJAna kA anta AtA hai| aisI sthiti meM samyak pariNati rUpa samyaktva prApta hotA hai| isase saMsArapariNati kA anta AtA hai| saMsAra paritta (parimita) ho jAtA hai| jisa prakAra dAvAnala jalatA-jalatA USara bhUmi yA retIlI bhUmi ke pradeza meM Ate hI zAnta ho jAtA hai, vaise hI anAdikAlika saMsAra kA ajJAna evaM mithyAtva anivRttikaraNa ke antarakaraNa ke phalasvarUpa zuddha samyaktva - prApti ke pAsa Ate hI dUra ho jAtA hai / 1 " tInoM karaNoM ke mAdhyama se AdhyAtmika vikAsa ke prathama sopAna para pUrvokta tInoM karaNoM ke mAdhyama se jIva apanI AdhyAtmika vikAsa yAtrA kA zubhArambha karatA huA vikAsa ke prathama sopAna para car3hatA hai| yadyapi yaha sArI prakriyA mithyAtva nAmaka prathama guNasthAna meM hotI hai| isake pazcAt vaha jIva sIdhA avirata samyaktva nAmaka caturtha sthAna para A jAtA hai| caturtha guNasthAna kI bhUmikA meM viparyAsa rahita saccI adhyAtma dRSTi yaha dazA AdhyAtmika vikAsa krama kI caturtha bhUmikA yA cauthA guNasthAna hai, jise pAkara AtmA pahale pahala Atmika zAnti tathA AtmasvarUpa ke darzana kI anubhUti karatA hai| isa bhUmikA meM adhyAtma dRSTi yathArtha (AtmasvarUponmukhI) hone seviparyAsa rahita ho jAtI hai| ise hI jaina darzana meM samyagdRSTi yA samyaktva kahA hai / yaha bhUmikA prApta hote hI jIva svarUpa kA darzana kara letA hai| arthAt- aba taka usakI jo pararUpa meM sva-svarUpa kI bhrAnti thI, vaha miTa jAtI hai| ataeva usake 1. (ka) karma kI gati nyArI bhA. 1, pR. 79, 80 (kha) caturtha karmagrantha prastAvanA, (paM. sukhalAla jI), pR. 19 2. jinoktAdaviparyastA samyagdRSTi rnigadyate / samyaktva- zAlinAM sA syAt, taccaivaM jAyate'GginAm // 596 // - lokaprakAza sarga 3 For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ puruSArtha kI dizA aura gati saMsArAbhimukhI na hokara mokSAbhimukhI ho jAtI haiN| arthAt-prayatna kI gati ulaTI na hokara sIdhI ho jAtI hai| Azaya yaha hai ki vivekI banakara kartavya - akartavya kA, AtmA ke hita-ahita kA vAstavika bhAna ho jAtA hai / isI dazA ko jainazAstra meM antarAtma bhAva kahate haiM / isa avasthA ko prApta karake vikAsagAmI AtmA apane aMdara vidyamAna sUkSma aura sahaja zuddha paramAtma bhAva ko dekhane lagatA hai| Azaya yaha hai ki antarAtma bhAva Atma- mandira kA garbhadvAra hai, jisameM praviSTa hokara usa mandira meM vidyamAna paramAtma bhAva-rUpa nizcayadRSTi se zuddha Atmadeva kA darzana kiyA jA sakatA hai| caturtha guNasthAna : avirata samyagdRSTi-prApti kA avarNanIya Ananda anAdikAlika mithyAtva ko tor3a kara, tathA nivir3a rAgadveSa kI granthi ko bheda kara jIva jaba prathama bAra samyaktva ko prApta karatA hai, taba use kitanA Ananda hotA hai ? yaha avarNanIya hai| sacamuca, apUrvakaraNa kI prakriyA dvArA rAgadveSa kI granthi kA bhedana karake jIva jaba avirata samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai, arthAt-anantakAla ke saMsAra paribhramaNa meM jIva jo mithyAtva ke andhakAra se nikala kara samyaktva prApti kI - caturtha guNasthAna kI siddhi prApta karatA hai, usakA Ananda asIma aura anirvacanIya kyoM nahIM hogA ? yogabindu meM AcArya haribhadrasUri ise tIna dRSTAntoM dvArA samajhAte haiM- (1) jaise - janmAndha puruSa ko, jisane jIvana meM kabhI bhI rUpa, raMga, prakAza Adi kI duniyA dekhI hI na ho, use yogAnuyoga, akasmAt kisI daivI camatkAravaza A~kheM khula jAne para jisa Ananda kI anubhUti hotI hai, vaha apUrva va anupama hotI hai; ThIka isI prakAra ananta - pudgala - parAvartanakAla meM, ananta janma taka anAdi mithyAtva ke kAraNa, jisake samyagdarzanarUpI nayana yugala naSTa-se ho cuke the, jo varSoM se satyatatva ko dekha hI nahIM sakA thA, aise bhavAbhinandI jIva ko yogAnuyoga tathAbhavyatva paripakva hone para, yathApravRttakaraNa - apUrvakaraNAdi tInoM karaNoM ke mAdhyama se granthi bheda hone para samyagdRSTi rUpI jo A~kheM khulatI haiM, usase mithyAtvAndhakAra kA nAza tathA satya tatvoM ke prati jo zraddhAna hotA hai, usakA Ananda janmAndha ko A~kheM milane kI apekSA bhI aneka gunA hotA hai| (2) mAna lo, eka vyakti bhayaMkara kuSTa roga se pIr3ita aura saMtapta hai, use zItopacAra Adi kisI auSadhi - vizeSa se acAnaka camatkAra ke samAna usa roga se mukti mila jAtI hai, taba usa rogI ko jaisA Ananda hotA hai, vaisA hI Ananda, 1. (ka) caturtha karmagrantha prastAvanA (paM. sukhalAla jI), pR0 21 (kha) karma kI gati nyArI bhA. 1, pR. 80 For Personal & Private Use Only.. Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 369 balki pAramArthika parama Ananda usa jIva ko prApta hotA hai, jise anAdi saMsAra ke mithyAtvarUpI bhayaMkara roga se trikaraNa-rUpI mahauSadha se mithyAtva kI nivRttipUrvaka samyaktva prApta ho jAtA hai| kahA bhI hai-AtmA ke apUrva vIryollAsa ke prabhAva se granthi bheda karake samyaktva prApta karane kA usa mahAn AtmA ko vaisA hI tAtvika Ananda prApta hotA hai, jaisA vyAdhigrasta vyakti ko mahauSadha se roga miTa jAne para hotA (3) sacamuca, apUrvakaraNa rUpa tIkSNa bhAvavajra dvArA mahAkaSTa se vidAraNIya durbhedya rAgadveSa kI saghana granthi kA bhedana karake jIva jaba Age bar3ha kara mithyAtvatimira kA nAza karatA hai aura samyaktva-sUryodaya kA prakAza antarAtmA meM phaila jAtA hai, taba use anupama, abhUtapUrva evaM avarNanIya Ananda prApta hotA hai| jaise-bhISma grISma Rtu meM sUrya ke prakhara tApa se nirjana vana meM yAtrA karatA huA koI yAtrI garmI aura pasIne se ghabarA rahA ho, pyAsa se kaMTha sUkha rahA ho, aise samaya meM sahasA use kisI saghana vRkSa kI chAyA tathA zItala madhura jala mila jAe to kitanA Ananda hogA? ThIka isI taraha anAdikAlIna saMsAra rUpI vikaTa vana meM janma-maraNAdi ke duHkhoM se AkrAnta, tathA mithyAtva aura kaSAya ke tApa se saMtapta, tRSNArUpI. tRSA se pIr3ita bhavyajIvarUpI yAtrI ko anivRttikaraNa rUpI zAntidAyI vRkSa kI zItala chAyA milate hI tathA samyaktvarUpI madhura zItala jala milate hI asIma Ananda kI prApti hotI hai| yaha Ananda prathama bAra hI prApta hone ke kAraNa anirvacanIya hotA hai| caturtha guNasthAna-prApti se Age kI bhUmikA dvArA svarUpa sthiratA prApti kA vizvAsa ; niSkarSa yaha hai ki caturtha guNasthAna meM svarUpadarzana ho jAne se AtmA ko apUrva zAnti, santuSTi evaM Ananda kI anubhUti hotI hai| usa vikAsagAmI AtmA ko yaha vizvAsa ho jAtA hai ki mere sAdhya kI siddhi viSayaka jo bhrama thA, vaha dUra huaa| 1. (ka) karma kI gati nyArI, bhA. 1, pR. 81, 82 .. (kha) jAtyandhasya yathA puMsazcakSurlAbhe shubhodye| saMdarzanaM tathaivA'sya granthibhede'pare jguH|| Anando jAyate'tyantaM tAttviko'sya mhaatmnH| sadRzyAdyabhibhave yadvat vyAdhitasya mahauSadhAt // tayA ca bhinne durbhede krmgrnthi-mhaable| tIkSNena bhAvavajreNa bhusNkleshkaarinni|| . -yogabindu For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ / aura isase Age kI jitanI bhI bhUmikAe~-paMcama Adi guNasthAna haiM, ve saba samyagdRSTi vAlI haiN| aba taka jisa paudgalika bAhya sukha ke liye maiM lAlAyita rahatA thA, vaha pariNAma-virasa, asthira evaM parimita hai, pariNAma-sundara, susthira, aparimita evaM zAzvata sukha (avyAbAdha Atmika sukha) svarUpa-prApti meM hI hai| maiMne moha kI pradhAna zakti darzanamoha para vijaya prApta karake usakI zakti ko zithila kara. diyA hai, isase mujhe sva-rUpa-darzana to huA, parantu jaba taka usakI dUsarI zakticAritramoha ko zithila na kiyA jAya, taba taka svarUpa-prApti yA svarUpa meM sthiti nahIM ho sktii| isalie vaha moha kI dUsarI zakti ko zithila yA mandaM karane ke lie puruSArtha karatA hai| jaba vaha usa zakti ko aMzataH zithila kara pAtA hai, taba usakI aura bhI AdhyAtmika utkrAnti ho jAtI hai| isameM aMzataH svarUpa-sthiratA yA aMzataH parapariNati tyAga kI paMcama bhUmikA prApta hone se caturtha bhUmikA kI apekSA adhika zAnti prApta hotI hai| isa paMcama bhUmikA kA nAma paMcama dezavirati guNasthAna paMcama dezavirati guNasthAna se chaThe sarvavirati guNasthAna prApti kI ceSTA isa paMcama guNasthAna se vikAsagAmI AtmA ko yaha vicAra hone lagatA hai ki yadi alpavirati se hI itanI adhika zAnti prApta huI hai, taba phira sarvavirati se, yAnI jJAtAdraSTA banakara parabhAvoM ke sarvathA parityAga se kitanI zAnti prApta hogI? isa svarUpalakSyI cintana se prerita hokara tathA prApta AdhyAtmika zAnti kI anubhUti se zaktimAn hokara vaha vikAsagAmI AtmA UrdhvArohaNa karake cAritramoha ko adhikAMza meM zithila karake pahale kI apekSA adhika svarUpa-sthiratA yA svarUpalAbha prApta karane kA puruSArtha karatA hai| isa ceSTA meM saphalatA prApta hote hI use sarvavirati-saMyama prApta hotA hai| isameM paudgalika bhAvoM para mUrchA-Asakti nahIM rhtii| usakA sArA samaya svarUpa kI abhivyakti karane ke kArya meM hI vyaya hotA hai| ataH pramatta-saMyata nAmaka sarvaviratirUpa chaThA guNasthAna prApta kara letA hai| isameM Atma-kalyANa ke atirikta janakalyANa kI bhAvanA yA vizvAtma-kalyANa kI bhAvanA tathA tadaMnukUla pravRtti bhI hotI hai| isa kAraNa yadAkadA bIca-bIca meM mada, viSaya, kaSAya, vikathA, nindA, IrSyA Adi pramAda bhI thor3I-bahuta mAtrA meM A jAtA yadyapi paMcama guNasthAna kI apekSA chaThe guNasthAna meM svarUpa-abhivyakti adhika hone se vikAsagAmI AtmA ko pahale kI apekSA adhika AdhyAtmika zAnti milatI 1. caturtha karmagrantha, prastAvanA (paM. sukhalAla jI) se sAbhAra, pR. 22, 23 For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 371 hai, tathApi bIca-bIca meM vividha pramAda-bhAva Akara usakI zAnti kI anubhUti meM vikSepa DAlate haiM, usakI zAnti bhaMga kara dete haiM, jise vaha sahana nahIM kara sktaa| ataH sarvaviratijanita AtmazAnti ke sAtha-sAtha apramAdajanita viziSTa zAnti kA anubhava karane kI prabala bhAvanA se prerita hokara vaha vikAsagAmI AtmA pramAda kA tyAga karatA hai aura svarUpa kI abhivyakti ke anukUla cintana-manana ke sivAya anya samasta pravRttiyoM kA tyAga kara detA hai| yadyapi saMyamAnukUla daihika va sAmAjika pravRttiyA~ karatA hai, parantu unheM yatanApUrvaka, jJAtA-draSTA banakara, apramattabhAva se karatA hai| yaha apramatta-saMyata nAmaka saptama guNasthAna kA svarUpa aura prAptikrama hai| parantu isa guNasthAna meM eka ora se apramAdajanya utkaTa Atmika sukha kA anubhava AtmA ko usa sthiti meM bane rahane ke lie uttejita karatA hai, jabaki dUsarI ora, pramAdajanya pUrvavAsanAe~ yA parabhAvoM kI vRttiyA~ use apanI ora khIMcatI haiN| isa khIMcAtAnI meM vikAsagAmI AtmA kabhI to pramAda ke jhUle meM jhUlane lagatA hai, kabhI apramAda kI jAgRti ke jhUle meN| arthAt-vaha kabhI chaThe aura kabhI sAtaveM guNasthAna meM aneka bAra AvAgamana karatA rahatA hai| jisa prakAra bhaMvarajAla meM yA vAtyAcakra meM par3A huA tinakA idhara se udhara aura udhara se idhara calAyamAna hotA rahatA hai, usI prakAra chaThe aura sAtaveM guNasthAna ke daurAna vikAsagAmI AtmA anavasthita bana jAtA hai| ___ pramAda ke sAtha hone vAle isa Antarika bhAva-saMgrAma meM yuddha ke samaya vikAsagAmI AtmA yadi apanA cAritrabala prabalarUpa se prakaTa karatA hai, to phira vaha pralobhanoM, bhayoM, madoM, viSayAsakti, rAga yA dveSa yA kaSAMya Adi ke rUpa meM Aye hue pramAda ke vibhinna rUpoM ko pAra kara viziSTa apramatta avasthA prApta kara letA hai| isa avasthA ko pAkara vaha aisI Atmazakti ko bar3hAne kI taiyArI karatA hai, jisase zeSa rahe-sahe mohabala ko bhI kSINa kiyA jA ske| avaziSTa moha ke sAtha hone vAle bhAvI saMgrAma ke liye kI jAne vAlI taiyArI kI isa bhUmikA ko AThavA~ guNasthAna kahate haiN| ... isa guNasthAna ko pA lene para pahale kabhI nahIM huI, aisI Atma-vizuddhi ho jAtI hai| isa kAraNa koI-koI vikAsagAmI AtmA to moha ke saMskAroM ke prabhAva ko kramazaH dabAtA (upazAnta karatA) huA Age bar3hatA hai aura anta meM use bilakula hI upazAnta kara detA hai| jabaki viziSTa Atmazuddhi vAlA koI anya 'sAdhaka aisA bhI hotA hai, jo moha ke saMskAroM ko kramazaH jar3amUla se ukhAr3atA huA 1. caturtha karmagrantha, prastAvanA (paM. sukhalAla jI), pR. 22, 23 For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ Age bar3hatA hai aura anta meM, una saba moha dala ke saMskAroM ko sarvathA nirmUla hI kara DAlatA hai| isa prakAra AThaveM guNasthAna se Age bar3hane vAle, dUsare zabdoM meM- antarAtma bhAva ke vikAsa dvArA paramAtmabhAvarUpa sarvocca bhUmikA ke nikaTa pahu~cane vAle AtmA do zreNiyoM meM vibhakta ho jAte haiM- (1) upazama zreNi aura (2) kSapaka zreNi / upazama zreNi kA svarUpa aura kArya eka zreNi ( upazama zreNi) vAle to aise hote haiM, jo moha ko eka bAra dabA to dete haiM, use udaya meM nahIM Ane dete, kintu use nirmUla nahIM kara paate| ataH jisa prakAra kisI bartana meM bharI huI bhApa kabhI-kabhI prabala vega se usa bartana ko ur3A detI hai, athavA nIce girA detI hai / athavA jisa prakAra rAkha ke nIce dabI huI Aga havA ke prabala jhauMke se rAkha ur3ate hI prajvalita ho uThatI hai aura apanA kArya karane lagatI hai| athavA jala ke tala meM baiThA huA maila thor3I-sI halacala hote hI Upara uTha kara sAre pAnI ko gaMdA kara detA hai; usI prakAra pahale dabAyA huA moha Antarika yuddha meM thake hue una prathama zreNi (upazama zreNi) vAle sAdhakoM ko apane prabala vega se nIce paTaka detA hai| eka bAra pUrNatayA upazAnta kiyA jAne para bhI moha, jisa bhUmikA se AtmA ko parAjita karake nIce girA detA hai, vahI gyArahavA~ guNasthAna hai| moha ko kramaza: dabAte-dabAte pUrNatayA dabAne taka meM uttarottara adhika vizuddhi vAlI do bhUmikAe~ ( do guNasthAna) avazya prApta karanI par3atI haiN| jo kramazaH nauvA~ aura dasavA~ guNasthAna kahalAtA hai| gyArahavA~ guNasthAna adhaHpatana kI bhUmikA vAlA hai, kyoMki use prApta karane vAlA sAdhakaM Age na bar3hakara, eka bAra to avazya nIce giratA hai| kSapaka zreNi kA svarUpa aura kArya dUsarI (kSapaka) zreNi vAle sAdhaka moha ko kramazaH nirmUla karate-karate anta meM use sarvathA nirmUla kara hI DAlate haiN| moha kA sarvathA kSaya (unmUlana) karane kI jo ucca bhUmikA hai, vahI bArahavA~ guNasthAna hai| isa guNasthAna ko pAne taka meM, yAnI moha ko sarvathA nirmUla karane se pahale bIca meM nauvA~ aura dasavA~ guNasthAna prApta karanA par3atA hai| vastutaH pahalI upazamazreNi vAle hoM, cAhe dUsarI kSapakazreNi vAle, donoM ko nauvA~, dasavA~ guNasthAna to prApta karanA hI par3atA hai / 1. caturtha karmagrantha, prastAvanA (paM. sukhalAla jI) se sAbhAra, pR. 24, 25 For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 373 donoM zreNiyoM meM antara donoM zreNi vAloM meM antara itanA hI hotA hai ki prathama zreNi vAloM kI apekSA dUsarI zreNi vAloM meM Atmazuddhi tathA Atmazakti viziSTa prakAra kI pAI jAtI hai| jaise-kisI eka hI kakSA meM par3hane vAle do vidyArthiyoM meM bhinnatA pAI jAtI hai| eka vidyArthI to sau bAra prayatna karane para bhI apanI parIkSA meM uttIrNa hokara Age nahIM bar3ha paataa| magara dUsarA vidyArthI apanI yogyatA ke bala se samasta kaThinAiyoM ko pAra kara usa kaThinatama parIkSA ko bedhar3aka uttIrNa kara letA hai| ina donoM zreNiyoM meM isa antara kA kAraNa hai-unakI Antarika yogyatA kI nyuunaadhiktaa| vaise hI nauveM, dasaveM guNasthAna ko prApta karane vAle ukta donoM zreNivartI AtmAoM kI AdhyAtmika vizuddhi bhI nyUnAdhika hotI hai| yahI kAraNa hai ki upazama (prathama) zreNi vAle to dasaveM guNasthAna ko pAkara anta meM gyArahaveM guNasthAna meM pahu~cakara moha se parAjita hokara vApasa nIce girate haiN| jabaki kSapaka (dUsarI) zreNi vAle dasaveM guNasthAna ko pAkara itanA adhika Atmabala prakaTa karate haiM ki anta meM ve moha ko sarvathA kSINa karake bArahaveM guNasthAna ko prApta kara hI lete haiN| ___ gyArahavA~ guNasthAna avazyameva punarAvRtti kA hai, jabaki bArahavA~ guNasthAna apunarAvRtti kA hai| Azaya yaha hai ki gyArahaveM guNasthAna vAlA AtmA eka bAra usase avazyameva giratA hai, isake viparIta bArahaveM guNasthAna vAlA sAdhaka usase kadApi nahIM giratA, balki Upara hI car3hatA hai| jaise-kisI eka viSaya kI parIkSA meM phela hone vAle vidyArthI parizrama tathA ekAgratA se punaH abhyAsa karake yogyatA bar3hAkara punaH vaha parIkSA dekara uttIrNa ho jAte haiM, vaise hI eka bAra moha se hAra khAne vAle upazamazreNigata AtmA bhI apramattabhAva evaM Atmabala kI prabalatA se punaH puruSArtha karake moha ko avazya kSINa kara dete haiN| vastutaH donoM zreNiyoM vAle AtmArthiyoM kI taratamabhAvApanna Atmika vizuddhi eka prakAra se paramAtmabhAvarUpa sarvocca bhUmikA para ArUr3ha hone kI mAno do nisainiyA~ haiN| jinameM se prathama ko jainakarmavijJAna meM upazama zreNi aura dUsarI ko kSapakazreNi kahA jAtA hai| pahalI kucha dUra car3hAkara girAne vAlI hai, aura dUsarI uttarottara car3hAne vAlI hI hai| pahalI zreNi se girane vAlA AdhyAtmika dRSTi se adhaHpatana ke dvArA cAhe prathama guNasthAna taka hI kyoM na calA jAe, parantu usakI vaha adha:patita sthiti kAyama nahIM rhtii| kabhI na kabhI prathama zreNi kA svAmI dugune bala aura dugunI sAvadhAnI se susajja hokara mohazatru kA sAmanA karatA hai aura anta meM dUsarI zreNi kI yogyatA prApta karake moha kA sarvathA unmUlana (kSaya) kara DAlatA hai| vyAvahArika jIvana meM, bhautika kSetra meM For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ bhI dekhA jAtA hai, jo eka bAra hAra jAtA hai, vaha utsAha aura sAhasapUrvaka pUra taiyArI ke sAtha harAne vAle vipakSI yA virodhI ko phira se harA detA hai| .. . terahaveM sayogI kevalI guNasthAna meM AtmA ke . sabhI zaktiyoM kA pUrNa vikAra paramAtma bhAva kA surAjya pAne meM mukhya rUpa se bAdhaka hai-moh| jise naSTa karanA antarAtma bhAva ke viziSTa vikAsa para AdhArita hai| moha kA sarvathA kSaya hote hI anya ghAtikarmoM ke jo AvaraNa haiM, ve bhI usI taraha kSINa ho jAte haiM, jisa taraha senApati ke mAre jAne ke bAda usake anugAmI sainikagaNa bhI titara-bitara ho jAte haiM, parAjita ho jAte haiN| tadanantara vikAsagAmI AtmA zIghra hI paramAtma bhAva kA pUrNa AdhyAtmika svarAjya pAkara arthAta-saccidAnanda-svarUpa, ko pUrNatayA vyakta karake ananta jJAna, ananta darzana, ananta avyAbAdha sukha aura anantavIrya Adi kA lAbha prApta kara letA hai| jaise-pUrNimA kI rAtri meM nirabhra candra apanI sampUrNa zubhra kalAoM se prakAzita hotA hai, usI taraha AtmA bhI apanI samagra zaktiyoM se pUrNatayA prakAzita-vikasita ho jAtI hai| isI bhUmikA ko karmavijJAna meM sayogI kevalI nAmaka terahavA~ guNasthAna kahate haiN| caudahaveM ayogi kevalI guNasthAna kA svarUpa aura kArya isa guNasthAna meM jitanA AyuSya hai, vahA~ taka rahane ke pazcAt sAdhaka AtmA dagdha rajju (jalI huI rassI) ke samAna AvaraNoM, arthAt-apradhAnabhUta aghAtikarmoM ko ur3Akara phaiMkane ke lie sUkSma kriyApratipAtizukladhyAnarUpa pavana kA Azraya lekara mAnasika, vAcika aura kAyika vyApAroM (pravRttiyoM) kA sarvathA nirodha (saMvara) kara detA hai| yahI AdhyAtmika vikAsa kI parAkASThArUpa caudahavA~ ayogikevalI guNasthAna hai| isameM AtmA samucchinna-kriyApratipAtI zukladhyAna dvArA sumeru kI taraha niSprakampa zailezI avasthA ko prApta kara letA hai| caudahaveM guNasthAna ke antima samaya meM pahale sUkSma aura phira sthUla zarIra ke tyAgapUrvaka vyavahAra aura paramArtha donoM dRSTiyoM se lokottara apunarAvRtti rUpa sthAna ko prApta kara letA hai| isI caudahavIM bhUmikA ko hama nirguNa brAhmI sthiti kahate haiN| yahI sarvAMgI pUrNatA aura pUrNa kRtakRtyatA hai| yahI parama puruSArtha dvArA sAdhya kI siddhi hai| yahI apunarAvRtti siddhigati nAmaka sthAna hai| ise pAne ke bAda kisI bhI prakAra kA moha nahIM rhtaa| 1. caturtha karmagrantha, prastAvanA (paM. sukhalAla jI) se sAbhAra, pR. 24 se 26 taka For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 375 saMsAra kA ekamAtra kAraNa moha hai| jisake sabhI mohajanita saMskAroM kA ni:zeSa nAza ho jAne ke kAraNa aba vaha karmopAdhika janma-maraNa rUpa saMsAra chUTa jAtA hai| dvitIya tRtIya guNasthAna kA svarUpa aura vizleSaNa yaha caudaha guNasthAnoM meM se bAraha guNasthAnoM kA saMkSipta vizleSaNa huaa| isameM dUsare aura tIsare guNasthAna kA varNana avazeSa raha gayA thA, vaha isa prakAra haisamyaktva athavA tatvajJAna vAlI Upara kI caturtha guNasthAna Adi bhUmikAoM ke rAjamArga se cyuta hokara jaba koI AtmA tatvajJAna zUnya yA mithyAdRSTi vAlI prathama bhUmikA se unmArga kI ora jhukatA hai, taba bIca meM adha:patanonmukha AtmA kI jo avasthA hotI hai, vahI dUsarA guNasthAna hai| yadyapi isa guNasthAna meM prathama guNasthAna kI apekSA Atmazuddhi avazya kucha adhika hotI hai| isIlie isakA krama pahale guNasthAna ke bAda rakhA gayA hai, phira bhI yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhie ki isa guNasthAna ko AdhyAtmika utkrAnti kA kAraNa nahIM kahA jA sakatA; kyoMki prathama guNasthAna ko chor3akara utkrAnti karane vAlA jIva isa dUsare guNasthAna ko sIdhe taura se (Direct) prApta nahIM kara sakatA, kintu Upara ke guNasthAnoM se girane vAlA jIva hI isakA adhikArI banatA hai| adhaHpatana jaba bhI hotA hai, taba moha ke udreka se hotA hai| ataH isa guNasthAna ke samaya moha kI tIvra kASAyika zakti kA AvirbhAva pAyA jAtA hai| jisa prakAra madhura padArtha khAne ke bAda jaba vamana ho jAtA hai, taba mukha meM eka prakAra kA vilakSaNa svAda mAlUma hotA hai, jo na to atyanta madhura hotA hai, aura na atyanta khaTTA (amla); isI prakAra ke vilakSaNa AdhyAtmika svAda kI anubhUti dUsare guNasthAna meM hotI hai| isakA kAraNa yaha hai ki usa samaya AtmA na to tattvajJAna kI nizcita bhUmikA para hotA hai, aura na hI tattvajJAna zUnya nizcita bhUmikA pr| athavA jaise koI vyakti car3hane kI sIr3hiyoM se phisala kara jaba taka jamIna para Akara nahIM Thahara jAtA, taba taka bIca meM eka vilakSaNa avasthA kA anubhava karatA hai, vaisI hI vilakSaNa AdhyAtmika avasthA kA anubhava samyaktva ke Upara ke guNasthAnoM se girakara mithyAtva ko pAne taka meM-bIca meM rahane vAlA. dvitIya guNasthAnavartI jIva karatA hai| aura yaha bAta anubhava siddha bhI hai ki jaba koI vyakti kisI nizcita unnata-avasthA se girakara ekadama nIce kI avanata-avasthA taka na pahuMcakara bIca meM hI Thahara jAtA hai, taba eka vilakSaNa sthiti kI anubhUti use hotI 1. caturtha karmagrantha, prastAvanA (paM. sukhalAla jI) se sAbhAra, pR. 26, 27 For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ tRtIya guNasthAna kA svarUpa aura kArya / tRtIya guNasthAna AtmA kI usa mizrita avasthA kA nAma hai, jisameM na to kevala samyagdRSTi hotI hai, aura na kevala mithyaadRsstti| apitu isa guNasthAnavartI AtmA kI AdhyAtmika sthiti dolAyamAna bana jAtI hai| ataeva tRtIya guNasthAnavI jIva kI buddhi svAdhIna evaM vyavasAyAtmikA na hone ke kAraNa saMdehazIla hotI hai| usake sAmane jo kucha AyA, vaha saba use satya pratIta hotA hai| na to vaha tatva ko ekAnta atatvarUpa se jAnatA hai aura na hI tatva-atatva kA yathArtha evaM pUrNa viveka kara pAtA ___ koI AdhyAtmika utkrAnti karane vAlA jIva (AtmA) prathama guNasthAna se nikala kara sIdhe hI tRtIya guNasthAna ko prApta kara sakatA hai aura koI apakrAnti karane vAlA jIva bhI caturtha Adi guNasthAna se girakara tRtIya guNasthAna ko prApta kara sakatA hai| isa prakAra utkrAnti aura apakrAnti donoM prakAra kI sthiti vAle, donoM prakAra ke AtmAoM kA Azraya sthAna yaha tRtIya guNasthAna hai| yahI tIsare guNasthAna kI dUsare guNasthAna se bhinnatA-vizeSatA hai|1|| caudaha guNasthAnoM meM kramika Atmika utkarSa kA vihaMgAvalokana sAmAnyataH AdhyAtmika dRSTi se jIvoM ke do prakAra haiM-mithyAdRSTi aura smygdRsstti| arthAt-kitane hI jIva gAr3ha ajJAnAvRta aura viparIta buddhi vAle hote haiM, jabaki kitane hI vivekI, jJAnI, prayojanabhUta lakSya ke marmajJa evaM Adarza kA anusaraNa karake jIvana bitAne vAle hote haiN| ukta donoM prakAra ke jIvoM meM ajJAnI aura viparIta buddhi vAle jIvoM ko mithyAtvI kahate haiM, unakA bodha karAne ke lie pahalA mithyAdRSTi guNasthAna hai| isake viparIta jo samyaktvadhArI samyagdRSTi hote haiM, unake bhI tIna bheda haiM, jinakA bodha karAne ke lie kramazaH sAsvAdana samyagdRSTi, mizradRSTi aura avirata samyagdRSTi guNasthAna haiN| samyaktva ke ve tIna bheda isa prakAra haiM-(1) samyaktva se girate samaya svalpa samyaktva vAle, (2) ardhasamyaktva aura ardha mithyAtva vAle, (3) vizuddha samyaktva vAle, kintu caaritr-rhit| inameM se svalpa samyaktva vAle jIvoM ke lie dUsare, ardhasamyaktva aura ardhamithyAtva vAle jIvoM ke lie tIsare mizraguNasthAna aura vizuddha samyaktva, kintu cAritra-rahita jIvoM ke lie cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna kA kathana kiyA gayA hai| 1. caturtha karmagrantha prastAvanA (paM. sukhalAla jI), pR. 28 se 29 2. dvitIya karmagrantha, gA. 1 vivecana , (marudharakesarIjI), pR.8 se 11 taka For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 377 __ jaise cAritra-rahita cauthe gaNasthAnavartI samyagdRSTi jIvoM ke tIna bheda haiM, vaise hI cAritra-sahita samyaktvI jIvoM ke bhI mukhyatayA tIna bheda haiM-(1) ekadeza (aMzataH) cAritra kA pAlana karane vAle aura (2) pUrNacAritra kA pAlana karane vaale| ina donoM meM se ekadeza cAritra kA pAlana karane vAle jIvoM ke lie pAMcaveM dezavirata guNasthAna kA kathana hai, jabaki sarvAMzata (pUrNa) cAritra kA pAlana karane vAle jIvoM ke lie bhI pramAdavaza aticAra (doSa) lagAne vAle pramattasaMyata nAmaka chaThe guNasthAnavartI jIva hote haiN| (3) jabaki sampUrNa cAritra kA niraticAra (nirdoSa) pAlana karane vAle apramattasaMyata nAmaka sAtaveM guNasthAna vAle kahalAte haiN| dUsare zabdoM meM-pramAda-sahita sarvasaMyamI jIva aura pramAdarahita sarvasaMyamI jIva kramazaH pramattasaMyata aura apramattasaMyata kahalAte haiN| yadyapi apramattasaMyata guNasthAnavI jIva abhI pUrNa vItarAgI nahIM hae haiM, ve abhI chadmastha haiM, karmAvRta haiM, lekina vItarAga dazA prApta karane kI ora unmukha ho jAte haiN| ataH apramatta-saMyata, guNasthAnavI jIvoM meM se kitane hI jIva karmoM kA vyavasthita rIti se kSaya karane ke lie zreNikrama para ArohaNa karate haiM; aura unake pariNAma zuddha se zuddhatara hote jAte haiN| zreNi kA yaha krama pahale kI apekSA dUsare, dUsare kI apekSA tIsare samaya meM apUrva hI hotA hai| isa zreNikrama meM eka kI dUsare se, dUsare kI tIsare Adi kI tulanA yA samAnatA nahIM hotI hai| ataH aisI zreNikrama sthiti vAle jIva apUrvakaraNa yA nivRttibAdara nAmaka AThaveM guNasthAnavartI kahalAte . . yadyapi zreNi-ArohaNa ke kAraNa kramika vizuddhatA bar3hane se jIva ke kaSAya bhAvoM meM kAphI nirbalatA-maMdatA A jAtI hai, tathApi una kaSAyoM meM punaH udreka hone kI zakti banI rahatI hai| ata: aise kaSAya-pariNAma vAle jIvoM kA bodha karAne ke lie AThaveM ke pazcAt nauveM anivRttibAdara-samparAya nAmaka guNasthAna kA kathana kiyA gyaa| ... nauveM guNasthAnavI jIva ke dvArA pratisamaya kaSAyoM ko kRza karane ke prayatna cAlU rahate haiN| aisI sthiti meM eka samaya aisA AtA hai, jaba saMsAra ke mUla kAraNabhUta kaSAyoM kI jhalaka-sI raha jAtI hai| isa bhUmikA vAle jIva sUkSma-samparAya nAmaka dazama guNasthAnavartI kahalAte haiN| jaise jhAMI mAtra atisUkSma astitva rakhane vAlI vastu tirohita yA naSTa ho jAtI hai, vaise hI jo kaSAyavRtti atyanta kRza ho jJAna se jhalaka mAtra raha gaI hai, usake 1. dvitIya karmagrantha, gA.1 vivecana (marudharakesarIjI), pR.8 se 10 taka For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ upazAnta ho (dabA diye) jAne se athavA pUrNatayA kSaya ho jAne se jIva ko zuddhanirmala sva-bhAva (sva-rUpa) ke darzana ho jAte haiN| yoM upazamita (dabAI huI, kintu sattA meM avasthita) tathA naSTa (samUla kSaya) huI, ina donoM sthitiyoM yA bhUmikAoM ko batalAne ke lie kramazaH gyArahavA~ upazAnta-moha-vItarAga aura bArahavA~ kSINamoha-vItarAga nAmaka guNasthAna hai| bArahaveM guNasthAna meM darzanazakti aura cAritrazakti ke vipakSI (pratibandhaka) saMskAra (kAraNa-kaSAya) sarvathA kSaya ho jAte haiM, jisase zaktiyA~ pUrNa vikasita ho jAtI haiN| mohanIya karma ke kSaya hone ke anantara hI jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya, ina tIna ghAtikarmoM kA kSaya ho jAne se vikAsagAmI sAdhaka anantajJAna, anantadarzana, ananta avyAbAdha sukha aura ananta Atmazakti, ina nija guNoM ko prApta kara letA hai| kintu abhI Ayu-zarIrAdi yogoM kA sambandha banA huA hone se yogayukta vItarAgI jIva sayogI kevalI nAmaka terahaveM guNasthAnavartI kahalAte haiM aura bAda meM unheM jIvanmukta arihanta dazA prApta ho jAtI hai| zarIrAdi yogoM se rahita ho jAne para zuddha jJAna-darzanayukta, AtmAvasthA svarUpa ramaNatA yA svarUpa-sthiti AtmA meM pragaTa ho jAtI hai, taba una una jIvoM kA kathana ayogI kevalI nAmaka caudahaveM guNasthAna nAma se kiyA jAtA hai| isa videha-dazA ko prApta karanA mumukSu jIva kA parama lakSya hai| isa dazA ko prApta karane ke bAda vaha AtmA zAzvata, nirmala, siddha, buddha mukta hokara svarUpa meM sthira ho jAtA hai| vaha sadA-sadA ke lie samasta karmoM se rahita niraMjana, nirAkAra parabrahma ho jAtA hai| caudahavA~ guNasthAna prApta AtmA apane pUrNarUpa meM yathArtharUpa se vikasita hokara sadA ke lie svarUpa meM susthira dazA prApta kara letI hai| isI ko mokSa yA karmoM se sarvathA mukti kahate haiN| niSkarSa guNasthAna ke ina caudaha bhedoM meM pahale kI apekSA dUsare meM, dUsare kI apekSA tIsare meM, isa prakAra pUrva-pUrvavartI guNasthAna kI apekSA paravartI guNasthAna meM prAyaH vikAsa kI mAtrA adhika hotI hai| vikAsa ke isa krama kA nirNaya Atmika sthiratA kI nyUnAdhikatA para avalambita hai| sthiratA kA tAratamya darzanamoha aura cAritramoha kI zakti kI zuddhi ke tAratamya para nirbhara hai| prathama, dvitIya aura tRtIya guNasthAna meM AtmA kI darzana aura cAritra zakti kA vikAsa isalie nahIM ho pAtA ki unameM unake pratibandhaka kAraNoM kI adhikatA rahatI hai| caturtha Adi guNasthAnoM meM ve 1. dvitIya karmagrantha, gA. 1 vivecana (marudharakesarI), pR. 10-11 For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna 379 pratibandhaka saMskAra manda - mandatara hote cale jAte haiM, jisase una-una guNasthAnoM meM darzana - cAritra zaktiyoM ke vikAsa kA krama prArambha ho jAtA hai / pratibandhaka saMskAroM (kAraNoM) ko karmavijJAna kI bhASA meM kaSAya kahate haiN| jisake anantAnubandhI Adi mukhyataH 4 vibhAga hai| inameM se prathama vibhAga darzanazakti kA pratibandhaka hotA hai, jabaki zeSa tIna vibhAga cAritrazakti ke pratibandhaka haiM / saMkSepa meM, AtmA kI samasta zaktiyoM kA atyadhikarUpa se avyakta rahanA prathama mithyAtva - guNasthAna hai; aura kramika vikAsa karate hue paripUrNa rUpa ko vyakta karake Atmastha ho jAnA caudahavA~ ayogikevalI guNasthAna hai| yaha caudahavA~ guNasthAna caturtha - guNasthAna meM dekhe gaye paramAtmatva kA tAdAtmya hai| pahale aura caudahaveM guNasthAnoM ke bIca meM jo do se lekara terahaveM paryanta guNasthAna haiM, ve karma aura AtmA ke dvandvayuddha ke phalasvarUpa prApta hone vAlI upalabdhiyoM ke nAma haiN| gAr3ha karmabandha se lekara pUrNataH karmamukti taka ke kramika vikAsa ke mArga meM AtmA ko kina-kina bhUmikAoM para AnA par3atA hai, yahI guNasthAnoM ke kramabaddha sopAna haiM, athavA unakI kramabaddha zrRMkhalA kI eka-eka kar3iyA~ haiN| 1. dvitIye karmagrantha prastAvanA (marudharakesarIjI), pR. 28, 29, 30 For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha darzanoM meM AtmavikAsa kI kramika avasthAe~ Atmika guNoM kI zuddhi kI taratamatAnusAra karmabandha se uttarottara mukti guNasthAna ke 14 prakAroM ke svarUpa ko jAnane aura vizleSaNa karane se jIva ko AdhyAtmika vikAsa kI vyavasthita praNAlI ke spaSTa darzana hote haiM ki pUrva-pUrva ke guNasthAnoM kI apekSA uttara-uttara ke guNasthAna meM jJAna, darzana Adi Atmika guNoM kI zuddhi adhikAdhika bar3hatI jAtI hai| phalataH Age-Age ke guNasthAnoM meM azubhaprakRtiyoM kI apekSA prAyaH zubha prakRtiyoM kA bandha hotA hai| tatpazcAt kramazaH zubhaprakRtiyoM kA bandha bhI ruka jAne se jIvamAtra ke lie prApta karane yogya zuddha, paramazuddha, prakAzamAna AtmaramaNatA rUpa athavA svarUpa-sthiti rUpa sAdhya-paramAtmapada prApta ho jAtA hai| AtmA kA vikAsa kramaH karmakSaya-puruSArtha kA phala pUrva prakaraNa meM jina caudaha guNasthAnoM ke svarUpa kA vizada vizleSaNa kiyA gayA hai, usase spaSTa pratIta hotA hai ki AtmA kA yaha vikAsakrama svayaM usa AtmA ke karmakSaya rUpa puruSArtha kA phala hai, na ki kisI Izvara yA kisI anya devI-deva yA zakti ke dvArA pradatta yA kRta hai| kyoMki dUsarI AtmA kisI anya AtmA ke lie AtmaguNoM kA vikAsa kare, yaha asambhava hai| hA~, usameM nimitta, preraka yA mArgadarzaka bana sakatA hai| parantu apane AdhyAtmika vikAsa yA hrAsa kA kartA svayameva AtmA hI hai, anya nhiiN| isase yaha bhI spaSTa hai ki jainadarzana meM koI anAdi siddha paramAtmA nahIM hai, pratyeka prANI apane puruSArtha se paramAtmA bana sakatA hai, paramAtmapada prApta kara sakatA hai| 1. jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa (AcArya zrI devendra muni) For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha darzanoM meM AtmavikAsa kI kramika avasthAe~ 381 AdhyAtmika vikAsakramaH saMkSepa meM tIna avasthAoM meM isa virAT vizva meM ananta AtmAe~ haiM, unake AdhyAtmika vikAsa yA hrAsa ko vyaktizaH na batAkara 14 vargoM meM caudaha bhUmikAoM yA kakSAoM meM vargIkRta kiyA gayA hai| pUrvokta 14 guNasthAnoM ke dvArA samasta AtmAoM kI jina caudaha avasthAoM kA vicAra kiyA gayA hai, unakA tathA unake antargata saMkhyAtIta avAntara avasthAoM kA vargIkaraNa karake adhyAtma vikAsa kI dRSTi se jainadarzana meM unakA saMkSepa meM tIna avasthAoM meM vargIkaraNa kiyA gayA hai- (1) bahirAtma - avasthA, (2) antarAtmaavasthA aura (3) paramAtma- avasthA / prathama, dvitIya aura tRtIya guNasthAna bahirAtmaavasthA ke vyaktarUpa haiM, cauthe guNasthAna se lekara bArahaveM taka ke guNasthAna antarAtma-avasthA ke vyaktarUpa haiM, tathA terahavA~ - caudahavA~ guNasthAna paramAtmaavasthA ke vyaktarUpa haiM / pahalI bahirAtma-avasthA meM AtmA kA vAstavika zuddharUpa mohakarma kI donoM zaktiyoM se atIva Acchanna rahatA hai, jisake kAraNa AtmA mithyAdhyAsa vAlA hokara paudgalika vilAsoM ko hI sarvasva mAna letA hai aura unhIM kI prApti ke lie samagra zakti kA vyaya karatA hai| dUsarI antarAtma-avasthA meM AtmA kA vAstavika svarUpa to pUrNatayA vyakta nahIM hotA, parantu usake Upara kA AvaraNa gAr3ha na hokara uttarottara zithila, zithilataraM aura zithilatama hotA jAtA hai| jisake phalasvarUpa usakI dRSTi paudgalika vilAsoM se haTakara zuddha svarUpa kI ora laga jAtI hai| isI kAraNa usakI dRSTi meM zarIra Adi kI jIrNatA aura pauSTikatA, apanI (AtmA kI) jIrNatA aura pauSTikatA yA navInatA pratIta nahIM hotii| yaha antarAtma- avasthA hI tIsarI paramAtma- avasthA kA dRr3ha sopAna hai|. tRtIya paramAtma-avasthA meM AtmA kA vAstavika zuddha svarUpa prakaTa ho jAtA hai| arthAt-usake Upara lage hue samasta karmoM ke ghane AvaraNa sarvathA vilIna ho jAte haiN| 1. (ka) caturtha karmagrantha, prastAvanA (paM0 sukhalAla jI), pR0 29, 30 (kha) bAhyAtmA cAntarAtmA ca paramAtmeti ca trayaH / kAyAdhiSThAyaka dhyeyAH prasiddhA yogavADmaye // 17 // anye mithyAtva - samyaktva - kevalajJAna bhAginaH / mizre ca kSINamohe ca, vizrAntastetva yogini // 8 // For Personal & Private Use Only - yogAvatAra dvAtriMzikA (zeSa pRSTha 377 para) Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ prArambha ke guNasthAnatrayavartI jIvoM kI bahirAtma saMjJA prArambha ke tIna guNasthAna vAle jIva kI bahirAtmA saMjJA hai| inameM se prathama guNasthAnavartI jIva pUrNarUpa se bahirAtmA haiN| dvitIya guNasthAnavI jIva meM bahirAtmatattva prathama-guNasthAnavartI kI apekSA kama hai, jabaki tRtIya-guNasthAnavartI jIva meM dvitIya guNasthAna vAle kI apekSA bahirAtmabhAva aura bhI kama hai| __ antarAtmabhAva kA prArambha aura usakI sarvotkRSTa avasthA . caturtha-guNasthAnavartI avirata-samyagdRSTi jIva meM antarAtmabhAva kA prArambha hotA hai| aisA antarAtmA samyaktvI jIva jyoM-jyoM antarmukha hokara apanI dainika pravRttiyoM kA avalokana karatA hai, tyoM-tyoM use ve bAhya pravRttiyA~ azAnti, duHkha, asaMtoSa evaM hAni kI kAraNa, tathA azAzvata evaM duHkhaprada pratIta hone lagatI haiM. aura usake viparIta Antarika pravRttiyA~ use zAntidAyinI lagatI haiN| aisI sthiti meM jaba vaha apanI asat-pravRttiyoM ke tyAga kI ora unmukha hotA hai aura sthUla prANAtipAta prabhRti pApoM kA parityAga karatA hai, aura antarAtmatatva kI aisI zreNI para pahu~catA hai, jisa avasthA ko zrAvaka, upAsaka yA zramaNopAsaka kahate haiN| isake pazcAt jaba usakI vicAra-AcAra dhArA aura adhika,nirmala hotI hai, taba vaha yaha anubhava karane lagatA hai, ki paMcendriya-viSayoM ke prati rAga-dveSa, iSTa vastu ke saMyoga aura viyoga tathA iSTa vastu ke viyoga aura aniSTa vastu ke saMyoga ke prati kramazaH priyatA-apriyatA kI, acche-bure kI, moha-droha kI, Asakti-ghRNA kI vRtti kI, evaM sAMsArika vastuoM ke prati mUrchA-mamatA ke parityAga meM hI saccI zAnti hai, unake saMgraha evaM mamatva meM nahIM, taba vaha ukta vastuoM kA tathA sAMsArika mohabandhanoM evaM kauTumbika snehapAza se mukta hone kA upakrama karatA hai| phalata: gharabAra, kuTumba-kabIlA, dhana-sampatti, jamIna-jAyadAda Adi sabakA parityAga kara zramaNadharma svIkAra karatA hai, sarvaviraticAritra apanAtA hai| pAMca mahAvrata evaM paMca samiti-trigupti Adi pUrNa saMyama ko aMgIkAra karatA hai| yaha antarAtmA kI tRtIya zreNI hai| yadyapi bIca-bIca meM isameM pramAdAvasthA AtI hai| isIlie ise pramattasaMyata guNasthAna kahate haiN| (pRSTha 376 kA zeSa) (ga) anye tu mithyAdarzanAdi bhAva-pariNato bAhyAtmA, samyagdarzanAdi pariNatastvantarAtmA, kevalajJAnAdi-pariNatastu prmaatmaa| tatrAdyaguNasthAnatraye bAhyAtmA, tataH paraM kSINamoha-guNasthAnaM yAvadantarAtmA, tathA vyaktyA bAhyAtmA, zaktyA paramAtmA'ntarAtmA c| vyaktyA antarAtmA tu zaktyA paramAtmA anubhUtapUrvanayena bAhyAtmA, zaktyA cN| -adhyAtma-mata-parIkSA gA0 125 TIkA For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha darzanoM meM AtmavikAsa kI kramika avasthAe~ 383 parantu isI sarvaviraticAritra meM rahate hue jaba sAdhaka apramatta hokara svAdhyAya, dhyAna, Atmacintana, samatAyoga Adi kI sAdhanA meM tallIna ho jAtA hai, taba vaha antarAtma tattva kI eka sIr3hI aura Upara car3ha jAtA hai / yaha apramattasaMyata nAmaka saptama guNasthAna hai aura antarAtma tattva kI caturtha zreNI hai| kintu aparipakva sAdhaka kI manovRtti aharniza apramatta nahIM raha pAtI / zramaNa - sAdhanAvasthA meM zArIrikamAnasika dvandva, zoka, cintA, mada, vikathA, nindA, IrSyA, padalolupatA, pUjA-pratiSThA, satkAra-sammAna Adi aneka saMkalpa-vikalpa Akara usake mana ko vyathita, vikSipta evaM cintita kara DAlate haiM / isa kAraNa ekAntarUpa se anavarata apramattAvasthA meM vaha raha nahIM sktaa| isalie kabhI pramatta aura kabhI apramatta donoM avasthAoM meM calatA rahatA hai| jaba koI sAdhaka apramatta-avasthA meM rahate hue parama AtmasamAdhi meM tallIna ho jAtA hai aura apanI mana-vacana-kAya kI pravRtti ko bAhara se haTAkara ekamAtra antarmukhI aura AtmasvarUpa meM sthira karatA hai / usa samaya usake hRdaya meM eka vizuddha va apUrva bhAva jAgRta hotA hai / aisI sthiti meM usake pUrvabhavasaMcita karmabandhana tathA cAritramohanIya karma kA upazama yA kSaya kramazaH cAra yA pAMca zreNiyoM meM hotA hai| yaha avasthA AThaveM se lekara gyArahaveM yA bArahaveM guNasthAna taka kI hotI hai| ina 4 yA 5 avasthAoM meM zramaNa pUrvabaddha karmabandhanoM ko kramazaH ghaTAtA hai aura aisI sthiti meM pahu~ca jAtA hai, jaba naye baMdhane vAle karmoM kA sarvathA abhAva ho jAtA haiM, kevala eka samaya jaisI atyalpa -sthiti vAlA sAtAvedanIya karma kA nAmamAtra kA bandha hotA hai| sAtha hI anAdikAla se baddha mUla - uttara - karma prakRtiyoM ke bandha meM se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghAtikarmoM kA samUla kSaya kara DAlatA hai| yaha antarAtma-tatva kI sarvotkRSTa avasthA hai| paramAtmadazA : do guNasthAnoM meM antarAtmA kI isa (bArahaveM guNasthAna kI) sarvotkRSTa avasthA meM cAra ghAtikarmoM ke kSaya hote hI terahaveM sayogikevalI guNasthAna meM paramAtmadazA prakaTa ho jAtI hai / vaha AtmA sarvajJa, sarvadarzI, anantacatuSTaya dhAraka jIvanmukta ho jAtA hai| jaba taka usakA AyuSyakarma samApta nahIM hotA, taba taka zarIra Adi bane rahate haiM / zarIrasahita rahane vAlI isa paramAtmadazA ko sazarIra paramAtmA kahate haiM, jise anya dArzanika saguNa yA sAkAra yA sadeha paramAtmA kahate haiN| zarIra ko 'kala' bhI kahate haiM / zarIra ke sAtha rahane vAlI yaha paramAtmadazA sadeha yA 'sakala' kahalAtI hai| isa sakala paramAtma-avasthA meM rahate hue ve kevalI bhagavAn vizva ke vibhinna aMcaloM meM pAdavihAra karate hue svayaM Atmastha rahakara mumukSu jIvoM ko sanmArga para calane ke For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ lie prerita karate haiN| jaba unakA jIvanakAla (AyuSya) atyanta alpa raha jAtA hai, taba ve vihAra, dezanA Adi samasta kriyAoM kA nirodha kara pUrNatayA Atmastha ho jAte haiN| phira eka laghu antarmuhUrta kAla meM avazeSa rahe hue AyuSya, nAma, gotra aura vedanIya, ina cAra aghAtikarmoM (bhavopagrAhI karmoM) kI samasta prakRtiyoM kA kSaya karake nitya, niraMjana, nirAkAra, zuddha, buddha, siddha paramAtmA bana jAte haiN| isa avasthA ko anya dArzanikoM ne 'nirguNa' yA nirAkAra parabrahma ke nAma se abhihita kiyA hai| jaise dhAnya ke Upara kA chilakA dUra ho jAne se vyakta cAvala meM aMkurotpatti kI zakti nahIM rahatI, vaise hI karma-nokarmarUpI mala ke naSTa ho jAne se pUrNa vizaddharUpa meM, vyakta AtmA-siddha paramAtmA kA bhI bhavAMkura pUrNatayA vinaSTa ho jAtA hai aura ve apunarAgama sthiti meM sadaiva paramAtmapada meM siddha-mukta rUpa meM sthita rahate haiN| . __ AdhyAtmika vikAsa-krama kA niSkarSa niSkarSa yaha hai ki caudahaveM guNasthAna ko prApta parama-AtmA apane yathArtharUpa meM vikasita hokara sadA ke lie AtmasvarUpa meM susthira ho jAtA hai| isI ko siddha, buddha, mukta, paramAtmadazA yA paramAtmapada-prApti kahate haiN| AtmA kI samagra zaktiyoM kA avyakta rahanA prathama mithyAtvaguNasthAna hai aura kramika vikAsa karate hue paripUrNa svarUpa ko vyakta karake Atmastha ho jAnA caudahavA~ ayogi-kevalI guNasthAna hai| yaha caudahavA~ guNasthAna caturtha guNasthAna meM dekhe gae paramAtmatva-Izvaratva kA tAdAtmya-rUpa hai| pahale aura caudahaveM guNasthAnoM ke bIca jo dUsare se terahaveM paryanta guNasthAna haiM, ve karma aura AtmA ke bIca hone vAle dvandvayuddha ke phalasvarUpa kramazaH prApta hone vAlI upalabdhiyoM ke nAma haiN| inheM hI bahirAtmA Adi tIna avasthAoM meM vargIkRta karake jIvoM ke AdhyAtmika vikAsa kA krama batalAyA gayA hai|. caudaha guNasthAnoM meM se kisameM kauna-sA dhyAna?' jIva pahale se antima guNasthAna taka meM se kisI bhI guNasthAnavartI kyoM na ho, dhyAna se rahita nahIM hotA, kyoMki jJAna AtmA kA svabhAva hai, jabaki dhyAna usI kA cintanAtmaka rUpa hai| sAmAnyatayA dhyAna ke do prakAra haiM-zubha aura ashubh| vizeSatayA zAstroM meM dhyAna ke cAra bheda batAye gae haiM-(1) ArtadhyAna, (2) raudradhyAna, (3) dharma-dhyAna aura (4) shukldhyaan| ina cAroM meM se pahale do azubha haiM, aura pichale do zubha haiN| paudgalika (bhautika) dRSTi kI mukhyatA ko lekara, athavA AtmavismRti ke samaya jo dhyAna hotA hai, vaha azubha aura paudgalika dRSTi ko gauNa karake AtmAnusandhAna-dazA meM jo dhyAna hotA hai, vaha zubha hai| azubha dhyAna -saMsAra kA 1. dvitIya karmagrantha vivecana prastAvanA (marudharakesarIjI ma.), pRSTha 29, 30 For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha darzanoM meM AtmavikAsa kI kramika avasthAe~ 385 kAraNa aura zubha dhyAna mokSa kA kAraNa hotA hai| Adi ke tIna guNasthAnoM meM Artta aura raudra ye do dhyAna hI taratamabhAva se pAye jAte haiN| cauthe aura pAMcaveM guNasthAna meM ukta do dhyAnoM ke atirikta samyaktva ke prabhAva se dharmadhyAna bhI hotA hai| chaThe guNasthAna meM Arta aura dharma, ye do dhyAnaM hote haiN| sAtaveM gaNasthAna meM sirpha dharmadhyAna hotA hai| AThaveM se bArahaveM guNasthAna taka pAMca guNasthAnoM meM dharma aura zukla, ye do dhyAna hote haiN| tathA terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM ekamAtra zukladhyAna hotA hai| ___ dhyAna ke sAtha karmabandha tathA karmakSaya kA bahuta sambandha hai, kyoMki dhyAna eka prakAra kA pariNAma hai| isalie kaSAya bhAva ke tIvratama, tIvratara aura tIvra pariNAmoM se mohanIya karma ke tIvratama, tIvratara aura tIvrabhAva kA bandha hotA hai, aura usakA guNasthAnakrama ke anusAra pahale se dazaveM guNasthAna taka pAyA jAnA batAyA gayA hai| gyArahaveM, bArahaveM meM mohakarma kramazaH upazAnta aura kSINa ho jAtA hai| isalie dharmazukladhyAna hotA hai aura do meM to vItarAgatA ke sAtha ekamAtra zukladhyAna batAyA gayA hai| ___ guNasthAnoM aura dhyAnoM ke varNana se Age bar3hane kI preraNA guNasthAnoM meM pAye jAne vAle cAra dhyAnoM ke ukta varNana se tathA kramazaH guNasthAnoM meM kiye gae bahirAtmabhAva, antarAtmabhAva aura paramAtmabhAva ke pUrvokta varNana se pratyeka manuSya sAmAnyatayA yaha jAna sakatA hai ki maiM kisa, guNasthAna kA athavA kauna-sI AtmA kA yA kisa dhyAna kA adhikArI hU~? aisA bodha, yogya evaM AtmArthI adhikArI kI AtmavikAsa kI svAbhAvika mahatvAkAMkSA ko Upara-Upara ke guNasthAnoM meM ArohaNa karane ke lie uttejita, protsAhita evaM prerita karatA hai, jaisA ki yugAdi-tIrthakara bhagavAn RSabhadeva ne apane gRhasthapakSIya 98 putroM ko protsAhita evaM prerita kiyA thaa| * anyadarzanoM meM Atmika vikAsakrama kA nirUpaNa yadyapi jaina, bauddha aura vaidika Adi prAcIna Astika darzanoM meM, kisI na kisI rUpa meM AtmA ke kramika vikAsa kA vicAra kiyA gayA hai, kyoMki ye sabhI Astika derzana AtmA ke astitva, usake punarjanma, pUrvajanma, usakI vikAsazIlatA evaM mukti (mokSa) prApti kI yogyatA ko mAnate haiM; tathApi jainadarzana meM guNasthAnoM kA 1. (ka) caturtha karmagrantha, prastAvanA (paM0 sukhalAla z2I), pR0 31, 32 (kha) aartt-raudr-dhrm-shuklaani| pare moksshetuH| -tattvArtha sUtra a0 9, sU0 29, 30 ' (ga) dhyAna ke lie vistRta varNana dhyAnazataka gA0 63, Avazyaka hAri0 TIkA pR0 602, tathA jJAnArNava Adi granthoM meM pddh'iye| For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ vibhinna pahaluoM se karmoM ke saMyoga aura viyoga kI vibhinna avasthAoM ko lekara jaisA vistRta evaM sUkSma vicAra kiyA gayA hai, vaisA anya darzanoM evaM matoM meM nahIM pAyA jaataa| phira bhI ukta tInoM Astika darzanoM meM ukta vicAradhArA ke sambandha meM bahuta kucha samAnatA hai| arthAt-saMketa, prarUpaNazailI, pAribhASika zabdoM kI bhinnatA hote hue bhI vastutattva ke viSaya meM tInoM darzanoM kA antara nagaNya hai| ___ yogavAziSTha meM AtmA ke kramika vikAsa kI bhUmikAoM kA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| saMkSepa meM, yogavAziSTha meM sAta bhUmikAe~ ajJAna kI aura sAta bhUmikAe~ jJAna kI mAnI haiN| unake nAma kramazaH isa prakAra haiM___ ajJAna kI sAta bhamikAe~-(1) bIja-jAgrata, (2) jAgrata, (3) mahAjAgrata, (4) jAgrata svapna, (5) svapna, (6) svapna jAgrata aura (7) sussuptk| ___jJAna kI sAta bhUmikAe~-(1) zubhecchA, (2) vicAraNA, (3) tanumAnasA, (4) satvApatti, (5) asaMsakti (6) padArthAbhAvinI aura (7) tuurygaa| ukta caudaha bhUmikAoM kA saMkSipta svarUpa nirUpaNa isa prakAra hai 1. bIja-jAgrata- isa bhUmikA meM ahaMtva aura mamatva buddhi kI jAgRti nahIM hotii| kintu bIjarUpa meM jAgRti kI yogyatA hotI hai| yaha bhUmikA vanaspati Adi kSudranikAyoM meM mAnI gaI hai| - 2. jAgrata- isa bhUmikA meM ahaMtva-mamatva-buddhi alpAMza meM jAgRta hotI hai| yaha bhUmikA kIr3e-makor3e Adi tathA pazu-pakSiyoM meM pAI jAtI hai| 3. mahAjAgrata- isa bhUmikA meM ahaMtva-mamatva buddhi vizeSarUpa se puSTa hotI hai| yaha bhUmikA mAnavagaNa tathA devasamUha meM pAI jAtI hai| 4. jAgrata-svapna- isa bhUmikA meM jAgate hue bhI manorAjya athavA bhrama kA samAveza hotA hai| jaise- eka candra ke badale do candra dikhanA, sIpa meM cA~dI kI bhrAnti honaa| ina kAraNoM se yaha bhramajanita bhUmikA jAgrata-svapna kahalAtI hai| 1. svapna- nidrAvasthA meM Ae hue svapna kA jAgane ke pazcAt bhI jo bhAna hotA hai, vaha svapna-bhUmikA hai| 6. svapna-jAgrata- varSoM taka prArambha rahe hue svapra kA isameM samAveza hotA hai| vaha svapna zarIra-pAta ho jAne para bhI calatA rahatA hai| 1. (ka) yogavAziSTha utpatti-prakaraNa sarga 117, zloka 2 se 24 (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa (AcArya zrI devendra muni), pR0 173, 174 For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha darzanoM meM AtmavikAsa kI kramika avasthAe~ 387 7. suSuptaka- yaha bhUmikA pragADha nidrAvasthA meM hotI hai, isameM jar3a sI sthiti ho jAtI haiM aura karma mAtra vAsanA ke rUpa meM rahe hue hote haiM / ina sAta prakAra kI ajJAnamaya bhUmikAoM meM tIsarI se lekara sAtavIM taka kI bhUmikA spaSTarUpa se mAnava - nikAya meM hotI hai| jJAna kI sAta bhUmikAe~ isa prakAra haiM 1. zubhecchA - AtmAvalokana kI vairAgyamaya icchaa| 2. vicAraNA - zAstra evaM sajjanoM ke saMsargapUrvaka vairAgyAbhyAsa ke kAraNa sadAcAra meM pravRtti | 3. tanumAMnasA - zubhecchA aura vicAraNA ke kAraNa indriyoM ke viSayoM meM Asakti kA ghaTanA / 4. sattvApatti - satya aura zuddha AtmA meM sthira honA / 5. asaMsakti - asaMgarUpa paripAka se citta meM niratizaya Ananda prAdurbhUta honA / 6. padArthAbhAvinI - isameM bAhya aura Abhyantara sabhI padArthoM para se icchAe~ naSTa ho jAtI haiN| zarIrayAtrA kevala dUsaroM ke prayatnoM ko lekara calatI hai| 7. tUryagA- bhedabhAva kA bhAna bilakula bhUla jAne se ekamAtra svabhAvaniSThA meM sthira rahanA / yaha bhUmikA jIvanmukta kI hai| dehamukti ke pazcAt videhamukta kI bhUmikA tUryAtIta kahalAtI hai| pUrvokta sAta ajJAna kI bhUmikAoM meM ajJAna kA prAbalya hone se unheM avikAsa krama meM aura jJAna kI sAta bhUmikAoM meM kramazaH jJAna kI vRddhi hone se unheM vikAsakrama meM ginA jA sakatA hai| jJAna kI sAtavIM bhUmikA meM vikAsa pUrNa kalA meM pahu~ca jAtA haiN| usake pazcAt kI sthiti mokSa kI mAnI jAtI hai / katipaya vidvAnoM ne ina bhUmikAoM kI tulanA mithyAtva aura samyaktva kIM avasthAoM se kI hai, parantu hamAre namra matAnusAra saMkhyA kI dRSTi se bhale hI guNasthAnoM ke sAtha inakI tulanA kI jAe, kintu kramika vikAsa kI dRSTi se guNasthAnoM ke sAtha inakI samAnatA kI saMgati nahIM baiThatI / 2 1. yogavAziSTha utpatti prakaraNa, sarga 118, zloka 5/15 2. jaina AcAra (DaoN0 mohanalAla mehatA), pR0 39 For Personal & Private Use Only * Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ yogavettA jainAcAryoM kI dRSTi meM : tIna avasthAe~ yogavettA jainAcAryoM ne caturtha guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka kI gaNanA samprajJAtayoga meM tathA terahaveM - caudahaveM guNasthAna kI gaNanA asamprajJAta yoga meM kI hai| unhoMne sAdhanA kI dRSTi se bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ko kramazaH patitaavasthA, sAdhaka-avasthA aura siddha avasthA kahA hai| dUsarI dRSTi se naitikatA kI apekSA ina tInoM avasthAoM ko kramazaH anaitikatA (Immoral) - avasthA, naitikatA (Moral)-avasthA aura atinaitikatA ( Amoral) - avasthA kahA jA sakatA hai| prathama avasthA vAlA prANI durAtmA yA durAcArI, dvitIya avasthA vAlA prANI mahAtmA yA sadAcArI aura tRtIya avasthA vAlA prANI paramAtmA yA AdarzAtmA hotA hai| ? yogadarzana kI dRSTi meM citta kI pAMca avasthAe~ pAtaMjala yogadarzana meM ciMtta kI pAMca avasthAe~ batAI gaI haiM- (1) mUr3ha (2) kSipta, (3) vikSipta, (4) ekAgra aura (5) niruddha / inake svarUpa kramaza: isa prakAra haiM - 1. mUr3ha - isameM citta tamoguNa pradhAna hotA hai / isa avasthA meM vyakti ajJAna, Alasya aura mUr3hatA se ghirA rahatA hai| na usameM satya ko jAnane kI jijJAsA hotI hai, na hI dharma ke prati abhiruci hotI hai aura na dhana-sampatti ke saMgraha kI pravRtti hotI hai / usakA samagra jIvana ajJAna tathA anaizvarya meM hI bItatA hai| aisI avikasita avasthA manuSyoM aura tiryaMcoM meM pAI jAtI hai| - 2. kSipta - isameM rajoguNa kI pradhAnatA hotI hai / citta bAhya viSayoM meM pha~sA rahatA hai| vaha usI udher3abuna meM rahatA hai| rajoguNa kI prabalatA ke kAraNa ati-pravRtti karatA hai aura icchAe~, AkAMkSAe~ aura lAlasAe~ use phuTabaoNla kI taraha idhara se udhara daur3AtI haiM, sthiratA se baiThane nahIM detiiN| jaba usake sAtha tamoguNa kA mizraNa hotA hai, taba atilobha, kAmAndhatA aura krUratA kI pravRttiyA~ panapatI haiN| kisI samaya jaba usakA sattvaguNa ke sAtha yatkiMcit mizraNa hotA hai, acchI pravRttiyoM meM lagatA hai, acche vicAra karatA hai, usakA citta acche kAryoM kA cintana karatA hai| yaha avasthA usa saMsArI mAnava kI hai, jo saMsAra me phaMsA hai, andhAdhundha pravRtti karatA hai, vividha prakAra ke ukhAr3a - pachAr3a meM lagA rahatA hai| 3. vikSipta - isa avasthA meM sattvaguNa pradhAna hotA hai / rajoguNa aura tamoguNa dabe hue hote haiM, ve gauNarUpa se rahate haiM / isa avasthA meM sattvaguNa kI pradhAnatA rahane 1. (ka) yogAvatAra dvAtriMzikA, zloka 15 se 21 (kha) paramAtma-prakAza, gA0 13, 14, 15 vyAkhyA For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha darzanoM meM AtmavikAsa kI kramika avasthAe~ 389 se manuSya kI pravRtti dharmajJAna aura aizvarya kI ora abhimukha rahatI hai, kintu rajoguNa ke kAraNa yadAkadA citta vikSipta aura DAMvADola hotA rahatA hai| ____ yogadarzana ke anusAra ina tInoM avasthAoM kI yoga kI bhUmikA meM gaNanA nahIM kI gaI hai, kyoMki ina tInoM meM citta vRtti prAyaH bahirmukhI hotI hai| lekina vikSipta avasthA meM vaha kabhI-kabhI antarmukhI bhI hotI hai, kintu mana zIghra hI punaH viSayoM meM bhaTakane lagatA hai| 4. ekAgra-isa avasthA meM mana kisI prazasta viSaya meM ekAgra yA tallIna ho jAtA hai| jaba rajoguNa aura tamoguNa kA prabhAva ghaTa jAtA hai, taba citta idhara-udhara bhaTakanA chor3akara eka viSaya meM ekAgra aura sthira ho jAtA hai| dIrghakAla taka citta meM cintana kI eka dhArA calatI rahatI hai| isase usakI vicAra zakti meM uttarottara gahanatA AtI jAtI hai| sAdhaka jisa bAta ko socatA hai, usakI gaharAI meM utaratA jAtA hai| A~kheM baMda karane para bhI vahI tathya usake dimAga meM ghUmatA rahatA hai| isa prakAra kI ekAgratA hone para vaha vastu usake svAdhIna aura adhikRta ho jAtI hai| aisI hI avasthA meM yoga kI viziSTa zaktiyA~ ubharatI haiN| isa bhUmikA ko samprajJAta yA sabIjasamAdhi kahate haiN| usakI cAra avasthAe~ haiM- vitarkAnugata, vicArAnugata, AnandAnugata aura asmitaanugt| 5. niruddha-jisa citta meM samasta vRttiyoM kA nirodha ho jAtA hai| ekamAtra saMskAra hI zeSa raha gae hoM, vaha niruddha avasthA hai| isa avasthA ko asamprajJAta yA nirbIja- samAdhi kahate haiN| isake prApta ho jAne para citta ke sAtha vyakti kA sambandha TUTa jAtA hai aura vaha apanI zuddha avasthA ko prApta kara letA hai| isI kA dUsarA nAma svarUpAvasthAna hai| isa avasthA meM puruSa draSTA banakara bAhya viSayoM ke cintana ko sarvathA chor3akara svarUpa meM sthira ho jAtA hai| ___ yahI kAraNa hai ki yogadarzana meM ina pAMca avasthAoM ko dRSTigata rakhakara citta ke do bheda kiye gae haiM-vyutthAna-citta aura niruddh-citt| prathama tIna avasthAoM kA sambandha vyutthAnacitta ke sAtha hai aura antima do avasthAoM kA sambandha niruddha (nirodha) citta ke sAtha hai| citta kI prathama tIna avasthAe~ avikAsakAla kI haiM aura antima do avasthAe~ AdhyAtmika vikAsakrama ko sUcita karatI haiN| citta kI ina pAMcoM avasthAoM meM mUr3ha aura kSipta meM rajoguNa aura tamoguNa kI itanI adhika 1. (ka) pAtaMjala yogadarzana pAda 1, sUtra 1 kA vyAsabhASya tathA vAcaspati mizra kI ... ttiikaa| (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa (AcArya zrI devendra muni), pR0 175, 176 For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ prabalatI rahatI hai ki ve niHzreyasa-prApti meM sAdhaka nahIM, bAdhaka banate haiM, ina do avasthAoM meM AdhyAtmika vikAsa nahIM hotaa| tIsarI vikSipta avasthA meM jaba kabhI sAttvika viSayoM meM jo yatkicit samAdhi prApta hotI hai, usa daurAna bhI citta kI asthiratA itanI adhika hotI hai ki use ekAgratA meM Tikane nahIM detI, isI kAraNa use bhI yoga kI koTi meM sthAna nahIM diyA gayA hai| ekAgra aura niruddha avasthA ke daurAna jo samAdhi hotI hai, use 'yoga' kahA gayA hai| aura vahI AdhyAtmika utkrAnti kA krama hai| ina pAMca bhUmikAoM ke pazcAt kI sthiti hI mokSa hai| .... citta kI pAMca avasthAoM aura guNasthAnoM meM kitanA sAdRzya, kitanA visAdRzya? jainakarmavijJAna-vihita guNasthAna ke sAtha jaba citta kI ina pAMca avasthAoM kI tulanA karate haiM, to yaha kaha sakate haiM ki Adi kI do avasthAe~ prathama guNasthAna kI sUcaka haiN| tRtIya vikSipta avasthA mizra-guNasthAna ke tulya hai| caturtha ekAgra avasthA vikAsa kI sUcaka hai aura antima paMcama niruddha avasthA pUrNa vikAsa ko abhivyakta karatI hai| cauthI se pAMcavIM avasthA ke bIca meM jo vikAsa kI kramazaH bhUmikAe~ haiM, ve nahIM batAI gaI haiN| dUsarI bAta- ye avasthAe~ cittavRtti ke AdhAra para Ayojita haiN| inameM AtmA kI gauNatA spaSTa parilakSita hotI hai aura isameM AtmA kI antima vikAsa-sthiti kA kucha bhI parijJAna nahIM hotA, jabaki guNasthAna kA sIdhA sambandha mana, buddhi, citta aura hRdaya ke sAtha nahIM, AtmA ke sAtha hai| phira jainakarma-vijJAnanirUpita guNasthAnoM kA krama rAga, dveSa, kaSAya, viSayavikAra, yoga, mithyAtvamoha Adi karmabandhajanaka kAraNoM tathA karmabandha ke uttarottara hrAsa evaM upazama, kSayopazama aura anta meM pUrNataH kSaya karane kA hai, jisakA ina cittavRttiyoM ke nirodhakrama meM kahIM atA-patA nahIM hai| mAnA ki cittavRttiyoM kA nirodha parokSarUpa se ukta vikAroM aura doSoM ko dUra karane kA saMketa karatA hai, parantu AtmA kI pUrNataH zuddhi kevala cittavRtti ke nirodha se nahIM hotI, usake lie vikAsa kI kramika avasthAoM ko apanAnA Avazyaka hotA hai| ataH jainakarma-vijJAna prarUpita guNasthAnoM ke sAtha ina cittavRttiyoM kI AMzika tulanA ho sakatI hai, pUrNarUpa se nhiiN| 1. (ka) yogadarzana pAda 1, sUtra 1 ke bhASya tathA TIkA ke AdhAra para . __(kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa (AcArya zrI devendra muni), pR0 176 2. jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa (AcArya zrI devendra muni), pR0 177 For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha darzanoM meM AtmavikAsa kI kramika avasthAe~ 391 bauddha darzana meM bhI AtmA ke vikAsakrama ke bAre meM cintana kiyA gayA hai| usameM AtmA kI saMsAra aura mokSa (nirvANa) Adi avasthAe~ mAnI haiN| svarUponmukha hone se lekara svarUpa kI parAkASThA prApta kara lene taka kI sthiti kA varNana 'majjhimanikAya' Adi granthoM meM hai| tripiTaka meM Atmika vikAsa kA vizada varNana upalabdha hotA hai| jisameM vikAsa kI 6 sthitiyA~ batAI gaI haiM-(1) andha-pathujana, (2) kalyANa-puthujjana, (3) sotApanna, (4) sakadAgAmI, (5) aupapAttika aura (6) arhaa| majjhimanikAya meM dharmAnusArI Adi pA~ca avasthAoM kA spaSTa varNana hai| ve isa prakAra haiM-(1) dharmAnusArI, (2) sotApana, (3) sakadAgAmI, (4) anAgAmI, aura (5) arhaa| - mAlUma hotA hai, 'tripiTaka' meM ukta andhaputhujjana aura kalyANa-puthujana ye do bheda una sAmAnya mAnavoM ke haiM, ve majjhimanikAya meM ukta 'dharmAnusArI' se pUrva kI bhUmikA ko sUcita karate haiM; kyoMki aMdhaputhujjana aura kalyANaputhujana meM dIghanikAya ke anusAra nimrokta dasoM prakAra kI saMyojanAe~ (bandha ke mukhya kAraNa) hotI haiN| lekina ina donoM meM antara yaha hai ki andhaputhujjana ko Aryadarzana aura satsaMga prApta nahIM hotA, jabaki dUsare kalyANaputhujana ko vaha prApta hotA hai| parantu donoM hI nirvANa mArga se parAGmukha haiN| dasa prakAra kI saMyojanAe~ (bandhana) ye haiM(1) sakkAyadiThiM, (2) vicikacchA, (3) sIlavvata-parAmAsa, (4) kAmarAga, (5) paTIgha, (6) rUparAga, (7) arUparAga, (8) mAna, (9) uddhacca, aura (10) avijjaa| . inake pazcAt majjhimanikAya meM ukta 'dharmAnusArI' kA nambara hai| dharmAnusArI jainAcAryoM dvArA ukta mArgAnusArI yA kevala zraddhAzIla ke sadRza hai, jo mokSamArga ke abhimukha huA ho, lekina use prApta na huA ho, yaha avirati samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAna ke sadRza hai| mokSa (nirvANa) mArga ko prApta kiye hue AtmAoM ke vikAsa kI nyUnAdhikatA ke hetubhUta 'sotApanna' Adi cAra vibhAga haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai (1) sotApanna-jo AtmA avinipAta, dharmAniyata aura sambodhi-parAyaNa ho| (2) sakadAgAmI-jo eka hI bAra isa loka meM janma lekara mokSa jAne vAlA ho| . (3) anAgAmI yA aupapattika (anAvRttidharmA)-vaha hotA hai, jo isa loka meM janma grahaNa na karake brahmaloka se sIdhe hI mokSa jAne vAlA ho| For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (4) arahA- jo samasta AsavoM (AsravoM) kA kSaya karake kRtakArya ho jAtA hai| dharmAnusArI Adi pUrvokta 5 avasthAoM ko majjhimanikAya meM pAMca prakAra ke bachar3oM se upamita kiyA hai| dharmAnusArI Adi pAMca avasthAoM kI tulanA karate hue kahA hai-jaise kramazaH tatkAlajAta vatsa (bachar3A), kucha bar3A kintu durbala vatsa, praur3ha vatsa, hala meM jotane lAyaka balavAn baila aura pUrNa vRSabha, jisa prakAra uttarottara alpa- alpatara zrama se gaMgAnadI ke tirache pravAha ko pAra kara lete haiM, vaise hI dharmAnusArI Adi pUrvokta pAMca prakAra ke jIva (AtmA) bhI mAra (kAma) ke vega ko uttarottara alpa- alpatara zrama se jIta sakate haiM / bauddhazAstrokta pUrvokta 10 saMyojanAoM ( karmabandhanoM) meM se prArambha kI pAMca ko 'oraMbhAgIya' aura pichalI pAMca ko 'uDMbhAgIya' kahI gaI haiN| pahalI tIna avasthAoM kA kSaya ho jAne para 'sotApanna' avasthA prApta hotI hai| isake bAda rAga, dveSa aura moha zithila hone para tIna saMyojanAoM ko kSaya aura do ko zithila kara dene se 'sakadAgAmI' avasthA prApta hotI hai| pAMcoM oraMbhAgIya saMyojanAoM kA kSaya ho jAne para 'aupapattika anAvRttidharmA' athavA 'anAgAmI' avasthA prApta hotI hai| tathA dasoM saMyojanAoM kA kSaya ho jAne para 'arahA' pada prApta hotA hai| yaha nirUpaNa jainakarmavijJAna dvArA prarUpita karmabandha ke kramazaH kSaya se milatA-julatA hai| sotApanna Adi pUrvokta cAra avasthAoM kA vicAra caturtha guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka ke vicAroM ke samAna hai, parantu kahanA cAhie ki ye cAra avasthAe~ cauthe se lekara caudahaveM guNasthAnoM kA saMkSipta digdarzanamAtra haiM / 2 1. (ka) majjhimanikAya (pro0 si0 vi0 rAjavAr3e sampAdita marAThI bhASAntarita) sU0 6, 22, 4, 48 (kha) tripiTaka (ga) dIghanikAya marAThI bhASAntarita, pR0 175 TippaNI (gha) caturtha karmagrantha prastAvanA (paM0 sukhalAla jI), pR0 54, 55 (Ga) dIghanikAya ( marAThI bhASAntarita) pR0 176 TippaNI (ca) dvitIya karmagrantha prastAvanA ( marudharakesarIjI), pR0 32, 33 (cha) majjhimanikAya (marAThI bhASAntarita), pR0 156 2. (ka) majjhimanikAya (rAjavAr3e dvArA sampAdita marAThI bhASAntarita), pR0 156 (kha) dIghanikAya (rAjavAr3e - sampAdita), pR0 175 TippaNI (ga) caturtha karmagrantha prastAvanA (paM0 sukhalAla jI), pR0 54, 55 For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha darzanoM meM AtmavikAsa kI kramika avasthAe~ 393 inameM prathama aMdhaputhujjana AdhyAtmika avikAsa kAla kI avasthA hai| dvitIya kalyANaputhujana avasthA meM vikAsa kA alpAMzataH sphuraNa hotA hai; kintu isameM vikAsa kI apekSA avikAsa kA hI vizeSa prabhAva rahatA hai| tIsarI se chaThI taka cAra avasthAe~ AdhyAtmika vikAsa kI uttarottara abhivRddhi kI haiN| aura vaha vikAsa chaThI 'arahA' avasthA meM pUrNa hotA hai| isake pazcAt nirvANa kI sthiti banatI hai| AjIvaka mata kA pravartaka maMkhaliputra gozAlaka bhagavAn mahavIra kA pratidvandvI huA hai, usane avazya hI AtmavikAsa kI kramika avasthAoM ko batAne hetu kucha parikalpanA kI hogii| parantu isakA koI sAhitya upalabdha nahIM hai| phira bhI bauddhagranthoM meM AjIvakamata-prarUpita AdhyAtmika vikAsa ke 8 sopAna isa prakAra batalAye gae haiM-(1) mandA, (2) khiDDA, (3) pada vImaMsA, (4) ujjugata, (5) sekkha, (6) samaNa, (7) jina aura (8) pnn| , majjhimanikAya kI sumaMgalavilAsinI TIkA meM ina AThoM kA svarUpa isa prakAra pratipAdita kiyA gayA hai (1) maMdA-janmadina se lekara sAta dina taka garbha-niSkramaNajanya duHkha ke kAraNa prANI mandasthiti meM rahatA hai, use mandA kahate haiN| (2) khiDDA-durgati se Akara janma lene vAlA bAlaka punaH-punaH rudana karatA hai aura sugati kA smaraNa kara hAsya evaM krIr3A karatA hai| yaha khiDDA (krIr3A) bhUmikA ___ (3) pada-vImaMsA-mAtA-pitA ke hAtha yA anya kisI ke sahAre se bAlaka kA dharatI para paira rakhanA padavImaMsA hai| (4) ujjugata-pairoM se svataMtra rUpa se calane kI kSamatA prApta krnaa| . (5) sekkha-zilpa, kalA Adi ke prazikSaNa ke samaya kI ziSya-bhUmikA yA shaikss-avsthaa| __ (6) samaNa-ghara-bAra, kuTumba-kabIlA Adi chor3akara saMnyAsa grahaNa karanA zramaNa-bhUmikA hai| . (7) jina-AcArya kI upAsanA karake jJAna prApta karane kI bhuumikaa| 1. dvitIya karmagrantha prastAvanA (marudharakesarIjI), pR0 33 For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (8) panna-prAjJa banA huA bhikSu jaba kucha bhI bAtacIta nahIM karatA, aise nirlobha zramaNa kI bhUmikA panna hai| isake pazcAt mokSa prApti kI saMbhAvanA hai|1 / ina ATha bhUmikAoM ke svarUpa ko jAnane se spaSTa parilakSita hotA hai ki ye na to AtmA se sambaddha batAI gaI haiM, aura na hI karma ke saMyoga-viyoga se smbndhit| pahalI pAMca bhUmikAe~ zArIrika evaM bhautika vikAsa kI sUcaka haiM, chaThI se lekara AThavIM taka kI bhUmikA bhI spaSTataH AdhyAtmika vikAsa kI sUcaka nahIM hai, kyoMki ghara-bAra chor3ane mAtra se, tathA gurukula meM zikSaNa prApta karane mAtra se. athavAM tathAkathita prakhara bauddhika yA tArkika bana jAne mAtra se koI vyakti adhyAtma vikAsa kI ucca, bhUmikA ko taba taka upalabdha nahIM kara sakatA, jaba taka ki vaha viSayavikAroM, rAga-dveSoM tathA kaSAya-nokaSAyoM kA uttarottara kSaya karane kA puruSArtha na kre| - yadyapi yogavAziSTha, pAtaMjalayoga, bauddha aura AjIvakamata kI AtmavikAsa ke lie mAnI jAne vAlI bhUmikAoM meM jainadarzana ke guNasthAnoM jaisI kramabaddhatA aura spaSTa sthiti nahIM hai; tathApi inakA prAsaMgika saMketa isalie kiyA gayA hai, tAki mumukSu sAdhaka pUrvajanma-punarjanma tathA ihaloka-paraloka mAnane vAle darzanoM dvArA prarUpita AtmavikAsa kI kramika avasthAoM kI jAnakArI karake jaina karmavijJAnaprarUpita AtmA kI karmabaddha avasthAoM ko uttarottara pAra karake karmamukta avasthA ko prApta kara ske| 1. (ka) majjhimanikAya; sumaMgala vilAsinI TIkA, (kha) dvitIya karmagrantha prastAvanA (marudharakesarI), pR0 33, 34 For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA . guNasthAna kA uddezya, svarUpa aura kArya AtmA (jIva) ke jJAna-darzana-cAritrarUpa jo svabhAva-vizeSa haiM, ve guNa kahalAte haiN| una guNoM ke sthAna- bheda yA svarUpavizeSa ko guNasthAna kahate haiN| jIva ke una AtmaguNoM meM zuddhi ke apakarSa aura azuddhi ke utkarSa ke kAraNa karmabandha ke hetu Asrava aura bandha haiN| tathaiva azuddhi ke apakarSa aura zuddhi ke utkarSa ke hetu saMvara aura nirjarA haiN| Asrava ke dvArA karmAvaraNa ke Ane aura bandha ke kAraNa dugdhajalavat yA agni-lohapiNDavat AtmA ke sAtha sambaddha ho jAne se AtmaguNoM para AvaraNa gAr3hA hotA jAtA hai, jisase azuddhi kA utkarSa hotA hai| lekina saMvara ke dvArA navIna karmamala ke Agamana (Asrava) kA nirodha hone tathA nirjarA dvArA pUrvasambaddha karmamala kA kSaya ho jAne se guNoM kI zuddhi meM utkarSatA aura azuddhi meM apakarSatA athavA nyUnatA AtI jAtI hai, jisase jIvoM kI pAriNAmika zaddhi aura guNoM meM uttarottara adhikatA, vRddhi aura vikAsa hotA jAtA hai| AtmaguNoM ke isI vikAsa-krama ko guNasthAna kahate haiN| guNasthAna : vikAsakrama kI upalabdhiyoM ke sUcaka tAtparya yaha hai ki guNoM kI dRSTi se nizcayanayApekSayA sabhI jIva samAna haiN| sAmAnyarUpa se caturgatirUpa saMsAra meM vidyamAna sabhI jIvoM ke guNa samAna haiM, unameM nyUnAdhikatA nahIM hai| kintu saMsArI AtmAoM ke guNa mohanIyAdi AvAraka karmoM dvArA AcchAdita haiN| una AvAraka karmoM kI AcchAdana-zakti kI nyUnAdhikatA yA taratamatA se tathA samagrarUpeNa pragaTa hue jJAnAdi guNoM ke sthAna ko guNasthAna kahate haiN| athavA jIva dvArA apane vikAsa ke lie kiye jAne vAle prayatnoM dvArA jJAna-darzana-cAritra Adi kI apekSA se upalabdha svarUpa-vizeSa ko guNasthAna kahate haiN| arthAt-guNa For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ jJAnI - jJAna- darzana - cAritra Adi jIva kA svabhAva aura sthAna - unakI taratamatA se prakaTa hue svarUpa - vizeSa ko guNasthAna kahate haiN| guNasthAna : mohakarma kI nyUnAdhikatAe~ guNoM kI zuddhi - azuddhi kI taratamatA ke mApaka ye svarUpa - vizeSa jJAna, darzana, cAritra Adi guNoM kI zuddhi aura azuddhi ke taratamabhAva se hote haiN| guNoM kI zuddhi aura azuddhi meM taratamatA yA nyUnAdhikatA hone kA mukhya kAraNa mohanIya karma kA udaya, upazama, kSaya, kSayopazama Adi haiN| jaba. pratirodhaka karma kama ho jAtA hai, taba jJAnadarzanAdi guNoM kI zuddhi adhika prakaTa ho jAtI hai, aura jaba pratirodhaka karma kI adhikatA hotI hai taba jJAnAdi guNoM kI zuddhi kama hotI hai| Atmika guNoM ke isa nyUnAdhika kramika vikAsa kI avasthA ko guNasthAnakrama kahate haiN| tAtparya yaha hai ki (gommaTasAra ke anusAra) 'darzana - mohanIya Adi karmoM kI udaya, upazama, kSaya, kSayopazama Adi avasthA ke hone para hone vAle jina pariNAmoM se yukta jo jIva parilakSita hote haiM, una jIvoM ko sarvajJa - sarvadarzI bhagavantoM ne usI guNasthAna vAle aura una bhAvoM (adhyavasAyoM= pariNAmoM) ko guNasthAna kahA hai| '2 guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi prarUpaNIya viSaya guNasthAnoM ke 14 bheda evaM unake lakSaNa, kArya, sthiti Adi kA vivecana isase pUrva ke nibandhoM meM kara Ae haiM / 14 guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi prarUpaNIya viSaya ye haiM- (1) jIvasthAna, (2) yoga, (3) upayoga, (4) lezyA, (5) bandhahetu, (6) bandha, (7) udaya, (8) udIraNA, (9) sattA, (10) alpa - bahutva, (11) bhAva aura (12) saMkhyAta Adi saMkhyA / 3 1. . (ka) paMcasaMgraha bhA. 1, ( marudhara kesarI jI), pR0 130 - 131 (kha) karmagrantha bhA. 2 ( marudharakesarIjI) pR0 6 (ga) tatra guNAH - jJAnadarzanacAritrarUpA jIva - svabhAva - vizeSAH, sthAnaM punaratra teSAM zuddhyazuddhi-prakarSA'pakarSakRtaH svarUpabhedaH tiSThantyasmin guNA iti kRtvA yathA'dhyavasAyasthAnamiti guNAnAM sthAnaM guNasthAnam / - karmastava (govindagaNi vRtti) pR0 2 gommaTasAra jIvakANDa gA. 8 (gha) jehiM dulakkhijjaMte udayAdisu saMbhavehiM bhAvehiM / jIvA te guNasaNNA NiddiTThA savvadarisIhiM // 2. gommaTasAra jIvakANDa gA. 8 kA bhAvArtha 3. caturtha karmagrantha gA. 45 vivecana ( marudharakesarIjI), pR0 266 For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 397 (1) guNasthAnoM meM jIvasthAna kI prarUpaNA mithyAtva guNasthAna meM sabhI (14) jIvasthAna hote haiN| pA~ca aparyApta aura saMjJIdvika milakara sAta jIvasthAna sAsvAdana guNasthAna meM haiN| aviratisamyagdRSTi guNasthAna meM do prakAra ke saMjJI jIvasthAna haiM aura zeSa rahe guNasthAnoM meM saMjJIparyApta jIvasthAna haiN| pahale guNasthAna meM sabhI (caudaha hI) jIvasthAna hote haiM, kyoMki ekendriyAdi sabhI prakAra ke saMsArI jIva mithyAtva meM pAye jAte haiN| dUsare sAsvAdana guNasthAna meM sAta jIvasthAna isa prakAra batAye gae haiM-(1) bAdara ekendriya aparyApta, (2) dvIndriya aparyApta, (3) trIndriya aparyApta, (4) caturindriya aparyApta, (5) asaMjJI paMcendriya aparyApta, (6) saMjJI paMcendriya aparyApta tathA (7) saMjJI paMcendriya pryaapt| yahA~ aparyApta kA artha karaNa-aparyApta samajhanA cAhie, labdhi aparyApta nhiiN| cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna meM saMjJI paMcendriya aparyApta aura saMjJipaMcendriya paryApta, ye do jIvasthAna haiN| yahA~ bhI aparyApta kA artha-karaNa aparyApta hai| ina tIna guNasthAnoM (mithyAtva, sAsvAdana aura avirata-samyaktva) ke sivAya zeSa gyAraha guNasthAnoM meM sirpha saMjJI paMcendriya paryApta yaha eka hI jIvasthAna hotA hai| saMjJI paryApta ke sivAya anya kisI prakAra ke jIvoM meM aise pariNAma nahIM hote haiM, jo pUrvokta tIna guNasthAnoM ko chor3akara zeSa gyAraha guNasthAnoM (mizradRSTi tathA dezavirati se lekara ayogikevalI taka ko prApta kara skeN| (2) guNasthAnoM meM yogoM kI prarUpaNA pahale, dUsare aura cauthe guNasthAna meM AhAraka-dvika (AhAraka aura AhAraka mizra ina.do yogoM) ko chor3akara teraha yoga haiM, ve isa prakAra haiM- kArmaNayoga, vigrahagati meM, tathA utpatti ke prathama samaya meM vaikriyamizra aura audArika mizra ye do 1. (ka) savvajiyaThANa micche saga sAsaNi paNa apajja annidurg| samme sanna duviho, sesesuM snni-pjjtto||45|| -karmagrantha bhA. 4 (kha) karmagrantha bhAga 4, gA. 45bhAvArtha (paM0 sukhalAla jI), pR0 167, 168 (ga) gommaTasAra (jIvakANDa) gA. 698 meM 2, 6, 13veM guNasthAna meM aparyApta aura paryApta saMjJI ye do jIvasthAna mAne haiN| (gha) terahaveM guNasthAna ke svAmI sayogi kevalI ko yoga kI apUrNatA kI apekSA se aparyApta kahA hai| -gommaTasAra (jIvakANDa) 125 gA0 For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ yoga, tathA utpatti ke prathama samaya ke anantara aparyApta avasthA meM do yoga, cAra mana ke, cAra vacana ke aura eka audArika tathA eka vaikriya; ye dasa yoga paryApta-avasthA meN| AhAraka aura AhAraka-mizra ye do yoga cAritra-sApekSa hone se ukta tIna guNasthAnoM meM nahIM hote| AThaveM se lekara bArahaveM guNasthAna taka pAMca guNasthAnoM meM chaha yoga nahIM hote, kyoMki ye guNasthAna vigrahagati aura aparyApta avasthA meM nahIM pAye jaate| ataeva inameM kArmaNa aura audArika mizra, ye do yoga nahIM hote| tathA ye donoM guNasthAna apramatta-avasthAbhAvI haiN| ataeva inameM pramAdajanya labdhi prayoga na .. hone ke kAraNa vaikriya-dvika aura AhAraka-dvika, ye cAra yoga bhI nahIM hote| tIsare guNasthAna meM AhArakadvika, audArikamizra, vaikriyamizra aura kArmaNa, ina pAMca yogoM ke sivAya zeSa dasa yoga hote haiN| AhAraka kAyayoga aura AhArakamizra kAyayoga, ye do saMyama-sApekSa hone ke kAraNa isa guNasthAna meM nahIM hote| tathA audArikamizra Adi tIna yoga aparyApta-avasthAbhAvI hone ke kAraNa isameM nahIM hote, kyoMki aparyApta-avasthA meM tIsarA guNasthAna sambhava hI nahIM hai| pAMcaveM dezavirati guNasthAna meM pUrvokta nau yoga tathA vaikriyadvika, ye saba milakara gyAraha yoga hote haiN| dezavirati guNasthAna vAle manuSya va tiryaJca, jo vaikriyalabdhi sampanna hote haiM, ve vaikriya zarIra banAte haiN| isalie unameM vaikriya aura vaikriyamizra, ye do yoga adhika hote haiN| cAra mana ke, cAra vacana ke aura eka audArika, ye 9 yoga to manuSya-tiryaJca ke lie sAdhAraNa haiN| ataH paMcama guNasthAna meM kula 9+2-11 yoga samajhane caahie| usameM sarvavirati na hone ke kAraNa AhAraka aura AhAraka mizra, tathA aparyApta avasthA na hone ke kAraNa kArmaNa aura audArikarmizra, ye do , yoM kula 4 nahIM pAye jaate| chaThe guNasthAna (pramattasaMyata) meM dezavirati-guNasthAna-sambandhI 9 yoga (4 mana ke, 4 vacana ke, aura eka audArika kAya) saba muniyoM ke sAdhAraNa hote haiM, inake atirikta vaikriya-dvika aura AhAraka-dvika, ye cAra yoga vaikriya zarIra tathA AhAraka zarIra banAne vAle tallabdhidhArI muniyoM ke hI hote haiN| vaikriyamizra aura AhAraka mizra, ye do yoga tabhI pAye jAte hai, jaba ve vaikriya zarIra aura AhAraka zarIra kA prArambha aura parityAga karate hai, usa samaya unakI pramAda-avasthA hotI hai| sAtavA~ apramatta-saMyata guNasthAna apramatta-avasthAbhAvI hone ke kAraNa usameM chaThe guNasthAna meM ukta 13 yogoM meM se ukta do yogoM (vaikriyamizra aura AhAraka mizra) ko chor3akara zeSa 11 yoga mAne gae haiN| vaikriya zarIra yA AhAraka zarIra banA lene para bhI apramatta-avasthA sambhava hai| isalie apramatta-saMyata-guNasthAna ke yogoM meM vaikriyakAyayoga aura AhArakakAyayoga kI gaNanA hai| For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 399 .. terahaveM sayogIkevalI guNasthAna meM kArmaNa, audArikadvika, satyamanoyoga, asatyAmRSamanoyoga, satyavacanayoga tathA asatyAmaSa-vacanayoga, ye 7 yoga hote haiN| cU~ki sayogIkevalI ko kevali-samudghAta ke samaya kArmaNa aura audArikamizra, ye do yoga hote haiM, anya saba samaya meM audArikakAya yoga hotA hai, tathA anuttaravimAnavAsI deva Adi ke prazna kA mana se uttara dete samaya do manoyoga aura dezanA dete samaya do vacanayoga hote haiN| isa prakAra terahaveM guNasthAna meM sAta yoga mAne gae ___ kevalajJAnI bhagavAn yogoM kA nirodha karake jaba ayogi-avasthA prApta kara lete haiM, taba eka bhI yoga unameM nahIM pAyA jAtA, kyoMki caudahaveM ayogikevaliguNasthAna meM yogoM kA sarvathA abhAva hai| (3) guNasthAnoM meM upayogoM kI prarUpaNA - prathama mithyAtva guNasthAna aura dvitIya sAsAdana guNasthAna meM samyaktva kA abhAva hone se samyaktva ke sahacArI pAMca jJAna, avadhidarzana, aura kevaladarzana, ina 7 upayogoM ko chor3akara zeSa tIna ajJAna aura do darzana, ye pAMca upayoga hote haiN| caturtha avirati samyagdRSTi aura paMcama dezavirati, ina do guNasthAnoM meM mithyAtva na hone se tIna ajJAna aura sarvavirati na hone se manaHparyAyajJAna tathA ghAtikarmoM kA abhAva na hone se kevaladvika (kevalajJAna-kevaladarzana), ye kula 6 upayoga nahIM hote, zeSa 6 upayoga (tIna jJAna aura tIna darzana Adi ke) hote haiN| tIsare mizradRSTi guNasthAna meM bhI pUrvokta tIna jJAna aura tIna darzana, ye hI 6 upayoga hote haiN| parantu dRSTi mizrita (zuddha-azuddha-ubhayarUpa) hone se jJAna ajJAnamizrita hotA hai| chaThe se bArahaveM (pramattasaMyata se lekara kSINamohanIya) guNasthAna taka sAta guNasthAnoM meM pUrvokta 6 aura manaHparyAyajJAna, ye sAta upayoga haiN| ina 7 guNasthAnoM meM mithyAtva na hone ke kAraNa ajJAnatrika nahIM hai aura ghAtikarma kA 1. (ka) micchaduga ajai jogAhAra duguNA apuvva-paNage u| maNavai uralaM saviuvva mIsi saviuvva-duga dese|| 46 // sAhAraduga pamatte, te viuvvAhAra-mIsa viNu iyre| . kammuraladugaMtAisa-maNa-vayaNa saMjogi na ajogi||47|| -karmagrantha bhA. 4 (kha) caturtha karmagrantha, gA0 46, 47 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 163 se 166 (ga) paMcasaMgraha dvAra 1 gA0 16-17 meM bhI isI prakAra yogoM kI prarUpaNA hai| - (gha) gommaTasAra (jIvakANDa) gA0 703 meM pAMcaveM aura sAtaveM guNasthAna meM nau aura chaThe guNasthAna meM 11 yoga mAne haiN| For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kSaya na hone ke kAraNa kevaladvika bhI nahIM hai| isa taraha 5 upayogoM ko chor3akara zeSa sAta upayoga samajhane caahie| terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM ghAtikarma kA abhAva hone se chadmasthAvasthAbhAvI dasa upayoga nahIM hote, sirpha kevalajJAna aura kevaladarzana, ye do hI upayoga hote haiN| (4) guNasthAnoM meM lezyA kI prarUpaNA prathama se lekara chaThe guNasthAna taka chaha lezyAe~ haiN| sAtaveM guNasthAna meM teja, padma aura zukla, ye tIna lezyAe~ haiN| AThaveM se terahaveM guNasthAna taka chaha guNasthAnoM meM kevala zuklalezyA hai| caudahaveM guNasthAna meM koI bhI lezyA nahIM hai| pratyeka lezyA asaMkhyAta lokAkAza-pradeza-pramANa adhyavasAya-sthAna (saMkleza-mizrita pariNAma) rUpa hai, isalie usake tIvra, tIvratara, tIvratama, manda, mandatara, mandatama Adi utane hI bheda samajhane caahie| ataeva kRSNa Adi azubha lezyAoM ko chaThe guNasthAna meM atimandatama aura pahale guNasthAna meM atitIvratama mAnakara chaha guNasthAnoM taka unakA sambandha kahA gayA hai| sAtaveM guNasthAna meM Arta tathA raudradhyAna na hone ke kAraNa pariNAma itane vizuddha rahate haiM ki, jisase usa guNasthAna meM azubha lezyAe~ sarvathA nahIM hotIM, kintu tIna zubha lezyAe~ hI hotI haiN| pahale guNasthAna meM teja aura padma lezyA ko atimandatama aura sAtaveM guNasthAna meM atitIvratama, isI prakAra zuklalezyA ko pahale guNasthAna meM atimandatama aura terahaveM guNasthAna meM atitIvratama mAnakara uparyukta rIti se guNasthAnoM meM unakA sambandha batalAyA gayA hai| 1. (ka) ti-anANa-dudaMsAima-duge ajai desi naann-dNstiNg| te mIsi mIsA samaNA, jayAi kevaladu aNtduge||48|| -caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha, gA0 48 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 167, 168 (ga) yaha viSaya paMcasaMgraha dvAra 1 kI 19-20 vIM gAthA tathA gommaTasAra jIvakANDa gA.704 meM hai| 2. (ka) chasu savvA teutigaM, igi chasu, igi chasu sukkA ayogi allesaa||50|| -caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha, gA0 50 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 172-173 (ga) dekheM-vizeSAvazyaka bhASya, vRtti gA0 2741,2742 (gha) (pra0) caturtha guNasthAna prApta hone ke samaya dravyalezyA zubha aura azubha donoM mAnI jAtI haiM, kintu bhAvalezyA zubha hii| prazna hai-kyA azubha dravyalezyA vAloM ____ (zeSa pRSTha 396 para) For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 401 (5) guNasthAnoM meM bandha-hetu-prarUpaNA sAmAnyatayA karmabandha ke mUla hetu pAMca haiM- mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog| karmabandha ke kAraNoM kI saMkhyA ke viSaya meM nimrokta tIna paramparAe~ AgamoM aura granthoM meM dRSTigocara huI haiM- (1) kaSAya aura yoga, ye donoM hI bandha hetu haiM, (2) mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga, ye pAMcoM vibhinna apekSAoM se karmabandha ke hetu haiN| (3) mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga, ye cAra bandha hetu haiN| bArIkI se dekhA jAe to prakRtibandha aura pradezabandha kA hetu yoga, aura sthitibandha evaM anubhAgabandha kA hetu kaSAya hai| cAroM prakAra ke bandha yoga aura kaSAya, ina donoM meM samAviSTa ho jAte haiN| yoM dekhA jAe to rAgadveSa moharUpa mithyA pariNAmarUpa hone se mithyAtva kA yoga meM antabhUrta ho jAtA hai| avirati evaM pramAda eka prakAra se kaSAya-nokaSAyarUpa hone se kaSAya ke antargata samAviSTa ho jAte haiN| isI prakAra pramAda bhI eka prakAra kA asaMyama hI hai, usakA avirati meM samAveza ho jAtA hai| ataH spaSTa bodha karane hetu yahA~ bandha ke mukhya cAra hetuoM- mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga kA grahaNa kiyA gayA hai| jitane adhika bandhahetu : utane adhika karmabandha karmagranthoM tathA karmavijJAna ke pratipAdaka granthoM meM AdhyAtmika vikAsa kI bhUmikArUpa guNasthAnoM meM baMdhane vAlI karmaprakRtiyoM ke taratamabhAva ko batalAne ke (pRSTha 395 kA zeSa) ke bhI bhAvalezyA zubha hotI hai? (u0) samAdhAna yaha hai-dravyalezyA aura bhAvalezyA ke sambandha meM yaha niyama nahIM hai ki donoM samAna hI honI caahie| yadyapi manuSya aura tiryaJca, jinakI dravyalezyA asthira hotI hai, unameM jaisI dravyalezyA hotI hai, vaisI hI bhAvalezyA hotI hai, parantu devoM aura nArakoM, jinake dravyalezyA avasthita (sthira) mAnI gaI hai, unake viSaya meM isase ulaTA hai| arthAt nArakoM meM azubha dravyalezyA ke hote hue bhI bhAvalezyA zubha ho sakatI hai| isI prakAra zubha dravyalezyA vAle devoM meM bhAvalezyA azubha bhI ho . sakatI hai| isako vizadpa se samajhane ke lie dekheM-prajJApanAsUtra kA 17vA~ lezyApada aura usakI vRtti| -caturtha karmagrantha TippaNa, pR0 173 1. (ka) baMdhassa miccha avirai kasAya jogatti cau heuu||50|| -caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha gA0 50 uttarArdha vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 174, 175 (ga) mithyAdarzanA'virati-pramAda-kaSAya-yoga bndhhetvH| -tatvArtha sUtra a0 8 sU. 1 For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ lie mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga, ina cAra bandhahetuoM kA nirdeza kiyA gayA hai| aura inake mAdhyama se jIva kI vikAsa-sthiti kA spaSTa bodha ho jAtA hai| isalie jisa guNasthAna meM ukta cAra meM se athavA cAra ke uttarabhedoM meM se jitane adhika bandha hetu hoMge, usa guNasthAna meM karmaprakRtiyoM kA bandha bhI utanA hI adhika hogA aura jahA~ para ye mUlabandha hetu athavA bandhahetu ke uttarabheda kama hoMge, vahA~ karmaprakRtiyoM kA bandha bhI kama hI hogaa| arthAt-mithyAtva Adi cAra mUla hetuoM ke tathA unake uttarabhedoM ke kathana kI paramparA pRthak-pRthak guNasthAnoM meM taratamatA ko prApta hone vAle karmabandha ke kAraNoM kA spaSTIkaraNa karane hetu karmagranthoM meM grahaNa kI gaI hai| bandhahetuoM ke rahane taka una-una karmaprakRtiyoM kA bandha hotA rahatA hai| karmaprakRtiyoM ke bandha ke sambandha meM eka sAdhAraNa-sA niyama yaha hai ki jina karmaprakRtiyoM kA bandha jitane kAraNoM se hotA hai, utane kAraNoM ke rahane taka hI una karma-prakRtiyoM kA bandha hotA rahatA hai tathA kisI eka bandhahetu ke kama ho jAne se una karmaprakRtiyoM kA bandha nahIM hotA hai| zeSa saba prakRtiyoM kA bandha hotA hai| udAharaNArtha- mithyAtva-guNasthAna ke anta meM viccheda hone vAlI narakatrika Adi pUrvokta 16 karmaprakRtiyoM kA bandha mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga, ina cAra hetuoM se hotA hai| ye cAroM bandhahetu prathama guNasthAna ke antima samaya taka rahate haiN| ataH ukta 16 prakRtiyoM kA bandha bhI usa samaya taka sambhava hai| cUMki pahale guNasthAna se Age mithyAtva nahIM rahatA hai, isalie narakatrika Adi pUrvokta 16 prakRtiyoM kA bandha bhI prathama guNasthAna se Age nahIM hotA hai| isI prakAra anyAnya karma-prakRtiyoM kA bandha yA viccheda bandhahetuoM ke sadbhAva aura viccheda para nirbhara hai| karmoM ke mUla bandha hetu aura unakA svarUpa karmoM ke mUla bandha-hetu cAra haiM- mithyAtva, avirati, kaSAya aura yog| unakA svarUpa isa prakAra hai (1) mithyAtva AtmA kA vaha pariNAma hai, jo mithyAtvamohanIya karma ke udaya se hotA hai aura jisase kadAgraha, saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya Adi doSa hote haiN| 1. karmagrantha bhA. 2 vivecana (marudharakesarIjI) se bhAvAMza grahaNa, pR071 2. karmagrantha bhA. 2 vivecana (marudharakesarIjI) se bhAvAMza grahaNa, pR0 72 For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 403 (2) avirati vaha pariNAma hai, jo apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se hotA hai, aura jo cAritra ko rokatA hai| (3) kaSAya vaha pariNAma hai, jo cAritramohanIya ke udaya se hotA hai, aura jisase kSamA, vinaya, saralatA, santoSa, zAnti, samatA Adi guNa prakaTa nahIM ho pAte yA atyalpa pramANa meM prakaTa hote haiM / (4) yoga AtmapradezoM ke parispanda (cAMcalya) ko kahate haiM, jo mana, vacana yA zarIra ke yogya pudgaloM ke . Alambana se hotA hai / 1 mUla bandhahetu : unake bheda aura svarUpa (1) mithyAtva ke pA~ca bheda haiM- (1) Abhigrahika, (2) anAbhigrahika, (3) Abhinivezika, (4) sAMzayika aura (5) anAbhoga / (1) Abhigrahika - tattva kI parIkSA kiye binA hI kisI eka siddhAnta ke prati pUrvAgraha yA pakSapAta rakhakara anya pakSa kA khaNDana karanA / (2) anAbhigrahika - guNadoSa kI parIkSA kiye binA hI saba pakSoM ko barAbara samajhanA / (3) Abhinivezika - apane pakSa ko asatya jAnakara bhI usakI sthApanA karane ke liye durabhiniveza (durAgraha) karanA / (4) sAMzayika - aisA deva hogA yA anya prakAra kA, isI prakAra guru aura dharma ke viSaya meM bhI saMdehazIla bane rahanA / (5) anAbhoga mithyAtva-vicAra yA vizeSa jJAna kA abhAva, arthAt - pragAr3hatama moha kI avsthaa| ina pAMcoM meM se Abhigrahika aura anAbhigrahika ye do mithyAtva guru haiM, aura zeSa tIna laghu; kyoMki pUrva ke donoM mithyAtva viparyAsa rUpa hone se tIvra kleza ke kAraNa haiM, aura zeSa tIna viparyAsarUpa na hone se tIvra kleza ke kAraNa nahIM haiN| ( 2 ) avirati ke bAraha bheda hai / ve isa prakAra - mana aura pAMca indriyoM ko vaza meM na rakhanA, ye 6 tathA pRthvIkAyika Adi SaTkAyika jIvoM kA vadha ( hiMsA) karanA; ye 6 milakara bAraha prakAra hue| mana ko apane viSaya meM svacchandatApUrvaka pravRtti karane denA mana - avirati hai / isI prakAra sparzendriya se lekara zrotrendriya taka pAMcoM indriyoM ko bhI svacchandatApUrvaka pravRtti karane denA, vaza meM na rakhanA paMcendriya-avirati hai / pRthvIkAyika Adi SaT jIvanikAyoM kI avirati ko bhI isI prakAra samajha lenA cAhie / mRSAvAda - avirati, adattAdAna - avirati Adi saba aviratiyoM kA samAveza bhI ina bAraha aviratiyoM meM ho jAtA hai| 1. karmagrantha bhA. 4 vivecana (paM0 sukhalAlajI), pR0 174 2. mithyAtva ke 5, 10 aura 25 bhedoM kA spaSTIkaraNa pUrva nibandha meM par3hiye / For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (3) anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi solaha kaSAya haiM, aura hAsya, rati, arati Adi 9 nokaSAya haiN| isa prakAra kaSAya ke kula 25 bheda haiN| (4) yoga ke uttarabheda kula pandraha haiN| yoM saba milAkara bandhahetuoM ke uttarabhena 5+12+25+15-57 hote haiN| guNasthAnoM meM mUla bandhahetu kI prarUpaNA pahale guNasthAna meM cAroM hetuoM se bandha hotA hai| isalie usa daurAna hone vAle bandha meM uparyukta cAroM kAraNa haiN| dUsare se pAMcaveM taka cAra guNasthAnoM meM mithyAtvodaya ke sivAya avirati Adi tIna hetuoM se bandha hotA hai| arthAt-usa samaya hone vAle karmabandha meM tIna kAraNa haiN| chaThe Adi pAMca guNasthAnoM meM mithyAtva aura avirati, ina do ke sivAya, zeSa kaSAya aura yoga do hI hetu mAne jAte haiN| arthAt chaThe se dasaveM guNasthAna taka pA~ca guNasthAnoM meM kaSAya aura yoga, ye do karmabandha ke hetu haiM, gyArahaveM se terahaveM guNasthAna taka tIna guNasthAnoM meM kaSAya bhI kAraNa nahIM hotA, ekamAtra yoga hI karmabandha kA hetu mAnA jAtA hai| aura caudahaveM guNasthAna meM yoga kA bhI abhAva ho jAtA hai| ataeva usameM bandha kA eka bhI kAraNa nahIM rhtaa| ... eka sau bIsa prakRtiyoM ke yathAsambhava mUla bandhahetu - jJAnAvaraNIya Adi 8 mUla karma-prakRtiyoM kI bandhayogya kula 120 prakRtiyA~ haiM- jJAnAvaraNIya kI 5, darzanAvaraNIya kI 9, vedanIya kI 2, mohanIya kI 26 (samyaktvamohanIya aura mizramohanIya ke sivAya), Ayukarma kI 4, nAmakarma kI 67, gotrakarma kI 2, aura antarAyakarma kI 5, ye saba bandhayogya uttaraprakRtiyA~ kula milAkara 120 hotI haiN| sAtAvedanIya karma kA bandha caturhetuka kahA gayA hai, yAnI mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga, ye cAroM sAtAvedanIya ke bandha hetu haiN| isakA kAraNa yaha hai ki pahale guNasthAna meM mithyAtva se, dUsare se pAMcaveM taka cAra guNasthAnoM meM avirati se, chaThe se dasaveM guNasthAna taka pAMca guNasthAnoM meM kaSAya se, tathA gyArahaveM Adi tIna 1. (ka) abhighiymnnbhighiyaabhinivesiy-sNsiymnnaabhog| paNa miccha bAra avirai, maNakaraNAniyamu chjiy-vho||51|| nava-sola kasAyA panara joga iya uttarA u sgvnnaa| iga-cau-paNa-ti-guNesu, cau-ti-du-iga-paccao bNdho||52|| -caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha gA0 51, 52 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 175 se 179 taka For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 405 guNasthAnoM meM yoga se sAtAvedanIya kA bandha hotA hai| isa prakAra teraha guNasthAnoM meM usake saba milAkara cAra bandhahetu hote haiN| narakatrika Adi solaha karmaprakRtiyoM kA bandha mithyAtva se hotA hai| unake nAma isa prakAra haiM- narakatrika (narakagati, narakAnupUrvI aura narakAyu), jAti-catuSka (ekendriya se caturindriya taka), sthAvara-catuSka (sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa nAmakarma), huMDaka saMsthAna, Atapa nAmakarma, sevAta saMhanana, napuMsakaveMda, evaM mithyaatvmohniiy| ina solaha prakRtiyoM kA bandha mithyAtvahetuka isalie kahA gayA hai ki ye prakRtiyA~ sirpha prathama guNasthAna meM bAMdhI jAtI haiN| mithyAtva ke sAtha anvayavyatireka sambandha hai| mithyAtva ho, tabhI ina prakRtiyoM kA bandha hotA hai, aura mithyAtva ke abhAva meM ye nahIM baMdhatI haiN| isalie mithyAtva ina prakRtiyoM ke bandha kA mukhya kAraNa hai, bAkI ke tIna hetu gauNa haiN| mithyAtva aura avirati, ina do bandhahetuoM se tiryaMcatrika Adi paiMtIsa karmaprakRtiyoM ke bandha kA anvaya-vyatireka sambandha hai| mithyAtva-avirati bandha hetuka paiMtIsa prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM-tiryaMcatrika (tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI aura tiryaMcAyu); styAnarddhi-trika (nidrA-nidrA, pracalA-pracalA aura styAnarddhi), durbhagatrika (durbhaga, duHsvara aura anAdeya nAmakarma), anantAnubandhI-catuSka (anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha), madhyama-saMsthAna-catuSka' (nyAgrodhaparimaNDala, sAdi saMsthAna, kubjaka aura vAmana-saMsthAna), madhyama-saMhanana-catuSka (RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca aura kIlikA-saMhanana) tathA nIca gotra, udyota nAma, aprazasta, vihAyogatinAma aura strIveda, vajraRSabhanArAca saMhanana, manuSyatrika (manuSyagati, manuSyAnupUrvI aura manuSyAyu), apratyAkhyAnAvaraNa catuSka aura audArika dvika (audArika aura audArikamizra kAyayoga) isa prakAra 21+4+10=35 karmaprakRtiyA~ mithyAtva-avirati bandha-dvaya-hetuka haiN| jahA~ taka mithyAtva aura avirati ho, vahA~ taka ina prakRtiyoM kA bandha hotA hai, unake abhAva meM bandha kA bhI abhAva ho jAtA hai| spaSTa zabdoM meM- pahale guNasthAna meM ye saba prakRtiyA~ mithyAtva se aura dUsare, tIsare aura cauthe guNasthAnoM meM avirati se bAMdhI jAtI haiN| isa prakAra pUrvokta sAtAvedanIya kI eka, narakatrika Adi solaha tathA taryaMcatrika Adi paiMtIsa evaM tIrthaMkara nAmakarma aura AhArakadvika, ina . (ka) cau miccha miccha-avirai-paccaiyA, saay-sol-pnntiisaa| joga-viNu ti-paccaiyAhAraga-jiNa-vaja sesaao||53|| (kha) caturtha karmagrantha gA0 53 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 179 se 189 For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ 1+16+35+3=55 prakRtiyoM ko eka sau bIsa baMdhayogya prakRtiyoM meM se ghaTA dene para paiMsaTha prakRtiyA~ zeSa bacatI haiN| ina paiMsaTha prakRtiyoM kA bandha trihetuka hai| ina 65, prakRtiyoM kA bandha avirati, kaSAya aura yoga hetuka isa apekSA se samajhanA cAhie ki pahale guNasthAna meM mithyAtva se, dUsare Adi cAra guNasthAnoM meM avirati se, aura chaThe Adi pAMca guNasthAnoM meM kaSAya se bandha hotA hai| ina tIna hetuoM ke sAtha ukta paiMsaTha prakRtiyoM kA anvaya-vyatireka-sambandha hai / jahA~ taka ye tIna hetu hote haiM, vahA~ taka ye prakRtiyA~ bandhatI haiM aura ina hetuoM ke nahIM rahane para agale guNasthAnoM meM nahIM baMdhatI haiN| tathApi pahale guNasthAna meM mithyAtva kI dUsare Adi cAra guNasthAnoM meM avirati kI, aura chaThe Adi pAMca guNasthAnoM meM kaSAya kI pradhAnatA hai aura anya hetuoM kI apradhAnatA / isa kAraNa ina guNasthAnoM meM kramazaH kevala midhyAtva, avirati evaM kaSAya ko bandha hetu kahA hai| yaha dhyAna rahe ki mithyAtva ke samaya avirati Adi tIna hetu, avirati ke samaya kaSAya Adi do hetu tathA kaSAya ke samaya yogarUpa hetu avazya rahatA hai| gyArahaveM se terahaveM guNasthAna taka sirpha yoga rahatA hai aura yoga ke sAtha ina prakRtiyoM kA anvayavyatireka sambandha nahIM hai| isIlie yoga ko grahaNa nahIM kiyA gayA hai| karmagranthakAra ne AhArakadvika (AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga) tathA tIrthaMkara nAmakarma ina tIna prakRtiyoM kI gaNanA kaSAyahetuka prakRtiyoM meM nahIM kI hai| isake sthAna para tIrthaMkara nAmakarma ke bandha kA kAraNa sirpha samyaktva, tathA AhAraka dvika ke bandha kA kAraNa sirpha saMyama ko mAnA hai| isakA kAraNa kevala vizeSa hetu dikhAne kA mAlUma hotA hai, kintu kaSAya kA niSedha nahIM; kyoMki sabhI karmoM ke prakRtibandha aura pradezabandha meM yoga kI tathA sthitibandha aura anubhAgabandha meM kaSAya kI kAraNatA siddha hai| paMcasaMgraha meM bhI isI tathya kA samarthana kiyA gayA hai| isa prakAra 117 prakRtiyA~ trihetuka mAnI haiM aura zeSa tIna prakRtiyA~ samyaktva tathA saMyamabandha hetuka mAnI haiN| isake viparIta tattvArthasUtra 9 / 1 kI sarvArthasiddhi TIkA meM ye tIna prakRtiyA~ kaSAyahetuka mAnI gaI haiN| paMcasaMgraha 4 / 19 meM 'sesAu kasAehiM' pada se tIrthakara 1. caturtha karmagrantha gA0 53 vivecana ( marudharakesarIjI), pR0 181 2. (ka) caturtha karmagrantha ( marudharakesarIjI) gA0 53 para vivecana pR0 181 (kha) paMcasaMgraha dvAra 4 gA0 20 (ga) tattvArthasUtra sarvArthasiddhi TIkA, a0 9 sU0 1 For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 407 nAmakarma aura AhArakadvika ina tIna prakRtiyoM kA bandha kaSAyahetuka dhvanita kiyA hai| - isa prakAra bandhayogya 120 prakRtiyoM ke yathAsambhava mUla bandhahetuoM kI prarUpaNA kI gaI hai| guNasthAnoM meM uttara bandhahetuoM kI sAmAnya aura vizeSa prarUpaNA uttara bandhahetuoM meM mUla bandhahetu catuSTaya ke kramazaH 5+12+25+5=57 bhedoM kI gaNanA kI gaI hai| ina 57 uttarabandhahetuoM meM se kisa-kisa guNasthAna meM kitane-kitane aura kauna-kauna-se bandhahetu hote haiM ? yaha batalAyA gayA hai| parantu ina bandhahetuoM ko sAmAnya aura vizeSa do prakAra se batAyA gayA hai| kisI eka guNasthAna meM vartamAna samagra jIvoM meM yugapat pAye jAne vAle bandhaheta ko 'sAmAnya aura kisI eka jIvavizeSa meM pAye jAne vAle bandhahetu ko 'vizeSa' kahA gayA hai| gommaTasAra aura paMcasaMgraha meM sAmAnya aura vizeSa, donoM prakAra ke bandha-hetuoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| - guNasthAnoM meM uttara bandhahetuoM kI saMkhyA pUrvapRSThoM meM hama uttara-bandha hetu ke 57 bheda ginA Ae haiN| unameM se prathama mithyAtva guNasthAna meM 55 uttarabandhahetu haiN| AhArakadvika (AhAraka zarIra aura AhArakamizra kAyayoga) ye donoM saMyama-sApekSa haiM aura prathama guNasthAna meM saMyama kA * abhAva hai| isaliye 57 bandhahetuoM meM AhArakadvika nahIM hone se zeSa 55 bandhahetu hote haiN| dUsare sAsvAdana guNasthAna meM 50 bandhahetu haiM; kyoMki isa guNasthAna meM mithyAtva kA udaya na hone se pAMca mithyAtvoM ko pUrvokta 55 bhedoM meM se kama karane se zeSa pacAsa uttarabandhahetu dUsare guNasthAna meM kahe haiN|2 tIsare. mizraguNasthAna meM 43. bandhahetu haiM, kyoMki anantAnubandhI catuSka kA udaya dUsare guNasthAna taka hone se tIsare guNasthAna meM ye cAra bandhahetu nahIM hote, ataH ye 1. uttarabandhahetu ke sAmAnya aura vizeSa ina do bhedoM kI vyAkhyA evaM vivaraNa ke lie dekheM-gommaTasAra karmakANDa gA0 789-790, paMcasaMgraha dvAra 4 gA0 5 tathA prAcIna caturtha karmagrantha kI gAthA-77 meN| paMcasaMgraha TIkA meM vizeSa uttarabandhahetu kA varNana spaSTatA se samajhAyA gayA hai| 2. (ka) paNapatra panna tiyaccha hiacatta guNacatta cha cu-dug-viisaa| solasa dasa nava nava satta heuNo na u ajogiNmi||54|| -caturtha karmagrantha . (kha) caturtha karmagrantha gA0 54 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 182 . .. solasa dasa For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ cAra tathA isa guNasthAna meM mRtyu na hone se aparyApta avasthAbhAvI kArmaNa, audArika mizra aura vaikriya mizra, ye tIna yoga bhI nahIM hote| yoM dUsare guNasthAna ke 50 bandhahetuoM meM se ukta sAta bandhahetu kama ho jAne se zeSa tetAlIsa uttarabandhahetu tIsare guNasthAna meM rahate haiM / caturtha guNasthAna ( avirati - samyagdRSTi) meM chayAlIsa bandhahetu haiM / cUMki cauthA guNasthAna aparyApta avasthA meM bhI pAyA jAtA hai| isalie isameM aparyApta -. avasthAbhAvI kArmaNa, audArika mizra aura vaikriyamizra ye tIna yoga sambhava haiN| ata: tIsare guNasthAna-sambandhI 43 bandhahetuoM meM ina tIna yogoM ko milAne se kula 46 uttarabandhahetu caturtha guNasthAna meM samajhane caahie| pAMcaveM dezavirati guNasthAna meM unatAlIsa bandhahetu haiN| isakA kAraNa yaha hai ki yaha guNasthAna paryApta-avasthAbhAvI hai| ataeva isameM kArmaNa aura audArikamizra, ye do yoga nahIM hote haiN| apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya- catuSka kA udaya cauthe guNasthAna taka hI hone se, usakA pAMcaveM guNasthAna meM abhAva hone se tathA pAMcaveM guNasthAna dezavirati (AMzika saMyama) rUpa hone se usameM trasakAyika jIvahiMsA kA tyAga hotA hai, ataeva trasa - avirati, bhI nahIM hai| isa taraha caturtha guNasthAna sambandhI chayAlIsa uttarabandhahetuoM meM se kArmaNa, audArikamizra apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya- catuSka aura trasa avirati ina sAta bandhahetuoM ko kama karane se paMcama guNasthAna meM unatAlIsa bandhahetu rahate haiM / ina unatAlIsa hetuoM meM vaikriyamizra kAyayoga zAmila hai, para vaha aparyApta avasthAbhAvI nahIM, kintu vaikriyalabdhijanya hai, jo paryAptaavasthA meM hI hotA hai| paMcama guNasthAna meM saMkalpajanya trasahiMsA to sambhava hI nahIM, Arambhajanya-trasahiMsA avazya sambhava hai, magara bahuta km| isalie Arambhajanya trasahiMsA kI vivakSA na karake unatAlIsa hetuoM meM trasa - avirati kI gaNanA nahIM ? gaI hai| 1. (ka) paNapanna micchihAraga, dugUNa sAsANi pannamiccha viNA / missa dugakaMma aNa- viNu ticatta mIse aha cha cattA // 55 // sadumissakaMma ajae, avirai - kammurala- mIsa - bi- kasAye / muttuguNa catta dese chavIsa sAhAra du pamatte // 56 // avirai-igAra-tikasAya- vajja apamatti mIsa - duga-rahiyA / cavIsa apavve puNa, duvIsa aviuvviyAhArA // 57 // (kha) caturtha karmagrantha, gA0 55 se 57 vivecana (pa0 sukhalAla jI), pR0 182 se - caturtha karmagrantha 185 For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 409 .chaThA guNasthAna sarvaviratirUpa hai| isalie isa guNasthAna meM 26 uttarabaMdhahetu haiN| isameM 12 aviratiyoM meM se 11 aviratiyA~ nahIM hotI, sAtha hI pratyAkhyAnAvaraNakaSAya-catuSka bhI nahIM hotA, jisakA udaya pAMcaveM guNasthAna-paryanta hI rahatA hai| isa prakAra paMcama guNasthAna-sambandhI 39 hetuoM meM se 11+4=15 bandhahetu ghaTA dene se 24 zeSa rhe| ye caubIsa tathA AhArakadvika milAne se 26 uttarabandhahetu chaThe guNasthAna meM haiN| isa guNasthAna meM AhAraka labdhidhArI muni AhArakalabdhi ke prayoga dvArA AhArakazarIra racate haiN| isI se chabbIsa hetuoM meM AhArakadvika parigaNita hai| ___ vaikriya zarIra ke prArambha aura parityAga ke samaya vaikriyamizra tathA AhAraka zarIra ke prArambha aura parityAga ke samaya AhArakamizra yoga hotA hai| parantu usa samaya pramattabhAva hone ke kAraNa sAtavA~ guNasthAna nahIM hotaa| isa kAraNa isa guNasthAna ke bandha-hetuoM meM ye do yoga nahIM gine gae haiN| ataeva apramatta-saMyata nAmaka saptama guNasthAna meM pUrvokta chabbIsa meM se vaikriyamizra aura AhArakamizra, ye do yogoM ke sivAya zeSa caubIsa bandhahetu hote haiN| apUrvakaraNa nAmaka aSTama guNasthAna meM bAIsa bandhahetu haiN| isa guNasthAna meM vaikriya aura AhAraka ye do kAyayoga bhI nahIM hote| ina donoM ke na hone kA kAraNa hai-vaikriya zarIra vAle ko vaikriya kAyayoga aura AhAraka zarIra vAle ko AhAraka kAyayoga hotA hai| aura ina do zarIroM vAle adhika se adhika sAtaveM guNasthAna ke hI adhikArI hote haiM, Age ke guNasthAnoM ke nhiiN| nauveM anivRtti-bAdara guNasthAna meM bandhahetu solaha haiN| isa guNasthAna meM hAsyaSaTka (hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA) kA udaya nahIM hotA, kyoMki hAsyaSaTka kA udaya AThaveM guNasthAna taka hI sambhava hai| isalie AThaveM guNasthAna ke bAIsa bandhahetuoM meM se 6 hAsyaSaTka (kaSAya) ko kama karane para zeSa 16 bandhahetu nauveM anivRttibAdara nAmaka nauveM guNasthAna meM hote haiN| tIna veda aura saMjvalana-trika (saMjvalana kaSAya ke krodha, mAna, mAyA), ina 6 kA udaya nauveM guNasthAna taka hI rahatA hai| ataH ina 6 ko chor3akara dasa bandhahetu dasaveM guNasthAna meM hote haiN| gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM saMjvalana-lobha kaSAya kama hone se sirpha nau bandhahetu hI rahate haiM- cAra manoyoga, cAra vacanayoga aura eka audArika kaayyog| saMjvalana lobha kA udaya 10veM guNasthAna taka hI rahatA hai| ataH isake sivAya pUrvokta 10 meM 1. (ka) acha-hAsa sola bAyari, suhame dasa vey-sNjlnn-ti-vinnaa| . khINuvasaMti alobhA, sajogi puvvutta sgjogaa||58|| -caturtha karmagrantha _ (kha) caturtha karmagrantha, gA0 58 kA vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 184 se 186 For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ se zeSa nau hetu gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM pAye jAte haiM / terahaveM guNasthAna meM sirpha 7 hetu haiN| satyamanoyoga, asatyAmRSA - manoyoga satyabhASa aura asatyAmRSA vacanayoga, audArika kAyayoga, audArikamizra kAyayoga tathA kArmaNa kAyayoga, yoM kula milAkara sAta bandhahetu haiN| caudahaveM guNasthAna meM yoga kA abhAva hai, isalie isameM bandhahetu kA sarvathA abhAva hai| (6) guNasthAnoM meM bandha kI prarUpaNA mUla prakRtiyoM ke bandha kI prarUpaNA tIsare guNasthAna ke sivAya pahale se lekara sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna taka 6 guNasthAnoM meM sAta yA ATha mUla karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai| Ayukarma ke bandha ke samaya ATha kA aura use na bAMdhane ke samaya sAta kA bandha samajhanA caahie| tIsare (mizra), AThaveM (apUrvakaraNa) aura nauveM (anivRttibAdara) guNasthAna meM AyuSyakarma kA bandha na hone se sAta kA hI bandha hotA hai| AThaveM aura nauveM guNasthAna meM pariNAma itane adhika vizuddha ho jAte haiM, jisase unameM Ayu-bandha-yogya pariNAma hI nahIM rahate tathA tIsare guNasthAna kA svabhAva hI aisA hai ki usameM Ayu kA bandha nahIM hotaa| ataeva ina tIna guNasthAnoM meM 7 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| sUkSmasamparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM 6 prakRtiyoM kA bandha hotA hai, kyoMki usameM Ayu aura mohanIya, ina do prakRtiyoM kA bandha nahIM hotaa| pariNAma ativizuddha ho jAne se Ayu kA bandha aura bAdara kaSAyodaya na hone se mohanIya kA bandha isa guNasthAna meM varjita hai| gyArahaveM (upazAntamoha), bArahaveM (kSINamoha) aura terahaveM ( sayogI kevalI ) guNasthAna meM kevala eka sAtAvedanIya kA bandha hotA hai, kyoMki usameM kaSAyodaya sarvathA na hone se anya kisI bhI karmaprakRti kA bandha saMbhava nahIM hai| niSkarSa yaha hai ki tIsare, AThaveM aura nauveM guNasthAna meM sAta kA hI bandhasthAna, tathA pahale, dUsare, cauthe, pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM guNasthAna meM sAta yA 1. (ka) apamattaMtA satta- TTha, mIsa. apuvva-bAyarA satta / baMdhai chassuhumo, egamuvarimA baMdhagA ajogI // 59 // - caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha, gA0 59 vivecana ( paM0 sukhalAla jI), pR0 187, 188 (ga) 59 vIM se 62 vIM gAthA - paryanta baMdhAdi prarUpaNA kA samarthana paMcasaMgraha dvAra 5, gA0 2, 3, 5 meM dekheN| (gha) yaha vicAra nandIsUtra gA0 3 kI malayagiri vRtti meM bhI hai| (Ga) baMdhAdi cAroM kI prarUpaNA mUla karma prakRtiyoM ko lekara kI gaI hai| For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 411 ATha kA bandhasthAna, dasaveM meM 6 kA bandhasthAna aura gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM eka kA bandhasthAna hotA hai| 14 vA~ guNasthAna sarvathA abandhaka hai| (7-8) guNasthAnoM meM sattA aura udaya kI prarUpaNA pahale se lekara dasaveM sUkSma-samparAya guNasthAna taka ATha karmoM kI sattA aura ATha hI karmoM kA udaya hai| arthAt-Adi ke 10 guNasthAnoM meM sattAgata tathA udayamAna AThoM hI karma pAye jAte haiN| gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna meM sattA ATha karma kI aura udaya sAta karma kA hotA hai| arthAt-gyArahaveM guNasthAna meM mohanIya karma sattAgata rahatA hai, kintu udayamAna nhiiN| isaliye usameM sattA 8 karma kI aura udaya sAta karma kA hai| bArahaveM guNasthAna meM mohanIya karma kA sarvathA kSaya ho jAne se sattA aura udaya, donoM sAta karmoM ke haiN| terahaveM sayogikevalI aura caudahaveM ayogikevalI guNasthAna meM sattA aura udaya cAra karmoM ke haiM; kyoMki ina donoM guNasthAnoM meM cAra ghAtikarma sarvathA naSTa ho jAte haiM, isalie inameM sattAgata aura udayamAna cAra aMghAtikarma hI haiN| sArAMza yaha hai ki sattAsthAna pahale gyAraha guNasthAnoM meM ATha kA, bArahaveM meM sAta kA aura terahaveM-caudahaveM meM cAra karmoM kA hai, jabaki udayasthAna pahale dasa guNasthAnoM meM ATha kA, gyArahaveM aura bArahaveM meM sAta kA, tathA terahaveM aura caudahaveM meM cAra kA hai| (9) guNasthAnoM meM udIraNA kI prarUpaNA udIraNA kI prarUpaNA jAnane se pUrva yaha niyama dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai ki jo karma udayamAna ho, usI kI udIraNA hotI hai, anudayamAna karma kI nhiiN| aura jaba udayamAna karma AvalikA-pramANa zeSa rahatA hai, taba (usa samaya) usakI - udIraNA ruka jAtI hai| * * tRtIya guNasthAna ko chor3akara pahale se pramattasaMyata nAmaka chaThe guNasthAna paryanta pAMca guNasthAnoM meM sAta yA ATha karma kI udIraNA hotI hai| Ayu kI udIraNA na hone ke kAraNa sAta karma kI aura hone ke samaya ATha karma kI samajhanI caahiye| ukta niyama ke anusAra Ayu kI udIraNA usa samaya ruka jAtI hai, jisa samaya vartamAna bhava kI Ayu AvalikA-pramANa zeSa rahatI hai| yadyapi vartamAna bhavIya Ayu kI 1. (ka) AsuhumaM saMtudaye, aTTha vi mohaviNu satta khiinnmi| .... cau carima-duge aTTha u, saMte upasaMti sttude||60|| -caturtha karmagrantha (kha) caturtha karmagrantha gA0 60 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 189 For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ sthiti AvalikA se adhika hotI hai, tathApi anudayamAna hone ke kAraNa usakI udIraNA ukta niyama ke anusAra nahIM hotii| tIsare (mizra) guNasthAna meM ATha karma kI udIraNA mAnI jAtI hai, kyoMki isa guNasthAna meM mRtyu nahIM hotii| isa kAraNa Ayu kI antima AvalikA meM, jabaki udIraNA ruka jAtI hai, isa guNasthAna kA saMbhava hI nahIM hai| sAtaveM (apramatta), AThaveM (apUrvakaraNa) aura nauveM (anivRttibAdara) guNasthAna meM Ayu aura vedanIya karma ke sivAya chaha karma kI udIraNA hotI hai| isakA kAraNa yaha hai ki ina do (Ayu aura vedanIya) karmoM kI udIraNA ke lie jaise adhyavasAya Avazyaka haiM, ukta tIna guNasthAnoM meM ativizuddhi hone ke kAraNa vaise adhyavasAya nahIM hote| __ sUkSmasamparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM chaha athavA pAMca karmoM kI udIraNA hotI hai| Ayu aura vedanIya kI udIraNA na hone ke samaya chaha karma kI tathA ukta karmadvaya tathA mohanIya karma kI udIraNA na hone ke samaya pAMca karma kI samajhanI caahie| mohanIya karma kI udIraNA dazama guNasthAna kI antima AvalikA meM ruka jAtI hai; vaha isalie ki usa samaya usakI sthiti AvalikA-pramANa zeSa rahatI hai| gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna meM Ayu, vedanIya aura mohanIya karma kI udIraNA na hone ke kAraNa zeSa pAMca karmoM kI udIraNA hotI hai| isa guNasthAna meM udayamAna na hone ke kAraNa mohanIya karma kI udIraNA niSiddha hai| bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM antima AvalikA ko chor3akara anya saba samaya meM Ayu, vedanIya aura mohanIya ke sivAya pAMca karmoM kI udIraNA hotI rahatI hai| antima AvalikA meM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya kI sthiti AvalikA-pramANa zeSa rahatI hai| isa kAraNa unakI udIraNA ruka jAtI hai| aura zeSa do (nAma aura gotra) karmoM kI udIraNA rahatI hai| isa prakAra kSINamoha guNasthAna meM pAMca yA do karmoM kI udIraNA mAnI hai| terahaveM guNasthAna meM aghAtikarmacatuSTaya hI zeSa rahate haiM, inameM se Ayu aura vedanIya kI udIraNA to pahale se rukI huI hai| isI kAraNa sayogikevalI nAmaka guNasthAna meM sirpha do karmoM (nAma aura gotra) kI udIraNA mAnI gaI hai| caudahaveM ayogi-kevalI gaNasthAna meM yoga kA abhAva hone se udIraNA kA abhAva hai, kyoMki yoga ke binA udIraNA ho nahIM sakatI aura isa guNasthAna meM yogoM kA nirodha ho jAtA hai| 1. (ka) uiraMti pamattaMtA , sagaTTha miistttth-vey-aau-vinnaa| chaga apamattAi tao, cha paMca suhumo pnnuvsNto|| 61 // paNa do khINadujogINudIragu ......... // 62/1 ___ -caturtha karmagrantha (zeSa pRSTha 413 para) For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 413 niSkarSa yaha hai ki tIsare guNasthAna meM ATha hI karmoM kA udIraNAsthAna, pahale, dUsare, cauthe, pAMcaveM aura chaThe guNasthAna meM sAta yA ATha karmoM kA, tathA sAtaveM guNasthAna se lekara dasaveM guNasthAna taka eka AvalikA zeSa rahe taba taka chaha karmoM kA aura dasaveM kI antima AvalikA se bArahaveM guNasthAna kI antima AvalikA zeSa rahane taka pAMca karmoM kA tathA bArahaveM kI antima AvalikA se terahaveM guNasthAna ke anta taka do karmoM kA udIraNAsthAna pAyA jAtA hai| caudahaveM guNasthAna meM yogoM kA abhAva hone se udIraNA nahIM hotii| ata: caudahavA~ guNasthAna anudIraka hai| (10) guNasthAnoM meM alpabahutva kI prarUpaNA guNasthAnoM meM alpa-bahutva kI prarUpaNA karate hue kahA gayA hai ki gyArahaveM guNasthAna vAle jIva anya sabhI guNasthAna vAle jIvoM se anya haiM, kyoMki gyArahavA~ guNasthAna upazamazreNi kA hai| ataH upazamazreNi ke pratipadyamAna (kisI vivakSita samaya meM usa avasthA ko pAne vAle) jIva cauvana pAye jAte haiM, jabaki pUrva-pratipanna (kisI vivakSita samaya pahale se isa avasthA ko prApta kiye hue) eka, do yA tIna Adi pAye jAte haiN| bArahavA~ guNasthAna kSapakazreNi kA hai| kSapakazreNi-pratipadyamAna bArahaveM guNasthAna vAle jIva utkRSTa 108 aura pUrvapratipanna jIva zata-pRthaktva (yAnI do sau se nau sau taka) pAye jAte haiN| isalie gyArahaveM guNasthAna vAle jIvoM se bArahaveM guNasthAna vAle jIva saMkhyAtaguNe kahe gae haiN| arthAt-gyArahaveM guNasthAna vAle jIva alpa aura bArahaveM guNasthAna vAle unase saMkhyAtaguNe mAne gae haiN| AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAna vAle jIva upazamaka aura kSapaka, donoM zreNiyoM meM pAye jAte haiN| ataH ubhayazreNi vAle ye tInoM guNasthAna vAle jIva Apasa meM samAna haiM, kintu bArahaveM guNasthAna vAloM kI apekSA vizeSAdhika haiN| .. terahaveM sayogikevalI guNasthAna, apramatta aura pramatta guNasthAna vAle jIva pUrvapUrva se uttarottara saMkhyAtaguNe haiN| arthAt-AThaveM guNasthAna vAloM se terahaveM guNasthAna vAle saMkhyAtaguNe isalie kahe gae haiM ki ye jaghanya do karor3a, aura utkRSTa nau karor3a hote haiN| sayogikevali guNasthAna vAloM se sAtaveM (apramatta) guNasthAna vAle saMkhyAtaguNe isalie haiM ki ve do hajAra karor3a pAye jAte haiN| isI taraha sAtaveM guNasthAna vAloM se chaThe pramattasaMyata guNasthAna vAle isalie saMkhyAtaguNe haiM ki ve nau / (pRSTha 412 kA zeSa) ... (kha) caturtha karmagrantha, gA0 61, 62 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 190 se 192 (ga) isakI prarUpaNA paMcasaMgraha dvAra 2 gA080-81 meM hai| ___ (gha) gommaTasAra jIvakANDa gA0 622 se 628 taka kucha bhinnarUpa se prarUpita hai| For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ hajAra karor3a taka pAye jAte haiN| dezavirati, sAsAdana, mizra aura avirata-samyagdRSTi guNasthAna vAle jIva pUrva-pUrva se asaMkhyAtaguNe haiN| vaha isalie haiM ki asaMkhyAta tiryaJca garbhaja bhI dezavirati nAmaka paMcama guNasthAna vAle jIva chaThe guNasthAna vAloM se asaMkhyAtaguNe ho jAte haiN| dezaviratiguNasthAna vAloM se dvitIya (sAsvAdana) guNasthAna vAle jIva asaMkhyAtagume kahe gae haiN| isakA kAraNa yaha hai ki dezavirati tiryaJca aura manuSya do gatiyoM meM hI hotI hai, jabaki sAsvAdana samyaktva cAroM gatiyoM meM hotA hai| parantu sAsvAdana samyaktva guNasthAna kI apekSA mizradRSTi guNasthAna kA kAlamAna asaMkhyAtaguNa adhika hai| yahI kAraNa hai ki sAsvAdana samyaktva guNasthAna vAloM kI apekSA mizradRSTi vAle asaMkhyAtaguNe adhika haiN| cauthA avirata samyagdRSTi guNasthAna cAroM gatiyoM meM sadaiva pAyA jAtA hai aura usakA kAlamAna bhI bahuta adhika hai| isalie cauthe guNasthAna vAle tIsare guNasthAna vAloM se asaMkhyAtaguNe haiN| yadyapi bhavastha ayogI kevalI kSapaka zreNi vAloM ke barAbara dazapRthakatva-pramANa hI haiN| tathApi abhavastha ayogikevalI (siddha paramAtmA) ananta haiN| isI kAraNa ayogi kevalI jIva cauthe guNasthAna vAloM se anantaguNe kahe gae haiN| kintu sAdhAraNa vanaspatikAyika jIva siddhoM se bhI anantaguNe haiM aura ve saba mithyAdRSTi haiN| isalie prathama mithyAdRSTi guNasthAna vAle caudahaveM guNasthAna vAloM se anantaguNa haiN| - alpabahutva : utkRSTa saMkhyA para AdhArita niSkarSa yaha hai ki pahalA, cauthA, pA~cavA~, chaThA, sAtavAM aura terahavA~, ye 6 guNasthAna loka meM sadaiva pAye jAte haiN| zeSa ATha guNasthAna kabhI nahIM bhI pAye jAte haiM, taba bhI unameM vartamAna jIvoM kI saMkhyA kabhI jaghanya aura kabhI utkRSTa rahatI hai| Upara kahA huA alpabahutva utkRSTa saMkhyA kI apekSA se samajhanA cAhie, jaghanya saMkhyA kI apekSA se nhiiN| kyoMki jaghanya-saMkhyA ke samaya jIvoM kA pramANa 1. (ka) ................................ajogi thova uvsNtaa| saMkhaguNa khINa suhumA'niyaTTI apuvva sama ahiyaa||62 / / (kha) jogi-apamatta iyare, saMkhaguNA des-saasnnaamiisaa| * aviraya ajogimicchA, asaMkha cauro duve nnNtaa||63|| -caturtha karmagrantha (ga) caturtha karmagrantha gA0 62-63 vivecana (paM0 sukhalAla), pR0 192 se 195 taka 2. (ka) caturtha karmagrantha, gA0 62-63 vivecana , pR0 192 se 195 taka (kha) isa viSaya kI prarUpaNA paMcasaMgraha dvAra 2, gA0 80-81 meM hai| (ga) gommaTasAra jIvakANDa gA0 622 se 628 taka meM bhI isakA kathana bhinnarUpa se For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 415 uparyukta alpa bahutva ke viparIta bhI ho jAtA hai| udAharaNArtha-kabhI gyArahaveM guNasthAna vAle bArahaveM guNasthAna vAloM se adhika bhI ho jAte haiN| ataH uparyukta alpabahutva sabhI guNasthAnoM meM jIvoM ke utkRSTa saMkhyaka pAye jAne ke samaya hI ghaTita ho sakatA hai| (11) guNasthAnoM meM pAMca bhAvoM kI prarUpaNA aupazamika Adi pAMca yA chaha bhAvoM para vistRta rUpa se hamane 'aupazamika pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna' zIrSaka nibandha meM paryApta prakAza DAlA hai| karmoM ke sAtha ina pAMca bhAvoM kA kAphI ghaniSTha sambandha hai| karmagrantha meM pAMcoM bhAvoM kA karma ke sAtha sambandha batAte hue kahA gayA hai ki aupazamika bhAva mohanIya karma ke hI hotA hai| mizra (kSAyopazamika) bhAva cAra ghAtikarmoM kA hI hotA hai| zeSa tIna (kSAyika, pAriNAmika aura audayika) bhAva AThoM karmoM ke hote haiN| dharmAstikAya Adi ajIvadravya ke pAriNAmika bhAva haiM, kintu pudgala-skandha ke audayika aura pAriNAmika ye do bhAva haiN| karma ke sambandha meM aupazamika Adi bhAvoM kA matalaba hai-usakI avasthA vizeSoM se| jaise-karma kI upazama-avasthA aupazamika bhAva hai, kSayopazama-avasthA kSAyopazamika bhAva hai, kSaya-avasthA kSAyika bhAva hai, udaya-avasthA audayika bhAva hai aura pariNamana-avasthA pAriNAmika' bhAva hai| * Azaya yaha hai ki upazama-avasthA mohanIya karma ke sivAya anya karmoM kI nahIM hotii| isalie aupazamika bhAva mohanIya karma kA hI kahA gayA hai| kSayopazama cAra ghAtikarmoM kA hI hotA hai| isa kAraNa kSayopazama bhAva ghAtikarma kA hI mAnA gayA hai| vizeSatA itanI hai ki kevalajJAnAvaraNIya aura kevaladarzanAvaraNIya, ina do ghAtikarma-prakRtiyoM ke vipAkodaya kA nirodha na hone ke kAraNa inakA kSayopazama nahIM hotaa| kSAyika, audayika aura pAriNAmika; ye tInoM bhAva AThoM karmoM ke haiM, kyoMki kSaya, udaya aura pariNamana, ye tIna avasthAe~ AThoM hI karmoM kI hotI haiN| niSkarSa yaha hai ki mohanIya karma ke pAMcoM bhAva, mohanIya ke sivAya cAra ghAtikarma ke cAra bhAva aura cAra aghAtikarma ke tIna bhAva haiN| 1. pAriNAmika zabda kA yaha eka artha hai-svarUpa-pariNamana, jo saba dravyoM meM lAgU hotA hai| jaise-karma kA jIvapradezoM ke sAtha viziSTa sambandha honA yA dravya, kSetra, kAla aura bhAva Adi bhinna-bhinna nimitta pAkara aneka rUpa meM saMkrAnta hote rahanA (parivartita hote rahanA) karma kA pAriNAmika bhAva hai| jIva kA pariNamana jIvatva bhAva meM yA bhavyatva yA abhavyatvarUpa meM svataH bane rahanA hai| isI taraha dharmAstikAyAdi dravyoM meM bhI samajha leN| For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ___ dharmAstikAya Adi pAMca dravyoM meM se pudgalAstikAya ke sivAya zeSa cAroM dravyoM ke pAriNAmika bhAva hI hotA hai| dharmAstikAya jIva-pudgaloM kI gati meM sahAyaka banane rUpa apane karma meM anAdikAla se pariNata huA karatA hai| adharmAstikAya sthiti meM sahAyaka banane rUpa kArya meM, AkAzAstikAya avakAza dene rUpa kArya meM, aura kAla, samaya-paryAyarUpa svakArya meM anAdikAla se pariNamana kiyA karatA hai| parantu pudgala dravya ke pAriNAmika aura audayika ye do bhAva haiN| skandhoM meM bhI dvayaNukAdi sAdi skandha pAriNAmika bhAva vAle hI haiM; lekina audArika Adi zarIrarUpa skandha pAriNAmika aura audayika donoM bhAvoM vAle haiM; kyoMki ye svasvarUpa meM pariNata hote rahane ke kAraNa pAriNAmika bhAva vAle aura audArika Adi zarIra nAmakarma ke udayajanya hone ke kAraNa audayika bhAva vAle haiN| pudgala dravya ke jo do bhAva kahe gae haiM, unheM karma pudgala se bhinna pudgala ke samajhane caahie| karma pudgala ke to aupazamika Adi pAMcoM bhAva haiM, jinakA vistRta varNana kiyA jA cukA caudaha guNasthAnoM meM pAMca bhAvoM ke mUla bhedoM kI prarUpaNA eka jIva kI apekSA se cauthe, pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM, ina cAra guNasthAnoM meM tIna yA cAra bhAva hote haiN| audayika bhAva meM manuSyAdi gati, pAriNAmika bhAva meM jIvatva Adi, aura kSAyopazamika bhAva meM bhAvendriya, samyaktva Adi, ye tIna bhAva hote haiM, jo kSAyopazamika ke samaya pAye jAte haiN| parantu jaba kSAyika yA aupazamika samyaktva ina donoM meM se koI eka samyaktva tathA ukta tIna, isa prakAra cAra bhAva samajhane caahie| nauveM, dasaveM aura gyArahaveM ina tIna guNasthAnoM meM cAra yA pAMca bhAva hote haiN| cAra bhAva usa samaya hote haiM, jaba aupazamika samyaktvI jIva upazama zreNi vAlA ho| cAra bhAvoM meM tIna to uparyukta haiM hI, cauthA aupazamika samyaktva aura cAritra hai| pAMca bhAvoM meM ukta tIna aura cauthA kSAyika samyaktva aura pAMcavAM hai-aupazamika caaritr| AThaveM aura bArahaveM, ina do guNasthAnoM meM cAra bhAva hote haiN| AThaveM meM pUrvokta tIna, cauthA aupazamika aura kSAyika; ina do meM se koI eka samyaktva, ye cAra bhAva 1. (ka) caturtha karmagrantha gA0 69 vivecana, pR0 204 se 206 (kha) moheva samo mIso, caughAisu aTThakammaMsu ca sesaa| dhammAi pariNAmiya-bhAve khaMdhA udievi||69|| -cartutha karmagrantha For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 417 samajhane caahie| bArahaveM meM ukta tIna aura cauthA kSAyika samyaktva ye cAra bhAva hote haiN| zeSa pAMca (pahale, dUsare, tIsare, terahaveM aura caudahaveM) guNasthAnoM meM tIna bhAva haiN| pahale, dUsare aura tIsare guNasthAna meM audayika bhAva (manuSya Adi gati) pAriNAmika bhAva (jIvatva Adi) aura kSAyopazamika bhAva (bhAvendriya Adi), ye tIna bhAva haiN| terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM audayika (manuSyatva),pAriNAmika (jIvatva) aura kSAyika (jJAna Adi) ye tIna bhAva haiN| niSkarSa yaha hai-eka jIva meM vibhinna samaya meM pAye jAne vAle bhAvoM kI vivakSA se kathana isa prakAra hai-pahale tIna guNasthAnoM meM audayika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ye tIna bhAva, cauthe se gyArahaveM taka ATha guNasthAnoM meM pAMcoM bhAva, bArahaveM guNasthAna meM aupazamika ke sivAya cAra bhAva, tathA terahaveM aura caudahaveM gaNasthAna meM aupazamika aura kSAyopazamika ke sivAya zeSa tIna bhAva hote haiN| caudaha guNasthAnoM ke pAMca bhAvoM ke uttarabhedoM kI apekSA se prarUpaNA aneka jIvoM kI apekSA se caudaha guNasthAnoM meM paMcavidha bhAvoM ke uttarabhedoM kI vivakSA se prarUpaNA isa prakAra hai-(1) kSAyopazamika-pahale do guNasthAnoM meM tIna ajJAna, cakSu Adi do darzana, dAna Adi 5 labdhiyA~, ye ds| tIsare guNasthAna meM tIna jJAna, tIna darzana, mizradRSTi tathA pAMca labdhiyA~, ye bAraha bhed| cauthe meM tIsare guNasthAna vAle bAraha, kintu mizradRSTi ke sthAna meM samyaktva, pAMcaveM meM cauthe guNasthAna vAle 12, aura dezavirati, kula 13, chaThe-sAtaveM meM ukta teraha meM se dezavirati ko kama karake usameM sarvavirati aura manaHparyAyajJAna milAne se 14, AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAna meM ukta caudaha meM se samyaktva ke sivAya zeSa 13, gyArahaveM, bArahaveM meM ukta teraha meM se cAritra ko chor3akara zeSa 12 kSAyopazamika bhAva haiN| caudahaveM meM kSAyopazamika bhAva nahIM hai| (2) audayika bhAva-pahale guNasthAnoM meM ajJAnAdi 21, dUsare meM mithyAtva ke sivAya 20, tIsare-cauthe meM ajJAna ko chor3akara 19, pAMcaveM meM devagati, narakagati ke sivAya ukta 19 meM se zeSa 17, chaThe meM tiryaJcagati aura asaMyama kama karake 15, sAtaveM meM kRSNAdi tIna lezyAoM ko chor3akara ukta 15 meM se zeSa 12, AThaveM-nauveM meM tejaH aura padmalezyA ke sivAya 10, dasaveM meM krodha, mAna, mAyA ina tIna kaSAyoM 1. (ka) caturtha karmagrantha gA0 70 vivecana (paM0 sukhalAla jI), pR0 206, 207 (kha) saMmAi causu tiMga cau, bhAvA cau pnnuvsaamguvsNte| cau khINApuvva tinni,sesaguNaTThANagega jie|| 70 // ' -caturtha karmagrantha For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ tathA tIna vedoM ke sivAya ukta dasa meM se zeSa 4; gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM saMjvalana lobha ko chor3akara zeSa 3, aura caudahaveM guNasthAna meM zuklalezyA ke sivAya tIna meM se manuSyagati aura asiddhatva ye do audayika bhAva haiN| . (3) kSAyika bhAva-pahale tIna guNasthAnoM meM kSAyika bhAva nahIM haiN| cauthe se gyArahaveM taka ATha guNasthAnoM meM samyaktva; bArahaveM meM samyaktva aura cAritra, ye do aura terahaveM-caudahaveM do guNasthAnoM meM kSAyika bhAva hai| (4) aupazamika bhAva-pahale ke tIna aura bArahaveM Adi tIna, ina chaha guNasthAnoM meM aupazamika bhAva nahIM hai| cauthe se AThaveM taka pAMca guNasthAnoM meM samyaktva aura nauveM se gyArahaveM taka tIna guNasthAnoM meM samyaktva aura cAritra, ye do aupazamika bhAva haiN| (5) pAriNAmika bhAva-pahale guNasthAnoM meM jIvatva Adi tInoM, dUsare se bArahaveM guNasthAna taka gyAraha guNasthAnoM meM jIvatva aura bhavyatva; aura terahaveM aura caudahaveM meM jIvatva hI pAriNAmika bhAva hai| bhavyatva anAdi sAnta hai, kyoMki siddha avasthA meM usakA abhAva ho jAtA hai| ghAtikarmoM kA kSaya hone ke bAda siddhAvasthA prApta karane meM adhika vilamba nahIM lagatA, isalie pUrvAcAryoM meM terahaveM-caudahaveM guNasthAna meM bhavyatva nahIM mAnA hai| eka jIvAzrita bhAvoM ke uttarabhedoM kI prarUpaNA isI prakAra eka jIvAzrita bhAvoM ke uttarabheda kI prarUpaNA yoM hai-(1) kSAyopazamika pahale do guNasthAnoM meM mati-zruta do, yA vibhaMga-sahita tIna ajJAna, acakSu eka yA cakSu-acakSu do darzana, dAna Adi 5 labdhiyA~; tIsare meM do yA tIna jJAna, do yA tIna darzana, mizradRSTi, pAMca lbdhiyaaN| cauthe meM do yA tIna jJAna, aparyAptAvasthA meM eka acakSu yA avadhi sahita do darzana, aura paryAptAvasthA meM do yA tIna darzana, samyaktva aura pAMca lbdhiyaaN| pAMcaveM meM do yA tIna jJAna, do yA tIna darzana, samyaktva, dezavirati, pAMca lbdhiyaaN| chaThe-sAtaveM meM do, tIna yA manaHparyAya paryanta 4 jJAna, do yA tIna darzana, samyaktva, cAritra (sarvavirati), pAMca lbdhiyaaN| AThaveM, nauveM aura dasaveM meM samyaktva ko chor3akara chaThe-sAtaveM guNasthAna vAle samasta kSAyopazamika bhaav| gyArahaveM-bArahaveM meM cAritra ko chor3akara dasaveM guNasthAna vAle sabhI bhaav| (2) audayika-pahale guNasthAna meM ajJAna, asiddhatva, eka lezyA, eka kaSAya, eka gati, eka veda, aura mithyaatv| dUsare meM mithyAtva ko chor3akara pahale guNasthAna vAle sabhI audayika bhAva bhed| tIsare, cauthe, pAMcaveM meM ajJAna ko chor3a dUsare vAle sb| chaThe se For Personal & Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA 419 lekara nauveM taka asaMyama ke sivAya pAMcaveM vAle sb| dasaveM meM veda ke sivAya nauveM vAle saba, gyArahaveM-bArahaveM meM kaSAya ke sivAya dasaveM vAle sb| terahaveM meM asiddhatva, lezyA aura gti| caudahaveM meM gati aura asiddhtv| (3) kSAyika-cauthe se gyArahaveM guNasthAna taka meM samyaktva, bArahaveM meM samyaktva aura cAritra do, aura terahaveM caudahaveM meM-nau kSAyika bhaav| (4) aupazamika-cauthe se AThaveM taka samyaktva, nauveM se gyArahaveM taka samyaktva aura caaritr| (5) pAriNAmika-pahale meM tInoM, dUsare se bArahaveM taka meM jIvatva aura bhavyatva do, tathA terahaveM-caudahaveM meM ek-jiivtv| ___isa prakAra kI prarUpaNA se yaha spaSTa hai, pAMca bhAvoM meM mUla yA uttarabhedoM meM pravartamAna jIva mohakarma kI zaktiyoM ko uttarottara kSINa karatA huA karmabandha se karmakSaya kI ora gati-pragati kara sakatA hai| . 1. dekheM-caturtha karmagrantha kI gA0 70 ke AdhAra para, tRtIyAdhikAra pariziSTa 'ba' (paM0 sukhalAlajI), pR0 231, 232 For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA kA yaMtra krama | guNasthAna saMkhyA nAma jIva sthAna mUlabandha hetu uttarabandha hetu thyAtva udaya-prakRti . bandha-prakRti udIraNA prakRti kaSAya alpabahuttva sattA-prakRti to | yoga | yoga 12 | / 25 25 / / Gmmms | upayoga 7/8 7/8 / / 420 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ 0. 12 |~ummmmmm | lezyA / 3 / 50 3 / 43 3 | 46 3 / 39 2 26. 21 For Personal & Private Use Only / 7/8 | - 0 11 / 7/8 6 / 13 7/8 / 2 / 24 / mithyAtva 14 / 13 2 sAsvAdana 3 mizra 1 - 10 4 avirati 2 / 13 dezavirati pramattasaMyata 6 7 apramattasaMyata | apramattasayata / 1 / 11 / 3 / 8 apUrvakaraNa 9 anivRttikaraNa | 1 10 sUkSma samparAya 11 upazAntamoha |12 kSINamoha 13 sayogikevalI | 1 | 7 / 2 / 1 | 14 ayogikevalI | 1 | 0 | 2 | 0 0 7/8 ___8 anantaguNA 8 / 7/8 / 8 / asaMkhyaguNA 8 8 asaMkhyaguNA 8 / 7/8 8 | asaMkhyaguNA 8 7/8 8 asaMkhyaguNA 8 7/8 8 / saMkhyAtguNA 8 / 6 / 8 saMkhyAtguNA / 8 tulya .6 8 | tulya 6/5 | 8 | vizeSAdhika 5 8 | sabase kama 7 / 5/ 28 | saMkhyAtaguNA. 2 / 4 / saMkhyAtaguNA / 4 / anantagaNA / 8 2 / 22 2 / 16 10 7 . 7 8 / - owjor 0 0 0 . 0 / AMIRREGUROOTWORRORS- NATA R NEARNiyan Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya udIraNA prarUpaNA AtmA para lage bandhAdi ke saMyoga-viyoga kA guNasthAnoM dvArA nApajokha AtmA kA vAstavika zuddha svarUpa saccidAnandaghana rUpa hai| jise jainadarzana kI paribhASA meM anantajJAna, anantadarzana, ananta avyAbAdha sukha (Atmika Ananda) aura ananta vIrya (Atmazakti) kahA gayA hai| AtmA ke isa svarUpa ko vikRta, AvRta, kuNThita aura suSupta karane kA kArya karmoM kA hai| karmoM kA bandhana AtmA ko saMsAra ke kArAgRha meM jakar3a kara DAla detA hai, kisI kA bandhana tIvra, tIvratara, tIvratama hotA hai, aura kisI kA manda, mandatara aura mndtm| karmAvaraNa kI ghanaghora ghaTAe~ jaba AtmArUpI sUrya para gaharI chA jAtI haiM, taba AtmA kI uparyukta jJAnAdi zaktiyoM kI jyoti manda ho jAtI hai| parantu jyoM-jyoM AtmA una karmAvaraNoM ko apane saMt puruSArtha se haTAne, ghaTAne, rokane aura miTAne kA puruSArtha karatA hai tyo-tyoM vaha karmAvaraNa manda, mandatara hotA jAtA hai, karmoM kI jakar3a zithila hotI jAtI hai; jIva ke karmamaya saMsAra kArAvAsa kI kAlasImA bhI uttarottara kama hotI jAtI hai; aura AtmA kI pUrvokta suSupta zaktiyA~ jAgRta aura prakaTa hotI jAtI haiN| AtmA kI vizuddhi evaM azuddhi athavA pUrvokta zaktiyoM ke vikAsa aura hrAsa ko guNasthAnoM ke mAdhyama se nApA jAtA hai, aura bandha kI nyUnAdhikatA ke binduoM se usake utthAnapatana kA nApa-jokha kiyA jAtA hai| guNasthAna caudaha haiN| unake svarUpa, krama aura kArya kA vizleSaNa hama pichale nibandhoM meM kara Ae haiN| aura yaha bhI pichale pRSThoM meM hama aMkita kara Ae haiM ki kisa guNasthAna meM karma kI ATha mUlaprakRtiyoM meM se kitanI prakRtiyoM kI bandha, sattA, udaya, udIraNA hotI hai? ataH isa nibandha meM hama yaha batAnA cAhate haiM ki kisa guNasthAna meM karma kI uttaraprakRtiyA~ kitanI baMdhatI haiM, For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kitanI sattA meM rahatI haiM, kitanI udaya meM AtI haiM, kitanI prakRtiyoM kI udIraNA hotI hai ? - (1) bandhAdhikAra karmabandhayogya eka sau bIsa prakRtiyA~ : kyoM aura kaise? jJAnAvaraNIya Adi AThoM karmoM kI uttara-prakRtiyA~ 148 haiM; ina 148 uttara prakRtiyoM ke nAma evaM unake svarUpa kA varNana hama prakRtibandha se sambaddha nibandhoM meM kara Ae haiN| ukta 148 uttarakarmaprakRtiyoM meM se kisI khAsa guNasthAna aura kisI khAsa jIva kI vivakSA kiye binA bandhayogya (bandhavya) karmaprakRtiyA~ 120 mAnI gaI haiN| isalie 120 karmaprakRtiyoM ke bandha ko sAmAnya bandha yA oghabandha kahate haiN| yadyapi koI eka jIva kisI bhI avasthA meM eka samaya meM karmapudgaloM ko 120 rUpa meM pariNamita nahIM kara sakatA hai| arthAt-120 karmaprakRtiyoM ko eka samaya meM nahIM bAMdha sakatA hai| parantu aneka jIva eka samaya meM 120 karmaprakRtiyoM ko bAMdha sakate haiN| isI taraha eka jIva bhI pRthak-pRthak samaya saba milA kara 120 karmaprakRtiyoM ko bAMdha sakatA hai| kyoMki jIva ke mithyAtvAdi pariNAmoM ke anusAra kArmaNapudgala 120 prakAra meM pariNata ho sakate haiN| isI kAraNa 120 karma-prakRtiyA~ bandhayogya mAnI jAtI haiN| bandhayogya 120 uttarakarmaprakRtiyA~ : eka dRSTi meM bandhayogya 120 karma-prakRtiyoM ke mUla karmoM ke nAma aura unakI utara* prakRtiyoM kI saMkhyA isa prakAra hai__ (1) jJAnAvaraNIya ke 5 bheda, (2) darzanAvaraNIya ke 9 bheda, (3) vedanIya ke 2 bheda, (4) mohanIya ke 26 bheda, (5) Ayukarma ke 4 bheda, (6) nAmakarma ke 67 bheda, (7) gotrakarma ke 2 bheda, aura (8) antarAyakarma ke 5 bhed| ina saba jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke 5+9+2+26+4+67+2+5=120 bheda yAnI 120 karmaprakRtiyA~ bandhayogya mAnI gaI haiN|2 1. (ka) jinavANI, sAdhanA-vizeSAMka, san 1971 janavarI, pharavarI, mArca se bhAvAMza grahaNa, pR.19 (kha) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa (AcArya zrI devendramuni) se bhAvAMza grahaNa, pR. 143 2. (ka) karmagrantha bhAga 2, gA. 1 vivecana (marudharakesarIjI), pR. 51 (kha) dekheM-paMcasaMgraha meM (ga) paMcaNava doNNi chavvIsamavi ya cauro kameNa stttttthii| doNNi ya paMca ya bhaNiyA edAo baMdha-payaDIo // -go. jIvakANDa gA. 35 For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 423 gommaTasAra ke anusAra bheda vivakSA se 146 bheda . gommaTasAra jIvakANDa ke anusAra ye 120 karmaprakRtiyA~ abheda vivakSA se bandhayogya haiN| kintu bhedavivakSA (bhedadRSTi se kathana karane kI icchA) se 146 karmaprakRtiyA~ bandhayogya hoMgI; kyoMki darzanamoha kI samyaktva, samyag-mithyAtva aura mithyAtva-ina tIna bhedoM meM se mUla mithyAtva prakRti hI bandhayogya mAnI jAtI hai| isakA kAraNa yaha hai ki mithyAtva-prakRti ko hI jIva apane pariNAmoM dvArA azuddha, ardhazuddha aura vizuddha-ina tIna bhAgoM meM vibhAjita karatA hai, jisase mithyAtva ke hI tIna bheda ho jAte haiN| unameM se vizuddha karmapudgaloM ko samyaktva-mohanIya aura ardhazuddha karmapudgaloM ko samyag-mithyAtva-mohanIya kahate haiN| isalie mohanIya karma ke samyaktva aura samyag-mithyAtva, ina do prakRtiyoM ko bandhayogya prakRtiyoM meM grahaNa na karane se bhedavivakSA se 146 karmaprakRtiyA~ bandhayogya mAnI jAtI haiN| - eka sau bIsa prakRtiyA~ hI bandhayogya kyoM; zeSa kyoM nahIM? ataH kula 148 karmaprakRtiyoM meM se abheda vivakSA se 120 prakRtiyA~ sAmAnyatayA bandha-yogya mAnI gaI haiN| zeSa 28 prakRtiyoM kA bandha na hone kA kAraNa yaha hai ki nAmakarma kI 93 yA 103 karmaprakRtiyoM meM se kevala 67 prakRtiyA~ bandhayogya mAnI gaI haiM, isakA kAraNa yaha hai ki varNAdicatuSka ke uttarabheda jo bIsa batAye gae haiM, unameM se eka jIva eka samaya meM varNapaMcaka meM se kisI eka varNa kA, rasa-paMcaka meM se kisI eka rasa kA, gandhadvaya meM se kisI eka gandha kA, aura sparzaaSTaka meM se kisI eka sparza kA hI bandha karatA hai, avazeSoM kA bandha nahIM krtaa| isalie varNacatuSka kI solaha prakRtiyAM nahIM bNdhtii| tathA zarIra-nAmakarma meM bandhana aura saMghAtana, ye donoM avinAbhAvI hone se pAMca bandhana aura pAMca saMghAta kA antarbhAva pAMca zarIroM meM kara liyA jAtA hai| ataH bandha aura udayAvasthA meM bandhana aura saMghAta nAmakarma zarIra-nAmakarma se pRthak nahIM gine jaate| ataH zarIra nAmakarma meM ina 5+5=10 karma-prakRtiyoM kA samAveza ho jAne se tathA varNa, gandha, rasa aura sparza, ina cAra bhedoM meM bhI abheda-vivakSA se inake bIsa bheda samAviSTa ho jAne se bandha aura udayAvasthA meM sirpha cAra bheda liye jAne para nAmakarma ke zeSa rahe 67 bheda hI bandhayogya mAne gae haiN| darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM meM se anAdi mithyAtvI meM kevala eka mithyAtva kI hI sattA rahatI hai, usake zeSa do bheda to samyaktva prApta hone ke pazcAt hote haiN| isa kAraNa mizra aura samyaktva mohanIya ina donoM kA bhI 1. karmagranthaM bhA. 2 TippaNa (marudharakesarIjI), pR. 52 For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ bandha nahIM hotaa| phalata: 16+5+5+2= 28 prakRtiyA~ bandhayogya na hone se 148 meM se. inako kama karane para zeSa 120 karmaprakRtiyA~ hI sAmAnyatayA bandhayogya raha jAtI haiM / T (1) prathama mithyAtva guNasthAna meM sAmAnya se bandhayogya pUrvokta 120 karmaprakRtiyoM meM se 117 karmaprakRtiyoM kA yathAsambhava bandha kara sakate haiN| pUrvokta 120 meM se tIrthaMkara nAmakarma aura AhAraka - dvika (AhArakazarIra aura AhAraka aMgopAMga), ina tIna karmaprakRtiyoM kA bandha mithyAtvaguNasthAnavartI jIvoM ke nahIM: hotA / arthAt-ye tIna karmaprakRtiyA~ mithyAtvaguNasthAna meM abandha - yogya haiM; kyoMki tIrthaMkara nAmakarma kA bandha samyaktva se hone se samyaktvI jIva hI karatA hai, aura AhArakadvika kA bandha apramattasaMyama se hone se apramattasaMyata hI kara sakatA hai; magara prathama mithyAdRSTi guNasthAna meM jIvoM ko na to samyaktva honA sambhava hai aura na hI apramattasaMyama; kyoMki caturtha avirati samyagdRSTi guNasthAna se pahale samyaktva ho nahIM sakatA aura sAtaveM apramatta- saMyata guNasthAna se pahale apramatta - saMyama bhI saMbhava nahIM hai| niSkarSa yaha hai ki prathama mithyAtvaguNasthAnavartI jIva mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga, ina pAMcoM bandhahetuoM ke vidyamAna rahane se pUrvokta tIna prakRtiyoM ke sivAya zeSa 117 karmaprakRtiyoM kA hI yathAsambhava bandha kara sakate haiN| ataH karmagrantha kI bhASA meM, mithyAtvaguNasthAna meM 117 prakRtiyA~ bandhayogya aura 3 prakRtiyA~ abandhayogya haiN| (2) dUsare sAsAdana guNasthAna meM mithyAtva guNasthAna meM bandhayogya 120 prakRtiyoM meM se 16 prakRtiyA~ bandha-vicchedayogya hone se 101 karmaprakRtiyA~ (ka) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa (AcArya devendramuni), pR. 148 (kha) karmagrantha bhA. 2 gA. 3 - abhinava - kammaggahaNaM baMdho oheNa vIsasayaM / vivecana, pR. 49 se 2. abandha - usa guNasthAna meM vaha karma na baMdhe, kintu Age ke guNasthAna meM usa karma kA bandha ho, use abandha kahate haiM / 3. sammeva titthabaMdho, AhAradugaM pamAda- rahidesu / - gommaTasAra karmakANDa gA. 92 4. (ka) titthayarAhAraka duga vajjaM micchaMmi sattarasayaM / - karmagrantha bhA. 2, gA. 3, vivecana ( marudharakesarIjI), pR. 53 (kha) dehe aviNAbhAvI baMdhaNa - saMghAda ida abNdhudyaa| vaNNacaukke abhiNNe gahide cattAri baMdhudaye // 34 // | gommaTasAra karmakANDa (ga) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 149 For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA - udaya - udIraNA prarUpaNA 425 bandhayogya mAnI jAtI haiM / bandhaviccheda' hone vAlI 16 prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM-narakatrika (narakagati, narakAnupUrvI aura narakAyu), jAticatuSka (ekendriya jAti se caturindriya jAti taka), sthAvara - catuSka (sthAvaranAma, sUkSmanAma, aparyAptanAma, sAdhAraNanAma), huNDakasaMsthAna, AtapanAma, sevArta - saMhanana, napuMsakaveda aura mithyaatvmohniiy| ina 16 prakRtiyoM kA mithyAtva guNasthAna ke anta meM bandha-viccheda ho jAne se sAsAdana guNasthAna meM 101 karmaprakRtiyA~ bandhayogya rahatI haiN| karmavijJAna kA yaha niyama hai ki guNasthAnoM meM karmabandha ke mithyAtva Adi jojo hetu batAye gae haiM, unameM se jisa-jisa guNasthAna taka jisa-jisa kA udaya rahatA hai, taba usa-usa ke nimitta se baMdhane vAlI karmaprakRtiyoM kA bandha bhI usa-usa guNasthAna taka hotA rahatA hai| mithyAtva-mohanIya karma kA udaya prathama (mithyAtva) guNasthAna ke antima samaya taka rahatA hai, dUsare guNasthAna meM nahIM / ataeva mithyAtva - mohanIya karma ke udaya se * atyanta azubharUpa aura prAyaH nAraka jIvoM, ekendriya jIvoM tathA vikalendriya jIvoM ke yogya narakatrika se lekara mithyAtva - mohanIya paryanta (caturtha gAthA meM ) ukta solaha prakRtiyoM kA bandha pahale guNasthAna ke antima samaya taka, jaba taka mithyAtva mohanIya kA udaya hai, ho sakatA hai; dUsare guNasthAna ke samaya nhiiN| isalie pahale guNasthAna meM jina 117 karma - prakRtiyoM kA bandha mAnA gayA hai, unameM se narakatrika Adi pUrvokta 16 prakRtiyoM ko chor3akara zeSa 101 karma - prakRtiyoM kA bandha dUsare guNasthA meM hotA hai| (3) tIsare mizra ( samyag - mithyAtva ) guNasthAna meM 74 prakRtiyoM kA bandha hotA hai; vaha isa prakAra - dUsare guNasthAna meM bandhayogya jo 101 prakRtiyA~ batAI gaIM thIM, usake anta samaya meM nimnokta 25 karmaprakRtiyoM kA viccheda ho jAtA hai / arthAt Age tIsare, cauthe Adi guNasthAnoM meM ina prakRtiyoM kA bandha nahIM ho sakatA hai| ve vicchedayogya 25 prakRtiyA~ isa prakAra haiM - tiryacatrika ( tiryaMcagati, 1. bandha-viccheda- Age ke kisI bhI guNasthAna meM baMdha na hone ko bandha-viccheda kahate haiN| cheda, anta, kSaya yA bheda, ye saba ekArthaka zabda haiN| 2. (ka) narayatiga jAi - thAvara - cau huMDAyavachivaTTa - napumicchaM / solaMto igahiyasau, sAsaNi tirithINa - duhagatigaM // 4 // - karmagrantha bhA. 2, vivecana ( marudharakesarI) pR. 54 (kha) micchatta huMDa - saMDhA'saMpatteyakkha - thAvarAdAvaM / sumatiyaM viyaliMdiya NirayaduNirayAugaM micche // - gommaTasAra karmakANDa gA. 95 For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ tiryaJcAnupUrvI aura tiryaMcAyu) styAnarddhi-trika (nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, styAnarddhi), durbhagatrika (durbhaganAma, duHsvaranAma, anAdeyanAma), anantAnubandhIcatuSka, (anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha), madhyama-saMsthAnacatuSka (nyagrodhaparimaNDala-saMsthAna, sAdisaMsthAna, vAmanasaMsthAna, kubjasaMsthAna), madhyamasaMhananacatuSka (RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca evaM kiilikaa-sNhnn)| ye 21 aura nIcagotra, udyotanAma, azubha-vihAyogatinAma aura strIveda, ye 4 milAkara kula paccIsa prakRtiyoM kA bandha anantAnubandhI kaSAya ke udaya se hotA hai, aura anantAnubandhI kaSAya kA udaya sirpha pahale aura dUsare guNasthAna taka hI rahatA hai; tIsare Adi Age ke guNasthAnoM meM nhiiN| isalie dUsare guNasthAna kI bandhayogya 101 prakRtiyoM meM se tiryaJcatrika Adi 25 prakRtiyoM ko kama karane se tIsare guNasthAna meM bandhayogya 76 prakRtiyA~ mAnanI cAhie thiiN| kintu tRtIya guNasthAnavI jIva kA svabhAva aisA hotA hai ki usa samaya na to usakI mRtyu hotI hai, aura na hI usa daurAna parabhava kA AyuSya bAMdhatA hai; kyoMki mizraguNasthAna aura mizra kAyayoga kI sthiti meM AyuSyakarma kA bandha nahIM hotaa| isalie Ayukarma ke cAra bhedoM meM se narakAyu kA bandha pahale guNasthAna taka aura tiryaJcAyu kA bandha dUsare guNasthAna taka hone se tathA zeSa manuSyAyu evaM devAyu, ina do AyuSyoM kA isa tRtIya guNasthAna meM bandha na hone se tiryaJcatrika Adi pUrvokta 25 prakRtiyoM tathA manuSyAyu evaM devAyu, ina do prakRtiyoM sahita 27 prakRtiyoM ko sAsAdana guNasthAna kI bandha-yogya 101 prakRtiyoM meM se kama karane para zeSa 74 karmaprakRtiyA~ tIsare guNasthAna meM bandhayogya haiN| (4) aviratisamyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAna meM tIrthaMkara (jina) nAma tathA manuSyAyu evaM devAyu kA bandha hone se tRtIya guNasthAna kI 74 aura ye tIna prakRtiyA~ adhika hone se 74+3=77 karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai| tAtparya yaha hai ki tIsare guNasthAna meM bandhayogya 74 prakRtiyA~ haiM; isa (caturtha) guNasthAna meM kisI bhI prakRti kA nayA viccheda nahIM hotA hai| ataH cauthe guNasthAna meM 74 prakRtiyA~ bandha yogya honI cAhie thI, kintu 'sammameva titthabaMdho' isa siddhAntAnusAra samyagdRSTi ke hI tIrthaMkaranAma karma kI prakRti kA bandha hotA hai, ataH caturtha guNasthAna meM tIrthaMkaranAma bandha kI sambhAvanA hai| isI prakAra narakAyu aura tiryaMcAyu kA bandha 1. (ka) aNa-majjhAgii-saMghayaNa-cau, niujjoya-kukhagaitthi tti / paNavIsaMto mIse causayari duAuya abaMdhA // 5 // -karmagrantha bhA. 2 (kha) karmagrantha bhA. 2 vivecana gA. 5 (marudharakesarI), pR. 56 se 58 taka For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 427 viccheda pahale aura dUsare guNasthAna meM ho jAne se manuSyAyu aura devAyu, ye do prakRtiyA~ bandhayogya rahatI haiN| tIsare samyag-mithyAdRSTi guNasthAna meM 'sammAmicchAdiTThI AuyabaMdhaM pi na karei' ke siddhAntAnusAra manuSyAyu aura devAyu kA bandha nahIM hotA thA, una donoM AyuoM kA bandha cauthe guNasthAna meM ho sakatA hai| ataH cauthe guNasthAna meM tIsare guNasthAna kI bandhayogya 74 prakRtiyoM ke sAtha tIrthaMkaranAmakarma tathA manuSyAyu aura devAyu ina tIna prakRtiyoM ke mila jAne se 77 karmaprakRtiyA~ bandhayogya raha jAtI haiN| ___ eka bAta dhyAna dene yogya hai ki caturtha guNasthAna meM deva aura nAraka yadi parabhava-sambandhI Ayu kA bandha kareM to manuSyAyu aura tiryaMcAyu ko bAMdhate haiM, tathA manuSya aura tiryaMca devAyu ko bAMdhate haiN| (5) paMcama dezavirata guNasthAna meM 67 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| caturtha guNasthAna meM bandhayogya jo 77 prakRtiyA~ haiM, unameM se vajraRSabhanArAca saMhanana, manuSya-trika (manuSyagati, manuSyAnupUrvI aura manuSyAyu), apratyAkhyAnAvaraNa-catuSka (apratyAkhyAnAvaraNIya krodha-mAna-mAyA-lobha), audArikadvika (audArikazarIra, audArika aMgopAMga) ina 10 prakRtiyoM kA bandha-viccheda caturtha guNasthAna ke anta meM hone se.paMcama guNasthAna meM bandhayogya 67 prakRtiyA~ rahatI haiN|1 / / pA~caveM Adi guNasthAnoM meM manuSyabhavayogya karmaprakRtiyoM kA bandha na hokara devabhavayogya karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai| isalie manuSyagati, manuSyAnupUrvI aura manuSyAyu, ye tIna prakRtiyA~ kevala manuSyajanma meM tathA vajraRSabhanArAcasaMhanana, audArika zarIra aura audArika aMgopAMga, ye tIna prakRtiyA~ manuSya yA tiryaMca ke janma meM hI bhoganeyogya hone se ina 6 prakRtiyoM kA bandha pAMcaveM Adi guNasthAnoM meM nahIM hotaa| apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha, ina cAra kaSAyoM kA bandha cauthe . guNasthAna ke antima samaya taka hI hotA hai, Age ye guNasthAnoM meM nhiiN| kyoMki kaSAya ke bandha ke lie yaha sAmAnya niyama hai ki jitane guNasthAnoM meM jisa kaSAya kA udaya ho sakatA hai, utane guNasthAnoM taka usa kaSAya kA bandha hotA hai| pAMcaveM dezavirata guNasthAnavartI jIva ekadeza saMyama kA pAlana karatA hai, isalie ekadeza-saMyama-pAlaka ko 'dezavirata' kahate haiN| 1. (ka) samme sagasayari jiNAyubaMdhi, vaira naratiga viyakasAya / urala-dugaMto dese, sattaTThI tiya-kasAyaMto // 6 // -karmagrantha bhA. 2 (kha) karmagrantha bhA. 2, gA.6 vivecana (marudharakesarI), pR. 57 se 60 taka For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ dezasaMyama ko rokane vAlA apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya hai| ataH jaba taka usakA udaya rahegA, taba taka dezasaMyama grahaNa nahIM hone se jIva ko paMcama guNasthAna prApta nahIM ho skegaa| isa prakAra cauthe guNasthAna kI baMdhayogya 77 prakRtiyoM meM se pUrvokta 10 prakRtiyoM kA cauthe guNasthAna ke anta meM viccheda ho jAne se pAMcaveM guNasthAna meM 67 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| (6) chaThe pramatta-saMyata guNasthAna meM 63 (tirasaTha) karma prakRtiyoM kA bandha hotA hai| paMcama guNasthAna meM bandha yogya pUrvokta 67 prakRtiyoM meM pratyAkhyAnAvaraNa catuSka (pratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna-mAyA-lobha) kA udaya pAMcaveM guNasthAna taka hI hotA hai aura usake antima samaya meM bandha-viccheda ho jAne se pratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi cAra kaSAyoM ko chor3akara zeSa 63 prakRtiyA~ chaThe pramattasaMyata guNasthAna meM bandhayogya haiN| yadi ukta pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA udaya rahatA to chaThA guNasthAna hI prApta nahIM ho paataa| kintu pratyAkhyAnAvaraNIya krodhAdi cAra kaSAya kA bandha paMcama guNasthAna ke antima samaya meM bandha-viccheda hone se 67 se 4 prakRtiyA~ kama hone para baMdhayogya 63 prakRtiyA~ hI chaThe guNasthAna meM rahatI haiN| (7) sAtaveM apramatta saMyata guNasthAna meM 59 yA 58 karmaprakRtiyA~ bandhayogya mAnI jAtI haiN| ve isa prakAra haiM- chaThe guNasthAna meM bandhayogya 63 prakRtiyA~ batAI gaIM thIM, unameM se zoka, arati, asthiradvika (asthiranAma aura azubhanAma), ayaza:kIrtinAma aura asAtAvedanIya, ina 6 prakRtiyoM kA bandhaviccheda chaThe guNasthAna ke antima samaya meM ho jAne se sAtaveM guNasthAna meM 57 prakRtiyoM kA bandha honA cAhie, kintu isa guNasthAna meM AhArakadvika (AhAraka zarIra aura AhAraka 1. (ka) ayade bidiya kasAyA vajaM orAlamaNudumaNuvAU / dese tadiyakasAyA NiyameNiha baMdha-vocchiNNA // -gommaTasAra karmakANDa gA. 97 (kha) tevaTThi pamatte... / -karmagrantha bhA. 2, gA..7 vivecana (marudharakesarIjI), pR. 60-61 2. (ka) "soga arai athiraduga ajaya assAyaM / vucchijja chacca satta va surAuM jayA niTe // 7 // " . guNasaTThi appamatte surAubaMdhaM tu jai ihAmacche / annaha aTThAvaNNA jaM AhAradugaM baMdhe // 8 // __-karmagrantha bhA.2 (kha) karmagrantha bhA. 2 gA. 7-8 vivecana (marudharakesarI), pR. 62-63 (ga) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa (AcArya zrI devendramuni), pR. 163, 164 For Personal & Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 429 aMgopAMga) ye do prakRtiyA~ bhI bandhayogya hone se 59 prakRtiyA~ bandhayogya mAnI jAtI haiN| kintu jo jIva chaThe guNasthAna meM hI devAyu kA bandha-viccheda karake sAtaveM guNasthAna ko prApta karate haiM, unakI apekSA 58 prakRtiyA~ hI sAtaveM guNasthAna meM baMdhayogya mAnI jAtI haiN| isa vibhinnatA kA kAraNa hai- sAtaveM guNasthAna ko prApta karane vAle dvividha jIva:- (1) eka ve haiM, jo chaThe guNasthAna meM devAyu ke bandha ko prArambha karake use usI guNasthAna meM usakA viccheda kiye binA hI sAtaveM guNasthAna ko prApta karate haiM aura saptama guNasthAna meM devAyu ke bandha ko samApta karate haiN| (2) dUsare ve haiM, jo devAyu ke bandha kA prArambha tathA usakA viccheda, ina donoM ko chaThe guNasthAna meM hI karake sAtaveM guNasthAnaM ko prApta karate haiN| ina donoM prakAra ke saptama-guNasthAnavartI jIvoM meM prathama prakAra ke jIva chaThe guNasthAna ke antima samaya meM zoka, arati Adi 6 prakRtiyoM ko chaThe guNasthAna kI bandhayogya 63 prakRtiyoM meM se kama karake tathA AhArakadvika prakRtiyoM sahita 57+2=59 prakRtiyoM kA bandha karate haiM; jabaki dUsare prakAra ke jIva. ina 59 prakRtiyoM meM se devAyu kA bhI bandhaviccheda karake 58 prakRtiyoM kA baMdha karate haiN| dhyAna rahe, AhAraka zarIra aura AhAraka-aMgopAMga, ina donoM prakRtiyoM kA udaya sAtaveM guNasthAna meM hI hone se ina donoM kA bandha bhI sAtaveM guNasthAna meM hotA hai| (8) AThaveM nivRttibAdara (apUrvakaraNa) guNasthAna ke sAta bhAga haiN| unameM prathama bhAga meM sAtaveM guNasthAna meM bandhayogya 59 prakRtiyoM meM se devAyu ko kama kara dene se zeSa 58 prakatiyA~ baMdhatI haiN| dvitIya bhAga se lekara chaThe bhAga taka (pAMca bhAgoM) meM chappana prakRtiyA~ baMdhatI haiM, kyoMki yahA~ nidrA aura pracalA, ye do prakRtiyA~ nahIM ba~dhatI haiN| ataH pUrvokta 58 prakRtiyoM meM se ye do prakRtiyA~ ghaTA dene para 56 prakRtiyA~ hI zeSa rahatI haiN| sAtaveM bhAga meM 26 prakRtiyA~ baMdhatI haiN| chaThe bhAga meM bandhayogya 56 prakRtiyoM meM suradvika Adi 30 prakRtiyA~ kama karane se zeSa 26 prakRtiyA~ bandhayogya rahatI haiN| ___yadyapi devAyu ke bandha kA prArambha sAtaveM guNasthAna meM nahIM hotA, kintu chaThe guNasthAna meM prArambha kiye hue devAyu ke bandha kI sAtaveM guNasthAna meM samApti hotI hai, isa apekSA se sAtaveM guNasthAna meM baMdhayogya 59 prakRtiyoM meM devAyu kI gaNanA kI gaI hai| kintu AThaveM Adi guNasthAnoM meM na to devAyu ke bandha kA prArambha hotA hai aura na hI usakI samApti hotI hai| isa apekSA se AThaveM guNasthAna ke prathama bhAga meM devAyu ko chor3akara 58 prakRtiyA~ bandhayogya mAnI gaI hai| isa prathama bhAga ke antima samaya For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ meM nidrA aura pracalA, ina do prakRtiyoM kA bandha-viccheda ho jAne se dUsare bhAga se chaThe bhAga taka (pAMca bhAgoM) meM 56 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| tathA chaThe bhAga ke anta meM ina 56 prakRtiyoM meM se ninokta 30 prakRtiyoM kA bandha-viccheda ho jAtA hai- (1) devagati, (2) devAnupUrvI (suradvika), (3) paMcendriya jAti, (4) zubhavihAyogati, (5) trasa, (6) bAdara, (7) paryApta, (8) pratyeka (9) sthira, (10) zubha, (11) subhaga, (12) susvara, (13) Adeya (trasanavaka), (14) vaikriya zarIra nAma, (15) AhAraka zarIra nAma, (16) taijasa zarIranAma, (17) kArmaNa zarIra nAma, (18) samacaturasra saMsthAna, (19) vaikriya aMgopAMga, (20) AhAraka . aMgopAMga, (21) nirmANa nAma, (22) tIrthaMkara nAma, (23) varNa, (24) gandha, (25) rasa, (26) sparza (varNacatuSka), (27) agurulaghu, (28) upaghAta, (29) parAghAta, aura (30) zvAsocchvAsa (aguru lghuctussk)| isa prakAra nAmakarma kI ye 30 prakRtiyA~ pUrvokta 56 prakRtiyoM meM se ghaTA dene se zeSa 26 prakRtiyoM kA hI bandha AThaveM guNasthAna ke sAtaveM bhAga meM hotA hai| nAmakarma kI ukta bandhavicchedayogya 30 prakRtiyA~ AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga taka hI bAMdhI jAtI haiM, Age nhiiN| ... __(9) nauveM anivRttibAdara guNasthAna ke pAMca bhAga haiN| prathama bhAga meM 22 karma-prakRtiyoM kA bandha hotA hai| AThaveM guNasthAna ke sAtaveM bhAga meM baMdhayogya zeSa rahI 26 prakRtiyoM meM se antima samaya meM hAsya, rati, jugupsA aura bhaya, nokaSAyamohanIya karma kI ina cAra prakRtiyoM kA bandhaviccheda ho jAne se nauveM Adi Age ke guNasthAnoM meM inakA bandha nahIM hotA hai| isa kAraNa pUrvokta 26 prakRtiyoM meM se prathama bhAga meM hAsyAdi cAra prakRtiyA~ kama ho jAne se zeSa 22 prakRtiyA~ bandhayogya mAnI gaI haiN| dUsare bhAga meM 21 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| nauveM guNasthAna ke prathama bhAga meM bAMdhI gaI 22 prakRtiyoM meM se puruSaveda kA viccheda prathama bhAga ke antima samaya meM ho jAne se dvitIya bhAga meM 21 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| tRtIya bhAga meM pUrvokta 21 prakRtiyoM meM se saMjvalana-krodha kA viccheda dvitIya bhAga ke antima samaya meM ho jAne se zeSa rahI 20 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| caturtha bhAga meM pUrvokta 20 prakRtiyoM meM se saMjvalana mAna kA viccheda tRtIya bhAga ke antima samaya ho jAne se zeSa rahI 19 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| aura paMcama bhAga meM pUrvokta 19 prakRtiyoM meM se cauthe bhAga ke antima samaya meM saMjvalana mAyA kA viccheda ho jAne se zeSa rahI 18 prakRtiyoM kA bandha hotA hai| (10) dasaveM sUkSmasamparAya guNasthAna meM 17 karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai| nauveM guNasthAna ke pAMcaveM bhAga ke antima samaya meM saMjvalana-lobha kA bandhaviccheda For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 431 ho jAne se nauveM gaNasthAna meM bandhayogya 18 prakRtiyoM meM se saMjvalana lobha kama kara dene se dasaveM guNasthAna meM 17 prakRtiyoM kA hI bandha hotA hai| yadyapi dasaveM guNasthAna meM bandha ke vAstavika kAraNa sthUla lobha-kaSAya kA udaya nahIM rahatA hai, kintu sUkSma-sA lobhakaSAya rahatA hai, jo bandha kA kAraNa nahIM hai| phira bhI kaSAya kA atisUkSma aMza dasaveM guNasthAna meM hai hii| isalie bandha ke hetubhUta kaSAya aura yoga ke vahA~ rahane se kaSAya-nimitta darzanAvaraNIya catuSka (cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa), uccagotra, yaza:kIrtinAma, jJAnAvaraNa-paMcaka (matijJAnAvaraNa se kevalajJAnAvaraNa taka), antarAya-paMcaka (dAnAntarAya Adi pAMca), ye 16 prakRtiyA~ aura yoganimittaka sAtAvedanIya, yoM kula 17 prakRtiyoM kA bandha dazaveM guNasthAna meM hotA hai| (11-12-13) gyArahaveM upazAntakaSAya-vItarAga-chadmastha, bArahaveM kSINakaSAya-vItarAga-chadmastha aura sayogi-kevalI, ina tIna guNasthAnoM meM sirpha yoganimittaka sAtAvedanIya prakRti bandhayogya rahatI hai, kyoMki dasaveM guNasthAna ke antima samaya meM sUkSma kaSAyAMza ke bhI naSTa ho jAne se tannimittaka darzanAvaraNacatuSka Adi pUrvokta 16 prakRtiyoM kA bandha-viccheda ho jAtA hai, kintu yoga kA sadbhAva hai, isalie gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM, ina tIna guNasthAnoM meM yoga nimittaka sirpha sAtAvedanIya kA bandha hotA hai| 1. (ka) aDavanna apuvvAimi niddadugaMto chapanna paNabhAge / suraduga paNiMdi sukhagai tasanava uralaviNu taNuvaMga // 9 / / / samacaura nimiNa jiNa vaNNa-agurulahu-cau chalaMsi tIsaMto / 'carame chavIsabaMdho hAsa-raI-kuccha-bhaya-bheo // 10 // aniyaTTi bhAga-paNage igegahINo duvIsa vihabaMdho / .. pumasaMjalaNacauNhaM kameNa cheo sattara suhame // 1 // -karmagrantha bhA. 2 (kha) karmagrantha bhA. 2 gA. 9, 10, 11 vivecana (marudharakesarI), pR. 65 se 68 taka (ga) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pR. 166 . (gha) tulanA kareM-maraNUNamhi NiyaTTI paDhame, NiddA taheva payalA ya / chaThe bhAge titthaM NimiNaM saggamaNa-paMciMdI // 19 // tejaduhAra dusama cau sura vaNNAgurucaukka-tasaNavayaM / carame hassaM ca radI bhayaM jugucchA ya baMdhavocchiNNA // 10 // purisaMcadu saMjalaNaM kameNa aNiyaTTi paMcabhAge // 101 // -gommaTasAra karmakANDa For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (14) caudahaveM ayogikevalI guNasthAna meM bandha ke kAraNabhUta yoga kA bhI abhAva hone se na to kisI karma kA bandha hotA hai aura na bandhaviccheda hii| isalie caudahaveM guNasthAna meM abandhakatva avasthA prApta hotI hai| bandha kI uttarottara nyUnatA aura bandhazUnyatA hI jIvana kA lakSya sAtaveM guNasthAna se lekara Age ke sabhI guNasthAnoM meM pariNAma (adhyavasAya) itane zuddha aura sthira ho jAte haiM ki una guNasthAnoM meM Ayu kA bandha nahIM hotaa| sAtaveM guNasthAna meM devAyu bandha kA prArambha to hotA hI nahIM, usa bandha kI kadAcit samApti hotI hai, usa apekSA se devAyubandha kI gaNanA aura sambhAvanA kI gaI hai| parantu eka bAta spaSTa pratIta hotI hai ki prathama guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka ekAdha guNasthAna ko chor3akara uttarottara karmabandha kama hote jAte haiM, Atmazuddhi kI vRddhi evaM AtmaguNoM kA vikAsa hotA jAtA hai| ataH AtmArthI jijJAsu evaM mumukSu ke lie guNasthAnoM ke mAdhyama se bandha kI uttarottara nyUnatA aura anta meM bandha-zUnyatA bahuta hI AzAspada evaM preraNAdAyI hai| ataH isakA atyanta bArIkI se, adhyayana, manana evaM cintana karanA Avazyaka hai| vastutaH abandhakatva avasthA prApta karanA hI jIva kA lakSya hai, jisakI prApti ke pazcAt jIva apane zuddha jJAnAdimaya svarUpa meM ramaNa karatA rahe, yahI usakI sabase bar3I siddhi aura upalabdhi hai| (2) sattAdhikAra (2) caudaha guNasthAnoM (karma) sattA kI prarUpaNA bandha aura sattA meM antara sattAdhikAra ke dvArA yaha batAyA gayA hai ki kisa guNasthAna meM kauna-se karma kI kitanI prakRtiyA~ sattA meM rahatI haiN| Azaya yaha hai ki bandha kA eka lakSaNa karmavaijJAnikoM ne kiyA hai-'navIna karmoM kA grahaNa karanA bandha hai|' jo karma baMdha gae haiM, ve jaba taka udaya meM Akara phala nahIM dete, taba taka ve punaH navInarUpa se nahIM baMdhate, ve sattA meM par3e rahate haiN| karma kA bandha hote hI tatkAla usakA phala bhoga (vedana) nahIM hotA, kintu usakI jitanI sthiti hai, kAlAvadhi hai usake anusAra vaha 1. (ka) caudasaNuccasa nANa vigghadasagaM ni solsuccheo| tisu sAyabaMdha cheo sajogibaMdhaM tuNaMto a // 12 // -karmagrantha bhA. 2 (kha) karmagrantha bhA. 2, gA. 12 vivecana (marudharakesarIjI), pR. 69, 70 (ga) paDhama vigdhaM daMsaNacau jasa uccaM ca suhumaMte // 101 // uvasaMtakhINamohe jogimhi ya samamiyadiTThidI sAraM // 102 / / . -gommaTasAra karmakANDa For Personal & Private Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA - udaya - udIraNA prarUpaNA 433 usI rUpa meM (jisa rUpa meM baMdhA hai, usI rUpa meM) sthita rahatA hai / isa sthira rahane ke samaya ko 'abAdhAkAla' kahate haiN| jisa prakAra vartamAna meM pAnI kitanA hI khaula rahA ho, lekina usameM pakane ke liye DAlI gaI vastu kucha samaya ke lie tale meM baiTha jAtI hai, aura phira usake bAda pakanI zurU hotI hai| isa prakAra tale meM baiThane kI sthiti aura samaya ( kAlAvadhi) ko abAdhAkAla samajhanA caahie| kintu yaha abAdhAkAla sabhI karmoM kA apanI-apanI sthiti ke anusAra bhinna-bhinna hotA hai / jaba taka kisI karma kA abAdhAkAla pUrNa nahIM hotA, taba taka vaha karma sattA meM par3A rahatA hai| vaha usa jIva ko taba taka (udaya meM na Ane taka) sukha yA duHkha kisI prakAra kA anubhava nahIM karAtA / karma kA bandha ho jAne ke bAda ke sambandha ko bandha nahIM kahA jaataa| kyoMki bandha hone ke bAda karma kA sattA meM samAveza ho jAtA hai| Azaya yaha hai ki navIna karmoM ke baMdhane ko baMdha kahA gayA haiM, kintu sattArUpa meM vidyamAna athavA svabhAvAntara meM saMkramita karmoM ko bandha nahIM kahA jAtA / sattA kA svarUpa aura do rUpa isa abhiprAya se karma-grahaNa mAtra ko bandha na kahakara abhinava karmagrahaNa ko bandha kahA gayA hai| isI taraha AtmA ke sAtha baMdhe hue karma jaba pariNAmavizeSa se eka svabhAva kA parityAga kara svabhAvAntara ko prApta kara lete haiM, taba vaha svabhAvAntara saMkramaNa kahalAtA hai, . bandha nahIM / isa prakAra bandha yA saMkramaNa Adi ke dvArA jina karmapudgaloM (AkAzapradeza meM avasthita karmavargaNA ke pudgaloM) ne apane svarUpa ( karmatva) ko prApta kiyA hai, una karmapudgaloM kA usI karmasvarUpa meM AtmA se lagA rahanA karmoM kI sattA yA sattva hai| arthAt-baMdhAdi dvArA (yAnI baMdha ke samaya ) svasvarUpa ko prApta (jo karmapudgala jisa karmasvarUpa meM pariNata) haiM, una karmaparamANu pudgaloM kI (usI rUpa meM) sthiti, avasthAna, sadbhAva yA vidyamAnatA sattA 'kahalAtI hai| isa prakAra sattA ke do rUpa hue eka bandhasattA aura dUsarI saMkramaNasattA / bandha ke samaya jo karmapudgala jisa karmasvarUpa meM pariNata hote haiM, unakA usI karmasvarUpa meM AtmA ke sAtha saMlagna rahanA bandhasattA hai, tathA unhIM karmapudgaloM kA pUrvasvarUpa ko chor3akara dUsare karmasvarUpa meM parivartita hokara AtmA ke sAtha lage rahanA saMkramaNasattA hai| 1. (ka) karmagrantha bhA. 2 gA. 25 vivecana ( marudharakesarIjI), pR. 99, 100 (kha) sattA kammANa ThiI baMdhAI - laddha - atta-lAbhANaM / - karmagrantha bhA. 2 gA. 25 kA pUrvArddha For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ sattA kA pariSkRta svarUpa aura prakAra ise spaSTarUpa se samajha leM- jaba se AtmA ke sAtha mithyAtva Adi hetuoM se jo karmavargaNA ke pudgala-skandha sambaddha ho jAte haiM, taba se usako 'karma' kahane lagate haiM, tabhI se usa karma kI sattA mAnI jAtI hai| mAna lo, kisI ke narakagati kA bandha huA, vaha baddha karma jaba taka udaya meM na Ae aura usakI nirjarA na ho jAe taba taka narakagati nAmakarma kI sattA mAnI jAegI, kyoMki baMdha dvArA baddha karmapudgaloM ne narakagati nAmakarma ke rUpa meM apanA AtmasvarUpa prApta karake usI rUpa meM, avasthAna kara liyA hai| isa prakAra kI sattA bandha - sattA samajhI jAegI, kintu yadi narakagatinAmakarma tiryaJcagati nAmakarma meM saMkramita ho gae, narakagati ke bandha dvArA jo karmasvarUpa prApta kiyA thA, usameM tiryaJcagati kA saMkramaNa hone se karma ne apanA tiryaMcagatika svarUpa prApta kiyA aura usI rUpa meM udaya meM na Ane taka sthita rahA, yaha saMkramaNasattA huii| isameM narakagatinAmakarma kI sattA, jo bandha se utpanna huI thI, usakA svabhAvAntara yA svarUpAntara hone se saMkramaNa ho gayA aura vaha pUrva sattA vicchinna hokara saMkramitasattA avasthita huii| sattA ke do prakAra : sadbhAvasattA, sambhavasattA isI prakAra sattA ke aura bhI do prakAra haiM- sadbhAvasattA aura sambhavasattA / amuka samaya meM kinhIM prakRtiyoM kI sattA na hone para bhI bhaviSya meM unake sattA meM hone kI sambhAvanA mAnakara jo sattA mAnI jAtI hai, use sambhavasattA kahate haiM, aura jina prakRtiyoM kI usa samaya sattA hotI hai, use sadbhAva (svarUpa) sattA kahate haiN| donoM kA udAharaNapUrvaka spaSTIkaraNa udAharaNArtha- narakAyu aura tiryaMcAyu kI sattA vAlA upazamazreNI kA prArambha nahIM karatA hai| phira bhI gyArahaveM guNasthAna meM 148 prakRtiyoM kI sattA mAnI jAtI haiN| usakA kAraNa yaha hai ki pahale yadi devAyu athavA manuSyAyu bAMdha lI ho to usa usakI sadbhAvasattA mAnI jAtI hai, lekina aisI sthiti meM pUrvokta naraka aura tiryaMca ina do AyuoM ko sadbhAvasattA nahIM mAnI jaatii| para yadi jIva gyArahaveM guNasthAna se girakara bAda meM ukta do (naraka - tiryaJca) AyuoM ko bAMdhane vAlA ho, usa apekSA se sattA mAnane para use sambhavasattA kahA jaaegaa| sattA ke anya prakAra punaH sambhavasattA aura sadbhAvasattA meM bhI pUrvabaddhAyu aura baddhAyu aise do prakAra hote haiN| unameM bhI pRthak-pRthak aneka jIvoM kI apekSA se tathA upazama zreNI aura For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 435 kSapaka zreNI ke visaMyojaka aura avisaMyojaka ke Azraya se tathA kSAyika, kSAyopazamika aura aupazamika samyaktva ke Azraya se bhI vicAra kiyA jAtA hai| visaMyojanA karane vAle ko 'visaMyojaka' kahate haiN| darzanasaptaka kI 7 prakRtiyoM meM se anantAnubandhI kaSAya-catuSka kA to kSaya ho jAe, kintu zeSa darzana mohanIya kI tIna prakRtiyA~ (mohatrika) sattA meM hoM, unakA kSaya na huA ho, arthAtmithyAtva-mohanIya karma ke sattA meM hone se unakA udaya ho, taba punaH anantAnubandhI kaSAya-catuSka ke bandha kI sambhAvanA banI rahe, aise kSaya ko visaMyojanA kahate haiN| tathA jisakA kSaya hone para punaH usa prakRti ke bandha kI sambhAvanA hI na rahe, use kSaya kahate haiN| .. sattAyogya karmaprakRtiyA~ 148 : kauna-kauna-sI ? sattAyogya 148 karmaprakRtiyA~ haiN| ve isa prakAra haiM- jJAnAvaraNIya kI 5, darzanAvaraNIya kI 9, vedanIya kI 2, mohanIya kI 28, Ayukarma kI 4, nAmakarma kI 93, gotrakarma kI 2 aura antarAyakarma kI 5; yoM kula milAkara ATha karmoM kI 5+9+2+28+4+93+2+5=148 karmaprakRtiyA~ sattAyogya hotI haiN| __ yadyapi udayayogya karmaprakRtiyA~ 122 batalAI gaIM haiM, kintu sattAyogya 148 karmaprakRtiyA~ batalAne kA kAraNa yaha hai ki udayAdhikAra meM pAMca bandhana aura pAMca saMghAtana nAmakarma kI 10 prakRtiyoM kI pRthak-pRthak vivakSA na karake una donoM kI 5-5 prakRtiyoM kA antarbhAva zarIranAmakarma meM kara liyA gayA thaa| isI prakAra udaya ke samaya varNa, gandha, rasa aura sparza nAmakarma kI eka-eka prakRti kI vivakSA kI gaI thI, parantu sattA ke prakaraNa meM varNa, gandha, rasa aura sparza ke kramazaH 5, 2, 5, 8 bhedoM kA grahaNa kiyA gayA hai| isa prakAra udayayogya 122 prakRtiyoM meM bandhana aura saMghAtana ke pUrvokta 5+5=10 bheda milAne se tathA varNa, gandha, rasa aura sparza, ina cAroM ke 20 bhedoM meM se 4 bheda bAda karake 16 bheda aura milAne se, arthAt kula 26 bhedoM ko usameM aura 1. (ka) karmagrantha bhA. 2, gA. 25 para vivecana (marudharakesarIoNjI), pR. 100, 103 (kha) dvitIya karmagrantha gA. 25 para vivecana (paM. sukhalAlajI), pR.73, 74 2. (ka) dvitIya karmagrantha gA. 25 vivecana pR. 102, 103 (kha) saMte aDayAlasayaM jA uvasamu vijiNu viya-taie // 25 // -karmagrantha bhA. 2 (ga) pUrvokta bandhana aura saMghAtana tathA varNacatuSka, ye saba nAmakarma kI prakRtiyAM haiN| ataH inake pUre nAmoM ko kahane ke lie pratyeka prakRti ke sAtha 'nAmakarma' zabda jor3a lenA caahie| -sampAdaka For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 . karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ milAne se sattAyogya kula prakRtiyA~ 148 mAnI jAtI haiN| ina karmaprakRtiyoM ke svarUpa kI vyAkhyA hama karmavijJAna ke saptamakhaNDa (karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA) meM kara Ae haiN| ataH sAmAnya se sattAyogya 148 karmaprakRtiyA~ mAnI gaI haiM / 1 dUsare-tIsare guNasthAna ke sivAya pahale se gyArahaveM guNasthAna meM sattA kI prarUpaNA prathama nau guNasthAnoM meM 148 karmaprakRtiyoM kI sattA kI prarUpaNA kI gaI hai| arthAt prathama mithyAtva guNasthAna se lekara gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna taka meM, se dUsare aura tIsare guNasthAna ko chor3akara, zeSa nau guNasthAnoM meM 148 karmaprakRtiyoM kI sattA kI prarUpaNA kI gaI hai| yaha kathana yogyatA aura sambhAvanA kI apekSA se samajhanA cAhie, kyoMki kisI bhI jIva ke bhujyamAna aura badhyamAna, ina do AyuoM se adhika Ayu kI sattA ho nahIM sakatI, parantu yogyatA to sabhI Ayu Adi karmoM kI ho sakatI hai, jisase bandhayogya sAmagrI milane para jo karma abhI vartamAna meM nahIM hai, usakA bhI bandha hone se sattA avazyambhAvI mAnI jAtI hai| arthAt vartamAna meM jisa karma kI svarUpa ( sadbhAva) sattA bhale hI na ho, kintu bhaviSya meM usa karma ke baMdhane kI yogyatA kI sambhAvanA ho, aisI sthiti meM sambhavasattA kI apekSA se 148 karmaprakRtiyA~ sattAyogya mAnI jAtI haiN| jaba bandhananAmakarma kI 5 prakRtiyoM ke badale usake 15 bhedoM ko ginate haiM to nAmakarma kI 93 ke badale 103 uttaraprakRtiyA~ ho jAtI haiN| aisI sthiti meM 148 ke badale 158 karmaprakRtiyA~ sattAyogya mAnI jaaeNgii| yadyapi mithyAtva guNasthAna meM tIrthaMkara nAmakarma kI sattA nahIM mAnI jAnI cAhiye, kyoMki samyakadRSTi hI tIrthaMkara nAmakarma kA bandha kara sakatA hai| aisI sthiti meM tIrthaMkara nAmakarma kI sattA prathama guNasthAna meM nahIM mAnanI cAhie, kintu jisa manuSya ne pahale mithyAtva guNasthAna meM narakAyu kA bandha kara liyA hai aura bAda meM kSAyopazamika samyaktva ko prApta karake tIrthaMkara nAmakarma kA bandha kare to vaha jIva marate samaya samyaktva kA vamana kara naraka meM jAya aura vahA~ punaH samyaktva prApta kare to usake pahale antarmuhUrta taka mithyAtva rahatA hai / isa apekSA se aise jIva ke prathama guNasthAna meM tIrthaMkara nAmakarma kI sattA mAnI jAtI hai| isa kAraNa mithyAtva guNasthAna meM 148 prakRtiyoM kI sattA mAnane meM koI doSApatti nahIM hai| 1. (ka) dvitIya karmagrantha gA. 25 vivecana, ( marudharakesarI), pR. 103, 104 (kha) dvitIya karmagrantha gA. 25 vivecana (paM. sukhalAla jI), pR. 74 For Personal & Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 437 dUsare-tIsare guNasthAna meM sattA kI prarUpaNA dUsare aura tIsare guNasthAna meM 147 prakRtiyoM kI sattA hai; kyoMki dUsare aura tIsare guNasthAna meM vartamAna koI jIva tIrthaMkara nAmakarma ko nahIM bAMdha paataa| isakA kAraNa yaha hai ki una do guNasthAnoM meM zuddha samyaktva na hone se tIrthaMkara nAmakarma nahIM bAMdhA jA sktaa| isI prakAra tIrthaMkara nAmakarma ko bAMdhakara bhI koI jIva samyaktva se cyuta hokara dUsare yA tIsare guNasthAna ko prApta nahIM kara sktaa| isIlie prathama guNasthAna meM sattAyogya 148 prakRtiyoM meM se tIrthaMkara nAmakarma ko chor3akara dUsare-tIsare guNasthAna meM 147 prakRtiyA~ sattAyogya mAnI gaI haiN| gyArahaveM guNasthAna taka 148 prakRtiyoM kI sattA : kyoM aura kaise? yahA~ prazna hotA hai ki narakAyu aura tiryaJcAyu kA bandha karane vAlA upazama-zreNi nahIM karatA, tathA bandha aura udaya ke binA Ayukarma kI sattA hotI nahIM, tathA 8, 9, 10, 11 guNasthAnoM meM narakAyu aura tiryaJcAyu kI sattA nahIM batAI hai, aisI sthiti meM gyArahaveM guNasthAna taka 148 prakRtiyoM kI sattA kaise mAnI jAtI hai? isakA samAdhAna yaha hai ki narakAyu aura tiryaMcAyu kI sattA ghaTatI to nahIM hai, phira bhI koI jIva upazama zreNI se cyuta hokara cAroM gatiyoM kA sparza kara sakatA hai| ataH sambhava sattA kI vivakSA se yahA~ narakAyu aura tiryaMcAyu kI sattA kI sambhAvanA batalAI jAtI hai| darzana-mohasaptaka ko kSaya nahIM karane vAle. avirata samyagdRSTi vagairaha ke 148 prakRtiyoM kI sattA saMbhava hai| - apUrvakaraNAdi cAra guNasthAnoM meM anantAnubandhI kaSAya-catuSka aura narakatiryaJcAyu, ina 6 prakRtiyoM ko chor3akara 142 prakRtiyoM kI tathA saptaka kA kSaya huA ho to avirata samyagdRSTi Adi cAra guNasthAnoM meM 141 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| sAmAnya kI apekSA prathama se gyArahaveM tathA dUsare tIsare guNasthAna meM sattA prarUpaNA / yadyapi pUrvapRSTha meM dUsare-tIsare guNasthAna ko chor3akara pahale se lekara gyArahaveM guNasthAna taka sAmAnyarUpa se 148 karmaprakRtiyoM kI tathA dUsare-tIsare guNasthAna meM 147 prakRtiyoM kI sattA batAI gaI hai| sAmAnya kI apekSA yaha kathana yathArtha hai| kintu cauthe se lekara Age ke guNasthAnoM meM vartamAna jIvoM ke adhyavasAya vizuddhatara hone se karmaprakRtiyoM kI sattA kama hotI jAtI hai| 1. karmagrantha bhA. 2 gA. 25 vivecana (marudharakesarI), pR. 105 For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka meM sattA-prarUpaNA anantAnubandhI kaSAya-catuSka aura darzanamohanIyatrika, ina 7 prakRtiyoM kA jinhoMne kSaya kiyA hai, unakI apekSA se cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka, cAra guNasthAnoM meM 141 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| yaha 141 prakRtiyoM kI sattA binA zreNI vAle kSAyika samyaktvI ke samajhanA caahie| tathA kSAyika samyaktvI hone para bhI jo caramazarIrI nahIM haiM, kintu jinheM mokSa ke lie janmAntara grahaNa karanA bAkI hai, una jIvoM kI apekSA se 141 prakRtiyoM kI sattA kA pakSa samajhanA caahie| niSkarSa yaha hai ki 141 prakRtiyoM kI sattA do prakAra ke jIvoM kI apekSA seM mAnI gaI hai- (1) zreNI nahIM car3hane vAle kSAyika samyaktvI aneka jIvoM kI apekSA se sAmAnya se cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka (cAra guNasthAnoM) meM, (2)kSAyika samyaktvI hone para bhI jo caramazarIrI jIva nahIM haiM, aise aneka jIvoM kI apekSA se| upazama zreNI vAle cAra guNasthAnoM meM sattA kI prarUpaNA upazamazreNI AThaveM guNasthAna se gyArahaveM guNasthAna taka mAnI jAtI hai| arthAtye cAra guNasthAna upazama zreNI ke hote haiM aura upazama zreNI mAMDane vAle jIvoM ke AThaveM se lekara gyArahaveM guNasthAna-paryanta cAra guNasthAnoM meM anantAnubandhI kaSAyacatuSka aura narakAyu tathA tiryaMcAyu ina 6 prakRtiyoM ko 148 sAmAnya sattAyogya prakRtiyoM meM se kama kara dene para 142 prakRtiyoM kI sattA mAnI jAtI hai| kSapaka zreNI vAle cAra guNasthAnoM meM sattA kI prarUpaNA ___ kSapaka jIvoM kI apekSA se cAra guNasthAnoM meM naraka-tiryaJca-devAyu ina tIna prakRtiyoM ke sivAya 145 prakRtiyoM kI, tathA saptaka ke binA 138 prakRtiyoM kI sattA anivRtti guNasthAna ke prathama samaya taka hotI hai| __ jo jIva vartamAna janma meM kSapaka zreNI mAMDane vAle haiM aura caramazarIrI haiM, arthAt-abhI to ve aupazamika yA kSAyopazamika samyaktvI hI haiM, kinta kSapakazreNI para avazya ArUr3ha hone vAle tathA isI janma meM mokSa prApta karane vAle haiM, unake manuSyAyu kI hI sattA rahatI hai| anya tIna AyuoM kI sattA nahIM rahatI, aura na 1. (ka) apuvvAi-caukke aNa-tiri-nirayAu viNu biyaal-syN| . . sammAi-causu sattaga-khayaMmi, igacattasayamahavA // 26 // -dvitIya karmagrantha (kha) dvitIya karmagrantha gA. 26 vivecana (marudharakesarIjI), pR. 105 se 107 taka For Personal & Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA - udaya - udIraNA prarUpaNA 439 unakI sambhavasattA hI hai| isalie isa prakAra ke kSapaka jIvoM kI apekSA cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna paryanta cAra guNasthAnoM meM sattAyogya 148 prakRtiyoM meM se manuSyAyu ke sivAya zeSa tIna AyuoM ko kama karane para 145 karmaprakRtiyoM kI sattA rahatI hai| kintu jinheM anantAnubandhI kaSAya- catuSka aura darzana - moha - trika kA kSaya karane se kSAyika samyaktva prApta hai aura isa bhava ke bAda dUsarA bhava nahIM karanA hai, aise jIva caturtha guNasthAna se hI kSAyika samyaktvI hokara kSapaka zreNI karate haiM to una jIvoM kI apekSA se anantAnubandhI kaSAyAdi saptaka kA kSaya hone se tathA vartamAna manuSyAyu ke sivAya anya tIna AyuoM kI sattA na hone se sattAyogya 148 prakRtiyoM meM se ukta dasa prakRtiyA~ kama karane se 138 karmaprakRtiyoM kI sattA caturtha guNasthAna se lekara nauveM guNasthAna ke prathama bhAga paryanta jAnanI caahie| jo jIva vartamAnakAla meM hI kSapakazreNIM kara sakate haiM aura caramazarIrI bhI haiM, kintu abhI anantAnubandhI kaSAya- catuSka aura darzana - mohatrika kA kSaya nahIM kiyA hai, una jIvoM kI apekSA se 145 prakRtiyoM kI sattA mAnI jAtI hai| magara jinhoMne ukta anantAnubandhI catuSka Adi 7 prakRtiyoM kA kSaya kara diyA hai, una jIvoM ke 138 prakRtiyoM kI sattA hotI hai, aura yaha sattA nauveM guNasthAna ke prathamabhAga taka pAI jAtI hai| kintu jo jIva vartamAna meM kSapakazreNI nahIM kara sakate, yAnI acaramazarIrI haiN| unameM se kucha kSAyika samyaktvI bhI hote haiM, kucha aupazamika samyaktvI aura katipaya hote haiM - kSAyopazamika samyaktvI / inameM se kSAyopazamika samyaktvI aura aupazamika samyaktvI acaramazarIrI jIvoM kI apekSA se 148 prakRtiyoM kI sattA mAnI jAtI hai|. jo anantAnubandhI kaSAyacatuSka kA visaMyojana kara letA hai aura jise narakatiryaJcAyu kA bandha na ho, vahI upazamazreNI prArambha kara sakatA hai| isa siddhAnta ke anusAra upazamazreNI ko prArambha karane vAle ke AThaveM se lekara gyArahaveM guNasthAna 1. samyagdRSTi jIva 3 prakAra ke hote haiM-upazama samyagdRSTi, kSAyopazamika samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi / jo samyaktva kI bAdhaka mohanIya karma kI prakRtiyoM kA upazama karake samyagdRSTi vAle haiM, unheM upazama samyagdRSTi tathA mohanIya karma kI kSayayogya prakRtiyoM kA kSaya aura zeSa rahI huI prakRtiyoM kA upazama karane se jinheM samyaktva prApta hotA hai, usa prakAra ke samyagdRSTi jIva ko kSAyopazamika samyagdRSTi kahate haiM / jinhoMne samyaktva kI bAdhaka mohanIya karma kI prakRtiyoM kA pUrNatayA kSaya karake samyaktva prApta kiyA hai, unheM kSAyika samyagdRSTi kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ / paryanta cAra guNasthAnoM meM anantAnubandhI kaSAya-catuSka tathA narakAyu-tiryaJcAyu ina 6 prakRtiyoM ke sivAya 142 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| nauveM guNasthAna ke dUsare se nauveM bhAga taka meM sattA kI prarUpaNA. nauveM guNasthAna ke nau bhAga hote haiN| ina naubhAgoM meM se prathama bhAga meM kSapakazreNI kI apekSA se 138 prakRtiyoM kI sattA hone kI prarUpaNA pahale kI jA cukI hai| dUsare bhAga meM 122 prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| prathama bhAga meM jo 138 prakRtiyoM kI sattA kahI gaI hai, usameM se sthAvaradvika (sthAvaranAma, sUkSmanAma), tiryaJcadvika (tiryaMcagati aura tiryaMcAnupUrvI), narakadvika (narakagati aura narakAnupUrvI), Atapadvika, (Atapa aura udyota nAmakarma), styAnarddhitrika (nidrA-nidrA, pracalApracalA aura styAnarddhi) ekendriya jAti nAmakarma, vikalendriya trika (dvIndriya, trIndriya aura caturindriya nAmakarma aura sAdhAraNa nAmakarma, ina 16 prakRtiyoM kA kSaya nauveM guNasthAna ke prathama bhAga ke antima samaya meM ho jAne se ina 16 prakRtiyoM ke kama ho jAne se dUsare bhAga meM 122 prakRtiyA~ sattA meM rahatI haiN| tIsare bhAga meM 114 karmaprakRtiyoM kI sattA rahatI hai; kyoMki dUsare bhAga kI 122 sattAyogya prakRtiyoM meM se apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya-catuSka tathA pratyAkhyAnAvaraNa-kaSAya-catuSka, ina 8 karmaprakRtiyoM kI sattA kA kSaya dUsare bhAga ke antima samaya meM ho jAne se tIsare bhAga meM 114 karmaprakRtiyoM kI sattA rahatI hai| cauthe bhAga meM 113 karmaprakRtiyoM kI sattA rahatI hai, kyoMki tIsare bhAga ke antima samaya meM pUrvokta 114 meM se napuMsakaveda kI sattA kA kSaya ho jAne se 113 prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| isI prakAra cauthe bhAga ke antima samaya meM strIveda kA abhAva ho jAne se cauthe bhAga kI sattAyogya 113 prakRtiyoM meM se eka prakRti kama ho jAne se 112 prakRtiyoM kI sattA pAMcaveM guNasthAna meM rahatI hai| pAMcaveM bhAga ke antima samaya meM hAsya-SaTka kA kSaya ho jAne se chaThe bhAga meM paMcama bhAgokta 112 meM se 6 prakRtiyA~ kama ho jAne se 106 prakRtiyA~ sattA meM rahatI hai| chaThe bhAga meM sattA yogya 106 prakRtiyoM kA kathana kiyA gayA thA, unameM se chaThe bhAga ke antima samaya meM puruSaveda kI sattA kA abhAva ho jAne se sAtaveM bhAga meM 105 prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| sAtaveM bhAga ke antima samaya meM saMjvalana krodha kA kSaya hone se AThaveM bhAga meM 104 aura AThaveM bhAga ke antima samaya meM saMjvalana mAna kA kSaya ho jAne se nauveM bhaga meM 103 aura nauveM bhAga ke 1. (ka) dvitIya karmagrantha gA. 27 vivecana, pR. 107 se 111 taka (kha) khavagaM tu pappa causu vi, paNayAlaM naraya-tiri-surAu vinnaa| sattaga viNu aDatIsaM, jA aniyaTTI pddhmbhaago|| 27 // -dvitIya karmagrantha For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 441 antima samaya meM saMjvalana mAyA kA kSaya ho jAne se dasaveM guNasthAna meM 102 karmaprakRtiyoM kI sattA rahatI hai| tatpazcAt dasaveM guNasthAna ke antima samaya meM saMjvalana-lobha kA abhAva ho jAtA hai| phalataH bArahaveM guNasthAna ke dvicarama-samayaparyanta 101 karmaprakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai| bArahaveM guNasthAna ke dvi-carama samaya meM nidrA aura pracalA, ina do prakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai, jisase bArahaveM guNasthAna ke antima samaya meM 99 karmaprakRtiyA~ sattA meM rahatI haiN| ina 14 karmaprakRtiyoM kA kSaya bArahaveM guNasthAna ke antima samaya meM ho jAtA hai| ataeva terahaveM aura caudahaveM guNasthAna ke dvicarama-samaya-paryanta 85 prakRtiyoM kI sattA zeSa rahatI hai| terahaveM guNasthAna ke dvicarama samaya meM ninokta 72 karmaprakRtiyoM kI sattA kA kSaya ho jAtA hai| ve 72 prakRtiyA~ isa prakAra haiM-devadvika (devagati, devAnupUrvI) khagati-dvika (zubhavihAyogati, azubha vihAyogati), gandhadvika (surabhigandha, durabhigandha), sparzASTaka (karkaza mRdu Adi 8 sparza), varNapaMcaka (kRSNanIlAdi), rasapaMcaka (kaTukatiktAdi pAMca rasa), paMcazarIra (audArikAdi), bandhana-paMcaka (audArika vaikriya Adi paMca-zarIra baMdhana), saMghAtana-paMcaka (audArika vaikriya Adi zarIra-saMghAtana), nirmANa nAmakarma, saMhanana-SaTka (vajraRSabhanArAca Adi), asthira-SaTka (asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura ayaza:kIrti), saMsthAna-SaTka-(samacaturasra, Adi 6 saMThANa= saMsthAna), agurulaghucatuSka (agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa nAmakarma), aparyApta nAmakarma, pratyekatrika (pratyeka, sthira aura zubha nAmakarma), upAMga-trika (audArika-vaikriya-AhArakaaMgopAMga), susvara nAmakarma, nIcagotra aura sAtAvedanIya yA asAtAvedanIya donoM se koI eka; isa prakAra kula milAkara 72 karmaprakRtiyoM kA kSaya caudahaveM guNasthAna ke dvicarama samaya meM ho jAtA hai, jisase caudahaveM guNasthAna ke antima samaya meM 13 .1. (ka) thAvara-tiri-nirayAyavaduga kSINa tigega vigala, saahaarN| . solakhao duvIsasayaM, viyaMsi viy-tiy-ksaayNto|| 28 npu-itthi-haaschg-puNs-turiy-koh-my-maay-kho| taiyAisu caudasa-tera-bAra-chapaNa-cau-tihiya saya kmso|| 29 // suhumi dusaya lohaMto, khINadu-carimegasaya dunnidd-kho| nava-navai carama-samae, cu-dsnn-naann-vigdhNto||30|| (kha) dvitIya karmagrantha, gA. 28 se 30 taka, vivecana (paM. sukhalAla jI), pR.79 se 82 taka (ga) dvitIya karmagrantha, gA. 28 se 30 taka, vivecana (marudharakesarIjI), pR. 111 saM 116 taka For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| ve 13 prakRtiyA~ isa prakAra haiM-(1-3) manuSyatrika (manuSyagati, manuSyAnupUrvI aura manuSyAyu) (4 se 6) trasatrika (trasa, bAdara aura paryApta nAmakarma), (7) yaza:kIrtinAmakarma, (8) Adeya nAmakarma, (9) subhaga nAmakarma, (10) tIrthaMkara nAmakarma, (11) uccagotra, (12) paMcendriya jAti nAmakarma, (13) sAtAvedanIya yA asAtAvedanIya, donoM meM se koI ek| ina 13 prakRtiyoM kA kSaya (abhAva, anta yA nAza) bhI caudahaveM guNasthAna ke antima samaya meM ho jAtA. hai? aura AtmA karmarahita hokara sarvathA mukta bana jAtA hai| ___ yaha eka sAmAnya niyama hai ki kAraNa ke abhAva meM kArya kA bhI sadbhAva nahIM .. rhtaa| ataH pahale ke guNasthAnoM meM jina karmaprakRtiyoM kA kSaya huA, unake bandha, udaya aura sattA ke prAyaH pramukha kAraNa mithyAtva, avirati aura kaSAya haiN| pUrva-pUrva ke guNasthAna kI apekSA uttara-uttara ke guNasthAnoM meM mithyAtva Adi kAraNoM kA kramazaH abhAva hotA jAtA hai| ataH jaba ve mithyAtvAdi kAraNa nahIM rahe, to unake sadbhAva meM bandha, udaya aura sattArUpa meM rahane vAle karma bhI naSTa ho jAte haiM, nahIM raha paate| ___ bArahaveM guNasthAna meM mohanIyakarma kA sarvathA kSaya ho jAtA hai| ataH sattAyogya prakRtiyoM meM mohanIya karma kI prabalatA se baMdhane vAlI, udaya hone vAlI aura sattA meM rahane vAlI karmaprakRtiyA~ nahIM rahatI haiN| mohanIya karma ke kAraNa hI jJAnAvaraNIya aura antarAya kI pAMca-pAMca aura darzanAvaraNIya kI cakSurdarzanAvaraNa Adi cAra milakara kula 14 prakRtiyoM ke bandha, udaya aura sattA kI saMbhAvanA rahatI hai| ataH mohanIya karma kI prakRtiyoM kA sarvathA kSaya ho jAne se pUrvokta 14 prakRtiyoM kA bandha, udaya aura sattArUpa meM astitva nahIM raha paataa| yahI kAraNa hai ki bArahaveM guNasthAna ke antima samaya meM jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka aura antarAya-paMcaka, ina 14 prakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai| aura phira pratibandhaka kAraNoM (karmoM) ke naSTa hote hI 1. (ka) paNasIi sajogi ajogi ducarime dev-khgi-gNdh-dugN| phaastttth-vnnnn-rs-tnnu-bNdhnn-sNghaaynn-niminnN||31|| saMghayaNa-athira-saMThANa-chakka agurulahu-cau apajattaM / sAyaM va asAyaM vA prittuvNg-tig-susrniyN||32|| visaparikhao ya carime, te rasa mnnuy-ts-tig-jsaaijN| subhaga-jiNa ca paNiMdiya terasa saayaa-saasgyrcheo|| 33 / / (kha) dvitIya karmagrantha gA. 31 se 33 taka vivacena (marudharakesarI), pR. 117 se 119 For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 443 sahaja cetanA ke nirAvaraNa hone se AtmA ke sva-svarUpamaya kevalajJAna-kevaladarzana kA AvirbhAva ho jAtA hai| (3-4) udayAdhikAra aura udIraNAdhikAra udaya aura udIraNA ke svarUpa meM antara udaya kA sAmAnyatayA artha hai-vipAka ke samaya phala ko bhoganA; jabaki udIraNA kA artha hai-vipAka kA samaya na hone para bhI phala kA bhoga karanA 'udIraNA' hai| spaSTa zabdoM meM kaheM to AtmA ke sAtha baMdhe hue karmadalikoM kA apane-apane niyata samaya zubha-azubha phaloM kA acchA-burA anubhava karAnA udaya hai; jabaki baMdhe hue karmadalikoM ko prayatna vizeSa se khIMcakara niyata-samaya se pahale hI unake zubha-azubha phaloM ko samabhAva se dhairya yA zAnti se bhoga lenA udIraNA kahalAtI karmoM ke zubhAzubha phala ko bhogane kA hI nAma udaya aura udIraNA hai| kintu ina donoM meM antara yaha hai ki udaya meM prayatna binA hI svAbhAvika krama se phalabhoga hotA hai, jabaki udIraNA meM phalodaya kA kAla prApta na hone para bhI prayatna dvArA baddhakarmoM ko, jo ki sattA meM par3e haiM, unheM prayatna dvArA udayonmukha karake phala bhoganA hotA hai| - parantu yaha dhyAna rahe-karma-vipAka ke vedana (bhogane) ko udaya aura udIraNA kahane ke prasaMga meM 'rasodaya' ko grahaNa karanA cAhie, pradezodaya ko udayAdhikAra meM grahaNa karanA abhISTa nahIM hai| .. . jisa karma kA bandha usI kA phalabhoga : anya kA nahIM * - pratyeka karma meM bandha ke samaya usake kAraNabhUta kaSAyagata-rAgadveSamoha-gata adhyavasAya ke tIvra-manda bhAva ke anusAra tIvra-manda phala pradAna karane kI zakti utpanna hotI hai| aura avasara Ane para karma usakA phala bhugavAtA hai| itanA avazya hai ki pratyeka phalaprada zakti jisa karma meM nihita ho, usI karma ke svabhAva, prakRti yA pravRtti ke anusAra hI phala detI hai; dUsare karmoM ke svabhAvAnusAra nhiiN| jaisejJAnAvaraNa karma kI phalaprada zakti usa karma ke svabhAvAnusAra hI jJAna ko AvRta kuNThita karane kA kAma karatI hai, lekina darzanAvaraNa, vedanIya Adi anya karma ke 1. vahI, dvitIya karmagrantha, vivecana pR. 113, 115 For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ svabhAvAnusAra phala nahIM detI hai| isI prakAra anya karmoM kI phaladAyI zakti ke bAre meM bhI samajha lenA caahie| - sAmAnyatayA udayayogya prakRtiyA~ : kitanI aura kaise? . . sAmAnyatayA udayayogya prakRtiyA~ 122 haiM; jabaki baMdhayogya 120 prakRtiyA~ mAnI jAtI haiN| isa prakAra udayayogya aura bandhayogya prakRtiyoM meM do kA antara hai| jo nahIM honA cAhie, kyoMki jitanI prakRtiyoM kA bandha ho, utanI hI prakRtiyoM ko udayayogya mAnA jAnA ucita hai| anyathA, binA karmabandha ke hI karmaphala bhoganA mAnA jAegA, jo siddhAnta viruddha hai| isakA samAdhAna yaha hai ki bandhayogya 120 prakRtiyoM kI apekSA 122 prakRtiyoM kA udayayogya mAnane kA kAraNa yaha hai ki bandha kevala mithyAtvamohanIya kA hI hotA hai, kintu vaha mithyAtva-mohanIya jaba pariNAmoM kI vizuddhatA arddhavizuddharUpa yA zuddharUpa ho jAtA hai, taba mizramohanIya (samyagmithyAtvamohanIya) tathA samyaktvamohanIya ke rUpa meM udaya meM Ane ke kAraNa bandhayogya 120 meM ina donoM prakRtiyoM ko milAne para 120+2-122 prakRtiyA~ udayayogya tathA udIraNAyogya mAnI jAtI haiN| udayayogya tathA udIraNAyogya 122 prakRtiyA~ isa prakAra haiM-jJAnAvaraNIya kI 5, darzanAvaraNIya kI 9, vedanIya kI 2, mohanIya kI 28, Ayukarma kI 4, nAmakarma kI 67, gotrakarma kI 2, aura antarAya karma kI 5; isa prakAra 5+9+2+28+4+ 67+2+5=122 prakRtiyA~ hotI haiN|2 / prathama guNasthAna meM udayayogya 117 prakRtiyA~ : kyoM aura kaise? (1) prathama mithyAtva guNasthAna meM 117 prakRtiyA~ udayayogya mAnI jAtI haiN| sAmAnyatayA udayayogya 122 karmaprakRtiyoM meM se mizramohanIya kA udaya tIsare guNasthAna meM, samyaktva-mohanIya kA udaya cauthe guNasthAna meM, AhArakadvika (AhAraka zarIra aura AhAraka. aMgopAMga) kA udaya pramattasaMyata guNasthAna meM aura tIrthaMkara nAmakarma kA udaya terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM hotA hai| ataH ina pAMca prakRtiyoM ko chor3akara zeSa 117 prakRtiyoM kA udaMya pahale mithyAtva guNasthAna meM mAnA jAtA hai| 1. (ka) udao vivAgaveyaNamudIraNa apatti iha duviissyN| sattara saya micche, miis-smm-aahaar-jinn'nnudyaa|| 13 // -dvitIya karmagrantha (kha) dvitIya karmagrantha, gA. 13, vivecana (marudharakesarIjI), pR. 72 se 74 taka 2. dvitIya karmagrantha, gA. 13, vivecana (marudharakesarIjI), pR. 75 3. vahI, gA. 13 vivecana, pR.75-76 For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA - udaya - udIraNA prarUpaNA 445 dvitIya guNasthAna meM 111 prakRtiyA~ udayayogya : kyoM aura kaise ? (2) dUsare sAsvAdana guNasthAna meM 111 prakRtiyA~ udayayogya mAnI jAtI haiN| prathama guNasthAna meM udayayogya jo 117 prakRtiyA~ mAnI gaI haiM, unameM se sUkSmatrika (sUkSma nAma, sAdhAraNa nAma aura aparyApta nAmakarma), Atapa nAmakarma aura mithyAtva mohanIya, ye pAMca prakRtiyA~ mithyAtva ke kAraNa hI udaya meM AtI haiN| sAsvAdana guNasthAna meM mithyAtva kA viccheda ho jAne se ina pAMca prakRtiyoM kA udaya nahIM ho sakatA / dUsarI yukti yaha hai ki sUkSma nAmakarma kA udaya sUkSmajIvoM ko, sAdhAraNa nAmakarma kA udaya sAdhAraNa jIvoM ko tathA aparyApta nAmakarma kA udaya aparyApta jIvoM ko hI hotA hai, magara sUkSma, sAdhAraNa aura aparyApta jIvoM ko na to sAsvAdana guNasthAna prApta hotA hai aura na hI inameM se koI sAsvAdana - samyaktva prApta kara pAtA hai, aura na sAsvAdana samyaktva prApta jIva sUkSma, sAdhAraNa yA aparyApta rUpa meM paidA hotA hai| abhiprAya yaha hai ki sUkSma, sAdhAraNa aura aparyApta jIva mithyAtvI hI hote haiN| isI taraha sAsvAdana guNasthAna meM Atapa nAmakarma kA udaya bhI sambhava nahIM hai, kyoMki zarIra paryApti pUrNa hone ke bAda bAdara pRthvIkAyika jIvoM ke Atapa nAmakarma kA udaya ho sakatA hai, pahale nahIM / jo jIva sAsvAdana guNasthAna ko pAkara bAdara pRthvIkA meM paidA hote haiM, ve zarIra paryApti pUrNa hone se pahale hI pUrvaprApta sAsvAdana samyaktva kA vamana kara dete haiM / arthAt - jaba bAdara pRthvIkAyika jIvoM ko sAsvAdana - samyaktva-prApti kI saMbhAvanA hotI hai, taba Atapa nAmakarma kA udaya sambhava nahIM hotA, aura jaba Atapa nAmakarma kI sambhAvanA hotI hai, taba unako sAsvAdana samyaktva saMbhava nahIM hotaa| isa kAraNa sAsvAdana guNasthAna meM Atapa * nAmakarma kA udaya nahIM mAnA jaataa| yo prathama guNasthAna kI udayayogya 117 prakRtiyoM meM se pUrvokta sUkSmAdi pAMca prakRtiyA~ kama ho jAne se 112 prakRtiyoM kA udaya dvitIya guNasthAna meM honA cAhiethA, kintu aupazamika samyaktva se patita (cyuta) hokara sAsvAdana guNasthAna meM * Akara Tikane vAlA jIva narakagati meM nahIM jAtA aura narakagati meM jAne vAle jIva ko sAsvAdana guNasthAna prApta nahIM hotA / ataH isa guNasthAna meM narakAnupUrvI kA udaya nahIM hotaa| isa prakAra prathama guNasthAna ke antima samaya meM vicchinna hone vAlI sUkSma nAmakarma Adi pAMca tathA narakAnupUrvI, kula 6 prakRtiyoM ko pahale guNasthAna kI For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ udayayogya 117 prakRtiyoM meM se kama kara dene para 111 prakRtiyoM kA udaya dUsare guNasthAna meM raha jAtA hai| (3) tIsare mizra guNasthAna meM 100 prakRtiyA~ udayayogya mAnI jAtI haiN| dUsare guNasthAna kI udaya-yogya 111 prakRtiyoM meM se anantAnubandhI kaSAya-catuSka, ekendriya jAti nAmakarma, sthAvaranAma, aura vikalendriya-trika, ye 9 prakRtiyA~ dUsare guNasthAna ke antima samaya meM vicchinna ho jAtI haiN| kAraNa yaha hai ki anantAnubandhI kaSAya-catuSka kA udaya pahale-dUsare guNasthAna taka hI hotA hai| isI prakAra sthAvara nAma, ekendriya jAti aura vikalendriya trika nAmakarma ke udaya vAloM meM pahalAdUsarA guNasthAna hI hotA hai, tIsare se lekara Age ke gaNasthAna nahIM hote: kyoMki sthAvara nAmakarma tathA ekendriya jAtinAmakarma kA udaya ekendriya jIvoM ke hotA hai. dvIndriya jAtinAma kA udaya dvIndriya jIvoM ke, trIndriya jAtinAma kA udaya trIndriya jIvoM ke aura caturindriya jAti nAma kA udaya caturindriya jIvoM ke hotA hai aura ina jIvoM ke pahalA aura dUsarA ye do guNasthAna hote haiN| ataH ina nau prakRtiyoM kA udaya-viccheda dUsare guNasthAna ke antima samaya meM ho jAne se 102 prakRtiyA~ zeSa rhiiN| tathA narakAnupUrvI kA udaya viccheda pahale guNasthAna ke antima samaya meM ho jAtA hai| zeSa rahI tiryazcAnupUrvI, manuSyAnupUrvI aura devAnupUrvI ina tInoM AnupUrviyoM kA tIsare guNasthAna meM anudayarUpa hone se tIsare guNasthAna kI udayayogya prakRtiyoM meM nahIM ginI jaatiiN| AnupUrvI nAmakarma kA udaya unhIM jIvoM ke usa samaya hotA hai, jo parabhAva meM janma grahaNa karane ke lie vakra gati se jAte haiN| tIsare guNasthAna meM vartamAna jIva kI mRtyu nahIM hotI, isalie parabhava meM jAne aura janma lene kA savAla nahIM rhtaa| isalie tIsare guNasthAna meM AnupUrvI catuSTaya kA anudaya mAnA gayA hai| isa prakAra anantAnubandhI kaSAyacatuSka se lekara caturindriya nAmakarma paryanta 9 prakRtiyoM tathA pUrvokta AnupUrviyoM sahita 12 prakRtiyoM ko dUsare guNasthAna kI 111 prakRtiyoM meM se kama karane para 99 prakRtiyoM kA udaya tRtIya guNasthAna meM mAnA jAnA cAhie thA, kintu tIsare guNasthAna meM hI mizra-mohanIya karma kA udaya hone se 99 1. (ka) dvitIya karmagrantha gA. 13 vivecana se, pR. 78, 79 (kha) dekheM-gommaTasAra karmakANDa gA. 265 meM-'micche micchAdAvaM suhumatiyaM ...... * udy-vocchinnnnaa|' arthAt-mithyAdRSTi guNasthAna ke antima samaya meM mithyAtva, Atapa, sUkSmAdi tIna, ina 5 prakRtiyoM kA udaya-viccheda hotA hai| (ga) NirayaM sAsaNa sammo Na gacchadi niyaNa tassa nniryaannuu| -go. karmakANDa 262 For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 447 prakRtiyoM meM mizra mohanIya karma ko milAne se kula 100 prakRtiyoM kA udaya tRtIya guNasthAna meM mAnA jAtA hai| (4) cauthe gaNasthAna meM vartamAna jIvoM ke 104 prakRtiyA~ udayayogya haiN| tIsare guNasthAna meM jina 100 prakRtiyoM kA udaya hotA hai, unameM se kevala mizramohanIyare karma kA hI udaya cauthe guNasthAna meM nahIM hotaa| zeSa 99 karma-prakRtiyoM kA udaya to hotA hI hai| tathA samyaktva-mohanIya karma ke udaya kA aura cAroM AnupUrviyoM ke udaya kA bhI sambhava hai| isa prakAra 99 aura 1+4=5 prakRtiyA~ milakara kula 104 prakRtiyoM kA udaya caturtha guNasthAna meM sambhava hai| (5) paMcama guNasthAna meM 87 karmaprakRtiyA~ udayayogya haiN| cauthe guNasthAna meM udayayogya 104 prakRtiyoM meM se apratyAkhyAnAvaraNa-catuSka, manuSyAnupUrvI, tiryazcAnupUrvI, durbhaganAmakarma, anAdeyanAmakarma, ayaza:kIrti nAmakarma tathA vaikriyASTaka (devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI, devAyu, narakAyu, vaikriya zarIra aura vaikriya aMgopAMga), ina 4+2+1+1+1+8=17 karmaprakRtiyoM kA cauthe guNasthAna ke antima samaya meM anta ho jAtA hai| ataH caturtha guNasthAna kI udayayogya 104 prakRtiyoM meM se ukta 17 prakRtiyoM ko ghaTAne se zeSa 87 prakRtiyoM kA udaya pAMcaveM guNasthAna meM hotA hai| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA udaya cauthe guNasthAna taka rahatA hai, jaba taka ukta kaSAyacatuSka kA udaya rahatA hai, taba taka jIvoM ko dezavirati Adi guNasthAnoM kI prApti nahIM ho sktii| paMcama guNasthAna meM tiryaMcoM kA honA sambhava hai| pAMcaveM se lekara Age ke guNasthAna manuSyoM ko hI ho sakate haiM, devoM aura nArakoM ko nhiiN| tathA kisI bhI AnupUrvI nAmakarma ke udaya ke samaya jIvoM ko paMcama Adi guNasthAna honA sambhava nahIM hai| yahI kAraNa hai ki caturtha guNasthAna ke antima samaya meM inakA udaya-viccheda mAnA gayA hai| ataH narakAnupUrvI aura devAnupUrvI-ina do AnupUrviyoM kA udaya bhI paMcama-guNasthAna meM nahIM hotaa| 1. (ka) sAsaNe aNeiMdI thAvara-viyalaM ca udaya-vocchiNNA / - -gommaTasAra (ka.) 265 (kha) dvitIya karmagrantha, gA. 14, 15 vivecana (marudharakesarI) pR. 77 se 81 taka (ga) suhuma-tigAyava micchaM, micchaMtaM sAsaNe igArasayaM / / NirayANupuvviNudayA ann-thaavr-ig-vigl-aNto|| 14 // mIse sayamaNupuvvINudayA mIsodaeNa miisNto| causayamajae sammANupuvvi-khevA biyksaayaa|| 15 // -dvitIya karmagrantha 1. misse missaM ca udaya vocchinnnnaa| For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ___ yaha dhyAna rahe ki jinako janma se lekara maraNa-paryanta yAvajIvana vaikriya zarIra aura vaikriya aMgopAMga nAmakarma kA udaya rahatA hai, aise devoM aura nArakoM kI apekSA. se yahA~ udaya vicAra kiyA gayA hai| cUMki manuSyoM aura tiryaMcoM ko kucha samaya ke lie ina do prakRtiyoM kA udaya ho sakatA hai, vaha bhI sabhI manuSyoM aura tiryaJcoM ko nhiiN| isalie manuSyoM kI apekSA se chaThe, aura tiryaMcoM kI apekSA se paMcama guNasthAna meM ukta donoM prakRtiyoM kA udaya sambhava hone para bhI usakI vivakSA nahIM kI gaI hai| ataH bhava-pratyayika vaikriyadvika kA udaya-viccheda paMcama guNasthAna meM mAnA hai, guNapratyayika uttaravaikriya dvika kI vivakSA nahIM kI gaI hai| . ... ___ vastutaH paMcama Adi guNasthAnavI jIvoM ke pariNAma itane zuddha ho jAte haiM ki durbhaga, anAdeya, ayaza:kIrti nAmakarma, ye tIna prakRtiyA~ Adi ke cAra guNasthAnoM meM hI udaya ko prApta ho sakatI haiM, kintu paMcama Adi Age ke guNasthAnoM meM inakA udaya honA sambhava nahIM hai| isalie paMcama guNasthAna meM 87 prakRtiyA~ hI udayayogya mAnI gaI haiN|1 . . (6) chaThe guNasthAna meM 81 prakRtiyA~ udaya-yogya hotI haiN| paMcama guNasthAna meM udayayogya 87 prakRtiyoM meM se tiryaMcagati, tiryaMcAyu, nIcagotra, udyota-nAmakarma aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka ina ATha prakRtiyoM kA udaya-vicchedare paMcama guNasthAna ke antima samaya meM hI ho jAtA hai| isalie ina 8 prakRtiyoM ko 87 prakRtiyoM meM se kama karane para 79 prakRtiyA~ udayayogyaH zeSa rahatI haiM, tatpazcAt AhArakadvika (AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga nAmakarma) kI do prakRtiyoM kA udaya chaThe guNasthAna meM hI hone se pUrvokta 79 meM ina 2 prakRtiyoM ko milAne se kula 81 prakRtiyoM kA udaya chaThe guNasthAna meM mAnA gayA hai| tiryaJcagati Adi 4 1. (ka) maNu-tiriNupuvviM viuvaTTha duhama aNAijaduga strcheo| sagasIha desiM tirigai-Au niujjoya tiksaayaa||16|| -dvitIya karmagrantha (kha) dvitIya karmagrantha, gA. 16 vivecana (marudharakesarI) pR.81 se 84 (ga) avirata jIva virati rahita hone se cAroM gati sambandhI Ayu kA bandha kara sakatA hai| ataH parabhava sambandhI zarIra grahaNa karane hetu vigraha gati se jAte samaya cAroM AnupUrviyoM meM se yathAyogya usa-usa nAma vAle AnupUrvI nAmaka ma kA udaya avirata samyagdRSTi ko hotA hai| -saMpAdaka (gha) tulanA kareM-ayade vi-diya kasAyA veguvviya chakka Niraya devaauu| . maNuya-tiriyANupuvvI dubbhaga'NAdeja ajsyN|| -gommaTasAra ka. 266 2. dese tadiyakasAyA tiriyAujjova-NIca- tiriygdii| -gommaTasAra karmakANDa, 267 For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 449 prakRtiyA~ tiryaMcoM meM hI udayayogya haiM, aura tiryaMcoM ko pahale ke pAMca guNasthAna hI ho sakate haiM, chaThe Adi Age ke guNasthAna nahIM hote| tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA jaba taka udaya rahatA hai, taba taka chaThe guNasthAna se lekara Age ke kisI bhI guNasthAna kI prApti nahIM ho sktii| arthAt-pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM ke udaya ke rahate sarvavirati (sakala saMyama) kA pAlana nahIM ho sakatA aura na hI chaThA guNasthAna prApta ho sakatA hai| ataeva tiryaJcagati Adi 4 prakRtiyoM tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA paMcama guNasthAna ke antima samaya meM udaya-viccheda ho jAne se chaThe guNasthAna meM ye 8 prakRtiyA~ udayayogya nahIM mAnI jaatiiN| ___ chaThe guNasthAna meM AhArakadvika kA udaya usa samaya pAyA jAtA hai, jaba koI caturdazapUrvadhAraka muni kisI sUkSma-viSaya-sambandhI zaMkA ke samAdhAna hetu nikaTa meM kisI sarvajJa ke na hone kI sthiti meM, audArika zarIra se kSetrAntara meM jAnA azakya samajha kara apanI viziSTa AhAraka labdhi ke prayoga dvArA zubha, sundara, niravadya aura avyAghAtI (muMDa hAtha ke) AhAraka zarIra kA nirmANa karate haiM aura aise zarIra se kSetrAntarasthita sarvajJa ke pAsa pahu~ca kara unase zaMkA kA nivAraNa kara phira apane sthAna para vApasa A jAte haiN| - (7) sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM udayayogya 76 karmaprakRtiyA~ haiN| sAtavA~ guNasthAna apramAdI sAdhu kA hai| isalie chaThe pramattasaMyata guNasthAna meM pramAdarUpa jo styAnarddhi-trika (nidrAnidrA, pracalA-pracalA aura styAnarddhi) tathA AhAraka-dvika (AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga) haiM, ina 5 prakRtiyoM kA udaya pramatta-saMyata guNasthAna meM hI hotA hai| styAnarddhitrika bhI pramAdarUpa hai, aura AhArakadvika ke dvArA AhAraka labdhi kA prayoga bhI pramAdarUpa hai; kyoMki labdhi kA prayogakartA utsuka ho hI jAtA hai aura utsukatA hote hI ekAgratA yA sthiratA (Atma-svarUpa meM sthiratA) bhaMga ho jAtI hai, isI kA nAma hI pramAda hai| isalie ina pAMca prakRtiyoM kA udaya-viccheda chaThe guNasthAna ke antima samaya meM ho jAtA hai| ataH chaThe guNasthAna kI udayayogya 81 prakRtiyoM meM se ina 5 prakRtiyoM ko kama karane 1. (ka) aTThaccheo igasI, pamatti, aahaar-jugl-pkkhevaa| thINatigAhAraga-duga cheo, chassayari apmtte||17|| ____ -dvitIya karmagrantha (kha) dvitIya karmagrantha gA. 17 vivecana (marudharakesarI) pR. 85 se 87 (ga) zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM cturdsh-puurvdhrsyaiv| -tattvArtha sUtra 2/49 (gha) AhAraka labdhi vAlA sAdhu AhAraka zarIra banAne kI icchA karatA huA yathAsthUla pUrvabaddha AhAraka zarIra nAmakarma ke prabhUta pudgaloM kI nirjarA karatA hai| AhAraka zarIra banAte samaya AhAraka-samudghAta bhI hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ se sAtaveM guNasthAna meM 76 prakRtiyA~ udaya yogya raha jAtI haiN| yadyapi AhAraka zarIra kA nirmANa kara lene ke pazcAt bhI koI muni vizuddha pariNAmoM se AhAraka zarIradhArI hone para bhI sAtaveM guNasthAna ko pA sakate haiN| parantu aisA kvacit hI tathA atyalpakAla ke liye hI hotA hai| ataeva saptama guNasthAna meM AhArakadvikoM ke udaya ko nahIM mAnA hai / 1 (8) AThaveM guNasthAna meM udayayogya 72 prakRtiyA~ mAnA gaIM haiN| sAtaveM guNasthAna meM udayayogya 76 prakRtiyoM meM se usake antima samaya meM samyaktva mohanIya karma kA tathA antima saMhanana - trika (ardhanArAca, kIlikA aura sevArta saMhanana) kA udaya-viccheda ho jAne se saptama guNasthAna kI udayayogya 76 prakRtiyoM meM ukta cAra prakRtiyoM ko kama karane se AThaveM guNasthAna meM 72 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| sAtaveM guNasthAna se Age ke guNasthAna zreNI ArohaNa karane vAle muni ke hote haiM. aura zreNI - ArohaNa vahI muni kara sakatA hai, jisake samyaktva - mohanIya karma kA upazama yA kSaya ho jAtA hai, dUsarA nhiiN| jaba taka samyaktva - mohanIya karma kA udaya rahatA hai, taba taka zreNI-ArohaNa nahIM kiyA jA sktaa| ataeva jo sAdhaka samyaktva mohanIya kA upazama karake zreNI - ArohaNa karatA hai, use upazama zreNI vAlA aura jo jIva usakA kSaya karake zreNI - ArohaNa karatA hai, use kSapaka zreNI vAlA kahate haiN| dUsarI bAta - zreNI - ArohaNa kI kSamatA Adi ke tIna saMhanana (vajraRSabhanArAca, RSabhanArAca aura nArAca saMghayaNa) vAle jIvoM meM hI hotI hai| kyoMki antima tIna saMhanana (ardhanArAca, kIlaka aura sevArtasaMhanana) vAle maMda vizuddhi vAle hote haiM, unakI kSamatA zreNI - ArohaNa karane yogya nahIM hotii| isIlie samyaktva mohanIya kA tathA antima tIna saMhanana kA saptama guNasthAna ke antima samaya meM udaya - viccheda ho jAtA hai| aSTama guNasthAna meM ina 4 prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA / phalataH 72 prakRtiyA~ hI usameM udayayogya rahatI haiN| (9) nauveM anivRttikaraNa yA anivRttibAdara guNasthAna meM sirpha 66 prakRtiyoM kA hI udaya hotA hai| vastutaH guNasthAna- krama ke bar3hane ke sAtha AtmapariNAmoM kI vizuddhi bhI bar3hatI jAtI hai| phalataH nauveM guNasthAna se lekara Age ke 1. (ka) dvitIya karmagrantha, vivecana gA. 17 ( marudharakesarI) pR. 87 (kha) chaTTe AhAradugaM thINatiyaM udaya - vocchiNNA / (ga) apamatte sammataM aMtima-tiya sNhdii| - gommaTasAra karmakAMDa gA. 267 - gommaTasAra karmakANDa 268 For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 451 guNasthAnoM meM saMkliSTa-pariNAmarUpa kASAyika prakRtiyoM kA udaya honA bhI nyUna se nyUnatara hotA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki AThaveM guNasthAna meM udaya-yogya 72 prakRtiyoM meM se, isI guNasthAna ke antima samaya meM hAsyAdiSaTka (hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA, ina 6) prakRtiyoM kA udaya-vicchedra ho jAtA hai| phalataH 72 prakRtiyoM meM ye 6 prakRtiyA~ kama ho jAne para 66 prakRtiyoM kA hI udaya hotA hai| - (10) dasaveM sUkSma-samparAya guNasthAna meM 60 prakRtiyA~ udayayogya hotI haiN| vAstava meM nauveM guNasthAna ke prArambha meM 66 prakRtiyoM kA udaya hotA hai, kintu uttarottara kramazaH pariNAmoM kI vizuddhi bar3hatI jAne se anukrama se vedatrika (strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda) tathA saMjvalana kaSAyatrika (saMjvalana kA krodha, mAna, aura mAyA) ina 6 prakRtiyoM kA udaya nauveM guNasthAna meM hI kramazaH ruka jAtA hai| ataH ukta 66 prakRtiyoM meM se vedatrika aura saMjvalanakaSAya trika ko kama karane para dasaveM guNasthAna meM 60 prakRtiyA~ hI udaya-yogya raha jAtI haiN| ___ (11) gyArahaveM guNasthAna meM 59 prakRtiyA~ udayayogya hotI haiN| dasaveM guNasthAna meM udayayogya 60 prakRtiyoM meM se usI guNasthAna ke antima samaya meM saMjvalana-lobha kA udaya-viccheda ho jAtA hai| ataH saMjvalana-lobha-kaSAya ko kama karane se 59 prakRtiyoM kA udaya gyArahaveM guNasthAna meM hotA hai| 1. nauveM guNasthAna meM vedatrika evaM saMjvalana kaSAyatrika, ina 6 prakRtiyoM ke udaya-viccheda kA krama yoM hai-yadi zreNI kA prArambha strI karatI hai to vaha pahale strIveda kA, tadanantara puruSaveda kA aura phira napuMsaka veda kA udaya-viccheda karatI hai| tatpazcAt kramazaH saMjvalana kaSAyatrika ko rokatI hai| yadi zreNI kA prArambha puruSa karatA hai to sarvaprathama puruSaveda, tadanantara strIveda aura phira napuMsaka veda kA udaya-viccheda karake kramazaH saMjvalanatrika kA udaya rokatA hai| yadi zreNI ArohaNa kartA napuMsaka hai to pahale napuMsakaveda kA udaya roka kara usake bAda strIveda ke udaya ko, aura phira puruSaveda ke udaya ko rokatA hai, tatpazcAt kramazaH saMjvalana-trika ke udaya ko rokatA hai| . -dvitIya karmagrantha gA. 19 kI TippaNI (marudharakesarI) pR. 89 tulanA kareM- .....apuvvmhi| chacceva NokasAyA aNiyaTTI bhAga bhAgesu // 268 vedatiya kohamANaM mAyA-saMjalaNameva suhumNte| suhumo loho saMte vjnnaaraay-nnaaraay|| -gommaTasAra (karmakANDa) 269 2. (ka) sammattaMtima-saMghayaNatiyagaccheo bisattari apuvve| hAsAi chakka aMto chasaTTi aniyaTTi veytigN|| 18 // (zeSa pRSTha 452 para) For Personal & Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (12) bArahaveM kSINamoha yA kSINakaSAya-vItarAga chadmastha guNasthAna ke antima samaya meM 55 prakRtiyoM kA udaya mAnA jAtA hai| pahale kahA jA cukA hai ki bArahavAM guNasthAna kSapaka zreNI-ArohaNa karane vAle prApta karate haiN| kSapaka zreNIArohaNakartA kA ekamAtra vajraRSabhanArAca-saMhananadhArI honA avazyambhAvI hai| ataH RSabhanArAca aura nArAca, ina do saMhananoM kA udaya-viccheda gyArahaveM guNasthAna ke antima samaya meM ho jAtA hai| phalataH gyArahaveM guNasthAna kI udayayogya 59 prakRtiyoM meM se ukta do prakRtiyoM ko kama karane para bArahaveM guNasthAna meM udayayogya 57 prakRtiyA~ mAnI jAnI caahie| kintu ina 57 prakRtiyoM kA udaya bhI dvicarama samaya. arthAt-antima samaya se pUrva ke samaya taka pAyA jAtA hai| tathA antima samaya nidrAdvika (nidrA aura pracalA) kA udaya-viccheda hone se, ina do prakRtiyoM ko chor3ane se zeSa 55 prakRtiyoM kA udaya bArahaveM guNasthAna ke antima samaya meM pAyA jAtA hai| (13) terahaveM sayogikevalI guNasthAna meM udayayogya prakRtiyoM kI saMkhyA 42 hai| bArahaveM guNasthAna meM kathita udayayogya 55 prakRtiyoM meM se jJAnAvaraNa-paMcaka (matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyAyajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa), antarAyapaMcaka (dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya), tathA darzanAvaraNa-catuSka (cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa) ina caudaha prakRtiyoM kA udaya bArahaveM guNasthAna ke antima samaya meM vicchinna ho jAtA hai| tadanusAra terahaveM guNasthAna meM bArahaveM guNasthAna meM kathita udayayogya 55 prakRtiyoM meM se ukta 14 prakRtiyA~ kama karane para kula 41 prakRtiyA~ mAnI jAnI cAhie thIM, kintu terahaveM guNasthAna kI vizeSatA yaha hai ki tIrthaMkara nAmakarma kA baMdha karane vAle jIva ke isakA udaya isI guNasthAna meM hotA hai, anya guNasthAnoM meM nhiiN| ataH pUrvokta udaya (pRSTha 451 kA zeSa) saMjalaNatigaM chaccheo saTThi suhamaMmi turiy-lobhNto| uvasaMtaguNe guNasaTThi rishnaaraay-dugaNto|| 19 // -dvitIya karmagrantha (kha) dvitIya karmagrantha, gA. 18, 19 vivecana (marudharakesarIjI), pR. 87 se 90 taka 1. (ka) sagavanna-khINa ducarami nidda-dugaMto ya carami pnnpnnaa| nANaMtarAya-dasaNa cau cheo, sajogi baayaalaa|| 20 // -dvitIya karmagrantha (kha) dvitIya karmagrantha, gA. 20 vivecana, pR. 91, 92 (ga) khINa kasAya ducarime NiddA payalA ya udaya vocchinnnnaa| NANaMtarAya dasayaM daMsaNa cattAri crimmhi|| . -gommaTasAra karmakANDa 270 For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 453 yogya 41 prakRtiyoM ke sAtha tIrthaMkara nAmakarmI ko milAne se kula 42 prakRtiyoM kA udaya terahaveM guNasthAna meM hotA hai| (14) caudahaveM ayogikevalI guNasthAna ke antima samaya taka 12 prakRtiyoM kA udaya rahatA hai, isake pazcAt inakA bhI anta ho jAtA hai| terahaveM guNasthAna meM kathita udayayogya 42 prakRtiyoM meM se audArika dvika Adi 30 prakRtiyoM kA udaya viccheda terahaveM guNasthAna ke antima samaya meM ho jAtA hai| phalataH pUrvokta 42 meM se ye 30 prakRtiyA~ kama karane para sirpha 12 karmaprakRtiyoM kA udaya 14veM guNasthAna ke antima samaya rahatA hai| phira inakA bhI viccheda hote hI jIva sarvathA karmamukta hokara pUrNa siddha buddha, mukta videha hokara ananta zAzvata sukha kA sthAna-mokSa prApta kara letA . caudahaveM guNasthAna meM 30 prakRtiyoM kA udaya-viccheda aura 12 prakRtiyoM kA udaya - ve tIsa karmaprakRtiyA~, jinakA udaya-viccheda 13veM guNasthAna ke antima samaya meM hotA hai, isa prakAra haiM- audArika dvika (audArika zarIra, audArika aMgopAMga), asthiradvika (asthira nAma, azubha nAmakarma), khagatidvika (zubhavihAyogati azubhavihayogati nAmakarma), pratyekatrika (pratyeka, sthira zubhanAmakarma), saMsthAnaSaTka (samacaturasra adi 6 saMThANa), agurulaghu-catuSka (agurulaghu, upaghAta, parAghAta aura ucchvAsanAma), varNacatuSka (varNa, gandha, rasa-sparzanAma), nirmANanAma, tejasazarIra kArmaNazarIra, vajraRSabhanArAca saMhanana, duHsvara, aura susvara nAmakarma tathA sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya donoM meM se koI eka, yoM 2+2+2+3+6+4+4+6+1=30 prakRtiyA~ saba milAkara hotI haiN| phalataH terahaveM guNasthAna meM udayayogya 42 prakRtiyoM meM se ina 30 prakRtiyoM ko kama karane para zeSa rahI nimnokta 12 prakRtiyoM kA udaya 1. titthaM kevlinni| 2, (ka) titthudayA uralA'thira khagai-duga parittitiga cha sNtthaannaa| aguru lahu-vanna cau nimiNa-teya-kammAi-saMghayaNaM // 21 // dUsara sUsara sAyAsAe gayaraM ca tiis-vuccheo| bArasa ajogi subhagAija-jasanayara-veyaNiyaM // 22 // tasatiga-paNiMdi maNuyAu-gai jiNuccaM ti carama-samayaMtA // 23 // -dvitIya karmagrantha (kha) dvitIya karmagrantha, gA. 21 se 23 taka vivecana (marudharakesarI) pR. 93 se 96 (ga) tulanA kareM- gommaTasAra (karmakANDa) gA. 261, 272 For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45.4 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ caudahaveM guNasthAna ke anta taka meM rahatA hai- (1) subhaga, (2) Adeya, (3) yaza: kIrtinAma, (4) vedanIya karma kI do prakRtiyoM meM se eka, (5) trasa, (6) bAdara, (7) paryApta, (8) paMcendriya jAti, (9) manuSyAyu, (10) manuSyA gati, (11) tIrthaMkaranAma aura (12) uccagotra / ye 12 prakRtiyA~ bhI caudahaveM guNasthAna ke antima samaya meM sarvathA kSaya ho jAtI haiN| isa prakAra prathama guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka udaya kI prarUpaNA karmagrantha, paMcasaMgraha, gommaTasAra Adi granthoM meM kI gaI hai| chaThe guNasthAna taka udaya aura udIraNA meM samAnatA yadyapi guNasthAnoM meM karmaprakRtiyoM kI saMkhyA udaya aura udIraNA meM samAna hai, kintu yaha niyama prathama- mithyAtva guNasthAna se lekara chaThe pramattasaMyata guNasthAna taka samajhanA cAhie, Age sAtaveM- apramattasaMyata guNasthAna se lekara terahaveM - sayogikevalI. guNasthAna taka ina 7 guNasthAnoM meM karmaprakRtiyoM ke udaya kI apekSA uMdIraNA meM kucha vizeSatA hotI hai| - udaya se udIraNA meM vizeSatA udaya kI apekSA udIraNA meM vizeSatA : 7 veM se 14 veM guNasthAna taka usa vizeSatA kA kAraNa yaha hai ki chaThe guNasthAna meM udayayogya prakRtiyA~ 81 batalAI gaI haiN| usake antima samaya meM AhArakadvika aura styAnarddhitrika, ina 5 prakRtiyoM udaya-viccheda batAyA gayA hai, kintu ina 5 prakRtiyoM ke sivAya vedanIyadvika (sAtA-asAtAvedanIya) aura manuSyAyu, ina tIna prakRtiyoM kA udIraNA-viccheda bhI hotA hai| chaThe guNasthAna se Age aise adhyavasAya nahIM hote haiM ki vedanIyadvika aura manuSyAyu kI udIraNA ho sake, kyoMki udIraNA ( ina tInoM kI ) saMkliSTa pariNAmoM se hI hotI hai, isa kAraNa apramattAdi guNasthAnoM meM inakI udIraNA honA sambhava nahIM hai| isI kAraNa saptama guNasthAna se lekara terahaveM guNasthAna taka udayayogya prakRtiyoM kI apekSA udIraNAyogya tIna prakRtiyA~ kama mAnI jAtI haiN| 1. (ka) mokSa kI asAdhAraNa kAraNabhUta puNyodayAtmaka prakRtiyA~ prAyaH 14veM guNasthAna taka udaya meM rahatI haiM isalie vahA~ taka saMsArI avasthA mAnI jAtI hai| tadanantara siddhAvasthA hotI hai, jaba eka bhI karma sattA yA udaya meM nahIM rahatA hai| bhI 14veM guNasthAna ke anta taka prAya: ye hI 12 prakRtiyA~ rahatI haiN| (kha) dvitIya karmagrantha gA. 22 vivecana ( marudharakesarIjI), pR. 95, 96 sattA meM - saM. For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 455 niSkarSa yaha hai ki pahale se chaThe guNasthAna taka pratyeka guNasthAna meM udayayogya aura udIraNAyogya prakRtiyA~ samAna haiM, parantu sAtaveM se terahaveM guNasthAna taka pratyeka guNasthAna meM udayayogya prakRtiyoM kI apekSA udIraNAyogya prakRtiyA~ tIna-tIna kama hotI haiN| karmaprakRtiyoM kI udIraNA terahaveM guNasthAna paryanta hI samajhanI caahie| caudahaveM ayogi-kevalI guNasthAna meM kisI bhI karma kI udIraNA nahIM hotI, kyoMki udIraNA hone meM yoga kI apekSA hai, parantu caudahaveM guNasthAna meM yogoM kA sarvathA nirodha ho jAtA hai| ataH isa guNasthAna meM karmoM kI udIraNA kataI nahIM hotii| 1. (ka) udauvvudIraNA paramapamattAI saga-guNesu // 23 // esA payaDi-tigUNA veyaNiyA'hArajugala thiinntigN| . maNuyAu pamattaMtA ajogi aNUdIraNo bhgvN|| 24 // -dvitIya karmagrantha (kha) dvitIya karmagrantha gA. 23-24 vivecana (marudharakesarI), pR. 96 se 98 taka (ga) Natthitti ajogi jiNe udIraNA udypyddiinnN| - gommaTasAra karmakANDa, 280 For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only krama guNasthAna- nAma sAmAnya 1 mithyAtva 2 sAsvAdana 3 mizra 4 avirata 5 dezavirata 6 pramattasaMyata 7 apramattasaMyata 8 apUrvakaraNa bhAga-1 apUrvakaraNa bhAga-2 apUrvakaraNa bhAga-3 mUla prakRti 8 120 117 101 74 8 8 7 8 8 8 uttarakR - jJAnAvaraNIya 7 99 77 gggg gg 5 67 63 8/7 59/58 5 56 56 56 5 5 5 5 5 5 5 1. bandha - yaMtra darzanAvaraNIya 9 w www w 6 6 6 6 6 4 4 2 2 2 2 2 2 1 ov 1 1 1 26 26 soos 10 10 10 2 24 19 19 15 11 4 xx m 4 3 O 2 oro 1 1/0 o 0. nAmakarma 67 64 51 36 37 32 32 31 31 31 31- gotrakarma 2 2 1 1 1 1 1 1 1 .or 1 antarAyakarma 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 abandha O 3 19 46 43 53 57 61/62 62 64 64 456 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 5 4 / 56 | 56 64 kh kh kh kh khdkh 94 98 x 1 99 For Personal & Private Use Only apUrvakaraNa bhAga-4 / 7 apUrvakaraNa bhAga-5 7 apUrvakaraNa bhAga-6 apUrvakaraNa bhAga-7 anivRttikaraNa |bhAga-1 anivRttikaraNa bhAga-2 anivRttikaraNa bhAga-3 anivRttikaraNa bhAga-4 anivRttikaraNa bhAga-5 10 sUkSma samparAya 11 upazAnta moha kSINa-moha | 1 13 sayogikevalI 14 ayogikevalI 6 | 100 | 101 | 102 | 103 . 119 | 119 | 1 | 1 / 1 0 0 | 5 | 5 - 5 0 0 0 0 0 .. / 1 0 0 0 guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 457 / 1 / 0 / 119 120 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. sattA-yaMtra mUla prakRti uttara prakRti / upazamazeNi kSapaka zreNi jJAnAvaraNIya * darzanAvaraNIya | - vedanIya mohanIya nAmakarma antarAyakarma | << | Ayukarma 28 dana | gotrakarma 458 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ 5 28 OM For Personal & Private Use Only caudaha krama guNasthAnoM meM sattA sAmAnya 8 / 148 |mithyAtva | 8 | 148 sAsAdana 8 / 147 mizra / 8 / 147 avirata 148 8 | 148 dezavirata 148 | 6 |pramattasaMyata 148 7 apramattasaMyata | 148 apUrvakaraNa 148 142 ....... | 8 | 138 142 139 anivRttikaraNa bhAga-1) 8 138 anivRttikaraNa | bhAga-2| 8 | | 0 - 122 9 / 2 28 92 | 2 9 / 2 / 28 9 / 2 28/24/21 | 4/1 / 93 4/1 93 141145/138 " / 08 8 - 2 8 / 5 / 9 - 2 5 / 9 / 2 5 | 9/6 | 2 " | 93 | 2 93 | 2 | 5 2/1 93 / 2. 5 2/1 93 2 5 / " | " 2 | 5 | 21 21 / / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 23 0 / 2 13 142 114 | 5 | 9/6 - 2 113 ___5 9/6 80 112 | 2 106 105 jina sA " - 2 kh kh kh kh kh dy n y 104 / anivRttikaraNa bhAga-3 8 anivRttikaraNa bhAga-4 anivRttikaraNa | bhAga-5, 8 anivRttikaraNa | bhAga-6 | 8 anivRttikaraNa bhAga-7 | 8 anivRttikaraNa | bhAga-8| 8 anivRttikaraNa | bhAga-9 8 sUkSmasamparAya 142 136 11 upazAntamoha 12 kSINamoha 13 sayogikevalI .. | 4 / 85 / 0 14. ayogikevalI ...... | 4. 85/13/12 0 / 103 148142 For Personal & Private Use Only 8 . 2 28 102 28/24/21 // 101 28/24/21 6/4 | 2 |28/24/21 85 / 0 | 2 0 / 12 / 0 . 0 | 2/1 0 " 132 " / 93 | 2 1 / 80 | 2 | 1 / 80 | 2 | 0 1 | 80/9 | 2/1/ 0 | guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 459 + tadbhava-mokSagAmI anantAnubandhI-visaMyojaka upazama zreNI ko karane vAle kSAyopazamika samyagdRSTi ke 141 kI sattA mAnI gaI hai| tadbhava mokSa nahIM jAne vAle upazama zreNI vAle kSAyika samyagdRSTi kI mAnI jAtI hai| x nauveM guNasthAna meM nau bhAgoM meM mohanIya ke 28-24-21 aMka sahita samajhanA caahie| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only krama guNasthAna kA nAma 1 4 3 4 6 7 sAmAnya mithyAtva sAsAdana mizra avirata dezavirata pramattasaMyata apramattasaMyata mUla prakRti 8 8 8 8 8 8 8 8 uttara prakRti 122 117 111 100 104 87 81 76 jJAnAvaraNIya 5 5 5 5 5 5 5 3. udaya-yaMtra darzanAvaraNIya 9 9 9 9 9 9 9 6 2 2 2 2 2 28 26 25 32 22 18 14 14 4 , 4 4 4 4 2 1 1 67 64 59 51 55 44 44 42 2 2 2 2 2 2 1 5 5 5 5 .5 5 5 anudaya 0 5 11 22 18 35 41 46 460 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 8 apUrvakaraNa 9 | anivRttikaraNa / 8 | 8 / 66 / 5 / 6 / .2 39 / 1 5 56 10 | sUkSma-samparAya 60 39 62 11 | upazAnta-moha / 7 / 7 / 59 55 5 / 6 / 5 / 6- 0 / 0 / 12 | kSINa-moha 2 2 2 39 / 1 / 5 / 63 37 / 1 / / 5 / 65 13 | sayogikevalI 42 80 For Personal & Private Use Only - 14 / ayogi-kevalI | 4 | 12 | 0 / 0 / 1 / 0 / 1 / 39 / 1 / 0 / guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 461 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only krama M 3 4 guNasthAna nAma 6 sAmAnya mizra avirata 5 dezavirata mithyAtva sAsAdana pramatta saMyata mUla prakRti uttara prakRti 8 8 8 8 8 8 2 117 111 100 104 87 81 jJAnAvaraNIya 5 5 5 5 5. 5 5 4. udIraNA - yaMtra darzanAvaraNIya 10 9 . 9 9 o vedanIya 2 2 2 2 2 . 2 mohanIya 28 26 simsimsim 18 14 Ayukarma 4 4 4 4 4 r v nAmakarma 2. 2 6 / / gotrakarma 2 2 2 2 2 2 1 antarAyakarma 5 5 5 5 5 5 5 anudIraNA X 5 11 22 18 35 41 462 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 7 apramattasaMyata 6 49 8 apUrvakaraNa | anivRttikaraNa ES For Personal & Private Use Only 10 sUkSmasamparAya 11 upazAnta-moha guNasthAnoM meM bandha-sattA-udaya-udIraNA prarUpaNA 463 12 kSINa-moha 54 52 37 68 70 sayogi-kevalI / 2 / 39 38 83 .14 ayogi-kevalI 122 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna samudra aura usakI laharoM kI taraha jIva aura usake paMca bhAva samudra aura usakI lahareM mUla meM eka hI haiN| kabhI-kabhI ve lahareM dUra-dUra taka U~cI-U~cI uThatI jAtI haiM aura thor3I dera bAda zAnta ho jAtI haiN| kabhI atyanta U~cI uchalatI haiM to kabhI ekadama zAnta dikhAI detI haiM, kabhI-kabhI thor3I zAnta hotI haiM aura thor3I dhIme-dhIme calatI rahatI haiN| kabhI-kabhI aisA bhI mAlUma hotA hai ki samudra se jo lahareM uThI thIM, ve vApasa Akara samudra meM vilIna ho gaI haiN| ve lahareM bilakula miTa gaI haiM, ve punaH kabhI nahIM utthtiiN| athavA ve lahareM samudra se uThakara samudra ke AsapAsa phailI huI bAlU meM milakara bilakula naSTa ho gaI haiN| parantu ina saba sthitiyoM-paryAya parivartanoM ke hote hue bhI samudra meM jo samudratva yA jalatva hai, vahI una laharoM meM haiN| lahareM samudra se bhinna pratIta hote hue bhI bhinna nahIM haiN| ve samudra kI hI vibhinna avasthAe~ haiM, paryAyeM haiM, samudra ke hI sva-tantra haiN| jIva ke pAMca bhAva isI prakAra samudra aura usakI taraMgoM kI abhinnatA ke samAna 'dhavalA' meM jIvadravya aura usake paMcavidha bhAvoM meM abhinnatA kA vyapadeza kiyA gayA hai| samudra kI vibhinna avasthApana laharoM kI taraha ye paMcavidha bhAva bhI jIvarUpI samudra kI avasthA (paryAya) rUpI lahareM haiN| inake karmazAstrIya nAma ye haiM- (1)aupazamika (2) kSAyika (3) kSAyopazamika (4) audayika aura (5) paarinnaamik| agamoM 1. samudro na ca tAraMgaH, tAraMgo'pi kvacana tthaa| -siddhasena divAkara For Personal & Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 465 meM tathA karmagrantha meM ina pAMca bhAvoM ke atirikta chaThA sAnnipAtika' bhAva bhI batAyA gayA hai| AtmA ke svatatva rUpa paMcavidha bhAva jIvadravya meM, jIvadravya se hI uThate haiM jisa prakAra laharoM ke viSaya meM pUche jAne para ki lahareM kahA~ se utpanna hotI haiM? usakA uttara hogA- lahareM samudra se utpanna hotI haiM, usI prakAra dhavalA meM prazna uThAyA gayA hai ki yaha (paMcavidha) bhAva kahA~ hotA hai ? kahA~ rahatA hai? kahA~ se utpanna hotA hai? bhAva kA adhikaraNa kyA hai? uttara diyA gayA hai- bhAva dravya meM hI rahatA hai yA hotA hai, dravya se hI uThatA hai| kyoMki guNI ke binA guNoM kA rahanA asambhava hai| jIvadravya meM ye pAMcoM bhAva rahate haiM, ye pAMcoM bhAva jIva se utpanna hote . pAMcoM bhAva jIva ke svatatva : asAdhAraNa gaNa : tAtparyArtha .. 'paMcAstikAya' meM kahA gayA hai-ve pAMcoM jIvaguNa jIva ke bhAva haiM, bahuta prakAra ke arthoM meM vistIrNa (phaile hue) haiN|' tattvArthasUtra meM ina pAMca bhAvoM ko jIva ke 'svatatva' kahA gayA hai| rAjavArtika evaM sarvArthasiddhi ke anusAra- 'ye paMcavidha bhAva AtmA ke asAdhAraNa (viziSTa) dharma haiM, isaliye ye svatatva kahalAte haiN|' kintu isa kathana kA tAtparya yaha nahIM hai ki ye jIva (AtmA) ke svabhAva-rUpa haiN| yahA~ asAdhAraNa yA svatatva kA tAtparya kevala itanA hI hai ki ye pAMcoM bhAva Atma 1. ArSesAnnipAtika bhAva uktH| -rAjavA. 9/7/672 2. (ka) aupazamika-kSAyikau bhAvau, mizrazca jIvasya svatattvamaudayika-pAriNAmikau .. c| -tattvArtha sUtra a. 2/sU.1 (kha) chavvidhe bhAve paNNatte, taM.-odaie uvasamite khatite khaovasamite pAriNAmite, snivaaie| * *-anuyogadvArasUtra 233, sthAnAMga sthAna 6 sUtra 537, bhagavatI sUtra 14/7 ... (ga) uvasama-khaya-mIsodaya-pariNAmA sannivAiya // -karmagrantha bhA. 4, gA. 64 3. (ka) kattha bhAvo? davvamhi cev| guNivvadiregeNa gunnaannmsNbhvaa| -dhavalA 5/1,7/1/188 -- (kha) kathaM davvassa bhAvavvapaeso? bhavanaM bhAvaH bhUtirvAbhAva iti bhAvasaddassa viuppatti avlNbnnaado| -dhavalA 5/1,7,11/184 4. (ka) te jIvaguNA bahusu ya atthesu vicchinnnnaa| -paMcAstikAya gA. 56 (kha) jIvasya svtttvm| svabhAvo'sAdhAraNo dhrmH| (ga) sarvArthasiddhi 2/1 pR. 149 For Personal & Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (jIva) dravya ke alAvA anya dravyoM meM nahIM hote| ye pAMca bhAva jIva ke jIvatva guru (jisa guNa ke kAraNa jIva jIvita rahatA hai) kI apekSA se batAye gae haiN| jaise samudra aura usakI taraMgoM meM jalAdhAratva (samudratva) guNa hai, vaise hI jIva meM jIvatva guNa asAdhAraNa hai| vahI usakA svatatva hai| yadyapi jIva meM astitva, vastutva Adi aneka guNa haiM, kintu ye guNa to jIva ke sivAya anya dravyoM meM bhI pAyA jAtA hai| magara jIvatva guNa jIva kA hI asAdhAraNa guNa hai, jo anya dravyoM meM nahIM pAyA jaataa| isalie yahA~ jIva ke jIvatva guNa kI apekSA usake bhAvoM kA varNana kiyA gayA hai| jIvadravya : aupazamikAdi pAMcoM bhAvoM se yukta isalie paMcasaMgraha meM jIva kA lakSaNa kiyA gayA hai- 'jo aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika, ina pAMca bhAvoM se yukta dravya ho, vaha jIva haiN|' tattvArtha rAjavArtika ke anusAra- 'paryAya kI apekSA se jIva aupazamika Adi bhAva-paryAyarUpa hai| nizcaya se to vaha ekamAtra pAriNAmika bhAva sAdhanarUpa hai|' yadyapi jIva kA svarUpa upayogAtmaka hai, kintu yahA~ karmajanya avasthAoM aura mUla svabhAva ko batalAne kI mukhya vivakSAvaza aupazamika Adi pAMca bhAvoM ko jIva kA svarUpa batAyA gayA hai| isalie sarvArthasiddhi meM bhAva ko aupazamikAdi lakSaNa (rUpa). batAyA gayA hai| pAMcabhAva : AtmA kI paMcavidha paryAyeM yA avasthAeM inhIM pAMca bhAvoM ke kAraNa AtmA kI pAMca prakAra kI avasthAe~ yA paryAyeM athavA anta:karaNa kI paMcavidha pariNatiyA~ (pariNAma) haiN| AtmA ke ye paryAya eka hI avasthA ke nahIM hote| kucha paryAya kisI eka hI avasthA ke hote haiM, dUsare kucha paryAya kisI dUsarI avasthA ke hote haiN| isI kAraNa paryAyoM kI ye vibhinna avasthAe~ hI AtmA ke vibhinna bhAva haiN| paryAyoM kI bhinna-bhinna avasthAe~ hI bhAva kahalAtI haiN| AtmA ke paryAya adhika se adhika pAMca bhAva vAle ho sakate haiN| 1. (ka) tattvArtha sUtra vivecana (upAdhyAya kevalamuni), pR.79,80 (kha) kiM jIvA? uvasamAiehiM bhAvehiM saMjuttaM dvvN| -paMcasaMgraha 2/2, 3 pR. 6 (ga) vahI, bhA. 2, gA. 2 kA vivecana, pR.6 (gha) aupazamikAdibhAvaparyAyo jIvaH pryaayaadeshaat| pAriNAmika bhAvasAdhano nishcyH| . -tattvArtha rAjavArtika 1/7/3, 8 (Ga) bhAvaH aupazamikAdi lkssnnH| -sarvArthasiddhi 1/8/29/8 2. tattvArthasUtra (paM. sukhalAlajI), pR. 47 For Personal & Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 467 jIvoM meM pAMcoM bhAva, pudgalAdi dravyoM meM nahIM - saMsArI yA mukta koI bhI AtmA (jIva) ho, usake sabhI paryAya ina pAMca bhAvoM meM se kisI na kisI bhAva vAle hoMge hii| dhavalA meM spaSTa kahA gayA hai- 'jIvoM meM pAMcoM hI bhAva pAye jAte haiM, kintu zeSa dravyoM meM to pAMcoM bhAva nahIM haiM; kyoMki padagala dravyoM meM audayika aura pAriNAmika, ye do bhAva hI upalabdha hote haiM, jabaki dharmAstikAya Adi cAroM dravyoM meM sirpha pAriNAmika bhAva hI pAyA jAtA hai| isalie spaSTa hai ki jIva meM pAMca bhAvoM vAle paryAya sambhava haiM, jabaki ajIva meM pAMcoM bhAva vAle paryAya sambhava nahIM haiN| isI kAraNa ye bhAva ajIva ke svatatva nahIM haiN| pAMcoM meM se kisa jIva meM kitane bhAva? pUrvokta pAMcoM bhAva sabhI jIvoM meM eka sAtha hone kA bhI niyama nahIM hai| siddhamukta jIvoM meM do bhAva hote haiM- kSAyika aura paarinnaamik| sAMsArika jIvoM meM koI tIna bhAvoM vAlA, koI cAra bhAvoM vAlA aura koI pAMca bhAvoM vAlA hotA hai, magara do bhAvoM vAlA koI saMsArI jIva nahIM hotA / Azaya yaha hai ki mukta AtmA ke paryAya do bhAvoM taka tathA saMsArI AtmAoM ke paryAya tIna se lekara pAMca bhAvoM taka pAye jAte haiN|2 . . . AtmA ke svarUpa ke viSaya meM anya darzanoM aura jainadarzana kA mantavya __ yahA~ eka prabala zaMkA upasthita hotI hai ki AtmA to kUTasthanitya hai, AtmA ke paryAya hogI to vaha kUTasthanitya na hokara pariNamanazIla ho jaaegii| kyoMki sAMkhya aura vedAntadarzana vizva kI samasta AtmAoM ko kUTastha nitya mAnate haiN| ve unameM koI pariNamana (paryAya-parivartana) nahIM maante| ataeva ye hI donoM darzana AtmA ke sukha-duHkhAdi pariNAmoM ko AtmA (puruSa yA brahma) ke na mAnakara kramazaH prakRti aura avidyA (mAyA) ke mAnate haiN| naiyAyika aura vaizeSika darzana jJAna Adi ko AtmA ke guNa to avazya mAnate haiM, kintu AtmA ko ye donoM darzana nitya (apariNAmI) mAnate haiN| tAtparya yaha hai ki ye cAroM darzana AtmA meM koI bhI paryAyaparivartana (pariNamana) nahIM maante| bauddhadarzana AtmA ko ekAnta kSaNika, arthAtniranvaya pariNAmoM kA pravAhamAtra mAnatA hai| aisI sthiti meM AtmA ke paryAyarUpa ye 1. jIvesu pNcbhaavaannmuvlNbhaa| Na ca sesadavvesu paMca bhAvA atthi| poggaladavvesu odaiya-pAriNAmiyANaM doNhaM ceva bhAvANamuvalaMbhA; dhammAdhammAgAsa-kAladavvesu ekkassa paarinnaamiy-bhaavssevuvlNbhaa| . -dhavalA 5/1, 6, 9/186 2. tattvArthasUtra (paM. sukhalAlajI), pR. 48 For Personal & Private Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ pAMcoM bhAva kaise ho sakeMge? isakA samAdhAna yaha hai ki jainadarzana kA mantavya haijaise- jar3apadArthoM (ajIvoM) meM na to kUTasthanityatA hai aura na hI ekAnta kSaNikatAH apitu pariNAmi-nityatA hai, vaise hI jainadRSTi se AtmA na to ekAnta kUTasthanitya hai aura na hI ekAnta kSaNika hai, apitu pariNAmi-nitya hai| dravyadRSTi se AtmA nitya hai, jabaki paryAyadRSTi se pariNamanazIla (parivartanazIla) hai| arthAt-AtmA tInoM kAloM meM mUlarUpa se kAyama (nitya) rahane para bhI dravya-kSetra-kAla-bhAvAdi ke nimitta se usakA paryAya-parivartana hotA rahatA hai| isa kAraNa vaha pariNAmi-nitya mAnI gaI haiN| pAMca bhAvoM kI utpatti meM sAdhanaM 'dhavalA' meM eka prazna uThAyA gayA hai ki pAMcabhAva kisa (kAraNa) se hote haiM? isake uttara meM kahA gayA hai- ina pAMca bhAvoM meM se koI bhAva karmoM ke udaya se, koI karma ke kSaya se, koI kSayopazama se, koI karma ke upazama se, koI ina sabase nirapekSa svabhAva se hotA hai| jIvadravya ke bhAva karmoM ke Azrita ukta pAMcoM kAraNoM se hote haiM, kintu pudgala dravya ke bhAva karmoM ke udaya se athavA svabhAva se utpanna hote haiN| pAMca bhAvoM ko jAnane-pahacAne se lAbha . Azaya yaha hai ki ye pAMca bhAva karmabandha se sIdhe sambandhita nahIM haiM, yAnI ye . pAMcoM bhAva karmabandha ke kAraNarUpa nahIM haiM; apitu eka dRSTi se socA jAe to ye jIva ko bandha se lekara udaya meM Ane taka kA avakAza dete haiM, ki jaba taka karma baddha hokara sattA meM par3A hai, taba taka tuma usameM raddobadala kara sakate ho, apane bhAvoM (pariNAmoM yA adhyavasAyoM) dvaaraa| yahI kAraNa hai ki ina pAMca bhAvoM kA krama udaya se prArambha hotA hai| jaise-samudra se uThane vAlI taraMgeM jaba taka Upara na uThe, lahareM zAnta hoM, jaba taka nAvika sAvadhAna hokara apanI naukA ko ThIka-ThAka kara sakatA hai, usakI caikiMga karake jahA~ kahIM bhI chidra Adi jAna par3e yA TUTa-phUTa mAlUma ho, use durusta kara sakatA hai| isI prakAra jIvana-naiyA kA nAvika bhI saMsAra samudra pAra karate samaya samudra se udaya bhAva (pariNAma) kI taraMgeM na uThe, usase pahale hI sAvadhAna hokara apanI jIvana-naukA ko durusta, (AsravadvAra banda karake) nizchidra, 1. tattvArthasUtra (paMDita sukhalAlajI) vivecana, pR. 47 2. keNa bhAvo? kammANamudaeNa khayaNa-khaovasameNa, kammANamuvasameNa sabhAvado vaa| tattha jIvadavvassa bhAvA utta-paMcakAraNehiMto hoti| poggaladavvabhAvA duvA. kammodaeNa vissasAdo vA uvvjNti| sesANaM cauNhaM davvANaM bhAvA sahAvado uvvjjNti| -dhavalA 5/1,71/181 For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 469 saMvRta evaM sudRr3ha kara sakatA hai| vaha apane bhAvoM ko upazAnta, kSINa yA kSayopazamayukta, athavA svAbhAvika banA sakatA hai, aura kucha nahIM to apane ina bhAvoM kA patA lagA sakatA hai| pAMca bhAvoM ko jAnanA Avazyaka : kyoM aura kaise? jaise-kuzala nAvika samudra se uThane vAlI taraMgoM ko jAna letA hai ki ye taraMgeM bahuta dUra-dUra U~cI uchalane vAlI haiM, yA thor3I dUra taka bar3hakara upazAnta hone vAlI haiM, athavA thor3I dera taka uchala-kUda macAkara bAlU ke sAtha milakara sadA ke liye miTa (kSINa ho) jAne vAlI haiM; athavA thor3I dera meM samudra meM vilIna hotI hai punaH upazAnta ho jAtI hai, yA phira ve samudra ke sAtha abhinna hokara svAbhAvika avasthA meM par3I haiM? isI prakAra karmavijJAna kuzala sAdhaka jAna letA hai ki pUrvabaddha karmoM meM se kauna-se karma udayAvasthA (paryAya) meM haiM, kauna-se upazama-avasthA meM haiM, kauna-se karma kSayopazama-avasthA meM haiM, aura kauna-se karma kSAyika avasthA (paryAya) meM haiM? yA AtmA kA vaha svAbhAvika tatva hai (pAriNAmika bhAva) hai, jo na to karma se sambaddha hai aura na karmoM ke kSaya-kSayopazama-upazamAdi se sambaddha hai? pAMca bhAva : jIva kI pAMca avasthAe~ karmavijJAna batAtA hai ki ina pAMca bhAvoM kA prarUpaNa samagra jIvarAzi kI apekSA se yA kisI jIva-vizeSa meM sambhAvanA kI apekSA se pUrvabaddha karmoM ke udaya kI, upazama kI, kSaya kI, kSayopazama kI yA karmanirapekSa svAbhAvika paryAya yA avasthA kI apekSA kiyA gayA hai| cU~ki bhAva eka taraha se paryAya yA avasthA yA pariNamana haiN| isalie pAMca bhAvoM meM se koI na koI bhAva avazya hoNge| pUrvakAla meM baddha karma, jo sattA meM saMcita par3e the, unameM se yA to vaha katipaya karmoM ke udaya se prApta AtmA kI avasthA yA paryAya (audayika bhAva) hotI hai, athavA karmoM ke upazama se prApta (aupazamika). paryAya yA avasthA hotI hai; yA karmoM ke kSaya se prApta paryAya (kSAyikabhAva) hotI hai, athavA karmoM ke kSayopazama se prApta avasthA yA paryAya (kSAyopazamika bhAva) hotI hai, athavA vaha paryAya yA avasthA karmoM ke udaya Adi se bilakula sambaddha nahIM hotI, vaha kevala kisI bhI dravya kI svAbhAvika paryAya yA 1. (a) karma kI upazama Adi avasthAe~ hI aupazamika Adi bhAva haiM; yaha artha karma ke bhAvoM meM lAgU par3atA hai| (ba) karma kI upazama Adi avasthAoM se hone vAle paryAya aupazamika Adi bhAva haiM / yaha artha jIva ke bhAvoM meM ghaTita hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 470 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ svarUpa-pariNamana hotI hai, arthAt-dravya ke astitva se apane Apa hone vAlA dravya kA svAbhAvika pariNamana hotA hai| __pAMca bhAvoM meM svAbhAvika-vaibhAvika, zuddha-azuddha bandhaka-abandhaka kauna-kauna? saMkSepa meM, yoM kahA jA sakatA hai ki jIvoM kI svAbhAvika aura vaibhAvika avasthAe~ batAne ke lie hI jainakarma-vijJAna meM pAMca bhAvoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ina pAMcoM bhAvoM meM se audayika bhAva vAle paryAya vaibhAvika haiM aura zeSa cAra bhAvoM vAle paryAya svAbhAvika haiN| dUsarI dRSTi se dekheM to kSAyika aura pAriNAmika bhAva hI zuddha haiM, zeSa mizra haiM yA azuddha haiN| 'dhavalA' ke anusAra pUrvokta pAMca bhAvoM meM se audayika bhAva bandha kA (pAramparika) kAraNa hai aura aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ye tInoM bhAva AtmA ke mokSa ke kAraNa haiN| pAriNAmika bhAva bandha aura mokSa donoM kA kAraNa nahIM hai| yoM nizcaya dRSTi se dekhA jAe to 'samayasAra' meM kahA gayA hai ki 'yathAkhyAtacAritra avasthA se nIce rAga kA sadbhAva avazyambhAvI hone se (nyUnAdhika rUpa se) bandha kA kAraNa hai, kyoMki jJAna guNa jaghanya jJAna guNa ke kAraNa punaH anyarUpa se pariNamana karatA hai, isalie vaha karmoM kA bandhaka kahA gayA hai|' 'samayasAra vRtti' meM kahA gayA hai ki Agama kI bhASA meM jo aupazamika, kSAyopazamika yA kSAyika ye tIna bhAva kahe jAte haiM ve hI adhyAtma bhASA meM zuddhAbhimukha pariNAma yA zuddhopayoga Adi paryAya saMjJAoM ko prApta karate haiN| aupazamika ko prAthamikatA kyoM? audayikaM ko kyoM nahIM? tattvArthasUtra, paMcasaMgraha ityAdi granthoM meM pAMca bhAvoM ke kramavinyAsa meM sarvaprathama aupazamika bhAva ko grahaNa kiyA gayA hai, usa viSaya meM paMcasaMgraha meM eka prazna 1. (ka) tattvArthasUtra (paM. sukhalAlajI), pR. 48 (kha) odaiyA baMdhayarA uvasama-khaya-missayA ya mokkhyraa| bhAvo du pAriNAmio karaNobhayavanniyo hohi| -dhavalA 7/2, 1,7/gA. 3/9 2. (ka) jamhA du jahaNNAdo NANaguNAdo puNo vi prinnmdi| aNNattaM NANaguNo, teNa du so baMdhago bhnnido|| (kha) AgamabhASyaupazamika-kSAyopazamika-kSAyikabhAvatrayaM bhaNyate adhyAtmabhASayA punaH zuddhAbhimukhapariNAmaH zuddhopayoga ityAdi paryAyasaMjJA lbhte| -samayasAra tA. vR. 320 TIkA-sa tu yathAkhyAta-cAritrAvasthAyA adhastAtavazyambhAvi-rAgasadbhAvAt bndhheturevsyaat|| ___ -samayasAra mUla va TIkA 171 For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 471 uThAyA gayA hai ki audayika bhAva to nigoda se lekara samasta saMsArI jIvoM ke hotA hai, aura aupazamika to kitanoM ko hI hotA hai| ataH audayika bhAva ko chor3akara sarvaprathama aupazamika bhAva ko grahaNa karane kA kyA kAraNa hai? isakA samAdhAna yaha hai ki vastu kA aisA svarUpa batAnA cAhie, jo asAdhAraNa ho. jisase usakI anya se vyAvRtti kI jA sake, usakI vizeSatA aura pRthaktA samajhI jA ske| isI hetu se jIva kA svarUpa batalAte samaya prArambha meM audayika ko grahaNa na karake aupazamika bhAva kA vinyAsa kiyA gayA hai| Azaya yaha hai ki audayika aura pariNAmika ye do bhAva to ajIvadravya meM bhI pAye jAte haiN| isIlie una bhAvoM ko prArambha meM grahaNa nahIM kiyA gyaa| kSAyika bhAva aupazamika bhAvapUrvaka hI hotA hai, kyoMki koI bhI jIva upazama bhAva ko prApta kiye binA kSAyika bhAva ko prApta nahIM krtaa| isalie kSAyika ko prArambha meM nahIM rakhA gyaa| kSAyopazamika bhAva aupazamika se atyanta bhinna nahIM hai| yahI kAraNa hai ki sarvaprathama aupazamika bhAva ko grahaNa kiyA gayA hai| aupazamika bhAva : svarUpa, phala aura kArya * karmoM kA udaya kucha samaya ke lie roka denA yA usakA prabhAva zAnta ho jAnA upazama hai| 'sarvArthasiddhi' meM kahA gayA hai- 'jisa prakAra kataka (nirmalI) yA phiTakarI Adi padArtha maile yA gaMde jala meM DAlane se usakI malinatA yA kIcar3a (kucha dera ke lie) nIce baiTha jAtI hai, daba jAtI hai, aura pAnI svaccha va zAnta dikhAI detA hai, arthAt jisa prakAra malina jala kucha dera taka nizcala hokara bartana ke tala meM baiTha jAtA hai, aura usake Upara vAlA jala sarvathA zuddha aura nirmala ho jAtA hai, isI prakAra karma mala ke vipakSI kAraNoM ke saMyoga se kucha kAla paryanta nizcala rUpa se sAdhanA karane para karmamala kucha dera ke liye nIce baiTha jAtA hai, zAnta ho jAtA hai, aceta hokara phaladAna se virata ho jAtA hai, athavA karma ke prabhAva se AtmA ko prabhAvita na hone denA upazama kahalAtA hai| saMkSepa meM, upazama kA pAribhASika artha hai-kucha dera ke lie mohanIya karmamala kA zAnta ho jAnA, udaya meM na aanaa| upazama kI zAstrIya paribhASA hai- pradeza aura vipAka donoM prakAra se karmodaya kA (thor3I dera ke liye) ruka jAnA upazama hai| sarvArthasiddhi ke anusAra- AtmA meM karma kI nijazakti (phaladAnazakti) kA kAraNavaza pragaTa na honA upazama hai, upazama jisa bhAva kA prayojana-kAraNa hai, vaha aupazamika bhAva hai| dhavalA ke anusAra- jo karmoM ke upazama se utpanna hotA hai, vaha aupazamika bhAva hai| athavA karmoM ke upazama se 1. paMcasaMgraha bhAga 2, gA. 2 para vivecana, pR.7 For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ hone vAle pariNAma (AtmA kI avasthA yA paryAya) ko aupazamika kahate hai| athavA upazama se pragaTa hue yA niSpanna hue bhAva ko aupazamika bhAva kahate haiN| paMcAstikAya ke anusAra- 'upazama se yukta bhAva aupazamika hai| upazama kisa karma kA, kauna-kauna-sA aura kyoM? aba yaha prazna uThatA hai ki yahA~ upazama kisa karma kA hotA hai? jJAnAvaraNIya Adi AThoM karmoM meM se mohanIya karma meM hI upazama bhAva prApta hotA hai, anya karmoM meM nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki mohanIya karma kA sarvathA upazama hone se jaiseupazama bhAva kA samyaktva aura upazamabhAvarUpa yathAkhyAtacAritra (kaSAyoM kA kSaNika zamana) hotA hai, usI prakAra se jJAnAdi guNoM kI pUrNa svacchatA ho jAne para.yA sarvajJatA pragaTa ho jAne para vaha punaH vilIna ho jAe, yaha sambhava nhiiN| tathaiva jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA upazama hone se thor3I dera ke lie tathArUpa kevalajJAna Adi guNa utpanna hI nahIM hote haiN| upazama ke do prakAra haiM- dezopazama aura srvopshm| unameM se yahA~ dezopazama kI nahIM, sarvopazama kI vivakSA samajhanI cAhie; kyoMki dezopazama to AThoM hI karmoM kA hotA hai, jo kAryakArI nahIM hai| 1. (ka) sarvArthasiddhi 2/1 pR. 149 (kha) karmasiddhAnta (vra. jinendra varNI), pR. 113 (ga) tattvArthasUtra vivecana (upAdhyAya zrI kevalamunijI) pR. 79 (gha) adhyAtmakamalamArtaNDa 3/8 (Ga) karmagrantha bhA. 4, vivecana (paM. sukhalAlajI) pR. 196 (ca) upazamo vipAka-pradezarUpatayA dvividhasyApyudayasya viSkambhaNaM, upazamaH pryojnmsyeyaupshmikH|| -sarvArthasiddhi 2/1/149/9 (cha) Atmani karmaNaH svazakteH kaarnnvshaadnubhuutirupshmH| upazamaH pryojnmsyetyaupshmikH| -sarvArthasiddhi 2/1/149/9 (ja) tessaamupshmaadaupshmikH| -dhavalA 5/1, 7, 1/187 (ba) upazamena yuktaH aupshmikH| -paMcAstikAya ta. pra. 56/106 2. (ka) paMcasaMgraha bhA. 3, vivecana, pR. 93 (kha) karmasiddhAnta (bra. jinendravarNI), pR. 112 (ga) dhavalA Adi granthoM meM aupazamika bhAva ke bheda-prabhedoM kA vistRta vivecana hai, jijJAsu dekheN| For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 473 aupazamika bhAva kA pariSkRta lakSaNa tathA upalabdhi ata: aupazamika bhAva kA pariSkRta lakSaNa huA- mohanIya karma ke upazama se AtmA kI jo avasthA (paryAya) prApta hotI hai, vaha aupazamika bhAva hai| mohanIya karma ke eka bheda darzana-mohanIya ke upazama se jo samyaktva (samyagdarzana) prApta hotA hai, vaha aupazamika samyaktva hai, aura mohanIya karma ke dUsare bheda- cAritramohanIya ke upazama se jo (yathAkhyAta) cAritra prApta hotA hai, vaha aupazamika cAritra hai| ye donoM hI aupazamika bhAva kahalAte haiN| aupazamika bhAva kA phala ___ isI kAraNa aupazamika bhAva ke tattvArthasUtra Adi granthoM aura AgamoM meM mukhya do bheda batAe haiM- samyaktva aura caaritr| parantu ye donoM hote haiM- upazamarUpa hii| Azaya yaha hai ki aupazamika bhAva meM nimittabhUta karmamala kSaNabhara ke lie dabA rahatA hai, yA udaya meM nahIM aataa| isa bhAva meM anAdikAlIna viSamatA tathA azAnti kSaNabhara ke lie dUra ho jAne para pUrNa samatA tathA zamatA (zAnti) kI pratIti hokara punaH lupta ho jAtI hai| yaha aupazamika bhAva kA phala hai| tAtparya yaha hai ki aupazarmika bhAva jIva ko usI samaya taka hotA hai, jaba taka pUrvokta dvividha mohanIya karma kA punaH udaya nahIM ho jaataa| mohanIya karma kA kSaNabhara ke lie udaya na hone se aupazamika bhAva prApta hone para jIva ke pariNAmoM meM vizuddhi A jAtI hai| aupazamika bhAva kA kArya - aupazamika bhAva kA kArya hai- pUrNa samatA aura zamatA kI kSaNika pratIti tathA darzanamoha evaM cAritramoha kI prakRti kA upazama athavA udyvirti| jisa prakAra gAr3ha nidrA ke akasmAt bhaMga ho jAne para A~kha khula to jAtI hai, lekina kSaNabhara ke lie thor3I-sI jhalaka dikhA kara punaH muMda jAtI hai| isI prakAra upazamabhAva se mohakarma kI upazAntatA hokara punaH daba jAtI hai, thor3I dera ke lie mohanIyakarma ko sulA diyA jAtA hai, vaha zAnta hokara baiTha jAtA hai| udayavirati kA kSaNika kAla samApta hone hI vaha punaH saceSTa ho jAtA hai, udaya meM Akara vaha punaH jIva ke pariNAmoM para apanA prabhAva dikhAne lagatA hai| phalataH jIva ke pariNAma punaH pUrvavat malina ho jAte haiN| 1. jainadarzana (nyA. nyA. nyAyavijayajI), pR. 307 2. (ka) tattvArthasUtra a. 2/3 pR.80 (kha) karmasiddhAnta, pR. 107-108 For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ - aupazamika bhAva se mokSAbhimukha gati-pragati aura parAkrama yahA~ kevala itanA hI batAnA abhISTa hai ki karmamala jitanI dera taka dabA rahA, zAnta nizcala evaM udaya se virata rahA, bhale hI kSaNabhara ke lie sahI, utanI dera taka to jIva ke pariNAma zata-pratizata nirmala evaM vizuddha rahe, itane kAla taka usameM na koI vikalpa udita hotA hai, na hI kssaay| utane kAla taka vaha pUrNa samatA aura zamatA se yukta rhaa| bhale hI vaha thor3A-sA kAla vyatIta ho jAne para punaH ukta karma kA udaya A jAe aura usake prabhAva se jIva meM punaH vikalpa aura kaSAya jAgRta ho. jAe, parantu itane kAla taka to vaha pUrNatayA nirvikalpa tathA vItarAga rahatA hI hai| upazama samyaktva meM jisa prakAra darzanasaptaka kA upazama ho jAtA hai, isI prakAra upazamacAritra meM bhI cAritramohanIya athavA kaSAya-nokaSAya-mohanIya kA sarvathA upazamana ho jAtA hai| ina kaSAyoM ke upazamana hone se yAnI daba jAne se AtmA ke pariNAma bahuta hI zuddha aura nirmala ho jAte haiN| usa jIva ko apanI zuddhAtmA kA usa samaya rasAsvAdana hotA hai| zreNI car3hane para vaha zukladhyAna para bhI pahu~ca jAtA hai| itanA saba hote hue bhI vaha jIva vItarAga kevalI nahIM bana paataa| cU~ki moha evaM kaSAya pUrNatayA naSTa nahIM huA, isalie kaSAyoM kA udaya hote hI usake pariNAma punaH malina ho jAte haiN| phira bhI yaha kAla atyalpa hote hue bhI jIvana meM isakA jo mahatva hai, vaha alpa na hokara mahAn hai| yahI aupazamika bhAva kI mokSAbhimukha gati-pragati hai| aupazamika bhAva ke bheda-prabheda aura usakA mahatva aupazamika bhAva ke bheda-prabhedoM kI ora dRSTipAta karane se bhI isa kathana kI puSTi ho jAtI hai| aupazamika bhAva ke do hI sthAna hote haiM- samyaktva aura caaritr| isa apekSA se isake mUla bheda do hI hote haiM- aupazamika samyaktva aura aupazamika caaritr| inameM se aupazamika samyaktva 'dhavalA' ke anusAra eka hI prakAra kA hai, jabaki aupazamika cAritra sAta prakAra kA hai| jaise- napuMsakaveda ke upazamanakAla meM eka cAritra, strIveda ke upazamanakAla meM dUsarA cAritra, puruSaveda aura chaha nokaSAyoM ke upazamanakAla meM tIsarA cAritra, krodhasaMjvalana ke upazamanakAla meM cauthA cAritra, mAna-saMjvalana ke upazamanakAla meM pAMcavA~ cAritra, mAyA-saMjvalana ke upazamanakAla meM chaThA cAritra aura lobha-saMjvalana ke upazamanakAla meM sAtavA~ caaritr| isa prakAra sAta bheda aupazamika cAritra ke hote haiN| 1. (ka) karmasiddhAnta', pR. 107-108 __ (kha) tattvArthasUtra vivecana (upAdhyAya zrI kevalamunijI), pR. 81 For Personal & Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 475 aupazamika bhAva dvArA mokSa ke zikhara ke nikaTa pahu~cane kA parAkrama aupazamika bhAva se samyaktva aura cAritra ke itane sopAnoM ko pAra karake mohakarmadvaya kA upazamana karanA karmamukti kI sAdhanA meM mahAn puruSArtha hai, virAT parAkrama hai| yaha to bhinna-bhinna kAryoM ke liMga se kAraNoM meM bhI bheda kI siddhi hone se aupazamika cAritra sAta prakAra kA pratipAdita kiyA gayA hai / parantu karmagrantha ke anusAra- anantAnubandhI- catuSka ke kSayopazama yA upazama se aura darzanamohanIya karma ke upazama se jo tatvarucivyaJjaka Atma-pariNAma prakaTa hotA hai, vaha aupazamika samyaktva hai, tathA cAritramohanIya kI paccIsa prakRtiyoM ke upazama se vyakta hone vAlA AtmA kA sthiratAtmaka pariNAma aupazamika cAritra hai / isa prakAra upazamadvaya yukta aupazamika bhAva sAdi - sAnta hai / yaha gyArahaveM guNasthAna meM upalabdha hone vAlA yathAkhyAta - cAritra hai| yadi ukta prakAra kI bheda-vivakSA na kI jAe to vaha aneka prakAra kA ho sakatA hai; kyoMki upazama zreNI meM pratisamaya pRthak-pRthak asaMkhyAta nirjarA ke nimittabhUta pariNAma pAe jAte haiM / ataeva spaSTa hai ki aupazamika bhAvayukta AtmA darzanamoha, anantAnubandhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI aura saMjvalana kaSAyoM kI kitanI vikaTa ghATiyA~ pAra karake mokSa ke zikhara ke nikaTa pahu~ca jAtA hai / 2 yaha upalabdhi bhI kama nahIM hai / 'SaTkhaNDAgama' meM aupazamika bhAva ko avipAka- pratyayika jIva- bhAvabandha kahakara use upazAnta krodha, upazAnta-mAna, upazAnta-mAyA, upazAnta-lobha, upazAnta rAga, upazAnta - doSa (dveSa), upazAnta 1. sammattaMcArittaM do cevaTThANAimuvasame hoMti / aviyappA tahA kohAiyA muNedavvA // 7 // tadiyaM, TIkA - ovasamiyassa bhAvassa sammattaM cAritaM cedi doNNiTThAgANi / kudo ? uvasamasammattaM uvasamacArittamidi doNNiM ce uvalaMbhA / uvasama - sammattameyavihaM / ovasamiyaM cArittaM sattavihaM / taM jahA - napuMsayaveduvasAmaNaddhAe eyaM cAritaM, itthiveduvasAmaNaddhAe vidiyaM, purisa - chaNNokasAya-uvasAmaNaddhAe kohuvasAmaNaddhAe cautthaM mANuvasAmaNaddhAe paMcamaM, mAovasAmaNaddhAe chaTTha lohuvasAmaNaddhAe sattamovasamiyaMcAritaM / bhiNNakajjaliMgeNa kAraNa-bheda siddhido uvasamiyaM cArittaM sattavihaM uttaM / aNNA puNa aNeyapayAraM, paDisamayaM uvasamaseDihi pudha pudha asaMkhejja-guNa- seDi- NijjarA - Nimitta - pariNAmuvalaMbhA / - dhavalA 5/1, 7, 1/7 va TIkA 190 2. (ka) karmagrantha bhA. 4, pR. 197 (kha) karmasiddhAnta, pR. 117 For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ moha, upazAnta-kaSAya, vItarAga-chadmastha, aupazamika-samyaktva aura aupazamika cAritra tathA inase lekara jitane bhI (anya) aupazamika bhAva haiM, unase yukta vizeSaNoM se vibhUSita kiyA gayA hai, kyoMki ina donoM (udIraNA aura udaya) se tathA bandha se vyatirikta karma-pudgala-skandha ko upazAnta kahA gayA hai, usameM aupazamika bhAva hI kAraNa hai| kSAyika bhAva : svarUpa, kArya aura phala karmoM ke kSaya se yukta bhAva kSAyika hai| kSaya kA artha hai- naSTa honA, atyantika (sarvathA) uccheda honA, arthAt-Atyantika nivRtti-sarvathA nAza honA kSaya hai| sarvArthasiddhi ke anusAra- kSaya jisakA prayojana-kAraNa hai, usa bhAva ko kSAyika bhAva kahate haiN| paMcAdhyAyI ke anusAra kSAyika bhAva kA lakSaNa hai- 'pratipakSI karmoM ke yathAyogya sarvathA kSaya hone se AtmA meM jo bhAva utpanna hotA hai, vaha zuddha svAbhAvika kSAyika bhAva kahalAtA hai|' dhavalA meM kahA gayA hai- 'karmoM ke kSaya hone para utpanna hone vAlA bhAva kSAyika bhAva hai, athavA karmoM ke kSaya ke lie utpanna huA bhAva kSAyika hai|' karmagrantha meM isakA lakSaNa diyA gayA hai- 'kSAyika bhAva vaha hai, jo karma kA sarvathA kSaya ho jAne para prakaTa hotA hai|' kSaya AtmA kI parama vizuddhi hai, jo karma kA sambandha bilakula chUTa jAne para prakaTa hotI hai| jaise-maile jala meM phiTakarI ke DAlane se upazAnta jala ko kisI sApha bartana meM nikAla lene para vaha bilakula svaccha ho jAtA hai, usa jala kI gaMdagI pUrNatayA naSTa ho jAtI hai, usI prakAra AtmA se aSTa karmoM kA athavA bhavastha kI apekSA cAra ghAtikarmoM kI sarvathA nivRtti ho jAnA, Atyantika rUpa se kSaya ho jAnA kSaya hai| karmoM ke sarvathA kSaya se AtmA kA jo bhAva (paryAya yA avasthA) hotI hai, vaha kSAyika bhAva kahalAtA hai| gommaTasAra ke anusAra jJAnAvaraNIyAdi ghAtikarmoM kA athavA ghAtiaghAti samasta karmoM kA AtmA se sadA ke lie alaga ho jAnA, AtmA kI 1. (ka) "jo so ovasamio avivAga-paccaio jIvabhAva-baMdho NAma, tassa imo Niddeso-se uvasaMtakohe, uvasaMtamANe, uvasaMtamAe, uvasaMtalohe, uvasaMtarAge, uvasaMtadose, uvasaMtamohe, uvasaMta-kasAya-vIyarAya-chadumatthe uvasamiyaM sammattaM, uvasamiyaM caarittN| je cAmaNNe evamAdiyA uvasamiyA bhAvA so savvo uvasamio avivAga-paccaio jIva-bhAva-baMdho nnaam||" . -SaTakhaNDAgama 14/5, 6/ sU. 17/14 (kha) 'dvAbhyAmAbhyAM vyatiriktaH karmapudgala-skandhaH upshaantH|' -dhavalA 12/4, 2, 10, 2/303 For Personal & Private Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 477 svAbhAvika zakti kA kadApi ghAta na karanA kSaya kahalAtA hai| kSaya se hone vAle bhAva kSAyika hote haiN| aupazamika aura kSAyikabhAva meM antara aupazamika aura kSAyika meM bahuta antara hai| upazama meM mohanIya karma ke bhAgoM kA upazamana hotA hai, kSAyika meM kssy| upazamabhAva meM mohakarma samUla naSTa nahIM hotA, vaha daba jAtA hai, vApasa ubhara AtA hai, jabaki kSaya meM samUla naSTa ho jAtA hai| upazama meM thor3I dera ke lie udaya ruka jAtA hai, para kSAyika bhAva meM dagdha bIja kI taraha punaH udaya meM AnA saMbhava nahIM hotaa| upazama bhAva meM moha upazAnta hone para pUrNa samatA-zamatA prApta hotI hai, kSAyika bhAva meM bhii| parantu upazamabhAva kI sthiti sAdi-sAnta va bahuta thor3I hai, kSAyika bhAva kI sAdi-ananta va bahuta adhika hai| aupazamika meM samatA-zamatA kevala eka kSaNa ko apanA mukha dikhAkara lupta ho jAtI haiM, jabaki kSAyika bhAva meM kSaya se prApta ve sadA-sadA ke lie avasthita rahatI haiN| aupazamika bhAva meM upazama kevala samyaktva aura cAritra ke kSetra meM hI hotA hai, vaha bhI moha kA hI jabaki kSAyika meM ina donoM ke atirikta jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ina nau zaktiyoM ke kSetra meM lAgU hotA hai| kSAyika bhAva meM sadA ke lie darzana-moha tathA cAritramoha ke kSaya se pUrNa samatA aura pUrva zAnti (zamatA) prApta hone ke sAtha-sAtha jJAnAvaraNIyAdi zeSa tIna ghAtikarmoM ke kSaya se jJAna, darzana, dAnAdi pA~ca labdhiyA~ Adi zaktiyA~ sadA ke lie pUrNa ho jAtI haiN| karmoM ke Atyantika kSaya se jIva ke pariNAma atyanta vizuddha aura nirmala hokara sadAkAla ke lie vaise hI bane rahate haiN| 1. (ka) kSayaH aatyntikocchedH| * -paMcasaMgraha malaya. TIkA pR. 129 (kha) kSayaH prayojanamasyeti kssaayikH| -sa. si. 2/1/149 (ga). yathAsvaM pratyanIkAnAM karmaNAM svataH kSayAt jAto yaH kSAyiko bhAvaH zuddha: svAbhAviko'sya sH| ' -paMcAdhyAyI (u.) 968 (gha) kammANaM khae jAdo khaio, khayaDheM jAo vA khaio bhAvo, idi duvihA saddauppattI ghettvvaa| -dhavalA 5/1,7,10/206 (Ga) kSayeNa yuktaH kssaayikH| -paMcAstikAya (ta. pra.) 56 (ca) tasmin (kSaye) bhavaH kssaayikH| -gommaTasAra (jI. pra.) 8/29/14 (cha) tattvArthasUtra (paM. sukhalAlajI), pR. 48 (ja) karmagrantha bhA. 4 vivecana (paM. sukhalAlajI), pR. 96 (jha) karmasiddhAnta, pR. 115 . (ba) jainadarzana, pR. 307 / For Personal & Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ aupazamika bhAva meM jala ko Upara se svaccha karane kI bhAMti karmaprakRti ko thor3I dera ke lie sulA diyA jAtA hai, jisa prakAra bhabhake meM bhApa banane kI prakriyA se jala ko zuddha (Refine) kiyA jAtA hai, usI prakAra kSAyika bhAva meM bAhyAbhyantara tapa kI bhaTTI para car3hAkara karmamala ko bhasma kara diyA jAtA hai| aupazamika meM karma zAnta hokara thor3I dera ke lie baiTha jAtA hai, vartamAna meM nizceSTa kara dene para bhI usakA astitva hai, sattA meM par3A hai, jabaki kSAyika meM use sarvathA naSTa kara diyA jAtA hai, jisase usake vApasa ubharane kA savAla hI nahIM hotA, kyoMki isameM pratipakSI karmoM kA sampUrNa kSaya yA vinAza ho jAtA hai, phira malinatA kaise AegI? / kSayikabhAva kI nau viziSTa upalabdhiyA~ kSAyikabhAva meM jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya (vizeSataH kevalajJAnAvaraNIya aura kevaladarzanAvaraNIya karma) ke sarvathA kSaya se kevalajJAna aura kevaladarzana, paMcavidha antarAyakarma ke sarvathA kSaya se dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya, ye pAMca labdhiyA~ tathA darzanamohanIya ke sarvathA kSaya se kSAyika samyaktva aura cAritramohanIya ke sarvathA kSaya se kSAyika (yathAkhyAta) cAritra, ye nau upalabdhiyA~ AvirbhUta hotI haiM isaliye kevalajJAnAdi navavidha paryAya kSAyika kahalAte haiN| isa prakAra kSAyika bhAva ke kula 9 bheda kevala cAra ghatikarmoM ke kSaya se sAdhita hI yahA~ liye gae haiM, kyoMki yaha nirUpaNa sirpha (jIvanmukta kevalajJAnI kI) bhavasthadazA ko lakSa meM rakhakara kiyA gayA hai, siddha paramAtmA kI dRSTi se.to unameM ghAti-aghAti samasta karmoM ke sarvathA kSaya se niSpanna kSAyika bhAva vivakSita hai / jIvanmukta vItarAga kevala paramAtmA kI dRSTi se kSAyika bhAva ke nau bheda isa prakAra haiM- (1) kSAyika jJAna (2) kSAyika darzana, (3) kSAyika dAna, (4) kSAyika lAbha, (5) kSAyika bhoga (6) kSAyika upabhoga, (7) kSAyika vIrya, (8) kSAyika samyaktva aura (9) kSAyika caaritr| 1. (ka) karmasiddhAnta, pR. 116 (kha) tattvArthasUtra (upAdhyAya zrI kevalamunijI), pR. 79 2. (ka) jainadarzana (nyA. nyA. nyAyavijayajI), pR. 307-308, (kha) tattvArthasUtra 2/4 (ga) prazamarati gA. 187 vivecana (vAcakavarya zrI umAsvAti jI), pR. 91-92 (gha) samyaktva cAritre / jJAna-darzana-dAna-lAbha-bhogopabhogavIryANi ca / __ -tattvArthasUtra 2/3-4, go. ka. sU. 816 For Personal & Private Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 479 kSAyikabhAvApanna videhamukta siddha paramAtmA kI dRSTi se 'SaTkhaNDAgama' meM unheM nimnokta vizeSaNoM se vibhUSita kiyA hai- 'jo kSAyika avipAka - pratyayika jIva bhAvabandha hai, usakA nirdeza isa prakAra hai- vaha kSINakrodha, kSINamAna, kSINamAyA, kSINalobha, kSINarAga, kSINadoSa (dveSa), kSINakaSAya, vItarAga, vItachadmastha, kSAyikasamyaktvI, kSAyikacAritrI, kSAyika dAnalabdhimAn, kSAyika lAbhalabdhi, kSAyika bhogalabdhi, kSAyika upabhogalabdhi tathA kSAyika vIryalabdhi se sampanna, kevalajJAnI, kevaladarzanI, siddha, buddha, parinirvRta, sarvaduHkhAntakRt tathA inake atirikta isa prakAra jo bhI kSAyika bhAva hote haiM, unase yukta haiM tathA kSAyika avipAka - pratyayika jIvabhAvabandha yukta haiM / 1 kSAyika bhAva bhI upacAra se karmajanita haiN| 'paMcAstikAya' meM eka prazna uThAyA gayA hai ki kSAyika bhAva kA karma se kyA sambandha hai? usakA samAdhAna kiyA gayA hai ki karma ke binA jIva ko udaya, upazama, kSAyika aura kSAyopazamika, ye cAra bhAva (caturvidha jIvabhAva) nahIM hote, isalie ye karmakRta haiM, kSAyika bhAva to kevalajJAnAdi rUpa hai, yadyapi vaha vastuvRtyA zuddha - buddha, ekamAtra jIva kA svabhAva hai, tathApi karma ke kSaya se utpanna hone ke kAraNa kSAyika bhAva ko bhI upacAra se karmajanita kahA jAtA hai / 2 kevalajJAnI kA audayika bhAva bandha kA kAraNa nahIM hai 'dhavalA' meM eka prazna aura uThAyA gayA hai tIrthaMkara kevalI tathA sAmAnya kevalI vItarAga tathA bhavastha arihanta meM kSAyika bhAva hote hue bhI abhI bhavopagrAhI cAra aghAtikarma zeSa hone ke kAraNa audayika bhAva bhI hai, aura audayika bhAva ko bandha 1. jo so khaio avivAga- paccaio jIva-bhAva - - baMdhoNAma, tassa imo Niddeso-se * khINakohe khINamANe khINamAye khINalohe khINarAge khINadose khINamohe khINakasAyavIrAya vIyachadmatthe khaiyasammattaM, khAiyacArittaM khaiyA dANaladdhI, khaiyA lAhaladdhI, * khaiyA bhogaladdhI, khaiyA paribhogaladdhI, khaiyA vIriyaladdhI kevalaNANaM kevaladaMsaNaM siddhe buddhe pariNivvude savvadukkhANamaMtayaDetti je cAmaNNe evamAdiyA khaiyA bhAvA so savvo khaiyo avivAga - paccaio jIvabhAvabaMdhoNAma // 18 // -SaTkhaNDAgama 143 / 5-6/18/15 - paMcAstikAya 58 2. (kaM) kammeNa viNAudayaM jIvassa Na vijjade uvasamaM / vA khaiyaM, khaovasamiyaM, tamhAbhAvaM tu kammakadaM / (kha) kSAyikabhAvastu kevalajJAnAdirUpo yadyapi vastuvRttyA zuddha-buddhaikasvabhAvastathApi karma-kSayeNotpannatvAdupacAreNa karmajanita eva / -vahI, tA. vR. 56/106/10 For Personal & Private Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kA kAraNa batAyA gayA hai, jabaki kSAyika, kSAyopazamika aura aupazamika bhAvoM ko mokSa ke kAraNa prarUpita kiye gae the| ataH kyA tIrthaMkara yA sAmAnya kevalI kA audayika bhAva bandha kA kAraNa nahIM hai? isakA samAdhAna kiyA gayA hai ki 'audayika bhAva bandha kA kAraNa hai,' aisA kathana hone para bhI sabhI audayika bhAva bandha ke kAraNa nahIM haiM, jo audayika bhAva mohAdi ghAtikarmoM se rahita hai, vaha bandha kA kAraNa nahIM hai| anyathA, tIrthaMkara kevalI Adi ke bhI gati, jAti, zarIra Adi nAmakarma sambandhI audayika bhAva bhI bandha ke kAraNa bana jAe~ge, jabaki unake bandhakaraNa mohAdi na hone se ve bandha ke kAraNa nahIM haiN| arhanta bhagavAn kI kriyAe~ audayika hote hue bhI kSAyika haiM 'pravacanasAra' meM dUsarA prazna yaha hai ki arhanta bhagavAn atyanta puNyaphala vAle haiM, unakI kriyAe~ to audayikI hI haiM (yoga dvArA hone se) tathA unakI vihAra, upadeza Adi saba kriyAe~ puNya ke udaya se niSpanna hone ke kAraNa audayikI hI haiM, ataH kyA ve bandha karane vAlI nahIM haiM? isakA samAdhAna yaha hai ki aisA hone para bhI vaha audayikI kriyA sadaiva moharAjA kI samasta senA ke sarvathA kSaya se utpanna hotI hai, isalie moha-rAga-dveSarUpI uparaMjakoM (karmabandhakoM) kA sarvathA abhAva hone se caitanya (unakI AtmA) ke lie vikRti (bandha) kA kAraNa nhiiN| isalie una kriyAoM ko kAryabhUta bandha kI akAraNabhUtatA ke kAraNa, kintu kAryabhUta mokSa kI kAraNabhUtatA ke kAraNa unheM kSAyikI hI kyoM na mAnI jAe~? vAstava meM, mohajanita bhAva hI audayika haiM, aura ve bandha ke kAraNa haiM, moharahita bhAva audaMyika hote hue bhI ve bandha ke kAraNabhUta na hone se eka prakAra se kSAyika hI samajhane caahie| kSAyopazamika bhAva : svarUpa, kArya aura phala karmoM ke kSayopazama se pragaTa hone vAle bhAva ko kSAyopazamika bhAva kahate haiN| kSAyopazamika bhAva ko mizrabhAva bhI kahate haiM; kyoMki yaha bhAva karmoM ke AMzika . . . . . . . odaiyA baMdhayarA uvasama-khaya-missayA ya mokkhayarA, edIe suttagAhAe "odaiyA baMdhayarA ti vutte, Na savvesimodaiyANaM bhAvANaM gahaNaM, gadi-jAdi-AdINaM pi odaiyabhAvANaM bNdh-kaarnn-ppsNgaado|" -dhavalA 2/1,7/9/9 2. (ka) puNNaphalA arahaMtA, tesiM kiriyA puNo hi odyigaa| mohAdIhiM virahidA, tamhA sA khAiga tti mdaa|| (kha) pravacanasAra, mUla 45, ta. pra. ttiikaa| For Personal & Private Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 481 rUpa (ekadeza) se kSaya tathA AMzikarUpa ( ekadeza) se upazama se utpanna hotA hai / 'dhavalA' meM kahA gayA hai- karmoM ke kSaya se aura upazama se utpanna huA guNa kSAyopazamika bhAva kahalAtA hai / isa bhAva meM na to karmoM kA sarvathA kSaya hotA hai, aura na sarvathA upshm| 'rAjavArtika' meM isakA spaSTIkaraNa karate hue kahA gayA hai ki jaise kodoM ko dhone se kucha kodoM kI madazakti kSINa ho jAtI hai aura kucha kI akSINa, usI taraha pariNAmoM kI nirmalatA se karmoM ke ekadeza kA kSaya aura ekadeza kA upazama honA hI mizrabhAva (kSayopazamabhAva) hai| isa kSayopazama ke lie (AtmA ke ) jo bhAva (paryAya) hote haiM, unheM kSAyopazamika bhAva kahate haiN| vastutaH kSayopazama eka prakAra kI Atmika zuddhi hai, jo karma ke eka aMza kA pradezodaya dvArA kSaya hote rahane para pragaTa hotI hai| yaha vizuddhi vaisI hI mizrita hotI hai, jaise- kodoM ko dhone se unakI mAdaka zakti kucha aMzoM meM kSINa ho jAtI hai aura kucha aMzoM meM raha jAtI hai| paMcasaMgraha meM isa bhAva kA spaSTa svarUpa batAyA gayA hai ki udayAvalikA meM praviSTa karmAMza ke kSaya aura udayAvalikA meM apraviSTa aMza ke vipAkodaya ko rokane rUpa upazama ke dvArA hone vAle jIva-svabhAva ko kSAyopazamika bhAva kahate haiM / prazamarati meM bhI isI Azaya kA svarUpa batAte hue kahA gayA hai- 'udaya meM Ae hue karma ke kSaya aura anudita karma ke upazama se prakaTa hue jIva ke bhAva ko kSAyopazamika kahate haiN| kSAyopazamika meM kSayopazama ghAtikarmoM kA hI hotA hai / isalie nyAyavijayajI ne sarala lakSaNa batAyA hai- ghAtikarmoM ke kSayopazama (eka prakAra ke zithilIbhAva) se prApta hone vAlI ( AtmA kI ) avasthA ( paryAya) kSAyopazamika bhAva kahalAtI hai| kSAyopazamika bhAva kA rahasyArtha aura kArya sarvArthasiddhi meM kSAyopazamika bhAva kA rahasya batAte hue kahA gayA hai- vartamAna kA meM sarvaghAtI sparddhakoM kA udayAbhAvI (bhaviSya meM udaya hone rUpa) kSaya hone se * aura AgAmIkAla kI apekSA unhIM kA sadavasthArUpa ( sattA meM rahane rUpa) upazama hone se tathA dezaghAtI sparddhakoM kA udaya rahate hue kSAyopazamika bhAva hotA hai| Azaya yaha hai ki karma ke udayAvali - praviSTa mandarasa- sparddhaka kA kSaya aura anudayamAna rasa-sparddhaka kI sarvaghAtinI vipAkazakti kA nirodha athavA dezaghAtirUpa meM pariNamana tathA tIvrazakti kA mandazakti ke rUpa meM pariNamana (upazamana) kSayopazama bhAva hai| isI tathya kA phalitArtha paMcAstikAya (ta. vR.) meM batAyA gayA hai ki phaladAna samartharUpa se karmoM kA udbhava aura anudbhava kSayopazama hai| yadyapi yahA~ kucha karmoM kA udaya bhI vidyamAna rahatA hai, kintu unakI zakti atyanta kSINa ho jAne ke kAraNa evaM karmoM kA udaya rahate hue bhI jo jIva- guNa kA For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... Sa dazAe~ 482 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ khaNDa (aMga) (prabalarUpa se) upalabdha rahatA hai, isa kAraNa vaha jIvaguNa ko ghAtane meM samartha nahIM hotA, isa apekSA se ise audayika bhAva na kahakara kSayopazama bhAva mAnA gayA hai| isakI prakriyA kA nirUpaNa karate hue 'dhavalA' meM kahA gayA haisarvaghAti-sparddhaka jaba anantaguNe hIna hokara tathA dezaghAtisparddhakoM meM pariNata hokara udaya meM Ate haiM, taba una sarvaghAtisparddhakoM kA anantaguNahInatva hI 'kSaya' kahalAtA hai aura unakA dezaghAtisparddhakoM ke rUpa meM avasthAna honA upazama hai| unhIM kSaya aura upazama se saMyukta udaya kA nAma kSayopazama bhAva (kSAyopazamika paryAya) hai| cAra ghAtikarmoM ke kSayopazama se niSpanna kSAyopazamika bhAva ke 18 bheda cU~ki ghAtikarmoM ke kSayopazama se prApta hone vAlI avasthA kSAyopazamika bhAva hotI hai, isalie jJAnAvaraNIya karma ke prArambha ke cAra bhedoM ke kSayopazama se 1. (ka) tattvArthasUtra 2/4, (kha) tatkSayAdupazamAccotpanno guNaH kssaayopshmikH| -dhavalA 1/1, 1, 8/161 (ga) yathA prakSAlana-vizeSAt kSINAkSINa madazaktikasya kodravasya dvidhA vRttiH, tathA yathoktakSayahetusannidhAre sati karmaNa ekadezasya kSayAdekadezasya ca vIryopamAdutmano bhAva ubhayAtmako mizra iti vypdishyte| ' - -rAjavArtika 2/5/157/3 (gha) tattvArthasUtra vivecana 2/4 (paM. sukhalAlajI), pR. 48 / (Ga) udayAvalikA-praviSTasyAMzasya kSayeNa, anudayAvalikA-praviSTasyopazamena vipAkodaya-nirodhalakSaNena nivRttaH kSAyopazamikaH / / -paMcasaMgraha malayagiri TIkA, pR. 29 (ca) prazamarati, zloka 196 TIkA, pR. 91 . (cha) jaina darzana, pR. 308 (ja) sarvaghAti-sparddhakAnAmudaya kSayAtteSAmeva sadupazamAddezaghAti-sparddhakAnAmudaye kSAyopazamiko bhAvo bhvti| ___ -sarvArthasiddhi 2/5/137/3 (jha) karmagrantha (marudharakesarI) bhA. 4, vivecana, pR. 324 (ba) karmaNAM phaladAna-samarthatayA udbhUtyanudbhUtI kssyopshmH| ____-paMcAstikAya ta. pra.,56 (Ta) kammodae saMte vi jaM jIvaguNakkhaMDamuvalaMbhadi so khaovasamiobhAvo nnaam| _ -dhavalA 5/1,7, 1/185 (Tha) savvaghAdi-phaddayANi aNaMtaguNahINANi hodUNa desaghAdi-phaddayatteNa pariNamiya udayamAgacchaMti tesimaNaMta guNahINataM khao nnaam| desghaadi-phddmsruuvennvtttthaannmuvsmo| tehiM khaovasamehiM saMjuttodao khaovasamo nnaam| -dhavalA 7/2, 1, 49/92 For Personal & Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 483 sampAdita matijJAna, zrutajJAna, manaHparyAyajJAna tathA mati ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna, ye 7 bheda, darzanAvaraNa karma ke kSayopazama se sAdhita cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana, ye tIna bheda, mohanIya karma ke ekabheda-darzana mohanIya ke kSayopazama se prApta samyaktva aura dUsare cAritramohanIya ke kSayopazama se prApta dezaviratirUpa aura sarvaviratirUpa caaritr| isa prakAra mohanIya karma ke kSayopazama se sAdhita tIna bheda, tathA antarAyakarma ke kSayopazama se upalabhya dAnAdi pAMca labdhiyA~ yoM kula milAkara 7+3+3+5=18 bheda kSAyopazamika bhAva ke batAye gae haiN| ye aThAraha bheda kSAyopazamika kyoM ? ye 18 bheda kSAyopazamika kyoM haiM? isakA samAdhAna karate hue dhavalA meM kahA gayA hai-samyaktva-(mohanIya) prakRti ke dezaghAtI2 sparddhakoM ke udaya ke sAtha rahane vAlA samyaktva-pariNAma kSAyopazamika kahalAtA hai| isI prakAra (pUrNa) jJAna (zakti) ke vinAzaM kA nAma kSaya hai, usa kSaya kA upazama huA ekadezakSaya; isa prakAra jJAna ke ekadeza-kSaya kI apekSA matijJAnAdi sAta kI kSayopazama saMjJA mAnI / jAtI hai| apane-apane karmoM ke sarvaghAti-sparddhakoM ke udaya se utpanna hone ke kAraNa mati Adi (7) jJAna-ajJAna tathA cakSu Adi (3) darzana kSAyopazamika haiN| saMjvalana kaSAya va nokaSAya ke kSayopazama saMjJA vAle dezaghAti-sparddhakoM ke udaya se hone vAle kAraNa saMyatAsaMyata guNasthAna kSAyopazamika hai tathA nokaSAya ke sarvaghAtI sparddhakoM kI zakti kA anantaguNa kSINa ho jAnA hI unakA kSaya, sAtha hI unhIM ke dezaghAtI sparddhakoM kA sadavasthArUpa upazama, ina donoM se yukta usI ke dezaghAtI sparddhakoM ke udaya se hone ke kAraNa pramatta va apramatta saMyata guNasthAna kSAyopazamika haiM athavA pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM guNasthAna kI kSAyopazamikatA isa prakAra samajhanI cAhie-anantAnubandhI tathA apratyAkhyAnAvaraNIya ke udayAbhAvI kSaya se, unhIM ke sadavasthArUpa upazama se aura pratyAkhyAnAvaraNIya, saMjvalana kaSAya aura nokaSAya rUpa dezaghAti karmoM ke udaya se hone ke kAraNa saMyatAsaMyata guNasthAna kSAyopazamika hai, isI prakAra pratyAkhyAnAvaraNIya ke sarvaghAti sparddhakoM ke udayAbhAvI kSaya se, unhIM ke sadavasthArUpa upazama se tathA saMjvalanarUpa dezaghAtI ke udaya se hone ke kAraNa pramatta 1. jainadarzana (nyAyavijayajI), pR. 308 2. karmaskandha meM usake anubhAga meM jIva ke kaSAya va yoga meM tathA isI prakAra sparddhaka saMjJA kA grahaNa kiyA jAtA hai| kisI bhI dravya ke pradezoM meM athavA usakI zakti ke aMzoM meM jaghanya se utkRSTa paryanta jo kramika vRddhi yA hAni hotI hai usI se sparddhaka utpanna hote haiN| -jainendra siddhAnta koza bhA. 4, pR. 473 For Personal & Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ va apramatta guNasthAna kSAyopazamika haiN| isI prakAra mizra guNasthAna tathA vedaka samyaktva ko bhI kSAyopazamika meM ginA gayA hai / 1 kSAyopazamika bhAva ke tIna kArya : kauna-kauna se? jaise - nIMda se khulI huI A~kha kI eka bAra mUMdane ke bAda do sthitiyA~ hotI haiM- (1) punaH nIMda na Ane rUpa tathA (2) kucha dera taka A~kheM cuMdhiyAne rUpa; isI prakAra karma kA upazama ho jAne para usakI bhI do avasthAe~ ho jAtI haiM - eka to pUrNa udaya meM Ane rUpa tathA dUsarI AMzika udaya aura AMzika upazama rUpa / inameM se dUsarI avasthA meM kucha manda - sA Aloka pratIti meM AtA rahatA hai| aise AMzika udaya ko hI kSayopazama kahA jAtA hai aura kSayopazama jisakA prayojana - kAraNa hai, use kSAyopazamika kahate haiM / = uparyukta prakAra ke AMzika udaya ko hama tIna rUpoM meM sAMsArika jIvoM meM dekhate haiM - eka to apUrNatA ke rUpa meM, dUsare avizadatA - aspaSTatA ( dhuMdhalepana) ke rUpa meM aura tIsare hAni-vRddhigata tAratamyoM ke rUpa meN| udAharaNArtha- pahale hama apane vartamAna jJAna ko dekheM- prathama to vaha apUrNa hai, kyoMki hama saba kucha nahIM jAna paate| dUsare vaha jJAna avizada = aspaSTa yA saMdigdha hai; kyoMki jina viSayoM ko hama jAnate haiM, unameM bhI kahIM na kahIM kucha na kucha saMdigdhatA banI rahatI hai / anyathA, hetu yukti yA tarka Adi ke dvArA athavA dUsare se pUcha kara use puSTa karane kI AvazyakatA hameM na hotI / tIsarI bAta - isameM hAni - vRddhigata taratamatA bhI pratyakSa hai| hama dekhate haiM ki kisI kA jJAna kama hai aura kisI kA adhik| jisakA jJAna Aja kama hai, kala ko vaha adhika ho jAtA hai aura jisakA jJAna Aja adhika hai, kala ko vaha kama ho jAtA hai| ye tInoM bAteM kSAyopazamika bhAva meM svAbhAvika haiN| Aja sAMsArika mAnavoM kI jJAna, darzana, dAna, lAbha Adi zaktiyoM kI jo samagra abhivyaktiyA~ anubhava meM A rahI haiM, ve sabakI saba kSAyopazamika haiM / karmavijJAna kI bhASA meM kaheM to ina samasta zaktiyoM ko tirohita, AcchAdita yA kuNThita karane vAlI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAyakarma - prakRtiyoM kA kSayopazama hI vartamAna meM sAMsArika janoM ko upalabdha hai / upazama isakA sambhava nahIM aura kSaya vartamAna meM upalabdha nahIM hai| (ka) sammattassa desaghAdi - phaddayANamudaeNa sadda vaDDhamANo sammatta- pariNAmo khaovasamio / - dhavalA 5/1, 7/200 (kha) jainendra siddhAnta koza bhA. 2 meM kSAyopazamika bhAva ke sandarbha meM uddhRta pR. 182 183 - For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 485 isI prakAra jinakA upazama sambhava hai, una samyaktva tathA cAritra nAmaka zaktiyoM viSaya meM bhI samajha lenA caahie| darzana - mohanIya ke kSayopazama se jo samatA vyakta hotI hai evaM cAritramohanIya ke kSayopazama se jo zamatA prApta hotI hai, una donoM meM bhI kSayopazama ke AMzika udaya ke pUrvokta tInoM rUpa dRSTigocara hone svAbhAvika haiN| Azaya yaha hai ki ina donoM karmaprakRtiyoM ke kSayopazama se prApta samatA aura zamatA upazama kI bhAMti pUrNa na hokara apUrNa hotI hai; usakI taraha vizada aura nizcala na hokara kampita, saMdigdha evaM asthira hotI haiM / kabhI ye donoM thor3I bar3ha jAtI haiM, kabhI ghaTa bhI jAtI haiN| kisI sAdhaka meM adhika hotI haiM, kisI meM kama / jinameM . Aja adhika haiM, kala unameM kama ho jAtI haiM aura jinameM Aja kama haiM, unameM kala adhika ho jAtI haiN| yaha huA kSAyopazamika bhAva kA AdhyAtmika svarUpa / isakA saiddhAntika svarUpa isa prakAra hai- kSayopazama meM kSaya aura upazama donoM sammilita haiN| ataH kSAyopazamika karmaprakRti ko na kSINa kahA jA sakatA hai aura na hI udit| vaise cuMdhiyAne vAlI A~kha meM mUMdane kI zakti nidrAvasthA kI apekSA kAphI kSINa ho cukI hotI hai, usI prakAra upazama ke pazcAt AMzika udaya vAlI isa avasthA meM karma kI zakti pUrvApekSayA kAphI kSINa hokara udaya meM AtI hai| vartamAna niSeka kI zakti kA kSINa hokara udaya meM AnA hI usa niSeka kA kSaya samajhanA cAhie, udaya nhiiN| kyoMki jIva ke guNa ko pUrNatayA AcchAdita yA vikRta karane meM "samartha nahIM hai| arthAt-karmaprakRti ke kSayopazama kI avasthA meM jIva karma ke prabhAva kA anubhava bhI karatA jAtA hai, sAtha hI apanI apUrNa jJAna, darzana, samatA tathA zamatA Adi zaktiyoM kA nyUnAdhika svAda bhI letA rahatA hai| upazama kI bhAMti kSayopazama meM bhI vyakti nIce gira jAtA hai, yAnI punaH karmaprakRti ke prabhAva meM Akara apane pUrvokta zaktiyoM ke rasoM se vaMcita ho jAtA hai| magara yahA~ usakA avasthAna upazama kI taraha kSaNamAtra na hokara prAya: adhika kAla ke lie hotA hai| dUsarA antara yaha hai ki upazama se girakara punaH upazama nahIM hotA; jabaki kSayopazama se girakara punaH kSayopazama ho jAtA hai / kSAyopazamika kSetra meM bahuta lambe arse taka giranA - car3hanA calatA rahatA hai / 1 ye aura aise kSayopazamajanita bhAva kSAyopazamika haiM 'SaTkhaNDAgama' meM kSAyopazamikabhAva-yukta jIvoM kA nirdeza vizadarUpa se karate hue kahA gayA hai - jo tadubhaya- pratyayika ( kSAyopazamika) jIvabhAva-bandha haiM, unakA karmasiddhAnta, pR. 113 se 115 For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ nirdeza isa prakAra hai-ekendriya-dvIndriya-trIndriya-caturindriya-paMcendriya-labdhi kSAyopazamika, matyajJAnI, zrutAjJAnI, vibhaMgajJAnI, Abhinibodhika jJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI, cakSudarzanI, acakSudarzanI, avadhidarzanI samyagamithyAtvalabdhi, samyaktvalabdhi, saMyamAsaMyamalabdhi, saMyamalabdhi, dAna-lAbhabhoga-upabhoga-vIrya-labdhi, AcAradhara, sUtrakRtadhara, sthAnadhara, samavAyadhara, vyAkhyAprajJapti-dhara tathA nAyAdharmadhara, upAsakAdhyayanadhara, antakRddhara, anuttaraupapAtikadhara, praznavyAkaraNadhara, vipAkasUtradhara, dRSTivAdadhara, gaNI, vAcaka, dazapUrvadhara tathA kSAyopazamika caturdaza-pUrvadhara; ye tathA isI prakAra ke aura bhI jo kSAyopazamika bhAva haiM, ve saba tadubhaya-pratyayika jIva-bhAvabandha hai| Age dhavalA meM kahA gayA hai ki jIva ke samagra avayavoM (pradezoM) meM kSayopazama kI utpatti svIkAra kI gaI haiN| cAra ghAtikarmoM meM se kisa karma meM kina-kina bhAvoM kA prAdurbhAva? niSkarSa yaha hai ki samyaktva aura cAritra tIna prakAra kA hai-aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika; kyoMki mohanIya karma ke upazama, kSaya aura kSayopazama tInoM hote haiN| ataH ina tInoM se sAdhya samyaktva aura cAritra bhI tIna prakAra ke haiN| antarAya karma ke kSaya aura kSayopazama do hI hote haiN| ataH dAnAdi pAMca labdhiyA~ kSAyopazamika aura kSAyika ina do hI bhAvoM meM AtI haiN| jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke kSayopazama aura kSaya, ye do hI hote haiM, isalie ye samyagjJAna aura samyagdarzana kSAyozamika aura kSAyika ina do hI bhAvoM meM Ate haiM tathA asamyagjJAna (matirUpa, zrutarUpa aura vibhaMgarUpa ajJAna) kevala kSAyopazamika bhAva meM hI Ate audayika bhAva : svarUpa, kArya aura phala rAgadveSAdi pariNAmoM se yukta hokara mana, vacana aura kAya dvArA vibhinna-pravRttiyoM yA kriyAoM ke karane se Atma-pradezoM meM zubha-azubha karmoM kA Asrava aura bandha hotA hai, tatpazcAt ve baddha karma tatkAla phala na dekara sattA (sattva-avasthA) meM par3e 1. jo so tadubhaya-paccaiyo jIvabhAvabaMdho NAma tassa imo Niddeso-khaovasamiyaM eiMdiyaladdhi tti vA khaovasamiyaM beiMdiyaladdhi tti vA.. "khaovasamiyaM coddasapuvvadharaM tti vA je cAmaNNe evamAdiyA khaovasamiyabhAvA so savvo tadubhayapaccaio jiiv-bhaav-bNdhonnaam| -SaTkhaNDAgama 14/5, 6/19/18 2. jainadarzana (nyAyavijayI), pR. 309 For Personal & Private Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 487 rahate haiN| jaba ve sattA meM saMcita karma paka kara dravya-kSetra-kAla aura bhAva kI apekSA se jIva ko svakarmAnusAra phala dene lagate haiM, taba vaha avasthA una karmoM kI udayaavasthA kahalAtI hai athavA dravya, kSetra, kAla, bhAva ke nimitta se karma jo phala jIva ko vedana (anubhava) karAtA hai, vaha udaya kahalAtA hai| arthAt-karmoM kI zubhAzubha prakRtiyoM ke vipAka (phala) kA anubhava (vedana) karanA (bhoganA) udaya hai| karmoM ke udaya se prApta hue yA prApta hone vAle bhAva ko athavA prApta hone vAlI jIva kI sthiti yA avasthA (paryAya) ko audayika bhAva kahate haiN| karmoM ke udaya meM Ane para AtmA kI svAbhAvika zakti AvRta yA kuNThita ho jAtI hai aura usake pariNAma karma kI prakRti ke anurUpa ho jAte haiN| isalie karmoM ke udaya se utpanna hue guNa ko audayika bhAva kahate haiN| __ sAmAnyarUpa se audayika bhAva ke ananta aura mukhya rUpa se ikkIsa prakAra _ samasta saMsArI jIvoM kI karmoM ke udaya se jo-jo avasthAe~ prApta hotI haiM yA ve jo jo (zarIra, indriya, sukha-duHkha Adi kI) avasthAe~ yA paryAyeM prApta karate haiM, ve saba avasthAe~ audayika bhAva meM parigaNita hotI haiN| isa dRSTi se sAMsArika jIvoM kA audayika bhAva ananta avasthAoM kI apekSA se ananta prakAra kA ho sakatA hai| parantu yahA~ to pramukha bhAvoM (paryAyoM yA avasthAoM) kA nirdeza karake audayika bhAva ke ikkIsa mukhya prakAra batAe haiM-(1) ajJAna, (2) asiddhatva, (3) asaMyama, (4-9) chaha lezyA (kRSNa, nIla, kApota, (tejo) pIta, padma aura zukla), (1013) cAra kaSAya (krodha, mAna, mAyA aura lobha), (14-17) cAra gati (narakatiryazca-manuSya-deva-gati), (18 se 20) tIna veda (strI-puruSa-napuMsakaveda-kAma) aura (21) mithyAtvAra 1: (ka) jainadarzana meM AtmavicAra (DaoN. lAlacandra jaina) se bhAvAMzagrahaNa, pR. 126. (kha) dravyAdi nimittavazAt karmaNAM phlpraaptirudyH| -sarvArthasiddhi 2/1 (ga) tattvArthasUtra vivecana 2/1 (upAdhyAya kevalamuni) pR.79 (gha) karmaNAmudayAdutpanno guNaH audyikH| -dhavalA 1/1, 118 (Ga) karmagrantha bhA. 4 vivecana (marudharakesarIjI) pR. 324 / / (ca) udayaHzubhAzubha-prakRtInAM vipAkato'nubhavanaM sa eva, tena vAnivRttaH audyikH| . -karmagrantha 4 svopajJa vRtti pR. 190 2. (ka) jainadarzana (nyAyavijayajI) (kha) gati-kaSAya-liMga-mithyAdarzanA'jJAnA'saMyatA'siddhatvale zyAzcatuzcatu stryaikaikaikaikssddbhedaa| -tattvArthasUtra 27 For Personal & Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ jIva kI ye sabhI audayika avasthAe~ karmodaya- janita hotI haiM, isalie dekhanA hai ki kauna-sI avasthA ( paryAya) kisa-kisa karma ke udaya se hotI hai? ajJAnAdi paryAya: kina-kina karmoM ke udaya se? ajJAna (mithyAdarzana) mithyAtva ke udaya se hotA hai| buddhimAndyarUpa ajJAna jJAnAvaraNIya karma ke udaya se hotA hai / asiddhatva AThoM prakAra ke karmoM ke udaya se hotA hai| asaMyama arthAt - avirati apratyAkhyAnAvaraNIya karma ke udaya se hotI hai| lezyA manoyoga kA pariNAma hai aura manaHparyApti nAmakarma kA eka bheda haiN| ataH lezyA kA sambandha nAmakarma ke sAtha hai| kaSAya cAritramohanIya karma ke udaya se hote. haiN| gati gatinAmakarma ke kAraNa hotI hai / puruSAdi veda veda-mohanIya ke udaya kA pariNAma hai| mithyAtva mithyAtva - mohanIya ke udaya kA prabhAva hai| ina sabako bhI audayika bhAva meM samajhane cAhie isa tAlikA ke atirikta darzanAvaraNa-janya nidrA - paMcaka, vedanIyakarma se utpanna sukha-duHkha, mohanIyajanya hAsyAdi chaha, AyuSyakarma ke cAra AyuSya, nAmakarma kI prakRti - paramparA, gotrakarmodaya - janya, ucca - nIcagotra, ye saba audrayika bhAva meM samajhane cAhie; kyoMki kisI bhI karma ke udaya kA pariNAma audayika bhAva meM AtA hai| audayika bhAva kA kArya aura phala vastutaH audayika bhAva kisI bhI karma ke udaya se hI niSpanna hotA hai| udaya eka prakAra kA Atmika mAlinya ( kAluSya) hai, jo karma ke vipAkAnubhava se hotA hai / jaise-maila ke mila jAne para jala malina ho jAtA hai / audayika bhAva jIva kA parAbhava karate haiM, isalie ye baMdha ke kAraNa haiM / 2 gati nAmakarma ke udaya kA phala narakAdi cAra gatiyA~ haiM, kaSAya- mohanIya ke udaya se krodhAdi cAra kaSAya utpanna hote haiN| vedamohanIya ke udaya se strI- puruSa - napuMsakaveda hotA hai| mithyAtvamohanIya ke udaya se mithyAdarzana ( tattva kA azraddhAna) hotA hai| ajJAna ( jJAnAbhAva ) jJAnAvaraNIya karma ke udaya kA phala hai / asaMyatatva (virati kA sarvathA abhAva) anantAnubandhI Adi 12 prakAra ke cAritramohanIya ke udaya kA pariNAma hai| kRSNa, nIla, kApota Adi chaha lezyAe~ (kaSAyodayaraMjita yoga 1. jainadarzana, pR. 310 2. (ka) vahI, pR. 311 (kha) tattvArthasUtra vivecana 2/7 (paM. sukhalAlajI), pR. 48 For Personal & Private Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 489 pariNAma) kaSAya ke udaya athavA yogajanaka zarIra nAmakarma ke udaya kA pariNAma hai| isa prakAra ye gati Adi ikkIsa paryAya audayika haiN| mohajanita bhAva hI audayika bhAva hai, zeSa aupacArika audayika bhAva kI vAstavika jAMca parakha ke lie pichale pRSThoM meM kahA gayA thA ki jahA~ mohajanita bhAva hai, vahIM audayika hai, usake binA yA to kSAyika hai yA aupazamika haiN| paMcAdhyAyI (u.) meM isI apekSA se kahA gayA hai ki isI nyAya se mohAdika ghAtIkarmoM ke tathA aghAtI karmoM ke (mohajanita) udaya se AtmA meM jitane bhI bhAva hote haiM, utane saba audayika bhAva haiN| parantu ina bhAvoM meM bhI yaha bheda hai ki kevala mohajanya vaikRtika bhAva hI saccA vikArayukta audayikabhAva hai, bAkI ke saba lokarUr3hi se vikArayukta audayika bhAva haiM, aisA samajhanA caahie| 'dhavalA' meM bhI isa sambandha meM yahI svara hai ki mohajanita audayika bhAva hI bandha ke kAraNa haiM,2 anya nhiiN| - pAriNAmika bhAva : svarUpa, kArya, prakAra aura phala __pariNAma kahate haiM-sva-bhAva ko| pariNAma jisakA prayojana hai, vaha pAriNAmika hai| arthAt-jisake hone meM dravya kA sva-rUpa-lAbha mAtra kAraNa hai, vaha pariNAma hai| isakA pariSkRta lakSaNa rAjavArtika meM kiyA gayA hai-karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama kI apekSA na rakhane vAle dravya kI svabhAvabhUta anAdi pAriNAmika zakti se hI AvirbhUta ye bhAva pAriNAmika haiN| arthAt-jo kSAyikAdi cAroM bhAvoM se vyatirikta jIva-ajIvagata bhAva hai, vaha pAriNAmika bhAva hai| karmagrantha ke anusAra-jisake kAraNa mUla vastu meM kisI prakAra kA parivartana na hokara svabhAva meM hI pariNata hote rahanA pAriNAmika bhAva hai| Azaya yaha hai ki pariNamita honA, yAnI apane mUla svarUpa kA tyAga na karake anya svarUpa ko prApta honA pariNAma kahalAtA hai, pariNAma ko hI pAriNAmika kahate haiN| vastutaH kisI bhI dravya kA svAbhAvika svarUpa-pariNamana hI pAriNAmika bhAva hai| - isakA tAtparya yaha hai ki jIva kA apane pradezoM se sambaddha hokara apane svarUpa ko chor3e binA dUdha aura pAnI kI taraha mizrita-ekAkAra ho jAnA athavA tat-tat prakAra se dravya, kSetra, kAla aura adhyavasAya kI apekSA se usa-usa prakAra ke 1. tattvArthasUtra (upAdhyAya kevalamunijI) , 2. (ka) dhavalA 7/2, 1, 7/9/9, (kha) paMcAdhyAyI (u.) 1024, 1025. For Personal & Private Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ saMkramAdi rUpa meM jo pariNamana ho, vaha pAriNAmika bhAva hai| AtmA kA pAriNAmikabhAva hI vaha bhAva hai, jo AtmA ko jar3a (ajIva) dravyoM se pRthak karatA hai| yaha AtmA kA trikAlI svAbhAvika cetana-pariNAma hai, jo ina sabameM anusyUta rahate hue bhI udaya Adi se sarvathA aspRSTa hai| aupazamikAdi cAroM bhAva karmoM ke upazamAdi se hote haiM, kintu pAriNAmika bhAva karmajanya nahIM hai| isa bhAva kI vizeSatA yaha hai ki yaha anAdi, ananta, nirupAdhi, svAbhAvika aura jJAyika hai| jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva, ye tIna bhAva AtmA ke asAdhAraNa pAriNAmika bhAva haiM, kyoMki ye bhAva kisI anya dravya meM nahIM hote| sAdhAraNa-asAdhAraNa pAriNAmika bhAva-nirdeza prazna yaha hai ki astitva, nityatva aura pradezatva Adi bhI to pAriNAmika bhAva haiN| phira unakA tattvArthasUtra meM grahaNa kyoM nahIM kiyA gayA ? isakA samAdhAna hai-ki 1. (ka) pariNAmaH svabhAvaH prayojanamasyeti pAriNAmika itynvrthsNjnyaa| tadabhAvAdanAdidravya-bhavana-sambandha-pariNAma-nimittatvAt pAriNAmikA iti| -rAjavArtika 2/7/2/110/22 tathA 2/7/16/113/17 (kha dravyAtmalAAbhamAtrahetukaH prinnaamH| pAriNAmikatvam-karmodayopazama-kSaya kssyopshmaanpekssitvaat| -sarvArthasiddhi 2/1/149/9 tathA 2/7/161/2 . (ga) paMcasaMgraha bhA. 3, vivecana, pR. 92 (gha) jo cauhiM bhAvehiM puvvuttehiM vadiritto jIvAjIvagao so pAriNAmio nnaam| -dhavalA 5/1,7, 1/185/3 (Ga) kammaja bhAvAtIdaM jANaga bhAvaM visesa AhAraM taM pariNAmo jIvo aceyaNaM bhavadi idraannN| -nayacakra vRtti 374 (ca) karmagrantha bhA. 4 (marudharakesarI), pR. 325 (cha) kRtsna karma-nirapekSaH proktAvasthAcatuSTayAt AtmadravyatvamAtrAtmA bhAvaH syAt paarinnaamikH| -paMcAdhyAyI (u.) 971 (ja) jainadarzana meM AtmavicAra, pR. 126. (jha) karmasiddhAnta, pR. 117 (ba) jaina darzana pR. 311 (Ta) jIva-bhavyAbhavyAdIni c| -tattvArthasUtra 2/7 (Tha) jIvatvaM bhavyatvamabhavyatvamiti trayobhAvAH pAriNAmikA anyadravyAsAdhAraNA Atmano veditvyaaH| nanu astitva-nityatva-pradezatvAdayo'pi bhAvAH pAriNAmikAH santi astitvAdayaH punarjIvAjIva-viSayatvAt sAdhAraNA iti ca zabdena pRthggRhynte| -rAjavArtika 2/7, 1/110/19 (Da) pAriNAmikastvanAdi-nidhano nirupAdhiH svAbhAvika ev|| -paMcAstikAya (ta. pra.) 58 For Personal & Private Use Only Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 491 ye astitva Adi to jIva aura ajIva donoM meM sAdhAraNa haiN| isalie 'ca' zabda ke dvArA unakA pRthak grahaNa kiyA gayA hai| yahA~ jIva kA svarUpa kathana hI abhISTa hone se usake asAdhAraNa bhAvoM dvArA hI batalAyA gayA hai| rAjavArtika meM sUtrokta 'ca' zabda se astitva, anyatva, kartRtva, bhoktRttva, paryAyavatva, asarvagatatva aura anAdi - santati- bandhana - baddhatva Adi kA bhI grahaNa karane kA nirdeza kiyA hai / AtmA zuddha aura azuddha pAriNAmika bhAva jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva, ye tIna AtmA ke asAdhAraNa pAriNAmika bhAva haiM, kyoMki ye bhAva AtmA (jIva ) ke sivAya anya kisI bhI dravya meM nahIM hote / uparyukta tInoM bhAvoM ko do prakAra ke pAriNAmika bhAvoM meM vibhakta kiyA gayA hai - zuddha pAriNAmika bhAva aura azuddha pAriNAmika bhAva / 1 zuddha pAriNAmika bhAva - zuddha dravyArthika ( nizcaya) naya kI apekSA se zuddha pAriNAmika bhAva ekamAtra jIvatva hI hai; kyoMki yaha zuddha Atmadravya kA caitanya rUpa pariNAma hai| sarvArthasiddhi meM kahA gayA hai ki yaha zuddha AtmA kA pariNAma (pariNamana - paryAya- parivartana) hai / samayasAra meM bhI jIvatva kA yahI svarUpa prarUpita kiyA hai ki Atmadravya ke hetubhUta caitanya mAtra ke bhAva dhAraNarUpA zakti jIvatva zakti hai| dravyasaMgraha meM kahA gayA hai - zuddha caitanyarUpa jIvatva avinazvara rUpa se zuddha vyAzrita hone se zuddha dravyArthika saMjJaka zuddha pAriNAmika bhAva kahalAtA hai| zuddha pAriNAmika bhAva avinAzI hai, yaha muktAtmA meM pAyA jAtA hai / 2 azuddha pAriNAmika bhAva - azuddha pAriNAmika bhAva paryAyajanya (pariNamanaAzrita) hone se vinAzazIla hotA hai| paryAyArthika naya kI apekSA se azuddha 1. (ka). tattvArthasUtra 2/7 vivecana (paM. sukhalAlajI), pR. 50 (kha) sarvArthasiddhi 2/7 (ga) niyamasAra (tA. vR.) 41 (gha) 'jainadarzana meM AtmavicAra (DaoN. lAlacandra jaina), pR. 127 2. (ka) caitanyaM jIvazabdenAbhidhIyate taccAnAdidravya bhavana- - nimittatvAt pAriNAmikatvam / - tattvArthavArtika 2/7/6 (kha) Atmadravya - hetubhUta - caitanyamAtrabhAva-dhAraNalakSaNA jIvatvazaktiH / (ga) tatra zuddha-caitanyarUpa jIvatvamavinazvaratvena pAriNAmikabhAvo bhaNyate / For Personal & Private Use Only -samayasAra (A. khyA.) zuddhadravyAzritatvAcchuddha - dravyasaMgraha 13 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ pAriNAmika bhAva tIna prakAra kA hai-jIvatva, bhavyatva aura abhvytv| jIvatva kA vyutpattyartha hotA hai-jo daza prakAra ke prANoM se jItA hai, jItA thA aura jiiegaa| isa vyutpatti ke anusAra jIvatva karmajanita dazavidha-prANarUpa hone se nazvara evaM azuddha pAriNAmika bhAva hai| tInoM azuddha pAriNAmika bhAva (azuddha) vyavahAra naya kI apekSA se saMsArI jIva ke hote haiN| dhavalA' meM kahA gayA hai-jIvatva rUpa (azuddha) pAriNAmika bhAva prANoM ko dhAraNa karane kI apekSA se hone vAlA ayogI kevalI guNasthAna se Age nahIM pAyA jaataa| siddhoM ke kAraNabhUta aSTa karmoM kA abhAva hai| ataH mukta jIva meM eka bhI azuddha pAriNAmika bhAva nahIM hotA hai| audayika Adi pAMca bhAvoM ke do-do bheda aura prabheda ___ jIva kI vibhinna avasthAoM ko batAne vAle pAMca yA chaha bhAvoM kI vyAkhyA karane ke bAda aba anuyogadvAra sUtra meM audayika Adi pAMcoM bhAvoM kI utpatti ko lekara do athavA aneka bheda batAe gae haiM, unheM bhI jAna lenA caahie| (1) audayika bhAva ke mukhya do bheda haiM-udaya aura udy-nisspnn| ATha karmaprakRtiyoM kA zAntAvasthA (sattAvasthA) kA parityAga karake udIraNAvalikA kA atikramaNa kara apane-apane svarUpa ke anusAra vipAka-phalAnubhava karAnA udaya hai, udaya jisakA kAraNa hai, vaha bhAva audayika hai tathA karmoM ke udaya dvArA niSpanna huA jIva kA svabhAva udaya niSpanna hai| phira udaya-niSpanna ke do bheda haiM-jIvaviSayaka aura ajiivvissyk| unameM se narakagati Adi karma ke udaya se utpanna hue nArakatva Adi paryAya ke pariNAma ko jIvaviSayaka audayika bhAva kahate haiN| jIvodayaniSpanna audayika bhAva ke aneka bheda haiN| yathA-nArakatva, tiryaMcatva, manuSyatva , devatva, pRthvIkAyatva, apkAyatva, taijaskAyatva, vAyukAyatva, vanaspatikAyatva, trasakAyatva, krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI, lobhakaSAyI, strIvedI, puruSavedI, napuMsakavedI, kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA, mithyAdRSTitva, aviratitva, ajJAnitva, AhArakatva, chadmastha bhAva, sayogitva aura saMsArAvasthA Adi ye sabhI bhAva jIva ke karmoM ke udaya se niSpanna hone ke kAraNa jIvodayaniSpanna kahalAte haiN| 1. (ka) dravyasaMgraha TIkA 13, .. (kha) jainadarzana meM AtmavicAra, pR. 128 (ga) dhavalA 14/5/6/16 For Personal & Private Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 493 ajIvodayaniSpanna kA artha hai- jIva dvArA grahaNa kiye gaye audArika Adi zarIra meM karma ke udaya se utpanna hue varNAdi - pariNAma ajIvodayaniSpanna audayika bhAva haiN| jisakA spaSTa Azaya yaha hai ki audArika Adi zarIrayogya pudgaloM kA usa-usa zarIrarUpa meM pariNamana tathA zarIra meM bhI varNa, gandha, rasa aura sparzarUpa pariNamana, yaha saba karmodaya ke binA nahIM hotA hai, isalie ye ajIvodayaniSpanna audayika bhAva kahalAte haiM / (2) aupazamika bhAva ke do bheda haiM-upazama aura upazama- nisspnn| unameM se upazama kahate haiM- bhasma se AcchAdita Aga kI taraha karma kI sarvathA anudayAvasthA ko, arthAt - pradeza se bhI jisare udaya kA abhAva ho, usako / Azaya yaha hai ki karma ko aisI sthiti meM sthApita kara denA ki vaha rasa se athavA pradeza se bhI apane vipAka kA vedana na karA sake, yaha upazama hai| aisA upazama sarvopazama hai, jo mohanIya karma kA hI hotA hai, anya karmoM kA nahIM / upazamaniSpanna kahate haiM-karma ke sarvathA upazama dvArA utpanna jIvasvabhAva ko / jo krodhAdi kaSAyoM ke udaya kA sarvathA abhAva hone se usake phalarUpa meM utpanna paramazAnta - avasthArUpa jIva kA pariNAmavizeSa hai| karmagrantha ke anusAra jJAnAvaraNIya Adi AThoM karmoM meM se upazamabhAva mohanIya karma meM hI prApta hotA hai; anya karmoM meM nahIM; kyoMki mohanIya karma kA sarvathA upazama hone se jaise upazama bhAva kA samyaktva aura upazamabhAvarUpayathAkhyAtacAritra hotA hai, usI prakAra se jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA upazama hone se kevalajJAnAdi guNa utpanna hI nahIM hote haiN| upazama ke do prakAra haiMdezopazama aura sarvopazama / yahA~ upazama zabda se sarvopazama samajhanA cAhie, dezopazama nahIM; kyoMki dezopazama to AThoM hI karmoM kA hotA hai, jo kAryakArI nahIM hai / yaha aupazamika bhAva aneka prakAra kA hai| yathA-upazAntaveda, upazAntakrodha, upazAntamAna, upazAntamAyA, upazAntalobha, upazAnta darzanamohanIya, upazAnta cAritramohanIya Adi / 2 1. (ka) udaie duvihe pannatte, taMjahA-udaie udayanipphanne y| (kha) udaie aTThaNhaM kammapagaDINamudae, se taM udie| (ga) raie tirikkhajoNie maNusse deve kohakasAI jAva lohakasAI, itthIvedae purisavedae napuMsagavedae, kaNhalese jAva sukkalese micchAdiTThI, avirae aNNANI " asiddhe / - anuyogadvArasUtra 234/237 2. (ka) uvasamie duvihe paNNatte, taM jahA - uvasame a, upasamanipphaNNe a| uvasamiyA sammattaladdhI uvasamiA cAritraladdhI / - anuyogadvAra sUtra 239, 241 (kha) savvavasamaNA mohasseva / -kammapayaDI (upazamanA prakaraNa) (ga) paMcasaMgraha bhA. 2 vivecana, pR. 13 For Personal & Private Use Only ' Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ (3) kSAyika bhAva ke bhI do bheda kiye gae haiM-(1) kSaya aura (2) kSayaniSpanna / karma ke sarvathA abhAva ko kSaya kahate haiM aura yahI kSayabhAva kSAyika bhAva hai| karmoM ke sarvathA abhAva hone ke phalasvarUpa utpanna huA jIva kA pariNAma-vizeSa kSayaniSpanna kahalAtA hai| yathA-kevalajJAnitva, kevaladarzanitva, kSINamatijJAnAvaraNatva, kSINazrutajJAnAvaraNatva, kSINa-avadhijJAnAvaraNatva, kSINa-manaHparyAyajJAnAvaraNatva yAvat kSINa vIryAntarAyatva aura muktatva aadi| ye sabhI bhAva karmAvaraNa kA nAza hone ke phalasvarUpa utpanna hue haiM, isa kAraNa ye kSayaniSpanna kahalAte haiN| (4) kSAyopazamika bhAva bhI do prakAra kA hai-kSayopazama aura kSayopazama nisspnn| udaya-prApta karmAMza ke kSaya aura anudayaprApta karmAMza ke vipAkAzrayI upazama ko kSayopazama kahate haiN| yaha kSayopazama cAra ghAti karmoM kA hI hotA hai, aghAti karmoM kA nhiiN| kSayopazama hI kSAyopazamika hai| tathA ghAtikarmoM ke kSayopazama se utpanna huA matijJAnAdilabdhirUpa AtmA kA jo pariNAma vizeSa hai use kSayopazamaniSpanna kahate haiN| isI prakAra kSAyopazamika bhAva cAroM ghAtikarmoM (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya) meM pAyA jAtA hai; kyoMki ghAtikarma AtmA ke jJAnAdi guNoM kA ghAta karate haiN| ataH unakA yathAyogyarIti se sarvopazama yA kSayopazama hone para jJAnAdi guNa pragaTa hote haiN| kintu aghAtikarma AtmA ke kisI bhI guNa kA ghAta nahIM karate, jisase unakA sarvopazama yA kSayopazama bhI nahIM hotaa| ghAtikarmoM meM bhI kevala-jJAnAvaraNa tathA kevaladarzanAvaraNIya ke rasodaya ke nirodha kA abhAva hone se, ina do prakRtiyoM ke sivAya zeSa ghAti prakRtiyoM kA kSayopazama samajhanA caahie| yaha kSayopazamaniSpannare aneka prakAra kA hai| yathA-kSAyopazamika AbhinibodhikajJAnalabdhi, zrutajJAnalabdhi, avadhijJAnalabdhi, manaHparyAyajJAnalabdhi, 1. (ka) khaie duvihe paNNatte taM.-khaie a, khayanipphaNNe / ... - khINa kevalaNANAvaraNe, khINa kevaladaMsaNAvaraNe, khINa daMsaNamohaNije khINa carittamohaNije, khINadANaMtarAe-khINalAbhaMtarAe khINabhogaMtarAe khINauvabhogaMtarAe khiinnviiriyNtraae| "se taM khie| -anuyogadvAra sUtra 42, 44 (kha) paMcasaMgraha bhA. 2, 1 vivecana 2. kSayopazama meM upazama zabda ke do artha abhipreta haiM-(1) udayaprApta karma kA kSaya aura sattAgata karma ko hIna zakti vAlA karake aisI sthiti meM sthita karanA ki svarUpa se (zeSa pRSTha 495 para) For Personal & Private Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 495 mati - ajJAnalabdhi, zruta- ajJAnalabdhi, vibhaMgajJAnalabdhi, samyagdarzanalabdhi, kSAyopazamika samyagmithyAdarzanalabdhi', kSAyopazamika sAmAyikalabdhi, kSAyopazamika chedopasthApanIya labdhi, kSAyopazamika parihAravizuddhi labdhi, kSAyopazamika sUkSmasamparAyalabdhi, kSAyopazamika dezaviratilabdhi, kSAyopazamika dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhogalabdhi, upabhogalabdhi, vIryalabdhira, paNDitavIryalabdhi, bAlavIryalabdhi, bAlapaNDita-vIryalabdhi, zrotrendriyalabdhi, cakSurindriyalabdhi, ghrANendriyalabdhi, rasanendriyalabdhi, sparzanendriyalabdhi ityAdi / ye sabhI bhAva ghAtikarmoM ke kSayopazama bhAva se niSpanna hone ke kAraNa kSayopazamaniSpanna kahalAte haiN| (5) pAriNAmika bhAva kA artha hai - pariNamita honA / avasthita vastu kA pUrva avasthA ke tyAga karane ke dvArA, uttara avasthA ko kathaMcit prApta honA / arthAt-apane mUla svabhAva ko chor3e binA pUrva avasthA ke tyAgapUrvaka uttara -- avasthA ko prApta karanA pariNAma kahalAtA hai aura pariNAma ko hI pAriNAmika bhAva (pRSTha 494 kA zeSa) phala na de ske| (2) udaya prApta aMza kA kSaya aura udaya- aprApta aMza ko pariNAmAnusAra hIna zakti vAlA karanA upazama hai| pahalA artha mohanIya karma meM aura dUsarA zeSa tIna ghAtikarmoM meM ghaTita hotA hai / aghAtikarma kisI guNa ko AcchAdita nahIM karate, isase unakA kSayopazama nahIM hotaa| ve to adhika rasa aura adhika sthiti * vAle hoM, tabhI apanA kArya kara sakate haiN| - paMcasaMgraha bhA. 2, pR. 14 1. mithyAtva kA udaya na hone se kSayopazama ko samyag mithyAdarzanalabdhi meM ginA hai / 2. mithyAtvI ke vIrya - vyApAra ko bAlavIrya, samyaktvI aura dezavirati ke vIrya vyApAra . ko bAlapaNDitavIrya aura sarvavirati ke vIrya vyApAra ko paNDita vIrya kahA jAtA hai| sAmAnyata: sabhI labdhiyoM kA sAmAnya se vIryalabdhi meM samAveza ho jAtA hai| 3. zrotrendriya labdhi Adi 5 labdhiyoM kA matijJAna labdhi meM samAveza ho jAtA hai| - paMcasaMgraha 2. pR. 15 4. (ka) khaovasamie duvihe paNNatte, taM. khaovasamie ya, khaovasaya- NipphaNNe ya / khaovasamiA AbhiNibohiyaNANaladdhI, jAva khao. maNapajjavaNANaladdhI, khaovasamiA mai - aNNANaladdhI, kha. sua. a. laddhI, kha. vibhaMgaNANaladdhI, kha. cakkhudaMsaNaladdhI jAva ohIdaMsaNaladdhI evaM sammadaMsaNaladdhI, kha. sAmAiyacarittaladdhI, carittAcarittaladdhI, kha. dANaladdhI evaM lAbha. bhoga, upabhoga kha, vIriyaladdhI / se taM. khao. / - anu. 242, 247 For Personal & Private Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kahate haiM / pAriNAmika bhAva kA prayojana dravya kA svarUpa lAbhamAtra hai| isameM karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama kI apekSA nahIM hotI hai| ghaTa-paTa pAriNAmikabhAva ke mukhya do bheda haiM- sAdi, anAdi / ghI, gur3a, cAvala, Adi padArthoM kI naI-purAnI Adi avasthAe~ tathA varSadhara - parvata, bhavana, vimAna, kUTa aura ratnaprabhA narakabhUmi Adi pRthviyoM kI pudgaloM ke milane-bikharane se hone vAlI avasthAe~ tathA gandharva-nagara, digdAha, ulkApAta, dhUmasa, vidyut, A~dhI, candraparivedha, sUrya-parivedha, candra-sUryagrahaNa, indradhanuSa ityAdi nAnA avasthAe~ sAdi 'pAriNAmika bhAva haiN| kyoMki usa-usa prakAra ke pariNAma amuka-amuka samaya hote haiM aura unakA nAza hotA hai athavA unameM pudgaloM ke milane-bikharane se hInAdhikya paryAya parivartana huA karate haiN| lokasthiti, alokasthiti, bhavyatva, abhavyatva, jIvatva, dharmAstikAyatva ityAdi rUpa jo bhAva haiM, ve anAdi pAriNAmika bhAva haiM; kyoMki unake svarUpa meM kisI prakAra kA parivartana nahIM hotA / sadaiva apane-apane svarUpa meM hI rahate haiM / 1 sAnnipAtika bhAva : svarUpa, prakAra aura kArya aneka bhAvoM ke milane se niSpanna bhAva ko sAnnipAtika bhAva kahate haiM / tAtparya yaha hai ki audayika Adi bhAvoM ke do Adi ke saMyoga se utpanna huI, avasthAvizeSa ko sAnnipAtika bhAva kahate haiM / niSkarSa yaha hai ki ina pUrvokta pAMca bhAvoM meM se eka-eka bhAva ko mUlabhAva tathA do yA do se adhika mile hue (saMyukta) bhAvoM ko sAnnipAtika bhAva samajhanA cAhie / vastutaH sAnnipAtika bhAva koI svataMtra bhAva nahIM hai; apitu yaha pAMca bhAvoM meM se do yA do se adhika bhAvoM ke saMyoga se hotA hai / . pAMca bhAvoM ke kula bheda trepana pAMca bhAvoM meM se pUrvokta pratyeka bhAva ke bheda saMkSepa meM isa prakAra haiMaupazamika bhAva ke 5, kSAyopazamika bhAva ke 18, kSAyika bhAva ke 9, audayika bhAva ke 21 aura pAriNAmika bhAva ke 3 bheda haiN| yoM kula 53 bheda hue / 1. (ka) pariNAmie duvihe paNNatte taM. - sAipariNAmie ya, aNAipariNAmie ya / aNAi pariNAmie, jIvatthikAe - bhavasiddhiA abhavasiddhiA / se taM aNAi . pariNAmie / - anuyogadvArasUtra 248, 250 (kha) paMcasaMgraha bhA. 2 vivecana, pR. 15, 16 For Personal & Private Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 497 sAnnipAtika bhAva ke vividha saMyogI chabbIsa bheda . cU~ki sAnipAtika bhAva aupazamika Adi pAMca bhAvoM meM se do, tIna, cAra yA pAMca bhAvoM ke milane se hotA hai| isa apekSA se do bhAvoM ke mela se hone vAlA sAnipAtika dvika-saMyoga, tIna bhAvoM ke mela se hone vAlA trikasaMyoga, cAra bhAvoM ke mela se hone vAlA catussaMyoga aura pAMca bhAvoM ke mela se hone vAlA paMca-saMyoga kahalAtA hai| isakA rekhAcitra isa prakAra hai dvika saMyoga ke dasa bheda haiM1. aupazamika + kSAyika 2. aupazamika + kSAyopazamika 3. aupazamika + audayika 4. aupazamika + pAriNAmika 5. kSAyika + kSAyopazamika 6. kSAyika + audayika 7. kSAyika + pAriNAmika 8. kSAyopazamika + audamika 9. kSAyopazamika + pAriNAmika 10. audayika + pAriNAmika catuHsaMyoga ke pAMca bheda haiM trika saMyoga ke dasa bheda haiM1. aupazamika + kSAyika + kSAyopazamika 2. aupazamika + kSAyika + audayika 3. aupazamika + kSAyika + pAriNAmika 4. aupazamika + kSAyopazamika + audayika 5. aupazamika + kSAyopazamika + pAriNAmika 6. aupazamika + audayika + pAriNAmika 7. kSAyika + kSAyopazamika + audayika 8. kSAyika + kSAyopazamika + pAriNAmika 9. kSAyika + audayika + pAriNAmika | 10. kSAyopazamika + pAriNAmika + audayika paMcasaMyoga kA eka bheda . 1. aupazamika + kSAyika + kSAyopazamika + audayika | aupazamika + kSAyika + 2. aupazamika + kSAyika + kSAyopazamika + pAriNAmika kSAyopazamika + audayika .. 3. aupazamika + kSAyika + audayika + pAriNAmika + paarinnaamik| ina pAMcoM ke 4. aupazamika + kSAyopazamika + audayika + pAriNAmika saMyoga se nisspnn| .. 5. kSAyika + 'kSAyopazamika + audayika + pAriNAmika isa prakAra sAnnipAtika bhAva ke kula 10 + 10 + 5 + 1 = 26 bheda hote haiM / 1.. (ka) karmagrantha bhA. 4, gA. 64, 65, 66, vivecana (paM. sukhalAlajI) pR. 196 se 204 / (kha) karmagrantha bhA. 4 vivecana (marudharakesarIjI) pR. 333 se 340 taka (ga) zuddhabhAvAH paMcaivete karmaprakRtInAmudayaH zAntAvasthA- parityAgenodIraNAvalikAma tikramya udayAvalikAyAmAtmIyarUpeNa vipAka ityrthH| -sthAnAMga vRtti sthA. 6 For Personal & Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ye mukhya bhAva kitane-kitane kisa-kisa meM prApta hote haiM? kSAyika aura pAriNAmika ye do bhAva siddha (mukta) AtmA meM hote haiN| yathA - jJAnAdi kSAyika bhAva aura jIvatva pAriNAmika bhAva / kSAyika, audayika aura pAriNAmika, ye tInoM bhAva (trika- saMyoga ) hI bhavastha kevalI (jIvanmukta) meM hote -haiM / unameM jJAnAdi kSAyika bhAva haiM, manuSyagati aura lezyA audayika bhAva hai tathA pAriNAmika bhAva jIvatva hai| kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika, ye tIna bhAva (trikasaMyoga) kevala chadmastha jIvoM meM, vaha bhI samasta chadmastha jIvoM meM hote haiM, kyoMki sabhI chaMdmastha jIvoM meM kSAyopazamika aura audayika bhAva hote hI haiN| sabhI chadmastha jIvoM meM bhAvendriya athavA mati - zrutajJAna (sat yA asat), ye kSAyopazamika bhAva hote haiM / yahI trika- saMyoga (tInoM bhAva ) jisa prakAra sabhI gatiyoM ke mithyAtvI jIvoM meM hotA hai, usI prakAra kSAyopazamika samyaktvI jIvoM meM bhI hotA hai / kSAyopazamika samyaktvI aura kSAyopazamika cAritrI tiryaMcoM aura manuSyoM meM bhI yahI trika-saMyoga (tInoM bhAva) hotA hai| ina tIna bhAvoM ke atirikta anya bhAva bhI kinhIM - kinhIM chadmasthoM meM ho sakate haiN| jaise ki-aupazamika samyaktvI athavA aupazamika samyaktva aura cAritra, ubhaya ke dhAraka meM pUrvokta trika- saMyoga ke alAvA aupazamika bhAva bhI hotA hai| jo chadmastha upazama zreNI se rahita kSAyika samyaktvayukta haiM, athavA jo kSAyika samyaktva-kSAyika cAritra dhAraka haiM; unameM prastuta trisaMyoga ke atirikta kSAyika bhAva bhI hotA hai / aupazamika samyaktva to cAroM gatiyoM ke prANiyoM meM sambhava hai, jabaki aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra ke dhAraka kevala manuSya hI ho sakate haiN| isa prakAra ke ina donoM vargoM meM aupazamika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika, ye cAra hI bhAva ho sakate haiN| kSAyika samyaktva bhI cAroM gatiyoM ke prANiyoM meM sambhava hai| ataH deva, nAraka aura tiryaMca, ina tIna gatiyoM ke kSAyikasamyaktva dhArakoM meM tathA upazama zreNI binA ke yA gyArahaveM guNasthAna' sivAya ke kSAyika samyaktvI chadmastha manuSyoM meM tathA kSAyika samyaktva cAritra-dhAraka chadmastha mAnavoM meM kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika, ye cAra hI bhAva hote haiN| jo jIva kSAyika samyaktvI hone ke sAtha hI upazama zreNIvartI ( ekAdazama guNasthAnavartI) 2 hotA hai, usameM eka jIva meM pUrvokta pAMcoM bhAva ho sakate haiN| isa 1. nauveM dasaveM guNasthAna meM aupazamika cAritra na mAnane kI apekSA se| 2. gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna vAle ko hI vastutaH aupazamika cAritra prApta hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 499 taraha sAnnipAtika bhAva ke 15 bheda cAra gati ke jIvoM meM pAye jAte haiN| zeSa 20 bheda asambhava yAnI zUnya samajhane caahie| guNasthAnoM ke sAtha bhAvoM kI yojanA gompaTasAra meM guNasthAnoM kI yojanA paMcabhAvoM ke sAtha isa prakAra kI gaI haiguNasthAna bhAva 1. mithyAdRSTi audayika 2. sAsvAdana pAriNAmika 3. samyag-mithyAdRSTi kSAyopazamika 4. avirata-samyagdRSTi aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika 5. viratAvirata kSAyopazamika 6. pramatta-saMyata kSAyopazamika 7. apramatta-saMyata kSAyopazamika 8.. nivRttibAdara . upazamazreNI ho to aupazamika kSapaka zreNI ho to kSAyika . 9. anivRtti bAdara. upazama zreNI ho to aupazamika, kSapaka zreNI ho to kSAyika 10. sUkSma samparAya upazama zreNI ho to aupazamika, kSapaka zreNI ho to kSAyika 11. upazAntamoha aupazamika 12.. kSINamoha kSAyika 13. sayogI kevalI kSAyika 14. ayogI kevalI kSAyika .. (ka) cau-caugaIsu mIsaga-pariNAmamudaehiM causakhaiehiM / upasama-juehiM vA cau, kevli-prinnaammudykhie||7|| khaya-pariNAme siddhA, narANa pnnjogmuvsmseddhiie| iya pannara-saMnivAiya-bheyA, vIsaM asNbhaavinno||68|| -karmagrantha bhA. 4, gA.67-68 vivecana (kha) jainadarzana (nyAyavijayajI), pR. 314 For Personal & Private Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ prathama guNasthAna meM darzanamoha kA udaya bhI, AMzika kSayopazama bhI * yadyapi guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa Adi karmoM ke kSayopazama Adi hote haiN| kintu unakI racanA kA maulika AdhAra darzana-moha aura cAritra-moha ke kSayopazama Adi hI pratIta hote haiN| prathama guNasthAna kA adhikArI vyakti mithyAdRSTi hotA hai, usake darzanamoha ke udaya hone ke kAraNa prathama guNasthAna ko audayika bhAva mAnA hai| kintu ukta guNasthAna meM darzanamoha kA udaya hone para bhI usako darzanamoha kA AMzika kSayopazama bhI hotA hai| isa kSayopazama kI dRSTi se samavAyAMga sUtra meM prathama guNasthAna ko vizuddhijanita kSAyopazamika bhAva mAnA gayA hai| isa prakAra vicAra karane se donoM meM virodha pratIta nahIM hotA, kintu mukhyatA-gauNatA kA antara avazya pratIta hotA hai| isI prakAra pahale se lekara 14 veM guNasthAna taka meM jo eka-eka bhAva batAyA hai, vaha mukhyatA kI dRSTi se batAyA hai, gauNatA kI dRSTi se unameM anya bhAva bhI ho sakate pAMca bhAvoM meM se pratyeka karma meM prApta bhAva kA nirdeza aupazamika bhAva jJAnAvaraNIyAdi AThoM karmoM meM se mohanIya karma meM hI prApta hotA hai, anya karmoM meM nhiiN| isakA kAraNa pahale batAyA jA cukA hai| kSAyopazamika bhAva cAroM ghAtikarmoM meM pAyA jAtA hai, aghAtikarmoM meM nhiiN| isakA kAraNa bhI pUrva meM kahA jA cukA hai| ukta donoM bhAvoM se zeSa rahe kSAyika, pAriNAmika aura audayika, ye tInoM bhAva AThoM hI karmoM meM pAye jAte haiN| ve isa prakAra haiM-mohanIya karma kA sarvathA kSaya sUkSmasamparAyaguNasthAna ke carama samaya meM, zeSa tIna ghAtikarmoM kA kSaya kSINakaSAyaguNasthAna ke carama samaya meM tathA aghAti karmoM kA ayogikevalI guNasthAna ke carama samaya meM Atyantika uccheda-sarvathA kSaya hone se kSAyika bhAva AThoM karmoM meM pAyA jAtA hai| pAriNAmikaM bhAva bhI AThoM karmoM meM isalie pAyA jAtA hai ki vaha AtmapradezoM ke sAtha pAnI aura dUdha kI taraha ekAkArarUpa se pariNamita hokara vidyamAna hai aura audayika bhAva to samasta saMsArI jIvoM meM AThoM karmoM kA udaya hone se vidyamAna hai hii| sArAMza yaha hai-mohanIya karma meM aupazamika Adi pAMcoM bhAva sambhava haiN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya, ina tIna ghAtikarmoM meM aupazamika bhAva ke sivAya zeSa cAroM bhAva pAye jAte haiM tathA vedanIya, Ayu, nAma 1. (ka) dekheM, gommaTasAra gA. 11 se 14 taka vivecana shit| (kha) samavAyAMga vRtti 14/1 patra 36 (ga) zramaNopAsaka ke 10 sitambara 92 meM prakAzita 'guNasthAna kI avadhAraNA' lekha se, pR. 33 For Personal & Private Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 501 aura gotra, ina cAra aghAtikarmoM meM kSAyika, pAriNAmika aura audayika, ye tIna bhAva hI sambhava hai| pAMca bhAvoM kI prarUpaNA kyoM aura preraNA kyA? hamAre jIvana meM satat AdhyAtmika stara para svataMtratA aura parataMtratA kA saMgharSa jArI rahatA hai| pAMca bhAvoM meM se eka bhAva hai-pAriNAmika bhAva, jo jIva (AtmA) ko sarvathA svataMtra banAye rakhane ke lie aharniza prayatnazIla hai| isalie vaha bhAva Atmika svAtaMtrya ke lie satata saMgharSa karatA rahatA hai, vaha eka kSaNa ke lie pramAda nahIM krtaa| vaha antatama meM jAgarUka rahakara pratikSaNa, pratisamaya svataMtratA kI akhaNDa jyoti prajvalita karane ke lie tatpara rahatA hai, kintu dUsarA eka bhAva hai-audayikabhAva, jo karmodaya se niSpanna hone ke kAraNa AtmA kI isa svataMtratA ko bAdhita karatA rahatA hai| vaha jIva ko parataMtra banAye rakhane kA anavarata prayatna karatA rahatA hai| ataH pAriNAmika bhAva aura audayika bhAva. ina donoM meM satata saMgharSa calatA rahatA hai| pramAdavazaM jIva audayika bhAva se prabhAvita hokara, pAriNAmika bhAva se haTa kara bAra-bAra audayikabhAva meM AtA hai, vApasa jIvatvarUpa zuddha pAriNAmika bhAva meM AtA hai| isa prakAra ina donoM bhAvoM kI rassAkasI calatI rahatI hai| isa saMgharSa meM jIva kA akhaNDa caitanya bhAva khaNDita ho jAtA hai| usa akhaNDacetanA ke tIna rUpa bana jAte haiM-(1) karmacetanA, (2) karmaphalacetanA aura (3) jnyaancetnaa| hamArI jJAnacetanA apane donoM pratipakSiyoM meM se kabhI karmacetanA ke sAtha aura kabhI karma-phalacetanA ke sAtha mila jAtI hai, samajhautA kara letI hai,2 parabhAva ko svabhAva mAnakara calatI hai| ___ ataH pratyeka AtmArthI mumukSu kA kartavya hai ki kevala pAriNAmika bhAva ke mAdhyama se jJAnacetanA meM satata jAgarUka evaM lIna rahakara karmabandhana meM DAlane vAlI pArataMtryakAriNI, akhaNDa cetanA ko khaNDita karane vAlI tathA audayika bhAvoM kI sahayoginI, ina donoM cetanAoM ko pAsa meM na phaTakane de, ina donoM cetanAoM (karmacetanA aura karmaphalacetanA) ko kamajora kara de tAki ve na to jJAnacetanA ko dabA sakeM aura na hI jIva para hAvI hoN| audayika bhAva se dUra rahane ke lie karmabandha se satata sAvadhAna rahanA nitAnta Avazyaka hai| R. (ka) mohasseva uvasamo, khaovasamo cauNha ghaaiinnN| khaya-pariNAmiya-udayA, aTThaNha vi hoMti kmmaannN|| -paMcasaMgraha bhA. 3, gA. 25 (kha) paMcasaMgraha bhA. 3, gA. 25 kA vivecana, pR. 91-92 B. prekSAdhyAna (mAsika) mArca 1993 ke aMka se bhAvAMzagrahaNa For Personal & Private Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ karmamukti kI ora bar3hane ke lie aupazamikAdi tIna bhAvoM ko apanAo saMsAra ke adhikAMza jIva audayika bhAva ke cakkara meM phaMsakara apanI svataMtratA kA svayaM hanana karate rahe haiN| aise jIva anAdikAla se karmabandha kI jaMjIroM se jakar3e hue haiM aura Age bhI jakar3e rahate haiM, kabhI usase chUTane kA yA kama se kama azubhakarmoM se dUra rahane kA bhI prayatna nahIM karate / ve yathAsthiti santoSa mAnakara bhAgya bharose yA bhagavAna bharose hAtha para hAtha dhara kara baiThe rahate haiN| ve prAya: audayika bhAva meM hI nimagna rahate haiM / parantu AtmArthI jIva aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika bhAvoM kI ora kramazaH bar3hane kA puruSArtha karate haiN| isa kAraNa ve aharniza vyAkulatA, azAnti aura viSamatA meM nimagna na rahakara samatA aura zAnti ke sarovara meM DUbe rahate haiN| yadyapi aupazamika bhAvoM meM jitanI dera vaha rahatA hai, utanI dera taka usake pariNAma zuddha aura nirmala rahate haiM tathA kSAyopazamika bhAvoM meM pariNAmoM kI nirmalatA evaM zuddhatA kA utAra-car3hAva rahatA hai, karma kA kucha kSaya aura kucha upazama rahatA hai, kintu kSAyika bhAvoM ko pAkara ghAtikarmoM se tathA bAda meM aghAtikarmoM se bhI sadA ke lie chuTakArA pA jAte haiN| ataH jJAnapUrvaka pAriNAmika bhAvoM ke sAtha aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika bhAvoM meM puruSArtha kiyA jAe to karmoM ke bandha se karmamukti kI ora sarapaTa daur3anA sugama ho jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aupazamikAdi pAMca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna 503 guNasthAnoM meM aupazamika Adi bhAvoM kI prarUpaNA kA yaMtra krama | guNasthAna saMkhyA nAma ekajIva-Azrita |kula mUlabhAva5 kula mUlabhAva 5 aupazamika 2 uuu | sarva-jIva Azrita 0 | 0 . kSAyika 9 | kSAyopazamika 18 audayika 21 | pAriNAmika 3 | kula uttarabheda 53 mithyAtva - | | sAsvAdana || . . 3. mizra . | - | | 1. 4. avirati . >> | | - | | | 6 | 3/4 19/ 2 5. dezavirati | 3/4 | 6. pramattasaMyata / 34 5 63 14 15 2 33 7. apramattasaMyata | 3/4 | 5 | 1 | 1 | 14 | 12 2 30 8. apUrvakaraNa 4 5 2 1 13 10.2 | 28 5. anivRttikaraNa | 4/5 / 5 2 1 13 10. 2 | 28 10. sUkSma samparAya | 4/5 / 5 11. upazAntamIha 4/5 2 12 3 2 20 kSINamoha / / 4 4 . 2 | 12 3 2 19 sayogikevalI 3 3 . 9. 3 2 13 ayogikevalI 3 | 3 .2 121 4/5 1. caturtha karmagrantha pariziSTa (marudharakesarIjI), pR. 350 For Personal & Private Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa do prakAra ke parvatArohI ke tulya : do prakAra ke zreNI-Arohaka parvata ke zikhara para car3hane vAle yAtrI do prakAra ke hote haiN| kucha yAtrI aise hote haiM, jo parvatArohaNa karate samaya Ane vAle tUphAnoM, bavaNDaroM, havAoM tathA thakAna, nidrA, Alasya, anutsAha Adi ko zAnta karate hue Age bar3hate haiN| kaI bAra to Upara car3hate-car3hate unako itanI thakAna A jAtI hai ki ve pastahimmata hokara vahIM Thahara jAte haiM, phira tarotAjA hokara car3hate haiM, aura phira thakAna yA atizrama se azakta hokara baiTha jAte haiN| kaI bAra kaI parvata zreNiyA~ pAra karane ke bAda unakA paira phisala jAtA hai, aura ve lur3hakate-lur3hakate cauthI zreNI taka A jAte haiM, kaI-kaI to aise phisalate haiM ki tIsarI, dUsarI taka Akara rukate haiM, kaI to TheTha talahaTI kI prathama zreNI para Akara rukate haiN| una parvatArohiyoM kI dazA dekhate hI banatI hai| dUsare prakAra ke parvatArohI majabUta dila vAle, ati-utsAhI, dRr3ha parAkramI aura sazakta hote haiN| parvatArohaNa karate samaya bIca meM thakAna kA nAma nahIM lete, bhojana, vizrAma aura nidrA kI bhI ve paravAha nahIM karate / inake lie to unake mana meM vicAra taka nahIM aataa| jaise eka AviSkartA vaijJAnika apanI prayogazAlA meM baiThA-baiThA aharniza jAgarUka aura utsAhayukta hokara apane AviSkAra ke prayoga meM itanA tallIna-tanmaya ho jAtA hai ki nIMda, bhUkha, thakAna, azakti, vizrAma, bhojana Adi sabako bhUla jAtA hai, ina sabakI jarA bhI cintA nahIM karatA, ekamAtra apane prayoga meM juTA rahatA hai| isI prakAra vaha dRr3ha mokSa parvatArohI apane mArga meM Ane vAlI vighnabAdhAoM para vijaya prApta karatA huA Age se Age bar3hatA huA, antima zreNI para car3ha jAtA hai, jahA~ se vApasa lauTane kA nAma nahIM letA, vahA~ se vaha mokSa ke antima For Personal & Private Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 505 zikhara para pahu~ca kara hI vizrAma letA hai / vaha itanA bAhoza aura utsAhI hokara car3hatA hai ki kahIM bhI paira phisalane kA kAma nahIM, kahIM bhI ThiThakane rukane kA nAma nhiiN| kevala mokSa parvata-zikharArohaNa hI usakA ekamAtra lakSya hotA hai, lakSya kI dizA meM vaha bIca kI zreNiyoM ko 8vIM zreNI se hI sara karatA huA 10vIM zreNI se bArahavIM zreNI para laMkA-prApaka vIra hanumAna kI taraha chalAMga lagA letA hai| mokSa-zikhara para pahu~cane ke lie do prakAra ke zreNI ArohaNa yahI bAta mokSa kI ora UrdhvArohaNa karane vAle do prakAra kI zreNI ke ArohakoM (zreNI ke sahAre car3hane vAle do UrdhvArohakoM) ke viSaya meM kahI jA sakatI hai| pahale prakAra ke zreNI - Arohaka upazama zreNI vAle kahalAte haiM aura dUsare prakAra ke zreNI - Arohaka kahalAte haiM - kSapaka zreNI vAle / upazama zreNI vAle pahalI zreNI se hI susta hokara calate haiN| ve bIca-bIca meM Ane vAle mohakarma ke tUphAnoM dabAte - zAnta karate hue Age bar3hate haiN| bIca-bIca meM vizrAnti lete haiM, phira tAjA 'hokara moha kI vyAdhi ko dabAte - upazAnta karate hue Age bar3hate haiN| bIca-bIca meM rukate haiM, mohakarma ke vibhinna sainikoM ko zAnta karate haiN| phira utsAhita evaM sazakta hokara Age kI zreNI para car3hane ke lie parAkrama karate haiM / upazama zreNI para car3hane ke abhyAsI kA mArga sAtaveM guNasthAna se Age phaTa jAtA hai / aura vaha mohakarma ke vividha sainikoM kA upazamana (damana) karatA huA gyArahaveM guNasthAna para pahu~ca jAtA hai upazama zreNI ArohaNa kA abhyAsakrama gyArahaveM guNasthAna taka pahu~cane se pahale vaha saMsArayAtrI sAtaveM guNasthAna taka kisa krama se mohakarma ke sainikoM kA upazamana - damana karatA huA calatA hai ? yaha karmagrantha meM batAyA hai - vaha pahale anantAnubandhI kaSAya kA upazama karatA hai, jo usakI buddhi, smRti, jJAna evaM AtmavidyA ko kuNThita, AvRta evaM vimUr3ha kara detA hai aura saMsAra - paribhramaNa karAtA hai / tadanantara darzanamohanIya karma kA upazama karatA hai, phira kramazaH napuMsakaveda, strIveda, chaha nokaSAya aura puruSaveda kA upazama karatA hai| usake bAda eka-eka saMjvalana - kaSAya kA antara dekara do-do sadRza kaSAyoM kA eka sAtha upazama karatA hai / arthAt apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha kA upazama karake saMjvalana - krodha kA upazama karatA hai, phira apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa mAna kA upazama karake saMjvalana - mAna kA upazama karatA hai, tadanantara apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA upazama karake saMjvalana - mAyA kA For Personal & Private Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ upazama karatA hai| tatpazcAt apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa lobha kA upazama karake saMjvalana-lobha kA upazama karatA hai| upazama zreNI aura kSapaka zreNI ke ArohakoM meM antara isa prakAra upazama zreNI vAlA saMsAra yAtrI kramazaH Age bar3hatA hai, bIca-bIca meM vizrAma letA hai, vighna-bAdhAoM ko zAnta karatA huA Age bar3hatA hai, jabaki kSapaka zreNI vAlA saMsArayAtrI mohakarmoM kI cAla ko sarvathA nirmUlana karatA huA Age bar3hatA hai| kSapaka zreNI para ArohaNa karake mokSazikhara para pahu~cane vAle saMsAra yAtrI kA vizeSa varNana hama Age kreNge| donoM zreNiyoM kA do prakAra kA kArya aura kadama mukhya rUpa se donoM prakAra ke zreNI-ArohakoM kA mArga sAtaveM guNasthAna se Age .. phaTa jAtA hai| arthAta-yahA~ se do zreNiyA~ prArambha hotI haiM-eka upazama zreNI aura dUsarI kSapaka shrennii| upazama zreNI meM mohanIya karma kI uttaraprakRtiyoM kA upazama. kiyA jAtA hai, jabaki kSapaka zreNI meM mohanIya karma kI uttaraprakRtiyoM ko mUla se naSTa (kSaya) kiyA jAtA hai| upazama zreNI meM to ukta prakRtiyoM ke udaya ko zAnta kara diyA jAtA hai, prakRtiyoM kI sattA to banI rahatI hai, ve sirpha antarmuhUrta ke lie apanA phala Adi nahIM de sakatIM; jabaki kSapaka zreNI meM to una prakRtiyoM kI sattA hI naSTa kara dI jAtI hai, jisase unake punaH udaya hone kA bhaya nahIM rhtaa| yahI kAraNa hai ki upazama zreNI meM to patana kA bhaya banA rahatA hai, jabaki kSapaka zreNI meM patana kA bhaya bilakula nahIM rahatA / kintu donoM hI zreNiyoM meM mohanIya karma kI uttaraprakRtiyoM kA sarvathA upazamana yA sarvathA kSaya kiyA jAtA hai| upazama zreNI dvArA UrdhvArohaNa kA mArga . upazamazreNI kA svarUpa, prArambha aura patanakrama aba hama pahale upazamazreNI kA svarUpa aura usake ArohaNa kI pUrvabhUmikA tathA ArohaNa ke krama ke sambandha meM pratipAdana karate haiN| 1. (ka) aNa-daMsa-napuMsitthI-veyachakkaM ca purisaveyaM c| do do egaMtarie sarise sarisaM uvasamei // 98 // . -karmagrantha bhA.5 . (kha) paMcama karmagrantha gA. 98 vivecana (paM. kailAzacandra jI zAstrI), pR. 313 . (ga) tulanA kareM-aNa-daMsa-napuMsitthI-veya-chakkaM ca purisaveyaM ca // ___do do egaMtarie , sarise sarisaM uvsmei|| -Avazyaka niyukti, gA. 116 For Personal & Private Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 507 jina pariNAmoM dvArA AtmA mohanIya karma kA sarvathA upazamana karatA hai, aise uttarottara vRddhiMgata pariNAmoM kI dhArA ko upazama zreNI kahate haiM / isa upazama zreNI kA prArambhaka apramattasaMyata hotA hai aura upazamazreNI se girane vAlA apramattasaMyata, pramattasaMyata, dezavirata yA avirata meM se koI bhI ho sakatA hai| Azaya yaha hai ki upazama zreNI se pratipatita hone vAlA kramazaH caturtha guNasthAna taka AtA hai aura vahA~ se gire to dUsare aura phira pahale mithyAtva guNasthAna ko bhI prApta kara letA hai / upazama zreNI kA prasthAna cauthe guNasthAna se yA saptama guNasthAna se? upazama zreNI ke do hisse haiM- pahalA hai - upazama bhAva kA samyaktva aura dUsarA hai-upazama bhAva kA cAritra / inameM se cAritramohanIya karma kA upazamana karane se pUrva upazama bhAva kA samyaktva sAtaveM guNasthAna meM hI prApta hotA hai; kyoMki darzanamohanIya kI tIna aura cAritramohanIya kI anantAnubandhI kaSAya - catuSka (cAra), ina sAta prakRtiyoM ko sAtaveM guNasthAna meM hI upazAnta kiyA jAtA hai| isa kAraNa upazamazreNI kA prasthApaka (prasthAna-yAtrI) saptama guNasthAnavartI apramattasaMyata hI hai / katipaya AcAryoM kA mata hai ki avirata - samyagdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata yA apramatta - saMyata, inameM se kisI bhI guNasthAna vAlA anantAnubandhI kaSAya- catuSka kA upazama karatA hai, tathA darzanatrika (darzanamohanIya kI tIna prakRtiyA~) Adi ko saMyamita karane vAlA apramattasaMyata hI upazamita karatA hai / ataH isameM sarvaprathama anantAnubandhI- kaSAyacatuSka ko upazAnta kiyA jAtA hai tathA darzanatrika kA upazamana to saMyamI hI karatA hai| isa abhiprAyAnusAra upazamazreNI kA prArambha caturtha guNasthAna se mAnA jAnA cAhie / 2 upazamazreNI prasthApaka dvArA anantAnubandhI kaSAyopazama kisa krama se? upazama zreNI kA Arohaka kisa prakAra kisa krama se mohanIya karma kI uttaraprakRtiyoM kA upazamana karatA hai? aura usameM kaise-kaise saphalatA-viphalatA ke car3hAva - utAra Ate haiM? isa upazama yAtrA kA varNana karmazAstra meM isa prakAra kiyA gayA hai| yathApravRttakaraNa kA kArya sarvaprathama anantAnubandhI kaSAya kA upazamana karane ke lie cauthe, pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM guNasthAna meM se kisI eka guNasthAnavartI saMsArayAtrI jIva yathApravRttakaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAma ke tIna karaNa karatA hai| 1. paMcama karmagrantha vivecana (paM. kailAzacandrajI), pR. 371 2. paMcama karmagrantha vivecana (pa. kailAzacandra jI), pR0 372 3. 'karaNa' pariNAma ko kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ 'yathApravRttakaraNa' meM pratisamaya uttarottara anantaguNI (Atma) vizuddhi hotI hai| jisake kAraNa zubha-prakRtiyoM meM anubhAga kI vRddhi aura azubha prakRtiyoM meM anubhAga kI hAni (kamI) hotI hai, kintu sthitighAta, rasaghAta, guNazreNI yA guNa-saMkramaNa nahIM hotA hai, kyoMki yahA~ unake yogya vizuddha pariNAma nahIM hote| yathApravRttakaraNa kA kAla antarmuhUrta kA hai| apUrvakaraNa kA kArya yathApravRttakaraNa kA antarmuhUrtakAla samApta hone para dUsarA 'apUrvakaraNa' hotA hai| isa karaNa meM sthitighAta, rasaghAta, guNazreNI, guNasaMkrama aura apUrvasthitibandha ye pAMcoM kArya hote haiN| apUrvakaraNa ke prathama samaya meM karmoM kI jo sthiti hotI hai, usake antima samaya meM sthitighAta ke dvArA vaha saMkhyAtaguNI kama kara dI jAtI hai| rasaghAta ke dvArA azubha prakRtiyoM kA rasa kramazaH kSINa kara diyA jAtA hai| guNazreNI-racanA meM prakRtiyoM kI antarmuhUrtapramANa sthiti ko chor3akara Upara kI sthiti vAle dalikoM meM se pratisamaya kucha dalika le-lekara udayAvalI ke Upara kI sthiti vAle dalikoM meM unakA nikSepa kara diyA jAtA hai| dalikoM kA nikSepa isa prakAra kiyA jAtA hai ki pahale samaya meM jo dalika liye jAte haiM, unameM se sabase kama dalika prathama samaya meM sthApita kiye jAte haiN| usase asaMkhyAtaguNe dalika dUsare samaya meM, usase asaMkhyAtaguNe dalika tIsare samaya meM sthApita kiye jAte haiN| isa prakAra antarmuhUrta ke antima samaya-paryanta asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe adhika dalikoM kA nikSepa kiyA jAtA hai| dUsare Adi samayoM meM bhI jo dalika grahaNa kiye jAte haiM, unakA nikSepa bhI isI prakAra kiyA jAtA haiN| grahaNa kiye jAne vAle karmadalika thor3e-se hote haiN| tatpazcAt pratyeka samaya meM uttarottara asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe dalikoM kA grahaNa kiyA jAtA hai aura una dalikoM kA nikSepa bhI aviziSTa samayoM meM hI hotA hai| antarmuhUrtakAla se Upara samayoM meM nikSepa nahIM kiyA jAtA hai| isI dRSTi aura krama ko yahA~ bhI samajha lenA cAhie ki prathama samaya meM gRhIta dalika alpa hote haiN| tadanantara dUsare Adi samayoM meM ve asaMkhyAtaguNe hote haiM aura una sabakI racanA antarmuhUrtakAla-pramANa samayoM meM hotI hai| kAla kA pramANa antarmuhUrta se Age kathamapi nahIM bar3hatA hai| 1. guNazreNi kA vizad svarUpa jAnane ke lie dekheM-karmagrantha bhA. 5 kI gA. 82, 83 kA vivecana For Personal & Private Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 509 guNa-saMkrama ke dvArA apUrvakaraNa ke prathama samaya meM anantAnubandhI Adi azubha prakRtiyoM ke thor3e-se dalikoM kA anya prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai / aura usake pazcAt pratyeka samaya meM uttarottara asaMkhyAtaguNe dalikoM kA anya prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai tathA apUrvakaraNa ke prathama samaya se hI pUrvokta pAMca kArya eka sAtha hone lagate haiN| apUrvakaraNa kA kAla samApta hone para tIsarA 'anivRttikaraNa' hotA hai| isameM bhI prathama samaya se hIM pUrvokta pAMca kArya eka sAtha hone lagate haiN| isakA kAla bhI antarmuhUrta hI hai| usameM se saMkhyAtabhAga vyatIta ho jAne para jaba eka bhAga bAkI rahatA hai, to anantAnubandhI kaSAya ke eka AvalI pramANa nIce ke niSekoM ko chor3akara bAkI niSekoM kA usI taraha antarakaraNa kiyA jAtA hai, jaise ki pahale mithyAtva' kA batalAyA hai| jina antarmuhUrtapramANa dalikoM kA antarakaraNa kiyA jAtA hai, unheM vahA~ se uThA kara baMdhane vAlI anya prakRtiyoM meM sthApita kara diyA jAtA hai| antarakaraNa ke prArambha hone para, dUsare samaya meM anantAnubandhI kaSAya ke Upara kI sthiti vAle dalikoM kA upazama kiyA jAtA hai, pahale samaya meM thor3e dalikoM kA upazama kiyA jAtA hai, dUsare samaya meM usase asaMkhyAtaguNe dalikoM kA upazama kiyA jAtA hai, tIsare samaya meM usase bhI asaMkhyAtaguNe dalikoM kA upazama kiyA jAtA hai| antarmuhUrta kAla taka isI taraha asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe dalikoM kA pratisamaya upazama kiyA jAtA hai| phalataH itane samaya meM samagra anantAnubandhI kaMSAya kA pUrNatayA upazama ho jAtA hai aura vaha upazama itanA sudRr3ha hotA hai ki udaya, udIraNA, nidhatti Adi karaNoM ke ayogya ho jAtA hai| jisa prakAra dhUla para pAnI chIMTa-chIMTa kara use dhuramuca se kUTa dene para vaha (dhUla) daba- jama jAtI hai, phira vaha havA Adi se ur3a nahIM sakatI; isI prakAra karmaraja bhI vizuddhi rUpI jala se sIMca-sIMca kara anivRttikaraNarUpI dhuramuca se kUTa diye jAne para daba (zAnta ho) jAtI hai, phira vaha udaya, udIraNA aura nidhatti Adi nahIM kara sktaa| yahI anantAnubandhI kaSAya kA upazama hai| 2 1. jaisA ki mithyAtva kA antarakaraNa isI bhAga kI gA. 10 meM batAyA hai| 2. kaI AcArya anantAnubandhI kaSAya kA 'upazama' na mAnakara 'visaMyojana' mAnate haiN| jaisA ki karmaprakRti (upazamakaraNa) meM likhA hai caugaiyA pajjattA tinni vi saMjoyaNA viyojaMti / karaNehiM tIhiM sahiyA naMtarakaraNaM uvasamo vA // 31 // arthAt- cauthe, pA~caveM aura chaThe guNasthAnavartI yathAyogya cAroM gati ke paryApta jIva tIna karaNoM ke dvArA anantAnubandhI kaSAya kA visaMyojana karate haiM / kintu vahA~ na to antarakaraNa hotA hai, aura na anantAnubandhI kA upazama hI / For Personal & Private Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ anantAnubandhI- kaSAyacatuSka kA upazama karane ke pazcAt darzanamohanIya- trika (mithyAtvamohanIya, samyag - mithyAtva aura samyaktvamohanIya) prakRti kA upazama karatA hai| inameM se mithyAtva kA upazama to mithyAdRSTi aura vedaka ( kSAyopazamika) samyagdRSTi karate haiM, kintu samyag - midhyAtvamohanIya aura samyaktva - mohanIya kA upazama vedaka-samyagdRSTi hI karatA hai / mithyAdRSTi jIva jaba prathamozama samyaktva ko utpanna karatA hai, taba mithyAtva kA upazama karatA hai| kintu upazama zreNI meM dvitIyopazama-samyaktva hI upayogI hotI hai, prathamopazama- samyaktva nahIM, kyoMki.. isameM darzanatrika kA pUrNatayA upazama hotA hai / isIliye yahA~ darzanatrika kA upazama vedaka samyagdRSTi hI karatA hai aura usake upazama kA bhI vahI pUrvokta krama hai, arthAt - vaha kramAnusAra tIna karaNa Adi karatA hai / cAritramoha ke sarvAMgINa upazama kA krama sarvaprathama tIna karaNa- isa prakAra darzanatrika kA upazama karake cAritramohanIya kA upazama karane ke liye punaH yathApravRtta Adi tIna karaNoM kI prakriyA ko apanAtA hai| ina tIna karaNoM kA svarUpa to pUrvavat hI jAnanA cAhiye / itanA vizeSa hai ki yahA~ sAtaveM guNasthAna meM yathApravRttakaraNa hotA hai, AThaveM apUrvakaraNa nAmaka guNasthAna meM apUrvakaraNa hotA hai aura nauveM anivRttikaraNa nAmaka guNasthAna meM anivRttikaraNa hotA hai / yahA~ bhI sthitighAta Adi kArya hote haiN| itanI vizeSatA hai ki cauthe se sAtaveM guNasthAna taka jo apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa hote haiM, unameM usI prakRti kA guNasaMkrama hotA hai, jisake sambandha meM ve pariNAma hote haiM, kintu apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna meM samasta azubha- prakRtiyoM kA guNasaMkrama hotA hai| apUrvakaraNa ke kAla meM se saMkhyAtavA~ bhAga bIta jAne para nidrA aura pracalA (nidrAdvika) kA bandha-viccheda hotA hai| usake pazcAt aura bhI kAla bItane para suradvika, paMcendriya jAti ityAdi tIsa prakRtiyoM kA bandha-viccheda hotA hai| tathA antima samaya meM hAsya, rati, bhaya aura jugupsA kA bandha-viccheda hotA hai / tadanantara anivRttikaraNa-guNasthAna hotA hai| usameM bhI pUrvavat sthitighAta Adi kArya hote haiN| antarakaraNa ke niyama anivRttikaraNa ke kAla meM se saMkhyAta bhAga vyatIta ho jAne para cAritramoha kI 21 prakRtiyoM kA antarakaraNa karatA hai| jina karmoM kA usa samaya bandha aura udaya 1. paMcama karmagrantha, gA. 98 vivecana, (paM. kailAzacandra jI jaina), pR. 313 se 316 taka 2. (ka) Avazyaka niryukti gA. 116, kI TIkA ke tathA vizeSAvazyaka bhASya gA. (zeSa pRSTha 511 para) For Personal & Private Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 511 hotA hai, usake antarakaraNa-sambandhI dalikoM ko prathama sthiti aura dvitIya sthiti meM kSepaNa karatA hai| jaise-puruSaveda ke udaya se zreNi car3hane vAlA puruSaveda kaa| jina karmoM kA usa samaya udaya hI hotA hai, bandha nahIM, unake antarakaraNa-sambandhI dalikoM ko prathama sthiti meM hI kSepaNa karatA hai, dvitIya sthiti meM nhiiN| jaisestrIveda ke udaya se zreNI car3hane vAlA strIveda kaa| jina karmoM kA udaya nahIM hotA, apitu usa samaya kevala bandha hI hotA hai, unake antarakaraNa sambandhI dalikoM kA dvitIya sthiti meM hI kSepaNa karatA hai, prathama sthiti meM nhiiN| jaise-saMjvalana krodha ke (pRSTha 510 kA zeSa) 1288 ke anusAra yaha krama puruSaveda ke udaya se zreNi car3hane vAle jIvoM kI apekSA se batAyA gayA hai| yadi strIveda ke udaya se koI jIva zreNi car3hatA hai to vaha pahale napuMsakaveda kA upazama karatA hai, phira kramazaH puruSaveda, hAsyAdiSaTka aura strIveda kA upazama karatA hai| napuMsakaveda ke udaya se zreNi car3hane vAlA jIva pahale strIveda kA upazama karatA hai, tatpazcAt kramazaH puruSaveda, hAsyAdiSaTka aura napuMsakaveda kA upazama karatA hai| niSkarSa yaha hai .ki jisa veda ke udaya se jIva zreNi para car3hatA hai, usa veda kA upazama sabase anta meM karatA hai, jaisA ki vizeSAvazyakabhASya meM kahA haitatto ya daMsaNatigaM tao aNuiNNaM jhnnyr-veyN| tatto vIyaM chakkaM tao ya veyaM savvamudinaM / / 1288 // arthAt-anantAnubandhI kI upazamanA ke pazcAt darzana (moha).trika kA upazama karatA hai| tadanantara anudIrNa do vedoM meM se jo veda hIna hotA hai, usakA upazama karatA hai, tatpazcAt dUsare veda kA upazama karatA hai| usake pazcAt hAsyAdiSaTka kA aura anta meM jisa veda kA udaya hotA hai, usakA upazama karatA hai| (kha) karmaprakRti gA. 65 (upazamanA prakaraNa) meM isa krama ko isa prakAra batAyA gayA hai-yadi strI upazama zreNi para caDhatI hai to pahale napaMsakaveda kA upazama karatI hai, tatpazcAt carama samaya mAtra udayasthiti ko chor3akara strIveda ke zeSa sabhI dalikoM kA upazama karatI hai| tadanantara, avedaka hone paraM puruSaveda Adi 7 prakRtiyoM kA upazama karatI hai| tathA yadi napuMsaka upazama zreNI para car3hatA hai to eka udayasthiti ko chor3akara zeSa napuMsakaveda tathA strIveda kA eka sAtha upazama karatA hai| usake bAda avedaka hone para puruSaveda Adi 7 prakRtiyoM kA upazama karatA hai| dekheM vaha gAthAudayaM vajjiya itthI ittthiM samayai aveyagA satta / taha varisavaro varisavaritthiM samagaM kmaarddhe||65|| (ga) labdhisAra gA. 361, 362 meM karmagrantha ke anurUpa hI prarUpaNA hai| For Personal & Private Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ udaya se zreNI car3hane vAlA zeSa saMjvalana kaSAyoM kaa| kintu jina karmoM kA na to bandha hI hotA hai, na udaya hI hotA hai, unake antarakaraNa sambandhI dalikoM kA anya prakRtiyoM meM kSepaNa karatA hai| jaise- dvitIya aura tRtIya kaSAya kaa| isa catubhaMgI kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai (1) jina karmoM kA usa samaya bandha aura udaya hotA hai, unake dalikoM kI prathama sthiti aura dvitIya sthiti meM kSepaNa kiyA jAtA hai| (2) jina karmoM kA usa samaya udaya hI hotA hai, unako prathama sthiti meM hI kSepaNa kiyA jAtA hai| (3) jina karmoM kA usa samaya bandha hI hotA hai, unake dalikoM ko dvitIya sthiti meM kSepaNa kiyA jAtA hai| (4) jina karmoM kA na to udaya hotA hai aura na bandha, unake dalikoM ko anya prakRtiyoM meM kSepaNa kiyA jAtA hai| kramazaH nokaSAyoM aura kaSAyoM ke upazamana kI kramaprarUpaNA __ antarakaraNa karake napuMsakaveda kA upazama karatA hai, usake bAda eka antarmuharta meM strIveda kA upazama aura usake hAsyAdiSaTka upazama hote hI puruSaveda ke bandha, udaya aura udIraNA kA viccheda hotA hai| - hAsyAdiSaTka kI upazamanA ke anantara samaya kama do AvalikAmAtra meM sakala puruSaveda kA upazama karatA hai| jisa samaya meM hAsyAdiSaTka upazAnta ho jAte haiM aura puruSaveda kI prathama sthiti kSINa ho jAtI hai, usake anantara samaya meM apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana krodha kA eka sAtha upazama karanA prArambha karatA hai| jaba saMjvalana krodha kI prathama sthiti meM eka AvalikA kAla zeSa raha jAtA hai, to saMjvalana krodha ke bandha, udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai aura apratyAkhyAnAvaraNa tathA pratyAkhyAnAvaraNa, krodha kA upazama ho jAtA hai| usa samaya saMjvalana krodha kI prathama paristhitigata eka AvalikA ko aura Upara kI sthitigata eka samaya kama do AvalikA meM baddha dalikoM ko chor3akara zeSa dalika upazAnta ho jAte haiN| usake bAda samaya kama do AvalikA kAla meM saMjvalana krodha kA upazama ho jAtA hai| jisa samaya saMjvalana krodha ke bandha, udaya aura udIraNA kA viccheda hotA hai, usake anantara samaya se lekara saMjvalana mAna kI dvitIya sthiti se dalikoM ko le 1. paMcama karmagrantha , gA. 98 para vivecana (paM. kailAzacandra jI), pR. 317, 318 For Personal & Private Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 513 lekara prathama sthiti karatA hai| prathama sthiti karane ke prathama samaya se lekara apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana mAna kA eka sAtha upazama karanA prArambha karatA hai| saMjvalana mAna kI prathama sthiti meM samaya kama tIna AvalikA zeSa rahane para apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa mAna ke dalikoM kA saMjvalana-mAna meM prakSepa nahIM kiyA jAtA, kintu saMjvalana mAyA Adi meM kiyA jAtA hai| eka AvalikA zeSa rahane para saMjvalana mAna ke bandha, udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai aura apratyAkhyAnAvaraNa tathA pratyAkhyAnAvaraNa mAna kA upazama ho jAtA hai| usa samaya meM saMjvalana mAna kI prathama sthitigata eka AvalikA aura eka samaya kama do AvalikA meM bAMdhe gae Upara kI sthitigata karmadalikoM ko chor3akara zeSa dalikoM kA upazama ho jAtA hai| usake bAda samaya kama do AvalikA meM saMjvalana mAna kA upazama karatA hai| jisa samaya saMjvalana mAna ke bandha, udaya aura udIraNA kA viccheda hotA hai, usake anantara samaya se lekara saMjvalana mAyA kI dvitIya sthiti se dalikoM ko lekara pUrvokta prakAra se prathama sthiti karatA hai aura usI samaya se lekara tInoM mAyA kA eka sAtha upazama karanA prArambha karatA hai| saMjvalana mAyA kI prathama sthiti meM samaya kama tIna avalikA zeSa rahane para apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa mAyA ke dalikoM kA saMjvalana mAyA meM prakSepa nahIM karatA, kintu saMjvalana-lobha meM prakSepa karatA hai| eka AvalikA zeSa rahane para saMjvalana mAyA ke bandha, udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai aura apratyAkhyAnAvaraNa tathA pratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA upazama ho jAtA hai| usa samaya saMjvalana mAyA kI prathama sthitigata eka AvalikA aura samaya kama do AvalikA meM bAMdhe gae Upara ke sthitiyat dalikoM ko chor3akara zeSa kA upazama ho jAtA hai| usake bAda samaya kama do AvalikA meM saMjvalana mAyA kA upazama karatA hai| . jaba saMjvalana mAyA ke bandha, udaya aura udIraNA kA viccheda hotA hai, usake anantara samaya se lekara saMjvalana lobha kI dvitIya sthiti se dalikoM ke lekara pUrvokta prakAra se prathama sthiti karatA hai| lobha kA jitanA vedana-kAla hotA hai, usake tIna bhAga karake unameM se do bhAga pramANa prathama sthiti kA kAla rahatA hai| prathama vibhAga meM pUrva sparddhakoM se dalikoM ko lekara apUrva sparddhaka karatA hai| arthAtpahale ke sparddhakoM se dalikoM ko le-lekara unheM atyanta rasahIna kara detA hai| dvitIya 1. paMcama karmagrantha, upazama zreNidvAra vyAkhyA (paM. kailAzacandra jI), pR. 318 se 320 taka For Personal & Private Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ tribhAga meM pUrvasparddhakoM aura apUrva sparddhakoM se dalikoM ko lekara ananta kRSTi karatA hai| arthAt- unameM anantaguNA hIna rasa karake unheM antarAla se sthApita kara detA hai| kRSTikaraNa ke kAla se anta samaya meM apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa lobha kA upazama karatA hai| usI samaya meM saMjvalana lobha ke bandha kA viccheda ho jAtA hai| aura bAdara saMjvalana lobha ke udaya aura udIraNA kA bhI viccheda ho jAtA hai| isake sAtha hI nauveM guNasthAna kA anta ho jAtA hai| usake bAda dasavA~ sUkSma samparAya guNasthAna hotA hai| sUkSma samprAya kA kAla antarmuhUrta hai| usameM Ane para Upara kI sthiti se kucha kRSTiyoM ko lekara sUkSma samparAya ke kAla ke barAbaraM prathama sthiti ko karatA hai aura eka samaya kama do AvalikA meM baMdhe hue zeSa dalikoM kA upazama karatA hai| sUkSma-samparAya ke antima samaya meM saMjvalana lobha kA upazama ho jAtA hai| usI samaya meM jJAnAvaraNIya kI pAMca, darzanAvaraNIya kI cAra, antarAya kI pAMca aura yaza kIrti tathA uccagotra, ina prakRtiyoM kA bandha-viccheda ho jAtA hai| anantara samaya meM gyArahavA~ upazAntakaSAya guNasthAna A jAtA hai| isa guNasthAna meM mohanIya karma kI 28 hI prakRtiyoM kA upazama rahatA hai| kucha zaMkAe~ : kucha samAdhAna yahA~ eka zaMkA upasthita hotI hai-eka ora to yaha. vidhAna hai ki saptama guNasthAnavI jIva hI upazamazreNI2 kA prArambha karatA hai, dUsarI ora yaha vidhAna 1. paMcama karmagrantha, upazama zreNidvAra vyAkhyA (paM. kailAzacandra jI jaina) se sAbhAra uddhRta, pR. 321, 322 2. (ka) annayaro paDivajai daMsaNa-samaNammi u niyttttii|-(vishessaavshyk bhASya gA. 1291) arthAt-anya AcAryoM kA kahanA hai ki avirata, dezavirata, pramattavirata aura apramattavirata meM se koI bhI eka upazama zreNI car3hatA hai| isa matabheda kA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki jinhoMne darzanamohanIya ke upazama (dvitIya upazama-samyaktva ke prArambha) se hI upazama zreNi kA prArambha mAnA hai, ve cauthe Adi guNasthAnavI jIvoM ko upazama zreNi kA prArambhaka mAnate haiM, kyoMki upazama samyaktva cauthe Adi guNasthAnoM meM hI prApta kiyA jAtA hai, kintu jo cAritra mohanIya ke upazama se (yA upazamacAritra ke liye kiye gae prayatna se) upazama zreNi kA prArambha mAnate haiM, ve saptama guNasthAnavartI jIva ko hI upazama zreNi kA prArambhaka mAnate haiM, kyoMki saptama guNasthAna meM hI yathApravRttakaraNa hotA hai| adhika karmazAstrI isI mata ko prAmANika mAnate haiN| (kha) paMcama karmagrantha upazama zreNi-dvAra , (paM. kailAzacandra jI) se sAbhAra uddhRta pR.320 se 324 For Personal & Private Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 515 ki anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, mithyAtva aura samyagmithyAtva kA upazama karane para saptama guNasthAna hotA hai, kyoMki unakA udaya ho to samyaktva Adi kI prApti ho hI nahIM sktii| aisI sthiti meM upazamazreNI meM punaH unakA (anantAnubandhI Adi kA) upazama batalAne kI kyA AvazyakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki vedaka samyaktva, dezacAritra aura sakalacAritra kI prApti ukta prakRtiyoM ke kSayopazama se hotI hai aura vedaka-samyaktvapUrvaka hI upazamazreNI meM upazama-samyaktva hotA hai| ataH upazamazreNI kA prArambha karane se pahale ukta prakRtiyoM kA kSayopazama rahatA hai, na ki upshm| phira bhI zaMkA hotI hai ki udaya meM Ae hue karmadalikoM kA kSaya aura sattA meM vidyamAna (anudita) karmadalikoM kA upazama hone para kSayopazama hotA hai, phira kSayopazama aura upazama meM kyA antara rahA? - isakA samAdhAna hai-kSayopazama meM ghAtaka karmoM kA pradezodaya rahatA hai, jabaki upazama meM unakA kisI bhI taraha kA udaya nahIM hotaa| yahI kSayopazama aura upazama meM antara hai| eka zaMkA yaha hotI hai ki yadi kSayopazama ke hone para bhI anantAnubandhI kaSAya Adi kA pradezodaya hotA hai, to samyaktva Adi kA ghAta kyoM nahIM hotA? . samAdhAna yaha hai- udaya do prakAra kA hotA hai- eka vipAkodaya (phalodaya) aura dUsarA prdeshody| vipAkodaya hone se guNa kA ghAta hotA hai, kintu pradezodaya se nahIM, kyoMki vaha atyanta manda hotA hai| . . - ataH kSayopazama aura upazama meM antara hone ke kAraNa upazamazreNI meM anantAnubandhI Adi kA upazama kiyA jAtA hai| . upazama zreNI meM mohanIya karma kI sarvaprakRtiyoM kA upazama : lAbha-hAni niSkarSa yaha hai ki upazamazreNI meM mohanIya karma kI samasta prakRtiyoM kA pUrI taraha se upazama kiyA jAtA hai| upazama kara dene para bhI una karmoM kA astitva (sattA) to banA hI rahatA hai| jaise- gaMdale pAnI se bhare hue ghar3e meM phiTakarI Adi 1. dekheM bhagavatI sUtra meM evaM khalu goyamA! mae duvihe kamme paNNatte, taM paesakamme ya aNubhAvakamme y| tattha NaM jaM taM paesakammaM taM niyamA veei| tattha NaM jaM taM aNubhAvakammaM taM atthegaiyaM veei, atthegaiyaM no veei| -bhagavatI. vizeSA.bhASya koTyAcArya TIkA, pR. 382 meM uddhRt| For Personal & Private Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ DAla dene se, pAnI ke sAtha milI huI gaMdagI usake tala meM baiTha jAtI hai| pAnI (Upara se) nirmala ho jAtA hai, kintu usake nIce gaMdagI jyoM kI tyoM maujUda rahatI hai| usI taraha upazamazreNI meM jIva ke pariNAmoM ko kaluSita karane vAlA pradhAna mohanIya karma zAnta kara diyA jAtA hai| apUrvakaraNa vagairaha pariNAma jyoM-jyoM U~ce uThate jAte haiM, tyoM-tyoM mohanIya rUpI dhUli ke kaNa-svarUpa usakI uttara-prakRtiyA~ eka ke bAda eka zAnta hotI calI jAtI hai| isa prakAra upazamita kI gaI prakRtiyoM meM na to sthiti aura anubhAga (rasa) ko ghaTAyA jA sakatA hai aura na hI unheM bar3hAyA jA sakatA hai, aura na unakA udaya yA udIraNA ho sakatI hai aura na hI unheM anya prakRti ke rUpa meM saMkramita kiyA jA sakatA hai| upazama karane ke ye hI kucha lAbha haiN| magara upazama to kevala antarmuhUrta kAla ke liye kiyA jAtA hai| upazama zreNI ke pazcAt zAnta kaSAya, punaH uttejita aura patana ataH dasaveM guNasthAna meM sUkSma lobha kA upazama karake jIva jaba gyArahaveM guNasthAna meM pahu~catA hai, taba kama se kama eka samaya aura adhika se adhika antarmuhUrta ke pazcAt, zAnta hue kaSAya punaH usI taraha uTha khar3e hote haiM, jaisezahara meM upadrava karane vAle guMDe yA arAjaka tatva pulisabala ko Ate dekha idharaudhara chipa jAte haiM aura usake jAte hI punaH upadrava macAne lagate haiN| phalataH vaha jIva jisa krama se Upara car3hA thA, usI krama se nIce utaranA zurU kara detA hai| aura jyoM-jyoM nIce utaratA jAtA hai, tyoM-tyoM car3hate samaya jisa-jisa guNasthAna meM jinajina prakRtiyoM kA bandha-viccheda kiyA thA, usa-usa guNasthAna meM Ane para ve prakRtiyA~ punaH baMdhane lagatI haiN| utarate-utarate vaha sAtaveM yA chaThe guNasthAna meM ThaharatA hai yadi vahA~ bhI svayaM ko nahIM saMbhAla pAtA hai, to pAMcaveM aura cauthe guNasthAna meM A pahu~catA hai| yadi anantAnubandhI kA udaya A jAtA hai, to sAsvAdana samyagdRSTi? hokara punaH mithyAtva meM pahu~ca jAtA hai| isa prakAra saba kiyA karAyA caupaTa ho jAtA hai| 1. (ka) paMcama karmagrantha, upazama zreNidvAra, vivecana (paM. kailAzacandrajI) se sAbhAra uddhRta, pR. 324, 325 2. (ka) anyatrA'pyuktam uvasaMtaM kammaM jaM na tao kaDhei na dei udae vi| na ya gamayai parapagaI, na ceva ukDDha e taM tu|| . . -karmagantha bhA. 5 svo.TI. pR. 131 (zeSa pRSTha 517 para) For Personal & Private Use Only ___ Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 517 kintu isa viSaya meM eka bAta dhyAna dene yogya hai ki yadi patanonmukhI upazamazreNI Arohaka phisalate-phisalate chaThe guNasthAna meM Akara saMbhala jAtA hai to punaH upazama zreNI car3ha sakatA hai, kyoMki karmaprakRti, paMcasaMgraha Adi karmazAstroM meM eka bhava meM do bAra upazama-zreNI-ArohaNa kA ullekha pAyA jAtA hai| parantu jo jIva do bAra upazamazreNI car3hatA hai, vaha jIva usI bhava meM kSapakazreNI nahIM car3ha sktaa| isake viparIta jo eka bAra upazamazreNI car3hatA hai, vaha dUsarI bAra kSapakazreNI bhI car3ha sakatA hai| yaha karmagrAnthikoM kA mata hai| saiddhAntikoM ke matAnusAra to eka jIva eka bhava meM eka hI zreNI car3ha sakatA hai| isa prakAra upazama zreNI kA krama, svarUpa aura kArya tathA saphalatA-viphalatA kA ullekha jAnanA caahie| (pRSTha 516 kA zeSa). (kha) uvasAmaM uvaNIyA, guNamahayA jiNacaritta-sarisaM pi| paDivAyaMti kasAyA, kiM puNa sese sraagtthe|| 118 // -Avazyaka niyukti arthAt-guNavAn puruSa ke dvArA upazAnta kiye hue kaSAya jina bhagavAn ke sadRza cAritra vAle vyakti kA bhI patana karA detI hai, phira anya sarAgI puruSoM kA to kahanA hI kyA? (ga) pajjavasANe so vA hoi pamatto avirao vaa|| -vizeSA. bhASya, gA. 1290 TIkA-'pajjavasANe' tasyAH pratipatan sa vA bhavet apramattasaMyato vA, syAt pramatto vA, avirati samyagdRSTiA, 'vA' zabdAt samyaktvamapi jhyaat| zreNi se girakara apramatta-saMyata, pramattasaMyata (dezavirata) yA avirata samyagdRSTi ho jAtA hai| 'vA' zabda se samyaktva ko bhI chor3a sakatA hai| / (gha) bRhavRtti ke anusAra-zreNi kI samApti para vahA~ se lauTate hue jIva sAtaveM yA chaThe guNasthAna meM Akara ThaharatA hai| yadi vaha kAla kara jAtA hai, to marakara avirata samyagdRSTi deva hotA hai| karmazAstriyoM ke matAnusAra zreNi se girakara jIva pahale guNasthAna taka bhI jAtA hai| -vize. bhASya, vRhadvRtti kA bhAvAnuvAda 1. (ka) paMcama karmagrantha, upazama zreNi dvAra, vyAkhyA (paM. kailAzacandrajI), pR. 326 se 328 (kha) vizeSAvazyaka bhASya ke anusAra-upazama zreNi se girakara manuSya usa bhava meM mokSa nahIM jA sakatA aura koI-koI to adhika se adhika kucha kama ardhapudgala-parAvarta kAla taka saMsAra meM bhramaNa karate haiN| kahA bhI haitammi bhave nivvANe na labhai ukkosao va sNsaarN| poggala-pariyaTTaddhaM desUNaM koi hiNddejaa|| 1315 // -vi. bhASya. (zeSa pRSTha 518 para) For Personal & Private Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kSapaka zreNI dvArA UrdhvArohaNa kA mArga upazama zreNI aura kSapaka zreNI ke kArya aura phala meM antara yadyapi upazamazreNI aura kSapakazreNI ina donoM ke dvArA UrdhvArohaNa karane vAle mohanIya karma ke upazama aura kSaya karane ke lie agrasara hote haiM, kintu upazamazreNI meM to mohakarma kI prakRtiyoM ke udaya ko zAnta kiyA jAtA hai, magara prakRtiyoM kI sattA banI rahatI hai, kevala antarmuhUrta bhara ke lie ve apanA phala nahIM de paatiiN| kintu kSapaka zreNI meM to una prakRtiyoM kI sattA hI nirmUla (naSTa) kara dI jAtI hai, jisase unake punaH udaya meM Ane kI bhIti hI nahIM rahatI / yahI kAraNa hai ki kSapaka zreNI meM sAdhaka kA patana nahIM hotA / ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki upazama zreNI aura kSapakazreNI donoM kA kendra bindu yA nizAnA mohanIya karma hai, kintu upazama zreNI meM mohanIya karma kA upazama hone se punaH usakA udaya ho jAtA hai, jisase patana hone para itanI saba kI huI pAriNAmika zuddhi aura UrdhvArohaNa kI mehanata vyartha ho jAtI hai| yadyapi karmazAstriyoM ke anusAra dUsarI bAra vaha jIva kSapakazreNI para car3ha sakatA hai, bazarte ki vaha chaThe guNasthAna meM Akara saMbhala jAe, itanA AzAspada AzvAsana hai / kintu kSapaka zreNI meM mohanIya karma kA samUla kSaya hone se puna: udaya nahIM hotA aura udaya na hone se patana bhI nahIM hotA, vaha pAriNAmika zuddhi aura UrdhvArohaNa kI mehanata vyartha nahIM jAtI, apitu pAriNAmika zuddhi pUrNa hone se AtmA apane pUrNa zuddha svarUpa ko prApta kara letI hai, kevalajJAnI ho jAtI hai / upazamazreNI aura kSapaka zreNI meM dUsarA antara yaha hai ki upazamazreNI meM kevala mohanIya karma kI prakRtiyoM kA hI upazama hotA hai, jabaki kSapaka zreNI meM mohanIya karma kI prakRtiyoM (pRSTha 517 kA zeSa) (ga) jo duve vAre uvasama - seTiM paDivajjai, tassa niyamA tammi bhave khavagaseDhI natthi / jo ikvaMsi uvasama seDhiM paDivajjai tassa khavagaseDhI hujja ti / - saptatikA cUrNi, paMcama karmagrantha TIkA pR. 132 (gha) addhAkhaye paDato adhApavatto tti paDadi hu kameNa / sujjhato Arohadi paDadi hu so sNkilissNto|| 311 // jIva upazama zreNi meM adhaHkaraNa paryanta to krama se giratA hai| usake bAda yadi punaH vizuddha pariNAma hote haiM, to punaH Upara ke guNasthAnoM meM car3hatA hai| yadi saMkleza pariNAma hote haiM to nIce ke guNasthAnoM meM AtA hai| (Ga) egabhave dukkhutto carittamohaM uvasamejjA / - karmaprakRti gA. 64 paMca-saMgraha (upazama) gA. 93 For Personal & Private Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 519 ke sAtha-sAtha nAmakarma kI kucha prakRtiyoM va jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kI prakRtiyoM kA bhI kSaya hotA hai| kSapakazreNI meM kSaya hone vAlI 63 prakRtiyA~ kSapakazreNI meM jina prakRtiyoM kA kSaya kiyA jAtA hai, una prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM-anantAnubandhI kaSAya, mithyAtvamohanIya, mizramohanIya, samyaktva mohanIya, manuSyAyu ke sivAya bAkI kI tIna Ayu, ekendriya jAti, vikalendriyatrika (dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jAti), styAnarddhi Adi tIna nidrAe~, udyotanAma, tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI, sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa, Atapa, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa, napuMsakaveda, strIveda, hAsyAdiSaTnokaSAya, puruSaveda, saMjvalana-kaSAya, nidrAdvaya (nidrA aura pracalA), pAMca antarAya, cAra darzanAvaraNa aura pAMca jJAnAvaraNa; ina 63 karmaprakRtiyoM kA kSapaqazreNIvI jIva kSaya karatA hai aura kevalajJAnI hotA hai| kSapakazreNI meM prakRtiyoM ke kSaya kA krama kSapakazreNI meM mohanIya karma Adi prakRtiyoM ke kSaya (kSapaNa) kA krama isa prakAra hai- ATha varSa se adhika Ayu vAlA uttama saMhanana kA dhAraka, cauthe, pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM guNasthAnavartI manuSya kSapakazreNI prArambha karatA hai| sarvaprathama vaha anantAnubandhI kaSAya-catuSka kA eka sAtha kSaya karatA hai aura usake zeSa anantaveM . 1. paMcama karmagrantha kSapaka zreNidvAra, (marudharakesarI jI) pR. 388, 389 2. (ka) aNa-miccha-mIsa-sammaM, ti aauu-ig-vigl-thiinn-tigujovN| .. . tiri-naraya-thAvara-dugaM, sAhArAyava-ai nputthiie|| 99 // chaga-puM-saMjalaNA-do-nidda-viggha-varaNakkhae naannii| (kha) tulanA kareM-aNa-miccha-mIsa-sammaM, aTTha napuMsitthi-veya-chakkaM c| pumaveyaM ca khavei kohAie ya sNjlnno|| 21 // gai aNupuvvi do do jAtI nAmaM ca jAva criNdii| AyAvaM ujjoyaM, thAvaranAmaM ca suhamaM ca // 122 // sAhAramapajjattaM niddAnidaM ca payala-payalaM c| thINaM khaveI tAhe avasesaM jaM ca aTThaNhaM // 123 // 3. (ka) paMcama karmagrantha, kSapaka zreNidvAra, vivecana (paM. kailAzacandrajI), pR. 328, 329, 330 (kha) paDivattIe aviry-des-pmttaapmtt-viryaannN| annayaro paDivajai suddhjjhaannovgycitto|| 1321 // -vizeSAvazyaka bhASya (zeSa pRSTha 520 para) For Personal & Private Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ bhAga ko mithyAtva meM sthApana karatA hai| mithyAtva aura usa aMza kA eka sAtha kSaya karatA hai| usake pazcAt isa prakAra kramazaH samyag aura samyaktva-mohanIya prakRtiyoM kA kSaya karatA hai| jaba samyag-mithyAtva kI sthiti eka AvalikAmAtra bAkI raha jAtI hai, taba samyaktva-mohanIya kI sthiti ATha varSa pramANa bAkI rahatI hai| usake antarmuhUrta pramANa (kAla) khaNDa-khaNDa kara-karake khapAtA hai| jaba usake antima khaNDa ko khapAtA hai, taba usa kSapaka ko kRtakaraNa kahate haiN| isa kRtakaraNa ke kAla meM yadi koI jIva maratA hai, to vaha cAroM gatiyoM meM se kisI bhI gati meM utpanna ho sakatA. yadi kSapaka zreNI kA prArambhara baddhAyu jIva karatA hai to anantAnubandhI ke kSaya ke pazcAt usakA maraNa honA sambhava hai| usa avasthA meM mithyAtva kA udaya hone para vaha jIva punaH anantAnubandhI kA bandha karatA hai| kyoMki mithyAtva ke udaya meM niyama se anantAnubandhI kA bandha hotA hai| kintu mithyAtva ke kSaya ho jAne para punaH anantAnubandhI kA bandha nahIM hotaa| baddhAyu hone para bhI yadi usa samaya maraNa : (kAla) nahIM karatA hai, to anantAnubandhI kaSAya aura darzanamoha kA kSapaNa karane ke bAda vaha vahIM Thahara jAtA hai; cAritramohanIya ke kSapaNa karane kA prayatna nahIM karatA hai| yadi abaddhAyu hotA hai to usa zreNi ko samApta (pAra) karake kevalajJAna prApta kara letA hai, aura phira mukta ho jAtA hai| ataH abaddhAyuSka sakala zreNi ko samApta (pAra) karane vAle manuSya ke tIna Ayu-devAyu, manuSyAyu aura tiryaJcAyu kA abhAva to svataH hI ho jAtA hai tathA pUrvokta krama se anantAnubandhI Adi cAra tathA darzanatrika kA kSaya cauthe Adi cAra guNasthAnoM meM kara detA hai| (pRSTha 519 kA zeSa) (ga) digambara paramparA meM cAritramohanIya ke kSapaNa se hI kSapaka zreNi mAnI gaI hai, jaisA ki upazama zreNi kA Arohaka saptama guNasthAnavartI mAnA gayA thA, vaisA hI kSapaka zreNi Arohaka ko bhI maannaa| kyoMki cAritramohanIya ke kSapaNa se hI kSapaka zreNi mAnI jAtI hai| (gha) paDhama kasAe samayaM khavei aNtomhuttmettennN| tatto cciya micchattaM tao ya mIsaM ta sammaM // 1322 // -vizeSAvazyaka bhASya 1. baddhAu-paDivano paDhama-kasAyakkhae jai mrej| to micchattodayao viNija bhujjo na khiinnmmi|| 1323 // . -vizeSA. bhASya baddhAU-paDivanno niyamA khINammi sattae tthaai| iyaro'Nuvarao cciya sayalaM seDhiM smaannei|| 1333 // -vizeSA. bhASya For Personal & Private Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 521 isa prakAra darzanamohakSapaNa ke sandarbha meM darzanamohasaptaka kA kSaya karane ke pazcAt cAritramohanIya kA kSaya (kSapaNa) karane ke lie yathApravRtta Adi tIna karaNoM ko karatA hai| tIna karaNoM kA sthAna, krama kArya aura phala kA varNana upazama zreNi ke nirUpaNa ke sandarbha meM kara Ae haiN| parantu yahA~ (cAritramoha) kSapaka zreNi ke sandarbha meM apUrvakaraNa meM sthitighAta Adi ke dvArA apratyAkhyAnAvaraNa tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kI 8 prakRtiyoM kA isa prakAra kSaya kiyA jAtA hai ki anivRttikaraNa ke prathama samaya meM unakI sthiti palya ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra raha jAtI hai| anivRttikaraNa ke saMkhyAta bhAga bIta jAne para styAnarddhitrika, narakadvika, tiryaJcadvika, ekendriya tathA vikalendriya-trika (ye cAra jAtiyA~) sthAvara, Atapa, udyota, sUkSma aura sAdhAraNa ; ina solaha prakRtiyoM kI sthiti udvalanA-saMkramaNa ke dvArA udvalanA hone para palya ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra raha jAtI hai| usake bAda guNa saMkramaNa ke dvArA baMdhyamAna prakRtiyoM meM unakA prakSepa kara-karake unheM bilakula kSINa kara diyA jAtA hai| ___ yadyapi apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSaya kA prArambha pahale hI kara diyA jAtA hai, tathApi abhI taka kSINa nahIM ho pAte haiM, antarAla meM hI pUrvokta solaha kaSAyoM (SoDaza prakRtiyoM) kA kSapaNa kiyA jAtA hai| unake kSaya ke pazcAt una ATha kaSAyoM kA bhI antarmuhUrta meM hI kSaya kara detA hai| tatpazcAt nau 1. darzanamoha-kSapaNa ke sambandha meM 'labdhisAra' (gA. 110, 111) meM likhA hai-karmabhUmi kA manuSya, tIrthaMkara, kevalI yA zrutakevalI ke pAdamUla meM darzanamoha ke kSapaNa kA prArambha karatA hai| adha:karaNa ke prathama samaya se lekara jaba taka mithyAtva mohanIya aura mizramohanIya dravya samyaktva-prakRtirUpa saMkramaNa karatA hai, taba taka ke antarmuhUrta-kAla ko darzanamoha ke kSapaNa kA prArambhaka kAla kahA jAtA hai|aur usa prArambhaka-kAla ke anantara samaya se lekara kSAyika samyaktva kI prApti ke prathama samaya taka kA kAla niSThApaka kahA jAtA hai| so niSThApaka to jahA~ prArambha kiyA thA, vahIM athavA saudharmAdi svargoM meM, yA bhogabhUmi meM, athavA dharmA (ghammA) nAmaka prathama narakabhUmi meM hotA hai; kyoMki baddhAyu kRtakRtya (kRtakaraNa) vedaka-samyagdRSTi maraNa karake cAroM gatiyoM meM utpanna ho sakatA hai| vaha niyama hai ki kSAyika samyagdRSTi jIva adhika se adhika cauthe bhava meM niyama se mokSa calA jAtA hai| kRtakRtya vedaka kA kAla antarmuhUrta hai| usa antarmuhUrta meM yadi maraNa ho to gommaTasAra karmakANDa (562 gA.)ke anusAra- usake prathama bhAga meM marane para devagati meM, dUsare bhAga meM marane para devagati aura manuSyagati meM, tathA tIsare bhAga meM marane para deva-manuSya-tiryaJcagati meM aura cauthe bhAga meM marane para cAroM gatiyoM meM kRtakRtya vedaka samyaktvI utpanna hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ nokaSAya aura cAra saMjvalana - kaSAyoM meM antakaraNa karatA hai / phira kramazaH napuMsakaveda, strIveda aura hAsyAdiSaTka, ina nokaSAyoM kA kSapaNa karatA hai| tadanantara puruSaveda ke tIna khaNDa karake do khaNDoM kA eka sAtha kSapaNa karatA hai; aura tIsare khaNDa ko saMjvalana krodha meM milA detA hai| yaha krama puruSaveda ke udaya se ( kSapaka-) zreNi-ArohaNa karane vAle ke liye hai / yadi strI kSapaka zreNI para ArohaNa karatI hai| to pahale napuMsakaveda kA kSapaNa karatI hai| usake pazcAt kramazaH puruSaveda, 6 nokaSAya evaM strIveda kA kSapaNa karatI hai| yadi napuMsaka zreNI - ArohaNa karatA hai to vaha pahale strIveda kA, tadanantara puruSaveda, chaha nokaSAya tathA anta meM napuMsakaveda kA kSapaNa karatA hai / 2 niSkarSa yaha hai ki jisa veda ke udaya se zreNi car3hatA hai, usakA kSapaNa sabase anta meM hotA hai / vedatraya ke kSapaNa ke bAda saMjvalana - krodha, mAna, mAyA aura lobha kA kSapaNa uktaH: prakAra se karatA hai| arthAt -saMjvalana krodha ke tIna khaNDa karake do khaNDoM kA to eka sAtha kSapaNa karatA hai aura tIsare khaNDa ko saMjvalana mAna meM milA detA hai| isa prakAra saMjvalana mAna ke tIna khaNDa karake do khaNDoM kA eka sAtha kSaya kara mAna ke tIsare khaNDa ko saMjvalana mAyA meM milA detA hai| isI prakAra kI prakriyA se mAyA ke tIsare khaNDa ko lobha meM milA detA hai / pratyeka ke kSapaNa karane kA kAla antarmuhUrta hai aura zreNikAla antarmuhUrta hai, kintu vaha antarmuhUrta bar3A hai| tadanantara saMjvalana lobha ke tIna khaNDa karake do khaNDoM kA to eka sAtha kSapaNa karatA hai, kintu tIsare khaNDa ke saMkhyAta khaNDa karake carama khaNDa ke sivAya zeSa khaNDoM ko bhinna-bhinna samaya meM khapAtA hai / phira usa carama khaNDa ke bhI asaMkhyAta khaNDa karake unheM dasaveM guNasthAna meM bhinna-bhinna samaya meM khapAtA hai| isa prakAra lobhakaSAya kA pUrNatayA kSaya hone para anantara samaya meM hI kSINakaSAya ho jAtA hai / 3 1. paMcama karmagrantha, kSapaka zreNidvAra vyAkhyA ( marudharakesarI jI), pR. 391 se 393 2. kisI kisI kA mata hai ki kSapaka zreNi-Arohaka pahale 16 kaSAya-3 - prakRtiyoM ke hI kSaya kA prArambha karatA hai aura unake madhya meM 8 kaSAyoM kA kSaya karatA hai| tatpazcAt 16 prakRtiyoM kA kSaya karatA hai| 3. (ka) go. karmakANDa meM matAntara kA ullekha Natthi aNaM uvasamaNe khavagApuvvaM khavittu aTThAya / pacchA solAdINaM khavaNaM, idi kei NiddiTTaM // 399 // For Personal & Private Use Only 1 (zeSa pRSTha 523 para) Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 523 kSINakaSAya guNasthAna ke kAla ke saMkhyAta bhAgoM meM se eka bhAga kAla bAkI rahane taka mohanIya karma ke sivAya zeSa karmoM meM sthitighAta vagairaha pUrvavat hote haiN| usameM pAMca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa , pAMca antarAya aura do nidrA (nidrA aura pracalA), ina solaha prakRtiyoM kI sthiti ko kSINakaSAya ke kAla ke barAbara karatA hai| kintu nidrAdvika kI sthiti ko eka samaya kama karatA hai| inakI sthiti ke barAbara hote hI inameM sthitighAta Adi (paMcavidha) kArya hone banda ho jAte haiM kintu zeSa prakRtiyoM ke ye hote rahate haiN| kSINa kaSAya ke upAnta samaya meM nidrAdvika kA kSaya karatA hai| aura zeSa caudaha prakRtiyoM kA antima meM kSaya karatA hai| tatpazcAt usake anantara samaya meM vaha sayogikevalI ho jAtA hai| (pRSTha 522 kA zeSa) arthAt-upazama zreNi meM anantAnubandhI kI sattA (satva) nahIM hotI, aura kSapaka anivRttikaraNa pahale 8 kaSAyoM kA kSapaNa karake pazcAt 16 Adi prakRtiyoM kA kSapaNa karatA hai; aisA koI kahate haiN| (kha) paMcasaMgraha ke anusAra-strIveda ke udaya se zreNi car3hane para pahale napuMsakaveda kA kSaya hotA hai, phira strIveda kA aura tadanantara puruSaveda va hAsyAdi chaha kA kSaya hotA hai| napuMsakaveda ke udaya se zreNi car3hane para napuMsakaveda aura strIveda kA eka sAtha kSaya hotA hai| usake bAda puruSaveda aura hAsyAdiSaTka kA kSaya hotA hai| dekheM vaha gAthAitthI-udae napuMsaM itthIveyaM caM sattagaM ca kmaa| apumodayaMmi jugavaM napuMsa-itthI puNo stt|| __-paMcasaMgraha gA. 346 (ga) gommaTasAra karmakANDa gA. 388 meM bhI yahI krama batAyA hai| 1. (ka) paMcama karmagrantha, kSapaka zreNidvAra vyAkhyA (marudharakesarIjI), pR. 393, 394 ..' (kha) dekheM-vizeSAvazyaka bhASya meM isa krama kA citraNa dasaNa-moha-khavaNe NiyaTTi-aNiyaTTi bAyaro pro| . jAva u seso saMjalaNalobhamasaMkheja bhaagotti|| 1338 // tadasaMkhijai bhAgaM samae samae khavei ekkkN| tatthai suhamarAgo lobhANU jAvamekko vi|| 1339 // khINe khavaganiyaMTho vIsamae mohasAgaraM triuN| aMtomuttamudahi tariuM thAhe jahA puriso|| 1340 // chaumatthakAla-ducarimasamae nidaM khavei payalaM c| carime kevalalAbho khiinnaavrnnaantraayss|| 1341 // (zeSa pRSTha 524 para) For Personal & Private Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ sayogikevalI avasthA kI sthiti tathA kevalI bhagavAn kA kArya yaha sayogikevalI avasthA jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH kucha kama eka pUrvakoTi kAla kI hotI hai| isa kAlAvadhi meM kevalI bhagavAn sva-para-kalyANArtha (pRSTha 523 kA zeSa) / (ga) mohakSayAjjJAna-darzanAvaraNAntarAya-kSayAcca kevlm|| -tattvArtha sUtra 10/2 . (gha) gommaTasAra karmakANDa gA. 335 se 337 taka meM kSapaka zreNi kA krama vidhAna isa prakAra hai- asaMyata samyagdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata athavA apramattasaMyata / manuSya pahale hI kI taraha adha:karaNa (yathApravRttakaraNa), apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAmaka tIna karaNa karatA hai| anivRttikaraNa ke antima samaya meM anantAnubandhI kaSAyacatuSka kA eka sAtha visaMyojana karatA hai, arthAt -unheM 12 kaSAya aura nau nokaSAyarUpa pariNamAtA hai| usake bAda eka antarmuhUrta taka vizrAma karake darzanamoha kA kSapaNa karane ke lie punaH karaNatraya karatA hai| anivRttikaraNa ke kAla meM jaba eka bhAga kAla bAkI raha jAtA hai aura bahubhAga bIta jAtA hai, taba kramazaH mithyAtva, mizra aura samyaktvamohanIya prakRtiyoM kA kSapaNa karatA hai| aura isa prakAra kSAyika samyagdRSTi ho jAtA hai| usake pazcAt cAritramoha kA kSapaNa karane ke lie kSapakazreNi car3hatA hai| sarvaprathama sAtaveM guNasthAna meM adhaHkaraNa karatA hai| tatpazcAt AThaveM guNasthAna meM pahu~ca kara pUrvavat sthitighAta, rasaghAta Adi kArya karatA hai| phira nauveM guNasthAna meM pahuMca kara nAmakarma kI 13 aura darzanAvaraNa kI 3, isa prakAra 16 prakRtiyoM kA kSapaNa karatA hai| usake bAda usI guNasthAna meM kramazaH 8 kaSAya, napuMsakaveda, strIveda, chaha nokaSAya, puruSaveda, saMjvalanakrodha, saMjvalanamAna, aura saMjvalana-mAyA kA kSapaNa karatA hai| phira dasaveM se sIdhA ekadama bArahaveM guNasthAna meM pahu~ca kara 16 prakRtiyoM kA kSapaNa karatA hai| tadanantara sayogikevalI hokara caudahaveM guNasthAna meM calA jAtA hai, aura usake upAnta samaya meM 72 prakRtiyoM kA aura antima samaya meM 13 prakRtiyoM kA kSapaNa karake ayogi kevalI mukta ho jAtA hai| -paMcama karmagrantha (paM. kailAzacandra jI) pR. 339 para uddhRta (Ga) kSapaka zreNi-Arohaka kauna ho sakate haiM? isa sambandha meM gommaTasAra karmakANDa meM batAyA hai ki narakAyu, tiryaJcAyu aura devAyu ina tInoM kI sattA ke rahate kSapakazreNi nahIM hotii| narakAyu kI sattA (satva) rahate dezavirata nahIM hote, tiryaMcAyu kI sattA meM mahAvrata nahIM hotA aura devAyu kI sattA meM kSapaka zreNi nahIM hotii| ataH kSapakazreNi kA Arohaka manuSya hI hotA hai-vaha cauthe, pA~caveM, chaThe, sAtaveM guNasthAna meM se kisI eka guNasthAna vaalaa| kSapaka zreNi ke Arohaka manuSya (nara nArI) ke narakAyu, tiryaMcAyu aura devAyu kI sattA nahIM hotI hai| -paMcama karmagrantha pariziSTa pR. 452 For Personal & Private Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 525 bhavya jIvoM ko pratibodha, dezanA tathA vihAra, pracAra Adi karate haiN| yadi unake vedanIyAdi aghAtikarmoM kI sthiti Ayu karma se adhika hotI hai to unake samIkaraNa ke liye; yAnI Ayukarma kI sthiti ke barAbara vedanIyAdi tIna aghAti karmoM kI sthiti ko karane ke liye samudghAta karate haiM, jise jainadarzana meM kevali-samudghAta kahate haiN| aura usake pazcAt yoga kA nirodha karane ke liye upakrama karate haiN| yadi Ayukarma ke barAbara hI vedanIya Adi karmoM kI sthiti ho to samudghAta nahIM karate haiN| yoga nirodha kA krama yoga ke nirodha kA krama isa prakAra hai- sabase pahale bAdara kAyayoga ke dvArA bAdara manoyoga ko rokate haiN| tatpazcAt bAdara vacanayoga ko rokate haiN| usake bAda sUkSma kAyayoga ke dvArA bAdara kAyayoga ko rokate haiN| phira sUkSma manoyoga ko, aura sUkSma vacanayoga ko rokate haiN| isa prakAra bAdara, sUkSma manoyoga, vacanayoga aura bAdara kAyayoga ko rokane ke bAda sUkSma kAyayoga ko rokane ke lie sUkSma kriyA'pratipAtI dhyAna karate haiN| usa dhyAna meM sthitighAta Adi ke dvArA sayogiavasthA ke antima samaya paryanta Ayukarma ke sivAya zeSa karmoM kA apavartana karate haiN| aisA karane se saba karmoM kI sthiti ayogi-avasthA ke kAla ke barAbara ho jAtI hai| - yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhie ki ayogi-avasthA meM jina karmoM kA udaya nahIM hotA, unakI sthiti eka samaya kama hotI hai| . sayogi se ayogi kevalI hone ke lie avaziSTa prakRtiyoM ke kSaya kA puruSArtha ____sayogi-kevalI guNasthAna ke antima samaya meM sAtA yA asAtA vedanIya meM se koI eka vedanIya, audArika, taijasa, kArmaNa, chaha saMsthAna, prathama saMhanana, audArika aMgopAMga, varNa-catuSka, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa, zubha-azubhavihAyogati, pratyeka, sthira , asthira, zubha, azubha, susvara, duHsvara aura nirmANa, ina 30 prakRtiyoM ke udaya aura udIraNA kA sadA-sadA ke lie viccheda ho jAtA hai aura usake anantara samaya meM ayogi-kevalI ho jAte haiN|2 1. paMcama karmagrantha, gA. 99-100 kSapaka zreNidvAra-vyAkhyA (marudharakesarIjI), pR. 394 2. (ka) vahI, kSapaka zreNI ke sadarbha meM vyAkhyA (marudharakesarI), pR. 394-395 (zeSa pRSTha 526 para) For Personal & Private Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ isa ayogi kevalI avasthA meM vyuparatakriyA'pratipAtI dhyAna karate haiN| yahA~ sthitighAta Adi nahIM hotA hai| ataH jina karmoM kA udaya hotA hai, unako to sthiti kA kSaya hone se bhoga (anubhava) kara naSTa kara dete haiN| kintu jina prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA, unakA stibuka-saMkrama ke dvArA vedyamAna prakRtiyoM meM saMkrama karake ayogi-avasthA ke upAnta samaya meM 72 kA aura anta samaya meM 13 prakRtiyoM kA kSaya karake nirAkAra, niraMjana, siddha-buddha, sarvaduHkhaprakSINaka hokara ananta avyAbAdha zAzvata sukha ke dhAma-mokSa ko prApta karate haiN| (pRSTha 525 kA zeSa) (kha) prakRtiyoM kA viccheda hone kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-nauveM guNasthAna ke nau bhAgoM meM se pahale bhAga meM nAmakarma kI 13 prakRtiyA~ (narakadvika, tiryaMcadvika, vikalatrika, Atapa, udyota, ekendriya, sAdhAraNa, sUkSma, sthAvara) tathA darzanAvaraNIya kI tIna prakRtiyA~ (styAnarddhitrika) kula 16 prakRtiyoM kA kSapaNa hotA hai| dUsare bhAga meM apratyAkhyAnAvaraNa catuSka, pratyAkhyAnAvaraNa catuSka, yoM kula 8 prakRtiyoM kA kSapaNa hotA hai| tIsare bhAga meM napuMsakaveda kA cauthe bhAga meM strIveda kA, pAMcaveM bhAga meM hAsyAdiSaTka kA, chaThe, sAtaveM, AThaveM aura nauveM bhAga meM kramazaH puruSaveda, saMjvalana krodha, mAna aura mAyA kA kSapaNa hotA hai| isa prakAra nauveM guNasthAna meM 36 prakRtiyoM kA vyuccheda hotA hai| dasaveM sUkSma samparAya guNasthAna meM saMjvalana lobha tathA bArahaveM guNasthAna meM 5 jJAnAvaraNIya kI, 4 darzanAvaraNIya kI, 5 antarAya kI tathA nidrA aura pracalA; yoM 16 prakRtiyA~ kSaya hotI haiN| phira sayogi kevalI hokara caudahavAM guNasthAna prApta hotA hai| phira 14veM guNasthAna ke upAntya samaya meM nAma, gotra aura vedanIya 68+2+2=72 prakRtiyoM kA aura anta samaya meM 13 prakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai| jo kSapaka zreNi kA khAsa prAptavya hai| -karmagrantha 5 pariziSTa pR. 453 1. (ka) caudahaveM ayogi kevalI guNasthAna ke anta samaya meM kaI AcArya 13 ke badale 12 prakRtiyoM kA kSaya mAnate haiN| unakA kahanA hai ki manuSyAnupUrvI kA kSaya dvicarama samaya meM hI ho jAtA hai| kyoMki usake udaya kA abhAva hai| jina prakRtiyoM kA udaya hotA hai, unameM stibuka saMkrama na hone se anta samaya meM apane-apane svarUpa se unake dalika pAye jAte haiM jisase unakA caramasamaya meM sattAviccheda honA yuktisaMgata hai| cUMki cAroM hI AnupUrvI kSetra vipAkI hone ke kAraNa dUsare bhava ke lie gati karate samaya hI udaya meM AtI haiN| ataH isa bhava meM jIva ko unakA udaya nahIM ho sktaa| udaya na ho sakane se-ayogiavasthA meM dvicarama-samaya meM hI manuSyAnupUrvI kI sattA kA kSaya ho jAtA hai| (zeSa pRSTha 527 para) For Personal & Private Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa 527 upazama zreNi aura kSapaka zreNi donoM kI mokSa kI ora daur3a - isa prakAra upazama zreNi aura kSapakazreNi donoM ke mAdhyama se mokSa kI ora mumukSu sAdhaka kI daur3a zurU hotI hai; parantu upazama zreNi ke sahAre ArohaNa karane vAle dhAvaka mohakarma kI prakRtiyoM ke tUphAnoM ko kramazaH dabAte-upazama karate hue daur3a lagAte haiM, phalataH ve prakRtiyA~ punaH nimitta pAkara uphana jAtI haiM, aura sAdhaka ke kadamoM ko DagamagA kara skhalita kara detI haiM, nIce girA detI haiN| phira bhI yadi vaha Age jAkara saMbhala jAtA hai to punaH kSapaka zreNI ke sahAre daur3a lagAkara mokSa ke zikhara para pahu~ca jAtA hai, jabaki kSapaka zreNi ke sahAre sIdhI daur3a lagAne vAle sAdhaka mokSa ke zikhara para pahu~ca kara hI vizrAma lete haiN| ve mohakarma kI tUphAnI prakRtiyoM ko sarvathA naSTa karane ke sAtha zeSa tIna ghAtikarmoM aura phira aghAti karmoM kA bhI sarvathA kSaya karake siddha-buddha-mukta ho jAte haiN| (pRSTha 526 kA zeSa) .. (kha) teraha prakRtiyoM kA kSaya mAnane vAloM kI yukti yaha hai ki tadbhavamokSagAmI ke antima samaya meM AnupUrvI sahita 13 prakRtiyoM kI sattA utkRSTarUpa se rahatI hai| kintu jaghanya se tIrthaMkaranAma prakRti ke sivAya 12 prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| isakA kAraNa yaha hai ki manuSyagati ke sAtha udaya ko prApta hone vAlI bhavavipAkI manuSyAyu, kSetravipAkI manuSyAnupUrvI, jIvavipAkI zeSa nau prakRtiyoM tathA sAtA-asAtA vedanIya meM se koI eka, uccagotra, ye 13 prakRtiyA~ tadbhavamokSagAmI ke antima samaya meM kSaya ko prApta hotI haiN| dvicarama samaya meM naSTa nahIM hotiiN| ataeva tadbhava mokSagAmI jIva ke antima samaya meM utkRSTa 13 prakRtiyoM kI aura jaghanya 12 prakRtiyoM kI sattA rahatI hai|-pNcm karmagrantha pariziSTa (kSapaka zreNi) pR. 453, 454 (ga) gommaTasAra (ka.) gA. 341 meM aisA hI likhA hai-"udayagabAra NarANU terasa carimamhi vocchinnnnaa|'-arthaat-udygt 12 prakRtiyA~ aura eka manuSyAnupUrvI, ye 13 prakRtiyA~ ayogi kevalI ke antima samaya meM apanI sattA se chUTatI haiN| For Personal & Private Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa dIrghamArga-yAtrI ke samAna dIrghasaMsAra-yAtrI ko bhI kaTu-madhura anubhava prAcIna kAla meM adhikAMza yAtrIgaNa lambI yAtrA karane ke liye paidala yAtrA karate the| bIca-bIca meM ve par3Ava DAlate hue calate the aura rAtrivizrAma karake dUsare dina subaha apanI yAtrA prArambha kara dete the| isa prakAra jahA~-jahA~ ve par3Ava DAlate the, usa. gA~va ke loga sajjana hote to unakA svAgata karate the, AhAra-pAnI se tathA AvAsIya suvidhA dekara unakI sevA karate the| isake viparIta yadi par3Ava vAle gA~va ke loga durjana hote yA duSTa, uddaNDa yA aparAdhI prakRti ke hote to unheM lUTa lete, yA Age khader3a dete athavA AhAra-pAnI denA to dUra rahA, unheM apane gA~va meM Thaharane ke liye sthAna bhI nahIM dete the| athavA lar3AI-jhagar3A yA bakajhaka karake unake sAtha durvyavahAra karate the| yAtrIgaNa bhI Aveza aura roSa meM Akara unake sAtha gAlIgalauja yA mArapITa taka karane para utArU ho jAte the| isa prakAra sudUra maMjila taka yAtrA meM kaI yAtriyoM ko kaI kar3ave-mIThe anubhava hote the| unameM se kucha yAtrIgaNa isa prakAra ke bhI hote the, ki ve yAtrA ke daurAna jisa sthAna para par3Ava DAlate, vahA~ jaisI-jaisI rahane-khAne kI suvidhA-asuvidhA milatI, usake anusAra apane Apa ko samabhAva- pUrvaka eDajasTa kara lete| agara usa par3Ava vAle sthAna ke loga kharAba prakRti ke jhagar3AlU hote to bhI ve unake prati madhuratA se, prema se, AtmIyatA se unheM apanA banA lete aura apane bhAgyAnusAra sukha-duHkha kI prApti mAnakara apanI lambI yAtrA pUrNa karate the| ThIka yahI bAta saMsArayAtriyoM ke liye kahI jA sakatI hai| ve bhI isI taraha apane-apane karmAnusAra eka gati se dUsarI gati meM, eka yoni se dUsarI yoni meM aura ekendriya se paMcendriya taka meM tathA paMcendriyoM meM kabhI deva, manuSya, tiryaMca yA nAraka banakara apanI yAtrA karate rahate haiN| sAMsArika jIva-yAtriyoM ko bhI gatiyoM aura For Personal & Private Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 529 yoniyoM ke una par3AvoM meM apane-apane pUrvajanma-baddha karmoM ke phalasvarUpa acche yA bure jIvoM yA vyaktiyoM se vAstA par3atA hai| vahA~ phira vaha jIva apanI prakRti ke anusAra pratyeka janma meM sambaddha vyaktiyoM (parivAra, samAja Adi) ke sAtha acchA yA burA vyavahAra karake punaH zubha-azubha karmabandha karatA rahatA hai| tatphalasvarUpa usakA bhI apane bandhAnurUpa acche-bure vyaktiyoM se sambandha jur3atA hai| isa bandhaparamparA kI yAtrA kAphI lambI calatI hai| isa bandha-paramparA ko hI vaidika dharmaparamparA meM 'RNAnubandha' saMjJA dI gaI hai| RNAnubandha yA bandhaparamparA kA kAraNa aura svarUpa isa janma-janma kI yAtrA ke daramyAna eka jIva anekAneka anya jIvoM ke sAtha paricaya aura samparka meM AtA hai| pUrvabaddha karmabandhAnusAra vaha jaba usa usa bhava meM una anukUla-pratikUla prakRti vAle tathA iSTa-aniSTa saMyogoM aura paristhitiyoM vAle jIvoM ke samparka meM AtA hai, jur3atA hai, taba unake prati dveSa ke tIvra yA manda bhAva lAkara paraspara karmoM se baddha hotA jAtA hai| rAgadveSa kI isa zrRMkhalA kA hI dUsarA nAma RNAnubandha hai, ise hama zubhAzubhabandha kI paramparA bhI kaha sakate haiN| RNAnubandha nAma kI sArthakatA RNa kA artha hai- karja, aura anubandha kA artha hai- usakA anusaraNa karane vAlA-tadanarUpa phala dene vAlA bNdh| rAga se zubhabandha hotA hai aura dveSa se ashubhbndh| zubhabandha jaba udaya meM AtA hai to usakA phala madhura hotA hai jabaki azubhabandha kA kttu| isa prakAra janma-janma meM anya jIvoM ke sAtha bAra-bAra hone vAle zubha-azubha adhyavasAyoM pariNAmoM ke kAraNa vaha RNAnubandha (bandha-paramparA) uttarottara dRr3ha hotI jAtI hai| .. vaha pUrvakRta zubha-azubha karmabandha hI eka prakAra kA RNa hai, vaha jisakA jisake sAtha pUrvajanma yA janmoM meM ba~dhA hai, usakA phalabhoga agale janma yA janmoM meM udaya meM Akara usI jIva ke nimitta se hotA hai| arthAt-usa pUrvabaddha zubha-azubha RNa (karja) ko utArane yA vasUla karane ke lie vaha jIva RNAnubandhI jIvoM ke sAtha sAMsArika sambandhoM se jur3atA hai| koI mAtA-pitA banate haiM, koI pati-patnI, to koI bhAI-bhAbhI, koI bhAI-bahana, koI sAsa-bahU, koI nanada-bhaujAI, koI cAcAcAcI, koI mAmA-mAmI, koI mausI-bhAnajI, to koI devarAnI-jiThAnI banate haiN| 1. dekheM-kalyANa (mAsika) (gItA presa, gorakhapura) aprela 1990 aMka meM prakAzita 'RNAnubandha' lekha For Personal & Private Use Only Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ / isI prakAra koI zatru-mitra, grAhaka-vyApArI, pitA-putra, bhAI-bhAI Adi aneka riztoM-sambandhoM ke rUpa meM Akara eka parivAra, kuTumba, nagara-grAma, jAti, sampradAya, dharma, samAja, saMsthA, yA rASTra meM jur3a jAte haiN| kaI loga isa mele-milana ko Azcarya kI dRSTi se dekhate haiN| unako adhika Azcarya to taba hotA hai, jaba ve kisI dharmAtmA, nIti-nyAyaparAyaNa, paropakArI pitA ke yahA~ krUra, uddaNDa, avinIta, ur3AU yA durvyasanI putra kA janma dekhate haiM, athavA isake viparIta bilakula anapar3ha, gavAra aura rUr3higrasta grAmINa pitA ke yahA~ vidvAn, sadAcArI, vicAraka, dharmAtmA putra kA janma dekhate haiN| saca pUche to usake pIche pUrvajanmakRta RNAnubandha kA siddhAnta hI kAraNa hai| RNAnubandha ke siddhAnta para se yaha bhI spaSTataH samajha meM A jAegA ki amuka jIva ke prati anurAga yA Asakti aura amuka vyakti ke prati aruci yA ghRNAH tathA amuka vyakti ke saMyoga aura amuka ke prati viyoga, amuka vyakti ke sAtha sambandha se sukha yA duHkha kyoM hotA hai yA kyoM huA?? RNAnubandha kaise kaise cukatA hai, kaise baMdhatA hai? mAna lIjie, eka jIva aisA hai, jisake eka bhava kA AyuSya pUrA hone para usa bhava meM jina-jina jIvoM se sambandha RNAnubandha rUpa meM jur3A hai, usake udaya meM Ane para hI phalarUpa meM RNa cukAne se pahale hI use adhUrA chor3akara zarIra-tyAga karake paraloka calA jAtA hai; kyoMki mRtyu kA Agamana to nizcita hai, kintu kaba AegI, yaha aniyata hai| aisI sthiti meM usa mRta jIva ne jo bhI nayA gatinAmakarma bAMdhA hogA, usI yoni meM vaha usa karma ke udaya se janma letA hai| usa agale janma meM pUrva RNAnubandha cukAne ke liye una-una jIvoM ke sAtha usakA saMyoga yA samAgama hotA hai aura pUrvabaddha karma ke udaya meM Ane para usakA phala bhogatA hai| isa prakAra jo purAnA RNa thA, vaha bharapAI ho jAtA hai| sAtha hI karmaphala bhogate samaya una sambaddha jIvoM ke prati prIti-aprIti, rAgadveSa, moha-ghRNA Adi pariNAmoM ke kAraNa naye karmabandha kA nayA RNa baMdha jAtA hai| phira AyuSyakarma ke kSaya ke sAtha hI zarIratyAga hotA hai, aura punaH uparyukta niyamAnusAra vaha jIva nayA zarIra dhAraNa karatA hai| jaba taka RNAnubandha (bandhaparamparA) sattA meM hotA hai, taba taka yaha janma-maraNa kA cakra avirata calatA rahatA hai| pUrvabaddhakarma (RNAnubandha) kA RNa jaba pUrA cukatA ho jAtA hai, usakA aMzamAtra bhI zeSa nahIM rahatA, tabhI saMsAra ke bandhana se vaha jIva chUTatA hai aura mukta hokara anantajJAna-darzana-avyAbAdhasukha aura ananta Atmazakti se sampanna, kevala zAnta sthiti meM sadAkAla ke lie rahatA hai| . 1. AdhyAtmika nibandhoM meM se RNAnubandha prakaraNa, (bhogIbhAI gi. zeTha) pR0.90 For Personal & Private Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 531 isa para se eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki saMsAra ke jitane bhI vartamAna meM zubha yA azubha mitra-zatru yA mAtA-putra Adi sambandha jur3ate haiM, ve pahalI bAra hI jur3e haiM, aisA nahIM hotA; kyoMki usa bhava se pUrva bhava yA bhavoM meM usa prakAra ke zubha-azubha sambandha bane hI haiN| parantu pUrvabaddha karmaRNAnubandha ke kAraNa mAtA-putra, pati-patnI Adi sambandha banate haiM rAga-dveSa kI prabala ghaniSThatA ke kAraNa hii| . zubha RNAnubandha kI kucha vizeSatAe~ parantu zubha RNAnubandha kI kucha vizeSatAe~ haiN| yadi koI jIva anya jIva yA jIvoM ke sAtha saMsAra-vyavahAra meM aneka bhavoM taka apane zubha bhAva surakSita rakhakara zubha RNAnubandha bAMdhatA rahe to vyavahAra se to usa prathama jIva ko dUsare jIvoM dvArA sahAyatA, sahayoga, vAtsalya, sneha, suvidhA Adi sAMsArika lAbha to milate hI haiM, kintu taduparAMta eka mahAn lAbha yaha hai ki jaba prathama jIva tathA anya jIvoM meM se koI eka vyakti paramArthadharma meM rucivAlA hokara jJAna-darzana-cAritrarUpa dharma kI ucca ArAdhanA-sAdhanA ke dvArA AtmajJAna aura ucca AtmadazA prApta kara letA hai, taba vaha anya zubha RNAnubandhI vyakti yA vyaktiyoM ko adhyAtmamArga kI ora AkarSita karake use AtmajJAna prApta karAne meM tathA AtmadazA ke vikAsa meM sahAyaka hokara uccapada kI ora le jAtA hai| isa prakAra bahudhA vyavahAra kA RNa paramArtha dvArA cukA diyA jAtA hai| isa dRSTi se aneka bhavoM kA zubha RNAnubandha kitanA zreyaskara ho sakatA hai? jaise- bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAn ariSTanemi aura rAjImatI ke jIva kA usa bhava sahita nau bhavoM kA zubha RNAnubandha thaa| usase pUrva ATha bhavoM taka lagAtAra donoM kA zubha RNAnubandha sAMsArika vyavahArayukta rhaa| nauveM bhava meM bhagavAn ariSTanemi ne usa zubha RNAnubandha ko paramArthadRSTi se cukAne hetu svayaM ratnatrayarUpa adhyAtmamArga apanA kara rAjImatI ko bhI usI paramArthamArga meM AkarSita kiyA aura sAtha hI apane laghubhrAtA rathanemi ko bhii| antataH donoM ko siddha-buddha-mukta banAne meM ve sahAyaka bne| vyavahAra se eka bhava parimita sukha kA lAbha, paramArtha se siddhalAbha - vyavahAra se karmabandha RNa cukAne meM adhika se adhika eka bhava parimita sAMsArika sukha kA lAbha milatA hai, jabaki paramArtha se isa RNa ko cukAne meM saMsAra 1. AdhyAtmika nibandhoM meM se RNAnubandha prakaraNa (bhogIbhAI gi. zeTha) se sAbhAra anUdita 2. dekheM-tIrthakara ariSTanemi : eka anuzIlana (AcArya devendra muni jI) For Personal & Private Use Only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ paribhramaNa kA kAla ekadama ghaTa jAne ke sAtha hI AtmakalyANa aura Atmazreya kA apUrva lAbha prApta hotA hai aura anta meM, siddha-buddha-mukta hone kA lAbha bhI kama nahIM hai| zubha RNAnubandha se vyavahAra kI apekSA paramArtha meM vizeSa lAbha jisa prakAra vyavahAra meM jIva zubha RNAnubandha ke udaya se saMsAra ke pArivArika sambandhoM se yA mitrAdi sambandhoM se baMdhatA hai, aura paraspara prItivaza anukUla rahatA hai, usa prakAra paramArtha meM adhyAtmamArga kI ruci vAle sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA yA anya satsaMgI, mumukSu yA jijJAsu ke rUpa meM RNAnubandha ke udaya se paraspara vAtsalyabhAva se jur3ate haiM aura paraspara hitaiSI banakara dharmArAdhana karate haiN| isI prakAra guru-ziSya kA yA dharmAcArya evaM unake anuyAyiyoM kA sambandha bhI zubha RNAnubandha ke udaya (phala) rUpa hai| amuka vyakti ke prati hI amuka kA AkarSaNa, zubha RNAnubandha ke kAraNa isa para se yaha bhI parilakSita hotA hai ki vibhinna jJAnI puruSoM ke rahate tathA unake uccakoTi ke sundara bhAvavAhI vacana-pravacana hote hue bhI amuka vyakti unake prati AkarSita nahIM hote, na hI unheM guru rUpa meM svIkArate haiN| ve amuka jJAnI puruSa ke prati AkarSita hote haiM, unhIM kI bhakti karate haiM, isake pIche bhI pUrvabaddha zubha RNAnubandha kA udaya kAraNa hai| kyoMki dUsaroM ke prati vaise zubha RNa ke bandha kA abhAva hai| jisake sAtha zubha RNAnubandha kA sambandha ho, aura vaha udaya meM ho, usake prati hI jIva kA AkarSaNa hotA. hai| yahI niyama sarvatra abAdhita rUpa se pracalita hai| jaise- pUrva zubha RNAnubandha se AkarSita hokara gautama svAmI ke upadeza se pratibuddha evaM virakta hokara eka kRSaka muni banA aura unake sAtha bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM praveza karate hI pUrva azubha RNAnubandha ke kAraNa bhagavAn mahAvIra ko dekhate hI vaha bhar3aka uThA aura veza chor3akara vApasa lauTa gyaa| eka hI bhava meM zubha aura azubha donoM prakAra ke RNAnubandha kA udaya aisA bhI ekAnta rupa se sambhava nahIM hotA ki jIva kA kisI eka bhava meM AyuSya ke anta taka dUsare jIvoM ke sAtha lagAtAra zubha yA azubha bhAva rheN| isa kAraNa ekAnta zubha yA ekAnta azubha RNa kA bandha nahIM hotaa| jaise- bhagavAn 1. AdhyAtmika nibandhoM meM se RNAnubandha prakaraNa (bhogIbhAI gi. zeTha) se bhAvAMza grahaNa, pR0 91 2. dekheM-bhagavAn mahAvIra : eka anuzIlana (AcArya devendra muni) For Personal & Private Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 533 mahAvIra ke pAsa dIkSita hone ke bAda 6 varSa taka gozAlaka kA pUrva zubha RNAnubandhavaza acchA vyavahAra rahA, parantu bAda meM azubha RNAnubandha ke udaya meM Ane para vahI gozAlaka unakA kaTTara virodhI bana gyaa| ataH kisI akele zubha yA azubha RNa kA bandha nahIM hotaa| phira bhI aneka bhavoM kA kAla vyatIta hone para ekAnta zubha yA ekAnta azubha RNa kA bandha honA sambhava hotA hai| jaise- bhAvI tIrthaMkara aura unake mAtA-pitA ke bIca akele zubha RNAnubandha kA udaya, tathaiva vAsudeva aura prativAsudeva ke bIca hone vAlA akele azubha RNAnubandha kA udy| RNAnubandha nikAcita hone para tIvratA se kAryAnvita hotA hai * * itanA avazya hai ki kisI eka bhava meM jIvana-paryanta adhikAMza rUpa se adhika pramANa meM sambandhoM ke sAtha zubha yA azubha bhAva rahe hoM to tadanusAra bahulatA kI apekSA zubha yA azubha donoM meM se kisI eka RNAnubandha meM usakI gaNanA hotI hai| aise aneka bhavoM meM zubha yA azubha RNAnubandha kA saMcaya hotA jAtA hai| aura vaha RNarUpa bandha nikAcita hone se prabala ho jAtA hai; isa kAraNa usakA udaya atyanta tIvratA se zubha yA azubha phala ke rUpa meM kAryAnvita hotA hai| .. RNAnubandha se mukti : eka hI bhava meM duSkara isa sambandha meM yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki pUrvabhava yA bhavoM meM baMdhA huA RNa (karmabandha), usase bAda ke cAhe jisa bhava meM cukAne ke lie sAMsArika sambandha-samAgama meM Ane para bhI pUrNatayA udaya meM Ae binA ukta RNa se chuTakArA nahIM hotaa| jisa RNAnubandha rUpa karma kA abAdhAkAla pUrNa na huA ho, vaha karma udaya meM Ane yogya na hone se, usakA udaya bhaviSya meM hone vAlA hone se vaha baddhakarma yA RNarUpa karmabandha sattA meM par3A rahatA hai| phira vartamAna bhava meM RNa cukatA karate samaya bhI una sambandhoM ke sAtha phira zubhAzubha rAgadveSa rUpa pariNAma hone se jo nayA bandha par3atA hai, vaha pUrva ke RNAnubandha ke sAtha jur3a jAtA hai| Azaya yaha hai ki kisI apavAda ke sivAya baMdhe hue samasta karma-RNa se eka bhava meM pUrNatayA udaya meM Akara chuTakArA honA duSkara hai| RNamukta tabhI huA jA sakatA hai, jaba nayA bandha na pdd'e| kaI bhavoM kI dharmasAdhanA ke pazcAt antima bhava meM aisA hotA hai; yAnI RNamukta ho sakatA hai| jaise somala brAhmaNa se gajasukumAla ke jIva kA nikAcita RNAnubandha 99 lAkha bhavoM ke pazcAt pUrNatayA udaya meM AyA aura gajasukumAlamuni kI prabala dharmArAdhanA-bhedavijJAna sAdhanA ke kAraNa zIghra hI unakI RNamukti ho gii| 1. RNAnubandha (bhogIbhAI gi. zeTha), bhAvagrahaNa, pR.10 se 12 For Personal & Private Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ agara gajasukumAla muni somala brAhmaNa ke prati jarA bhI roSa, dveSa yA kleza karate to unakA azubha RNAnubandha aura adhika prabala ho jAtA / adhika zubha RNAnubandhI bhavoM kI bar3I saMkhyA lAbhadAyI, kintu azubha kI saMkhyA pIr3AkArI adhika zubha RNAnubandhI bhavoM kI bar3I saMkhyA vyavahAra meM atyanta lAbhadAyI tathA anukUla hotI hai, isase bhI adhika upakArI aura bhavabandhana tor3ane meM lAbhadAyI banatA hai- RNAnubandha kA RNa cukAte samaya paramArtha dRSTi kA yoga, jo ki AtmadazA kI utkRSTatA zIghratA se lAne meM upakAraka hotA hai| isake viparIta adhika azubha RNAnubandhI bhavasaMkhyA atyanta pIr3AkArI tathA Adhi-vyAdhi-upAdhi se yukta hone se prAyaH duHkhadAyaka siddha hotI hai| anantajJAnI bhagavAn mahAvIra ko antima bhava meM pUrvabaddha dIrghakAlika adhika bhavasaMkhyA kA azubha RNAnubandha cukAnA par3A thA, nAnA kaThora parISahoM aura upasargoM ke rUpa meN| sAmAnyatayA RNAnubandha ke bala kA bar3A saMcaya mukhyatayA zubha ho to mokSa hone se pahale ke aura azubha ho to narakagati meM jAne se pahale ke paccIsa bhavoM meM hotA hai| usake atirikta nyUnAdhika bala vAlA RNAnubandha-saMcaya to pratyeka bhaMva meM hotA rahatA hai aura prAyaH udaya meM Ane para usakA phala bhI bhogA jAtA hai| bhavoM kI saMkhyA adhika ho to bala aura phala bhI adhika, saMkhyA kama ho to donoM kama bhava bhava meM sAMsArika sambandha jyoM-jyoM bar3hate jAte haiM, tyoM-tyoM zubhAzubha pariNAmAnusAra zubhAzubha RNAnubandha kA jatthA bar3hatA jAtA hai| jaise-jaise usa-usa prakAra ke bhavoM kI saMkhyA adhika hotI rahatI hai, vaise-vaise usakA bala aura phala adhika tathA jaise-jaise usa-usa prakAra ke bhavoM kI saMkhyA kama hotI hai to tadanusAra usakA bala aura phala kama hotA hai| utkRSTa lAbha yA hAni adhikatama zubhAzubha RNAnubandhI aneka bhavoM kI saMkhyA para nirbhara hai, jabaki kaniSTha lAbha yA hAni nirbhara hai nyUnatama zubhAzubha RNAnubandhI alpabhavasaMkhyA pr| RNAnubandha kI zakti kA saMcaya sabase adhika hotA hai- manuSyabhava meM, aura sabase kama hotA hai- tiryaJcabhava meM / pratyeka gati ke jIva tathA eka gati ke jIva kA anya gati ke jIva ke sAtha RNAnubandha ke anusAra sambandha cAroM gatiyoM ke jIvoM meM se pratyeka gati ke jIva pUrvabhava yA bhavoM meM jina zubhAzubha RNAnubandha se baMdhe hue hote haiM, ve agale bhava yA bhavoM meM ukta RNa cukAne For Personal & Private Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 535 yA cukane hetu paraspara sambandha yA samAgama se jur3ate haiM, taduparAnta eka gati ke jIva ke sAtha anya gati ke jIva ke RNAnubandha kA vizeSa prakAra kA udaya hone para bhI ve bhI apanA-apanA RNa cukAte haiM yA cukate haiN| ... manuSya-manuSya ke bIca RNAnubandha kA udaya manuSyamAtra kA janma se lekara mRtyu-paryanta jIvana prAyaH zubhAzubha RNAnubandha ke udaya se vyatIta hotA hai| zubhAzubha RNAnubandha ke anusAra mAtA-pitA ke yahA~ janma hotA hai, tathA vaise hI bhAI-bahana, pati-patnI, mAmA-mausI, saMtAna, yA anya riztenAte Adi yA seTha-naukara Adi sambandha jur3ate haiM, ve saba yA to RNa cukAne hetu hote haiM, yA phira RNa vasUlane hetu hote haiN| una sabhI sambandhoM kA acchA-burA spaSTa anubhava sabhI ko hotA hai aura tadanusAra pratyeka vyakti ko sukha-duHkha kA vedana bhI hotA hai| RNAnubandha kA zubha udaya hone para saMtoSa aura sukha kA tathA azubha udaya hone para duHkha aura azAnti kA anubhava hotA hai| kaI bAra azubha udaya kI dIrghakAlika sthiti ke sAtha tIvratA aura ghaniSThatA itanI bar3I aura prabala hotI hai ki usakA vedana karate hue jIva bahuta hI becaina ho uThatA hai, parezAnI bhogatA hai| vyavahAra dRSTi se chUTane kA upAya hone para bhI udayAdhIna evaM nirupAya hone se usa duHkha ko barabasa bhoganA hI par3atA hai| zubha RNAnubandha kA udaya-bhaTiMDA jaina samAja ke pradhAna vayovRddha suzrAvaka zrI kundanalAla jI jaina susaMskArI, sadAcArI, sevAbhAvI aura dRDhanizcayI the| unake tIna putra haiM, tInoM AjJAkArI, vinIta aura suzIla haiN| unakI patnI bhI dharmAnurAgI, patiparAyaNA aura tapatyAga meM anurakta zrAvikA thii| patipatnI donoM dharmaparAyaNa, dAnazIla aura samAjasevA meM yathAzakti apane dhana kA sadupayoga karate the| pUrvajanma ke zubha RNAnubandha ke kAraNa unheM aise parivAra kA suyoga milaa| tInoM putroM kI zAdI unhoMne bar3I sAdagI se kii| tInoM putravadhue~ bahuta hI ziSTa, suzIla aura AjJAkAriNI miliiN| vyApAra meM Arthika unnati ke sAtha-sAtha samAjasevA meM ruci ke kAraNa unakI sAmAjika pratiSThA bhI kAphI bar3ha gaI thii| lAlA kundanalAla jI ne apanI praur3hAvasthA meM hI parigraha-parimANavata aMgIkAra karake alpaparigraha kA Adarza upasthita kara diyA thaa| phira eka bAra jaba ve san 1971 ke cAturmAsakAla meM hI hRdayarogagrasta ho gae the, tabhI svayaM ko asvastha tathA jIvana kA sandhyAkAla jAnakara 1. RNAnubandha (bhogIbhAI gi. zeTha) se, pR0 14, 16 2. RNAnubandha (bhogIbhAI ni. zeTha) pR0 38 For Personal & Private Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ Apane vimala muni jI ke samakSa prArthanA kI- 'munivara ! jaina samAja kA mujha para apAra RNa hai| maiMne apane jIvana meM jo zAnti aura pratiSThA arjita kI hai, vaha jaina samAja kI badaulata hI huI hai| sAtha hI Apa zrI kI preraNA se saMgha ne mujha para sevA kA bhAra DAla kara anugRhIta kiyA, usake liye AbhArI huuN| merI prArthanA hai ki Apa apanI preraNA ke anurUpa jaina samAja kI sevA kI merI icchA pUrNa kreN|' usI samaya lAlAjI ne apane suyogya putroM ko bulAkara kahA 'putro ! maiM gurudeva ke samakSa tumheM AjJA detA hU~ ki jaina samAja kI sevA karake merI icchA pUrNa kro|' usI samaya unake jyeSTha putra zrI TekacaMda jI ne hAtha jor3akara kahA- 'pUjya pitAjI! hamAre pAsa jo kucha bhI hai, vaha guruoM aura ApakI kRpA kA suphala hai| isalie ApakI AjJA zirodhArya hogI / Apa AjJA diijie|' lAlAjI ne apanI utkRSTha bhAvanA pradarzita karate hue kahA- 'beTA! tuma tInoM putra eka-eka lAkha rupaye do tAki yahA~ para jo sAmAjika AvazyakatAe~ haiM, unakI pUrti kI jA ske| udAharaNArtha- mahilAoM ke lie pauSadhazAlA, kanyA- pAThazAlA, atithiyoM ke liye dharmazAlA Adi AvazyakatAoM ko pUrA karanA jarurI hai|' pitA ne jisa samAja - vAtsalya se prerita : hokara putroM ko Adeza diyA, putroM ne usase bhI bar3hakara pitRbhakti kA sabUta peza kiyaa| lAlAjI ke putroM ne ukta tInoM AvazyakatAoM kI pUrti ke liye 1200 gaja jamIna kharIda lI aura tIna lAkha rupayoM kA dAna likhA diyA / yaha sarvottama dAna bhaTiMDA ke lie hI nahIM, samasta jainasamAja ke liye anukaraNIya bana gayA / 1 yaha hai, zubhaRNAnubandha ke udaya ke phalasvarUpa zubha, sukhada aura santoSajanaka pariNAmoM kA anubhava ! pUrvabaddha zubha RNAnubandha ke kAraNa unake parivAra meM paraspara anukUla rahane kI vRtti rahI, sabhI eka dUsare ke prati AtmIyatApUrNa vyavahAra rakhate the| samparka meM Ane vAle manuSyoM ke sAtha bhI usake sambandha acche the| - manuSya- manuSya kA azubha RNAnubandha ke kAraNa azubha udaya- jJAnI vItarAga mahApuruSoM ne isa saMsAra ko janmamaraNa-roga-zoka-saMtApAdi aneka duHkhoM se pIr3ita kahA hai| usameM jo bhI alpa sukha kA vedana hotA hai, use zubha RNAnubandha kA udaya samajhie / parantu zubha udaya ke udAharaNa saMsAra atyanta alpasaMkhyA meM milate haiN| adhikAMza logoM ke jIvana meM to azubhodaya ke kAraNa duHkha, kalahakleza, vaira-virodha, Adi kA pada-pada para anubhava hotA hai| hama apanI khulI A~khoM aura sUkSma dRSTi se dekheM to aneka parivAroM meM isa azubha RNAnubandha ke udaya kA hI aTTahAsa hotA rahatA hai| 1. sudharmA (mAsika) tA0 15 / 3 / 72 For Personal & Private Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 537. eku saccI ghaTanA paramArtha ( mAsika patra) meM par3hI thI / kalakattA meM eka choTe-se makAna meM bhAI-bahana kaI varSoM se rahate the| mehanata-majadUrI karake ve gujArA calAte the| eka dina dera rAta ko eka ajanabI paMjAbI vyApArI Akara dInatApUrvaka ukta bhAI se rAtrinivAsa karane dene ke lie anunaya-vinaya karane lgaa| pahale to bhAI ne bahuta TAlamaTUla kiyA, parantu usane gir3agir3Ate hue kahA to bhAI ne use eka choTI-sI koTharI meM sone ko sthAna de diyA / vaha kucha dera vyApAra tathA apane pAsa mAla kharIdane ke lie lAI huI artharAzi kI bAta karane lgaa| phira gAr3ha nidrA meM so gyaa| makAna vAle bhAI kI bahana ke mana meM pApa jagA / ajanabI musAphira ke azubha RNAnubandha ke udaya se bahana ne usakI gardana para churA pherakara mAra ddaalaa| thor3I hI dera meM vaha chaTapaTAkara mara gyaa| bahana ne usakI jeba meM se noToM kI gaDDI nikAlI aura soye hue bhAI ko jagAtI huI kahane lagI- 'bhAI- bhAI ! yaha dekho dasa hajAra ke noToM kA baMDala / ' bhAI ne pUchatAcha kI to usane sArI ghaTanA kaha sunaaii| bhAI ko vizvAsaghAta aura hatyA ke duhare pApa ke viSaya meM jAnakara bahuta pazcAttApa huaa| usane bahana ko bahuta ddaaNttaa| parantu bahana kI mamatApUrNa bAtoM se bahaka kara usane noToM kA baMDala rakha liyaa| usa makAna ke pAsa hI kacare kA Dhera par3A rahatA thA / vahIM eka gaDDhA khoda kara bhAI-bahana donoM ne usa lAza ko gaDDhe meM dabA diyaa| Upara miTTI va kacarA DAla kara jamIna barAbara kara dii| bAta AI gaI ho gii| una rupayoM se sarAphe kI dukAna khola lii| vyApAra meM kAphI dhana kmaayaa| bahana to kucha dinoM bAda hI cala basI / bhAI ne apanI zAdI kara lii| do varSa bAda eka lar3akA huaa| dhIre-dhIre bar3A hone lgaa| naujavAna hone para usakI zAdI kara dii| parantu zAdI ke dUsare dina se hI ukta bhAI ke azubha RNAnubandha ke udaya meM Ane para vaha lar3akA bImAra rahane lgaa| DaoNkTaroM, vaidyoM, hakImoM sabakA ilAja karavA liyaa| bImArI miTane kA nAma hI nahIM letI thii| ilAja meM paisA pAnI kI taraha bahAyA jA rahA thA, kintu roga ghaTane ke bajAya bar3hatA hI jA rahA thaa| eka dina sandhyA samaya usakA pitA lar3ake kI rugNazayyA para sirahAne kI ora baiThakara usakA mastaka sahalAte hue pUchane lagA- 'beTA! aba kaise ho ?' vaha bolA'pitAjI! aba maiM ThIka nahIM houuNgaa|' pitA bolA- "aisI kyA bAta hai ? tU cintA mata kara, ThIka ho jaaegaa|" putra- " pitAjI ! aba Apake pAsa kitane rupaye bace haiM? pitA - "beTA! kharca kI kyA cintA karatA hai, maiM karja karake bhI terA ilAja karAU~gA, ThIka kaise nahIM hogA tU?" lar3ake ne apanI AvAja badalate hue kahA - " pitAjI ! kyA Apa usa paMjAbI ko jAnate haiM, jo Apake yahA~ eka rAta ThaharA thA?" pitA bolA-'" tujhe kyA patA, usa paMjAbI kA ?" lar3ake ne kahA - " vaha paMjAbI maiM hI hU~ / For Personal & Private Use Only Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ mujhe ApakI bahana ne mAra DAlA thaa| mara kara maiM hI Apake putra rUpa meM janmA huuN|" pitA ne pahale to kahA-"kyA bahakI-bahakI bAteM kara rahA hai tU?" parantu usa lar3ake ne jaba bAra-bAra vahI bAta doharAI to pitA ke mastiSka meM usa paMjAbI kI hatyA kI bAta calacitra kI taraha ghUma gaI / phira dabI jabAna se pUchA-"kitane rupaye bace haiM? yaha bAta tU kyoM pUcha rahA hai?" lar3akA bolA-"basa jisa dina sArI rakama samApta ho jAegI, usa dina maiM isa duniyA se calA jaauuNgaa|" "para yaha bAta to batA-tere pIche jo yaha bahU AI hai, usane kyA pApa kiyA thA, jo isako asamaya meM vidhavA honA par3egA?" lar3ake ne kahA-"isI ne to sAre pApar3a bele the| mujhe mArane kA kAma isI ne hI kiyA thaa| usa pApa kA phala aba yaha bhogegI aura riba riba kara mregii|" pitA sunakara gahare cintana meM DUba gyaa| pazcAttApa karane lgaa| para aba pazcAttApa se kyA honA thA? azubha RNAnubandha udaya meM A gayA thaa| jisa dina vaha rakama, jo paMjAbI ko mAra kara hastagata kI thI, khatma huI, usI dina vaha lar3akA cala bsaa| pitA pahale kI taraha dIna-hIna-nirdhana avasthA meM A gayA / usakI / pUrvabhava kI bahana, jo aba putravadhU banakara AI thI, galita kuSTa roga se grasta hokara riba-riba kara mara gii| .. bhAI ne isa romaharSaka ghaTanA se virakta hokara kAzI jAkara saMnyAsa grahaNa kara liyaa| yaha thA, azubha RNAnubandha ke udaya kA phala! azubha-RNAnubandha ke phalasvarUpa ukta paMjAbI musAphira se sambandha huA, lobhavaza nayA azubhabandha huaa| usa azubha ke udaya meM Ane para jo paMjAbI putra banakara apanA RNa vasUlane AyA thA, usakA marmAntaka viyoga huA, sArA dhana usake ilAja meM svAhA ho gyaa| azubha RNAnubandha ke udaya meM Ane se bahana ko putravadhU ke rUpa meM RNa cukAnA par3A, vaidhavya aura duHsAdhya roga kI pIr3A se saMtapta hokara antataH isa duniyA se kUca kara gii| isI prakAra parivAra meM sAsa-bahU, nanada-bhaujAI, devarAnI-jiThAnI, pati-patrI, pitA-putra, mAtA-putrI, bhAI-bahana, bhAI-bhAI Adi ke bIca pUrvabaddha azubha RNAnubandha kA udaya hone para anabana, mano-mAlinya, kleza-kalaha Adi ho jAte haiM, samAja aura rASTra meM bhI dUsare samAja (jAti, kauma, sampradAya, pakSa Adi) aura rASToM ke sAtha paraspara saMgharSa, dveSa, vaira, virodha evaM yuddha taka kI naubata A jAtI hai, jisameM hajAroM lAkhoM nirdoSa vyakti mAre jAte haiN| eka RNAnubandha ke udaya ke sAtha 1. paramArtha (gujarAtI mAsika patrikA) se saMkSipta For Personal & Private Use Only Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 539 dUsare naye karmoM kA RNAnubandha ho jAtA hai aura bhaviSya meM usakA kaTuphala bhoganA par3atA hai| kaI mAtA-pitA svabhAva ke acche hote haiM, kintu pUrvakRta azubha RNAnubandha ke udaya ke kAraNa unake lar3ake unakA apamAna karate haiM, unakI sevA nahIM karate, unheM ghara se nikAla dete haiN| unheM gAliyA~ dete haiN| samAja meM unheM badanAma karate haiN| yaha saba pUrvakRta azubha karmabandha kA udaya hai| unake putra pUrvajanma kA RNa cukate haiM aura nayA azubha RNAnubandha karate haiN| manuSya kA tiryaJca ke sAtha zubha-azubha RNAnubandha kA udaya manuSya kA saMjJI tiryaJca paMcendriya jIvoM ke sAtha RNAnubandha kA zubha yA azubha udaya dekhA jAtA hai| zubha udaya ke samaya kuttA, ghor3A, hAthI ityAdi pazuoM kA apane mAlika ke sAtha itanA prabala rAga hotA hai ki ve apane mAlika ke yA mAlika ke parivAra ke lie saMkaTa ke samaya prANa homane ko taiyAra ho jAte haiN| jodhapura ke rAtAnADA mauhalle ke eka vaphAdAra kutte ke sambandha meM sunate haiM ki vaha itanA vaphAdAra kuttA thA ki mAlika ne apane eka riztedAra ko karja cukAne hetu vaha kuttA de diyaa| mAlika ke kahane para vaha kuttA usa vyakti ke sAtha calA gyaa| usake ghara kI caukasI vaha kuttA bahuta manoyogapUrvaka karatA thaa| eka dina isa naye mAlika ke ghara meM rAta ko cora ghusa aae| corI karake bahuta-sA mAla gaThar3I bAMdha kara le ge| kutte ne cupacApa yaha dekha liyA aura una coroM ke pIche cupacApa gyaa| coroM ne jahA~ gaDDhA khoda kara dhana kI gar3I gAr3I, vaha sthAna dekha kara vaha apane dUsare mAlika ke pAsa * lauTa aayaa| sabere ukta mAlika ko patA lagA ki bahuta-sA mAla corI ho gayA hai| kuttA ukta mAlika kI dhotI ko mu~ha se khIMca kara calane kA izArA karane lgaa| mAlika samajhadAra thaa| vaha kutte ke pIche-pIche calatA rhaa| jahA~ coroM ne dhana gAr3A thA, vahA~ pahu~ca kara kutte ne mu~ha se khodane kA izArA kiyaa| mAlika ne vaha gaDDhA khodA to use apane yahA~ se curAyA huA sArA dhana mila gyaa| mAlika ukta kutte para bahuta prasanna huA aura eka ciTThI usa kutte ke purAne mAlika ke nAma likhI " Apake diye hue vaphAdAra kutte ne merA corI meM gayA huA dhana vApisa prApta karA diyA / ataH merA karja bhara pAyA hai| maiM khuzI se ise ApakI sevA meM bheja rahA huuN|" yaha ciTThI kutte ke gale meM bAMdha dI aura use kahA- "beTe ! tuma apane purAne mAlika ke pAsa jAo / maiM tumhArI sevA se bahuta santuSTa huuN|" kuttA qhuzI se uchalatA huA apane purAne mAlika ke pAsa pahu~cA to usane kutte ko yoM bIca meM hI naye mAlika ko chor3akara Aye hue dekha atyanta kruddha hokara lAThI kA jora se prahAra kiyA / prahAra itanA tIvra thA ki kutte ne vahIM cIkhakara dama tor3a diyaa| purAne mAlika ne usake gale For Personal & Private Use Only Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ meM baMdhI huI ciTThI kholakara dekhI, aura usameM likhI ibArata par3hI to sira pITa liyA-"hAya! maiMne kaisA anartha kara DAlA! eka vaphAdAra aura nirdoSa kutte ko mAra DAlA!" kintu aba pachatAnA vyartha thaa| kahate haiM-usa mAlika ne usI rAtAnADA tAlAba kI pAla para apane vaphAdAra kutte kA smAraka banAyA, jo Aja bhI usakI vaphAdArI kI smRti karA detA hai| yaha thA manuSya ke pUrvazubha RNAnubandha ke udaya ke phalasvarUpa vaphAdAra kutte kA sambandha jur3anA, kintu manuSya ke dvArA aviveka ke kAraNa azubha RNAnubandha kA baaNdhnaa| manuSya ke dvArA manuSyabhava meM dUsare manuSya ke prati anyAya anIti se azubha RNAnubandha bAMdha lene ke pazcAt AgAmI bhava meM usake udaya meM Ane para usa RNa ko UMTa banakara cukAne kA eka udAharaNa temAjI aura rAmAjI do bhAI the| donoM khetI karate the| pahale to donoM kA eka hI kheta thaa| donoM bhAI aura donoM ke pArivArika jana sAtha-sAtha rahate the| kintu eka dina donoM bhAiyoM meM kisI choTI-sI bAta ko lekara anabana ho gii| donoM ne kheta kA baMTavArA kara liyaa| bar3e bhAI ne choTe bhAI ke sAtha cAlAkI karake apane hisse meM adhika upajAU aura acchA kheta rakha liyA aura choTe bhAI ko kama upajAU aura sAdhAraNa-sA kheta de diyaa| choTe bhAI kI patnI ne jaba apane pati ko kSubdha hokara samajhAyA to usane kahA- "bar3A bhAI pitA tulya hotA hai| hameM unake sAtha jhagar3A nahIM karanA hai| jaisA hamAre bhAgya meM thA, vaisA hameM mila gyaa|" isa prakAra choTe bhAI ne bar3e bhAI dvArA kie hue anyAya aura pakSapAta ko saha liyA, kintu bar3e bhAI kA ravaiyA nahIM bdlaa| bar3e bhAI kI patnI kA svabhAva. acchA thA, usane pati ko bahuta samajhAyA, phira bhI vaha na maanaa| isa azubha RNAnubandha ke udaya meM Ane para marakara vaha eka rAjA kI pazuzAlA meM UMTa bnaa| usakI patnI apane zubha adhyavasAya se zubha RNAnubandha ke udaya ke kAraNa mara kara usI rAjA kI putrI bnii| rAjakumArI apanI pazuzAlA meM choTe-se UMTa-zizu ke sAtha khelatI-kUdatI, usake sira para hAtha phirAtI, apane hAtha se ghAsa khilAtI, nIma kI pattiyAM khilaatii| rAjA ne apanI putrI kA U~Ta zizu ke sAtha paraspara AtmIya bhAva dekhakara nizcaya kara liyA ki rAjakumArI ko vivAha meM daheja ke rUpa meM yaha U~Ta bhI degaa| yuvAvasthA Ane para rAjakumArI kA vivAha pUrvaRNAnubandha ke udaya ke phalasvarUpa usake pUrvabhava ke devara, kintu vartamAna meM eka rAjakumAra ke sAtha huaa| 1. jodhapura ke prAcIna zrAvakoM se sunI huI ghaTanA / For Personal & Private Use Only Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 541 daheja meM rAjakumArI ko anya sAmAna ke sAtha usake pitA (rAjA) ne vaha U~Ta bhI diyA, jo aba javAna ho cukA thaa| __rAjakumArI apane pati ke sAtha usI sundara-susajjita UMTa para baiThakara apane pIhara se sasurAla ko vidA huii| aneka bArAtI, naukara-cAkara Adi bhI sAtha meM the| kaI maMjila calane ke bAda eka dina dopahara ko dhUpa meM tejI A jAne se bArAta ne gA~va ke bAhara AmrakuMja meM par3Ava ddaalaa| vahIM eka kuMA thA, pAnI kI suvidhA thii| ataH kucha bArAtI bhojana banAne meM lage, kucha ArAma aura gapazapa karane lge| varavadhU ko AmrakuMja ke nIce biThA diyA gyaa| vara kA baiThe-baiThe mana nahIM lagA to vaha bArAtiyoM meM jA milaa| akelI vadhU AmrakuMja kI ora TakaTakI lagAkara dekhane lgii| use vaha AmrakuMja, kuMA aura kheta atyanta paricita pratIta hue| UhApoha karate-karate use apane pUrvajanma kI smRti ho aaii| jisake kAraNa pichale janma kI samagra ghaTanAe~ calacitra kI bhAMti A~khoM ke samakSa tairane lgiiN| - usane dUra se AtI huI eka adher3a mahilA ko dekhakara pahacAna liyA ki yaha merI pUrvajanma kI devarAnI hai aura isake pAsa meM khar3A huA lar3akA usakA putra gordhana hai| phira rAjakumArI ne usa mahilA ko saMketa se apane pAsa bulaayaa| usake pAsa Ane para prema se apane pAsa biThA kara usa mahilA kA, usake pati kA, usake jeThajeThAnI Adi kA AdyopAnta paricaya diyaa| usa mahilA ne jaba sArA vRttAnta sunA to Azcarya se A~kheM phaTI-sI raha giiN| usane jaba yaha jAnA ki yaha rAjakumArI merI pUrva-janma kI jeThAnI hai, taba anyAya evaM pakSapAta karane meM pravINa apane bhUtapUrva jeThajI ke viSaya meM pUchA to rAjakumArI ne pAsa hI baiThe hue U~Ta kI ora izArA karate hue kahA-tumhAre jeThajI ko apane choTe bhAI ke sAtha kapaTa, jhUTha, gehU~ kI corI aura IrSyA Adi ke kAraNa azubha RNAnubaMdha ke udaya ke phalasvarUpa U~Ta kI yoni milI hai| aba ye apane choTe bhAI (jo aba rAjakumAra hai) kA RNa cukAne ke lie jIvanabhara usakA bojhA Dhote rheNge| usakI savArI ke kAma Ate rheNge| maiM inheM mukta karAnA cAhatI hU~, lekina karja cukAye binA ye hargija mukta nahIM hoNge| rAjakumArI ne phira apane pUrvajanma kI devarAnI (ukta mahilA) ko apane gale ko svarNahAra dete hue kahA-"mere sira para bhI corI se ye jo anna lAte the, use khAne ke kAraNa jo karja car3hA hai, usake badale yaha hAra rakha lo|" donoM mahilAoM kI ye sArI bAteM pAsa meM baiThA U~Ta bhI suna-samajha rahA thaa| jAtismaraNajJAna ho jAne se use bhI apane pUrvajanmakRta pApoM kA jJAna ho gyaa| ataH usane mana hI mana ThAna liyA ki "merA choTA bhAI aura merI patnI mujha para savArI kareM, isa apamAna ko maiM nahIM shuuNgaa| mujha para ve baiTheMge to maiM ulUMgA va calU~gA bhI nhiiN|" For Personal & Private Use Only Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ bhojana se nivRtta hokara jyoM hI rAjakumArI aura usakA pati U~Ta para savAra hue aura rAjakumAra ne U~Ta ko uThane kA saMketa diyaa| kAphI prayAsa ke bAda bhI jaba U~Ta na uThA aura mAra khAtA rahA, taba eka bAra to donoM utara pdd'e| rAjakumAra dUra haTa gayA to rAjakumArI ne pyAra se U~Ta kI gardana para komala hAtha phirAyA, phira kAna ke pAsa mu~ha le jAkara snehapUrNa zabdoM meM samajhAyA-"pichalA karjA cukAye binA chuTakArA nahIM hogaa| marane se karja nahIM utaregA, aisI jida karake marane se to tumheM kugati milegI, karjA to phira bhI cukAnA pdd'egaa| ataH isa samaya pichale sambandhoM ko bhUlakara tuma uTho, apane para car3he hue karja ko haMsakara cukaao|" rAjakumArI ke premapUrNa evaM yukti-saMgata zabdoM kA U~Ta para acUka prabhAva pdd'aa| tabhI rAjakumAra ko usane U~Ta para baiThane kA saMketa kiyA aura svayaM bhI baitthii| aba U~Ta jarA-se saMketa se khar3A ho gayA aura calane lgaa| U~Ta bhI socatA jAtA thA ki karja to cukAnA hI pdd'egaa| . yaha hai-manuSya dvArA dUsare manuSya ke sAtha bAMdhe hue azubhaRNAnubandha ke phala svarUpa U~Ta banakara RNa cukAne kA jvalanta udAharaNa! baila banakara RNa cukAnA par3A-abhAvapIr3ita paM. jagannAtha ne saba ora se hAra-thakakara seTha hIrAlAla ke anAja ke godAma se anAja curAkara lAne kA nizcaya kiyaa| eka dina jaba seTha ke bhavana meM unake sivAya aura koI nahIM thA, taba maukA dekhakara dIvAra phAMdakara vaha ghara meM praviSTa huaa| jyoM hI godAma kI ora bar3hane lagA, tyoM hI seTha hIrAlAla kI khAMsane kI lagAtAra AvAja sanakara bailoM ke baMdhane ke sthAna ke pAsa par3I lohe kI koThI ke pIche dubaka kara baiTha gyaa| tabhI usake kAna meM AvAja aaii| seTha kA kAliyA baila dhauliye baila se kaha rahA thA-bhAI dhauliyA ! isa seTha kA pichale janma kA jo karjA thA, use cukAne ke lie hI maiM baila banA thA aura isakI sevA karatA rhaa| vaha karjA do dina ke bAda cuka jAegA aura maiM zarIra chor3a kara calA jaauuNgaa| isa para dhauliyA ne kahA-tumhArA karja to cuka jAegA, para mujha para pAMca hajAra kA RNa hai| pUrvajanma meM isa seTha ke sIdhepana kA lAbha uThA kara maiMne ise bahuta tthgaa| usa azubha RNAnubandha ke udaya ke kAraNa maiM isake yahA~ baila bnaa| merA karjA eka upAya se utara sakatA hai| vaha yaha ki pichale janma meM rAjA eka vyApArI thA aura rAjA kA hAthI thaa-dlaal| rAjA dAnI aura udArahRdaya thaa| eka bAra vyApAra meM use rupayoM kI AvazyakatA par3I to usa dalAla ke mAraphata usane 5 hajAra 1. 'do A~sU' (upAdhyAya kevalamunijI) meM 'RNa' zIrSaka kathA kA sAra-saMkSepa, pR. 62 se 77 taka : For Personal & Private Use Only Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 543 rupaye mujha se udhAra liye| saMyogavaza pAMca dina taka jvaragrasta rahakara vaha usI jvara avasthA meM cala bsaa| isa dalAla ne mere rupaye to nahIM khAye, parantu seTha ke bahuta-se rupaye khA gyaa| aba usI RNa ko vaha hAthI banakara cukA rahA hai| yadi kisI taraha se rAjA apane hAthI kA mukAbalA karA de aura zarta rakhI jAe pA~ca hajAra rupaye kI, to maiM avazya jIta jaauuNgaa| seTha ko rupaye mila jAeMge aura maiM RNamukta ho jaauuNgaa| rAjA aura seTha donoM se merA lena-dena cukatA ho jaaegaa| yaha bAta hai to kaThina, parantu yaha ho sake to maiM bhI RNamukta hokara isa baila ke zarIra se mukta ho jaauuNgaa| paM. jagannAtha bailoM kI bhASA jAnatA thaa| una donoM bailoM kI bAtacIta sunakara vaha socane lagA-jaba ThagI aura karja kA aisA duSpariNAma hai to corI kA natIjA kitanA bhayaMkara hogA? parantu parivAra kA bhUkha se bilakhanA aura abhAvagrastatA dekhakara vaha kiMkartavyavimUr3ha ho gyaa| sahasA eka vicAra sphurita huA-"yaha bAta seTha ko batAI jAe to 5 hajAra kA phAyadA hone para pAMca sau rupaye to mujhe puraskAra ke rUpa meM de hI degaa|" usane seTha hIrAlAla se bAta claaii| pahale to paNDita jagannAtha kI bAteM sunakara seTha baukhalA utthaa| use jarA bhI vizvAsa nahIM huA kintu jaba donoM bailoM ke paraspara vArtAlApa kA vRttAnta sunAyA aura kAle baila kI paNDitajI ke kahane ke anusAra tIsare dina mRtyu ho gaI, taba seTha ko vizvAsa huaa| aba seTha ke sAmane yaha samasyA thI ki rAjA ko apane hAthI ke sAtha dhauliye baila ko lar3Ane ke lie kaise rAjI kiyA jAe? eka dina akasmAt hI rAjA hAthI para baiTha kara sAmane se A rahA thA, dhauliyA baila seTha ke bhavana ke bAhara khar3A thaa| hAthI ko dekhate hI dhauliyA ne huMkAra bharI aura khuroM se jamIna kuredane lgaa| rAjA ne baila kI ceSTA dekhI to seTha se bolA-"seTha! tumhArA baila to aisI huMkAra bhara rahA hai, mAno mere hAthI se lar3ane ko udyata ho!" seTha bolA-'yadi AjJA ho to lar3a bhI sakatA hai|' rAjA ne bhI taiza meM Akara kahA-itanA ghamaMDa ho to ho jAya donoM kI mutthbhedd'| seTha ke anurodha para rAjA ne 5000/- kI zarta bhI maMjUra kara lI ki jisakA pazu jIte use 5000/mileM aura hAre usakA pAMca hajAra gyaa| sthAna aura samaya bhI nizcita ho gyaa| rAjamahala ke vizAla prAMgaNa meM donoM kA AmanA-sAmanA huaa| hAthI baila kI ora ciMghAr3atA huA usa para jhpttaa| baila ne apane nukIle sIMga hAthI kI komala sUMDa meM ghuser3a diye| ataH hAthI jora se ciMghAr3a kara turaMta maidAna chor3akara bhaagaa| janatA kI ora se AvAja uThI-baila jIta gyaa| jananirNaya ke AdhAra para seTha hIrAlAla ko pA~ca hajAra ru. mila ge| baila ke bhI karArI coTa lagI thii| para vijaya kI khuzI meM vaha sAhasapUrvaka khar3A rhaa| jyoM hI paNDita jagannAtha aayaa| dUsarI bAta bhI saccI hone ke kAraNa seTha ne 500/- ru. usake hAtha meM inAma ke taura para thamA diye| paNDita For Personal & Private Use Only Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ ne vaha rakama udhAra rUpa meM lI aura zIghra hI vyavasAya karake vApasa lauTA dii| dhauliyA baila apane pUrvajanma kA RNa cukatA hone se usI dina mara gyaa| saca hai, pUrvajanma kA zubha-azubha RNa udaya meM Ane para cukAye binA koI cArA nahIM hai| manuSya aura deva ke bIca paraspara RNAnubandha kA udaya kabhI-kabhI RNAnubandha aise vicitra, atarkita rUpa se udaya meM AtA hai, jabaki koI eka manuSya devagati ke deva yA devI ke sAtha sIdhe sAMsArika sambandha meM na hone para bhI usakA RNa deva yA devI dvArA adA kiyA jAtA hai| karma kI vicitratA kA yaha adbhuta namUnA hai| vaha RNa zubha yA azubha jaisA bhI hotA hai, usakA acchA yA burA phala manuSya ko deva yA devI dvArA bhoganA par3atA hai| aneka logoM ko isa prakAra ke devavarga dvArA RNa adA karane kI pratIti huI hotI hai| ___ prAcIna jainakathAoM meM aneka kathAe~ aisI milatI haiM ki jisameM zubha RNAnubandha ke udaya hone para deva yA devI bhI sahAyatA karate haiN| madanarekhA ne apane pati yugabAI ko antima samaya meM apane prati moha aura bar3e bhAI ke prati dveSa karane se roka kara cAra maMgalamaya uttama zaraNa kI ArAdhanA karAI thii| jisake phalasvarUpa zubhabhAvoM meM marakara vaha deva banA aura samaya Ane para madanarekhA kI dharmArAdhanA-sAdhanA meM sahAyatA kii|2.gobhdrsetth kA apane patra zAlibhadra para itanA prema thA, jisake kAraNa marakara deva banane para zAlibhadra ke lie ratna Adi se bharI peTiyA~ pratidina bhejatA thaa| pUrva zubha RNAnubandha ke phalasvarUpa use sAMsArika sukha-suvidhAoM kI kisI prakAra kI kamI nahIM thii| Apane apane anubhava se jAnA-sunA hogA ki devaloka meM gayA huA koI sambandhita jIva svapra meM athavA jAgRta-avasthA meM apane mUladeha meM athavA pUrvajanma ke deha meM Akara apane kisI sambandhI ke prati anurAgavaza kaSTa, vipatti yA samasyA ke samaya parAmarza, sahayoga yA nivAraNopAya karate yA batAte the| dhana Adi ke yA svAsthyalAbha ke lie yathocita mArgadarzana dete the, bazarte ki usa vyakti kA zubhaRNAnubandha kA udaya ho| eka vyakti para bItI huI ghaTanA lIjie-mAMgIlAla jaba 5 varSa kA thA, tabhI usake mAtA-pitA asAdhya roga se grasta hokara cala bse| raha gayA mAMgIlAla akelA 1. do A~sU (upAdhyAya kevala munijI) se sAra saMkSepa pR.78 se 95 taka 2. (ka) madanarekhA (sva. jainAcArya pUjya zrI javAharalAlajI ma.) se bhAvAMza grahaNa (kha) jaina kathAe~-upAdhyAya puSkara muni jI se bhAva grahaNa . 3. (ka) bIkAnera ke vyAkhyAna (sva. jainAcArya pUjya zrI javAharalAla jI ma.) (kha) RNAnubandha (bhogIbhAI gi. zeTha), pR. 62 For Personal & Private Use Only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 545 hii| use nAnI apane sAtha apane gA~va meM le aaii| vahA~ donoM mAmA aura nAnI ke pAsa mAMgIlAla rahane lgaa| nAnI kA pyAra milaa| dhArmikavRtti kI nAnI ne mAMgIlAla ko zAntinAtha bhagavAn, siddha bhagavAn aura bhagavAn mahAvIra kA bhajana sikhaayaa| jaba taka usase ye tInoM bhajana nahIM suna letI thI, taba taka usakI miThAI khAne kI jida pUrI nahIM karatI thii| abhI mAMgIlAla 14 varSa kA hI thA ki bhajana sunate-sunate eka dina nAnI ne zarIra tyAga diyaa| nAnI kI pyAra bharI goda china jAne se mAMgIlAla ko bahuta duHkha huaa| nAnI ke A~kha mUMdate hI mAMgIlAla ke miThAI khAne ke zauka meM bAdhA par3ane lgii| bar3A mAmA use DAMTa detA thaa| eka dina bar3e mAmA dvArA asahya kaTu zabda kahe jAne se vaha mAmA kA ghara chor3akara vApasa apane gA~va meM A gyaa| pichale nau varSoM meM pitA kA kaccA makAna bhI TUTa-phUTa gayA thaa| use lIpa-potakara kisI taraha ThIka kiyaa| eka kamare ko sApha karake usameM rahane lgaa| gA~va ke hI eka vaNik ne mAMgIlAla ko gA~voM meM pherI karake sAmAna becane kI salAha dii| kucha kirAne kA sAmAna apane pAsa se diyaa| mAla becane ke kucha gura sikhaaye| mAMgIlAla aba pITha para sAmAna lAdakara gA~va-gA~va meM ghUma kara mAla becatA aura zAma ko vApasa ghara lautttaa| apane hAtha se bhojana banAtA aura khA-pIkara so jaataa| kabhI-kabhI vApasa lauTate samaya rAta ho jAtI to rAste meM eka vyakti milatA, vaha mAMgIlAla se bhajana sunatA, jo usane bacapana meM nAnI se sIkhe the; use apane gA~va taka pahu~cAtA aura miThAI khilAtA thaa| usane apanA nAma rAmamAlI btaayaa| eka dina mAMgIlAla ke atyanta Agraha ke vaza vaha usake ghara taka AyA aura mAMgIlAla jyoM hI apane ghara meM ghusA ki vaha antardhAna ho gyaa| mAMgIlAla ke mana meM bhaya kA bhUta ghusa gayA ki yaha koI balA mere pIche laga gaI hai| bhaya ke mAre vaha mUrcchita ho gyaa| subaha gA~va kA pyArelAla nAmaka eka yuvaka usake pAsa AyA, dekhA to bhayaMkara jvara ! vaha vaidya ko lAyA, davA dii| isase mAMgIlAla ko hoza to A gayA, kintu bukhAra sAta dina taka utarA nhiiN| AThaveM dina pyArelAla jarUrI kAma se dUsare gA~va jAne kA kahakara gayA; kintu thor3I hI dera meM pyArelAla jaisA hI eka vyakti aayaa| mAMgIlAla se pyAra se bAteM karane lgaa| khulate-khulate mAMgIlAla ne rAmamAlI se pahalI bheMTa se lekara aba taka kI sArI ghaTanA sunAI aura pUchA-kyA bhUta-preta hote haiM? usane kahA-hote haiN| para manuSya usake kAraNa DaratA yA maratA nhiiN| tujhe bhaya na hotA to bImAra na pdd'taa| phira usa vyakti ne kahA-"deva ke Ane ke mukhya tIna kAraNa hai-(1) dharmasAdhanA, tapasyA, (2) sneha yA (3) dvess| agara deva kA tere prati dveSa hotA to vaha tujhe parezAna karatA, duHkha detA, parantu usane kabhI tujhe parezAna nahIM kiyA; balki tere For Personal & Private Use Only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ prati usane snehabhAva hI rkhaa| aisA premI deva terI nAnI ke sivAya kauna ho sakatA hai? vahI dhArmika vRtti vAlI thii| devagati meM gaI hai| tere mu~ha se bhajana sunatI thI aura tujhe miThAI detI thii|" aba mAMgIlAla kA Dara nikala gyaa| usane pUchA-"to kyA vaha rAmamAlI merI nAnI hI thI? kyA vaha aneka rUpa banA sakatI hai?" "kyoM nahIM, devatA ke pAsa vaikriya zakti hotI hai|" "agara merI nAnI hI rAmamAlI kA rUpa banAkara AtI thI, to asalI rUpa meM kyoM nahIM AtI? nAnI se to maiM kadApi nahIM ddruuNgaa|" mAMgIlAla ne khaa| ___ "to dila pakkA karake dekh|" yoM kahakara devagati prApta nAnI ne pahale rAmamAlI kA, phira apanA asalI (bhUtapUrva) rUpa bnaayaa| mAMgIlAla prasanna hokara nAnI ke caraNoM meM loTa gyaa| pahale to usase kSamA mAMgI, kahA-"nAnIjI ! maiM Apase kabhI nahIM DarU~gA, mujhe darzana diyA karanA aura sukhI krnaa|" nAnI devatA ne kahA-"beTA, tU Aja se subaha zAma sAmAyika karane kA niyama le| phira jaba bhI tU mujhe bulAnA cAhe, ekAnta meM baiThakara mere tInoM priya bhajana gAkara mujhe yAda karanA, maiM A jaauuNgii| para yAda rakhanA-'maiM tere atirikta kisI ko nahIM dikhAI duuNgii| dUsarI zarta yaha hai ki tU mere Ane kI bAta kisI se mata khnaa| jisa dina tUne yaha bAta kisI se kaha dI to phira maiM kabhI nahIM aauuNgii|' . mAMgIlAla-"nAnI mA~ ! maiM ise svIkAra karatA huuN|" phira nAnI devatA se apanI garIbI miTAne kA anurodha karane para usane kahA-"tU subaha apane pitA kI bahI nikAla kara paMcoM ko dikhaanaa| usameM likhA hogA-"500 sone ke aura cA~dI ke sikke pUrva dizA kI dIvAra meM nIMva meM gar3e haiN|" paMcoM ko bahI dikhA dene para itanA dhana kahA~ se milA? paMca aura sarakAra sabhI laphar3oM se tU baca jaaegaa| tU sadA sukhI. rh|" itanA kahakara nAnI devI antardhAna ho gii| mAMgIlAla ne paMcoM ko vaha bahI dikhAkara usameM likhe anusAra vaha dhana nikAla liyaa| aba usa dhana se apanI nijI dUkAna lagA kara baiTha gyaa| dUkAna acchI calane lgii| thor3e hI varSoM meM mAMgIlAla mAlAmAla ho gyaa| eka dina eka vyakti ne apanI sundara kanyA bhI usake sAtha byAha dii| usase do bacce bhI ho ge| aba usake dina caina se kaTane lge| sakha-savidhA hone para bhI sAmAyika aura dharmadhyAna nahIM chodd'aa| eka bAra mAMgIlAla kI patnI ko bhayaMkara udarazUla ho gyaa| davA se kucha bhI lAbha nahIM huaa| mAMgIlAla ne bhajana gAkara nAnI devatA ko yAda kiyaa| nAnI ne Akara eka gur3a kI DalI.dI aura patnI ko khilAte hI bImArI ThIka ho jAne kA AzvAsana diyaa| vaha gur3a kI DalI khAte hI mAMgIlAla kI patnI ThIka ho gii| para usane yaha jAnane ke lie haTha pakar3a lI ki For Personal & Private Use Only Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 547 "yaha davA dene vAlA kauna thA? kauI vaidya hakIma to thA nahIM! phira kauna thA?" mAMgIlAla ne pahale to bahuta TAla-maTUla karane kI koziza kI parantu patnI ke haThAgraha ke sAmane Akhira jhukanA hI pdd'aa| nAnI ke devatA banane aura sahAyatA karane kI bAta kaha dii| sAtha hI mAMgIlAla ne patnI ko isa bAta ko kisI se kahane ke lie sakhta manAhI kara dii| phira bhI patnI mana hI mana Dara gyii| kucha dinoM bAda usakA beTA bImAra par3A to usane nAnI ko bahuta yAda karane para bhI vaha nahIM gii| mAMgIlAla samajha gayA ki merA zubha RNAnubandha nAnI ke sAtha cuka gyaa| isI kAraNa nAnI nahIM AI; kyoMki usane kahA thA ki mere Ane kI bAta kisI se kahanA mt| patnI se kahakara maiMne bahuta bhUla kii| phira usane nAnI devatA se bahuta anunaya-vinaya kI, magara nAnI kA RNa adA ho gayA thaa| ataH aba vaha kaise AtI? saca hai, jina devoM yA pitaroM ke sAtha sneha hotA hai, to ve devI yA deva kisI na kisI prakAra se sevA, sahayoga yA sahAyatA dete haiN| kaI bAra guru bhI deva banakara ziSya kI jAgRta avasthA meM sadeha Ate haiM, darzana dete haiM, jJAnadAna dete haiN| ziSya ko AdhyAtmika unnati bar3hAne meM nimitta banate haiN| isa tathya kI sAkSI hai-zrI yogAnanda paramahaMsa kI AtmakathA meM unake gurudeva kA dehavilaya hone ke bAda unake guru ke viSaya meM likhA huA 'zrI yuktezvara kA punarutthAna' nAmaka prkrnn| yaha kucha hI varSoM pahale banI huI satya ghaTanA hai| ' azubha RNAnubandha kA udaya-zarIra chUTate samaya jIva ke mana meM moha, vAsanA yA Asakti kisI sacetana yA acetana padArthoM meM raha gae hoM to marakara vaha devagati meM bhavanapati yA vANavyantara devoM meM janma lete haiN| pUrva (manuSya) bhava ke moha, vAsanA, Asakti tathA vividha kaSAyoM ke saMskAra unake sAtha hI jAte haiM, sAtha hI anya jIvoM ke sAtha hue vaira-virodha, IrSyA, asahiSNutA, dveSa, pratikriyA Adi pUrvabaddha RNAnubandha ke udaya se jAgRta hote haiN| usakI pratikriyAsvarUpa deva yA devI banakara bhI pUrvabhava-sambandhita manuSyagati ke jIvoM ko hairAna karate haiN| vividha prakAra se duHkha, pIr3A yA yAtanA dete haiN| kabhI usake zarIra meM praviSTa hokara duHkha dete haiM, rulAte haiM, pIr3ita karate haiM, bhayabhIta karate haiM, bhojyavastuoM meM gaMdagI DAlakara bhojana nahIM karane dete| kabhI zarIra para prahAra karate haiN| kabhI palaMga, kursI, Tebala Adi uchAlate haiN| isa prakAra azubha udayAnusAra ve deva yA devI RNAnubandhI manuSya ko 1. do AMsU (upAdhyAya kevalamunijI) se sArasaMkSepa, pR. 176 se 198 . 2. 'RNAnubandha' se bhAvAMza grahaNa, pR. 66 / For Personal & Private Use Only Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ hairAna-parezAna karate haiN| jahA~ taka ukta RNa kI avadhi pUrI nahIM hotI, vahA~ taka aisA vyavahAra hotA rahatA hai| aisI sthiti ko pretabAdhA, bhUtabAdhA yA DAkinIzAkinI Adi kI bAdhA athavA UparI cakkara kahate haiN| lokavyavahAra meM kahA jAtA hai-ise sauta, sAsu, devarAnI, jeThAnI, nanda yA bhAbhI. athavA cAcA, tAU yA beTA Adi deva banakara kaSTa dete haiN| parantu ye saba RNAnubandha (pUrvakarma) ke azubha udaya haiN| azubha karma kA udaya ho to deva ho, manuSya ho, tiryaJca ho; usakA RNa cukAne para hI chuTakArA ho sakatA hai| dhyAna rahe ki manuSya : aura deva-devI ke RNAnubandha kA udaya atyanta alpa pramANa meM hotA hai| azubha RNAnubandha kI eka saccI ghaTanA isa prakAra hai- eka bahana thI usakI sAsu marakara devI banI thii| sAsu svabhAva se krUra thI aura bahU ke prati usake antarmAnasa meM dveSa bhAva thaa| jaba sAsu devI banI to usane bahU ko kaSTa denA prArambha kiyaa| bahUrAnI ghaNToM taka besudha rhtii| usake zarIra meM apAra vedanA hotii| vaha devI usake zarIra meM praviSTa hokara use pchaadd'tii| tIsa varSa taka yaha krama calatA rhaa| jaba azubha RNAnubandha ke udaya kI avadhi samApta huI taba vaha bahana svastha ho gii| yaha anubhavasiddha satya hai| azubha RNAnubandha udaya ke samaya japa-tapa kI sAdhanA kI jAya to ve karma yathAzIghra kSINa kiye jA sakate haiN| kaSTa yA pIr3A kA anubhava bhI kama ho jAtA hai| .. eka anya ghaTanA lIjie-pitA-putrI ke azubha RNAnubandha kI-bhogI bhAI ke eka snehI saMbaMdhI ke kamalA nAma kI eka putrI thii| usakI buddhi tIkSNa nahIM thI? para usakA hRdaya sarala thaa| vaha sevAbhAvI thii| kintu pitA kA putrI ke prati jo sneha honA cAhie usakA abhAva thaa| vaha binA kisI kAraNa ke putrI ko upAlambha detA thaa| jaba pitA rugNa ho gayA taba usa putrI ne aglAna bhAva se pitA kI sevA zuzrUSA kii| pitA kI mRtyu ho gii| cauthe dina kamalA ko isa prakAra kA AbhAsa huA ki usakA pitA ghara meM cakkara lagA rahA hai| rAtri ke 12 baje bhayaMkara rUpa banAkara vaha putrI ko DarAne lgaa| putrI navakAra mahAmantra kA jApa kara rahI thii| isalie usakA jora nahIM claa| anta meM kruddha hokara usane kahA-tU dharma kI zaraNa meM calI gaI hai, isalie merA jora nahIM cala rahA hai| tIna mAha taka usane kaSTa diye| lekina kamalA navakAra maMtra kA jApa niSThApUrvaka karatI rhii| tIna mAha ke bAda upadrava zAMta ho gyaa| dUsare zabdoM meM azubha RNAnubandha samApta ho gyaa| For Personal & Private Use Only Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 549 tiryaMca aura deva ke bIca bhI RNAnubandha kA udaya tiryaMca aura deva ke bIca bhI RNAnubandha kA zubha yA azubha udaya hotA hai| isa prakAra kA udaya bahuta hI virala hotA hai| sAmAnyatayA pazuoM aura deva-devI ke bIca RNAnubandha ke udaya kA prasaMga anubhavagamya na hone se jAnane meM nahIM aataa| phira bhI pazuoM-pakSiyoM ke sAtha devavarga kA zubhAzubha RNAnubandha udaya saMbhava hai| manuSya bhava meM koI do vyakti sAtha milakara bAhya dharmArAdhana karate haiN| unameM se koI eka vyakti prathama dehatyAga karake deva bana jAtA hai, to dUsare apane sAthI ko dharma-nimitta se sahAyatA karane ke lie vacanabaddha hotA hai athavA do sAthiyoM meM se eka sAthI mAyAkapaTapUrvaka bAhya dharmArAdhana usase adhika karatA hai aura guptatA rakhatA hai| phira AyuSya pUrNa hone para mAyAkapaTa ke phalasvarUpa marakara vaha pazu yoni yA pakSi yoni meM janma letA hai| magara dUsarA saralatApUrvaka dharmArAdhana karatA huA AyuSya pUrNa hone para deba banatA hai| devayoni meM gayA huA jIva vacanabaddha hone se RNAnubandha ke udaya meM Ate hI pazu yoni meM paidA hue apane sAthI ko avadhijJAna ke bala se DhU~r3ha letA hai| use dharmabhAva kI preraNA karatA hai, dharmabhAva meM dRr3hatA utpanna karAtA hai| pUrva (manuSya) bhava ke apane zarIra kI vikurvaNA karake usase apanA pUrvasambandha batAkara dharmavacana sunAtA hai| phalataH pazuyoni ke jIva ke antar meM jAgRti utpanna hotI hai| vaha apane dvArA sevana kiye hue mAyAkapaTa ke lie mana hI mana pazcAttApa karatA hai, doSoM ke lie kSamAyAcanA karatA hai| isa prakAra kI Antarika zuddhi ke phalasvarUpa vaha bhI pazu Ayu pUrNa karake devagati meM calA jAtA hai| kaI prakAra haiM, zubha udaya ke| yahA~ to samajhane ke lie yaha rekhAcitra prastuta kiyA hai| '. azubha udaya-kinhIM do jIvoM meM paraspara dRr3ha vaira bandha ho gayA ho, una donoM kA dUsarI gati meM eka dUsare se sambandha meM Ane kA yoga ho, taba karma udaya meM na Ae, kintu jaba vaha udaya meM Ae taba eka deva aura dUsarA tiryaMca banatA hai| aisI sthiti meM usa azubha RNa ko vasUlane kA kArya zurU ho jAtA hai| vaha deva tiryaMca ke jIva ko nAnA prakAra se trAsa detA hai, DarAtA hai, mAratA-pITatA hai, AhArAdi meM vighna DAlatA hai, use besudha kara DAlatA hai, hiMsra paza kA rUpa dhAraNa karake usake aMgoM kA chedana-bhedana karatA hai, use coTa pahuMcAtA hai| ye saba yAtanAe~ becAre mUka pazu ko azubha udaya ke kAraNa paravaza hokara sahanI par3atI haiN| usakI dayanIya dazA para vairI deva ko jarA bhI dayA nahIM AtI, pratyuta usakI vedanA, cIkha-pukAra, pIr3A dekhakara vaha prasanna hotA hai| vaira-paramparA bar3hA letA hai| 1. 'RNAnubandha' pR. 83 se 87 taka For Personal & Private Use Only Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ nArakoM aura devoM ke bIca RNAnubandha kA udaya- ina do gatiyoM ke jIvoM kA paraspara RNAnubandha chadmastha jIvoM ke lie anubhavagamya nahIM hai, sarvajJavacanagamya hai| parantu aisA honA karmoM kI vicitratA ke kAraNa asaMbhava nahIM hai| parantu isa prakAra kI udayasthiti atyanta alpapramANa meM hotI hai| zAstroM meM aise kaI dRSTAnta milate haiN| zubhaudaya-zreNika rAjA kI taraha koI jIva samyagdarzana yA AtmajJAna prApta hone se pahale hiMsAjanaka bhAva yA AcaraNa karake athavA ajJAnadazA meM ghora aparAdha kI pravRtti karake narakagati kA bandha kara letA hai / bAda meM kisI samartha jJAnI. yA bhagavAn ke prApta hone para unake dvArA diyA huA apUrva bodha antar meM pariNata hotA hai, usake jIvana kA rUpa akasmAt badala jAtA hai| vaha apane doSoM ke lie sacce antaHkaraNa: se pazcAttApapUrvaka kSamAyAcanA karatA hai tathA ukta parama-puruSa ke Azraya se dhairya, utsAha aura apramAdapUrvaka satya dharma kA AcaraNa karatA hai| tIrthaMkaraprabhu kI AjJA kA ekaniSThA se ArAdhana karatA hai| AtmajJAna kA apUrva lAbha prApta karatA hai| AtmavIrya ke uttarottara vizeSa prakaTa hone se satata Atmopayoga meM rahakara apramatta saMyata guNasthAna meM sthita ho jAtA hai tathA tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana kara letA hai| AyuSya kI pUrNatA hote hI usa bhAvI tIrthaMkara ko pUrvabaddha narakagati meM (zreNika mahArAja kI taraha) jAnA par3atA hai| parantu vahA~ bhI ve kSAyika samyagdRSTi hone se narakagati ke duHkhoM ko zAnti aura samatApUrvaka bhogate haiN| duHkha dene vAle ke prati badalA lene kI lezamAtra pratIkAra bhAvanA nahIM hotI, balki una duHkhoM ko RNAnubandhodayavaza jAnakara samabhAva se sahane kI nirmala vRtti hotI hai| isa prakAra RNAnubandha se baddha azubha karmoM ke udaya meM Ane para ve sahaja AtmasthiratA aura AtmazAnti meM rahakara una karmoM kA kSaya kara DAlate haiN| phira bhI koI zubha RNAnubandhI devagati ke jIva ko RNa cukAne kA udayagata suavasara Ane para vaha deva bhAvI tIrthaMkara prabhu kI nArakIya jIvoM ke trAsa se rakSaNa karane hetu Ate haiM aura karate haiN| usa samaya bhAvI tIrthaMkara svayaM to samatAbhAva meM sthita hokara jJAtAdraSTA rUpa meM rahate haiM / kabhI aisA bhI hotA hai-kisI deva ko apane zubha RNAnubandha ke udaya se narakagati meM sthita apane mitra ko sahAyatA karane kA avasara AtA hai| taba vaha deva narakabhUmi meM jAkara apane nAraka-mitra ko dharmavacanoM kA bodha detA hai; use dharmabhAva maiM sthira karatA hai| isa bodha kA atyanta zubha pariNAma ukta nAraka ko milatA hai| vaha naraka kI kSetragata tathA mArakoM ke paraspara vaira-smaraNagata vedanA ko samabhAva se bedana karane kA puruSArtha karatA hai| usakA phala mahAn aura zubha hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 551 azubhaDdaya-sUtrakRtAMga sUtra meM narakavibhakti ke tathA uttarAdhyayana sUtra meM mRgAputra dvArA varNita naraka meM paramAdhAmI (paramAdharmI) devoM dvArA diye jAne vAle duHkhoM se nAraka jIvoM ke devoM dvArA azubhaRNAnubandha ke udayavaza prApta duHkhoM ke varNana ko 'par3ha-sunakara roma-roma kAMpa uThatA hai| ye paramAdhAmI deva cauthI naraka taka unake sAtha baMdhe hue vairabhAva udaya meM Ate hI, nIce utarakara nArakoM ko apAra duHkha dete haiN| ve deva unheM mArate haiM, unakI camar3I udher3a dete haiM, aMga-aMga kATa DAlate haiM tathA aneka prakAra se zArIrika pIr3A utpanna karake ve bahuta harSita hote haiN| aise paramAdhAmI deva amba, ambarISa, zyAma, sabala Adi bheda se 15 prakAra ke haiN| isake uparAMta nArakIya jIvoM ke kSetra vedanA, zIta-uSNa-vAyusparza-vedanA, pAnI pIte samaya tIkSNa asidhAra ke samAna tIvra vedanA tathA azubha RNAnubandha ke kAraNa vaira ke udaya se paraspara AghAta-vedanA Adi duHkhoM kA vedana hotA hai| paramAdhAmI devoM ke sivAya anya vedanAe~ to sAtavIM narakabhUmi taka meM tIvratara haiN|1 . - RNAnubandha ke udaya meM Ane para karmoM kI nirjarA ... karmavijJAna kI dRSTi se RNAnubandhoM ke AdhAra para hI samasta sAMsArika jIvoM kA saMsAra calatA hai, TikatA hai| yaha bandha-paramparA taba taka calatI hai, jaba taka RNa kA lena-dena zeSa rahatA hai| jamA-nAme (jamA-udhAra) pAse barAbara ho jAte haiM, arthAt kiMcit mAtra bhI karmarUpI RNa nahIM rahatA, taba jIva mukta ho jAtA hai| . RNAnubandha rAgadveSa kI pariNati para AdhArita hai aura rAgadveSa ke pariNAma nijasvarUpa ke ajJAna para avalambita haiM tathA isa ajJAnAndhakAra kI nivRtti jJAnarUpa prakAza se hotI hai| jaba AtmA meM jJAna kA prakAza ho jAtA hai, tabhI ajJAnAndhakAra kA nivAraNa ho jAtA hai| ukta jJAna ke dabe hue prakAza ke prakaTIkaraNa kA lAbha jinhoMne anantajJAna-darzana kI jyoti prakaTa kI hai, una AtmajJAnI-AtmadarzI bhagavantoM ke pAsa se hI prApta ho sakatA hai| AtmasvarUpa ko pUrNatayA upalabdha anantajJAnI puruSoM kA athavA Atmatattva prApta satpuruSoM ke samAgama kA yoga zubha RNAnubandha ke zubha udaya se prApta hotA hai, jise jJAnI puruSa mahAn puNya kA udaya kahate haiN| isa prakAra ke zubha RNAnubandha kA saMcaya janma-janma meM acche sAMsArika sambandha surakSita rakhate rahane se tathA kama se kama una bhava-bhava meM sambandhita jIvoM ke sAtha saddharma ke prati prIti evaM zraddhA lAkara dharmArAdhanA karane-karAne se vaha utpanna . hotA hai| isa prakAra zubha RNAnubandha-saMcaya kA bala bar3ha jAne se vaha udaya meM Akara 1. RNAnubandha se sAra-saMkSepa, pR.83 se 87 taka For Personal & Private Use Only Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ saphala hotA hai| isI niyamAnusAra azubha RNAnubandha kA saMcaya bhava-bhava meM dveSayukta azubha sAMsArika sambandha jArI rakhane se utpannaM hotA hai| ukta saMcaya kA bala bar3ha jAne para vaha udaya meM Akara kaTu phalarUpa banatA hai| utkRSTa zubha RNAnubandha ke balasaMcaya ke udaya se atyanta uccatama AtmadazA kA pAvana lAbha aura tatpazcAt tamAma RNa cukatA ho jAne para jAjvalyamAna jyotisvarUpa parama dedIpyamAna mukti ke sAtha pavitra sambandha sthApita hone kA lAbha evaM atyanta zAzvata avyAbAdha sukha, Ananda aura zAnti (nirvANa) ke upabhoga kA acintya yoga anAyAsa hI mila jAtA hai| utkRSTa azubha RNAnubandha ke bala-saMcaya ke udaya se adhikAMza sAMsArika duHkha, vedanA aura trividha tApa (saMtApa) bhogane par3ate haiN| phira to AtmA svabhAva se zuddha, pavitra, nirmala aura akhaNDa jJAnarUpa hone para bhI uttarottara nIce se nIce utaratA jAtA hai| pApakarmoM kA saMcaya aura bhAra bar3hane se unake udaya meM Ane para narakagati ke tIvra duHkha bhogane par3ate haiN| aisI AtmAoM ko phira ucca dazA prApta karane meM atyanta dIrghakAla vyatIta karanA par3atA hai| RNAnubandha kA niyama aTala aura abAdhita RNAnubandha ke isa varNana para se eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki RNAnubandha kA niyama aura usakA phala aTala, abAdhita aura aparivartanIya hai| usase bhAgA yA chaTakA nahIM jA sakatA aura na hI vahA~ kisI kI siphAriza, mulAhajA, lihAja, dhana yA sattA kI riyAyata rizvata cala sakatI hai| jaisA-jaisA RNa hotA hai, usake anusAra udaya meM Ane para usakA vaisA-vaisA phalabhoga karanA par3atA hai| karmavijJAna ke zabdoM meM kaheM to tIrthaMkara devoM kA kathana hai-'jisa rasa (pariNAma) se bAMdhoge, usI rasa se use bhoganA pdd'egaa|' narendra, surendra yA nAgendra bhI isa RNAnubandha (zubhAzubha karmabandha-paramparA) ke udaya ke anusAra phala ko aphala karane meM samartha nahIM haiN| RNAnubandha kI aisI vicitratA hai ki vaha cAhe jaba, cAhe jisa ghar3I meM, cAhe jisa kSetra meM, cAhe jaise saMyogoM meM, cAhe jaise sambandha hoM, rAta yA dina dekheM binA, jAti-pAMti kA vicAra kiye binA, ucca-nIca ke bheda ko lakSya meM liye binA udaya meM A jAtA hai| RNAnubandha ke udaya ke katipaya vicitra prasaMga dekhe jAte haiM ki ve nIti-dharma kI maryAdAoM, AcArasaMhitAoM ke mUla ko ukhAr3ane vAle tathA sAmAjika evaM kauTumbika niyama-vidhAnoM ke durga ko bhI tor3ane vAle siddha hote haiN| 1. RNAnubandha se sAbhAra anUdita, pR.87 se 93 taka- For Personal & Private Use Only Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 553 atIta meM aise aneka prasaMga bane haiM, jinakA varNana jaina kathAnuyoga meM atyanta spaSTarUpa se milatA hai| vartamAna meM aise prasaMga prAyaH ghara - ghara meM aura parivAra - parivAra meM banate dekhe jA sakate haiM; bhaviSya meM bhI baneMge, kyoMki sarva vaibhAvika bhAva anAdi-ananta haiM / 1 RNAnubandha ke niyamoM ko jAnane se baddhakarmoM kA nirodha aura kSaya AsAna RNAnubandha ke niyama aura udaya kA jJAna jIva ko satata smaraNa rahe aura use upayoga meM liyA jAe to vaha AtmA ke lie atyanta hitakara aura upakAraka ho sakatA hai| vaha jJAna duHkha ke gahare garta meM par3e hue jIva ko usa duHkha kI khAI meM DAlane vAle dveSa, vaira - virodha, kalaha, matsara, IrSyA, dveSa, chala, nindA, ThagI, lobha, kAma, krodha, hiMsA, asatya, corI, mamatA-mUrcchA, Asakti Adi azubhabhAvoM se ( tathA unako lekara hone vAlI azubha pravRttiyoM se) rokane tathA unheM manda karane vAlA yA una para niyaMtraNa karane vAlA athavA unase vApasa lauTAne vAlA yA unase bacAne vAlA banatA hai / taduparAnta kSamA, mRdutA, saralatA, satyatA, samatA, dayA, sahiSNutA, pavitratA, saMyama, mauna, apratIkAra, avirodha, apramattatA Adi guNa prakaTa karake AtmA meM cAritradazA vikasita karake adhikAdhika ucca pada para le jAtA hai| udAharaNoM para manana karake sthirabuddhi baneM jaise gajasukumAla muni kA somala vipra ke sAtha 99 lAkha bhava pUrva kA azubha RNAnubandha thA, usake udaya meM Ane para somala dvArA diye gae mAraNAntika upasarga (kaSTa) ko samabhAva se sahakara, ve sarvakarma - bandhanoM ko kATakara mukti ke sarvocca zikhara para pahu~ca ge| isa prakAra azubha RNAnubandha ke samaya virodhI dvArA jo bhI upasarga, kaSTa yA santApa Ae, use samabhAva se saha lene meM hI AtmA ko zAzvata sukha-zAnti prApta ho sakatI hai| RNAnubandha ke niyamoM ko jAnane se lAbha RNAnubandha ke niyamoM ko jo jAna samajha letA hai, unako yathArtha rUpa se upayoga meM letA hai; use svapara se sambandhita RNAnubandha ke udaya kI cAhe jitanI vikaTatA yA vicitratA ho, to bhI Azcarya nahIM hotaa| usakI cittavRtti samyak devAdhideva, (AtmA-paramAtmA), sadguru evaM saddharma se jarA bhI vicalita yA skhalita nahIM hotI / 1. RNAnubandha se sAbhAra anUdita, pR. 92, 93 For Personal & Private Use Only Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ karma siddhAnta para usakI aTala AsthA rahatI hai| vaha sthira aura zAnta rahatI hai, kyoMki usakI dRr3ha zraddhA hotI hai| jisa prakAra ke RNAnubandha kA udaya hotA hai, usa prakAra kA phala milatA hai| usameM kucha bhI parivartana (udaya meM Ane para) nahIM hotaa| (pratyeka jIva yA padArtha ke sAtha zubhAzubha RNAnubandha hone se pahale hI) rAga yA dveSa ke bhAva jur3e binA samabhAva meM avasthita dazA meM rahane, usake nizcayarUpa puruSArtha meM saphalatA prApta hotI aura kramazaH vaha (pratyeka prasaMga yA pravRtti meM) jJAtA-draSTArUpa rahane meM samartha hotA hai| ___ isa siddhAnta kA dRr3ha Alambana lene ke pazcAt usake antar meM aise bhAva nahIM uThate ki 'isake lie aisA nahIM hotA to acchA rahatA, kyoMki usase cintAmukta rahA jA sakatA thA' athavA 'isake lie itanA isa prakAra huA, vaha ThIka huA, kyoMki usase kitanI hI suvidhAe~ anAyAsa hI prApta ho gaIM ityAdi prakAra ke vyavahAra dRSTi se utpanna hone vAle bhAva yA vikalpa (zubhAzubha-iSTAniSTa nimittoM ke vikalpa) aneka prakAra ke (karma-siddhAnta ke) niyamoM ke jJAna se aura usake jAgatipUrvaka upayoga se upazAnta hote jAte haiN| arthAt-iSTaviyoga aura aniSTasaMyoga ke prasaMga para samabhAva rakhane se use zAnti prApta hotI hai, kaSAya upazAnta ho jAte haiN| yatra-tatra rAga-dveSa se dUra rahane kA jo bodha kiyA hai, ukta niyama kA pAlana tathA abhyAsa karane se rAga-dveSa kama hokara kSINa hone lagate haiN| vaha zuddha AtmA ko sammukha rakhakara calatA hai| isalie AtmA ko punaH bandhana meM DAlane kI usakI vRtti nahIM hotii| sarvajJAnI bhagavantoM kA satat isI prakAra kA puruSArtha hotA hai| ve aTala siddhAnta ke jJAnabala se, vizeSa rUpa se viSama saMyoga yA pratikUla paristhiti ho to bhI svastha, zAnta, dhIra-gambhIra aura mauna hote jAte haiM aura antaraMga meM agAdha saMyama rakhakara zIghra hI ucca AtmadazA meM pahuMca kara svarUpastha ho jAte haiN| aise jJAnI vItarAga bhagavantoM ke pavitra caraNacihnoM para calakara tathA RNAnubandha ke aTala abAdhita niyamoM ko jAnakara zraddhA sahita upayoga meM lekara jo bhI saMsArI jIva calate haiM, ve mana-vacana-kAyA ke yogoM ko rAga-dveSa-mukta rakhane tathA una para saMyama rakhane kA abhyAsa karake zuddha AtmasvarUpa meM-paramAtmapada meM sthita ho sakate haiN| 1. (ka) jahA kaDe kamma, tahAsi bhaare| -sUtrakRtAMga 1/5/1/26 savve sykmmkppiyaa| -sUtrakRtAMga, 1/2/3/18 (kha) jaM jArisaM puvvamakAsi kamma, tameva Agacchati sNpraae|-suutrkRtaaNg 1/5/2/23 2. 'RNAnubandha' se sAbhAra anUdita pR. 97 se 99 taka For Personal & Private Use Only Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa 555 RNAnubandha ke azubha udaya ko aprabhAvI, zAnta aura kSINa karane ke upAya jisa vyakti kI itanI uccabhUmikA na ho, vaha azubha RNAnubandha ke azubha udaya hone para aniSTa phala prApta hone para zAnti, samatA, dhairya pUrvaka sahana kre| Atmacintana, karmasiddhAnta-cintana yA AdhyAtmika granthoM kA svAdhyAya Adi kre| iSTaviyoga tathA aniSTayoga meM hone vAle nimittoM para doSAropaNa na kare, kevala apane Atma-upAdAna kA hI vicAra kre| aisA karane se naye RNAnubandhI karmoM kA AnA (Asrava) ruka jaayegaa| yadi itanA na ho sake to ArtadhyAna na kare, raudradhyAna to kisI bhI hAlata meM na kre| dharmadhyAna meM sthira rhe| apanI prajJA ko AtmasamAdhi meM sthira rakhane kA prayAsa evaM abhyAsa kre| dharmadhyAna ke cAra rUpa haiM-(1) piNDastha, (2) padastha, (3) rUpastha aura ruupaatiit| ina cAroM meM se pahale Adi tIna dhyAnoM kA Alambana le| piNDastha ke dvArA apane zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva nirjIva padArthoM kI vinazvaratA, anityatA, rAga-dveSakartRtva, ahaMkAra-mamakAra Adi kA phira zuddha AtmA kA evaM usake sAtha parabhAvoM tathA vaibhAvika bhAvoM kA kyA aura kisa kAraNa se sambandha hai? . isa prakAra kA tathA anta meM bhedavijJAna kA dRr3ha cintana-ekAgratApUrvaka dhyAna kre| padastha dhyAna ke dvArA kisI pada (udAharaNArtha-OM zAnti, OM ahama, OM asiAusA namaH, OM namaH siddhebhyaH, namo jiNANaM jiyabhavANa, Adi meM se kisI eka pada) kA dhyAna kre| ekAgratApUrvaka svarUpa cintana kare athavA navakAramaMtra yA kisI bhI anya lokottara maMtra, maMgalapATha, stotra Adi kA smaraNa yA japa krnaa| tatpazcAta-rUpastha dhyAna dvArA kisI mahApuruSa kA mana meM citra aMkita karake athavA citra, pratikRti yA pratIka kA Alambana lekara ekAgracitta se unake svarUpa, guNa-samUha tathA unake sva-bhAva kA cintana kre| vizeSa saMkaTa upasthita hone para zAnti kA upAya 'agara vizeSa saMkaTa, vighna-bAdhA, vipatti yA asahya vyAdhi yA vyantarAdi devoM, manuSyoM yA tithaMcoM kA upadrava, AtaMka yA azAnti kA vAtAvaraNa ho, mana kSubdha rahatA ho, mana AsadhyAna se kisI bhI prakAra se haTatA na ho, tanAva ho taba yA to zuddha hokara pratidina niyamita rUpa se pUrNa zraddhAbhaktipUrvaka kama ke kama tIna mahIne taka prAtaH bhaktAmarastotra kA yA sandhyAkAla meM kalyANamandira stotra kA, yA bRhat 1. RNAnubandha se bhASAMza grahaNa, pR. 97 For Personal & Private Use Only Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ zAntipATha kA yA logassa (caturviMzati stava) kA yA namotthuNaM (zakrastava) kA pATha kre| stotra pATha yA stuti-pATha ke bhAvoM ko antar meM grahaNa karane aura usake sAtha ekarUpa hone kA prayatna kre| yadi RNAnubandha ke azubha udaya kI sthiti dIrghakAla kI ho aura tIna mahIne ke pATha se dUra na ho to aura tIna mAsa taka nirdhArita stotra yA stuti kA pATha kare, aisA karane se sukhada pariNAma Ane kI sambhAvanA hai| ___ isake sAtha hI prabhu ke samakSa nimnokta prakAra se vinati (vinayapUrvaka nivedana = prArthanA) dina meM pAMca bAra karanA__ (1) "saMsAra meM Ane se prArambhakAla se Aja (isa kSaNa) paryanta isa jIva.ne deva, manuSya evaM tiryaMca gati ke jIvoM ke sambandha (samparka) meM Akara jAnateajAnate jo doSa yA aparAdha mana-vacana-kAyA se kiyA ho, una sabake liye una sabase mana-vacana-kAyA se Apake samakSa pazcAttApapUrvaka kSamA mAMgatA huuN| mere ve pApa-dvoSa-aparAdha niSphala hoN| ve sarva jIva mujhe kSamA kreN| ApakI asIma kRpA se maiM bhI unake prati vaira-virodha kI vRtti ko bhUla rahA hU~, ve bhI apanI vaira-virodha kI vRtti bhUla jaaeN| unakA kalyANa ho, unheM sukha-zAnti prApta ho, yahI vinatI hai|" ___ (2) "he kRpAlu vItarAga bhagavan ! deva, manuSya yA tiryaMca kI ora se mere para koI upadrava, AtaMka, kaSTa yA saMkaTa AyeMge to bhI merI samabhAvapUrvaka sahana karane kI bhAvanA hai tathA ApakI AjJAnusAra cala kara usa jIva kA hita aura kalyANa caahuuNgaa| isa kArya meM saphala hone ke lie mujhe Apase preraNAbala yA sphuraNAbala milatA rahe, aisI kRpA karane kI vinatI hai| kRpA karake aise vikaTa prasaMga meM mujhe sahAyatA aura zakti pradAna karake merI AtmarakSA kreN| he karuNAsAgara prabho ! ApakI isa ahetukI asIma kRpAbhAva kA upakAra maiM kadApi nahIM bhUlU~gA aura ApakA upakAra mAnatA hI rhuuNgaa|" ye aura isa prakAra kI anya jo bhI bhAvavAhI, zraddhAbhaktipUrNa vinatI yA prArthanA anta:karaNa meM sphurita ho, usakA bhI isa vinatI meM samAveza kiyA jA sakatA hai| isake atirikta ninokta yA aisI anya dhunoM ko kama se kama 5 minaTa taka boleM-"zAntinAthajI zAnti kareM, vIraprabhu vIratA bhareM, pArzvaprabhu merI AtmA ke pAsa raheM, dharmanAthajI dharma meM sthira kareM, sumatinAthajI sumati deN|" ___ isa prakAra abhyAsa karane se RNAnubandha kA azubha udaya kama hokara aprabhAvI aura kSINa ho jaaegaa| yahI karmabandha se karma-mukti taka pahu~cane kA sarala mArga hai| 1. RNAnubandha se sAbhAra, pR. 78 se 80 For Personal & Private Use Only Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare ___ rAga aura dveSa : do prakAra kI vidyut ke samAna bijalI do prakAra kI hotI hai-e.sI. aura ddii.sii.| eka, AdamI ko apanI ora khIMcatI hai, jabaki dUsarI jhaTakA dekara AdamI ko dUra phaiMka detI hai| kintu donoM prakAra kI ye bijaliyA~ mAraka aura jAnalevA hotI haiN| donoM kA duSpariNAma ghAtaka aura duHkhadAyaka tathA hAnikAraka hai| parantu ina donoM prakAra kI bijaliyoM se sambandha, samparka yA saMsarga hotA hai, tabhI ye ghAtaka siddha hotI haiN| koI inheM chue nahIM, inase dUra rahe, to ye use koI hAni nahIM pahuMcA sktiiN| . . ThIka isI prakAra rAga aura dveSa hote haiN| rAga prANiyoM ko apanI ora khIMcane kA kAma karatA hai aura dveSa jhaTakA dekara dUra phaiMkane vAlI vidyut kI taraha hai| dveSa ekadama usa vyakti yA vastu ke prati bhar3aka kara use mana se dUra phaiMka detA hai, usase kinArAkasI karatA hai, vaha koI sajIva prANI ho yA manuSya ho to usase bolanA, sahayoga denA banda kara detA hai; nAka ke maila kI taraha use ghara se nikAla detA hai athavA tIvra dveSavaza jAna se hI mAra DAlatA hai| rAgabhAva kisI vyakti, vastu, paristhiti, pada, pratiSThA yA zarIrAdi ke prati hone para vaha usa rAgAviSTa vyakti ko apanI ora khIMcatA calA jAtA hai| isake viparIta dveSabhAva kisI vyakti, vastu yA zarIrAdi ke prati hone para unake prati ghRNA, virodha, IrSyA, vaira, aruci evaM anyamanaskatA ke rUpa meM abhivyakta hotA hai| phira vaha usa vyakti yA vastu ke prati roSa, Akroza bhar3akA kara use dUra Thela detA hai, use hRdaya se aura vaise bhI nikAla detA hai athavA use samApta kara detA hai| For Personal & Private Use Only Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ rAga aura dveSa sambandha jor3atA hai, vahI bandhana hai kisI vastu, vyakti, ghaTanA, paristhiti, vicAra, viSaya Adi ke prati yadi mana meM anukUlatA mahasUsa hotI hai to rAgarUpa sambandha usake sAtha jur3a jAtA hai, yadi usa vastu, vyakti, paristhiti, ghaTanA, vicAra Adi ke prati mana meM pratikUlatA kA anubhava hotA hai to usake sAtha dveSarUpa sambandha jur3a jAtA hai| yaha sambandha hI bandhana hai| pravacanasAra vRtti aura mUla meM spaSTa kahA gayA hai - "isa prakAra rAga kA yA dveSa kA ( vastu yA vyakti Adi ke prati ) jIva kA pariNAma hI bandha kA kAraNa hai / 2 " pariNAma se bandha hotA hai, pariNAma haiM- rAga, dveSa aura moha se yukta / moha aura dveSa, ye donoM azubhapariNAma haiM, jaba ki rAga zubha yA azubha donoM hI prakAra ke pariNAma vAlA hotA hai|" isalie 'zramaNasUtra' meM kahA gayA- " do bandhanoM kA pratikramaNa karatA hU~, rAgarUpa bandhana aura dveSarUpa bandhana se| "3 ' prazamarati' meM rAga- - dveSa ko bandha kA kAraNa batAte hue kahA gayA hai ki - " jo manuSya indriya-viSayoM meM zubha-azubhabhAva kI sthApanA (kalpanA) karatA hai, vaha cAhe rAgayukta ho yA dveSayukta, usake liye bandhana kA kAraNa banatA hai / ' 4 rAga-dveSa : dukhavarddhaka, cAritranAzaka, sadguNazatru vyakti jitanA-jitanA kisI vastu yA vyakti ke prati rAga, lAlasA va gRddhi karatA jAtA hai, utanA-utanA hI apane lie duHkha ke bIja botA jAtA hai| vartamAna yuga kA mAnava prAyaH zarIra aura indriyoM ko hI saba kucha mAnakara cala rahA hai| inhIM kI paricaryA meM vaha saba kucha nyochAvara karane ko taiyAra hotA hai| zarIra cAhe atyadhika Asakti aura rAgabhAva se naSTa ho jAe, jisako virodhI yA zatru athavA vipakSI mAna liyA usake prati dveSa aura vaira-virodha karane meM cAhe sArI sampatti naSTa 1. karmasiddhAnta (kanhaiyAlAla lor3hA), pR. 12 2. evaM rAgapariNAma eva bandhakAraNaM jJAtvA nirantaraM bhAvanA kartavyeti / vizuddha - jJAna - darzana - svabhAva - nijAtmatattve -pravacanasAra tAtparyavRtti 179 / 243/9 3. paDikkamAmi dohiM baMdhaNehiM, rAgabaMdhaNeNaM, dosabaMdhaNeNaM / " - Avazyaka sUtra meM zramaNasUtra / dekheM - pravacanasAra gA. 180 meM pariNAmAdo baMdho, pariNAmo rAga-dosa - moha - jutto / asuho moha-padoso, suho va asuho havadi rAgo // 4. yasminnindriya-viSaye zubhamazubhaM vA nivezayati bhAvam / rakto vA diSTo vA sa bandhaheturbhavati tasya // 43 // For Personal & Private Use Only - prazamarati Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 559 ho jAe, atyadhika samaya aura zakti barbAda ho, dveSa ke kAraNa mAnasika azAnti aura tanAva bar3he, zarIra aneka bImAriyoM kA ghara bana jAe, manuSya isakI cintA nahIM krtaa| zarIra aura indriyoM ko acchI lagane vAlI manojJa vastu hotI hai yA anukUla ghaTanA yA paristhiti hotI hai, to manuSya usa para rAga karatA hai aura indriyoM evaM mana ko acchI na lagane vAlI kisI pratikUla vastu, vyakti yA paristhiti hotI hai, to vaha dveSa, ghaNA. vaira-virodha, IrSyA evaM kalaha karane lagatA hai| isa prakAra kahIM rAga to kahIM dveSa ke ina durvikalpoM aura duSkRtyoM meM jIvana kI amUlya ghar3iyA~ barbAda ho rahI haiN| 'prazamarati' meM ThIka hI kahA gayA hai-"isa prakAra rAgadveSa ke thaper3oM se Ahata hokara vyakti kevala karmabandha hI karatA hai| dUsare kisI thor3e-se bhI sadguNa ko prApta nahIM kara pAtA, jo usake ihaloka aura paraloka ke lie zreyaskara ho|"1 rAga aura dveSa se jIvana meM sadguNoM kI vRddhi honA to dUra rahA, aneka durguNoM kI hI vRddhi hotI hai| jaba taka rAgadveSa kI malinatA hai, taba taka cAritra meM zuddhatA bhI kaise A sakatI hai? vyakti ke zrutadharma aura cAritradharma, donoM hI rAga-dveSa se dUSita hote haiN| rAga-dveSa se cAritra kI zuddhatA to kyA hogI, kabhI-kabhI rAga-dveSa kI adhikatA bar3e-bar3e sAdhakoM ke cAritra kA hI sarvanAza kara DAlatI hai| kyoMki rAgadveSa kI pravRtti cAritramoha ke udaya se hotI hai, taba cAritra kaise zuddha aura nirvikArI raha sakatA hai? . rAga-dveSa aura karmabandha : eka hI sikke ke do pAse / saca pUchA jAe to rAgadveSa karatI huI AtmA karmabandha se bhArI hotI hai| yahI bAta 'vaMdittu pratikramaNa sUtra' meM kahI gaI hai ki "isa prakAra AThoM karma (bandha) rAga-dveSa se upArjita haiN|" mithyAtva Adi to bAda meM karmabandha ke kAraNa banate haiM, sarvaprathama karmabandha rAga-dveSa se hI hotA hai| eka taraha se karmabandha aura rAgadveSa paraspara anyonyAzrayarUpa haiN| rAgadveSa kI pravRtti karane se mohakarma utpanna hotA-baMdhatA hai| mohakarma ke udaya meM Ane para viSayoM ke prati punaH rAgadveSa hotA hai| phira isase karmabandha aura punaH mohodaya se rAga-dveSa, punaH bandha, phira udaya aura punaH bndh| jaise-gAr3I ke pahiye ke Upara kA bhAga nIce aura nIce kA bhAga Upara AtA rahatA hai, isI prakAra rAga aura dveSa kA pahiyA bandha aura udaya ke rUpa meM ghUmatA rahatA hai| isa prakAra bandha-udaya ke cakra meM ananta kAla taka saMsArI jIva ghUmatA rahatA hai| 1. rAgadveSopahatasya kevalaM karmabandha evaasy| nAnyaH svalpo'pi guNo'sti, yaH paratreha ca zreyAn // 53 // 2. evamaTThavihaM kammaM raagdos-smjjiyN| -vaMdittu (pratikramaNa) sUtra For Personal & Private Use Only Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ viSayoM ke nimitta se rAgadveSa, unake kAraNa karmabandha aura phira duHkha yoM dekhA jAe to manuSya indriyoM aura mana ke viSayoM ke prati rAga-dveSa karatA hai| ataH viSayoM ke nimitta se rAga-dveSa, rAgadveSa ke kAraNa karmabandha tathA karmabandha se. saMsAra-paribhramaNa hotA hai| arthAt-saMsAra meM janma-maraNAdi nAnAvidha duHkhoM meM bhaTakatA hai| saMsAra paribhramaNa se aneka duHkhoM kA anubhava satata hotA hai| isIlie 'prazamarati' meM ThIka hI kahA hai-"saMsAra karmamaya hai, arthAt-saMsAra karmoM kA vikAra hai aura phira duHkha bhI to saMsAra ke nimitta (janmamaraNAdirUpa saMsAra ke kAraNa) se hotA hai| isalie siddha hotA hai ki rAga-dveSa Adi hI bhavasantati (saMsAra-paramparA) kA mUla kAraNa hai|" uttarAdhyayana sUtra ke anusAra vastutaH "upArjita kiye hue ye karma hI janma-maraNa (saMsAra) ke mUla haiM aura janma-maraNa hI duHkharUpa hai| isa prakAra karma se janmamaraNa, janma-maraNarUpa saMsAra-paribhramaNa se duHkha, sukha, unase moha, moha se rAgadveSa, rAga-dveSa se karmabandha, usase phira janmamaraNa, sukha-duHkha ... Adi, eka prakAra kA vicitra karmacakra hai jisakA mUla rAgadveSa-pariNAma hai| rAga-dveSa kI tIvratA : bhavaparamparA kA kAraNa ___ mUla meM saMsAra arthAt-bhava (janma-maraNa)-paramparA rAga-dveSa se hotI hai bhavaparamparA calane meM pramukha kAraNa yA to tIvra rAgabandha yA tIvra dveSabandha hai| jinase janma-maraNAdi aneka duHkha bhogane par3ate haiN| kucha udAharaNoM se isa tathya ko spaSTatayA * samajhiye (1) tIvra-dveSaparamparA-samarAditya kevalI caritra se spaSTa hai ki prathama bhava meM jo do mitra the-agnizarmA tApasa aura guNasena raajaa| agnizarmA kA mAsakSapaNa kA pAraNA tIna-tIna bAra Tala jAne se usake mana meM guNasena ke prati dveSa kI gAMTha baMdha gii| usane guNasena se vaira kA badalA lene hetu guNasena ko mArane vAlA banane kA nidAna (niyANA) kiyaa| isa prakAra janma-janma meM dveSavRtti kA nidAna karake agnizarmA kA jIva guNasena ke jIva ko mAratA rhaa| munihatyA Adi mahApApa karma bandha kA bhAra DhotA huA vaha aneka janmoM taka durgati meM paribhramaNa karatA rhaa| udhara guNasena kA jIva pratyeka bhava meM kSamA, samatA aura saMyama rakhakara agnizarmA ke jIva 1. (ka) karma kI gati nyArI bhA. 1, pustaka 8, pR. 1 aura 12 (kha) karmamUlaM saMsAraH, saMsAra-nimittakaM punrduHkhm|| tasmAdrAga dveSAdayAstu bhvsnttermuulm|| -prazamarati 57 (ga) kammaM ca mohappabhavaM vyNti| "kammaM ca jAI-mAraNassa muulN| dukkhaM ca jAImaraNaM vNyti|| -uttarAdhyayAna a. 32, gA.7 For Personal & Private Use Only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 561 dvArA kRta upasargoM ko sahatA rhaa| isa utkRSTa jJAnAdi vItarAga sAdhanA ke phalasvarUpa nauveM bhava meM ve samarAditya vItarAga kevalI hue aura sarvakarmoM se mukta hokara mokSa meM pdhaare| yaha thA nau-nau bhavoM taka tIvra dveSaparamparA kA phl| (2) tIvra dveSa-paramparA-bhagavAn pArzvanAtha ke 10 mukhyabhavoM kA varNana kalpasUtra Adi meM milatA hai| prathama bhava meM 'marubhUti' aura 'kamaTha', ye donoM sahodara bhAI the| marubhUti kI patnI ke prati kamaTha kA tIvra kAmarAga huaa| donoM bhAiyoM meM strIrAga ko lekara vaira-vaimanasya kI vRtti khar3I ho gii| kamaTha tApasa bnaa| marubhUti jaba unako namana karane gayA, taba kamaTha ne pUrva vidveSavRtti se prerita hokara eka bar3A patthara usake sira para paTaka kara jAna se mAra ddaalaa| tIvradveSavaza nikAcita karmabandhayukta niyANe ke kAraNa AgAmI dasa bhavoM (janmoM) taka kamaTha usa vairaparamparA ke kAraNa marubhUti ke jIva ko mAratA hI rhaa| parantu samatA aura kSamA kA niSThAvAna ArAdhaka marubhUti kA jIva rAga aura dveSa tathA kaSAyabhAva se dUra rahakara karmanirjarA karate hue antima dasaveM bhava meM tIrthaMkara pArzvanAtha bhagavAn bana gae aura sarvakarmoM kA kSaya kara siddha-buddha-mukta paramAtmA ho ge| idhara kamaTha kA jIva pratyeka bhava meM bhayaMkara dveSavRtti ke kAraNa dasa bhavoM taka pIche lagA rahA aura bhayaMkara pApa karmabandha karake naraka, tiryaJca Adi durgatiyoM meM janma maraNa Adi ke mahAn duHkha sahatA rahA aura Aja bhI vaha saMsAra-aTavI meM bhaTaka rahA hai tathA tIvra dveSa ke phalasvarUpa mahApApa karma bAMdha kara ananta kAla taka-saMsAra meM paribhramaNa karatA .rhegaa| yaha tIvradveSa kI paramparA kA pariNAma! __(3) tIvra dveSa kI taraha tIvrarAga bhI bhava-paramparA bar3hAtA hai| jaise dveSa kI paramparA calatI hai, vaise hI rAga kI paramparA bhI calatI hai| kyoMki vaha bhI saMsAra kI vRddhi karatA hai| zaMkha aura kalAvatI ke caritra meM hama par3hate haiM ki zaMkha-kalAvatI ke bhava se rAga kI tIvratA bar3hI, usake phalasvarUpa 21 janmoM taka lagAtAra bhavaparamparA calatI rhii| kisI janma meM ve sneharAgavaza bhAI-bahana ke rUpa meM tathA kisI janma meM pati-patnI Adi ke rUpa meM jur3ate rhe| ___(4) isI prakAra pRthvIcanda-guNasAgara kI bhI bhavaparamparA tIvrasneharAgavaza lagAtAra 21 bhavoM taka calatI rhii| yaha bhI tIvra rAga kA pariNAma thaa| .. (5) bAIsaveM tIrthaMkara ariSTaneminAtha aura rAjImatI kI bhI lagAtAra nau bhavoM taka rAga-paramparA clii| prathama bhava se hI donoM meM pati-patnI kA sneha-rAga-sambandha jur3A thaa| tIvra sneharAga ke kAraNa sabhI janmoM meM se pati-patnI hI banate ge| itanA hI nahIM, devabhava meM bhI ve deva-devI ke rUpa meM sAtha hI utpanna hue aura viyoga bhI donoM For Personal & Private Use Only Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 562 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ kA sAtha-sAtha huaa| isa prakAra bar3hate hue sneharAga-bhAva ke kAraNa ve antima nauveM bhava meM bhI dAmpatya-sambandha se jur3ane vAle the| donoM kI sagAI (vAgdAna) ho cukI thii| parantu vivAha hone se pUrva hI neminAtha rAgabhAva kA bandhana tor3akara virakta bana gae aura munimArga para ArUr3ha ho ge| rAjImatI isa prakAra kA rAgabandhana akasmAt tor3a dene se pahale to rAgayukta huI, kintu phira samyagjJAna kA prAdurbhAva hone se sAMsArika rAgabandhana ko tor3akara tIrthaMkara neminAtha ke pAsa dIkSita hokara sAdhvI banI aura sadA-sadA ke lie rAga-dveSa ke vaza hone vAle samasta karma-bandhana tor3akara vItarAga, kevalI evaM siddha-buddha-mukta ho giiN| yaha hai-nau bhavoM ke rAgasambandha se hone vAlI bhava-paramparA kA citr| (6) isa prakAra isa ananta saMsAra meM aneka jIvoM kI rAga-paramparA calatI hai| 'uttarAdhyayana sUtra' meM citta aura sambhUti ke pAMca janmoM taka manuSya aura tiryaJca bhava meM bhAI-bhAI ke rAga sambandha ko lekara sAtha-sAtha janma-maraNa kA ullekha hai| parantu chaThe bhava meM donoM kA viyoga ho gyaa| sambhUti kA jIva pUrvajanma meM kiye hue nidAna : (phalAkAMkSA) ke kAraNa aneka bhogoM se sampanna brahmadatta cakravartI banA aura citta kA jIva kAma-rAga, sneharAga aura dRSTirAga, ina tInoM kA tyAgakara anagAra banakara saMyamapatha para ArUr3ha huaa| jAti-smaraNajJAna ke kAraNa donoM kA milanA to huA, parantu brahmadatta cittamuni ke jIva dvArA diye gae upadeza se bhogoM ke tIvrarAga-patha ko nahIM chor3a sakA, tyAgapatha para AnA to usake liye durgama ho gyaa| phalataH bhogoM ke tIvrarAgavaza vaha naraka kA mehamAna banA aura apanI bhavaparamparA bar3hA lI, jabaki cittamuni kA jIva rAgabandhana ko tor3akara samasta karmoM se mukta hokara mokSagAmI bnaa| yaha thA-tIvrarAga ko duSpariNAma aura rAgatyAga ke supariNAma kA spaSTa citra!2 (7) tIvrakAma-rAga se bhI naraka-tiryaMca Adi aneka durgatiyoM meM manuSya bhaTakatA rahatA hai| maNiratha rAjA apane choTe bhAI yugabAhu kI dharmapatnI madanarekhA para mohita ho gyaa| kAmarAga kI usameM itanI tIvratA thI ki vaha choTe bhAI ko mArakara madanarekhA ko pAne ke liye lAlAyita ho utthaa| yugabAhu kI gardana para viSabujhI talavAra claaii| yugabAhu ke mara jAne ke bAda bhI maNiratha rAjA madanarekhA ko nahIM pA skaa| ukta tIvra kAmarAgavaza ghora pApakarmabandha huA aura rAste meM hI jaharIle sarpa 1. karma kI gati nyArI, bhA. 8, pR. 8 se, pR.8, 9 2. dekheM, uttarAdhyayana sUtra kA 13 vA~ citta-sambhUtIya adhyyn| For Personal & Private Use Only Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 563 ke kATane se vaha maraNa-zaraNa ho gyaa| marakara naraka meM phuNcaa| vahA~ se vaha aneka bhavoM meM bhttkegaa| (8) ina sabase bhI bhayaMkara hai dRssttiraag| "kAmarAga aura sneharAga-ina donoM se to thor3A karmabandha hotA hai, ataH ina donoM ko ISatkara (sukara) mAnA gayA hai, kyoMki ye donoM AsAnI se chUTa sakate haiM, kintu dRSTirAga to itanA pApiSTha aura bhayaMkara hai ki ise ukhAr3ane meM bar3e-bar3e santa yA sajjanapuruSa bhI asaphala ho jAte haiN|" vizeSAvazyaka bhASya meM kahA gayA hai-'rAgavedanIya se samarjita tInoM rAga bhAvataH hote haiN| kAmarAga zabdAdi viSayoM ke prati hotA hai, sneharAga vyaktiyoM-jIvoM ke prati viSayAdi nimittoM ko lekara hotA hai, kabhI-kabhI zAstrAdi ke prati bhI hotA hai aura dRSTirAga to kupravacanAdi yA siddhAnta-viruddhamata-sthApana ke prati hotA hai| gozAlaka bhagavAn mahAvIra se pRthak hokara AjIvaka sampradAya kA AcArya bana gayA thaa| bhagavAn mahAvIra se vimukha hokara usane svataMtra mata sthApita kiyA jo ekAnta niyativAda kahalAtA thaa| antima samaya meM usako pazcAttApa huaa| usakI mati sudhara gii| phira bhI vaha dRSTirAga kI tIvratAvaza kaI bhavoM taka kugatiyoM meM bhaTakatA rhegaa| - niSkarSa yaha hai ki saMsArI avasthA meM koI bhI jIva aisA nahIM milegA, jisameM rAgadveSa kI mAtrA na ho| yA to donoM hI pracura mAtrA meM hote haiM; yA phira donoM meM eka pramukha aura dUsarA gauNa ho jAtA hai| isa taraha akele rAga se yA akele dveSa se bhI bhavaparamparA calatI hai| yaha rAgadveSa kI paramparA kisI kI alpakAla taka to kisI kI cirakAla taka calatI rahatI hai| isIlie saMsAra rAgadveSa se banA huA hai, rAgadveSamaya hai| .. -adhyAtmasAra 1. dekheM-madanarekhA (sva. AcArya zrIjavAharalAlajI ma.) .. 2. (ka) kaamraag-snehraagaavisstkraavbhau| dRSTirAgastu pApIyAn durucchedyaH staampi| (kha) jaM rAya-veyaNija, samuiNaM bhAvao tao raao| so diTThi-visaya nehANurAyarUvo abhissNgo|| 2964 // kuppavayaNesu paDhamo, viio saddAiesu visesu| visayAdinimitto vi hu, siNeharAo suyAIsu // 2965 // -vizeSAvazyaka bhASya 3. dekheM, bhagavatI sUtra zataka 15 4. karma kI gati nyArI, bhA. 8, pR. 8 For Personal & Private Use Only Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ rAga-dveSa ke paryAyavAcI zabda bhI duHkhadAyI haiM, sukhakAraka naI ___saMsAra se sabhI jIvoM ko sukha priya hai, duHkha apriya hai| ve aharniza sukhaprApti ke lie prayatna karate haiN| duHkhanivRtti kA ve jI-tor3a prayatna karate haiN| jisa vastu yA vyakti ko ve anukUla mAnate haiM, usa para rAga karane meM sukha samajhate haiM, yA jo vastu unako abhISTa hai, use pAkara ve rAjI hote haiN| jo pratikUla ho, use pAkara naaraaj| pratikUla aniSTa vastu ke prati anicchA pragaTa karate haiN| parantu kyA isa prakAra anukUla-pratikUla yA iSTa-aniSTa ke prati icchA-anicchA, prIti-aprIti, AsaktighRNA Adi ke rUpa meM rAga-dveSa karane se jisa sukha kI kalpanA jIva karate haiM, kyA vaha sukha cirasthAyI rahatA hai athavA anukUla ke pratikUla hote hI duHkha meM pariNata ho jAtA hai| isI dRSTi se hama ina donoM kA vizleSaNa kreNge| rAga aura dveSa ke jina paryAyavAcI zabdoM kA mahAn puruSoM ne nirUpaNa kiyA hai, unameM se pratyeka zabda ko TaToleM to patA laga jAegA ki ve sabake saba. kSaNika sukha yA sukhAbhAsa kI pratIti hI karAte haiN| marubhUmi meM dUra se dikhAI dene vAle mRgamarIcikA meM jala kI bhAMti rAga aura dveSa se mAne jAne vAle kSaNika sukha hai| 'prazamarati' meM rAga ke paryAyavAcI zabda ye batAye haiM icchA mUrchA kAmaH sneho, gAyaM mmtvmbhinndH| abhilASA ityanekAni raag-pryaayvcnaani||18|| icchA, mUrchA, kAmanA, sneha, gRddhi, mamatA, harSAveza, abhilASA, lAlasA aura tRSNA Adi aneka rAga ke paryAyavAcaka zabda haiN| isI prakAra dveSa ke paryAyavAcI zabda bhI 'prazamarati' meM batAe gae haiMIrSyA roSo, doSo, dveSaH privaad-mtsraasuuyaaH| vaira-pracaNDanAdyA naike dveSasya pryaayH|| 19 // IrSyA, roSa (krodha), doSa (doSAropaNa), dveSa (vaira-virodha), nindA, cugalI, mAtsarya aura doSadRSTi, vaira, pracaNDana (bhAMDanA,, badanAma karanA) Adi dveSa ke aneka paryAyavAcaka zabda haiN| - vAstava meM gaharAI se cintana kiyA jAe to rAga aura dveSa ke icchA-mUrchA Adi tathA IrSyA-roSa Adi jo paryAyavAcaka zabda batAe haiM, ve rAga-dveSa ko vibhinna rUpa meM 1. savve suhasAyA duhpddikuulaa| 2. dekheM, prazamarati zlo. 18, 19 -AcArAMga zru.1 For Personal & Private Use Only Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 565 kriyAnvita karane vAle zabda haiN| isakA abhiprAya yaha hai ki rAga aura dveSa itane-itane nimittoM yA tarIkoM se prakaTa hotA hai| yaha bAta avazya hai ki ye rAga-dveSa ke paryAyavAcI zabda hote hue bhI inakI mAtrA meM nyUnAdhikatA avazya hai| icchA kA bhI sUkSmarUpa vAsanA hai, usake bAda sneha, icchA, mamatA, mUrchA, gaddhi, lAlasA aura tRSNA, ye rAga ke uttarottara rUpa haiM, tathaiva doSadarzana, IrSyA, parivAda, roSa, matsara, vairavirodha, vaimanasya, kalaha, yuddha Adi bhI uttarottara vikaTatara haiN| jo bhI ho, rAga ke yA dveSa ke, inameM se kisI bhI rUpa kA prayoga karane se sukha ke badale duHkha hI bar3hatA hai, mAnasika azAnti, asvasthatA aura tanAva Adi hI bar3hate haiM aura ina sabase bar3hakara duHkha hai-inase saMsAra paribhramaNa meM vRddhi kaa| .. rAga-dveSa jitanA utkaTa, utanA hI duHkhadAyI yaha to nizcita hai ki rAga-dveSa jitanI-jitanI mAtrA meM utkaTa, utkaTatara hoMge, karmabandhana utanA utanA gAr3harUpa se bNdhegaa| usakA phala bhI utanA tIvra aura azubha hogaa| phala bhogane meM utanA hI kaTu, duHkhadAyI hogaa| kaSAyoM ke samAna rAga-dveSa kI bhI chaha DigriyA~ - jisa prakAra AgamoM meM kaSAyoM kI anantAnubandhI Adi 4 DigriyA~ batAI haiM, usI prakAra rAga aura dveSa kI bhI uttarottara 6 DigriyA~ ho sakatI haiN| jaise-tIvratama, tIvratara, tIvra, manda, mandatara aura mandatama-rAga aura dvess| rAgadveSa jitanA jitanA kama hotA jAegA, utane-utane aMzoM meM karmabandhana bhI kama hote jaaeNge| vizeSataH mohanIyakarma bhI uttarottara manda-mandatara hotA jaaegaa| isIlie kahA gayA hai jitanejitane aMzoM meM (cAritramohanIya ke kSaya yA kSayopazama se) cAritra hai, utane-utane aMzoM meM rAgabandhana nahIM hai, isake viparIta jitane-jitane aMzoM meM rAgabhAva hai, utaneutane aMzoM meM vaha bandhana rUpa hai| jIva jisa sukha kI talAza meM hai, usase pRthak avyAbAdha, zAzvata aura svAdhIna sukha (Ananda) ke ananta sAgara ke nikaTa pahu~ca jaaegaa| vaha avyAbAdha sukha anAkulatA meM hai, rAga aura dveSa donoM meM AkulatA hai, udvignatA paidA hotI hai, sukhazAnti ko ye donoM caupaTa kara dete haiN| jahA~ rAga hogA yA dveSa hogA, vahA~ anAkulatA honA AkAzakusuma ke samAna hai| 1. karma kI gati nyArI bhA. 8, pR.8 2. yenAMzena tu cAritraM, tenAMzenA'sya bandhanaM naasti| yenAMzena tu rAgaH, tenAMzenA'sya bandhanaM bhvti|| For Personal & Private Use Only Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ rAga ho yA dveSa : anta meM duHkhadAyaka hI haiM. eka choTA-sA udAharaNa le leN| eka vyApArI hai| use vyApArika jagat meM nAma kamAne kI icchA huii| usane jagaha-jagaha pracAra kiyaa| vyApArI logoM se svArthavRttiyukta milanasArI rakhI, sneha-pradarzana kiyaa| use AzA baMdha gaI ki sabhI vyApArI mujhe netA banAe~ge, yA ucca pada mujhe mila jAegA, parantu jaba vyApArika saMsthA kA cunAva huA to vaha pada kisI dUsare yogya, ImAnadAra evaM vAtsalya premI vyApArI ko mila gyaa| aba usakA prema yA sneha jisa vyApApika saMsthA ke netA yA adhyakSa pada kI tathA sammAnaprApti kI jo icchA yA lAlasA thI, vaha saba bhaMga ho gyii| mAnasika zAnti bhaMga ho gii| mana ke anukUla na hone se duHkha huA aura jisa vyakti ko netA pada yA sammAna milA, usake prati IrSyA, vaimanasya aura dveSa hoM gyaa| ukta saMsthA ke prati mana hI mana ghRNA ho gii| dveSavRtti bar3ha jAne se vyApArI lAlA kI nIMda harAma ho gaI, rAteM bistara para karavaTa lete-lete pUrI hone lgiiN| mana meM ucATa ho gyaa| rAga, dveSa, azAnti, duHkha, karmabandha, karma ke udaya meM Ane para duHkha isa prakAra kA viSacakra calane lgaa| rAgadveSayukta koI bhI pravRtti pariNAma meM duHkhadAyaka hogI : vastutaH duHkha kA mUla kAraNa yadi khojA jAya to rAga aura dveSa hI hai| bahudhA mAnava rAga-dveSayukta pravRtti ko sukharUpa mAnatA haiM aura usameM jaba bAra-bAra pravRtta hotA hai, taba usase aruci, ghRNA, duHkha, AkulatA Adi utpanna hotI hai| sukhaprApti ke lie jyoM hI rAga yA dveSa kA Azraya liyA jAtA hai, tyoM hI sukhazAnti dUrAtidUra hotI jAtI hai| eka udAharaNa leM - eka lar3akI bahuta hI umaMga se vivAha karatI hai,. yaha socakara ki vivAha ke bAda maiM bahuta sukhI ho jaauuNgii| parantu pariNAma usakI kalpanA ke viparIta AtA hai| pati ke sAtha anabana, bAta-bAta meM saMgharSa, pati kA zarAba aura jUe meM barbAda honaa| pahale vAlA anurAgI priyatama usake lie aMgAre sama dAhaka va duHkhadAyaka bana jAtA hai| pati ke prati tIvrarAga (moha) aba usake lie duHkha kA pahAr3a banakara chA jAtA hai| lohe ke cane cabAne jaise duHkhadAyI divasa pratIta hote haiM / dveSa bhI vibhinna rUpoM meM prakaTa hotA hai, pariNAma meM duHkhadAyI hai isI prakAra dveSa ke vaza bhI manuSya kisI ko badanAma kara detA hai, kisI para mithyA doSAropaNa kara detA hai, kisI kI nindA, cugalI karatA hai, kisI ko nIcA dikhAkara aura apanI utkRSTatA kI DIMga hAMkatA hai, dveSavaza kisI ko DAMTatA 1. karma terI gati nyArI bhA. 8. For Personal & Private Use Only Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 567 phaTakAratA hai, patroM meM TIkA-TippaNI karatA hai; mAratA-pITatA hai, kalaha, vAkyuddha evaM jhagar3A kara baiThatA hai| ina saba dveSa ke prakAroM se pApakarmabandha kara letA hai, phira bhI samajhatA hai ki maiMne anuka vyakti ko niruttara kara diyA, vijaya prApta kara lI, aba nizcinta hokara caina kI nIMda le skuuNgaa| parantu pariNAma kucha aura hI AtA hai| dveSavRtti jaba krodhAdirUpa meM pragaTa hotI hai, taba vaha jisake prati dveSAdi se prerita hokara uparyukta prakAroM meM se kisI eka prakAra ko apanAtA hai, taba sAmane vAlA vyakti usakA zatru bana jAtA hai| dveSakartA vyakti kI nIMda harAma ho jAtI hai| usakI mAnasika zAnti bhaMga ho jAtI hai| kaI bAra to vaha pAgaloM kI taraha bar3abar3AtA rahatA hai| kaI bAra ukta dveSavaza ugrakopa, roSa Adi karane se hArTa phela taka ho jAtA hai| eka nagara meM hamane yaha pratyakSa dekhA ki eka vyakti dveSavaza dUsare vyakti para roSa se ekadama ubala par3A, atyadhika jora se bolane para naseM tana gaIM, aura hRdaya kI dhar3akana bar3ha jAne se usI samaya hArTa phela ho gyaa| ataH dveSavRtti se sukha prApta hotA hai, yaha dhAraNA bilakula galata hai| balki manuSya jyoM-jyoM adhikAdhika dveSa karatA jAtA hai, tyoM-tyoM azAnti, duHkha tathA mAnasika roga Adi bar3hate jAte haiN| rAga aura dveSa, donoM kI pariNati duHkhadAyI:kyoM aura kaise? ataH rAgaM aura dveSa donoM hI pariNAma meM duHkhadAyI haiM, sukhadAyI nhiiN| jaba manuSya rAgavaza jisa vyakti ke prati praNaya, pyAra, sneha yA Asakti karatA hai, aura usase bhI amuka-amuka apekSA rakhatA hai, amuka icchA kI tRpti cAhatA hai, parantu vaisA na hone para, yAnI usakI amuka icchA, apekSA yA AkAMkSA pUrNa yA tRpta na hone. para vaha duHkhI hotA hai, aMdara hI aMdara kur3hatA hai, jalatA hai| isa prakAra rAga kI antima pariNati duHkhadAyinI banatI hai| yahI dazA dveSa kI hai| dveSavaza bhI manuSya apanI icchA-pUrti ke lie aneka prakAra kI viparIta pravRttiyA~ karatA hai, parantu jaba .usake dvArA kalpita icchA yA AkAMkSA kI pUrti nahIM hotI hai to vaha duHkhI ho jAtA hai| vaha usakA saphAyA karane kI yojanA banAtA hai, vaha yojanA yA SaDayaMtra bhI phela ho jAtA hai to use bhArI AghAta lagatA hai| isalie rAga ho yA dveSa, donoM hI duHkha ke mUla haiN| AkulatA, azAnti aura udvignatA kA vAtAvaraNa paidA karane vAle haiN| antara sirpha itanA hI hai ki rAga cUhe kI taraha kAma karatA hai aura dveSa kAma karatA hai- sarpa kI trh| cUhA phUMka mAratA huA ThaMDe sparza se viSa phailAtA hai, jabaki sarpa teja phukAra mArakara viSa phailAtA hai| haiM donoM hI viSAkta aura maark| sarpa ke viSa se manuSya zIghra hI mara jAtA hai, aura cUhe ke viSa se dhIre-dhIre maratA hai| isI prakAra rAga aura dveSa donoM hI jahara ke samAna mAraka aura duHkhadAyI haiN| 1. karma kI gati nyArI bhA.8 se bhAvAMza grahaNa, pR. 16 For Personal & Private Use Only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ jahA~ rAga, vahA~ dveSa aura jahA~ dveSa vahA~ rAga prAyaH hotA hI hai jahA~ rAga hotA hai, vahA~ dveSa pahale to soyA huA - pracchanna rahatA hai, bAda meM pragaTa ho jAtA hai| isaliye 'jJAnArNava' meM kahA gayA hai yatra rAgaH padaM dhatte, dveSastatreti nizcayaH / ubhAvetau samAlambya vikrAmyatyadhikaM manaH // 1 'jahA~ rAga apanA paira rakhatA hai, yAnI praveza karatA hai, vahA~ dveSa avazya hI hotA hai / rAga aura dveSa, donoM kA avalambana lene se mana atyadhika vikRta ho uThatA hai| manuSya yaha socatA hai ki maiM to apane dharmasampradAya, amuka guru, yA amuka bhagavAn ke prati bhakti kara rahA hU~, parantu kaI bAra jahA~ apane mAne hue dharma sampradAya, guru tathA bhagavAn ke prati rAgabhAva hotA hai, vahIM dUsare dharmasampradAya, anya guru yA anya nAma vAle bhagavAn ke prati dveSa hotA hai / jahA~ bhI kisI ne usake sampradAya, guru yA bhagavAn ke viSaya meM kucha AlocanA kI, athavA yathArtha svarUpa bhI batAyA athavA deva-guru- dharma - mUr3hatA kA parityAga karane kA kahA, vahA~ vaha bhar3aka kara usa sampradAya, guru yA dharma ke prati dveSa aura ghRNA karane lagatA hai| yahA~ taka ki vaha anya dharma, sampradAya, guru yA bhagavAn ko dveSavaza naSTa karane, unako badanAma karane yA lAMchana lagAne ko tula jAtA hai| isalie kahanA hogA ki rAga aura dveSa paraspara sahabhAvI haiN| itanA hI nahIM, kabhI-kabhI rAga aura dveSa vibhinna paiMtare badala kara Ate haiN| isIlie eka AcArya ne kahA hai- ' rAgAd dveSaM, dveSAd rAgaM, punaH rAgaM punaH dveSaM gRhNAti manujaH sadA / ' arthAt - rAga se dveSa ko, dveSa se rAga ko, 'punaH rAga ko aura phira dveSa ko manuSya sadA grahaNa karatA rahatA hai| rAga aura dveSa ke vividha rUpAntara aura vikalpa jisa taraha samudra kA pAnI bhApa banakara AkAza meM pahu~ca kara 'bAdala bana jAtA hai, vahI bAdala barasa kara pAnI bana jAtA hai| vahI pAnI nadI-nAloM dvArA samudra meM * AtA hai| samudra se phira bhApa, bAdala, pAnI aura usakA samudra meM Agamana hotA hai| ThIka isI taraha rAga kA vAtAvaraNa dveSa meM pariNata ho jAtA hai aura dveSa kA vAtAvaraNa punaH rAga meM parivartita ho jAtA hai| isI prakAra rAga kA adhika rAga meM aura dveSa kA adhika dveSa meM bhI parivartana hotA hai / tathaiva adhika rAga kA svalpa rAga meM aura 1. (ka) tulanA kareM - tadyathA na ratiH pakSe, vipakSe'pyaratiM vinA / nAratirvA svapakSe'pi tadvipakSeratiM vinA // (kha) jJAnArNava 23/25 - paMcAdhyAyI (u.) zloka 549 For Personal & Private Use Only Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 569 adhika dveSa kA svalpa dveSa meM bhI parivartana sambhava hai| isI prakAra zubha rAga kA azubha rAga meM aura azubha rAga kA zubha rAga meM bhI rUpAntara hotA rahatA hai| tathA kabhI-kabhI upazAnta rAga bandha udaya meM A jAtA hai, aura kabhI udaya meM Ane se pahale hI rAga upazAnta yA kSINa ho jAtA hai| isI prakAra rAgabandha kI taraha dveSabandha ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| isa taraha rAga aura dveSa kA eka dUsare meM rUpAntara hone, na hone yA ubhayarUpa meM hone ke aneka vikalpa rAgabandha aura dveSabandhaM ke aneka paiMtare sUcita karate haiN| rAga aura dveSa kI caturbhagI sarvaprathama dvikasaMyogI catubhaMgI kI taraha rAga aura dveSa ke cAra vikalpa prastuta kiye jA rahe haiM- (1) rAga se rAga, (2) rAga se dveSa, (3) dveSa se rAga aura (4) dveSa se dvess| ina cAroM kA saMkSepa meM vizleSaNa karane se bhalI bhAMti samajha meM A jaaegaa| ina cAra vikalpoM se yukta svabhAva vAle bhinna-bhinna prakAra ke cAra kisma ke jIva saMsAra meM hote haiN| prathama vikalpa : rAga se rAga kI vRddhi (1) rAga se rAga- aise kaI jIva haiM, jinake jIvana meM rAga dveSa ke rUpa meM nahIM badalatA, apitu rAga uttarottara adhika-adhika rAga meM pariNata hotA jAtA hai| jaisekisI grAmINa ne dUdha meM zakkara DAlI, vaha mIThA ho gyaa| kintu usane suna rakhA thA ki adhika mIThA DAlane se dUdha jyAdA mIThA ho jAtA hai| ataH dUsarI, tIsarI aura cauthI bAra isa taraha aneka bAra zakkara DAlatA hI calA gyaa| isa prakAra zakkara DAlane se mIThA dUdha adhikAdhika mIThA hotA gyaa| phalataH vaha atyadhika mIThA dUdha pIne yogya bhI nahIM rahA, kucha kar3avA bhI lagane lgaa| isI taraha kaI jIvoM meM rAga atyanta bar3hatA-bar3hatA tIvratama ho jAtA hai| vaha atyadhika tIvra rAga AkhirakAra jIvana ke nikAcit karmabandhaka bhI ho sakatA hai, jisakA phala duHkhadAyI hotA hai| eka rAjA kI apanI patnI para atyadhika rAga-vAsanA, atyanta moha aura tIvra Asakti thii| anta meM, rAnI ke mastaka meM eka phor3A ho gyaa| usameM mavAda par3a gyaa| rAjA tIvra rAga-vAsanA ke kAraNa marakara rAnI ke usa mastakIya phor3e meM kRmi rUpa meM utpanna huaa| yaha thA- tIvra rAga kA pariNAmAra ___isI prakAra eka mAtA kA apane putra ke prati itanA tIvra rAgabhAva thA ki use svayaM kapar3e pahanAtI, svayaM nahalAtI-dhulAtI, svayaM bhojana khilAtI, yahA~ taka ki .. 1. karma kI gati nyArI.bhA.8 se bhAvAMza grahaNa, pR. 16 2. karma kI gati nyArI bhA.8 se bhAvAMza grahaNa, pR. 16, 17 For Personal & Private Use Only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ use kahIM bhI jAne-Ane nahIM detI, na hI koI kAma karane detii| usa bacce ko par3hAyA-likhAyA bhI nhiiN| natIjA yaha huA ki vaha lar3akA 39 sAla kA huA, taba taka vaha bilakula apaMga ke samAna, parAdhIna aura nizceSTa-sA rhaa| usakI mAM 39. sAla ke bacce ko nirAdhAra chor3akara mara gii| vaha 39 sAla kA baccA aba na to svayaM koI kAma kara sakatA thA, na hI svayaM khA-pI sakatA thA, na hI aura koI : jIvanopayogI kriyA kara sakatA thaa| phalataH vaha bhI tIna-cAra dina meM hI mA~ kI mRtyu ke atyadhika zoka meM riba-riba kara mara gyaa| yaha hai, alpa-rAga se tIvra rAga kI muMhabolatI khaanii| . usI taraha kucha mAtAoM kA putra ke prati rAgabhAva dinoMdina bar3hatA jAtA hai aura bar3hate-bar3hate atitIvrarAga kI koTi meM pahu~ca jAtA hai, taba akasmAt putra kI mRtyu kA samAcAra sunate hI mAM kI bhI mRtyu ho jAtI hai| kaI bAra pitA yA mAtA ke prati putra kA rAgabhAva bar3ha jAtA hai, taba pitA yA mAtA kI mRtyu kA samAcAra sunate hI putra . kA hArTaphela ho jAtA hai| saMtAnaprApti kI kAmanA kA rAga mana ke prakoSTha meM par3A rahatA hai| bahuta hI manautI yA pratIkSA ke bAda jaba eka putra ho jAtA hai, taba usa ikalaute putra ke prati rAgabhAva bar3hatA jAtA hai| yadi vaha hoziyAra hai, kamAU hai to rAgabhAva adhikAdhika bar3hatA jAtA hai| isa prakAra rAga se rAga kI vRddhi kA yaha prathama vikalpa hai| isake aura bhI aneka rUpa ho sakate haiN| dvitIya vikalpa : rAga kA dveSa meM rUpAntara (2) rAga se dveSa- yaha rAgabandhana ke udaya se rAgabhAva meM lipta jIva dvArA kisI prabala kAraNavaza yA dveSabandha ke udaya se dveSabhAva meM pariNata ho jAne vAle jIva kA prakAra hai| arthAta- rAga kA dveSa meM rUpAntara hone kA prakAra hai| jo rAga varSoM taka eka hI sthiti meM na rahatA huA kisI nimitta ke milane para dveSabhAva meM pariNata ho jAtA hai, vaha rAga se dveSa ke prAdurbhAva hone kA vikalpa hai| jaba rAga dveSa meM badala jAtA hai, taba sArA vAtAvaraNa hI viparIta evaM kSubdha ho jAtA hai| kala taka jisa vyakti ke prati kisI kA prema thA, sneharAga thA, kAmarAga thA, yA dRSTirAga thA, Aja vaha dveSa meM rUpAntarita ho gayA hai| rAga ke dveSa meM rUpAntarita ho jAne para kala kA mitra Aja zatra bana jAtA hai, kala kI premikA yA priyA, Aja jaharIlI nAgina bana jAtI hai, kala taka kisI vastu yA mAnyatA ke prati jo dRSTirAga thA, vaha Aja ghRNA, vidveSa yA heyabhAva meM parivartita ho jAtA hai| kala taka jo sneha thA, vaha Aja sandeha meM palaTa 1. ye niSkriya aura ayogya bacce (bhAIsAhaba, vaMzIdharajI, bAlaniketana, jodhapura) se sArAMza For Personal & Private Use Only Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 571 jAtA hai| rAga kA dveSarUpa meM parivartana bahuta hI zIghra ho jAtA hai| aura aisA parivartana vyakti, parivAra, grAma, nagara, samAja, rAjanaitika pakSa, dharmasampradAya, saMgha, jAti aura rASTra meM dveSa kI Aga meM jhulasAtA jAtA hai| rAga kI Aga se dveSa kI Aga bhayaMkara hotI hai| dUdha meM mevA, mizrI, kesara Adi DAlakara bahuta hI susvAdya khIra banAI gaI hai, usameM jahara kI eka bUMda gira jAe, athavA ghAsa ke Dhera meM eka cinagArI par3a jAe to vaha khIra apeya bana jAtI hai aura ekIkRta ghAsa kA Dhera samApta ho jAtA hai, vaise hI parivAra, samAja, saMgha aura rASTra ke prati jo prema thA, usameM vidveSavaza kuzaMkA kA viSa DAla dene yA phUTa kI cinagArI DAla dene para gauravahIna, saMskRtivihIna evaM anAdeya bana jAtA hai| jo sahodara bhAI Apasa meM bar3e prema se rahate the| unameM paraspara atyanta sneharAga thA, kintu pitA kI milkiyata ke.baMTavAre ke samaya ThIka DhaMga se sampatti aura jamIna jAyadAda kA baMTavArA na hone ke kAraNa yA eka hI bhAI ke dvArA sArI sampatti hajama kiye jAne ke kAraNa yathArtha nyAya nahIM milane se bhAI-bhAI kA sneharAga ekAeka dveSa meM palaTa jAtA hai| bhAI, bhAI kA jAnI duzmana bana jAtA hai, yahA~ taka ki kisI bhI upAya se vaha usakI hatyA bhI kara yA karavA detA hai| __ yadi paristhiti viparIta ho jAtI hai, to putra pitA yA mAtA kI yA mAtA yA pitA putra kI hatyA taka kara DAlane meM saMkoca nahIM krte| - zAdI se pahale aura zAdI ke bAda pati-patnI yA premI-premikA meM rAgabhAva bahuta tIvra ho jAtA hai| itanA tIvra rAga ki eka dUsare ke binA khAne, pIne aura jIne kI sambhAvanA bhI asambhava lagatI hai| kintu acAnaka pati-patnI yA premI-premikA ke bIca kuzaMkA yA durAva kI darAra par3a jAe, athavA pati ko patnI ke badacalana hone kA zaka paidA ho jAe to pati yA premI kA sArA sneharAga dveSa meM pariNata ho jAtA hai| jo pati yA premI rAgabhAva ke kAraNa patnI yA premikA ke prati komala thA, vaha dveSabhAva. ke kAraNa kaThora evaM krUra bana jAtA hai| - Aja sAre vizva meM nabbe pratizata ghaTanAe~ rAga ke dveSa meM rUpAntarita hone kI sunI-dekhI-par3hI jAtI haiN| parivAra se lekara samAja, rASTra yA vizva taka meM prAyaH rAga kA dveSa meM rUpAntaraNa hone ke kAraNa hI vighaTana, phUTa, IrSyA, kalaha aura yuddha taka kI naubata AtI hai| adhikAMza loga cAhate haiM ki paraspara rAgabhAva banA rahe, use TikAne evaM nibhAne ke lie svayaM tyAga, sahayoga evaM prayatna bhI karate haiM, phira bhI vaha rAgabhAva kA~ca ke bartana kI taraha phUTa jAtA hai| ve TUTe hue kA~ca ke Tukar3e jaise 1. karma kI gati nyArI, bhA. 8 se bhAvAMzagrahaNa, pR. 17 For Personal & Private Use Only Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ vyakti ke lagane para jakhma paidA kara dete haiM, vaise hI ve dveSa ke Tukar3e vyakti, parivAra, rASTra evaM samAja ke zarIra ko jakhmI banA DAlate haiN| tIsarA vikalpa : dveSa kA rAga meM rUpAntaraNa (3) dveSa kA rAga meM rUpAntaraNa-jitanI zIghratA se rAga dveSa meM parivartita ho jAtA hai, utanI zIghratA se dveSa rAga meM parivartita nahIM hotaa| dveSa ke kAraNa manamuTAva, vaimanasya, kalaha, jhagar3A evaM vaira-virodha honA AsAna hai, vaha jhaTapaTa ho jAtA hai; kintu ukta manamuTAva, vaimanasya, vaira-virogha aura kalaha ko zAnta karanA, paraspara samajhautA kara lenA, athavA sambandha sudhAranA bar3A hI kaThina hotA hai| dveSabhAva meM / ' donoM hI pakSa haTha para car3he hue hote haiN| haThAgraha, durAgraha yA pUrvAgraha itanA adhika paripuSTa ho jAtA hai, pakSa-vipakSa meM dveSa kI gAMTha itanI majabUta ho jAtI hai, ki use sneha yA vAtsalya kI coTa lagAkara tor3anA, athavA pArasparika vidveSa kI gAMTha ko prema kA marahama lagAkara kholanA atyanta duSkara ho jAtA hai| pati-patnI, bhAI-bahana, bhAI-bhAI, mAtA-putra, pitA-putra, sAsa-bahU, devarAnIjiThAnI, nanada-bhAbhI kA paraspara sneharAga kAphI tIvra hai, kintu kisI lena-dena, kaTuzabda-prayoga yA anyAya evaM pakSapAta ke vyavahAra ke kAraNa acAnaka hI pAsA palaTa jAtA hai| kisI eka pakSa dvArA mana meM usakI gAMTha bAMdha lene ke kAraNa bhUtapUrva rAga ke dveSa meM badalate dera nahIM lgtii| usa dveSa yA vaira-virodha kI gAMTha baMdha jAne ke kAraNa donoM pakSa varSoM yA jiMdagIbhara taka eka dUsare se bolane, prema se milane, eka sAtha baiThane, yahA~ taka ki eka dUsare kA muMha dekhane athavA eka dUsare ke yahA~ jAneAne ko bhI taiyAra nahIM hote| isa prakAra rAga kI dveSabhAva meM palaTI huI sthiti ko punaH rAgabhAva meM palaTanA atyanta kaThina hotA hai| kucha virale hI aise vyakti hote haiM, jinakA paraspara kaTutA ke kAraNa bar3hA huA dveSa zIghra hI rAgabhAva meM palaTa jaae| parantu kucha vyakti aise pApabhIru, karmabandhana se Darane vAle evaM samajhadAra hote haiM, jo dveSa ke kAraNa hone vAle AtmA ke bhayaMkara patana, nukasAna evaM saMtAna meM par3ane vAle kusaMskAroM se bacane ke lie paraspara kSamAyAcanA, apanI bhUla svIkAra, pazcAttApa, vinaya-vyavahAra, namratApUrvaka samarpaNa yA samajhautA karake ukta dveSa ko yA dveSa se hone vAle vaimanasya, kalaha athavA phUTa ko dUra kara punaH paraspara sneha aura prema se baMdha jAte haiN| . saurASTra ke coTIlA gA~va meM vivAha karake AI huI bhUrIbAI kA apanI sAsa ke sAtha kAphI varSoM taka dveSabhAva rhaa| kintu bhUrIbAI ne jaba se kavivarya paM. nAnacandrajI mahArAja se paramazAntikAraka navakAramaMtra tathA usakI samyak ArAdhanA ke lie 4 1. karma terI gati nyArI bhA. 8 se, pR. 17, 18 For Personal & Private Use Only Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 573 sUtra grahaNa kiye| apanI prakRti saMgharSa ke bajAe sahayoga, sevA aura sneha kI banAI. taba se dhIre-dhIre usakI sAsa ke hRdaya meM parivartana hotA calA gayA aura saMvatsarI parva ke dina pratikramaNa ke samaya 'khAmemi savve jIvA' isa kSamApanApATha ko par3hatepar3hate acAnaka cintanadhArA badalI, aura apanI putravadhU bhUrIbAI ke prati jo dveSabhAva thA, vaha sahasA rAgabhAva meM-snehabhAva meM palaTa gyaa| putravadhU se svayaM calAkara pichalI bhUloM ke lie hRdaya se kSamA maaNgii| isa prakAra paraspara kSamA ke AdAna-pradAna se mana meM jamA huA dveSabhAva kA maila dhula gayA; snehasaritA abAdhagati se bahane lgii| yadyapi dveSabhAva zIghra hI rAgabhAva meM parivartita honA kaThina hotA hai, kintu yaha asambhava nahIM hai| insAna apanI insAniyata ko samajha kara use sakriya karane ke liye udyata ho to pArivArika, jAtigata, rASTragata, sampradAyagata vidveSa bhI paraspara bhAIcAre, bandhutva yA premabhAva meM badala sakatA hai| parantu svArthasiddhi ke lie jo do pakSoM meM paraspara samajhautA, sulaha yA sambandhasudhAra ke rUpa meM jo rAgabhAva hotA hai, vaha cirasthAyI nahIM hotA, vaha svArthabhaMga hote hI punaH dveSabhAva meM badala sakatA hai| . caturtha vikalpa : alpadveSa se adhika dveSa (4) dveSa se dveSa-cauthA vikalpa dveSa se aura adhika dveSa kA bar3hanA hai| kalaha kisI choTI-sI bAta para hotA hai, vaha bar3hate-bar3hate aise kSetra meM parivartita ho jAtA hai, ki vaha aba ukta bAte kA bataMgar3a banakara pratiSThA kA savAla bana jAtA hai| aise dveSa meM usakI vibhinna tIvra dhArAeM jur3a jAtI haiM, kucha aura sAthI aura ukasAne vAle loga jur3a jAte haiM, jisase dveSa kI mAtrA atyanta bar3ha jAtI hai| jisa samaya bAta choTI-sIdhI ho, usa samaya dveSa ke kAraNa utpanna hue kalaha, vivAda, vaimanasya yA kleza se. kSamA mAMgane se yA paraspara eka dUsare ke mudde ko samajha kara AsAnI se zAnta kiyA jA sakatA thaa| parantu usa prArambhika dveSa meM aba kaI gunA dveSa kI vRddhi hone se vaha 'rAI kA pahAr3a' jitanA bar3A aura sudRr3ha ho gayA hai| aisI sthiti meM bIcabicAva yA samajhautA karane-karAne vAle nimitta anasune kara diye jAte haiM, aura AdamI mana meM gAMTha bAMdhakara pratipakSa ke mana meM dveSa yA asantoSa na bhI ho to bhI pakSIya dveSakartA tana kara khar3A ho jAtA hai-vaira kA badalA lene ke lie| dveSa kI eka choTI-sI cinagArI bar3hate-bar3hate bhayaMkara agnijvAlA kA rUpa dhAraNa kara letI hai, jise bujhAnA yA zAnta karanA bahuta hI duSkara hotA hai|re - 1. mAnavatA, mIThaM jagat bhA. 3 (kavivarya nAnacandrajI mahArAja) se sArAMzagrahaNa 2. karma kI gati nyArI, bhA.8, pR. 19 For Personal & Private Use Only Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ isa tathya kA jvalanta udAharaNa hai - samarAdityacaritra meM agnizarmA kA jIva, jo prathama bhava se dveSa utpanna karake vairaparamparA bar3hAtA hI calA gayA hai, nauveM bhava taka vaha guNasena ke jIva ke pIche tIvra dveSavaza par3A rhaa| nau janmoM taka lagAtAra apanA dveSa bar3hAtA hI gyaa| isI taraha 'pArzvanAtha - caritra' meM kamaTha prathama bhava se hI dveSa khar3A karake AgAmI dasa bhavoM taka dveSa adhikAdhika bar3hAtA hI gayA / dveSa kI Aga janmajanma meM bar3hatI hI gii| Azaya yaha hai ki agnizarmA aura kamaTha, ina donoM ne dveSa kI mAtrA carama sImA taka bar3hA dI ki ye pratyeka janma meM apane mAne hue pratipakSI (zatru) ko mArate hI cale ge| parantu ina donoM ke pratipakSI - guNasena aura marubhUti ke mana meM pratyeka janma meM zAnti aura samatA bhAvanA rahI, pratipakSI agnizarmA aura kamaTha ke prati inake mana meM jarA bhI dveSabhAvanA yA pratizodha kI bhAvanA nahIM rahI / phalataH ye donoM anta meM vItarAga banakara samasta karmoM se mukta ho ge| jabaki agnizarmA aura kamaTha kI pravRddha dveSavRtti ke kAraNa janma-maraNa rUpa saMsAra meM vRddhi huI; ve aneka pApakarmoM ke bandhana se jakar3ate cale ge| unake udaya meM Ane para bhayaMka duHkhada phala dIrghakAla taka bhoganA par3A, aura aba bhI bhoganA pdd'egaa| dveSa kI mAtrA meM vRddhi ke anya kAraNa bhI hotA yaha hai ki eka bAra ke kalaha Adi kisI kAraNavaza yadi apamAna, krodha, svArthabhaMga yA ahaMkAra para coTa Adi mana meM ghuTate rahate haiM, to unase bhI dveSa kI mAtrA meM vRddhi hotI rahatI hai / prAyaH tIvra ahaMkAra kI vRtti dveSa kI mAtrA bar3hAtI hai| jhUThe garva aura mithyAbhimAna se prerita hokara athavA dUsaroM ke dvArA bhar3akAye jAne para dveSa kA vaha choTA-sA aMkura eka dina dveSa kA jaharIlA mahAvRkSa bana jAtA hai| mahArASTra kI eka saccI ghaTanA hai| eka dhanADhya pitA ke do putra the / | unake 'bahuta bar3I khetIbAr3I thii| pitA kI mRtyu ke bAda donoM bhAiyoM meM jamIna-jAyadAda kA baMTavArA ho gyaa| donoM ke hisse ke kheta ke bIca meM eka supArI kA per3a thA, jise bar3A bhAI apane haka kI jamIna meM mAnatA thA, aura choTA bhAI apane hisse kI jamIna meN| donoM bhAiyoM meM pahale vAda-vivAda, garmA-garmI aura tU-tU, maiM-maiM huI / donoM bhAiyoM meM eka dUsare ke prati dveSavaza kalaha huaa| donoM ahaMkAra ke hAthI para car3he hue the| donoM meM se koI bhI jhukane ko taiyAra nahIM thA / 2 sAdhAraNa - sA dveSa pArasparika bolacAla taka hI sImita rahe taba taka to use badalA jA sakatA hai, parantu vahI dveSa jaba bAr3ha kI taraha maryAdA tor3akara Age bar3hatA 1. dekheM- samarAditya kevalI caritra yA samarAicca kahA tathA pArzvanAthacaritra / 2. samAjadigdarzana se saMkSipta grahaNa For Personal & Private Use Only Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 575 hai aura amaryAdita-asImita aziSTa zabdoM se lipaTa kara Age bar3hatA hai, taba vaha alpadveSa se adhika dveSa meM rUpAntarita ho jAtA hai| koI bhI vastu sImA meM rahe, vahA~ taka hI ucita lagatI hai, sImA tor3akara ucchRkhala rUpa se Age bar3hane para vaha duHkhadAyI bana jAtI hai| dAla aura zAka meM namaka yathocita pramANa meM DAlA jAtA hai, to ThIka lagatA hai, parantu unameM koI do, tIna, cAra, pAMca bAra adhikAdhika namaka DAlatA hI calA jAe to vaha atyanta khArA-kaTu ho jAegA ki koI bhI vyakti muMha meM bhI usa dAla yA sAga ko nahIM DAla skegaa| isI prakAra thor3I-sI kahAsunI ho jAe, vaha jhaTapaTa sudhAra lI jAtI hai, parantu usa para koI vyakti abhimAna meM Akara dveSa kI mAtrA meM vRddhi karatA jAe to vaha dveSa atyanta bhayaMkara aura prANaghAtaka ho jAtA hai| choTI-sI bAta ko lekara bAra-bAra jhagar3A karate jAnA, eka bAra ke vAkkalaha se Age aneka bAra yA ekAdhika bAra jhagar3ate rahanA, athavA kAphI dera taka yA cirakAla taka kalaha karate rahanA, ye saba dveSa se dveSa kI vRddhi ke nimitta kAraNa haiN| kaI bAra pUrvAgraha, IrSyA, pakSapAta, yA anyAya-atyAcAra ke kAraNa bhI vyakti meM dveSa vRtti bar3hatI jAtI hai| kaI bAra vyakti kisI ke prati mAnasika dhAraNAe~ yA kalpita mAnyatAe~ bAMdhakara yaha socane lagatA hai ki yaha mujhe duHkhI karane vAlA hai, merA nukasAna karane vAlA hai, hitaiSI nahIM hai, ye aura isa prakAra kI galata vicAradhArAoM kA zikAra hokara mana hI mana usake prati dveSabhAva ko pAlatA rahatA hai, bar3hAtA rahatA hai| mana hI mana dveSa kI vRddhi hote-hote vyakti sAmane vAle ko kaTTara duzmana mAnakara vaira kA badalA lene ko utArU ho jAtA hai| usa dveSa ko kriyAnvita karane ke lie kabhI-kabhI vaha use mArane, satAne, badanAma karane yA usakI hatyA . karane kA bhI sAhasa kara letA hai| isa prakAra dveSa se dveSa bar3hane kA vikalpa sabase nikRSTa aura ghora pApakarmabandhaka hai| yoM to rAga se rAga Adi cAroM hI vikalpa khataranAka haiM, du:khadAyI haiM, mAnasika zAnti, samatA aura anAkulatA ko samApta karane vAle dAvAnala-rUpa hai| dveSa kA rAga meM rUpAntara hone vAlA tIsarA vikalpa phira bhI ThIka hai, jisameM bigar3I huI bAjI sudhara jAtI hai| dveSa kA dveSa meM rUpAntara nAmaka cauthA vikalpa kathamapi upAdeya nahIM hai| .. saMsAra meM rAga kI adhikatA hai yA dveSa kI? . saMsAra meM rAga adhika hai yA dveSa? isakA uttara denA bar3A kaThina hai, kyoMki isa saMsAra meM jitane rAga ke nimitta haiM, utane hI dveSa ke nimitta haiN| rAga aura dveSa, sthAyI 1. karma kI gati nyArI se bhAvAMza grahaNa, pR. 18, 19 / 2. karma kI gati nyArI bhA. 8 se bhAvAMzagrahaNa, pR. 17-18 For Personal & Private Use Only Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ nahIM haiN| aisA nahIM hotA ki rAga rAgarUpa meM hI sadA rahe, dveSarUpa meM pariNata na ho| isa tathya ko hama rAgadveSa ke pUrvokta cAra bhaMgoM (vikalpoM) ke dvArA bhalIbhAMti spaSTa / kara Ae haiN| jina kAraNoM yA nimittoM ko lekara rAga ho sakatA hai, unhIM kAraNoM yA nimittoM se dveSa bhI ho sakatA hai| Aja jisa vyakti yA vastu para rAga hai, kAlAntara meM usI vyakti yA vastu para dveSa bhI ho sakatA hai| / ___ yadyapi rAga aura dveSa kA mUla AdhAra jIva ke adhyavasAya yA pariNAma haiM, yogasAra meM kahA hai- koI bhI padArtha yA vyakti nizcayanaya kI apekSA iSTaM yA aniSTa nahIM hotaa| moha (rAga ke pariNAma) vaza jise iSTa samajha liyA jAtA hai, vaha (jIva.. ke pariNAmavaza) aniSTa ho jAtA hai, aura jise Aja aniSTa samajhA jAtA hai, vahI kAlAntara meM (jIva ke pariNAma ke anusAra) iSTa ho jAtA hai| dhavalA meM spaSTa kahA hai ki jIvoM kI icchA ke anusAra vastu kA svabhAva nahIM 'badalatA, jIva ke pariNAmAnusAra yA ruci anusAra vaha acchA yA burA mAnA jAtA hai| jaise nIma kitane hI jIvoM ko kaTu hote hue bhI rucikara lagatA hai, kitane hI jIvoM ko nahIM; kintu nIma kisI ko rucikara hone se vaha apanI kaTutA ko chor3akara madhuratA meM pariNata : nahIM ho jaataa| .. yadyapi rAgadveSa donoM pariNAmoM para nirbhara haiM, tathApi saMsArI jIva prAyaH nimittAdhIna hone se jaise-jaise nimitta milate haiM, vaise-vaise hI unake rAga yA dveSa ke pariNAma bana jAte haiN| dAmAda sAsa-sasura ko atyanta priya hotA hai, kyoMki usake prati rAgabhAva hotA hai, kintu vahI dAmAda lar3akI ko taraha-taraha se yAtanA detA hai, pratAr3anA karatA hai, yA mArane kI dhamakI detA hai, to sAsa-sasura ko apriya ho jAtA hai, kyoMki usake prati jo rAgabhAva thA, vaha dveSa meM pariNata ho gayA hai| kabhI-kabhI nimitta rAga yA dveSa se paripUrNa hotA hai to sAmane vAle vyakti ke adhyavasAya (pariNAmAdi) bhI vaise hI rAga yA dveSa vAle bana jAte haiN| isalie sAmAnya saMsArI jIvoM ke lie yahI zreyaskara hai ki rAga-dveSa ke adhyavasAyoM se bacane ke liye rAgadveSa ke nimittoM se bacanA hogaa| jaise ki dazavaikAlika sUtra meM sAdhuoM ko brahmacarya 1. (ka) karma kI gati nyArI, bhAga 8, pR. 270. (kha) iSTo'pi mohato'niSTo, bhAvo'niSTastathA prH| na dravyaM tatvataH kiMcidiSTAniSTaM hi vidyte|| -yogasAra a.5, zloka 36 (ga) bhiNNarucIdo kesipi jIvANamamahuro vi saro (svaraH) mahurovva rucaI tti tassa sarassa mahurattaM kiNNa icchijjadi? Na esa doso, purisicchAdo vatthu prinnaamaannuvlNbhaa| Na ca jiMbo kesi pi ruccadi mahurataM pddivjde| avvvsthaavttiido| -dhavalA 6/1,9-2, 68/109 For Personal & Private Use Only Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 577 ke pariNAma se skhalita na hone dene ke lie abrahmacarya ke nimittabhUta vezyAoM ke saMga se yA vezyAlayoM ke sthAnoM se bacakara calane kA nirdeza kiyA hai| isI prakAra Age kahA gayA hai- 'jahA~ kalaha, kleza yA udvega paidA hotA ho, usa sthAna ko dUra se hI tyAga denA cAhie / ' ataH rAga aura dveSa ke mUla nimitta kAraNoM se bacanA caahie| jaise- jaise prabala nimitta kAraNa milate jAte haiM, vaise-vaise kabhI rAga kA palar3A bhArI ho jAtA hai, to kabhI dveSa kA palar3A / isalie rAga aura dveSa kI nyUnAdhikatA kA nApataula karanA bar3A hI kaThina hai| ataH saMsAra kI apekSA se rAga-dveSa kA pramANa kA jAnanA to chadmastha ke lie asambhava hai hI, alabattA, rAga yA dveSa kA hisAba pratyeka jIva ke vyaktigata pariNAmoM yA nimittoM ke AdhAra para lagAyA jA sakatA hai; magara vaha bhI chadmastha jIvoM ke lie sambhava nahIM hai| kaI jIvoM meM rAga kI mAtrA adhika hotI hai to kaI jIvoM meM dveSa kI mAtrA adhika hotI hai| kaI jIvoM meM rAgavRtti adhika mAtrA meM hotI hai, dveSavRtti bahuta hI kama | unheM apane putra, patnI, parivAra, dhana, dhAnya, vaibhava, jamInajAyadAda Adi para rAga adhika hotA hai; yadi apriya padArthoM ke prati dveSa rahatA hai, to bhI bahuta hI kama / dUsarI ora dveSavRttipradhAna jIvoM meM yadyapi apane parivAra, dhanaM Adi ke prati rAga to rahatA hI hai, parantu dveSa kI apekSA usakI mAtrA kama hotI hai| ve IrSyA, vairavirodha, zatrutA, pUrvAgrahagrastatA Adi ke kAraNa kisI vyakti, parivAra, jAti, sampradAya, prAnta, rASTra, nagara Adi para dveSa se aharniza saMkliSTa rahate haiM / dveSa kI mAtrA aise vyaktiyoM meM adhika hotI hai / kisI-kisI vyakti ke mana meM pUrI kI pUrI jAti, samUce sampradAya, samagra rASTra, prAnta yA nagara ke prati vaimanasyatA yA duzmanI ke bhAva itane prabala hote haiM ki usa-usa jAti, sampradAya, rASTra yA prAntAdi kA nAma, prazaMsA yA prasiddhi sunate-dekhate hI unake mana meM dveSa kI pracaNDa Aga laga jAtI hai; ve use kSaNabhara bhI sahana nahIM kara paate| ve turanta virodhI yA vipakSI mAnI jAne vAlI jAti, sampradAya Adi ke prati krUra, ghAtaka aura kAlamukhI bana jAte haiM / 1 AtaMkavAdiyoM tathA ugravAdiyoM, sAmpradAyikoM tathA rAjanItijJoM ke kAle kAranAme hamAre sAmane spaSTa haiN| jaina itihAsa meM prasiddha brahmadatta cakravartI kI A~kheM phor3ane ke kAraNa dveSa kA . nimitta eka brAhmaNa banA, kintu samasta brAhmaNa jAti ke prati usakA dveSa itanA tIvra huA ki vaha pratidina brAhmaNajAti ke logoM kI A~kheM nikalavA kara maMgAtA aura una A~khoM ko apane hAthoM se masala kara phor3atA thA / yaha silasilA jiMdagI ke 1. karma kI gati nyArI, bhA. 8 se bhAvAMzagrahaNa, pR. 27, 28 For Personal & Private Use Only Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ anta taka calA, jisake kAraNa ghora pApakarma ke phalasvarUpa usakI gati, mati, bhava Adi bar3e aura marakara vaha narakagati kA mehamAna banA / vaidika paramparA prasiddha parazurAma ne kSatriyajAti ke prati tIvradveSavaza 21 bAra pRthvI ko kSatriya vihIna banAyA thaa| unakI pratijJA thI ki eka bhI kSatriya - putra isa pRthvI para nahIM rahanA cAhie / unakA yaha dveSa kisI eka - do kSatriyoM para nahIM, apitu samUcI kSatriyajAti ke prati thA / 1 roma kA krUrakarmA samrATa nIro, TrAMsalvAniyA pradeza kA narapizAca zAsaka kAuMTa DrokyulA, atyanta krUra evaM kaThora prakRti kA jipAjaMga (jarmanI) ke sezanakorTa kA nyAyAdhIza beneDikTa kArpeja, hiTalara, musolinI, carcila, yAhyA khAMna, caMgeja khAM nAdirazAha Adi aise krUra narapizAca hue haiM, jinakI dveSabuddhi pracaNDa rUpa se sAmUhika narasaMhAra karane para tula gaI thI jinheM mAnavajAti kabhI mApha nahIM kara sakatI / 2 isI prakAra IsAiyoM aura muslimoM kA kaI varSoM sAmpradAyika yuddha (krUjeDo) calA / hinduoM aura muslimoM meM pArasparika sAmpradAyika vidveSa bhI caramasImA para pahu~ca gayA thaa| ina saba udAharaNoM se siddha hotA hai ki aise krUra, mAnavatA ke drohIjanoM meM rAgabhAva to ine-gine logoM para hotA hai, kintu dveSabhAva agaNita logoM para yA samUcI jAti, samagra deza yA sAre sampradAya para hotA hai| anumAnataH aise krUra logoM meM rAga kI mAtrA muzkila se 10 se 20 pratizata hogI, jabaki dveSa kI mAtrA hogI 80 yA 90 pratizata / kisI yuga meM jainoM ke prati zaivoM aura vaiSNavoM kA jabardasta vidveSa thaa| unhoMne yahA~ taka apane anugAmiyoM ko dveSavaza ukasAyA'hastinA tADyamAno'pi na gacchejjaina mndirm|' yadi pAgala hAthI pIche se mArane ko A rahA ho, taba bhI jainamandira (jainagRha) meM praveza na kare / isI prakAra zaivoM aura vaiSNavoM meM jabardasta vidveSa phailAyA gayA thaa| koI bhI vaiSNava zaiva kA yA ziva kA yA sIvaNa kA nAma lene meM katarAtA thA, aura zaiva bhI vaiSNava yA viSNu kA nAma nahIM letA thA / bhAratavarSa meM aise sAmpradAyika vidveSa prabala pramANa meM phailAye gaye the, aura aba bhI mauke - bemauke phailAye jAte haiN| . niSkarSa yaha hai ki rAga kI mAtrA kI vRddhi kI apekSA dveSa kI mAtrA kI vRddhi atyanta bhayAnaka hai| prAyaH rAga sImita rahatA hai, kintu dveSa bahuta zIghra bar3hakara pracaNDa dAvAnala kI taraha asImita bhI bana jAtA hai| donoM kI ati hI kharAba hai| 1. karma kI gati nyArI se bhAvagrahaNa, pR. 28 2. ina udAharaNoM ke vizeSa vivaraNa ke lie dekheM - karmavijJAna bhA. 2 khaNDa 5 meM "karmaphala yahA~ yA vahA~, abhI yA bAda meM" zIrSaka nibandha, pR. 334 se 337 taka For Personal & Private Use Only Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 579 rAga jyAdA khataranAka hai yA dveSa ? khataranAka kA yahA~ artha hai-AtmA ke lie adhika haanikaark| jisa vaibhAvika bhAva se AtmA kI adhika hAni ho, usake guNoM kA ghAta adhika tIvra aura zIghra ho, use adhika khataranAka samajhanA caahie| Atmika hAni hotI hai-karmabandha se| jisa jIva meM jitane kama yA jyAdA rAga-dveSa hoMge, usake karmabandha utane hI tIvramanda rasa ke tathA nyUnAdhika sthiti ke hoNge| agara kisI ke jIvana meM rAga kA pramANa adhika hai to usase rAgajanita karmabandha adhika hogA, isake viparIta yadi dveSa kA pramANa adhika hai, to dveSajanita karmabandha adhika hoNge| tIvra rAgavRtti se bhI tIvra karmabandha hotA hai aura tIvra dveSavRtti se bhI tIvra karmabandha hotA hai| ata: donoM kA tIvrabandha khataranAka evaM hAnikAraka hai| phira bhI donoM kI mAtrA kA hisAba lagAne para yaha kahA jA sakatA hai, ki rAgavRtti kI apekSA dveSavRtti se AtmA kI hAni jyAdA hai| dveSavRtti meM rasa tIvra hone se karmabandha gAr3ha rasa ke evaM dIrghakAlika sthiti vAle hote haiN| dveSajanita bandha meM sthitibandha bahuta lambe samaya kA, tathA anubhAgabandha gAr3ha rasa vAlA hotA hai| jisake udaya meM Ane para bhoganA (vedana) bahuta hI kaTu, nIrasa aura viSAdapUrNa hotA hai| dveSajanita bandhana meM ghAtaka aura krUra vRtti ke kAraNa vyApaka paimAne para hiMsA hotI hai, mAnasika hiMsA se buddhi kaThora jAtI hai| dveSavRtti vAle jIva meM raudradhyAna kI tIvra krUra pariNati adhika rahatI hai, jisase usakA mana hiMsAnubandhI, mRSAnubandhI, steyAnubandhI aura saMrakSaNAnubandhI raudradhyAna se ota-prota rahatA hai| usakI lezyAe~ adhikatara azubha se azubhatara banatI jAtI haiN| azubha lezyAoM ke kAraNa karmabandha bhI azubha-pApakarma kA hotA hai| . . __rAga kI apekSA dveSa zAnta na kiyA jAe to akalpya hAni yadyapi rAga bhI jIvana meM pratikSaNa baMdhatA rahatA hai, kintu usakI lezyAe~ itanI krUra; azubha aura ghAtaka nahIM hotiiN| yadi lezyAe~ adhika azubha na hoM to karmabandha bhI dIrghakAla kI sthiti vAlA nahIM hotaa| yadyapi dveSa jIvana meM prAyaH pratidina nahIM hotA, kyoMki dainika jIvana-vyavahAra meM dveSa ke tIvra nimitta prAyaH nahIM milte| ve kvacita kadAcit hI milate haiN| cUMki dveSa nimitta kAraNoM ke AdhAra para khar3A hotA hai, isalie dveSa ke nimitta kama milane para dveSa ke avasara kama hI Ate haiN| parantu jaba bhI dveSa utpanna hotA hai, taba use jJAnabala dvArA svayaM saMvRta (niruddha) na kiyA jAe, athavA kisI prabala nimitta dvArA usakA zamana yA damana na kiyA jAe to vaha Aga meM ghI DAlane kI taraha adhikAdhika bar3hatA jAtA hai| jaise- bar3I Aga kabhIkabhI hI lagatI hai, kintu lagane para agnizamana yaMtra yA Aga ko zAnta karane ke anya sAdhana na mileM to vaha kalpanAtIta hAni karatI hai| dveSa bhI dAhaka aura bhasmaka For Personal & Private Use Only Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ svabhAva vAlA hai| isalie Aga ko zAnta karane yA usa para kAbU pAne meM jitanI sAvadhAnI rakhanI par3atI hai, usase anekaguNI adhika sAvadhAnI dveSa ko zAnta karane yA dveSa para kAbU pAne meM rakhanI Avazyaka hai / kyoMki agni utanI hAni nahIM karatI, jitanI hAni dveSa karatA hai / ani to pAnI se zAnta ho jAtI hai, jabaki dveSa upazama, kSamA, mArdava, Arjava, samatA yA sahiSNutA se zAnta hotA hai / isalie rAga aura dveSa donoM se AtmA kA bahuta nukasAna hote hue bhI dveSa se adhika nukasAna hotA hai / 1 rAga-dveSa se samasta AtmasAdhanAoM kI kSati rAga-dveSa se sabase bar3I hAni to AdhyAtmika sAdhanAoM kI hotI hai| samyagdarzana, samyagjJAna, samyakvAritra, samyaktapa ye saba AdhyAtmika sAdhanA ke lie AcaraNIya dharma rAgadveSa kI upasthiti meM karane se saMsAravRddhi ke kAraNa banate haiM, karmakSaya aura saMsAra ke hAsa ke kAraNa nhiiN| jaba antarmana meM rAga apanA DerA DAle rahatA hai, taba vyakti ihalaukika rAga ( svArtha yA moha), pAralaukika rAga (phalAkAMkSA) kIrti, prazaMsA aura prasiddhi ke rAga (lobha), ke cakkara meM par3ekara : apane Atmazuddhi-sAdhanarUpa zuddhadharma ko caupaTa kara DAlatA hai| ina saba rAgajanita saudebAjiyoM meM par3akara sAdhanA ko vikRta kara DAlatA hai| jJAna, darzana, cAritra, tapa aura AtmazAnti ke AcaraNa ko tAka meM rakhakara inakA dikhAvA, pradarzana, dambha, svArthasiddhi evaM phalAkAMkSA kI tarAjU para inheM bAra-bAra taulatA rahatA hai| isI prakAra AtmasAdhanA karate samaya sAdhanA ke lie anivArya vastuM tapa, kAyakaSTa sahana, parISahasahana evaM upasarga Adi se udvignatA, ghRNA, aruci Adi ke rUpa meM dveSa A dhamakatA hai, athavA aniSTa vastu kI taraha aniSTa vyakti ke prati yA sAmpradAyikatAvaza anya sampradAya, jAti, rASTra Adi ke vyakti ke prati dveSa bhAva A jAtA hai, aisI dazA meM samyagdarzanAdi karmakSayakAraka catuSTaya guNoM kA nAza ho jAtA hai aura raha jAtA hai kevala zuSka kriyAkANDa kA rAga yA ahaMkAra / rAgadveSa se tapasyA nirarthaka ho jAtI hai jaise- cUlheM para kar3AhI meM khaulate hue pAnI meM hAtha DAlane se hAtha jala jAtA hai, vaise hI mana-mastiSka rUpI kar3Aha meM khaulate hue rAga-dveSa kI sthiti meM tapa, tyAga, vrata, niyama yA ratnatrayarUpa dharma Adi ke bhI sattva jala jAte haiM / cUlhe para atyanta tape hue garma tave para pAnI ke chIMTe DAlate hI chana-chana karake kSaNabhara meM hI ve jalakara naSTa ho jAte haiM, vaise hI tIvra rAga-dveSa kI sthiti meM thor3A-sA bhI 1. karma kI gati nyArI, bhA. 8 se bhAvAMza grahaNa, pR. 29 For Personal & Private Use Only 1 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare . 581. samyagdarzanAdi zuddha dharma kiyA jAe to unakA sattva naSTa ho jAtA hai, dharma ke nAma para kiye jAne vAle ADambara, pradarzana yA zuSka kriyAkANDa hI bacate haiM; jo karmakSaya ke lie nirarthaka hote haiM / jJAnasAra aSTaka meM kahA gayA hai- yadi mana-mastiSka meM rAgadveSa tIvrarUpa meM vidyamAna haiM to unakI upasthiti meM yA unakI tIvrAvasthA meM kiye gae bAhya-Abhyantara tapa se kyA prayojana siddha hogA ?? dUsare zabdoM meM kaheM to tIvra - rAgadveSa kI sthiti meM kiyA huA tapa nirarthaka jAtA hai, karmamuktirUpa prayojana usa sthiti meM siddha nahIM hogaa| aura isase ThIka viparIta yadi rAgadveSa nAmamAtra ko nahIM haiM, vItarAgatA prApta ho cukI hai, taba bhI bAhyAntara tapa karane kA kyA prayojana? jisa karmakSaya ke uddezya se tapa kiyA jAtA hai, vaha siddha ho jAne para tapa kI jarUrata nahIM rahatI / isa prakAra rAgadveSa kI vidyamAnatA aura avidyamAnatA, donoM hI avasthAoM meM tapazcaraNa kI niSprayojanatA siddha hotI hai / 2 - jJAnAdi paMcAcAra kI sAdhanA tIvra rAgadveSa sahita hai to nirarthaka hai samagra jaina sAhitya rAga-dveSa ke virodha meM khar3A hai| jaina dharma nivRtti pradhAna dharma hai| phalataH usane samagra sAdhanAoM meM rAgadveSa se nivRtti para hI atyadhika bala diyA hai| AcArya municandra ne bhI yahI kahA hai- 'rAgadveSa ko ghaTAe yA miTAe binA samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritra aura samyak tapa kI sAdhanA nirarthaka hai / usa sAdhanA kA koI artha nahIM hai, jisake sAtha rAga-dveSa otaprota hoN| "3 tIvra rAgavaza kiye gae niyANe ke sAtha kiyA gayA tapa tathA ratnatrayarUpa zuddhadharma karmakSayakAraka nahIM hotA, apitu niyANe ko saphala karane aura karmabandha se saMsAravRddhi karane meM sahAyaka hotA hai| isI prakAra tIvra dveSa se prerita hokara kiye gae niyA ke sAtha kiye gaye tapa kI yA anya paMcAcAra kI sAdhanA karmanirjarAkAriNI nahIM hotii| balki kaSAyavRddhi aura bhavavRddhi karane meM hI sahAyikA hotI hai, aura niyANe ko saphala karatI hai| saMbhUti muni ke bhava meM tIvra rAga se prerita hokara 1. (ka) na ihalogaTTayAe tavamahiTThijjA, na paralogaTTayAe; na kitti - vanna saddasilogaTTayAe tavamahiTThijjA, nannattha nijjaraTThayAe tavamahiTThijjA / na ihalogaTThayAe AyAramahiTThajjA'' '' nannattha ArahaMtehiM heUhiM aayaarmhitttthijjaa| - dazavaikAlika 9/3/45 (kha) rAgadveSau yadi syAtAm tapasA kiM prayojanam ? tAdeva rAgadveSau yadi na syAtAM, tapasA kiM prayojanam ? 2. karma kI gati nyArI, bhA. 8 se bhAvAMzagrahaNa, pR. 19, 20 3. rAgadveSau yadi syAtAM tapasA kiM prayojanam ? For Personal & Private Use Only - jJAnasAra - AcArya municandra Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ cakravartIpada-prApti ke liyA niyANA kiyA gayA dIrgha tapazcaraNa use AgAmI janma meM cakravartIpada kI prApti to karAtA hai, kintu karmakSaya yA Atmazuddhi nahIM kraataa| yaha rAga se otaprota tapa thaa| isI taraha bha. mahAvIra ke jIva ne solahaveM vizvabhUti ke bhava meM mAsakSamaNa kI tapazcaryA ke daurAna apane cacere bhAI vizAkhanandI (ke jIva) . ko AgAmI bhava meM aparimita balazAlI hokara mArane hetu tIvra dveSa prerita niyANA (duHsaMkalpa) kiyaa| usakI vaha tapasyA saMsAravRddhikAraka hI huI, karmakSayakAraka yA karmamukti kI hetu na bnii| isI taraha agnizarmA tApasa ne bhI 'kaI janmoM taka guNasena ke jIva ko mArane vAlA maiM banUM' isa prakAra kA niyANA kiyaa| kaI mAsakhamaNoM kI lambI tapasyA usake liye kii| lekina isa dIrghakAlIna tapasyA kA natIjA mAtra dveSa kI vRddhi, bhavasAgara kI vRddhi aura aneka bhavoM meM dveSavaza adhikAdhika tIvra azubha karmabandha hI kiye| nItizAstra meM eka kahAvata hai'payaHpAnaM bhujaMgAnAM kevalaM viSavarddhanam'- 'sAMpoM ko dUdha pilAnA, kevala unake viSa meM vRddhi karanA hai|' isI prakAra tIvra rAga yA tIvradveSa ke sAtha kiye hue tapa adi dharma se kevala rAga-dveSarUpI viSa kI hI vRddhi hotI hai, Atmazuddhi yA karmakSaya Adi kucha bhI nahIM hotaa| ataH tIvra rAgadveSa se prerita hokara tapAdi karanA prajvalita Aga meM ghI . DAlane jaisA hai| vahA~ ghI kucha bhI lAbha na karate hue kevala Aga ko hI bar3hAtA hai| vaise hI tIvra rAga-dveSAdipUrvaka kiye jAne vAle tapazcaraNa Adi paMcAcAra rUpa dharma kevala rAgadveSa kI, janmamaraNarUpa saMsAra kI vRddhi karate haiM, AtmaguNavRddhirUpa lAbha yA karmakSayarUpa guNa nhiiN| rAgadveSa se sarvAdhika hAniyoM ke vividha pahalU rAgadveSa se sarvAdhika hAni yaha hotI hai ki inake rahate yA inake kAraNa jIva (AtmA) pratikSaNa karmabandha karatA rahatA hai| rAga-dveSa ke kAraNa viSaya-kaSAya kI vRttiyA~ banatI haiN| kaSAyAdi ke kAraNa lezyAe~ azubha se azubhatara hotI jAtI haiN| phira Artta-raudradhyAna kI azubha-pariNati banatI hai jisase mana-vacana-kAyA ke yoga vikRta hote jAte haiN| phira karma kA bandha nirantara hotA jAtA hai, aura vaha karmabandha 1. dekheM-uttarAdhyayanasUtra kA cittasaMbhUtIya adhyyn| 2. (ka) zramaNa bhagavAn mahAvIra (paM. kalyANavijayagaNI) se sArAMza grahaNa (kha) bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana-AcArya devendramuni 3. dekheM-samarAiccakahA meM agnizarmA kA critr| 4. karma kI gati nyArI, bhA.8, pR. 20 For Personal & Private Use Only Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 583 bhI sAmparAyika hotA hai| aise sAmparAyika bandha se karmabandha kI sthiti dIrgha-dIrghatara hotI jAtI hai| granthibheda se prApta samyaktva ratna ko rAgadveSa punaH bar3hAte hI kho detA hai jisa rAgadveSa kI jaTila gUr3ha gAMTha (granthi) kA bhedana karake bar3I muzkila se samyaktvaratna prApta kiyA thA, unhIM rAgadveSoM ko, punaH bar3hAte hI gae to punaH rAgadveSa kI granthi (gAMTha) pahale se bhI adhika majabUta ho jaaegii| phalataH jo samyaktvaratna bar3I kaThinAI se prApta kiyA thA, vaha bhI hAtha se calA jaaegaa| kyoMki samyaktva kA mukhya AdhAra ekamAtra zuddha adhyavasAya para nirbhara hai| adhyavasAyoM ke malina hote hI samyaktva kI sthiti bhI gar3abar3ajhAlA meM par3a jAegI; kyoMki rAgadveSoM ke kAraNa adhyavasAya malina aura azuddha hote jAte haiM aura prApta samyaktva khatare meM par3a jAtA hai| ataH rAgadveSa aura mithyAtva samyaktva ke ghAtaka zatru haiN| rAgadveSa AtmA ke svabhAva nahIM, vibhAva haiM : kyoM aura kaise ? rAga aura dveSa AtmA ke sva-bhAva (guNa-bhAva-sva-rUpa) nahIM haiM, ye vibhAva haiM, arthAt-vikRta yA. viparIta bane hue bhAva-vibhAva kahalAte haiN| rAgadveSa vibhAva haiM, krodhAdi kaSAya, kleza, vaira-virodha, IrSyA Adi saba vibhAva haiN| jaba bhI AtmA ke kSamA, samatA, namratA, saralatA, mRdutA Adi guNa sva-bhAva (dharma) vikRta hokara krodha, viSamatA, abhimAna, krUratA-vakratA aura kaThoratA Adi ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM; jabaki ananta cAritra yA yathAkhyAtacAritra rUpa AtmaguNa ke AdhAra para banA huA kSamA, mArdava, Arjava, satya, zoca Adi AtmA ke mUlabhUta guNa haiN| inhIM guNoM kA banA huA bhAva AtmA kA sva-bhAva kahalAtA hai| ... rAgadveSa : samyaktvaguNaghAtaka, AtmaguNaghAtaka, svavikAsabAdhaka . niSkarSa yaha hai ki samyaktva bhI AtmA kA svabhAvI guNa hai| jabaki rAga-dveSa vaibhAvika dazA ke doSarUpa durguNa haiN| phalataH rAgadveSa AtmA ke guNoM kA ghAta karate hue AtmA kA bahuta bar3A ahita karate haiN| sAtha hI rAgadveSa se gurutara karmabandha ke kAraNa AdhyAtmika vikAsa meM Age bar3hI huI AtmA ko ye donoM pIche haTA dete haiM, adha:patita kara dete haiN| isase spaSTa hai ki rAgadveSa AdhyAtmika vikAsa meM avarodhaka evaM bAdhaka hai, AtmaguNaghAtaka, karmabandhakAraka haiN| rAgadveSa karane se kartA kA hI nukasAna, sAmane vAle kA nahIM yaha bAta bhI spaSTa hai ki rAgadveSa karane se sva-AtmA (kartA) kA hI ahita yA nukasAna hotA haiN| jisa para vaha rAga-dveSa karatA hai, usakA kucha bhI bigar3a nahIM For Personal & Private Use Only Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ sakatA, bazarte ki sAmane vAlA samabhAva meM, upazama meM sthira rhe| balki rAgadveSa kartA ke prati roSa, dveSa na karake samabhAva meM sthita rahane vAlA karma-nirjarA (karmakSaya) kara letA hai, AtmakalyANa sAdhatA hai, jabaki rAgadveSa karane vAlA saMsAra-sAgara meM DUbatA jAtA hai, ghora pApakarma kA bandha karatA hai| rAgadveSa prerita vyakti samabhAvI vItarAgoM kA kucha bhI nukasAna na kara sake ataH rAgadveSa karane se karane vAle kA nukasAna hotA hai, parantu jisa para rAga dveSa kiyA jA rahA hai, vaha yadi sthitaprajJa hokara samabhAva meM sthira rahe to usakA kucha bhI nukasAna, ahita yA bigAr3a nahIM hotaa| bhagavAn mahAvIra para gozAlaka, saMgamadeva evaM gvAle ne rAgadveSa kiyA yA rAgadveSa karAyA thA athavA rAgadveSa se prerita hokara nAnA upasargoM kI bauchAra kI, aisA karake unhoMne hI ghora azubhakarma baaNdhe| bha. mahAvIra kA ve kucha bhI bigAr3a na sake, na hI ahita kara sake; kyoMki ve vItarAga bhAva-samabhAva meM sthira rhe| isa kAraNa ve to sarvakarma-mukta hokara mokSa cale gae, parantu gozAlaka, saMgamadeva tathA gvAle Adi rAgadveSa karane vAloM kA hI bhava-saMsAra aneka gunA bar3ha gyaa| isI prakAra bhagavAn pArzvanAtha ke prati tIvra dveSabuddhi se kamaTha ke jIva ne dasa bhavoM taka satat mahApApakarma bAMdhate hue apanA ananta saMsAra bar3hA liyA, parantu bhagavAn to samatAbhAva meM sthita rahane se samasta karmoM kA kSaya karake mokSa meM pahu~ca ge| kamaTha kA jIva na jAne AgAmI janmoM meM kitanA duHkha bhogegA, kitanI bAra naraka aura tiryaMca gatiyoM meM jAkara kahA~ taka apane kRta pApakarmoM kI sajA bhogatA rahegA?2 parantu eka bAta avazya hai, rAgadveSa karane vAlA jisake prati rAga yA dveSa karatA hai, vaha jIva yadi samabhAva meM sthita nahIM rahatA hai athavA vItarAga nahIM hai to vaha rAgakartA yA dveSakartA ke nimitta se svayaM rAga karane yA dveSa karane laga jAe to donoM ora rAga se rAga bar3hatA hai, tathaiva dveSa se dveSa bar3hatA hai| dveSa ke kAraNa vairaparamparA aneka janmoM taka calatI rahatI hai| jisakA ullekha hama pichale pRSThoM meM kara Ae haiN| maMdarAgI ke lie kauna-sA patha upayogI? vaise dekhA jAe to aMzamAtra bhI rAgadveSa karanA AtmA ke lie hitakara yA lAbhadAyaka nahIM hai, tathApi jo vyakti abhI itanI ucca bhUmikA taka pahu~cA nahIM hai ki rAga yA dveSa kA sarvathA tyAga kara sake yA rAgadveSa se sarvathA mukta ho cukA ho, 1. karma kI gati nyArI bhA. 8, pR. 20, 21, 32 2. karma kI gati nyArI bhA.8 se bhAvAMza grahaNa, pR. 21 For Personal & Private Use Only Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 585 usake lie aisA kauna-sA mArga hai yA upAya hai, jisase vaha rAgadveSa kA kramazaH tyAga karake donoM bandhanoM se mukta ho sake? rAga kahA~ taka vyakta, avyakta yA kSINa? eka bAta yaha bhI hai ki rAjavArtika ke anusAra-apramattaguNasthAna taka (yAnI saptama guNasthAna se pahale pahale) rAgabhAva vyaktarUpa meM hotA hai, usase Upara ke guNasthAnoM meM kSINakeSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna se pahale taka rAgabhAva avyakta hotA hai| Azaya yaha hai ki jaba taka anubhava meM moha kA udaya rahatA hai, vahA~ taka vyaktarUpa icchA hai aura jaba moha kA udaya atimaMda ho jAtA hai, taba vahA~ icchA nahIM dikhatI aura jahA~ moha kA upazama yA kSaya ho jAtA hai, vahA~ icchA kA abhAva hotA hai| saiddhAntika dRSTi se dekheM to rAgabhAva cAritrAvaraNa karma ke udaya se hotA hai tathA aisA rAga apramattaguNasthAna ke pahale takaM pAyA jAtA hai| apramatta guNasthAna se Age ke guNasthAnoM meM isakA sadbhAva (vyaktarUpa meM) nahIM pAyA jaataa| vahA~ kevala avyakta kaSAya kI apekSA se kaSAyoM ke astitva kA vyapadeza kiyA gayA hai| paMcAdhyAyI (u.) meM isakA tAtparya prakaTa kiyA gayA hai ki Upara ke guNasthAnoM meM abuddhipUrvaka sUkSmarAga hotA hai| yaha abuddhipUrvaka sUkSma rAga bhI kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna se pahale taka hotA hai| arthAt-sAtaveM se dasaveM guNasthAna taka hone vAlA yaha rAgabhAva sUkSma hone se buddhigamya nahIM hai| rAgabhAva bandhakA kAraNa aura mokSa kA pratibandhaka . isa para se yaha to nahIM kahA jA sakatA ki Upara ke guNasthAnoM meM rAgabhAva bandhanakAraka nahIM hai athavA heya nahIM hai; kyoMki 'mokSaprAbhRta' meM kahA hai-"rAgabhAva mokSa kA nimitta ho to bhI Asrava (bandha) kA hI kAraNa hai| mokSa ke viSaya meM bhI kI gaI cintA yA abhilASA doSarUpa hone se vizeSarUpa mokSa (karmamukti) kI . 1. (ka) rAjavArtika (hindI) 9/44/757-758 (kha) astyuktalakSaNo raagshcaaritrvrnnodyaat| apramatta-guNasthAnAdarvAk syaanolmstysau| ___-paMcAdhyAyI (uttarArdha) 910 _ . (ga) asti cordhvamasau sUkSmo raagshcaabuddhipuurvkH| arvAk kSINakaSAyebhyaH syAd vivakSAvazAna vaa| __-paMcAdhyAmI (u.) 911 - (gha) rAjavArtika (hindI) 9/44/758 (Ga) yatInAmapUrvakaraNAdInAM kathaM kaSAyAstitvamitti cenna, avyakta-kaSAyApekSayA tthopdeshaat| -dhavalA 1/1, 1, 1/112/351 For Personal & Private Use Only Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ niSedhaka hotI hai|'' isIlie AcArya nami ne rAgadveSa ko bandhanakAraka isalie batAyA hai ki 'rAgadveSa ke dvArA aSTavidha karmoM kA bandhana hotA hai|'2 sarvaprathama rAgabandha ko hI liijie| jaba taka rAgabhAva rahatA hai, cAhe vaha prazasta hI ho, taba taka vItarAgatA yA kevalajJAna kI prApti nahIM ho sktii| AcArya jinadAsa mahattara ke anusAra "jisake dvArA AtmA karma se raMgA jAtA hai, vaha moha kI pariNati rAga hai|" yahI kAraNa hai ki jaba taka uccatama sAdhaka gaNadhara gautama svAmI ko apane paramaguru vItarAga tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ke prati prazasta rAga rahA, taba taka unheM kevalajJAna evaM vItarAgatA kI prApti nahIM huii| nIce kI bhUmikA meM aprazasta rAgadveSa ko chor3akara prazasta rAga-dveSa apanAe~ isalie rAgadveSa karmabandhakArI Atmazatru hone se sarvathA tyAjya hote hue bhI jaba taka sarvathA tyAga na kara sakeM taba taka aprazasta rAgadveSa tyAga karake prazasta rAgadveSa ko apnaaeN| vyavahAra ke kSetra meM zubha-azubha pariNati ke kAraNa rAga-dveSa bhI niyamasAra meM prazasta aura aprazasta (zubha-azubha) ke bheda se do prakAra ke batAe haiN|' kisI bhI zubha hetu, zubha Azaya, prazasta irAde se kiye gae rAga aura dveSa kathaMcit iSTa hai| deva (arihanta vItarAga), guru (nirgrantha) aura dharma (zuddha samyagdarzanAdirUpa) ke prati AtmakalyANa kI dRSTi se kiyA gayA rAga prazasta rAga kahA jAtA hai| merI AtmA kA kalyANa ho, mere karmoM kI nirjarA ho, merA saMsAraparibhramaNa kama ho aura merI AtmA kA vikAsa hokara mujhe zIghra mokSa mile, aisI pavitra bhAvanA se vItarAga paramAtmA ke prati tIvra anurAga rakhA jAe, prazasta premabhAva se bhakti kI jAe, ise prazasta rAga kahate haiN| isI prakAra paramAtmapada yA mokSa ke prati bhI aisI kalyANa bhAvanA rakhI jAe, use prazastarAga kahA jA sakatA hai| pavitra mokSa mArga ke prati rAga (prIti) ko 'paramAtmaprakAza' meM abhISTa mAnA hai| 'kaSAya-pAhuDa' meM to spaSTa kahA hai-ratnatraya ke sAdhana viSayaka lobha (rAga) se svarga aura mokSa kI 1. (ka) AsavahedU ya tahA bhAvaM, mokkhassa kAraNaM hvdi| so teNa ha aNNANI, Ada-sahAvAU vivriio||55|| -mokSaprAbhUta 55 zlo. (kha) mokkhu ya ciMtahi joiyaa| mokkhu Na ciMtiu hoi|| -paramAtmaprakAza mU. 2/188 (ga) mokSe'pi mohAdabhilASa doSo, vizeSato mokss-nissedhkaarii| (paMcavizatikA padmanandi) 1/55 2. badhyate'STavidhena karmaNA yena hetubhUtena tdbndhnm| -AcArya nami For Personal & Private Use Only Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 587 prApti dekhI jAtI hai| 'AtmAnuzAsana' meM bhI kahA gayA hai-"ajJAnatimira ko naSTa kara dene vAle prANI kA tapa aura zAstra ke prati jo anurAga hotA hai, vaha sUrya kI prabhAtakAlIna lAlimA ke samAna usake abhyudaya ke samAna hotA hai|" 'pravacanasAra' meM kahA gayA hai-(prazasta) rAga ke saMyoga se zuddha AtmA kA anubhava hotA hai| isalie vaha parama-nirvANa saukhya kA kAraNa banatA hai| prazastarAga-deva, guru aura dharma ke prati hotA hai| ina tInoM ke prati zubha rAga hotA hai, to kaSAyavRddhi nahIM hotii|2 / deva ke prati prazastarAga tabhI mAnA jAtA hai, jaba pUrvokta zubha uddezyoM se yukta ho| jaise-gaNadhara gautamasvAmI kA apane deva evaM guru bhagavAn mahAvIra ke prati prazasta rAga thA, jisameM saMsAra kI, pada-prasiddhi kI athavA anya laukika AkAMkSAoM kI pUrti kI koI kAmanA nahIM thI; karmabandha kA koI hetu nahIM thaa| bhagavAn para gautama kA itanA adhika anurAga thA, kevala apane AtmakalyANa aura mokSaprApti kI icchA ke uddezya se| isalie eka kSaNa bhI bhagavAn se bichur3anA gautamasvAmI ke lie asahya thaa| vRkSa ke sAtha chAyA kI taraha gaNadhara gautama bhagavAn mahAvIra se jur3e hue the| isalie yaha prazastarAga kevalajJAna meM bAdhaka to huA, kintu saMsAra-paribhramaNa kA kAraNa nahIM bnaa| yadi gautamasvAmI meM prazastarAga na hotA, vaha rAga aprazasta kI koTi kA hotA, to unheM punaH janma lekara saMsAra meM bhaTakanA pdd'taa| parantu gautama kA mahAvIra ke prati rAga kisI svArtha, bhaya, pralobhana, yazakIrti, dhanAdi lAbha, ahaMkAra, mada, mAtsarya se prerita hotA to vaha aprazasta ho jAtA, bhale hI vaha arihaMtadeva ke 1. . (ka) AcArya jinadAsa mahattara-rajyate'nena vA jIva iti rAgaH rAga eva bndhnm| -AvazyakacUrNi (kha) rAgaH prazastAprazastabhedena dvividhH| -niyamasAra tA. vR. 66 * ' (ga) karma kI gati nyArI bhA.8, pR. 22 (gha) siva-paDi NimmalikarahiM rai gharu pariyaNu lahu chNddi| - paramAtmaprakAza mU. 2/128 (Ga) tirayaNa-sAhaNa-visaya-lohAdo sggaapvggaannmuppttidNsnnaado| -kasAyapAhuDa 1/1,21/342 (ca) vidhUtatamaso rAgastapaH shrutnibndhnH| sandhyArAga ivArkasya jantorabhyudayAya sH|| -AtmAnuzAsana 123 zloka 2. (prazasta) rAga-saMyogena zuddhAtmano'nubhavAt kramataH paramanirvANa-saukhyakAraNatvAcca mukhyaH / . -pravacanasAra (ta. pra.) 254 For Personal & Private Use Only Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ prati hI kyoM na ho| Ajakala adhikAMza loga vItarAga paramAtmA kI bhakti, stuti, janmotsava yA jayaMtI. Adi manAte haiM, parantu vaha svArtha, ahaMkAra, prasiddhi, mada, mAtsarya Adi dUSaNoM se yukta hotI hai, jisake kAraNa vaha bhaktirAga prazasta na rahakara aprazasta, lokottara na rahakara laukika yA mokSaprayojanArtha na hokara saMsAra-prayojanArtha ho jAtA hai| isI prakAra apane mAne hue arihaMta deva ke prati andhabhakti rAga ho, kintu dUsare ke mAne hue arihanta deva ke prati yA anya nAma ke vItarAga deva ke prati ghRNA, vidveSa, IrSyA Adi ho to vahA~ bhI aprazasta rAga hI samajhanA caahie| .. guru ke prati prazasta rAga-isI prakAra nirgrantha guru, AcArya, upAdhyAya yA sAdhu-sAdhvI ke prati jo rAgabhAva hotA hai, jisake pIche guru kI ziSya ke prati aura ziSya kI guru ke prati kalyANa-kAmanA kA rAga prazasta hotA hai| guru bhakti ke pravAha meM bahakara yadi ziSya yA anugAmI vyakti apanA svArtha, prasiddhi, camatkAra Adi dvArA apanA ullU sIdhA karatA ho, taba guru ke prati vaha rAga prazasta na hokara aprazasta ho jAtA hai| isI prakAra apane guru ke prati andhabhakti aisI ho ki vaha dUsare nirgrantha guruoM kI nindA, badanAmI, dveSa, IrSyA Adi karatA ho to vahA~ bhI guru ke prati rAga prazasta na hokara aprazasta ho jAtA hai| jambU svAmI ko apane guru sudharmA svAmI para prazastabhAva kA rAga thaa| isalie jambUsvAmI bhI usI bhavama meM mokSa ge| .. saddharma ke prati prazasta rAga-saddharma kA artha zruta-cAritrarUpa dharma athavA samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa dharma athavA kSamA, mArdava Adi dazavidha uttama dharma ke prati kalyANa-kAmanA se prerita hokara zraddhA-bhakti aura anurAga rkhnaa| aise dharma ke prati zraddhA kA artha hai-ahiMsAdi dharma para dRr3ha rahanA, dharma ke nAma para hiMsAjanita upadrava, mArakATa, hatyA, daMgA, dharmajanUna, sAmpradAyika vidveSa, kalaha, pazubali, pazuvadha ke rUpa meM kurbAnI yA katleAma karanA, dharmAntara yA sampradAyAntara karAnA Adi sAMsArika evaM rAgadveSavarddhaka pravRttiyA~ prazasta rAga na hokara aprazasta rAga haiN| dUsare dharma-sampradAya para yA anya dharmAvalambiyoM para kahara barasAnA, dharmAndhatA hai| yaha dharma ke prati prazasta rAga kataI nahIM hai| deva, guru aura dharma ke prati prazastarAga Aja ke yuga meM vikRta ho rahA hai, isameM dharmAndhatA, dharmajanUna, sAmpradAyika kaTTaratA, vidveSa evaM IrSyA kI vRtti ghusa gaI, dharma meM bhI bhraSTa rAjanItika dA~va peMca ghusa ge| ahiMsA, saMyama aura taparUpa zuddha dharma meM bhI dambha, dikhAvA, pradarzana, prasiddhilAlasA, prazaMsA kI vRtti, pratispardhA Adi vikRta . 1. karma kI gati nyArI se bhAvAMza grahaNa, pR. 22 For Personal & Private Use Only Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tk giit veekh kee kithikhu g 3 bhAvanAe~ ghusa gaIM haiN| tyAga ke nAma para dikhAvA aura ADambara pracura mAtrA meM samAja meM vyApta hai| isalie prazastarAga ke mAmale meM bahuta sAvadhAnI rakhane kI jarUrata hai| prazastarAga apanAne se pahale ataH prazastarAga apanAne se pahale aprazasta rAga chor3anA hogaa| deva, guru aura dharma ke prati prazasta rAga lAne ke lie kudeva, kuguru aura adharma se to bacanA hI hogA, arthAt isake lie nimrokta caturbhaMgI kA cintana karanA ThIka hogA-(1) rAgI kA tyAga, (2) rAga kA tyAga, (3) tyAgI ke prati rAga aura (4) tyAga ke prati raag| jo deva rAgI aura dveSI ho, bhale hI ve apanI paramparA se mAnya hoM, unase svArtha siddha hotA ho, vaha tathAkathita deva svayaM ko na mAnane vAle ke prati dveSa rakhatA ho aura vadha karatA ho, vaha rAgI-dveSI devaM hai, usakA tyAga honA jarUrI hai| sAtha hI usa sacce deva ke nAma para bhI sAMsArika svArtha, lobha, prasiddhi, ADaMbara Adi rAga ho to usakA tyAga bhI jarUrI hai| isI prakAra tyAgiyoM meM bhI tyAga ke nAma para ADambara, dveSa, prasiddhi kAmanA, lokaiSaNA, lAlasA Adi ho to usa tathAkathita tyAgI kA mukha rAga kI ora hai, tyAga kI ora nahIM, yaha samajhakara hI sacce tyAgI ke prati rAga aura jisa dharma ke sAtha tyAga, saMyama, tapa, ahiMsAdi na ho, usa rAgamaya dharma kA bhI tyAga karake tyAga ke prati svapara kalyANa kAmanA se yukta rAga honA caahie| tabhI guru aura dharma ke prati prazasta rAga kahA jaaegaa| ataH rAgI yA rAga kA tyAga karanA, yaha prazasta rAga kA sAdhya hai aura tyAgI tathA tyAga ke prati rAga, yaha usakA sAdhana hai; isa sUtra ko hRdayaMgama kara lenA caahie| ataH prazasta rAga lAne kA sakriya upAya hai-aprazastarAga jahA~ bhI ho, use chodd'naa| deva ke prati prazasta rAga lAne ke lie tathAkathita deva kA tyAga, guru ke prati prazasta rAga lAne ke lie tathAkathita guru kA tyAga, mokSasAdhaka dharma ke prati prazasta rAga lAne hetu. dharmasampradAyoM meM ghuse adharma yA svayaM ke jIvana meM vidyamAna adharma ko chor3anA jarUrI hai| saMkSepa meM-mokSa kA prazasta rAga jagAne ke lie saMsAra kA-svArthayukta kAmanAnAmanAyukta rAga ghaTAnA hI pdd'egaa| vItarAga-paramAtmA ke prati prazasta rAga jagAne ke lie sage-sambandhI, parivAra, sampradAya, dhana, jAti Adi sAMsArika rAga ghaTAnA hI pdd'egaa| anyathA prazasta rAga jIvana meM A nahIM paaegaa| .. deva, guru aura dharma ke prati prazastarAga bar3hAne ke lie mumukSA tathA AtmArthIpana honA jarUrI hai| saMsAra kA yA sAsAMrika-laukika rAga se kaSAyoM kI vRddhi hotI hai| saddeva, sadguru aura saddharma ke prati prazastarAga hone se kaSAya kama hoNge| . 1. karma kI gati nyArI se sAra-saMkSepa, pR. 23, 24 For Personal & Private Use Only Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 590 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ prazastarAga mandabuddhi zraddhAluoM ke lie kaise prAdurbhUta ho? adhikAMza vyakti itane par3he-likhe, vicAraka, parIkSApradhAna athavA tArkika nahIM hote, ve zraddhA ke bala para jIte haiN| unake dvArA prazastarAga yatkiMcit rUpa se jIvana meM apanAne hetu 'bhagavatI ArAdhanA' meM jinazAsana premiyoM ke lie cAra prakAra ke anurAga batAe haiM-bhAvAnurAga, premAnurAga, majjAnurAga aura dhrmaanuraag| inakA svarUpa isa prakAra hai-tattva kA svarUpa mAlUma na ho to bhI vItarAga devakathita tattvasvarUpa kabhI asatya nahIM hotA, aisI zraddhA jahA~ ho, use bhAvAnurAga kahate haiN| tameva saccaM nisaMkiyaM, jaMjiNehiM paveDayaM (jinendra vItarAga bhagavantoM ne jo kahA hai, vahI satya aura niHzaMkita hai) yaha bhAvAnurAga hai| jina para prema, sneha evaM vAtsalya hai, unheM bAra-bAra tattva evaM sanmArga samajhA kara sanmArga para lagAnA premAnurAga hai tathA jinake raga-raga meM, haDDiyoM aura majjAtantu meM saddharma ke prati rAga . hai. ve dharma se viparIta AcaraNa kabhI nahIM karate. jinheM prANoM se priya ahiMsAdi dharma hai, yaha dharmAnurAga hai aura sAdharmikoM ke prati vAtsalya, guNIjanoM ke prati prema, . tyAgiyoM ke prati bhakti yaha majjAnurAga hai| prAthamika bhUmikA meM rAga yA rAgI kA tyAga tyAgI yA tyAga kA Azraya lene se hotA hai ataH rAga yA rAgI kA tyAga karanA, vItarAgadeva kA siddhAnta aura AjJA hai| parantu isakA AcaraNa karane ke lie prAthamika bhUmikA meM tyAgI yA tyAg2a kA Azraya lenA caahie| tyAgiyoM meM hI tyAga kA pratyakSa darzana ho skegaa| ataH saMsArAsakta rAgI ko rAga-dveSa ke kramazaH tyAga ke lie sarvaprathama tyAgI puruSoM kA Alambana lenA Avazyaka hai, tabhI tyAga ke saMskAra jIvana meM lAkara yatkiMcit tyAga karanA bhI sIkhegA, anyathA rAga meM hI DUbA rhegaa| saccA tyAgI vahI hai, jo kisI prakAra ke rAga, rAga ke nimittoM yA rAgavarddhaka padArthoM meM dhana-sampatti, vaibhava, kuTumbaparivAra, baMgalA Adi ke moha-mamatva meM phaMsA huA na ho arthAt-rAga kA tyAgI ho| mokSAbhilASI AtmArthI AtmakalyANa sAdhaka guru bhI mohamAyA ke tyAgI, sAMsArika vAsanAoM se, lokaiSaNAoM tathA nAmanA-kAmanAoM se virakta hote haiM, ve bhI tyAgI kI koTi meM Ate haiN| yaha huA prazastarAga kA vishlessnn| 1. (ka) bhAvANurAga-pemANurAga-majjANurAgasto vaa| dhammANurAgaratto ya hohi jiNasAsaNe NicvaM ||-bhgvtii-aaraadhnaa mU. 737/908 (kha) bhagavatI ArAdhanA, bhASA 737/908 For Personal & Private Use Only Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare 591 prazasta dveSa : svarUpa aura adhyavasAya prazakta dveSa bhI samajha lenA caahie| jaise ziSya ke dvArA koI bhUla, galatI, aparAdha yA doSa hone para guru use DAMTatA hai, jarA-sA roSa prakaTa karatA hai, use upAlambha detA hai yA daNDa- prAyazcitta detA hai, isameM guru kA ziSya ke koI vidveSa nahIM, usake Atmahita ke lie guru aisA karatA hai, yaha prazasta dveSa hai| eka cikitsaka rogI ke phor3e-phuMsI ko jora se dabA kara mavAda nikAlatA hai yA amuka udara vikRtijanya roga kA oNparezana karatA hai, rogI ko isase pIr3A bhI hotI hai, kabhI-kabhI vaha cIkhatA - cillAtA bhI hai, parantu cikitsaka kA rogI ke prati koI azubha dveSa nahIM, usakA uddezya rogI kA roga miTAkara use zAnti pahu~cAnA hai| isI prakAra eka mAtA apane bacce ko corI, badamAzI yA galata AcaraNa karane DAMTatI phaTakAratI hai, lAla A~kheM kake do thappar3a bhI lagA detI hai, parantu mAtA ke antar meM bacce ko mArane kI azubhabuddhi na hokara, use sudhArane kI hitabuddhi hai, yaha zubha (prazasta) dveSa hai / 1 prazasta yA aprazasta rAga-dveSa vyakti ke zubhAzubha adhyavasAyoM para nirbhara mUla meM, prazasta yA aprazasta rAga athavA dveSa vyakti ke zubha-azubha adhyavasAyoM-pariNAmoM para nirbhara hai| prazastarAga yA prazastadveSa apanAne se pahale vyakti ko jAgarUka hokara usakA nApataula karanA cAhie / prazastarAga ke badale kahIM rAgAndhatA yA mohAndhatA to nahIM A rahI hai athavA prazasta dveSa ke badale kahIM aprazasta dveSa, roSa, raudradhyAna Adi kI vRtti to nahIM panapa rahI hai ? jyoM hI aisA hogA ki aprazasta bhAva prazastabhAvoM se jyAdA - pratizata adhika ho gae haiM, taba turaMta saMbhalanA cAhie aura usa aprazasta rAga yA dveSa ko turaMta hRdaya se nikAla denA caahie| adhyavasAya aura pariNAma jIva kI lezyAoM kI zubha-azubha taratamatAoM ke AdhAra para asaMkhya yA ananta prakAra ke banate haiM / jIvoM ke adhyavasAyoM ke bheda para rAga-dveSa bandha ke bheda hote haiM / isI AdhAra para azubha, azubhatara aura azubhatama lezyAoM ke adhyavasAya vAle rAga-dveSa rUpa bandha banate haiN| isake viparIta jIvoM ke zubha, zubhatara aura zubhatama lezyAoM ke adhyavasAya vAle rAga-dveSarUpa bandha bhI hote haiM / sarvathA rAga-dveSarahita hokara vItarAga bananA to sarvottama hai, kintu vartamAna meM vItarAgatA -prApti kaThinatama, duSkara lagatI ho to zanaiH zanaiH usa dizA meM kramazaH 1. karma kI gati nyArI bhA. 8 se bhAvAMzagrahaNa, pR. 22, 23 For Personal & Private Use Only Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 karma vijJAna : bhAga 5 : karmabandha kI vizeSa dazAe~ gati-pragati karane kA puruSArtha jArI rakhanA caahie| yadi itanA bhI na ho sake to azubha-malina adhyavasAya vAle rAgadveSa ko sarvathA chor3akara sadaiva prazasta zubha adhyavasAya vAle rAgadveSa ko apanAnA hitakara hai; kyoMki azubha adhyavasAya vAle rAgadveSa kI apekSA zubha adhyavasAya vAle rAgadveSa zithila aura alpasthiti vAle bandhanakAraka hote haiN| ' isa prakAra vItarAgatA prApta karane ke lakSya ko sadaiva dRSTigata rakhakara rAga aura dveSa kI pariNatiyoM se bacatA huA, vItarAgatA kA abhyAsa karatA huA kramazaH sahI dizA meM agrasara ho to eka dina avazyameva vItarAgatA prApta kara sakatA hai| rAga-dveSa ko sadaiva bandhanakAraka samajhate hue aise sAdhaka ko pratipala sAvadhAna rahanA hai, tabhI vaha lakSya kI dizA meM Age bar3ha sakatA hai| 1. karma kI gati nyArI se bhAvAMzagrahaNa, pR. 23 For Personal & Private Use Only Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina samAja ke pratibhA puruSa AcArya zrI devendra muni jI mahArAja, guru caraNoM meM rahakara vinaya evaM samarpaNa bhAvapUrvaka satata jJAnArAdhanA karate hae zratasevA ke prati sarvAtmanA samarpita hone vAle prajJApuruSa AcArya zrI devendramuni jI kA Antarika jIvana atIva nirmala, sarala, vinamra, madhura aura saMyamArAdhanA ke lie jAgarUka hai| unakA bAhya vyaktitva utanA hI mana bhAvana, prabhAvazAlI aura zAlIna hai| unake vANI, vyavahAra meM jJAna kI garimA aura saMyama kI sahaja zubhratA parilakSita hotI hai| __ Apa saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM ke adhikArI vidvAna haiN| Agama, nyAya, vyAkaraNa, darzana sAhitya, itihAsa Adi viSayoM ke gahana adhyetA haiN| cintaka aura vicAraka hone ke sAtha hI siddhahasta lekhaka haiN| ___ vi. saM. 1988 dhanaterasa ko udayapura ke sampanna jaina parivAra meM dinAMka 7.11.1931 ko jnm| vi. saM. 1997 gurudeva zrI puSkaramuni jI ma. ke sAnnidhya meM bhAgavatI jaina diikssaa| ____ vi. saM. 2050 caitra zuklA 5 udayapura meM AcArya pada cAdara prdaan| vividha viSayoM para aba taka 350 se adhika laghu bRhad granthoM kA smpaadn/sNshodhn/lekhn| jJAnayoga kI sAdhanA/ArAdhanA meM saMlagna evaM nirmala saadhk| -dineza muni For Personal & Private Use Only , Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma vijJAna : eka paricaya karma vijJAna jIva-jagata kI samasta ulajhanoM/ samasyAoM ko samajhane/sulajhAne kI kuMjI hai aura samasta duHkhoM/cintAoM se mukta/nirlepa rahane kI kalA bhI hai| prastuta grantha meM dhArmika, dArzanika, saiddhAntika, vaijJAnika evaM vyAvahArika dRSTibinduoM se karma siddhAnta kA svarUpa samajhAne kA yukti puraskAra eka anUThA prayAsa kiyA gayA hai| kAmadhenu priMTarsa eNDa pablizarsa, AgarA-282 002. karma vijJAna Birch tAraka Mahendranatoryn AGRA Pn: 72095 For Personal & Private Use Only