Book Title: Jain Siddhanta Bol Sangraha Part 02
Author(s): Bhairodan Sethiya
Publisher: Jain Parmarthik Sanstha Bikaner
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010509/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA.jaina granthamAlA puSpa naM0 97 zrIjaina siddhAnta bola saMgraha dvitIya bhAga (chaThA aura sAtavAM bola ) mAva na anyAlaya saMgrahakartA bhairodAna seThiyA .pA . prakAzaka agaracanda bhairodAna seThiyA * jaina pAramArthika saMsthA, pIkAnera vikrama samvat 1998 / nyochAvara vIra samvat 2468 rU. prathama AvRtti 500 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIseThiyA jaina pAramArthika saMsthA,bIkAnera pustaka prakAzaka samiti adhyakSa- zrI dAnavIra seTha bhairodAnajI seThiyA mantrI - zrI jeThamalajI seThiyA upamantrI zrI mAgAkacandajI seThiyA lekhaka maNDala 1-zrI indracandra zAstrI B. A.zAstrAcArya,nyAyatIrtha, vedAntavAridhi 2-zrIrozanalAla capalota B. A.nyAyatIrtha,kAvyatIrtha siddhAnta tIrtha, vizArada 3-zrI zyAmalAla jaina B. A. nyAyatIrtha, vizArada 4--zrI ghevaracandra bA~ThiyA 'vIraputra' siddhAnta zAstrI, nyAyatIrtha, vyAkaraNatIrtha va. 1750 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSipta viSayasUcIsaMgrahakartA ke parivAra kA citra seThiyAvaMzavRkSa zrI jena siddhAnta bola saMgraha prathama bhAga para prApta sammatiyA~ seThiyA jaina pAramArthika saMsthAoM kI acala sampatti seThiyA jaina pAramArthika saMsthAoM kI 1939 kI riporTa do zabda AbhAra pradarzana pramANa rUpa se uddhata pustakoM kI sUcI akArAdyanukramaNikA maGgalAcaraNa chaThA bola saMgraha dravya aura unake sAmAnya guNa choTe 2 sAmAnya bola 25-28 avasarpiNI aura utsarpiNI ke chaH Are 29-40 choTe 2 sAmAnya bola 41-106 paradezI rAjA ke prazna 107-114 chaH darzana 115-228 sAtavAM bola saMgraha 229 choTe 2 sAmAnya bola 229-301 prANAyAma 302-314 narakoM kA varNana 314-341 nihnavoM kA varNana 342-411 naya sAta 411-435 saptamaGgI 435-441 zrI seThiyA jaina granthamAlA kI pustakoM kA sUcIpatra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha dUsare bhAga kharca kA vyaurA prati 500 kAgaja 31 rIma, 14) prati rIma = 434) (sAija 18+ 22= 1, aTThAIsa.pauNDa) chapAI 7) prati phArma 434) jilda baMdhAI / / eka prati = 125 993) Ara bavAye gaye hisAba ke anusAra eka pustaka kI lAgata karIba do 2) rupaye par3I hai| grantha tayyAra karAnA, presa kApI likhAnA tathA prUpha rIDiGga Adi kA kharcA isameM nahIM jor3A gayA hai / isake jor3ane para to prantha kI kImata bahuta jyAdA hotI hai| jJAnapracAra kI dRSTi se kImata kevala 11) hI rakhI gaI hai, vaha bho punaH jJAnapracAra meM ho lagAI jaaygii| noTa-isa pustaka kI pRSThasaMkhyA 442 + 33= kala milAkara 475 aura vajana lagabhaga 13 chaTAMka hai| eka pustaka maMgAne meM kharca adhika par3atA hai| eka sAtha pAMca pustakeM relve pArsala se maMgAne meM kharca kama par3atA hai|maalgaadd'ii se maMgAne para kharca aura bhI kama par3atA hai| pustaka milane kA patAagaracanda bhairodAna seThiyA jaina granthAlaya bIkAnera ( rAjapUtAnA) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1dAhinI tarapha se-- mANakacandra, kezarIcandra, jugarAja, kunaNamala laharacanda, jeThamala, bhairodAnajI, pAnamala, jJAnapAla mohanalAla, somalatA, khemacandra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyAvaMzakSaH bIkAnere zubhe rAjye. maroH mastakamaNDane / AsIt kastUriyAnAmA, grAmo dharmavidAM khaniH // 1 // kastUrIva samaM vizvaM, yazogandhena pUrayan / seThiyAvaMzavRkSo yam, kurute'nvarthanAmakam // 2 // tasminkule mahAtejAH, dhArmikaH kuldiipkH| seThasUrajamalo'bhUt, yazasvI sphItakIrtimAn // 3 // tadanvaye dharmacandraH, zreSThI dhrmrto'bhvt| AtmajAstasya dharmasya, catvAra iva hetavaH // 4 // jAtAH pratApamallo'tha, agracandraH sudhIvaraH / bhairoMdAno vadAnyazca, hajArImala ityapi // 5 // zramaNopAsakAH sarve, dharmaprANAH guNapriyAH / guNaratnAkarAH nUnam , catvArastoyarAzayaH // 6 // pUjyazrIhukmacandrasya, siMhAsanamupeyuSaH / zrIlAlAcAryavaryasya, bhaktAH gauravazAlinaH // 7 // zrIlAlAnantaraM sarve, tatpadRsuzobhinaH / zrImato jyAhirAcAryAn , tejorAzIn prapedire // 8 // hajArImallapatnI tu, shriirtnkuNvraayaa| bAlyAdeva viraktAsIt , saMsAraizvaryabhogataH // 9 // bANarasanidhIndau sA, patyau prApte surAlayam / zrIlAlAcAryavaryebhyaH, dIkSAM jagrAha sAdhavIm // 10 // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAnakuMvarAryAyAH, antevAsinyabhUttadA / raMgUjIsampradAye ca, jAtA mokSAbhilASiNI // 11 // AnandakuMvarAkhyAyAH pravartinyAH suzAsane / dharmamArAdhayantI yA, saccAritraparAyaNA // 12 // adyApi pUrNavairAgyA dharme dRDhatarAdhikA / carantI tinAM vRttim , pUrNotsAhA virAjate // 13 // zrImatpratApamalasya, sakhAtAstanayAstrayaH / jyeSThaH suguNacandrAkhyaH. hIrAlAlazca madhyamaH // 14 // kanIyAMzcandanamalaH. guNavanto vickssnnaaH| yauvane eva sarve te. kAladharmamupAgatAH // 15 // tisraH kanyAstathA jAtAH, suzIlAH sdgunnaashryaaH| takkhUbAI pradhAnA''sIt , sugaNIbAi madhyamA // 16 // mAnavAI tRtIyA'bhUt. dharmAgadhanatatparAH / vyUDhAH zuddhe kule sarvAH, prajAvatyaH divaM gtaaH|| 17 // zrImadbharavadAnasya, SaT putrA vijajJire / SaDdarzanIvAdhyAtmasya, AdhArAH kuladIpanAH // // 18 // dve kanye ca tathAbhUtAm , ekA jyeSThA smejvbhuut| 'vasantabAI' tyAkhyAnA. vaMzayugmapramodinI // 19 // jyeSThamachaH guNaijryeSThaH, vinIto dhArmikaH sudhIH / zrImadagaracandrasya, dattakatvamavApa yaH // 20 // pAnamalchaH kalAvijJaH, jAtastadanu nItivid / tato laharacandro'bhUt . rAjanItipaTurmahAn // 21 // udekarNo divaM prAptaH, yuvaiva kAladharmataH / yugarAjastato jAtaH, vyApAre'tivicakSaNaH // 22 // jJAnapAlaH rasAbhijJaH, kAvyasAhityayoH paTuH / svayaM karttA sukAvyAnAM, vidvatsevI kavipriyaH / / 23 // mohinI bhrAtRmanasA, mohinIbAinAmikA / sajAtA zobhanA kanyA, zaucazIlagaNAnvitA / / 24 // zrImato jyeSThamalasya ctvaarstnyaastthaa| .. . Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekA kanyA kaniSThA'bhUt , gRhalakSmIva zobhanA // 25 // mANakacandra AtmArthI. jAto mANikyadIptimAn / zrImaccandanamalasya, dharmapatnI guNAlayam // 26 // patyu mArthinI lebhe, dattakaM yaM shubhaashyaa| kesarIcandranAmA'bhUt . tataH svAtantryaprItimAn // 27 // bhadro mohanalAlo'bhUt , yazakarNaH subuddhimAn / prakharapratibhAyuktaH, puNyazIlo'pi bAlakaH // 26 // zaizave nihatiM nItaH, lubdhenaakaarykaarinnaa| tataH somalatA jAtA, jyotsneva kuladIpinI // 27 // pAnamalasutaH zrImAn , bhavaralAlAparAvayaH / jAtaH kunaNamallAkhyaH, jyeSThaH pautro'sti yaH kule // 28 // tatsuto'sti ravIndrAkhyaH, prapautra. kulatArakaH / jIyAdyathA ravirbhAti, bhamimaNDaladIpakaH / / 29 // zrImalaharacandrasya, kSemacandrAmidhaH sutaH / vidyAvinayasampannaH, citralekhA ca nandinI // 30 // zrImadbharavadAnastu. puruSArthe bhagIrathaH / dAne karNo dRDho dharme, nyAye meruriva sthiraH // 31 // zaizave'dhItavidyo yaH, yuvA dhanamupArjayan / nijabAhubaleneva, saMjAtaH koTyadhIzvaraH // 32 // saMsArAsAratAM buddhavA, udekarNAvasAnataH / paramArthe manazcake, dAne, dhyAne sa dhArmike // 33 // zrImAnapracandrazca jIvanasyAntime kSaNe / paralokasya yAtrAyAm , kiJcidAtuM matiM vyadhAt // 34 // ubhau kRtvA mano dAne, paJcalakSamitaM dhanam / dhra vakozaM vidhAyAtha, sthAyinI pAramArthikIma // 35 // sthApayAmAsatuH saMsthAm, dharmasyonnataye tthaa| zubhazikSApracArAya, sevAye jinadharmiNAm // 36 // sAhityasya prasArAya, dharmajAgaraNAya c|| samAje prauDhaviduSAM, pUraNAya kSatiM tathA / / 37 / / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyapratApatejo'bdhiH, gaMgAsiMho npaapnniiH| zAsako mAravADasya prajAyA ativallabhaH // 38 // tasyaiva chatrachAyAyAma , lokaanaamupkaarkH| jainodyAnasya vakSo'yam , phalachAyAsamanvitaH // 39 // varddhatAM phalatAM zazvat , yAvaccandradivAkarauM / varddhamAnajinezasya, bhaktaH zaktaH sadA sukhI // 40 // paJcApAbhijano'dhikAzi nivasana yo vizvavidyAlaye / zAstrAcAryapada tathAnyapadavIH sanmAnitaH prAptavAn / / siddhayaGkAGkavidhau kuje zubhadine shaashvtttiiyaatithau| so'yaM nirmitavAna prazastipaTalI "mindraH" guNaiH preritaH // 1 // seThiyAsthApite pIThe, prathamaH pAdapo'sti yH| varddhitaH puSpitastatra, prathama phalamavAptavAn // 2 // zrImadbharavadAnasya. puNyayoH paadpdmyoH| puSpAJjaliM vinItaH san , 'indracandra prayacchati / / 3 / / akSaya tRtIyA 1998 bIkAneranagaram indracandraH zAstrI, vedAntavAridhiH, zAstrAcAryaH, nyAyatIrthaH, B.A. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhAra dalapata sAlamA andhAlaya ki mi zrI jaina siddhAnta bola saMgraha, prathama bhAga para prApta sammatiyA~ 'jaina prakAza' (bambaI tA010 akTUbara 1940) zrI jaina siddhAnta bola saMgraha ( prathama bhAga ) / saMgrahakartA-bhairoMdAnajI seThiyA,prakAzaka-seThiyA jaina pAramArthika saMsthA,bIkAnera / pRSTha 500 mUlya rU. 1) uparokta bola saMgraha meM prathama bola se pAMcaveM bola taka saMgraha kiyA gayA hai / isa saMgraha se vartamAna jaina sAhitya meM eka bar3I kSati kI pUrti huI hai / isa saMgraha ko hama "jaina vizva koSa" bhI kaha sakate haiN| pratyeka bola isa khUbI se saMgraha kiyA gayA hai ki usa bola se sambandha rakhane vAle pratyeka viSaya ko isameM spaSTa kara diyA hai| pratyeka bola ke sAtha jainazAstra sthala kA bhI saMpUrNa rUpa se ullekha kiyA hai / ataH jijJAsu aura vidyArthiyoM ke liye yaha saMgraha bahuta hI upayogI hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] pakkI jilda, bar3hiyA kAgaja aura sundara chapAI se pustaka ko bahuta hI AkarSaka rUpa se taiyAra kiyA gayA hai / isa dRSTi se mUlya bahuta kama hai| seThiyAjI ne isameM jo prayAsa kiyA hai,usake lie hama unako dhanyavAda dete haiN| 'sthAnakavAsI jaina'(ahamadAbAda tA012-1-1941) zrI jaina siddhAnta bola saMgraha (prathama bhAga) saMgrahakartA-bhairoMdAnajI seThiyA, prakAzaka, seThiyA jaina pAramArthika saMsthA, bIkAnera / pAkuM sonerI puI, DemI 8 pejI sAijanA pRSTha 500 / kImata rU01) jaina philosophI keTalI samRddha ane saMgIna cha teno purAvo A grantha ati saMkSepa mAM pApI de cha / abhyAsI ne kayA viSaya para jANavU ke tenI mAhitI akArAdi thI Apela anukramaNikA para thI malI rahecha / upAdhyAya zrIAtmArAmajI mahArAje vidvattAbharIbhUmikA lakhI ch| Aja sudhI mAM tattvajJAna viSaya ne sparzatAM saMkhyA baMdha pustakoM A saMsthA tarapha thI bahAra paDyA cha / temAM A eka no suMdara umero karI saMsthAe jaina samAjanI sundara sevA bajAvI ch| zrImAn seTha bhairoMdAnajI sA0 72 varSa nI vayanA vRddha hovA chatAM tonI udAratA ane jaina dharma pratyenI abhiruci ane prema keTalo che te temanA pA saMgraha zokha thI jaNAi Ave che / jaina samAjanA aneka dhaniko paikI mAtra 5-50 jo jaina sAhitya nA zokhIna nikale to Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] jaina sAhitya rUpa bagIco nava pallavita banI jAya temAM saMdeha nthii| zrI seThiyAjI ne temanA AvA jaina tatva jJAna pratyenA prema badala dhanyavAda ghaTe che / ____aa grantha mAM AtmA,samakita, daMDa,jambUdvIpa,pradeza, paramANu,trasa,sthAvara,pAMca jJAna, zrutacAritra dharma, indriyA~, karma, sthiti, kArya, kAraNa, janma, maraNa, pratyAkhyAna, guNasthAna, zreNI, loga, veda, aAgama,aArAdhanA, vairAgya, kathA, zalya, Rddhi, palyopama, gati, kaSAya, megha, vAdI, puruSArtha, darzana vagere saMkhyA baMdha viSayo bheda-upabhedoM ane prakAro thI savistara varNavavAmAM AvyA chai| zrA granya pAThazAlAoM mAM ne abhyAsinoM mAM pAThyapustaka tarIke khUbaja upayogI nIvar3I zake tema cha / zrIsAdhumArgI jaina pUjyazrI hukmIcandajI mahArAja kI sampradAya kA hitecchu zrAvaka maNDala ratalAma kA nivedanapatra ( miti pauSa zuklA 15. saM0 1667) zrI jaina siddhAnta bola saMgraha, prathama bhaag| saMgrahakartAzrImAna seTha bhairoMdAnajI seThiyA bIkAnera / prakAzakazrIseThiyA jaina pAramArthika saMsthA bIkAnera / nyo01) pustaka zrImAn seTha sA0 kI jJAna jijJAsA kA pramANa svarUpa hai / pustaka ke andara varNita saiddhAntika yoloM kI saMgrahazailI evaM unakA vivaraNa bahuta sundara rIti se diyA gayA hai| bhASA bhI sarala evaM AkarSaka hai| pustaka ke paThana manana se sAdhAraNa manuSya bhI jaina tattvoM kA bodha sugamatA pUrvaka kara sakatA hai / pustaka kA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kada evaM jilda kI sundaratA dekhate hue nyochAvara nAma mAtra hai| pratyeka jaina ko tAttvika bodha karane ke lie upayogI hai / seTha sA0 kI tatvaruci aura tattvapracAra kI bhAvanA prazaMsanIya hai / Apane sAhitya pracAra meM apanI lakSmI kA sadupayoga bahuta kiyA va kara rahe haiN| Dr.Banarsi Das Jain M. A.(Punjab) Ph. D.(London) Lecturer, Oriental College, Lahore. 7-241 It has given me much pleasure to go through the book SERI JAIN SIDDHANTA BOL-SANGRAH' Part I compiled by Sri Bhairodan Sethia of Bikaner. Sothiaji is a veteran student of Jainism being a practical follower of the teachings of Lord Mahavira. He is, thus, fully competent for the task le has undertaken. The book which is a mine of information u bout Jain doctrines is planned on the model of the Thananga Sutral whorein the fundamental categories are grouped Logether according to the number of their sub-divisions. Consequently the Thananga Sutra is the chief source for the greater part of the book. The present part covers categories and principles comprising one to five sub-divisions. It consists of 423 Bols or formulas. The Bol-vichar or exposition of these formulas forms the bed rock of the Jain Siddhanta on which alone a sure strnetrire of Jain studios can be built. For this reason the book will prove highly useful to students of Jain philosophy. Sethiaji has rendered great service to the cause of Jainism by writing this book and has thereby put Jain scholars under a deep debt of gratitude. The subject-index attached to the volume has greatly onhanced its value. I am eagerly awaiting for the other parts of the work. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIkAnera nivAsI zrI bhairoMdAnajI seThiyA dvArA saMkalita 'zrI jaina siddhAnta bola saMgraha' kA prathama bhAga par3hakara mujhe bar3A harSa huaa| seThiyAjIbhagavAn mahAvIra ke sacce anuyAyI aura jaina darzana ke purAne abhyAsI haiN| isalie apane hAtha meM lie hue kAma ke ve pUrNa adhikArI haiM / pustaka jaina siddhAnta viSayaka sUcanAoM kI khAna hai isakI viSaya vyavasthA ThANAMga sUtra ke anusAra kI gaI hai, jahA~ sabhI viSaya unake upabhedoM kI saMkhyA ke anusAra ikaThe kie gaye haiN| isake phala svarUpa pustaka kA adhika bhAga ThANAMga sUtra se liyA gayA hai / isa bhAga meM eka se lekara pAMca bhedoM vAle padArtha evaM siddhAnta tathA 423 bola saMnihita haiN| boloM kA vicAra yA ina siddhAntoM kA spaSTIkaraNa jaina darzana kA aAdhAra stambha hai / jaina sAhitya kA vizAla prAsAda inhIM para khar3A kiyA jA sakatA hai| isa kAraNa se yaha pustaka jaina darzana ke abhyAsiyoM ke lie bahuta lAbhadAyaka siddha hogii| yaha pustaka likhakara seThiyAjI ne jaina sAhitya kI bahuta bar3I sevA kI hai aura jaina vidvAnoM ko sadA ke lie apanA RNI banA liyA hai| __pustaka ke sAtha lagI huI viSaya sUcI ne isakI upayogitA ko bahuta bar3hA diyA hai / __ maiM isake dUsare bhAgoM kI utsukatA se pratIkSA kara rahA huuN| banArasIdAsa jena ema. e. pI eca. DI yunivarsiTI lekcarara orieNTala kAleja, lAhora / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracanda bhairoMdAna seThiyA jaina pAramArthika saMsthA, bIkAnera acala sampatti TrasTI-1. zrImAn dAnavIra seTha bhairoMdAnajI setthiyaa| 2. zrImAn jeThamalajI setthiyaa| "zrI seThiyA jaina pAramArthika saMsthA" tathA usake vibhAgoM ko sthAyI rUpa se calAne ke lie nimnalikhita acala sampatti hai| isase hone vAlI prAya saMsthA ke lie kharca kI jAtI hai1-makAna naM0 16.-1 purAnA cAinA bAjAra kalakattA | tA. 284-16.23 ko uparokta makAna kI rajisTrI saMsthA ke nAma 'kalakattA rajisTrI mAphisa' meM karA dI gaI / Aja kala isase 1380) ru0 vArSika Aya hotI hai| 2-makAna naM0 3, 5, 7.6, 11 aura 13 krAsa sTrITa (mUMgApaTTI) tathA naM. 123 aura 125 manoharadAsa sTrITa / kalakattA rajisTrI Aphisa meM uparokta nambaroM vAle makAna kI rajisTrI tA002-3-1924 ko karA dI gaI / Aja kala isase lagabhaga ru. 10000) vArSika Aya hotI hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] 3-makAna naM. 6 jeksana lena tathA naM0 111, 112, 113, 114, aura 115 keniMga sTrITa kA tIsarA hissA / kalakattA rajisTrI Aphisa meM tA. 10.2.1926 ko rajisTrI karAdI gaI hai / vArSika Aya 2500 se kucha adhik| -jeksena lena vAle uparokta makAna kA eka aura tIsarA hissA tA019-7-1940 ko saMsthA ne kharIdA / isa prakAra saMsthA ke pAsa uparokta makAna kA 3 do tihAI ho gyaa| isa hisse kA kirAyA bhI ru. 2500) se kucha adhika AtA hai| -bIkAnera mohalA maroTiyana kA vizAla bhavana saMvara, sAmAyika,posA, pratikramaNa, vyAkhyAna Adi dhArmika kAryo ke lie de diyA gyaa| isakI rajisTrI bIkAnera meM tA030 navambara san 1923 ko huii| -mohAlA maroTiyana kA dUsarA vizAla bhavana, jisameM lAyabrerI,kanyA pATazAlA, prAimarI skUla aura nAiTa kAleja Adi saMsthAe haiN| bIkAnera meM tArIkha 27 navambara 1923 ko rajisTrI huii| -priMTiMga presa-dasameM 2 TreDala mazIna 1 heNDapresa,kaTiMga presa vagairaha mazIneM tathA sabhI prakAra ke hindI TAIpa haiM / yaha pahale bAbU laharacandajI seThiyA kA thaa| unhoMne saMsthA ko bheTa kara diyaa| -saMsthAnoM ke prabandha ke lie eka kameTI banI huI hai, jisameM nIce likha anusAra padAdhikArI tathA sadasya haiMsabhapAti-zrImAn dAnavIra seTha bhairoMdAnajI setthiyaa| mantrI-zrImAn jeTamalajI seThiyA / upamantrI bAbU mANakacandajI seThiyA / sadasya--1 zrImAn seTha kAnIrAmajI caaNtthiyaa| 2. zrImAn mahatA budhasiMhajI baid| 3. zrImAna seTha khUbacandajI cNddaaliyaa(aaddittr)| 4. zrImAna pAnamalajI seThiyA / 1. zrImAna seTha maganamalajI kotthaarii| 6. zrImAna seTha govindarAmajI bhnnsaalii| 7. zrImAna jugarAjajI seThiyA / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI agaracanda bhaigeMdAna seThiyA jaina pAramArthika saMsthA ke vibhAgoM kI saMkSipta vArSika riporTa san 1936 (tA.1 janavarI se 31 disambara taka) bAla pAThazAlA vibhAga isa vibhAga meM vidyArthiyoM ke paThana-pAThana kA prabaMdha hai aura nIce likhe viSayoM kI zikSA dI jAtI hai-hindI, dharma, aMgrejI, gaNita, vANikA itihAsa, bhUgola aura svAsthya aadi| ___kakSAe~ isa prakAra haiM(1) jUniyara (e) (2) jUniyara (bI) (3) sIniyara (4) inphainTa (1) prAimarI (6) apara praaimrii| isa varSa bAla pAThazAlA meM vidyArthiyoM kI saMkhyA 221 rhii| vidyArthiyoM kI upasthiti 70 pratizata rahI / vArSika parIkSA kA pariNAma 73 pratizata hai| vidyAlaya vibhAga isa vibhAga meM vidyArthiyoM ko dharma, saMskRta, prAkRta, hindI, aMgrejI, Adi kI ucca zikSA dI jAtI hai| isa varSa hindI meM paMjAba yunivarsiTI kI parIkSAoM meM nIce likhe anusAra vidyArthI pAsa hue| hindI prabhAkara meM tIna (1) caturbhuja zarmA (2) sUryabhAnu zarmA (3) kuladIpa hindI bhUSaNa meM sAta (1) dhanesiMha (2) mAnasiMha (3) rAjakumAra (4) rAmezvara guptA (1) sureza zarmA (6) bAbUlAla dAdhIca (5) jugalasiMha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] . hindI ratna meM ATha (1) zaMkaralAla sonI (2) amRtalAla zarmA (3) rAmacandra brAhmaNa (4) abdulahamIda (5) chodalAla veda (6) zyAmasundara brAhmaNa (7) jagatanArAyaNa mAthura (8)kamala nayana isa varSa dhArmika parIkSA borDa ratalAma kI kovida parIkSA meM vidyArthI rugalAla mahAtmA acche nambaroM se pAsa huaa| isa varSa vidyAlaya vibhAga kI ora se paMDitoM ne jAkara 5 saMta munirAjoM ko evaM 10 mahAsatiyA~jI ko saMskata,prAkRta, hindI, sUtra evaM stotrAdi kA adhyayana kraayaa| isa varSa zrIyut punamacandrajI daka nyAyatIrtha dharma evaM sAhitya kA anubhava prApta karane ke liye bhAratabhUSaNa paMDitaratna zatAvadhAnI munizrI ratnacandrajI ma. sA. kI sevA meM ajamera bheje gaye / unhoMne lagabhaga 7 mAsa taka sAhityika kArya kiyaa| seThiyA nAiTa kAleja isa kAleja se AgarA, paMjAba aura rAjapUtAnA borDa kI maiTrika, epha. e. aura bI. e. parIkSAe~ dilavAI jAtI haiN| isa varSa nimna likhita parIkSAoM meM vidyArthI uttIrNa hue| AgarA yunivarsiTI bI.e. meM do (1) zrI rozanalAla capalota (2) zrI hariratana zarmA paMjAba yunivarsiTI bI. e. meM eka (1) zrI rasAlasiMha rAjapUtAnA borDa epha. e. meM 3 vidyArthI uttIrNa hue| rAjapUtAnA borDa maiTrika meM 2 vidyArthI uttIrNa hue| paMjAba maiTrika meM 3 vidyArthI uttIrNa hue| kanyA pAThazAlA isa pAThazAlA meM kanyAoM ko hindI, gaNita, dhArmika Adi viSayoM kI zikSA dI jAtI haiM tathA sAtha hI sAtha silAI aura kazIde kA kAma bhI sikhAyA jAtA hai| isa varSa kanyAoM kI saMkhyA 81 rhii| upasthiti 71 pratizata rhii| parIkSA pariNAma 66 pratizata rhaa| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvikAzrama isa varSa zrAvikAzrama meM kevala eka hI zrAvikA ne vidyAbhyAsa kiyaa| zAstra bhaNDAra (lAyabrarI). isa vibhAga meM prAkRta, saMskRta, hindI, gujarAtI, aMgrejI, baMgalA, Adi bhASAoM kI pustakoM kA saMgraha hai / hastalikhita pustakeM bhI paryApta mAtrA meM haiN| pustakoM kA vivaraNa nIce likhe anusAra hai| vividha saMskRta saMkhyA aMgrajI koSa va vyAkaraNa sAhitya kAvya nATaka Works of Reference 161 cAritra aura kathA / History and geography ArSa grantha 184 darzana zAstra Theology, Philosophy dharma zAstra va nIti and Logic 10+ stuti stotrAdi Law and guriopr::ence 75 zrAyurveda Literature 211 jyotiSa zAstra Fiction 211 vividha viSaya Politics & Civics 3 Business & Economics ___ U10 2 0 Science and Art of medi cine 128 Science and mathematics 102 636 138 0 koSa va vyAkaraNa itihAsa aura purAtattva darzana aura vijJAna dharma aura nIti sAhitya aura samAlocanA kAvya aura nATaka upanyAsa aura kahAnI jIvana caritra rAjanIti aura arthazAstra jyotiSa aura gaNita svAsthya aura cikitsA Biography & Autobiogra phy 106 | Industrial science 16 Art of teaching !0 pustaka saMkhyA hindI 155 / saMskRta Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 bhUgola aura yAtrA vivaraNa kAnUna bAla sAhitya AU 50 U gujarAtI aMgrejI pAlI bhASA jarmana bhASA Agamodaya samiti va makasudAvAda Adi ke patrAkAra zAstra 1314 141 103 464 hastalikhita zAstra 1222 noTa:- uparokta pustakoM kI sUcI san 1640 ke sTAka kI hai| vAcanAlaya isa vibhAga meM dainika, sAptAhika, pAkSika, mAsika aura traimAsika patra aura patrikAe~ AtI haiN| grantha prakAzana vibhAga isa varSa isa vibhAga ke dvArA nIce likhI tIna pustakeM chapAI gii| (1) mAMgalika stavana saMgraha 1000 dvitIyAvRtti 2) pratikramaNa mUla chaThI AvRtti (3) pratikramaNa sArtha 2000 chaThI AvRtti isake sAtha 2 isa varSa 'zrI jaina siddhAnta bola saMgraha' nAmaka grantha kI racanA kA kArya prAraMbha kiyA gyaa| saMsthA ke kAryakartA (3) zrI zambhUdayAlajI sakasenA sAhityaratna (2), mA0 zIvalAlajI seThiyAM ., mANikacandrajI bhaTTAcArya ema.e.bI.ela (4) ,, zivakAli sarakAra ,, jyotiSacandra ghoSa ema0e0bI0ela ., khuzIrAmajI banoTa bI0e0ela0 ela bI ,, rozanalAlajI jaina bI.e. nyAya, kAvya, siddhAntatIrtha, vizArada (8) ,, zyAmalAlajI jaina bI0e0 nyAyatIrtha, vizArada (6), pUnamacandajI daka nyAyatIrtha Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) zrI paM0 saccidAnandajI zarmA sAhitya zAstrI (11) ,, dharmasiMhajI varmA sAhityazAstrI. vizArada (12) , je.sI. pAla snAtaka bihAra vidyApITha (13) ,, hukmIcandrajI jaina (14) ,, paM0 krAnticandrajI uniyAla Ayurveda vizArada , sundaramaNijI hindI prabhAkara (16) ,, paM0 zyAmAcAryajI / [17,, bhIkhamacandajI surANA (18) ,, rAjakumArajI jaina hindI bhUSaNa (19),, phakIracandajI zarmA (20) ,, ratanalAlajI sevaga (21), nandalAlajI vyAsa (22) ,, kizanalAlajI vyAsa (23) ,, phusarAjajI sipANI (24), mulacandajI sipANI (25), pAnamalajI AsANI (26) ,, bulAkIdAsa mayeraNa (27), premacanda sevaga (28) ,, vijayasiMha (26) ,, coradAsa mAlI kanyApAThazAlA tathA zrAvikAzrama (30) zrImatI rAmapyArI bAI (31) , triveNI devI (32) ,, gaurAM bAI (33) , ratana bAI (34) ,, mamola bAI (35) , bhagavatI bAI saMsthA kA vArSika Aya vyaya kalakatte ke makAnoM kA kirAyA kharca ke bAda bacA huA 14631 // 12) aura vyAja kA ru0 56uja kula ru. 15523 // pAye jisameM 1366.6 // bAlapAThazAlA, vidyAlaya,nAiTakAleja kanyApAThazAlA aura zAstrabhaDAra Adi kharca hue| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] do zabda "zrI jaina siddhAnta bola saMgraha " kA dUsarA bhAga pAThakoM ke sAmane rakhate hue mujhe pahale se bhI adhika harSa ho rahA hai| pahale bhAga ko pAThakoM ne khUba apnaayaa| pustaka meM dI gaI kucha sammatiyA isakA pramANa haiM / muniyoM ne, vidvAnoM ne tathA sarva sAdhAraNa ne pustaka dekhakara apanA harSa hI prakaTa kiyA hai| dUsare bhAga meM 6 se lekara 10 taka ke pA~ca bola dene kA vicAra thA / sAtha meM zAstrIya gahana viSayoM ko spaSTa karane ke lie kucha boloM kA vistAra se likhanA bhI Avazyaka mAlUma par3A / aisA karane meM chaThe aura sAtaveM, kevala do boloM kA prAkAra prathama bhAga jitanA ho gayA / sirIz2a kI saundarya rakSA ke lie eka bhAga ko adhika moTA kara denA bhI ThIkana jaicA / isalie do boloM kA hI yaha dUsarA bhAga pATakoM ke samakSa prastuta kiyA jAtA hai| jaina darzana ke saptabhaMgI, naya, dravya Adi mukhya siddhAnta tathA dhArmika mukhya mAnyatAeM isI bhAga meM antarhita haiM aura ve bhI paryApta vistAra ke lAtha likhI gaI haiN| sAta nisva aura kaha darzanoM kA bola bhAratIya prAcIna mAnyatAoM kA yatheSTa digdarzaka hai| isalie yaha bhAga pAThakoM ko vizeSa rucikara hogA, aisI pUrNa prAzA hai| pustaka kA nAma ' zrI jaina siddhAnta bola saMgraha ' hone se isameM prAyaH sArI bAteM AgamoM se hI lI gaI haiN| kucha aisI bAteM jinake viSaya meM kisI taraha kA vivAda nahIM hai, prakaraNa granthoM se yA idhara udhara se bhI upayogI jAnakara khe lI gaI haiN| kintu unheM dete samaya prAmANikatA kA pUrA dhyAna rakkhA gayA hai| pramANa ke lie boloM ke nIce mUla sUtroM kA hI nAma diyA hai| mUla sUtra meM jahAM nAma mAtra hI hai vahAM vyAkhyA zAstroM ke anukUla TIkA niyukti bhASya cUrNi Adi se likhI gaI haiN| sUtroM meM prAyaH prAgamodaya samiti' kA saMskaraNa hI uddhRta kiyA gayA hai| isake sivAya jo saMskaraNa yh| uddhRta haiM unake nAma bhI de diye gaye haiN| pracAra dRSTi se dUsare bhAga kA mUlya bhI lAyata se bahuta kama rakkhA hai| zana kA samudra apAra hai| usakA yaha sarvajJa hI tvayA sakate haiN| pahalA bhAga prakAzita karane ke bAda hamArA yaha khyAla thA ki pustaka pAca bhAgoM meM sampUrNa ho jAyagI, kintu dUsarA bhAga taiyAra karate samaya itanI naI bAteM milI ki pustaka kA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dapa bhAgoM se kama meM samApta honA kaThina jAna par3atA hai| pAThakoM kI mauna zubhakAmanA mahApuruSoM kA AzIrvAda tathA kSayopazama kA bala agara mere sAtha rahA to sambhava hai, maiM apanI isa abhilASA ko pUrNa kara sakU~ / vRlana presa bIkAnera (rAjapUtAnA) nivedaka:akSaya tRtIyA saM0 1668 bhairoMdAna seThiyA tA. 26-4-1941 I. AbhAra pradarzana jaina dharma divAkara paMDitapravara upAdhyAya zrI AtmArAmajI mahArAja ne pustaka kA AdyopAnta avalokana karake Avazyaka saMzodhana kiyA hai| paramapratApI pUjya zrI hukmIcaMdrajI mahArAja ke pazvara zrI zrI 1008 AcAryapravara pUjya zrI javAhiralAlajI mahArAja ke suziSya paM0 muni zrI pannAlAlajI mahArAja ne bhI parizrama pUrvaka pUrA samaya dekara pustaka kA dhyAna pUrvaka nirIkSaNa kiyA hai| bahuta se nae bola tathA kaI boloM ke lie sUtroM ke pramANa bhI uparokta munivaroM kI kRpA se hI prApta hue haiN| ukta sampradAya ke munizrI bar3e cAMdamalajI mahArAja ke suziSya paM0 munizrI ghAsIlAlajI mahArAja ne bhI samaya samaya para apanA satparAmarza dekara pUrNa sahayoga diyA hai / pustaka kI pramANikatA kA bahuta bar3A dheya uparokta munivaroM ko hI hai / ina mahApuruSoM ke upakAra ke lie maiM unakA sadA AbhArI rhuuNgaa| ciraMjIva jeThamala seThiyA ne pustaka ko bar3e dhyAna se prAyopAnta dekhA hai / samaya samaya para apanA gambhIra parAmarza bhI diyA hai / unake parizrama aura lagana ne pustaka ko upayogI tathA sundara banAne meM bahuta bar3A sahayoga diyA hai / isake atirikta jina 2 sajanoM ne pustaka ko upayogI banAne ke lie samaya 2 para apanI zubha sammatiyeM evaM satparAmarza diyA hai tathA pustaka ke saMkalana aura prUpha saMzodhana meM sahAyatA dI hai una saba kA maiM AbhAra mAnatA huuN| nivedaka bhairoMdAna seThiyA bIkAnera Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] pramANa rUpa se uddhRta pustakoM kI sUcI pustaka nAma lekhaka aura prakAzaka saMsthA / anuyogadvAra sUtra maladhArI hemacandrasUri ttiikaa| Agamodaya samiti, sUrata / Agama sAra devacandajI kRta / AcArAMga zIlAMkAcArya TIkA siddhacakra sAhitya pracAraka samiti,surata / Avazyaka malayagiri TIkA / Agamodaya samiti / aAvazyaka haribhadrIya Avazyaka / Agamodaya samiti / uttarAdhyayana zAntisUri viracita vRvRtti / Agamodaya samiti / upAsakadazAMga abhayadeva suri TIkA / prAgamodaya samiti / karma grantha / devendrasUri viracita, paM0 sukhalAlajI kRta hindI vyAkhyA / 1,2,5 / prAtmAnaMda jaina pustaka prakAzaka maMDala, aagraa| kalyANa sAdhanAMka gItA presa gorakhapura / kSetra loka prakAza upAdhyAya zrI vinaya vijayajI kRta / hIrAlAla hNsraaj,jaamngr| candapagaNati zAMticandragaNi viracita vRtti / devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra,bambaI jambUdvIpa parANati amolaka RSijI mahArAja kRta bhASAnuvAda / haidraabaad| jIvAbhigamasUtra malayagiri TIkA / devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra,bambaI / jaina tattvAdarza yAtmArAmajI mahArAja kRta / AtmAnaMda jaina mahAsabhA aNbaalaa| ThANAMga sUtra abhayadeva suri TIkA / Agamodaya smiti|| tattvArthAdhigama sUtra sabhASya-umAsvAti kRta / motIlAla lAdhAjI,pUnA / dazakAlika niyukti bhadrabAhu svAmI kRta / malayagiri TIkA,pAgamodaya samiti / dravcAnuyoga tarkaNA bhoja kavi viracita / rAyacandra jaina zAstramAlA,bambaI / dravyAnuyoga prakAza zrI vinayavijayajI kRta / devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra / dharma saMgraha- yazovijaya mahopAdhyAya / devacandra lAlabhAI jaina pustakodvAra / nandIsUtra-- malayagiri TIkA / prAgamodaya samiti,sUrata / nyAya pradIpa- darabArIlAlajI kRta / sAhityaratna kAryAlaya, bambaI / paJcasaMgraha candramaharSi kRta vRtti / Agamodaya smiti| pannavaNA- malayagiri TIkA, paM. bhagavAnadAsa harSacandra kata gujarAtI anuvAda / (prajJApanA). jaina sosAiTi, ahamadAbAda / piNDaniyukti- malayagiri TIkA, Agamodaya samiti / pIsa eNDa paraseneliTi (aMgrejI) pro. yogezacandra kRta / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] pramANanaya tattvAlokAlaMkAra vAdideva sari vircit| pravacana sAroddhAra nemicandra sUri nirmita / siddhasena zekhara racita vRtti sahita / devacandra lAlabhAI jaina pustakodAra saMsthA bambaI / prazna vyAkaraNa abhaya deva sUri TIkA / Agamodaya samiti bRhatkalpa' upAdhyAya vinayavijayajI kRta / prAgamodaya samiti / vRhad hor3A cakra bhagavat gItA gorakhapura bhagavatI paM0 becaradAsajI kuta anuvAda / rAyacandra jinAgama saMgraha, ahamadAbAda yogazAstra hemacandrAcArya praNIta vivaraNa sahita / jaina dharma prasAraka sabhA,bhAvanagara ratnAkarAvatArikA ratnaprabha sUri viracita / yazovijaya jaina granthamAlA, banArasa rAjayoga svAmI vivekAnanda kRta rAyapaseNI sUtra paM0 becaradAsajI kRta anuvAda gurjaragrantharatna kAryAlaya, ahamadAbAda / vizeSAvazyakabhASya malavArI hemacandra bRhabRtti / yazovijaya jaina granthamAlA, bnaars| vyavahAra satra malayagiri TIkA pIThikA sahita / bhAvanagara / saptabhaMgI taraMgiNI-vimaladAsa viracita-rAyacandra jaina zAstramAlA, bambaI samavAyAMga sUtra-abhayadeva sUri TIkA / bhAgamodaya samiti / sUyagaDAMga zIlAMkAcArya TIkA / prAgamodama samiti / syAdvAdamaJjarI malliSeNa suri / seThiyA jaina granthamAlA, bIkAnera haha yoga dIpikA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhAlaya mAra zrakArAnukramaNikAbola nambara viSaya pRSTha bola nambara viSaya pRSTha 435 akarma bhUmiyoM chaH 41 / 518 abhigraha sAta 248 431 akAla 38 | 448 amosalI pratilekhanA 53 425 agurulaghutva guNa 24 | 429 arthAvagraha ke bheda 28 469 ajIva ke chaH saMsthAna 69 | 446 arddhapeTA gocarI 51 497 aNuvrata 200|464 alpabahutva (chaHkAya kA 65 512 a0 u0 ke kulakara 239518 avAha pratimA sAta 248 424 adharmAstikAya 4|428 avadhi jJAna ke bheda 27 434 adhika tithi vAle parva 41 | 448 avalita pratilekhanA 53 448 ananubandhI pratilekhanA 53 430 avasarpiNI ke bAre chaH 29 488 ananta chaH . 100 495 aviruddhopalabdhi 104 448 anartita pratilekhanA 53 556 aviruddhAnupalabdhi 298 477 anazana itvarika ke bheda 87 561 avyaktadRSTi nihnava 356 458 anAtmavAn ke liye 425 avyavahArarAzi nigoda 21 ahitakara sthAna chaH 61 561 azvamitra cauthA nihnava 358 483 anAbhoga AgAra 97 497 asatya kA svarUpa 196 445 anukampA pratyanIka 50/490 asambhava bola chaH 101 526 anuyoga ke nikSepa 262 / 425 astitva sAmAnya guNa 17 563 anekAnta kA artha 436 | 497 ahiMsA aura kAyaratA 193 559 apAna vAyu 304 | 497 ahiMsAkIvyavahArikatA195 448 apramAda pratilekhanA 52 497 ahiMsA vrata 184 504 aprazasta kAya vinaya 233 497 ahiMsA vAda 210 500 aprazasta mana vinaya 231 | 424 AkAzAstikAya 3 459 aprazasta vacana 62 | 517 AgAra ekalaThANa ke 247 502 aprazasta vacana vinaya 232 | 516 Agara do porisI ke 246 561 abaddhika nihnava 384 483 zrAgAra poriso ke 97 497 abrahmacarya kA svarUpa 197 | 451 prAcArya ke karttavya 55 424 abhavya aura mokSa 9514 zrAcArya tathA upAdhyAya Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] ke saMgraha sthAna sAta 242/513 upAdhyAya padavI 240 513 prAcArya padavI 239 562 RjusUtra naya 416 511 zrA0 u0 ke kulakara 239 . 432 RtueM chaha 40 478 Abhyantara tapa chaH 89 438 Rddhi prApta Arya ke bheda 42 473 Ayubandha chaH prakAra kA 79 | 517 ekalaThANa ke zrAgAra 247 531 zrAyu TUTane ke kAraNa 266 / 562 evaMbhUta naya 418 449 zrArabhaTA pratilekhanA 53 | 519 eSaNA AhAra kI) 249 430 Are chaH avasarpiNI ke 29 | 520 eSaNA (pAnI kI) 250 534 zrArA duSamA AyA 532 kathA sAta 267 huA jAnane ke sthAna 268 | 497 karmavAda 212 535 ArA suSamA zrAyA 444 kalpa palimanyu huA jAnane ke sthAna 269 443 kalpasthiti 45 561 AryagaGgapAMcavA nihava366 | 547 phAyayoga ke bheda 286 479 Avazyaka ke chaH bheda 90|462 kAya chaH 559 zrAsana prANAyAma ke 311 | 504 kAyavinaya aprazasta, 233 497 zrAstrava aura saMvara 205 | 503 kAyavinaya (prazasta, 232 484 AhAra karane ke chaHkAraNa 98551 kAla ke bheda 292 519 AhAra kI eSaNAeM 249 | 424 kAla dravya 12 485 zrAhAra chor3ane ke chaHkAraNa 99/511 kulakara A0 u0 ke 239 477 itvarika anazana 87 | 512 kulakara gata u0 ke 239 497 uttara mImAMsA 154 | 508 kulakara va0 ava0 ke 237 559 udAna vAyu 305 |509 kulakaroM kI bhAryAeM 238 457 unmAda ke chaH bola 60463 kulakoDI jIva kI) 64 425 utpAda vyaya dhrauvya / 22 | 524 kevalI jAnane ke sthAna 261 511 upaAgAmI ke kulakara239 | 467 kSudraprANI chaH 67 431 utsarpiNI ke chaH pAre 35| 450 gaNadhAraka ke guNa 512 u0 ga0 ke kulakara 239 | 515 gaNa chor3ane ke kAraNa 244 427 upakrama ke bheda 25 | 513 gaNadhara padavI 240 562 upanaya 34/515 gaNApakramaNa sAva 244 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 513 gaNAvachedaka padavI 240 | 448 chapuri0nava0 pratilekhanA 53 513 gaNI padavI 240 462 chaha kAya 512 gata u0 ke kulakara 239 464 chaha kAyakA alpabahutva 65. 446 gatapratyAgatA gocarI 52 463 chaha kAya kI kulakoDI 64 44.5 gati pratyanIka , 49| 497 chaha darzana 195 424 guNa chaH dravyoM ke 4 | 424 chahaM dravyoM kA sambandha 14 497 guNavrata 4. chaha bola asamartha 101 497 guNasthAna |443 chedopasthAkalpasthiti 45 445 guru pratyanIka 49, 497 jar3avAda 130 517 gurvabhyutthAna zrAgAra 247 561 jamAlI prathama nihnava 342 446 gocarI ke chaH prakAra 51 536 jambUdvIpa meM sAta vAsa 269 446 gomUtrikA gocarI 51 435 jambU meM akarma bhUmiyA~ 41 561 goSTAmAhila nihnava 384] 522 jinakalpa 254 529 cakravartI ke ekeratna 265443 jinakalpasthiti 47 528 cakravartI ke paMce ratna 265 | 438 jIva ke saMThANa 67 431 cAritra kI apekSA kAla 38 | 550 jIva ke bheda 292 497 cAritra ke bheda 199| 424 jIva dravya kI caumaGgI 11 497 cArvAka darzana 130 463 jIva nikAya kI kulakoDI 64 507 cintana ke phala 235 | 462 jIva nikAya 63 497 corI kA svarUpa 197 | 561 jIvaprAdezikadRSTi niva353 561 cauthA nihava 358 | 424 jIvAstikAya 430 chaH bAre zravasarpiNI ke 29| 497 jaina darzana 431 chaH bAre utsarpiNI ke 35 497 jaina sAdhu 455 chaH AgAra samakita ke 58|440 jJAnAvaraNIya karma bA~dhane 424 chaH dravyoM kI caubhaGgI 11 ke kAraNa 44 561 chaThA nihnava 371 | 460 jhUThA kalaGka lagAne vAle 489 chadmastha ke ajJeya chaH 101 ko prAyazcitta 62 525 chadmastha ke ajJeya sAta 261 | 478 tapa Abhyantara ke bheda 89 523 chadmastha jAnane ke sthAna260 | 476 tapa (bAhya, ke bheda 85) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |4aa 561 tiSyagupta dUsarA nihnava 353 424 dravyoM ke guNa * 561 tIsarA nihava 356/ 424 dravyoM ke paryAya 561 trairAzika chaThA nihnava 371 425 dravyoM ke sAmAnya guNa 16 510 daNDa nAti ke prakAra 238 | 424 dravyoM meM ATha pakSa 7 497 darzana chaH 115/424 dravyoM meM samAnatA bhinnatA 5 441 darzanAvaraNIya karma bAMdhane | 424 dravyoM meM paraspara sambandha 14 ke kAraNa 44/561 dvitIya nihnava 353 497 darzanoM kA vikAsa 116 | 561 dvaikriya pA~cavA nihnava 366 497 darzanoM kI paraspara tulanA 214 424 dharmAstikAya 483 disAmoha AgAra 98] 491 nakAre ke chaH cihna 102 439 durlabha bola chaH 43 | (uttarA. zra018 hasta430 duSamaduSamA ava0 kA 33] likhita namucikumAra kI 431 duSamaduSamA u0 kA 36 kathA, gAthA 41) 430 duSamasuSamA ava0 kA 32 597 naya 171 431 duSamasuSamA u0 kA 37 / 562 naya sAta 411 430 duSamA avasarpiNI kA 33| 562 nayoM ke tIna dRSTAnta 427 431 duSamA zrArA utsarpiNI kA 36 562 nayoM ke sau bheda 426 534 duSamAkAla ke sthAna 268 | 562 nayoM ke sAta sau bheda 427 561 dUsarA nihnava 353 560 naraka sAta 324 530 devatA dvArA asaMharaNIya 266 560 narakAvAsoM kA vistAra 336 516 do porisI ke zrAgAra 246 | 560 narakAvAsoM kA saMsthAna334 424 dravya chaH | 560 narakAvAsoM kI saMkhyA 316 527 dravya ke sAta lakSaNa 263 | 560 narakAvAsoM kA antara 331 425 dravyatva sAmAnya guNa 18560 narakoM kI moTAI 328 562 dravyArthika naya ke dasa bheda422560 narakoM ke kANDa 328 424 dravyoM kA pariNAma 15 560 narakoM meM vedanA 316 425 dravyoM kI arthakriyA 18560 narakoM ke pratara pAthar3e) 328 424 dravyoM kI caubhaGgI 11 | 526 nikSepasAta anuyoga ke 262 425 dravyoM kI saMkhyA 19| 425 nigoda Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 mayoM kA vAsa 424 nityAnityAdi pATha pakSa 7 | 497 nyAya darzana . 132 424 nityAnitya kI caubhaGgI 11 | 433 nyUna tithi vAle parva 40 559 nirbIja prANAyAma 305 | 549 pakSAbhAsa ke bheda 291 443nirviSTakAyika kalpasthiti 46 447 paDilehaNA kI vidhi 52 442 nirvizamAna kalpasthiti 46 zani 446 pataGgavIthikA gocarI 51 562 nizcaya naya 513 padaviyA~ sAta 239 561 nihnava sAta 496 paradezI rAjA ke prazna 107 342 560 neriyoM kA saMhanana 560 paramAdhArmika deva 324 ____saMsthAnazvAsocchvAsa 337 497 parigraha kA svarUpa 198 472 paryApti chaH 77 560 neriyoM kA AhAra 424 paryAya (dravyoM ke) 4 . yoni aura kAraNa 340 562 paryAyArthika naya ke bheda 421 56. neriyoM kI avagAhanA 3.9, 537 parvata vrssdhr| 270 560 neriyoM kI prAgati 327 517 pariThAvaNiyA AgAra 247 560 neriyoM kI udvartanA 326 444 palimanthu 47 560 neriyoM kI vedanA,nirjarA339 / 497 pAMca aNuvrata 560 neriyoM kI paricAraNA 339 200 561 pAMcavAM nihnava 560 neriyoM kI vigrahagati 340 366 448 pANiprANa vizo0 prati053 560 neriyoM kI saMkhyA 336 520 pAnI kI eSaNAeM 560 neriyoM kI sthiti 319 250 519 piNDeSaNAeM 249 560 neriyoM ke varNa zrAdi 336 | 426 pudgala ke bheda 25 560 neriyoM kI saMgraha gAthAeM 338 546 pudgala parAvartana 284 560 neriyoM meM mithyAdRSTi 318, 424 pudgalAstikAya 56. neriyoM meM antara kAla 320 | 416 purimaDr3ha ke AgAra 246 560 neriyoM meM avadhijJAna 323 | 497 pUrva mImAMsA 560 neriyoM meM dasa anubhava 340 560 pRthvaiiyA~ sAta 314 560 neriyoM meM dRSTi,jJAna yoga 560 pRthviyoM kA svarUpa 314 upayoga aura samudghAta 337 545 pRthvIkAya lakSNa bAdara 284 560 neriyoM meM lezyA 321465 pRthvI ke bheda 560 neriyoM meM samyagadRSTi 318446 peTA gocarI 562 naigama naya 412 483 porisI ke AgAra 431 noutsarpiNI avasarpiNI 38 483 pracchanna kAla AgAra 98 65 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] 480 pratikramaNa ke bheda 94|497 brAhmaNa saMskRti 116 518 pratijJA sAta 248 | 543 bha0 mallinAtha Adieka 447 pratilekhanA kI vidhi 52 sAtha dIkSAlenevAlesAta 277 521 pratilekhanA pramAda yukta 251 474 bhaGga audayikAdibhAvoM ke81 445 pratyanIka 49 | 533 bhayasthAna sAta 482 pratyA0 pAlane ke aGga 96 474 bhAva chaH 81 481 pratyAkhyAna vizuddhi 95 445 bhAva pratyanIka 51 561 prathama nihnava 342 | 511 bhAvI u0 ke kulakara 239 426 pramAda chaH 59 491 bhiuDi adhAloyaNa 449 pramAda pratilekhanA chaH 53 | zrAdi nakArekecha:cihna 102 521 pramAda pratilekhanAsAta 251] 486 bhojana pariNAma chaH 99 497 pramANa aura naya 170 | 500 mana vinaya aprazasta 231 425 prameyatva sAmAnya guNa 19 | 499 mana vinaya prazasta) 231 513 pravartaka padavI 240 437 manuSya ke chaH prakAra 41 503 prazasta kAya vinaya 232 436 manuSya kSetra chaH 41 499 prazasta mana vinaya 231 | 016 mahattarAgAra 247 501 prazasta vacana vinaya 232 539 mahAnadiyA~ pazcimagA0)270 449 prasphoTanA pratilekhanA 54 538 mahAnadiyA~ (pUrvagA0)270 294 prazna chaha prakAra kA 103 | 457 mahAmithyAtva ke bola 60 492 prAkRta bhASA ke bheda 102 497 mAdhyamika bauddha 129 559 prANavAyu 304 560 mithyAdRSTi neriye 318 559 prANAyAma sAta 497 mImAMsA darzana 152 497 bandha 201 | 542 mUlagotra sAta 276 497 bandha ke bheda 204|497 mokSa 561 bahurata pahalA nihrava 342 | 449 mosalI pratilekhanA 54 426 bAdara pudgala 25 442 mohanIya bandhake kAraNa 44 466 bAdara vanaspatikAya 66 522 yathAlindaka kalpa 259 545 bAdara nakSNa pRthvI 284 | 560 yugma neriyoM meM 341 476 bAhya tapa 85 | 497 yoga darzana 149 497 bauddhadarzana 7 yogAcAra bauddha 129 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] 271562 vyavahAra naya 561 rohagupta chaThA nihava 471 lezyA chaha 505 lokopacAra vinaya 424 vaktaya pravaktavya 295 459 vacana ( prazasta ) 554 vacana vikalpa sAta 502 vacana vinaya aprazasta 232 501 vacana vinaya ( prazasta ) 232 466 vanaspatikAya 70 233 10 62 66 84 475 vandanA ke lAbha 508 varta0 zrava0 ke kulakara 237 509 varta0 kulakaroM kI bhAryA 238 537 varSadhara parvata sAta 415 425 vyavahAra rAzi nigoda 21 305 300 559 vyAna vAyu 557 vyutsarga sAta 541 zakra endra kI senA tathA senApati 446 zambUkAvartA gocarI 562 zabdanaya 497 zikSAtrata 140 399 497 zramaNa saMskRti 452 zrAvaka ke chaH guNa 445 zruta pratyanIka 544 zreNiyA~ sAta 50 270 282 182 115 562 saMgraha naya 414 497 vastu kA lakSaNa 545 RNa bAdara pRthvIkAya 284 425 vastusva sAmAnya guNa 17 17497 SaDadarzana 559 vAyu dvArA phalavicAra 308 536 vAsa sAta jambUdvIpa meM 269 532 vikathA sAta 449 vikSiptA pratilekhanA 54 553 vinaya samAdhi adhyayana 293 498 vinaya 267 514 saMgraha sthAna zra0 u0 ke 242 470 saMghayaNa saMhanana ke bheda 69 469 saMThAraNa ( ajIva ke ) 69 468 saMThANa (jIva ke ) 67 293 54 (205 67 558 vibhaGga jJAna ke bheda 555 viruddhopalabdhi hetu 493 vivAda ke prakAra 487 viSapariNAma 449 vedikA pratilekhanA 490 vedika darzana 497 vaibhASika bauddha 497 vaizeSika darzana 561 boTika niva 229 | 552 saMThANa 301 296 102 100 54 276 52 417 201 116 56 449 saMmardA pratilekhanA 497 saMvara 468 saMsthAna (jIva ke) 552 saMsthAna 293 470 saMhanana 69 132 530 saMharaNa ke ayogya vyakti 266 129458 sakasAthI ke lie ahitakara sthAna 425 satva sAmAnya guNa 61 RR Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] 424 sadasad 9483 sAdhu vacana zrAgAra 98 563 saptabhaGgI 435 | 425 sAmAnya guNa chaha dravyoMke 16 424 saba jIvoM meM samAnatA 8443 sAmAyika kalpasthiti 45 559 sabIja prANAyAma 305/561 sAmucchedikadRSTinihnava 358 454 samakita kI bhAvanA 58497 sAmyavAda 213 455 samakita ke AgAra 58] 430 suSama duSamA avasarpiNI 31 453 samakita ke sthAna 57 431 suSama duSamA utsarpiNI kA 37 562 samabhirUr3ha naya 417430 suSamasuSamA avasarpiNIkA29 490 samartha nahIM cha bola 431 suSamasuSamA utsarpiNIkA 38 karane meM koI bhI 101 430 suSamA ArA avasa0 kA 30 424 samAnatA asamAnatA 8| 431 suSamA bArA utsa0 kA 38 5.9 samAna vAyu 535 suSamA jAnane ke sthAna269 548 samudghAta sAta 426 sUkSma pudgala 25 445 samUha pratyanIka 514 sUtra par3hAne kI maryAdA 243 497 samyaka cAritra 184506 sUtra sunane ke sAta bola 234 497 samyagajJAna 168531 sopakramAyuSya TUTane ke 560 samyagdRSTi neriye 318 kAraNa 266 - 483 savvasamAhivattiyAgAra 98 497 sautrAntika bauddha 129 483 sahasAgAra 522 sthavira kalpa kA krama 251 497 sAMkhya darzana 144 443 sthavira kalpasthiti 47 550 sAta prakAra ke saba jIva 292 | 513 sthavira padavI 240 562 sAta naya 411 | 497 syAdvAda 179 sAtavAM bola saMgraha 229 | 540 svara sAta 561 sAtavAM nihnava 384|497 hiMsA kA svarUpa 190 424 sAdharmyavedharmya chaHdravyoM meM 5 | 461 hiMsA ke chaH kAraNa 63 497 sAdhu ke liye Avazyaka 198556 hetu (aviruddhAnupalabdhi)298 484 sAdhu ko zrAhAra karane 495 hetu aviruddhopalabdhi) 104 ke chaH kAraNa 9. 555 hetu viruddhopalabdhi) 296 485 sAdhu dvArA zrAhAra tyAgane ke chaH kAraNa 99 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAlaya A bA tAza mamatA zrI jaina siddhAnta bola saMgraha (dvitIya bhAga) maGgalAcaraNa jayati bhuvanaika bhAnuH, sarvatrAvihatakevalAlokaH / nityoditaH sthirastApavarjito vardhamAna jinaH // 1 // jayati jagadekamaGgalamapahataniHzeSaduritaghanatimiram / ravibimbamiva yathAsthitavastuvikAzaM jineshvcH||2|| samyagdarzanazuddhaM, yo jJAnaM viratimeva cAmoti / duHkhanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma // 3 // nAdasaNissa nANaM nANeNa viNA na hu~ti gharaNaguNA / aguNissa nasthi mokkhonasthi zramokkhassa nivvANaM // 4 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI seThiyA jaina pranthamAlA bhAvArthaH-vinA rukAvaTa sarvatra phailane vAle kevalajJAnarUpI prakAza ko dhAraNa karane vAle, sadA udita rahane vAle, sthira tathA trividha tApa se rahita zrI varddhamAna bhagavAn rUpI anupama sUrya sadA vijayavanta haiM // 1 // jagata kA ekamAtra sarvazreSTha maGgala, samasta pApoM ke gAr3ha andhakAra ko naSTa karane vAlI, sUrya ke samAna yathArtha vastusvarUpa ko prakAzita karane vAlI, jinendra bhagavAn kI vANI sadA utkarSazAlinI ho kara dedIpyamAna hai // 2 // jo vyakti zuddha samyagdarzana sahita jJAna aura cAritra ko prApta kara letA hai, duHkhoM kA hetu bhI yaha janma usa ke lie kalyANakArI bana jAtA hai // 3 // _____ samyagdarzana ke vinA samyagjJAna nahIM hotA / vinA samyagjJAna ke samyak cAritra arthAt vrata aura pacakravANa nahIM ho skte| samyakcAritra ke vinA mokSaprApti nahIM hotI aura mokSa ke vinA nirvRtirUpa paramasukha kI prApti asambhava hai // 4 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha chaThA bola saMgraha ( bola nambara 424-467 taka) dravya chaha ___424 "guNaparyAyavadrvyam" arthAt guNa aura paryAyoM ke AdhAra ko dravya kahate haiN| athavA dravati tAMstAn paryAyAn gacchati, iti dravyam, arthAt jo uttarottara paryAyoM ko prApta ho vaha dravya hai| dravya chaha haiM:(1) dharma dravya-jo pudgala aura jIvoM kI gati meM sahAyaka ho, use dharma dravya kahate haiN| (2) adharma dravya-jo jIva aura pudgaloM kI sthiti meM sahAyaka ho, use adharma dravya kahate haiN| (3) AkAza dravya-jIva aura pudgaloM ko sthAna dene vAlA dravya AkAza dravya hai / (4) kAla dravya-jo jIva aura pudgaloM meM aparApara paryAya kI prApti rUpa pariNamana karatA rahatA hai, use kAla dravya kahate haiN| (5) jIva dravya-jisa meM jJAna darzana rUpa upayoga ho use jIva dravya kahate haiN| (6) pudgala dravya-jo rUpa, rasa,gandha aura sparza se yukta ho use pudgala dravya kahate haiN| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA ye chaha dravya zAzvata arthAt anAdi ananta haiM ; inameM se pAMca ajIva haiM, eka jIva / jIva dravya kA lakSaNa cetanA hai, vaha upAdeya hai, bAkI ke pAMcoM ajIva dravya heya (chor3ane yogya) haiN| dravyoM ke guNa dharmAstikAya ke cAra guNa haiM-1 arUpitA, 2 acetanatA, 3 akriyatA, 4 gati-sahAyatA arthAt jIva aura pudgala ko calane meM sahAyatA denA / adhamAstikAya ke cAra guNa-1 arUpitA, 2 acetanatA, 3 akriyatA, 4 sthiti sahAyatA arthAt jIva aura pudgaloM ko sthiti meM sahAyatA pahu~cAnA / AkAzAstikAya ke cAra guNa-1 arUpitA, 2 acetanA, 3 akriyatA, 4 avagAhanAdAna ( saba dravyoM ko jagaha denA ) / kAla dravya ke cAra guNa1 arUpitA, 2 acetanatA, 3 akriyatA, 4 vartanA ( naye ko purAnA karanA ) / pudgalAstikAya ke cAra guNa-1 rUpitA, 2 acetanatA, 3 sakriyatA, 4 milana bivaraNa arthAt milanA aura alaga honA yA pUrana galana, pUrti karanA aura gala jAnA / jIva ke cAra guNa1 ananta jJAna, 2 ananta darzana, 3 ananta cAritra, 4 ananta viiry| ___ dravyoM ke paryAya dharmAstikAya ke cAra paryAya haiM-1 skandha, 2 deza, 3 pradeza, 4 agurulaghu / isI taraha Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha adharmAstikAya tathA AkAzAstikAya ke bhI ye hI cAroM paryAya haiM / kAla dravya ke cAra paryAya-1 atIta (bhUta), 2 anAgata (bhaviSyat), 3 vartamAna, 4 agurulghu| pudgala dravya ke pAMca paryAya haiM-1 varNa, 2 gandha, 3 rasa, 4 sparza aura 5 agurulaghu / jIva dravya ke cAra paryAya-1 avyAbAdha, 2 anavagAha, 3 amUrtikatA, 4 agurulghu| samAnatA aura bhinnatA ina chahoM dravyoM ke guNa aura paryAyoM meM paraspara sAdharmya (samAnatA) aura vaidharmya (bhinnatA) isa prakAra haiM / agurulaghu paryAya saba dravyoM meM samAna hai| arUpitA guNa pudgala ko chor3a bAkI pAMcoM dravyoM meM samAna hai| acenatA guNa jIva ko chor3a bAkI saba dravyoM meM tulya hai / sakriyatA guNa jIva aura pudgala meM hI hai , bAkI ke cAroM meM nahIM / gati sahAyatA guNa kevala adharmAstikAya meM hai , bAkI pAMca dravyoM meM nahIM 1 sthiti sahAyatA guNa kevala adharmAstikAya meM hai , anya kisI dravya meM nahIM / avagAhanAdAna arthAt jagaha dene kA guNa kevala AkAzAstikAya meM hai , zeSa dravyoM meM nahIM / vartanA guNa kevala kAla dravya meM hai, bAkI meM nahIM / milana bikharaNa guNa kevala pudgala dravya meM hai, auroM meM nahIM / jJAnAdi cAroM guNa kevala jIva dravya meM haiM aura kisI dravya meM nhiiN| isa taraha yaha spaSTa Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA hai ki kisI dravya kA mUla guNa anya dravya meM nahIM hai / mUla guNa ko bhinnatA ke kAraNa hI ye dravya bhinna 2 kahalAte haiM / dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ina tInoM dravyoM meM tIna guNa aura cAra paryAya eka samAna haiM / isa prakAra ina dravyoM kA Apasa meM sAdharmya aura vaidharmya hai| ___ chaha dravyoM ke sAdharmya, vaidharmya jAnane ke lie nIce kI gAthA upayukta hai-- pariNAmi jIva muttA, sapaesA egakhitta kiriyA y| NicaM kAraNa kattA, savvagaya iyara apavese / artha-nizcaya naya kI apekSA chahoM dravya pariNAmI arthAt badalane vAle haiM / vyavahAra naya se jIva aura pudgala hI pariNAmI haiN| dharma, adharma, AkAza aura kAla apariNAmI haiN| chaha dravyoM meM eka jIva hai, pAMca ajIva haiM / eka pudgala mUrta arthAt rUpI hai bAkI pAMcoM arUpI haiN| eka kAla dravya apradezI hai / bAkI ke saba sapradezI (pradeza vAle) haiN| dharma, adharma asaMkhyAta pradeza vAle haiN| AkAza aura pudgala ananta pradezI haiN| eka jIva kI apekSAjIva dravya asaMkhyAta pradezI hai aura saba jIvoM kI apekSA ananta pradezI hai| dharma, adharma aura AkAza ye tIna dravya eka eka haiM, bAkI tIna aneka haiN| AkAza kSetra rUpa hai, bAkI ke pAMca kSetrAzrita haiN| nizcaya naya se sabhI dravya sakriya haiM / vyavahAra naya kI apekSA jIva aura pudgala hI sakriya haiM, bAkI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha akriya haiM / nizcaya naya se sabhI dravya nitya aura anitya haiM / vyavahAra naya se jIva aura pudgala anitya aura bAkI ke cAra nitya haiM / dUsare sabhI dravya jIva ke kAma meM Ate haiM kintu jIva kisI dUsare dravya ke kAma nahIM AtA / isalie pA~ca dravya kAraNa haiM aura jIva akAraNa / nizcaya naya se sabhI dravya kartA haiN| vyavahAra naya se jIva dravya hI kartA hai bAkI pA~ca akartA haiM / AkAza sarva (lokAloka) vyApI hai bAkI pA~ca dravya sirpha loka vyApI haiN| chahoM dravya eka kSetra meM avasthita hone para bhI paraspara mizrita nahIM hote| . ATha pakSa pratyeka dravya meM ATha pakSa batalAye jAte haiM / 1 nitya 2 anitya 3 eka 4 aneka 5 sat 6 asat 7 vaktavya aura 8 avaktavya / nitya anitya-dharmAstikAya ke cAroM guNa aura eka loka parimANa skandha rUpa paryAya nitya haiM / deza,pradeza aura agurulaghu ye tIna paryAya anitya haiM / isI taraha adharmAstikAya ke cAroM guNa aura eka paryAya nitya haiM / AkAzAstikAya ke bhI cAroM guNa aura lokAloka parimANa skandha rUpa paryAya nitya haiN| kAla dravya ke cAroM guNa nitya haiN| cAroM paryAya anitya haiM / jIva dravya ke cAroM guNa aura tIna paryAya nitya haiM / agurulaghu paryAya anitya hai| eka aneva-dharmAstikAya aura adharmAstikAya kA loka Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA parimANa skandha eka hai / guNa, paryAya aura pradeza aneka haiM / guNa ananta haiM / paryAya bhI ananta haiM / pradeza asaMkhyAta haiM / AkAza dravya meM bhI loka aloka parimANa skandha eka hai / guNa paryAya aura pradeza aneka haiM, tInoM ananta haiN| kAla dravya meM vartanA rUpa guNa eka hai / dUsare guNa, paryAya aura samaya aneka tathA ananta haiN| kyoMki bhUtakAla ke ananta samaya ho gaye, bhaviSyat ke bhI ananta samaya hoMge / vartamAna kA samaya eka hI rahatA hai / pudgala dravya ke paramANu ananta haiN| eka eka paramANu meM ananta guNa aura paryAya haiN| kintu sarva paramANu meM pudgalapanA eka hI hai / jIva ananta haiM / eka jIva meM asaMkhyAta pradeza haiM aura ananta guNa tathA paryAya haiN| sarva jIvoM meM jIvapanA arthAt cetanA lakSaNa eka samAna hai| saba jIvoM meM samAnatA zaMkA-sarva jIva samAna haiM, yaha kahanA yukti saMgata nahIM hai, kyoMki vyavasthA bhinna 2 mAlUma par3atI hai| jaise eka jIva to siddha, paramAtmA, Anandamaya hai dUsarA saMsArI karma ke vaza cAroM gati meM bhramaNa karatA dikhAI detA hai| phira saba jIva samAna kaise kahe jA sakate haiM ? ___samAdhAna-nizcaya naya kI apekSA sarva jIva siddha ke samAna haiN| kyoMki saba jIva karmoM kA kSaya karake siddha ho sakate haiM / isa apekSA se saba jIva sAmAnya Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha rUpa se samAna haiN| abhavya aura mokSa zaMkA-sarva jIva siddha ke samAna haiM to abhavya mokSa kyoM nahIM jA sakatA ? samAdhAna-abhavya ke karma cikane haiN| isa kAraNa usake karmoM kA mUla se nAza nahIM hone paataa| yaha unakA svabhAva hai| svabhAva badala nahIM sakatA / saba jIvoM ke ATha rucaka pradeza mukhya hote haiN| ina ATha pradezoM meM kabhI karmoM kA saMyoga nahIM hotA / ve ATha pradeza cAhe bhavya ke hoM cAhe abhavya ke, saba ke atyanta nirmala rahate haiM / isalie nizcaya naya ke mata se sarva jIva siddha ke samAna haiM / isI taraha pudgala meM bhI pudgalatvarUpa sAmAnya dharma saba pudgaloM meM samAna hone se pudgala dravya eka hai| sad asad pUrvokta chahoM dravya svadravya,svakSetra,svakAla aura svabhAva se sat arthAt vidyamAna haiN| paradravya,parakSetra,parakAla aura parabhAva kI apekSA asat-avidyamAna haiM / ina chahoM ke svadravyAdi kA svarUpa isa prakAra hai-dhamAstikAya kA svadravya apane guNa aura paryAyoM kA Azraya honA hai arthAt,dharmAstikAya ke guNa aura paryAya jisameM rahate hoM, vaha dharmAstikAya kA svadravya hai| isI taraha adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya aura kAla kA svadravya bhI samajha lenA caahie| dharmAstikAya aura adharmAstikAya kA svakSetra apane apane asaMkhyAta pradeza haiN|aakaash kA svakSetra anantapradeza haiN| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA kAladravya kA svakSetra samaya hai| pudgala kA svakSetra paramANu hai| jIva dravya kA svakSetra eka jIva kI apekSA asaMkhyAta pradeza haiM / chahoM dravyoM kA svakAla agurulaghu paryAya hai, kyoMki aguruladhu ko hI kAla kahate haiM / isa agurulaghu meM hI utpAda aura vyaya hotA hai / chahoM dravyoM meM apanA apanA mukhya guNa hI svabhAva hai| jaise dharmAstikAya kA mukhya guNa gati sahAyatA hai, vahI usakA svabhAva kahA jAtA hai / isI taraha anya dravyoM ke pUrvokta mukhya mukhya guNoM meM jisase jo dravya jAnA jAtA hai,use usa dravya kA svabhAva kahate haiM / isa prakAra chahoM dravya apane dravya, kSetra ,kAla aura bhAva kI apekSA sat haiM aura para dravya Adi kI apekSA asat haiN| vaktavya avaktavya vacana se jo kahA jA sake use vaktavya aura jo na kahA jA sake use avaktavya kahate haiN| chahoM dravyoM meM ananta guNa aura ananta paryAya vaktavya haiN| anantaguNa tathA paryAya avaktavya haiN| kevalI bhagavAn sarva dravya aura paryAyoM ko dekhate haiM / parantu unakA anantavAM bhAga hI kaha sakate haiN| unake jJAna kA anantavAM bhAga zrIgaNadhara mahArAja Agama rUpa se gUMthate haiM / una AgamoM kA bhI asaMkhyAtavAM bhAga isa samaya vidyamAna hai / isa prakAra vaktavya aura avaktavya viSaya kA svarUpa dikhalAyA gayA / isako spaSTa karane ke lie laukika dRSTAnta dikhAyA jAtA hai| jaise kisI jagaha acche 2 gAnevAle puruSa gAna kara rahe hoM usa gAne meM koI usakA samajhane vAlA bhI baiThA ho, Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 11 usa samajhane vAle se yadi koI pUche ki isa gAna kA rasa jaise Apane samajhA, mujhe bhI kRpayA samajhA dIjiye / isake uttara meM vaha samajhadAra puruSa apane vacana se rAga rAgiNI, svara, tAla, grAma Adi to usa puruSa ko kisI taraha vacana dvArA samajhA sakatA hai / lekina usa AkarSaka gAna kA rasa vacana se yathAvat nahIM samajhA sakatA, use avaktavya kahate haiM / isa taraha sAmAnya rUpa se ye ATha pakSa kahe gaye haiN| aba inhIM ATha pakSoM ko vizeSa rUpa se samajhAne ke liye vistAra pUrvaka varNana kiyA jAtA hai| nitya anitya pakSa kI caubhaGgI nitya aura anitya pakSa pahale kahA jA cukA hai, usameM isa prakAra cAra bhaGga hote haiN| jisakI Adi aura anta donoM na hoM, vaha anAdi ananta rUpa prathama bhaGga hai / jisa cIja kI Adi nahIM hai kintu anta hai vaha anAdi sAnta rUpa dvitIya bhaGga hai / jisakI Adi aura anta donoM haiM, vaha sAdi sAnta nAmaka tRtIya prakAra hai| jisakI Adi hai kintu anta nahIM hai, vaha sAdi ananta rUpa caturtha bhaGga hai / jIva dravya meM caubhaGgI uparokta cAroM bhaGgoM ko chaha dravyoM meM isa rIti se samajhanA cAhiye / jIva meM jJAnAdi guNa anAdi ananta haiM arthAt nitya haiM / mokSa jAne vAle bhavya jIva ke karma kA saMyoga anAdi sAnta hai / kyoMki karma anAdi se lage hue haiM, parantu bhavya jIva ke mokSa cale jAne para una karmoM kA sambandha bilakula naSTa ho jAtA hai / jIva janmAntara karatA huA kabhI devatva, nArakatva, manuSyatva aura tiryaJzca 1 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA pana ko prApta karatA hai / ye devatvAdi paryAya sAdi sAnta haiM , utpanna bhI hote haiM aura unakA anta bhI hotA hai| isase ve tRtIya bhaGga ke antargata haiM / bhavya jIva karmakSaya karake jaba mukti ko prApta karatA hai, taba usakA muktatva paryAya utpanna hone se sAdi aura usakA kabhI anta na hone se ananta arthAt sAdi ananta hai| __dharmAstikAya meM caubhaGgI dharmAstikAya meM cAraguNa aura lokaparimANa skandha ye pAMcoM anAdi ananta haiM / anAdi sAnta bhaGga isameM nahIM hai| deza pradeza aura agurulaghu sAdi sAnta haiM / siddha jIvoM se jo dharmAstikAya ke pradeza lage hue haiM, ve sAdi ananta haiN| isI taraha adharmAstikAya aura AkAzAstikAya meM bhI samajha lenA caahiye| pudgalAstikAya meM caubhaGgI pudgala meM cAra guNa anAdi ananta haiN| pudgala ke saba skandha sAdi sAnta haiN| bAkI do bhaGga pudgala meM nahIM haiN| kAla dravya meM caubhaGgI kAla dravya meM cAra guNa anAdi ananta haiN| bhUta kAla payArya anAdi mAnta hai / vartamAna paryAya sAdi sAnta hai aura bhaviSyat kAla sAdi ananta hai| jIva meM dravya, kSetra,kAla, bhAva se caubhaGgI ___ aba dravya,kSetra,kAla aura bhAva meM caubhaGgI batalAI jAtI hai| jIva dravya meM svadravya se jJAnAdi guNa anAdi ananta haiN| jIva jitane AkAza pradezoM meM rahatA hai vahI jIva kA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrI jaina siddhAnta bola saMgraha kSetra hai| vaha sAdi sAnta hai / jIva kA kAla agurulaghu paryAya se anAdi ananta hai / parantu agurulaghu kI utpatti aura nAza sAdi sAnta haiN| jIva kA svabhAva guNa paryAya anAdi ananta haiN| dharmAstikAya meM svadravyAdi se cobhaGgI dharmAstikAya kA svadravya anAdi ananta hai| svakSetra asaMkhyAta pradeza loka parimANa sAdi sAnta hai / svakAla agurulaghu se anAdi ananta hai / kintu utpAda vyaya kI apekSA se sAdi sAnta hai / svabhAva guNa calana sahAya anAdi ananta hai / parantu deza pradeza kI apekSA sAdi sAnta hai| isI prakAra adharmAstikAya meM bhI samajha lenA caahiye| AkAzAstikAya meM svadravyAdi kI caubhaGgI AkAzAstikAya meM svadravya anAdi ananta hai| svakSetra lokAloka parimANa se ananta pradeza anAdi ananta hai| svakAla agurulaghu guNa anAdi ananta hai parantu utpAda vyaya kI apekSA sAdi sAnta hai| AkAza ke do bheda haiM / lokAkAza aura alokAkAza / lokAkAza kA skandha sAdi sAnta hai / alokAkAza kA skandha sAdi ananta hai| yahAM para koI aisI zaMkA kare ki alokAkAza ko sAdi kaise kahA jA sakatA hai, kyoMki usakI Adi kahIM hai hI nahIM / isakA samAdhAna yaha hai ki jisa jagaha lokAkAza kA anta hai usa jagaha se hI alokAkAza zurU hotA hai| isase usakI Adi hai| isIse sAdi ananta kahA gayA hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 zrI seThiyA jaina granthamAlA kAla meM svadravyAdi kI caubhaGgI kAla kA svadravya vartanAdi guNa anAdi ananta hai| samaya sAdi sAnta hai / arulaghu rUpa svakAla anAdi ananta hai , parantu utpAdAdi kI apekSA sAdi sAnta hai / svabhAva guNa vartanAdi rUpa anAdi ananta hai , parantu atIta kAla anAdi sAnta, vartamAna kAla sAdi sAnta aura bhaviSyat kAla sAdi ananta hai| pudgala meM svadravyAdi kI caubhaGgI pudgala meM svadravya pUraNa galana guNa anAdi ananta hai| svakSetra paramANu sAdi sAnta hai / svakAla agurulaghu kI apekSA anAdi ananta aura usake utpAdAdi kI apekSA sAdi sAnta hai| svabhAva guNa milana biravaranAdi anAdi ananta hai| varNAdi cAra paryAya sAdi sAnta haiN| dravyoM meM paraspara sambandha chahoM dravyoM meM paraspara sambandha ko lekara cAra bhaGga hote haiN| AkAzadravya ke do bheda haiN| lokAkAza aura alokaakaash| alokAkAza meM kisI dravya kA sambandha nahIM hai / kyoMki usameM koI dravya hI nahIM hai, jisake sAtha usakA sambandha ho sake / lokAkAza meM saba dravya haiM / isase usake sAtha anya dravya kA sambandha hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya kA lokAkAza se anAdi ananta sambandha hai / kyoMki lokAkAza ke pratyeka pradeza ke sAtha una donoM dravyoM ke pradeza aise mile hue haiM jo kabhI alaga nahIM hote / yahI .. kAraNa hai ki unakA paraspara sambandha anAdi ananta hai| aise hI jIva dravya kA bhI lokAkAza ke sAtha anAdi Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrI jaina siddhAnta bola saMgraha ananta sambandha hai, parantu jo saMsArI jIva karma sahita haiM unake sAtha lokAkAza kA sAdi sAnta sambandha hai| siddha jIva aura siddhakSetra ke lokAkAza pradeza kA sambandha sAdi ananta hai| pudgaladravya kA AkAza se anAdi ananta sambandha hai,parantu AkAza pradeza aura pudgala paramANuoM kA paraspara sambandha sAdi sAnta hai / lokAkAza kI taraha dharmAstikAya aura adharmAstikAya kA bhI anya dravyoM ke sAtha pArasparika sambandha jAna lenA caahie| jIva aura pudgala ke sambandha meM abhavya jIva se pudgala kA sambandha anAdi ananta hai / kyoMki abhavya ke karmarUpI pudgala kabhI bhI chUTane vAle nahIM haiM / bhavya jIva se pudgala kA sambandha anAdi sAnta hai| kyoMki bhavya jIva yathAvat kriyA karake karmoM ko chor3ane vAlA hotA hai| usake mokSa cale jAne para karmarUpa pudgala kA sambandha chUTa jAtA hai| dravyoM kA pariNAma nizcaya naya kI apekSA chahoM dravya svabhAva pariNAma se pariNata hote haiN| isa lie svapariNAmI haiN| vaha pariNAmipanA zAzvat arthAt anAdi ananta hai,parantu jIva aura pudgala Apasa meM milakara sambandha ko prApta hote haiN| isase parapariNAmI haiN| yahAM para bhI abhavya jIva kA pariNAmipanA anAdi ananta aura bhavya jIva kA vaha anAdi sAnta hai| pudgala meM pariNAmipanA sattA kI apekSA anAdi ananta aura Apasa ke saMyogaviyoga kI apekSA sAdi sAnta hai| jIva dravya bhI jaba taka pudgala ke sAtha milA rahatA hai taba taka sakriya hai / alaga hone para arthAt Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA mokSa meM jAne ke bAda akriya hai| pudgala dravya sadA sakriya hai| isa prakAra nitya anitya pakSa meM caubhaGgI kahI gaI hai| (AgamasAra ) __(uttarAdhyayana 36 a0) 425 sAmAnya guNa chaha sAmAnya rUpa se sabhI dravyoM meM rahane vAle guNa sAmAnya guNa kahalAte haiM / sAmAnya guNa chaha haiM (1) astitva-dravya kA sadA sat arthAt vidyamAna rahanA astitva guNa hai| isI guNa ke hone se dravya meM sadrUpatA kA vyavahAra hotA hai| (2) vastutva-dravya kA sAmAnya vizeSAtmaka svarUpa vastuta guNa hai| jaise suvarNa ghaTa meM ghaTatva sAmAnya guNa hai aura sauvarNatva vizeSa guNa hai / isalie suvarNa ghaTa sAmAnya vizeSAtmaka hai| apagraha jJAna meM saba padArthoM ke sAmAnya svarUpa kA AbhAsa hotA hai aura avAya meM vizeSa kA bhI AbhAsa hojAtA hai| athavA, dravya meM arthakriyA kA honA vastutva guNa hai / jaise ghaTa meM jaladhAraNa rUpa arthakriyA / (3) dravyatva-guNa aura paryAyoM kA AdhAra honA dravyatva guNa hai| (4) prameyatva-pratyakSa Adi pramANoM kA viSaya honA prameyatva guNa hai| (5) agurulaghutva-vya kA guru arthAt bhArI yA laghu arthAt halkA na honA arulaghutva guNa hai / agurulaghutva guNa sUkSma hai, isalie kevala anubhava kA viSaya hai| (6) pradezavatva-vastu ke niraMza aMza ko pradeza kahate Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha haiM / dravyoM kA pradeza sahita honA pradezavatva guNa hai / pradezavatva guNa ke kAraNa dravya kA koI na koI AkAra avazya hotA hai / (dravyAnuyoga tarkaNA) 'AgamasAra' meM inakA vistAra isa prakAra diyA gayA hai:saba dravyoM meM chaH sAmAnya guNa haiM-1 astitva ,2 vastutva, 3 dravyatva, 4 prameyatva, 5 satva aura 6 agurulaghutva / inakA svarUpa saMkSepa se isa prakAra hai(1) astitva-chahoM dravya apane guNa, paryAya aura pradeza kI apekSA sat-vidyamAna haiM / inameM dharma,adharma,AkAza aura jIva ina cAra dravyoM ke asaMkhyAta pradeza ikaTThe hokara skandha vanate haiN| pudgala meM bhI skandha banane kI zakti hai / isase ye pAMcoM dravya astikAya haiM / kAla astikAya nahIM hai,kyoMki kAla ke samaya eka dUsare se nahIM milate / eka samaya kA nAza hone para hI dUsarA samaya AtA hai / tAtparya yaha hai ki jisa dravya ke pradeza samUharUpa hoM vahI astikAya hai| astikAya zabda kA artha hai pradeza samUha / kAla ke samayoM kA samUha nahIM ho sakatA, kyoMki ve ikahe nahIM hote| isalie kAla astikAya nahIM hai| (2) vastutva-vastutva kA artha hai bhinna 2 vastu honaa| saba dravya eka hI kSetra meM ikaTe rahane para bhI eka dUsare se apane apane guNoM dvArA bhinna haiM / eka AkAza pradeza meM dharmAstikAya kA eka pradeza, adharmAstikAya kA eka pradeza, jIvoM ke ananta pradeza aura pudgala ke ananta paramANu rahe hue haiM, parantu apane apane svabhAva meM rahate hue eka dUsare kI sattA meM nahIM milte| isI se unakI svatantra vastutA (vastupanA) hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI seThiyA jaina granthamAlA (3) dravyatva - saba dravya bhinna 2 kriyA karate haiM / bhinna 2 kriyA kA karanA hI dravyatva hai| jaise dharmAstikAya kI arthakriyA hai calane meM sahAyatA krnaa| yaha guNa usake pratyeka pradeza meM hai / dravyoM kI arthakriyA zaMkA-lokAnta (siddhikSetra) meM jo dharmAstikAya hai vaha siddha jIvoM ke calane meM sahAyatA nahIM pahu~cAtA, phira pratyeka pradeza meM gatisahAyatA guNa kaise siddha ho sakatA hai ? samAdhAna-siddha jIva akriya haiN| dharmAstikAya kA svabhAva hai ki jo calatA ho usako gati meM sahAyatA karanA / jo svayaM gati nahIM karatA usako jabardastI calAnA isakA svabhAva nahIM hai / siddha kSetra meM bhI jo nigoda ke jIva aura pudgala haiM una kI gati kriyA meM vahAM rahe hue dharmAstikAya ke pradeza avazya sahAyatA karate haiM, isalie siddha kSetra meM jahAM dharmAstikAya hai vahAM usakI kriyA bhI siddha hai| isI taraha adharmAstikAya sthiti kriyA meM sahAyatA pahu~cAtA hai / AkAza dravya saba dravyoM ko avagAhanA dene kI kriyA karatA hai| zaMkA-alokAkAza meM anya koI bhI dravya nahIM hai, phira usameM avakAza dene kI kriyA kaise ghaTa sakegI ? samAdhAna-alokAkAza meM bhI lokAkAza ke samAna hI avakAza dene kI zakti hai| vahAM koI avakAza lene vAlA dravya nahIM hai, isIse vaha kriyA nahIM krtaa| pudgala dravya milanA aura bikharanA (alaga honA) rUpa kriyA karatA hai| kAla dravya vartanA rUpa kriyA karatA hai,arthAt dUsare dravyoM ko uttarottara paryAya Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha kA grahaNa karavAtA hai / jIva dravya meM upayoga rUpa kriyA hai| isa taraha ye chahoM dravya apane 2 svabhAvAnusAra kriyA karate haiN| (4) prameyatva-pramANa kA viSaya honA prameyatva hai / sabhI padArtha kevala jJAna rUpa pramANa ke viSaya haiM, isaliye prameya haiN| dravyoM kI saMkhyA __ pUrvokta chahoM dravyoM ko kevalI bhagavAna ne apane jJAna se dekha kara unakI saMkhyA isa prakAra batalAI hai :-dharmAstikAya, adharmAstikAya, aura AkAzAstikAya eka eka haiN| jIva dravya ananta haiM, unake bheda isa prakAra haiM:-saMjJI manuSya saMkhyAta aura asaMjJI manuSya asaMkhyAta / naraka ke jIva asaMkhyAta, devatA asaMkhyAta, tiryazca paJcendriya asaMkhyAta, beindriya jIva asaMkhyAta, teindriya asaMkhyAta, caurindriya asaMkhyAta, pRthvI kAya asaMkhyAta, apkAya asaMkhyAta, teukAya asaMkhyAta, vAyukAya asaMkhyAta aura pratyeka vanaspatikAya bhI asaMkhyAta hai / inase siddha jIva ananta guNe haiN| nigoda ananta jIvoM ke piNDa bhUta eka zarIra ko nigoda kahate haiN| siddhoM se bAdara nigoda ke jIva ananta guNe haiM / kanda, mUla, adaraka, gAjara Adi vAdara nigoda haiM / suI ke agra bhAga meM bAdara nigoda ke ananta jIva rahate haiM / sUkSmanigoda ke jIva unase bhI ananta guNe haiM / lokAkAza ke jitane pradeza haiM, utane sUkSma nigoda ke gole haiM / eka eka gole meM asaMkhyAta nigoda haiM / eka eka nigoda meM ananta jIva haiN| bhUta, bhaviSyata Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA aura vartamAna tInoM kAla ke samaya ikaDe karane para jo saMkhyA ho usase ananta guNe jIva eka eka nigoda meM haiN| pratyeka saMsArI jIva ke asaMkhyAta pradeza haiN| eka eka pradeza meM ananta karma vargaNAeM lagI huI haiM / eka eka vargaNA meM ananta pudgala paramANu haiM / isa taraha ananta paramANu jIva ke sAtha lage hue haiN| unase bhI ananta guNe pudgala paramANu jIva se alaga haiM / "golA ya asaMkhijA, asaMkhanigoyatro havai golo| ikvikvammi nigoe, aNaMtajIvA muNeyavvA // " arthAt loka meM asaMkhyAta gole haiM / eka eka gole meM asaMkhyAta nigoda haiM aura pratyeka nigoda meM ananta jIva haiN| "sattarasa samahiyA kira, igANupANammi huMti khuDubhavA / sagatIsa saya tihuttara, pANU puNa igamuhuttammi // " V tAtparya-pUrvokta nigoda ke jIva manuSya ke eka zvAsa meM kucha adhika sataraha janma maraNa karate haiM / eka muhUrta meM manuSya ke 3773 zvAsocchvAsa hote haiN| "paNasahi sahassa paNa saya, sattIsA igamuhutta khuDabhavA / prAvaliyANaM do saya, chappannA ega khuDabhave // " __ arthAt nigoda ke jIva eka muhUrta meM 65536 bhava karate haiM / nigoda kA eka bhava 256 zrAvaliyoM kA hotA hai| yaha parimANa choTe se choTe bhava kA kahA gayA hai| nigoda vAle jIva se kama AyuSya aura kisI jIva kI nahIM hotii| * "asthi aNaMtA jIvA, jehiM na patto tsaaiprinnaamo| uvavajjaMti cayaMti ya, puNovi tastheva tastheva // " artha-nigoda meM aise ananta jIva haiM, jinhoMne kabhI trasa Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha Adi paryAya ko prApta nahIM kiyA hai ve hamezA marakara vahIM utpanna hote rahate haiN| nigoda ke do bheda haiM-(1) vyavahAra rAzi (2) avyavahAra raashi| jo jIva eka bAra bAdara ekendriya yA trasapane ko prApta karake phira nigoda meM calA jAtA hai. vaha vyavahAra rAzi kahalAtA hai| jisa jIva ne nigoda se bAhara nikala kara kabhI bAdara ekendriyapanA yA trasapanA prApta nahIM kiyA, anAdi kAla se nigoda meM hI janma maraNa kara rahA hai vaha avyavahAra rAzi hai| avyavahAra rAzi se vyavahAra rAzi meM AyA huA jIva phira sUkSma nigoda meM jA sakatA hai kintu vaha vyavahAra rAzi hI kahA jaaygaa| (sena prazna 4 ullaapy)| eka samaya meM jitane jIva mokSa meM jAte haiM ThIka utane hI jIva usI samaya avyavahAra rAzi se nikala kara vyavahAra rAzi meM A jAte haiN| kabhI kabhI jaba bhavya jIva kama nikalate haiM to eka do abhavya jIva bhI vahAM se nikala Ate haiN| isalie vyavahAra rAzi ke jIva kabhI kama jyAdA nahIM hote| pUrvokta nigodoM ke jo gole lokAkAza ke bhItara haiM, unake jIva chahoM dizAoM se Ae hue pudgaloM ko AhArAdi ke liye grahaNa karate haiM / isalie ve sakala gole kahalAte haiN| jo gole lokAkAza ke antima pradezoM meM haiM ve tIna dizAoM se AhAra grahaNa kara sakate haiM , isalie vikala gole kahe jAte haiM / sAdhAraNa vanaspati kAya sthAvara ko hI sUkSma nigoda kahate haiM, dUsare cAra sthAvaroM ko nahIM / sUkSma jIva sAre loka meM bhare hue haiN| sUkSma nigoda meM ananta duHkha haiN| jinakI kalpanA karane ke liye kucha udAharaNa diye jAte haiM / tetIsa sAgaropama ke jitane Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zrI seThiyA jaina granthamAlA samaya haiM, utanI bAra yadi koI jIva sAtavIM naraka meM tetIsa sAgaropama kI AyuSya vAlA hokara chedana bhedanAdi asahya duHkha sahe to usako hone vAle duHkhoM se anantaguNA duHkha nigoda ke jIva ko eka hI samaya meM hotA hai| athavA manuSya ke zarIra meM sAr3he tIna karor3a roma haiM,patyeka roma meM yadi koI devatA lohe kI khUba garama kI huI suI ghuser3a de, usa samaya usa manuSya ko jitanA duHkha hotA hai, usase anantaguNA duHkha nigoda meM hai| nigoda kA kAraNa ajJAna hai| bhavya.puruSoM ko cAhiye ki ve aise duHkhoM kA nAza karane ke liye jJAna kA Adara kareM aura ajJAna ko tyAga deN| (5) satva-utpAda (utpatti), vyaya aura dhru vapanA (sthiratA) satva kA lakSaNa hai| tattvArthamUtra meM kahA hai "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" / ye chahoM dravya pratyeka samaya utpanna hote haiM, vinAza ko prApta hote haiM aura kisI rUpa se sthira bhI haiM, isalie sat haiN| jaise dharmAstikAya ke kisI eka pradeza meM agurulaghu paryAya asaMkhyAta haiM, dUsare pradeza meM ananta haiM, tIsare meM saMkhyAta haiM / isa taraha saba pradezoM meM usakA agurulaghu paryAya ghaTatA yA bar3hatA rahatA hai / yaha agurulaghu paryAya cala hai| jisa pradeza meM vaha eka samaya asaMkhyAta hai usI pradeza meM dUsare samaya ananta ho jAtA hai / jahAM ananta hai vahAM asaMkhyAta ho jAtA hai / isa prakAra dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradezoM meM agurulaghu paryAya ghaTatA baDhatA rahatA hai| jisa pradeza meM vaha asaMkhyAta se ananta hotA hai usa pradeza meM asaMkhyAtapanA naSTa huA, anantapanA utpanna huA aura donoM avasthAoM meM agurulaghupanA dhruva arthAt Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 23 sthira rhaa| isa taraha utpAda, vyaya aura dhruvatA ye tInoM siddha haiM / isI rIti se dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradezoM meM, AkAza ke ananta pradezoM meM, jIva ke asaMkhyAta pradezoM meM aura pudgaloM meM bhI ye tInoM pariNAma hara samaya hote haiM / kAla meM bhI ye tInoM pariNAma barAbara haiN| kyoMki vartamAna samaya naSTa hokara jaba atIta rUpa hotA hai usa samaya usameM vartamAna kI apekSA nAza, bhUta kI apekSA utpatti aura kAla sAmAnya rUpa se vyarthAt sthiratA rahatI hai / isa prakAra sthUla rUpa se utpAda, vyaya aura dhruvatA batAe gae / jJAna Adi sUkSma vastuoM meM bhI ye tInoM pariNAma pAe jAte haiN| kyoMki jJeya (jJAna kA viSaya ) ke badalane se jJAna bhI badala jAtA hai / pUrva paryAya kI bhAsanA (jJAna) kA vyaya, uttara paryAya kI bhAsanA kI utpatti aura donoM avasthAoM meM jJAnapane kI sthiratA hotI hai| isI prakAra siddha bhagavAna meM guNoM kI pravRtti rUpa navIna paryAya kA utpAda, pUrva paryAya kA nAza aura sAmAnyarUpa se guNoM kI dhruvatA vidyamAna haiN| isa taraha sabhI dravyoM meM satva hai / yadi agurulaghu kA bheda na ho to pradezoM meM bhI paraspara bheda na ho / agurulaghu kA bheda sabhI dravyoM meM hai / jisa dravya kA utpAda, vyaya rUpa satva eka hai, vaha dravya bhI eka hai, aura jisakA utpAda vyaya rUpa satva bhinna hai, vaha dravya bhI bhinna hai / jaise koI jIva manuSyatva ko khapA kara deva rUpa meM utpanna hotA hai / yahA~ manuSyatva kA nAza aura devatva kI utpatti donoM eka hI jIva meM hote haiN| isalie ina donoM kA Azraya jIva dravya eka hai / jahA~ utpanna koI dUsarA jIva huA aura nAza 1 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA kisI dUsare jIva kA, vahA~ paryAyoM kA AdhAra bhinna hone se dravya bhI bhinna hai / isa taraha satva kA kathana kiyA gyaa| (6) agurulaghutva-jisa dravya meM agurulaghu paryAya hai,usameM hAni aura vRddhi hotI hai |vRddhi kA artha hai utpatti aura hAni kA artha hai nAza / vRddhi chaH prakAra kI hai (1) ananta bhAga vRddhi,(2) asaMkhyAta bhAga vRddhi, (3) saMkhyAta bhAga vRddhi, (4) saMkhyAta guNa vRddhi,(5) asaMkhyAta guNa vRddhi, (6) ananta guNa vRddhi / hAni ke bhI chaH prakAra haiM-(1) ananta bhAga hAni, (2) asaMkhyAta bhAga hAni, (3) saMkhyAta bhAga hAni, (4) saMkhyAta guNa hAni, (5) asaMkhyAta guNa hAni, (6) ananta guNa hAni / vRddhi aura hAni sabhI dravyoM meM hara samaya hoto rahatI hai / jo guru bhI na ho aura halkA bhI na ho usakA nAma agurulaghu hai| yaha svabhAva sabhI dravyoM meM hai / zrI bhagavatI sUtra meM kahA hai ki"sabbadavvA,savvaguNA,sabbapaesA, savvapajjavA, sambaddhA agurulhuaae"| sabhIdravya,sabhIgaNa,sabhI pradeza,sabhI paryAya aura samasta kAla agurulaghu hai| isa agurulaghu svabhAva kA AvaraNa nahIM hai / AtmA kA agurulaghu guNa hai, AtmA ke sabhI pradezoM meM kSAyikabhAva hone para sarva guNa sAdhAraNatayA pariNata hote haiN| adhika yA nyUna rUpa se pariNata nahIM hote / isa prakAra agurulaghu guNa kA pariNAma jAnanA cAhiye / agurulaghu gugNa ko gotra karma rokatA hai arthAt gotra karma ke naSTa hone para AtmA kA agurulaghu guNa prakaTa hotA hai / isa taraha chahoM sAmAnyaguNoM kA varNana huaa| (mAgamasAra) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1750. be saMskRti bhi zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 426 - pudgala ke chaH bheda . 25 pUraNa, galana dharmavAle rUpI dravya ko pudgala kahate haiM / isake cha: bheda haiM: (1) sUkSma sUkSma - paramANu pudgala / (2) sUkSma - do pradeza se lekara sUkSma rUpa se pariNata ananta pradezoM kA skandha | (3) sUkSma bAdara - gaMdha ke pudgala / (4) bAdara sUkSma - vAyukAya kA zarIra / (5) bAdara -- osa vagairaha apakAya kA zarIra / bAdara bAdara - agni, vanaspati, pRthvI tathA trasakAya ke jIvoM kA zarIra / sUkSmasUkSma aura sUkSma kA indriyoM se anubhava nahIM ho sakatA / ina donoM meM sirpha paramANu yA pradezoM kA bheda hai / sUkSmasUkSma meM eka hI paramANu hotA hai aura vaha eka hI AkAza pradeza ko gheratA hai / sUkSma meM paramANu adhika hote haiM aura AkAza pradeza bhI aneka / sUkSmavAdara kA sirpha ghrANendriya se anubhava kiyA jA sakatA hai aura kisI indriya se nahIM / bAdarasUkSma kA sparzanendriya se / bAdara kA cakSu aura sparzanendriya se / bAdara bAdara kA sabhI indriyoM se / ( dazavaikAlika niyukti 4 adhyayana gA0 2 ) -- 427 - upakrama ke chaH bhedaH jisa prakAra kaI dvAravAle nagara meM praveza karanA sarala hotA hai, usI prakAra zAstrarUpI nagara ke bhI kaI dvAra hone para praveza Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA sarala ho jAtA hai arthAt use AsAnI se samajhA jA sakatA hai / zAstrarUpI nagara meM praveza karane ke dvAroM ko anuyoga dvAra kahate haiN| sUtra ke anukUla artha kA yoga arthAt sambandha anuyoga hai athavA pratyeka adhyayana kA artha karane kI vidhi ko anuyoga kahate haiN| isake cAra bheda haiM-- upakrama, nikSepa, anugama aura naya / (1) idhara udhara bikhare hue vastu tattva ko vibhinna prakAra se pratipAdana karake samIpa meM lAnA aura nikSepa ke yogya banAnA upakrama hai / jisa vastu kA nAmopakrama Adi bhedoM ke anusAra upakrama nahIM kiyA jAtA usakA nikSepa nahIM ho sakatA / athavA jisake dvArA guru kI vANI nikSepa ke yogya banAI jA sake use upakrama kahate haiM / athavA ziSya ke sunane ke lie taiyAra hone para jo vastutattva prArambha kiyA jAtA hai use upakrama kahate haiM / athavA ziSya dvArA vinayapUrvaka pUchane para jo bAta zurU kI jAya vaha upakrama hai / isake cha: bheda haiM : 26 (1) AnupUrvI - pahale ke bAda dUsarA, dUsare ke bAda tIsarA ityAdi anukrama ko AnupUrvI kahate haiM / (2) nAma -- jIva meM rahe hue jJAnAdi guNa aura pudgala meM rahe hue rUpAdi guNa ke anusAra jo pratyeka vastu kA bhinna 2 rUpa se abhidhAna arthAt kathana hotA hai vaha nAma kahalAtA hai / (3) pramANa - jisake dvArA vastu kA pariccheda arthAt nizcaya hotA hai use pramANa kahate haiM / (4) vaktavyatA -- adhyayanAdi meM pratyeka avayava kA yathA saMbhava niyata niyata artha kahanA vaktavyatA hai / (5) arthAdhikAra - sAmAyika Adi adhyayana ke viSaya kA varNana karanA adhikAra hai / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . zrI jaina siddhAnta bola saMgraha arthAdhikAra adhyayana ke prArambha se anta taka eka sarIkhA rahatA hai kintu vaktavyatA eka deza meM niyata rahatI hai| yahI arthAdhikAra aura vaktavyatA meM antara hai| (6) samavatAra-sva, para aura ubhaya meM vastuoM ke antarbhAva kA vicAra samavatAra kahalAtA hai| nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se bhI upakrama ke chaH bheda haiN| ___ inakA vizeSa vistAra anuyogadvAra sUtra se jAnanA cAhiye (manuyogadvAra sUtra 70) 428 -avadhijJAna ke chaH bhedaH bhava yA kSayopazama se prApta labdhi ke kAraNa rUpI dravyoM ko viSaya karane vAlA atIndriya jJAna avadhi jJAna kahalAtA hai| isake chaH bheda haiM:(1) anugAmI-jo avadhijJAna netra kI taraha jJAnI kA anugamana karatA hai arthAt utpatti sthAna ko chor3akara jJAnI ke dezAntara jAne para bhI sAtha rahatA hai vaha anugAmI avadhijJAna hai| (2) ananugAmI-jo avadhijJAna sthira pradIpa kI taraha jJAnI kA anusaraNa nahIM karatA arthAt utpattisthAna ko chor3a kara jJAnI ke dUsarI jagaha cale jAne para nahIM rahatA vaha ananugAmI avadhijJAna hai| (3) vardhamAna-jaise agni kI jvAlA IMdhana pAne para uttarottara adhikAdhika bar3hatI hai usI prakAra jo avadhijJAna zubha adhyavasAya hone para apanI pUrvAvasthA se uttarottara bar3hatA jAtA hai vaha vardhamAna avadhijJAna hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA (4) hIyamAna-jaise agni kI jvAlA navIna IMdhana na pAne se kramazaH ghaTatI jAtI hai usI prakAra jo avadhijJAna saMklezavaza pariNAma vizuddhi ke ghaTane se utpatti samaya kI apekSA kramazaH ghaTatA jAtA hai vaha hIyamAna avadhijJAna hai| (5) pratipAtI-jo avadhijJAna utkRSTa sarva loka parimANa viSaya karake calA jAtA hai vaha pratipAtI avadhijJAna hai| (6) apratipAtI-jo avadhijJAna bhavakSaya yA kevala jJAna hone se pahale naSTa nahIM hotA vaha apratipAtI avadhijJAna hai| jisa avadhijJAnI ko sampUrNa loka se Age eka bhI pradeza kA jJAna ho jAtA hai usakA avadhijJAna apratipAtI samajhanA caahiye| yaha bAta sAmarthya (zakti) kI apekSA kahI gaI hai| vAstava meM alokAkAza rUpI dravyoM se zUnya hai isalie vahA~ avadhijJAnI kucha nahIM dekha sakatA / ye chahoM bheda tiryaJca aura manuSya meM hone vAle kSAyopazamika avadhijJAna ke haiN| (ThA0 6 0 526) ( naMdIsUtra 6 se 16) 429-arthAvagraha ke chaH bheda :___ indriyoM dvArA apane apane viSayoM kA aspaSTa jJAna avagraha kahalAtA hai / isake do bheda haiM-vyaJjanAvagraha aura arthAvagraha / ' jisa prakAra dIpaka ke dvArA ghaTapaTAdi padArtha prakaTa kiye jAte haiM usI prakAra jisake dvArA padArtha vyakta arthAt prakaTa hoM aise viSayoM ke indriyajJAna yogya sthAna meM hone rUpa sambandha ko vyaJjanAvagraha kahate haiM / athavA darzana dvArA padArtha kA sAmAnya pratibhAsa hone para vizeSa jAnane ke lie indriya aura padArthoM kA yogya deza meM milanA vyaJjanAvagraha hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 29 varNa, gandha, rasa, sparza Adi artha arthAt viSayoM ko sAmAnya rUpa se jAnanA arthAvagraha hai / isake cha: bheda haiM: (1) zrotrendriya arthAvagraha, (2) caturindriya arthAvagraha, (3) ghrANendriya arthAvagraha, (4) rasanendriya arthAvagraha, (5) sparzane - ndriya arthAvagraha, (6) noindriya (mana) arthAvagraha | rUpAdi vizeSa kI apekSA kie binA kevala sAmAnya artha . ko grahaNa karane vAlA arthAvagraha pA~ca indriya aura mana se hotA hai isalie isake uparokta chaH bheda ho jAte haiM / arthAvagraha ke samAna hA avAya aura dhAraNA bhI Upara likhe anusAra pA~ca indriya aura mana dvArA hote haiM / isalie inake bhI cha: cha: bheda jAnane caahieN| ( naMdI sUtra, sUtra 30 ) ( ThA0 6 sUtra 524 ) ( tattvArthAdhigama sUtra prathama adhyAya) 430 -- avasarpiNI kAla ke chaH Are jisa kAla meM jIvoM ke saMhanana aura saMsthAna kramazaH hIna hote jAya~, Ayu aura avagAhanA ghaTate jAya~ tathA utthAna, karma vala, vIrya, puruSAkAra aura parAkrama kA hrAsa hotA jAya vaha avasarpiNI kAla hai / isa kAla meM pudgaloM ke varNa, gandha, rasa aura sparza hIna hote jAte haiN| zubha bhAva ghaTate jAte haiM aura azubha bhAva bar3hate jAte haiM / avasarpiNI kAla dasa kor3Akor3I sAgaropama kA hotA hai / avasarpiNI kAla ke chaH vibhAga haiM, jinheM Are kahate haiM / ve isa prakAra haiM: - (1) suSama suSamA, (2) suSamA, (3) suSama duSamA, (4) duSama suSamA, (5) duSamA (6) duSama duSamA / (1) suSamasuSamA - yaha ArA cAra kor3Akor3I sAgaropama kA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA hotA hai| isameM manuSyoM kI avagAhanA tIna kosa kI aura Ayu tIna palyopama kI hotI hai| isa Are meM putra putrI yugala(jor3A) rUpa se utpanna hote haiN| bar3e hokara ve hI pati patni bana jAte haiN| yugala rUpa se utpanna hone ke kAraNa isa Are ke manuSya yugaliyA kahalAte haiN| mAtA pitA kI Ayu chaH mAsa zeSa rahane para eka yugala utpanna hotA hai| 46 dina taka mAtA pitA usakI pratipAlanA karate haiN| Ayu samApti ke samaya mAtA ko chIMka aura pitA ko jaMbhAI (ubAsI) AtI hai aura donoM kAla kara jAte haiM / ve mara kara devaloka meM utpanna hote haiM / isa Are ke manuSya dasa prakAra ke kalpavRkSoM se manovAJchita sAmagrI pAte haiN| tIna dina ke antara se inheM AhAra kI icchA hotI hai / yugaliyoM ke vajra RSabhanArAca saMhanana aura samacaturasra saMsthAna hotA hai| inake zarIra meM 256 pasaliyA~ hotI haiN| yugalie asi, masi aura kRSi koI karma nahIM karate / isa bAre meM pRthvI kA svAda mizrI Adi madhura padArthoM se bhI adhika svAdiSTa hotA hai / puSpa aura phaloM kA svAda cakravartI ke zreSTha bhojana se bhI bar3ha kara hotA hai| bhUmibhAga atyanta ramaNIya hotA hai aura pAMca varNa vAlI vividha maNiyoM,vRkSoM aura paudhoM se suzobhita hotA hai / saba prakAra ke sukhoM se pUrNa hone ke kAraNa yaha pArA suSamasuSamA kahalAtA hai / (2) suSamA-yaha pArA tIna kor3Akor3I sAgaropama kA hotA hai / isameM manuSyoM kI avagAhanA do kosa kI aura Ayu do palyopama kI hotI hai| pahale Are ke samAna isa bAre meM bhI yugaladharma rahatA hai / pahale Are ke yugaliyoM se isa Are ke yugaliyoM meM itanA hI antara hotA hai ki inake zarIra meM 128 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 31 pasaliyA~ hotI haiN| mAtA pitA baccoM kA 64 dina taka pAlana poSaNa karate haiN| do dina ke antara se AhAra kI icchA hotI hai| yaha ArAbhI suravapUrNa hai| zeSa sArI bAteM sthUlarUpa se pahale Are jaisI jAnanI caahieN| avasarpiNI kAla hone ke kAraNa isa bAre meM pahale kI apekSA saba bAtoM meM kramazaH hInatA hotI jAtI hai / (3) suSama duSamA-suptama duSamA nAmaka tIsarA ArA do kor3Akor3I sAgaropama kA hotA hai / isameM dUsare Are kI taraha sukha hai parantu sAtha meM duHkha bhI hai / isa Are ke tIna bhAga haiM / prathama do bhAgoM meM manuSyoM kI avagAhanA eka kosa kI aura sthiti eka palyopama kI hotI hai| inameM yugalie utpanna hote haiM jinake 64 pasaliyA~ hotI haiM / mAtA pitA 76 dina taka baccoM kA pAlana poSaNa karate haiM / eka dina ke antara se AhAra kI icchA hotI hai| pahale dUsare AroM ke yugaliyoM kI taraha ye bhI chIMka aura jaMbhAI ke Ane para kAla kara jAte haiM aura devaloka meM utpanna hote haiN| zeSa vistAra sthUla rUpa se pahale dUsare AroM jaisA jAnanA caahie| suSama duSamA Are ke tIsare bhAga meM chahoM saMhanana aura chahoM saMsthAna hote haiM / avagAhanA hajAra dhanuSa se kama raha jAtI hai| Ayu jaghanya saMkhyAta varSa saura utkRSTa asaMkhyAta varSa kI hotI hai / mRtyu hone para jIva svakRta karmAnusAra cAroM gatiyoM meM jAte haiN| isa bhAma meM jIva mokSa bhI jAte haiN| vartamAna avasarpiNI ke tIsare Are ke tIsare bhAga kI samApti meM jaba palyopama kA AThavAM bhAga zeSa raha gayA usa samaya kalpavRkSoM kI zakti kAladoSa se nyUna ho gaI / yugaliyoM meM dveSa aura kaSAya kI mAtrA bar3hane lagI aura ve Apasa meM vivAda Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 zrI seThiyA jaina granthamAlA karane lge| apane vivAdoM kA nipaTArA karAne ke liye unhoMne sumati ko svAmIrUpa se svIkAra kiyaa| ye prathama kulakara the| inake bAda kramazaH caudaha kulakara hue| pahale pAMca kulakaroM ke zAsana meM hakAra daMDa thA / chaThe se dasaveM kulakara ke zAsana meM makAra tathA gyArahaveM se pandrahaveM kulakara ke zAsana meM dhikkAra daMDa thA / pandrahaveM kulakara RSabhadeva svAmI the| ve caudahaveM kulakara nAbhi ke putra the| mAtA kA nAma marudevI thaa|Rssbhdev isa avasarpiNI ke prathama rAjA, prathama jina, prathama kevalI, prathama tIrthakara aura prathama dharmacakravartI the| inakI Ayu caurAsI lAkha pUrva thI / inhoMne bIsa lAkha pUrva kumArAvasthA meM bitAe aura saTha lAkha pUrva rAjya kiyaa| apane zAsana kAla meM prajA hita ke lie inhoMne lekha, gaNita Adi 72 puruSa kalAoM aura 64 strI kalAoM kA upadeza diyaa| isI prakAra 100 zilpoM aura asi, masi aura kRSi rUpa tIna karmoM kI bhI zikSA dii|stth lAkha pUrva rAjya kA upabhoga kara dIkSA aGgIkAra kii| eka varSa taka chadmastha rahe / eka varSa kama eka lAkha pUrva kevalI rahe / caurAsI lAkha pUrva kI AyuSya pUrNa hone para nirvANa prApta kiyaa| bhagavAna RSabhadeva ke jyeSTha putra bharata mahArAja isa Are ke prathama cakravartI the| (4) duSama suSamA-yaha ArA bayAlIsa hajAra varSa kama eka koDAkor3I sAgaropama kA hotA hai| isa meM manuSyoM ke chahoM saMhanana aura chahoM saMsthAna hote haiM / avagAhanA bahuta se dhanuSoM kI hoto hai aura Ayu jaghanya antarmuhUtte, utkRSTa eka karor3a pUrva kI hotI hai| eka pUrva sattara lAkha karor3a varSa aura chappana hajAra karor3a varSa (70560000000000) kA hotA hai| yahA~ Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha se Ayu pUrI karake jIva svakRta karmAnusAra cAroM gatiyoM meM jAte haiM aura kaI jIva siddha, buddha evaM mukta hokara sakala duHkhoM kA anta kara dete haiM arthAt siddha gati ko prApta karate haiN| ___ vartamAna avasarpiNI ke isa Are meM tIna vaMza utpanna hue| arihantavaMza, cakravartIvaMza aura dazAravaMza / isI Are meM teIsa tIrthakara, 11 cakravartI, 6 baladeva, ha vAsudeva aura 6 prativAsudeva utpanna hue| duHkha vizeSa aura sukha kama hone se yaha pArA duSama suSamA kahA jAtA hai| (5) duSamA-pA~cavAM duSamA ArA ikkIsa hajAra varSa kA hai| isa bAre meM manuSyoM ke chahoM saMhanana tathA chahoM saMsthAna hote haiN| zarIra kI avagAhanA 7 hAtha taka kI hotI hai| Ayu jaghanya antarmuhUrta utkRSTa sau varSa jhAjherI hotI hai / jIva svakRta karmAnusAra cAroM gatiyoM meM jAte haiM / cauthe bAre meM utpanna huA koI jIva mukti bhI prApta kara sakatA hai , jaise jambUsvAmI / vartamAna paMcama Are kA tIsarA bhAga bIta jAne para gaNa (samudAyajAti) vivAhAdi vyavahAra, pAkhaNDadharma, rAjadharma, agni aura agni se hone vAlI rasoI Adi kriyAe~, cAritradharma aura gaccha vyavahAra-ina sabhI kA viccheda ho jaaygaa| yaha ArA duHkha pradhAna hai isalie isakA nAma duSamA hai / (6) duSama duSamA--avasarpiNI kA duSamA ArA bIta jAne para atyanta duHkhoM se paripUrNa duSama duSamA nAmaka chaThA ArA prArambha hogaa| yaha kAla manuSya aura pazuoM ke duHkhajanita hAhAkAra se vyApta hogA / isa Are ke prArambha meM dhRlimaya bhayaGkara AMdhI calegI tathA saMvartaka vAyu bhegii| dizAe~ dhUli se bharI hoMgI isalie prakAza zUnya hoMgI / arasa, virasa, kSAra,khAta, agni, Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA vidyut aura viSa pradhAna megha brseNge| pralayakAlIna pavana aura varSA ke prabhAva se vividha vanaspatiyA~ evaM trasa pANI naSTa ho jAyeMge / pahAr3a aura nagara pRthvI se mila jAyeMge / parvatoM meM eka vaitADhya parvata sthira rahegA aura nadiyoM meM gaMgA aura siMdhu nadiyA~ rheNgii| kAla ke atyanta rUkSa hone se sUrya khUba tapegA aura candramA ati zIta hogaa| gaMgA aura siMdhu nadiyoM kA pATa ratha ke cIle jitanA arthAt pahiyoM ke bIca ke antara jitanA caur3A hogA aura unameM stha kI dhurI pramANa gaharA pAnI hogA / nadiyA~ maccha kacchapAdi jalacara jIvoM se bharI hoNgii| bharata kSetra kI bhUmi aMgAra, bhobhara rAkha tathA tape hue tave ke sadRza hogI / tApa meM vaha agni jaisI hogI tathA dhRli aura kIcar3a se bharI hogii| isa kAraNa prANI pRthvI para kaSTa pUrvaka cala phira skeNge| isa Are ke manuSyoM kI utkRSTa avagAhanA eka hAtha kI aura utkRSTa Ayu solaha aura bIsa varSa kI hogii| ye adhika santAna vAle hoMge / inake varNa, gandha, rasa, sparza, saMhanana, saMsthAna sabhI azubha hoNge| zarIra saba taraha se beDaula hogaa| aneka vyAdhiyA~ ghara kiye rheNgii| rAga dveSa aura kaSAya kI mAtrA adhika hogii| dharma aura zraddhA bilakula na rheNge| vaitADhya parvata meM gaMgA aura siMdhu mahAnadiyoM ke pUrva pazcima taTa para 72 bila haiM ve hI isa kAla ke manuSyoM ke nivAsa sthAna hoNge| ye loga sUryodaya aura sUryAsta ke samaya apane apane biloM se nikaleMge aura gaMgA siMdhu mahAnadI se maccha kacchapAdi pakar3a kara reta meM gAr3a deMge / zAma ke gAr3e hue macchAdi ko subaha nikAla kara khAe~ge aura subaha ke gAr3e hue macchAdi zAma ko nikAla kara khaayeNge| vrata, niyama aura pratyAkhyAna se Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha rahita, mAMsa kA AhAra karane vAle, saMkliSTa pariNAma vAle ye jIva marakara prAyaH naraka aura tiryazca yoni meM utpanna hoNge| jambUdvIpa prajJapti vakSaskAra 2 (ThA0 6 sU0 462)(duSamaduSamA)bhagavatI zataka 7 uddezA ! 431-utsarpiNI ke chaH Are jisa kAla meM jIvoM ke saMhanana aura saMsthAna kramazaH adhikAdhika zubha hotejAya,Ayu aura avagAhanA bar3hate jAya~ tathA utthAna karma, bala, vIrya, puruSAkAra aura parAkrama kI vaddhi hotI jAya vaha utsarpiNI kAla hai| jIvoM kI taraha pudgaloM ke varNa,gandha, rasa aura sparza bhI isa kAla meM kramazaH zubha hote jAte haiN| azubhatama bhAva, azubhatara, azubha, zubha, zubhatara hote hue yAvat zubhatama ho jAte haiM / avasarpiNI kAla meM kramazaH hAsa hote hue hInatama avasthA AjAtI hai aura isameM uttarottara vRddhi hote hue kramazaH uccatama avasthA AjAtI hai| __avasarpiNI kAla ke jo chaH bAre haiM ve hI Are isa kAla meM vyatyaya (ulTe) rUpa se hote haiN| ina kA svarUpa bhI ThIka unhIM jaisA hai, kintu viparIta krama se| pahalA ArA avasarpiNI ke chaThe Are jaisA hai / chaThe Are ke anta samaya meM jo hInatama avasthA hotI hai usase isa bAre kA prArambha hotA hai aura kramika vikAsa dvArA bar3hate 2 chaThe Are kI prArambhika avasthA ke Ane para yaha ArA samApta hotA hai| isI prakAra zeSa AroM meM bhI kramika vikAsa hotA hai| sabhI Are antima avasthA se zuru hokara kramika vikAsa se prArambhika avasthA ko pahu~cate haiN| yaha kAla bhI avasarpiNI kAla kI taraha dasa koDAkor3I sAgaropama kA hai| utsarpiNI aura avasarpiNI meM jo antara hai vaha nIce likhe anusAra hai: Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA utsarpiNI ke chaH Are-duSama duSamA, duSamA,duSama suSamA, suSama duSamA, suSamA, suSama suSamA / (1) duSamaduSamA-avasarpiNI kA chaThA aArA ASAr3ha mudI pUnama ko samApta hotA hai aura sAvaNa vadI ekama ko candramA ke abhijit nakSatra meM hone para utsarpiNI kA dupama duSamA nAmaka prathama ArA prArambha hotA hai / yaha ArA avasarpiNI ke chaThe Are jaisA hai| isameM varNa,gandha,rasa,sparza Adi paryAyoM meM tathA manuSyoM kI avagAhanA,sthiti,saMhanana aura saMsthAna Adi meM uttarottara vRddhi hotI jAtI hai| yaha ArA ikkIsa hajAra varSa kA hai| (2) duSamA-isa Are ke prArambha meM sAta dina taka,bharatakSetra jitane vistAra vAle puSkara saMvartaka megha brseNge| sAta dina kI isa varSA se chaThe Are ke azubha bhAva rUkSatA uSNatA Adi naSTa ho jAya~ge / isake bAda sAta dina taka kSIra megha kI varSA hogii| isase zubha varNa, gandha, rasa aura sparza kI utpatti hogii| kSIra megha ke bAda sAta dina taka ghRta megha barasegA / isa vRSTi se pRthvI meM sneha (cikanAhaTa) utpanna ho jAyagA / isake bAda sAta dina taka amRta megha vRSTi karegA jisake prabhAva se vRkSa, guccha, gulma, latA Adi vanaspatiyoM ke aMkura phuutteNge| amRta megha ke bAda sAta dina taka rasamegha barasegA / rasamegha kI vaSTi se vanaspatiyoM meM pAMca prakAra kA rasa utpanna hogA aura unameM patra, pravAla, aMkura, puSpa, phala kI vRddhi hogii| noTa-kSIra, ghRta, amRta aura rasa megha pAnI hI barasAte haiM para inakA pAnI kSIra ghRta Adi kI taraha guNa karane vAlA hotA hai isalie guNa kI apekSA kSIramegha Adi nAma diye gaye haiN| . ukta prakAra se vaSTi hone para jaba pRthvI sarasa ho jAyagI tathA vRkSa latAdi vividha vanaspatiyoM se harI bharI aura ramaNIya Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha ho jAyagI taba loga biloM se nikleNge| ve pathvI ko sarasa sundara aura ramaNIya dekhakara bahuta prasanna hoNge| eka dUsare ko bulAveMge aura khUba khuziyA~ manAveMge / patra, puSpa, phala Adi se zobhita vanaspatiyoM se apanA nirvAha hote dekha ve milakara yaha maryAdA bAMdhege ki Aja se hama loga mAMsAhAra nahIM kareMge aura mAMsAhArI prANI kI chAyA taka hamAre lie parihAra yogya (tyAjya) hogii| isa prakAra isa bAre meM pRthvI ramaNIya ho jaaygii| prANI mukhapUrvaka rahane lageMge / isa Are ke manuSyoM ke chahoM saMhanana aura chahoM saMsthAna hoNge| unakI avagAhanA bahuta se hAtha kI aura Ayu jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sau varSa jhAjherI hogii| isa Are ke jIva mara kara apane karmoM ke anusAra cAroM gatiyoM meM utpanna hoMge,siddha nahIM hoNge| yaha ArA ikkIsa hajAra varSakA hogaa| (3) duSama suSamA--yaha ArA bayAlIsa hajAra varSa kama eka kor3Akor3I sAgaropama kA hogaa| isakA svarUpa avasarpiNI ke cauthe Are ke sadRza jAnanA cAhie / isa Are ke manuSyoM ke chahoM saMsthAna aura chahoM saMhanana hoNge| manuSyoM kI avagAhanA bahuta se dhanuSoM kI hogii| Ayu jaghanya antarmuhUrta utkRSTa eka karor3a pUrva kI hogI / manuSya marakara apane karmAnusAra cAroM gatiyoM meM jAya~ge aura bahuta se siddhi arthAt mokSa prApta kareMge / isa Are meM tIna vaMza hoMge-tIrthakaravaMza, cakravartIvaMza aura dazAravaMza / isa bAre meM teIsa tIrthakara, gyAraha cakravartI,nau baladeva, nau vAsudeva aura nau prativAsudeva hoNge| (4) suSama duSamA--yaha ArA do koDAkor3I sAgaropama kA hogA aura sArI bAteM avasarpiNI ke tIsare Are ke samAna hoNgii| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA isake bhI tIna bhAga hoMge kintu unakA krama ulTA rahegA / avasarpiNI ke tIsare bhAga ke samAna isa Are kA prathama bhAga hogaa| isa bAre meM RSabhadeva svAmI ke samAna cauvIsarve bhadrakRta tIrthakara hoNge| zilpakalAdi tIsare Are se cale Ae~ge isalie unheM kalA Adi kA upadeza dene kI AvazyakatA na hogI / kahIM 2 pandraha kulakara utpanna hone kI bAta likhI hai| ve loga kramazaH dhikkAra, makAra aura hakAra daNDa kA prayoga kreNge| isa Are ke tIsare bhAga meM rAjadharma yAvat cAritra dharma kA viccheda ho jaaygaa| dUsare aura tIsare tribhAga avasarpiNI ke tIsare Are ke dUsare aura pahale tribhAga ke sadRza hoNge| (5-6) suSamA aura supama suSamA nAyaka pAMcaveM aura chaThe Are avasarpiNI ke dvitIya aura prathama Are ke samAna hoNge| _ vizeSAvazyakabhASya meM sAmAyika cAritra kI apekSA kAla ke cAra bheda kie gae haiM / (1) utsarpiNI kAla,(2) avasarpiNI kAla,(3) noutsarpiNI avasarpiNI kAla aura (4) akAla / utsarpiNI aura avasarpiNI pahale vatAe jA cuke haiM / mahAvideha Adi kSetroM meM jahAM eka hI ArA rahatA hai arthAt unnati aura avanati nahIM haiM, usa jagaha ke kAla ko noutsarpiNI avasarpiNI kAla kahate haiM / ar3hAI dvIpa se bAhara ke dvIpa samudroM meM jahA~ sUrya candra vagairaha sthira rahate haiM aura manuSyoM kA nivAsa nahIM hai; usa jagaha akAla hai arthAt tithi, pakSa, mAsa, varSa Adi kAla gaNanA nahIM hai| sAmAyika ke cAra bheda haiM-(1)samyaktva sAmAyika (2) zrutasAmAyika, (3) dezavirati sAmAyika aura (4) sarva virati saamaayik| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 39 pahile ke do bheda sabhI AroM meM hote haiN| dezavirati aura sarvavirati sAmAyika utsarpiNI ke duSamasuSamA tathA suSama duSamA AroM meM tathA avasarpiNI ke suSama duSamA, duSama suSamA aura duSamA AroM meM hote haiM arthAt ina AroM meM cAroM sAmAyika vAle jIva hote haiM / pUrvaghara vahIM AroM meM hote haiM / noutsarpiNI T sarpiNI kAla ke kSetra kI apekSA cAra bhAga haiN| devakuru aura uttarakuru meM hamezA suSama supamA ArA rahatA hai / harivarSa aura ramyakavarSa meM suSamA tathA haimavata aura hairaNyavata meM suSama duSamA / pA~ca mahAvideha kSetroM meM hamezA duSama suSamA ArA rahatA hai / ina sabhI kSetroM meM utsarpiNI arthAt uttarottara vRddhi yA avasarpiNI arthAt uttarottara hrAsa na hone se sadaiva eka hI ArA rahatA hai| isalie vahA~ kA kAla noutsarpiNI avasarpiNI kahA jAtA hai / bharatAdi karma bhUmiyoM kI jisa Are ke sAtha vahA~ kI samAnatA hai vahI ArA usa kSetra meM batAyA gayA hai| inameM bhogabhUmiyoM ke chahIM kSetroM meM arthAt tIna AroM meM zruta aura cAritra sAmayika hI hote haiM / pUrvadhara vahI~ bhI hote haiM | mahAvideha kSetra meM, jahA~ sadA duSama suSamA ArA rahatA hai, cAroM prakAra kI sAmAyika vAle jIva hote haiN| jahA~ sUrya candrAdi nakSatra sthira haiM aise DhAI dvIpa se bAhara dvIpa samudroM meM candra sUrya kI gati na hone se akAla kahA jAtA hai / vahA~ sarvavirati cAritra sAmAyika ke sivAya bAkI tInoM sAmAyika matsyAdi jIvoM meM hote haiN| nandIzvara dvIpa meM vidyAcAraraNAdi muniyoM ke kisI kArya - vaza jAne se vahA~ cAritra sAmAyika bhI kahA jA sakatA hai / pUrva bhI vahA~ isI taraha ho sakate haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 zrI seThiyA jaina pranthamAlA devatA dvArA haraNa hone para to sabhI kSetroM meM sabhI sAmAyika pAe jA sakate haiN| (jambUdvIpaprajJapti vanaskAra 2)(ThA0 6 sU0 462) (vizeSAvazyakabhASya gA0 2708.10) 432-RtueM chaH do mAsa kA kAla vizeSa Rtu kahalAtA hai| RtueM chaH hotI haiM(1) ASADha aura zrAvaNa mAsa meM prAvaTa Rtu hotI hai| (2) bhAdrapada aura Azvina mAsa meM varSo / (3) kArtika aura mArgazIrSa meM zarad / (4) pauSa aura mAgha meM hemanta / (5) phAlguna aura caitra meM vasanta / (6) vaizAkha aura jyeSTha meM grISma / (ThA06 suu0|23). .. RtuoM ke lie loka vyavahAra nimnalikhita hai (1) vasanta-caitra aura vaizAkha / (2) grISma-jyeSTha aura ASADha / (3) varSA-zrAvaNa aura bhAdrapada / (4) zarada-Azvina aura kArtika / (5) zota-mArgazIrSa aura pauSa / (6) hemanta-mAgha aura phAlguna / (bRhad hoDAcaka) 433-nyUnatithi vAle parva chaH amAvasyA yA pUrNimA ko parva kahate haiN| inase yukta pakSa bhI parva kahA jAtA hai| candra mAsa kI apekSA chaH pakSoM meM eka eka tithi ghaTatI hai| ve isa prakAra haiM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha - (1) ASAr3ha kA kRSNapakSa, (2) bhAdrapada kA kRSNapakSa. (3) kArtika kA kRSNapakSa, (4)pauSa kA kRSNapakSa, (5) phAlguna kA kRSNapakSa, (6) vaizAkha kA kRSNapakSa / ____ (ThA0 6 sU0 524) (candraprajJapti 12prAbhRta) (uttarAdhyayana a0 26 gA0 15) 434-adhika tithivAle parva chaH sUryamAsa kI apekSA chaH pattoM meM eka eka tithi bar3hatI hai| ve isa prakAra haiM:-(1) ASADha kA zuklapakSa, (2) bhAdrapada kA zuklapakSa, (3) kArtika kA zuklapakSa, (4) pauSa kA zuklapakSa, (5) phAlguna kA zuklapakSa, (6) vaizAkha kA zuklapakSa / (ThANAMga 6 sU0 542) (candra prajJapti 12 prAbhUta) 435 -jambUdvIpa meM chaH akarmabhUmiyA~ ___jahAM asi, masi aura kRSi kisI prakAra kA karma (AjIvikA) nahIM hotA, aise kSetroM ko akarma bhUmiyA~ kahate haiM / jambUdvIpa meM chaH akarma bhUmiyA~ haiM--(1) haimavata (2) hairaNyavata, (3) harivarSa, (4) ramyakavarSa, (5) devakuru (6) uttarakuru / (ThANAMga 6 u0 3 sU0 522) 436-manuSya kSetra chaH ___ manuSya aDhAI dvIpa meM hI utpanna hote haiN| usake mukhya chaH vibhAga haiN| yahI manuSyoM kI utpatti ke chaH kSetra haiN| ve isa prakAra haiM-(1) jambUdvIpa, (2)pUrvadhAtakI khaNDa, (3) pazcimadhAtakI khnndd,(4)puurvpusskraadh,(5)pshcimpusskraadh(6)antrviip| (ThANAMga 6 u0 3 sU0 460) 437-manuSya ke chaH prakAra manuSya ke chaH kSetra Upara batAe gaye haiM / inameM utpanna hone Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 zrI seThiyA jaina granthamAlA . vAle manuSya bhI kSetroM ke bheda se chaH prakAra ke kahe jAte haiN| athavA garbhaja manuSya ke (1) karmabhUmi, (2) akarmabhUmi, (3) antarvIpa tathA sammUrchima ke (4) karmabhUmi, (5) akamabhUmi, aura (6) antarvIpa isa prakAra manuSya ke chaH bheda hote haiN| (ThANAMga 6 u03 sU0 460) 438-RddhiprApta Arya ke chaH bheda jisameM jJAna darzana aura cAritra grahaNa karane kI yogyatA ho use Arya kahate haiM / isake do bheda haiM-RddhimApta aura anuddhimaapt| jo vyakti arihanta, cakravartI Adi RddhiyoM ko prApta kara letA hai, use RddhimApta Arya kahate haiM / Arya kSetra meM utpanna hone Adi ke kAraNa jo puruSa Arya kahA jAtA hai use anaddhiprApta Arya kahate haiM / RddhimApta Arya ke chaH bheda haiM(1) arihanta-rAga dveSa Adi zatruoM kA nAza karane vAle arihanta kahalAte haiM / ve aSTa mahApatihAryAdi RddhiyoM se sampanna hote haiN| (2) cakravartI-caudaha ratna aura chaH khaNDoM ke svAmI cakravartI kahalAte haiM, ve sarvotkRSTa laukika samRddhi sampanna hote haiN| (3) vAsudeva-sAta ratna aura tIna khaNDoM ke svAmI vAsudeva kahalAte haiM / ve bhI aneka prakAra kI RddhiyoM se sampanna hote haiN| (4) baladeva-vAsudeva ke bar3e bhAI baladeva kahe jAte haiN| ve kaI prakAra kI RddhiyoM se sampanna hote haiM / valadeva se vAsudeva aura vAsudeva se cakravartI kI Rddhi dugunI hotI hai / tIrthaMkara kI AdhyAtmika Rddhi cakravartI se ananta guNI hotI hai| (5) cAraNa-AkAza gAminI vidyA jAnane vAle cAraNa kahalAte haiN| jaMghAcAraNa aura vidyAcAraNa ke bheda se cAraNa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha do prakAra ke haiM / cAritra aura tapa vizeSa ke prabhAva se jinheM AkAza meM Ane jAne kI Rddhi prApta ho ve jaMghAcAraNa kahalAte haiN| jinheM ukta labdhi vidyA dvArA prApta ho ve vidyAcAraNa kahalAte haiN| jaMghAcAraNa aura vidyAcAraNa kA vizeSa varNana bhagavatI zataka 20 uddezA ha meM hai| (6) vidyAdhara-caitADhya parvata ke adhivAsI prajJapti Adi vidyAoM ke dhAraNa karane vAle viziSTa zakti sampanna vyakti vidyAdhara kahalAte haiM / ye AkAza meM ur3ate haiM tathA aneka camatkArika kArya karate haiN| (ThA06 sUtra 461)(prajJApanA pada 1)(mAva0malayagiri pUrvArddha labdhi adhikAra pRSTa77) 439-durlabha bola chaH jo bAteM ananta kAla taka saMsAra cakra meM bhramaNa karane ke bAda kaThinatA se prApta hoM tathA jinheM prApta karake jIva saMsAra cakra ko kATane kA prayatna kara sake unheM durlabha kahate haiN| ve chaH haiM(1) manuSya janma, (2) Arya kSetra (sAr3he paccIsa Arya deza), (3) dhArmika kula meM utpanna honA, (4) kevalI prarUpita dharma kA sunanA, (5) kevalI prarUpita dharma para zraddhA karanA, (6) kevalI prarUpita dharma para AcaraNa krnaa| ina boloM meM pahale se dUsarA, dUsare se tIsarA isa prakAra uttarottara adhikAdhika durlabha haiN| ajJAna, pramAda Adi doSoM kA sevana karane vAle jIva inheM prApta nahIM kara skte| aise jIva ekendriya Adi meM janma lete haiM, jahA~ kAya sthiti bahuta lambI hai| noTa-"dasa durlabha" dasaveM bola saMgraha meM diye jaayNge| (ThANAMga 6 u03 sUtra 485) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 zrI seThiyA jaina granthamAlA 440-jJAnAvaraNIya karma bAMdhane ke cha kAraNa (1)jJAnI se virodha karanA yA usake pratikUla AcaraNa krnaa| (2) jJAnaguru tathA jJAna kA gopana karanA / (3)jJAna meM antarAya denA / (4) jJAnI se dveSa krnaa| ( 5 ) jJAna evaM jJAnI kI asAtanA karanA / (6) jJAna evaM jJAnI ke sAtha vivAda karanA athavA unameM doSa dikhAne kI ceSTA krnaa| (bhagavatI zataka 8 uddezA hai) 441--darzanAvaraNIya karma bAMdhane ke chaH kAraNa (1) darzanavAn ke sAtha virodha karanA yA usake pratikUla AcaraNa krnaa| (2) darzana kA nihnavana (gopana ) karanA / (3) darzana meM antarAya denaa| (4) darzana se dveSa krnaa| (5) darzana athavA darzanavAn kI asAtanA krnaa| (6) darzana yA darzanavAn ke sAtha vivAda karanA athavA una meM doSa dikhAne kI ceSTA krnaa| (bhagavatI zataka 8 uddezA hai) 442-mohanIya karma bAMdhane ke chaH kAraNa (1) tIva krodha, (2) tIva mAna, (3) tIva mAyA, (4) tIvralobha, (5) tIvU mithyAtva (6) tIvU nokssaay| (bhagavatI zataka 8 uddezA 6) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 45 443 ---- kalpasthiti chaH sAdhu ke zAstrokta AcAra ko kalpasthiti kahate haiM / athavA sAmAyika chedopasthApanIya Adi sAdhu ke cAritra kI maryAdA ko kalpasthiti kahate haiM / kalpasthiti ke chaH bheda haiM( 1 ) sAmAyika kalpasthiti, ( 2 ) chedopasthApanIya kalpasthiti, (3) nirvizamAna kalpasthiti, ( 4 ) nirviSTakAyika kalpasthiti, ( 5 ) jinakalpasthiti, (6) sthavira kalpasthiti / ( 1 ) sAmAyika kalpasthiti -- sarvasAvadya viratirUpa sAmAyika cAritra vAle saMyamI sAdhuoM kI maryAdA sAmAyika kalpasthiti hai| sAmAyika kalpa prathama aura carama tIrthaMkaroM ke sAdhuoM meM svalpa kAlIna tathA madhya tIrthaMkaroM ke zAsana meM aura mahAvideha kSetra meM yAvajjIva hotA hai / (1) zayyAtara piMDa kA parihAra, (2) cAra mahAvratoM kA pAlana, (3) piNDakalpa, (4) puruSa jyeSThatA arthAt ratnAdhika kA vandana, ye cAra sAmAyika cAritra ke avasthita kalpa haiM arthAt sAmAyika cAritra vAloM meM ye niyamita rUpa se hote haiM / (1) zveta aura pramANopeta vastra kI apekSA acalatA, (2) zraddezika yAdi doSoM kA parihAra, (3) rAjapiNDa kA tyAga, (4) pratikramaNa, (5) mAsakalpa (6) paryuSaNa kalpa, ye chaH sAmAyika cAritra ke anavasthita kalpa haiM arthAt aniyamita rUpa se pAle jAte haiM / (2) chedopasthApanIya kalpasthiti - jisa cAritra meM pUrva paryAya ko cheda kara phira mahAbUtoM kA AropaNa ho use chedopasthApanIya TippaNI--*prathama evaM carama tIrthaMkara ke zAsana meM cAra mahAvratoM ke badale pAMca mahAvratareM avasthita kalpa hai / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA cAritra kahate hai| chedopasthApanIya cAritradhArI sAdhuoM ke AcAra kI maryAdA ko chedopasthApanIya kalpasthiti kahate haiN| yaha cAritra prathama evaM carama tIrthaMkaroM ke sAdhuoM meM hI hotA hai| isalie yaha kalpasthiti bhI unhIM sAdhuoM ke liye hai| sAmAyika kalpasthiti meM batAe hue avasthita kalpa ke cAra aura anavasthita kalpa ke chaH, kula dasoM boloM kA pAlana karanA chedopasthApanIya cAritra kI maryAdA hai| (3) nirvizamAna kalpasthiti-parihAra vizuddhi cAritra aGgIkAra karane vAle pArihArika sAdhuoM kI AcAra maryAdA ko nirvizamAna kalpasthiti kahate haiM / pArihArika sAdhu grISmakAla meM jaghanya upavAsa, madhyama belA aura utkRSTa telA; zItakAla meM jaghanya belA, madhyama telA aura utkRSTa colA (cAra upavAsa) tathA varSAkAla meM jaghanya telA, madhyama colA aura utkRSTa paMcolA tapa karate haiM / pAraNe ke dina Ayambila karate haiM / saMsRSTa aura asaMsaSTa piNDeSaNAoM ko chor3a kara zepa pA~ca meM se icchAnusAra eka se AhAra aura dUsarI se pAnI lete haiM, isa prakAra pArihArika sAdhu chaH mAsa taka tapa karate haiN| (4) nirviSTa kAyika kalpasthiti-pArihArika tapa pUrA karane ke bAda jo vaiyAvRtya karane lagate haiM, ve nirviSTakAyika kahalAte haiN| inhIM ko anupArihArika bhI kahA jAtA hai| inakI maryAdA nirviSTakAyika kalpasthiti kahalAtI hai| unameM kucha sAdhu pahale nirvizamAna kalpasthiti aGgIkAra karate haiM, zeSa inakI sevA karate haiM, phira sevA karane vAle tapa karane lagate haiM aura tapa vAle vaiyAvaca karane lagate haiN| noTa-cAritravAn aura utkRSTha samyaktva dhArI sAdhuoM kA gaNa parihAra-vizuddhi Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha cAritra aMgIkAra karatA hai / jaghanya nava pUrvadhArI aura utkRSTa kiMcinnyUna daza pUrvadhArI hote haiM / vyavahAra kalpa aura prAyazcittoM meM kuzala hote haiM / 47 ( 5 ) jinakalpasthiti -- utkRSTa cAritra pAlana karane kI icchA se gaccha se nikale hue sAdhu vizeSa jinakalpI kahe jAte haiM / inake AcAra ko jina kalpasthiti kahate haiM / jaghanya naveM pUrva kI tRtIya vastu aura utkRSTa kucha kama dasa pUrvadhArI sAdhu jina kalpa aGgIkAra karate haiN| ve vajraRSabhanArAca saMhanana ke dhAraka hote haiN| akele rahate haiM, upasarga aura rogAdi kI vedanA vinA auSadhAdi upacAra kie sahate haiM / upAdhi se rahita sthAna meM rahate haiN| pichalI pA~ca meM se kisI eka piNDeSaNA kA abhigraha kara ke bhikSA lete haiN| (6) sthavira kalpasthiti - gaccha meM rahane vAle sAdhuoM ke AcAra ko sthavira kalpasthiti kahate haiM / satraha prakAra ke saMyama kA pAlana karanA, tapa aura pravacana ko dIpAnA, ziSyoM meM jJAna, darzana aura cAritra Adi guNoM kI vRddhi karanA, vRddhAvasthA meM jaMghA bala kSINa hone para vasati, AhAra aura upadhi ke doSoM kA parihAra karate hue eka hI sthAna meM rahanA Adi sthavira kA AcAra hai / (ThANAMga sUtra 530 aura 206) (bRhatkalpa uddezA 6) 1 444 - kalpa palimandhu chaH sAdhu ke AcAra kA manthana arthAt ghAta karane vAle kalpa palimandhu kahalAte haiM / inake chaH bheda haiM (1) kaukucika - sthAna, zarIra aura bhASA kI apekSA kutsita ceSTA karane vAlA kaukucika sAdhu saMyama kA ghAtaka hotA hai / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA jo sAdhu baiThA huA yA khar3A huA dIvAla, stambha Adi para giratA hai, bArambAra ghUmatA rahatA hai, pairoM kA saMkoca vistAra karatA rahatA hai tathA nizcala Asana se nahIM baiThatA vaha sthAna kaukucika hai| hAtha, paira Adi aGgoM ko niSpayojana hilAne vAlA sAdhu zarIra kaukucika hai| jo sAdhu bAjA bajAtA hai, hAsyotpAdaka vacana bolatA hai, pazu-pakSiyoM kI nakala karatA hai, logoM ko ha~sAne ke lie anArya deza kI bhASA bolatA hai, vaha bhASA kaukucika hai| (2) maukharika-jo bahuta bolatA hai, yA aisI bAta kahatA hai ki sunane vAlA zatru bana jAtA hai , use maukharika kahate haiM / aise sAdhu se asatya bhASaNa kI sambhAvanA rahatI hai aura vaha satya vacana kA ghAtaka hotA hai / (3) cakSu lolupa-jo stUpa Adi ko dekhate hue, dharma kathA yA svAdhyAya karate hue, mana meM kisI prakAra kI bhAvanA bhAte hue calatA hai, mArga meM IryA sambandhI upayoga nahIM rakhatA, aisA caJcala sAdhu IryA samiti kA ghAtaka hotA hai| (4) titiNaka-AhAra upadhi yA zayyA na milane para kheda vaza binA vicAra jaise taise bola dene vAlA tanuka mijAja (tiMtiNaka) sAdhu eSaNA samiti kA ghAtaka hotA hai, kyoMki aise svabhAva vAlA sAdhu dukhI hokara aneSaNIya AhAra bhI le letA hai| (5) icchA lobhika-atizaya lobha aura icchA hone se adhika upadhi ko grahaNa karane vAlA sAdhu nirlobhatA, niSparigrahatArUpa siddhipatha kA ghAtaka hotA hai| (6)nidAna kartA-cakravartI indra Adi kI Rddhi kA nidAna karane vAlA sAdhu samyagdarzana, jJAna, cAritra rUpa mokSa mArga kA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha ghAtaka hotA hai, kyoMki nidAna ArtadhyAna hai| (ThANAMga 6 sUtra 524)(bRhatkalpa uddezA 6) 445-pratyanIka ke cha: prakAra virodhI sainya kI taraha pratikUla AcaraNa karane vAlA vyakti pratyanIka kahalAtA hai| pratyanIka ke chaH bheda haiM--(1) guru pratyanIka (2) gati pratyanIka, (3) samUha pratyanIka, (4) anukampA pratyanIka, (5) zruta pratyanIka, (6) bhAva pratyanIka / (1) guru pratyanIka-AcArya, upAdhyAya aura sthavira guru haiN| guru kA jAti Adi se avarNavAda bolanA, doSa dekhanA, ahita karanA, guru ke sAmane unake vacanoM kA apamAna karanA, unake samIpa na rahanA, unake upadeza kA upahAsa karanA, vaiyAvRtya na karanA Adi pratikUla vyavahAra karane vAlA guru pratyanIka hai| AcArya,upAdhyAya aura sthavira ke bheda se guru pratyanIka ke tIna bheda haiM / vaya, zruta aura dIkSA paryAya meM bar3A sAdhu sthavira kahalAtA hai| (2) gati pratyanIka-gati kI apekSA pratikUla AcaraNa karane vAlA gati pratyanIka hai / isake tIna bheda haiM-ihaloka pratyanIka, paraloka pratyanIka aura ubhayaloka pratyanIka / paMcAgnitapa karane vAle kI taraha ajJAnavaza indriyoM ke pratikUla AcaraNa karane vAlA ihaloka pratyanIka hai| aisA karane vAlA vyartha hI indriya aura zarIra ko duHkha pahu~cAtA hai aura apanA vartamAna bhava bigAr3atA hai / indriya-viSayoM meM Asakta rahane vAlA paraloka pratyanIka hai| vaha Asakti bhAva se azubha karma upArjita karatA hai aura paraloka meM duHkha bhogatA hai| corI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA Adi karane vAlA ubhayaloka pratyanIka hai / vaha vyakti apane kukRtyoM se yahA~ daNDita hotA hai aura parabhava meM durgati pAtA hai| (3) samUha pratyanIka-samUha arthAt sAdhu-samudAya ke viruddha AcaraNa karane vAlA samUha pratyanIka hai / kulapratyanIka, gaNa pratyanIka aura saMgha pratyanIka ke bheda se samUha pratyanIka tIna prakAra kA hai| eka AcArya kI santati kula hai, jaise candrAdi / Apasa meM sambandha rakhane vAle tIna kuloM kA samUha gaNa kahalAtA hai / jJAna, darzana aura cAritra guNoM se alaMkRta sakala sAdhuoM kA samudAya saMgha hai / kula, gaNa aura saMgha ke viruddha AcaraNa karane vAle kramazaH kula pratyanIka, gaNa pratyanIka aura saMgha pratyanIka kahe jAte haiN| (4) anukampA pratyanIka-anukampA yogya sAdhuoM kI AhArAdi dvArA sevA ke badale unake pratikUla AcaraNa karane vAlA sAdhu anukampA pratyanIka hai / tapasvI, glAna aura zaikSa (navadIkSita) ye tIna anukampA yogya haiM / anukampA ke bheda se anukampA pratyanIka ke bhI tIna bheda haiM-tapasvI pratyanIka, glAna pratyanIka, aura zaikSa pratyanIka / (5) zruta pratyanIka-zruta ke viruddha AcaraNa karane vAlA zruta pratyanIka hai / sUtra, artha aura tadubhaya ke bheda se zruta tIna taraha kA hai / zruta ke bheda se zruta pratyanIka ke bhI sUtra pratyanIka, artha pratyanIka aura tadubhaya pratyanIka ye tIna bheda haiN| zarIra, vrata, pramAda, apramAda Adi bAteM loka meM prasiddha hI haiM,phira zAstroM ke adhyayana se kyA lAbha ? nigoda, deva, nArakI Adi kA jJAna bhI vyartha hai| isa prakAra zAstrajJAna ko niSpayojana yA usameM doSa batAne vAlA zruta pratyanIka hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha naram .(6) bhAva pratyanIka-nAyikAdi bhAvoM ke pratikUla AcaraNa karane vAlA bhAva pratyanIka hai| jJAna,darzana aura cAritra ke bheda se bhAva pratyanIka ke tIna bheda haiN| jJAna,darzana auracAritra ke viruddha prarUpaNA karanA, inameM doSa Adi dikhAnA bhAva pratyanIkatA hai / (bhagavatI zataka 8 uddezA 8) 446-gocarI ke chaH prakAra jaise gAya sabhI prakAra ke tRNoM ko sAmAnya rUpa se caratI hai usI prakAra sAdhu uttama,madhyama tathA nIca kuloM meM rAgadveSa rahita hokara vicarate haiN| zarIra ko dharmasAdhana kA aMga samajha kara usakA pAlana karane ke lie AhAra Adi lete haiN| gAya kI taraha uttama, madhyama Adi kA bheda na hone se muniyoM kI bhikSAvRtti bhI gocarI kahalAtI hai| abhigraha vizeSa se isake chaH bheda haiM(1) peTA-jisa gocarI meM sAdhu grAmAdi ko sandUka kI taraha cAra koNoM meM bAMTa kara bIca ke gharoM ko chor3atA huA cAroM dizAoM meM samazreNI se vicaratA hai, vaha peTA kahalAtI hai| (2) arddha peTA-uparokta prakAra se kSetra ko bAMTa kara kevala do dizAoM ke gharoM se bhikSA lenA ardha peTA gocarI hai| (3)gomUtrikA-jamIna para par3e hue gomUtra ke AkAra sarIkhI bhikSA ke kSetra kI kalpanA karake bhikSA lenA gomUtrikA gocarI hai| isameM sAdhu Amane sAmane ke gharoM meM pahale bAI paMkti meM phira dAhinI paMkti meM gocarI karatA hai| isa krama se donoM paMktiyoM ke gharoM se bhikSA lenA gomUtrikA gocarI hai / (4) pataMga vIthikA-pataMgiye kI gati ke samAna aniyamita rUpa se gocarI karanA pataMga vIthikA gocarI hai| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA (5) zambUkAvarttA - zaGkha ke Avarta kI taraha vRtta ( gola ) gati vAlI gocarI zambUkAvarttA gocarI hai / ( 6 ) gatapratyAgatA -- jisa gocarI meM sAdhu eka paMkti ke gharoM meM gocarI karatA huA anta taka jAtA hai aura lauTate samaya dUsarI paMkti ke gharoM se gocarI letA hai, use gatapratyAgatA gocarI kahate haiN| (ThANAMga 6 sUtra 514) (uttarAdhyayana a0 30 gA0 16 ) (pravacanasArodvAra pra0bhAga gA0 745) (dharmasaMgraha 3 adhi0) 447 - pratilekhanA kI vidhi ke chaH bheda zAstrokta vidhi se vastrapAtrAdi upakaraNoM ko upayogapUrvaka dekhanA pratilekhanA yA paDileharagA hai| isakI vidhi ke chaHbheda haiM-- ( 1 ) uDM-- utkaTuka Asana se baiTha kara vastra ko tirchA aura jamIna se U~cA rakhate hue pratilekhanA karanI cAhiye / (2) thiraM vastra ko majabUtI se sthira pakar3anA cAhiye / (3) aturiyaM - binA upayoga ke jaldI 2 pratilekhanA nahIM karanI cAhiye / ( 4 ) par3ilehe vastra ke tIna bhAga karake use donoM tarapha acchI taraha dekhanA cAhiye / - (5) paraphoDe - dekhane ke bAda jayaraNA se khaMkheranA ( dhIre 2 bhar3akAnA ) cAhiye | * (6) pamajjijjA - baMkherane ke bAda vastrAdi para lage hue jIva ko hAtha meM lekara zodhanA cAhiye / ( uttarAdhyayana adhyayana 26 gAthA 24 ) 448 - apramAda pratilekhanA chaH pramAda kA tyAga kara upayogapUrvaka vidhi se pratilekhanA karanA apramAda pratilekhanA hai isake cha: bheda haiM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAntabola saMgraha (1) anartita-pratilekhanA karate hue zarIra aura vastrAdi ko nacAnA na caahiye| (2) avalita-pratilekhanA karate samaya vastra kahIM se mur3A na honA cAhiye / pratilekhanA karane vAle ko bhI zarIra binA mor3e sIdhe baiThanA cAhiye / athavA pratilekhanA karate hue vastra aura zarIra ko caMcala na rakhanA cAhie / (3) ananubandhI-vastra ko jhar3akAnA na cAhiye / (4) amosalI-dhAnyAdi kUTate samaya Upara nIce aura tiLa lagane vAle mUsala kI taraha pratilekhanA karate samaya vastra ko Upara, nIce yA tirne dIvAla Adi se na lagAnA caahiye| ( 5 ) paTpurimanavasphoTakA (chaH purimA nava khor3A) pratilekhanA meM chaH purima aura nava khor3a karane cAhiye / vastra ke donoM hissoM ko tIna tIna bAra khaMkheranA chaH purima hai| tathA vastra ko tIna tIna bAra pUMja kara tIna bAra zodhanA nava khor3a hai| (6) pANi-prANa-vizodhana-vastrAdi para calatA huA koI jIva dikhAI de to usako apane hAtha para utAra kara rakSaNa krnaa| (ThANAMga sUtra 103) (uttarAdhyayana adhyayana 26) 449-pramAda pratilekhanA chaH ___pramAda pUrvaka kI jAne vAlI pratilekhanA pramAda patilekhanA hai / vaha chaH prakAra kI hai(1) ArabhaTA-viparIta rIti se yA utAvala ke sAtha pratilekhanA karanA athavA eka vastra kI pratilekhanA adhUrI chor3a kara dUsare vastra kI karane laga jAnA prArabhaTA pratilekhanA hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA (2) sammA-jisa pratilekhanA meM vastra ke kone mur3e hI raheM arthAt sala na nikAle jAya~ vaha sammardA pratilekhanA hai / athavA pratilekhanA ke upakaraNoM para baiThakara pratilekhanA karanA sammardA pratilekhanA hai| (3) mosalI-jaise kUTate samaya mUsala Upara nIce aura tirne lagatA hai usI prakAra pratilekhanA karate samaya vastra ko Upara nIce yA tice lagAnA mosalI pratilekhanA hai / (4) prasphoTanA-jisa prakAra dhRla se bharA huA vastra jora se jhar3akAyA jAtA hai usI prakAra pratilekhanA ke vastra ko jora se jhar3akAnA prasphoTanA pratilekhanA hai| (5) vikSiptA-pratilekhanA kie hue vastroM ko vinA pratilekhanA kie hue vastroM meM milA denA vikSiptA pratilekhanA hai| athavA pratilekhanA karate hue vastra ke palle Adi ko Upara kI ora pheMkanA vikSiptA pratilekhanA hai| (6) vedikA-pratilekhanA karate samaya ghuTanoM ke Upara nIce aura pasavAr3e hAtha rakhanA athavA donoM ghuTanoM yA eka ghuTane ko bhujAoM ke bIca rakhanA vedikA pratilekhanA hai| vedikA ke pAMca bheda pAMcave bola naM. 322 meM diye jA cuke haiN| (ThANAMga 6 sUtra 503) (uttarAdhyayana adhyayana 26 gAthA 26) 450-gaNa ko dhAraNa karane vAle ke chaH guNa chaH guNoM vAlA sAdhu gaNa arthAt samudAya ko dhAraNa kara sakatA hai arthAt sAdhu samudAya ko maryAdA meM rakha sakatA hai| chaH guNa ye haiM(1) zraddhA sampannatA-gaNa dhAraNa karane vAlA dRDha zraddhAlu Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha arthAt samyagdarzana sampanna honA cAhiye / zraddhAlu svayaM maryAdA meM rahatA hai aura dUsaroM ko maryAdA meM rakha sakatA hai| 55 ( 2 ) satya sampannatA - satyavAdI evaM pratijJAzUra muni gaNa pAlaka hotA hai| usake vacana Adeya ( grahaNa karane yogya) hote haiN| (3) medhAvIpana - maryAdA ko samajhane vAlA athavA zrutagrahaNa kI zakti vAlA buddhimAna puruSa medhAvI kahalAtA hai / medhAvI sAdhu anya sAdhuoM se maryAdA kA pAlana karA sakatA hai tathA dUsare se vizeSa zruta jJAna graharaNa karake ziSyoM ko par3hA sakatA / ( 4 ) bahuzrutatA - - gaNapAlaka kA bahuzruta honA bhI zrAvazyaka hai| jo sAdhu bahuzruta nahIM hai vaha gaNa meM jJAna kI vRddhi nahIM kara sakatA | zAstra sammata kriyA kA pAlana karanA evaM anya sAdhuoM se karAnA bhI usake liye sambhava nahIM hai / ( 5 ) zaktimattA - zarIrAdi kI sAmarthya sampanna honA jisase ApattikAla meM apanI evaM gaccha kI rakSA kI jAsake / - ( 6 ) alpAdhikaraNatA - adhikaraNa zabda kA artha hai vigraha / alpAdhikaraNa arthAt svapakSa sambandhI yA parapakSasambandhI vigraha (lar3AI jhagar3A) rahita sAdhu ziSyoM kI anupAlanA bhalI prakAra kara sakatA hai / (ThANAMga 6 sUtra 475) 451 - AcArya ke chaH kartavya saMgha kI vyavasthA ke liye AcArya ko nIce likhI cha: bAtoM kA dhyAna rakhanA cAhiye (1) sUtrArthasthirIkaraNa - sUtra ke vivAdagrasta artha kA nizcaya karanA athavA sUtra aura artha meM caturvidha saMgha ko sthira karanA / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA (2) vinaya-saba ke sAtha namratA se vyavahAra krnaa| (3) gurupUjA-apane se bar3e arthAt sthavira sAdhuoM kI bhakti krnaa| (4) zaikSabahumAna-zikSA grahaNa karane vAle aura navadIkSita sAdhuoM kA satkAra krnaa| (5) dAnapatizraddhAvRddhi-dAna dene meM dAtA kI zraddhA bddh'aanaa| (6) budbhivalavarddhana-apane ziSyoM kI buddhi tathA adhyAtmika zakti ko bddh'aanaa| ( ThANAMga 6 sUtra 570) 452-zrAvaka ke chaH guNa dezavirati cAritra ko pAlana karane vAlA zraddhAsampanna vyakti zrAvaka kahalAtA hai| isa ke chaH guNa haiM(1) zrAvaka vratoM kA bhalI prakAra anuSThAna karatA hai| vratoM kA anuSThAna cAra prakAra se hotA hai(ka) vinaya aura bahumAnapUrvaka vratoM ko sunanA / (kha) vratoM ke bhAMge, bheda aura aticAroM ko sAMgopAMga yathArtha rUpa se jaannaa| (ga) guru ke samIpa kucha kAla athavA sadA ke lie vratoM ko aMgIkAra krnaa| (gha) grahaNa kiye hue vratoM ko samyak prakAra pAlanA / (2) zrAvaka zIlavAn hotA hai| zIla(AcAra)chaH prakAra kA hai| (ka) jahA~ bahuta se zIlavAn bahuzruta sAdharmika loga ekatra hoM usa sthAna ko Ayatana kahate haiM, vahA~ AnA jAnA rkhnaa| (kha) binA kArya dUsare ke ghara meM na jaanaa| (ga) camakIlA bhar3akIlA veSa na rakhate hue sAde vastra pahananA / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha (gha) vikAra utpanna karane vAle vacana na kahanA / (Ga) bAlakrIr3A arthAt juA Adi kuvyasanoM kA tyAga karanA / (ca) madhura nIti se arthAt zAntimaya mIThe vacanoM se kArya nikAlanA, kaThora vacana na bolanA / (3) zrAvaka guNavAna hotA hai / yoM to guNa aneka haiM para yahA~ pA~ca vizeSa guNoM se prayojana hai / zhaa6 (ka) vAcanA, pRcchanA, parivarttanA, anuprekSA aura dharma kathA rUpa pA~ca prakAra kI svAdhyAya karanA / (kha) tapa, niyama, vandanAdi anuSThAnoM meM tatpara rahanA / (ga) vinayavAn honA / (gha) durAgraha arthAt Tha na karanA / (Ga) jina vacanoM meM ruci rakhanA / ( 4 zrAvaka RjuvyavahArI hotA hai arthAt niSkapaTa hokara sarala bhAva se vyavahAra karatA hai / ( 5 ) zrAvaka guru kI suzrUSA (sevAbhakti) karane vAlA hotA hai| (6) zrAvaka pravacana arthAt zAstroM ke jJAna meM pravINa hotA hai / ( dharmaratna prakaraNa ) 453 - samakita ke chaH sthAna nava tattva aura chaH dravyoM meM dRr3ha zraddhA honA samakita (samyava) hai / samakita dhAraNa karane vAle vyakti kI nIce likhI : bAtoM meM dRr3ha zraddhA honI cAhiye / 1 ) cetanA lakSaNa jIva kA astitva hai / (2) jIva zAzvata arthAt utpatti aura vinAza rahita hai / (3) jIva karmoM kA karttA hai / (4) apane kiye hue karmoM kA jIva svayaM bhoktA hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA (5) rAga, dveSa, mada,moha, janma, jarA, rogAdi kA atyanta kSaya ho jAnA mokSa hai| (6) samyagjJAna, darzana aura cAritra tInoM milakara mokSa kA upAya haiN| (dharmasaMgraha adhikAra 2) (pravacanasAroddhAra gAthA 626-641) 454- samAkata kI chaH bhAvanA vividha vicAroM se samakita meM dRr3ha honA samakita kI bhAvanA hai| ve chaH haiM(1) samyaktva dharma rUpI vRkSa kA mUla hai| (2) samyaktva dharma rUpI nagara kA dvAra hai| (3) samyaktva dharma rUpI mahala kI nIMva hai| . (4) samyaktva dharma rUpI jagata kA AdhAra hai| (5) samyaktva dharma rUpI vastu ko dhAraNa karane kA pAtra hai| (6) samyaktva cAritra dharma rUpa ratna kI nidhi (kopa) hai| (pravacanasAroddhAra gAthA : 26-841 ) (dharmasaMgraha adhikAra 2 ) 455- samakita ke chaH AgAra vata aGgIkAra karate samaya pahale se rakhI huI chUTa ko AgAra kahate haiN| samyaktva dhArI zrAvaka ke liye anyatIrthika tathA usake mAne hue devAdi ko vandanA namaskAra karanA, unase AlApa saMlApa karanA aura gurubuddhi se unheM AhArAdi denA nahIM kalpatA / isameM chaH AgAra haiN| (1) rAjAbhiyoga- rAjA kI parAdhInatA (dabAva) se yadi samakita dhArI zrAvaka ko anicchApUrvaka anyatIrthika tathA unake mAne hue devAdi ko vandanA namaskAra Adi karanA par3e to zrAvaka samyaktva vrata kA atikramaNa nahIM krtaa| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha (2) gaNAbhiyoga-gaNa kA artha hai samudAya yA saMgha / saMgha ke Agraha se anicchApUrvaka anyatIrthika aura unake mAne hue devAdi ko vandanA namaskAra karanA par3e to zrAvaka samakita vrata kA atikramaNa nahIM krtaa| (3) balAbhiyoga-balavAn puruSa dvArA vivaza kiyA jAne para anyatIrthika ko vandanA namaskAra Adi karanA par3e to zrAvaka samakita vata kA ullaMghana nahIM krtaa| (4) devAbhiyoga-devatA dvArA bAdhya hone para anyatIrthika ko vandanA namaskAra Adi karanA par3e to zrAvaka samakita vrata kA atikramaNa nahIM krtaa| (5) gurunigraha-mAtA pitA Adi gurujana ke Agraha vaza anicchA se anyatIrthika ko vandanA namaskAra karane para zrAvaka samakita se nahIM girtaa| (6)vRttikAntAra-vRtti kA artha hai AjIvikA aura kAntAra zabda kA artha hai aTavI (jNgl)|jaise aTavI meM AjIvikAprApta karanA kaThina hai, usI prakAra kSetra aura kAla AjIvikA ke pratikUla ho jAya~ aura nirvAha honA kaThina ho jAya, aisI dazA meM na cAhate hue bhI anyatIrthika ko vandanA namaskAra Adi .. karanA par3e to zrAvaka samakita vrata kA atikramaNa nahIM krtaa| Avazyaka sUtra meM ina chaH AgAroM ke chaH dRSTAnta diye gaye haiN| .., (upAsakadazAMga adhyayana 1) (aAvazyaka 6) (dharmasaMgraha adhikAra 2) 456-pramAda chaH viSaya bhogoM meM Asakta rahanA, zubha kriyA meM udyama tathA __zubha upayoga kA na honA pramAda hai / isake chaH bheda haiM Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA ..(1-4) pAMcaveM bola saMgraha ke bola naM0 261 meM pramAda ke pAMca bhedoM meM (1) madya, (2) nidrA, (3) viSaya aura (4) kapAya . rUpa cAra pramAdoM kA svarUpa diyA jA cukA hai| (5) dyUta pramAda-jUA khelanA dyUta pramAda hai| jUe ke bure pariNAma saMsAra meM prasiddha haiN|juaarii kA koI vizvAsa nahIM krtaa| vaha apanA dhana,dharma,ihaloka,paraloka saba kucha bigAr3a letA hai| (6)pratyupekSaNA pramAda-bAhya aura Abhyantara vastu ko dekhane meM Alasya karanA pratyupekSaNA pramAda hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se pratyupekSaNA cAra prakAra kI hai| (ka) dravya pratyupekSaNA- vastra pAtra Adi upakaraNa aura azanAdi AhAra ko dekhanA dravya pratyupekSaNA hai| (kha) kSetra pratyupekSaNA- kAyotsarga, sone, baiThane, sthaNDila, mArga tathA vihAra Adi ke sthAna ko dekhanA kSetra pratyupekSaNA hai| (ga) kAla pratyupekSaNA- ucita anuSThAna ke lie kAla vizeSa kA vicAra karanA kAla pratyupekSaNA hai| (gha) bhAva pratyupekSaNA-maiMne kyA kyA anuSThAna kiye haiM, mujhe ... kyA karanA bAkI rahA hai evaM maiM karane yogya kisa tapa kA Aca raNa nahIM kara rahA hU~, isa prakAra madhya rAtri ke samaya dharma jAgaraNA karanA bhAva pratyupekSaNA hai| . ukta bhedoMvAlI pratyupekSaNA meM zithilatA karanA athavA tat- . sambandhI bhagavadAjJA kA atikramaNa karanA pratyupekSaNA pramAda hai| (ThANaga 6 stra 503) 457-unmAda ke chaH bola mahAmithyAtva athavA hita aura ahita ke viveka ko bhUla Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAntabola saMgraha . jAnA unmAda hai| chaH kAraNoM se jIva ko unmAda kI prApti hotI hai| ve isa prakAra haiM(1) arihanta bhagavAn (2) arihanta praNIta zruta cAritra rUpa dharma (3) AcArya upAdhyAya mahArAja (4) caturvidha saMgha kA avarNavAda kahatA huA yA unakI avajJA karatA huA jIva mithyAtva pAtA hai| (5) nimitta vizeSa se kupita deva se AkrAnta huA jIva mithyAtva pAtA hai| (6) mohanIya karma ke udaya se jIva mithyAtva pAtA hai| (ThANAMga 6 sUtra 501) 458-anAtmavAn (sakaSAya) ke lie ahitakara sthAna chaH jo AtmA kaSAya rahita hokara apane zuddha svarUpa meM avasthita nahIM hai arthAt kaSAyoM ke vaza hokara apane svarUpa ko bhUla jAtA hai, aise sakaSAya AtmA ko anAtmavAn kahA jAtA hai| aise vyakti ko nIce likhe chaH bola prApta hone para vaha abhimAna karane lagatA hai / isa lie ye bAteM usake lie ahitakara, azubha, pApa tathA duHkha kA kAraNa, azAnti karane vAlI, akalyANakara tathA azubha bandha kA kAraNa hotI haiN| mAna kA kAraNa hone se ihaloka aura paraloka ko bigAr3atI haiN| ve isa prakAra haiM(1) paryAya- dIkSAparyAya athavA umara kA adhika honaa| (2) parivAra-ziSya, paziSya Adi kI adhiktaa| (3) zruta-zAstrIya jJAna kA adhika honaa| (4) tapa-tapasyA meM adhika honaa| (5) lAbha-azana,pAna, vastra, pAtra Adi kI adhika maapti| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA (6) pUjAsatkAra- janatA dvArA adhika Adara,sanmAna milnaa| yahI chaH bAteM AtmArtho arthAt kaSAya rahita sAdhu ke lie zubha hotI haiN| vaha inheM dharma kA prabhAva samajha kara tapasyA Adi meM adhikAdhika pravRtta hotA hai| (ThANAMga 6 sUtra 466) 459-aprazasta vacana chaH ____ bure vacanoM ko aprazasta vacana kahate haiN| ve sAdhu sAdhviyoM ko nahIM kalpate / inake chaH bheda haiM(1) alIkavacana- asatya vacana kahanA / (2) hIlitavacana- IrSyA pUrvaka dUsare ko nIcA dikhAne vAle avahelanA ke vacana khnaa| (3) khisitavacana-dIkSA se pahale kI jAti yA karma Adi ko bAra bAra kaha kara cir3hAnA / (4) paruSavacana- kaThora vacana khnaa| (5) gRhasthavacana- gRhasthoM kI taraha kisI ko pitA,cAcA, mAmA Adi khnaa| (6)vyavazamita-zAnta kalaha ko ubhArane vAle vacana khnaa| (ThANAMga 6 sUtra 5272pravacanasAroddhAra gAthA 1221)(bRhatkalpa uddezA 6) 460-jhUThA kalaGka lagAne vAle ko prAyazcitta nIce likhI chaH bAtoM meM jhUThA kalaGka lagAne vAle ko utanA hI prAyazcitta AtA hai jitanA usa doSa ke vAstavika sevana karane para AtA hai(1) hiMsA na karane para bhI kisI vyakti para hiMsA kA doSa lgaanaa| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha (2) jhUTha na bolane para bhI dUsare vyakti para jhUTha bolane kA kalaGka lgaanaa| (3) corI na karane para bhI corI kA doSa mddh'naa| (4) brahmacarya kA bhaMga na karane para bhI usa ke bhaMga kA doSa lgaanaa| (5) kisI sAdhu ke lie jhUThamUTha kaha denA ki yaha klIba (hIjar3A) hai yA puruSa nahIM hai| (6) kisI sAdhu ke lie yaha kahanA ki yaha pahile dAsa thA aura ise amuka vyakti ne mola liyA thaa| ____ (vRhatkalpa uddezA 6) 461-hiMsA ke chaH kAraNa ___ chaH kAraNoM se jIva karma-bandha kA hetu rUpa chaH kAya kA Arambha karatA hai| (1) jIvana nirvAha ke liye (2) logoM se prazaMsA pAne ke liye (3) logoM se sanmAna pAne ke liye (4) anna-pAna vastra Adi se satkAra pAne ke liye (5) janma maraNa se chUTa kara mukti ke liye (6) duHkhoM kA nAza kara sukha pAne ke liye / (AcArAMga prathama zrutaskaMdha adhyayana 1 uddezA 5 sUtra 46) 462-jIva nikAya chaH nikAya zabda kA artha hai rAzi / jIvoM kI rAzi ko jIvanikAya kahate haiM / yahI chaH kAya zabda se bhI prasiddha haiN| zarIra nAma karma ke udaya se hone vAlI audArika aura vaikriya pudgaloM kI racanA aura vRddhi ko kAya kahate haiM / kAya ke bheda se jIva bhI chaH prakAra ke haiM / jIva nikAya ke chaH bheda isa prakAra haiM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA ( 1 ) pRthvIkAya - jina jIvoM kA zarIra pRthvI rUpa hai ve pRthvIkAya kahalAte haiM / 64 (2) aSkAya-- jina jIvoM kA zarIra jala rUpa hai ve akAya kahalAte haiN| (3) tejaskAya - jina jIvoM kA zarIra agni rUpa hai ve tejaskAya kahalAte haiM / (4) vAyukAya - jina jIvoM kA zarIra vAyu rUpa hai ve vAyukAya kahalAte haiM / ( 5 ) vanaspatikAya - vanaspati rUpa zarIra ko dhAraNa karane vAle jIva vanaspatikAya kahalAte haiM / ye pA~coM hI sthAvara kAya kahalAte haiN| inake kevala sparzana indriya hotI hai / ye zarIra jIvoM kI sthAvara nAma karma ke udaya prApta hote haiM I ( 6 ) sakAya -- trasa nAma karma ke udaya se calane phirane yogya zarIra ko dhAraNa karane vAle dvIndriya, trIndriya, caturindriya, aura paJcendriya jIva sakAya kahalAte haiM / (ThANAMga 6 sUtra 480) (dazanaikAlika cauthA adhyayana) (karma grantha cauthA . ) 463 - jIvanikAya kI kulakoTiyA~ chaH - kula arthAt jAtivizeSa ko kulakoTi kahate haiM / pRthvIkAya Adi chaH kAryoM kI kulakoTiyA~ isa prakAra haiM( 1 ) pRthvIkAya kI bAraha lAkha kulakoTiyA~ haiM / (2) kAya kI sAta lAkha / (3) te kAya kI tIna lAkha ! ( 4 ) vAyukAya kI sAta lAkha / (5) vanaspatikAya kI aTThAIsa lAkha | Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha wwwwwww (6) trasa kAya meM beindriyoM kI sAta lAkha / teindriya kI ATha lAkha / caurindriya kI nau lAkha / paJcendriya jalacaroM kI sADhe bAraha lAkha / khecara arthAt pattiyoM kI bAraha lAkha / . hAthI ghor3e vagairaha caupAyoM kI dasa lAkha / ura arthAt chAtI se calane vAle sA~pa vagairaha kI dasa lAkha / bhujA se calane vAle nevalA cUhe Adi kI nau lAkha / devoM kI chabbIsa lAkha / nArakI jIvoM kI paccIsa lAkha / manuSyoM kI bAraha lAkha / kula milAkara eka karor3a satAnave lAkha pacAsa hajAra kulakoTiyA~ haiN| (pravacanasAroddhAra 150 vA~ dvAra) 464-chaH kAya kA alpabahutva eka dUsare kI apekSA kyA adhika hai aura kyA kama hai, isa bAta ke varNana ko alpabahutva kahate haiM / chaH kAya ke jIvoM kA alpabahutva nIce likhe anusAra hai(1) saba se thor3e trasa kAya ke jIva haiN| (2) ina se tejaskAya ke jIva asaMkhyAta guNe adhika haiN| (3) pRthvI kAya ke tejaskAya se asaMkhyAta guNe adhika haiN| (4) apkAya ke pRthvIkAya se asaMkhyAta guNe adhika haiN| (5) vAyukAya ke apkAya se asaMkhyAta guNe adhika haiN| (6) vanaspati kAya ke saba se ananta guNe haiN| (jIvAbhigama dUsarI pratipatti sUtra 61) 465-pRthvI ke bheda chaH ___ kAThinyAdi guNoM vAle padArtha ko pRthvI kahate haiN| isake chaH bheda haiM(1) zlakSNapRthvI- patthara ke cUre sarIkhI dhrtii| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAla (2) zuddhapRthvI- parvatAdi ke madhya meM hone vAlI zuddha mittttii| (3) manaHzilApRthvI- lAla varNa kI eka upadhAtu jo davA. iyoM meM kAma AtI hai / ise menasila bhI kahA jAtA hai| (4) bAlukApRthvI- rajakaNa yA bAlU reta / (5) zarkarApRthvI-kaMkarIlI jmiin| (6) kharapRthvI-patharIlI jamIna / (jIvAbhigama tIsarI pratipatti sUtra 101) 466- bAdara vanaspatikAya chaH sthUla zarIra vAle vanaspati kAya ke jIvoM ko bAdara banaspati kAya kahate haiM / ina ke chaH bheda haiM(1) agrabIja-jisa vanaspati kA agrabhAga bIja rUpa hotA hai jaise koraeTaka Adi / athavA jisa vanaspati kA bIja agrabhAga para hotA hai jaise dhAna vagairaha / (2) mUlabIja- jisa vanaspati kA mUlabhAga bIja kA kAma detA hai, jaise kamala aadi| (3) parvabIja-- jisa vanaspati kA parvabhAga (gAMTha) vIja kA kAma detA hai, jaise ikSu (gannA) Adi / (4) skandhabIja-jisa vanaspati kA skandhabhAga bIja kA kAma detA hai, jaise zallakI vagairaha / (5) bIjaruha--bIja se ugane vAlI vanaspati bIjaruha kaha lAtI hai, jaise zAli vgairh| (6) sammUrchima- jisa vanaspati kA prasiddha koI bIja nahIM hai aura jo varSA Adi ke samaya yoM hI uga jAtI hai, jaise tRNa vgairh| (dazavakAlika adhyayana 4) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 6 467 - kSudraprANI chaH trasa hone para bhI jo prANI mokSa prApta nahIM kara sakate, yA jinameM deva utpanna nahIM hote unheM kSudra prAraNI kahate haiM / inake chaH bheda haiM-- ( 1 ) beindriya- sparzana aura rasanA do indriyoM vAle jIva / (2) teindriya- sparzana, rasanA aura ghANa tIna indriyoM vAle jIva / (3) caurindriya- sparzana, rasanA, ghANa aura cakSu cAra indriyoM vAle jIva / ( 4 ) sammUrchima paJcendriya tiryaJca - pA~coM indriyoM vAle binA mana ke asaM tiryaJca / (5) teDakA - ani ke jIva / (6) vAyukAya - havA ke jIva / noTaH- binA dUsare kI sahAyatA ke halana calana kiyA vAle hone se ati aura vAyu ke jIva bhI nasa kahe jAte haiM / (ThANAMga 6 sUtra 513) 468 - jIva ke saMsthAna ( saMThANa) chaH zarIra ke AkAra ko saMsthAna kahate haiN| isake chaH bheda haiM(1) samacaturasra saMsthAna - sama kA artha hai samAna, catuH kA tart aura a kA artha hai koNa / pAlathI mAra kara baiThane para jisa zarIra ke cAroM koNa samAna hoM arthAt Asana aura kapAla kA antara, donoM jAnuoM kA antara, vAma skandha aura dakSiNa jAnu kA antara tathA dakSiNa skandha aura vAma jAnu kA antara samAna ho use samacaturasra saMsthAna kahate haiN| athavA sAmudrika zAstra ke anusAra jisa zarIra ke sampUrNa Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 zrI seThiyA jaina pranthamAlA !' avayava ThIka pramANa vAle hoM use samacaturasra saMsthAna kahate haiN| (2) nyagrodhaparimaMDala saMsthAna- vaTa vRkSa ko nyagrodha kahate haiN| jaise vaTa vRkSa Upara ke bhAga meM phailA huA hotA hai aura nIce ke bhAga meM saMkucita, usI prakAra jisa saMsthAna meM nAbhi ke Upara kA bhAga vistAra vAlA arthAt zarIrazAstra meM batAe hue pramANa vAlA ho aura nIce kA bhAga hIna avayava vAlA ho use nyagrodha parimaMDala saMsthAna kahate haiN| (3) sAdi saMsthAna- yahA~ sAdi zabda kA artha nAbhi se nIce kA bhAga hai / jisa saMsthAna meM nAbhi ke nIce kA bhAga pUrNa aura Upara kA bhAga hIna ho use sAdi saMsthAna kahate haiN| kahIM kahIM sAdi saMsthAna ke badale sAcI saMsthAna bhI milatA hai / sAcI semala (zAlmalI) vRkSa ko kahate haiN| zAlmalI vata kA dhar3a jaisA puSTa hotA hai vaisA Upara kA bhAga nahIM hotaa| " isI prakAra jisa zarIra meM nAbhi ke nIce kA bhAga paripUrNa hotA hai para Upara kA bhAga hIna hotA hai vaha sAcI saMsthAna hai| (4) kubja saMsthAna-jisa zarIra meM hAtha paira sira gardana Adi avayava ThIka hoM para chAtI peTa pITha Adi TeDhe hoM use kuja saMsthAna kahate haiN| (5) vAmana saMsthAna-jisa zarIra meM chAtI pITha peTa Adi avayava pUrNa hoM para hAtha paira Adi avayava choTe hoM use vAmana saMsthAna kahate haiN| noTa-ThANAMga sUtra, pravacanasAroddhAra aura dravyaloka prakAza meM kubja tathA vAmana saMsthAna ke u rokta lakSaNa hI vyatyaya (ulaTa) karake diye haiN| . (6) huMDaka saMsthAna-jisa zarIra ke samasta avayava beDhaba hoM Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjaina siddhAnta bola saMgraha arthAt eka bhI avayava zAstrokta pramANa ke anusAra na ho vaha huMDaka saMsthAna hai| (ThANAMga 6 sUtra 465 ) (jIvAbhigama pratipatti 1 sUtra 18) (karmagrantha bhAga 1 gAthA 40) (pravacanasArodvAra gAthA 1268) 469-ajIva ke chaH saMsthAna (1) parimaMDala-cUr3I jaisA gola AkAra parimaMDala saMsthAna hai| (2) vRtta-kumhAra ke cakra jaisA AkAra vRtta saMsthAna hai| (3) vyasra-siMghAr3e jaisA trikoNa Akara vyasra saMsthAna hai| (4) caturasra- bAjoTha jaisA catuSkoNa AkAra caturasra saMsthAna hai| (5) Ayata- daMDa jaisA dIrgha (lambA) AkAra Ayata saMsthAna hai| (6) anityaMstha-vicitra athavA aniyata AkAra jo parimaMDalAdi se bilkula vilakSaNa ho use anityaMstha saMsthAna kahate haiN| vanaspatikAya evaM pudgaloM meM aniyata AkAra hone se ve anityaMstha saMsthAna vAle haiN| kisI prakAra kA AkAra na hone se siddha jIva bhI anityaMstha saMsthAna vAle hote haiM / (bhagavatI zataka 25 uddezA 3) (panavaNA pada1,2) (jIvAbhigama pratipatti 1) 470- saMhanana (saMghayaNa) chaH haDDiyoM kI racanA vizeSa ko saMhanana kahate haiM / isa ke chaH bheda haiN| (1) vajraRSabha nArAca saMhanana- vajra kA artha kIla hai, RSabha kA artha veSTana paTTa (paTTI) hai aura nArAca kA artha donoM ora se markaTa bandha hai / jisa saMhanana meM donoM ora se markaTa bandha dvArA jur3I huI do haDDiyoM para tIsarI paTTa kI AkRti Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA vAlI haDDI kA cAroM ora se veSTana ho aura jisameM ina tInoM haDDiyoM ko bhedane vAlI vajra nAmaka haDDI kI kIla ho use vajra RSabha nArAca saMhanana kahate haiN| (2) RSabha nArAca saMhanana- jisa saMhanana meM donoM ora se markaTa bandha dvArA jur3I huI do haDDiyoM para tIsarI paTTa kI AkRti vAlI haDDI kA cAroM ora se veSTana ho para tInoM haDDiyoM ko bhedane vAlI vajra nAmaka haDDI kI kIla na ho use RSabha nArAca saMhanana kahate haiN| (3) nArAca saMhanana- jisa saMhanana meM donoM ora se markaTa bandha dvArA jur3I huI haDDiyA~ hoM para inake cAroM tarapha veSTana paTTa aura vajra nAmaka kIla na ho use nArAca saMhanana kahate haiN| (4) ardhanArAca saMhanana-- jisa saMhanana meM eka ora to markaTa bandha ho aura dUsarI ora kIla ho use artha nArAca saMhanana kahate haiN| (5) kIlikA saMhanana- jisa saMhanana meM haDDiyA~ kevala kIla se jur3I huI hoM use kIlikA saMhanana kahate haiN| (6) sevArtaka saMhanana- jisa saMhanana meM haDDiyA~ paryantabhAga meM eka dUsare ko sparza karatI huI rahatI haiM tathA sadA cikane padArthoM ke prayoga evaM tailAdi kI mAliza kI apekSA rakhatI haiM use sevArtaka saMhanana kahate haiN| (pannavaNA 23 karmaprakRti pada) (ThANAMga 6 sUtra 464) (karmagrantha bhAga 1 gAthA 36) (pravacanasAroddhAra gAthA 1268) 471-- lezyA chaH jisase karmoM kA AtmA ke sAtha sambandha ho use lezyA kahate haiM / dravya aura bhAva ke bheda se lezyA do prakAra kI hai| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha dravya lezyA pudgala rUpa hai| isake viSaya meM tIna mata haiM(ka) karma vargaraNA niSpanna / (kha) karma niSyanda | (ga) yoga pariNAma | 71 pahale mata kA Azaya hai ki dravya lezyA karmavargaNA se banI huI hai aura karma rUpa hote hue bhI kArmANa zarIra ke samAna ATha karmoM se bhinna hai / dUsare mata kA Azaya hai ki dravya lezyA karma niSyanda arthAt karma pravAha rUpa hai| caudahaveM guNasthAna meM karma hone para bhI una kA pravAha (navIna karmoM kA AnA) na hone se vahA~ lezyA ke bhAva kI saMgati ho jAtI hai / tIsare mata kA Azaya hai ki jaba taka yoga rahatA hai taba taka lezyA rahatI hai| yoga ke abhAva meM lezyA bhI nahIM hotI, jaise caudahaveM guNasthAna meM / isalie lezyA yoga pariNAma rUpa hai / isa mata ke anusAra lezyA yogAntargata dravya rUpa hai arthAt mana vacana aura kAyA ke antargata zubhAzubha pariNAma ke kAraNa bhUta kRSNAdi varNa vAle pudgala hI dravya lezyA haiN| AtmA meM rahI huI kaSAyoM ko lezyA bar3hAtI hai / yogAntargata pudgaloM meM kaSAya r3hAne kI zakti rahatI hai, jaise pitta ke prakopa se krodha kI vRddhi hotI haiM / yogAntargata pudgaloM ke varNoM kI apekSA dravya lezyA chaH prakAra kI hai - ( 1 ) kRSNa lezyA, (2) nIla lezyA (3) kApota lezyA, (4) tejolezyA, (5) padma lezyA, ( 6 ) zukla lezyA / ina chahoM lezyAoM ke varNa, gandha, rasa, sparza Adi kA savistAra varNana uttarAdhyayana ke 34 veM adhyayana aura pannavaNA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA ke 17 veM pada meM hai| pannavaNA sUtra meM yaha bhI batAyA gayA hai ki kRSNa lezyAdi ke dravya jaba nIla lezyAdi ke sAtha milate haiM taba ve nIla lezyAdi ke svabhAva tathA varNAdi meM pariNata ho jAte haiM,jaise dUdha meM chAcha DAlane se vaha chAcha rUpa meM pariNata ho jAtA hai, evaM vastra ko majITha meM bhigone se vaha majITha ke varNa kA ho jAtA hai| kintu lezyA kA yaha pariNAma kevala manuSya aura tiryaJca kI lezyA ke sambandha meM hI hai| devatA aura nArakI meM dravya lezyA avasthita hotI hai isalie vahA~ anya lezyA dravyoM kA sambandha hone para bhI avasthita lezyA sambadhyamAna lezyA ke rUpa meM pariNata nahIM hotii| ve apane svarUpa ko rakhatI huI sambadhyamAna lezyA dravyoM kA chAyA mAtra dhAraNa karatI haiM, jaise vaiDUrya maNi meM lAla dhAgA pirone para vaha apane nIla varNa ko rakhate hue dhAge kI lAla chAyA ko dhAraNa karatI hai| ___ bhAvalezyA- yogAntargata kRSNAdi dravya yAni dravyalezyA ke saMyoga se hone vAlA AtmA kA pariNAma vizeSa bhAvalezyA hai / isake do bheda haiM- vizuddha bhAvalezyA aura avizuddha bhAva leshyaa| vizuddha bhAvalezyA- akaluSa dravyalezyA ke sambandha hone para kaSAya ke kSaya, upazama yA kSayopazama se honevAlA AtmA kA zubha pariNAma vizuddha bhAvalezyA hai| avizuddha bhAvalezyA- kaluSita dravya lezyA ke sambandha hone para rAga dveSa viSayaka AtmA ke azubha pariNAma avizuddha bhAva lezyA haiN| ___ yahI vizuddha evaM avizuddha bhAvalezyA kRSNa, nIla,kApota, tejo, padma aura zukla ke bheda se chaH prakAra kI haiN| Adima tIna Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha avizuddha bhAva lezyA hai aura aMtima tIna arthAt cauthI,pA~cavIM aura chaThI vizuddha bhAva lezyA haiM chahoM kA svarUpa kramazaH nIce diyA jAtA hai| (1) kRSNa lezyA-kAjala ke samAna kAle varNa ke kRSNa lezyA-dravya ke sambandha se AtmA meM aisA pariNAma hotA hai ki jisase AtmA pA~ca AzravoM meM pravRtti karane vAlA,tIna gupti se agupta, chaH kAyA kI virati se rahita,tIvra prArambha kI pravRtti sahita, kSudra svabhAva vAlA, guNa doSa kA vicAra kiye binA hI kArya karane vAlA, aihika aura pAralaukika bure pariNAmoM se na Darane vAlA ataeva kaThora aura krUra pariNAmadhArI tathA ajitendriya ho jAtA hai| yahI pariNAma kRSNa lezyA hai| (2) nIla lezyA- azoka vRkSa ke samAna nIle raMga ke nIla lezyA ke pudgaloM kA saMyoga hone para AtmA meM aisA pariNAma utpanna hotA hai ki jisase AtmA ISA aura amarSe vAlA, tapa aura samyagjJAna se zUnya, mAyA, nirlajjatA, gRddhi, pradveSa,zaThatA, rasalolupatA Adi doSoM kA Azraya, sAtA kA gaveSaka, AraMbha se anivRtta, tuccha aura sAhasika ho jAtA hai / yahI pariNAma nIla lezyA hai| (3) kApota lezyA- kabUtara ke samAna rakta kRSNa varNa vAle dravya kApota lezyA ke pudgaloM ke saMyoga se AtmA meM isa prakAra kA pariNAma utpanna hotA hai ki vaha vicArane,bolane aura kArya karane meM vakra bana jAtA hai, apane doSoM ko DhakatA hai aura sarvatra doSoM kA Azraya letA hai| vaha nAstika bana jAtA hai aura anArya kI taraha pravRtti karatA hai / dveSapUrNa tathA atyanta kaThora vacana bolatA hai| corI karane lagatA hai / dUsare kI unnati ko Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zrI seThiyA jaina granthamAlA nahIM saha sakatA / yahI pariNAma kApota lezyA hai| (4) tejo lezyA- tote ko coMca ke samAna rakta varNa ke dravya tejo lezyA ke pudgaloM kA sambandha hone para AtmA meM aisA pariNAma utpanna hotA hai ki vaha abhimAna kA tyAga kara mana vacana aura zarIra se namra vRtti vAlA ho jAtA hai / capalatA zaThatA aura kautUhala kA tyAga karatA hai / gurujanoM kA ucita vinaya karatA hai / pA~coM indriyoM para vijaya pAtA hai evaM yoga (svAdhyAyAdi vyApAra) tathA upadhAna tapa meM nirata rahatA hai / dharma kAryoM meM ruci rakhatA hai evaM liye hue vrata pratyAkhyAna ko dRr3hatA ke sAtha nibhAtA hai / pApa se bhaya khAtA hai aura mukti kI abhilASA karatA hai| isa prakAra kA pariNAma tejolezyA hai| (5) padma lezyA- haldI ke samAna pIle raMga ke dravya padma lezyA ke pudgaloM ke sambandha se AtmA meM aisA pariNAma hotA hai ki vaha krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa kaSAya ko manda kara detA hai| usakA citta zAnta rahatA hai evaM apane ko azubha pravatti se roka letA hai| yoga evaM upadhAna tapa meM lIna rahatA hai| vaha mitabhASI saumya evaM jitendriya bana jAtA hai| yahI pariNAma padma lezyA hai| (6) zukla lezyA- zaMkha ke samAna zveta varNa ke dravya zukla lezyA ke pudgaloM kA saMyoga hone para AtmA meM aisA pariNAma hotA hai ki vaha Arta raudra dhyAna kA tyAga kara dharma evaM zukla dhyAna kA abhyAsa karatA hai / vaha prazAnta citta aura AtmA kA damana karane vAlA hotA hai evaM pA~ca samiti tIna gupti kA ArAdhaka hotA hai / alpa rAga vAlA athavA vItarAga ho jAtA haiN| usakI AkRti saumya evaM indriyA~ saMyata hotI haiN| yaha Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 75. pariNAma zukla lezyA hai / cha: lezyAoM kA svarUpa samajhAne ke liye zAstrakAroM ne do dRSTAnta diye haiM / ve nIce likhe anusAra haiM chaH puruSoM ne eka jAmuna kA vRkSa dekhA / vRkSa pake hue phaloM se ladA thaa| zAkhAeM nIce kI ora jhuka rahI thiiN| use dekha kara unheM phala khAne kI icchA huI / socane lage, kisa prakAra isake phala khAye jAya~ ? eka ne kahA "vRkSa para car3hane meM to girane kA khatarA hai isaliye ise jar3a se kATakara girA deM aura mukha se baiTha kara phala khAveM " yaha suna kara dUsare ne kahA " vRkSa ko jar3a se kATa kara girAne se kyA lAbha ? kevala bar3I bar3I DAliyA~ hI kyoM na kATa lI jAya~ " isa para tIsarA bolA, "bar3I bar3I DAliyA~ na kATa kara choTI choTI DAliyA~ hI kyoM na kATa lI jAya~ ? kyoMki phala to choTI DAliyoM meM hI lage hue haiM / " cauthe ko yaha bAta pasanda na AI, usane kahA - "nahIM, kevala phaloM ke gucche hI tor3e jAya~ / hameM to phaloM se hI prayojana hai / " pA~caveM ne kahA- "gucche bhI tor3ane kI jarUrata nahIM hai, kevala pake hue phala hI nIce girA diye jAya~ / " yaha suna kara chaThe ne kahA" jamIna para kAphI phala gire hue haiM, unheM hI khAleM / apanA matalaba to inhIM se siddha ho jAyagA / " dUsarA dRSTAnta isa prakAra hai / chaH krUra karmI DAkU kisI grAma DAkA DAlane ke lie ravAnA hue| rAste meM ve vicAra karane lge| unameM se eka ne kahA " jo manuSya yA pazu dikhAI deM sabhI mAra diye jAya~ / " yaha suna kara dUsare ne kahA "pazuoM ne hamArA kucha nahIM bigAr3A hai| hamArA to manuSyoM ke sAtha virodha hai, isaliye unhIM kA vadha karanA cAhiye / " tIsare ne ' Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA kahA- nahIM, strI hatyA mahA pApa hai| isaliye krUra pariNAma vAle puruSoM ko hI mAranA cAhiye / " yaha suna kara cauthA bolA"yaha ThIka nahIM / zastra rahita puruSoM para vAra karanA bekAra hai| isaliye hama loga to sazastra puruSoM ko hI maareNge|' pA~caveM cora ne kahA- "sazastra puruSa bhI yadi Dara ke mAre bhAgate hoM to unheM nahIM mAranA caahie| jo zastra lekara lar3ane AveM unheM hI mArA jAya / " anta meM chaThe ne kahA- "hama loga cora haiN| hameM to dhana kI jarUrata hai / isalie jaise dhana mile vahI upAya karanA cAhie / eka to hama logoM kA dhana coreM aura dUsare unheM mAreM bhI, yaha ThIka nahIM hai / yoM hI corI pApa hai / isa para hatyA kA mahApApa kyoM kiyA jAya / donoM dRSTAntoM ke puruSoM meM pahale se dUsare.dUsare se tIsare isa prakAra Age Age ke puruSoM ke pariNAma kramazaH adhikAdhika zubha haiN| ina pariNAmoM meM uttarottara saMkleza kI kamI evaM mRdutA kI adhikatA hai| chahoM meM pahale puruSa ke pariNAma ko kRSNa lezyA yAvat chaThe ke pariNAma ko zukla lezyA samajhanA caahiye| ____ chahoM lezyAoM meM kRSNa, nIla aura kApota pApa kA kAraNa hone se adharma lezyA haiM / inase jIva durgati meM utpanna hotA hai| antima tIna tejo, padma, aura zukla lezyA dharma lezyA haiN| ina se jIva sugati meM utpanna hotA hai| jisa lezyA ko lie hue jIva cavatA hai usI lezyA ko lekara parabhava meM utpanna hotA hai| lezyA ke prathama evaM carama samaya meM jIva parabhava meM nahIM jAtA kintu antarmuhUrta bItane para aura antarmuhartta zeSa rahane para hI parabhava ke liye jAtA hai / marate samaya lezyA kA antarmuhUrta bAkI rahatA hai| isaliye parabhava meM bhI jIva Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha usI lezyA se yukta hokara utpanna hotA hai / ( bhagavatI zataka 1 uddezA 2) (uttarAdhyayana adhyayana 34) (prajJApanA pada 17 ) (kSetraloka prakAza tIsarA sarga) (karmagrantha cauthA ) (haribhadrIya Avazyaka pRSTha 644) 472 - paryApta chaH AhArAdi ke lie pudgaloM ko grahaNa karane tathA unheM AhAra, zarIra Adi rUpa pariNamAne kI AtmA kI zakti vizeSa koparyApta kahate haiM / yaha zakti pudgaloM ke upacaya se hotI hai / isa ke chaH bheda haiM-- 77 ( 1 ) hAra paryApti - jisa zakti se jIva AhAra yogya bAhya pudgaloM ko grahaNa kara use khala aura rasa rUpa meM badalatA hai use AhAra paryApti kahate haiM / (2) zarIra paryApta jisa zakti dvArA jIva rasa rUpa meM parita AhAra ko rasa, khUna, mAMsa, carbI, haDDI, majjA, aura vI rUpa sAta dhAtuoM meM badalatA hai, use zarIra paryApta kahate haiM / nITa AhAra paryApti dvArA bane hue rasa se zarIra paryApti dvArA banA huA rasa bhinna prakAra kA hai| zarIra paryApti dvArA banane vAlA rasa hI zarIra ke banane meM upayogI hotA hai / -- (3) indriya paryApti - jisa zarIra dvArA jIva sAta dhAtuoM maiM pariNata AhAra ko indriyoM ke rUpa meM parivartita karatA hai use indriya paryApta kahate haiM / athavA pA~ca indriyoM ke yogya pudgaloM ko grahaNa karake anAbhoga nivartita vIryya dvArA unheM indriya rUpa meM lAne kI jIva kI zakti indriya paryApti kahalAtI hai / ( 4 ) zvAsovAsa paryApti - jisa zakti ke dvArA jIva zvAsocchvAsa yogya pudgaloM ko zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 zrI seThiyA jaina granthamAlA karatA hai aura chor3atA hai use zvAsocchvAsa paryApti kahate haiN| isI ko prANApAna paryApti evaM ucchvAsa paryApti bhI kahate haiN| (5) bhASA paryApti-jisa zakti ke dvArA jIva bhASA yogya bhASAvargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake unheM bhASA ke rUpa meM pariNata karatA tathA chor3atA hai use bhASA paryApti kahate haiN| (6) manaHparyApti- jisa zakti ke dvArA jIva mana yogya manovargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake unheM mana ke rUpa meM pariNata karatA hai tathA unakA avalambana lekara chor3atA hai use manaHparyApti kahate haiN| zvAsocchvAsa, bhApA aura manaHparyApti meM avalambana le kara chor3anA liyA hai| isakA Azaya yaha hai ki inheM chor3ane meM zakti kI AvazyakatA hotI hai aura vaha inhIM pudgaloM kA abalambana lene se utpanna hotI hai| jaise geMda pheMkate samaya hama use jora se pakar3ate haiM aura isase hameM geMda pheMkane meM zakti prApta hotI hai / athavA billI Upara se kUdate samaya apane zarIra ko saMkucita kara usase sahArA letI huI kUdatI hai| mRtyu ke bAda jIva utpatti sthAna meM pahuMca kara kArmANa zarIra dvArA padgaloM ko grahaNa karatA hai aura unake dvArA yathAyogya sabhI paryAptiyoM ko banAnA zurU kara detA hai / audArika zarIradhArI jIva ke AhAra paryApti eka samaya meM aura zeSa antamuharta meM kramazaH pUrNa hotI haiM / vaikriya zarIradhArI jIva ke zarIra paryApti pUrNa hone meM antarmuhUrta lagatA hai aura anya pA~ca paryAptiyAM eka samaya meM pUrNa ho jAtI haiN| dalapata rAyajI ke nava tattva meM audArika Adi paryAptiyoM ke pUrNa hone kA krama isa prakAra likhA hai| utpatti sthAna ko Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha prApta karane ke bAda 176 AvaliyoM se AhAra paryApti pUrNa hotI hai| zarIra paryApti 208 AvaliyoM ke bAda / isI prakAra Age 32-32 AvaliyA~ bar3hAte jAnA cAhie / 79 ina cha: paryAptiyoM meM se ekendriya jIva ke bhASA aura manaH paryApti ke sivA cAra paryAptiyAM hotI haiN| vikalendriya aura saMjJI paMcendriya ke manaHparyApti ke sivA pAMca paryAptiyAM hotI haiM aura saMjJI paMcendriya ke chahoM paryAptiyAM hotI haiM / (prajJAnA pada 1 sUtra 12 ) (bhagavatI zataka 3 uddezA 1 ) (pravacanasArodvAra gAthA 1317- 1318) (karmagrantha 1 gAthA 46 ) 473 - Ayu bandha chaH prakAra kA AgAmI bhava meM utpanna hone ke lie jAti, gati, Ayu vagairaha kA bA~dhanA Ayu bandha kahA jAtA hai| isake chaH bheda haiM( 1 ) jAti nAmanidhattAyu -- ekendriyAdi jAti nAma karma sAtha niSeka ko prApta Ayu jAtinAmanidhattAyu hai / niSeka- phalabhoga ke liye hone vAlI karma pudgaloM kI racanA vizeSa ko niSeka kahate haiM / (2) gatinAmanidhattAyu-- narakAdi gati nAmakarma ke sAtha niSeka ko prApta Ayu gatinAmanidhattAyu hai / (3) sthiti nAmanidhattAyu -- Ayu karma dvArA jIva kA viziSTa bhava meM rahanA sthiti hai / sthiti rUpa pariNAma ke sAtha niSeka ko prApta Ayu sthitinAmanidhattAyu hai / athavA sthiti nAmakarma ke sAtha niSeka ko prApta Ayu sthitinAmanidhattAyu hai / yahA~ sthiti, pradeza aura anubhAga jAti, gati aura avagAhanA ke hI kahe gaye haiM / jAti gati Adi nAma karma ke sAtha sambaddha hone se sthiti pradeza Adi bhI nAma karma rUpa hI haiM / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zro seThiyA jaina granthamAlA (4) avagAhanA nAmanidhattAyu-yahA~ avagAhanA kA Azaya audArika zarIra hai jise avagAha karake jIva rahatA hai| audArika zarIrAdi nAma karma rUpa avagAhanA ke sAtha niSeka ko prApta Ayu avagAhanA nAmanidhattAyu hai| (5) pradeza nAmanidhattAyu-pradeza nAma ke sAtha niSeka prApta Ayu pradeza nAmanidhattAyu hai / pradeza nAma kI vyAkhyA isa . prakAra hai jisa bhava meM karmoM kA pradezodaya hotA hai vaha pradeza nAma hai| athavA parimita parimANa vAle Ayu karma dalikoM kA Atma pradeza ke sAtha sambandha honA pradeza nAma hai| athavA Ayu karma dravya kA pradeza rUpa pariNAma pradeza nAma hai| athavA pradeza rUpa gati, jAti aura avagAhanA nAma karma pradeza nAma hai| (6) anubhAga nAmanidhattAyu- Ayu dravya kA vipAka rUpa pariNAma athavA anubhAga rUpa nAma karma anubhAganAma hai| anubhAga nAma ke sAtha niSeka ko prApta Ayu anubhAga nAmanidhattAyu hai| jAti Adi nAma karma ke vizeSa se Ayu ke bheda batAne kA yahI Azaya hai ki Ayu karma pradhAna hai / yahI kAraNa hai ki narakAdi Ayu kA udaya hone para hI jAti Adi nAma karma kA udaya hotA hai| yahA~ bheda to Ayu ke diye haiM para zAstrakAra ne Ayu bandha ke chaH bheda likhe haiN| isase zAstrakAra yaha batAnA cAhate haiM ki Ayu bandha se abhinna hai| athavA bandha prApta Ayu hI Ayu zabda kA vAcya hai| (bhagavatI zataka 6 uddezA =) (ThANAMga 6 sUtra 536) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha viwwwwwwwwwwwwww. 474-bhAva chaH karmoM ke udaya,kSaya,kSayopazama yA upazama se hone vAle AtmA ke pariNAmoM ko bhAva kahate haiN| isake chaH bheda haiM (1) audayika bhAva, (2) aupazamika bhAva, (3) kSAyika bhAva,(4) kSAyopazamika bhAva, (5) pAriNAmika bhAva, (6) sAnnipAtika bhAva / (1-5) audayika se pAriNAmika bhAva taka pA~ca bhAvoM kA svarUpa pA~caveM bola saMgraha bola naM0387 meM diyA jA cukA hai| ( 6 ) sAnipAtika bhAva- sAnnipAtika kA artha hai sNyog| audayika Adi pA~ca bhAvoM meM se do, tIna, cAra yA pA~ca ke saMyoga se hone vAlA bhAva sAnnipAtika bhAva kahA jAtA hai| do, tIna, cAra, yA pA~ca bhAvoM ke saMyoga kramazaH dvika saMyoga, trika saMyoga, catussaMyoga aura paMca saMyoga kahalAte haiN| dvikasaMyoga sAnnipAtika bhAva ke dasa bhaGga haiM / isI prakAra trikasaMyoga, catussaMyoga aura paMca saMyoga ke kramazaH dasa, pA~ca aura eka bhaGga haiN| sAnnipAtika bhAva ke kula milAkara chabbIsa bhaGga hote haiN| ve isa prakAra haiM dvika saMyoga ke 10 bhaGga (1) audayika, aupazamika / (2) audayika, kSAyika / (3) audayika, nAyopazamika / (4) audayika, pAriNAmika / (5) aupazamika, kSAyika / (6) aupazamika, kSAyopazamika / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 zrI seThiyA jaina granthamAlA / (7) aupazamika, pAriNAmika / (8) nAyika, kSAyopazamika / (8) kSAyika, pAriNAmika / (10) kSAyopazamika, pAriNAmika / trika saMyoga ke 10 bhaGga (1) audayika, aupazamika, kSAyika / (2) audayika, aupazamika, kSAyopazamika / (3) audayika, aupazamika, pAriNAmika / (4) audayika, nAyika, tAyopazamika / (5) audayika, nAyika, paarinnaamik| (6) audayika, kSAyopazamika, pAriNAmika / (7) aopazamika, kSAyika, kSAyopazamika / (8) aupazamika, kSAyika, pAriNAmika / (8) aupazamika, kSAyopazamika, pAriNAmika / (10) kSAyika, khAyopazamika, pAriNAmikaH / ___catussaMyoga ke pA~ca bhaGga (1) audayika, aupazamika, kSAyika, sAyopazamika / (2) audayika, aupazamika, kSAyika, pAriNAmika / (3) audayika, aupazamika, sAyopazamika, pAriNamika / (4) audayika, nAyika, tAyopazamika, pAriNAmika / (5) aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, pAriNAmika / paMca saMyoga kA eka bhaGga (1)odyik,aupshmik,saayik,taayopshmik,paarinnaamik| ___ ina chabbIsa bhaGgoM meM se chaH bhA~ge jIvoM meM pAye jAte haiN| zeSa bIsa bhaGga zUnya haiM athAta kahIM nahIM pAe jaate| bhaarpnnaamk| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 83 (1) dvika saMyogI bhaGgoM meM navamA bhaGa-kSAyika-pAriNAmika bhAva siddhoM meM hotA hai| siddhoM meM jJAna darzana Adi kSAyika tathA jIvatva Adi pAriNAmika bhAva haiN| (2) trika saMyogI bhaGgoM meM pA~cavAM bhaGga-audayika-nAyikapAriNAmika kevalI meM pAyA jAtA hai| kevalI meM manuSya gati Adi audayika, jJAna darzana cAritra Adi nAyika tathA jIvatva Adi pAriNAmika bhAva haiN| (3) trika saMyogI bhaGgoM meM chaThA bhaGga-audayika-kSAyopazamikapAriNAmika cAroM gatiyoM meM hotA hai| cAroM gatiyoM meM gati Adi rUpa audayika, indriyAdi rUpa sAyopazamika aura jIvatva Adi rUpa pAriNAmika bhAva haiN| (4) catussaMyogI bhaGgoM meM tIsarA bhaGga - audayika-aupazamika-tAyopazamika-pAriNAmika cAroMgatiyoM meM pAyA jAtA hai| cAroM gatiyoM meM gati Adi audayika, samyaktva Adi __ aupazamika, indriyAdi kSAyopazamika aura jIvatva Adi pAriNAmika bhAva haiN| noTa:-naraka, tiyaJca aura deva gati meM prathama samyaktva kI prApti ke samaya hI upazama bhAva hotA hai aura manuSya gati meM samyaktva prApti ke samaya tayA upazama zreNI meM bhaupazamika bhAva hotA hai| (5) catussaMyogI bhaGgoM meM cauthA bhaGga- audayika-nAyikacAyopazamika-pAriNAmika cAroMgatiyoM meM pAyA jAtA hai| cAroM gatiyoM meM gati Adi audayika,samyaktva Adi zAyika, indriyAdikSAyopazamika aura jIvatva Adi pAriNAmika bhAva haiN| (6) paMca saMyoga kA bhaGga upazama zreNI svIkAra karane vAle sAyika samyagdRSTi jIva meM hI pAyA jAtA hai, kyoMki usI meM Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zro seThiyA jaina granthamAlA pA~coM bhAva eka sAtha ho sakate haiM anya meM nahIM / ukta jIva meM gati Adi audayika, cAritra rUpa aupazamika, kSAyika samyaktva rUpa nAyika, indriyAdi tAyopazamika bhAva aura jIvatva Adi pAriNAmika bhAva haiN| - kahIM kahIM sAnnipAtika bhAva ke 15 bheda diye haiN| ve isa prakAra haiM- ina chaH bhaMgoM meM eka trika saMyogI aura do catussaMyogI ye tIna bhaGga cAroM gatiyoM meM pAye jAte haiN| isalie gati bheda se pratyeka ke cAra cAra bheda aura tInoM ke milA kara bAraha bheda hue| zeSa dvika, trika, aura paMca saMyogI ke tIna bhaGga kramazaH siddha, kevalI aura upazamazreNI vAle jIva rUpa eka eka sthAna meM pAye jAte haiM / vAraha meM ye tIna bheda milAne se chaH bhaGgoM ke kula 15 bheda ho gye| _ (anuyogadvAra sUtra 126) (TANAMga 6 sUtra 537) (karmagrantha cauthA) 475-- vandanA ke chaH lAbha apane se bar3e ko hAtha vagairaha jor3a kara bhakti prakaTa karanA vandanA hai / isa se chaH lAbha haiM'viNovayAra mANassa bhaMjaNA pUaNA gurujaNassa / tisthayarANa ya ANA suyadhammArAhaNA'kiriyA // (1) vandanA karane se vinaya rUpa upacAra hotA hai / upacAra se guru kI ArAdhanA hotI hai| (2) mAna arthAt ahaMkAra dUra hotA hai| jo loga jAti vagairaha ke mada se andhe bane rahate haiM ve guru kI vandanA nahIM krte| kisI dUsare kI prazaMsA nahIM karate / isa taraha ke anarthoM kA mUla kAraNa abhimAna vandanA se dUra ho jAtA hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha . 85 (3) vandanA se guru kI bhakti hotI hai| (4) saba taraha ke kalyANa kA mUla kAraNa tIrthakara bhagavAn kI AjJA kA pAlana hotA hai, kyoMki tIrthakaroM ne dharma kA mUla vinaya batAyA hai| (5) zrutadharma kI ArAdhanA hotI hai, kyoMki zAstroM meM vandanA pUrvaka zruta grahaNa karane kI AjJA hai| (6) antameM jAkara vandanA se akriyA hotI hai| akriya siddha hI hote haiM aura siddhi (mokSa) vandanA rUpa vinaya se kramazaH prApta hotI hai| (pravacanasAroddhAra vandanA dvAra 3) 476- bAhya tapa chaH __ zarIra aura karmoM ko tapAnA tapa hai / jaise agni meM tapA huA sonA nirmala hokara zuddha hotA hai usI prakAra tapa rUpa agni se tapA huA AtmA ko mala se rahita hokara zuddha svarUpa ho jAtA hai / tapa do prakAra kA hai- bAhya tapa aura Abhyantara tapa / vAhya zarIra se sambandha rakhane vAle tapa ko bAhya tapa kahate haiN| isake chaH bheda haiM(1) anazana- Ahara kA tyAga karanA anazana tapa hai| isa ke do bheda haiM- itvara aura yAvatkathika / upavAsa se lekara chaH mAsa taka kA tapa itvara* anazana hai| bhakta parijJA, iGgita maraNa aura pAdopaMgamana maraNa rUpa anazana yAvatkathika anazana hai| * pravacanasAroddhAra meM utkRSTa itvara anazana tapa isa prakAra batAyA gayA hai-bhagavAn RSabhadeva ke zAsana meM eka varSa, madhya ke bAIsa tIrthaMkaroM ke zAsana meM ATha mAsa aura bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM 6 maas| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA (2) UnodarI - jisakA jitanA AhAra hai usase kama hAra karanA UnodarI tapa hai| AhAra kI taraha Avazyaka upakaraNoM se kama upakaraNa rakhanA bhI UnodarI tapa hai| AhAra evaM upakaraNoM meM kamI karanA dravya UnodarI hai| krodhAdi kA tyAga bhAva UnodarI hai / 86 1 (3) bhikSAcaryA - vividha abhigraha lekara bhikSA kA saMkoca karate hue vicaranA bhikSAcaryA tapa hai / abhigraha pUrvaka bhikSA karane se vRtti kA saMkoca hotA hai| isaliye ise 'vRtti saMkSepa' bhI kahate haiM / ubavAI sUtra 16 meM isa tapa kA varNana karate hue bhikSA ke aneka abhigrahoM kA varNana hai / ( 4 ) rasa parityAga - vikAra janaka dUdha dahI ghI Adi vigayoM kA tathA praNIta (snigdha aura gariSTha) khAna pAna kI vastuoM kA tyAga karanA rasa parityAga hai / (5) kAyAkleza- zAstra sammata rIti se zarIra ko kleza pahuMcAnA kAyAkleza hai| ugra vIrAsanAdi AsanoM kA sevana karanA, loca karanA, zarIra kI zobhA zuzrUSA kA tyAga karanA Adi kAyakleza ke aneka prakAra haiN| (6) pratisaMlInatA -- pratisaMlInatA kA artha hai gopana karanA isake cAra bheda haiM- indriya pratisaMlInatA, kaSAya pratisaMlInatA yoga pratisaMlInatA, vivikta zayyAsanatA / zubhAzubha viSayoM meM rAga dveSa tyAga kara indriyoM ko vaza meM karanA indriya pratisaMlInatA hai / kaSAyoM kA udaya na hone denA aura udaya meM AI huI kaSAyoM ko viphala karanA kaSAya pratisaMlInatA hai / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha akuzala mana vacana kAyA ke vyApArI ko rokanA tathA kuzala vyApAroM meM udIraNa (preraNA) karanA yoga pratisaMlInatA hai| strI pazu nasaka ke saMsarga se rahita ekAnta sthAna meM rahanA vivikta zayyAsanatA hai| ye chaH prakAra ke tapa mukti-prApti ke bAhya aMga haiM / ye bAhya dravyAdi kI apekSA rakhate haiM, prAyaH bAhya zarIra ko hI tapAte haiM arthAt inakA zarIra para adhika asara par3atA hai| ina tapoM kA karane vAlA bhI loka meM tapasvI rUpa se prasiddha ho jAtA hai| anyatIrthika bhI svAbhiprAyAnusAra inakA sevana karate haiN| ityAdi kAraNoM se ye tapa bAhya tapa kahe jAte haiN| __ (uttarAdhyayana adhyayana 30) (ThANAMga 6 sutra 511) (uvavAI sUtra 11) (pravacanasAroddhAra gAthA 270-272) 477-itvarika anazana ke chaH bheda ___ anazana ke do bheda haiM-itvarika anazana aura maraNa kAla anazana / itvarika anazana meM bhojana kI AkAMkSA rahatI hai isaliye ise sAkAMkSa anazana bhI kahate haiN| maraNa kAla anazana yAvajjIva ke liye hotA hai| isameM bhojana kI bilakula AkAMkSA nahIM hotI isaliye ise niHkAMta anazana bhI kahate haiN| itvarika anazana ke chaH bheda haiM(1) zreNI tapa- zreNI kA artha hai krama yA paMkti / upavAsa belA, telA Adi krama se kiyA jAne vAlA tapa zreNI tapa hai| yaha tapa upavAsa se lekara cha: mAsa taka kA hotA hai| (2) pratara tapa- zreNI ko zreNI se guNA karanA pratara hai| pratara yukta tapa pratara tapa hai| jaise upavAsa, belA, telA aura colA ina cAra padoM kI zreNI hai| zreNI ko zreNI se guNA karane Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA para solaha pada hote haiN| pratara AyAma vistAra (lambAI caur3AI) meM barAbara hotA hai| pratara kI sthApanA kA tarIkA yaha haiMprathama paMkti meM eka, do, tIna, cAra rkhnaa| dUsarI paMkti do se Arambha karanA aura tIsarI aura cauthI kramazaH tIna aura cAra se prArambha krnaa| isa prakAra rakhane meM pahalI paMkti pUrI hogI aura zeSa adhUrI rheNgii| adhUrI paMktiyoM ko yathA yogya Age kI saMkhyA aura phira kramazaH bacI huI saMkhyA rakhakara pUrI karanA cAhiye / sthApanA yaha hai Irimilar ||Malr clam (3) ghana tapa-pratara ko zreNI se guNA karanA dhana hai| yahA~ solaha ko cAra se guNA karane para AI huI causaTha kI saMkhyA ghana hai / ghana se yukta tapa ghana tapa hai| (4) varga tapa- ghana ko ghana se guNA karanA varga hai / yahA~ causaTha ko causaTha se guNA karane para AI huI 4066 kI saMkhyA varga hai / varga se yukta tapa varga tapa hai| (5) varga varga tapa- varga ko varga se guNA karanA varga varga hai / yahA~ 4066 ko 4066 se guNA karane para AI huI 16777216 kI saMkhyA varga varga hai / varga varga se yukta tapa varga varga tapa haiN| (6) prakIrNa tapa-zreNI Adi kI racanA na kara yathAzakti phuTakara tapa karanA prakINe tapa hai / navakArasI se lekara yavamadhya Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha vajramadhya, candra pratimAdi sabhI prakIrNa tapa haiN| ( uttarAdhyayana adhyayana 30 gAthA-10-11)(bhagavatI za025 u07) 478-Abhyantara tapa chaH jisa tapa kA sambandha AtmA ke bhAvoM se ho use Abhya- . ntara tapa kahate haiM / isake chaH bheda haiM(1) prAyazcitta- jisase mUla guNa aura uttaraguNa viSayaka aticAroM se malina AtmA zuddha ho use prAyazcitta kahate haiN| athavA prAyaH kA artha pApa aura citta kA artha hai zuddhi / jisa anuSThAna se pApa kI zuddhi ho use prAyazcitta kahate haiN| (2) vinaya- ATha prakAra ke karmoM ko alaga karane meM hetu rUpa kriyA vizeSa ko vinaya kahate haiN| athavA sammAnanIya gurujanoM ke Ane para khar3A honA, hAtha jor3anA, unheM Asana denA, unakI sevA zuzrUSA karanA Adi vinaya kahalAtA hai / (3) vaiyAvRttya- dharma sAdhana ke lie guru, tapasvI, rogI, navadIkSita Adi ko vidhipUrvaka AhArAdi lAkara denA aura unheM saMyama meM yathAzakti sahAyatA denA vaiyAvRttya kahalAtA hai| (4) svAdhyAya-asvAdhyAya TAla kara maryAdApUrvaka zAstroM kA adhyayana adhyApana Adi karanA svAdhyAya hai| svAdhyAya ke pA~ca bheda haiM- vAcanA, pRcchanA, parivartanA, anupekSA aura dhrmkthaa| (5) dhyAna- ArtadhyAna aura raudradhyAna ko chor3akara dharmadhyAna aura zukladhyAna karanAdhyAna tapa kahalAtA hai| dhyAna kA vizeSa vistAra prathama bhAga ke cauthe bola saMgraha ke bola naM0 215 meM de diyA gayA hai| (6) vyutsarga- mamatA kA tyAga karanA vyutsarga tapa hai| yaha Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___90 . zrI seThiyA jaina granthamAlA dravya aura bhAva se do prakAra kA hai / gaNa, zarIra, upadhi aura AhAra kA tyAga karanA dravya vyutsarga hai| kaSAya saMsAra aura karma kA tyAga karanA bhAva vyutsarga hai| __ Abhyantara tapa mokSa prApti meM antaraGga kAraNa hai / antardRSTi AtmA hI isakA sevana karatA hai aura vahI inheM tapa rUpa se jAnatA hai / inakA asara bAhya zarIra para nahIM par3atA kintu Abhyantara rAga dveSa kaSAya Adi para par3atA hai| loga ise dekha nahIM skte| inhIM kAraNoM se uparokta chaH prakAra kI kriyAe~ Abhyantara tapa kahI jAtI haiN| (uvavAI sUtra 19) (uttarAdhyayana adhyayana 30) (pravacanasAroddhAra gAthA 270.72) (ThANAMga 6 sUtra 11) 479- Avazyaka ke chaH bheda samyaga jJAna darzana aura cAritra kI ArAdhanA ke lie AtmA dvArA avazya karane yogya kriyA ko Avazyaka kahate haiN| Avazyaka ke chaH bheda haiM(1) sAmAyika- rAga dveSa ke vaza na ho kara samabhAva (madhyastha 'bhAva) meM rahanA arthAt kisI prANI ko duHkha na pahu~cAte hue saba ke sAtha Atmatulya vyavahAra karanA evaM AtmA meM jJAna darzana cAritra Adi guNoM kI vRddhi karanA sAmAyika hai| sAmAyika ke upakaraNa sAde aura nirvikAra hone caahiye| sAmAyika karane kA sthAna zAntipUrNa arthAt citta ko caJcala banAne vAle kAraNoM se rahita honA caahiye| sAmAyika se sAvadha vyApAroM kA nirodha hotA hai / AtmA zuddha saMvara mArga meM agrasara hotA hai| karmoM kI nirjarA hotI hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha AtmA vikAsa kI ora bar3hatA hai| (2) caturviMzatistava- cauvIsa tIrthaMkaroM ke guNoM kA bhaktipUrvaka kIrtana karanA caturviMzatistava hai| ___ isakA uddezya guNAnurAga kI vRddhi hai jo ki nirjarA aura AtmA ke vikAsa kA sAdhana hai| (3)vandanA- mana vacana aura zarIra kA vaha prazasta vyApAra, jisake dvArA pUjyoM ke prati bhakti aura bahumAna pragaTa kiyA jAtA hai vandanA kahalAtI hai| __vandanA karane vAle ko vandya (vandanA karane yogya) aura avandya kA viveka honA cAhiye / vandanA kI vidhi aura usake doSoM kA bhalI prakAra jJAna honA caahiye| mithyAdRSTi aura upayogazUnya samyagdRSTi kI vandanA dravya vandanA hai / samyagdRSTi kI upayogapUrvaka vandanA bhAva vandanA hai| dravya aura bhAva donoM prakAra ke cAritra se sampanna muni hI vandanA ke yogya hote haiM / vandanA kA phala bola naM0 475 meM batAyA jA cukA hai| (4) pratikramaNa- pramAdavaza zubha yoga se gira kara azubha yoga prApta karane ke bAda phira zubha yoga prApta karanA pratikramaNa hai| isI prakAra azubha yoga se nivRtta hokara uttarottara zubha yoga meM pravRtta honA bhI pratikramaNa hai / kAla ke bheda se pratikramaNa tIna prakAra kA hai - bhUtakAla meM lage hue doSoM kI AlocanA karanA, vartamAna kAla meM lagane vAle doSoM se saMvara dvArA bacanA aura pratyAkhyAna dvArA bhAvI doSoM ko roknaa| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA devasika, rAyasika, pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsarika ke bheda se isake pA~ca bheda bhI haiN| __ mithyAtva,avirati, kapAya aura aprazasta yoga rUpa cAra doSa pratikramaNa ke viSaya haiN| inakA pratikramaNa karanA cAhiye / inheM chor3akara samyaktva, virati, kSamA Adi guNa evaM prazasta yoga rUpa guNoM ko prApta karanA cAhiye / ____sAmAnya rUpa se pratikramaNa do prakAra kA hai- dravya pratikramaNa aura bhAva pratikramaNa / mumukSuoM ke lie bhAva pratikramaNa hI upAdeya hai| upayoga rahita samyagdRSTi kA pratikramaNa dravya pratikramaNa hai| isI prakAra labdhi Adi ke nimitta se kiyA jAne vAlA samyagdRSTi kA pratikramaNa bhI dravya pratikramaNa hI hai| doSoM kA eka bAra pratikramaNa karake bArabAra unakA sevana karate rahanA aura unakI zuddhi ke liye bArabAra pratikramaNa karate jAnA bhI yathArtha pratikramaNa nahIM hai |krmoN kI nirjarA rUpa vAstavika phala bhAva pratikramaNa se hI hotA hai / dravya pratikramaNa dvArA bhAva pratikramaNa kI ora agrasara honA caahiye| kisI doSa kA pratikramaNa karake use bAra bAra sevana karane vAlA kumhAra ke baratanoM ko kaMkara dvArA bAra bAra phor3a kara mAphI mAMgane vAle kSullaka sAdhu sarIkhA hai / lage hue doSoM ko dUra karanA aura bhaviSya meM una doSoM kA phira sevana na karane ke lie sAvadhAna rahanA hI pratikramaNa kA asalI uddezya hai| aisA karane se AtmA dhIre dhIre sakala doSoM se mukta hokara zuddha svarUpa meM sthita ho jAtA hai| (5) kAyotsarga- dharmadhyAna aura zukladhyAna ke lie ekAgra hokara zarIra kI mamatA kA tyAga karanA kAyotsarga hai / kAyotsarga se zleSmAdi kA kSaya hotA hai aura deha kI jar3atA dUra hotI Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha hai / kAyotsarga sthita AtmA upayoga meM lIna ho jAtA hai jisa se buddhi kI jar3atA bhI haTatI hai| kAyotsarga se anukUla tathA pratikUla paristhitiyoM meM samabhAva se rahane kI zakti pragaTa hotI hai / bhAvanA evaM dhyAna kA abhyAsa bhI kAyotsarga se puSTa hotA hai / kAyotsarga meM citta ekAgra rahatA hai isase aticAra arthAt doSoM kA cintana bhalI prakAra hotA hai aura cAritra kI zuddhi hotI hai / isa prakAra kAyotsarga vividha hitoM ko sAdhane vAlI mahattva pUrNa kriyA hai / 93 ( 6 ) pratyAkhyAna - dravya aura bhAva se AtmA ke lie aniSTakArI ataeva tyAgane yogya anna vastrAdi tathA ajJAna kaSAyAdi kA mana vacana aura kAyA se yathA zakti tyAga karanA pratyAkhyAna hai / annAdi vastuoM kA tyAga bhI tabhI vAstavika pratyAkhyAna hai jaba vaha rAga dveSa aura kaSAyoM ko manda karane tathA jJAnAdi guNoM kI prApti ke lie kiyA jaay| isalie 'guNadhAraNa' zabda pratyAkhyAna kA paryAyavAcI hai / pratyAkhyAna karane se saMyama hotA hai aura saMyama se Azrava kA nirodha arthAt saMvara hotA hai| saMvara se tRSNA kA nAza aura tRSNA ke nAza se anupama upazama bhAva (madhyastha pariNAma) hotA hai / upazama bhAva se pratyAkhyAna zuddha hotA hai| isake bAda cAritra dharma pragaTa hotA hai / cAritra dharma se karmoM kI nirjarA karmoM kI nirjarAse pUrvakaraNa hotA hai| apUrvakaraNa se kevalajJAna aura kevalajJAna se zAzvata sukhamaya mAM kA lAbha hotA hai / pahalA Avazyaka sAmAyika cAritra rUpa hai| arihanta ke guNoM kI stuti rUpa dUsarA caturviMzatistava darzana aura jJAna rUpa hai / jJAna darzana aura cAritra ina tInoM ke sevana meM bhUla hone para Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zro seThiyA jaina granthamAlA unakI guru ke samakSa vandanA pUrvaka vinaya bhAva se AlocanA karanI cAhiye / isaliye tIsarA Avazyaka vandanA hai / guru ke Age bhUla kI AlocanA karane para vApisa zubha yogoM meM Ane ke liye prayatna karanA cAhiye / isaliye vandanA ke bAda pratikramaNa kahA gayA hai / itane para bhI doSoM kI pUrNa zuddhi na ho to kAyotsarga kA Azraya lenA cAhie jo ki prAyazcitta kA eka prakAra hai| kAyotsarga karane ke bAda bhI pUrNa rUpa se doSoM kI zuddhi na ho to usake lie tathA guNa dhAraNa ke lie pratyAkhyAna karanA cAhiye / isa prakAra Avazyaka ke chahoM bheda paraspara sambaddha evaM kAya kAraNa bhAva se vyavasthita hai| (haribhadrIya Avazyaka sUtra) 480- pratikramaNa ke chaH bheda ___ pApoM se yA vrata pratyAkhyAna meM lage hue doSoM se nivRtta honA pratikramaNa kahalAtA hai| pratikramaNa prAyazcitta kedasa bhedoM meM dUsarA aura Avazyaka ke bhedoM meM cauthA hai| athavA pramAdavaza pApa kA AcaraNa kara lene para usa ke lie 'micchAmi dukkar3e denA arthAt usa pApa ko akaraNIya samajha kara dubArA jAnate hue kabhI na karanekA nizcaya karanA aura sadA sAvadhAna rahanApratikramaNa hai| isake chaH bheda haiM(1) uccAra pratikramaNa- upayoga pUrvaka bar3I nIta ko tyAga kara IryA kA pratikramaNa karanA uccAra pratikramaNa hai| (2) prazravaNa pratikramaNa- upayoga pUrvaka laghunIta koparaTha kara Iyo kA pratikramaNa karanA prazravaNa pratikramaNa hai| (3) itvara pratikramaNa- svalpakAlIna jaise daivasika, rAyasika, Adi pratikramaNa karanA itvara pratikramaNa hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha (4) yAvatkathika pratikramaNa-mahAvata bhaktaparijJAdi dvArA sadA ke liye pApa se nivRtti karanA yAvatkathika pratikramaNa hai / yahA~ pratikramaNa se pApa nivRtti rUpa artha iSTa hai| (5) yatkiMcinmithyA pratikramaNa- saMyama meM sAvadhAna sAdhu se pramAdavaza asaMyama rUpa yadi koI viparIta AcaraNa ho jAya to vaha mithyA (asamyaka) hai / isa prakAra apanI bhUla ko svIkAra karate hue 'micchAmi dukkaDa' denA yatkiMcinmithyA pratikramaNa hai| (6) svamAntika- sokara uThane para kiyA jAne vAlA pratikramaNa svamAntika pratikramaNa hai| athavA svapna dekhane para usakA pratikramaNa karanA svamAntika pratikramaNa hai| (ThAgA gi 6 sutra 538) 481- pratyAkhyAna vizuddhi ___ vizuddhi kA artha hai sNshodhn| chaH taraha kI vizuddhiyoM se yukta pAlA huApratyAkhyAna zuddha aura doSa rahita hotA hai| ve vizuddhiyA~ isa prakAra haiM(1) zraddhAnavizuddhi- sAdhu ke pA~ca mUla guNoM kA dasa uttara gaNoM kA aura zrAvaka ke bAraha vatoM kA pratyAkhyAna cataryAma yA pA~ca yAma vAle jisa tIrthakara ke zAsana meM jaisA kahA hai aura usa kA subhikSa, durbhikSa,prAtaHkAla, madhyAhnakAla tathA sAyaMkAla adi ke lie jaisA vidhAna kiyA gayA hai usako vaisA hI samajha kara zraddhAna karanA zraddhAnavizuddhi hai| (2) jJAnavizuddhi-jinakalpa, sthavirakalpa, mUla guNa, uttara guNa tathA prAtaH kAla Adi meM jisa samaya jisa pratyAkhyAna kA jaisA svarUpa hotA hai usako ThIka ThIka vaisAjAnanA jJAnavizuddhi hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o seThiyA jaina granthamAlA (3) vinayavizuddhi- mana, vacana aura kAyA se saMyata hote hue pratyAkhyAna ke samaya jitanI vandanAoM kA vidhAna hai tadanusAra vandanAdi karanA vinayavizuddhi hai| (4) anubhASaNAvizuddhi- pratyAkhyAna karate samaya guru ke sAmane hAtha jor3a kara baiThanA guru ke kahe anusAra pAThoM ko ThIka ThIka bolanA tathA guru ke "vosirehi" kahane para "vosirAmi" vagairaha yathA samaya kahanA anubhASaNAvizuddhi hai| (5) anupAlanAvizuddhi-- bhayaGkara vana , durbhikSa, yA bImArI vagairaha meM bhI vrata ko ThIka ThIka pAlanA anupAlanAvizuddhi hai| (6) bhAvavizuddhi- rAga, dveSa tathA pariNAma rUpa doSoM se rahita pratyAkhyAna ko pAlanA bhAvavizuddhi hai| isa pratyAkhyAna se amuka vyakti kI pUjA ho rahI hai, maiM bhI aisA hI karUM jisase pUjA jaauuN| yaha soca kara pratyAkhyAna karanA rAga hai| maiM aisA pratyAkhyAna karUM jisase saba loga merI ora jhuka jAveM, dUsare sAdhu kA Adara satkAra na ho, isa prakAra kisI ke prati dveSa kA bhAva rakhakara paccakkhANa karanA dveSa hai| aihika yA pAralaukika kIrti, vaNe, yaza, zabda, dhana Adi kI prApti rUpa kisI bhI phala kI icchA se pacakkhANa karane meM pariNAma doSa hai| ___ Upara kI chaH vizuddhiyoM se sahita pacakravANa hI sarvathA zuddha mAnA jAtA hai| (haribhadrIyAvazyaka niyukti pratyAkhyAnAdhyayana gAthA 1586) (bhASya gAthA 245 se 253) 482- pratyAkhyAna pAlane ke aGga chaH chaH aGgoM se pratyAkhyAna kI ArAdhanA karanI caahie| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha (spRSTa) - guru se vidhipUrvaka pratyAkhyAna | ( 1 ) phAsi (2) pAliyaM (pAlita) - pratyAkhyAna ko bAra bAra upayoga meM lAkara usakI rakSA karanA / (3) sohiyaM (zobhita ) - guru ko bhojana vagairaha dekara svayaM bhojana karanA / 97 ( 4 ) tIriyaM ( tIritaM)-- lie hue paccakakhANa kA samaya pUrA ho jAne para bhI kucha samaya Thahara kara bhojana karanA / (5) kiTTi (kIrtita) - bhojanAdi prArambha karane se pahile lie hue pratyAkhyAna ko vicAra kara nizcaya kara lenA ki maiMne aisA pratyAkhyAna kiyA thA, vaha aba pUrA ho gayA hai| ( 6 ) ArAhiaM ( ArAdhita)- saba doSoM se dUra rahate hue Upara kahI vidhi ke anusAra pratyAkhyAna ko pUrA karanA / (haribhadrIyAvazyaka niyukti gAthA 1563) 483 - porisI ke chaH AgAra - sUryodaya se lekara eka pahara taka cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanA porisI pacakkhANa hai| chadmastha vyakti se bahuta bAra vratapAlana meM bhUla ho jAtI hai| pratyAkhyAna kA bilkula smaraNa na rahane yA aura kisI aise hI kAraNa se vratapAlana meM bAdhA par3anA saMbhava hai / usa samaya vrata na TUTane pAve, isa bAta ko dhyAna meM rakhakara pratyeka pacakkhANa meM sambhAvita doSoM kA zrAgAra pahile se rakha liyA jAtA hai| porisI meM isa taraha ke chaH AgAra haiN| ( 1 ) anAbhoga- vrata ko bhUla jAne se bhojanAdi kara lenA / (2) sahasAkAra - megha barasane yA dahI mathane Adi ke samaya rokane para bhI jala, chAcha yadi tyAga kI gaI vastuoM kA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___98 zrI seThiyA jaina prandhamAlA akasmAta mukha meM calA jaanaa| (3) pracchannakAla- bAdala, A~dhI yA pahAr3a vagairaha ke bIca meM AjAne para sUrya ke na dikhAI dene se adhUre samaya meM porisI ko pUrA samajha kara pAra lenA |agr bhojana karate samaya yaha mAlUma par3a jAya ki porisI abhI pUrI nahIM huI hai to usI samaya bhojana karanA chor3a denA cAhiye / phira porisI pUrI Ane para bhojana karanA cAhiye / agara porisI adhUrI jAnakara bhI bhojana karatA rahe to pratyAkhyAna bhaGga kA doSa lagatA hai| (4) dizAmoha- pUrva ko pazcima samajha kara porisI na Ane para bhI azanAdi sevana karanA / azanAdi karate samaya agara vIca meM dizA kA bhrama dUra ho jAya to usI samaya AhArAdi chor3a denA cAhie / jAnakara bhI azanAdi sevana karane se vrata bhaGga kA doSa lagatA hai| (5) sAdhuvacana- 'porisI A gaI' isa prakAra kisI prApta puruSa ke kahane para porisI pAra lenA / isameM bhI kisI ke kahane yA aura kisI kAraNa se bAda meM yaha patA laga jAya ki abhI porisI nahIM AI hai to AhArAdi chor3a denA caahie| nahIM to vrata kA bhaGga ho jAtA hai| (6) sarvasamAdhipratyayAkAra- tIvra roga kI upazAnti ke lie auSadha Adi grahaNa karane ke nimitta nirdhArita samaya ke pahile hI pacakravANa pAra lenA (haribhadrIya mA06 pratyAkhyAnAdhyayana) (pravacanasAroddhAra 4 pratyAkhyAna dvAra.) 484- sAdhu dvArA AhAra karane ke cha: kAraNa sAdhu ko dharmadhyAna, zAstrAdhyayana aura saMyama kI rakSA ke lie hI AhAra karanA caahie| vizeSa kAraNa ke binA AhAra karane Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 99 vAlA sAdhu grAsaiSaNA ke akAraNa doSa kA bhAgI hotA hai| zAstroM meM AhAra ke lie chaH kAraNa batAe gae haiM(1) vedanA- kSudhAvedanIya kI zAnti ke lie| (2) vaiyARtya- apane se bar3e prAcAryAdi kI sevA ke lie| (3 ( IryApatha- mArgAdi kI zuddhi ke lie| (4) saMyamArtha- prekSAdi saMyama kI rakSA ke lie| (5) prANapratyayArtha- apane prANoM kI rakSA ke lie| (6) dharmacintArtha- zAstra ke paThana pAThana Adi dharma kA cintana karane ke lie| 485- sAdhu dvArA AhAra tyagane ke chaH kAraNa ___ nIce likhe chaH kAraNa upasthita hone para sAdhu AhAra karanA chor3a de| ziSya vagairaha ko zAsana kA bhAra saMbhalA kara saMlekhanA dvArA zuddha hokara yAvajjIva AhAra kA tyAga kara de / (1) AtaGka- roga grasta hone para / (2) upasarga- rAjA, svajana deva, tiryazca Adi dvArA upasarga upasthita karane pr| (3) brahmacaryagupti- brahmacarya kI rakSA ke lie | (4) mANidayArtha-prANI bhUta jIva aura sattvoM kI rakSA ke lie| (5) tapohetu- tapa karane ke lie| (6) saMlekhanA- antima samaya saMthArA karane ke lie| (pigaDaniyukti gAthA 635-668) (uttAdhyayana adhyayana 26) 486-chaH prakAra kA bhojana- paNAma yahA~ pariNAma kA artha hai svabhAva yA paripAka / (1) bhojana manojJa arthAt abhilASA yogya hotA hai| (2) bhojana mAdhuryAdi rasa sahita hotA hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zro seThiyA jaina granthamAlA (3) bhojana rasAdi dhAtuoM ko sama karane vAlA hotA hai / (4) bhojana dhAtu bar3hAne vAlA hotA hai| (5) bhojana jaTharAgni kA bala arthAt pAcana zakti ko bar3hAne vAlA hotA hai| (6) bhojana bala arthAt utsAha bar3hAne vAlA hotA hai| (ThANAMga 6 sUtra 533) 487- chaH viSa pariNAma (1) daSTaviSa- dAr3ha Adi kA viSa jo Dase jAne para car3hatA hai daSTa viSa kahalAtA hai / yaha viSa jaGgama viSa hai| (2) mukta viSa- jo viSa khAyA jAne para car3hatA hai vaha bhukta . viSa hai / yaha sthAvara viSa hai| / (3) nipatita viSa- jo viSa Upara girane se car3ha jAtA hai vaha nipatita viSa hai| dRSTiviSa aura tvagviSa nipatita viSa meM hI zAmila haiN| (4) mAMsAnusArI viSa- mAMsa paryanta phaila jAne vAlA viSa mAMsAnusArI viSa hai| (5) zoNitAnusArI viSa- zoNita ( lohI) paryanta phaila jAne vAlA viSa zoNitAnusArI viSa hai| (6) asthimiJjAnusArI viSa- asthi meM rahI huI majjA dhAtu taka asara karane vAlA viSa asthimiJjAnusArI viSa hai| pahale tIna viSa pariNAma svarUpa kI apekSA aura antima tIna kArya kI apekSA haiN| (ThANAMga 6 sUtra 533) 488-chaH ananta jisa vastu kA anta na ho use ananta kahate haiM / isake chaH Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 101 (1) siddha (2) sUkSma aura bAdara nigoda ke jIva (anantakAyika) (3) vanaspati (pratyeka aura ananta vanaspati jIva) (4) kAla (tInoM kAla ke samaya) (5) pudgala paramANu (6) alokAkAza / ye chahoM rAziyAM ananta haiN| . (anuyoga dvAra sUtra) (pravacanasAroddhAra gAthA 1404) 489-chadmastha chaH bAtoM ko nahIM dekha sakatA cAra ghAtI karmoM kA sarvathA kSaya karake jo manuSya sarvajJa aura sarvadarzI nahIM huA hai, use chagastha kahate haiM / yahA~ para chadmastha pada se vizeSa avadhi yA utkRSTa jJAna se rahita vyakti liyA jAtA hai| aisAvyakti nIce likhI chaHbAtoM ko nahIM dekha sakatA (1) dharmAstikAya (2) adharmAstikAya (3) AkAzAstikAya (4) zarIrarahita jIva (5) paramANupudgala (6) zabdavargaNA ke pudgala noTa- paramAvadhijJAnI paramANu aura bhASAvargaNA ke pudgaloM ko dekha sakatA hai, isIlie yahAM chaprastha zabda se vizeSa avadhi yA utkRSTa jJAna se zUnya vyakti liyA gayA hai| (ThANAMga 6 sUtra 478) / 490-chaH bola karane meM koI samartha nahIM hai (1) jIva ko ajIva banAne meM koI samartha nahIM hai| (2) ajIva ko jIva karane meM koI samartha nahIM hai| (3) eka samaya meM yAnI eka sAtha do satya aura asatya bhASA bolane meM koI samartha nahIM hai| (4) kie hue karmoM kA phala apanI icchA ke anusAra bhogane meM koI svatantra nahIM hai / arthAt karmoM kA phala bhoga jIva kI icchAnusAra nahIM hotaa| (5) paramANu pudgala ko chedana bhedana karane evaM jalAne meM koI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 zrI seThiyA jaina granthamAlA samartha nahIM hai| (6) loka se bAhara jAne meM koI samartha nahIM hai / (ThANAMga 6 satra 476 ) 491-- nakAre ke chaH ciha bola kara nakAre kA uttara na dene para bhI chaH prakAra kI ceSTAoM se nakAra kA bhAva jAnA jAtA hai| bhiuDI adhAloyaNa uccAdiTThIya paramuhaM vynnN| moNaM kAlavilambo nakkArochaviho bhnniyo| (1) bhauMha car3hAnA yAnI lalATa meM sala car3hAnA / (2) nIce kI ora dekhnaa| (3) Upara kI ora dekhnaa| (4) dUsare kI ora muMha karake bAtacIta krnaa| (5) mauna rhnaa| (6) kAla bitAnA ( vilamba karanA) (uttarAdhyayana kathA 18 meM) 492--prAkRta bhASA ke chaH bheda (1) mahArASTrI (2) zaurasenI (3) mAgadhI (4) paizAcI (5) cUlikApaizAcI (6) apabhraMza / (prAkRta vyAkaraNa) (SaDbhASA candrikA / 493-vivAda ke chaH prakAra . tattvanirNaya yA jItane kI icchA se vAdI aura prativAdI kA Apasa meM zaGkA samAdhAna karanA vivAda hai| isake chaH bheda haiM(1) avasara ke anusAra poche haTa kara arthAt vilamba karake vivAda krnaa| (2) madhyastha ko apane anukUla banAkara athavA prativAdI ke Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 103 mata ko apanA mata mAnakara usI kA pUrvapakSa karate hue vivAda krnaa| (3) samartha hone para adhyakSa evaM prativAdI donoM ke pratikUla hone para bhI vivAda krnaa| (4) adhyakSa ko prasanna karake vivAda krnaa| (5) nirNAyakoM ko apane pakSa meM milAkara vivAda karanA / (6) kisI upAya se nirNAyakoM ko prativAdIkA dveSI banAkara athavA unheM svapakSa grAhI banAkara vivAda krnaa| (ThANAMga 6 sUtra 512) 494-chaH prakAra kA prazna sandeha nivAraNa yA dUsare ko nIcA dikhAne kI icchA se kisI bAta ko pUchanA prazna kahalAtA hai / isa ke chaH bheda haiM-- (1) saMzayaprazna-artha vizeSa meM saMzaya hone para jo prazna kiyA jAtA hai vaha saMzayaprazna hai| (2) vyudgrAha prazna- durAgraha athavA parapakSa ko dUSita karane ke lie kiyA jAne vAlA prazna vyudgrAha prazna hai| (3) anuyogI prazna- anuyoga arthAt vyAkhyAna ke liye kiyA jAne vAlA prazna anuyogI prazna hai| (4) anuloma prazna- sAmane vAle ko anukUla karane ke liye, 'Apa kuzala to haiM ?' ityAdi prazna karanA anuloma prazna hai| (5) tathAjJAna prazna- uttaradAtA kI taraha pUchane vAle ko jJAna rahate hue bhI jo prazna kiyA jAtA hai arthAt jAnate hue bhI jo prazna kiyA jAtA hai vaha tathAjJAna prazna haiN| (6) atathAjJAna prazna- tathAjJAna prazna se viparIta prazna atathAjJAna prazna hai arthAt nahIM jAnate hue jo prazna kiyA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 : zrI seThiyA jaina granthamAlA jAtA hai vaha atathAjJAna prazna hai| . (ThANAMga 6 sUtra 534). 495 - aviruddhopalabdhi rUpa hetu ke chaH bheda jo vastu indriyoM kA viSaya nahIM hai arthAt jisa vastu kA pratyakSa jJAna nahIM ho sakatA use jAnane ke liye anumAna kiyA jAtA hai| jaise parvata meM chipI huI agni kA cakSu dvArA pratyakSa nahIM hone para dhuMA dekha kara anumAna kiyA jAtA hai| anumAna meM sAdhana yA hetu se sAdhya kA jJAna kiyA jAtA hai| Upara vAle dRSTAnta meM agni sAdhya hai aura dhUma hetu / jise siddha kiyA jAya use sAdhya kahate haiN| isa meM tIna bAteM Avazyaka haiN| (1) sAdhya pahile se hI siddha nahIM honA cAhie, kyoMki siddha vastu kA duvArA siddha karanA vyartha hotA hai / siddha ko bhI agara siddha karane kI AvazyakatA ho to anavasthA ho jaaygii|dubaaraa siddha karane para bhI phira siddhi kI apekSA hogii| (2) sAdhya pratyakSAdi prabala pramANa se bAdhita nahIM honA cAhiye, kyoMki pratyakSa se anumAna kI zakti kama hai| jaise agni ko zItala siddha karanA / agni kA ThaNDApana pratyakSa se bAdhita hai isa lie sAdhya nahIM banAyA jA sktaa| (3) sAdhya vAdI ko iSTa honA caahie| nahIM to apane mata ke viruddha hone se usameM svamatavirodha ho jAtA hai| jaise jainiyoM kI tarapha se yaha siddha kiyA jAnA ki rAtribhojana meM doSa nahIM hai / yA bauddhoM kI tarapha se yaha siddha kiyA jAnA ki vastu nitya hai| jo vastu sAdhya ke binA na rahe use hetu kahate haiN|arthaat hetu kA sAdhya ke sAtha avinAbhAva sambandha hotA hai / avinA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha bhAva kA artha hai usake binA na rhnaa| hetu do taraha kA hotA hai upalabdhi rUpa aura anupalabdhi rUpa / jahA~ kisI kI sattA se dUsare kI sattA kA abhAva siddha kiyA jAya use upalabdhi rUpa hetu kahate haiM, jaise Upara ke dRSTAnta meM dhUma kI sattA se agni kI sattA siddha kI gaI / athavA yaha puruSa sarvajJa nahIM hai kyoMki rAgAdi vAlA hai / yahA~ rAgAdi kI sattA se sarvajJatva kA abhAva siddha karanA / isI taraha anupalabdhi rUpa hetu se bhI kisI vastu kI sattA kA abhAva siddha kiyA jAtA hai| upalabdhi rUpa hetu ke do bheda haiM, aviruddhopalabdhi aura viruddhoplbdhi| sAdhya se aviruddha kisI bAta se sAdhya kI sattA yA abhAva siddha karanA aviruddhopalabdhi hai| viruddhopalabdhi kA svarUpa aura bheda sAtaveM bola meM batAe jaayeNge| aviruddhopalabdhi chaH prakAra kI hai(1) aviruddha vyApyopalabdhi (4) aviruddha pUrvacaropalabdhi (2) aviruddha kAryopalabdhi (5) aviruddha uttaracaropalabdhi (3) aviruddha kAraNopalabdhi (6) aviruddha sahacaropalabdhi (1) aviruddha vyApyopalabdhi- zabda pariNAmI hai kyoMki prayatna ke bAda utpanna hotA hai / jo vastu prayatna ke pazcAt utpanna hotI hai vaha pariNAmI arthAt badalane vAlI hotI hai, jaise stambha / jo badalane vAlI nahIM hotI vaha utpatti meM prayatna kI apekSA nahIM rakhatI, jaise vandhyAputra / zabda prayatna ke pazcAt utpanna hotA hai, isalie pariNAmI arthAt badalane vAlA hai| yaha avirUddha vyApyopalabdhi hai| kyoMki prayatna ke pazcAt utpanna honA rUpa hetu pariNAmitva rUpa sAdhya kA vyApya hai aura usase viruddha Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA bhI nahIM hai| prayatna ke bAda utpanna honA pariNAmitva ke binA nahIM ho sktaa| isalie pariNAmitva aura prayatna ke pazcAt utpanna hone kA koI virodha nahIM hai| jo jisase kama sthAnoM para rahatA hai vaha usakA vyApya hai aura jo jisase adhika sthAnoM para rahatA ho vaha usakA vyApaka hai, jaise Ama aura vRkSa / Ama jahA~ hogA vRkSa avazya hogA, isalie Ama vRkSa kA vyApya hai| vRkSa vyApaka hai kyoMki vaha Ama ke na rahane para bhI raha sakatA hai| jo vastueM samaniyata haiM arthAta eka dUsare ke abhAva meM nahIM rahatIM unameM vivakSAnusAra donoM vyApaka aura donoM vyApya ho sakatI haiM, jaise AtmA aura caitanya / AtmA ko chor3akara caitanya nahIM rahatA aura caitanya ko chor3akara AtmA nahIM rahatA isalie donoM samaniyata haiN| (2) aviruddha kAryopalabdhi- isa parvata meM agni hai, kyoMki dhUma hai / yaha aviruddha kAryopalabdhi hai kyoMki yahA~ dhUma rUpa hetu agni kA kArya hai aura usakA virodhI nahIM hai| (3) aviruddha kAraNopalabdhi- varSA hogI, kyoMki khAsa taraha ke bAdala dikhAI dete haiM / yahA~ aviruddha kAraNopalabdhi hai, kyoMki 'khAsa taraha ke bAdala' rUpa hetu 'varSA' sAdhya kA kAraNa hai aura usakA virodhI nahIM hai| (4) aviruddha pUrvacaropalabdhi- eka muhUrta ke bAda tiSya nakSatra kA udaya hogA kyoMki punarvasu kA udaya ho cukA hai / yahA~ aviruddha pUrvacara kI upalabdhi hai kyoMki 'punarvasu kA udaya' rUpa hetu 'tiSyodaya' rUpa sAdhya kA pUrvacara hai / (5) aviruddha uttaracaropalabdhi- eka muhUrta pahile pUrvaphalgunI kA udaya huA thA, kyoMki uttaraphalgunI kA udaya ho cukA hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha yahA~ aviruddha uttaracaropalabdhi hai / kyoMki 'uttaraphalgunI kA I udaya' rUpa hetu 'pUrvaphalgunI kA udaya' rUpa sAdhya kA uttaracara hai arthAt sadaiva bAda meM rahane vAlA hai / (6) aviruddha sahacaropalabdhi - isa Ama meM rUpavizeSa hai kyoMki rasavizeSa mAlUma par3atA hai| rAta meM kisI vyakti ne Ama cakhA / usa samaya grAma ke mIThepana se usake raMga kA anumAna karanA aviruddha sahacaropalabdhi hai, kyoMki rasa (hetu) rUpa (sAdhya) kA sahacara arthAt hamezA sAtha rahanevAlA hai / ye cha: bheda sAkSAt aviruddhopalabdhi ke haiN| paramparA se hone bAlI viruddhopalabdhiyoM kA bhI inhIM se jJAna kara lenA caahie| jaise dhUpa se gIle Indhana kA anumAna karanA kAryakAryAviruddhopalabdhi hai / vahA~ ghU~A gIle Indhana rUpa sAdhya ke hai aura usakA virodhI nahIM hai, isaliye kAryakAryAviruddhopalabdhi rUpa hetu hai / athavA yahA~ koza (ghaTa banane se pahile kI eka avasthA ) thA kyoMki ghaTa hai / yahA~ ghaTa rUpa hetu koza rUpa sAdhya ke kArya kuzUla (koza ke bAda kI avasthA) kA kArya hai / ityAdi bahuta se udAharaNa die jA sakate haiN| viruddhopalabdhi aura viruddhAnupalabdhi rUpa hetu ke bheda sAtaveM bola meM die jAeMge 107 (pramANanayatatvAlokAlaMkAra tRtIya pariccheda) 496 - paradezI rAjA ke chaH prazna bharata kSetra ke sAr3he paccIsa dezoM meM kekayi deza kA AdhA bhAga ginA jAtA hai / usameM seyaviyA (zvetAmbikA) nAma kI nagarI thii| nagarI se uttara-pUrva miyavana (mRgavana ) nAma kA udyAna thaa| nagarI ke rAjA kA nAma paradezI thA / vaha bar3A pApI thA / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zro seThiyA jaina granthamAlA' dhArmika bAtoM para use vizvAsa na thaa| sAdhu sAdhviyoM se ghRNA karatA thaa| rAjA ke citta nAma kA sArathi thA / vaha bar3A catura thaa| rAjA kA pratyeka kArya usakI salAha se hotA thaa| unhIM dinoM kuNAla deza kI zrAvastI nAmaka nagarI meM jitazatru nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| eka dina paradezI ne citta sArathi ko jitazatru ke pAsa eka bahumUlya bheTa dene ke lie tathA usakI rAjya vyavasthA dekhane ke lie bhejaa| jisa samaya citta sArathi zrAvastI meM ThaharA huA thA bhagavAn pArzvanAtha ke ziSyAnuziSya zrI kezizramaNa apane pA~ca sau ziSyoM ke sAtha vahA~ padhAre / citta sArathi vyAkhyAna suna kara unakA upAsaka bana gyaa| usane bAraha vata aGgIkAra kara lie| ___ kucha dinoM bAda citta sArathi ne zvetAmbikAlauTane kA vicAra kiyA / usane jitazatru rAjA se lauTane kI anumati maaNgii| jitazatru ne eka bahumUlya bheTa paradezI ke lie dekara citta sArathi ko vidA dii| citta sArathi kezizramaNa ko vandanA karane gayA, unase seyaviyA padhArane kI vinati kI aura prasthAna kara diyaa| ___ anagAra kezizramaNa zvetAmbikA nagarI ke mRgavana nAmaka udyAna meM A pahu~ce / citta sArathi ko yaha jAna kara bar3I prasannatA huI / Anandita hotA huA vaha udyAna meM pahu~cA / vandanA ke bAda usane nivedana kiyA svAmin ! hamArA rAjA paradezI bar3A pApI hai, agara Apa use dharma kA pratilAbha karA dekheM to jagata kA mahAn kalyANa ho sakatA hai / kezizramaNa ne uttara diyA rAjA ke hamAre pAsa binA Ae hama kyA kara sakate haiM ? citta sArathi ne kisI upAya se rAjA ko vahA~ lAne kA vicAra kiyaa| eka dina citta sArathi kucha nae ghor3oM kI cAla dikhAne Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha . 109 jAtrA ke bahAne rAjA ko udhara le AyA / rAjA bahuta thaka gayA thA isalie vizrAma karane mRgavana meM calA gyaa| vahA~ kezizramaNa aura unakI parSadA ko dekha kara rAjA ko bar3A Azcarya huaa| pahile to zramaNa aura zrAvaka sabhI ko mUrkha samajhA lekina citta sArathi ke samajhAne para usakI jijJAsA vRtti bar3hI / vaha kezizramaNa ke pAsa gayA, namratA se eka sthAna para baiTha gayA aura nIce likhe prazna pUchane lgaa| (1) rAjA- he bhagavan ! jaina darzana meM yaha mAnyatA hai ki pralaga hai aura pudgala alaga hai| mujhe yaha mAnyatA satya nahIM mAlUma par3atI / isake lie maiM eka pramANa detA huuN| mere dAdA (pitAmaha) isa nagarI ke rAjA the| ve bahuta bar3e pApI the / dina rAtaM pApa karma meM lipta rahate the| Apake zAstroM ke anusAra mara kara ve avazya naraka meM gae hoNge| __ ve mujhe bahuta pyAra karate the / mere hita ahita aura surava duHkha kA pUrA dhyAna rakhate the| agara vAstava meM zarIra ko chor3a kara unakA jIva naraka meM gayA hotA to mujhe sAvadhAna karane ke lie ve avazya Ate / yahA~ Akara mujhe kahate; pApa karane se naraka meM bhayaGkara duHkha bhogane par3ate haiN| lekina ve kabhI nahIM Ae / isase maiM mAnatA hU~ unakA jIva zarIra ke sAtha yahIM naSTa ho gayA / zarIra se bhinna koI jIva nahIM hai| ' kezizramaNa- rAjan ! agara tumhArI mUrikAntA rAnI ke sAtha koI vilAsI puruSa sAMsArika bhoga bhoge to tuma usako kyA daNDa do ? rAjA- bhagavan ! maiM usa puruSa ke hAtha paira kATa DAlU~ / zUnI para car3hA, yA eka hI bAra meM usake prANa lela~ / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zrI seThiyA jaina granthamAlA kezizramaNa-rAjan ! agara usa samaya vaha puruSa kahe ki thor3I dera Thahara jAgo / mujhe apane sambandhiyoM se mila lene do| maiM unheM zikSA dU~gA ki durAcAra kA phala aisA hotA hai isalie isase alaga rahanA caahie| to kyA tuma use thor3I dera ke lie chor3a doge? rAjA- bhagavan ! yaha kaise ho sakatA hai ? aise aparAdhI ko daNDa dene meM maiM thor3I dera bhI na kruuNgaa| kezizramaNa- rAjan ! jisa taraha tuma usa aparAdhI puruSa ko daNDa dene meM derI nahIM karoge, usakI dInatA bharI prArthanA para kucha bhI dhyAna nahIM doge, isI taraha paramAdhArmika asura nArakI ke jIvoM ko nirantara kaSTa dete rahate haiN| kSaNabhara bhI nahIM chodd'te| isa lie tumhArA dAdA icchA hote hue bhI yahA~ nahIM A sktaa| (2) paradezI- bhagavan ! maiM eka dUsarA udAharaNa detA huuN| merI dAdI (mAtAmahI) zramaNopAsikA thI / dharma kA tattva samajhatI thI / jIvAjIvAdi padArthoM ko jAnatI thI / dina rAta dhArmika kRtyoM meM lagI rahatI thii| Apake zAstroM ke anusAra vaha avazya svarga meM gaI hogii| vaha mujhe bahuta pyAra karatI thI / agara unakA jIva zarIra se alaga hokara svarga meM gayA hotA to vaha yahA~ avazya AtI aura mujhe pApa se hone vAle duHkha aura dharma se hone vAle sukha kA upadeza detI / kintu usane kabhI yahA~ Akara mujhe nahIM samajhAyA / isase maiM samajhatA hU~ ki unakA jIva zarIra ke sAtha yahIM naSTa ho gyaa| jIva aura zarIra alaga alaga nahIM haiN| kezizramaNa-rAjan ! jaba tuma nahA dho kara, pavitra vastra pahina kisI pavitra sthAna meM jA rahe ho, usa samaya agara koI TaTTI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha meM baiThA huA puruSa tumheM bulAve aura thor3I dera vahA~ baiTha kara bAta cIta karane ke lie kahe, to kyA usakI bAta mAna jAoge? rAjA- nahIM bhagavan ! usa samaya maiM usa puruSa se bAta cIta karane ke lie apavitra sthAna meM nahIM jaauuNgaa| kezizramaNa- rAjan ! isI taraha tumhArI dAdI yahA~ Akara tumheM samajhAne kI icchA rahate hue bhI manuSyaloka kI durgandhi Adi kAraNoM se yahA~ Ane meM asamartha hai| (3) paradezI- bhagavan ! eka aura udAharaNa sunie / eka samaya maiM apanI rAjasabhA meM baiThA huA thaa| mere nagara rakSaka eka cora pakar3a kara lAe / maiMne use jIvita hI lohe kI kumbhI meM DAla diyA / Upara lohe kA majabUta Dhakkana lagA diyA gyaa| sIsA pighalA kara use cAroM tarapha se aisA banda kara diyA gayA jisase vAyu saJcAra bhI na ho sake / kumbhI meM koI chidra bAkI na thaa| mere sipAhI usake cAroM tarapha paharA dene lge| kucha dinoM bAda maiMne kumbhI ko khulavAyA to cora marA huA thA / jIva aura zarIra yadi alaga alaga hote to jIva bAhara kaise nikala jAtA ? kumbhI meM rAI jitanA bhI chidra na thaa| isalie jIva ke bAhara nikalane kI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI / hA~, zarIra ke vikRta hone se vaha bhI nahIM rahA / isalie zarIra aura jIva eka hI haiN| kezizramaNa-paradezI ! yadi parvata kI caTTAna sarIkhI eka koTharI ho / cAroM ora se lipI huI ho / daravAje acchI taraha se banda hoM / kahIM se havA ghusane ke lie bhI chidra na ho / usameM baiThA huA koI puruSa jora jora se bherI bajAe to zabda bAhara nikalegA yA nahIM ? Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zrI seThiyA jaina granthamAlA paradezI- hA~ bhagavan ! niklegaa| kezizramaNa-rAjan ! jisa taraha bilkula chidra na hone para bhI zabda koTharI se bAhara nikala jAtA hai usI taraha jIva bhI kumbhI se bAhara nikala sakatA hai| kyoMki jIva to havA se bhI sUkSma hai| ( 4 ) paradezI- bhagavan ! jIva aura zarIra ko abhinna siddha karane ke lie maiM eka aura udAharaNa detA hU~__eka cora ko mArakara maiMne lohe kI kumbhI meM DAla diyaa| Upara majabUta Dhakkana lagA diyaa| sIse se banda kara diyaa| cAroM tarapha paharA baiThA diyaa| kucha dinoM bAda use khola kara dekhA to kumbhI kIr3oM se bharI huI thii| kumbhI meM kahIM chidra na thA, phira itane kIr3e kahA~ se ghusa gae ? maiM to yaha samajhatA hU~, ki ye sabhI eka hI zarIra ke aMza the / cora ke zarIra se hI ve saba bana gae / unake jIva kahIM bAhara se nahIM aae| kezizramaNa-- rAjan ! tumane agni meM tapA huA lohe kA golA dekhA hogA, agni usake pratyeka aMza meM praviSTa ho jAtI hai| gole meM kahIM chidra na hone para bhI jisa taraha agni ghusa jAtI hai, isI taraha jIva bhI binA chidra ke sthAna meM ghusa sakatA hai| vaha to agni se bhI mUkSma hai| (5) rAjA- bhagavan ! dhanurvidyA jAnane vAlA taruNa puruSa eka hI sAtha pA~ca bANa pheMka sakatA hai / vahI puruSa bAlaka avasthA meM itanA hoziyAra nahIM hotA / isase mAlUma par3atA hai ki jIva aura zarIra eka haiM, isIlie zarIra vRddhi ke sAtha usakI caturatA jo ki jIva kA dharma hai, bar3hatI jAtI hai| kezizramaNa-rAjan ! nayA dhanuSa aura naI DorI lekara vaha puruSa Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 112 pA~ca bANa eka sAtha phaiMka sakatA hai, agara use hI purAnA aura sar3A huA dhanuSa tathA galI huI DorI de dojAya to nahIM pheMka sakatA / rAjan ! jisa taraha upakaraNoM kI kamI se vahI puruSa bANa nahIM pheMka sakatA isI taraha bAlaka meM bhI zikSArUpa upakaraNa kI kamI hai / jaba vaha bAlaka zikSA rUpa upakaraNa kI kamI ko pUrA kara letA hai to saralatA se yuvA puruSa kI taraha bANa pheMka sakatA hai| isalie bAlaka aura yuvA meM hone vAlA antara jIva ke choTe bar3e hone se nahIM kintu upakaraNoM ke hone aura na hone se hotA hai| paradezI- bhagavan ! eka taruNa puruSa lohe, sIse yA jasta ke bar3e bhAra ko uThA sakatA hai| vahI puruSa jaba bUr3hA ho jAtA hai, aGgopAGga DhIle par3a jAte haiM, calane ke lie lakar3I kA sahArA lene lagatA hai| usa samaya vaha bar3A bhAra nahIM uThA sktaa| agara jIva zarIra se bhinna hotA to vRddha bhI bhAra uThAne meM avazya samartha hotaa| kezizramaNa- itane bar3e bhAra (kAvar3a) ko yuvA puruSa hI uThA sakatA hai, lekina usake pAsa bhI agara sAdhanoM kI kamI ho, gahara kI sArI cIjeM bikharI huI hoM, kapar3A galA tathA phaTA huA ho, DorI aura bA~sa nirbala ho to vaha bhI nahIM uThA skegaa| isI taraha vRddha puruSa bho bAhya zArIrika sAdhanoM kI kamI hone se gahara uThAne meM asamartha hai| (6) paradezI -- maiMne eka cora ko jIvita tolA / mArane ke bAda phira tolA / donoM bAra eka sarIkhA vajana thaa| agara jIva alaga vastu hotI to usake nikalane se vajana avazya kama hotA / donoM sthitiyoM meM vajana kA kucha bhI pharaka na par3ane Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 zrI seThiyA jaina granthamAlA se maiM mAnatA hU~ ki zarIra hI jIva hai| kezizramaNa- rAjan ! camar3e kI mazaka meM havA bhara kara tolo, phira havA nikAla kara tolo| kyA vajana meM pharaka par3egA ? paradezI- nahIM / donoM dazAoM meM vajana eka sarIkhA hI rhegaa| kezizramaNa- jIva to havA se bhI sUkSma hai kyoMki havA gurulaghu hai aura jIva agurulaghu hai / phira usake kAraNa vajana meM pharaka kaise par3a sakatA hai ? 'rAjA- bhagavan ! 'jIva hai yA nahIM yaha dekhane ke lie maiMne eka cora ko cAroM ora se jA~cA, par3atAlA / para jIva kahIM dikhAI na par3A / khar3A karake sIdhA cIra DAlA taba bhI jIva dikhAI na diyA / kATa 2 kara bahuta se choTe 2 Tukar3e kara DAle, phira bhI jIva kahIM dikhAI na par3A / isase merA vizvAsa hai ki jIva nAma kI koI vastu nahIM hai| kezizramaNa- rAjan ! tuma to usa lakar3ahAre se bhI adhika mUrkha jAna par3ate ho, jo lakar3I se Aga nikAlane ke lie usake Tukar3e 2 kara DAlatA hai phira bhI Aga na milane para nirAza ho jAtA hai| jIva zarIra ke kisI khAsa avayava meM nahIM hai, vaha to sAre zarIra meM vyApta hai / zarIra kI pratyeka kriyA usI ke kAraNa se hotI hai| rAjA ne kahA- bhagavan ! bharI sabhA meM Apa mujhe mUrkha kahate haiM, kyA yaha ThIka hai? kezizramaNa- rAjan ! kyA tuma jAnate ho, pariSad (sabhA) kitanI taraha kI hotI hai ? rAjA- hA~ bhagavan ! pariSad cAra taraha kI hotI hai| kSatriya pariSad, gRhapati pariSad, brAhmaNa pariSad aura RSi pariSad / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 115 kezizramaNa- kyA tumheM yaha bhI mAlUma hai ki kisa pariSad meM kaisI daNDanIti hai ? rAjA- hA~ bhagavan ! (1) kSatriya pariSad meM aparAdha karane vAlA hAtha, paira yA jIvana se hAtha dho baiThatA hai| (2) gRhapati pariSad kA aparAdhI bA~dhakara Aga meM DAla diyA jAtA hai| (3) brAhmaNa pariSad kA aparAdhI upAlambha pUrvaka kuMDI yA zunaka (kuttA) kA nizAna lagA kara deza nikAlA de diyA jAtA hai / (4) RSi pariSad ke aparAdhI ko kevala prema-pUrvaka upAlambha diyA jAtA hai| kezizramaNa- isa taraha kI daNDanIti se paricita hokara bhI tuma mujha se aisA prazna kyoM pUchate ho ? .. isa taraha samajhAne para rAjA paradezI bhagavAn kezizramaNa kA upAsaka bana gyaa| usane zrAvaka ke vrata aGgIkAra kie aura nyAyapUrvaka prajA kA pAlana karane lgaa| paradezI rAjA antima samaya meM zubha bhAvoM se kAla karake saudharma devaloka ke sUryAbha nAmaka vimAna meM utpanna hue| vahA~ se caba kara mahAvideha kSetra se siddha hoNge| (rAyapameNI sUtra uttarArddha) . 497-chaH dazana . bhAratavarSa kA prAcIna samaya AdhyAtmikatA ke sAtha sAtha vicAra svAtantrya kA bhI pradhAna yuga thaa| yukti aura anubhava ke AdhAra para pratyeka vyakti ko apane svatantra vicAra prakaTa karane kA pUrNa adhikAra thaa| aise samaya meM bahuta sI AdhyA tmika vicAradhArAoM kA cala par3anA svAbhAvika hI thaa| 'sarvadarzana saMgraha' meM mAdhvAcArya ne solaha darzana die haiN| 'SaDdarzana samuccaya meM haribhadrasarine chaH darzana batAe haiM-bauddha Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 zrI seThiyA jaina granthamAlA naiyAyika, sAMkhya, jaina, vaizeSika, aura jaiminIya / jinadatta aura rAjazekhara ne bhI inhIM ko mAnA hai| vAstava meM dekhA jAya to bhAratIya itihAsa ke prArambha se yahA~ do saMskRtiyA~ calI AI haiN| eka unakI jo prAcIna granthoM, rUr3hiyoM aura purAne vizvAsoM ke AdhAra para apane matoM kI sthApanA karate the| yaktivAda kI ora jhakane para bhI prAcInatA ko chor3ane kA sAhasa na karate the| dUsare ve jo svatantra yuktivAda ke AdhAra para calanA pasanda karate the| AtmA kI AvAja aura tarka hI jina ke lie saba kucha the| isI AdhAra para hone vAlI zAkhAoM ko brAhmaNa saMskRti aura zramaNa saMskRti ke nAma se kahA jAtA hai| inameM pahilI pravRttipradhAna rahI hai aura dUsarI nivRttipradhAna / brAhmaNa saMskRti veda ko pramANa mAna kara calatI hai aura zramaNa saMskRti yukti ko| inhIM ke kAraNa darzana zAstra bhI do bhAgoM meM vibhakta ho gayA hai / kucha darzana aise haiM jo zrati ke sAmane yukti ko apramANa mAnate haiM / mantra, brAhmaNa yA upaniSadoM ke AdhAra para apane mata kI sthApanA karate hai / mukhyarUpa se unakI saMkhyA chaH hai- nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, mImAMsA aura vedAnta / zramaNa saMskRti vicArasvAtantrya aura yukti ke AdhAra para khar3I huI / Age cala kara isakI bhI do dhArAe~ ho gii| jaina aura bauddha / jaina darzana ne yukti kA Adara karate hue bhI AgamoM ko pramANa mAna liyaa| isalie usakI vicAra zRGkhalA eka hI akhaNDa rUpa se banI rahI / AcAra meM mAmUlI bheda hone para bhI koI tAttvika bheda nahIM huaa| kucha bauddha Agama ko chor3a kara eka dama yuktivAda meM utara Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 117 ge| saMsAra ke mahAn rahasya ko sAdhAraNa mAnava buddhi se jAnane kI ceSTA karane lge| jahA~ buddhi kI pahu~ca na huI usa tattva ko hI mithyA samajhA jAne lagA / dhIre dhIre yuktivAda unheM zUnyavAda para le AyA / isI vicAra tAratamya ke anusAra unake cAra bheda ho gae- vaibhASika, sautrAntika, yogAcAra aura mAdhyamika / ___ mAnava vikAsa ke itihAsa meM eka samaya aisA AyA jaba loga pAralaukika bAtoM kI ora bahuta jhuka gae / pArivArika, sAmAjika, aura rAjanItika jIvana kI ora upekSA hone lgii| usI kI pratikriyA ke rUpa meM bArhaspatya darzana paidA huaa| isa prakAra veda ko pramANa na mAnane vAle darzanoM ke bhI chaH bheda ho ge| yahA~ para sabhI mAnyatAoM ko saMkSepa meM batAyA jaaygaa| bauddha darzana jaina tIrthaGkara mahAvIra svAmI ke samaya meM arthAt I. pU. chaThI yA pA~cavIM sadI meM kapilavastu ke rAjA zuddhodana ke putra gautama siddhArtha ne bur3hApA, bImArI, mRtyu ityAdi ke dRzya dekha kara saMsAra se virakti hone para chaH varSa tapa karane para bhI abhilaSita vastu kI prApti na hone para gayA meM bodha prApta kiyaa| buddha nAma se prasiddha hokara unhoMne pahile banArasa ke pAsa sAranAtha aura phira uttara hindustAna meM ghUma ghUma kara 35 varSa taka upadeza diyA aura apane dharma kA cakra calAyA / ina upadezoM ke AdhAra para unake ziSyoM ne aura ziSyoM ke uttarAdhikAriyoM ne bauddha siddhAnta aura darzana kA rUpa nizcita kiyaa| bauddha sAhitya tIna piTakoM meM hai-(1) sutta piTaka, jisameM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 zrI seThiyA jaina granthamAlA pAMca nikAya haiM- dIgdha, majjhima, saMjutta, aMguttara aura khuddaka / inameM siddhAnta aura kahAniyA~ haiN| (2) vinaya piTaka, jisake pAMca grantha pAtimokkha, mahAvagga, cullavagga, suttavibhaGga aura parivara meM bhikkhu tathA bhikkhuniyoM ke niyama haiN| (3) abhidhamma piTaka, jisake sAta saMgrahoM meM tattvajJAna kI carcA hai / inakA mUla pAlI bhASAkA saMskaraNa laMkA, syAma aura barmA meM : mAnA jAtA hai aura Age kA saMskRta saMskaraNa naipAla, tibbata aura eka prakAra se cIna, jApAna aura koriyA meM mAnA jAtA hai / pAlI granthoM kI racanA silvan levI aura kItha Adi ke matAnusAra tosarI sadI ke lagabhaga mAnI jAtI hai / ____ AtmA, punarjanma, karma, aura saMsAra ke siddhAnta bauddhadharma ne bhI mAne haiM / bauddhadharma kA uddezya hai jIva ko duHkha se chur3A kara parama sukha prApta karAnA / duHkha kA kAraNa hai tRSNA aura karmabandha / tRSNA ajJAna aura moha ke kAraNa hotI hai / AtmA ko jJAna prApta karanA cAhie aura moha chor3anA caahie| saccA jJAna kyA hai ? yaha ki jIva jar3a padArthoM se bhinna hai, vizva meM koI cIja sthira nahIM hai, saba badalatI rahatI haiM, pratikSaNa badalatI haiM, yaha bauddha kSaNikavAda hai / AtmA bhI pratikSaNa badalatA rahatA hai, anAtmA bhI pratikSaNa badalatA rahatA hai| ye siddhAnta prAyaH saba bauddha granthoM meM milate haiM para inakI vyAkhyA kaI prakAra se kI gaI hai / inake alAvA aura bahuta se siddhAnta bhinna bhinna zAstroM meM dhIre dhIre vikasita hue haiM aura ina saba ke AdhAra aura pramANa para saikar3oM pustakoM meM carcA kI gaI hai| bauddhazAstra meM buddha ke vAkyoM ko pramANa mAnA hai, buddha bhaga. .. vAn saba sacce jJAna ke strota haiM, buddha ne jo kucha kahA hai ThIka Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 119 kahA hai / udAnavarga ke baddhamutta meM jora diyA hai ki jo saccAI ko pahuMcanA cAhatA hai vaha buddha kA upadeza sune| buddha isa satyatA kA upadeza kyoM dete haiM ? isalie ki duHkha kA nivAraNa ho aura zAnti mile| yadi buddha meM zraddhA ho to jJAna aura zAnti saba meM bar3I sahAyatA milegI / para apanI buddhi se bhI kAma lenA cAhie / buddha bhagavAn ne to apane ziSyoM ko yahA~ taka kahA thA ki mere siddhAntoM ko mere kAraNa mata svIkAra karo kintu apane Apa khUba samajha bUjhakara svIkAra kro| yaha saMsAra kahA~ se AyA hai ? kisane isako banAyA hai ? kyA yaha anAdi hai, yA ananta ? ina praznoM kA uttara dene se svayaM buddha ne inkAra kiyA thaa| kyoMki isa chAna bIna se nirvANa meM koI sahAyatA nahIM milatI / Age cala kara bauddhoM ne yaha mata sthira kiyA ki saMsAra kA racayitA koI nahIM hai| mahAyAna bauddha zAstroM meM yaha jarUra mAnA hai ki buddha isa saMsAra ko dekhate haiM aura isakI bhalAI cAhate haiM, bhaktoM ko zaraNa dete haiM, dukhiyoM ko zAnti dete haiN| gautama buddha ne saMsAra ko pradhAnataH duHkhamaya mAnA hai aura sAMsArika jIvana kA, anubhavoM kA, astitva kA darjA bahuta nIcA rakkhA hai / para dArzanika dRSTi se inhoMne saMsAra ke astitva se kabhI inkAra nahIM kiyaa| yadyapi kucha AgAmI bauddha granthoM se yaha dhvani nikalatI hai ki jagat mithyA hai, bhrama hai para saba se prAcIna bauddha granthoM se isa mata kA samarthana nahIM hotaa| prArambha se anta taka bauddha darzana meM isa bAta para jora avazya diyA hai ki jagat pratikSaNa badalatA rahatA hai, hara cIja badalatI rahatI hai, koI bhI vastu jaisI isa kSaNa meM hai dUsare kSaNa meM vaisI na rahegI / jo kucha hai kSaNa bhaGgara Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zrI seThiyA jaina granthamAlA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jagat meM duHkha bahuta hai, saca pUchie to duHkha hI duHkha hai| yaha duHkha karma ke bandhana se hotA hai / karma ke chUTane se bandhana chUTa jAtA hai aura duHkha dUra ho jAtA hai / sukha zAnti mila jAtI hai| yahI nirvANa hai / jIvana kAla meM yaha ho sakatA hai| para nirvANa pAne ke bAda jaba zarIra chUTa jAtA hai taba kyA hotA hai ? punarjanma to ho nahIM sktaa| to kyA AtmA kA sarvathA nAza ho jAtA hai, astitva miTa jAtA hai ? yA AtmA kahIM parama alaukika ananta sukha aura zAnti se rahatA hai ? isa jaTila samasyA kA uttara bauddha darzana meM nahIM hai| svayaM buddha ne koI uttara nahIM diyA / saMjuttanikAya meM vacchagotta buddha se pUchatA hai ki marane ke bAda AtmA rahatA hai yA nahIM ? para buddha koI uttara nahIM dete / majjhimanikAya meM pradhAna ziSya Ananda bhI isa prazna kA uttara cAhatA hai; yaha jAnanA cAhatA hai ki marane ke bAda buddha kA kyA hotA hai ? para buddha se uttara milatA hai ki Ananda ! ina bAtoM kI zikSA dene ke lie maiMne ziSyoM ko nahIM bulAyA hai| astu / yahImAnanA par3egA ki jaise buddha ne jagat kI utpatti ke prazna ko praznarUpa meM hI chor3a diyA vaise hI nirvANa ke bAda AtmA ke astitva ko bhI prazna rUpa meM hI rahane diyA / unakA nijI vicAra kucha rahA ho yA na rahA ho para ve isa zreNI ke tattvajJAna ko apane kArya kSetra se bAhara mAnate the| unakA bhAva kucha aisA thA ki mere batAe mArga para cala kara nirvANa prApta karalo, phira antima zarIra tyAgane ke bAda kyA hogA ? isakI paravAha mata kro| buddha ke isa ThaNDe bhAva se dArzanikoM kI jijJAsA na bujhii| bauddha dArzanika isa prazna ko bAra bAra uThAte haiN| saMjuttanikAya Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 121 meM eka vidharmI bhikSu yamaka buddha ke kathanoM se yaha niSkarSa nikAlatA hai ki marane ke bAda tathAgata arthAt buddha sarvathA naSTa hojAtA hai, miTa jAtA hai, usakA astitva hI nahIM rahatA, kevala zUnya raha jAtA hai / sAriputta ko yaha artha svIkAra nahIM hai / bahuta praznottara ke bAda sAriputta yamaka se kahatA hai ki tathAgata ko tuma jIvana meM to samajha hI nahIM sakate, bhalA, marane ke bAda kyA samajhoge ? svayaM bauddhoM ne ise do taraha se samajhA / kucha ne to kSaNikavAda ke prabhAva se yaha samajhA ki nirvANa ke bAda AtmA meM pratikSaNa parivartana nahIM ho sktaa| ataH AtmA kA astitva miTa jAtA hai| para kucha logoM ne isa mata ko svIkAra nahIM kiyA aura nirvANa ke bAda zarIrAnta hone para cetanA kA astitva maanaa| jaba nirvANa ke bAda kI avasthA para matabheda thA taba dArzanika dRSTi se AtmA ke astitva ke bAre meM matabheda honA svAbhAvika thaa| kucha bauddha dArzanikoM kA mata hai ki vastutaH AtmA kucha nahIM hai, kevala uttarottara hone vAlI cetana avasthAoM kA rUpa hai. koI sthAyI, anazvara. nitya yA ananta vastu nahIM hai. pratikSaNa cetana kA parivartana hotA hai. vahI AtmA hai. parivartana banda hote hI avasthAoM kA uttarottara krama TUTate hI AtmA vilIna ho jAtA hai, miTa jAtA hai / isake viparIta anya bauddha dArzanika AtmA ko pRthak vastu mAnate haiN| ve parivartana svIkAra karate haiM para AtmA ke svatantra astitva ke AdhAra para / pratikSaNa parivartana to jaDa padArthoM meM bhI hotA hai para jaDa aura cetana eka nahIM hai, bhinna bhinna haiM / AtmA na nirI vedanA hai, na nirA vijJAna hai, na kevala saMjJA hai / ye saba lakSaNa yA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122: bhI seThiyA jaina grantha mAlA guNa usameM haiM para inase pRthak koI AtmA nahIM hai| ina do virodhI siddhAntoM ke bIca meM bahuta se dArzanika vicAra haiM jo idhara yA udhara jhukate haiM aura jinakI vyAkhyA aura samAlocanA se saMskRta aura pAlI bauddha sAhitya kI saikar3oM pustakeM bharI haiN| ; jar3a yA acetana ke viSaya meM pahile ke bauddha granthoM meM bahuta kama naI bAteM kahI haiM / sAdhAraNa hindu dArzanika vizvAsa ke anusAra yahA~ bhI pRthvI, teja, vAyu aura jala tattva mAne haiM para AkAza ko kahIM kahIM to tattva mAnA hai aura kahIM kahIM nhiiN| saba cIjeM anitya arthAt asthAyI haiM, AgAmI bauddha dArzanikoM ne inheM kSaNika kahA hai / pahile ke granthoM meM anityatA yA asthiratA kI vizeSa samIkSA nahIM kI hai para Age cala kara bauddha dArzanikoM ne hetu, nidAna, kAraNa yA nimitta ityAdi kI kalpanA karake ina parivartanoM ko eka jaMjIra se jor3a diyA hai / jar3a aura cetana donoM ke viSaya meM kAraNavAda kI vyAkhyA bar3e vistAra se kI gaI hai| jainiyoM kI taraha bauddhoM ne karma ko jar3a padArtha nahIM mAnA hai| karma vAstava meM AtmA kI cetanA hai jisake bAda kriyA hotI hai / karma ke anusAra avasthA badala jAtI hai para karma ke koI jar3a paramANu nahIM haiM jo AtmA se cipaTa jAte hoN| karma kI zRGkhalA tor3ane ke lie zIla samAdhi aura prajJA Avazyaka haiN| jinakI vivecanA taraha taraha se bauddha granthoM ne kI hai| : zIla yA sadAcAra kA varNana karate hue bauddhoM ne jIvana kA dharma batAyA hai| jaina sAhitya kI taraha bauddha sAhitya meM bhI saba jagaha ahiMsA, saMyama, indriyadamana, tyAga, dAna ityAdi para bahuta jora diyA hai / saba hindudharmoM kI taraha vahA~ bhI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha ..123 wwwwwwe satya kA upadeza diyA hai, brahmacarya kI mahimA gAI hai| tapasyA para itanA jora nahIM diyA jitanA jaina aura brAhmaNa zAstroM meM hai para usakA tiraskAra bhI nahIM kiyA hai| bauddhoM ne AdhyAtmika dhyAna kI AvazyakatA svIkAra kI hai aura bAda ke zAstrakAroM ne yoga ke bahuta se upacAra aura prakAra batAe haiN| smaraNa rakhanA cAhie ki bauddha, jaina aura aneka brAhmaNa darzana bhAratavarSa kI prAcIna AdhyAtmika vicAra dhArAeM haiN| usa samaya ke kucha vicAroM ko saba ne svIkAra kiyA hai / naitika jIvana ke Adarza saba ne eka se hI mAne haiN| ye saba darzana yA dharma bhagavAn mahAvIra ke pazcAt Der3ha hajAra varSa taka sAtha sAtha rahe, saba kA eka dUsare para barAbara prabhAva par3atA rhaa| dArzanika vikAsa aura pArasparika prabhAva ke kAraNa inameM nae nae pantha nikalate rahe jo mUla siddhAntoM kA bahutasA bhAga mAnate rahe aura jinakA prabhAva dUsare panthoM para hI nahIM varan mUla dharmoM aura tattvajJAnoM para bhI par3atA rhaa| rAjanIti kI taraha dharma aura tattva jJAna meM bhI hindustAna kA saMgaThana saMghasiddhAnta ke anusAra thA / kucha bAtoM meM ekatA thI, kucha meM bhinnatA / bahutasI bAtoM meM samAnatA thI, isalie eka kSetra dhIre dhIre dUsare kSetroM meM mila jAtA thA / eka darzana kI mAnyatAe~ dUsare dArzanikoM se sarvathA bhinna na thiiN| bahuta sI bAtoM meM ve eka dUsare se mila jAte the| ___ kucha bauddha granthoM meM saMsAra kI utpatti bar3e vistAra se likhI hai| tibbatI dulva ke pA~caveM bhAga meM bhagavAn buddha bhikSuoM se kahate haiM ki AbhAsvara devoM ke pavitra, sundara, camakadAra, apArthiva zarIra the| ve bahuta dina taka Ananda se Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zrI seThiyA jaina granthamAlA jIte the| prAcIna samaya meM pRthvI jala se milI huI thI, eka bAra aisI A~dhI calI ki jala ke sAtha pRthvI nikala AI / puNya kSINa hone para bahuta se AbhAsvara deva pRthvI para paidA hue / unameM se kucha ne samudra kA pAnI piyA jisase unakI camaka jAtI rahI / usake bAda sUraja, cA~da aura tAre pragaTa hue aura samaya kA vibhAga zurU huA / bhojana ke bheda se logoM ke raMga alaga alaga ho gae, jinakA raMga acchA thA ve garvIle arthAt pApI ho gae / bhojana meM bahuta se parivartanoM ke bAda cAvala kA rivAja bar3hA / jisake khAne se liGgabheda ho gayA arthAt kucha loga puruSa ho. gae aura kucha strI / prema aura vilAsa prArambha huA, makAna banane lage, loga cAvala jamA karane lage, jhagar3e zurU hue, sarahadeM banIM, rAjA kI sthApanA huI, varNa zreNI, vyavasAya ityAdi ke vibhAga hue| gautama buddha ne ahiMsA sadAcAra aura tyAga para bahuta jora diyA hai / unake upadeza se saMsAra chor3a kara bahuta se loga unake anuyAyI ho gae aura bhikkhu yA bhikSu khlaae| kucha dina bAda Ananda ke kahane se buddha ne striyoM ko bhI bhikkhunI banAnA svIkAra kara liyA / dhammapada meM buddha ne bhikkhuoM ko upadeza diyA hai ki kabhI kisI ko burA na mAnanA cAhie, kisIse ghaNA na karanI caahie| ghaNA kA anta prema se hotA hai| bhogavilAsa meM jIvana naSTa na karanA cAhie pUre utsAha se AdhyAtmika unnati aura bhalAI karanI caahie|muttnipaat meM saMsAra ko burA batAyA hai, mAtA pitA, strI putra, dhana dhAnya saba kI mAyA mamatA chor3akara jaGgala meM akele ghUmanA caahie| mahAvagga ke pavvaggAsutta meM bhI ghara ke jIvana ko duHkhamaya aura apavitra Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 125 batAyA hai aura saMnyAsa kA upadeza diyA hai| kaThina tapasyA se buddha kA citta vyAkula ho uThA thaa| isalie unhoMne yA unake uttarAdhikAriyoM ne, bhikkhuoM aura bhikkhuniyoM ko eka eka karake bahutasI cIjeM jaise kursI, caukI, cArapAI, choTe takie caTAI, barAmade, Dhake cabUtare, kapar3e, saI tAgA, masaharI, ityAdi prayoga karane kI AjJA dedI / majjhimanikAya meM buddha ne sApha sApha kahA hai ki bhikkhutroM ko vilAsa aura kleza donoM kI ati se bacanA cAhie / pradhAna ziSya Ananda ke kahane se buddha ne striyoM ko saMgha meM lenA svIkAra kara liyA thA para anucita sambandha aura lokApavAda ke Dara se buddha ne dhIre dhIre bhikkhuoM ko bhikkhuniyoM se bhojana lene se, unako pAtimokrava sunAne se, unake aparAdhoM kA vicAra karane se, unako hAtha jor3ane yA daNDavat Adi karane se roka diyaa| cullavagga se jAhira hai ki saMnyAsa ke pracAra se bahuta se kuTumba TUTa gae aura khAsa kara bUr3he mAtA pitAoM ko bar3I vedanA huI / majjhimanikAya meM saMnyAsI hone vAle yuvakoM ke mAtA pitA kI yantraNA kA marmabhedI citra khIMcA hai| mAtAeM rotI haiM, cillAtI haiM,pachAr3a khAkara giratI haiM, mUrchita hotI haiM para saMnyAsa meM masta yuvaka sneha ke sAre srotoM ko sukhA kara apanA hRdaya vicalita na hone dete| ___ gautamabuddha kA sthApita kiyA huA bauddha saMgha Atma zAsana ke siddhAnta para sthira thaa| isakI kAryavAhI meM rAjya kI ora se bahuta kama hastakSepa hotA thaa| saMgha meM bhikkhu aura mikkhanI donoM ke lie eka samAna niyama the| saMgha meM vyaktigata sampatti nahIM thii| jo kucha thA saMgha kA thA, kisI vizeSa bhikkha yA bhikkhunI kA nahIM / svayaM gautama buddha ne apane pradhAna ziSya Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zro seThiyA jaina granthamAlA se kahA thA- "Ananda ! mere bAda agara cAhe to saMgha choTe niyamoM meM parivartana kara le / " usake bAda eka sabhA meM jaba niyamoM para vicAra huA to itanA matabheda pragaTa huA ki parivartana karanA ucita nahIM samajhA gyaa| sabhA ne nirNaya kiyA ki buddha bhagavAn jo kucha kaha gae haiM, vahI ThIka hai, na unake kisI niyama meM parivartana karanA cAhiye, na nayA niyama banAnA cAhie / yadyapi buddha ke niyama saMgha meM sarvatra mAnya the to bhI sAdhAraNa mAmaloM aura jhagar3oM kA nipaTArA pratyeka saMgha pratyeka sthAna meM apane Apa kara letA thaa| saMgha ke bhItara sArI kAryavAhI, saba nirNaya janasattA ke siddhAnta ke anusAra hote the / mahAvagga aura cullavagga meM saMghasabhAoM kI paddhati ke niyama die hue haiN| yaha dhAraNA hai ki ye sAre niyama buddha ne kahe the para sambhava hai ki kucha unake bAda jor3e gae hoM / ye niyama vartamAna yUropiyana pratinidhimUlaka vyavasthApaka sabhAoM kI yAda dilAte haiN| sambhava hai, inameM se kucha tatkAlIna rAjakIya sabhAoM se lie gae hoN| para aitihAsika sAtI ke abhAva meM nizcayapUrvaka kucha nahIM kahA jA sktaa| niyama bahuta se the| yahA~ kevala mukhya niyamoM kA nirdeza kAphI hogA / jaba taka nizcita saMkhyA meM sadasya na AjAya~ taba taka sabhA kI kAryavAhI zurU nahIM ho sakatI thI / gaNapUraka kA kartavya thA ki nizcita saMkhyA pUrI kre|sbhaa meM Ane para AsanapaJjApaka (AsanaprajJApaka) sadasyoM ko choTe bar3e ke lihAja se upayukta sthAnoM para baiThAtA thaa| kabhI kabhI nizcita saMkhyA pUrI hone ke pahile hI kAma zurU ho jAtA thA para pIche se isa kAma kI svIkRti lenI hotI thii| svayaM gautama buddha kI rAya thI ki aisA kabhI honA hI nahIM caahie| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 127 pratyeka prastAva para do yA cAra bAra vicAra hotA thaa| saba se pahile jJapti hotI thii| jisameM sadasya apanA prastAva sunAtA thA aura usake kAraNa samajhAtA thaa| phira pratijJA hotI thI jisa meM pUchA jAtA thA ki yaha prastAva saMgha ko pasanda hai yA nahIM? mahattvapUNe mAmaloM meM yaha prazna tIna bAra pUchA jAtA thaa| ina sthitiyoM meM prastAva para carcA hotI thI, pakSa aura vipakSa meM tarka kiyA jAtA thaa| jaba vaktRtAe~ lambI ho jAtI, aprAsaMgika viSaya chir3a jAtA yA tIvra matabheda pugaTa hotA to prastAva sadasyoM kI eka choTI samiti ke sipurda kara diyA jAtA thaa| yadi samiti meM bhI samajhautA na ho sake to prastAva phira saMgha ke sAmane AtA thaa| dUsarI bAra bhI saMgha ke ekamata na hone para kammavAcA hotI thI arthAt prastAva para sammatiyA~ lI jAtI thiiN| eka puruSa sadasyoM ko raMga raMga kI lakar3I kI zalAkAeM bA~Ta detA thA aura samajhA detA thA ki pratyeka raMga kA artha kyA hai? khullama-khullA yA cupake se, jaisA nizcita ho, sammatiyA~ DAlI jAtI thiiN| bhUyasikassa niyama ke anusAra jisa ora adhika sammatiyA~ AtI usI pakSa kI jaya hotI thI arthAt vahI mAnA jAtA thA / anupasthita sadasyoM kI sammati DAlane kA bhI prabandha thA / svIkRta hone para prastAva kArya yA karma kahalAtA thaa| eka bAra nirNaya ho jAne para prastAva para phira carcA na honI cAhie aura na use radda karanA cAhie aisIrAya gautama buddha ne dI thI para kabhI kabhI isakA ullaMghana ho jAtA thaa| - bauddha saMgha meM yaha niyama thA ki nayA bhikkhu arthAt saddhivihArika dasa barasa taka upAjjhAya yA AcArika kI sevA meM rahe / vidvAn bhikkhuoM ke lie pA~ca varSe kAphI samajhe Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zro seThiyA jaina granthamAlA jAte the / kabhI kabhI isa ummedavArI se sarvathA mukti bhI de dI jAtI thii| buddha ne kahA thA ki upAjjhAya aura saddhivihArika meM pitA putra kA sA sambandha honA caahie| saMgha meM bharatI sArI sabhA kI sammati se hotI thii| kabhI kabhI bhikkhu loga Apasa meM bahuta jhagar3ate the aura dala bandI bhI karate the / saMgha ke saba bhikkhu pAtimokrava pATha karane ke lie jamA hote the| vidvAn bhikkhu hI pATha karA sakate the| upAjjhAya aura saddhivihArika ke sambandha para jo niyama saMgha meM pracalita the unase nae sadasyoM kI zikSA kA acchA prabandha ho jAtA thA / dhIre dhIre bauddha saMgha itanA phailA ki deza meM hajAroM saMghArAma bana ge| ye bauddha dharma, zikSA aura sAhitya ke kendra the aura mukhyataH inhIM ke prayatnoM se dharma kA itanA pracAra huaa| bauddhoM ne aura jainoM ne saMnyAsa kI joradAra lahara paidA kI para kucha loga aise bhI the jinheM yaha DhaGga pasanda nthaa|bauddhdhrm kI sthApanA ke pahile yuvaka gautama ko zuddhodana ne samajhAyA thA ki beTA! abhI tyAga kA vicAra na kro| usake prasthAna para sabhI ko bar3A duHkha huaa|yshodhraa hicakI bhara bhara kara rotI thI, behoza hotI thI aura cillAtI thI ki patnI ko chor3a kara dharma pAlanA cAhate ho yaha bhI koI dharma hai ? vaha kitanA nirdayI hai, usakA hRdaya kitanA kaThora hai jo apane nanhe se bacce ko tyAga kara calA gayA ? zuddhodana ne phira sandezA bhejA ki apane duHkhI parivAra kA anAdara na karo, dayA parama dharma hai, dharma jaGgala meM hI nahIM hotA, nagara meM bhI ho sakatA hai| puruSoM ko saMnyAsa se rokane meM kabhI kabhI striyA~ saphala bhI ho jAtI thiiN| bauddhoM meM kucha loga to hamezA ke lie saMnyAsI ho jAte Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 129 the para kucha loga aise bhI the jo thor3e dinoM ke lie hI bhikSu hote the / koI koI bhikSu indriyadamana pUrA na kara sakate the| __ bAda meM jAkara dArzanika dRSTi se bauddhoM ke cAra bheda ho ge| vaibhASika, sautrAntika, yogAcAra aura mAdhyamika / vaibhASika- tripaTakoM meM batAe hue sabhI tatvoM ko pramANa mAnate haiN| pratyakSa aura Agama donoM pramANa svIkAra karate haiN| sabhI vastuoM ko kSaNika tathA AtmasantAnaparamparA ke cheda ko mokSa mAnate haiM, arthAt AtmA ke astitva kA miTa jAnA hI mokSa hai| sabhI savikalpaka jJAna mithyA haiN| jisameM kisI taraha kI kalpanA na ho aise abhrAnta jJAna ko pratyakSa kahate haiM / sAdhana se sAdhya ke jJAna ko anumAna kahate haiM / sautrAntika- inake mata se vastuoM kA prAmANyajJAna anumAna dvArA hI ho sakatA hai| pratyakSa nirvikalpa hone se nizcaya nahIM karA sakatA isalie eka anumAna hI pramANa hai| bAkI saba vaibhASikoM kI taraha hI hai| yogAcAra- yaha saMsAra kI sabhI vastuoM ko mithyA mAnatA hai| AtmA kA jJAna hI satya hai / vaha jJAna bhI kSaNika hai| advaitavedAntI ise nitya mAnate haiM yahI ina donoM meM bheda hai| mAdhyamika- ye sabhI vastuoM ko zUnyarUpa mAnate haiM / zUnya na sat hai, na asat, na sadasat hai, na anivecanIya hai / ina sabhI vikalpoM se alaga eka zUnya tattva hai |aatmaa yA bAhya padArtha sabhI mithyA haiM, kalpita haiM, bhrama rUpa haiN| jaina darzana ke guNasthAnoM kI taraha bauddhoM meM 10 bhUmiyA~ 'mAnI gaI haiN| antima bodhisatva bhUmi meM pahu~ca kara jIva buddha arthAt. sarvajJa ho jAtA hai| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA bauddha darzana ko sugata darzana bhI kahate haiM / bauddha sAdhu muMDana karAte haiM , carmAsana aura kamaNDalu rakhate haiM aura rakta geruA vastra pahanate haiM / ye loga snAnAdi zauca kriyA karate haiM / bauddha mata meM dharma, buddha aura saMgha rUpa ratnatraya hai| isa mata meM vipazyI, zikhI, vizvabhU, krukucchanda, kAzcana, kazyapa aura zAkyasiMha (buddha) ye sAta tIrthaGkara mAne gae haiN| isa zAsana meM vighnoM ko zAnta karane vAlI tArA devI mAnI gaI hai| buddha ke nAma se yaha mata bauddha kahalAtA hai / buddha kI mAtA kA nAma mAyAdevI aura pitA kA nAma zuddhodana thaa| ___ cArvAka darzana ( jar3avAda ) . upaniSadoM ke bAda AtmA, punarjanma, saMsAra aura karma ke siddhAnta hindustAna meM lagabhaga saba ne mAna lie para do cAra pantha aise bhI rahe jinhoMne AtmA aura punarjanma kA nirAkaraNa kiyA aura jar3avAda kI ghoSaNA kI / buddha aura mahAvIra ke samaya meM arthAt IsA pUrva 6-5 sadI meM kucha loga kahate the ki manuSya cAra tatvoM se banA hai, marane para pRthvI tattva pRthvI meM mila jAtA hai, jala tattva jala meM mila jAtA hai / agni tattva agni meM mila jAtA hai aura vAyu tattva vAyu meM mila jAtA hai| zarIra kA anta hote hI manuSya kA saba kucha samApta ho jAtA hai| zarIra se bhinna koI AtmA nahIM hai isalie punarjanma kA prazna paidA hI nahIM hotA / inheM laukAyatika yA cArvAka kahA jAtA thA / inakI koI racanA abhI taka nahIM milI hai| kahA jAtA hai, cArvAka darzana para bRhaspati ne sUtra grantha racA thA, isalie isa kA nAma bArhaspatya darzana bhI hai| jaina aura bauddha granthoM ke alAvA Age calakara sarvadarzanasaMgraha aura sarvasiddhAntasArasaMgraha Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 131 meM inake vicAra saMkSepa se die haiN| ye kahate haiM ki Izvara aura koI pramANa nahIM hai / jaise kucha padArthoM ke milane se nazA paidA ho jAtA hai vaise hI cAra tattvoM ke milane se (a) paidA ho jAtA hai| vicAra kI zakti jaDa se hI paidA hotI hai, zarIra hI AtmA hai aura ahaM kI dhAraNA karatA hai / isa bAta para jar3avAdiyoM meM cAra bhinna bhinna mata the / eka ke anusAra sthUla zarIra AtmA hai, dUsare ke anusAra indriyA~ AtmA hai, tIsare ke anusAra zvAsa AtmA hai aura cauthe ke anusAra mastiSka AtmA hai / para ye saba mAnate the ki AtmA jar3a padArtha se bhinna koI vastu nahIM hai / yaha saMsAra hI saba kucha hai| svarga, naraka, mokSa Adi nirmUla kalpanA hai| pApa puNya kA vicAra bhI nirAdhAra hai| jaba taka jInA hai sukha se jIo, RNa le kara ghI pIo punarjanma nahIM hai| paraloka kI AzA meM isa loka kA mukha chor3anA buddhimattA nahIM hai| vedoM kI racanA, dhUrta, bhANDa aura nizAcaroM ne kI hai / brAhmaNa kahate haiM ki jyotiSToma meM homa diyA huA pazu svarga meM jAtA hai, to yajJa karane vAlA apane pitA kA homa kyoM nahIM kara detA ? sarvadarzanasaMgraha aura sarvasiddhAntasaMgraha ke anusAra laukAyatikoM ne pApa aura puNya, acchAI aura burAI kA bheda miTA diyA aura kore svArtha tathA bhogavilAsa kA upadeza diyA / cArvAka darzana pratyeka bAta kA sAkSAt pramANa cAhatA hai| upamA yA anumAna, zruti yA upaniSad para bharosA nahIM karatA / I0 pU0 6-5 sadI meM ajitane bhI AtmA ke astitva se inkAra kiyA aura jar3avAda ke AdhAra para apanA pantha calAyA / isI samaya saMjaya ne eka aura pantha calAyA jo AtmA punarjanma Adi ke Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmnnnnnnnwwwwv 132 zrI seThiyA jaina pranthamAlA viSaya meM koI nizcita rAya nahIM rakhatA thaa| jaina zAstroM meM yaha mata prakriyAvAdI ke nAma se pracalita hai| kahA jAtA hai, bRhaspati ne devoM ke zatru asuroM ko mohita karane ke lie isa mata kI sRSTi kI thii| nyAya nyAya jise tarka vidyA yA vAdavidyA bhI kahate haiM I0 pU0 tIsarI sadI ke lagabhaga gautama yA akSapAda ke nyAyasUtroM meM aura usake bAda 5 vIM I0 sadI ke lagabhaga vAtsyAyana kI mahATIkA nyAyabhASya meM, tatpazcAt 5 vIM sadI meM diGnAga ke pramANasamuccaya, nyAyapraveza ityAdi meM, chaThI sadI meM udyotakara ke nyAyavArtika meM aura dharmakIrti ke nyAyavindu meM 8vIM sadI meM dharmottara kI nyAyabindu TIkA meM aura usake bAda bahuta se granthoM aura TIkAoM meM vAdavivAda ke sAtha pratipAdana kiyA gayA hai / gautama kA pahalA pratijJAsUtra hai ki pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti aura nigrahasthAna ina solaha tattvoM ke ThIka ThIka jJAna se mukti hotI hai| tIsarA mUtra kahatA hai ki pramANa cAra taraha kA hai- pratyakSa, anumAna, upamAna aura zabda / jaba padArtha se indriya kA sambandha hotA hai taba pratyakSa jJAna hotA hai / yaha sambandha chaH prakAra kA hai(1) saMyogadravya kA pratyakSa indriya aura artha ke saMyoga sambandha se hotA hai / (2) saMyukta samavAya- dravya meM rahe hue guNa, karma yA sAmAnya kA pratyakSa saMyukta samavAya se hotA hai kyoMki cakSu dravya se saMyukta hotI hai aura guNAdi usameM samavAya Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha sambandha se rahate haiM / (3) saMyukta samaveta samavAya- guNa aura karma meM rahI huI jAti kA pratyakSa isa sambandha se hotA hai kyoMki indriya ke sAtha dravya saMyukta hai, usa meM guNa aura karma samaveta haiM, guNa aura karma meM guNatva karmatva Adi jAtiyA~ samavAya sambandha se rahatI haiM / (4) samavAya- zabda kA pratyakSa samavAya sambandha se hotA hai kyoMki zrotrendriya AkAzarUpa hai aura zabda AkAza kA guNa hone se usameM samavAya sambandha se rahatA hai / (5) samaveta samavAya- zabdagata jAti kA pratyakSa samavetasamavAya se hotA hai kyoMki zrotra meM zabda samaveta hai| aura usa meM zabdava jAti samavAya sambandha se rahatI hai / (6) saMyukta vizeSaNatA - abhAva kA pratyakSa isa sambandha se hotA hai / kyoMki catu Adi ke sAtha bhUtala saMyukta hai aura usameM ghaTAbhAva vizeSaNa hai / 133 anumAna ke pA~ca aGga haiM- (1) pratijJA - siddha kI jAnevAlI bAta kA kathana / (2) hetu - kAraNa kA kathana / (3) udAharaNa | (4) upanaya hetu kI spaSTa sUcanA / (5) nigamana- siddha kA kathana jaise (1) pahAr3a para agni hai (2) kyoMki vahA~ dhUMzrA dikhAI detA hai (3) jahA~ jahA~ dhUMA hai vahA~ vahA~ hai, jaise rasoI ghara meM (4) parvata para dhUMA hai (5) isalie parvata para hai| hetu do prakAra ke hote haiN| eka to vaha jo sAdharmya yA sAdRzya ke dvArA sAdhya kI siddhi karatA hai| jaise Upara kahA huA dhUma hetu / dUsare vaha jo vaidharmya dvArA sAdhya kI siddhi karatA hai jaise jar3a padArthoM kI nirjIvatA se zarIra meM AtmA kI siddhi / Age cala kara ina do prakAroM ke sthAna para tIna prakAra mAne gae haiM- anvayavyatirekI, kevalAnvayI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 zrI seThiyA jaina granthamAlA aura kevalavyatirekI / jisa hetu ke sAtha sAdhya kI anvaya aura vyatireka donoM taraha kI vyAptiyoM ke udAharaNa mila jAyeM vaha anvayavyatirekI hai jaise dhRma ke sAtha agni kI vyApti / jahA~ jahA~ dhUma hai vahA~ vahA~ agni hai jaise rasoIghara tathA jahA~ jahA~ agni nahIM hai vahA~ vahA~ dhUma bhI nahIM hai jaise tAlAba / isa taraha yahA~ anvaya aura vyatireka donoM taraha kI vyAptiyA~ ghaTa sakatI haiM isalie yaha anvayavyatirekI hai , yA jahA~ sAdharmya aura vaidhaye donoM taraha ke dRSTAnta milate hoM use anvayavyatirekI kahate hai| jahA~ sirpha anvaya yA sAdharmya dRSTAnta hI milatA ho use kevalAnvayI kahate haiM / jahA~ sirpha vyatireka yA vaidharmya dRSTAnta hI milatA ho use vyatirekavyApti kahate hai| __ hetvAbhAsa pA~ca haiM- savyabhicAra, viruddha, prakaraNasama, sAdhyasama, aura kAlAtIta / jisameM kisI taraha kA hetvAbhAsa ho vaha hetu sAdhya kA sAdhaka nahIM hotaa| jo hetu sAdhya tathA sAdhya ko chor3a kara dUsare sthAnoM meM bhI rahe use savyabhicAra yA anaikAntika kahate haiM jaise- zabda nitya hai kyoMki vastu hai| yahA~ vastutva rUpa hetu nitya AkAza Adi meM bhI rahatA hai aura anitya ghaTa Adi meM bhI rahatA hai, isalie yaha anaikAntika hai / viruddha hetu-- jo sAdhya se ulTI bAta siddha kare jaise zabda nitya hai, kyoMki kRtaka hai / yahA~ kRtakatva hetu nityatva rUpa sAdhya se viparIta anityatva ko hI siddha karatA hai| prakaraNasama yA satpatipata vaha hai jisa hetu ke viparIta sAdhya ko siddha karane vAlA vaisA hI eka virodhI anumAna ho yA jisa hetu se sAdhya kI spaSTatayA siddhi na ho| jaise zabda nitya hai, kyoMki nitya dharmoM vAlA hai| isake Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 135 viruddha utane hI bala vAlA anumAna banAyA jA sakatA hai / zabda anitya hai kyoMki anitya dharmoM vAlA hai| donoM anumAna samAna zakti vAle haiM isalie eka bhI sAdhyasiddhi meM samartha nahIM hai / 'kyoMki nitya dharmoM vAlA hai' yaha hetu aspaSTa bhI hai| zabda meM donoM dharma ho sakate haiN| aisI dazA meM eka taraha ke dharmoM ko lekara nityatva yA anityatva kI siddhi karanA prakaraNasama hai| sAdhyasama-jahA~ hetu sAdhya sarIkhA arthAt svayaM asiddha ho / jaina tarkazAstra meM ise asiddha hetvAbhAsa kahA gayA hai jaise zabda nitya hai kyoki ajanya hai| yahA~ nityatva kI taraha ajanyatva bhI asiddha hai| kAlAtIta yA kAlAtyayApadiSTa use kahate haiM jisa hetu kA sAdhya pratyakSa anumAna Adi prabala pramANa se bAdhita ho / jaise agni ThaNDI hai kyoMki camakatI hai, jaise jala / yahA~ agni kI zItalatA pratyakSabAdhita hai| upamAna-pramANa kA tIsarA sAdhana upamAna hai| isa meM sAdRzyAdi se dUsarI vastu kA jJAna hotA hai jaise ghara meM par3e hue ghar3e ko jAnakara usI AkAravAle dUsarI jagaha paDe hue padArtha ko bhI ghar3A samajhanA / upamAna ko vaizeSika tathA kucha anya darzanakAroM ne pramANa nahIM mAnA hai / jaina darzana meM ise pratyabhijJAna kahate haiM kintu paribhASA meM kucha bheda hai| zabda- prApta arthAt vastu ko yathArtha jAnane vAle aura utkRSTa cAritra rakhane vAle vyakti kA hita kI dRSTi se diyA gayA upadeza / yaha do prakAra kA hai eka to dRSTArtha jo indriyoM se jAnane yogya bAteM batAtA hai aura jo manuSyoM ko bhI ho sakatA hai| dUsarA adRSTArtha, jo indriyoM se na jAnane yogya bAteM svarga, naraka, mokSa ityAdi batAtA hai aura jo Izvara kA upadeza hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zrI seThiyA jaina grantha mAlA veda Izvara kA racA huA hai aura sarvatra pramANa hai / isa taraha vAkya do taraha ke hote haiM- vaidika aura laukika / purAne naiyAyikoM ne smRtiyoM ko laukika vAkya mAnA hai para Age ke kucha lekhakoM ne inakI gaNanA bhI vedavAkya meM kI hai| vedavAkya tIna taraha ke haiM- eka to vidhi jisameM kisI bAta ke karane yA na karane kA vidhAna ho, dUsarA arthavAda jisameM vidheya kI prazaMsA ho, yA niSedhya kI nindA ho, yA karma kI vibhinna rItiyoM kA nirdeza ho, yA purAkalpa arthAt purAne logoM ke AcAra se vidheya kA samarthana ho / tIsarA veda vAkya anuvAda hai jo phala ityAdi batA kara yA Avazyaka bAtoM kA nirdeza karake vidheya kI vyAkhyA karatA hai / isa sthAna para nyAyadarzana meM pada aura vAkya kI vistAra se vivecanA kI hai jaise pada se, vyakti, prAkRti aura jAti kA jJAna hotA hai| zabda aura artha kA nitya sambandha hai , ityAdi ityAdi / dUsare padArtha prameya se una vastuoM kA abhiprAya hai jinake yathArtha jJAna se mokSa milatA hai| ye bAraha haiM- (1) AtmA (2)zarIra(3) indriya (4) artha (5) buddhi (6) mana (7) pravRtti (8) doSa (8) punarjanma (10) phala (11) duHkha (12) mokSa / ___ AtmA pratyakSa nahIM hai para isakA anumAna isa taraha hotA hai| icchA, dveSa, prayatna yA vyApAra karane vAlA, jAnane vAlA, mukha aura duHkha kA anubhava karane vAlA koI avazya hai / AtmA aneka tathA vyApaka haiM / saMsAra ko racane vAlA AtmA Izvara hai / sAdhAraNa AtmA aura Izvara donoM meM saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, buddhi, icchA aura prayatna ye ATha guNa haiM / Izvara meM ye nitya haiM aura saMsArI AtmAoM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha meM anitya / Izvara kA jJAna nitya aura sarva vyApI hai, dUsaroM meM ajJAna, adharma, pramAda ityAdi doSa bhI haiN| zarIra ceSTA, indriya aura artha kA Azraya hai / pRthvI ke paramANuoM se banA hai / dharma adharma yA pApa puNya ke anusAra AtmA taraha taraha ke zarIra dhAraNa karatA hai / indriyA~ pA~ca haiM-- nAka kAna A~kha jIbha aura tvacA jo uttarottara pRthvI AkAza, teja, jala, aura vAyu se banI haiM aura apane uttarottara guNa, gandha, zabda, rUpa, rasa aura sparza kA grahaNa karatI haiM / indriyoM ke inhIM viSayoM ko artha kahate haiM, jisako cauthA prameya mAnA hai| Age ke naiyAyikoM ne dravya, guNa, karma, sAmAnya vizeSa, samavAya aura prabhAva ko artha meM ginA hai| pRthvI kA pradhAna guNa gandha hai para isameM rUpa, rasa, sparza, saMkhyA, parimANa pRthakatva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, gurutva, dravatva aura saMskAra bhI haiN| paramANuoM meM nitya aura sthUla padArthoM meM anitya / isI taraha jala, teja, vAyu aura AkAza meM apane apane pradhAna guNa kramazaH madhura rasa, uSNasparza, anuSNAzItasparza aura zabda ke sivAya aura guNa bhI haiM / paramANuoM meM nitya aura avayavI meM anitya / AkAza ke nitya hone para bhI usakA guNa zabda anitya hai| pA~cavA~ prameya buddhi hai jise jJAna bhI kahate haiM / isase vastue~ jAnI jAtI haiM / yaha parasaMvedya hai arthAt apane ko jAnane ke lie ise dUsare jJAna kI apekSA hotI hai| yaha anitya hai kintu Izvara kA jJAna nitya mAnA gayA hai| chaThe prameya mana ko bahuta se naiyAyikoM ne indriya mAnA hai| smaraNa, anumAna, saMzaya, pratibhA, zAbdajJAna, svamajJAna aura Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zrI seThiyA jaina grantha mAlA sukhaduHkhajJAna mana se hote haiN| mana pratyeka zarIra meM eka hai aura aNu ke barAbara hai / eka kSaNa meM eka hI padArthako jAnatA hai / sAtavA~ prameya pravRtti hai jo indriya, mana yA zarIra kA vyApAra hai| jisase jJAna yA kriyA utpanna hotI hai| AgAmI naiyAyikoM ke mata se pravRtti dasa taraha kI hai- zarIra kI tIna pravRttiyA~ (1) jIvoM kI rakSA (2) sevA aura (3) dAna / vANI kI cAra pravRttiyA~ (4) saca bolanA (5) priya bolanA (6) hita bolanA aura (7) veda paDhanA / mana kI tIna pravRttiyA~ (8) dayA (8) lobha rokanA aura (10) zraddhA / ye dasa puNya pravRttiyA~ haiM / ina se viparIta dasa pApa pravRttiyA~ haiM / pravRttiyoM se hI dharma adharma hotA hai AThaveM prameya doSa meM rAga, dveSa aura moha sammilita haiM / rAga pA~ca taraha kA hai- kAma, matsara, spRhA, tRSNA aura lobha / dveSa bhI pA~ca taraha kA hai- krodha, IrSyA arthAt dUsare ke lAbha para DAha, asUyA arthAt dUsare ke guNoM para DAha, droha aura amarza arthAt jalana / moha cAra taraha kA hai- mithyA jJAna, saMzaya, mAna aura prmaad| - navA~ prameya punarjanma yA pretyabhAva hai| dasavAM prameya phala arthAt karmaphala aura gyArahavA~ duHkha hai / bArahavA~ prameya mokSa yA apavarga hai| rAga dveSa, vyApAra, pravRtti, karma Adi chUTa jAne se, mana ko AtmA meM lagAkara tattvajJAna prApta karane se janma maraNa kI zRGkhalA TUTa jAtI hai aura mokSa ho jAtA hai| tIsarA padArtha saMzaya hai jo vastuoM yA siddhAntoM ke viSaya meM hotA hai / cauthA padArtha hai prayojana jo mana vacana yA kAyA ke vyApAra yA pravRtti ke sambandha meM hotA hai / pA~cavA~ padArtha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 139 hai dRSTAnta jo samAnatA yA viSamatA kA hotA hai aura jo vicAra yA tarka kI bAta hai / vaha cAra taraha kA ho sakatA hai (1) sarvatantrasiddhAnta jo saba zAstroM meM mAnA gayA hai / (2) pratitantrasiddhAnta jo kucha zAstroM meM mAnA gayA hai kucha meM nhiiN| (3) adhikaraNasiddhAnta jo mAne hue siddhAntoM se nikalatA hai / (4) abhyupagamasiddhAnta jo prasaGgavaza mAnA jAtA hai / yA AgAmI lekhakoM ke anusAra jo sUtra meM na hote hue bhI zAstrakAroM dvArA mAnA gayA hai| sAtavAM padArtha avayava vAkya kA aMza hai, AThavAM hai tarka, navAM hai nirNaya arthAt tarka ke dvArA nizcita kiyA huA siddhAnta / bAkI padArtha tarka zAstrArtha yA vicAra ke aGga pratyaGga yA bAdhAe~ haiN| ___ naiyAyika darzana zaiva nAma se bhI kahA jAtA hai / isa mata ke sAdhu daNDadhArI hote haiM / la~goTa bAMdhate haiM, kambala oDhate haiM aura jaTA rakhate haiN| ye loga zarIra para bhasma ramAte haiM aura nIrasa AhAra kA sevana karate haiN| bhujA para tumbA dhAraNa kiye rahate haiM / prAyaH jaGgala meM rahate haiM aura kanda mUla kA AhAra karate haiM / atithi kA satkAra karane meM sadA tatpara rahate haiM koI sAdhu strI kA tyAga karate haiM aura koI use sAtha meM rakhate haiM / strI tyAgI sAdhu uttama mAne jAte haiN| ye loga paJcAgni tapate haiM / datauna karake, hAtha paira dhokara ziva kA dhyAna karate hue tIna bAra zarIra para rAkha lagAte haiM / bhakta loga namaskAra karate samaya OM namaH zivAya' kahate haiM aura ye uttara meM 'zivAya namaH' kahate haiM / inake mata meM sRSTi aura saMhAra kA karttA zaMkara mAnA gayA hai / zaMkara ke 18 avatAra mAne gae haiM / inakA guru akSapAda hai isaliye ye AkSapAda bhI kahalAte haiN| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA duHkhoM se atyanta chuTakArA honA hI isa mata meM mokSa hai / zaivI dIkSA kA mahatva batAte hue ye loga kahate haiM ki isa dIkSA ko bAraha varSa sevana karake jo chor3a bhI de to vaha cAhe dAsI dAsa hI kyoM na ho, mukti ko prApta karatA hai / ina logoM kA kahanA hai ki jo ziva ko vItarAga rUpa se smaraNa karatA hai vaha vItarAga bhAva ko prApta hotA hai aura jo sarAga ziva kA dhyAna karatA hai vaha sarAgabhAva ko prApta karatA hai / vaizeSika darzana 140 prAcIna bhArata meM aura aba bhI saMskRta pAThazAlAoM meM nyAyadarzana ke sAtha sAtha vaizeSika darzana bhI par3hAyA jAtA hai / vaizeSika darzana ke cihna buddha aura mahAvIra ke samaya meM arthAt I0 pUrva 6-5 sadI meM milate haiN| para isakI vyavasthA do tIna sadI pIche kAzyapa, lUkya, karaNAda, karaNabhuja yA karaNabhakSa ne vaizeSikasUtra ke dasa adhyAyoM meM kI hai| cauthI I0 sadI ke lagabhaga prazastapAda ne padArthadharmasaMgraha meM aura 10-11 I0 sadI meM usake TIkAkAra vyomazekhara ne vyomavatI meM, zrIdhara ne nyAyakandalI meM, udayana ne kiraNAvalI meM aura zrIvatsa ne lIlAvatI meM vaizeSika kA kathana kiyA hai / kaNAda ne dharma kI vyAkhyA karane kI pratijJA se apanA sUtra grantha Arambha kiyA hai / dharma vaha hai jisase padArthoM kA tattvajJAna hone se mokSa hotA hai / padArtha cha: haiM- dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya / inameM saMsAra kI saba cIjeM zAmila haiN| dravya nau haiM pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza, kAla, dizA, AtmA aura mana / pRthvI, jala, teja aura vAyu ke lakSaNa yA guNa vaizeSika Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 141 meM nyAya kI taraha batAe haiN| pRthvI Adi dravyoM kI utpatti prazastapAdabhASya meM isa prakAra varNita hai| jIvoM kA jaba karma phalabhoga karane kA samaya AtA hai taba mahezvara ko usa bhoga ke anukUla sRSTi racane kI icchA hotI hai| isa icchA ke anusAra jIvoM ke adRSTa bala se vAyu ke paramANuoM meM halacala hotI hai| isase paramANuoM meM paraspara saMyoga hotA hai| do paramANuoM ke milane se TyaNuka utpanna hote haiN| tIna vyaNuka milane se trasareNu / isI krama se eka mahAn vAyu utpanna hotA hai| usI vAyu meM paramANuoM ke paraspara saMyoga se jaladvayaNuka trasareNu Adi krama se mahAn jalanidhi utpanna hotA hai| jala meM pRthvI paramANuoM ke saMyoga se dvayaNukAdi krama se mahApRthvI utpanna hotI hai / phira usI jalanidhi meM taijasa paramANuoM ke paraspara saMyoga se taijasa vyaNukAdi krama se mahAn tejorAzi utpanna hotI hai| isa prakAra cAroM mahAbhUta utpanna ho jAte haiN| yahI saMkSepa se vaizeSikoM kA 'paramANuvAda' hai / yahAM isa bAta para jora diyA gayA hai ki kisI bhI cIja ke Tukar3e karate jAiye, bahuta hI choTe adRzya aNu para pahu~ca kara usake bhI Tukar3oM kI kalpanA kIjie, isI taraha karate jAiye, jahA~ anta ho vahA~ Apa paramANu para pahu~ca ge| paramANuoM ke taraha taraha ke saMyogoM se saba cIje utpanna huI haiN| pA~caveM dravya AkAza kA pradhAna guNa hai zabda aura dUsare guNa haiM saMkhyA, parimANa, pRthakatva aura saMyoga / zabda eka hai AkAza bhI eka hai, parama mahata hai, saba jagaha vyApaka hai, nitya hai| chaThA dravya kAla bhI parama mahat hai, saba jagaha vyApaka hai, amUrta aura anumAnagamya hai| sAtavA~ dravya dik bhI sarvavyApI, parama mahat , nitya aura Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zrI seThiyA jaina granthamAlA anumAnagamya hai| AThavA~ dravya AtmA anamAnagamya hai, aura amUrta hai, jJAna kA adhikaraNa hai, jaisA ki kaNAdarahasya meM zaMkaramizra ne kahA hai ki jIvAtmA alpajJa hai, kSetrajJa hai arthAt kevala zarIra meM hone vAle jJAna ko jAnatA hai / paramAtmA sarva hai| anumAna aura veda se siddha hotA hai ki paramAtmA ne saMsAra kI racanA kI hai| buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, saMskAra, saMkhyA,parimANa, pRthakatva, saMyoga aura vibhAga ye jIvAtmA ke guNa haiN| navA~ dravya antaHkaraNa (bhItarI indriya) hai jisakA indriyoM ke sAtha saMyoga honA jJAna ke lie Avazyaka hai| ___ dUsarA padArtha guNa vaha cIja hai jo dravya meM rahatA hai jisakA apanA koI guNa nahIM hai, jo saMyoga yA vibhAga kA kAraNa nahIM hai, jisameM kisI taraha kI kriyA nahIM hai| guNa 17 haiMrUpa, rasa, gandha, sparza, saMkhyA, parimANa, pRthakatva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, buddhi, sukha, duHkha, icchA aura prayatna / inake alAvA prazastapAdabhASya meM chaH aura guNa batalAe haiMgurutva, dravatva, sneha, saMskAra, adRSTa aura zabda / adRSTa meM dharma aura adharma donoM zAmila haiN| isa taraha kula milA kara 24 guNa hue| inameM se kucha guNa mUrta haiM arthAt mRta dravya pRthvI, jala, vAyu, agni aura mana meM pAe jAte haiM / yahA~ mRrta kA artha hai apakRSTa arthAt parama mahat se choTe parimANa vAlA honA / jaina darzana meM pratipAdita rUpa, rasa, gandha aura sparza kA honA rUpa mUrtatva yahA~ nahIM liyA jAtA / mana meM rUpa rasa Adi na hone para bhI choTe parimANa vAlA hone se hI mUrta hai / kucha guNa amUrta haiM jo AtmA aura AkAza meM hI pAe jAte haiM / kucha mUrta aura amUrta donoM haiM arthAt mUrta tathA amUrta donoM Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 143 taraha ke dravyoM meM pAe jAte haiN| saMyoga, vibhAga aura pRthakatva sadA aneka dravyoM meM hI ho sakate haiM / rUpa, rasa, gandha sparza, sneha, dravatva, buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra ye vizeSa yA vaizeSika guNa haiM arthAt ye eka cIja kA dUsarI cIja se bheda karate haiN| gurutva, dharma, adharma aura saMskAra kA jJAna anamAna se hotA hai indriyoM se nhiiN| kucha guNoM kA jJAna kevala eka indriya se hotA hai, kucha kA aneka indriyoM se ho sakatA hai| vaizeSika granyoM meM pratyeka guNa kI vyAkhyA vistAra se kI hai jisase isa darzana meM aneka bhautika zAstra tathA mAnasa zAstroM ke aMza Agae haiN| adRSTa arthAt dharma aura adharma kI vyAkhyA karate samaya bahuta sA AdhyAtmika jJAna bhI kahA gayA hai| tIsarA padArtha karma kSaNika hai, guNahIna hai aura pA~ca taraha kA hai (1) utkSepaNa-Upara jAnA / (2) apakSepaNa-nIce jaanaa| (3) Akuzcana-saMkucita honaa|(4) prasAraNa-phailanA (5) gamanacalanA / pratyeka prakAra kA karma tIna varaha kA ho sakatA hai (1) satpratyaya jo jJAnapUrvaka kiyA jAya (2) asatpratyaya jo ajJAna se kiyA jAya aura (3) apratyaya cetanahIna vastuoM kA karma / karma mUrta vastuoM meM hI hotA hai| amUrta AkAza, kAla, dika aura AtmA meM nhiiN| ___ cauthA padArtha sAmAnya jAti hai jo aneka padArthoM meM ekatva kA bodha karAtI hai , jaise aneka manuSyoM kA eka sAmAnya guNa huA manuSyatva / jAti dravya, guNa aura karma meM hI ho sakatI hai| yaha do taraha kI hotI hai para aura apara arthAt bar3I aura choTI jaise manuSyatva aura brAhmaNatva / saba se bar3I Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zro seThiyA jaina granthamAlA jAti hai sattA jisameM saba kucha antarhita hai| pA~cavA~ padArtha vizeSa sAmAnya se ulaTA hai arthAt eka. jAti kI cIjoM ko vizeSatAe~ batAkara eka dUsare se alaga karatA hai| vizeSa kI vyAkhyA prazastapAda ne kI hai| __ chaThA padArtha samavAya hai nityasambandha / yaha dravya meM hI rahatA hai aura kabhI naSTa nahIM hotA / vaizeSika mata kA dUsarA nAma pAzupata hai| isa mata ke sAdhanoM ke liGga.veSa aura deva Adi kA svarUpa naiyAyikoM kI taraha hI hai / ulUka rUpadhArI ziva ne kaNAda RSi ke Age yaha mata kahA thA isalie yaha aulUkya mata bhI kahA jAtA hai / kaNAda ke nAma se yaha mata kANAda bhI kahA jAtA hai| sAMkhya darzana sAMkhya ke bahutere siddhAnta upaniSadoM meM aura yatra tatra mahAbhArata meM bhI milate haiN| isake pravartaka athavA yoM kahiye vyavasthApaka kapila, brahmA, viSNu yA agni ke avatAra mAne jAte haiM / ve IsA pUrva 6-7 sadI meM hue hoNge| sAMkhya darzana kA pahilA prApya grantha IzvarakRSNakRta 'sAMkhyakArikA' tIsarI I0 sadI kI racanA hai| 8 vIM I0 sadI ke lagabhaga gaur3apAda ne kArikA para pradhAna TIkA likhI jisa para phira nArAyaNa ne sAMkhyacandrikA likhI / navIM I0 sadI ke lagabhaga vAcaspati mizra ne sAMkhyatattvakaumudI likhii| anya hindUdArzanikoM kI taraha sAMkhya dArzanika bhI bar3e nirbhaya aura svatantra vicAraka hote haiM, apanI vicAra paddhati yA paramparA ke pariNAmoM se nahIM jhijhakate / anya darzanoM kI taraha una para bhI dUsare darzanoM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 145 kA prabhAva par3A hai| sAMkhya darzana anIzvaravAdI hai| saMsAra kA kartA hartA kisI ko nahIM mAnatA / sArA jagat aura jagat kI sArI vastue~ prakRti aura puruSa arthAt AtmA aura unake saMyoga pratisaMyoga se utpanna huI haiN| puruSa eka nahIM hai jaisA ki vedAntI mAnate haiM kintu bahuta se haiN| saba ko alaga alaga sukha duHkha hotA hai jisase pragaTa hai ki anubhava karane vAle alaga alaga haiN| puruSa jise AtmA, pumAn , pu~guNajantugIvaH, nara, kavi, brahma, akSara, prANa, yaH, kaH aura sat bhI kaha sakate haiM, anAdi hai, ananta hai aura nirguNa hai / padArthoM ko puruSa utpanna nahIM karatA, prakRti utpanna karatI hai / puruSa ke sivAya jo kucha hai prakRti hai| prakRti ke ATha prakAra haiM- avyakta, buddhi, ahaMkAra, tathA zabda, sparza, varNa, rasa aura gaMdha kI tanmAtrAe~ / avyakta jise pradhAna brahma, pura, dhruva, pradhAna, ka, akSara, kSetra, tamas aura prasUta bhI kaha sakate haiM, anAdi aura ananta hai| yaha prakRti kA avikasita tattva hai, isameM na rUpa hai, na gaMdha hai, na rasa hai, na yaha dekhA jA sakatA hai, aura na kisI indriya se grahaNa kiyA jA sakatA hai| prakRti kA dUsarA prakAra hai buddhi yA adhyavasAya / yahA~ buddhi zabda kA prayoga vizeSa artha meM kiyA gayA hai / buddhi eka mahat hai aura puruSa para prabhAva DAlatI hai| buddhi ke ATha rUpa haiM- cAra sAtvika aura cAra tAmasika / sAtvika rUpa haiM-dharma, jJAna, vairAgya aura aizvarya / inake ulTe cAra tAmasika rUpa haiN| tathA buddhi ko manas,mati, mahat, brahma, khyAti, prajJA, zruti, dhRti, prajJAnasantati, smRti aura dhI bhI kahA hai| ahaMkAra- ahaMkAra yA abhimAna vaha hai jisase "maiM sunatA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 zrI seThiyA jaina pranthamAlA I hU~, maiM dekhatA hU~, maiM bhoga karatA hU~" ityAdi dhAraNA utpanna hotI. hai / sAMkhyasiddhAnta meM ahaMkAra prakRti se buddhi dvArA utpanna hotA hai / isase aham kA bhAva nikalatA hai / ahaMkAra ko tejasa, bhUtAdi, sAnumAna aura niranumAna bhI kahate haiM / ahaMkAra se pA~coM tanmAtra nikalate haiM jinheM avizeSa, mahAbhUta, prakRti, bhogya, aNu, zAnta, aghora aura amUDha bhI kahate haiN| puruSa aura ina ATha prakRtiyoM ko milAne se bhI jagat ke vyApAra spaSTa nahIM hote / puruSa aura prakRti ke nikaTatara sambandhoM ke dvAra aura mArga batAne kI AvazyakatA hai aura prakRti kA bhI sarala grAhya rUpa batAne kI AvazyakatA hai / isalie solaha vikAroM kI kalpanA kI hai arthAt pA~ca buddhi indriya, pA~ca karma indriya, mana aura pA~ca mahAbhUta / pA~ca buddhi indriya haiM- - kAna, A~kha, nAka, jIbha aura tvacA / jo apane apane upayukta padArthoM kA grahaNa karatI haiN| pA~ca karma indriya haiM-- vAk, hAtha, paira, jananendriya aura maladvAra / mana anubhava karatA hai / pA~ca mahAbhUta haiM- pRthvI, jala, teja, vAyu aura AkAza / bhUtoM ko bhUtavizeSa vikAra, vigraha, zAnta, ghora, mUr3ha, AkRti aura tanu bhI kaha sakate haiM / puruSa, ATha prakRti aura solaha vikAra milAkara paccIsa tattva kahalAte haiM / kAra ke kAraNa puruSa apane ko karttA mAnatA hai, para vAstava meM puruSa karttA nahIM hai / yadi puruSa svayaM hI karttA hotA to sadA acche hI karma karatA / bAta yaha hai ki karma tIna guNoM ke kAraNa hote haiM- sattva, raja aura tama / yaha kevala sAdhAraNa guNa nahIM hai kintu prakRti ke Abhyantarika bhAga haiM tInoM guNoM meM sAmaJjasya hone para sRSTi nahIM hotI / kisI 1 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jaina siddhAnta pola saMgraha 147 ora se viSamatA arthAta kisI eka guNa kI pradhAnatA hone para prakRti meM saMcalana hotA hai| isa taraha jagat kA Arambha hotA hai aura isake viparIta krama se anta hotA hai / isa krama ko saMkara tathA pratisaMkara kahate haiM / saMkara kA krama isa taraha haijaba avyakta kA puruSa se sambandha hotA hai taba buddhi pragaTa hotI hai, buddhi se ahaMkAra pragaTa hotA hai jo tIna taraha kA hai, vaikArika arthAt sattva se prabhAvita, taijasa arthAt raja se prabhAvita jo buddhi indriyoM ko paidA karatA hai aura tAmasa jo bhUtoM ko paidA karatA hai / bhUtoM setanmAtrAe~ utpanna hotI haiM aura tanmAtrAoM se bhautika tattva / isa prakAra saMkara kA vikAsa calatA hai / isase ulTA krama pratisaMkara kA hai jisakA anta pralaya hai| bhautika tattva tanmAtrAoM meM bhI vilIna ho jAte haiM, tanmAtrAmAe~ ahaMkAra meM, ahaMkAra buddhi meM aura buddhi avyakta meM / avyakta kA nAza nahIM ho sakatA / usakA vikAsa aura kisI cIja se nahIM huA hai / pratisaMkara pUrA hone para puruSa aura avyakta raha jAte haiN| puruSa aviveka ke kAraNa prakRti se sambandha karatA hai, viveka hone para sambandha TUTa jAtA hai| sAMkhya kA yaha prakRti puruSa-viveka vedAnta ke Atmaviveka se milatA julatA hai kintu puruSa kA yaha aviveka kaise paidA hotA hai ki vaha apane ko (AtmA ko) indriya, mana yA buddhi samajha letA hai ? puruSa svayaM kAma nahIM kara sakatA to traiguNya kahA~ se A jAtA hai? buddhi kahA~ se paidA ho jAtI hai ? isa prazna kA uttara sAMkhya meM nahIM milatA / anya darzanoM kI taraha yahA~ bhI yaha sambandha anAdi mAna kara chor3a diyA jAtA hai| prakRti aura puruSa kA aviveka hI saba daHkhoM kI jaDa hai| isIse janma maraNa hotA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 zrI seThiyA jaina pranthamAlA ranewmom.wwwwwwwwwwwwww rahatA hai| punarjanma ke sambandha meM sAMkhya yaha bhI mAnatA hai ki sthUla zarIra ke alAvA eka liGgazarIra yApAtivAhika zarIra hai jo buddhi, ahaMkAra, mana, pA~ca tanmAtrAe~ aura pA~ca Abhyantarika indriyoM kA banA hai, jo dikhAI nahIM par3atA, para usI ke kAraNa eka puruSa kA dUsare se bheda kiyA jA sakatA hai| vaha karma ke anusAra banatA hai aura marane para puruSa ke sAtha dUsare janma meM jAtA hai aura phala bhogatA hai / isa bAta para sAMkhyadarzana bAra bAra jora detA hai ki isa aviveka se hI puruSa saMsAra ke jaMjAla meM phaMsa gayA hai, parimita hogayA hai, duHkha uThA rahA hai| viveka hote hI yaha duHkha dUra ho jAtA hai| kRtrima sImAe~ miTa jAtI haiN| puruSa ko kaivalya mila jAtA hai| kaivalya meM koI duHkha nahIM hai, koI paratantratA nahIM hai, koI sImA nahIM hai| yahI mokSa hai| ___sAMkhya darzana meM tIna pramANa mAne gae haiM / pratyakSa, prAptavacana aura anumAna / sAMkhya ke ina saba siddhAntoM para AgAmI lekhakoM meM bahuta sA matabheda dRSTigocara hotA hai / ina ke atirikta sAMkhyagranthoM meM abhibuddhi (vyavasAya, abhimAna, icchA, kartavyatA, kriyA), karmayonI (dhRti, zraddhA, surakhA, avividiSA, vividiSA) vAyu (prANa, apAna, samAna, udAna, vyAna) karmAtmA, (vaikArika, taijasa, bhUtAdi, sAnumAna, niranumAna), avidyA (tamas, moha, mahAmoha, tAmisra, andhatAmisra) tuSTi, atuSTi, siddhi, prasiddhi, mUlikArtha, paSTitantra, anugrahasarga, bhUtasarga, dakSiNA, ityAdi kI bhI vistRta vyAkhyA kI hai| sAMkhya mata ke sAdhu tridaMDI athavA eka daNDI hote haiN| ustare se sira muMDAte haiM / inake vastra bhagave hote haiM aura Asana mRga carma kA hotA hai / ye brAhmaNoM ke yahA~ hI bhojana karate Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 zrI jaina siddhAnta bola saMgraha haiN| inakA AhAra sirpha pA~ca grAsa hotA hai| ye bAraha akSaroM kA jApa karate haiN| praNAma karate samaya bhakta loga 'OM namo nArAyaNAya' kahate haiM aura uttara meM sAdhu loga 'nArAyaNAya namaH' kahate haiM / mukha niHzvAsa se jIvoM kI rakSA karane ke liye ye loga kASTha kI mukhavastrikA rakhate haiN| jala jIvoM kI dayA ke lie ye loga galanA ( channA ) rakhate haiM / sAMkhya loga nirIzvaravAdI aura IzvaravAdI bhI hote haiM / yoga darzana yoga kA prathama rUpa vedoM meM milatA hai upaniSadoM meM bAra bAra usakA ullekha kiyA gayA hai, bauddha aura jaina dharmoM ne bhI yoga ko svIkAra kiyA hai, buddha aura mahAvIra ne yoga kiyA thA, gItA meM kRSNa ne yoga kA upadeza diyA hai aura paddhati kA nirdeza kiyA hai| yoga kI pUrI pUrI vyavasthA I. san se eka do sadI pahile pataJjali ne yogasUtra meM kI jisa para vyAsa ne cauthI I0 sadI meM bhASya nAma kI bar3I TIkA rcii| usa para navIM sadI meM vAcaspati ne tattva vaizAradI TIkA likhI hai / yoga para choTe moTe grantha bahuta bane haiM aura aba taka vana rahe haiM / bhagatadgItA meM yoga kI paribhASA samatva se kI hai| yoga kA vAstavika artha yahI hai ki AtmA ko samatva prApta ho / bahuta se lekhakoM ne yoga kA artha saMyoga arthAta paramAtmA meM AtmA kA samA jAnA mAnA hai para na to gItA se aura na pataJjali ke sUtroM se isa mata kA samarthana hotA hai| yogasUtra ke bhASya meM bhojadeva ne to yahA~ taka kahA hai ki yoga viyoga hai puruSa aura prakRti meM viveka kA viyoga hai| isa taraha Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zrI seThiyA jaina granthamAlA bauddha aura jaina jo jagatkartA ko nahIM mAnate yoga ko mAnate haiM aura kahIM kahIM to usa para bahuta jora dete haiN| sAMkhya se yoga kA ghaniSTha sambandha hai| yogasUtra yA yogasUtrAnuzAsana ko sAMkhya pravacana bhI kahate haiN| vijJAnabhikSu jinhoMne kapila ke sAMkhyasUtra para TIkA kI hai, yogavArtika aura yogasArasaMgraha ke bhI racayitA haiM aura donoM tattvajJAnoM ke sambandha ko spaSTa karate haiN| yoga ne sAMkhya kI bahuta sI bAteM le lI haiM para kucha naI bAteM jor3a dI haiM jaise paramezvara, paramezvara kI bhakti aura citta kI ekAgratA / yoga zAstra ne saMyama kI vistRta paddhati banA dI hai| isI yoga ko sezvara sAMkhya bhI kahate haiN| __ dUsare sUtra meM pataJjali kahate haiM ki citta kI vRttiyoM kA nirodha yoga hai| yadi mana ekAgra karake AtmA yA paramAtmA ke dhyAna meM lagA diyA jAya, indriyoM kI caMcalatA roka dI jAya to AtmA ko samatva aura zAnti milatI hai, saba duHkha miTa jAte haiM aura AdhyAtmika AhlAda prakaTa hotA hai / mana kI caJcalatA, bImArI, sustI, saMzaya, lAparavAhI, mithyAtva Adi se utpanna hotI hai / inhIM se duHkha bhI utpanna hotA hai| ina saba ko dUra karane ke lie mana ko tattva para sthira karanA caahie| isakI vyaurevAra vyavasthA pataJjali ke yogasUtra meM haiN| yogasUtra ke cAra pAda haiM-- samAdhi, sAdhana, vibhUti aura kaivalya / samAdhipAda meM yoga kA uddezya aura rUpa batAyA hai aura dikhAyA hai ki samAdhi kaisI hotI hai| samAdhi ke sAdhanoM ko dUsare pAda meM batAyA hai / samAdhi se prApta hone vAlI alaukika zaktiyoM tathA vibhUtiyoM kA varNana tIsare pAda meM hai| ina bhAgoM meM yoga ke bahuta se abhyAsa (kriyAe~) bhI batAe Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha haiN| yoga kI parAkASThA hone para AtmA ko kaivalya prApta hotA hai- arthAt jagat ke jaJjAla se haTakara AtmA Apa meM hI lIna ho jAtA hai| yaha na samajhanA cAhie ki yoga mata meM kaivalya hone para AtmA paramezvara meM mila jAtA hai| aisA kathana yogasUtroM meM kahIM nahIM hai aura na vijJAnabhikSu kA yogAcArasaMgraha hI isa dhAraNA kA samarthana karatA hai / yaha avazya mAnA hai ki yadi sAdhanoM se pUrI siddhi na ho to paramezvara kI kRpA kaivalya aura moca taka pahu~cane meM sahAyatA karatI hai| kaivalya kA yaha viSaya cauthe pAda meM hai| yoga ke abhyAsa bahuta se haiM jinase sthiti meM arthAt vRttiyoM ke nirodha meM aura citta kI ekAgratA meM sahAyatA milatI hai| abhyAsa yA prayatna bAra bAra karanA caahie| vRttiyoM kA nirodha hone para vairAgya bhI ho jAtA hai jisameM dRSTa aura Anuzravika padArthoM kI koI abhilASA nahIM rahatI / samAdhi ke upAyoM meM bhinna bhinna prakAra ke prANAyAmoM kA bahuta U~cA sthAna hai / isa sambandha meM haTha yA kriyAyoga kA bhI vistRta varNana kiyA hai jisase AtmA ko zAnti aura prakAza kI prApti hotI hai / yogAGgoM meM yoga ke ATha sAdhana haiM- yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhyAna, dhAraNA aura samAdhi / Asana bahuta se haiM jaise padmAsana, vIrAsana, bhadrAsana aura svastikAsana ityAdi / yogasAdhana se vibhUtiyA~ prApta karake manuSya saba kucha dekha sakatA hai, saba kucha jAna sakatA hai, bhUkha pyAsa jIta sakatA hai, dUsare ke zarIra meM praveza kara sakatA hai, AkAza meM gamana kara sakatA hai, saba tattvoM para vijaya kara sakatA hai aura jaise cAhe unakA prayoga kara sakatA hai / para pataJjali tathA anya lekhakoM ne Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 zrI seThiyA jaina grantha mAlA 'jora diyA hai ki yoga kA saccA uddezya kaivalya yA mokSa hai| pUrva mImAMsA pUrva mImAMsA kA viSaya yajJa aura karmakANDa vedoM ke barAbara purAnA hai para isakI niyamAnusAra vyavasthA jaimini ne I0 pU0 cauthI tIsarI sadI meM mImAMsA mUtra meM kI thii| isa mUtra para pradhAna TIkA kumArila bhaTTa ne zlokavArtika, tantravArtika aura TupTIkA 7 vIM I0 sadI meM kii| kumArila ke AdhAra para maNDanamizra ne vidhiviveka aura mImAMsAnakramaNa grantha rce| inakI anya TIkAe~ aba taka hotI rahI haiN| kumArila ne zabara ke bhASya kA aneka sthAnoM para khaNDana kiyA hai para usake ziSya prabhAkara ne apanI vRhatI TIkA meM zabara ko hI adhika mAnA hai| . veda ke do bhAga haiM- pUrvabhAga arthAt karmakANDa aura uttara bhAga arthAt jJAnakANDa / dUsare bhAga meM jJAna kI mImAMsA uttaramImAMsA yA vedAnta hai / pahile bhAga kI mImAMsA pUrvamImAMsA kahalAtI hai / viSaya kA prArambha karate hue jaimini kahate haiM- 'athAto dharmajijJAsA' arthAt aba dharma jAnane kI abhilASA / abhiprAya hai ki pUrva mImAMsA dharma kI vivecanA karatI hai / yaha dharma mantroM aura brAhmaNoM kA hai / mantroM kA mahAtmya apUrva hai| brAhmaNoM meM vidhi aura arthavAda haiN| vidhiyA~ kaI taraha kI haiM- utpattividhi jinase sAmAnya vidhAna hotA hai / viniyogavidhi jinameM yajJa kI vidhi batAI haiN| prayoga vidhi jina meM yajJoM kA krama hai| adhikAravidhi jo yaha batAtI hai ki kauna vyakti kisa yajJa ke karane kA adhikArI hai| inake sAtha sAtha bahuta se niSedha bhI haiM / isa sambandha meM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 153. jaimini ne nAmadheya arthAt yajJa ke agnihotra, udbhid Adi nAmoM para bhI bahuta jora diyA hai / brAhmaNoM ke arthavAdoM meM artha samajhAe gaye haiN| yajJoM kA vidhAna bahuta se maMtroM meM, brAhmaNa granthoM meM aura smRtiyoM meM hai, kahIM kahIM bahuta se krama aura niyama batAe haiN| kahIM thor3e aura kahIM kucha nahIM batAe haiM / bahuta sI jagaha kucha pArasparika virodha dRSTigocara hotA hai / bahuta sthAnoM para saMzaya hotA hai ki yahA~ kyA karanA cAhie ? kisa samaya aura kisa taraha karanA cAhie ? ina gutthiyoM ko sulajhAnA pUrvamImAMsA kA kAma hai| mImAMsakoM ne pA~ca taraha ke pramANa mAne haiMpratyakSa, anumAna, upamAna, arthApatti ( eka vastu ke AdhAra para dUsarI vastu ke hone yA na hone kA nizcaya karanA) ora zabda / kumArila bhaTTa ne eka chaThA pramANa abhAva bhI mAnA hai jo vAstava meM anumAna kA hI eka bheda hai / pA~ca yA chaH pramANa mAnate hue bhI mImAMsaka prAyaH eka zabda pramANa kA hI prayoga karate haiM / zabda arthAt Izvara vAkya yA RSivAkya ke AdhAra para hI ve yajJavidhAna kI gutthiyA~ sulajhAne kI ceSTA karate haiM / ataeva unhoMne bahuta se niyama banAe haiM ki zruti kA artha kaise lagAnA cAhie ? yadi zruti aura smRti meM virodha mAlUma ho to smRti kA artha kaise lagAnA cAhie ? yadi do smRtiyoM meM virodha ho to zruti ke anusAra kauna sA artha . grAhya hai ? yadi usa viSaya meM zruti meM kucha nahIM hai to kyA . karanA cAhie ? yadi smRti meM koI vidhAna hai para zruti meM usa viSaya para kucha nahIM hai to kahA~ yaha mAnanA cAhie ki isa viSaya kI zruti kA lopa hogayA hai ? yaha sArI mImAMsA mAdhava Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zrI seThiyA jaina pranya mAlA www ye 'nyAyamAlAvistara' meM bar3e vistAra se kI hai| artha lagAne ke jo niyama yajJa vidhAna ke bAre meM banAe gae haiM unakA prayoga anya viSayoM meM bhI ho sakatA hai| udAharaNArtha, rAjakIya niyama jo zabda ke AdhAra para sthira haiM inhIM niyamoM ke anusAra spaSTa kie jAte haiM / pUrvamImAMsA kA yaha vizeSa mahattva hai| usase dharma, AcAra, yajJa, kAnUna ityAdi sthira karane meM sahAyatA milatI hai| vAstava meM pUrvamImAMsA tattvajJAna kI paddhati nahIM hai, yajJa aura niyama vidhAna kI paddhati hai lekina paramparA se isakI gaNanA SaDdarzana meM hotI rahI hai / pUrvamImAMsA kA viSaya aisA hai ki mImAMsakoM meM matabheda avazyambhAvI thaa| isIlie inameM bhaTTa, prabhAkara aura murAri nAma se tIna mata pacalita haiM / murAri kA mata bahuta kama mAnA jAtA hai / bhaTTa aura prabhAkara meM bhI prabhAkara vizeSa pracalita hai| uttaramImAMsA (vedAnta) uttaramImAMsA yA vedAnta ke siddhAnta upaniSadoM meM haiM para inakA krama se varNana saba se pahile bAdarAyaNa ne I0pU0 tIsarI cauthI sadI ke lagabhaga vedAntamUtra meM kiyA / una para saba se bar3A bhASya zaMkarAcArya kA hai / inake kAlanirNaya ke viSaya meM kaI mAnyatAe~ haiM / ve sabhI mAnyatAe~ inheM I0 6 ThI sadI se lekara havIM taka batalAtI haiM / vedAnta ke siddhAnta purANa aura sAdhAraNa sAhitya meM bahutAyata se milate haiM aura una para grantha Aja taka banate rahe haiM / vedAnta kA pradhAna siddhAnta hai ki vastutaH jagat meM kevala eka cIja hai aura vaha hai brhm| brahma advitIya hai, usake sivAya aura kucha nahIM hai / to phira Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 155 jagat meM bahuta sI cIjeM kaise dikhAI par3atI haiM ? vAstava meM eka hI cIja hai para avidyA ke kAraNa bhrama ho jAtA hai ki bahuta sI cIjeM haiM / avidyA kyA hai ? avidyA vyaktigata ajJAna hai, mAnavI svabhAva meM aisI milI huI hai ki bar3I kaThinatA se dUra hotI hai| avidyA koI alaga cIja nahIM hai| vahI mAyA hai, mithyA hai| yadi avidyA yA mAyA ko pRthak padArtha mAnA jAya to brahma kI advitIyatA naSTa ho jAyagI aura jagat meM eka ke bajAya do cIjeM ho jAya~gI / sAtha meM avidyA ko yadi svatantra vastu mAnA jAya to isakA nAza na ho sakegA / isalie avidyA bhI mithyA hai, asthAyI hai 1 pratyeka vyakti yA pratyeka AtmA brahma kA hI aMza hai, brahma se alaga nahIM hai / jo kucha hama dekhate haiM yA aura kisI taraha 1 - kA anubhava karate haiM vaha bhI brahma kA aMza hai para vaha hameM - vidyA ke kAraNa ThIka ThIka anubhava nahIM hotA / jaise koI dUra se registAna ko dekha kara pAnI samajhe yA pAnI meM parachAI dekha kara samajhe ki candramA, tAre bAdala Adi pAnI ke bhItara haiN| aura pAnI ke bhItara ghUmate haiM, usI taraha hama sAdhAraNa vastuoM ko brahma na mAna kara makAna, per3a, zarIra yA jAnavara ityAdi mAnate haiN| jyoM hI hameM jJAna hogA, vidyA prApta hogI athavA yoM kahie ki jyoM hI hamArA zuddha brahmarUpa prakaTa hogA tyoM hI hameM saba kucha brahmarUpa hI mAlUma hogaa| isa avasthA ko pahuMcate hI hamAre duHkha darda kI mAyA miTa jAyagI, sukha hI sukha ho jAyagA, hama brahma meM mila jAe~ge arthAt apane asalI svarUpa ko pA jAe~ge / AtmA brahma hai-- tuma hI brahma ho - tattvamasi / tAtparya yaha hai ki brahma satya hai, jagat mithyA hai, AtmA brahma Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI seThiyA jaina granthamAlA hai jo brahma ko jAnatA hai vaha brahma hai |brhm ko chor3a kara koI cIja nahIM haiN| kucha bhI pAne, jAnane yA bhogane yogya nahIM hai / tattvamasi meM tat brahma hai tvaM AtmA hai| vAstava meM donoM eka haiM / vedAntI mAnate haiM ki yaha siddhAnta vedoM meM hai / vedoM ke do bhAga haiM- karmakANDa aura jJAna kANDa / jJAna kANDa vizeSa kara upaniSad haiN| upaniSadoM meM advitIya brahma kA upadeza hai / veda ko pramANa mAnate hue bhI zaMkarAcArya ne kahA hai ki jisane vidyA prApta karalI hai usane mokSa prApta karalI / vaha brahma hogayA, use veda kI koI AvazyakatA nahIM hai / jaise bAr3ha se labAlaba bhare deza meM choTe tAlAba kA koI mahattva nahIM hai vaise hI vidyA prApta kie hue AdamI ke lie veda kA koI mahattva nahIM hai| vizuddha vedAnta ke anusAra brahma hI brahma hai, para vyavahAra dRSTi se vedAntI jagat kA astitva mAnane ko taiyAra haiN| zaMkara ne bauddha zUnyavAda yA vidyAmAtra kA khaNDana karate hue sApha sApha svIkAra kiyA hai ki vyavahAra ke lie sabhI vastuoM kA astitva aura unakI bhinnatA mAnanI pdd'egii| isI taraha yadyapi brahma vAstava meM nirguNa hI hai, vyavahAra meM use saguNa mAna sakate haiN| isa taraha brahma meM zakti mAnI gaI hai aura zakti se sRSTi kI utpatti mAnI gaI hai| brahma se jIvAtmA prakaTa hotA hai / vaha avidyA ke kAraNa karma karatA hai, karma ke anusAra jIvana, maraNa, sukha, duHkha hotA hai, avidyA dUra hote hI phira zuddha rUpa ho kara brahma meM mila jAtA hai| jaba taka jIva saMsAra meM rahatA hai taba taka sthUla zarIra ke alAvA eka sUkSma zarIra bhI rahatA hai| jaba sthUla zarIra paMcatattva meM mila jAtA hai taba bhI sUkSma zarIra jIva ke sAtha rahatA hai / mukhya prANa mana Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha aura indriyoM kA banA hotA hai| jar3a hone para bhI adRzya rahatA hai aura punarjanma meM AtmA ke sAtha jAkara karma phala bhogane meM sahAyaka hotA hai| sthUla zarIra meM mukhya prANa ke alAvA prANa, apAna, vyAna, samAna aura udAna pANa bhI haiM para yaha saba vyavahAra buddhi se hai / yaha saba mAyA kA rUpa hai, avidyA kA pariNAma hai, avidyA yA mAyA jo svayaM mithyA hai, mithyAtva jo svayaM kucha nahIM hai / eka brahma hai, advitIya hai, basa aura kucha nahIM hai| vedAnta itanA U~cA tatvajJAna hai ki sAdhAraNa AtmAoM kI pahu~ca ke pare hai | advitIya nirgaNa brahma kA samajhanA kaThina hai, usakI bhakti karanA aura bhI kaThina hai athavA yoM kahie ki vizuddha vedAnta meM bhakti ke lie sthAna nahIM hai , bhakti kI AvazyakatA hI nahIM hai, jJAna vidyA hI ekamAtra upayogI sAdhana hai / para kevala jJAnavAda mAnavI prakRti ko santoSa nahIM detA , manuSya kA hRdaya bhakti ke lie Atura hai / ataeva kucha tattvajJAniyoM ne vedAnta ke kSetra meM eka siddhAnta nikAlA jo mukhya vedAnta siddhAntoM ko svIkAra karate hue bhI brahma ko saguNa mAnatA hai aura bhakti ke lie avakAza nikAlatA hai| anumAna hai ki vedAnta meM yaha parivartana bhAgavata dharma, mahAyAna bauddha dharma yA sAdhAraNa brAhmaNa dharma ke prabhAva se huA, vedAnta kI isa zAkhA ko jamAne vAle bahuta se tattvajJAnI the jaise bodhAyana, haMka, dramir3a yA dravir3a, guhadeva, kapardina , bharuci / inake samaya kA patA ThIka ThIka nahIM lagatA para bArahavIM I0 sadI meM rAmAnuja ne inakA ullekha kiyA hai / bodhAyana aura dravir3a zaGkara se pahile ke mAlUma hote haiM / svayaM rAmAnuja ne Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zrI seThiyA jaina granthamAlA nae vedAntamata ko pakkA kiyA aura usakA pracAra kiyaa| rAmAnuja sampradAya ke Aja bhI bahuta se anuyAyI haiM / zaMkara advaitavAdI hai, rAmAnuja viziSTAdvaitavAdI hai| zaMkara kI taraha rAmAnuja bhI mAnate haiM ki brahma satya hai, sarvavyApI hai para vaha brahma ko prema yA karuNAmaya bhI mAnate haiN| brahma meM cit bhI hai, acit bhI hai, donoM brahma ke prakAra haiN| AtmAe~ brahma ke bhAga haiM ataeva anazvara haiM, sadA rheNgii| brahma antaryAmI hai arthAt saba AtmAoM ke bhItara kA hAla jAnatA hai / mokSa hone para bhI, brahma meM mila jAne para bhI AtmAoM kA astitva rahatA hai| brahma ke bhItara hote hue bhI unakA pRthakatva rahatA hai / yaha saca hai ki kalpa ke anta meM brahma apanI kAraNAvasthA ko dhAraNa karatA hai aura AtmA tathA anya saba padArtha saMkucita ho jAte haiM, avyakta ho jAte haiM / para dUsare kalpa ke prArambha meM AtmAoM ko apane purAne pApa puNya ke anusAra phira zarIra dhAraNa karanA par3atA hai / yaha krama mota taka calatA rahatA hai| jagat brahma se nikalA hai para bilkula mithyA nahIM hai / isa vicAra zRGkhalA meM brahma saguNa ho jAtA hai, usameM vizeSatAe~ AjAtI haiM, advaita kI jagaha viziSTAdvaita AtA hai, yaha Izvara prema se bharA hai / usakI bhakti karanI caahie| prasanna hokara vaha bhaktoM ko saba sukha degaa| ___ advaita aura viziSTAdvaita ke sivAya vedAnta meM aura bhI kaI vicAra dhArAe~ pracalita haiM / dvaita, dvaitAdvaita, zuddhAdvaita Adi kI gaNanA bhI vedAntadarzana meM hI kI jAtI hai| upaniSad, bAdarAyaNa brahmasUtra aura bhagavadgItA ko pramANa mAna kara calane vAle sabhI darzana vedAnta ke antargata haiM / ina tInoM ko vedAnta kI prasthAna Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jaina siddhAnta bola saMgraha 159 trayI kahA jAtA hai| mAdhva, rAmAnuja, nimbArka Adi AcAryoM ne apane apane mata ke anusAra ina granthoM kI vyAkhyAe~ likhI haiN| kaunasI vyAkhyA mUla granthakAra ke abhiprAya ko vizeSa spaSTa karatI hai yaha abhI vivAda kA viSaya hai / phira bhI zADUrabhASya ke prati vidvAnoM kA bahumAna hai| isakA kAraNa hai zaGkarAcArya svayaM bahuta bar3e vicAraka aura spaSTa likhane vAle the| unake bAda bhI zAGkaraparamparA meM maNDanamizra, surezvarAcArya, vAcaspatimizra, zrIharSa, madhusUdana sarasvatI aura gaur3abrahmAnanda sarIkhe bahuta bar3e vidvAn hue / zAGkarazAkhA ke vidvAnoM ne apane svatantra vicAra ke anusAra kisI kisI bAta meM zaMkarAcArya se matabheda bhI pragaTa kiyA hai| yaha mata anta taka vidvAnoM aura svatantra vicArakoM ke hAtha meM rahA hai jaba ki viziSTAdvaita vagairaha bhakti pradhAna mata bhaktoM ke hAtha meM cale gae / yahI kAraNa hai ki zAGkara vedAnta anta taka yuktivAda kA poSaka rahA aura dUsare mata bhAvukatA meM baha gae / prauDha yuktivAdI hone para bhI zaMkarAcArya veda ko pramANa mAna kara calate haiN| zruti aura yukti kA sAmaJjasya hI isa mata ke vizeSa pracAra kA kAraNa hai| bhakti sampradAya meM Age jAkara rUpa gosvAmI, caitanyamahAprabhu Adi bar3e bar3e bhakta hue haiN| ___ mata matAntaroM kI vipulatA aura yukti tathA zruti kI praur3hatA ke kAraNa sabhI vaidika darzanoM meM vedAnta kA UMcA sthAna hai| jaina darzana arihanta yA. jina ke anuyAyI jaina kahe jAte haiN| jisane AtmA ke zatruoM ko mAra DAlA hai athavA jIta liyA hai use Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160. zrI seThiyA jaina pranthamAlA arihanta yA jina kahA jAtA hai / jina kAma, krodha, mada aura lobha Adi AtmA ke zatruoM para pUrNa vijaya prApta kara lete haiM / saMsAra kI sArI vastuoM ko pratyakSa jAnate tathA dekhate haiM / jo jina samaya samaya para dharma meM pAI huI zithilatA ko dUra karate haiM, dharma saMgha rUpa tIrtha kI vyavasthA karate haiM ve tIrthaMkara kahe jAte haiN| pratyeka saMgha meM sAdhu, sAdhvI, zrAvaka tathA zrAvikA rUpa cAra tIrtha hote haiN| __ jaina sAdhuoM kA prAcIna nAma niggaMtha (nirgrantha) hai| arthAt jinheM kisI prakAra kI gAMTha yA bandhana nahIM hai / niggaMthoM kA nirdeza bauddha zAstroM meM sthAna sthAna para AtA hai / mathurA tathA kaI aura sthAnoM se kaI hajAra varSa purAne jaina stUpa (staMbha) nikale haiN| Rgveda meM jaina darzana kA jikra hai / ina saba pramANoM se yaha nizcaya pUrvaka kahA jA sakatA hai ki jaina darzana bauddha darzana kI zAkhA yA koI arvAcIna mata nahIM hai| vaidika saMskRti ke prArambha meM bhI isakA astitva thaa| .... jaina saMskRti, jaina vicAradhArA aura jaina paramparA apanA svatantra vAstavika astitva rakhatI haiN| prasiddha vidvAn harmana jaikovI ne kahA hai 'saca kahA jAya to jaina darzana kA apanA nijI AdhyAtmika AdhAra hai| bauddha aura brAhmaNa donoM darzanoM se bhinna isakA eka svatantra sthAna hai|' bhAratIya prAcIna itihAsa ko samujvala banAne meM isakA bahuta bar3A hAtha rahA hai| jaina darzana ke anusAra satya anAdi hai aura ananta bhii| saMsAra do prakAra ke dravyoM se banA hai jIva dravya aura ajIva dravya / sabhI dravya anAdi aura ananta haiM kintu sAMkhya-yoga kI taraha kUTastha nitya nahIM haiM / unameM nirantara parivartana hotA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha rahatA hai| unakI paryAya prati-kSaNa badalatI rahatI hai / paryAyoM kA badalanA hI saMsAra kI anityatA hai / yaha parivartana karanA kAla dravya kA kAma hai / utthAna aura patana, unnati aura avanati, vRddhi aura hAsa kAla dravya ke pariNAma haiN| jaina darzana meM kAla ko eka bAraha AroM vAle cakra ke samAna batAyA jAtA hai| ghUmate samaya cakra meM Adhe Are nIce kI ora jAte haiM aura Adhe Upara kI ora / kAla cakra ke chaH AroM meM kramika utthAna hotA hai aura cha: meM kramika patana | ina do vibhAgoM ko kramazaH utsarpiNI aura avasarpiNI kahA jAtA hai / utsarpiNI kAla meM kramazaH sabhI vastuoM kI unnati hotI jAtI hai jaba vaha apanI sImA ko pahu~ca jAtI hai taba hrAsa honA prArambha hotA hai / usI ko avasarpiNI kahate haiM / utsarpiNI kA artha hai car3hAva aura avasarpiNI kA artha hai utAra / car3hAva aura utAra saMsAra kA aTala niyama hai| jaba saMsAra apanI kramika unnati aura avanati ke eka ghere ko pUrA kara letA hai taba eka kAlacakra pUrA hotA hai| jaina darzana ke anusAra saMsAra ke isa parivartana meM bIsa koDAkoDI sAgaropama kA samaya lagatA hai| sAgaropama kA svarUpa bola naM0 106, prathama bhAga meM hai| eka kAlacakra meM 48 tIrthaGkara hote haiM / 24 utsarpiNI meM aura 24 avasarpiNI meM / utsarpiNI kA pA~cavA~ aura ar or tathA avasarpiNI kA pahalA aura dUsarA ArA bhogabhUmi mAnA jAtA hai / arthAt usa samaya janatA vRkSoM se prApta phaloM para nirvAha karatI hai / senA, likhAI - par3hAI yA khetI vagairaha kisI prakAra udyoga nahIM hotaa| loga bahuta sarala hote haiM / dharma adharma yA puNya pApa se anabhijJa hote haiN| utsarpiNI 1 161 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 zrI seThiyA jaina granthamAlA kA cauthA aura avasarpiNI kA tIsarA ArA samApta hone se kucha pahale khAdya sAmagrI kama ho jAtI hai aura unameM jhagar3A khar3A ho jAtA hai / dhIre dhIre loga isa bAta ko samajhane lagate haiM ki aba vRkSoM se prApta phaloM para nirvAha nahIM hogaa| kisI aise mahA puruSa kI AvazyakatA hai jo AjIvikA ke kucha nae sAdhana batAe tathA samAja ko vyavasthita kre| ____ usI samaya prathama tIrthaGkara kA janma hotA hai / ve Aga jalAnA khetI karanA, bhojana banAnA, bartana banAnA Adi gRhasthopayogI bAtoM ko batAte haiN| samAja ke niyama bAMdha kara janatA ko paraspara sahayoga se rahanA sikhAte haiN| antima avasthA meM ve svayaM dIkSA lekara kaThora tapasyA dvArA kaivalya prApta karate haiM aura janatA ko dharma kA upadeza dete haiM / unake bAda do AroM meM kramazaH teIsa tIrthaGkara hote haiN| zeSa do AroM meM pApa bahuta adhika bar3ha jAtA hai| ve donoM ikkIsa ikkIsa hajAra varSa ke hote haiM / utsarpiNI ke pahale Are sarIkhA avasarpiNI kA chaThA ArA hotA hai / isI prakAra vyatyaya (ulTe) krama se sabhI AroM ko jAna lenA caahie| vartamAna samaya avasarpiNI kAla hai| isameM tIsare Are ke tIsare bhAga kI samApti meM palyopama kA AThavA~ bhAga zeSa rahane para kalpavRkSoM kI zakti kAladoSa se nyUna ho gaI / khAdya sAmagrI kama par3ane lgii| yugaliyoM meM deSa aura kaSAya kI mAtrA bar3hI aura Apasa meM vivAda hone lgaa| una vivAdoM ko nipaTAne ke lie yugaliyoM ne sumati nAma ke eka buddhimAna tathA pratApI puruSa ko apanA svAmI cuna liyaa| isa prakAra cune jAne ke bAda unakA nAma kulakara par3A / sumati ke bAda Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 163 kramazaH caudaha kulakara hue / pahale pA~ca kulakaroM ke samaya 'hA' daNDa thA / arthAt aparAdhI ko 'hA' kaha denA hI paryApta thA / chaThe se dasaveM kulakara taka makAra arthAt 'mata karo' kaha denA daNDa thaa| gyArahaveM se pandrahaveM kulakara taka dhikkAra daNDa thA / inase yaha jAnA jA sakatA hai ki janatA kisa prakAra adhikAdhika kuTila pariNAmI hotI gaI aura usake lie uttarottara kaThora daNDa kI vyavasthA karanI pdd'ii| __pandrahaveM kulakara bhagavAn RSabhadeva hue| ve caudahaveM kulakara nAbhi ke putra the| mAtA kA nAma thA mrudevii| jambUdvIpa paeNatti meM likhA hai ki bhagavAn RSabhadeva isa avasarpiNI ke prathama rAjA, prathama jina, prathama kevalI, prathama tIrthaGkara aura prathama dharma cakravartI the / inake samaya yugala dharma vicchinna ho gyaa| AjIvikA ke lie nae nae sAdhanoM kA AviSkAra huaa| bhagavAn RSabhadeva ne logoM kI ruci ke anusAra bhinna bhinna karmoM kI vyavasthA kI / AvazyakatAnusAra adhika anna paidA karane ke lie khetI kA AviSkAra kiyA / jaGgalI pazu tathA hiMsaka prANiyoM se khetI tathA apanI rakSA ke lie asi arthAt zastra vidyA ko sikhAyA / jamIna jAyadAda tathA rAjya kAryoM kI vyavasthA ke lie likhApar3hI kA tarIkA nikaalaa| bhagavAn RSabhadeva ne kSatriya vaizya aura zUdra tIna varSoM kI karmAnusAra vyavasthA kI / brAhmaNa varNa unake putra bharata cakravartI ne nikaalaa| apane jIvana ke antima samaya meM bhagavAn RSabhadeva ne gRhasthAzrama chor3akara munivrata le liyA / kaThora tapasyA ke bAda kaivalya prApta kiyaa| mAgha kRSNA ekAdazI ko yaha saMsAra Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 zrI seThiyA jaina granthamAlA chor3akara ananta sukhamaya mokSa meM padArpaNa kara gae / bhagavAn RSabhadeva ke bAda teIsa tIrthaGkara hue| inameM ikkIsa vartamAna itihAsa se pahale ho cuke / bAIsaveM neminAtha mahAbhArata ke samaya hue / ve yaduvaMzI kSatriya tathA kRSNa vAsudeva kI bhUpA ke putra the| unakA samaya I0pU0 84500 varSa mAnA jAtA hai| IsA ke pahale AThavIM sadI meM bhagavAn pArzvanAtha hue / ve teIsaveM tIrthaGkara the| bhagavAn pArzvanAtha ke samaya cAturyAma dharma thA arthAt ahiMsA, satya, asteya aura aparigraha ye cAra hI mahAvrata the|brhmcry nAmaka caturtha vrata kA antarbhAva aparigraha meM kara liyA jAtA thaa| kyoMki binA samatva yA parigraha ke abrahmasevana nahIM hotaa| usa samaya sAdhu raMgIna vastra pahinate the|aavshyktaa par3ane para pratikramaNa karate the| dvitIya tIrthaGkara bhagavAn ajitanAtha se lekara bhagavAn pArzvanAtha taka bIca ke bAIsa tIrthaGkaroM meM isI prakAra kA cAturyAma dharma kahA gayA hai| kahA jAtA hai, prathama tIrthaGkara ke samaya janatA sarala hone ke kAraNa vastusvarUpa ko kaThinatA se nahIM samajhatI hai aura antima tIrthaGkara ke samaya kuTila hone ke kAraNa dhArmika niyamoM meM galtiyA~ nikAlatI rahatI hai| isalie do tIrthaGkaroM ke samaya pazcayAma dharma, nityapratikramaNa tathA bahuta se dUsare kar3e niyama hote haiN| bIca ke bAIsa tIrthaMkaroM ke samaya janatA sarala bhI hotI hai aura catura bhii| vaha dharma ke rahasya ko ThIka ThIka samajhatI hai aura usakA hRdaya se pAlana karatI hai| ___ bhagavAn pArzvanAtha ke DhAI sau varSa bAda arthAt IsA se pUrva chaThI zatAbdI meM bhagavAna mahAvIra hue| vihAra prAnta ke mujaphpharapura jile meM jahA~ Aja kala 'vasAr3a' nAma kA choTA sA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 165 gA~va hai vahA~ vaizAlI nAma kI vizAla nagarI thii|ciinii yAtrI yaoNna caoNnA ke anusAra isakI paridhi 20 mIla thii| usake pAsa kuNDalapura nAma kA. nagara thaa| kuNDalapura ke samIpa hI kSatriyakuNDa nAmaka grAma meM licchavi vaMza ke siddhArtha nAmaka rAjA rahate the| unakI rAnI kA nAma thA trizalA devii| cauthA ArA samApta hone se 75 varSa aura vikrama samvat se 542 varSa pahale caitra zuklA trayodazI maGgalavAra ko, uttaraphAlgunI nakSatra meM siddhArtha ke ghara antima tIrthaGkara zrImahAvIra prabhu kA janma huA / unhoMne 30 varSa gRhasthAvAsa meM rahakara migasara vadI dazamI ko dIkSA lI / sADhe bAraha varSa taka ghora tapasyA kii| bhayaGkara kaSToM kA sAmanA kiyaa| sADhe bAraha varSa meM kevala 346 dina AhAra kiyaa| zeSa dina nirAhAra hI rhe| ___ ugra tapasyA ke dvArA karma mala khapA dene para unheM kevalajJAna ho gyaa| unhoMne saMsAra ke satya svarUpa ko jAna liyaa| AtmakalyANa ke bAda jagatkalyANa ke lie upadeza denA zurU kiyA / saMsAra sAgara meM bhaTakate hue jIvoM ko sukhaprApti kA saccA mArga batAnA prArambha kiyA / unhoMne kahAH___ samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH| arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ye tInoM mila kara mokSa kA mArga hai| uttarAdhyayana sUtra ke 28 veM adhyayana meM AyA hai:nAdaMsaNissa nANaM nANeNa viNA na huMti crnngunnaa| aguNissanasthi mokkhonasthi amokkhassa nivvaannN|| __ arthAt darzana ke binA jJAna nahIM hotA, vinA jJAna ke cAritra nahIM hotA / cAritra ke dinA mokSa aura mokSa ke binA parama Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA sukha kI prApti nahIM ho sktii| kisI kisI jagaha jJAna, darzana, cAritra aura tapa ina cAroM ko mokSa kA mArga batAyA gayA hai / tapa vAstava meM cAritra kA hI bheda hai, isalie ina vAkyoM meM paraspara bheda na samajhanA caahie| ___ tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / vastu ke yathArtha svarUpa para zraddhAna arthAt vizvAsa rakhanA yA vAstavika svarUpa ko jAnane kA prayatna karanA samyagdarzana hai| samyagdarzana hone se jIva AtmA ko zarIra se alaga samajhane lagatA hai / sAMsArika bhogoM ko duHkhamaya aura nivRtti ko sukhamaya mAnatA hai| samyagdarzana se jIva meM ye guNa prakaTa hote haiprazama, saMvega, nirveda anukampA aura Astikya / ina guNoM se samyagdarzana vAlA jIva pahicAnA jA sakatA hai| AvazyakasUtra meM samyaktva kA svarUpa nIce likhe anusAra batAyA gayA hai| jinhoMne rAga, dveSa, mada, moha Adi Adi AtmA ke zatroM ko jIta liyA hai tathA AtmA ke mala guNoM kA ghAta karane vAle cAra ghAtI karmoM ko naSTa kara diyA hai aise vItarAga ko apanA deva arthAt pUjya paramAtmA samajhanA / pA~ca mahAvrata pAlane vAle sacce sadhuoM ko apanA guru samajhanA aura gaga dveSa se rahita sarvajJa dvArA kahe hue padArthoM ko satya samajhanA / paramArtha vastuoM ko jAnane kI ruci rakhanA / jinhoMne paramArtha ko jAna liyA hai aise uttama puruSoM kI sevA tathA satsaMga karanA aura apane mata kA mithyA Agraha karane vAle kudarzanI kA tyAga karanA / samyagdarzana sampanna vyakti ke lie Upara likhI bAteM Avazyaka haiM / dRDha vizvAsa yA zraddhA saphalatA kI kuJjI hai| Adhibhautika Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jaina siddhAnta bola saMgraha 167 yA AdhyAtmika sabhI prakAra kI siddhiyoM ke lie AtmavizvAsa Avazyaka hai / mokSa ke lie bhI yaha jarUrI hai ki mokSa ke upAya meM dRDha vizvAsa ho / isI ko samyagdarzana kahate haiN| jo vyakti DA~vADola rahatA hai vaha kabhI saphalatA yA kalyANa prApta nahIM kara sakatA / isI lie samyagdarzana ke pA~ca doSa batAe gae haiM / (1) zaGkA- mokSa mArga meM sandeha krnaa| (2) kAMkSAmokSa ke nizcita mArga ko chor3a kara idhara udhara bhaTakanA yA paramasukha rUpa mokSa prApti ke ekamAtra dhyeya se vicalita hokara dUsarI bAtoM kI icchA karane laga jAnA / (3) vitigicchAdharmArAdhana ke phala meM sandeha karanA / (4) parapASaNDaprazaMsAdharmahIna kisI DhoMgI yA aindranAlika kI laukika Rddhi ko dekha kara usakI prazaMsA karane laga jAnA tathA usake mAge kI ora jhuka jAnA / (5) parapASaNDasaMstava- aise DhoMgI kA paricaya karanA tathA usake pAsa adhika baiThanA utthnaa| samyagdarzana yA samyaktva kA artha andhavizvAsa nahIM hai / andhavizvAsa kA artha hai hita ahita, satya asatya yA sadoSa nirdoSa kA khyAla kie binA kisI bAta ko pakar3a kara baiTha jAnA / samajhAne para bhI na samajhanA / satya ko apanAne ke badale apane mata ko hI pUrNa satya mAnanA / samyaktva kA artha hai, jo vastu satya ho usa para dRr3ha vizvAsa krnaa| vAstava meM dekhA jAya to ekAnta tarka kA avalambana karane se manuSya kisI nirNaya para nahIM pahu~ca sktaa| pratyeka bAta meM use sandeha ho sakatA hai ki amuka bAta ThIka hai yA galata |yukti yA tarka dvArA pramANita hone para bhI vaha sandeha kara sakatA hai ki amuka tarka ThIka hai yA galata / aise sandehazIla vyakti Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 zrI seThiyA jaina grantha mAlA ko kahIM zAnti prApta nahIM ho sktii| isI lie mumukSu ke lie kevala tarka niSiddha hai / vedAnta darzana meM bhI kahA hai'tarkApratiSThAnAt' arthAt tarka apratiSThita haiN| unase kisI nirNaya para nahIM pahu~cA jA sakatA / jisa vastu ko Aja eka tArkika yukti se siddha karatA hai, dUsare dina vahI bAta dUsare tArkika dvArA galata sAbita kara dI jAtI hai| zaGkarAcArya ne likhA hai ki saMsAra meM jitane tArkika hue haiM, jo haiM aura jo hoMge ve saba ikaTThe hokara agara eka phaisalA karaleM ki amuka bAta ThIka hai tabhI yaha kahA jA sakatA hai ki tarka nirNaya para pahu~catA hai| jaise tIna kAla ke tArkikoM kA eka jagaha baiTha kara vicAra karanA asambhava hai usI prakAra tarka ke dvArA nirNaya honA bhI asambhava hai / isI lie prAyaH sabhI zAstroM ne tarka kI apekSA Agama yA zruti ko prabala mAnA hai / jo tarka Agama yA zruti se viruddha calatA ho use heya kahA hai| vAstavika nirNaya to sarvajJa hone para hI ho sakatA hai| usase pahale sarvajJa aura vItarAga ke vacanoM para vizvAsa karanA caahie| eka bAta para vizvAsa karake Age baDhatA calA jAya dUsarI bAtoM kA patA apane Apa laga jAyagA / / samyagjJAna naya aura pramANa se hone vAle jIvAdi tattvoM ke yathArtha jJAna ko samyagjJAna kahate haiN| jJAna jIva mAtra meM pAyA jAtA hai / aisA koI samaya nahIM AtA jaba jIva jJAna rahita arthAt jar3a ho jAya / vaha jJAna cAhe mithyA jJAna ho yA samyak / zAstroM meM ajJAnI zabda kA vyavahAra mithyAjJAnI ke lie hotA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 169 hai / nirjIva patthara ko ajJAnI bhI nahIM kahA jA sktaa| isalie sAmAnya jJAna se sabhI jIva paricita haiN| kintu samyagjJAna aura mithyAjJAna kA bheda samajhanA jarUrI hai| samyagdarzana hone ke bAda sAmAnyajJAna hI samyagjJAna ho jAtA hai| samyagjJAna aura asamyagjJAna kA yahI bheda hai ki pahalA samyagdarzana sahita hai aura dUsarA usase rahita / zaGkA- samyaktva kA aisA kyA prabhAva hai ki usake binA jJAna kitanA hI prAmANika aura abhrAnta ho to bhI vaha mithyA ginA jAtA hai aura samyagdarzana hone para jJAna kaisA hI aspaSTa bhramAtmaka yAthor3A ho vaha samyagjJAna mAnA jAtA hai| mithyAjJAna samyagdarzana ke hote hI samyagjJAna kyoM mAna liyA jAtA hai ? ___uttara- 'samyagdarzana jJAnacAritrANi mokSamArgaH' isa sUtra meM mokSa kA mArga batAyA gayA hai| mokSa kA dUsarA artha hai AtmA kI zaktiyoM kA pUrNa vikAsa / arthAt Atmazakti ke bAdhakoM ko naSTa karake pUrNa vikAsa kara lenA / isalie yahA~samyagjJAna aura mithyAjJAna kA viveka AdhyAtmika dRSTikoNa se karanA cAhie / pramANazAstra kI taraha viSaya kI dRSTi se yahA~ samyaka aura mithyA kA nirNaya nahIM hotA / nyAya zAstra meM jisa jJAna kA viSaya satya hai use samyagjJAna aura jisa kA viSaya asatya hai use mithyAjJAna kahA jAtA hai| adhyAtma zAstra meM yaha vibhAga gauNa hai / yahA~ samyagjJAna se vahI jJAna liyA jAtA hai jisase AtmA kA vikAsa ho aura mithyAjJAna se vaha jJAna liyA jAtA hai jisase AtmA kA patana ho yA saMsAra kI vRddhi ho| yaha sambhava hai ki sAmagrI kama hone ke kAraNa samyaktvI jIva ko kisI viSaya meM saMzaya ho jAya, bhrama hojAya yA usakA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA jJAna aspaSTa ho kintu vaha hamezA satya ko khojane meM lagA rahatA hai| apane Agraha ko chor3a kara vaha vastu ke yathArthe svarUpa ko jAnane kA prayatna karatA hai| apane se adhika jAnane vAle yathArthavAdI puruSa ke pAsa jAkara apane bhrama ko dUra kara letA hai / vaha kabhI apanI bAta ke lie jidda nahIM karatA / Atmahita ke lie upayogI samajha kara satya ko apanAne ke lie vaha sadA utsuka rahatA hai / vaha apane jJAna kA upayoga sAMsArika vAsanAoM ke poSaNa meM nahIM krtaa| vaha use AdhyAtmika vikAsa meM lagAtA hai / samyaktva rahita jIva isase vilkula ulTA hotA hai / sAmagrI kI adhikatA ke kAraNa use nizcayAtmaka yA adhika jJAna ho sakatA hai phira bhI vaha apane mata kA durAgraha karatA hai| apanI bAta ko satya mAna kara kisI vizeSadarzI ke vicAroM ko tuccha mAnatA hai / apane jJAna kA upayoga AtmA ke vikAsa meM na karate hue vAsanApUrti meM karatA hai / samyaktvadhArI kA mukhya uddezya mokSaprApti hotA hai / vaha sAMsArika tathA AdhyAtmika sabhI zaktiyoM ko isI ora lagA detA hai, jaba ki mithyAtvI jIva AdhyAtmika zaktiyoM ko bhI sAMsArika mahattvAkAMkSAoM kI pUrti meM lagAtA hai / isa prakAra uddezyoM kI bhinnatA ke kAraNa jJAna samyak aura mithyA kahalAtA hai| pramANa aura naya pahale kahA jA cukA hai ki pramANa aura naya ke dvArA vastusvarUpa ko jAnanA samyagjJAna hai| yahA~ saMkSepa se donoM kA svarUpa batAyA jaaygaa| jo jJAna zabdoM meM utArA jA sake, jisameM vastu ko uddezya Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha aura vidheya rUpa meM kahA jA sake use naya kahate haiM / uddezya aura vidheya ke vibhAga ke binA hI jisa meM avibhakta rUpa se vastu kA bhAva ho use pramANa kahA jAtA hai / arthAt jo jJAna vastu ke aneka aMzoM ko jAne vaha pramANa jJAna hai aura apanI vivakSA se kisI eka aMza ko mukhya mAna kara vyavahAra karanA naya hai / naya aura pramANa donoM jJAna haiM, kintu vastu ke aneka dharmoM meM se kisI eka dharma ko grahaNa karane vAlA naya hai aura aneka dharmoM vAlI vastu kA aneka rUpa se nizcaya karanA pramANa hai| jaise dIpa meM nitya dharma bhI rahatA hai aura anityatva bhI / yahA~ anityatva kA niSedha na karate hue apekSAvazAt dIpaka ko nitya kahanA naya hai / pramANa kI apekSA nityatva anityatva donodharmoM vAlA hone se ise nityAnitya kahA jaaygaa| jJAna ke pA~ca bheda haiM- matijJAna, zrutajJAna avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna / ye pA~coM jJAna do vibhAgoM meM vibhakta haiM- pratyakSa aura parokSa / pahale ke do parokSa haiM, zeSa tIna pratyakSa haiM / jo jJAna indriya aura mana kI sahAyatA ke binA kevala AtmA kI svAbhAvika yogyatA se utpanna hotA hai vaha pratyakSa hai| jo jJAna indriya aura mana kI sahAyatA se utpanna hotA hai, use parokSa kahate haiM / dUsare darzanoM meM indriyajanya jJAna ko bhI pratyakSa mAnA hai / jaina darzana meM ise sAMvyavahArika pratyakSa kahA jAtA hai / kintu vAstava meM vaha parokSa hI hai| pA~ca jJAnoM kA svarUpa prathama bhAga ke bola naM. 375 meM de diyA gayA hai| naya kisI viSaya ke sApekSa nirUpaNa ko naya kahate haiN| kisI eka yA aneka vastuoM ke viSaya meM alaga alaga manuSyoM ke Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zrI seThiyA jaina grantha mAlA yA eka hI vyakti ke bhinna bhinna vicAra hote haiN| agara pratyeka vyakti kI dRSTi se dekhA jAya to ye vicAra aparimita haiN| una saba kA vicAra pratyeka ko lekara karanA asambhava hai| apane prayojana ke anusAra ativistAra aura atisaMkSepa donoM ko chor3a kara kisI viSaya kA madhyamadRSTi se pratipAdana karanA hI naya hai / pramANanayatattvAlokAlaGkAra meM AyA hai:__ nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastaditarAMzaudAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nyH| arthAt jisake dvArA zruta pramANa ke dvArA viSaya kie padArtha kA eka aMza socA jAya aise vaktA ke abhiprAya vizeSa ko naya kahate haiN| nayoM ke nirUpaNa kA artha hai vicAroM kA vargIkaraNa / nayavAda arthAt vicAroM kI mImAMsA / isa vAda meM vicAroM ke kAraNa, pariNAma yA viSayoM kI paryAlocanA mAtra nahIM hai| vAstava meM paraspara viruddha dIkhane vAle, kintu yathArtha meM avirodhI vicAroM ke mUla kAraNoM kI khoja karanA hI isakA mUla uddezya hai| isalie nayavAda kI saMkSipta paribhASA hai , paraspara viruddha dIkhane vAle vicAroM ke mUla kAraNoM kI khoja pUrvaka una saba meM samanvaya karane vAlA shaastr| dRSTAnta ke taura para AtmA ke viSaya meM paraspara virodhI mantavya milate haiM / kisI kA kahanA hai ki 'AtmA eka hai| kisI kA kahanA hai AtmA aneka haiN| ekatva aura anekatva paraspara virodhI haiN| aisI dazA meM yaha vAstavika hai yA nahIM aura agara vAstavika nahIM hai to usakI saMgati kaise ho sakatI hai ? isa bAta kI khoja nayavAda ne kI aura kahA ki vyakti kI dRSTi se AtmA aneka Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 173 haiM aura zuddha caitanya kI dRSTi se eka / isa prakAra samanvaya karake nayavAda paraspara virodhI mAlUma par3ane vAle vAkyoM meM ekavAkyatA siddha kara detA hai| isI prakAra AtmA ke viSaya meM nityatva, anityatva, kartRtva, akartRtva Adi virodha bhI nayavAda dvArA zAnta kie jA sakate haiN| ___sAmAnya rUpa se manuSya kI jJAnavRtti adhUrI hotI hai aura asmitA abhiniveza arthAt ahaMkAra yA apane ko ThIka mAnane kI bhAvanA bahuta adhika hotI hai| isase jaba vaha kisI viSaya meM kisI prakAra kA vicAra karatA hai to usI vicAra ko antima sampUrNa tathA satya mAna letA hai / isa bhAvanA se vaha dUsaroM ke vicAroM ko samajhane ke dhairya ko kho baiThatA hai| anta meM apane alpa tathA AMzika jJAna ko sampUrNa mAna letA hai / isa prakAra kI dhAraNAoM ke kAraNa hI satya hone para bhI mAnyatAoM meM paraspara jhagar3A khar3A ho jAtA hai aura pUrNa tathA satyajJAna kA dvAra banda ho jAtA hai| eka darzana AtmA Adi ke viSaya meM apane mAne hue kisI puruSa ke ekadezIya vicAra ko sampUrNa satya mAna letA hai| usa viSaya meM usakA virodha karane vAle satya vicAra ko bhI jhUThA samajhatA hai / isI prakAra dUsarA darzana pahale ko aura donoM mila kara tIsare ko jhUThA samajhate haiN| phala svarUpa samatA kI jagaha viSamatA aura vivAda khar3e ho jAte hai ataH satya aura pUrNajJAna kA dvAra kholane ke lie tathA vivAda dUra karane ke lie nayavAda kI sthApanA kI gaI hai aura usake dvArA yaha batAyA gayA hai ki pratyeka vicAraka apane vicAra ko prAptavAkya kahane se pahale yaha to soMce ki usakA vicAra Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrI seThiyA jaina granthamAlA pramANa kI ginatI meM Ane lAyaka sarvAMzI hai yA nahIM ? isa prakAra kI sUcanA karanA hI jaina darzana kI nayavAda rUpa vizeSatA hai| naya ke bheda | naya ke saMkSepa meM do bheda haiM- dravyArthika aura paryAyArthika / saMsAra meM choTI bar3I saba vastue~ eka dUsare se sarvathA bhinna bhI nahIM haiM aura sarvathA eka rUpa bhI nahIM haiN| samAnatA aura bhinnatA donoM aMza sabhI meM vidyamAna haiM / isIlie vastumAtra ko sAmAnyavizeSa- ubhayAtmaka kahA jAtA hai | mAnavI buddhi bhI kabhI sAmAnya kI ora jhukatI hai aura kabhI vizeSa kI ora / jaba vaha sAmAnyAMzagAmI hotI hai usa samaya kiyA gayA vicAra dravyArthika naya kahA jAtA hai aura jaba vizeSagAmI ho usa samaya kiyA gayA vicAra paryAyArthika naya kahA jAtA hai / sArI sAmAnya dRSTiyA~ aura sArI vizeSa dRSTiyA~ bhI eka sarIkhI nahIM hotIM unameM bhI pharaka hotA hai| yaha batAne ke lie ina do dRSTiyoM meM bhI avAntara bheda kie gae haiM / dravyArthika ke tIna aura paryAyArthika ke cAra isa prakAra kula sAta bheda haiN| ye hI sAta naya haiM / dravyArthika naya paryAyoM kA yA paryAyArthika dravyoM kA khaNDana nahIM karatA kintu apanI dRSTi ko pradhAna rakha kara dUsarI ko gauNa samajhatA hai / sAmAnya aura vizeSa dRSTi ko samajhane ke lie nIce eka udAharaNa diyA jAtA hai| kahIM para baiThe baiThe sahasA samudra kI -dRSTi gii| pahale pahala dhyAna pAnI ke raMga, svAda yA samudra kI lambAI, caur3AI, gaharAI Adi kI tarapha na jAkara sirpha pAnI para gayA / isI dRSTi ko sAmAnya dRSTi kahA jAtA hai / aura isa para vicAra karane vAlA naya dravyArthika naya / 174 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 175 usake bAda pAnI ke raMga, svAda, halacala Adi avasthAoM para dRSTi jAnA, usakI vizeSatAoM para dhyAna jAnA vizeSa dRSTi hai / isI ko paryAyArthika naya kahate haiM / isI taraha sabhI vastuoM para ghaTAyA jA sakatA hai / AtmA ke viSaya meM bhI sAmAnya aura vizeSa donoM dRSTiyA~ kaI prakAra se ho sakatI haiN| bhUta, bhaviSyat aura vartamAna paryAyoM kA khyAla kie vinA kevala sAmAnya rUpa se bhI use socA jA sakatA hai aura paryAyoM ke bheda DAla kara bhI / isa taraha sabhI padArthoM kA vicAra dravyArthika aura paryAyArthika donoM nayoM ke anusAra hotA hai| vizeSa bhedoM kA svarUpa (1) jo vicAra laukika rUDhi aura laukika saMskAra kA anusaraNa kare use naigama naya kahate haiN| (2) jo vicAra bhinna bhinna vastu yA vyaktiyoM meM rahe hue kisI eka sAmAnya tattva ke AdhAra para saba meM ekatA batAve use saMgraha naya kahate haiN| (3) jo vicAra saMgraha naya ke anusAra eka rUpa se grahaNa kI huI vastuoM meM vyavahArika prayojana ke lie bheda DAle use vyavahAra naya kahate haiM / ina tInoM nayoM kI mukhya rUpa se sAmAnya dRSTi rahatI hai| isalie ye dravyArthika naya kahe jAte haiN| (4) jo vicAra bhUta aura bhaviSyat kAla kI upekSA karake vartamAna paryAya mAtra ko grahaNa kare use RjusUtra naya kahate haiN| (5) jo vicAra zabdapradhAna ho aura liGga, kAraka Adi zAbdika dharmoM ke bheda se artha meM bheda mAne use zabda naya kahate haiN| (6) jo vicAra zabda ke rUDha artha para nirbhara na raha kara vyutpattyartha ke anusAra samAna artha vAle zabdoM meM bhI bheda mAne Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA use samabhirUDha naya kahate haiN| (7) jo vicAra zabdArtha ke anusAra kriyA hone para hI usa vastu ko tadrUpa svIkAre use evambhUta naya kahate haiM / deza, kAla, aura lokasvabhAva kI vividhatA ke kAraNa loka rUDhiyA~ aura unase hone vAle saMskAra aneka prakAra ke hote haiM / isalie naigama naya bhI kaI prakAra kA hotA hai aura usake dRSTAnta bhI vividha haiN| kisI kArya kA saGkalpa karake jAte hue kisI vyakti se pUchA jAya ki tuma kahA~ jArahe ho? uttara meM vaha kahatA hai ki maiM kulhAr3A lene jArahA hU~ / vAstava meM uttara dene vAlA kulhAr3e kA hAthA banAne ke lie lakar3I lene jA rahA hai / aisA hone para bhI vaha Upara likhA uttara detA hai aura sunane vAlA use ThIka samajha kara svIkAra kara letA hai| yaha eka lokarUDhi hai| sAdhu hone para kisI kI jAta pA~ta nahIM rahatI phira bhI gRhastha dazA meM brAhmaNa hone ke kAraNa sAdhu ko brAhmaNa zramaNa kahA jAtA hai| bhagavAn mahAvIra ko hue DhAI hajAra varSa bIta ge| phira bhI prati varSa caitra zuklA trayodazI ko unakA janmadivasa manAyA jAtA hai| yuddha meM jaba bhinna bhinna dezoM ke manuSya lar3ate haiM to kahA jAtA hai hindustAna lar3a rahA hai| cIna lar3a rahA hai| isa prakAra taraha taraha kI lokarUDhiyoM ke kAraNa jame hue saMskAroM se jo vicAra paidA hote haiM ve saba naigama naya kI zreNI meM AjAte haiN| jar3a, cetana rUpa aneka vyaktiyoM meM sadrUpa sAmAnya tattva rahA huA hai| usI tattva para dRSTi rakha kara bAkI saba vizeSatAoM kI ora upekSA rakhate hue sabhI vastuoM ko, sAre vizva ko eka rUpa samajhanA saMgraha naya hai| isI prakAra ghaTa paTa Adi Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 177 -- RAAN padArthoM meM unake vizeSa dharmoM kI tarapha upekSA karate hue sAmAnya ghaTatva yA paTatva rUpa dharma se sabhI ghaToM ko eka samajhanA aura sabhI paToM ko eka samajhanA bhI saMgraha naya hai| sAmAnya dharma ke anusAra saMgraha naya bhI aneka prakAra kA hai / sAmAnya dharma jitanA vizAla hogA saMgraha naya bhI utanA hI vizAla hogaa| sAmAnya dharma kA viSaya jitanA saMkSipta hogA saMgraha naya bhI utanA hI saMkSipta hogaa| jo vicAra kisI sAmAnya tattva ko lekara vividha vastuoM kA ekIkaraNa karane kI tarapha pravRtta ho use saMgraha naya kahA jAtA hai| vividha vastuoM kA eka rUpa se grahaNa kara lene para bhI jaba unake viSaya meM vizeSa samajhane kI icchA hotI hai unakA vyavahArika upayoga karane kA maukA AtA hai taba unakA vizeSa rUpa se bheda kara pRthakkaraNa kiyA jAtA hai| kevala vastra kaha dene se bhinna bhinna prakAra ke vastroM kI samajha nahIM pdd'tii| jisa ko khaddara yA malamala kisI vizeSa prakAra kA vastra lenA hai vaha usameM binA vibhAga DAle apanI icchAnusAra vastra nahIM prApta kara sakatA / isalie kapar3e meM khAdI, mila kA banA huA, rezamI Adi aneka bheda ho jAte haiM / isI prakAra tattvoM meM sadrUpa vastu cetana aura jar3a do prakAra kI hai| cetana bhI saMsArI aura mukta do prakAra kA hai ityAdi bheda par3a jAte haiN| isa prakAra vyAvahArika dRSTi se pRthakkaraNa karane vAle sabhI vicAra vyavahAra naya ke antargata haiN| naigama naya kA viSaya saba se adhika vizAla hai kyoMki vaha lokarUDhi ke anusAra sAmAnya aura vizeSa donoM ko kabhI mukhya kabhI gauNa bhAva se grahaNa karatA hai| saMgraha kevala Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 zrI seThiyA jaina granthamAlA sAmAnya ko grahaNa karatA hai, isalie usakA viSaya naigama se kama hai / vyavahAra naya kA viSaya usa se bhI kama hai kyoMki vaha saMgraha naya se gRhIta vastu meM bheda DAlatA hai / isa prakAra tInoM kA viSaya uttarottara saMkucita hotA jAtA hai / naigama naya se sAmAnya vizeSa aura ubhaya kA jJAna hotA hai / saMgraha naya se sAmAnyamAtra kA dodha hotA hai| vyavahAra naya laukika vyavahAra kA anusaraNa karatA hai| isI prakAra Age ke cAra nayoM kA viSaya bhI uttarottara saMkucita hai / RjusUtra bhUta aura bhaviSyat kAla ko chor3a kara vartamAna kAla kI paryAya ko hI grahaNa karatA hai| zabda vartamAna kAla meM bhI liGga, kAraka Adi ke kAraNa bheda DAla detA hai| samabhirUDha vyutpattilabhya artha ke kAraNa bheda DAlatA hai aura evambhUta tat tat kriyA meM lagI huI vastu ko hI vaha nAma detA hai / RjumUtra Adi sabhI naya vartamAna paryAya se prArambha hokara uttarottara saMkSipta viSaya vAle haiM isalie paryAyArthika naya kahe jAte haiN| nayadRSTi, vicArasaraNI aura sApekSa abhiprAya ina sabhI zabdoM kA eka artha hai / nayoM ke varNana se yaha spaSTa jAnA jA sakatA hai ki kisI bhI viSaya ko lekara usakA vicAra aneka dRSTiyoM se kiyA jA sakatA hai| vicArasaraNiyoM ke aneka hone para bhI saMkSepa se unheM sAta bhAgoM meM bA~Ta diyA gayA hai| inameM uttarottara adhika mUkSmatA hai| evambhUta naya saba se adhika mUkSma hai / ye sAtoM naya dUsarI taraha bhI vibhakta kie jA sakate haiM vyavahAra naya aura nizcayanaya / evambhUta nizcaya naya kI parAkASThA hai| tIsarA vibhAga hai- zabda naya aura artha naya / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 179 jisa vicAra meM artha kI pradhAnatA ho vaha artha naya aura jisa meM zabda kI pradhAnatA ho vaha zabda naya hai / RjumUtra taka pahale cAra artha naya haiM aura bAkI tIna zabda ny| isI prakAra jJAna naya aura kriyA naya ye do vibhAga bhI ho sakate haiM / Upara likhI vicArasaraNiyoM se padArtha ke vAstavika svarUpa ko jAnanA jJAna naya hai aura use apane jIvana meM utAranA kriyA naya / bhinna bhinna apekSAoM se nayoM ke aura bhI aneka taraha se bheda kie jA sakate haiN| inakA vistAra sAtaveM bola saMgraha bola naM. 562 meM diyA gayA hai| syAhAda . syAdvAda kA siddhAnta jaina darzana kI saba se bar3I vizeSatA hai / isI ko anekAntavAda yA saptabhaGgIvAda kahA jAtA hai| vAstava meM dekhA jAya to syAdvAda jaina darzana kI AtmA hai / isI ke dvArA jaina darzana saMsAra ke sabhI jhagar3oM ko nipaTAne kA dAvA kara sakatA hai| duniyA~ ke sabhI jhagar3oM kA kAraNa ekAntavAda hai| dUsare para krodha karate samaya yA dUsare ko aparAdhI ThaharAte samaya hamArI dRSTi prAyaH usa vyakti ke doSoM para hI jAtI hai / isI prakAra jo vastu hameM priya mAlUma hotI hai usameM guNa hI guNa dikhAI par3ate haiM / isa taraha dveSa aura rAga ke kAraNa hama acche ko burA aura bure ko acchA samajhane lagate haiM / phalasvarUpa satya se vazcita ho jAte haiM aura uttarottara asatya kI ora bar3hate cale jAte haiN| dhIre dhIre ekAnta dhAraNA ke itane gulAma bana jAte haiM ki virodhI vicAroM ke sunane se duHkha hotA hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 zrI seThiyA jaina granthamAlA sAMsArika aura AdhyAtmika sabhI bAtoM meM matAndhatA kA yahI eka mUla kAraNa hai| kisI eka ghaTanA ko lekara hama eka vyakti ko apanA zatru mAna lete haiM, dUsare ko apanA mitra mAna lete haiM / usa mAne hue zatra ko nukasAna pahu~cAne meM apanA hita samajhate haiM cAhe usa se hAni hI uThAnI pdd'e| priya vyakti kA hita karanA to cAhate haiM kintu apanI dRSTi se / cAhe hamArA socA huA hita vAstava meM usa vyakti ke lie ahita hI ho| jo hama para krodha kara rahA hai sambhava hai usa kI paristhiti meM hama hote to usa se bhI adhika krodha karate kintu phira bhI hama use burA samajhate haiM aura apane ko ThIka / dUsare ko burA mAnane se pahale yadi hama anekAnta dRSTi ko apanAkara saba taraha se vicAra kareM to dUsare para krodha karane kI guJjAyazana rhe| dArzanika jhagar3oM kA bhI syAdvAda acchI taraha nipaTArA karatA hai / dUsare darzanoM ke prati upekSA rakhate hue apane siddhAnta kA pratipAdana karane meM hI jaina siddhAnta apane kartavya kI itizrI nahIM smjhtaa| isane dUsare siddhAntoM kI gaharAI meM ghusa kara patA lagAyA ki ve siddhAnta kahA~ taka ThIka haiM aura ve galata kyoM bana gae / samanvaya kI dRSTi se kI gaI isa khoja kA natIjA yaha huA ki sabhI darzana kisI apekSA se ThIka nikale / sarvathA mithyA koI na jAna pdd'aa| agara pratyeka mata jisa prakAra apane dRSTikoNa se apane mata kA pratipAdana karatA hai usI prakAra dUsare dRSTikoNa se virodhI mata para bhI vicAra kare to unameM kisI prakAra kA jhagar3A khar3A na ho / donoM meM ekavAkyatA ho jAya / apekSAvAda kA yaha siddhAnta bar3e hI sarala DhaMga se sabhI mata bhedoM kA anta kara detA hai| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 181 apekSAvAda ke isa siddhAnta ko bauddha aura vaidika dArzanikoM ne bhI mAnA hai| bauddha darzana ke 'udAna sutta' nAmaka pAlI grantha meM eka kathA AtI hai- eka mare hue hAthI ke pAsa sAta janmAndha pahu~ce / kisI ne usakA paira pakar3a liyA kisI ne pUMcha, kisI ne kAna, kisI ne dAMta aura kisI ne dhdd'| jisane "jisa aGga ko pakar3A usI ko lekara vaha hAthI kA varNana karane lgaa| paira pakar3ane vAle ne hAthI ko stambha sarIkhA batAyA pUMcha pakar3ane vAle ne rassI sarIkhA / isI prakAra sabhI andhe apanI apanI apekSA se eka eka bAta ko pakar3a kara baiTha gae aura Apasa meM vivAda karane lge| usI samaya eka dekhane vAlA aayaa| usane saba ko samajhA kara vivAda zAnta kiyaa| yahA~ ekAntavAdiyoM ko andhA kahA hai / isI prakAra brAhmaNa darzanoM meM apekSAvAda kA kahIM kahIM jikra AtA hai| lekina ve apane vicAroM ko svayaM hI acchI taraha nahIM samajha sake haiM / brahmamUtra ke 'naikasminnasaMbhavAt' sUtra meM tathA usake zADUra bhASya meM syAdvAda kA khaNDana kiyA gayA hai kintu usase yahI mAlUma par3atA hai ki khaNDana kartA ne yA to siddhAnta ko pUrI taraha samajhA nahIM hai, yA samajha kara bhI matAgrahavaza vAstavikatA ko chipAyA hai| prAcArya AnandazaGkara bApUbhAI dhruva ke zabdoM meM syAdvAda kA siddhAnta bauddhika ahiMsA hai| arthAt buddhi yA vicAroM se bhI kisI ko burA na khnaa| syAdvAda kA yaha siddhAnta nayoM para Azrita hai| syAdvAda kA artha hai- virodhI mAlUma par3ane vAlI bAtoM ko kisI eka pUrNa satya meM sambhAvita karanA / anekAnta aura ekAnta kI isI dRSTi ko sakalAdeza aura vikalAdeza kahate Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina grantha mAlA haiM / apekSAvAda ko lekara hI jaina darzana meM asti, nAsti vagairaha sAta bhaGga mAne gae haiN| inakA svarUpa vistAra pUrvaka sAtaveM bola saMgraha ke bola naM0 563 meM diyA gayA hai / jJeya 182 jJAna ke bAda saMkSepa se jJeya padArthoM kA nirUpaNa kiyA jAnA hai / jaina darzana meM cha: dravya mAne gae haiN| inakA vistRta varNana bola naM0 424 meM yAcukA hai / mumukSu ke lie jJAtavya nau tattva haiM / inakA varNana bhI naveM bola saMgraha meM diyA jAyagA / vastu kA lakSaNa utpAdavyayadhIvyayuktaM sat / jisameM utpAda, vyaya aura dhauvya tInoM hoM use sat kahate haiM / vedAntI sat arthAt brahma rUpa padArtha ko ekAnta dhruva arthAt nitya mAnate haiM / bauddha vastu ko niranvaya kSaNika ( utpAda vinAza zIla) mAnate haiN| sAMkhya darzana cetana rUpa sat ko kUTastha nitya aura prakRtitattvarUpa sat ko pariNAminitya ( nityAnitya ) mAnatA hai / nyAya darzana paramANu, AtmA, kAla vagairaha kucha padArthoM ko nitya aura ghaTapaTAdi ko anitya mAnatA hai I jaina darzana kA mAnanA hai ki koI sat arthAt vastu ekAnta nitya yA anitya nahIM hai / cetana athavA jaDa, mUrtta athavA amUrta sUkSma athavA vAdara sat kahalAne vAlI sabhI vastue~ utpAda vyaya aura dhauvya tInoM rUpa vAlI haiN| pratyeka vastu meM do aMza hote haiN| eka aMza tInoM kAloM meM sthira rahatA hai aura dUsarA aMza hamezA badalatA rahatA hai / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha sthAyI aMza ke kAraNa pratyeka vastu dhruva (sthira) aura pariNAmI aMza ke kAraNa utpAdavyayAtmaka (asthira) kahI jAtI hai / ina do aMzoM meM se kisI eka hI kI tarapha dhyAna dene se vastu ko ekAnta nitya yA ekAnta anitya kahA jAtA hai| vastu kA yathArtha svarUpa donoM tarapha dRSTi DAlane para hI nizcita kiyA jA sakatA hai| prazna- 'binA kisI parivartana ke vastu kA sadA eka sarIkhA rahanA nityatva hai|' jo vastu nitya hai usameM kisI taraha kA parivartana nahIM ho sakatA / usameM utpAda yA vyaya bhI nahIM ho sakate / isalie eka hI vastu meM ina virodhI dharmoM kA kathana karanA kaise saMgata ho sakatA hai ? uttara- nitya kA artha yaha nahIM hai ki jisa meM kisI taraha kA parivartana na ho , kintu vastu kA apane bhAva arthAt jAti se cyuta na honA hI usakI nityatA hai| isI prakAra utpAda yA vinAza kA artha naI vastu kA utpanna honA yA vidyamAna kA eka dama nAza ho jAnA nahIM hai| kintu navIna paryAya kA utpanna honA aura prAcIna paryAya kA nAza honA hI utpAda aura vinAza hai / isa prakAra pratyeka vastu dravya yA jAti kI apekSA nitya hai aura paryAya kI apekSA kSaNika / vastu ke isI nityatva anityatva Adi ApekSika dharmoM ko lekara saptabhaGgI kA avataraNa hotA hai| yadi vastu ko ekAnta nitya mAna liyA jAya to usameM koI kArya nahIM ho sktaa| yadi kSaNika mAna liyA jAya to pUrvApara paryAya kA pratyabhijJAna nahIM ho sakatA / ityAdi kAraNoM se ekAnta nitya yA ekAnta anitya donoM pakSa yukti ke viparIta haiN| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 zrI seThiyA jaina granthamAlA samyakcAritra karmabandha ke vAstavika kAraNoM ko jAna kara navIna karmoM ke Agamana ko rokanA tathA sazcita karmoM ke kSaya ke lie prayatna karanA samyakcAritra hai / cAritra ke do bheda haiM- sarvavirati cAritra aura dezavirati cAritra / sarvavirati cAritra sAdhuoM ke lie hai aura dezavirati cAritra zrAvakoM ke lie| hiMsA, jhUTha, corI, abrahmacarya aura parigraha kA mana, vacana aura kAyA se sarvathA tyAga kara denA sarvavirati cAritra hai| sarvathA tyAga kA sAmarthya na hone para sthUla hiMsA Adi kA tyAga karanA dezavirati cAritra hai| vratoM meM mukhya ahiMsA hI hai| jhUTha, corI Adi kA tyAga isI kI rakSA ke lie kiyA jAtA hai| ahiMsA kA svarUpa vistRta rUpa se Age batAyA jaaygaa| vratoM kI rakSA ke lie vratadhArI ko una saba niyamoM kA pAlana karanA cAhie jo vratarakSA meM sahAyaka hoM tathA una bAtoM ko chor3a denA cAhie jinase vrata meM doSa lagane kI sambhAvanA ho / vratoM kI sthiratA ke lie prAcArAga, samavAyAGga aura Avazyaka sUtra meM pratyeka vrata kI pA~ca pA~ca bhAvanAe~ batAI haiM ahiMsAvrata (1) IryAsamiti- yatanApUrvaka gati karanA jisase sva yA para ko kleza na ho / (2) manogupti- mana ko azubha dhyAna se haTAnA aura zubha dhyAna meM lagAnA / (3) eSaNAsamiti- kisI vastu kI gaveSaNA, grahaNa aura upabhoga tInoM meM upayoga rakhanA jisase koI doSa na Ane pAve, eSaNAsamiti hai| (4) AdAna Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 185 nikSepaNAsamiti- vastu ko uThAne aura rakhane meM avalokana, pramArjana Adi dvArA yatanA rakhanA AdAnanikSepaNAsamiti hai / (5) AlokitapAnabhojana-khAne pIne kI vastu varAvara dekhabhAla kara lenA aura usake bAda acchI taraha upayogapUrvaka dekhate hue khAnA AlokitapAnabhojana hai| dUsare satya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~(1) anuvIcibhASaNa- vicArapUrvaka bolnaa| (2) krodhapatyAkhyAna- krodha kA tyAga krnaa| (3) lobhapratyAkhyAna- lobha kA tyAga karanA / (4) nirbhayatA-satyamArga para calate hue kisI se na ddrnaa| (5) hAsyapratyAkhyAna- ha~sI dillagI kA tyAga krnaa| tIsare asteya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ (1) anuvIci avagrahayAcana- acchI taraha vicAra karane ke bAda jitanI AvazyakatA mAlUma par3e utane hI avagraha arthAt sthAna yA dUsarI vastuoM kI yAcanA karanA tathA rAjA, kuTumbapati, zayyAtara (sAdhu ko rahane ke lie sthAna dene vAlA) yA sAdharmika Adi aneka prakAra ke svAmiyoM meM jisa se jo sthAna mAMganA ucita samajhA jAya usI ke pAsa se vaha sthAna mAMganA anuvIci avagrahayAcana hai| (2) abhIkSNAvagrahayAcana-- jo avagraha Adi eka bAra dene para bhI mAlika ne vApisa le liye hoM, bImArI Adi ke kAraNa agara unakI phira AvazyakatA par3e to mAlika se AvazyakatAnusAra bAra bAra mAMganA abhIkSaNAvagrahayAcana hai| (3) avagrahAvadhAraNa- mAlika ke pAsa se mAMgate samaya avagraha ke parimANa kA nizcaya kara lenA avagrahAvadhAraNa hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 zrI seThiyA jaina prantha mAlA (4) sAdharmika avagrahayAcana-apane se pahale kisI samAna dharma vAle ne koI sthAna prApta kara rakkhA ho, usI sthAna ko upayoga karane kA avasara Ave to sAdharmika se mAMga lenA sAdharmika avagrahayAcana hai| (5) anujJApitapAnabhojana- vidhipUrvaka anna pAna Adi lAne ke bAda guru ko dikhAnA tathA unakI AjJA prApta hone ke bAda upayoga meM lAnA anujJApitapAnabhojana hai| cauthe brahmacarya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~(1) strIpazupaMDakasevita zayanAsanavarjana- brahmacArI puruSa yA strI ko vijAtIya (dUsare liGga vAle) vyakti dvArA kAma meM lAe hue zayyA tathA Asana kA tyAga karanA caahie| (2) strIkathAvarjana- brahmacArI ko rAgapUrvaka kAmavarddhaka bAteM nahIM karanI caahie| (3) manohara indriyAlokavarjana- brahmacArI ko apane se vijAtIya vyakti ke kAmoddIpaka aGgoM ko na dekhanA caahie| (4) smaraNavarjana-- brahmacarya svIkAra karane se pahale bhoge hue kAmabhogoM ko smaraNa na karanA cAhie / (5) praNItarasabhojanavarjana-kAmoddIpaka,rasIle aura gariSTha bhojana tathA aisI hI peya vastuoM kA tyAga karanA cAhie / pA~caveM aparigraha mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ (1) manojJAmanojJa sparzasamabhAva- acche yA bure lagane ke kAraNa rAga yA dveSa paidA karane vAle sparza para samabhAva rkhnaa| isI prakAra sabhI taraha ke rasa, gandha, rUpa aura zabda para samabhAva rakhanA rUpa aparigraha vrata kI cAra aura bhAvanAe~ haiN| jaina darzana meM tyAga ko pradhAnatA dI gaI hai / isI lie Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 187 paJcamahAvratadhArI sAdhuoM kA sthAna saba se U~cA hai / Upara likhI bhAvanAe~ mukhya rUpa se sAdhuoM ko lakSya karake kahI gaI haiN| apane apane tyAga ke anurUpa dUsarI bhI bahuta sI bhAvanAe~ ho sakatI haiM, jinase vratapAlana meM sahAyatA mile / pApa kI nivRtti ke lie nIce likhI bhAvanAe~ bhI vizeSa upayogI haiM (1) hiMsA Adi pApoM meM aihika tathA pAralaukika aniSTa dekhanA / (2) athavA hiMsA Adi doSoM meM duHkha hI duHkha hai, isa prakAra bAra bAra citta meM bhAvanA karate rahanA / (3) prANImAtra meM maitrI, adhika guNoM vAle ko dekha kara pramudita honA, duHkhI ko dekha kara karuNA lAnA aura ujaDDa, kadAgrahI yA avinIta ko dekhakara madhyastha bhAva rakhanA / (4) saMvega aura vairAgya ke lie jagat aura zarIra ke svabhAva kA cintana karanA / jisa bAta kA tyAga kiyA jAtA hai usa ke doSoM kA samyaka jJAna hone se tyAga kI ruci uttarottara bar3hatI hai| binA usa ke tyAga meM zithilatA AjAtI hai| isalie ahiMsA Adi toM kI sthiratA ke lie hiMsA Adi se hone vAle doSoM ko dekhate rahanA Avazyaka mAnA gayA hai| doSadarzana yahA~ do prakAra kA batAyA gayA hai - aihika doSadarzana aura pAralaukika doSadarzana | hiMsA karane, jhUTha bolane Adi se manuSya ko jo nukasAna isa loka meM uThAnA par3atA hai, azAnti vagairaha jo ApattiyA~ gheratI haiM una saba ko dekhanA aihika doSadarzana hai| hiMsA Adi se jo narakAdi pAralaukika aniSTa hotA hai use dekhanA pAralaukika doSadarzana hai / ina donoM saMskAroM ko AtmA meM dRr3ha karanA bhAvanA hai| isI prakAra hiMsA Adi tyAjya bAtoM meM duHkha hI duHkha Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA dekhane kA abhyAsa ho jAve to vaha tyAga vizeSa sthAyI tathA dRr3ha hotA jAtA hai / isI lie dUsarI bhAvanA hai, ina saba pApa karmoM meM duHkha hI duHkha dekhanA / jisa prakAra dUsare dvArA dI gaI pIr3A se hameM duHkha hotA hai isI prakAra hiMsA Adi se dUsaroM ko bhI duHkha hotA hai isa prakAra samajhanA bhI dUsarI bhAvanA hai| maitrI, pramoda Adi cAra bhAvanAe~ to pratyeka sadguNa sIkhane ke lie Avazyaka haiN| hiMsA Adi vratoM ke lie bhI ve bahuta upakAraka haiM / unheM jIvana meM utAranA pratyeka vyakti ke lie Avazyaka hai / jo vyakti inheM jIvana meM utAra letA hai vaha jagatpriya bana jAtA hai / usa kA koI zatru nahIM rahatA / ina cAroM bhAvanAoM meM pratyeka kA viSaya bhinna bhinna hai| una viSayoM ke anusAra hI bhAvanA hone se vAstavika phala kI prApti hotI hai / pratyeka kA viSaya saMkSepa se spaSTa kiyA jAtA hai 188 (1) mitratA kA artha hai AtmA yA AtmIyatA kI buddhi / yaha bhAvanA prANimAtra ke prati honI cAhie arthAt pratyeka prANI ko apane sarIkhA aura apanA hI samajhe / aisA samajhane para hI eka vyakti saMsAra ke sabhI prANiyoM ke prati ahiMsaka tathA satyavAdI bana sakatA hai / zrAtmajana samajha lene para dUsaroM ko dukhI karane kI bhAvanA usake hRdaya meM A hI nahIM sakatI / isake viparIta jisa prakAra putra ko dukhI dekha kara pitA dukhI ho uThatA hai usI prakAra vaha bhI dukhI prANI ko dekha kara dukhI ho uThegA aura usakA kaSTa dUra karane kI koziza karegA / yahI bhAvanA manuSya ko vizvabandhutva kA pATha sikhAtI hai| ( 2 ) apane se bar3e ko dekha kara prAyaH sAdhAraNa vyakti ke dila meM jalana sI paidA hotI hai| jaba taka yaha jalana rahatI Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha hai taba taka koI saccA ahiMsaka nahIM bana sakatA / isa jalana kA nAza karane ke lie usake viruddha pramoda rUpa bhAvanA batAI gaI hai| pramoda kA artha hai adhika guNavAle ko dekha kara prasanna honaa| usake guNoM kI prazaMsA tathA Adara karanA / sacce hRdaya se guNoM kA Adara karane se ve guNa Adara karanevAle meM bhI A jAte haiM / isa bhAvanA kA viSaya adhika guNI hai kyoMki usI ko dekha kara IrSyA hotI hai| adhikaguNI se matalaba yahA~ vidyA, tapa, yaza, dhana Adi kisI bhI bAta meM bar3e se hai| (3) kisI ko kaSTa meM par3A dekha kara jisa vyakti ke hRdaya meM anukampA nahIM AtI, usakA kaSTa dUra karane kI icchA nahIM hotI vaha ahiMsAvrata kA pAlana nahIM kara sktaa| isakA pAlana karane ke lie karuNA bhAvanA mAnI gaI hai / isa bhAvanA kA viSaya dukhI prANI haiM kyoMki dIna dukhI aura anAtha ko ho kRpA yA madada kI AvazyakatA hotI hai| (4) hamezA pratyeka sthAna para pravRttyAtmaka bhAvanAoM se hI kAma nahIM calatA / ahiMsA Adi vratoM ko nibhAne ke lie kaI bAra upekSAbhAva bhI dhAraNa karanA par3atA hai| isI lie mAdhyasthya bhAvanA batAI gaI hai|maadhysthy kA artha hai upekSA yA tttsthtaa| agara koI jar3a saMskAra vAlA, kumArgagAmI, ayogya vyakti mila jAya aura use sudhArane ke lie kiyA gayA sArA prayatna vyartha ho jAya to usa para krodha na karate hue taTastha rahanA hI zreyaskara hai / isalie mAdhyasthya bhAvanA kA viSaya avineya arthAt ayogya pAtra hai| . saMvega aura vairAgya ke binA to ahiMsA Adi vrata ho hI nahIM skte| vratoM kA pAlana karane ke lie saMvega aura vairAgya Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA kA pahale honA Avazyaka hai / jagatsvabhAva aura zarIrasvabhAva ke cintana se saMvega aura vairAgya kI utpatti hotI haiN| isa lie ina donoM ke svabhAva kA cintana bhAvanA rUpa se batAyA gayA hai| saMsAra meM aisA koI prANI nahIM hai jo dukhI na ho / kisI kokama duHkha hai, kisI ko adhika / jIvana kSaNabhaGgura hai| saMsAra meM koI bhI vastu sthira nahIM hai / manuSya strI putra Adi parivAra tathA bhogoM meM jitanA Asakta hotA hai utanA hI adhika dukhI hotA hai| isa prakAra ke cintana se saMsAra kA moha dUra hotA hai| saMsAra se bhaya arthAt saMvega utpanna ho jAtA hai| isI prakAra zarIra meM asthira, azuci aura asArapaNe ke cintana se bAhyAbhyantara viSayoM se anAsakti arthAt vairAgya utpanna hotA hai / hiMsA kA svarUpa ahiMsA Adi pA~ca vratoM kA nirUpaNa pahale kiyA jA cukA hai| una vratoM ko ThIka ThIka samajhane tathA unakA bhalI prakAra pAlana karane ke lie unake virodhI doSoM kA svarUpa samajhanA Avazyaka hai / nIce kramazaH pA~coM doSoM kA digdarzana karAyA jAtA hai| ___ tattvArthasUtra meM diyA hai. - 'pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiNsaa'| arthAt pramAdayukta mana, vacana aura kAyA se prANoM kA vadha karanA hiMsA hai| pramAda kA sAdhAraNa artha hotA hai laaprvaahii| dUsare prANI ke sukha duHkha kA khayAla na karate hue manamAnI pravRtti karanA aura isa prakAra use kaSTa pahu~cAnA eka taraha kI lAparavAhI hai / AtmA ke utthAna yA patana kI tarapha upekSA rakhate hue krUra kAryoM meM pravRtti karanA bhI lAparavAhI hai / zAstroM meM isI lAparavAhI ko upayogarAhitya yA jayaNA kA na honA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 191 kahA jAtA hai / pramAda kA artha Alasya bhI hai / AdhyAtmika jagat meM usI vyakti ko jAgRta kahA jAtA hai jo sadA AtmavikAsa kA dhyAna rakkhe / jisa samaya vaha koI aisA kArya kara rahA hai jisase AtmA kA patana ho usa samaya use AdhyAtmika dRSTi se jAgRta nahIM kahA jAyagA / vaha nidrita, soyA huA, AlasI yA pramAdayukta kahA jAyagA / isalie pramatta yoga kA artha hai mana, vacana yA kAyA kA kisI aise kArya se yukta honA jisase AtmA kA patana ho / dharmasaMgraha ke tIsare adhikAra meM pramAda ke ATha bheda batAe gae haiM prmaado'jnyaansNshyvipryyraagdvesssmRtibhrNshyogdusspnnidhaandhrmaanaadrbhedaadssttvidhH| arthAt ajJAna, saMzaya viparyaya, rAga, dveSa, smRtibhraMza, yogaduSpaNidhAna aura dharma meM anAdara ke bheda se pramAda ATha taraha kA hai| ahiMsA ke lakSaNa meM dUsarA zabda prANavyaparopaNa hai| vyaparopaNa kA artha hai vinAza karanA yA mAranA / prANa dasa haiM-- paJcendriyANi trividhaM balaM c,ucchvaasniHshvaasmthaanydaayuH| prANA dazaite bhagavadbhiktAH, teSAM viyojIkaraNaM tu hiNsaa|| arthAt pA~ca indriyA~, mana, vacana, kAyA ucchAsaniHzvAsa aura Ayu ye dasa prANa haiM, inakA nAza karanA hiMsA hai| pATha prakAra ke pramAda meM se kisI taraha ke pramAda vAle yoga se dasa prANoM meM se kisI prANa kA vinAza karanA hiMsA hai| agara koI kisI ke mana kA vadha karatA hai to vaha bhI hiMsA hai| vacana kA vadha karatA hai to vaha bhI hiMsA hai / vicAroM para yA bhASaNa para niyantraNa karanA hI mana aura vacana kA vadha hai| kevala kisI ke sA~sa ko roka denA hI hiMsA nahIM hai / pA~ca Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina pranthamAlA jJAnendriyA~, tIna yoga, zvAsocchvAsa aura Ayu jo vastue~ jIva ko janma lete hI mApta hotI haiM, unakI pravRtti svatantra rUpa se na hone denA hiMsA hai / 192 yahA~ eka prazna khar3A hotA hai, kyA bAlaka ko jise apane bhale bure kA jJAna nahIM hai svatantra rUpa se calane denA cAhie ? isI kA uttara dene ke lie lakSaNa meM 'pramattayogAt' lagA huA / agara bAlaka kI svatantra vRtti ko rokane meM uddezya burA nahIM hai to vaha hiMsA nahIM hai / apane kisI svArtha kI pUrti ke lie, rAga yA dveSa se prerita hokara yA lAparavAhI se agara aisA kiyA jAtA hai to vaha vAstava meM hiMsA hai| bAlaka ko acchI bAteM sikhAne ke lie, usakA vikAsa karane ke uddezya se agara kucha kiyA jAya to vaha hiMsA nahIM hai / hiMsA do taraha kI hotI hai- dravyahiMsA aura bhAvahiMsA / kisI ko kaSTa denA yA mAra DAlanA dravyahiMsA hai / dUsare ko mArane yA kaSTa pahu~cAne ke bhAva hRdaya meM lAnA bhAvahiMsA hai| laukika zAnti ke lie sAdhAraNatayA dravyahiMsA ko rokanA Avazyaka samajhA jAtA hai| eka vyakti dUsare ke prati bure bhAva rakhatA huA bhI jaba taka unheM kAryarUpa meM pariNata nahIM karatA taba taka una bhAvoM se vizeSa nukasAna nahIM samajhA jAtA kintu dhArmika jagat meM bhAvoM kI hI pradhAnatA hai| eka DAkTara rogI ko bacAne kI dRSTi se usakA oNparezana karatA hai| DAkTara ke pUrNa sAvadhAna rahane para bhI oNparezana karate samaya rogI ke prANa nikala ge| aise samaya bhAvanA zuddha hone ke kAraNa DAkTara ko hiMsA kA doSa nahIM lgegaa| dUsarI tarapha eka vaidya kisI rogI se zatrutA nikAlane ke lie use burI Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha davAI de detA hai kintu rogI ke zarIra para usa davAI kA ulTA asara huA / marane ke badale vaha rogamukta ho gyaa| aisI hAlata meM rogI ko lAbha pahu~cane para bhI DAkTara ko hiMsA kA doSa lagegA kyoMki usake pariNAma bure haiN| 'mana eva manuSyANAM kAraNaM bndhmokssyoH|' arthAt karmabandha aura karmoM se chuTakArA donoM kA kAraNa mana hI hai| hiMsA kA mukhya AdhAra bhI mana hI hai| mana se dUsare kA yA apanA burA socanA hiMsA hai| jo manuSya apane vAstavika hita ko nahIM jAnatA aura sAMsArika bhogoM meM hI apanA hita mAnatA hai vaha AtmahiMsA kara rahA hai| AtmA ko adhaHpatana kI ora lejAnA yA AtmavaJcanA (apanI AtmA ko ThaganA) hI AtmahiMsA hai| ___pAtaJjala yogasUtra ke vyAsa bhASya meM AyA hai- 'ahiMsA bhuutaanaamnbhidrohH'|bhuut arthAt prANiyoM ke sAtha droha na karanA ahiMsA hai / droha kA artha hai IrSyA-dveSa / droha kA na honA hI ahiMsA hai| dUsare zabdoM meM kahA jA sakatA hai ki hiMsA kA artha hai dveSa / ahiMsA aura kAyaratA kisI kisI kA kahanA hai, jainiyoM kI ahiMsA kAyaratA hai| kintu vicAra karane se yaha bAta galata sAbita ho jAtI hai / vIratA kA artha agara dasare se dveSa karanA ho to kahA jA sakatA hai ki ahiMsA vIratA nahIM hai / jo vyakti yuddha meM lAkhoM AdamiyoM kI jAna lele use bhI vIra nahIM kahA jA sakatA |agr vaha AdamI bhayaGkara astra zastra ikaDe karake AtmarakSA tathA parasaMhAra ke lie pUrI taraha taiyAra ho kara lAkhoM astra zastra hIna dIna dukhiyoM kI jAna lele to use vIra kahanA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 bhI seThiyA jaina anyamAlA 'vIra' zabda ko kalaGkita karanA hai| usa puruSa ko nRzaMsa, krUra, hatyArA kahA jA sakatA hai.vIra nhiiN| agara isa prakAra Adhaka pApa karane vAle ko vIra kahA jAya to saphalatA pUrvaka adhika jhUTha bolane vAlA, corI karane vAlA, vyabhicArI tathA ADambarI bhI vIra kahA jaaygaa| vIra zabda kA asalI artha hai utsAhapUrNa / jisa vyakti meM jitanA adhika utsAha hai vaha utanA hI adhika vIra kahA jAyagA / vIra jo kArya karatA hai apanA kartavya samajha kara utsAha pUrvaka karatA hai| yuddha meM zatruoM kA nAza karanA nyAyarakSA ke lie vaha apanA kartavya samajhatA hai| agara vaha rAjyaprApti Adi kisI svArtha ko lekara yuddha karatA hai to vaha vIroM kI koTi se gira jAtA hai / yuddha karate samaya usake hRdaya meM dveSa ke lie lezamAtra bhI sthAna nahIM rhtaa|dvess yA krodha kAyaratA kI nizAnI haiN| isI lie prAcIna vIra dina bhara yuddha karake sAyaGkAla apane zatruoM se prema pUrvaka milate the / jo yoddhA apane zatru para krodha karatA hai, usase dveSa karatA hai utanI hI usameM kAyaratA hai| yaha sarvamAnya bAta hai ki kamajora ko krodha adhika hotA hai| dveSa, hiMsA, krUratA, krodha Adi doSa haiM aura vIratA gunn| inameM andhakAra aura prakAza jinatA antara hai| jisa vyakti kA jisa tarapha adhika utsAha hai vahI usa viSaya kA vIra mAnA jAtA hai / isIlie yuddhavIra kI taraha dAnavIra, dharmavIra aura karmavIra bhI mAne gae haiM / hiMsA arthAt dveSa yA IrSyA kA na honA sabhI taraha ke vIroM ke lie Avazyaka hai| mahAtmA gAndhI ne eka jagaha likhA hai- merA ahiMsA kA siddhAnta eka vidhAyaka zakti hai / kAyaratA yA durbalatA ke lie Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 195 isameM sthAna nahIM hai| eka hiMsaka se ahiMsaka banane kI AzA kI jA sakatI hai lekina kAyara kabhI ahiMsaka nahIM bana sktaa| ahiMsA kI vyAvahArikatA kisI kisI kA mata hai ahiMsA kA siddhAnta avyAvahArika hai| jisa bAta kI vyAvahArikatA pratyakSa dikhAI de rahI ho use avyAvahArika kahanA ucita nahIM kahA jA sakatA / vizva kI zAnti ke bAdhaka jitane kAraNa haiM saba kA nivAraNa ahiMsA dvArA hotA pratyakSa dikhAI detA hai / krodha kabhI krodha se zAnta nahIM hotA, tamA se zAnta hote hue use hama pratyakSa dekhate haiN| isI taraha dveSa, IrSyA Adi durgaNa prema, pramoda Adi se naSTa hote haiN| isalie yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki pUrNa ahiMsA kA pAlana hI vizvazAnti kA ekamAtra vyAvahArika upAya hai| ___ahiMsA vrata ko aGgIkAra karane ke lie jIvana meM nIce likhI bAteM utAranA Avazyaka hai__ (1) jIvana ko sAdA banAte jAnA tathA AvazyakatAoM ko kama karate jaanaa| (2) pratyeka kArya jayaNA arthAt sAvadhAnI se karanA aura jahA~ taka ho sake bhUloM se bacate rahanA / agara bhUla ho jAya to usa kI upekSA na karake prAyazcitta le lenA tathA bhaviSya meM usa bhUla ke lie sAvadhAna rahanA / (3) sthUla jIvana kI tRSNA tathA usa se hone vAle rAga dveSa Adi ghaTAne ke lie satata parizrama krnaa| prazna- ahiMsA doSa kyoM hai ? uttara- jisa se citta kI komalatA ghaTe aura kaThoratA bar3he tathA sthUla jIvana meM adhikAdhika Asakti hotI jAya use Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 zrI seThiyA jaina granthamAlA doSa kahA jAtA hai| hiMsA se AtmA meM kaThoratA AtI hai, svAbhAvika komalatA naSTa ho jAtI hai, jIvana kI pravRtti bAhyamukhI ho jAtI hai / isalie yaha doSa hai / mumukSu ke lie isa kA tyAga karanA Avazyaka hai| asatya kA svarUpa .. 'asadabhidhAnamanRtam' asatkathana ko anRta arthAt asatya kahate haiM / asatkathana ke mukhya rUpa se tIna artha haiM- (1) jo vastu sat arthAt vidyamAna ho usakA eka dama niSedha kara denaa| (2) eka dama niSedha na karate hue bhI usakA varNana isa prakAra karanA jisa se sunane vAlA bhrama meM par3a jAya / (3) burA vacana jisa se sunane vAle ko kaSTa ho yA satya hone para bhI jisa kathana meM dUsare ko hAni pahu~cAne kI durbhAvanA ho / __yadyapi sUtra meM asatkathana ko hI anRta kahA hai, kintu mana vacana aura kAyA se asatya kA artha lene para asat cintana asatkathana aura asadAcaraNa bhI le lie jaaeNge| kisI ke viSaya meM ayathArtha yA burA socanA, kahanA yA AcaraNa karanA sabhI isa doSa meM sammilita haiN| ahiMsA ke lakSaNa kI taraha isa meM bhI 'pramattayogAt' vizeSaNa samajha lenA caahie| kisI vastu kA dUsare rUpa meM pratipAdana karanA doSa tabhI hai jaba usameM vaktA kA abhimAya burA ho / agara parakalyANa kI dRSTi se kisI ke sAmane asatya bAta kahI jAya to vaha dravya rUpa meM asatya hone para bhI bhAva meM asatya nahIM hai| isI kAraNa use asatya doSa meM nahIM ginA jaataa| satya vrata lene vAle ko nIce likhI bAtoM kA abhyAsa Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zro jena siddhAnta bola saMgraha 197 karanA caahie| pramattayoga kA tyAga karanA / mana, vacana aura kAyA kI pravRtti meM ekarUpatA lAne kA abhyAsa krnaa| satya hone para bhI bure bhAvoM se na kisI bAta ko socanA, na bolanA aura na karanA / krodha Adi kA tyAga karanA kyoMki inake adhIna hone para manuSya saba kucha asatya bolatA hai| corI kA svarUpa 'adattAdAnaM steyam' binA diyA huA lenA steya arthAt corI hai| jisa para kisI dUsare kA adhikAra hai vaha vastu cAhe tRNa sarIkhI mUlya rahita ho to bhI usake mAlika kI anumati ke binA cauryabuddhi se lenA steya hai| __ acauryavrata ko aGgIkAra karane ke lie nIce likhI bAtoM kA abhyAsa karanA Avazyaka hai- (1) kisI vastu ke lie lalacA jAne kI vRtti dUra karanA / (2) jaba taka lAlacIpanA yA lobha dUra na ho taba taka pratyeka vastu ko nyAya mArga se upArjana karane kA prayatna krnaa| (3) dUsare kI vastu ko usakI ijAjata ke binA lene kA vicAra bhI na karanA / abrahmacarya kA svarUpa 'maithunmbrhm'| maithuna pravRtti ko abrahmacarya kahate haiN| arthAta kAmavikAra se pravRtta strI aura puruSa kI ceSTAoM ko abrahma kahate haiM / yahA~ strI aura puruSa upalakSaNa haiM / kAmarAgajanita koI bhI ceSTA cAhe vaha prAkRtika ho yA aprAkRtika use abrahmacarya kahA jAtA hai| zAstroM meM brahmacarya para bahuta jora diyA gayA hai| usake pAlana ke lie vividha aGga batAe gae haiN| jo Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina grantha mAlA vyakti brahmacarya ko naSTa kara detA hai usakA AtmavikAsa vilkula ruka jAtA hai| parigraha kA svarUpa 'mULa parigrahaH' / mRrcha arthAt Asakti parigraha hai| kisI bhI vastu meM cAhe vaha choTI, bar3I, jar3a, cetana, bAhya, Abhyantara yA kisI prakAra kI ho, apanI ho yA parAI ho usameM Asakti rakhanA, usameM ba~dha jAnA yA usake pIche par3a kara apane viveka ko kho baiThanA parigraha hai| dhana, sampatti Adi vastue~ parigraha arthAt mUrchA kA kAraNa hone se parigraha kaha dI jAtI haiM, kintu vAstavika parigraha una para hone vAlI mUrchA hai| mUrchA na hone para cakravartI samrAT bhI aparigrahI kahA jA sakatA hai aura mULa hone para eka bhikhArI bhI parigrahI hai| sAdhu ke lie Upara likhe pA~ca mahAvrata mukhya haiN| inakI rakSA ke lie pA~ca samiti, tIna gupti, nava bAr3a brahmacarya, chor3ane yogya AhAra ke 42 doSa, 52 anAcAra, jItane yogya 22 pariSaha Adi batAe gae haiN| inakA svarUpa yathAsthAna dekhanA caahie| sAdhu ke lie Avazyaka bAta 'niHzalyo vrtii'| jisa meM zalya na ho use vratI kahA jAtA hai| ahiMsA, satya Adi vrata lene mAtra se koI saccA vratI nahIM bana sakatA / saccA tyAgI banane ke lie choTI se choTI kintu saba se pahalI zarta hai ki tyAgI ko zalya rahita honA caahie| saMkSepa meM zalya tIna haiM- (1) dambha arthAt DhoMga yA Thagane kI Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha vRtti / (2) bhogoM kI lAlasA / (3) satya para dRr3ha zraddhA na rakhanA athavA asatya kA Agraha / ye tInoM mAnasika doSa haiN| ve jaba taka rahate haiM taba taka mana aura zarIra azAnta rahate haiN| AtmA bhI taba taka svastha nahIM raha sakatA / zalyavAlA vyakti kisI prakAra vrata aGgIkAra kara le to bhI ekAgra citta se unakA pAlana nahIM kara sakatA / jisa prakAra zarIra meM kAMTA yA koI dUsarA tIkSNa padArtha ghusa jAne para zarIra tathA mana azAnta ho jAte haiM / AtmA kisI bhI kArya meM ekAgra nahIM hone pAtI / usI prakAra Upara kahe hue mAnasika doSa bhI AtmA ko vratapAlana ke lie ekAgra nahIM hone dete| isI lie vratoM ko aGgIkAra karane se pahale inheM chor3a denA jarUrI hai / cAritra ke bheda AtmavikAsa ke mArga para calane vAle saba loga samAna zakti vAle nahIM hote / koI aisA dRr3ha hotA hai jo mana, vacana aura kAyA se saba pApoM ko chor3a kara ekamAtra AtmavikAsa ko apanA dhyeya banA letA hai / dUsarA sAMsArika icchAoM ko eka dama rokane kA sAmarthya na hone se dhIre dhIre tyAga karatA hai / isI tAratamya ke anusAra cAritra ke do bheda ho gae haiM- (1) sarvaviraticAritra ( 2 ) dezaviraticAritra / inhIM donoM ko anagAradharma aura sAgAradharma yA sAdhudharma aura zrAvakadharma bhI kahA jAtA hai / sAdhu sadoSa kriyAoM kA sampUrNa rUpa se tyAga karatA hai| pUrNa hone se usake vrata mahAvrata kahe jAte haiN| pUrNa tyAga kI sAmarthya na hone para bhI tyAga kI bhAvanA hone zrAvaka zaktyanusAra maryAdita tyAga karatA hai / sAdhu kI 199 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina manthamAlA apekSA choTe hone se zrAvaka ke vrata aNuvrata kahe jAte haiM / aNuvrata bhI pA~ca haiN| mUla arthAt tyAga kA prathama AdhAra rUpa hone se ve mUlaguNa yA mUlavrata kahalAte haiN| mUlaguNoM kI rakSA, puSTi aura zuddhi ke lie jo vrata svIkAra kie jAte haiM, unheM uttaraguNa yA uttaravrata kahA jAtA hai| aise uttaravata sAta haiM / inameM tIna guNavrata haiM aura cAra zikSAvrata / jIvana ke anta meM eka aura vrata liyA jAtA hai jise saMlekhanA kahate haiM / ina kA svarUpa saMkSepa meM nIce likhe anusAra hai 200 pA~ca aNuvrata pratyeka vyakti choTe athavA bar3e sUkSma athavA bAdara saba prakAra ke jIvoM kI hiMsA kA tyAga nahIM kara sakatA / isalie trasa jIvo kI hiMsA kA tyAga karanA ahiMsANuvrata hai / isI prakAra asatya, corI, kAmAcAra aura parigraha kA bhI apanI apanI zakti ke anusAra tyAga karanA athavA unheM maryAdita karanA krama se satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha aNuvrata haiM / tIna guNavata apanI tyAga bhAvanA ke anusAra pUrva pazcima Adi sabhI dizAoM kA parimANa nizcita karanA, usa se bAhara jAkara pApa kArya kA tyAga karanA dikparimANavrata hai / jina vastuoM meM bahuta adhika pApa kI sambhAvanA ho aise khAna, pAna, gahane, kapar3e Adi kA tyAga karake kama Arambha vAlI vastuoM kI yathAzakti maryAdA karanA upabhogaparibhogaparimANavrata hai| apane bhoga rUpa prayojana ke lie hone vAle adharma vyApAra ke sivAya bAkI ke saba pApa kAryoM se nivRtti lenA arthAt Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taskRti ki zrI jaina siddhAnta bola saMgraha nirarthaka koI kArya na karanA anarthadaNDavirativrata hai| . cAra zikSAvrata kAla kA abhiyaha lekara arthAt amuka samaya taka adharma pravRtti ko tyAga kara dharma pravRtti meM sthira hone kA abhyAsa karanA sAmAyikatrata hai| hamezA ke lie rakhI huI dizAoM kI maryAdA meM se bhI samaya samaya para icchAnusAra prati dina ke lie dizAoM kI maryAdA vA~dhanA aura usake bAhara jAkara pA~ca Azrava sevana kA tyAga karanA dezAvakAzikavata hai| AThama, caudasa Adi tithiyoM para sAvadha kArya chor3a kara yathAzakti azanAdi kA tyAga karake dharmajAgaraNA karanA pauSadhopavAsavana hai / nyAya se paidA kie zuddha azana, pAna, vastra Adi padArthoM ko bhaktipUrvaka supAtra ko denA atithisaMvibhAgavata hai / kapAya kA anta karane ke lie kapAya ke kAraNoM ko ghaTAnA tathA kaSAya kama karate jAnA saMlekhanA hai| saMlekhanAbata jIvana ke anta taka ke lie svIkAra kiyA jAtA hai / isalie yaha vrata mAraNAMtika saMlekhanA kahA jAtA hai| __ ina saba vratoM ko nirdoSa pAlane ke lie yaha jAnanA jarUrI hai ki kisa vrata meM kaisA doSa lagane kI sambhAvanA hai| inhIM dopoM ko jAnane ke lie pratyeka vrata ke pA~ca pA~ca aticAra haiM / kula aticAra 66 haiM / bAraha vratoM ke 60, samyaktva ke 5, saMlekhanA ke 5, jJAna ke 14 tathA 15 karmAdAna / ina saca kA svarUpa yathA sthAna dekhanA caahie| bandha AtmA ananta jJAna, ananta darzana, ananta vIrya, aura Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 zrI seThiyA jaina anya mAlA ananta sukha rUpa hai kintu isakI ananta zaktiyoM ko koM ne AcchAdita kara rakkhA hai / karmoM ke kAraNa hI AtmA saMsAra meM bhaTaka rahA hai| AtmA ke sAtha karmoM kA sambandha anAdi hai| purAne karma chUTate jAte haiM aura nae ba~dhate jAte haiN| nae karmoM kA sambandha hone ke pA~ca kAraNa haiM-mithyAtva, avirati pramAda, kaSAya aura yoga / mithyAtva kA artha hai mithyAdarzana jo samyagdarzana se ulTA hai / mithyAdarzana do prakAra kA hai| (1) yathArtha tattvoM meM zraddhA na honA, (2) ayathArtha vastu para zraddhA karanA / pahalA mRDha dazA meM hotA hai aura dUsarA vicAra dazA meM vicAra zakti kA vikAsa hone ke bAda bhI mithyA abhiniveza ke kAraNa jo vyakti kisI ekAnta dRSTi ko pakar3a kara baiTha jAtA hai use dUsarI prakAra kA samyagdarzana hai| upadezajanya hone ke kAraNa ise abhigRhIta kahA jAtA hai / jaba taka vicAra dazA jAgRta nahIM hotI, anAdikAlIna AvaraNa ke kAraNa mUDha dazA hotI hai, usa samaya na tattvoM para zraddhA hotI hai na atattvoM para / ajJAnAvasthA hone ke kAraNa hI usa samaya tattvoM para azraddhAna kahA jAtA hai / vaha naisargika- upadezanirapekSa hone ke kAraNa anabhigRhIta kahA jAtA hai / dRSTi, mata, sampadAya Adi kA Agraha tathA sabhI aikAntika vicAradhArAe~ abhigRhIta mithyAdarzana haiN| yaha prAyaH manuSya jAti meM hI hotA hai / dUsarA anabhigRhIta mithyAtva kITa pataGga Adi asaMjJI aura mUrchita caitanya vAlI jAtiyoM meM hotA hai / avikasita dazA meM manuSyoM ke bhI ho sakatA hai| avirati arthAt doSoM se virata (alaga) na honA / jaba taka pratyAkhyAna nahIM hotA taba taka manuSya avirata rahatA hai / java Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 203 taka manuSya yaha nizcaya nahIM kara letA ki maiM amuka pApayukta kArya nahIM karU~gA taba taka usake lie usa pApa se hone vAle karmabandha kA dvAra khulA hai / ataeva karmabandha ko rokane ke lie virati arthAt pratyAkhyAna Avazyaka hai| pramAda- pramAda arthAt AtmavismaraNa / dharmakAryoM meM ruci na honA, karttavya aura akarttavya ko bhUla jAnA / kaSAya- samabhAva kI maryAdA ko chor3a denaa| yoga- mana, vacana, aura kAyA kI pravRtti / yadyapi bandha ke pA~ca kAraNa Upara batAe gae haiM inameM bhI kaSAya pradhAna hai| karmaprakRtiyoM ke bandhane para bhI unameM nyUnAdhika kAla taka Thaharane aura phala dene kI zakti kaSAya dvArA hI AtI hai| vAstava meM dekhA jAya to bandha ke do hI kAraNa haiN| yoga aura kaSAya / yoga ke kAraNa AtmA ke sAtha jJAnAdi kA AvaraNa karane vAle karmapradezoM kA sambandha hotA hai aura kaSAya ke kAraNa unameM Thaharane aura phala dene kI tAkata AtI hai| karmoM ko niSphala karane ke lie kaSAyoM para vijaya prApta karanA Avazyaka hai| jaise dIpaka battI ke dvArA tela grahaNa karake apanI uSNatA rUpa zakti se use jvAlA rUpa meM pariNata kara detA hai usI prakAra jIva kapAyayukta mana, vacana aura kAyA se karmavargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake unheM karma arthAt tat tat phala dene vAlI zakti ke rUpa meM pariNata kara detA hai / karma svayaM jar3a hai kintu jIva kA sambandha pAkara unameM phala dene kI zakti A jAtI hai / isa prakAra karmavargaNA ke pudgaloM kA jIva ke sAtha sambandha honA bandha kahA jAtA hai / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 zrI seThiyA jaina granthamAlA bandha ke bheda bandha ke cAra bheda haiM- (1) prakRtibandha, (2) sthitivandha, (3) anubhAvabandha aura (4) pradezabandha / jIva ke dvArA gRhIta hone para karmapudgala jisa samaya karmarUpa meM pariNata hote haiM usa samaya unameM cAra bAteM hotI haiM, ye hI bandha ke cAra bheda haiM / jaise bakarI, gAya, bhaiMsa Adi ke dvArA khAyA gayA ghAsa dUdha rUpa meM pariNata hone para cAra bAtoM vAlA hotA hai- (1) prakRti ( svabhAva ) arthAt mIThA, halkA, bhArI Adi honA / (2) apane svAbhAvika guNoM meM amuka kAla taka sthira rahane kI yogyatA / (3) madhuratA Adi guNoM kI tIvratA aura mandatA / (4) parimANa / isI prakAra jIva ke sAtha sambandhita hone se karmapudgaloM meM bhI svabhAva,, kAlamaryAdA, phala kI taratamatA aura parimANa ye cAra bAteM hotI haiN| jIva ke sAtha sambandha hone se pahale karmavargaNA ke sabhI pudgala eka sarIkhe hote haiN| jJAna kA AvaraNa karane vAle, darzana kA AvaraNa karane vAle, sukha duHkha dene vAle Adi alaga alaga nahIM hote / jIva ke sAtha sambandha hone ke bAda ve ATha svabhAvoM meM pariNata ho jAte haiN| inhIM ATha svabhAvoM ke anusAra karma AThamAne gae haiM / AThoM ke kula milA kara 148 avAntara bheda haiM / isI ko prakRtibandha kahate haiM / ina saba kA vistRta varNana AThaveM bola saMgraha meM diyA jAyagA / karmoM ke tat tat svabhAva meM pariNata hone ke sAtha hI unakI sthiti arthAt kAlamaryAdA kA nizcita honA sthitibandha hai / svabhAva ke sAtha hI tIvra yA manda phala dene vAlI vizeSatAoM kA honA anubhAva Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha bandha hai / grahaNa kie hue karmapudgaloM kA alaga alaga svabhAva meM pariNata hote samaya nizcita parimANa meM vibhakta ho jAnA pradezabandha hai / bandha ke ina cAra bhedoM meM pahalA aura cauthA yoga para Azrita haiN| dUsarA aura tIsarA kaSAya para / ATha karmoM kA svarUpa vistRta rUpa se AThaveM bola meM diyA jAyagA / Asrava aura saMvara Upara batAyA jA cukA hai ki jIva ke sAtha karmoM kA sambandha mana, vacana aura kAyA kI pravRtti ke kAraNa hotA hai tathA kaSAya kI taratamatA ke anusAra una ba~dhe hue karmoM kI kAlamaryAdA tathA phaladAna kI tIvratA yA mandatA nizcita hotI hai| yogoM meM halacala hote hI karmapudgaloM meM halacala hotI hai ve jIva kI ora Ane lagate haiN| kamoM ke isa Agamana ko Azrava kahate haiM / Agamana ke bAda hI vandha hotA hai isalie pahale Azrava hotA hai phira bandha / zubha yoga se zubha kamoM kA Azrava hotA hai aura azubha yoga se azubha Azrava / Azrava ke 42 bheda haiN| Azrava kA nirodha karanA arthAt karmoM ke Agamana ko rokanA saMvara hai / Azrava kA jitanA nirodha hotA hai saMvara kA utanA hI vikAsa hotA hai| Azravanirodha jaise jaise adhika hotA jAtA hai vaise hI jIva uttarottara U~ce guNasthAna meM car3hatA jAtA hai / Azravanirodha tathA saMvara kI rakSA ke lie tIna gupti, pA~ca samiti, dasa yatidharma, bAraha bhAvanAe~, 22 pariSahoM para vijaya aura pA~ca prakAra kA cAritra batAyA gayA hai / ina saba kA vistRta svarUpa aura vivecana usa usa saMkhyA vAle bolasaMgraha meM dekhanA caahie| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina pranthamAlA nirjarA karmoM kA nAza karane ke lie do bAteM Avazyaka haiM - navIna karmoM ke Agamana ko rokanA tathA saMcita karmoM kA naash| navIna karmoM kA Agamana saMvara se ruka jAtA hai| saMcita karmoM kA nAza karane ke lie tapasyA karanI cAhie / jaina zAstroM meM tapasyA ke bAraha bheda batAe gae haiN| unameM chaH bAhyatapa haiM aura chaH Abhyantara tapa / inakA svarUpa chaThe bola saMgraha ke bola naM. 476 aura 478 meM A cukA hai| guNasthAna saMvara aura nirjarA ke dvArA karmoM kA bojha jaise jaise halakA hotA jAtA hai jIva ke pariNAma adhikAdhika zuddha hote jAte haiN| AtmA uttarottara vikasita hotA hai / AtmaguNoM ke isI vikAsa-krama ko guNasthAna kahate haiM / bauddhoM ne isakI jagaha 1. bhUmiyA~ mAnI haiM / guNasthAna 14 haiN| inakA vistRta varNana 14 veM bola saMgraha meM diyA jaaygaa| mota kramika vikAsa karatA huA jIva jaba terahaveM guNasthAna meM pahu~catA hai usa samaya cAra ghAtI karma naSTa ho jAte haiM / AtmA ke mUla guNoM kA ghAta karane vAle hone se jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ghAtI karma kahe jAte haiN| inameM pahale mohanIya kA kSaya hotA hai usake bAda tInoM kA eka sAtha / jJAnAvaraNIya ke nAza hone para AtmA ke jJAna guNa para par3A huA paradA haTa jAtA hai / paradA haTate hI AtmA ananta jJAna Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha vAlA ho jAtA hai / darzanAvaraNIya kA nAza hone para AtmA kA anantadarzana rUpa guNa prakaTa hotA hai| isa guraNa ke prakaTa hote hI AtmA ananta darzana vAlA ho jAtA hai| mohanIya ke nAza hote hI AtmA meM ananta cAritra prakaTa hotA hai / antarAya kA nAza hone para usameM ananta zakti utpanna hotI hai / anantajJAna, anantadarzana, anantacAritra aura anantavIrya ye cAra AtmA ke mUla guNa haiN| terahaveM guNasthAna meM yogoM kI pravRtti hotI hai isalie karma - bandha hotA hai, kintu kaSAya na hone se una karmoM meM sthiti yA phala dene kI zakti nahIM AtI / karma Ate haiM aura binA phala die apane Apa jhar3a jAte haiM / caudahaveM guNasthAna meM yogoM ko pravRtti bhI roka dI jAtI hai / usa samaya na mana kucha socatA hai, na vacana bolatA hai, na kAyA meM halacala hotI hai| isa prakAra yoga nirodha hone para karmoM kA Agamana sarvathA ruka jAtA hai| sAtha meM bAkI bace hue cAra ghAta karmoM kA nAza bhI ho jAtA hai| unakA nAza hote hI jIva siddha, buddha, mukta ho jAtA hai| isI kA nAma mokSa hai| mukti yA mokSa kA artha hai karmoM se sarvathA chuTakArA | 207 bAkI cAra karmoM ke nAza se siddhoM meM nIce likhe guNa prakaTa hote haiM- vedanIya ke nAza se ananta yA avyAvAdha sukha / AyuSya ke nAza se ananta sthiti / nAmakarma ke nAza se zrarUpIpana / gotra ke nAza se agurulaghutva | siddha arthAt mukta AtmA meM cAra pahale vAle milA kara ye hI ATha guNa mAne gae haiN| saMsAra meM janma maraNa kA kAraNa karma hai / karmoM kA nAza hote hI janma maraNa kA cakra chUTa jAtA hai| siddha AtmAoM Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 zrI seThiyA jaina granthamAlA ke karmoM kA atyanta nAza ho jAne ke kAraNa ve phira saMsAra meM nahIM aate| mukti ko prApta karanA hI jainadharma kA antima lakSya hai| jaina sAdhu jaina darzana meM bhAvoM ko pradhAnatA dI gaI hai| jAti, kula veSa yA bAhya kriyAkANDa ko vizeSa mahattva nahIM diyA gyaa| jisa vyakti ke bhAva pavitra haiM, vaha kisI jAti, kisI sampradAya yA kisI veSa vAlA ho usake lie dharma aura mokSa kA dvAra khulA hai| phira bhI pavitra bhAvoM kI rakSA ke lie jainadarzana meM sAdhu tathA zrAvakoM ke lie bAhya niyama bhI vatAe haiN| jaina sAdhu jIva rakSA ke lie mugvavatrikA aura rajoharaNa tathA bhikSA ke lie kATha yA miTTI ke pAtra rakhate haiN| aparigraha vrata kA pAlana karane ke lie ve sonA cA~dI lohA Adi koI dhAtu, usa se banI huI koI vastu yA rupayA paisA noTa Adi kucha bhI apane pAsa nahIM rakhate / AvazyakatA par3ane para maI vagairaha agara gRhastha ke ghara se lAte haiM to kArya hote hI yA mUryAsta hone se pahale pahale use vApisa kara dete haiN| dharmArAdhanA tathA zarIranirvAha ke lie jaina sAdhu jitane upakaraNa rakha sakate haiM unakI maryAdA nizcita hai| ve tIna bhikSApAtra aura eka mAtraka (par3amA) ke sivAya pAtra tathA 72 hAtha se adhika vastra apane pAsa nahIM rakha sakate / isa 72 hAtha meM or3hane, vidyAne, pahinane Adi saba prakAra ke vastra sammilita haiN| sAdhviyA~ adhika se adhika 66 hAtha kapar3A rakha sakatI haiN| jIvahiMsA se bacane dharmArAdhana tathA brahmacarya kI rakSA ke lie sUryAsta ke bAda na kucha khAte haiM, na pIte haiM, na aisI koI Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 209 vastu apane pAsa rakhate haiN| sadA paidala vihAra karate haiM / pairoM meM jUte Adi kucha nahIM pahinate aura na sira para pagar3I, TopI yA chAtA Adi lagAte haiN| jalatI huI dhUpa tathA kar3akar3AtI saradI naMge paira aura naMge sira hI bitAte haiN| svAvalambI tathA niSparigraha hone ke kAraNa nAI Adi se bAla nahIM banavAte / apane hI hAthoM se unheM ukhAr3a DAlate haiM arthAt loca kara lete haiN| jaina sAdhu gRhastha se kisI prakAra kI sevA nahIM krvaate| bImAra yA azakta hone para bhI sAdhu ke sivAya kisI se sahAyatA nahIM lete| bhojana na kisI se banavAte haiM aura na apane nimitta se bane hue ko grahaNa karate haiM / gRhasthoM ke gharoM se thor3A thor3A AhAra lekara, jisase unheM na kaSTa ho na duvArA banAnA par3e, apanA jIvana nirvAha karate haiM / isI ko gocarI kahA jAtA hai| pA~ca mahAvratoM kI rakSA ke lie tathA karmoM kA nAza karane ke lie vividha prakAra kI tapasyAeM karate rahate haiN| brahmacarya kI rakSA ke lie strI ko na chUte haiM aura na akele arthAt gRhastha kI anupasthiti meM usake sAtha vArtAlApa karate haiN| digambara sAdhu bilkula nagna rahate haiM / rajoharaNa ke sthAna para mayUrapiccha rakhate haiM / zvetAmbaroM meM bhI sthAnakavAsI sAdhu mukhavatrikA ko mukha para bA~dhe rakhate haiM aura mUrtipUjaka use hAtha meM rakhate haiM / sthAnakavAsI mUrtipUjA ko nahIM maante| jaina sAdhu chaH kAya ke jIvoM kI rakSA karate haiN| aise kisI kArya kA upadeza nahIM dete jisase kisI prakAra kI jIvahiMsA ho| kaccA pAnI, kacce zAka, kacce phala, kacce dhAna yA aisI kisI bhI vastu ko jisameM jIva hoM, nahIM chuute| bhikSA ke samaya agara koI vastu inheM sparza kara rahI ho to use nahIM lete / prati dina subaha Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 zrI seThiyA jaina pranthamAlA aura zAma ko pratikramaNa arthAt kie hue pApoM kI AlocanA karate haiN| bhUla yA doSa ke lie prAyazcitta lete haiN| saMyama kI rakSA ke lie unheM kaThina pariSaha sahane par3ate haiN| apane AcAra ke anusAra nirdoSa AhAra na milane para bhUkhA rahanA par3atA hai| nirdoSa pAnI na milane para pyAse raha jAnA par3atA hai| isI prakAra saradI, garamI, roga tathA dUsare ke dvArA die gae kaSTa Adi 22 pariSaha haiM / inako samabhAvapUrvaka sahane se AtmA balavAna hotA hai| mukhya vizeSatAe~ jainadharma kI cAra mukhya vizeSatAe~ haiN| bhagavAn mahAvIra ke upadezoM meM saba jagaha inakI jhalaka hai / inhIM ke kAraNa jaina dharma vizvadharma banane aura vizva meM zAnti sthApita karane kA dAvA karatA hai| ve cAra nimnalikhita haiM ahiMsAvAda saMsAra ke sabhI prANI mukha cAhate haiN| jisa prakAra sukha hameM pyArA lagatA hai usI prakAra vaha dUsaroM ko bhI pyArA hai / jaba hama dUsare kA sukha chInane kI koziza karate haiM to dUsarA hamArA mukha chInanA cAhatA hai / sukha kI isI chInAjhapaTI ne duniyA~ ko azAnta tathA dukhI banA rakhA hai| isa azAnti ko dUra karane ke lie jaina darzana kahatA hai tumaMsi nAma taM ceva, jaM haMtavvaM ti manasi / tumaMsi nAma taM ceva jaM ajjAveyavvaM ti manasi / tumaMsi nAma taM ceva, jaMparitAveyavvaM ti manasi |tumNsi nAma taM ceva jaM parighetavvaM ti manasi / evaM tumaMsi nAma taM ceva, jaM Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 211 uddavayavvaM ti manasi / aMjU ceya paDibuddhajIvI tamhA Na haMtA, Na vidhAyae, aNusaMveyamappANeNaM, jaM haMtavvaM NAbhipatthae (bhAcArAMga zrutaskandha 1 madhyayana 5 uddezA 5 sUtra 320) _ 'he pANI ! tU jise mArane yogya samajhatA hai usakI jagaha svayaM apane ko samajha / tU jisa para hukma calAnA cAhatA hai usake sthAna para apane ko mAna / tU jise kaSTa denA cAhatA hai usake sthAna para apane ko mAna / tU jisako kaida karanA cAhatA hai usakI jagaha apane ko mAna / tU jise mAra DAlanA cAhatA hai usakI jagaha bhI apane ko hI samajha / isa prakAra kI samajha ko dhAraNa karane vAlA Rju arthAt sarala hotA hai| na kisI ko kaSTa denA cAhie na mAranA caahie| kaSTa dene yA mArane se pIche svayaM kaSTa uThAnA par3atA hai aisA jAna kara kisI ko mArane kA irAdA na karanA caahie|' isa prakAra jainadarzana meM batAyA gayA hai ki dUsare ke kaSTa ko apanA hI duHkha samajhanA cAhie / jo vyakti dUsare ke duHkha ko apanA duHkha samajhegA vaha dUsare ko kaSTa dene kI icchA bhI nahIM kara sakatA / ulTA dukhI pANI ke duHkha ko dUra karane kA prayatna kregaa| isa prakAra sabhI prANI paraspara sadbhAva sIkhate haiM aura isI sadbhAva se vizva meM zAnti sthApita ho sakatI hai| syAhAda jaina darzana kI dUsarI vizeSatA syAdvAda hai / isakA svarUpa pahale batAyA jA cukA hai| syAdvAda se sabhI taraha ke sAmpadAyika jhagar3oM kA nipaTArA ho jAtA hai aura vastu ko pUrNa rUpa se samajhane kI zakti AtI hai jisase manuSya vastu ke sacce . Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 zrI seThiyA jaina grantha mAlA kI svarUpa ko jAna sakatA hai / ekAnta dRSTi ko chor3ate hI jhagar3oM kA anta aura vastu kA samyagjJAna ho jAtA hai| karmavAda jAnate hue athavA binA jAne jo manuSya kUe kI tarapha bar3hatA hai vaha usameM avazya giratA hai| usake girane aura girane se hone vAle kaSTa kA kAraNa vaha svayaM hai| isI prakAra jo vyakti kisI dukhI prANI para dayA karatA hai, dukhI prANI usake bhakta bana jAte haiM, hara taraha se usakI zubha kAmanA karate haiM / isa zubha kAmanA, kIrti yA bhakti ke prApta hone kA kAraNa vaha dayAlu manuSya svayaM hai / inake lie kisI bAhya zakti ko mAnane kI AvazyakatA nahIM hai / Izvara yA kisI dUsarI bAhya zakti ke hAtha meM apane bhAgya ko sauMpa dene se manuSya akarmaNya bana jAtA hai / vaha yaha samajhane lagatA hai ki Izvara jo kucha karegA vahI hogA, manuSya kucha nahIM kara sktaa| jaina darzana kA karmavAda isa akarmaNyatA ko dUra karatA hai / vaha kahatA hai acche yA bure apane bhAgya kA nirmAtA puruSa svayaM hai| puruSa apane Apa hI sukhI aura dukho banatA hai| uttarAdhyayana ke 20veM adhyayana meM pAyA hai appA naI veyaraNI, appA me kUDasAmalI / appA kAmaduhA gheNU, appA me naMdaNaM vaNaM // appAkattAvikattA ya duhANa ya suhANa y| appA mittamamittaM ca, duppaTThiya suphiro|| arthAt-- AtmA hI vaitaraNI nadI aura kUTa zAlmalI vRkSa ke samAna duHkhadAyI hai aura AtmA hI kAmadhenu tathA nandana Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 213 / vana ke samAna sukhadAyI hai| AtmA hI sukha duHkhoM kA kartA tathA bhoktA hai / AtmA hI sumArga para cale to saba se bar3A mitra hai aura kumArga para cale to AtmA hI saba se bar3A zatru hai! jIva apane hI pApakarmoM dvArA naraka gati jaise bhayaGkara duHkha uThAtA hai aura apane hI kie hue satkarmoM dvArA svarga Adi divya sukha bhogatA hai isa prakAra jaina darzana jIva ko apane sukha duHkhoM ke lie svayaM uttaradAyI batA kara paravazatA ko dUra kara karmaNyatA kA pATha paDhAtA hai / yaha jaina darzana kI tIsarI vizeSatA hai 1 sAmyavAda jaina darzana kI cauthI vizeSatA sAmyavAda hai| mokSa yA AtmavikAsa kA sambandha AtmA se hai| AtmA jAti pA~ti ke bandhanoM se pare hai| isalie pratyeka vyakti dharma sunane aura AtmavikAsa karane kA adhikArI hai| cAhe vaha brAhmaNa ho yA cANDAla ho AtmavikAsa ke mArga para calane kA donoM ko samAna adhikAra hai | kulavizeSa meM paidA hone mAtra se koI dharma kA adhikArI yA adhikArI nahIM banatA / 1 isI prakAra mokSa kA mArga kisI veSa, sampradAya yA liGga se sambandha nahIM rakhatA / jo vyakti rAga aura dveSa para vijaya prApta karatA hai, kaSAyoM ko manda karatA hai, karmoM ko khapA DAlatA hai vaha kisI veSa meM ho, strI athavA puruSa kisI bhI liGga kA ho mokSa prApta kara sakatA hai| isI lie jaina darzana meM pandraha prakAra ke siddha batAe gae haiN| yaha bAta jaina darzana kI vizAlatA aura guNapUjakatA kA paricaya detI hai / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 zrI seThiyA jaina granthamAlA darzanoM kI paraspara tulanA darzanoM ke pArasparika bheda aura samAnatA ko samajhane ke lie nIce kucha bAteM likhI jAtI haiN| darzanoM kA saMkSipta svarUpa samajhane meM ye bAteM vizeSa sahAyaka siddha hoNgii| inameM sabhI darzana unake vikAsakrama ke anusAra rakkhe gae haiN| pahale batAyA jA cukA hai ki darzanoM ke vikAsakrama kI do dhArAe~ haiM / veda ko pramANa mAna kara calane vAlI aura yukti ko mukhyatA dene vaalii| pahale vaidika paramparA ke anusAra chahoM darzanoM kA vicAra kiyA jaaygaa| pravartaka sAMkhya darzana para kapila RSi ke banAe hue mUtra haiN| ve hI isa ke Adi pravartaka mAne jAte haiN| yoga darzana maharSi pataJjali se zurU huA hai / vaizeSika darzana ke pravartaka maharSi kaNAda haiN| nyAya darzana ke gautama / mImAMsA ke naimini aura vedAnta ke vyAsa, kintu advaitavedAnta kA prArambhazaGkarAcArya se hI hotA hai| mukhya pratipAdya sAMkhya, yoga, vaizeSika, nyAya aura vedAnta ye pA~coM darzana jJAnavAdI haiM arthAt jJAna ko pradhAnatA dete haiM / jJAna se hI mukti mAnate haiM / prakRti aura puruSa kA bhedajJAna hI sAMkhyamata meM mokSa hai| isako ve vivekakhyAti kahate haiN| yogamata bhI aisA hI mAnatA hai / vaizeSika aura nyAya 16 padArthoM ke tattvajJAna se mokSa mAnate haiM / mAyA kA AvaraNa haTane para brahmatattva kA sAkSAtkAra ho jAnA vedAnta darzana meM mukti hai| isa prakAra ina pA~coM darzanoM meM jJAna hI mokSa yA mokSa kA kAraNa hai / isa Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta pola saMgraha 215 lie jJAna hI mukhya rUpa se pratipAya hai| mImAMsA darzana kriyAvAdI hai| unake mata meM vedavihita karma hI jIvana kA mukhya dhyeya hai / vedavihita karmoM ke anuSThAna aura niSiddha karmoM ko chor3ane se jIva ko svarga athavA mukha prApta hotA hai| acche yA bure karmoM ke kAraNa hI jIva sukhI 'yA dukhI hotA hai / karmoM kA vidhAna yA niSedha hI mImAMsA darzana kA mukhya pratipAdya hai| jagat sAMkhya darzana ke anusAra jagat prakRti kA pariNAma hai / mukhya rUpa se prakRti aura puruSa do tatva haiN| puruSa cetana, nirlipta nirguNa tathA kUTastha nitya hai / prakRti jar3a, triguNAtmikA tathA pariNAminitya hai| sattva, rajasa, aura tamas tInoM guNoM kI sAmyAvasthA meM saMsAra prakRti meM lIna rahatA hai / guNoM meM viSamatA hone para prakRti se mahattattva, mahattattva se ahaGkAra Adi krama se pA~ca jJAnendriyA~, pA~ca karmendriyA~, pA~ca tanmAtrAe~, aura mana kI utpatti hotI hai / pA~ca tanmAtrAoM se phira pA~ca mahAbhUta utpanna hote haiM / pA~ca mahAbhUtoM se phira sampUrNa jagat kI sRSTi hotI hai| yoga darzana kA sRSTikrama bhI sAMkhyadarzana ke samAna hI hai| inhoM ne Izvara ko mAnA hai kintu sRSTi meM usakA koI hastakSepa nahIM hotaa| __ vaizeSika darzana ke anusAra saMsAra paramANu se zurU hotA hai| paramANu se dvayaNuka, tIna dvayaNukoM se trasareNu isI krama se ghayadi avayavI dravya banate haiN| ye avayavI dravya hI saMsAra haiN| dravya, guNa, Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 zrI seThiyA jaina pranthamAlA karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya aura abhAva ye sAta padArtha haiN| nyAya tathA mImAMsAdarzana meM sRSTikrama vaizeSikoM ke samAna hI hai| . vedAntadarzana meM saMsAra brahma kA vivarta aura mAyA kA pariNAma hai| saMsAra pAramArthika sat nahIM hai kintu vyAvahArika sat arthAt mithyA hai| jagatkAraNa sAMkhya aura yoga ke mata se jagat kA kAraNa triguNAtmikA prakRti hai| naiyAyika aura vaizeSikoM ke anusAra kAryajagat ke prati paramANu, Izvara, Izvara kA jJAna, Izvara kI icchA, Izvara kA prayatna, dizA, kAla, adRSTa (dharma aura adharma), prAgabhAva aura vighnasaMsargAbhAva kAraNa haiN|" mImAMsakoM ke mata meM jIva, adRSTa aura paramANu, jagat ke pati kAraNa haiM / vedAnta ke mata se Izvara arthAt avidyA se yukta brahma jagat kA upAdAna kAraNa hai aura vahI nimitta kAraNa hai / Izvara sAMkhya darzana Izvara ko nahIM maantaa|yogdrshn ke anusAra kleza karmavipAka aura unake phala Adi se aspRSTa puruSavizeSa hI Izvara hai / inake mata meM Izvara jagatkartA nahIM hai| vaizeSika aura naiyAyika mata meM Izvara jagat kA kartA hai| usameM ATha guNa hote haiM- saMkhyA (ekatva), parimANa (paramamahat) pRthaktva, saMyoga, vibhAga, buddhi, icchA aura prayatna / mImAMsaka Izvara ko nahIM maante| vedAntI mAyAvacchinna caitanya ko Izvara mAnate haiN| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha jIva sAMkhya darzana meM puruSa ko hI jIva mAnA gayA hai vaha aneka tathA vibhu arthAt sarvavyApaka hai |sukh duHkha Adi saba prakRti ke dharma haiN| puruSa ajJAnatA ke kAraNa unheM apanA samajha kara dukhI hotA hai| yoga darzana meM jIva kA svarUpa sAMkhyoM ke samAna hI hai| vaizeSika tathA naiyAyikoM ke anusAra zarIra, indriya Adi kA adhiSThAtA AtmA hI jIva hai| isa meM 14 guNa haiM-saMkhyA parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura bhAvanA nAma kA saMskAra / inake mata meM bhI jIva vibhu tathA nAnA hai| mImAMsA darzana ke anusAra bhI jIva vibhu, nAnA, karttA tathA bhoktA hai| vedAnta ke anusAra antaHkaraNa se yukta brahma ho jIva hai| bandha hetu sAMkhya aura yoga darzana ke anusAra jIva saMsAra meM aviveka ke kAraNa ba~dhA huA hai / vAstava meM prakRti puruSa se sarvathA bhinna hai / prakRti jar3a hai aura puruSa cetana / donoM ke sarvathA bhinna hone para bhI prakRti ke kAryoM ko apane samajha kara jIya apane ko dukhI tathA saMsAra meM pha~sA huA pAtA hai| prakRti aura puruSa kA bhedajJAna hote hI mokSa ho jAtA hai| isalie ina donoM kA aviveka arthAt bhedajJAna kA na honA hI saMsArabandha kA kAraNa hai| naiyAyika aura vaizeSika bhI ajJAna ko hI bandha kA kAraNa mAnate haiM / mImAMsA darzana ke anusAra niSiddha karma bandha ke kAraNa haiN| vedAnta meM avidyA ko bandha kA kAraNa mAnA gayA hai| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA wunmarrrrrrrrrrow . bandha sAMkhya mata meM trividha duHkha kA sambandha hI bandha hai| yoga darzana meM prakRti aura puruSa ke saMyoga se paidA hone vAle avidyA Adi pA~ca kleza |naiyaayik aura vaizeSika mata meM ikkIsa prakAra ke duHkha kA sambandha hI bandha hai / mImAMsA darzana meM narakAdi duHkhoM kA sambandha tathA vedAnta darzana meM zarIrAdi ke sAtha jIva kA abheda jJAna bandha hai| mokSa sAMkhya, yoga, vaizeSika aura nyAyadarzana meM duHkha kA dhvaMsa arthAt nAza ho jAnA hI mokSa hai| mImAMsA darzana mokSa nahIM mAnatA / yajJAdi ke dvArA hone vAlA svarga arthAt sukha usa mata meM mokSa hai| vedAnta darzana ke anusAra jIvAtmA aura paramAtmA ke ekya kA sAkSAtkAra ho jAnA mokSa hai| mokSa sAdhana sAMkhya aura yogadarzana meM prakRti puruSa kA viveka tathA vaizeSika aura naiyAyika mata meM tattvajJAna hI mokSa kA kAraNa hai| pImAMsA mata meM svarga rUpa mokSa kA sAdhana vedavihita karma kA anuSThAna aura niSiddha karmoM kA tyAga hai / vedAntadarzana meM avidyA aura usake kArya kA nivRtta ho jAnA mokSa hai| adhikArI sAMkhyadarzana meM saMsAra se virakta puruSa ko mokSa mArga kA adhikArI mAnA hai| yogadarzana meM mokSa kA adhikArI viziSTha citta vAlA hai| nyAya aura vaizeSika darzana meM duHkhajijJAsu Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 219 arthAt duHkha ko chor3ane kI icchA vAlA vyakti mokSamArga kA adhikArI hai| mImAMsA darzana meM karmaphalAsakta tathA vedAntadarzana meM sAdhanacatuSTayasampanna vyakti mokSamArga kA adhikArI hai| isa loka tathA paraloka ke bhogoM se virakti honA, zAnta, dAnta, uparata tathA samAdhi se yukta honA, vairAgya tathA mokSa kI icchA honA, ye cAra sAdhana catuSTaya haiM / vAda saMsAra meM do taraha ke padArtha haiM- (1) nitya jo kabhI utpanna nahIM hote aura na kabhI naSTa hote haiM / (2) anitya, jo utpanna bhI hote haiM aura naSTa bhI hote rahate haiN| ___ anitya kAryoM kI utpatti ke pratyeka mata kI prakriyAe~ bhinna bhinna haiN| sAMkhya aura yogadarzana pariNAmavAdI haiM / isa mata ke anusAra kArya utpanna hone se pahale bhI kAraNa rUpa meM vidyamAna rahatA hai / isI lie ise satkAryavAda bhI kahA jAtA hai / arthAt saMsAra meM koI vastu naI utpanna nahIM hotii| ghaTa, paTa Adi sabhI vastue~ pahale se vidyamAna haiN| kAraNa sAmagrI ke ekatra hone para abhivyakta arthAt prakaTa ho jAtI hai| isI abhivyakti ko utpatti kahA jAtA hai / pariNAma kA artha hai bdlnaa| arthAt kAraNa hI kArya rUpa meM abhivyakta hotA hai / sAMsArika sabhI padArthoM kA kAraNa prakRti hai / prakRti hI mahAn Adi tattvoM ke rUpa meM pariNata hotI huI ghaTa paTa Adi rUpa meM avibhakta hotI hai / isI kA nAma pariNAmavAda hai| vaizeSika, naiyAyika aura mImAMsaka ArambhavAdI haiM / inake mata meM ghaTAdi kArya paramANuoM se prArambha hote haiM / utpatti se Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina grantha mAlA pahale ve asat rahate haiN| kisI bhI kArya ke prArambha hone para paramANuoM meM kriyA hotI hai / do paramANu milakara gaNuka banatA hai / tIna ghaNukoM se trsrennu| isI prakAra uttarottara vRddhi hote hue avayavI banatA hai| yahI ArambhavAda hai| vedAntI vivarttavAda ko mAnate haiM / ina ke mata se saMsAra avidyA yukta brahma kA kArya hai / avidyA anAdi hai| brahma paramArtha sat hai aura ghaTa paTAdi padArtha mithyA arthAt vyAvahArika sat hai|sb padArthoM ke kAraNa do haiM-avidyA aura brhm|sNsaar avidyA kA pariNAma hai aura brahma kA vivatta / kAraNa aura kArya kI sattA eka ho to use pariNAma kahA jAtA hai| agara kAraNa aura kArya donoM kI sattA bhinna bhinna ho to use vivartta kahA jAtA hai / mAyA aura saMsAra donoM vyAvahArika sat haiM isalie saMsAra mAyA kA pariNAma hai| brahma paramArtha sat hai aura saMsAra vyAvahArika sat , isalie saMsAra brahma kA vivartta hai| AtmapariNAma chahoM darzanoM meM AtmA vibhu hai / vedAntadarzana meM AtmA eka hai aura bAkI matoM meM naanaa| khyAti jJAna do taraha kA hai- pramANa aura bhrama / bhrama ke tIna bheda haiM- saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya / saMdehAtmaka jJAna ko saMzaya kahate haiN| viparIta jJAna ko viparyaya aura anizcita praznAtmaka jJAna ko anadhyavasAya kahate haiN| viparIta jJAna ke lie dArzanikoM meM paraspara vivAda hai| aMdhere meM rassI dekha kara sA~pa samajha lenA viparIta jJAna hai| yahA~ para prazna hotA Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jaina siddhAnta bola saMgraha 221 hai ki viparIta jJAna kaise hotA hai ? naiyAyikAdi prAyaH sabhI matoM meM jJAna ke prati padArtha ko kAraNa mAnA hai / rassI meM sA~pa kA bhrama hone para prazna uThatA hai ki vahA~ sA~pa na hone para bhI usakA jJAna kaise huA? isI kA uttara dene ke lie dArzanikoM ne bhinna bhinna khyAtiyA~ mAnI haiN| ___ sAMkhya, yoga aura mImAMsaka akhyAti yA vivekAkhyAti ko mAnate haiM / inakA kahanA hai ki 'yaha sA~pa hai' isa meM do jJAna mile hue haiN| yaha rassI hai aura vaha saaNp| 'yaha rassI hai' yaha jJAna pratyakSa hai aura vaha sA~pa hai' yaha jJAna smaraNa / donoM jJAna sacce haiM / sAmane par3I huI rassI kA jJAna bhI saccA hai aura pahale dekhe hue sA~pa kA smaraNa bhI saccA hai| ina donoM jJAnoM meM bhI do do aMza haiN| eka sAmAnyAMza aura dUsarA vizeSAMza / rassI ke jJAna meM yaha sAmAnyAMza hai aura rassI vizeSAMza / 'vaha sA~pa hai' isa meM vaha sAmAnyAMza aura sA~pa vizeSAMza / 'yaha sA~pa hai' isa jJAna meM indriyAdi doSa ke kAraNa eka jJAna kA vizeSa aMza vismRta ho jAtA hai aura dUsare kA sAmAnya aMza / isa prakAra ina donoM jJAnoM kA bheda karane vAle aMza vismRta hone se vAkI bace donoaMzoM kA jJAna raha jAtA hai aura vahI 'yaha sA~pa hai' isa rUpa meM mAlUma par3atA hai| ina ke mata meM mithyAjJAna hotA hI nahIM / jitane jJAna haiM saba svayaM sacce haiM isaliye 'yaha sA~pa hai' yaha jJAna bhI saccA hai| asala meM do jJAna haiM aura una kA bheda mAlUma na par3ane se bhrama ho jAtA hai / bheda yA viveka kA jJAna na honA hI vivekAkhyAti hai| naiyAyika aura vaizeSika anyathAkhyAti mAnate haiN| una Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 bhI seThiyA jaina granthamAlA kA kahanA hai ki 'yaha sAMpa hai' isa jJAna meM kisI dUsarI jagaha dekhA huA sAMpa hI mAlUma par3atA hai| pahale dekhA huA sAMpa 'vaha sAMpa' isa rUpa meM mAlUma par3anA cAhiye kintu doSa ke kAraNa 'yaha sAMpa' aisA mAlUma par3ane lagatA hai / isa prakAra pUrvAnubhUta sarpa kA anyathA (dUsare) rUpa meM arthAt 'vaha sAMpa' kI jagaha 'yaha sAMpa' mAlUma par3anA anyathAkhyAti hai| __ vedAntI anirvacanIya khyAti mAnate haiN| arthAt 'yaha sAMpa hai' isa bhramAtmaka jJAna meM nayA sarpa utpanna ho jAtA hai| vaha sAMpa vAstavika sat nahIM hai| kyoMki vAstavika hotA to usake kATane kA asara hotaa| AkAzakusuma kI taraha asatya bhI nahIM hai, kyoMki asat hotA to mAlUma hI na pdd'taa| sadasat bhI nahI hai kyoMki ina dono meM paraspara virodha hai / isa liye sat asat aura sadasat tInoM se vilakSaNa anirvacanIya arthAt jisa ke liye kucha nahIM kahA jA sakatA aisA sAMpa utpanna hotA hai| yahI anirvacanIya khyAti hai| pramANa vaizeSika pratyakSa aura anumAna do pramANa mAnate haiN| sAMkhya tathA yoga pratyakSa, anumAna aura Agama / naiyAyika pratyakSa, anumAna, upamAna aura zabda / mImAMsaka tathA vedAntI pratyakSa, anumAna, upamAna, Agama, arthApatti aura abhAva / sattA vedAnta ko chor3a kara sabhI darzana sAMsArika padArthoM ko vAstavika sat arthAt paramArtha sat mAnate haiM / nyAya, aura vaizeSika sattA ko jAti mAnate haiM tathA padArthoM meM isa kA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha | rahanA samavAya sambandha se mAnate haiN| sAMkhya, yoga aura mImAMsaka jAti yA samavAya sambandha ko nahIM mAnate / vedAnta darzana meM sattA tIna prakAra kI hai| brahma meM pAramArthika sattA rahatI hai / vyavahAra meM mAlUma par3ane vAle ghaTa paTa Adi padArthoM meM vyavahAra sattA / svama yA bhramAtmaka jJAna ke samaya utpanna hone vAle padArthoM meM pratibhAsika sattA arthAt ve jitanI dera taka mAlUma par3ate haiM utanI dera hI rahate haiN| upayoga pratyeka darzana yA usakA grantha prArambha hone se pahale apanI upayogitA batAtA hai / sAdhAraNa rUpa se sabhI darzana tathA una para likhe gae granthoM kA upayoga sukhaprApti aura duHkhoM se chuTakArA hai| kintu sukha kA svarUpa sabhI darzanoM meM eka nahIM hai / isa liye upayoga meM bhI thor3A thor3A bheda par3a jAtA hai / sAMkhyadarzana prakRti aura puruSa kA bheda jJAna karavAnA hI apanA upayoga mAnatA hai| yoga kA upayoga hai citta kI ekAgratA / vaizeSika aura nyAya ke anusAra sAdharmya vaidharmya Adi dvArA tattvajJAna ho jAnA hI upayoga hai / mImAMsA kA upayoga he yajJAdi ke vidhAnoM dvArA svage prApta karanA / brahmarUpa pAramArthika tattva kA sAkSAtkAra karanA hI vedAnta darzana kA upayoga hai| avaidika darzana jo darzana yA vicAradhArAe~ veda ko pramANa nahIM mAnatI vikAsa kI dRSTi se una kA krama nIce likhe anusAra hai--cArvAka, Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 zrI seThiyA jaina granthamAlA vaibhASika, sautrAntika, yogAcAra, mAdhyamika aura jaina / bIca kI cAroM vicAradhArAe~ bauddhoM meM se nikalI haiN| tulanAtmaka dRSTi se samajhAne ke lie inake viSaya meM bhI kucha bAteM nIce likhI jAtI haiN| pravartaka cArvAka darzana ke pravartaka bRhaspati mAne jAte haiM, kintu inakA koI grantha na milane se yaha nizcaya pUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki bRhaspati nAma ke koI prAcArya vAstava meM hue the yA nhiiN| __bauddhoM ke vaibhASika aura sautrAntika mata tIna piTakoM meM pAe jAte haiN| isalie inakA prAranma unhIM se mAnA jAtA hai| bAda meM bahuta se prAcAryoM ne ina matoM para grantha likhe haiN| yogAcAra mata ke pravartaka AcArya asaGga aura vasubandhu mAne jAte haiN| mAdhyamika mata ke pradhAna AcArya nAgArjana the / vartamAna jaina darzana ke pravartaka bhagavAna mahAvIra svAmI haiM / pradhAna pratipAdya cArvAka darzana bhautikavAdI. hai / svarga naraka kI saba bAtoM ko DhoMga mAnatA hai| vaibhASikoM kA sarvAstivAda hai arthAt duniyA~ kI sabhI vastue~ vAstava meM sat kintu kSaNika haiM aura pratyakSa tathA anumAna se jAnI jAtI haiN| sautrAntika mata meM saba vastue~ sat hone para bhI pratyakSa kA viSaya nahIM haiM / ve saba anumAna se jAnI jAtI haiM / yogAcAra jJAnAdvaitavAdI hai arthAt saMsAra kI sabhI vastue~ jhUThI haiM, kevala jJAna hI saccA hai / vaha bhI kSaNika hai / mAdhyamika zUnyavAdI haiM / unake mata meM saMsAra na bhAvasvarUpa hai, na abhAvasvarUpa hai, na bhAvAbhAva Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 zrI jaina siddhAnta pola saMgraha svarUpa hai, na anirvacanIya hai| ina cAroM koTiyoM se vinirmukta zUnya hai| mAdhyamika kA artha hai madhyama mArga ko mAnane vAlA arthAt jo bhAva aura abhAva donoM ke bIca meM rhe| jaina darzana kA mukhya siddhAnta syAdvAda hai / syAdvAda aura madhyamavAda meM yahI pharka hai ki syAvAda meM bhinna bhinna apekSAoM se ekAnta dRSTiyoM kA samanvaya kiyA jAtA hai, unakA niSedha nahIM kiyA jaataa| madhyamavAda donoM antoM kA niSedha karatA hai| jagat cArvAka saMsAra ko pRthvI, jala, agni aura vAyu ina cAra bhUtoM se banA huA mAnate haiM / vaibhASika aura sautrAntika jagata ko kSaNika tathA anAdipravAha rUpa mAnate haiN| yogAcAra jJAna ke sivAya mAlUma par3ane vAle sabhI padArthoM ko mithyA mAnate haiN| mAdhyamika saMsAra ko zUnyarUpa mAnate haiN| jaina saMsAra ko vAstavika anAdi aura aneka dharmAtmaka mAnate haiM / jagatkAraNa cArvAka mata se jagat kA kAraNa cAra bhUta haiN| bauddha saMsAra ko pravAha rUpa se anAdi mAnate haiN| unake mata se bhinna bhinna vastuoM ke alaga alaga kAraNa haiN| jaina bhI saMsAra ko pravAha rUpa se anAdi mAnate haiM, kintu sArI vastue~ chaH dravyoM se banI huI haiN| cArvAka, jaina yA bauddha koI bhI AtmA se atirikta Izvara ko nahIM mAnate / jaina aura bauddhadarzana meM pUrNa vikasita AtmA hI Izvara yA paramAtmA mAnA gayA hai, kintu vaha jagatkartA nahIM hai| cArvAka jIva ko deharUpa, indriyarUpayAmanarUpa mAnate haiN| bauddhoM ke mata meM jIva aneka, kSaNika aura madhyama parimANa vAle haiN| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 zrI seThiyA jaina granthamAlA jaina darzana meM jIva aneka, karttA, bhoktA aura deha parimANa hai / bandhahetu cArvAka mata meM mokSa nahIM hai, isalie bandha hetu, bandha, mokSa usake sAdhana aura adhikArI kA prazna hI nahIM hotA / bauddha asmitAbhiniveza arthAt ahaGkAra ko bandha kA kAraNa mAnate haiN| jaina mata meM rAga aura dveSa bandha ke kAraNa 1 bandha bauddhamata meM AtmasantAnaparamparA kA banA rahanA hI bandha hai / usake TUTate hI mokSa ho jAtA hai| jaina darzana meM karmaparamANuoM kA AtmA ke sAtha sambandha honA bandha mAnA gayA hai| t mokSa bauddha mata meM santAnaparamparA kA viccheda hI mokSa hai| jaina darzana meM karmoM kA sarvathA kSaya hojAnA mokSa hai / sAdhana bauddhadarzana meM saMsAra ko duHkhamaya, kSaNika. zUnya Adi batAyA gayA hai| isa prakAra kA cintana hI mokSa kA sAdhana hai| tapasyA aura viSayabhoga donoM se alaga rahakara madhyama mArga ko apanAne se hI zAnti prApta hotI hai| jainadarzana meM saMvara aura nirjarA ko mokSa kA sAdhana mAnA hai / adhikArI bauddha aura jaina donoM darzanoM meM saMsAra se virakta manuSya tatvajJAna kA adhikArI mAnA gayA hai / vAda cArvAkoM meM vastu kI utpatti ke viSaya meM kaI bAda pracalita haiM una meM mukhya rUpa se svabhAvavAda hai / arthAt vastu kI utpatti aura vinAza svAbhAvika rUpa se apane zrApa hote rahate haiM / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 225 svabhAvavAda ke sivAya ina meM AkasmikavAda, ahetuvAda, abhUtivAda, svataHutpAdavAda, anupAkhyotpAdavAda, yadRcchAvAda Adi bhI pracalita haiN| bauddha pratItyasamutpAda ko mAnate haiN| arthAt kArya na to utpatti se pahale rahatA hai aura na bAda meM / vastu kA kSaNabhara rahanA hI utpAda hai| jainadarzana sadasatkAryavAda ko mAnatA hai| arthAt utpatti se pahale kArya kAraNa rUpa se sat aura kArya rUpa se asat rahatA hai| . prAsmA cArvAkadarzana meM AtmA aneka tathA zarIra rUpa hai| bauddhadarzana meM AtmA madhyama parimANa, aneka tathA jJAnaparamparA rUpa hai| jainadarzana meM AtmA zarIra parimANa, aneka tathA jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi guNoM vAlA hai| khyAti ___ cArvAkadarzana meM khyAti viSayaka koI mAnyatA nahIM miltii| bauddha AtmakhyAti ko mAnate haiM, arthAt rassI meM 'yaha sA~pa' / isa bhrama meM sAMpa kevala jJAna svarUpa Antarika padArtha hai| usa meM bAhyasattA nahIM hai| vahI sAMpa doSa ke kAraNa bAhya rUpa se mAlUma par3ane lagatA hai| isa prakAra AtmA arthAt jJAnarUpa Antarika padArtha kA bAhyarUpa se pratIta honA AtmakhyAti hai| jainadarzana meM sadasatkhyAti mAnI jAtI hai| arthAta rassI meM mAlUma par3ane vAlA sAMpa svarUpataH sat hai aura rassI ke rUpa meM asat hai / usI kI pratIti hotI hai| asat gaganakusuma kI taraha abhAvarUpa hone se mAlUma nahIM par3a sakatA aura rassI rUpa meM bhI sAMpa ko sat mAnane se vaha jJAna bhramAtmaka nahIM mAnA jA sakatA isaliye sadasatrakhyAti ko mAnanA caahie| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 zrI seThiyA jaina grantha mAlA pramANa cArvAka kevala pratyakSa ko pramANa mAnate haiM / bauddha pratyakSa aura anumAna do ko / koI koI bauddha kevala pratyakSa ko hI pramANa mAnate haiM / jainadarzana meM pratyakSa aura parokSa do pramANa mAne gae haiN| pratyakSa ke phira smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama pA~ca bheda haiN| sattA cArvAka, vaibhASika, sautrAntika aura jaina mata ke anusAra saMsAra kI sabhI vastuoM meM pAramArthika sattA hai / yogAcAra jJAna meM pAramArthika sattA aura bAhyavastuoM ko mithyA mAnatA hai|maadhymik sattA ko nahIM maante| una ke mata meM sabhI zunya hai| upayoga ___ cArvAka darzana kI zikSA manuSya ko pakkA nAstika banAtI hai| svarga, naraka aura mokSa kI cintA chor3a kara isI jIvana ko Anandamaya banAnA cAhie yahI bAta sikhAne meM cArvAka mata kI upayogitA hai| bauddha darzana ke anusAra jaba taka AtmA kA astitva hai taba taka duHkhoM se chuTakArA nahIM mila sktaa| isalie duHkha miTAne ke lie apane astitva ko hI miTA denA caahie| isa prakAra duHkha se chuTakArA pAne kI zikSA denA hI bauddha darzana kA upayoga hai| jainadarzana ke anusAra AtmA ananta guNoM kA bhaNDAra hai| jaimadarzana una AtmaguNoM ke vikAsa kA mArga batAtA hai / AtmA kA pUrNa vikAsa ho jAnA hI mokSa hai aura yahI parama puruSArtha hai| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM bola saMgraha [bola naM0 48-563 taka] 498- vinaya ke sAta bheda vyutpattyartha- vinIyate kSipyate'STapakAraM karmAneneti vinyH| arthAt jisa se ATha prakAra kA karmamala dUra ho vaha vinaya hai| __svarUpa-dUsare ko utkRSTa samajha kara usa ke prati zraddhA bhakti dikhAne aura usa kI prazaMsA karane ko vinaya kahate haiN| vinaya ke sAta bheda haiM-- (1) jJAnavinaya-- jJAna tathA jJAnI para zraddhA rakhanA, una ke prati bhakti tathA bahumAna dikhAnA, una ke dvArA pratipAdita vastuoM para acchI taraha vicAra tathA manana karanA aura vidhipUrvaka jJAna kA grahaNa tathA abhyAsa karanA jJAnavinaya hai| matijJAna Adi ke bheda se isa ke pA~ca bheda haiN| (2) darzanavinaya-isa ke do bheda haiM suzrUSA aura anaashaatnaa| darzanaguNAdhikoM kI sevA karanA, stuti vagairaha se una kA satkAra karanA, sAmane Ate dekha kara khar3e hojAnA, vastrAdi ke dvArA sanmAna karanA, padhArie, Asana alaMkRta kIjie isa prakAra nivedana karanA, unheM Asana denA, unakI pradakSiNA karanA, hAtha jor3anA, Ate hoM to sAmane jAnA, baiThe hoM to upAsanA karanA, jAte samaya kucha dUra pahu~cAne jAnA muzraSA vinaya hai| anAzAtanAvinaya- yaha paiMtAlosa taraha kA hai| arihanta, arhatpratipAdita dharma, prAcArya, upAdhyAya, sthavira, kula,gaNa, saMgha, astivAdarUpa kriyA, sAMbhogikakriyA, matijJAna,zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ina pandraha sthAnoM kI Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 zrI seThiyA jaina granthamAlA AzAtanA na karanA, bhaktibahumAna karanA tathA guNoM kA kIrtana krnaa| dharma saMgraha meM bhakti, bahumAna aura varNavAda ye tIna bAteM haiM / hAtha jor3anA vagairaha bAhya AcAroM ko bhakti kahate haiN| hRdaya meM zraddhA aura prIti rakhanA bahumAna hai / guNoM ko grahaNa karanA varNavAda hai| (3) cAritravinaya-sAmAyika Adi cAritroM para zraddhA karanA kAya se unakA pAlana karanA tathA bhavyaprANiyoM ke sAmane unakI prarUpaNA karanA cAritravinaya hai / sAmAyika cAritra. vinaya, chedopasthApanika cAritravinaya, parihAravizuddhi cAritravinaya, sUkSmasaMparAya cAritravinaya aura yathAvyAtacAritravinaya ke bheda se isake pAMca bheda haiN| (4) manavinaya- prAcAryAdi kI mana se vinaya karanA, mana kI azubhapravRtti ko rokanA tathA use zubha pravRtti meM lagAnA manavinaya hai| isa ke do bheda haiM prazasta manavinaya tathA aprazasta manavinaya / ina meM bhI pratyeka ke sAta sAta bheda haiN| (5) vacanavinaya-AcAryAdi kI vacana se vinaya karanA, vacana kI azubha pravRtti ko rokanA tathA use zubha vyApAra meM lagAnA vacanavinaya hai| isake bhI mana kI taraha do bheda haiM / phira pratyeka ke sAta sAta bheda haiM ve Age likhe jaayeNge| (6) kAyavinaya-prAcAryAdi kI kAya se vinaya karanA, kAyA kI azubha pravRtti ko rokanA tathA use zubha vyApAra meM pravRtta karanA kAyavinaya hai / isake bhI manavinaya kI taraha bheda haiM / (7) upacAravinaya-dUsare ko sukha prApta ho, isa taraha kI bAhya kriyAeM karanA upacAravinaya hai / isa ke bhI sAta bheda haiN| (uvavAI sUtra 20) (bhagavatI zataka 25 uddezA 7) (ThANAMga sUtra 585) (dharmasaMgraha adhyayana 3 tAticAra prakaraNa) Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 231 499- prazastamanavinaya ke sAta bheda mana ko sadoSa kriyAvAle, karkaza, kaTu, niSThura, paruSa, pApa, karmoM kA bandha karane vAle, chedakArI, bhedakArI, dUsare ko kaSTa pahu~cAne vAle, upadrava khar3A karane vAle aura prANiyoM kA ghAta karane vAle vyApAra se bacAe rakhanA prazastamanavinaya hai| arthAt mana meM aise vyApAroM ko na socanA tathA inake viparIta zubha bAtoM ko socanA prazastamanavinaya hai / isake sAta bheda haiM(1) apAvae-- pApa rahita mana kA vyApAra / (2) asAvajje- krodhAdi doSarahita mana kI pravRtti / ( 3 ) akirie- kAyikI Adi kriyAoM meM Asakti rahita mana kI prvRtti| ( 4 ) niruvakkese- zokAdi upakleza rahita mana kA vyaapaar| (5) aNaNhavakare-- Azravarahita / (6) acchavikare-apane tathA dUsare ko pIr3ita na karane vaalaa| (7) abhUyAbhisaMkaNe - jIvoM ko bhaya na utpanna karane vAlA mana kA vyaapaar| (bhagavatI zataka 25 uddezA 7) (ThANAMya sUtra 585) (uvavAI sUtra 20) 500- aprazastamanavinaya ke sAta bheda Upara likhe hue sadoSa kriyAvAle Adi azubha vyApAroM meM mana ko lagAnA aprazastamanavinaya hai / isake sAta bheda haiM(1) pAvae- pApa vAle vyApAra meM mana ko lgaanaa| (2) sAvajje-doSa vAle vyApAra meM mana ko lgaanaa| (3) sakirie- kAyikI Adi kriyAoM meM Asaktisahita mana kA vyaapaar| ( 4 ) sajvakkese- zokAdi upaklezasahita mana kA vyApAra / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 zro seThiyA jaina andhamAlA (5) aNhavayakara- Azrava vAle kAryoM meM mana kI pravRtti / (6) chavikare- apane tathA dUsaroM ko prAyAsa (parezAnI) pahuMcAne vAle vyApAra meM mana ko pravRtta krnaa| (7) bhUyAbhisaMkaNe-jIvoM ko bhaya utpanna karane vAle vyApAra meM mana pravRtta krnaa| (bhagavatI zataka 25 uddezA 7) (ThANAMga sUtra 585) (uvavAI satra 20) 501- prazastavacanavinaya ke sAta bheda vacana kI zubha pravRtti koprazastavacanavinaya kahate haiM / arthAt kaThora, sAvadya, chedakArI, bhedakArI Adi bhASA na bolane tathA hita, mita, priya, satya vacana bolane ko tathA vacana se dUsaroM kA sanmAna karane ko prazastavacanavinaya kahate haiN| isake bhI prazastamanavinaya kI taraha sAta bheda haiM / vahA~ pAparahita Adi mana kI pravRtti hai, yahA~ pApayukta vacana se rahita honA hai| bAkI svarUpa mana kI taraha hai| (bhagavatI zataka 25 uddezA 7) (ThANAMga sUtra 585) 502 aprazastavacanavinaya ke sAta bheda vacana ko azubha vyApAra meM lagAnA aprazastavacanavinaya hai / isake bhI aprazastamanavinaya kI taraha sAta bheda haiN| (bhagavatI zataka 25 uddezA 7) (ThANAMga sUtra 185) 503- prazastakAyavinaya ke sAta bheda . kAyA arthAt zarIra se AcArya Adi kI bhakti karane aura zarIra kI yatanApUrvaka pravRtti ko prazastakAyavinaya kahate haiM / isake sAta bheda haiM(1) AuttaM gamaNaM- sAvadhAnatApUrvaka jaanaa| (2) uttaM ThANaM- sAvadhAnatApUrvaka ThaharanA / (3) uttaM nisIyaNaM- sAvadhAnatApUrvaka baiThanA / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAma zrI jaina siddhAnta bola saMgraha (4) AuttaM tuyadRNaM- sAvadhAnatApUrvaka lettnaa| (5) AuttaM ullaMghaNaM- sAvadhAnatApUrvaka ullaMghana krnaa| (6)AuttaM pallaMghaNaM-sAvadhAnatApUrvaka bAra bAra laaNghnaa| (7) AuttaM sabidiyajogajuMjaNayA- sAvadhAnatApUrvaka sabhI indriya aura yogoM kI pravRtti krnaa| (bhagakatI zataka 25 uddezA 7) (ThANAMga sUtra 585) (uvavAI sUtra 20) 504- aprazastakAyavinaya ke sAta bheda zarIra ko asAvadhAnI se azubha vyApAroM meM lagAnA aprazastakAyavinaya hai / isake bhI sAta bheda haiM(1) aNAuttaM gamaNaM- asAvadhAnI se jaanaa| (2) praNAuttaM ThANaM-asAvadhAnI se tthhrnaa| (3) aNNAuttaM nisIyaNaM- asAvadhAnI se baiThanA / (4) aNAuttaM tuyadRNaM- asAvadhAnI se lettnaa| (5) abAuttaM ullaMghaNaM-asAvadhAnI se ullaMghana krnaa| (6) aNAuttaM pallaMghaNaM- asAvadhAnI se idhara udhara bAra bAra ullaMghana krnaa| (7) aNAuttaM sabidiyajogajaMjaNayA- asAvadhAnI se sabhI indriya aura yogoM kI pravRtti krnaa| (bhagavatI zataka 25 uddezA 7) (ThANAMga sUtra 585) (uvavAI satra 20) 505- lokopacAravinaya ke sAta bheda __ dUsare ko mukha pahu~cAne vAle bAhya AcAra ko lokopacAra vinaya kahate haiN| athavA loka arthAt janatA ke upacAra (vyavahAra) kolokopacAra vinaya kahate haiN| isa ke sAta bheda haiM(1) abhAsavattiyaM- guru vagairaha apane se bar3oM ke pAsa rahanA aura abhyAsa meM prema rkhnaa| (2) paracchandANuvattiyaM- unakI icchAnusAra clnaa| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 bhI seThiyA jaina granthamAlA (3) kajjaheuM- unake dvArA kie hue jJAna dAnAdi kArya ke lie unheM vizeSa maannaa| (4) kayapaDikattiyA- dUsare dvArA apane Upara kie hue upakAra kA badalA denA athavA bhojana Adi ke dvArA guru kI suzrUSA karane para ve prasanna hoMge aura usake badale meM ve mujhe jJAna sikhAyeMge aisA samajha kara unakI vinaya bhakti karanA / (5) attagavesaNayA- aArga(dukhI prANiyoM) kI rakSA ke lie unakI gaveSaNA krnaa| (6) desakAlaeNayA- avasara dekha kara clnaa| (7) savyatyesu appaDilomayA- saba kAryoM meM anukUla rhnaa| (bhagavatI zataka 25 uddezA 7)(hANAMga sUtra 585) (uvavAI sUtra 20) va (dharmasaMgraha adhikAra 2 vratAticAra prakaraNa) 506 sUtra sunane ke sAta bola - jo thor3e akSaroM vAlA ho, sandeha rahita ho, sAragarbhita ho, vistRta arthavAlA ho, gambhIra tathA nirdoSa ho use sUtra kahate haiN| sUtra ko sunane tathA jAnane kI vidhi ke sAta aMga haiM(1) mUrya- mUka rahanA (mauna rakhanA) . (2) huMkAra- huMkArA denA (jI, hA~, aisA kahanA) (3) bADhaMkAraM- Apane jo kucha kahA hai, ThIka hai aisA kahanA (4) paDipuccha- pratipRcchA karanA / (5) vImaMsA-mImAMsA arthAt yukti se vicAra krnaa| (6) pasaMgapArAyaNaM- pUrvApara prasaMga samajhakara bAta ko pUrI taraha smjhnaa|. (7) pariniha- dRDhatApUrvaka bAta ko dhAraNa krnaa| pahile pahala sunate samaya zarIra ko sthira rakhakara tathA mauna raha kara ekAgra citta se sUtra kA zravaNa karanA caahie| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mo jaina siddhAnta bola saMgraha 235 dUsarI bAra hu~, arthAt tahattikAra karanA cAhie / tIsarI bAra bADhaMkAra karanA cAhie, arthAt yaha kahanA cAhie ki Apane jo kucha kahA vahI satya hai / cauthI bAra sUtra kA pUrvApara abhiprAya samajha kara koI saMdeha ho to pRcchA karanI cAhie / yaha bAta kaise hai ? merI samajha meM nahIM AI, isa prakAra namratA se pUchanA cAhie / pAMcavI daphe usa bAta kI pramANa se paryAlocanA karanI cAhie arthAt yukti se usa bAta kI sacAI DhUMDhanI caahie| chahI daphe uttarottara pramANa prApta karake usa viSaya kI pUrI bAteM jAna lenI cAhie / sAtavIM bAra aisA dRDhajJAna hRdaya meM jamA lenA cAhie jise guru kI taraha acchI taraha dUsare se kahA jA sake, ziSya ko isa vidhi se mUtra kA zravaNa karanA caahie| (vizeSAvazyaka bhASya gAthA 165) 507-cintana ke sAta phala zrAvaka ko prAtaHkAla uThakara vItarAga bhagavAn kA smaraNa karake nIce likhI bAteM socanI caahieN| __ saMsAra ke prANiyoM meM dvIndriyAdi trasa jIva utkRSTa haiM / una meM bhI paJcendriya sarvazreSTha haiM / paMcendriyoM meM manuSya tathA manuSyoM meM AryakSetra pradhAna hai / AryakSetra meM bhI uttama kula tathA uttama jAti duSpApya haiN| aise kula tathA jAti meM janma prApta karake bhI zarIra kA pUNoMga honA, usameM bhI dharma karane kI sAmarthya honA, sAmarthya hone para bhI dharma ke prati utsAha honA kaThina hai / utsAha hone para bhI tattvoM ko jAnanA muzkila hai / jAna kara bhI samyaktva arthAt zraddhA honA kaThina hai|shrddhaa hone para bhI zIla kI prApti arthAt suzIla acche svabhAva aura cAritra vAlA honA durlabha hai / zIla prApti hone para bhI dAyikabhAva Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 bhI seThiyA jaina granthamAlA aura una meM bhI kevalajJAna saba se adhika durlabha hai / kaivalya kI prApti ho jAne para ananta sukha rUpa mokSa kI prApti hotI hai / janma, jarA aura mRtyu Adi ke duHkhoM se bhare hue saMsAra meM thor3A sA bhI mukha nahIM hai / isalie mokSa ke lie hI prayatna karanA caahie| janma vagairaha ke duHkhoM se rahita avyAbAdha sukha ko prApta karane kI bahuta sI sAmagrI to mujhe pUrvakRta zubha kAryoM se prApta hogaI hai / jo nahIM prApta huI hai usI ke lie mujhe prayatna karanA caahie| jisa saMsAra ko burA samajha kara buddhimAn chor3a dete haiM, usa meM kabhI lipta nahIM honA caahie| isa prakAra socane ko cintana kahate haiN| isa ke sAta phala haiMveraggaM kammakkhaya visuddhanANaM ca crnnprinnaamo| thirayA Auya bohI, iya ciMtAe guNA huMti // (1) veraggaM- vairAgya / (2) kammakkhaya- karmoM kA nAza / (3) visuddhanANaM-vizuddha jJAna / (4) caraNapariNAmo- cAritra kI vRddhi / (5) thirayA-dharma meM sthiratA / (6) Auya-zubha Ayu kA bandha / (7) bohI- bodhi arthAt tattva jJAna kI prApti / ___Upara likhe anusAra cintana karane se saMsAra se virakti ho jAtI hai / tattvacintana rUpa tapa se karmoM kA kSaya hotA hai| jJAna kA ghAta karane vAle karma dUra hone se vizuddha jJAna hotA hai| mohanIya karma halakA par3ane se cAritra guNa kI vRddhi hotI hai| saMsAra ko tuccha tathA pApa ko saMsAra kA kAraNa samajhane se dharma meM sthiratA hotI hai| isa taraha kA cintana karate samaya agara AyuSya baMdha jAya to zubha mati kA bandha hotA hai| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jaina siddhAnta bola saMgraha 237 isa taraha tattvoM kA abhyAsa karane se bodhi, kalyANa arthAta tattvajJAna ho jAtA hai aura saba prakAra ke zreya (uttama guNoM) kI prApti hotI hai| (abhidhAnarAjendra koSa 7vAM bhAga 'sAkga' zabda) 508- vartamAna avasarpiNI ke sAta kulakara apane apane samaya ke manuSyoM ke lie jo vyakti maryAdA bA~dhate haiM, unheM kulakara kahate haiN| ye hI sAta kulakara sAta manu bhI kahalAte haiN| vartamAna avasarpiNI ke tIsare Are ke anta meM sAta kulakara hue haiN| kahA jAtA hai, usa samaya 10 prakAra ke kalpavRkSa kAladoSa ke kAraNa kama ho ge| yaha dekha kara yugalie apane apane vRkSoM para mamatva karane lge| yadi koI yugaliyA dUsare ke kalpavRkSa se phala le letA to jhagaDAkhar3A ho jaataa| isa taraha kaI jagaha jhagar3e khar3e hone para yugaliyoM ne socA koI puruSa aisA honA cAhie jo saba ke kalpavRkSoM kI maryAdA bA~dha de| ve kisI aise vyakti ko khoja hI rahe the ki unameM se eka yugala strI puruSa ko vana ke sapheda hAthI ne apane Apa sa~Da se uThA kara apane Upara baiThA liyaa| dUsare yugaliyoM ne samajhA yahI vyakti hama logoM meM zreSTha hai aura nyAya karane lAyaka hai| sabane usako apanA rAjA mAnA tathA usake dvArA bA~dhI huI maryAdA kA pAlana karane lge| aisI kathA pracalita hai| pahale kulakara kA nAma vimalavAhana hai| bAkI ke chaH isI kulakara ke vaMza meM krama se hue / sAtoM ke nAma isa prakAra haiM (1) vimalavAhana, (2) cakSuSmAn , (3) yazasvAna , (4) abhicandra, (5) prazreNI, (6) marudeva aura (7) nAbhi / sAtaveM kulakara nAbhi ke putra bhagavAn RSabhadeva hue| vimalavAhana kulakara ke samaya sAta hI prakAra ke kalpavRkSa the| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 zro seThiyA jaina granthamAlA usa samaya truTitAMga, dIpa aura jyoti nAma ke kalpavRkSa nahIM the| (ThANAMga sUtra 556) (samavAyAMga 147) (jainatatvAdarza bhAga ? gR0 362) 509- vartamAna kulakaroM kI bhAryAoM ke nAma * vartamAna avasarpiNI ke sAta kulakaroM kI bhAryAoM ke nAma isa prakAra haiM- (1) candrayazA, (2) candrakAntA, (3) surUpA, (4) pratirUpA, (5) cakSuSkAntA, (6)zrIkAntA aura (7)marudevI / ina meM marudevI bhagavAna RSabhadeva kI mAtA thiiN| aura usI bhava meM siddha huI haiN| - (ThANAMga 516) (samavAyAMga 157) 510-- daNDanIti ke sAta prakAra aparAdhI ko dubArA aparAdha se rokane ke lie kucha kahanA yA kaSTa denA daNDanIti hai / isake sAta prakAra haiMhakkAre- 'hA' ! tumane yaha kyA kiyA ? isa prakAra khnaa| makAre- 'phira aisA mata karanA' isa taraha niSedha krnaa| dhikkAre- kie hue aparAdha ke lie use phaTakAranA / paribhAse- krodha se aparAdhI ko 'mata jAo' isa prakAra khnaa| maMDalabaMdhe- niyamita kSetra se bAhara jAne ke lie roka denA / cAratte-kaida meM DAla denaa| chavicchede- hAtha paira nAka vagairaha kATa DAlanA / inameM se prathama vimalavAhana nAmaka kulakara ke samaya 'hA' nAma kI daNDanIti thii| aparAdhI ko 'hA' tumane yaha kyA kiyA ?' itanA kahanA hI paryApta thaa| itanA kahane ke bAda aparAdhI bhaviSya ke lie aparAdha karanA chor3a detA thaa|duusre kulakara cakSuSmAna ke samaya bhI yahI eka daNDanIti thii| tIsare aura cauthe kulakara ke samaya thor3e aparAdhoM ke lie 'hA' aura bar3e aparAdhoM ke lie 'makAra' kA daNDa thA / aparAdhI ko kaha diyA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta pola saMgraha jAtA thA aisA kAma mata karo' / pA~caveM chaThe aura sAtaveM kulakara ke samaya hAkAra, makAra aura dhikkAra tInoM prakAra kI dnnddniitiyaaNthiiN| choTe aparAdha ke lie hAkAra, madhyama ke lie makAra,aura bar3e aparAdha ke lie dhikkArarUpadaNDa diyA jAtA thaa| bharata cakravartI ke samaya bAkI ke cAra daNDa pravRtta hue| kucha logoM kA mata hai, paribhASA aura maNDalabandha rUpa do daNDa RSabhadeva ke samaya pravRtta hogae the, zeSa do bharata cakravartI ke samaya hue| (ThANAMga sUtra 556) 511-- AnevAle utsarpiNIkAla ke sAta kulakara Ane vAle utsarpiNI kAla meM sAta kulakara hoNge| inake nAma isa prakAra haiM (1) mitravAhana, (2) subhauma, (3) suprabha, (4) svayambha, (5) datta, (6) sUkSma aura (7) subandhu / (agaNAMga sUtra 116) (samavAyAMga 157) 512-- gata utsarpiNIkAla ke sAta kulakara __ gata utsarpiNIkAla meM sAta kulakara hue the| unake nAma nIce likhe anusAra haiM (1) mitradAma, (2) sudAma, (3) supArzva, (4) svayamprabha, (5) vimalaghoSa, (6) sughoSa aura (7) mhaaghoss| (ThANAMga sUtra 556) 513.. padaviyA~ sAta gaccha, gaNa yA saMgha kI vyavasthA ke lie yogya vyakti ko die jAne vAle vizeSa adhikAra ko padavI kahate haiM / jaina saMgha meM sAdhuoM kI yogyatAnusAra sAta padaviyA~ nizcita kI gaI haiN| (1) AcArya- caraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, dravyAnuyoga aura gaNitAnuyoga ina cAroM anuyogoM ke jJAna ko dhAraNa Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina grantha mAlA karane vAlA, caturvidha saMgha ke saJcAlana meM samartha tathA chattIsa guNoM kA dhAraka sAdhu AcArya padavI ke yogya samajhA jAtA hai| (2) upAdhyAya - jo sAdhu vidvAn ho tathA dUsare sAdhuoM ko par3hAtA ho use upAdhyAya kahate haiM / (3) pravartaka- AcArya ke Adeza ke anusAra vaiyAvacca Adi meM sAdhuoM ko ThIka taraha se pravRtta karane vAlA pravartaka kahalAtA hai| ( 4 ) sthavira - saMvara se girate hue yA dukhI hote hue sAdhuoM ko jo sthira kare use sthavira kahate haiM / sthavira sAdhu dIkSA, vaya, zAstrajJAna Adi meM bar3A hotA hai / 240 (5) gaNI - eka gaccha (kucha sAdhuoM kA samUha ) ke mAlika ko gaNI kahate haiM / ( 5 ) gaNadhara -- jo AcArya kI AjJA meM rahate hue guru ke kathanAnusAra kucha sAdhuoM ko lekara alaga vicaratA hai use gaNadhara kahate haiM / (7) gaNAvacchedaka- gaNa kI sArI vyavasthA tathA kAryoM kA khyAla karane vAlA gaNAvacchedaka kahalAtA hai / ThANAMga sUtra meM inakI vyAkhyA nIce likhe anusAra hai(1) AcArya - pratibodha, dIkSA, yA zAstrajJAna Adi dene vAlA / (2) upAdhyAya - sUtroM kA jJAna dene vAlA / (3) pravartaka - jo zrAcArya dvArA batAe gae vaiyAvacca yAdi dharma kAryoM meM sAdhuoM ko pravRtta kare / tavasaMjamajogesu jo jogo tastha taM payahei / ahaM ca niyanteI gaNatantillo pavatI u // arthAt tapa, saMyama aura zubhayoga meM se jo sAdhu jisake yadyapi gaNadhara zabda se tIrthaMkara ke pradhAna ziSya hI lie jAte haiM kintu sAta padaviyoM meM gaNadhara zabda kA uparokta artha kiyA gayA hai| sata Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha lie yogya ho use usI meM pravRtta karane vAlA, ayogya yA kaSTa sahana karane kI sAmarthya se hIna ko nivRtta karane vAlA tathA hamezA gaNa kI cintA meM lagA huA sAdhu pravartaka kahA jAtA hai| (4) sthavira-pravartaka ke dvArAdharmakAryoM meM lagAe hue sAdhuoM ke zithila yA dukhI hone para jo unheM saMyama yA zubhayoga meM sthira kare use sthavira kahate haiN| thirakaraNA puNa thero pavattivAvAriesu asthesu / jo jastha sIyai jaI saMtabalo taM thira kuNai / arthAt jo pravartaka ke dvArA batAe gae dharmakarmoM meM sAdhuoM ko sthira kare vaha sthavira kahA jAtA hai| jo sAdhu jisa kArya meM zithila yA dukhI hotA hai sthavira use phira sthira kara detA hai| (5) gaNI- gaNa arthAt sAdhuoM kI TolI kA praacaary| jo kucha sAdhuoM ko apane zAsana meM rakhatA hai| (6) gaNadhara yA gaNAdhipati- tIrthaMkaroM ke pradhAna ziSya gaNadhara kahe jAte haiN| athavA sAdhuoM kI dinacaryA Adi kA pUrA dhyAna rakhanevAlA sAdhu gaNadhara kahA jAtA hai / piyadhamme daDhadhamme saMviggo ujjuno ya teyNsii| saMgahuvaggahakusalo, suttasthaviU gaNAhivaI / / arthAt jise dharma pyArA hai, jo dharma meM dRr3ha hai, jo saMvega vAlA hai, sarala tathA tejasvI hai, sAdhuoM ke lie vastra pAtra Adi kA saMgraha tathA anucita bAtoM ke lie upagraha arthAt rokaToka karane meM kuzala hai aura sUtrArtha ko jAnane vAlA hai vahI gaNAdhipati hotA hai| (7) gaNAvacchedaka- jo gaNa ke eka bhAga ko lekara gaccha kI rakSA ke lie AhAra pAnI Adi kI suvidhAnusAra alaga vicaratA hai use gaNAvacchedaka kahate haiN| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 zrIseThiAyA jaina manprathamalA uddhavaNApahAvaNa khettovahimaggaNAsu avisaaii| sattasthatadabhayaviU gaNavaccho eriso hoi|| arthAt- dUra vihAra karane, zIghra calane tathA kSetra aura dUsarI upadhiyoM ko khojane meM jo ghabarAne vAlA na ho, sUtra artha aura tadubhaya rUpa Agama kA jAnakAra ho aisA sAdhu gaNAvacchedaka hotA hai| (ThANAMga sUtra 177 TIkA) 514- AcArya tathA upAdhyAya ke sAta saMgrahasthAna, - AcArya aura upAdhyAya sAta bAtoM kA dhyAna rakhane se jJAna athavA ziSyoM kA saMgraha kara sakate haiM , arthAt ina sAta bAtoM kA dhyAna rakhane se ve saMgha meM vyavasthA kAyama rakha sakate haiM, dUsare sAdhuoM ko apane anukUla tathA niyamAnusAra calA sakate haiN| (1)AcArya tathA upAdhyAya ko AjJA aura dhAraNA kA samyak prayoga karanA caahie| kisI kAma ke lie vidhAna karane ko AjJA kahate haiM, tathA kisI bAta se rokane ko arthAt niyantraNa ko dhAraNA kahate haiN| isa taraha ke niyoga (AjJA) yA niyantraNa ke anucita hone para sAdhu Apasa meM yA AcArya ke sAtha kalaha karane lagate haiM aura vyavasthA TUTa jAtI hai / athavA dezAntara meM rahA huA gItArtha sAdhu apane aticAra ko gItArtha AcArya se nivedana karane ke lie agItArtha sAdhu ke sAmane jo kucha gRDhArtha padoM meM kahatA hai use AjJA kahate haiM / aparAdha kI bAra vAra AlocanA ke bAda jo prAyazcitta vizeSa kA nizcaya kiyA jAtA hai use dhAraNA kahate haiN| ina donoM kA prayoga yathArIti na hone se kalaha hone kA Dara hai, isalie ziSyoM ke saMgrahArtha ina kA samyak prayoga honA caahie| (2) AcArya aura upAdhyAya ko ratnAdhika kI vandanA vagairaha kA samyakprayoga karAnA cAhie / dIkSA ke bAda jJAna, darzana Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 243 aura cAritra meM bar3A sAdhu choTe sAdhu dvArA vandanIya samajhA jAtA hai| agara koI choTA sAdhu ratnAdhika ko vandanA na kare to AcArya aura upAdhyAya kA kartavya hai ki ve use vandanA ke lie pravRtta kreN| isa vandanAvyavahAra kA lopa hone se vyavasthA TUTane kI sambhAvanA hai| isalie vandanAvyavahAra kA samyakprakAra pAlana karavAnA caahie| yaha dUsarA saMgrahasthAna hai| (3) ziSyoM meM jisa samaya jisa sUtra ke par3hane kI yogyatA ho athavA jitanI dIkSA ke bAda jo sUtra par3hAnA cAhie usa kA AcArya hamezA dhyAna rakkhe aura samaya Ane para ucita sUtra par3hAve / yaha tIsarA saMgrahasthAna hai| ThANAMga sUtra kI TIkA meM sUtra par3hAne ke lie dIkSAparyAya kI nimnalikhita maryAdA kI gaI hai tIna varSa kI dIkSAparyAya vAle sAdhu ko AcArAMga par3hAnA cAhie / cAra varSa vAle ko sUyagaDAMga / pA~ca varSa vAle ko dazAzrutaskandha,bRhatkalpa aura vyvhaar| ATha varSa kI dIkSAparyAya vAle ko ThANAMga aura smvaayaaNg| dasa varSa kI dIkSAparyAya vAle ko vyAkhyAprajJapti arthAt bhagavatI sUtra par3hAnA cAhie |gyaarh varSa kI dIkSAparyAya vAle ko khuDDiyavimANapavibhatti (kSullakavimAnapravibhakti), mahallayAvimANapavibhatti (mahadvimAnapravibhakti), aMgacUliyA, baMgacUliyA, aura vivAhacUliyA ye pA~ca sUtra par3hAne caahie| bAraha varSa vAle ko aruNovavAe (aruNo.. papAta), varuNovavAe (varuNopapAta), garulovavAe (garuDopapAta), dharaNovavAe (dharaNopapAta) aura vesamaNovavAe (vaizramaNopapAta) / teraha varSa vAle ko utthAnazruta, samutthAna zruta, nAgapariyAvaliu aura nirayAvaliAu ye cAra sUtra / caudaha varSa vAle ko AzIviSabhAvanA aura pandraha varSa Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA vAle ko dRSTiviSabhAvanA | solaha sataraha aura aThAraha varSa vAle ko krama se cAraNabhAvanA, mahAsvanabhAvanA aura tejonisarga par3hAnA cAhie / unnIsa varSa vAle ko dRSTivAda nAma kA bArahavA~ aMga aura bIsa varSa pUrNa ho jAne para sabhI zrutoM ko par3hane kA vaha adhikArI ho jAtA hai / ina sUtroM ko par3hAne lie yaha niyama nahIM hai ki itane varSa kI dIkSAparyAya ke bAda ye sUtra avazya par3hAye jAya~, kintu yogya sAdhu ko itane samaya ke bAda hI vihita sUtra par3hAnA cAhie | | ( 4 ) AcArya tathA upAdhyAya ko bImAra, tapasvI tathA vidyAdhyayana karane vAle sAdhuoM kI vaiyAvacca kA ThIka prabandha karanA cAhie | yaha cauthA saMgrahasthAna hai / (5) AcArya tathA upAdhyAya ko dUsare sAdhuoM se pUchakara kAma karanA cAhie, binA pUche nahIM / athavA ziSyoM se dainikakRtya ke lie pUchate rahanA caahie| yaha pA~cavA saMgrahasthAna hai / (6) AcArya tathA upAdhyAya ko prApta Avazyaka upakaraNoM kI prApti ke lie samyakprakAra vyavasthA karanI cAhie / arthAt jo vastueM Avazyaka haiM aura sAdhuoM ke pAsa nahIM haiM unakI nirdoSa prApti ke lie yatna karanA caahie| yaha chaThA saMgrahasthAna hai| (7) AcArya tathA upAdhyAya ko pUrvaprApta upakaraNoM kI rakSA kA dhyAna rakhanA cAhie / unheM aise sthAna meM na rakhane denA cAhie jisa se ve kharAba ho jAya~ yA cora vagairaha le jAya~ / yaha sAtavA~ saMgrahasthAna hai / (ThANAMga sUtra 366 tathA 544 ) ( vyavahAra sUtra uddezA 10 gAthA 1 - 35) 515-- gaNApakramaNa sAta kAraNa vizeSa se eka gaNa yA saMgha ko chor3a kara dUsare gaNa 244 AcArya yA upAdhyAya kisI sAdhu ko vizeSa buddhimAn aura yogya samajha kara yathAvasara kara sakata haiN| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha meM cale jAne yA ekalavihAra karane ko gaNApakramaNa kahate haiN| AcArya, upAdhyAya, sthavira yA apane se kisI bar3e sAdhu kI AjJA lekara hI dUsare gaNa meM jAnA kalpatA hai / isa prakAra eka gaNa ko chor3a kara jAne kI AjJA mAMgane ke lie tIrthakaroM ne sAta kAraNa batAe haiM -- 245 ( 1 ) 'nirjarA ke hetu sabhI dharmoM ko maiM pasanda karatA huuN| sUtra aura artharUpa zruta ke nae bheda sIkhanA cAhatA hU~ / bhUle hue ko yAda karanA cAhatA hU~ aura par3he hue kI AvRtti karanA cAhatA hU~ tathA kSapaNa, vaiyAvRtya rUpa cAritra ke sabhI bhedoM kA pAlana karanA cAhatA hU~ / una saba kI isa garaNa meM vyavasthA nahIM hai / isalie he bhagavan ! maiM dUsare garaNa meM jAnA cAhatA huuN'| isa prakAra AjJA mAMga kara dUsare gaNa meM jAnA pahalA gaNApakramaNa hai / dUsare pATha ke anusAra 'maiM saba dharmo ko jAnatA hU~' isa prakAra ghamaNDa se gaNa chor3a kara cale jAnA pahalA gaNApakramaNa hai ( 2 ) 'maiM zruta aura cAritra rUpa dharma ke kucha bhedoM kA pAlana karanA cAhatA hU~ aura kucha kA nahIM, jina kA pAlana karanA cAhatA hU~ una ke lie isa gaNa meM vyavasthA nahIM hai / isa lie dUsare gaNa meM jAnA cAhatA hU~' isa kAraNa eka gaNa ko chor3a kara dUsare meM calA jAnA dUsarA gaNApakramaNa hai / (3) 'mujhe sabhI dharmoM meM sandeha hai / apanA sandeha dUra karane ke lie maiM dUsare gaNa meM jAnA cAhatA hU~' / 1 (4) 'mujhe kucha dharmoM meM sandeha hai aura kucha meM nahIM, isa lie dUsare garaNa meM jAnA cAhatA hU~' / (5) 'maiM saba dharmoM kA jJAna dUsare ko denA cAhatA hU~, apane gaNa meM koI pAtra na hone se dUsare gA meM jAnA cAhatA hU~' / (6) 'kucha dharmoM kA upadeza dene ke lie jAnA cAhatA hU~' / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 zrI seThiyA jaina granthamAlA (7) 'gaNa se bAhara nikala kara jinakalpa Adi rUpa ekala vihAra pratimA aGgIkAra karanA cAhatA hU~' / athavA (1) 'maiM savadharmoM para zraddhA karatA hU~ isalie unheM sthira karane ke lie gaNApakramaNa karanA cAhatA huuN| (2) 'maiM kucha para zraddhA karatA hU~ aura kucha para nhiiN| jina para zraddhA nahIM karatA una para vizvAsa jamAne ke lie gaNApakramaNa karatA huuN'| ina donoM meM sarvaviSayaka aura dezaviSayaka darzana arthAt dRDha zraddhAna ke lie gaNApakramaNa batAyA gayA hai| (3-4) isI prakAra sarvaviSayaka aura dezaviSayaka saMzaya ko dUra karane ke lie tIsarA aura cauthA gaNApakramaNa hai| (5-6) 'maiM saba dharmoM kA sevana karatA hU~ athavA kucha kA karatA hU~ kucha kA nahIM krtaa| yahA~ sevitadharmoM meM vizeSa dRDhatA prApta karane ke lie tathA anAsevita dharmoM kA sevana karane ke lie pA~cavAM aura chaThA gaNApakramaNa hai| (7) jJAna, darzana aura cAritra ke lie, athavA dUsare prAcArya ke sAtha sambhoga karane ke lie gaNApakramaNa kiyA jAtA hai| jJAna meM sUtra artha tathA ubhaya ke lie saMkramaNa hotA hai| jo kisI gaNa se bAhara kara diyA jAtA hai athavA kisI kAraNa se Dara jAtA hai vaha bhI gaNApakramaNa karatA hai| (ThANAMga sUtra 541) 516- purimaDUDha (do porisI) ke sAta AgAra sUryodaya se lekara do pahara taka cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanA purimaTTa paJcakravANa hai / isa meM sAta AgAra hote haiM- anAbhoga, sahasAgAra, pracchannakAla, dizAmoha, sAdhuvacana, sarvasamAdhivartitA aura mahattarAgAra / ina meM se pahile ke chaha AgAroM kA svarUpa bola naM0484 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 247 meM de diyA gayA hai| mahattarAgAra kA artha hai- vizeSa nirjarA Adi khAsa kAraNa se guru kI AjJA pAkara nizcaya kie hue samaya ke pahile hI paccakkhANa pAra lenaa| (haribhadrIyAvazyaka pRSTha 852 porisI pacakkhANa kI TIkya) 517 - egahANa (ekasthAna) ke sAta AgAra dina rAta meM eka Asana se baiTha kara eka hI bAra aAhAra karane ko ekasthAna paJcakkhANa kahate haiM / isa paJcakkhANa meM garama (phAsuka) pAnI piyA jAtA hai| rAta ko cauvihAra kiyA jAtA hai aura bhojana karate samaya eka bAra jaise baiTha jAya usI prakAra baiThe rahanA cAhie / hAtha paira phailAnA yA saMkucita karanA isa meM nahIM kalpatA / yahI ekAsanA aura ekasthAna meM bheda hai / isa meM sAta AgAra haiM- (1) aNNAbhoga, (2) sahasAgAra, (3) sAgAriyAgAra, (4) gurvabhyutthAna, (5) parihAvaNiyAgAra, (6) mahattarAgAra, aura (7) svvsmaahivttiyaagaar| (3) sAgAriyAgAra-jina ke dikhAI dene para zAstra meM AhAra karane kI manAhI hai unake AjAne para sthAna badala kara dUsarI jagaha cale jAnA sAgAriyAgAra hai| (4) gurvabhyutthAna- kisI pAhune muni yA guru ke Ane para vinaya satkAra ke lie uThanA gurvabhyutthAna hai| (5) parihAvaNiyAgAra- adhika ho jAne ke kAraNa yadi AhAra ko paraThavaNA par3atA ho to paraThavaNa ke doSa se bacane ke lie usa AhAra ko guru kI AjJA se grahaNa kara lenaa| zeSa AgAroM kA svarUpa pahile diyA jA cukA hai| ye sAta AgAra sAdhu ke lie haiN| (haribhadrIyAvazyaka pRSTa 852 ekAsanA pacakkhANa kI TIkA) Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 zrI seThiyA jaina grantha mAlA 518 - avagrahapratimAeM (pratijJAeM ) sAta, __sAdhu jo makAna, vastra, pAtra, AhArAdi vastueM letA hai unheM avagraha kahate haiM / ina vastuoM ko lene meM vizeSa prakAra kI maryAdA karanA avagrahamatimA hai| kisI dharmazAlA athavA musAphirakhAne meM Thaharane vAle sAdhu ko makAna mAlika ke Ayatana tathA dUsare doSoM ko TAlate hue nIce likhI sAta pratimAeM yathAzakti aMgIkAra karanI caahie| (1) dharmazAlA vagairaha meM praveza karane se pahile hI yaha soca le ki "maiM amuka prakAra kA avagraha lU~gA / isa ke sivAya na la~gA" yaha pahalI pratimA hai| (2) "maiM sirpha dUsare sAdhuoM ke lie sthAna Adi apagraha ko grahaNa karU~gA aura svayaM dUsare sAdhu dvArA grahaNa kie hue avagraha para gujArA kruuNgaa"| (3) "maiM dUsare ke lie avagraha kI yAcanA karU~gA kintu svayaM dUsare dvArA grahaNa kie avagraha ko svIkAra nahIM kruuNgaa"| gIlA hAtha jaba taka sUkhatA hai utane kAla se lekara pAMca dina rAta taka ke samaya ko landa kahate haiN| landa tapa ko aMgIkAra kara ke jinakalpa ke samAna rahane vAle sAdhu Alandika kahalAte haiN| ve do taraha ke hote haiM- gacchapatibaddha aura svatantra / zAstrAdi kA jJAna prApta karane ke lie jaba kucha sAdhu eka sAtha mila kara rahate haiM to unheM gacchapatibaddha kahA jAtA hai| tIsarI pratimA prAyaH gacchapratibaddha sAdhu aGgIkAra karate haiM / ve AcArya Adi jina se zAstra par3hate haiM unake lie to vastrapAtrAdi avagraha lA dete haiM para svayaM kisI dUsare kA lAyA huA grahaNa nahIM krte| (4) maiM dUsare ke lie avagraha nahIM mAMga~gA para dUsare ke dvArA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta pola saMgraha 249 lAye hue kA svayaM upabhoga kara luuNgaa| jo sAdhu jinakalpa kI taiyArI karate haiM aura ugra tapasvI tathA ugra cAritra vAle hote haiM, ve aisI pratimA lete haiN| tapasyA Adi meM lIna rahane ke kAraNa ve apane lie bhI mAMgane nahIM jA skte| dUsare sAdhuoM dvArA lAye hue ko grahaNa karake apanA kAma calAte haiN| (5) maiM apane lie to avagraha yAcUMgA, dUsare sAdhuoM ke lie nahIM / jo sAdhu jinakalpa grahaNa karake akelA vihAra karatA hai, yaha pratimA usake lie hai| (6) jisase avagraha grahaNa karU~gA usIse darbhAdika saMthArA bhI grahaNa kruuNgaa| nahIM to utkuTuka athavA kisI dUsare Asana se baiThA huA hI rAta bitA dUMgA / yaha pratimA bhI jinakalpika Adi sAdhuoM ke lie hai| (7) sAtavIM pratimA bhI chaThI sarIkhI hI hai| isameM itanI pratijJA adhika hai 'zilAdika saMstAraka bichA huA jaisA mila jAyagA vaisA hI grahaNa karU~gA, dUsarA nahIM' / yaha pratimA bhI jinakalpika Adi sAdhuoM ke lie hai| (prAcArAMga zru0 2 cUlikA 1 adhyayana 7 uddezA 2) 519- piNDaiSaNAeM sAta bayAlIsa doSa TAlakara zuddha AhAra pAnI grahaNa karane ko eSaNA kahate haiN| isake piMDaiSaNA aura pAnaiSaNA do bheda haiN| AhAra grahaNa karane ko piMDaiSaNA tathA pAnI grahaNa karane ko pAnaipaNA kahate haiM / piMDaiSaNA arthAt AhAra ko grahaNa karane ke sAta prakAra haiN| sAdhu do taraha ke hote haiM - gacchAntargata arthAta gaccha meM rahe hue aura gacchavinirgata arthAt gaccha se bAhara nikale hue / gacchAntargata sAdhu sAtoM piMDaiSaNAoM kA grahaNa karate haiM / gacchavinirgata pahile kI do piMDaiSaNAoM ko chor3a Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 zrI seThiyA jaina granthamAlA kara bAkI pAMca kA grahaNa karate haiN| (1) asaMsahA-hAtha aura bhikSA dene kA bartana annAdi ke saMsarga se rahita hone para sUjatA arthAt kalpanIya AhAra lenaa| (2) saMsahA- hAtha aura bhikSA dene kA bartana annAdi ke saMsarga vAlA hone para sUjatA aura kalpanIya AhAra lenaa| (3) udbaDA- thAlI baTaloI vagairaha bartana se bAhara nikAlA huA mUjatA aura kalpanIya AhAra lenaa| (4) appalevA-alpa arthAt binA cikanAhaTa vAlA AhAra lenA / jaise bhune hue cne|| (5) gRhastha dvArA apane bhojana ke lie thAlI meM parosA huA AhAra jImanA zurU karane ke pahile lenaa| (6) paggahiya- thAlI meM parosane ke lie kur3achI yA cammaca vagairaha se nikAlA huA AhAra thAlI meM DAlane se pahile lenaa| (7) ujhiyadhammA- jo AhAra adhika hone se yA aura kisI kAraNa se zrAvaka ne pheMka dene yogya samajhA ho, use sUjatA hone para lenaa| (AcArAMga zru0 2 piMDaiSaNAdhyayana uddezA 7) (ThANAMga sutra 545) (dharmasaMgraha adhikAra 3) 520- pAnaSaNA ke sAta bheda nirdoSa pAnI lene ko pAnaiSaNA kahate haiN| isake bhI piMDaiSaNA kI taraha sAta bheda haiN| (AcArAMga zru0 2 piMDaSaNAdhyayana uddezA 7) (ThANAMga sUtra 543) (dharmasaMgraha adhikAra 3) hAtha vagairaha saMsRSTa hone para bAda meM sacitta pAnI se dhone, yA bhikSA dene ke bAda pAhAra kama ho jAne para aura banAne meM pazcAtkarma doSa lagatA hai| isalie zrAvaka ko bAda meM sacitta pAnI se hAtha vagairaha nahIM dhone cAhie aura na naI vastu banAnI caahie| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 251 521- pramAdapratilekhanA sAta vastra pAtra Adi vastuoM ke vidhipUrvaka dainika nirIkSaNa ko pratilekhanA kahate haiM / upekSApUrvaka vidhi kA dhyAna rakkhe binA pratilekhanA karanA pramAdapratilekhanA hai / isake teraha bheda haiN| chaH bheda bola naM0 446 meM die gae haiN| bAkI sAta bheda nIce diye jAte haiM(1) prazithila- vastra ko dRr3hatA se na pakar3anA / (2) pralamba- vastra ko dUra rakha kara pratilekhanA karanA / (3) lola-jamIna ke sAtha vastra ko rgdd'naa| (4) ekAmoM- eka hI dRSTi meM tamAma vastra ko dekha jaanaa| (5) anekarUpadhUnA-pratilekhanA karate samaya zarIra yA vastra ko idhara udhara hilaanaa| (6) pramAda-- pramAdapUrvaka pratilekhanA krnaa| (7) zaMkA- pratilekhana karate samaya zaMkA utpanna ho to aMguliyoM para ginane laganA aura usase upayoga kA cUka jAnA (dhyAna kahIM se kahIM calA jAnA) (uttarAdhyayana adhyayana 26 gAthA 27) 522-- sthavira kalpa kA krama dIkSA se lekara anta taka jisa krama se sAdhu apane cAritra tathA guNoM kI vRddhi karatA hai, use kalpa kahate haiN| sthavira kalpI sAdhu ke lie isake sAta sthAna haiN| (1) pravrajyA arthAt dIkSA / (2) zikSApada-zAstroM kA pATha / (3) arya grahaNa- zAstroM kA artha smjhnaa| (4) aniyatavAsa arthAta deza dezAntara meM bhramaNa / (5) niSpatti- ziSya Adi ko prApta karanA / (6) vihAra-jinakalpI yA yathAlindaka kalpa aMgIkAra karake vihAra karanA / (7) samAcArI-jinakalpa Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 zrI seThiyA jaina anya mAlA Adi kI samAcArI kA pAlana karanA / pahile pahila guNavAn guru ko cAhie ki acche dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko dekhakara AlocanA dene ke bAda vinIta ziSya ko vidhiparvaka dIkSA de / dIkSA lene ke bAda ziSya ko zikSA kA adhikAra hotA hai / zikSA do taraha kI hai- grahaNazikSA arthAt zAstrakA abhyAsa aura pratisevanA zikSA arthAt paDilehaNA Adi dhArmika kRtyoM kA updesh| ___dIkSA dene ke bAda bAraha varSa taka ziSya ko sUtra paDhAnA caahie| isake bAda vAraha varSa taka sUtra kA artha samajhAnA caahie| jisa prakAra hala, arahaTa, yA ghANI se chUTA huA bhUkhA baila pahile svAda kA anubhava kiye binA acchA aura burA saba ghAsa nigala jAtA hai, phira ugAlI karate samaya svAda kA anubhava karatA hai / isI prakAra ziSya bhI mUtra par3hate samaya rasa kA anubhava nahIM karatA / artha samajhanA prArambha karane para hI use rasa Ane lagatA hai| athavA jisa taraha kisAna pahile zAlI vagairaha dhAnya botA hai, phira usakI rakhavAlI karatA hai, phira use kATa kara cAvala nikAla sApha karake apane ghara le AtA hai aura nizcinta ho jAtA hai| agara vaha aisA na kare to usa kA dhAnya bone kA parizrama vyartha calA jAtA hai| isI prakAra agara ziSya bAraha sAla taka sUtra adhyayana karake bhI usa kA artha na samajhe to adhyayana meM kiyA huA parizrama vRthA ho jAtA hai|atH sUtra par3hane ke bAda bAraha sAla taka artha sIkhanA caahie| ___ Upara kahe anusAra sUtrArtha jAnane ke bAda agara ziSya AcArya pada ke yogya ho to use kama se kama do dUsare muniyoM ke sAtha grAma, nagara, saMniveza Adi meM vihAra karAke vividha dezoM kA paricaya karAnA caahie| jo sAdhu AcArya pada ke lAyaka na Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 253 ho usake lie dezATana kA niyama nahIM hai| dezATana se vaha samakita meM dRDha hotA hai / dUsaroM ko bhI dRDha karatA hai / bhinna bhinna dezoM meM phirane se atizaya zrutajJAnI AcAyoM ke darzana se mUtrArtha sambandhI aura samAcArI sambandhI jJAna kI vRddhi hotI hai / bhinna bhinna dezoM kI bhASA aura AcAra kA jJAna hotA hai / isa se vaha alaga alaga deza meM paidA hue ziSyoM ko unakI nijI bhASA meM upadeza de sakatA hai| phira vodha prApta kiye hue ziSyoM ko dIkSA detA hai / unheM apanI upasampadA arthAt nesarAya meM rakhatA hai| ziSya bhI yaha samajha kara ki unakA guru AcArya saba bhASAoM tathA AcAra meM kuzala hai, usa meM zraddhA rakhate haiN| isa prakAra AcArya hone lAyaka sAdhu ko bAraha varSa taka aniyatavAsa karAnA cAhie / bahuta se ziSya prApta hone ke bAda AcArya pada svIkAra karake vaha sAdhu apanA aura dUsaroM kA upakAra karatA hai| lambI dIkSA pAlane ke bAda vaha apane sthAna para yogya ziSya ko baiThA kara bhagavAn ke batAe hue mArga para vizeSa rUpa se agrasara hotA hai| yaha anuSThAna do prakAra kA hai (1) saMlekhanA Adi karake bhaktaparijJA, iMginI (iGgita ) yA pAdopagamana anuSThAna ke dvArA maraNa aMgIkAra kare / (2) jinakalpa- parihAravizuddhi athavA yathAliMdaka kalpa aGgIkAra kare / ina donoM prakAra ke anuSThAnoM meM se pratyeka kI samAcArI jAna kara pravRtti kre| pahile prakAra kA anuSThAna karane vAlA AcArya, pakSI jisa prakAra apane baccoM kI pAlanA karatA hai, usI taraha ziSyoM ko taiyAra karake bAraha varSa kI saMlekhanA isa vidhi se kare cAra varSa taka belA telAAdi vicitra prakAra kA tapa kare / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina manprathamalA cAra varSa dUdha dahI vagairaha vigaya chor3a kara tapa kre| do varSa taka ekAntara se Ayambila kare / cha: mahIne taka tapa karake maryAdita AhAra vAlA Ayambila kare / dUsare chaha mAsa belA telA vagairaha kaThina tapa kre| phira eka varSa taka koTI sahita tapa kare / pahile liye hue paccakrakhAna ke pUrA hue binA hI dUsarA paccakkhAna Arambha kara denA koTI sahita tapa hai| isa prakAra bAraha varSa kI saMlekhanA ke bAda bhaktaparijJA Adi kare yA parvata kI guphA meM jAkara pAdopagamana kare / 254 dUsare prakAra kA anuSThAna karane vAlA sAdhu jinakalpa . vagairaha aMgIkAra karatA hai / usa meM pahile pahala rAtri ke madhya meM vaha yaha vicAratA hai- vizuddha cAritrAnuSThAna ke dvArA maiMne Atmahita kiyA hai| ziSya Adi kA upakAra karake parahita bhI kiyA hai / gaccha ko sambhAlane kI yogyatA rakhane vAle ziSya bhI taiyAra ho gaye haiM / aba mujhe vizeSa Atmahita karanA cAhie | yaha socakara agara svayaM jJAna ho to apanI bacI huI kitanI hai, isa para vicAra kre| agara svayaM jJAna na ho to dUsare AcArya ko pUcha kara nirNaya kare / isa nirNaya ke bAda agara apanI AyuSya kama mAlUma par3e to bhaktaparijJA Adi meM se kisI eka maraNa ko svIkAra kre| agara AyuSya kucha adhika mAlUma par3e aura jaMghAoM meM bala kSINa ho gayA ho to vRddhavAsa (sthiravAsa) svIkAra krle| agara zakti ThIka ho to jinakalpa Adi meM se koI kalpa svIkAra kre| agara jinakalpa svIkAra karanA ho to pAMca tulanAoM se AtmA ko tole arthAt jA~ce ki yaha usake yogya hai yA nhiiN| tapa, sattva, sUtra, ekatva, aura bala ye pAMca tulanAeM haiM / jinakalpa aGgIkAra karane vAlA prAyaH AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira, gaNAvacchedaka meM se koI Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 255 hotA hai| una saba ko upayukta pA~ca bAtoM se AtmA kI tulanA karanI cAhie / kAndarpikI, kilviSikI, AbhiyogikI, AsurI aura saMmohinI ina pA~ca bhAvanAoM ko chor3a de| tulanA ke lie pA~ca vAteM nIce likhe anusAra haiM(1) tapa- sudhA (bhUkha) para isa prakAra vijaya prApta kare ki devAdidvArA diye gaye upasarga ke kAraNa agara chaH mahIne taka AhAra pAnI na mile to bhI dukhI (khedita) na ho| (2) sattva- sattvabhAvanA se bhaya para vijaya prApta kre| yaha bhAvanA pA~ca prakAra kI hai- (1) rAta ko jaba saba sAdhu so jAya~ to akelA upAzraya meM kAusagga kare / (2) upAzraya ke bAhara raha kara kAusagga kre|(3) cauka meM rahakara kAusagga kre| (4) mUne ghara meM raha kara kAusagga kre|(5) smazAna meM rahakara kAusagga kre| isa prakAra pA~ca sthAnoM para kAusagga karake saba prakAra ke bhaya para vijaya prApta kare / yaha sattva bhAvanA hai| (3) sUtra bhAvanA- sUtroM ko apane nAma kI taraha isa prakAra yAda karale ki unakI AvRtti ke anusAra rAta athavA dina meM ucchvAsa, prANa, stoka, lava, muhUrta vagairaha kAla ko ThIka ThIka jAna sake , arthAt samaya kA yathAvat jJAna kara ske| (4) ekatva bhAvanA- apane saMghAr3e ke sAdhuoM se AlApa saMlApa, sUtrAthe pUchanA yA batAnA, sukha duHkha pUchanA, ityAdi sAre purAne sambandhoM ko chor3a de| aisA karane se bAhyasambandha kA mUla se nAza ho jAtA hai| isake bAda zarIra upadhi Adi ko bhI apane se bhinna smjhe| isa taraha sabhI vastuoM se Asakti yA mamatva dUra ho jAtA hai| (5) bala bhAvanA-apane bala arthAt zakti kI tulanA kare / bala do taraha kA hotA hai- zArIrika bala aura mAnasika bala / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 zrI seThiyA jaina pranthamAlA jinakalpa aGgIkAra karane vAle sAdhu kA zArIrika bala sAdhAraNa vyaktiyoM se adhika honA cAhie / tapasyA Adi ke kAraNa zArIrika bala ke kucha kSINa rahane para bhI mAnasika dhairyabala itanA honA cAhie ki bar3e se bar3e kaSTa Ane para bhI unase ghabarAkara vicalita na ho| ____Upara kahI huI pA~ca bhAvanAoM se AtmA ko majabUta banA kara gaccha meM rahate hue bhI jinakalpa ke samAna AcaraNa rkkhe| hamezA tIsare pahara AhAra kare / gRhasthoM dvArA phaiMka dene yogya pAsuka makkI ke dAne yA mukhe cane Adi rUkSa AhAra kare / saMsRSTa, asaMsRSTa, uddhRta, alpalepa, udgRhIta, pragRhIta aura ujjhita dharma ina sAta eSaNAoM meM se pahale kI do chor3a kara bAkI kinhIM do eSaNAoM kA pratidina abhigraha aGgIkAra kre| eka ke dvArA AhAra grahaNa kare aura dUsarI ke dvArA pAnI / isake sivAya bhI dUsare sabhI jinakalpa ke vidhAnoM para cala kara AtmA ko zakti sampanna banAve / isake bAda jinakalpa grahaNa karane kI icchA vAlA sAdhu saMgha ko ikaTThA kare / saMgha ke prabhAva meM apane gaccha ko to avazya bulAve / tIrthakara ke pAsa, ve na hoM to gaNadhara ke pAsa, unake abhAva meM caudaha pUrvadhArI ke pAsa, ve bhI na hoM to dasa pUrvadhArI ke pAsa aura unake bhI abhAva meM bar3a, pIpala yA azoka vRkSa ke nIce jAkara apane sthAna para biThAe hue AcArya ko, bAla vRddha sabhI sAdhuoM ko vizeSa prakAra se apane se viruddha sAdhu ko isa prakAra khamAve 'he bhagavan ! agara kabhI pramAda ke kAraNa maiMne Apa ke sAtha anucita bartAva kiyA ho to zuddha hRdaya se kaSAya aura zalya rahita hokara kSamA mAMgatA huuN| isake bAda jinakalpa lene vAle sAdhu se dUsare muni yathAyogya vandanA karate hue khamAte haiM / isa taraha khamAne vAle ko Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta pola saMgraha 257 niHzalyatva, vinaya mArga kI unnati, ekatva, laghutA aura jinakalpa meM apratibandha ye guNa prApta hote haiN| isa prakAra saba ko khamAkara apane uttarAdhikArI AcArya tathA sAdhuoM ko zikSA de| __ AcArya ko kahe-tumheM aba gaccha kA pAlana karanA cAhie, tathA kisI bAta meM paratantra yA pratibaddha nahIM rahanA caahie| anta meM tumheM bhI merI taraha jinakalpa Adi aMgIkAra karanA caahie| jainazAsana kA yahI krama hai / jo sAdhu vinaya ke yogya hoM una ke Adara satkAra meM kabhI Alasa mata krnaa| saba ke sAtha yogya bartAva karanA / AcArya ko isa prakAra kahane ke bAda dUsare muniyoM ko kahe "yaha AcArya abhI choTA hai|jnyaan, darzana, aura cAritrAdi meM barAbara hai yA kama zruta vAlA hai, aisA samajha kara naye AcArya kA nirAdara mata karanA kyoMki aba vaha tumhAre dvArA pUjane yogya hai / yaha kahakara jinakalpI sAdhu paMkhavAle pakSI kI taraha athavA bAdaloM se nikalI hui bijalI kI taraha nikala jAya / apane upakaraNa lekara samudAya ke sAdhuoM se nirapekSa hotA huA vaha mahApuruSa dhIra ho kara calA jAya / meru kI guphA meM se nikale hue siMha kI taraha gaccha se nikalA huA AcArya jaba dikhAI denA banda ho jAtA hai to dUsare sAdhu vApisa lauTa Ate haiN| jinakalpa aMgIkAra kiyA huA sAdhu eka mahine ke lie nirvAha ke yogya kSetra DhUMDha kara vahIM vicre| ___ pahile kahI huI sAta eSaNAoM meM pahilI do chor3akara kinhIM do ke abhigraha se lepa rahita AhAra pAnI grahaNa kare / eSaNAdi kAraNa ke binA kisI ke sAtha kucha na bole / eka bastI meM eka sAtha adhika se adhika sAta jinakalpI rahate haiN| ve bhI eka dUsare ke sAtha bAtacIta nahIM karate / sabhI Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 bhI seThiyA jaina pranthamAlA I / / upasarga aura parISoM ko sahate haiM / roga hone para auSadhi kA sevana nahIM karate / roga se hone vAlI vedanA zAnta ho kara sahate haiM / jahA~ manuSya athavA tiryazca kA na AnA jAnA ho na loka arthAt dRSTi par3atI ho vahIM laghuzaGkA yA dIrghazaGkA kare, dUsarI jagaha nahIM / jinakalpI sAdhu na apane nivAsasthAna se mamatva rakhate haiM na unake lie koI parikarma vihita hai / parikarma rahita sthAna meM bhI ve prAyaH khar3e rahate haiM / agara ad haiM to utkuTuka Asana se hI baiThate haiN| palAthI mAra kara nahIM baiThate, kyoMki una ke pAsa jamIna para bichAne ke lie Asana vagairaha kucha nahIM hotA / mArga meM jAte hue unmatta hAthI, vyAghra, siMha Adi sAmane AjAya~ to una ke bhaya se idhara udhara bhAga kara IryAsamiti kA bhaMga nahIM karate, sIdhe cale jAte haiM / ityAdi jinakalpa kI vidhi zAstra meM batAI gaI hai / 1 pUrvokta donoM prakAra ke kalpoM meM zruta aura saMhanana vagairaha nimna prakAra se hone cAhie / jinakalpI ko kama se kama navama pUrva kI tIsarI AcAravastu taka zrutajJAna honA cAhie / adhika se adhika kucha kama dasa pUrva / vajra kI bhIMta ke samAna majabUta pahilA vajraRSabhanArAca saMhanana honA cAhie / kalpa aMgIkAra karane vAle pandraha karma bhUmiyoM meM hI hote haiN| / devatA dvArA haraNa kie jAne para akarma bhUmi meM bhI pahu~ca sakate haiM / utsarpiNI kAla meM jinakalpI tIsare aura cauthe mare meM hI hote haiN| kevala janma ke kAraNa dUsare Are meM bhI mAne jA sakate haiN| avasarpiNI kAla meM jinakalpa lene vAle kA janma tIsare aura cauthe Are meM hI hotA hai| AcAra se parihAravizuddhi cAritra vAle hI jinakalpa dhAraNa karate haiM aura ye dasa kSetra meM hI hote haiM, mahAvideha meM nahIM / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 259 pA~caveM Are meM bhI jinakalpI ho sakate haiN| mahAvideha kSetra se saMharaNa hone para to sabhI AroM meM jinakalpI ho sakate haiN| jinakalpa aGgIkAra karane vAle sAdhu sAmAyika tathA chedopasthApanIya cAritra meM tathA jinakalpa aMgIkAra kiye hue sAdhu sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAta cAritra meM upazama zreNI prApta karake to ho sakate haiM lekina tapaka zreNI pAkara nhiiN| adhika se adhika jinakalpI sAdha do sau se lekara nau sau taka hote haiM / jinhoMne pahile jinakalpa aMgIkAra kara liyA hai aise sAdhu adhika se adhika do hajAra se nau hajAra taka hote haiN| prAyaH ve apavAda kA sevana nahIM krte| jaMghAbala kSINa hone para bhI ArAdhaka hote haiM / ina meM zrAvazyikI, naiSadhikI, mithyA duSkRta, gRhiviSaya pRcchA aura gRhiviSaya upasampadA pA~ca samAcAriyA~ hotI haiN| icchA, micchA Adi dUsarI samAcAriyA~ nahIM hotI / kucha AcAryoM kA mata haijinakalpI ko AvazyikI, naiSadhikI aura gRhasthopasaMpat ye tIna samAcAriyA~ hI hotI haiM , kyoMki udyAna meM vasane vAle sAdhu ke sAmAnya rUpa se pRcchA Adi kA sambhava bhI nahIM hai| yathAlandika kalpa kI samAcArI saMkSepa se nimnalikhita hai| pAnI se bhIgA huA hAtha jitanI dera meM sUkhe utane samaya se lekara pA~ca rAta dina taka ke samaya ko landa kahate haiM / utanA kAla ullaMghana kiye binA josAdhu vicarate haiM, arthAt eka sthAna para adhika se adhika pA~ca dina Thaharate haiM, ve yathAlandika kahalAte haiN| unheM bhI jinakalpI kI taraha tapa, sattva Adi bhAvanAeM sevana karanI cAhieM / isa kalpa ko pA~ca sAdhuoM kI TolI svIkAra karatI hai| ve bhI gAMva ke chaha vibhAga karate haiN| yathAlaMdika kama se kama pandraha hote haiM aura Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 zrI seThiyA jaina anya mAlA adhika se adhika do hajAra se lekara nau hajAra taka / jinhoMne pahile yaha kalpa le rakkhA hai aise sAdhu do karor3a se lekara nau karor3a taka hote haiM / yathAlandika do prakAra ke hote haiM- gacchapratibaddha aura apratibaddha / nahIM jAne hue zruta kA artha samajhane ke lie jo sAdhu gaccha meM rahate haiM unheM gacchapatibaddha kahate haiN| donoM ke phira do do bheda haiM-jinakalpiyathAlandika aura sthavirakalpiyathAlandika / jo bhaviSya meM jinakalpa aMgIkAra karane vAle haiM ve jinakalpiyathAlandika kahalAte haiM / jo bAda meM sthavirakalpa meM Ane vAle hoM unheM sthavirakalpiyathAlandika kahate haiN| sthavirakalpayathAlandika gaccha meM rahakara saba parikarma karatA hai tathA vastra pAtra vAlA hotA hai| bhaviSya meM jinakalpI hone vAle vastra pAtra nahIM rakhate tathA parikarma bhI nahIM karate / ve zarIra kI praticaryA, nahIM karate, AMkha kA maila nahIM nikaalte| roga Ane para kaSTa sahate haiM, ilAja nahIM karavAte / yaha yathAlandika kI samAcArI hai / vizeSa vistAra bRhatkalpAdi meM hai| (vizeSAvazyaka bhASya gAthA 7) 523- chadmastha jAnane ke sAta sthAna sAta bAtoM se yaha jAnA jA sakatA hai ki amuka vyakti chamastha hai arthAt kevalI nahIM hai| (1) chadmastha prANAtipAta karane vAlA hotA hai| usase jAnate ajAnate kabhI na kabhI hiMsA ho jAtI hai| cAritra mohanIya ke , kAraNa cAritra kA vaha pUrNa pAlana nahIM kara paataa| (2) chadmasthase kabhI na kabhI asatya vacana bolA jA sakatA hai| :. (3) chayastha se adattAdAna kA sevana bhI ho jAtA hai| yadi chidrapANi hoM to pAtra tathA vastra rakhate bhI haiM / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 261 (4) chadmastha zabda, sparza, rasa, rUpa aura gandha kA rAgapUrvaka sevana kara sakatA hai| (5) vastrAdi ke dvArA apane pUjA satkAra kA vaha anumodana karatA hai arthAt pUjA satkAra hone para prasanna hotA hai| (6) chamastha prAdhAkarma Adi ko sAvadha jAnate hue aura ____kahate hue bhI unakA sevana karane vAlA hotA hai| (7) sAdhAraNatayA vaha kahatA kucha hai aura karatA kucha hai| ina sAta boloM se chadmastha pahicAnA jA sakatA hai| (ThANAMga sUtra 550) 524- kevalI jAnane ke sAta sthAna Upara kahe hue chadmastha pahicAnane ke boloM se viparIta sAta boloM se kevalI pahacAne jA sakate haiM / kevalI hiMsAdi se sarvathA rahita hote haiN| kevalI ke cAritra mohanIya karma kA sarvathA kSaya ho jAtA hai, unakA saMyama niraticAra hotA hai, mUla aura uttara guNa sambandhI doSoM kA ve pratisevana nahIM krte| isalie ve ukta sAta boloM kA sevana nahIM krte| (ThANaMga sUtra 550) 525- chadmastha sAta bAteM jAnatA aura dekhatA nahIM hai sAta bAtoM ko chadmastha sampUrNa rUpa se na dekha sakatA hai na jAna sakatA hai / (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) zarIra rahita jIva, (5) zarIra se aspRSTa (vinA chUA) paramANupudgala, (6) aspRSTa zabda aura (7) aspRSTa gndh| kevalI inhIM ko acchI taraha jAna aura dekha sakatA hai / (TANAMga sUtra 567) Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 bhI seThiyA jaina granthamAlA wwwwwww 526- anuyoga ke nikSepa sAta ___ vyAkhyA- anuyoga, niyoga, bhASA, vibhASA aura vArtika ye pA~ca anuyoga ke paryAya zabda haiM / sUtra kA artha ke sAtha sambandha jor3anA anuyoga hai / athavA sUtra kA apane abhidheya (kahI jAne vAlI vastu) ke anukUla yoga athavA vyApAra, jaise ghaTa zabda ghar3e rUpa padArtha kA vAcaka hai, yahA~ ghaTa zabda kA artha ke anurUpa honA / athavA sUtra ko aNu kahate haiM, kyoMki saMsAra meM vastueM yA artha ananta haiM / unakI apekSA sUtra aNu arthAt alpa hai| athavA pahile tIrthakaroM dvArA 'uppaeNei vA' ityAdi tripadi rUpa artha kahane ke bAda gaNadhara usa para sUtroM kI racanA karate haiM, isalie sUtra pIche banatA hai / kavi bhI pahile apane hRdaya meM artha ko jamAkara phira kAvya kI racanA karate haiN| isa prakAra artha ke pIche hone ke kAraNa bhI mUtra aNu hai / usa sUtra kA apane abhidheya ke sAtha sambaddha hone kAvyApAra athavA mutra ke sAtha abhidheyakAsambandha anuyoga hai| isa anuyoga kA sAta prakAra se nikSepa hotA hai| kisI bAta kI vyAkhyA karane ke lie usake alaga alaga pahaluoM kI sUcI banAne ke krama ko nikSepa kahate haiM / anuyoga sAta prakAra kA hai(1) nAmAnuyoga- indra Adi nAmoM kI vyAkhyA ko, athavA jisa vastu kA nAma anuyoga ho, yA vastu kA nAma ke sAtha yoga arthAt sambandha nAmAnuyoga hai| jaise dIpaka rUpa vastu kA dIpa zabda ke sAtha, sUrya kA sUrya zabda ke sAtha tathA agni kA agni zabda ke sAtha sambandha / (2) sthApanAnuyoga- isakI vyAkhyA bhI nAmAnuyoga kI taraha hI hai| kATha vagairaha meM kisI mahApuruSa yA hAthI ghor3e Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 263 vagairaha kI kalpanA kara lenA bhI sthApanAnuyoga hai| (3) dravyAnuyoga- dravya kA vyAkhyAna, dravya meM dravya ke lie athavA dravya dvArA anukUla sambandha, dravya kA payoya ke sAtha yogya sambandha dravyAnuyoga hai| athavA jo bAta binA upayoga ke kahI jAtI hai use dravyAnuyoga kahate haiN| isakI vyAkhyA kaI prakAra se kI jA sakatI hai| dravya ke vyAkhyAna ko bhI dravyAnuyoga kahate haiN| bhUmi Adi adhikaraNa para par3e hue dravya kA bhUtala ke sAtha sambandha, kAraNabhUta dravya ke dvArA pattharoM meM paraspara anukUla sambandha, imalI vagairaha khaTTe dravya ke kAraNa vastra vagairaha meM lAla, pIlA Adi raMga kI paryAya vizeSa kA sambandha, ziSyarUpa dravya ko bodha prApta karAne ke lie tadanurUpa yoga arthAt vyApAra, isa prakAra aneka taraha kA dravyAnuyoga jAnanA cAhie / dravyoM dvArA dravyoM kA, dravyoM ke lie, athavA dravyoM kA paryAya ke sAtha, kAraNabhUta dravyoM dvArA anurUpa vastuoM ke sAtha sambandha yA anuyoga rahita anuyoga kI prarUpaNA dravyAnuyoga hai| (4) kSetra, (5) kAla, (6) vacana, aura (7) bhAva anuyoga bhI isI taraha samajha lenA cAhie / (vizeSAvazyakabhASya gAthA 1385- 1362) 527-- dravya ke sAta lakSaNa (1) jo navIna paryAya ko prApta karatA hai aura prAcIna paryAya ko chor3atA hai use dravya kahate haiN| jaise manuSya gati se devaloka meM gayA huA jIva manuSya rUpa paryAya ko chor3atA hai aura devarUpa paryAya ko prApta karatA hai isalie jIva dravya hai| (2) jo paryAyoM dvArA prApta kiyA jAtA hai aura chor3A jAtA hai / Upara vAle udAharaNa meM jIvarUpa dravya manuSya paryAya dvArA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 zrIseThiAka jaina manprathamalA chor3A gayA hai aura deva paryAya dvArA prApta kiyA gayA hai| do vastuoM ke milane yA alaga hone para donoM ke lie milane yA chor3ane kA vyavahAra kiyA jA sakatA hai| jaise ka aura kha ke Apasa meM milane para yaha bhI kahA jA sakatA hai ki ka kha se milA aura yaha bhI kahA jA sakatA hai ki kha ka se milA / alaga hone para bhI kha ne ka ko chor3A yA ka ne kha ko chor3A donoM taraha kahA jA sakatA hai| isI taraha dravya paryAyoM ko prApta karatA aura chor3atA hai aura paryAya dravya ko prApta karate tathA chor3ate haiN| pahilI vivakSA ke anusAra pahalA lakSaNa hai aura dUsarI ke anusAra dUsarA / (3) sattA ke avayava ko dravya kahate haiN| jitane padArtha haiM ve sabhI sat arthAt vidyamAna haiN| isalie sabhI sattA vAle haiN| dravya, guNa, paryAya Adi bhinna bhinna vivakSAoM se ve sabhI sat ke bheda yA avayava haiN| (4) sattA ke vikAra ko dravya kahate haiM, kyoMki sabhI ghaTapaTAdi dravya mahAsAmAnyAtmaka sat ke vikAra haiN| jIva, pudgala vagairaha dravyoM ko yadyapi kisI kA vikAra nahIM kahA jA sakatA kyoMki ve nitya haiM, to bhI paryAya aura dravya kA tAdAtmya (ekarUpatA) hone se dravya bhI paryAyarUpa hai| usa hAlata meM dravya vikAra rUpa ho sakatA hai| sattA ke vikAra bhI sattA sattAvAn kA abheda mAna kara hI kahA jA sakatA hai kyoMki mahAsAmAnyarUpa sattA kA koI alaga rUpa nahIM hai| kathaMcittAdAtmya se sat arthAt sattAvAn ko sAmAnya samajha kara yaha kahA gayA hai| (5) rUpa rasAdi yA jJAna, darzanAdi guNoM ke samUha ko dravya kahate haiN| pratyeka dravya apane andara rahe hue guNoM kA samUha hai| (6) jo bhaviSyat paryAya ke yogya hotA hai arthAt use prApta Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 265 karatA hai use dravya kahate haiN| (7)jisameM bhUta paryAya kI yogyatA ho use bhI dravya kahate haiN| bhaviSya meM rAjA kI paryAya prApta karane ke yogya rAjakumAra ko bhAvI rAjA kahA jAtA hai, use dravya rAjA bhI kaha sakate haiN| isI taraha pahale jisa ghar3e meM ghI rakkhA thA, aba ghI nikAla lene para bhI ghI kA ghar3A kahA jAtA hai kyoMki usa meM pUrva paryAya kI yogyatA hai| isa taraha bhUta yA bhAvI paryAya ke jo yogya hotA hai use dravya kahate haiN| pudgalAdi apanI prAyaH sabhI paryAyoM ko prApta kara cuke haiM, jo bAkI haiM unheM bhaviSya meM prApta kara leNge| isI lie inheM dravya kahA jAtA hai| agara bhUta yA bhaviSya kisI eka paryAya vAle ko hI dravya kahA jAya to pudgalAdi kI ginatI dravyoM meM na ho| (vizeSAvazyaka bhASya gAthA 28) 528- cakravartI ke paJcendriyaratna sAta pratyeka cakravartI ke pAsa sAta paJcendriyarana hote haiM, arthAt sAta paJcendriya jIva aise hote haiM jo apanI apanI jAti meM saba se zreSTha hote haiN| ve isa prakAra haiM- (1) senApati, (2) gAthApati, arthAt seTha yA gRhapati (koThArI), (3) varddhakI arthAt sUtradhAra (acche acche nATakoM kA abhinaya karane vAlA) (4) purohita zAnti vagairaha karma karAne vAlA, (5) strI, (6) azva (7) haathii| (ThANAMga sUtra 517) 529-- cakravatI ke ekendriyaratna sAta pratyeka cakravartI ke pAsa sAta ekendriyarana hote haiM (1) cakraratna, (2) chatraratna, (3) camararana, (4) daNDaratna, (5) asiratna, (6) maNiratna, aura (7) kAkiNIratna / ye bhI apanI apanI jAti meM vIrya se utkRSTa hone se ratna Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 zrI seThiya, jaina granthamAlA kahe jAte haiN| sabhI pArthiva arthAt pRthvI rUpa hone se ekendriya haiN| (ThANAMga sUtra 557) 530-- saMharaNa ke ayogya sAta sAta vyaktiyoM ko koI bhI rAga yA dveSa ke kAraNa eka sthAna se dUsare sthAna nahIM lejA sktaa| (1) zramaNI-zuddha brahmacarya pAlana karane vAlI saadhvii| usameM satItva athavA brahmacarya kA bala hone se koI bhI saMharaNa nahIM kara sakatA arthAt jabardastI idhara udhara nahIM lejA sktaa| (2) jisameM veda arthAt kisI taraha kI viSaya bhoga sambandhI abhilASA na rahI ho, arthAt zuddha brahmacArI ko| (3) jisane pArihArika tapa aGgIkAra kiyA ho / (4) pulAkalabdhi vAle ko / (5)apramatta arthAt pramAdarahita saMyama kA pAlana karane vAle ko| (6) caudaha pUrvadhArI ko| (7) AhAraka zarIra vAle ko| ____ ina sAtoM ko koI bhI jabardastI idhara udhara nahIM lejA sktaa| (pravacanasAroddhAra 261 vA dvAra) 531-- Ayubheda sAta ____vA~dhI huI AyuSya binA pUrI kiye bIca meM hI mRtyu ho jAnA Ayubheda hai| yaha sopakrama AyuSya vAle ke hI hotA hai| isake sAta kAraNa haiM(1) ajjhavasANa- adhyavasAna arthAt rAga, sneha yA bhaya rUpa prabala mAnasika AghAta hone para bIca meM hI Ayu TUTa jAtI hai| (2) nimitta-zastra daNDa Adi kA nimitta pAkara / (3) AhAra- adhika bhojana kara lene pr| (4) vedanA- A~kha yA zUla vagairaha kI asahya vedanA hone pr| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 267 (5) parAghAta-gaDDhe meM giranA vagairaha bAhya AghAta pAkara / (6) sparza- sA~pa vagairaha ke kATa lene para athavA aisI vastu kA sparza hone para jisake chUne se zarIra meM jahara phaila jaay| (7) ANapANa- sAMsa kI gati banda ho jAne pr| ina sAta kAraNoM se vyavahAranaya se akAlamRtyu hotI hai| (ThANAMga sUtra 561) 532.- vikathA sAta vikathA kI vyAkhyA aura pahile ke cAra bheda pahile bhAga ke bola naM0 148 meM de die gaye haiN| bAkI tIna vikathA ye haiN| (1) mRdukAruNikI-putrAdi ke viyoga se dukhI mAtA vagairaha ke karuNa krandana se bharI huI kathA ko mRdukAruNikI kahate haiN| (2) darzanabhedinI- aisI kathA karanA jisa se darzana arthAt samyaktva meM doSa lage yA usakA bhaMga ho / jaise jJAnAdi kI adhikatA ke kAraNa kutIrthI kI prazaMsA karanA / aisI kathA munakara zrotAoM kI zraddhA badala sakatI hai| (3) cAritrabhedinI- cAritra kI tarapha upekSA yA usakI nindA karane vAlI kathA / jaise- Aja kala sAdhu mahAvratoM kA pAlana kara hI nahIM sakate kyoMki sabhI sAdhuoM meM pramAda bar3ha gayA hai, doSa bahuta lagate hai, aticAroM ko zuddha karane vAlA koI prAcArya nahIM hai, sAdhu bhI aticAroM kI zuddhi nahIM karate, isalie vartamAna tIrtha jJAna aura darzana para hI avalambita hai| inhIM do kI ArAdhanA meM prayatna karanA cAhie / aisI bAtoM se zuddha cAritra vAle sAdhu bhI zithila ho jAte haiN| jo cAritra kI tarapha abhI jhuke haiM una kA to kahanA hI kyA ? ve to bahuta zIghra zithila ho jAte haiN| (ThANAMga sUtra 566) Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 zrI seThiyA jaina granthamAlA 533.. bhayasthAna sAta mohanIya karma kI prakRti ke udaya se paidA hue AtmA ke pariNAmavizeSa ko bhaya kahate haiN| isa meM prANI Darane lagatA hai / bhaya ke kAraNoM ko bhayasthAna kahate haiN| ve sAta haiM / bhaya kI avasthA vAstavika ghaTanA hone se pahile usakI sambhAvanA se paidA hotI hai / bhayasthAna sAta isa prakAra haiM(1) ihalokabhaya-apanI hI jAti ke prANI se DaranA ihalokabhaya hai| jaise manuSya kA manuSya se, deva kA deva se. tiryazca kA tiryazca se aura nArakI kA nArakI se DaranA / (2.) paraloka bhaya- dUsarI jAti vAle se DaranA paralokabhaya hai| jaise manuSya kA tiryazca yA deva se athavA tiryazca kA deva yA manuSya se DaranA paraloka bhaya hai| (3) AdAnabhaya- dhana kI rakSA ke lie cora Adi se ddrnaa| (4) akasmAdbhaya- binA kisI bAhya kAraNa ke acAnaka Darane laganA akasmAdbhaya hai| (5) vedanAbhaya- pIDA se ddrnaa| (6) maraNabhaya- marane se ddrnaa| (7) azlokabhaya- apakIrti se ddrnaa| (ThANAMga sUtra 546) (samavAyAMga 7 vAM) 534- duSamAkAla jAnane ke sthAna sAta utsarpiNI kAla kA dUsarA ArA tathA avasarpiNI kA pA~cavA ArA duSamA kAla kahalAtA hai| yaha ikkIsa hajAra varSa taka rahatA hai / sAta bAtoM se yaha jAnA jA sakatA hai ki aba duSamA kAla zurU hone vAlA hai yA sAta bAtoM se duSamA kAla kA prabhAva jAnA jAtA hai| duSamA kAla Ane para(1) akAlavRSTi hotI hai / (2) varSAkAla meM jisa samaya Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 269 varSA kI AvazyakatA hotI hai usa samaya nahIM brstaa| (3) asAdhu pUje jAte haiM / (4) sAdhu aura sajjana puruSa sanmAna nahIM pAte / (5) mAtA pitA aura gurujana kA vinaya nahIM rahatA / (6) loga mana se aprasanna athavA vaimanasya vAle ho jAte haiM / (7) kar3ave yA dveSa paidA karane vAle vacana bolate haiN| (ThANAMga sUtra 556) 535- suSamA kAla jAnane ke sthAnasAta sAta bAtoM se suSamA kAla kA Agamana yA usakA prabhAva jAnA jAtA hai| utsarpiNI kAla kA tIsarA ArA tathA avasarpiNI kA cauthA suSamA kahalAtA hai| yaha kAla bayAlIsa hajAra varSa kama eka kor3Akor3I sAgaropama taka rahatA hai| suSamA kAla Ane para (1) akAladRSTi nahIM hotii| (2) hamezA ThIka samaya para varSA hotI hai / (3) asAdhu (asaMyatI) yA duSTa manuSyoM kI pUjA nahIM hotI / (4) sAdhu aura sajjana puruSa pUje jAte haiM / (5) mAtA pitA Adi gurujana kA vinaya hotA hai| (6) loga mana meM prasanna tathA prema bhAva vAle hote haiM / (7) mIThe aura dUsare ko Ananda dene vAle vacana bolate haiN| (ThANAMga sUtra 556) 536- jambUdvIpa meM vAsa sAta manuSyoM ke rahane ke sthAna ko vAsa kahate haiM / jambUdvIpa meM cullahimavanta, mahAhimavanta Adi parvatoM ke bIca meM A jAne ke kAraNa sAta vAsa yA kSetra ho gae haiN| unake nAma isa prakAra haiM- (1) bharata, (2) haimavata, (3) hari (4) videha, (5) ramyaka, (6) hairaNyavata aura (7) airAvata / bharata se uttara kI tarapha haimavata kSetra hai| usase uttara kI tarapha hari, isa taraha sabhI kSetra pahile pahile se uttara kI tarapha Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAja haiN| vyavahAra naya kI apekSA jaba dizAoM kA nizcaya kiyA jAtA hai arthAt jidhara sUryodaya ho use pUrva kahA jAtA hai to ye sabhI kSetra meru parvata se dakSiNa kI tarapha haiM / yadyapi ye eka dUsare se virodhI dizAoM meM haiM phira bhI sUryodaya kI apekSA aisA kahA jAtA hai| nizcaya naya se ATha rucaka pradezoM kI apekSA dizAoM kA nizcaya kiyA jAtA hai, taba ye kSetra bhinna bhinna dizAoM meM kahe jaaeNge| (ThANAMga sUtra 555) (samavAyAMga 7) 537- varSadhara parvata sAta Upara likhe hue sAta kSetroM kA vibhAga karane vAle sAta varSadhara parvata haiM- (1) cullahimavAn , (2) mahAhimavAn , (3) niSadha, (4) nIlavAn , (5) rukmI, (6) zikharI (7) mandara / (ThANAMga sUtra 555) (samavAyAMga 7) 538-mahAnadiyA~ sAta jambUdvIpa meM sAta mahAnadiyA~ pUrva kI tarapha lavaNa samudra meM giratI haiM / (1) gaMgA, (2) rohitA, (3) hari, (4) sItA, (5) nArI, (6) suvarNakUlA aura (7) rktaa| (ThANAMga sUtra 551) 536- mahAnadiyA~ sAta - sAta mahAnadiyA~ pazcima kI tarapha lavaNa samudra meM giratI haiM-(1) sindhu, (2) rohitAMzA, (3) harikAntA, (4) sItodA, (5) narakAntA, (6) rUpyakUlA, (7) raktavatI / (ThANAMga sUtra 555) 540-svara sAta svara sAta haiM / yadyapi sacetana aura acetana padArthoM meM hone vAle svara bheda ke kAraNa svaroM kI saMkhyA agaNita ho sakatI hai tathApi svaroM ke prakAra bheda ke kAraNa unakI saMkhyA Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 271 sAta hI hai arthAt dhvani ke mukhya sAta bheda haiM / SaDja, RSabha, gAndhAra, madhyama, paMcama, raivata yA dhaivata aura niSAda / (1) nAka, kaMTha, chAtI, tAlu, jIbha aura dA~ta ina chaH sthAnoM ke sahAre se paidA hone vAle svara ko SaDja kahA jAtA hai| (2) jaba vAyu nAbhi se uThakara kaMTha aura mUrdhA se TakarAtA huA vRSabha kI taraha zabda karatA hai to usa svara ko vRSabha svara kahate haiN| (3) jaba vAyu nAbhi se uThakara hRdaya aura kaNTha se TakarAtA huA nikalatA hai to use gAndhAra kahate haiM / gandha se bharA hone ke kAraNa ise gAndhAra kahA jAtA hai| (4) nAbhi se uThakara jo zabda hRdaya se TakarAtA huA phira nAbhi meM pahuMca jAtA hai aura andara hI andara gUMjatA rahatA hai use madhyama kahate haiN| (5) nAbhi, hRdaya, chAtI, kaNTha aura sira ina pAMca sthAnoM meM utpanna hone vAle svara kA nAma paMcama hai athavA SaDjAdi svaroM kI ginatI meM yaha pAMcavA~ hone se paMcama kahalAtA hai| (6) dhaivata svara bAkI ke saba svaroM kA sammizraNa hai| isakA dUsarA nAma raivata hai| (7) teja hone se niSAda dUsare saba svaroM ko dabA detA hai| isakA devatA mUrya hai| ina sAtoM svaroM ke sAta sthAna haiN| yadyapi pratyeka svara kaMTha tAlvAdi kaI sthAnoM kI sahAyatA se paidA hotA hai tathApi jisa svara meM jisa sthAna kI adhika apekSA hai vahI usakA vizeSa sthAna mAnA gayA hai| (1) SaDja jihA ke agrabhAga se paidA hotA hai / (2) RSabhavakSasthala se / (3) gAMdhAra kaNTha se / (4) madhyama jihvA ke madhyabhAga se / (5) paMcama nAka se / (6) raivata dAMta aura oTha Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 zrI seThiyA jaina granthamAlA ke saMyoga se / (7) niSAda bhauheM caDhAkara tejI se bolA jAtA hai| ye sAtoM svara alaga alaga prANI se paidA hote haiN| ___ mora kA svara SaDja hotA hai / kukkuTa kA RSabha, haMsa kA gAMdhAra, gAya aura bher3oM kA madhyama / basaMta Rtu meM koyala kA svara paMcama hotA hai| sArasa aura krauMca pakSI raivata svara meM bolate haiN| hAthI kA svara niSAda hotA hai| __ acetana padArthoM se bhI ye sAtoM svara nikalate haiN|(1) Dhola se SaDja svara nikalatA hai / (2) gomukhI (eka taraha kA bAjA) se RSabha svara nikalatA hai| (3) zaMkha se gAMdhAra svara utpanna hotA hai / (4) jhallarI se madhyama / (5) tabale se paMcama svara nikalatA hai / (6) nagAre se dhaivata / (7) mahAbherI se niSAda / ina sAtoM svaroM ke sAta phala haiN| SaDja svara se manuSya AjIvikA ko prApta karatA hai / usake kiye hue kAma vyartha nahIM jAte / gaue~, putra aura mitra prApta hote haiN| vaha puruSa striyoM kA priya hotA hai|Rssbh svara se aizvarya, senA, santAna, dhana, vastra, gaMdha,AbhUSaNa, striyA~ aura zayana prApta hote haiN| gAndhAra svara ko gAne kI kalA ko jAnane vAle zreSTha AjIvikA vAle, prasiddha kavi aura dUsarI kalAoM tathA zAstroM ke pAragAmI ho jAte haiM / madhyama svara se manuSya khAtA pItA aura sukhI jIvana prApta karatA hai / paMcama svara vAlA puruSa pRthvIpati zUravIra, saMgraha karane vAlA aura aneka guNoM kA nAyaka banatA hai| raivata svara vAlA vyakti dukhI jIvana, burA veSa, nIca AjIvakA, nIca jAti tathA anArya deza ko prApta karatA hai| aise nara cora, cir3ImAra, phA~sI DAlane vAle, zUkara ke zikArI yA mallayuddha karane vAle hote haiN| niSAda svara vAle loga jhagar3AlU, paidala calane vAle, patravAhaka, avArA ghUmane aura bhAra DhonevAle hote haiN| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 273 ina sAtoM svaroM ke tIna grAma haiM / SaDjagrAma, madhyagrAma, aura gAndhAragrAma / Sar3ajagrAma kI sAta mUchanAeM haiM- (1) lalitA, (2) madhyamA, (3) citrA, (4) rohiNo, (5) mataMgajA, (6) sauvIrI, (7) paramadhyA / madhyagrAma kI bhI sAta mUrchanAeM haiM(1)paMcamA, (2) matsarI, (3) mRdumadhyamA, (4) zuddhA, (5) atrA, (6) kalAvatI aura (7) tIvrA / gAndhAragrAma kI bhI sAta mUrchanAeM haiM- (1) raudrI, (2)brAhmI, (3) vaiSNavI, (4) khedarI, (5) surA, (6) nAdAvatI, aura (7) vizAlA / gIta kI utpatti, usakA sajAtIya samaya aura AkArasAtoM svara nAbhi se utpanna hote haiM / rudana inakA sajAtIya hai| kisI kavitA kI eka kar3I usakA sAMsa hai| prArambha meM mRdu, madhya meM tIvra aura anta meM manda yahI gIta ke tIna prakAra haiN| saMgIta ke chaH doSa haiM- (1) bhIta- Darate hue gAnA / (2) druta-- jaldI jaldI gAnA / (3) uppiccha-sAMsa le lekara jaldI jaldIgAnA athavA zabdoM ko choTe banAkara gaanaa| (4) uttAlatAla se Age bar3hakara yA Age pIche tAla dekara gaanaa| (5) kAkasvara-kaue kI taraha karNakaTu aura aspaSTa svara se gaanaa| (6) anunAsa-nAka se gaanaa| saMgIta ke ATha guNa haiM(1) pUrNa- svara, Aroha avaroha Adi se pUrNa gAnA / (2) rakta- gAI jAne vAlI rAga se acchI taraha prisskRt|(3) alaMkRta- dUsare dUsare spaSTa aura zubha svaroM se meddit| (4) vyaktaakSara aura svaroM kI spaSTatA ke kAraNa sphuTa / (5) avighuSTarone kI taraha jahAM svara bigaDane na pAve use avighuSTa kahate haiN| (6) madhura-basanta Rtu meM matavAlI koyala ke zabda kI taraha mdhur| (7) sama-tAla, vaMza aura svara vagairaha se ThIka napA huaa| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 zrI seThiyA jaina granthamAlA (E) mulalita-AlApa ke kAraNa jisakI laya bahuta komala bana gaI ho use sulalita kahate haiN| saMgIta meM uparokta guNoM kA honA Avazyaka hai| ina guNoM ke binA saMgIta kevala viDambanA hai| inake sivAya aura bhI saMgIta ke bahuta se guNa haiN| (1) urovizuddha- jo svara vakSasthala meM vizuddha ho use urovizuddha kahate haiN| (2) kaNThavizuddha- jo svara gale meM phaTane na pAve aura spaSTa tathA komala rahe use kaNThavizuddha kahate haiN| (3) zirovizuddha-mUrdhA ko prApta hokara bhI jo svara nAsikA se mizrita nahIM hotA use zirovizuddha kahate haiN| chAtI kaNTha aura mUrdhA meM zleSma yA cikanAhaTa ke kAraNa svara spaSTa nikalatA hai aura bIca meM nahIM ttuutttaa| isI ko urovizuddha, kaNThavizuddha aura zirovizuddha kahate haiN|(4) mRduka- jo rAga mRdu arthAt komala svara se gAyA jAtA hai use mRduka kahate haiM / (5) riGgita-jahAM pAlApa ke kAraNa svara khela sA kara rahA ho use riGgita kahate haiM / (6) padabaddha-gAye jAne vAle padoM kI jahA~ viziSTa racanA ho use padabaddha kahate haiN| (7) samatAla pratyuttepa- jahAM nartakI kA pAdanikSepa aura tAla vagairaha saba eka dUsare se milate hoM unheM samatAla pratyutkSepa kahate haiN| ___ sapta svara sIbhara- jahAM sAtoM svara akSara vagairaha se milAna khAte hoM use sapta svara sIbhara kahate haiN| ve akSarAdi sAta haiN| (1)akSarasama-jahAM hasva kI jagaha hrasva, dIghe kI jagaha dIrgha,pluta ke sthAna para pluta aura sAnunAsika kI jagaha sAnunAsika akSara bolA jAya use akSarasama kahate haiN| (2) padasama- jahAM padavinyAsa rAga ke anukUla ho| (3) tAlasama- jahA~ hAtha paira Adi kA hilAnA tAla ke anukUla ho| (4) layasama-- sIMga, lakar3I vagairaha kisI vastu ke dvArA bane hue aMgulI ke paridhAna dvArA tAr3ita hone para vINA se laya utpanna hotI hai / usa laya Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 275 ke anusAra jisa svara se gAyA jAya use layasama kahate haiN| (5) grahasama- bAMsurI yA sitAra vagairaha kA svara sunakara usI ke anusAra jaba gAyA jAya to use grahasama kahate haiN| (6) niHzvasitocchvasitasama- jahAM sAMsa lene aura bAhara nikalane kA krama bilkula ThIka ho use niHzvasitocchasitasama kahate haiN| (7) saMcArasama- bAMsurI yA sitAra vagairaha ke sAtha sAtha jo gAyA jAtA hai use saMcArasama kahate haiN| saMgIta kA pratyeka svara akSarAdi sAtoM se milakara sAta prakAra kA ho jAtA hai| gIta ke lie banAye jAne vAle padya meM ATha guNa hone caahie| (1) nirdoSa (battIsa doSa rahita), (2) sAravat , (3) hetuyukta, (4) alaMkRta, (5) upanIta, (6) sopacAra, (7) mita aura (8) madhura / inakI vyAkhyA AThaveM bola meM dI jaaygii| vRtta arthAt chanda tIna taraha kA hotA hai- sama, arddhasama aura viSama / (1)jisa chanda ke cAroMpAda ke akSaroM kI saMkhyA samAna ho use sama kahate haiM / (2) jisameM pahalA aura tIsarA, dUsarA aura cauthA pAda samAna saMkhyA vAle hoM use arddhasama kahate haiM / (3) jisameM kisI bhI pAda kI saMkhyA eka dUsare se na milatI ho use viSama kahate haiN| ___ saMgIta kI do bhASAeM haiM-saMskRta aura praakRt| saMgIta kalA meM strI kA svara prazasta mAnA gayA hai / gauravarNA strI mIThA gAtI hai| kAlI kaThora aura rUkhA,zyAmA caturatA pUrvaka gAtI hai| kANI Thahara Thahara kara, andhI jaldI jaldI, pIle raMga kI strI kharAba svara meM gAtI hai| sAta svara, tIna grAma aura ikkIsa mUrcchanAeM haiN| pratyeka svara sAta tAnoM ke dvArA gAyA jAtA hai isalie sAtoM svaroM ke 46 bheda ho jAte haiN| ( anuyogadvAra gAthA 46-56 ) (ThANAMga sUtra 553) Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 bhI seThiyA jaina pranyamAlA 541- zakrandra kI senA tathA senApati zakrandra kI sAta prakAra kI senA hai aura sAta senApati haiN| (1) pAdAtAnIka-paidala senA / drumasenApati / (2) pIThAnIka- azvasenA / saudAmin azvarAja senApati / (3) kuMjarAnIka- hAthiyoM kI senaa| kunthu hastirAja senaapti| (4) mahiSAnIka-bhaiMsoM kI senA / lohitAna senApati / (5) rathAnIka- rathoM kI senaa| kinnara senApati / / (6) nATayAnIka- khela tamAzA karane vAloM kI senA / ariSTa senApati / (7) gandharvAnIka- gIta, vAdya Adi meM nipuNa vyaktiyoM kI senA / gItarati senApati / isI prakAra balIndra, vairocanendra Adi kI bhI bhinna bhinna senAeM tathA senApati haiM / inakA vistAra ThANAMga sUtra meM hai| (ThANAMga sUtra 582) 542- mUla gotra sAta kisI mahApuruSa se calane vAlI manuSyoM kI santAnaparamparA ko gotra kahate haiM / mUla gotra sAta haiM(1) kAzyapa- bhagavAn munisuvrata aura neminAtha ko chor3a kara bAkI tIrthaGkara, cakravartI, sAtaveM gaNadhara se lekara gaNadhara tathA jambUsvAmI Adi isI gotra ke the| (2)gautama-bahuta se kSatriya,bhagavAna munisuvrata aura neminAtha, nArAyaNa aura padma ko chor3a kara bAkI sabhI baladeva aura vAsudeva, indrabhUti Adi tIna gaNadhara aura vairasvAmI gautama gotrI the| (3) vatsa- isa gotra meM zayyambhavasvAmI hue haiN| (4) kutsA- isameM zivabhUti vagairaha hue haiN| (5) kauzika- SaDulUka vgairh| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jaina siddhAnta bola saMgraha / 277 (6) maNDava- maNDu kI santAnaparamparA se calane vAlA gotra / (7) vaziSTha- vAziSTha kI santAnaparamparA / chaThe gaNadhara sathA Arya suhAttI vagairaha / ina meM pratyeka gotra kI phira sAta sAta zAkhAeM haiN| una kA vistAra ThANAMga sUtra meM hai| (ThANAMga sUtra 551) 553- bhagavAn mallinAtha Adi eka sAtha dIkSA lene vAle saat| nIce likhe sAta vyaktiyoM ne eka sAtha dIkSA lI thii| (1) bhagavAn mallinAtha- videharAja kI knyaa| (2) pratibuddhi- sAketa arthAt ayodhyA meM rahane vAlA ikSvAku deza kA raajaa| (3) candracchAya- campA meM rahane vAlA agadeza kA raajaa| (4) rukmI-- zrAvastI kA nivAsI kuNAladeza kA rAjA / (5) zaGkha- vANArasI meM rahane vAlA kAzI deza kA raajaa| (6) adInazatru- hastinAgapura nivAsI kurudeza kA rAjA / (7)jitazatru-kAmpilya nagara kA svAmI pazcAladeza kA raajaa| bhagavAn mallinAtha ke pUrva bhava ke sAthI hone ke kAraNa ina chaH rAjAoM ke hI nAma die gae haiM / vaise to bhagavAn ke sAtha tIna sau strI aura tIna sau puruSoM ne dIkSA lI thii| ina cha: rAjAbhoM kI kathAeM jJAtA sUtra prathama zrutaskandha ke AThaveM adhyayana meM nIce likhe anusAra AI haiM-- ___ jambUdvIpa, aparavideha ke salilAvatI vijaya ko vItazokA rAjadhAnI meM mahAbala nAma kA rAjA thaa| usane chaH bacapana ke sAthiyoM ke sAtha dIkSA lI / dIkSA lete samaya use sAthI managAroM ne kahA jo tapa Apa kareMge vahI hama kreNge| isa kAra sabhI sAthiyoM meM eka sarIkhA tapa karane kA nizcaya Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA hone para bhI jaba dUsare sAthI cautthamatta (upavAsa) Adi karate to mahAbala aTTamabhakta ( telA) Adi kara letA thaa| tapasyA tathA vAtsalya Adi guNoM se usane tIrthaGkara nAma bAMdhA kintu tapasyA meM kapaTa hone ke kAraNa sAtha meM strI gotra bhI ba~dha gyaa| AyuSya pUrI kara ke ve sabhI jayantanAma ke anuttaravimAna meM deva rUpa se utpanna hue| vahA~ se cavakara mahAbala kA jIva mithilA nagarI ke svAmI kumbharAjA kI prabhAvatI rAnI ke garbha meM tIrthaGkara rUpa se utpanna huaa| mAtA pitA ne usakA nAma malli rakkhA / dUsare sAthI bhI vahA~ se cavakara ayodhyA Adi nagariyoM meM utpanna hue| malliku~varI jaba dezona sau varSa kI huI to usane avadhijJAna dvArA apane sAthiyoM ko jAna liyA / una ko pratibodha dene ke lie mallinAthajI ne apane udyAna meM pahile se hI eka ghara banavA liyA / usameM chaH kamare the| kamaroM ke bIco bIca apanI sone kI mUrti banavAI / alaga alaga kamaroM meM baiThe vyakti mUrti ko dekha sakate the kintu paraspara eka dUsare ko nhiiN| mUrti bahuta hI sundara aura hUbahU malliku~varI sarIkhI thii| mastaka meM chidra thA jo padma ke AkAra vAle Dhakkana se DhakA huA thaa| pratidina vaha apane bhojana kA eka grAsa usa mUrti meM DAla detI thii| mallinAthajI ke pUrvabhava kA eka sAthI sAketa kA rAjA banA / eka dina usane padmAvatI devI ke dvArA racAe gae nAgayajJa meM pA~ca varSoM ke sundara puSpoM se gUMthI huI bahuta hI sundara mAlA dekhI / AzcaryAnvita hote hue rAjA ne maMtrI se pUchA- kahIM aisI mAlA dekhI hai ? maMtrI ne uttara diyA-videharAja kI kanyA malliku~varI ke pAsa jo mAlA hai use dekhate hue isa kI zobhA lAkhavAM hissA bhI nahIM hai| rAjA ne malliku~varI Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 279 ke viSaya meM pUchA- vaha kaisI hai ? maMtrI ne uttara diyA-saMsAra meM usa sarIkhI koI nahIM hai / rAjA kA malliku~varI ke prati anurAga ho gayA aura use varane ke lie dUta bheja diyaa| dUsarA sAthI candracchAya nAma se campAnagarI rAjadhAnI meM aGga deza kA rAjya kara rahA thaa| vahIM para arhantraka nAma kA zrAvaka potavaNik rahatA thaa| eka bAra yAtrA se lauTane para vaha eka jor3A kuNDala rAjA ko bheTa dene ke lie laayaa| rAjA ne pUchA- tumane bahuta se samudra pAra kie haiN| kyA koI Azcaryajanaka vastu dekhI ? zrAvaka ne kahA isa yAtrA meM mujhe dharma se vicalita karane ke lie eka deva ne bahuta upasarga kie / anta taka vicalita na hone se santuSTa hokara usane do jor3e kuNDala die| eka hamane kumbharAjA ko bheTa kara diyaa| rAjA ne use apanI malli nAma kI kanyA ko svayaM phinaayaa| vaha kanyA tIno lokoM meM AzcaryabhUta hai / yaha sunakara candracchAya rAjA ne bhI use varane ke lie dUta bheja diyaa| tIsarA sAthI zrAvastI nagarI meM rukmI nAma kA rAjA huaa| eka dina usane apanI kanyA ke caumAsI snAna kA utsava manAne ke lie nagarI ke caurAhe meM vizAla maNDapa rcaayaa| kanyA snAna karake saba vastra Adi pahina kara apane pitA ke caraNoM meM praNAma karane ke lie AI / rAjA ne use goda meM baiThAkara usake saundarya ko dekhate hue kahA, varSadhara ! kyA tumane kisI kanyA kA aisA snAnamahotsava dekhA hai ? usane uttara diyA- videharAja kI kanyA ke snAnamahotsava ke sAmane yaha usakA lAkhavAM bhAga bhI nahIM hai| rAjA varSadhara se malliku~varI kI prazaMsA suna kara usakI ora AkRSTa ho gayA aura use varane ke lie dUta bheja diyaa| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 zrIseThiyA jaina granthamAlA eka bAra malliku~barI ke kuNDaloM kA jor3a khula gyaa| use jor3ane ke lie kumbhaka rAjA ne sunAroM ko AjJA dI kintu ve use pahale kI taraha na kara ske| rAjA ne sunAroM ko apanI nagarI se nikAla diyA / ve banArasa ke rAjA zaMkharAja ke pAsa cale gaye / rAjA ke pUchane para sunAroM ne sArI bAta kaha dI aura malliku~varI ke saundarya kI prazaMsA kii| mohita hokara zaMkharAja ne bhI malliku~varI ko varane ke liye dUta bheja diyA / ___ eka bAra malliku~varI ke choTe bhAI malladinna ne sabhAbhavana ko citrita karavAnA zurU kiyA / labdhi vizeSa se sampanna hone ke kAraNa eka citrakAra ne malliku~varI ke paira ke a~gUThe ko dekha kara sArI tasvIra ko hUbahU citrita kara diyaa| malladinna ku~vara apane antaHpura ke sAtha citra sabhA meM AyA / dekhate dekhate usakI najara malli ke citra para pdd'ii| use sAkSAt malliku~varI samajha kara bar3I bahina ke sAmane isa prakAra avinaya se Ane ke kAraNa vaha lajjita hone lgaa| usakI dhAya ne batAyA ki yaha citra hai sAkSAt malliku~varI nahIM / ayogya sthAna meM bar3I bahina kA citra banAne ke kAraNa citrakAra para malladinna ko bar3A krodha AyA aura use mArane ko AjJA dii| saba citrakAroM ne ikaDe ho kara kumAra se prArthanA kI ki aise guNI citrakAra ko mRtyudaMDa na denA caahie| kumAra ne unakI prArthanA para dhyAna dekara citrakAra kA a~gUThA aura a~gUThe ke pAsa kI aMgulI kATakara dezanikAlA de diyaa| vaha hastinApura meM adInazatru rAjA ke pAsa phuNcaa| rAjA ne citrakAra ke mu~ha se malliku~varI kI tArIpha sunakara dUta ko bheja diyaa| eka bAra cokSA nAma kI paritrAjikA ne malliku~varI ke bhavana meM praveza kiyaa| mallisvAminI ne dAnadharma aura zaucadharma kA Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 281 upadeza dekara use jIta liyA / hAra jAne para krodhita hotI huI cokSA jitazatru rAjA ke pAsa AI / rAjA ne pUchA-cole! tuma bahuta ghUmatI ho / kyA merI rAniyoM sarIkhI koI sundarI dekhI hai ? usane kahA- videharAja kI kanyA ko dekhate hue tumhArI rAniyA~ usakA lAkhavA~ bhAga bhI nahIM haiN| rAjA jitazatru ne bhI malliku~varI ko varane ke lie dUta bheja diyaa| chahoM dUtoM ne jAkara apane apane rAjAoM ke lie malliku~varI ko mAMgA / usane unheM dutkAra kara pichale dvAra se nikAla diyaa| dUtoM ke kathana se krodha meM Akara sabhI rAjAoM ne mithilA para car3hAI kara dI / unako Ate hue sunakara kumbhaka rAjA bhI apanI senA ko lekara yuddha ke lie taiyAra ho kara rAjya kI sImA para jA pahu~cA aura una kI pratIkSA karane lagA / rAjAoM ke pahu~cate hI bhayaGkara yuddha zurU huaa| dUsare rAjAoM kI senA adhika hone ke kAraNa kumbhaka kI senA hAra gii| usane bhAga kara kilebandI kara lii| vijaya kA koI upAya na dekha kara vyAkula hote hue kumbhaka rAjA ko malliku~varI ne kahA- Apa pratyeka rAjA ke pAsa alaga alaga sandeza bheja dIjiye ki kanyA use hI dI jAvegI aura chahoM ko nagara meM bulA liijie| ___ chahoM Akara nae banAe hue ghara ke kamaroM meM alaga alaga baiTha gae / sAmane mUrti ko sAkSAt malliku~varI samajhate hue ekaTaka hokara dekhane lge| itane meM malliku~varI ne vahA~ Akara mUrti kA Dhakkana khola diyA / cAroM tarapha bhayAnaka durgandha phailane lgii| rAjAoM ne nAka Dhaka kara mu~ha phera lie / malli ne pUchA- "Apa logoM ne nAka banda karake mu~ha kyoM phera lie? agara sone kI mUrti meM DAlA huA sugandhita tathA manojJa AhAra bhI isa prakAra durgandhivAlA ho sakatA hai to mala, mUtra, khela Adi Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 zrI seThiyA jaina granthamAlA ghRNita vastuoM se bhare isa audArika zarIra meM ina kA kyA pariNAma hogA ? aise gande zarIra meM Apa loga Asakti kyoM kara rahe haiM? AtmA ko nIce girAne vAle kAmabhogoM ko chodd'ie| kyA Apa ko yAda nahIM hai jaba hama jayanta vimAna meM rahe the aura usa se pahile manuSya bhava meM eka sAtha rahane kI pratijJA kI thI?" yaha sunakara sabhI rAjAoM ko jAtismaraNa ho gyaa| ___ isa ke bAda malliku~varI ne kahA- maiM saMsAra ke bhaya se dIkSA lene vAlI huuN| Apa loga kyA kareMge? unhoMne bhI dIkSA lene kI icchA prakaTa kii| isa para mallisvAminI ne kahA- yadi yaha bAta hai to apane putroM ko gaddI para baiThA kara mere pAsa cale aao| rAjAoM ne bAta mAna lI / isake bAda mallisvAminI unheM lekara kumbhakarAjA ke pAsa gii| sabhI rAjAoM ne kumbhaka ke caraNoM meM gira kara usa se kSamA mAMgI / kumbhaka ne bhI prasanna hokara una saba kA satkAra kiyaa| eka varSa taka mahAdAna dekara pauSa sudI ekAdazI, azvinI nakSatra meM ahabhatta karake bhagavAn mallinAtha ne chaH rAjA, bahuta se rAjakumAra tathA rAjakumAriyoM ke sAtha dIkSA lI / una ke sAtha tIna sau puruSoM kI bAhyasampadA tathA tIna sau mahilAoM kI Abhyantara pariSad thii| chahoM rAjA utkRSTa karano karake siddha hue| bhagavAn mallinAtha bhI hajAroM jIvoM ko pratibodha dekara siddha buddha tathA mukta hue| (ThANa ga sUtra 564) 544- zreNiyA~ sAta jisa ke dvArA jIva aura pudgaloM kI gati hotI hai aisI AkAza pradeza kI paMkti ko zreNI kahate haiM / jIva aura pudgala eka sthAna se dUsare sthAna zreNI ke anusAra hI jA sakate haiM, Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 zrI jaina siddhAnta bola saMgraha binA zreNI ke gati nahIM hotI / zreNiyA~ sAta haiM-(1) RjvAyatA- jisa zreNI ke dvArA jIva urdhva loka (U~ce loka Adi se dholoka Adi meM sIdhe cale jAte haiM, use RjvAyatA zreNI kahate haiN| isa zreNI ke anusAra jAne vAlA eka hI samaya meM gantavya sthAna para pahu~ca jAtA hai / (2) ekato vakrA - jisa zreNI dvArA jIva sIdhA jAkara vakragati prApta kare arthAt dUsarI zreNI meM praveza kare use ekato vakrA kahate haiM / isa ke dvArA jAne vAle jIva ko do samaya lagate haiN| (3) ubhayato vakrA - jisa zreNI ke dvArA jAtA huA jIva do bAra vakragati kare arthAt do bAra dUsarI zreNI (paMkti) ko prApta kare / isa zreNI se jAne vAle jIva ko tIna samaya lagate haiN| yaha zreNI AgneyI ( pUrva dakSiNa ) dizA se adholoka kI vAyavI (uttara pazcima) dizA meM utpanna hone vAle jIva ke hotI hai / pahile samaya meM vaha AgneyI (pUrvadakSiNa koNa) dizA se tirachA pazcima kI ora dakSiNa dizA ke koNa arthAt naiRta dizA kI tarapha jAtA hai / dUsare samaya meM vahA~ se tirachA hokara uttara pazcima koNa arthAt vAyavI dizA kI tarapha jAtA hai / tIsare samaya meM nIce vAyavI dizA kI ora jAtA hai / yaha tIna samaya kI gati nAr3I athavA usase bAhara ke bhAga meM hotI hai| ( 4 ) ekata: khA - jisa zreNI dvArA jIva yA pudgala trasanAr3I ke bAeM pasavAr3e se sAr3I meM praveza kareM aura phira sanAr3I dvArA jAkara usake bAI tarapha vAle hisse meM paidA hote haiM use ekata: khA zreNI kahate haiM / isa zreNI ke eka tarapha sanAr3I ke bAhara kA AkAza AyA huA hai isalie isakA nAma ekata:khA hai / isa zreNI meM do, tIna yA cAra samaya kI vakragati hone para bhI kSetra kI apekSA se isa ko alaga kahA hai| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 zrIseThiyA jaina andhamAlA (5) ubhayataHkhA-trasanAr3I ke bAhara se bAeM pasavAr3e se praveza karake trasanAr3I dvArA jAte hue dAhine pasavAr3e meM jIva yA pudgala jisa zreNI se paidA hote haiM use ubhayataHkhA kahate haiN| (6) cakravAla- jisa zreNI ke dvArA paramANu vagairaha gola cakkara khAkara utpanna hote haiN| (7) ardhacakravAla- jisa zreNI ke dvArA AdhA cakkara khAkara utpanna hote haiN| (bhagavatI zataka 25 uddezA 3)(ThANAMga sUtra 580) 545- zlakSNa bAdara pRthvIkAya ke sAta bheda bAdara pRthvIkAya ke do bheda haiM- zlakSNa bAdara pRthvIkAya aura khara bAdara pRthviikaay| khara bAdara pRthvIkAya ke 36 bheda haiMkaMkara, patthara, namaka, sonA cAndI tAmbA Adi dhAtueM tathA hiMgalu, haratAla, suramA, abhraka, vajraratna, maNi aura sphaTika Adi / zlakSaNa bAdara pRthvIkAya ke sAta bheda haiM(1) kAlI miTTI, (2) nIlI miTTI, (3) lAla miTTI, (4) pIlI miTTI, (5) sapheda miTTI, (6) pAMDu miTTI arthAt thor3A sA pIlAsa lI huI cikanI miTTI aura (7) panaka miTTI arthAta nadI vagairaha kA pUra khatma ho jAne ke bAda bacI huI miTTI jo bahuta sApha tathArajakaraNamayI hotI hai| (panavaNA pada 1 sUtra 16) 546- pudgala parAvartana sAta AhAraka zarIra ko chor3akara audArikAdi prakAra se rUpI dravyoM ko grahaNa karate hue eka jIva ke dvArA samasta lokAkAza ke pudgaloM kA sparza karanA pudgala parAvartana hai / jitane kAla meM eka jIva samasta lokAkAza ke pudgaloM kA sparza karatA hai, use bhI pudgala parAvartana kahate haiM / isakA kAla asaMkhyAta Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mI jaina siddhAnta bola saMgraha utsarpiNI avasarpiNI rUpa hotA hai / isake sAta bheda haiM-- (1) audArika pudgala parAvartana- audArika zarIra meM vartamAna jIva ke dvArA audArika zarIra ke yogya samasta pudgaloM ko audArika zarIra rUpa se grahaNa karake punaH chor3ane meM jitanA samaya lagatA hai use audArika zarIra pudgala parAvartana kahate haiN| (2) vaikriya pudgala parAvartana- vaikriya zarIra meM vartamAna jIva ke dvArA vaikriya zarIra ke yogya samasta pudgaloM ko vaikriya zarIra rUpa se grahaNa karake punaH chor3ane meM jitanA samaya lagatA hai, use vaikriya pudgala parAvartana kahate haiM / (3) taijasa pudgala parAvartana- taijasa zarIra meM vartamAna jIva ke dvArA taijasa zarIra ke yogya samasta pudgaloM ko taijasa zarIra rUpa se grahaNa karake punaH chor3ane meM jitanA samaya lagatA hai use taijasa pudgala parAvartana kahate haiN| ( 4 ) kArmANa pudgala parAvartana- kArmANa zarIra meM vartamAna jIva ke dvArA kArmANa zarIra ke yogya samasta pudgaloM ko kArmANa rUpa se grahaNa karake punaH chor3ane meM jitanA samaya lagatA hai use kArmANa pudgala parAvartana kahate haiN| (5) manaH pudgala parAvartana- jIva ke dvArA manovargaNA ke yogya samasta pudgaloM ko mana rUpa se grahaNa karake punaH chor3ane meM jitanA samaya lagatA hai use manaH pudgala parAvartana kahate haiN| (6) vacana pudgala parAvartana- jIva ke dvArA vacana ke yogya samasta pudgaloM ko vacana rUpa se grahaNa karake punaH chor3ane meM jitanA samaya lagatA hai, use vacana pudgala parAvartana kahate haiN| (7) prANApAna pudgala parAvartana- jIva ke dvArA prANApAna (zvAsocchvAsa) ke yogya samasta pudgaloM ko zvAsocchvAsa rUpa se grahaNa karake punaH chor3ane meM jitanA samaya lagatA hai use Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 bhI seThiyA jaina pranyamAlA pANApAna pudgala parAvartana kahate haiN| (TANAMga sUtra 136) (bhagavatI zataka 12 uddezA 4) (paMcasaMgraha dUsarA dvAra) (karmagrantha / gAthA 88) (pravacanasAroddhAra 161 vAM dvAra) 547- kAyayoga ke sAta bheda kAyA kI pravRtti ko kAyayoga kahate haiN| isake sAta bheda haiM(1) audArika, (2) audArikamizra, (3) vaikriya, (4) vaikriyamizra, (5) AhAraka, (6) AhArakamizra, (7) kArmANa / (1) audArika kAyayoga- kevala audArika zarIra ke dvArA hone vAle vIrya arthAt zakti ke vyApAra ko audArika kAyayoga kahate haiM / yaha yoga saba audArika zarIrI manuSya aura tiryaJcoM ko paryApta dazA meM hotA hai| (2) audArikamizra kAyayoga- audArika ke sAtha kArmANa, vaikriya yA AhAraka kI sahAyatA se hone vAle vIryazakti ke vyApAra ko audArikamizrakAyayoga kahate haiM / yaha yoga utpatti ke dUsare samaya se lekara aparyApta avasthA paryanta sara audArika zarIradhArI jIvoM ko hotA hai| vaikriya labdhidhArI manuSya aura tiryazca jaba vaikriya zarIra kA tyAga karate haiM, taba bhI audArikamizra hotA hai| labdhidhArI munirAja jaba AhAraka zarIra nikAlate haiM taba to AhArakamizra kAyayoga kA prayoga hotA hai kintu AhAraka zarIra ke nivRtta hote samaya arthAt vApisa svazarIra meM praveza karate samaya audArikamizra kAyayoga kA prayoga hotA hai / kevalI bhagavAn jaba kevalisamudghAta karate haiM taba kevalisamudghAta ke ATha samayoM meM dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM audArikamizra kAyayoga kA prayoga hotA hai| (3) vaikriya kAyayoga- sirpha vaikriya zarIra dvArA hone vAle Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jaina siddhAnta bola saMgraha 287 vIryazakti ke vyApAra ko vaikriya kAyayoga kahate haiN| yaha manuSyoM aura tiryaJcoM ko vaikriya labdhi ke bala se vaikriya zarIra dhAraNa kara lene para hotA hai / devoM aura nArakI jIvoM ke kriya kAyayoga bhavapratyaya hotA hai| (4)vaikriyamizra kAyayoga-vaikriya aura kArmANa athavA vaikriya aura audArika ina do zarIroM ke dvArA hone vAle vIryazakti ke vyApAra ko vaikriyamizrayoga kahate haiN| pahile prakAra kA vaikriyamizra yoga devoM tathA nArakoM ko utpatti ke dUsare samaya se lekara aparyApta avasthA taka rahatA hai / dUsare prakAra kA vaikriya kAyayoga manuSyoM aura tiryazcoM meM tabhI pAyA jAtA hai jaba ki ve labdhi ke sahAre se vaikriya zarIra kA Arambha karate haiN| tyAga karane meM vaikriyamizra nahIM hotA, audArikamizra hotA hai| (5) AhAraka kAyayoga-sirpha AhAraka zarIra kI sahAyatA se hone vAlA vIryazakti kA vyApAra AhAraka kAyayoga hai| (6) AhArakamizra kAyayoga- AhAraka aura audArika ina donoM zarIroM ke dvArA hone vAle vIryazakti ke vyApAra ko AhArakamizra kAyayoga kahate haiM / AhAraka zarIra ke dhAraNa karane ke samaya aura usake Aranbha aura tyAga ke samaya AhArakamizra kAyayoga hotA hai| (7) kArmANa kAyayoga- sirpha kArmANa zarIra kI sahAyatA se vIrya zakti kI jo pravRtti hotI hai, use kArmANa kAyayoga kahate - noTa:- kArmANa kAyayoga ke samAna taijasakAyayoga isalie alaga nahIM mAnA gayA hai ki taijasa aura kAmAgA kA sadA sAhacarya rahatA hai, arthAt maudArika prAdi anya zarIra kabhI kabhI kArmANa zarIra ko chor3a bhI dete haiM para taijasa zarIra use kabhI nahIM chodd'taa| isalie vIryazakti kA jo vyApAra kArmANa zarIra dvArA hotA hai, vahI niyama se taijasa zarIra dvArA bhI hotA rahatA hai / ataH kArmANa kAyayoga meM hI taijasa kAyayoga kA samAveza ho jAtA hai isalie usako pRthak nahIM ginA hai| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA 288 haiN| yaha yoga vigrahagati meM tathA utpatti ke samaya saba jIvoM meM hotA hai| kevalisamudghAta ke tIsare, cauthe aura pA~caveM samaya meM kevalI ko hotA hai| (bhagavatI zataka 25 uddezA 1 ) (dravyaloka pRSTha 358 ) ( karmagrantha 4 gAthA 4) 548-samudghAta sAta vedanA Adi ke sAtha ekAkAra hue AtmA kA kAlAntara meM udaya meM Ane vAle vedanIya Adi karma pradezoM ko udIraNA ke dvArA udaya meM lAkara unakI prabalatA pUrvaka nirjarA karanA samudghAta kahalAtA hai| isake sAta bheda haiM(1)vedanA samudghAta-vedanA ke kAraNa se hone vAle samudghAta ko vedanA samudghAta kahate haiN| yaha asAtA vedanIya karmoM ke Azrita hotA hai| tAtparya yaha hai ki vedanA se pIr3ita jIva anantAnanta kama skandhoM se vyApta apane pradezoM ko zarIra se bAhara nikAlatA hai aura una se mukha udara Adi chidroM aura kAna tathA skandhAdi antarAloM ko pUrNa karake lambAI aura vistAra meM zarIra parimANa kSetra meM vyApta hokara antarmuhUrta taka ThaharatA hai| usa antarmuhUrta meM prabhUta asAtA vedanIya karma pudgaloM kI nirjarA karatA hai| (2)kaSAya samudghAta-krodhAdi ke kAraNa se hone vAle samudghAta ko kapAya samudghAta kahate haiN| yaha kaSAya mohanIya ke Azrita hai arthAt tIvra kaSAya ke udaya se vyAkula jIva apane AtmapradezoM ko bAhara nikAla kara aura unase mukha aura peTa Adi ke chidroM aura kAna evaM skandhAdi antarAloM ko pUrNa karake lambAI aura vistAra meM zarIra parimANa kSetra meM vyApta hokara antarmuhUrta taka rahatA hai aura prabhUta kaSAya karmapudgaloM kI nirjarA karatA hai| (3)mAraNAntika samudghAta-maraNa kAla meM hone vAle samudghAta ko mAraNAntika samudghAta kahate haiN| yaha antarmuharta zeSa Ayu Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 289 karma ke Azrita hai arthAt koI jIva Ayu karma antarmuhUrta zeSa rahane para apane AtmapradezoM ko bAhara nikAla kara unase mukha aura udarAdi ke chidroM aura kAna evaM skandhAdi ke antarAloM ko pUrNa karake viSkambha (gherA) aura moTAI meM zarIra parimANa aura lambAI meM kama se kama apane zarIra ke aGgula ke asaMkhyAta bhAga parimANa aura adhika se adhika eka dizA meM asaMkhyeya yojana kSetra ko vyApta karatA hai aura prabhUta Ayu karma ke pudgaloM kI nirjarA karatA hai| (4) vaikriya samudghAta vaikriya ke prArambha karane para josamudghAta hotA hai use vaikriya samudghAta kahate haiM aura vaha vaikriya zarIra nAma karma ke Azrita hotA hai arthAt vaikriya labdhi vAlA jIva vaikriya karate samaya apane pradezoM ko apane zarIra se bAhara nikAla kara viSkambha aura moTAI meM zarIra parimANa aura lambAI meM saMkhyeya yojana parimANa daNDa nikAlatA hai aura pUrvabaddha vaikriya zarIra nAmakarma ke pudgaloM kI nirjarA karatA hai| (5) taijasa samudghAta- yaha tejo lezyA nikAlate samaya meM rahane vAle taijasa zarIra nAma ke Azrita hai arthAt tejo lezyA kI svAbhAvika labdhi vAlA koI sAdhu Adi sAta ATha kadama pIche haTakara viSkambha aura moTAI meM zarIra parimANa aura lambAI meM saMkhyeya yojana parimANa jIva pradezoM ke daNDa ko zarIra se bAhara nikAla kara krodha ke viSayabhUta jIvAdi ko jalAtA hai aura prabhUta taijasazarIra nAma karma ke pudgaloM kI nirjarA karatA hai| (6) AhAraka samudghAta-AhAraka zarIra kA prArambha karane para hone vAlA samudghAta AhAraka samudghAta kahalAtA hai| vaha AhAraka nAmakarma ko viSaya karatA hai arthAt AhAraka zarIra kI labdhi vAlA AhAraka zarIra kI icchA karatA huA viSkambha aura moTAI meM zarIra parimANa aura lambAI meM saMkhyeya yojana parimANa apane Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 bhI seThiyA jaina pranthamAlA pradezoM ke daNDa ko zarIra se bAhara nikAla kara yathAsthUla pUrvabaddha AhAraka karma ke prabhUta pudgaloM kI nirjarA karatA hai| (7) kevalisamudghAta- antarmuhUrta meM mokSa prApta karane vAle kevalI ke samudghAta ko kevalisamudghAta kahate haiM / vaha vedanIya, nAma aura gotra karma ko viSaya karatA hai| __ antarmuharca meM mokSa prApta karane vAlA koI kevalI (kevalajJAnI) karmoM ko sama karane ke lie arthAt vedanIya Adi karmoM kI sthiti ko Ayu karma kI sthiti ke barAbara karane ke lie samudghAta karatA hai| kevalisamudghAta meM ATha samaya lagate haiN| prathama samaya meM kevalI AtmapradezoM ke daNDa kI racanA karatA hai| vaha moTAI meM svazarIra parimANa aura lambAI meM Upara aura nIce se lokAnta paryanta vistRta hotA hai| dUsare samaya meM kevalI usI daNDa ko pUrva aura pazcima, uttara aura dakSiNa meM phailAtA hai / phira usa daNDa kA loka paryanta phailA huA kapATa banatA hai| tIsare samaya meM dakSiNa aura uttara athavA pUrva aura pazcima dizA meM lokAnta paryanta AtmapradezoM ko phailAkara usI kapATa ko mathAnI rUpa banA detA hai| aisA karane se loka kA adhikAMza bhAga AtmapradezoM se vyApta ho jAtA hai, kintu mathAnI kI taraha antarAla pradeza khAlI rahate haiN| cauthe samaya meM mathAnI ke antarAloM ko pUrNa karatA huA samasta lokAkAza ko AtmapradezoM se vyApta kara detA hai, kyoMki lokAkAza aura jIva ke pradeza barAbara haiN| pA~caveM, chaThe, sAtaveM aura AThaveM samaya meM viparIta krama se AtmapradezoM kA saMkoca karatA hai| isa prakAra AThaveM samaya meM saba Atmapradeza punaH zarIrastha ho jAte haiN| (pannavaNA pada :6 ) (TANAMga sutra 506) (dravyalokaprakAza pRSTha 121)(pravacanasAroddhAra gAthA 1312.-1341 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 546 - pakSAbhAsa ke sAta bheda jahAM sAdhya ko siddha kiyA jAya use pakSa kahate haiM / jaise parvata agnibAlA hai, kyoMki dhue~ vAlA hai / yahA~ agni sAdhya hai aura vaha parvata meM siddha kI jAtI hai, isalie parvata pakSa hai / doSa vAle pakSa ko pakSAbhAsa kahate haiN| isake sAta bheda haiM( 1 ) pratItasAdhyadharmavizeSaNa- jisa pakSa kA sAdhya pahile se siddha ho / jaise- jainamatAvalambI ke prati kahanA 'jIva hai' / jaina siddhAnta meM jIva kI sattA pahile se siddha hai / use phira siddha karanA anAvazyaka hai, isIliye yaha doSa hai / (2) pratyakSa nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNa- jisa pakSa kA sAdhya pratyakSa se bAdhita ho / jaise yaha kahanA ki 'pRthvI Adi bhUtoM se vilakSaNa AtmA nahIM hai|' cetana rUpa AtmA kA jar3abhUtoM se vilakSaNa na honA pratyakSabAdhita hai / 291 1 ( 3 ) anumAnanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNa - jahAM sAdhya anumAna se bAdhita ho / jaise sarvajJa yA vItarAga nahIM hai / yaha pakSa sarvajJa ko siddha karane vAle anumAna se bAdhita hai / ( 4 ) AgamanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNa - jahA~ Agama se bAdhA par3atI ho / jaise- 'jainoM ko rAtribhojana karanA cAhie / ' jainazAstroM meM rAtribhojana niSiddha hai, isaliye yaha Agama se bAdhita hai| ( 5 ) lokanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNa - jahA~ loka arthAt sAdhAraNa logoM ke jJAna se bAdhA AtI ho| jaise- pramANa aura prameya kA vyavahAra vAstavika nahIM hai / yaha bAta sabhI ko mAlUma par3ane vAle ghaTa paTa Adi padArthoM kI vAstavikatA se bAdhita ho jAtI hai / ( 6 ) svavacananirAkRtasAdhyadharmavizeSaNa - jahA~ apanI hI bAta sevAdhA par3atI ho / jaise- 'pramANa se prameya kA jJAna nahIM hotA' Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina pranthamAlA pramANa se prameya kA jJAna na ho to uparokta bAta kahI hI nahIM jA sakatI, isaliye yaha svavacanabAdhita hai / (7) anabhIpsita sAdhyadharmavizeSaNa - jahA~ sAdhya anumAna kA prayoga karane vAle ke siddhAnta se pratikUla ho / jaise- syAdvAda ko mAnane vAlA vastu ko ekAnta nitya yA ekAnta nitya siddha karane laga jAya / 292 (pramANanayatattvAlokAlaMkAra pariccheda 6 sUtra 38-46) 550 - sAta prakAra ke saba jIva (1) pRthvIkAyika, (2) apakAyika, (3) teGakAyika, (4) vAyukAyika, (5) vanaspatikAyika, (6) sakAyika aura (7) akAyika arthAt siddh| dUsare prakAra se bhI jIva ke sAta bheda haiM- kRSNa lezyA se lekara zukla lezyA taka 6 bheda aura sAtaveM alezyA - lezyArahita arthAt siddha athavA ayogI / siddha aura caudahaveM guNasthAna vAle jIva lezyArahita hote haiN| inakI vyAkhyA dUsare bola saMgraha naM0 7 meM A cukI hai| (ThANAMga sUtra 560 ) 551 - kAla ke bheda sAta ( muhUrta taka ) samaya se lekara muhUrta taka kAla ke sAta bheda haiM( 1 ) samaya kAla ke saba se choTe bhAga ko, jisa kA dUsarA bhAga na ho sake, samaya kahate haiM / (2) AvalikA - asaMkhyAta samaya kI eka AvalikA hotI hai| ( 3 ) zvAsa tathA ucchAsa - 3773 AvalikAoM kA eka zvAsa hotA hai / itanI hI AvalikAoM kA eka niHzvAsa athavA ucchvAsa hotA hai| ( 4 ) prANa- eka zvAsa tathA niHzvAsa milakara arthAt 7546 AvalikAoM kA eka prAraNa hotA hai / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 293 (5) stoka- sAta prANoM kA eka stoka hotA hai| (6) lava- sAta stokoM kA eka lava hotA hai / (7) muhUrta- 77 lava arthAt 3773 zvAsocchvAsa kA eka muhUrta hotA hai| eka muhUrta meM do ghar3I hotI haiM / eka ghar3I cauvIsa minaTa kI hotI hai| (jambUdvIpa paraNatti, 2 kAlAdhikAra ) 552- saMsthAna sota AkAra vizeSa ko saMsthAna kahate haiM / isa ke sAta bheda haiM(1) dIrgha, (2) hasva, (3) vRtta, (4) vyasra, (5) caturasra, (6) pRthula, (7) parimaMDala / (1) dIrgha-- bahuta lambe saMsthAna ko dIrgha saMsthAna kahate haiN| (2) hrasva-dIrgha saMsthAna se viparIta arthAt choTe saMsthAna ko hrasva saMsthAna kahate haiN| (6) pRthula- phaile hue saMsthAna ko pRthula saMsthAna kahate haiN| zeSa cAra kI vyAkhyA chaThe bola saMgraha naM0 466 dI jA cukI hai| (ThANAMga 7 vA mutra 548 aura ThANAMga 1 sUtra 41 ) 553-vinayasamAdhi adhyayana kI sAtagAthAeM dazavaikAlika sUtra ke naveM adhyayana kA nAma vinayasamAdhi hai| usake caturtha uddeza meM sAta gAthAeM haiM, jina meM vinayasamAdhi ke cAra sthAnoM kA varNana hai / cAra sthAnoM ke nAma haiM- (1) vinayasamAdhi, (2) zrutasamAdhi, (3) tapasamAdhi (4) AcArasamAdhi / ina meM se phira pratyeka ke cAra cAra bheda haiM / sAtoM gAthAoM kA sArAMza nIce likhe anusAra hai-- (1) pahilI gAthA meM vinayasamAdhi ke cAra bheda kiye gae haiN| "vinaya, zruta, tapa aura AcAra ke rahasya ko acchI taraha jAnane vAle jitendriya loga AtmA ko vinaya Adi meM lagAte Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 zrI seThiyA jaina pranthamAlA haiM arthAt samyak prakAra se vinaya Adi samAdhisthAnoM kI ArAdhanA karate haiN|" (2) dUsarI gAthA meM vinayasamAdhi ke cAra bheda batAye gae haiM vinayasamAdhi kA ArAdhana karatA huA mokSArthI jIva ihaloka tathA paraloka meM upakAra karane vAle AcArya Adi ke upadeza kI icchA karatA hai| unake upadeza ko ThIka ThIka samajhatA yA dhAraNa karatA hai| jAna lene ke bAda usa para AcaraNa karatA hai aura AcaraNa karatA huA bhI garva nahIM krtaa| (3) tIsarI gAthA meM zrutasamAdhi ke cAra bheda batAe haiM___ " zrutasamAdhi meM lagA huA jIva cAra kAraNoM se svAdhyAya Adi karatA hai / (1) jJAna ke lie (2) citta ko ekAgra karane ke lie (3) vivekapUrvaka dharma meM dRDhatA prApta karane ke lie (4) svayaM sthira hone para dUsaroM ko bhI dharma meM sthira karane ke lie| (4) cauthI gAthA meM tapa samAdhi ke cAra bheda haiM (1) isa loka ke phaloM ke lie tapa na karanA caahie|(2) paraloka ke liye bhI tapa na karanA caahie| (3) kIrti, vAda, prazaMsA, yaza Adi ke liye bhI tapana karanA cAhiye / (4) kevala nirjarA ke liye hI tapa karanA cAhiye |gaathaa kA bhAvArtha nIce likhe anusAra hai___ tapasamAdhi kI ArAdhanA karane vAlA anazana Adi aneka prakAra ke tapoM meM sadA lagA rahatA hai| nirjarA ko chor3a kara ihaloka Adi ke kisI phala kI AzA nahIM karatA aura tapa ke dvArA saMcita karmoM ko naSTa karatA hai| ( 5 ) pA~cavIM gAthA meM AcArasamAdhi ke cAra bheda kiye haiMinameM tIna bheda tapasamAdhi sarIkhe haiM arthAt ihaloka, paraloka yA kIrti Adi kI kAmanA se AcAra na pAlanA aura Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 295 arihanta bhagavAn ke batAye hue Azravanirodha yA karmakSaya Adi prayojanoM ke sivAya aura kisI prayojana se AcAra kA sevana na karanA / gAthA kA abhiprAya nIce likhe anusAra hai| ___ "jinavacana arthAt AgamoM meM bhaktivAlA, atintina arthAt bAra bAra pUchane para bhI binA cir3he zAntipUrvaka uttara dene vAlA, mokSa kA abhilApI, indriya aura mana kA damana karane vAlA tathA AtmA ko mokSa ke samIpa le jAne vAlA AcArasamAdhisampanna vyakti Asrava ke dvAroM ko roka detA hai|" (6) chaThI gAthA meM sabhI samAdhiyoM kA phala kahA hai___ mana, vacana aura kAyA se zuddha vyakti sataraha prakAra ke saMyama meM AtmA ko sthira karatA huA cAroM samAdhiyoM ko prApta kara apanA vipula hita karatA hai tathA ananta sukha dene vAle kalyANa rUpa parama pada ko prApta kara letA haiN| (7) sAtavIM gAthA meM bhI samAdhiyoM kA phala batAyA hai aisA vyakti janma aura mRtyu se chUTa jAtA hai, naraka Adi azubha gatiyoM ko hamezA ke liye chor3a detA hai| yA to vaha zAzvata siddha ho jAtA hai yA alparati tathA mahARddhi vAlA anuttara vaimAnika Adi deva hotA hai / (dazavakAlika sUtra adhyayana 6 uddezA 4) 554- vacana vikalpa sAta vacana arthAt bhASaNa sAta taraha kA hotA hai(1) AlApa-- thor3A arthAt parimita bolanA / (2) anAlApa- duSTa bhASaNa krnaa| (3) ullApa-- kisI bAta kA vyaGgayarUpa se varNana krnaa| (4) anullApa-- vyaGgayarUpa se duSTa varNana karanA / isa sthAna para kahIM kahIM anulApa pATha hai, usakA artha hai bAra 2 bolnaa| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA ( 5 ) saMlApa - Apasa meM bAtacIta karanA / (6) pralApa - nirarthaka yA aNDa baNDa bhASaNa karanA / (7) vipralApa - taraha taraha se niSprayojana bhASaNa karanA / ( ThANAMga sUtra 584 ) 555 - viruddhopalabdhi hetu ke sAta bheda 296 kisI vastu se viruddha hone ke kAraNa jo hetu usake abhAva ko siddha karatA hai use viruddhopalabdhi kahate haiM / ye sAta haiM( 1 ) svabhAva viruddhopalabdhi - jisa vastu kA pratiSedha karanA ho usake svabhAva yA svarUpa ke sAtha hI agara hetu kA virodha ho arthAt hetu aura usakA svabhAva donoM eka dUsare ke astitva na raha sakate hoM usako svabhAvaviruddhopalabdhi kahate haiN| jaise -- kahIM para sarvathA ekAnta nahIM hai, kyoMki anekAnta mAlUma par3atA hai / yahA~ anekAnta kA mAlUma par3anA ekAnta ke svabhAva ekAntatA kA virodhI hai / ekAntatA hone para anekAnta kI upalabdhi nahIM ho sakatI / / (2) viruddhavyApyopalabdhi-- hetu yadi pratiSedhya se viruddha kisI vastu kA vyApya ho / vyApya ke rahane para vyApaka avazya rahatA hai| jaba hetu viruddha kA vyApya hai to virodhI bhI avazya rhegaa| usake rahane para tadvirodhI vastu kA abhAva siddha kiyA jA sakatA hai| jaise- isa puruSa kA tattvoM meM nizcaya nahIM hai, kyoMki sandeha hai / yahA~ sandeha kA honA nizcaya ke na hone kA vyApya hai, isalie sandeha ke hone para nizcaya kA abhAva avazya rhegaa| nizcaya kA abhAva aura nizcaya donoM virodhI haiM / isalie nizvayAbhAva rahane para nizcaya nahIM raha sakatA / ( 3 ) viruddhakAryopalabdhi - virodhI vastu ke kArya kI sattA se jahA~ kisI cIja kA pratiSedha kiyA jAya / kArya ke rahane Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha para kAraNa avazya rhegaa| isalie kArya ke hone se kAraNa ke virodhI kA abhAva siddha kiyA jA sakatA hai / jaise isa manuSya ke krodha Adi kI zAnti nahIM huI hai, kyoMki mu~ha bigar3A huA mAlUma par3atA hai| krodha ke binA mu~ha nahIM bigdd'taa| isalie mu~ha kA bigar3anA krodha kI sattA ko siddha karatA hai aura krodha kI sattA apane virodhI kodhAbhAva ke abhAva ko arthAt krodha ko siddha karatI hai| (4) viruddhakAraNopalabdhi- puSTa kAraNa ke hone para kArya avazya hotA hai| jahA~ virodhI vastu ke kAraNa kI sattA se kArya ke virodhI kA niSedha kiyA jAya use viruddhakAraNopalabdhi kahate haiN| jaise--yaha maharSi jhUTha nahIM bolatA, kyoMki isakA jJAna rAga dveSa Adi kalaGka se rahita hai / yahA~ jhUTha bolane kA virodhI hai satya bolanA aura usakA kAraNa hai rAga dveSa . se rahita jJAna vAlA honA / rAgAdirahita jJAna rUpa kAraNa ne apane kArya satyavAditva kI sattA siddha kI aura usakI sattA se jhUTha bolane kA pratiSedha ho gyaa| (5) viruddhapUrvacaropalabdhi- jahA~ pratiSedhya se viruddha pUrvacara ko upalabdhi ho / jaise- kala ravivAra nahIM hogA, kyoMki Aja guruvAra hai| yahA~ pratiSedhya ravivAra hai, usakA anukUla pUrvacara zanivAra hai kyoMki usake bAda hI ravivAra AtA hai| guruvAra ravivAra kA virodhI pUrvacara hai kyoMki guruvAra ke dUsare dina ravivAra nahIM AtA isalie guruvAra ke rahane se dUsare dina ravivAra kA abhAva siddha kiyA jA sakatA hai| isI taraha muhUrta ke bAda puSya nakSatra kA udaya nahIM hogA, kyoMki abhI rohiNI kA udaya hai| yahA~ puSya nakSatra ke udaya kA niSedha karanA hai| usakA virodhI hai mRgazIrSa kA udaya / kyoMki puSya kA udaya Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 zrI seThiyA jaina granthamAlA punarvasu ke bAda hotA hai| rohiNI mRgazIrSa kA pUrvacara hai / isa bAta ko samajhane ke liye nakSatroM kA udaya krama jAna lenA caahie| vaha isa taraha hai- rohiNI, mRgazIrSa, ArdrA, punarvasu aura puSya / (6) viruddhauttaracaropalabdhi- jahA~ uttaracara arthAt bAda meM Ane vAlA pratiSedhya kA virodhI ho| jaise-eka muhUrta ke pahile mRgazirA kA udaya nahIM huA thA, kyoMki abhI pUrvAphAlgunI kA udaya hai| yahA~ mRgazIrSa kA udaya pratiSedhya hai / usakA virodhI hai maghA kA udaya kyoMki mRgazirA ke bAda ArdrA kA udaya hotA hai / maghA kA uttaracara hai pUrvAphAlgunI / yahA~ nakSatroM kA udaya krama isa prakAra hai- mRgazIrSa, ArdrA, punarvasu, puSya, azleSA, maghA, aura puurvaaphaalgunii|| (7) viruddhasahacaropalabdhi- jahA~ do vastuoM kA eka sAtha . rahanA asambhava ho, aisI jagaha eka ke rahane se dUsarI kA niSedha ___ karanA / jaise- ise mithyAjJAna nahIM hai, kyoMki samyagdarzana hai| mithyAjJAna aura samyagdarzana donoM eka sAtha nahIM rhte| ___ isalie samyagdarzana ke hone se mithyAjJAna kA abhAva siddha kara diyA gyaa| (ratnAkarAvatArikA tRtIya pariccheda sUtra 83-62) 556- aviruddhAnupalabdhi ke sAta bheda pratiSedhya se aviruddha vastu kA na honA aviruddhAnupalabdhi hai| jina do vastuoM meM eka sAtha rahanA nizcita hai una meM eka ke na rahane para dUsarI kA pratiSedha kiyA jAtA hai| isa hetu ke sAta bheda haiM(1) aviruddhasvabhAvAnupalabdhi- jahA~ pratiSedhya vastu se aviruddha arthAt niyamita rUpa se rahane vAle svabhAva ke na rahane se svabhAva vAlI vastu kA pratiSedha kiyA jAya / jaise isa jagaha ghar3A nahIM hai, kyoMki A~khoM se dikhAI denA rUpa usa Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 299 kA svabhAva yahA~ mAlUma nahIM par3atA / jahA~ ghaTa rahegA vaha AkhoM se jarUra dikhAI degA | A~khoM kA viSaya honA usakA svabhAva hai / isake na hone se ghaTa kA abhAva siddha kiyA jA sakatA hai| ( 2 ) aviruddha vyApakAnupalabdhi- jahA~ pratiSedhya zraviruddha vyApaka ke na rahane se vyApya kA abhAva siddha kiyA jAya / jaise- isa sthAna para Ama nahIM hai, kyoMki vRkSa nahIM hai| Ama kA vyApaka hai vRkSa | isalie vRkSa kI anupalabdhi se Ama kA pratiSedha kiyA gayA / (3) viruddha kAryAnupalabdhi - jahA~ kArya ke na hone se kAraNa kA abhAva siddha kiyA jAya / jaise- yahA~ pUrI zakti vAlA bIja nahIM hai, kyoMki aMkura dikhAI nahIM detA / ( 4 ) aviruddha kAraNAnupalabdhi- jahA~ kAraNa ke na hone se kArya kA abhAva siddha kiyA jAya / jaise- isa vyakti ke sama, saMvega Adi bhAva nahIM haiM kyoMki ise samyagdarzana nahIM hai / samyagdarzana ke kArya haiM sama saMvega vagairaha / isalie samyagdarzana ke na hone se sama saMvega Adi kA bhI prabhAva siddha kara diyA gyaa| (5) aviruddha pUrva carAnupalabdhi - jahA~ pUrvacara kI anupalabdhi se uttaracara kA pratiSedha kiyA jaay| jaise- kala ravivAra nahIM hai kyoMki Aja zanivAra nahIM hai| ravivAra kA pUrvacara hai zanivAra kyoMki usake Aye binA ravivAra nahIM aataa| isa liye zanivAra kI anupalabdhi se yaha siddha kiyA jA sakatA hai ki kala ravivAra nahIM hogA / isI taraha muhUrta ke bAda svAti kA udaya nahIM hogA kyoMki abhI citrA kA udaya nahIM hai / svAti udaya citrA ke bAda hI hotA hai| isalie citrA ke udaya na hone se svAti ke uttarakAlIna udaya kA niSedha kiyA jA sakatA hai| (6) aviruddha uttaracarAnupalabdhi- jaise eka muhUrta pahile Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA aruvarounuws pUrvabhAdrapadA kA udaya nahIM huA thA kyoMki abhI uttarabhAdrapadA kA udaya nahIM hai / pUrvabhAdrapadA kA uttaracara hai uttarabhAdrapadA / isaliye uttarabhAdrapadA ke udaya kI anupalabdhi se pUrvakAlIna pUrvabhAdrapadA ke udaya kA pratiSedha kiyA gyaa| (7) aviruddha sahacarAnupalabdhi- jahA~ sAtha rahane vAlI do vastuoM meM se eka ke na rahane para dUsarI kA abhAva siddha kiyA jAya / jaise- ise samyagjJAna nahIM hai, kyoMki samyagdarzana nahIM hai| samyagjJAna aura samyagdarzana donoM sahacara arthAt eka sAtha rahane vAle haiN| isaliye eka ke na hone se dUsare kA niSedha kiyA jA sakatA hai| (pramANanayatattvAlokAlaMkAra pariccheda 3 sUtra 65-102) 557- vyutsarga sAta niHsaMga arthAt mamatvarahita hokara zarIra aura upadhi ke tyAga ko vyutsarga kahate hai| isake sAta bheda haiM(1)zarIravyutsarga-mamatvarahita hokara zarIra kA tyAga karanA / (2) gaNavyutsarga- apane sage sambandhI yA ziSya vagairaha kA tyAga karanA gaNavyutsarga kahalAtA hai| (3) upadhivyutsarga-bhANDa upakaraNa Adi kA tyAga krnaa| (4) bhaktapAnavyutsarga-- AhAra pAnI kA tyAga karanA / (5) kaSAyavyutsarga-krodha, mAna, mAyA, lobha ko chodd'naa| (6)saMsAravyutsarga-naraka Adi Ayubandha ke kAraNa mithyAtva vagairaha kA tyAga karanA saMsAra vyutsarga hai| (7) karmavyutsarga- karmabandhana ke kAraNoM kA tyAga krnaa| Upara ke sAta vyutsargoM meM se pahale cAra dravyavyutsarga haiM aura antima tIna bhAvavyutsarga / . (uvavAI satra 20) Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 558-vibhaMgajJAna sAta mithyAtva yukta avadhijJAna ko vibhaGgajJAna kahate haiN| kisI bAlatapasvI ko ajJAna tapa ke dvArA jaba dUra ke padArtha dIkhane lagate haiM to vaha apane ko viziSTa jJAna vAlA samajha kara sarvajJa ke vacanoM meM vizvAsa na karatA huA mithyA prarUpaNA karane lagatA hai| aisA bAlatapasvI adhika se adhika Upara saudharmakalpa taka dekhatA hai| adholoka meM bilkula nahIM dekhtaa| kisI tarapha kA adhUrA jJAna hone para vaisI hI vastusthiti samajha kara durAgraha karane lagatA hai| vibhaGgajJAna ke sAta bheda haiM(1) egadisilogAbhigame- jisa tApasa ko isa taraha kA vibhaGgajJAna hotA hai, vaha pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa yA saudharmakalpa taka Urdhva dizA ko dekhane lagatA hai| use dekha kara usake dila meM durAgraha utpanna hotA hai ki maiMne apane atizaya jJAna meM loka ko eka hI dizA meM dekhA hai, jo sAdhu zramaNa yaha kahate haiM ki pA~coM dizAoM meM loka hai, ve mithyA kahate haiN| (2)paMcadisilogAbhigame-isa vibhaGgajJAna vAlA pA~coM dizAoM ko dekhane lagatA hai| mithyAbhiniveza ke kAraNa vaha kahatA hai, pA~coM dizAoM meM hI loka hai / jo zramaNa eka dizA meM bhI loka hai, aisA kahate haiM unakA kahanA mithyA hai| vAstava meM loka eka dizA meM bhI hai aura pA~coM dizAoM meM bhI / isa liye eka dizA meM usakA niSedha karanA mithyAtva hai| (3) kiriyAvaraNe jIve- tIsare vibhaGgajJAna vAlA vyakti hiMsA karate hue, jhUTha bolate hue, corI karate hue, maithuna sevate hue, parigraha saMcita karate hue, rAtri-bhojana karate hue jIvoM ko dekhatA hai| kahIM bhI karma ko nahIM dekhtaa| isalie kahatA hai- " maiMne apane vizeSa jJAna meM dekhA hai, kriyA hI karma hai Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 zrI seThiyA jaina granthamAlA vahI jIva kA AvaraNa hai| kriyA ko karma na kahanA mithyA hai| (4) mudagge jIve- cauthe vibhaGgajJAna vAlA jova bAhya aura Abhyantara pudgaloM se taraha taraha kI kriyAe~ karate hue devoM ko dekhatA hai| vaha kahatA hai- "jIva pudgala rUpa hI hai| jo loga 'jIva ko pudgala rUpa nahIM mAnate unakA kahanA mithyA hai| (5)amudagge jIve- pA~caveM vibhaGgajJAna vAlA jIva binA pudgaloM kI sahAyatA ke hI devoM ko vividha vikriyAe~ karate dekhatA hai isase vaha nizcaya karatA hai ki jIva pudgala rUpa nahIM hai| use pudgala rUpa kahanA mithyA hai|" vAstava meM zarIra sahita saMsArI jIva pudgala aura apudgala donoM rUpa hai| (6) rUpI jIve-chaThe vibhaGgajJAna vAlA jIva devoM ko vividha pudgaloM se taraha taraha kI vikurvaNAe~ karate dekhatA hai aura kahatA haiM- 'jIva rUpI hai| jo loga ise arUpI kahate haiM ve mithyA haiN| (7) sabamiNaM jIvA- sAtaveM vibhaGgajJAna vAlA jIva pudgala ke choTe choTe skandhoM ko vAyu dvArA calate phirate dekhatA hai aura kahatA hai- 'ye sabhI jIva haiN| calane phirane vAloM meM se vAyu vagairaha kojIva batAnA aura bAkI ko na batAnA mithyA hai|' (ThANAMga sUtra 542) 556-prANAyAma sAta ____prANa arthAt zarIra ke andara rahane vAlI vAyu ko rokanA prANAyAma hai| athavA prANoM ke AyAma arthAt lambAne ko .yA prANoM ke vyAyAma ko prANAyAma kahate haiM / prANAyAma se zarIra ke andara kI vAyu zuddha hotI hai / rogoM kA nAza hotA hai| prANAyAma se mana sthira hotA hai, kyoMki mana aura prANavAyu kA eka hI sthAna hai / ye donoM dUdha pAnI ko taraha mile hue . haiM / jahA~ jahA~ mana hai vahA~ prANa hai / mana aura prANa kI gati Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 303 ___ bhI eka sarIkhI hotI hai| eka ke caMcala hone se dUsarA caMcala ho jAtA hai / mana vaza meM hone se indriyoM kA damana hotA hai| indriya damana se karmoM kI nirjarA hotI hai| isa prakAra prANAyAma mokSa ke prati bhI kAraNa hai| pataJjalikRta yogadarzana meM batAyA gayA hai ki prANAyAma se manuSya ko taraha taraha kI siddhiyA~ prApta hotI haiM / pAzcAtya dezoM meM pracalita, mesmerijma, himATijma, kleyaravoyensa Adi sabhI AdhyAtmika siddhiyA~ isI para nirbhara haiM / hemacandrAcAryakRta yogadarzana meM isa kA svarUpa nIce likhe anusAra batAyA gayA hai| ___prANa arthAt mu~ha aura nAka meM calane vAlI vAyu kI gati ko pUrNa rUpa se vaza meM kara lenA prANAyAma hai| yoga ke tIsare aMga AsanoM para vijaya prApta karane ke bAda prANAyAma kA abhyAsa pataJjali vagairaha RSiyoM ne yogasiddhi ke lie batAyA hai| prANAyAma ke binA vAyu aura mana para vijaya nahIM ho sktii| prANAyAma ke sAta bheda haiM(1) recaka- prayatna pUrvaka peTa kI havA ko nAsikA dvArA bAhara nikAlane kA nAma recaka hai / (2) pUraka- bAhara se vAyu khIMcakara peTa ko bharanA pUraka hai| (3) kumbhaka- nAbhi kamala meM kuMbha kI taraha vAyu ko sthira rakhanA kumbhaka hai| (4) pratyAhAra-vAyu ko nAbhi vagairaha sthAnoM se hRdaya vagairaha meM khIMcakara lejAnA pratyAhAra hai| (5)zAnta- tAlu, nAka aura mukha meM vAyu ko rokanA zAnta hai| (6) uttara- bAhara se vAyu ko khIMcakara use Upara hI hRdaya vagairaha sthAnoM meM rokanA uttara hai| (7) adhara- Upara se nIce lAnA adhara hai / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI seThiyA jaina granthamAlA recaka se peTa kI bImAriyoM tathA kapha kA kSaya hotA hai| pUraka se bala kI vRddhi tathA roga naSTa hote haiM / kumbhaka se hRdayapadma khila uThatA hai| andara kI gAMTha khula jAtI hai / bala aura sthiratA kI vRddhi hotI hai| pratyAhAra se bala aura kAnti bar3hatI hai / zAnta se doSa zAnta hote haiM / uttara aura adhara se kumbhaka sthira rahatA hai / ina ke aura bhI bahuta se phala haiN| prANAyAma se pAMcoM taraha kI vAyu kA jaya hotA hai| prANa, apAna, samAna, udAna aura vyAna ina saba para vijaya prANAyAma se hI prApta hotI hai| jo vAyu sAre zarIra para niyantraNa karatI hai arthAt jisa ke rahane para hI manuSya calatA phiratA hai, jisa ke binA miTTI kA londA hai use prANa kahate haiM / mala, mUtra aura garbha vagairaha ko bAhara nikAlane vAlI vAyu apAna hai| khAye piye AhAra ke rakta rasAdi rUpa pariNAma ko jo ucita parimANa meM yathAsthAna pahu~cAtI hai use samAna vAyu kahate haiM / jo rasa vagairaha ko Upara lejAve use udAnavAyu kahate haiN| jo saba jagaha vyApta rahatI hai use vyAna kahate haiN| prANAvAyu nAsikA, hRdaya, nAbhi aura paira ke aMgUThe taka jAtI hai| isakA varNa harA hai| bAra bAra recaka tathA pUraka karane ko gamAgamaprayoga kahate haiM / kumbhaka karane ko dhAraNA kahate haiM / prANavAyu kA jaya gamAgamaprayoga aura dhAraNA se hotA hai / apAna vAyu kAle raMga kI hai / gardana ke pIche kI nAr3iyA~, pITha, gudA tathA pArNiyA~ arthAt paira kA pichalA hissA isake sthAna haiM / isake apane sthAnoM meM recaka aura pUraka karane se isa para vijaya prApta hotI hai| samAnavAyu kA raMga sapheda hai| hRdaya, nAbhi aura sArI sandhiyA~ isake sthAna haiM / isakI apanI jagaha meM bAra vAra Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha recaka tathA pUraka karane se isa para vijaya prApta hotI hai| udAnavAyu kA raMga lAla hai| hRdaya, kaNTha, tAlu, bhauhoM kA madhyabhAga aura mastaka isake sthAna haiN| gatyAgatipayoga se yaha vaza meM ho jAtI hai| nAka ke dvArA khIMcakara use nIce le jAnA tathA balapUrvaka usake uThane para bAra bAra rokakara vaza meM lAnA gatyAgatiprayoga hai| ____ vyAnavAyu sAre zarIra meM rahI huI hai| isa kA raMga indradhanuSa sarIkhA hai / kumbhaka dvArA saMkoca aura vistAra karate hue ise jItanA caahie| ___yaha prANAyAma sabIja aura nirbIja do prakAra se hotA hai / nirbIja prANAyAma meM kisI mantra vagairaha kA dhyAna nahIM kiyA jAtA / usa meM samaya kA dhyAna mAtrAoM se rakavA jAtA hai| sabIja prANAyAma mantra japate hue kiyA jAtA hai / isI mantra ko bIja kahate haiM / prANavAyu kA bIja hai 'maiN'| apAna kA 'paiN'|smaan kA 'baiN'| udAna kA 'rauM' aura vyAna kA 'lauN'| sabhI prANAyAmoM meM 'OM' kA jApa bhI kiyA jAtA hai| prANavAyu ko jItane para jaTharAgni teja ho jAtI hai / zvAsocchvAsa dIrgha aura gambhIra ho jAte haiN| sabhI prakAra kI vAyu para vijaya prApta hotI hai| zarIra halakA mAlUma par3atA hai| samAna aura apAnavAyu ko vaza meM kara lene para ghAva aura phor3e vagairaha jandI bhara jAte haiM, haDDI vagairaha TUTa jAya to jaldI sandha jAtI hai / jaThArAgni bar3hatI hai| zarIra halakA rahatA hai| bImArI jaldI naSTa ho jAtI hai| udAna ke vaza meM hone para arcirAdi mArga se apanI icchAnusAra utkrAnti arthAt jIva kA Urdhvagamana hotA hai / kIcar3a, pAnI, kAMTe vagairaha kisI vastu se nuksAna nahIM phuNctaa| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA vyAnavAyu ko jIta lene para saradI aura garamI se kaSTa nahIM hotaa|shriir kI kAnti bar3hatI hai aura vaha svastha rahatA hai / . manuSya ke jisa aGga meM roga yA pIr3A ho, usI aMga meM vAyu ko rokane se roga calA jAtA hai / isa prakAra prANAdi para vijaya prApta karane para mana ko sthira karane ke lie dhAraNA Adi kA abhyAsa kre| usa kI vidhi nIce likhI jAtI hai paryaka Adi Asana se baiTha kara pahile sArIvAyu ko nAsikA dvArA zarIra se bAhara nikAla de, phira bAI nAsikA se paira ke aMgUThe taka vAyu ko khiiNce| isa ke bAda manoyogapUrvaka vAyu ko zarIra ke aMgoM meM le jAkara kucha dera roke / paira ke aMgUThe, paira ke tale, er3I, paira kI gAMTha arthAt gaTTo meM, jaMghA arthAt piMDaliyoM meM jAnu arthAt ghuTanoM meM, Uru athot sAthala meM, gudA, liGga, nAbhi, udara, hRdaya, kaNTha, jIbha, tAlu, nAka kA agrabhAga, netra, bhauMha, lalATa aura sira meM mana kI tIvrabhAvanA se vAyu ko sthira kre| isa prakAra vAyu ko eka sthAna se dUsare sthAna le jAtA huA brahmapura meM le jaave| phira ulTe krama se dhIre dhIre nIce utAratA huA mana aura vAyu ko paira ke aMgUThe taka le Ave / isa ke bAda nAbhipadma meM lejAkara dhIre dhIre dAhinI nAsikA se chor3a de| paira ke aMgUThe se lekara liGga taka dhAraNa kI huI vAya se zIghra gati aura bala prApta hotA hai / nAbhi meM dhAraNa karane se jvarAdi kA nAza, peTa meM dhAraNa karane se kAyazuddhi, hRdaya meM jJAna, kUrmanAr3I meM roga aura buDhApe kA nAza, kaNTha meM bhUkha aura pyAsa kI zAnti, jihvA ke agrabhAga meM rasa kA jJAna, nAsikA ke agrabhAga meM gandhajJAna, A~khoM meM rUpajJAna, bhAla meM dhAraNa karane se mastaka ke saba rogoM kA nAza tathA krodha Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha kI upazAnti aura brahmarandhra meM dhAraNa karane se siddhi ke prati unmukha hotA hai aura dhIre dhIre siddhi ko prApta kara letA hai| ___ isa prakAra dhAraNA kA abhyAsa karake zarIra ke andara rahI huI vAyu kI gati yA hala cala ko acchI taraha phicaane| nAbhi se nikalate hue pavana kI gati ko, hRdaya meM usake halana calana ko tathA brahmarandhra meM usakI sthiti ko pUrNatayA jAna leve / abhyAsa dvArA vAyu ke saMcAra, gamana aura sthiti kA jJAna ho jAne para samaya, Ayu aura zubhAzubha phalodayaM ko jAnanA caahie| ____ isa ke bAda pavana ko brahmarandhra se dhIre dhIre khIMcate hue hRdayapadma meM lAkara vahIM roke / hRdaya meM pavana ko rokane se avidyA aura kuvAsanAeM dUra hotI haiM, viSayecchA naSTa ho jAtI hai| saMkalpa vikalpa bhAga jAte haiM / hRdaya meM jJAna kI jyoti prakaTa hotI hai / hRdaya meM mana ko sthira karake kisa maNDala meM vAyu kI gati hai, kahA~ saMkrama hai, kahA~ vizrAma hai, kauna sI nAr3I cala rahI hai ityAdi bAteM jaane| ____ nAka ke chidra meM cAra maNDala haiM- bhauma, vAruNa, vAyavya, aura Agneya / titirUpa pRthvI bIja se bharA huA, vajra ke cihnavAlA, caukoNa, pighale hue sone kI prabhAvAlA bhaumamaNDala hai / ardhacandra ke AkAra vAlA, varuNAkSara arthAt 'va' ke cihna vAlA, candra sarIkhI sapheda prabhAvAlA amRta ko jharane vAlA vAruNa maNDala hai / cikane surame aura ghane bAdaloM kI chAyA vAlA, gola, bIca meM binduvAlA, durlakSya, havA me ghirA huA vAyumaNDala hai / U~cI uThatI huI jvAlA se yukta bhayaGkara trikoNa, svastikA ke cihnavAlA, Aga ke patiMge kI taraha pIlA agni ke bIja arthAt rephavAlA Agneya maNDala hai| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 bhI seThiyA jaina granthamAlA abhyAsa ke dvArA ina maNDaloM kA apane Apa jJAna ho jAtA hai| ina cAra maNDaloM meM krama se cAra taraha kI vAyu hai| ___ nAka ke cheda ko pUrA bharakara dhIre dhIre calane vAlI, pIle raMga kI thor3I sI garama ATha aGgula taka phailane vAlI aura . svaccha purandara nAma kI vAyu pArthiva maNDala meM rahatI hai| sapheda, ThaNDI, nIce ke bhAga meM jaldI jaldI calane vAlI bAraha aGgula parimANa kI vAyu vAruNamaNDala meM rahatI hai| __kabhI ThaNDI, kabhI garama, kAle raMgavAlI, hamezA tirachI calatI huI chaH aGgala parimANa vAlI pavana nAmaka vAyu pavanamaNDala meM rahatI hai / bAlaravi ke samAna prabhAvAlI, bahuta garama, cAra aGgala parimANa, Avarta se yukta Upara bahane vAlI vAyu dahana kahalAtI hai| stambha Adi kAryoM meM indra, prazasta kAryoM meM varuNa malina aura caMcala kAryoM meM vAyu aura vazIkaraNa vagairaha meM vahni (agni) kA prayoga kiyA jAtA hai| kisI kArya ke prArambha karate samaya yA kArya ke lie prazna pUchane para kisa samaya kisa vAyu kA kyA phala hotA hai ? yaha batAyA jAtA hai / purandara vAyu chatra, cAmara, hAthI, ghor3e, strI, rAjya, dhana, sampatti vagairaha mana meM abhilaSita phala kI prApti ko batAtI hai / varuNavAyu strI, rAjya, putra, svajana bandhu aura zreSTha vastu kI zIghra prApti karAtI hai / pavana nAmaka vAya khetI naukarI vagairaha banI banAI vastu ko bigAr3a detI hai / mRtyu kA * Dara, kalaha, vaira, bhaya aura duHkha paidA karatI hai / dahananAmaka vAyu bhaya, zoka, roga, duHkha, vighnoM kI paramparA aura nAza kI sUcanA detI hai| sabhI taraha kI vAyu candramArga arthAt bAI nAsikA se aura ravimArga arthAt dAhinI nAsikA se andara AtI huI zubha Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha hai aura bAhara nikalatI huI azubha / praveza ke sapaya vAyu jIva: (pANa) bana jAtI hai aura vahI nikalate hue mRtyu bana jAtI hai| indumArga arthAt bAI nAsikA se praveza karate hue indra aura varuNa nAmaka vAyu sabhI siddhiyoM ko dene vAlo hotI haiN| ravimArga arthAt dAhinI nAka se nikalatI aura praveza karatI huI madhyama haiM / pavana aura dahana nAmaka vAyu dAhinI nAka se nikalatI huI vinAza ke lie hotI haiM / dUsarI arthAt bAI nAsikA se nikalatI huI madhyama haiM / iDA, piMgalA aura suSumnA nAma kI tIna nAr3iyA~ haiN| ye tInoM krama se candra, sUrya aura ziva kA sthAna haiM tathA zarIra ke bAeM, dAeM aura bIca ke bhAga meM rahatI haiN| bAI nAr3I arthAt iDA sabhI aMgoM meM hamezA amRta varasAtI rahatI hai / yaha amRtamaya nAr3I abhISTa kI sUcanA dene vAlI hai / dakSiNa arthAt piMgalA nAr3I aniSTa kI sUcanA detI hai| suSumnA aNimA laghimA Adi siddhiyoM aura mukti kI ora le jAtI hai| abhyudaya vagairaha zubha kAryoM meM bAI nAr3I hI acchI mAnI gaI hai| rata arthAt maithuna, bhojana aura yuddha vagairaha teja kAryoM ke lie dakSiNA acchI mAnI jAtI hai zukla pakSa ke udaya meM vAma (bAI) acchI mAnI gaI hai |aur kRSNa pakSa ke udaya meM dakSiNA / tIna tIna dina ke bAda indu aura sUrya arthAt bAI aura dAhinI nAr3I kA udaya zubha mAnA gayA hai| agara vAyu kA udaya candra se ho to asta sUrya se tathA sUrya se udaya hone para asta candra se zubha mAnA gayA hai| zuklapakSa ke Arambha arthAt pratipadA ke dina vAyu kA zubhAzubha saMcAra dekhanA cAhie / pahile tIna dina taka pavana zazi arthAt vAmanAsikA meM udita hotA hai| phira tIna dina Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA taka sUrya meM saMkramaNa karatA hai| dubArA phira zazi meM rahatA hai| isI prakAra tIna tIna dina kA krama pUrNimA taka rakhanA cAhie / kRSNa pakSa meM yaha krama sUryodaya arthAt dAhinI nAsikA se zurU hotA hai / 310 hemacandrAcAryakRta yogazAstra meM isa sambandha kI aura bhI bahuta sI bAteM dI haiN| vistAra se jAnane ke lie usa kA pA~cavAM prakAza dekhanA cAhiye / jisa vyakti ko yogAbhyAsa yA prANAyAma sIkhanA ho, use kisI yogya aura anubhavI guru kI zaraNa lenI cAhiye / guru ke binA abhyAsa karane se vyAdhi vagairaha kA Dara rahatA hai / phira bhI prArambhika avasthA meM prANAyAma kA abhyAsa karane ke lie jAnakAroM ne jo upAya batAe haiM, unheM yahAM saMkSepa se likhA jAtA hai / prANAyAma yoga kA cauthA aGga hai| ise prArambha karane se pahile tIna aGga kA ucita abhyAsa kara lenA Avazyaka hai / isa ke binA prANAyAma meM jaldI siddhi prApta nahIM hotI / tIna aGga haiM, yama niyama aura Asana / ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha yaha pA~ca yama haiN| zauca (Abhyantara aura bAhya); santoSa, tapa, svAdhyAya aura Izvara-praNidhAna ye pA~ca niyama haiM / yama aura niyama acchI taraha siddha hojAne ke bAda AsanoM kA abhyAsa karanA cAhiye / AsanoM ke abhyAsa se zarIra zuddha ho jAtA hai| Alasya dUra hotA hai tathA manuSya prANAyAma ke yogya bana jAtA hai / AsanoM kA abhyAsa bhI guru ke samakSa kiyA jAya to acchA hai| pro0 jagadIza mitra likhita Peace and Personality nAmaka pustaka meM prANAyAma prArambha karane se pahile kucha Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 311 AsanoM kA abhyAsa batAyA hai| (1) khulI aura zuddha havA meM sIdhA khar3A ho kara mu~ha dvArA sAMsa ko andara khIMce / sAMsa khIMcate samaya hAthoM ko bhI sIdhe rakhakara dhIre dhIre sira ke Upara lejAve / phira dhIre 2 hAthoM ko nIce lAte hue nAka dvArA sAMsa chor3a de| yaha abhyAsa dhIre dhIre baDhA kara ikkIsa daphA karanA caahie| isa se mukha kI kAnti bar3hatI hai tathA zarIra meM phuratI AtI hai / haThayogadIpikA meM isa ke bahuta guNa batAe gae haiN| (2) nIce baiThakara eka paira kI er3I se apane guhya bhAga ko davAve tathA dUsare ko sIdhA rakhakara hAtha se pakaDe / sAMsa andara khIMcakara paira ko pakar3e aura sAMsa bAhara nikAlate hue chodd'e| yaha abhyAsa dAeMaura bAeM paira dvArA bArI bArI se kre| eka eka paira se sAta bAra karane se yaha abhyAsa pUrA hojAtA hai| isa se peTa kI saba bImAriyAM dUra ho jAtI haiM / gariSTa AhAra bhI paca jAtA hai| (3) sIdhe leTakara pairoM ko dhIre dhIre Upara uThAyA jaay| yahAM taka ki zarIra kA sArA bojha chAtI para AjAya / isI avasthA meM pAMca minaTa taka rukA rhe| paira bilakula sIdhe rakkhe yadi AvazyakatA pratIta ho to sahAre ke lie hAtha kamara se lagA le| isa Asana se rakta zuddhi hotI hai| merudaNDa arthAt rIr3ha kI haDDI ke saba vikAra dUra ho jAte haiN| ise UrdhvasarvAGga Asana bhI kahA jAtA hai| (4) ulTA leTakara zarIra ko kar3A karake dhIre dhIre hAthoM ke bala Upara uThe / uThate samaya paira aura hAthoM ke sivAya aura koI aGga jamIna se chuA humA na honA cAhie / isa prakAra pandraha bIsa daphe zaktyanusAra kre| yaha eka taraha kA daNDa hI hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 zrIseThiyA jaina granthamAlA isa se bhujAoM aura chAtI meM bala AtA hai| (5) sIdhA khar3A hokara hAthoM ko sAmane phailAde, phira sAMsa bhara kara hAthoM para jora DAlatA huA unheM modd'e| isa prakAra eka sAMsa meM tIna cAra bAra kre| yaha kasarata pratyeka hAtha se kramazaH karanI cAhiye / isa se bhI bhujAoM meM bala AtA hai| (6) sira ke nIce takiyA vagairaha rakha kara dhIre dhIre sAre zarIra ko Upara uThAve / isa Asana ko zIrSAsana yA viparItakaraNI bhI kahate haiM / isa se bahuta lAbha hote haiM, kintu avidhi se karane para nuksAna hone kA bhI Dara rahatA hai| isalie yaha Asana zurU karane se pahile kisI yogya guru yA pustaka se usakI vidhi jAna lenI cAhie / jina kI AMkhe kamajora hoM una ke lie yaha Asana hAniprada hai| - zarIra ko svastha aura prANAyAma ke yogya banAne ke lie aura bhI bahuta taraha ke Asana yA vidhiyA~ batAI gaI haiN| apane lie yogya vidhi chA~Takara lagAtAra abhyAsa karanA caahie| sUrya namaskAra bhI isake lie bahuta lAbhadAyaka hai| __ AsanoM dvArA zarIra svastha ho jAne ke bAda sukhAsana se baiTha kara prANAyAma kA abhyAsa karanA cAhie / jo vyakti jisa Asana se adhika dera taka binA kisI aGga ko pIr3A pahu~cAye baiTha sake use sukhAsana kahate haiN| isa meM rIr3ha kI 'haDDI bilkula sIdhI rahanI caahie| dRSTi nAka ke agrabhAga para jamI ho / chAtI aura mastaka eka hI rekhA meM hoM / agara nimna likhita Asana se baiThA jAya to siddhi bahuta zIghra hotI hai / bAeM paira kI er3I guhya sthAna se lagI huI ho aura dAhine paira kI nAbhi ke kucha nIce ke bhAga ko chUtI ho / padmAsana se baiThanA bhI lAbhadAyaka hai| kambala, caTAI yA UrNAsana bichA Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha kara usa para sukhAsana se baiTha jAya / bAI nAsikA se dhIre dhore sA~sa andara khIMce aura dAhinI nAsikA se binA roke dhIre dhIre chor3e / kucha dinoM taka pratidina do tIna bAra yahI abhyAsa karanA caahie|praatH, madhyAhna aura sAyaMkAla prANAyAma ke lie acche mAne gae haiN| kama se kama eka haphte taka vAyu rokane kA prayatna na kare / isa taraha dhIre dhIre vAyu khIMcane aura chor3ane kA samAsAba~dha jaaygaa| usase citta kI prasannatA bar3hegI aura aisA mAlUma par3egA mAno zvAsocchvAsa vaza meM ho rahA hai| isa kriyA kA jaba khUba abhyAsa ho jAya aura citta prasannatA kA anubhava karane lage to kubhbhaka kA bhI abhyAsa karanA caahie| sIdhA baiTha kara vAyu ko eka bAra zarIra se bAhara nikAla de| phira aMgUThe se dAhinI nAsikA ko dabA kara bAI nAsikA dvArA dhIre dhIre sAMsaandara khiiNce| isa kriyA ko cAra sekaNDa se zurU kare / phira donoM nAsikAeM banda karake 16 sekaNDa taka sAMsa roke arthAt kumbhaka kre| bAda meM 8 sekaNDa meM dhIre dhIre dAhinI nAsikA se chodd'e| bAI nAsikA ko chagunI aura anAmikA aGgulI se dabA leve| phira dAhinI nAka se sAMsa khIMce aura binA roke hI bAI nAka se bAhara nikAla de / 16 sekaNDa taka sAMsa ko bAhara nikAlI huI avasthA meM rkhe| isake bAda dhIre dhIre bAI nAka se andara khiiNce| pratyeka bAra sAMsa lene meM cAra, rokane meM 16 aura bAhara nikAlane meM 8 sekaNDa lagane caahieN| isa kriyA kA abhyAsa ho jAne ke bAda dhIre dhIre sabhI ke TAima ko bddh'aave| lene meM pAMca, rokane meM bIsa aura chor3ane meM dasa sekaNDa karade / isI anupAta se TAima bar3hAte hue pUrI kriyA meM pAMca minaTa taka pahuMca jAne para bahuta phAyadA pratyakSa dikhAI Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIseThiyA jaina granthamAnA dene lgegaa| zArIrika svAsthya aura kucha bAteM to do minaTa kA abhyAsa ho jAne para bhI najara Ane lgeNgii| ___ mANAyAma kA abhyAsa ho jAne ke bAda mesmerijma, himATijma, trATaka, vazIkaraNa Adi sabhI siddhiyA~sarala hojAtI haiN| vizeSa jAnane ke lie isa viSaya kI dUsarI pustakeM par3hanI caahieN| ___mANAyAma kA abhyAsa karate samaya pUrNa brahmacarya kA pAlana karanA cAhie / tela, khaTAI, lAla mirca aura zarIra meM tejI lAne vAlI vastueM nahIM khAnI caahieN| dUdha ghI vagairaha cikane padArthoM kA adhika sevana karanA cAhie / AhAra, nidrA Adi saba kArya niyamita rUpa se karane cAhieM arthAt na ve adhika ho na kama / gItA ke dUsare adhyAya meM likhA hai nAsyabhatastu yogo'sti, na caikaantmnbhtH| nacA tisvamazIlasya, jAgrato naiva cArjuna // yuktAhAravihArasya, yuktaceSTasya karmasu / yuktasvamAvabodhasya, yogo bhavati duHkhhaa|| arthAt hearjuna ! jo manuSya adhika khAtA hai yA bilkula nahIM khAtA, bahuta sotA hai yA bilkula nahIM sotA vaha yoga ko prApta nahIM kara sakatA / jo vyakti AhAra, vihAra aura apane sabhI kAryoM meM niyamita rahatA hai vahI duHkha kA nAza karane vAle yoga ko prApta karatA hai| (yoga zAstra 5 prakAza) (rAjayoga, svAmI vivekAnanda) ( Peace & Personality) (hayyoga dIpikA ) ( kalyANa sAdhanAka X gItA 2 adhyAya) 560- naraka sAta ghora pApAcaraNa karane vAle jIva apane pApoM kA phala bhogane ke lie bhaSoloka ke jina sthAnoM meM paidA hote haiM unheM naraka Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 315 kahate haiN| ve naraka sAta pRzciyoM meM vibhakta haiN| athavA manuSya aura pazu jahA~ para apane apane pApoM ke anusAra bhayaGkara kaSTa uThAte haiM unheM naraka kahate haiN| sAtoM pRthviyoM ke nAma, svarUpa aura varNana nIce diye jAte haiN| nAma- (1) ghammA, (2) baMsA, (3) sIlA, (4) aMjanA, (5) rihA, (6) maghA, (7) mAdhavaI / ina sAtoM ke gotra haiM(1) ratnaprabhA,(2)zarkarAmabhA, (3) vAlukApramA, (4) paGkamamA (5) dhUmaprabhA, (6) tamaHprabhA aura (7) mhaatm:mbhaa| zabdAthe se sambandha na rakhane vAlI anAdikAla sepracalita saMjJA ko nAma kahate haiN| zabdArtha kA dhyAna rakhakara kisI vastu ko jo nAma diyA jAtA hai use gotra kahate haiN| ghammA Adi sAta pRthviyoM ke nAma haiM aura ratnaprabhA Adi gotra / (1) ratnakANDa kI apekSA se pahilI pRthvI ko ravaprabhA kahA jAtA hai| (2) zarkarA arthAt tIkhe patthara ke Tukar3oM kI adhikatA hone ke kAraNa dusarI pRthvI ko zarkarAmabhA kahA jAtA hai| (3) vAlukA arthAt bAlU reta adhika hone se tIsarI pRthvI ko vAlukAmamA kahA jAtA hai| (4) kIcar3a adhika hone se cauthI ko paGkaprabhAkahA jAtA hai| (5) dhUeM ke raMgavAle dravyavizeSa kI adhikatA ke kAraNa pA~cavIM pRthvI kA gotra dhRmaprabhA hai| (6) andhakAra kI adhikatA ke kAraNa chaThI naraka ko tamApramA kahA jAtA hai| (7) mahAtamas arthAt gADha andhakAra se pUrNa hone ke kAraNa sAtavIM naraka ko mahAtamaHprabhA kahA jAtA hai| isakotamastamA mabhA bhI kahA jAtA hai, usakA artha hai jahA~ nibir3a (ghora) Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 bhI seThiyA jaina pranthamAlA andhakAra kI adhikatA ho| . pahalI nArakI meM tIsa lAkha narakAvAsa haiN| dUsarI meM paccIsa lAkha, tIsarI meM pandraha lAkha, cauthI meM dasa lAkha, pA~cavIM meM tIna lAkha, chaThI meM pA~ca kama eka lAkha aura sAtavIM meM pA~ca / sAtavIM ke pA~ca narakAvAsoM ke nAma isa prakAra haiM-pUrva dizA meM kAla, pazcima meM mahAkAla, dakSiNa meM roruka, uttara meM mahAroruka. aura bIca meM apratiSThAnaka / kula milAkara caurAsI lAkha narakAvAsa haiN| __ atyanta uSNa yA atyanta zIta hone ke kAraNa kSetrajanya vedanA sAtoM narakoM meM hotI hai / pA~cavIM naraka taka Apasa meM eka dUsare ke prahAra se vedanA hotI hai arthAt vaikriya zarIra hone se nArakI ke jIva taraha taraha ke bhayaGkara rUpa banA kara eka dUsare ko trAsa dete haiM / gadA mudgara vagairaha zastra banAkara eka dUsare para AkramaNa karate haiM / bicchU yA sA~pa bana kara kATate haiM / kIr3e banakara sAre zarIra meM ghusa jAte haiN| isa taraha ke rUpa nArakI jIva saMkhyAta hI kara sakatA hai, asaMkhyAta nhiiN| eka zarIra se sambaddha (juDe hue) hI kara sakatA hai asambaddha nhiiN| eka sarIkhe hI kara sakatA hai bhinna bhinna prakAra ke nahIM / dhUmaprabhA pRthvI taka nArakI jIva isa taraha eka dUsare ke dvArA duHkha kA anubhava karate haiM / chaThI aura sAtavIM naraka ke jIva bhI taraha taraha ke kIr3e bana kara eka dUsare ko kaSTa pahu~cAte haiN| pahilI tIna narakoM meM paramAdhArmika devatAoM ke kAraNa bhI vedanA hotI hai| kSetrakhabhAva se ratnaprabhA, zarkarAprabhA aura vAlukAprabhA meM uSNa vedanA hotI hai| ina tInoM narakoM meM utpattisthAna barapha kI taraha zItala hote haiN| isalie vahA~ paidA hue jIvoM kI Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha prakRti bhIzItapradhAna hotI hai| thor3I sI garmI bhI unako bahuta duHkha detI hai| utpattisthAnoM ke atyanta zIta aura vahA~ kI sArI bhUmi jalate hue khaira ke aGgAroM se bhI adhika tapta hone ke kAraNa ve bhayaGkara uSNavedanA kA anubhava karate haiM / isI taraha dUsare narakoM meM apane 2 svabhAva ke viparIta vedanA hotI hai / __ paGkaprabhA meM Upara ke adhika narakAvAsoM meM uSNa vedanA hotI hai / nIce vAle narakAvAsoM meM zIta vedanA hotI hai / dhUmaprabhA ke adhika narakAvAsoM meM zIta aura thor3oM meM uSNavedanA hotI hai| chaThI aura sAtavIM naraka meM zItavedanA hI hotI hai| yaha vedanA nIce nIcenarakoM meM anantaguNI tIvra, tIvratara aura tIvratama hotI hai / grISma Rtu meM madhyAhna ke samaya jaba AkAza meM koI bAdala na ho, vAyu bilkula banda ho, sUrya pracaNDa rUpa se tapA rahA ho usa samaya pitta prakrati vAlA vyakti jaisI uSNa vedanA kA anubhava karatA hai, uSNavedanA vAle narakoM meM usase bhI anantaguNI vedanA hotI hai| yadi una jIvoM ko naraka se nikAla kara prabala rUpa se jalate hue khaira ke aGgAroM meM DAla diyA jAya to ve amRta rasa se snAna kie hue vyakti kI taraha atyanta sukha anubhava kreNge| isa sukha se unheM nIMda bhI aajaaygii| pauSa yA mAgha kI madhya rAtri meM prakAza ke megha zUnya hone para jisa samaya zarIra ko ka~pAne vAlI zIta vAyu cala rahI ho himAlaya giri ke barphIle zikhara para baiThA huA Aga, makAna aura vastrAdi zIta nivAraNa ke sabhI sAdhanoM se hIna vyakti jaisI zItavedanA kA anubhava karatA hai usase anantaguNI vedanA zItapradhAna narakoM meM hotI hai| yadi una jIvoM ko naraka se nikAla kara ukta puruSa ke sthAna para khar3A kara diyA jAya to unheM parama sukha prApta ho aura nIMda bhI AjAya / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA bhUkha, pyAsa, khujalI, paravazatA, jvara, dAha, bhaya, zoka Adi dUsarI vedanAeM bhI nAraka jIvoM ke hotI haiM / hamezA bhayaGkara tudhAmi se jalate rahate haiN| sAre saMsAra ke padArtha khA lene para bhI unheM tRpti na ho / hamezA pyAsa se kaNTha, oTha, tAlu, jIbha Adi sUkhe rahate haiN| sAre samudroM kA pAnI pI lene para bhI unakI pyAsa na bujhe / khujalI churI se khujalAne para bhIna miTe / dUsarI vedanAeM bhI yahA~se anantaguNI hotI haiN| nArakajIvoM kA avadhijJAna yA vibhaGgajJAna bhI unake duHkha kA hI kAraNa hotA hai / ve dUra se hI Upara nIce tathA tirachI dizA se Ate hue duHkhoM ke kAraNoM ko dekha lete haiM aura bhaya se kA~pane lagate haiN| nArakI jIva do taraha ke hote haiM- samyagdRSTi aura mithyAdRSTi / samyagdRSTi jIva dUsare dvArA kI gaI vedanA kA anubhava karate hue yaha socate haiM ki hamane pichale janma meM prANiyoM kI hiMsA vagairaha ghora pApa kiye the, isI lie isa janma meM duHkha bhoga rahe haiN| yaha samajha kara ve dasare jIva dvArA diye gae kaSTa ko to samyakpakAra sahate haiM kintu apanI tarapha se dUsare ko kaSTa pahu~cAne kA prayatna nahIM karate, kyoMki ve nae karmabandha se bacanA cAhate haiM / mithyAdRSTi jIva krodhAdi kaSAyoM se abhibhUta ho kara apane bA~dhe hue karma rUpI vAstavika zatru ko na samajha kara dUsare nArakI jIvoM ko mArane daur3ate haiN| isa taraha ve saba Apasa meM lar3ate rahate haiN| jisa taraha nae kutte ko dekha kara gAMva ke kutte bhoMkane lagate haiM, isI taraha nArakI jIva eka dUsare ko dekhate hI krodha meM bhara jAte haiN| apane pratidvandI ko cIrane phAr3ane mArane Adi ke lie taraha taraha kI vikriyAeM karate haiN| isa taraha eka dUsare dvArA pIr3ita hote hue karuNa rudana karate haiM / paramAdhArmika devoM dvArA jo vedanA dI jAtI hai usakA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha svarUpa isa prakAra hai| ve unheM tapA huA sIsA pilAte haiN| tapI huI lomaya strI se mAliGgana karavAte haiM / kUTa zAlmalI vRkSa ke nIce baiThA dete haiM jisase talavAra sarIkhe patroM se usa ke aMga chida jAveM / lohe ke hathaur3e se kUTate haiN| vasole mAdi se chIlate haiM / ghAva para namaka yA tapA huA tela DAla dete haiN| bhAle meM piro dete haiN| bhAr3a meM bhUnate haiN| kolhU meM pelate haiN| karautI se cIrate haiN| vikriyA ke dvArA banAe hue kaue, siMha Adi dvArA taMga karate haiN| tapI huI bAlU meM pheMka dete haiN| asipatra vana meM baiThA dete haiM jahA~ talavAra sarIkhe patte gira 2 kara unake agoM ko kATa DAlate haiN| vaitaraNI nadI meM Dubo dete haiM / aura bhI aneka taraha kI yAtanAe~ dete haiN| kumbhIpAka meM pakAe jAte hue nAraka pA~ca sau yojana taka U~ce uchalate haiN| phira vahIM pAkara girate haiN| inakA varNana jIvAbhigama, sUyagaDAMga, panavaNA, praznavyAkaraNa Adi zAstroM meM diyA gayA hai| sthiti- ratnaprabhA meM utkRSTa sthiti eka sAmaropama hai|shrkraaprbhaa meM tIna sAgaropaga / vAlukAprabhA meM sAta / paDUprabhA meM ds| dhUmaprabhA meM sataraha / tamaHprabhA meM bAIsa / tamastamaHmamA meM tetIsa! jaghanya sthiti pahalI nArakI meM dasa hajAra varSa / dUsarI meM eka sAgaropama / tIsarI meM tIna / cauthI meM sAta / pA~cavIM meM dasa / chaThI meM sataraha / sAtavIM meM baaiis| avagAhanA-avagAhanA do taraha kI hai-bhavadhAraNIyA aura uttaratikriyA / janma se lekara mRtyu taka zarIra kA jo parimANa hotA hai arthAt jo svAbhAvikaparimANa hai,use bhavadhAraNIyA avagAhanA kahate haiN| svAbhAvika zarIra dhAraNa karane ke bAda kisI kArya vizeSa se jo zarIra banAyA jAtA hai use uttarabikriyA kahate haiN| pahalI pRthvI meM bhavadhAraNIyA utkRSTa avagAhanA sAta dhanuSa Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA tIna ratniyA~ (hAtha) aura cha: aGgula hotI hai arthAt utsedhAGgula unakI gAnA vA ikattIsa hAtha hotI hai| isase Age ke narakoM meM dugunI dugunI avagAhanA hai arthAt zarkarAprabhA meM pandraha dhanuSa do hAtha bAraha aGgula utkRSTa avagAhanA hotI hai / tIsarI vAlukAprabhA meM ikattIsa dhanuSa eka hAtha / cauthI paGkaprabhA meM bAsa dhanuSa do hAtha / pA~cavIM dhUmaprabhA meM eka sau paccIsa dhanuSa / chaThI tamaHprabhA meM DhAI sau dhanuSa / sAtavIM tamastamaH prabhA meM pA~ca sau dhanuSa / jisa nArakI meM jitanI bhavadhAraNIyA avagAhanA hai, usa se dugunI uttaravikriyA kI utkRSTa avagAhanA hai arthAt pahalI nArakI meM pandraha dhanuSa DhAI haath| dUsarI meM ikattIsa dhanuSa eka hAtha / tIsarI meM bAsaTha dhanuSa do haath| cauthI meM savA sau dhanuSa / pA~cavIM meM DhAI sau dhanuSa / chaThI meM pA~ca sau dhanuSa / sAtavIM meM 1 320 eka hajAra dhanuSa / sabhI narakoM meM bhavadhAraNIyA jaghanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hotI hai| vaha utpatti samaya hotI hai, dUsare samaya nahIM / uttaravikriyA meM jaghanya avagAhanA aMgula ke saMkhyAnai bhAga hotI hai| vaha bhI prArambha kAla meM hI rahatI hai| kahIM kahIM para aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga kahA jAtA hai| kintu zAstroM meM saMkhyAtavA~ bhAga hI hai| prajJApanA aura anuyogadvAra meM saMkhyAtavA~ bhAga hI batAyA gayA hai| antarakAla - tiryaJca aura manuSya gati ke jIva naraka gati meM sadA utpanna hote rahate haiN| agara kabhI vyavadhAna (antara ) hotA hai to sArI naraka gati ko lekara jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muhUrta kA hotA hai arthAt utkRSTa se utkRSTa itanI dera taka koI bhI jIva dUsarI gati se naraka meM utpanna nahIM Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha hotA / pratyeka pRthvI kI vivakSA se ratnaprabhA meM utkRSTa caubIsa muhUrta kA viraha par3atA hai| zarkarAprabhA meM sAta ahorAtra / vAlukAprabhA meM pandraha ahorAtra / paGkaprabhA meM eka mahInA / dhUmaprabhA meM do mAsa / tamaHprabhA meM cAra maas| tamastamaHprabhA meM chaH maas| jaghanya se jaghanya viraha ratnaprabhAdi sabhI narakoM meM eka samaya hai| udvartanA arthAt nArakI jIvoM ke naraka se nikalane kA bhI utanA hI antara kAla hai jitanA utpAda viraha kAla / ___eka samaya meM kitane jIva utpanna hote haiM aura kitane nikalate haiM ? yaha saMkhyA nArakI jIvoM kI devoM kI taraha hai arthAt eka samaya meM jaghanya eka athavA do, utkRSTa saMkhyAta athavA asaMkhyAta jIva utpanna hote haiM aura marate haiN| lezyA- sAmAnya rUpa se nArakI jIvoM meM pahile kI tIna arthAt kRSNa, nIla aura kApota lezyAeM hotI haiM / ratnaprabhA meM kApota lezyA hI hotI hai / zarkarApabhA meM tIvra kApota lezyA hotI hai / vAlukAprabhA meM kApotanIla lezyA hotI hai| Upara ke narakAvAsoM meM kApota tathA nIce ke narakAvAsoM meM nIla lezyA hotI hai / paGkaprabhA meM sirpha nIla lezyA hotI hai| dhUmaprabhA meM nIla aura kRSNa lezyAeM hotI haiN| Upara ke narakAvAsoM meM nIla tathA nIce kRSNa / tamaHmabhA meM kRSNa lezyA hI hotI hai / tamastamaHprabhA meM bahuta tIvra kRSNa lezyA hotI hai| ina meM uttarottara nIce adhikAdhika kliSTa pariNAma vAlI lezyAeM hotI haiN| kucha logoM kA mata hai ki nArakoM kI ye lezyAeM bAhya varNa rUpa dravya lezyAeM samajhanI caahieN| anyathA zAstra meM jo sAtavIM naraka ke jIvoM ke samyaktva batAyA gayA hai, vaha asaMgata ho jAyagA kyoMki Avazyaka sUtra meM Upara kI tIna arthAt teja, Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA padma aura zukla lezyA vAle jIvoM ke hI samyaktva kA honA batAyA gayA hai| Upara kI tIna lezyAeM una jIvoM ke nahIM haiN| sAtavIM pRthvI meM kRSNa lezyA hI hai| nArakiyoM ke tIna hI lezyAeM hotI haiM, yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki zAstra meM nArakoM ke tIna dravya lezyAeM batAI gaI haiM / bhAvoM ke parivartana kI vivakSA seto deva aura nArakoM meM chahoM lezyAeM haiM / isa lie nArakI jIvoM kI ye tIna lezyAeM aura devoM kI Upara kI tIna lezyAeM bAhya varNa rUpa dravya lezyAeM samajhanI caahieN| 322 1 yaha ThIka nahIM hai / lezyA kA artha zubhAzubha pariNAma hai| usake utpanna karane vAle kRSNAdi rUpa dravya nArakoM ke hamezA pAsa rahate haiN| ina kRSNAdi rUpa dravyoM se jIva ke jo pariNAma utpanna hote haiM, mukhya rUpa se ve hI lezyAeM haiN| gaugA rUpa se kAraNa meM kArya kA upacAra karane para kRSNAdi dravya bhI lezyA kahalAte haiM / nAraka aura devoM ke ve dravya dravyalezyA haiM / ve dravya deva aura nArakoM ke hamezA sAtha rahate haiM / ye lezyAdravya manuSya aura tiryoM meM kisI dUsarI lezyA kA Avega hone para usI lezyA ke rUpa meM pariNata ho jAte haiN| jaise zveta vastra maSThAdi se raMgane para dUsare raMga kA ho jAtA hai / isI taraha pahilI lezyA apane svarUpa ko chor3a kara sarvathA dUsare rUpa meM pariNata ho jAtI hai| nAraka aura devoM meM kisI dUsare lezyA ke dravyoM kA samparka hone para tadAkAratA yA usa kA pratibimba mAlUma par3atA hai, svarUpa kA parivartana nahIM hotaa| jaise vaiDUryamaNi meM kAlA dhAgA pirone se usa para thor3I sI kAlI chAyA par3atI hai, athavA sphaTikAdi ke pAsa javAkusuma rakhane se jaise usa kA raMga lAla mAlUma par3atA hai kintu kusuma ke haTa jAne para sphaTika phira zubhra ho jAtA hai| isI taraha deva aura nArakoM Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 323 meM anya dravya jaba taka upasthita rahatA hai taba taka dUsarI lezyA ho jAtI hai kintu usa ke haTate hI phira pahilI lezyA A jAtI hai| isI lie deva aura nArakI jIvoM ke alaga alaga lezyAeM batAI gaI haiM / pannavaNA sUtra ke satarahaveM lezyApada meM yahI bAta batAI gaI hai / isI taraha sAtavIM naraka meM bhI jaba kRSNa lezyA, tejolezyA Adi ke dravyoM ko prApta karake tadAkAra yA usake pratibimba vAlI ho jAtI hai| usa samaya sthAyI rUpa se kRSNalezyA ke hone para bhI tejodravya ke samparka se nAraka jIva ke zubhapariNAma A jAtA hai, jaise javAkusama ke sAnnidhya se sphaTika meM lAlimA A jAtI hai| una pariNAmoM ke samaya usa jIva ke samyaktva prApti ho sakatI hai / isa se yaha nahIM samajhanA cAhie ki sAtavIM naraka meM tejolezyA ho gaI to kevala kRSNalezyA kA batAnA asaMgata hai, kyoMki vahAM sthAyI rUpa se kRSNalezyA hI rahatI hai| dUsarI lezyA Ane para bhI vaha ThaharatI nahIM hai| kucha dera sthira rahane para bhI kRSNa lezyA ke paramANu apanA svarUpa nahIM chodd'te| isIlie sUtroM meM kRSNa lezyA hI batAI jAtI hai| isI taraha saMgama Adi devoM ke svAbhAvika rUpa se tejo lezyA hone para bhI kabhI kabhI kRSNa dravyoM ke saMyoga se vaise pariNAma A sakate haiM aura usa samaya vaha bhagavAn mahAvIra sarIkhe tIna bhuvanoM ke svAmI ko bhI kaSTa de sakatA hai / bhAvaparAvRtti ke kAraNa nAraka jIvoM ke jo chahoM lezyAeM batAI jAtI haiM ve bhI isI taraha upapanna hojAtI haiN| sthAyI rUpa se tIna hI lezyAeM rahatI haiN| lezyAoM ko bAhya varNa rUpa mAna lene para prajJApanA sUtra meM kI gaI varNa aura lezyAoM kI alaga alaga pRcchA asaMgata ho jAyagI / avadhijJAna- ratnaprabhA meM cAra gavyUti arthAt ATha mIla Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA taka utkRSTa avadhijJAna hotA hai / zarkarAprabhA meM sAr3he tIna gavyUti arthAt sAta mIla, vAlukAprabhA meM tIna gavyUti arthAt chaH mIla, paGkaprabhA meM aDhAI gavyUti arthAt pAMca mIla, dhUmaprabhA meM do gavyUti arthAt cAra mIla, tamaH prabhA meM Der3ha gavyUti arthAt tIna mIla, sAtavIM mahAtamaH prabhA meM eka gavyUti arthAt do mIla / Upara likhe huye parimANa meM se AdhI gavyUti arthAt eka mIla kama kara dene para pratyeka naraka meM jaghanya avadhijJAna kA parimANa nikala AtA hai arthAt pahilI ratnaprabhA meM jaghanya sAr3he tIna gavyUti jJAna hotA hai | dUsarI meM tIna, tIsarI meM DhAI, cauthI meM do, pAMcavI meM Der3ha, chaThI meM eka aura sAtavIM meM AdhI gavyUti arthAt eka mIla / paramAdhArmika- tIsarI nArakI taka jIvoM ko paramAdhArmikoM ke kAraNa bhI kaSTa milatA hai / paramAdhArmikoM ke pandraha bheda haiN| (1) amba - asura jAti ke jo deva nArakI jIvoM ko AkAza meM le jAkara eka dama chor3a dete haiN| ( 2 ) ambarISa - jo nArakI jIvoM ke churI vagairaha se choTe choTe Tukar3e karake bhAr3a meM pakane yogya banAte haiM / 324 ( 3 ) zyAma - jo rassI yA lAta ghU~se vagairaha se nArakI jIvoM ko pITate haiM aura bhayaGkara sthAnoM meM paTaka dete haiM tathA kAle raMga ke hote haiM ve zyAma kahalAte haiN| ( 4 ) zakla - jo zarIra kI AnteM, naseM aura kaleje Adi ko bAhara khIMca lete haiM tathA zabala arthAt citakabare raMga vAle hote haiM unheM zabala kahate haiN| (5) raudra - jo zakti aura bhAle vagairaha meM nArakI jIvoM ko piro dete haiM, bahuta bhayaGkara hone ke kAraNa unheM raudra kahate haiN| (6) uparaudra- jo unake aMgopAMgoM ko phor3a DAlate haiM ve uparaudra haiN| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 325 (7) kAla- jo unheM kar3Ahe vagairaha meM pakAte haiM aura kAle raMga ke hote haiM, ve kAla kahalAte haiN| (8) mahAkAla- jo cikane mAMsa ke Tukar3e Tukar3e karate haiM, unheM khilAte haiM aura bahuta kAle hote haiM ve mahAkAla kahalAte haiN| (8) asipatra- jo vaikriya zakti dvArA asi arthAt khaDga ke AkAra vAle pattoM se yukta vana kI vikriyA karake usameM baiThe hue nArakI jIvoM ke Upara talavAra sarIkhe patte girAkara tila sarIkhe choTe choTe Tukar3e kara DAlate haiM ve asipatra kahalAte haiN| (10) dhanu- jo dhanuSa ke dvArA ardhacandrAdi bANoM ko chor3a kara nArakI jIvoM ke kAna Adi kATa DAlate haiM ve dhanuH kahalAte haiN| (11) kumbha- bhagavatI sUtra meM mahAkAla ke bAda asi diyA gayA hai| usake bAda asipatra aura usake bAda kumbha diyA gayA hai| jo talavAra se una jIvoM ko kATate haiM, ve asi kahalAte haiM aura jo kumbhiyoM meM unheM pakAte haiM ve kumbha kahalAte haiN| (12 ) vAluka- jo vaikriya ke dvArA banAI huI kadamba puSpa ke AkAra vAlI athavA vajra ke AkAra vAlI bAlU reta meM canoM kI taraha nArakI jIvoM ko bhUnate haiM ve vAluka kahalAte haiN| (13) vaitaraNI- jo asura garama mAMsa, rudhira, rAdha, tAmbA, sIsA, Adi garama padArthoM se ubalabI huI nadI meM nArakI jIvoM ko pheMka kara unheM tairane ke lie kahate haiM ve vaitaraNI kahalAte haiN| (14) varasvara-- jo vaja kaNTakoM se vyApta zAlmalI vRkSa para nArakoM ko car3hAkara kaTora svara karate hue athavA karuNa rudana karate hue nArakI jIvoM ko khIMcate haiN| (15) mahApoSa- jo Dara se bhAgate hue nArakI jIvoM ko pazuoM kI taraha bAr3e meM canda kara dete haiM tathA jora se cillAne hue unheM vahIM roka rakhate haiM ve mAghoSa kahalAte haiN| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 zrI seThiyA jaina granthamAlA pUrva janma meM krUrakriyA tathA saMkliSTa pariNAma vAle hamezA pApa meM lage hue bhI kucha jIva paMcAgni tapa vagairaha ajJAna pUrvaka kie gae kAyAkleza se AsurI arthAt rAkSasI gati ko prApta karate haiN| ve hI paramAdhArmika banakara pahalI tIna narakoM meM kaSTa dete haiM / jisa taraha yahA~ manuSya bhaiMse, meMDhe aura kukkura ke yuddha ko dekha kara khuza hote haiM usI taraha paramAdhArmika bhI kaSTa pAte hue nArakI jIvoM ko dekha kara khuza hote haiN| khuza hokara aTTahAsa karate haiM, tAliyA~ bajAte haiN| ina bAtoM se paramAdhArmika bar3A Ananda mAnate haiN| ___ udvartanA- pahilI tIna narakoM se nikala kara jIva tIrthaGkara ho sakate haiM arthAt naraka meM jAne se pahile jina jIvoM ne tIrthaGkara gotra bA~dha liyA hai ve ratnaprabhA, zarkarApabhA aura vAlukAprabhA se nikala kara tIrthakara ho sakate haiM jaise zreNika mahArAja / cauthI naraka se nikala kara jIva kevalajJAna prApta kara sakate haiM lekina tIrthaGkara nahIM ho sakate / pA~cavI se nikala kara sarvavirati rUpa munivRtti to prApta kara sakate haiM lekina kevalI nahIM ho skte| chaThI se nikala kara dezavirati rUpa zrAvakapane kI prApti kara sakate haiM, sAdhu nahIM ho sakate / sAtavIM se nikala kara samyagdarzana rUpa samyaktva ko prApta kara sakate haiM. vrata aGgIkAra nahIM kara sakate / saMkSepa meM pahilI tIna se nikala kara tIrthaGkara, cauthI se nikala kara kevalajJAnI,pA~cavI se nikala kara saMyamI, chaThI se nikala kara dezavirata ora sAtavIM se nikala kara samyaktvI ho sakate haiN| Rddhi kI apekSA se udvartanA isa prakAra hai / pahilI se nikala kara cakravartI ho sakate haiM aura kisI se nikala krnhiiN| dUsarI taka se nikala kara baladeva yA vAsudeva ho sakate haiN| tIsarI se arihanta / cauthI se carama shriirii| chaThI tamaHprabhA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha se nikala kara nArakI jIva manuSya ho bhI sakate haiM, nahIM bhii| kintu una meM sarvavirati rUpa cAritra nahIM A sktaa| sAtavIM se nikala kara tiryazca hI hote haiM unheM manuSyatva bhI prApta nahIM hotaa| ___ Agati- asaMjJI arthAt sammUrchima tiyazca pahilI naraka taka hI jAte haiM usase nIce kI narakoM meM nahIM jAte / sammUrchima manuSya aparyAptAvasthA meM hI kAla kara jAte haiM isalie ve naraka meM nahIM jAte / asaMjJI tiryaJca bhI jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI AyuSya vAle hI hote haiN| sarIsRpa arthAt bhujaparisape jaise- goha nakula vagairaha dUsarI naraka taka hI jA sakate haiM / garbhaja pakSI giddha vagairaha tIsarI naraka taka hI jA sakate haiN| siMha tathA usa jAti ke caupAe jAnavara cauthI naraka taka hI jA sakate haiM / garbhaja uraga arthAt sA~pa vagairaha pA~cavIM naraka taka hI jA sakate haiN| garbhaja matsya, jalacara aura manuSya jo bahuta krUra adhyavasAya vAle hote haiM ve sAtavIM naraka meM paidA hote haiN| yaha utpatti utkRSTa batAI gaI hai / jaghanyarUpa se sabhI jIva naraka ke pahile pratara meM tathA madhyama rUpa se dUsare pratara se lekara madhya ke sthAnoM meM utpanna ho sakate haiN| __ nArakI jIva naraka se nikala kara bahulatA se sA~pa, vyAghra, siMha, giddha, matsya Adi jAtiyoM meM saMkhyAta varSa kI Ayusthiti vAle hokara krUra adhyavasAya se paJcendriyavadha vagairaha karate hue phira naraka meM cale jAte haiN| yaha bAta bahulatA se kahI gaI hai, kyoMki kucha jIva manuSya yA tiryazca meM samyaktva pAkara zubhagati bhI prApta kara sakate haiN| (panavaNNa pada 20 ) (praznavyAkaraNa mAnavadvAra 1) (pravacanasAroddhAra 172 se 184) Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 zrI seThiyA jaina granthamAlA vi- sanny wwwvinAAmorrow bAhalya (moTAI)- ratnaprabhA kA bAhalya arthAt moTAI eka lAkha assI hajAra yojana hai / zarkarAprabhAkA eka lAkha vattIsa hajAra, vAlukAprabhA meM eka lAkha aTThAIsa hajAra, paGkaprabhA meM eka lAkha bIsa hajAra, dhUmaprabhA meM eka lAkha aThAraha hajAra, tamaHprabhA meM eka lAkha solaha hajAra,tamastamaHprabhA meM eka lAkha ATha hjaar| kANDa- bhUmi ke vizeSa bhAga ko kANDa kahate haiM / ratnaprabhA ke tIna kANDa haiN| khara arthAt kaThina / paGkabahula, jisa meM kIcar3a jyAdaha hai / abbahula jisa meM pAnI jyAdaha hai| kharakANDa ke solaha vibhAga haiM / (1) ratnakANDa, (2) vajrakANDa, (3) vaiDUrya kANDa, (4) lohita kANDa, (5) masAragalla kANDa, (6) haMsagarbha kANDa.(7) pulaka kANDa. (E) saugandhika kANDa. (8) jyotIrasa kANDa, (10) aJcanakANDa.(11) aJjana pulaka kANDa, (12) rajata kANDa, (13) jAtarUpa kANDa, (14) aMka kANDa, (15) sphaTika kANDa aura (16) richAtna kANDa / jisa kANDa meM jisa vasta kI pradhAnanA hai usI nAma se kANDa kA bhI vahI nAma hai| pratyeka kANDa kI moTAI eka hajAra yojana hai / paDUbahula aura abahula kANDa eka hI prakAra ke haiN| zarkarApamA Adi pRthviyA~ bhI eka hI prakAra kI haiN| ' pratara athavA prastaTa- naraka ke eka eka parade ke bAda jo sthAna hotA hai usI taraha ke sthAnoM ko pratara kahate haiN| ratnaprabhA se lekara chaThI tamaHprabhA taka pratyeka pRthvo meM do taraha ke narakAvAsa haiN| AvalikApraviSTa aura prakIrNaka / jo narakAvAsa cAroM dizAoM meM paMktirUpa se avasthita haiM ve prAvalikAmaviSTa kahe jAte haiM / idhara udhara bikhare hue prakIrNaka kahe jAte haiN| ratnaprabhA meM teraha pratara haiN| pahile pratara ke cAroM tarapha pratyeka dizA meM unacAsa narakAvAsa Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .yA vidhA zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 329 haiN| pratyeka vidizA meM ar3atAlIsa / bIca meM sImantaka nAma kA narakendraka hai| saba milAkara pahile pratara meM tIna sau navAsI AvalikApaviSTa narakAvAsa haiM / dUsare pratara kI pratyeka dizA meM ar3atAlIsa tathA vidizA meM saiMtAlIsa narakAvAsa haiM arthAt pahile pratara se ATha kama haiN| isI taraha sabhI prataroM meM dizAoM aura vidizAoM meM eka eka pratara kama hone se pUrva se ATha ATha kama ho jAte haiN| kula milAkara teraha prataroM meM cAra haz2Ara cAra sau tetIsa narakAvAsa AvalikAmaviSTa haiN| bAkI unatIsa lAkha pacAnave hajAra pAMca sau sar3asaTha prakIrNaka haiM / kula milAkara pahilI nArakI meM tIsa lAkha narakAvAsa haiN| zarkarAprabhA meM 11 pratara haiN| isI taraha nIce ke narakoM meM bhI do do kama samajha lenA cAhie / dUsarI naraka ke pahile pratara meM pratyeka dizA meM 36 zrAvalikApraviSTa narakAvAsa haiM aura pratyeka vidizA meM paiMtIsa / bIca meM eka narakendraka hai / saba milAkara do saupacAsI narakAvAsa hue| dizA aura vidizAoM meM eka eka kI kamI ke kAraNa bAkI dasa prataroM meM krama se ATha ATha ghaTate jAte haiN| sabhI prataroM meM kula milAkara do hajAra chaH sau pacAnave prAvalikApraviSTa narakAvAsa haiN| bAkI caubIsa lAkha sattAnave hajAra tIna sau pAMca prakIrNaka haiN| donoM ko milAne se dUsarI naraka meM paccIsa lAkha narakAvAsa hote haiN| ____ vAlukAprabhA meM nau pratara haiM / pahile pratara kI pratyeka dizA meM paccIsa aura vidizA meM caubIsa AvalikApaviSTa narakAvAsa haiN| bIca meM eka narakendraka hai| kula milAkara eka sau sattAnave narakAvAsa hote haiN| bAkI ATha prataroM meM krama se ATha ATha kama hote jAte haiM / sabhI prataroM meM kula milAkara eka hajAra cAra sau pacAsI narakAvAsa haiN| bAkI caudaha lAkha, Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 zrI seThiyA jaina granthamAlA aThAnave hajAra pA~ca sau pandraha prakIrNaka haiM |donoN ko milAkara tIsarI naraka meM pandraha lAkha narakAvAsa haiN| ___paMkaprabhA meM sAta pratara haiM / pahile pratara meM pratyeka dizA meM solaha tathA pratyeka vidizA meM pandraha AvalikApraviSTa narakAvAsa haiN| bIca meM eka narakendraka hai / kula milAkara 125 hote haiN| yAkI chaha prataroM meM pahilI kI taraha ATha ATha kama hote jAte haiN| kula milAkara sAta sau sAta AvalikApaviSTa narakAvAsa haiM / bAkI nau lAkha ninyAnave hajAra do sau tirAnave prakIrNaka haiM / kula milAkara dasa lAkha narakAvAsa haiN| dhUmaprabhA meM pAMca pratara haiM / pahale pratara kI pratyeka dizA meM nau narakAvAsa haiM aura pratyeka vidizA meM ATha / bIca meM eka narakendraka hai| kula milAkara 66 hote haiM / bAkI cAra prataroM meM ATha ATha kama hote jAte haiN| kula milAkara ApalikAmaviSTa do sau paiMsaTha haiM / bAkI do lAkha ninyAnave hajAra do sau paiMtIsa prakIrNaka haiN| pAMcavIM nArakI meM kula tIna lAkha narakAvAsa haiM / tamaHprabhA meM tIna pratara haiN| pahile pratara kI pratyeka dizA meM cAra aura vidizA meM tIna narakAvAsa haiM / bIca meM eka narakendraka hai / kula unattIsa hue / bAkI meM ATha ATha kama haiN| tInoM prataroM meM taresaTha narakAvAsa pAvalikApaviSTa haiM / bAkI ninyAnave hajAra nau sau battIsa prakIrNaka haiN| kula milAkara chaThI nArakI meM pA~ca kama eka lAkha narakAvAsa haiN| sAtavIM meM pratara nahIM haiM aura pA~ca hI narakAvAsa haiM / pratyeka pRthvI ke nIce ghanodadhi, ghanavAta, tanuvAta tathA AkAza haiM / ratnaprabhA pRthvI kA khara kANDa solaha hajAra yojana moTA hai| isI ke solaha vibhAga rUpa ratna Adi kANDa eka eka hajAra yojana kI moTAI vAle haiM / ravaprabhA kA paMkabahula nAma Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha kA dUsarA kANDa caurAsI hajAra yojana moTA hai| tIsarA abbahula kANDa assI hajAra yojana moTA hai / ratnaprabhA ke nIce ghanodadhi kI bIsa hajAra yojana moTAI hai| ghanavAta kI asaMkhyAta hajAra yojn| tanuvAta aura AkAza bhI asaMkhyAta hajAra yojana kI moTAI vAle haiN| zarkarAprabhA ke nIce bhI ghanodadhi bIsa hajAra, tathA dhanavAna tanuvAta aura AkAza asaMkhyAta hajAra yojana moTAI vAle haiM / isI taraha sAtavIM naraka taka samajha lenA caahie| __ ye sAtoM pRthviyA~ jhallarI kI taraha sthita haiN| saba ke Upara ratnaprabhA kA kharakANDa hai| usa meM bhI pahile ratnakANDa, usake nIce vanakANDa / isI prakArariSTa kANDa taka solaha kANDa haiN| rakharakANDa ke nIce paMkabahula kANDa hai| usake nIce abbahula / ghanodadhi, ghanavAta tanuvAta aura AkAza ke nIce zarkarAmabhA hai / isI prakAra sabhI pRthviyA~ avasthita haiM / maryAdA- pUrva, pazcima, uttara aura dakSiNa sabhI dizAoM tathA vidizAoM meM ratnaprabhA kI sImA se lekara alokAkAza taka vAraha yojana kA antara hai / zakarAprabhA meM tIsarA hissA kama teraha yojana (12-23) / vAlukAprabhA meM tIsarA hissA adhika teraha yojana (13-1 / 3) / paMkaprabhA meM caudaha yojana / dhUmaprabhA meM tIsarA bhAga kama pandraha yojana (14-2 / 3) / tamaHprabhA meM tIsarA bhAga adhika pandraha yojn(15-113)| sAtavIM tamastamaH prabhA meM 16 yojn| pratyeka pRthvI ke cAroM tarapha tIna valaya haiN| ghanodadhivalaya, ghanavAtavalaya aura tnuvaatvly| ina valayoM kI U~cAI pratyeka pRthvI kI moTAI ke anusAra hai| -- ghanodadhivalaya kI moTAI ratnaprabhA ke cAroM tarapha pratyeka dizA meM chaha yojana hai / isake bAda pratyeka pRthvI meM yojana Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 zrI seThiyA jaina granthamAlA kA tIsarA bhAga vRddhi hotI hai arthAt zarkarAprabhA meM chaH yojana eka tihAI (6-13) / vAlukAprabhA meM chaH yojana do tihAI (6-23) / paGkaprabhA meM 7 yojana / dhUmaprabhA meM sAta yojana eka tihAI (7-1 // 3) / tamaHprabhA meM sAta yojana do tihAI (7-2 // 3) / mahAtamaHprabhA meM ATha yojn| ghanavAtavalaya kA bAhalya ( moTAI ) ratnaprabhA ke cAroM ora pratyeka dizA meM sAr3he cAra yojana hai| Age kI narakoM meM eka eka kosa adhika bar3hatA jAtA hai arthAt zarkarAprabhA meM eka kosa kama pA~ca yojn| vAlukApabhA meM pAMca yojana / paMkaprabhA meM savA pA~ca yojana / dhUmaprabhA meM sAr3he pA~ca yojana / tamaHprabhA meM paune chaH yojana / mahAtamaHmabhA meM pUre chaH yojana / ratnaprabhA pRthvI ke cAroM tarapha tanuvAtavalaya kA bAhalya pratyeka dizA meM chaH kosa hai / isa ke bAda hara eka pRthvI meM kosa kA tIsarA bhAga bAhalya adhika hai arthAt zarkarAprabhA meM chaH kosa eka tihAI (6-1:3) / vAlukAprabhA meM chaH kosa do tihAI (6--23) / paMkaprabhA meM sAta kosa / dhUmaprabhA meM sAta kosa eka tihAI (7-1 / 3) / tamaHprabhA meM sAta kosa do tihAI (7-2 / 3) / mahAtama:prabhA meM ATha kosa / ghanodadhivalaya, dhanavAtavalaya aura tanuvAtavalaya kA bAhalya milAne se pratyeka pRthvI aura alokAkAza ke bIca kA antarAla Upara likhe anusAra nikala AtA hai| ghanodadhi ratnaprabhA pRthvI ko ghere hue valayAkAra sthita hai| ghanavAta ghanodadhi ko tathA tanuvAta ghanavAta ko / sabhI pRthviyoM meM yahI krama hai| pratyeka pRthvI asaMkhyAta hajAra yojana lambI tathA asaMkhyAta hajAra yojana caur3I hai| sabhI kI lambAI aura caur3AI donoM barAbara haiN| hara eka kI paridhi asaMkhyAta hajAra yojana hai| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha pratyeka pRthvI kI moTAI antima tathA madhya bhAga meM barAbara hI hai| ratnaprabhA meM jitane nArakI jIva haiM ve prAyaH sabhI, jo vyavahAra rAzi vAle haiM, pahile naraka meM utpanna ho cuke haiM lekina sabhI eka hI samaya meM utpanna hue the, aisA nahIM hai / isI taraha zarkarAprabhA Adi sabhI narakoM meM samajhanA caahie| isI taraha vyavahAra rAzi vAle prAyaH sabhI jIva isa naraka ko chor3a cuke haiM, lekina ne eka sAtha nahIM chodd'ii| isI taraha lokavartI sabhI pudgala ratnaprabhA Adi pRthviyoM ke rUpa meM pariNata ho cuke haiM / ve bhI eka sAtha pariNata nahIM hue / isI prakAra sabhI pudgaloM dvArA yaha chor3I jA cukI hai| saMsAra ke anAdi hone se ye sabhI bAteM bana sakatI haiN| jagat meM svabhAva se hI pudgala aura jIvoM kA eka sthAna se dUsare sthAna para AvAgamana lagA rahatA hai| saba sabhI pRthviyA~ dravyArthika naya kI apekSA zAzvata tathA paryAyArthika naya kI apekSA zAzvata haiM arthAt sabhI ke varNa, rasa, gandha aura sparza badalate rahate haiM lekina dravya rUpa se kabhI nAza nahIM hotA / yaha bAta dharmasaMgrahaNI kI TIkA meM vistAra se dI gaI hai| eka pudgala kA apacaya ( hAsa) hone para bhI dUsare pudgaloM kA upacaya (vRddhi) hone se ina pRthviyoM kA astitva sadA banA rahatA hai| bhUta, bhaviSyat aura vartamAna tInoM kAloM meM inakA astitva pAyA jAtA hai isalie ye pRthviyA~ dhruva haiN| niyata arthAt hamezA apane sthAna para sthita haiM / avasthita arthAt apane parimANa se kabhI kama jyAdA nahIM hotIM / .333 arer pRthvI ke eka hajAra yojana Upara tathA eka hajAra yojana nIce chor3akara bAkI eka lAkha aThattara hajAra yojana kI moTAI meM tIsa lAkha narakAvAsa haiN| ye narakAvAsa andara se gola aura bAhara se caurasa haiN| pITha ke Upara rahe hue madhya Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina pranthamAlA bhAga ko lekara yaha kahA jAtA hai| pIThAdi sabhI kI apekSA to va kAmaviSTa narakAvAsa gola, caurasa aura trikoNa. AkAra vAle haiN| prakIrNaka narakAvAsa vividha saMsthAnoM vAle haiN| bhUmiyoM ke nIce kA pharza khurapra arthAt kIla yA cAkU sarIkhA hai| bAlU vagairaha hone para bhI paira rakhate hI aisI pIr3A hotI hai jaise paira meM cAkU laga gayA ho yA kIla cubha gaI ho / sUrya, candra, graha, nakSatra, tAre sabhI kA abhAva hone se nitya ghora andhakAra rahatA hai| tIrthaGkaroM ke janma, dIkSAdi ke samaya hone vAle kSaNika prakAza ko chor3akara vahA~ nibir3a andhakAra sadA banA rahatA hai / vahA~ kI jamIna hamezA carbI, rAdha, mAMsa, rudhira vagairaha azuci padArthoM se lipI rahatI hai / dekhane se ghRNA paidA hotI hai| marI huI gAya ke kalevara se bhI bahuta adhika mahAdurgandhi bharI hotI hai| kAle raMga vAlI agnijvAlA kI taraha una kI AbhA hotI hai / asipatra kI taraha atyanta kaThora aura asahya sparza hotA hai| jahA~ duHkha se rahA jAya tathA jisake darzana hI azubha hoM aise naraka hote haiM / gandha, rasa, zabda, sparza sabhI zubha hote haiM / isI taraha sabhI pRthviyoM meM eka hajAra yojana Upara tathA eka hajAra yojana nIce chor3a kara bIca meM narakAvAsa haiN| narakAvAsoM kI saMkhyA pahile dI jA cukI hai| sAtavIM kA bAhalya eka lAkha ATha hajAra yojana hai / usa meM sAr3he bAvana hajAra Upara tathA sAr3he bAvana hajAra nIce chor3a kara bAkI tIna hajAra yojana ke bAhalya pA~ca mahAnaraka haiM / unake nAma pahile diye jA cuke haiN| 1 334 narakAvAsoM kA saMsthAna- pahile batAyA jA cukA hai ki narakAvAsa do taraha ke haiM- AvalikApraviSTa aura yAvalikAbAhya / AThoM dizAoM meM jo samazreNI meM avasthita haiM ve AvalikA Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha praviSTa haiM / bAkI AvalikAbAhya haiN| AvalikApraviSTa narakAvAsoM kA saMsthAna gola, trikoNa aura catuSkoNa hai| AvalikAbAhya bhinna bhinna saMsthAna vAle haiN| koI lohe kI koThI ke samAna hai| koI bhaTTI ke samAna / koI cUlhe ke samAna / koI kar3Ahe ke samAna / koI degacI ke samAna, ityAdi aneka saMsthAnoM vAle haiN| chaThI nArakI taka narakAvAsoM kA yahI svarUpa hai| sAtavIM nArakI ke pAMcoM narakAvAsa prAvalikApraviSTa haiN| unake bIca meM apratiSThAna nAma kA narakendraka gola hai| bAkI cAroM cAra dizAoM meM haiM aura sabhI trikoNa haiN| sAtoM pRthviyoM meM pratyeka narakAvAsa kA bAhalya arthAt moTAI tIna hajAra yojana hai| nIce kA eka hajAra yojana nibir3a arthAt Thosa hai|biic kA eka hajAra yojana khAlI hai| Upara kA eka hajAra yojana saMkucita hai| ina narakAvAsoM meM kucha saMkhyeyavistRta haiM aura kucha asaMkhyeya vistRt|jin kA parimANa saMkhyAta yojana hai ve saMkhyeyavistRta haiM aura jina kA parimANa asaMkhyAta yojana hai ve asaMkhyeyavistRta haiN| asaMkhyeyavistRtoM kI lambAI, caur3AI aura paridhi asaMkhyAta hajAra yojana hai| saMkhyeyavistRtoM kI saMkhyAta hajAra yojana / sAtavIM naraka meM apratiSThAna nAma kA narakendraka eka lAkha yojana vistRta hai| bAkI cAra narakAvAsa asaMkhyeyavistRta haiN| apratiSThAna nAmaka saMkhyeyavistRta narakAvAsa kA AyAma tathA viSkambha arthAt lambAI caur3AI eka eka lAkha yojana hai| tIna lAkha solaha hajAra do sau satAIsa yojana, tIna kosa, aThAIsa sau dhanuSa, tathA kucha adhika sAr3he teraha aMgula unakI paridhi hai| paridhi kA yaha parimANa jambUdvIpa kI paridhi kI tarahagaNita ke hisAba se nikalatA hai| bAkI cAroM kA asaMkhyAta Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 bhI seThiyA jaina granthamAlA 1 yojana AyAma tathA viSkambha hai aura itanI hI paridhi hai / varNa - nArakI jIva bhayaGkara rUpa vAle hote haiN| atyanta kAle, kAlI prabhAvAle tathA bhaya ke kAraNa utkaTa romAJca vAle hote haiN| pratyeka nArakI jIva kA rUpa eka dUsare ko bhaya utpanna karatA hai gandha-sA~pa, gAya, azva, bhaiMsa Adi ke sar3e huye mRta zarIra se bhI kaI gunI durgandhi nArakoM ke zarIra se nikalatI hai / unameM koI bhI vastu ramaNIya nahIM hotii| koI priya nahIM hotI / sparza-ra - khaDga kI dhAra, kSuradhAra, kadambacIrikA (eka taraha kA ghAsa jo dUbha se bhI bahuta tIkhA hotA hai), zakti, mRiyoM kA samUha, bicchU kA DaMka, kapikacchU (khujalI paidA karane vAlI bela), aMgAra, jvAlA, chANoM kI Aga Adi se bhI adhika kaSTa dene vAlA narakoM kA sparza hotA hai / narakAvAsoM kA vistAra- mahA zaktizAlI Rddhisampanna mahezAna deva tIna cuTakiyoM meM eka lAkha yojana lambe aura eka lAkha yojana caur3e jambUdvIpa kI ikkIsa pradakSiNAeM kara sakatA hai / itanA zIghra calane vAlA deva bhI agara pUre vega se narakAvAsoM ko pAra karane lage to kisI meM eka dina, kisI meM do dina, tathA kisI meM chaha mahIne lageMge / kucha narakAvAsa aise haiM jo chaha mahIne meM bhI pAra nahIM kie jA skte| ratnaprabhA Adi sabhI pRthviyoM meM itane vistAra vAle narakAvAsa haiN| sAtavIM mahAtamaH prabhA meM pratiSThAna nAmaka narakAvAsa kA anta to usa devatA dvArA chaH mahIne meM prApta kiyA jA sakatA hai, bAkI AvAsoM kA nahIM / kiMmayA- ye sabhI narakAvAsa vajramaya haiM arthAt vajra kI taraha kaThora haiN| ina meM pudgaloM ke paramANuoM kA AnA jAnA banA rahatA hai kintu mUla rUpa meM koI pharaka nahIM par3atA / saMkhyA- agara pratyeka samaya eka nArakI jIva ratnaprabhA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 337 pRthvI se nikale to sampUrNa jIvoM ko nikalane meM asaMkhyAta utsarpiNI tathA avasarpiNI kAla lgeNge| yaha bAta nArakI jIvoM kI saMkhyA batAne ke lie likhI gaI hai| vastutaH aisA na kabhI huA hai aura na hogA / zarkarAmabhA Adi pRthviyoM ke jIvoM kI saMkhyA bhI isI prakAra jAnanI cAhie / 1 saMhanana - nArakI jIvoM ke chaha saMhanana meM se koI bhI saMhanana nahIM hotA kintu una ke zarIra ke pudgala duHkharUpa hote haiM / saMsthAna -- saMsthAna do taraha kA hai / bhavadhAraNIya aura uttara vikriyA rUpa | nArakoM ke donoM taraha se huMDaka saMsthAna hotA hai / zvAsocchvAsa - sabhI azubha pudgala nArakI jIvoM ke zvAsocchvAsa ke rUpa meM pariNata hote haiN| dRSTi - nArakI jIva, samyagdRSTi, mithyAdRSTi tathA samyagmidhyAdRSTi tInoM taraha ke hote haiM / 1 jJAna - ratnaprabhA meM nArakI jIva jJAnI tathA ajJAnI arthAt mithyAjJAnI donoM taraha ke hote haiM / jo samyagdRSTi haiM ve jJAnI haiM aura jo midhyAdRSTi haiM ve ajJAnI / jJAniyoM ke niyama se tIna jJAna hote haiM - matijJAna, zrutajJAna tathA avadhijJAna | ajJAniyoM ke tIna ajJAna bhI hote haiM aura do bhI / jo jIva asaMjJI paJcendriya se Ate haiM ve aparyAptAvasthA meM do ajJAna vAle hote haiN| zeSa avasthAoM meM tInoM ajJAna vAle hojAte haiN| do ajJAnoM ke samaya unake matijJAna tathA zrutaajJAna hote haiN| bAkI avasthAoM meM tathA dUsare mithyAdRSTi jIvoM ko vibhaMga jJAna bhI hotA hai| dUsarI se lekara sAtavIM naraka taka samyagdRSTi jIvoM ke tInoM jJAna tathA midhyAdRSTi jIvoM ke tInoM ajJAna hote haiN| yoga - nArakoM meM tInoM yoga hote haiN| upayoga - nArakI jIva sAkAra tathA nirAkAra donoM taraha Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 zrI seThiyA jaina granthamAlA ke upayoga vAle haiM arthAt ina ke jJAna aura darzana donoM hote haiN| __ samudghAta- nArakI jIvoM ke cAra samudghAta hote haiM / vedanA samudghAta, kaSAya samudghAta, mAraNAntika samudghAta aura vaikriya samudghAta / prANa, bhUta, jIva aura satva athavA pRthvI, apa teja, vAyu, vanaspati aura trasa sabhI kAyoM ke jIva jo vyavahAra rAzi meM A cuke haiM, naraka meM aneka bAra utpanna hue haiN| jIvAbhigamasUtra meM naraka ke viSaya meM jo jo bAteM kahI gaI haiM, unake lie saMgrahaNI gAthAoM ko upayogI jAnakara yahA~ likhA jAtA hai puDhavIM zrogAhittA, naragA saMThANameva bAhallaM / vikhabhaparikkheve, vagaNo gaMdho ya phAso y||1|| tesiM mahAlayAe uvamA deveNa hoi kAyavvA / jIvA yapoggalA vakkamaMtitaha sAsayA nirayA // 2 // uvavAyaparImANaM avahAruccattameva saMghayaNaM / saMThANavaeNagaMdhA phAsA UsAsamAhAre // 3 // lesA diTThI nANe joguvoge tahA smugghaayaa| tattokhuhApivAsA viuvaNA veyaNA ya bhe||4|| uvavAo purisANaM ovammaM veyaNAe duvihAe / uvvadRNa puDhavIu, uvavAo savvajIvANaM // 5 // arthAt isa prakaraNa meM nIce likhe viSaya batAe gae haiM(1) pRthviyoM ke nAma tathA gotra (2) narakAvAsoM kI avagAhanA tathA svarUpa (3) narakAvAsoM kA saMsthAna (4) bAhalya arthAt moTAI (5) viSkambha (lambAI caur3AI) tathA parikSepa arthAt paridhi (6) varNa, gandha, sparza (7) asaMkhyAta yojana vAle narakAvAsoM ke vistAra ke lie upamA (8) jIva aura pudgaloM kI Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha vyutkrAnti (6) zAzvata azAzvata (10) upapAta - kisa nArakI meM kauna se jIva utpanna hote haiN| (11) eka samaya meM kitane jIva utpanna hote haiM tathA kitane marate haiM (12) avagAhanA (13) saMhanana (14) saMsthAna (15) nArakI jIvoM kA varNa, gandha sparza tathA ucchvAsa (16) AhAra (17) lezyA (18) dRSTi (16) jJAna (20) yoga (21) upayoga (22) samudghAta (23) kSudhA tathA pyAsa (25) vikriyA (25) vedanA tathA bhaya (26) uSNa vedanA zItavedanA (27) sthiti (28) udvarttanA (26) pRthviyoM kA sparza (30) upapAta + 339 1 ( jIvAbhigama sUtra tRtIya pratipatti uddezA 1, 2, 3) vedanA aura nirjarA - karma kA phala pUrI taraha bhogane ko vedanA kahate haiM / karmaphala ko binA prApta kie hI tapasyA Adi ke dvArA karmoM ko khapA DAlanA nirjarA hai / vedanA se karmoM kA kSaya to hotA hai lekina pUrA phala bhogane ke bAda / nArakI jIva karmoM kI vedanA to karate haiM kintu nirjarA nahIM / vedanA aura nirjarA kA samaya bhI bhinna bhinna hai / karmoM kA udaya hone para phala bhoganA vedanA hai aura vedanA ke bAda karmoM kA alaga ho jAnA nirjarA hai| bhagavatI sUtra meM yaha bAta praznottara ke rUpa meM dI gaI hai / usakA sArAMza Upara likhA hai / ( bhagavatI zataka 7 uddezA 3 ) paricAraNA- nArakI jIva utpanna hote hI AhAra grahaNa karate haiN| bAda meM unake zarIra kI racanA hotI hai| phira pugaloM kA grahaNa aura zabda Adi viSayoM kA sevana karate haiM / usa ke bAda paricAraNA aura vikurvaNA (vaikriya labdhi ke dvArA zarIra + jo viSaya pravacanasAroddhAra ke prakaraNa se pahile likhe jA cuke haiM ve yahA~ dubArA nahIM diye gae haiM / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA ke bhinna bhinna rUpa karanA)karate haiM / yahI bAta pannavaNAsUtra meM praznottara ke rUpa meM dI gaI hai| (pannatraNA 34 pravIcAra pada) __nArakoM kI vigraha gati- dUsare kisI sthAna se naraka gati meM utpanna hone vAlA jIva anantaropapanna, paramparopapanna tathA anantaraparamparAnupapanna tInoM prakAra kA hotA hai / jo jIva Rjugati se sIdhe eka hI samaya meM dUsare sthAna se naraka gati meM pahu~ca jAte haiM ve anantaropapanna haiN| do tIna cAra yA pA~ca samaya meM utpanna hone vAle nAraka paramparopapanna haiM / jo jIva vigrahagati ko prApta kara utpanna hote haiM ve anantaraparamparAnupapanna haiM / ye gatiyA~ bahuta hI zIghra hotI haiN| eka bAra palaka girane meM asaMkhyAta samaya laga jAte haiM, kintu nArakoM kI vigraha gati meM utkRSTa pA~ca samaya hI lagate haiN| anantaropapanna, paramparopapanna aura anantaraparamparAnupapanna tInoM taraha ke nAraka aura deva naraka gati tathA deva gati kA AyuSya nahIM bA~dhate / manuSya aura tiryaJca donoM gatiyoM meM jAte haiN| (bhagavatI zataka 14 uddezA 1) nArakI jIva dasa sthAnoM kA anubhava karate haiM / ve isa prakAra haiM- (1) aniSTa zabda, (2) aniSTa rUpa, (3) aniSTa gandha, (4) aniSTa rasa, (5) aniSTa sparza, (6) aniSTa gati (aprazasta vihAyogati), (7) aniSTa sthiti (naraka meM rahane rUpa), (8) aniSTa lAvaNya, (6) aniSTa yazaH kIrti tathA (10) aniSTa utthAna, kameM, bala, vIrya tathA puruSAkAraparAkrama / (bhagavatI zataka 14 uddezA 5) AhAra yoni tathA kAraNa- jitane pudgala dravyoM ke samudAya se pUrA AhAra hotA hai use avIcidravya kahate haiM tathA sampUrNa AhAra se eka yA adhika pradeza nyUna AhAra ko vIcidravya Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 341 kahate haiN| jo nAraka eka bhI pradeza nyUna AhAra karate haiM ve vIcidravya kA AhAra karate haiN| jo pUrNa dravyoM kA AhAra karate haiM ve avIcidravyoM kA AhAra karate haiM / nArakoM kA AhAra pudgalarUpa hotA hai aura pudgalarUpa se pariNamatA hai / nArakoM ke utpattisthAna atyanta zIta tathA atyanta uSNa pudgaloM ke hote haiN| AyuSya karma ke pudgala nArakI jIva kI naraka meM sthiti ke kAraNa haiN| prakRtyAdi bandhoM ke kAraNa karma jIva ke sAtha lage hue haiM aura narakAdi paryAyoM ke kAraNa hote haiN| (bhagavatI zataka 14 uddezA 6) narakoM kA antara- ratnaprabhA Adi sAtoM pRthviyoM kA paraspara asaMkhyAta lAkha yojana kA antara hai| sAtavIM tamastamaHprabhA aura alokAkAza kA bhI asaMkhyAta lAkha yojana antara hai| ratnaprabhA aura jyotiSI vimAnoM kA sAta sau navye yojana antara hai| _ (bhagavatI zataka 14 uddezA 8) saMsthAna-saMsthAna chaH haiM-parimaMDala (valayAkAra), vRtta (gola) vyasra (trikoNa), caturasra (catuSkoNa), Ayata (dIrgha) aura anitthaMstha(parimaMDala Adi se bhinna AkAravAlA arthAt anavasthita) sAtoM pRthviyoM meM Ayata saMsthAna taka ke pAMcoM saMsthAna ananta haiN| yugma arthAt rAzi- jisa rAzi meM se cAra cAra kama karate hue zeSa cAra baca jAya use kRtayugma kahate haiM / tIna baceM to yoja kahate haiM / do baceM to dvAparayugma tathA eka bace tokalyoja kahate haiM / narakoM meM cAroM yugma hote haiN| (bhagavatI zataka 14 uddezA 6) Ayubandha-kriyAvAdI nairayika manuSyagati kI Ayu hI bAMdhate haiN| akriyAvAdI tiryazca aura manuSya donoM kI AyubAMdhate haiN| (bhagavatI zataka 30 uddezA1) (jIvAbhigama pratipatti 3) (bhagavatI zataka 1 uddezA 5) Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '342 bhI seThiyA jaina granthamAlA 561- nilava sAta __ni pUrvaka nu dhAtu kA artha hai apalApa krnaa| jo vyakti kisI mahApuruSa ke siddhAnta ko mAnatA huA bhI kisI vizeSa bAta meM virodha karatA hai aura phira svayaM eka alaga mata kA pravartaka bana baiThatA hai use nihnava kahate haiM / bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM sAta nihnava hue| unake nAma aura paricaya nIce likhe anusAra haiM(1) bahurata- jaba taka kriyA pUrI na ho taba taka use niSpanna yA kRta nahIM kahA jA sakatA / yadi usI samaya use niSpanna kaha diyA jAya to zeSa kriyA vyartha ho jaay| isalie kriyA kI niSpatti antima samaya meM hotI hai / pratyeka kriyA ke lie kaI kSaNoM kI AvazyakatA hotI hai / koI kriyA eka kSaNa meM sambhava nahIM hai| kriyA ke lie bahuta samayoM ko Avazyaka mAnane vAlA hone se isa mata kA nAma bahurata hai / isa mata kA pravartaka jamAlI thaa| ___ bhagavAn mahAvIra ko sarvajJa hue solaha varSa ho gae / kuNDapura nagara meM jamAlI nAma kA kSatriya putra rahatA thA / vaha bhagavAn kA bhANeja thA aura jamAI bhii| usane pA~ca sau rAjakumAroM ke sAtha bhagavAna ke pAsa dIkSA lii| usakI strI ne bhI eka hajAra kSatrANiyoM ke sAtha pravanyA le lii| vaha bhagavAn mahAvIra kI beTI thI, nAma thA sudarzanA, jyeSThA yA anvdyaa| jamAlI ne gyAraha aGgoM kA adhyayana kiyaa| __ eka dina usane apane pA~ca sausAthiyoM ke sAtha akele vicarane kI bhagavAn se anumati mAMgI / bhagavAn ne kucha uttara na diyA / dUsarI aura tIsarI bAra pUchane para bhI bhagavAn mauna rahe / jamAlI ne anumati ke binA hI zrAvastI kI Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 343 aura vihAra kara diyaa| vahA~ jAkara vaha apane pA~ca sau sAdhuoM ke sAtha tainduka udyAna ke koSThaka nAmaka caitya meM Thahara gyaa| ___ kucha dinoM bAda rUkhA, sUkhA apathya AhAra karane se jamAlI jvarAkrAnta ho gayA / thor3I dera baiThane kI bhI zakti na rhii| usane apane ziSyoM ko vistara bichAne kI AjJA dI / sAdha bichAne lge| thor3I dera meM jamAlI ne pUchA- mere lie vistara bichA diyA yA bichAyA jA rahA hai ? zramaNoM ne javAba diyA Apa ke lie vistara bichA nahIM hai, bichAyA jA rahA hai / yaha sunakara jamAlI anagAra ke mana meM saMkalpa khar3A huAzramaNa bhagavAna mahAvIra jo yaha kahate haiM aura prarUpaNA karate hai ki calatA huA calita kahalAtA hai, udIryamANa udIrNa kahalAtA hai, yAvat nirjIyamANa nirjIrNa kahA jAtA hai, vaha mithyA hai / kyoMki yaha pratyakSa dikhAI de rahA hai ki jo zayyA saMstAraka kiyA jA rahA hai vaha 'kiyA huA' nahIM hai| jo bichAyA jA rahA hai vaha 'bichA huA' nahIM hai| jisa prakAra kiyA jAtA huA zayyAsaMstAraka 'kiyA huA' nahIM hai bichAyA jAtA huA 'bichA huA' nahIM hai| isI prakAra jaba taka cala rahA hai taba taka 'calA huA' nahIM hai kintu acalita hai, yAvat jisakI nirjarA horahI hai vaha nirjIrNa nahIM hai kintu anirjIrNa hai| ___ jamAlI ne isa bAta para vicAra kiyaa| phira apane sAdhuoM ko bulA kara kahA- he devAnupriyo ! zramaNa bhagavAn mahAvIra jo yaha kahate haiM, prarUpaNA karate haiM ki calyamAna calita kahA jAtA hai, ityAdi vaha ThIka nahIM hai yAvat vaha anirjIrNa hai| jisa samaya jamAlI anagAra sAdhuoM ko yaha bAta kaha rahe the, prarUpaNA kara rahe the, usa samaya bahuta se anagAra isa bAta ko zraddhApUrvaka mAna rahe the, usakI pratIti tathA ruci kara rahe Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina pranthamAlA the, aura kucha ise nahIM mAna rahe the, usakI pratIti aura ruci . nahIM kara rahe the| jo sAdhu jamAlI kI bAta ko mAna gae ve usI ke sAtha vihAra karane lge| dUsare usakA sAtha chor3a kara vihAra karate hue bhagavAn kI zaraNa meM Agae / kucha dinoM bAda jamAlI anagAra svastha hogayA / zrAvastI se vihAra karake grAmAnugrAma vicaratA huA campAnagarI ke pUrNabhadra caitya meM virAjamAna bhagavAn mahAvIra ke pAsa aayaa| vahA~ Akara usa ne kahA- Apa ke bahuta se ziSya chadmastha hokara alaga vihAra kara rahe haiM kintu mujhe to jJAna utpanna ho gayA hai| aba maiM kevalajJAna aura kevaladarzana yukta hone ke kAraNa , jina aura kevala hokara vicara rahA hU~ / 344 yaha suna kara bhagavAn gautamasvAmI ne jamAlI se kahAhe jamAlI ! kevalI kA jJAna yA darzana parvata, stambha yA stUpa kisI se nahIM hotA, kisI se nivArita nahIM hotaa| agara tuma jJAna aura darzana ke dhAraka arhan, jina yA kevalI banakara vicara rahe ho to ina do praznoM kA uttara do| (1) he jamAlI ! loka zAzvata hai yA azAzvata 1 ( 2 ) jIva zAzvata hai yA azAzvata ? gautamasvAmI ke dvArA prazna pUche jAne para jamAlI sandeha meM par3a gayA | usake pariNAma kaluSita ho ge| vaha bhagavAn gautama ke praznoM kA uttara nahIM de skaa| yaha dekhakara zramaNa bhagavAn mahAvIra ne kahA- he jamAlI ! mere bahuta se zramaNa nirgrantha ziSya vadmastha haiN| ve ina praznoM kA uttara de sakate haiN| lekina tumhArI taraha ve apane ko sarvajJa yA jina nahIM kahate / he jamAlI ! loka zAzvata hai, kyoMki 'loka kisI samaya nahIM thA' yaha bAta nahIM hai / 'kisI samaya nahIM hai' yaha bAta bhI Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 345 nahIM hai aura 'kisI samaya nahIM rahegA, yaha bAta bhI nahIM hai / he jamAlI ! loka azAzvata bhI hai kyoMki utsarpiNI ke bAda sarpiNI aura avasarpiNI ke bAda utsarpiNI, isa prakAra kAla badalatA rahatA hai| jIva zAzvata hai kyoMki pahale thA, ava hai aura bhaviSyatkAla meM bhI rhegaa| jIva azAzvata bhI hai kyoMki nairayika tiryaJca hotA hai, tiryaJca ho kara manuSya hotA hai aura manuSya ho kara deva hotA hai| jamAlI anagAra ne kadAgrahavaza bhagavAn kI bAta na mAnI / vaha vahA~ se nikala gayA / asadbhAvanA aura mithyAtva ke abhiniveza ke kAraNa jhUThI prarUpaNA dvArA svayaM tathA dUsaroM ko bhrAnta karatA huA vicarane lgaa| bahuta dinoM taka zramaNa paryAya pAlane ke bAda ardha mAsa kI saMlekhanA karake apane pApoM kI AlocanA aura pratikramaNa kiye binA mara kara lAntaka devaloka raha sAgara kI sthiti vAle kilviSika devoM meM utpanna huA / jamAlI nagara AcArya aura upAdhyAya kA pratyanIka thA / AcArya aura upAdhyAya kA avarNavAda karane vAlA thaa| binA AlocanA kie kAla karane se vaha kilviSI deva huA / devaloka se cavakara cAra pA~ca tiryaJca, manuSya aura deva ke bhava karane ke bAda vaha siddha hogA / ( bhagavatI zataka 6 uddezA 33 ) sudarzanA jamAlI ke siddhAnta ko mAnane lgii| vaha zrAvastI nagarI meM DhaMka nAmaka kumbhakAra ke ghara ThaharI huI thI / use bhI dhIre dhIre apane mata meM lAne kI koziza karane lgii| DhaMka ne bhI sudarzanA ko galata mArga para calate dekha kara samajhAne kA nizcaya kiyaa| eka dina sudarzanA svAdhyAya kara rahI thii| DhaMka pAsa hI par3e hue miTTI ke bartanoM ko ulaTa palaTa kara rahA thA / usI samaya Aga kA eka aMgArA sudarzanA kI ora pheMka diyaa| usa kI Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 zrI seThiyA jaina pranthamAlA caddara kA eka konA jala gyaa| usane DhaMka se kahA-zrAvaka ! tumane merI caddara jalA dI / DhaMka ne kahA- yaha kaise ? Apa ke siddhAnta seto jalatI huI vastu jalI nahIM kahI jA sktii| phira maiMne ApakI caddara kaise jalAI 1 sudarzanA ko dhyAna AyA / bAta kA pUrA nirNaya karane ke liye vaha jamAlI ke pAsa gii| jamAlI ne usa kI koI bAta na mAnI / sudarzanA aura dUsare sAdhu use akelA chor3akara bhagavAn mahAvIra ke pAsa cale ge| kucha AcAryoM kA kahanA hai ki sudarzanA bhagavAn kI bahina kA nAma thA aura vaha jamAlI kI mA~ thI / anavadyA bhagavAn kI putrI thI aura jamAlI kI patnI / ( haribhadrIyAvazyaka 1 vibhAga pRSTha 313 ) jamAlI ke mata ko spaSTa tathA tArkika praraNAlI se samajhane ke lie vizeSAvazyakabhASya (bRhadvRtti) se kucha bAteM yahA~ dI jAtI haiM / bhagavatI sUtra ke zataka 1 uddezA 1 meM nIce likhA pATha AyA haiprazna- se pUrNa bhaMte! calamANe calie ? udIrijjamANe udIrie ? veijjamANe vaMie ? pahijamANe pahINe ? chijjamA chinna ? bhimANe bhinne ? ujjhamANe daDDhe ? mijjamAmaDe ? nijjarijjamANe nijiraNe ? uttara- haMtA goyamA ! calamANe calie, jAva nijjarijjamANe nijiNe / artha- he bhagavan ! jo cala rahA hai, kyA vaha ' calita ' kahA jA sakatA hai ? jo udIryamAraNa hai vaha udIrNa kahA jA sakatA hai ? jo vedyamAna (anubhava kiyA jA rahA) hai vaha vedita (anubhUta) kahA jA sakatA hai ? jo prahIyamANa ( chor3A jAtA huA) hai vaha prahINa (chor3A huA) kahA jA sakatA hai| vidyamAna ? Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha hai vaha chinna kahA jA sakatA hai ? jo bhidyamAna hai vaha bhinna kahA jA sakatA hai ? jo dahyamAna hai vaha dagdha kahA jA sakatA hai ? jo mriyamANa hai vaha mRta kahA jA sakatA hai ? jo nirjIyamANa hai vaha nijoNaM kahA jA sakatA hai ? uttara- hA~ gautama 1,calatA hA calita kahA jA sakatA hai / yAvat nirjIryamANa nirjIrNa kahA sakatA hai| zAstra kA yaha mata nizcaya naya kI apekSA hai| jisa AdamI ko eka kosa calanA hai, usa ke dasa kadama calane para bhI nizcaya naya se yaha kahA jA sakatA hai ki vaha cala cukA / kyoMki usane dasa kadama kI gati pUrI karalI hai| vyavahAra naya se use 'cala cukA' tabhI kahA jAyagA jaba vaha gantavya sthAna ko prApta kara legaa| syAdvAda darzana apekSAvAda hai| vaktA ke abhiprAya, naya yA bhinna bhinna vivakSAoM se do virodhI bAteM bhI saccI ho sakatI haiN| vyavahAra naya kI ekAnta dRSTi ko lekara jamAlI bhagavAn mahAvIra ke mata ko mithyA samajhatA hai / usakA kahanA hai__ kriyamANa kRta nahIM ho sakatA / jo vastu pahale hI kRta arthAt vidyamAna hai use phira karane kI kyA jarUrata ? isa lie vaha kriyA kA Azraya nahIM ho sakatI / pahale banA huA ghaTa dubArA nahIM banAyA jA sktaa| agara kie hue ko phira karane kI AvazyakatA ho to kriyA kabhI samApta na hogii| kriyamANa kA artha hai jo kriyA kA Azraya ho arthAt kiyA jAya aura kRta kA artha hai jo ho cukA / ye donoM virodhI haiN| kriyamANa ko kRta (niSpanna) mAna lene para miTTI bhigonA, cAka ghumAnA Adi kriyAeM vyartha ho jAya~gI kyoMki ghaTa to kriyA ke prathama kSaNa meM hI niSpanna ho cukA / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 zrIseThiyA jaina granthamAlA kriyamANa ko kRta mAnane se kRta arthAt vidyamAna ko hI kriyA kA Azraya mAnanA par3egA / isa meM pratyakSa virodha hai kyoMki akRta arthAt avidyamAna padArtha ko hI utpanna karane ke lie kriyA kI jAtI hai, na ki vidyamAna ko| ___kriyA ke prArambha kSaNa meM hI kArya utpanna ho jAtA hai| isa mAnyatA meM bhI pratyakSa virodha hai kyoMki ghaTa paTa vagairaha kArya kriyAsamApti ke sAtha hI utpanna hote dekhe jAte haiM / kriyA kA kAla lambA hone para bhI kArya kI utpatti prathama kSaNa meM hI ho jAtI hai| yaha kahanAbhI ThIka nahIM hai, kyoMki ghaTa paTAdi kArya na to prathama kSaNa meM dikhAI par3ate haiM, na bIca meN| jaba kriyA samApta hone lagatI hai tabhI ve dRSTigocara hone lagate haiM / isa lie yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki kriyA ke antima sayama meM hI ghaTAdi kArya kRta kahe jA sakate haiN| uttarapakSa- akRta yA avidyamAna vastu hI utpanna hotI hai| yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki anumAna se bAdhita hai / jaiseakRta yA avidyamAna ghaTAdi utpanna nahIM ho sakate, kyoMki asat haiN| jo asat hotA hai vaha utpanna nahIM ho sktaa| jaise gaganakusuma / yadi akRta arthAt aMvidyamAna kI bhI utpatti mAna lI jAya to gaganakusuma bhI utpanna hone lgeNge| kriyA ke prathama kSaNa meM hI vastu kI utpatti mAna lene se . nityakriyA, kriyA'parisamApti, kriyAvaiphalpa Adi doSa aajaaveNge| yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki ye doSa donoM pakSoM meM samAna haiM / vastu ko akRta arthAt avidyamAna mAna lene para kriyA kA koI AdhAra na rhegaa| aisI hAlata meM kriyA kahA~ hogI ? isa ke viparIta vastu ko vidyamAna mAna lene para paryAya vizeSa kI utpatti ke lie kriyAMkaraNa Adi Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 349 caritArtha ho sakate haiN| jaise kahA jAtA hai- 'jagaha karo' arthAt jagaha ko khAlI karo / yahA~ jagaha pahale se vidyamAna hai / usI ko ' bharI huI' paryAya se badala kara ' khAlI ' paryAya meM lAne ke lie ' jagaha karo' yaha kahA jAtA hai| isI taraha ' hAtha karo ' ' pITha karo' ityAdi bhI jAnane cAhieM / jo vastu bilkula asat hai usameM yaha vyavahAra nahIM ho sakatA / yadi kAraNAvasthA meM asat vastu bhI utpanna hotI hai to miTTI se bhI gaganakusuma utpanna hone lagegA | kyoMki asa donoM meM barAbara hai / yadi kharaviSAra nahIM hotA to ghaTa bhI na ho / athavA isakA ulTA hI hone lage / 'vastu kI utpatti kaI kSaNoM meM hotI hai' yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki pratyeka samaya meM bhinna bhinna kArya utpanna hote rahate haiM / miTTI lAnA, bhigonA, piNDa banAnA, cAka para car3hAnA ityAdi bahuta se kAryoM meM bahuta samaya lagate haiN| kisI eka hI kriyA meM aneka samaya nahIM lagate / isa lie yaha nahIM kahA jA sakatA ki ghaTa kI utpatti kaI kSaNoM meM huI hai / kriyA jisa kSaNa meM hotI hai, nizcaya naya se vaha usI kSaNa meM pUrI ho jAtI hai| kisI eka kriyA meM aneka samayoM kI zrAvazyakatA nahIM hai / ghaTotpatti kI kriyA antima kSaNa meM prArambha hotI hai aura usI kSaNa meM pUrI ho jAtI hai| isa taraha kisI bhI eka kriyA ke liye aneka samaya kI AvazyakatA nahIM hai| 'ghaTa prathama kSaNa meM yA bIca meM kyoM nahIM dikhAI detA ?' prazna kA uttara bhI Upara likhI yukti se ho jAtA hai / ghaTa ko utpanna karane kI kriyA antima kSaNa meM hotI hai, usI samaya vaha kRta hotA hai aura dikhAI bhI dene lagatA hai| usase pahile kSaNoM meM piNDAdi ke lie kriyAeM hotI haiM, isa lie pUrvakSaNoM meM ghaTa Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 zrI seThiyA jaina granthamAlA. nahIM dikhAI detA / jisa kSaNa meM jisa kArya ke liye kriyA hotI hai, usa kSaNa meM vahI dikhAI de sakatA hai, dUsarA nahIM piDa Adi avasthAeM ghaTa se bhinna haiM / isa lie yaha mAnanA par3atA hai ki ghaTa kI utpatti ke lie kriyA antima kSaNa meM huii| usa samaya ghaTakRta hai aura dikhAI bhI detA hai| yadi kriyA ke vartamAna kSaNa meM ghaTa ko kRta nahIM mAnA jAtA, to bhUtakAlIna yA bhaviSyat kriyA se vaha kaise utpanna ho sakatA ? isake lie anumAna diyA jAtA hai- atIta aura bhaviSyat kriyAeM kArya ko utpanna nahIM kara sakatIM kyoMki ve avidyamAna arthAt asat haiM / jo asat hai vaha kisI kArya ko utpanna nahIM kara sakatA jaise gaganakusuma / isa lie vartamAna kriyA meM hI kAryotpatti kA sAmarthya mAnanA par3egA aura usI samaya kArya kI utpatti yA use kRta kahA jAyagA / yadi kriyamANa kRta nahIM hai to kRta kise kahA jAyagA ? kriyA kI samApti hone para to use kRta arthAt utpanna kiyA huA nahIM kahA jA sakatA, kyoMki usa samaya kriyA hI nahIM hai| yadi kriyA ke abhAva meM bhI kArya kA honA mAna liyA jAya to kriyA prArambha hone se pahile bhI kArya ho jAyagA, kyoMki kriyA kA abhAva donoM dazAoM meM samAna hai| aisI dazA meM kriyA kA vaiyarthya bahuta mata meM hI hogA / zaGkA - jisa samaya kArya ho rahA hai, use kriyamANa kAla kahate haiN| usa ke bAda kA kAla kRtakAla kahA jAtA hai / kriyamANa kAla meM kArya nahIM rahatA, isI lie 'akRta' kiyA jAtA hai 'kRta' nahIM / uttara - kArya kriyA se hotA hai yA usa ke binA bhI ? yadi kriyA se? to yaha kaise ho sakatA hai ki kArya dUsare samaya meM Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 351 ho aura kriyA dUsare samaya meM ? aisA kabhI nahIM hotA ki cheda kriyA vaTa meM ho aura cheda palAza meN| yadi kriyA samApta hone para hI kArya utpanna hotA hai to isa kA artha yaha huA ki kriyA kArya kI utpatti meM pratibandhaka hai| aisI dazA meM kriyA kAraNa nahIM rahegI aura pratyakSa virodha ho jAyagA / yadi kriyA ke binA bhI kArya utpanna hotA hai to ghaTArthI ke lie miTTI lAnA, piNDa banAnA Adi kriyAeM vyartha ho jAe~gI / mokSArthI ko bhI tapa Adi kI AvazyakatA na rhegii| lekina yaha bAta nahIM hai| isalie kriyAkAla meM hI kArya kI utpatti mAnanI cAhie, samApti hone para nhiiN| zaGkA- miTTI lAne se lekara ghaTa kI utpatti taka sArA samaya ghaTotpattikAla kahA jAtA hai / vyavahAra bhI isI prakAra hotA hai, kyoMki miTTI ko cAka para car3hAte samaya bhI yaha kahA jAtA hai-' ghaTa bana rahA hai| isalie yaha kahanA ThIka nahIM hai ki antima kSaNa hI ghaTotpattikSaNa hai| uttara- yaha yukti ThIka nahIM hai| ghaTa utpanna hone se pahale ke kSaNoM meM ghaTotpatti kA vyavahAra isalie hotA hai ki loga ghaTa ko prApta karanA cAhate haiN| ghaTa kI prApti ke anukUla hone vAle sabhI kAryoM ko ghaTakArya mAna lete haiN| isa vyavahAra kA AdhAra vAstavika satya nahIM hai / vAstava arthAt nizcaya se to pratyeka kSaNa meM nae nae kArya utpanna hote rahate haiN| una meM se kucha sthUla avasthAeM sAdhAraNa logoM ko mAlUma par3atI haiN| pratyeka samaya hone vAlI sUkSma avasthAeM kevalI hI jAna sakate haiN| zaGkA- kAryotpatti kA samaya lambA nahIM mAnA jAtA / eka hI kSaNa kArya kA samaya hai to usakA niyAmaka kyA hai ? antima kSaNa meM hI ghaTa kyoM utpanna hotA hai, prArambha yA bIca Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 zrI seThiyA jaina granthamAlA ke kisI kSaNa meM kyoM nahIM ? uttara-- kAryakAraNa bhAva hI isakA niyAmaka hai / antima kSaNa meM kAraNa hone se ghaTa utpanna hotA hai, prathama yA madhyama kSaNoM meM kAraNa na hone se nahIM hotaa| kisa kArya kA kyA kAraNa hai, athavA kisa kAraNase kisa kArya kI utpatti hotI hai ? isa bAta kA jJAna anvayavyatireka se hotA hai| kArya kI utpatti ke samaya jisakA rahanA Avazyaka ho vaha usake prati kAraNa hai / athavA jisa ke abhAva meM kArya kI utpatti na ho vaha usakA kAraNa hai / anvaya aura vyatireka se antima kSaNa kI kriyA hI ghaTa kA kAraNa nizcita hotI hai aura antima kSaNa hI ghaTotpattikSaNa hai| isalie kriyamANa niyamita rUpa se kRta hotA hai aura kRta kriyamANa hotA bhI hai aura nahIM bhI / jahA~ kRta kA arthacAka Adi se utarA huA niSpanna ghaTa hai vahA~ use kriyamANa nahIM kahate / jahA~ ghaTa apUrNa hai use kRta tathA kriyamANa donoM taraha se kahA jA sakatA hai| . upasaMhAra-AdhA bichA huA bistara jitane pradezoM meM bichA huA hai unakI apekSA se 'bichA huA' bhI kahA jA sakatA hai / jamAlI kA mata hai pUrA vistara binA biche use 'vichA huA' nahIM kahanA cAhie / jamAlI kA kahanA ekAnta vyavahAra naya ko mAnakara hai| dUsare mata kA khaNDana karane se yaha nayAbhAsa banajAtA hai |nyaabhaas kA avalambana karane se jamAlI kA mata mithyA hai| bhagavatI mUtra kA vacana bhI nizcaya naya ke anusAra hai| isa apekSA se kArya ke thor3A sA ho jAne para bhI use kRtakahA jA sakatA hai| isI taraha vastra ko jalate samaya 'dagdha' kahA jA sakatA hai| sAr3I kA konA jalane para bhI avayava meM avayavI kA upacAra karake 'sAr3I jala gaI yaha kahA jAtA hai| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 353 isa taraha RjusUtra naya se kriyamANa kRta kahalAtA hai aura . vyavahAra naya se akRta / RjumUtra nizcaya naya kA hI bheda hai| (2) jIvaprAdezikadRSTi- bhagavAn mahAvIra ke sarvajJa hone se solaha varSe bAda RSabhapura nAmaka nagara meM jIvaprAdezikadRSTi nAmaka nihnava huA / isa nagara kA dUsarA nAma rAjagRha thaa| caudaha pUrva ke jJAtA vasu nAma ke AcArya vihAra karate hue rAjagRha nagara ke guNazIlaka caitya (udyAna) meM Aye / unakA tiSyagupta nAmaka eka ziSya thA / AtmapravAda nAma ke pUrva ko par3hate hue tiSyagupta ne nimnalikhita bAteM par3hI "he bhagavan / kyA jIva kA eka pradeza jIva hai ?yaha artha ThIka nahIM hai| isI taraha he bhagavan ! kyA do, tIna, dasa, saMkhyAta yA asaMkhyAta jIvapradeza jIva haiM ? yaha bhI yathArtha nahIM hai / jisa meM eka pradeza bhI kama ho use jIva nahIM kahA jA sktaa| yaha bAta kyoM ? kyoMki sampUrNa lokAkAza pradezoM ke samAna jo jIva hai use hI jIva kahA jA sakatA hai| tiSyagupta ne isa kA abhiprAya na smjhaa| mithyAtvodaya ke kAraNa use viparIta dhAraNA ho gii| eka pradeza bhI jIva nahIM hai|' isI taraha saMkhyAta asaMkhyAta pradeza bhI jIva nahIM haiM / antima eka pradeza ke binA saba nirjIva haiN| ataH vahI eka pradeza jIva hai jo jIva ko pUrNa banAtA hai / isa ke atirikta sabhI pradeza ajIva haiN|' usane samajhA antima pradeza ke hone para hI jIvatva hai / usa ke binA nahIM / isalie vahI jIva hai| guru ne samajhAnA zurU kiyA-jisa taraha dUsare pradeza jIva nahIM haiM, usI taraha antima pradeza bhI jIva nahIM ho sakatA kyoMki sabhI pradeza samAna haiN| yadi yaha kahA jAya ki antima pradeza pUraka (pUrA karane vAlA) hai isalie use hI jIva mAnA jAtA hai Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 bhI seThiyA jaina pranthamAlA to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki prathama se lekara antima taka sabhI pradeza pUraka haiN| kisI bhI eka ke binA jIva adhUrA hai / isa taraha jaba sabhI jIvapradeza pUraka hojAya~ge to antima kI taraha sabhI ko jIva mAnanA par3egA aura jitane pradeza haiM utane hI jIva ho jAya~ge athavA prathama pradeza kI taraha sabhI pradeza ajIva ho jAya~ge aura unase banA huA jova bhI jIva na rhegaa| agara yaha kahA jAya ki sabhI pradezoM ke pUraka hone para bhI antima pradeza hI jIva hai dUsare nahIM, to yaha bAta manamAnI kalpanA kahI jAyagI / isa kA koI AdhAra nahIM hai| yaha bhI kahA jA sakatA hai ki prathama pradeza hI jIva hai, anya saba ajIva haiN| apanI icchAnusAra kucha pradezoM ko jIva tathA kucha ko ajIva kahA jA sakatA hai| jo vastu sabhI avayavoM meM vyApta nahIM rahatI vaha saba ke mila jAne para bhI paidA nahIM ho sktii| jaba prathamAdi bhinna bhinna pradezoM meM jIvatva nahIM hai to saba ke mila jAne para antima pradeza meM jo unhIM ke samAna hai jIvatva kaise A sakatA hai antima pradeza ke atirikta dUsare pradezoM meM jIva AMzika rUpa se rahatA hai kintu antima pradeza meM pUrNa rUpa se rahatA hai| yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| ___ antima pradeza meM bhI jIva sarvAtmanA nahIM raha sakatA, kyoMki vaha pradeza bhI dUsare pradezoM ke samAna hI hai / jo hetu antima pradeza meM sampUrNa jIvatva kA sAdhaka hai usI hetu se dUsare pradezoM meM bhI sampUrNa jIvatva siddha kiyA jA sakatA hai| zAstra kA artha yaha nahIM hai ki prathamAdi pradeza ajIva haiM aura antima jIva hai, kintu antima bhI eka hone ke kAraNa ajIva hai / sabhI pradezoM ke milane para hI jIva mAnA jAtA hai| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha jisa taraha eka tantu vastra kA upakAraka hotA hai| kisI bhI eka tantu ke binA kapar3A adhUrA raha jAtA hai, kintu kevala prathama yA antima koI bhI tantu vastra nahIM kahA jA sakatA usI taraha eka pradeza ko jIva nahIM kahA jA sakatA cAhe vaha prathama ho yA antima / ___ evaMbhUta naya ke mata se deza aura pradeza vastu se bhinna nahIM haiN| svatantra rUpa se ve avastu rUpa haiM, ayathArtha haiM, unakI koI sattA nahIM hai |deshprdesh kI kalpanAse rahita sampUrNa vastu hI evaMbhUta kA viSaya hai| evaMbhUta naya ko pramANa mAnane se sampUrNa jIva ko jIva mAnanA hogA kisI eka pradeza ko nhiiN| zaMkA- gAMva jala gayA, kapar3A jala gayA, ityAdi sthAnoM meM eka deza meM bha samastavastu kA upacAra kiyA jAtA hai / iso prakAra antima pradeza meM bhI samasta jIva kA vyavahAra ho sakatA hai| __uttara- yaha kahanA ThIka nahIM hai| isa prakAra antima pradeza kI taraha prathamAdi pradezoM meM bhI jIvatva kA vyavahAra mAnanA par3egA, kyoMki yukti donoM ke lie ekasI hai / dUsarI bAta yaha hai ki jaba kisI vastu meM thor3AsAadhUrApana raha jAtA hai tabhI usameM pUrNatA kA vyavahAra ho sakatA hai| jaise kucha adhUre kapaDe meM kapar3e kA vyvhaar| eka tantu meM kabhI kapar3e kA vyavahAra nahIM hotaa| isI taraha eka pradeza meM bhI jIva kA vyavahAra nahIM ho sktaa| isa taraha guru ke bahuta samajhAne para bhI jaba tiSyagupta na mAnA to unhoMne use saMgha ke bAhara kara diyaa| akelA vihAra karatA huA vaha AmalakalpA nAmaka nagarI meM Akara AmrazAla vana meM Thahara gayA / mitrazrI zrAvaka ne tiSyagupta ko saccI bAta samajhAne kA nizcaya kiyA / eka dina tiSyagupta usa zrAvaka ke gharagocarI ke lie Ae / zrAvaka ne azana, pAna, vastra,vyaMjana Adi vastueM tiSyagupta ke sAmane lA rakkhIM aura una saba kA Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 zrI seThiyA jaina granthamAlA antima kaNa lekara baharAne lgaa| tiSyagupta ne kahA- zrAvaka ! tuma isa taraha merA apamAna kara rahe ho ? zrAvaka ne kahA- mahArAja ! yaha to ApakA mata hai ki vastu kA antima avayava sAre kA kAma kara sakatA hai| yadi bhAta vagairaha kA yaha antima aMza tudhAnivRtti rUpa apanA kArya nahIM kara sakatA to jIva ke atyanta sUkSma eka pradeza meM sArA jIva kaise raha sakatA hai ? eka hI antima tantu paTa nahIM kahA jA sakatA kyoMki usase paTa kA kArya zItanivAraNa nahIM ho sktaa| agara binA paTa kA kArya kie bhI antima tantu ko paTa kahA jAya to ghaTa ko bhI paTa kahanA cAhie / anumAna- kevala antyAvayava (antima bhAga) meM avayavI(padArtha) nahIM rahatA kyoMki vaha dikhAI nahIM detaa| dikhAI dene kI yogyatA hone para bhI jo vastu jahA~ dikhAI nahIM detI vaha vahA~ nahIM rahatI / jisa taraha AkAza meM phula / antima pradeza meM jIva kA vyavahAra nahIM hone se bhI vaha vahA~ nahIM rahatA / avayavI antyAvayava mAtra hai, kyoMki avayavI antima avayava se hI pUrNa hotA hai| yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki isameM koI dRSTAnta nahIM hai| pratyakSa anumAna yA Agama se vastu kI siddhi hotI hai / jIvaprAdezika mata ina saba se viruddha hone ke kAraNa mithyA hai| zrAvaka dvArA isa taraha samajhAyA jAne para tiSyagupta usakI bAta mAna gayA / zrAvaka ne kSamAyAcanA karake unheM AhAra bhraayaa|saadhu tiSyagupta apane guru ke pAsa cale Ae aura samyak mArga aGgIkAra karake guru kI AjJAnusAra vicarane lge| (3) avyaktadRSTi- bhagavAn mahAvIra kI mukti ke do sau caudaha sAla bAda tIsarA niva huA isake mata kA nAma thaa,avyktdRsstti| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta cola saMgraha zvetakkiA nagarI ke paulApAr3ha caitya meM AryApAr3ha nAma ke AcArya Thahare hue the / unake bahuta se sAdhuoM ne bhAgADhayoga nAma kA ugra tapa zurU kiyaa| dUsare vAcanAcArya ke na hone se prAcArya AryASADha hI vAcanAcArya bana ge| AyuSya karma samApta ho jAne se usI rAta ko hRdayazUla dvArA una kA dehAnta ho gayA / marakara ve saudharma devaloka ke nalinIgulma nAma ke vimAna meM paidA hue / gaccha meM koI bhI unakI mRtyu ko na jAna sakA / avadhijJAna dvArA purAne sambandha ko jAnakara sAdhuoM para dayA karake ve nIce Aye aura usI zarIra meM praveza karake sAdhuoM ko upadeza karane lge| unhoMne kahA rAtri ke tIsare pahara kA kRtya karo / sAdhuoM ne vaisA hI kiyaa| phira AcArya ne zAstra ke anusAra unheM uddeza (upadeza) samuddeza (zikSA) aura anujJA (ucita kartavya pAlana) ke lie AjJA dii| isa taraha daivI prabhAva se sAdhuoM ko kAlavibhaMgAdi vighnoM se bacAte hue unakA yoga pUrA karavA diyaa| ___ tapasyA samApta hone para svarga meM jAte hue AcArya ne sAdhuoM se kahA 'Apa loga merA aparAdha kSamA kareM, kyoMki maiMne asaMyata deva hokara bhI Apa saMyatoM se vandanA karavAI hai| maiM bahuta pahale svarga meM calA gayA thaa|aap para anukampA karake yahA~ calA aayaa| ApakA yoga pUrA karavA diyaa| yaha kahate hue saba se kSamA mAMga kara ve devaloka meM apane sthAna para cale ge| isake bAda unake zarIra ko ghera kara sAdhu loga socane lage- hamane bahuta dinoM taka asaMyatI kI vandanA kI / ve dUsarI jagaha bhI sandeha karane lge| saMyata kauna hai aura asaMyata kauna hai? isalie kisI ko vandanA nahIM karanI caahie| unhoMne Apasa meM vandanA vyavahAra chor3a diyaa| pratyeka sthAna para sandeha hone Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA lgaa| yaha sAdhu hai yA asaadhu?'| jaba pratyakSa dikhAI par3ane vAlI vastuoM meM bhI isa taraha kA sandeha hone lagA to apratyakSa jIvAjIvAdi tattvoM meM sandeha honA svAbhAvika hI thaa| zaMkA- jIvAdi tattva to sarvajJa dvArA kahe gae haiN| isalie unameM sandeha ke lie sthAna nahIM hai / ___ uttara- sandehazIla vyakti ke mana meM yaha sandeha ho sakatA hai ki ye tattva sarvajJa dvArA kahe gae haiM yA nahIM / inakA kahane vAlA sarvajJa thA yA nahIM ? sAmAnya rUpa se sAdhuoM ko jAnane kA mArga bhI zAstroM meM batAyA hI hai AlayeNaM vihAreNaM ThANA caMkamaNeNa y| sakkA suvihiyaM NAuM bhAsA veNaieNa ya // athot- sthAna, vihAra, bhramaNa, bhASA aura namratAdi se sAdhu acchI taraha jAne jA sakate haiM / pratyeka sthAna para sandeha karane se zayyA, upadhi aura AhAra Adi lenA bhI kaThina ho jAyagA / kauna jAnatA hai ki jo AhAra liyA jA rahA hai vaha zuddha hai yA azuddha ? isa taraha bahuta samajhAne para bhI ve na maane| ___eka dina rAjA balabhadra ne unheM bulAyA aura saba ko maravA DAlane kI AjJA dii| sAdhuoM ne kahA - rAjan ! hama loga sAdhu haiN| hamAre prANa kyoM lete ho ? rAjA- kauna jAnatA hai Apa sAdhu haiM yA cora ? sAdhu- hamAre veza, rahana-sahana aura dUsarI bAtoM se Apa jAna sakate haiM ki hama sAdhu haiN| rAjA- yaha Apa logoM kA mata hai ki kisI bhI bAta para vizvAsa mata kro| phira maiM Apako sAdhu kaise mAyU~ ? ___ isa prakAra bahuta samajhAne para ve rAjA kI bAta mAna gye| (4) sAmucchedika dRSTi- vIra nirvANa ke do sau bIsa sAla Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 359 bAda sAmucchedika dRSTi nAma kA cauthA nihnaba huaa| mithilA nagarI ke lakSmIgRha nAmaka caitya meM mahAgirisarI kA kauNDinya nAmaka ziSya ThaharA huA thaa|kaunnddiny kA ziSya azvamitra anupravAda pUrva meM naipuNika nAma ke adhyayana ko par3ha rahA thA / chinacchedanaka (naya vizeya, pratyeka mUtra ko dUsare sUtra kI apekSA se rahita mAnane vAlA mata) naya ke prakaraNa meM usane nIce likhe Azaya kA pATha pddh'aa| __'paidA hue nArakI ke sabhI jIva samApta ho jAya~gevaimAnika taka sabhI samApta ho jAya~ge / isI taraha dvitIyAdi kSaNoM meM bhI jAnanA cAhie / isa para use sandeha huA ki paidA hote hI yadi saba jIva naSTa ho jAya~ge to puNya pApa kA phalabhoga kaise hogA, kyoMki jIva to sabhI paidA hote hI naSTa ho jAyeMge ? __guru ne bahuta sI yuktiyoM se samajhAyA kintu usane apanA Agraha na chodd'aa| use saMgha se bAhara kara diyA / apane mata kA upadeza detA huA vaha rAjagRha nagara calA gyaa| vahA~ zulkapAla kA kAma karane vAle khaNDarakSaka zrAvakoM ne unheM nihnava jAnakara mAranA zuru kiyA / Dare hue azvamitra tathA usake sAthiyoM ne kahA-tuma loga zrAvaka ho, hama sAdhuoM ko kyoM mArate ho ? ___ unhoMne uttara diyA- tumhAre siddhAnta se jinhoMne dIkSA lI thI ve to naSTa ho cuke / tuma loga to cora ho| isa para una logoM ne apanA Agraha chor3a diyA aura apane kie para pazcAttApa karate hue guru kI sevA meM cale gye| azvamitra ke isa mata meM RjusUtra naya kA ekAnta avalambana kiyA gayA hai| isa lie yaha mithyA hai / vastu kA sarvathA nAza kabhI nahIM hotA / nArakAdi jIvoM meM pratikSaNa avasthA badalate rahane para bhI jIva dravya eka hI banA rahatA hai / dravya Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA kI apekSA pratyeka vastu nitya hai / paryAya kI apekSA pratyeka vastu anitya (kSaNika) hai| sarvathA nitya yA sarvathA caNika mAnane vAle donoM ekAnta pakSa mithyA hai / zaMkA - pahile batAe hue Agamokta vacana se jIva kSaNika siddha hotA hai| isa ko nitya kahane se Agamavirodha ho jaaygaa| uttara- kevala Agama ko pramANa mAnakara calane para bhI kSaNikakAnta kI siddhi nahIM hotI / pAgama meM jIva ko kSaNika batAne ke sAtha sAtha nitya bhI batAyA hai| bhagavatI mUtra meM nIce likhe Azaya vAlA pATha haihe bhagavan ! jIva zAzvata hai yA azAzvata ? gautama ! jIva zAzvata bhI hai aura azAzvata bhii| bhagavan ! yaha kisa AdhAra para kahA jAtA hai ki jIva zAzvata bhI hai aura azAzvata bhI ? gautama ! dravyArthika naya kI apekSA jIva zAzvata hai aura paryAyAthika naya kI apekSA azAzvata / nArakI jIva bhIzAzvata aura azAzvata donoM haiN| (bhagavatI zaktaka 7 uddezA 2) ___ 'paDappannasamaya neraiyA' ityAdi jo Agama vAkya pahile diyA hai usa se sarvathA kSaNikatva siddha nahIM hotA / usameM diyA gayA hai ki prathama samaya ke nAraka naSTa ho jaayNge| isakA tAtparya yaha huA ki samaya badala jAyagA / prathama ke sthAna para dvitIya ho jAyagA / nArakI donoM samaya meM eka hI rahegA / yadi sarvathA parivartana ho jAya to 'prathama samaya meM utpanna huA' yaha vizeSaNa vyartha ho jAya / pratyeka samaya meM nayA nayA nArakI utpanna ho to vaha sadA prathamasAmayika hI rhe| nArakI jIva ke sthira rahane para hIprathama dvitIya yA tRtIya samaya vAlA yaha vizeSaNa upapanna ho sakatA hai| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 361 zaMkA- yadyapi pratyeka samaya meM nae nae nAraka jIva utpana hote rahate haiN|koii bhI jIva dokSaNoM taka sthira nahIM rhtaa| phira bhI samAna taNa hone se una kI santAnaparamparA eka sarIkhI calatI rahatI hai |jiivoN kI sthiratA na hone para bhI uso santAna ko lekara prathama dvitIyAdi kSaNoM kA vyavahAra hotA hai / uttara-sarvathA nAzamAna lene para santAnaparamparA nahIM bana sktii| kisI kI kisI se samAnatA bhI nahIM ho sakatI / niranvayanAza (sarvathA nAza) hone para taNoM kA vyavahAra ho hI nahIM sktaa| isalie santAnaparamparA kI kalpanA bhI nirAdhAra hai| dUsarI bAta yaha hai ki santAna una badalane vAle kSaNika padArthoM se bhinna hai yA abhinna ?yadi abhinna hai to vaha padArtha kharUpa hI ho gii| usa kI koI alaga sattA na rahegI / aisI dazA meM usa kA mAnanA hIvyartha hai |ydi santAna bhinna hai to vaha nitya hai yA anitya ? yadi nitya hai to saba vastuoM ko kSaNika mAnane vAlA tumhArA mata dUSita ho gyaa| yadi anitya hai to santAna bhI anitya hone se prathama dvitIyAdi kSaNoM ke vyavahAra kA kAraNa nahIM bana sktii| pUrvataNa kA uttarakSaNa meM yadi kisI rUpa se anugamana (anusaraNa) hotA ho tabhI una donoM kI samAnatA ho sakatI hai| pUrvakSaNa kA sampUrNa rUpase niranvayanAza mAna lene para yaha samatA nahIM ho sakatI / sarvathA nAza hone para bhI yadi samAnatA mAnate ho to AkAzakusuma ke sAtha bhI samAnatA ho sakegI, kyoMki sarvathA naSTa pUrvakSaNa AkAzakusuma ke samAna hai| niranvayanAza (sarvathA nAza) ho jAne para pUrvakSaNa aura uttarakSaNa paraspara aise bhinna ho jAte haiM jaise ghaTa aura paTa / yadi sarvathA bhinna pUrvakSaNa ke nAza hojAne para usa se sarvathA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 zrI seThiyA jaina pranyamAlA bhinna uttarakSaNa bhI usake samAna mAna liyA jAtA hai to saMsAra kI sArI vastue~ usake samAna ho jAyeMgI, kyoMki ananvayitva aura anyatva saba jagaha samAna haiN| agara yaha kahA jAya ki saMsAra kI vastuoM meM dezAdi kA vyavadhAna (antara) hone se unakI samAnatA nahIM ho sktii| uttarakSaNa to pUrvakSaNa ke sAtha sambaddha hai| yaha bhI ThIka nahIM hai| sarvathA nAza mAna lene para pUrva aura uttarakSaNa kA sambandha nahIM bana sakatA / sambandha ke alaga mAna lene para usI ko anvayI aura sthAyI mAnanA pdd'egaa| kSaNikavAdiyoM para eka aura doSa hai| eka hI citta jaba asaMkhya samaya taka ThaharatA hai tabhI zAstra kA jJAna ho sakatA hai| pratyeka kSaNa meM pUrva pUrva citta ke naSTa hone para nae nae citta ke dvArA zAstra kI bAtoM kA jJAna nahIM ho sktaa| jisa citta aura indriya ke dvArA kisI padArtha kA jJAna hogA ve to jJAna ke samaya hI naSTa ho jaayNge| isa taraha uttarottara jJAna kA pUrva pUrva jJAna ke sAtha kucha bhI sambandha na hone se sArI vicAradhArA vizRGkhalita ho jaaygii| ___ zAstrajJAna ke lie padajJAna aura padajJAna ke lie akSara jJAna Avazyaka haiN| pUrva pUrva akSarajJAna se sahakRta uttarottara jJAna padajanya jJAna ko paidA karatA hai / isa meM asaMkhya samaya laga jAte haiN| isI taraha padajJAna vAkyajJAna ko| pratikSaNa niranvayanAza hone para padajJAna yA vAkyajJAna nahIM ho skegaa| phira tumhArA yaha kahanA asaMgata ho jAyagA ki zAstra ke dvArA vastuoM kA kSaNikatva jAnA jAtA hai, kyoMki kSaNikavAda meM zAstra kA arthajJAna hI anupapanna hai| kSaNikavAda meM aura bhI bahuta sI anupapattiyA~ haiM / pratyeka samaya meM vastu kA nAza mAna lene se jo manuSya bhojana yA jala Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 363 pAna karegA use tRpti na hogI, kyoMki bhojana karane vAlA to naSTa hogayA / isI taraha thakAvaTa, glAni, sAdharmya, vaidharmya, pratyabhijJAna, apane rakhe hue ko duvArA DhU~DhanA, smRti, adhyayana, dhyAna, bhAvanA ityAdi kucha bhI nahIM bana sakeMge kyoMki sabhI meM citta, AtmA yA zarIra kI sthiratA Avazyaka hai| zaMkA- tRptyAdi kI vAsanA lekara pUrva pUrva kSaNa se uttarottara kSaNa paidA hotA hai |ant meM usI vAsanA ke kAraNa tRpti apanI kriyA ko pahu~ca jAtI hai / isa taraha kSaNika pakSa meM hI tRptyAdi upapanna hote haiM / nitya meM yaha bAta nahIM ho sakatI kyoMki vaha hamezA eka sarIkhA rahatA hai / na kabhI naSTa hotA hai na utpanna / ___ uttara-pUrva pUrvakSaNa se uttarottara kSaNa meM tRptyAdi kI vRddhi kA kAraNa vAsanA nahIM ho sakatI, kyoMki vAsanA agara kSaNoM se abhinna hai to unhIM ke sAtha naSTa ho jaaygii| agara vaha uttarottara kSaNoM meM anuvRtta hotI hai to pUrva pUrvakSaNa kA sarvanAza siddha nahIM hotA / taNikavAda meM dIkSA lene kA bhI koI prayojana nahIM raha jAtA / dIkSA mokSa prApti ke lie lI jAtI hai / mokSa isa mata meM nAza svarUpa hai aura nAza sabhI vastuoM kA svataH siddha hai / phira usake prayatna kI AvazyakatA nahIM hai / agara mokSa ko nitya mAnA jAya to isIse kSaNikavAda khaNDita ho jaaygaa| zaMkA-vijJAna, vedanA, saMjJA, saMskAra aura rUpa ina pA~caskandhoM kI kSaNaparamparA kA nAza hojAnA hI mukti hai| isI skandha paJcaka kA samuccheda karane ke lie dIkSAdi kA vidhAna hai| uttara- jo jIva dUsare hI kSaNa meM sarvathA naSTa ho jAtA hai use santAnaparamparA kA nAza karane se kyA prayojana, jisake lie use dIkSA lenI par3e ? dUsarI bAta yaha hai ki jo jIva sarvathA Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 zrI seThiyA jaina granthamAlA abhAva svarUpa hone vAlA hai, use apanI aura parAI santAna kI cintA se kyA matalaba ? zaMkA- sabhI vastueM kSaNika haiM, kyoMki anta meM unakA nAza pratyakSa dikhAI detA hai jaise pAnI / mudrAdi ke dvArA ghaTa kA nAza sambhava nahIM hai kyoMki ve kisI bhI rUpa meM ghaTa kA nAza nahIM kara sakate / isalie pratyeka vastu kA svabhAva hI pratikSaNa nAza vAlA mAnanA caahie| agara pratikSaNa nAza na hogA to anta meM bhI nAza nahIM ho skegaa| ___ uttara- kyoMki anta meM nAza dikhAI detA hai isI hetu se vastu meM pratikSaNa nAza kA abhAva bhI siddha kiyA jA sakatA hai| hama kaha sakate haiM vastu pratikSaNa naSTa nahIM hotI kyoMki antima kSaNa meM nAza dikhAI detA hai, ghaTAdi kI trh| yaha nahIM kahA jA sakatA ki yukti ke viparIta hone se yaha upalabdhi bhrAnta hai / kyoMki isa pratyakSopalabdhi se yuktiyA~ hI mithyA siddha hoMgI, jisa taraha zUnyavAdI kI yuktiyaaN| ___ yadi vastu kA nAza pratyeka kSaNa meM samAna rUpa se hotA rahatA hai to antima kSaNa meM hI vaha kyoM dikhAI detA hai ? prathama aura madhya kSaNoM meM kyoM nahIM dikhAI detA ? yadi vastu kA nAza sarvatra samAna hI hai to mudrAdi ke dvArA kiyA jAne para vizeSa rUpa se kyoM mAlUma hotA hai ? Adi aura madhya meM bhI usI taraha kyoM nahIM mAlUma par3atA ? ityAdi praznoM kA samAdhAna kSaNikavAda meM nahIM ho sktaa| ___ 'anta meM nAza dikhAI dene se isa hetu meM prasiddha doSa bhI hai| kyoMki jaina darzana antima kSaNa meM bhI vastu kA sarvanAza nahIM maantaa| ghaTa kapAlAvasthA meM bhImRdvyarUpa to rahatA hI hai| agara sarvanAza ho to vaha kapAla rUpa se bhI na rahe, Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 365 abhAva rUpa ho jaay| isa taraha yaha dRSTAnta jaina siddhAnta meM anabhimata hone se prasiddha hai| agara uparokta hetu ko ThIka mAna liyA jAya taba bhI usase sabhI vastuoM kI nityatA siddha nahIM hotii| jina AkAza kAla, dizA Adi padArthoM kA anta meM bhI nAza nahIM dekhA jAtA ve kSaNika siddha na hoMge / unako nitya mAna lene para sabhI vastuoM ko kSaNika batAne vAlA mata khaNDita ho jaaygaa| ___ upasaMhAra- paryAyArthika naya kA mata hai ki sabhI vastueM utpAda vinAza svabhAva vAlI haiM / dravyArthika naya se to sabhI vastueM nitya haiM / aisA hone para bhI eka hI paryAyArthika naya kA mata mAnakara calanA mithyAtva hai / dvIpa, samudra aura tribhuvana kI sabhI vastueM nityAnitya haiN| inheM ekAnta mAnanA mithyAtva hai| yahI sarvajJa bhagavAn kA mata hai / mukha duHkha bandha mokSa sabhI bAteM donoM nayoM ko mAnane para hI ThIka ho sakatI haiN| kisI eka ko chor3a dene para sAre vyavahAra kA lopa ho jAtA hai| sirpha paryAyArthikanaya kAmata mAna lene para saMsAra meM sakha daHkhAdi kI vyavasthA nahIM bana skegii| kyoMki jIva to utpanna hote hI naSTa ho jAyagA, jaise mRta / kevala dravyArthika naya mAnane se bhI sukha duHkhAdi kI vyavasthA nahIM ho sakatI, kyoMki vastu ke ekAnta nitya hone se usakA svarUpa AkAza kI taraha apariNAmI hogaa| isa taraha dravya aura paryAya donoM kA pakSa svIkAra karanA caahie| AcArya ne azvamitra ko bahuta samajhAyA aura kahA ki agara jainamata mAnanA hai to donoM hI nayoM ko lekara calanA caahie| bauddhoM kI taraha kSaNika mAnane se saMsAra kI koI bhI vyavasthA nahIM ho sktii| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 zrIseThiyA jaina pranthamAlA isa taraha yukti se samajhAne para bhI azvamitra na mAnA to rAjagRha meM khaNDarakSakoM ke dvArA bhaya aura yukti donoM se samajhAyA jAne para vaha apane guru ke pAsa calA aayaa| (5) dvaikriya- bhagavAna mahAvIra kI mukti ke do sau aTThAIsa varSe bAda daikriya nAmaka pA~cavA niva huaa| ___ullukA nAma kI nadI ke eka kinAre ullukAtIra nAma kA nagara basA huA thaa| dUsare kinAre dhUli ke AkAra vAlA eka kher3A thA |ndii ke kAraNa vaha sArA pradeza ullukA kahalAtA thA / nagara meM mahAgiri kA ziSya dhanagupta rahatA thaa| unakA ziSya AryagaGga nAma kA AcArya thA / vaha nadI ke pUrva taTa para rahatA thA aura AcArya dUsare taTa para / eka dina AcArya ko vandanA karane ke lie jAte hue AryagaGga ko nadI pAra karanI pdd'ii| khalvATa (gaMjA) hone se usakI khopar3I tapa rahI thii| nadI kA jala ThaMDA hone se pairoM meM zaitya kA anubhava ho rahA thA / mithyAtva mohanIya kA udaya hone se usake mana meM vicAra AyA- zAstra meM do kriyAoM kA eka sAtha honA niSiddha hai / lekina maiM saradI aura garamI donoM kA eka sAtha anubhava kara rahA hU~ / anubhava ke viparIta hone se zAkha kA vacana ThIka nahIM hai| usane apanA vicAra guru ke sAmane rakhA / guru ne use bahuta sI yuktiyoM se smjhaayaa| phira bhI haTha na chor3ane para saMgha se bAhara kara diyA gyaa| ghUmatA huA vaha rAjagRha nagara meM AyA / vahA~ para mahAtapastIramabhava nAma ke jharane ke kinAre maNinAga yakSa kA caitya hai / usake samIpa sabhA meM gaGga ne eka sAtha do kriyAoM ke anubhava kA upadeza diyaa| yaha sunakara krodhita maNinAga ne kahA- are duSTa ! yaha kyA kahate ho ? eka dina yahIM para bhagavAna mahAvIra Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 367 ne eka samaya meM eka hI kriyA hone kA upadeza diyA thaa|kyaa tuma unase bhI bar3ha gae ho ? jo eka samaya meM aneka kriyAoM kA anubhava batalAte ho / isa jhUThe upadeza ko chor3a do| nahIM to tujhe mAra DAlU~gA / bhaya aura yukti donoM dvArA samajhAyA jAne para usane yata kI bAta mAna lI / apanI mithyA bhrAnti ke lie pazcAttApa karatA huA guru kI sevA meM calA gayA / __zaMkA- AryagaGga kA kahanA hai ki eka sAtha do kriyAoM kA honA sambhava hai, kyoMki yaha bAta anubhava siddha hai| jaise mere paira meM saradI aura sira meM garamI kA eka sAtha anubhava / isa anumAna se eka sAtha do kriyAoM kA honA siddha hotA hai| uttara- eka sAtha do kriyAoM kA anubhava prasiddha hai| saba jagaha anubhava krama se hI hotA hai / samaya ke atyanta sUkSma hone se tathA mana ke caJcala, atIndriya tathA zIghragati vAlA hone se aisI bhrAnti hotI hai ki anubhava eka sAtha hI ho rahA hai / isa bhrAnti ke AdhAra para kucha bhI siddha nahIM kiyA jA sktaa| atIndriya pudgala skandhoM se banA huA hone ke kAraNa mana sUkSma hai / zIghra saMcaraNa svabhAva vAlA hone se AzugAmI hai| sparzAdi dravyendriya se sambandha rakhane vAle jisa deza se mana kA sambandha jisa samaya jitanA hotA hai, usa samaya utanA hI jJAna hotA hai / zItoSNa vagairaha kA jJAna bhI vahIM hogA jahA~ indriya ke sAtha mana kA padArtha se sambandha hogaa| jahA~mana kA sambandha nahIM hotA vahA~ jJAna bhI nahIM hotaa| isa kAraNa se dUra aura bhinna dezoM meM rahI huI do kriyAoM kA anubhava eka sAtha aura eka samaya nahIM ho sakatA / paira aura sira meM hone vAle bhinna bhinna zItalatA aura uSNatA ke anubhava bhI eka sAtha nahIM ho sakate / isake lie anumAna dete haiM- paira aura sira meM hone Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 zrI seThiyA jaina granthamAlA vAle zItalatA aura uSNatA ke anubhava bhI eka sAtha nahIM ho . sakate, kyoMki ve donoM bhinna bhinna deza meM rahate haiN| jisa taraha vindhyAcala aura himAlaya ke zikharoM ko koI eka sAtha nahIM chU sktaa| isa taraha anubhava ke viparIta hone se kriyAdvayavAdI kA hetu asiddha hai| jIva upayogamaya hai / vaha jisa samaya, jisa indriya ke dvArA jisa viSaya ke sAtha upayukta hotA hai usI kA jJAna karatA hai / dUsare padArthoM kA jJAna nahIM kara sakatA jaise megha (bAdala) ke upayoga meM lagA huA bAlaka dUsarI saba vastuoM ko bhUla jAtA hai / jIva eka samaya meM eka hI jagaha upayukta hotA hai dUsarI jagaha nhiiN| isa lie eka sAtha eka samaya meM do kriyAoM kA anubhava prasiddha hai| ___ jIva ko sArI zakti eka kSaNa meM eka hI tarapha lagI rahatI hai| isalie vaha usa samaya dUsarI vastu kA anubhava nahIM kara sakatA / eka sAtha aneka anubhava hone se sAMkarya doSa A jaavegaa| eka samaya meM jIva ke sabhI pradeza eka hI tarapha upayukta ho jAte haiN| aisA koI pradeza nahIM bacatA jisa se vaha dUsarI kriyA kA anubhava kara ske| isase jIva eka sAtha do kriyAoM kA anubhava nahIM kara sakatA / inase mAlUma par3atA haiM ki eka sAtha do kriyAoM kI pratIti bhrAnta hai / isa bhrAnti kA kAraNa samaya kI zIghratA aura mana kI asthiratA evaM caJcalatA hai| bahuta se komala patte eka dUsare para rakhane para agara unheM teja bhAle se eka dama chedA jAya to aisA mAlUma par3egA jaise saba eka sAtha hI chida ge| yaha nizcita hai ki pahile patte ke binA chide dUsarA nahIM chida sktaa|sbhii patte krama se hI chidate haiN| phira bhI zIghratA ke kAraNa yaha mAlUma par3atA hai ki sabhI eka sAtha chida Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha gae / isI taraha AlAtacakra (lAThI ke donoM konoM para Aga lagA kara ghumAne se banane vAlA agnicakra) ghumAne se aisA mAlUma par3atA hai jaise vaha agni kA eka cakkara hai, jisake cAroM ora Aga phaila rahI hai / vAstava meM aisA nahIM hai| jisa taraha ina donoM sthAnoM para zIghratA ke kAraNa bhrAnti ho jAtI hai / usI taraha mana kI zIghratA ke kAraNa kAlabheda hone para bhI aisI bhrAnti ho jAtI hai ki hama do kriyAoM kA anubhava eka sAtha kara rahe haiN| __ mana bhI eka sAtha do indriyoM yA indriya ke dezoM ke sAtha sambaddha nahIM hotA / kevala zIghragAmI hone se saba ke sAtha sambaddha kI taraha mAlUma par3atA hai| jaise sUkhI tilapApar3I khAte samaya usake zabda rUpa rasa gaMdha aura sparza kA anubhava eka sAtha mAlUma par3atA hai|athvaa dUdha, mIThA aura pAnI kA svAda eka sAtha mAlUma par3atA hai / vAstava meM sabhI jJAnoM ke kramika hone para bhI zIghratA ke kAraNa eka sAtha mAlUma par3ate haiM / isI taraha zIta aura uSNa kA sparza paira aura sira meM kramika hone para bhI eka sAtha mAlUma par3atA hai| agara jJAnoM ko kramika na mAnA jAya to sAMkarya Adi doSa AjAte haiN| matijJAnopayoga ke samaya avadhijJAnopayoga hone lgegaa| ghaTajJAna ke sAtha hIananta padArthoM kAbhAna hone lagegA kintu yaha bAta anubhava viruddha hai / jJAnoM ke kramika hone para bhI jJAtA eka sAtha utpatti mAnatA hai| samaya AvalikA Adi kAla kA vibhAga atyanta mUkSma hone se use mAlUma nahIM pdd'taa| eka sAtha jJAna ko utpanna na hone denA mana kA dharma hai / isa lie eka hI sAtha zItoSNAdi kA anubhava nahIM ho sktaa| yadi eka vastu meM upayukta mana bhI dUsarI vastu ko jAna sakatA hai to dUsarI tarapha dhyAna meM lagA huA koI vyakti sAmane Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 zrI seThiyA jaina granthamAlA khar3e hue hAthI ko kyoM nahIM dekhatA ? ___ agara eka se adhika kriyAoM kA upayoga eka samaya meM mAnate ho todo kriyAoM kA niyama nahIM bana skegaa| eka hI samaya do kI taraha bahuta se upayoga hone lageMge / avadhijJAnIko eka hI padArtha meM aneka upayoga hone lgeNge| zaMkA-eka vastu meM eka samaya meM avagraha, IhA, avAya, dhAraNA Adi aneka upayoga hote hI haiN| isalie tumhArI yaha Apatti ThIka nahIM hai| uttara-bahu, bahuvidha Adi svarUpa vastu ke aneka paryAyoM kA grahaNa avagrahAdi ke dvArA hotA hai| vahA~ uttarottara upayoga alaga alaga paryAyoM ko grahaNa karatA hai| ve saba hote bhI bhinna bhinna samaya meM haiN| isalie yaha kahanA ThIka nahIM hai ki eka hI vastu meM eka samaya meM aneka upayoga hote haiN| zaMkA- kyA do kriyAoM kA eka sAtha upayoga kisI prakAra nahIM ho sakatA? uttara- sAmAnya rUpa se ho sakatA hai| jaba yaha kahA jAya 'mujhe vedanA ho rahI hai|' zIta aura uSNa kA vizeSa vedana to eka sAtha nahIM ho sktaa| - zaMkA- yadi vedanA mAtra kA grAhaka sAmAnyajJAna hai to zIta aura uSNa rUpa se bhI vaha use kyoM nahIM grahaNa karatA ? - uttara-sAmAnyagrAhaka aura vizeSagrAhaka donoM jJAna eka sAtha nahIM ho sakate, kyoMki sAmAnya aura vizeSa donoM bhinna lakSaNa vAle haiN| eka samaya donoM eka hI jJAna meM nahIM mAlUma pdd'te| agara donoM eka hI sAtha pratIta hoM to eka hI ho jAya~ / jaise sAmAnya aura usakA svarUpa yA vizeSa aura usakA svruup| sAmAnya aura vizeSa donoM jJAna bhinna 2 haiN| isaliye ve krama Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 371 se hI ho sakate haiN| vastu kA pahile sAmAnya jJAna hotA hai phira vizeSa / avagraha, IhA, avAya, dhAraNA bhI krama se hI hote haiN| jisa taraha sAmAnya aura vizeSa jJAna eka sAtha nahIM ho sakate usI taraha bahuta se vizeSa jJAna bhI eka sAtha nahIM ho sakate / paraspara bhinna viSaya vAle vizeSa jJAna bhinna 2 samayoM kI apekSA rakhate haiN| eka vizeSa jJAna ke bAda dvitIya kSaNa meM dUsarA vizeSajJAna nahIM ho sakatA, kyoMki vizeSajJAna se pahile sAmAnya jJAna kA honA Avazyaka hai / avagraha IhAdi krama se hI vizeSa jJAna utpanna hotA hai / eka vizeSa jJAna ke kaI kSaNoM ke bAda dUsarA vizeSa jJAna utpanna hotA hai| aisI dazA meM una kA eka sAtha honA to asambhava hI hai| pahile ghaTatvAzraya ghaTa Adi kA sAmAnya jJAna hotA hai| usake bAda 'yaha dhAtu kA banA huA hai yA miTTI kA isa prakAra saMzaya hone para IhA hotI hai / phira avAya meM yaha dhAtu kA banA huA hai, isa prakAra nizcaya hotA hai| ina meM pUrva pUrva jJAna uttarottara jJAna kI apekSA sAmAnya hai| phira 'yaha tAmbe kA hai cAMdI kA nahIM hai' ityAdi nizcaya (dhAraNA) hotA hai| sAmAnya rUpa se to vizeSoM kA grahaNa eka sAtha bhI ho sakatA hai| jaise senA vana ityAdi / zIta aura uSNa kA jJAna bhinna bhinna samaya meM hI hotA hai / isalie kriyAdvayavAdI kA mata bhrAnta hai| (6)aurAzika-bhagavAn mahAvIra kI mukti ke pA~ca sau cavAlIsa sAla bAda trairAzikadRSTi nAma kA chaThA nidava huaa| antaraJjikA nAma kI nagarI ke bAhara bhUtagRha nAma kA caitya thA / usa caitya meM zrIgupta nAma ke AcArya Thahare hue the| nagarI ke rAjA kA nAma thA balazrI / zrIguptAcArya kA rohagupta nAma kA eka ziSya thA / vaha kisI dUsare gAMva meM rahatA thaa| vaha eka bAra Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 zrI seThiyA jaina granthamAlA guru darzana ke lie antaraJjikA meM AyA / usa dina eka parivrAjaka lohe kI pattI se peTa bAMdhakara jambUvRkSa kI zAkhA hAtha meM lie hue usI nagarI meM ghUma rahA thaa| kisI ke pUchane para vaha uttara detA, merA peTa jJAna se bahuta adhika bharA huA hai / phUTane ke Dara se lohe kI pattI bAMdha rakhI hai| jambUdvIpa meM merA koI prativAdI nahIM hai| isa bAta ko batAne ke lie jambRkSa kI zAkhA hAtha meM le rakhI hai| kucha dinoM ke bAda usa parivrAjaka ne DhiMDhorA piTavAyA 'dUsaroM ke sabhI siddhAnta khokhale haiM / merA koI bhI prativAdI nahIM hai|' lohe kI pattI peTa para baMdhI hone se 'poTTa' tathA jambUkSa kI zAkhA hAtha meM hone ke kAraNa 'zAla' isa prakAra usakA nAma podRzAla par3a gyaa| nagarI meM ghUmate hue rohagupta ne hiMDhorA aura usake sAtha kI ghoSaNAsunI / ' maiM isake sAtha zAstrArtha karU~gA 'aisA kahakara usane guru se binA pUche hI DhiMDhorA rukavA diyaa| AlocanA karate hue usane sArI ghaTanA guru ko sunaaii| prAcArya ne kahAtumane ThIka nahIM kiyaa| usa parivrAjaka ke sAta vidyAeM siddha haiM / zAstrArtha meM hAra jAne para vaha unakA prayoga karatA hai / ve isa prakAra haiM-vRzcikapradhAnA, sarpapradhAnA, mUSakapradhAnA, mRgI, varAhI, kAkavidyA, potAkI vidyaa| rohagupta ne kahA aba to kucha nahIM ho sakatA / maiMne DhiMDhorA rukavA diyA hai / jo hogA vaha dekha liyA jaaygaa| ___ AcArya ne kahA- yadi yahI bAta hai to usakI vidyAoM ko niSphala karane ke lie sAta vidyAeM tuma bhI sIkha lo| paDhate hI tumheM siddha ho jaayNgii| unake nAma ye haiM- morI, nakulI, viDAlI, vyAghrI, siMhI, ullUkI tathA ulAvakI / inheM grahaNa kara Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha ____373 ke tuma parivrAjaka kA damana kara skoge|rohgupt ne sArI vidyAeM sIkha liiN| inake sivAya AcArya ne use rajoharaNa abhimantrita karake diyA aura kahA yadi aura koI choTA moTA upadrava usakI kSudra vidyAoM ke kAraNa upasthita ho to usake sira para rajoharaNa ghumA denA / phira tumheM devatA bhI nahIM jIta sakatA, usa sarIkhe manuSya kI to bAta hI kyA ? rohagupta rAjasabhA meM gayA aura kahA- yaha zAkhA vAlA parivrAjaka kyA jAnatA hai ? apanI icchA se yaha koI pUrva pakSa kare / maiM usakA khaMDana karU~gA / parivrAjaka ne socA, ye loga catura hote haiN| inhIM kA sammata pakSa le letA huuN| jisase ki nirAkaraNa na ho ske| parivrAjaka ne kahA-saMsAra meM jIva aura ajIva do hI rAziyA~ haiM, kyoMki vaisA hI mAlUma par3atA hai / jaise zubha aura azubha do raashiyaaN| rohagupta ne parivrAjaka ko harAne ke lie apane siddhAnta kA bhI khaMDana zurU kiyaa| vaha bolA yaha hetu asiddha hai, kyoMki jIva aura ajIva ke sivAya nojIva nAma kI bhI rAzi mAlUma par3atI hai / nArakI, tiryazca Adi jIva haiM / paramANu aura ghaTa vagairaha ajIva haiN| chipakalI kI pU~cha nojIva hai| ye tIna rAziyA~ haiM, kyoMki vaisI hI upalabdhi hotI hai| jaise uttama madhyama aura adhama nAmaka tIna rAziyA~ / isa prakAra kI yuktiyoM se parivrAjaka niruttara ho gayA aura rohagupta kI jIta huii| parivrAjaka ko krodha aagyaa| usane vRzcika vidyA se rohagupta kA nAza karane ke liye vicchU chodd'e| rohagupta ne morI vidyA se moroM ko chor3a diyaa|moroN dvArA bicchU mAre jAne para parivrAjaka ne sAMpoM ko chor3A / rohagupta ne nevale chor3a diye / isI taraha cUhoM Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 zrI seThiyA jaina granthamAlA para biDAla, mRgI para vyAghra, zUkageM para siMha, kauvoM para ullU aura potAkiyoM para bAjoM ko chor3A gyaa| anta meM parivrAjaka ne gardabhI chodd'ii| rohagupta ne sira para rajoharaNa ghumAkara gardabhI ko piittaa|vh ulTI paritrAjakapara TUTa pdd'ii| usa para mUtrapurIpotsarga karake calI gii| sabhApati, sabhya aura sArI janatA dvArA nindita hotA huA parivrAjaka nagara ke bAhara nikAla diyA gyaa| podRzAla parivrAjaka ko jIta kara rohagupta (jisa kA dUsarA nAma SaDulUka thA)guru ke pAsa AyA aura sArA hAla sunaayaa| AcArya ne kahA yaha tumane acchA kiyA ki use jIta liyaa| kintu uThate samaya yaha kyoM nahIM kahA ki yaha hamArA siddhAnta nahIM hai| jaina zAstroM meM jIva aura ajIva do hI rAziyA~ haiN| tIsarI rAzi kI kalpanA use harAne ke liye kI gaI hai| aba bhI jAkara sabhA meM tuma yaha bAta kaho ki parivrAjaka kA mithyA abhimAna cUra karane ke liye hI aisA kiyA gayA hai| vastusthiti aisI nahIM hai / guru ke bahuta samajhAne para bhI rohagupta kahane lagA yaha apasiddhAnta nahIM hai| nojIva nAma kI tIsarI rAzi mAnane meM koI doSa nahIM hai| chipakalI kI pU~cha nojIva hai| __ nojIva meM no zabda kA artha sarvaniSedha nahIM hai| nojIva kA artha hai jIva kA eka deza na ki jIva kA abhAva / chipakalI kI kaTI huI pU~cha ko jIva nahIM kahA jA sakatA / jIva zarIra.kA eka deza hone ke kAraNa vaha usase vilakSaNa hai| ajIva bhI nahIM kahA jA sakatA kyoMki usameM halana calana hotI hai / isalie ise nojIva hI mAnanA ThIka hai| zAstra meM kabhI chinna na hone vAle dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ke bhI deza aura pradeza batAye haiN| phira zarIra se alaga ho jAne vAlI chipakalI kI pU~cha ko Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha Atmapradeza kyoM kahA jAya / nojIva kA artha hai jIvapradeza kyoMki yaha jIva aura ajIva donoM se hI vilakSaNa hai| __samabhirUDhanaya ke mata se bhI jIvapradeza ko nojIva mAnA gayA hai| anuyogadvAra meM pramANadvAra ke antargata naya kA vicAra karate hue isa bAta ko spaSTa kahA hai| samabhirUDhanaya zabdanaya ko kahatA hai- yadi karmadhAraya se kahate ho to isa taraha kaho' jIva rUpa jo pradeza usake khapradeza nojIva hai|' ___ isameM pradeza rUpa jIva ke eka deza ko nojIva kahA hai| jisa taraha ghaTa kA eka deza noghaTa kahA jAtA hai| isaliye nojIvanAma kI tIsarI rAzi hai / vaha bhI jIvAjIvAdi tattvoM kI taraha yukti aura Agama se siddha hai| SaDulUka ke isa prakAra kahane para prAcArya ne uttara diyA yadi sUtra ko pramANa mAnA jAya tojIva aura ajIva do hI rAziyA~ haiM / sthAnAGgasUtra meM do rAziyA~ kahI gaI haiM-jIva aura ajIva / anuyogadvAra meM bhI kahA hai jIvadravya aura ajIvadravya / - uttarAdhyayana meM kahA gayA hai ki jIva aura ajIva inhIM se loka vyApta hai| isI prakAra dUsare sUtroM meM bhI aise pravacana haiN| tIsarI nojIva rAzi nahIM kahI gii| usa kI sattA batAnA zAstra kA anAdara karanA hai| dharmAstikAya Adi kA deza bhI una se bhinna nahIM hai / kevala vivakSA ke liye usa meM bhinnatva kI kalpanA kI gaI hai| isI taraha pU~cha bhI chipakalI se abhinna hI hai, kyoMki vaha usI ke sAtha lagI huI hai| isaliye vaha jIva hI hai| nojIva nahIM / churI Adi se jaba chipakalI kI pUMcha kaTa jAtI hai to usake alaga ho jAne para bhI bIca meM jIva pradezoM kA sambandha banA rahatA hai / yahI bAta bhagavatI sUtra meM batAI hai| he bhagavan ! kachuA, kachue ke avayava, manuSya, manuSya ke Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIseThiyA jaina andhamAlA avayava, goha, goha ke avayava, gAya, gAya ke avayava, mahiSa, mahiSa ke avayava- inake do tIna yA asaMkhyAta Tukar3e ho jAne para kyA bIca meM bhI jIva pradeza rahate haiM ? hA~, rahate haiN| __ he bhagavan ! kyA koI puruSa una jIva pradezoM ko apane hAtha se chUkara kisI taraha pIr3A pahu~cA sakatA hai ? nahIM, yaha bAta sambhava nahIM hai| vahA~ zastra kI gati nahIM hotii| ina vAkyoM se jIva aura unake kaTe hue bhAga ke bIca meM jIva pradezoM kA honA siddha hai| atyanta sUkSma aura amUrta hone se unheM koI bhI nahIM dekha sktaa| jisa prakAra dIpa kA prakAza AkAza meM dikhAI nahIM par3atA, vahI ghaTapaTAdi padArthoM para mAlUma par3ane lagatA hai| usI taraha jIva kA bhAna zvAsocchvAsa vagairaha kriyAoM ke kAraNa zarIra meM hI hotA hai / antarAla meM mAlUma nahIM hotaa| deha ke na hone para jIva ke lakSaNa bhI nahIM dikhAI pdd'te| deharahita muktAtmA athavA kaTI pU~cha vAle antarAlavartI jIva ko kevalajJAna Adi atizaya se rahita pANI nahIM jAna sktaa| isI taraha ati sUkSma deha vAle nigodAdi jIva yA kArmaNazarIra vAle prANI ko bhI grahaNa nahIM kara sktaa| antarAlavartI jIvapradezoM ko zastrAdi se koI kisI taraha kI bAdhA nahIM pahu~cA sktaa| zaMkA-- kaTa jAne se chipakalI kA pUMcha vAlA hissA alaga ho jAtA hai to use nojIva kyoM nahIM kahA jAtA ? jisa taraha galI meM par3A huA ghar3e kA Tukar3A noghaTa kahalAtA hai| uttara- yaha kahanA ThIka nahIM hai| jIva kA khaMDa khaMDa karake nAza nahIM hotA, kyoMki vaha AkAza kI taraha amUrta hai, akRtaka hai / ghaTAdi kI taraha usa meM vikAra nahIM dekhe jaate|shstraadi kAraNoM se bhI usakA nAza nahIM ho sakatA |agr jIva kA Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . maPATE TRENA zrI jaina siddhAnta bola saMgraha khaNDazaH nAza mAna liyA jAya to kabhI na kabhI usa kA sarvanAza bhI mAnanA par3egA / jo vastu khaMDazaH naSTa hotI hai ghaTapaTAdi kI taraha usakA sarvanAza bhI avazya hotA hai| zaMkA- agara isa taraha jIva kA nAza mAna liyA jAya tokyA hAni hai ? samAdhAna-jIva kA nAza mAna lene se jainamata kA tyAga karanA hogaa| zAstra meM kahA hai, he bhagavan ! jIva bar3hate haiM, ghaTane haiM yA eka sarIkhe sthira haiM ? he gautama ! jIva na bar3hate haiM na ghaTane haiN| hamezA sthira rahate haiN| jIva kA sarvanAza mAna lene se kabhI mokSa nahIM hogA kyoMki mumukSukA nAza to pahile hI ho jaaygaa|mokss na hone se dIkSA vagairaha lenAvyartha ho jaaygaa| krama se sabhI jIvoM kA nAza ho jAne se saMsAra zUnya ho jAyagA / jIva ke nAza hone para kiye hue karmoM kA nAza hone se kRtanAza doSa aaygaa|atH jIva kA khaMDazaH mAnanA nAza ThIka nhiiN| chipakalI Adi ke audArika zarIra kA hI nAza hotA hai|vhii pratyakSa dikhAIdetA hai| jIva kAnAza nahIM dikhaaiidetaa| zaMkA-jisa taraha pudgalaskandha sAvayava hone se saMghAta aura bheda vAlA mAnA jAtA hai arthAt eka pudgalaskandha meM dUsare skandha ke paramANu Akara milate haiM aura usase alaga ho kara dUsarI jagaha cale jAte haiM, isI taraha jIva meM bhI dUsare jIva ke pradeza Akara milate raheMge aura usa jIva ke alaga hote raheMge / isa prakAra mAnane se jIva kA nAza nahIM hogaa| eka tarapha se khaNDazaH nAza hotA rahegA, dUsarI tarapha se pradezoM kA saMghAta hotA rhegaa| ___ uttara- yaha ThIka nahIM hai| isa taraha saMsAra ke sAre jIvoM meM paraspara milAvaTa ho jaaygii| eka jIva ke bA~dhe hue zubhAzubha karmoM kA phala dUsare ko bhoganA pdd'egaa|kRt kA nAza aura akUna Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 zrI seThiyA jaina granthamAlA noun . ko abhyAgama hone se sukha duHkhAdi kI vyavasthA TUTa jaaygii| zaMkA--jisa taraha dharmAstikAyakA pradeza usase alagana hone para bhI 'nodharmAstikAya' kahA jAtA hai| usI taraha jIvapradeza jIva se alaga na hone para bhI nojIva zabda se kahA jaaygaa| uttara- yadi isa taraha pratyeka pradeza 'nojIva' zabda se kahA jAya to eka jIva meM asaMkhya pradeza hone ke kAraNa asaMkhya nojIva ho jAya~ge / sabhI pradezoM ke nojIva hone se jIva kA astitva hI na rhegaa| dUsarI bAta yaha hai ki isa taraha dharmAstikAya Adi dvayaNuka aura ghaTAdi sabhI ajIvoM meM pradeza bhare hone se 'noajIva' zabda kA vyavahAra hogaa| ajIva rAzina raha kara sirpha noajIva rAzi raha jaaygii| isa taraha 'nojIva,noajIva'do hIrAziyA~ raha jaaeNgii| tIna rAziyA~ phira bhI nahIM bneNgii| isaliye jIvapadezoM ko bhitra mAnanA ThIka nhiiN| chipakalI ke zarIra meM halana calana dekha kara use jIva kahate haiN| isI taraha jaba usa kI pU~cha meM bhI kriyA pAI jAtI hai to use jIva kyoM nahIM kahA jAya ? agara yahI Agraha hai ki use nojIva kahA jAya to ghaTa ke pradezako bhI noajIva kahanA caahiye| isa taraha jIva, ajIva,nojIva aura noajIva cAra rAziyA~ mAnanI pdd'eNgii| ___ agara yaha kaho ki ajIva ke deza, jAti aura liGga ajIva ke samAna haiN| isaliye use noajIva na kaha kara ajIva hI kahA jAtA hai, to jIva pakSa meM bhI yahI bAta samAna hai| jIva pradeza bhI jIva kesamAna haiN| unheM bhI nojIvana kaha kara jIva hI kahanA caahie| __ chipakalI kI kaTI huI pU~cha jIva hai kyoMki usa meM sphuraNAdi jIva ke lakSaNa pAye jAte haiM, jaise sampUrNa jIva / yadi sampUrNa Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jaina siddhAnta bola saMgraha ko hI jIva mAnate ho, kaTe hue eka deza ko nahIM mAnate to ghaTAdi kA ekadeza bhI ajIva nahIM rhegaa| sampUrNa ko hI.ajIva kahA jA skegaa| isa taraha ajIva kA deza bhI 'noajIva kahA jAyagA ajIva nhiiN| isa prakAra cAra rAziyA~ ho jaayeNgii|. / anuyogadvAra sUtra ke AdhAra para jo yaha kahA thA ki samabhirUDha naya 'nojIva' ko pRthaka mAnatA hai, vaha bhI ThIka nahIM hai / jIva se bhinna jIvapradeza ko samabhirUDha naya nahIM mAnatA kintu jIva se abhinna kA hI nojIva zabda se vyavahAra karatA hai kyoMki samabhirUDha naya deza (jIva kA pradeza) aura dezI (jIva) kA karmadhAraya samAsa mAnatA hai| yaha samAsa vizeSaNa aura vizeSya kA abheda hone para hI hotA hai / jaise nIla kamala / isase siddha hotA hai nojIva rAzi jIvarAzi se abhinna hai arthAt usakA koI khatantra astitva nahIM hai / agaranaigama naya kI taraha yahA~ tatpuruSa samAsa hotA to bheda ho sakatA thaa| 'yahAM to jIva rUpa jo pradeza' isa prakAra karmadhAraya samAsa hai| isalie jIva se abhinna jIva pradeza ko hI samabhirUDha naya 'nojIva' kahatA hai / jIva ko alaga mAnakara usake eka khaMDa ko nojova nahIM mAnatA / jisa prakAra chipakalI kI pUMcha ko tuma alaga nojIva mAnate ho| dUsarI bAta yaha hai ki nojIva ko mAnatA huA bhI samabhirUDha naya tumhArI taraha jIva aura ajIva rAzi se bhinna nojIva rAzi ko nahIM maantaa| do rAziyA~ mAnakara tIsarI kA usImeM antarbhAva kara letA hai| naigamAdi naya bhI jIva ko alaga nahIM mAnate / yadi yaha mAna liyA jAya ki samabhirUDha naya nojIva ko bhinna mAnatA hai to bhI yaha pramANa nahIM mAnA jA sakatA kyoMki isameM eka naya kA avalaMbana kiyA gayA Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 zrIseThiyA jaina prandhamAlA hai| sabhI nayoM kA avalaMbana lene para hI prAmANya AtA hai, ekAnta vAda meM nhiiN| jinamata ko pramANa mAnanA ho to do hI rAziyA~ mAnanI caahieN| zAstra meM likhA hai- sUtra meM kahe gaye eka bhI pada yA akSara ko jo vyakti nahIM mAnatA hai vaha bAkI saba kucha mAnate hue bhI mithyA dRSTi hai| isa taraha eka pada yA akSara meM bhI saMdeha hone para mithyAtva AjAtA hai| alaga rAzi kI prarUpaNA se to kahanA hI kyA ? ____ isa prakAra bahuta samajhAne para bhI jaba rohagupta na mAnA to prAcArya ne socA agara ise saMgha bAhara kara diyA gayA to apane mithyA mata kA pracAra kregaa| bahuta se bhole prANI isake pakSa meM AjAyeMge aura satyamArga choDa deMge / isalie rAjasabhA meM bahutasI janatA ke sAmane ise harAnA caahie| bahuta se loga isakI hAra ko dekha leMge to isakI bAta nahIM maaneNge|" isake bAda balabI rAjA ke sAmane guru aura ziSyaM kA zAstrArtha huaa| chaH mahIne bIta gaye, donoM meM se koI nahI haaraa| rAjAne kahA-mahArAja?rAjya ke kAryoM meM bAdhA paDa rahI hai, isalie ApakA zAstrArtha maiM adhika nahIM suna sakatA / AcArya ne kahA Apako sunAne ke lie hI maiMne itane dina lagA die| yadi nahIM suna sakate to kala hI samApta kara detA huuN| - dUsare dina sabhA meM AcArya gupta zrI ne rAjA se kahA, rAjan! svarga, naraka aura pAtAla meM jitanI vastueM haiM, dhAtu, jIva yA mUla se bane hue jitane padArtha haiM, ve saba kutrikApaNa meM mila sakate haiN| yaha bAta Apa saba loga jAnate hI haiN| yadi usa dukAna se nojIva nAma kI koI vastu mila jAya to use mAnanA hI par3egA / koI bhI usakA niSedha nahIM kara skegaa| agara Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 381 vahA~ nojIva nAmaka padArtha na milA to saMsAra meM usakA abhAva mAna lenA cAhiye / rAjA aura dUsare sabhAsadoM ko yaha bAta pasanda aagii| .. paDulUka rohagupta ko nojIva nAmaka padArtha lAne kI AjJA dI gaI / usane kutrikApaNa meM jAkara eka vastu ko cAra taraha se lAne ke lie kahA- pRthvo laao| __dUkAna ke adhiSThatA deva ne miTTI kA DhelA lAkara de diyaa| . rohagupta- yaha ThIka nahIM hai !maine jo mAMgA tuma use nahIM laae| deva- pRthvI kA eka deza bhI pRthvI kahA jAtA hai, kyoMki isameM bhI pRthvItva jAti hai / isalie yaha DhelA bhI pRthvI hai| rohagupta ne kahA-apRthvI laao| deva ne jala lAkara de diyA rohagupta- nopRthvI laao| deva ne Dhele kA eka Tukar3A lAkara de diyaa| zaMkA-'no' zabda kA artha dezaniSedha mAnane para pRthvI kA bhAga hI nopRthvI kahA jAtA hai / yaha Tukar3A pRthvI ke eka deza Dhele kA eka bhAga hai| yaha to deza kA deza hai| isalie nopRthvI nahIM kahA jA sktaa| uttara- pahale prazna meM Dhele ko pRthvImAna liyA gayA hai| isa liye Dhele kA eka deza pRthvI kA eka deza kahA jA sakatA hai|ydi DhelA pRthvI nahIM hai to 'pRthvI lAo' aisA kahane para sArI pRthvI lAnI pdd'egii| yaha bAta sambhavanahIM hai| jisa taraha 'ghar3A lAo' aisA kahane para sAre ghar3e na lAkara koI khAsa ghar3A hI lAyA jAtA hai, kyoMki saba ghar3oM kA lAnA na to sambhava hai aura na saba se prayojana hI hai| vaktA kA abhipAya samajhakara kisI khAsa jagaha para rakhA huA hI ghar3A lAyA jAtA hai| isI taraha pRthvI lAmo kahane para sampUrNa pRthvI Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 zrI seThiyA jaina granthamAlA nahIM lAI jA sakatI kyoMki sArI kAlAnA asambhava hai aura usase prayojana bhI nahIM hai / isaliye vaktA kA abhiprAya samajha kara DhelA yA ITa vagairaha vastu lAI jAtI hai| prakaraNa se bhI isI bAta kA patA lagatA hai| isa prakAra jaba pRthvI ke eka deza Dhele meM pRthvI kA vyavahAra ho gayA to Dhele ke eka bhAga meM nopRthvI kA vyavahAra bhI ho sakatA hai| zaGkA-jisa taraha DhelA pRthvItva jAti vAlA hone se pRthvI hai, usI taraha Dhele kA eka deza bhI pRthvItva jAti vAlA hone se pRthvI kyoM nahIM hai ? yadi hai to use nopRthvI kyoM kahA jAtA hai ? samAdhAna-vAstava meM dele kA eka deza bhI pRthvI hI hai| upacAra se use nopRthvI kahA jAtA hai / Dhele ko jaba pRthvI mAna liyA gayA to usake eka deza meM no zabda kA prayoga karake use nopRthvI mAna liyA gayA hai / vAstava meM pRthvI aura nopRthvI eka hI haiN| rohagupta- noapRthvI laao| isa ke uttara meM deva ne delA aura jala donoM lAkara de diye / 'no' zabda ke do artha haiN| sarvaniSedha aura dezaniSedha / prathama pakSa meM do niSedhoM ke milane se 'noapRthvI' kA artha pRthvI ho gayA / isa ke uttara meM deva ne DhelA lA diyA / dezaniSedha pakSa meM apRthvI arthAt jalAdi kA eka deza hI nopRthvI kahA jAyagA / isake uttara meM deva ne jala lA diyaa| - isI taraha rohagupta ne jalAdi ke liye bhI cAra taraha ke prazna kiye| kula 144 prazna hue| ve isa prakAra the-SaDulUka ne pahile chaH mUla padArthoM kI kalpanA kI / dravya, guNa, karma, sAmAnya vizeSa aura samavAya / dravya ke nau bheda-bhUmi, jala, agni, vAyu, AkAza,kAla, dizA, AtmA aura mana |gunn 17 haiM- rUpa, rasa, Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 383 gaMdha,sparza, saMkhyA, parimANa, pRthaktva, mahattva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa aura prayatna / karma pA~ca haiM-utkSepaNa, avakSepaNa,Akuzcana,prasAraNa,gamana / sAmAnya ke tIna bheda haiM -sattA, sAmAnya, aura sAmAnya vizeSa / isa prakAra nau dravya, sataraha guNa, pA~ca karma, tIna sAmAnya, vizeSa aura samavAya ko milA kara chattIsa padArtha hote haiN| ina meM se pratyeka ke viSaya meM SaDulUka ne cAra taraha kI pRcchA kI prakRti arthAt vastu ke mUla rUpa ke viSaya meM jaise 'pRthvI' laao'| akAra ke sAtha (jisakA artha niSedha hai) 'apRthvI' lAyo / donoM ke sAtha no lagAkara jaise nopRthvI lAo aura noapRthvI lAo / isa taraha kula milA kara eka sau cavAlIsa taraha kI pRcchA huii| . kutrikApaNa deva ne tIna taraha kI vastueM lAkara dI, kyoMki cauthe vikalpa kA pahile meM antarbhAva ho jAtA hai| pRthvI kahane se DhelA, apRthvI kahane se jalAdi aura nopRthvI kahane se dele kA eka deza lAyA gyaa| isa taraha kA vyavahAra bhI vyavahAra naya ko mAna kara kiyA gayA hai kyoMki vyavahAra naya se deza aura dezI ( sampUrNavastu ) kA bheda mAnA gayA hai| nizcaya naya ke mata se to pRthvI aura apRthvI do hI vastueM haiN| deza aura dezIkA bheda isa meM nahIM mAnA gayA hai / isaliye 'nopRthvI' vAlA pakSa bhI nahIM bana sakatA / pRthvI jala vagairaha sAvayava vastuoM ke mAMgane para deva ne vyavahAra naya kA avalaMbana lekara tIna prakAra kI vastueM dIM / nizcaya naya se to do hI prakAra kA uttara ho sakatA thaa| jaba rohagupta ne jIva mAMgA to deva zuka sArikAdi le aayaa| ajIva mAMgane para patthara kA Tukar3A le aayaa| nojIva mAMgane Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 zrI seThiyA jaina granthamAlA para phira patthara le aayaa|jiiv ke Tukar3e na ho sakane ke kAraNa no zabda kA artha yahA~ para dezaniSedha sambhava nahIM hai| isaliye sarvaniSedha ko samajhakara deva duvArA patthara le aayaa| noajIva mAMgane para zuka sArikAdi le aayaa| isa prakAra jIva viSayaka pRcchAyeM hone para do hI padArtha upalabdha hue| jIva aura ajIva / tIsarI koI vastu na milii| nojIva nAma kA koI padArtha na milane para rohagupta zAstrArtha meM hAra gayA / sarvajJa bhagavAn mahAvIra ke dharma kI jaya huii| rohagupta zahara ke bAhara nikAla diyA gyaa| kahA jAtA hai usI ne bAda meM vezeSika mata kA pracAra kiyaa| usake bahuta se ziSya ho gaye / vahI mata Aja taka cala rahA hai| usa kA nAma rohagupta aura gotra ulUka thaa| chaha padArtha batAne se SaDulUka kahA jAtA hai| isI AdhAra para vaizeSika darzana aulUkya darzana kahA jAtA hai| (7) abaddhika-bhagavAn mahAvIra kI mukti ke pAMcasau caurAsI varSa bAda goSThAmAhila nAmaka sAtavAM nihava huaa| dazapura nagara meM somadeva nAma kA brAhmaNa rahatA thA / rudrasomA nAma kI usakI strI jainamata ko mAnane vAlI zrAvikA thI! unake rakSita nAmakA caudaha vidyAoM meM pAraMgata putra utpanna huaa| mAtA kI preraNA se usane AcArya tosaliputra ke pAsa dIkSA le lii| yathAkrama gyArahaaGga par3ha lie|baarhvaaN dRSTivAda bhI jitanA guru ke pAsa thA, paDha liyA / bAkI bacA huA Aryavaira svAmI se jAna liyaa| rakSita nau pUrva aura cauvIsa yavikoM meM pravINa ho gayA / kucha dinoM ke bAda mAtA ke dvArA bhejA huA phalgurakSita nAmaka usakA bhAI use bulAne ke lie AyA / vaha bhI AryarakSita ke pAsa dIkSita ho gyaa| phira donoM bhAI Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 185 mAtA pitA ke pAsa aae| AryarakSita ke upadeza se mAtA pitA tathA mAmA goSThAmAhila vagairaha sabhI parivAra ke loga dIkSita ho gaye / isa taraha dIkSA dete hue AryarakSita ke pAsa eka bar3A gaccha ho gyaa| usa gaccha meM durbalikA puSpamitra, ghRta puSpamitra aura vastra puSpamitra nAma ke tIna sAdhu the / durbalikA puSpamitra ko nau pUrSoM kA jJAna thaa| usa gaccha meM cAra pradhAna puruSa the| durbalikA puSpamitra, vindhya, phalgurakSita aura goSThAmAhila / eka dina prAcArya ke kahane se duIlikA puSpamitra vindhya ko vAcanA de rahe the| navama pUrva par3ha lene para bhI guNana na hone ke kAraNa vaha unheM vismRta ho gayA |aaryrkssit ne socA jaba aisA buddhimAna bhI sUtrArtha bhUla rahA hai to sampUrNa sUtroM ke artha kA uddhAra na ho skegaa| yaha socakara unhoMne sUtrArtha ko caraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dravyAnuyoga nAma se cAra vibhAgoM meM bAMTa diyaa| pratyeka vastu para hone vAle nayoM ke vivaraNa ko roka kara use sImita kara diyaa| ___ kucha dinoM meM ghUmate hue AryarakSitamUri mathurA pahu~ce / vahA~ bhUtaguhA vAle vyantara gRha meM Thahara gae / eka dina mahAvideha kSetra meM zrI sImandhara svAmI ke pAsa nigoda kI vaktavyatA sunate hue vismita hokara zakrendra ne pUchAbhagavan ! kyA bharatakSetra meM bhI isa samaya nigoda ke isa sUkSma vicAra ko koI jAnatA hai aura samajhA sakatA hai ? bhagavAn ne uttara diyA AyarakSita aisI prarUpaNA karate haiN| yaha sunakara AzcaryAnvita hotA huA devendra dUsare sAdhanoM ke cale jAne parabhaktipUrvaka AryarakSita ke pAsa vRddha brAhmaNa ke rUpa meM paayaa| vandanA karake AcArya se pUchA-bhagavan ! merA rogabar3ha rahA hai isalie anazana karanA cAhatA hU~ / kRpA karake batAiye merI Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 zrI seThiyA jaina pranthamAlA kitanI Ayu bAkI hai| yavikoM meM AyuzreNI para dhyAna lagA kara AcArya ne jAna liyA, yaha manuSya yA vyantara nahIM hai parantu do sAgaropama kI AyuvAlA saudharma devaloka kA svAmI hai| bur3hApe ke kAraNa nIce girI huI bhauhoM ko hAtha se Upara uThAte hue AcArya ne kahA- Apa zakrendra haiN| yaha sunakara devarAja bahuta prasanna huaa| mahAvideha kSetra kI sArI bAta kaha sunAI aura nigoda ke viSaya meM puuchaa| AryarakSita ne saba kucha vistAra se samajhA diyA / surapati ne jaba jAne kI AjJA mAMgI to AcArya ne kahA thor3I dera Thaharo / sAdhuoM ko Ane do / jisase tumheM dekhakara 'Aja kala bhI devendra Ate haiN| yaha samajhate hue ve dharma meM dRDha hoN| devarAja ne uttara diyA-bhagavan ! maiM aisA karane ke lie taiyAra hU~ kintu merA svAbhAvika divya rUpa dekhakara kama zakti hone se ve nidAna kara leNge|guru ne kahA-acchA to apane Agamana kI sUcanA dene vAlA koI cihna choDa jaao| devendra ne usa upAzraya kA dvAra dUsarI dizA meM kara diyA / lauTakara Aye hue sAdhuoM ne vismita hote hue dvAra ke viSaya meM AcArya se pUchA / sArA hAla sunakara ve aura bhI vismita hue| eka dina vihAra karate huye vedazapura nagara meM aae| unhIM dinoM mathurA nagarI meM eka nAstika aayaa| vaha kahatA thA sabhI vastueM mithyA haiN| kucha bhI nahIM hai| mAtA pitA bhI nahIM haiN| koI prativAdI nahIM hone se saMgha ne AryarakSita ke pAsa sAdhuoM ko bhejaa| vRddhatA ke kAraNa svayaM vahA~ pahu~cane meM asamartha hone se AcArya ne vAdalabdhi vAle goSThAmAhila ko bheja diyaa| usane vahA~ jAkara vAdI ko jIta liyaa| zrAvakoM ke Agraha se usa kA caturmAsa bhI vahIM huaa| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha AcArya AryarakSita ne apane pATa para durbalikA puSpamitra ko biThAne kA nizcaya kiyA kintu dUsare saba sAdhu goSThAmAhila yA phalgurakSita ko AcArya banAnA cAhate the| eka dina AcArya ne sAre gaccha ko bulA kara khaa| dekho ! ye tIna ghar3e haiN| eka meM anAja hai, dUsare meM tela aura tIsare meM ghI / unako ulTA kara dene para anAja sArA nikala jaaygaa| tela thor3A sA ghar3e meM lagA rahegA / ghI bahuta sA raha jaaygaa| ___ mUtrArtha ke sambandha meM durbalikA puSpamitra ke lie maiM dhAnyaghaTa ke samAna rahA hU~, kyoMki usane merA sArA jJAna grahaNa kara liyA hai| phalgurakSita ke prati maiM tailaghaTa ke samAna rahA hU~, kyoMki vaha sArA jJAna grahaNa nahIM kara skaa|gosstthaamaahil ke prati maiM ghRtaghaTa ke samAna rahA, kyoMki bahuta sA sUtrArtha maiMne use batAyA nahIM hai| mere sAre jJAna ko grahaNa kara lene se durbalikA puSpamitra hI tumhArA AcArya bananA caahiye| AcArya AryarakSita kI isa bAta ko sabhI ne svIkAra kara liyaa| ___ AcArya ne durbalikA puSpamitra se kahA- phalgurakSita aura goSThAmAhila ke sAtha jo merA vyavahAra thA vahI tumhArA honA caahiye| gaccha se kahA-jo bartAva Apa logoM ne mere sAtha rakaravA vahI isake sAtha rkhnaa| kisI bAta ke hone yA na hone para maiM to ruSTa nahIM hotA thA kintu yaha usa bAta ko nahIM saha skegaa|aaplogoN ko isa ke prati vinaya rakhanI caahiye| isa prakAra donoM pakSoM ko zikSA dekara AcArya devaloka padhAra ge| goSThAmAhila ne usa bAta ko sunA / mathurA se Akara pUchA, AcArya ne apane sthAna para kise gaNadhara banAyA hai ? dhAnyaghaTa vagairaha kA sArA hAla logoM se sunakara vaha bahuta dukhI huaa| alaga upAzraya meM Thahara kara durbalikA puSpamitra ke pAsa ulAhanA Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 bhI seThiyA jaina pranthamAlA dene aayaa| vahA~ jAne para saba ne usa kA sanmAna kiyA aura kahA-Apa isI upAzraya meM Thahara jAie,alaga Thaharane kI kyA AvazyakatA hai ? lekina vaha na mAnA / alaga jagaha Thahara kara durbalikA puSpamitra kI nindA ke dvArA sAdhuoM ko bahakAne kI ceSTA karane lagA, kintu koI bhI usa kI bAta nahIM mAnatA thaa| vaha abhimAna ke kAraNa durbalikA puSpamitra kA vyAkhyAna sunane bhI na jAtA kintu vyAkhyAna maNDapa meM baiTha kara cintana karate hue vindhya se saba kucha jAna letaa| __eka dina AThaveM aura naveM pUrva ke pratyAkhyAna vicAra meM haTha ke kAraNa usane vivAda khar3A kara diyaa|krmprvaad nAma ke AThaveM pUrva meM karma vicAra karate hue durbalikA puSpamitra ne vyAkhyAna diyA-- jIva ke sAtha karmoM kA saMyoga tIna taraha kA hotA hai| vaddha,baddhaspRSTa aura baddha-spRSTa-nikAcita / kaSAyarahita IryApathikI Adi kriyAoM se hone vAlA karmoM kA saMyoga baddha kahA jAtA hai| baddha karma sthiti ko binA prApta kiye hI jIva se alaga ho jAtA hai| jaise sUkhI dIvAra parapar3I huI dhUla / baddha hone ke sAtha 2 karmoM kA jIva pradezoM meM mila jAnA baddhaspRSTa kahA jAtA hai| baddhaspRSTa karma kucha samaya pAkara hI alaga hote haiN| jaise lIpI huI gIlI dIvAra para cipakAyA gayA gIlA shraattaa| ___ yaha spRSTa karma jaba tIvra kaSAya yA adhyavasAya pUrvaka bAMdhA jAtA hai aura binA bhoge chUTanA asambhava ho jAtA hai to use baddha - spRSTa nikAcita kahate haiN| bahuta gADhA ba~dhA hone se yaha kAlAntara meM bhI prAyaH phala diye binA nahIM jaataa| jaise gIlI dIvAra para lagAyA huA hastaka arthAt hAtha kA citra / tInoM taraha kA baMdha sUcIkalApa kI upamA dekara aura spaSTa kiyA jAtA hai| jo karma dhAge meM lapeTI huI sUioM ke samAna Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha hote haiM unheM baddha kahate haiN| lohe kI pattI se lapeTe hue sUcIsamUha kI taraha rahane vAle karma baddhaspRSTa kahalAte haiM / sUiyoM ko Aga meM tapAkara hathor3e se pITane para una se bane hue piNDa kI taraha jo karma hote haiM unheM baddha-spRSTa-nikAcita kahA jAtA hai| zaMkA- anikAcita aura nikAcita karmoM meM kyA bheda hai ? uttara-- anikAcita karmoM meM apavartanAdi ATha karaNa hote haiN| ve isa prakAra haiM-apavartanA, udvartanA, saMkramaNa, kSapaNa, udIraNA upazrAvaNA, nivRtti aura nikaacnaa| nikAcita karmoM ke ye ATha nahIM hote / yahI nikAcita aura anikAcita karmoMkA bheda hai| apavartanAdi kI vizeSa vyAkhyA AThaveM bola meM likhI jaaygii| karmoM kA sambandha jIva ke sAtha dUdha pAnI kI taraha yA agni aura lohapiNDa kI taraha hotA hai / yaha bAta vindhya se suna kara goSThAmAhila kahane lagA, yaha vyAkhyAna ThIka nahIM hai| yadi jIvapradeza aura karmatAdAtmya sambandha se raheMge to ve kabhI alaga nahIM ho skeNge| isa taraha mokSa kA abhAva ho jaaygaa| pUrvapakSa kI vizeSa puSTi ke lie anumAna diyA jAtA hai| karma jIva se alaga nahIM hote, kyoMki donoM kA tAdAtmya hai / jo jisa ke sAtha tAdAtmya se rahatA hai vaha usase alaga nahIM hotA / jaise-jIva se jIva ke pradeza / jIva aura karmoM kA bhI tAdAtmya (avibhAga) hai, isalie jIva se karma alaga nahIM ho sakeMge aura kisI ko mokSa nahIM milegaa| isalie ina donoM kA tAdAtmya batAne vAlA vyAkhyAna ThIka nahIM hai| isalie karmoM kA sambandha kSIranIra yA taptAyaHpiNDa kI taraha na mAnakara sA~pa aura kAMcalI kI taraha mAnanA caahie| jisa taraha kAMcalI sAMpa ko chUtI huI usake sAtha rahatI hai| usI taraha karma bhI rahate haiN| sAMpa jisa taraha kAMcalI chor3a detA hai usI taraha karma bhI chUTa Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 zrI seThiyA jaina granthamAlA jAya~ge aura mokSa bhI mila jaaygaa| goSThAmAhila ko karmoM ke viSaya meM zaMkA hone ke kucha dinoM bAda pratyAkhyAna ke viSaya meM bhI zaMkA utpanna ho gii| sabhI pratyAkhyAna binA avadhi ke karane cAhiye / jina pratyAkhyAnoM meM yAvajjIvana yA aura kisI taraha samaya kI avadhi rahatI hai unameM AzaMsA doSa lagatA hai, kyoMki yAvat jIvana tyAga karane vAle ke dila meM yahI bhAvanA banI rahatI hai ki maiM svarga meM jAkara sabhI bhoga bhoguuNgaa| isa taraha ke pariNAma se pratyAkhyAna dUSita ho jAtA hai, kyoMki zAstroM meM likhA hai duSTa pariNAmoM kI azuddhi ke kAraNa pratyAkhyAna bhI azuddha ho jAtA hai| rAga dveSa rUpa pariNAma se jo tyAga dUSita nahIM kiyA jAtA use bhAvavizuddha kahate haiN| goSThAmAhila ne jo bAta pUrvapakSa ke samarthana meM kahI, vaha vindhya ne AcArya durbalikA puSpamitra se nivedana kii| guru ne usa kI saba yuktiyoM kA khaMDana kara diyaa| vindhya ne guru kI AjJA se sArI bAta goSThAmAhila ke sAmane rkkhii| mithyA. bhimAna ke kAraNa goSThAmAhila ne usakI bAta na mAnIto guru ne svayaM bAtacIta karake samajhAne kA nizcaya kiyaa| . unhoneM karma viSayaka vivAda ko pahale nipaTAne ke lie goSThAmAhila se prazna kiyaa|ydi karmajIva ko kaMcukI kI taraha chUte haiM to kyA ve jIva ke pratyeka deza ko lapeTe rahate haiM yA sAre jIva ko arthAt zarIra ke cAroM tarapha cipake rahate haiM? ___ yadi pahalA pakSa mAna liyA jAya to karmoM ko jIva meM sarvavyApaka mAnanA pdd'egaa| haraeka pradeza ke cAroM tarapha karmAjAne se koI bhI madhya kA pradeza nahIM bacegA jahA~ karma na hoM / AkAza kI taraha karma jIva ke hara eka pradeza meM vyApta hone se sarvagata ho Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 391 jaaeNge| isa prakAra mAnane se kaJcukI kA dRSTAnta sAdhyavikala hai, kyoMki pratidezavyApakatA rUpa josambandha tuma jIva ke sAtha karmoM kA siddha karanA cAhate ho, vaha kaJcukI meM nahIM hai|' yadi zarIra ke cAroM tarapha karmoM kA sambandha mAnate hoto eka bhava se dUsare bhava meM jAte hue jIva ke sAtha karma nahIM rheNge| zarIra ke maila kI taraha ve bhI zarIra ke sAtha hI chUTa jaayeNge| karma na rahane se jIvoM kA dUsare bhava meM janma nahIM hogA aura isa taraha saMsAra kA nAza hojaaygaa| ___ yadi binA karma ke bhI saMsAra mAna liyA jAya to vrata tapasyA Adi ke dvArA kI jAne vAlI karmoM kI nirjarA vyartha ho jAyagI, kyoMki saMsAra to karma rahita hone para bhI rhegaa| isa taraha siddhoM ko bhI saMsAra meM AnA pdd'egaa| __dUsarI bAta yaha hai ki agara kaJcukI kI taraha zarIra ke bAhara hI karmoM kA sambandha mAnA jAya to zarIra ke andara hone vAlI zUla, vAta Adi kI vedanA nahIM honI cAhiye, kyoMki vedanA kA kAraNa kama vahA~ nahIM hai| agara binA kAraNa bhI antarvedanA hone lage to siddhoM ko bhI honI caahie| zaMkA-lakar3I vagairaha ke AghAta se bAhya vedanA utpanna hotI hai usI se bhItarI vedanA bhI ho jAtI hai| ___uttara- yaha ThIka nahIM hai| lakar3I Adi AghAta ke binA antarvedanA hotI hai| bAhara kisI taraha kI pIr3A na hone para bhI andara kI pIr3A dekhI jAtI hai / isaliye niyama nahIM banAyA jA sakatA ki bAhya vedanA antarvedanA ko paidA karatI hai / isa liye antarvedanA kA kAraNa karma vahA~ siddha hojAtA hai| ___yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai ki kameM bAhara rahakara bhI hRdaya meM zUla ko paidA kara detA hai, kyoMki karma yadi apanI jagaha ke Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 zrI seThiyA jaina pranthamAlA atirikta dUsarI jagaha bhI sukha duHkhAdi utpanna karane lage to devadatta ke kamoM se yajJadatta ko pIr3A pahu~cane lgegii| zaGkA- devadatta ke zarIra meM andara aura bAhara karmoM kA AnA jAnA lagA rahatA hai / isaliye ve usa zarIra ke pratyeka vibhAga meM sukha duHkhAdi phala de sakate haiN| yajJadatta ke zarIra meM nahIM de sakate, kyoMki usake zarIra meM unakA saMcaraNa nahIM hotaa| uttara- yaha kahanA bhI ThIka nahIM / isa taraha tumhArA mata badala jAyagA, kyoMki tupane karmoM kA sambandha sthAyI rUpa se kaJcukI kI taraha svIkAra kiyA hai| bAhara bhItara AnA jAnA lagA rahane se kaJcukI kA dRSTAnta ThIka nahIM baitthtaa| - dUsarI bAta yaha hai, karmoM kA saMcaraNa mAnane se bAhara aura andara vedanA kA anubhava krama se hogaa| eka sAtha nahIM / isa ke viparIta lakar3I vagairaha kI coTa lagane para bAhara aura bhItara eka sAtha hI anubhava dekhA jAtA hai| isaliye karmoM kA saMcaraNa mAnanA ThIka nahIM hai| ___ karmoM kA zarIra meM saMcaraNa mAna lene para dUsare bhava meM anugamana nahIM hogA / yahI bAta anumAna ke rUpa meM dI jAtI hai / ____karmoM kA dUsare bhava meM anugamana nahIM ho sakatA, kyoMki ve zarIra meM calate haiM / jo zarIra meM bAhara aura andara calatA phiratA hai, vaha dUsare bhava meM sAtha nahIM jAtA / jaise ucchvAsa aura niHzvAsa |krm bhI saMcaraNa zIla haiN| isaliye ina kA bhavAntaragamana nahIM ho sktaa| __zaGkA-- zAstra meM karmoM ko saMcaraNazIla batAyA hai| jaise bhagavatI sUtraprathama zataka ke prathama uddeze meM kahA hai 'calamANe calie' uttara-- bhagavatI sUtra ke usa pATha kA yaha Azaya nahIM hai ki karma calate haiM / usa kA abhiprAya hai ki jo karma pudgala Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha bhoga yA nirjarA ke dvArA jIva se alaga ho gayA vaha phira karma nahIM rahatA, kyoMki usameM sukha duHkha dene kI zakti nahIM rahatI 'arthAt karma vargaNA ke paramANu jaba taka AtmA ke sAtha sambaddha rahate haiM tabhI taka unheM karma kahA jAtA hai| tabhI taka una meM sukha duHkha dene kI zakti rahatI hai| jIva se alaga hote hI AkAza aura dUsare pudgala paramANuoM kI taraha una meM phala dene kI zakti nahIM rhtii| isaliye usa samaya unheM akarma hI kahA jaaygaa| yaha bAta usI sUtra meM Age kA pATha par3hane se spaSTa ho jAtI hai| "neraie jAva vemANie jIvAu caliyaM kamma nijjarai' arthAt nArakI se lekara vaimAnika taka ke jIvoM se jo karma calita ho jAtA hai vaha nirjIrNa hI hai| isaliye kahA hai "nirjIyamANa nirjIrNa" ityAdi / aura bhI aneka doSa hone se karmoM kA saMcaraNa mAnanA ThIka nahIM hai| use zarIra ke madhya meM bhI sthita mAnanA caahie| isI bAta ko pramANa se siddha karate haiM / zarIra ke madhya meM bhI karma rahatA hai / kyoMki vedanA hotI hai / jahA~ vedanA hotI hai vahA~ karma avazya rahatA hai| jaise tvacA pr| zarIra ke madhya meM bhI vedanA hotI hai| isalie vahA~ karma rahatA hai| ___ dUsarI bAta yaha hai-- karmoM ko baMdha mithyAtvAdi ke kAraNa hotA hai aura mithyAtvAdi jisa taraha jIva ke bAhya pradezoM meM rahate haiM usI taraha madhya pradezoM meM bhI rahate haiM tathA jisa taraha madhya pradezoM meM rahate haiM usI taraha bAhya pradezoM meM bhI rahate haiN| mithyAtva Adi samasta jIva meM rahane vAle adhyavasAya vizeSa haiM / isaliye mithyAtvAdi karmabandha ke kAraNa jaba samasta jIva meM rahate haiM to unakA kArya karmabandha bhI sabhI jagaha hogaa| ataH agni lohapiNDa aura kSIranIra kI taraha jIva ke sAtha karmatAdAtmya sambandha ke sAtha rahate haiM, isI pakSa ko satya mAnanA caahiye| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 bhI seThiyA jaina pranthamAlA zaMkA- jIva aura karma kA tAdAtmya mAnane se unakA kabhI bheda na hogaa| isa taraha mokSa kA abhAva ho jaaygaa| . . uttara- jisa taraha sone aura maila ke Apasa meM mile hone para bhI auSadhiyoM dvArA ve alaga kiye jA sakate haiN| isI taraha jJAna aura kriyA ke dvArA karma bhI jIva se alaga kiye jA sakate haiM / mithyAtva Adi ke dvArA jIva ke sAtha karmoM kA baMdha hotA hai| samyagjJAnAdi mithyAtva Adi ke zatru haiN| isaliye unase karmoM kA nAza honA svAbhAvika hI hai| tumane jo anumAna banAyA thA- karma jIva se alaga nahIM hotA, kyoMki donoM kA tAdAtmya sambandha hai| vaha bhI anaikAntika hai, kyoMki dUdha pAnI, sonA patthara Adi padArtha paraspara tAdAtmya se sthita hone para bhI alaga alaga ho jAte haiN| isa prakAra jJAna aura kriyA ke dvArA karmoM kA nAza siddha ho jAne para mokSa meM koI anupapatti nahIM raha jaatii| karma viSayaka vivAda ko dUra karake AcArya ne pratyAkhyAna ke viSaya meM kahanA zurU kiyaa| tumane kahA- binA parimANa ke kiyA jAne vAlA pratyAkhyAna hI acchA hai| isameM 'binA parimANa zabda' kA artha kyA hai ? ___ kyA jaba taka zakti hai taba taka ke tyAga ko aparimANa kahate haiM, yA bhaviSya meM sadA ke liye kiye jAne vAle tyAga ko, athavA parimANa kA nizcaya binA kiyehI jotyAga kiyA jAya? pahile pakSa meM zakti hI usa tyAga kA parimANa bana gaI / isa taraha jisa bAta kA niSedha kiyA jA rahA hai vahI dUsare zabdoM meM mAna lI / jaba taka zakti rahegI taba taka maiM isa kAma ko na karU~gA, isameM spaSTa rUpa se samaya kI avadhi AjAtI hai| jisa taraha sUrya kI kriyA se ghaMTA minaTa Adi kA samaya Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 395 niyata hotA hai usI taraha yahA~ zaktikriyA se pratyAkhyAna kI avadhi nizcata kI gii| ise mAna lene para aparimANa pakSa kI hAni hotI hai, kyoMki zakti rUpa kriyA se anumita kAla yahA~ mAna hI liyA gayA hai| AzaMsA doSa tumane jI hamAre pakSa meM diyA thA, vaha tumhAre pakSa meM bhI samAna hai / zakti ke bAda isa vastu kA sevana karU~gA isa taraha kI AzaMsA yahA~ bhI ho sakatI hai| ___ yathAzakti rUpa aparimANa tyAga mAna lene se jIvita puruSa ke saba bhoga bhogate hue bhI koI doSa na lgegaa| haraeka bAta meM vaha kaha sakatA hai, merI zakti itanI hI hai| merA tyAga pUrA ho gyaa| aba kucha bhI karane para vaha na TUTegA / isa taraha vratoM ko icchA para calAnA jinazAsana ke viruddha hai| pratyeka vyakti ko 'merI itanI hI zakti thI' isa bAta kA sahArA mila jAyagA / vratoM kI avyasthA ho jAyagI / icchA hone parazakti kA sahArA lekara vaha manacAhI bAta kara legA aura phira bhI kahegA mere vrata haiN| bArabAra sevana karegA aura vratI bhI banA rhegaa| vratoM ke aticAra, unake hone para prAyazcitta, eka vrata ke bhaGga hone para sAre vratoM kA bhaGga honA AdimAgamokta bAteM vyartha ho jAya~gI / isalie yathAzakti vAlA pakSa ThIka nahIM hai| bhaviSya meM sadA ke lie hone vAlA niyama aparimANa hai| yaha dasarApakSa bhI ThIka nahIM hai| isa prakAra koI saMyamI svarga meM jAkara bhoga bhogane se bhagnavata vAlA ho jAyagA, kyoMki usakA vrata sadA ke liye hai| dUsare bhava meM jAkara bhI bhoga bhogane se vrata kA TUTanA mAnanA pdd'egaa| isa prakAra siddha bhI saMyata gine jAyeMge, kyoMki sadA ke lie kiye gaye pratyAkhyAna ke kAla meM ve bhI AjAte haiN| jaise yAvajjIvana tyAga karane vAle sAdhu kA jIvana kaal| siddha ko saMyata mAnane se Agamavirodha hotA hai, kyoMki zAstra meM Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 zrI seThiyA jaina granthamAlA likhA hai, siddha na saMyata haiM naasaMyata haiM aura na saMyatAsaMyata haiN| __sadA ke liye tyAga mAnane para pauruSI,do pauruSI, ekAsana, upavAsAdi kA koI sthAna na rahegA, kyoMki ina saba kA samaya kI sImA ke sAtha hI tyAga hotA hai| jaise pauruSI eka pahara taka, do pauruSI do pahara taka / ekAsanA bhI eka dina ke liye hI hotI hai| isaliye dUsarA pakSa bhI ThIka nahIM hai| tIsare apariccheda rUpa aparimANa pakSa kA khaNDana karate haiN| isa pakSa meM bhI ve hI doSa Ate haiM, kyoMki binA kAla parimANa ke pratyAkhyAna yA tyAga karane vAlA usakA pAlana ghar3I, do ghar3I karegA yA bhaviSya meM sadA ke liye? pahile pakSa meM anavasthA hai, kyoMki yadi vaha eka ghar3I pAlana karatA ho to do ghar3I kyoM na kare ?do ghar3I karatA ho to tIna kyoM nahIM kara letA ? isa prakAra koI vyavasthA nahIM rhtii| dUsarA pakSa bhI ThIka nahIM hai, kyoMki isase marane ke bAda bhI bhoga bhogane se vrata kA TUTanA mAnanA par3egA / siddha bhI saMyata ho jAya~ge / ekAsanAdi pratyAkhyAna na hoNge| inhIM doSoM ko haTAne ke liye zAstra meM sAdhuoM ke liye yAvajjIvana tyAga kA vidhAna kiyA gayA hai / isase vrata bhI nahIM TUTane pAte aura doSa bhI nahI lgte| __ zaMkA-- yAvajjIvana pada lagAne se ' marane ke bAda maiM bhogoM ko bhoga~gA' isa taraha kI AzaMsA banI rahatI hai| isaliye AzaMsA doSa hai| uttara- dUsare janma meM bhoga bhogane ke liye yAvajjIvana pada nahIM lagAyA jAtA |saadhu ke liye svarga kI AkAMkSA niSiddha hai| vaha to saba kucha mokSa ke liye hI karatA hai| isaliye AzaMsA doSa kI sambhAvanA nahIM hai / dUsare janma meM vrata na TUTane pAveM Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jaina siddhAnta bola saMgraha 397 isIlie yAvajjIvana pada lagAyA jAtA hai| virati kA AvaraNa karane vAle karmoM kA kSayopazama hone se isa janma meM vratoM kA pAlana apane adhIna hai / svarga meM una karmoM kA udaya hone se apane hAtha kI bAta nahIM hai| vahA~ vrata kA pAlana zakya nahIM hai / isIliye isa janma ke liye tyAga kiyA jAtA hai| agale janma meM vrata TUTane na pAveM, isaliye 'yAvajjIvAe' pada lagAyA jAtA hai| prAzaMsA doSa kI vahA~ sambhAvanA nahIM hai| zaMkA- vrata bhaGga se Darakara yAvajjIvAe pada lagAne kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki marane para jIva mokSa meM calA jaaygaa| vahA~ kAmabhogoM ke na hone se vrata TUTane nahIM pAyeMge / uttara- Aja kala yahA~ se koI mokSa meM nahIM jaataa| mahAvideha kSetra meM se bhI sabhI kA jAnA nizcita nahIM hai| zaMkA- jo jIva mokSa jAtA hai usake liye to aparimANa pratyAkhyAna hI ThIka hai| ___uttara- yaha bhI ThIka nahIM hai / jo jIva mukta ho gayA, apanA prayojana siddha kara cukA phira use vratoM kI AvazyakatA nahIM hai| jo vyakti yaha jAnatA hai ki maiM marakara svarga meM jAU~gA, vaha agara ' yAvajjIvAe' pada ko chor3akara tyAga kare to use mRSAvAda doSa bhI lgegaa| dUsarI bAta yaha hai ki yaha tyAga marane taka ke liye hI hotA hai yA usase bAda ke liye bhI ? yadi dUsarA pakSa mAnate ho to svarga meM vratoM kA TUTanA mAnanA par3egA / yadi marane taka ke liye hI tyAga hai to 'yAvajjIvAe' pada dene meM hAni hI kyA hai ? mana meM yAvajjIvAe tyAga kA nizcaya karake Upara se na bole to mAyA hI kahI jAyagI kyoMki mana meM kucha aura vacana se kucha aur| yadi tyAga jIvana paryanta hI karanA hai to vacana se use Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 zrI seThiyA jaina granthamAlA kaha dene para koI doSa nahIM laga sakatA / zAstroM meM vacana kI apekSA mana ko pradhAna batAyA hai| vacana para kucha bhI nirbhara nahIM hai| doSAdoSa ko vyavasthA bhI mana para hI Azrita hai / __zAstra meM AyA hai-- eka vyakti ne trividha AhAra tyAga karane kA adhyavasAya kiyaa| caturvidha AhAra ke tyAga kI Adata hone se usake muMha se nikalA 'cAra taraha ke AhAra kA tyAga karatA huuN|' isa taraha kA uccAraNa hone para bhI usakA tyAga trividhAhAra hI mAnA jaaygaa| caturvidha AhAra vacana se kahane para bhI mana meM na hone se nahIM mAnA jAyagA / isa prakAra Agama bhI mana ke sAmane vacana ko apramANa mAnatA hai / yadi mana meM yAvajjIvana tyAga kI bhAvanA hai to utanA hI tyAga mAnA jaaygaa| vacana se aisA na kahane para mithyAtva doSa lgegaa| __ isa prakAra yuktiyoM se samajhAyA jAne para bhI jaba vaha nahIM mAnA to puSpamitra use gaccha ke dUsare bahuzruta aura sthaviroM ke pAsa legye| unhoMne bhI kahA, jaisA prAcArya kahate haiM, vahI ThIka hai / AcArya AryarakSita ne bhI aisA hI kahA thA, nyUnAdhika nahIM / goSThAmAhila ne kahA-Apa RSiloga kyA jAnate haiM ? jaisA maiM kahatA hU~, tIrthaGkaroM ne vaisA hI upadeza diyA hai| sthavira bole- tuma jhUThI jidda kara rahe ho / tIrthaGkaroM kI azAtanA mata kro| tuma isa viSaya meM vizeSajJa nahIM ho / ___ isa prakAra vivAda bar3ha jAne para unhoMne saMgha ikaTThA kiyaa| sAre saMgha ne devatA ko bulAne ke liye kAyotsarga kiyaa| isase bhadrikA nAma kI devI aaii| vaha bolI-AjJA dIjie, kyA karU~?vAstavika bAta ko jAnate hue bhI saba logoMko vizvAsa dilAne ke liye saMgha ne kahA-'mahAvideha kSetra meM jAkara tIrthaGkara se puucho| kyA durbalikA puSpamitra aura saMgha kI bAta saccI hai, athavA goSThAmAhila kI? Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jaina siddhAnta bola saMgraha 399 vaha bolI- mahAvideha kSetra meM gamanAgamana karate samaya hone vAle vighnoM ko dUra karane ke liye Apa loga phira kAyotsarga kIjie, jisase maiM nirvighna calI jAU~ / saMgha ne vaisA hI kiyA / vaha bhagavAn ko pUcha vApisa Akara bolI-bhagavAn pharamAte haiM-durbalikA puSpamitra aura saMgha kI bAta ThIka hai| goSThAmAhila jhUThA hai aura yaha sAtavAM nihnava hai| yaha sunakara goSThAmAhila bolA- yaha thor3I Rddhi vAlI hai| tIrthaGkara bhagavAn ke pAsa jAne kI tAkata isameM nahIM hai| __ isa prakAra bhI jaba vaha nahIM mAnA to saMgha ne use bAhara nikAla diyA / AlocanA, pratikramaNa tathA ThIka mArga kA avalaMbana kiye binA hI usakA dehAnta ho gyaa| isa prakAra sAtavAMgoSThAmAhila nAma kA nihnava samApta huaa| (8) voTika nihnava- sthAnAGga sUtra ke sAtaveM bola ke prakaraNa meM sAta hI nihnava haiM / mUla sUtra meM inhIM kA nirdeza hai / haribhadrIyAvazyaka, aura vizeSAvazyaka bhASya meM Adi zabda ko lekara AThaveM voTika nAma ke nihnavoM kA varNana kiyA hai| sAtha meM pahile ke sAta nihnavoM ko dezavisaMvAdI batAkara inheM prabhUtavisaMvAdI kahA hai / zvetAmbara samAja meM yahI kathA digambaroM kI utpatti kA AdhAra mAnI jAtI hai| isakI aitihAsika satyatA ke vicAra meM na par3akara yahA~ para usakI kathA vizeSAvazyaka bhASya ke anusAra dI jAtI hai| bhagavAna mahAvIra kI mukti ke chaH sau nau varSa bAda voTika nAma ke nidavoM kA mata zurU huaa| rathavIrapura nagara ke bAhara dIpaka nAma kA udyAna thaa| vahA~ bhAryakRSNa AcArya prAe / usI nagara meM sahasramalla zivabhUti nAma kA rAjasevaka rahatA thA / rAjA kI vizeSa kRpAdRSTi Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI seThiyA jaina pranyamAlA hone se vaha nagara meM vilAsI banakara ghUmatA phirtaa| AdhI rAta bIta jAne para ghara lautttaa| eka dina usakI strI ne apanI sAsa se kahA- Apake putra ne mujhe to dukhI kara diyaa| ve kabhI rAta ko samaya para ghara nahIM Ate / nIMda aura bhUkha ke mAre taMga ho jAtI huuN| ___ usakI sAsa ne kahA- beTI ! agara yaha bAta hai to tuma Aja so jAo / maiM jAgatI rhuuNgii| bahU ne vaisA hI kiyA |vRddhaako jAgate hue jaba AdhI rAta bIta gaI, zivabhUti ne Akara AvAja dI, 'kivAr3a kholo'| mAM ne krodha meM Akara kahAduSTa ! isa samaya jahA~ kivAr3a khule rahate haiM vahIM cale jaao| tere pIche lagakara apanI jAna kauna de? . krodha aura ahaMkAra se bharA huA vaha vahA~ se cala diyA / ghUmate hue khule dvAra vAle sthAnaka ko dekhaa| vahA~ sAdhu mahArAja dharmadhyAna kara rahe the| unake pAsa jAkara vandanA karake usane dIkSA maaNgii| rAjavallabha aura mAtA tathA patnI ke dvArA udvejita jAnakara unhoMne dIkSA na dii| .. ___ svayameva dIkSA lekara apane Apa loca karake vaha sAdhu bana gayA / dUsare sAdhuoM ne use veza de diyA aura saba ke saba dUsarI jagaha vihAra kara ge| kucha dinoM bAda phira vahA~ aae| rAjA ne zivabhUti ko eka bahumUlya kambala diyA / AcArya ne zivabhUti se kahA- isa bahumUlya kambala se mArga meM bahuta sI bAdhAeM khar3I hone kI sambhAvanA hai| isalie tumheM yaha nahIM lenA cAhiye / zivabhUti ne kambala chipAkara rakha liyaa| gocarI vagairaha se lauTa kara use sambhAla letA aura use kisI kAma meM nahIM laataa| guru ne usake mUrkhAbhAva ko dUra karane ke liye eka dina Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha jaba vaha bAhara gayA huA thA, usase binA pUche hI kambala ko phAr3akara paira poMchane ke kapar3e banA diye / zivabhUti ko yaha jAna kara mana hI mana bahuta krodha aayaa| eka dina kI bAta hai ki guru jinakalpiyoM kA varNana kara rahe the| unhoMne kahA-jinakalpI do taraha ke hote haiN| pANipAtra ( hAtha hI jina ke pAtra haiM arthAt pAsa meM kucha na rakhane vAle)aura pratigraha (pAtra vagairaha ) rakhane vAle / inameM bhI pratyeka ke do bheda haiM--prAvaraNa (zarIra Dhakane ke lie vastra rakhane vAla) aura aprAvaraNa (bilkula vastra na rakhane vaale)| do, tIna, cAra, pA~ca, nau, dasa, gyAraha aura bAraha, isa taraha jinakalpI kI upadhiyoM ke ATha bheda haiN| (1) kucha jinakalpiyoM ke pAsa rajoharaNa aura mukhavatrikA nAma kI do hI upadhiyA~ hotI haiN| ( 2 ) kucha ke pAsa tIna, do pahale kI aura eka kalpa arthAt kambalAdi upakaraNa / (3) do kalpoM ke sAtha cAra upadhiyA~ ho jAtI haiN| (4) tIna kalpoM ke sAtha pA~ca / (5) mukhavastrikA rajoharaNa aura sAta taraha kA pAtraniryoga / isa prakAra nava taraha kI upadhi ho jAtI hai| pAtraniryoga isa prakAra hai- pAtra, pAtra bAMdhane kA kapar3A, pAtra rakhane kA kapar3A, pAtra poMchane kA kapar3A, paTala (bhikSA ke samaya pAtra para DhakA jAne vAlA vastra),rajatrANa (pAtra lapeTane kA kapar3A)auragucchaka (pAtra sApha karane kA vstrkhNdd)| (6) inhIM ke sAtha eka kalpa milAne se dasa taraha kI upadhi ho jAtI hai| (7) do milAne se gyAraha taraha kI / (8)tIna milAne se bAraha taraha kii| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 zrIseThiyA jaina granthamAlA isa prakAra jinakalpI kA varNana sunakara zivabhUti ne kahA, Aja kala audhika (vastra pAtrAdi nitya kAma meM Ane vAlI)aura aupagrahika (Apatti Ane para saMyama kI rakSA ke lie kAma meM lAI jAne vAlI)rUpa itanI upadhi kyoM grahaNa kI jAtI hai ?vahI jinakalpa kyoM nahIM aGgIkAra kiyA jAtA?guru ne kahA-usa taraha kI zArIrika zakti aura saMhanana na hone se Aja kala usakA pAlana koI nahIM kara sktaa| dUsarI bAtoM kI taraha isakA bhI jambUsvAmI ke bAda viccheda ho gyaa| zivabhUti ne kahA- mere rahate usakA viccheda kaise ho sakatA hai ? maiM usakA pAlana karU~gA / paralokArthI ko niSparigraha hokara jinakalpa kA hI avalambana karanA cAhie / kaSAya, bhaya, mUrchA Adi doSa paidA karane vAle isa anarthakArIparigraha se kyA prayojana ? isIlie zAstra meM sAdhu ko niSparigraha kahA hai| jinendra bhagavAn bhI vastra dhAraNa nahIM karate the / isa lie binA vastra rahanA hI ThIka hai| ___ guru ne kahA- yadi yaha bAta hai to bahuta se vyaktiyoM ko deha ke viSaya meM bhI kapAya, bhaya, mUrkhAdi doSa hote haiN| isalie vrata lete hI use bhI chor3a denA caahie| zAstra meM jo niSparigrahatva kahA hai usakA artha hai dharmopakaraNa meM bhI mULa kA na honA / mUrkhA kA na honA hI niSparigrahatva hai| dharmopakaraNoM kA sarvathA tyAga niSparigrahatva nahIM hai| jinendra bhI sarvathA vastra rahita nahIM hote the / zAstra meM likhA hai- 'caubIsoM jinendra eka vastra ke sAtha nikale the|' . isa prakAra guru aura dUsare sthaviroM dvArA samajhAyA jAne para bhI kaSAya aura mohanIya ke udaya se usane apanA Agraha na chor3A / kapar3e chor3akara calA gyaa| eka dina vaha bAhara ke Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 403 udyAna meM ThaharA huA thA / usakI bahina uttarA darzana karane AI / apane bhAI ko nagna dekhakara usane bhI kapar3e chor3a diye| jaba vaha nagara meM bhikSA ke liye gaI to eka vezyA ne dekha liyaa| usake bIbhatsa rUpa ko dekhakara janatA striyoM se ghRNA na karane laga jAya, isa Dara se vezyA ne usakI binA icchA ke bhI kapar3e pahinA diye / yaha sArI bAta uttarA ne zivabhUti se khii| binA vastra kI strI bahuta bIbhatsa aura lajjanIya ho jAtI hai, yaha socakara usane kahA- tuma isI taraha rho| kapar3e mata chodd'o| ye tumheM devatA ne die haiN| zivabhUti ke kauNDinya aura koDavIra nAma ke do ziSya hue|kaunnddiny aura koDavIra ke bAda ziSyaparamparA calane se voTikadRSTi' pracalita ho gii| zivabhUti aura usa ke guru meM jozaMkA samAdhAna huA, vizepAvazyakabhASya ke anusAra use yahA~ spaSTa rUpa se diyA jAtA hai| zivabhUti- sAdhu ko parigraha nahIM rakhanA cAhie, kyoMki vaha kaSAya, bhaya aura mULa Adi kA kAraNa hai| zAstra meM kahA gayA hai, acelapariSaha ko jItane vAlA hI sAdhu hotA hai / yaha pariSaha kapar3A chor3ane vAle ko hI ho sakatA hai| Agama meM tIna hI kAraNoM se vastra pahinane kI anumati dI gaI hai- lajjA yA saMyama kI rakSA ke lie, jugupsA--janatA meM hone vAlI nindA se bacane ke liye aura saradI garamI tathA macchara Adi ke pariSaha se bacane ke liye / ina yuktiyoM se siddha hotA hai ki sAdhu ko acela arthAt binA vastra ke hI rahanA caahie| AcArya AryakRSNa- jo kaSAya kA kAraNa hai vaha parigraha hai aura parigraha mokSArthI ko chor3a hI denA caahie| agara yaha tumhArA ekAnta niyama hai to zarIra bhI chor3a denA cAhie, kyoMki vaha bhI kaSAya kI utpatti kA kAraNa hai| . Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 zrI seThiyA jaina granthamAlA duniyA meM aisI koI bhI vastu nahIM hai jo apane yA dUsare meM kaSAya kI utpatti kA kAraNa na bne| isa taraha zruta aura cAritra bheda vAlA dharma bhI chor3a denA hogA, kyoMki vaha bhI kisI anyamatAvalambI ke lie kaSAya kA kAraNa hai| tInoM lokoM ke bandhu, binA hI kAraNa saba prANiyoM para upakAra karane vAle bhagavAn bhI nikAcita karmoM ke udaya se gozAlaka aura saMgama kI kapAya kA kAraNa bana gae / isI taraha bhagavAn kA batAyA huA dharma, usa dharma ko mAnane vAle sAdhu aura dvAdazAGgI rUpa pAgama bhI isa dharma ko na mAnane vAloM kI kaSAya kA kAraNa hai, vaha bhI agrAhya ho jaaygaa| ataH jo kaSAya kA kAraNa hai, use chor3a denA cAhie yaha ekAnta niyama nahIM hai| zaGkA- zarIra se lekara jinadharma taka jo padArtha ginAe haiM, ve kaSAya ke kAraNa hone para bhI parigraha nahIM haiM, kyoMki unakA grahaNa mokSasAdhana mAnakara kiyA jAtA hai| uttara-zuddha aura bhikSA yogya vastra pAtrAdi upakaraNa bhI agara mokSa sAdhana mAnakara grahaNa kie jAyaM to parigraha kaise raheMge, kyoMki donoM jagaha bAta eka sarIkhI hai ? mULa kA kAraNa hone se bhI vastrAdi ko parigraha aura tyAjya kahA jAya to zarIra aura AhAra bhI mULa kA kAraNa hone se tyAjya ho jaayeNge| isalie jo sAdhu mamatva aura mUrchA se rahita haiM, saba vastuoM meM anAsakta haiM unake vastrAdi ko parigraha nahIM kahA jA sktaa| __jo vastra sthUla haiM, bAhya haiM,agni yA cora vagairaha ke upadrava se kSaNa bhara meM naSTa ho sakate haiM, saralatA se prApta ho sakate haiM, kucha dinoM bAda svayaM jIrNa ho jAte haiM,zarIra kI apekSA bilkula taccha haiM, unameM bhI jo manuSya mUrchA karatA hai,zarIra meM to usa Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 405 kI mULa avazya hI hogI, kyoMki zarIra kahIM kharIdA nahIM jA sakatA / vastrAdi kI apekSA bahuta durlabha hai / antaraGga hai| adhika dina Thaharane vAlA hai aura vizeSa kAryoM ko siddha karane vAlA hai| zaMkA-zarIrAdi kI mUrchA alpa hotI hai / vastroM meM adhika hotI hai / isalie zarIra meM mUrchA hone para bhI nagna zramaNa kahe jAyeMge, vastrAdi rakhane vAle nhiiN| uttara--vastra ke rakhane yA na rakhane se hI koI tyAgI yA bhogI nahIM banatA / pazu, bhIla aura bahuta se dUsare manuSya bahuta thor3A parigraha hone para bhI garIbI ke kAraNa mana meM dukhI hote hue dhana na hone para bhI santoSa kA abhAva hone se lobhAdi kaSAya ke vazIbhUta hokara dUsare ke dhana kA cintana karate hue ananta koM ko bAMdha lete haiN| ve adhikatara naraka gati ko prApta karate haiM / dUsarI tarapha mahAmuniyoM ko koI vyakti upasargAdi kI buddhi se agara mahAmUlyavAn vastra AbharaNa aura mAlA vagairaha pahinA detA hai, zarIra para candana Adi kA lepa kara detA hai, to bhI ve sabhI taraha kI Asakti se alaga rahate haiN| zrAtmAko nigRhIta karate hue, lobhAdi kaSAya zatraoM ko jItakara vimala kevalajJAna prApta karake mokSa pahu~ca jAte haiM / isalie jinakI AtmA vaza meM nahIM hai, jo mana meM dukhI hote rahate haiM unake nagna hone se kucha bhI lAbha nahIM hai| bhaya kA kAraNa hone se vastrAdi ko tyAjya kahanA bhI yukti yukta nahIM hai| AtmA ke jJAna, darzana aura cAritra ko bhI unakA upaghAta karane vAle mithyAtva se bhaya hai| zarIra ko jaMgalI jAnavaroM se bhaya hai / isalie unheM bhI parigraha mAnakara chor3a denA pdd'egaa| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 zrI seThiyA jaina granthamAlA raudradhyAna kA kAraNa hone se vastrAdi parigraha haiN| isaliye unheM chor3a denA caahie| yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| zAstra meM raudradhyAna cAra taraha kA batAyA hai| (1) hiMsAnubandhI- hiMsA kA satata cintana / (2) mRSAnubandhI-asatya kA cintana / (3) steyAnubandhI-corI kA cintana |(4)sNrkssnnaanubndhii-coraadi ko mArakara bhI apane dhana ko bacAne kA cintn| __ yadi rakSAdi kI cintA hone se vastrAdi saMrakSaNAnubandhI raudradhyAna ke kAraNa haiM to dehAdi bhI isIliye raudradhyAna ke kAraNa bana jAte haiM, kyoMki unheM bhI agni, cora, jaMgalI jAnavara sA~pa, viSa aura kaNTakAdi se bacAne kI cintA banI rahatI hai / saMsAra meM sonA, pInA, khAnA, jAnA, ThaharanA Adi mana vacana aura kAyA kI jitanI kriyAeM haiM, ve saba asaMyata puruSoM ke lie, jinakA adhyavasAya ThIka nahIM hotA, bhaya kA kAraNa bana jAtI haiM / ve hI saMyata aura prazasta adhyavasAya vAle puruSoM ke liye mokSa kA sAdhana hotI haiM / isaliye vastrAdi svIkAra karane para bhIsAdhuoM ko,jinhoMne kaSAya kA mUla se nAza kara diyA hai,sAdhAraNa manuSyoM kI taraha bhaya mUrchAdidoSa nahIM lgte| vastrAdi parigraha haiM, kyoMki modi ke kAraNa haiM, jaise-sonA cA~dI / agara isI anumAna se vastrAdi ko parigraha siddha kiyA jAtA. hai, to hama bhI isI taraha kA dUsarA anumAna banAkara kanaka aura kAminI ko aparigraha siddha kara sakate haiN| jaisephanaka aura yuvati, jo sahadharmiNI mAnakara grahaNa kI gaI hai, parigraha nahIM haiM, kyoMki zarIra ke lie upakArI haiM, jaise aahaar| yuvati kA zarIra ke lie upayogI honA prasiddha hI hai| sonA bhI viSanAzaka hone se zarIra kA upakArI hai|shaastr meM isake ATha guNa batAye gaye haiN| viSaghAta, rasAyana, maGgala, chavi, naya, Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha pradakSiNAvarta, bhArIpana aura kuSThanAza / zaMkA- agara yaha bAta hai to parigraha aura aparigraha kA bheda hI naSTa ho jAyagA |suvrnn vagairaha jo parigraha rUpa se prasiddha haiM unheM Apane aparigraha siddha kara diyA / dehAdi ko, jinheM koI bhI parigraha nahIM kahatA, parigraha siddha kara diyaa| Apa kA anumAna hai- deha parigraha hai, kyoMki kaSAyAdi kA kAraNa hai| jaise-sonA / aba Apa hI batAie parigraha kyA hai ? aura aparigraha kyA hai ? uttara- vAstava meM koI bhI vastu parigraha yA aparigraha nahIM hai / jahA~ para dhana, zarIra, AhAra, kanaka Adi meM mRcchA hotI hai, vahIM parigraha hai / jahA~ mUrchA nahIM hai vahA~ parigraha nahIM hai| zaMkA- vastroM se saMyama kA kyA upakAra hotA hai ? uttara- sUta aura Una ke kapar3oM se zIta kA nivAraNa hotA hai|shiitaat vyakti ArtadhyAna karatA hai| zIta kA nivAraNa hone se ArtadhyAna nahIM hotA / vastroM ke abhAva meM loga zIta nivAraNa karane ke lie agni jalAte haiN| usameM bahuta se trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA hotI hai / kapar3e hone para isa kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki isake binA hI zItanivRtti ho jaaygii| jo sAdhu rAtrijAgaraNa karate haiM, unake lie niyama hai ki ve cAroM kAloM kA grahaNa kreN| barpha vAlI ThaMDI rAta meM kapar3e hone se sAdhuoM kI svAdhyAya aura dhyAna nirvighna ho sakate haiN| AdhIrAta ke uparAnta Upara se giratI huI sacita pRthvI se bacane ke lie inakI AvazyakatA hai| osa, varSA, barpha aura Upara se giratI huI sacitta dhUli tathA dIpaka vagairaha kIprabhA se bacane ke lie vastroM kI AvazyakatA hai mRta ke Upara Dhakane ke lie tathA use nikAlate vakta or3hAne ke Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 zrI seThiyA jaina granthamAlA liye tathA bImAra ke liye bhI vastra kI AvazyakatA hai| mukhavatrikA, rajoharaNAdi upakaraNa bhI yathAvasara saMyama ke upakArI haiN| . nagara yA gA~va meM par3I huI bImArI kI dhUla vagairaha se bacane ke liye bhI mukhavatrikA kI AvazyakatA hotI hai| rAtri meM kisI vastu ko lene yA rakhane ke liye tathA zAstra yA pATa vagairaha ko idhara udhara haTAne se pahale pUMjane ke liye rajoharaNa kI AvazyakatA hai| yaha sAdhu kA cihna bhI hai| gupta agoM ko Dhakane ke liye tathA jugupsAnivRtti ke liye colapaTTA bhI rakhanA caahie| jina ke andara dvIndriyAdi jIva paidA ho gaye hoM, aise sattu, gorasa, drAkSAdi ke pAnI meM par3e hue jIvoM kI rakSA ke liye pAtroM kI AvazyakatA hai| binA pAtroM ke hAtha meM liye hue gorasAdi idhara udhara gira jAyeMge, isase unameM par3e hue jIvoM kI hiMsA hogI / pAtroM dvArA unheM doSarahita sthAna para paraThane se hiMsA baca jAtI hai| binA pAtroM ke hAtha meM ghI, dUdha vagairaha padArtha lene se nIce gira jAya~ge, usase nIce calate hue kIr3I kunthu Adi prANiyoM kI hiMsA hogii| hAtha dhone vagairaha meM jo pazcAtkarmadoSa lagate haiM,unase bacane ke liye bhI inakI AvazyakatA haiN| azakta, bAlaka, durbala aura vRddha vagairaha ke upakAra ke lie bhI pAtra Avazyaka haiM / kyoMki pAtra rahane para unameM gRhasthoM se bhojana lAkara azakta ko diyA jA sakatA hai| pAtroM ke binA yaha honA kaThina hai|paatr rahane paraAhAra lAkara dUsare sAdhuoM ko dene se dAna dharma kI siddhi hotI hai tathA vaiyAttya tapa hotA hai| pAtra rahane se labdhi vAle aura binA labdhi kezakta aura azakta, vahA~ ke nivAsI aura pAhune saba samAna rUpa se svastha hokara Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mI jaina siddhAnta bola hara ki AhAra kara sakate haiM, kyoMki pAtra meM lAkaraeka dUsare ko AhAra diyA jA sakatA hai| mAtraka kI bhI bahuta sIbAtoM ke lie AvazyakatA hai, isalie pAtra aura mAtraka donoM kA rakhanA Avazyaka hai| ___sAdhu ko sAre parigraha kA tyAga hotA hai, yaha bAta jo zAstroM meM likhI hai, usakA yahI abhiprAya hai ki sAdhu ko kisI bhI vastu meM mUcchoM nahIM honI caahie| kisI vastu ko.na rakhanA usakA abhiprAya nahIM hai| tIrthaGkara bhagavAn anupama dhairya aura saMhanana vAle hote haiN| chadmasthAvasthA meM bhI cAra jJAna ke dhAraka hote haiM / atyadhika parAkrama zAlI hote haiM / unake hAtha meM chidra nahIM hotA, isalie pANipAtra hote haiN| sabhI pariSahoM ko jIte hue hote haiM / kapar3e na hone para bhI unako saMyamavirAdhanA Adi doSa nahIM lgte| isa kAraNa se tIrthaGkaroM ke lie vastra saMyama kA sAdhaka nahIM hotaa| ve binA vastroM ke bhI saMyama kI pUrNa rakSA kara sakate haiN| zaMkA- yadi tIrthaGkara vastra dhAraNa nahIM karate to sabhI tIrthaGkara eka vastra ke sAtha dIkSA lete haiM ' yaha ukti asaMgata ho jaaygii| uttara- yadyapi tIrthaGkaroM ko saMyama ke lie vastroM kI jarUrata nahIM par3atI to bhI ve cAhate haiM ki savastra tIrtha ko calAyA jAya aura sAdhu savastra hI rheN| isI bAta ko batAne ke lie dIkSA lete samaya ve eka kapar3e ke sAtha nikalate haiM / usa kapar3e ke gira jAne para ve vastra rahita ho jAte haiN| ___ jinakalpika sAdhu to hamezA hI upakaraNa vAle rahe haiN| isIlie sAmarthyAnusAra unakI upadhiyoM ke do, tIna Adi bheda kie haiN| sarvathA upakaraNa rahita honAto eka nayAhI mata hai| ___ tIrthaGkaroM ke svayaM kathaJcit vastra rahita hone para bhI unakA upadeza hai ki sAdhAraNa zakti vAle puruSa ko vastra sahita rahanA Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 bhI seThiyA jaina pranthamAlA anwww cAhie / yogya ziSya kA kartavya hai ki vaha guru ke batAe mArga para cale / haraeka bAta meM guru kI nakala karanA ThIka nahIM hai| jo rogI vaidya ke upadezAnusAra calatA hai, vaha roga se mukta ho sakatA hai| vaidya kI taraha veza yA cAla calana rakhane se vaha rogamukta nahIM ho sktaa| kisI tapaNaka ke vaidya hone para usakI taraha nagna rahakara saba taraha ke padArtha khAne se rogI satripAta jvara se mara hI jAyagA / isalie vaidya ke upadezAnusAra calanA hI rogI ke lie zreyaskara hai / isI taraha jinarAja rUpI vaidya ke upadezoM para cala kara hI jIva karmaroga se mukta ho sakatA hai |utnii sAmarthya ke binA unakA veza aura cAritra rakhane se pAgala hI samajhA jaaygaa| ___ yadi tIrthaGkara bhagavAn ke sAtha pUrNa rUpa se samAnatA hI rakhanI hai to unakI taraha svayaMsambuddha (jinako dUsare ke upadeza ke binA hI jJAna prApta ho gayA ho) bhI honA cAhie / chaasthAvasthA meM kisI ko upadeza nahIM denA cAhie / kisI ziSya ko dIkSA na denI caahie| tumhAre ziSya tathA praziSyoM ko bhI isI bAta para calanA cAhie / isa taraha tIrtha hI nahIM clegaa| Aja kala kevalajJAna na hone se dIkSAdi banda ho jAya~ge / jinakalpa ke lie bhI pratyeka vyakti meM vizeSa yogyatA honI cAhiye / zAstra meM kahA hai- jo vyakti uttama dhairya aura saMhanana vAlA ho, kama se kama kiJcit Una nau pUrvo kA jJAtA, anupama zakti aura atizaya se sampanna ho, jJAna aura parAkrama sesamartha ho, vahI jinakalpI ho sakatA hai / sAdhAraNa puruSa nhiiN| zAstra meM nIce likhI bAtoM kA jambUsvAmI ke bAda viccheda batAyA gayA hai| manaHpayeyajJAna, paramAvadhi, pulAka labdhi, AhAraka zarIra, tapakazreNI, upazamazreNI, jinakalpa, parihAra Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha vizuddhi, sUkSmasamparAya, aura yathAkhyAta nAma ke tIna saMyama, kevalajJAna aura mokSa jAne kI zakti / sAdhu acela pariSaha kA jItane vAlA hotA hai| isase bhI vastroM kA chor3a denA siddha nahIM hotA / yadi vastra chor3ane para hI acela pariSaha jItA jA sakatA hai to digichA (kSut ) pariSaha bhI bhojana chor3a dene para hI jItA jA skegaa| kapar3e hone para bhI mUrchA na hone se sAdhu acela kahe jAte haiM / unake kapar3e bahuta jIrNa aura alpamUlya vAle hote haiM, isa liye bhI ve acela kahe jAte haiN| tIna kAraNoM se vastra dhAraNa karane caahie| isa bAta se to hamArA hI mata puSTa hotA hai| ___ isalie yaha siddha ho gayA ki zAstra aura yukti koI bhI vastratyAga ke pakSa meM nahIM hai| pAtra na rakhane se eSaNAsamiti kA samyak pAlana nahIM ho sktaa| isalie pAtra bhI rakhane caahie| nikSepaNAdAna samiti, vyutsarga samiti aura bhASA samiti kA pAlanarajoharaNa aura mukhavatrikA ke binA nahIM ho sktaa| ataH samiti aura mahAvratoM kA ThIka pAlana karane ke lie vastrAdi rakhanA Avazyaka hai| yaha saMvAda uttarAdhyayana ke dUsare adhyayana ke acela pariSaha meM bhI diyA gayA hai| strI mukti ke lie 36veM adhyayana kI bRhad TIkA dekhanI caahie| (vizeSAvazyaka bhASya gAthA 2300- 2620) 562- naya sAta pramANa se jAnI huI ananta dharmAtmaka vastu ke eka dharma ko mukhya rUpa se jAnane vAle jJAna ko naya kahate haiN| vistAra se to naya ke aneka bheda haiM, kyoMki eka vastu ko kahane vAle jitane vAkya haiM, utane hI naya ho sakate haiM, parantu Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 zrI seThiyA jaina granthamAlA saMkSepa se naya ke do bheda haiM- dravyArthika aura paryAyArthika dravya arthAt sAmAnya ko viSaya karane vAle naya ko dravyArthika naya kahate haiM aura paryAya arthAt vizeSa ko viSaya karane vAle naya ko paryAyArthikAdravyArthika naya ke tIna bheda haiM-naigama, saMgraha aura vyvhaar|pryaayaarthik naya kecAra bheda haiM-RjusUtra,zabda, samabhirUDha aura evNbhuut| zrI siddhasena Adi tArkikoM ke mata ko mAnane vAle dravyArthika naya ke tIna bheda mAnate haiM, parantu jinabhadragaNi ke mata kA anusaraNa karane vAle saiddhAntika dravyArthika naya ke cAra bheda mAnate haiN| ( anuyogadvAra sUtra 152 ) (pravacana * gAthA 848 (vizeSAvazyaka gAthA 1550 ) (1) naigama naya- do paryAyoM, do dravyoM aura dravya aura paryAya kI pradhAna aura gauNa bhAva se vivakSA karane vAle naya ko naigama naya kahate haiN| naigama naya aneka gamoM arthAt bodhamArgoM (vikalpoM) se vastu ko jAnatA hai| (ratnAkarAvatArikA adhyAya 7 sUtra 7) . jo aneka mAnoM se vastu ko jAnatA hai athavA aneka bhAvoM se vastu kA nirNaya karatA hai use naigama naya kahate haiN| ____ nigama nAma janapada arthAt deza kA hai| usa meM jozabda jisa artha ke liye niyata hai, vahA~ para usa artha aura zabda ke sambandha ko jAnane kA nAma naigama naya hai arthAt isa zabda kA yaha artha hai aura isa artha kA vAcaka yaha zabda hai, isa prakAra vAcya vAcaka ke sambandha ke jJAna ko naigama naya kahate haiN| (tattvArtha sUtra 01) __ 'tatra saMkalpamAtrasya grAhako naigamo nayaH' nigama kA artha hai saMkalpa jo nigama arthAt saMkalpa ko viSaya kare vaha naigama naya kahA jAtA hai| jaise- 'kauna jA rahA hai "maiM jA rahA hU~' yahA~ para koI jA nahIM rahA hai kintu jAne kA Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha . 413 kevala saMkalpa hI kiyA hai / isaliye naigama naya kI apekSA se yaha kaha diyA gayA hai ki maiM jA rahA huuN| (nyAya pradIpa) zabdoM ke jitane aura jaise artha loka meM mAne jAte haiM, una ko mAnane kI dRSTi naigama naya hai| isa dRSTi se yaha naya anya sabhI nayoM se adhika viSaya vAlA hai| naigama naya padArtha ko sAmAnya,vizeSa aura ubhayAtmaka mAnatA hai| tInoM kAloM aura cAroM nikSepoM ko mAnatA hai evaM dharma aura dharmI donoM kA grahaNa karatA hai| ___ yaha naya eka aMza utpanna hone se hI vastu ko sampUrNa mAna letA hai / jaise kisI manuSya ko pAyalI lAne kI icchA huii| taba vaha jaMgala meM kASTha lAne ke lie gyaa| rAste meM use kisI ne pUchA, 'kahA~ jAte ho' usane uttara diyA, pAyalI lAne ke lie jAtA hU~ / binA hI lakar3I prApta kie aura usase binA hI pAyalI banAe kevala usake lie vicAra athavA pravRtti mAtra ko hI usane pAyalI kaha diyA / isa prakAra vastu ke aMza ko sampUrNa vastu mAnanA naigama naya kA abhiprAya hai| naigama naya ke do bheda haiM, kyoMki zabda kA prayoga do hI prakAra se ho sakatA hai / eka sAmAnya aMza kI apekSA se aura dUsarA vizeSa aMza kI apekSAse / sAmAnya aMza kA sahArA lekara pravRtta hone vAle naya ko samagragrAhI naigama naya kahate haiM / jaise- cAMdI kA yA sone kA athavA miTTI kA yA pItala kA aura sapheda, kAlA ityAdi bheda na karake yaha naya ghaTa mAtra ko grahaNa karatA hai| __ vizeSa aMza kA Azraya lekara pravRtta hone vAle naya ko dezagrAhI naigama naya kahate haiN| jaise ghaTa ko miTTI kA yA pItala kA ityAdi vizeSa rUpa se grahaNa krnaa| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI seThiyA jaina anyamAnA 414 naigama naya ke dUsarI apekSA se tIna bheda bhI mAne gae haiN| jaise- bhUta naigama, bhAvI naigama aura vartamAna naigm|| atIta kAla meM vartamAna kA saMkalpa karanAbhUta naigama naya hai| jaise dIvAlI ke dina kahanA-Aja mahAvIra svAmI mokSa gaye the| Aja kA artha hai vartamAna divasa,lekina usakA saMkalpa hajAroM varSa pahale ke dina meM kiyA gayA hai| bhaviSya meM bhUta kA saMkalpa karanA bhAvI naigama naya hai| jaise arihanta (jIvanamukta) siddha ( mukta) ho haiN| koI kArya zurU kara diyA gayA ho, parantu vaha pUrNa na huA ho, phira bhI pUrNa huA kahanA vartamAna naigama naya hai| jaise rasoI ke prArambha meM hI kahanA ki Aja to bhAta banAyA hai| (2) saMgraha naya-vizeSa se rahita sattva, dravyatvAdi sAmAnyamAtra ko grahaNa karane vAle naya ko saMgraha naya kahate haiN| (ratnAkarAvatArikA ) piNDita arthAt eka jAti rUpa sAmAnya artha ko viSaya karane vAle naya ko saMgraha naya kahate haiN| (anuyogadvAra lakSaNadvAra) saMgraha naya eka zabda ke dvArA aneka padArthoM ko grahaNa karatA hai athavA eka aMza yA avayava kA nAma lene se sarvaguNaparyAyasahita vastu ko grahaNa karane vAlA saMgraha naya hai| jaise koI bar3A AdamI apane ghara ke dvAra para baiThA huA naukara se kahatA hai ki 'dAtuna lAo' vaha 'dAtuna' zabda sunakara maJjana, kUcI, jIbhI, pAnI kA loTA, TuvAla Adi saba cIjeM lekara upasthita hotA hai| kevala 'dAtuna' itanA hI kahane se sampUrNa sAmagrI kA saMgraha ho gyaa| saMgraha naya ke do bheda haiM, parasaMgraha (sAmAnya saMgraha) aura aparasaMgraha (vizeSa sNgrh)| sattAmAtra arthAt dravyoM ko grahaNa karane vAlA naya parasaMgraha Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 415 naya kahalAtA hai, kyoMki yaha naya dravya kahane se jIva aura ajIva ke bheda ko na mAnakara saba dravyoM ko grahaNa karatA hai| dravyatvAdi avAntara sAmAnya ko grahaNa karane vAlA aura unake bhedoM kI upekSA karane vAlA aparasaMgraha naya hai| jaise 'jIva' kahane se saba jIva dravyoM kA grahaNa to huzrA, parantu ajIva dravya raha gayA / isalie yaha naya vizeSa saMgraha naya hai| (ratnAkarAvatArikA adhyAya 7) (3) vyavahAra naya-laukika vyavahAra ke anusAra vibhAga karane vAle naya ko vyavahAra naya kahate haiN| jaise-jo sat hai, vaha dravya hai yA paryAya / jo dravya hai, usa ke jIvAdi chaH bheda haiM / jo paryAya hai usake sahabhAvI aura kramabhAvI ye do bheda haiN| isI prakAra jIva ke saMsArI aura mukta do bheda haiM / ityAdi / saba dravyoM aura unake viSayoM meM sadA pravRtti karane vAle naya ko vyavahAra naya kahate haiN| yaha naya loka vyavahAra kA aGga na hone ke kAraNa sAmAnya ko nahIM maantaa| kevala vizeSa ko hI grahaNa karatA hai, kyoMki loka meM vizeSa ghaTAdi padArtha jaladhAraNa Adi kriyAoM ke yogya dekhe jAte haiM / yadyapi nizcaya naya ke anusAra ghaTa Adi saba, aSTasparzI paudgalika vastuoM meM pAMca varNa, do gandha, pA~ca rasa ATha sparza hote haiM, kintu bAlaka aura striyA~ jaise sAdhAraNa loga bhI jahA~ kahIM eka sthala meM kAle yA nIle Adi vargoM kA nizcaya karate haiM , usI kA lokavyavahAra ke yogya hone ke kAraNa ve sat rUpa se pratipAdana karate haiM aura zeSa kA nhiiN| (anuyogadvara lakSaNadvAra ) __ vyavahAra se koyala kAlI hai, parantu nizcaya se koyala meM pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa aura ATha sparza pAe jAte haiN| isI prakAra narama gur3a vyavahAra se mIThA hai, parantu nizcaya naya Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA se usameM uparokta bIsoM bola pAye jAte haiN| __yaha naya prAyaH upacAra meM hI pravRtta huA karatA hai aura isa ke jJeya viSaya aneka haiN| isalie isako vistRtArya bhI kahA hai| jaise yaha kahanA ki ghar3A cUtA hai,rAstA calatA hai ityaadi| vastutaHghar3e meM bharA huA pAnI cUtA hai aura rAste para manuSyAdi calate haiN| phira bhI laukika jana ghar3e kA cUnA aura rAste kA calanA hI kahA karate haiM / isI prakAra prAyaH upacarita viSaya hI vyavahAra naya kA viSaya samajhanA caahie| vyavahAra na ya ke do bheda haiM-sAmAnyabhedaka aura vishessbhedk| sAmAnya saMgraha meM bheda karane vAle naya ko sAmAnyabhedaka vyavahAra naya kahate haiN| jaise dravya ke do bheda haiM, jIva aura ajiiv| vizeSa saMgraha meM bheda karane vAlA vizeSabhedaka vyavahAra naya hai / jaise jIva ke do bheda- saMsArI aura mukt| (4) RjusUtra naya-vartamAna kSaNa meM hone vAlI paryAya ko pradhAna rUpa se grahaNa karane vAle naya ko RjusUtra naya kahate haiN| jaise mukhaparyAya isa samaya hai / yaha vartamAnakSaNasthAyI suravaparyAya ko pradhAna rUpa se viSaya karatA hai, parantu adhikaraNabhUta AtmA ko gauNa rUpa se mAnatA hai| (ratnAkarAvatArikA a0 7 sUtra 28) vartamAnakAlabhAvI paryAya ko grahaNa karane vAlA naya RjusUtra naya hai| RjumUtra naya bhUta aura bhaviSyat kAla kI paryAya ko nahIM maantaa| (anuyogadvAra lakSaNa dvAra) isake do bheda haiM - mUkSma RjusUtra aura sthUla RjumUtra / jo eka samaya mAtra kI vartamAna paryAya kA grahaNa kare, use sUkSma RjumUtra kahate haiN| jaise zabda kSaNika hai / jo aneka samayoM kI vartamAna paryAya ko grahaNa karatA hai, use sthUla RjusUtra kahate haiN| jaise sau varSa jhAjharI manuSya paryAya / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha (5)zabda naya-kAla, kAraka, liGga, saMkhyA, puruSa aura upasarga Adi ke bheda se zabdoM meM arthabheda kA pratipAdana karane vAle naya ko zabda naya kahate haiN| jaise sumeruthA, sumeru hai, sumeru hogaa| ___uparokta udAharaNa meM zabda naya bhUta, vartamAna aura bhaviSyat kAla ke bheda se sumeru parvata meM tIna bheda mAnatA hai| isI prakAra 'ghar3e ko karatA hai ' aura 'ghar3A kiyA jAtA hai' yahA~ kAraka ke bheda se zabda naya ghaTa meM bheda karatA hai / isI prakAra liGga saMkhyA, puruSa aura upasarga ke bheda se bhI bheda mAnatA hai| zabda naya RjumUtra naya ke dvArA grahaNa kie hue vartamAna ko bhI vizeSa rUpa se mAnatA hai| jaise RjumUtra naya liGgAdi kA bheda hone para bhI usakI vAcya paryAyoM ko eka hI mAnatA hai, parantu zabda naya liGgAdi ke bheda se paryAyavAcI zabdoM meM bhI arthabheda grahaNa karatA hai / jaise taTaH, taTI, taTam, ina tInoM ke arthoM ko bhinna bhinna mAnatA hai| (6) samabhirUDha naya-- paryAyavAcI zabdoM meM nirukti ke bheda se bhinna artha ko mAnane vAle naya ko samabhirUDha naya kahate haiN| __yaha naya mAnatA hai ki jahA~ zabdabheda hai, vahA~ artha bheda avazya hai| zabda naya to arthabheda vahIM mAnatA hai jahA~ liMgAdi kA bheda ho / parantu isa naya kI dRSTi meMto pratyeka zabda kA artha judA judA hotA hai, bhale hI ve zabda paryAyavAcI hoM aura unameM liGga saMkhyA Adi kA bheda bhI na ho| indra aura purandara zabda paryAyavAcI haiM phira bhI inake artha meM antara hai| indra zabda se aizvarya vAle kAbodha hotA hai aura purandara se puroM arthAt nagaroM ke nAza karane vAle kA / donoM kA eka hI AdhAra hone se donoM zabda paryAyavAcI vatAye gaye haiM, kintu inakA artha judA judA hI hai| isI prakAra pratyeka zabda mUla meM to pRthak artha kA Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 zrI seThiyA jaina granthamAlA batalAne vAlA hotA hai, kAlAntara meM vyakti yA samUha meM prayukta hote hote paryAyavAcI bana jAtA hai| samabhirUDha naya zabdoM ke pracalita arthoM ko nahIM, kintu unake mUla arthoM ko pakar3atA hai| samabhirUDha naya ke mata se jaba indrAdi vastu kA anyatra athot zakrAdi meM saMkramaNa hotA hai taba vaha avastu ho jAtI hai, kyoMki samabhirUDha naya vAcaka ke bheda se bhinna bhinna vAcyoM kA pratipAdana karatA hai / tAtparya yaha hai ki samabhirUDha naya ke mata se jitane zabda hote haiM utane hI unake artha hote haiM arthAt pratyeka zabda kA artha bhinna bhinna hotA hai| zabda naya indra, zakra, purandara ina tInoM zabdoM kA eka hI vAcya mAnatA hai, parantu samabhirUDha naya ke mata se ina tInoM ke tIna bhinna bhinna vAcya haiM, kyoMki ina tInoM kI pravRtti ke nimitta bhinna bhinna haiN| indana (aizvarya bhoganA) kriyA meM pariNata ko indra,zakana (samartha honA) kriyA meM pariNata ko zakra, aura puradAraNa (pura arthAt nagaroM kA nAza) kriyA meM pariNata ko purandara kahate haiN| yadi inakI pravRtti ke bhinna nimittoM ke hone para bhI ina tInoM kA eka hI artha mAneMge to ghaTa, paTAdi zabdoM kA bhI eka hI artha mAnanA pdd'egaa| isa prakAra doSa aavegaa| isalie pratyeka zabda kA bhinna vAcyamAnanA hI yukti saMgata hai| (7) evaMbhUta naya-zabdoM kI svapravRtti kI nimitta bhUta kriyA se yukta padArthoM ko hI unakA vAcya mAnane vAlA evaMbhUta naya hai| samabhirUDha naya indanAdi kriyA ke hone yA na hone para indrAdi ko indrAdi zabdoM ke vAcya mAna letA hai, kyoMki ve zabda apane vAcyoM ke lie rUDha ho cuke haiM, parantu evaMbhUta naya indrAdi ko indrAdi zabdoM ke vAcya tabhI mAnatA hai jaba ki ve indanAdi (aizvaryavAn ) kriyAoM meM pariNata hoN| jaise evaMbhUta naya indana kriyA kA anubhava karate samaya hI indra ko indra zabda kA vAcya Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 419 mAnatA hai aura zakana (samartha honA) kriyA meM pariNata hone para hI zakra kozakra zabda kA vAcya svIkAra karatA hai, anyathA nhiiN| __ zabda se kahI huI kriyAdi ceSTAoM se yukta vastu ko hI zabda kA vAcya mAnane vAlA evaMbhUta naya hai arthAt jo zabda . ko artha se aura arthako zabda se vizeSita karatA hai vaha evaMbhUta naya hai| jaise ghaTa zabda ceSTA arthavAlI ghaTadhAtu se banA hai / ataH isakA artha yaha hai ki jo strI ke mastaka para ArUDha hokara jala dhAraNa Adi kriyA kI ceSTA karatA hai, vaha ghaTa hai / isalie evaMbhUta naya ke mata se ghaTa vastu taba hI ghaTa zabda kI vAcya hogI jabaki vaha strI ke mastaka para ArUDha hokara jaladhAraNAdi kriyA ko karegI, anyathA nhiiN| isI prakAra jIva taba hI siddha kahA jAtA hai jaba saba karmoM kA kSaya karake mokSa meM virAjamAna ho| (anuyogadvAra lakSaNadvAra) tAtparya yaha hai ki evaMbhUta naya meM upayoga sahita kriyA kI pradhAnatA hai / isa naya ke mata se vastu tabhI pUrNa hotI hai jaba vaha apane sampUrNa guNoM se yukta ho aura yathAvat kriyA kare / naya ke bheda 'jitanI taraha ke vacana haiM utanI hI taraha ke naya haiN| isase do bAteM mAlUma hotI haiN| pahalI yaha kinaya ke agaNita bheda haiN| dUsarI yaha ki naya kA vacana ke sAtha bahuta sambandha hai| yadi vacana ke sAtha naya kA sambandha hai to upacAra se naya vacanAtmaka bhI kahA jA sakatA hai arthAt pratyeka naya vacanoM dvArA prakaTa kiyA jA sakatA hai / isalie vacana ko bhI naya kaha sakate haiM / isa taraha pratyeka naya do taraha kA hai- bhAva naya aura dravya nayA jJAnAtmaka naya ko bhAva naya kahate haiM aura vacanAtmaka naya ko dravya ny| naya ke mUla meM do bheda haiM-nizcaya aura vyvhaar|vyvhaar naya Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 zrI seThiyA jaina granthamAlA ko upanaya bhI kahate haiN| jo vastu ke asalI svarUpa ko batalAtA hai use nizcaya naya kahate haiN| jo dUsare padArthoM ke nimitta se use anyarUpa batalAtA hai use vyavahAra naya kahate haiN| __ yadyapi vyavahAra vastu ke svarUpa ko dUsare rUpa meM batalAtA hai parantu vaha mithyA nahIM hai kyoMki jisa apekSA se jisa rUpa meM vaha vastu ko viSaya karatA hai usa rUpa meM vastu pAI jAtI hai| jaise-- hama kahate haiM 'ghI kA ghar3A' isa vAkya se vastu ke asalI svarUpa kA jJAna to nahIM hotA arthAt yaha nahIM mAlUma hotA ki ghar3A miTTI kA hai, pItala kA yA TIna kA ? isalie ise nizcaya naya nahIM kaha sakate lekina isase itanA avazya mAlUma hotA hai ki usa ghar3e meM ghI rakkhA jAtA hai| jisameM ghI rakkhA jAtA ho aise ghar3e ko vyavahAra meM ghI kA ghar3A kahate haiN| isalie yaha bAta vyavahAra se satya hai aura isI se vyavahAra naya bhI satya hai| vyavahAranaya mithyA tabhI ho sakatA hai jaba ki usakA viSaya nizcaya kA viSaya mAna liyA jAya arthAt koI manuSya ghI ke ghar3e kA artha ghI se banA huA ghar3A samajhe / jaba taka vyavahAra naya apane vyavahArika satya para kAyama hai taba taka use mithyA nahIM kaha skte| 'nizcaya naya ke do bheda haiM-dravyArthika aura paryAyArthikAdravya arthAt sAmAnya ko viSaya karane vAle naya ko dravyArthika naya / kahate haiM / paryAya arthAt vizeSa ko viSaya karane vAle naya ko paryAyArthika naya kahate haiM / dravyArthika naya ke tIna bheda haiM-naigama, saMgraha, vyvhaar| paryAyArthika naya ke cAra bheda haiM- RjusUtra,zabda, samabhirUDha aura evNbhuut| zrI jinabhadragaNi ko anusaraNa karane vAle saiddhAntika dravyArthika ke cAra bheda mAnate haiM aura paryAyArthika * ke tIna / parantu siddhasena Adi tArkikoM ke mata ko mAnane vAle Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 421 dravyAthika ke tIna aura paryAyArthika ke cAra bheda mAnate haiN| dravyArthika naya ke 10 bheda isa prakAra haiM(1) nityadravyArthika- jo sabadravyoM ko nityarUpa se svIkAra karatA hai| (2) ekadravyArthika- jo agurulaghu aura kSetra kI apekSA na karake eka mUla guNa ko hI ikaTThA grahaNa kre| (3) sadvyArthika-jo 'jJAnAdi guNa se saba jIva samAna haiN| isase saba ko eka hI jIva kahatA huA svadravyAdi ko grahaNa kre| jaise 'sallakSaNaM drvym| (4) vaktavyadravyArthika- jo dravya se kahane yogya guNa ko hI grahaNa kre| (5) azuddha dravyArthika- jo AtmA ko ajJAnI khe| (6) anvayadvyArthika-jo saba dravyoM ko guNa aura paryAya se yukta maane| (7)paramadravyArthika-jo saba dravyoM kI mUla sattA eka hai,aisA khe| (8) zuddhadravyArthika- jo pratyeka jIva ke ATha rucaka pradezoM ko zuddha nirmala kahe / jaise- saMsArI jIva ko siddha samAna btaanaa| (E) sattAdravyArthika- jo jIva ke asaMkhyAta pradezoM ko eka samAna maane| (10) paramabhAvagrAhaka dravyArthika- jo isa prakAra mAne ki guNa aura guNI eka dravya haiM, AtmA jJAna rUpa hai| .. paryAyArthika naya ke chaH bheda- . (1) dravya ke paryAya ko grahaNa karane vAlA, bhavyatva, siddhatva vagairaha dravya ke paryAya haiN| (2) dravya ke vyaJjana paryAya ko mAnane vaalaa| jaise- dravya ke pradeza, parimANa vagairaha vyaJjana paryAya kahe jAte haiN| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 zrI seThiyA jaina pranyamAlA (3) guNaparyAya ko mAnane vAlA / eka guNa se anekatA hone ko guNaparyAya kahate haiN| jaise dharmAdi dravyoM ke eka gatisahAyakatA guNa se aneka jIva aura pudgaloM kI sahAyatA karanA / (4) guNa ke vyaMjana paryAyoM ko svIkAra karane vaalaa| eka guNa / ke aneka bhedoM ko vyaMjana paryAya kahate haiN| (5) svabhAva paryAya ko mAnane vaalaa| svabhAva paryAya agurulaghu ko kahate haiN| uparokta pAMcoM paryAya saba dravyoM meM hote haiN| (6) vibhAva paryAya ko mAnane vAlA paryAyArthika naya kA chaThA bheda hai| vibhAvaparyAya jIva aura pudgala meM hI hai, anya dravyoM meM nahIM / jIva kA cAroM gatiyoM me naye naye bhAvoM kA grahaNa karanA aura pudgala kA skandha vagairaha honA hI kramazaH ina donoM dravyoM ke vibhAvaparyAya haiN| __ dUsarI rIti se bhI paryAyArthika naya ke chaH bheda haiM(1) anAdi nitya paryAyArthika- sthUlatA kI dRSTi se anAdi nitya paryAya ko grahaNa karane vAlA anAdi nitya paryAyArthika naya hai / jaise meru paryAya nitya hai| (2) sAdi nitya paryAyArthika- sthUlatA kI dRSTi se sAdi nitya paryAya ko grahaNa karane vAlA sAdi nitya paryAyArthika naya hai / jaise mukta paryAya nitya hai| (3) anitya zuddha paryAyArthika- sattA ko gauNa karake sirpha utpAda vyaya ko viSaya karane vAlA anitya zuddha paryAyArthika naya hai| jaise pratyeka paryAya prati samaya nazvara hai| (4) anitya azuddha payoyArthika- jo utpAda vyaya ke sAtha prati samaya paryAya meM dhrauvya bhI grahaNa kare use anitya azuddha paryAyArthika naya kahate haiN| jaise paryAya eka samaya meM utpAda vyaya dhrauvya kharUpa hai| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 423 (5) karmopAdhinirapekSasvabhAva nitya zuddha paryAyArthika nayajo saMsArI jIva kI paryAya ko karma kI upAdhi rahita dekhe / jaise saMsArI jIvoM kI paryAya mukta (zuddha) hai| (6) karma kI upAdhi sahita saMsArI jIvoM ko grahaNa karane vAlA karmopAdhi sApekSa anitya azuddha paryAyArthika naya hai| jaise saMsArI jIva kI mRtyu hotI hai, janma letA hai| dravyArthika ke dasa bheda jahA~ dArzanika rIti se AtmA kA vivecana kiyA jAtA hai, aise adhyAtma prakaraNoM ke lie dravyArthika aura paryAyArthika kA vivecana dUsare daMga kA hotA hai / isa dRSTi se dravyArthika ke dasa bheda haiM(1) karma Adi kI upAdhi se alaga zuddha AtmA ko viSaya karane vAlA karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika hai| jaise saMsArI AtmA muktAtmA ke samAna zuddha hai| (2) utpAda vyaya ko chor3a kara sattA mAtra ko viSaya karane vAlA sattAgrAhaka zuddha dravyArthika naya hai| jaise jIva nitya hai| (3) bheda vikalpoM kI apekSA na karake abheda mAtra ko viSaya karane vAlA bheda vikalpa zuddha dravyArthika naya hai / jaise- guNaparyAya se dravya bhinna hai| (4) karmoM kI upAdhi sahita dravya ko grahaNa karane vAlA karmopAdhi sApekSa azuddha dravyArthika hai| jaise krodha AtmA kA svabhAva hai| (5) dravya ko utpAda vyaya sahita grahaNa karane vAlA utpAda vyaya sApekSa azuddha dravyArthika hai| jaise dravya prati samaya utpAda vyaya dhrauvya sahita hai| (6) bheda kI apekSA rakhane vAlA bheda kalpanA sApekSa azuddha dravyArthika naya hai / jaise- jJAna darzana Adi jIva ke guNa haiN| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 zrIseThiyA jaina pranthamAlA kintu guNa guNI kA bheda mAnakara yahA~ vyAkhyAna kiyA gayA hai| (7) guNa paryAyoM meM bhya kI anuvRtti batalAne vAlA anvaya dravyArthika hai / jaise-- dravya guNa paryAya rUpa hai| (8) jo khadravya- vakSetra, svakAla svabhAva kI apekSA se dravya ko satrUpa se grahaNa karatA hai use svadravyAdigrAhaka dravyArthika kahate haiM / jaise svacatuSTaya kI apekSA dravya hai| (8) para catuSTaya kI apekSA dravya ko asat rUpa grahaNa karane vAlA paradravyAdigrAhaka dravyArthika hai| jaise-para catuSTaya kI apekSA dravya nahIM hai| (10) jo parama bhAva ko grahaNa karane vAlA naya hai use parama bhAvagrAhaka dravyArthika naya kahate haiN| jaise AtmA- jJAna rUpa hai| vyavahAra naya ke bheda vyavahAra naya ke do bheda haiN| sadbhUta vyavahAra naya, asadbhUta vyavahAra ny| eka vastu meM bheda ko viSaya karane vAlA sadbhuta vyavahAra naya hai| isake bhI do bheda haiM, upacarita sadbhUta vyavahAra naya, anupacarita sadbhUta vyavahAra naya / sopAdhi guNa guNI meM bheda grahaNa karane vAlA sadbhUta vyavahAra naya / nirupAdhi guNa guNI meM bheda grahaNa karane vAlA anupacarita sadbhUta vyavahAra naya hai| jaise jIva kAmatijJAna ityAdi loka meM vyavahAra hotA hai| isa vyavahAra meM upAdhi rUpa karma ke AvaraNa se kaluSita AtmA kA mala sahita jJAna hone se jIva kA matijJAna sopAdhika hone se upacarita sadbhUta vyavahAra nAmaka prathama bheda hai| nirupAdhi guNa guNI ke bheda ko grahaNa karane vAlA anupacarita sadbhUta vyavahAra naya hai arthAt upAdhi rahita guNa ke sAtha upAdhizUnya AtmA jaba saMpanna hotA hai taba anupAdhika guNa guNI ke bheda se bhinna anupacarita sadbhUta vyavahAra naya siddha Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 425 hotA hai| jaise-kevalajJAna rUpa guNa se sahita nirupAdhika aatmaa| ___ asadbhUta vyavahAra naya ke bhI do bheda haiN| upacarita asadbhUta vyavahAra aura anupacarita asadbhUta vyavahAra / sambandha rahita vastu meM sambandha ko viSaya karane vAlA upacarita asadbhuta hai arthAt sambandha kA yoga na hone para kalpita sambandha mAnane para upacarita asadbhuta vyavahAra hotA hai| jaise devadatta kA dhana / yahA~ para devadatta kA dhana ke sAtha svAbhAvika rUpa se sambandha mAnA gayA hai| vaha kalpita hone se upacarita siddha hai, kyoMki devadatta aura dhana ye donoM eka dravya nahIM haiN| isalie bhinna dravya hone se devadatta tathA dhana meM sadbhUta (yathArtha) sambandha nahIM hai| ataH asadbhUta karane se upacarita asadbhUta vyavahAra hai| ___ sambandha sahita vastu meM sambandha ko viSaya karane vAlA anupacarita asadbhUta hai| yaha bheda jahA~ karma janita sambandha hai vahA~ hotA hai| jaise- jIva kA zarIra / yahA~ para AtmA aura zarIra kA sambandha devadatta aura usake dhana ke sambandha ke samAna kalpita nahIM hai, kintu yAvajjIva sthAyI hone se anupacarita hai tathA jIva aura zarIra ke bhinna hone se asadbhUta vyavahAra hai| (dravyAnuyogatarkaNA) __ina sAtoM nayoM meM pahile pahile ke naya bahuta yA sthUla viSaya vAle haiN| Age Age ke naya alpa yA sUkSma viSaya vAle haiM / __ naigama naya kA viSaya sat aura asat donoM hI padArtha haiM, kyoMki sat aura asat donoM meM saMkalpa hotA hai / saMgraha naya kevala sat ko hI viSaya karatA hai / vyavahAra saMgraha ke Tukar3oM ko jAnatA hai / vyavahAra se RjumUtra sUkSma hai, kyoMki RjusUtra meM sirpha vartamAna kAla kI hI paryAya viSaya hotI hai / RjusUtra se zabda naya sUkSma hai, kyoMki RjumUtra meM to liMgAdi kA bheda hone para bhI arthabheda nahIM mAnA jAtA jaba kizabda naya mAnatA Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 bhI seThiyA jaina pranthamAlA hai / zabda se samabhirUDa naya kA viSaya sUkSma hai, kyoMki zabda naya liMga vacana Adi samAna hone para kevala zabda ke bheda se arthabheda nahIM mAnatA / samabhirUDha sirpha zabdabheda ke kAraNa bhI arthabheda mAna letA hai| evaMbhUta kA viSaya samabhirUDha se bhI sUkSma hai, kyoMki vaha vyutpattyartha se prApta kriyA meM pariNata vyakti ko hI usa zabda kA vAcya mAnatA hai / jisa samaya vastu apane vAcyArtha kI kriyA meM pariNata nahIM hai usa samaya evaMbhUta kI apekSA use usa zabda se nahIM kahA jA sktaa| eka eka naya ke sau sau prabheda mAne gae haiM / isaliye sAta mUla nayoM ke sAta sau bheda hote haiM / AcArya siddhasena ne naigama naya kA saMgraha aura vyavahAra naya meM samAveza karake mUla naya 6 hI mAne haiN| isa apekSA se nayoM ke 600 bheda hote haiN|drvyaarthik naya ke cAra bheda aura zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta ina tInoM ko eka hI mAnane se naya ke mUla 5 bheda hI haiN| isa apekSA se naya ke 500 bheda haiN|drvyaarthik naya ke tIna bheda (saMgraha, vyavahAra, Rjamutra) aura cauthA zabda (zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta sammilita)nayamAnane se nayoM ke 400 bheda bhI hote haiN| dravyArthika aura paryAyArthika ke bheda se naya ke do hI bheda naya mAnane se nayoM ke dosaubheda hote haiN| (pravacanasAroddhAra dvAra 124) naya ke sau bheda isa prakAra mAne gaye haiM / dravyArthika naya ke 10 bheda kahe gaye haiN| naigama ke tIna, saMgraha ke do, vyavahAra ke do, isa prakAra 7 bheda hue / dravyArthika ke dasa bhedoM ko sAta se guNA karane para 70 bheda hote haiN| __ paryAyArthika naya ke 6 bheda haiM, RjumUtra ke do, zabda, samabhirUDa aura evaMbhUta naya kA eka eka bheda mAnane se 5 bheda Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jaina siddhAnta bola saMgraha 427 hote haiN| paryAyArthika naya ke 6 bhedoM se 5 ko guNA karane para isake 30 bheda hote haiM / dravyArthika ke 70 aura paryAyArthika ke 30 bheda milakara 100 bheda hote haiN| nayoM ke sAta sau bheda nIce likhe anusAra bhI kie jAte haiM naigama naya ke mUla tIna bheda haiM- atIta naigama naya, anAgata negama naya, vartamAna naigama naya / ina tInoM ko nitya dravyArthika Adi dasa se guNita karane para tIsa bheda ho jAte haiM / tIsa bhedoM ko saptabhaGgI ke sAta bhaGgoM se guNita karane para 210 bheda ho jAte haiN| saMgraha naya ke do bheda haiM-- sAmAnya saMgraha aura vizeSa sNgrh| pratyeka ke70-70 (nityadravyArthika rUpa dasa ko saptabhaGgI se guNita karane para) bheda hote haiN| isake kula 140 bheda hue / vyavahAra ke do bheda-sAmAnyasaMgrahabhedaka vyavahAra aura vizeSasaMgrahabhedaka vyavahAra, pratyeka ke uparokta rIti se 70 - 70 bheda haiN| paryAyArthika naya ke samaJcaya rUpa se dravya vyaJjana.guNa Adi 6 bheda haiN| pratyeka ke sAtha saptabhaGgI jor3I jAtI hai| ataH zabda samabhirUDha aura evaMbhUta ke 42-42 bheda ho jAte haiM / RjusUtra naya ke mUla meM sUkSma aura sthUla do bheda ho jAne se 84 bheda ho jAte haiM / isa prakAra kula milAkara nIce likhe anusAra bheda ho jAte haiM-- naigama ke 210 saMgraha ke 140 vyavahAra ke 140 RjusUtra ke 84 zabda ke 42 samabhirUDha ke 42 evaMbhUta ke 42 / kula 700 / ___sAtoM nayoM kA svarUpa samajhAne ke liye zAstrakAroM ne prasthaka, vasati aura pradeza ye tIna dRSTAnta diye haiN| unheM kramazaH yahA~dete haiN| prasthaka kA dRSTAnta-prasthaka kASTha kA banA huA dhAnya kA mApa vizeSa hai| prAcIna kAla meM magadha deza meM yaha mApa kAma meM lAyA jAtA thaa|prsthk (pAyalI)karane ke uddezya se hAtha meM kulhAr3I le kara jaMgala kI ora jAte hue puruSa ko dekhakara kisI ne usase pUchA Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 zrI seThiyA jaina granthamAlA Apa kahA~ jAte haiM ? uttara meM usane kahA ki prasthaka ke liye jAtA huuN| isI prakAra prasthaka ke liye kASTha kATate hue, kASTha ko chIlate hue, korate hue, likhate hue bhI vaha pUchane para yahI uttara detA hai ki prasthaka kATatA hU~, yAvat prasthaka ko likhatA hU~ / isa prakAra pUrNatA prApta prasthaka ko bhI prasthaka kahatA hai| yahA~ kASTha ke liye jaMgala me jAte hue ko pUchane para 'prasthaka ke liye jAtA hU~' yaha uttara atizuddha naigama naya kI apekSA se hai, kyoMki vaha prasthaka ke kASTha ke liye jA rahA hai, na ki prasthaka ke liye| yahA~ kAraNa se kArya kA upacAra kiyA gayA hai| zeSa uttara kramazaH vizuddha, vizuddhatara naigama naya kI apekSA se haiM, kyoMki unameM bhI kAraNa se kArya kA upacAra kiyA gayA hai| Age Age uttara meM prasthaka paryAya kA vyavadhAna kama hotA jA rahA hai aura isaliye upacAra kA uttarottara tAratamya hai| jaise ki dUdha Ayu hai, dahI Ayu hai, ghI Ayu hai| ina vAkyoM meM upacAra kI uttarottara kamI hai| vizuddha naigama naya kI apekSA se to prasthaka paryAya ko prApta dravya prasthaka kahA jAtA hai| loka meM una avasthAoM meM prasthaka kA vyavahAra hotA dekhA jAtA hai| isalie loka vyavahAra pradhAna vyavahAra naya kA ukta mantavya bhI naigama naya jaisA hI hai| saMgraha naya meya dhAnya se bhare hue apanI arthakriyA karate hue prasthaka ko prasthaka rUpa se mAnatA hai| kAraNa meM kArya kA upacAra isa naya ko iSTa nahIM hai| isake atirikta isa naya ke sAmAnyagrAhI hone se isake anurUpa sabhI eka hI prasthaka haiN| ___ RjumUtra naya prasthaka aura meya dhAnyAdi donoM ko prasthaka rUpa se mAnatA hai| yaha naya pahile ke nayoM se adhika vizuddha hone se vartamAnakAlIna mAna aura meya ko hI prasthaka rUpa se svIkAra karatA hai| bhUt evaM bhaviSyat kAla isa naya kI apekSA Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 429 asat rUpa hai| zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta naya kI dRSTi se prasthaka svarUpa kA jJAna aura jAnakAra hI prasthaka hai| apane prasthaka nirmANa ke upayoga meM lagA huAprasthaka kA kartA hI prasthaka hai| vasati kA dRSTAnta kisI ne pATalI putra meM rahane vAle kisI manuSya ko pUchApra.-Apa kahA~ rahate haiM ? u0-maiM loka meM rahatA hU~ (avizuddha naigama naya ke vyavahAra se) pra0-loka tIna haiM-uz2aloka,adholoka aura tiryak loka / kyA Apa tInoM hI lokoM meM rahate haiM ? u0-- maiM kevala tiryakaloka meM hI rahatA huuN| ( yaha vizuddha naigama naya kA vacana hai) pa.- tiryak loka meM jambUdvIpa se lekara svayambhUramaNa samudra paryanta asaMkhya dvIpa samudra haiM, to kyA Apa una sabhI meM rahate haiM ? u0- maiM jambUdvIpa meM rahatA huuN| ( yaha vizuddhatara naigama naya hai) pra0- jambUdvIpa meM airAvatAdi dasa kSetra haiM to kyA Apa una saba meM rahate haiM ? u0- maiM bharatakSetra meM rahatA huuN| ( vizuddhatara naigama ) pra0- bhAratavarSa ke do khaMDa haiM-dakSiNArddha aura utarArddha, to kyA Apa una donoM meM rahate haiM ? u0-- maiM dakSiNArddha bhAratavarSa meM rahatA huuN| (vizuddhatara naigama) pra0- dakSiNArddha bhAratavarSa meM bhI aneka grAma, Akara, nagara, kher3e, zahara, maNDapa, droNamukha, pattana, Azrama, saMvAha, saniveza Adi sthAna haiN| to kyA Apa una sabhI meM rahate haiM ? u0- maiM pATalIputra meM rahatA hU~ (vizuddhatara) pra0- pATalIputra meM aneka ghara hai kyA Apa una sabhI gharoM meM Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seThiyA jaina granthamAlA u.- maiM devadatta ke ghara meM rahatA huuN| (vizuddhatara naigama) pra0- devadatta ke ghara meM aneka koThe haiM kyA Apa una saba koThoM meM rahate haiM ? u0- maiM madhya ke koThe meM rahatA huuN| ___ isa prakAra pUrva pUrva kI apekSA se vizuddhatara naigama naya ke mata se vasate hue korahatA huA mAnA jAtA hai| yadi vaha anyatra bhI calA jAve to bhI vaha jahA~ kA nivAsI hogA vahA~ kA hI mAnA jaaygaa| isI prakAra vyavahAra kA mata hai, kintu vizeSatA itanI hai ki jaba taka vaha anyatra apanA sthAna nizcaya na kara le taba taka usake liye yaha kahA jAtA hai ki amuka puruSa isa samaya pATalIputra meM nahIM hai aura jahA~ para jAtA hai vahA~ para aisA kahate haiM, pATalIputra kA vasane vAlA amuka puruSa yahA~ AyA huA hai| lekina vasate hue ko vasatA huA mAnanA yaha donoM nayoM kA mantavya hai| ___ saMgraha naya jaba koI apanI zayyA meM zayana kare tabhI use vasatA huA mAnatA hai, kyoMki calanA Adi kriyA se rahita hokara zayana karane ke samaya ko hI saMgraha naya vasatA huA mAnatA hai| saMgraha naya sAmAnyagrAhI hai| isaliye usake mata se sabhI zavyAeM eka samAna haiN| ___ RjumUtra naya ke mata se zayyA meM jitane AkAza pradeza avagAhana kiye hue haiM , vaha unhIM para vasatA huA mAnA jAtA hai, kyoMki yaha naya vartamAna kAla ko svIkAra karatA hai, anya ko nhiiN| isaliye jitane AkAzapradezoM meM kisI ne avagAhana kiyA hai unhIM para vaha vasatA hai, aisA RjusUtra Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha ___431 naya kA mata hai / zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ina tInoM nayoM kA aisA mantavya hai ki saba padArtha apane svarUpa meM vasate haiM pradeza kA dRSTAnta-prakRSTa deza ko pradeza kahate haiM arthAt vaha bhAga jisa kA phira bhAga na ho| isa pradeza ke dRSTAnta se bhI nayoM kA vivecana kiyA jAtA hai| naigama naya kahatA hai ki chaH dravyoM kA pradeza hai| jaise-dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza / jIva kA pradeza, pudgalaskandha kA pradeza aura kAla kA prdesh| isa prakAra kahate hue naigama naya ko usase adhika nipuNa saMgraha naya kahatA hai ki jo tuma chaH kA pradeza kahate ho so ThIka nahIM hai, kyoMki jo tumane deza kA pradeza kahA hai vaha asaMgata hai, kyoMki dharmAstikAya Adi dravya se sambandha rakhane vAlA deza kA jo pradeza hai, vaha bhI vAstava meM usI dravya kA hai jisase ki deza sambaddha hai / kyoMki dravya se abhinna deza kA jo pradeza hai vaha bhI dravya kA hI hogaa| loka meM bhI aisA vyavahAra dekhA jAtA hai| jaise koI seTha kahatA hai ki mere naukara ne gadahA ravarIdA / naukara bhI merA hai, gadahA bhI merA hai, kyoMki naukara ke merA hone se gadahA bhI merA hI hai / isI prakAra deza ke dravya sambandhI hone ke kAraNa pradeza bhI dravya sambandhI hI hai| isa liye chaH ke pradeza mata kaho, kintu isa prakAra kaho-- pA~ca ke pradeza ityAdi / pA~ca dravya aura unake pradeza bhI avizuddhasaMgraha naya hI mAnatA hai / vizuddha saMgraha naya to dravyabAhulya aura pradezoM kI kalpanA ko nahIM maantaa| ___ isa prakAra kahate hue saMgraha nayako usa se bhI adhika nipuNa vyavahAra naya kahatA hai - jo tuma kahate ho ki pA~ca ke pradeza, Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 zrI seThiyA jaina granthamAlA so ThIka nahIM hai, kyoMki isa prakAra kahane se yaha pratIta hotA hai kidharmAstikAyAdi pA~coM kA prdesh|jaise pA~ca puruSoM ne milakara zAmila meM sonA kharIdA,to vaha sonA pA~coM kA kahA jaaygaa| isa prakAra yadi dharmAstikAyAdi pA~coM dravyoM kA sAmAnya eka pradeza ho, tabhI 'pA~coM kA pradeza' yaha kahanA upayukta ho sakatA hai| parantu pA~coM dravyoM kA sAmAnya koI pradeza nahIM hai| kyoMki pratyeka dravya ke pradeza bhinna bhinna haiN| isaliye isa prakAra kahanA cAhiye 'pA~ca prakAra kA pradeza' jaise dharmapradeza ityaadi| ___ isa prakAra kahate huye vyavahAra naya ko RjusUtra kahatA hai ki 'pA~ca prakAra kA pradeza' yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki aisA kahane kA yaha tAtparya hogA ki dharmAstikAya Adi eka eka dravya ke pA~ca pA~ca prakAra ke pradeza / isa prakAra pradeza ke 25 prakAra ho jAyeMge / isaliye isa prakAra kaho 'pradeza bhAjya hai' arthAt pradeza dharmAstikAya Adi pA~ca ke dvArA vibhAjanIya hai| jaise-syAtdharma pradeza, ityAdi / isa prakAra pradeza ke pA~ca bheda siddha hote haiN| ___ isa prakAra kahate hue RjusUtra ko aba zabda naya kahatA hai-- 'pradeza bhAjya hai 'aisA kahanA ThIka nahIM, kyoMki aisA kahane se yaha doSa AtA hai ki dharmAstikAya kA pradeza bhI kabhI adharmAstikAya kA pradeza ho jAvegA aura adharmAstikAya ke pradeza bhI dharmAstikAya ke pradeza ho jaayNge| jaise eka hI devadatta kabhI rAjA kA bhRtya aura amAtya ho jAyagA / isa prakAranaiyatya ke abhAva meM anavasthA doSa AtA hai| isaliye isa prakAra kaho 'dhammo paese' arthAt dharmAtmaka pradeza / kyA yaha pradeza dharmAstikAya se abhinna hone para dharmAtmaka kahA jAtA hai athavA usake eka pradeza se ali hone para hI, jaise samasta jIvAstikAya ke eka deza Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola sNgrh| eka jIva se hI, abhinna hone para pradeza jIvAtmaka kahA jAtA hai / jIvAstikAya meM to paraspara bhinna bhinna ananta dravya haiM / isaliye eka jIva dravya kA pradeza hai / vaha samasta jIvAstikAya ke eka pradeza meM rahane para bhI jIvAtmaka kahA jAtA hai , kintu dharmAstikAya eka hI dravya hai isaliye sakala dharmAstikAya se abhinna hone para pradeza dharmAtmaka kahA jAtA hai| adharmAstikAya aura AkAza ko bhI eka eka dravya hone ke kAraNa isI prakAra samajha lenA cAhiye / jIvAstikAya meM to jIvapradeza se tAtparya hai 'nojIva pradeza / ' kyoMki jIva pradeza kA arthajIvAstikAyAtmaka pradeza hai aura vaha jIva nonIva hai, kyoMki yahA~ nozabda dezavAcI hai / isaliye nojIva pradeza kA artha samasta jIvAstikAya ke eka deza meM rahane vAlA hai / kyoMki jIvakA dravyAtmaka pradeza samasta jIvAstikAya meM nahIM raha sktaa| isI prakAra skandhAtmaka pradeza bhI noskandha hai| isa prakAra kahate hue zabda naya ko samabhirUDha naya kahatA hai-- jo tuma kahate ho ki 'dharmapradeza' vaha pradeza dharmAtmaka hai, ityaadi| yaha ThIka nahIM hai, kyoMki 'dhamme paese, sa paese dhamme' yahA~ para saptamI tatpuruSa aura karmadhAraya dosamAsa ho sakate haiN| yadi dharma zabda ko saptamyanta mAnA jAya to saptamI tatpuruSa samAsa hotA hai / jaise- vane hastI / yadi dharma zabda ko prathamAnta mAnate ho to karmadhAraya samAsa hotA hai , jaise 'nIlamutpalaM' / tuma kisa samAsa se kahate ho ? yadi tatpuruSa se kahate ho to ThIka nahIM hai| kyoMki 'dharma pradeza' isa prakAra mAnane se dharma meM bheda kI Apatti hotI hai, jaise 'kuNDe vadarANi' / kintu pradeza aura pradezI meM bheda nahIM hotA hai| yadi abheda meM saptamI mAnate ho jaise- 'ghaTe rUpaM to donoM meM isI prakAra dekhane se saMzaya Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 bhI seThiyA jaina pranthamAlA doSa AtA hai| yadi karmadhAraya mAnate ho to vizeSa se kho| 'dhamme ya se paese ya setti' (dharmazca pradezAcasadharmapradezaH) / isa liye isa prakAra kahanA cAhie ki pradeza dharmAstikAya hai, kyoMki vaha samasta dharmAstikAya se to avyatirikta hai| kintu usake eka deza meM nahIM rahatA hai / isI prakAra noskandha taka artha samajha lenA caahiye| isa prakAra kahate hue samabhirUDha naya ko aba evaMbhUta naya kahatA hai ki tuma jo dharmAstikAya Adi vastu kahate ho, una saba ko kRtsna, pratipUrNa, niravazeSa aura eka hI nAma se kahI jAne vAlI mAno / deza, pradeza Adi rUpa se mata mAno, kyoMki deza, pradeza mere mata meM avastu haiN| akhaNDa vastu hI satya hai, kyoMki pradeza aura pradezI ke bhinna bhinnamAnane se doSa Ate haiN| jaise pradeza aura pradezI bhinna haiM yA abhinna ? yadi bhinna haiM to bheda rUpase unakI upalabdhi honI cAhie, parantu aisI upalabdhi nahIM hotI hai| yadi abhinna haiM to dharma aura pradeza zabda paryAyavAcI bana jAte haiM, kyoMki eka hI artha ko viSaya karate haiN| ina meM yugapat prayoga ThIka nahIM hai, kyoMki eka ke dvArA hI artha kA pratipAdana ho jAne se dUsarA vyartha ho jaavegaa| isaliye vastu paripUrNa hI hai| isa prakAra saba apane apane mata kI satyatA kA pratipAdana karate haiN| ye sAtoM naya nirapekSatA se varNana karane para durnaya ho jAte haiM aura paraspara sApekSa hone para satya ho jAte haiN| ina sAtoM nayoM kA sApekSa kathana hIjainamata hai, kyoMki jainamata aneka nayAtmaka hai| eka nayAtmaka nhiiN| stutikAra ne bhI kahA hai henAtha jaise saba nadiyA~ samudra meM ekatrita hotI haiM, isI prakAra Apake mata meM saba naya eka sAtha ho jAte haiN| kintu Apa ke mata kA kisI bhI naya meM samAveza nahIM hotaa|jaise samudra kisI nadI Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 435 meM nahIM samAtA / isaliye sabhI vAdiyoM kA siddhAnta jainamata hai, kintu kisI vAdI kA mata jainadharma nahIM hai| (naya cakra) (naya pradIpa) (naya vivaraNa) (nayopadeza ) (AlApa paddhati) 563- saptabhaMgI jaba eka vastu ke kisI eka dharma ke viSaya meM prazna karane para virodha kA parihAra karake vyasta aura samasta, vidhi aura niSedha kI kalpanA kI jAtI hai to sAta prakAra ke vAkyoM kA prayoga hotA hai, jo ki syAtkAra se cihnita hote haiM / usa sapta prakAra ke vAkyaprayoga ko saptabhaGgI kahate haiM / ve sAta bhaGga isa prakAra haiM- (1) syAdastyeva (2)syAnAstyeva (3) syAdastyeva syAnAstyeva (4) syAdavaktavyameva (5) syAdastyeva syAdavaktavyameva (6) syAnAstyeva syAdavaktavyameva (7) syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavyameva / hindI bhASA meM ina sAtoM bhaGgoM ke nAma ye haiM(1) kathaJcit hai (2) kathaJcit nahIM hai (3) kathaJcit hai aura nahIM hai (4) kathaJcit kahA nahIM jA sakatA (5) kathaJcit hai, phira bhI kahA nahIM jA sakatA (6) kathaJcit nahIM hai, phira bhI kahA nahIM jA sakatA (7) kathiJcat hai, nahIM hai, phira bhI kahA nahIM jA sktaa| __ vastu ke viSaya bhUta astitva Adi pratyeka paryAya ke dharmoM ke sAta prakAra ke hI hone se vyasta aura samasta, vidhi niSedha kI kalpanA se sAta hI prakAra ke saMdeha utpanna hote haiN| isalie vastu ke viSaya meM sAta hI prakAra kI jijJAsA utpanna hone ke kAraNa usake viSaya meM sAta hI prakAra ke prazna utpanna ho sakate haiM aura unakA uttara ina prakAra ke vAkyoM dvArA diyA jAtA hai| mUla bhaGga asti aura nAsti do haiN| donoM kI yugapad Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 zrI seThiyA jaina granthamAlA vivakSA se avaktavya nAma kA bhaGga banatA hai aura yaha bhI mUla bhaGga meM zAmila ho jAtA hai| ina tInoM ke asaMyogI (asti, nAsti, pravaktavya )dvisaMyogI (asti nAsti, asti avaktavya, nAsti avantaya) aura trisaMyogI (asti nAsti avaktavya) banAne se sAta bhaGga ho jAte haiN| ___ anekAnta kA artha hai aneka dharma / pratyeka vasta meM aneka dharma pAe jAte haiM, isIlie vaha anekAntAtmaka mAnI gaI hai| yadi cAroM dizAoM se kisI makAna ke cAra phoTo lie jAveM, to phoTo eka se to nahIM hoMge, phira bhI eka hI makAna ke hoNge| isI taraha aneka dRSTiyoM se vastu aneka taraha kI mAlUma hotI hai / isIliye hamAre prayoga bhI nAnA taraha ke hote haiN| eka hI AdamI ke viSaya meM hama kahate haiM yaha vahI AdamI hai jise gata varSa dekhA thA / dUsare samaya kahate haiM yaha vaha nahIM rahA aba bar3A vidvAn ho gayA hai| pahile vAkya ke prayoga ke samaya usake manuSyatva para hI dRSTi hai / dUsare vAkya ke prayoga ke samaya usakI mUrkha, vidvAn Adi avasthAoM para / isalie paraspara virodhI mAlUma hote hue bhI donoM vAkya satya haiM / Ama ke phala ko hama kaTahala kI apekSA choTA aura bera kI apekSA bar3A kahate haiM / isalie koI yaha nahIM kaha sakatA ki eka hI phala ko choTA aura bar3A kyoM kahate ho ? basa yahI bAta anekAnta ke viSaya meM bhI hai| eka hI vastu ko apekSA bheda se ' hai ' aura 'nahIM hai' kaha sakate haiN| jo pustaka hamAre kamare meM hai, vaha pustaka hamAre kamare ke bAhara nahIM hai| yahA~ para hai aura nahIM meM kucha virodha nahIM aataa| yaha avirodha anekAnta dRSTi kA phala hai / zIta aura uSNa sparza ke samAna asti aura nAsti meM virodha nahIM ho sakatA, kyoMki Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 437 virodha tabhI kahA jA sakatA jaba ki eka hI kAla meM eka hI jagaha donoM dharma ekatrita hokara na raheM, lekina svacatuSTaya ( sva dravya, kSetra, kAla aura bhAva ) kI apekSA astitva aura paracatuSTaya (paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAva ) kI apekSA nAstitva to pratyakSAdi pramANoM se eka hI vastu meM siddha hai, phira virodha kaisA ? kina do dharmoM meM virodha hai yaha bAta hama pahale nahIM jAna sakate / jaba hameM yaha bAta mAluma ho jAtI hai ki ye dharma eka hI samaya meM eka hI jagaha nahIM raha sakate, taba hama unameM virodha mAnate haiM / yadi ve ekatrita hokara raha sakeM, to virodha kaise kahA jA sakatA hai ? svacatuSTaya kI apekSA asti aura svacatuSTaya kI apekSA hI yadi nAsti kahA jAve, to virodha kahanA ThIka hai / lekina apekSAbheda se donoM meM virodha nahIM kahA jA sakatA : svaparacatuSTaya- hamane kahA hai ki svacatuSTaya kI apekSA astirUpa aura paracatuSTaya kI apekSA nAstirUpa hai| yaha catuSTaya hai-dravya, kSetra, kAla aura bhAva / guNa aura paryAya ke AdhAra samUha ko dravya kahate haiM, jaise jJAnAdi aneka guNoM kA Azraya jIva dravya hai / 'jIva' jIvadravya ke rUpa se ' hai ' (asti)| jar3a dravya ke rUpa se nahIM hai' (nAsti) / isI prakAra ghar3A ghar3erUpa se hai , kapar3e ke rUpa se nahIM hai| haraeka vastu svadravya rUpa se hai aura para-dravya rUpa se nahIM hai| ___ dravya ke pradezoM ko (paramANu ke barAbara usake aMzoM ko) kSetra kahate haiM / ghar3e ke avayava ghar3e kA kSetra haiN| yadyapi vyavahAra meM AdhAra kI jagaha ko kSetra kahate haiM, kintu yaha vAstavika kSetra nahIM hai / jaise davAta meM syAhI hai| yahA~ para vyavahAra se syAhI kA kSetra davAta kahA jAtA hai lakina syAhI aura davAta kA kSetra Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 zrI seThiyA jaina granthamAlA pRthaka pRthaka hai|ydypi kAca ne syAhI ko cAroM tarapha se ghera rakkhA hai, phira bhI donoM apanI apanI jagaha para haiN| syAhI ke pradeza(avayava) hI usakA kSetra haiN| jIva aura AkAza eka hI jagaha rahate haiM parantu donoM kA kSetra eka nahIM hai| jIva ke pradeza jIva kA kSetra haiM aura AkAza ke avayava AkAza kA kSetra haiN| ye donoM dravya bhI kSetra kI apekSA se pRthak pRthak haiM / vyavahAra calAne ke liye yA sAdhAraNa buddhi ke logoM ko samajhAne ke lie AdhAra ko bhI kSetra kahate haiN| vastu ke pariNamana ko kAla kahate haiM / jisa dravya kA jo pariNamana hai, vahI usakA kAla hai| prAtaH sandhyA Adi kAla bhI vastuoM ke pariNamana rUpa haiN| eka sAtha aneka vastuoM ke pariNamana ho sakate haiM, parantu unakA kAla eka nahIM ho sakatA, kyoMki unake pariNamana bhinna bhinna haiN| ghar3I ghaMTA minaTa Adi meM bhI kAla kA vyavahAra hotA hai| lekina yaha svakAla nahIM hai| vyavahAra calAne ke lie ghaMTA Adi kI kalpanA kI gaI hai| vastu ke guNa-zakti- pariNAma ko bhAva kahate haiM / pratyeka vastu kA svabhAva judA judA hotA hai / dUsarI vastu ke svabhAva se usameM sadRzatA ho sakatI hai parantu ekatA nahIM ho sakatI, kyoMki eka dravya kA guNa dUsare dravya meM nahIM pAyA jaataa| isa prakAra khacatuSTaya kI apekSA vastu astirUpa hai aura paracatuSTaya kI apekSA nAstirUpa hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA kathana saralatA se dravya meM astitva,nAstitva samajhAne ke lie hai / saMkSepa se yaha kahanA cAhie ki sva-rUpa se vastu hai aura para-rUpa se nahIM hai / svarUpa ko svAtmA aura para-rUpa ko parAtmA zabda se bhI kahate haiN| jaba hameM vastu ke sva-rUpa kI apekSA hotI hai, taba hama use Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha asti kahate haiM aura jaba para-rUpa kI apekSA hotI hai taba nAsti kahate haiN| isI prakAra jaba hameM sva-rUpa aura para-rUpa donoM kI apekSA hotI hai, taba asti nAsti kahate haiN| yaha tIsarA bhaGga huaa| kintu hama astitva aura nAstitva ko eka hI samaya meM nahIM kaha sakate / jaba astitva kahate haiM, taba nAstitva bhaGga raha jAtA hai| jaba nAstitva kahate haiM, taba astitva raha jAtA hai / isaliye jaba hama krama se asti nAsti kahanA cAhate haiM, taba asti nAsti nAma kA tIsarA bhaGga banatA hai kintu jaba eka hI samaya meM asti aura nAsti kahanA cAhate haiM, taba pravaktavya (na kahane yogya ) nAma kA cauthA bhaMga banatA hai| isa taraha kramazaHsvarUpa kI apekSA 'asti nAsti' aura yugapat svarUpa kI apekSA ' avaktavya' bhaGga hotA hai| ___ jaba hamAre kahane kA Azaya yaha hotA hai ki vastu svarUpa kI apekSA asti hone para bhI avaktavya hai, para svarUpa kI apekSA nAsti hone para bhI avaktavya hai aura kramazaH svarUpa pararUpa kI apekSA asti nAsti hone para bhI avaktavya hai,taba tIna bhaGga aura bana jAte haiM / asti- avaktavya, nAsti- avaktavya, asti- nAsti-avaktavya / mUla bhaGga jo asti aura nAsti rakkhe gae haiM, unameM se eka ko hI mAnanA ThIka nahIM hai| yadi kevala asti bhaGga hI mAneM to jisa prakAra vastu eka jagaha 'asti rUpa' hogI, usI prakAra saba jagaha hogI, kyoMki nAsti bhaGga to hai hI nahIM / aisI hAlata meM haraeka cIja saba jagaha pAI jAne se vyApaka khlaaegii|baalu ke eka kaNa ko bhI vyApaka mAnanA pdd'egaa| - yadi kevala nAsti bhaGga hI mAnA jAve, to pratyeka vastu saba jagaha nAsti rUpa khlaavegii| isa prakAra pratyeka vastu kA Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 zrI seThiyA jaina granthamAlA abhAva ho jaavegaa| ye donoM bAteM pramANa viruddha haiM, kyoMki na . to pratyeka vastusarvarUpa se 'asti' hai aura na usa kA sarvarUpa se abhAva hI hai / 'asti' bhaGga ke sAtha svacatuSTaya lagA huA haiaura nAsti bhaGga ke sAtha paracatuSTaya lagA huA hai| asti ke prayoga se svacatuSya kI apekSA hI asti samajhA jAvegA na ki sarvatra / isI taraha nAsti ke kahane se paracatuSTaya kI apekSA nAsti kahalAyagA na ki sarvatra / isa prakAra na to pratyeka vastu vyApaka hogI aura na abhAva rUpa, parantu phira bhI eka hI bhaGga ke prayoga se kAma nahIM cala sakatA, kyoMki donoM bhaGgoM se bhinna bhinna prakAra kA jJAna hotA hai / eka bhaGga kA prayoga karane para bhI dUsare bhaGga ke dvArA paidA hone vAlA jJAna nahIM hotA / jaise yadi kahA jAya ki amuka AdamI bAjAra meM nahIM hai, to isase yaha siddha nahIM hotA ki vaha amuka jagaha hai / bAjAra meM na hone para bhI 'kahA~ hai' yaha jijJAsA banI hI rahatI hai, jisake lie asti bhaGga kI AvazyakatA hai / vyavahAra meM asti bhaGga kA prayoga hone para bhI nAsti bhaGga ke prayoga kI bhI AvazyakatA hotI hai| mere hAtha meM rupayA hai yaha kahanA eka bAta hai aura mere hAtha meM rupayA nahIM hai, yaha kahanA dUsarI bAta hai / isa prakAra donoM bhaGgoM kA prayoga Avazyaka hai| ___ anyonyAbhAva se bhI nAsti bhaGga kI pUrti nahIM ho sakatI, kyoMki nAsti bhaGga kA sambandha kisI niyata prabhAva se nahIM hai| anyonyAbhAva ko chor3akara bhAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, atyantAbhAva,ye tInoM saMsargAbhAva haiN| nAsti bhaGga kA sambandha sabhI se hai| ___ yadyapi 'asti nAsti' yaha tIsarA pahile do bhaGgoM ke milAne se banatA hai, phira bhI usakA kAma asti aura nAsti ina donoM bhaGgoM se alaga hai| jo kAma asti nAsti bhaGga Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaina siddhAnta bola saMgraha 441 karatA hai , vaha na akelA asti kara sakatA hai aura na akelA nAsti / yadyapi eka aura do mila kara tIna hote haiM, phira bhI tIna kI saMkhyA eka aura do se jadI mAnI jAtI hai / __ vastu ke aneka dharmoM ko hama eka sAtha nahIM kaha sakate,isalie yugapat, svapara catuSTaya kI apekSA vastu avaktavya hai / vastu ke avaktavya hone kA dUsarA kAraNa yaha bhI kahA jA sakatA hai ki vastu meM jitane dharma haiM, utane zabda nahIM ho sakate aura hama logoM ko una saba dharmoM kA jJAna bhI nahIM ho sakatA jisase una saba ko zabdoM se kahane kI ceSTA kI jAya / tIsarI bAta yaha hai ki pratyeka vastu svabhAva se avaktavya hai| vaha anubhava meM to AsakatI hai, parantu zabdoM ke dvArA nahIM kahI jA sktii| rasoM kA anubhava rasanendriya dvArA hI ho sakatA hai| zabdoM dvArA nhiiN| isaliye vastu avaktavya hai, lekina anya dRSTiyoM se vaktavya bhI hai| isaliye jaba hama pravaktavya ke sAtha kisI rUpa meM vastu kI vaktavyatA bhI kahanA cAhate haiM taba vaktavyarUpa tInoM bhaGga avaktavya ke sAtha mila jAte haiM / isaliye asti avaktavya,nAsti avaktavya aura asti nAsti avaktavya ina bhaGgoM kA prayoga hotA hai| (sUyagaDAMga sUtra zrutaskandha 2 adhyayana 5 gA0 10-12 kI TIkA) (prAgamasAra ) (saptabhaMgI nyAya, syAdvAdamaMjarI) (ratnAkarAvatArikA) Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antima maMgala kSemaM sarvaprajAnAM prabhavatu balavAn dhArmiko bhuumipaalH| kAle kAleca vRSTiM vitaratu maghavA vyAdhayo yaantunaashm|| durbhikSaMcauramArIkSaNamapijagatAMmAsma bhuujjiivloke| jainendraM dharmacakraprasaratu satataM sarvasaukhyapradAyi // 1 // prajA meM zAnti phaile, rAjA dharmaniSTha aura balavAn bane, hamezA ThIka samaya para dRSTi ho, saba vyAdhiyA~ naSTa ho jAya~, durbhikSa, DakaitI, mahAmArI Adi duHkha saMsAra ke kisI jIva ko na hoM, tathA jinendra bhagavAn kA calAyA huA, sabako sukha dene vAlA dharmacakra sadA phailatA rahe // _ iti zubhamastu | seThiyA priTiGga presa 21-7-1941 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - seThiyA-jaina-granthamAlA sUcIpatra zrI jaina siddhAnta bola saMgraha prathama bhAga, pRSTha 520 / isameM eka bola se pAcaveM boloM taka kA saMgraha hai| kula boloM kI saMkhyA 423 hai / jaina dharma ke mukhya viSaya pAMca jJAna, darzana, cAritra, viveka, dhyAna,gati,kaSAya Adi viSaya vistRta vyAkhyA ke sAtha diye gaye haiM / pratyeka bola ke sAtha jainazAstroM ke sthaloM kA bhI saMpUrNa rUpa se ullekha kiyA gayA hai ataH tattvaruci rakhane vAle jijJAsuoM aura vidyArthiyoM ke lie yaha pustaka bahuta hI upayogI hai / pratyeka pAThazAlA, pustakAlaya,dharmasthAnaka Adi meM isa pustaka kA rahanA bahuta hI Avazyaka hai| ___pustaka kI saMgrahazailI,sAIja, kAgaja aura jilda Adi isa dUsare bhAga ke samAna hai| ___ kImata sirpha 1) ru0 jo lAgata se bhI bahuta kama hai, rakhI gaI hai / pustaka kA vajana 14 chaTAMka hai / posTeja yA relve pArsala ke lie tadanusAra kharca lgegaa| jainasiddhAntakaumudI- arddhamAgadhI bhASA kA vyAkaraNa mantha hai / sUtra tathA vRtti sarala saMskRta meM haiM / lekhaka haiM bhAratabhUSaNa zatAvadhAnI paMDita munizrI ratnacandrajI mhaaraaj| isake dvArA arddhamAgadhI bhASA kA jJAna prApta kara sakate haiM / pakkI jilda mUlya 1 // ) Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] arddhamAgadhI dhAtu rUpAvali- arddhamAgadhI bhASA kI prAyaH saba prakAra kI dhAtuoM ke rUpoM kA saMgraha hai / mUlya / ) maImAgadhI zabda rUpAvali- ardhamAgadhI bhASA ke vividha zabdoM ke rUpa saMgrahIta haiM / mUlya -) syAdavAda maJjarI-jaina nyAya kA yaha mahatvapUrNa grantha hai| zrI hemacandrAcAryakRta anyayogavyavacchedakadvAtriMzikA kI sundara, sulalita evaM vistRta TIkA hai / jaina nyAya ke zikSArthiyoM evaM jijJAsuoM ke lie yaha pustaka atyanta mahatva kI hai / yaha pustaka kalakattA-saMskRta esosiezana kI nyAya madhyamA parIkSA meM svIkRta hai / pustaka saMgrahaNIya aura manana karane yogya hai / mUlya 1) kartavyakaumudI (dUsarA bhAga)- lekhaka- bhArata bhUSaNa zatAvadhAnI paMDita munizrI ratnacandrajI mahArAja / sundara sulalita zlokoM meM racita evaM sarala subodha hindI bhASAntara sahita aneka viSayoM kA samyak nAna karAne vAlI pustaka / dhArmika, naitika, AdhyAtmika aura vyAvahArika sabhI viSayoM kI zikSA maujUda hai / sabhI ke par3hane yogya hai| isa pustaka kA mUlya kevala / -) ArTa pepara pakkI jilda // ) sUkti saMgraha-cune hue sundara sundara zlokoM kA saMgraha / kaThina zabdoM ke koSa aura sarala anuvAda sahita / sabhA-caturatA aura samayopayogI vANI- vilAsa ke liye ise sadA sAtha rakhanA cAhie / mUlya / ) upadezazataka-upadeza viSayaka 100 anupama zlokoM kA saMgraha / sAtha meM sarala hindI artha bhI diyA hai / mUlya =) // nItidIpakazataka-bhAratabhUSaNa zatAvadhAnI paMDita munizrI ratnacandrajI mahArAja dvArA racita 160 nItizloka sarala hindI TIkA sahita / mUlya=) nandIsUtra (mUla).. patrAkAra, majabUta, moTe kAgaja para zuddha chapA huA hai / mUlya ) Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] sukhavipAka sUtra(mUla)- patrAkAra, majabUta,moTe kAgaja para zuddha chapA huA hai / mUlya =) uttarAdhyayana sUtra (mUla pATha)-- pArTa pepara para choTe akSaroM meM blAka banavAkara chapAyA gayA haiM / darzanIya hai / mUlya 1) dazavakAlika sUtra (mUla)-ArTa pepara para bahuta choTe akSaroM meM blAka banavAkara chapAyA gayA hai / darzanIya hai / mUlya a) sukhavipAka sUtra(sArtha)- sukhavipAka sUtra meM jina jina sUtroM kA ullekha pAyA hai unakA pATha likhakara pUrA kiyA gayA hai / pUrA varNana jAnane ke lie aura kisI sUtra kI AvazyakatA nahIM hotii| pratyeka gRhastha ko isa maGgalakArI sUtra ko ghara meM rakhanA cAhie / mUlya // ) mahAvIra stuti- sUyagaDAMga sUtra kA chaThA adhyayana / saMskRta chAyA, anvayArtha tathA bhAvArtha sahita bhagavAna mahAvIra svAmI kI stuti / mUo-) namipabvajA- uttarAdhyayana sUtra kA navA~ adhyayana / saMskRta chAyA, anvayArtha tathA bhAvArtha sahita / rAjarSi namirAja aura indra kA prAdhyAtmika sambAda / mUlya ) mokSamArgagati--- uttarAdhyayana sUtra kA 28 vA adhyayana / saMskRta chAyA, anvayArtha tathA bhAvArtha sahita / jaina tattvoM ke jijJAsuoM ke liye anupama pustaka / mUlya -)m samyaktva-parAkrama- uttarAdhyayana sUtra kA unatIsavA~ adhyayana / saMskRta chAyA, bhAvArtha sahita / isameM saMvega nirveda zrAdi 73 boloM kA phala batAyA gayA hai / paThana evaM manana karane yogya hai / mUlya 3) mAMgalika stavanasaMgraha (pahalA bhAga)- isameM navakAra mantra,gajasukamAla, zAlibhadra, jambUkumAra, dhanAjI, rahanemi-rAjamatI, vijayaseTha-vijaya seThANI, bur3hApA Adi upadezika vairAgyaprada pacAsa se adhika stavana sajjhAyoM kA sundara saMgraha hai / mUlya // Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] mAMgalika stavanasaMgraha (dUsarA bhAga)- isa pustaka meM sImandhara svAmI kA stavana,laghusAdhu vandanA, mahAsatI candanabAlA kI DhAla,kIrtidhvaja rAjarSi kI DhAla zrAdi uttama DhAloM evaM stavanoM kA saMgraha hai| mUlya =) caubIsa jinastavana-vinayacandajI ke banAye huye caubIsa tIrthakaroM ke stanoM kA sarasa saMgraha / mUlya - gaNadharavAda( pahalA bhAga )-- isameM indrabhUti gautama ke prazna aura bhagavAna mahAvIra ke uttaroM dvArA AtmA kI siddhi kI gaI hai| vizeSAvazyaka bhASya kI gAthAeM bhI sAtha meM dI gaI haiM / mU0 -) / gaNadharavAda(dUsarA bhAga)isameM gaNadhara agnibhUti evaM bhagavAn mahAvIra ke sambAda dvArA jJAnAvaraNa,darzanAvaraNa Adi karmoM kA astitva siddha kiyA gayA hai| vizeSAvazyaka bhASya kI gAthAeM bhI sAtha meM dI gaI haiN| mUlya -); gaNagharavAda ( tIsarA bhAga )-isameM, zarIra aura jIva eka hI haiM. yA bhinna, isa viSaya para bhagavAna mahAvIra aura gaNadhara vAyubhUti meM samvAda huA hai,vaha sarala bhASA meM diyA gayA hai / vizeSAvazyaka bhASya kI mUla gAthAeM bhI dI gaI haiM / mU0 -)| naitika aura dhArmika zikSA-isameM nIti aura dharma kI tIna sau se adhika sundara aura upayogI zikSAe~ saMgRhIta haiM / pustaka strI aura puruSa sabhI ke lie paThanIya hai / mUlya | zikSAsaMgraha ( pahalA bhAga )-vyavahArika aura pAramArthika jIvana ko sudhArane vAlI atyanta Avazyaka aura upayogI zikSAoM kA sundara saMgraha hai| phira vizeSatA yaha hai ki bhASA atyanta sarala aura subodha rakkhI gaI hai| choTe choTe vidyArthI bhI lAbha uThA sakate haiM aura unake jJAnavAn saMrakSaka bhii| pRSTha saMkhyA 106 / mUlya =). zikSAsaMgraha ( dUsarA bhAga)- isa bhAga meM svAsthyarakSA, ziSTAcAra, gArhasthya dharma aura sadAcaraNa viSayaka samasta Avazyaka bAteM, zikSA ke Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ choTe choTe kintu subodha evaM rocaka boloM meM saGkalita haiM / saba ke saba samaya upayoga meM prone yogya isa 120 pRSTha kI pustaka kA mUlya kevala sun zikSAsaMgraha (tIsarA bhAga - isa pustaka meM gRhastha jIvana, sAmAjika jIvana, dhArmika jIvana ke upayogI prAyaH samasta viSayoM para sundara sundara boloM kA apUrva saGkalana hai| isake paDhane aura . manana karane meM ApakI jIvana-yAtrA sugama ho sakatI hai / mUlya / / jJAna bahattarI-isa pustaka meM vyAvahArika jJAna kI 72 anamola zikSAeM saMgRhIta haiM / mUlya prAdhA thAnA / saMkSipta kAnUna saMgraha-hara eka AdamI ko kAnUna kI kAma calAU jAnakArI honI hI cAhie / kAnUna na jAnane vAle ko jindagI meM pagapaga para kaThinAI kA sAmanA karanA par3atA haiM / isa pustaka meM kAnUna kI aisI upayogI bAteM ekatra kara ke ravakhI gaI haiM jisase sarva sAdhAraNa ko bhAratIya daNDavidhAna, tAjIrAta hinda, kAnUna kA mAmUlI jJAna ho jAya / mUlya / %) mAtra / saccA daheja-mAtA kI ora se putrI ko upadeza ! sasurAla meM jAkara kanyA ko sAsu-sasura Adi ke sAtha kaisA vyavahAra karanA cAhie gRhasthI ke anya kArya kisa prakAra karanA cAhie / isa prakAra isameM striyopayogI samasta viSayoM kI sarala sundara bhASA meM zikSA dI gaI hai / pustaka kanyApAThazAlAoM meM paDhAne yogya hai / mUlya kevala / ) kanyAkatavyazikSA-kanyAoM ke lie atyanta upayogI pustaka / kanyA-pAThazAlAoM meM paDhAI jAne yogya hai / isameM satiyoM ke caritra sAsa-sasura kI sevA, baccoM kA pAlana-poSaNa, strI-zikSA, gRhasthI kA prabandha Adi viSaya bar3I acchI taraha samajhAye gaye haiM / mUlya // dharmabodha saMgraha-isameM pATha darzanAcAra, ruci ke 10 bheda vinIta avinIta ke bola, pacIsa kriyA, navatatva kA lakSaNa, tIrthakara Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotra bAMdhane ke 20 bola, mahAmohanIya ke 30 bola, vandanA ke doSa, zrAvaka ke tIna manoratha Adi 40 viSayoM kA varNana hai / mU0 ) pratikramaNa ( mUna )--vidhi sahita / mU0 -) pratikramaNa(sArtha)- zabdArtha bhAvArtha aura vidhi sahita / mU03) sAmayikasUtra (mUla)-vidhi sahita / AdhA AnA sAmAyisUtra(sArya)-zabdArtha nAvArtha evaM battIsa doSa sahita / mUo-)| zrAvaka-nitya-niyama-nitya pATha yogya / mUlya prAdhA AnA prakaraNathokaDAsaMgraha (dUmarA bhAga)- yaha pustaka muni zrI uttamacandajI svAmI dvArA saMgRhIna evaM saMzodhita hai / isameM paccIsa kriyAeM, yoni ke bola,garbhAvAsa ke bona, zvAsovAsa ke bola, jIva ke caudaha bhedoM kI carcA, jIva ke 563 bhedoM kI carcA, mahAdaNDaka, cAra ghyAna, dezabandha, sarvabandha, saMkhyAtA asaMkhyAtA, pA~ca zarIra, pA~ca indriyoM, pudgala parAvartana, pA~ca jJAna. sapradezI apradezI, paDhamApar3hama.caramAcarama, AhAraka-anAhAraka, bandhizataka, samavasaraNa ke bola, landhi ke bola Adi 27 thokar3oM kA varNana haiM / grantha bA upayogI aura tatvajJAna paripUrNa hai / pakkI jilda mUlya sirpha 1) prastAra ratnAvalI- yaha grantha bhAratabhUSaNa zatAvadhAnI paMDita munizrI ratnacandrajI svAmI ne bar3e parizrama se taiyAra kiyA hai / isameM gAMgeya anagAra ke bhAMgeM, zrASaka vrata ke bhAMge aura zrAnupUrvI ke bhAMge haiN| ina saba bhAMgoM kA gaNita vistAra-pUrvaka kiyA gayA hai tathA naSTa, uddiSTa aura prastAra banAne kA udAharaNa sahita prakAra batalAyA gayA hai| isa thokar3e kA abhyAsa karanA, mAnoM apane mana ko rokanA hai aura mana ko rokanA hI dhyAna hai / ataH isa thokar3e ke abhyAsa se zubha dhyAna kA lAbha hotA hai / pakkI jilda / mUlya ?) zrAvaka ke bAraha vrata-(caudaha niyama sahita -jaina-jIvana caryA meM Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka ke bAraha vratoM kA atyanta mahatva pUrNa sthAna hai / isa pustaka meM unhIM vratoM ko acchI taraha samajhAyA gayA hai / tyAgI aura saMyamI jaina bhAiyoM ke lie yaha pustaka paramopayogI hai / mUlya 3) mAtra AnupUrvI- isameM pAnupUrvI ko kaNThastha yAda karane kI bahuta hI sarala aura prAsAna vidhi batalAI gaI hai / AnupUrvI ko kaNThastha yAda kara guNane se citta ekAgra ho jAtA hai| citta kI ekAgratA mahAn lAbha aura kalyANa kA kAraNa hai / mUlya do paisA guNavilAsa-sundara-sundara upadezika savaiyA, sajjhAya, lAvaNI evaM stavanoM kA upayogI saMgraha / isameM bhAvanA vilAsa, madhya maMgala, cauvIsa tIrthakara, sAdhuvarNana Adi savaiye haiN| bhagavAn RSabhadeva,neminAtha pArzvanAtha tathA sthUlibhadra Adi mahApuruSa evaM rAjamatI, candanabAlA Adi Adi mahAsatiyoM ke guNagrAma kI lAvaNiyAM haiN| sAtha hI santa munirAjoM ke guNagrAma kI lAvaNiyAM bhI haiN| prakAzaka-premacaMda emaracaMda cIkAnera / mUlya |) nIce likhe thokar3e TippaNiyoM evaM vistAra sahita upalabdha haiM:tetIsa bola kA thokaDA paccIsa bola kA thokaDA laghudaNDaka kA thokar3A pA~ca samiti tIna gupti kA thokar3A karma prakRti kA thokar3A jJAna labdhi kA thokar3A caudaha guNasthAna kA thokaDA rUpI arUpI kA thokaDA gatAgata kA thokaDA samyaktva ke bola * rtrd rdrdrtj rd d Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nInAkAta paJcIsa kriyAyeM 563 bola kA jIvadhA aTTANu bola kA bAsaThiyA - hindI bhASA kI upayogI aura Adhunika zikSA-krama ke anusAra likhita nayanAbhirAma citroM se vibhUSita pAThyapustakeM nIce dI jAtI haiM / ye pAThya pustakeM kaI zikSA vibhAga aura zikSaNa-saMsthAoM dvArA pAThyapustakoM ke lie khIkRta haiN| hindI- bAla-zikSA ( pahalI prAimara) kakSA a ke lie ., (dUsarI prAimara) ,,va " (pahalI rIDara.) ,, ,, ( dUsarI rIDara ) , 2 ,, (tIsarI rIDara ) ,3 ,, ,, (cauthI rIDara ) ,,4 , pAcavA bhAga " chaThA bhAga 5) noTa-(1) hamArI pustakeM zrI jainadharma pracAraka sAmagrI bhaMDAra, sadara bAjAra dillI se bhI prApta ho sakatI haiN| (2) hamAre yahA~ zrI jainahitecchu zrAvakamaMDala, ratalAma tathA zrI jaina sAhitya pracAraka samiti byAvara kI prakAzita pustakeM bhI milatI haiM pustaka milane kA patA:agaracanda bhairoMdAna seThiyA jaina granthAlaya, bIkAnera (rAjapUtAnA