Book Title: Jain Darshan ke Maulik Tattva
Author(s): Nathmalmuni, Chhaganlal Shastri
Publisher: Motilal Bengani Charitable Trust Calcutta
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010093/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vora sevA mandira dillI krama saMkhyA kAla naM0 khaNDa 3667 nethama 232 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdI samAlocanacaM Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 dusarA bhAga 0 jaina darzana ke maulika tattva (prAcArya zrI tulasI dvArA racita 'jaina siddhAnta dIpikA' aura 'bhikSu nyAya karNikA' kA saMyukta adhyayana) lekhaka muni nathamala prabandha-sampAdaka chaganalAla zAstrI % D zrI terApaMtha dvizatAbdI samAroha ke abhinandana meM Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana granthamAlA : 9 vAM puSpa prakAzakamotIlAla baeNgAnI ceriTebala TrasTa, 24 sI, khagendra caTarjI roDa, kAzIpura, kalakattA-2 pravandhaka Adarza sAhitya saMgha cUrU (rAjasthAna) prathama saMskaraNa : 1000 sitambara, 1960 mUlya : 13 rupaye mudrakazobhAcanda surAnA rephila ArTa presa, 31, patalA sTrITa, kalakattA-7 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA jaina darzana jIvana-zuddhi kA darzana hai| rAga-dveSa Adi bAhya zatru, jo AtmA ko parAbhUta karane ke lie dina-rAta kamara kase ar3e rahate haiM, se jUjhane ke lie yaha eka amogha astra hai| jIvana-zuddhi ke patha para zrAge bar3hane kI nAkAMkSA rakhanevAle pathikoM ke lie yaha eka divya pAtheya hai| yahI kAraNa hai, jaina darzana jAnane kA artha hai - zrAtma mArjana ke vidhi krama ko jAnanA, zrAtma-caryA kI yathArtha paddhati ko samajhanA ! jaina jaMgat ke mahAn adhinetA, jJAna aura sAdhanA ke apratima dhanI, mahAmahima AcArya zrI tulasI ke antevAsI muni zrI nathamalajI dvArA likhA prastuta grantha jaina darzana ke mUlabhUta tattroM ko atyanta prAjala evaM prabhAvaka rUpa meM sUkSmato ke sAtha nirUpita karanevAlI eka adbhuta kRti hai / yaha janavandha zrAcArya zrI tulasI dvArA racita 'jaina siddhAnta dIpikA' aura 'bhikSu nyAya karNikA' ke saMyukta anuzIlana para AdhArita hai| muni zrI ne isameM jaina darzana ke pratyeka zraMga kA talasparzI vivecana karate hue atyanta spaSTa evaM bodhagamya rUpa meM use prastuta kiyA hai| 'jaina darzana ke maulika tattva' niHsandeha dArzanika jagat ke lie muni zrI kI eka apratima dema hai / zrI terApaMtha dvizatAbdI samAroha ke abhinandana meM isa mahattvapUrNa grantha ke prakAzana kA dAyitva motIlAla baMgAnI ceriTebala TrasTa, kalakatA ne svIkAra kiyA, yaha atyanta prasannatA kA viSaya hai / jaina dharma evaM darzana sambandhI sAhitya kA prakAzana, janavandha zrAcArya bhI tulasI dvArA sampravartita aNuvrata Andolana ke naitika jAgRtimUlaka AdarzoM kA pracAra evaM prasAra TrasTa ke uddezyoM meM se mukhya haiN| prastuta grantha ke prakAzana dvArA TrasTa ne apane uddezyoM kI pUrti kA jo prazasta kadama uThAyA hai, vaha sarvathA abhinandanIya hai / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ * ] loka-jIvana meM sadjJAna ke saMcAra, jana-jana meM naitika abhyudaya kI preraNA tathA jana sevA kA uddezya liye calane vAle isa TrasTa ke saMsthApana dvArA samAja ke utsAhI yuvaka zrI hanumAnamalajI beMgAnI ne samAja ke sAdhana-sampanna vyaktiyoM ke samakSa eka anukaraNIya kadama rakhA hai| isake lie unheM sAdara dhanyabAda hai / AdhyAtmika jJAna-vijJAna ke anupama srota isa mahatvapUrNa prakAzana prabandha kA uttaradAyitva grahaNa kara zrAdarza sAhitya saMgha, jo satsAhitya ke prakAzana evaM pracAra-prasAra kA dhyeya liye kArya karatA A rahA hai, atyadhika prasannatA anubhava karatA hai / 'jaina darzana ke maulika tattva kA yaha dUsarA bhAga hai, jisameM jaina tatva evaM AcAra bhAga kA yauktika tathA hRdayagrAhI vivecana hai / AzA hai, pAThaka isase zrAtma-darzana kI sphUrta preraNA evaM sugama patha prApta kareMge 1 saradArazahara ( rAjasthAna ) bhAdrapada kRSNA 6, 2017. jayacandalAla daphtarI vyavasthApaka Adarza sAhitya saMgha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama cauthA khaNDa 1 jaina tattvavAda kI pRSTabhUmi 2 zrAtmavAda 3 jIvana nirmANa 4 anAdi zrananta 5. karmavAda 6 jAtivAda 7 lokavAda pAMcavAM khaNDa 8 jijJAsA 6. samyag darzana 10 samyag jJAna 11 samyaka cAritra 12 sAdhanA paddhati - 13 bhramaNa saMskRti kI do dhArAeM 14 jaina darzana aura vartamAna yuga pariziSTa 1 TippaNiyAM 2 jaina darzana 3 pAribhASika zabdakoSa :: : ... ... 03. ... ... .... 941 *** : : : : *** : : : : :: ... ... ... *** *** 20 1 23 65 BL 101 157 173 227 235 263 263 307 343 355 383 463 525 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA kha eDa tatva mImAMsA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThAraha *jaina tatvavAda kI pRSThabhUmi jaina darzana kI AstikatA zraddhA aura yukti kA samanvaya mokSa-darzana darzana ko paribhASA mUlya nirNaya kI dRSTiyA~ darzana kI praNAlI Astika darzanoM kI bhitti-AtmavAda satya kI paribhASA dArzanika paramparA kA itihAsa Agama tarka kI kasauTI para tarka kA durupayoga darzana kA mUla darzanoM kA pArthakya jaina darzana kA Arambha jaina darzana kA dhyeya samasyA aura samAdhAna do pravAha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana kI AstikatA jaina darzana parama astivAdI hai| isakA pramANa hai astivAda ke cAra aMgoM kI sviikRti| usake cAra vizvAsa haiM-'AtmavAda, lokavAda, karmavAda aura kriyAvAda / ' bhagavAn mahAvIra ne kahA-"loka-aloka, jIva-ajIva, dharmaadharma, bandha-mokSa, puNya pApa, kriyA-akriyA nahIM haiM, aimI maMzA mata rakho kintu ye saba hai, aisI saMzA rkho|" zraddhA aura yukti kA samanvaya ___ yaha nimrantha-pravacana zraddhAlu ke lie jitanA aAsavacana hai, utanA hI eka buddhivAdI ke lie yuktivacana / isIlie aAgama-sAhitya meM aneka sthAnoM para ise 'nayAyika' (nyAya-saMgata ) kahA gayA hai / jaina sAhitya meM muni-vANI ko-"niyogaparyanuyogAnahama" (munervacaH ) nahIM kahA jaataa| usake lie kamauTI bhI mAnya hai| bhagavAn mahAvIra ne jahA~ zraddhAvAn ko 'medhAvI' kahA hai, vahA~ 'matiman ! dekha, vicAra'-isa prakAra svatantratApUrvaka socane samajhane kA avasara bhI diyA hai| yaha saMketa uttaravattIM prAcAryoM kI vANI meM yoM punarAvartita huA-"parIkSya bhikSavo grAhya, mavaco na tu gauravAt / ' mokSa darzana 'eyaM pAmagassa daMsaNaM-yaha draSTA kA darzana hai| sahI artha meM jaina darzana koI vAdavivAda lekara nahIM cltaa| vaha Atmamukti kA mArga hai, apane ApakI khoja aura apane Apako pAne kA rAstA hai / isakA mUla maMtra hai-'satya kI eSaNA karo", 'satya ko grahaNa karo', 'satya meM 'dhairya rakho," 'satya hI loka meM sArabhUta hai'| darzana kI paribhASA yaha saMsAra anAdi-ananta hai| isameM saMyoga-viyogajanya sukha-duHkha kI avirala dhArA baha rahI hai| usameM gotA mArate-mArate jaba prANI thaka jAtA hai, taba vaha zAzvata Ananda kI zodha meM nikalatA hai| vahA~ jo heya aura upAdeya kI mImAMsA (yukti saMgata vivecanA ) hotI hai, vahI darzana bana jAtA hai .'' Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva darzana kA artha hai - tattva kA mAkSAtkAra yA upalabdhi / maba se pramukha tattva prAtmA hai| "jo AtmA ko jAna letA hai, vaha sabako jAna letA hai 12 // ___ astitva kI dRSTi se saba tattva samAna haiM kintu mUlya kI dRSTi se prAtmA maba se adhika mUlyavAn tattva hai| kahanA yUM cAhie ki mUlya kA nirNaya AtmA para hI nirbhara hai / vastu kA astitva svayaMjAta hotA hai kintu usakA mUlya cetanA se sambaddha hue binA nahIM hotaa| "gulAba kA phUla lAla hai"-koI jAne yA na jAne kintu "gulAba kA phUla mana harane vAlA hai"yaha binA jAne nahIM hotaa| vaha taba taka manahara nahIM, jaba taka kisI AtmA ko vaisA na lge| "dUdha sapheda hai"-isake lie cetanA se sambandha honA Avazyaka nahIM; kintu "vaha upayogI hai"-yaha mUlya-viSayaka nirNaya cetanA se sambandha sthApita hue binA nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki manohArI, upayogI, priya-apriya Adi mUlyAMkana para nirbhara hai| AtmA dvArA ajJAta vastuvRtta astitva ke jagat meM rahate haiN| unakA astitva-nirNaya aura mUlya-nirNaya-ye donoM prAtmA dvArA zAta hone para hote haiN| "vastu kA astitva hai"-isameM cetanA kI koI apekSA nahIM kintu vastu jaba jeya banatI hai, taba cetanA dvArA usake astitva ( svarUpa ) kA nirNaya hotA hai| yaha cetanA ke sAtha vastu ke sambandha kI pahalI koTi hai| dUsarI koTi meM usakA mUlyAMkana hotA hai, taba vaha heya yA upAdeya banatI hai| una vivecana ke anusAra darzana ke do kArya haiM: 1-vastuvRtta viSayaka nirNaya / 2-mUlya viSayaka nirnny| jJeya, heya aura upAdeya-isa tripuTI se isI tattva kA nirdezana milatA hai / yahI tattva 'zaparikSA aura pratyAkhyAnaparizA'-isa buddhidvaya se milatA hai | jaina darzana meM yathArthajJAna hI pramANa mAnA jAtA hai / sannikarSa, kAraka-sAkalya Adi pramANa nahIM mAne jaate| kAraNa yahI ki vastuvRtta ke nirNaya (priya vastu ke svIkAra aura apriya vastu ke asvIkAra) meM bahI hama hai " Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva .. 3 eka vicAra pA rahA hai darzana ko yadi upayogI bananA ho to use vastuktoM ko khojane kI apekSA unake prayojana athavA mUlya ko khojanA caahie| bhAratIya darzana ina donoM zAkhAoM ko chUtA rahA hai| usane jaise astitva-viSayaka samasyA para vicAra kiyA hai, vaise hI astitva se sambandha rakhane vAlI mUlpoM kI samasyA para bhI vicAra kiyA hai| zeya heya aura upAdeya kA zAna usI kA phala hai| mUlyanirNaya kI dRSTiyAM mUlya-nirNaya kI tIna dRSTiyAM haiM:(1) saiddhAntika yA bauddhik| (2) vyAvahArika yA naitika / (3) AdhyAtmika, dhArmika yA pAramArthika / vastumAtra zaMya hai aura astitva kI dRSTi se zeyamAtra satya hai / satya kA mUlya saiddhAntika hotA hai / yaha AtmAnubhUti se pare nahIM hotaa| Atma-vikAsa ziva hai, yaha AdhyAtmika mUlya hai| paudgalika sAja-sajA saundarya hai, yaha vyAvahArika mUlya hai| eka vyakti sundara nahIM hotA kintu zrAtma-vikAsa hone ke kAraNa vaha ziva hotA hai| jo ziva nahIM hotA, vaha sundara ho sakatA hai| mUlya nirNaya kI tIna dRSTiyAM sthUla niyama haiN| vyApaka dRSTi se vyaktiyoM kI jitanI apekSAeM hotI haiM, utanI hI mUlyAMkana kI dRSTiyAM haiN| kahA bhI hai "na ramyaM nAramyaM prakRtiguNato vastu kimapi, priyatvaM vastUnAM bhavati ca khalu grAhakavazAt / " priyatva aura apriyatva grAhaka kI icchA ke adhIna hai, bastu meM nhiiN| nizcaya-dRSTi se na koI vastu iSTa hai aura na koI aniSTa / "tAnevArthAn dviSataH, tAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'syAniSTaM, na vidyate kiMcidiSTaM vaa|" eka vyakti eka samaya jisa vastu se dveSa karatA hai, vahI dUsare samaya usI meM lIna ho jAtA hai, isalie iSTa-aniSTa kise mAnA jAe ! vyavahAra kI dRSTi meM bhoga-vilAsa jIvana kA mUlya hai| adhyAtma kI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva dRSTi meM gIta-gAna vilApa mAtra haiM, nATaka viDambanAeM haiM, AbhUSaNa bhAra haiM aura kAma-bhoga duHkh| saundarya kI kalpanA dRzya vastu meM hotI hai| vaha varNa, gaMdha, rasa aura sparza-isa catuSTaya se sampanna hotI hai| varNAdi catuSTaya kisI meM zubha pariNamanavAlA hotA hai aura kisI meM azubha prinnmnvaalaa| isalie saundarya prasaundarya, acchAI burAI, priyatA-apriyatA, upAdeyatA heyatA Adi ke nirNaya meM vastu kI yogyatA nimitta banatI hai| vastu ke zubha-azubha paramANu mana ke paramANuoM ko prabhAvita karate haiN| jisa vyakti ke zArIrika aura mAnasika paramANuoM ke sAtha vastu ke paramANuoM kA sAmya hotA hai, vaha vyakti usa vastu ke prati AkRSTa ho jAtA hai| donoM kA vaiSamya ho to AkarSaNa nahIM bntaa| yaha sAmya aura vaiSamya deza, kAla aura paristhiti Adi ke samavAya para nirbhara hai| eka deza, kAla aura paristhiti meM jima vyaki ke lie jo vastu heya hotI hai| vahI dUsare deza, kAla aura paristhiti meM upAdeya bana jAtI hai| yaha vyAvahArika dRSTi hai| paramArtha-dRSTi meM aAtmA hI sundara hai, vahI acchI, priya, aura upAdeya hai| Atma vyatirikta saba vastu heya haiN| isalie phalitArtha hotA hai-'darzanaM svAtmanizcitiH'-apanI AtmA kA jo nizcaya hai, vahI darzana hai| mUlya ke pratyeka nirNaya meM zrAtmA kI santuSTi yA asantuSTi antarnihita hotI hai| azuddha dazA meM AtmA kA santopa yA asantoSa bhI azuddha hotA hai| isalie isa dazA meM hone vAlA mUlyAMkana nitAnta bauddhika yA nitAnta vyAvahArika hotA hai / vaha zivatva ke anukUla nahIM hotaa| zivatva ke sAdhana tIna haiM-samyag darzana, samyag jJAna aura mamyak caaritr| yaha zraddhA, jJAna aura AcAra kI triveNI hI zivatva ke anukUla hai| yaha AtmA kI parikramA kiye calatI hai| darzana AtmA kA nizcaya hai| bodhanAtmA kA zAna hai| * . cAritra AtmA meM sthiti yA ramaNa hai| yahI tattva prAcArya zaMkara ke zabdoM meM milatA hai-"mAvagatihi puruSArthaH nizeSasaMsArabIjaH, avidyAdhananivarhaNAt / tasmAd brahma vijizAsitavyam / " Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasva t 4 yaha prAdhyAmika raktrayI hai| isIke zrAdhAra para jaina darzana kahatA haiAstava heya hai aura saMbara upAdeya / bauddha darzana ke anusAra duHkha heva hai aura I mArga upAdeya / vedAnta ke anusAra avidyA heya hai aura vidyA upAdeya / isI 1 prakAra sabhI darzana heya aura upAdeya kI sUcI lie hue calate haiN| heya aura upAdeya kI jo anubhUti hai, vaha darzana hai| agamya kI gamya banAne vAlI vicAra paddhati bhI darzana hai / isa paribhASA ke anusAra mahApuruSoM ( zrAsajanoM ) kI vicAra paddhati bhI darzana hai| tattva-upalabdhi kI dRSTi se darzana eka hai| vicAra paddhatiyoM kI dRSTi se ve ( darzana ) aneka haiM / darzana kI praNAlI tattva para vicAra karane ke darzana kI praNAlI yukti para AdhArita hotI hai| darzana tattva ke guNoM se sambandha rakhatA hai, isalie use tattva kA vijJAna kahanA caahie| yukti vicAra kA vijJAna hai| lie yukti yA tarka kA mahArA apekSita hotA hai| darzana ke kSetra meM tArkika praNAlI ke dvArA padArtha zrAtmA, anAtmA, gati, sthiti, samaya, avakAza, pudgala, jIvana, mastiSka, jagat, Izvara Adi tathyoM kI vyAkhyA, zrAlocanA, spaSTIkaraNa yA parIkSA kI jAtI hai| isIlie ekAMgI dRSTi se darzana kI aneka paribhASAe~ milatI hai : (1) jIvana kI bauddhika mImAMsA darzana hai| (2) jIvana kI AlocanA darzana hai| Adi Adi / inameM pUrNatA nahIM kintu apUrNatA meM bhI satyAMza avazya hai| Astika darzanoM kI bhitti-AtmavAda " aneka vyakti yaha nahIM jAnate ki maiM kahA~ se lAyA hU~ ? merA punarjanma hogA yA nahIM ? maiM kauna hU~ ? yahA~ se phira kahA~ jAUgA ?" 21 " isa jizAsA se darzana kA janma hotA hai| dharma-darzana kI mUla - bhitti AtmA hai / yadi zrAtmA hai to vaha hai, nahIM to nhiiN| yahIM se zrAtma-tattva zrAstikoM kA zrAtmavAda bana jAtA hai| bAda kI sthApanA ke lie darzana aura usakI sacAI ke lie dharma kA vistAra hotA hai| "aarat kyA karegA jaba ki use zreya aura pApa kA jJAna bhI nahIM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva hotA isalie "pahale satya ko jAno aura bAda meM use jIvana meM utAro" bhAratIya dArzanika pAzcAtya dArzanika kI taraha kevala satya kA zAna hI nahIM cAhatA, vaha cAhatA hai mokss| maitreyI yAjJavalkya se kahatI hai"jisase maiM amRta nahIM banatI, use lekara kyA karUM / jo amRtatva kA sAdhana ho vahI mujhe batAo24 / " kamalAvatI ikSukAra ko sAvadhAna karatI hai"he naradeva ! dharma ke sivAya anya koI bhI vastu prANa nahIM hai 25 / " maitreyI apane pati se mokSa ke sAdhana-bhUta adhyAtma-zAna kI yAcanA karatI hai aura kamalAvatI apane pati ko dharma kA mahattva batAtI hai| isa prakAra dharma kI zrAtmA meM praviSTa hokara vaha AtmavAda adhyAtmavAda bana jAtA hai| yahI khara upaniSad ke RSiyoM kI vANI meM se nikalA-"AtmA hI darzanIya, zravaNIya, mananIya aura dhyAna kie jAne yogya hai|" tattva yahI hai ki darzana kA prArambha AtmA se hotA hai aura anta mokSa meN| satya kA zAna usakA zarIra hai aura satya kA AcaraNa usakI aatmaa| satya ko paribhASA prazna yaha rahatA hai ki satya kyA hai jaina Agama kahate haiM- "vahIM satya hai, jo jina ( prApta aura vItarAga) ne kahA hai27 " vaidika siddhAnta meM bhI yahI likhA hai-"AtmA jaise gUDha tattva kA kSINadoSayati (vItarAga) hI sAkSAtkAra karate haiM28 / " unakI vANI adhyAtma-vAdI ke lie pramANa hai| kyoMki vItarAga anyathA bhASI nahIM hote| jaise kahA hai-"asatya bolane ke mUla kAraNa tIna hai-rAga, dveSa aura moh| jo vyakti kSINadoSa haidoSatrayI se mukta ho cukA, vaha phira kabhI asatya nahIM boltaa|" "vItarAga anyathA bhASI nahIM hote" yaha hamAre pratipAdya kA dUsarA pahalU hai| isase pahale unheM padArtha-samUha kA yathArtha zAna honA Avazyaka hai| yathArtha jJAna usI ko hotA hai, jo nirAvaraNa ho / nirAbaraNa yAnI yathArthadraSTA, vItarAga-vAkya yAnI yathArthavaktRtva, ye do pratizAeM hamArI satyamUlaka dhAraNA kI samAnAntara rekhAe haiN| inhIM ke AdhAra para hamane prApta ke upadeza ko Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [o zrAgama siddhAnta mAnA hai| phalitArtha yaha huA ki yathArthajJAtA evaM yathArtha baktA se hameM jo kucha milA, vahI satya hai / dArzanika paramparA kA itihAsa svatantra vicArakoM kA khayAla hai ki isa dArzanika paramparA ke zrAdhAra para hI bhArata meM andha vizvAsa jammA / pratyeka manuSya ke pAsa buddhi hai, tarka hai, anubhava hai, phira vaha kyoM aisA svIkAra kare ki yaha amuka vyakti yA amuka zAstra kI vANI hai, isalie satya hI hai / vaha kyoM na apanI jJAna-zakti kA lAbha uThAe / mahAtmA buddha ne apane ziSyoM se kahA- kisI grantha ko svataH pramANa na mAnanA, anyathA buddhi aura anubhava kI prAmANikatA jAtI rahegI / isa ulajhana ko pAra karane ke lie hameM darzana vikAsa ke itihAsa para vihaMgama dRSTi DAlanI hogI / darzana kI utpatti vaidikoM kA darzana-yuga upaniSadakAla se zurU hotA hai| Adhunika anveSakoM ke matAnusAra lagabhaga cAra hajAra varSa pUrva upaniSadoM kA nirmANa hone laga gayA thA / lokamAnya tilakane maitryupaniSad kA racanAkAla IsA se pUrva 1880 se 1680 ke bIca mAnA hai| bauddhoM kA dArzanika yuga IsAse pUrva pUrvI zatAbdI meM zurU hotA hai| jainoM ke upalabdha darzana kA yuga bhI yahI hai, yadi hama bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA ko isase na jodd'e| yahA~ yaha batA denA anAvazyaka na hogA ki hamane jisa dArzanika yuga kA ullekha kiyA hai, usakA darzana kI utpatti se sambandha hai / vastuvRttyA vaha nirdiSTakAla AgamapraNayanakAla hai / kintu darzana kI utpatti zrAgamoM se huI hai, isa para thor3A Age cala kara kucha vizada rUpa meM batAyA jaaegaa| isalie prastuta viSaya meM usa yuga ko dArzanika yuga kI saMjJA dI gaI hai| dArzanika granthoM kI racanA tathA puSTa prAmANika paramparAoM ke anusAra to bedika, jaina aura bauddha prAyaH sabhI kA darzana-yuga lagabhaga vikrama kI pahalI zatAbdI yA usase eka zatI pUrva prArambha hotA hai| usase pahale kA yuga zrAgama-yuga ThaharatA hai / usameM RSi upadeza dete gae aura ve unake upadeza 'Agama' banate ge| apane- apane pravartaka RSi ko satya-draSTA kahakara unake anuyAyiyoM dvArA unakA samarthana kiyA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] jaina darzana ke maulika tattva jAtA rhaa| RSi apanI svatantra vANI meM bolate haiM-"maiM yoM kahatA hU~ " dArzanika yuga meM yaha badala gyaa| dArzanika bolatA hai isalie yaha vo hai|" Agama-yuga zraddhA-pradhAna thA aura darzana-yuga parIkSA-pradhAna / Agama-yuga meM parIkSA kI aura darzana-yuga meM zraddhA kI atyanta upekSA nahIM huii| ho bhI nahIM sktii| isI bAta kI sUcanA ke lie hI yahA~ zraddhA aura parIkSA ke Age pradhAna zabda kA prayoga kiyA gayA hai| Agama meM pramANa ke lie paryApta sthAna surakSita hai| jahA~ hameM aAjJAruci evaM saMkSeparuci" kA darzana hotA hai, vahA~ vistAraruci bhI upalabdha hotI hai / ina ruciyoM ke adhyayana se hama isa niSkarSa para pahuMca sakate haiM ki darzana-yuga yA Agama yuga amukaamuka samaya nahIM kintu vyaktiyoM kI yogyatA hai| dArzanika yuga arthAt vistAra-ruci kI yogyatAvAlA vyakti prAgama yuga arthAt prAzaruci yA saMparucivAlA vyakti / prakArAntara se dekheM to dArzanika yuga yAnI vistAra. ruci, zrAgamika yAnI aajnyaaci| darzana ke hetu batalAte hue vaidika granthakAroM ne likhA hai-"zrauta vAkya sunanA, yuktidvArA unakA manana karanA, manana ke bAda satata-cintana karanA-ye saba darzana ke hetu hai|5|" vistAraruci, kI vyAkhyA meM jainasUtra kahate haiM-"dravyoM ke saba bhAva yAnI vividha pahalU pratyakSa, parokSa Adi pramANa evaM naigama Adi naya-samIkSaka dRSTiyoM se jo jAnatA hai, vaha vistAraruci hai|" isalie, yaha vyApti bana sakatI hai ki zrAgama meM darzana hai aura darzana meM aagm| tAtparya kI dRSTi se dekheM to alpabuddhi vyakti ke lie, Aja bhI zrAgama-yuga hai aura vizada-buddhi vyakti ke lie pahale bhI darzana-yuga thaa| kintu ekAntataH yo mAna lenA bhI saMgata nahIM hotaa| cAhe kitanA hI alpa-buddhi vyakti ho, kucha na kucha to usameM parIkSA kA bhAva hogA hii| dUsarI ora vizadbuddhi ke lie bhI zraddhA Avazyaka hogI hii| isIlie prAcAryoM ne batAyA hai ki Agama aura pramANa, dUsare zabdoM meM zraddhA aura yukti-ina donoM ke samanvaya se hI dRSTi meM pUrNatA AtI hai anyathA satyadarzana kI dRSTi adhUrI hI rhegii| vizva meM do prakAra ke padArtha hai-"indriya viSaya aura atIndriya-viSaya / aindriyika padArthoM ko jAnane ke lie yukti aura atIndriya padArthoM ko Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [s 3< jAnane ke lie zrAgama-ye donoM mila hamArI satyonmukha dRSTi ko pUrNa banAte hai"|" yahA~ hameM atIndriya ko zrahetugamya padArtha ke artha meM lenA hogA anyathA viSaya kI saMgati nahIM hotI kyoMki yukti ke dvArA bhI bahuta sAre atIndriya padArtha jAne jAte haiN| sirpha zrahetugamya padArtha hI aise haiM, jahA~ ki yukti koI kAma nahIM krtii| hamArI dRSTi ke do aGgoM kA AdhAra bhAvoM kI dvividhatA hai| zeyattra kI apekSA padArtha do bhAgoM meM vibhakta hote hai--hetugabhya aura ahetugamya 18 / jIva kA astitva heturAbhya hai / svasaMvedana - pratyakSa, anumAna zrAdi pramANoM se usakI siddhi hotI hai| rUpa ko dekhakara rama kA anumAna, saghana bAdaloM ko dekhakara varSA kA anumAna hotA hai, yaha hetugamya hai| pRthvIkAyika jIva zvAsa lete haiM, yaha zrahetugamya... ( zrAgamagamya ) hai bhavya jIva mokSa nahIM jAte kintu kyoM nahIM jAte, isakA yukti ke dvArA koI kAraNa nahIM batAyA jA sakatA / sAmAnya yukti meM bhI kahA jAtA hai'svabhAve tArkikA bhagnAH - "khabhAva ke sAmane koI prazna nahIM hotA / zrami jalatI hai, AkAza nahIM yahA~ tarka ke lie sthAna nahIM hai" / " 1 -- Agama aura tarka kA jo pRthaka-pRthaka kSetra batalAyA hai, usako mAnakara cale binA hameM satya kA darzana nahIM ho sakatA / vaidika sAhitya meM bhI sampUrNa dRSTi ke lie upadeza aura tarkapUrNa manana tathA nididhyAsana kI zrAvazyakatA batalAI hai| jahA~ zraddhA yA tarka kA atiraMjana hotA hai, vahA~ aikAntikatA zrA jAtI hai| usase abhiniveza, Agraha yA mithyAtva panapatA hai / isIlie AcAryoM ne batAyA hai ki "jo hetuvAda ke pakSa meM hetu kA prayoga karatA hai, Agama ke pakSa meM Agamika hai, vahI svasiddhAnta kA jAnakAra hai / jo isase viparIta calatA hai, vaha siddhAnta kA virAdhaka hai / " Agama tarka kI kasauTI para yadi koI eka hI draSTA RSi yA eka hI prakAra ke Agama hote to syAt zrAgamoM ko tarka kI kasauTI para car3hane kI ghar3I na AtI / kintu aneka matavAda hai, aneka RSi / kisakI bAta mAneM kisakI nahIM, yaha prazna logoM ke sAmane AyA / dhArmika matavAdoM ke isa pArasparika saMgharSa meM darzana kA vikAsa huaa| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] jaina darzana ke maulika tattva 4 bhagavAn mahAvIra ke samaya meM hI 363 matavAdoM kA ullekha milatA hai| bAda meM unakI zAkhA prazAkhAoM kA vistAra hotA gayA / sthiti aisI banI ki Agama kI sAkSI se apane siddhAntoM kI sacAI banAe rakhanA kaThina ho gyaa| taba prAyaH sabhI pramukha matavAdoM ne apane tattvoM ko vyavasthita karane ke lie yukti kA sahArA liyA / "vijJAnamaya AtmA kA bhaddhA hI sira hai42" yaha sUtra "vedavANI kI prakRti buddhipUrvaka hai" isase jur3a gayA * " / " jo dvija dharma ke mUla zruti aura smRti kA tarkazAstra ke sahAre apamAna karatA hai vaha nAstika aura vedanindaka hai, sAdhujanoM ko use samAja se nikAla denA cAhie 44 / " isakA sthAna gauNa hotA calA gayA aura "jo tarka se vedArtha kA anusandhAna karatA hai, vahI dharma ko jAnatA hai, dUsarA nahIM" isakA sthAna pramukha ho calA 455 AgamoM kI satyatA kA bhAgya tarka ke hAtha meM zrA gyaa| cAroM ora 'vAde vAde jAyate tattvabodhaH' yaha ukti guMjane lagI / " vahI dharma satya mAnA jAne lagA, jo kaSa, cheda aura tApa saha sake 46 " parIkSA ke sAmane amuka vyakti yA amuka vyakti kI vANI kA AdhAra nahIM rahA, vahA~ vyakti ke Age yukti kI upAdhi lagAnI par3I - 'yuktimad vacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH 47 / ' bhagavAn mahAvIra, mahAtmA buddha yA maharSi vyAsa kI vANI hai, isalie satya hai yA isalie mAno, yaha bAta gauNa ho gaI / hamArA siddhAnta yuktiyukta hai, isalie satya hai isakA prAdhAnya ho gayA 48 | tarka kA durupayoga jyoM-jyoM dhArmikoM meM mata vistAra kI bhAvanA bar3hatI gaI, tyoM-tyoM tarka kA kSetra vyApaka banatA calA gyaa| nyAyasUtrakAra ne vAda, jalpa aura vitaNDA ko tattva batAyA 49 | "vAda ko to prAyaH sabhI darzanoM meM sthAna milA 50 | jaya-parAjaya kI vyavasthA bhI mAnya huI bhale hI usake uddezya meM kucha antara rahA ho / zrAcArya aura ziSya ke bIca honevAlI tattvacarcA ke kSetra meM bAda phira bhI vizuddha rhaa| kintu jahA~ do virodhI matAnuyAyiyoM meM carcA hotI, vahA~ bAda adharmavAda se bhI adhika vikRta bana jAtA / maNDanamizra aura zaGkarAcArya ke bIca hue vAda kA varNana isakA jvalanta pramANa hai 191 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 11 prAcArya vibasena ne mahAn vArkika hote hue bhI zukavAda ke viSaya meM vicAra .. vyakta karate hue likhA hai ki "zreyas aura bAda kI dizAeM bhinna hai|" __ bhArata meM pArasparika kroidha bar3hAne meM zuka tarkavAda kA pramukha hAtha hai| "takI pratiSThaH zrutayo vibhinnAH, naiko muniryasya vacaH pramANam"-yudhiSThira ke ye udgAra tarpha kI asthiratA aura matavAdoM kI bahulatA se utpanna huI jaTilatA ke sUcaka hai|3| madhyastha vRttikAle AcArya jahA~ tarka kI upayogitA mAnate the, vahA~ zuSka tarkavAda ke virodhI bhI the| prastuta viSaya kA upasaMhAra karane ke pUrva hameM una para dRSTi DAlanI hogI, jo satya ke do rUpa hameM isa vivaraNa se milate haiM-(1) Agama ko pramANa mAnane vAloM ke matAnumAra jo sarvaza ne kahA hai vaha tathA jo sarvazakathita aura yukti dvArA samarthita hai vaha satya hai / (2) zrAgama ko pramANa na mAnane vAloM ke matAnusAra jo tarkasiddha hai, vahI satya hai| kinna sUkSma, vyavahita, atIndriya tathA svabhAvasiddha padArthoM ko jAnakArI ke lie yukti kahA~ taka kArya kara sakatI hai, yaha zraddhA ko sarvathA asvIkAra karanevAloM ke lie cintanIya hai / hama tarka kI aikAntikatA ko dUra kara deM to vaha satyasandhAnAtmaka pravRtti ke lie divya-catu hai| dharma-darzana prAtma-zuddhi aura tattva-vyavasthA ke lie hai, AtmavaJcanA yA dUsaroM ko jAla meM phaMsAne ke lie nahIM, isIlie darzana kA kSetra satya kA anveSaNa honA caahie| bhagavAn mahAvIra ke zabdoM meM "satya hI loka meM mArabhUta hai55|" upaniSadakAra ke zabdoM meM "satya hI brahmavidyA kA adhiSThAna aura parama lakSya hai51 / " "zrAtmahitecchu puruSa asatya cAhe vaha kahIM ho, ko chor3a satya ko grahaNa kare57 / " kavi bhoja yati kI yaha mAdhyasthyapUrNa ukti pratyeka tArkika ke lie mananIya hai| darzanakA mUla tArkika vicArapaddhati, tattvajJAna58, vicAraprayojakazAna' athavA parIkSA-vidhi kA nAma darzana hai| usakA mUla udgama koI eka vastu yA siddhAnta hotA hai| jisa vastu yA siddhAnta ko lekara yaukika vicAra kiyA jAe. usIkA vaha (vicAra) darzana bana jAtA hai-jaise rAjanIti-darzana, samAja-darzana, Atma-darzana (.dharma-darzana ) aadi-aadi| . . Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12) jaina darzana ke maulika tattva yaha sAmAnya sthiti yA Adhunika sthiti hai| purAnI paribhASA itanI vyApaka nahIM hai| aitihAsika dRSTi ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki darzana zabda kA prayoga sabase pahale 'prAtmA se sambandha rakhane vAle vicAra' ke artha meM huA hai| darzana yAnI vaha tattva-zAna jo AtmA, karma, dharma, svarga, naraka Adi kA vicAra kre| ___ Age calakara bRhaspati kA lokAyata mata aura ajitakeza kambalI kA ucchedavAda tathA tajIva-taccharIravAda jaisI nAstika vicAra-dhArAe sAmane aaii| taba darzana kA artha kucha vyApaka ho gyaa| vaha sirpha AtmA se hI cipaTA na raha skaa| darzana yAnI vizva kI mImAMsA ( astitva yA nAstitva kA vicAra ) athavA satya-zodha kA sAdhana / pAzcAtya dArzanikoM kI vizeSataH kArlamArksa kI vicAradhArA ke AvirbhAva ne darzana kA kSetra aura adhika vyApaka banA diyaa| jaisA ki mArsa ne kahA hai-"dArzanikoM ne jagat ko samajhane kI ceSTA kI hai, prazna yaha hai ki usakA parivartana kaise kiyA jAe2" mArsa-darzana vizva aura samAja donoM ke tattvoM kA vicAra karatA hai| vaha vizva ko samajhane kI apekSA samAja ko badalane meM darzana kI adhika saphalatA mAnatA hai| Astiko ne samAja para kucha bhI vicAra nahIM kiyA, yaha to nahIM, kintu hA~ dharma karma kI bhUmikA se haTakara unhoMne samAja ko nahIM tolA / unhone abhyudaya kI sarvathA upekSA nahIM kI phira bhI unakA antima lakSya niHzreyasa rhaa| kahA bhI hai yadAbhyudayikaJcaiva, zreyasikameva c| sukhaM sAdhayituM mArga, darzayet tad hi darzanam // nAstika dharma karma para to nahIM ruke, kintu phira bhI unheM samAja parivartana kI bAta nahIM sUjhI / unakA pakSa prAyaH khaNDanAtmaka hI rahA / mArksa ne samAja ko badalane ke lie hI samAja ko dekhaa| zAstikoM kA darzana samAja se bhAge calatA hai| usakA lakSya hai zarIramukti puurnnsvtntrtaa-moc| nAstikoM kA darzana aihika sukha-suvidhAoM ke upamoga meM koI khAmI na rahe, isalie AtmA kA uccheda. sAdhakara ruka jAtA hai| mArksa ke dvandAtmaka Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 13 bhautikavAda kA lakSya hai-samAja kI vartamAna avasthA kA sudhAra / aba hama dekhate haiM ki darzana zabda jisa artha meM calA, aba usameM nahIM rahA / haridrasUri ne vaikalpika dazA meM cArvAka mata ko chaha darzanoM meM sthAna diyA hai " mArksa - darzana bhI zrAja labdhapratiSTha hai, isalie isako darzana na mAnane kA Agraha karanA satya se zrIkheM maMdane jaisA hai / darzanoM kA pArthakya darzanoM kI vividhatA yA vividha viSayatA ke kAraNa 'darzana' kA prayoga ekamAtra zrAtmavicAra sambandhI nahIM rahA / isalie acchA hai ki viSaya kI sUcanA ke lie usake sAtha mukhyatayA svaviSayaka vizeSaNa rhe| AtmA ko mUla mAnakara calanevAle darzana kA mukhyatayA pratipAdya viSaya dharma hai| isalie zrAtmamUlaka darzana kI 'dharma-darzana' saMjJA rakhakara caleM to viSaya ke pratipAdana meM bahuta suvidhA hogI / dharma darzana kA utsa prAptavANI ( zrAgama ) hai / ThIka bhI hai| AdhAra-zUnya frere paddhati kisakA vicAra kareM, sAmane koI tattva nahIM taba kisakI parIkSA kare ? pratyeka darzana apane mAnya tattvoM kI vyAkhyA se zurU hotA hai| sAMkhya yA jaina darzana, naiyAyika yA vaizeSika darzana, kisI ko bhI leM saba meM svAbhimata 25, 6, 46, yA 6 tatvoM kI hI parIkSA hai| unhoMne ye amuka amuka saMkhyA baddha tatva kyoM mAne, isakA uttara denA darzana kA viSaya nahIM, kyoMki vaha satyadraSTA tapasviyoM ke sAkSAt darzana kA pariNAma hai| mAne hue tattva satya haiM yA nahIM, unakI saMkhyA saMgata hai yA nahIM, yaha batAnA darzana kA kAma hai / dArzanikoM ne ThIka yahI kiyA hai| isIlie yaha niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki darzana kA mUla AdhAra Agama hai| vaidika niruktakAra isa tathya ko eka ghaTanA ke rUpa meM vyakta karate haiN| RSiyoM ke utkramaNa karane para manuSyoM ne devatAoM se pUchA - "aba hamArA RSi kauna hogA ? taba devatAoM ne unheM tarka nAmaka RSi pradAna kiyA 4" saMkSepa meM sAra itanA hI hai ki RSiyoM ke ke samaya meM Agrama kA prAdhAnya rhaa| unake abhAva meM unhIM kI vANI ke AdhAra para darzana zAstra kA vikAsa huA / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva jaina darzana kA Arambha _yUnAnI darzana kA prArambha Azcarya se huA mAnA jAtA hai| yUnAnI dArzanika aphalAtUM pleTo kA prasiddha vAkya hai-"darzana kA udbhava Azcarya se hotA hai / pazcimI darzana kA udgama saMzaya se huA-aisI mAnyatA hai| bhAratIya darzana kA srota hai-duHkha kI nivRtti ke upAya kI jijJAsA __ jaina darzana isakA apavAda nahIM hai| "yaha saMsAra adhruva aura duHkhabahula hai| vaha kaunasA karma hai, jise svIkAra kara maiM durgati sebacUM, duHkha-paramparA se mukti pA skeN|" isa cintana kA phala hai-aatmvaad| "AtmA kI jar3a prabhAvita dazA hI duHkha hai " "zrAtmA kI zuddha dazA hI sukha hai " / __ karmavAda isI zodha kA pariNAma hai| "sucIrNa kA phala sat hotA hai aura duzcIrNa karma kA phala asat / " "aAtmA para niyaMtraNa kara, yahI duHkha-mukti kA upAya hai|" ima duHkha nivRtti ke upAya ne kriyAvAda ko janma diyaa| inakI zodha ke sAtha sAtha dUsare aneka tattvoM kA vikAsa huaa| Azcarya aura saMzaya bhI darzana-vikAsa ke nimitta banate haiN| jaina stroM meM bhagavAn mahAvIra aura unake jyeSTha ziSya gautama ke praznottara pracura mAtrA meM haiN| gautama svAmI ne prazna pUche, unake kaI kAraNa batAe haiN| unameM do kAraNa hai-"jAya saMzae, jAya kouhalle" (bhagavatI za1) unako saMzaya huA, kutUhala huA tathA bhagavAna mahAvIra se samAdhAna mAMgA, bhagavAn mahAvIra ne uttara diye| ye praznottara jaina tattva jJAna kI amUlya nidhi haiN| jaina darzana kA dhyeya . jaina darzana kA dhyeya hai-AdhyAtmika anubhava / AdhyAtmika anubhava kA artha hai svatantra AtmA kA ekatva meM mila jAnA nahIM, kintu apane svatantra bhyaktitva (svapUrNatA) kA anubhava karanA hai| pratyeka AtmA kI svatantra sattA hai aura pratyeka prAtmA ananta zakti sampanna hai| AtmA aura paramAtmA, ye sarvathA bhinna-sattAtmaka tattva nahIM hai| azuddha dazA meM jo AtmA hotI hai, vahIM zuddha dazA meM paramAtmA bana jAtI hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .jaina darzana ke maulika tattva . [15 azuddha dazA meM prAtmA ke zAna aura zakti jo zrAvRtta hote haiM, ve zuddha dazA meM pUrNa vikasita ho jAte haiN| ___satya kI zoSa' yaha bhI jaina darzana kA dhyeya hai kinta kevala satya kI zodha hI, yaha nahIM hai| prAdhyAtmika dRSTi se vahI satya satya hai, jo prAtmA ko azuddha yA anunnata dazA se zuddha yA unnata dazA meM parivartita karane ke lie upayukta hotA hai| mArksa ne jo kahA-"dArzanikoM ne jagat ko vividha prakAra se samajhane kA prayana kiyA hai kintu use badalane kA nhiiN|" yaha sarvAta sundara nahIM hai| parivartana ke prati do dRSTi bindu haiM-bAhya aura Antarika / bhAratIya darzana Antarika parivartana ko mukhya mAnakara cale haiN| unakA abhimata yaha rahA hai ki AdhyAtmika parivartana hone para bAharI parivartana apane Apa ho jAtA hai| abhyudaya unakA sAdhya nahIM, vaha kevala jIvana-nirvAha kA sAdhana mAtra rahA hai| mArsa jaise vyakti, jo kevala bAharI parivartana ko hI sAdhya mAnakara cale, kA parivartana sambandhI dRSTikoNa bhinna hai, yaha dUsarI bAta hai| jaina-dRSTi ke anusAra bAharI parivartana se kvacit aAntarika parivartana sulabha ho sakatA hai kintu usase aAtma mukti kA dvAra nahIM khulatA, isalie vaha mokSa ke lie mUlyavAn nahIM hai| samasyA aura samAdhAna loka zAzvata hai yA azAzvata ? AtmA zAzvata hai yA prazAzvata ! AtmA zarIra se bhinna hai yA abhinna ? jIvoM meM jo bheda hai, yaha karmakRta hai yA anyakRta ! karma kA kartA aura bhoktA svayaM jIva hai yA anya koI ? Adi-Adi aneka samasyAeM haiM, jo manuSya ko saMdigdha kiye rahatI haiN| (1) loka zAzvata hai to vinAza aura parivartana kaise ? yadi vaha azAzvata hai to maida-atIta, anAgata, navIna, purAtana Adi-Adi kaise ! (2) AtmA zAzvata hai to mRtyu kaise ! yadi azAzvata hai to vibhinna caitanya-santAnoM kI ekAtmakatA kaise ? (3) AtmA zarIra se bhinna hai vo zarIra meM sukha-duHkha kI anubhUti kaise! yadi yaha zarIra se aminna hai to zarIra aura mAmA-ye do padArtha Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] jaina darzana ke maulika tattva ( 4 ) jIvoM kI vicitratA karma-kRta hai to sAmyavAda kaise ? yadi vaha anyakRta hai to karmabAda kyoM ? ( 5 ) karma kA kartA aura bhoktA yadi jIva hI hai to bure karma aura usake phala kA upabhoga kaise ? yadi jIva kartA-bhoktA nahIM hai to karma aura karma phala se usakA sambandha kaise ? ina sabakA samAdhAna karane ke lie anekAnta dRSTi zrAvazyaka hai| ekAnta dRSTi ke ekAMgI vicAroM se inakA virodha nahIM miTa sakatA / 1 ( 1 ) loka zAzvata bhI hai aura prazAzvata bhI / kAla kI apekSA loka zAzvata hai 1 aisA koI kAla nahIM, jisameM loka kA astitva na mile trikAla meM vaha eka rUpa nahIM rahatA, isalie vaha azAzvata bhI hai| jo ekAntataH zAzvata hotA hai, usameM parivartana nahIM ho sakatA, isalie vaha azAzvata hai| jo ekAntataH azAzvata hotA hai, usameM anvayI sambandha nahIM ho sktaa| pahale kSaNa meM honevAlA loka dUsare kSaNa atyanta ucchinna ho jAe to phira 'vartamAna' ke atirikta atIta, anAgata Adi kA bheda nahIM ghaTatA / koI dhruva padArtha ho - trikAla meM TikA rahe, tabhI vaha thA, hai aura rahegA - yoM kahA jA sakatA hai / padArtha yadi kSaNa -vinAzI hI ho to atIta aura anAgata ke bheda kA koI AdhAra hI nahIM rahatA / isIlie vibhinna paryAyoM kI apekSA 'loka zAzvata hai' yaha mAne binA bhI sthiti spaSTa nahIM hotI / (2) zrAtmA ke lie bhI yahI bAta hai| vaha zAzvata aura azAzvata donoM hai :- dravyatva kI dRSTi se zAzvata hai- ( zrAtmA pUrva aura uttara sabhI kSaNoM meM rahatA hai, anvayI hai, caitanya paryAyoM kA saMkalana kasAM hai ) paryAya kI dRSTi se azAzvata hai ( vibhinna rUpoM meM eka zarIra se dUsare zarIra meM, eka avasthA se dUsarI avasthA meM usakA pariNamana hotA hai ) (3) zrAtmA zarIra se bhinna bhI hai aura abhinna bhI / svarUpa kI dRSTi se bhinna hai aura saMyoga evaM upakAra kI dRSTi se abhinna / zrAtmA kA svarUpa caitanya hai, zarIra kA svarUpa jar3a, isalie ye donoM bhinna hai / saMsArAvasthA meM khAtmA aura zarIra kA vRkSa pAnI kI taraha, loha agni-piMDa kI taraha Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [10 ekAtmya saMyoga hotA hai, isalie zarIra se kisI vastu kA sparza hone para zrAtmA meM saMvedana aura karma kA vipAka hotA hai / -- (4) eka jIva kI sthiti dUsare jIva se bhinna hai---vicitra hai usakA kAraNa karma avazya hai kintu kevala karma hI nhiiN| usake atirikta kAla, svabhAva, niyati / udyoga Adi aneka tattva hai| karma do prakAra kA hotA hai :sopakrama aura nirUpakrama athavA sApekSa aura nirpekss"| phala-kAla meM kaI karma bAharI sthitiyoM kI apekSA nahIM rakhate aura kaI rakhate hai, kaI karma vipAka ke anukUla sAmagrI milane para phala dete haiM aura kaI unake binA bhI / karmodaya aneka vadha hotA hai, isalie karmavAda kA sAmyavAda se virodha nahIM hai| kamoMdaya kI sAmagrI samAna hone para prANiyoM kI sthiti bahuta kucha mamAna ho sakatI hai, hotI bhI hai| jaina sUtroM meM kalyAtIta devatAoM kI mAna sthiti kA jo varNana hai, vaha zrAja ke isa sAmyavAda se kahI adhika romAJcakArI hai| kalpAtIta devoM kI RRddhi, yuti, yaza, bala, anubhava, sukha samAna hotA hai, unameM na koI khAmI hotA hai aura na koI sevaka aura na koI purohita, ve saba ahamindra- svayaM indra hai04 / aneka dezoM meM tathA samUce bhUbhAga meM bhI yadi khAna-pAna, rahana-sahana, rIti-rivAja samAna ho jAeM, svAmI sevaka kA bhedabhAva miTa jAe, rAjya sattA jaisI koI kendrita zakti na rahe to usase karmavAda kI sthiti meM koI AMca nahIM zrAtI / roTI kI sulabhatA se hI viSamatA nahIM miTatI / prANiyoM meM vividha prakAra kI gati, jAti, zarIra, aGgopAGga sambandhI visadRzatA hai / usakA kAraNa unake apane vicitra karma hI haiN| eka pazu hai to eka manuSya, eka do indriyavAlA kRmi hai to eka pAMca indriyavAlA manuSya ! yaha viSamatA kyoM ? isakA kAraNa svopArjita karma ke atirikta aura kucha nahIM ho sakatA / mukta zrAtmAeM karma kI karttA, bhoktA kucha bhI nahIM hai| baddha AtmAeM karma karatI haiM aura unakA phala bhogatI haiN| unake karma kA pravAha anAdi hai aura vaha karma- mUla naSTa na hone taka calatA rahatA hai| AtmA svayaM kartA bhoktA hokara bhI, jina karmoM kA phala aniSTa ho, vaise karma kyoM kareM aura kara bhI leM to unakA aniSTa phala svayaM kyoM bhoge ! isa prazna ke mUla meM hI bhUla hai / 7 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] - jaina darzana ke maulika tattva AtmA meM katRtva zakti hai, usIse vaha karma nahIM karatI; kintu usake pIche rAga-deSa, svatva-paratva kI prabala preraNA hotI hai| pUrva karma-janita bega se mAtmA pUrNatayA dabatI nahIM to saba jagaha use TAla bhI nahIM sktii| eka burA karma Age ke lie bhI AtmA meM burI preraNA chor3a detA hai| bhoktRtva zakti kI bhI yahI bAta hai| AtmA meM burA phala bhogane kI cAha nahIM hotI para burA yA bhalA phala cAha ke anusAra nahIM milatA, vaha pahale kI kriyA ke anusAra milatA hai| kriyA kI pratikriyA hotI hai-yaha svAbhAvika bAta hai| viSa khAne vAlA yaha na cAhe ki maiM maleM, phira bhI usakI mauta Tala nahIM mktii| kAraNa ki vipa kI kriyA usakI icchA para nirbhara nahIM hai, vaha use khAne kI kriyA para nirbhara hai| vistAra se Age par3hie / do pravAha jJAna kA aMza yatkiMcit mAtrA meM prANI-mAtra meM milatA hai| manuSya sarvotkRSTa prANI haiN| unameM bauddhika vikAsa adhika hotA hai| buddhi kA kAma hai socanA, samajhanA, tattva kA anveSaNa krnaa| unhoMne socA, samajhA, tattva kA anveSaNa kiyaa| usameM se do vicAra pravAha nikale-kriyAvAda aura akriyaavaad| ___ AtmA, karma, punarjanma, mokSa para vizvAsa karane vAle "kriyAvAdI' aura ina para vizvAma nahIM karane vAle akriyAvAdI" khlaae| kriyAvAdI varga ne saMyamapUrvaka jIvana bitAne kA, dharmAcaraNa karane kA upadeza diyA aura akriyAvAdI varga ne sukhapUrvaka jIvana bitAne ko hI paramArtha btlaayaa| kriyAvAdiyA~ ne-"dehe dukkhaM mahAphalaM." "attahiyaM khu duheNa labbhaI "" zArIrika kaSToM ko samabhAva se sahanA mahAphala hai| "Atmahita kaSTa sahane se saghatA hai"-aise vAkyoM kI racanA kI ora akriyAvAdiyoM ke mantavya ke AdhAra para-"yAvajjIvet sukhaM jIvet, RNaM kRtvA ghRtaM pivet"-jaisI yukiyoM kA sarjana huaa| kriyAvAdI varga ne kahA-"jo rAta yA dina calA jAtA hai, vaha phira vApisa nahIM AtA 1 adharma karane vAle ke rAta-dina niSphala hote haiM, dharmaniSTha vyakti ke ve saphala hote haiN| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. jaina darzana ke maulika tatva . .. 115 isalie dharma karane meM eka kSaNa mI pramAda mata karo / kyoMki yaha jIvana kuza ke noka para TikI huI hima kI baMda ke sasAna kSaNa bhaMgura hai / yadi isa jIvana ko vyartha ga~vA doge to phira dIrghakAla ke bAda mau manuSya-janma misanA bar3A durlabha hai / karmoM ke vipAka bar3e nibir3a hote haiN| ataH samajho, tuma kyoM nahIM samajhate ho? aisA sad viveka bAra bAra nahIM milatA / bItI huI rAta phira lauTakara nahIM AtI aura na mAnava-jIvana phira se milanA sulama hai| jaba taka bur3hApA na satAe, roga gherA na DAle, indriyAM zakti-hIna na baneM taba taka dharma kA AcaraNa kara loga nahIM to phira mRtyu ke samaya vaise hI pazcatAnA hogA, jaise mApha-suthare rAja-mArga ko chor3akara Ubar3a-khAbar3a mArga meM jAne vAlA gAr3IvAn , ratha kI dhurI TUTa jAne para pachatAtA hai / akriyAvAdiyoM ne kahA-"yaha saba se bar3I mUrkhatA hai ki loga dRSTa mukhoM ko chor3akara adRSTa sukha ko pAne kI daur3a meM lage hue haiM 85 / ye kAmabhoga hAtha meM Aye hue haiM, pratyakSa haiM, jo pIche hone vAlA hai vaha na jAne kaba kyA hogA ? paraloka kisane dekhA hai---kauna jAnatA hai ki paraloka hai yA nahIM | jana-samUha kA eka bar3A bhAga sAMsArika sukhoM kA upabhoga karane meM vyasta hai, taba phira hama kyoM na kareM ? jo dUsaroM ko hogA vahI hama ko bhI hogA / he priye ! cintA karane jaisI koI bAta nahIM, khUba khA-pI Ananda kara jo kucha kara legI, vaha terA hai 81 mRtyu ke bAda AnA-jAnA kucha bhI nahIM hai| kucha loga paraloka ke duHkhoM kA varNana kara-kara janatA ko prAsa sukhoM se vimukha kie dete haiN| para yaha atAttvika hai / " kriyAvAda kI vicAradhArA meM vastu sthiti spaSTa huI, logoM ne saMyama sikhA, tyAga tapasyA ko jIvana meM utaaraa| akriyAvAda kI vicAra praNAlI se vastu sthiti promala rhii| loga bhautika sukhoM kI ora mudd'e| kriyAvAdiyoM ne kahA-"sukRta aura duSkRta kA phala hotA hai / zubha karmoM kA phala acchA aura azubha karmoM kA phala burA hotA hai| jIva apane pApa evaM puNya kamoM ke sAtha hI paraloka meM utpanna hote haiN| puNya aura pApa donoM kA kSaya hone se asIma zrAtma-sukhamaya mokSa milatA hai / phalasvarUpa logoM meM dharma ruci paidA huii| alpa icchA, alpa bhArambha aura alpa parigraha kA mahattva bar3hA / ahiMsA, satya, Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jwdA jaina darzana ke maulika tatva acaurya, brahmacarya aura aparigraha-inakI upAsanA karane vAlA mahAn samajhA jAne lgaa| akriyAvAdiyoM ne kahA- "sukRta aura dukRta kA phala nahIM hotA / zubha karmoM ke zubha aura azubha karmoM ke azubha phala nahIM hote| aAtmA paraloka meM jAkara utpanna nahIM hotA"--phalasvarUpa logoM meM sandeha bar3hA, bhautika lAlasA prabala huii| mahA icchA, mahA prArambha aura mahA parigraha kA rAhu jagat para chA gyaa| kriyAvAdI kI antardRSTi--"kaDANa kammANa na mokkha atthi"-apane kiye karmoM ko bhIge binA chuTakArA nahIM, isa para lagI rahatI hai . 11 vaha jAnatA hai ki karma kA phala bhugatanA hogaa| isa janma meM nahIM to agale janma meN| kintu usakA phala cakhe binA mukti nahIM / isalie yathAsambhava pApa-karma se bacA jAe-yahI zreyas hai| antardRSTivAlA vyakti mRtyu ke samaya bhI ghabar3AtA nahIM, divyAnanda ke sAtha mRtyu ko varaNa karatA hai| akriyAvAdI kA dRSTi vindu-"hatyA gayA ime kAmA" jaisI bhAvanA para TikA huA hotA hai / vaha socatA hai ki ina bhoga-sAdhanoM kA jitanA adhika upabhoga kiyA jAe, vahI acchA hai| mRtyu ke bAda kucha honA jAnA nahIM hai / isa prakAra usakA antima lakSya bhautika sukhopabhoga hI hotA hai / vaha karmabandha se nirapekSa hokara trasa aura sthAvara jIvoM kI sArthaka aura nirarthaka himA se sakucAtA nahIM5 / vaha jaba kabhI roga-grasta hotA hai, taba apane kie kamoM ko smaraNa kara pachatAtA hai | paraloka se DaratA bhI hai| anubhava batAtA hai ki marmAntika roga aura mRtyu ke samaya bar3e-bar3e nAstika kaoNpa uThate haiMnAstikatA ko tilAJjali de Astika bana jAte haiN| antakAla meM akriyAbAdI ko yaha sandeha hone lagatA hai-"maiMne sunA ki naraka hai , jo durAcArI jIvoM kI gati hai, jahA~ krUra karmavAle ajJAnI jIvoM ko pragAr3ha bedanA sahanI par3atI hai| yaha kahIM saca to nahIM hai| agara saca hai to merI kyA dazA hogI!" isa prakAra vaha saMkalpa-vikalpa kI dazA meM maratA hai| kriyAvAda kA nirUpaNa yaha rahA ki "AtmA ke astitva meM sandeha mata karo " / vaha amUrta hai, isalie indriyaprAya nahIM hai| vaha amUrta hai, isalie nitya hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 2 amUrta padArtha mAtra aSimAgI nitya hote haiN| prAramA nitya hone ke uparAnta bhI svakRta azAnAdi doSoM ke bandhana meM bandhA huA hai, vaha bandhana hI saMsAra (janma-maraNa) kA mUla hai| akriyAvAda kA sAra yaha rahA ki: "yaha loka itanA hI hai, jitanA dRSTigocara hotA hai / isa jagat meM kelaba pRthvI, jala, ami, vAyu aura AkAza, ye pAMca mahAbhUta hI hai| inake samudaya se caitanya yA AtmA paidA hotI hai .." / bhUtoM kA nArA hone para usakA bhI nAza ho jAtA hai-jIvAtmA koI svatantra padArtha nahIM hai| jisa prakAra araNi kI lakar3I se ami, dUdha se ghI aura tiloM se taila paidA hotA hai, vaise hI paMca bhUtAtmaka zarIra se jIva utpanna hotA hai / zarIra naSTa hone para AtmA jaisI koI vastu nahIM rhtii| isa prakAra donoM pravAhoM se jo dhArAeM nikalatI haiM, ve hamAre sAmane hai| hameM inako atha se iti taka parakhanA cAhie kyoMki inase kevala dArzanika dRSTikoNa hI nahIM banatA, kintu vaiyaktika jIvana se lekara sAmAjika rASTiya evaM dhArmika jIvana kI nIMva inhIM para khar3I hotI hai| kriyAvAdI aura akriyAvAdI kA jIvana patha eka nahIM ho sktaa| kriyAvAdI ke pratyeka kArya meM Atma-zuddhi kA khyAla hogA, jabaki prakriyAvAdI ko usakI cintA karane kI koI AvazyakatA nahIM hotii| Aja bahuta sAre kriyAvAdI bhI hiMsAvahala vicAradhArA meM baha cale haiN| jIvana kI kSaNabhaMguratA ko visAra kara mahArambha aura mahAparigraha meM phaMse hue haiN| jIvana-vyavahAra meM yaha samajhanA kaThina ho rahA hai ki kauna kriyAvAdI hai aura kauna akriyAvAdI ? akriyA. bAdI sudUra bhaviSya kI na soceM to koI Azcarya nhiiN| kriyAvAdI AtmA ko bhulA baileN| Age-pIche na dekheM to kahanA hogA ki ve kevala paribhASA meM kriyAvAdI hai, sahI artha meM nhiiN| bhaviSya ko socane kA artha vartamAna se A~kheM mUMda lenA nahIM hai| bhaviSya ko samajhane kA artha hai vartamAna ko sudhAranA / zrAja ke jIvana kI sukhamaya sAdhanA hI kalA ko sukhamaya banA sakatI hai| viSaya-vAsanAoM meM phaMsakara prAtma-zuddhi kI upekSA karanA kriyAvAdI ke lie prAya-pAta se bhI adhika bhayaMkara hai| use prAtma-anveSaNa karanA caahie| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva AtmA aura paraloka kI anveSaka pariSad ke sadasva sar bholibara laoNja ne isa anveSaNa kA mUlyAGkana karate hue likhA hai ki-"hameM bhautika zAna ke pIche par3akara pArabhautika viSayoM ko nahIM bhUla jAnA caahie| cetana jar3a kA koI guNa nahIM, parantu usameM samAyI huI apane ko pradarzita karane vAlI eka svatantra sattA hai| prANImAtra ke antargata eka aisI vastu avazya hai| jisakA zarIra ke nAza ke sAtha anta nahIM ho jaataa| bhautika aura pArabhautika saMzAtroM ke pArasparika niyama kyA hai, isa bAta kA patA lagAnA aba atyanta Avazyaka ho gayA hai|" Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsa 23-64 AtmavAda AtmA kyoM ? AtmA kyA hai ? jaina- dRSTi se AtmA kA svarUpa bhAratIya darzana meM AtmA kA svarUpa aupaniSadika AtmA ke vividharUpa aura jaina-daSTi se tulanA sajIva aura nirjIva padArtha kA : pRtha kkaraNa jIva ke vyAvahArika lakSaNa jIva ke naizcayika lakSaNa madhyama aura virAT parimANa jIva-parimANa zarIra aura AtmA mAnasika kriyA kA zarIra para prabhAva do vizaya padArthoM kA sambandha vijJAna aura AtmA AtmA para vijJAna ke prayoga cetanA kA pUrva rUpa kyA hai ? indriya aura mastiSka AtmA nahIM kRtrima mastiSka cetana nahIM hai| pradeza aura jIvakoSa do haiM astitva siddhi ke do prakAra svataMtra sattA kA hetu Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purnajanma antarakAla dvi-sAmayika gati tri-sAmayika gati janma vyutkrama aura indriya sva-niyamana Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kyoM ? kriyAvAdI kahate haiM jo padArtha pratyakSa nahIM, use kaise mAnA jAe ? zrAtmA, indriya aura mana ke pratyakSa nahIM, phira use kyoM mAnA jAe ! kriyAvAdI kahate haiM--padArthoM ko jAnane kA sAdhana kevala indriya aura mana kA pratyakSa hI nahIM, inake atirikta anubhava pratyakSa, yogI- pratyakSa, anumAna aura zrAgama bhI hai| indriya aura mana se kyA-kyA jAnA jAtA hai ! inakI zakti atyanta sImita hai| inase apane do cAra pIr3hI ke pUrvaja bhI nahIM jAne jAte to kyA unakA astitva bhI na mAnA jAe ? indriyAM sirpha sparza, rasa, gandha, rUpAtmaka mUrta dravya ko jAnatI hai| mana indriyoM kA anugAmI hai / vaha unhIM ke dvArA jAne hue padArthoM ke vizeSa rUpoM ko jAnatA hai --cintana karatA hai / vaha amUrta vastuoM ko bhI jAnatA hai, kintu Agama-nirapekSa hokara nahIM / isalie vizvavartI saba padArthoM ko jAnane ke lie indriya aura mana para hI nirbhara ho jAnA nitAnta anucita hai / zrAtmA zabda, rUpa, rama, gandha aura sparza nahIM hai / vaha rUpI sattA hai | indriyoM se nahIM jAne jA skte| AtmA amUrta hai, isalie, iMndriya ke dvArA na jAnA jAe, isase usake astitva para koI AMca nahIM zrAtI / indriya dvArA arUpI AkAza ko kauna kaba jAna sakatA hai ? rUpI kI bAta chor3ie, aNu yA ANavika sUkSma padArtha jo rUpI haiM, ve bhI indriyoM se nahIM jAne jA skte| ataH indriya- pratyakSa ko sarvesarvA mAnane se koI tathya nahIM nikltaa| samUce kA sAra itanA-sA hai-- anAtmavAda ke anusAra AtmA indriya aura mana ke pratyakSa nahIM, isalie vaha nahIM / adhyAtmavAda ne isakA samAdhAna dete hue kahA -- zrAtmA indriya aura mana ke pratyakSa nahIMisalie vaha nahIM, yaha mAnanA tarka bAdhita hai| kyoMki vaha amUrtika hai, isalie indriya aura mana ke pratyakSa ho hI nahIM sakatI / AtmabAdI pUrva prazna kA uttara dekara hI cupa na rhe| unhoMne Atma-siddhi ke prabala pramANa bhI upasthita kie| unameM se kucha eka nimna prakAra hai 7t sva saMbedana : -- (1) apane anubhava se AtmA kA astitva siddha hotA hai / maiM hU~, maiM sukhI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] jaina darzana ke maulika tasva hU~, maiM duHkhI hU~--yaha anubhava zarIra ko nahIM hotaa| zarIra se bhinna jo vastu hai, use yaha hotA hai| zaMkarAcArya ke zabdoM meM-"sarvo yAtmA'stitvaM pratyeti, na nAhamasmIti"-sabako yaha vizvAsa hotA hai ki 'maiM huuN| yaha vizvAsa kisIko nahIM hotA ki 'maiM nahIM huuN| (2) pratyeka vastu kA astitva usake vizeSa guNa ke dvArA pramANita hotA hai| jisa padArtha meM eka aisA trikAlabattI guNa mile, jo kisI bhI dUsare padArtha meM na mile, vahI svatantra padArtha ho sakatA hai| AtmA meM 'caitanya' nAmaka eka vizeSa guNa hai| vaha dUsare kisI bhI padArtha meM nahIM miltaa| isIlie AtmA dUsare sabhI padArthoM se bhinna svatantra sattA hai| (3) pratyakSa guNa se apratyakSa guNI jAnA jA sakatA hai| bhUgRha meM baiThA AdamI prakAza-rekhA ko dekhakara kyA sUryodaya ko nahIM jAna letA ? (4) pratyeka indriya ko apane apane nizcita viSaya kA jJAna hotA hai| eka indriya kA dUsarI indriya ke viSaya se koI sambandha nahIM hotaa| indriyAM hI zAtA hoM-unakA pravartaka AtmA zAtA na ho to saba indriyoM ke viSayoM kA jor3a rUpa jJAna nahIM ho sktaa| phira-"maiM sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda ko jAnatA hU~"-isa prakAra joDarUpa ( saMkalanAtmaka ) zAna kise hogA! kakar3I ko cabAte samaya sparza, rasa, gandha rUpa aura zabda-ina pAMcoM ko jAna rahA hU~-aisA jJAna hotA hai| isIlie indriyoM ke viSayoM kA saMkalanAtmaka jJAna karane vAle ko unase bhinna mAnanA hogA aura vahI mAtmA hai| (5) padArthoM ko jAnane vAlA zrAtmA hai, indriyAM nahIM, ve sirpha sAdhana 'mAtra haiN| prAtmA ke cale jAne para indriyAM kucha bhI nahIM jAna paatii| indriyoM ke naSTa ho jAne para bhI unake dvArA jAne hue viSayoM kA prAtmA ko smaraNa rahatA hai| A~kha se koI cIja dekhI, kAna se koI bAta sunI, saMyogavaza A~kha phUTa gaI, kAna kA pardA phaTa gayA, phira bhI usa dRSTa aura zruta viSaya kA bhalI bhAMti jJAna hotA hai| isase yaha mAnanA hogA ki indriyoM ke naSTa hone para bhI unake zAna ko sthira rakhane vAlA koI tattva hai aura vahI AtmA hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasvaM / tan: (6) jar3a aura cetana meM atyantAbhAva hai ataH trikAla meM bhI na vo jar3a kabhI cetana bana sakatA hai aura na jar3a se cetana upaja sakatA hai| (7) jisa vastu kA jaisA upAdAna kAraNa hotA hai| vaha usI rUpa meM pariNata hotA hai| jar3a-upAdAna kabhI cetana ke rUpa meM pariNata nahIM ho sktaa| (8) jisa vastu kA virodhI tattva na mile, usakA astitva siddha nahIM hotaa| yadi cetana nAmaka koI sattA nahIM hotI to 'na cetana-acetana'-isa acetana sattA kA nAmakaraNa aura bodha nahIM hotaa| (6) AtmA nahIM hai isakA 'yaha indriya pratyakSa nahIM, isake sivAya koI pramANa nahIM miltaa| zrAtmA 'indriya pratyakSa nahIM,' isakA samAdhAna pahale kiyA jA cukA hai| jJeya vastu, indriya aura AtmA-ye tInoM bhinna hai| AtmA prAhaka [zAtA hai| indriyAM grahaNa ke sAdhana haiM aura vastu samUha grAhya (zeya) hai| lohAra saMDAsI se loha-piMDa ko pakar3atA hai-vahA~ loha-piMDa (grAhya), saMDAsI [ grahaNa kA sAdhana ] aura lohAkAra [grAhaka ] ye tInoM pRthaka-pRthaka haiN| lohAra na ho to saMDAsI loha-piMDa ko nahIM pakar3a sktii| zrAtmA ke cale jAne para indriyAM apane viSaya kA grahaNa nahIM kara sakatIM / ____ jo yaha socatA hai ki zarIra meM 'maiM' nahIM hU~, vahI jIva hai| cetanA ke vinA yaha saMzaya kise ho / 'yaha hai yA nahIM' aisI IhA yA vikalpa jIva kA hI lakSaNa hai| sAmane jo lambA-caur3A padArtha dIkha rahA hai, "vaha khambhA hai yA AdamI" yaha prazna sacetana vyakti ke hI mana meM uTha sakatA hai / ___ maMsAra meM jitane padArtha hai, ve saba eka rUpa nahIM hote| koI indriyagrAhya hotA hai, koI nahIM bhii| jIva anindriya guNa hai| isalie carma cakSu se vaha nahIM dIkhatA / kintu isakA artha yaha nahIM ki vaha nahIM hai| jIva-na ho to usakA niSedha kaise bane ! asat kA kabhI niSedha nahIM hotaa| jisakA niSedha hotA hai, vaha avazya hotA hai| niSedha ke cAra prakAra hai : (1) saMyoga . . (3) sAmAnya (2) samavAya (4) vizeSa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] jaina darzana ke maulika tatva "mohana ghara meM nahIM hai"-yaha saMyoga pratiSedha hai| isakA artha yaha nahIM ki mohana hai hI nahIM kintu-"baha ghara meM nahIM hai"-isa 'gRha-saMyoga' kA pratiSedha hai| "kharagoza ke sIMga nahIM hote"-yaha samavAya-pratiSedha hai / kharagoza bhI hotA hai aura sIMga bhI, inakA pratiSedha nahIM hai| yahA~ kevala 'kharagoza ke sIMga'-ima samavAya kA pratiSedha hai| 'dUsarA cAMda nahIM hai-isameM candra ke sarvathA abhAva kA pratipAdana nahIM, kintu usake sAmAnya mAtra kA niSedha hai| 'motI ghar3e jitane bar3e nahIM haiN| isameM muktA kA abhAva nahIM kintu 'usa ghar3e jitane bar3e-yaha jo vizeSaNa hai, usakA pratiSedha hai / 'AtmA nahIM hai| isameM AtmA kA niSedha nahIM hotaa| umakA kimIke sAtha hone vAle saMyogamAtra kA niSedha hotA hai / AtmA kyA hai ? AtmA cetanAmaya arUpI sattA hai / upayoga (cetanA kI kriyA) umakA lakSaNa hai / zAna-darzana, sukha-duHkha Adi dvArA vaha vyakta hotA hai / vaha vizAtA hai| vaha zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza nahIM hai / vaha lambA nahIM hai, choTA nahIM hai, Ter3hA nahIM hai, gola nahIM hai, caukonA nahI hai, maMDalAkAra nahIM hai| vaha halkA nahIM hai, bhArI nahIM hai, strI aura puruSa nahIM hai / vaha jJAnamaya asaMkhya pradezoM kA piNDa hai| kalpanA se usakA mApa kiyA jAe to vaha asaMkhya paramANu jitanA hai / imalie vaha jJAnamaya asaMkhya pradezoM kA piNDa kahalAtA hai| vaha arUpa hai, isalie dekhA nahIM jaataa| usakA cetanA guNa hameM milatA hai| guNa se guNI kA grahaNa hotA hai| isase usakA astitva hama jAna jAte haiN| vaha ekAntataH vANI dvArA pratipAtha" aura tarka dvArA gamya nahIM hai / aisI AtmAe ananta haiN| sAdhAraNatayA ye do bhAgoM meM vimakta hai-badAmA aura mukta aatmaa| karma-bandhana TUTane se jinakA AtmIya svarUpa prakaTa ho jAtA hai, ve mukta bhAlAeM hotI hai| ye bhI ananta haiN| unake zarIra evaM zarIra janya kriyA aura janma-mRtyu zrAdi Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatvaM {1 kucha bhI nahIM hote| ve Atma-rUpa ho jAte haiN| ataeva unheM sat-cit-zrAnanda kahA jAtA hai| unakA nivAsa UMce loka ke carama bhAga meM hotA hai| ve mukta hote hI vahA~ pahu~ca jAte haiN| AtmA kA svabhAva Upara jAne kA hai / bandhana ke kAraNa hI vaha tirachA yA nIce jAtA hai| Upara jAne ke bAda vaha phira kabhI vahA~ gati-tattva nIce nahIM AtA / vahA~ se aloka meM bhI nahIM jA sakatA / ( dharmAstikAya ) kA abhAva hai| dUsarI zreNI kI jo saMsArI zrAtmAe~ haiM, be karma baddha hone ke kAraNa aneka yoniyoM meM paribhramaNa karatI hai, karma karatI haiM aura unakA phala bhogatI haiN| ye mukta zrAtmAnoM se anantAnanta gunI hotI haiM / saMsArI AtmAe~ zarIra se bandhI huI haiN| unakA svatantra pariNAma nahIM hai / , unameM saMkoca aura vistAra kI zakti hotI hai / jo zrAtmA hAthI ke zarIra meM rahatI hai, vaha kuMthu ke zarIra meM bhI raha sakatI hai| ataeva ve 'svadeha parimANa hai| mukta zrAtmAoM kA parimANa ( sthAna - avagAhana ) bhI pUrva-zarIra ke anupAta se hotA hai| jisa zarIra se AtmAeM mukta hotI hai, usake 3 bhAga jo polA hai usake sivAya bhAga meM ve rahatI haiM- antima manuSya zarIra kI U~cAI meM se eka tRtIyAMza chor3akara do tRtIyAMza jitane kSetra meM unakA zravagAhana hotA hai| mukta AtmAoM kA astitva pRthak-pRthak hotA hai tathApi unake svarUpa meM pUrNa samatA hotI hai / saMsArI jIvoM meM bhI svarUpa kI dRSTi se aikya hotA hai kintu vaha karma se dabA rahatA hai aura karmakRta bhinnatA se ve vividha vargoM meM baMTa jAte haiM, jaise pRthvIkAyika jIva, apakAyika jIva, tejaskAyika jIva, vAyukAyika jIva, vanaspatikAyika jIva, jasakAyika jIva / jIvoM ke ye } chaha nikAya, zArIrika paramANutroM kI bhinnatA ke anusAra race gae haiN| saba jIvoM ke zarIra eka se nahIM hote / kinhIM jIvoM kA zarIra pRthvI hotA hai to kinhIM kA pAnI / isa prakAra pRthaka-pRthaka paramANutroM ke zarIra banate haiN| inameM pahale pAMca nikAya 'sthAvara' kahalAte haiM / sa jIva idhara-udhara ghUmate haiM, zabda karate hai, calate-phirate haiM, saMkucita hote haiM, phaila jAte haiM, isalie unakI cetanA meM koI sandeha nahIM hotA / sthAvara jIvoM meM ye bAteM nahIM hotI ataH unakI cetanatA ke viSaya meM samdeha honA koI brAzcarya kI bAta nhiiN| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasva 30 ] jaina dRSTi se AtmA kA svarUpa (1) jIva svarUpataH anAdi ananta aura nityAnitya :-- jIva anAdi-nidhana ( na zrAdi aura na anta ) hai / avinAzI aura akSaya hai / dravya-naya kI apekSA se usakA svarUpa naSTa nahIM hotA, isalie nitya aura paryAya naya kI apekSA se bhinna-bhinna vastutroM meM vaha pariNata hotA rahatA hai, isalie anitya hai / ( 2 ) saMsArI jIva aura zarIra kA abheda :-- jaise piMjar3e se pakSI, ghar3e se bera aura gaMjI se AdamI bhinna nahIM hotA, vaise hI saMsArI jIva zarIra se bhinna nahIM hotA / jaise dUdha aura pAnI, tila aura tela, kusuma aura gandha-ye eka lagate haiM, vaise hI saMsAra-dazA meM jIva aura zarIra eka lagate haiN| 1 ( 3 ) jIva kA parimANa : jIva kA zarIra ke anusAra saMkoca aura vistAra hotA hai| jo jIva hAthI ke zarIra meM hotA hai, vaha kunthu ke zarIra meM mI utpanna ho jAtA hai / saMkoca aura vistAra -- donoM dazAoM meM pradeza - saMkhyA, zravayava- saMkhyA samAna rahatI hai / ( 4 ) AtmA aura kAla kI tulanA - zranAdi-ananta kI dRSTi se :-- jaise kAla anAdi aura avinAzI hai, vaise hI jIva bhI tInoM kAloM meM anAdi aura avinAzI hai / (5) AtmA aura AkAza kI tulanA -amUrta kI dRSTi se : jaise AkAza amUrta hai, phira bhI vaha zravagAha-guNa se jAnA jAtA hai, vaise hI jIva amUrta hai aura vaha vijJAna-guNa se jAnA jAtA hai / (6) jIva aura zAna Adi kA AdhAra-Adheya sambandha :-- jaise pRthvI saba dravyoM kA AdhAra hai, vaise hI jIva jJAna zrAdi guNoM kA zrAdhAra hai / (7) jIva aura AkAza kI tulanA -- nitya kI dRSTi se : jaise AkAza tInoM kAloM meM akSaya, ananta aura atula hotA hai, vaise hI jIva bhI tInoM kAloM meM avinAzI zravasthita hotA hai / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva . [31 (8) jIva aura sone kI tulanA-nitya-anitya kI dRSTi se : jaise sone ke mukuTa, kuNDala Adi aneka rUpa banate haiM taba bhI vaha sonA . hI rahatA hai, kevala nAma aura rUpa meM antara par3atA hai| ThIka usI prakAra cAroM gatiyoM meM bhramaNa karate hue jIva kI paryAeM badalatI hai-rUpa aura nAma badalate hai-jIva dravya banA kA banA rahatA hai| (6) jIva kI karmakAra se tulanA katRtva aura bhoktRtva kI dRSTi se : jaise karmakAra kArya karatA hai aura usakA phala bhogatA hai, vaise hI jIva svayaM karma karatA hai aura usakA phala bhogatA hai| (10) jIva aura sUrya kI-bhavAnuyAyitva kI dRSTi se tulanA : jaise dina meM sUrya yahA~ prakAza karatA hai, taba dIkhatA hai aura rAta ko dUsare kSetra meM calA jAtA hai-prakAza karatA hai, taba dIkhatA nahIM vaise hI vartamAna zarIra meM rahatA huA jIva use prakAzita karatA hai aura use chor3akara dUsare zarIra meM jA use prakAzita karane laga jAtA hai / (11) jIva kA zAna-guNa se grahaNa : jaise kamala, candana zrAdi kI sugandha kA rUpa nahIM dIkhatA, phira bhI vaha ghANa ke dvArA grahaNa hotI hai| vaise hI jIva ke nahIM dIkhane para bhI usakA zAna-guNa ke dvArA grahaNa hotA hai| bhaMmA, mRdaGga Adi ke zabda sune jAte haiM , kintu unakA rUpa nahIM dIkhatA, vaise hI jIva nahIM dIkhatA taba bhI usakA zAna-guNa ke dvArA grahaNa hotA hai| (12) jIva kA cepTA-vizeSa dvArA grahaNa : jaise kisI vyakti ke zarIra meM pizAca ghusa jAtA hai, taba yadyapi vaha nahIM dIkhatA phira bhI AkAra aura ceSTAoM dvArA jAna liyA jAtA hai ki yaha puruSa pizAca se abhibhUta hai, vaise hI zarIra ke andara rahA huA jIva hAsya, nAca, sukha-duHkha, bolanA calanA Adi-zrAdi vividha ceSTAoM dvArA jAnA jAtA hai| (13) jIva ke karma kA pariNamana :jaise khAyA dumA bhojana apane Apa sAta dhAtu ke rUpa meM pariNata hotA hai, Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] jaina darzana ke maulika tattva vaise hI jIva dvArA grahaNa kiye hue karma-yogya pudgala apane Apa karma rUpa meM pariNata ho jAte haiM / (14) jIva aura karma kA anAdi sambandha aura usakA upAya dvArA visambandha :--- jaise sone aura miTTI kA saMyoga anAdi hai, vaise hI jIva aura karma kA saMyoga ( sAhacarya ) bhI anAdi hai / jaise agni Adi ke dvArA sonA miTTI se pRthaka hotA hai, vaise hI jIva bhI saMbara- tapasyA Adi upAyoM ke dvArA karma se pRthaka ho jAtA hai / (15) jIva aura karma ke sambandha meM paurvAparya nahIM : jaise murgI aura aNDe meM paurvAparya nahIM, vaise hI jIva aura karma meM bhI paurvAparya nahIM hai| donoM zranAdi sahagata haiM / bhAratIya darzana meM AtmA kA svarUpa jaina darzana ke anusAra AtmA caitanya svarUpa, pariNAmI svarUpa ko akSuNNa rakhatA huA vibhinna avasthAoM meM pariNata hone vAlA ( kUTasthanitya nahIM haiM ), katrtA aura bhoktA svayaM apanI sat asat pravRttiyoM se zubha-azubha karmoM kA saMcaya karane vAlA aura unakA phala bhogane vAlA, svadeha parimANa, na , na vibhu ( sarvavyApaka ) kintu madhyama parimANa kA hai 1 kSaNa-kSaNa naSTa aura tattva, kAyA ) ke zrAtmA nahIM haiN| bauddha apane ko anAtmavAdI kahate haiN| ve AtmA ke astitva ko vastu satya nahIM, kAlpanika - saMjJA ( nAma ) mAtra kahate haiN| utpanna hone vAle vijJAna (cetanA) aura rUpa ( bhautika saMghAta saMsAra yAtrA ke lie kAphI haiN| inase pare koI nitya bauddha anAtmavAdI hote hue bhI karma, punarjanma aura mokSa ko svIkAra karate haiM / zrAtmA ke viSaya meM prazna pUche jAne para bauddha mauna rahe haiM | isakA kAraNa pUchane para buddha kahate haiM ki - "yadi maiM kahU~ AtmA hai to loga zAzvatavAdI bana jAte haiM, yadi yaha kahU~ ki AtmA nahIM hai to loga ucchedabAdI ho jAte haiN| isalie una donoM kA nirAkaraNa karane ke lie meM mauna rahatA hU~," eka jagaha nAgArjana likhate haiM- "buddha ne yaha bhI kahA ki AtmA hai Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [33 . aura AtmA nahIM hai yaha bhI kahA hai / tathA buddha ne AtmA aura . anAtmA kisI kA bhI upadeza nahIM kiyaa| buddha ne AtmA kyA hai ? kahA~ se AyA hai ! aura kahA~ jAegA!-ina praznoM ko abhyAkRta kahakara duHkha aura duHkha-nirodha-ina do tatvoM kA hI mukhyatayA upadeza kiyaa| buddha ne kahA, "tIra se Ahata puruSa ke ghAva ko ThIka karane kI bAta socanI cAhie / tIra kahA~ se AyA, kimane mArA AdiAdi prazna karanA vyartha hai|" buddha kA yaha 'madhyama mArga' kA dRSTikoNa hai| kucha bauddha mana. ko bhautika tattvoM se alaga svIkAra karate haiN| naiyAyikoM ke anumAra AtmA nitya aura vibha hai| icchA, dveSa, prayana, sukha-duHkha, jJAna-ye usake liGga haiN| inase hama usakA astitva jAnate haiN| mAMkhya zrAtmA ko nitya aura niSkriya mAnate haiM, jaise "amUrta. zcetanA bhogI, nityaH srvgto'kriyH| . akartA nirguNaH sUkSmaH, prAnmA kapiladarzane // sAMkhya jIva ko kartA nahIM mAnata, phala bhoktA mAnate haiN| unake matAnusAra kana zakti prakRtti hai| vedAntI antaHkaraNa se pariveSTita caitanya ko jIva vatalAte haiN| usake anumAra-"eka eva hi bhUtAtmA, bhUta-bhUne vyavasthitaH"-svabhAvataH jIva eka hai, parantu dehAdi-upAdhiyoM ke kAraNa nAnA pratIta hotA hai| parantu rAmAnuja-mata meM jIva ananta haiM, ve eka dUsare se sarvathA pRthaka hai| vaizeSika sukha-duHkha zrAdi kI samAnatA kI dRSTi se aAtmaikyavAdI aura vyavasthA kI dRSTi se prAtmA naikyabAdI hai / upaniSada aura gItA ke anusAra AtmA zarIra se vilakSaNa mana se.. bhinna vimu-byApaka' aura apariNAmI hai 11 vaha vANI dvArA agamya hai / usakA vistRta svarUpa neti neti ke dvArA batAyA hai vaha na syUna hai, ne aNu hai, na zudra hai, na vizAla hai, na aruNa hai, na drava hai, na bAyA hai, na tama hai, na vAyu hai, na AkAza hai, na saMgha hai, na sa hai, na gandha hai, na netra hai, Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34) jaina darzana ke maulika tatva na karNa hai, na vANI hai, na mana hai, na teja hai, na prANa hai, na mukha hai, na mApa hai-usameM na antara hai, na bAhara hai 25" saMkSepa meM :bauddha-prAtmA sthAyI nahIM cetanA kA pravAhamAtra hai| nyAya-vaizeSika-AtmA sthAyI kintu cetanA usakA sthAyI svarUpa nhiiN| gaharI nIMda meM vaha cetanA-vihIna ho jAtI hai| vaizeSika-mokSa meM usakI cetanA naSTa ho jAtI hai| sAMkhya-AtmA sthAyI, anAdi, ananta, avikArI, nitya aura citsvarUpa hai| buddhi avetana hai-prakRti kA vivarta hai| __ mImAMsaka-AtmA meM avasthA bheda kRta bheda hotA hai, phira bhI vaha nitya hai| jaina-AtmA parivartana yukta, sthAyI aura citsvarUpa hai| buddhi bhI vetana hai| gaharI nIMda yA mUrchA meM cetanA hotI hai, usakI abhivyakti nahIM hotI, sUkSma abhivyakti hotI bhI hai| mokSa meM cetanA kA sahaja upayoga hotA hai| cetanA kI zrAvRta dazA meM use pravRtta karanA par3atA hai-anAvRttadazA meM vaha satata pravRtta rahatI hai| aupaniSadika AtmA ke vividha rUpa aura jaina dRSTi se tulanA aupaniSadika sRSTi krama meM AtmA kA sthAna pahalA hai| 'AtmA' zabda vAcya brahma se AkAza utpanna huaa| AkAza se vAyu, vAyu se ami, ani se pAnI, pAnI se pRthvI, pRthvI se auSadhiyAM, zrISadhiyoM se anna aura anna se puruSa utpanna huaa| vaha yaha puruSa anna rasamaya hI hai-anna aura rasa kA vikAra hai| isa anna rasamaya puruSa kI tulanA audArika zarIra se hotI hai| isake zira Adi aMgopAMga mAne gae haiN| prANamaya prAtmA (zarIra) annamaya koSa kI bhAMti puruSAkAra hai| kintu usakI bhAMti aMgopAMga vAlA nahIM hai / pahale korA kI puruSAkAratA ke anusAra hI uttaravatI koza puruSAkAra hai| pahalA koza utsaravatI koza se pUrNa, vyAta yA marA huA hai / isa prANamaya zarIra kI tulanA svAsocchvAsa-paryAti se kI jA sakatI hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva .. 35. prANamaya prAtmA jaise annamaya koza ke bhItara rahatA hai, vaise hI manomaya AtmA prANamaya koza ke bhItara rahatA hai / isa manomaya zarIra kI tulanA manaHparyAti se ho sakatI hai| manomaya koza ke bhItara vijJAnamaya koza hai "" nizcayAsmikA buddhi jo hai, vahI vizAna hai| vaha antaHkaraNa kA adhyavasAya rUpa dharma hai| isa nizcayAtmikA buddhi se utpanna hone vAlA aAtmA vijJAnamaya hai| isakI tulanA bhAva-mana, cetana-mana se hotI hai| vijJAnamaya AtmA ke bhItara Anandamaya prAtmA rahatA hai | isakI tulanA AtmA kI sukhAnubhUti kI dazA se ho sakatI hai| sajova aura nirjIva padArtha kA pRthakkaraNa prANI aura aprANI meM kyA meda hai, yaha prazna kitanI bAra hRdaya ko zrAndolita nahIM krtaa| prANa pratyakSa nahIM haiN| unakI jAnakArI ke lie kisI eka lakSaNa kI AvazyakatA hotI hai| vaha lakSaNa paryApti hai| paryApti ke dvArA prANI visadRza dravyoM (pudgaloM) kA grahaNa, svarUpa meM pariNamana aura visarjana karatA hai| jIva ajIva, prajanana zakti nhiiN| vRddhi nahIM // (1) prajanana zakti ( saMtati-utpAdana) (2) vRddhi (3) AhAra-grahaNa35 svarUpa meM pariNamana visarjana......... (4) jAgaraNa, nauda, parizrama vidhAma (5) AtmarakSA ke lie prayala (6) bhaya-prAsa Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36) jaina darzana ke maulika tatva bhASA ajIva meM nahIM hotI kintu saba jIvoM meM bhI nahIM hotIsa jIvo meM hotI hai, sthAvara jIvoM meM nahIM hotI isalie yaha jIva kA byApaka lakSaNa nahIM bntaa| ___ gati jIva aura ajIva donoM meM hotI hai kintu icchApUrvaka yA sahetuka gati-Agati tathA gati-zrAgati kA vijJAna kevala jIvoM meM hotA hai, ajIva padArtha meM nhiiN| ajIva ke cAra prakAra-dharma, adharma, AkAza, aura kAla gatizIla nahIM hai, kevala pudgala gatizIla haiN| usake donoM rUpa paramANu aura skandha paramANu samudaya gatizIla haiM |inmeN naisargika aura prAyogika-donoM prakAra kI gati hotI hai / sthUla skandha-prayoga ke binA gati nahIM krte| sUkSma skandha sthUla-prayatna ke binA bhI gati karate haiN| isalie unameM icchApUrvaka gati aura caitanya kA bhrama ho jAtA hai| sUkSma-vAyu ke dvArA spRSTa pudagala-skandho meM kampana, prakampana calana, kSobha, spandana, ghaTanA, uddIraNA aura vicitra prAkRtiyo kA pariNamana dekhakara vibhaMga-ajJAnI (pAradraSTA midhyAdRSTi ) ko "ye mava jIva hai"-aisA bhrama ho jAtA hai / ... ajIva meM jIva yA aNu meM kITANu kA bhrama hone kA kAraNa unakA gati aura prAkRti sambandhI sAmya hai| ____ jIvatva kI abhivyakti ke sAdhana utthAna, bala vIrya haiM / ye zarIramApekSa haiN| zarIra paudagalika hai| isalie cetana dvArA svIkRta pudgala aura cetana-mukta pudagala meM gati aura prAkRti ke dvArA bheda-rekhA nahIM khIcI jA makatI jIva ke vyAvahArika lakSaNa ___ sajAtIya janma, vRddhi, sajAtIya, utpAdana, kSata-sarohaNa [ ghAva bharane kI zakti ] aura aniyamita tiryanti-ye jIvoM ke vyAvahArika lakSaNa haiN| eka mazIna khA sakatI hai lekina khAdya rasa ke dvArA apane zarIra ko bar3hA nahIM sktii| kisI hada taka apanA niyaMtraNa karane vAlI mazIneM bhI hai| TorapiDoM [Torpedo1 meM svayaM cAlaka zakti hai, phira bhI ve na to sajAtIya yantra kI deha se utpanna hote haiM aura na kisI sajAtIya yantra ko utpanna karate haiN| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva t 30 apanA ghAva khuda bhara sake yA manuSyakRta niyamana ke aisA koI yantra nahIM jo binA idhara-udhara ghUma sake - tiryag gati kara ske| eka relagAr3I paTarI para apanA bojha lie pavana bega se daur3a sakatI hai para usase kucha dUrI para reMgane vAlI eka cIMTI ko bhI vaha nahIM mAra sakatI / cIMTI meM cetanA hai, vaha idhara-udhara ghUmatI hai| relagAr3I jar3a hai, usameM vaha zakti nahIM / yantra-kriyA kA niyAmaka bhI cetanAvAn prANI hai / isalie yantra aura prANI kI sthiti eka-sI nahIM hai| ye lakSaNa jIvadhAriyoM kI apanI vizeSatAe~ hai| jar3a meM ye nahIM milatI / jova ke naizcayika lakSaNa AtmA kA naizcayika lakSaNa cetanA hai / prANI mAtra meM usakA nyUnAdhika mAtrA meM sadbhAva hotA hai / yadyapi sattA rUpa meM caitanya zakti saba prANiyoM meM ananta hotI hai, para vikAsa kI apekSA vaha saba meM eka sI nahIM hotI / jJAna ke zrAvaraNa kI prabalatA evaM durbalatA ke anusAra usakA vikAsa nyUna yA adhika hotA hai / ekendriya vAle jIvoM meM bhI kama se kama eka ( sparzana ) indriya kA anubhava milegA / yadi vaha na rahe, taba phira jIva aura ajIva maM koI antara nahIM rahatA / jIva aura jIva kA bheda batalAte hue zAstroM meM kahA hai- " savva jIvANaM pi ya akkharassa zratamo bhAgo niccugdhADiyAM / mAM vipuNa AvarejjA, teNa jIvA ajIvattaNaM pAMvejjA" - kevalajJAna ( pUrNa jJAna ) kA anantavAM bhAga to saba jIvoM ke vikamita rahatA hai| yadi vaha bhI zrAvRtta ho jAe to jIva jIva bana jAe / madhyama aura virAT parimANa upaniSadoM meM zrAtmA ke parimANa kI vibhinna kalpanAeM milatI haiM + yaha manomaya puruSa ( AtmA ) antara hRdaya meM cAvala yA jau ke dAne jitanA hai 4 / yaha zrAtmA pradeza mAtra ( aMgUThe ke sire se tarjanI ke sire taka kI dUrI jitanA ) hai * | yaha AtmA zarIra vyApI hai 4 / yaha zrAtmA sarvamApI hai 44 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva hRdaya kamala ke bhItara yaha merA AtmA pRthvI, antarikSa, dhuloka athavA ina saba lokoM kI apekSA bar3A hai / jIva saMkhyA kI dRSTi se ananta haiN| pratyeka jIva ke pradeza yA avibhAgI avayava asaMkhya haiN| jIva asaMkhya pradezI hai| ataH vyAsa hone kI kSamatA kI dRSTi se loka ke samAna virATa hai / 'kevalI-samudghAta' kI prakriyA meM AtmA kucha samaya ke lie vyApaka bana jAtI hai| 'maraNa-samudghAta ke samaya bhI AMzika vyApakatA hotI hai / pradeza-saMkhyA kI dRSTi se dharma, adharma, AkAza aura jIva-ye cAroM samatulya hai / avagAha kI dRSTi se sama nahIM haiN| dharma, adharma aura AkAza svIkArAtmaka aura kriyA pratikriyAtmaka pravRtti zUnya hai, isalie unake parimANa meM koI parivartana nahIM hotaa| saMsArI jIvoM meM pudgaloM kA svIkaraNa aura unakI kriyA pratikriyA-ye donoM pravRttiyAM hotI hai, isalie unakA parimANa sadA samAna nahIM rhtaa| vaha saMkucita yA vikasita hotA rahatA hai| phira bhI aNu jitanA saMkucita aura lokAkAza jitanA vikasita (kevalI samudghAta ke sivAya ) nahIM hotA, isalie jIva madhyama parimANa kI koTi ke hote haiN| saMkoca aura vikoca jIvoM kI svabhAva-prakriyA nahIM hai-ve kArmaNa zarIra sApekSa hote haiN| karma-yukta dazA meM jIva zarIra kI maryAdA meM bandhe hue hote haiM, isalie unakA parimANa svatantra nahIM hotaa| kArmaNa zarIra kA choTApana aura moTApana gati-catuSTaya sApekSa hotA hai| mukta-dazA meM saMkoca-vikoca nahIM-vahA~ carama zarIra ke Thosa bhAga-do tihAI bhAga meM AtmA kA jo avagAha hotA hai, vahI raha jAtA hai| ___ aAtmA ke saMkoca-vikoca kI vIpaka ke prakAza se tulanA kI jA sakatI hai| khule AkAza meM rakhe hue dIpaka kA prakAza amuka parimANa kA hotA hai| usI dIpaka ko yadi koTharI meM rakha deM to bahI prakAza koTharI meM samA jAtA hai| eka ghar3e ke nIce rakhate haiM to ghar3e meM samA jAtA hai| dakanI ke nIce rakhate haiM to DhakanI meM samA jAtA hai| usI prakAra kArmaNa zarIra ke zrAvaraNa se Atma-pradezoM kA bhI saMkoca aura vistAra hotA rahatA hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva (31 jo AtmA bAlaka-zarIra meM rahatI hai, vahI AllA yuvA-zarIra meM rahatI hai aura vahI rakha-zarIra meN| sthUla zarIra vyApI AtmA kaza-zarIra-vyApI ho jAtI hai| kaza-zarIra-vyApI AtmA sthUla-zarIra-vyApI ho jAtI hai| isa viSaya meM eka zaMkA ho sakatI hai ki AtmA ko zarIra-parimANa mAnane se yaha avayava sahita ho jAegI aura avayava sahita ho jAne se yaha anitya ho jAegI, kyoMki jo avayava sahita hotA hai, vaha vizaraNazIlaanitya hotA hai| ghar3A avayava sahita hai, ataH anitya hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki yaha koI niyama nahIM ki jo avayava sahita hotA hai, vaha vizaraNazIla hI hotA hai| jaise ghar3e kA zrAkAza, paTa kA AkAza ityAdika rUpatA se AkAza sAvayava hai aura nitya hai, vaise hI AtmA bhI sAvayava aura nitya hai aura jo avayava kisI kAraNa se ikaTThe hote haiM, ve hI phira alaga ho sakate haiN| isake atirikta jo avibhAgI avayava hai, ve avayavI se kamI pRthaka nahIM ho skte| vizva kI koI bhI vastu ekAnta rUpa se nitya va anitya nahIM hai, kintu nityAnitya hai| AtmA nitya bhI hai, anitya bhI hai| AtmA kA caitanya svarUpa kadApi nahIM chUTatA, ataH AtmA nitya hai| AtmA ke pradeza kamI saMkucita rahate haiM, kamI vikasita rahate haiM, kabhI sukha meM, kabhI duHkha meMityAdika kAraNoM se tathA paryAyAntara se AtmA anitya hai| ataH syAdvAda dRSTi se sAvayavakatA bhI AtmA ke zarIra-parimANa hone meM bAdhaka nahIM hai| jIva-parimANa jIvoM ke do prakAra hai-mukta aura sNsaarii| mukta jIva ananta haiN| saMsArI jIvoM ke chaha nikAya haiN| unakA parimANa nimnaprakAra hai : pRthvI.........asaMkhya jIva pAnI.......... " agni........... " vAyuH..........., vanaspati........ ananta jIva sa........... asaMkhya jIva Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva sthUla hI hote haiN| zeSa pAMca nikAya ke jIva sthUla sUkSma jIvoM se samUcAloka bharA hai| isalie ve loka ke thor3e mAga 40 ] asa kAya ke jIba aura sUkSma donoM prakAra ke hote haiN| sthUla jIva AdhAra binA nahIM raha skte| meM haiM 4 4 eka-eka kAya meM kitane jIva haiM, yaha upamA ke dvArA samajhAyA gayA hai : eka hare AMvale ke samAna miTTI ke Dhele meM jo pRthvI ke jIva haiM, una saba meM se pratyeka kA zarIra kabUtara jitanA bar3A kiyA jAya to ve eka lAkha yojana lambe-caur3e jambUdvIpa meM nahIM samAte 50 / pAnI kI eka vRnda meM jitane jIva hai, una maba sarasoM ke dAne ke samAna banAyA jAe to ve samAte 511 meM se pratyeka kA zarIra ukta jambUdvIpa meM nahIM eka cinagArI ke jIvoM meM se pratyeka ke zarIra ko lIkha ke samAna kiyA jAe to ve bhI jambUdvIpa meM nahIM mamAte 52 | nIma ke patte ko chUne vAlI havA meM jitane jIva hai, una saba meM se pratyeka ke zarIra ko svamakhama ke dAne ke samAna kiyA jAe to ve jambUdvIpa meM nahIM samAte 1431 zarIra aura AtmA zarIra aura AtmA kA kyA sambandha hai ? mAnasika vicAroM kA hamAre zarIra tathA mastiSka ke sAtha kyA sambandha hai ? -- isa prazna ke uttara meM tIna vAda prasiddha haiN| : ( 1 ) eka pAkSika kriyAvAda [ bhUta caitanyavAda ] ( 2 ) manodaihika sahacaravAda (3) anyonyAzrayavAda bhUta caitanyavAdI kevala zArIrika vyApAroM ko hI mAnasika vyApAroM kA kAraNa mAnate haiM / unakI sammati meM AtmA zarIra kI upaja hai, mastiSka kI vizeSa koSTha- kriyA hI cetanA hai| ye prakRtibAdI bhI kahe jAte haiM / zrAtmA ko prakRti-janya siddha karane ke lie ye isa prakAra apanA abhimata prastuta Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 41 karate haiM / pAcana zrAmAzaya kI kriyA kA nAma hai, zvAsocchavAsa kekar3oM kI kriyA kA nAma hai, vaise hI cetanA [ zrAtmA ] mastiSka kI koSTha-kriyA kA nAma hai| yaha bhUta-caitanyavAda kA eka saMkSipta rUpa hai| zrAtmavAdI isakA nirasana isa prakAra karate haiM- "cetanA mastiSka ke koSTha kI kriyA hai" isameM dUyarthaka kriyA zabda kA samAnArthaka prayoga kiyA gayA hai / AmAzaya kI kriyA aura mastiSka kI kriyA meM bar3A bhArI antara hai| kriyAzabda kA do vAra kA prayoga vicAra-meda kA dyotaka hai| jaba hama yaha kahate haiM ki pAcana AmAzaya kI kriyA kA nAma hai / taba pAcana aura zramAzaya kI kriyA meM bheda nahIM smjhte| para jaba mastiSka kI koSTha-kriyA kA vicAra karate haiM, taba usa kriyA mAtra ko cetanA nahIM smjhte| cetanA kA vicAra karate haiM taba mastiSka kI koSTha-kriyA kA kisI prakAra kA dhyAna nahIM zrAtA / ye donoM ghaTanAe~ sarvathA vibhinna hai| pAcana se zrAmAzaya kI kriyA kA bodha ho AtA hai aura AmAzaya kI kriyA se pAcana kA / pAcana aura AmAzaya kI kriyAye do ghaTanAeM nahIM, eka hI kriyA ke do nAma hai| zrAmAzaya, hRdaya aura mastiSka tathA zarIra ke sAre avayava cetanA-hIna tattva se bane hue hote haiN| cetanA -hIna se cetanA utpanna nahIM ho sktii| isI zrAzaya ko spaSTa karate hue "pAdarI baTalara" ne likhA hai- " Apa, hAiDrojana tattva ke mRta paramANu, oNksIjana tattva ke mRta paramANu, kArbana tattva ke mRta paramANu, nAiTrojana tattva ke mRta paramANu, phAsaphorasa tatva ke mRta paramANu tathA bAruda kI bhA~ti una samasta tattvoM ke mRta paramANu jinase mastiSka banA hai, le lIjie / vicArie ki ye paramANu pRthaka-pRthaka evaM jJAna zUnya hai, phira vicArie ki ye paramANu sAtha-sAtha daur3a rahe haiM aura paraspara mizrita hokara jitane prakAra ke skandha ho sakate haiM, banA rahe haiN| isa zuddha yAMtrika kriyA kA citra Apa apane mana meM khIMca sakate haiN| kyA yaha ApakI dRSTi, svapna yA vicAra meM A sakatA hai ki isa yAntrika kriyA kA ina mRta paramANuoM se bodha, vicAra evaM bhAvanAe~ utpanna ho sakatI haiM ? kyA phAMso ke khaTapaTAne se homara kavi yA vilabarDa lela kI geMda ke khanakhanAne se gaNita Dipharenaziyala phelkulsa [ Differen tical calculus ] nikala sakatA hai ! Apa manuSya kI jijJAsA kA- 1 sk Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42) jaina darzana ke maulika tattva "paramANuoM ke paraspara sammizraNa kI yAntrika kriyA se zAna kI utpatti kaise ho gaI."-santoSaprada utsara nahIM de sakate 55 pAcana aura zvAsozvAsa kI. kriyA se cetanA kI tulanA bhI truTipUrNa hai| ye donoM kriyAeM svayaM acetana hai| acetana mastiSka kI kriyA cetanA nahIM ho sktii| isalie yaha mAnanA hogA ki cetanA eka svatantra sattA hai, mastiSka kI upaja nhiiN| zArIrika vyApAroM ko hI mAnasika vyApAroM ke kAraNa mAnane vAloM ke dUsarI Apatti yaha pAtI hai ki-"maiM apanI icchA ke anusAra calatA hU~ mere bhAva zArIrika parivartanoM ko paidA karane vAle hai" ityAdi prayoga nahIM kiye jA skte| dUsare vAda-'mano daihika mahacaravAda' ke anusAra mAnasika tathA zArIrika vyApAra paraspara-sahakArI hai, isake sivAya donoM meM kisI prakAra kA sambandha nhiiN| ima bAda kA uttara anyonyAzrayavAda hai| usake anusAra zArIrika kriyAoM kA mAnasika vyApArauM para evaM mAnasika vyApAroM kA zArIrika kriyAoM para asara hotA hai| jaise : (1) mastiSka kI bImArI se mAnasika zakti durbala ho jAtI hai| (2) mastiSka ke parimANa ke anusAra mAnasika zaki kA vikAsa hotA hai| sAdhAraNatayA puruSoM kA dimAga 46 se 50 yA 52 zrosa [ounce ] taka kA aura striyoM kA 44-48 oMsa taka kA hotA hai| deza-vizeSa ke anusAra isameM kucha nyUnAdhikatA bhI pAyI jAtI hai| apavAdarUpa asAdhAraNa mAnasika zakti vAloM kA dimAga ausata parimANa se bhI nIce darje kA pApA gayA hai| para sAdhAraNa niyamAnusAra dimAga ke parimANa aura mAnasika vikAsa kA sambandha rahatA hai| (3) brAjhIdhRta Adi vividha auSadhiyoM se mAnasika vikAsa ko sahArA milatA hai| () dimAga para AghAta hone se smaraNa zaki kSINa ho jAtI hai| (5) dimAga kA eka vizeSa bhAga mAnasika zaki ke sAtha sambandhita hai, usakI pati se mAnasa zakti meM hAni hotI hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatvaM mAnasika kiyA kA zarIra para prabhAva - (1) nirantara cintA evaM dimAgI parizrama se zarIra thaka jAtA hai| (2) sukha-duHkha kA zarIra para prabhAva hotA hai| (3) udAsIna-vRtti evaM cintA se pAcana zakti manda ho jAtI hai, zarIra ruza ho jAtA hai| krodha Adi se rakta viSAkta bana . jAtA hai| "cittAyataM dhAtuvaDhaM zarIraM, svasye cite buddhayaH prasphuranti / tasmAbittaM sarvathA rakSaNIyaM, citte naSTe dhAtavo yAnti nAzam / " arthAt-"yaha dhAtumaya zarIra citta ke adhIna hai| citta svastha hotA hai, taba buddhi meM sphuraNA AtI hai| isalie citta ko sarvathA svastha rakhanA caahie| citta-glAni hone se dhAtueM bhI kSINa ho jAtI hai|" ina ghaTanAoM ke bAlokana ke bAda zarIra aura mana ke pArasparika sambandha ke bAre meM sandeha kA koI avakAza nahIM rhtaa| isa prakAra anyonyAzrayabAdI mAnasika evaM zArIrika sambandha ke nirNaya taka pahuMca ge| donoM zaktiyoM kA pRthak astitva svIkAra kara liyaa| kintu unake sAmane eka usamana aba taka bhI mauz2ada hai| do visadRza padArthoM ke bIca kArya kAraNa kA sambandha kaise ? isakA ve abhI samAdhAna nahIM kara pAe haiN| do visadRza padArthoM kA sambandha [arUpa aura sarUpa kA sambandha ] AtmA aura zarIra-ye vijAtIya dravya haiM / AtmA cetana aura arUpa hai, zarIra acetana aura sarUpa / isa dazA meM donoM kA sambandha kaise ho sakatA hai| isakA samAdhAna jaina darzana meM yoM kiyA gayA hai| saMsArI zrAtmA sUkSma aura sthala, ina do prakAra ke zarIroM se veSTita rahatA hai| eka janma se dUsare janma meM lAne ke samaya sthUla zarIra chUTa jAtA hai, sUkSma zarIra nahIM chuutttaa| sUkSma zarIradhArI jIvoM ko eka ke bAda dUsare tIsare sthUla zarIra kA nirmANa karanA par3atA hai| sUkSma zarIradhArI jIva hI dUsarA zarIra dhAraNa karate haiM, isalie amUrta jIva mUrta zarIra meM kaise praveza karate haiM yaha prazna hI nahIM utthtaa| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] jaina darzana ke maulika tatva sUkSma zarIra aura AtmA kA sambandha apazcAnupUrvI hai| apazcAnupUrvI use kahA jAtA hai, jahA~ pahale pIche kA koI vibhAga nahIM hotA -- paurvAparya nahIM nikAlA jA sakatA / tAtparya yaha huA ki unakA sambandha anAdi hai / isIlie saMsAra-dazA meM jIva kathaJcit mUrta bhI hai| unakA amUrta rUpa bidehadazA meM pragaTa hotA hai| yaha sthiti banane para phira unakA mUrta dravya se koI sambandha nahIM rahatA / kintu saMsAra- dazA meM jIva aura pudgala kA kathaMcit sAdRzya hotA hai, isalie unakA sambandha honA asambhava nahIM / amUrta ke sAtha mUrta kA sambandha nahIM ho sakatA / yaha tarka prastuta kiyA jAtA hai-yaha ucita hai| inameM kiyA pratikriyAtmaka sambandha nahIM ho sakatA / rUpa [ brahma ] kA sarUpa [ jagat ] ke sAtha sambandha sthApita nahIM kiyA jA sakatA / rUpa brahma ke rUpa-praNayana kI vedAnta ke lie eka jaTila samasyA hai| saMgati se asaMgati [ brahma se jagat ] aura asaMgati se phira saMgati kI ora gati kyoM hotI hai ? yaha use aura adhika jaTila banA detI hai / amUrta AtmA kA murta zarIra ke sAtha sambandha kI sthiti jaina darzana ke sAmane vaisI hI ulajhana bharI hai| kintu vastuvRtyA vaha usase bhinna hai / jaina- dRSTi ke anusAra arUpa kA rUpa praNayana nahIM ho sakatA / saMsArI zrAtmAe rUpa nahIM hotiiN| unakA vizuddha rUpa amUrta hotA hai kintu saMsAra dazA meM usakI prApti nahIM hotii| unakI arUpa sthiti mukta dazA meM banatI hai| usake bAda unakA sarUpa ke ghAta pratyAghAtoM se koI lagAva nahIM hotA / vijJAna aura AtmA bahuta se pazcimI vaijJAnika zrAtmA ko mana se alaga nahIM mAnate / unakI dRSTi meM mana aura mastiSka-kriyA eka cIja hai| dUsare zabdoM meM mana aura mastiSka paryAyavAcI zabda haiM / "pAvaloph" ne isakA samarthana kiyA hai ki smRti mastiSka [sarebama] ke karor3oM sailo [Cells] kI kriyA hai| 'vargasa'' jisa yukti ke bala para AtmA ke astitva kI AvazyakatA anubhava karatA hai, usake mUlabhUta tathya smRti ko "pAvaloph" mastiSka ke sailoM [ Cells ] kI kriyA batalAtA hai| phoTo ke negeTiva pleTa [ Negative plate ] meM jisa prakAra pratibimba khIMce hue hote haiM, usI prakAra mastiSka meM atIta ke Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva t su citra pratibimbita rahate haiN| jaba unheM tadanukUla sAmagrI dvArA naI preraNA milatI hai taba ve jAgRta ho jAte haiN| nimnastara se UparIstara meM A jAte haiM, isI kA nAma smRti hai / isake lie bhautika tatvoM se pRthak anvayI AtmA mAnane kI koI AvazyakatA nahIM / bhUtAdvaitavAdI vaijJAnikoM ne bhautika prayogoM ke dvArA abhautika sattA kA nAstitva siddha karane kI bahumukhI ceSTAeM kI haiM, phira bhI bhautika prayogoM kA kSetra bhautikatA taka hI sImita rahatA hai, amUrta AtmA yA mana kA nAstitva siddha karane meM usakA adhikAra sampanna nahIM hotA / mana bhautika aura abhautika donoM prakAra kA hotA hai / manana, cintana 'tarka, anumAna, smRti 'tadevedam' isa prakAra saMkalanAtmaka jJAna- atIta aura vartamAna zAna kI jor3a karanA, ye kArya abhautika mana ke haiM 55 / bhautika mana usakI zAnAtmaka pravRtti kA sAdhana hai / jise hama mastiSka yA 'aupacArika jJAna tantu' bhI kaha sakate haiN| mastiSka zarIra kA are hai / usa para vibhinna prayoga karane para mAnasika sthiti meM parivartana pAyA jAe, ardha smaraNa yA vismaraNa Adi mile, yaha koI Azcarya janaka ghaTanA nhiiN| kyoMki kAraNa ke abhAva meM kArya abhivyakta nahIM hotA, yaha nizcita tathya hamAre sAmane hai| bhautikavAdI to "mastiSka bhI bhautika hai yA aura kucha - isa samasyA meM ulake hue haiN| unhIM ke zabdoM meM par3hie-mana sirpha bhautika tatva nahIM hai, aisA hone para usake vicitraguNa-cetana kriyAoM kI vyAkhyA nahIM ho sktii| mana (mastiSka) meM aise nae guNa dekhe jAte haiM, jo pahile bhautikatattvoM meM maujUda na the, isalie bhautika tattvoM aura mana ko eka nahIM kahA jA sakatA / sAtha hI bhautika tatvoM se mana itanA dUra bhI nahIM hai, ki use bilakula hI eka alaga tattva mAnA jAe 56 11 ina paMktiyoM se yaha samajhA jAtA hai ki vaijJAnika jagat mana ke viSaya meM hI nahIM, kintu mana ke sAdhanabhUta mastiSka ke bAre meM bhI abhI kitanA saMdigdha hai 1 astu mastiSka ko atIta ke pratibimboM kA vAhaka aura smRti kA sAdhana mAnakara svataMtra cetanA kA lopa nahIM kiyA jA sktaa| mastiSka phoTo ke negeTiva pleTa [ Negative Plate ] kI bhAMti vartamAna ke citroM ko khIMca sakatA hai, surakSita rakha sakatA hai, isa kalpanA ke AdhAra para use Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jaina darzana ke maulika tasva smRti kA sAdhana bhale hI mAnA jAe kintu usa sthiti meM vaha bhaviSya kI kalpanA nahIM kara sakatA / usameM kevala ghaTanAeM aMkita ho sakatI haiM, para unake pIche chipe hue kAraNa svataMtra cetanAtmaka vyakti kA astitva mAne binA nahIM jAne jA sakate / "yaha kyoM ? yaha hai to aisA honA cAhie, aisA nahIM honA cAhie, yaha nahIM ho sakatA, yaha vahI hai, isakA pariNAma yaha hogA"jJAna kI ityAdi kriyAe apanA svatantra astitva siddha karatI haiM I pleTa [ Plate ] kI citrAvalI meM niyamana hotA hai / pratibimbita citra ke atirikta usameM aura kucha bhI nahIM hotA / yaha niyamana mAnava-mana para lAgU nahIM hotaa| vaha atIta kI dhAraNAoM ke AdhAra para bar3e-bar3e niSkarSa nikAlatA hai- bhaviSya kA mArga nirNIta karatA hai / isalie isa dRSTAnta kI bhI mAnasa kriyA meM saMgati nahIM hotI / tarka - zAstra aura vijJAna - zAstra aMkita pratibimboM ke pariNAma nahIM / pUrva aura pUrva vaijJAnika AviSkAra svataMtra mAnasa kI tarkaNA ke kArya haiM, kisI dRSTa vastu ke pratibimba nahIM / isalie hameM svataMtra cetanA kA astitva aura usakA vikAsa mAnanA hI hogA / hama pratyakSa meM Ane vAlI cetanA kI viziSTa kriyAoM kI kisI bhI taraha avahelanA nahIM kara sakate / isake atirikta bhautikavAdI 'vargamA' kI zrAtma-sAdhaka yukti ko -- 'cetana aura cetana kA saMbaMdha kaise ho makatA hai ?'- isa prazna ke dvArA vyartha pramANita karanA cAhate hai / ' vargamA' ke siddhAnta kI apUrNatA kA ullekha karate hue, batAyA gayA hai ki - 'vargamA' jaise dArzanika cetanA ko bhautika tattvoM se alaga hI eka rahasyamaya vastu sAbita karanA cAhate haiN| aisA sAbita karane meM unakI sabase jabaradasta yukti hai 'smRti' / mastiSka zarIra kA aMga hone se eka kSaNika parivartanazIla vastu hai 1 yaha smRti ko bhUta se vartamAna meM lAne kA vAhana nahIM bana sktaa| isake lie kisI akSaNika-sthAyI mAdhyama kI zrAvazyakatA hai| ise vaha cetanA yA zrAtmA kA nAma dete haiN| smRti ko atIta se vartamAna aura pare bhI le jAne kI jarUrata hai, lekina amara cetanA kA maraNadharmAna se sambandha kaise hotA hai, yaha AsAna samasyA nahIM hai / vetana aura acetana itane virUddha dravyoM kA eka dUsare ke sAtha ghaniSTha sambandha Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [47 sthApita karanA tela meM pAnI milAne jaisA hai| isIlie isa kaThinAI ko dUra karane kA sarIkA iMDhA jA rahA hai| isase itanA sApha ho jAtA hai ki cetanA yA smRti se hI hamArI samasyA hala nahIM ho sktii| ___ sabIvataccharIra vAdI varga ne AtmavAdI pAzcAtya dArzanikoM kI jisa kaThinAI ko sAmane rakhakara sukha kI zvA~sa lI hai, usa kaThinAI ko bhAratIya dArzanikoM ne pahale se hI sApha kara apanA patha prazasta kara liyA thaa| saMsAradazA meM prAtmA aura zarIra-ye donoM sarvathA bhinna nahIM hote| gautama svAmI ke praznoM kA uttara dete hue bhagavAn mahAvIra ne AtmA aura zarIra kA bhedAbheda batalAyA hai-arthAt "AtmA zarIra se bhinna bhI hai aura abhinna bhii| zarIra rUpI bhI hai aura arUpI bhI tathA vaha macetana bhI hai aura acetana bhI 57" zarIra aura AtmA kA kSIra-nIvat athavA ami-loha-piNDavat tAdAtmya hotA hai| yaha prAtmA kI saMsArAvasthA hai| isameM jIva aura zarIra kA kathaMcit abheda hotA hai| ataeva jIva ke dasa pariNAma hote haiM 51 tathA isameM varNa, gaMdha, rasa, sparza Adi paudgalika guNa mI milate haiM | zarIra se prAtmA kA kathaMcit-meda hotA hai / isalie usako avarNa, agaMdha, arasa aura aspartha kahA jAtA hai / AtmA aura zarIra kA bhedAbheda svarUpa jAnane ke pazcAt "amara cetanA kA maraNadharmA acetana se saMbandha kaise hotA hai !" yaha prazna koI mUlya nahIM rkhtaa| vizvavatI cetana yA acetana sabhI padArtha pariNAmI nitya haiM / aikAntika rUpa se koI bhI padArtha maraNa-dharmA yA amara nhiiN| prAtmA svayaM nitya bhI hai aura anitya bhI / sahetuka bhI hai aura nihatuka bhii| karma ke kAraNa AtmA kI bhinna-bhinna avasthAeM hotI hai, isalie vaha anisya aura sahetuka hai tathA usake svarUpa kA kabhI pracyava nahIM hotA, isalie vaha nitya aura nihatuka hai| zarIrastha AtmA hI bhautika padArthoM se sambaddha hotI hai| svarUpastha hone ke bAda vaha vizuddha cetanAvAn aura sarvathA amUrta banatI hai, phira usakA kabhI acetana padArtha se sambandha nahIM hotaa| baddhaAtmA sthUla zarIra-muka hone para bhI sUkSma-zarIra-yukta satA hai| sthUla zarIra meM vaha praveza nahIM karatI kintu sUkSma-zarIravAn hone ke kAraNa svayaM usakA nirmANa karatI hai / acetana ke sAtha usakA abhUtapUrva saMbandha nahIM hotA, kintu Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva anAdikAlIna pravAha meM vaha zarIra paryAyAtmaka eka kar3I aura jur3a jAtI hai| usameM koI virodha nahIM AtA / jaise kahA bhI hai-"taspa cAnAdi karmasambaddhasya kadAcidapi sAMsArikasyAtmanaH svarUpe'navasthAnAt satyapvamUtatve mUrtena karmaNA sambandho na virudhyate 23" saMsArI AtmA anAdikAla se karma se bandhA huA hai| vaha kabhI bhI apane rUpa meM sthita nahIM, ataeva amUrta hone para bhI usakA mUrta karma (acetana dravya) ke sAtha sambandha hone meM koI Apatti nahIM hotii| AtmA para vijJAna ke prayoga vaijJAnikoM ne 62 tattva mAne haiN| ve saba mUrtimAn haiN| unhoMne jitane prayoga kiye haiM, ve sabhI mUrta dravyoM para hI kiye haiM amUrta tattva indriya pratyakSa kA viSaya nahIM bntaa| usa para prayoga bhI nahIM kiye jA sakate / aAtmA amUrta hai, isIlie Aja ke vaijJAnika, bhautika sAdhana sampanna hote hue bhI usakA patA nahIM lagA mke| kintu bhautika sAdhanoM se prAtmA kA astitva nahIM jAnA jAtA to usakA nAstitva bhI nahIM jAnA jaataa| zarIra para kiye gae vividha prayogoM se AtmA kI sthiti spaSTa nahIM hotii| rUsa ke jIva-vijJAna [Biology] ke prasiddha vidvAn "pAvalopha" ne eka kutte kA dimAga nikAla liyA / usase vaha zUnyavat ho gyaa| usakI ceSTAe~ stabdha ho gii| vaha apane mAlika aura khAdya taka ko nahIM pahacAna paataa| phira bhI vaha marA nahIM / injekzanoM dvArA use khAdya tatva diyA jAtA rhaa| isa prayoga para unhoMne yaha batAyA ki dimAga hI cetanA hai| unake nikala jAne para prANI meM kucha bhI caitanya nahIM rhtaa| isa para hameM adhika TIkA TippaNI karane kI koI AvazyakatA nhiiN| yahA~ sirpha itanA samajhanA hI prApta hogA ki dimAga cetanA kA utpAdaka nahIM, kintu vaha mAnasa pravRttiyoM ke upayoga kA sAdhana hai| dimAga nikAla lene para usakI mAnasika ceSTAeM ruka gii| isakA artha yaha nahIM ki usakI cetanA vilIna ho gii| yadi aisA hotA to vaha bIvita mI nahIM raha paataa| khAdya kA svIkaraNa, ratasaMcAra, prANApAna zrAdi cetanAvAn prANI meM hI hotA hai| bahuta sAre aise bhI prANI hai, jinake mastiSka hotA hI nhiiN| vaha kevala mAnasa-pravRti vAle pAnI ke hI hotA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jaina darzana ke maulika tatva [89 banaspati bhI AtmA hai| unameM cetanA hai; harSa, zoka, bhaya Adi pravRttiyAM haiN| para unake dimAga nahIM hotA / cetanA kA sAmAnya lakSya svAnubhava hai / jisameM svAnubhUti hotI hai, sukha-duHkha kA anubhava karane kI kSamatA hotI hai, vahI zrAtmA hai| phira cAhe vaha apanI anubhUti ko vyakta kara sake yA na kara sake, usako vyakta karane ke sAdhana mile yA na mile| vANI-vihIna prANI ko prahAra se kaSTa nahIM hotA, yaha mAnanA yauktika nhiiN| usake pAsa bolane kA sAdhana nahIM, isalie vaha apanA kaSTa kaha nahIM sktaa| phira bhI vaha kaSTa kA anubhava kaise nahIM karegA ? vikAsa-zIla prANI mUka hone para bhI zraGga -saJcAlanakriyA se pIr3A jatA sakate haiN| jinameM yaha zakti bhI nahIM hotI, ve kisI taraha bhI apanI sthiti ko spaSTa nahIM kara skte| isase spaSTa hai ki bolanA, aGga saJcAlana hote dIkhanA, ceSTAtroM ko vyakta karanA, ye zrAtmA ke vyApaka lakSaNa nahIM haiN| ye kevala viziSTa zarIradhArI yAnI trasa- jAtigata zrAtmAoM ke haiN| sthAvara jAtigata AtmAnoM meM ye spaSTa lakSaNa nahIM milte| isase kyA unakI cetanatA aura sukha-duHkhAnubhUti kA lopa thor3e hI kiyA jA sakatA hai| sthAvara jIvoM kI kaSTAnubhUti kI carcA karate hue zAstroM meM likhA hai kijanmAndha, janma- mUka, janma-badhira evaM roga prasta puruSa ke zarIra kA koI yuvApuruSa talavAra evaM khar3ag se 32 32 bAra chedana-bhedana kare, usa samaya use jaisA kaSTa hotA hai vaisA kaSTa pRthvI ke jIvoM ko una para prahAra karane se hotA hai / tathApi sAmagrI ke abhAva meM ve batA nahIM sakate 1 aura mAnava pratyakSa pramANa kA AgrahI tthhraa| isalie vaha isa parokSa tathya ko svIkAra karane se hicakatA hai| kher| jo kucha ho, isa viSaya para hameM itanA sA smaraNa kara lenA hogA ki zrAtmA zrarUpI zravetana sattA hai, vaha kisI prakAra bhI carma catu dvArA pratyakSa nahIM ho sakatI / Aja se DhAI hajAra varSa pahile kauzAmbI pati rAjA pradezI ne apane jIvana ke nAstika-kAla meM zArIrika avayavoM ke parIkSaNa dvArA Atma pratyakSIkaraNa ke aneka prayoga kie| kintu usakA vaha samUcA prayAsa viphala rhaa| Aja ke vaijJAnika bhI yadi vaisI hI asambhava ceSTAeM karate raheMge to kucha bhI tathya nahIM niklegaa| isake viparIta Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva yadi meM cetanA ke bhAnumAnika evaM svasaMvedanAtmaka anveSaNa kareM to isa gutthI ko adhika saralatAse sulajhA sakate haiN| cetanAkA pUrvarUpa kyA hai? __nirjIva padArtha se sajIva padArtha kI utpatti nahIM ho sakatI-isa tathya ko svIkAra karane vAle dArzanika cetana tattva ko anAdi-ananta mAnate haiN| dUsarI zreNI una dArzanikoM kI hai jo-nirjIva padArtha se sajIva padArtha kI utpatti-svIkAra karate haiN| prasiddha manovaijJAnika 'phrAyaDa' kI dhAraNA bhI yahI hai ki jIvana kA prArambha nijIMva padArtha se huaa| vaijJAnika jagat meM bhI isa vicAra kI do dhArAe~ hai-vaijJAnika "luI pAstura" aura TiMjala Adi nijIMva se sajIva padArtha kI utpatti svIkAra nahIM karate / rUsI nArI vaijJAnika lepeminaskAyA, aNuvaijJAnika DA. DerAlDa yUre aura unake ziSya sTainale milara Adi niSprANa sattA se saprANa sattA kI utpatti meM vizvAsa karate haiN| caitanya ko acetana kI bhAMti anutpanna sattA yA naisargika sattA svIkAra karane vAloM ko 'cetanA kA pUrvarUpa kyA hai?' yaha prazna ulajhana meM nahIM ddaaltaa| dUsarI koTi ke loga, jo ahetuka yA Akasmika caitanyotpAdavAdI haiM, unheM yaha prazna jhakajhora detA hai| zrAdi jIva kina avasthAoM meM, kaba aura kaise utpanna huzrA ? yaha rahasya Aja bhI unake lie kalpanA-mAtra hai| luI pAstura aura hiMDAla ne vaijJAnika parIkSaNa ke dvArA yaha pramANita kiyA ki nijoMva se sajIva padArtha utpanna nahIM ho skte| yaha parIkSaNa yUM hai......| ...eka kAMca ke gole meM unhoMne kucha vizuddha padArtha rakha diyA aura usake bAda dhIre-dhIre usake bhItara se samasta havA nikAla dii| vaha golA aura usake bhItara rakhA huA padArya aisA thA ki usake bhItara koI bhI sajIva prANI yA usakA aNDA yA vaisI hI koI cIja raha na jAe, yaha pahale hI atyanta sAvadhAnI se dekha liyA gyaa| isa avasthA meM rakhe jAne para dekhA gayA ki cAhe jitane dina bhI rakhA jAe, usake bhItara isa prakAra kI avasthA meM kisI prakAra kI jIva-sattA prakaTa nahIM hotI, usI padArtha ko bAhara nikAlakara rakha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva ['ya dene para kucha dinoM meM hI usameM kIr3e makor3e yA kSudrAkAra bIjANu dikhAI dene lagate haiN| isase yaha siddha ho gayA ki bAhara kI havA meM bahakara hI bIjANu yA prANI kA aNDA yA choTe-choTe viziSTa jIva isa padArtha meM jAkara upasthita hote haiM / 1 sTainale milara ne DA0 yUre ke anusAra jIvana kI utpatti ke samaya jo paristhitiyAM thIM, ve hI utpanna kara diiN| eka saptAha ke bAda usane apane rAsAyanika mizraNa kI parIkSA kI / usameM tIna prakAra ke proTIna mile parantu eka bhI proTInajIvita nahIM milaa| mArksavAda ke anusAra cetanA bhautika sattA kA guNAtmaka parivartana hai pAnI-pAnI hai / parantu usakA tApamAna thor3A bar3hA diyA jAe to eka nizcita bindu para pahuMcane ke bAda vaha bhApa bana jAtA hai / ( tApa ke isa bindu para yaha hotA hai, yaha vAyu maNDala ke dabAva ke sAtha badalatA rahatA hai ) yadi usakA tApamAna kama kara diyA jAe to vaha barpha bana jAtA hai / jaise bhApa aura barpha kA pUrva rUpa pAnI hai, usakA bhApa yA barpha ke rUpa meM pariNamana hone para - guNAtmaka parivartana hone para, vaha pAnI nahIM - rhtaa| vaise cetanA kA pahale rUpa kyA thA jo miTakara cetanA ko paidA kara sakA ? isakA koI samAdhAna nahIM miltaa| "pAnI ko garma kIjie to bahuta samaya taka vaha pAnI hI banA rahegA / usameM pAnI ke sabhI sAdhAraNa guNa maujUda raheMge kevala usakI garmI bar3hatI jaaegii| isI prakAra pAnI ko ThaNDA kIjie to eka hadataka vaha pAnI hI banA rahatA hai| lekina usakI garmI kama ho jAtI hai / parantu eka bindu para parivartana kA yaha krama yakAyaka TUTa jAtA hai| zIta yA uSNa bindu para pahu~cate hI pAnI ke guNa eka dama badala jAte haiN| pAnI, pAnI nahIM rahatA balki bhApa yA barpha bana jAtA hai|" jaise nizcita bindu para pahu~cane para pAnI bhApa yA barpha banatA hai vaise bhautikatA kA kauna-sA nizcita bindu hai jahA~ pahuMcakara bhautikatA cetanA ke rUpa meM parivartita hotI hai| mastiSka ke ghaTaka tattva hai-hAiDrojana, oNksIjana, nAiTrojana kArbana, phaoNsaphorasa shraadi-aadi| inameM se koI eka tattva cetanA kA utpAdaka hai yA sabake mizraNa se vaha utpanna hotI hai aura kitane tattvoM kI kitanI mAtrA banane para vaha paidA hotI hai isakA koI zAna abhI taka nahIM . Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5] jaina darzana ke maulika tatva huA hai| cetanA bhautika tattvoM ke mizraNa se paidA hotI hai yA vaha bhautikatA kA guNAtmaka parivartana hai, yaha taba taka vaizAnika siddhAnta nahIM bana sakatA, jaba taka bhautikatA ke usa carama bindu kI, jahA~ pahu~ca kara yaha cetanA ke rUpa meM parivartita hotA hai, nizcita jAnakArI na mile| indriya aura mastiSka AtmA nahIM AMkha, kAna zrAdi naSTa hone para bhI unake dvArA vijJAna viSaya kI smRti rahatI hai, isakA kAraNa yahI hai ki AtmA deha aura indriya se bhinna hai| yadi aisA na hotA to indriya ke naSTa hone para unake dvArA kiyA huzrA jJAna bhI calA jaataa| indriya ke vikRta hone para bhI pUrva jJAna vikRta nahIM hotaa| isase pramANita hotA hai ki jJAna kA adhiSThAna indriya se bhinna hai-vaha AtmA hai| isa para yaha kahA jA sakatA hai ki indriya vigar3a jAne para jo pUrva zAna . kI smRti hotI hai, usakA kAraNa mastiSka hai| AtmA nhiiN| mastiSka svastha hotA hai, taba taka smRti hai| usake bigar3a jAne para smRti nahIM hotii| isalie "mastiSka hI zAna kA adhiSThAna hai|" usase pRthaka AtmA nAmaka tattva ko khIkAra karane kI koI zrAvazyakatA nhiiN| yaha tarka bhI AtmavAdI ke lie nagaNya hai| jaise indriyAM bAharI vastuoM ko jAnane ke sAdhana haiM, vaise mastiSka indriyajJAna-viSayaka cintana aura smRti kA sAdhana hai| usake vikRta hone para yathArtha smRti nahIM hotii| phira bhI pAgala vyakti meM cetanA kI kriyA cAlU rahatI hai, vaha usase bhI pare kI zakti kI preraNA hai| sAdhanoM kI kamI hone para AtmA kI zAna-zakti vikala-adhUrI ho jAtI hai, naSTa nahIM hotii| mastiSka vikRta ho jAne para athavA use nikAla dene para bhI khAnA-pInA, calanA-phiranA, hilanA-DulanA, zvAsa-ucchavAsa lenA Adi-Adi prANa-kriyAeM hotI haiN| ve yaha batAtI haiM ki mastiSka ke atirika jIvana kI koI dUsarI zakti hai| usI zakti ke kAraNa zarIra meM anubhava aura prANa kI kriyA hotI hai| mastiSka se cetanA kA sambandha hai| ise AtmavAdI bhI asvIkAra nahIM krte| "tandusaveyAliya" ke anusAra isa zarIra meM 160 ardhva gAminI aura rasahAriNI zirAe hai, jo nAmi se nikalakara TheTha sira taka pahu~catI haiN| ve svastha hotI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva fus haiM, taba taka A~kha, kAna, nAka aura jIbha kA bala ThIka rahatA hai" / bhAratIya Ayurveda ke mata meM bhI mastaka prANa aura indriya kA kendra mAnA gayA hai| "prANAH prANabhRtAM yatra, tathA sarvendriyANi ca / yaduttamAGgamaGgAnAM, zirastadabhidhIyate // [ caraka ] mastiSka caitanya sahAyaka dhamaniyoM kA jAla hai| isalie mastiSka kI amuka zirA kATa dene se amuka prakAra kI anubhUti na ho, isase yaha phalita nahIM hotA ki cetanA mastiSka kI upaja hai 1 1 kRtrima mastiSka cetana nahIM hai I kRtrima mastiSka, jinakA bar3e gaNita ke lie upayoga hotA hai, cetanAyukta nahIM hai / ve cetanA - prerita kAryakArI yantra haiN| unakI mAnava mastiSka se tulanA nahIM kI jA sakatI / vAstava meM ye mAnava mastiSka kI bhA~ti sakriya aura buddhiyukta nahIM hote / ye kevala zIghra aura tejI se kAma karanevAle hote haiN| yaha mAnava mastiSka kI suSumnA aura mastiSka sthita zveta majjA ke moTe kAma hI kara sakatA hai aura isa artha meM yaha mAnava mastiSka kA eka zatAMza bhI nahIM / mAnava mastiSka cAra bhAgoM meM baMTA huA hai 1 - dIrgha mastiSka - jo saMvedanA, vicAra-zakti aura smaraNa zakti ityAdi ko preraNA detA hai / 2 - laghu- mastiSka / 3 seta / 4 - suSumnA / yAntrika mastiSka kevala suSumnA ke hI kAryoM ko kara sakatA hai, jo mAnava mastiSka kA kSudratama aMza hai| yAMtrika-mastiSka kA gaNana yaMtra lagabhaga moTara meM lage mITara kI taraha hotA hai, jisameM moTara ke calane kI durI mIloM meM aMkita hotI calatI hai| isa gaNana yaMtra kA kArya eka aura zUnya aMka ko jor3anA athavA ekatra karanA hai| yadi gaNana yaMtra se ina aMkoM ko nikAlA jAtA hai to isase ghaTAne kI kriyA hotI hai aura jor3a-ghaTAva kI do kriyAoM para hI sArA gaNita AdhArita hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] jaina darzana ke maulika tattva pradeza aura jIvakoSa do haiM zrAtmA asaMkhya-pradezI hai| eka, do, tIna pradeza jIva nahIM hote| paripUrNa asaMkhya pradeza ke samudaya kA nAma jIva hai| vaha asaMkhya jIvakoSoM kA piNDa nahIM hai| vaijJAnika asaMkhya selsa [ Cells ]-jIvakoSoM ke dvArA prANI zarIra aura cetanA kA nirmANa honA batalAte haiM / ve zarIra taka hI sImita haiN| zarIra asthAyI hai-eka paudgalika avasthA hai| usakA nirmANa hotA hai| aura vaha rUpI hai, isalie usake aGgopAGga dekhe jA sakate haiN| unakA vizleSaNa kiyA jA sakatA hai| AtmA sthAyI aura abhautika dravya hai / vaha utpanna nahIM hotaa| aura vaha arUpI hai, kisI prakAra bhI indriya-zakti se dekhA nahIM jaataa| ataeva jIva koSoM dvArA AtmA kI utpatti batalAnA bhUla hai| pradeza bhI AtmA ke ghaTaka nahIM haiN| ve svayaM AtmarUpa haiN| prAtmA kA parimANa jAnane ke lie usameM unakA Aropa kiyA gayA hai| yadi ve vAstavika avayava hote to unameM saMgaThana, vighaTana yA nyUnAdhikya hue binA nahIM rhtaa| vAstavika pradeza kevala paudgalika skandhoM meM milate haiN| ataeva unameM saMghAta yA bheda hotA rahatA hai| zrAtmA akhaNDa dravya hai| usameM saMghAta-vidhAta kabhI nahIM hote aura na usake eka-do tona Adi pradeza jIva kahe jAte haiN| zrAtmA kRlna, paripUrNa lokAkAza tulya pradeza parimANavAlI hai| eka tantu bhI paTa kA upakArI hotA hai| usake binA paTa pUrA nahIM bntaa| parantu eka tantu paTa nahIM kahA jaataa| eka rUpa meM samudita tantuoM kA nAma paTa hai| vaise hI jIva kA eka pradeza jIva nahIM kahA jaataa| asaMkhya cetana pradezoM kA eka piNDa hai, usI kA nAma jIva hai| astitva siddhi ke do prakAra pratyeka padArtha kA astitva do prakAra se siddha hotA hai--sAdhaka pramANa se aura bAdhaka pramANa ke abhAva se| jaise sAdhaka pramANa apanI sattA se sAdhya kA astitva siddha karatA hai, ThIka usI prakAra bAdhaka pramANa na milane se bhI usakA astitva siddha ho jAtA hai| AtmA ko siddha karane ke lie sAdhaka pramANa aneka milate haiM, kintu bAdhaka pramANa eka bhI aisA nahIM milatA, jo zrAsmA kA niSedhaka ho| isase jAnA jAtA hai ki AtmA eka svatantra Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 55 dravya hai| hA~, yaha nizcita hai ki indriyoM ke dvArA usakA grahaNa nahIM hotA / phira bhI Atma-astitva meM yaha bAdhaka nahIM, kyoMki bAdhaka vaha bana sakatA hai, jo usa viSaya ko jAnane meM samartha ho aura anya pUrI sAmagrI hone para bhI use na jAna ske| jaise- zrakha ghaTa, paTa zrAdi ko dekha sakatI hai / para jisa samaya ucita sAmIpya evaM prakAza Adi sAmagrI hone para bhI vaha unako na dekha sake, taba vaha usa viSaya kI bAdhaka mAnI jA sakatI hai| indriyoM kI grahaNazakti parimita hai / ve sirpha pArzvavartI aura sthUla paudgalika padArthoM ko hI jAna sakatI haiN| AtmA apaudgalika [ abhautika ] padArtha hai / isalie indriyoM dvArA AtmA ko na jAna sakanA nahIM kahA jA sktaa| yadi hama bAdhaka pramANa kA abhAva hone se kisI padArtha kA sadbhAva mAne taba to phira padArtha - kalpanA kI bAr3ha sI A jAegI / usakA kyA upAya hogA ? ThIka hai, yaha sandeha ho sakatA hai, kintu bAdhaka pramANa kA abhAva sAdhaka pramANa ke dvArA padArtha kA sadbhAva sthApita kara dene para hI kAryakara hotA hai / 1 1 1 zrAtmA ke sAdhaka pramANa milate haiM, isIlie usakI sthApanA kI jAtI / usa para bhI yadi sandeha kiyA jAtA hai, taba zrAtmavAdiyoM ko vaha hetu bhI anAtmavAdiyoM ke sAmane rakhanA jarUrI ho jAtA hai ki Apa yaha to batalAeM ki 'zrAtmA nahIM hai' isakA pramANa kyA hai ? 'AtmA hai' isakA pramANa caitanya kI upalabdhi hai / cetanA hamAre pratyakSa hai / usake dvArA apratyakSa AtmA kA bhI sadbhAva siddha hotA hai| jaise .. 'caitanyaliGgopalabdhestadgrahaNam / ' dhUma ko dekhakara manuSya ani kA zAna kara letA hai, Atapa ko dekhakara sUryodaya kA jJAna kara letA hai, isakA kAraNa yahI hai ki dhuAM zrami kA tathA zrAtapa sUryodaya kA avinAbhAvI haiunake binA ve nizcitarUpeNa nahIM hote / cetanA bhUta samudaya kA kArya yA bhUta-dharma hai, yaha nahIM mAnA jA sakatA kyoMki bhUta jar3a hai / 'tayoratyantA bhAvAt bhUta aura cetanA meM pratyantAbhAva - trikAlavartI virodha hotA hai / cetana kabhI acetana aura acetana kabhI cetana nahIM bana sktaa| loka-sthiti kA nirUpaNa karate hue bhagavAn mahAvIra ne kahA hai-jIva ajIba ho jAe aura ajIva jIva ho jAe, aisA na kamI huA, na hotA hai aura na kabhI 1 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva hogaa| isalie hameM AtmA kI jar3a vastu se minna sattA khIkAra karanI hotI hai| yadyapi kaI vicAraka AtmA ko jar3a padArtha kA vikasita rUpa mAnate haiM, kintu yaha saMgata nhiiN| vikAsa apane dharma ke anukUla hI hotA hai aura ho sakatA hai| caitanyahIna jar3a padArtha se cetanAvAn zrAtmA kA upajanA vikAsa nahIM kahA jA sktaa| yaha to sarvathA asat-kAryavAda hai| isalie jar3atva aura cetanatva-ina do virodhI mahAzaktiyoM ko eka mUla tattvagata na mAnanA hI yukti-saMgata hai| svatantra sattA kA hetu dravya kA svataMtra astitva usake vizeSa guNa dvArA siddha hotA hai| anya dravyoM meM na milane vAlA guNa jisameM mile, vaha svataMtra dravya hotA hai| sAmAnyaguNa jo kaI dravyoM meM mile, unase pRthaka dravya kI sthApanA nahIM hotii| caitanya zrAtmA kA viziSTa guNa hai| vaha usake sivAya aura kahIM nahIM miltaa| ataeva AtmA svataMtra dravya hai aura usameM paTArtha ke vyApaka lakSaNa-artha-kriyAkAritva aura sat donoM ghaTita hote haiN| padArtha vahI hai, jopratikSaNa apanI kriyA karatA rhe| athavA padArtha vahI hai, jo sat ho yAni pUrva-pUrvavatI avasthAoM ko tyAgatA huzrA, uttara-uttaravatI avasthAoM ko prApta karatA huA bhI apane svarUpa ko na tyaage| AtmA meM jAnane kI kriyA nirantara hotI rahatI hai| jJAna kA pravAha eka kSaNa ke lie bhI nahIM rukatA aura vaha (AtmA) utpAda, vyaya ke srota meM vahatI huI bhI dhruva hai| vAlya, yauvana, jarA zrAdi avasthAoM evaM manuSya, pazu Adi zarIroM kA parivartana hone para bhI usakA caitanya akSuNNa rahatA hai / zrAtmA meM rUpa zrAkAra evaM vajana nahIM, phira vaha dravya hI kyA ? yaha nirAdhAra zaMkA hai| kyoMki ve saba pudgala dravya ke avAntara-lakSaNa haiN| saba padArthoM meM unakA honA Avazyaka nahIM hotaa| punarjanma mRtyu ke pazcAt kyA hogA ? kyA hamArA astitva sthAyI hai yA yaha miTa jAegA ! isa prazna para anAtmavAdI kA uttara yaha hai ki vartamAna jIvana samApta Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [50 hone para kucha bhI nahIM hai| pAMca bhUtoM se prANa banatA hai| unake abhAva meM . prANanAza ho jAtA hai-mRtyu ho jAtI hai| phira kucha bhI bacA nahIM rahatA / zrAtmavAdI AtmA ko zAzvata mAnate haiN| isalie unhoMne punarjanma siddhAnta kI sthApanA kii| karma-lipta AtmA kA janma ke pazcAt mRtyu aura mRtyu ke pazcAt janma honA nizcita hai| saMkSepa meM yahI punarjanmavAda kA siddhAnta hai / janma ke bAda mRtyu aura mRtyu ke bAda janma kI paramparA calatI hai-yaha vizva kI sthiti hai 0 / jIva apane hI pramAda se bhinna-bhinna janmAntara karate haiM" / punarjanma karma-saMgI jIvoM ke hI hotA hai" / AyuSya-karma ke pudgala - paramANu jIva meM U~cI-nIcI, tirakhI-lambI aura usI ke anusAra jIva nae janma choTI gati kI zakti utpanna karate haiM / sthAna meM jA utpanna hote haiN| rAga-dveSa karmabandha ke aura karma janma-mRtyu kI paramparA ke kAraNa haiN| isa viSaya meM sabhI kriyAvAdI eka mata hai| bhagavAn mahAvIra ke zabdoM meM "krodha, mAna, mAyA aura lobha - ye punarjanma ke mUla ko poSaNa dene vAle hai74 | gItA kahatI hai- "jaise phaTe hue kapar3e ko chor3akara manuSya nayA kapar3A pahinatA hai, vaise hI purAne zarIra ko chor3akara prANI mRtyu ke bAda, nae zarIra ko dhAraNa karate haiM75 | yaha zrAvartana pravRtti se hotA hai| mahAtmA buddha ne apane paira meM cubhane vAle kAMTe kI pUrvajanma meM kie hue prANIvaca kA vipAka batAyA " | nava-zizu ke harSa, bhaya, zoka Adi hote haiN| usakA kAraNa pUrvajanma kI smRti hai 78 | nava-zizu stana pAna karane lagatA hai| AhAra ke abhyAsa se hI hotA hai"| jisa prakAra yuvaka kA zarIra bAlakazarIra kI uttaravartI avasthA hai, vaise hI bAlaka kA zarIra pUrvajanma ke bAda meM hone vAlI avasthA hai| yaha deha prApti kI avasthA hai| isakA jo adhikArI hai, vaha AtmA dehI hai / yaha pUrvajanma meM kie hue vartamAna ke sukha-duHkha anya sukha-duHkha pUrvaka hote haiN| sukha-duHkha kA anubhava bahI kara sakatA hai, jo pahale unakA anubhava kara cukA hai| nava-zizu ko jo sukha-duHkha kA anubhava hotA hai, vaha bhI pUrva anubhava yukta hai| jIvana ; Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva kA moha aura mRtyu kA bhaya / pUrva-baddha saMskAroM kA pariNAma hai| yadi pUrvajanma meM inakA anubhava na huA hotA to navotpanna prANiyoM meM aisI vRttiyAM nahIM milatI / isa prakAra bhAratIya prAtmavAdiyoM ne vividha yuktiyoM se pUrvajanma kA samartha kiyA hai| pAzcAtya dArzanika bhI isa viSaya meM mauna nahIM haiN| / prAcIna dArzanika pleTo [ Plato ] ne kahA hai ki-"AtmA sadA apane lie nae-nae vastra bunatI hai tathA AtmA meM eka jaisI naisargika zakti hai, jo dhupa rahegI aura aneka bAra janma legii|" - navIna dArzanika 'zopanahora' ke zabdoM meM punarjanma nisaMdigdha tattva hai| jaise-"maiMne yaha bhI nivedana kiyA ki jo koI punarjanma ke bAre meM pahalepahala sunatA hai, use bhI vaha spaSTarUpeNa pratIta ho jAtA hai / punarjanma kI avahelanA karane vAle vyaktiyoM kI prAyaH do pradhAna zaMkAe sAmane AtI haiN| jaise-yadi hamArA pUrvabhava hotA to hameM usakI kucha-na-kucha to smRtiyAM hotI ? yadi dUsarA janma hotA to AtmA kI gati evaM prAgati hama kyoM nahIM dekha pAte? pahalI zaMkA kA hama apane bAlya-jIvana se hI samAdhAna kara sakate haiN| bacapana kI ghaTanAvaliyA~ hameM smaraNa nahIM AtI to kyA isakA yaha artha hogA ki hamArI zaizava-avasthA huI nahIM thI ? eka do varSa ke nava-zaizava kI ghaTanAeM smaraNa nahIM hotI, to bhI apane bacapana meM kisI ko sandeha nahIM hotaa| vartamAna jIvana kI yaha bAta hai, taba phira pUrvajanma ko hama isa yukti se kaise havA meM ur3A sakate haiN| pUrvajanma kI bhI smRti ho sakatI hai, yadi utanI zakti jAgRta ho jaae| jise 'jAti smRti' [ pUrvajanma-smaraNa ] ho jAtI hai, yaha aneka janmoM ke ghaTanAtroM kA sAkSAtkAra kara sakatA hai| dUsarI zaGkA eka prakAra se nahIM ke samAna hai| prAtmA kA pratyakSa nahIM hotA-usake do kAraNa hai -eka to vaha amUrta hai-rUpa rahita hai| isalie dRSTigocara nahIM hotaa| dUsare vaha sUkSma hai, isalie zarIra meM praveza karatA huA yA nikalatA huA upalabdha nahIM hotaa| "nA'bhAvo'nIkSaNAdapi"-nahIM dIkhane mAtra se kisI vastu kA prabhAva nahIM hotaa| sUrya ke prakAza meM nakSatrakalanahI dekhA jaataa| isase usakA prabhAva thor3A hI mAnA jA sakatA hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva andhakAra meM kucha nahIM dIkhatA, kyA yaha mAna liyA jAe ki yahA~ kucha bhI nahIM hai ? hAna-zakti kI ekadezIyatA se kisI bhI sat-padArtha kA akhitva svIkAra na karanA ucita nahIM hotaa| aba hameM punarjanma kI sAmAnya sthiti para bhI kucha dRSTipAta kara lenA caahie| duniyAM meM koI bhI aisA padArtha nahIM hai, jo atyanta-asat se sat bana jAe-jisakA koI mI astitva nahIM, vaha apanA astitva banA le| yahA~ "asatroNatyi bhAvo, soNatyi nise ho"yA-"nAsato vidyate bhAvo, nAbhAvo vidyate sataH / ye paMktiyAM bar3I upayukta haiN| abhAva se bhAva evaM bhAva se prabhAva nahIM hotA hai taba phira janma aura mRtyu, nAza aura utpAda, yaha kyA hai ? yaha parivartana hai pratyeka padArtha meM parivartana hotA hai| parivartana se padArtha eka avasthA ko chor3akara dUsarI avasthA meM calA jAtA hai| kintu na to sarvathA naSTa hotA hai aura na sarvathA utpanna bhii| dUsare-dUsare padArthoM meM bhI parivartana hotA hai, vaha hamAre sAmane hai| prANiyoM meM bhI parivartana hotA hai| va janmate haiM, marate haiN| janma kA artha atyanta naI vastu kI utpatti nahIM aura mRtyu se jIva kA atyanta uccheda nahIM hotaa| kevala vaisA hI parivartana hai, jaise yAtrI eka sthAna ko chor3akara dUsare sthAna meM cale jAte haiN| acchA hogA ki ukta sUtra ko eka bAra phira doharAyA jAe-yaha eka dhruva satya hai ki sattA [atyanta hA~ se asatA [atyanta nahIM] evaM asattA se sattA kabhI nahIM hotii| parivartana ko jor3ane vAlI kar3I zrAtmA hai| vaha anvayI hai| pUrvajanma aura uttara janma donoM usakI avasthAeM haiN| vaha donoM meM eka rUpa se rahatI hai| ataeva atIta aura bhaviSya kI ghaTanAvaliyoM kI zAlA jur3atI hai| zarIra-zAstra ke anusAra sAta varSa ke bAda zarIra ke pUrva paramAya cyuta ho jAte haiM-saba avayava nae bana jAte haiN| isa sarvAGgINa parivartana meM AtmA kA lopa nahIM hotaa| tapaH phira mRtyu ke bAda usakA astitva kaise miTa jAegA ! antara-kAla . . . . . . . . . . . prANI maratA hai aura janmatA hai, eka zarIra ko chor3atA hai aura dUsarA zarIra banAtA hai| mRtyu aura janma ke bIca kA samaya antara kAla kahA jAtA hai| usakA parimANa eka, do, tIna yA cAra samaya taka kA hai. antarakAla meM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattvaM sthUla zarIra-rahita prAramA kI gati hotI hai| usakA nAma 'antarAla-gati' hai| yaha do prakAra kI hotI hai / Rtu aura vakra / mRtyusthAna se janma sthAna sarala. rekhA meM hotA hai, vahA~ mAtmA kI gati Rtu hotI hai| aura vaha viSama rekhA meM hotA hai, vahA~ gati vA hotI hai| Rju gati meM sirpha eka samaya lagatA hai| usameM AtmA ko nayA prayana nahIM karanA pdd'taa| kyoMki jaba vaha pUrva zarIra chor3atA hai taba use pUrva zarIra janya vega milatA hai aura vaha dhanuSa se chUTe hue bANa kI taraha sIdhe hI nae janma sthAna meM pahuMca jAtA hai| bakragati meM ghumAva karane par3ate haiN| unake lie dUsare prayatnoM kI AvazyakatA hotI hai / ghUmane kA sthAna Ate hI pUrva-deha janita vega manda par3a jAtA hai aura sUkSma zarIra-kArmaNa zarIra dvArA jIva nayA prayatna karatA hai| isalie usameM samaya saMkhyA bar3ha jAtI hai| eka ghumAva vAlI vakragati meM do samaya, do ghumAva vAlI meM tIna samaya aura tIna ghumAva vAlI meM cAra samaya lagate haiN| isakA tarka-saMgata kAraNa loka saMsthAna hai| sAmAnyataH yaha loka Urdhva, adhaH, tiryaga-yoM tIna bhAgoM meM tathA jIvotpatti kI apekSA trasa nAr3I aura sthAvara nAr3I, isa prakAra do bhAgI meM vibhakta hai| dvisAmayika gati Urdhva loka kI pUrva dizA se adholoka kI pazcima dizA meM utpanna hone vAle jIva kI gati eka vakrAdisAmayikI hotI hai| pahile samaya meM samazreNI meM gamana karatA huA jIva adholoka meM jAtA hai aura dUsare samaya meM tiryagavatI apane apane utpatti-kSetra meM pahu~ca jAtA hai| tri sAmayika gati Urdhva dizAvartI zramikoNa se adhodizAvatI vAyavya koNa meM utpanna hone vAle jIva kI gati dvivakAtrisAmayikI hotI hai| pahile samaya meM jIva samabheNI gati se nIce AtA hai, dUsare samaya meM tirachA cala pazcima dizA meM aura tIsare samaya meM tirachA calakara vAyavya koNa meM apane janmasthAna para pahu~ca jAtA hai| __ sthAvara-nAr3I gata adholoka kI vidazA ke isa pAra se usa pAra kI sthAvara-nAr3I gata kaI loka kI dizA meM paidA hone vAle jIva kI 'tri-banA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva : [61. ag: sAmayikI' gati hotI hai| eka samaya adhogatIM vidizA se dizA meM pahu~cane meM, dUsarA samaya bhasa nAr3I meM praveza karane meM, tIsarA samaya Urdhvagamana meM aura cauthA samaya asanAr3I se nikala usa pAra sthAvara nAr3I gava utpattisthAna taka pahuMcane meM lagatA hai / zrAtmA sthUla zarIra ke abhAva meM bhI sUkSma zarIra dvArA gati karatI hai aura mRtyu ke bAda vaha dUsare sthUla zarIra meM praveza nahIM krtii| kintu svayaM usakA nirmANa karatI hai| tathA saMsAra avasthA meM vaha sUkSma zarIra-mukta kabhI nahIM hotI / ataeva punarjanma kI prakriyA meM koI bAdhA nahIM zrAtI / janma vyutkrama aura indriya :-- AtmA kA eka janma se dUsare janma meM utpanna honA saMkrAntikAla hai| usameM AtmA kI jJAnAtmaka sthiti kaisI rahatI hai / isa para hameM kucha vicAra karanA hai / antarAla - gati meM zrAtmA ke sthUla zarIra nahIM hotaa| usake abhAva meM A~kha, kAna, nAka Adi indriyAM bhI nahIM hotii| vaisI sthiti meM jIva kA jIvatva kaise TikA rhe| kama se kama eka indriya kI jJAnamAtrA to prANI ke lie anivArya hai| jisameM yaha nahIM hotI, vaha prANI bhI nahIM hotA / isa samasyA ko zAstrakAroM ne syAdvAda ke AdhAra para sulajhAyA hai / "bhagavan ! eka janma se dUsare janma meM vyutkramyamANa jIva sa-indriya hotA hai yA zran-indriya 4? isakA uttara dete hue bhagavAn mahAvIra ne kahA'gautama ! dravyendriya kI apekSA jIva ana-indriya vyutkrAnta hotA hai aura labdhIndriya kI apekSA sa-indriya / " AtmA meM zAnendriya kI zakti antarAlagati meM bhI hotI hai| tvacA, netra Adi sahAyaka indriyAM nahIM hotIM / use sva-saMvedana kA anubhava hotA haikintu sahAyaka indriyoM ke abhAva meM indriya zakti kA upayoga nahIM hotA / - sahAyaka intriyoM kA nirmANa sthUla zarIra racanA ke samaya indriya- jJAna kI zakti ke anupAta para hotA hai| eka indriya kI yogyatAbAle prANI kI zarIraracanA meM tvacA ke sivAya aura indriyoM kI AkRtiyAM nahIM banatIM / dIndriya yadi jAtiyoM meM kramazaH rasana, prANa, cahuM aura bhotra kI racanA hotI hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 623 jaina darzana ke maulika tattva donoM prakAra kI indriyoM ke sahayoga se prANI indriya-jJAna kA upayoga karate haiN| sva-niyamana jIva-svayaM cAlita hai| kintu saMcAlaka- nirapekSa hai| svayaM cAlita kA artha para sahayoga nirapekSa nahIM, jIva kI pratIti usI ke utthAna, bala, vIrya, puruSa" / utthAna Adi zarIra utpanna haiN| zarIra jIva kAra- parAkrama se hotI hai dvArA niSpanna hai| krama isa prakAra banatA hai : jIvaprabhava zarIra, zarIraprabhava vIrya, vIryaprabhava yoga ( mana, vANI aura karma ) 83 | sacAtmaka zakti hai| kriyAtmaka zakti hai| hotI hai 87 / vIryado prakAra kA hotA hai- (1) labdhi vIrya (2) karaNavIrya / labdhi-vIrya usakI dRSTi se saba jIva savIrya hote haiN| karaNa vIrya yaha jIva aura zarIra donoM ke sahayoga se utpanna jIva meM sakriyatA hotI hai, isalie vaha paudgalika karma kA saMgraha yA svIkaraNa karatA hai| paudgalika karma kA saMgrahaNa karatA hai, isalie usase prabhAvita hotA hai / kartRtva aura phala bhoktRtva eka hI zRMkhalA ke do sire haiN| katRtva svayaM kA aura phala bhoktRtva ke lie dUsarI sattA kA niyamana--aisI sthiti nahIM banatI / phala- prApti icchA - niyaMtrita nahIM kintu kriyA niyaMtrita hai| hiMsA, asatya yadi kriyA ke dvArA karma-pudgaloM kA saMcaya kara jIva bhArI bana jAte haiM | inakI virakti karane vAlA jIva karma-pudgaloM kA saMcaya nahIM karatA, isalie: vaha bhArI nahIM banatA / * / gurukarmA jIva jIva karma ke bhAra se jitanA adhika bhArI hotA hai, vaha utanI hI adhika nimnagati meM utpanna hotA hai aura halkA Urdhvagati meM icchA na hone para bhI adhogati meM jAvegA / karma- pudgaloM ko use kahA~ le jAnA hai--yaha jJAna nahIM hotA / kintu para bhava yogya zrAyuSya karma- pudgaloM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva kA jo saMgraha huA hotA hai, vaha pakate hI apanI kriyA prArambha kara detA hai| pahale jIvana yAni vartamAna AyuSya ke karma-paramANutrI kI kriyA samApta hote hI agale AyuSya ke karma-pudgala apanI kriyA prArambha kara dete haiN| do AyuSya ke karma-pudgala jIva ko eka sAtha prabhAvita nahIM karate / ve pudgala jisa sthAna ke upayukta bane hue hote haiM, usI sthAna para jIva ko ghasITa le jAte haiN| una pudgaloM kI gati unakI rAsAyanika kriyA [ rasa-baMdha yA anubhAva bandha] ke anurUpa hotI hai| jIba unase baddha hotA hai, isalie use bhI vahIM jAnA par3atA hai| isa prakAra punarAvartana eka janma se dUsare janma meM gati aura Agati sva-niyamana se hI hotI hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsa .. jIvana-nirmANa saMsAra kA hetu sUkSma-zarIra garbhAdhAna kI kRtrima-paddhati garbha kI sthiti garbha-saMkhyA garbha-praveza kI sthiti bAharI sthiti kA prabhAva janma ke prArambha meM janma prANa aura paryApti prANa-zakti jIvoM ke 14 bheda aura unakA AdhAra indriya-jJAna aura pAMca jAtiyAM mAnasa-jJAna aura saMjI-asaMhI indriya aura mana jAti-smRti atIndriyajJAna-yogijJAna Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra kA hetu jIva kI vaibhAvika dazA kA nAma saMsAra hai| saMsAra kA mUla karma hai| karma ke mUla rAga, dveSa haiN| jIva kI asaMyamamaya pravRtti rAgamUlaka yA dveSamUlaka hotI hai| use samajhA jA sake yA nahIM, yaha dUsarI bAta hai| jIva ko phaMsAne vAlA dUsarA koI nhiiN| jIva bhI karmajAla ko apanI hI azAna-dazA aura AzA - bAJchA se raca letA hai| karma vyaktirUpa se anAdi nahIM hai, pravAharUpa se anAdi hai| karma kA pravAha kaba se calA, isakI Adi nahIM hai| jaba se jIva taba se karma hai| donoM anAdi haiN| anAdi kA prArambha na hotA hai aura na batAyA jA sakatA hai / eka-eka karma kI apekSA saba karmoM kI nizcita avadhi hotI hai' / paripAka - kAla ke bAda ve jIba se bilaga ho jAte haiN| ataeva zrAtmA kI karma-mukti meM koI bAdhA nahIM AtI / Atma saMyama se nae karma cipakane banda ho jAte haiN| pahale cipake hue karma tapasyA ke dvArA dhImedhIme nirjIrNa ho jAte haiM / 1 nae karmoM kA bandha nahIM hotA, purAne karma TUTa jAte haiN| taba vaha anAdi pravAha ruka jAtA hai- zrAtmA mukta ho jAtI hai / yaha prakriyA Atma-sAdhakoM kI hai| Atma-sAdhanA se vimukha rahane vAle nae... nae karmoM kA saMcaya karate haiN| usI ke dvArA unheM janma-mRtyu ke avirala pravAha 'bahanA par3atA hai| sUkSma zarIra meM sUkSma zarIra do haiM -- tejasa aura kArmaNa / tejasa zarIra taijasa paramANuoM se banA huA vidyutazarIra hai| isase sthUla zarIra meM sakriyatA, pAcana, dIsi aura teja banA rahatA hai| kArmaNa zarIra sukha-duHkha ke nimitta banane vAle karma-. aNutroM ke samUha se banatA hai| yahI zeSa saba zarIroM kA, janma-maraNa kI paramparA kA mUla kAraNa hotA hai| isase chuTakArA pAe binA jIva apanI asalI dazA meM nahIM pahuMca pAtA / garbha prANI kI utpatti kA pahalA rUpa dUsare meM chipA hotA hai, isalie usa dazA kA nAma 'garma' ho gyaa| jIvana kA antima chora jaise mauta hai, vaise Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 ] jaina darzana ke maulika tattva usakA Adi chora garbha hai| mauta ke bAda kyA hogA - yaha jaise ajJAta rahatA hai / vaise hI garbha se pahale kyA thA - yaha ajJAta rahatA hai| una donoM ke bAre 1 meM vivAda hai, garbha pratyakSa hai, isalie yaha nirvivAda hai 1 jIvana ke prArambha kA kA pratinidhi zabda kSaNa bhara ke lie AtI hai| garbha mahInoM taka calatA hai| isalie jaiseM antima dazA kA pratinidhitva karatI hai, vaise garbha pUrA pratinidhitva nahIM karatA / isIlie prArambhika dazA aura cunanA pdd'aa| kA artha detA hai| janma kI praNAlI saba daGga se janma lete haiN| paudhA bIja se paidA ho janma ke do vibhAga vaha hai - 'janma' / 'janma' ThIka jIvana kI zrAdi-rekhA jo prANI hai, vaha janma lekara hI hamAre sAmane AtA hai / prANiyoM kI eka nahIM hai| bhinna-bhinna prANI bhinna-bhinna eka baccA mAM ke peTa meM janma letA hai aura paudhA miTTI maiN| bacce kI janma-prakriyA paudhe kI janma-prakriyA se bhinna hai / baccA strI aura 1 puruSa ke raMja tathA vIrya ke saMyoga se utpanna hotA hai| jAtA hai / isa prakriyA bheda ke AdhAra para jaina zrAgama karate haiM--garbha aura sammUrchana / strI-puruSa ke saMyoga se hone vAle janma ko garbha aura unake saMyoga-nirapekSa janma ko sammUrchana kahA jAtA hai / sAdhAraNatayA utpatti aura abhivyakti ke lie garbha zabda kA prayoga saba jIvoM ke lie hotA hai / sthAnAMga meM bAdaloM ke garbha batalAe haiM / kintu janma-bheda kI prakriyA ke prasaMga meM 'garbha' kA ukta vizeSa artha meM prayoga huA hai / caitanyavikAsa kI dRSTi se bhI 'garbha' ko vizeSa artha meM rUDha karanA Avazyaka hai / ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura mAtA-pitA ke saMyoga-nipekSa janma vAle prANI vargoM meM mAnasika vikAsa nahIM hotaa| mAtA-pitA ke saMyoga se janma- pAne vAle jIvoM meM mAnamika vikAsa hotA hai / isa dRSTi se samanaska jIvoM kI janma-prakriyA 'garbha' aura samanaska jIvoM kI janma-prakriyA 'sammUrchana' - aisA vibhAga karanA Avazyaka thaa| janma vibhAga ke AdhAra para caitanya vikAsa kA siddhAnta sthira hotA hai-garbhaja samanaska aura sammUrchana zramanaska ! : garbhaja jIvoM ke manuSya aura paMcendriya tiryaJca (jalacara- machalI Adi, sara-baila Adi khecara- kabUtara Adi, uraparisRpa - sA~pa Adi bhujapari Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasva tes sRpa - nevalA Adi) ye do varga haiN| manuSya garbhaja hI hote haiM / tiryaJca garbhaja bhI hote haiM aura sammUrcchanaja bhI / mAnuSI garbha ke cAra vikalpa haiM--strI, puruSa, napuMsaka aura vizva* / oja kI mAtrA adhika vIrya kI mAtrA alpa taba strI hotI hai| zroja alpa aura vIrya adhika taba puruSa hotA hai| donoM ke tulya hone para napuMsaka hotA hai / vAyu ke doSa se zrIja garbhAzaya meM sthira ho jAtA hai, usakA nAma 'bimba' hai " | vaha garbha nahIM, kintu garbha kA AkAra hotA hai / vaha bhAva kI nirjIva pariNati hotI hai / ye nirjIva vimba jaise manuSya jAti meM hote haiM, vaise hI pazu-pakSI jAti meM bhI hote haiN| nirjIva aNDe, jo Ajakala pracura mAtrA meM paidA kiye jAte haiM, kI yahI prakriyA ho sakatI hai / 1 garbhAdhAna kI kRtrima paddhati dhAna kI svAbhAvika paddhati strI-puruSa kA saMyoga hai| kRtrima rIti se bhI garbhAdhAna ho sakatA hai| 'sthAnAMga' meM usake pAMca kAraNa batalAe haiM / una saba kA sAra kRtrima rIti se vIrya - prakSepa hai| garbhAdhAna ke lie mukhya zarta vIrya aura taMtra ke saMyoga kI hai| usakI vidhi svAbhAvika aura kRtrima donoM prakAra kI ho sakatI hai / garbha kI sthiti tiryaJca kI garbha-sthiti jaghanya utkRSTa ATha varSa kI utkRSTa bAraha varSa kI antarmuhUrtta aura hai / manuSya kI garbha sthiti jaghanya antarmuhUrtta aura hai / kAya bhavastha kI garbha-sthiti jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTa caubIsa varSa kI hai| garbha meM bAraha varSa bitA mara jAtA hai aura vahI phira janma le aura bAraha varSa vahA~ rahatA hai-- isa prakAra kAya bhavastha adhika se adhika caubIsa varSa taka garbha meM raha jAtA hai ' 10 1 yonibhUta vIrya kI sthiti jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTa bAraha muhUrta kI hotI hai / garma saMkhyA ... eka strI ke garbha meM eka-do yAvat nau lAkha taka jIva utpanna ho sakate haiM / kintu ve saba nimpanna nahIM hote / adhikAMza niSAnna hue binA hI mara jAte haiM" / 1 SE Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] garbha-praveza kI sthiti gautama svAmI ne pUchA- bhgvn| jIva garbha meM praveza karate samaya sa-indriya hotA hai athavA an indriya ? bhagavAn bole- gautama ! sa indriya bhI hotA hai aura an-indriya bhI / gautama ne phira pUchA -- yaha kaise bhagavan ? bhagavAn ne uttara diyA- dravya indriya kI apekSA vaha an indriya hotA hai aura bhAva- indriya kI apekSA sa- indriya 1 isI prakAra dUsare prazna kA uttara dete hue bhagavAn ne batAyA- - garbha meM praveza karate samaya jIva sthUla zarIra ( zradArika, vaikriya, AhAraka ) kI apekSA a-zarIra aura sUkSma zarIra (taijasa, kArmaNa) kI apekSA sa zarIra hotA hai '3 1 garbha meM praveza pAte samaya jIva kA pahalA zrAhAra proja aura vIrya hotA hai| garbha praviSTa jIva kA AhAra mAM ke AhAra kA hI sAra aMza hotA hai / usake kavala- zrAhAra nahIM hotA / vaha samUce zarIra se AhAra letA hai aura samUce zarIra se pariNata karatA hai| usake ucchavAsa niHzvAsa bhI sarvAtmanA hote haiN| usake AhAra, pariNamana, ucchvAsa niHzvAsa bAra bAra hote haiM" / bAharI sthiti kA prabhAva jaina darzana ke maulika tattva 7 1 garbha meM rahe hue jIva para bAharI sthiti kA AzcaryakArI prabhAva hotA hai / kisI-kisI garbha-gata jIva meM baikriya-zakti ( vividha rUpa banAne kI sAmarthya ) hotI hai / vaha zatru sainya ko dekhakara vividha rUpa banA usase lar3atA hai / usameM artha, rAjya, bhoga aura kAma kI prabala zrAkAMkSA utpanna ho jAtI hai / koIkoI dhArmika pravacana suna virakta bana jAtA hai / usakA dharmAnurAga tIvra ho jAtA hai 15 / eka tIsare prakAra kA janma hai| usakA nAma hai- upapAta / svarga aura naraka meM utpanna hone vAle jIva upapAta janma vAle hote haiN| ve nizcita janmakakSoM meM utpanna hote haiM aura antara- muhUrtta meM yuvA bana jAte haiN| janma ke prArambha meM . tIna prakAra se paidA hone vAle prANI apane janma sthAnoM meM Ate hI sabase pahale AhAra lete haiN''| ve sva-prAyogya pudgaloM kA zrAkarSaNa aura saMgraha Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 14 karate haiN| sammarchanaja prANI utpatti kSetra ke pudgaloM kA AhAra karate haiM / garmaja prANI kA prathama zrAhAra raja-vIrya ke aNuoM kA hotA hai| devatA apane-apane sthAna ke pudgaloM kA saMgraha karate haiN| isake anantara hI utpanna prANI paudgalika zaktiyoM kA kramika nirmANa karate haiN| ve chaha hai-zrAhAra, zarIra, indriya, zvAsocchavAsa, bhASA aura mana / inheM paryApti kahate haiN| kama se kama cAra paryAptiyAM pratyeka prANI meM hotI hai| janma 5-logassaya sAsayaM bhAvaM. saMsArassaya aNAdibhAvaM, jIvassaya Ni ca bhAvaM, kamma bahuttaM, jammaNamaraNa bAhullaM, ca paDu ca natyi keha paramANupoggala mete vi paese jatthaNaM ayaM jIve na jAe, vA n| maevAvi se teNaTaTeNaM taM ceva jAva na mae vAvi... [-bhaga 12 / 7] 2-asaI vA atakhutto...... -bhaga 3-na mA jAI na sA joNI, na taM ThANaM na taM kulaM / Na jAyA Na suzrA jattha, savve jIvA aNaMtaso loka zAzvata hai, saMsAra anAdi hai, jIva nitya hai| karma kI bahulatA hai, janma-mRtyu kI bahulatA hai, isIlie eka paramANu mAtra bhI loka meM aimA sthAna nahIM, jahA~ jIva na janmA ho aura na marA ho| aisI jAti, yoni, sthAna yA kula nahIM, jahA~ jIva aneka bAra yA ananta bAra janma dhAraNa na kara cuke hoN| jaba taka AtmA karma-mukta nahIM hotI, taba taka usakI janma-maraNa kI paramparA nahIM ruktii| mRtyu ke bAda janma nizcita hai| janma kA artha hai utpanna honaa| saba jIvoM kA utpatti-krama ekasA nahIM hotaa| aneka jAtiyAM haiM, aneka yoniyAM haiM aura aneka kula haiN| pratyeka prANI ke utpatti-sthAna meM varNa, gandha, rasa aura sparza kA kucha na kucha tAratamya hotA hI hai| phira bhI utpatti kI prakriyAeM aneka nahIM haiN| saba prANI tIna prakAra se utpanna hote haiN| ataeva janma ke tIna prakAra batalAe gae haiM-sammUrchana, garma aura upapAta / jinakA utpatti sthAna niyata nahIM hotA aura jo garbha dhAraNa nahIM karate, una jIvoM kI utpatti ko 'sammUrchana' kahate haiN| kaI caturindriya taka ke Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72]. jaina darzana ke maulika tatva saba jIva sammUrcchana janma vAle hote haiN| kaI tiryaJca paJcendriya tathA manuSya ke mala, mUtra, zleSma zrAdi caudaha sthAnoM meM utpanna hone vAle paccendriya manuSya bhI sammUrcchanaja hote haiN| strI-puruSa ke raja-bIrya se jinakI utpatti hotI hai, unake janma kA nAma 'garbha' hai / aNDaja, potaja aura jarAyuja paJcendriya prANI garbhaja hote haiN| jinakA utpatti-sthAna niyata hotA hai, unakA janma 'upapAta' kahalAtA hai / deva aura nAraka upapAta janmA hote haiM / nArakoM ke lie kumbhI ( choTe muMha kI kuNDe ) aura devatA ke lie zayyAe~ niyata hotI hai| prANI sacitta aura citta donoM prakAra ke zarIra meM utpanna hote haiM / prANa aura paryApti AhAra, cintana, jalpana Adi saba kriyAeM prANa aura paryApta--ina donoM ke sahayoga se hotI haiM / jaise--bolane meM prANI kA zrAtmIya prayatna hotA hai, vaha prANa hai 1 usa prayatna ke anusAra jo zakti bhASA yogya pudgaloM kA saMgraha karatI hai, vaha bhASA paryApta hai / zrAhAra paryApta aura AyuSya -prANa, zarIra paryApti aura kAya prANa, indriya-paryApti aura indriya-prANa, zvAsocchvAsa paryApti aura zvAsocchvAsa- prANa, bhASA-paryApti aura bhASA prANa, mana paryApti aura mana-prANa, ye paraspara sApekSa haiN| isase hameM yaha nizciya hotA hai ki prANiyoM kI zarIra ke mAdhyama se hone vAlI jitanI kriyAeM haiM, ve saba Atma-zakti aura paudgalika zakti donoM ke pArasparika sahayoga se hI hotI haiM / prANa-zakti prANI kA jIvana prANa-zakti para avalambita rahatA hai / prANa zaktiyAM dasa haiN| - (1) sparzana-indriya-prANa / 99 ( 2 ) rasana ( 3 ) ghANa ( 4 ) cakSu ( 5 ) zrotra. 99 13 32 "" "" " " Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva (6) mana-prANa (7) bacana prANa ( 8) kAya prANa (6) zvAsocchavAsa - prANa (10) AyuSya prANa prANa zaktiyAM saba jIvoM meM samAna nahIM hotIM / phira bhI kama se kama cAra to pratyeka prANI meM hotI hI hai| zarIra, zvAsa- uchvAsa, zrAyuSya aura sparzana indriya, ina jIvana-zaktiyoM maiM jIvana kA maulika AdhAra hai| prANa-zakti aura paryApti kA kArya-kAraNa sambandha hai / jIvana zakti ko paudgalika zakti kI apekSA rahatI hai| janma ke pahale kSaNa meM prANI kaI paudagalika zaktiyoM kI racanA karatA hai| unake dvArA strayogya pudgaloM kA grahaNa, pariNamana aura utsarjana hotA hai| unakI racanA prANa-zakti ke anupAta para hotI hai| jisa prANI meM jitanI prANa-zakti kI yogyatA hotI hai, vaha utanI hI paryAptiyoM kA nirmANa kara sakatA hai| paryAtiracanA meM prANI ko antara- muhUrta kA samaya lagatA hai / yadyapi unakI racanA prathama kSaNa meM hI prArambha ho jAtI hai para zrAhAra-paryApti kI samAsi antarmuhUrta se pahale nahIM hotI / svayogya paryAptiyoM kI parisamApti na hone taka jIva aparyApta kahalAte haiM aura usake bAda paryApta / unakI samApti se pUrva hI jinakI mRtyu ho jAtI hai, ve aparyApta kahalAte haiN| yahA~ itanA sA jAnanA Avazyaka hai ki AhAra, zarIra aura indriya-ina tIna paryAptiyoM kI pUrNa racanA kie binA koI prANI nahIM maratA / ke sivAya zeSa sabo jIvoM ke 14 bheda aura unakA AdhAra jIvoM ke nimnokta 14 bheda haiM : sUkSma ekendriya ke do bheda bAdara ekendriya ke do bheda dIndriya ke do bheda zrIndriya ke do bheda caturindriya ke do bheda [ 73 aparyApta aura paryApta paryAta aura paryApta aparyApta aura paryApta aparyApta aura paryApta aparyApta aura paryAptaM Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina darzana ke maulika tattva prasaMzI paJcendriya ke do bheda aparyApta aura paryApta saMkSI paJcendriya ke do bheda aparyApta aura paryAta paryApta aura aparyApta kI saMkSipta carcA karane ke bAda aba hameM yaha dekhanA cAhie ki jIvoM ke caudaha medoM kA mUla AdhAra kyA hai ? paryApta aura aparyApta donoM jIvoM kI avasthAe~ haiN| jIvoM ko jo zreNiyAM kI gaI haiM unhIM ke AdhAra para ye cavadaha bheda banate haiN| inameM ekendriya jIvoM ke sivAya sUkSma aura bAdara aisA bheda-karaNa aura kimI kA nahIM hai| kyoMki ekendriya ke sivAya aura koI jIna sUkSma nahIM hote| sUkSma kI koTi meM hama una jIvoM ko parigaNita karate haiM, jo samUce loka meM jameM hue hote haiM, jinheM ami jalA nahIM sakatI; tIkSNa se tIkSNa zastra cheda nahIM sakate, jo apanI Ayu se jIte hai aura apanI mauta se marate haiM, aura jo indriyoM dvArA nahIM jAne jAte 15 // prAcIna zAstroM meM "sarva jIvamayaM jagat" isa siddhAnta kI sthApanA huI . hai vaha inhIM jIvoM ko dhyAna meM rakhakara huI hai| kaI bhAratIya dArzanika parama brahma ko jagat vyApaka mAnate haiM kaI AtmA ko sarvavyApI mAnate haiM aura jaina-dRSTi ke anusAra ina sUkSma jIvoM se samUcA loka vyApta hai| sabakA tAtparya yahI hai ki cetana-sattA loka ke saba bhogoM meM haiN| kaI kRmi, kITa, sUkSma kahe jAte haiM kintu vastutaH ve bAdara-sthUla hai| ve AMkhoM se dekhe jA sakate haiN| sAdhAraNatayA na dekheM jAeM to sUkSma darzaka-yantroM se dekhe jA sakate haiN| ataeva unameM sUkSma jIvoM kI koI zreNi nhiiN| bAdara ekendriya ke eka jIva kA eka zarIra hamArI dRSTi kA viSaya nahIM bntaa| hameM jo ekendriya zarIra dIkhate haiM, ve asaMkhya jIvoM ke, asaMkhya zarIroM ke piNDa hote haiN| sacitta miTTI kA eka choTA-sA raja-kaNa pAnI kI eka bUnda yA agni kI eka cinagArIye eka jIva ke zarIra nahIM haiN| inameM se pratyeka meM apanI-apanI jAti ke asaMkhya jIva hote haiM aura unake asaMkhya zarIra piNDIbhUta hue. rahate haiN| tathA usa dazA meM dRSTi ke viSaya bhI banate haiN| isalie ve bAdara haiN| sAdhAraNa vanaspati ke eka, do, tIna yA cAra jIvoM kA zarIra nahIM dIkhatA kyoMki unameM se eka-eka jIva meM zarIra-niSpAdana kI zakti nahIM hotii| ve ananta jIva milakara eka zarIra kA nirmANa karate haiN| isalie ananta jIvoM ke zarIra Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ . jaina darzana ke maulika tatva. . sthUla parigatimAna hone ke kAraNa dRSTigocara hote haiN| isa prakAra ekaniya ... ke sUkSma-aparyAta aura paryAta, vAdara-aparyApta aura paryAsa-ye cAra maiva hote hai| isake bAda caturindriya taka ke saba jIvoM ke do-do meda hote haiN| vendriya jIvoM ke cAra vibhAga hai| jaise ekendriya jIvoM kI sUkSma aura bAdara-ce do pramukha zreNiyAM hai, vaise paMcendriyajIva samanaska aura amanaska-ina do bhAgoM meM baMTe hue haiN| cAra-indriya taka ke saba jIva amanaska hote haiN| isalie mana kI labdhi yA anupalabdhi ke AdhAra para unakA koI. vibhAjana nahIM hotA! sanmUranaja paMcendriya jIvoM ke mana nahIM hotaa| garmaja aura upapAtaja paMcendriya jIva samanaska hote haiN| ataeva ataMzI paMcendrimaaparyAta aura paryApta, saMzI paMcendriya aparyApta aura paryApta-ye cAra meda hote haiN| saMsAra ke prANI mAtra ina caudaha vargoM meM samA jAte haiN| isa vIkaraNa se hameM jIvoM ke kramika vikAsa kA bhI patA calatA hai| eka indriya vAle jIvoM se dI indriya vAle jIva, dvIndriya se tIna indriya vAle jIva-yoM kramazaH pUrva zreNI ke jIvoM se uttara zreNI ke jIva adhika vikasita haiN| indriya jJAna aura pAMca jAtiyAM ___ indriya-jJAna parokSa hai / isIlie parokSa-jJAnI ko paudgalika indriyoM kI apekSA rahatI hai| kisI manuSya kI AMkha phUTa jAtI hai, phira bhI vaha caturindriya nahIM hotaa| usakI darzana-zakti kahIM nahIM jAtI kintu aAMkha ke abhAva meM usakA upayoga nahIM hotaa| aAMkha meM vikAra hotA hai, dIkhanA banda ho jAtA hai| usako ucita cikitsA huI, darzana-zakti khula jAtI hai| yaha pauda galika indriya (catu) ke sahayoga kA pariNAma hai| kaI prANiyoM meM sahAyaka indriyoM ke binA bhI usake jJAna kA AbhAsa milatA hai, kintu vaha unake hone para jitanA spaSTa hotA hai, utanA spaSTa unake abhAva meM nahIM hotaa| . banaspati meM rasana Adi pA~cauM indriyoM ke ciha gilate haiN| unameM bhAvendriya kA pUrNa vikAsa aura sahAyaka indriya kA sadabhAva nahIM hotA, isalie ve ekendriya hI kahalAte haiN| ukta vivecana se do niSkarSa nikalate haiN| pahalA yaha ki indriya 'zAna'cetana-indriya aura jar3a-indriya donoM ke sahayoga se hotA hai| phira bhI jahA~ taka zAna kA sambandha hai-usameM vetana-handriya Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] jaina darzana ke maulika tattva kI pradhAnatA hai| dUsarA niSkarSa yaha hai ki prANiyoM kI ekendriya, dvIndriya, zrIndriya, caturindriya aura paJcendriya- ye pAMca jAtiyAM banane meM donoM prakAra kI indriyAM kAraNa haiN| phira bhI yahA~ dravyendriya kI pramukhatA hai | ekendriya : meM - atirikta bhASendriya ke cihna milane para bhI ve zeSa bAhya indriyoM ke abhAva . meM paJcendriya nahIM kahalAte " " | : mAnasa-jJAna aura saMjJI - asaMjJI . indriya ke bAda mana kA sthAna hai| yaha bhI parokSa hai| paudgalika mana ke binA isakA upayoga nahIM hotA / indriya jJAna se isakA sthAna UMcA hai I pratyeka indriya kA apanA-apanA viSaya niyata hotA hai, mana kA viSaya aniyata / vaha saba viSayoM ko grahaNa karatA hai / indriya jJAna vArtamA nika - hotA hai, mAnasa zAna traikAlika / indriya-jJAna meM tarka, vitarka nahIM hotA / mAnasa jJAna AlocanAtmaka hotA hai 22 mAnasa pravRtti kA pramukha sAdhana mastiSka hai| kAna kA pardA phaTa jAne para karNendriya kA upayoga nahIM hotA, vaise hI mastiSka kI vikRti ho jAne para mAnasa zakti kA upayoga nahIM hotA / mAnasa jJAna garbhaja aura upapAtaja paMcendriya prANiyoM ke hI hotA hai| isalie usake dvArA prANI do bhAgoM meM baMTa jAte haiM--saMjJI aura saMzI yA samanaska aura zramanaska / dvIndriya Adi prANiyoM meM zrAtma-rakSA kI bhAvanA, iSTa-pravRtti, aniSTa nivRtti, AhAra bhaya Adi saMjJAe~, saMkucana, prasaraNa, zabda, palAyana, zrAgati, gati, Adi- ceSTAeM hotI hai-- ye mana ke kArya haiN| taba phira ve zrasaMjJI kyoM ? bAta sahI hai| iSTa pravRtti aura aniSTa nivRtti kA saMjJAna mAnasa jJAna kI paridhi kA hai, phira bhI vaha sAmAnya hai--- nagaNya hai, isalie usase koI prANI saMjJI nahIM banatA / eka kaur3I bhI dhana hai para usase koI dhanI nahIM kahalAtA / jinameM dIrghakAlikI saMjJA mile, jo bhUta, vartamAna aura zRGkhalA ko jor3a sake indriya aura mana saMzI vahI hote haiM bhaviSya kI zAna 231 pUrva paMktiyoM meM indriya aura mana kA saMkSipta vizleSaNa kiyaa| usase inhIM kA svarUpa spaSTa hotA hai| saMzI aura asaMzI ke indriya aura mana kA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva {00 | kama spaSTa nahIM hotA / zrasaMzI aura saMzI ke indriya jJAna meM kucha taratama rahatA hai yA nahIM ? mana se usakA kucha sambandha hai yA nahIM ? ise spaSTa karanA cAhie / kAzI ke kevala indriya jJAna hotA hai, saMzI ke indriya aura mAnasa donoM zAna hote haiM / indriya jJAna kI sImA donoM ke lie eka hai| eka kisI raMga ko dekhakara saMzI aura azI donoM cakSu ke dvArA sirpha itanA hI jAneMge ki yaha raMga hai / indriya jJAna meM bhI apAra taratama hotA hai| eka prANI catu ke dvArA jise spaSTa jAnatA hai, dUsarA use bahuta spaSTa jAna sakatA hai| phira bhI amuka raMga hai, isase zrAge nahIM jAnA jA sktaa| use dekhane ke pazcAt yaha aisA kyoM ? isase kyA lAbha? yaha sthAyI hai yA asthAyI ? kaise banA? Adi-Adi prazna yA jijJAsAe mana kA kArya hai| saMzI ke aisI jijJAsAeM nahIM hotIM / unakA sambandha apratyakSa dharmoM se hotA hai / indriya jJAna meM pratyakSa dharma se eka sUta bhI Age bar3hane kI kSamatA nahIM hotii| saMzI jIvoM meM indriya aura mana donoM kA upayoga hotA hai / mana indriya jJAna kA sahacArI bhI hotA hai aura usake bAda bhI indriya dvArA jAne hue padArtha kI vividha avasthAoM ko jAnatA hai / mana kA manana yA cintana svatantra ho sakatA hai kintu bAhya viSayoM kA paryAlocana indriya dvArA unakA grahaNa hone ke bAda hI hotA hai, isalie saMjJI jJAna meM ina donoM kA gaharA sambandha hai / jAti- smRti 1 pUrvajanma kI smRti ( jAti-smRti ) 'mati' kA hI eka vizeSa prakAra hai| isase pichale nau samanaska jIvana kI ghaTanAvaliyAM jAnI jA sakatI haiN| pUrva janma meM ghaTita ghaTanA ke samAna ghaTanA ghaTane para vaha pUrva paricita sI lagatI hai| IhA, apoha, mArgaNA aura gaveSaNA karane se citta kI ekAgratA aura zuddhi hone para pUrva janma kI smRti utpanna hotI hai| saba samanaska jIvoM ko pUrva janma kI smRti nahIM hotI - isakI kAraNa mImAMsA karate hue eka AcArya ne likhA hai- " jAyamANassa jaM dukkhaM, maramANassa vA puyo / leNa dukkheNa saMmUdo jAI saraha na appaNI" // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5] jaina darzana ke maulika tattva R . vyakti 'mRtyu' aura 'janma' kI vedanA se sammUr3ha ho jAtA hai; isalie sAdhAraNatayA use jAti kI smRti nahIM hotii| eka hI jIvana meM duHkha dhyapradazA ( sammoha-dazA ) meM smRti-bhaMza ho jAtA hai, taba vaisI sthiti meM pUrva-janma kI smRti lupta ho jAe, usameM koI Azcarya kI bAta nhiiN| pUrva janma ke smRti-sAdhana mastiSka Adi nahIM hote, phira bhI AtmA ke hada-saMskAra aura zAna-bala se usakI smRti ho pAtI hai| isIlie, zAna do prakAra kA batalAyA hai-ima janma kA jJAna aura agale janma kA zAna / asIndriyajJAna-yogIjJAna atIndriya zAna indriya aura mana donoM se adhika mahattvapUrNa hai / vaha pratyakSa hai, isalie ise paudagalika sAdhanoM-zArIrika avayavoM ke sahayoga kI apekSA nahIM hotii| haha 'AtmamAtrApekSa' hotA hai| hama jo tvacA se chUte haiM, kAnoM se sunate haiM, A~khoM se dekhate haiM, jIma se cakhate haiM, vaha vAstavika pratyakSa nhiiN| hamArA jJAna zarIra ke vibhinna avayavoM se sambandhita hotA hai, isalie, usakI naizcayika satya [ nirapekSa matya ] taka pahu~ca nahIM hotii| usakA viSaya kevala vyAvahArika satya [ mApekSa satya ] hotA hai| udAharaNa ke lie sparzana-indriya ko liijie| hamAre zarIra kA mAmAnya tApamAna 67 yA 68 DigrI hotA hai| usase kama tApamAna vAlI vastu hamAre lie ThaMDI hogii| jisakA tApamAna hamArI uSmA se adhika hogA, vaha hamAre lie garma hogii| hamArA yaha jJAna svasthiti spazI hogA, vastu-sthiti-spI nhiiN| isI prakAra pratyeka vastu ke varNa, gandha, rasa, smarza, zabda aura saMsthAna [vRtta, parimaMDala, tryaMsa, caturaMza ] kA jJAna sahAyaka sAmagrI-sApekSa hotA hai| atIndriya zAna paristhiti kI apekSA se mukta hotA hai| usakI zapti meM deza, kAla aura paristhiti kA vyavadhAna yA viparyAsa nahIM aataa| isalie usase vastu ke maulika rUpa kI sahI-sahI jAnakArI milatI hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsa 03-900 anAdi-ananta vizva- sthiti ke mUla sUtra vikAsa aura hAsa vikAsa aura hrAsa ke kAraNa prANI- vibhAga utpatti-sthAna sthAvara jagat saMghIya jIvana sAdhAraNa vanaspati jIvoM kA parimANa pratyeka vanaspati pratyeka vanaspati jIvoM kA parimANa krama vikAsavAda ke mUlasUtra zArIrika parivartana kA hrAsa yA ulTA krama prabhAva ke nimitta Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdi-ananta . jIvana-pravAha ke bAre meM aneka dhAraNAe hai| bahuta sAre ise anAdiananta mAnate haiM to bahuta sAre sAdi sAnta / jIvana-pravAha ko anAdi-ananta mAnane vAloM ko usakI utpatti para vicAra karane kI AvazyakatA nahIM hotii| caitanya kaba, kaise aura kisase utpanna huA, ye samasyAeM unheM satAtI haijo asat se sat kI utpatti svIkAra karate haiN| 'upAdAna' kI maryAdA ko svIkAra karane vAle asat se sat kI utpatti nahIM mAna skte| niyAmakatA kI dRSTi se aisA honA bhI nahIM cAhie / anyathA samajha se pare kI avyavasthA utpanna ho jAtI hai| jaina-dRSTi ke anusAra yaha jagat anAvi-ananta hai| isakI mAtrA na ghaTatI hai, na var3hatI hai, kevala rUpAntara hotA hai / vizvasthiti ke mUla sUtra vizvasthiti kI AdhArabhUta dasa bAteM haiM(1) punarjanma-jIva marakara punarapi bAra-bAra janma lete haiN| (2) karmabandha-jIva sadA (pravAharUpeNa anAdikAla se| karma bAMdhate haiN| (3) mohanIya-karmabandha-jIva sadA (pravAha rUpeNa anAdi kAla se) nirantara mohanIya karma bAMdhate haiN| (4) jIva-ajIva kA atyantAmAva-aisA na to huzrA, na bhAjya hai aura na hogA ki jIva ajIva ho jAe aura ajIva jIva ho jaae| (5) basa-sthAvara aviccheda-aisA na to huA, na bhAvya hai aura na hogA ki samI trasa jIva sthAvara bana jAeM yA sabhI sthAvara jIva asa bana jAeM. yA sabhI jIva kevala asa yA kevala sthAvara ho jaaeN| . (6) lokAloka-pRthaktva-aisA na to dumA, na. bhAvya hai aura na hogA ki loka aloka ho jAe aura aloka-loka ho jaae| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... jaina darzana ke maulika tattva (7) lokAloka-anyonyA'praveza-aisA na to hunA, na bhASya hai aura .. na hogA ki loka aloka meM praveza kare aura aloka loka meM praveza kare / (8) loka aura jIvoM kA AdhAra-prAdheya-sambandha-jitane kSetra kA nAma loka hai, utane kSetra meM jIva hai aura jitane kSetra meM jIva hai, utane kSetra kA nAma loka hai| (6) loka-maryAdA-jitane kSetra meM jIva aura pudagala gati kara sakate haiM, utanA kSetra 'loka' hai aura jitanA kSetra 'loka' hai utane kSetra meM jIva aura yudgala gati kara sakate haiN| (10) aloka-gati-kAraNAbhAva-loka ke saba antima bhAgoM meM Abaddha pArzva-spRSTa pudgala haiN| lokAnta ke pudgala svabhAva se hI rukhe hote haiN| ve gati meM sahAyatA karane kI sthiti meM saMghaTita nahIM ho sakate / unakI sahAyatA ke binA jIva aloka meM gati nahIM kara skte| vikAsa aura hAsa vikAsa aura hAsa-ye bhI parivartana ke mukhya pahalU haiN| ekAnta nitya-sthiti meM na vikAsa ho sakatA hai aura na haas| kintu jahA~ pariNAmI-nityatva kI sthiti hai, vahA~ ye donoM avazya hoNge| DArvina ke matAnusAra yaha vizva kramazaH vikAsa kI ora bar3ha rahA hai| jaina-dRSTi ise svIkAra nahIM krtii| vikAsa aura hrAsa jIva aura pudgala-ina do dravyoM meM hotA hai| jIva kA antima vikAsa hai-mukt-dshaa| yahA~ pahu~cane para phira hrAsa nahIM hotaa| isase pahale zrAdhyAtmika krama-vikAsa kI jo caudaha bhUmikAeM haiM, unameM AThavIM (kSapaka-zreNI ) bhUmikA para pahu~cane ke bAda mukta banane se pahale kSaNa taka kramika vikAsa hotA hai| isase pahale vikAsa aura hAsa-ye donoM calate haiN| kabhI hAsa se vikAsa aura kabhI vikAma se hrAsa hotA rahatA hai| vikAsa-dazAeM ye haiM: (1) avyavahAra rAzi......sAdhAraNa-vanaspati (2) vyavahAra rAzi.........pratyeka vanaspati (ka) ekendriya..... sAdhAraNa vanaspati, pratyeka vanaspati, pRthvI, pAnI, tejas, vaayu| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' (ga) zrIndriya......... (gha) caturindriya ...... (3) paMcendriya........amanaska, samanaska pratyeka prANI ina sabako kramazaH pAra karake Age bar3hatA hai, yaha bAta nhiiN| inakA utkramaNa bhI hotA hai| yaha prANiyoM kI yogyatA kA krama hai, utkrAnti kA krama nhiiN| utkramaNa aura apakramaNa jIvoM kI AdhyAtmika yogyatA aura sahayogI paristhitiyoM ke samanvaya para nirbhara hai| dArzanikoM kA 'dhyeyavAda' bhaviSya ko preraka mAnatA hai aura vaizAnikoM kA 'vikAsavAda' atIta ko| dhyeya kI ora bar3hane se jIva kA AdhyAtmika vikAsa hotA hai-aisI kucha dArzanikoM kI mAnyatA hai| kintu ya dArzanika vicAra bhI bAhya preraNA hai| prAtmA svataH sphUrta hai| vaha dhyeya kI ora bar3hane ke lie bAdhya nahIM, svatantra hai| dhyeya ko ucita rIti se samajha lene ke bAda vaha usakI ora bar3hane kA prayatna kara sakatI hai| ucita sAmagrI milane para vaha prayatna saphala bhI ho sakatA hai| kintu 'dhyeya kI aura pragati' yaha sarva sAmAnya niyama nahIM hai| yaha kAla, svabhAva, niryAta, udyoga Adi vizeSasAmagrIsApekSa hai| _vaijJAnika vikAsavAda bAba sthitiyoM kA Akalana hai| atIta kI apekSA vikAsa ko paramparA Age bar3hatI hai, yaha nizcita satya nahIM hai| kinhIM kA vikAsa huA hai to kinhIM kA hAsa bhI huA hai| atIta ne naI prAkRtiyoM kI paramparA ko Age bar3hAyA hai, to vartamAna ne purAne rUpoM ko apanI goda meM sameTA bhI hai| isalie akele avasara kI dI huI adhika svatantratA mAnya nahIM ho sktii| vikAsa bAhya paristhiti dvArA paricAlita ho-AtmA apane se bAhara vAlI zakti se paricAlita ho to vaha svatantra nahIM ho sktii| paristhiti kA dAsa banakara AtmA kamI apanA vikAsa nahIM sApa sktaa| pudgala kI zaktiyoM kA vikAsa aura hAsa-ye donoM sadA calate haiN| inake vikAsa yA hAsa kA niravadhika carama rUpa nahIM hai| rAki kI dRSTi se eka Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 j jaina darzana ke maulika tattva paudgalika skandha meM ananta guNa tAratamya ho jAtA hai| dRSTi se eka-eka paramANu milakara anantapradezI skandha bana ve bikhara kara eka-eka paramANu bana jAte haiM / pudgala acetana hai, isalie usakA vikAsa yA hrAsa caitanya prerita nahIM hotA / jIva ke vikAsa yA hrAsa kI yaha vizeSatA hai| usameM caitanya hotA hai, isalie usake vikAsa hAsa meM bAharI preraNA ke atirikta Antarika preraNA bhI hotI hai / jIva (caitanya) zraura zarIra kA lolIbhUta saMzleSa hotA hai, isalie Antarika preraNA ke do rUpa bana jAte haiM - ( 1 ) zrAtma - janita ( 2 ) zarIra-janita Atma-janita zrAntarika preraNA se AdhyAtmika vikAsa hotA hai aura zarIra janita se zArIrika vikAsa / zarIra pA~ca haiM / unameM do sUkSma haiM aura tIna sthUla sUkSma zarIra sthUla zarIra kA preraka hotA hai| isakI vargaNAeM zubha aura azubha donoM prakAra kI hotI haiM | zubha vargaNAtroM ke udaya se paudgalika yA zArIrika vikAsa hotA hai aura azubha vargaNAoM ke udaya se zrAtma cetanA kA hrAsa, AvaraNa aura zArIrika sthiti kA bhI hrAsa hotA hai / jaina-dRSTi ke anusAra cetanA aura acetana pud gala saMyogAtmaka sRSTi kA vikAsa kramika hI hotA hai, aisA nahIM hai| vikAsa aura hAsa ke kAraNa AkAra- racanA kI jAtA hai aura phira vikAsa aura hrAsa kA mukhya kAraNa hai zrAntarika preraNA yA Antarikasthiti yA Antarika yogyatA aura sahAyaka kAraNa hai bAharI sthiti / DArvina 1 kA siddhAnta bAharIsthiti ko anucita mahattva detA hai| bAharI sthitiyAM kevala zrAntarika vRttiyoM ko jagAtI haiM, unakA naye sire se nirmANa nahIM krtii| cetana meM yogyatA hotI hai, vahI bAharI sthiti kA sahArA pA vikasita ho jAtI hai / (1) antaraMga yogyatA aura bahiraMga anukUlatA - kArya utpanna hotA hai / (2) antaraMga ayogyatA aura bahiraMga anukUlatA kArya utpanna nahIM hotA / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [5.4 (3) antaraMga yogyatA aura bahiraMga pratikUlatA - kArya utpanna nahIM hotA / (4) antaraMga ayogyatA aura bahiraMga pratikUlatA -,, 99 19 pratyeka prANI meM dasa saMjJAe~ aura jIvana-sukha kI AkAMkSAe~ hotI haiM / tIna eSaNAyeM bhI hotI haiM- (1) prAyeSaNA - maiM jIvita rahU~ / (2) puttaiSaNA - merI santati cale / (3) vittaiSaNA - maiM dhanI banUM / artha aura kAma kI isa Antarika preraNA tathA bhUkha, pyAsa, ThaMDaka, garmI Adi-Adi bAharI sthitiyoM ke prahAra se prANI kI bahirmukhI vRttiyoM kA vikAsa hotA hai / yaha eka jIvana-gata vikAsa kI sthiti hai| vikAsa kA pravAha bhI calatA hai| eka pIr3hI kA vikAsa dUsarI pIr3hI ko anAyAsa mila jAtA hai / kintu udbhida-jagat se lekara manuSya-jagat taka jo vikAsa hai, vaha pahalI pIr3hI ke vikAsa kI dena nahIM hai| yaha vyakti vikAsa kI svatantra gati hai / udabhid jagat se bhinna jAtiyAM usakI zAkhAeM nahIM kintu svatantra haiM / udbhidU jAti kA eka jIva punarjanma ke mAdhyama se manuSya bana sakatA hai / yaha jAtigata vikAsa nahIM, vyaktigata vikAsa hai / vikAsa hotA hai, isameM donoM vicAra eka rekhA para haiM / kintu donoM kI prakriyA bhinna hai / DArvina ke matAnusAra vikAsa jAti kA hotA hai aura jaina darzana ke anusAra vyakti kA / DArvina ko AtmA aura karma kI yogyatA jJAta hotI to unakA dhyAna kevala jAti, jo ki bAharI vastu hai, ke vikAsa kI ora nahIM jAtA / Antarika yogyatA kI kamI hone para eka manuSya phira se udabhida jAti meM jA sakatA hai, yaha vyaktigata hAsa hai / prANI-vibhAga prANI do prakAra ke hote haiM-cara aura acara / zracara prANI pAMca prakAra ke hote haiM- pRthvI kAya, apa kAya, tejas kAya, vAyu kAya aura vanaspati kAya / cara prANiyoM ke ATha bheda hote haiM - ( 1 ) aNDaja ( 2 ) potaja 3) jarAyuja (4) rasaja ( 5 ) saMsvedaja ( 6 ) sammUcchima, (7) ubhija aura (8) upapAtaja / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] jaina darzana ke maulika tattva (1) aNDaja-aNDoM se utpanna hone vAle prANI aNDaja kahalAte haiN| jaise-sAMpa, keMcutrA, maccha, kabUtara, haMsa, kAka, mora Adi jntu| (2) potaja-jo jIva khule aMga se utpanna hote haiM, ve potaja kahalAte haiN| jaise-hAthI, nakula, cUhA, bagulI Adi / (3) jarAyuja-jarAyu eka taraha kA jAla jaisA rakta evaM mAMsa se lathar3A hunA AvaraNa hotA hai aura janma ke samaya vaha bacce ke zarIra para lipaTA hunA rahatA hai, aise janma vAle prANI jarAyuja kahalAte haiN| jaise-manuSya, gau, maiMsa, UMTa, ghor3A, mRga, siMha, rIcha, kuttA, billI Adi-Adi / (v) rasaja-madya zrAdi meM jo kRmi utpanna hote haiM, ve rasaja kahalAte haiN| (5) saMsvedaja-saMsveda meM utpanna hone vAle saMsvedaja kahalAte haiN| jaise jU aadi| (6) sammacchima-kisI saMyoga kI pradhAnatayA apekSA nahIM rakhate hue yatra kutra jo utpanna ho jAte haiM, ve sammUcchima haiM / jaise-cIMTI, makkhI Adi (7) udbhid-bhUmi ko bhedakara nikalane vAle prANI ud bhida kahalAte haiN| jaise-TiDI aadi| (8) upapAtaja-zaiyyA evaM kumbhI meM utpanna hone vAle upapAtaja haiN| jaise...devatA, nArakI aadi| utpati-sthAna ..."savve pANA savve bhUtA savve jIvA savve sattA NANAvihajoNiyA thANAvihasaMbhavA, pANAvihavukamA sarIra joNiyA sarIra saMbhavA sarIra bukamA sarIrAhArA kammovagA kammaniyANA kammagatIyA, kammaThIiyA kammaNA ceva vipriyaasmuti|" -sUtra0 2362 ..."saba prANI, sava bhUta, saba jIva aura saba sattva nAnA prakAra kI yoniyoM meM utpanna hote haiM aura vahIM sthiti aura vRddhi ko prApta karate haiN| ve zarIra se utpanna hote haiM, zarIra meM rahate haiM, zarIra meM vRddhi ko prApta karate haiM aura zarIra kA hI bAhAra karate haiN| ve karma ke anugAmI hai| karma hI unakI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [50 utpatti, sthiti aura gati kA zrAdi kAraNa hai| vaM karma ke prabhAva se hI vibhinna avasthAoM ko prApta karate haiM..." prANiyoM ke utpatti-sthAna 84 lAkha haiM aura unake kula eka karor3a sAr3he sattAnaveM lAkha (1,67,50,000 ) haiM / eka utpatti-sthAna meM aneka kula hote haiN| jaise gobara eka hI yoni hai aura usameM kRmi-kula, kITa-kula, vRzcika- kula Adi aneka kula haiN| I sthAna 1- pRthvIkAya 2 - pakAya 3 -- tejaskAya 4-- vAyukAya 5 - vanaspatikAya 6- dvIndriya - zrIndriya 8- caturindraya 6- tiryaJcapaMcendriya 10 - manuSya 11-nAra kI 12 deva -- 7 lAkha 7 7 7 4 utpatti 2 4 "" 24 lAkha 2 35 99 " " "" lr 33 14 lAkha 4 35 12 lAkha 7 28 7 8 m 33 dr 25 26 33 39 39 99 kula " jalacara-- 12 // lAkha khecara-12 39 sthalacara 10 ura parisarpa - 10, bhuja-parisarpa 12 lAkha r "2 39 ," Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva utpatti sthAna evaM kula-koTi ke adhyayana se jAnA jAtA hai ki prANiyoM kI vividhatA evaM bhinnatA kA honA asambhava nhiiN| sthAvara-jagat ukta prANI vibhAga janma-prakriyA kI dRSTi se hai...gati kI dRSTi se prANI do bhAgoM meM vibhakta hote haiN| (1) sthAvara aura (2) trs| trasa jIvoM meM gati, Agati, bhASA, icchAvyaktikaraNa Adi-Adi caitanya ke spaSTa cihna pratIta hote haiM, isalie unakI sacetanatA meM koI sandeha nahIM hotaa| sthAvara jIvoM meM jIva ke vyAvahArika lakSaNa spaSTa pratIta nahIM hote, isalie unakI sajIvatA cakSugamya nahIM hai| jaina sUtra batAte haiM-pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati ke pAMcau sthAvara-kAya sajIva haiN| isakA AdhArabhUta siddhAnta yaha hai-hameM jitane pudgala dIkhate haiM, ye saba jIvazarIra yA jIva-mukta zarIra haiN| jina pudgala-skandhoM ko jIva apane zarIra rUpa meM pariNata kara lete haiM, unhIM ko hama dekha sakate haiM, dUsaroM ko nhiiN| pAMca sthAvara ke rUpa meM pariNata pudgala dRzya haiN| isase pramANita hotA hai ki ve sajIva haiN| jisa prakAra manuSya kA zarIra utpattikAla meM sajIva hI hotA hai, usI prakAra pRthvI Adi ke zarIra bhI prArambha meM sajIva hI hote haiN| jisa prakAra svAbhAvika athavA prAyogika mRtyu se manuSya-zarIra nijIMva yA Atma-rahita ho jAtA hai usI prakAra pRthvI Adi ke zarIra bhI svAbhAvika yA prAyogika mRtyu se nijIMva bana jAte haiN| siddhAnta kI bhASA meM (1) pRthvI-miTTI...sacitta-sajIva hai| (2) pAnI..... sacita haiM-taralamAtra vastu sajIva hotI hai / (3) ami..... sacitta hai-prakAza yA tApa mAtra jIva saMyoga se paidA hotA hai| (4) vAyu......:sacita hai| (5) banaspati.. sacitta hai| birodhI zastra yA ghAtaka padArtha dvArA upahata hone para ye aciva-nirjIva bana jAte haiN| inakI sajIvatA kA bodha karAne ke lie pUrvavatIM prAcAryoM ne tulanAtmaka yuktiyAM bhI prastuta kI hai| jaise Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 189 (1) manuSya-zarIra meM samAna jAtIya mAsAMkura paidA hote hai, vaise hI pRthvI meM bhI samAna jAtIya aMkura paidA hote haiM, isalie vaha sajIva hai| (2) aNDe kA pravAhI rasa sajIva hotA hai, pAnI mI pravAhI hai, isalie sajIva hai| garbhakAla ke prArambha meM manuSya tarala hotA hai, vaise hI pAnI tarala hai, isalie sajIva hai| mUtra Adi tarala padArtha zastra-pariNata hote haiM, isalie ve nirjIva hote haiN| (3) juganU kA prakAza aura manuSya ke zarIra meM jarAvasthA meM hone vAlA jIva saMyogI hai| vaise hI ami kA prakAza aura tApa jIva-saMyogI hai| AhAra ke bhAva aura amAva meM hone vAlI vRddhi aura hAni kI apekSA manuSya aura agni kI samAna sthiti hai| donoM kA jIvana vAyu sApekSa hai| vAyu ke binA manuSya nahIM jItA, vaise ami bhI nahIM jItI / manuSya meM jaise prANa vAyu kA grahaNa aura viSavAyu kA utsarga rahatA hai, vaise ami meM bhI hotA hai| isalie vaha manuSya kI bhAMti sajIva hai| sUrya kA prakAza bhI jIva-saMyogI hai| sUrya, 'pAtapa' nAma karmodayayukta pRthvIkAyika jIvoM kA zarIra-piNDa hai| (4) vAyu meM vyakta-mANI kI bhAMti aniyamita svaprerita gati hotI hai| isase usakI sacetanatA kA anumAna kiyA jA sakatA hai| sthUla-pudgala skandhoM meM aniyamita gati para-preraNA se hotI hai, svayaM nhiiN| ye cAra jIva-nikAya haiN| inameM se pratyeka meM asaMkhya-asaMkhya jIva haiN| miTTI kA eka choTA-sA DhelA, pAnI kI eka bUnda, ami kA eka kaNa, vAyu kA eka sUkSma bhAga-ye saba asaMkhya jIvoM ke asaMkhya-zarIroM ke piNDa hai| inake eka jIva kA eka zarIra ati sUkSma hotA hai, isalie vaha dRSTi kA viSaya nahIM, bntaa| hama inake piNDIbhUta asaMkhya zarIroM ko hI dekha sakate haiN| (5) vanaspati kA caitanya pUrvavartI nikAyoM se spaSTa hai| ise jainetara dArzanika bhI sajIva mAnate Aye haiM aura vaijJAnika jagat meM bhI isake caitanya sambandhI vividha parIkSaNa hue haiM.. betAra kI taraMgoM (Wireless Waves) ke bAre meM anveSaNa karate samaya jagadIzacandra basu ko yaha anubhava huchA ki dhAtuoM ke paramANu para bhI adhika dabAva par3ane se rukAvaTa AtI hai, aura unheM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 jaina darzana ke maulika tatva phira uttejita karane para vaha dUra ho jAtI hai| unhoMne sUkSma chAnabIna ke bAda batAyA ki dhAnyAdi padArtha bhI thakate haiM, caMcala hote haiM, viSa se murajhAte haiM, naze se masta hote haiM aura marate haiM...anta meM yaha pramANita kiyA ki saMsAra ke sabhI padArtha sacetana hai / vedAnta kI bhASA meM sabhI padArthoM meM eka hI cetana pravAhita ho rahA hai| jaina kI bhASA meM samUcA saMsAra ananta jIvoM se vyAsa hai| eka aNumAtra pradeza bhI jIvoM se khAlI nahIM hai / vanaspati kI sacetanatA siddha karate hue usakI manuSya ke sAtha tulanA kI jaise manuSya zarIra jAti, (janma) dharmaka hai, vaise vanaspati bhI jAti-dharmaka hai |jaise manuSya-zarIra bAlaka, yuvaka va vRddha avasthA prApta karatA hai, vaise vanaspati zarIra bhii| jaise manuSya sacetana hai, vaise vanaspati bhii| jaise manuSya zarIra chedana karane se malina ho jAtA hai, vaise vanaspati kA zarIra bhii| jaise manuSya-zarIra zrAhAra karane vAlA hai, vaise vanaspati-zarIra bhii| jaise manuSya-zarIra anitya hai, vaise vanaspati kA zarIra bhii| jaise manuSya kA zarIra azAzvata hai (pratikSaNa maratA hai ), vaise vanaspati ke zarIra kI bhI pratikSaNa mRtyu hotI hai| jaise manuSya-zarIra meM iSTa aura aniSTa AhAra kI prApti se vRddhi aura hAni hotI hai, vaise hI vanaspati ke zarIra meM bhii| jaise manuSya-zarIra vividha pariNamanayukta hai arthAt rogoM ke samparka se pANDutva, vRddhi, sUjana, kRzatA, chidra Adi yukta ho jAtA hai aura auSadhi sevana se kAnti, bala, puSTi Adi yukta ho jAtA hai, vaise banaspati-zarIra bhI nAnA prakAra ke rogoM se grasta hokara puSpa, phala aura tvacA vihIna ho jAtA hai aura auSadhi ke saMyoga se puSpa, phalAdi yukta ho nAtA hai| ataH vanaspati cetanA yukta hai| vanaspati ke jIvoM meM avyakta rUpa se dasa saMjJAeM hotI haiN| saMjJA kahate haiM anubhava ko| dasa saMzAoM ke nAma nimnokta haiM : AhAra-saMzA, bhaya-saMzA, maithuna-saMjJA, parigraha-saMjJA, krodha-saMzA, mAna saMjJA, mAyA-saMzA, lobha-saMzA, ogha-saMzA, evaM lok-sNshaa| inako siddha karane ke lie TIkAkAroM ne upayukta udAharaNa bhI khoja nikAle haiN| vRkSa jala kA zrAhAra to karate hI haiN| isake sivAya 'amara bela' apane AsapAsa hone Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [91 bAle vRkSoM kA sAra khIMca letI hai| kaI vRkSa rata-zoSaka bhI hote haiN| isalie banaspati meM prAhAra-saMzA hotI hai| 'chuI-muI' Adi sparza ke bhaya se sikur3a jAtI hai, isalie vanaspati meM bhaya-saMjJA hAtI hai| 'kulabaka' nAmaka vRkSa strI ke AliMgana se pallavita ho jAtA hai aura 'azoka' nAmaka vRkSa strI ke pAdapAta se pramudita ho jAtA hai, isalie banaspati meM maithuna-saMzA hai| latAaiM apane tantuoM se vRkSa ko bITa letI haiM, isalie banaspati meM parigraha-saMzA hai| 'kokanada' (raktotpala ) kA kaMda krodha se iMkAra karatA hai| 'sidaMtI' nAma kI bela mAna se marane laga jAtI hai| latAe~ apane phaloM ko mAyA se TAka letI haiN| bilva aura palAza Adi vRkSa loma se apane mUla nidhAna para phailate haiN| isase jAnA jAtA hai ki banaspati meM krodha, mAna, mAyA aura lobha bhI hai| latAeM vRkSoM para car3hane ke lie apanA mArga pahale se taya kara letI haiM, isalie vanaspati meM auSa-saMjJA hai| rAtri meM kamala sikur3ate haiM, isalie vanaspati meM loka-saMzA hai| vRkSoM meM jalAdi sIMcate haiM vaha phalAdi ke rasa ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai, isalie vanaspati meM uchavAsa kA sadbhAva hai| snAyavika dhar3akanoM ke binA rasa kA prasAra nahIM ho sakatA / jaise manuSya-zarIra meM uchavAsa se rakta kA prasAra hotA hai aura mRta-zarIra meM uchvAsa nahIM hotA, ataH rakta kA prasAra bhI nahIM hotA, isalie vanaspati meM uchavAsa hai| ityAdi anekoM yuktiyoM se vanaspati kI sacetanatA siddha kI gaI hai| ___vanaspatikAya ke do bheda haiM-(1) sAdhAraNa (2) pratyeka / eka zarIra meM ananta jIva hote haiN| vaha sAdhAraNa-zarIrI, ananta kAya yA sUkSma-nigoda hai| eka zarIra meM eka hI jIva hotA hai, vaha pratyeka-zarIrI hai / saMghIya jIvana sAdhAraNa-vanaspati kA jIvana saMgha-baddha hotA hai| phira bhI unakI Atmika sattA pRthak-pRthaka rahatI hai| koI bhI jIva apanA astitva nahIM gNvaataa| una eka zarIrAzrayI ananta jIvoM ke sUkSma zarIra taijasa aura kArmaNa pRthakapRthaka hote haiN| una para eka-dUsare kA prabhAva nahIM hotaa| unake sAmyavAdI jIvana kI paribhASA karate hue batAyA hai ki-"sAdhAraNa banaspati kA eka Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92] jaina darzana ke maulika tattva jIva jo kucha mAhAra Adi pudagala-samUha kA grahaNa karatA hai, vaha tatzarIrastha zeSa sabhI jIvoM ke upabhoga meM AtA hai aura bahuta sAre jIva jina pudgaloM kA grahaNa karate haiM, ve eka jIva ke upabhogya banate haiM 0" unake AhAra-vihAra, uchavAsa-nizvAsa, zarIra nirmANa aura mauta-ye sabhI sAdhAraNa kArya eka sAtha hote haiN"| sAdhAraNa jIvoM kA pratyeka zArIrika kArya sAdhAraNa hotA hai / pRthak-zarIrI manuSyoM ke kRtrima saMghoM meM aisI sAdhAraNatA kabhI nahIM paatii| sAdhAraNa jIvoM kA svAbhAvika saMghAtmaka jIvana sAmyavAda kA utkRSTa udAharaNa hai| jIva amUrta hai, isalie ve kSetra nahIM rokte| kSetra-nirodha sthUla paudgalika vastueM hI karatI haiN| sAdhAraNa jIvoM ke sthUla zarIra pRthaka-pRthaka nahIM hote| jo-jo nijI zarIra haiM, ve sUkSma hote haiM, isalie eka suI ke amamAga jitane se choTe zarIra meM ananta jIva samA jAte haiN| suI kI noka Tike utane lakSya pAka tela meM eka lAkha auSadhiyoM kI astitA hotI hai| saba auSadhiyoM ke paramANu usameM mile hue hote haiN| isase adhika sUkSmatA Aja ke vijJAna meM dekhie___ rasAyana zAstra ke paNDita kahate haiM ki pAlpIna ke sire ke barAbara barpha ke Tukar3e meM 10,00,00,00,00,00,00,00,000 aNu haiN| ina udAharaNoM ko dekhate hue sAdhAraNa jIvoM kI eka zarIrAzrayI sthiti meM koI saMdeha nahIM hotaa| Aga meM tapA lohe kA golA amimaya hotA hai, vaise sAdhAraNa vanaspatizarIra jIvamaya hotA hai| sAdhAraNa vanaspati jIvoM kA parimANa lokAkAza ke asaMkhya pradeza haiN| usake eka-eka AkAza pradeza para ekaeka nigoda-jIva ko rakhate cale jaaie| ve eka loka meM nahIM samAyeMge, do. cAra meM bhI nahIM / vaise ananta loka Avazyaka hoMge / isa kAlpanika saMkhyA se unakA parimANa smjhie| unakI zArIrika sthiti saMkIrNa hotI hai| isI kAraNa ve sasIma loka meM samA rahe haiN| pratyeka vanaspati pratyeka vanaspati jIvoM ke zarIra pRthaka-pRthaka hote haiN| pratyeka jIva apane Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 93 zarIra kA nirmANa svayaM karatA hai| unameM parAzrayatA bhI hotI hai| eka ghaTaka htta meM asaMkhya jIva palate haiN| vRkSa ke ghaTaka bIja meM eka jIva hotA hai| usake zrAzraya meM patra, puSpa aura phUla ke asaMkhya jIva upajate haiN| bIjAvasthA ke sivAya vanaspati-jIva saMghAtarUpa meM rahate haiN| zleSma-dravyamizrita sarasoM ke dAne athavA tilapapar3I ke tila eka rUpa bana taba bhI usakI sattA pRthaka-pRthaka rahatI hai| pratyeka vanaspati ke yahI bAta hai / zarIra kI saMpAta dazA meM bhI unakI mattA svatantra rahatI hai / pratyeka vanaspati jIvoM kA parimANa jAte haiM | zarIroM kI bhI 1 narrNa vanaspati jIvoM kI bhAMti pratyeka vanaspati kA eka-eka jIva lokAkAza ke eka aMka pradeza para rakhA jAe to aise asaMkhya loka vana jAe / yaha loka asaMkhya zrAkAza pradeza vAlA hai, aise asaMkhya lokoM ke jitane AkAza pradeza hote haiM, utane pratyeka zarIrI vanaspati jIva hai 14 / * krama vikAsavAda ke mUla sUtra # DArvina kA siddhAnta cAra mAnyatAoM para AdhArita hai(1) pitR- niyamasa-samAna meM se samAna saMtati kI utpatti | (2) parivartana kA niyama - nizcita dazA meM sadA parivartana hotA hai, usake viruddha nahIM hotA / vaha ( parivartana ) sadA Age bar3hatA hai, pIche nahIM haTatA / usase unnati hotI hai, avanati nahIM hotI / (3) adhika utpatti kA niyama - yaha jIvana-saMgrAma kA niyama hai 1 adhika hote haiM, vahA~ paraspara saMgharSa hote haiN| yaha astitva ko banAye rakhane kI lar3AI hai / (4) yogya vijaya - astitva kI lar3AI meM jo yogya hotA hai vijaya usI ke hAtha meM zrAtI hai / svAbhAvika cunAva meM yogya ko hI avasara milatA hai / prakArAntara se isakA vargIkaraNa yoM bhI ho sakatA hai :(1) svataH parivartana 1 (2) vaMza-paramparA dvArA agalI pIr3hI meM parivartana / (3) jIvana-saMgharSa meM yogyatama avazeSa * isakA pUrA vivaraNa yantra-pRSTha meM dekhie / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] jaina darzana ke maulika tattva isake anusAra pitA-mAtA ke ajita guNa santAna meM saMkrAnta hote haiN| vahI guNa vaMzAnukrama se pIDhI-darapIr3hI dhIre-dhIre upasthita hokara sudIrgha kAla meM suspaSTa AkAra dhAraNa karake eka jAti se abhinava jAti utpanna kara dete haiM / DArbina ke matAnusAra pitA-mAtA ke pratyeka zraMga se sUkSmakalA yA avayava nikalakara zukra aura zoNita meM saMcita hote haiN| zukra aura zoNita se santAna - kA zarIra banatA hai| ataeva pitA-mAtA ke upArjita guNa santAna meM saMkrAnta hote haiM / isameM satyAMza hai, kintu vastusthiti kA yathArtha citraNa nahIM / eka santati meM svataH buddhigamya kAraNoM ke binA bhI parivartana hotA hai / usa para mAtApitA kA bhI prabhAva par3atA hai, jIvana-saMgrAma meM yogyatama vijayI hotA hai, yaha saca hai kintu yaha usase adhika saca hai ki parivartana kI bhI eka sImA hai / vaha samAna jAtIya hotA hai, vijAtIya nahIM / dravya kI sattA kA atikrama nahIM hotA, maulika guNoM kA nAza nahIM hotA vikAsa yA naI jAti utpanna hone kA artha hai ki sthitiyoM meM parivartana ho, vaha ho sakatA hai| kintu tiryaJca pazu, pakSI yA jala-jantu Adi se manuSya jAti kI utpatti nahIM ho sakatI / / . prANiyoM kI maulika jAtiyAM 5 haiN| ve krama vikAsa se utpanna nahIM, svatantra haiN| pAMca jAtiyAM yogyatA kI dRSTi se kramazaH vikasita hai| kintu pUrva yogyatA se uttara yogyatA sRSTa yA vikasita huI aisA nahIM / paMcendriya prANI kI deha se paMcendriya prANI utpanna hotA hai / vaha paMcendriya jJAna kA vikAsa pitA se nyUna yA adhika pA sakatA hai| para yaha nahIM ho sakatA ki vaha kisI caturindriya se utpanna ho jAe yA kisI caturindriya ko utpanna kara de| sajAtIya se utpanna honA aura sajAtIya ko utpanna karanA, yaha garbhajaprANiyoM kI nizcita maryAdA hai| vikAsavAda jAti vikAsa nahIM, kintu jAti viparyAsa mAnatA hai usake anusAra isa vizva meM kucha-na-kucha vizuddha se tapta padArtha hI cAroM ora bhare par3e the| jinakI gati aura uSNatA meM kramazaH kamI hote hue bAda meM unameM se sarva ahIM aura hamArI isa pRthvI kI bhI utpatti huI, isI prakAra jaise-jaise Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 15 hamArI yaha pRthvI ThaMDhI hone lagI, vaise-vaise isa para vAyu jalAdi kI utpatti huI aura usake bAda vanaspati kI utpatti huii| nid-rAjya humA / usase bhISa rAjya hunaa| jIva-rAjya kA vikAsakrama isa prakAra mAnA jAtA hai pAle sarIsRpa hue, phira pakSI, pazu, bandara aura manuSya hue| ___ DArvina ke isa bilambita "krama-vikAsa- prasarpaNavAda ko vikhyAta prANI tattvavecA "DI. bAisa' ne sAndhya-primaroja (isa per3a kA thor3A sA cArA hAlaiNDa se lAyA jAkara anya dezoM kI miTTI meM lagAyA gyaa| isase akasmAt do naI zreNiyoM kA udaya huA ) ke udAharaNa se prasiddha ThaharA kara 'pluta saJcAravAda' ko mAnya ThaharAyA hai, jisakA artha hai ki eka jAti se dUsarI upajAti kA janma Akasmika hotA hai, kramika nhiiN| vijJAna kA sRSTikrama asat se sat ( utpAdAda yA ahetukavAva) hai| yaha vizva kaba, kyoM aura kaise utpanna huA ? isakA AnumAnika kalpanAoM ke atirikta koI nizcita pramANa nahIM milatA...DArvina ne sirpha zArIrika vivartana ke AdhAra para krama vikAsa kA siddhAnta sthira kiyaa| zArIrika vivartana meM varNa-bheda, saMhanana-bheda'", saMsthAna-bheda, lambAI-caur3AI kA tAratamya, aise aise aura bhI sUkSma-sthUla bheda ho sakate haiM / ye pahale bhI huA karate the aura Aja bhI hote haiN| ye deza, kAla, paristhiti ke bheda se kisI vizeSa prayoga ke binA bhI ho sakate haiM aura vizeSa prayoga ke dvArA bhii| 1761 I0 meM bher3oM ke muNDa meM akasmAt eka naI jAti utpanna ho gii| unheM Ajakala "anekana" bher3a kahA jAtA hai| yaha jAti, maryAdA ke anukUla parivartana hai jo yadA tadA, yat kiMcit sAmagrI se huA karatA hai| prAyogika parivartana ke nita nae udAharaNa vijJAna jagat prastuta karatA hI rahatA hai| __ abhinava jAti kI utpatti kA siddhAnta eka jAti meM aneka vyakti prApta bhinnatAoM kI bahulatA ke AdhAra para svIkRta huA hai| utpatti-sthAna aura kula-koTi kI bhinnatA se pratyeka jAti meM bheda-bAhulya hotA hai...una avAntara bhedoM ke AdhAra para maulika jAti kI sRSTi nahIM hotii| eka jAti usase maulika bheda pAlI jAti ko janma dene meM samartha nahIM hotii| jo jIva jisa jAti meM janma letA hai, vaha usI jAti meM prApta guNoM kA vikAsa - kara Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 941 jaina darzana ke maulika tattva sakatA hai| jAti ke vibhAjaka niyamoM kA atikramaNa nahIM ho sakatA / isI prakAra jo jIva svArjita karma - pudgaloM kI preraNA se jisa jAti meM janma letA hai, usI (jAti) ke AdhAra para usake zarIra, saMhanana, saMsthAna jJAna Adi kA nirNaya kiyA jA sakatA hai, anyathA nahIM / bAharI sthitiyoM kA prANiyoM para prabhAva hotA hai / kintu unakI AnuvaMzikatA meM ve parivartana nahIM lA sktiiN| pro0 DArliMgaTana ke anusAra-"jIvoM kI bAharI paristhitiyAM pratyakSa rUpa se unake vikAsa krama ko pUrNatayA nizcita nahIM krtiiN| isase yaha sAbita huA ki mArksa ne apane aura DArbina ke matoM meM jo samAnAntaratA pAI thI, vaha bahuta sthAyI aura dUragAmI nahIM thI / vibhinna svAbhAvoM vAle mAnava-prANiyoM ke zarIra meM bAhya aura Antarika bhautika prabheda maujUda hote haiN| usake bhItara ke bhautika prabheda ke AdhAra ko hI AnuvaMzika yA janmajAta kahA jAtA hai / isa bhautika ntarika prabheda ke AdhAroM kA bheda hI vyaktiyoM, jAtiyoM aura vargoM ke bhedo kA kAraNa hotA hai / ye saba bheda bAharI avayavoM meM hone vAle parivartanoM kA hI pariNAma haiN| inheM jIvadhArI deha ke pahalunoM ke sivAya koI bAharI zakti naSTa nahIM kara sakatI / AnuvaMzikatA ke isa asara ko acche bhojana, zikSA athavA sarakAra ke kisI bhI kArya se cAhe vaha kitanA hI udAra yA krUra kyoM na ho, sudhAra yA unnata karanA kaThina hai / * anuvaMzikatA ke prabhAva ko isa nae AviSkAra ke bAda 'jeneTiksa kA vijJAna' kahA gayA 171 hameM do zreNI ke prANI dikhAI dete haiN| eka zreNI ke garbhaja haiM, jo mAtApitA ke zoNita, raja aura zukra-bindu ke mela se utpanna hote haiN| dUsarI zreNI ke sammUmi haiM, jo garbhAdhAna ke binA sva anukUla sAmagrI ke sAnnidhya mAtra se utpanna ho jAte haiM ekendriya se caturindriya ke jIva sammUmi aura tiryaJca jAti ke hI hote haiN| paMcendriya jIva sammUrttikrama aura garbhaja donoM prakAra ke hote haiN| ina dono ( sammUmi aura garbhaja paMcendriya) kI do jAtiyAM haiM- Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva t se ) (1) tiryaJca ( 2 ) manuSya / (manuSya ke mala, mUtra, lahU zrAdi azuci sthAna meM utpanna hone vAle paMcendriya jIva sammUcchima manuSya kahalAte haiM 18 tiryaJca jAti kI mukhya dazAeM tIna haiM :( 1 ) jalacara - matsya Adi / (2) sthalacara - gAya, bhaiMsa Adi / (ka) uraparisRpa - reMgane vAle prANI-sAMpa Adi / ( kha ) bhujaparisRpa - bhujA ke bala para calane vAle prANI - nevalA Adi isIkI upazAkhAeM haiN| (3) khecara - pakSI / sammUmi jIvoM kA jAti-vibhAga garbha-vyutkrAnta jIvoM ke jAti-vibhAga jaisA suspaSTa aura saMbaddha nahIM hotA / prakRti parivartana aura avayavoM kI nyUnAdhikatA ke AdhAra para jAtivikAsa kI jo kalpanA hai, vaha aupacArika hai, tAttvika nhiiN| seva ke vRkSa kI lagabhaga 2 hajAra jAtiyAM mAnI jAtI haiN| bhinna-bhinna deza kI miTTI meM boyA huA bIja bhinna-bhinna prakAra ke paudhoM ke rUpa meM pariNata hotA hai / unake phUloM aura phaloM meM varNa, gandha, rasa Adi kA antara bhI A jAtA hai / 'kalama' ke dvArA bhI vRkSoM meM Akasmika parivartana kiyA jAtA hai| isI prakAra tiryaJca aura manuSya ke zarIra para bhI vibhinna paristhitiyoM kA prabhAva par3atA haiN| zIta pradhAna deza meM manuSya kA raMga zveta hotA hai, uSNa-pradhAna deza meM zyAma | yaha parivartana maulika nahIM hai| vaijJAnika prayogoM ke dvArA aupacArika parivartana ke udAharaNa prastRta kiye gae haiN| maulika parivartana prayogasiddha nahIM haiM / isalie jAtigata aupacArika parivartana ke AdhAra para krama vikAsa kI dhAraNA adhika mUlyavAn nahIM bana sakatI / zArIrika parivartana kA hrAsa yA ulTA krama pArivArika vAtAvaraNa yA bAharI sthitiyoM ke kAraNa jaise vikAsa yA pragati hotI hai, vaise hI usake badalane para hrAsa yA pUrva gati bhI hotI hai / isa dizA meM sabase Azcaryajanaka prayoga hai--kyUnikha kI jantuzAlA ke DAirekTara zrI hiMja heka ke, jinhoMne vikAsabAda kI gAr3I hI Age se pIche Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] jaina darzana ke maulika tattvaM kI ora Dhakela dI hai aura aise ghor3e paidA kiye haiM, jaise ki pandraha hajAra varSa pUrva hote the ! prAgaitihAsika yuga ke ina ghor3oM ko itihAsakAra 'Tarapana' kahate haiM " / isase jAnA jAtA hai ki zarIra, saMhanana, saMsthAna aura raMga kA parivartana hotA hai| usase eka jAti ke aneka rUpa bana jAte haiM, kintu mUlabhUta jAti nahIM badalatI / dI jAti ke prANiyoM ke saMgama se tIsarI eka naI jAti paidA hotI hai / usa mizra jAti meM donoM ke svabhAva milate haiM, kintu yaha bhI zArIrika bheda bAlI upajAti hai| Atmika jJAnakRta jaise aindriyaka aura mAnasika zakti kA bheda unameM nahIM hotA / jAtibheda kA mUla kAraNa hai- zrAtmika vikAsa indriyAM, spaSTa bhASA aura mana, inakA parivartana mizraNa aura kAla-krama se nahIM hotA / eka strI ke garbha meM 'garbha - pratibimba' paidA hotA hai, jisake rUpa bhinnabhinna prakAra ke ho sakate haiM / zrAkRti-bheda kI samasyA jAti bheda meM maulika nahIM hai| prabhAva ke nimitta eka prANI para mAtA-pitA kA, AsapAsa ke vAtAvaraNa kA, deza-kAla kI sImAkA, khAna-pAna kA grahoM-upagrahoM kA anukUla-pratikUla prabhAva par3atA hai, isameM koI saMdeha nhiiN| isake jo nimitta hai una para jaina-dRSTi kA kyA nirNaya hai -yaha thor3a meM jAnanA hai / prabhAvita sthitiyoM ko vargIkRta kara hama do mAna leM- zarIra aura buddhi | ye sAre nimitta ina donoM ko prabhAvita karate haiM / pratyeka prANI AtmA aura zarIra kA saMyukta eka rUpa hotA hai| 1 pratyeka prANI ko Atmika zakti kA vikAsa aura usakI abhivyakti ke nimittabhUta zArIrika sAdhana upalabdha hote haiM / AtmA sUkSma zarIra kA pravartaka hai, sUkSma zarIra sthUla zarIra kA / bAharI sthitiyAM sthUla zarIra ko prabhAvita karatI haiM, sthUla zarIra sUkSma zarIra ko aura sUkSma zarIra zrAtmA ko -- indriya, mana yA cetana vRttiyoM ko / - zarIra paudgalika hote haiM--sUkSma zarIra sUkSma vargaNAoM kA saMgaThana hotA hai aura sthUla zarIra sthUla vargaNAoM kA / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 99 (1) zranuvaMzika samAnatA kA kAraNa hai vargaNA kA sAmya / janma ke Arambha kAla meM jIva jo zrAhAra letA hai, vaha usake jIvana kA mUla AdhAra hotA hai| ve vargaNAeM mAtR-pitR sAtmya hotI hai, isalie mAtA aura pitA kA usa para prabhAva hotA hai / santAna ke zarIra meM mAMsa, rakta aura mastuluMga ( bhejA ) ye tIna aMga mAtA ke aura hAr3a, majjA aura keza-dAr3hI-roma-nakhaye tIna aMga pitA ke hote haiM | vargaNAoM kA sAmya hone para bhI Antarika yogyatA samAna nahIM hotii| isalie mAtA-pitA se putra kI ruci, svabhAva, yogyatA bhinna bhI hotI haiN| yahI kAraNa hai ki mAtA-pitA ke guNa doSoM kA santAna ke svAsthya para jitanA prabhAva par3atA haiM, utanA buddhi para nahIM par3atA / ( 2 ) vAtAvaraNa bhI paudgalika hotA hai| pudgala pudgala para sara DAlate haiM / zarIra, bhASA aura mana kI vargaNAtroM ke anukUla vAtAvaraNa kI vargaNAe N hotI haiM, una para unakA anukUla prabhAva hotA hai aura pratikUla dazA meM pratikUla / Atmika zakti vizeSa jAgRta ho to isameM apavAda bhI ho sakatA / mAnasika zakti vargaNAoM meM parivartana lA sakatI haiN| kahA bhI hai"cittAyataM dhAtubaddhaM zarIraM, svasthe citte buddhayaH prasphuranti / tasmAcitaM sarvathA rakSaNIyaM, citte naSTe buddhayo yAnti nAzam " // 1 hai yaha dhAtu-baddha zarIra citta ke adhIna hai| svastha citta meM buddhi kI sphuraNA hotI hai| isalie citta ko svastha rakhanA cAhie / citta naSTa hone para buddhi naSTa ho jAtI hai| isakA tAtparya yaha hai ki pavitra aura balavAn mana pavitra vargaNAoM ko grahaNa karatA hai, isa lie burI vargaNAeM zarIra para bhI burA asara nahIM DAla sktii| gAMdhIjI bhI kahate the 'vikArI mana hI roga kA kendra banatA hai, yaha bhI sarvathA nirapavAda nahIM hai / ( 3 ) khAna-pAna aura auSadhi kA asara bhI bhinna-bhinna prANiyoM para bhinna-bhinna prakAra kA hotA hai| isakA kAraNa bhI unake zarIra kI bhinnabhinna vargaNAe haiM! vargaNAoM ke varNa, gandha, rasa aura sparza meM ananta prakAra kA vaicitrya aura taratamabhAva hotA hai| eka hI rasa kA do vyakti do prakAra kA anubhava karate haiN| yaha unakA buddhi-doSa yA anubhava-zakti kA doSa nahIM Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jaina darzana ke maulika tattva kintu isa bheda kA AdhAra unakI vibhinna vargaNAeM haiN| alaga-alaga paristhiti meM eka hI vyakti ko isa bheda kA zikAra honA par3atA hai| khAna-pAna, auSadhi Adi kA zarIra ke avayavoM para asara hotA hai| zarIra ke avayava indriya-mana-bhASA ke sAdhana hote haiM, isalie jIva kI pravRtti ke ye bhI paraspara kAraNa banate haiN| ye bAharI vargaNAe Antarika yogyatA ko sudhAra yA bigAr3a nahIM sakatIM, aura na bar3hA-ghaTA bhI sktii| kintu jIva kI zrAntarika yogyatA kI sAdhanabhUta aAntarika vargaNAoM meM sudhAra yA bigAr3a lA sakatI haiN| yaha sthiti donoM prakAra kI vargaNAoM ke balAbala para nirbhara hai| (4) graha-upagraha se jo razmiyAM nikalatI haiM, unakA bhI zArIrika vargaNAoM ke anusAra anukUla yA pratikUla prabhAva hotA hai| vibhinna raMgoM ke zIzoM dvArA sUrya-razmiyoM ko ekatrita kara zarIra para DAlA jAe to svAsthya yA mana para unakI vibhinna pratikriyAeM hotI haiM / saMgaThita dazA meM hameM tatkAla unakA asara mAlUma par3atA hai| asaMgaThita dazA aura sUkSma rUpa meM unakA jo asara hamAre Upara hotA hai, use hama pakar3a nahIM mkte| ___ jyotirvidyA meM ulkA kI aura yoga-vidyA meM vividha raMgoM kI pratikriyA bhI unakI razmiyoM ke prabhAva se hotI hai| yaha bAharI asara hai / apanI Antarika vRttiyoM kA bhI apane para prabhAva par3atA hai| dhyAna yA mAnasika ekAgratA se caMcalatA kI kamI hotI hai, zrAtma-zakti kA vikAsa hotA hai| mana kI caMcalatA se jo zakti bikhara jAtI hai, vaha dhyAna se kendrita hotI hai| isIlie Atma-vikAma meM mana gupti, vacana-guti aura kAya-gupti kA bar3A mahattva hai / mAnasika aniSTa-cintana se pratikUla vargaNAeM gRhIta hotI hai, unakA svAsthya para hAnijanaka prabhAva hotA hai| pramanna dazA meM anukUla vargaNAe~ anukUla prabhAva DAlatI hai| krodha Adi vargaNAoM kI bhI aisI hI sthiti hai| ye vargaNAeM samUce loka meM bharI par3I haiN| inakI banAvaTa alaga-alaga daMga kI hotI hai| aura usake anusAra hI meM nimitta banatI hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAisa karmavAda karma AtmA kA Antarika vAtAvaraNa paristhiti karma kI paudgalikatA AtmA aura karma kA sambandha kaise ? bandha ke hetu bandha bandha kI prakriyA karma kauna bAMdhatA hai ? karma bandha kaise ? puNya bandha kA hetu karma kA nAnA rUpoM meM darzana phala- vipAka udaya udaya ke do rUpa apane Apa udaya meM Ane vAle karma ke hetu dUsaroM dvArA udaya meM Ane vAle karma ke hetu karma ke udaya se kyA hotA hai ? phala kI prakriyA puNya-pApa mizraNa nahIM hotA 101 - 156 korA puNya dharma aura puNya udIraNA yogya karma udIraNA kA hetu-puruSArtha puruSArtha bhAgya ko badala sakatA hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedanA kAla-nirNaya nirjarA AtmA svataMtra hai yA karma ke adhIna karma-mukti kI prakriyA anAdi kA anta kaise ? lezyA karma ke saMyoga aura viyoga se hone vAlI AdhyAtmika vikAsa aura hrAsa kI rekhAeM / kSayopazama Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "malAvRtamaNeyaktiryayAnakavikSyate / karmAvatAtmanastavat, yogyatA vividhA na kim // " -tattvArtha-zloka vArtika-161 "AtmA tadanyasaMyogAt , saMsArI tviyogtH| sa eva mukta etau ca, tat svAbhAvyAttayo stathA // " -yogabindu bhArata ke sabhI Astika darzanoM meM jagat kI vibhakti,' vicitratA' aura sAdhana tulya hone para bhI phala ke tAratamya yA antara ko sahetuka mAnA hai| usa hetu ko vedAntI 'avidyA,' bauddha 'vAsanA' sAMkhya 'kleza' aura nyAyavaizeSika 'adRSTa' tathA jaina 'karma' kahate haiM / kaI darzana karma kA sAmAnya nirdezamAtra karate haiM aura kaI usake vibhinna pahaluoM para vicAra karate-karate bahuta Age bar3ha jAte haiN| nyAya darzana ke anusAra adRSTa AtmA kA guNa hai| arache-bure karmoM kA AtmA para saMskAra par3hatA hai, vaha adRSTa hai| jaba taka umakA phala nahIM mila jAtA, taba taka vaha zrAtmA ke mAtha rahatA hai| usakA phala Izvara ke mAdhyama se milatA hai 5 / kAraNa ki yadi Izvara karma-phala kI vyavasthA na kare to karma niSphala ho jaae| sAMkhya karma ko prakRti kA vikAra mAnatA hai| acchI curI pravRttiyoM kA prakRti para saMskAra par3atA hai| usa prakRtigata-saMskAra se hI karmoM ke phala milate haiN| bauddhoM ne cittagata vAsanA ko karma mAnA hai| yahI kArya kAraNa-bhAva ke rUpa meM sukha duHkha kA hetu banatI hai| jaina-darzana karma ko svatantra tatva mAnatA hai| karma ananta paramANuoM ke skandha haiN| ve samUce loka meM jIvAtmA kI acchI-burI pravRttiyoM ke dvArA usake sAtha baMdha jAte haiM, yaha unakI badhyamAna (baMdha) abasthA hai / bandhane ke bAda unakA paripAka hotA hai, vaha sat (sattA) avasthA hai| paripAka ke bAda unase sukha-duHkha rUpa tathA AvaraNa rUpa phala milatA hai, vaha udayamAna (udaya) avasthA hai| anya darzanoM meM karmoM kI kriyamANa, saMcita aura prArabdha-ye tIna avasthAeM batAI gaI haiN| ve ThIka kramazaH bandha, sat aura udaya kI samAnArthaka haiM...bandha ke prakRti, sthiti, vipAka aura pradeza-ye cAra Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] jaina darzana ke maulika tattva prakAra, udIraNA-karma kA zIghra phala milanA, uvartana-karma kI sthiti aura vipAka kI vRddhi honA, apavartana-karma kI sthiti aura vipAka meM kamI honA, saMkramaNa-karma kI sajAtIya prakRtiyoM kA eka dUsare ke rUpa meM badalanA, Adi Adi avasthAe jainoM ke karma-siddhAnta ke vikAsa kI sUcaka haiN| bandha ke kAraNa kyA hai ? bandhe hue karmoM kA phala nizcita hotA hai yA anizcita ? karma jisa rUpa meM bandhate haiM, usI rUpa meM unakA phala milatA hai yA anyathA ? dharma karane vAlA duHkhI aura adharma karane vAlA sukhI kaise ? Adi-zrAdi viSayoM para jaina granthakAroM ne khUba vistRta vivecana kiyA hai| ina sabako liyA jAe to dUsarA grantha bana jaae| isIlie yahA~ ina saba prasaMgoM meM na jAkara kucha vizeSa bAtoM kI hI carcA karanA upayukta hogaa| AtmA kA Antarika vAtAvaraNa padArtha ke saMyukta rUpa meM zakti kA tAratamya nahIM hotaa| dUsare padArtha se saMyukta hone para hI usakI zakti nyUna yA adhika banatI hai| dUsarA padArtha zakti kA bAdhaka hotA hai, vaha nyUna ho jAtI hai| bAdhA haTatI hai, vaha pragaTa ho jAtI hai| saMyoga-dazA meM yaha hAsa-vikAsa kA krama calatA hI rahatA hai| asaMyoga-dazA meM padArtha kA sahaja rUpa pragaTa ho jAtA hai, phira usameM hAsa yA vikAsa kucha bhI nahIM hotaa| zrAtmA kI Antarika yogyatA ke tAratamya kA kAraNa karma hai| karma ke saMyoga se vaha (Antarika yogyatA) AvRta hotI hai yA vikRta hotI hai| karma ke vilaya (asaMyoga) se usakA svabhAvodaya hotA hai| bAharI sthiti Antarika sthiti ko uttejita kara AtmA para prabhAva DAla sakatI hai, sIdhA nhiiN| zuddha yA karma-mukta AtmA para bAharI paristhiti kA koI bhI asara nahIM hotaa| azuddha yA karma-baddha AtmA para hI usakA prabhAva hotA hai| vaha bhI ' azuddhi kI mAtrA ke anupAta se| zuddhi kI mAtrA bar3hatI hai, bAharI vAtAvaraNa kA asara kama hotA hai, zuddhi kI mAtrA kama hotI hai, bAharI vAtAvaraNa chA jAtA hai| paristhiti hI pradhAna hotI to zuddha aura azuddha padArtha para samAna asara hotA, kintu aisA nahIM hotA hai| paristhiti uttejaka hai, kAraka nhiiN| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattvaM 105 vijAtIya sambandha vicAraNA kI dRSTi se AtmA ke sAtha sarvAdhika paniSTa sambandha karma pudgaloM kA hai| samIpavatI kA jo prabhAva par3atA hai, vaha evatI kA nahIM pdd'taa| paristhiti dUravI ghaTanA hai| vaha karma kI upekSA kara AtmA ko prabhAvita nahIM kara sktii| usakI pahu~ca kama saMghaTanA taka hI hai| usase karma saMghaTanA prabhAvita hotI hai phira usase aaatmaa| jo paristhiti karma-saMsthAna ko prabhAvita na kara sake, usakA AtmA para koI asara nahIM hotaa| bAharI paristhiti sAmUhika hotI hai| karma ko vaiyaktika paristhiti kahA jA sakatA hai| yahI karma kI sattA kA svayaMbhU-pramANa hai| paristhiti kAla, kSetra, svabhAva, puruSArtha, niyati aura karma kI saha-sthiti kA nAma hI paristhiti hai| kAla se hI saba kucha hotA hai, yaha ekAnta dRSTi mithyA hai| kSetra " " " " " " " " " " " svabhAva se ,, , , , , , , , , , puruSArtha se , " , " " " " " " niyati , , , , , , , " " " " karma , , , , , , , , , , , kAla se bhI kucha banatA hai, yaha sApekSa-dRSTi satya hai| kSetra (sthAna ) se bhI kucha banatA hai, yaha sApekSa dRSTi satya hai| svabhAva se bhI , , , , , , , " puruSArtha se bhI , , , , , " " " niyati , , , , , , , " " " karma , , , , , , , , , , vartamAna ke jaina mAnasa meM kAla-maryAdA, kSetra-maryAdA, svabhAva-maryAdA, puruSArtha maryAdA aura niyati-maryAdA kA jaisA spaSTa viveka yA anekAnta-darzana hai, vaisA karma-maryAdA kA nahIM rahA hai| jo kucha hotA hai, vaha karma se hI hotA hai-aisA ghoSa sAdhAraNa ho gayA hai| yaha ekAntabAda saca nahIM hai| mAtma-guNa kA vikAsa karma se nahIM hotA, karma ke vilaya se hotA hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106) jaina darzana ke maulika tattvaM paristhitibAda ke ekAnta-aAgraha ke prati jaina-dRSTi yaha hai-roga deza-kAla kI sthiti se hI paidA nahIM hotA, kintu deza-kAla kI sthiti se karma kI uttejanA (udIraNA ) hotI hai aura uttejita karma-pudgala roga paidA karate haiM / isa prakAra jitanI bhI bAharI paristhitiyAM haiM, ve saba karma-pudgaloM meM uttejanA lAtI hai| uttejita karma-pudgala AtmA meM vibhinna prakAra ke parivartana lAta haiN| parivartana padArtha kA svabhAva siddha dharma hai| vaha saMyoga-kRta hotA hai, taba vibhAva-rUpa hotA hai| dUsare ke saMyoga se nahIM hotA. taba usakI pariNati svAbhAvika ho jAtI hai| karma kI paudgalikatA anya darzana karma ko jahA~ saMskAra yA vAsanA rUpa mAnate haiM, vahA~ jainadarzana use paudgalika mAnatA hai / "jisa vastu kA jo guNa hotA hai, vaha usakA vighAtaka nahIM bntaa|' AtmA kA guNa usake lie AvaraNa pAratantrya aura duHkha kA hetu kaise bane ? kama jIvAtmA ke AvaraNa, pAratantrya aura duHkhoM kA hetu hai-guNoM kA vighAtaka hai| isalie vaha AtmA kA guNa nahIM ho sktaa| ber3I se manuSya bandhatA hai, surApAna se pAgala banatA hai, klorophArma se bebhAna banatA hai| ye saba paudgalaka vastueM haiN| ThIka imI prakAra karma ke saMyoga se bhI AtmA kI ye dazAeM banatI haiN| isalie vaha bhI paudgalika hai / ye ber3I zrAdi bAharI bandhana evaM alpa sAmarthya vAlI vastue haiN| karma AtmA ke sAtha cipake hue tathA adhika sAmarthya vAle sUkSma skandha haiM / isIlie unakI apekSA karma-paramANuoM kA jIvAtmA para gaharA aura Antarika prabhAva par3atA hai| . zarIra podgalika hai, usakA kAraNa karma hai| isalie vaha bhI paudgalika hai| paudgalika kArya kA samavAyI kAraNa paudgalika hotA hai / mihI bhautika hai to usase banane vAlA padArtha bhautika hI hogaa| AhAra Adi anukUla sAmagrI se sukhAnubhUti aura zastra prahAra Adi se duHkhAnubhUti hotI hai| zrAhAra aura.zastra paudagalika hai, isI makAra sukha-duHkha ke hebhUtuta karma bhI paudgalika hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 1900 bandha kI apekSA jIva aura pudgala aminna hai-ekameka hai| lakSaNa kI apekSA ve bhinna haiN| jIva cetana hai aura pudgala acetana, jIva amUrta hai aura pudgala muurt| indriya ke viSaya sparza Adi mUrta haiN| unako bhogane vAlI indriyA mUrta haiN| unase hone vAlA sukha-duHkha mUrta hai| isalie unake kAraNa-bhUta karma bhI mUrta hai / ___ mUrta hI mUrta ko sparza karatA hai| mUrta hI mUrta se baMdhatA hai| amUrta jIva mUrta kamoM ko avakAza detA hai| vaha una karmoM se avakAza-rUpa ho jAtA hai| ___ gItA, upaniSad Adi meM acche-bure kAryoM ko jaise karma kahA hai, vaise jaina-darzana meM karma-zabda kriyA kA vAcaka nahIM hai| usake anusAra vaha (karmazabda ) AtmA para lage hue sUkSma paudgalika padArtha kA vAcaka hai / ___AtmA kI pratyeka sUkSma aura sthUla mAnasika, vAcika aura kAyika pravRtti ke dvArA usakA AkarSaNa hotA hai| isake bAda svIkaraNa ( AtmIkaraNapradezabandha-jIva aura kama-paramANutroM kA ekI bhAva ) hotA hai| karma ke hetuoM ko bhAva-karma yA mala aura karma-pudgaloM ko dravya-karma yA raja kahA jAtA hai| inameM nimitta naimittika bhAva hai| bhAva-karma se dravya-karma kA saMgraha aura dravya-karma ke udaya se bhAva-karma tIvra hotA hai / AtmA aura karma kA sambandha kaise ? ___AtmA amUrta hai, taba usakA mUrta karma se sambandha kaise ho sakatA hai ? yaha bhI koI jaTila samasyA nahIM hai| prAyaH sabhI Astika darzanoM ne saMsAra aura jIvAtmA ko anAdi mAnA hai| vaha anAdikAla se hI karmabaddha aura vikArI hai / karmabaddha AtmAeM kathaMcit mUrta hai arthAt nizcaya dRSTi ke anusAra svarUpataH amUrta hote hue bhI ve saMsAra dazA meM mUrta hotI haiM / jIva do prakAra ke hai-rUpI aura arUpI "1 mukta jIva arUpI haiM aura saMsArI jIva ruupii| kamamukta AtmA ke phira kabhI karma kA bandha nahIM hotaa| karmabaddha AtmA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10) jaina darzana ke maulika tatva ke hI karma bandhate haiM una donoM kA apazcAnupUrvI (na pahale aura na pIce) rUpa se anAdikAlIna sambandha calA ArahA hai| amUrta zAna para mUrta mAdaka dravyoM kA asara hotA hai, vaha amUrta ke sAtha mUrca kA sambandha hue binA nahIM ho sktaa| isase jAnA jAtA hai ki vikArI amUrta prAtmA ke sAtha mUrta kA sambandha hone meM koI Apatti nahIM paatii| . bandha ke hetu kama-sambandha ke anukUla AtmA kI pariNati yA yogyatA hI bandha kA hetu hai / bandha ke hetuoM kA nirUpaNa aneka rUpoM meM huA hai| gautama ne pUchA' -bhagavan ! jIva kAMkSA mohanIya karma bAMdhatA hai ? bhagavAn gautama ! bAMdhatA hai| gautama-bhagavan ! vaha kina kAraNoM se bAMdhatA hai ? bhagavAn-gautama ! usake do hetu haiM (1) pramAda, (2) yoga / gautama-bhagavan ! pramAda kisase utpanna hotA hai ? bhagavAn-yoga se| gautama-yoga kisase utpanna hotA hai ? bhagavAn-vIrya se| gautama-vIrya kisase utpanna hotA hai ? bhagavAn-zarIra se| gautama---zarIra kisase utpanna hotA hai ? bhagavAn-jIva se| tAtparya yaha hai ki jIva zarIra kA nirmAtA hai| kriyAtmaka vIrya kA sAdhana zarIra hai| zarIradhArI jIva hI pramAda aura yoga ke dvArA karma (kakSAmohanIya ) kA bandha karatA hai| sthAnAMga aura prazApanA meM karmabandha ke krodha, mAna, mAyA aura loma-ye cAra kAraNa batalAe hai|| bandha "sthi bandhe va mokkhe vA NevaM sannaM nivese| asthi bandhe va mokkhe vA evaM sannaM nivesae // -sUtra. raa|| mAkaMdika-putra ne pUchA- bhagavan ! bhAva bandha kitanI prakAra kA hai?" Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [109 bhagavAn ne kahA-"mAvika-puSa ! bhAva-bandha do prakAra kA hai:--. (1) mUla prakRti-bandha (2) uttara-prakRti-bandha "" bandha AtmA aura karma ke sambandha kI pahalI avasthA hai / vaha catarUpa hai:(1) prakRti (2) sthiti (3) anubhAga (4) pradeza 1 . bandha kA artha hai--AtmA aura karma kA saMyoga aura karma kA nirmApaNavyavasthAkaraNa 11 grahaNa ke samaya karma-pudagala avibhakta hote haiN| grahaNa ke pazcAt ve Atma-pradezoM ke sAtha ekIbhUta hote haiN| yaha pradeza-bandha (yA ekIbhAva kI vyavasthA ) hai| isake sAtha-sAtha ve karma-paramANu kArya-bheda ke anusAra ATha vargoM meM baMTa jAte haiN| isakA nAma prakRti-bandha (svamAva-vyavasthA ) hai| karma kI mUla prakRtiyAM (svabhAva ) pATha haiM-(1) jJAnAvaraNa (2) darzanAvaraNa (3) vedanIya (4) mohanIya (5) AyuSya (6) nAma (7) gotra (8) antarAya / saMkSipta-vibhAga :(1) jJAnAvaraNa (ka) dezajJAnAvaraNa (kha) sarvajJAnAvaraNa (2) darzanAvaraNa (ka) deza darzanAvaraNa (kha) sarva darzanAvaraNa (3) vedanIya (ka) sAta-vedanIya (kha ) asAta-vedanIya (4) mohanIya (ka ) darzana-mohanIya (kha) cAritra-mohanIya (5) AyuSya (ka) zraddhAyu (kha) bhavAyu (6) nAma (ka) zubha-nAma (kha) azubha-nAma (7) gotra (ka) ucca-gotra (kha) nIca-gotra (8) antarAya (ka) pratyutpanna-vinAzI (sa) pihita AgAmIpaya 20 vistRta-vibhAga :1-zAnAvaraNa-zAna ko prAvRtta karane vAle karma pudgala / (1) bhAbhinivodhika zAnAvaraNa-indriya aura mana ke dvArA hone vAle zAna ko mAra karane vAle karma-pudgala / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110) jaina darzana ke maulika tatva * (2) bhuta-zAnAvaraNa--zabda aura artha kI paryAlocanA se hone vAle zAna ko AvRtta karane vAle karma-pudgala / (3) avadhi-zAnAvaraNa-mUrta dravya-pudgala ko sAkSAt jAnane vAle jJAna ko AvRta karane vAle karma-pudgala / (4) manaH paryAya-zAnAvaraNa-dUsaroM ke gana kI paryAyoM ko sAkSAt jAnane vAle zAna ko zrAvRtta karane vAle krm-pudgl| (5) kevala jJAnAvaraNa-sarva dravya aura paryAyoM ko sAkSAt jAnane vAle jJAna ko prApta karane vAle krm-pudgl|| 2-darzanAvaraNa-sAmAnya bodha ko AvRta karane vAle karma-pudgala / (1) cakSu darzanAvaraNa-catu ke dvArA hone vAle darzana (sAmAnya grahaNa ) kA aavrnn| (2) acakSu darzanAvaraNa-cakSu ke sivAya zeSa indriya aura mana se hone vAle darzana ( sAmAnya grahaNa ) kA AvaraNa / (3) avadhi-darzanAvaraNa-mUrta dravyoM ke sAkSAt darzana ( sAmAnya grahaNa ) kA aavrnn| (4) kevala-darzanAvaraNa -sarva-dravya-paryAyoM ke sAkSAt darzana (mAmAnya grahaNa ) kA aavrnn| (5) nidrA-sAmAnya nIMda (moyA huzrA vyakti mukha se jAga jAe, vaha nIMda) (6) nidrAnidrA-ghora nIMda ( soyA huzrA vyakti kaThinAI se jAge, vaha nIMda) (7) pracalA-khar3e yA baiThe hue jo nIMda aaye| (8) pracalA-pracalA-calate-phirate jo nIMda Ae / (6) styAnarSi-(styAna-ddhi) saMkalpa kiye hue kArya ko nIMda meM kara DAle, vaisI pragADhatama niiNd| 3-vedanIya-anubhUti ke nimitta karma-pudagala :(1) sAta vedanIya-sukhAnubhUti kA nimitta (ka) manoza zabda, (kha) manoja rUpa, (ga) manoja gandha, (gha) manojJa rasa, Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [111 (Ga) manoha sparza, (ca) sukhita mana, (Ga) sukhita bANI, (ja) sukhita kAma | (2) sAta vedanIya -- duHkhAnubhUti ke nimitta karma pudgala / (ka) amanoza zabda, ( kha ) amanoza rUpa, ( ga ) zramanoza gandha, (gha) amanoza rasa, (Ga) amanojJa sparza, (ca) duHkhita mana, (kha) duHkhita vANI, ( ja ) duHkhita kAya / 4 - mohanIya - AtmA ko mUr3ha banAne vAle karma-pudgala / (ka) darzana - mohanIya - samyaka dRSTi ko vikRta karane vAle karma-pudgala / ( 1 ) samyakva vedanIya - zrapazamika aura kSAyika mamyaka dRSTi ke pratibandhaka karma pudgala | (2) midhyAtva vedanIya - - samyaka dRSTi ( kSAyopazamika ) ke pratibandhaka karma-pudgala / (3) mizra vedanIya-tattva zraddhA kI dolAyamAna dazA utpanna karane vAle karma-pudgala / (kha) cAritra mohanIya - caritra - vikAra utpanna karane vAle karma- pudgala / (1) kaSAya- vedanIya - rAga dveSa utpanna karane vAle karma-pudgala / anantAnubandhI krodha -- patthara kI rekhA ( sthiratama ) " anantAnuvandhI mAyA - trAMsa kI jar3a ( vakratama ) lobha - kRmi - rezama ( gAr3hatama raMga ) " apratyAkhyAna krodha - miTTI kI rekhA 99 93 95 mAna - patthara kA khambhA ( dRr3hatama ) "" saMjvalana krodha --- jala- rekhA ( asthira tAtkAlika ) mAna-latA kA khambhA ( lacIlA ) 35 dr mAnahAr3a kA khambhA mAyA- meMr3he kA sIMga lobha - kIcar3a mAyA- chilate bAMsa kI chAla ( svalpatama vakra ) lobha-haldI kA raMga ( tatkAla ur3ane vAlA ( raMga ) Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva (2) no-kaSAya- vedanIya kaSAya ko uttejita karane vAle karma-pudgala1 - hAsya -- sakAraNa yA akAraNa (bAharI kAraNa ke binA bhI ) haMsI utpanna karane vAle karma- pudgala / 112] - 2 - rati-sakAraNa yA akAraNa paudgalika padArthoM ke prati rAgautpanna karane vAle karma - pudgala / 3- arati -: -sakAraNa yA akAraNa paudgalika padArthoM ke prati dveSautpanna karane vAle yA saMyama meM aruci utpanna karane vAle karmapudgala / 4 - zoka - sakAraNa yA akAraNa zoka utpanna karane vAle karma-pudgala / 5-bhaya-sakAraNa yA akAraNa bhaya utpanna karane vAle karma- pudgala / 6---jugupsA ----sakAraNa yA akAraNa ghRNA utpanna karane vAle karmapudgala / 7 - strI veda - puruSa ke sAtha bhoga kI abhilASA utpanna karane vAle karma-pudgala / 8- puruSa - veda - strI ke sAtha bhoga kI abhilASA - utpanna karane vAle karma - pud gala | E -- napuMsaka - veda - strI - puruSa donoM ke sAtha bhoga kI abhilASA utpanna karane vAle karma-pudgala / 5 - zrAyu - jIvana ke nimitta karma-pudgala - ( 1 ) narakAyu -naraka -gati meM Tike rahane ke nimisa karma-pud gala / (2) tiryaJcAyu - tiryeca gati meM Tike rahane ke nimitta karma-pudgala / (3) manuSyAyu- manuSya-gati meM Tike rahane ke nimitta karma- pudgala / (4) devAyu - deva - gati meM Tike rahane ke nimitta karma-pudgala / 6 - nAma - jIvana kI vividha sAmagrI kI upalabdhi ke hetubhUta karma-pudgala (1) gati - nAma - janma-sambandhI vividhatA kI upalibdha ke nimitta karma- pudgala / (ka) niraya gati nAma - nAraka jIvana duHkhamaya dazA kI upalabdhi ke nimitta karma-pudgala / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva sa) tirvaca mati nAma-- pazu, pakSI Adi ke jIvana (duHkha-bahula dazA) ko upalabdhi ke nimitta karma-pudgala / (ga) manuSya-gati nAma--manuSya-jIvana (sukha-duHkha 'mizrita vazA) kI upalabdhi ke nimitta karma-pudagala / (1) veSa-gati nAmadeva jIvana (sukhamaya dazA) kI upalabdhi ke nimitta krm-pudgl| (2)jAti-nAma-indriya-racanA ke nimitta karma-pudgala / (ka) ekendriya-jAti-nAma--sparzana, (tvam) indriya kI prApti ke nimitta krm-pudgl| (kha) dIndriya-jAti-nAma-sparzana aura jihA-ina do indriyoM kI prApti ke nimitta krm-pudgl| (ga) zrIndriya-jAti-nAma-sparzana jivA aura nAka-ina tIna indriyoM kI prAti ke nimitta karma-pudgala / (gha) caturindriya-jAti-nAma-sparzana, jilA, nAka, aura cakSu-ina cAra indriyoM kI prApti ke nimitta krm-pudgl| (ka) paMcendriya jAti nAma-parzana, jivA, nAka cakSu aura kAna ina pAMca indriyoM kI prApti ke nimitta krm-pudgl| (3) zarIra nAma-zarIra-prApti ke lie nimitta karma-pudgala / (ka) audArika-zarIra-nAma-sthUla zarIra kI prApti ke nimitta karma-pudgala / (kha) vaikriya-zarIra nAma-vividha kriyA kara sakane vAle kAmarUpI zarIra kI prApti ke nimitta karma-pudgala / (ga) zrAhAraka-zarIra-nAma-AhAraka-labdhijanya zarIra kI prApti ke nimitta krm-pudgl| (gha) tejas-zarIra-nAma-teja, pAka tathA tejas va zIta lezyA kA nirgamana kara sakane pAle zarIra kI prAti ke nimitta karma-pudgala / (ka) kAmaNa-zarIra-nAma-karma samUha yA karma vikAramaya zarIra kI prAti ke nimica krm-pudgl| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] jaina darzana ke maulika tattva (4) zarIra-aMgopAMga-nAma-zarIra ke avayavoM aura pratyavayavoM kI prAMti ke nimitta krm-pudgl| (ka) audArika-zarIra aMgopAMga-nAma-audArika zarIra ke avayavoM aura pratyavayavoM kI prApti ke nimitta karma-pudgala / (kha ) vaikriya-zarIra-aMgopAMga-nAma-caikriya zarIra ke avayavoM aura pratyavayavoM kI prApti ke nimitta karma-pudgala / (ga) AhAraka-zarIra aMgopAMga nAma--zrAhAraka zarIra ke avayavoM aura pratyavayavoM kI prApti ke nimitta karma-pudgala / (gha) taijasa aura kArmaNa zarIra atyanta sUkSma hote haiM, isalie inake avayava nahIM hote| (5) zarIra-bandhana-nAma-pahale grahaNa kiye hue aura vartamAna meM grahaNa kie jAne vAle zarIra-pudgaloM ke pArasparika sambandha kA hetubhUta krm| . (ka) audArika-zarIra-bandhana-nAma-isa zarIra ke pUrva-pazcAd gRhIta pudgaloM kA Apasa meM sambandha jor3ane vAlA kama / (kha) vaikriya-zarIra-bandhana-nAma- Uparavat / (ga) AhAraka, " " - " (gha) tejama , , ,, - " (Ga) kArmaNa , , , - " karma grantha meM zarIra-bandhana nAma-karma ke pandraha bheda kiye gae haiM(1) audArika audArika bandhana nAma / (2) audArika taijas (3) , kArmaNa (4) vaikriya vaikriya (5) , tejasa " " (6) , kArmaNa (7) zrAhAraka AhAraka , " (8) , tejasa , , (6) , kArmaNa bandhana nAma / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - (10) audArika tejasa kArmaNa bandhana nAma / (11) vaikriya " (12) AhAraka (13) taijasa - (14) taijasa kArmaNa (15) kArmaNa kArmaNa jaina darzana ke maulika tatva "" "" "" "9 39 33 "" "" "" "" "" "" 1 115 " zradArika, vaikriya aura AhAraka --ye tIna zarIra paraspara virodhI hote haiN| isalie inake pudgaloM kA zrApasa meM sambandha nahIM hotA / ( 6 ) zarIra saMghAtana nAma " zarIra ke gRhIta aura gRhyamANa pudgaloM kI yathocita vyavasthA yA saMghAta ke nimitta karma-pudgala / ( ka ) audArika-zarIra saMghAtana nAma- isa zarIra ke gRhIta aura gRhyamANa pudgaloM kI yathocita vyavasthA yA saMghAta ke nimitta karma-pudgala / (kha) vaikiya-zarIra saMghAtana - nAma - isa zarIra ke gRhIta aura gRhyamANa pudgaloM kI yathocita vyavasthA yA saMghAta ke nimitta karma- pudgala / (ga) AhAraka- zarIra saMghAtana nAma -- isa zarIra ke gRhIta aura gRhyamANa pudgaloM kI yathocita vyavasthA yA saMghAta ke nimitta karma- pudgala / (gha) vaijasa-zarIra saMghAtana nAma- isa zarIra ke gRhIta aura gRhyamANa pudgaloM kI yathocita vyavasthA yA saMghAta ke nimitta karma-pudgala / (Ga) kArmaNa - zarIra saMghAtana nAma- isa zarIra ke gRhIta aura gRpamA pudgaloM kI yathocita vyavasthA yA saMghAtana ke nimita karma-pudgala / 7 --- sahanana - nAma --- isake udaya kA 'haDDiyoM kI vyavasthA' para prabhAva hotA hai isake hetubhUta karma pudagala " / 32 (ka) vajraRSabha nArAca sahanana nAma isa saMhanana ke hetubhUta karma- pudgala vakIla, RSabha veSTana-para, nArAca markaTa-bandha donoM aura zrApasa meM eka dUsare ko bAMdhe hue hoM, vaisI prAkRti, zrAMTI lagAe huye ho vaisI AkRti, bandara - kA baccA jaise apanI mAM kI chAtI se cipakA hA hI baisI prAkRti, jisameM sandhi kI donoM haDDiyAM Apasa meM brAMTI lagAe huye hoM, una para tIsarI haDDI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -116] jaina darzana ke maulika tatva kA veSTana ho, caupI haDDI kI kIla una tInoM ko meda kara rahI huI ho-aise sudRr3hatama asthibandhana kA nAma 'vajra RSabha nArAca saMhanana' hai / (kha) RSabhanArAca saMhanana nAma -- isa saMhanana ke hetubhUta karma-pudgala, "RSabhanArAca saMhanana" meM haDDiyoM kI AMTI aura veSTana hotA hai, kIla nahIM hotii| yaha har3hatara hai / (ga) nArAca saMhanana nAma --- isa saMhanana ke hetubhUta karma-pudgala / 'nArAcasaMhanana' meM kevala haDDiyoM kI zrAMTI hotI hai, veSTana aura kIla nahIM hotI / (gha) ardhanArAca saMhanana nAma - isa saMhanana ke hetubhUta karma-pudgala / 'ardhanArAca saMhanana' meM haDDI kA eka chora markaTa-bandha se baMdhA huA aura dUsarA chora kIla se midA huA hotA hai / (Ga) kIlikA--saMhanana - nAma - isa saMhanana ke hetubhUta karma - pudgala / 'kIlikA saMhanana, meM haDDiyAM kevala kIla se jur3I huI hotI haiN| (ca) sevArta saMhanana nAma - isa saMhanana ke hetubhUta karma-pudgala / 'sevArta saMhanana' meM kevala haDDiyAM hI Apasa meM jur3I huI hotI haiN| 8- saMsthAna - nAma- isake udaya kA zarIra kI AkRti racanA para prabhAva hotA hai isake hetubhUta karma pudgala / 1 ( 1 ) samacaturasra-saMsthAna--- isake hetubhUta karma pudgala / pAlathI mAra kara baiThe huye vyakti ke cAroM koNa sama hote haiN| vaha 'sama caturasa saMsthAna' hai| ( 2 ) nyagrodha-parimaMDala- saMsthAna - nAma -- isake hetubhUta karma- pudgala / nAbhi se Upara ke avayava pUrNa aura nIce ke avayava pramANahIna hote haiM, vaha 'nyagrodha-parimaMDala saMsthAna' hai 1 ( 3 ) sAdi saMsthAna nAma --- isake hetubhUta karma-pudgala / nAbhi se Upara ke zravayava pramANa-hIna aura nIce ke avayava pUrNa hote haiM, vaha sAdisaMsthAna' hai / (4) vAmana saMsthAna nAma - isake hetubhUta karma - pudgala / 'bAmana- saMsthAna'baunA / (5) kubja saMsthAna nAma- isake hetubhUta karma- pudgala / 'kunja saMsthAna' / D Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke mAlika taya [110 (1) ra saMsthAna-nAma-isake hetubhUta karma-pudgala / saba avayava vedana yA pramANazakya hote haiM, yaha huMDa-saMsthAna hai| 6-varNa nAma-isa karma ke udaya kA zarIra ke raMga para prabhAva pAsA - (ka) kRSNa-varNa-nAma-sa karma ke udaya se zarIra kA raMga kAlA ho jAtA (kha) nIla-varNa-nAma-" " " " " " " " nIlA , "" (ga) lohita-varNa-nAma-- " " " >> >> >> >> lAla >> >> >> (gha) hAridra-varNa nAma-, , , , , , , , pIlA " ," (ja) zveta-varNa-nAma- ", , , , , , sapheda , , , 10-gandha nAma-isa karma ke udaya kA zarIra ke gandha para prabhAva par3atA hai| (ka) surami-gandha-nAma-isa karma ke udaya se zarIra sugandhavAsita hotA hai| (kha) durabhi-gandha-nAma-isa karma ke udayaM se zarIra durgandhabAsita hotA hai| 11-rasa nAma-isa karma ke udaya kA zarIra ke rasa para prabhAva par3atA hai| (ka) tikta-rasa nAma-isa karma ke udaya se zarIra kA rasa tikta hotA hai| (kha) kaTu rasa nAma- , , , , , , , , kaDunA hotA hai| (ga) kaSAya-rasa-nAma-, , , , , , , , kasailA hotA hai| (gha) Amla-rasa-nAma-, , , , , , , , khaTTA " " (ka) madhura-rasa-nAma-" " , , , , , , mIThA " . 12-sparza-nAma-isa karma ke udaya kA zarIra ke sparza para prabhAva par3atA hai| (ka) karkaza-sparza-nAma-isa karma ke udaya se zarIra kaThora hotA hai| (kha) mRdu " "-" " " " " , komala , , (ga) guru , "-" " " " " " mArI " " (gha) laghu , , (0) snigdha , , , , , , , , cikanA , . (ca) rUkSa , , (ka) zIta , "-" " " " " " ThaMDA , " (ja) uSNa " "-" " " " " " garama >> , (13) bagulAmu nAma-nasa karma ke udaya se zarIra ma samhalA sake besA bhArI mI nahIM hotA aura havA meM ur3a jAe vaisA halkA bhI nahIM hotaa| rUkhA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 995] jaina darzana ke maulika tasva (14) upaghAta, nAma -- isa karma ke udaya se vikRta bane hue apane hI avayavoM se jIva kleza pAtA hai| ( athavA ) isake udaya se jIva zrAtma-hatyA karatA hai 1 (15) parAghAta - nAma - isake udaya se jIva pratipakSI aura prativAdI dvArA aparAjeya hotA hai| - (16) zranupUrvI nAma 23 - vizreNi sthita janmasthAna kI prApti kA hetubhUta karma | (ka) naraka - zrAnupUrvI - nAma - vizreNi sthita naraka sambandhI janmasthAna kI prApti kA hetubhUta karma / (kha) tiryacAnupUrvI nAma - vizreNi sthita tiryaca sambandhI janmasthAna kI prApti kA hetubhUta karma / (ga) manuSya - zrAnupUrvI - nAma - vizreNi sthita manuSya-sambandhI janmasthAna kI prApti kA hetubhUta karma / 1 (gha) deva AnupUrvI - nAma - trizreNi sthita deva-sambandhI janmasthAna kI prApti kA hetubhUta karma / (17) ucchavAsa - nAma -- isake udaya se jIva zvAsa- ucchvAsa letA hai / (18) Atapa nAma 24 isake udaya se zarIra meM se uSNa prakAza nikalatA hai / (16) udyota - nAma 25 ( 20 ) vihAyogati nAma par3atA hai / isake udaya se zarIra meM se zIta- prakAza nikalatA hai| isake udaya kA jIva kI cAla para prabhAva ( ka ) prazasta vihAyogati nAma- isake udaya se jIva kI cAla zreSTha hotI hai ( kha ) prazasta vihAyogati nAma- isake udaya se jIva kI cAla kharAba 1 " hotI hai| (21) trasa nAma- - isake udaya se jIva cara ( icchApUrvaka gati karane vAle ) hote haiN|. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tava 119 (22) sthAvara nAma-isake udaya se jIva sthira (icchA pUrvaka gati na karane vAle) hote haiN| (23) sUkSma nAma-isa karma ke udaya se jIva ko sUkSma (atIndriya) zarIra milatA hai| (24) vAdara nAma--isa karma ke udaya se jIva ko sthUla zarIra milatA hai 28 / (25) paryApta-nAma-isake udaya se jIva svayogya paryAptiyAM pUrNa karate haiN| (26) aparyApta-nAma-isake udaya se jIva svayogya paryAptiyAM pUrNa nahIM karate haiN| (27) sAdhAraNa-zarIra-nAma-isake udaya se ananta jIvoM ko eka zarIra milatA hai| (28) pratyeka-zarIra-nAma--isake udaya se pratyeka jIva ko apanA svatantra zarIra milatA hai| ( 26) sthira-nAma-isake udaya se zarIra ke avayava sthira hote haiN| (30) asthira-nAma-isake udaya se zarIra ke avayava asthira hote hai| (31) zubha nAma-isake udaya se nAbhi ke Upara ke avayava zubha hote haiN| ( 32 ) azubha-nAma-isake udaya se nAbhi ke nIce ke avayava azubha hote haiM / (33) mubhaga-nAma-isake udaya se kisI prakAra kA upakAra kie binA va sambandha ke binA bhI jIva dUsaroM ko priya lagatA hai| (34) dubhaMga nAma-isake udaya se upakAraka va sambandhI bhI apriya lagate haiN| (35) musbara-nAma-isake udaya se jIva kA svara prItikAraka hotA hai| (26) duHsvara nAma-isake udaya se jIva kA svara aprItikAraka hotA hai| (37) Adeya-nAma-isake udaya se jIva kA vacana mAnya hotA hai| (38) anAdeya-nAma-~-isake udaya se jIva kA vacana yuktipUrNa hote hue bhI mAnya nahIM hotaa| (36) yazakIrti-nAma-yaza aura kIrti ke hetubhUta karma-pudgala / (40) ayazakIrtinAma-ayaza aura akIrvi ke hetubhUta karma-pudagala / (1) nirmANa-nAma-avayavoM ke vyavasthita nirmANa ke hetubhUta karma-pudarAlA / (42) tIrthakara-nAma-tIrthakara pada kI prApti kA nimitta bhUta krm| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] jaina darzana ke maulika tatva --gautra(1) uca gotra-isake udaya se sammAna va pratiSThA milatI hai| (ka) jAti-ucca-gotra-mAtRpakSIya sammAna / (kha) kula , "-pitR " " (ga) bala , , (gha) rUpa , "-rUpa , " () tapa , ,-tapa , , (ca) zruta " "-zAna " , (cha) lAbha , ,-prApti , , . (ja) aizvarya ,, ,-aizvayaM , , (2) nIca gora-isake udaya se asammAna va apratiSThA milatI hai| (ka ) jAti nIca gotra-mAtRpakSIya sammAna / (kha ) kula , ,-pitR , , (ga) bala , "-bala " " " -tapa " (ka) tapa , , (ca) zruta , ,(cha) lAma , ,-prApti,, , (ja) aizvarya ,, ,-aizvayaM,, , 8-antarAya-isake udaya kA kriyAtmaka zakti para prabhAva hotA hai| (ka) dAna-antarAya-isake udaya se sAmagrI kI pUrNatA hone para bhI dAna nahIM diyA jA sktaa| (kha) lAma antarAya-isake udaya se lAbha nahIM hotaa| (ga) bhoga antarAya-isake udaya se bhoga nahIM hotaa| (gha) upabhoga antarAya-isake udaya se upabhoga nahIM hotaa| . () vIrya antarAMya-isake udaya se sAmarthya kA prayoga nahIM kiyA jA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma kI uttara-prakRtiyoM aura unakI sthiti karma ko prakRtiyAM jaghanya-sthiti utkRSTa-sthiti 5 zAnAvaraNIya antar muhUrta 30 koTA koTi sAgara 1. nidrApaMcaka eka sAgara ke 3 veM bhAga meM palya kA 30 koTA koTi sAgara asaMkhyAtA mAga km| 14 darzana-catuSka 30 koTA koTi sAgara 15 sAta-vedanIya (Ipathika, samparAya) 2 samaya 2 samaya 16 asAta-vedanIya eka sAgara ke / ve bhAga meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga km| 30 koTA koTi sAgara 17 samyaktva-vedanIya antar-muhUrta kucha adhika 66 sAgara se 18 mithyAtva-vedanIya eka sAgara meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga 70 koTA koTi sAgara jaina darzana ke maulika tatva kama / antar muhUrta 40 koTA koTi sAgara 16 samyaktva-mithyAtva vedanIya antara-muhUrta 31 kaSAya-dvAdazaka (anantAnubandha, apratyA- eka sAgara ke ve bhAga meM khyAna, krodha, mAna, mAyA, loma) palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama 32 krodha-sajvalana 11 4. koTA koTi sAgara 2mAsa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 mAna-sajvalana 34 mAyA sajvalana 35 lobha-saJjvalana 36 strI-veda 122 40 koTA koTi sAgara 40 koTA koTi sAgara 40 koTA koTi sAgara 15 koTA koTi sAgara . 37 12 puruSa-veda napuMsaka veda, arati, bhaya, zoka, duguNch| 1 mAsa arddha-mAsa antar muhUrta eka sAgara ke 7 bhAga meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga km| 8 varSa eka sAgara ke bhAga meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga km| eka sAgara ke bhAga meM palya kA asaMkhyAtavA bhAga km| 10 hajAravarSa antar-muhUrta adhika 10 koTA koTi sAgara 20 koTA koTi sAgara - 3 . 4 hAsya, rati 10 koTA koTi sAgara jaina darzana ke maulika tattva 46 nairayikAyuSa, devAyuSa 48 tiryaJcAyuSa, manuSyAyuSa antara muhUrta 33 sAgara kroDa pUrva kA tIsarA bhAga adhik| 3 palya aura kroDa pUrva kA tIsarA mAga adhik| 20 koTA koTi sAgara 54 nairavikagatinAma, narakAnupUrvInAma, hajAra sAgara ke 3 veM bhAga meM palya kA , vaiyika catuSka (zarIra, aMgopAMga, baMdhana, asaMkhyAtA mAga kama / saMghAtana) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 koTA koTi sAgara 10 koTA koTi sAgara 20 koTA koTi sAgara 56 tiryaJca gatinAma tiryaJcAnupUrvInAma yathA napuMsaka veda / 58 manuSya gatinAma, manuSyAnupUrvI nAma eka sAgara ke " bhAga meM palya kA asaMkhyAtavA bhAga km| 6. deva-gati-nAma, devAnupUrvInAma hajAra sAgara bhAga meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga km| 72 ekendriya, jAtinAma, paMcendriya eka sAgara ke bhAga meM palya jAtinAma, audArika catuSka kA asaMkhyAtavAM bhAga kama (zarIra, aMgopAMga, baMdhana, saMghAtana) sejasa, kArmaNa donoM kAlika (zarIra, bandhana, saMghAtana) 75 dvIndriya, trIndriya, caturindriya, jAtinAma eka sAgara ke bhAga meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga km| AhAraka catuSka, tIrthaMkara nAma antaH koTA koTi sAgara vaRSabhanArAca saMhanana nAma hAsyavat samacaturastra-saMsthAna nAma RSabhanArAca-saMhanana nAma eka sAgara ke 4 veM bhAga meM palya myagoSa parimaNDala saMsthAna nAma kA asaMkhyAtavAM bhAga kama jaina darzana ke maulika tattva 18 koTA koTi sAgara antaH koTi koTi sAgara 17 12 koTA koTi sAgara [123 . Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 koTA kori nAgara 128j 6 nArAca saMhanana nAma sAdisaMsthAna nAma 8 arddhanArAca saMhanana nAma vAmana saMsthAna nAma 6. kolaka saMhanana nAma kumja saMsthAna nAma 62 sevA saMhanana nAma huMDaka saMsthAna nAma 64 svetavarNa nAma, madhura-rasa-nAma eka sAgara ke upa bhAga meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama eka sAgara ke puna bhAga meM palya kA asaMkhyAtA mAga kama tIna vikalendriyavat 16 koTA koTi sAgara 3 vikalendriyavat napuMsaka-vedavat napuMsaka-vedavat jaina darzana ke maulika tattva 66 pIta-varNa-nAma, Amla-rasa-nAma 68 raktavarNa nAma, kaSAya-rasa-nAma hAsyavat eka sAgara ke 31 veM bhAga meM palya kA 12 // koTA koTi sAgara asaMkhyAtavAM bhAga kama / ( eka sAgara ke bhAga meM palya kA 15 koTA koTi sAgara ra asaMkhyAtA mAga km| | eka sAgara ke raveM bhAga meM palya kA 1NA koTA koTi sAgara | asaMkhyAtA bhAga km|| . 1.. nIla varNa, kaTuka rasa Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napuMsaka-vedavat hAsyavat napuMsaka-vedavat napuMsaka-vedavat hAsyavat napuMsaka vedavat 1.2 kRSNa-dharma, tika rasa napuMsaka-vedavat 104 : surabhi gandha, prazasta vihAyogati hAsyavat 106 duramigandha, aprazasta vihAyogati napuMsaka-vedavat 110 kakaMza-sparzanAma, guru-sparzamAna, zIta-sparzanAma, lakSa-sparzanAma / napusaka vedavat 114 mRdu-sparzanAma, laghu-sparzanAma hAsyavat snigdha-sparzanAma, uSNa-sparzanAma / (parAghAta nAma, ucchavAsa nAma, Atapa nAma udyotanAma, guru laghu nAma, nirmANa nAma, mapuMsaka vedavat upaghAta nAma sUkSma nAma, aparyApti nAma, sAdhAraNa nAma} tIna vikalendriyavat asanAma, bAdara-nAma, pratyeka nAma paryApta-nAma, sthAvara-nAma, asthira nAma napuMsaka-vedavat azubha-nAma, dubhaMga-nAma, duHkhara-nAma | anAdeya-nAma, ayazaH kiirtinaam| ) " sthira-nAma, suma-nAma, zumaga-nAma. hamAra susvara-nAma, Adeya-nAma yazaH kIrti nAma, uccagotra nIca-gotra nasaka-vedavat 1ve antarAya paMcaka antar-muhUrta jaina darzana ke mausika tatva 3 vikalendriyavat napuMsaka-vedavat 10 koTA koTi sAgara napuMsaka vedavat 30 koTA koTi sAgara [14 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] jaina darzana ke maulika tattva inameM cAra koTi kI pudgala vargaNAe cetanA aura Atma-zakti kI ASAraka, vikAraka aura pratirodhaka hai| cetanA ke do rUpa haiM (1) zAna-jAnanA vastu svarUpa kA vimarSaNa (2) darzana - sAkSAt karanA - vastu kA svarUpa grahaNa / zAna aura darzana ke zrAvAraka pudagala kramazaH 'jJAnAvaraNa' aura 'darzanAvaraNa' kahalAte haiN| AtmA ko vikRta banAne vAle pudgaloM kI saMjJA 'mohanIya' hai Atma-zakti kA pratirodha karane vAle pudgala antarAya kahalAte haiN| ye cAra ghAti karma haiN| vedanIya, nAma, gotra aura Ayu-ye cAra aghAti karma haiM / ye zubha-azubha paudgalika dazA ke nimitta haiN| 1 cAra koTi kI vargaNAe jIvana-nirmANa aura anubhUtikAraka hai| jIbana kA artha hai zrAtmA aura zarIra kA sahabhAva / ( 1 ) zubha-azubha zarIra kA nirmANa karane vAlI karma-vargaNAe nAma (2) zubha-azubha jIvana ko banAe rakhane vAlI karma vargaNAe 'zrAyuSya' (3) vyakti ko sammAnanIya aura sammAnanIya banAne vAlI karma vargaNAe 'gotra' (4) sukha-duHkha kI anubhUti karAne vAlI karma-vargaNA' 'vedanIya' kahalAtI hai| tIsarI vyavasthA kAla maryAdA kI hai| pratyeka karma AtmA ke sAtha nizcita samaya taka hI raha sakatA hai| sthiti pakane para vaha AtmA se alaga jA par3atA hai| yaha sthiti bandha hai / cauthI avasthA 1 phala-dAna zakti kI hai| isake anusAra una pudgaloM meM rasa kI tIvratA aura mandatA kA nirmANa hotA hai / yaha anubhAva bandha hai / bandha ke cAroM prakAra eka sAtha hI hote haiM / karma kI vyavasthA ke ye cAroM pradhAna zraMga hai / AtmA ke sAtha karma pudgaloM ke AzleSa yA ekIbhAva kI dRSTi se 'pradeza bandha' sabase pahalA hai| isake hote hI unameM svabhAva nirmANa, kAla maryAdA aura phalazakti kA nirmANa ho jAtA hai| isake bAda amukaamuka svabhAva, sthiti aura rasa zakti vAlA pudgala samUha amuka-amuka parimANa meM baMTa jAtA hai - yaha parimANa - vibhAga bhI pradeza bandha hai / bandha ke vargI karaNa kA mUla bindu svabhAva nirmANa hai| sthiti aura rasa kA nirmANa usake sAtha-sAtha ho jAtA hai| parimANa vibhAga inakA antima vibhAga hai| bandha kI prakriyA AtmA meM anantavIrya (sAmarthya) hotA hai| use labdhi-vIrya kahA jAtA hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattvaM [ 127 1 yaha zuddha zrAtmika sAmarthya hai / isakA bAhya jagat meM koI prayoga nahIM hotA / AtmA kA bahira-jagat ke sAtha jo sambandha hai, usakA mAdhyama zarIra hai / vaha pudgala paramANuoM kA saMgaThita puMja hai / zrAtmA aura zarIra ina donoM ke saMyoga se jo sAmathyaM paidA hotI hai, use karaNa-vIrya yA kriyAtmaka zakti kahA jAtA hai| zarIradhArI jIva meM yaha satata banI rahatI hai / isake dvArA jIva meM bhAvanAtmaka yA caitanya-prerita kriyAtmaka kampana hotA rahatA hai / kampana cetana vastu meM bhI hotA hai / kintu vaha svAbhAvika hotA hai / unameM caitanya-prerita kampana nahIM hotA / cetana meM kampana kA preraka gUr3ha caitanya hotA hai / isalie isake dvArA vizeSa sthiti kA nirmANa hotA hai| zarIra kI Antarika vargaNA dvArA nirmita kampana meM bAharI paudgalika dhArAeM milakara ApasI kriyA-pratikriyA dvArA parivartana karatI rahatI haiN| kriyAtmaka zakti-janita kampana ke dvArA AtmA aura karma paramANuoM kA saMyoga hotA hai / isa prakriyA ko Amrava kahA jAtA hai| AtmA ke sAtha saMyukta karma yogya paramANu karma rUpa meM parivartita hote haiMisa prakriyA ko bandha kahA jAtA hai / AtmA aura karma paramANuoM kA phira viyoga hotA hai-- isa prakriyA ko nirjarA kahA jAtA hai / bandha, Ava aura nirjarA ke bIca kI sthiti hai / Amrava ke dvArA bAharI paudgalika dhArAeM zarIra meM AtI haiN| nirjarA ke dvArA ve phira zarIra ke bAhara calI jAtI haiN| karma-paramANutroM ke zarIra meM Ane aura phira se cale jAne ke bIca kI dazA ko saMkSepa meM bandha kahA jAtA hai| zubha aura azubha pariNAma zrAtmA kI kriyAtmaka zakti ke pravAha haiM / ye jana rahate haiN| donoM eka sAtha nhiiN| donoM meM se eka avazya rahatA hai / karma-zAstra kI bhASA meM zarIra - nAma-karma ke udaya kAla meM caMcalatA rahatI hai 1 usake dvArA karma-paramANuoM kA AkarSaNa hotA hai| zubha pariNati ke samaya zubha aura azubha pariNati ke samaya azubha karma-paramANuoM kA zrAkarSaNa hotA hai 39 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 125 ] karma kauna bAMdhatA hai ? akarma ke karma kA bandha nahIM hotaa| pUrva karma se baMdhA huA jIba hI nae karmoM kA bandha karatA hai " I moha kama ke udaya se jIva-rAga-dveSa meM pariNata hotA hai taba vaha azubha kamoM kA bandha karatA hai 1 moha-rahita pravRti karate samaya zarIra nAma-karma ke udaya se jIva zubha karma kA bandha karatA hai 33 | nae bandhana kA hetu pUrva bandhana na ho to avaddha (mukta) jIva bhI karma se bandhe binA nahIM raha sakatA / isa dRSTi se yaha sahI hai ki baMdhA huA hI baMdhatA hai, nae sire se nahIM / gautama ne pUchA - " bhagavan ! duHkhI jIva duHkha se spaSTa hotA hai yA duHkhI duHkha se spRSTa hotA hai 3 4 ?" bhagavAna ne kahA -- gautama ! duHkhI jIva duHkha se spRSTa hotA hai, aduHkhI duHkha se spRSTa nahIM hotA / duHkha kA sparza, paryAdAna ( grahaNa) udIraNA, vedanA aura nirjarA dukhI jIva karatA hai, adukhI jIva nahIM karatA 35 / gautama ne pUchA - bhagavana ! karma kauna bAMdhatA hai ? saMyata, mayata athavA saMyatAsaMyata 36 ? bhagavAn ne kahA-- - gautama ! asaMyata, saMyatAsaMyata aura saMgata- ye saba karma bandha karate haiN| dazaveM guNa-sthAna ke adhikArI puNya aura pApa donoM kA bandha karate haiM aura gyArahaveM se terahaveM guNasthAna ke adhikArI kevala puNya kA bandha karate haiM / karma-bandha kaise ? gautama - " bhagavan ! jIva karmabandha kaise karatA hai ?" bhagavAn - " gautama ! jJAnAvaraNa ke tIvra udaya se darzanAvaraNa kA tIvra udaya hotA hai / darzanAvaraNa ke tIvra udaya se darzana-moha kA tIvra udaya hotA hai 1 darzana-moha ke tIvra udaya se mithyAtva kA udaya hotA hai / mithyAtva ke udaya se jIva ke ATha prakAra ke karmoM kA bandha hotA hai / 3U Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva . [129 karma-bandha kA mukhya hetu kaSAya hai| saMkSepa meM kaSAya ke do bheda hai-rAga aura dveSa / vistAra meM usake cAra bheda hai-krodha, mAna, mAyA, lobha / inake tAratamya kI cAra rekhAeM haiM--(1) anantAnubandhI (2) apratyAkhyAna (3) pratyAkhyAna aura (4) sNjvln| puNya bandha kA hetu puNya-bandha kA hetu zubha-yoga (zarIra, vANI aura mana kA zubha vyApAra) hai| kaI prAcArya manda-kaSAya se puNya-bandha honA mAnate haiN| kintu zrAcArya bhikSa, ise mAnya nahIM krte| unake matAnusAra manda-kapAya se puNya kA AkarSaNa nahIM hotA / kintu kapAya kI mandatA se hone vAle zubha-yoga ke samaya nAma-karma ke dvArA unakA AkarSaNa hotA hai| AcArya amRtacandra ke anusAra zubhopayoga eka aparAdha hai.' / samyakra darzana, samyaka jJAna aura samyak cArita-ye tInoM mukti ke hetu haiN| inake dvArA karma kA bandha nahIM hotaa| zrAtmA kA nizcaya (samyaka-darzana) AtmA kA vodha ( sabhyaka jJAna ) aura AtmA meM ramaNa ( samyak-cAritra)-ye bandhana ke nimitta nahIM ho sakate / / jima aMza meM ye tInoM haiM, usa aMza meM mukti hai| aura jisa aMza meM kaSAya yA nAma-karma kA udaya hai, usa aMza meM baMdhana hai| "samyaktva aura cAritra se deva gati ke AyuSya kA bandhana hotA hai"-aise prakaraNa jo haiM, ve sApekSa haiN| inakA Azaya yaha hai ki samyaktva aura cAritra kI avasthA meM jo AyuSya bandhatA hai, vaha deva-gati kA hI bandhatA hai| isakA zrAzaya "samyaktva yA cAritra se deva-gati kA AyuSya bandhatA hai" yaha nahIM hai| pApa karma kA vikarSaNa (nirjaraNa) aura puNyakarma kA AkarSaNa-ye donoM virodhI kArya haiN| eka hI kAraNa se niSpanna hote to inameM virodha aataa| para aisA nahIM hotaa| pApa karma ke vikarSaNa kA kAraNa AtmA kI pavitratA (karma-zAstra kI bhASA meM 'zubhayoga' kA vaha aMza, jo pUrvArjita pApa-karma ke vilaya se pavitra banatA hai ) hai| puNya-karma ke AkarSaNa kA kAraNa Atmika cNcltaa| (karma-zAstra kI bhASA meM 'zubha yoga' kA vaha aMza jo nAma-karma Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] jaina darzana ke maulika tattva ke udaya se caMcala banatA hai)| AtmA kI pavitratA aura caMcalatA-ina donoM kI saMyukta saMjJA zubha-yoga hai| yaha do kAraNoM kI saMyukta niSpatti hai| isalie isase do kArya (pApa-karma kA vikarSaNa aura puNya-karma kA AkarSaNa niSpanna hote haiN| vAstava meM yaha vyAvahArika nirUpaNa hai| pApa-karma kA vikarSaNa AtmA kI pavitratA se hotA hai aura puNya-karma kA AkarSaNa hotA hai, vaha AtmacaMcalatA-janita anivAryatA hai / jaba taka AtmA caMcala hotA hai, taba taka karma paramANuoM kA AkarSaNa kabhI nahIM rukatA / caMcalatA ke sAtha zrAtmA kI pavitratA (amoha yA vitarAgabhAva ) kA yoga hotA hai to puNya ke paramANuoM kA aura usake sAtha AtmA kI apavitratA (moha ) kA yoga hotA hai to pApaM ke paramANuoM kA AkarSaNa hotA hai / yaha AkarSaNa caMcalatA kA anivArya pariNAma hai| caMcalatA rukate hI unakA AkarSaNa ruka jAtA hai| AtmA pUrNa anAsrava ho jAtA hai| karma kA nAnA rUpoM meM darzana baddha AtmA ke dvArA ATha prakAra kI pudgala-vargaNAeM gRhIta hotI haiM / unameM kArmaNa vargaNAM ke jo pudgala haiM, ve karma banane ke yogya ( karma-prAyogya ) hote haiM / unake tIna lakSaNa haiM-(1) ananta-pradezI-skandhatva (2) catuHsparzitva, (3) sat-asatU-pariNAma-grahaNa yogyatva' / (1) saMkhyAta-asaMkhyAta-pradezI skandha kama rUpa meM pariNata nahIM ho skte| (2) do, tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta aura ATha sparza vAle pudgala skandha-karma rUpa meM pariNata nahIM ho skte| (3) AtmA kI sat asat pravRtti (zubha-azuma pAsava ) ke binA sahaja pravRtti se grahaNa kiye jAne vAle pudgala skandha kama-rUpa meM pariNata nahIM ho skte| karma-prAyogya pudgala hI AtmA kI sat-asat pravRtti dvArA gRhIta hokara karma banate haiN| karma kI pahalI avasthA bandha hai aura antima avasthA hai vednaa| karma ke visambandha kI avasthA nirjarA hai| kintu vaha karma kI nahIM hotI, akarma kI hotI hai| bedanA karma kI hotI hai aura nirjarA akarma kI / isalie vyavahAra meM karma kI antima dazA nirjarA aura nizcaya meM vaha bedanA mAnI gaI hai / bandha aura Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva ( 131 vedanA yA nirjarA ke bIca bhI unakI aneka avasthAeM banatI hai| karma kI sArI dazAeM aneka rUpoM meM varNita huI haiN| prazApanA ke anusAra karma kI dazAeM - ( 1 ) baddha ( 2 ) spRSTa (3) baddha-sparza-spRSTa (4) saMcita ( 5 ) cita ( 6 ) upacita (7) ApAka prApta (8) vipAka prApta ( 6 ) phala prApta ( 10 ) udaya - prApta 43 / sthAnAMga ke anusAra karma kI dazAeM - ( 1 ) caya (2) upacaya ( 3 ) bandha ( 4 ) udIraNA ( 5 ) vedanA ( 6 ) nirjarA 44 | bhagavatI ke anusAra karma kI (3) upacaya ( 4 ) udIraNA ( 5 (8) saMkramaNa ( 6 ) niyati (10) nikAcanA 45 1 dazAeM - ( 1 ) bheda (2) caya vedanA (6) nirjarA (7) apavartana ) ( 1 ) jIva kI rAga-dveSAtmaka pariNati se karma rUpa meM pariNata hone vAle pudgala 'baddha' kahalAte haiN| ( 2 ) Atma-pradezoM ke sAtha saMzlepa pAyeM hue karma-pudgala 'spRSTa' kahalAte haiM / (3) zrAtma- pradezoM ke sAtha-sAtha dRr3harUpa meM bandhe hue tathA gADha sparza se unheM chUe hue (veSTita pariveSTita kiye hue ) karma - pudgala 'baddha - spRSTa' kahalAte haiM / karma-prAyogya pudgaloM kA karma-rUpa meM parivartana, zrAtmA ke sAtha unakA milana aura AtmA ke sAtha ekIbhAva- ye tInoM bandhakAlIna avasthAeM haiN| (4) karma kA vAdhA-kAla yA pakane kA kAla pUrA nahIM hotA, taba taka vaha phala dene yogya nahIM banatA / zravAdhA-kAla bandha aura udaya kA Antarika kAla hai / abAdhA-kAla pUrNa hone ke pazcAt phala dene yogya niSeka banate haiM / vaha 'saMcita' avasthA hai / (5) karmoM kI pradeza- hAni aura rasa-vRddhi ke rUpa meM racanA hotI hai, vaha 'fer' avasthA hai / (6) saMkramaNa ke dvArA jo karma kA upanvaya hotA hai, vaha 'upacita' avasthA hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 132 ] ye tInoM bandhana kI uttarakAlIna avasthAeM haiN| ( 1 ) ApAka-prApta ( thor3A pakA huA ) ( 2 ) vipAka prApta - (pUrA pakA huA) (3) phala-prAsa ( phala dene meM samartha ) -- ye tInoM udaya sambaddha haiM / inake bAda vaha karma udaya prApta hotA hai / phala vipAka eka samaya kI bAta hai, bhagavAn rAjagRha ke guNazIla nAmaka caitya meM samavasRta the| usa samaya kAlodAyI aNagAra bhagavAn ke pAsa Aye, vandanA namaskAra kara bole -- "bhgvn| jIvoM ke kie hue pApa karmoM kA paripAka pApakArI hotA hai ? bhagavAn - "kAlodAyI ! hotA hai / " kAlodAyI -- "bhagavan ! yaha kaise hotA hai ?" bhagavAn - "kAlAdAyI ! jaise koI puruSa manojJa, sthAlIpAka-zuddha (paripakva ), aThAraha prakAra ke vyaJjanoM se paripUrNa viSayukta bhojana karatA hai, vaha (bhojana) ApAtabhadra (khAte samaya acchA ) hotA hai, kintu jyoM-jyoM usakA pariNamana hotA hai, tyoM-tyoM usameM durgandha paidA hotI hai- hai-vaha pariNAmabhadra nahIM hotA / kAlodAyI ! isI prakAra prANAtipAta yAvat mithyAdarzana zalya ( aThAraha prakAra ke pApa karma ) ApAtabhadra aura pariNAma virasa hote haiM / kAlodAyI ! yUM pApa-karma pApa-vipAka vAle hote hai / " kAlodAyI - "bhagavan / jIvoM ke kie hue kalyANa-karmoM kA paripAka kalyANakArI hotA hai ?" bhagavAn -- "kAlodAyI / hotA hai / " ! kAlodAyI - "bhagavan / kaise hotA hai ?" --- I bhagavAn - " kAlodAyI / jaise koI puruSa manoza, sthAlIpAka zuddha ( paripakva ), aThAraha prakAra ke vyajanoM se paripUrNa, auSadha- mizrita bhojana karatA hai, vaha zrApAta bhadra nahIM lagatA, kintu jyoM-jyoM usakA pariNamana hotA hai, tyoM-tyoM usameM surUpatA, suvarNatA aura sukhAnubhUti utpanna hotI haipariNAma-bhadra hotA hai / kAlodAyI ! isI prakAra prANAtipAta virati yAvat -vaha Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [ 133 mithyA darzana - zalya - virati zrApAtabhadra nahIM lagatI kintu pariNAma madra hotI hai / kAlodAyI ! yUM kalyANa-karma kalyANa-vipAka vAle hote haiM / " udaya udaya kA artha hai - kAla maryAdA kA parivartana / vastu kI pahalI avasthA kI kAla maryAdA pUrI hotI hai - yaha usakA anudaya hai, dUsarI kI kAla maryAdA kA zrArambha hotA hai - vaha usakA udaya hai / bandhe hue karma- pudgala apanA kArya karane meM samartha ho jAte haiM, taba unake nissek| ( karma pudgaloM kI eka kAla meM udaya hone yogya racanA - vizeSa ) pragaTa hone lagate haiM, vaha udaya hai47 / udaya ke do rUpa karma kA udaya do prakAra kA hotA hai / ( 1 ) prApta kAla karma kA udaya ( 2 ) prApta kAla karma kA udaya / karma kA bandha hote hI usameM vipAkapradarzana kI zakti nahIM ho jaatii| vaha nizcita avadhi ke pazcAt hI paidA hotI hai| karma kI yaha avasthA abAdhA kahalAtI hai / uma samaya karma kA avasthAna mAtra hotA hai kintu unakA katR 'tva pragaTa nahIM hotaa| isalie vaha karma kA avasthAna kAla hai| abAdhA kA artha hai -- antara / bandha aura udaya ke antara kA jo kAla hai, vaha abAdhAkAla hai48 / abAdhA-kAla ke dvArA karma sthiti ke do bhAga ho jAte haiN| (1) zravasthAnakAla ( 2 ) anubhava - kAla yA niSeka-kAla 49 / abAdhA - kAla ke samaya korA avasthAna hotA hai, anubhava nahIM / anubhava abAdhA kAla pUrA hone para hotA hai / jitanA abAdhA-kAla hotA hai, utanA anubhava - kAla se avasthAna-kAla adhika hotA hai| abAdhA-kAla ko chor3akara vicAra kiyA jAe to zravasthAna aura niSeka yA anubhava - ye donoM sama-kAla maryAdA vAle 1 hote haiM / cirakAla aura tIvra anubhAga vAle karma tapasyA ke dvArA viphala banA thor3e samaya meM bhoga lie jAte haiM / zrAtmA zIghra ujjvala bana jAtI hai / kAla maryAdA pUrNa hone para karma kA vedana yA bhoga prArabdha hotA hai| vaha prApta kAla udaya hai| yadi svAbhAvika paddhati se hI karma udaya meM Ae ho Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] jaina darzana ke maulika tattva Akasmika ghaTanAoM kI sambhAvanA tathA tapasyA kI prayojakatA hI naSTa ho jAtI hai| kintu apavartanA ke dvArA karma kI udIraNA yA aprApta kAla udaya hotA hai / isalie Akasmika ghaTanAeM bhI karma siddhAnta ke pratisandeha paidA nahIM karatI / tapasyA kI saphalatA kA bhI yahI hetu hai / sahetuka aura nirhetuka udaya :-- karma kA paripAka aura udaya apane Apa bhI hotA hai aura dUsaroM ke dvArA bhI, sahetuka bhI hotA hai aura nirhetuka bhI / koI bAharI kAraNa nahIM milA, krodha- vedanIya-pudgaloM ke tIna vipAka se apane Apa krodha A gayA--yaha unakA nirhetuka udaya hai 50 / isI prakAra hAsya, 5 1 bhaya, veda ( vikAra ) aura kaSAya 52 ke pudgaloM kA bhI donoM prakAra kA udaya hotA hai " 3 / apane Apa udaya meM Ane vAle karma ke hetu - gati hetuka - udaya naraka gati meM asAta ( sukha ) kA udaya tIvra hotA hai / yaha gati hetuka vipAka udaya hai / sthiti-hetuka - udaya - sarvotkRSTa sthiti meM mithyAtva-moha kA tIvra udaya hotA hai / yaha sthiti-hetuka vipAka udaya hai / bhavahetuka udaya- ya - darzanAvaraNa ( jisake udaya se nIMda AtI hai ) sabake hotA hai, phira bhI noMda manuSya aura tiryaca donoM ko AtI hai, deva aura naraka ko nahIM aatii| yaha bhava ( janma ) hetuka - vipAka- udaya hai / gati-sthiti aura bhava ke nimitta se kaI kamoM kA apane Apa vipAka - udaya ho zrAtA hai / dUsaroM dvArA hRdaya meM Ane vAle karma ke hetu pudgala hetuka - udaya - kisI ne patthara pheMkA, coTa lagI, asAta kA udaya ho zrAyA- yaha dUsaroM ke dvArA kiyA huA sAta vedanIya kA pudgala hetuka vipAka - udaya hai 1 kisI ne gAlI dI, krodha A gayA, yaha krodha-vedanIya- pudgaloM kA sahetuka vipAka - udaya hai / pudgala pariNAma ke dvArA hone vAlA udaya-bhojana kiyA, vaha pacA nahIM ajIrNa ho gayA / usase roga paidA huA, yaha asAta vedanIya kA vipAkaudaya hai / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 135 .. madirA pI, unmAda chA gayA-zAnAvaraNa kA viSAka-udaya huaa| yaha / pudgala pariNamana hetuka vipAka-udaya hai| isa prakAra aneka hetuoM se karmoM kA vipAka-udaya hotA hai / agara ve hetu nahIM milate haiM to una karmoM kA vipAka-rUpa meM udaya nahIM hotaa| udaya kA eka dusarA prakAra aura hai| vaha hai-prdesh-udy| isameM karma-phala kA spaSTa anubhava nahIM hotaa| yaha karma-vedana kI aspaSTAnubhUti vAlI dazA hai| jo karma-bandha hotA hai, vaha avazya bhogA jAtA hai| gautama ne pUchA-bhagavan ! kiye hue pApa karma bhoge binA nahIM chUTate, kyA yaha saca hai ? bhagavAn-hA~, gautama ! yaha saca hai| gautama-kaise bhagavan ! bhagavAn gautama ! maiMne do prakAra ke karma batalAe hai-pradeza-karma55 aura anubhAga-karma 56 / jo pradeza-karma haiM, ve niyamataH (avazya hI bhoge jAte haiN| jo anubhAga-karma haiM ve anubhAga (vipAka ) rUpa meM kucha bhoge jAte haiM, kucha nahIM bhoge jAte 5 // karma ke udaya se kyA hotA hai ? (1) jJAnAvaraNa ke udaya se jIva jJAtavya viSaya ko nahIM jAnatA, jijJAsu hone para bhI nahIM jaantaa| jAnakara bhI nahIM jAnatA-pahale jAnakara phira nahIM jaantaa| usakA zAna AvRtta ho jAtA hai| isake anubhAva dasa hai-zrotrAvaraNa, zrotra-vijJAnAvaraNa, netrAvaraNa, netra-vijJAnAvaraNa, prANAvaraNa, ghANa-vijJAnAvaraNa, rasAvaraNa, rasa-vijJAnAvaraNa, sparzAvaraNa, sprsh-vijnyaanaavrnn| (2) darzanAvaraNa ke udaya se jIva draSTavya-viSaya ko nahIM dekhatA, vikSu ( dekhane kA icchuka ) hone para bhI nahIM dekhtaa| usakA darzana Acchanna ho jAtA hai| isake anubhAva nau hai-nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA, styAnarSi, catu-darzanAvaraNa, acakSu-darzanAvaraNa, avadhi-darzanAvaraNa, kevldrshnaavrnn| (3) ka-sAba bedanIya karma ke udaya se jIva sukha kI anubhUti Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16) jaina darzana ke maulika tattva karatA hai| isake anubhAva ATha hai-manoza zabda, manoza rUpa, manoza gandha, manoza rasa, manoza sparza, manaH-mukhatA, vAGa-sukhatA, kaay-sukhtaa| . (sa) asAta pevanIya karma ke udaya se jIva duHkha kI anubhUti karatA hai| isake anumAva pATha hai-amanoza zabda, amanoza rUpa, amanoza rasa, amanoza gandha, amanoza spartha, manoduHkhatA, vAk-duHkhatA, kAya duHkhtaa| (4) moha-karma ke udaya se jIva mithyA dRSTi aura cAritrahIna banatA hai| isake anubhAva pAMca haiM-samyaktva vedanIya, mithyAtva-vedanIya, samyag-mithyAtvavedanIya, kaSAya-vedanIya, nokapAya-vedanIya / (5) Ayu-karma ke udaya se jIva amRka samaya taka amuka prakAra kA jIvana jItA hai| isake anubhAva cAra hai-narayikAyu, tiryaJcAyu, manuSyAyu, devaayu| (6) ka-zubhanAma karma ke udaya se jIva zArIrika aura vAcika utkarSa pAtA hai / isake anubhAva caudaha hai-iSTa zabda, iSTa rUpa, iSTa gandha, iSTa rasa, iSTa sparza, iSTa gati, iSTa sthiti, iTa lAvaNya, iSTa yaza-kIrti, iSTa utthAnakarma, bala, vIrya, puruSakAra, parAkrama; iSTa svaratA, kAnta svaratA, priya svaratA, manoza svrtaa| kha-azubha nAma-karma ke udaya se jIva zArIrika aura vAcika apakarSa pAtA hai| isake anubhAva caudaha hai-aniSTa zabda, aniSTa rUpa, aniSTa gandha, aniSTa rasa, aniSTa sparza, aniSTa gati, aniSTa sthiti, aniSTalAvaNya, aniSTa yazo kIrti, aniSTa utthAna-karma, bala, vIrya, puruSakAra, parAkrama; aniSTa svaratA, hIna svaratA, dIna svrtaa| amanojJa svrtaa| (7) ka-ucca-gotra-karma ke udaya se jIva viziSTa banatA hai| isake anumAva pATha hai-jAti-viziSTatA, kula viziSTatA, bala-viziSTatA, rUpaviziSTatA, tapo viziSTatA, bhuta-viziSTatA, lAbha-viziSTatA, aizvarya vishisstttaa| kha-nIca gotra karma ke udaya se jIva hIna banatA hai| isake anubhASa pATha haiM-jAti-vihInatA, kula-vihInatA, bala-vihInatA, rUpa-vihInatA, sapo bihInatA, zruta-vihInatA, lAbha-vihInatA, aizvarya vihiintaa| (5) antarAya karma ke udaya se bhartamAna sabdha vastu kA vinAza aura abhya Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina darzana ke maulika tatvaM , the mastu ke aAgAmI-patha kA avarodha hotA hai| isake anubhAva pAMca / dAnAnsarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, viiryaantraay| phala kI prakriyA ___ karma jar3a-acetana hai| taba vaha jIva ko niyamita phala kaise de sakatA hai ! yaha prazna nyAya-darzana ke praNetA gautama RSi ke 'Izvara' ke abhyupagama kA hetu banA / isIlie unhoMne Izvara ko karma-phala kA niyantA batAyA, jisakA ullekha kucha pahale kiyA jA cukA hai| jaina darzana karma-phala kA niyamana karane ke lie Izvara ko Avazyaka nahIM smjhtaa| karma-paramANuoM meM jIvAtmA ke sambandha se eka viziSTa pariNAma hotA hai 58 | vaha dravya 59, kSetra, kAla, bhAva, bhava, gati", sthiti, pudUgala-parimANa Adi udayAnukUla sAmagrI se vipAka pradarzana meM samartha ho jIvAtmA ke saMskAroM ko vikRta karatA hai, usase unakA phalopabhoga hotA hai| sahI artha meM AtmA apane kiye kA apane Apa phala bhogatA hai,61 karma-paramANu sahakArI yA sacetaka kA kArya karate haiN| viSa aura amRta, apathya aura pathya bhojana ko kucha bhI zAna nahIM hotA, 'phira bhI zrAtmA kA saMyoga pA unakI vaisI pariNati ho jAtI hai| unakA paripAka hote hI khAne vAle ko iSTa yA aniSTa phala mila jAtA hai| vijJAna ke kSetra meM paramANu kI vicitra zakti aura usake niyamana ke vividha prayogoM ke adhyayana ke bAda kamoM kI phaladAna-zakti ke bAre meM koI sandeha nahIM rhtaa| puNya-pApa mAnasika, vAcika aura kAyika kriyA se Atma-pradezoM meM kampana hotA hai| usase kama-paramANu AtmA kI ora khiMcate hai| kriyA zubha hotI hai to zubhakarma-paramANu aura vaha azubha hotI hai to azubhakarma-paramANu AtmA se A cipakate haiN| puNya aura pApa donoM vijA. tIya tattva hai| isalie ye donoM prAtmA kI paratantratA ke hetu hai| AcAryoM ne puNya karma kI sone aura pApa-karma kI lohe kI ber3I se tulanA kI hai / svatantratA ke icchuka mumukSu ke lie the donoM heya hai| mokSa kA hetu ranabhayo (samyak jJAna, samyaka darzana, sampara cAritra) hai jo vyakti isa sattva ko Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13) jaina darzana ke maulika tatva * nahIM jAnatA vahI puNya ko upAdeya aura pApa ko heya mAnatA hai / nizcaya dRSTi se ye donoM heya haiM / __puNya kI hevatA ke bAre meM jaina-paramparA eka mata hai| usakI upAdeyatA meM vicAra-bheda bhI hai| kaI prAcArya use mokSa kA parampara-hetu mAna kvacit upAdeya bhI mAnate haiM 64 / kaI prAcArya use mokSa kA parampara hetu mAnate hue bhI upAdeya nahIM maante| ___AcArya kundakunda ne puNya aura pApa kA AkarSaNa karanevAlI vicAra-dhArA ko para samaya mAnA hai 65 / yogIndu kahate haiM-"puNya se vaibhava, vaibhava se ahaMkAra, ahaMkAra se buddhinAza aura buddhi-nAza se pApa hotA hai|" isalie hameM vaha nahIM cAhie 66 / TokAkAra ke anusAra yaha krama unhIM ke lie hai, jo puNya kI zrAkAMkSA (nidAna) pUrvaka tapa tapane vAle haiN| Atma-zuddhi ke lie, tapa tapane vAloM ke avAMchita puNya kA AkarSaNa hotA hai 67 / unake lie yaha krama nahIM hai-vaha unheM buddhi-vinAza kI aura nahIM le jAtA 68 / puNya kAmya nahIM hai| yogIndu ke zabdoM meM-"va puNya kisa kAma ke, jo rAjya dekara jIva ko duHkha paramparA kI ora Dhakela de| Atma-darzana kI khoja meM lagA huA vyakti mara jAe-yaha acchA hai, kintu prAtma-darzana se vimukha hokara puNya cAhe-vaha acchA nahIM hai / " Atma-sAdhanA ke kSetra meM puNya kI sIdhI upAdeyatA nahIM hai, ima dRSTi se pUrNa sAmaJjasya hai| mizraNa nahIM hotA ___puNya aura pApa ke paramANuzrA ke AkarSaNa-hetu alaga-alaga haiN| eka hI hetu se donoM ke paramANuoM kA AkarSaNa nahIM hotaa| AtmA ke pariNAma yA to zubha hote haiM yA ashubh| kintu zubha aura azubha donoM eka sAtha nahIM hote| korA puNya kaI zrAcArya pApa karma kA vikarSaNa kie binA hI puNya karma kA AkarSaNa honA mAnate haiN| kintu yahI cintanIya hai| pravRtti mAtra meM AkarSaNa aura Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva ( 139: vikarSaNa donoM hote haiN| zvetAmbara AgamoM meM isakA pUrNa samarthana milatA hai / gautama ne pUchA- bhagavan ! bhramaNa ko vaMdana karane se kyA lAbha hotA hai ? bhagavAn gautama ! bhramaNa ko vaMdana karane vAlA nIca gotra-karma ko khapAtA hai aura ucca-gotra-karma kA bandha karatA hai| yahA~ eka zubha pravRtti se pApa karma kA kSaya aura puNya karma kA bandha-ina donoM kAryoM kI niSpatti mAnI gaI hai tarka dRSTi se bhI yaha mAnyatA adhika saMgata lagatI hai / dharma aura puNya / nahIM hotaa| tIsarI bAta dharma jaina darzana meM dharma aura puNya - ye do pRthak tattva haiN| zAbdika dRSTi se puNya zabda dharma ke artha meM bhI prayukta hotA hai, kintu tattva-mImAMsA meM ye kabhI eka nahIM hote 71| dharma zrAtmA kI rAga-dveSahIna pariNati hai ( zubha pariNAma hai ) aura puNya zubhakarmamaya pudgala hai 72 | dUsare zabdoM meM dharma AtmA kI paryAya hai aura puNya jIva ( pudgala ) kI paryAya hai74 dUsarI bAta dharma ( nirjarArUpa, yahA~ sambara kI apekSA nahIM hai ) satkriyA hai aura puNya usakA phala hai 0 5; kAraNa ki satpravRtti ke binA puNya zrAtma zuddhi - Atma- mukti kA sAdhana hai, aura puNya AtmA ke lie bandhana hai77 / adharma aura pApa kI bhI yahI sthiti hai| ye donoM dharma aura puNya ke ThIka pratipakSI haiN| jaise--satpravRttirUpa dharma ke binA puNya kI utpatti nahIM hotI, vaise hI adharma ke binA pApa kI bhI utpatti nahIM hotI | puNya-pApa phala hai, jIva kI acchI yA burI pravRtti se usake sAtha cipaTane vAle pudgala haiM tathA ye donoM dharma aura adharma ke lakSaNa haiM- -gamaka haiM79 / lakSaNa lakSya ke binA kelA paidA nahIM hotaa| jIva kI kriyA do bhAgoM meM vibhakta hotI hai - dharma adharma, sat athavA asat / adharma se AtmA ke saMskAra vikRta hote haiM, pApa kA bandha hotA hai / dharma se zrAtma-zuddhi hotI hai aura usake sAtha-sAtha puNya kA bandha hotA hai / isalie inakI utpatti svatantra nahIM ho sakatI / puNya-pApa karma kA grahaNa honA yA na honA zrAtmA ke adhyaTere pariNAma para nirbhara haiM" / zubhayoga tapasyA-dharma hai aura vahI zubhayoga puNya kA zrAsava hai | anukampA, kSamA, sarAga-saMyama, arUpa-parigraha, yoga V Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480j jaina darzana ke maulika tatva RjutA Adi-Adi puNya-bandha ke hetu hai / ye satpravRtti rUpa hone ke kAraNa dharma hai| siddhAnta cakravatI nemicandrAcArya ne zubhabhAvayukta jIva ko puNya aura azubhabhAvayukta jIva ko pApa kahA hai / ahiMsA Adi vratoM kA pAlana karanA zubhopayoga hai| isameM pravRtta jIva ke zubha karma kA jo bandha hotA hai, vaha puNya hai| abhedopacAra se puNya ke kAraNabhUta zubhopayoga pravRtta jIva ko hI puNyarUpa kahA gayA hai| isalie amuka pravRtti meM dharma yA adharma nahIM hotA, kevala puNya yA pApa hotA hai, yaha mAnanA saMgata nhiiN| kahIM-kahIM puNya hetuka satpravRttiyoM ko bhI puNya kahA gayA hai / yaha kAraNa meM kArya kA upacAra, vivakSA kI vicitratA athavA sApekSa (gauNa-mukhya rUpa ) dRSTikoNa hai| tAtparya meM jahA~ puNya hai, vahA~ satpravRttirUpa dharma avazya hotA hai| isI bAta ko pUrvavatI prAcAryoM ne isa rUpa meM samajhAyA hai ki "artha aura kAma-ye puNya ke phala haiN| inake lie daur3adhUpa mana karo / adhika se adhika dharma kA AcaraNa kro| kyoMki usake binA ye bhI milane vAle nahIM haiN| adharma kA phala durgati hai| dharma kA mukhya phala Atma-zuddhi-mokSa hai| kintu mokSa na milane taka gauNa phala ke rUpa meM puNya kA bandha bhI hotA rahatA hai, aura usase anivAryatayA artha, kAma AdiAdi paudgalika sukha-sAdhanoM kI upalabdhi bhI hotI rahatI hai / isIlie yaha prasiddha sUkti hai-"sukhaM hi jagatAmekaM kAmyaM dharmeNa lbhyte|" mahAbhArata ke anta meM bhI yahI likhA hai| "are bhujA uThAkara maiM cillA rahA hU~, para koI bhI nahIM suntaa| dharma se hI artha aura kAma kI prAti hotI hai| taba tuma usakA AcaraNa kyoM nahIM karate ho " yogasUtra ke anusAra bhI puNya kI utpatti dharma ke sAtha hI hotI hai, yahI phalita hotA hai| jaise-dharma aura adharma-the klezamUla hai / ina mUlasahita klezAzaya kA paripAka hone para unake tIna phala hote hai jAti, Ayu aura bhog| ye do prakAra ke hai-"sukhada aura duHkhd| jinakA hetu puNya hotA hai, be sukhada aura jinakA hetu pApa hotA hai, ke duHkhada hote haiN|" isase phalita Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 141 yahI hotA hai ki maharSi pataMjali ne bhI puNya-pApa kI svatantra utpatti nahIM mAnI hai| jaina vicAroM ke sAtha unheM toleM to koI antara nahIM AtA / tulanA ke lie dekheM : jaina 1 zraruva zubhayoga azubha yoga T 1 puNya pApa vedanIya nAma gotra zrAyu pAtaMjala yoga 1 kleza mUla dharma 1 puNya jAti Ayu bhoga dharma pAya zrAyu jAti vedanIya nAma gotra zrAyu bhoga kundakundAcArya ne zuddha- dRSTi kI apekSA pratikramaNa (grAtmAlocana), prAyazcitta ko puNyabandha kA hetu hone ke kAraNa viSa kahA hai 10 1 zrAcArya bhikSu ne kahA hai- "puNya kI icchA karane se pApa kA bandha hotA hai " " zrAgama kahate haiM-" ihaloka, paraloka, pUjA- zlAghA Adi ke lie dharma mata karo, kevala Atma-zuddhi ke lie karo 12 / " yahI bAta bedAnta ke zrAcAyoM ne kahI hai ki "mokSArthI ko kAmya aura niSiddha karma meM pravRtta nahIM honA cAhie 3 " kyoMki Atma-sAdhaka kA lakSya mokSa hotA hai aura puNya saMsAra bhramaNa ke hetu haiM / bhagavAn mahAvIra ne kahA hai- "puNya aura pApa ina I donoM ke kSaya se mukti milatI hai 4 / " "jIva zubha aura azubha karmoM ke dvArA saMsAra meM paribhramaNa karatA hai 15 gItA bhI yahIM kahatI hai- "buddhimAn 1 - jAti jaina paribhASA meM nAma karma kI eka prakRti ke sAtha usakI tulanA hotI hai| -bhoga- vedanIya / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] jaina darzana ke maulika tattva 16 97 sukRta aura duSkRta donoM ko chor3a detA hai / " "Asana saMsAra kA hetu hai aura saMvara mokSa kA, jainI dRSTi kA basa yahI sAra hai / " zrabhayadevasUri ne sthAnAMga kI TIkA meM zrAstava, bandha, puNya aura pApa ko saMsAra bhramaNa ke hetu kahA hai 18 1 AcArya bhikSu ne ise yoM samajhAyA hai ki "puNya se bhoga milate haiM, jo puNya kI icchA karatA hai, vaha bhogoM kI icchA karatA hai " / bhoga kI icchA se saMsAra bar3hatA hai / 1 isakA nigamana yoM honA cAhie ki yogI avasthA (pUrNa samAdhi - dazA ) se pUrva satpravRtti ke sAtha puNya-bandha anivArya rUpa se hotA hai| phira bhI puNya kI icchA se koI bhI satpravRtti nahIM karanI caahie| pratyeka satpravRtti kA lakSya honA cAhie - mokSa - zrAtma vikAsa / bhAratIya darzanoM kA vahI carama lakSya hai / laukika abhyudaya dharma kA zrAnusaMgika phala hai-dharma ke sAtha apane zrApa phalane vAlA hai| yaha zAzvatika yA carama lakSya nahIM hai| isI siddhAnta ko lekara kaI vyakti bhAratIya darzanoM para yaha AkSepa karate haiM ki unhoMne laukika abhyudaya kI nitAnta upekSA kI, para sahI artha meM bAta yaha nahIM hai Upara kI paMktiyoM kA vivecana dhArmika dRSTikoNa kA hai, laukika vRttiyoM meM rahane vAle abhyudaya kI sarvathA upekSA kara hI kaise sakate haiN| hAM phirabhI bhAratIya ekAnta- bhautikatA se bahuta bace haiN| unhoMne preya aura zreya ko eka nahIM mAnA 100 / abhyudaya ko hI saba kucha mAnane vAle bhautikavAdiyoM ne yuga ko kitanA jaTila banA diyA, ise kauna anubhava nahIM karatA / udIraNA-yogya karma 1 gautama ne pUchA- bhagavan ! jIva udIrNa ( karma-pudgaloM ) kI udIraNA karatA hai / anudIrNa ( karma - pudgaloM ) kI udIraNA karatA hai ? anudIrNa, kintu udIraNA bhavya ( karma - pudgaloM ) kI udIraNA karatA hai ? athavA udayAnantara pazcAt kRta ( karma pudgaloM ) kI udIraNA karatA hai ? bhagavAn ne kahA- gautama ! jIva udIraNa kI udIyA nahIM karatA, anudIrNa kI udIraNA nahIM karatA, anudIrNa, kintu udIraNA bhavya kI udIraNA karatA hai| udayAnantara pazcAt kRtaM karma kI ubIraNA nahIM karatA 101 / 1- uIrita ( udIrNa udIraNA ki.ye hue ) karma: puloM kI phira se Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 143. " udIraNA kare to usa ( udIraNA ) kI kahIM bhI parisamAti nahIM hotI / isalie udIrNa kI udIraNA kA niSedha kiyA gayA hai| 2 - jina karma- pudgaloM kI udIraNA sudUra bhaviSya meM hone vAlI hai, athavA jinakI udIraNA nahIM ho hone vAlI hai, una anudIrNa karma pudgaloM kI bhI udIraNA nahIM ho sakatI / 3- jo karma- pudgala udaya meM A cuke ( udayAnantara pazcAt kRta ), ve sAmarthyahIna bana gae, isalie unakI bhI udIraNA nahIM hotI / 4 - jo karma-pudagala vartamAna meM udIraNA-yogya ( zranudIrNa- udIraNA bhavya ) haiM, unhIMkI udIraNA hotI hai / udIraNA kA hetu puruSArtha karma ke kAla-prAsa udaya ( svAbhAvika udaya ) meM nae puruSArtha kI AvazyakatA nahIM hotI / bandha-sthiti pUrI hotI hai, karma-pudgala apane Apa udaya meM A jAte haiN| udIraNA dvArA unheM sthiti-kSaya se pahale udaya meM lAyA jAtA hai| isalie isameM vizeSa prayatna yA puruSArtha kI AvazyakatA hotI hai / gautama ne pUchA - "bhagavan! anudIrNa, udIraNA bhavya ( karma- pudgaloM ) kI jo udIraNA hotI hai, vaha utthAna, karma, bala, vIrya puruSakAra aura parAkrama ke dvArA hotI hai athavA anutthAna, karma, abala, aura vIrya, puruSakAra aparAkrama ke dvArA ?" bhagavAn ne kahA - " gautama / jIva utthAna Adi ke dvArA anudI, udIraNA bhavya ( karma-pudgaloM ) kI udIraNA karatA hai, kintu anutthAna Adi ke dvArA udIraNA nahIM karatA 10" yaha bhAgya aura puruSArtha kA samanvaya hai / puruSArtha dvArA karma meM parivartana kiyA jA sakatA hai, yaha spaSTa hai| udIraka puruSArtha ke do rUpa :-- karma kI udIraNA 'karaNa' ke dvArA hotI hai| karaNa kA artha hai 'yoga' / yoga ke tIna prakAra haiM- (1) zArIrika vyApAra ( 2 ) vAcika vyApAra (3) mAnasika vyApAra / utthAna Adi inhIM ke prakAra hai, yoga zubha aura Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] jaina darzana ke maulika tattva zubha donoM prakAra kA hotA hai| zrAkhava catuSTaya-rahita yoga zubha aura AsavacatuSTaya sahita yoga azubha | zubha yoga tapasyA hai| sat pravRtti hai / vaha udIraNA kA hetu hai / krodha, mAna, mAyA, aura lobha kI pravRtti azubha yoga hai| usase bhI udIraNA hotI hai 103 | puruSArtha bhAgya ko badala sakatA hai vartamAna kI dRSTi se puruSArthaM abandhya kabhI nahIM hotA / atIta kI dRSTi se usakA mahattva hai bhI aura nahIM bhI / vartamAna kA puruSArthaM atIta ke puruSArtha se durbala hotA hai to vaha atIta ke puruSArtha ko anyathA nahIM kara sakatA / vartamAna kA puruSArthaM atIta ke puruSArtha se prabala hotA hai to vaha atIta ke puruSArtha ko anyathA bhI kara sakatA hai / karma kI bandhana aura udaya --ye do hI avasthAeM hotI to karmoM kA bandha hotA aura vedanA ke bAda ve nivIrya ho zrAtmA se alaga ho jaate| parivartana ko koI avakAza nahIM milatA / karma kI avasthAeM ina do ke atirikta aura bhI haiM ( 1 ) apavartanA ke dvArA karma sthiti kA alpIkaraNa ( sthitighAta ) aura rasa kA mandIkaraNa ( rasa ghAta ) hotA hai / (2) udvartanA ke dvArA karma-sthiti kA dIrghIkaraNa aura rasa kA tIbrIkaraNa hotA hai / (3) udIraNA ke dvArA lambe samaya ke bAda tIvra bhAva se udaya meM Ane bAle karma tatkAla aura manda-bhAva se udaya meM A jAte haiN| 1 ( 4 ) eka karma zubha hotA hai aura usakA vipAka bhI zubha hotA hai| eka karma zubha hotA hai, usakA vipAka azubha hotA hai| eka karma azubha hotA hai, usakA vipAka zubha hotA hai| eka karma azubha hotA hai aura usakA vipAka bhI azubha hotA hai 104 / jo karma zubha rUpa meM hI baMdhatA hai aura zubha rUpa meM hI udita hotA hai, vaha zubha aura zubha- vipAka vAlA hotA hai| azubha rUpa meM udita hotA hai, vaha zubha jo karma azubha rUpa meM bandhatA hai aura zubha rUpa meM udita hotA hai, vaha azubha aura zubha- vipAka bAlA hotA hai| jo jo karma zubha rUpa meM bamdhatA hai aura aura azubha vipAka vAlA hotA hai| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... jaina darzana ke maulika tatva [15 karma azubha rUpa meM bandhatA hai aura azubha rUpa meM hI udita hotA hai, vaha azubha aura azubha-vipAka vAlA hotA hai| karma ke bandha aura udaya meM jo yaha antara AtA hai, usakA kAraNa saMkramaNa (badhyamAna karma meM karmAntara kA praveza) hai| jisa adhyavasAya se jIva karma-prakRti kA bandha karatA hai, usakI tIktA ke kAraNa vaha pUrva-baddha sajAtIya prakRti ke dalikoM ko vadhyamAna prakRti ke dalikoM ke sAtha saMkrAnta kara detA hai, pariNata yA parivartita kara detA hai vaha saMkramaNa hai| saMkramaNa ke cAra prakAra haiM-(1) prakRti-saMkrama (2) sthiti saMkrama (3) anubhAva saMkrama (1) pradeza-saMkrama 105 // prakRti saMkrama se pahale bandhI huI prakRti (karma-svabhAva) vartamAna meM baMdhane vAlI prakRti ke rUpa meM badala jAtI hai| isI prakAra sthiti, anubhAva aura pradeza kA parivartana hotA hai| ye cAroM--(apavartana, udvartana, udIraNA aura saMkramaNa ) udayAvalikA ( udaya kSaNa ) ye bahirbhUta karma-pudgaloM ke hI hote haiN| udayAvalikA meM praviSTa karma-pudgala ke udaya meM koI parivartana nahIM hotaa| anudita karma ke udaya meM parivartana hotA hai| puruSArtha ke siddhAnta kA yahI dhruva zrAdhAra hai| yadi yaha nahIM hotA to korA niyativAda hI hotaa| vedanA gautama-bhagavan ! anyayUthika kahate hai-saba jIva evambhUta bedanA (jaise karma bAdhA vaise hI ) bhogate haiM-yaha kaise hai ? __ bhagavAn gautama ! anyayUthika jI ekAnta kahate haiM, vaha mithyA hai| maiM yUM kahatA hU~-kaI jIva evambhUta-vedanA bhogate haiM aura kaI an-evambhUta vedanA bhI bhogate haiN| gautama-bhagavan ! yaha kaise ? bhagavAna-gauvama ! jo jIva kiye hue karmoM ke anusAra hI vedanA bhogate haiM, ve evambhUta vedanA bhogate haiM aura jo jIva kie hue karmoM se anyathA bhI vedanA bhogate haiM ve an-evambhUta vedanA bhogate hai." Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146) jaina darzana ke maulika tattva kAla-nirNaya usa kAla aura usa samaya kI bAta hai-bhagavAn rAjagRha ke (IzAnakoNavatI) guNazIlaka nAma ke caitya (vyantarAyatana) meM samavasta hue| pariSad ekatrita huii| bhagavAn ne dharma-dezanA kii| pariSad calI gii| ' usa samaya bhagavAna ke jyeSTha antevAsI indrabhUti gautama ko zraddhA, saMzaya yA kutUhala utpanna huaa| ve bhagavAn ke pAsa paae| vandanA-namaskAra kara na ati dUra aura na ati nikaTa baiThakara vinayapUrvaka bole-bhagavan ! nairayika jIva kitane prakAra ke pudgaloM kA meda aura udIraNA karate haiM ? bhagavAn ne kahA-gautama ! nairayika jIva karma-dravya-vargaNA ( karma-pudgala sajAtIya-samUha ) kI apekSA aNu aura bAhya (sUkSma aura sthUla ) ina do prakAra ke pudgaloM kA bheda aura udIraNA karate haiN| isI prakAra bheva, caya, upacaya, vedanA, nirjarA, apavartana, saMkramaNa, nidhatti aura nikAcana karate haiM 101 ___ gaitama-bhagavan ! nairayika jIva taijasa aura kArmaNa (karma samUha ) pudgaloM kA grahaNa atIta kAla meM karate haiM ? pratyutpanna kAla meM ? yA anAgata (bhaviSya ) kAla meM? bhagavAn gautama ! nairayika taijasa aura kArmaNa pudgaloM kA grahaNa atIta kAla meM nahIM karate, vartamAna kAla meM karate haiM, anAgata kAla meM bhI nahIM krte| gautama-bhagavan ! nairayika jIva atIta meM grahaNa kie hue taijasa aura kArmaNa pudgaloM kI udIraNA karate haiN| pratyutpanna meM grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM kI ? yA grahaNa samaya puraskRta (vartamAna se agale samaya meM grahaNa kiye jAne vAle ) pudgaloM kI? __ bhagavAn gautama ! ve atIta kAla meM grahaNa kie hue pudgaloM kI udIraNA karate haiM, na pratyutpanna kAla meM grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM kI udIraNA karate haiM aura na grahaNa samaya puraskRta pudgaloM kI bhii| isI prakAra medanA aura nirjarA bhI atIta kAla meM gRhIta pudgaloM kI hotI hai| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jaina darzana ke maulika tatva [ 140 nirja saMyama kA aMtima pariNAma biyoga hai| AtmA aura paramANu-ve donoM minna haiN| viyoga meM zrAtmA zrAtmA hai aura paramANu paramANu / inakA saMyoga hotA hai, AtmA rUpI kahalAtI hai aura paramANu karma / karma-prAyompa paramANu zrAtmA se cipaTa karma bana jAte haiN| usa para apanA prabhAva DAlane ke bAda ve akarma bana jAte haiM, akarma banate hI ve zrAtmA se bilaga ho jAte haiN| isa bilagAva kI dazA kA nAma hai --nirjarA / nirjarA kamoM kI hotI hai--yaha aupacArika satya hai| vastu satya yaha hai ki karmoM kI vedanA - anubhUti hotI hai, nirjara] nahIM hotii| nirjarA akarma kI hotI hai / vedanA ke bAda karma-paramANutroM kA karmatva naSTa ho jAtA hai, phira nirjarA hotI hai 108 1 / koI phala DAlI para paka kara TUTatA hai, aura kisI phala ko prayana se pakAyA jAtA hai / pakate donoM haiM, kintu pakane kI prakriyA donoM kI bhinna hai| jo sahaja gati se pakatA hai, usakA pAka-kAla lambA hotA hai aura jo prayatna - se pakatA hai, usakA pAka - kAla choTA ho jAtA hai| karma kA paripAka bhI ThIka isI prakAra hotA hai| nizcita kAla maryAdA se jo karma paripAka hotA hai, Best fnarjarA ko fapAkI nirjarA kahA jAtA hai| yaha zrahetuka nirjarA hai isake lie koI nayA prayakSa nahIM karanA par3atA, hotA hai aura na adharma / 1 isalie isakA hetu na dharma nizcita kAla maryAdA se pahale zubha yoga ke vyApAra se karma kA paripAka hokara jo nirjarA hotI hai, use zravipAkI nirjarA kahA jAtA hai / yaha sahetuka nirjarA hai| isakA hetu zubha prayatna hai / vaha dharma hai| dharma-hetuka nirjarA nava-tattvoM meM sAtavAM tattva hai| mokSa isIkA utkRSTa rUpa hai| karma kI pUrNa nirjarA ( bilaya ) jo hai, vahI mokSa hai| karma kA apUrNa vilaya nirjarA hai| donoM meM mAtrA bheda hai, svarUpa meda nahIM / nirjarA kA artha hai--- 1 vikAsa yA svabhAvodaya 109 / zramedopacAra kI dRSTi se svabhAvodaya ke areit ko bhI nirjarA kahA jAtA hai " / isake bAraha prakAra isI dRSTi zrAdhAra para kiye gaye hai 111 / isake sakAma aura kAma- ina do medoM kA -AtmA kA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 jaina darzana ke maulika tattva AdhAra bhI yahI dRSTi hai / 11 / vastutaH sakAma aura akAma tapa hotA hai, nirjarA nhiiN| nirjarA Atma-zuddhi hai| usameM mAtrA kA tAratamya hotA hai, kintu svarUpa kA bheda nahIM hotaa| AtmA svatantra hai yA karma ke adhIna karma kI mukhya do avasthAeM hai-bandha aura udy| dUsare zabdoM meM grahaNa aura phala / "karma grahaNa karane meM jIva svatantra hai aura usakA phala bhogane meM paratantra / jaise koI vyakti vRkSa para car3hatA hai, vaha car3hane meM svatantra haiicchAnusAra car3hatA hai| pramAdavaza gira jAe to vaha girane meM svataMtra nahIM hai|" icchA se giranA nahIM cAhatA, phirabhI gira jAtA hai, isaliye girane meM paratantra hai| isI prakAra viSa khAne meM svatantra hai aura usakA pariNAma bhogane meM paratantra / eka rogI vyakti bhI gariSTha se gariSTha padArtha khA sakatA hai, kintu usake phalasvarUpa hone vAle ajIrNa se nahIM baca sktaa| karma-phala bhogane meM jIva svatantra hai, yaha kathana prAyika hai| kahIM-kahIM jIva usameM svatantra bhI hote haiN| jIva aura karma kA saMgharNa calatA rahatA hai 114 / jIva ke kAla Adi labdhiyoM kI anukUlatA hotI hai, taba vaha kamoM ko pachAr3a detA hai aura karmoM kI bahulatA hotI hai, taba jIva unase daba jAnA hai| isalie yaha mAnanA hotA hai ki kahIM jIva kama ke adhIna hai aura kahIM kama jIva ke adhIna'15 karma do prakAra ke hote haiM-(1) nikAcita-jinakA vipAka anyathA nahIM ho sktaa| (2) dalika-jinakA vipAka anyathA bhI ho sakatA hai| sopakrama-jo karma upacAra sAdhya hotA hai| nirUpakrama-jisakA koI pratikAra nahIM hotA, jisakA udaya anyathA nahIM ho sktaa| nikAcita karmodaya kI apekSA jIva karma ke adhIna hI hotA hai| dalika kI apekSA donoM vAte haiM-jahA~ jIva usako anyathA karane ke lie koI prayatna nahIM karatA, vahA~ vaha usa karma ke adhIna hotA hai aura jahA~ jIva prabala dhRti, manobala, zarIrabala Adi sAmagrI kI sahAyatA se satprayatna karatA hai, vahA~ karma usake adhIna hotA hai| udayakAla se pUrva karma ko udaya meM lA, tor3a DAlanA, usakI sthiti aura rasa ko manda kara denA, yaha saba isI sthiti meM ho sakatA hai| yadi yaha na hotA to tapasyA karane kA koI artha hI nahIM Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva . .. (149 rhtaa| pahale bandhe hue karmoM kI sthiti aura phala-zakti naSTa kara, unheM zIna tor3a DAlane ke lie hI tapasyA kI jAtI hai| pAtaMjalayoga bhASya meM bhI adRSTa-janma-vedanIya karma kI tIna gatiyAM batAI hai / unameM "kaI karma binA phala diye hI prAyazcitta Adi ke dvArA naSTa ho jAte haiN|" eka gati yaha hai| isIko jaina-dRSTi meM udIraNA kahA hai| karma-mukti kI prakriyA ___ karma-paramANuoM ke vikarSaNa ke sAtha-sAtha dUsare karma-paramANuoM kA zrAkarSaNa hotA rahatA hai| kintu isase mukti hone meM koI bAdhA nahIM aatii| karma-sambandha ke pradhAna sAdhana do hai-kaSAya aura yoga / kaSAya prabala hotA hai, taba karma-paramANu AtmA ke sAtha adhika kAla taka cipake rahate haiM aura tIvra phala dete haiN| kaSAya ke manda hote hI unakI sthiti kama aura phalazakti manda ho jAtI hai| ___ jyoM-jyoM kaSAya manda hotA hai, tyo tyoM nirjarA adhika hotI hai aura puNya kA bandha zithila hotA jAtA hai| vItarAga ke sirpha do samaya kI sthiti kA bandha hotA hai| pahale kSaNa meM karma-paramANu usake sAtha sambandha karate haiM, dUsare kSaNa meM bhoga lie jAte haiM aura tIsare kSaNa meM ve unase bichur3a jAte haiN| caudahavIM bhUmikA meM mana, vANI aura zarIra kI sArI prakriyAeM ruka jAtI hai| vahA~ kevala pUrva-saMcita karma kA nirjaraNa hotA hai, naye karma kA bandha nahIM hotaa| abandha-dazA meM prAtmA zeSa karmoM ko khapA mukta ho jAtA hai| kucha vyakti alpa aura alpatara aura kucha eka mahat aura mahattara karmasaMcaya ko lie hue janma lete haiM / unakI sAdhanA kA krama aura kAla bhI usIke anurUpa hotA hai / jaise-alpakarma-pratyayAt-alpa tapa, alpa vedanA, dIrgha pravajyA (sAdhanA kAla)-bharata cakaktIvat / alpatara karma-pratyayAt-alpa tapa, alpa vedanA, alpatara prvrjyaamrudevaavt| - mahatkarma pratyayAt-pora tapa, pora vedanA, aspa prajyA -raajkumaarvt| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] jaina darzana ke maulika tatva mahattarakama pratyayAt-poratara tapa, ghoratara vedanA, vItara pravajyAsanatkumAravat // 1 anAdi kA anta kaise? jo anAdi hotA hai, usakA anta nahIM hotA, aisI dazA meM anAdikAlIna karma-sambandha kA anta kaise ho sakatA hai ? yaha ThIka, kintu isameM bahuta kucha samajhane jaisA hai| anAdi kA anta nahIM hotA, yaha sAmudAyika niyama hai aura jAti se sambandha rakhatA hai| vyakti-vizeSa para yaha lAgU nahIM bhI hotaa| prAgabhAva anAdi hai, phira bhI usakA anta hotA hai| svarNa aura mRttikA kA, pI, aura dUdha kA sambandha anAdi hai, phira bhI ve pRthaka hote haiN| aise hI AtmA aura karma ke anAdi-sambandha kA anta hotA hai| yaha dhyAna rahe ki isakA sambandha pravAha kI apekSA anAdi hai, vyaktizaH nhiiN| AtmA se jitane karma pudgala cipaTate haiM, ve saba avadhi sahita hote haiN| koI bhI eka karma anAdikAla se AtmA ke sAtha ghula milakara nahIM rhtaa| zrAtmA mokSocita sAmagrI pA, anAsava bana jAtI hai, taba naye kamoM kA pravAha eka jAtA hai, saMcita karma tapasyA dvArA TUTa jAte haiM, AtmA mukta bana jAtI hai| lezyA lezyA kA artha hai-pudgala dravya ke saMsarga se utpanna hone vAlA jIva kA adhyavasAya-pariNAma, vicaar| AtmA cetana hai, jar3asvarUpa se sarvathA pRthaka hai, phira bhI saMsAra-dazA meM isakA jar3adravya ( pudagala) ke sAtha gaharA saMsarga rahatA hai, isIlie jar3a vyajanya pariNAmoM kA jIva para asara hue binA nahIM rhtaa| jina pudgaloM se jIva ke vicAra prabhAvita hote haiM, ve bhI dravya-lezyA kahalAte haiN| dravya-lezyAeM paudgalika hai, isalie inameM varNa, gandha, rasa aura sparza hote haiN| lezyAoM kA nAmakaraNa dravya-lezyAoM ke raMga ke prAcAra para hunA hai, jaise kRSNa-lezyA, nIla lezyA Adi-Adi / pahalI tIna lezyAeM aprazasta lezyAeM haiN| inake varNa Adi cAroM guNa azubha hote haiN| uttaravatI sIna lezyAoM ke varga prAdi cAroM zubha hote haiM, isalie ve prazasta hotI hai| khAna-pAna, sthAna aura bAharI vAtAvaraNa evaM vAyumaNDala kA zarIra aura mana para asara hotA hai, yaha prAyaH mammata-sI bAta hai| jaisA bhanna pezA mana' Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [151 yaha ukti bhI nirAdhAra nahIM hai| zarIra aura mana donoM parasparAneca hai| inameM eka dUsare kI kriyA kA eka dUsare para asara hue binA nahIM rahatA / "jallekhAi dambAi zrAdigranti talkese pariNAme bhavA 1911 jisa lezyA ke dravya grahaNa kiye jAte haiM, usI lezyA kA pariNAma ho jAtA hai / isa Agama vAkya se ukta viSaya kI puSTi hotI hai / vyAvahArika jagat meM mI yahI bAta pAte haiM / prAkRtika cikitsA praNAlI meM mAnasa-rogI ko sudhArane ke lie vibhinna raMgoM kI kiraNoM kA yA vibhinna raMgoM kI botaloM ke jaloM kA prayoga kiyA jAtA hai| yoga-praNAlI meM pRthvI, jala Adi tattvoM ke raMgoM ke parivartana ke anusAra mAnasa parivartana kA krama batalAyA hai| } isa pUrvokta vivecana se itanA to spaSTa ho jAtA hai ki dravya -lezyA ke sAtha bhAva - lezyA kA gaharA sambandha hai / kintu yaha spaSTa nahIM hotA ki dravyalezyA ke grahaNa kA kyA kAraNa hai ? yadi bhAva lezyA ko usakA kAraNa mAneM to usakA artha hotA hai--bhAva-lezyA ke anurUpa dravya- lezyA, na ki dravyalezyA ke anurUpa bhAva-lezyA / Upara kI paMktiyoM meM yaha batAyA gayA hai ki dravya - lezyA ke anurUpa bhAva-lezyA hotI hai| yaha eka jaTila prazna hai| isake samAdhAna ke lie hameM lezyA kI utpatti para dhyAna denA hogA / bhAva-lezyA yAnI dravya - lezyA ke sAhAyya se hone vAle AtmA ke pariNAma kI utpatti do prakAra se hotI hai-moha-karma ke udaya se tathA usake upazama, kSaya yA kSayopazama se 120 | zradayika bhAva- lezyAeM burI ( zraprazasta ) hotI hai aura aupazamika, kSAyika yA kSayopazamika lezyAeM bhalI ( prazasta ) hotI haiM / kRSNa, nIla aura kApota -- ye tIna prazasta aura teja, padma evaM zukla --ye tIna prazasta lezyAeM haiN| prajJApanA meM kahA hai- "to duggai gAmini zro, tazrI suggai gAmiNizra 1121. -arthAt pahalI tIna lezyAeM bure zradhyabasAyabAlI haiM, isalie ve durgati kI hetu haiN| uttaravartI tIna lezyAe bhale adhyavasAyabAlI haiM, isalie ve sugati kI hetu haiN| uttarAdhyayana meM inako adharma lezyA aura dharmalezyA bhI kahA hai- " kiehA nIlA kAU, tiriNa vi emAo ahammalesAco |......teuu pamhA sukkAe, tiviNa bi eyAo dhamma letAo" " kRSNa, nIla aura kampota- ye tIna adharma pAe haiM aura tejaH, pasa evaM zuk 0123 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] jaina darzana ke maulika tattva ye tIna dharma -lezyAe haiN| ukta prakaraNa se hama isa niSkarSa para pahuMca sakate haiM ki AtmA ke bhale aura bure adhyavasAya ( bhAva-lezyA ) hone kA mUla kAraNa moha kA abhAva ( pUrNa yA apUrNa) yA bhAva hai| kRSNa Adi pudgala dravya bhale-bure zradhyavasAyoM ke sahakArI kAraNa banate haiN| tAtparya yaha hai ki mAtra kAle, nIle Adi pudgaloM se hI AtmA ke pariNAma bure-bhale nahIM banate 1 paribhASA ke zabdoM meM kaheM to sirpha dravya lezyA ke anurUpa hI bhAva- lezyA nahIM banatI / moha kA bhAva prabhAva tathA dravya lezyA-ina donoM ke kAraNa AtmA ke bure yA bhale pariNAma banate haiN| dravya lezyAtroM ke sparza, rasa, gandha aura varNa * jAnane ke lie dekho yantra | lezyA varNa kRSNa nIla kApota tejas padma zukla rasa kAjala ke samAna nIma se ananta kAlA guNa kaTu nIlama ke samAna soMTha se ananta nIlA guNa tIkSNa kabUtara ke gale ke kacce Ama ke rasa samAna raMga anantaguNatikta hiMgula - sindUra ke pake grAma ke rasa se samAna rakta haldI ke samAna pIlA ananta guNa madhura madhu se ananta guNa miSTa gandha mRta sarpa kI gandha se ananta guNa aniSTa gNdh| surabhi - kusama kI gandha se sparza gAya kI jIbha se ananta guNa karkaza navanIta makkhana se ananta guNa zaMkha ke samAna misarI se ananta ananta guNa guNa miSTa iSTa gandha sukumAra prajJApanA kA 17 vAM jainetara granthoM meM sapheda lezyAkI vizeSa jAnakArI ke lie pada aura uttarAdhyayana kA 34 vA adhyayana draSTavya hai| mI karma kI vizuddhi yA varNa ke AdhAra para jIvoM kI kaI avasthAe' batalAI haiN| tulanA ke lie dekho mahAbhArata parva 12-286 / pAtaJjalayoga meM varNita karma kI kRSNa zukra-kRSNa, zukra aura azuddha-akRSNa-ye cAra jAtiyAM mAna Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva lezyA kI zreNI meM AtI hai / sAMkhyadarzana'34 tathA zvetAzvataropaniSad meM rajaH, sattva aura tamoguNa ko lohita, zukra aura kRSNa kahA gayA hai 125 // yaha dravya-lezyA kA rUpa hai| rajoguNa mana ko moharaMjita karatA hai, isalie vaha lohita hai| satva guNa se mana malarahita hotA hai, isalie vaha zukra hai| tamo guNa zAna ko zrAvRta karatA hai, isalie vaha kRSNa hai| karma ke saMyoga aura viyoga se hone vAlI AdhyAtmika vikAsa aura hAsa kI --- - - rekhAeM isa viznameM jo kucha hai, vaha hotA rahatA hai| 'honA' vastu kA svabhAva hai| 'nahIM honA' aimA jo hai, vaha vastu hI nahIM hai / vastueM tIna prakAra kI hai (1) acetana aura amUrta-dharma, adharma, AkAza, kAla / (2) , , muurt-pudgl|| (3) caMtana aura amuurt-jiiv|| pahalI prakAra kI vastuoM kA honA-pariNAmataH svAbhAvika hI hotA hai aura vaha satat pravahamAna rahatA hai| ___pudgala meM svAbhAvika pariNamana ke atirikta jIva-kRta prAyogika pariNamana bhI hotA hai| use ajIbAMdaya-niSpanna kahA jAtA hai 12 // zarIra aura usake prayoga meM pariNata pudgala varNa, gandha, rasa aura sparza-ye ajIvodaya-niSpanna haiN| yaha jitanA dRzya saMsAra hai, vaha saba yA to jIvat zarIra hai yA jIva-mukta zarIra / jIva meM svAbhAvika aura pudgalakRta prAyogika pariNamana hotA hai| svAbhAvika pariNamana ajIva aura jIva donoM meM mamarUpa hotA hai| pudgala meM jIvakRta parivartana hotA hai, vaha kevala usake saMsthAna prAkAra kA hotA hai| vaha caMtanAzIla nahIM, isalie isase usake vikAsa hAsa, unnati-avanati kA krama nahIM bntaa| pudgalakRta jaivika parivartana para Atmika vikAsa-hAsa, pAroha-patana kA krama aklambita rahatA hai| isI prakAra usase nAnAvidha avasthAeM aura anubhUtiyAM banatI haiN| vaha dArzanika cintana kA eka maulika viSaya bana jAtA hai| jaina darzana ne isa AdhyAtmika parivartana kI cAra zreNiyAM nirdhArita kI hai Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] jaina darzana ke maulika tattva (1) baudavika (2) aupazAmaka (3) kSAyika (4) bAyopazamika / bAharI pudgaloM ke saMyoga-viyoga se asaMkhya-ananta avasthAeM banatI haiN| para ve jIva para aAntarika asara nahIM DAlatI, isalie unakI mImAMsA bhautika-zAstra yA zarIra-zAstra taka hI sImita raha jAtI haiN| yaha mImAMsA AtmA dvArA svIkRta kiye gaye karma-pudgaloM ke saMyoga-viyoga kI hai| jIvasaMdhuka karma-paramANuoM ke paripAka yA udaya se jIva meM ye avasthAeM hotI haiM:___ gati-naraka, tiryeca, manuSya va deva / * kAya-pRthvIkAya, apakAya, tejasa kAya, vAyu kAya, vanaspatikAya, asa kaay| kaSAya-krodha, mAna, mAyA, lobha / veda-strI, puruSa, npuNsk| lezyA-kRSNa, nIla, kApota, tejas, padma, zukla prAdi-Adi 127 // karmatriyoga ke tIna rUpa hai-upazama, kSaya ( sarva-vilaya ) aura kSayopazama (aMza-vilaya ) / upazama kevala 'moha' kA hI hotA hai| usase (aupazamika) samyaka darzana va caritra-do avasyAeM banatI haiM 1581 kSaya sabhI karmoM kA hotA hai| dAyikamAva AtmA kA svabhAva hai| zrAvaraNa, vedanA, moha, Ayu, zarIra,gotra aura antarAya-ye karma kRta vaibhAvika avasthAeM haiN| inakA kSaya hone para AtmA kA svabhAvodaya hotA hai| phira AtmA nirAvaraNa, avedana, nirmoha, nirAyu, azarIra, agotra aura nirantarAya ho jAtA hai / zAnAtmaka cetanA ke AvAraka pudgaloM ke aMza-vilaya se hone vAle Atmika vikAsa kA krama isa prakAra hai-indriya-jJAna-mAnasa zAna-caudgalika vastuoM kA pratyakSa zAna / paribhASA ke zabdoM meM inakI prArambhika amedAtmaka-dazA ko darzana, uttaravatI yA vizleSaNAtmaka dazA ko zAna kahA jAtA hai| ye samyak dRSTi ke hI vo inheM jJAna aura mithyA dRSTi ke hoM to azAna kahA jAtA hai| moha ke aMza-vilaya se samyak bhadA aura samyaka prAcAra kA salIma vikAsa hotA hai| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 155 . antarAya ke aMza-bilaya se prAtma-vIrya kA sImita udaya hotA hai kSayopazama pATha karmoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya,-ye cAra karma ghAtI hai, aura zeSa cAra apaatii| pAtI karma Atma-guNoM kI sAkSAt dhAta karate haiN| inakI anubhAga-zakti kA sIdhA asara jIva ke zAna Adi guNoM para hosA hai, guNa-vikAsa rukatA hai| aghAtI karmoM kA sIdhA sambandha paudgalika dravyoM se hotA hai| inakI anubhAga-zakti kA jIva ke guNoM para sIdhA asara nahIM hotaa| aghAtI karmoM kA yA to udaya hotA hai yA kSaya sarvathA amAva / inake udaya se jIva kA paudgalika dravya se sambandha jur3A rahatA hai| inhIM ke udaya se AtmA 'amUrto'pi mUrta iva' rahatI hai| inake kSaya se jIva kA paudgalika dravya se sadA ke lie sarvathA sambandha TUTa jAtA hai| aura inakA kSaya mukta avasthA ke pahale kSaNa meM hotA hai / ghAtI karmoM ke udaya se jIva ke zAna, darzana, samyaktva-cAritra aura vIrya-zakti kA vikAsa rukA rahatA hai| bhira bhI ukta guNoM kA sarvAvaraNa nahIM hotA / jahA~ inakA ) ghAtika karmoM kA) udaya hotA hai, vahA~ abhAva bhii| yadi aisA na ho, AtmA ke guNa pUrNatayA Dhaka jAeM to jIva aura ajIva meM koI antara na rhe| isI zrAzaya se nandI meM kahA hai:"pUrNa jJAna kA anantavAM mAga tojIva mAtra ke anAvRta rahatA hai, yadi vaha bAta ho jAe to jIva ajIva bana jAe / megha kitanA hI gaharA ho, phira bhI cAMda aura sUraja kI prabhA kucha na kucha rahatI hai| yadi aisA na ho to rAta-dina kA vibhAga hI miTa jaae|" pAtI karma ke dalika do prakAra ke hote haiM - dezaghAtI aura sarvaghAtI / jisa karma-prakRti se AMzika guNoM kI ghAta hotI hai, vaha dezapAtI aura jo pUrNa guNoM kI ghAta kare, vaha srvghaatii| dezaghAtI karma ke spardhaka bhI do prakAra ke hote haiM-dezaghAtI spardhaka aura sarvaghAtI spardhaka / sarvaghAtI spardhakoM kA udaya rahane taka deza-guNa bhI pragaTa nahIM hote| isalie zrAtma-guNa kA yat kiJcit vikAsa hone meM bhI sarvaghAtI spardhakoM kA abhAva honA zrAvazyaka hai, cAhe vaha kSayarUpa ho yA upazamarUpa / jahA~ sarvaghAtI spardhakoM meM kucha kA kSaya aura kucha kA upazama rahatA hai aura dezaghAtI spardhakoM kA udaya rahatA hai, usa karma-avasthA ko kSayopazama kahate haiM / kSayopazama meM vipAkodaya nahIM hotA, Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] jaina darzana ke maulika tattva usakA abhiprAya yahI hai ki sarvaghAtI spardhakoM kA vipAkodaya nahIM rhtaa| dezaghAtI spardhakoM kA vipAkodaya guNoM ke pragaTa hone meM bAdhA nahIM ddaaltaa| isalie yahA~ usakI apekSA nahIM kI gii| kSayopazama kI kucheka rUpAntara ke sAtha tIna vyAkhyAeM hamAre sAmane zrAtI haiM-- (1) ghAtI karma kA vipAkodaya nahIM honA kSayopazama hai - isase mukhyatayA karma kI avasthA para prakAza par3atA hai / (2) udaya meM Aye hue ghAtI karma kA kSaya honA, upazama honA - vipAka rUpa se udaya meM na AnA, pradezodaya rahanA kSayopazama hai| isameM pradhAnatayA kSayopazama-dazA meM hone vAle karmodaya kA svarUpa spaSTa hotA hai / (3) sabaMghAtI spardhakoM kA kSaya honA / sattArUpa upazama honA tathA dezaghAtI spardhakoM kA udaya rahanA kSayopazama hai| isase prAdhAnyataH kSayopazama ke kArya - AvArakazakti ke niyamana kA bodha hotA hai / sArAMza saba kA yahI hai ki--jisa karma dazA meM kSaya, upazama aura udayaye tInoM bAteM mileM, vaha kSayopazama hai / athavA ghAtI karmoM kA jo prazika prabhAva hai---kSayayukta upazama hai, vaha kSayopazama hai| kSayopazama meM udaya rahatA avazya hai kintu usakA kSayopazama ke phala para koI asara nahIM hotA / isalie isa karma dazA ko kSaya upazama ina do zabdoM ke dvArA hI vyakta kiyA hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsa 150-102 jAtivAda manuSya jAti kI ekatA karma vipAka kRta uccatA-nIcatA jAti aura gotrakarma tattva dRSTi se jAti kI asAratA jAti-garva kA niSedha jAti-mada kA pariNAma jAti parivartanazIla hai| puruSa trivarga caturvarga ghRNA pApa se karo pApI se nahIM ? Page #166 -------------------------------------------------------------------------- Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtivAda maMtIti thaMmijjA, taM jAtimaraNa vA kulamaeNa vA / ( sthA0 1017-10) jo vyakti jAti aura kula kA garva karatA hai, apane Apako sabase UMcA mAnatA hai, vaha stabdha ho jAtA hai| liMgaM dehAbhitaM dRSTaM, deha evAtmano bhavaH / na mucyate bhavAttasmAt, te ye liMgakRtAgrahAH // jAtirdehAzritA dRSTA, deha evAtmano bhavaH / na mucyate bhavAttasmAt, te ye jAtikRtAmahAH || ( samAdhi0 87-88) jAti sAmAjika vyavasthA hai / vaha tAttvika vastu nahIM hai| jo jAti kA bAda lie hue hai, vaha mukta nahIM ho sakatA / zUdra aura brAhmaNa meM raMga aura AkRti kA meda nahIM jAna pdd'taa| donoM kI garbhAdhAna vidhi aura janma-paddhati bhI eka hai| gAya aura bhaiMsa meM jaise jAti-kRta meda' hai, vaise zUdra aura brAhmaNa meM nahIM hai| bIca jo jAti-kRta bheda hai, vaha parikalpita hai / manuSya jAti kI ekatA isalie manuSya-manuSya ke manuSya jAti eka hai| bhagavAn RSabhadeva rAjA nahIM bane, taba taka vaha eka hI rhii| ve rAjA bane, taba vaha do bhAgoM meM baMTa gaI jo vyakti rAjAbhita bane, ve kSatriya kahalAe aura zeSa zudra / / manuSya jAti ke tIna karma-kSetra kI ora manuSya jAti kI pragati ho rahI thii| agni kI utpati ne usameM eka nayA paricheda jor3a diyA / ani ne vaizya varga ko janma diyaa| lohAra, zilpI aura vinimaya kI dizA khulI bhAga bana ge| bhagavAn sAdhu bane / bharata cakravartI bnaa| maNDala sthApita kiyA / usake sadasya brAhmaNa khlaae| mAga ho gae / usane svAdhyAyazIla manuSya jAti ke bAra Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] jaina darzana ke maulika tattva yuga-parivartana ke sAtha-sAtha ina cAra varSoM ke saMyoga se aneka upavarNa va jAtiyAM bana gii| vaidika vicAra ke anusAra cAra varNa sRSTi-vidhAnasiddha hai| jaina-dRSTi ke anusAra ye naisargika nahIM haiN| inakA vargIkaraNa kriyA-bheda kI bhitti para huA hai| jainAcArya jAti ko vidhAna-siddha banAne kI aura muke, vaha vaidika prabhutva ke vAtAvaraNa se paidA hone vAlI samanvaya mukhI sthiti kA pariNAma hai / usI samaya jaina-paramparA meM spRzya'-aspRzya jaise vibhAga aura jAti ke zuddhIkaraNa Adi tattvoM ke bIja boye ge| jAtivAda ke khaNDana meM bhI jaina vidvAn bar3I tIvra gati se cale / para samaya kI mahimA samajhie-Aja vaha jaina samAja para chAyA huA hai| . karma-vipAka kRta uccatA-nIcatA uccatva aura nIcatva nahIM hotA, yaha abhimata nahIM hai| ve haiM, kintu canakA sambandha vyakti ke jIvana se hai, rata-paramparA se nhiiN| brAhmaNa-paramparA kA gola rakta-paramparA kA paryAyavAcI mAnA jAtA hai| jaina-paramparA meM goSa zaMmba kA vyavahAra (1) jAti (2) kula (3) bala (4) rUpa (5) tapa (6) lAbha (7) zruta (8) aizvarya-inake prakarSa aura apakarSa dazA sUcana ke lie huA hai| ___ gotra ke do bheda hai-uca aura niic| pUjya, sAmAnya tathA viziSTa bhyakti kA motra ucca aura apUjya, asamAnya tathA avaziSTa vyakti kA gotra nIca hotA hai| 'gotra' zabda kA yaha byApaka artha hai| yaha gotra karma se sambandhita hai| sAdhAraNatayA gotra kA artha hotA hai-'vaMza, kucha aura jAti / nirdhana, kurUpa aura buddhihIna vyakti bhI amuka kula yA jAti meM utpanna hone ke kAraNa bar3A mAnA jAe, satkAra aura sammAna pAe, yaha jAti thA kula-pratiSThA hai| isI kA nAma hai-ucca gotra / nIca gotra isakA pratipakSa hai| manuSya maca gotrI aura bIca hotrI zekoM prakAra ke puNya, sAmAnya tathA vA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina darzana ke maulika taya . jAti aura gotrama ' gotrakarma ke sAtha jAti kA sambandha jor3akara kaI jaina bhI yaha tarka upasthita karate haiM ki 'gotra karma ke uca aura nIca-ye do meda zAstroM meM batAe hai taba jaina ko jAtivAda kA samarthaka kyoM nahIM mAnA jAe ! unakA tarka gotra karma ke svarUpa ko na samajhane kA pariNAma hai " / gotra karma na to lokapracalita jAtiyoM kA paryAyavAcI zabda hai aura na vaha janmagata jAti se sambandha rakhatA hai| hAM, karma (AcAraparamparA ) gata jAti se paha kicit sambandhita hai, usI kAraNa yaha viSaya sandigdha banA ho athavA rAjasthAna, gujarAta zrAdi prAntoM meM kulagata jAti ko gota kahA jAtA hai, usa nAmasAmya se donoM ko-gota aura gotrakarma ko eka samajha liyA ho| kucha bhI ho yaha dhAraNA ThIka nahIM hai| 'gotra zabda' kI vyutpatti kaI prakAra se kI gaI hai| unameM adhikAMza kA tAtparya yaha hai ki jisa karma ke dvArA jIva mAnavIya, pUjanIya evaM satkArayogya tathA amAnanIya, apUjanIya evaM asatkArayogya bane, vaha gotrakarma hai| kahIM-kahIM ucca-nIca kula meM utpanna honA bhI goSa-karma kA phala batalAvA gayA hai, kintu yahA~ uca-nIca kula kA artha brAhmaNa yA zudra kA kula nhiiN| jo pratiSThita mAnA jAtA hai, vaha ucca kula hai aura jo pratiSThA-hIna hai, vaha nIca kula samRddhi kI apekSA bhI jainasUtroM meM kula ke uca-nIca-ye do maida batAye gae haiN| purAnI vyAkhyAoM meM jo ucca kula ke nAma ginAye haiM, ve Aja luptaprAya hai| ina tathyoM ko dekhate hue yaha nahIM kahA jA sakatA ki gotra karma manuSya-kalpita jAti kA prAmArI hai, usa para jhAbhita hai| yadi aisA mAnA jAe to deva, nAraka aura tiryaJcoM ke gotra-karma kI kyA vyAkhyA hogI, unameM yaha jAti-bheda kI kahanA hai hI nhiiN| hama itane ra kyoM jAeM, jina dezoM meM varNa-vyavasthA yA janmagata UMca-nIca kA bheda-bhAva nahIM hai, yahA~ gotrakarma kI paribhASA kyA hogI ! gotra karma saMsAra ke prANImAtra ke sAtha lagA huA hai| usakI dRSTi meM bhAratIya aura prabhAratIya kA sambandha nahIM hai| isa prasaMga meM goSa-karma kA phala kyA hai, isakI jAnakArI adhika upayukta hogii|. . . . . . .. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] jaina darzana ke maulika tattva 6 jIvAtmA ke paudgalika sukha-duHkha ke nimittabhUta cAra karma hai--vedanIya, nAma, gotra, aura zrAyuSya / inameM se pratyeka ke do-do bheda hote haiM -sAta benIya-asAta vedanIya, zubhanAma-azubhanAma, ubagotra nIcagotra, shubhshraayuashubhpraayu| manacAhe zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza milanA evaM sukhada mana, vANI aura zarIra kA prApta honA sAtavedanIya kA phala hai / asAtAvedanIya kA phala ThIka isake viparIta hai| zubha zrAyu karma kA phala hai - sukhapUrNa lambI Ayu aura azubha zrAyu karma kA phala hai - - zrochI zrAyu tathA duHkhamaya lambI Ayu / zubha aura azubha nAma honA kramazaH zubha aura azubha nAma karma - kA phala hai| jAti-viziSTatA, kula-viziSTatA, bala-viziSTatA, rUpa-viziSTatA, tapa - viziSTatA, zruta-viziSTatA, lAbha- viziSTatA aura aizvarya viziSTatA - ye prATha gotra-karma ke phala haiM / nIca gotra karma ke phala ThIka isake viparIta haiN| gotra-karma ke phaloM para dRSTi DAlane se sahaja patA laga jAtA hai ki gotra-karma vyakti vyakti se sambandha rakhatA hai, kisI samUha se nhiiN| eka vyakti meM bhI AThoM prakRtiyAM 'uccagotra' kI hI hoM yA 'nIcagotra' kI hI hoM, yaha bhI koI niyama nahIM / eka vyakti rUpa aura bala se rahita hai, phira bhI apane karma se satkAra - yogya aura pratiSThA prApta hai to mAnanA hogA ki vaha jAti se uccagotra-karma bhoga rahA hai aura rUpa tathA bala se nIca gotrakarma / eka vyakti ke eka hI jIvana meM jaise nyUnAdhika rUpa meM sAta vedanIya aura asAta vedanIya kA udaya hotA rahatA hai, vaise hI ucca-nIca gotra kA bhI / isa sArI sthiti ke adhyayana ke pazcAt 'gotrakarma' aura 'loka- pracalita jAtiyAM' sarvathA pRthaka haiM, isameM koI sandeha nahIM rahatA / aba hameM gotra-karma ke phaloM meM ginAye gaye jAti aura kula para dUsarI dRSTi se vicAra karanA hai / yadyapi bahulatayA ina donoM kA artha vyavahAra siddha jAti aura kula se jor3A gayA hai phira bhI vastusthiti ko dekhate hue yaha kahanA par3atA hai ki yaha unakA vAstavika artha nahIM, kevala sthUla dRSTi se kiyA gayA vicAra yA bodha-sulabhatA ke liye prastuta kiyA gayA udAharaNamAtra hai / phira eka bAra usI bAta ko duharAnA hogA meM hai aura yotra-karma kA sambandha prANImAtra se hai| ki jAtibheda sirpha manuSyoM isalie usake phalarUpa meM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 1943 milanevAle jAti aura kula aise hone cAhie, jo prANImAtra se sambandha rakheM / isa dRSTi se dekhA jAe to jAti kA artha hotA hai--utpatti sthAna aura kula kA artha hotA hai--eka yoni meM utpanna hone vAle aneka varga" / ye ( jAtiyAM aura kula ) utane hI vyApaka hai jitanA ki gotra-karma / eka manuSya kA utpatti-sthAna, bar3A bhArI svastha aura puSTa hotA hai, dUsare kA bahuta rugNa aura durbl| isakA phalita yaha hotA hai-jAti kI apekSA 'uccagotra'-- viziSTa janma-sthAna, jAti kI apekSA 'nIca gotra' - nikRSTa janma-sthAna | janma-sthAna kA artha hotA hai--mAtRpakSa yA mAtRsthAnIya pakSa / kula kI bhI yahI bAta hai| sirpha itanA antara hai ki kula meM pitRpakSa kI vizeSatA hotI hai| jAti meM utpatti-sthAna kI vizeSatA hotI hai aura kula meM utpAdaka zraMzakI 18 / 'jAyante jantavo'syAmiti jAtiH " 'mAtRsamutthA jAtiH 20 1, 'jAti guNavanmAtRkatvam ' ', 'kula guNavat pitRkatvam 2 2" -- inameM jAti aura kula kI jo vyAkhyAeM kI haiM-- saba jAti aura kula kA sambandha utpatti se jor3atI haiN| tasva-dRSTi se jAti kI asAratA karma vipAka kI dRSTi se artha kA mahattva hai, vahA~ AdhyAtmika dRSTi se vaha kA mUla hai| yahI bAta jAti kI hai / brAhmaNa, kSatriya, vaizya, cANDAla, bokasa, aizika (mAMsa-bhojI), vaizika ( kalAjIvI ) aura zUdra -- inameM se kisI bhI jAti ke vyakti hoM, jo hiMsA aura parigraha se baMdhe hue haiM, ve duHkha se mukti nahIM pA sakate 3 / 3 harikezabala muni ne brAhmaNakumAroM se kahA- jo vyakti krodha, mAna, vadha, mRSA, datta aura parigraha se ghire hue haiM, ve brAhmaNa jAti aura vidyA se hIna haiM aura ve pApakArI kSetra 24 / brAhmaNa vahI hai jo brahmacArI hai 5 / arfi jayaghoSa vijayaghoSa kI yazasthalI meM ge| donoM meM carcA calI / jAtivAda kA prazna AyA / bhagavAn mahAvIra kI mAnyatAoM ko spaSTa karate hue muni bole- "jo nisaMga aura niHzoka hai aura zrArya-vANI meM ramatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| jo tape hue sone ke samAna nirmala hai, rAga, dveSa Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] jaina darzana ke maulika tasva kSINakAya, jitendriya, aura bhaya se atIta hai use brAhmaNa kahate haiM, jo tapasvI rakha aura mAMsa se apacita sutrata aura zAnta hai, use brAhmaNa kahate haiN| jo krodha, lobha, bhaya aura hAsya -vaza asatya nahIM bolatA, use brAhmaNa kahate haiM / jo sajIva yA nirjIva thor3A yA bahuta Adata nahIM letA, use brAhmaNa kahate haiM / jI svargIya, mAnavIya aura pAzavika kisI bhI prakAra kA brahmacarya sebana nahIM karatA, use brAhmaNa kahate haiM / jisa prakAra jala meM utpanna huA kamala usase Upara rahatA hai / usI 1 prakAra jo kAma-bhogoM se Upara rahatA hai, use brAhmaNa kahate haiN| jo svAdavRtti, niHspRhabhAva se bhikSA lene vAle, ghara aura parigraha se rahita aura gRhastha se anAsakta hai, use brAhmaNa kahate haiN| jo bandhanoM ko chor3akara phira se unameM a. saka nahIM hotA, use brAhmaNa kahate haiM 6 | brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra-ye kArya se hote haiM 27 / tattva-dRSyyA vyakti ko UMcA yA nIcA usake zrAcaraNa hI banAte haiN| kArya-vibhAga se manuSya kA zreNI - vibhAga hotA hai, vaha uccatA va nIcatA kA mAnadaNDa nahIM hai / jAti garva kA niSedha yaha jIva nAnA gotra vAlI jAtiyoM meM zrAvarta karatA hai / kabhI deva bana jAtA hai, kabhI nairayika, kabhI asura kAya meM calA jAtA hai, kabhI kSatriya to kabhI cANDAla, aura voksa bhI kabhI kIr3A aura jugunU to kabhI kuMthU aura cIMTI bana jAtA hai| jaba taka saMsAra nahIM kaTatA, taba taka yaha calatA hI rahatA hai| acche bure karmoM ke anusAra acchI-burI bhUmikAoM kA saMyoga milatA hI rahatA hai | isalie uttama pudgala, ( uttama zrAtmA ) tattva- draSTA aura sAdhanA-zIla puruSa jAti-mada na kare 29 yaha jIva aneka bAra ucca gotra meM aura aneka bAra nIca gotra meM janma le cukA hai| para yaha kabhI bhI na bar3A banA aura na choTA / isaliye jAti-mada nahIM karanA caahie| jo kabhI nIca gotra meM jAtA hai, vaha bhI calA jAtA hai aura ucca gotrI nIca gotrI bana jAtA hai| yUM jAnakara bhI kabhI ucca gotra meM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika nAva : 165 . mayA koI prAvamI mobAdI yA mAnanAdI hogaa| vaha prANI aneka poliyoM meM janma letA rahA hai, taba bhalA yaha kahA~ para hogaa| . . . .: ___ janma-kuloM kI vividhatA aura parivartanazIlatA jAna paMkti mAdamI sAtArA kula pA utkarSa na lAe aura sarakArahIna kula pA apakarSa nahIM laae| vaha soce ki satkAra aura asatkAra apane arjita karmoM ke viyAka hai| saba prANI sukha cAhate haiM, isalie kisI ko bhI kisI prakAra kA kaSTa na deN| eka janma meM eka prANI aneka prakAra kI UMca nIca avasthAeM bhoga letA hai| isIlie uccatA kA abhimAna karanA ucita nahIM hai " jo sAdhaka jAti Adi kA mada karatA hai, dUsaroM ko parachAI kI mAMti tuccha samajhatA hai, vaha ahaMkArI puruSa sarvaka mArga kA anugAmI nahIM hai| vaha vastutaH mUrkha hai, paNDita nahIM hai / ___ brAhmaNa, kSatriya, umaputra aura licchavI-ina viziSTa abhimAnAspada kuloM meM utpanna humA vyakti dIkSita hokara apane ucca gotra kA abhimAna nahIM krtaa| vahI sarvaza-mArga kA anugAmI hai| jo miTu paradatta-bhogI hotA hai, mikSA se jIvana-yApana karatA hai, vaha bhalA kisa bAta kA abhimAna kre| __abhimAna se kucha banatA nahIM, bigar3atA hai| jAti aura kula manuSyoM ko trANa nahIM de skte| durgati se bacAne vAle do hI tasva hai| ye hai--viyA aura AcaraNa (critr)| . jo sAdhaka sAdhanA ke kSetra meM paira rakhakara mI gRhastha-karma kA sevana karatA hai, jAti Adi kA mada karatA hai, vaha pAragAmI nahIM bana sakatA"" - sAdhanA kA prayojana mokSa hai| vaha agotra hai| use sarva-gotrApagale (jAti gotra ke sAre bandhanoM se chUTe hue ) maharSi hI pA sakate hai / . jAti-sampanna (jAti-zreSTha) kauna ! bar3e kula meM paiga hone mAtra se koI puruSa kulIna nahIM hotaa| jisakA zIla UMcA hai, vahI kulIna hai / ___ jo puruSa pezala (miSTa-bhASI) hai, sUkSma (sUkSma-darzI yA sUrama-bhASI) hai, RNuzAra (saMyamatIla) yA RcAra (bar3oM kI zikSA ke anusAra baratane . .salA) hai, bAta (yAralA sunakara bhI cira-patikI bhasma rakhane vAlA) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166] jaina darzana ke maulika tatva hai, madhyastha (nindA aura stuti meM sama) hai, akA-mAvRta (prakopI aura pramAyI ) hai, vahI jAti-sampanna hai ! jAti-mada kA pariNAma bhagavAn ne teraha kriyA-sthAna (karma-bandha ke kAraNa) batalAe haiM, unameM nauSA kriyA sthAna 'mAna-pratyAyika' hai| koI puruSa jAti, kula bala, rUpa, tapa, zruta, lAbha, aizvarya aura prajA ke mada athavA kisI dUsare mada-sthAna se unmatta hokara dUsaroM kI avahelanA, nindA aura garhaNA karatA hai, unase ghRNA karatA hai, unheM tiraskRta aura apamAnita karatA hai-yaha dIna hai, maiM jAti, kula, bala Adi guNoM se viziSTa hU~-isa prakAra garva karatA hai, vaha abhimAnI puruSa marakara garbha, janma aura mauta ke pravAha meM nirantara cakara lagAtA hai| kSaNa bhara bhI use duHkha se mukti nahIM mila sakatI 3 // jAti parivartanazIla hai jAtiyAM sAmayika hotI haiN| unake nAma aura unake prati hone vAlA pratiSThA aura apratiSThA kA bhAva badalatA rahatA hai| jaina-AgamoM meM jina jAti, kula aura gotroM kA ullekha hai, unakA adhikAMza Aja upalabdha bhI nahIM hai| (1) aMbaSTha (2) kalanda (3) vaideha (4) vaidika (5) harita (6) cucuNa-ye chaha prakAra ke manuSya jAti-zrArya yA ibhya jAti vAle haiM 31 (1) ugra (2) bhoga (3) rAjanya (v) ikSvAku (5) zAta (6) kauravaye chaha prakAra ke manuSya kulArya hai / (1) kAzyapa (2) gautama (3) vatsa (4) kutsa (5) kauzika (6) maNDala (7) viziSTa-ye sAta mUla gotra haiN| ina sAtoM meM se pratyeka ke sAta-sAta avAntara meda haiM / vartamAna meM hajAroM naI nAtiyAM bana gaI haiM . . inakI yaha parivartanazIlatA hI inakI atAMtvikatA kA svayaM siddha pramANa hai| puruSa trivarga puruSa tIna prakAra ke hote haiM-(1) usama (2) madhyama (1)jaghanya / , tama puruSa bhI tIna prakAra ke hote haiM-(1)dharma puruSa ( vIrvakara, sarvana) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __jaina vana maulika tasva , 110 (2) moga-purusa (kAlI) (1)karma-puruSa (vAsudeva) 1. madhyama pusa tIna prakAra ke hote haiM-1) upa (2) bhoga (3) raajny| gadhanya puruSa bhI tIna prakAra ke hote haiM-(1) dAsa (2) taka (karmakara)(3) maagiidaar| isa prakAra aneka dRSTikoNa hai| ye saba sApekSa hai| bahula-mAga meM isa sAre prakaraNoM ko sAmayika vyavasthA kA citraNa kahanA hI adhika saMgata hogaa| caturvarga (1) eka vyakti jAti-sampanna (zuddha mAtRka) hotA hai, kula sampanna (zuddha pitRka ) nahIM hotA, (2) eka vyakti kula sampanna hotA hai, jAtisampanna nahIM hotA, (3) eka vyakti jAti aura kula donoM se sampanna hotA hai aura (4) eka vyakti jAti aura kula donoM se hI sampanna nahIM hotA 4 // jAti aura kula-bheda kA AdhAra mAtR pradhAna aura pitR-pradhAna kuTumbavyavasthA bhI ho sakatI hai| jisa kudamba ke saMcAlana kA bhAra striyoM ne bahana kiyA, unake varga 'jAti' kahalAe aura puruSoM ke netRtva meM calane vAle kuTumboM ke 'varga' kula khlaae| ___ santAna para pitAmAtA ke arjita guNoM kA asara hotA hai / isa dRSTi se jAti aura kula kA vicAra bar3A mahattvapUrNa hai| kula ke pIche uMca-nIca, madhyama udana", (unnata), anta5, prAnta, tuccha, dakhi, bhikSuka, kRpaNa, mApa, dIsa (prasiddha), bahujana-aparibhUta Adi vizeSaNa lagate haiM, ve nirarthaka nahIM hai| ye vyakti kI paudagalika sthiti ke aMkana meM sahayogI banate haiN| dakSiNa kI kucha jAtiyoM meM prANa mI mAtR-pradhAna DhAI hajAra varSa pUrva se hI jAtivAda kI carcA bar3e usa rUpase cala rahI hai| isane sAmAjika, rAjanaitika, dhArmika prAyaH sabhI kSetroM ko prabhAvita kiyaa| isake mUla meM do prakAra kI vicaardhaaraaeN|-ek bAmaNa-paramparA kI, sarI ..mA-paramparA kii| pahalI paramparA meM jAti ko tAlika mAnakara mAmalA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma6 ] jaina darzana ke maulika tattva jAtiH' kA siddhAnta sthApita kiyaa| dUsarI ne jAti ko atAttvika mAnA aura 'karmaNA jAti: ' yaha pakSa sAmane rkkhaa| isa jana jAgaraNa ke karNadhAra ye zramaNa bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA buddha / inhoMne jAtivAda ke viruddha bar3I krAnti kI aura isa Andolana ko bahuta sajIva aura vyApaka banAyA / brAhmaNa paramparA meM jahA~ "brahmA" ke muMha se janmane vAle brAhmaNa, bAhu se janmane vAle kSatrIya, Uru se janmane vAle vaizya, pairoM se janmane vAle zUdra aura anta meM paidA hone vAle antyaja 4 " - yaha vyavasthA thI, vahA~ zramaNa- paramparA -- " brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra apane - apane karma ( zrAcaraNa ) yA vRtti ke anusAra hote hai 4 7" yaha zrAvAja bulanda kI / zramaNa paramparA kI krAnti se jAtivAda kI zrRGkhalAeM zithila avazya huI para unakA astitva nahIM miTA / phira bhI yaha mAnanA hogA ki isa krAnti kI brAhmaNa-paramparA para bhI gaharI chApa par3I / " cANDAla aura macchImAra ke ghara meM paidA hone vAle vyakti bhI tapasyA se brAhmaNa bana gae, isalie jAti koI tAttvika vastu nahIM hai| yaha vicAra isakA sAkSI hai / jAtivAda kI tAttvikatA ne manuSyoM meM jo hInatA ke bhAva paidA kiye, ve anta meM huAchUta taka pahu~ca ge| isake lie rAjanaitika kSetra meM mahAtmA gAMdhI ne bhI kAphI Andolana kiyaa| usake kAraNa zrAja bhI yaha prazna tAjA aura sAmayika bana rahA hai| isalie jAti kyA hai ? vaha tAttvika hai yA nahIM ? kauna-sI jAti zreSTha hai ? Adi zrAdi praznoM para bhI vicAra karanA . Avazyaka hai / vaha varga yA samUha jAti hai, jisameM eka aisI samAna zRGkhalA ho, jo dUsaroM meM na mile| manuSya eka jAti hai| manuSya manuSya meM samAnatA hai aura vaha anya prANiyoM se vilakSaNa bhI hai| manuSya jAti bahuta bar3I hai, bahuta bar3e bhUvalaya para phailI huI hai| vibhinna jalavAyu aura prakRti se usakA samparka hai| isase usameM bheda honA bhI asvAbhAvika nahIM / kintu vaha meda aupAdhika ho sakatA hai, maulika nhiiN| eka bhAratIya hai, dUsarA amerikana hai, tIsarA rasiyana - inameM prAdezika bheda hai para 've manuSya hai' isameM kyA antara hai; kucha bhI nhiiN| isI prakAra jalavAyu ke antara se koI gorA hai, koI kAlA / bhAMSA 1 - 1 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva Mang ke bheda se koI gujarAtI bolatA hai, koI baMgAlI / dharma ke meda se koI jaina. hai, 1 koI bauddha, koI vaidika hai, koI islAma, koI krizciyana / ruci-meda se koI dhArmika hai, koI rAjanaitika to koI sAmAjika / karma-bheda se koI brAhmaNa hai, koI kSatriya, koI vaizya to koI zUdra / jinameM jo-jo samAna guNa haiM, ve usI varga meM samA jAte haiN| eka hI vyakti aneka sthitiyoM meM rahane ke kAraNa aneka vargoM meM calA jAtA hai| eka varga ke sabhI vyaktiyoM kI bhASA, varNa, dharma karma eka se nahIM hote haiN| ina aupAdhika medoM ke kAraNa manuSya jAti meM iknA saMgharSa bar3ha gayA hai ki manuSyoM ko apanI maulika samAnatA samajhane taka kA avasara nahIM milatA / prAdezika bheda ke kAraNa bar3e-bar3e saMgrAma hue aura bhAja bhI unakA anta nahIM huA hai / varNa-meda ke kAraNa aphrIkA meM jo kucha ho rahA hai, vaha mAnavIya tucchatA kA antima paricaya hai| dharma-bheda ke kAraNa san 48 meM hone vAlA hindU-muslima saMgharSa manuSya ke zira kalaMka kA TIkA hai / karma-bheda ke kAraNa bhAratIya janatA ke jo huAchUta kA kITANu lagA huA hai| vaha manuSya jAti ko panapane nahIM detaa| ye saba samasyAeM haiN| inako pAra kiye binA manuSya jAti kA kalyANa nhiiN| manuSya jAti ekatA se haTakara itanI anekatA meM calI gaI hai ki use Aja phira mur3akara dekhane kI AvazyakatA hai - manuSya jAti eka hai-dharma jAti-pAMti se dUra hai-isako hRdaya meM utArane kI AvazyakatA hai| aba prazna yaha rahA ki jAti tAttvika hai yA nahIM ? isakI mImAMsA karane se pahale itanA sA aura samajha lenA hogA ki isa prasaMga kA dRSTikoNa bhAratIya adhika hai, videzI km| bhAratavarSa meM jAti kI carcA pramukhatayA karmAmita rahI hai| bhAratIya paMDitoM ne usake pramukha vibhAga cAra batalAe haiM-brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra / janmanA jAti mAnane vAlI brAhmaNa-paramparA inako tAttvika - zAzvata mAnatI hai aura karmaNA jAti mAnane vAlI zramaNa-paramparA ke matAnusAra ye zAzvata haiN| hama yadi nizcayadRSTi meM jAeM to tAtvika manuSya jAti hai 50 | 'manuSya zrAjIvana manuSya rahatA hai' pazu nahIM banatA / karmakRta jAti meM tAtvikatA kA koI lakSaNa nahIM / karma ke anusAra jAti * hai " / karma badalatA hai, jAti badala jAtI hai| raNaprabhavati ne bahuta bAre Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14001 jaina darzana ke maulika tattva zaMdoM ko bhI jaina bnaayaa| Age calakara unakA karma vyavasAya ho gayA / unakI samatAne zrAja karmaNA vaizya jAti meM haiM / itihAsa ke vidyArthI jAnate haiM ki bhArata meM zaka, hUNa Adi kitane hI videzI zrAye aura bhAratIya jAtiyoM meM samA gae / isako bhI tAttvikatA se 'vyavahAra-dRSTi meM brAhmaNa kula meM janma lenevAlA brAhmaNa, vaizya kula meM janma lenevAlA vaizya aisI vyavasthA calatI hai| nehI jor3A jA sakatA ; kAraNa ki brAhmaNa kula meM paidA hone vAle vyakti meM vaizyocita aura vaizyakula meM paidA hone vAle vyakti meM brAhmaNocita karma dekhe 'jAte haiN| jAti ko svAbhAvika yA IzvarakRta mAnakara tAttvika kahA jAe, vaha bhI yauktika nahIM / yadi yaha varNa-vyavasthA svAbhAvika yA IzvarakRta hotI . to sirpha bhArata meM hI kyoM ? kyA svabhAva aura Izvara bhArata ke hI lie the, yA unakI sattA bhArata para hI calatI thI ? hameM yaha nirvivAda mAnanA hogA ki yaha bhArata ke samAjazAstriyoM kI sUjha hai, unakI kI huI vyavasthA hai / samAja kI cAra pramukha jarUrateM haiM- vidyAyukta sadAcAra, rakSA, vyApAra ( AdAna-pradAna) aura zilpa / inako suvyavasthita aura suyojita karane ke lie unhoMne cAra varga banAe aura unake kAryAnurUpa guNAtmaka nAma rakha die / vidhAyukta sadAcAra pradhAna brAhmaNa, rakSApradhAna kSatriya, vyavasAyapradhAna vaizya aura zilpa pradhAna zUdra ? aisI vyavasthA anya dezoM meM niyamita nahIM hai, phira bhI karma ke anusAra janatA kA vargIkaraNa kiyA jAe to ye cAra varga saba jagaha bana sakate haiN| yaha vyavasthA kaisI hai, isa para adhika carcA na kI jAe, taba bhI itanA sA to kahanA hI hogA ki jahA~ yaha jAtigata adhikAra ke rUpa meM karma ko vikasita karane kI yojanA hai, vahA~ vyaktisvAtantrya ke vinAza kI bhii| eka bAlaka bahuta hI adhyavasAyI aura buddhimAn hai, phira bhI vaha par3ha nahIM sakatA kyoMki vaha zudra jAti meM janmA hai| 'zUdroM ko par3hane kA adhikAra nahIM hai' yaha isa samAja vyavasthA evaM tadgata dhAraNA kA mahAn doSa hai, ise koI bhI vicAraka asvIkAra nahIM kara sktaa| isa varNa-vyavasthA ke nirmANa meM samAja kI unnati evaM vikAsa kA hI dhyAna rahA hogA kintu jAge calakara isameM jo burAiyAM AI, ve aura bhI isakA aMgabhaMga kara * Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na bAna ke maukhika vApa .. 16 detI haiN| eka varga kA mahaMbhAva, esare varga kI hInatA, szya tA aura aspRzyatA kI bhAvanA kA jo 'vistAra hunA, usakA mUla kAraNa yahI janmAta karmavyavasthA hai| yadi karmagata jAti-vyavasthA hotI to ye budra dhAraNAe~ utpanna nahIM hotiiN| / sAmayika krAnti ke phalasvarUpa bahuta sAre zagula meM utpanna vyaki vidyApradhAna, AcArapradhAna bne| kyA ve sahI artha meM brAhmaNa nahIM ! kyA vaha sahI artha meM antyaja nahIM ! varSoM ke ye guNAtmaka nAma hI jAtivAda kI atAtvikatA batalAne ke lie kAphI puSTa pramANa hai| kauna-sI jAti U~cI aura kauna-sI nIcI-isakA bhI ekAnta-dRSTi se uttara nahIM diyA jA sktaa| vAstavika dRSTi se dekheM to jisa jAti ke bahusaMkhyakoM ke prAcAra-vicAra susaMskRta aura saMyama-pradhAna hote haiM, vahI jAti zreSTha hai"| vyavahAra-dRSTi ke anusAra jisa samaya jaisI laukika dhAraNA hotI hai, vahI usakA mAnadaNDa hai| kintu isa dizA meM donoM kI saMgati nahIM hotii| vAstavika dRSTi meM jahA~ saMyama kI pradhAnatA rahatI hai, vahA~ vyavahAra-dRSTi meM ahaMbhAva yA svArtha kii| vAstavika dRSTivAloM kA isake viruddha saMgharSa cAlU rahe-yahI usake AdhAra para panapanevAlI burAiyoM kA pratikAra hai| jainoM aura bauddhoM kI krAnti kA brAhmaNoM para prabhAva par3A; yaha pahale batAyA gayA hai| jaina-AcArya bhI jAtivAda se sarvathA achUte nahIM rahe-yaha eka tathya hai, ise hama dRSTi se zromala nahIM kara skte| Aja bhI jainoM para kucha jAtivAda kA asara hai| samaya kI mAMga hai ki jaina isa viSaya para punarvicAra kreN| ghRNA pApa se karo pApI se nahIM ___ jo samyaka dRSTi hai, jinheM deha aura jIva meM vaidha darzana kI dRSTi milI hai, ve deha-bheda ke AdhAra para jIva-meda nahIM kara sakate / jIva ke lakSaNa jJAna, darzana aura cAritra hai| isalie brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ke deha-bheda ke AdhAra para rAga-dveSa nahIM karanA cAhie / jo vyakti deha-meva ke AdhAra para jIvoM meM bheda mAnate haiM, ve zAna darzana aura cAritra ko jIva kA lakSaNa nahIM maante| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] jaina darzana ke maulika taya frent are afer hotA hai, vaha AdaraNIya hotA hai / koI vyakti jAti se bhale hI cANDAla ho, kintu yadi vaha vratI hai to use devatA bhI brAhmaNa mAnate haiM 55 jAti ke garva se garvita brAhmaNa cANDAla muni ke tapobala se abhibhUta ho ge| isa dazA kA varNana karate hue bhagavAn mahAvIra ne kahA- yaha zrA~khoM ke sAmane hai - tapasyA hI pradhAna hai| jAti kA koI mahattva nahIM hai| jisakI yoga vibhUti aura sAmarthya acambhe meM DAlane vAlI hai, vaha harikeza muni cANDAla kA putra hai 51 | jo nIca jana haiM, ve asatya kA zrAcaraNa karate haiN| isakA phalita yaha hotA hai - jo asatya kA zrAcaraNa nahIM karate, ve nahIM hai 57 / - zramaNa kA upAsaka hara koI bana sakatA hai| usake lie jAti kA bandhana nahIM hai| zrAvaka ke zira meM maNi jar3A huA nahIM hotA / jo ahiMsA satya kA AcaraNa karatA hai vahI bhAvaka hai, bhale phira vaha zUdra ho yA brAhmaNa / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103-224 MAHARS mart lokavAda vizva ke Adi-bindu kI jijJAsA loka-aloka loka-aloka kA vibhAjaka tattva loka-aloka kA parimANa loka-aloka kA saMsthAna loka-aloka kA paurvAparya loka-sthiti vizva kA vargIkaraNa dravya pariNAmI nityatvavAda chaha dravya dharma aura adharma dharbha adharma kI yauktika apekSA AkAza aura dika kAla kAlavAda kA AdhAra kAlANuoM ke astittva kA AdhAra vijJAna kI dRSTi meM AkAza aura kAla astikAya aura kAla kAla ke vibhAga pudgala paramANu kA svarUpa paramANu kI atIndriyatA : paramANu samudaya-skandha aura pAramANavika jagat Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandha-bheda kI prakriyA ke kucha udAharaNa pudgala meM utpAda, vyaya aura prauvya pudgala kI vividha pariNati pudgala ke vibhAga pudgala kaba se aura kaba taka pudgala kA apradezitva aura sapradezittva paramANu pariNamana ke tIna hetu prANI aura pudgala kA sambandha pudgala kI gati pudgala ke AkAra-prakAra paramANuoM kA zreNI-vibhAga paramANu-skandha kI avasthA zabda sUkSmatA aura sthUlatA baMdha pratibimba pratibimba-prakriyA aura usakA darzana prANI jagat ke prati pudgala kA upakAra eka dravya--aneka dravya sAdRzya-vaisArazya asaMkhya dvIpa samudra aura manuSya kSetra sRSTivAda Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva ke Adi-bindu ko jijJAsA zramaNa bhagavAn mahAvIra ke 'zrAryaroha' nAma kA ziSya thA / vaha prakRti se bhadra, mRdu, vinIta aura upazAnta thA / usake krodha, mAna, mAyA aura lobha bahuta patale ho cuke the| vaha mRdu mArdava sampanna anagAra bhagavAn ke pAsa rahatA, dhyAna saMyama aura tapasyA se AtmA ko bhAvita kie hue bihAra karatA / eka dina kI bAta hai vaha bhagavAn ke pAsa AyA, vandanA kI, namaskAra kiyA, paryupAsanA karate hue bolA "bhante / pahale loka huA aura phira aloka ? athavA pahale aloka huA aura phira loka ?" bhagavAn - "roha ! loka aura aloka - ye donoM pahale se haiM aura pIche raheMge - anAdi kAla se haiM aura ananta kAla taka rheNge| donoM zAzvata bhAva haiM, anAnupUrvI haiN| inameM paurvAparya ( pahale pIche kA krama ) nahIM hai| roha---bhante ! pahale ajIva hue aura phira jIva ! athavA pahale jIva hue aura phira jIva ! bhagavAn - roha ! loka- aloka kI bhAMti ye bhI zAzvata haiM, inameM bhI paurvAparya nahIM hai / roha - bhante ! ( 1 ) pahale bhavya hue aura phira abhavya athavA pahale bhavya hue aura phira bhavya ! 2) bhante ! pahale siddhi ( mukti ) huI aura phira asiddhi ( saMsAra ) ? athavA pahale siddhi aura phira siddhi ? ( 3 ) bhante ! pahale siddha ( mukta ) hue aura phira prasiddha ( saMsArI ) 1 athavA pahale siddha hue aura phira siddha ? bhagavAn -roha ! ye sabhI zAzvata bhAva haiM / roha - bhante pahale murgI huI phira aMDA huA ? athavA pahale aMDA huA phira murgI ! bhagavAn - aNDA kisase paidA huA ! roha - bhante ! murgI se / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176] jaina darzana ke maulika tattva bhagavAn-roha ! murgI kisase paidA huI ? roha-mante / aNDe se| bhagavAn-isa prakAra aNDA aura mugI pahale bhI haiM aura pIche bhI hai| donoM zAzvata bhAva haiN| inameM krama nahI hai'| loka aloka jahA~ hama raha rahe haiM vaha kyA hai ? yaha jijJAsA sahaja hI ho pAtI hai| uttara hotA hai-loka hai| loka aloka ke binA nahIM hotA, isalie aloka bhI hai| aloka se hamArA koI lagAva nhiiN| vaha sirpha AkAza hI AkAza hai / isake atirikta vahA~ kucha bhI nhiiN| hamArI kriyA kI abhivyakti, gati, sthiti, pariNati padArtha-sApekSa hai| ye vahIM hotI haiM, jahA~ AkAza ke atirikta anya padArtha haiN| ___ dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva-ina chahoM dravyoM kI sahasthiti hai, vaha loka hai / paMcAstikAyoM kA jo sahAvasthAna hai, vaha loka hai / saMpekSa meM jIva aura ajIva kI saha-sthiti hai, vaha loka hai| loka-aloka kA vibhAjaka tattva loka-aloka kA svarUpa samajhane ke bAda hameM unake vibhAjaka tattva kI samIkSA karanI hogii| unakA vibhAga zAzvata hai| isalie vibhAjaka tattva bhI zAzvata honA caahie| kRtrima bastu se zAzvatika vastu kA vibhAjana nahIM hotaa| zAzvatika padArtha ina chahoM dravyoM ke atirikta aura hai nhiiN| AkAza svayaM vibhajyamAna hai, isalie vaha vibhAjana kA hetu nahIM bana sktaa| kAla pariNamana kA hetu hai / usameM AkAza ko digarUpa karane kI kSamatA nhiiN| vyAvahArika kAla manuSya-loka ke sivAya anya lokoM meM nahIM hotaa| naizcayika kAla loka-aloka donoM meM milatA hai| kAla vAstavika tattva nahIM / vyAvahArika kAla sUrya aura candra kI gati kriyA se hone vAlA samaya vibhAga hai| naizcayika kAla jIva aura ajIva kI paryAya mAtra hai / jIva aura pudagala gatizIla aura madhyama pariNAma vAle tattva hai| loka-aloka kI sImA-nirdhAraNa ke lie koI sthira aura vyApaka tatva honA caahie| isalie ye bhI usake lie yogya nahIM bnte| aba do anya zeSa ya jAte haiM Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... jaina darzana ke maulika tattva 400. dharmAstikAya aura adhrmaastikaay| ye donoM sthira aura vyApaka basa ye hI akhaMDa zrAkAza ko do bhAgoM meM bAMTate haiN| yahI loka kI prAkRtika sImA hai| ye do dravya jisa AkAza-khaNDa meM vyApta hai, vaha loka hai aura zeSa AkAza aloka / ye apanI gati, sthiti ke dvArA sImA nirdhAraNa ke apayuka banate haiN| ye jahA~ taka hai vahIM taka jIva aura pudgala kI gati, sthiti hotI hai| usase Age unheM gati, sthiti kA sahAyya nahIM milatA, isalie ye aloka meM nahIM jA skte| gati ke binA sthiti kA prazna hI kyA ! isase unakI niyAmakatA aura adhika puSTa ho jAtI hai| loka-aloka kA parimANa ___ dharma aura adharma sasIma hai-caudaha rAjU parimANa parimita hai| isalie loka bhI sImita hai / laukAkAza asaMkhyapradezI hai / aloka ananta asIma hai| isalie alaukAkAza anantapradezI hai| bhautika vijJAna ke ubhaTa pankisa alabarTa AinsTIna ne loka-aloka kA jo svarUpa mAnA hai, vaha jaina-dRSTi se pUrNa sAmanjasya rakhatA hai| unhoMne likhA hai ki-"loka parimita hai, loka ke pare aloka aparimita hai | loka ke parimita hone kA kAraNa yaha hai ki dravya athavA zakti loka ke bAhara nahIM jA sktii| loka ke bAhara usa zaki kA (dravya kA) abhAva hai, jo gati meM sahAyaka hotA hai| skandhaka saMnyAsI ke praznoM kA uttara dete hue bhagavAna mahAvIra ne kahA ki kSetraloka sAnta hai. (sImita hai) dharmAstikAya, jo gati meM sahAyaka hotA hai, vaha loka-pramANa hai| isIlie loka ke bAhara koI bhI padArtha nahIM jA sktaa| loka-aloka kA saMsthAna loka supratiSThaka AkAra vAlA hai| tIna zarAvoM meM se eka zarAba zrIdhA, esarA sIdhA aura tIsarA usake Upara auMdhA rahane se jo AkAra banatA hai, use supratiSThaka saMsthAna yA trisarAbasaMpuTasaMsthAna kahA jAtA hai| loka nIce vistRta hai, madhya meM saMkar3A aura Upara-Upara mRdaMgAkAra hai| isalie usakA AkAra ThIka trizarAvasaMpuTa jaisA banatA hai| aloka kA prAkAra bIca meM bola vAle gole ke samAna hai| alokAkAza ekAkAra hai| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] jaina darzana ke maulika tattva usakA koI vibhAga nahIM hotaa| lokAkAza tIna bhAgoM meM vibhakta hai:Urca loka, adho loka aura madhya loka / loka caudaha rAjU lambA hai| usameM maMcA loka sAta rAjU se kucha kama hai| tirachA loka aThAraha sau yojana pramANa hai| nIcA loka sAta rAja se kucha adhika hai| jisa prakAra eka hI AkAza dharma-adharma ke dvArA loka aura aloka ina do bhAgoM meM baMTatA hai, ThIka vaise hI inake dvArA lokAkAza ke tIna vibhAga aura pratyeka vibhAga kI bhinna-bhinna zrAkRtiyAM banatI haiN| dharma aura adharma kahIM vistRta haiM aura kahIM saMkucita / nIce kI aura vistRta rUpa se jyAta hai ataH adholoka kA AkAra oMdhe kiye hue zarAva jaisA banatA hai| madhyaloka meM ve kRza rUpa meM haiM, isalie unakA AkAra vinA kinArI vAlI jhAlara ke samAna ho jAtA hai| Upara kI aura ve phira kucha-kucha vistRta hote cale gae haiM, isalie urdhva loka kA AkAra udhvaM mukha mRdaMga jaisA hotA hai| alokAkAza meM dUsarA koI dravya nahIM, isalie usakI koI prAkRti nahIM bntii| lokAkAza kI adhika se adhika moTAI sAta rAjU kI hai| loka cAra prakAra kA hai-dravyaloka, kSetraloka, kAlaloka, bhAvaloka'5 / dravyaloka paMcAstikAyamaya eka hai, isalie vaha sAMta hai| loka kI paridhi asaMkhya yojana koDAkor3I kI hai, isalie kSetraloka bhI sAta hai| . sApekSavAda ke AviSkartA pro0 AinsTIna ne loka kA vyAsa ( Diametre) eka karor3a assI lAkha prakAza varSa mAnA hai| "eka prakAza varSa dUrI ko kahate haiM jo prakAza kI kiraNa 1,86,000 mIla prati sekaNDa ke hisAba se eka varSa meM taya karatI hai|" bhagavAn mahAvIra ne devatAoM kI "zIghragati" kI kalpanA se loka kI moTAI ko samajhAyA hai| jaise chaha devatA loka kA anta lene ke lie zIghra gati se chahoM dizAoM (pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, UMcI aura nIcI) meM cale ThIka usI samaya eka seTha ke ghara meM eka hajAra varSa kI Ayu vAlA eka putra janmA...usakI Ayu samAsa ho gii| usake bAda hajAra varSa kI Ayu vAle usake beTe-pote hue / isa prakAra sAta. pIDhiyAM bIta gii| unake nAma, gotra bhI miTa gae, taba taka ve devatA calate rahe, phira bhI loka ke anta taka nahIM phuNce| hA~, ve calate. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jaina darzana ke maulika tattva [ 179 calate adhika bhAga pAra kara ge| bAkI rahA vaha bhAga kama hai-ve cale usakA asaMkhyAtavAM bhAga bAkI rahA hai| jitanA bhAga calanA bAkI rahA hai usase asaMkhyAt guNA bhAga pAra kara cuke haiN| yaha loka itanA bar3A hai / kAla aura bhAva kI dRSTi se loka ananta hai| aisA koI kAla nahIM, jisameM loka kA astitva na ho " | loka pahale thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM sadA rahegA- isalie kAla-loka ananta hai / loka meM varNa, gandha, rasa aura sparza kI paryAeM ananta haiM tathA bAdara-skandhoM kI guru laghu paryAeM, sUkSa skandhoM aura zramUtaM dravyoM kI guru laghu paryA ananta haiN| isalie bhAva-loka ananta hai I loka- aloka kA paurvAparya Arya roha-- bhagavan ! pahale loka aura phira aloka banA athavA pahale loka aura phira loka banA ! nahIM haiM bhagavAn - roha ! ye donoM zAzvata haiN| inameM pahale pIche kA krama 2. ] loka- sthiti gautama ne pUchA-bhaMte! loka sthiti kitane prakAra kI hai ? bhagavAn gautama ! loka sthiti ke ATha prakAra haiM / ve yoM haiM : (1) vAyu zrAkAza para TikI huI hai| (2) samudra vAyu para TikA huA hai / - (3) pRthvI samudra para TikI huI hai| (4) trasa-sthAvara jIva pRthvI para Tike hue haiN| (5) ajIva-jIva ke Azrita haiM / (6) sakarma-jIva karma ke prAzrita haiN| 21 1 (7) ajIva jIvoM dvArA saMgRhIta hai / (8) jIva karma-saMgRhIta haiM AkAza, pavana, jala aura pRthvI - ye vizva ke AdhArabhUta aMga haiN| vizva kI vyavasthA inhIM ke zrAdhArAdheya bhAva se banI huI hai / saMsArI jIva aura jIva (pudUgala) meM zrAdhArAdheya bhAva aura saMgrAhya-saMgrAhaka bhAva ye donoM hai| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 950 jaina darzana ke maulika tatva jIva AdhAra hai aura zarIra usakA prAdheya / karma saMsArI jIva kA AdhAra hai aura saMsArI jIva usakA aadhey| jIba-ajIva (bhASA-vargaNA, mana-vargaNA aura zarIra-vargaNA ) kA saMgrAhaka hai| karma saMsArI jIva kA saMgrAhaka hai / tAtparya yaha hai-karma se baMdhA huaA jIva hI sazarIra hotA hai| vahI calatA, phiratA, bolatA aura socatA hai| acetana jagat se cetana jagat kI jo vilakSaNatAeM haiM, ve jIva aura pudgala ke saMyoga se hotI hai| jitanA bhI vaibhAvika parivartana yA dRzya rUpAntara hai, yaha saba inhIM kI saMyoga-dazA kA pariNAma hai| jIva aura pudgala ke sivAya dUsare dravyoM kA Apasa meM saMgrAhya-saMgrAhaka bhAva nahIM hai| loka-sthiti meM jIva aura pudgala kA saMgrAhya-saMgrAhaka bhAva mAnA gayA hai| yaha parivartana hai| parivartana kA artha hai-utpAda aura vinAza / ___jaina darzana sarvathA asRSTivAdI bhI nahIM hai| vaha parivartanAtmaka dRSTivAdI bhI hai| sRSTivAda ke do vicAra-pakSa haiN| eka vicAra asat se sat kI sRSTi mAnatA hai| dUsarA sat se sat kI sRSTi mAnatA hai| jaina darzana dUsare prakAra kA sRSTivAdI hai| kaI darzana cetana se acetana23 aura kaI acetana se cetana kI sRSTi mAnate haiM / 3 / jaina darzana kA mata ina donoM ke pakSa meM nahIM hai| jaina darzana sRSTi ke bAre meM vaidika RSi kI bhAMti saMdigdha bhI nahIM hai / cetana se acetana athavA acetana se cetana kI sRSTi nahIM hotii| donoM anAdi-ananta hai| vizva kA vargIkaraNa arastU ne vizva kA vargIkaraNa (1) dravya (2) guNa (3) parimANa (4) sambandha (5) dizA (6) kAla (7) zrAsana (8) sthiti (e) karma (10) pariNAma-ina dasa padArthoM meM kiyaa| vaizeSika dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya-ina chaha tatvoM meM karate haiN| mainaSTi se vizva baha dravyoM meM bIkata hai| yaha dravya hai-dharma, adharma, Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzanAka maulika tatva . [11 . prAkArA, kAla, pudgala aura jIva / kAla ke sivAya zeSa pA~ca dravya astimAya hai| astikApa kA artha hai-prvesh-smuuh-akyv-smudaay| pratyeka dravya kA sabase choTA, paramANu jitanA mAga pradeza kahalAtA hai| unakA kApasamUha astikAya hai| dharma, adharma, zrAkAza aura jIva ke pradezoM kA vighaTana nahIM hotaa| isalie ve akmiAgI dravya hai| ye avayavI isa dRSTi se hai ki inake paramANu tulya khaNDoM kI kalpanA kI jAe to ve asaMkhya hote haiN| pudgala vibhAgI dravya hai| usakA zuddha rUpa paramANu hai| vaha aSibhAgI hai| paramANuoM meM saMyojana-viyojana svabhAva hotA hai| ataH unake skandha banate haiM aura unakA vighaTana hotA hai| koI bhI skandha zAzvata nahIM hotaa| isI dRSTi se pudgala dravya vimAgI haiN| vaha dharma dravyoM kI taraha eka vyakti nahIM, kintu ananta vyaktika hai| jisa skandha meM jitane paramANu mile hue hote haiM, vaha skandha usane pradezoM kA hotA hai| dayaNuka skandha dvipradezI yAvat amantANuka skandha ananta pradezI hotA hai| jIva bhI ananta vyakti hai| kintu pratyeka jIva asaMkhya pradezI hai| kAla na pradeza hai aura na paramAtu / vaha aupacArika dravya hai| pradeza nahIM, isalie usake astikAya hone kA prazna hI nahIM utthtaa| kAla vAstavika vastu nahIM taba dravya kyoM ? isakA samAdhAna yaha hai ki vaha dravya kI mAMti upayogI hai-vyavahAra pravartaka hai, isalie use dravya kI koTi meM rakhA gayA hai| vaha do prakAra kA hai-naizcayika aura vyaavhaarik| pAMca astikAya kA jo vartamAna-rUpa pariNamana hai, vaha naizcayika hai, jyotiSa kI gati ke AdhAra para hone vAlA vyaavhaarik| athavA vartamAna kA eka samaya nazcayika aura bhUta, bhaviSya vyaavhaarik| bItA huzrA samaya calA jAtA hai aura pAne vAlA samaya utpanna nahIM hotA, isalie ye donoM avidyamAna hone ke kAraNa vyAvahArika yA aupacArika haiN| kSaNa, muhUrta, dina rAta; pakSa, mAsa, varSa zrAdi saba meda vyAvahArika kAla ke hote haiN| viMga svatantra padArtha nahIM hai| AkAza ke kAlpanika khaNDa kA nAma dig hai 25 // dravya bhUta aura makiya. kAH saMkalana karane vAlA jokane kAlA) parsamAna hai| vartamAna ke binA bhUta aura bhaviSyakA koI malpa nahIM rahavA / isakA artha Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 ] jaina darzana ke maulika tattva 4 yaha hai ki hama jisa vastu kA jaba kabhI eka bAra astitva svIkAra karate haiM taba hameM yaha mAnanA par3atA hai ki vaha vastu usase pahale bhI thI aura bAda meM bhI rhegii| vaha eka hI avasthA meM rahatI AI hai yA rahegI-aisA nahIM hotA, kintu usakA astitva kabhI nahIM miTatA, yaha nizcita hai| bhinna-bhinna avasthAoM meM parivartita hote hue bhI vastu ke maulika rUpa aura zakti kA nAza nahIM hotA / dArzanika paribhASA meM dravya vahI hai jisameM guNa aura paryAe ( avasthAeM ) hotI haiM / dravya - zabda kI utpatti karate hue kahA hai"aduvat dravati, dropayati, tAMstAn paryAyAn iti dravyam" - jo bhinna-bhinna asthAoM ko prApta huA, ho rahA hai aura hogA, vaha dravya hai| isakA phalita artha yaha hai-- avasthAoM kA utpAda aura vinAza hote rahane para bhI jo dhruva rahatA hai, vahI dravya hai / dUsare zabdoM meM yUM kahA jA sakatA hai ki avasthAeM usImeM utpanna evaM naSTa hotI haiM jo dhruva rahatA hai| kyoMki dhauvya ( samAnatA ) ke binA pUrvavartI aura uttaravartI avasthAoM kA sambandha nahIM raha sakatA / hama kucha aura saralatA meM jAeM to dravya kI yaha bhI paribhASA kara sakate haiM ki - " pUrvavartI aura uttaravartI avasthAoM meM jo vyApta rahatA hai, vaha dravya hai / " saMkSepa meM "sada dravyam" jo sat hai vaha dravya hai 1 / utpAda, vyaya aura dhauvya dravya isa trayAtmaka sthiti kA nAma sat hai / aura vyaya hotA hai phira bhI usakI pariNamana hotA hai--utpAda svarUpa hAni nahIM hotI / jo parivartana hotA hai, vaha dravya ke pratyeka zraMza meM prati samaya sarvathA vilakSaNa nahIM hotA / parivartana meM kucha samAnatA milatI hai aura kucha asamAnatA | pUrva pariNAma aura uttara pariNAma meM jo samAnatA hai vahI dravya hai / usa rUpa se dravya na utpanna hotA hai aura na naSTa / vaha anusyUta rUpa vastu kI pratyeka avasthA meM prabhAvita rahatA hai, jaise mAlA ke pratyeka motI meM dhAgA anusyUta rahatA hai| pUrvavartI aura uttaravartI pariNamana meM jo asamAnatA hotI hai, vaha paryAya hai / usa rUpa meM dravya utpanna hotA hai aura naSTa hotA hai 1 isa prakAra dravya prati samaya utpanna hotA hai, naSTa hotA hai aura sthira bhI rahatA hai | dravya rUpa se vastu sthira rahatI hai aura paryAya rUpa se utpanna aura naSTa hotI hai| isase yaha phalita hotA hai ki koI bhI vastu na sarvathA nitya hai aura na sarvathA anitya, kintu pariNAmI nitya hai / meM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva pariNAmI nityatvavAda pariNAma kI vyAkhyA karate hue pUrvAcAryoM ne likhA hai "pariNAmo parthAntaragamanaM na ca sarvathA vyvsthaanm| na ca sarvathA vinAzaH, pariNAmastadavidAmiSTaH // 1 // satparyAyeNa vinAzaH, prAdurbhAvo'satA ca parmayataH / / dravyANAM pariNAmaH, proktaH khalu paryavanayasya ?" // 2 // jo eka arya se dUsare artha meM calA jAtA hai-eka vastu se dUsarI vastu ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai, usakA nAma pariNAma hai / yaha pariNAma dravyArthika naya kI apekSA se hotA hai| sarvathA vyavasthita rahanA yA sarvathA naSTa ho jAnA pariNAma kA svarUpa nahIM hai| vartamAna paryAya kA nAza aura avidyamAna paryAya kA utpAda hotA hai, vaha paryAyArthika naya kI apekSA se hone vAlA pariNAma hai| dravyArthika naya kA viSaya dravya hai / isalie usakI dRSTi se sat paryAya kI apekSA jisakA kathaMcit rUpAntara hotA hai, kintu jo sarvathA naSTa nahIM hotA, vaha pariNAma hai| paryAyArthika naya kA viSaya paryAya hai| isalie usakI dRSTi se jo sat paryAya se naSTa aura asat paryAya se utpanna hotA hai, vaha pariNAma hai| donoM dRSTiyoM kA samanvaya karane se dravya utpAda, vyaya, dhauvyAtmaka bana jAtA hai| jisako hama dUsare zabdoM meM pariNAmI-nitya yA kathaMcit-nitya kahate haiN| Agama kI bhASA meM jo guNa kA aAzraya-ananta guNoM kA akhaNDa piNDa hai-vahI dravya hai / inameM pahalI paribhASA svarUpAtmaka hai aura dUsarI avasthAtmaka donoM meM samanvaya kA tAtparya hai-dravya ko pariNAmI nitya sthApita krnaa| dravya meM do prakAra ke dharma hote haiM-sahabhAvI ( yAvat dravyamAvI)-guNa aura kramamAvI paryAya / bauddha sat dravya ko ekAnta anitya (niranvaya kSaNikakevala utpAda-vinAza svabhAva ) mAnate haiM, usa sthiti meM vedAntI satpadArthabama ko ekAnta nitya / pahalA parivartanavAda hai to dUsarA nityasattAvAda / jaina-darthana ina donoM kA samanvaya kara pariNAmi nityatvavAda sthApita karatA hai, jisakA zrAzaya yaha hai ki..sattA bhI hai aura parivartana bhI-dravya Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 981 jaina darzana ke maulika tattva utpanna bhI hotA hai, naSTa bhI, tathA isa parivartana meM bhI usakA astitva nahIM mitttaa| utpAda aura vinAza ke bIca yadi koI sthira AdhAra na ho to hameM sajAtIyatA-'yaha vahI hai', kA anubhava nahIM ho sktaa| yadi dravya nirvikAra hI ho to vizva kI vividhatA saMgata nahIM ho sktii| isalie pariNAmi nityatva' jaina darzana kA eka mahattvapUrNa siddhAnta hai| isakI tulanA rAsAyanika vijJAna ke 'dravyAkSaratvavAda' se kI jA sakatI hai| dravyAkSaratvavAda kA sthApana san 1788 meM Lawoisier nAmaka prasiddha vaijJAnika ne kiyA thaa| saMkSepa meM isa siddhAnta kA Azaya yaha hai ki isa ananta vizva meM dravya kA pariNAma sadA samAna rahatA hai, usameM koI nyUnAdhikatA nahIM hotii| na kisI bartamAna dravya kA sarvathA nAza hotA hai aura na kisI sarvathA naye dravya kI utpatti hotI hai| sAdhAraNa dRSTi se jise dravya kA nAza honA samajhA jAtA hai, vaha usakA rUpAntara meM pariNAma mAtra hai| udAharaNa ke lie koyalA jalakara rAkha ho jAtA hai, use sAdhAraNataH nAza ho gayA kahA jAtA hai| parantu vastutaH vaha naSTa nahIM hotaa| vAyumaNDala ke AksIjana aMza ke sAtha milakara kArbonika esiDa gaisa ke rUpa meM parivartita hotA hai| yUM hI zakara yA namaka pAnI meM ghulakara naSTa nahIM hote, kintu Thosa se ve sirpha drava rUpa meM pariNata hote haiN| isI prakAra jahA~ kahIM koI navIna vastu utpanna hotI pratIta hotI hai vaha bhI vastutaH kisI pUrvavartI vastu kA rUpAntara mAtra hai / ghara meM avyavasthita rUpa se par3I rahane vAlI kar3AI meM jaMga laga jAtA hai, yaha kyA hai ? yahA~ bhI jaMga nAmaka koI nayA dravya utpanna nahIM huA apitu dhAtu kI UparI sataha, jala aura vAyumaNDala ke AksIjana ke saMyoga se lohe ke AksI-hAiDreTa ke rUpa meM pariNata ho gii| bhautikavAda padArthoM ke guNAtmaka antara ko parimANAtmaka antara meM badala detA hai| zakti parimANa meM parivartanazIla nahIM, guNa kI apekSA parivartanazIla hai| prakAza, tApamAna, cumbakIya AkarSaNa Adi kA hAsa nahIM hotA, sirpha ye eka dUsare meM parivartita hote haiN| jaina darzana meM mAtRpadikA kA siddhAnta bhI yahI hai / utpAda vavinAzaiH, pariNAmaH kSaNe-dhaNe / dravyASAmaviroSazca, pratyakSAdiha ghayate // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva utpAda; dhruSa aura vyaya- yaha trividha lakSaNa dravyoM kA pariNAma pratikSaNa avirodhatayA hotA rahatA hai-ina zabdoM meM aura "jise dravya kA nAza ho jAnA samajhA jAtA hai, vaha usakA rUpAntara meM pariNAma mAtra hai| inameM koI antara nahIM hai| vastu-dRvyA saMsAra meM jitane dravya hai, utane hI the aura utane ho rheNge| unameM se na koI ghaTatA hai aura na koI bar3hatA hai| apanI-apanI sattA kI paridhi meM saba dravya janma aura mRtyu, utpAda aura nAza pAte rahate hai| aAtmA kI bhI sApekSa mRtyu hotI hai| tantuoM se paTa yA dUdha se dahI-ye sApekSa utpanna hote haiN| janma aura mRtyu donoM sApekSa hai-eka dhruva dravya kI, do-pUrvavartI aura uttaravatI avasthAoM ke sUcaka hai| sUkSma-davyA pahalA kSaya sApekSa utpAda aura dUsarA kSaNa sApekSa nAza kA hetu hai| sthUla-raSTyA sthUla paryAya kA pahalA kSaNa janma aura antima kSaNa mRtyu ke vyapadeza kA hetu hai| puruSa nitya hai aura prakRti pariNAmi-nitya, isa prakAra sAMkhya bhI niyAnityatvavAda svIkAra karatA hai / naiyAyika aura vaizeSika paramANu, AtmA Adi ko nitya mAnate hai tathA ghaTa, paTa Adi ko anitya / samUhApekSA se ye bhI pariNAmi-nityatvavAda ko svIkAra karate haiM kintu jaina darzana kI taraha dravyamAtra ko pariNAmi-nitya nahIM maante| maharSi pataMjali, kumArila bhaTTa, pArthasAra mizra Adi ne 'pariNAmi-nityatvavAda' ko eka spaSTa siddhAnta ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA, phira bhI unhoMne isakA prakArAntara se pUrNa samarthana kiyA hai| dharma aura adharma jaina sAhitya meM jahA~ dharma-adharma zabda kA prayoga zubha-azubha pravRttiyoM ke artha meM hotA hai, vahA~ do dravyoM ke artha meM mI-dharma-titattva, adharmasthititatva / dArzanika jagat meM jaina darzana ke sivAya kisI ne bhI inakI sthiti nahIM mAnI hai| dezaniko meM saba se pahale nyUTana ne gati-tattva (Medium of motion) ko svIkAra kiyA hai| prasiddha gaNita alabarTa AiMsTIna ne bhI gati-tattva sthApita kiyA hai-"loka parimita hai, loka ke pare aloka aparimita hai| loka ke parimita hone kA kAraNa yaha hai Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva vaijJAnikoM ki dravya athavA zakti loka ke bAhara nahIM jA sktii| loka ke bAhara usa zakti kA - dravya kA abhAva hai, jo gati meM sahAyaka hotA hai|" dvArA sammata Ithara ( Fther ) gati tattva kA hI dUsarA nAma hai / jahA~ vaijJAnika adhyApaka chAtroM ko isakA artha samajhAte haiM, vahA~ aisA lagatA hai, mAno koI jaina guru ziSyoM ke sAmane dharma-dravya kI vyAkhyA kara rahA ho / havA se rikta nAlikA meM zabda kI gati hone meM yaha abhautika Ithara hI sahAyaka banatA hai| bhagavAn mahAvIra ne gautama svAmI ke prazna kA uttara dete hue batAyA ki jitane bhI cala bhAva hai-sUkSmAtisUkSma spandana mAtra haiM, ve saba dharma kI sahAyatA se pravRtta hote haiM, gati-zabda kevala sAMketika hai 31 / gati aura sthiti donoM sApekSa haiN| eka ke astitva se dUsare kA astitva atyanta apekSita hai| ; dharma, dharma kI tArkika mImAMsA karane se pUrva inakA svarUpa samajha lenA anupayukta nahIM hogA :-- dharma dharma dravya se 32 eka aura vyApaka "" kSetra se 33 loka pramANa " kAla se anAdi ananta "" bhAva se zramUrtta " guNa se gati sahAyaka sthiti sahAyaka dharma adharma kI yauktika apekSA dharma aura dharma ko mAnane ke lie hamAre sAmane mukhyatayA do yauktika dRSTiyAM haiM- ( 1 ) gatisthitinimittaka dravya aura (2) loka, aloka kI vibhAjaka zakti | pratyeka kArya ke lie upAdAna aura nimitta- ina do kAraNoM kI AvazyakatA hotI hai| vizva meM jIva aura pudgala do dravya gatizIla hai / gati ke upAdAna kAraNa to ve donoM svayaM hai| nimitta kAraNa kise mAne ! maha prazna sAmane AtA hai, taba hameM aise dravyoM kI AvazyakatA hotI hai, jo Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 1.950 gaMti evaM sthiti meM sahAyaka bana skeN| havA svayaM gatizIla hai, to pRthvI, pAnI Adi sampUrNa loka meM vyAsa nahIM hai| gati aura sthiti sampUrNa loka meM hotI hai, isalie hameM aisI zaktiyoM kI apekSA hai, jo svayaM gatizUnya aura sampUrNa loka meM vyApta ho, aloka meM na ho" / isa yauktika AdhAra para hameM dharma, adharma kI zrAvazyakatA kA sahaja bodha hotA hai / loka-loka kI vyavasthA para dRSTi DAle, taba bhI isake astitva kI jAnakArI milatI hai| AcArya malayagirI ne inakA astitva siddha karate hue likhA hai - "inake binA loka-loka kI vyavasthA nahIM hotI 35 loka hai isameM koI sandeha nahIM, kyoMki yaha indriya-gocara haiN| aloka indriyAtIta hai, isalie usake astitva yA nAstitva kA prazna uThatA hai| kintu loka kA astitva mAnane para loka kI astitA apane zrApa mAna lI jAtI hai| tarka-zAstra kA niyama hai ki " jisakA vAcaka pada vyutpattimAm aura zuddha hotA hai, vaha padArtha sat pratipakSa hotA hai, jaise zraghaTa-ghaTa kA pratipakSa hai, isI prakAra jo loka kA vipakSa hai, vaha aloka hai 3" jisameM jIva zrAdi sabhI dravya hote haiM, vaha loka hai 37 aura jahA~ kevala AkAza hI AkAza hotA hai, vaha aloka hai 38 aloka meM jIva, pudgala nahIM hote, isakA kAraNa hai - vahA~ dharma aura adharma dravya kA abhaav| isalie ye ( dharma-adharma ) loka, aloka ke vibhAjaka banate haiN| "AkAza loka aura aloka donoM meM tulya hai, 3 isIlie dharma aura adharma ko loka tathA loka kA paricchedaka mAnanA yuktiyukta hai / yadi aisA na ho to unake vibhAga kA AdhAra hI kyA rahe / " gautama - "bhagavan ! gati sahAyaka tattva ( dharmAstikAya ) se jIvoM ko kyA lAbha hotA hai ? " bhagavAn - " gautama ! gati kA sahArA nahIM hotA to kauna zrAtA aura kauna jAtA ! zabda kI taraMge kaise phailatI ? brAMkha kaise khulatI 1 kauna manana karatA ? kauna bolatA? kauna hilatA-DulatA ! yaha vizva acala hI hotA / ko cala hai una saba kA zrAlambana gati sahAyaka tatva hI hai / " Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 4 jaina darzana ke maulika tatva gautama-"magavan ! sthiti-sahAyaka-tattva (adharmAstikAya ) se jIvoM ko kyA lAbha hotA hai?" bhagavAn-"gautama ! sthiti kA sahArA nahIM hotA to khar3A kauna rahatA ! kauna baiThatA sonA kaise hotA! kauna mana ko ekAma karatA ? mauna kauna karatA ! kauna nispanda banatA ! nimeSa kaise hotA hai yaha vizva cala hI hotaa| jo sthira hai una saba kA pAlambana sthiti-sahAyaka tatva hI hai / " siddhasena divAkara dharma-adharma ke svatantra dravyatva ko Avazyaka nahIM maante| ve inheM dravya ke paryAya-mAtra mAnate haiM / AkAza aura dika "dharma aura adharma kA astitva jaina darzana ke atirikta kisI bhI darzana dvArA svIkRta nahIM hai|" zrAkAza aura dika ke bAre meM bhI aneka vicAra pracalita haiN| kucha dArzanika AkAza aura dik ko pRthak dravya mAnate haiN| kucha dika ko AkAza se pRthak nahIM maante| kaNAda ne dik ko nau dravyoM meM se eka mAnA hai| nyAya aura vaizeSika jisakA guNa zabda hai, use AkAza aura jo bAhya jagat ko dezastha karatA hai use dika mAnate haiN| nyAya kArikAvalI ke anusAra dUratva aura sAmIpya tathA kSetrIya paratva aura aparatva kI buddhi kA jo hetu hai vaha vika hai| vaha eka aura nitya hai| upAdhi-bheda se usake pUrva, pazcima Adi vibhAga hote haiN| darAntikAdidhIheturekA nityAdigucyate (46) / upAdhibhedAdekApi, prAcyAdi vyapadezabhAka (47) kaNAda sUtra ( 212 / 13) ke anusAra inakA bheda kArya-vizeSa se hotA hai| yadi vaha zabda kI nipatti kA kAraNa banatA hai to AkAza kahalAtA hai aura yadi vaha bAla-jagat ke arthoM ke dezastha hone kA kAraNa banatA hai to dika kahalAtA hai| abhidhamma ke anusAra AkAza eka dhAtu hai| AkAza-dhAta kA kArya rUpapariccheda (avaM, adhaH aura tiryak rUpoM kA vibhAga) karanA hai| jaina darzana ke anusAra AkAza svatantra dravya hai| dika usIkA kAlpanika Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1R jaina darzana ke maulika tasva vibhAga hai, AkAza kA guNa zabda nahIM hai| zabda-pudgaloM ke saMghAta aura bheda kA kArya hai / AkAza kA guNa avagAhana hai, vaha svayaM anAsamba hai, zeSa saba dravyoM kA pAlambana hai| svarUpa kI dRSTi se sabhI dravya sva-pratiSTha hai| kintu kSetra yA Ayatana kI dRSTi se ve AkAza pratiSTha hote haiN| isIlie use saba dravyoM kA bhAjana kahate haiM / gautama-bhagavan ! AkAza-tattva se jIvoM aura ajIyoM ko kyA lAma hotA hai ? bhagavAn-gautama ! AkAza nahIM hotA to ye jIva kahA~ hote hai ye dharmAstikAya aura adharmAstikAya kahA~ vyApta hote ! kAla kahA~ baratatA ! pudgala kA raMgamaMca kahA~ banatA ?--yaha vizva nirAdhAra hI hotA hai| dravya-dRSTi-AkAza-ananta pradezAtmaka dravya hai| kSetra dRSTi-AkAza-ananta vistAra vAlA hai-loka-alokamaya hai| kAla-dRSTi-AkAza-anAdi ananta hai| bhAva-dRSTi-AkAza amUrta hai| AkAza ke jisa bhAga se vastu kA vyapadeza yA nirUpaNa kiyA jAtA hai, vaha dika kahalAtA hai| dizA aura anudizA kI utpatti tiryak loka se hotI hai| dizA kA prArambha AkAza ke do pradezoM se zurU hotA hai aura unameM dodo pradezoM kI vRddhi hote-hote ve asaMkhya pradezAtmaka bana jAtI haiN| anudizA kevala eka dezAtmaka hotI hai| Urca aura adhaH dizA kA prArambha cAra pradezoM se hotA hai phira unameM vRddhi nahIM hotI / yaha dizA kA prAgamika svarUpa hai| jisa vyakti ke jisa ora sUryodaya hotA hai, vaha usake lie pUrva aura jisa ora sUryAsta hotA hai, vaha pazcima tathA dAhine hAtha kI aura dakSiNa aura bAeM hAtha kI ora uttara dizA hotI hai| inheM tApa-dizA kahA jAtA hai / nimitta-kathana Adi prayojana ke lie dizA kA eka prakAra aura hotA hai| prazApaka jisa ora muMha kiye hotA hai vaha pUrva, usake pRSTha bhAga Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] jaina darzana ke maulika tattva pazcima, donoM pArzva dakSiNa aura uttara hote haiN| inheM prajJApaka- dizA kahA jAtA hai. 19 kAla : zvetAmbara - paramparA ke anusAra kAla aupacArika dravya hai / vastu vRttyA vaha jIva aura jIva kI paryAya hai 51 / jahA~ isake jIva ajIva kI paryAya hone kA ullekha hai, vahA~ ise dravya bhI kahA gayA hai " " / ye donoM kathana virodhI nahIM kintu sApekSa hai| nizcaya dRSTi meM kAla jIva-jIva kI paryAya hai aura vyavahAra-dRSTi meM vaha dravya hai / use dravya mAnane kA kAraNa usakI upayogitA hai -- " upakArakaM dravyam / " vartanA Adi kAla ke upakAra haiN| inhIM ke kAraNa vaha dravya mAnA jAtA hai| padArthoM kI sthiti Adi ke lie jisakA vyavahAra hotA hai, vaha zrAvalikAdirUpa kAla jIva, jIva se bhinna nahIM hai, unhIM kI paryAya hai 53 digambara AcArya kAla ko rUpa mAnate haiM 54 / vaidika darzanoM meM bhI kAla ke sambandha meM naizciyaka aura vyAvahArika donoM pakSa milate haiM 1 naiyAyika aura vaizeSika kAla ko sarvavyApI aura svatantra dravya mAnate haiM 55 / yoga sAMkhya Adi darzana kAla ko svatantra dravya nahIM mAnate 5 6 / kAlavAda kA AdhAra zvetAmbara - paramparA kI dRSTi se aupacArika aura digambara-paramparA kI dRSTi se vAstavika kAla ke upakAra yA liMga pAMca haiM-vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva 57 | nyAya darzana ke anusAra paratva aura aparatva AdikAla ke liMga hai 58 vaizeSika- pUrva, apara, yugapat, ayugapat cira aura citra ko kAla ke liMga mAnate haiM 59 / 9 kAlANuoM ke astitva kA AdhAra egamhi saMti samaye, sambhava ThiiyAsa saNNidA zraDA | samayassa sambakAla, esahi kAlA sanbhAvo -- prata0 143 eka-eka samaya meM utpAda, dhauvya aura vyaya nAmaka artha kAla ke sadA hote haiN| yahI kAlANu ke astitva kA hetu hai / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasya .. (111 vijJAna kI dRSTi meM AkAza aura kAla AinsTIna ke anusAra-AkAza aura kAla koI svatantra sathya nahIM hai| ye dravya yA padArtha ke dharma mAtra hai| kisI bhI vastu kA astitva pahale tIna dizAtroM-lambAI, caur3AI aura gaharAI yA UMcAI meM mAnA jAtA thaa| AinsTIna ne vastu kA astitva cAra dizAoM meM maanaa| vastu kA rekhAgaNita (UMcAI, lambAI, caur3AI ) meM prasAra AkAza hai aura usakA kramAnugata prasAra kAla hai| kAla aura AkAza do bhinna tabhya nahIM haiN| jyoM-jyoM kAla bItatA hai tyoM-tyoM vaha lambA hotA jA rahA hai| kAla AkAza sApekSa hai| kAla kI lambAI ke sAtha-sAtha AkAza (vizva ke Ayatana ) kA bhI prasAra ho rahA hai| isa prakAra kAla aura AkAza donoM vastu dharma hai / astikAya aura kAla ___ dharma, adharma, AkAza, pudgala aura jIva-ye pAMca astikAya hai| ye tiryaka-pracaya-skandha rUpa meM haiM, isalie unheM astikAya kahA jAtA hai| dharma, adharma, AkAza aura eka jIva eka skandha hai| inake deza yA pradeza meM vibhAga kAlpanika haiN| ye avibhAgI hai| pudagala vibhAgI hai| usake skandha aura paramANu-ye do mukhya vibhAga haiM / paramANu usakA avibhAjya bhAga hai| do paramANu milate hai-dvipradezI skandha banatA hai| jitane paramANu milate haiM utane pradezoM kA skandha bana jAtA hai| pradeza kA artha hai padArtha kA paramANu jitamA avayava yA maag| dharma, adharma, AkAza aura jIva ke skandhoM ko paramANu jitane vibhAga kie jAe to AkAza ke ananta aura zeSa tInoM ke asaMkhya hote haiN| isalie AkAza ko ananta pradezI aura zeSa tInoM ko asaMkhya pradezI kahA hai| deza buddhi-kalpita hotA hai, usakA koI nizcita parimANa nahIM batAyA jA sktaa| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] dharma dharma kAza jaina darzana ke maulika tattva eka jIva skandha eka eka eka ananta pudgala (dvi pradezI yAvat ananta pradezI) eka deza aniyata aniyata niyata aniyata zraniyata pradeza asaMkhya saMkhya ananta do yAvat ananta paramANu saMkhya 1 kAla ke atIta samaya naSTa ho jAte haiM / anAgata samaya anutpanna hote haiN| isalie usakA skandha nahIM banatA / vartamAna samaya eka hotA hai, isalie usakA tiryakpracaya ( tirachA phailAva ) nahIM hotA / kAla kA skandha yA tirthak pracaya nahIM hotA, isalie vaha astikAya nahIM hai / digambara-paramparA ke anusAra kAlANuoM kI saMkhyA lokAkAza ke avasthita hai / isalie isake tulya hai| AkAza ke eka-eka pradeza para eka-eka kAlA kAla- zakti aura vyakti kI apekSA eka pradeza vAlA hai / tiryaka - pracaya nahIM hotA / dharma Adi pAMcoM dravya ke tiryak- pracaya kSetra kI apekSA se hotA hai / aura Urdhva pracaya kAla kI apekSA se hotA hai| unake pradeza 1 samUha hotA hai, isalie ve phailate haiM aura kAla ke nimitta se unameM paurvAparya yA kramAnugata prasAra hotA hai| samayoM kA pracaya jo hai vahI kAla dravya kA Urdhva pracaya hai| kAla svayaM samaya rUpa hai| usakI pariNati kisI dUsare Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattvaM (193 . nimitta kI apekSA se nahIM hotii| kevala Urdhva-pracaya ghAlA dravya astikAya nahIM hotaa| kAla ke vibhAga kAla cAra prakAra kA hotA hai-pramANa-kAla, yathAyu nivRtti-kAla, maraNakAla aura zraddhA-kAla 21 kAla ke dvArA padArtha mApe jAte haiM, isalie use pramANa-kAla kahA jAtA hai| jIvana aura mRtyu bhI kAla sApekSa haiM, isalie jIvana ke avasthAna ko yathAyu-nivRttikAla aura usake anta ko maraNa kAla kahA jAtA hai| sUrya, candra Adi kI gati se sambandha rakhane vAlA zraddhA-kAla kahalAtA hai| kAla kA pradhAna rUpa zraddhA-kAla hI hai| zeSa tInoM isIke viziSTa rUpa haiM / zraddhA-kAla vyAvahArika hai| vaha manuSya-loka meM hI hotA hai / isIlie manuSya loka ko 'samaya-kSetra' kahA jAtA hai| nizcaya-kAla jIvaajIva kA paryAya hai, vaha lokAloka vyApI hai| usake vibhAga nahIM hote| samaya se lekara pudgala-parAvarta taka ke jitane vibhAga haiM, ve saba adA-kAla ke haiN| isakA sarva sUkSma bhAga samaya kahalAtA hai| yaha avibhAjya hotA hai| isakI prarUpaNA kamala patra bheda aura vastra-vidAraNa ke dvArA kI jAtI hai| (ka ) eka dUsare se maTe hue kamala ke sau pattoM ko koI balavAn vyakti sUI se cheda detA hai, taba aimA hI lagatA hai ki saba pate sAtha hI chida gae, kintu yaha hotA nhiiN| jisa samaya pahalA pattA chidA, usa samaya dUsarA nhiiN| isI prakAra saba kA chedana kramazaH hotA hai| (kha) eka kalAkuzala yuvA aura baliSTha julAhA jIrNa-zIrNa vastra yA sAr3I ko itanI zIghratA se phAr3a DAlatA hai ki darzaka ko aisA lagatA hai mAno sArA vastra eka sAtha phAr3a DAlA, kintu aisA hotA nhiiN| vastra aneka tantuoM se banatA hai| jaba taka Upara ke tantu nahIM phaTate taba taka nIce ke tantu nahIM phaTa skte| ataH yaha nizcita hai ki vastra phaTane meM kAla-bheda hotA hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] jaina darzana ke maulika tattva sAsarya yaha hai ki sva aneka tantuoM se banatA hai| pratyeka tantu meM aneka rUpaM hote haiN| unameM bhI Upara kArUlA pahale chidatA hai, taba kahIM usake nIce kA rUmA chidatA hai / ananta paramANuoM ke milana kA nAma saMghAta hai| ananta saMghAsoM kA eka samudaya aura ananta samudayoM kI eka samiti hotI hai| aisI ananta samitiyoM ke saMgaThana se tantu ke Upara kA eka strAM banatA hai| ina sapakA bedana kramazaH hotA hai| santu ke pahale rUe ke chedana meM jitanA samaya lagatA hai, usakA atyanta sUkSma aMza yAnI asaMkhyAtavAM bhAga ( hissA) samaya avibhAjya kAla -eka samaya asaMkhya samaya -eka zrAvalikA 256 zrAvalikA --eka kSullaka bhava (saba se choTI Ayu ) 1226 2223-zrAvalikA-eka ucchavAsa niHzvAsa 3773 2458 4446 -zrAvalikA yA 3773 sAdhika 17 tullaka bhava yA eka zvAsocchavAsa hai-eka prANa 7prANa --eka stoka 7stoka -eka lava 38 // lava -eka ghar3I ( 24 minaTa ) 77 lava -do ghar3I / athavA, -65536 kSullaka bhava / yA, -16777216 zrAvalikA athavA, -3773 prANa / athavA, -eka muhUrta (sAmAyika kAla) 30 muhUrta -eka dina rAta (aho rAtri) 15 dina Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 165 2 pakSa -eka mAsa 2 mAsa -eka Rtu 3 Rtu -eka ayana 2 ayana --eka sAla 5 sAla -eka yuga 70 koDAkor3a 56 lAkha kor3a varSa eka pUrva asaMkhya varSa -eka palyopama 10 koDAkor3a palyopama -eka sAgara 20 kroDAkor3a sAgara -eka kAla cakra ananta kAla cakra -eka pudgala parAvartana ina sAre vibhAgoM ko saMkSepa meM atIta, pratyutpanna-vartamAna aura anAgata kahA jAtA hai| pudgala vijJAna jimako maiTara (Matter ) aura nyAya vaizeSika Adi jise bhautika tattva kahate haiM, use jaina-darzana meM pudgala saMjJA dI hai| . bauddha-darzana meM pudgala zabda Alaya vijJAna-cetanAsantati ke artha meM prayukta huzrA hai| jaina. zAstroM meM bhI abhedopacAra se pudgala yukta AtmA ko pudgala kahA hai| kintu mukhyatayA pudgala kA artha hai mUrtika dravya / chaha dravyoM meM kAla ko chor3akara zeSa pAMca dravya astikAya hai-yAnI avayavI hai, kintu phira bhI ina sabakI sthiti eka sI nahIM / jIva, dharma, adharma aura AkAza-ye cAra avibhAgI haiN| inameM saMyoga aura vibhAga nahIM hotaa| inake avayava paramANu dvArA kalpita kiye jAte haiN| kalpanA karo-yadi ina cAroM ke paramANu jitane-jitane khaNDa kareM to jIva, dharma adharma ke asaMkhya aura AkAza ke ananta khaNDa hote haiN| pudgala akhaMDa dravya nahIM hai| usakA sabase choTA rUpa eka paramANu hai aura sabase bar3A rUpa hai vizvavyApI acita mahAskandha isIlie usako pUraNagalana-dharmA kahA hai| choTA-bar3A sUkSma-sthUla, halkA-mArI, lambA-caur3A, bandhabheda, zrAkAra, prakAza-andhakAra, tApa-chAyA inako paudgalika mAnanA jaina tasva-zAna kI sUkSma-dRSTi kA paricAyaka hai| : Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ] jaina darzana ke maulika tattva tattva-saMkhyA meM paramANu kI svatantra gaNanA nahIM hai| vaha pudgala kA hI eka vibhAga hai| pudgala ke do prakAra batalAe haiM / 7 : 1- paramANu- pud gala / no paramANu-pud gala-dvayaNuka zrAdi skandha / ke viSaya meM jaina tattva - vettAoM ne jo vivecanA aura vizleSaNA dI pud gala hai, usameM unakI maulikatA sahaja siddha hai / 1 yadyapi kaI pazcimI vidvAnoM kA khayAla hai ki bhArata meM paramANuvAda yUnAna se AyA, kintu yaha sahI nhiiN| yUnAna meM paramANuvAda kA janma - dAtA DimokriTasa huA hai / usake paramANuvAda se jainoM kA paramANuvAda bahutAMza meM bhinna hai, maulikatA kI dRSTi se sarvathA bhinna hai| jaina dRSTi ke anusAra paramANu cetana kA pratipakSI hai, jabaki DimokriTas ke matAnusAra zrAtma-sUkSma paramANuoM kA hI vikAra hai / kaI bhAratIya vidvAn paramANuvAda ko kaNAda RSi kI upaja mAnate haiM kintu taTastha dRSTi se dekhA jAe to vaizepikoM kA paramANuvAda jaina-paramANuvAda se pahale kA nahIM hai aura na jainoM kI taraha vaizeSikoM ne usake vibhinna pahaluoM para vaijJAnika prakAza hI DAlA hai| isa viSaya meM 'darzana - zAstra kA itihAsa' pustaka ke lekhaka kA mata mananIya hai 60 / unhoMne likhA hai ki bhAratavarSa meM paramANuvAda ke siddhAnta ko janma dene kA zreya jaina darzana ko milanA cAhie / upaniSada meM aNu zabda kA prayoga huA hai, jaise - 'aNoraNIyAn mahato mahIyAn', kintu paramANuvAda nAma kI koI vastu unameM nahIM pAI jAtI / vaizeSikoM kA paramANuvAda zAyada itanA purAnA nahIM hai / I0 pU0 ke jaina-sUtroM evaM uttaravartI sAhitya meM paramANu ke svarUpa aura kArya kA sUkSmatama anveSaNa paramANuvAda ke vidyArthI ke lie atyanta upayogI hai| paramANu kA svarUpa jaina - paribhASA ke anusAra zracheya, abhedya, zragrAhya, zradAya aura nirvibhAgI pudgala ko paramANu kahA jAtA hai " / Adhunika vijJAna ke vidyArthI ko paramANu Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva . [197 ke upalakSaNoM meM sandeha ho sakatA hai, kAraNa ki vijJAna ke sUkSma yantroM meM paramANu kI avibhAjyatA surakSita nahIM hai| paramANu agara avibhAjya na ho to use parama+aNu nahIM kahA jA sktaa| vizAna-sammata paramANu TUTatA hai, use bhI hama asvIkAra nahIM krte| isa samasyA ke bIca hameM jaina-sUtra anuyogadvAra meM varNita paramANu-dvividhatA kA sahaja smaraNa ho pAtA hai 70 1 sUkSma paramANu / 2 vyAvahArika prmaannu| sUkSma paramANu kA svarUpa vahI hai, jo kucha Upara kI paMktiyoM meM batAyA gayA hai| vyAvahArika paramANu ananta sUkSma paramANuoM ke samudaya se banatA hai | vastuvRttyA vaha svayaM paramANu-piMDa hai, phira bhI sAdhAraNa dRSTi se grAhya nahIM hotA aura sAdhAraNa astra-zastra se tor3A nahIM jA sakatA, thor3e meM usakI pariNati sUkSma hotI hai, isalie vyavahArataH use paramANu kahA gayA hai| vijJAna ke paramANu kI tulanA isa vyAvahArika paramANu se hotI hai| isalie paramANu ke TUTane kI bAta eka sImA taka jaina-dRSTi ko bhI svIkArya hai| pudgala ke guNa sparza-zIta, uSNa, rukSa, snigdha, laghu, guru, mRdu aura karkaza / rasa-zrAmla, madhura, kaTu, kapAya aura tikta / gandha-sugandha aura durgandha / varNa-kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zveta / ye bIsa pudgala ke guNa haiN| yadyapi saMsthAna-parimaMDala, vRtta, tryaMza, caturaMza Adi pudgala meM hI hotA hai, phira bhI usakA guNa nahIM hai / sUkSma paramANu dravya rUpa meM niravayava aura avibhAjya hote hue bhI paryAya dRSTi se vaisA nahIM hai / usameM varNa, gandha, rasa aura sparza-ye cAra guNa aura ananta paryAya hote haiM / eka paramANu meM eka varNa, eka gandha, eka rasa aura do sparza (zIta-uSNa, snigdha-rukSa, ina yugaloM meM se eka-eka) hote haiN| paryAya kI dRSTi se eka guNa vAlA paramANu ananta guNa vAlA ho jAtA hai aura ananta Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] jaina darzana ke maulika tatva guNa vAlA paramANu eka guNa vaalaa| eka paramANu meM varNa se varNAntara, gandha se gandhAntara, rasa se rasAntara aura sparza se sparzAntara honA jaina-dRSTi-sammata hai| eka guNa vAlA pudgala yadi usI rUpa meM rahe to jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH asaMkhya kAla taka raha sakatA hai 75 / dviguNa se lekara ananta guNa taka ke paramANu pudgaloM ke lie yahI niyama hai| bAda meM unameM parivartana avazya hotA hai| yaha varNa viSayaka niyama gandha, rasa aura sparza para bhI lAgU hotA hai| paramANu kI atIndriyatA paramANu indriyagrAya nahIM hotaa| phira bhI amUrta nahIM hai, vaha rUpI hai / pAramArthika pratyakSa se vaha dekhA jAtA hai| paramANu mUrta hote hue bhI dRSTigocara nahIM hotA, isakA kAraNa hai usakI suukssmtaa| kevala-zAna kA viSaya mUrta aura amUrta donoM prakAra ke padArtha haiM / isalie kevalI ( sarvajJa aura atIndriya-draSTA / to paramANu ko jAnate hI haiM; cAhe ve saMsAra-dazA meM ho, cAhe siddha ho / akevalI yAnI chamastha athavA kSAyopazamika zAnI-jisakA zrAvaraNa-vilaya apUrNa hai, paramANu ko jAna bhI sakatA hai, nahIM bhii| avadhizAnI-rUpI dravya viSayaka pratyakSa vAlA yogI use jAna sakatA hai, indriya pratyakSa vAlA vyakti nahIM jAna sakatA / eka prAcIna zloka meM ukta lakSaNa-dizA kA saMketa milatA hai - kAraNameva tadantya, sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasavarNagandho, dvisparzaH kAryaliGgazca // paramANusamudaya-skandha aura pAramANavika jagat yaha dRzya jagat-paudgalika jagat paramANusaMghaTita hai| paramANuoM se skandha banate haiM aura skandhoM se sthUla padArtha / pudgala meM saMghAtaka aura vighAtaka -ye donoM zaktiyA~ haiN| pudgala zabda meM hI 'pUraNa aura galana' ina donoM kA mela hai / paramANu ke mela se skandha banatA hai aura eka skandha ke TUTane se bhI aneka skandha bana jAte haiN| yaha galana aura milana kI prakriyA svAbhAvika bhI hotI hai aura pAnI ke prayoga se bhii| kAraNaki pudgala kI avasthA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva (199 sAdi, sAnta hotI hai| anAdi, ananta nhiiN."| pudgala meM agara viyojaka zakti nahIM hotI to saba aNuoM kA eka piNDa bana jAtA aura yadi saMyojaka zakti nahIM hotI to eka-eka aNu alaga-alaga rahakara kucha nahIM krpaate| prANI-jagat ke prati paramANu kA jitanA bhI kArya hai, vaha saba paramANusamudayananya hai aura sApha kahA jAe to ananta paramANu skandha hI prANIjagat ke lie upayogI haiM / skandha-bheda kI prakriyA ke kucha udAharaNa do paramANu-pudgala ke mela se dvipradezI skandha banatA hai aura dipradezI skandha ke bheda se do paramANu ho jAte haiM / ___ tIna paramANu milane se tripradezI skandha banatA hai aura unake alagAva meM do vikalpa ho sakate haiM-tIna paramANu athavA eka paramANu aura eka dvipradezI skandha / cAra paramANu ke samudaya se catuHpradezI skandha banatA hai aura usake bheda ke cAra vikalpa hote haiM - 1-eka paramANu aura eka tripradezI skandha / 2-do dvipradezI skandha / 3-do pRthak-pRthak paramANu aura eka dvipradezI skandha / 4-cArauM pRthaka-pRthaka paramANu / pudgala meM utpAda, vyaya aura dhrauvya pudgala zAzvata bhI hai aura azAzvata bhii| dravyArthatayA zAzvata hai aura paryAyarUpa meM azAzvata / paramANu-pudgala dravya kI apekSA acarama hai| yAnI paramANu saMghAta rUpa meM pariNata hokara bhI punaH paramANu bana jAtA hai| isalie dravyatva kI dRSTi se carama nahIM hai| kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA carama bhI hotA hai aura acarama bhI 81 / pudgala kI dvividhA pariNati pudgala kI pariNati do prakAra kI hotI hai - Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] jaina darzana ke maulika tattva 2- bAdara / 1 ananta pradezI skandha bhI jaba taka sUkSma pariNati meM rahatA hai, taba taka indriyagrAhma nahIM banatA aura sUkSma pariNati vAle skandha catuHsparzI hote haiM / uttaravartI cAra sparza bAdara pariNAma vAle cAra skandhoM meM hI hote haiM, / guru-laghu aura mRdu-kaThina - ye sparza pUrvavartI cAra sparzo ke sApekSa saMyoga se banate haiM / rUkSa sparza kI bahulatA se laghu sparza hotA hai aura snigdha kI bahulatA se guru | zIta va snigdha sparza kI bahulatA se mRda sparza aura uSNa tathA rukSa kI bahulatA se karkaza sparza banatA hai| tAtparya yaha hai ki sUkSma pariNati kI vivRti ke sAtha-sAtha jahA~ sthUla pariNati hotI hai, vahA~ cAra sparza bhI bar3ha jAte haiN| pudgala ke vicAra pudgala dravya cAra prakAra kA mAnA gayA hai :-- -skandha 2-skandha- deza 3 -skandha- pradeza 4- paramANu skandha - paramANu- prcy| deza-skandha kA kalpita vibhAga | pradeza - skandha se pRthagbhUta avibhAjya aMza / paramANu - skandha se pRthag niraMza-tattva | pradeza aura paramANu meM sirpha skandha pRthagbhAva kA pRthagbhAva aura antara hai 1 pudgala kabase aura kaba taka ? pravAha kI apekSA skandha aura paramANu anAdi aparyavasita hai| kAraNa ki inakI santati anAdikAla se calI A rahI hai aura calatI rhegii| sthiti kI apekSA yaha sAdi saparyavasAna bhI hai| jaise paramANutroM se skandha banatA hai aura skandha-meda se paramANu bana jAte haiM / paramANu paramANu ke rUpa meM, skandha skandha ke rUpa meM raheM to kama-se-kama eka samaya aura adhika se adhika asaMkhyAta kAla taka raha sakate haiM 84 / bAda meM to unheM badalanA hI par3atA hai| yaha inakI kAlasApekSa sthiti hai / kSetrasApekSa sthiti--paramANu athavA skandha ke eka kSetra meM rahane kI sthiti bhI yahI hai| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 1201 paramANu ke skandharUpa meM pariNata hokara phira paramANu banane meM jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH asaMkhya kAla lagatA hai / aura dayaNakAdi skandhoM ke paramANurUpa meM athavA vyaNukAdi skandharUpa meM pariNata hokara phira mUla rUpa meM zrAne meM jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH ananta kAla lagatA hai| eka paramANu athavA skandha jisa AkAza-pradeza meM the aura kisI kAraNavaza vahA~ se cala par3e, phira usI zrAkAza-pradeza meM utkRSTataH ananta kAla ke bAda aura jaghanyataH eka samaya ke bAda hI A jAte hai / paramANu AkAza ke eka pradeza meM hI rahate haiN| skandha ke lie yaha niyama nahIM hai| ve eka, do saMkhyAta, asaMkhyAta pradezoM meM raha sakate haiN| yAvat-samUce lokAkAza taka bhI phaila jAte haiM ? samUce loka meM phaila jAne vAlA skandha 'acitta mahAskandha' kahalAtA hai| pudgala kA apradezitva aura sapradezitva skandha-dravya kI apekSA skandha sapradezI hote haiN| jisa skandha meM jitane paramANu hote haiM, vaha tatparimANapradezI skandha kahalAtA hai| kSetra ko apekSA skandha sapradezI bhI hote haiM aura apradezI bhii| jo eka AkAza-pradezAvagAhI hotA hai, vaha apradezI aura jo do Adi AkAzapradezAvagAhI hotA hai, vaha sprdeshii| . kAla kI apekSA jo skandha eka samaya kI sthiti vAlA hotA hai, yaha apradezI aura jo isase adhika sthiti vAlA hotA hai, vaha sprdeshii| bhAva kI apekSA eka guNa vAlA apradezI aura adhika guNa vAlA sprdeshii| paramANu dravya kI apekSA paramANu apradezI hote haiN| kSetra kI apekSA apradezI hote haiN| kAla kI apekSA eka samaya kI sthiti vAlA paramANu apradezI aura adhika samaya kI sthiti vAlA sprdeshii| bhAva kI apekSA eka guNa vAlA apradezI aura adhika guNa vAlA sprdeshii| pariNamana ke tIna hetu pariNamana kI apekSA pudagala tIna prakAra ke hote haiM:1-vaisasika Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 1 jaina darzana ke maulika tatva 2- prAyogika 3--- mizra * svabhAvataH jinakA pariNamana hotA hai ve vaisrasika, jIva ke prayoga se zarIrAdi rUpa meM pariNata pudgala prAyogika aura jIva ke dvArA mukta hone para bhI jinakA jIva ke prayoga se huA pariNamana nahIM chUTatA athavA jIva ke prayatna aura svabhAva donoM ke saMyoga se jo banate haiM, ve mizra kahalAte haiM, jaise 1- prAyogika pariNAma - jIvaccharIra 2-- mizra pariNAma mRta zarIra 3 - bailasika pariNAma - ulkApAta inakA rUpAntara asaMkhya kAla ke bAda avazya hI hotA hai / pudgala dravya meM eka grahaNa nAma kA guNa hotA hai| pudgala ke sivAya anya padArthoM meM kisI dUsare padArtha se jA milane kI zakti nahIM hai| pudgala kA Apasa meM milana hotA hai vaha to hai hI, kintu isake atirikta jIva ke dvArA usakA grahaNa kiyA jAtA hai| pudgala svayaM jAkara jIva se nahIM cipaTatA, kintu vaha jIva kI kriyA se AkRSTa hokara jIva ke sAtha saMlagna hotA hai / jIva-sambaddha pudgala kA jIva para vahuvidha asara hotA hai, jisakA zradArika Adi vargaNA ke rUpa meM zrAge ullekha kiyA jAegA / prANI aura pudgala kA sambandha prANI ke upayoga meM jitane padArtha Ate haiM, ve saba paudgalika hote haiM hI, kintu vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki ve saba jIva-zarIra meM prayukta hue hote haiM / tAtparya yaha hai ki miTTI, jala, agni, vAyu, sAga-sabjI aura trasa kAyika jIvoM ke zarIra yA zarIramukta pudgala haiM / dUsarI dRSTi se dekheM to sthUla skandha ve hI haiM, jo bikhasA pariNAma se audArika Adi vargaNA ke rUpa meM sambaddha hokara prANiyoM ke sthUla zarIra ke rUpa meM pariNata athavA usase mukta hote haiM 89 / vaizeSikoM kI taraha jaina-darzana meM pRthvI, pAnI Adi ke paramANu pRthag lakSaNa vAle nahIM haiN| ina saba meM sparza, rasa, gandha aura varNa, ve sabhI guNa rahate haiN| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 203 pudgala kI gati paramANu svayaM gatizIla hai| vaha eka kSaNa meM loka ke eka sire se dUsare sire taka jo asaMkhya yojana kI dUrI para hai, calA jAtA hai| gati-pariNAma usakA svAbhAvika dharma hai / dharmAstikAya usakA preraka nahIM, sirpha sahAyaka hai / dUsare zabdoM meM gati kA upAdAna paramANu svayaM hai / dharmAstikAya to usakA nimittamAtra hai | { 1 paramANu saija ( sakampa ) bhI hotA hai" aura aneja ( zrakampa ) bhI / kadAcit vaha caMcala hotA hai, kadAcit nhiiN| unameM na to nirantara kampa-bhAva rahatA hai aura na nirantara akampa bhAva bhI / -skandha meM kadAcit kampana kadAcit kampana hotA hai / ve dvayaMza hote haiM, isalie unameM deza-kampa aura deza-prakampa aisI sthiti bhI hotI hai 1 tripradezI skandha meM kampa - zrakampa kI sthiti dvipradezI skandha kI taraha hotI hai| sirpha deza -kampa ke eka vacana aura dvivacana sambandhI vikalpoM kA bheda hotA hai / jaise eka deza meM kampa hotA hai, deza meM kampa nahIM hotA / deza meM kampa hotA hai, dezoM (do) meM kampa nahIM hotA / dezoM ( do ) meM kampa hotA hai, deza meM kampa nahIM hotA / catuH pradezI skandha meM deza meM kampa, deza meM akampa, deza meM kampa aura dezoM (do) meM kampa, dezoM (do) meM kampa aura deza meM kampa, deza meM kampa aura dezoM meM akampa hotA hai / pA~ca pradeza yAvat anantapravezI skandha kI bhI yahI sthiti hai I pudgala ke AkAra-prakAra paramANu- pudgala narddha, madhya aura pradeza hote haiM | dvipradezI skandha sArddha, zramadhya aura sapradeza hote haiM 1 tripravezI skandha narddha, samadhya aura sapradeza hote haiM / samasaMkhyaka paramANu-skandhoM kI sthiti dvipradezI skandha kI taraha hotI hai aura viSama saMkhyaka paramANu skandhoM kI sthiti tripradezI skandha kI taraha / pudgala dravya kI cAra prakAra kI sthiti batalAI gaI hai - Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2081 jaina darzana ke maulika tattve 1-dravya sthAnAyu 2-kSetra sthAnAyu 3-avagAhana sthAnAyu 4-bhAva sthAnAyu 1-paramANu paramANurUpa meM aura skandha skandharUpa meM avasthita haiM, vaha dravya sthAnAyu hai| 2-jisa AkAza-pradeza meM paramANu yA skandha avasthita rahate haiM, usakA nAma hai kSetra sthaanaayu| 3-paramANu aura skandha kA niyata parimANa meM jo avagAhana hotA hai, vaha hai avagAhana sthaanaayu| kSetra aura avagAhana meM itanA antara hai ki kSetra kA sambandha aAkAza pradezoM se hai, vaha paramANu aura skandha dvArA avagAr3ha hotA hai tathA avagAhana kA sambandha pudgala dravya se hai| tAtparya, ki unakA amuka-parimANa kSetra meM prasaraNa hotA hai| 4-paramANu aura skandha ke sparza, rasa, gandha aura varNa kI pariNati ko bhAva sthAnAyu kahA jAtA hai| paramANuoM kA zreNI-vibhAga paramANuoM kI ATha mukhya vargaNAeM (Qualities) hai:1-audArika vargaNA 2- vaikriya vargaNA 3-AhAraka vargaNA 4-taijasa vargaNA 5- kArmaNa vargaNA 6-zvAsochavAsa vargaNA 7-vacana vargaNA -mana vargaNA audArika vargaNA-sthUla pudgala-pRthvI, pAnI, ami, vAyu, vanaspati aura usa jIvoM ke zarIra-nirmANa yogya pudgala samUha / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva .. (205 vaikriya vargaNA-choTA-bar3A, halkA-bhArI, dRzya-adRzya Adi vividha kiyAeM karane meM samartha zarIra ke yogya pudgala-samUha / AhAraka vargaNA-yoga-zaktijanya zarIra ke yogya pudgala samUha / taijasa vargaNA--vidyuta-paramANu-samUha ( Electrical Molecues ) kArmaNa vargaNA-jIvoM kI at asat kriyA ke pratiphala meM banane vAlA pudgala-samUha zvAzocchavAsa vargaNA-zrAna-prANa yogya pudgala-samUha vacana vargaNA-bhASA ke yogya pudagala-samUha / mana vargaNA-cintana meM sahAyaka banane vAlA pudgala samUha / ina vargaNAoM ke avayava kramazaH sUkSma aura ati pracaya vAle hote haiN| eka paugalika padArtha kA dUsare paudgalika padArtha ke rUpa meM parivartana hotA hai / vargaNA kA vargaNAntara ke rUpa meM parivartana honA bhI jaina-dRSTi-sammata hai| pahalI cAra vargaNAeM aSTaspazI-sthUla skandha haiN| ve halkI-bhArI, mRdukaThora bhI hotI haiN| kArmaNa, bhASA aura mana-ye tIna vargaNAeM catuHspazIsUkSma skandha haiN| inameM kevala zIta, uSNa, snigdha, rukSa-ye cAra hI sparza hote haiN| guru, laghu, mRdu, kaThina-ye cAra sparza nahIM hote| zvAsocchavAsa vargaNA catuHspazI aura aSTa-spoM donoM prakAra ke hote haiN| paramANu-skandha kI avasthA paramANu skandha rUpa meM pariNata hote haiM, taba unakI dasa avasthAe~-kArya hameM upalabdha hotI hai: 1-zabda'5 3-saumya 4-sthaulya 5-saMsthAna 6-meda 7-tama Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] jaina darzana ke maulika tattva 6 zrAtapa 10 udyota ye paugalika kArya tIna prakAra ke hote haiM : 1 prAyogika 16 2 mizra 3 vaisaka inakA kramazaH artha hai-- jIva ke prayatna se banane vAlI vastue jIva, ke prayatna aura svabhAva donoM ke saMyoga se banane vAlI vastueM tathA svabhAva se banane vAlI vastueM / zabda 9 19 jaina dArzanikoM ne zabda ko kevala paudgalika kahakara hI vizrAma nahIM liyA kintu usakI utpatti, zIghragati, 18 loka vyApitva, 99 sthAyitva, Adi vibhinna pahaluoM para pUrA prakAza DAlA hai 100 | tAra kA sambandha na hote hue bhI sughoSA ghaNTA kA zabda asaMkhya yojana kI dUrI para rahI huIM ghaTAoM meM pratidhvanita hotA hai yaha vivecana usa samaya kA hai jabaki 'reDiyo' vAyaralesa Adi kA anusandhAna nahIM huA thaa| hamArA zabda kSaNamAtra meM lokavyApI bana jAtA hai, yaha siddhAnta bhI Aja se DhAI hajAra varSa pahale hI pratipAdita ho cukA thA / 18 zabda pudugala-skandhoM ke saMghAta aura bheda se utpanna hotA hai / usake bhASA zabda ( akSara sahita aura akSara rahita ), no bhASA zabda ( pratodya zabda aura no to zabda ) Adi aneka bheda haiM / baktA bolane ke pUrva bhASA - paramANuoM ko grahaNa karatA hai, bhASA ke rUpa meM unakA pariNamana karatA hai aura tIsarI avasthA hai utsarjana 102 utsarjana ke dvArA bAhara nikale hue bhASA - pudgala zrAkAza meM phailate haiM / vaktA kA prayakSa agara manda hai to ve pudgala abhinna rahakara 'jala taraMga - nyAya' se asaMkhya yojana taka phailakara zaktihIna ho jAte haiN| aura yadi vaktA kA prayatna tIvra hotA hai to ve bhinna hokara dUsare asaMkhya skandhoM ko grahaNa karate-karate ati sUkSma kAla meM lokAnta taka cale jAte haiN| . Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 207 hama jo sunate haiM vaha baktA kA mUla zabda nahIM suna paate| vaktA kA zabda zreNiyoM - prAkAza-pradeza kI paMktiyoM meM phailatA hai| ye zreNiyAM vaktA ke pUrvapazcima, uttara-dakSiNa, UMce aura nIce chahoM dizAoM meM haiN| hama zabda kI sama zreNI meM hote haiM to mizra zabda sunate haiM arthAt baktA dvArA uccArita zabda dravyoM aura unake dvArA vAsita zabda- dravyoM ko sunate haiN| yadi hama vizreNI ( vidizA ) meM hote haiM to kevala vAsita zabda hI suna pAte haiM 103 | sUkSmatA aura sthUlatA paramANu sUkSma haiM aura acitta mahAskandha sthUla haiM / inake madhyavartI saukSmya aura sthaulya zrApekSika haiM - eka sthUla vastu kI apekSA kisI dUsarI vastu ko sUkSma aura eka sUkSma vastu kI apekSA kisI dUsarI vastu ko sthUla kahA jAtA hai 1 digambara AcArya sthUlatA aura sUkSmatA ke AdhAra para pudgala ko chaha bhAgoM meM vibhakta karate haiM : : 1 -- bAdara - bAdara -- patthara Adi jo vibhakta hokara svayaM na jur3e / 2 - bAdara - pravAhI padArtha jo vibhakta hokara svayaM mila jaaeN| 3 - sUkSma bAdara - dhUma Adi jo sthUla bhAsita hone para bhI avibhAjya haiM / 4 -- bAdara sUkSma - rasa Adi jo sUkSma hone para indriya gabhya haiN| - sUkSma-karma vargaNA zrAdi jo indriyAtIta hai / 6 --- sUkSma - sUkSma -- karma-vargaNA se bhI atyanta sUkSma skandha / bandha avayavoM kA paraspara avayava aura zravayavI ke rUpa meM pariNamana hotA haiuse bandha kahA jAtA hai| saMyoga meM kevala antara rahita avasthAna hotA hai kintu bandha meM ekatva hotA hai / bandha ke do prakAra haiM1 --vaikhasika 2- prAyogika svabhAva janya bandha vaisasika kahalAtA hai / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207] jaina darzana ke maulika tattva ___ jIva ke prayoga se jo bandha hotA hai use prAyogika kahA jAtA hai| baikhasika bandha sAdi aura anAdi-donoM prakAra kA hotA hai| dharmAstikAya Adi dravyoM kA bandha anAdi hai| sAdi bandha kevala pudgaloM kA hotA hai| dyaNuka Adi skandha banate haiM vaha sAdi vandha hai usakI prakriyA yaha hai* skandha kevala paramANuoM ke saMyoga se nahIM bntaa| cikane aura rUkhe paramANuoM kA paraspara ekatva hotA hai taba skandha banatA hai arthAt skandha kI utpatti kA hetu paramANuoM kA snigdhatva aura rukSatva hai| vizeSa niyama yaha hai (1) jaghanya aMza vAle cikane aura rUkhe paramANu milakara skandha nahIM banA skte| (2) samAna aMza vAle paramANu, yadi ve sadRza hoM-kevala cikane hoM yA kevala rUkhe hoM, milakara skandha nahIM banA skte| (3) snigdhatA yA rUkSatA do aMza yA tIna aMza Adi adhika hoM to sadRza paramANu milakara skandha kA nirmANa kara sakate haiN| isa prakriyA meM zvetAmbara aura digambara-paramparA meM kucha matabheda hai| zvetAmbara-paramparA ke anusAra (1) jaghanya aMza vAle paramANu kA ajaghanya-aMza vAle paramANu ke sAtha bandha hotA hai| (2) sadRza paramANuoM meM tIna-cAra Adi aMza adhika hone para bhI skandha honA mAnA jAtA hai| (3) do aMza Adi adhika hoM to bandha hotA hai-yaha sadRza paramANuoM ke lie hI hai| digambara-paramparA ke anusAra (1) eka jaghanya aMza vAle paramANu kA dUsare amaghanya aMza bAle paramANu ke sAtha bandha nahIM hotA / (2) sadRza paramANuoM meM kevala do aMza adhika hone para hI bandha mAna jAtA hai.5 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [209 ( 3 ) do aMza adhika hone kA vidhAna sadRza sadRza kI taraha asadRza-. reer paramANuoM ke lie bhI hai 10 / zvetAmbara - grantha tattvArthaM bhASAnusAriNI TIkA ke anusAra zraMza sadRza 1- jaghanya jaghanya 107 2- jaghanya aikAdhika - jaghanya dvayAdhika 4 -- jaghanya tryAdi adhika 5 -- jaghanyetara samajaghanyetara 6 --- jaghanyetara ekAdhika jaghanyetara 7 -- jaghanyetara dvayAdhika jaghanyetara 8 -- jaghantera adhika jaghanyetara digambara-grantha za sarvArthasiddhi ke anusAra 1 - jaghanya jaghanya 2 -- jaghanya ekAdhika 3 - jaghanya dvayAdhika 4 - jaghanya vyAdi adhika 5 - jaghanyetara sama jaghanyetara nahIM 6 -- jaghanyetara ekAdhika jaghanyetara 7 -- jaghanyetara dvayAdhika jaghanyetara nahIM nahIM nahIM the the sadRza nahIM nahIM nahIM nahIM visadRza nahIM hai nahIM visadRza nahIM nahIM nahIM nahIM nahIM nahIM hai - jaghanyetara vyAdi adhika jaghanyetara nahIM nahIM bandha kAla meM adhika aMza vAle paramANuhIna aMza vAle paramANuoM ko apane rUpa meM pariNata kara lete haiN| pAMca aMza vAle snigdha paramANu ke yoga se tIna aMza vAlA snigdha paramANu pAMca aMza vAlA ho jAtA hai| isI prakAra pAMca aMza vAle snigdha paramANu ke yoga se tIna aMza vAlA rUkhA paramANu snigdha ho jAtA hai / jisa prakAra snigdhatva hInAMza rUkSatva ko apane meM milA letA hai usI prakAra rUkSatva bhI hInAMza snigdhatva apane meM milA leta hai / nahIM nahIM hai Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] jaina darzana ke maulika tattva kabhI-kabhI paristhitivaza snigdha paramANu samAMza rUkSa paramANuoM ko aura rUkSa paramANu samAMza snigdha paramANutroM ko bhI apane-apane rUpa meM pariNata kara lete hai 1081 digambara-paramparA ko yaha samAMza- pariNati mAnya nahIM hai 109 / chAyA - apAradarzaka aura pAradarzaka -- donoM prakAra kI hotI hai| Atapa - uSNa prakAza yA tApa kiraNa / udyota - zIta prakAza yA tApa kiraNa / agni-svayaM garama hotI hai aura usakI prabhA bhI garama hotI hai / zrAtapa-svayaM ThaNDA aura usakI prabhA garama hotI hai / udyota - khayaM ThaNDA aura usakI prabhA bhI ThaNDI hotI hai| prativimba gautama --- bhagavan ! kAca meM dekhane vAlA vyakti kyA kAca ko dekhatA hai ? apane zarIra ko dekhatA hai ? athavA apane pratibimba ko dekhatA hai ? vaha kyA dekhatA hai ? bhagavAn gautama ! kAca meM dekhane vAlA vyakti kAMca ko nahIM dekhatA - vaha spaSTa hai| apane zarIra ko bhI nahIM dekhatA - vaha usameM nahIM hai / vaha apane zarIra kA pratibimba dekhatA hai 110 / pratibimba-prakriyA aurausakA darzana 90 paudgalika vastueM do prakAra kI hotI haiM / (1) sUkSma (2) sthUla | indriya- gocara hone vAlI sabhI vastueM sthUla hotI haiN| sthUla vastueM cayApacaya dharmaka ( ghaTa-bar3ha jAne vAlI ) hotI hai| inameM se razmiyAM nikalatI haiM-vastu AkAra ke anurUpa chAyA-pudgala nikalate haiN| aura ve bhAskara yA abhAskara vastu meM prativimbita ho jAte haiM 111 / bhAskara vastu meM par3ane vAlI earer dina meM zyAma aura rAta ko kAlI hotI hai| bhAskara vastuoM meM par3ane vAlI chAyA vastu ke varNAnurUpa hotI hai 112 / avayava saMkrAnta hote haiM ve prakAza ke dvArA vahA~ dRSTigata hote haiM / isalie zradraSTA vyakti Adarza meM na Adarza dekhatA hai, na apanA zarIra kintu apanA pratibimba dekhatA hai / Adarza meM jo zarIra ke Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva . 211 prANI-jagat ke prati pudgala kA upakAra AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchavAsa, bhASA aura mana ye chaha jIva kI mukhya kriyAeM haiN| inhoM ke dvArA prANI kI cetanA kA sthUla bodha hotA hai / prANI kA AhAra, zarIra, dRzya, indriyA~, zvAsocchvAsa aura bhASA-ye saba paudgalika haiN| mAnasika cintana bhI pudgala-sahAyApekSa hai| cintaka cintana ke pUrva kSaNa meM mana-vargaNA ke skandhoM ko grahaNa karatA hai| unakI cintana ke anukUla prAkRtiyA~ bana jAtI haiN| eka cintana se dUsare cintana meM saMkrAnta hote samaya pahalI-pahalI prAkRtiyA~ bAhara nikalatI rahatI hai aura naI-naI zrAkRtiyA~ bana jAtI haiN| ve mukta prAkRtiyA~ AkAza-maNDala meM phaila jAtI haiN| kaI thor3e kAla bAda parivartita ho jAtI haiM aura kaI asaMkhya kAla taka parivartita nahIM bhI hotii| ina mana-vargaNA ke skandhoM kA prANI ke zarIra para bhI anukUla evaM pratikUla pariNAma hotA hai| vicAroM kI dRr3hatA se vicitra kAma karane kA siddhAnta inhIM kA upajIvI hai| yaha samUcA dRzya saMsAra paudgalika hI hai| jIva kI samasta vaibhAvika avasthAeM pudgala-nimittaka hotI haiN| tAtparya-dRSTi se dekhA jAe to yaha jagat jIva aura paramANuoM ke vibhinna saMyogoM kA pratibimba (pariNAma) hai / jaina-sUtroM meM paramANu aura jIva-paramANu kI saMyogakRta dazAoM kA ati pracura varNana hai / bhagavatI, prajJApanA aura sthAnAGga Adi isake Akara-pranya / 'paramANu-SaTtriMzikA' Adi paramANuviSayaka svatantra granthoM kA nirmANa jainatattvajJoM kI paramANuviSayaka svatantra anveSaNA kA mUrta rUpa hai| Aja ke vijJAna kI anveSaNAoM ke vicitra varNa inameM bhare par3e haiN| bhAratIya vaijJAnika jagat ke lie yaha gaurava kI bAta hai| eka dravya-aneka dravya samAnajAtIya dravyoM kI dRSTi se saba dravyoM kI sthiti eka nahIM hai| chaha dravyoM meM dharma, adharma aura AkAza-ye tIna dravya eka dravya hai-vyakti rUpa se eka haiN| inake samAnajAtIya dravya nahIM haiN| eka-dravya dravya vyApaka hote haiN| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] jaina darzana ke maulika tasva dharma adharma samUce loka meM vyApta hai| zrAkAza loka aloka donoM meM vyApta hai| kAla, pudgala aura jIva--- ye tIna dravya aneka dravya hai vyakti rUpa se ananta haiM / pudgala dravya sAMkhya-sammata prakRti kI taraha eka yA vyApaka nahIM kintu ananta haiM, ananta paramANu aura ananta skandha haiM 113 1 jIvAtmA bhI eka aura vyApaka nahIM, ananta haiM / kAla ke bhI samaya ananta haiN| 114 / isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina-darzana meM dravyoM kI saMkhyA ke do hI vikalpa haiMeka yA ananta 115 / kaI granthakAroM ne kAla ke asaMkhya paramANu mAne haiM para vaha yukta nahIM / yadi una kAlAputroM ko svatantra dravya mAne taba to dravyasaMkhyA meM virodha AtA hai aura yadi unheM eka samudaya ke rUpa meM mAne to astikAya kI saMkhyA meM virodha AtA hai| isalie kAlANu asaMkhya haiM aura ve samUce lokAkAza meM phaile hue haiN| yaha bAta kisI bhI prakAra siddha nahIM hotI / sAdRzya-vaisAdRzya apekSA dharma, dharma, vizeSa guNa kI apekSA pAMcoM dravya ---dharma, adharma, AkAza, pudgala aura jIva visadRza haiN| sAmAnya guNa kI apekSA ve sadRza bhI haiN| vyApaka guNa kI apekSA dharma, adharma, zrAkAza sadRza haiN| zramUrttatva kI zrAkAza aura jIva sahaza hai / caitanya kI apekSA dharma, dharma, zrAkAza aura pudgala sadRza haiN| astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva pradezatva aura guru-laghutva kI apekSA sabhI dravya sadRza haiN| asaMkhya dvIpa samudra aura manuSya-kSetra jaina- dRSTi ke anusAra bhUvalaya ( bhUgola ) kA svarUpa isa prakAra haitirache loka meM asaMkhya dvIpa aura asaMkhya samudra haiN| unameM manuSyoM kI AbAdI sirpha DhAI dvIpa [ jambU, dhAtakI aura ardha puSkara ] meM hI hai| inake bIca meM lavaNa aura kAlodadhi--ye do samudra bhI A jAte haiM, bAkI ke dvIpa samudroM meM na to manuSya paidA hote haiM aura na sUrya-candra kI gati hotI hai, isalie ye DhAI dvIpa aura do samudra zeSa dvIpa samudrI se vibhakta ho jAte haiN| inako 'manuSya kSetra' yA 'samaya kSetra' kahA jAtA hai| zeSa inase vyatirikta haiN| unameM sUrya-candra haiM sahI, para ve calate nahIM, sthira haiN| jahA~ sUrya hai vahA~ sUrya aura jahA~ candramA hai Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva (213 yahA~ cndrmaa| isalie vahA~ samaya kA mApa nahIM hai| tirabAloka asaMkhya yojana kA hai, usameM manuSya-loka sirpha 45 lAkha yojana kA hai| pRthvI kA itanA bar3A rUpa vartamAna kI sAdhAraNa duniyAM ko bhale hI eka kalpanA-sA lage, kintu vijJAna ke vidyArthI ke lie koI Azcaryajanaka nhiiN| vaijJAnikoM ne graha, upagraha aura tArAoM ke rUpa meM asaMkhya pRthviyAM mAnI haiN| vaijJAnika jagat ke anusAra-"jyeSTha tArA itanA bar3A hai ki usameM hamArI vartamAna duniyA jaisI sAta nIla pRthviyAM samA jAtI hai . vartamAna meM upalabdha pRthvI ke bAre meM eka vaijJAnika ne likhA hai-"aura tAroM ke sAmane yaha pRthvI eka dhUla ke kaNa ke samAna hai .11 vijJAna nihArikA kI lambAI-caur3AI kA jo varNana karatA hai, use par3hakara koI bhI vyakti Adhunika yA vijJAnavAdI hone ke kAraNa hI prAcya varNanoM ko kapola-kalpita nahIM mAna sktaa|" naMgI A~khoM se dekhane se yaha nihArikA zAyada eka dhuMdhale bindu mAtra-sI dikhalAI par3egI, kintu isakA zrAkAra itanA bar3A hai ki hama bIsa karor3a mIla vyAsa vAle gole kI kalpanA kareM, taba aise dasa lAkha goloM kI lambAI-caur3AI kA anumAna kareM-phira bhI ukta nihArikA kI lambAI-caur3AI ke sAmane ukta aparimeya zrAkAra bhI tuccha hogA aura isa brahmANDa meM aisI hajAroM nihArikAeM haiN| isase bhI bar3I aura itanI dUrI para haiM ki 1 lAkha 86 hajAra mIla prati sekeNDa calane vAle prakAza ko vahA~ se pRthvI taka pahu~cane meM 10 se 30 lAkha varSa taka laga sakate haiM .11 vaidika zAstroM meM bhI isI prakAra aneka dvIpasamudra hone kA ullekha milatA hai| jambUdvIpa, bharata Adi nAma bhI samAna hI haiN| Aja kI duniyAM eka antara-khaNDa ke rUpa meM hai| isakA zeSa duniyA se sambandha jur3A huA nahIM diikhtaa| phira bhI duniyAM ko itanA hI mAnane kA koI kAraNa nhiiN| Aja taka huI zodhoM ke itihAsa ko jAnane vAlA isa pariNAma taka kaise pahuMca sakatA hai ki duniyA basa itanI hai aura usakI antima zodha ho cukI hai| aloka kA AkAza ananta hai| loka kA AkAza sImita hai | aloka kI tulanA meM loka eka choTA-sA Tukar3A hai| apanI sImA meM vaha .. bahuta bar3A hai| pRthvI aura usake Azrita jIva aura aNIva Adi sAre dravya Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 214 ] isake garbha meM samAe hue haiN| pRthviyAM ATha haiM / saba se choTI pRthvI 'siddha zilA' hai vaha U~ce loka meM hai / ( 1 ) ratna prabhA ( 2 ) zarkarA prabhA ( 3 ) bAlukA prabhA ( 4 ) pakka prabhA (5) dhUma prabhA (6) tamaH prabhA ( 7 ) mahAtama prabhA -- ye sAta bar3I pRthviyAM haiN| ye sAtoM nIce loka meM haiN| pahalI pRthvI kA UparI bhAga tirake loka meM hai| hama usI para raha rahe haiN| yaha pRthvI eka hI hai / kintu jala aura sthala ke vibhinna AveSTanoM ke kAraNa vaha asaMkhya bhAgoM meM baMTI huI hai / jaina sUtroM meM isake vRhadAkAra aura prAyaH acala maryAdA kA svarUpa likhA I gayA hai / pRthvI ke ladhvAkAra aura cala maryAdA meM parivartana hote rahate haiM / vRhadAkAra aura acala maryAdA ke sAtha ladhvAkAra aura cala maryAdA kI saMgati nahIM hotI, isIlie bahuta sAre loga zrasamaJjasa meM par3e hue haiN| :-- 1 pro0 ghAsIrAma jaina ne isa sthiti kA ullekha karate hue likhA hai "vizva kI mUla prakRti to kadAcit aparivartanIya ho kintu usake bhinna-bhinna aGgoM kI AkRti meM sarvadA parivartana huA karate haiN| ye parivartana kucha choTe-moTe parivartana nahIM kintu kabhI-kabhI bhayAnaka huA karate haiM udAharaNata: bhUgarbha zAstriyoM ko himAcala parvata kI coTI para ve padArtha upalabdha hue haiM jo samudra kI talI meM rahate haiN| jaise, sIpa, zaMkha, machaliyoM ke asthipaJjara-prabhRti" / zrata eva isase yaha siddha ho cukA hai ki aba se 3 lAkha varSa pUrva himAlaya parvata samudra ke garbha meM thaa| svargIya paNDita gopAladAsajI varaiyyA apanI--'" jaina nAgaraphI" nAmaka pustaka meM likhate haiM :-- " caturtha kAla ke Adi meM isa zrArya khaNDa meM upasAgara kI utpatti hotI hai jo krama se cAroM tarapha ko phailakara zrArya khaNDa ke bahubhAga ko roka letA hai| vartamAna ke eziyA, yoropa, aphrikA, amerikA aura AsTreliyA ye pAMcoM mahAdvIpa isI Arya-khaNDa meM haiN| upasAgara ne cAroM ora phailakara hI inako dvIpAkAra banA diyA hai| kevala hindustAna ko hI Arya-khaNDa nahIM samamanA cAhie / " Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva (215 aba se lekara caturyakAla ke Adi taka kI lagabhaga varSa-saMkhyA 143 ke Age 60 zUnya lagAne se banatI hai| arthAt-upasAgara kI utpatti se jo bhayAnaka parivartana dharAtala para huA usako itanA lambA kAla bIta gayA, aura taba se bhI aba taka aura choTe-choTe parivartana bhI hue hI hoNge| jisa bhUmi ko yaha upa-samudra ghere hue hai vahA~ pahale sthala thA-aisA patA Adhunika bhU-zAstravettAoM ne calAyA hai jo 'gauMDavAnA laiMDa-siddhAnta (Gondwanaland Theory ) ke nAma se suprasiddha hai| abhI isa goMDavAnA. laiMDa ke sambandha meM jo vivAda briTiza aisoziesana kI bhU-garbha, jantu va vanaspati-vijJAna kI sammilita mITiMga meM huzrA hai usakA mukhya aMza hama pAThakoM kI jAnakArI ke lie udhRta karate haiN| siddhAnta isa prakAra hai ki kisI samaya meM, jisakI kAla-gaNanA zAyada abhI taka nahIM kI jA skii| eka aisA dvIpa vidyamAna thA jo dakSiNI amerIkA aura aphrikA ke vartamAna dvIpoM ko jor3atA thA aura jahA~ zrAjakala dakSiNI aTalAMTika mahAsAgara sthita hai / isa khoe hue dvIpa ko gauMDavAnAlaiMDa ke nAma se pukArate haiM aura isase hamAre upa-sAgara-utpatti siddhAnta kI puSTi hotI hai : ---Professor Watson, President of the Zoology section, treated the question from the biological point of view. He traced certain marked resemblanoes in the reptile lye in each of two existing oontinents, quoting among other examples, the case of the deoynodon, the most characteristic of the gpakez of the Karroo, which was found also in South America, Madagasker, India and Australia. He went on to deduce from the peoular similarity in the flora, reptiles and glacial oonditions that there must have been some great equational conti-. nent between Africa and South America, possibly Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] jaina darzana ke maulika tasva extending to Australia. The Professor mentioned, further an out the Gondwanaland theory, the ling fish, which can live out of water as well as in it, is found in fresh water only in South Africa and South America, the two species being almost indistinguishable. Dr. Du Joit ( South Africa ) declared that the former existance of Gondwanaland and was almost indisputable...... arthAt pro0 vATasana ne prANI- vijJAna kI apekSA -dRSTi se vivecana karate hue batAyA ki ina dvIpa-mahAdvIpoM meM pAye jAne vAle kRmiyoM (Reptiles) meM bar3I bhArI samAnatA hai / udAharaNasvarUpa kArU kA vicitra sAMpa dakSiNI amerikA, bheDAgAskara ( aphrikA kA nikaTavartI antara dvIpa ) hindusthAna sTreliyA meM bhI pAyA jAtA hai / ata eva unhoMne ina pramANoM dvArA yaha pariNAma nikAlA ki dakSiNI amerikA, aphrikA aura sambhavataH AsTraMliyA taka phailA huA bhUmadhya rekhA ke nikaTavartI koI mahAdvIpa avazya thA jo aba nahIM rhaa| isI ke samarthana meM unhoMne eka vizeSa prakAra kI machalI kA bhI bayAna kiyA jo jala ke bAhara athavA bhItara donoM prakAra jIvita rahatI hai / tatpazcAt dakSiNI aphrikA ke DA0 DUro ne aneka pramANoM sahita isa bAta ko svIkAra kiyA ki gauMDavAnA laiMDa kI sthiti ke sambandha meM aba koI vizeSa matabheda nahIM hai / samaya - samaya para aura mI aneka parivartana hue haiN| yaha dikhalAne ke lie "vINA" varSa 3 aMka 4 meM prakAzita eka lekha kA kucha aMza uddhRta karate haiM jisakA hamAre vaktavya se vizeSa sambandha hai : " san 1814 meM 'aTalAMTika' nAma kI eka pustaka prakAzita huI thI / usameM bhAratavarSa ke cAra citra banAye gae haiM :- pahale nakze meM IzA ke pUrva 10 lAkha se 8 lAkha varSa taka kI sthiti batAI gaI hai| usa samaya bhArata ke uttara meM samudra nahIM thA / bahuta dUra akSAMza 55 taka dharAtala hI thA, usake uparAnta dhruva paryanta samudra thA / ( arthAt norave, svIDana Adi deza bhI vidyamAna na the ) Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 290 dUsarA nakzA I0 pU0 8 lAkha se 2 lAkha varSa kI sthiti batalAtA hai ... cIna, lAzA va himAlaya Adi saba usa samaya samudra meM the dakSiNa kI ora vartamAna himAlaya kI coTI kA prAdurbhAva ho gayA thaa| use usa samaya bhAratIya loga 'uttaragiri' kahate the... | tIsarA citra I0 pU0 2 lAkha se 50 hajAra varSa taka kI sthiti batalAtA hai| isa kAla meM jaise-jaise samudra sUkhatA gayA vaise-vaise isa para himapAta hotA gyaa| jise zrAjakala himAlaya ke nAma se pukArA jAtA hai| cauthA citra I0 pU0 80 hajAra se 6564 varSa paryanta kI sthiti ko batalAtA hai / ina varSoM meM samudra ghaTate ghaTate pUrva akSAMza 78.12 va uttara akSAMza 38.53 ke pradeza meM eka tAlAba ke rUpa meM vatalAyA gayA hai| 1 se ina uddharaNoM se spaSTa vidita hai ki Adhunika bhUgola kI prAcIna vivaraNa ' tulanA karane meM aneka kaThinAiyoM kA sAmanA honA avazyaMbhAvI hai aura sambhavataH aneka viSamatAoM kA kAraNa ho sakatA hai 120 / dasa karor3a varSa purAne kIr3e kI khoja ne bhU-bhAga ke parivartana para nayA prakAza DAlA hai| bhAratIya jantu vidyAsamiti ( jUlojikala sarve grApha inDiyA ) ke bhUtapUrva DAirekTara DA0 vI0 ena0 copar3A ko banArasa ke kutroM meM eka Adima yuga ke kIr3e kA patA calA jisake purakhe karIba 10 karor3a varSa pahile pRthvI para vAsa karate the / vaha kIr3A eka prakAra ke jhIMge ( kekar3e ) kI zakla kA hai| yaha zIroM ke samAna pAradarzI hai, aura isake 100 paira haiM / yaha kor3A kAra meM bahuta choTA hai / bhU-maNDala nirmANa ke itihAsa meM karIba 10 karor3a varSa pUrva ( mesojoika ) kAla meM yaha kIr3A pRthvI para pAyA jAtA thA / abhI taka isa kisma ke kIr3e kevala AsTreliyA, TaisaminiyA, nyUjIlaiMDa tathA dakSiNI aphrikA meM dekhe jAte haiN| isa kIr3e ke bhAratavarSa meM prApta hone se bhU-vijJAna vettAoM kA yaha anumAna satya mAlUma par3atA hai ki atyanta purAtana kAla meM eka samaya bhArata, AsTreliyA, dakSiNa aphrikA, amerikA, TaisaminiyA, nyUjIlaiMDa aura eziyA kA dakSiNI bhAga eka sAtha mile hue the 1 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] jaina darzana ke maulika tattva bAbA Adama ke jamAne kA 10 karor3a varSa bUr3hA yaha kIr3A pRthvI kI sataha ke nIce ke pAnI meM rahatA hai aura barasAta ke dinoM meM kuchoM meM pAnI adhika hone se inake bandhutroM kI saMkhyA adhika dikhAI par3atI hai| barasAta meM kutro meM yaha kIr3e itane bar3ha jAte haiM ki koI bhI inheM AsAnI se dekha sakatA hai| banArasa chAvanI ke 'kezara mahala' meM nahAne ke lie pAnI kue~ se mazIna se pampa kiyA jAtA thA vahA~ gusalakhAne ( snAnAgAra ) ke nahAne ke TaboM meM bhI ye kIr3e kAphI saMkhyA meM upasthita pAye gae / vaha choTA kIr3A isa prakAra sundaratA ke sAtha pRthvI ke zrAdima yuga kI kahAnI aura amerikA, AsTreliyA aura bhArata kI prAcIna ekatA kI kahAnI bhI bahuta paTu sunAtA hai| "aisA pratIta hotA hai ki dakSiNa bhArata aura sudUra pUrva ke ye dvIpa samUha kisI atIta kAla meM akhaNDa aura avibhakta pradeza thA 121 bhU-bhAga ke vividha parivartanoM ko dhyAna meM rakhakara kucha jaina manISiyoM ne zrAgamokta aura vArtamAnika bhUgola kI saMgati biThAne kA yatna kiyA hai| isake lie yazovijayajI dvArA sampAdita saMgrahaNI draSTavya hai / kucha vidvAnoM ne isake bAre meM nimnaprakAra kI saMgati biThAI hai : bharata kSetra kI sImA para jo haimavata parvata hai usase mahAgaMgA aura mahAsindhu do nadiyAM nikalakara bharata kSetra meM bahatI huI lavaNa samudra meM girI hai / jahA~ ye donoM nadiyAM samudra meM milatI haiM vahA~ se lavaNa samudra kA pAnI Akara bharata kSetra meM bhara gayA hai jo zrAja pAMca mahAsAgaroM ke nAma se pukArA jAtA hai, tathA madhya meM aneka dvIpa se bana gae haiM jo eziyA, amerikA Adi kahalAte haiN| isa prakAra Aja kala jitanI pRthvI jAnane meM AI hai, vaha saba bharata kSetra meM hai / Upara ke kathana se yaha bAta acchI taraha samajha meM A jAtI hai ki pRthvI itanI bar3I hai ki isameM eka-eka sUrya-candramA se kAma nahIM cala sakatA / kevala jambUdvIpa meM hI do sUrya aura do candramA haiM 129 / kucha dina pahale jApAna ke kisI vijJAna vettA ne bhI yahI bAta pragaTa kI ki jaba bharata aura airAvata meM dina rahatA hai taba videhoM meM rAta hotI hai| isa hisAba se samasta Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaina darzana ke maulika tattva 219 bharata-kSetra meM eka sAtha hI sUrya dikhAI denA cAhie aura amerikA, eziyA meM . jo rAta-dina kA antara hai vaha nahIM honA caahie| parantu bharata-kSetra ke antargata Arya-kSetra ke madhya kI bhUmi bahuta U~cI ho gaI hai jisase eka ora kA sUrya dUsarI ora dikhAI nahIM detaa| vaha U~cAI kI zrADa meM A jAtA hai| aura isalie udhara jAne vAle candramA kI kiraNeM vahA~ para par3atI haiN| aisA hone se eka hI bharata kSetra meM rAta-dina kA antara par3a jAtA hai| isa Arya-kSetra ke madhya-bhAga ke U~ce hone se hI pRthvI gola jAna par3atI hai| usa para cAroM ora upasamudra kA pAnI phailA huA hai aura bIca meM dIpa par3a gae haiN| isalie cAhe jidhara se jAne meM bhI jahAja niyata sthAna para pahuMca jAte haiN| sUrya aura candramA donoM hI lagabhaga jambUdvIpa ke kinAre-kinAre meru parvata kI pradakSiNA dete hue ghUmate haiM aura chaha-chaha mahIne taka uttarAyaNa-dakSiNAyana hote rahate haiN| isa Arya-kSetra kI U~cAI meM bhI koI-koI mIloM lambe-caur3e sthAna bahuta nIce raha gae haiM ki jaba sUrya uttarAyaNa hotA hai tabhI una para prakAza par3a sakatA hai| tathA ve sthAna aisI jagaha para haiM ki jahA~ para donoM sUryoM kA prakAza par3a sakatA hai tathA dakSiNAyana ke samaya satat andhakAra rahatA hai| jaina-dRSTi ke anusAra pRthvI cipaTI hai| pRthvI ke AkAra ke bAre meM vijJAna kA mata abhI sthira nahIM hai| pRthvI ko koI nAraMgI kI bhAMti golAkAra, koI laukI ke AkAra vAlI 123 aura koI pRthivyAkAra mAnate haiM 124 // viliyama eDagala ne ise cipaTA mAnA hai| ve kahate haiM-haraeka kintu sabhI mAnate haiM ki pRthvI gola hai,125 kintu rUsa kI kendriya-kArTogrAphI saMkhyA ke pramukha prophesara 'isAkoma' ne apanI rAya meM jAhira kiyA hai ki"bhU madhya rekhA eka vRtta nahIM kintu tIna dhuriyoM kI eka 'ilipsa' hai|" __"pRthvI cipaTI hai ise pramANita karane ke lie kitaneka manuSyoM ne varSa bitA diye, kintu bahuta thor3oM ne 'somarasera' ke bAsI svargIya 'viliyama eDagala' ke jitanA sAhasa dikhAyA thaa| eDagala ne 50 varSa taka saMlagna ceSTA kii| usane rAtri ke samaya AkAza kI parIkSA ke lie kabhI bichaune para na sokara kusI para hI rAteM bitaaii| usane apane bagIce meM eka aisA lohe kA nala gAr3A jo ki dhruva tAre kI tarapha unmukha thA aura usake bhItara se dekhA jA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] jaina darzana ke maulika tattva sakatA thA / usa utsAhI nirIkSaka ne zeSa meM isa siddhAnta kA anveSaNa kiyA ki pRthvI thAlI ke AkAra capaTI hai jisake cAroM tarapha sUrya uttara se dakSiNa kI tarapha ghUmatA hai| usane yaha bhI pragaTa kiyA ki dhruva 500 mAila dUra hai aura sUrya kA vyAsa 10 mAila hai / " / jaina- dRSTi se pRthvI ko cipaTA mAnA gayA hai--- yaha samagratA kI dRSTi se hai / vizAla bhUmi ke madhyavartI bahuta sAre bhUkhaNDa vartulAkAra bhI mila sakate haiM / zrAcArya hemacandra ke anusAra laGkA se pazcima kI ora ATha yojana nIce pAtAla laGkA hai 126 / kAla-parivartana ke sAtha-sAtha bharata va airAvata ke kSetra kI bhUmi meM hrAsa hotA hai - "bharatairAvatayo bRddhi hAsau ... tattvArtha 3328 tAbhyAmaparA bhUmayopasthitA... 3 / 26 zloka vArtikakAra vidyAnanda svAmI ne - tAtsthyAt tacchabdAsiddhe bharatairAvatayo vRddhihrAsayogaH, adhikaraNanirdezo vA " - tattvArtha zloka vArtika 3 / 28 TIkA pR0 354 trilokasAra meM pralaya ke samaya pRthvI ko 1 yojana vidhvasta honA mAnA hai - "tehiMto sesajaNA, nassaMti visaggivarisadamahI / igi joyaNa metta madhdho, cuNNI kijadihu kAlavasA / ( ti0 867) isakA tAtparya yaha hai ki bhoga-bhUmi ke prArambha se hI mUla jambUdvIpa ke samatala para 'malatrA' ladatA calA A rahA hai, jisakI U~cAI ati duSamA ke anta meM pUrI eka yojana ho jAtI hai| vahI 'malavA' pralayakAla meM sApha ho jAtA hai aura pUrva vAlA samatala bhAga hI nikala AtA hai / isa bar3he hue 'malave' ke kAraNa hI bhUgola mAnI jAne lagI hai| aneka deza nIce aura Upara viSama sthiti meM A gae haiN| isa prakAra vartamAna kI mAnI jAne vAlI bhUgola ke bhI jainazAstrAnusAra ardha satyatA yA AMzika satyatA siddha ho jAtI hai evaM samatala kI pradakSiNA rUpa ardha nAraMgI ke samAna golAI bhI siddha ho jAtI hai / cara-acara : jaina-dRSTi ke anusAra pRthvI sthira hai| vartamAna ke bhUgolavettA pRthvI ko Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva . [221 cara mAnate haiN| yaha mata vaidha bahuta dinoM taka vivAda kA sthala banA rahA / prAisTIna ne isakA bhAgya palaTa diyaa| "kyA pRthvI sUrya kI parikramA karatI hai yA sthira hai" ! sApekSavAda ke anusAra koI nizcita uttara nahIM diyA jA sktaa| hama Denton kI pustaka Relativity se kucha yahA~ bhAvArtha upasthita karate haiM: "sUrya-maMDala ke bhinna-bhinna grahoM meM jo ApekSika gati haiM usakA samAdhAna purAne 'acala pRthvI' ke AdhAra para bhI kiyA jA sakatA hai aura 'kopara nikasa' ke usa nae siddhAnta ke anusAra jisameM pRthvI ko calatI huI mAnA jAtA hai| donoM hI siddhAnta sahI haiM aura jo kucha khagola meM ho rahA hai usakA ThIka-ThIka vivaraNa dete haiN| kintu pRthvI ko sthira mAna lene para gaNita kI dRSTi se kaI kaThinAiyAM utpanna hotI haiN| sUrya aura candramA kI kakSA se to avazya golAkAra rahatI hai, kintu sUrya se anya grahoM kA mArga bar3A jaTila ho jAtA hai jisakA saralatA se hisAba nahIM lagAyA jA sakatA (isa hisAba ko jainAcAryoM ne bar3I sugamatA se lagAyA hai jise dekhakara jarmanI ke bar3e bar3e vidvAn Gr. D. C Schubieng prabhRti zat-mukha se prazaMsA karate haiM) kintu sUrya ko sthira mAna lene para saba grahoM kI kakSA golAkAra rahatI hai| jisakI gaNanA bar3I sugamatA se ho sakatI hai|" AinsTIna ke anusAra vijJAna kA koI bhI prayoga isa viSaya ke nizcayAtmaka satya kA patA nahIM lagA sakate 12 // ___ "sUrya calatA ho athavA pRthvI calatI hoM kisI ko bhI calAyamAna mAnane se gaNita meM koI truTi nahIM AegI 138" sRSTivAda ___ sApekSa dRSTi ke anusAra vizva anAdi-ananta aura sAdi sAnta jo hai, dravya kI apekSA anAdi ananta hai, paryAya kI apekSA sAdi sAnta / loka meM do dravya hai-cetana aura acetn| donoM anAdi hai, zAzvata haiN| inakA paurvAparya ( anukrm-bhaanupuurvii|) sambandha nahIM hai| pahale jIva aura bAda meM ajIva athavA pahale ajISa aura bAda meM jIva-aisA sambandha nahIM hotaa| aNDA mugoM se paidA hotA hai aura murgI aNDe se paidA hotI hai| bIja vRkSa se Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] jaina darzana ke maulika tattva paidA hotA hai aura vRkSa mI / anukrama sambandha bIja se paidA hotA hai-ye prathama bhI haiM aura pazcAt se rahita zAzvatabhAva hai| inakA prAthamya aura pAzcAtya bhAva nahIM nikAlA jA sktaa| yaha dhruva zraMza kI carcA hai| 'pariNamana kI dRSTi se jagat parivartanazIla hai / parivartana svAbhAvika bhI hotA hai aura vaibhAvika bhii| svAbhAvika parivartana saba padArthoM meM pratikSaNa hotA hai / vaibhAvika parivartana karma baddha-jIva aura pudgala-skandhoM meM hI hotA hai / hamArA dRzya jagat vahI hai / vizva ko sAdi- sAnta mAnane vAle bhUtavAdI yA jar3A tavAdI darzana sRSTi aura pralaya ko svIkAra karate haiM, isalie unheM vizva ke Adi kAraNa kI apekSA hotI hai| inake anusAra caitanya kI utpatti jar3a se huI hai| jar3acaitanyadvaitavAdI kahate haiM- "jagat kI utpatti jar3a aura caitanya -- ina donoM guNoM ke mizrita padArtha se huI hai| vizva ko anAdi ananta mAnane vAle adhikAMza darzana bhI sRSTi aura pralaya ko yA parivartana ko svIkAra karate haiN| isalie unheM bhI vizva ke Adi kAraNa kI mImAMsA karanI pdd'ii| zradvaitavAda ke anusAra vizva kA Adi kAraNa brahma hai| isa prakAra advaitavAda kI tIna zAkhAeM bana jAtI hai( 1 ) jar3AdvaitavAda ( 2 ) jar3acaitanyAdvaitavAda ( 3 ) caitanyAdvaitavAda | jahAdvaitavAda aura caitanyAdvaitavAda - ye donoM "kAraNa ke anurUpa kArya hotA hai". - isa tathya ko svIkAra nahIM krte| pahale meM jar3a se caitanya, dUsare meM caitanya se jar3a kI utpatti mAnya hai / dvaitavAdI darzana jar3a aura caitanya donoM kA astitva svatantra mAnate haiM / inake anusAra jar3a se caitanya yA caitanya se jar3a utpanna nahIM hotA / kAraNa ke anurUpa hI kArya utpanna hone ke tathya ko ye strIkAra karate haiN| isa abhimata ke anusAra jar3a aura caitanya ke saMyoga kA nAma sRSTi hai / 9 naiyAyika, vaizeSika aura mImAMsaka darzana sRSTi pakSa meM zrArambhavAdI hai 1295 air aura yoga pariNAmavAdI haiM 130) jaina aura bauddha darzana sRSTivAdI nahIM, parivartanavAdI hai 131 | jaina-dRSTi ke anusAra vizva eka zilpa gRha hai| usakI vyavasthA svayaM meM samAviSTa niyamoM ke dvArA hotI hai / niyama vaha paddhati Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 223 hai jo vetana aura acetana-pudgala ke vividha jAtIya saMyoga se svayaM pragaTa hotI hai / naM0 1 2 vAda jar3AdvaitavAda jar3a caitanyAdvaitavAda caitanyAva tabAda ( vivartavAda) 132 4 zrArambhabAda 5 pariNAmavAda 6 pratItyasamutpAdavAda 7 sApekSa-sAdi- sAntavAda dRzya jagat kA kAraNa kyA hai ? jar3apadArtha jar3a-caitanyayukta padArtha brahma -kriyA paramANu prakRti avyAkRta ( kahA nahIM jA sakatA ) jIva aura pudgala kI vaibhAvika paryAya / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM khaNDa AcAra mImAMsA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsa jijJAsA loka-vijaya lokasAra sAdhanA-patha saMsAra aura mokSa 22-234 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka-vijaya gautama ne pUchA-bhagavan ! vijaya kyA hai? bhagavAn ne kahA-gautama ! prAtma-svabhAva kI anubhUti hI zAzvata sukha hai / zAzvata-sukha kI anubhUti hI vijaya hai| duHkha AtmA kA svabhAva nahIM hai| prAtmA meM dukha kI upalabdhi jo hai, vahI parAjaya hai| bhagavAna ne kahA-gautama ! * jo krodha-dI hai, vaha mAna-vI hai| jo mAna-vazIM hai, vaha mAyA-vI hai| jo mAyA dI hai, vaha loma-dazI hai| / jo loma-dazI hai, vaha prema-dazI hai| jo prema-dazI hai, vaha dveSa-dazI hai| jo deSa-vazIM hai, vaha moha-dazI hai| jo moha-dazI hai, vaha garbha-dI hai| jo garbha-dazI hai, vaha janma-dIM hai| jo janma-darzI hai, vaha mAra-dazI hai| jo mAra-dazI hai, vaha naraka dI hai| jo naraka-vI hai, vaha niryaka-dI hai| jo tiryaka-vazIM hai, naha dukha-dazI hai| dukha kI upalabdhi manuSya kI bora parAjaya hai| naraka aura niryajJa (pa. pI)kI yoni khAnubhUti kA mukhya sthAna hai-parAjiba bAkti ke lie bndii-hai| garma, janma aura mauta se jAne vAle haiN| mA~ pAne kA nirdezaka moha hai| koSa, mAna, mASA, loma, zrama aura devakI paravara mAti / moha ke hI vividha ruum| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] jaina darzana ke maulika tattva moha kA mAyAjAla isa chora se usa chora taka phailA huA hai| vahI loka hai 1 eka moha ko jItane vAlA samUce loka ko jIta letA hai / bhagavAn ne kahA-- gautama ! yaha sarvadarzI kA darzana hai, yaha niHstra vijetA kA darzana hai, "yaha loka-vijetA kA darzana hai / draSTA, niHzastra aura vijetA jo hotA hai vaha saba upAdhiyoM se mukta ho 'jAtA hai athavA saba upAdhiyoM se mukti pAnevAlA vyakti hI draSTA, niHszatra yA vijetA ho sakatA hai / yaha dRSTA kA darzana hai, yaha zastra-hIna vijetA kA darzana hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha ko tyAgane vAlA hI isakA anuyAyI hogA / vaha saba se pahale parAjaya ke kAraNoM ko samajhegA, phira apanI bhUloM se nimaMtrita parAjaya ko vijaya ke rUpa meM badala degA " | lokasAra gautama -- bhagavan ! jIvana kA sAra kyA hai ? bhagavAn gautama ! jIvana kA sAra hai -- zrAtma svarUpa kI upalabdhi / gautama - bhagavan ! usakI upalabdhi ke sAdhana kyA hai ? bhagavAn -- gautama ! antar-darzana, antar-zAna aura antar-1 ra-vihAra / jIvana kA sAra kyA hai ? yaha prazna AlocanA ke AdikAla se carcA jA rahA hai| vicAra-sRSTi ke zaizava kAla meM jo padArtha sAmane AyA, mana ko bhAyA, vahI sAra lagane lgaa| nazvara sukha ke pahale sparza ne manuSya ko moha liyaa| vahI sAra lgaa| kintu jyoMhI usakA vipAka huA, manuSya cillAyA- "sAra kI khoja abhI adhUrI hai| prApAtabhadra aura pariNAma- birasa jo hai vaha sAra nahIM hai; kSaNabhara sukha de aura cirakAla taka duHkha de, vaha sAra nahIM hai; thor3A sukha de aura adhika dukha de, vaha sAra nahIM hai / " bahir - jagat ( dRzya yA paudgalika jagat ) kA svabhAva hI aisA hai / usake guNa-sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda-Ate haiM, mana ko lubhA cale jAte haiN| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 1231 ye guNa viSaya hai| viSaya ke Asevana kA phala hai-sNg| saMga kA phala hai-moh| moha kA phala hai-bahir-darzana (dRzya jagat meM AsthA) bahir-darzana kA phala hai--'bahir-zAna' (zya jagat kA shaan)| 'bahir-zAna' kA phala hai-'bahir-vihAra' (dRzya jagat meM rmnn)| isakI sAra-sAdhanA hai zya-jagat kA vikAsa, unnayana aura bhog| sukhAbhAsa meM sukha kI AsthA, nazvara ke prati anazvara kA sA anurAga, ahita meM hita kI sI gati, abhakSya meM bhakSya kA-sA bhAva, akartavya meM kartavya kI-sI preraNA~ye inake vipAka hai| vicAraNA ke praur3ha-kAla meM manuSya ne samajhA-jo pariNAma-bhadra, sthira aura zAzvata hai, vahI sAra hai| isako saMjJA-'viveka-darzana' hai| viveka-darzana kA phala hai-viSaya-tyAga / viSaya-tyAga kA phala hai-asNg| asaMga kA phala hai-nirmohtaa| nirmohatA kA phala hai-antr-drshn| antar-darzana kA phala hai-antar-zAna / antar-zAna kA phala hai-antar-vihAra / isa rana-trayI kA samanvita-phala hai-Atma-svarUpa kI upalabdhi-mokSa yA AtmA kA pUrNa vikAsa-mukti / bhagavAn ne kahA-gautama ! yaha AtmA (adRzya-jagat ) hI zAzvata sukhAnubhUti kA kendra hai| vaha sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda se atIta hai isalie adRzya, apaudgalika, abhautika hai| vaha cinmaya svabhAva meM upayukta hai, isalie zAzvata sukhAnubhUti kA kendra hai| phalita kI bhASA meM sAdhya kI dRSTi se sAra hai-AtmA kI upalabdhi aura sAdhana kI dRSTi se sAra hai-rjtryii| . isIlie bhagavAn ne kahA-autama ! dharma kI ati kaThina hai, dharma kI bhalA kaThinatara hai, dharma kA AcaraNa kaThinatama hai| . dharma-bhadA kI saMzA 'antaraSTi ' hai| usake pA~ca lakSaNa -(1)sama Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva (2) saMvega (3) nirveda (4) anukampA aura (5) nAstikya | dharma kI zruti se Astikya dRr3ha hotA hai / 1 zrAstikya kA phala hai - anukampA, akrUratA yA zrahiMsA | ahiMsA kA phala hai - nirveda saMsAra birakti, bhoga- khinnatA / bhoga se khinna hone kA phala hai-- saMvega - mokSa kI abhilASA - dharma - zraddhA dharma-bhaddhA kA phala hai--zama- tIvratama krodha, mAna, mAyA aura lobha kA vilaya aura nazvara sukha ke prati virAga aura zAzvata sukha ke prati anurAga " loka meM sAra yahI hai / 9 sAdhanA-patha 232] "haMsu vijjA caraNa pamokkha" sUtra' ... "vidyA aura caritra -ye mokSa hai"- / samyag darzana, samyag - jJAna aura samyak cAritra - ye sAdhanA ke tIna aGga . haiN| kevala samyag darzana, samyag jJAna yA samyak cAritra se sAdhya kI siddhi nahIM hotI / darzana, jJAna aura cAritra-ye tInoM nirAvaraNa ( kSAyika) bana bhaviSya ko vizuddha banA DAlate haiN| atIta kI karma-rAzi ko dhone ke lie tapasyA hai / zArIrika dRSTi se ukta tInoM kI apekSA tapasyA kA mArga kaThora hai / para / yaha bhI saca hai- --kaSTa sahe binA zrAtma-hita kA lAbha nahIM hotA 1" | mahAtmA buddha ne tapasyA kI upekSA kI / dhyAna ko hI nirvANa kA mukhya sAdhana mAnA / bhagavAn mahAvIra ne dhyAna aura tapasyA- donoM ko mukhya sthAna diyA / yUM to dhyAna bhI tapasyA hai, kintu zrAhAra-tyAga ko bhI unhoMne gautha nahIM kiyA / usakA jitanI mAtrA aura jitane rUpoM meM jaina sAdhakoM meM vikAsa huA, utanA dUsaroM meM nahIM yaha kahanA atyukti nahIM / tapasyA Atma zuddhi ke lie hai| isalie tapasyA kI maryAdA yahI hai ki vaha dandriya aura mAnasa vijaya kI sAdhaka rahe, taba taka kI jaae| tapasyA kitanI lambI ho--- isakA mAna-daNDa apanI-apanI zakti aura virakti hai / mana khinna na ho, prA dhyAna na bar3he, jaba taka tapasyA ho vahI masa maryAdA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [233 hai" " / biraki kAla meM upavAsa se anazana taka kI tapasyA zradeya hai| usake binA ve Atma-vaJcanA, yA Atma-hatyA ke sAdhana bana jAte haiN| saMsAra aura mokSa 1 jaina-dRSTi ke anusAra rAga-dveSa hI saMsAra hai| ye donoM karma-bIja haiM" / ye donoM moha se paidA hote haiM 155 moha ke do meda haiM- (1) darzana- moha (2) cAritra moha | darzana- moha tAtvika dRSTi kA viparyAsa hai| yahI saMsAra - bhramaNa kI mUla jar3a hai / samyagdarzana ke binA samyag jJAna nahIM hotA / samyag-zAna ke binA samyaka cAritra, nahIM hotA, samyaka cAritra ke binA mokSa nahIM hotA aura mokSa ke binA nirvANa nahIM hotA 1 cAritra moha zrAcaraNa kI zuddhi nahIM hone detaa| isase rAga-dveSa tIvra banate haiM, rAga-dveSa se karma aura karma se saMsAra - isa prakAra yaha cakra nirantara ghUmatA rahatA hai 1 karma-ya indriya viSaya- grahaNa 3 azuddhabhAva DAIDA karma-zra Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2341 jaina darzana ke maulika tatva - bauddha darzana bhI saMsAra kA mUla rAga-dveSa aura moha yA avivA-inhIM ko mAnatA hai " naiyAyika bhI rAga-dveSa aura moha yA mithyAzAna ko saMsAra-bIja mAnate haiM / sAMkhya pAMca viparyaya aura pataJjali klezoM ko saMsAra kA mUla mAnate haiM / saMsAra prakRti hai, jo prIti-aprIti, aura viSAda yA moha dharma vAle sattva, rajasa aura tamas guNa yukta hai-triguNAtmikA hai| prAyaH sabhI darzana samyag zAna yA samyaga-darzana ko mukti kA mukhya kAraNa mAnate haiN| bauddhoM kI dRSTi meM kSaNabhakuratA kA zAna yA cAra Arya-satyoM kA zAna vidyA yA samyag dazana hai| naiyAyika tattva-zAna, sAMkhya' aura yoga darzana23 bheda yA viveka khyAti ko samyaga-darzana mAnate haiM / jaina-dRSTi ke anusAra tattvoM ke prati yathArtha ruci jo hotI hai, vaha samyaga-darzana hai| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaeNbbIsa samyagdarzana zIla aura zruta ArAdhanA yA mokSa mArga dharma samyak saMprayoga paurvAparya sAdhanAkrama svarUpa vikAsakrama samyaktva mithyA-darzana aura samyak-darzana jJAna aura samyag darzana kA bheda darzana ke prakAra trividha darzana paMcavidha darzana 235-262 samyagdarzana kI prApti ke hetu dazavidha ruci samyagdarzana kA prAptikrama aura labdhi prakiyA / yathA pravRtti mArga-lAbha Arogya lAbha samyag darzana - lAbha antara muhUrtta ke vAda tIna pukha mithyA darzana ke tIna rUpa samyag darzana ke do rUpa Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyag darzana aura pu mizra- puJja saMkrama vyAvahArika samyag darzana samyagdarzI kA saMkalpa vyAvahArika samyag darzana kI svIkAra vidhi / AcAra aura aticAra pAMca aticAra samyagdarzana kI vyAvahArika pahacAna pAMca lakSaNa samyagdarzana kA phala mahattva dhruvasatya asaMbhAvya kArya cAra siddhAnta satya kyA hai ? sAdhya-satya Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIla aura zruta eka samaya bhagavAn rAjagRha meM samabakhata the| gautama svAmI paae| bhagavAn ko baMdanA kara bole-bhagavan ! kaI anya yUSika kahate haiM-bIla hI zreya hai, kaI kahate haiM zruta hI zreya hai, kaI kahate haiM zIla zreya hai aura bhuta bhI zreya hai, kaI kahate haiM zruta zreya hai aura zIla bhI.zreya hai; inameM kaunasA abhimata ThIka hai bhagavan ? bhagavAn bole-gautama ! anya-yUyika jo kahate haiM, vaha mithyA (ekAnta apUrNa) hai| maiM yUM kahatA hU~-arUpaNA karatA hU~ cAra prakAra ke puruSa-jAta hote haiM1-zIlasampanna, zrutasampanna nhiiN| 2-zrutasampanna, zIlasampanna nhiiN| 3-zIlasampanna aura zrutasampanna / 4- zIlasampanna aura na zrutasampanna / pahalA puruSa-jAta zIlasampanna hai-uparata (pApa se nivRtta) hai, kintu azrutavAn hai-avijJAtadharmA hai, isalie vaha mokSa mArga kA dezaArAdhaka hai / dUsarA zruta-sampanna hai-vizAtadharmA hai, kintu zIla sampanna nahIM-uparata nahIM, isalie vaha dezavirAdhaka hai / tIsarA zIlavAn bhI hai (uparata bhI hai ), zrutavAn bhI hai (vizAtadharmA bhI hai, isalie vaha sarva-ArAdhaka hai| cauthA zIlavAn bhI nahIM hai (uparata bhI nahIM hai), zrutavAn mI nahIM hai| (vizAvadharmA bhI nahIM hai ), isalie vara sarva virAdhaka hai| isameM bhagavAn ne batAyA ki korA jJAna bheyas kI ekAMgI ArAdhanA hai| korA zIla bhI vaisA hI hai| zAna aura zIla donI nahIM, vaha zreyas kI virAdhanA hai; ArAdhanA hai hI nhiiN| zana aura zIla donoM kI saMgati kI zreyas kI sarvAMgINa bhArAdhanA hai| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] ArAdhanA yA mokSa mArga bandhana se mukti kI ora, zarIra se AtmA kI ora, bAhya-darzana se antara- darzana kI ora jo gati hai, vaha ArAdhanA hai| usake tIna prakAra hai. (1) zAna zrArAdhanA (2) darzana-ArAdhanA ( 3 ) caritra - ArAdhanA, inameM se pratyeka ke tIna-tIna prakAra hote haiM- (1) jJAna- ArAdhanA -- utkRSTa ( prakRSTa prayatna ) madhyama ( madhyama prayakSa ) jaghanya (alpatama prayatna ) (2) darzana - zrArAdhanA (3) caritra - zrArAdhanA --,, "" "" AtmA kI yogyatA vividharUpa hotI hai / zrata eva tInoM zrArAdhanAoM kA prayatna bhI sama nahIM hotaa| unakA taratamabhAva nimna yaMtra se dekhie - zAna ke utkRSTa prayatna. darzana ke ! utkRSTa prayatna caritra ke * utkRSTa prayatna meM hai che jaina darzana ke maulika tattva jJAna darzana darzana darzana caritra caritra caritra jJAna jJAna kA ! kA mana kA utkRSTa madhyama alpatama utkRSTa madhyama alpatama utkRSTa madhyama alpatama prayatna prayatna prayatna | prayatna prayatna prayatna prayatna prayatna prayatna s sho Thes 95 99 the kA kA kA kA kA kA 39 che shor Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva yaha 'Antarika vRttiyoM kA bar3A hI sundara aura sUkSma vizleSaNa haiM jJAna aura caritra ke tAratamya ko samajhane kI yaha pUrNa dRSTi hai| 1 dharma zreyasa kI sAdhanA hI dharma hai / sAdhanA hI carama rUpa taka pahu~ca kara siddhi bana jAtI hai| zreyas kA artha hai - zrAtmA kA pUrNa vikAsa yA caitanya kA nindra prakAza / caitanya saba upAdhiyoM se mukta ho caitanyasvarUpa ho jAe, usakA nAma zreyas hai / zreyas kI sAdhanA bhI caitanya kI ArAdhanAmaya hai, 1 isalie vaha bhI zreyasa hai| usake do, tIna, cAra aura dasa; isa prakAra aneka apekSAoM se aneka rUpa batalAe haiM / para vaha saba vistAra hai| saMkSepa meM AtmaramaNa hI dharma hai / vAstavikatA kI dRSTi ( vastusvarUpa ke nirNaya kI dRSTi ) se hamArI gati saMkSepa kI ora hotI hai| para yaha sAdhAraNa janatA ke lie buddhi-gamya nahIM hotA, taba phira sakSepa se vistAra kI ora gati hotI hai / jJAnamaya aura caritramaya zrAtmA hI dharma hai / isa prakAra dharma do rUpoM meM baMda jAtA hai - jJAna aura caritra | 1 jJAna ke do pahalU hote haiM-inci aura jAnakArI / satya kI ruci ho tabhI 1 satya kA jJAna aura satya kA jJAna ho tabhI usakA svIkaraNa ho sakatA hai / isa dRSTi se dharma ke tIna rUpa bana jAte haiM - ( 1 ) ruci, ( zraddhA yA darzana ) (2) jJAna (3.) caritra | caritra ke do prakAra hai : ( 1 ) saMvara ( kriyAnirodha yA prakriyA ) ( 2 ) tapasyA yA nirjarA ( akriyA dvArA kriyA kA vizodhana) isa dRSTi se dharma ke cAra prakAra bana jAte haiM-jJAna, darzana, cAritra aura tapa / cAritra dharma ke dasa prakAra bhI hote haiM ( 1 ) kSamA ( 2 ) mukti ( 3 ) zrArjava 219 (5) lAghava ( 6 ) satya ( 7 ) saMyama (8) tyAga (6) dharma-dAna (10) brahmacarya ? (4) mAdava inameM sarvAdhika prayojakatA raja-trayI-jJAna, darzana ( bhaddhA vA ruci, Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] jaina darzana ke maulika tasva aura caritra kI hai| isa zrayAtmaka zreyomArga ( mokSa-mArga ) kI ArAdhanA karane vAlA hI sarvArAdhaka yA mokSa-gAmI hai / samyak saMprayoga jJAna, darzana aura caritra kA triveNI saMgama prANImAtra meM hotA hai / para 1 usase sAdhya siddha nahIM banatA / sAdhya-siddhi ke lie kevala triveNI kA saMgama hI paryApta nahIM hai| paryApti (pUrNatA ) kA dUsarA paNa ( zataM ) hai yathArthatA 1 ye tInoM yathArtha ( tathAbhUta) aura yathArtha (atathAbhUta) donoM prakAra ke hote haiN| zreyas - sAdhanA kI samagratA zrayathArtha jJAna, darzana, caritra se nahIM hotI / isalie inake pIche samyaka zabda aura jor3A gayA / samyag jJAna, samyag darzana aura samyag -- -caritra - mokSa mArga haiM | paurvAparya sAdhanA aura pUrNatA ( svarUpa - vikAsa ke utkarSa ) kI dRSTi se samyagdarzana kA sthAna pahalA hai, samyag - jJAna kA dUsarA aura samyag caritra kA tIsarA hai / sAdhanA-krama darzana ke binA jJAna, zAna ke binA caritra, caritra ke binA karma-mokSa aura karma-mokSa ke binA nirvANa nahIM hotA | svarUpa-vikAsa-krama samyagdarzana kA pUrNa vikAsa 'caturtha guNa-sthAna' ( zraroha kama kI pahalI bhUmikA) meM bhI ho sakatA hai| agara yahA~ na ho to bArahaveM guNasthAna ( Aroha krama kI AThavIM bhUmikA - kSINamoha ) kI prApti se pahale to ho hI jAtA hai| samyag jJAna kA pUrNa vikAsa terahaveM aura samyak caritra kA pUrNa vikAsa caudahaveM guNasthAna meM hotA hai| ye tInoM pUrNa hote haiM aura sAdhya mila jAtA hai-- zrAtmA karmamukta ho paramAtmA bana jAtA hai| samyaktva eka catuSmAn vaha hotA hai, jo rUpa aura saMsthAna ko zreya dRSTi se belatA hai| dUsarA cakSuSmAn naha hotA hai, jo vastu kI zema, heya aura upAdeva Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattvaM { 41 dazA ko viparIta dRSTi se dekhatA hai| tIsarA use aviparIta dRSTi se dekhatA hai| pahalA sthUla-darzana hai, dUsarA bahi-darzana aura tIsarA antar-darzana / sthUla-darzana jagat kA vyavahAra hai, kevala vastu kI zeya dazA se sambandhita hai| agale donoM kA AdhAra mukhyavRttyA vastu kI heya aura upAdeya dazA hai| antar-darzana moha ke pudgaloM se DhakA hotA hai| taba ( sahI nahIM hotA isalie ) vaha mithyAdarzana ( biparIta darzana ) kahalAtA hai| tIvra kaSAya ke ( anantAnubandhI koSa, mAna, mAyA, lobha, samyaktva-moha, mithyAtva - moha aura samyaktva-mithyAtvamoha ke pudgala - vijAtIya dravya kA vipAka ) udaya rahate hue antar-darzana samyak nahIM banatA, Agraha yA zrAveza nahIM chUTatA / isa vijAtIya dravya ke dUra ho jAne para AtmA meM eka prakAra kA zuddha pariNamana paidA hotA hai / usakI saMjJA 'samyaktva' hai / yaha antar-darzana kA kAraNa hai| vastu ko jAna lenA mAtra antar darzana nahIM, vaha zrAtmika zuddhi kI abhivyakti hai / yahI samyaka darzana ( yathArtha - darzana ) - aviparIta-darzana, sahI dRSTi, satya ruci, satyAbhimukhatA, an abhiniveza, tattva-zraddhA, yathAvasthita vastu parizAna hai| samyaktva aura samyag darzana meM kArya kAraNabhAva hai| satya ke prati AsthA hone kI kSamatA ko moha paramANu bikRta na kara sakeM, utanI pratirodhAtmaka zakti jo hai, vaha 'samyaktva' hai| yaha kevala Atmika sthiti hai| samyaga darzana isakA zAna - sApekSa pariNAma hai| upacAra dRSTi se samyaga - darzana ko bhI samyaktva kahA jAtA hai / 1 mithyA darzana aura samyag darzana mithyAtva kA abhivyakta rUpa tattva-bhadrA kA viparyaya aura samyaktva kA abhivyakta rUpa tattva zraddhA kA viparyaya hai / viparIta tattva-bhaddhA ke dasa rUpa banate haiM :--- 1 - adharma meM dharma saMjJA / 2- dharma meM adharma saMjJA / 3---mArga meM mArga saMjJA / 4-mArga meM amArga saMthA / 5-ajIba meM jIva saMjJA / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 } jaina darzana ke maulika tatva 6- jIva meM ajIba saMjJA / 7 --- asAdhu meM sAdhu saMjJA / sAdhu meM asA saMjJA / --amukta meM mukta saMjJA / E 10 mukta meM amukta saMjJA / isI prakAra samyaka tatva zraddhA ke bhI dasa rUpa banate haiM :-- - adharma meM adharma saMjJA / 1. 2 - dharma meM dharma saMjJA / 3 --- zramArga meM zramArga saMjJA / 4 - mArga meM gArga saMjJA / 5- ajIba meM ajIba saMjJA / 6 - jIva meM jIva saMjJA 7 - asAdhu meM asAdhu saMjJA / 8- sAdhu meM sAdhu saMjJA / 6-amukta meM zramukta saMjJA / 10 - mukta meM mukta saMjJA / jIva-jIva kI yathArthaM yaha sAdhaka, sAdhanA aura sAdhya kA viveka hai| zraddhA ke binA sAdhya kI jijJAsA hI nahIM hotI / zrAtmavAdI hI paramAtmA banane kA prayatna karegA, anAtmavAdI nahIM / isa dRSTi se jIva ajIva kA saMjJAna sAdhya ke AdhAra kA viveka hai / sAdhu sAdhu kA saMjJAna sAdhaka kI dazA kA viveka hai| dharma, adharma, mArga, amArga kA saMjJAna sAdhanA kA viveka hai / mukta, mukta kA saMjJAna sAdhya asAdhya kA viveka hai| jJAna aura samyag darzana kA maida . * samyaga - darzana tattvaci hai aura samyaga - jJAna usakA kAraNa hai / padArthavijJAna tatva-ruci ke binA bhI ho sakatA hai, moha-dazA meM ho sakatA hai, kintu tattva- ruci moha-paramANuoM kI tIvra paripAka dazA meM nahIM hotIM / " tattva ruci kA artha hai zrAtmAbhimukhatA, zrAtma-vinizcaya athavA zrAtmavinizcaya kA prayojaka padArtha vijJAna | Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. jaina ni ke maulika tatva zAna-zaki AtmA kI anAvaraNa-dazA kA pariNAma hai| isalie vaha sirpha. padArthAbhimukhI yA zeyAbhimukhI vRtti hai| darzana-zakti anAvaraNa aura amoha donoM kA saMyukta pariNAma hai| isalie vaha sAdhyAbhimukhI yA pAlmAbhimukhI vRtti hai| darzana ke prakAra ekavidha darzana sAmAnyavRttyA darzana eka hai "| AtmA kA jo tattva zraddhAtmaka pariNAma hai, vaha darzana (dRSTi, ruci, abhiprIti, zraddhA) hai| upAdhi-bheda se vaha aneka prakAra kA hotA hai| phira bhI saba meM zraddhA kI vyApti samAna hotI hai| isalie nirupAdhika vRtti yA zraddhA kI apekSA vaha eka hai| eka samaya meM eka vyakti ko eka hI koTI kI zraddhA hotI hai / isa dRSTi se bhI vaha eka hai| . vividha darzana:-. zraddhA kA sAmAnya rUpa eka hai-yaha ameda-buddhi hai, zraddhA kA sAmAnya nirUpaNa hai| vyavahAra jagat meM vaha eka nahIM hai| vaha sahI bhI hotI hai aura galata bhii| isalie vaha dvirUpa hai-(1) samyaga-darzana (2) mithyAvarzana 12 // ye donoM bheda tattvopAdhika haiN| zraddhA apane ApameM satya yA asatya nahIM hotii| tattva bhI apane ApameM satya-asatya kA vikalpa nahIM rkhtaa| tattva aura zraddhA kA sambandha hotA hai taba 'tattva-zraddhA' aisA prayoga banatA hai| taba yaha vikalpa khar3A hotA hai-zraddhA satya hai yA asatya ! yahI zraddhA kI virUpatA kA AdhAra hai| tattva ko yathArthatA kA darzana yA dRSTi hai athavA tattva kI yathArthatA meM jo ruci yA vizvAsa hai, vaha bhaddhA samyaka hai| tattva kA ayathArtha darzana, ayathArtha ruci yA pratIti hai, vaha zraddhA mithyA hai| tattva-darzana kA tIsarA prakAra yathArthatA aura ayathArthatA ke bIca kA hotA hai| tattva kA amuka svarUpa yathArtha hai aura amuka nahIM-aisI dolAyamAna vRtti vAlI bhaddhA samyag mithyA hai| isameM yathArthatA aura ayathArthatA donoM kA sparza hotA hai, kintu nirNaya kisI kA bhI nahIM jmtaa| isalie yaha mizra hai| isa prakAra tatvoprAdhikatA se adA ke tIna rUpa banate haiM-(1) samyak -darzana (samyaktva ) (R) mithyA-darzana ) ( mithyAtva). (3) samyaka-mithyA-darzana (smyaaraamithyaatv)| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] jaina darzana ke maulika tattva paMcavidha darzana(1) oparAmika (2) bAyopazAmika (3) kSAyika (4) sAsvAdana (5) vedaka mAtmA para ATha prakAra ke sUkSmatama vijAtIya dravyoM (pudgala vargaNAoM) kA malAvalepa lagA rahatA hai " / unameM koI Atma-zakti ke AvAraka haiM, koI vikAraka, koI nirodhaka aura koI pudgl-sNyogkaark| caturya prakAra kA vijAtIya dravya AtmA ko mUr3ha banAtA hai, isalie usakI saMjJA 'moha' hai| mUr3hatA do prakAra kI hotI hai-(1) tattva-mUr3hatA (2) caritra-mUr3hatA / tattva-mUr3hatA paidA karane vAle sammohaka paramANuoM kI saMjJA darzana-moha hai / ke vikArI hote haiM taba samyak-mithyAtva ( saMzayazIla dazA) pragaTa hotA hai / unake avikArI bana jAne para samyaktva pragaTa hotA hai / unakA pUrNa zamana ho jAne para vizuddhatara svalpakAlika-samyaktva pragaTa hotA hai / unakA pUrNa kSaya (zrAtmA se sarvathA visambandha yA viyoga) hone se vizuddhatama aura zAzvatika-samyaktva pragaTa hotA hai / " / yahI samyaktva kA maulika rUpa hai| pUrva rUpoM kI tulanA meM ise samyaktva kA pUrNa vikAsa yA pUrNatA bhI kahA jA sakatA hai| isa sammohana paidA karane vAle vijAtIya dravyoM (pudgaloM) kA svIkaraNa yA avizodhana, ardha-zuddhIkaraNa, vizuddhIkaraNa, upazamana aura vilayana ye saba AtmA ke azuddha aura zuddha prayana ke dvArA hote haiN| inake svIkaraNa yA avizodhana ke hetutroM kI jAnakArI ke lie karma-bandha ke kAraNa sAsvAdana-apakrAntikAlIna samyak darzana hotA hai / vedaka-darzana-sammohaka paramANuoM ke kSINa hone kA pahalA samaya jo hai, vaha devaka-sampaga darzana hai| isa kAla meM una paramANuoM kA ekabAragI beda hotA hai| usake bAda ve saba AtmA se vilaga ho jAte haiN| yaha prAtmA kI varzana moha-mukti-razA (sAyika-samyaka mAtra kI prAdhiyA) hai| isake bAra mAtmA phira kamI darzana nahIM krtaa| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva (245 samyag darzana kI prApti ke hetu samyaga darzana kI prApti darzana-moha ke paramANuoM kA vilaya hone se hotI hai| isa dRSTi kA prAti-heta darzana moha ke paramANutroM kA bilaya hai| yaha (vilaya) nisargajanya aura zAna-janya donoM prakAra kA hotA hai| bhAcaraNa kI zuddhi hote-hote darzana-moha ke paramANu zithila ho jAte haiN| baisA hone para jo tatva-ruci paidA hotI hai, yathArtha-darzana hotA hai, vaha naisargika-samyaga - darzana kahalAtA hai| zravaNa, adhyayana, vAcana yA upadeza se jo satya ke prati AkarSaNa hotA hai. vaha Adhigamika samyak darzana hai| samyak darzana kA mukhya hetu (darzana-moha vilaya ) donoM meM samAna hai| inakA bheda sirpha bAharI prakriyA se hotA hai| inakI tulanA sahaja pratibhA aura abhyAsalandha zAna se kI jA sakatI hai| paMcavidha samyag darzana donoM prakAra kA hotA hai / isa dRSTi se vaha dasavidha ho jAtA hai: (1-2) naisargika aura prAdhigamika aupazamika samyag darzana (3-4) , , , kSAyoparAmika , " (5-6) , , , kSAyika " " (78) , , , sAsvAda " " (9-10) , , , vedaka " " dasavidha raci kisI bhI vastu ke mbIkaraNa kI pahalI abasthA ruci hai| ruci se zruti hotI hai yA zruti se ruci-yaha bar3A jaTila prazna hai| zAna, bhuti, manama, cintana, nididhyAsana-ye ruci ke kAraNa hai, aisA mAnA gayA hai| dUsarI ora yathArtha ruci ke binA yathArtha jJAna nahIM hotA hai-yaha bhI mAnA gayA hai| inameM paurvAparya hai yA eka sAtha utpanna hote haiM ! isa vicAra se yaha milA ki pahale ruci hotI hai aura phira zAna hotA hai| satya kI ruci hone ke pazcAta hI usakI jAnakArI kA prayatna hotA hai / isa dRSTi-bindu se ruci yA sammaktva jo hai, vaha naisargika hI hotA hai| darzana-moha ke paramANutroM kA vilaya hote hI vaha abhivyakta ho jAtA hai| nisarga aura adhigama kA prapaMca jo hai, yaha sirpha Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina darzana ke maulika tattva usakI abhivyakti ke nimitta kI apekSA se hai| jo ruci apane Apa kisI bAharI nimitta ke binA bhI vyakta ho jAtI hai, vaha naisargika aura jo bAharI nimitta (upadeza-adhyayana Adi) se vyakta hotI hai, vaha prAdhigamika hai| zAna se kaci kA sthAna pahalA hai| isalie samyak darzana (aviparIta varzana ) ke binA zAna bhI samyak ( aviparIta ) nahIM hotaa| jahA~ mithyAdarzana vahA~ mithyA jJAna aura jahA~ sabhya darzana vahA~ samyak jJAna-aisA krama hai| darzana samyaka banate hI jJAna samyak bana jAtA hai| darzana aura zAna kA samyaktva yugapat hotaa| usameM paurvAparya nahIM hai| vAstavika kArya-kAraNabhAva bhI nahIM hai / zAna kA kAraNa jJAnAvaraNa aura darzana kA kAraNa darzana-moha kA vilaya hai| isameM sAhacarya-bhAva hai| isa ( sAhacarya-bhAva ) meM pradhAnatA darzana kI hai| dRSTi kA mithyAtva jJAna ke samyaktva kA pratibandhaka hai| mithyA-dRSTi ke rahate buddhi meM samyag bhAva nahIM aataa| yaha pratibandha dUra hote hI zAna kA prayoga samyaka ho jAtA hai| isa dRSTi se samyaga dRSTi ko samyaga zAna kA kAraNa yA upakAraka bhI kahA jA sakatA hai| dRSTi-zuddhi zraddhA-pakSa hai| satya kI ruci hI isakI sImA hai| buddhi-zuddhi zAna-pakSa hai / usakI maryAdA hai-satya kA jJAna / kriyA-zuddhi usakA AcaraNapakSa hai| usakA viSaya hai-satya kA aacrnn| tInoM maryAdita haiM, isalie asahAya haiN| kevala ruci yA AsthA-bandha hone mAtra se jAnakArI nahIM hotI, isalie ruci ko jJAna kI apekSA hotI hai| kevala jAnane mAtra se sAdhya nahIM miltaa| isalie zAna ko kriyA kI apekSA hotI hai| saMkSepa meM ruci jJAnasApekSa hai aura zAna kriyaa-saapekss| jJAna aura kriyA ke samyaga bhAva kA mUla ruci hai, isalie ve donoM ruci-sApekSa haiN| yaha sApekSatA hI mokSa kA pUrNa yoga hai| isalie ruci, zAna aura kriyA ko sarvathA tor3A nahIM jA sktaa| inakA vibhAga kevala upayogitAparaka hai yA nirapekSa dRSTikRta hai| inakI sApekSa sthiti meM kahA jA sakatA hai-rUci jJAna ko Age le jAtI hai| zAna se ruci ko poSaNa milatA hai, zAna se kriyA ke prati utsAha bar3hatA hai, kriyA se jJAna kA kSetra vistRta hotA hai, ruci aura zrAge bar3ha jAtI hai| . isa prakAra tInoM Apasa meM sahayogI, poSaka va upakAraka hai| isa vizAla iSTi se cike basa prakAra batalAe.11 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina darzana ke maulika tattvaM (1) nisarga-ruci, (6) abhigama-ruci, (2) adhigama-ruci, (7) vistAra-ruci, (3) AzA-ruci, (8) kriyA-ruci, (4) sUtra-ruci, (6) saMkSepa-ruci, (5) bIja-ruci, (10) dharma ruci| (1) jisa vyakti kI vItarAga prarUpita cAra tathyoM-(1) bandha (2) bandha-hetu (3) mokSa (4) mokSa-hetu para athavA (1) dravya (2) kSetra (3) kAla (4) bhAva-ina cAra dRSTi-binduoM dvArA una para sahaja bhaddhA hotI hai, vaha nisarga-ruci hai| (2) satya kI vaha zraddhA jo dUsaroM ke upadeza se milatI hai, vaha adhigama ruci yA upadeza-ruci hai| (3) jisameM rAga, dveSa, moha, ajJAna kI kamI hotI hai aura durAgraha se dUra rahane ke kAraNa vItarAga kI zrAzA ko sahaja svIkAra karatA hai, usakI zraddhA AzA-ruci hai| (4) sUtra par3hane se jise zraddhA-lAbha hotA hai, vaha sUtra-ruci hai| (5) thor3A jAnane mAtra se jo ruci phaila jAtI hai, vaha bIja-ruci hai| (6) artha sahita vizAla zruta-rAzi ko pAne kI zraddhA abhigamaruci hai| (7) satya ke saba pahaluoM ko pakar3ane vAlI sarvAMgINa dRSTi vistAraruci hai| (8) kriyA-prAcAra kI niSThA kriyA-ruci hai| (6) jo vyakti asat-matavAda meM phaMsA huA bhI nahIM hai aura satya-bAda meM vizArada bhI nahIM hai usakI samyaga dRSTi ko saMkSepa-ruci kahA jAtA hai| (10) dharma (zruta aura cAritra ) meM jo AsthA-bandha hotA hai, vaha dharmaruci hai| prANI mAtra meM milane vAle yogyatA ke taratamabhAva aura unake kAraNa honevAle ruci vaicinma ke AdhAra para yaha vargIkaraNa huA hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jaina darzana ke maulika tatva samyaga darzana kA prApti-krama aura labdhi-prakriyA ___ samyag darzana kI prApti ke tIna kAraNa haiM :--darzana-moha ke paramANuoM kA (1) pUrNa uparAmana, (2) apUrNa vilaya (3) pUrNa kliya / inase pragaTa hone vAlA samyaga darzana kramazaH (1) aupazamika samyaktva, (2) kSAyopazagika samyaktva, (3) kSAyika samyaktva-kahalAtA hai| inakA prAti-krama nizcita nahIM hai| prAsi kA paurvAparya bhI nahIM hai| pahale pahala aupazamikasamyaga darzana bhI ho sakatA hai| kSAyaupathamika bhI aura kSAyika bhii| . anAdi mithyA dRSTi vyakti (jo kabhI bhI samyaga darzanI nahIM banA) azAta kaSTa sahate-sahate kucha udayAbhimukha hotA hai, saMsAra-parAvartana kI maryAdA sImita raha jAtI hai, karmAvaraNa kucha kSINa hotA hai, duHkhAbhighAta se saMtasa ho sukha kI ora mur3anA cAhatA hai, taba use Atma-jAgaraNa ko eka spaSTa rekhA milatI hai| usake pariNAmoM (vicAroM) meM eka tIca mAndolana zurU hotA hai| pahale caraNa meM rAga-dveSa kI durbhadya pranthi (jise tor3e binA samyag darzana / pragaTa nahIM hotA) ke samIpa pahu~catA hai| dUsare caraNa meM vaha use tor3ane kA prayatna karatA hai| vizuddha pariNAma bAlA prANI vahA~ mithyAtvapranthi ke ghaTaka pudgaloM kA zodhana kara unakI mAdakatA yA mohakatA ko niSprabha banA kSAyopakSamika samyag darzanI bana jAtA hai| mandavizuddha pariNAma vAlA vyakti vaisA nahIM kara sktaa| vaha Age calatA hai| tIsare caraNa meM pahu~ca mithyAtva moha ke paramANunoM ko do bhAgoM meM vibhakta kara DAlatA hai| pahalA bhAga alpa kAlavedya aura dUsarA bahu-kAlavedya (alpa sthitika aura dIrgha sthitika) hotA hai| isa prakAra yahA~ donoM sthitiyoM ke bIca meM vyavadhAna (antara ) ho jAtA hai| pahalA pula bhoga liyA jAtA hai / ( udIraNA dvArA zIghra udaya meM zrA naSTa ho jAtA hai) dUsarA puja upazAnta (niruda-udaya ) rahatA hai| aisA hone para cauthe caraNa meM (antara-karaNa ke pahale samaya meM) aupazamika samyag darzana bhagaTa hotA hai / yathA pravRti :- anAdi kAla se jaisI pravRti hai vaisI kI vaisI banI rahe vaha 'yathA prati' hai| saMsAra kA mUla moha-karma hai| usake vedha paramANa dIrgha-sthitika rote haiM, Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattvaM nae tabataka 'yathApravRtti' karaNa se Age gati nahIM hotii| akAma-nirjarA tathA bhavasthiti ke paripAka hone se kaSAya manda hotA hai| moha-karma kI sthiti dezona koDAkoda sAgara jitanI rahatI hai, Ayuvarjita zeSa karmoM kI bhI itanI hI rahatI hai, taba pariNAma-zuddhi kA kama Age bar3hatA hai| phala svarUpa 'apUrva karaNa hotA hai-pahale kabhI nahIM huI, vaisI pAlma-darzana kI preraNA hotI hai| kintu isameM Atma-darzana nahIM hotaa| yaha dhArA aura Age bar3hatI hai-anivRttikaraNa hotA hai| yaha phala-prApti ke binA nivRtta nahIM hotaa| isameM Atmadarzana ho jAtA hai| mArga lAbha pathika claa| mArga hAtha nahIM lgaa| idhara-udhara bhaTakatA rhaa| Akhira apane Apa patha para A gyaa| yaha naisargika mArga-lAma hai| dUsarA pathabhraSTa vyakti idhara udhara bhaTakatA rahA, mArga nahIM milaa| itane meM dUsarA vyakti diikhaa| usase pUchA aura mArga mila gyaa| yaha prAdhigamika mArga-lAma hai| Arogya lAbha roga huaa| davA nahIM lii| roga kI sthiti pkii| vaha miTa gyaa| Arogya huaa| yaha naisargika Arogya-lAbha hai| roga huaa| sahA nahIM gyaa| vaidya ke pAsa gyaa| davA lI, vaha miTa gyaa| yaha prAyogika Arogya-lAma hai| samyaga darzana-lAbha anAdi kAla se jIva saMsAra meM bhramaNa karatA rhaa| samyaga -darzana nahIM hunA-mAtma-vikAsa kA mArga nahIM milaa| saMsAra-bhramaNa kI sthiti pkii| pisate-ghisate patthara cikanA, gola banatA hai, vaise thaper3e khAte-khAte karmAvaraNa zithila huA, Atma-darzana kI ruci jAga utthii| yaha naisargika samyaga varjana lAma hai| kaSToM se tilamilA utthaa| trividha tApa se saMtama ho gyaa| zAnti kA upAya nahIM sUjhA / mArga-draSTA kA yoga milA, prathana kiyaa| karma kA AvaraNa haTA / bAlma-darzana kI ruci jAga tthii| yaha Adhigamika samyag darzana . khAma hai| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasva 250 ] antarmuhUrta ke bAda phira mithyA - I zrapazamika samyag darzana alpakAlIna ( antarmuhUrtta sthitika ) hotA hai / dabA huA roga phira se ubhara AtA hai / antar muhUrta ke lie niruddhodaya kie hue darzana-moha ke paramANu kAla maryAdA pUrNa hote hI phira sakriya bana jAte haiN| thor3e samaya ke lie jo samyag darzanI banA, vaha darzanI bana jAtA hai / roga ke paramANuoM ko nirmUla naSTa karane vAlA sadA ke lie svastha bana jAtA hai| unakA zodhana karane vAlA bhI unase grasta nahIM hotA / kintu unheM dabAye rakhane vAlA haradama khatare meM rahatA hai| 1 zrapazamika samyag darzanI isa tIsarI koTi kA hotA hai / zrIpazamika samyag darzana ke bAre meM do paramparAeM haiM - ( 1 ) saiddhAntika aura ( 2 ) karma-pranthika | siddhAnta-pakSa kI mAnyatA yaha hai ki kSAyopazamika samyag darzana pAne vAlA vyakti hI apUrva karaNa meM darzana - moha ke paramANutroM kA tri-puJjIkaraNa karatA hai 1 pazamika samyag darzanI zrIpazamika samyag darzana se girakara mithyA darzanI hotA hai / karmagrantha kA pakSa hai - anAdimithyA dRSTi antara- karaNa meM zrapazamikasamyag darzana yA darzana-moha ke paramANuoM ko tri-puJjIkRta karatA hai / usa zrantar mauhUrtika samyag darzana ke bAda jo puJja adhika prabhAvazAlI hotA hai, vaha use prabhAvita karatA hai / ( jisa puJja kA udaya hotA hai, usI dazA meM vaha calA jAtA hai ) azuddha pula ke prabhAvakAla ( udaya ) meM vaha mithyA darzanI, ardha-vizuddha puJja ke prabhAva - kAla meM samyag mithyA darzanI aura zuddha puJja ke prabhAva-kAla meM samyag darzanI bana jAtA hai / siddhAnta-pakSa meM pahale kSAyopazamika samyag darzana prApta hotA hai-aisI mAnyatA hai / karma-prantha pakSa meM pahale zrapazamika samyag darzana prApta hotA hai1 yaha mAnA jAtA hai / kaI prAcArya donoM vikalpoM ko mAnya karate haiN| kaI zrAcArya kSAyikaH samyaka darzana bhI pahale-pahala prApta hotA hai-aisA mAnate haiN| samyag darzana kA zrAdi-ananta vikalpa isakA AdhAra hai / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 1 cApazamika samyag darzanI ( apUrva karaNa meM ) anthi bheda kara mithyAtva moha ke paramANutroM ko tIna puMjoM meM bAMTa detA hai : ( 1 ) azuddha puJja - yaha pUrNa zrAvaraNa hai| (2) azuddha puJja - yaha ardhAvaraNa hai 1 (3) zuddha puja - yaha pAradarzaka hai| tIna putra -- (1) mailA kapar3A, kore jala se dhulA kapar3A aura sAbuna se dhulA kapar3A / (2) mailA jala, thor3A svaccha jala aura svaccha jala / (3) mAdaka dravya, ardha-zodhita mAdaka dravya aura pUrNa-zodhita mAdaka dravya / jaise eka hI vastu kI ye tIna-tIna dazAeM haiM, vaise hI darzana-moha ke zrAtmA kA pariNAma azuddha hotA hai, unakI mAdakatA samyag darzana ko zrAtmA kA pariNAma kucha zuddha taba una paramANuoM kA do paramANuoM kI bhI tIna dazAeM hotI hai| taba ve paramANu eka puJja meM hI rahate haiN| mur3ha banAe rakhatI hai| yaha mithyAtva - dazA hai / hotA hai ( moha kI gAMTha kucha DhIlI par3atI hai rUpoM meM puJjIkaraNa hotA hai - ( 1 ) azuddha (2) ardha zuddha / dUsare puJja meM mAdakatA kA lohAvaraNa kucha TUTatA hai, usameM samyag darzana kI kucha pAradarzaka rekhAe N khiMca jAtI hai| yaha samyag mithyAtva ( mizra ) vazA hai / ) AtmA kA pariNAma zuddha hotA hai, una paramANutroM kI mAdakatA gho DAlane meM pUrNa hotA hai, taba unake tIna puJja banate haiN| tIsarA puJja zuddha hotA hai| aritpazamika samyag darzanI pahale do puoM ko niSkriya banA detA hai 15 / tIsare puJja kA udaya rahatA hai, para vaha zodhita hone ke kAraNa zakti hIna banA rahatA hai| isalie yathArtha darzana meM bAdhA nahIM DAlatA / maile abhraka yA kAca meM rahI huI bijalI yA dIpaka pAra kI vastu ko prakAzita nahIM krtii| unheM sApha kara diyA jAe, phira ve unake prakAza-prasaraNa meM bAdhaka nahIM banate / vaise hI zuddha puja samyag darzana ko mUr3ha banAne vAle paramANu haiN| kintu pariNAma Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2121 jaina darzana ke maulika tatva zuddhi ke dvArA unakI mohaka-zakti kA mAlinya dhula jAne ke kAraNa ye prAtmavarzana meM sammoha paidA nahIM kara skte| cAyika-samyaktvI darzana-moha ke paramANuoM ko pUrNa rUpeNa naSTa kara DAlatA hai| vahA~ inakA astitva mI zeSa nahIM rhtaa| yaha vAstavika yA sarva-vizuddha samyag darzana hai| pahale donoM (aupazamika aura zAyaupazamika) pratighAtI haiM, para apratipAtI haiN| mithyA darzana ke tIna rUpa kAla kI dRSTi se mithyA darzana ke tIna vikalpa hote haiM:(1) anAdi ananta (2) anAdi-sAnta ( 3) sAdi-sAnta / (1) kamI samyagU darzana nahIM pAne vAle ( abhavya yA jAti bhavya ) jIvoM kI apekSA mithyA darzana anAdi-ananta haiN| (2) pahalI bAra samyag darzana pragaTa huA, usakI apekSA yaha anAdisAnta hai| (3) pratipAti samyag darzana ( samyag darzana pAyA aura calA gayA ) kI apekSA vaha sAvi-sAnta hai / samyag darzana ke do rUpa samyag darzana ke sirpha do vikalpa banate haiM : (1) sAdi-sAnta (2) sAdi-ananta / pratipAti (aupazamika aura bAyaupazamika) samyag darzana sAdi-sAnta haiN| apratipAti (sAyika)samyaga-darzana sAdi-ananta hotA hai| mithyA darzanI eka bAra samyag darzanI banane ke bAda phira se mithyA darzanI bana jAtA hai| kintu ananta kAla ko asIma maryAdA taka vaha mithyA darzanI hI banA nahIM rahatA hai, isalie mithyA darzana sAdi-ananta nahIM hotaa| samyaga darzana sahaja nahIM hotaa| vaha vikAsa-dazA meM prApta hotA hai, isalie vaha anAdi-sAnta aura anAdi-ananta nahIM hotaa| samyag darzana aura pukha . (1) cAmika samyam darzanI apujI hotA hai| isake kAna moha ke Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva | paramANuoM kA pula hotA hI nhiiN| yaha Apaka ( unako khapAne vAlA-gara karane vAlA) hotA hai| (2) mithyA darzanI eka puJjI hotA hai| darzana-moha ke paramANu use saghana rUpa meM prabhAvita kiye rahate haiN| (3) samyag mithyA darzanI dvipuJjI hotA hai| darzana-moha ke paramANuoM kA zodhana karane cala par3atA hai| kintu pUrA nahIM kara pAtA, yaha usa samaya kI dazA hai| (4)kSAyopazamika-samyak darzanI tripuMjI hotA hai| prakArAntara se mithyAtva moha ke paramANu kSINa nahIM hote, usI dazA meM samyag dRSTi (bAyopazamika samyaga dRSTi) tripuJjI hotA hai| mithyAtva puja ke kSINa hone para vaha dvipuJjI, mizra puJa ke kSINa hone para eka pujI aura samyaktva-puJja ke kSINa hone para apujI ( kSAyika samyag dRSTi ) bana jAtA hai| mizra-puJja saMkrama darzana-moha ke paramANuoM kA puJjIkaraNa, unakA udaya aura saMkramaNa pariNAma-dhArA kI azuddhi, azuddhi-alpatA aura zuddhi para nirbhara hai| pariNAma zuddha hote haiM moha kA dabAva DhIlA par3a jAtA hai| taba zuddha puJja kA udaya rahatA hai| pariNAma kucha zuddha hote haiM ( moha kA dabAva kucha DhIlA par3atA hai ) taba ardha-zuddha puJja kA udaya rahatA hai| pariNAma azuddha hote haiM ( moha kA dabAva tIvra hotA hai ) taba azuddha-puJja kA udaya rahatA hai| mithyAtva paramANuoM kI tripujIkRta avasthA meM jisa puJja kI preraka pariNAma-dhArA kA prAbalya hotA hai, vaha dUsare ko apane meM saMkrAnta kara letI hai| samyaga dRSTi zuddhi kI jAgaraNonmukha pariNAma-dhArA ke dvArA mithyAtva puja ko mizra puja meM aura jAgRta pariNAma-dhArA ke dvArA use samyaktva puJja meM saMkrAnta karatA hai| tAtparya yaha hai ki mithyAtva puJja kA saMkramaNa mizra puja aura samyaktva puJja donoM meM hotA hai| mizra puja kA saMkramaNa mithyAtva aura samyaktva-ina donoM pujoM meM hotA hai| mithyA dRSTi samyak mithyAtva puja ko mithyAtva puJja meM saMkAnta karatA hai| samyaktvI usako samyaktva puJja meM saMkrAnta karatA hai| mibhaSTi Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] jaina darzana ke maulika tattva mithyAtva puJja ko samyak midhyAtva putrama meM saMkrAnta kara sakatA hai| para samyaktva puja ko usameM saMkrAnta nahIM kara sakatA / vyAvahArika samyag darzana samyag darzana kA siddhAnta sampradAya paraka nahIM, Atmaparaka hai| zrAtmA amuka maryAdA taka moha ke paramANutroM se vimukta ho jAtI hai, tIvra kaSAya ( anantAnubandhI catuSka ) rahita ho jAtI hai, taba usameM zrAtmonmukhatA ( Atma-darzana kI pravRtti ) kA bhAva jAgRta hotA hai / yathArtha meM vaha ( zrAtma1 darzana ) hI samyaga darzana hai| jise eka kA samyag darzana hotA hai, use sabakA samyag darzana hotA hai / zrAtmadarzI samadarzI ho jAtA hai aura isalie vaha samyaka darzI hotA hai| yaha nizcaya-dRSTi kI bAta hai aura yaha AtmAnumeya yA svAnubhavagamya hai / samyag darzana kA vyAvahArika rUpa tattva zraddhAna hai | samyag darzI kA saMkalpa kaSAya kI mandatA hote hI satya ke prati ruci tIvra ho jAtI hai| usakI gati tathya se tathya kI ora, asatya se satya kI ora, abodhi se bodhi kI ra, amArga se mArga kI ora ajJAna se zAna kI ora prakriyA se kriyA kI ora, mithyAtva se samyaktva kI ora ho jAtI hai| usakA saMkalpa Urdhva mukhI aura AtmalakSI ho jAtA hai 17 / vyAvahArika samyag darzana kI svIkAra - vidhi 18 * loka meM cAra maMgala haiM ( 1 ) arihanta ( 2 ) siddha ( 3 ) sAdhu (4) kevalI. bhASita dharma | cAra lokottama hai- ( 1 ) arihanta (2) siddha ( 3 ) sAdhu (4) kevalIbhASita dharma / cAra zaraNya hai-maiM ( 1 ) arihanta kI zaraNa letA hU~ ( 2 ) siddha kI zaraNa letA hU~ / (3) sAdhu kI zaraNa letA hU~ (4) kevalI bhASita dharma kI zaraNa letA hU~ / jisameM arihanta deva, susAdhu-guru aura tattva-dharma kI yathArtha addhA hai, usa samyaktva ko maiM yAvajjIvana ke lie svIkAra karatA hU~ " / yaha darzana -puruSa ke vyAvahArika samyag darzana ke svIkAra kI vidhi hai " / isameM usake satya zaMkara kA hI sthirIkaraNa hai| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatvaM . darzana-buddha ke lie sAdhanA, sAdhaka aura siddha se bar3hakara koI satya nahIM . hotA / isalie vaha unhIM ko 'maMgala' lokottama mAnatA hai aura unhIM kI / zaraNa svIkAra karatA hai| yaha vyakti kI AsthA yA vyaktivAda nahIM, kintu guNavAda hai| AcAra aura aticAra samyag darzana meM poSa lAne vAlI pravRtti usakA prAcAra aura doSa lAne vAlI pravRtti usakA aticAra hotI hai| ye vyAvahArika nimitta hai, samyam darzana kA svarUpa nahIM hai| samyaga darzana ke prAcAra pATha hai|5(1) nizaMkita..... satya meM nizcita vizvAsa / (2) nikAMkSita...... mithyA vicAra ke svIkAra kI aruci / (3) nirvicikitsA......satyAcaraNa ke phala meM vizvAsa / (4) amUDha-dRSTi......asatya aura asatyAcaraNa kI mahimA ke prati anAkarSaNa, avyaamoh| (5) upavRhaNa.........Atma guNa kI vRddhi / (6) sthirIkaraNa.........satya se DagamagA jAe, unheM phira se satya meM sthApita krnaa| (7) vAtsalya............satya dharmoM ke prati sammAna-mAvanA, satyAcaraNa . kA shyog| (8)prabhAvanA.........prabhAvakaDhaMga se satya ke mahAtmya kA prakAzana / pAMca aticAra (1) zaMkA.. satya meM sNdeh| (2)kAkSA.. mithyAcAra ke svIkAra kI abhilASA / (3) vicikitsA.. satyAcaraNa kI phala-prApti meM saMdeha / (4) parapAkhaNDa-prazaMsA...isara sampradAya kI prshNsaa| .. (5) parapASaNDa saMstava...itara sampradAya kA paricaya / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva samyaga-darzana kI vyAvahArika pahicAna , samyag darzana AdhyAtmika zuddhi hai / vaha buddhigamya vastu nahIM hai| phira bhI usakI pahicAna ke kucha vyAvahArika lakSaNa batalAe haiN| samyaktva zraddhA ke tIna lakSaNa :(1) paramArtha saMstava.. parama satya ke anveSaNa kI ruci / (2) sudRr3ha paramArtha sevana.. parama satya ke upAsaka kA saMsarga yA mile hue satya kA AcaraNa / (3) kudarzana varjanA-kumArga se dUra rahane kI dRr3ha AsthA / satyAnveSI yA satyazIla aura asatyavirata jo ho to jAnA sakatA hai ki yaha samyaga darzana-puruSa hai| pAMca lakSaNa (1) zama.. kaSAya upazamana (2) saMvega...mokSa kI abhilASA (3) nirveda...saMsAra se virakti (4) anukampA.. prANImAtra ke prati kRpAbhAva, sarvabhUta maitrI praatmaupmybhaav| (5) Astikya...AtmA meM nisstthaa| samyak darzana kA phala gautama svAmI ne pUchA-bhagavan ! darzana-sampannatA kA kyA lAbha hai ? bhagavAn gautama ! darzana-sampadA se viparIta darzana kA anta hotA hai| varzana sampanna vyakti yathArtha draSTA bana jAtA hai| usameM satya kI lau jalatI hai, baha phira bujhatI nhiiN| vaha anuttara-zAna-dhArA se AtmA ko bhAvita kie rahatA hai| yaha AdhyAtmika phala hai| vyAvahArika phala yaha hai ki samyam dazI devagati ke sivAya anya kisI bhI gati kA Ayu-bandha nahIM karatA / mahatva bhagavAn mahAvIra kA darzana guNa para Azrita thaa| unhoMne bAharI samadA ke kAraNa kisI ko mahattva nahIM diyA / parivartita yuga meM jaina dharma bhI mallAbhita hone smaa| jAti-mada se madonmatta bane loga samAna dharmI bhAi Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 50 yoM kI bhI avahelanA karane lge| aise samaya meM vyAvahArika samyag darzana kI vyAkhyA aura vizAla banI / zrAcArya samanta bhadra ne mada ke sAtha usakI visaMgati batAte hue kahA hai- " jo dhArmika vyakti zraSTamada (1) jAti (2) kula (3) bala (4) rUpa (5) zruta (6) tapa (7) aizvarya (8) lAbha se unmatta hokara dharmastha vyaktiyoM kA anAdara karatA hai, vaha apane zrAtma-dharma kA anAdara karatA hai / samyaga darzana Adi dharmaM ko dharmAtmA hI dhAraNa karatA hai / nahIM hotA / samyag jo dharmAtmA hai, vaha mahAtmA hai| dhArmika ke binA dharma darzana kI sampadA jise milI hai, vaha bhaMgI bhI deva hai| tIrthakaroM ne use deva mAnA hai| rAkha se DhakI huI Aga kA teja timira nahIM banatA, vaha jyotipuJja hI rahatA hai38 / * zrAcArya bhikSu ne kahA hai ---- ve vyakti virale hI hote haiM, jinake ghaTa meM samyakatva rama rahA ho| jisa ke hRdaya meM samyakatva-sUrya kA udaya hotA hai, vaha prakAza se bhara jAtA hai, usakA andhakAra calA jAtA hai| 1 sabhI khAnoM meM hIre nahIM milate, sarvatra candana nahIM hotA, ratna- rAzi sarvatra nahIM milatI, sabhI sarpa 'maNidhara' nahIM hote, sabhI labdhi ( vizeSa zakti ) ke dhAraka nahIM hote, bandhana-mukta sabhI nahIM hote, sabhI siMha 'kesarI' nahIM hote, sabhI sAdhu 'sAdhu' nahIM hote, usI prakAra sabhI jIva samyaktvI nahIM hote / nava-tattva ke sahI zraddhAna se mithyAttva ( 10 mithyAtva ) kA nAza hotA hai / yahI samyakatva kA praveza dvAra hai / 1 samyakatva ke zrAjAne para zrAvaka-dharma yA sAdhu-dharma kA pAlana sahaja ho jAtA hai, karma-bandhana TUTane lagate haiM aura vaha zIghra hI mukta ho jAtA hai| tathya ( bhAvoM dhruva satyoM ) kI anveSaNA, prApti aura pratIti jo hai, vaha samyakatva hai, yaha vyAvahArika samyag darzana kI paribhASA hai| isakA AdhAra tatvoM kI samyag zraddhA hai| darzana-puruSa kI tattva-zraddhA apane Apa samyak ho jAtI hai / tattva zraddhA kA viparyaya Agraha aura zrabhiniveza se hotA hai| abhiniveza kA hetu tIvra kaSAya hai / darzana-puruSa kA kaSAya manda ho jAtA hai, usameM Amaha kA bhAva nahIM rhtaa| vaha satya ko sarala aura sahaja bhAva se pakar3a letA hai 1 1 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2) jaina darzana ke maulika tatva va tatva vizva ke sarva satyoM kA samAveza do dhruva satyoM-cetana aura acetana meM hotA hai| zuddha-tattva dRSTi se cetana aura acetana-ye do hI tattva hai| inake chaha meda vizva kI vyavasthA jAnane ke lie hote haiN| inake nava bheda Atma-sAdhanA kI sAdhaka-bAdhaka dazA aura sAhitya kI mImAMsA ke hetu kie jAte haiN| jaina darzana ke dhruvasatya samyag darzana ke AdhAra bhUta tattva : (2) AtmA hai (2) nitya hai (3) kartA hai (4) moktA hai (5) bandha hai (6) mokSa hai| vizva-sthiti ke AdhAra bhUta tattva :(1) punarjanma - jIva marakara punarapi bAra-bAra janma lete haiN| (2) karmabandha-jIva sadA (pravAha rUpeNa anAdi kAla se ) nirantara karma bA~dhate haiN| (3) mohanIya karmabandha-jIva sadA (pravAha rUpeNa anAdi kAla se) nirantara mohanIya karma bAMdhate haiN| (4) jIva ajIva kA atyantAmAva-aisA na huA, na bhAvya hai aura na hogA ki jIva ajIva ho jAe aura ajIva jIva ho jaae| (5) sa-sthAvara-aviccheda-aisA na to huA, na mAvya hai aura na hogA ki gatizIla prANI sthAvara bana jaae| aura sthAvara prANI gatizIla bana jaae| (6) lokAloka pRthaktva-aisA na to huA, na bhAvya hai aura na hogA ki loka aloka ho jAe aura aloka loka ho jaae| (7) lokAloka anyonyApraveza-aisA na to huA, na mAvya hai aura na hogA ki loka aloka meM praveza kare aura aloka loka meM praveza kre| (8) loka aura jIvoM kA AdhAra-prAdheya sambandha-jitane kSetra kA nAma loka hai, utane kSetra meM jIva hai aura jitane cetra meM jIva hai, utane kSetra kA mAma loka hai| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vana bausika taba (6) loka maryAdA-jisane kSetra meM jIva aura pudgala gati kara sakate , . utanA kSetra 'loka' hai aura jitanA kSetra loka hai, utane kSetra meM jIva aura pudgala gati kara sakate hai| (10) alokagati kAraNAbhASa-loka ke saba antima bhAgoM meM prAbaddhapArzva-spRSTa pudgala hai| lokAnta ke pudgala svabhAva se hI rUkhe hote haiN| gati meM sahAyatA karane kI sthiti meM saMghaTita nahIM ho skte| unakI sahAyatA ke binA jIva aloka meM gati nahIM kara skte| asambhAvya kArya (1) ajIva ko jIva nahIM banAyA jA sktaa| (2) jIva ko ajIva nahIM banAyA jA sktaa| (3) eka sAtha do bhASA nahIM bolI jA sktii| (v) apane kie karmoM ke phaloM ko icchA-adhIna nahIM kiyA jA sktaa| (5) paramANu tor3A nahIM jA sktaa| (6) aloka meM nahIM jAyA jA sktaa| sarvaza yA viziSTa yogI ke sivAya koI bhI vyakti ina tatvoM kA sAkSAtkAra nahIM kara sakatA / (1) dharma-(gati-tattva) (2) adharma ( sthiti-tattva) (3) AkAza (4) zarIra rahita jIva (5) paramANu (6) zabda pAramArSika sattA(1) zAtA kA satata astitva / (2)ya kA svatantra astitva vasta-zAna para nirbhara nahIM hai| ()zAbA aura aura meM koSa sambandha Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] jaina darzana ke maulika tattva ( 4 ) vANI meM zAna kA prAmANika pratibimba - vicAroM 'yA lakSyoM kI abhivyakti kA yathArtha sAdhana 43 / (5) jJeya ( saMvedya yA viSaya) aura jJAtR ( saMvit yA viSayI ) ke samakAlIna astitva, svatantra astitva tathA pArasparika sambandha ke kAraNa unakA viSayaviSayIbhAva / cAra siddhAnta ( 1 ) padArthamAtra -- parivartanazIla hai| 1 ( 2 ) sat kA sarvathA nAza aura sarvathA asat kA utpAda nahIM hotA / (3) jIva aura pudgala meM gati zakti hotI hai| 1 ( 4 ) vyavasthA vastu kA mUla bhUta svabhAva hai / inakI jar3avAda ke cAra siddhAntoM se tulanA kIjie / ( ka ) jJAtA aura jJeya nitya parivartanazIla haiM / (kha) sad vastu kA sampUrNa nAza nahIM hotA-pUrNa abhAva meM se sad vastu utpanna nahIM hotI / ( ga ) pratyeka vastu meM svabhAva - siddha gati-zakti kiMvA parivartanazakti avazya rahatI hai| (gha) racanA, yojanA, vyavasthA, niyamabaddhatA athavA susaMgati vastu kA mUlabhUta svabhAva hai 4 4 | satya kyA hai bhagavAn ne kahA- satya vahI hai, jo jina pravedita hai - pratyakSa anubhUti dvArA nirUpita hai 45 | yaha yathArthavAda hai, satya kA nirUpaNa hai kintu yathArthatA nahIM hai-- satya nahIM hai| I jo sat hai, vahI satya hai --jo hai vahI satya hai, jo nahIM hai vaha satya nahIM hai| yaha astitva -- satya, vastu- satya, svarUpa - satya yA jJeya satya' hai jisa vastu kA jo sahaja zuddha rUpa hai, vaha satya hai| paramANu paramANu rUpa meM satya hai / zrAtmA zrAtmA rUpa meM satya hai / dharma, dharma, AkAza bhI apane rUpa meM satya haiN| eka varNa, gandha, rasa aura sparza bAlA / avibhAjya pudgala --- yaha paramANu kA sahaja rUpa satya hai| bahuta sAre paramANu milate haiM--skandha bana Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 261 jAtA hai, isalie paramANu pUrNa satya ( traikAlika satya ) nahIM hai| paramANubhUta-bhaviSyat kAlIna skandha kI dazA meM usakA dazA meM paramANu satya hai| vibhakta rUpa satya nahIM hai / zrAtmA zarIra - dazA meM ardha satya hai | zarIra, vANI, mana aura zvAsa usakA svarUpa nahIM hai| AtmA kA svarUpa hai-- ananta jJAna, ananta zrAnanda, vIrya (zakti), arUpa | sarUpa ( sazarIra ) AtmA vartamAna paryAya kI apekSA satya hai ( ardha satya hai ) / arUpa ( zarIra, zarIramukta ) AtmA pUrNa satya ( parama satya yA traikAlika satya ) hai / dharma, adharma aura AkAza ( ina aat aat kA vaibhAvika rUpAntara nahIM hotaa| ye sadA apane sahaja rUpa meM hI rahate haiM -- isalie ) pUrNa satya haiM / sAdhya-satya sAdhya-satya svarUpa- satya kA hI eka prakAra hai / vastu satya vyApaka hai / paramANu meM jJAna nahIM hotA, ataH usake lie kucha sAdhya bhI nahIM hotA / vaha svAbhAvika kAlamaryAdA ke anusAra kabhI skandha meM jur3a jAtA hai aura kabhI usase vilaga ho jAtA hai / zrAtmA jJAnazIla padArtha hai / vibhAva- dazA ( zarIra - dazA) meM svabhAva ( zarIra - dazA yA jJAna, zrAnanda aura vIrya kA pUrNa prakAza ) usakA sAdhya hotA hai / sAdhya na milane taka yaha satya hotA hai aura usake milane para ( siddhi ke pazcAt ) vaha svarUpa satya ke rUpa meM badala jAtA hai / sAdhya kAla meM mokSa satya hotA hai aura zrAtmA ardha satya / siddhi-dazA I meM mokSa aura AtmA kA advaita ( ameda ) ho jAtA hai, phira kabhI meda nahIM hotA / isalie mukta zrAtmA kA svarUpa pUrNa satya hai (traikAlika hai, punarAvartanIya hai ) / 1 jaina tatva vyavasthA ke anusAra cetana aura acetana - ye do sAmAnya satya haiN| ye nirapekSa svarUpa satya haiN| gati hetukatA, sthiti-hetukatA, avakAzahetukatA, parivartana hetukatA aura grahaNa ( saMyoga-viyoga ) kI apekSA - vibhinna kAryoM aura guNoM kI apekSA dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala ---acetana Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262. ] jaina darzana ke maulika tattva ke ye pAMca rUpa ( pAMca dravya ) aura jIva, ye chaha satya haiN| ye vibhAga-sApekSa svarUpa satya haiN| zrAva (bandha - hetu ), saMvara ( bandhana - nirodha ) nirjarA (bandhana-kSaya hetu ) - ye tInoM sAdhana- satya haiN| mokSa sAdhya-satya hai / bandhana-dazA meM zrAtmA ke ye cAroM rUpa satya haiM / mukta-dazA meM prasava bhI nahIM hotA, saMbara bhI nahIM hotA, nirjarA bhI nahIM hotI, sAdhyarUpa mokSa bhI nahIM hotA, isalie vahA~ AtmA kA kevala zrAtmarUpa hI satya hai / rahate hue usake bandhana bhI nahIM AtmA ke sAtha anAtmA ( ajIba- pudgala ) kA sambandha bandha, puNya aura pApa se tInoM rUpa satya haiN| mukta-dazA meM hotA, puNya bhI nahIM hotA, pApa bhI nahIM hotaa| isalie jIva viyukta dazA meM kevala jIva (pudgala ) hI satya hai / tAtparya ki jIva-jIva kI saMyoga- dazA meM nava satya haiN| unakI viyoga-dazA meM kevala do hI satya haiM / vyavahAra naya se vastu kA vartamAna rUpa ( vaikArika rUpa ) bhI satya hai / nizcaya - naya se vastu kA traikAlika ( svAbhAvika rUpa ) satya hai / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAisa 266-212 samyagjJAna rahasya kI khoja astittvavAda aura upayogitAvAda nirUpaNa yA kathana kI vidhi darzana duHkha se sukha kI ora mokSa puruSArtha parivarcana aura vikAsa jJAna aura pratyAkhyAna tattva sAdhaka tattva-saMvara nirjarA gUr3havAda akriyAvAda nirvANa-mokSa Izvara vyaktivAda aura samaSTivAda Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasya kI khoja hama kyA haiM ! hameM kyA karanA hai ? hama kahA~ se Ate haiM aura kahA~ cale jAte hai-jaina darzana ina praznoM kA samAdhAna prastuta karatA hai| isake samAdhAna ke sAtha-sAtha hameM yaha nirNaya bhI kara lenA hogA ki jagat kA svarUpa kyA hai aura usameM hamArA kyA sthAna hai ? hameM apanI jAnakArI ke lie AtmA, dharma aura karma kI samasyAoM para vicAra karanA hogaa| AtmA kI svAbhAvika yA vizuddha dazA dharma hai jise 'saMvara' aura 'nirjarA'-apUrNa mukti aura pUrNa mukti kahate haiN| 'saMvara' AtmA kI vaha dazA hai, jisameM vijAtIya tattva-karma-pudgala kA usake sAtha saMzleSa honA chUTa jAtA hai| pahale lage hue vijAtIya tattva kA AtmA se vizleSa yA visaMbaMdha hotA hai, vaha dazA hai 'nirjraa'| vijAtIya-tattva thor3A alaga hotA hai, vaha AMzika yA apUrNa nirjarA hotI hai| vijAtIya-tattva sarvathA alaga ho jAtA hai, usakA nAma hai mokss| zrAtmA kA apanA rUpa mokSa hai| vijAtIya dravya ke prabhAva se usakI jo dazA banatI hai, vaha 'vaibhAvika' dazA kahalAtI hai| isake poSaka cAra tattva haizrAsrava, bandha, puNya aura paap| AtmA ke sAtha vijAtIya tattva eka rUpa banatA hai| ise bandha kahA jAtA hai / isake do rUpa haiM-zubha aura azubha / zubha pudgala-skandha ( puNya ) java AtmA para prabhAva DAlate haiM, taba vaha manojJa pudgaloM kI ora AkRSTa hotI hai aura use paudgalika sukha kI anubhUti hotI hai / azubha pudgala-skandhoM (pApa ) kA prabhAva isase viparIta hotA hai| usase apriya, amanoza bhAva banate haiN| zrAtmA meM vijAtIya tattva ke svIkaraNa kA jo hetu hai, usakI saMjJA 'pAsava' hai| vibhAva se svabhAva meM Ane ke lie ye tattva upayogI hai| inakI upayogitA ke bAre meM vicAra karanA upayogitAvAda hai| dharma gati hai, gati kA hetu yA upakAraka 'dharma' nAmaka dravya hai| sthiti hai, sthiti.kA hetu yA upakAraka 'adharma' nAmaka dravya hai| AdhAra hai, AdhAra kA hetu yA upakAraka 'AkAza' nAmaka dravya hai / parivarvana hai, parivartana kA hetu yA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] jaina darzana ke maulika tattva pakAraka 'kAla' nAmaka tattva hai| jo mUrta hai vaha 'pudgala' dravya hai| jisameM caitanya hai vaha jIva hai| inakI kriyA yA upakAroM kI jo samaSTi hai vaha jagat hai / yaha bhI upayogitAvAda hai / padArthoM ke astitva ke bAre meM vicAra karanA astitvavAda yA vAstavikavAda kahalAtA hai| astitva kI dRSTi se padArtha do haiM-cetana aura acetana 1 astitvavAda aura upayogitAvAda jaina - paribhASA meM donoM ke lie eka zabda hai 'dravyAnuyoga' / padArtha ke astitva aura upayoga para vicAra karane vAlA samUcA siddhAnta isameM samA jAtA hai 1 upayogitA ke do rUpa haiM-- AdhyAtmika aura jAgatika / nava tattva kI vyavasthA Atma-kalyANa ke lakSya se kI huI hai, isalie yaha AdhyAtmika hai / yaha zrAtma-mukti ke sAdhaka bAdhaka tatvoM kA vicAra hai| karmabaddha zrAtmA ko jIva aura karma-mukta zrAtmA ko mokSa kahate haiN| mokSa sAdhya hai| jIva ke vahA~ taka pahu~cane meM puNya, pApa bandha aura zrAkhava ye cAra tattva bAdhaka haiM, saMbara aura nirjarA- ye do sAdhaka haiM / jIva usakA pratipakSI tattva hai / Sadravya kI vyavasthA vizva ke sahaja-saMcalana yA sahaja niyama kI dRSTi se huI hai / eka dravya kA dUsare dravya ke lie kyA upayoga hai, yaha jAnakArI hameM isase milatI hai / vAstavikatAvAda meM padArtha ke upayoga para koI vicAra nahIM hotaa| sirpha usake astitva para hI vicAra hotA hai, isalie vaha 'padArthavAda' yA 'AdhimotikavAda' kahalAtA hai| darzana kA vikAsa astitva aura upayoga donoM ke AdhAra para huA hai / astitva aura upayoga donoM pramANa dvArA sAdhe gae haiN| isalie pramANa, nyAya yA tarka ke vikAsa ke AdhAra bhI yahI donoM haiN| padArtha do prakAra ke hote haiMtarksa - hetu gamya aura tarksa - hetu - agamya / nyAyazAstra kA mukhya viSaya haipramANamImAMsA / tarka zAstra isase bhinna nahIM hai| vaha jJAna-vivecana kA hI Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva tee eka aGga hai| pramANa do hai-pratyakSa aura prokss| tarka gamya padArthoM kI jAnakArI ke lie jo anumAna hai, vaha parokSa ke pAMca rUpoM meM se eka hai| pUrvadhAraNA kI yathArtha-smRti AtI hai, use tarka dvArA sAdhanoM kI bhAvazyakatA nahIM hotii| vaha apane Apa satya hai-pramANa hai| yathArtha pahicAna pratyabhizA ke lie bhI yahI bAta hai| maiM jaba apane pUrva paricita vyakti ko sAkSAt pAtA hU~ taba mujhe use jAnane ke lie tarka zrAvazyaka nahIM hotaa| maiM jisake yathArtha jJAna aura yathArtha-vANI kA anubhava kara cukA, usakI vANI ko pramANa mAnate samaya mujhe hetu nahIM DhUMDhanA pdd'egaa| yathArtha jAnane vAlA bhI kabhI aura kahIM bhUla kara sakatA hai yathArtha kahane vAlA bhI kabhI aura kahIM asatya bola sakatA hai-ima saMbhAvanA se yadi maiM usakI pratyeka vANI ko tarka kI kasauTI para kase binA pramANa na mAnU to vaha merI bhUla hogii| merA vizvAsI mujhe ThaganA cAhe, vahA~ mere lie vaha pramANAbhAsa hogaa| kintu tarka kA sahArA lie binA kahIM bhI vaha mere lie pramANa na bane, yaha kaise mAnA jAe ? yadi yaha na ho to jagat kA adhikAMza vyavahAra hI na cale ? vyavahAra meM jahA~ vyAvahArika Asa kI sthiti hai, vahA~ paramArtha meM pAramArthika prAsa-vItarAga kii| kintu tarka se Age vizvAsa hai avazya / A~kha se jo maiM dekhatA huuN| kAna se jo sunatA hai, usake lie mujhe tarka nahIM caahie| satya A~kha aura kAna se pare bhI hai / vahA~ tarka kI pahu~ca hI nahIM hai| tarka kA kSetra kevala kArya-kAraNa kI niyama baddhatA, do vastuoM kA nizcita sAhacarya / eka ke bAda dUsare ke Ane kA niyama aura vyApya meM dhyApaka ke rahane kA niyama hai| eka zanda meM vyAti hai| vaha sArvadika aura sArvatrika hotI hai| vaha aneka kAla aura aneka deza ke aneka vyaktiyoM ke samAna anubhava dvArA sRSTa niyama hai| isalie use pratyakSa, anumAna, aAgama Adi pramANa-paramparA se maiMcA yA ekAdhikAra sthAna nahIM diyA jA sakatA atayaM AzA-mAjha yA bhAgama-gamya hotA hai| nirupaNa yA kathana kI vidhi nirUpaNa vastu kA hotA hai| vastu ke jitane rUpa hote haiM utane hI sasa Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] jaina darzana ke maulika tasva nirUpaNa ke ho jAte haiM / saMkSepa meM vastu ke do rUpa hai-- AzA-gamya aura hetu-gamya | AzA- gamya padArtha ko AzA siddha kahA jAe aura hetu-gamya padArtha ko hetu siddha, yaha kathana - vidhi kI ArAdhanA hai / padArtha mAtra ko prAzA- siddhayA hetu siddha kahA jAe, yaha kathana - vidhi kI virAdhanA hai' / saphala prarUpaka vahI hotA hai jo hetu ke pakSa meM hetuvAdI aura zrAgama pakSa meM zrAgama - bAdI raheM 1 jJAna kA phala cAritra hai yA yoM kahie ki jJAna cAritra ke lie hai| mUla vastu samyag darzana hai jo samyag darzanI nahIM, vaha jJAnI nahIM hotA / jJAna ke binA caraNa guNa nahIM aate| aguNI ko mokSa nahIM milatA mokSa ke binA nirvANa ( svarUpa-lAbha yA zrAtyantika zAnti ) nahIM hotI 3 / vaha jJAna mithyA hai, jo kriyA yA AcaraNa ke lie na ho| vaha tarka zuSka hai, jo abhiniveza ke lie Aye / cAritra se pahale jJAna kA jo sthAna hai, vaha cAritra kI vizuddhi ke lie hI hai / kriyAvAda kA nirUpaNa vahI kara sakatA hai, jo zrAtmA ko jAnatA hai, loka ko jAnatA hai, gati zrAgati ko jAnatA hai, zAzvata aura azAzvata ko jAnatA hai, janma-mRtyu ko jAnatA hai / zrAkhava aura saMvara ko jAnatA hai, duHkha aura nirjarA ko jAnatA hai / kriyAvAda zabda zrAtma dRSTi kA pratIka hai| jJAna zrAtmA kA svarUpa hai / vaha saMsAra dazA meM zrAvRta rahatA hai| usakI zuddhi ke lie kriyA yA cAritra hai / cAritra sAdhana hai, sAdhya hai, Atma-svarUpa kA prAdurbhAva / sAdhya kI dRSTi se jJAna kA sthAna pahalA hai aura cAritra kA dUsarA / sAdhana kI dRSTi se cAritra kA sthAna pahalA hai aura jJAna kA dUsarA / jaba zuddhi kI prakriyA calatI hai, taba sAdhana kI apekSA pramukha rahatI hai| yahI kAraNa hai-dravyAnuyoga se pahale caraNa karaNAnuyoga kI yojanA huI hai / darzana dharma mUlaka darzana kA vicAra cAra praznoM para calatA hai / (1) bandha (2) bandhahetu (Ava) Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . jaina darzana ke maulika tattva " kanika (3) mokSa (4) mokSa-hetu (saMvara-nirjarA) saMkSepa meM do haiM :-Asava aura saMbara / isIlie kAla-kama ke pravAha meM bAra-bAra yaha vANI mukharita huI hai| "Asavo bhava hetuH syAt saMvaro mokSakAraNam / itIyamAItI dRSTi ranyadasyAH prapaJcanam // yahI tattva vedAnta meM avidyA aura vidyA zabda ke dvArA kahA gayA hai / bauddha darzana ke cAra Arya-satya aura kyA hai ? yahI to haiM :(1) duHkha-heya (2) samudaya-heyahetu (3) mArga-hAnopAya yA mokss-upaay| (4) nirodha-hAna yA mokss| yahI tattva hameM pAtaJjala-yogasUtra aura vyAsa-bhASya meM milatA hai| yoga-darzana bhI yahI kahatA hai--vivekI, ke lie yaha saMyoga duHkha hai aura duHkha heya hai / trividha duHkha ke thaper3oM se thakA huA manuSya usake nAza ke lie jijJAsu banatA hai| "nRNAmekogamya stvamasi khalu nAnApathajuSAm"-gamya eka hai-usake mArga aneka / satya eka hai-zodha-paddhatiyA~ aneka / satya kI zodha aura satya kA AcaraNa dharma hai| satya-zodha kI saMsthAeM, sampradAya yA samAja haiN| ve dharma nahIM haiN| sampradAya aneka bana gae para satya aneka nahIM bnaa| satya zuddha-nitya aura zAzvata hotA hai| sAdhana ke rUpa meM vaha hai ahiMsA * aura sAdhya ke rUpa meM vaha mokSa hai''| duHkha se sukha kI aura .. mokSa aura kyA hai ? duHkha se sukha kI ora prasthAna aura duHkha se muki| nirjarA-zrAma-zuddhi sukha hai| pApa-karma duHkha hai / bhagavAn mahAvIra kI dRSTi pApa ke phala para nahIM pApa kI jar3a para prahAra karatI hai| ve kahate haiM "mUla kA beda karo-kAma-bhoga kSaNa mAtra sukha hai bahuta kAla taka duHkha dene vAle haiN| yaha saMsAra mokSa ke vipakSa hai isalie ye sukha nahIM hai / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2001 jaina darzana ke maulika tatva "dukha sabako apriya hai 15 / saMsAra duHkhamaya hai "" janma duHkha hai, bur3hApA dumsa hai, aura mRtyu duHkha hai| Atma-vikAsa kI jo pUrNa dazA hai, vahA~ na janma hai na mRtyu hai, na roga hai aura na jraa| mokSa darzana kA vicAra jahA~ se calatA hai aura jahA~ rukatA hai-Age pIche vahIM pAtA hai-bandha aura mokSa / mokSa-darzana ke vicAra kI yahI maryAdA hai| aura jo vicAra hotA hai vaha inake parivAra ke rUpa meM hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne do prakAra kI prazA batAI hai za aura pratyAkhyAna-jAnanA aura chor3anA / zeya saba padArtha haiN| AtmA ke sAtha jo vijAtIya sambandha hai, vaha heya hai| upAdeya heya ( tyAga ) se alaga kucha bhI nahIM hai / AtmA kA apanA rUpa sat-cit aura Anandaghana hai| heya nahIM chUTatA taba taka vaha chor3ane-lene kI ulajhana meM phaMsA rahatA hai / heya-baMdhana chUTate hI vaha apane rUpa meM A jAtA hai| phira bAhara se na kucha letA hai aura na kucha lene kI use apekSA hotI hai| zarIra chUTa jAtA hai| zarIra ke dharma chUTa jAte hai-zarIra ke mukhya dharma cAra hai: (1) AhAra (2) zvAsa ucchavAsa (3) vANI (1) cintana-ye rahate haiM taba saMsAra calatA hai | saMsAra meM vicAroM aura samparkoM kA tAMtA jur3A rahatA hai| isIlie jIvana aneka rasa-pAhI bana jAtA hai| puruSArtha cAra dudhApya-vastuoM meM se eka manuSyatva hai| manuSya kA jJAna aura pugArya cAra prakRtiyoM meM lagatA hai| ve haiM (1) artha (2) kAma (3) dharma / (4) mokSa / ye do bhAgoM meM baMTate haiM-saMsAra aura mokss| pahale do puruSArtha sAmAjika haiN| unameM artha-sAdhana hai aura kAma saadhy| antima do AdhyAtmika hai| unameM dharma sAdhana hai aura mokSa sAdhya / Atma-mukti para vicAra karane vAlA zAstra mokSa-zAstra yA ,dharmazAstra hotA hai| artha aura kAma para vicAra karane vAle samAja-zAstra, artha-zAstra (artha-vicAra) aura kAmazAstra (kAma-vicAra) kahalAte haiN| ina cAroM kI apanI-apanI maryAdA hai| .. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika [ 201 artha aura kAmaye dI jIvana kI AvazyakatA yA vivazatA hai| dharma aura ive jIvana kI svavazatA / ve ( dharma aura mokSa) kriyAbAdI ke lie hai, kriyAvAdI ke lie nahIM / zeSa do puruSArtha pratyeka samAjika vyakti ke 1 lie haiN| jaina- darzana sirpha mokSa kA darzana hai| vaha mokSa aura usake sAdhana bhUta dharma kA vicAra karatA hai| zeSa do puruSArthoM ko vaha nahIM chUtA / ve samAja-darzana ke viSaya haiN| - sAmAjika rIti yA karttavya, artha aura kAma kI burAI para niyantraNa kaise ho, yaha vicAra mokSa-darzana kI paridhi meM AtA hai / kintu samAja-karttavya, safar kAma kI vyavasthA kaise kI jAe, yaha vicAra mokSa-darzana kI sImA meM nahIM AtA / mokSa kA puruSArtha ahiMsA hai| vaha zAzvata aura sArvabhauma hai| zeSa puruSArtha sArvadezika aura sArvakAlika nahIM hai| deza-deza aura samaya-samaya kI anukUla sthiti ke anusAra unameM parivartana kiyA jAtA hai / zrahiMsA kabhI aura kahIM hiMsA nahIM ho sakatI aura hiMsA zrahiMsA nahIM ho sakatI / isI lie ahiMsA aura samAja karttavya kI maryAdAe alaga-alaga hotI haiM / loka vyavasthA meM koI bAda, vicAra yA darzana zrAye, mokSa-darzana ko unameM bAdhaka banane kI AvazyakatA nahIM hotI / artha aura kAma ko mokSa-darzana se apanI vyavasthA kA samAdhAna pAnA bhI apekSita nahIM hotA / samAja- darzana aura mokSa-darzana ko eka mAnane kA pariNAma bahuta zraniSTa huA hai / isase samAja kI vyavasthA meM doSa AyA hai aura mokSa-darzana badanAma huA / adhiair pazcimI darzanoM aura akriyAvAdI bhAratIya darzana kA loka-dharma ke sAtha vizeSa saMbandha hai / dharma darzana sApekSa aura sasIma loka dharmoM se nirapekSa hai| ve niHsIma lakSya kI ora agrasara hote haiN| 1 "jeNa siyA teNa NosiyA 18 jisa loka vyavasthA aura bhoga-paribhoga se prApti aura tRpti hotI hai, usase nahIM bhI hotI, isalie yaha sAra vastu nahIM hai| prANImAtra duHkha se bar3hAte haiM / duHkha apanA kiyA huA hotA hai| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] jaina darzana ke maulika tattva usakA kAraNa pramAda hai| usase mukti pAne kA upAya apramAda hai " / kuzala darzana vaha hai, jo duHkha ke nidAnamUla kAraNa aura unakA upacAra batAe " " | duHkha svakarmakRta hai yaha jAnakara kRta, kArita aura anumodana rUpa zrAva ( duHkha - utpatti ke kAraNa mithyAtva zravata, pramAda, kaSAtha aura yoga ) kA nirodha kareM """ kuzala dArzanika vaha hai jo bandhana se mukta hone kA upAya khoje " | darzana kI dhurI AtmA hai| zrAtmA hai isalie dharma kA mahattva hai / dharma se bandhana kI mukti milatI hai / bandhana mukta dazA meM brahma-bhAva yA Izvara-pada pragaTa hotA hai, kintu jaba taka zrAtmA kI dRSTi antarmukhI nahIM hotI, indriya kI viSaya-vAsanAoM se sakti nahIM haTatI / tabataka zrAtma darzana nahIM hotA / jisakA mana zabda, rUpa gandha, rasa aura sparza se virakta ho jAtA hai; vahI Atmavit jJAnavit vedavit, dharmavit aura brahmavit hotA hai " " / parivartana aura vikAsa 2 jIva aura jIva-dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala kI samaSTi vizva hai| jIva aura pudgala ke saMyoga se jo vividhatA paidA hotI hai, usakA nAma hai sRSTi / jIva aura pudgala meM do prakAra kI avasthAeM milatI haiM- svabhAva aura vibhAva yA vikAra | parivartana kA nimitta kAla banatA hai| parivartana kA upAdAna svayaM dravya hotA hai| dharma, adharma aura AkAza meM svabhAva parivartana hotA hai| jIba aura pudagala meM kAla ke nimitta se hI jo parivartana hotA hai vaha svabhAvaparivartana kahalAtA hai / jIva ke nimitta se pudgala meM aura pudgala ke nimitta se jIva meM jo parivartana hotA hai, use kahate haiM---vibhAga-parivartana | sthUla 1 dRSTi se hameM do padArtha dIkhate haiM- eka sajIba aura dUsarA nirjIva / dUsare zabdoM meM jIvat-zarIra aura nirjIva zarIra yA jIva mukta zarIra / zrAtmA mUrta hai, isalie adRzya hai| pudgala mUrta hone ke kAraNa dRzya avazya haiM para acetana haiN| AtmA aura pudgala donoM ke saMyoga se jIvat zarIra banatA hai / pudgala ke sahayoga ke kAraNa jIva ke zAna ko kriyAtmaka rUpa milatA hai aura Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [273 jIva ke sahayoga ke kAraNa pudgala kI zAnAtmaka pravRttiyAM hotI hai| saba jIva cetanA yukta hote haiN| kintu cetanA kI pravRtti unhIM kI dIkha par3atI hai jo zarIra sahita hote haiN| saba pudgala rUpa sahita haiM phira bhI carmacad dvArA ke hI dRzya hai, jo jIva yukta aura mukta-zarIra hai| pudgala do prakAra ke hote haiMjIva-sahita aura jIva-rahita / zastra-ahata sajIva aura zastra-hata nijIva hote haiN| jIva aura sthUla zarIra ke viyoga ke nimitta zastra kahalAte haiN| zastra ke dvArA jIva zarIra se alaga hote haiN| jIva ke cale jAne para jo zarIra yA zarIra ke pudgala-skandha hote hai-ve jIvamukta zarIra kahalAte haiN| khanija padArtha-saba dhAtueM pRthvIkAyika jIvoM ke zarIra haiM / pAnI apakAyika jIvoM kA zarIra hai| agni taijasa kAyika, havA vAyukAyika, tRNa-latA-vRkSa Adi vanaspati kAyika, aura zeSa saba trasa kAyika jIvoM ke zarIra haiN| ___ jIva aura zarIra kA sambandha anAdi-pravAha vAlA hai| vaha jaba taka nahIM TUTatA taba taka pudgala jIva para aura jIva pudgala para apanA-apanA prabhAva DAlate rahate haiM / vastuvRtyA jIva para prabhAva DAlane vAlA kArmaNa zarIra hai| yaha jIva ke vikArI parivartana kA aAntarika kAraNa hai| ise bAhya-sthitiyAM prabhAvita karatI hai| kArmaNa-zarIra kArmaNa-vargaNA se banatA hai| ye vargaNAeM sabase adhika sUkSma hotI haiN| vargaNA kA artha hai eka jAti ke pudgala skandhoM kA samUha / aisI vargaNAe~ asaMkhya haiN| pratyakSa upayoga kI dRSTi se ve pATha mAnI jAtI haiM :1-audArika vargaNA 5-kArmaNa vargaNA 2-vaikriya vargaNA 6-zvAsocchvAsa vargaNA 3-AhAraka , 7-mASA 4-tejas , -mana pahalI pAMca vargaNAoM se pAMca prakAra ke zarIroM kA nirmANa hotA hai| zeSa tIna vargaNAoM se zvAsa-ucchavAsa, vANI aura mana kI kriyAeM hotI haiN| ye vargaNAeM samUce loka meM vyAma hai| jaba taka inakA vyavasthita saMgaThana nahIM banatA, taba taka ye svAnukUla pravRtti ke yogya rahatI haiM kintu use kara nahIM sktiiN| inakA vyavasthita saMgaThana karane vAle prANI hai| prANI anAdikAla Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] jaina darzana ke maulika tatva se kArmaNa vargaNAoM se zrAveSTita haiN| prANI kA nimnatama vikasita rUpa 'nigoda' hai / nigoda anAdi-vanaspati hai| usake eka-eka zarIra meM ananta-ananta jIva hote haiN| yaha jIvoM kA akSaya koSa hai aura sabakA mUla sthAna hai| nigoda ke jIva ekendriya hote haiN| jo jIva nigoda ko chor3a dusarI kAya meM nahIM gae ve 'zravyavahAra-rAzi' kahalAte haiM aura nigoda se bAhara nikale jIva 'vyavahAra-rAzi' ." / avyavahAra-rAzi kA tAtparya yaha hai ki una jIvoM ne anAdi-vanaspati ke sivAya aura koI vyavahAra nahIM paayaa| styAnaddhi-nidrA-ghoratama nidrA ke udaya se ye jIva avyakta-cetanA ( jaghanyatama caitanya zakti ) vAle hote haiN| inameM vikAsa kI koI pravRtti nahIM hotii| avyavahAra-rAzi se bAhara nikalakara prANI vikAsa kI yogyatA ko anukUla sAmagrI pA abhivyakta karatA hai| vikAsa kI antima sthiti hai zarIra kA atyanta viyoga yA AtmA kI bandhana-muktadazA 251 yaha prayatnasAdhya hai| nigodIya jaghanyatA svabhAva siddha hai| sthUla zarIra mRtyu se chUTa jAtA hai para sUkSma zarIra nahIM chuuttte| isalie phira prANI ko sthUla zarIra banAnA par3atA hai| kintu jaba sthUla aura sUkSma donoM prakAra ke zarIra chUTa jAte haiM taba phira zarIra nahIM bntaa| AtmA kI avikasita dazA meM usa para kaSAya kA lepa rahatA hai| isase usameM sva-para kI mithyA kalpanA banatI hai| sva meM para kI dRSTi aura para meM sva kI dRSTi kA nAma hai mithyA dRSTi / pudgala para hai, vijAtIya hai, bAhya hai| usameM sva kI bhAvanA, zrAsakti yA anurAga paidA hotA hai athavA ghRNA kI bhAvanA banatI hai| ye donoM AtmA ke Avega yA prakampana haiM athavA pratyeka pravRtti AtmA meM kampana paidA karatI hai| inase kArmaNa vargaNAe saMgaThita ho AtmA ke sAtha cipaka jAtI haiN| AtmA ko hara samaya ananta-ananta karma-vargaNAeM AveSTita kiye rahatI hai| naI kama-vargaNAe' pahale kI karmavargaNAoM se rAsAyanika kriyA dvArA ghula-mila hokara ekameka banajAtI haiN| saba karma-vargaNAoM kI yogyatA samAna nahIM hotii| kaI cikanI hotI hai, kaI lakhI-tIna rasa aura maMda rasa / isalie kaI chUkara raha jAtI hai, kaI gAr3ha bandhana meM baMdha jAtI haiN| karma-vargaNAeM banate hI apanA pramAva nahIM DAlI Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva prAtmA kA bhAveSTana banane ke bAda jo unheM naI banAvaTa yA naI zakti milatI hai, usakA paripAka hone para ve phala dene yA prabhAva DAlane meM samartha hotI hai| prazApanA (35) meM do prakAra kI vedanA batAI hai| (1) aAbhyupagamikI :-abhyupagama-siddhAnta ke kAraNa jo kaSTa sahA jAtA hai vaha zrAbhyupagamikI vedanA hai| (2) aupakramikI :-karma kA udaya hone para athavA udIraNA dvArA karma ke udaya meM Ane para jo kaSTAnubhUti hotI hai, vaha aupakramikI vedanA hai| udIraNA jIva apane Apa karatA hai athavA iSTa-aniSTa pudgala sAmagrI athavA dUsare vyakti ke dvArA ho jAtI hai| Ayurveda ke puruSArtha kA yahI nimita hai| vedanA cAra prakAra se bhogI jAtI hai :(1) dravya se (2) kSetra se (3) kAla se (1) bhAva se| dravya se :-jala-vAyu ke anukUla-pratikUla vastu ke saMyoga se| kSetra se :-zIta-uSNa Adi-Adi anukUla-pratikUla sthAna ke saMyoga se| kAla se :-mIM meM haijA, sardI meM bukhAra, nimoniyA athavA azubha grahoM ke udaya se| bhAva se:-asAta vedanIya ke udaya se| vedanA kA mUla asAta-vedanIya kA udaya hai| jahA~ bhAva se vedanA hai vahIM dravya, kSetra aura kAla usake ( vedanA ke ) nimita banate haiN| bhAva-vedanA ke abhAva meM dravyAdi koI asara nahIM DAla skte| karma-vargaNAeM paudgalika haiM ataeva pudgala-sAmagrI usake vipAka yA paripAka meM nimita banatI hai| dhana ke pAsa dhana AtA hai-yaha niyama karma-vargaNAoM para bhI lAgU hotA hai| karma ke pAsa karma pAtA hai| zuddha yA mukta AtmA ke karma nahIM lgtaa| karma se bandhI AtmA kA kaSAya-lepa tIvra hotA jAtA hai| tIna kaSAya tIvra kampana paidA karatI hai aura usake dvArA adhika karma-vargaNAeM khIMcI jAtI hai| isI prakAra pravRtti kA prakampana bhI jaisA tIvra yA manda hotA hai, vaisI hI pracura yA nyUna mAtrA meM unake dvArA karma-vargaNAoM kA grahaNa hotA hai| prati Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] jaina darzana ke maulika tattve sat aura asat donoM prakAra kI hotI hai| sat se sat-karmabargaNAe aura asat se asat karma vargaNAe AkRSTa hotI haiM / yahI saMsAra, janma-mRtyu yA bhava- paramparA hai / isa dazA meM AtmA vikArI rahatA hai| isalie usa para anaginata vastu aura vastu-sthitiyoM kA asara hotA rahatA hai| asara jo hotA hai, usakA kAraNa AtmA kI apanI vikRta dazA hai / vikArI dazA chUTane para zuddha AtmA para koI vastu prabhAva nahIM DAla sakatI / yaha anubhava siddha bAta hai --- zrasamabhAvI vyakti, jisameM rAga-dveSa kA prAcurya hotA hai, ko paga-paga para sukha-duHkha satAte haiM / use koI bhI vyakti thor3e meM prasanna aura thor3e meM prasanna banA detA hai| dUsare kI ceSTAeM use badalane meM bhArI nimitta banatI haiN| samabhAvI vyakti kI sthiti aisI nahIM hotI / kAraNa yahI ki usakI AtmA meM vikAra kI mAtrA kama hai yA usane jJAna dvArA use upazAnta kara rakhA hai| pUrNa vikAsa hone para zrAtmA pUrNatayA svastha ho jAtI hai, isalie para vastu kA usa para koI prabhAva nahIM hotA / zarIra nahIM rahatA tatra usake mAdhyama se hone vAlI saMvedanA bhI nahIM rahatI / zrAtmA sahajavRttyA prakampa - Dola hai / usameM kampana zarIra-saMyoga se hotA hai / zarIra hone 1 1 para vaha nahIM hotA | zuddha zrAtmA ke svarUpa kI pahicAna ke lie ATha mukhya bAteM haiM :-- ( 1 ) ananta jJAna (5) sahaja - zrAnanda (2) ananta darzana (6) aTala - avagAha (7) mUrtikapana ( 3 ) cAyaka- samyaktva ( 4 ) labdhi (5) guru-laghu-bhAva thor3e vistAra meM yUM samajhie - mukta AtmA kA jJAna darzana abAdha hotA hai| - unheM jAnane meM bAharI padArtha rukAvaTa nahIM DAla skte| unakI zrAtma-ruci yathArtha hotI hai / usameM koI viparyAsa nahIM hotaa| unakI labdhi zrAtmazakti bhI bAMdha hotI hai| ve paudgalika sukha duHkha kI anubhUti se rahita hotI hai| ve bAhya padArthoM ko jAnatI haiM kintu zarIra ke dvArA hone vAlI usakI anubhUti unheM nahIM hotii| unameM na janma-mRtyu kI paryAya hotI hai, naM rUpa aura na gurulaghu bhASa / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva tes AtmA kI anuba-dazA meM karma-vargaNAeM na Atma-zaktiyoM ko dabAe rahatI hai inheM pUrNa vikasita nahIM hone detii| bhava-sthiti pakane para karmavargaNAeM ghisato-ghisatI balahIna ho jAtI hai| taba AtmA meM kucha sahaja buddhi jAgatI hai| yahIM se prAtma-vikAsa kA krama zurU hotA hai| taba se dRSTi yathArtha banatI hai, samyaktva prAsa hotA hai| yaha Atma-jAgaraNa kA pahilA sopAna hai| isameM AtmA apane rUpa ko 'sva' aura bAhya vastuoM ko 'para' jAna hI nahIM letI kintu usakI sahaja zraddhA bhI vaisI hI bana jAtI hai| isIlie isa dazA vAlI AtmA ko antara AtmA, samyag dRSTi yA samyaktvI kahate haiN| isase pahile kI dazA meM vaha bahira AtmA mithyA dRSTi yA mithyAtvI kahalAtI hai| isa jAgaraNa ke bAda AtmA apanI mukti ke lie Age bar3hatI hai| samyag darzana aura samyag zAna ke sahAre vaha samyak cAritra kA bala bar3hAtI hai| jyoM-jyoM caritra kA bala bar3hatA hai tyoM-tyoM karma-vargaNAoM kA AkarSaNa kama hotA jAtA hai| sat pravRtti yA ahiMsAtmaka pravRtti se pahale bandhI karmavargaNAeM zithila ho jAtI haiN| calate-calate aisI vizuddhi bar3hatI hai ki AtmA zarIra-dazA meM bhI nirAvaraNa bana jAtI hai| jJAna, darzana, vItarAga-bhAva aura zakti kA pUrNa yA vAdhA-hIna yA bAhya-vastuoM se aprabhAvita vikAsa ho jAtA hai| isa dazA meM bhava yA zeSa AyuSya ko TikAe rakhane vAlI cAra vargaNAe-mavopanAhI vargaNAeM bAkI rahatI haiN| jIvana ke anta meM ye bhI TUTa jAtI haiN| AtmA pUrNa mukta yA bAharI prabhAvoM se sarvathA rahita ho jAtI hai| bandhana mukta tumbA jaise pAnI para tairane laga jAtA hai vaise hI bandhana-mukta AtmA loka ke agrabhAga meM avasthita ho jAtI hai / mukta prAtmA meM vaibhAvika parivartana nahIM hotA, svAbhAvika parivartana avazya hotA hai| vaha vastumAtra kA avazyambhAvI dharma hai| jJAna aura pratyAkhyAna bhagavAn ne kahA-puruSa ! tU satya kI ArAdhanA kr| satya kI ArAdhanA karane vAlA mauta ko tara jAtA hai| jo mauta se pare (amRta) hai vahI bheyas " Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27] jaina darzana ke maulika tattva 'jo nazvaratA kI ora pITha kiye calatA hai vaha zreyodazI ( amRtagAmI) hai, jo zreyodoM hai vahI nazvaratA kI ora pITha kiye calatA hai " gautama | maiMne do prakAra kI prajJAoM kA nirUpaNa kiyA hai (1)za-prazA (2) prtyaakhyaan-prshaa| - za-prazA kA viSaya samUcA vizva hai| jitane dravya haiM ve saba zeya hai| pratyAkhyAna-prajJA kA viSaya vijAtIya-dravya (pudgala-dravya) aura usakI saMgrAhaka pravRttiyAM haiN| jIva aura ajIva-ye do mulabhUta tattva haiN| vijAtIya dravya ke saMgraha kI saMjJA bandha hai| usakI vipAka-dazA kA nAma puNya aura pApa hai| vijAtIya-dravya kI saMgrAhaka pravRtti kA nAma 'zrAsrava' hai| vijAtIya-dravya ke nirodha kI dazA kA nAma 'saMvara' hai| vijAtIya-dravya ko kSINa karane vAlI pravRtti kA nAma 'nirjarA' hai| vijAtIya-dravya kI pUrNa-pratyAkhyAna dazA 'mokSa' hai| jJa-prajJA kI dRSTi se dravya-mAtra satya hai| pratyAkhyAna prajJA kI dRSTi se mokSa aura usake sAdhana 'saMvara' aura 'nirjarA'-ye satya haiN| satya ke jJAna aura satya ke AcaraNa dvArA svayaM satya bana jAnA yahI mere darzana-jaina-darzana yA satya kI upalabdhi kA marma hai|| mokSa-sAdhanA meM upayogI jJeyoM ko tattva kahA jAtA hai| ve yoM haiM:jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara nirjarA, baMdha mokSa | umAsvAti ne unakI saMkhyA sAta mAnI hai- puNya aura pApa kA ullekha nahIM kiyA haiM 34 / saMkSepa dRSTi se tattva do haiM-jIva aura ajIva 35 | sAta yA nau vibhAga unhIM kA vistAra hai / puNya aura pApa bandha ke avAMtara bheda haiN| unakI pRthak vivakSA ho to tattva nau aura yadi unakI svataMtra vivakSA na ho to ve sAta hote haiN| puNya se lekara mokSa taka ke sAta tattva svataMtra nahIM haiN| ve jIva aura ajIva ke avasthA-vizeSa haiN| puNya, pApa aura baMdha, ye paudgalika hai isalie ajIva ke paryAya haiN| pAsava AtmA kI zubha-azubha pariNati bhI hai aura zubha Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 201 azubha karma-pudgaloM kA AkarSaka bhI hai| isalie ise mukhya-vRttyA kaI AcArya jIva paryAya mAnate haiM, kaI ajIva paryAya / yaha vivikSA meda hai| nava tattvoM meM pahalA tattva jIva hai aura navAM mokSa / jIva ke do prakAra bata 1 lAye gae haiM - (1) saMsArI baddha aura (2) mukta 31 / yahA~ baddha- jIva (pahalA) aura mukta jIva nauvA~ tattva hai| jIva jIva pratipakSa hai| vaha baddha-mukta 'nahIM hotA / para jIva kA bandhana paudagalika hotA hai| isalie sAdhanA ke krama meM jIva kI jAnakArI bhI zrAvazyaka hai / bandhana-mukti kI jijJAsA utpanna hone para jIva sAdhaka banatA hai aura sAdhya hotA hai mokss| zeSa sAre tattva sAdhaka yA bAdhaka banate haiN| puNya, pApa aura baMdha mokSa ke bAdhaka haiM / zrAsava ko apekSA bheda se bAdhaka aura sAdhaka donoM mAnA jAtA hai| zubha-yoga ko kaheM to use mokSa kA sAdhaka bhI kaha sakate haiN| kintu cAlava . kA karma-saMgrAhaka rUpa mokSa kA bAdhaka hI hai| saMvara aura nirjarA- ye do mokSa kabhI sAdhaka hai ! (2) avirati bAdhaka tattva -- ( zrAkhava ) (3) pramAda (4) kaSAya ( 5 ) yoga | jIva meM vikAra paidA karane vAle paramANu moha kahalAte haiN| dRSTi-vikAra utpanna karane vAle paramANu darzana- moha haiM / pA~ca haiM- (1) mithyAtva unake tIna puJja haiM : (1) mAdaka (2) ardha- mAdaka (3) zramAdaka ! mAdaka pula ke udaya kAla meM viparIta dRSTi, ardha-mAdaka putra ke udayakAla meM sandigdha-dRSTi, mAdaka pula ke udayakAla meM pratipAti kSAyopazamika samyak dRSTi, tInoM pukhoM ke pUrNa upazamana - kAla meM pratipAti zrapazamika samyakU dRSTi, tInoM putroM ke pUrNa viyoga kAla meM apratipAti kSAyika samyak dRSTi hotI hai 1 cAritra vikAra utpanna karane vAle paramANu cAritra moha kahalAte haiN| unake do vibhAga hai| (1) kaSAya (2) no kaSAya kaSAya ko uttejita karane vAle paramANu / kaSAya ke cAra varga hai : Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva anantAnubandhIko jaise patthara kI rekhA ( sthiratama ) | anantAnubandhI-mAna jaise patthara kA khambhA ( dRr3hatama ) / anantAnubandhI- mAyA jaise bAMsa kI jar3a ( vakratama ) / anantAnubandhI-lobha jaise kRmi - rezama kA ( gAr3hatama ) / inakA prabhutva darzana-moha ke paramANuoM ke sAtha jur3A huA hai| inake udayakAla meM samyaka dRSTi prApta nahIM hotii| yaha mithyAtva saba kI bhUmikA hai / yaha samyak dRSTi kI bAdhaka hai| isake adhikArI mithyA dRSTi aura sandigdha dRSTi hai / yahA~ deha se bhinna zrAtmA kI pratIti nahIM hotii| ise 1 250 ] pAra karane vAlA samyaka dRSTi hotA hai / apratyAkhyAna - krodha- jaise miTTI kI rekhA ( sthiratara ) / apratyAkhyAna - mAna - jaise hAr3a kA khambhA ( dRr3hatara ) | zrapratyAkhyAna- mAyA-- jaise mer3he kA sIMga ( vakratara ) / pratyAkhyAna -lobha - jaise kIcar3a kA raMga ( gAr3hatara ) inake udaya kAla meM cAritra ko vikRta karane vAle paramANuoM kA pravezanirodha (saMbara ) nahIM hotA, yaha vrata - zrAva kI bhUmikA hai / yaha aNuvratI jIvana kI vAdhaka hai| isake adhikArI samyaka dRSTi haiM / yahA~ deha se bhinna vAtmA kI pratIti hotI hai| ise pAra karane vAlA aNuvratI hotA hai / pratyAkhyAna krodha -- jaise dhUli - rekhA ( sthira ) pratyAkhyAna mAna - jaise kATha kA khambhA (dRr3ha ) pratyAkhyAna mAyA - jaise calate baila kI mUtradhArA ( vakra ) pratyAkhyAna lobha - jaise khaJjana kA raMga (gAr3ha ) inake udayakAla meM cAritra - vikAraka paramANuoM kA pUrNataH nirodha. ( saMvara ) nahIM hotA / yaha apUrNa avata zrAkhava kI bhUmikA hai| yaha mahAvatI jIvana kI vAdhaka hai| isake adhikArI aNuvratI hote haiN| yahA~ zrAtma-ramaNa kI vRti kA Arambhika abhyAsa hone lagatA hai| ise pAra karane vAle mahAvratI banate haiN| saMbbalana krodha---jaise jala-rekhA ( asthira-tAtkAlika ) saMjvalana mAna - jaise latA kA khambhA ( lacIlA ) 1 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva saMjvalana mAyA -- jaise khilate bAMsa kI chAla (svalpatama bakra ) saMjvalana lobha -- jaise haldI kA raMga ( tatkAla ur3ane vAlA raMga ) [ 21 inake udayakAla meM cAritra - vikAraka paramANuoM kA astitva nirmUla nahIM hotA / yaha prArambha meM pramAda aura bAda meM kaSAya- Asava kI bhUmikA hai / yaha vItarAga cAritra kI bAdhaka hai / isake adhikArI sarAMga-saMyamI hote haiM / yogAsana zailezI dazA ( saMprajJAta samAdhi ) kA bAdhaka hai / mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura azubha yoga se pApa karma kA bandha hotA hai / Asava ke prathama cAra rUpa Antarika doSa haiN| unake dvArA pApa karma kA satata bandha hotA hai / yoga Asava pravRttyAtmaka hai / vaha azubha aura zubha donoM prakAra kA hotA hai| ye donoM pravRttiyAM eka sAtha nahIM hotIM 1 zubha pravRtti se zubha karma aura azubha pravRtti se azubha karma kA bandha hotA hai / zrAva ke dvArA zubha-azubha karma kA bandha usakA puNya-pApa ke rUpa meM udaya, udaya se phira zrAsrava, usase phira bandha aura udaya - yaha saMsAra cakra hai 1 sAdhaka tattva-saMvara jitane zrAsana hai utane hI saMbara haiN| Asava ke pA~ca vibhAga kiye haiM, isalie saMbara ke bhI pA~ca vibhAga kiye haiM : (1) samyaktva (2) virati (3) zrapramAda (4) akaSAya (5) prayoga | caturthaguNasthAnI avirata samyag dRSTi ke mithyAtva prasava nahIM hotA / SaSThaguNasthAnI - pramatta saMyati ke avirati Asrava nahIM hotA / saptamaguNasthAnI apramatta saMgati ke pramAda zrAkhava nahIM hotA / vItarAga ke kaSAya zrAva nahIM hotA / yaha nAva ( sarva-saMbara) kI dazA hai| isI meM zeSa saba karmoM kI nirjarA hotI hai / saba karmoM kI nirjarA hI mokSa hai / nirjarA nirjarA kA artha hai karma-kSaya aura usase hone vAlI Atma svarUpa kI upalabdhi / nirjarA kA hetu tapa hai / tapa ke bAraha prakAra haiM 37 | isalie nirjarA ke bAraha prakAra hote haiN| jaise saMvara zrakhava kA pratipakSa hai vaise hI nirjarA baMdha kA pratipakSa hai / khava kA saMbara aura bandha kI nirjarA hotI hai| usase Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] jaina darzana ke maulika tattva AtmA kA parimita svarUpodaya hotA hai| pUrNa saMbara aura pUrNa nirjarA hote hI zrAtmA kA pUrNodaya ho jAtA hai-mokSa ho jAtA hai / gUr3havAda khAtmA kI tIna avasthAeM hotI haiN| (1) bahira - AtmA (2) antar - AtmA (3) parama- zrAtmA / jise apane Apa kA bhAna nahIM, bahI bAhira AtmA hai / apane svarUpa ko pahacAnane vAlA antar zrAtmA hai / jisakA svarUpa anAvRta ho gayA, vaha paramAtmA hai / AtmA paramAtmA bane, zuddha rUpa pragaTa ho, usake lie jisa paddhati kA avalambana liyA jAtA hai, vahI 'gUr3havAda' hai / paramAtma-rUpa kA sAkSAtkAra mana kI nirvikAra- sthiti se hotA hai, isa lie vahI gUDhabAda hai / mana ke nirvikAra hone kI prakriyA spaSTa nahIM, sarala nahIM / sahajatathA usakA jJAna honA kaThina hai| jJAna hone para bhI zraddhA honA kaThina hai| zraddhA hone para bhI usakA kriyAtmaka vyavahAra kaThina hai / isI lie Atma-zodhana kI praNAlI 'gUr3ha' kahalAtI hai / Atma-vikAsa ke pA~ca sUtra haiM meM pUrNa hU~, paramAtmA hai 38 / dUsarA sUtra hai --cetana - pudgala viveka maiM bhinna hU~, zarIra bhinna hai, maiM cetana hU~, vaha acetana hai " / tIsarA sUtra hai -- Ananda bAhara se nahIM zrAtA / maiM zrAnanda kA akSayakopa huuN| pudgala padArtha ke saMyoga se jo sukhAnubhUti hotI hai, vaha asAttvika hai / maulika Ananda ko dabA vyAmoha utpanna karatI hai / cauthA sUtra hai - pudgala - virakti yA saMsAra ke prati udAsInatA / pudgala se pudgala ko tRti milatI hai, mujhe nahIM para tRpti meM sva kA jo zrAropa hai, vaha ucita nahIM 40 1 jo pudgala - viyoga zrAtmA ke lie upakArI hai, vaha deha ke lie apakArI hai aura jo pudgala saMyoga deha ke lie upakArI haiM, vaha AtmA ke lie apakArI hai 4 / pahalA sUtra hai apanI pUrNatA aura svataMtratA kA anubhava svataMtra hU~, jo paramAtmA hai, vaha maiM hU~ aura jo maiM hU~ vahI Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattvaM 283 pAMcavA sUtra hai- dhyeya aura dhyAtA kA ekatva dhyeya paramAtmapada hai| vaha mujha se bhinna nahIM hai| dhyAna Adi kI samagra sAdhanA hone para merA dhyeya rUpa pragaTa ho jAegA / gUr3havAda ke dvArA sAdhaka ko aneka prakAra kI AdhyAtmika zaktiyAM aura yogajanya vibhUtiyAM prApta hotI haiN| adhyAtma-zakti-sampanna vyakti indriya aura mana kI sahAyatA ke binA hI pUrNa satya ko sAkSAt jAna letA hai| thor3e meM gUr3havAda kA marma AtmA, jo rahasyamaya padArtha hai, kI zodha hai| use pA lene ke bAda phira kucha bhI pAnA zeSa nahIM rahatA, gUr3ha nahIM rhtaa| akriyAvAda darzana ke itihAsa meM vaha dina ati mahatvapUrNa thA, jisa dina zrakriyAbAda kA siddhAnta vyavasthita huA / zrAtmA kI khoja bhI usI dina pUrNa huI, jisa dina mananazIla manuSya ne akriyAvAda kA marma samajhA / mokSa kA svarUpa bhI usI dina nizcita huA, jaba dArzanika jagat ne 'kriyAvAda' ko nikaTa se dekhA / gautama svAmI ne pUchA - "bhagavan ! jIva sakriya haiM yA akriya ?" bhagavAn ne kahA- gautama ! "jIva sakriya bhI haiM aura akiya bhI / jIva do prakAra ke haiM - (1) mukta aura ( 2 ) saMsArI / mukta jIva prakriya hote haiM / yogI ( zailezI avasthA pratipanna ) jIvoM ko chor3a zeSa saba saMsArI jIba sakriya hote haiN| zarIra-dhArI ke lie kiyA sahaja hai, aisA mAnA jAtA thA / para 'AtmA kA sahaja rUpa kriyAmaya hai'| isa saMvit kA udaya hote hI 'kriyA zrAtmA kA vibhAva hai' -yaha nizcaya ho gayA / kriyA vIrya se paidA hotI hai 1 yogyatAtmaka vIrya mukta jIvoM meM bhI hotA hai / kintu zarIra ke prasphuTita nahIM hotaa| isalie vaha labdhi-vIrya hI kahalAtA hai| zarIra ke sahayoga se labdhi-vIrya (yogAtmaka-vIrya ) kriyAtmaka bana jAtA hai| isalie use 'karaNa-vIrya' kI saMjJA dI gii| vaha zarIradhArI ke hI hotA hai *" | binA vaha vAda kA parama yA carama sAdhya moca hai| moca kA matalaba hai Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258] jaina darzana ke maulika tattva * 1 zarIra-mukti, bandhana, mukti, kriyA-mukti / kriyA se bandhana, bandhana se zarIra aura zarIra se saMsAra - yaha paramparA hai mukta jIva azarIra, abandha aura akriya hote haiM / kriyAvAda kI sthApanA ke bAda kriyAbAda ke anveSaNa kI pravRtti bar3hI / kriyAvAda kI khoja meM se 'ahiMsA' kA carama vikAsa huA / kriyAbAda kI sthApanA se pahale prakriyA kA artha thA vizrAma yA kAryanivRtti | thakA huA vyakti thakAna miTAne ke lie nahIM socatA, nahIM bolatA aura gamanAgamanAdi nahIM karatA usIkA nAma thA 'kriyA' / kintu cittavRtti nirodha, mauna aura kAyotsarga - etadrUpa akriyA kisI mahattvapUrNa sAdhya kI siddhi ke lie hai - yaha anubhavagamya nahIM huA thA / 'karma se karma kA kSaya nahIM hotA, akarma se karma kA kSaya hotA hai 4 3 jyoM hI yaha karma-nivRtti kA ghoSa prabala huA, tyoM hI vyavahAra mArga kA dvandva chir3a gayA / karma jIvana ke isa chora se usa chora taka lagA rahatA hai / use karane vAle mukta nahIM bnte| use nahIM karane vAle jIvana-dhAraNa bhI nahIM kara sakate, samAja aura rASTra ke dhAraNa kI bAta to dUra rahI / 1 isa vicAra - saMgharSa se karma ( pravRtti ) zodhana kI dRSTi milI / zrakriyAtmaka sAdhya (mokSa) akriyA ke dvArA hI prApya hai| AtmA kA abhiyAna prakriyA kI ora hotA hai, taba sAdhya dUra nahIM rahatA / isa abhiyAna meM karma rahatA hai para vaha kriyA se pariSkRta banA huA rahatA hai / pramAda karma hai aura zrapramAda karma 44 / pramattakA karma bAla-vIrya hotA hai aura zrapramatta kA karma paMDita-vIrya hotA hai| paMDita vIrya asat kriyA rahita hotA hai, isalie vaha pravRtti rUpa hote hue bhI nivRtti rUpa karma hai - mokSa kA sAdhana hai / "zastra-zikSA, jIva- vadha, mAyA, kAma-bhoga, asaMyama, baira, rAga aura dveSaye sakamaM vIrya haiN| bAla vyakti inase ghirA rahatA hai45 / " "pApa kA pratyAkhyAna, indriya-saMgopana, zarIra-saMyama, vANI-saMyama, mAnamAyA parihAra, Rddhi, rasa aura sukha ke gaurava kA tyAga, upazama, ahiMsA, acaurya, satya, brahmacarya, aparigraha, kSamA, dhyAna-yoga aura kAya vyutsarga-ye karma vIrya haiN| paMDita inake dvArA mokSa kA paribrAjaka banatA hai* * * 6 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasva sAdhanA ke pahale caraNa meM hI sArI kriyAoM kA tyAga zakya nahIM hai| . mumukSu bhI sAdhanA kI pUrva bhUmikAoM meM kriyA-pravRtta rahatA hai| kintu usakA lakSya prakriyA hI hotA hai, isalie vaha kucha bhI na bole, agara bolanA Avazyaka ho to vaha bhASA-samiti (doSa-rahita paddhati) se bole / vaha cintana na kare, agara usake binA na raha sake to Atmahita kI bAta hI soce-dharma aura zukla dhyAna hI dhyAe / vaha kucha bhI na kare, agara kiye binA na raha sake to vahI kare jo sAdhya se para na le jaae| yaha kriyA-zodhana kA prakaraNa hai| isa cintana ne saMyama, caritra, pratyAkhyAna Adi sAdhanoM ko janma diyA aura unakA vikAsa kiyaa| pratyAkhyAtavya (tyaktavya ) kyA hai ! isa anveSaNa kA navanIta rahA'kriyAvAda' / usakI rUpa rekhA yaM hai-kriyA kA artha hai karmabandhA-kAraka " kArya athavA apratyAkhyAnajanya (pratyAkhyAna nahIM kiyA huA hai usa sUkSma vRtti se hone vAlA) karmavandha / ve kriyAeM pAMca hai-(1) kAyikI (2) zrAdhikaraNikI (3) prAdeSikI ( 4 ) pAritApanikI (5) prANAtipAtikI / (1) kAyikI (zarIra se hone vAlI kriyA) do prakAra kI hai(ka) anuparatA (kha) duSpayuktA 511 zarIra kI duSpravRtti satata nahIM hotii| nirantara jIvoM ko mArane vAlA vadhaka zAyada hI mile / nirantara asatya bolane vAlA aura burA mana bartAne vAlA bhI nahIM milegA kintu unakI anuparati (anivRtti)naraMtarika hotI hai / dupayoga avyakta anuparati kA hI vyakta pariNAma hai| anuparati jAgaraNa aura nidrA donoM dazAoM meM samAna rUpa hotI hai| ise samajhe binA prAtma-sAdhanA kA lakSya pUravanIM rahatA hai| isI ko lakSya kara bhagavAna mahAvIra ne kahA hai'avirata jAgatA huA bhI sotA hai / virata sotA huA bhI jAgatA hai 511 manuSya zArIrika aura mAnasika vyathA se sArvadika mukti pAne calA, taba use pahale pahala duSpravRtti chor3ane kI bAta suujhii| Age jAne kI bAta saMbhavataH usane nahIM socii| kintu anveSaNa kI gati abAdha hotI hai| zodha karate-karate usane jAnA ki prathA kA mUla duSpravRtti nahIM kintu usakI anu Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2061 jaina darzana ke maulika tattvaM parati ( anivRtti yA avirati ) hai / jJAna kA krama Age bddh'aa| vyathA kA mUla kAraNa kriyA samUha jAna liyA gayA / (2) zrAdhikaraNikI yaha adhikaraNa-zastra ke yoga se hone vAlI pravRtti hai| isake do rUpa hai- (1) zastra-nirmANa (2) zastra - saMyoga / zastra kA 'artha kevala Ayudha hI nahIM hai| jIva-badha kA jo sAdhana hai, vahI zastra hai / (3) prAdvaM SakI :----) - pradveSa jIva aura jIva donoM para ho sakatA hai| isa lie isake do rUpa banate haiM - (1) jIva- prAdveSikI (2) ajIva prAdveSikI / (4) paritApa ( sukha kI udIraNA ) svayaM denA aura dUsaroM se dilAnA'pAritAnikI' hai / (5) prANa kA atipAta ( biyoga ) svayaM karanA aura dUsaroM se karavAnA 'prANAtipAtikI' hai / 1 isa prakaraNa meM eka mahattvapUrNa gaveSaNA huI vaha hai prANAtipAta se hiMsA ke pArthakya kA jJAna / paritApana aura prANAtipAta -- ye donoM jIva se saMbaMdhita haiN| hiMsA kA saMbaMdha jIva aura ajIva donoM se haiN| yahI kAraNa hai ki jaise prAdveSikI kA jIva aura jIva donoM ke sAtha saMbaMdha daratAyA hai, vaise inakA 1 nahIM / dvepa jIva ke prati bhI ho sakatA hai kintu ajIva ke paritApa aura prANAtipAta ye nahIM kiye jA skte| prANAtipAta kA viSaya chaha jIvanikAya hai 53 / prANAtipAta hiMsA hai kintu hiMsA usake atirikta bhI hai / asatya vacana, adattAdAna, brahmacarya aura parigraha bhI hiMsA hai| ina saba meM prANAtipAta kA niyama nahIM hai| viSaya mImAMsA ke anusAra mRSAvAda kA viSaya saba dravya hai 54 / adattAdAna kA viSaya grahaNa aura dhAraNa karane yogya dravya hai 55 / zrAdAna grahaNa ( dhAraNa ) yogya vastu kA hI ho sakatA hai, zeSa kA nahIM / brahmacarya kA viSaya rUpa aura rUpa ke sahakArI dravya hai 54 | parigraha kA viSaya 'saba dravya' haiM 57 | parigraha kA artha hai mUrchA yA mamatva | vaha prati lobha ke kAraNa sarva vastu viSayaka ho sakatA hai 1 ye pAMca Asana hai| inake parityAga kA artha hai 'ahiMsA' / vaha mahAvrata hai / (1) prANAtipAta viramaNa (2) bhUSAbAda- biramaNa (3) zradattAdAna- viramaNa Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [ 27 parigraha - viramaNa - ye pA~ca saMbara hai| AtaNa (4) abrahmacarya - viramaNa (5) kriyA hai / vaha 'saMsAra' ( janma-maraNa - paramparA ) kA kAraNa hai / saMvara akriyA 1 hai| vaha mokSa kA kAraNa hai 58 / . sArAMza yaha hai - kriyA se nivRta honA, akriyA kI ora bar3hanA hI momukhatA hai / isalie bhagavAn mahAvIra ne kahA hai- 'vIra puruSa ahiMsA ke rAjapatha para cala par3e haiM 59 / yaha prANAtipAta viramaNa se adhika vyApaka hai / (1) ArambhikI kI kriyA-jIva aura ajIva donoM ke prati hone vAlI hiMsaka pravRtti | (2) prAtItthikI kriyA- jIva aura jIva donoM ke hetu se utpanna hone bAlI rAgAtmaka aura dveSAtmaka pravRtti ,, 1 yaha hiMsA kA svarUpa hai, jo ajIva se bhI saMbaMdhita hai| ajIva ke prANa nahIM hote, isalie prANAtipAta kriyA jIva-nimitaka hotI hai| hiMsA ajIba nimittaka bhI ho sakatI hai| hiMsA kA abhAva 'ahiMsA' hai| isa prakAra after ita aura jIva donoM se saMbaMdhita hai| ataeva vaha samatA hai| vaha vastu svabhAva ko miTA sAmya nahIM lAtI, usase sahaja vaiSamya kA anta bhI nahIM hotA kintu jIva aura ajIva ke prati vaiSamya vRtti na rahe, vaha sAmya-yoga hai| jo koI vyakti svArtha yA parArtha ( apane lie yA dUsaroM ke lie ) sArthaka yA anarthaka ( kisI artha -siddhi ke lie yA nirthaka ) jAnabUjhakara yA ana jAna meM, jAgatA huA yA sotA huA, kriyA-pariNata hotA hai yA kriyA se nivRtta nahIM hotA, vaha karma se lipta hotA hai| isa sthiti ko spaSTa karane ke lie - (1) sAmantopanipAtikI (2) artha daNDa- anartha daNDa (3) anAbhoga: pratyaya Adi aneka kriyAoM kA nirUpaNa huA 12 1 jaina darzana meM kriyAvAda AstikyavAda ke artha meM aura akriyAbAda svAda ke artha meM prayukta huA hai " / vaha isase bhinna hai / yaha sArI carcA pravRtti aura nivRtti ko lie hue hai| 'pravRtti se pratyAvartana aura nivRti se niyaMtana hotA hai yaha tattva nyUnAdhika mAtrA meM mAtraH sabhI mokSavAdI Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 ] jaina darzana ke maulika tattva darzanoM dvArA svIkRta huA hai| parantu jaina darzana meM inakA jitanA vistAra hai, utanA anyatra prApya nahIM hai| kriyA kA parityAga ( yA prakriyA kA vikAsa) kramika hotA hai| pahale kriyA nivRtta hotI hai phira apratyAkhyAna, pArigrahikI, prArambhikI aura mAyA-pratyayA-ye nivRta hotI haiM / | IpithikI nivRta hotI hai, taba prakriyA pUrNa vikasita hotI jAtI hai| jo koI siddha yA mukta hotA hai, vaha akriya hI hotA hai / isalie siddhikrama meM 'prakriyA kA phala siddhi' aisA kahA gayA hai| saMsAra kA krama isake viparIta hai / pahale kriyA, kiyA se karma aura karma se vedanA / karma-raja se vimukta zrAtmA hI mukta hotA hai. 8 / sUkSma karmAza ke rahate hue mokSa nahIM hotA / isIlie adhyAtmavAda ke kSetra meM kramazaH vrata (asat karma kI nivRti ), satkarma phalAzAtyAga, satkarma tyAga, satkarma nidAna zodhana aura sarva karma parityAga kA vikAsa huaa| yaha 'sarvakarma parityAga' hI akriyA hai| yahI mokSa yA vijAtIya dravya-preraNA-mukta AtmA kA pUrNa vikAsa hai| isa dazA kA nirUpaka siddhAnta hI 'akriyAvAda' hai| nirvANa-mokSa gautama mukta jIva kahA~ rukate haiM ? ve kahA~ pratiSThita haiM ? ve zarIra kahA~ chor3ate haiM ! aura siddha kahA~ hote haiM ! bhagavAn .. mukta jIva aloka se pratihata haiM, lokAMta meM pratiSThita hai, manuSya-loka meM zarIramukta hote haiM aura siddhi-kSetra meM ve sikha hue hai / nirvANa koI kSetra kA nAma nahIM, mukta AtmAeM hI nirvANa haiN| ve lokAma meM rahatI hai, isalie upacAra-dRSTi se use bhI nirvANa kahA jAtA hai| . kama-paramANuoM se prabhAvita AtmA saMsAra meM bhramaNa karatI haiN| bhramaNakAla meM Urdhvagati se adhogati aura adhogati se Urdhvagati hotI hai| usakA niyamana koI dUsarA vyakti nahIM krtaa| yaha saba sva-niyamana se hotA hai| adhogati kA hetu karma kI gurutA aura avaMgati kA hetu karma kI karma kA panala miDate hI prAtmA sahaja gati se UrjakhokAnta taka calI Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 289 jAtI hai| jaba taka karma kA ghanatva hotA hai, taba taka loka kA ghanatva usa para dabAva DAlatA hai / jyoMhI karma kA ghanatva miTatA hai, AtmA halakI hotI hai, phira loka kA ghanatva usakI Urdhva-gati meM bAdhaka nahIM banatA / gubbAre meM hAiDrojana ( Hydrogen ) bharane para bAyu maNDala ke ghanatva se usakA ghanatva kama ho jAtA hai, isalie vaha U~cA calA jAtA hai| yahI bAta yahA~ samae / gati kA niyamana dharmAstikAya -sAkSepa hai sAtha hI gati samAsa ho jAtI hai| ve muktajIva loka ke jAte haiM / / usakI samApti ke antima chora taka cale : 1 1 muktajIva zarIra hote haiN| gati zarIra-sApekSa hai, isalie ve gatizIla nahIM hone caahie| bAta sahI hai| unameM kampana nahIM hotA / kampita-dazA meM jIva kI mukti hotI hai | aura ve sadA usI sthiti meM rahate haiM / sahI artha meM vaha unakI svayaM prayukta gati nahIM, bandhana-mukti kA vega hai / jisakA eka hI dhakkA eka kSaNa meM unheM lokAnta taka le jAtA hai 74 / mukti-dazA meM AtmA kA kisI dUsarI zakti meM vilaya nahIM hotaa| vaha kisI dUsarI sattA kA avayava yA vibhinna avayavoM kA saMghAta nahIM, vaha svayaM svatantra sattA hai / usake pratyeka avayava paraspara anuviddha haiM / isalie vaha svayaM akhaNDa hai / usakA sahaja rUpa pragaTa hotA hai-yahI mukti hai| mukta jIvoM kI vikAsa kI sthiti meM bheda nahIM hotaa| kintu unakI sattA svatantra hotI hai| sattA kA svAtantrya mokSa kI sthiti kA bAdhaka nahIM hai / avikAsa yA svarUpAvaraNa upAdhi janya hotA hai, isalie karma-upAdhi miTate hI vaha miTa jAtA hai- -saba mukta AtmAoM kA vikAsa aura svarUpa sama koTika ho jAtA hai| AtmA kI jo pRthaka-pRthaka svatantra sattA hai vaha upAdhikRta nahIM hai, vaha sahaja hai, isalie kisI bhI sthiti meM unakI svatantratA para koI AMca nahIM zrAtI / zrAtmA apane Apa meM pUrNa avayavI hai, isalie use dUsaroM para zrAzrita rahane kI koI AvazyakatA nahIM hotI / mukta dazA meM zrAtmA samasta vaibhAvika-AdheyoM, aupAdhika vizeSatAoM se birahita ho jAtI hai| mukta hone para punarAvartana nahIM hotaa| usa (punarAvartana) kA hetu karma cakra hai| usake rahate hue bhakti nahIM hotI / karma kA nirmUla Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290.] jaina darzana ke maulika tattva nAza hone para phira usakA bandha nahIM hotaa| karma kA lepa sakarma ke hotA hai| akarma karma se lipta nahIM hotaa| zvaraI __jaina Izvara vAdI nahIM-bahutoM kI aimI dhAraNA. hai| bAta aisI nahIM hai| jaina darzana IzvaravAdI avazya hai, Izvaraka tvavAdI nahIM / Izvara kA asvIkAra apane pUrNa-vikAsa-carama lakSya (mokSa) kA asvIkAra hai| mokSa kA asvIkAra apanI pavitratA (dharma) kA asvIkAra hai| apanI pavitratA kA asvIkAra apane Apa (AtmA) kA asvIkAra hai / AtmA sAdhaka hai| dharma sAdhana hai| Izvara sAdhya hai / pratyeka mukta zrAtmA Izvara haiN| mukta AtmAe~ ananta haiM, isalie Izvara ananta haiN| eka Izvara kartA aura mahAn , dusarI muktAtmAe~ akartA aura isalie amahAn kI ve usa mahAn Izvara meM lIna ho jAtI haiM-yaha svarUpa aura kArya kI bhinnatA nirupAdhika dazA meM ho nahIM sktii| mukta AtmAoM kI svatantra sattA ko isalie asvIkAra karane vAle ki svatantra sattA mAnane para mokSa meM bhI bheda raha jAtA hai, eka nirUpAdhika sattA ko apane meM vilIna karane vAlI aura dUsarI nirUpAdhika sattA ko usameM vilIna hone vAlI mAnate haiM kyA yaha nir-hetuka bheda nahIM ? mukta dazA meM samAna vikAsazIla pratyeka AtmA kI svatantra sattA kA svIkAra vastu-sthiti kA svIkAra hai| ananta zAna, ananta darzana, ananta vIrya, ananta Ananda-yaha mukta zrAtmA kA svarUpa yA aizvarya hai / yaha sabameM samAna hotA hai| aAramA sopAdhika (zarIra aura karma kI upAdhi sahita) hotI hai, taba usameM para bhAva kA katRtva hotA hai / mukta-dazA nirUpAdhika hai| usameM kevala svabhAva-ramaNa hotA hai, para-bhAva-katRtva nhiiN| isalie Izvara meM kas tva kA Aropa karanA ucita nhiiN| vyaktivAda aura samaSTivAda pratyeka vyakti jIvana ke prArambha meM zravAdI hotA hai| kintu bAlocanA ke kSetra meM vaha AtA hai tyoMhI bAda usake pIche laga jAte haiN| vAstava meM yaha vahI hai, jo zaktiyAM usakA astitva banAe hue hai| kintu deza, kAla aura Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina darzana ke maulika tas / 261. . paristhiti kI maryAdAe~, vaha jo hai usase bhI use aura adhika banA detI hai| isIlie pAramArthika jagat meM jo vyaktivAdI hotA hai, vaha vyAvahArika jagat meM samaSTivAdI bana jAtA hai| nizcaya-dRSTi ke anusAra samUha aAropavAda yA kalpanAvAda hai| zAna vaiyaktika hotA hai| anubhUti vaiyaktika hotI hai| saMjJA aura prazA vaiyaktika hotI hai| janma-mRtyu vaiyaktika hai| eka kA kiyA huA karma dUsarA nahIM bhogatA / sukha-duHkha kA saMvedana bhI vaiyaktika hai / sAmUhika anubhUtiyA~ kalpita hotI haiN| ve sahajatayA jIvana meM utara nahIM aatii| jisa samUha-parivAra, samAja yA rASTra se sambandhoM kI kalpanA jur3a jAtI haiM, usI kI sthiti kA mana para prabhAva hotA hai| yaha mAnyatA mAtra hai| unakI sthiti jJAta hotI hai, taba mana usase prabhAvita hotA hai / azAta dazA meM unapara kucha bhI bIte mana para koI prabhAva nahIM pdd'taa| zatru jaise mAnyatA kI vastu hai, vaise mitra bhii| zatru kI hAni se pramoda aura mitra kI hAni se duHkha, zatru ke lAbha se duHkha aura mitra ke lAbha se pramoda jo hotA hai, vaha mAnyatA se Age kucha bhI nahIM hai| vyakti svayaM apanA zatru hai aura svayaM apanA mitra / nizcaya-dRSTi upAdAna pradhAna hai| usameM padArtha ke zuddha rUpa kA hI prarUpaNa hotA hai| vyavahAra kI dRSTi sthUla hai| isalie vaha padArtha ke sabhI pahaluoM ko chUtA hai| nimitta ko bhI padArtha se abhinna mAna letA hai| samUha gata ekatA kA yahI bIja hai| isake anusAra kriyA-pratikriyA sAmAjika hotI hai| samAja se alaga rahakara koI vyakti jI nahIM sktaa| samAja ke prati jo vyakti anuttaradAyI hotA hai, vaha apane kartavyoM ko nahIM nibhA sktaa| isameM parivAra, samAja aura rASTra ke sAtha jur3ane kI, saMvedanazIlatA kI bAta hotI hai| jaina-darzana kA marma nahIM jAnane vAle ise nitAnta vyaktivAdI batAte haiN| para yaha sarvathA saca nahIM hai| vaha adhyAtma ke kSetra meM vyakti ke vyaktivAdI hone kA samarthana karatA hai kintu vyavahArika kSetra meM samaSTivAda kI maryAdAoM ... kA niSedha nahIM krtaa| nizcaya-dRSTi se vaha kartRtva-bhoktRtva ko prAtma Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292] jaina darzana ke maulika tattvaM niSTha hI svIkAra karatA hai, isIlie prAcArya kundakunda ne bAhya sAdhanA-zIla AtmA ko para-samayarata kahA hai / aupacArika kartRtva-bhoktRtva ko paraniSTha mAnane ke lie baha anudAra bhI nahIM hai| isIlie-'siddha mujhe siddhi de'-aisI prArthanAe~ kI jAtI hai / prANImAtra ke prati, kevala mAnava ke prati hI nahIM, Atma-tulya dRSTi aura kisI ko bhI kaSTa na dene kI vRtti AdhyAtmika saMvedanazIlatA aura saubhAtra hai| isI meM se prANI kI asImatA kA vikAsa hotA hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsa 293-306 : samyaka cAritra utkrAnti krama Aroha krama sAdhanA kA vita guNasthAna deza virati sarva virati vrata vikAsa apramAda zreNI-Aroha aura akaSAya yA vItarAga bhAva kevalI yA sarva ayoga-dazA aura mokSa Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak-cAritra ahINapaMciMdiyattaM pi se lahe uttama dhammasuI hu dullahA / kutityinisevae jaNe samaya goyama mAyamAyae // -utta0 10-18 suI ca laddhaM saddhaM ca vIriyaMpuNa dullhN| vahave royamANAvi no 'ya NaM paDivajjae. // mANu sattaMmi pAyAzro jo dhammaM soca sadda hai| tavasmI vIrayaM laddhaM saMbuDe nijhuNe rayaM / / -utta0 3310-11 (1) utkrAnti-krama : AdhyAtmika utkrAnti zrAtma-zAna se zurU hokara Atma-mukti (nirvANa) meM parisamAna hotI hai| usakA krama isa prakAra hai (1) zravaNa (2) jIva-ajIva kA jJAna (3) gati-jJAna ( saMsAra-bhramaNa kA jJAna ) (4) bandha aura bandha mukti kA jJAna (5) bhoga-nirveda (6) saMyoga-tyAga (7) anagAritva ( sAdhupana) (8) utkRSTa saMvara-dharma sparza (lagane vAle karmoM kA nirodha) (6) karma-raja-dhUnana (abodhivaza pahale kiye hue karmoM kA nirjaraNa) (10) kevala-zAna, kevala-darzana ( sarvazatA) (11) loka-aloka-zAna (12) zailezI pratipatti ( ayoga-dazA, pUrNa nirodhAtmaka samAdhi ) (13) sampUrNa-karma-kSaya (14) siddhi Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296] jaina darzana ke maulika tattva (15) lokAntagamana (16) zAzvata-sthiti dharma kA yathArya zramaNa pAe binA kalyANakArI aura pApakArI karma kA zAna nahIM hotaa| isalie sabase pahale 'zruti' hai| usase Atma aura anAtma tattva kI pratIti hotI hai| inakI pratIti hone para ahiMsA yA saMyama kA viveka AtA hai| Atma-anAtma kI pratIti kA dUsarA phala hai-gativijJAna | isakA phala hotA hai-gati ke kAraka aura usake nivartaka tattvoM kA zAna-mokSa ke sAdhaka-bAdhaka tattvoM kA jJAna (mokSa ke sAdhaka tattva gati ke nivartaka hai, usake bAdhaka tattva gati ke pravartaka ) pApa kA vipAka kaTu hotA hai| puNya kA phala kSaNika tRti dene vAlA aura parimANataH duHkha kA kAraNa hotA hai| mokSa-sukha zAzvata aura sahaja hai| yaha saba jAna lene para bhoga-virakti hotI hai / yaha (Antarika kaSAyAdi aura bAharI pArivArika jana ke ) saMyogatyAga kI nimitta banatI hai| saMyogoM kI Asakti chUTane para anagAritva pAtA hai| saMvara-dharma kA anuzIlana gRhasthI bhI karate haiN| para anagAra ke utkRSTa saMvara-dharma kA sparza hotA hai| yahA~ se AdhyAtmika utkarSa kA dvAra khula jAtA hai / siddhi sulabha ho jAtI hai| utkrAnti kA yaha vistRta kama hai| isameM sAdhanA aura siddhi-donoM kA pratipAdana hai / inakA saMkSepIkaraNa karane para sAdhanA kI bhUmikAeM pAMca banatI haiN| sAdhanA kI pAMca bhUmikAeM:(1) samyaga-darzana (2) virati (3) apramAda (4) akaSAya (5) ayoga Aroha krama inakA prAroha-krama yahI hai / samyag darzana ke binA virati nahIM, virati ke binA apramAda nahIM, apramAda ke binA akaSAya nahIM, akaSAya ke binA prayoga nhiiN| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaina darzana ke maulika tattva ayoga-dazA prakriyA kI sthiti hai ! isake bAda sAdhanA zeSa nahIM rhtii| phira siddha-buddha-mukta aura nirvANa-dazA ho jAtI hai| sAdhanA kA vidha sAdhanA meM bAdhA DAlane vAlA moha-karma hai| usake do rUpa haiM (1) darzanamoha (2) caaritr-moh| pahalA rUpa samyag darzana meM bAdhaka banatA hai, dUsarA cAritra meN| darzana-moha ke tIna prakAra haiM (1) samyaktva-moha, (2) mithyAtva-moha, (3) mizra (samyakmithyAtva ) moh| cAritra-moha ke paJcIsa prakAra haisolaha kaSAya : anantAnuvandhI-krodha, mAna, mAyA, lobha / pratyAkhyAnI-krodha, mAna, mAyA, loma / apratyAkhyAnI-krodha, mAna, mAyA, lobha / saMjvalana-krodha, mAna, mAyA, lobh| ' nI no-kaSAya (17) hAsya (18) rati (16) arati (20) bhaya (21) zoka (22) jugupsA (23) strI-veda (24) puruSa-veda ( 25) napuMsaka-veda / jaba taka darzana-moha ke tIna prakAra aura cAritra-moha ke prathama catuSka (anantAnubandha) kA atyanta vilaya (kSAyika bhAva) nahIM hotA, taba taka samyag darzana (kSAyika samyaktva ) kA prakAza nahIM miltaa| satya ke prati satat jAgarUkatA nahIM aatii| ina sAta prakRtiyoM ( darzana-sasaka ) kA vilaya hone para sAdhanA kI pahalI maMjila taya hotI hai| samyaga darzana sAdhanA kA mUla hai| "pradarzanI (samyag darzana rahita) zAna nahIM pAtA / zAna ke binA caritra, caritra ke binA mokSa, mokSa ke binA nirvANa-zAzvata zAnti kA lAbha nahIM hotaa|" Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299] jaina darzana ke maulika tattva guNasthAna vizuddhi ke taratama bhAva kI apekSA jIvoM ke caudaha sthAna (bhUmikAeM) batalAeM haiN| unameM samyag darzana cauthI bhUmikA hai| utkrAnti kA Adi bindu hone ke kAraNa ise sAdhanA kI pahalI bhUmikA bhI mAnA jA sakatA hai| ___pahalI tIna bhUmikAoM meM prathama bhUmikA (pahale guNasthAna ) ke tIna rUpa banate haiM-(1) anAdi-ananta (2) anAdi-sAnta (3) sAdi saant| prathama rUpa ke adhikArI abhavya yA jAti-bhavya (kabhI bhI mukta na hone vAle ) jIva hote haiN| dUsarA rUpa unakI apekSA se banatA hai jo anAdikAlIna mithyAdarzana kI gAMTha ko tor3akara samyag darzanI bana jAte haiN| samyaktvI bana phira se mithyAtvI ho jAte haiM aura phira samyaktvI-aise jIvoM kI apekSA se tIsarA rUpa banatA hai| pahalA guNasthAna utkrAnti kA nahIM hai| isa dazA meM zIla kI deza ArAdhanA ho sakatI hai 3 / zIla aura zruta donoM kI ArAdhanA nahIM, isalie sarvArAdhanA kI dRSTi se yaha apakrAnti-sthAna hai| mithyA darzanI vyakti meM bhI vizuddhi hotI hai| aisA koI jIva nahIM jisameM karmavilayajanya (nyUnAdhika rUpa meM ) vizuddhi kA aMza na mile| usa (mithyA dRSTi ) kA jo vizuddhi-sthAna hai, usakA nAma mithyA, 'dRSTi guNasthAna' mithyA dRSTi ke (1) jJAnAvaraNa karma kA vilaya (kSayopazama ) hotA hai, ataH vaha yathArtha jAnatA bhI hai, (2) darzanAvaraNa kA vilaya hotA hai ataH vaha indriya-viSayoM kA yathArtha grahaNa bhI karatA hai; (3) moha kA vilaya hotA hai ataH vaha satyAMza kA zraddhAna aura cAritrAMza-tapasyA bhI karatA hai| mokSa yA zrAtma-zodhana ke lie prayatna bhI karatA hai 5 / (4) antarAya karma kA vilaya hotA hai, ataH vaha yathArtha-grahaNa (indriya mana ke viSaya kA sAkSAt ), yathArya gRhIta kA yathArtha zAna (avagraha Adi ke dvArA nirNaya taka pahu~canA ) usake ( yathArtha jJAna ) prati zraddhA aura zradeya kA AcaraNa-ina saba ke lie prayatna karatA hai-zrAtmA ko lagAtA hai| yaha saba usakA vizuddhi-sthAna hai| isalie mithyAtrI ko 'suvatI" aura 'karma-satya' kahA gayA hai| inakI Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 15 mArgAnusArI kriyA kA anumodana karate hue upAdhyAya vinaya vijayajI ne likhA hai "mithyAzAmapyupakArasAraM, saMtoSasatyAdi guNaprasAram / vadAnyatA vainayikaprakAraM, mArgAnusArItyanumodayAmaH // " bhuta kI nyUnatA ke kAraNa inake pratyAkhyAna (virati ) ko duSpratyAkhyAna bhI batAyA hai| gautama ne bhagavAna se pUchA-bhagavan ! sarva prANa, sarvabhUta, sarvajIva aura sarva satva ko mArane kA koI pratyAkhyAna karatA hai, vaha supratyAkhyAta hai yA duSpratyAkhyAta ? bhagavAn ne kahA-gautama ? supatyAkhyAta bhI hotA hai aura duSpatyAkhyAta bhI? gautama--yaha kaise bhagavan ? bhagavAn gautama ! sarvajIva yAvat sarvasatva ko mArane kA pratyAkhyAna karane vAlA nahIM jAnatA ki ye jIva haiM, ye ajIva haiM, ye trasa haiM, ye sthAvara hai| usakA pratyAkhyAta duSpratyAkhyAta hotA hai aura saba jIvoM ko jAne binA "saba ko mArane kA pratyAkhyAna hai" yUM bolA jAtA hai; vaha asatya bhASA hai ............... / "..................jo vyakti jIva ajIva, sa-sthAvara ko jAnatA hai aura vaha sarvajIva yAvat sarva satva ko mArane kA pratyAkhyAna karatA hai usakA pratyAkhyAta supratyAkhyAta hotA hai aura usakA vaisA bolanA satya bhASA hai|" isa prakAra pratyAkhyAna duSpratyAkhyAta bhI hotA hai aura supratyAkhyAta bhii| isakA tAtparya yaha hai ki saba jIvoM ko jAne binA jo vyakti saba jIvoM kI hiMsA kA tyAga karatA hai, vaha tyAga pUrA artha nahIM rkhtaa| kintu vaha jitanI dUra taka jAnakArI rakhatA hai, heya ko chor3atA hai, vaha cAritra kI dezaArAdhanA hai| isIlie pahale guNasthAna ke adhikArI ko mokSa-mArga kA dezabhArAdhaka kahA gayA hai / dUsarA guNa sthAna (sAsvAdana-samyag dRSTi) apakramaNa-dazA hai| samyagadarzanI (aupamika-samyaktvI) darzana-moha ke udaya se mithyA-darzanI Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jaina darzana ke maulika tattva banatA hai| usa saMkramaNa kAla meM yaha sthiti banatI hai| per3a se phala gira gayA aura jamIna ko na chU pAyA-ThIka yahI sthiti isakI hai| isIlie isakA kAlamAna bahuta thor3A hai (chaha zrAvalikA mAtra hai)| tIsarA sthAna mizra hai| isakA adhikArI na samyag darzanI hotA hai aura na mithyaa-drshnii| yaha saMzayazIla vyakti kI dazA hai| pahalI bhUmikA kA adhikArI dRSTi-viparyaya vAlA hotA hai, isakA adhikArI saMzayAlu yaha donoM meM antara hai / dolAyamAna dazA antar-muhUrta se adhika nahIM ttiktii| phira vaha yA to viparyaya meM pariNita ho jAtI hai yA samyaga darzana meN| ina zrAdhyAtmika anutkramaNa ko tInoM bhUmikAoM meM dIrghakAlIna bhUmikA pahalI hI hai| zeSa do alpakAlIna haiN| samyag darzana utkrAnti kA dvAra hai, isIlie yaha bahuta mahattvapUrNa hai / AcAra kI dRSTi se usakA utanA mahattva nahIM, jitanA hai ki isase agalI kakSAoM kA hai| karma-mukta hone kI prakriyA hai---Ane vAle karmokA nirodha (saMvaraNa) aura pichale karmoM kA vinAza (nirjrnn)| samyaga-darzanI ke virati nahIM hotI, isalie usake tapasyA dvArA kevala karma-nirbharaNa hotA hai, karma-nirodha nahIM hotaa| ise hasti-snAna ke samAna batAyA gayA hai / hAthI nahAtA hai aura tAlAba se bAhara zrA dhUla yA miTTI uchAla phira usase gandalA bana jAtA hai| vaise hI avirata-vyakti idhara tapasyA dvArA karma-nirjaraNa kara zodhana karate haiM aura udhara avirati tathA sAvadha AcaraNa se phira karma kA upacaya kara lete haiM / isa prakAra yaha sAdhanA kI samagra bhUmikA nahIM hai| vaha (samagra bhUmikA ) vidyA aura AcaraNa donoM kI saha-sthiti meM banatI hai 12 // caraNa-karaNa yA saMvara dharma ke binA samyag dRSTi siddha nahIM hotaa| isIlie sAdhanA kI samagratA ko ratha-cakra aura andha-paMgu ke nidarzana ke dvArA samajhAyA hai| jaise eka pahie se ratha nahIM calatA, vaise hI kevala vidyA (zruta yA samyaga darzana) se sAdhya nahIM miltaa| vidyA paMgu hai, kriyA andhI / sAdhya taka pahu~cane ke lie paira aura AMkha donoM caahie| aisA vizvAsa pAyA jAtA hai ki "tatvoM ko sahI rUpa meM jAnane vAlA saba duHkhoM se chUTa jAtA hai| aisA soca kaI vyakti dharma kA AcaraNa nahIM Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva t301 . krte| ve ekAnta prakriyAvAdI bana jAte haiN| bhagavAn mahAvIra ne ise vANI / kA vIrya yA vAcanika AzvAsana kahA hai . samyaga dRSTi ke pApa kA bandha nahIM hotA yA usake lie kucha karanA zeSa nahIM rahatA-aisI mithyA dhAraNA na bane, isIlie caturtha bhUmikA ke adhikArI ko adhI ,14 vAla'5 aura suta kahA hai // "jAnAmi dharma na ca me pravRtiH janAmyadharma na ca me nikRtiH" "dharma ko jAnatA hU~, para usameM pravRti nahIM hai, adharma ko bhI jAnatA hU~ para usase nivRtti nahIM hai|"-yh eka bahuta bar3A tathya hai| isakA punarAvartana pratyeka jIva meM hotA hai| yaha prazna aneka mukhoM se mukharita hotA rahatA hai ki "kyA kAraNa hai, hama burAI ko burAI jAnate hue bhI-samajhate hue bhI chor3a nahIM pAte ?" jaina karmavAda isakA kAraNa ke sAtha samAdhAna prastuta karatA hai| vaha yU hai - jAnanA jJAna kA kArya hai / zAna 'zAnAvaraNa' ke pudgaloM kA vilaya hone para prakAzamAna hotA hai| sahI vizvAsa honA zraddhA hai| vaha darzana ko mohane vAle pudgaloM ke alaga hone para pragaTa hotI hai burI vRtti ko chor3anA, acchA AcaraNa karanA-yaha cAritra ko mohane vAle pudgaloM ke dUra hone para sambhava hotA hai| jJAna ke AvAraka pudgaloM ke haTa jAne para bhI darzana-moha ke pudgala bhAramA para chAe hue hoM to vastu jAna lI jAtI hai, para vizvAsa nahIM hotaa| darzana ko mohane vAle pudgala bikhara jAe, taba usa para zraddhA bana jAtI hai / para cAritra ko mohane vAle pudgaloM ke hote hue usakA svIkAra (yA AcaraNa) nahIM hotaa| isa dRSTi se inakA krama yaha banatA hai-(1)jJAna, (2)zraddhA (3)caaritr| jJAna zraddhA ke binA bhI ho sakatA hai para zraddhA usake binA nahIM hotii| zraddhA cAritra ke binA bhI ho sakatI hai, para cAritra usake binA nahIM hotaa| ataH vANI aura karma kA dUdha (kathanI aura karanI kA antara) jo hotA hai, vaha niSkAraNa nahIM hai| jyoM sAdhanA Age bar3hatI hai, cAritra kA bhAva pragaTa hotA hai, tyoM dveSa kI khAI paTacI jAtI hai para vaha bAstha-vazA (mamata-vagrA) meM pUrI nahIM ptttii| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302] jaina darzana ke maulika tatva chadmastha kI manodazA kA vizleSaNa karate hue bhagavAn ne kahA"chadmastha sAta kAraNoM se pahacAnA jAtA hai-(1) vaha prANAtipAta karatA hai (2) mRpAvAdI hotA hai (3) adata letA hai (4) zabda, sparza, rasa, rUpa aura gaMdha kA AsvAda letA hai (5) pUjA, satkAra kI vRddhi cAhatA hai (6) pApakArI kArya ko pApakArI kahatA huzrA bhI usakA AcaraNa karatA hai (7) jaisA kahatA hai, vaisA nahIM karatA / ____ yaha pramAva yukta vyakti kI manaH sthiti kA prarUpaNa hai| moha prabala hotA haiM, taba kathanI karanI kI ekatA nahIM aatii| usake binA jJAna aura kriyA kA sAmaJjasya nahIM hotaa| inake asAmaJjasya meM pUjA-pratiSThA kI bhUkha hotI hai / jahA~ yaha hotI hai, vahA~ viSaya kA AkarSaNa hotA hai| viSaya kI pUrti ke lie corI hotI hai| corI jhUTha lAtI hai aura jhUTha se prANAtipAta AtA hai / sAdhanA kI kamI yA moha kI prabalatA meM ye vikAra eka hI zrRMkhalA se jur3e rahate haiN| apramatta yA vItarAga meM ye mAtoM vikAra nahIM hote| deza virati ___ bhagavAn ne kahA-gautama ! satya (dharma ) kI zruti durlabha hai / bahuta sAre loga mithyAvAdiyoM ke saMga meM hI lIna rahate haiN| unheM satya-zruti kA avasara nahIM miltaa| zraddhA satya-zruti se bhI durlabha hai| bahuta sAre vyakti satyAMza sunate hue bhI ( jAnate hue bhI) usa para zraddhA nahIM krte| ve mithyAvAda meM hI race-pace rahate haiN| kAya-sparza ( satya kA AcaraNa ) zraddhA se bhI durlabha hai| satya kI jAnakArI aura zraddhA ke uparAnta bhI kAma-bhoga kI mULa chaTe binA satya kA AcaraNa nahIM hotaa| tIvratama-kaSAya (anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, loma ) ke vilaya se samyak darzana (satya zraddhA) kI yogyatA AjAtI hai| kintu tIvratara kaSAya ( apratyAkhyAna krodhAdi catuSka ) ke rahate hue cAritrika yogyatA nahIM paatii| isIlie zraddhA se cAritra kA sthAna Age hai| caritravAn zraddhA sampanna avazya hotA hai kintu zraddhAvAn caritrasampanna hotA bhI hai aura nahIM bhii| yahI isa bhUmikA bheda kA AdhAra hai| pAMcavI bhUmikA cAritra kI hai| isameM caritrAMza kA udaya hotA hai| karmanirodha yA saMvara kA yahI praveza-dvAra hai| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 303 cAritrika yogyatA eka rUpa nahIM hotii| usameM asIma tAratamya hotA hai| vistAra - dRSTi se cAritra - vikAsa ke ananta sthAna haiN| saMkSepa meM usake vargIkRta sthAna do haiM - (1) deza (apUrNa)- cAritra (2) sarva ( pUrNa ) cAritra / pA~cavI bhUmikA deza- cAritra ( apUrNa virati ) kI hai / yaha gRhastha kA sAdhanAkSetra hai / 1 jainAgama gRhastha ke lie bAraha vratoM kA vidhAna karate haiM / zrahiMsA, satya, caurya, svadAra santoSa aura icchA-parimANa - ye pA~ca aNuvrata haiN| dig - virati, bhogopabhoga virati aura anartha daNDa- virati- ye tIna guNavrata haiN| sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadhopavAsa aura atithi saMvibhAga- ye cAra zikSAvata haiM / bahuta loga dUsaroM ke adhikAra yA svatva ko chInane ke lie, apanI bhogasAmagrI ko samRddha karane ke lie eka pradeza se dUsare pradeza meM jAyA karate haiN| isake sAtha zoSaNa yA asaMyama kI kar3I jur3I huI hai| asaMyama ko khulA rakhakara calane vAlA svastha aNuvratI nahIM ho sakatA / digbata meM sArvabhauma ( Arthika rAjanItika yA aura aura sabhI prakAra ke ) anAkramaNa kI bhAvanA hai| bhogaupabhoga kI khulAvaTa aura pramAda janya bhUloM se bacane ke lie sAtavAM aura AThavAM vrata kiyA gayA hai| ye tInoM vrata avatoM ke poSaka hai, isa lie inheM guNa vrata kahA gayA / dharma samatAmaya hai / rAga-dvepa vipamatA hai / samatA kA artha hai -rAga dveSa kA abhAva / viSamatA hai rAga-dveSa kA bhAva / sama bhAva kI ArAdhanA ke lie sAmAyika vrata hai / eka muhUrtta taka sAvadya pravRtti kA tyAga karanA sAmAyika vrata hai 1 sama bhAva kI prApti kA sAdhana jAgarUkatA hai| jo vyakti pala-pala jAgarUka rahatA hai, vahI sama bhAva kI ora agrasara ho sakatA hai| pahale ATha vratoM kI sAmAnya maryAdA ke atirikta thor3e samaya ke lie vizeSa maryAdA karanA, hiMsA Adi kI vizeSa sAdhanA karanA dezAvakAzika vrata hai / pauSadhopavAsa- vrata sAdhu-jIvana kA pUrvAbhyAsa hai / upavAsapUrvaka sAvadha pravRtti ko tyAga samabhAva kI upAsanA karanA pauSadhopavAsa vrata hai / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304] jaina darzana ke maulika tatva mahAvratI muni ko apane lie bane hue zrAhAra kA saMvibhAga denA pratithisaMvibhAga-vrata hai| cAroM vrata abhyAsAtmaka yA bAra-bAra karane yogya hai| isalie inheM zikSA vrata kahA gyaa| ye bAraha vrata haiN| inake adhikArI ko dezavratI zrAvaka kahA jAtA hai| chaThI bhUmikA se lekara agalI sArI bhUmikAe~ muni-jIvana kI hai| sarva-virati __ yaha chaThI bhUmikA hai| isakA adhikArI mahAvratI hotA haiN| mahAvata pA~ca hai-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aprigrh| rAtri-bhojanabirati chaThA vrata hai / AcArya haribhadra ke anusAra bhagavAn RSabha deva aura bhagavAn mahAvIra ke samaya meM rAtri-bhojana ko mUla guNa mAnA jAtA thaa| isalie ise mahAvrata ke sAtha vrata rUpa meM rakhA gayA hai| zeSa bAIsa tIrthaMkaroM ke samaya yaha uttara-guNa ke rUpa meM rahatA AyA hai| isalie ise alaga vrata kA rUpa nahIM milatA 18 // jaina paribhASA ke anusAra vrata yA mahAvrata mUla guNoM ko kahA jAtA hai| unake poSaka guNa uttara guNa kahalAte haiN| unheM vrata kI saMzA nahIM dI jaatii| mUlaguNa kI mAnyatA meM parivartana hotA rahA hai-dharma kA nirUpaNa vibhinna rUpoM meM milatA hai| vrata-vikAsa 'ahiMsA zAzvata dharma hai-yaha eka vratAtmaka dharma kA nirUpaNa hai / ' satya aura ahiMsA yaha do dharmoM kA nirUpaNa hai / 'ahiMsA, satya aura bahirdhAdAna-yaha tIna yAmoM kA nirUpaNa hai|' 'ahiMsA satya, acaurya, aura bahirdhAdAna-yaha caturyAma-dharma kA nirUpaNa hai|' 'ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha'-yaha paMca mahAvatoM kA nirUpaNa hai| _jaina sUtroM ke anusAra bAIsa tIrthaMkaroM ke samaya meM caturyAma-dharma rahA aura pahale aura caubIsaveM tIrthaMkaroM ke samaya meM paMcayAma dharma / tIna yAma kA nirUpaNa AcArAMga meM milatA hai / kintu usakI paramparA kaba raho, isako koI jAnakArI nahIM miltii| yahI bAta do aura eka mahAnata ke Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 305 lie hai| ahiMsA hI dharma hai| zeSa mahAvata usako murakSA ke lie haiN| yaha vicAra uttaravatI saMskRta sAhitya meM bahuta dRr3hatA se nirUpita huA hai| dharma kA maulika rUpa sAmAyika cAritra yA samatA kA zrAcaraNa hai| ahiMsA, satya Adi usI kI sAdhanA ke prakAra haiN| samatA kA akhaMDa rUpa eka ahiMsA mahAvrata meM bhI samA jAtA hai aura bheda-dRSTi se caleM to usake pA~ca aura adhika meda kiye jA sakate haiN| apramAda yaha sAtavI bhUmikA hai| chaThI bhUmikA kA adhikArI pramatta hotA haiusake pramAda kI sattA bhI hotI hai aura vaha kahIM-kahIM hiMsA bhI kara letA hai| sAtavIM kA adhikArI pramAdI nahIM hotA, sAvadya pravRtti nahIM krtaa| isalie apratta-saMyatI ko anArambha-ahiMsaka aura pramatta-saMyatI ko zubha-yoga kI apekSA anArambha aura azubha-yoga kI apekSA AtmArambha (Atma-hiMsaka) parArambha (para-hiMsaka) aura ubhayArambha ( ubhaya-hiMsaka ) kahA hai| zreNI-Aroha aura akaSAya yA vItarAga-bhAva AThavIM bhUmikA kA Arambha apUrva-karaNa se hotA hai| pahale kabhI na pAyA ho, vaisA vizuddha bhAva AtA hai, AtmA 'guNa-zreNI' kA Aroha karane lagatA hai| Aroha kI zreNiyAM do haiM-upazama aura ksspk| moha ko upazAnta kara Age bar3hane vAlA gyArahavIM bhUmikA meM pahuMca moha ko sarvathA upazAnta kara vItarAga bana jAtA hai| upazama svalpakAlIna hotA hai, isalie moha ke ubharane para baha vApasa nIce kI bhUmikAoM meM A jAtA hai| moha ko khapAkara Age bar3hane vAlA bArahavIM bhUmikA meM pahuMca vItarAga bana jAtA hai| kSINa moha kA avaroha nahIM hotaa| kevalI yA sarva ___ terahavIM bhUmikA sarva-jJAna aura sarva-darzana kI hai| bhagavAn ne kahA-karma kA mUla moha hai| senAnI ke bhAga jAne para senA bhAga jAtI hai, vaise hI moha ke naSTa hone para zeSa karma naSTa ho jAte haiN| moha ke naSTa hote hI zana aura dadhana ke AvaraNa tathA antarAya-ye tInoM karma-bandhana TUTa jAte haiN| AtmA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jaina darzana ke maulika tattva nirAvaraNa aura nirantarAya bana jAtA hai| nirAbaraNa AtmA ko hI sarvaza aura sarvadazI kahA jAtA hai| ayoga-dazA aura mokSa kevalI ke bhavopanAhI karma zeSa rahate haiN| unhIM ke dvArA zeSa jIvana kA dhAraNa hotA hai| jIvana ke antima kSaNoM meM mana, vANI aura zarIra kI pravRttiyoM kA nirodha hotA hai| yaha nirodha dazA hI antima bhUmikA hai| isa kAla meM ve zeSa karma TaTa jAte haiN| AtmA mukta ho jAtA hai-AcAra svabhAva meM pariNata ho jAtA hai| sAdhana svayaM sAdhya bana jAtA hai| jJAna kI pariNati AcAra aura prAcAra kI pariNasi mokSa hai aura mokSa hI AtmA kA svabhAva hai| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsa 300-342 sAdhanA paddhati jAgaraNa AtmA se paramAtmA sAdhanA ke sUtra apramAda upazama sAmyayoga titikSA abhaya AtmAnuzAsana saMvara aura nirjarA sAdhanA kA mAnadaNDa mahAvrata aura aNuvrata brahmacarya kA sAdhanA mArga sAdhanA ke stara samiti gupti AhAra tapayoga zramaNa-saMskRti aura zrAmaNya Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgaraNa jo saMyama hai, vahI asatya hai aura jo asatya hai, vahI asaMyama hai / jo saMyama hai, vahI satya hai aura jo satya hai, vahI saMyama hai / jo saMyama kI upAsanA karatA hai, vaha svayaM ziva aura sundara bana jAtA hai --- vijAtIya tattva ko khapA svastha yA zrAtmastha bana jAtA hai " / : cAra prakAra ke puruSa hote haiN| ( 1 ) koI vyakti dravya-nIMda se jAgatA hai, bhAva- nIMda se sotA hai, vaha sayaMmI hai / ( 2 ) koI vyakti dravya - nIMda se bhI sotA hai aura bhAva- nIMda se bhI sotA hai, vaha pramAdI aura saMyamI donoM hai / ( 3 ) koI vyakti dravya-nIMda se sotA hai kintu bhAva-nIMda se dUra hai, vaha saMyamI hai / ( 4 ) koI vyakti dravya aura bhAva nIMda- donoM se dUra hai, vaha prati jAgarUka saMyamI hai| dehika nIMda vAstava meM nIMda nahIM hai, yaha dravya-nIMda hai| vAstavika nIMda zraddhA, jJAna aura cAritra kI zUnyatA hai / 1 jo muni ( saMyamI) haiM, ve sadA soye hue haiN| jo muni ( saMyamI) haiM, ve sadA jAgate hai / yaha satata zayana aura satata jAgaraNa kI bhASA alaukika hai saMyama nIMda hai aura saMyama jAgaraNa / zrasaMyamI apanI hiMsA karatA hai, dUsaroM kA vadha karatA hai, isalie vaha soyA huA hai / saMyamI kisI kI bhI hiMsA nahIM karatA, isalie vaha zrapramatta hai - sadA jAgarUka hai| AtmA se paramAtmA jo vyaki dina meM, paripada meM, jAgRta-dazA meM yA dUsaroM ke saMkocavaza pApa se bacate haiM, ve vahnirhaSTi hai-an-adhyAtmika haiN| unameM abhI adhyAtmacetanA kA jAgaraNa nahIM huA hai| jo vyakti dina aura rAta, vijana aura pariSad, supti aura jAgaraNa meM apane Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310] jaina darzana ke maulika tatva Atma-patana ke bhaya se, kisI bAharI saMkoca yA bhaya se nahIM, parama-AtmA ke sAnnidhya meM rahate haiM ve AdhyAtmika haiN| ___ unhIM meM parama-AtmA se sambandha banAye rakhane ke sAmarthya kA vikAsa hotA hai| isake carama zikhara para pahu~ca, ve svayaM parama-AtmA bana jAte haiN| sAdhanA ke sUtra (apramAda) AryoM ! Ao! bhagavAn ne gautama Adi zramaNoM ko AmaMtrita kiyaa| bhagavAn ne pUchA-AyuSyaman zramaNoM ! jIva kisase Darate haiM ! gautama Adi zramaNa nikaTa Aye, bandanA kI, namaskAra kiyA, vinamra bhAva se lole-bhagavan ! hama nahIM jAnate, isa prazna kA kyA tAtparya haiM ? devAnupriya ko kaSTa na ho to bhagavAn kheN| hama bhagavAn ke pAsa se yaha jAnane ko utsuka haiN| bhagavAna bole-AryoM ! jIva duHkha se Darate haiN| gautama ne pUchA-bhagavan ! duHkha kA kartA kauna hai aura usakA kAraNa kyA hai ? bhagavAn-gotama ! duHkha kA kartA jIva aura usakA kAraNa pramAda hai| gautama-bhagavan ! duHkha kA anta-kartA kauna hai aura usakA kAraNa kyA hai ? bhagavAn-gautama ! duHkha kA anta-kartA jIva aura usakA kAraNa apramAda upazama mAnasika santulana ke binA kaSTa sahana kI kSamatA nahIM pAtI / usakA upAya upazama hai| vyAdhiyoM kI apekSA manuSya ko AdhiyAM adhika satAtI haiN| hIna-bhAvanA aura utkarSa-bhAvanA kI pratikriyA daihika kaSToM se adhika bhayaMkara hotI hai, isalie bhagavAn ne kahA--jo nirmama aura nirahaMkAra hai, nimsaMga hai, Rddhi, rasa aura sukha ke gaurava se rahita hai, saba jIvoM ke prati sama hai, lAbha-alAbha sukha-duHkha, jIvana, mauta, nindA, prazaMsA, mAnaapamAna meM sama hai, akaSAya, adaNDa, niHzalya aura abhaya hai, hAsya, zoka ora paudgalika sukha kI AzA se mukta hai, aihika aura pAralaukika bandhana se Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasva [ 311 mukta hai, pUjA aura prahAra meM sama hai, AhAra aura anazana meM sama hai, aprazasta vRttiyoM kA saMgAraka hai, adhyAtma dhyAna aura yoga meM lIna hai, prazasta zrAtmAnuzAsana meM rata hai, zraddhA, zAna, cAritra aura tapa meM niSThAvAn hai vahI bhAvi tAtmA zramaNa hai / bhagavAn ne kahA-- koI zramaNa kabhI kalaha meM pha~sa jAe to vaha tatkAla samhala kara use zAnta kara de| vaha kSamA yAcanA karale / sambhava hai, dUsarA zramaNa vaisA kare yA na kare, use Adara de yA na de, uThe yA na, uThe, vandanA kare, yA na kare, sAtha meM khAye yA na khAye, sAtha meM rahe yA na rahe kalaha ko upazAnta kare yA na kare, kintu jo kalaha kA upazamana karatA hai| vaha dharma kI ArAdhanA karatA hai, jo use zAMta nahIM karatA usake dharma kI ArAdhanA nahIM hotii| isalie zrAtma- gaveSaka zramaNa ko usakA upazamana karanA cAhie / gautama ne pUchA - bhagavan ! use akele ko hI aisA kyoM karanA cAhie ! bhagavAn ne kahA- gautama ! zrAmaNya upazama-pradhAna hai| jo upazama karegA, vahI zramaNa, sAdhaka yA mahAn hai / upazamana vijaya kA mArga hai| jo upazama-pradhAna hotA hai, vahI madhyasthamAva aura taTastha - nIti ko barata sakatA hai / sAmya-yoga jAti aura raMga kA garva kauna kara sakatA hai ? yaha jIva aneka bAra UMcI aura aneka bAra nIcI jAti meM janma le cukA hai / yaha jIva aneka bAra gorA aura aneka vAra kAlA bana cukA hai| jAti aura raMga, ye bAharI AvaraNa haiN| ye jIva ko hIna aura ucca nahIM banAte 1 bAharI AvaraNoM ko dekha jo hRSTa va ruSTa hote haiM, ve mUr3ha haiN| pratyeka vyakti meM svAbhimAna kI vRtti hotI hai| isalie kisI ke prati bhI tiraskAra, ghRNA aura nimnatA kA vyavahAra karanA hiMsA hai, vyAmoha hai / titikSA bhagavAn ne kahA- gautama ! ahiMsA kA AdhAra titikSA hai" / jo kaSToM se ghabar3AtA hai, vaha ahiMsaka nahIM ho sakatA / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312] 'jaina darzana ke maulika tattva isa zarIra ko khapA* | sAdhya ( zrAtma-hita ) khapane se sadhatA hai' / isa zarIra ko tapA 10 / sAdhya tapane se hI sadhatA hai" / abhaya 2 loka-vijaya kA mArga abhaya hai / koI bhI vyakti sarvadA zastra- prayoga nahIM karatA, kintu zastrIkaraNa se dUra nahIM hotA, usase saba Darate haiM ma kI prayoga bhUmi kevala jApAna hai| usakI bhaya - vyApti sabhI rASTroM " / meM hai / jo svayaM abhaya hotA hai, vaha dUsaroM ko abhaya de sakatA hai dUsaroM ko abhIta nahIM kara sakatA / AtmAnuzAsana 3 saMsAra meM jo bhI duHkha hai, vaha zastra se janmA huA hai 13 / saMsAra meM jo bhI duHkha hai, vaha saMga aura bhoga se janmA huA hai 14 / nazvara sukha ke lie prayukta krUra zastra ko jo jAnatA hai, vahI zastra kA mUlya jAnatA hai, vahI nazvara sukha ke lie prayukta krUra zastra ko jAna sakatA hai" / 1 svayaM bhIta bhagavAn ne kahA- gautama ! tU zrAtmAnuzAsana meM zrA / apane Apako jIta / yahI duHkha-mukti kA mArga hai" / kAmoM, icchAoM aura vAsanAoM ko jIta / yahI duHkha-mukti kA mArga hai ' 919 1 1 loka kA siddhAnta dekha - koI jIva duHkha nahIM cAhatA / tU bheMda meM zrabheda dekha, saba jIvoM meM samatA dekha / zastra prayoga mata kr| duHkha-mukti kA mArga yahI hai / kaSAya - vijaya, kAma vijaya yA indriya-vijaya, manovijaya, zastra- 1 - vijaya aura sAmya darzana - duHkha mukti ke upAya haiM / jo sAmyadarzI hotA hai, vaha zastra kA prayoga nahIM karatA / zastra vijetA kA mana sthira ho jAtA hai / sthiracitta vyakti ko indriyAM nahIM satAtIM / indriya-vijetA ke kaSAya ( krodha, mAna, mAyA, lobha ) svayaM sphUrta nahIM hote / saMvara aura nirjarA yaha jIva mithyAtva avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ( mana, vANI Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva : aura zarIra kI pravRttiH) ina pAMca pAsavoM ke dvArA vijAtIya-satva kA AkarSaNa karatA hai| yaha jIva apane hAthoM hI apane bandhana kA jAla bunatA hai| jaba taka pAnava kA saMvaraNa nahIM hotA, taba taka vijAtIya tatva kA praveza-dvAra khulA hI rahatA hai| . bhagavAn ne do prakAra kA dharma kahA hai-saMvara aura tpsyaa-nirjraa| saMbara ke dvArA naye vijAtIya dravya ke saMgraha kA nirodha hotA hai aura tapasyA ke dvArA pUrva-saMcita-saMgraha kA vilaya hotA hai| jo vyakti vijAtIya dravya kA naye sire se saMgraha nahIM karatA aura purAne saMgraha ko naSTa kara DAlatA hai, vaha usase mukta ho jAtA hai| sAdhanA kA mAna-daNDa bhagavAn ne kahA-gautama ! sAdhanA ke kSetra meM vyakti ke apakarSa-utkarSa '' yA avaroha-aAroha kA mAna-daNDa saMvara (vijAtIya tattva kA nirodha) hai| saMyama aura Atma-svarUpa kI pUrNa abhivyakti kA carama bindu eka hai| pUrNa saMyama yAnI asaMyama kA pUrNa anta, asaMyama kA pUrNa anta yAnI AtmA kA pUrNa vikaas| : jo vyakti bhoga-tRSNA kA antakara hai, vahI isa anAdi duHkha kA antakara hai / . duHkha ke Avarta meM duHkhI hI phaMsatA hai, aduHkhI nahIM 21 / . .. ustarA aura cakra anta-bhAga se calate haiN| jo anta mAga se calate haiM, ve hI sAdhya ko pA sakate haiN| . viSaya, kaSAya aura tRSNA kI antarekhA ke usa pAra jinakA pahalA caraNaTikatA hai, ve hI antakara-mukta banate haiM / mahAvrata aura aNuvrata . 'ahiMsA hI dharma hai, yaha kahanA na to atyukti hai aura na arthavAda / prAcAryoM ne batAyA hai ki "satya Adi jitane vrata haiM, ve saba ahiMsA kI. surakSA ke lie hai ""kAvya kI-bhASA meM "ahiMsA dhAna hai, satya Adi usakI rakSA karane vAlI bA1" "ahiMsA jala hai, satya zrAdi usakI rakSA ke lie setu "sAra yahI hai ki.sare sabhI prata ahiMsA ke hI maaluu| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jainabana ke maulika tatva ahiMsA kA yaha vyApaka rUpa hai| isakI paribhASA hai jo saMbara aura satpravRtti hai vaha ahiMsA hai| ahiMsA kA dUsarA rUpa hai:-prANAtipAta-virati / bhagavAna ne kahA jIvamAtra ko mata mAro, mata satAo, Adhi-vyAdhi mata paidA karo, kaSTa mata do, adhIna mata banAo, dAsa mata banAo yahI nuva-dharma hai, yahI zAzvata satya hai| isakI paribhASA hai-manasA, vAcA, karmaNA aura kRta, kArita anumati se Akroza, bandha aura badha kA tyAga / dusare mahAmatoM kI racanA kA mUla yahI paribhASA hai| isameM mRSAvAda, caurya, maithuna aura parigraha kA samAveza nahIM hotaa| ahiMsA satya aura brahmacarya jitane vyApaka zabda hai, utane vyApaka prANAtipAta-virati, mRSAvAda-virati aura maithuna. virati nahIM hai| prANAtipAta-virati bhI ahiMsA hai| svarUpa kI dRSTi se ahiMsA eka hai| hiMsA bhI eka hai| kAraNa kI dRSTi se hiMsA ke do prakAra banate hai-(1) artha hiMsA-AvazyakatAvaza kI jAne vAlI hiMsA aura (2) anartha hiMsA-an Avazyaka hiMsA / muni sarva hiMsA kA sarvathA pratyAzyAna karatA hai| vaha ahiMsA mahAvrata ko ina zabdoM meM svIkAra karatA hai-"bhatte ! maiM upasthita huA hU~ pahale mahAvata prANAtipAta se virata hone ke lie / bhaMte ! maiM saba prakAra ke prANAtipAta kA pratyAkhyAna karatA huuN| sUkSma aura bAdara, prasa aura sthAvara jIvoM kA atipAta manasA, vAcA, karmaNA, maiM svayaM na karU gA-dUsaroM se na karAU~gA aura na karane vAle kA anumodana kruuNgaa| maiM yAvajIvana ke lie isa prANAtipAta-virati mahAnata ko svIkAra karatA ____ gRhastha arya-hiMsA chor3ane meM kSama nahIM hotA, vaha anartha hiMsA kA tyAga aura artha-hiMsA kA parimANa karatA hai| isalie usakA ahiMsA-rata sthUlaprANAtipAta-virati kahalAtA hai| jaina AcAryoM ne gRhastha ke uttaradAyitvoM aura vivazatAoM ko jAnate hue kahA-"prArambhI-kRSi, vyApAra sambandhI aura virodhI pratyAkramaNa kAlIna hiMsA se na baca sako vo saMkalpI-nAkramaNAtmaka aura amAyojanika hiMsA se avazya bco|" isa madhyama-mArga para aneka loga / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatvaM '.. tu cle| yaha sabake lie Avazyaka mArga hai| avirati manuSya ko mUda banAtI hai, yaha kevala avarati nahIM hai| virati kevala manuSya mAtra ke lie sarala nahIM hotI, yaha kevala virati nahIM hai| yaha avirati aura virati kA yoga hai| isameM na to vastu-sthiti kA apalApa hai aura na manuSya kI pattiyoM kA pUrNa aniyNtrnn| isameM apanI vivazatA kI svIkRti aura svavarAtA kI ora gati donoM hai| nizcaya-dRSTi yaha hai-hiMsA se prAtmA kA patana hotA hai, isalie yaha prakaraNIya hai| vyavahAra-dRSTi yaha hai-sabhI prANiyoM ko apanI-apanI Ayu priya hai| sukha anukUla hai / duHkha pratikUla hai / badha saba ko apriya hai / jInA saba ko priya hai| saba jIva lambe jIvana kI kAmanA karate haiN| sabhI ko jIvana priya lagatA hai| . yaha saba samajha kara kisI jIva kI hiMsA nahIM karanI caahie| kisI jIva ko trAsa nahIM pahu~cAnA caahie| kisI ke prati baira aura virodha bhAva nahIM rakhanA caahie| saba jIvoM ke prati maitrIbhAva rakhanA caahie| he puruSa / jise tU mArane kI icchA karatA hai,.. vicAra kara vaha tere jaisA hI sukha-duHkha kA anubhava karane vAlA prANI hai; jisapara hukUmata karane kI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai, jise duHkha dene kA vicAra karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai, jise apane vaza karane kI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai; jisake prANa lene kI icchA karatA hai, vicAra kara vaha tere jaisA hI prANI hai| mRSAvAda-virati-sarA mahAvrata hai| isakA artha hai asatya-mASaNa se virata honaa| adattAdAna virati tIsarA mahAnata hai isakA artha hai binA dI huI vastu lene se virata honA / maithuna-virati cauthA mahAvata hai-isakA artha hai bhogavirati / pA~cavA~ mahAprata aparigraha hai| isakA artha hai parigraha kA tyAga / muni mRSAvAda Adi kA sarvathA pratyAkhyAna karatA hai, isalie svIkRti nimna zabdoM meM karatA hai| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316] . jaina darzana ke maulika tatva bhaMte ! maiM upasthita huA hU~-isare mahAprata meM mRSAvAda-virati ke lie| bhaMte ! maiM saba prakAra ke mRSAvAda kA pratyAkhyAna karatA huuN| krodha, loma, bhaya aura hAsyavaza-manasA, vAcA, karmaNA maiM svayaM mRSA na bolUMgA, na dUsaroM se khulavAU~gA aura na bolane vAle kA anumodana kruuNgaa| jIvana paryanta maiM mRSAvAda se virata hotA huuN| bhaMte ! maiM upasthita huA hU~-tIsare mahAvata meM adattAdAna-virati ke lie| bhaMte ! maiM saba prakAra ke adattAdAna kA tyAga karatA huuN| gA~va, nagara yA araNya meM alpa yA bahuta, aNu yA sthUla, sacitta yA acitta adattAdAna manasA, vAcA, karmaNA mai svayaM na lUgA na dUsaroM se livAu~gA aura na lene vAle kA anumodana kruuNgaa| jIvana paryanta maiM adattAdAna se virata hotA huuN| bhaMte ! maiM upasthita huA hU~-cauthe mahAvata meM maithuna-virati ke lie| bhaMte ! maiM saba prakAra ke maithuna kA pratyAkhyAna karatA huuN| divya, manuSya aura tiryaJca maithuna kA manasA, vAcA, karmaNA maiM svayaM na senana karU~gA na isaro se sevana karavAu~gA na sevana karane vAle kA anumodana kruuNgaa| jIvana paryanta maiM maithuna se virata hotA huuN| __ bhaMte ! maiM upasthita huaA hU~ pA~cave mahAvata parigraha-virati ke lie| bhaMte ! maiM saba prakAra ke parigraha kA pratyAkhyAna karatA huuN| gAMva, nagara yA araNya meM alpa yA bahuta, aNu yA sthUla, sacitta yA acitta, parigraha manasA, pAcA, karmaNa maiM svayaM na grahaNa karU~gA na dUsaroM se grahaNa karavAU~gA na grahaNa karane vAle kA anumodana kruuNgaa| jIvana paryanta maiM parigraha se virata hotA huuN| ___ bhaMte ! maiM upasthita huA hU~ chaThe vrata rAtri bhojana-virati ke lie| bhaMte ! maiM saba prakAra ke asana, pAna, khAdya aura svAdya ko rAtri meM khAne kA pratyAkhyAna karatA huuN| manasA, vAcA karmaNA maiM svayaM rAta ke samaya na khAUMgA, na isaroM ko khilAU~gA, na khAne vAle kA anumodana kruuNgaa| jIvana paryanta maiM rAtri bhojana se virata hotA huuN| gRhastha ke mRSAvAda Adi kI sthUla-virati hotI hai, isalie ve aNukta hote haiN| sthUla mRSAvAda-virati, sthUla adattAdAna-virati, svadAra santoSa aura Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [ 310 icchA parimANa--ye unake nAma haiN| mahAjatoM kI sthiratA ke lie 25 bhAvanA hai| pratyeka mahAvrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanAeM haiM" / inake dvArA mana ko bhAvita kara hI mahAvatoM kI samyak zrArAdhanA kI jA sakatI hai| pA~ca mahAvratoM meM maithuna deha se adhika sambandhita hai| isalie maithunabirati kI sAdhanA ke lie viziSTa niyamoM kI racanA kI gaI hai| brahmacarya kA sAdhanA-mArga brahmacarya bhagavAn hai " / brahmacarya saba tapasyAoM meM pradhAna hai | jisane brahmacarya kI ArAdhanA kara lI usane saba vratoM ko ArAdha liyA | jo brahmacarya se dUra haiM-ve Adi mokSa haiN| mumukSu mukti ke agragAmI hai 34 | brahmacarya ke bhagna hone para sAre vrata TUTa jAte haiM 34 31 brahmacarya jitanA zreSTha hai, utanA hI duSkara hai / isa Asakti ko tarane vAlA mahAsAgara ko tara jAtA hai 37 / kahIM pahale daNDa, pIche bhoga hai, aura kahIM pahale bhoga, pIche daNDa hai---ye bhoga saMgakAraka haiM / indriya ke viSaya vikAra ke hetu haiM kintu ve rAga-dveSa ko utpanna yA naSTa nahIM krte| jo rakta aura dviSTa hotA hai, vaha unakA saMyoga pAvikArI bana jAtA hai | brahmacarya kI surakSA ke lie vikAra ke hetu varjanIya haiN| brahmacArI kI caryA yU~ honI cAhie : ( 1 ) ekAnta vAsa vikAra-vardhaka sAmagrI se dUra rahanA / (2) kathA - saMyama - kAmottejaka vArtAlApa se dUra rahanA / (3) paricaya - saMyama - kAmottejaka samparkoM se bacanA / (4) dRSTi- saMyama - dRSTi ke vikAra se bacanA (5) zruti-saMyama - karNa-vikAra paidA karanevAle zabdoM se bacanA / (6) smRti-saMyama - pahale bhoge hue bhogoM kI yAda na karanA / (7) rasa- saMyama --- puSTa - hetu ke binA sarasa padArtha na khAnA / (8) ati bhojana-saMyama ( mitAhAra ) - mAtrA aura saMkhyA meM kama : lAyA, bAra-bAra na khAvA, jIvana-nirvAha mAtra khAnA / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 ] jaina darzana ke maulika tattva (1) vibhUSA - saMyama-zRGgAra na karanA / (10) viSaya - saMyama - manoza zabdAdi indriya viSayoM tathA mAnasika D saMkalpoM se bacanA | (11) bheda- cintana - vikAra hetuka prANI yA vastu se apane ko pRthaka mAnanA / (12) zIta aura tApa sahanA - ThaMDaka meM khule vadana rahanA, garmI meM sUrya kA Atapa lenA / (13) saukumArya-tyAga | (14) rAga-dveSa ke vilaya kA saMkalpa karanA' I 41 (15) guru aura sthavira se mArga-darzana lenA / (16) ajJAnI yA Asakta kA saMga tyAga karanA / (17) svAdhyAya meM lIna rahanA / (18) dhyAna meM lIna rahanA / (16) sUtrArtha kA cintana karanA / va (20) dhairya rakhanA, mAnasika caMcalatA hone para nirAza na honA 42 / (21) zuddhAhAra - nirdoSa aura mAdaka vastu varjita AhAra | (22) kuzala sAthI kA samparka 4 3 1 1 (23) vikAra - pUrNa - sAmagrI kA pradarzana, aprArthana, zracintana, kIrtana 44 (24) kAya kleza- Asana karanA, sAja-sajjA na karanA / (25) grAmAnugrAma-vihAra- -- eka jagaha adhika na rahanA / (26) rUkhA bhojana - lakhA zrahAra karanA / (27) anazana -- yAvajjIvana AhAra kA parityAga kara denA 45 / (28) viSaya kI nazvaratA kA cintana karanA " / (29) indriya kA bahirmukhI vyApAra na karanA *" | (30) bhaviSya darzana - bhaviSya meM honevAle vipariNAma ko dekhanA 48 / (31) bhoga meM roga kA saMkalpa karanA 49 ! (32) zrapramAda - sadA jAgarUka rahanA--jo vyakti vikAra- itaka sAmagrI ko umra mAna usakA sevana karane lagatA hai, use pahale brahmacarya meM Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [319 zaMkA utpanna hotI hai phira kramazaH AkAMkSA ( kAmanA ), vicikitsA ( phala ke prati sandeha ), dvividhA, unmAda aura brahmacarya - nAza ho jAtA hai" / isalie brahmacArI ko pala-pala sAvadhAna rahanA caahie| bAyu jaise amijvAlA ko pAra kara jAtA hai- vaise hI jAgarUka brahmacArI kAma bhoga kI Asakti ko pAra kara jAtA hai" sAdhanA ke stara K dhama ko ArAdhanA kA lakSya hai - mokSa prApti / mokSa pUrNa hai| pUrNa kI prApti ke lie sAdhanA kI pUrNatA caahie| vaha eka prayakSa meM hI prApta nahIM hotI / jyoM-jyoM moha kA bandhana TUTatA hai, tyoM-tyoM usakA vikAsa hotA hai| mohAtmaka bandhana kI taratamatA ke AdhAra para sAdhanA ke aneka stara nizcita kiye haiM 1 gae (1) sulabha - bodhi-yaha pahalA stara hai / isameM na to sAdhanA kA zAna 1 hotA hai aura na abhyAsa / kevala usake prati eka ajJAta anurAga yA zrAkarSaNa hotA hai / sulabha bodhi vyakti nikaTa bhaviSya meM sAdhanA kA mArga pA sakatA hai| (2) samyag dRSTi- yaha dUsarA stara hai| isameM sAdhanA kA abhyAsa nahIM hotA kintu usakA jJAna samyag hotA hai / (3) zraNumatI - yaha tIsarA stara hai| isameM sAdhanA kA jJAna aura sparza donoM hote haiN| aNuvatI ke lie cAra vizrAma sthala batAe gae haiM :-- rUpaka kI bhASA meM : - eka bhAravAhaka bojha se dabA jA rahA thA / use jahA~ pahu~canA thA, vaha sthAna vahA~ se bahuta dUra thaa| usane kucha dUra pahu~ca apanI gaThar3I bAeM se dAhine kandhe para rakha lI / kha - thor3A Age bar3hA aura deha-cintA se nivRtta hone ke lie gaThar3I nIce rakha dI / --use uThA phira Age claa| mArga lambA thaa| vajana bhI bahuta thA / isalie use eka sArbajanika sthAna meM vidhAma lene ko rukanA par3A / . Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ] jaina darzana ke maulika tattva gha - cauthI bAra usane adhika himmata ke sAtha usa bhAra ko uThAyA aura vaha ThIka vahIM jA ThaharA, jahA~ use jAnA thA / gRhastha ke lie - (ka) pAMca zIlavatoM kA aura tIna guNatratoM kA pAlana evaM upavAsa karanA pahalA vizrAma hai (kha) samAyika tathA dezAvakA zika vrata lenA kumarA vizrAma hai, (ga) aSTamI, caturdazI, amAvasyA aura pUrNimA ko pratipUrNa pauSadha karanA tIsarA vizrAma hai (gha) antima mAraNAMtika saMlekhanA karanA cauthA vizrAma hai / (4) pratimA - ghara - yaha cauthA stara hai" * / pratimA kA artha zrabhigraha yA pratijJA hai| isameM darzana aura cAritra donoM kI vizeSa zuddhi kA prayatna kiyA jAtA hai| inake nAma, kAlamAna aura vidhi isa prakAra hai : nAma (1) darzana-pratimA (2) vrata- pratimA (3) sAmAyika pratimA (4) pauSadha - pratimA (5) kAyotsarga-pratimA (6) brahmacarya - pratimA (7) sacitAhAra varjana - pratimA (8) svayaM prArambha varjana - pratimA (e) preSyArambha varjana - pratimA (10) uddiSTa bhakta varjana - pratimA (11) bhramaNabhUta- pratimA vidhi :-- kAlamAna eka mAsa do mAsa tIna mAsa cAra mAsa pA~ca mAsa chaha mAsa sAta mAsa ATha mAsa nava mAsa dasa mAsa gyAraha mAsa pahalI pratimA meM sarva-dharma (pUrNa-dharma ) kaci honA, samyaktva - vizuddhi rakhanA samyaktva ke doSoM ko varjanA / dUsarI pratimA meM pA~ca aNuvrata aura tIna guNavrata dhAraNa karanA tathA pauSadhaupavAsa karanA / ales pratimA meM sAmAyika aura dezAkAzika va dhAraNa krnaa|... Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke mAlika tApa cauthI pratimA meM aSTamI, caturdazI amAvasthA aura pUrNamAsI ko pratipUrNa pauSadha-vrata kA pAlana karanA / pA~cavI pratimA meM (1) snAna nahIM karanA (2) rAtri bhojana nahIM karanA (3) dhotI kI loga nahIM denA (1) dina meM brahmacArI rahanA (5) rAtri meM maithuna kA parimANa krnaa| chaThI pratimA meM sarvathA zIla paalnaa| sAtavI pratimA meM sacitta-mAhAra kA parityAga krnaa| AThavIM pratimA meM svayaM prArambha-samArambha na krnaa| nauvoM pratimA meM naukara-cAkara Adi se prArambha-samArambha na kraanaa| dazavI pratimA meM uddiSTa bhojana kA parityAga karanA, bAloM kA tura se muNDana karanA athavA zikhA dhAraNa karanA, ghara sambandhI prazna karane para maiM - jAnatA hU~ yA nahIM', ina do vAkyoM se jyAdA nahIM bolnaa| ___ gyArahavIM pratimA meM tura se muNDana karanA athavA zulcana karanA aura sAdhu kA prAcAra, bhaNDopakaraNa evaM veza dhAraNa krnaa| kevala zAti-varga se hI usakA prema-bandhana nahIM TUTatA, isalie bhikSA ke lie kevala zAtijanoM meM hI jaanaa| (5) pramatta muni-yaha pA~cavA stara hai| yaha sAmAjika jIvana se pRthaka kevala sAdhanA kA jIvana hai| (6) apramatta-muni-yaha chaThA stara hai| pramatta-muni sAdhanA meM skhalita bhI ho jAtA hai kintu apramatta muni kabhI skhalita nahIM hotaa| apramAda-dazA meM vItarAga mAva AtA hai, kevala-zAna hotA hai| (7) ayogI-yaha sAtavA~ stara hai| isase AtmA mukta hotA hai| isa prakAra sAdhanA ke vibhinna stara haiN| inake adhikAriyoM kI yogyatA bhI vibhinna hotI hai / yogyatA kI kasauTI vairAgya bhAvanA yA nirmoha moktA hai| usakI saratamatA ke anusAra hI sAdhanA kA mAlambana liyA jAtA hai| hiMsA heya hai-yaha jAnate hue bhI use saba nahIM chor3a skte| sAmA ke tIsare stara meM hiMsA kA AMzika tyAga hotA hai| hiMsA ke nimna prakAra Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322] . jaina darzana ke maulika tattva hiMsA sthAvara jIva sajIva saMkalpaja zrArambhaja sAparAdha niraparAdha sApekSa nirapekSa gRhastha ke lie prArambhaja kRSi, vANijya Adi meM hone vAlI hiMsA se bacanA kaThina hotA hai| gRhastha para kuTumba, samAja aura rAjya kA dAyitva hotA hai, isalie sAparAdha yA virodhI hiMsA se bacanA bhI usake lie kaThina hotA hai| gRhastha ko ghara Adi ko calAne ke lie badha, bandha Adi kA sahArA lenA par3atA hai, isalie sApekSa hiMsA se bacanA bhI usake lie kaThina hotA hai| vaha sAmAjika jIvana ke moha kA bhAra bahana karate hue kevala saMkalpapUrvaka niraparAdha trasajIvoM kI nirapekSa hiMsA se vacatA hai, yahI usakA ahiMsAaNuvrata hai| vairAgya kA utkarSa hotA hai, vaha pratimA kA pAlana karatA hai| vairAgya aura bar3hatA hai taba vaha muni banatA hai| bhUmikA-bheda ko samajha kara calane para na to sAmAjika saMtulana bigar3atA hai aura na vairAgya kA kramika Aroha bhI lusa hotA hai| samiti jIvana-yAtrA ke nirvAha ke lie Avazyaka pravRttiyAM bhI saMyamamaya aura saMyamapUrvaka honI caahie| vaisI pravRttiyoM ko samiti kahA jAtA hai, ve pA~ca hai: (1) ryA-- dekhakara clnaa| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasva . (2) bhASA-niravadya vacana bolnaa| (3) eSaNA-nidoSa aura vidhipUrvaka mikSA lenaa| (4) AdAna-nikSepa-sAvadhAnI pUrvaka vastu ko lenA va rkhnaa| (5) pariThApanA-mala-mUtra kA visarjana vidhipUrvaka krnaa| tAtparya kI bhASA meM inakA uddezya hai-hiMsA ke sparza se bcnaa| gupti asat-pravRtti tathA yathAsamaya sat pravRtti kA bhI saMvaraNa karanA gupti hai| ve tIna haiM : (1) mano-gusi-mana kI sthiratA-mAnasika pravRtti kA saMyamana / (2) vacana-gupti-- mauna / (3) kAya-gupti kAyotsarga, zarIra kA sthirIkaraNa / mAnasika ekAgratA ke lie mauna aura kAyotsarga atyanta Avazyaka hai| isIlie Atma-lIna hone se pahale yaha saMkalpa kiyA jAtA hai-"maiM kAyotsarga, mauna aura dhyAna ke dvArA zrAtma-vyutsarga karatA hU~-AtmalIna hotA huuN|" AhAra AhAra jIvana kA sAdhya to nahIM hai kintu usakI upekSA kI jA sake, baisA sAdhana bhI nahIM hai| yaha mAnyatA kI jarUrata nahIM kintu jarUrata kI mAMga hai| zarIra-zAstra kI dRSTi se isa para socA gayA hai para isake dUsare pahalU bahuta kama chue gae haiN| yaha kevala zarIra para hI prabhAva nahIM DAlatA / usakA prabhAva mana para bhI hotA hai| mana apavitra rahe to zarIra kI sthUlatA kucha nahIM karatI, kevala pAzavika zakti kA prayoga kara sakatI hai| usase saba ghabar3Ate hai| ___ mana zAnta aura pavitra rahe, uttejanAe~ kama ho-yaha anivArya apekSA hai| isake lie AhAra kA viveka honA bahuta jarUrI hai| apane svArtha ke lie vilakhate mUka prANiyoM kI nirmama hatyA karanA bahuta hI kara-karma hai mAMsAhAra isakA bahuta bar3A-nimitta hai| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3241 jaina darzana ke maulika tatva jainAcAryoM ne AhAra ke samaya, mAtrA aura yogya vastuoM ke viSaya meM bahuta gaharA vicAra kiyA hai| rAtri-bhojana kA niSeSa jaina-paramparA se calA hai| janavarI ko upa kA eka prakAra mAnA gyaa| mitArAma para bahuta mAra diyA gyaa| maha, mAMsa, mAvaka padArtha aura vikRti kA varNana bhI sAdhanA , ke lie Avazyaka mAnA gyaa| tapayoga bhagavAn ne kahA-gautama ! vijJAdIva-tattva se viyukta kara apane Apa meM yukta karane vAlA yoga maiMne bAraha prakAra kA batalAyA hai| unameM (1) anazana, (2) UnodarI, (3) batti-saMkSepa, (4) rasa-parityAga, (5) kAya-kleza, (6) pratisaMlInatA-ye chaha bahiraGga yoga haiN| (1) prAyazcitta, (2) vinaya (3) vaiyAvRttya, (4) svAdhyAya (5) dhyAna aura (6) nyutsarga-ye baha antaraMga yoga haiN| / gautama ne pUchA-bhagavan ! anazana kyA hai ? bhagavAn gautama ! AhAra-tyAga kA nAma anazana hai / vaha (1) itvarika (kucha samaya ke lie ) bhI hotA hai, tathA (2) yAvat-kathita ( jIvana bhara ke lie ) bhI hotA hai| gauvama-bhagavan / unodarI kyA hai ? bhagavAn gautama ! UnodarI kA artha hai kamI krnaa| (1) dravya-UnodarI-khAna-pAna aura upakaraNoM kI kamI krnaa| (2) bhAva-UnodarI-krodha, mAna, mAyA, lobha aura kalaha kI kamI krnaa| isI prakAra jIvikA-nirvAha ke sAdhanoM kA saMkoca karanA vRtti sarasa AhAra kA tyAga rasa parityAga hai| pavilImakA kA artha hai bAhara se haTa kara antara meM lIna honA / jasake cAra prakAra hai(1) indriy-prviliintaa| (2) kamAya-atisaMlInatA-anudita krodha, mAna, mAsa aura soma kA Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirodha; vita krodha, mAna mAyA aura lobha kA vimuuliikrnn| . (3) yoga pratisaMlInatA-akuzala mana, vANI aura zarIra kA nirodha; kuzala mana, vANI aura zarIra kA pryog| (4) vivikta zayana-aAsana kA sevana54 / isakI tulanA pataJjali ke 'pratyAhAra' se hotI hai| jaina-prakriyA meM prANAyAma ko vizeSa mahattva nahIM diyA gayA hai| usake anusAra vijAtIya-dravya yA bAlabhAva kA recana aura antara bhAva meM sthira-bhAva-kumbhaka hI bAstavika prANAyAma hai| bhagavAn ne kahA-gautama ! sAdhaka ko cAhie ki vaha isa deha ko kevala pUrva-saJcita mala pakhAlane ke lie dhAraNa kre| pahale ke pApa kA prAyazcitta karane ke lie hI ise nivaahe| Asakti pUrvaka deha kA lAlana-pAlana karanA jIvana kA lakSya nahIM hai| zrAsakti bandhana lAtI hai| jIvana kA lakSya hai-- bandhana-mukti / vaha UrdhvagAmI aura sudUra hai 55 / bhagavAna ne kahA-gautama ! sukha-suvidhA kI cAha Asaki lAtI hai| Asakti se caitanya maJcita ho jAtA hai / mUrkhA dhRSTatA lAtI hai| zrRSTa vyakti vijaya kA patha nahIM pA sktaa| isalie maine yathAzakti kAya-kleza kA vidhAna kiyA hai| gautama ne pUchA bhagavan ! kAya-kleza kyA hai ? bhagavAn-gautama ! kAya-kleza ke aneka prakAra haiN| jaise-sthAna-sthiti sthira zAnta khar3A rhnaa-kaayotsrg| sthAna-sthira-zAnta baiThe rahanAprAsana | utkRka-zrAsana, padmAsana, vIrAsana, niSadyA, lakuTa zayana, daeDAyataye prAsana hai| bAra-bAra inheM krnaa| aAtApanA-zIta-tApa sahanA, nirvastra rahanA, zarIra kI vibhUSA na karanA, parikarma na karanA-yaha kAya-kleza hai| yaha ahiMsA-sthairya kA sAdhana hai| bhagavAn ne kahA-gautama ? pAlocanA (apane adharmAcaraNa kA prakAzana) pUrSakata pApa kI vizuddhi kA hetu haiN| pratikamaNa-(merA duSkRta viphala hohaba mAnApUrvaka mAma karma ne haDanA) pUrvata pAla kI vidhi kA, heDa hai| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326] jaina darzana ke maulika tattva azuddha vastu kA parihAra, kAyotsarga, tapasyA- ye saba pUrvakRta pApa kI vizuddhi ke hetu haiM58 / bhagavAn ne kahA- gautama ! vinaya, (2) zraddhA kA vinaya, vinaya / vinaya ke sAta prakAra hai- ( 1 ) jJAna kA (3) cAritra kA vinaya aura ( 4 ) mana aprazasta mana- vinaya ke bAraha prakAra haiM :-- ( 1 ) sAvadha, ( 2 ) sakriya, (3) karkaza, (4) kaTuka, (5) niSThura, (6) paruSa, (7) zrAsravakara, (8) chedakara, (6) medakara, (10) paritApa kara, ( 11 ) upadrava kara aura ( 12 ) jIva ghAtaka / inheM rokanA cAhie / prazasta mana ke bAraha prakAra inake viparIta haiN| inakA prayoga karanA cAhie / (5) vacana - vinaya- -mana kI bhAMti aprazasta aura prazasta bacana ke bhI bAraha bAraha prakAra haiM / (6) kAya - vinaya - prazasta kAya-vinaya - zranAyukta ( zrasAvadhAna ) vRtti se calanA, khar3A rahanA, baiThanA, sonA, lAMghanA pralAMghanA, saba indriya aura zarIra kA prayoga krnaa| yaha sAdhaka ke lie barjita hai / prazasta kAya vinaya - Ayukta (sAvadhAna) vRtti se calanA, yAvat zarIra prayoga karanAyaha sAdhaka ke lie prayujyamAna hai| 1 (7) lokopacAra - vinaya ke sAta prakAra haiN| : ( 1 ) bar3oM kI icchA kA sammAna karanA, (2) bar3oM kA anugamana karanA, (3) kArya karanA, (4) kRtajJa bane rahanA, (5) guru ke cintana kI gaveSaNA karanA, (6) deza-kAla kA jJAna karanA aura (7) sarvathA anukUla rahanA / gautama - bhagavan ! vaiyAvRtya kyA hai ? bhagavAn gautama ! vaiyAvRtya kA artha hai -- sevA karanA, saMyama ko avalambana denA / sAdhaka ke lie vaiyAvRtya ke yogya daza zreNI ke vyakti hai| (1) AcArya, (2) upAdhyAya, (3) caica-nayAsAdhaka, (4) rogI, Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [ 320 (5) tapasvI, (6) sthavira, (7) sAdharmika-samAna dharma AcAra bAlA, (8) kula, (6) gaNa, (10) saMgha / gautama -- bhagavan ! svAdhyAya kyA hai ! bhagavAn gautama ! svAdhyAya kA artha hai-zrAma vikAsakArI adhyayana / isake pAMca prakAra hai 1 (1) vAcana, (2) prazna, (3) parivartana - smaraNa, (4) anuprekSAcintana ( 5 ) dharma - kathA / gautama - bhagavan -- dhyAna kyA hai ? bhagavAn - gautama ! dhyAna ( ekAnatA aura nirodha ) ke cAra prakAra haiM( 1 ) zrArtta, (2) raudra, (3) dharma, (4) zukla / zrArtta dhyAna ke cAra prakAra haiM- (1) manoza vastu kA saMyoga hone para usake viyoga ke lie, (2) manoza vastu kA viyoga hone para usake saMyoga ke lie, (3) roga-nivRtti ke lie, (4) prApta sukha-suvidhA kA viyoga na ho isake lie, jo Atura bhAvapUrvaka ekAgratA hotI hai, vaha zrArtta dhyAna hai / ( 2 ) zoka, ( 3 ) rudana aura (4) bilApa ye cAra ( 1 ) zrAkranda usake lakSaNa hai / (1) hiMsAnubandhI ( 2 ) asatyAnubandhI ( 3 ) coryAnubandhI prApta bhoga ke saMrakSaNa sambandhI jo cintana hai, vaha raudra ( krUra ) dhyAna hai / (1) svalpa hiMsA Adi karma kA AcaraNa (2) adhika hiMsA Adi karma kA AcaraNa (3) anartha kAraka zastroM kA abhyAsa ( 4 ) mauta zrAne ' taka doSa kA prAyazcitta na karanA-ye cAra usake lakSaNa haiN| ye do dhyAna varjita hai / (1) AzA- nirNaya ( Agama yA vItarAga vANI ), ( 2 ) apAya, ( doSa-ya) nirNaya, (3) vipAka ( heya - pariNAma ) nirNaya, (4) saMsthAnanirNaya-- yaha dharma dhyAna hai / ( 1 ) AzAruci, (2) nisargaruci, (3) upadeza -ruci, (4) sUtraruci - yaha caturviSa bhaddhA usakA lakSaNa hai| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] jaina darzana ke maulika tasva (1) vAcana, ( 2 ) prazna, (3) parivartana, (4) dharma-kathA-ye cAra usakI anuprekSAeM haiM-cintya viSaya hai| zukra dhyAna ke cAra prakAra hai :( 1 ) bheda- cintana ( pRthaktva-vitarka-sa vicAra ) (2) zrameda - cintana ( ekatva - vitarka-vicAra ) ( 3 ) mana, vANI aura zarIra kI pravRtti kA nirodha ( sUkSmakriyazrapratipAti ) (4) zvAsocchvAsa jaisI sUkSma pravRti kA nirodhapUrNa kampana-dazA ( samucchinna kriya anivRtti ) ( 1 ) viveka - zrAtmA aura deha ke meda-zAna kA prakarSa / ( 2 ) vyutsarga - sarva - saMga parityAga, (3) acala upasarga - sahiSNu 4) sammohaye cAra usake lakSaNa haiN| (1) kSamA, ( 2 ) mukti, (3) Arjava, (4) mRdutA - ye cAra usake zrAlambana hai| ( 1 ) apAya, ( 2 ) azubha, (3) ananta pudgala - parAvarta, (4) vastupariNamana - ye cAra usakI anupekSAeM haiN| ye do dhyAna dharma aura zukla AcaraNIya haiN| - bitarka kA artha zruta hai / vicAra kA artha hai vastu, zabda aura yoga kA saMkramaNa | dhyeya dRSTi se vitarka yA zrutAlambana ke do rUpa hai- ( 1 ) pRthaksva kA cintana - eka dravya ke aneka paryAyoM kA cintana / ( 2 ) ekatva kA cintana-eka dravya ke eka paryAya kA cintana / dhyeya saMkrAnti kI dRSTi se zukla dhyAna ke do rUpa banate haiM - savicAra aura avicAra | ( 1 ) savicAra ( sakampa ) meM dhyeya vastu, usake vAcaka zabda aura yoga( mana, vacana aura zarIra ) kA parivartana hotA rahatA hai / (2) avicAra ( akampa ) meM dhyeya vastu, usake bAcaka zabda aura yoga kA parivartana nahIM hotA / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 329 meda cintana kI apekSA ameda-cintana meM aura saMkramaNa kI apekSA, saMkramaNa-nirodha meM dhyAna adhika paripakva hotA hai| dharma-dhyAna ke adhikArI asaMyata, deza-saMyata, pramatta-saMyata aura apramattasaMyata hote haiM5 / zukla-dhyAna-vyakti kI dRSTi se : (1) pRthaktva-vitarka-savicAra aura (2) ekarava-vitarka-vicAra ke adhikArI nivRtti bAdara, anivRtti bAdara, sUkSma-samparAya, upazAnta-moha aura kSINa-moha muni hote haiN| (3) sUkSma-kriya-apratipAti ke adhikArI sayogI kevalI hote haiN| (4) samucchinna-kriya-anivRtti ke adhikArI ayogI kevalI hote hai| yoga kI dRSTi se : (1) pRthaktva-vitarka-savicAra-tIna yoga (mana, vANI aura kAya ) vAle vyakti ke hotA hai| (2) ekatva-vitarka-avicAra-tInoM meM se kisI eka yoga vAle vyakti ke hotA hai| (3) sUkSma-kriya-apratipAti-kAya-yoga vAle vyakti ke hotA hai| () samucchinna-kriya-anivRtti-ayogI kevalI ke hotA hai| gItama-bhagavan ! vyutsarga kyA hai ? bhagavAn-gautama ! zarIra, sahayoga, upakaraNa aura khAna-pAna kA tyAga tathA kaSAya, saMsAra aura karma kA tyAga vyutsarga hai| zramaNa saMskRti aura zrAmaNya karma ko chor3akara mokSa pAnA aura karma kA zodhana karate-karate moSa pAnA-ye donoM vicAradhArAeM yahA~ rahI haiN| donoM kA sAdhya eka hI hai-- "niSkarma bana jAnA" / meda sirpha prakriyA meM hai| pahalI karma ke sanyAsa kI hai, isarI usake zodhana kii| karma-saMnyAsa sAdhya kI ora druta gati se jAne kA krama hai aura karma yoga usakI ora dhImI gati se Age bar3hatA hai| zauphana. kA matalaba saMnyAsa hI hai| karma ke jitane asat aMzakA saMnyAsa hotA hai, utane hI aMza meM vaha eba banA hai| isa dRSTi se yaha ka mAsa kA Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 jaina darzana ke maulika tattva anugAmI manda-krama hai / sAdhya kA svarUpa niSkarma yA sarva-karma-nitti hai| isa dRSTi se pravRtti kA saMnyAsa pravRtti ke zodhana kI apekSA sAdhya ke adhikanikaTa hai| jaina darzana ke anusAra jIvana pravRtti aura nivRtti kA samanvaya hai, yaha siddhAnta-pakSa hai| kriyAtmaka pakSa yaha hai---pravRtti ke asat aMza ko chor3anA, sat-aMza kA sAdhana ke rUpa meM avalambana lenA tathA kSamatA aura vairAgya ke anurUpa nivRtti karate jaanaa| zrAmaNya yA saMnyAsa kA matalaba hai-asatpravRtti ke pUrNa tyAgAtmaka vrata kA grahaNa aura usakI sAdhana sAmagrI ke anukUla sthiti kA sviikaar| yaha moha-nAza kA sahaja pariNAma hai / ise sAmAjika dRSTi se nahIM rokA jA sktaa| korA mamatva-tyAga ho-padArtha-tyAga na ho, yaha mArga pahale kSaNa meM sarasa bhale lage para antataH sarasa nahIM hai / padArthasaMgraha apane Apa meM sadoSa yA nirdoSa kucha bhI nahIM hai| vaha vyakti ke mamatva se jur3akara sadoSa banatA hai| mamatva TUTate hI saMgraha kA saMkSepa hone lagatA hai aura vaha saMnyAsa kI dazA meM jIvana nirvAha kA anivArya sAdhana mAtra bana raha jAtA hai| isIlie use aparimahI yA anicaya kahA jAtA hai| saMskAroM kA zodhana karate-karate koI vyakti aisA ho sakatA hai, jo padArtha-saMgrahake prati alpa-moha ho, kintu yaha sAmAnya-vidhi nahIM hai| padArtha-saMgrahase dUra ra kara hI nimoha-saMskAra ko vikasita kiyA jA sakatA hai, asaMskArI dazA kA lAma kiyA jA sakatA hai yaha sAmAnya vidhi hai| padArthavAda yA jar3avAda kA yuga hai / jar3avAdI dRSTikoNa saMnyAsa ko pasanda hI nahIM krtaa| usakA lakSya karma yA pravRtti se Age jAtA hI nhiiN| kintu jo zrAtmavAdI aura nirvANa-bAdI hai, unheM korI pravRtti kI bhUlabhulaiyA meM nahIM bhaTaka jAnA caahie| saMnyAsa-jo tyAga kA zrAdarza aura sAdhya kI sAdhanA kA vikasita rUpa hai, usake nirmUlana kA bhAva nahIM honA caahie| yaha sAre adhyAtma-manISiyoM ke lie cintanIya hai| cintana ke Aloka meM AtmA kA darzana nahIM huA, tabataka zarIra-mukha hI saba kucha rhaa| jaba manuSya meM viveka jAgA-- prAtmA aura zarIra do hai-yaha bheda-zAna huA, taba pAlA sAdhya bana gayA aura zarIra sAdhana maatr| prAtmajJAna ke bAda Atmopalabdhi kA kSetra khulaa| zramAnoM ne kahA-dRSTi moha Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva Atma-darzana meM bAdhA DAlatA hai aura cAritra-moha prArama-upalabdhi meN| AtmasAkSAtkAra ke liye saMyama kiyA jAe, tapa tapA jAe / saMyama se moha kA praveza . rokA jA sakatA hai, aura tapase saMcita moha kA vyUha tor3A jA sakatA hai| akuvyazrI navaM natthi, kammaM nAma biyANA / sUtra 2157 bhava koDi saMciyaM kamma, tavasA nijrijii| utta0 // 313 RSiyoM ne kahA-AtmA tapa aura brahmacarya dvArA labhya hai : satyena labhyastapasA kheSa prAramA samyag jJAnena brahmacaryeNa nityam / antaH zarIre jyotirmayo hi zubhI yaM pazyanti yatayaH kSINadoSAH // Rgveda kA eka RSi Atma-zAna kI tIvra jijJAsA se kahatA hai-"maiM nahIM jAnatA-maiM kauna hU~ athavA kaisA hU~'5 ? vaidika saMskRti kA jabataka zramaNa-saMskRti se samparka nahIM huA, tabataka usameM Azrama do hI ye-brahmacarya aura gRhastha / sAmAjika yA rASTrIya jIvana kI sukha-samRddhi ke lie itanA hI paryApta mAnA jAtA thaa| ___ jaba kSatriya rAjAoM se brAhmaNa RSiyoM ko AtmA aura punarjanma kA bodhabIja milA, tabase aAzrama-paramparA kA vikAsa huA, ve kramazaH tIna aura cAra bne| veda-saMhitA aura brAhmaNoM meM saMnyAsa-aAzrama Avazyaka kahIM nahIM kahA gayA hai, ulTA jaimini ne vedoM kA yahI spaSTa mata batalAyA hai ki gRhasthAzrama meM rahane se hI mokSa milatA hai| unakA yaha kathana kucha nirAdhAra bhI nahIM hai| kyoMki karmakANDa ke isa prAcIna mArga ko gauNa mAnane kA prArambha upaniSadoM meM hI pahale pahala dekhA jAtA hai| __bhamaNa-paramparA meM kSatriyoM kA prAdhAnya rahA hai, aura vaivika-paramparAM meM brAhmaNoM kaa| upaniSadoM meM aneka aise ullekha haiM, jisase patA calatA hai ki prAmaNa RSi-muniyoM ne kSatriya rAjAoM se prAtma-vidyA siikhii| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 . jaina darzana ke maulika tattva (1) naciketA ne sUryavaMzI zAkhA ke rAjA vaivasvata yamake pAsa AtmA kA rahasya jaanaa| ' (2) sanatkumAra ne nArada se pUchA- batalAno tumane kyA par3hA hai ? nArada bole-bhagavan ! mujhe Rgveda, yajurveda, sAmaveda aura cauthA atharvaveda yAda hai, (losivA) itihAsa purANa rUpa pA~cavA~ veda......zrAdi-he bhagavan ! kahA maiM jAnatA huuN| bhagavan ! maiM kevala mantra-vettA hI hU~, Atma-vettA nahIM huuN| amarakumAra zrAtmA kI eka-eka bhUmikA ko spaSTa karate hue nArada ko paramAtmA kI bhUmikA taka le gae,-yo vai bhUmA tatsukhaM nAlpe sukhmsti'| jahA~ kucha aura nahIM dekhatA, kucha aura nahIM sunatA tathA kucha aura nahIM jAnatA vaha bhUmA hai| kintu jahA~ aura kucha dekhatA hai, kucha aura sunatA hai evaM kucha aura jAnatA hai, vaha alpa hai| jo bhUmA hai, vahI amRta hai aura jo alpa hai, vahI martya hai-'yo vai bhUmA tadamRtamatha yadalpaM tanmayam / (3) prAcInazAla Adi mahA gRhastha aura mahA zrotriya mile aura paraspara vicAra karane lage ki hamArA AtmA kauna hai aura brahma kyA hai ?'ko na AtmA kiM brahmeti', ve vaizvAnara aAtmA ko jAnane ke lie aruNa putra uddAlaka ke pAsa ge| use apanI akSamatA kA anubhava thaa| vaha una sabako kaikeya azvapati ke pAsa le gyaa| rAjA ne unheM dhana denA cAhA / una muniyoM ne kahA- hama dhana lene nahIM Aye haiN| Apa vaizvAnara-AtmA ko jAnate haiM, isIlie vahI hameM btlaaie| phira rAjAne unheM vaizvAnara-AtmA kA upadeza diyaa| kAzI nareza ajAtazatru ne gAya ko vijJAnamaya puruSa kA tatva smjhaayaa| (4) pAMcAla ke rAjA pravAhaNa jaivali ne gautama RSi se kahA--gautama ! tU jisa vidyA ko lenA cAhatA hai, vaha vidyA tujhase pahale brAhmaNoM ko prApta nahIM hotI thii| isalie sampUrNa lokoM meM kSatriyoM kA hI anuzAsana hotA rahA hai| pravAhaNa ne AtmA kI gati aura prAgati ke bAre meM puuchaa| vaha viSaya bahuta hI ajJAta rahA hai, isIlie AcArAMga ke. prArambha meM kahA gayA hai-"kucha loga nahIM jAnate the ki merI AtmA kA punarjanma hogA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana darzana ke maulika tattva fess yA nahIM hogA ? maiM kauna hU~, pahale kauna thA ? yahA~ se marakara kahA~ hoU~gA" 73 1 zramaNa-paramparA ina zAzvata praznoM ke samAdhAna para hI avasthita huI / yahI kAraNa hai ki vaha sadA se AtmadarzI rahI hai| deha ke pAlana kI upekSA sambhava nahIM, kintu usakA dRSTikoNa deha-lakSI nahIM rahA hai| kahA jAtA haizramaNa paramparA ne samAja racanA ke bAre meM kucha socA hI nhiiN| isameM kucha tathya bhI hai / bhagavAn RSabhadeva ne pahale samAja racanA kI aura phira ve zrAtma-sAdhanA meM lge| bhAratIya-jIvana ke vikAsa krama meM unakI dena bahuta hI mahattvapUrNa aura bahuta hI prArambhika hai| jisakA ullekha vaidika aura jaina- donoM paramparAoM meM pracuratA se milatA hai| AcArya hemacandra, somadeva sUri Adi ke anIti, nItivAkyAmRta Adi grantha samAja vyavasthA ke sundara grantha hai| yaha saca bhI hai -- jaina-bauddha manISiyoM ne jitanA adhyAtma para likhA, usakA zatAMza bhI samAja vyavasthA ke bAre meM nahIM likhaa| isake kAraNa bhI haizramaNa paramparA kA vikAsa zrAtma-lakSI dRSTikoNa ke AdhAra para huA hai / / nirvANa prApti ke lie zAzvata satyoM kI vyAkhyA meM hI unhoMne apane Apako khapAyA / samAja vyavasthA ko ve dharma se jor3anA nahIM cAhate the / dharma jo zrAtma- guNa hai, ko parivartanazIla samAja-vyavasthA se jakar3a dene para to usakA dhruva rUpa vikRta ho jAtA hai| 1 samAja-vyavasthA kA kArya samAja-zAstriyoM ke lie hI hai| dhArmikoM ko unake kSetra meM hastakSepa nahIM karanA caahie| manusmRti zrAdi samAja-vyavasthA ke zAstra haiM / ve vidhi-grantha haiM, mokSa grantha nahIM ? ina vidhi-granthoM ko zAzvata I rUpa milA, vaha Aja svayaM prazna cihna bana rahA hai| hindU koDa bila kA virodha isIlie huA ki una parivartanazIla vidhiyoM ko zAzvata satya kA sA rUpa mila gayA thA zramaNa paramparA ne na to vivAha Adi saMskAroM ke aparivartita rUpa kA Agraha rakhA aura na unheM zeSa samAja se alaga banAye rakhane kA zrAmaha hI kiyA / somadeva sUri ke anusAra jainoM kI vaha sArI laukika vidhi pramANa hai, jisase samyak darzana meM bAdhA na Aye, vratoM meM doSa na lage :--- Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ] jaina darzana ke maulika tatva "sarva eva hi jainAnAM, pramANa laukiko vidhiH / samyakatva hAnirna, yatra yatra na vratadUSaNam / " 1 zramaNa paramparA ne dharma ko lokika pakSa se alaga rakhanA hI zreya samajhA dharma lokottara vastu hai / vaha zAzvata satya hai / vaha dvirUpa nahIM ho sakatA / ities vidhiyA~ bhaugolika aura sAmayika vividhatAoM ke kAraNa aneka rUpa hotI haiM aura unake rUpa badalate hI rahate haiN| zrI ravIndranAtha ne 'dharma aura samAja' meM likhA hai ki hindU dharma ne samAja aura dharma ko eka-meka kara diyA, isase rUr3hivAda ko bahuta prazraya milA hai dharma zabda ke bahu-barthaka prayoga se bhI bahuta vyAmoha phailA hai| dharma-zabda ke prayoga para hI loga ulajha baiThe 1 zAzvata satya aura tatkAlIna apekSAoM kA viveka na kara ske| isIlie samaya - samaya para hone vAle manISiyoM ko unakA bheda samajhAne kA prayatna karanA par3A | lokamAnya tilaka ke zabdoM meM- " mahAbhArata meM dharma zabda aneka sthAnoM para AyA hai aura jisa sthAna meM kahA gayA hai ki 'kisI ko koI kAma karanA dharma saMgata hai' uma sthAna meM dharma- zabda se katrtavya - zAstra athavA tatkAlIna sAmAja-vyavasthA zAstra hI kA artha pAyA sthAna meM pAralokika kalyANa ke mArga batalAne kA prasaMga AyA hai, usa sthAna para arthAt zAntipUrvaka uttarArdha meM 'mokSa-dharma' isa viziSTa zabda kI yojanA kI gaI hai 74 / jAtA hai tathA jisa zramaNa paramparA isa viSaya meM adhika satarka rahI hai| usane lokottara- dharma ke sAtha laukika vidhiyoM ko jor3A nahIM / isIlie vaha barAbara lokottara pakSa 1 kI surakSA karane meM saphala rahI hai aura isI AdhAra para vaha vyApaka bana sakI hai| yadi zramaNa paramparA meM bhI vaidikoM kI bhA~ti jAti aura saMskAroM kA Agraha hotA to karor3oM cInI aura jApAnI kabhI bhI bhramaNa paramparA kA anugamana nahIM karate / Aja jo karor3oM cInI aura jApAnI zramaNa paramparA ke anuyAyI haiM, ve isIlie hai ki ve apane saMskAroM aura sAmAjika vicAroM meM svataMtra rahate hue bhI zramaNa paramparA ke lokottara pakSa kA anusaraNa kara sakate haiN| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tApa 5 samanvayakI bhASA meM vaidika paramparA jIvana kA vyavahAra-pakSa hai aura bhamaNaparamparA jIvana kA lokottara pakSa / . vaidiko vyavahartavyaH, kartavyaH punraaiitH| lakSya kI upalabdhi usI ke anurUpa sAdhanA se ho sakatI hai| prAtmA zarIra, vANI aura mana se pare hai aura na una dvArA prApya hai.51 . mukta zrAramA aura brahma ke zuddha rUpa kI mAnyatA meM donoM paramparAe~ lagabhaga eka mata haiN| karma yA pravRtti zarIra, vANI aura mana kA kArya hai| inase pare jo hai, vaha niSkarma hai| zrAmaNya yA saMnyAsa kA matalaba hai-niSkama-bhAva kI saadhnaa| isIkA nAma hai saMyama / pahale caraNa meM karma-mukti nahIM hotii| kintu saMyama kA artha hai karma-mukti ke saMkalpa se cala karma-mukti taka pahu~ca jAnA, nirvANa pA lenaa| pravartaka-dharma ke anusAra varga tIna hI ye-dharma, kAma aura artha / caturvarga kI mAnyatA nivartaka dharma kI dena hai| nivartaka-dharma ke prabhAva se mokSa kI mAnyatA vyApaka bnii| Azrama kI vyavasthA meM bhI vikalpa aa gayA, jisake spaSTa nirdeza hameM jAvAlopaniSada, gautama dharma-sUtra Adi meM milate hai-brahmacarya pUrA karake gRhI bananA, gRha meM se banI (vAnaprastha ) hokara pravrajyA- saMnyAsa lenA, athavA brahmacaryAzrama se hI gRhasthAzrama yA vAnaprasthAzrama se hI pravardhyA lenaa| jisa dina vairAgya utpanna ho jAe, usI dina pravA lenaa| paM0 sukhalAla jI ne azrama-vikAsa kI mAnyatA ke bAre meM likhA hai'jAna par3atA hai, isa deza meM jaba pravartaka dharmAnuyAyI vaidika Arya pahale pahala Aye, taba bhI kahIM na kahIM isa deza meM nivartaka dharma eka yA dUsare rUpa meM pracalita thaa| zurU meM ina do dharma-saMsthAoM ke vicAroM meM paryAta saMgharSa rahA, para nivartaka-dharma ke ine-gine sacce anugAmiyoM kI tapasyA, dhyAna-praNAlI aura asaMgacaryA kA sAdhAraNa janatA para jo prabhAva dhIre-dhIre par3a rahA thA, usane pravartaka dharma ke kucha anugAmiyoM ko bhI apanI ora khIMcA aura nivartaka-dharma kI saMsthAoM kA aneka rUpa meM vikAsa honA zurU huaa| isakA prabhAvazAlI mala anta meM yaha hA ki.pravartaka dharma ke AdhArabhUta jo brahmacarya aura gRhastha do Alama mAne jAte the, unake sthAna meM pravartaka-dharma ke puraskartAoMne pahale to Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336] jaina darzana ke maulika tatva vAnaprastha sahita tIna aura pIche saMnyAsa sahita cAra AzramoM ko jIvana meM sthAna meM diyaa| nivartaka-dharma kI aneka saMsthAoM ke bar3hate hue jana-dhyApI prabhAva ke kAraNa anta meM to yahA~ taka pravartaka dharmAnuyAyI brAhmaNoM ne vidhAna mAna liyA ki gRhasthAzrama ke bAda jaise saMnyAsa nyAya prApta hai, vaise hI agara tItra vairAgya ho to gRhasthAzrama binA kie bhI sIdhe brahmacaryAzrama se pravrajyAmArga nyAya prApta hai| isa taraha jo nivartaka dharma kA jIvana meM samanvaya sthira huA, usakA phala hama dArzanika sAhitya aura prajA-jIvana meM Aja bhI dekhate haiM / ___ mokSa kI mAnyatA ke bAda gRha-tyAga kA siddhAnta sthira ho gyaa| vaidika RSiyoM ne Azrama paddhati se jo saMnyAsa kI vyavasthA kI, vaha bhI yAntrika hone ke kAraNa nirvikalpa na raha skii| saMnyAsa kA mUla antaHkaraNa kA vairAgya hai| vaha saba ko Aye, yA amuka avasthA ke hI bAda Aye, pahale na Aye, aisA vidhAna nahIM kiyA jA sktaa| saMnyAsa Atmika-vidhAna hai, yAntrika sthiti use jakar3a nahIM sktii| zramaNa-paramparA ne do hI vikalpa mAne-agAra dharma aura aNagAra dharma-"agAra-dhamma aNagAra dhammaM ca / zramaNa-paramarA gRhastha ko nIca aura zramaNa ko ucca mAnatI hai, yaha nirapekSa nahIM hai| sAdhanA ke kSetra meM nIca-UMca kA vikalpa nahIM hai| vahA~ saMyama hI saba kucha hai| mahAvIra ke zabdoM meM-'kaI gRha tyAgI bhikSuoM kI apekSA kucha gRhasthoM kA saMyama pradhAna hai aura unakI apekSA sAdhanAzIla saMyamI muniyoM kA saMyama pradhAna hai / __ zreSThatA vyakti nahIM, saMyama hai / saMyama aura tapa kA anuzIlana karane vAle, zAnta rahane vAle mitu aura gRhastha-donoM kA agalA jIvana bhI tejomaya banatA hai / samatA-dharma ko pAlane vAlA, zraddhAzIla aura zikSA-sampanna gRhastha ghara meM rahatA huA bhI mauta ke bAda svarga meM jAtA hai| kintu saMyama kA carama-vikAsa muni-jIvana meM hI ho sakatA hai| niryAnalAbha muni ko hI ho sakatA hai-yaha zramaNa-paramparA kA dhruva abhimata hai| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaina darzana ke maulika tatva . [330 muni-jIvana kI yogyatA unhIM meM pAtI hai, jinameM tIna vairAgya kA udaya ho jaae| bAmaNa-veSadhArI indra ne rAjarSi nami se kahA-"rAjarSi ! gRhavAsa ghora pAzrama hai| tuma ise chor3a dUsare Abhama meM jAnA cAhate ho, yaha ucita nhiiN| tuma yahIM raho aura yahIM dharma-poSaka kArya kro| _ nami rAjarSi bole-brAhmaNa ! mAsa-mAsa kA upavAsa karanevAlA aura pAraNA meM kuza kI noka Tike utanA svalpa AhAra khAne vAlA gRhastha munidharma kI solahavIM kalA kI tulanA meM bhI nahIM paataa| jise zAzvata ghara meM vizvAsa nahIM, vahI nazvara ghara kA nirmANa karatA hai / yahI hai tIvra vairAgya / mokSa prApti kI dRSTi se vicAra na ho, taba gRhavAsa hI saba kucha hai / usa dRSTi se vicAra kiyA jAe, taba Atma-sAkSAtkAra hI saba kucha hai| gRhavAsa aura gRhatyAga kA AdhAra hai-Atma-vikAsa kA tAratamya / gautama ne pUchA-bhagavan ! gRhavAsa asAra hai aura gRha-tyAga sArayaha jAnakara bhalA ghara meM kauna rahe ? bhagavAn ne kahA-gautama ! jo pramatta ho vahI rahe aura kauna rahe / ___ kintu yaha dhyAna rahe, zramaNa-paramparA veSa ko mahattva detI bhI hai aura nahIM bhii| sAdhanA ke anukUla vAtAvaraNa bhI cAhie-isa dRSTi se veSa-parivartana gRhavAsa kA tyAga Adi-zrAdi bAharI vAtAvaraNa kI vizuddhi kA bhI mahatva hai| Antarika vizuddhi kA utkRSTa udaya hone para gRhastha yA kisI ke bhI veSa meM AtmA mukta ho sakatA hai| mukti-veSa yA bAharI vAtAvaraNa ke kRtrima parivartana se nahIM hotI, kintu Atmika udaya se hotI hai| AtmA kA sahaja udaya kisI pirala vyakti meM hI hotA hai| use sAmAnya mArga nahIM mAnA jA sktaa| sAmAnya mArga yaha hai ki mumukSu vyakti abhyAsa karate-karate mukti-lAbha karate haiN| abhyAsa ke kamika vikAsa ke lie bAharI vAtAvaraNa ko usake anukUla banAnA Avazyaka hai| sAdhanA Akhira mArga hai, prApti nahIM / mArga meM calane vAlA bhaTaka bhI sakatA hai| jaina-bhAgamoM aura bauddha-piTako meM aisA yasa kiyA gayA hai, jisase Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33] jaina darzana ke maulika tatva sApaka na bhttke| brahmacArI ko brahmacarya meM vicikitsA na ho isalie ekAntavAsa, dRSTi-saMyama, svAda-vijaya, mitAhAra, sparza-tyAga Adi Adi kA vidhAna kiyA hai| syUlibhadra yA janaka jaise apavAdoM ko dhyAna meM rakha kara isa sAmAnya vidhi kA tiraskAra nahIM kiyA jA sktaa| zrAmika-udaya aura anudaya kI paramparA meM palane vAlA puruSa bhaTaka bhI sakatA hai, kintu vaha brahmacarya ke prAcAra aura vinaya kA pariNAma nahIM hai| brahmacArI saMsarga se bace, yaha mAnyatA bhaya nahIM kintu surakSA hai| saMsarga se bacane vAle bhikSu kAmuka bane aura saMsarga karane vAle sAtha-sAtha rahane vAle strI-puruSa-kAmuka nahIM bane-yaha kvacit udAharaNa mAtra ho sakatA hai, siddhAnta nhiiN| siddhAntataH brahmacarya ke anukUla sAmagrI pAne vAlA brahmacArI ho sakatA hai| usake pratikUla sAmagrI meM nhiiN| bhukti aura mukti donoM sAtha calate haiM, yaha tathya zramaNa-paramparA meM mAnya rahA hai| para una donoM kI dizAeM do haiM aura svarUpataH ve do haiM, yaha tathya kamI bhI nahIM mulAyA gyaa| mukti sAmAnya jIvana kA lakSya ho sakatA hai, kintu vaha AtmodayI jIvana kA lakSya nahIM hai| mukti Atmodaya kA lakSya hai| Atma-lakSI vyakti mukti ko jIvana kI durbalatA mAna sakatA hai, sampUrNatA nhiiN| samAja meM bhoga pradhAna mAne jAte hai-yaha cirakAlIna anuzruti hai, kintu zramaNa-dharma kA anugAmI vaha hai jo moga se virakta ho jAe, Atma-sAkSAtkAra ke lie udyata ho jaae| isa vicAradhArA ne vilAsI samAja para aMkuza kA kArya kiyaa| "nahIM bereNa verAI, sammaMtIdha kadAcana"-isa tathya ne bhAratIya mAnasa ko usa utkarSa taka pahu~cAyA, jisa taka-"jite ca labhyate lakSmI mai te cApi surAMganA" kA vicAra pahu~ca hI nahIM skaa| jaina aura bauddha zAsakoM ne bhAratIya samRddhi ko bahuta saphalatA se bar3hAyA hai| bhArata kA patana vilAsa, ApasI phUTa aura svArthaparatA se hunA hai, khAga paraka saMskRti se nhiiN| kaiyoM ne yaha dikhalAne kA yana kiyA hai ki samayaparamparA kama-vimukha hokara bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM bAdhaka rahI hai| isakA kAraNa dRSTikoNa kA bheda hI ho sakatA hai| karma kI vyAkhyA meM meva honA eka bAta hai aura karma kA nirasana kharI baavH| anava-paramparA Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatvaM tas anusAra kore zAnavAdI jo kahate haiM, kintu karate nahIM, ve apane Apako kevala vANI ke dvArA AzvAsana dete haiM" / "samyagjJAna kriyAbhyAM mokSaH " "yaha jainoM kA sarva vidita vAkya hai / karma kA nAza mokSa meM hotA hai yA mukta hone ke AsapAsa / isase pahale karma ko rokA hI nahIM jA sakatA / karma pratyeka vyakti meM hotA hai / bheda yaha rahatA 1 hai ki kauna kisa dazA meM use lagatA hai aura kauna kisa karma ko heya aura kise upAdeya mAnatA hai| zramaNa paramparA ke do pakSa hai-gRhastha aura zramaNa / gRhastha jIvana ke pakSa do hote haiM - laukika aura lokottara / zramaNa jIvana kA pakSa kevala lokottara hotA hai / zramaNa paramparA ke zrAcArya laukika karma ko lokottara karma kI bhAMti eka rUpa aura parivartanazIla nahIM maante| isalie unhoMne gRhastha ke lie bhI kevala lokottara karmoM kA vidhAna kiyA hai, zramaNoM ke lie to aisA hai hI / gRhastha apane laukika pakSa kI upekSA kara hI kaise sakate haiM aura ve aisA kara nahIM sakate, isI dRSTi se unake lie vratoM kA vidhAna kiyA gayA, jabaki zramaNoM ke lie, mahAvratoM kI vyavasthA huI / bhramaNa kucha eka hI ho sakate haiN| samAja kA bar3A bhAga gRhastha jIvana bitAtA hai| gRhastha ke laukika pakSa meM-- "kauna sA karma ucita hai aura kauna sA anucita " - isakA nirNaya dene kA adhikAra samAja-zAstra ko hai, mokSa zAstra ko nahIM / mokSa-sAdhanA kI dRSTi se karma aura karma kI paribhASA yaha hai'koI karma ko vIrya kahate haiM aura koI akarma ko / sabhI manuSya inhIM donoM se ghire hue haiM" / pramAda karma hai aura zrapramAda akarma -- "pamAyaM kammamAiMsu, appamAyaM tahAvaraM / Mangang . 19 pramAda ko bAla vIrya aura apramAda ko paMDita vIrya kahA jAtA hai / jitanA asaMyama hai, vaha saba bAla-vIrya yA sakarma-vIrya hai aura jitanA saMyama hai, saba paMDita vIrya yA akarma-vIrya hai| jo abuddha hai, asamyaka darzI hai, aura mI hai, usakA parAkrama ---pramAda vIrya bandhana kAraka hotA hai" / aura jo buddha hai, samyaka darzI hai aura saMyamI hai unakA parAkrama- apramAda vIrya muktikAraka hotA hai| mokSa-sAdhanA kI dRSTi se gRhastha aura bhramaNa donoM ke Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] jaina darzana ke maulika tattva lie apramAda vIrya yA akarma-vIrya kA vidhAna hai| yaha akarmaNyatA nahIM kintu karma kA zodhana hai| karma kA zodhana karate-karate karma-mukta ho jAnA, yahI hai zramaNa paramparA ke anusAra mukti kA krama / vaidika paramparA ko bhI yaha amAnya I nahIM hai| yadi use yaha zramAnya hotA to ve vaidika RSi vAnaprastha aura saMnyAsaAzrama ko kyoM apanAte / ina donoM meM gRhastha jIvana sambandhI karmoM kI vimukhatA bar3hatI hai| gRhasthAzrama se sAdhya kI sAdhanA pUrNa hotI pratIta nahIM huI, isIlie agale do AzramoM kI upAdeyatA lagI aura unheM apanAyA gayA / jise bAharI cihna badala kara apane cAroM ora asvAbhAvika vAtAvaraNa utpanna karanA kahA jAtA hai, vaha sabake lie samAna hai / zramaNa aura saMnyAsI donoM ne aisA kiyA hai / brahmacarya kI surakSA ke niyamoM ko kRtrimatA kA bAnA pahanAyA jAe to isa kRtrimatA se koI bhI paramparA nahIM bacI hai / jisa kisI bhI paramparA meM saMsAra-tyAga ko Adarza mAnA hai, usameM saMsAra se dUra rahane kI bhI zikSA dI hai / mukti kA artha hI saMsAra se virakti hai / saMsAra kA matalaba gA~va yA 1 1 araNya nahIM, gRhastha aura saMnyAsI kA veSa nahIM, strI aura puruSa nahIM / saMsAra kA matalaba hai -- janma-maraNa kI paramparA aura usakA kAraNa / vaha hai moha | moha kA srota Upara bhI hai, nIce bhI hai aura sAmane bhI hai--"u soyA, he soyA, tirayaM soya" ( AcArAMga ) / moha-rahita vyakti gAMva meM bhI sAdhanA kara sakatA hai aura araNya meM bhI / zramaNa paramparA kore veSa- parivartana ko kaba mahattva detI hai / bhagavAn ne kahA"vaha pAsa bhI nahIM hai, dUra bhI nahIM hai bhogI bhI nahIM hai, tyAgI bhI nahIM hai / bhoga chor3A zrAsakti nahIM chor3I - vaha na bhogI hai na tyAgI / bhogI isalie nahIM ki vaha bhoga nahIM bhogatA / tyAgI isalie nahIM ki vaha bhoga kI 1 bAsanA tyAga nahIM skaa| parAdhIna hokara bhoga kA tyAga karane vAlA tyAgI yA zramaNa nahIM hai| tyAgI yA zramaNa vaha hai jo svAdhIna bhAvanA pUrvaka svAdhIna bhoga se dUra rahatA hai 4 / yahI hai bhramaNa kA zrAmaNya / zrama vyavasthA bhauta nahIM hai, kintu smArta hai| lokamAnya tilaka ke anusAra- 'karma kara' aura 'karma chor3a' veda kI aisI jo do prakAra kI zrAzAda Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tala 10 haiM, unakI eka vAkyatA dikhalAne ke lie Ayu ke meda ke anusAra prAmamo kI vyavasthA smRtikAroM ne kI hai| samAja vyavasthA ke vicAra se "karma karo" yaha Avazyaka hai| mocasAdhanA ke vicAra se "karma chor3oM -- yaha Avazyaka hai| pahalI dRSTi se gRhasthAzrama kI mahimA gAI gii| dUsarI dRSTi se saMnyAsa ko sarvazreSTha kahA gayA pravajeca paraM sthAtuM pArivAjyamanuttamam - donoM sthitiyoM ko eka hI dRSTi se dekhane para virodha prAtA hai| donoM ko bhinna dRSTikoNa se dekhA jAe to donoM kA apanA-apanA kSetra hai, Takara kI koI bAta hI nahIM / saMnyAsa-Azrama ke virodha meM jo vAkya hai, ve sambhavataH usakI ora adhika jhukAva hone ke kAraNa likhe ge| saMnyAsa kI ora adhika mukAva honA samAja vyavasthA kI dRSTi se smRtikAroM ko nahIM rucaa| isalie unhoMne RNa cukAne ke bAda hI saMsAra-tyAga kA, saMnyAsa lene kA vidhAna kiyaa| gRhasthAzrama kA kartavya pUrA kiye binA jo zramaNa banatA hai, usakA jIvana thothA aura duHkhamaya hai-yaha mahAbhArata kI ghoSaNA bhI usI koTi kA pratikArAtmaka bhAva hai| kintu yaha samAja-vyavasthA kA virodha antaHkaraNa kI bhAvanA ko roka nahIM skaa| ___ zramaNa paramparA meM zramaNa banane kA mAnadaNDa yahI-'saMvega' rahA hai| jina meM vairAgya kA pUrNodaya na ho, unake lie gRhavAsa hai hii| ve ghara meM rahakara bhI apanI kSamatA ke anusAra mokSa kI ora Age bar3ha sakate haiN| isa samagra dRSTikoNa se vicAra kiyA jAe tathA prAyu kI dRSTi se vicAra kiyA jAe to Azrama-vyavasthA kA yAMtrika svarUpa hRdayaMgama nahIM hotaa| Aja ke lie to 75 varSa kI Ayu ke bAda saMnyAsI honA prAyika apavAda hI ho sakatA hai, sAmAnya vidhi nahIM / aba rahI karma kI bAta / khAna-pAna se lekara kAyika, vAcika aura mAnasika sArI pravRttiyA~ karma hai| lokamAnya ke anusAra jInA maranA bhI karma hai / __ gRhastha ke lie bhI kucha karma niSidha mAne gae haiN| gRhastha ke lie vihita karma bhI saMnyAsI ke lie niSiddha mAne gae / saMkSepa meM "sarvArambha Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vai na darzana ke maulika tasya parityAga kA bhAvI samI mAtmavAdI paramparAoM meM rahA hai aura usakI AdhAra bhUmi hai-saMnyAsa / gRhavAsa kI apUrNatA se saMnyAsa kA, mukti kI apUrNatA se mukti kA, karma kI apUrNatA se zAna kA, svarga kI apUrNatA se bhavarga kA aura pravRtti kI apUrNatA se nivRti kA mahatva bddh'aa| ye mukti mAdi jIvana ke avazyambhAvI aMga hai aura mukiM mAdi lakSya-isI viveka ke sahAre bhAratIya pAdoM kI samAnAntara rekhAeM nirmita huI haiN| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsa 343-354 zramaNa-saMskRti kI do dhArAeM zramaNa paramparA tattva tathya yA Arya satya duHkha vijJAna vedanA saMjJA saMskAra upAdAna vicAra-bindu duHkha kA kAraNa duHkha nirodha duHkha nirodha kA mArga vicAra - bindu cAra satya Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa-paramparA vizvabhara ke darzana sama aura asama rekhAoM se bhare par3e haiN| cinsana aura anubhUti kI dhArA sarala aura vaka-donoM prakAra bahatI rahI hai| sAmya aura asAmya kA anveSaNa mAtrA meda ke AdhAra para hotA hai| kevala sAmya yA asAmya DhU~r3hane ko vRtti saphala nahIM hotii| zramaNa-paramparA kI sArI zAkhAeM do vizAla zAkhAoM meM simaTa gii| jaina aura bauddha-darzana ke AzcaryakArI sAmya ko dekha-"eka hI saritA kI do dhArAe~ bahI hoM"-aisA pratIta hone lagatA hai| bhagavAn pArzva kI paramparA anusyUta huI ho-yaha mAnanA kalpanA-gaurava nahIM hogaa| zabdoM gAthAoM aura bhAvanAoM kI samatA inheM kisI eka utsa ke do pravAha mAnane ko vivaza kie detI hai| bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA buddha-donoM zramaNa, tIrtha va dharma-cakra ke pravartaka, loka-bhASA ke prayoktA aura dukha-mukti kI sAdhanA ke saMgama-sthala the| bhagavAn mahAvIra kaThora tapazcaryA aura dhyAna ke dvArA kevalI bne| mahAtmA buddha chaha varSa kI kaThora-caryA se santuSTa nahIM hue, taba dhyAna meM lge| usase sambodhi-lAbha huaa| kaivalya-lAma ke bAda bhagavAn mahAvIra ne jo kahA, vaha dvAdazAMgagaNipiTaka meM guMthA huA hai| bodhiHlAma ke bAda mahAtmA buddha ne jo kahA, vaha tripiTaka meM guMthA huA hai| tattva-tathya yA Arya satya bhagavAn mahAvIra ne jIva, ajIpa, puNya, pApa, pAsava, saMvara, bandha, nirjarA, mokSa ina naba tattvoM kA nirUpaNa kiyaa| mahAtmA buddha ne-dukha, duHkha-samudraka, nirodha, mArga--. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] jaina darzana ke maulika tasva ina cAra zrArya-satyoM kA nirUpaNa kiyA / duHkha bhagavAn mahAvIra ne kahA- puNya pApa kA bandha hI saMsAra hai| saMsAra duHkhamaya hai| janma duHkha hai, bur3hApA duHkha hai, roga duHkha hai, maraNa duHkha hai" / pApa-karma kiyA huA hai tathA kiyA jA rahA hai, vaha saba duHkha hai mahAtmA buddha ne kahA -- paidA honA duHkha hai, bUr3hA honA duHkha hai, vyAdhi / duHkha hai, maranA duHkha hai / vijJAna bhagavAn mahAvIra ne kahA---- ( 1 ) jitane sthUla avayavI haiM, ve saba pA~ca varNa, do gandha, pAMca rasa aura zrATha sparza vAle hai-mUrta yA rUpI haiM / (2) cakSu rUpa kA grAhaka hai aura rUpa usakA grAhya hai / kAna zabda kA grAhaka hai aura zabda usakA mAhya hai / nAka gandha kA grAhaka hai aura gandha usakA grAhya hai / jIbha rasa kI grAhaka hai aura rasa usakA grAhya hai / kAya (tva) sparza kA grAhaka hai aura sparza usakA grAhya hai| mana-bhAva (abhiprAya) kA grAhaka hai aura bhAva usakA grAhya hai / cakSu aura rUpa ke ucita sAmIpya se cantu vijJAna hotA hai / kAna aura zabda ke sparza se zrotra-vijJAna hotA hai / nAka aura gandha ke sambandha se prANa-vijJAna hotA hai / jIbha aura rasa ke sambandha se rasanA-vijJAna hotA hai / kAya aura sparza ke sambandha se sparzana-vijJAna hotA hai / cintana ke dvArA manovijJAna hotA hai / indriya-vijJAna rUpI kA hI hotA hai| manovijJAna rUpI aura arUpI donoM kA hotA hai" / vedanA (3) anukUla vedanA ke chaha prakAra hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattvaM 180 (1) cakSu-sukha (2) zrotra-sukha (3) mANa-sukha (1) jilA mukha (5) sparzana-sukha (6) mana-sukha / pratikUla vedanA ke chaha prakAra hai (1) catu-duHkha (2) zrotra-dukha (3) prANa-duHkha (1) jihA-duHkha (5) sparzana duHkha (6) mn-duHkh| saMjJA (4) cAra saMjJAeM (pUrvAnubhUta viSaya kI smRti aura anAgata kI cintA yA viSaya kI abhilASA ) hai (1) zrAhAra-saMjJA (2) bhaya-saMzA (3) maithuna-saMjJA (4) parigrahasaMjJA saMskAra (5) vAsanA-pAMca indriya aura mana kI dhAraNA ke bAda kI dazA hai'| upAdAna mahAtmA buddha ne kahA-bhituo! jisa prakAra kATha ballI, tRNa tathA miTTI milAkara 'AkAza' (khalA) ko ghera lete haiM aura use ghara kahate haiM, isI prakAra haDDI, rageM, mAMsa tathA carma milakara aAkAza ko ghera lete haiM aura use 'rUpa' kahate haiN| A~kha aura rUpa se jisa vijJAna kI utpatti hotI hai, vaha catu-vijJAna kahalAtA hai / kAna aura zabda se jisa vijJAna kI utpatti hotI hai, vaha bhotravizAna kahalAtA hai| nAka aura gandha se jisa vijJAna kI utpatti hotI hai, vaha prANa-vijJAna kahalAtA hai| kAya ( sparzendriya ) aura spRzatavya se jisa vijJAna kI utpatti hotI hai, vaha kAya-vijJAna kahalAtA hai| __ mana tathA dharma (mana-indriya ke viSaya ) se jisa vijJAna kI utpatti hotI hai, vaha manovijJAna kahalAtA hai| usa vijJAna meM kA jo rUpa hai, vaha rUpa-upAdAna skandha ke antargata hai"| usa vijJAna meM kI jo vedanA hai, vaha vedanA upAdAna-skandha ke antargata hai, usa vizAna meM kI jo saMhA hai, vaha saMzA-upAdAna-skandha ke antargata hai, jo usa vijJAna meM ke jo saMskAra hai, vaha saMskAra upAdAna skandha ke antargata hai| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385] jaina darzana ke maulika tattva jo usa vijJAna (citta) meM kA vijJAna ( mAtra ) hai, vaha vijJAna-upAdAnaskandha ke antargata hai 1 mitro ! yadi koI kahe ki binA rUpa ke, binA vedanA ke, binA saMjJA ke, binA saMskAra ke, vijJAna --citta-mana kI utpatti, sthiti, vinAza, utpanna honA, vRddhi tathA vipulatA ko prApta honA-- ho sakatA hai, to yaha asambhava hai " / k duHkhavAda bhAratIya darzana kA pahalA AkarSaNa hai / janma, mRtyu, roga aura bur3hApe ko duHkha 14 aura aja, amara, ajara, aruja ko sukha mAnA gayA hai / vicAra - bindu janma, mRtyu, roga aura bur3hApA - ye pariNAma haiN| mahAtmA buddha ne inhIM ke nirmUlana para bala diyaa| usameM se karuNA kA srota bahA / bhagavAn mahAvIra ne duHkha ke kAraNoM ko bhI duHkha mAnA aura unake unmUlana kI dazA meM hI janatA kA dhyAna khiiNcaa| usameM se saMyama aura ahiMsA kA srota bahA / duHkha kA kAraNa bhagavAn mahAvIra ne kahA- balAkA aNDe se aura aNDA balAkA se paidA hotA hai, vaise hI moha tRSNA se aura tRSNA moha se paidA hotI hai' priya rUpa, zabda, gandha, rasa, sparza aura bhAva rAga ko ubhArate haiM / priya rUpa, zabda, gandha, rasa, sparza aura bhAva dveSa ko ubhArate haiM / priya viSayoM meM AdamI phaMsa jAtA hai / apriya viSayoM se dUra bhAgatA hai / priya viSayoM meM atRpta AdamI parigraha meM Asakta banatA hai| asantoSa ke duHkha se dukhI banakara vaha corI karatA hai / tRSNA se parAjita vyakti ke mAyA mRSA aura lobha bar3hate haiM, vaha duHkhamukti nahIM pA sakatA 18 1 corI karane vAle ke mAyA - mRSA aura lobha bar3hate haiM, vaha duHkha-mukti nahIM pA sakatA. " Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jana darzana ke maulika tatva [ 345 priya viSayoM meM atRpta vyakti ke mAyA-mRSA aura lobha bar3hate haiM, vaha . duHkha-mukti nahIM pA sakatA 0 1 parigraha meM zrAsakta vyakti ke mAyA mRSA aura lobha bar3hate haiM, vaha duHkhamukti nahIM pA sakatA' 21 1 duHkha Arambha se paidA hotA hai 22 / 1 duHkha hiMsA se paidA hotA hai - " duHkha kAmanA se paidA hotA hai 24 / s jahA~ Arambha hai, hiMsA, hai, kAmanA hai, vahA~ rAga-dveSa hai| jahA~ rAgadveSa hai vahA~ krodha, mAna, mAyA, lobha, ghRNA, harSa, viSAda, hAsya, bhaya, zoka aura vAsanAeM hai 25 / jahA~ ye saba haiM, vahA~ karma ( bandhana ) hai / jahA~ karma hai, vahA~ saMsAra hai; jahA~ saMsAra hai, vahA~ janma hai| jahA~ janma hai, vahA~ jarA hai, roga hai, mauta hai / jahA~ ye haiM, vahA~ duHkha hai" / bhava tRSNA viSailI bela hai| yaha bhayaMkara hai aura isake phala bar3e DarAvane hote haiM27 / 19 mahAtmA buddha ne kahA- manuSya apanI AMkha se rUpa dekhatA hai| priyakara lage to usameM Asakta ho jAtA hai, apriyakara ho to usase dUra bhAgatA hai / kAna se zabda sunatA hai, priyakara lage to usameM Asakta ho jAtA hai, apriyakara lage to usase dUra bhAgatA hai / ghrANa se gandha sUMghatA hai, priyakara lage to usameM zrAsakta ho jAtA hai, priyakara lage to usase dUra bhAgatA hai / jihA se rasa cakhatA hai, priyakara lage to usameM zrAsakta ho jAtA hai, apriyakara lage to usase dUra bhAgatA hai / kAya se sparza karatA hai, priyakara lage to usameM zrAsakta ho jAtA hai, zrapriyakara lage to usase dUra bhAgatA hai / mana se mana ke viSaya (dharma) kA cintana karatA hai, priyakara lage to usameM zrAsakta ho jAtA hai apriyakara lage to usase dUra bhAgatA hai| 1 isa prakAra Asakta honevAlA tathA dUra bhAganevAlA jisa duHkha-sukha vA dukha-sukha, kisI bhI prakAra kI vedanA anubhUti kA anubhava karatA hai, vaha usa bedanA meM Ananda letA hai, prazaMsA karatA hai, use apanAtA hai / vedanA ko 1 'jo apanA banAnA hai, vahI usameM rAga utpanna honA hai| vedanA meM jo rAga hai, Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350) jana darzana ke maulika tattva vahI upAdAna hai| jahA~ upAdAna hai, vahA~ bhava hai, jahA~ bhava hai, vahA~ paidA honA hai, jahA~ paidA honA hai, vahA~ bUr3hA honA, maranA, zoka karanA, ronA-pITanA, pIr3ita honA, cintita honA, parezAna honA-saba haiN| isa prakAra isa sAre ke sAre duHkha kA samudaya hotA hai| duHkha nirodha bhagavAn mahAvIra ne kahA-ye artha-zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparzapriya bhI nahIM hai, apriya bhI nahIM haiM, hitakara bhI nahIM hai, ahitakara bhI nahIM hai| ye priyatA aura apriyatA ke nimittamAtra haiN| unake upAdAna rAga aura deSa haiM, isa prakAra apane meM chipe roga ko jo pakar3a letA hai, usameM samatA yA madhyastha-vRtti paidA hotI hai| usakI tRSNA kSINa ho jAtI hai| virakti zrAne ke bAda ye artha priyatA mI paidA nahIM karate, apriyatA bhI paidA nahIM karate 21 jahA~ virakti hai, vahA~ virati hai| jahA~ virati hai, vahA~ zAnti hai, jahA~ zAnti hai vahA~ nirvANa hai| saba dvanda miTa jAte haiM-Adhi-vyAdhi, janma-mauta Adi kA anta hotA hai, vaha zAnti hai| indra ke kAraNa bhUtakarma vilIna ho jAte haiM, vaha nirodha hai| yahI duHkha nirodha hai / mahAtmA buddha ne kahA-kAma-tRSNA aura bhava-tRSNA se mukta hone para mANI phira janma grahaNa nahIM krtaa| kyoMki tRSNA ke sampUrNa nirodha se upAdAna nirUddha ho jAtA hai| upAdAna nirUddha huA to bhava niruuddh| bhava nirUddha huA so paidAisa niruuddh| paidA honA nirUddha huA to bUr3hA honA, maranA, zoka karanA, ronA-pITanA, pIr3ita honA, cintita honA, parezAna honA-yaha saba nirUddha ho jAtA hai| isa prakAra isa sAre ke sAre duHkhaskandha kA nirodha hotA hai| miluoM ! yaha jo rUpa kA nirodha hai, upazamana hai, asta honA hai-yahI duHkha kA nirodha hai, rogoM kA upazamana hai, jarAmaraNa kA asta honA hai| yaha jo vedanA kA nirodha hai, saMzA kA nirodha hai, saMskAroM kA nirodha hai tathA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika [ 351 vijJAna kA nirodha hai, upazamana hai, asta honA hai, yahI duHkha kA nirodha haiM, rogoM kA upazamana hai, jarA-maraNa kA asta honA hai / yahI zAnti hai, yahI zreSThatA hai, yaha jo sabhI saMskAroM kA zamana, sabhI citta-maloM kA tyAga, tRSNA kA kSaya, virAga- strarUpa, nirodha svarUpa nirvANa hai / duHkha nirodha kA mArga bhagavAn mahAvIra ne RNu mArga ko dekhaa| vaha Rju (sIdhA ) hai, isalie mahAghora hai, duzvara hai" / vaha anuttara hai, vizuddha hai, saba duHkhoM kA amta karanevAlA hai" usake cAra aGga hai| samyaka darzana, samyak jJAna, samyak-caritra, samyak-tapa / isakI alpa-ArAdhanA karane vAlA alpa-duHkhoM se 'mukta hotA hai| isakI madhyama zrArAdhanA karane vAlA saba duHkhoM se mukta hotA hai| isakI pUrNa zrArAdhanA karane vAlA saba duHkhoM se mukta hotA hai / yaha jo kAmopabhoga kA hIna, grAmya, aziSTa, anAyaM zranarthakara jIvana hai aura yaha jo apane zarIra ko vyartha kleza dene kA kA duHkhamaya, anArya, arthakara jIvana hai, ina donoM sire kI bAtoM se bacakara tathAgata ne madhyamamArga kA jJAna prApta kiyA jo ki A~kha khola denevAlA hai, jJAna karA dene bAlA hai, zamana ke lie, abhizA ke lie, bodha ke lie, nirvANa ke lie hotA hai - yahI Arya aSTAMgika mArga duHkha-nirodha kI ora le jAne vAlA hai; jo ki yU~ hai-- 1 samyak dRSTi 2 samyak saMkalpa 3 samyak bANI 4 samyak karmAnta 5. samyaka AjIvikA prazA zIla Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 1 jaina darzana ke maulika tattva } 6 samyaka vyAyAma 7 samyaka smRti 8 samyak samAdhi samAdhi nirmala jJAna kI prApti ke lie yahI eka mArga hai aura koI mArga nahIM hai| isa mArga para calane se tuma duHkha kA nAza karoge / vicAra bindu mahAtmA buddha ne kevala madhyama mArga kA zrAzraya liyA / usameM zrApaddharmoM yA apavAdoM kA prAcurya rahA / bhagavAn mahAvIra zrApaddharmoM se dUra hokara cale / kAya- kleza ko unhoMne ahiMsA ke vikAsa ke lie zrAvazyaka mAnA / kintu sAtha-sAtha yaha bhI kahA ki bala, zraddhA, Arogya, kSetra aura kAla kI maryAdA ko samamakara hI AtmA ko tapazcaryA meM lagAnA cAhie / gRhastha - zrAvakoM ke lie jo mArga hai, vaha madhyama mArga hai / cAra satya mahAtmA buddha ne cAra satyoM kA nirUpaNa vyavahAra kI bhUmikA para kiyA jabaki bhagavAn mahAvIra ke nava tatvoM kA nirUpaNa adhika dArzanika hai / saMsAra, saMsAra- hetu, mokSa aura mokSa kA upAya - ye cAra satya pAtaJjala bhASyakAra ne bhI mAne haiN| unhoMne isakI cikitsA zAstra ke cAra aGgo - roga, roga- hetu, Arogya aura bhaiSajya se tulanA kI hai| rand 34 mahAtmA buddha ne kahA - bhikSuoM ! "jIva ( AtmA ) aura zarIra minnabhinna hai - aisA mata rahane se zreSTha-jIvana vyatIta nahIM kiyA jA sakatA 39 / aura jIva ( AtmA ) tathA zarIra donoM eka hai" --aisA masa rahane se bhI zreSTha jIvana vyatIta nahIM kiyA jA sakatA / isalie bhikSu ! ina donoM sire kI bAtoM ko chor3akara tathAgata bIca ke dharma kA upadeza dete haiM Meng ne avidyA ke hone se saMskAra, saMskAra ke hone se vijJAna, vijJAna ke hone Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva se nAmarUpa, nAmarUpa ke hone se chaha prAyasana, chaha AyatanoM ke hone se sparza, sparza ke hone se bedanA, vedanA ke hone se tRSNA, tRSNA ke hone se upAdAna, upAdAna ke hone se bhava, mava ke hone se janma, janma ke hone se bur3hApA, maranA, zoka, ronA-pITanA, duHkha, mAnasika cintA tathA parezAnI hotI hai / isa prakAra isa sAre ke sAre duHkha-skandha kI utpatti hotI hai| bhikSuoM! ise pravItyasamutpAda kahate haiN| avidyA ke hI sampUrNa virAga se, nirodha se saMskAroM kA nirodha hotA hai| saMskAroM ke nirodha se vijJAna-nirodha, vijJAna ke nirodha se nAmarUpa nirodha, nAmarUpa ke nirodha se chaha AyatanoM kA nirodha, chaha AyatanoM ke nirodha se sparza kA nirodha, sparza ke nirodha se vedanA kA nirodha, vedanA ke nirodha . se tRSNA kA nirodha, tRSNA ke nirodha se upAdAna kA nirodha, upAdAna ke nirodha se bhava-nirodha, bhava ke nirodha se janma kA nirodha, janma ke nirodha se bur3hApA, zoka, rone-pITane, duHkha mAnasika cintA tathA parezAnI kA niropa hotA hai| isa prakAra isa sAre ke sAre duHkha-skandha kA nirodha hotA hai| ___ bhagavAna mahAvIra ne jIva aura ajIva kA spaSTa vyAkaraNa kiyaa| unane kahA-jIva zarIra se bhinna bhI hai aura abhinna bhI hai| jIva cetana hai, zarIr3a jar3a hai-isa dRSTi se donoM bhinna bhI haiN| saMsArI jIva zarIra se bandhA huA hai, usI ke dvArA abhivyakta aura pravRtta hote haiM, isalie ve abhinna bhI haiN| AtmA nahIM hai, vaha nitya nahIM hai, kartA nahIM hai, bhoktA nahIM hai, mokSa nahIM hai, mokSa kA upAya nahIM hai ye chaha mithyA-dRSTi ke sthAna hai| AtmA hai, vaha nitya bhI hai, kartA hai, bhoktA hai, mokSa hai, mokSa kA upAya hai-ye chaha samyaka-dRSTi ke sthAna hai'| jIva aura ajIva-ye do mUla tattva hai| yaha vizva kA nirUpaNa hai| puNya, pApa aura bandha-yaha duHkha (saMsAra) hai"! pAlava duHkha (saMsAra ) kA hetu hai| mokSa duHkha (saMsAra) kA nirodha hai| saMvara aura nirjarA dukha niropa (moca) ke upAya hai| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354] jaina darzana ke maulika tatva jIva aura ajIba-ye do mUlabhUta satya hai| ajIba se jIva ke vizleSaNa kI prakriyA kA artha hai-sAdhanA / zeSa sAta tattva sAdhanA ke mana / saMkSisa rUpa meM ye sAta tattva aura cAra Arya-satya sarvathA bhinna nahIM haiN| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikattIsa Aven.. 355-352 jaina-darzana aura vartamAna yuga sAmya-darzana niHzastrIkaraNa (zastra-parikSA) zastrIkaraNa ke hetu pratiSThA kA vyAmoha zastrokaraNa kA pariNAma netRttva kA mahattva pANDitya zastra-prayoktA aviveka aura viveka niHzastrIkaraNa kA adhikArI zastra prayoga se dUra azastra kI upAsanA mitra aura zatru caitanya kA sUkSma jagat jJAna aura vedanA (anubhUti) ahiMsA kA siddhAnta hiMsA corI hai niHzastrIkaraNa kI AdhAra zilA AtmA kA sammAna vastu satya vyavahAra satya vyakti aura samudAya antarrASTrIya-nirapekSatA aikAntika Agraha samanvaya kI dizA meM pragati . paMcazIla Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmpradAyika-sApekSatA sAmaJjasya kA AdhAra madhyama-mArga.. zAMti aura samanvaya saha-astitva kI dhArA saha-astittva kA AdhAra-saMyama svatva kI maryAdA niSkarSa nayaH sApekSa dRSTiyA durnayaH nirpekSa dRSTiyAM Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmya-darzana darzana ke satya dhruva hote haiN| unakI apekSA traikAlika hotI hai| mAnavasamAja kI kucha samasyAeM banatI miTatI rahatI haiM / kintu kucha samasyAeM maulika hotI haiN| bArtamAnika samasyA kA samAdhAna karane kA uttaradAyitva vartamAna ke samAja darzana para hotA hai| darzana una samasyAoM kA samAdhAna detA hai, jo maulika hone ke sAtha-sAtha dUsarI samasyAoM ko utpanna bhI karatI hai / vaiSamya, zastrIkaraNa aura yuddha - ye traikAlika samasyAeM haiM / kintu vartamAna meM ye umra bana rahI haiN| aNu-yuga meM zastrIkaraNa aura yuddha ke nAma pralaya kI sambhAvanA upasthita kara dete haiN| Aja ke manISI isa sambhAvanA ke anta kA mArga DhUMDha rahe haiN| mArksa ne sAmya kA mArga khoja nikAlA / samAja-darzana 1 meM usakA viziSTa sthAna hai| usake pIche zakti kA sudRr3ha tantra hai / isalie use sAmya kA svatantra - vikAsAtmaka rUpa nahIM kahA jA sakatA / bhagavAn mahAvIra ne sAmya kA jo svara-udabuddha kiyA, vaha Aja adhika mananIya hai / bhagavAn ne kahA--"pratyeka darzana ko pahale jAnakara maiM prazna karatA hU~, he vAdiyo ! tumheM sukha priya hai yA duHkha apriya ?" yadi tuma svIkAra karate ho ki duHkha priya hai to tumhArI taraha hI sarva prANiyoM ko, sarva bhUtoM ko, sarva jIvoM ko aura sarva satvoM ko duHkha mahA bhayaMkara, aniSTa aura azAntikara hai' | "jaise mujhe koI beMta, haDDI, muSTi, kaMkara, ThikarI Adi se mAre, pITe, tor3e, varjana kare, duHkha de, vyAkula kare, bhayabhIta kare, prANa-haraNa kare to mujhe duHkha hotA hai, jaise mRtyu se lagAkara roma ukhAr3ane taka se mujhe duHkha aura bhaya hotA hai, vaise hI saba prANI, bhUta, jIva aura tattvoM ko hotA hai" yaha socakara kisI bhI prANI, bhUta, jIva va sattva ko nahIM mAranA cAhie, usa para hukUmata nahIM karanI cAhie, use paritApa nahIM pahuMcAnA cAhie, use udvina nahIM karanA cAhie / isa sAmya darzana ke pIche zakti kA tantra nahIM hai, isalie yaha samAja ko adhika samRddha banA sakatA hai| samUcA vizva ahiMsA yA sAmya kI carcA kara Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35) jaina darzana ke maulika tattva rahA hai| isa saMskAra kI pRSThabhUmi meM jaina darzana kI mahattvapUrNa dena hai| kAyika aura mAnasika ahiMsA aura usakI vaiyaktika aura sAmAjika sAdhanA kA suvyavasthita rUpa jaina tIrthakaroM ne diyA, yaha itihAsa dvArA bhI abhimata hai| niHzastrIkaraNa (zastra-parikSA) jIvana kI sArI caryAoM kA pradhAna-khota Atma-caryA hai| usake do pakSa haiM-prAcAra aura vicaar| prAcAra kA phala vicAra hai| vicAra kA sAra prAcAra hai| prAcAra se vicAra kA samvAdana hotA hai, popa milatA hai| vicAra se AcAra ko prakAza milatA hai| AcAra kA pradhAna aMga niHzastrIkaraNa hai| pASANa-yuga se aNuyuga taka jitane utpIr3aka aura mAraka zastroM kA AviSkAra huA hai, ve niSkriya-zastra (dravya-zastra ) haiN| unameM svataH prerita ghAtaka zakti nahIM hai| bhagavAn ne kahA-gautama ! sakriya-zastra (bhAva-zastra) asaMyama hai| vidhvaMsa kA mUla vahI hai| niSkriya-zastroM meM prANa phUMkanevAlA bhI vahI hai / use bhalI-bhA~ti samajha kara chor3ane kA yatna karanA hI niHzastrIkaraNa hai| zastrIkaraNa ke hetu __bhagavAn ne kahA-yaha manuSya (1) cirakAla taka jIne ke lie, (24) pratiSThA, sammAna aura prazaMsA ke lie, (5) janma-mRtyu se mukta hone ke lie, (6) duHkha-mukti ke lie-zastrIkaraNa karatA hai| pratiSThA kA vyAmoha "Aja taka nahIM kiyA gayA, vaha karUMgA" isa bhUla-bhulaiyA meM phaMse hue loga bhaTaka jAte haiN| ve dUsaroM ko DarAte haiM, satAte haiM, mArate haiM, lUTa khasoTa karate haiN| ve nahIM jAnate ki mauta ke karor3oM daravAje haiN| jIvana daur3a rahA hai| ne nahIM dekhate ki mauta ke lie koI dina chuTTI kA nahIM hai| jIvana nazvara hai| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva ne nahIM socate ki mauta ke samaya koI zaraNa nahIM detaa| jIvana atrANa hai| zastrIkaraNa kA pariNAma zastrIkaraNa karane vAlA, karAne vAlA, usakA anumodana karane vAlA eka dizA se dUsarI dizA meM paryaTana karatA hai| unake sthAna nimna hote haiM:koI andhA hotA hai to koI kAnA, koI baharA hotA hai to koI gaMgA, koI kubar3A aura koI baunA, koI kAlA aura koI citakabarA-yU unakA saMsAra raMga biraMgA hotA hai| netRtva kA mahattva jo vyakti zastra prayoga ke dvArA dUsaroM ko jItanA cAhate haiM-ve diG- .. mUda haiN| loka-vijaya ke lie zastrIkaraNa ko protsAhana dene vAle janatA ko ghora andhakAra meM le jA rahe haiN| ve kalyANa-kAraka netA nahIM haiN| diGa-mUr3ha netA aura usakA anugAmI samAja, ye donoM anta meM pachatAte haiM / andhA andhoM ko sahI patha para nahIM le jA sktaa| isalie netRtva kA prazna bahuta mahattvapUrNa hai| saphala netA vahI ho sakatA hai, jo dUsaroM ke adhikAroM ko kucale binA nijI srotoM ko hI vikAsazIla banAe / pANDitya jo samaya ko samajhatA hai, usakA mUlya aAMkatA hai, vaha paNDita hai| vaha vyAmUr3ha nahIM bntaa| vaha samaya ko samajha kara calatA hai| maMda vyaki moha ke mAra se daba jAtA hai| vaha na pAra-gAmI hotA hai aura na pAragAmI-na idhara kA rahatA hai aura na udhara kA / jo vyakti aloma se lobha ko jItate haiM, ve pAragAmI hai; jana-mAnasa ke samrATa haiN| loka-vijaya ke lie jana-bala aura zastra-bala kA saMgraha aura prayoga karane vAle adUradarzI hai| dUradarzI jo hote haiM, ve zastra prayoga na karate, na karavAte aura na karanevAle kA samarthana hI krte| loka vijaya kA yahI mArga hai| ise samajhane kAlA kahIM bhI nahIM baMdhatA / vaha apanI svataMtra buddhi aura svatantra gati se calatA hai| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360) jaina darzana ke maulika tattva zastra prayoktA jo pramatta hai, ve zastra kA prayoga karate haiN| jo kAma-bhoga ke prayI hai, ve zastra kA prayoga karate haiN| bhagavAn ne kahA-apane yA para ke lie yA vinA prayojana hI jo zastra kA prayoga karate haiM, ve vipadA ke bha~vara meM pha~sa jAte hai| aviveka aura viveka _ bhagavAn ne kahA-zastrIkaraNa aviveka (aparizA) hai| isake kaTu pariNAmoM ko jAna kara jo ise chor3a detA hai, vaha viveka (pariza) hai| niHzastrIkaraNa kA adhikArI __ bhagavAn ne kahA-gautama ! maiM pahale kahA~ thA ! kahA~ se AyA hU~ ! pahale kauna thA Age kyA hoU~gA ! yaha saMjJAna jise nahIM hotA, vaha anAtmavAdI hai| anAtmavAdI niHzastrIkaraNa nahIM kara sakatA' 8 / ina dizAoM aura anudizAoM meM saJcArI tattva jo hai, vaha maiM hI hU~ (so'ham ), ise jAnanevAlA AtmA ko jAnatA hai, loka ko jAnatA hai, karma ko jAnatA hai, kriyA ko jAnatA hai| AtmA ko jAnane vAlA hI niHzastrIkaraNa kara sakatA hai| zastra prayoga se dUra jo apanI pIra jAnatA hai, vahI dUsaroM kI pIra jAna sakatA hai / jo dUsaroM kI pIra jAnatA hai, vahI apanI pIra jAna sakatA hai| sukha duHkha kI anubhUti vyakti-vyaki kI apanI hotI hai| prAtma-tulA kI yathArtha anubhUti hue binA pratyeka jIva sabhI jIvoM ke 'zastra' (hiMsaka) hote haiM / 'azastra' (ahiMsaka ) ve hI ho sakate haiM, jinheM sAmya aura ameda meM koI bheda na jAna pdd'e| bhagavAnne ahiMsA ke upa-zikhara se pukArA - puruSa / dekha-"jise tU mAranA cAhatA hai, vaha tU hI hai, jisa para tU zAsana karanA cAhatA hai, vaha tU hI hai| jise tU kaSTa denA cAhatA hai, vaha tU hI hai, jise tU adhIna karanA cAhatA hai, vaha tU hI hai jise tU satAnA cAhatA hai, vaha dahI Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika lava (361 " tathya aura ghAtaka, zAsitavya aura zAsaka meM samatA hai kintu ekatva nahIM hai| kartA ke sAtha kiyA daur3atI hai aura usakA pariNAma pIche lagA pAtA hai| sarala cala se dekhatA hai, vaha dUsaroM ko mArane meM apanI mauta dekhatA hai, isaroM ko zAsisa aura adhIna karane meM apanI paravazatA dekhanA hai, dUsaroM ko satAne meM apanA santApa dekhatA hai| eka zamba meM kiyA kI pratikriyA (anusaMvedana ) dekhatA hai, isalie vaha kisI ko bhI mAranA va adhIna karanA nahIM caahtaa| zastrIkaraNa (pApa) se ve hI baca sakate haiM, jo gambhIratA (adhyAtmadRSTi) pUrvaka zastra prayoga meM apanA ahita dekhate haiN| __ jo khedaza hai, ve hI azastra kA marma jAnate haiM, jo azastra kA marma jAnate hai, ve hI khedaza 5 ___ jo dUsaroM kI AzaMkA, bhaya yA lAja se zastrIkaraNa nahIM karate, ve tatkAladRSTi (an-adhyAtma-dRSTi-bahira-dRSTi ) haiN| ve samaya Ane para zastrIkaraNa se baca nahIM sakate / azastra kI upAsanA jo sarvadA aura sarvathA prazastra hai, vahI paramAtmA hai| prazastrIkaraNa kI aura pragati hI usakI upAsanA hai| prAtmAeM ananta haiN| ve kisI eka hI vizAla-vRkSa ke avayava mAtra nahIM hai| sabakI svatantra sattA hai| jo vyakti dUsarI aAtmAoM kI prabhu-sattA meM hastakSepa karate haiM, ve paramAtmA kI upAsanA nahIM kara skte| bhagavAn ne kahA-sarva-jIva-samatA kA AcaraNa hI satya hai| ise kendrabindu mAna calane vAle hI paramAtmA kI upAsanA kara sakate hai| mitra aura zatru magavAn ne kahA-puruSa ! bAhara yAda rahA hai! andara A aura dekha dahI terA mitra hai"| zrI puruSa ! tU hI terA mitra aura tU hI terA zatru hai jo kisI kA bhI amitra nahIM, vahI apane ApakA mitra hai| jo kisI . eka kA bhI amitra hai, yaha sabakA mitra-AtmA kI sarvasama-sacA kA Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 ] jaina darzana ke maulika tattva jo AtmA ke zramitra haiM, ve paramAtmA kI upAsanA nahIM kara sakate / caitanya kA sUkSma jagat jo vyakti sUkSma jIvoM kA astitva nahIM mAnate, ve apanA astitva bhI nahIM maante| jo apanA astitva nahIM mAnate haiM, ve hI mUkSma jIvoM kA astitva nahIM maante| ve zranAtmavAdI haiM / zrAtmavAdI aisA nahIM karate / ve jaise apanA astitva mAnate haiM, vaise hI sUkSma jIvoM kA astitva bhI mAnate haiM" / miTTI kA eka DhelA, jala kI eka bUMda, zrami kA eka kaNa, koMpala ko hilA sake utanI sI vAyu meM asaMkhya jIva haiN| suI kI noka Tike, utanI naspati meM asaMkhya yA ananta jIva haiM / jJAna aura vedanA ( anubhUti ) jIva ke do vizeSa guNa hai -- jJAna aura vedanA ( sukha - duHkha kI anubhUti ) / manaska ( jinake mana nahIM hotA, una ) jIvoM kA jJAna aspaSTa hotA hai, vedanA spaSTa hotI haiM 33 | manaska ( jinake mana hotA hai, una ) jIvoM kA zAna aura vedanA donoM spaSTa hote haiM 34 / bhagavAn ne vizAla jJAna cakSu se dekhA aura kahA - gautama ! ina choTe jIvoM meM bhI sukha-dukha kI saMvedanA hai 35 / ahiMsA kA siddhAnta prANI mAtra ko jInA priya hai, mauta zrapriya; sukha priya hai, duHkha zrapriya / isalie matimAn manuSya ko kisI kA prANa na lUTanA cAhie " / jIva-badha na karanA hI jJAnI ke jJAna kA sAra hai aura yahI ahiMsA kA siddhAnta hai / hiMsA corI hai sUkSma jIva apane prANa lUTane kI svIkRti kaba dete haiM ? jo vyakti balAt unake prANa lUTate haiM, ve unakI corI karate haiM / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva niHzastrIkaraNa kI AdhArazilA -- saba jIva samAna haiM (ka) parimANa kI dRSTi se : jIvoM ke zarIra bhale choTe hoM yA bar3e, AtmA saba meM samAna hai| cIMTI aura hAthI donoM kI AtmA samAna haiM" | bhagavAn ne kahA- gautama ! cAra vastueM samatulya hai- zrAkAza ( lokAkAza ), gati sahAyaka-tattva ( dharma ), sthiti sahAyaka-tattva ( adharma ) aura eka jIva-ina cAroM ke avayava barAbara hai40 / tIna vyApaka haiN| jIva karma zarIra se baMdhA huA rahatA hai, isalie vaha vyApaka nahIM bana sakatA / usakA parimANa zarIra vyApI hotA hai| zarIra manuSya, pazu, pakSI - ina jAtiyoM ke anurUpa hotA hai zarIra meda ke kAraNa prasaraNa meda hone para bhI jIva ke maulika parimANa meM koI nyUnAdhikya nahIM hotA / isalie parimANa kI dRSTi se saba jIva samAna haiN| (kha) jJAna kI dRSTi se : [-363 miTTI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati kA jJAna saba se kama vikasita hotA hai| ye ekendriya haiN| inheM kevala sparza kI anubhUti hotI hai| inakI zArIrika dazA dayanIya hotI hai| inheM chUne mAtra se apAra kaSTa hotA hai / dvIndriya, zrIndriya, caturindriya, zramanaska paMcendriya, samanaska paMcendriya -- ye atar ke kramika vikAsa-zIla varga hai| jJAna kA vikAsa saba jIvoM meM samAna nahIM hotA kintu jJAna-zakti saba jIvoM meM samAna hotI hai / prANI mAtra meM ananta jJAna kA sAmarthya hai, isalie jJAna-sAmarthya kI dRSTi se saba jIva samAna haiN| (ga) vIrya kI dRSTi se : kaI jIba pracura utsAha aura kriyAtmaka vIrya se sampanna hote haiM to kaI unake dhanI nahIM hote / zArIrika tathA pAripAriMbaka sAdhanoM kI nyUnASikatA va uccAvacatA ke kAraNa aisA hotA hai| zrAtma-vIyaM yA yogyatAtmaka bIrya meM koI nyUnAdhikya va uccAvacAtva nahIM hotA, isalie yogyatAtmaka vIrya kI dRSTi se saba jIva samAna haiN| (2) adagalikatA kI se Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] jaina darzana ke maulika tatva kinhIM kA zarIra sundara, janma-sthAna pavitra va vyaktitva zrAkarSaka hotA haiM aura kinhIM kA isake viparIta hotA hai / kaI jIva lambA jIvana jIte haiM, kaI choTA, kaI yaza pAte haiM aura kaI nahIM pAte yA kuyaza pAte haiM, kaI ucca kahalAte haiM aura kaI nIca, kaI sukha kI anubhUti karate haiM aura kaI duHkha kii| ye saba paudgalika upakaraNa hai| jIva paugalika hai, isalie paudgalikatA kI dRSTi se saba jIva samAna hai| (Ga) nirupAdhika svabhAva kI dRSTi se : kaI vyakti hiMsA karate haiM-- kaI nahIM karate, kaI jhUTha bolate haiM- kaI nahIM bolate, kaI corI aura saMgraha karate haiM-- kaI nahIM karate, kaI vAsanA meM pha~sate haiM- kaI nahIM pha~sate / isa vaiSamya kA kAraNa moha ( mohaka - pudgaloM ) kA udaya va anudaya hai / moha ke udaya se vyakti meM vikAra AtA hai| hiMsA, jhUTha, corI, brahmacarya aura aparigraha--ye vikAra ( vibhAva) haiN| moha ke anudaya se vyakti svabhAva meM rahatA hai - zrahiMsA satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha yaha svabhAva hai / vikAra aupAdhika hotA hai / nirupAdhika svabhAva kI dRSTi 1 1 se saba jIva samAna haiN| (ca) svabhAva- bIja kI samatA kI dRSTi se : AtmA paramAtmA hai / paudgalika upAdhiyoM se bandhA huA jIva saMsArI1 zrAtmA hai| unase mukta jIva paramAtmA hai / paramAtmA ke ATha lakSaNa haiM :-- 1 ( 1 ) ananta jJAna, (2) ananta-darzana, (3) ananta zrAnanda, (4) ananta - pavitratA, (5) apunarAvartana, (6) amUrtatA - apaudgalikatA, (7) guru laghutA -- pUrNa sAmya, (8) ananta zakti | ina AThoM ke bIja prANImAtra meM samamAtra hote haiN| vikAsa kA tAratamya hotA hai| vikAsa kI dRSTi se bheda hote hue bhI svabhAva - bIja kI sAmya dRSTi se sava jIva samAna haiM / yaha Atmaupamya yA sarva jIva-samatA kA siddhAnta hI niHzastrIkaraNa kI zrAdhArazilA hai| AtmA kA sammAna zrAtmA se zrAtmA kA sajAtIya sambaMndha hai| mudgala usakA vijAtIya Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [35 tattva hai| jAti aura raMga-rUpa-ye paudgalika hai| sajAtIya kI upekSA kara vijAtIya ko mahattva denA pramAda hai| cakSuSman ! tU dekha, jo pramAdI haiM ve svatantratA se kosoM para haiN| pramAdI ko cAroM ora se Dara hI Dara lagatA hai| apramAdI ko kahIM bhI Dara nahIM diikhtaa| jahA~ jAti, kula, raMga-rUpa, zakti, aizvarya, adhikAra, vidyA aura tapasyA kA garva hai vahA~ AtmA kA tiraskAra hai| AtmA kA sammAna karanevAlA hI namra hotA hai| vaha U~cA uThatA hai / pudgala kA sammAna karanevAlA uddhata hai, vaha nIce jAtA hai| AtmA kA sarva-sama-sattA ko sammAna denevAlA hI loka-vijetA bana sakatA hai| vastu-satya bhagavAn mahAvIra ne kahA-jo hai use miTAne kI mata soco| tumhArA astitva tumheM pyArA hai, unakA astitva unheM pyArA hai| jo nahIM hai, use banAne kI mata soco| ___DorI ko isa prakAra khIMco ki gAMTha na pdd'e| manuSya ko isa prakAra calAno ki lar3AI na ho| bAloM ko isa prakAra saMvAro ki ulajhana na bne| vicAroM ko isa prakAra dAlo ki bhir3anta na ho| tAtparya kI bhASA meM AkSepa aura AkramaNa kI nIti mata vrto| usase gAMTha ghulatI hai, yuddha chir3ate hai, bAla ulajhate haiM aura cinagAriyA~ uchalatI haiN| ___ bhagavAn ne kahA-AkSepa-nIti ke pIche yathArtha-dRSTikoNa aura taTasthabhAva nahIM hotA, isalie vaha zrAgraha, durnaya aura ekAnta kI nIti hai| AkSepa ko chor3o, satya utara aaegaa| ___ bhagavAn ne kahA-eka ora yaha akhaNDa vizva kI avibhakta-sattA hai aura dUsarI ora yaha khaNDa kA carama rUpa vyakti hai| ___ vyakti kA AkSepa karanevAlI sattA aura sattA kA AkSepa karanevAlA vyaki-donoM bhaTake hue haiN| sattA kA stra vyakti hai| vyakti ko vizAla zRGgAlA sattA hai| sApekSatA meM donoM kA rUpa nikhara uThatA hai| . Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 jaina darzana ke maulika tattva yaha vyakti aura samaSTi kI sApekSa nIti jaina darzana kA naya hai| isake anusAra samaSTi sApekSa vyakti aura vyakti sApekSa samaSTi-donoM satya haiM samaSTi-nirapekSa vyakti aura vyakti-nirapekSa-samaSTi - donoM mithyA haiM / vyavahAra-satya nayavAda dhruva satya kI aparihArya vyAkhyA hai| yaha jitanA dArzanika satya hai, utanA hI vyavahAra-satya hai / hamArA jIvana vaiyaktika bhI hai aura sAmudAyika bhii| ina donoM kakSAoM meM naya kI arhatA hai| sApekSa nIti se vyavahAra meM sAmaJjasya zrAtA hai| usakA pariNAma hai maitrI, zAnti aura vyavasthA / nirapekSa nIti avahelanA, tiraskAra aura ghRNA paidA karatI hai| parivAra, jAti, gAMva, rAjya, rASTra aura vizva - ye kramika vikAsazIla saMgaThana hai| saMgaThana kA artha hai sApekSatA / sApekSatA kA niyama jodI ke lie hai, vahI antarrASTrIya jagat ke lie hai / eka rASTra dUsare rASTra kI avahelanA kara apanA prabhutva sAdhatA hai, vahA~ samaMjasatA khar3I ho jAtI hai| usakA pariNAma hai-- kaTutA, saMgharSa zrIra azAnti / nirapekSatA ke pA~ca rUpa banate haiM : 1 - vaiyaktika, 2- jAtIya, 3 - sAmAjika, 4 - rASTrIya, 5 - antarrASTrIya / isake pariNAma hai-varga-bheda, alagAva, avyavasthA, saMgharSa, zakti-kSaya, yuddha aura azAnti } sApekSatA ke rUpa bhI pA~ca haiM : 1 - vaiyaktika, 2 -- jAtIya, 3 - sAmAjika, 4 - rASTrIya 5 antar rASTrIya / isake pariNAma haiM -- samatA pradhAna - jIvana, sAmIpya, vyavasthA, sneha, zaktisaMvardhana, maitrI aura zAnti / vyakti aura samudAya vyakti akelA hI nahIM aataa| vaha bandhana ke bIja sAtha lie zrAtA hai / apane hAthoM unheM sIMca vizAla vRkSa banA letA hai| vahIM nikula usake lie Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasva 1360 bandhana- gRha bana jAtA hai| bandhana lAde jAte haiM, yaha dikhAU satya hai| TikAU satya yaha hai ki bandhana svayaM vikasita kie jAte haiN| 1 unhIM ke dvArA vaiyaktikatA samudAya se jur3akara sImita ho jAtI hai| vaiyaktikatA aura sAmudAyikatA ke bIca bheda-rekhA khIMcanA sarala kArya nahIM hai / vyakti-vyakti hI hai / saba sthitiyoM meM vaha vyakti hI rahatA hai| janma, mauta aura anubhUti kA kSetra vyakti kI vaiyaktikatA hai / sAmudAyikatA kI vyAkhyA pArasparikatA ke dvArA hI kI jA sakatI hai| do yA aneka kI jo pArasparikatA hai, vahI samudAya hai pArasparikatA kI sImA se idhara jo kucha bhI hai, vaha vaiyaktikatA hai / vyakti kA zrAntarika kSetra vaiyaktika hai, vaha usase jitanA bAhara jAtA hai utanA hI sAmudAyika banatA calatA hai / vyakti ko samAja - nirapekSa aura samAja ko vyakti-nirapekSa mAnanA ekAnta pArthakyavAdI nIti hai| isase donoM kI sthiti asamaJjasa banatI hai| samanvayavAdI nIti ke anusAra vyakti aura samAja kI sthiti sApekSa hai / kahIM vyakti gauNa banatA hai, samAja mukhya aura kahIM samAja gauNa banatA hai aura vyakti mukhya / isa sthiti meM sneha kA prAdurbhAva hotA hai / zrAcArya amRtacandra ne ise mathanI ke rUpaka meM citrita kiyA hai / manthana ke samaya eka hAtha Age zrAtA hai, dusarA pIche calA jAtA hai| dUsarA Age AtA hai, pahalA pIche saraka jAtA hai / isa sApekSa mukhyamukhya bhAva se sneha milatA hai| ekAnta agraha se khiMcAva bar3hatA hai / antarrASTrIya-nirapekSatA bahutA aura alpatA, vyakti aura samUha ke aikAntika prAgraha para asantulana bar3hatA hai, sAmaJjasya kI kar3I TUTa jAtI hai| safare manuSyoM kA adhitama hita- yaha jo sAmAjika upayogitA kA siddhAnta hai, vaha nirapekSa nIti para AdhArita hai| isIke AdhAra para hiTalara ne yahUdiyoM para manamAnA atyAcAra kiyA / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $= ! jaina darzana ke maulika tatva bahusaMkhyakoM ke lie alpa saMkhyakoM tathA bar3oM ke lie choToM ke hitoM ko balidAna karane ke siddhAnta kA aucitya ekAntavAda kI dena hai / sAmantavAdI yuga meM bar3oM ke lie choToM ke hitoM kA tyAga ucita mAnA jAtA thA / bahusaMkhyakoM ke lie alpasaMkhyakoM tathA bar3e rASTroM ke lie choTe rASTroM kI upekSA Aja bhI hotI hai / yaha azAnti kA hetu banatA hai / sApekSanIti ke anusAra kisI ke lie bhI kisI kA aniSTa nahIM kiyA jA sakatA / bar3e rASTra choTe rASTroM ko nagaNya mAna unheM Age Ane kA avasara nahIM dete| isa nirapekSa nIti kI pratikriyA hotI hai / phalasvarUpa choTe rASTroM meM bar3oM ke prati sneha bhAva utpanna ho jAtA hai / ve saMgaThita ho unheM girAne kI socate haiN| ghRNA ke prati ghRNA aura tiraskAra ke prati tiraskAra tIvra ho uThatA hai / vikasita eziyA ke prati vikasita rASTroM kI jo nirapekSa nIti rahI, usakI pratikriyA phUTa rahI hai| eziyAI rASTroM meM pazcimI rASTroM ke prati jo durAva hai, yaha usIkA pariNAma hai| parivartana ke siddhAnta meM vizvAsa rakhane vAle rASTra samhala ge| unhoMne apane lie kucha sadbhAvanA kA vAtAvaraNa banA liyA / briTena ne zastrahIna bhArata, barmA aura laMkA ko samaya kI mAMga ke sAtha-sAtha svatantra kara nirapekSa ( nAsti sarvatra vIryavAdI ) nIti ko chor3A to usakI sApekSa nIti saphala rahI / I phrAnsa ne bhI bhArata ke kucha pradeza aura hAlaiNDa ne jAvA, sumAtrA Adi ko chor3A, vaha bhI isI koTi kA kArya hai / purtagAla aba bhI nirapekSa ( asti sarvatra vIryavAdI ) nIti ko lie baiThA hai aura gotrA ke prazna para ar3A baiThA hai| samaya-maryAdA ke anusAra nirapekSa nIti kA nirvAha ho sakatA hai kintu usake bhAvI pariNAmoM se nahIM bacA jA sakatA / maitrI kI pRSThabhUmi satya hai, vaha dhruvatA aura parivartana donoM ke sAtha jur3A huA hai| parivartana jitanA satya hai, utanA hI satya hai parivartana / aparivartana ko nahIM jAnatA vaha cakSuSmAn nahIM hai, vaise hI vaha bhI acakSuSmAn hai jo parivartana ko nahIM samajhatA / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika takha 369 . vastueM badalatI , kSetra badalatA hai, kAla badalatA hai, vicAra badalate haiM, inake sAtha sthitiyAM badalatI hai| badalate satya ko jo pakar3a letA hai, vaha sAmaJjasya kI tulA meM car3ha dUsaroM kA sAthI bana jAtA hai| samaya-samaya para huI rAjyakrAntiyoM ne rAjyasattAoM ko badala ddaalaa| rAjya kI sImAeM badalatI rahI haiN| zAsana kAla badalatA rahA hai| zAsana kI paddhatiyAM bhI badalatI rahI haiN| ina parivartanoM kA eka mUlyAMkana karanevAle hI azAnti ko TAla sakate haiN| gA~dhI, neharU aura paTela akhanDa bhArata ke siddhAnta para ar3e hI rahate, jinnA kI mA~ga ko svIkAra nahIM karate to sambhavataH azAnti ugra rUpa letii| kintu unakI sApekSa-nIti ne vastu, kSetra, kAla aura paristhiti ke mUlyAMkana dvArA azAnti ko nivIrya banA diyaa| aikAntika Agraha ___ bhArata meM rAjya punarracanA ko lekara abhI-abhI jo asantulana AyA, vaha kevala aAgrahI manovRtti kA nidarzana hai| bhArata kI akhaNDatA meM niSThA khanevAle kAzmIra se kanyAkumArI taka eka bhaeDe kI sattA svIkAra karanevAle prAnta-racanA jaise choTe prazna para ulajha gae / hiMsA ko ubhArane laga ge| bhArata saMvarga va saMghAtmaka rAjya hai| saMvidhAna kI tIsarI dhArA ke dvArA pArliyAmeMTa ko yaha adhikAra prApta hai ki vaha vidhi dvArA rAjyoM kI sImAoM meM parivartana kara sakegI, rAjya kA kSetra ghaTA-bar3hA sakegI, nayA rAjya banA skegii| isa vyavasthA ke viruddha jo Andolana calA, vaha parivartana kI maryAdA ko na samajhane kA pariNAma hai| bhASA ke AdhAra para rAjyoM ke punarnirmANa meM jo tathya hai, tathya kevala vahI nahIM hai| bhASA kI vividhatA meM jo sAMskRtika ekAtmakatA hai, vaha bhI to eka tathya hai| mevAtmaka pravRttiyoM ke aikAntika Agraha se akhaNDatA kA nAza hotA hai| amedAtmaka vRtti ke ekAnta mAha se khaNDa kI vAstavikatA aura upayogitA kA copa hotA hai| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370] jaina darzana ke maulika tatva rAjyoM kI Antarika svatantratA ke kAraNa unheM apanI pRthak vizeSatAoM ko vikasita karane kA avasara milatA hai| saMgha saMbaddha hone ke kAraNa unheM eka sAtha milakara vikAsa karane kA avasara bhI milatA hai| isa samanvayavAdI-nIti meM pRthaktA meM pallavana pAnevAle svAtantrya-bIja kA vinAza bhI nahIM hotA aura sAmudAyika zakti aura surakSA ke vikAsa kA lAma bhI mila jAtA hai| svisa logoM meM jarmana, phreMca aura iTAliyana-ye tIna bhASAe~ calatI haiN| isa vibhinnatA ke uparAnta bhI ve eka kar3I se jur3e hue haiN| saMvarga yA saMghAtmaka rAjya meM jo vibhinnatA aura samatA ke samanvaya kA avasara milatA hai, vaha pratyeka rAjya kI pUrNa prabhutva-sampannatA meM nahIM mila sktaa| isa prakAra hama dekha sakate haiM ki vyaSTi aura samaSTi tathA aparivartana aura parivartana ke samanvaya se vyavahAra kA mAmaJjasya aura vyavasthA kA santulana hotA hai-vaha inake asamanvaya meM nahIM hotaa| samanvaya kI dizA meM pragati samanvaya kA siddhAnta jaise vizva-vyavasthA se sambaddha hai, vaise hI vyavahAra va upayogitA se bhI sambaddha hai| vizva-vyavasthA meM jo sahaja mAmajasya hai, usakA hetu usI meM nihita hai / vaha hai-pratyeka padArya meM vibhinnatA aura samatA kA sahaja samanvaya / yahI kAraNa hai ki sabhI padArtha apanI sthiti meM kriyAzIla rahate haiN| upayogitA ke kSetra meM sahaja samanvaya nahIM hai, isalie vahA~ sahaja sAmaJjasya bhI nahIM hai| asAmaJjasya kA kAraNa ekAnta-buddhi aura ekAnta-buddhi kA kAraNa pakSapAtapUrNa buddhi hai| __ stra aura para kA bheda tIvra hotA hai, taTastha vRtti kSINa ho jAtI hai, hiMsA kA mUla yahI hai| ahiMsA kI jar3a hai madhyastha-vRtti-lAbha aura alAma meM vRttiyoM kA sntuln| sva ke utkarSa meM para kI hInatA kA prativimba hotA hai| para ke utkarSa meM sva kI hInatA kI anubhUti hotI hai| ye donoM hI ekAntabAra hai| . Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [ 201 eka jAti yA rASTra dUsarI jAti yA rASTra para hAvI huA yA hotA hai, vaha isI ekAntavAda kI praticchAyA hai 1 para ke jAgaraNa kAla meM sva ke sakatA / vahA~ donoM madhya rekhA para bana jAtA hai| Aja kI rAjanIti sApekSatA kI dizA meM gati kara rahI hai| kahanA cAhie - vizva kA mAnasa anekAnsa ko samajha rahA hai aura vyavahAra meM utAra rahA hai| utkarSa kA pArA U~cA car3hA nahIM raha bhrA jAte haiN| inakA dRSTikoNa sApekSa sveja ke prazna para zAnti, sadbhAvanA, maitrI aura samajhautApUrNa dRSTi se vicAra karane kI jo gUMja hai, vaha vRttiyoM ke santulana kI pragati kA spaSTa saMketa hai| yahI ghaTanA yadi san 1646 yA 36 meM ghaTI hotI to pariNAma bhayaMkara hutrA hotA kintu yaha san 56 hai / isa dazaka kA mAnasa samanvaya kI rekhA ko aura spaSTa khIMca rahA hai| bhagavAn mahAvIra kA dArzanika madhyama mArga jJAta-ajJAta rUpa meM vikasita ho rahA hai I antarrASTrIya kSetra meM paMcazIla kI gUMja, bAMDaMga sammelana meM unameM aura pAMca siddhAntoM kA samAveza, 26 rASTroM dvArA unakI svIkRti - ye saba samanvaya ke pragati cihna haiM / paMca zIla 1 - eka dUsare kI prAdezika yA bhaugolika akhaNDatA evaM sArvabhaumikatA kA sammAna | 2-anAkramaNa / 3 - anya dezoM ke gharelU mAmaloM meM hastakSepa na karanA / m 4 - samAnatA evaM paraspara lAbha / 5 zAntipUrNa sahaastitva | daza siddhAnta bAMDuMga sammelana dvArA svIkRta daza vijJAnya haiM Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 1. mUla mAnava-adhikAroM aura saMyukta rASTra-uddezya-patra ke uddezyoM ke prayojanoM aura siddhAntoM ke prati aadr| 2. sabhI rASTroM kI pramu-sattA aura prAdezika akhaNDatA ke lie sammAna / 3. choTe bar3e sabhI rASTra aura jAtiyoM kI samAnatA ko maanytaa| 4. anya dezoM ke gharelU mAmaloM meM hastakSepa na krnaa| 5. saMyukta rASTra-uddezya-patra ke anusAra akele athavA sAmUhika rUpa se . prAtma rakSA ke pratyeka rASTra ke adhikAra ke prati Adara / 6. kisI bhI bar3I zakti ke svArtha kI pUrti ke lie sAmUhika surakSA ke AyojanoM ke upayoga se alaga rahanA, eka deza kA dUsare deza para dabAva na ddaalnaa| 7. aise kAryoM-aAkramaNa athavA bala-prayoga kI dhamakiyoM se alaga rahanA, jo kisI deza kI prAdezika akhaNDatA athavA rAjanItika svAdhInatA . ke viruddha hoN| 8. sabhI Antarika jhagar3oM kA zAntipUrNa upAyoM se nipaTArA krnaa| 6. pArasparika hita evaM upayoga ko protsAhana denaa| 10. nyAya aura antarrASTrIya dAyitvoM ke lie sammAna / 13 jana 55 ko neharU, bulgAnina ke saMyukta vaktavya para hastAkSara hue| unameM paMcazIla kA tIsarA siddhAnta adhika vyApaka rUpa meM mAnya huA hai"kimI bhI rAjanInika, Arthika athavA saiddhAntika kAraNa se eka dUsare ke mAmale meM hastakSepa na krnaa|" isa rAjanItika nayavAda kI dArzanika nayavAda aura sApekSavAda se tulanA kiijie| 1-koI bhI vastu aura vastu-vyavasthA syAvAda yA sApekSavAda kI maryAdA se bAhara nahIM hai / 2-do virodhI guNa eka vastu meM eka sAtha raha sakate haiN| unameM sahAnavasthAna (eka sAtha na Tika sake) jaisA virodha nahIM hai / 3-jitane vacana-prakAra haiM utane hI naya haiM / -ye vizAla dhAnasAgara ke aMtha hai|. .. . . Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasva -ye apanI-apanI sImA meM sasa / 6-dUsare pakSa se sApekSa hai tabhI naya hai| 7-sare pakSa ko sattA meM hastakSepa, avahelanA va AkramaNa karate haiM taba ye durnaya bana jAte haiN| 8-saba naya paraspara meM virodhI hai-pUrNa sAmya nahIM hai kinta sApekSa ekatva kI kar3I se jur3e hue haiM, isalie ve avirodhI satya ke sAdhaka 53 / kyA saMyukta rASTra saMgha ke nirmANa kA vaha AdhArabhUta satya nahIM hai, jahA~ virodhI rASTra bhI ekatrita hokara virodha kA parihAra karane kA yana karate haiN| 6. ekAnta avirodha aura ekAnta virodha se padArtha-vyavasthA nahIM hotii| vyavasthA kI vyAkhyA avirodha aura virodha kI sApekSatA dvArA kI jA sakatI hai53, 10. jitane ekAntavAda yA nirapekSavAda hai, ve saba doSoM se bhare par3e haiN| 11. ye paraspara dhvaMsI hai-eka dUsare kA vinAza karane vAle haiN| 12. syAdAda aura nayavAda meM anAkramaNa, ahastakSepa, svamaryAdA kA anatikramaNa, sApekSatA-ye sAmaJjasyakAraka siddhAnta haiN| inakA vyAvahArika upayoga bhI asantulana ko miTAne vAlA hai| sAmpradAyika sApekSatA dhArmika kSetra bhI sampradAyoM kI vividhatA ke kAraNa asAmaJjasya kI raMgabhUmi banA huA hai| samanvaya kA pahalA prayoga vahA~ honA caahie| samanvaya kA AdhAra hI ahiMsA hai| ahiMsA hI dharma hai| dharma kA dhvaMsaka kITANu hai-sAmpradAyika bhaavesh| prAcArya zrI tulasI dvArA san 1954 meM bambaI meM prastuta sAmpradAyika ekatA ke pAMca vrata isa abhiniveza ke niyaMtraNa kA sarala AdhAra prastuta karate haiN| ve isa prakAra haiM:1. maNDanAtmaka nIti baratI jaae| apanI mAnyatA kA pratipAdana kiyA jaae| dUsaroM para maukhika yA likhita AkSepa na kiye jaae| ... Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1001 jaina darzana ke maulika tasva 2. dUsaroM ke vicAroM ke prati sahiSNutA rakhI jaae| 3. dUsare sampradAya aura usake anuyAyiyoM ke prati ghRNA va tiraskAra kI bhAvanA kA pracAra na kiyA jaae| 4. koI sampradAya-parivartana kare to usake sAtha sAmAjika bahiSkAra mAvi avAMchanIya vyavahAra na kiyA jaae| 5. dharma ke maulika tathya-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ko jIvana-vyApI banAne kA sAmUhika prayatna kiyA jaae| sAmavasya kA AdhAra madhyama mArga bheda aura abheda-ye hamArI svataMtra cetanA, svatantra vyaktitva aura svataMtra sattA ke pratIka hai| ve virodha aura avirodha ke sAdhana nahIM haiN| avirodha kA AdhAra yadi abheda hogA to bheda virodha kA AdhAra avazya bnegaa| ameda aura bheda-ye vastu yA vyakti ke naisargika guNa haiN| inakI sahasthiti hI vyakti yA vastu hai| isalie inheM avirodha yA virodha kA sAdhana nahIM banAnA caahie| meda bhI virodha kA sAdhana bane--yahI samanvaya se pratiphalita sAdhanA kA svarUpa hai| vahI hai ahiMsA, madhyasthavRtti, taTastha nIti yA saamy-yog| ___ jAti, raMga aura varga ke medoM ko lekara jo saMgharSa cala rahe haiM unakA AdhAra viSama manovRtti hai / usake bIja kI urvara bhUmi ekAntabAda hai| niraMkurA ekAdhipatya aura arAjakatA-ye donoM hI ekAntavAda hai| vANI, vicAra, lekha aura mAnyatA kA niyantraNa svatantra vyaktitva kA apaharaNa hai / arAjakatA meM samUcA jIvana hI khatare meM par3a jAtA hai| sAmaJjasya kI rekhA inake bIca meM hai| vyakti akelepana aura samudAya ke madhya-bindu para jotA hai| isalie usake sAmaJjasya kA AdhAra madhyama-mArga hI ho sakatA hai| zAnti aura samanvaya pratyeka vyakti aura samudAya yathArtha mUlyoM ke dvArA hI zAnti kA arjana va upabhoga kara sakatA hai| isalie dRSTikoNa ko vastu-spazI banAnA unake lie varadAna jaisA hotA hai| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jaina darzana ke maulika tattva pUrva mAnyatA yA rUdi ke kAraNa kucha vyakti yA rASTra sthiti kA yathArya mUlya nahIM prAkate yA prAkanA nahIM cAhate- tInadazI hai| atIta-darzana ke AdhAra para vartamAna (Rjutra naya) kI avahelanA karanA nirapekSa-nIti hai| isakA pariNAma hai asAmaJjasya / isake nidarzana janavAdI cIna aura use mAnyatA na denevAle rASTra bana sakate haiN| vastu kA mUlyAMkana karate samaya hamArA dRSTikoNa evambhUta honA caahie| jo varga vartamAna meM cIna ke bhU-bhAga kA zAsaka nahIM hai, vaha usakA sarva-sattA-sampanna prabhu kaise hogA ? thyAMga kA rASTravAdI cIna aura mAno kA janavAdI cIna eka nahIM haiN| avasthA meda se nAma-bheda jo hotA hai, vaha mUlyAMkana kI mahattvapUrNa dizA (samabhirUr3ha-naya) hai| Dalesa ne gotrA ko purtamAla kA upaniveza kahA aura khalabalI maca gii| isa adhikAra-jAgaraNa ke yuga meM upaniveza kA svara evambhUta dRSTikoNa kA paricAyaka nahIM hai| amarIkI majadara netA zrI bAlTara rUthara ke zabdoM meM "eziyA meM amarIkA kI videza nIti zakti aura sainika gaThabandhanoM para AdhArita hai, avAstavika hai| amerikA ne eziyA kI sadbhAvanA ko burI taraha se kho diyA hai| gotrA ke bAre meM amarIkI pararASTra mantrI zrI Dalesa ne jo kucha kahA, isa se spaSTa hai ki ve eziyAI mAvanA ko nahIM smjhte15|| yaha asaMdigdha satya hai zakti prayoga nirapekSatA kI manovRtti kA pariNAma hai| nirapekSatA se sadbhAvanA kA anta aura kaTutA kA vikAsa hotA hai| kaTutA kI parisamApti ahiMsA meM nihita hai| karatA kA bhAva tIna hotA hai, samanvaya kI bAta nahIM sktii| samanvaya aura ahiMsA anyonyAbhita hai| zAnti se samanvaya aura samanvaya se zAnti hotI hai| saha-astitva kI dhArA prabhu-sattA kI dRSTi se saba svatantra rASTra samAna haiM kintu sAmarthya kI dRSTi se saba samAna nahIM bhI haiN| amerikA zastra-bala aura dhana-bala donoM se samRddha hai| rUsa semba-bala aura bhama-pala se samRddha hai| cIna aura bhArata jana-bala se samUdAbana vyApAra vistAra kI kalA se samudra hai| kucha rASTra prAkRtika Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 ] jaina darzana ke maulika tattva sAdhanoM se samRddha haiM / samRddhi kA koI na koI bhAga sabhI ko milA hai| sAmarthya kI vibhinna kakSAe~ ba~TI huI hai| saba para kisI eka kI prabhu sattA nahIM hai| eka dUsare meM pUrNa sAmya aura vaiSamya bhI nahIM hai| kucha sAmya aura kucha vaiSamya se baMcita bhI koI nahIM hai / isalie koI kisI ko miTA bhI nahIM 1 * sakatA aura miTa bhI nahIM sakatA / vaiSamya ko hI pradhAna mAna jo dUsare ko miTAne kI socatA hai, vaha vaiSamyavAdI nIti ke ekAntIkaraNa dvArA asAmaJjasya kI sthiti paidA kara DAlatA hai| 1 sAmya ko hI ekamAtra pradhAna mAnanA bhI sAmyavAdI nIti kA aikAntika Agraha hai / donoM ke aikAntika Agraha ke pariNAma svarUpa hI Aja zIta yuddha kA bolabAlA hai / vaiSamya aura sAmya donoM virodhI avazya haiM para nirapekSa nahIM haiN| donoM sApekSa haiM aura donoM eka sAtha Tika sakate haiM / virodhI yugaloM ke saha-astitva kA pratipAdana karate hue bhagavAn mahAvIra ne kahA- nitya- anitya, sAmAnya asAmAnya, bAcya zravAcya, sat zrasat jaise virodhI yugala eka sAtha hI rahate haiN| jisa padArtha meM kucha guNoM kI zrAkhitA hai, usameM kucha kI nAstitA hai / yaha zrAstitA aura nAstitA eka hI padArtha 1 ke do virodhI kintu saha-avasthita dharma haiM / sahAvasthAna vizva kI virAT vyavasthA kA aMga hai| yaha jaise padArthAzrita hai, vaise hI vyavahArAzrita hai| isI kI pratidhvani bhAratIya pradhAna mantrI paNDita neharU ke paMcazIla meM hai / sAmyavAdI aura janatantrI rASTra eka sAtha jI sakate haiM- rAjanIti ke raMgamaMca para yaha ghoSa balazAlI bana rahA hai| yaha samanvaya ke darzana kA jIvana vyavahAra meM par3anevAlA pratibimba hai / I vaiyaktikatA, jAtIyatA, sAmAjikatA, prAntIyatA aura rASTrIyatA - ye nirapekSa rUpa meM bar3hate haiM, taba sAmaJjasya ko lie hI bar3hate haiN| vyakti aura sattA donoM bhinna hI haiM, yaha donoM ke sambandha kI avahelanA hai / vyakti hI tatva hai--yaha rAjya kI pramu-sattA kA tiraskAra hai| rAjya hI tatva hai - yaha vyakti kI sattA kA tiraskAra hai| sarakAra hI tatva hai yaha Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [ 200 sthAyI tatva - janatA kA tiraskAra hai / jahA~ tiraskAra hai, vahA~ nirapekSatA hai| jahA~ nirapekSatA hai, vahA~ asatya hai / asatya kI bhUmikA para saha-astitva kA siddhAnta panapa nahIM sakatA / saha-astitva kA AdhAra - saMyama 56 bhagavAn ne kahA- satya kA bala saMjokara sabake sAtha maitrI sAdho / satya ke binA maitrI nahIM | maitrI ke binA saha-astitva kA vikAsa nahIM / satya kA artha hai --- saMyama / saMyama se vaira-virodha miTatA hai, maitrI vikAsa pAtI hai / saha-astitva camaka uThatA hai ! asaMyama se baira bar3hatA hai 4" } maitrI kA svara kSINa ho jAtA hai| sva ke astitva aura para ke nAstitva se vastu kI svataMtra sattA banatI hai| isIlie sva aura para donoM eka sAtha raha sakate haiN| agara sahAnavasthAna va paraspara - parihAra sthiti jaisA virodha vyApaka hotA to na sva aura para ye do milate aura na saha-astitva kA prazna hI khar3A hotA / saha-astitva kA siddhAnta rAjanayikoM ne bhI samajhA hai| rASTroM ke ApasI sambandha kA zrAdhAra jo kUTanIti thA, vaha badalane lagA hai| usakA sthAna sahaastitva ne liyA hai| aba samasyAoM kA samAdhAna isI ko AdhAra mAna khojA jAne lagA hai| kintu abhI eka maMjila aura pAra karanI hai / dUsaroM ke svatva ko zrAtmasAt karane kI bhAvanA tyAge binA saha-astitva kA siddhAnta saphala nahIM hotA / syAdvAda kI bhASA meM svayaM kI sattA jaise padArtha kA guNa hai, vaise hI dUsare padArthoM kI sattA bhI usakA guNa hai| svApekSA se sattA aura parApekSA se zrasattA- ye donoM guNa padArtha kI svatantra vyavasthA ke hetu haiN| svApekSayA sattA jaise padArtha yA guNa hai, vaise hI parApekSayA asatA usakA guNa nahIM hotA to dvaita hotA hI nahIM / dvaita kA AdhAra sva-guNa-sattA aura para-guNa- zrasattA kA sahAvasthAna hai| saha-astitva meM virodha tabhI AtA hai jaba eka vyakti, jAti yA rASTra dUsare vyakti, jAti yA rASTra ke svatva ko har3apa jAnA cAhate haiM / yaha zrAkrAmaka nIti hI saha-astitva kI bAdhA hai| apane se bhinna vastu ke svatva kA nirNaya karanA sarala kArya nahIM hai| sva ke Aropa meM eka vicitra prakAra kA mAnasika Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37] jaina darzana ke maulika tattva mukAva hotA hai| vaha sama para AvaraNa DAla detA hai| satA zakti yA adhikAra-vistAra kI bhAvanA ke pIche yahI tattva sakriya hotA hai| svatva kI maryAdA Antarika kSetra meM vyakti kI anubhUtiyAM va antar kA zrAloka hI usakA ___ bAharI sambandhoM meM sva kI maryAdA jaTila banatI hai / isaro ke svatva yA adhikAroM kA haraNa sva nahIM-yaha aspaSTa nahIM hai| saMgharSa yA azAnti kA mUla dUsaroM ke sva kA apaharaNa hI hai| yuga-bhAvanA ke sAtha-sAtha 'sva' kI maryAdA badalatI bhI hai| use samajhane vAlA maryAdita ho jAtA hai| vaha saMgharSa kI cinagArI nahIM uchaaltaa| rUdiparaka loga 'sva' kI zAzvata-sthiti se cipake baiThe rahate haiN| ve azAnti paidA karate haiN| bAharI sambandhoM meM stra kI maryAdA zAzvata yA sthira ho bhI nahIM sktii| isalie bhAvanA-parivartana ke sAtha-sAtha svayaM ko badalanA bhI jarUrI ho jAtA hai| bAhara se simaTa kara adhikAroM meM pAnA zAnti kA sarva pradhAna sUtra hai| usameM khatarA hai hI nhiiN| isa jana-jAgaraNa ke yuga meM upanivezavAda, sAmantavAda aura ekAdhikAravAda miTate jA rahe haiN| vicArazIla vyakti aura rASTra dUsaroM ke svatva se bane apane vizAla rUpa ko chor3a apane rUpa meM sikur3ate jA rahe haiN| yaha sAmaJjasya kI rekhA hai| varga-vigraha aura antarrASTrIya vigraha kI samApana-rekhA bhI yahI hai| isIke prAdhAra para kahA jA sakatA hai ki zrAja kA vizva vyAvahArika samanvaya kI dizA meM pragati kara rahA hai| niSkarSa zAnti kA AdhAra-vyavasthA hai| jyavasthA kA AdhAra-saha-astitva hai| saha-astitva kA AdhAra-samanvaya hai| samanvaya kA AdhAra-satya hai| satya kA AdhAra-amaya hai| kAbhava kA prAdhAra ahiMsA hai| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [ 201 ahiMsA kA AdhAra aparigraha hai / aparigraha kA AdhAra - saMyama hai / asaMyama se saMgraha, saMgraha se hiMsA, hiMsA se bhaya, bhaya se asatya, asatya se saMgharSa, saMgharSa se adhikAra- haraNa, adhikAra-haraNa se avyavasthA, avyavasthA se azAnti hotI hai| virodha kA artha vibhinnatA hai kintu saMgharSa nahIM / 1 - sArvabhauma - darzana - amuka dRSTikoNa se yaha yU~ hI hai yaha astitva kI nIti hai / 2 ekadezIya yA taTastha dRSTikoNa-yaha yU~ hai--yaha sApekSa nIti hai 59 / 3 - zrAgrahI dRSTikoNa - yaha yU~ hI hai - yaha nirapekSa nIti hai / apane yA apane priya vyaktiyoM ke lie dUsaroM ke svatva ko har3apane kA yakSa karanA pakSapAtI nIti hai 1 AkrAmaka ko sahayoga denA pakSapAtI nIti hai / dUsaroM kI prabhusattA meM 1 hastakSepa karanA pakSapAtI nIti hai| unameM kucha bhI sAmarthya nahIM hai ( nAstisarvatra vIryavAda ), yaha ekAntavAda hai / hamameM saba sAmarthya hai- ( asti sarvatra vIryavAda ) yaha ekAntavAda hai / dUsaroM ke 'svatva' ko apanA svatva na banAnA saMyama hai / yahI sahaastitva kA zrAdhAra I dUsaroM ke 'svatva' para apanA adhikAra karanA zrasaMyama yA zrAkramaNa haipArasparika virodha aura dhvaMsa kA hetu yahI hai / aparivartita satya kI dRSTi se parivartana avastu hai, parivartita satya kI dRSTi se aparivartana vastu hai, yaha apanI-apanI viSaya-maryAdA hai kintu aparivartana aura parivartana donoM nirapekSa nahIM hai| aparivartana kI dRSTi se mUlyAMkana karate samaya parivartana gauNa avazya hogA kintu use sarvathA bhUla hI nahIM jAnA cAhie / parivartana kI dRSTi se mUlyAMkana karate samaya aparivartana gauya avazya hogA 4 kintu use sarvayA bhUla hI nahIM jAnA caahie| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 na kzana ke maulika tatva naya : sApekSa-dRSTiyA~ 1 naigama-naya armeda aura bheda sApekSa hai| .. kevala ameda hI nahIM hai, kevala meda hI nahIM hai abheda aura bheda sarvathA svatantra hI nahIM haiN| yaha vizva akhaNDatA se kisI bhI rUpa meM nahIM jur3A huA khaNDa aura khaNDa se vihIna akhaNDa nahIM hai| yaha vizva yadi akhaNDa hI hotA, to vyavahAra nahIM hotA, upayogitA nahIM hotI, prayojana nahIM hotaa| agara vizva khaNDAtmaka hI hotA to aikya nahIM hotii| astitva kI dRSTi se yaha vizva akhaNDa bhI hai, prayojana kI dRSTi se yaha vizva khaNDa bhI hai| ra saMgraha-naya meda-sApekSa abheda pradhAna dRSTikoNa / vaha yaha, yaha vaha, saba eka hai, vizva eka hai, abhinna hai| 3 vyavahAra maya vaha yaha, yaha vaha, saba bhinna hai, vizva aneka rUpa hai, bhinna hai| 4 Rju-sUtra-naya- . . bhUta-bhaviSya-sApekSa vrtmaan-dRsstti| jo bIta cukA hai, vaha akiJcitakara hai| ....jo nahIM AyA, vaha bhI akiJcitakara hai| kAryakara vaha hai, jo vartamAna hai| 5 zabda-naya* bhUta, bhaviSya aura vartamAna ke zabda bhI bhinna-bhinna hai aura unake artha. bhI bhinna-bhinna haiN| strI, puruSa aura napusaMka ke bAcaka-zabda bhI bhinna-bhinna hai aura unake artha mI bhinna-bhinna hai| 6 samamirUda-naya...jitane vyutpanna zabda hai utane hI artha eka rAmavI paratunI ko abhivyaka nahIM kara sktaa| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAna ke mAlika taya " . eka hI zabda sadA eka vastu kI abhivyakti nahIM krtaa| kriyA-kAlIna vastu kA vAcaka zabda kriyA-kAla-zUnya vastu ko abhivyakta nahIM kara sktaa| durnayaH nirapekSa-iSTiyA~ 1. vyakti aura samudAya donoM sarvathA bhinna ho ?-yaha vastu sthiti kA tiraskAra hai| yaha aikAntika pArthakyavAdI nIti (nagama-nayAbhAsa) hai| 2. samudAya hI satya hai-yaha vyakti kA tiraskAra hai| yaha aikAntika samudAyavAdI nIti (saMgraha nayAbhAsa ) hai| 3. vyakti hI satya hai-yaha samudAya kA tiraskAra hai| yaha aikAntikavyaktivAdI nIti (gyavahAra-nayAmAsa ) hai| 4. vartamAna hI satya hai-yaha atIva aura bhaviSya, aparivartana yA ekatA kA tiraskAra hai / yaha aikAntika parivartanavAdI nIti (paryAyArthika-nayAbhAsa) hai| 5. liGga-bheda hI satya hai-yaha bhI ekatA kA tiraskAra hai| 6. utpatti-bheda hI satya hai-yaha bhI ekatA kA tiraskAra hai| 7. kriyAkAla hI satya hai-yaha bhI ekatA kA tiraskAra hai nirapekSa dRSTi kA tyAga hI samAja ko zAnti kI ora agrasara kara sakatA hai| syAvAdAya namastasmai, yaM vinA sakalAH kriyaaH| lokadvitayabhAvinyo naiva sAGgatyamAsate // jisakI zaraNa lie binA laukika aura lokottara donoM prakAra kI kriyAe' samaJjasa (saMgata ) nahIM hotIM, usa syAvAda ko namaskAra hai| jena viNA logassa vi, vavahAro savvahA gaNighaDai / tassa muvaNekaguruNo, mo aNegaMtavAyassa // jisake binA loka vyavahAra bhI saMgata nahIM hotA, usa jagadguru anekAntavAda ko namaskAra hai| utpannaM daSimAvena, naSTaM dugdhatayA pyH| gorasatvAt sthira mAnan , svAhAdirjano'pi / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] jaina darzana ke maulika tattva dahI banatA hai, dUdha miTatA hai, gorakha sthira rahatA hai| utpAda aura vinAza ke paurvAparya meM bhI jo apUrvApara hai, parivartana meM bhI jo aparivartita hai, ime kauna svIkAra karegA / ekenAkarSantI zlathayantI vastutattvamitareNa / antena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI // eka pradhAna hotA hai, dUsarA gauNa ho jAtA hai--yaha jainadarzana kA naya hai / isa sApekSa nIti se satya upalabdha hotA hai| navanIta taba milatA hai, jaba eka hAtha Age bar3hatA hai aura dUsarA hAtha piche saraka jAtA hai| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 : [ TippaNiyAM ] Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA saNDa : aTThAraha: 1-se ayAvAI, lovAvAI, kammAvAI, kiriyAvAI -AcA0 1.1.1 / 2-50 12, 13,14,15,16,16 / 3-zrAva. 415, sU0 2 / 7 / 4-saTTI prANAe mehAvI-prAcA0 1134 / 5-maimaM pAsa... -AcA0 1 // 31 6-20 217, utta0 282,3 7-appayA sacamesijjA -utt062| 6-purisA saccameva samamijANAhi -acA0 113-3-111 6-saccammi ghiI' kuThapahA -mAcA 103-3-113 10-saccaM logammi sArabhUyaM -prazna0 2 saMbara dvaar| 11-vaha hi rAgadvepamohAghabhibhUtena sarveNApi saMsArijantunA zArIramAnasA'ne kAtikaTukaduHkhopanipAtapIDitena tadapanayanAya heyopAdeyaparizAne ynovidheyH| sa ca na viziSTa vivekmRte| --AcA0 0 1.1 upodghAta / 12-prAtmani vizAte sarvamidaM vijJAtaM bhavati -yaha upa0 26 13-na sarvasya kAmAya priyaM bhavati Atmanastu kAmAya sarva priyaM bhavati... -vRha upa0 21415 14-se bhante ! savaNe kiM phale ? gANa phle| seNaM bhaMte gANe kiM phale ? vinnyaannphle| zAnam-zrutazAnam , vizAmam-arthAdInAM heyopAdeyatva vinizcaka -sthA0 2160 / 15-sA ca dvidhA-parikSA, pratyAkhyAnaparikSA cH| tatra parikSayA sAtha dhyApAreNa bandho bhapati-ityevaM bhagavatA parikSA prveditaa| pratyAkhyAnaparizavA ca sAvadhayogAbandhanakA pratyArayeyAH, ivespA ceti -prAcA0 10 1-1-1-1 / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 ] jaina darzana ke maulika tattva 16 - abhimatAnabhimatavastusvIkAratiraskArakSamaM hi pramANamato jJAnamevedam / -pra0 na0 1-3 17-pra0 ra0 pra0 52 18- savvaM vilaviyaM gIyaM, savvaM nahaM savve zramaraNA bhArA, sabbe kAmA 16 - darzanaM nizcayaH puMsi, bodhastadRbodha iSyate / sthitiracaiva cAritramiti yogaH zivAzrayaH // viDaMbiyaM / duhAvahA / 20 zA0 bhA0 1|1|1 21- iha megesiM no sannA hoi, kamhAzro disAzro vA Ago ahamaMsi ? zratthi me AyA ubavAie vA natthi ? ke vA zrahamaMsi ? ke vA izro aar se dear bhavissAmi / zrAcA0 1-1 22 - annANI kiM kAhIi, kiMvA nAhIi seya pAvagaM / dazave0 4 - 10 -utta0 13 / 16 / 23- paDhamaM nANaM tatrI dayA / dazavai0 4-10 24 - yenAhaM nAmRtAsyAM kiM tena kuryAm / yadeva bhagavAna veda tadeva me brUhi // 25 - ekohu dhammo naradevatANaM, na vijjae annamiha kiMci | * - paJcA0 170 26---rAgAdvA dveSAdvA, mohAdvA vAkyamucyate nRtam / yasya tu naite doSAstasyAnRtakAraNaM ki syAt // 26- AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH / 30. -- utta0 14/40 27 -- tameva saccaM nissaMkaM jaM jiNehi paveiyaM / bhaga0 28-- satyena labhyastapasA jheSa zrAtmA, samyagjJAnena brahmacaryeNa nityam / zrantaH zarIre jyotirmayo hi zubhra, yaM pazyanti yatayaH cINadoSAH // -muNDakopa0 3-5 - bRha0 upa0 2-4-5 * UND - zrabhidheyaM vastu yathAvasthitaM yo jAnAti yathAjJAnasvAbhidhatte sa zrAsaH / -pra0 na0 40y Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva [380 31-se bemi-atha avImi -AcA0 1-1.3 32-utta0 26-20 33-utta0 28-26 34-utta0 28-24 35-zrotavyaH zrutivAkyebhyaH, mntvyshcoppttibhiH| matvA ca satata dhyeyaM, ete darzanahetavaH / / 36---davANasambhAvo, savvapamANehi jassa uvlo| savvAhi nayavihihiM, vityAraruitti naayvvo|| -utta0 28-24 37-Agamazcopapattizca, sampUrNa dRSTikAraNam / atIndriyANAmarthAnA, sadbhAvapratipattaye // 38-iha dvividhA bhAvAH-hetugrAhyA ahetumAyAzca / tatra hetagrAhyA jIvA stitvAdayaH, tatsAdhakapramANasadbhAvAt / ahetumAhyA abhavyatvAdayA, asmadAyapekSayA tatsAdhakahetUnAmasaMbhavAt, prakRSTajJAnagocaratvAt tddhetuunaamiti| -prazA0 vR0 1 36-na ca svabhAvaH paryanuyogamaznute na khalu kimiha dahano dahati nAkAza miti ko'pi paryanuyogamAcarati / / 40-zravaNaM tu guroH pUrva, mananaM tadanantaram / nididhyAsanamityetat, pUrNabodhasya kAraNam / / -zu0 ra0 3-13 41-0 111 42-tasya zraddhaiva shirH|-taitt upa0 43-buddhipUrvA vAk prkRtide| -vai0 da. 4-yo'vamanyeta mUle, hetuzAstrAzrayAd dvijH| sa sAdhubhiryahiSkAryoM, nAstiko vednindkH|| -manu0 2.11 45-yastakeMNAnusandhatte, sa dharma veda netraa| -manu0 12-106 46-0304 dvAra 47--lo. 10 ni. 4-na bhayeva tvayi pakSapAto, na deSamAtrAdaruciH pareSu / yathAvadAptatvaparIkSayA ta tvAmeva vIraprabhumAbhitAH smaH // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 ] jaina darzana ke maulika tattvaM svAgamaM rAgamAtreNa, dveSamAtrAt parAgamam / - zra0 vyava0 21 na zrayAmastyajAmo vA, kintu madhyasthayA dRzA / zA0 sA0 46 - pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAnta siddhAntAvayavatarka nirNayabAdajalpavitaNDA hetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tattvajJAnAda niHzreyasAdhigamaH / 50 - viSayo dharmavAdasya, tatattantravyapekSayA | prastutArthopayogyeva, 51-- zaM0 digvi0 dharmasAdhanalakSaNaH // dharma0 vA0 52 - anyata eva zreyAMsyanyata eva vicaranti vAvivRSAH t vAka - saMrambhaH kvacidapi na jagAda muniH zivopAyam // vAda dvA0 7 53- mahA0 bhA0 0 pa0 312-115 54 - yatnAnumito'pyarthaH, kuzalairanumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyai ranyathaivopapadyate // jJAyeran hetuvAdena, padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAtteSu nizcayaH || na caitadeva yattasmAt zuSkatarka graho mahAn / mithyAbhimAnahetutvAt tyAjya eva mumukSubhiH // -yo0 - -nyA0 sU0 1-1 55 -- saccaM logammi sArabhUyaM / 56 -- stymaaytnm| kena0 upa0 57 - ekApyanAdyA khilatattvarUpA, 0 0 sa0 143-144-145 - praznavyA0 2 caturtha khaNDa 8 jinezagI vistaramApa tarkaH 1 tatrApyasatyaM tyaja satyamaGgIkuru svayaM svIyahitAbhilASin // dravyAmu0 ta0 58 yA0 sU0 1-1-1, vai0 da0 1-1-1 56 -- sarva 0 pa0 la0 saM0 pR0 27 60 - nAnA viruddhayuktiprAbalya daurbalyAvadhAraNAya vartamAno vicAraH parIkSA | 61 sU0 1-1-1 62 samA0 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 63-SaT0 78- 76 1 64 - manuSyA vA RSiSUtkrAmatsu devAnabruvan ko na RSi bhavatIti / tebhya evaM tarka. RSi prAyacchan.. * ni0...2-12 65. - Philosophy begins in wander | 66 - ( ka ) duHkhatrayAbhighAtA jjijJAsA, tadapaghAta ke hetI... 1359 -sAM0 kA0-1 ( kha ) duHkhameva sarve vivekinaH, heyaM duHkhamanAgatam... | -yo0 sU0 2115-16 ( ga ) mahAtmA buddha ne kapilabastu rAjadhAnI se bAhara nikalakara pratizA - "jananamaraNayoradRSTapAraH na punarahaM kapilAddvayaM praveSTA " / bu0 ca0 67 - adhuve asAsayaMmi saMsAraMmi dukkhapaurAye / kiM nAma hujjataM kammayaM jeNAhaM dummAi na gacchejjA - utta0 8- 1 / 68 - pAvekamme jeya kaDe, jeya kajjai, jeya kajjissai savve se dukkhe -bhaga0 7-8 66 - je nijiNNe se suhe / --bhaga0 9151 70 - sucieNa kammA suciNNa phalA, ducieNa kammA ducieNaphalA / -dazA0-6 (kha) puNyau vai puNyena karmaNA pApaH pApeneti / vRha0 upa0 3-2-13 71 - attANameva zrabhiNigijma, evaM dukkhApamokkhasi / ---zracA0 4 / 1-204 | 72-73 - sApekSANi ca nirapekSANi ca karmANi phalavipAkeSu sopakramaJca froupmaJca dRSTaM yathAyuSkam // - prazA0 pR0 pada- 14 74 - sabve samaDiyA, sabbe mahajjuiyA, savvesamajasA, sabve samabalA, savve samANubhAvA, mahAsokkhA, aNidA; appesA, apurohiyA, ahamidANAmaM te devagaNA // -prazA- pada 3 75 - sabvaipANA alisA sarvepi prANino vicitrakarmasamAbAda nAnnAyati jAti zarIrAkhIpAnAdi samanvitatvAdanIdazA visadRcA sU0 115 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 ] 76--- dazave0 8|27 77-30 1-2 78-- utta0 16-23, 24 76 - utta0 10, 1 80- utta0 10-2 81-utta0 10-4 820 2-1-1 83- dazavai 0 10 8136 84-utta0 5115 85-SaT0 83 86- utta0 5-6 jaina darzana ke maulika tattva 87-utta0 5-7 dara-SaT0 82 86-utta0 5/5 60 -- No suciSNA kammA suciNNA phalA bhavanti, goduzciNNA kammA dubiNNA phalA bhavanti, phale kalyANapAvara. yo pa ccAyaMti jIvA.. ****** *** -izA0 61-utta0 21-24 62 - suciNA kammA khumcieNA phalA bhavanti, ducciNNA kammA ducieNA phalA bhavanti, saphale kalyANapAvara paJcAyaMti jIvA.. dazA0 6 63-utta0 4-3, 64-utta0 5-8 65 utta0 5-6 66--utta0 5-11 67---utta0 5-12 hRda--utta0 5-14 66-sU0 11116, 100-30 11117, 101 -utta0 14116 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : unnIsa: 1-seNa saha, Na rUve, Sa gandhe, Na rase, Na phAse, -prAcA0 1 / 5 / 6333 2-arUbI sattA..... ...zrAcA0 11556-332 4-dehiM diyA iritto, AyA khalu gajma praahg-pogaa| saMDAso aya piNDo apakAro inva vinneo / dazavai0 ni0 4 // 340 5--jo citeI sarIre, nathi ahaM sa eva hoI jIvoti / na U jIvammi aMmate, saMsaya upAyazro anno ||4 | 246 jIvassa esa dhammo, jA IhA atthi vA natyi vA jiiyo| khANu magussANugayA, jaha IhA devdttss| -dazavai0 ni* 41250 6-aNidiyaguNaM jIvaM, dunneyaM maMsa-cakkhuNA // -dazavai0 ni0 41260 7-asatro natthi niseho, saMjogAipaDisehI siddha saMjogAi cauka' pi siddha matthaMtare niyayaM ||-vi0 mA0 gAthA 1574 8-arUvI sattA.........zrAcA0641332 6-jIvo upabhoga lakkhaNo..... utta0 2010 10-nANeNaM dasaNeNa ca suhaNeya duiNeya...... utt028|10 11-seNa sadde Na kheNa gaMdhe Na rase Na phAse......zrAcA0 63333 12-seNa dohe Na hasse Na baDhe pa tase pa cauraMse Na parimaMDale, pa kinhe, Na NIle / ga lohie, pa hAlihe, pa sukille, pa surahigaMdhe, pa durahigaMdhe, Na titte, Na kahue, ma kasAe, Na mahure, pa kaksare, ga malae, Na garUe, Na lahue, sIe, Na unhe, gaNiDe, pa lukle, thakAU, ga rUhe, pa saMge, Na ityi, va purise, ga annahA, pariNe spnne| -prAcA0 211331 13-apayassa parva patthi......prAcA* 61332 14-sarA pati kA janma mitrh| maI utsava gAhitA..... . . ... prAcA0629. Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312] jaina darzana ke maulika tatva 15-astIti zAzvatagrAhI, nAstItyucchedadarzanam / tasmAdastitva-nAstitve, nAzrIyeta vicakSaNaH ||-maa0 kA. 1810 16:-Atmetyapi prazApita-manAtmatyapi dezitam / buDhenAlmA nacAnAtmA, kazcidityapi dezitam ||-maa0 kA0 166 . 17-sukha-dukha jJAna nirupatyavizeSAdaikAtmyam / vai0 sU0 3 / 2 / 16 58-(ka) vyavasthAto naanaa| -vai0 sU0 3 / 2 / 20 (kha) jIvastu prati zarIraM bhinnaH-tarka saM0 16-na hanyate hanyamAne zarIre..... kaThadeg upa0 1-221518 20-indriyoM se mana zreSTha yA utkRSTa hai| mana se buddhi, buddhi se mahattatva, mahattatva se avyakta aura avyakta se puruSa zreSTha hai / vaha vyApaka tathA aliGga hai| -kaTha* upa0 2 / 317580 puruSa se para ( zreSTha yA utkRSTa) aura koI kucha nahIM hai| vaha sUkSmatA kI parAkASThA hai| -kaTha0 upa0 1 / 310, 11 21-IzAvAsyamidaM sarca / yat kiJca jagatyAM jagat -zA0 upa0 22-avikAryo'yamucyate......gI. 2-25. 23-yato vAco nivartante-aprApya manasA saha -tatta0 upa0 2 / 4 24-sa esa neti neti......ha0 upa0 4-5-15 25- asthUla mana eva husvamadIrghamalohitamasnehamacchAya matamo'vApvanAkAza masaGgamarasamagandhamacatuSkamazrotramavAga'zno'tejaskamaprANamamukhamanantara* mavAjhama......vRha0 upa -zanA . 26-taitta0 upa0-2011 27- "-21 28- ,-221 26-, -21 30-" "-41 31- " "-rA 12- hi indiyANi jIvA, kAyA puNa bappa pArapagati / jahAdi-tesu pANaM, jIvotiya va parUpavanti / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasvaM jANAdi passadi samba, icchadi sukhaM vimedi dukkhaado| kuvvadi hidamahida vA, bhujadi jIvo phala tesiM / -paJcA* 126, 130 arthAt-indriyA~ jIva nahIM hai, chaha prakAra ke zarIra bhI jIva nahIM hai| unameM jo na hai, vaha jIva hai| usake lakSaNa hai-jJAna, darzana, sukha kI icchA, dukha kA bhaya hita ahita karaNa unakA phala bhog| 33- suha duHkha jANaNAbA, hidapariyammaM ca ahida mIsataM / jassa pa vinadi NiccaM, taM samaNA viti ajIva // 34-jinameM sukha-dukha kA zAna, hita kA anurAga, ahita kA bhaya, nahIM hotA, ve ajIva hai| (ka) kRtrima udabhija apane Apa bar3ha jAtA hai| phira bhI sajIva paudhe ko bar3hatI aura isakI bar3hatI meM gaharA antara hai| sajIva paudhA apane Apa hI apane kalevara ke bhItara hone vAlI svAmAvika prakriyAoM ke phalasvarUpa bar3hatA hai| isake viparIta..... jar3a padArtha se taiyAra kiyA huA udbhija bAharI kriyA kA hI pariNAma hai| -hi mA0 khaNDa 1, pR0 41 (kha) sajIva padArtha bar3hate haiM aura nirjIva nahIM bar3hate, lekina kyA cInI kA 'raSA' cInI ke saMpRkta ghola meM rakkhe jAne para nahIM bar3hatA ? yahI bAta pattharoM aura kucha caTTAnoM ke bAre meM bhI kahI jA sakatI hai, jo pRthvI ke nIce se bar3hakara choTe yA bar3e AkAra grahaNa kara lete haiN| eka ora hama Ama kI guThalI se eka patalI zAkhA nikalate hue dekhate haiM aura ise eka choTe paudhe aura anta meM eka pUre vRkSa ke rUpa meM bar3hate hue pAte haiM, aura dUsarI ora eka pille ko dhIre 2 bar3hate hue dekhate haiM aura eka dina vaha pUre kutte ke barAbara ho jAtA hai| lekina ina donoM prakAra ke bar3hAva meM antara hai| cInI ke rape yA parathara kA bahAva unakI sataha para adhikAdhika nae parta ke jamAva hone kI vajaha se hotA hai| parantu isake viparIta choTe per3a yA pille apane zarIra ke bhItara khAdya padArthoM ke grahaNa karane se bar3hakara pUre DolaDola ke ho jAte hai| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394] jaina darzana ke maulika tatva tara pazuoM aura paudhoM kA bar3hAva bhItara se hotA hai aura nirjIva padArthoM kA bar3hAva yadi hotA hai to bAhara se / hi0 bhA0 khaNDa 110 50 35 -- prANI - sajIva aura ajIva donoM prakAra kA AhAra lete haiN| kintu use lene ke bAda vaha saba jIva ho jAtA hai| ajIva padArthoM ko jIba svarUpa meM kaise parivartita karate haiM, yaha zrAja bhI vijJAna ke lie rahasya hai| vaijJAnikoM ke anusAra vRkSa nirjIva padArthoM se banA AhAra lete haiN| vaha unameM pahu~cakara sajIva koSThoM kA rUpa dhAraNa kara letA hai| ve nirjIva padArtha sajIva bana gae isakA zreya "klorophila" ko hai / ve isa rahasyamaya paddhati ko nahIM jAna sake haiM, jisake dvArA 'klorophila' nirjIva ko sajIva meM parivartita kara detA hai I jaina- dRSTi ke anusAra nirjIva AhAra ko svarUpa meM pariNita karane vAlI zakti AhAra paryApta hai| vaha jIvana-zakti kI AdhArazilA hotI hai aura usI ke sahakAra se zarIra Adi kA nirmANa hotA hai| 36 -lajAvatI kI pattiyA~ sparza karate hI mUrchita ho jAtI haiN| Apa jAnate haiM ki AkAza meM vidyut kA prahAra hote hI khetoM meM carate hue mRgoM kA jhuNDa bhayabhIta hokara titara-bitara ho jAtA hai / vATikA meM vihAra karate hue bihaMgoM meM kolAhala maca jAtA hai aura khATa para soyA huA abodha bAlaka cauMka par3atA hai / parantu kheta kI mer3a, vATikA ke phauvvAre tathA bAlaka kI khATa para spaSTatayA koI prabhAva nahIM par3atA / aisA kyoM hotA hai ? kyA kabhI Apane isakI ora dhyAna diyA ? ina sArI ghaTanAoM kI jar3a meM eka hI rahasya hai aura yaha bhI sajIva prakRti kI pradhAnatA hai| yaha jIvoM kI uttejanA zakti aura pratikriyA hai / yaha guNa lajjAvatI, hariNa, vihaMga, bAlaka athavA anya jIvoM meM upasthita hai, parantu kisI meM kama, kisI meM adhika / zrAghAta ke atirikta anya aneka kAraNoM kA bhI prANiyoM para prabhAva par3atA hai| 1 - hi0 0 bhA0-khaNDa 1 pR0 42 37 - bhaga0 25/4 38-- suhumeNaM vAyukAyeNaM phuDaM pompalakAyaM, eyaMta, ve yaMta calataM sunmaMtaM kaMdasa ghaTataM, udIraMta, taM bhAvaM pariNamataM savvaM miyaM jIvA - sthA0 7 16 bhaga0 2010 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 4.-soDiyama (Sodium) dhAtu ke Tukar3e pAnI meM tairakRtrA kIr3oM kI taraha tIvratA se idhara-udhara daur3ate haiM aura zIghra hI rAsAyanika kriyA ke kAraNa samApta hokara luta ho jAte haiN| -hi0 bhA0 khaNDa 1 pR. 138 41-yathA zrIhi ; yavo vA-yaha upa0 5561 42-pradeza mAtram-chAndo0 upa 5151 43-eSa prazAtmA idaM zarIramanupraviSTaH-kauSI0 354120 44-sarvagatam-muNDakopa0 1116 45-eSa ma AtmAntara hRdaye jyAyAn pRthivyA jyAyAnantarikSA jyAyAn divo jyAyAnabhyo lokebhyH| -chAMdo0 upa0 33143 46-jIvatthi kAe-loe, loya mette loyppmaanne| bhaga0 2010 40-jaina0 dI0sAra 47-bhaga0 6 / 6 / 17 48-cattAri paesamgeNa tullA......... 46-lokastAvadayaM sUkSmajIvai nirantaraM bhRtastiSThati / vAdaraizcAdhAravazena kacideva / -para0pra0 0 2 / 107 50- addA'malagapamANe, puDhavIkAe havaMti je jiivaa| te pArevaya mittA jaMbUdIve na mAIti // 51-egammi dagabindummime je jiNavarehi paNNattA te jA sarisabamittA jambU dIve na mAIti / 52- varaTTi tandula mittA teja jIvA jiNehiM pnnnntaa| mattha palikkha pamANA, jaMbUdIve na mAiti / / -sena ullAsa 3 prazna-266 53- je liMbapattapharisA bAU jIvA jiNehiM pnnnntaa| te jA khasakhasamittA, jaMbUdIve na mAiti // sena ullAsa 3-prazna-269 54--homara-yunAna kA prasiddha kavi! Take your dead hydrogen atoms your Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3561 jaina darzana ke maulika tattvaM doad oxygen atoms, your dead carbon atoms, your dead nitrogen atoms, your dead phosphorous atoms and all other atoms dead as grains of shot, of which the braiob is formed. Imagine them separate and senseless, observe then runing together and forming all gimaginable combinations. This as a purely mechanical process is seeable by the mind. But can you see or dream or in any way imagine how out of that mechenioal act and from these individually dead atoms, Mensation, thought and emotion are to arise ? Are you likely tacreate Homer out of the rattling of dioe or Differential calculus' out of the clash of Billiardball ?......You can not satiefy the human understanding in its demand for logical continuity between molecular process and the phenomana of consciousness." . 55-nahi AtmAnamekamAghArabhUtamantareNa saMkalanApratyayo ghaTate / tathAhi pratyeka mindriyaiH svaviSayagrahaNe sati paraviSaye vA pravRterekasya ca pariJchaturabhAvAt mayA paJcApi viSayAH paricchinnA ityAtmakasya saMkalanApratyayasyA 'bhAva iti / --sUtra vR0 118 56--vijJA0 rUpa0 pRSTha-367. . 57-AyA bhaMte / kAye anne kAye ! goyamA zrAyA kAye vi anne vi kaaye| rUvi bhante! kAye aruvi kAye ? goyamA ! ruvi pi kAye aru vi pikAye / evaM ekeke pucchA-goyamA ! sacitte vi kAye acitte vi kAye / -bhaga0 117-465 58-bhaga0 1404.514 56-bhaga0 17260-bhUtebhyaH kacidanya eSa zarIreNa saha anyonyAnuvedyAdananyaupi / --- 61-mAcA* rAza171,172, maga017-2. . Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [390 62-tathAsahetukopi, nArakatiyaM manuSyAmarabhavopAvAnakarmaNArayA tathA vikriya- mANatvAt paryAyarUpatayeti / tathAtmasvarUpA'pracyutenityatvAvahetukopi / -sUtra. 118 63-sUtra-zaza 64-pAvaloka ke siddhAnta ko pravRttivAda kahate haiN| usakA kahanA hai ki samasta mAnasika kriyAeM zArIrika pravRtti-gati ke sAtha hotI haiN| mAnasika kriyA aura zArIrika pravRti abhinna sahacara kyA abhinna hI hai ? 65-imammi zarIrae saThisirAsayaM nAmipyabhavANaM ugAmiSINa siraM uva gayANaM jA u rasaharaNioti bubi| jAsiM evaM niruvadhAeNaM cakkhUsoya ghANa jihAvalaM bhvh| tandu0 0 66-mANavetti vA ( anAditvAt purANa ityarthaH) aMtarappAtivA (antara madhyarUpa AtmA, na zarIra rUpaH) bhaga0 2012 67-jamhANaM kasiNe paDipurANe, logAgAsapaesatulle jIvetti vattavvaM siyA / ... 68-mikSu0 nyA0 7-2 66-Na evaM bhUtaM vA bharaM vA bhavissai vA, jaM jIvA ajIvA bhavissaMti ajIvA vA jIvA bhavimsati / -sthA0 10 70-jannaM jIvA udRittA uittA tatyeva tatyeva mujjo mujjo paJcAyati evaM rAgA logahiti pnnttaa| -sthA0 10 71-saeNa vippamAeNa puDho vayaM paphuvvai / -zrAcA0 1 / 2 / 6 72-kasmiyAe sNgiyaae| -bhaga 25 73-sthA0 6-686 74-varAvai0 8 / 36 75-gau0 2 / 22 76-gii08|26...... 77.-........ 78 nyAya 03-1-11 w-yAya sU. 3-1.12 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 ] - jaina darzana ke maulika tattva 80-bAla sarIraM dehaM tarapubvaM dra diyA imattAnI / 'badehI bAlAdiva sa jassa deho sa dehitti / - vi0 bhA0 -The soul always weaves her garment a-new"The soul has a natural strength which will hold out and be borne many times-PLATO. 82-- I have also remarked that it is atonce obvious to every one who hears of it (rebirth) for the frist time Sochonpenhouer, 83- kAla ke sabase sUkSma bhAga ko arthAt jisake do Tukar3e na ho sakeM, use 'samaya' kahA jAtA hai / 84-bhaga0 117 85 - jIveyaM bhaMte sauDoNa sakamme, savale, savIrie, sapurisakkAra parikamme, zrayabhAveNa jIvabhAvaM savadaMsetIti battavvaM siyA / iMtA, goyamA ! jIveNa jAva uvadaMsetIti vattavvaM siyA / --bhaga0 2 / 10 se NaM bhaMte! joe kiM pavahe !... goyamA ! vIriyappabahe / se NaM bhaMte! vIrie kiM pavahe ? goyamA ! sarIrapyavahe se NaM bhaMte! sarIre kiM pavahe ? goyamA ! jIvappavahe ! 86 -jIvA Na maMte / kiM savIriyA, abIriyA ? goyamA / savariyA vi, avIriyAbi - bhaga0 1-8 ! 87 -bhaga00103 , " - kahAM bhaMte! jovA guruyattaM havvaM zrAgacchanti 1 goyamA ! pANAivAeM musAvAeNaM, zradiNNAdANeNa mehuNeNa parimANa koha-mAya-mAyAlobha - peja -dosa - kalaha - zrambhakkhANa, pesuraNa aratirati paraparivAya- mAyAmosa - micchAdaMsaNasalleNa N, evaM khalu goyamA ! jIvAgaruyattaM habvaM zrAgacchanti / bhaga0 126 8- kahaNa maMte ! jIvA lahuyantaM havyaM zrAgacchanti ! gomA ! pANAi vAyaveramaNerNa, jAna micchAdaMsaNa saviramayeNa / -bhaga0 1-6 10 bagiyA 1 kammoda, kammaguruvatAe, kammamAdiyacAe kammagurusaMsAri 1: Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva / 399 pattAe, asubhANa kammANaM udaeNaM asumANa kammANa vivAgeNa asumANaM kammANa, phalavivAgeNa, seyaM nerahayA neraiesu uvavajati / maga 32 61-gaMgeyA! kammodaeNa, kammoSasameNa, kamAvigatIe, kammavisohIe, kammavisukhIe, subhANaM kammANa, udaeNa, sumANa kammANa vivAgaNaM sumANa kammANa phalavivAgeNa sayaM asurakumArA asurakumArattAe uvavajjati ! -bhaga0 632 12-ege jIve egeNaM samaeNaM egaM adhyaM paDisaMvedai-ihamaviyAuyaM vA paramaviyAjyaM vA......-bhaga05-3 63-(ka) jIveNa bhatte ! je bhavie neraiesu uvavajjittae se ga kiM sAue saMkamaha! goyamA ! sAue saMkamai, no nirAe saMkamai / se Na bhaMte ! Aue kahiM kaDe, kahiM samAieNe ? goyamA ! purime bhavekaDe, purime bhave samAirANe, evaM jAva vemANiyANaM daMDo !...... -bhaga05-3 (kha) (1) jIva svaprayoga se hI dUsare janma meM utpanna hote haiM :taM NaM bhatte ! jIvA kiM pAyappayogeNaM uvavajjaMti, parappayogeNa uvavajjIta ? goyamA ! AyappayogeNaM uvavajjati, no parappayogeNa uvanaMti / -bhaga0 25.8 (!!) se yaM bhaMte ! neraiyA neraiesu uvavajjati, asartha neraiyA neraiesu uvavajati ! gaMgeyA ! sayaM neraiyA neraiesu uvavajjati, no asayaM nehayA neraietu uvavajjati -bhaga0 6-32 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsa : 1-prasA. pada 21 2-4376 3-aupacArika manuSya-manuSya ke azucisthAnoM meM paidA hone vAle sUkSma jIva sammUrchanaka hote haiN| -teto xf8|800 5-striyA zronasA samAyogo pAtakzena sat sthirI-mavana lakSaNaH snyojaH samAyogastasmin sati vimba tatra garbhAzaye prajAyate / -sthA0 0 377 6-sthA0 5 / / 416 7-bhaga0 2 / 5 --bhaga0 25 6-maga015 10-bhaga0 vR0 rAya 11-bhaga0 215 12- maga0 17 13-bhaga0 117 14-bhaga0 27 15-bhaga0 17 16-garbha upapAta aura sammUrkhanana 17-muhumA zrANAgejmA cAlu phAsaM na te yaMti -prazA0 pada-1 18-(ka) tANi puNa asaMkhajjANi samu vitANi cAkhu visaya mAgachanti / dazavai0 cUrNi-4 (kha) ikkassa duNha tieha va saMkhibANa 108 vina pAsi skaa| dIsati sarIrAI puDhaThavijiyANaM asNkhaanne| prAcA. ni.82 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 ] jaina darzana ke maulika tattva 16 -- (ka) ekendriyANAmapi kSayopazamopayogarUpa bhAvendriyapaMcaka sammavAt ......prazA0 vR0 patra-1 (kha) ekendriyANAM tAvacchotrAdidravyendriyA bhAve'pi bhAvendriya jJAnaM kiJcid dRzyate eva / vanaspatyAdiSu spaSTata liGgopalambhAt / 20 21 - vi0 bhA0 pR0 gAthA - 103 jaM kira baulAINa, dIsaha sesi vinovalaM bhoSi / tetthitAvaraNa vakkhazravasama saMbhavo tesiM // aat na bhAvendriyANi laukikavyavahArapathAvatIrNe kendriyAdi vyapadeza nibandhanam, kintu dravyendriyANi... ......prazA0 vR0 pada-1 paMcidizro vivaDalo narovva savvatisayobalabhAmro / as vi na bhannai paMcidizrotti vajmiMdiyA bhAvAt // --prazA0 vR0 pada-1 22 tikAla visayaMtu / iMdiyaM lahaI || pratyAyaMtaracAri, niyataM citaM prattheya paDupaNNe, viniyogaM arthAntaracArI sarvArthagrAhI, niyata, traikAlika aura saMpradhAraNAtmaka zAna mana hai| vartamAna, pratiniyata arthagrAhI jJAna indriya hai / 23 naM0 41 24 - bhaga0 111 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva : ikIsa : 1 (ka) jIvANaM mate ! kiM vati, hAryeti, aThiyA ? govamA ! jIvA jo vati, mo hAti zrakhyA (kha) jIvANaM mate ! kiM sovanvayA, sAvadhavA, sovacaya-sAvacyA, niravacaya- niravacayA / goyamA ! jIvANo sovacyA, nI sAvacyA, no sovacayaM - sAbacayA / froacaya - nirakhacayA / maga0 5-8 / [(Hai 2-sthA0 10/704 3 - paramANu pogUgale gaM maMte ! kAlazrI kevaccira hoi ? govamA ! aho evaM samartha, ukkoseyaM zrasaMkhenjakAlaM, evaM jAna jarefer -maga0 557 4- jaina * dI 0 8127 5 - jaina0 dI0 4 / 13, 15 -bhaga0 78 prajJA0 pada - dazavai0 4,5,6,7,8 "Respouse in the living and non-living" 6- suhamA savtra logammi, loga deseya vAyarA - utta0 36-78 10 ekkassa u jaM gahaNaM, vahUNasAhAraNAma taM ceva / jaM bahupA gaddaNaM, samAsa taM pi eyassa // -prajJA0 pada-1 11- (ka) sAdhAraNamAhArI, sAhAraNamANuyANa grahaNaM ca / sAhArA jIvANaM, sAdhAraNa lakkhaNaM e yaM... (ka) samayaM bacchaMtAyAM, samayaM tesi sarIra nivbattI / samayaM zraNugAhana, samayaM utsAsa nissAsa... 12 - logAgAsa parase, nigoyajI va ThavehiekkekaM / evaM maMvijja mANA, havaMti loyA arthAtro.. -prajJA0 pada 1 11- (kaM) vaha sagala sarisaMvAyAM, sinesa bhissANavaDiyA vahI / pateya sarIrA vaha hoti sarIra saMghAvA." -prazA0 pada 1 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva (kha) jahavA tila pappADiyA, bahUhiM tilehiM saMhatA saMti / patteya sarIrANaM, vaha hoti sarIra saMghAyA / prajJA0 pa0 1 14 -- logAgAsa parase, parita jIvaM ThavehiM ekkekaM / 404 ] evaM mavijamANA, hanti loyA asaMkvejjA | prazA0 pada 1 15 - saMhanana kA artha hai asthi racanA / zrasthi-racanA chaha prakAra kI hotI hai, ataH saMhanana ke chaha bheda haiM-RSabhanArAca, RSabhanArAca, nArAca ardhanArAca, kolaka aura sevA / 1 16 - saMsthAna kA artha hai zrAkRti-racanA / yoM to jitane prANI utanI hI zrAkRtiyAM haiM lekina unake vargIkaraNa se chaha hI prakAra hote haiM yathA - samacaturasra, nyagrodha- parimaNDala, sAdi, vAmana, kubja aura huNDaka / 17 - nayA0 ( sitambara 1653) vijJAna aura kamyunijma- je0 pro0 sI0 DI0 DArliMgaTana 18 - kahiNaM bhaMte ! sammUcchima maNussA sammucchanti ? gomA ! gagbha vakkaMtiyamaNussANa ceva uccAresu vA pAsavaNesuvA, khelesunA siMghANesuvA, vantesu vA, pitsu vA, pUpasu vA sukkesu vA, sukkapogUgalaparisADesu vA, vigayakalevaresu vA ityIpUrIsa saMjoe vA, nagara niddhamaNesuvA, savve suceva suirasa ThANesu etyaNaM sammUcchimamagussA sammucchanti, aMgulassa zrasaMkhijja mAgamicI ezrogAhaNAe sannIfreshest annANI sabbAhI pajjatIhi apajattagA to muhUtAcyA ceva kAla kareMti prajJA0 pada 1 16- 'Tarapana ' jAti ke pazu jagat ke prAcInatama pazuoM meM se haiN| pASANayugIna guphAoM meM unake kitane hI citra Aja bhI upalabdha hai-kada meM nATA - ThiganA, bhUre bAla, paira para dhAriyAM aura cUhe sA muMha / yaha pazu bar3A tAkatavara tathA bhayAnaka hotA thA / apanI jaMgalI avasthA meM vo dUsare chora taka pazuoM kA patA aksara inake kuNDa carate carate yUropa ke eka chora se pahu~ca jAte the / aThArahavIM sadI taka to isa jAti ke KSATT Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 405 calatA hai, kintu usake bAda yaha pUrI jAti hI jaise hamezA ke lie tirohita sI ho gii| san 1928 meM purAtattva kA zoSa-chAtra ( Research Sobolar ) hiMja heka naba khoha-yugIna mAnava ke mitti-citra dekhakara vApisa lauTA to usake mana meM yaha prazna uThA ki kyA hama vartamAna ghor3e kI nazla ko vikAsa ke ulTe krama para badalate hue 'Tarapana' kI jAti meM parivartita nahIM kara skte| prazna kyA thA, mAno eka cunautI thii| usane turanta hI 'Tarapana' jAti ke pazutroM ke asthipaMjara tathA guphA citroM kA gahana adhyayana prArambha kara diyaa| kaI varSa taka vaha idhara-udhara 'Tarapana sambandhI sahI jAnakArI prApta karane ke lie hI mArA-mArA phiratA rhaa| Akhira pandraha varSa ke kaThora parizrama ke bAda usane yaha patA lagA liyA ki 'Tarapana eziyA ke jaMgalI ghor3oM aura AisalaiMDa ke pAlatU ghor3oM ke bahuta nikaTa kA jantu rahA hogaa| ataH usane inhIM ke saMkramaNa dvArA naI nazla paidA karanA zurU kiyaa| use apane prayoga meM saphalatA bhI milii| isa parIkSaNa kI pAMcavIM pIDhI kA pazu bilkula prAgaitihAsika yuga ke 'Tarapana' ke samAna thA aura isa naI nazla ke 17 jAnavara usane abhI taka paidA kara lie haiN| -va0 jUna 1953 20-sthA0 4.1377 21-bhaga 117 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : bAIsa : 1-kammazraNaM maMte jIve no kammazra vibhattibhAvaM pariNamaI / kammazraNaM jo NAM zrakammazra vibhattibhAvaM pariNamaI | -bhaga0 12/5, 2 - karmaja loka citryaM cetanA mAnasaM ca tat -abhi0 ci0 3---jo tutlamAhaNAMNa phale biseso Na so viNA heu kajjataNo goyamA / astor heUya so kamma - vi0 bhA0 4 -- aAtmanaH sadasatpravRttyA [)kRSTAstaprAyogyapudgalAH karma / ... - jai0 dI0 411 5--- IzvaraH kAraNaM puruSakarmAphalasya darzanAt nyAya0 sU0 4 / 1 6 -- antaHkaraNadharmatvaM dharmAdInAm / pAMkhA, sUtra0 525 7 - jashA kammasna phalaM, visayaM phAsehiM bhuMjade NiyayaM / jIveNa suhaM dukkhaM, tamhA kammANi muttANi. -pazcA0 141 8--muto kAsadi mutaM, mutto muteNa baMdha maNuhavadi / jIvo mutti virahido, gAhadi tetedi ummAhadi... - paMJcA0 142 6 - jIvaparipApa heu kammattA poggalA pariNamati / poggala kamma nimittaM jIvo vi taheba pariNama || 10 rUvi pi kAye bhaga0 13-7, tatate Rafta -bhaga0 17-2 vaNNa rasa paMca gandhA, do phAsA zrahamicchayA jIve / No saMti amutti tado, vavahArA mutti baMdhAdI - -pra0 vR0 pR0 455 dravya0 saM0 gA0 7 11- ruvI jIvA cena arUvI jIvA ceva sthA0 2 12 - karma bandha ke hetu (1) jJAnAvaraNIya - (9) jJAna pratyanIkatA, (2) jJAna- nihaba, (3) jJAnAntarAya, Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 805) jaina darzana ke maulika tattva (4) jJAna-proSa, (5) jJAnAzAtanA, (6) jJAnavisaMvAdana- yoga / darzana-nihaba, ( 3 ) darzanAntarAya, (4) darzana- pradveSa, (5) darzanAzAtanA, (6) darzana - visaMvAdana-yoga | (3) ka - sAta vedanIya- (1) aduHkha, (2) azoka, (3) abhUraNa, ( 4 ) TippaNa, ( 5 ) apiTTaNa, ( 6 ) aparitApana | (kha) sAta - vedanIya - ( 1 ) duHkha, ( 2 ) zoka, (3) bhUraNa, (4) TippaNa, (5) piTTana, (6) paritApana / ( 4 ) mohanIya - ( 1 ) tIvra krodha, ( 2 ) tIvra mAna, (3) tIvra mAyA, ( 4) tIvra lobha, ( 5 ) tIvra darzanamohanIya, ( 6 ) tIvra cAritramohanIya | (2) darzanAvaraNIya - (1) darzana- pratyanIkatA, ( 2 ) (5) AyuSya ( ka ) nArakIya - mahA Arambha, mahA parigraha, mAMsAhAra, paMcendriya-vadha | azubha (kha) tiryaca - ( 1 ) mAyA, ( 2 ) vaJcanA ( 3 ) zrasatya bacana, (4) kUTa taula, kUTa mApa ( ga ) manuSya - 1 prakRti bhadratA ( 2 ) prakRti - vinItatA ( 3 ) sAnukrozatA ( 4 ) zramatsaratA (gha) deva - (1) sarAga saMyama, (2) (3) bAla-tapa ( 4 ) akAma nirjarA / ( 6 ) nAma-zubha - ( 1 ) kAya-RjutA, (2) bhAva RjutA, ( 3 ) bhASA RjutA, (4) visaMvAdana- yoga / (1) kAya aRjutA, (2) bhASa-azrRNutA, (3) bhASA RjutA, (4) visaMvAdana- yoga / saMyamAsaMyama, (7) gotra- ucca ( 1 ) jAti-zramada, (2) kula-zramada, (3) bala-zramada, (4) rUpa- zramada, (5) tapa- zramada, (6) zruta-zramada (7) lAbha amada, (5) aizvarya zramada / nIca - (1) jAti-mada, (2) kula-mada, (3) bala-mada, Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattvaM 1804 (4) rUpa-mada, (5) tapa-mada, (6) zruta-mada, ( 7 ) lAbha mada, (8) aizvarya-mada, 6 ( 8 ) antarAya ( 1 ) jJAnAntarAya, (2) lAbhAntarAya, (3) bhogAntarAva, (4) upabhogAntarAya, ( 5 ) vIryAntarAya / maga 13- bhaga0 1/2/34 14 - sthA0 411/251 15 - prazA0 23311260 16- bhaga0 183 17- sama0 4, sthA0 4/4/362, 412/266 18 -- bandhanam - nirmArpaNam -sthA0 8566 16- prazA0 pa0 23 20 sthA0 2|4|105 21- zarIra saMghAtana nAma karma ke udaya se zarIra ke pudgala sannihita, ekatrita yA vyavasthita hote haiM aura zarIra bandhana - nAma-karma ke udaya se ve paraspara baMdha jAte haiN| 22 -- saMhanana kA artha hai asthi-racanA vizeSa - pra0vR0 23 23 - jIva kI sahaja gati sama zreNI meM hotI hai| jIva kA utpattisthAna sama zreNI meM ho to 'zrAnupUrvI nAma karma' kA udaya nahIM hotaa| isakA udaya janma-sthAna vizreNI meM sthita ho tabhI hotA hai-vaha gati meM hI hotA hai| isakI preraNA se sama zreNI se gati karane vAlA jIva apane vibheNI - sthita janma-sthAna meM pahu~ca jAtA hai / 24 - 'zrAtapa - nAma- karma' kA udaya sUrya-maMDala ke ekendriya jIvoM ke hI hotA hai| ina jIvoM ke zarIra zIta haiN| kevala unameM se nikalane vAlI tAparazmiyAM hI uSNa hotI haiN| afrontfe jIvoM ke zarIra se jo uSNa prakAza phailatA hai, vaha zrAvaNanAma karma ke udaya se nahIM kintu uSNa-sparza nAma-karma tathA lohita varNa nAma karma ke udaya se phailatA hai| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4101 . jaina darzana ke maulika tattva 25-bandhidhArI muni ke vaikiya zarIra aura devatA ke uttara vaikriya-zarIra meM se, cAMda, nakSatra aura vArA maMDala se tathA rakha aura auSadhiyoM va lakar3iyoM se nikalane vAlA zIta-prakAza udyota hotA hai| 26-yahA~ gati kA artha hai clnaa| AkAza ke binA kahIM bhI gati nahIM ho sktii| phira bhI gati-nAma-karma, jo naraka Adi paryAya pariNati kA hetu hai, se bhinna karane ke lie "vihAyas" zabda kA prayoga kiyA hai| 27-sUkSma zarIra cakSu dvArA dekhe nahIM jA skte| ye kisI ko roka nahIM sakate aura na kisIse rukate bhI haiN| ina para prahAra nahIM kiyA jA sktaa| sUkSma zarIra pAMca sthAvara kAya ke hI hotA hai| ye jIva samUce loka meM vyApta hote haiN| 28-cAdara zarIra eka-eka cakSu-gRhIta nahIM hote| inakA samudAya cakSu grAhya ho jAtA hai| sUkSma zarIroM kA samudAya bhI catu-grAhya nahIM hotaa| 29-zira lagAne se prasannatA hotI hai, paira lagAne se roSa pAtA hai| isakA AdhAra yaha ho sakatA hai| 30-ka) bhaga089 (kha) maNavayakAya joyA jIvapaesANa phaMdaNa-visemA / mohodaeNAjuttA vijudA viya pAsavA hoti / / -svA0 kA058 31-ka)jIveNa kayassa... -prazA0 23 / 1 / 262 (kha) samiya dukkhe dukkhI dukkhANa mevaM bhAva aNupariyahara-- . -prAcA0 2 / 6 / 105 32-bhaga06) 33-bhaga06 34-duHkhanimittatvAd duHkhaM karma, tadvAn jIvo duHkhI -bhaga 3.5266 35-bhaga0 71 / 266. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 - saga0 613 37 - prazA0 23/11286 38 - jaina darzana ke maulika tattva puNNa baMdhahi jIvo maMda kasAehiM pariNado saMto / tamhA maMda kasAyA heU puNNassa Na hi bAMlA - svA0 kA0 412 36-- puruSA0 212-221 40 - zradArika vargaNA, vaikriya vargaNA, AhAraka vargaNA, taijasa vargaNA, kArmaNa vargaNA, bhASA vargaNA, zvAsocchavAsa vargaNA, mano vargaNA / 41 - jaina0 dI0 411 42- kammaveyaNA No kammanijjarA- bhaga0 7|3 43-23|11212 44-8|516 45-1 / 1 / 12 46 - bhaga0 7110 47 --- karma- niSeko nAma karma-dalikasya anubhavanArtha racanA vizeSaH | 311 -bhaga0 vR0 6 / 3 / 236 48 - bAdhA - karmaNa udayaH, na bAdhA abAdhA-karmaNo bandhasyodayasya cAntaram -bhaga0 vR0 6/3/236 ...... 46 - dvividhA sthiti * dalikaniSekaH / prazA0 pR0 231 / 264 50 - apatiThThie - zrAkrozAdikAraNanirapekSaH kevalaM krodhavedanIyodayAt yo bhavati so'pratiSThitaH sthA0 4|11246 51 (ka) sthA0 4/2/246 (kha) zrAbhogaNivvattie sthA0 4|1|246 52--sthA0 411/266 53 -sthA0 411/246 54 - prazA0 23311263 45-- pradezAH karmapudgalAH jIva pradezeSvotaprotAH tadrUpaM karma pradezakarma / bhaga0 vR0 114 |40 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412j jaina darzana ke maulika tatva 56-anumAgaH teSAmeva karmapradezAnAM saMvedyamAnatAviSayaH rasaH vadrUpaM karma anubhaag-krm| -bhaga 10 11440 57-jANiyavyaM Na jANAti; jANiu kAme Na yANAtijANittA viSa yANAti; ucchanna nANI yA vi bhavati-prazA0 23 / 1 / 212 58-bhaga0 710 56- davyaM, khetaM, kAlo, bhavIya bhAvo ya heyavo paMca hetu| samAseNusado jAyai savvANa pagaINa // -paM0 saM0 60-prajJA0 pR0 23 61- jIva khoTA khoTA karttavya karai, jaba pudgala lAge tAma / te udaya Ayo duHkha upaje, te Apa kamAyA kAma // pApa udaya thI duHkha hube, jaba koI mata karajyo roSa / kiyA jisA phala bhogave, pudgalanoM sU doSa-na0pa0 62-para0 pra0 vR0-253 pR0-164 63-puruSA rA53 pR0 164 64-puruSA-211 65- jo para dabammi suhaM asudaM rAgeNa kuNadi jadi bhAva / so maga caMsti bhaTTho para carima carau havadi jIvo // pAsabadi jeNa puNNaM pAvaM vA appaNo bhAveNa / so teNa para casti hadi ti jiNA paravati // jo savya saMga mukoDa'NaNNayaNa appANa' sahAveNa / jANadi passadi NiyadaM so sama cariyaM caradi jIvo // jassa hi daye gumattaM para dabammi vijade raago| so Na vijANAdi samayaM samgassa savvAgama dharo vi.|| . paMcA0 164-165-166,175 66- puraNeNa hoI vihabo, vihaveNamo, maeSa mhmoho| mahamoheNa ya pArSa vA pugaNa manha mA hoU // 260. . idaM. pUSoM puNyaM mevAmevarakhatrayArAdhanArahitena dRSTabhutAnubhUtamoyA Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 413 kAMkSAlpanidAnabandhapariNAmasahitena jIvena yadupANitaM pUrvamave tadeva madamahaMkAraM janayati, buddhivinAzazca karoti na ca punaH samaktvAdi guNa sahitam / -para0 pra0 0 2 / 60 pR. 201-202 67--pra0 10 161 68-para0 pra0 za60 66-para0 pra0 0 57-58 70-uttaH 26 / 10 71- vAyusahAko dhammo. dhammo, jo so smostishidiho| mohakohavihINo, pariNAmI appaNo dhammI-kundakundAcArya 72-pudgalakarma zubhaMyat, tat puNyamiti jinazAsane dRSTam -pra. 20 pra0 gAthA 1218 73-zrutacAritrAkhyAtmake karmakSayakAraNe jIvasyAtmapariNAme -sU0 0 25 7-karma ca pudgalapariNAmaH, pudgalAzcAjIvA iti| -sthA0 106 75-dharmaH zrutacAritralakSaNaH puNyaM tatphalabhUtaM shubhkrm| -bhaga0 1-7 76-saMsArodaraNasvabhAvaH -sU0 10 1-6 77-sauvariNayaM pi NimalaM, baMdhadi kAlAyasaM pi jAha purisN| baMdhadi evaM jIvaM, suhamamuha vA kadaM kmm| -samaya0 146 78-yadazubha (pudgalakarma ) matha tat pApamiti bhavati sarvazanirdiSTam / -pra. ra0 pra0 216 ve-dharmAdhamau punnypaaplkssyau| -AcA0 10 / 80-niravadha karaNIsyUM puNya nIpaje, sAvadha syU~ lAge paap| -- pa. 21-puNyapApakarmopAdAnAnupAdAnayoradhyavasAyAnurodhitvAt / -prazA0 0 50 22 82-yogaH zuddhaH puNyAsavastu pApasya saviparyAsaH . -sU010 2-5-17, tatvA0 6-3 zuddhA yogA re yadapi yatAtmanAM savante zubhakarmANi / kAMcananigaDAsvAnyapi bAnIyAt, hanitizarmANi // -zAsu mAnavamAvanA Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418] ___ jaina darzana ke maulika tattva 83-bhaga 82, tattvA0 6, na050 84--suha-asuhajuttA, puraNaM pApaM havaMti khalu jiivaa| -dravya0 saM0 38 85-puNNAI akubvamANo--puNyAni puNyahetubhUtAni zubhAnuSThAnAni akurvaannH| --utta0 vR0 13121 evaM puraNapayaM soccA-puNyahetutvAt puNyaM tat padyate gamyate'rtho'neneti padaM sthAnaM punnypdm| -utta0 50 1834 86-trivargasaMsAdhanamantareNa pazorivAyuviphalaM nrsy| tatrApi dharma pravaraM vadanti, na taM binA yad bhavato'rthakAmau / -sU0 mu0 87-prAjyaM rAjyaM subhagadayitAnandanAnandanAnAM, ramya rUpaM sarasa kavitA cAturI susvaratvam / nIrogatvaM guNaparicayaH sajjanatvaM subuddhiH, kinnu bUmaH phalapariNati dharmakalpadumasya / / -zA0 su0 dharma-bhAvanA 88-UdhvaMbAhurviromyeSa, na ca kazcicchaNoti mAma, dharmAdarthazca kAmazca, sa dharmaH kiM na sevyte| -pA0 yo0 2-13 baha-timUle tadvipAko jAtyAyu gAH / te AhAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt -pA0 yo0 2-14 10-yatra pratikramaNameva viSapraNItaM, tatrApratikramaNameva sudhA kutaH syAt / tat ki pramAdyati janaH prapatannadho'dhaH, kiM nordhvamUrdhvamadhirohati, niSpramAdaH // ---samaya0 30 mokSAdhikAra 61-puNya taNI vAMchAM kiyAM, lAgaibai ekAnta paap| -na0pa0 52 12-no iha loggayAe tava mahidvijjA, no paralogaTTyAe taba mhitthjjaa| no kittIvaeNasadasilogaTTayAe va mahidvijjA, nannatyanijjarayAe taba mahihijjA, -dazavai06-4 63-mokSAyIM na pravartate tatra kAmyaniSiddhayoH ......... kAmyAni-svargAdISTasAdhanAni jyotiSTomAdIni, niSiddhAni-narakAya niSTasAdhanAni brAjhaNahananAdIni ! - sA. pR.4 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 415 15-utta0 10 / 15 66-buddhiyukto jahAtIha ume sukRtdusskRte| -gI0 2-50 67-pAsavo bhavahetuH syAt, sambaro mokSakAraNam / itIyamAItI dRSTiramyadasyAH prapaJcanam // bI0 sto0 16.6 8-pAsavo bandho vA bandhadvArA pAte ca puNyapApe, __ mukhyAni tattvAni saMsArakAraNAni / -sthA0 0 6 sthA0 66-jiNa puNya taNI vAMchA karI, tiNa vAMcyA kAma ne bhog| __saMsAra badhai kAma bhoga syaM, pAmai janma-maraNa ne soga ||-n0p060 100-anyacchyo'nyadutaiva preyaste ume nAnArthe puruSaM siniitH|| tayoH zreya AdadAnasya sAdhurbhavati hIyate'rthAtha u preyo vRnniite|| -kaTha0 upa0 1-2-1 101-bhaga0 123235 102-bhaga0 113 // 35 103-" 4121 250 104-sthA0 4141312 105-sthA0 4 / 2 / 216 106-bhaga0 55 107-bheda kA artha hai-udvartanA karaNa ke dvArA mandarasa kA tIvra rasa honA aura apavartanA karaNa dvArA tIvra rasa kA mandarasa honaa| 108-bhaga073 106-jaina do0 // 13 110-jaina0 dI0 5515 111-jaina0 dii05|16-38 112-jaina0 dI0 5 / 14 113-kammaM ciNaMti savasA, tassu dayammi u paravasA honti| rukkhaM duruhA savaso, vigalasa paravaso tattI // -vi0 bhA0 11 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 jaina darzana ke maukhika tatva 114...kathavi balinI jIvo, katthavi kammAi hu~ti baliyA / jIvassa ya kamastha ya, pujya viruvAi vairAi / -0 vA. 225 115---kRtasyA'vipakvasya nAzaH--zradattaphalasya kasyacit pApakarmaNaH prAyazcittAdinA nAza ityekA gtirityrthH| -pA0 yo0 2 sUtra 13 116-2012 117-sthA0 412235 118-tulanA- zarIrasya prakatI-vyaktA ca adhyaktA c| tatra avyaktApAta karma-samAkhyAtAyAH prakRterUpabhogAt prkssyH| prakSINe ca karmaNi vidyamAnAni bhUtAni na zarIramutpAdayanti-iti uppnno'pvrgH| -nyAya vA0 3 / 2068 116-prajJA0 ( lezyA pada) 120-tatra dvividhA vizuddhalezyA---'ubasamakhaiya' ti sUtratvAdupazamakSayajA, kepA punarupazamakSayau ? yato jAyata iyamityAha-pAyANAm, ayamarthaH-kaSAyopazamajA kaSAyakSayajA ca, ekAntavizuddhi cAbhityaivamabhidhAnam, anyathA hi kSAyopamikyApi zukrAteja padma ca vizuddhalezye saMbhavata eveti / -utta0 vR0 34 a0 121-prajJA0 17.4 122-utta0 34-56,57 123-karmA'zuklAkRSNaM yoginastrividhamitareSAm / -pA0 ko* 4 sa07 124-sA kau0 pRSTha 200 125-zvetAzva upa0 4-5 126--anu0 170 127-anu0 170 128-anu0 171 126-anu0 172 130-anu0 173 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : teisa : 1-varNAkRtyAdi medAnA, dehesminna ca darzanAt / brAhmaNAdiSu zUdrAce garbhAdhAna pravacanAt / nAsti jAti kRto bhedo, manuSyANAM gavAzvavat / AkRtigrahaNAttasmAt, anyathA priklpte| --utta0 puru 2-ekA maNussa jAI, rajjupatIha do kyA usme| tieNeva sippa vaNie, sAvagga dhammammi cattAri-pAcA0 19 3-AcA0 ni* 20-27 4-kriyAvizeSAd vyavahAramAtrAda, dayAbhirakSAkRSizilpamedAt / ziSTAzca varNAzcaturo vadanti, na cAnyathA varNacatuSTayaM syAt // -0ca0 25-11 5-svadIrdhyA dhArayan zastraM, kSatriyAnasRjat prabhuH / kSatatrANe niyuktA hi, kSatriyAH zastrapANayaH // 243 urubhyAM darzayan yAtrAmasAkSId vaNijaH prabhuH // jalasthalAdiyAtrAmiH, tavRttirvAtayA yataH // 244 nyagvRttiniyatAn zadAn , padbhyAmevAsRjat sudhIH / varNottameSu zuzrUSA, tavRttinai kaMdhA smRtA // 245 mukhato'dhyAyana zAstraM, bharataH satyati dvijAm / adhItyadhyApane dAnaM pratIcche-jyAdi takriyAH // 246 -mahA* pu0 parva 16 6-kAravopi matA daiSA, spRshyaaspRshyviklptH| tatrA'spRzyAH prajAH vAlAH, spRzyAH myuHkata kaadyH|| -mahA. pu0 parva0 16-183 7-(ka) svadezo'nakSaramalecchAn, prajAbAthA vidhaayinH| kulazuddhimadAnAH svsaakuryaadupkrmH|| - A..pu0.42-176 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8951 jaina darzana ke maulika tattva (kha) kutazcit kAraNAt yasya kulaM samprAtadUSaNam / saupi rAjAdi-sammatyA, zodhayetsvaM yathAkulam // 8 - (ka) pra0 ka0 mA0 4-5 pR0 482 ( kha ) nyA0 ku0 caM0 767 ha-gotraM nAma tathAvidhaikapuruSaprabhavaH - vaMzaH 10 - uccA goyA vege NIyA goyA vege sU0 21-6 11 - gottakamme dubihe paNNatte - taM jahA - uccAgoe ceva NIyA goye ceva / -sthA0 24 p 12 - - saMtANakameNAgaya, jIvAmaraNassa godamiti saNNA / uccaM NIcaM caraNaM, ucca nIcaM have godam // zrA0 pu0 40 - 168 13 - gUyate zabdayate uccAvacaiH zabdairyat tat gotram, ucca nIca kuloyatti lakSaNaH paryAya vizeSaH, tadvipAka vedya karmApi gotram, kAraNe kAryoMpacArAt, yadvA karmaNo'pAdAnaMvivakSayA gUyate zabdayate uccAvacaiH zabdairAtmA yasmAt karmaNa udayAt tat gotram - prazA0 0 23 pUjya pUjyo'yamityAdi vyapadezyarUpAM gAM vAcaM trAyate iti gotram / -sthA0 pR0 2-4 14 -- uccaigartetraM pUjyatvanibandhanam, itarad - viparItam / - go0 jI0 karma 13 -zAcA0 01-6, pra0 sA0 dvAra 151 18 - jAtirmAtRkI, kulaM paitRkaM uccam - prabhUtadhanApekSayA pradhAnam / pradhAnam / dazavai0 dI0 5-2-25 15 - samuyANaM care bhikkhu kulaM uccAvayaM saMyA / dazave0 5 / 2 / 27 16-jAtyA viziSTo jAtiviziSTaH, tadabhAvo jAtiviziSTatA ityAdikam / vedayate pudgalaM bAhyadravyAdilakSaNam / tathAhi dravyasambandhAda rAjAdiviziSTapuruSasamparigrahAda vA nIcajAtikulotpanno'pi jAtyAdisampanna . iba janasya mAnya upajAyate / prazA0 vR0 pada 23 -sthA0 0 2, sthA0 4 u0 avacam -- tucchadhanApekSayA 0 0 701 bAIkule vibhAsA - jAtikule vibhASA vividhaM bhASayaM kAryam- Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva tan sancaivam-jAtiAmaNAvikA, kulamamAdi athavA mAvasamutthA zAtira, pitRsamutthaM kulam |-pi0ni046 16-utta070 3-2 20-06-13 21-sthA0 4.2 22 sthA04-2 23-0 12.3 24-utta0 12 / 14 25-bamacereNa baMmaNo -utta0 25-32 26-utta0 25420,26 27-utta0 25 // 33 28-utta0 3 // 2-5 26-(ka) 20 1-13-15, (kha) dazavai0 10 30-se asaI uccAgoe; amaiNiyAgoe go hoNe No aharite No khIhae; ii saMkhAe ko goyAvAI ko mANAvAI ke sivA ege gijme; tamhA paNDie No hari se; No kunbhe; bhUehiM jANa paDileha sAyaM - -prAcA0 123 31-ekasmin vA janmani nAnAbhUtAvasthA uccAvacAH karmavazato'nubhavati -prAcA0 10 1-2-3-78 32-01-13-8-6 33-01-13-10-11 34-0 1.13-16 35-sacchIlAnvito hi kulIna ityucyate na mukulotpattimAtreNa / -05. 11917 16-20 11117 37-sU. 212125 38-jAti: mAtRkA pakSa tathA mAra-apAyA nidoSAH-jAtyAH / -svA0 106 / 67 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420] jaina darzana ke maulika tatva 36-kulaM paitRkA pakSaH-sthA* vR0 6 / 467 40-sthA0 7551 41-sthA0 3111128 42-sthA0 4220 43-(ka) bhaga0 2 (kha) dazavai0 5 / 2 44-utta0 14 45-sthA0 83567 46-brahmaNo mukhAnnirgatA brAhmaNAH, bAhubhyAM kSatriyAH, arubhyAM vaizyAH, pakSyAM zudrAH, antye bhavA antyjaaH| -aga0 1016012 47-kammuNA bhaNo hoi, khattio hoi kammuNA / vaiso kammuNA hoi, suddo habai kammaNA // utta0 33-25 na jacA vasalo hoti, na jacA hoti braahmnno| kammunA vasalo hoi, kammunA hoti brAhmaNo / su0 ni0-(zrAmika-bhAradvAja sUtra 13) 48-tapasA brAhmaNo jAtastasmAjAtirakAraNam / -mahA. mA0 46-zravyabhicAriNA sAdRzyena ekIkRto'rthAtmA jaatiH| 50-manuSyajAtirekaiva, jAtinAmodayodbhavA / vRttibhedAddhi tabhedAH, cAturvidhyamihAznute // -zrA0 pu0 36 51-lakSaNaM yasya yaloke, sa tena parikItyate / sevakaH sekyA yuktaH, karSakaH karSaNAtathA / dhAnuSko dhanuSo yogAd, dhArmiko dharmasevanAt / kSatriyaH kSatatastrANAda, brAhmaNo brahmacaryataH // -padma0 pu0 6 / 206.210 52-svIzadrau naadhiiyaataam| 53-na jAtimAtrato dharmoM, labhyate dehadhAribhiH / styyoctpshiil-dhyaansvaadhyaayvrjitaiH|| saMyamI niyamA zIla, tapo dAnaM damo dyaa| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattvaM | revuM. vidyante tAvakA yasyAM sA jAtirmahatI satAm // dharma0 praka0 17 pari0 samyagdarzanasampannamapi mAtadehajam / devA deva bidurbhasma gUDhAGgArAntaraujasam // 54 - deha vimeiyaM jo kuvara jIvahaM meTha vicittu / so bi lakkhaNu muNai sahaM, vaMsaNu NANucaritu-para0 pra0 102 55 - vratasthamapi cANDAlaM, taM devA brAhmaNaM viduH / - rata0 bhA0 zlo0 28 56 -utta0 12-37 / 57 mazna0 -2 zrAlava dvAra padma0 pu0 11-203 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : caubIsa : . 1-maga0 116 2-AkArAmayo'lokaH-jaina dI0 110 3-badravyAtmako lokaH-jaina dI. zara .. 4-kimiyaM maMte ! loetti pavuJcati ? goyamA ! paMcatthikAyA-vesaNa avettine lovetti pyukt| -bhagaM0 13-4 5-jIvA caiva ajIvAya, zresa loge viyAhie -utta0 36 / 2 . . 6-duvihe AgAse pannatte- loyAgAseya, aloyAgAseya --bhaga0 2.10 / 7 sthA* RIVE5 8-eka rAjU asaMkhya yojana kA hotA hai| 6-jaina0 akTUbara 1934-lekhaka prophesara ghAsIlAlajI 10-kheto loe sazrate bhaga0 21 11-guNo gamaNa guNe-maga0 211 12-khettatro logapamANa mete-bhaga0 21 13-aholoe khetaloe, tiriyaloe khetaloe, unuloe khetaloe / -bhaga0 11310 14-bhaga0 1116 15-caubbihe loe pannatte, taMjahA-davvaloe, kheta loe, kAla loe, mAva soe-maga0 110 16-daboNaM aMge-daveto loge saante......bhaga0 21 17-khetI loe saante-bhaga0 211 18-eka devatA meru parvata kI cUlikA para khar3A hai-eka lAkha yojana kI U~cAI meM khar3A hai, nIce cAroM dizAoM meM cAra dik kumArikA hAtha meM balipiNDa lekara bahiMmukhI rahakara usa balipiNDa ko eka sAtha phekatI hai| usa samaya vaha devatA daur3atA hai| cAroM balipikoM Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4281 jaina darzana ke maulika tatva ko jamIna para girane se pahale hAtha meM le letA hai| hasa gati kA nAma 'zISa gati' hai| 16-kAlato loe arNate, mAvato loe aNate-bhaga02-1 20-bhaga-za 21-(ka) AkAza svapratiSTha hai| tanuvAta (sakSma vAyu), dhanavATa ( moTI vAyu), ghanodadhi aura pRthvI inameM kramazaH AdhAra-bhASeya sambandha hai| sUkSma jIva aAkAza ke Abhaya meM bhI rahate haiN| yahA~ kucha sthUla jIvoM kI apekSA unheM pRthvI ke Azrita kahA gayA hai| ajIva zarIra jIva ke Abhita rahatA hai| usakA nirmANa jIva ke dvArA hotA hai aura vaha jIva se lagA huA rahatA hai| saMsArI jIvoM kA AdhAra karma hai| karma mukta jIva saMsAra meM nahIM rhte| ajIya, mana, mASA Adi ke pudgala, jIva dvArA mahaNa kie jAte haiN| jIva karma ke adhIna haiN| isalie ve karma sagrahIta haiN|......bhg 116 (kha) gAgoM ne yAzavalkya se pUchA-"yAzavalkya ! yaha vizva jala meM ota-prota hai, parantu jala kisameM ota-prota hai?" vAyu meM gAgI ! vAyu kisameM zrota-prota hai? antarikSa meM, antarikSa gandharva-loka meM, gandharva-loka Avilsa-loka meM, Aditya-loka candra-loka meM, candra-loka nakSatra-loka meM, nakSatra-loka deva-loka meM, deva-loka indra-loka meM, indra-loka prajApati-loka meM aura prajApati-loka brahma-loka meM ota-prota hai| brahma-loka kisameM zrota-prota hai yAjJavalkya ! yaha ati prazna hai gAgI ! tU yaha prazna mata kara anyathA terA sira kaTa kara gira pdd'egaa| yaha upa0 361 / 22-asati sat pratiSThitam-pati bhUtaM pratiSThitam / bhUtaM bhavya pAhilaM, bhayaM bhUte pratiSThitam / (atharva0 1719) (ka)......asata, amASa, elya meM nirasta samastIpaSikanAma-kasa rahita Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __... jaina darzana ke maulika tatva apratyakSa brahma meM hI satbhAva yA pratyakSa mAyA kA prapaMca pratiSThita hai| isI sat arthAt pratyakSa mAyA ke prapaMca meM sArI saSTi (bhama) ke . upAdAna-bhUta pRthivyAdi paMca mahAbhUta nihita hai, isI se utpanna hote haiN| ve hI pA~coM mahAbhUta samasta kAryoM meM vidyamAna rahate haiN| samasta sRSTi unhIM mahAbhUtoM meM-pIpala ke bIna meM pIpala ke pakSa kI taraha vartamAna rahatI hai| (kha) "tada dvAbhyAmeva pratyavaida rUpeNa caiva nAmnA ca"-rAta1913 brahma tInoM lokoM se pratIta hai| usane socA kisa prakAra maiM ina logoM meM peRs| taba vaha nAma aura rUpa se ina logoM meM paitthaa| 23-svabhAvavAda, AkasmikavAda, sahacchAvAda, AhetuvAda, kama-vikAsavAda . plutasaMcAravAda, Adi aadi| 24-"nAsadAsInnosadAsItadAnIM nAsIdrajo no vyomA paro yt|" "ko adA veda ka iha pravocat kuta AjAtA kuta iyaM visRSTiH / / arvAg deva asya visarjanenAthA ko veda mata prAbabhUva / " -6 "iyaM visaSTiyaMta AbabhUva yadi vA dadhe yadi vaan| yo asyAdhyakSaH parame vyAmantso bhaMga veda yadi vA na veda-7 (Rga0 11126 nAsadIya sUkta) usa samaya pralaya dazA meM asat bhI nahIM thaa| sat bhI nahIM thaa| pRthvI bhI nahIM thii| AkAza bhI nahIM thaa| AkAza meM vidyamAna sAtoM bhuvana bhI nahIM the| ____ prata tasva ko kauna jAnatA hai ! kauna usakA varNana karatA hai| yaha daSTi kisa upAdAna kAraNa se huI ! kisa nimita kAraNa se ye vividha saSTiyA~ huI ! devatA loga hana suSTiyoM ke anantara utpanna hue haiN| kahA~ se saSTi huI yaha kauna jAnatA hai! pe nAnA rASTiyA~ kahA~ se huI, kisane khaSTiyA~ kI aura kisane nahIM kI ye saba hI jAne, jo inake svAmI paramadhAma meM rahate haiN| ho sakatA hai bhI yaha saba na jAnate hoN| 25-vizeSa jAnakArI ke lie dekhie:- bhAcA ni042, syA. 1 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426) jaina darzana ke mAlika tatva 26-'sad dabbaM vA'-maga0 sat-pada prarUpaNA 25-utpAda, vyaya aura prauvya ko mAtRpa dikA kahate haiM ! 28-dravyAnu0 * 62 26-dravyaM nityamAkRtiranityA / suvarNa kadAcidAkRtyA yuktaH piNDo mavati, piNDAkRtimupamatha strakAH kriyante,. , rucakAkRtimupamRya kaTakAH kriyante, kaTakAkRtimupamRya svastikAH kriyante / punarAvRtaH suvarNapiNDaH / ......... zrAkRtiranyA cAnyA ca bhavati, dravyaM punastadeva / AkRtyupamardaina drvymevaavshissyte| -pA0 yo vardhamAnakabhaMge ca rucakaH kriyate ydaa| tadApUrvArthinaH zokaH prAtizcApyuttarArthinaH // 1 // hemArthinastu mAdhyasthyaM, tasmAdvastu prayAtmakam / notyAdasthitibhaMgAnAmabhAve syAnmatitrayama // 2 // na nAzena binA zoko, notpAdena binA sukham / 'sthityA binA na mAdhyasthyaM, tena sAmAnyanityatA // 3 // -mI0 zlo0 vA0 pRSTa 616 AvirbhAvatirobhAva-dharmakeSvanuyAyi yat / tada dhIM tatra ca jJAnaM, prAga dharmagrahaNAda bhavet // -zAstra0 dI. 30-WHAT IS EATHER? I am quite sure that you have heard of ETHER before now, but please do not confuse it with tbe liquid Ether used by surgeons, to render a patient unconscious for an operation. If you should ask me just what the Ether is, that is, the etber that conveys electromadgaetio-waves. I would answer that. I can not accurately describe it. Nither can anyone else. The best that anyone could do would be to say that Ether is an invisible body and that through it electormagnetic-waves oan be propagated. But let us see from a practical standpoint the Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 180 . nature of the thing oalled "ETHER". We are all quite familiar with the existence of solide, liquids and gases. Now, suppose that inside a glass-vassel there are no solids, liquid or gases; that all of these things have been removed including the air as well. If I were to ask you to describe the condition that now exists within the glass-vassel, you would promptly reply that nothing exists within it, that a "Vaccum" bas been created. But I shall have to correct you, and explain that within this vessel there does exist "ETHER' nothing else. So, we may say that Ether is a 'something that is not a solid, nor liquid, nor gaseous nor anything else which can be observed by us physically. Therefore, we say that an absolute "Vacoum" or & void does not exist any where, for we know that an absolute vaccum can not be created for Ether oan pot be removed. Well, you might say, if we don't know what Ether is, how do we know it exists ? We get our knowledge of Ether from experi. ments; by observing results anb deducing facts. For example, if within the glass-vessel, mentioned above, we place a bell and cause it to ring, no sound of Anykind reaches our ears, Therefore, we deduce that in the absence of air, sound does not exist and thus, that sound must be due to vibration in the air. Now let us place a radio transmitter inside the enolosure that is void of air. We find that radiosignal'a are sent out exactly the same as when the transmitter was exposed to the air. So we are right in deducing that elotromagnetio-waves, or Radio waves, do not depend upon air for their propagation Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jaina darzana ke maulika tattva that they are propagated through or by means of "Sometbing' wbioh remained inside the glass englosure alter the air bad been exhausted. This something' bas been named "ETHER". We believe that Etber exista throughout all space of the universe, in the most remote region of the stare, and at the same time within the earth; and in the seemingly impossible small space whiob exists between the atoms of all matter. Tbat is to Bay, Ether is everywhere; and that eleotromagnetio wave can be propagated everywhere. (Hollywood R. and T.) Instruction Lesson No. 2 31-bhaga0 1341489 32-ege dhamme-ekA pradezArthatayA asaMkhyAtapradezAtmakatve'pi dravyArthatayA tasyaikatvAt / -sthA01 33-loyamete, loyapamANe -bhaga0 2-10 34-dharmAdharmavibhutvAt, sarvatra ca jIvapudgala vicArAt | nAlokaH kazcit syA, nna ca sammatametadarthANAm // 1 // tasmAd dharmAdharmoM, avagAdau vyApya lokakhaM sarvam / evaM hi paricchinnA, siddhyati lokastad vibhutvAt // 2 // -prazA010 pada 35-lokAlokavyavasthAnuyapatte -pra0 10 10 36-yo yo vyutpattimacchuddhapadAbhidheyaH, sa sa svipkssH| yathA ghaTo'ghaTa vipakSakaH / yazca lokasya vipakSaH so'lokH|-nyaayaa 37-lokyante jIvAdayo'sminniti lokaH, lokaH-dharmAdharmAstikAya vyavacchinne, azeSadravyAdhAre, vaizAkhasthAnakarinyastakarayugmapuruSopalakSite AkAzakhaNDe / -pA0 301-201 38-alokAntu bhAvAdyairbhAvaiH paJcabhirujjhitam // . .. manebaiva vizeSeka lokAnAt pRthagIritama |lo.pra. 228 .. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva 429 . 16-tamhA dhammAdhammA, logapariccheyakAriNo juttaa| iyAgAse dalle, logAlogetti ko menii|| -nyAya. 40-maga0 124 41-bhaga0 124 42-prayogavinasAkarma, tvmaavsthitistthaa| lokAnumAvavRttAntaH, kiM dharmAdharmayoH phalam ||-ni0 dA0 24 43-020 2010 44-sthA0 281 45-utta0 28 46-bhaga0 124 47-dizyate-vyapadizyate pUrvAdityA vastavanayota dik .. sthA0 30 33 48-AcA0 ni0 42144 YE-zrAcA0ni0 4748 5.-AcA0ni0 51 51-kimayaM bhaMte ! kAloti pavyucara ! goyamA ! jIvA ceva ajISA cess| 52 karaNaM mate davyA paeNatA ? goyamA ! chadavvA paNNatA taMjahA-dhammatyikAe adhammasthikAe, AgAsatyikAe, jIvatyikAe, pumgalatyikAe, adAsamae ......maga 53-samayAti kA, zrAvaliyAti vA, jIvAti vA, ajIvAti vA pavudhati / -sthA0 65 54-logAgAsa padese, ekkekke je ThiyA hu ekkekkaa| rayaNANaM rAsI iva, te kAlA asaMkha davANi // -dravya saM0 22, go0 jI0 586, sarvA0 si. 5RE janyAnAM janakaH kAlo jagatAmAbhayo mataH -nyA0 kA0 45, vai0 da0 26-10 45-pAyomANya-52 sA. ko0 33 57-tatvA-22 58-parAparatvadhita pakhAvisvAnupAdhita nyA. kA. . Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 ] 56 - vai0 jaina darzana ke maulika tattva 10 sU0 2/2/6 60 -- mAnava kI kahAnI pRSTha 1225 kA saMkSepa 61 - ayaMtu vizeSaH samaya viziSTavRtti pracayaH zeSa dravyANAmUrdhva - pracayaH, samayaprava0 vR0 141 pracaya eva kAlasyordhvapracayaH 62 -sthA0 411 63 -bhaga0 11 / 11 64 - palyopama - saMkhyA se Upara kA kAla --- asaMkhyAta kAla, upamA kAlaeka cAra koza kA lambA-caur3A aura gaharA kunA hai, usameM navajAta yaugalika zizu ke kezoM ko jo manuSya ke keza ke 2401 hisse jitane sUkSma haiM, asaMkhya khaMDa kara khAma khAma karake bharA jAe, prati sau varSa ke antara se eka-eka keza khaNDa nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha kutrA khAlI ho, utane kAla ko eka palya kahate haiM-65 -- jIveyaM bhaMte! pogalI, poggale ? jIve poggalIvi, pomgalevi / -bhaga0 85101361 66 1- zracitta mahAskandha -- kevalI samudghAta ke pAMcaveM samaya meM zrAtmA se chUTe hue jo pudgala samUce loka meM vyApta hote haiM, unako acitta mahAskandha kahate haiM- 67 - duvihA puggalA pannatA, taMjahA - paramANupuggalA, no paramANu pummAlA ceva / sthA0 2 68-10 126 66 -- sthA0 4, bhaga0 5/7 70 - paramANu dubihe pannate, taMjahA -- suhumeya vavahAriyeya / -- anu0pramANadvAra 71--prAMtANaM suhumaparamANupomgalANaM samudayasamiti samAgayeNaM bavahArie paramANupoggale niphphajrjjati 1 -- anu0 pramANadvAra 72 - bhaga0 25/3 73 - paramANu hiM apradezo gIyate - dravyarUpatayA sAMzo bhavatIti, na tu kAlabhAvAbhyAmapi 'apa rAso davbaTTAe' iti vacanAt tataH kAlabhAvAbhya pradezatve'pi na kazciddoSaH / -prazA* pada 5 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maukhika tatva an 74-bahuvihe poggalapariNAme pannate, taMjahA-banna pariNAme, gandhaparivAme, rasapariNAme, phaasprivaame| -sthA0 4 75-bhaga057 76-bhaga 18 77-dohi gaNe hi poggalA sAhannati, saMbavA pogazA sAhannati, pareSa vA poggalA sAhannati, evaM bhijnati, parisaDaMti, parivaDati visati / -sthA 2 78-bhaga057 76-prazA* 28 80-bhaga0 124 81-bhaga0 1414 82-bhaga0 144 83-utta0 3610 84-bhaga 58 85-bhaga058 86-maga058 87-maga0 558 -bhaga 81 -bhaga081 60-bhaga0 16 // 61-maga057 62-bhaga017 65-bhaga047 Ex-ma.sa . 15-utta0.28yA. 12 . -poga pariSayA, mIsA parisavA, kasA prinnvaa| -sthA.1 . Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432] jaina darzana ke maulika tatva -prazA0 50 11, 100 prA0pa0 11 101-eNaM tIsemeghogharasigaMbhIramAhurayarasadda joyaNa parimaMDalAe supolAe ghaMTAe tikkhutto ullAlibAe samANIe sohamme kappe aNNehi sagaNehiM batIsavimANAvAsasayasahassehiM aNNAI sagUNAI battIsaM ghaNTA sayasahassAIjamagasamaga kaNakaNArAvaM ko payatAI pi hulyaa| -jambU pra. 5 102-prazA0 11 103-prazA0 11 104-tatvA0 rA0534 105-tattvA0 rA.5535 106-tattvA0 raa05||35 107-jaghanyesara-ajaghanya arthAt do aNshvaalaa| dUsarA paramANu bhI do aMzavAlA hotA hai taba vaha sama jaghanyetara tIna aMza vAlA ekAdhika jaghanyetara zrAdi hotA hai| 108-tattvA0 rA0 5 / 36 106-tattvA0 rA0 536 110-prazA0pa015, 111-razmiA chAyA pudglsNhtiH| 112-bhAsA divA chAyA, prabhAsuragatAnisita kaalaamaa| . sAceva mAsura gayA, sadehavannA muNeyamvA // 1 // je zrAdarisaM tato, dehApayavA havaMti sNktaa| tesiM tathya'valaMThI, pagAsayogA na iyaresiM // 2 // - prAmada 15 113-majAmekAma -sa.ko. . 114 so'nntsmyH|-tlaa . 115-dhamma hamma prAgAsaM, damba ekmekmaahi| nAyikA - -. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tapi 116-himA aMkala 110--himA aMka 118-ha.bhA.aMka citra 116-bhUnAnI vidvAna yuklIDa rekhAgaNita (dizAgaNita) kA prasiddha prAcArya huA hai| yuklIDIva-rekhAgaNita kA AdhAra yaha hai ki vizva kA bora-cora nahIM hai, vaha ananta se ananta taka phailA huA hai| 120-anekAnta varSa kiraNa 5 pR. 308 "jaina bhUgolabAda"-le0 zrI bAbU ghAsIrAmajI jaina s. S.C prophesara "bhautika zAstra' 121-'Aja0-varSa 2, saMkhyA 11 mArca 1947 // ___ 'philipAina aura usake vAsI-le* . baiMkaTarAmana * 122-maMgalizamena tA0 16 sitambara 1922 ke aMka meM likhatA hai ki "vainaganuI kArakhAne ke svAmI mi0 vAI dvArA nyUjIlaiMDa meM banAI gaI 12 iJbI dUrabIna dvArA maisarsa TAUnaleDa aura hArTa ne hAla hI meM haverA meM do candramAoM ko dekhaa| jahA~ taka mAlUma huA yaha pahalA hI samaya hai jaba nyUjIlaiMDa meM do candramA dikhAI die| ... 123-pRthvI ke golAkAra hone ke saMbaMdha meM yaha dalIla aksara dI jAtI hai ki koI prAdamI pRthvI ke kisI bhI bindu se ravAnA ho aura sIdhA calatA jAe to vaha pRthvI kI bhI parikramA karatA huA phira usI sthAna 'bindu para pahu~ca jaaegaa| parantu isase yaha siddha nahIM hotA ki pRthvI kA dharAtala nAraMgI kI taraha gola arthAt vRttAkAra hai| isase sirpha itanA hI sAbita hotA hai ki yaha cipaTI na hokara vartulAkAra hai| agara pRthvI ko laukI kI zaka kA mAna leM to bhI yaha sambhava hai ki eka nizcita bindu se yAtrA prArambha karake sIdhA calatA huA vyakti phira nizcita bindu para hI lauTa aae| -vizva mA0-khaka bhI ramAkAnta-pRSTha 160 .124 vidvAnoM kI gaveSaNA kyA khoja ke pariNAma svarUpa pRthvI kA eka navIna hI AkAra mAnA gayA hai vo na pUrNatayA gola hai aura na Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 jaina darzana ke maulika tatva aNDAkAra / isa prAkAra ko 'pRthivyAkAra' kahe vo ThIka hai, kyoMki usakA apanA nirAlA hI AkAra hai| isa prAkAra kI kalpanA. isa kAraNa kI gaI hai ki pRthvI kA koI bhI akSAMza yahA~ taka ki vizavat rekhA mI-pUrNa basa nahIM hai| 125-yA bhUgola hai: The Sunday News of India 2nd May 1964. (vizva-lekhaka-rAmanArAyaNa B.A. pR0.35) 126-(ka) su0 ca. (kha) aneka logoM kA mata hai ki pRthvI gola hai| isakI pAvatI golAI meM eka ora bhArata sthita hai| isake ThIka viparIta amerikA hai ataH unake vicAra se amerIkA hI pAtAla loka hai| [dharma-varSa 6 aMka YE disambara 4 1955 125-'janaka' 1 akTUbara 1934 lekhakA-bhImAn prophesara ghAsIrAmajI M. S. C.-A.P.S. landana / 126-jyo. ralA -bhAga 1 pR. 228-le0 devakInandana mishr| 126-vRSTi ke prArambha meM paramAtmA paramANuoM ko saMyukta karatA hai, unake __ saMyoga kA prArambha hone para hI saSTi hotI hai, isalie yaha "prArambhabAda kahalAtA hai| 13. zvaravAdI solya aura yogadarzana ke anusAra saSTi kA kAraNa triguNAtmikA prakRti hai| Izvara ke dvArA prakRti ke cundha kiye jAne para triguNa kA vikAsa hotA hai| usase hI saSTi hotI hai| anIzvarapAdI sAMkhya pariNAma ko prakRti kA svabhAva mAnate haiN| pariNAmavAda ke do rUpa hote 1 gupapariNAmabAda aura basapariNAmabAra / pahalA sAMkhyadarzana tathA mAdhyAcArya kA siddhAnta hai| sarA siddhAnta rAmAmujAcArya kA hai, ve prati,.jIva aura Izvarana tIna tatvoM ko * svIkAra karate haiM phira bhI ina sabako asarUpa hI mAnate hai-sahI aMza vizeSa meM prakRti rUpa se paripata hotA hai aura bahI jagat banavA hai| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva tal 151-(ka) bauddha darzana meM parivartana kI prakriyA "pratIsya samutpAdavAda hai| yaha sahI parSa meM ahetukavAda hai| isameM kAraNa se kArya utpanna nahIM hotA kindu santati pravAha meM padArtha utpanna hote haiN| (sa) jaina dRSTi ke anusAra dRzya vizva kA parivartana jIva aura pudgata ke saMyoga se hotA hai| parivartana svAbhAvika aura prAyogika donoM prakAra kA hotA hai| svAbhAvika parivartana sUkSma hotA hai, isalie dRSTigamya nahIM hotaa| prAyogika parivartana sthUla hotA hai, isalie kaha dRSTigamya hotA hai| yahI vaSTi yA dRzya jagat hai| vaha jIva aura pudgala kI sAMyogika avasthAoM ke binA nahIM hotaa| vaibhAvika paryAya kI AdhArabhUta zakti do prakAra kI hotI hai-zroSa aura samucita / "ghAsa meM ghI hai"-yaha auSa zakti hai| "dUdha meM ghI hai" -yaha samucita zakti hai| augha zakti kArya kI niyAmaka hai-kArakha ke anUpa kArya paidA hogA, anyathA nahIM / samucita zakti kArya kI utpAdaka hai, kAraNa kI samagratA banatI hai aura kArya utpanna ho jAtA hai| guNaparyAyayoH shktirmaatrmoghodmvaadimaa| AsannakAryayogyatvAccaktiH samucitA praa|| zAyamAnA tRpatvenAjyazaktiranumAnataH / kiM ca dugdhAdi mAvena moktA lokasukhapradA // prAka pudgalaparAvarte, dharmazakti yyaughjaa| antyAvarte tathA khyAtA zakti samucitAMginAm // kAryabhedAcchakti medo, vyavahAreNa dRzyate / yuk nizcaya nayAdekamanekai kArya kAraNaiH / / svasvajAtyAdi bhUyasyo guNa pryaayvyktyH| imyAnu. 1.2 adhyAya, 6 se 10 112-dekho kAryakAraNavAda / . Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cavA khaNDa : pacIsa: 1-uc06||36|| 2-AcA0 14126 / 3-prAcA0 za4126 / 4-pAcA0 11126 / 5-prAcA0 11341122 / 6-(ka) samyak darzana praatm-drshn| (kha) samyaga-zAna-AtmajJAna / (ga) samyak caritra-Atma-ramaNa / 7-khaNameta sukkhA bahukAla dukkhA pagAma dukkhA aNigAma sukkhA // -utta0 14113 / 8-pAcA0 shraash60| 6-aup| 10-utta0 10118-20 // 11-utta0 261.3 12-attahiyaM khu duheNa lamai ....... sU0 shraa2|30 13-so hu tabo kAyavvo, jeNa maNo'maMgalaM na ciM tei / jeNa na haviya hANI, jeSa jogA pa hAyaMti // talaha na dehapIr3A, na yAvi citra maMsa soNi mattaM tu / jaha dhammajmANa bujhI, vahA imaM hoi kAyanvaM // -paM.va. prathama dAra 214-15 14-rAgo ya doso vi ya kammavIyaM-utta0 3217 15-kammaM ca mohappa bhavaM vayaMti-utta0 3227 16-nA dasaNista nANaM, nANepA viNA na hu~ti crnngunnaa| . agupissa nasthi mokso, navi zramokkhassa nivvANaM // Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438] jaina darzana ke maulika tatva 17-40va0pU0 22 18-nyAya. sU. 411-3-6 16-sa. kA. 4 20-nyAya00 4113-6 21-sA. kA0 6413 22-yoga0 30 2013 23-tahiyANaM tu bhASANaM, sanmAye uvaesaNaM / bhAvaNaM saddaItassa, sammattaM taM vi yAhiyaM // -utt08|15 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : chandIsa : 1- bhaga0 8510 2- bhaga0 8110 -bhaga0 8 / 10 4- bhaga0 8 / 10 5-- maga0 8110 -sthA0 2/1/72 7- tivihe samme paraNatte, taMjahA-nANa samme, daMsaNa samme, caritra samme -sthA0 3141114 8nA daMsaNissa nA NaM, nAgeNa binA na hu~ti caraNa guNA / aguNissa natthi mokkho, natthi zramoksassa nivvANaM // - utta0 28/30 6 namvatthaM tattvArthazraddhAnaM samyaktvamiti paryavasannam / tatra zraddhAnaM ca tatheti pratyayaH, sa ca mAnaso'bhilASaH / nacAyamaparyAptakAdyavasthAyAmiSyate, samyaktvaM tu tasyAmapISTam, SaTSaSTisAgaropamarUpAyAH sArdhaparyavasitakAlarUpAyAzca tasyotkRSTasthite pratipAdanAditi kathaM nAgamavirodhaH ! ityatrocyate-- tattvArtha zraddhAnaM samyakatvastha kAryam, samyakatvaM tu mithyAtvakSayopazamAdijanyaH zubhazrAtmapariNAmavizeSaH / zrAha ca - - " se zra sammate pasattha sammata mohaNIyakammANu vezraNoSasamakkhayasamutthe pasamasaMvegAI liMge suhe prAya pariNAme paraNate / idaM ca lakSaNamamanaskeSu siddhAdisvapi vyApakam / itthaM ca samyaktve satyeva yathoktaM bhaddhAnaM bhavati / yathokte bhaddhAne ca sati samyaktvaM bhavatIti zraddhAnavatAM samyakatvasyAure bhAvitvopadarzanAya kAyeM kAraNopacAraM kRtvA tattveSu rucirityasva svArthazraddhAnamityarthaparyavasAnaM na doSAya / tathA coktam- jIvA inavapayatye jI jAya tassa hoI sammataM / bhaviNa sahate zrAyAnamA vi 'samma // 1 // 0 0 -2 adhikAra Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8801 jaina darzana ke maulika tatva 10-nanvaSavodhasAmAnyAda zAnasamyaktvayoH kaH prativizeSaH 1 ucyate--ciH samyakatvam, rucikAraNaM tu zAnam / yathoktam-nANamavAyadhiIo, dasaNa pijhogheshraao| yaha vattaruI samma, roijjai jeNa taM naannN| -sthA-1 11-sthA01 12 sthA02 13-dekho karma prkrnn| 14-" " " 15-, , , 16 -mithyAtva moha yA avizuddhapuMja kA udaya hotA hai| 17-samyakatva-moha yA zuddha-puMja kA udaya hone pr| 18-kSAyopazamika samyaga-darzana pratipAti-jo aMzuddha-paramANu-puJja kA vega bar3hane para miTa bhI sake-vaisA samyakbhAva 16-aupazamika samyag-darzana-antarmuhUrta taka hone vAlA samyag-bhAva 20-kSAyika samyaga-darzana-apratipAti-phira kabhI nahIM jAne vaalaa| 21--dekhie-AcAra-mImAMsA 22-utta0 281 16-27 23-mithyAtva-moha kI dezona (palya kA asaMkhyAtatama bhAga nyUna ) eka kor3A koDa sAgara kI sthiti meM se antara-muhUrta meM bhoge jA sakeM, utane paramANuoM ko nIce khIMca letA hai| isa prakAra una paramANuoM ke do bhAga ho jAte haiM-(1) antar-mahUrta-vaidya aura antar-muhUrta kama palya kA asaMkhyAtatama bhAga nyUna eka koDAkor3I-sAgara vedh| . 24-(1) pahalA caraNa 'yathA pravRttikaraNa hai| isameM mithyAtva-andhi ke samIpa gamana hotA hai| (2.) dUsarA caraNa 'apUrvakaraNa' hai| isameM mithyAtva-anthi kA bheda hotA hai aura bAyopazamika samyaga-darzana pAne bAlA mithyAtva-moha ke paramANuoM kA tIna rUpoM meM pukhIkaraNa karatA . hai| (3) vIsarA caraNa 'anivRttikasya hai| isameM mithyAtva-moha ke paramANuoM kA do rUpoM meM pUjIkaraNa hotA hai| prathama paMka kA zIna Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana mAlika tatva kSaya aura dUsare peja kA udaya-nirodha (antara muhUtaM taka udaya meM nazA sake, vaisA viSkambhana ) hotA hai| pratikRttikaraNa' ke do pradhAna kArya hai-(1) mithyAtva paramANuoM ko do rUpoM meM pulIkRta kara unameM antara karanA' aura (2) pahale pula ke paramANuoM ko khpaanaa| yahA~ anivRttikaraNa kA kAla samAsa ho jAtA hai| isake bAda 'antarakaraNa' kI maryAdA-mithyAtva-paramANuoM ke vipAka se khAlI antar-muhUrta kA jo kAla hai, vaha aupazamika samyaga darzana hai| inameM pahalA vizuddha, dasarA vizuddhatara aura tIsarA vizuddhatama hai| pahale meM pranthi samIpamamana, dUsare meM pranthi-meda aura tIsare meM antara karaNa hotA hai| . . 25-kSAyopazamika "samyaga-darzanI ke mithyAtva aura mizra pula upazAnta rahate haiM, samyaktva pula kA veTana rahatA hai| isa prakAra vipula ke upazama aura tIsare pukha ke vedana (vedana dvArA kSaya) ke saMyoga se kSAyopathamika darzana banatA hai| 26-tahiyA NaM tu bhAvANaM, sambhAve uvesnnN| bhAveNaM saddahantassa, sammattaM taM viyAhiyaM / -utta0 28115 27-asaMjamaM pariyANAmi saMjamaM upasaMpajjAmi, avabhaM pariyANAmi baMbhaM uvasaMpajjAmi, akappaM pariyANAmi kappaM uvasaMpajjAmi, annANaM pariyANAmi nANaM utrasaMpajAmi, akiriyaM pariyANAmi kiriyaM uvasaM pajjAmi, micchattaM pariyANAmi samattaM upasaMpajjAmi abohiM pariyANAmi bohiM upasaMpajjAmi, zramamA pariyANAmi, maggaM uvsNpjjaami| -Aba. 28-tIrtha pravartaka vItarAga, raag-dvess-vijetaa| 26-mukta paramAtmA 30-sarvaza-sarva-darzana 31-cattAri maMgalaM.. kevalI paeNataM dhamma saraNaM pavajjAmi |... -zrAva0 32-arihaMto mhdevii| jAvanIvaM susAhuzrI guruNo / z2iNapaNNattaM tasaM zya samattaM mae gahiyaM / -pAva. 33-sthA0 3.1 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 882] 34 - sthA0 2/4 34--utta0 28/31 -20 bhA0 12 / 11 / 18 36- ( ka ) utta0 28/28 (kha) samyam-darzI durgati nahIM pAtA - dekhie -rakSa0 A0 1132 jaina darzana ke maulika tattva 37-- bhaga0 3011 18- samyagdarzanasampanna - mapi mAtaMgadehajam / devA devaM vizurbhasma - guDhAGgArAntaraujasam // 44 - jar3a0 10 60 64 45--bhaga0 113 0 zrA0 29 36-sthA0 6 / 11480 40-sthA0 6|6|478 41 - na cAsthirANAM bhinnakAlatayA'nyonyA'sambaddhAnAJca teSAM vAcyavAcaka bhAvo yujyate -syA0 maM0 19 42 - tulanA - bAhya jagat vAstavika nahIM hai, usakA astitva kevala hamAre manake bhItara yA kisI alaukika zakti ke mana ke bhItara hai yaha AdarzavAda kahalAtA hai| zrAdarzavAda ke kaI prakAra haiN| parantu eka bAta ve sabhI kahate haiM, vaha yaha ki mUla vAstivakatA mana hai / vaha cAhe mAnava-mana ho yA apauruSeya-mana aura vastutaH yadi usameM vAstavikatA kA koI zraMza hai to bhI vaha gauNa hai| eMglasa ke zabdoM meM mArksavAdiyoM kI dRSTi meM "bhautikavAdI vizva dRSTikoNa prakRti ko ThIka usI rUpa meM dekhatA hai, jisa rUpa meM vaha sacamuca pAyI jAtI hai / " bAhyajagat vAstavika hai| hamAre bhItara usakI cetanA hai yA nahIM isa bAta se usakI cetanA svatantra hai / usakI gati aura vikAsa hamAre yA kisI aura ke mana dvArA saMcAlita nahIM hote / (mArksavAda kyA hai ? 5,68,66 le0 enila varksa ) 43 - ye cAroM tathya manovijJAna kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiN| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : sacAisa : 1- brANAgijmo atthI, ANA e ceva so kaheyabbo / far tizraM ditA, kahaNabihi, birAhaNA iyarA // 2- jo heuvAya pakkhammi, heuo, Agame ya zrAgamiyo / so sasamayapaNNavo, siddhantaM virAhazro anno // 3- nA daMsaNissa nANaM nANeNa viNA na huMti caraNaguNA / aguNissa natthi mokkho, natthi zramokkhassa nivvANaM // - utta0 28130 4- zrattANa jo AANati joya loga, gai ca jo jANai nAgaica / -zrAva0 6 / 71 - vI0 sto0 1956 6 - avidyA bandha hetuH syAt, vidyA syAt mokSakAraNam / mameti badhyate jantuH na mameti vimucyate // -sanma0 345 jo sAsayaM jANa asAsayaM ca, jAti (ca) maraNaM ca jaNoravAyaM // aho vi sattA virahaNaM ca, jo nAsavaM jANati saMvaraM ca / dukkhaM ca jo jANati nijjaraM ca, so mAsiumariha i kiriyavAyaM // -sU0 1112/20,21 7 -- yathA cikitsAzAstraM catuvyU ham -- rogo, rogahetuH zrArogyaM, meSalyam iti, evamidamapi zAstraM catuyU 'ham tadyathA saMsAraH saMsAra- hetuH, mokSo, mokSopAya iti / yA0 bhA0 2 / 15 8 - duHkhameva sarve vivekinaH heyaM duHkhamanAgatamyo0 sU0 2015-16 6---duHkha trayAmighAtAjjijJAsA tadapaghAtake hetau-sAM0 1--ka 10 --- paccepaNA na hantavvA - rasadhamme, dhuve. zivae, sAsAe - zrAcA0 1-4-1 11- zivamaya lamarUna matamukkhayamavvAbAhamapuNarAvitti, siddhi gaI, nAma dheyaM ThANaM - Namotthu zrAva0 12- je nijiSNe se sudde, pAve kamme jeya kaDe jeya kajjai jeya kajissai-sabve se dukkhe | bhaga0 78 13- zramaM ca mUlaM ca viginca dhIre- AcA0 3-2-183 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8881 jaina darzana ke maulika tattva 24-khaNamitta sukkhA bahukAladukkhA pagAma dukkhA aNigAma sukkhaa| , saMsAra muskhassa vipakkhabhUyA, khANI aNasthAno kAma bhogA // -utta0 14113 15-samve arthAta dukkhAya-90 16 16-jamma dukkhaM jarA dukkhaM, rogaNi mrnnaanniy| aho dukkhI hu saMsArI, jatya kIsati jaMtuNo-utta0 16.16 17-zrAcA vR0 11 18-yAcA0 2-4-110 16-kiM bhayA pANA samaNAuso !..... goyamA ! dukkhabhayApANA samaNA uso| seNaM bhaMte ! dukkhe keNa kaDe-jIveNa kar3e, pmaaenn| seNaM bhante dukkhe kahaM veijjati ? appamAeNaM-sthA 32 20-jaM dukkhaM iha pave iyaM mANavANaM, tassa dukkhassa kusalA pariNa mudA haraMti-AcA0 1-2-6 21-iha kammaM pariNAya savvaso-pA0 zarA6 22-je mehAvI aNugghAya kheyaNNe, jeya baMdha pamukkha Na mannesi / -prAcA0 116 23-jassime saddA ya rUvA ya rasA ya gaMdhA ya phAsA ya abhisamannAgayA ___ bhavaMti se prAyavaM, nANavaM beyavaM, dhammavaM, vaMbhavaM-AcA0 1-3-1 / / 24-sarvasya pudgaladravyasya dravyazarIramabhyupagamAt / jIva sahitAsahitatvaM tu vizeSaH / uktaJca satyA satya hayAzro, nijjIva, sajIva svAno-zrAcA vR0 11113 25-- anantAnAmasumatAmekasUdamanigovinAm / sAdhAraNaM zarIraM yat, sa "nigoda" iti smRtH|| -lo0 pra0 4 / 32 26-kadApi ye na niryAtA bahiH suukssmnigodtH| avyAvahArikA ste syu darIjAtamRtAiva ||-lo. pra. 4-66 25-sUkSmAnnigodato'nAdeniMrgatA ekazopi ye| . pRthivyAdivyavahArakha, mAlAste vyAvahArikA / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasva.. . tarika sUkSmAnAdinigodeSa, yAnti yadyapi te punH| te prAsavyavahAratvAt , tathApi vyavahAriNaH / / -lo. pra. 165 28-prazA018, lo. pra. 413 26-jaina dI0 423 30-(ka) kaDeNa mUDho puNo vitaM karo -AcA0 1-2-5-65 (kha) vRttibhiH saMskArAH saMskAra pazca vRttayaH-ityevaM-vRttisaMskAracakra nirantaramAvartate -pA0 yo 15 mAsvatI 31-bhaga0 1314 32-bhaga0 1314 33-utta. 2014 34-20 sU0 114, 35-utta0 2814, 36-ta. sU0 2 / 10, 37-jaina dI0 515 38-yaH parAtmA sa evAha, yo'haM sa prmsttH| -samAdhi0 31 36-(ka) anyaccharIramanyoham-tattvA0 146 (kha) jIvAnyApudgalazcAnyaH -i0 50 40-pudagalaH pudgalA stRti, yAntyAtmA punarAtmanA / paratutisamAropo, zAninastanna yujyate // -zrI jJAnasAra sUkta 1015 41-yajjIksyopakArAya, taddehasyApakArakam / yaddehasyopakArAya, tajjIvasyApakArakam // 42-bhaga0 17 43-0 1 / 10 / 15 44-mAyaM kasma mAiMsu, appamAya tahA'varaM / tanmAvA desI vAyi, vAsapeDiyameva vaa|| -sU0 zabara 45-0184-6 46.10 1.8-636 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 ) . jaina darzana ke maulika tattva 47-jaina dI. 1 -karaNam-kriyA karmabaMdhanibaMdhanam ceSTA-prazA0 70 pada 31 r6-pratyAkhyAnakriyAyA prabhAvaH apratyAkhyAnajanyaH karmabandho vaa| 50-prazA0 pada 3151-sthA0 21160 52-suttA amuNI, sayA muNiNo jAgaraMti -zrAcA0 131 53-basu jIva-NikAemu-prazA0 pada 22 54--sabba damvesu-prazA0 pada 22 55-grahaNadhAraNijjesu davesu -prazA0 pada 22 56-rUvesu vA svasahagatesu davvemu -prajJA pada 22 57-savvadambesu -prajJA0 pada 22 58-vI. sto0 166 5E-paNayA bIrA mahAvIhiM -AcA0 113 6. sthA0 21160 61-thA. 2-1-6. 12-kriyA kI jAnakArI ke lie dekhie-sthA0 21160, prajJA0 22, 31 bhaga0 116, 86 18, 11, 6 / 34, 111, 1714, 313, 16, 17, 168, suu02|1 63-0 1,10,21 64-prazA0 pada 22 65-aupa0 43 66-se NaM mante ! akiriyA kiMphalA ? nibANaphalA / -sthA0 3.160 67 maga 33 68-siddhiM gacchAI nIro-zavai0 4124 66-tavasA dhUyakammase, siddho havA sAsanI --utta0 3-20 70-kahiM paDiDyA siddhA, kahiM siddhA piddiyaa| . kahiM bodi cAttANa, katya gaMtUNa sijmA / / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva aloe pasihayA siddhA, lIyamgeya paiDiyA / ihaM bodiM carattANaM, tattha gaMtUNa sijmai || -u0 36/56-57 71 - kamma guru yattavAe, kamma mAriyatAra, kamma guru saMbhAriyatAe...... neraiyA neraiesa savavajjaMti bhaga* 6 32 72 -- sahajordhvagamukasya, dharmasya niyamaM binA / t - 447. kadApi gagane'nante, bhramaNaM na nivartate // - dravyAnu0 ta0 1016 1 73 - jAva carNa bhaMte / se jIve no ezrai jAva no taM taM bhAvaM pariNamadda, tAyaM ca NaM tasya jIvassa te aMtakiriyA bhavai ? - haMtA, jAva-bhavai / - bhaga0 3 / 3 74 - jaina0 dI0 5|42 75 -- annassa dukkhaM annona pariyAya iti, anneNa kaDaM zranno na parisaMvedeti, patteyaM jAyati, patteyaM maraI, patteyaM cayai, patteyaM uvababai, patteyaM maMjhA, patteyaM sannA, patteyaM mannA evaM vinnU vedaNAsU0 211 76 - appA mittamamittaMca, dupaTTiya supahiya / utta0 20|37 77 - aNNAnadI gANI, jadi maraNadi suddha saMpadmogAdo havaditi dukkhaM mokkhaM, para samaya rado havadi jIvo / paJca0 173 78 - siddhA siddhi mama disantu -zrAva* catu0 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahAisa: . . . . . 1-daza 4-gAthA 11 se 25 taka 2-nAdasApissa nANaM, nANeSa binA na huti crnngunnaa|| aguNissa natsthi mokkho, natyi amokkhassa nivvANaM / -usa0 213. 3-bhaga0811354 4-mithyA viparItA dRSTiryasya sa mithyaasstti:-micchaadissttigumhaapaa| mithyA viparyastA dRSTirahatpraNItajIvAjIvAdivastupratipattiryasya makSitahRtpUrapuruSasya site pItapratipattivat sa mithyAdRSTistasya guNasthAnaM zAnAdiguNAnAmavizuddhiprakarSavizuddhayapakarSakRtaH svarUpavizeSo mithyAdRSTi guNasthAnam / nanu yadi mithyAdRSTistataH kayaM tasya guNasthAnasammavA, guNA hi zAnAdirUpAstakayaM te dRSTau viparyastAyAM maveyuriti ! ucyate iha thapi sarvathA'tipravalamithyAtvamohanIyodayAdahANItajIvAjIvAdivastuprati pattirUpA dRSTirasumato viparyastA bhavati tathApi kAcinmanuSyapazvAdi. pratipattiraviparyastA, tato nigodAvasthAyAmapi tathAbhUtA vyaktasparthamAtrapratipattiraviparyastA bhavati anyathA ajIvatvaprasaGgAt , yadAha prAgamaH'savva jIvANaM piNaM akkharassa agatamAgo niccugdhADino cikA, jaha puna sovi bhAvarijmA, teNaM jIvo ajIvatarNa pAvijjA, ityAdi / sathAhi samunnatAtibahalajImUtrapaTalena dinakararajanIkarakaranikaratiraskAre'pi naikAntena tatmabhAnAzaH saMpate, prtipraanniprsidinrjniivibhaagaamaassprsnggaat| evamihApi prabalamithyAtvodaye kAcidaviparyastApi dRSTibhavatIti sadapekSamA mithyAdRSTerapi guNasthAnasaMbhavaH / garyavaM tataH kathamaso mithyASTireva manuSyaparavAdipratipattyapekSayAnto nigodAvasthAyAmapi taSAbhUtAdhyattasparzamAtrapratipatyapekSayA vA samyagaddaSTitvAdapi naiSa doSaH, bato bhagavAnagI sakalamapi dvAdayAnArthamamirocaSamAno'pi yadi bda gadikha mekamapyAra meM roSayati vadAnImapyeSa mithyAdRSTigovyate vastha Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] jaina darzana ke maulika tattva magavati sarvaze pratyayanAzAt / "payamakkharaMpi ekka, pi jo na roera suttanihicha / sesaM royaMtI bihu, 'micchA diSTi jamAlinya // 1 // " kiM punrbhgvdmihitskljiivaajiivaadivstuttvprtipttiviklaa| -karma0 TI02 * 5-sena praznottara, ullAsa 4, pra0 105 6-utta022 ..-uta 120 8-zA.su. ...-maga. 16 10-svokamaMzaM mokSamArgasyArAdhayatItyarthaH samyagabodharahitattvAt kriyA... paratvAt / -maga vR010 11-sammadihissa vi avirayassa na tavo bahu phalo hoii| . havaI u hatyihANaM budaM chiyayaM va saM tassa .. 12-caraNa karaNehiM rahilo na khijmai suddha-sammadichI vi jevAgamammi siho, saMdhapaMgUNa dihato / / -da0 vi0 52,53 13-utta0 66,10 14-bhaga0 112 15-20 2 / 2 / 36 16-maga0 166 17-sthA07 25 dazava 04-16 16-mAcA0 1 20-utta. dAra 21-utta0 21 // 23-24 22-jAmA viNi udAhiyA -prAcA0 19. Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : unatIsa : 1-jaM sammavipAsahA taM moti pAsahA, jaM mogati pAsahA taM sammati pAsahA . prAcA0 2156. 2-saccami ghiI kuvahA, etyo varae mehAvI sabbaM pAvaM kamma kosaha / -yaacaa0.12|113 3-suttA amuNI sayA mugINo jAgaraMti -prAcA0 zA16. 4-pramAda ke 5 prakAra hai-(1) ajJAna, (2) saMzaya, (3) mithyA zAna, (4) rAga, (5) deSa, (6) mati-bhaMza (7) dharma ke prati anAdara, (8) mana, vANI aura zarIra kA dupayoga / 5-prajjoti !......kiM bhayA pANA !...dukkhamayA pANA...duskhe ke kar3e ! jIveNaM kar3e pamAdeNa, dukkhe kahaM veijjati ! appamAeNaM / -sthA0 132166 6-prAcA0 2 // 3178 7-060 2-1-14 8-kasehi appANa-AcA* 1-4.3.136 6-attahiyaM khu duheSa lanmA-sU0 1-6-2-30 10-jarehi appANa-AcA0.1-4.3.136 11-dehe dukkhaM mahAphalaM -dazavai08-27 12-prAcA0 1-1-651 13-prAcA013-3-196" . 14-utta0 32-16 15-bhAcA0 1,3-1,110 16-AcA0 1-3-3,116 15-thavai0 225 18-prAcA0 1.3.1.107 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452] jaina darzana ke maulika tatva 16-tahati pAva kammANi, navaM kmmmkudhno| akupanI gavaM gasthi, kammaM nAma vijANaI / / -sU0 111546,7 2.-sU0 1215-17 // 21-maga071 22-0 114-15 23-ekkaM ciya ekkavayaM, niddijiNavarehiM savvehiM / pANAivAyaviramaNa-savvAsattamsa rakkhaDA // -40 saM0 ahiMsaiSA mattA * mukhyA, svrgmokssprsaadhnii| etatsaMrakSaNArtha ca, nyAyyaM satyAdipAlanam ||-haa0 a0 24-ahiMsA zasyasaMrakSaNe vRttikalpatvAt satyAdivatAnAm / hA0 a0 165 25-ahiMsA payasaH pAlibhUtAnyanya vratAni yat / -yoga0 26-nAi vAejja kaMcaNaM / naya vittAsae prN| -utt02|20 25-na virujmenakeI / --sU0 1115/13 28-meti bhUesu kppe| -utta0 hAra 26-prAcA. 11555 30-AcA0 2015 prazna (saMvara dAra) 31- baMbha bhagavataM -prazna0 2.4 32-tavesu uttama baMbhaceraM... -sU0 1 / 6 / 23 3- jamiya ArAhiyaMmi bArAhiyaM vayamiNaM sabba-prazna0 24 34-ityitro je va sebaMti prAimokkhA uttejaNA -sU0.1VE 35-jammiya bhamgammi hoi sahasA sambaM samaga prazna0 214 36-neyArisaM duttaramatyi loe -utta0 32017 37-utta0 3 / 18 38-prAcA0 16.. 36-utta* 326101 4.-utta. 16.1. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana 41 - dazavai0 114-5-u0 32/21 42-utta0 32/3 43-u0 3224 44---utsa0 32|15 45- AcA0 114|4|160 46 - dazacai0 5E 47-utta0 12/12 46--sU0 134414 46-sU0 112/3/2 50 utta0] 16 51 - bAunna jAlamaccei, piyA logaMsi itthina... sU0 1158 | 52 - sama0 11, dazA0 6 53 -- ThANeNaM, moNa, kAmeNaM, appANaM bosirAmi / zrAva0 54 - aupa0 (tapo'dhikAra ) 55 - bahiyA uDDhamAdAya, nAva kaMle pUvvakammaksayaThThAe, imaM dehaM cIyate tasmAda yathAbalaM duHkhairAtmAnaM tatya 56 - aduHkhabhAvitaM jJAnaM, kayAi bi / samuddhare // utta0 6 / 14 duHkhasannidhau / bhAvayenmuniH || - sama0 102 57 - aupa0 (tapo'dhikAra ) 58 - aupa 0 ( tapo'dhikAra ) 560 sU0 6/36 60 prazA0 1, 0 sU0 1/37 61 -mahA0 1 ---prajJA0 1 63- 10 sU0 6640. 64 - pa0 (ummesdhikAra ) 65 - "navA jAnAmi yadiva idamasmi" * 1/164137 66-30 sU0 3/4/27-20 tasvA0 46-47 f avs Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *8] 67 - gI0 jaina darzana ke maulika tatva 0 20 pRSTha 344 68 kaTha0 upa0 66 - kvAndo0 upa0 7|34 70 - chAndo0 upa0 5 / 11 / 12 71-- vRha0 upa0 2 1 72 - yatheyaM na prAkktaH purA vidyA, brAhmaNAn gacchati tasmAdu sarveSu lokeSu kSatrasyaiva prazAsanamabhUditi tasmai hovAca - chAndo upa0 5 / 3 / 7 73 - iha megesi no sannA bhavaI -- zratthi meM zrAyA ubabAiye, natthi me zrAyA unavAie, ke brahamaMsi, kebAi zro cutro iha mecA bhavisyAmi - - zrAcA0 111112 74- gI0 20 75 -- naiva vAcA na manasA prAptuM zakyo na cakSuSA / kaTha0 upa0 2/3 76 -- brahmacaryAdeva pravrajed gRhAvA, banAvA, yadahareva virajet tadahareva pratrajet / -jAbA0 upa0 4 78 77-30 ci0 pR0 137-38 - zraupa0 76-utta05/20 80-utta05/26-28. 81-ut05/23-24 82-utta0 6144 83-utta0 6126 5Y- - "pamatehiM gAramAvasaMtehi" -AcA0 125 / 3 / 156. 85 - annaliMga siddhA, gihiliMga siddhA / naM0 20 86- 6-- uttara maNuyANa zrahiyAMgAma dhammA iha ye aNusturya / I jaMsi viratA, samuDiyA, kAsavassa zraNudhamma cAriNA // i 7 -bhayaMtA katA ya. bandhamokkha pariNaNo / vAyA vIriya mete samAsArkheti appayaM // sarArASTra 66 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva zavara 86-0 zaba 60sU0 166 61-sU0 128122 62--sU0 1123 63 - neva se zranto, neva se dUre -prAcA0 64 - dazavai0 02/23 65-- gI0 20 pR0336 66- manu0 6/6 67 - mahA0 bhA0 (zAnti parva ) 24412 18- gI0 20 pR0 45 EE - saMnyasya sarvakarmANi - manu0 6 25 [ 55 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : tIsa : 1-utta0 28/14 2-ma0 ni0 141 3--utta0 16/15 4-bhaga0 716 5- mahA0 116 / 16 6 --sthA0 5 | 11365 7-uta0 32 8- sthA0 6 / 3 / 488 6- nahI " 10 -sthA0 4 11- naM0 37177 12-ma0 ni0 28 13-ma0 ni0 28 14 - ( ka ) na jarA, na mRtyu naM zokaH chAndo0 upa04818611 na pazyo mRtyu pazyati na rogamchAndo* upa0 7 / 26 / 2 (kha) jamma dukkhaM jarA dukkhaM, rogANi maraNANiya... utta0 16 / 15 (ga) jAtipi dukkhA jarApi dukkhA, vyAdhipi dukkhA maraNaM pi dukkhaM -mahA0 126116 15 - ( ka ) zratthi egaM dhuvaM ThANaM, logaggammi durAI / jattha natthi jarA maccu; vAhiNo veyaraNA tahA | -utta0 23381 / (kha) janma mRtyu jarA dukhairvimukto'mRtamaznute - gI0 16- zrAcA0 1/3/21111-7 17-u0 32/6 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45] jaina darzana ke maulika tattva 18-utta0 3230 16-utta0 32 // 30 20-utta. za64-65 21-prAcA 22-0 23-utta0 3216 24--utta0 321102 25-utta0 327 26-utta0 23 / 48 25-ma0ni0 38 28-utta0 32 / 106-7 26-sU0 1111111 3.-sU0 1114116 31-aM0 ni0 32 32-0 111111 33-sU0 111115 34-AcA0 1 / 44 / 138 35-sU0 121112 36-utta0 282 37-dhamma0 20, 38-dazavai0835 36-dazava0835 40---sanma0 3254 41-sanma 3155 42-utta0 362 43- utta0 1015 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikattIsa 1-prAcA0 1,rA 2-20 211/15 3-prAcA0 101 / 110-11 4-AcA0 zarAza67 5-nANAgamo maccu muhassa atyi-zrAcA0 12422132 6-lathi kAlassa NA gamo-AcA0 112381 7-zrAcA0 zazaza67 -prAcA0 11008-6 6-sU0 12 / 18 10-sU0 111 / 2 / 16 11-AcA0 2111 12-mandA moheNa pAuDA-no havAe no pArAe - AcA0 zarArA74 13-zrAcA. zarA2175 14-prAcA0 rArA 15-prAcA0 112 / 277 16-prAcA0 121435 17-AcA0 111 / 1 / 12-13 18-prAcA0 1111111.3 26-prAcA0 1 // 2 // 1 // 4-7 20-prAcA. 1957 21-pAcA0 111 / 6 / 51 22-prAcA0 rANa57 23-prAcA. 4165 24-prAcA- 1111157 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4601 jaina darzana ke maulika tattva ... 25-prAcA0 1111 / 33 26-prAcA. zaza116 .27-zavai04 28-AcA0 111127 26-prAcA0 122118 30-utta0 2037 31-chasu annayarammi kppdd| -prAcA0 12628 32-prAcA0 11 // 323 33-sU0 0 2 / 2 34-sU0 vR0 12 35-pAcA0 111 / 2 / 17 36-20 11119 37-sU0 1111110 38-prAcA0 111 / 327 36-rA0pra0 47 40-sthA0 4131334 41-AcA0 1 / 52 / 151 42-prAcA0 13141124 43-bhaga 44-bhaga 45-prAdIpamAvyomasamasvabhAvaM, sthAvAdamudrAnatimedi vastu -syA0 ma05 v6-astitvaM nAstitvena saha na viruddhyte| -syA0 maM0 24 47-jAvaiyA vayaNavahA tAvaiyA ceva hoMti nnyvaayaa| -sanma 3247 48--NiyayavaNijasamA samvannayA paraviyAlaNe mohaa|-smm0 1128 46-nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate budhaiH| nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathaiva hi ||-svaa0 2051 5.---vipakSApekSANAM kathayasi nayAnAM sunytaam| -syA2071 51-vipakSaptRRNAM punariha vimo ! duSTanayatAm / -syA. 2011 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva [ 461 52 -- sarve nayA api virodhabhUto mithaste sambhUya sAdhu-samayaM bhagavan ! bhajante - -na0 ka0 22 5.3 --- ekAntAnitye ekAntanitye ca vastuni vyavahAro-vyavasthA na ghaTate -sU0 kR0 25/3 54 --- ya eva doSAH kila nityavAde, vinAzavAde'pi samAsta eva / parasparadhvaMsiSu kaNTakeSu, jayatyadhRSyaM jina ! zAsanaM te // 55 - hi0, akTUbara 5, 1656 56 ---tayA sacceNa saMsanne meti bhUesu kappae / sU0 1115/3 57---pavaDDai beramasaMjayassa / - sU0 1110117 58 - syAt asti eva / -syA0 maM0 26 56 sat / 60 - sadeva | Page #459 -------------------------------------------------------------------------- Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 26 jaina darzana] Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA vibhAga bAna-mImAMsA cetanAvyApAra:-upayogaH // 10223 // cetanA zAnadarzanAtmikA, tasyA nyApAraH pravRttiH upayogaH / sAkAro'nakArazca / / 02 / 4 / vizeSavAhitvAsAnaM saakaarH||pr0 2 / 5 . sAmAnyavizeSAtmakasya vastunaH sAmAnyadharmAn gauNIkRtya vizeSANAM grAhaka zAnama, AkAreNa viSazeSaNasahitatvAt sAkAra upayoga ityucyate / matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni // pr02|6| indriyamanonimittaM saMvedanaM mtiH||pr0 2) matiH, smRtiH, saMjJA, cintA, abhinibodha iti ekaarthaaH| zabdAnusAriNI matireva zrutam / / vi04|1| yan mAnasaM, zAnaM zabdasaMketAthanusAreNa jAyate tat dhruvamucyate' / matibhutayoranyonyAnugatayorapi kaJcid mevaH / yayA--1) mananaM matiH, zAndaM bhutam (2) mUkakalpA matiH, svamAtrapratyAyanaphalatvAt ; amUkakalpaM bhutam , ___ svprprtyaayktvaat| (3) matipUrvaka bhutam, na tu matiH bhutapUrvikA / (4) vartamAna viSayA matiH, trikAla viSayaM zrutam / (5) valkasamA matiH, kAraNatvAt, zumbasamaM bhutam, satkAryatvAt / rUpidnyasAkSAtkaraNamavadhiH // vi0 2 // 2 // dravya kSetrakAlamA vividhamaryAdAbaddhatvAt avadhiH / anugAmyananugAmivarSamAnahIyamAnapratipAtyapratipAtibhedAt ssodd'aa| 1-zabdAdayazca bhutajJAnasya sAdhanamiti 'danyAbhutam' ubhyte| 2-patra mavi satrabhuvam , yatrabhuvaM tana matiriti / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8a I jaina darzana ke maulika tattvaM bhavapratyayo devanArakANAm || pra0 2 / 15 kSayopazamanimittazca zeSANAm / / pra0 2 / 16 / manodravyaparyAyaprakAzimanaHparyAya' || pra0 2 / 11 dvividho'yam-RjumatiH vipulamatizca / vizuddhikSetrasvAmiviSayabhedAdabadherbhinnaH // pra0 2018 | nikhiladravyaparyAyasAkSAtkAri kebalam // pra0 2|16| matizrutavibhaGgAstvajJAnamapi // pra02/20 faraisafa - sthAnIyaH * / tanmithyAtvinAm // pra0 2221| mithyAtvanAM jJAnAvaraNakSayopazamajanyo'pibodho mithyAtvasahacAritvAt azAnaM bhavati / tathA cAgamaH sesiyA maI, mainANaM ca mai annANaM ca / visetiyA samadaDissa maI mainANa, micchAdisti maI, mahazrannANaM / yatpunarjJAnAbhAvarUpamaudayikamazAnaM tasya nAmollekhaH / manaHparyAyakevalayostu samyagdRSTiSveva bhAvAt, ajJAnAni trINi eva / sAmAnyaprAhitvAd darzanamanAkAraH // pra02/22| vastuno vizeSadharmAn gauNIkRtya sAmAnyAnAM grAhakaM darzanam - anAkAra upayoga ityucyate / cakSuracakSuradhi kevalAni // pra0 2223 // tatra cakSupaH sAmAnyAvabodhaH caturdarzanam, zeSendriyamanasoracaturdarzanama 1 -- anena paudgalikamanasaH paryAyANAM sAkSAtkAro bhavati, na tu bhAvamanasaH, zramUrttatvAt teSAm / 2 -- sAdhAraNamanodvayamAhiNI matiH RRNumatiH, ghaTo'nena cintita ityaseesAyanibandhanaM manodravyaparicchitirityarthaH / 3 - vipulavizeSagrAhiNI matiH vipulamatiH, ghaTo'nena cintitaH sa ca sauvayaMH, pATilaputrako'dyatano mahAn ityadhyavasAyahetubhUtA manodravyavizatiriti / 4 -- vividhA maGgAH santi yasmin iti vibhaGgaH / 5- kutsAyeM nama samAsaH / kutsitatvaM cAtra mithyA saMvargAt / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva avadhikevalayozca bhvdhikevldrshne| manAparyAyasya manAparyAyaviSayatvena sAmAnyabodhAmAvAnna drshnm| pratiniyatArthagrahaNamindriyam / / pra0 2 / 24 / pratiniyatA:zabdAdiviSayA gRpante yena tat pratiniyatArthagrahaNam indriya bhavati / sparzanarasanaprANacakSuHotrANi / / pra0 2 / 25 // pratyekaM caturdhA | vi0 2018 // tatra nivRtyupakaraNe paudglike| vi0 2 / 16 zrAkAraracanA nivRttiH / tatra viSayagrahaNopakAriNI zaktiH upakaraNam / ete dve api pudgalarUpatvAt paudglike| Atmike labdhyupayogau // vi0 // 20 // karmavilayavizeSodana aatmprkaashH-lbdhiH| tsyaarthgrhnnvyaapaar:upyogH| satyAM landhau nivRtyupkrnnopyogaaH| satyAM ca nivRttI upkrnnopyogau| satyupakaraNe upayogaH / sarvArthagrahaNaM traikAlikaM manaH ||vi0 2 / 21 // sarve, nitvindriyavat pratiniyatA arthA gRhyante 'nena tatsarvArthagrahaNam, trikAlagocaram-manaH' / mananAlambanabhUtA pudgalAH-paudgalikaM manaH AtmikaM manaH labdhyupayogarUpam / dUsarA vibhAga pramANa-mImAMsA yuktyArthaparIkSaNaM nyaayH|| vi0 21 sAdhyasAdhanayoravirodho yuktiH, arthaparIkSaNopAyo vaa| nIyate prApyate'rthasiddhiryena sa nyaayH| pramANaM, prameyaM, pramitiH, pramAtA ceti cturkH|| vi022 pramANam-sAdhanam , prameyam-vastu, pramitiH-phalam , prmaataapriiksskH| -trikAlagocarasthAt mAlocanAtmakatvamastha svabhASApaktim / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva arthasivyaM ttprvRttiH|| vi013 asataH prAdurbhAva iSTAvAtivizatizceti trividhaa'yNsidiH| tatra nyAyasya pravRtteH sAkSAnimittaM bhAvatireva / sA ca lakSaNapramANAbhyAm / / vi0 24 ___ vyavacchedakadhoM lakSaNam // vi0 115 vastuno vyavasthApanahetubhUto dharmo lakSyaM vyavacchinatti-sAMkIya'mapanayatIti lkssnnmucyte| yathA-jIvasya caitanyam , ameroSNyam , goH sAsnAvattvam / kvacit kAdAcitkapi, yathA-daNDI puruSaH / avyAptAtivyAptAsaMbhavinastadAbhAsAH / / vi0 za6 atat tadiva AbhAsate iti tdaabhaasH| lakSmyaikadezavRttiravyAptaH / / vi0 117 yathA-pazorvipANitvam , AtmanaH zarIravattvam / lakSyAlakSyavRttirativyAptaH / vi0 118 yathA-vAyogatimattvam , sAdhoH samyaktvavattvam / lakSyamAtrAvRttirasaMbhavI / / vi0 116 yathA-muktAnAM punarAvRttitvam , pudgalasya cetanatvam / yathArthajJAnaM pramANam // vi0 1210 prakarSeNa (saMzayAyabhAvena ) mIyate'rtho yena tat pramANam / jJAnam-arthaprakAzakam / tad ayathArthamapi bhavatIti tadvyavacchittaye yathArthamiti vizeSaNam / prameyaM nAnyathA gRhAtIti yathArthatvamasya / / ayathArthazca viparyayasaMzayAnadhyavasAyAH / / vi0 111 atattve tattAdhyavasAyo viparyayaH / / vi0 112 yathA-vASpayAnArUDhasya agacchatsvapi vRtteSu gacchatpratyayaH, padArthoM nitya eva vA anitya eva vaa| anirNAyI vikalpaH saMzayaH' / / vi0 1213 yathA-gaurayaM gavayo vaa| nirNAyI vikalpastu pramANameva, yathA--padArthoM nityazca anityazca / 1-dAndhakArapramAdAdyayathArthatvahetusAmAnye'pi viparyaye ekAzasya adhya basAyaH, iMzaSe tu anekAMzAnAmanirNaya ityanayopiyavAda medH| ... - - - - - - Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke AbhAsamAtramanabhyavasAyaH / / vi0 1 / 14 1849 atha vastuno'hamevA yathArthatvam prAmANyanizcayaH svataH parato vA / vi0 1 / 15 abhyAsadazAdau prAmANyanizcayo svato bhavati / anabhyAsadazAdau pramANAntarAt, saMbAvakAt, bAdhakAbhAvAda vA / tat pratyakSaM parokSaNA // vi02/1 akSam - indriyam, akSo jIvo thA / akSaM pratigarta pratyakSam / zrantebhyosekSAdvA parato vartate iti parokSam / yathArthatvAvacchinnA yAvanto zAnaprakArAstAvanta eva pramANasya medAH / prAdhAnyena tad dvimedam / safar -- "pratyakSAnumAnopamAnAgamAH" iti caturdhApi / zrarthApatyAdIna | " 1 - nAnyathAgrahaNamiti nAsau viparyayaH / nAtra vizeSasparzo'pIti saMzayAdapyasau bhinnaH / 2- kisaMzako'yaM vihaGgamaH ko'yaM sparza ityAdiSu yadAlocanamAtrameva zAnaM jAyate na tu nirNayAtmakamiti na yathA vastu asti tathA tad grahaNaM bhavati / 3 - bAhyArtha grahaNApekSayA jJAnasya pratyakSatA parokSatA ca svarUpApekSayA tu sarvamapi pratyakSameva | 4- parazabdasamAnArthakena paraH zabdena parokSamiti setsyati / 5-abhAvaH -- pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / eegeeanabodhArtha, tatrAbhAvapramANatA || refer arthAdApatirarthApatiH prApatiH, -prAptiH, prasaGgaH, yathAbhidhIyamAnese * yo'nyo'rthaH prasannate. so'rthApatiH yathA --- pIno devavaso divA na sake.. rAtrI avazya / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. jaina darzana ke maulika tattva ythaasNbhvmedhyevaantaavH| . sahAyanirapekSaM pratyakSam // vi0 22 . yasmin pramANAntarANAM paudgalikendriyANA sAhAyyaM nApeSaNIyaM tat spaSTatvAt , avyavahitAtmamAtrApekSatvAcca pratyakSam / tavanasya nirAparaNaM svarUpaM kevalam // vi0 2 / 3 nikhiladravyaparyAyasAkSAtkAritvAt kevalajJAnaM pUrNa pratyakSam / nirAkaraNa tvaca dhaatikrmctussttyvilyen| apUrNamavadhimanaHparyAyau // vi024 zrAvarapasabhAvAt eto apUrNapratyakSa bhavataH / avahehAvAyadhAraNAtmaka vyavahAre // vi0 217 etad indriyamanaH sApekSatvena zrAtmano vyavahitatvAt paramAryataH parokSamapi spaSTatvAd vyavahAre pratyakSa bhavati / indriyArthacoge darzanAnantaraM saamaanygrhnnmvgrhH|| vi0218 indriyArthayorucitadezAdyavasthAnarUpe yoge sati, darzanama-anullikhita avinAmAvino'rthasya sattAgrahaNAdanyasya sattApahavaM smmvH| ayaM dvividhaH-sambhAvanArUpaH, yathA amuko manuSyo vaizyomti, mato dhaniko'pi syAt ; nirNayarUpo yathA--amukasya pAveM yadi zatamasti; tat paJcAzatA'vazyaM maavym| aitiham anirdiSTavaktRka pravAdapAramparyam / prAtibhama yogamAdRSTajanitaH sa tu prAtimasaMhitaH / sandhyeva dinarAtribhyA, kevalabhutayoH pRthak // -adhyAtmopaniSada) 1-aryApattiH sambhavazcAnumAne, amAvaH patyace ta'numAne'pi ca, aitisa mAgame, prAtibhaM pratkSe'numAne c| 2-indriyamanaH sAhAyyena jAyamAnaM jJAnamAtmano myavahitaM bhavatIti bAla parota kathyate / indriyamAnasebhyo'vyavahitamiti saMjJAyate indrivapratyavam, maans-prtykss| -etat sAMvyavahArika pravacam / atmavAdipratyavAmindriyamanaH pravakamAmi Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... jaina darzana ke maulika tapa 189 . piroSasya karanaH pratipatiH, tadanantaram, anidezyasAmAnyasya (bastanA) grahaNamAH / darzanAnantaramiti kramapratipAdanArtham, etena darzanasyAvaha prati privaamitaasheyaa| pkssnaayo| bi0 vyAnena-driyArthasambandharUpeza, vyaJjanasya-zabdAderarthasya, grahaNamavyakaH paricchedaH, vyajAnAvagrahaH / tato manAga vyakaM jAtidravyaguNakalpanArahivamarSagrahaNam-bhavigrahaH / yathA-etat kivid na nabanamanasoyaMJjanam // vi0 2010 vyaJjanam idriyAryasambandhaH / nayanamanasorana sAkSAt sambandho na bhavatIti vyavadhimat prakAzakatvAt nete praasaaryprkaashke| dRzyavastunazcaduSi' pratibimbe'pi sAkSAt sambandhAbhAvAnnAtra dossH|| amukena bhAvyamiti pratyaya IhA / vi02211 amukAstavitaro vA iti saMzayApUrvamanvayamyatirekapUrvakam / 'kamukena mAvya' miti pratyaya IhA / yayA-zabdena bhAvyam / amuka evetyvaayH|| vi0 2012 yathA'yaM zabda eva / tasyAvasthitiAraNA // vi0 2013 bAsanA saMskAra ityasya paryAyaH / iyameva smRteH pariNAmi kAraNam / asAmaratvenApi utpadyamAnatvAt, ayU pUrvavastuparyAyaprakAzakatvAt, mamAritvAca ete vyatiricyante / vi0 214 mAzUmAdAta kvacit kamAnupalakSaNameSAm / / vi0 2015 yathA-paviThAda vivAdagrahAdAgatavidyutprakAzakamavat / 1-pakSanena vyaJjanasya pravAhA-vyaJjanAvagrahaH / ayamAntamautikaH / 2-ekasAmayikaH / / i-mananyabasAyI na nilaMyonmukha iti na pramANam, avahastu nirNayonmukha pati prAmANyamasya / 4AkArA bhinnpudglaa| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 ] jaina darzana ke maulika la sahAvApekSaM parokSam || bi0 3 / 1 parasahAyApekSaM pramANamaspaSTatvAt parokSam / matizrute // vi0 3 / 2 smRtipratyabhijJAtarkAnumAnAni tatprakArAH // vi0 3 / 4 saMskArodbodhasaMbhavA tadityAkArA smRtiH // vi0 3 / 5 saMskAra :--dhAraNArUpaH, tasya udbodhAt - jAgarayAd utpannA, tavityu llekhavatI matiH smRtigIyate / yathA- - tattIrthakarAkhyAnam, samikSukhAmI / anubhavasmRtisaMbhavaM tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdisaMkalanaM pratyabhijJA || vi0 3 / 6 yathA- - saiveyaM mohAnukampA, gosadRzo gavayaH, govilakSaNo mahiSaH, ida. masmAt dUram, idamasmAt nedIyaH / kvacit vyastAbhyAmapi ' / anvayavyatirekanirNayastarkaH || bi0 3 / 7 sAdhane sati sAdhyasya, sAdhye eva vA sAdhanasya mAvaH anvayaH / yathA-yatra dhUmastatrAgniH, agnau satyeva vA dhUmaH sAdhyAbhAve sAdhanA bhAvaH - vyatirekaH / yathA - agnyabhAve na dhUmaH / sAdhanAt sAdhyajJAnamanumAnam || vi0 3 / 8 sisAdhayiSitaM sAdhyam // vi0 36 vyAptau dharma eva, yathA --- yatra yatra dhUmastatra tatra tatra vahiH, anumitau tu sAdhyadharmaviziSTo dhama yathA--- , agnimAn pradezaH, dharmI eva pakSaH / paJcavacanaM pratijJA / 1- kevalenA'numavena kevalena smaraNenA'pi pratyabhizA jAyate / 2- zrayaM kacid buddhisiddha: ( vikalpa siddhaH ), yathA - asti sarvazaH / atra sarvazasyAstitve sAdhye sarvazo buddhisiddhaH, nAsau prastitvasiddheH prAk pratyakSAdipramANasiddhaH / kacit pramANasiddhaH, yathA zragnimAnayaM pradezaH !... zratra dhUmavasvAda zramimattve sAdhye tasya pradezaH parvataH khatu pratyaceNA'nubhUyate !. kacidumayAsiddha:, yathA-- anityaH zabdaH / atra vartamAnaH zabdaH pratyakSagamyo bhUtamavibhyazca buddhigamyaH / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anazana ke maulika tanma nizcitasAyAvinAmAvi sAdhanam // vi . ::: nizcita mAvena binA prabhavanaM yasya satyApanam / sAmathanaM vaH / shrmmaavniymo'vinaamaav| vi0 3310 dhyAtisambandhapratibandhAcA asya pryaayaaH| sahacarayovyApya-vyApakayozca shmaavH|| vi03|12| sahacarayoH, ythaa-phlaadigvruuprsyoH| vyApyanyApakayoH, yathA-cadanatvacatvayoH / pUrvottaracarayoH kaarnnkaaryyoshc.krmmaavH|| vi03313|| pUrvotaracarayoH, yathA-ravivAra somvaaryoH| kAraNakAryayoH, ythaa-amidhuumyoH| svabhASA sahabhAvaH kramamAvazca bhAvAbhAvAbhyAM vidhipratiSedhayoH // vi014|| svabhAvAvayaH svasya bhAvena amAvena vA aparasya bhAvaM sAdhapanto vidheH, amAvaM sAdhayantazca pratiSedhasya hetavo bhavanti / satra mAvena vidhihetavaH ka(1) anityaM gRham , svktvaat| (2) sahacara:-mAne ruparasAt / (3) vyApyaH-prastvatra vRkSatvam, nimbaat| (4) pUrvacaraH-maba somavAraH, ko ravivArabhuteH / (5) utaracaraH-atha ravivAra, zvaH somavArazruteH / (6) kAryam-sAhitya namaH, avapAt / (7) kAragara-mApinI dRSTi, viziSTamevonnataH / sa-pramAvena vizikhAanekAntAtmaka vastu, ekaantsvbhaassaamuplbhH| nA-bhAta pratiyovavAra kham / pa-amAna pratiSedhotakA mAtra pustakam dRzyAnupAnyAni pvaaslaaniyodhyaadi| Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ys] jaina darzana ke maulika tatva topapasyanvayAnupapattiyAM talAyogaH // vi0 3220 / - thopapati-anvayaH anyathAnupapattiH-vyatirekaH, yathA-abhimAnayaM parvataH, tathaiva bhUmopapatte, anyathA dhUmAnupapatteH / tAtparyatvAd ekIkasyaiva pryogH| (ka) mAvena vidhihetavaH (avilyopalabdheH sAdhanAni) svabhAvAdayaH, yathA zAstre nirdissttaaH| bhAvena vidhihatI avirUddhasya vyApakasyopalandhiH sAdhanaM nahi mavati / astyatra vRkSatvam, nimbAdiva, astyatra nimbasvam vRkSAditi na nirNAyakatA, vRkSatvena nimbavadAsasyApi grhnnaat| (kha) prabhAvena vidhihetavaH (virudhAnupalabdheH sAdhanAni) (1) virodhisvbhaavaanuplbdhikdaahtaa| (2) virodhikAraNAnupalandhiH-vidyate 'tra samAje jJAnam, shikssaabhaassaat| atra viSayamazAnam, vaviruddhaM jJAnam, tasya kAraNaM zikSA, tasyA amAvAt / (3) virodhikAryAnupalabdhi :-asvAsthyamasmin manuSye samasti, mAMsala tA'nAlokanAt / aba vidheyamasvAsthyam, tadvira svAsthyam, sasya kArya mAMsalatA, tsyaa'nuplbdhiH| (4) virodhivyApyAnupalabdhi :-astyatra bAyA, prauNyAnupalabdhaH / atra vidheyA khAyA, tadvisvastApaH, tdvyaapysyonnysyaanuplbdhiH| 2-pratiSedhahetava :() bhAvena pratiSedhahetavaH (vinDopAyaH sAdhanAni)(1) pirodhisvabhAvopasandhiH, yathA-nAstyeva sarvavaikAntaH, anekAnta syopasammAt / (2) virodhivyApyopalabdhiA, pAyAnAspasya pusasto nizcayA, vatra ' sandahAra (3) pirodhikAryopalabdhiA, yathA-- vidyate'sya koSApayAntiA, avnvikaaraa| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke asiddhaviruddhAnekAntikAsvadAbhAsAH // vi0 3||1aprtiiymaantvruupo'siddhH // vi0 3117 | (4) virodhikAraNopaladhiH, yathA -- mAsma maharasatyaM vcH| rAma kA dhyA'kalahitAnasampAt / (5) virodhipUrva caropalabdhiH, sthA-nodugamiSyati tante puSpahArA rohiNyudgamAt / (6) virobhyuttaracaropalabdhiH, yathA godgAn muhutpUrvamRgaziraH, pUrvavat / (7) virodhisahacaropalabdhiH, yathA - nAstyasya mithyAjJAnam, samyag darzanAt / zramAna pratiSedhahetavaH ( zraviruddhAnupalabdheH sAdhanAni ) (1) svabhAvAnupalabdhirudAhRtA / (2) vyApakAnupalabdhiH, yathA -- nAstyatra pradeze panasaH pAdapAnupasacceH / (3) kAryAnupalabdhiH, yathA -- nAstyapratihatazaktikaM bIjam, aGkurA navalokanAt / (4) kAraNAnupalabdhiH, yathA na santyasya prazamaprabhRtayo mASAH, tatvArtha 10 100/ zraddhAnAbhAvAt / (5) pUrNacarAnupalabdhiH, yathA no gamiSyati muhUrtAnte svAti nakSatram, citrodayAdarzanAt / (6) uttaracarAnupalabdhiH, yathA - nodgamat pUrvabhAdrapadA, muhUrtAt pUrvamuttarabhAdrapadodgamAnavamamAt / (7) sahacarAnupalabdhiH, yathA -- jAstyasya samyamAnam, samyagdarzanAnupalabbeH / - (pramANanayatazvAloka zab5-102 ) -naiyAyikAnAM kAlAtyayApadiSTaprakaraNasamau viziSTau staH / tatra pratyakSAgamavisvapaJcavRttiH kAlAtyayApadiSTaH yathA manuSyo'bhiH kRtakatvAda, ghttvt| prakaraNa pratipace ca tulyaH prakaraNasama:, yathA--anila zabdaH nirmA, pttvt| ityukte para grAha--nilaya, ani dhanu, AkAzada / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva yasya tamAnAt samdehAda viparyavAda yA svarUpa na pratIyate saHprasiddhaH yathA - anityaH zabdaH, cAkSuSatvAt / sAmyaviparItakA viruddhaH 3 / 18 / freadersyAda viparIte eva vyAsI hetuH viruddhaH yathA nityaH zabdaH, kaaryaat| anyathA'pyupapadyamAno 'naikAntika' || vi0 3 / 16 .prathA - asarvazo'yam, vaktRtvAt / anityaH zabdaH prameyatvAt / vacanAtmake'numAne dRSTAntopanayanigamanAnyapi // 320 // . yatrAnumAnena parI bodhyaH syAt, tatra tad bacanAtmakaM bhavati / svAyeM pakSasAdhanAtmakaM dvayaGgameva parArthaM tu paJcAvayavam / yat bacanAtmakaM tatvarArtha zAnAtmakaJca svArtham | vyAptipratIteH pradezo dRSTAntaH || 3 / 21 / dRSTAntavacanamudAharaNam / anvayI vyatirekI ca // vi0 3 / 22 sAdhyavyAptasAdhananirUpaNamanvayI || ni0 3 / 23 --prayaM trividho bhavati -- (1) vAdizrasiddha:, (2) prativAdi prasiddhaH, (3) ubhayA'siddhaH / :- (1) pariNAmI AtmA, utpAdAdimattvAt / zrayaM vAdino naiyAyikasyA'siddhaH / tanmate zrAtmanaH kUTasthasvasyAmimatatvAt / (2) cetanAstaravaH sarvasvagapaharo maraNAt / atra maraNaM vijJAnendriyAyunirodhalakSaNaM prativAdino bauddhasyA'siddham / (3) anityaH zabdaH, cAkSuSatvAt / zrayamamayA'siddhaH 1 2 (ka) vyabhicArIti nAmAntaram / (kha) zrAyaM frefore] taka 1 sandivRttikam, sarvazaH dvividhaH sandigdhavipakSavRttikI sandigdhavipakSavRttikaH - baktRtvaM vipace sarva kiM pakkA Ahosvinna barkatiH sandehAt / 'niNIvacavRttiH prameyatvaM yathA sapakhe'nitye ghaTAdInA fare freespi vyomAdau pratIyaDha eSa / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasya 1300 ... (anitya zabdaH, kRtakavAda pati hetI) pakavaka sattadaniyam , yathA ghttH| sAdhyAmAce sAdhanAmAvanirUpaNaM vyatirekI / / vi0 3224 / / yathAnityaM tannAtakam , ythaa-aakaashm| . . sAdhyasAdhanobhayavikalA asiddha-sandigdha-sAdhyasAdhanobhayA viSarIvAnvayavyatirekAzca tadAbhAsAH' / vi0 225 // yathA-(1) apauruSeyaH zabdaH, amUrtatvAt , duHkhabat / (2) yada apauruSeyaM na bhavati, tad amUrtamapi na bhavati, yathA prmaannuH| (3) vikSitaH pumAn rAgI, vacanAt , rathyApuruSavat / (4) yo yo rAgI na bhavati sa sa vaktApi na bhavati, rthyaapurussvt| zeSamanayA dizA'bhyUhyam / .1-dAbhAsA iti dRssttaantaamaasaaH| 2-(ka) anvayadRSTAntAbhAsAH (1) sAdhyavikalaH-apauruSeyaH zandaH, amUrttatvAt , duHkhvt| dukhaM puruSavyApAramantarA notpayata iti pauruSeyamidamapauruSeyasAdhye na vartata iti sAdhyavikalatvam / (2) sAdhanavikalA-apauruSeyaH zabdaH, amUrtatvAt , paramANuvat / atra sAdhyadharmo'pauruSeyatvaM paramANAvasti kintu sAdhanadho 'mUrsatvaM nAsti kiJca sa mUtoM bhavatIti sAdhana-vikalatvam / (3) ubhayavikalaH-apauruSeyaH zandaH, amUrtatvAt , ghaTavat / ghaTe sAdhyadharmo'pauruSeyatvaM sAdhanadharmazcAmUrtatvamubhayamapi nAstIti ubhayadharmavikalatvam / (4) sandigdhasAdhyA-vivakSitaH pumAn rAgI, bacanAt, rathyApuruvat / rathyApuruSe hi sAdhyadhoM rAgaH sandigdhaH, rAgasyA'vyabhicAri.liGgAdarzanAt , iti sandigdhasAmyatvam / (5) sandigdhasAdhanaH-vivakSitaH pumAn bharaNadharmA, rAgAt , rathyA ghurubhavat / raNyApuruSa sAdhanadhoM rAgaH sandiAdha iti sandigdhasAdhanalAm / / (4) sAndA Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 805] jaina darzana ke mAlika taNa dharmiNi sAdhanasyopasaMhAra upnvH|| vi0 26 // dRSTAntarmiNi vistRtasAdhanadharmasva sAdhyarmiNi upasaMhAra upanayaH / yathA-kRtakazcAyam / (6) sandigdhomayaH-vivakSitaH pumAn alpazA, rAgAta, rayA puruSavat / rathyApuruSe'lpazavaM rAgazceti umayamapi sidamiti sandigdhomayatvam / eSu parAzayasya duryodhattvAd anvapini rathyApuruSe rAgAlpazavayoH satvaM sandigdham / (7) viparItAnvayaH-anityaH zamdA, kRtakatvAt / yadanityaM tat kRtakam , ghaTavaditi vipriitaanvyH| prasiddhAnunAdenA'prasiddha vidheyam / atra kRtakatvaM heturiti prsibm| anityatvaM ta sAdhyatvAd aprasibam / anuvAda prasiddhasya yacchandena amasiddhasya ca tacchandena nirdezo yuktH| atra ca viparyaya iti viparItAnvayatvam / (kha) vyatirekidRSTAntAmAsAH(1) asiddhasAbhyaH yadapokoyaM na bhavati, tadamUrtamapi na bhavati, yathA-paramANuH, apauruSeSatvAt prmaanaam| (paramANorapauSe___ yatve'pi mUrtatvamiti byatirekaH) (2) prasiddhasAdhanaH-yadapauruSeyaM na bhavati tabartamapi na bhavati, yathA-duHkhama, amUrsavAda dumsasya / (dukhasya pauvaSeyatve'pi amUrtatvamiti vyatirekA (3) asiddhomayaH-gadapauruSeyaM na bhavati tabamUrtamapi na bhavati, yathA-AkAzA, apolopatvAvamUlatvAcca bAkAyasya / (AkAzemokyatvamapi amUlatvamapi ceti matireka ) (4) sandigyasAdhyA-vivakSitaH pumAn rANI, bacanAt, raNyA (0 sandipalAna-vivakSita mAna maraNA, rAgAva, rayA Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *vana ke maulika tatva : sAmyasva nigamanam // vi0 3R sAvyadharmasya dharmiNi upasaMhAro nigamanam / ythaa-vsmaadnissaa| pratiSedharamarSA prAprabaMsa isarevaro'santaraNa / / vi0 328 utpatte pUrva kAraNe kAryasvA'satvaM prAk / / vi0 ARE ayamanAvisAntaH / payA-pati bnnH| (6) sandigdhomayaH-vivakSitaH pumAn alpaH rAgAda, rathyA. puruSavat / eSa paracetIbaro satyatvAd vyatirekiNi raNyApuruSe rAgAspa zatvayorasatvaM sandigdham / (7) viparItavyatireka-anityaH zabdaH, kRtakatvAt, yadakavaka : . tamnityaM yathAbhakArAmiti viparItanyatireka / vyatireke hi sAdhyAbhAvaH sAdhanAmAvena vyAto nirdeSTavyaH / na cAmiti viparItavyatirekatvam / ananvayaH apradarzitAnvayaH, anyatirekA; apradarzitabbatirekaraveti catvAro'pare'pi dRSTAntAbhAsA bhvnti| yathA(1) vivakSitaH pumAn rAgI, vaktRtvAda, iSTapuruSavadityanannayaH / yapi iSTapuruSe rAgo vaktRtva sAdhyasAdhanadharmoM dRSTI, tathApi yo yo baktA sa sa rAgIti vyAptyasiddharanandhayatvam / (2) anityaH zambA, itakavAda, pttvviksspdrshitaanvyH| sannapi ambayo bacanena na prakAzita iti parArthAnumAnasya bacanadoSaH / (3) na vItarAgaH kazcid vivakSika purUSA, vaktRtvAt / yaH puna bIMvarAgo na sa baktA yathopalakhaNDa ityamyatirekaH / yakyupalakhaNDAbhayaM vyAvataM tathApi vyAptyA vyatirekAsivyatire (4) bhanityA zabdaH sakalAt, prAkArAdityAdativyatirekaH / yadanityaM na syAt sat ktakamapi na syAditi sannapi vyatireko naukA Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8501 jaina darzana ke maulika tattva: labdhAtmanAbhasya vinAzaH prdhvNsH||vi0 3 // 30 // ayaM sAvanantaH / yathA-take dnH| parasparApoha itaretaraH // vi0 331 // . ayaM saadisaantH| yathA-stambhe kumbhasya / sarvadA tAdAtmyanivRttiratyantaH // vi0 3332 / / kAlatraye'pi tAdavasthyAbhAvaH ityartha / aymnaadynntH| yathA-ghevane acetnsy| anyathA nirvikArAnanta srvkaatmktopptteH|| vi0 3 / 33 // pratiSedhacatuSTayAsvIkAre bhAvAnAM kramazaH nirvikAratA, anantatA, sarvAtmakatA, ekAtmakatA ca syAt , iti bhAvavad prabhAvo'pi vastudharma eva / kAryaniSpattyapekSaM kAraNam // vi0 3 // 34 // kAryamutpadyamAnaM niyataM yada apekSate tat kAraNam / : upAdAnanimittabhedAd dvayam // vi0 335 / / . kAraNameva kAryatayA pariNamamAnamupAdAnam // vi0 336 // pariNAmi kAraNamiti / yathA-ghaTasya mRtpiNDaH, aDDurasya vA bIjam / sAkSAt sAhAyyakAri nimittam // vi0 3337 / / sahakArIti yaavt| yathA-ghaTasya cakasUtrAdi, aGkarasya vA jalAtapapavanAdi / nirvartakastu na nAma niyatamapekSyate'kRSTaprabhavatRRNAdau / yatra ghaTAdau kulAlavat sadhyapekSastatra nimittAntargata eveti kAraNadvayameva / ___ . tad vyApArAnantaraM bhAvi kAryam // vi0 3238 // tad-iti kAraNadayasya vyApArAnantaraM tad bhavati tat kAryam / . sakata kA'ka kam / / vi0 zaha tatra sakatR km-gRhklshottrvaadi| akatR knyc-anustRnnaambudkhnijbhuumyaadi| ___ tadAptavacanojjAtamAgamaH // vi04|2 // taditi zrutam / yathA-asti kssiirsmudrH| asatyatra svAdu jalam / 1-vacanAditi mukhyatvena saMketAdayo'pi praayaaH| " Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva brAsavacanam -- zrAgamaH catu upacArAt vastuvRtyA 'varNapadavAkyAtmakaM vacanaM paudgalikatvAt dravyabhutam, arthazAnAtmakasya mAvazrutasya sAdhanaM mavati 4 yathArthavid yathArthavAdI cApta' // vi0 43 // laukikos* laukikazca // bi0 44 // krameNa janakAdistIrthakarAdizva || vi0 4 / 5 // zrAdizabdAnyAdInAM gaNadharAcAryAdInAJca grahaNam / sahajasAmarthya samayAbhyAM hi zabdo'rthapratipattihetuH // vi0 4 / 6 // zabdaH vacanam / sahajasAmarthyam -- zabdasyArthapratipAdanazaktiH yogyatA nAnI, samaya: saMketaH, tAbhyAM hi zabdo'rthapratipattiheturbhavati nAnyathA / arthaprakAzakatvamasya svAbhAvikaM pradIpavat, yathArthatvamayathArtha - tvaca vaktguNadoSAnusAri // vi0 47 // arpaNAnarpaNAbhyAmanekAntAtmakArthapratipAdakaM vacaH syAdvAdaH vi0 4 / 8 // ekatra vastuni virodhya virodhinAmanekadharmANAM svIkAraH tadAtmaka anekAntaH 5 tadAtmakasya arthasya ekasmin samaye ekasya dharmasya arpaNayA zeSANAJcAnarpaNayA pratipAdakaM vacaH syAdayuktatvAt, syAdvAdaH kathyate / nAya h 1- prApyate samyagartho yasmAditi zrAsaH / 2- loke sAmAnyajane bhavo laukikaH / 3- mokSamArgopadeSTA lokasara iti / 4 -- apekSAnapekSAbhyAm, vivakSAvivakSAbhyAm, pradhAnagauNabhAvAbhyAm / 5 - anekAntavAdI vastuni sarvadharmANAM saMgrAhakaH syAdvAdazca apekSAbhedena virodhamapasArya teSAM pratipAdaka ityanayorbhedaH / yathA-vastu nityaca anityaJca iti anekAntaH / dravyApekSayA nityam, paryAyApecayA ca anityama iti syAdvAdaH / amukasmin vastuni amuko dharmaH, asukApekSayA iti zeSadharmAn gauNIkRtya abhedavRttyApannasya ekasya dharmasya kathazin mukhyatApratipAdanaM syAdvAdanirapekSaH / 1 -kathaJcidabAda:, apekSAbAda iti nAmAntarANi / zramedavivakSayA yaugapadyene akhaNDavastupratipAdakatvAt asau sakalAdeza: pramANApi kathyate / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva mekatra nAmAbhidharmapratipAdakaH kintu apekSAbhedena tadavirodha parihArakA smsti| vidhiniSepavikalpaH so'nekamAH / vi0 46 / / bhaneke bhAH-vikalpA:-canaprakArA vA yasya, sa syAvAdaH anekabhano bhvti| yathA-syAdastIti, sthAnnAstiIti, syAdavavyamveti ||vi04||10|| __ syAt zabdo'nekAntayotakaH / tatra spadravya-kSetrakAlamAvApekSavA sarvatrAsvitvama, paradravya kSetrApekSayA nAstitvama, yugapAmayadharmA pekSayA cA'vakanyatvamiti / vastunaH pratidharmamete trayo makA yojyaaH| saMyogajAzcatvAro'nyepauti tada yogena sasamajhI jAyate / pramANaM svAvaraNavilayabogyatayA pratiniyatArthaprakAzi / vi04|11|| svArtha praatr|| vi04|13|| avadhimanaparyAyakevalAni matizca vAgasambaddhatvAt svArtham---svasaMvedyam / 1-daSTimedena, abhiprAyamedena / 2-varUpeNa sattvam, pararUpeNa ca asattvamiti nAsti kazcida virodhaH / jaba: sarvamasti svarUpeNa, pararUpeNa nAsti c| anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasaMbhavaH / / tathAhi-asti hi ghaTo dravyataH, pArthivatvena, na jalAditvena / kSetrataH pATaliputrakatvena, na mAthurAditvena / kAlataH zaiziratvena, na vAsanti kAditvena / mAvataH zyAmatvena, na rakAdimatvena / 3- (1) syAdastyeva syAmnAstyeveti kamato vidhi nissedhklpnyaa| (2) sthAvastyeva sthAvavaktavyameveti vidhikalpamayA, yugpvidhinissklpnyaa| (3) sthAnAssyeva myAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA, yugpvidhinissedhklpnyaa| (1) svAdastyeva spAnnAstyeva svAdaktavyameveti kamazo vidhiniSedha. kalpanayA, yugpdvidhinisskaamnyaa| . Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bIna ke mAlika ra bhutam svArtha praavaapi| taba zavonmukha samAjAtaM vA svArtham , paramatyAyanAya vAgaminiSada parArtham / pat parAga navavAkyAparaparyAvA sapAda vi0||13|| prakhaDa mastana ekadharmaprakAzanaparI bAdaH sanAdaH / ekasmin samaye ekasyaiva dharmasva pratipAdayituM zakyatvAta, bastara sagAva eka parAI bhavati / pramANavAya' parArtham , tattu ameramApApAt amedoSacArAda' kaa| . anirAhatetarAMzo patrAmAhI prtiptrmitraabonaa| vi05||6|| anAsadharmAtmakasya bastunaH vicitamaMzaM na itarAMzA nirAzca prtipsurmimaayaa-nyH| pramANasya viSaya: prakhaNDa bastu, navasya ca tadekadezaH, tato nAyaM pramAlamatramANaM vA kintu pramANAzA, yathA-samudrakadezo na samudro nApyasamunnaH kintu smudraashH| yArthika paryAvArSikaraca / / vi012|| prAdhAnyena ameyAhI nyAyikA, medagrAhI ca paryAvArSikaH / pApanto. vicAramArgAH tAvanto nayA iti nayAnAmAnanye'pi vagIkaravasA tada dvaividhym| pApaleSA / vi0||3|| naigamaH saMgraho vyavahArazca / - - 1-ayaM medaprAdhAnyAda medopacArAd vA krameNa bastudharmAn pratipAdayati, na tu ekasmin samape anekAn , ityasau vikalAdezo'pi kathyate / 2-akhaNDavastunaH pratipAdakaM pAya pramANavArapam / 3-akhaNDavastuna eko dharmaH zeSerazeSairapi tad dharma, amekhimApanna evaM tat pratipAdayati / zAnaM yamA ekasmin samaye anekAn dharmAn mAnAti, tathA naika karicat zabdA yA savekasmin samaye anekAna dharmAn prati pAdayet iti, pramANavAkya yada akhaNDa bastu pratipAdayati tat mukhyagauka. 4-sI bokaato'pimpte| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasva __ bhedAbhedapAhI naigamaH // vi0||4|| abhedaH-sAmAnyam-dradhyaM dhI kA, maidaH-vizeSaH- paryAyI dharmoM vaa| etadumakyAhI abhiprAyo naigamaH / sAmAnya vizeSayonAsti sarvathA medaH, yathA-"nirSizeSa na sAmAnyam , vizeSo'pi na tad vinaa| kevalaM tyo prAdhAnyAprAdhAnyena nirUpaNaM bhaktIti vicArAyAsya kRttiH / yathAsulI jIvaH, jIve sukham / saMkalpanAhIca // vi0||5|| bhAvAbhAvaviSayatvAta saMkalpanAhI vicAro'pi naigamo bhavati / . deza:: kAlopacAralokarUr3hivazAt saMkalpo'nekadhA, yathA-edhauvakAthAharaNapravRtta' prodanaM pacAmIti, vIranirvANavAsaro'dha,'jAto'yaM vidvAna / amedapAhI saMgrahaH / / vi0 za6 // . paro'para|| vi0||7|| mahAsAmAnya viSayaH paraH, yathA-vizvamekam , sato'vizeSAt / avAntarasAmAnyaviSayA aparaH, yathA-dravyANAmaikyam dravyatvAvizeSAt , paryAyANAmaikyam paryAyavAvizeSAt / bhedaprAhI vyavahAraH" / / vi017 // yathA-yat sat , tad dravyaM paryAyo vA / yada dravyaM tada, dharmAdharmAdi SaDvidham / yaH paryAyaH sa dvividhaH-sahabhAvI, kramabhAvI c| draSyArthikatvAt aso paramANu yAvat gacchati na tu artha pryaaye| paryAyAdhikaracaturSA / vi0|||| RNusUtraH, zabdaH, samabhidA, evaM bhUtazca / .. 1-vartamAnanagamaH-apUrNAyAmapi kriyAyAM pUrNatA saMkalpaH / 2-bhUtanaigamaH-atIte vartamAnasaMkalpaH / 1-mAvinegamA vartamAne bhvissysNklpaa| -aparasaMgrahavyavahArayoviSayasAmye'pi aparasaMmAH amedArApradhAnaH, vyakahArazca medAMzapradhAnA, prAtho mede'pyamedaM pazyati, dvitIyo'mede'pi medamityanayovizeSa Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva ca / vartamAna paryAvadhAhI sUkaH / vi0|10 yathA sAmprataM sukham / kAlAdibhedena baneramekacanda vi011 (ka) kAlena, yathA-babhUva, mavati, bhaviSyati rAjanam / (kha) saMkhyayA, yathA-ekA, eke| (ga) liMgena, yathA-nadam, ndii| paryAce niruktibhedenArthabhedakRta samamildaH // vi0 212 yathA-mikSata ityevaMzIlo mituH, bAcaM yacchantIti vAcaM yamA, tapasyatIti vpmbii| zabdanayo hi niruktimede'pyamidamamitItyayaM tato bhinnH| kriyApariNatamayaM tacchandavAcyaM svIkurvannevaM bhUtaH / vi0 113 yathA-bhikSaNakriyApariNato bhikSuH, vAcaM niyacchan vAcaMyamA, tapaspan upakhI ityAdi / samabhirUDhaH zandagatakriyAyAmapariNate'pi tad vyapadezamicchatItyayaM tato bhinnH| AdyAzcatvAro'rthapradhAnatvAvardhanayAH // vi05|14 zeSAzca zabdanayAH' / vi0215 pUrvaH pUrvo bahuviSayaH kAraNabhUtaH paraH paro'lpaviSayaH kAryabhUtazca / / vi0 016 aparathApi nayo vidhA-nizcayo vyavahAraca // vi017 tAsvikAryAbhyupagamaro nizcayaH // vi0 118 yathA-pazavoM bhramaraH, taccharIrasya bAdaraskandhatvena / 1-patra hi kSaNasthAyi sukhAya paryAyamA prAdhAnyena pradarzyate, tadadhikaraNa bhUtaM punarAtmadravyaM gauNatayA naapyte| 2-eSu caturSa arthAbhito vicAro bhavati / 3-4 vidhu vicAra zamdAbhivo bhavati / -yo bAdaraskandhA sa paMcavarNapudgalaniSpanno bhavati, tatra eko vargAH prAdhAnvena upalalpate, roSAraca nyaabhuuttvaanoplkssynte|. . . Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva lokamasiddhArthAnuvAdaparo vyavahAraH || ci05|16 yathA -- satsvapi paJcasu varNeSu zyAmo bhramara ityAdivat / 46). jJAnakriyApradhAnau kramAjJAnakriyAnayAvapi // vi05/20 pakSIkRtAMzAditarAMzApalApI nayAbhAsaH // vi0 za21 * to dRSTikoNo hi sarvanayasAdhAraNaH / utta " earnea eiferarH, samudIrNAstvayi nAtha dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // " ; 1- dravyamAtragrAhI paryAyapratikSepI dravyArthikAmAsaH / paryAyamAzragrAhI dravyapratikSepI paryAyArthikAbhAsaH / dharmadravyAdInAmaikAntika pArthakyAbhisandhinaigamAbhAsaH, yathA - naiyAyikavaizeSikadarzanam / sattAdvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAnnirAcacANaH saMgrahAmAsaH, yathA -- akhilAni zradvaitavAdadarzanAni sAMkhyadarzana / zrapAramArthikadravyaparyAya vibhAgAbhiprAyo vyayahArAbhAsaH, yathA cArvAkadarzanam / cArvAko hi pramANapratipannaM nImadravyaparyAyAdivibhAgamayasthUlaloka vyavahArAnuyAyi bhUtacatuSTayavibhAgamAtra samarthayata iti / vartamAnaparyAyAbhyupagantA sarvathA dravyApalApI zrRNusUtrAbhAsaH, yathA -- tathAgatamatam / kAlAdibhedenArthamedamevAbhyupagacchan zabdAbhAsaH, yathA vaiyaakrnnH| paryAyabhedenArthameva manvAnaH samabhirudAbhAsaH / kriyA'pariNataM vastu zabdavAcyatayA pratikSipan evaMbhUtAmAsaH / zrarthAbhidhAyI zabdapratikSepI arthanayAbhAsaH / zabdAbhidhAyyarthapratikSepI zabdanayAmAsaH / lokavyavahAramabhyupagamya tattvapratikSepI vyavahArAmAta | tatvamabhigamya lokavyavahArapratikSepI nizcapanayAmAsaH / jJAnamevakriyA me vA manvAnau jJAnakriyAnayAmAsI / saMgrahAt - bauddhAnAmRjusUtrato matamabhUd vedAntinAM sAMkhyAnAM tata eva naigamanayAda yogazca vaizeSikaH / zabdAsavido'pi zabdanayataH jainI dRSTiritIha sA staratAM pratyakSamudate. tA Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepa // vizana - jIvAdipadAryAnA bAyo-jIvArisampaSu medena sahara vyatikararahitena myA:-nirUpaNaM nikssepH| nAmasApanAdambamAvA di0 223 yAvanto hi vastupinyAsakramAstAvanta eva nilepA yAta samAsatazcatvArastu avazya kAryAna tathA ca matthaya jANejmA, nikkhevaM niksive niravasesa / jatya vizna vijANejjA, caurga nikkhiye satya // taparvanirapekSaM saMkSAkarma nAma | vi024 jAvidravyaguNakriyAlakSaNanimittamanapekSya saMketamAtreNeva saMzAkara nAma bhaeyate, yathA anavarasya upAdhyAya iti naam| tadarthazUnyasya tadamiprAyeNa pratiSThApanaM sthApanA || vi0 Rk tavirahitasya dravyasya 'zo'yam' ityadhyavasAyena vyavasthApanaM sthApanA, yathA-upAdhyAyatikRtiH sthaapnopaadhyaayH| tatra mukhyAkAra samAnA sadabhAvasthApanA, tadAkArazunyA caasdbhaavsthaapnaa| 1-nikSepaprayojanAbodhagarmamidaM sUkhaNDam , yathA-aprastutArthApAkaraNAt prastutamyAkaraNAva nikSepaH phalavAn / avyutpannasya kRte dayAryameva pUrNavyutpannAzabyullayozca saMzayAnayo saMzayApanovanArtha, tamoreva viparyastoH prastavAvadhAraNArtha ca nikSepaH kriyate / 2-sarveSAM yugapatmAsiH sngkr| 3-paraspara viSayagamanaM vyvikr| yatra va jAnIyAt, nikSepaM niSipet nirapazeSam / .. patrASikana jAnIyAt , cAkaM nikSipet tatra // . 5-parAparalomiyAna, simanyAya drvnirpechn| . paryAyAnabhiSeSa, ca nAma bAhaciTakaM skaa| . . .. . Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva bhUtabhAvibhAvasya kAraNasamupayogo vA dravyam // vi0 126 yathA -- anubhUtopAdhyAyaparyAyo'numaviSyamANopAdhyAyaparyAyo vA dravyopAdhyAyaH' / yathA vA anupayogA'vasthA kriyA dravyakriyA / kacidaprAdhAnye'pi, yathA-- aMgAramardako dravyAcAryaH, zrAcAryaguNarahitatvAt / zrayaM ca zrAgame dvidhA uktaH - zrAgamataH 3, no Agamatazca / tatra zrAgamataH- jIvAdipadArthazo'pi tatrA'nupayuktaH / no zrAgamatastridhA -- zAtRzarIraH, bhAvizarIraH, tadvyatiriktazca / vivakSitakriyApariNato bhAvaH / vi0 5 / 27 ayamapi zrAgamanazrAgamabhedAt dvidhA-tatra upAdhyAyArthazastadanubhAvapariNatazca zrAgamato bhAvopAdhyAyaH / upAdhyAyArthazaH adhyApanakriyApravRttazca no Agamato bhAvopAdhyAyaH / eSu nAmAditrayaM dravyArthikasya viSaya bhAvazca paryAyArthikasya / nikSiptAnAM nirdezAdibhiranuyogaH || vi0 528 855] anuyogaH - vyAkhyA | 1-bhUte bhAvini vA ghRtaghaTe ghRtaghaTa vyapadezavadatrApi upAdhyAyavyapadezaH / 2-- anuyogadvAranAmni sUtre / 3- Agamo zAnam, tadAzritya - zrAgamataH / 4 - zrarthAd zrAgamAbhAvamAzritya / no zabda zrAgamasya sarvathA'bhAve dezAbhAve ca / tatra zAtRbhAvizarIre sarvathA'bhAvaH / anupayuktazca yAM kriyA kurute, tasyAmAgamasyAbhAbAda dezAbhAvaH / kriyAlakSaNe deza eva niSedhaH / 1--yatra zAtuzarIrabhAvizarIrayoH pUrvoktaM lakSaNaM na ghaTate, tat vAbhyAM vyatirikam / 6- nicepeSu / 7- jinaviSaye tAvannicepacatuSTayam-tatra jIvasthAjIvasya vA jina dRsi nAma kriyate, va 'nAma-jinaH' / lepyAdimayI minasya pratimA 'sthApanAjina' / nibaddha-jina ( tIrthaGkara ) nAmagotro yAvadamAsAtikevalazAno 'dravya - jina' / prAdurbhUtaccAyikajJAnadarzanacatustricadatizayazAlI sthApitavIryacatuSTayo] 'bhAva-jinaH / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasvaM . . nirdezasvAmitvasAdhanAdhArasthitividhAnasatsaMkhyAtrisparzavakAlAntaramAvAlpavAsAH ||vi0 ARE tatra nirdeza- nAmakathanam / vidhaanm-prkaar| sat astitvam / anvrm-virhkaalH| bhaavH-audyikaadi| pbhunaa-nyuunaadhiktaa| tIsarA vibhAga tatva mImAMsA pramANasya viSayaH sadasannityAnityasamAnyaviroSavAcyAvAcyA panekAntAtmakaM vastu // vi0 61 : . paryAyAnvayi prauvyaM sat / / vi0 62 // . .. uttarocarAkArANAmutpattiH-utpAdaH, pUrvapUrvAkArANAM vinAzaH-vyayaH / etaddyaparyAyAnvayi evaM prauvyaM sa ucyate / utpAdAdayaH kaJcid minnAbhinnA, tata eva tat trayAtmakam / ghaTamaulisuvarNAthI, nAzotyAdasthitiSvalam / zokapramodamAdhyasthya, jano yAti sahetukam // utpanna dadhibhAvena, naSTaM dugdhatayA payaH / gorasatvAt sthiraM jAnana , syAdvAdaviD jano'pi kH|| taditaradasat / / vi0 6 // 3 // yannopapadyate na jyeti na ca dhruvaM tadasat / yathA-AkAzakusumam / satopradhyutinityam // vi064 // pariNamanamanityam // vi06||5|| 1-patra agADhastat kssetrmucyte| patu avagAhanAtI bahirapi atirikta kSetra spRzati, yA spardhanA' abhidhIyate, iti kssetrsprshnyorvishessaa| 1-dhat kevalaM paryAyAtmakama, prolyAtmaka bA na bhavati, sArAsya kalApi padArthasta pramANAta Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maukhika tatva kA lAlapana muti:-nilam / tasyaiva ca balaspatayA 'prinnmnm-anitym| amepratItenimitaM sAmAnyam // vi066 // ... akhinnati ra nirvasAmAnyam , yathA-paDhanimbAdiSu ramatvam / kamabhAviparyAyeSu ca UrdhvatAsAmAnyam, yathA-vAlyayauvanAdhanuyAthi puruSatvam / bhedapratItenimitta vizeSaH / / vi067|| bAtirUpeNA'minneSvapi paceSu kTo'yam, pippalo'yam nimbo'yamityAdi saharasya nimittabhUto dhrm:--vishessH| guNaparvAmmedAi dvirUpaH // vi068|| guNaH-sahamAnI dharmayakA-mAtmani vijJAnam / paryAyazca kramamAvI yathA-satraiva sukhdumkhaadi| bAgagocaraM vAcyam / / vi0 66 // vAgaviSayamavAcyam // vi06|10|| vivakSA'vivakSAtaH saMgatiH / / vi0 6 / 11 // prayojanavazAt kazcid dharmo vivakSyata, kazcica sannapi prayojanAbhAvAt na vivakSyate / yathA dharmiyo nityatvavivakSAyAM santAvapyutpAdanyayo nopAtI, anityatvavivakSAyAca sadapi pronyaM nApyate / tata eva sahAvasthitAnAmapyeSAM pahaSAgrahaNena eko'pi dhamI nityo'nityazca / evamanuttAkAraNa sAmAnyam , byAktarUpeNa vizeSaH, svarUpeNa sat, pararUpeNa asat, ekaikadharmApekSayA vAcyam , yugapad anekadharmApekSayA ca avAcyam / dRzyante ca ekasminnapi caitrAdI apekSAmevAta pitRtva-bhAtRtvaputratvamAtulatvamAgineyatvAdayaH pryaayaaH| dharmAdharmAkArApudgalajIvAstikAyA dravyANi // 30 // 1 // 1- ca sarvathA vinAzA, na ca sarvathA alAvA, kintu bhavasthAntarApAdanam / 2-virSasAmAnya banA sakInA kenacit yena dharmena ekatA pravIyate, avaMtAlamAye ca ekAsthA eva vyakA pUrvAparAta ApalyA khAmiyA ekA pravIyate iti prAdhAnyayogAlA bAlikA ekatA aparAca ekasvaiva drAsya paryAyagatA ekkAsi | Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na ke maulika fam astikAyA pradezakA bAstikApA: kAraba iti / pada pramAdhi snti| guNaparyAyAnyo anyam // 13 // guNAno paryAvaraNa cAmayA-AdhAro dravyam / / gatvasAdhAraNasahAyo dharmaH // 4 // yamanamastAna bIbapudgalAnA mI, pArAgyakAridravyaM dharmAstikAyaH / yathA-matsyAnA jalam / svityasAdhAraNasahAyo'dharmaH // // 5 // teSAmeva sthAnapravRsAnA sthitI asAdhAraNasAhAyyakAridravyam, adharmAstikAyaH / yathA-pathikAnA bAyA / jIvapudgalAnAM gatisthityanyavAnuSapase, mAvAdInAM sahAyakatve'navasthAvidoSaprasAcca dharmAdharmayoH satvaM pratipasampam / etaborabhAvAdeva praloke jIvapudgalAdInAmamAvaH / avagAhalakSaNa aakaashH||pr026|| avagAhotrakAza AzrayaH, sa eva lakSaNaM yasya sa aakaashaastikaayH| digapi AkAza vizeSa eva na tu dravyAntaram / loko'lokazca // pr011|| SaDdravyAtmako lokaH ||pr0 128 // aparimitasyAkAzasya SaDvyAtmako mAgaH, loka ityabhidhIyate / sa ca caturdazarajjuparimANaH supratiSThakasaMsthAnaH,' tiryaga joMdhazca / tatra aSTAdazazatayojanaucchUito'saMkhyadvIpasamudrAyAmastiryak / kicinnyUnasaptarajjupramANa uurdhvH| kiJcidadhikasaptaranjupramito'dhaH / - 1-jAstItyaya trikAlavacano nipAtaH, abhUvana, mavanti, maSinti ceti bhAvanA ato'sti ca te pradezAnAM kAvAraca garAya iti| astipandela pradezAH kazcidujyante taraca teSAMcA kAyA astikApAH / syA. pA. 14 2-prasaMskhayojanapramitA rn| virAsasuTAkAsa, 'yathA ekA zarApobhAlA, tapari ritIba arSamusA, tapari punshcaiko'yos| . . Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492] jaina darzana ke mautika tatva - caturdhA tipatiH // 16 // .. yathA prAkAzapratiSThito vAyu, vAyupratiSThita udadhikSa, udadhipratiSThitA pRthivI, pRSiyIpratiSThitAH prasasthAvarAH jiivaa| AkAzamayo'lokaH // 0 // 10 // dharmAstikAyAdhamAvena kemalamAkAzamayo'loka kthyte| - ..sarasagandhavarNavAn pudgalaH // pra0 111 // pUraNagalanadharmatvAt pudagala iti / zabdabandhasaumyasthaulyasaMsthAnabhedatamaravAyAtapodyotaprabhAvAzca / / pra0 1112 / :- saMhanyamAnAnAM midyamAnAnAM ca pudgalAnAM dhvanirUpaH pariNAmaH zabdA, prAyogiko vaisasikazca / tatra prayanajanyaH prAyogikA, bhASAtmako'bhASAtmako vaa| svabhAvajanyo bekhsikH-meghaadiprbhvH| athavA jIvAjIvamitramevAt thaa| mUrto'yaM nahi. amUrtasya zrAkAzasya guNo bhavati-bhotrendriyaprAtvAt na ca zrotrendriyamamRtaM gRhAti-iti / saMzleSA-bandhaH, ayamapi prAyogikaH sAdi, vaisasikastu sAdiranAdizca / ___ sauhamyaM dvividham-antyamApekSikaca / tatra antyaM paramANo, ApekSika yazA nAlikerApekSayA zrAmasya / sthaulyamapi dvividham-tatra antyam , ashesslokvyaapimhaaskndhsy| ApekSikaM yathA-zrAmrApekSayA nAlikerasya / prAkRtiH-saMsthAnam,-taccaturasAdikam -itthaMstham aniyatAkAramanityaMstham / - vizleSaH-bhedaH, sa ca paJcadhA-utkaraH,' cUrNaH,2 khaNDaH,' prataraH,' anutttikaa"| . kRSNavarNabahulaH pudgalapariNAmavizeSaH tmH| pratibimvarUpaH pudgalapariNAmaH chAyA / sUryAdInAmuSNaH prakAza prAtaH / candrAdInAmanuSNaH prakArA uyotaH / maNyAdInAM razmiH prmaa| sarva eva ete puganapAH, mata etadAnapi pudglH| . . mudgazamImedavala, 2 godhUmapUrNavata lohakhaNDamA 4 aTaka merakta, 5 vaTAkarelAyata / - - - Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika sApa 18: . paramANuH skandhazca / pr0213|| avibhAjyA prmaannuH|| pr01214|| kAraNameva' tadantyaM, sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavoM, dvisparzaH kArya lijazca // . tadekImASaH skndhH||20 215 // teSAM vyAghanantaparimitAno paramANunAmekattvenAvasthAnaM skandhaH / yathAdau paramANU milito dvipradezI skandhaH, evaM tripradezI, dazapradezI, saMtoSapradezI, asalyeyapradezI, anantapradezI c| tabhedasaMghAtAbhyAmapi // pra0 1216 // skandhamya bhedataH saMghAtato'pi skandhobhavati / yathA-bhidyamAnA zilA, saMhanyamAnAH tantavazca / avibhAginyastikAthe'pi skandhazabdo vyvhiyte| yathA-dharmAdharmAkAzajIvAstikAyAH skndhaaH| snigdharUkSatvAdajaghanyaguNAnAm ||pr0 1617 // ajaghanyaguNAnAm-dviguNAdisnigdharUkSANAM paramANUnAM tadviSamaiH samairvA dviguNAdikSasnigyaiH paramANubhiH samaM snigdharUkSatvA torekImAvaH sambandhI bandho vA bhavati, na tu ekaguNAnAmekaguNaiH samamityarthaH / ayaM hi visadRzApekSayA ekiibhaavH| . vyadhikAdiguNatve sadRzAnAm / / pra0 118 / / sadRzAnAm-snigdhaiH saha snigdhAnAM svaiH saha rUkSANAMca paramANUnAmekatra viguNa snigvatvamanyatra caturguNasnigdhatvamitirUpe vyadhikAdiguNatve sati ekIbhASI bhavati, na tu samAnaguNAnAmekAdhikaguNAnAJca / ----- --- -- nissa nighaNa dubAhiyeNa, lukkhassa lukkheNa dumaahiyess| nissa lukkheNa uveI baMdho, jahannavajo ghisamo samo vaa|| 1- teSAM paudgalikavastUnAmantyaM kAraNameva / 2-kAryameva liGga yasya sa kaarylinggH| 3-aSimAgI pratiyodA, avibhAjyoMza: . 4-pannavaNA pada 1.31 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva kAlaH samayAdiH // pra0 116 // nimeSasyAsaMkhyeyatamo bhAgaH samayaH / kamalapatrabhedAdyudAharaNalakSyaH / Avi zabdAt prAvalikAdayazca / 898] uka samayAvaliyamuhUttA, divasamahoratapakkhamAsAya / jugapaliyA, sAgara zrIsappi pariyaTTA / vartamApariNAmakriyAparatvAparatvAdibhirlakSyaH // pra0 1120 // 1 vartamAnatvam vartanA / padArthAnAM nAnAparyAyeSu pariNatiH pariNAmaH / kriyA-pratikramaNAdiH / prAgbhAvitvam-paratvam / pazcAdbhAvitvam aparatvam / AkAzAdekadravyANyagatikAni // pra0 1121 // AkAzaparyantAni trINi ekadravyANi - ekavyaktikAni, pragatikAni- matikriyA zUnyAni / buddhikalpito bastaMbazo dezaH // pra0 1 / 22 // vastuno'pRthagbhUto buddhikalpito'zo deza ucyate / niraMzaH pradezaH // pra0 1123 // niraMzI dezaH pradezaH kathyate / paramANuparimito vastubhAga ityarthaH, vibhAgI praticchedo'pyasya paryAyaH / pRthagvastutvena paramANustato bhinnaH / asaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmalokAkAzekajIvAnAm // pra0 124 / / alokasyAnantAH // pra0 1125 // saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm // pra0 1126 / cakArAdanantA api / paramANoH // pra0 1127 // paramANorekatvena niraMzatvena ca na pradezaH / evaM ca kAlaparamANvorapradezitvam / zeSANAM tu sapradezatvam / kanaloke'vagAho dharmAdharmayoH // pra0 1128 // dharmAdharmAstikAya sampUrNa loka vyApya tiSThata ityarthaH / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva ekapradezAdiSu vikalpyaH puhalAnAm // pra0 1126 // lokasyaikapradezAdiSu pudgalAnAmavagAhI vikalpanIyaH / asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // pra0 1130 // jIvaH khalu svabhAvAt lokasya zralpAt alpama saMkhyeyapradezAtmakama saMkhyeyatamaM bhAgamavarudhya tiSThati, na pudgalavat eka pradezAdikam, iti asaMkhyeyamAgAdiSu jIvAnAmavagAhaH / asaMkhyeyapradezAtmake ca loke pariNativaicitryAt pradIpaprabhApaTalabadanantAnAmapi jIvapudgalAnA samAvezI na durghaTaH / [ EL kAlaH samayakSetravartI // pra0 1 / 31 // vyAvahArika' kAlo hi sUryAcandramasorgatisambandhI / sUryacandrAzca me pradakSiNIkRtya samayakSetra eva nityaM bhramanti / tato'yaM ca santo'pi basthitAH, tasmAt samayakSetravartI kAlaH / jambUdhAtakIkhaNDArdha puSkarAH samayakSetramasaMkhyadvIpasamudreSu // pra0 132 // tiyaMga loke dvidvirAyAmaviSkambhAH pUrvapUrvaparikSeSiNo valaya saMsthAnA asaMkhyeyadvIpasamudrAH santi / tatra lavaNakAlodadhiveSTitau, jambUdhAtakIkhaNDo, puSkarArdha veti sArzvadvayadvIpasamudrAH "samayakSetram" ucyate, manuSyakSetramapi asya paryAyaH / sarvAbhyantaro merunAbhivR toyojanalakSaviSkambho jambUdvIpaH // pra0 1133 // tatra bharatabaharivideharamyakahairaNyavatairAvatavarSAH saptakSetrANi // pra0 1 / 34 taduvibhAjinazca pUrvAparAyatA himavanmahAhimavanniSidhanIlarUkmizikhariNaH padmarSadharaparvatAH // pra0 1135 // 1 - jambUdvIpe dvau dvau sUryAcandramasau / lavaNasamudre catvAraH / dhAtakIkhaNDe dvAdaza / kAlodadhau dvAcatvAriMzat / ardhapuSkaradvIpe dvisaptatiH / sarve militA dvAtriMzattarazataM sUryAzcandrAzca / ghAtakIkhaNDAt sUryAzcandrAzca triguNitAH pUrvavartibhizca yojitA abhimasya saMkhyAM sUcayati / eSA paddhatiH svayaMbhUramaNAntaM prayojyA / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ] jaina darzana ke maulika tattva .. dhAtakIkhaNDe varSAdayo higuNAH // pra9 1136 / / ___ tAvantaH puSkarAdhe // pra0 130 // bharatairAvatavidehA: karmabhUmayaH // 1138 // - .. . zeSA devottrkurvshcaakrmbhuumyH|| pra0 1236 zeSA haimavatAdayaH / devottarakuravazca videhAntargatAH // sahabhAvI dharmo guNaH / / pra0 1140 // - "ega danvassiAguNA" ityAgamavacanAt guNo guNinamAbhityaiva avatiSThate, iti sa dravyasahabhAvI ev| sAmAnyo vizeSazca / / pra0 141 // dravyeSu samAnatayA pariNataH sAmAnyaH / vyaktibhedena pariNato vizeSaH / agho'stitvavastutvamyatvapramayetvapradezavatvAgurulaghutvAdiH / / pr0242|| tatra vidyamAnatA-astitvam / arthkriyaakaaritvm-vstutvm| guNaparyAyAdhArasvam drvytvm| prmaannvissytaa-prmeytvm| avayavaparimANatA-pradezavatvam / svasvarUpAvicalanatvam-agurulaghutvam / gatisthityavagAhavartanAhetutvasparzarasagandhavarNajJAnadarzanasukhavIryacetanatvAcetanatvamUtatvAmUrtatvAdivizeSaH // pra0 1243 // gatyAdiSu caturyu hetutvazabdo yojanIyaH / eteSu ca pratyekaM jIvapudgalayoH SaDguNAH, anyeSAM ca yo gunnaaH| tatra sprshH-krkshmuuhgurulghushiitossnnsnigdhruukssmedaadssttdhaa| rasaH-titakaTukaSAyAmalamadhurabhedAt paJcavidhaH / gandho dvividhaH-sugandho durgandhazca / varNaH-kaSvanIlaraktapItazuklamedAt pnycdhaa| pUrvottarAkAraparityAgAdAnaM paryAyaH / / pra0 144 // "lakkhaNaM panavANaM , umazro assiyA bhave" iti bhAgamAt ubhayorapi / damyagupayoryaH pUrvAkArasya parityAgaH, aparAkArasya ca pAdAna sa paryAyaH / / jIvasya naratvAmaratvAdibhiH pudgalasya skandhavAdimiH, dharmAstikAyA1-to banyasya dravvatvaM guNasya guNatvaM na vicalati sana gururUpona laghu ruuposhlghuH| Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasva 1.890 dInAca saMyogavibhAgAdibhirdravyasya paryAyA bodhyAH / jJAnadarzanAdInA parivartanAdevaMrNAdInAM ca navapurANata / derguNasya paryAyA zeyAH / pUrvottarAkArANAmAnantyAt paryAyA api anantA eva / vyaJjanArthamedena asya dvaividhyaM svabhAvavibhAvabhedAcca / tatra sthUlaH, kAlAntarasthAyI, zabdAnAM saMketaviSayo vyaJjanaparyAyaH / sUkSmo vartamAnamartyarthapariNAmo'rthaparyAyaH / paranimitApekSa bibhAbaparyAyaH / itarastu svabhAvaparyAyaH / 1 ekatvapRthaktvasaMkhyAsaMsthAnasaMyogavibhAgAttalakSaNam // pra0 1145 // eteH paryAyA lakSyante / tatra ekatvam- minneSvapi paramANvAdiSu, yadeko'yaM ghaTAdiriti pratItiH / pRthaktvaM ca zrayamasmAt pRthak iti' / saMkhyA -rako dvau ityAdirUpA / saMsthAnam zrayaM parimaNDala iti / saMyogaH --- prathamaMgulyoH saMyoga iti / vibhAgazca zrayamito vibhakta ityAdi / 1 jIvA dvidhA // pra0 3 1 // saMsAriNo muktAzca // pra0 312 // tatra saMsaranti bhavAntaramiti saMsAriNaH, tadapare muktAH / saMsAriNastrasasthAvarAH // pra0 33 // hitAhitapravRttinivRttyarthaM gamanazIlAstrasAH / taditaraM sthAvarAH / pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyikA ekendriyAH sthAvarAH // pra0 3 / 4 / / afrat kAyo yeSAM te pRthavIkAyikA ityAdi / ete ca ekasya sparzanendriyasya sadabhAvAdekendriyAH, sthAvarasaMjJAM labhante / paJcasu api sthAvareSu sUkSmAH sarvaloke, bAdarAzca lokaikadeze / sarve'pi pratyekazarIriNaH, 1 vanaspatiH tu sAdhAraNazarIro'pi / dvIndriyAdayastrasAH // pra0 3 / 5 // kRmipipIlikAbhramaraganuSyAdInAM krameNa ekendriyavRDyA dvIndriyAdayaH nasA zeyAH / kacit tejovAyU api / tatra pRthivyAdiSu pratyekamasaMkhyeyA jIvAH / vanaspatiSu saMkhyeyA'saMkhyeyA'nantAH / dvIndriyAdiSu punarasaMkhyeyA / samAnajAtIyAMkurItyAvAt, zastrAnupahatadravatvAt zrAhAreNa vRddhidarzanAt, 1- saMyukteSu bhedazAnasya kAraNabhUtaH pRthakatvam / vidyutasya mevazAnasya kAraNabhUto vibhAgaH / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva aparAdherivetiyaMga niyamitagatimatvAt, chedAdibhirlAnyAdidarzanAcca krameNa pRthivyAdInAM jIvatvaM saMsAdhanIyam / zrAptavacanAd vA, tathAcAgamaH -- sAgArovauttA praNAgArovautA / "davikAiyANaM bhante' ! kiM ! goSamA | sAgArovauttAvi aNAgArovauttAvi" ityAdi / 8851 samanaskA'manaskAzca // pra0 36 // samanaskAH, dIrghakAlika vicAraNAtmikayA saMjJayA yuktAH saMzina iti yAvat / zrasaMzino'manaskAH / nArakadebAgarbhajatiryaGa manuSyAzca samanaskAH // pra0 3 7 // anye'manaskAH // pra0 338 // anye saMmUrcchAstiryaJco manuSyAzcAmanaskA bhavanti / bhavArambhepaudgalikasAmarthyAnirmANaM paryAptiH // pra0 7 16 // AhArazarIrendriyocchvAsaniHzvAsabhASA manAMsi / pra0 7120 // tatra AhAraprAyompapudgalagrahaNapariNamanotsargarUpaM paudaga likasAmathyatpAdanam -- zrAhAraparyAptiH / evaM zarIrAdiparyAptiyo'pi bhAvanIyAH / SaNNAmapi prArambhaH utpattisamaye, pUrttistu zrAhAraparyApta rekasamayena zeSANAM ca krameNa ekekenAsntarmuhUrtena / yatra bhave yena yAvatyaH paryAptayaH karaNIyAH, tAvatISvasamAsAsu sosparyAptaH, samAtAsu ca praryApta iti / tadapekSiNI jIvanazaktiH prANAH // pra0 7121 // indriya balocchvAsaniHzvAsA''yUMSi // pra0 7122 // tatra paMca indriyANi manovAkkAyarUpaM balatrayam, zvAsa- niHzvAsa zrAyuzveti dazavidhAH prANAH / ratnazarkarAbAlUkApakadhUmatamo mahAtamaH prabhAadho'dhovistRtAH saptabhUmayaH // pra0 36 // tAzca ghanodavicanatanubAtAkAzapratiSThitAH // pra0 3 / 10 // tAsu nArakAH // pra0 3 / 11 // prAyo'zubhataralezyApariNAmazarIravedanAvikriyAvantaH // pra0 3 / 12 // parasparodIritavedanAH // 03313 // 1- pannavaNA 26 upayoga pada / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva 'paramAdhArmikodIritavedanAzca prAka catuH // 3 // // devAzcaturvidhAH / / 0315 // asuranAgasuparNa vidyudamidIpodadhidigavAyuskhanitakumArA bhavanapatayaH // 3 // 16 // pizAcabhUtayakSarAkSasakimara kiNpurussmhorgndhrvaabhyntraaH||pr021nnaa candrArkaprahanakSatravArakA jyotiSkAH // 30 3318 // vaimAnikA dvividhAH // 30 316 // saudharmezAnasanatkumAramAhendranahAlAntakazukrasahalArAnataprANatAraNAcyutakalpajAH kalpopapannAH / / 03 / 20 // navameveyakapaJcAnuttaravimAnajAraca klpaatiitaaH||pr0 2221 // indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadyAtmarakSakalokapAlAnIkaprakIrNakAbhiyogyakilbiSikAH kalpAnteSu // pra0 322 // trAyastriMzalokapAlarahitA vyantarajyotiSkAH pra0 3323 // ___ ekadvitricatuH paMcendriyAstiyaH ||pr0 3324 ekendriyAdArabhya jalasthalakhacarapaJcendriyaparyantAH sarve tiryaJco zeyAH / prAmAnuSottaraparvatAd manuSyAH // pra0 3 / 25 // mAnuSottarazca samayakSetraM parito veSTitaH / AryA mlecchAzca / / 30 326 // tatra ziSTAbhimatAcArA' shraaH| ziSTA'sammatavyavahArAzca mlecchaaH| tatrAryA jAtikulakarmAdibhedabhinnAH ||pr0 227 // . loke'bhyarhitajAtikulakarmANaH kramazo jAtyAH , kulAryAH, karmAzci / zrAdinA kSetrAdiyo'pi yoddhvyaaH| AdhAravaividhyAt pUSaNa jAvayaH // pra0 328 // AvAvA uttatkAla pracalitAH, aniyatAH, anekajAtayo vartante / tAsAmuspataratvA vacata samayavartijanAmitam / tattvavasta tapaH saMyamapradhAnava jAtiH prdhaanaa|. . . -ahiMsAvegamapamatamA susaMskArA, badAzca ziSTA / .... Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 ] zrAgame pyAha jaina darzana ke maulika tatva "sabakhaM khu dIsa tatro biseso, na dIsaI jAMivisesa koi / sobAgaputtaM hari esa sAhu jasserisA iDDhi mahANubhAvA // evaM mlecchabhedApi bhAvanIyAH / paryAptAparyAptAdayo'pi // pra0 326 // jIvAH paryAptA paryAptAzca / zrAdizabdAt sUkSmabAdarasamyakadRSTimithyAdRSTisaMyatA'yatapramattA 'pramattasara / gavItarAga prastha ke balisayobhyayogili. zramatrayagaticatuSTayajAtipaMcaka kAyapaTUka guNasthAna caturdazaka jIva medacarardaza ka dagaDakacaturviMzatiprabhRtayo bhUyAMso bhedA jIvatattvasya bhAvanIyAH / garbhopapAtasaMmUrcchanAni janma || pra0 3 30 // janma - utpattiH / taca trividhaM bhavati / 'jarAgvaNDapotajAnAM' garbhaH // pra0 3 / 31 // jarAyujAH - nRgavAkSAH / aNDajAH pakSisarpAdyAH / potajAH - - kuJjarA. dayaH / devanArakANAmupapAtaH // pra0 3 / 32 || zeSANAM saMmUrcchanam // pra0 3 / 33 // 'sacittA'cinta' zItoSNa 'saMvRta 'vivRtAstanmizrAzca yonayaH // pra0 3 | 34 // yoniH utpattisthAnam / tanmizrAzca iti sacittAcittAH zItoSNa. saMvRtavivRtAH, zeSaM suzeyam / AtmanaH sadasatpravRtyAkRSTAstatprAyogyapudgalAH karma // pra0 4|1|| AtmanaH - jIvasya sadasatpravRttyA gRhItAH karmaprAyogyAzcatuHsparzinI'nantapradezipudgalaskandhAH karmasaMjJAmaznuvate / . 1 - yajjAlavat prANiparivaraNaM vitatamAMsazoNitaM tajjarAyuH, tatra jAtA jarAyujAH / 2- potA eva jAtA iti potajAH zuddhaprasavAH, na jarAyAdinA veSTitA iti yAvat / 3 --- jIvat zarIram / 4- zItasyazaMvat 5 -divyazayyAdivat 6 -- jalAzayAdivat / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika nAva svacid sadasajivApi // pra02 . tcyaatmgunnaabrodhmukhduHkhhetuH||10||3|| saba jJAnAvaravAdimedaminnaM karma / bhAnAcAramaguNAnAmavarodhastha, vimAnasva sukhadakhasya ca hetmpti| kandhodvartanA'pavartanAsattodayodIraNAsaMkramaNo pazamanipattinikAcanAstavavAH / / 044 // etA hi krmnnaamvsthaaH| tAsu cASTau krnnshbdvaacyaaH| yadAha baMdhaNa,' saMkamaNuSaNA, avATaNA, udiirnnyaa| upasAmaNA, nihatti, nikAyaNA catti karaNAI / / bandho'nantaraM vkssyte| karmaNaH sthitynubhaagvRddhiH-udvrtnaa| sthityanubhAgahAniH- apvrtnaa| AbAdhAkAlI vidyamAnatA c-skhaa| udayo divissH| yatra phalAnubhavaH sa vipAkodayaH, kevalaM prdeshvednm-prdeshodyH| niyatakAlAt prAk udayaH-udIraNA, iyaM caapvrtnaapekssinnii| sajAtIyaprakRtInA' mithaH privrtnm-sNkrmnnaa| udyodiirnnaanidhttinikaacnaa'yogytvmupshmnm| udvartanApavartanaM vihAya zeSakaraNAyogyatvam-nittiH / smstkrnnaayogytvN-nikaacnaa| karmapudgalAdAnaM bandhaH / / 04 / 5 // jIvasya karmapudgalAnAmAdAnam , kSIranIravat parasparAzleSaH sambandhI bndho'midhiiyte| sa ca pravAharUpeNa anAdiH, itaretarakarmasambandharUpeNa tu saadiH| amUrtasyApi prAtmanaH anAdikarmapudgalasambandhavatvena kathaMcida mUrtatvamvIkArAt karmapudgalAnA sambandho naasNbhvii| pratisthityanubhAgapradezAH / / pra046 / sAmAnyopAttakarmaNA svabhAvaH prkRtiH||pr04||7|| 1-krmprkRtiH| 2-payA'dhyavasAyavizeSeNa sAtavedanIyam , asAtavedanIyaspeSa, asAtavedanIya . ca sAtavedanIyarUpeNa prissmte| ghAyuSaH prakRtInAM darzanamoracAritramoha. yozca miSaH saMkramapA na mvti| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 jaina darzana ke maulika tatva sAmAnyena gRhIteSu karmasu etajjJAnastha avarodhakam , etacca darzanastha .. ityAdirUpaH svabhAvaH prakRtiH / zAnadarzanAvaraNa vedanIyamohanIyAyukanAmagotrAntarAyAH // pra0 418 // karmaNAmaTau mUlaprakRtayaH santi / tatra zAnadarzanayorAvaraNam-sAnAvarakhaM darzanAvaraNaM ca sukhduHkhhetuH-vedniiym| darzanacAritravAsAt mohayati prAtmAnamiti mohanIyam / eti bhavasthitiM jIvo thena iti bhAyuH / caturgatiSu naanaapryaaypraaptihetuH-naam| uccanIcamedaM gacchati yeneti gotram / dAnAdilabdhau vighnkrH-antraayH| paJcanavadyaSTAviMzatizcaturdvicatvAriMzadvipaJca ca yathAkramam / / pr04aah|| . aSTAnAM mUlaprakRtInAM yathAkramamete medAH / tatra jJAnAvaraNasya paJca / darzanAvaraNasya nv| vedanIyasya do| mohanIyasya drshncaaritrmedaadssttaavishtiH| AyuSazcatvAraH / nAmno dvicatvAriMzat / gotrasya dvau / antarAyasya ca paMca / sarve militAH saptanavatiH / kAlAvadhAraNaM sthitiH||04|10 // yathA zAnadarzanAvaraNavedanIyAntarAyANAM triMzat sAgarakoTikovyaH parAsthitiH / mohanIyasya saptatiH' / naamgotryoviNshtiH| prayastriMzat sAgaropamANi aayussH| aparA tu dvAdazamuhUrtA vedanIyasya, nAmagotrayoraSTI, zeSANAM cAntarmuhurtA / ekasAgarakoTikoTisthitimanuvarSazatAmAbAdhAkAla vipAko'nubhAgaH // 04111 raso'nubhAgo'nubhASaH phalam , ete ekArthAH / sa ca dvidhA-tIbrAdhyavasAya: nimittastImaH, mandAdhyavasAyanimittazca mandaH / karmaNAM jaDatve'pi pathyApathyAhAravat, tato jIvAnAM vayAviSaphalapAtiraviruvA, naitadarthamIzvaraH klpniiyH| dalasaMcayaH karmAtmanorakyaM vA pradezaH / / 04 / 12 / dalasaMcayaH-karmapudgalAnAbhiyattAvadhAraNam / 1-parthanamohanIyApekSayA cAritramohanIyasva tu catvAriMzat koTikobAH sthitiH / 2-praaysaatvedniiymaamil| -bhAyulopanA Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varzana ke maulika tatva svabhAvaH prakRtiH prokA, sthiti kAlAvadhAraNam / anubhAgo raso zeSaH, pradezo klasaMcayaH / / aupapAtikacaramazarIrotamapuruSA'saMkhyeyavarSAyuponirupAkramAnuSaH / / 08 // 31 // upkrmopvrtnmlpiikrnnmityrthH| niviDabandhanimisatvAt sadarahitAyuSo nispkrmaayussH| ttroppaatikaa:-naarkdevaaH| crmshriiraastdbhvmuktigaaminH| utmpurussaashckvaadyH| asaMkhyavarSAyuSo yaugalikA nraastirynycshc| zeSAH sopakramAyuSo'pi // pr08||32|| adhyavasAnanimittAhAravedanAparApAtaparNI cchvAsaniHzvAsAupakramakAraNAni / / pra0 8 / 33 // adhyvsaanm-raagsnehbhyaatmko'dhyvsaayH| nimittam-daNDazastrAdi / zrAhAraH-nyUno'dhiko vaa| vedanA nynaadipiiddaa| praapaat:grtpaataadiH| sparzaH mujnggaadiinaam| ucchanAsanizvAsau-cyASirUpeNa niruddhau| bedanAdimirekImAvenAtmapradezAnAM tata itaH prakSepaNaM samudghAtaH || pr08||34|| bedanAkaSAyamAraNAntikavaikriyAhArakataijasakebalAni / / 8135 // asvedykrmaashryH-ghednaa| kapAyamohakarmAzrayaH kssaayH| antamuhUrtazeSAyuHkarmAbhayaH-mAraNAntikaH / baiNkriyaahaarktaijsnaamkrmaashryaaHbaiNkriyaahaarktaijsaaH| AyurvarjA'pAtikarmAzrayam- kevlm| sarveSvapi samudghAteSu prAtmapradezAH zarIrAd bahinissaranti, tatatkarmapudgalAnAM vizeSaparizATaraca mavati / kevalasamudghAte cAlmA sarvalokavyApI mati, sa cASTasAmayikaH / tatra ca kevalI prAkane samayacatuSTaye prAtmapravezAn bahinissArva 1-sam iti ekImAvena, ut prAbalbena, pAta iti hantargatyaryakatvAt mAtmaprazAnA bahinistaraNam , hiMsArthakatvAcca karmapudgalAnAM nirjarA samunnAvaH / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 jaina darzana ke maulika tattva amesa baNDakapATamanthAnAntarAvagAhaM kRtvA samapramapi lokAkAzaM pUrayati / Ayatane ca samayacatuSTaye krameNa tAn saMharan dehasthito bhavati / aSTasamaveSu prathame'STame ca audArikayogaH, dvitIya SaSThe sasame ca audArikamibhA, tRtIye caturthe paJcame ca kaarmnnm| svaparAvabhAsI pratyakSAdiprasiddha AtmApramAtA / / vi011|| svaJca paraJcAvabhAsate prakAzayatItyevaMzIlaH, ahaM mukhI, ahaM duHkhIkhAdinidarzanena, pratyakSAdipramANena pratIta AtmA pramAtA pramANakateti yAvat / caitanyAlilopalabbestadgrahaNam / / vi072|| aSTo'pi padArthoM labhyamAnaliUna gRhyata ev| yathA 'pavarakasthitenAhapTo'pi savitA prakAzAtapAbhyAm, tathaiva caitanyaliGgana aaatmaa| na tjjlkssnnbhuutdhrmH| vi07||3|| diti caitnym| upAdAnaniyamAt // vi04|| kA khalapAdAnamaryAdAmanubhavannapi jar3alakSaNAd bhUtAccaitanyaM prsaadhyitumaayussmaan| ___nAsadutpAdaH // bi0715|| na khalu samuviteSvapi bhUteSu atyantA'sattvasya caitanyasyotpatiH sNbhaassinii| yathA-sikatAkaNeSu pratyekamanupalabdhaM vailaM na samuditamyapi, sato vyako tu sidayati sarvathA caitnyvaadH| nApi mastiSkamUlaM, mastiSkasya tu tatprayoga hetumAtratvAt ||vi046|| caitanyasya mUlaM mastiSka na bhavati, tattu viziSTacaitanyasya-manasaH pryogsaadhnmaatrmsti| zoNitaM tu prANazakyanugAmyeva // vi0 717 // raktaM hi prANazaktinimittaM bhavati, tadvirahe tasyAnutpAdAt / anyathA sadgatiniroSasya nirhetukatvAt / kiJca sAtmake zarIre AhAragrahaNam , aa zaupitotpattiA, cAsocchavAsena tasyA'khile bapuSi saJcAra, tena zarIrA-. vavavAnAM sakriyattam / tato hIndriyANi manazca hanti svaprameyam / dehini / anyatra gate sarvatrApi niSkriyatvopataH / . . .... Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaina darzana ke maulikatAva or . pretysmaavaacvi018|| punarutpattiH-presamA / tenApyAtmanaH sattvaM pratipattavyam / zarIrAmahallacetasA saMbhavAt satsadbhAvaH // vi0|| nayotsannasya prANino nijazarIraviSaya aagrhH| sa viSayaparizIlanapUrvakaH / na khalu atyantAzAtaguNadoSe vastunyAmaho dRSTaH ! harSabhayazokopalabdhirapi pUrvAbhyastaskutyanubandhA ||vi0110|| jAtaH khalu bAlaH pUrvAbhyastasmRtinimittAn harSAdIn pratipadyate / pUrvAbhyAsazca pUrvajanmani sati, naanythaa| pramANasya phalamarthabodhaH // vi0 6 / 12 / / ayaM' pramANamAtrasya sAkSAtkalam / pAramparyeNa kevalajJAnasya mAdhyasthyam, zeSapramANAnAJca hAnopAdAnamAdhyasthyabuddhayaH / pramANataH syAd minnamabhinna vi0 6.13 // ekAntamede hi idamasya pramANasya phalamiti sambandho na saMbhavI / ekAntAbhede ca pramANameva vA phalameva vA tad mavediti / ekapramAvRtAdAmyena tasmAdaminnam / / vi0 6 / 14 / / pramANatayA pariNata evAtmA phalatayA pariNamati ityekamamAtrapekSayA prmaannphlyormedH| sAdhyasAdhanabhAvena vayomadaH // vi0 6 / 15 // pramANaM sAdhanam , phalaba saadhyaamiti| avamahAdInAM kamikatvAt pUrva pUrva pramANamuttaramuttaraM phalam / / vi0 6 // 16 // yathA-avagrahaH pramANam, hA phalam, evamanumAnaM yAvat / 1-arthvossH| 2-kelino hi sAkSAt samastAnubhave'pi hAnopAdAnecchA virahAd ___ mAdhyasthyanucita 1-hethe parityAgabuddhi, upAdeye prAyaddhi, upekSaNIye upekssaabuddhiH| .... Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 ] jaina darzana ke maulika tattva cauthA vibhAga AcAra mImAMsA jIvAjIvapuNyapApAtrabasambara nirjarAbandhamokSAstastvam ||pra0 2 | 1 || aei pAramArthikaM vastu / upayoga lakSaNo jIvaH // pra0 212 // anupayogalakSaNo'jIvaH // pra0 3 / 35 // yasmin sAkArA'nAkAralakSaNa upayogo nAsti so'jIvaH, zraceta iti yAvat / dharmAdharmAkAzakAlapudgalAstadbhedAH // pra0 3 / 36 / / eteSAM lakSaNAni pAnirUpitAni / iti mUlatattvadvayInirUpaNam / zubhaM karma puNyam // pra0 4 13 // zubhaM karma sAtaMvedanIyAdi puNyamabhidhIyate / upacArAzca yadyannimito bhavati puNyabandhaH, so'pi tat tat zabdavAcyaH, tatazca tannavavidham, yathA saMyamine annadAnena jAyamAnaM zubhaM karma zrannapuNyam evaM pAnalayana' zayana vastramanovAkkAya namaskArapuNyAni api bhAvanIyAni / tatha dharmAvinAbhAvi // pra0 4 / 14 // satpravRttyA hi puNyabandhaH, satpravRttizca mokSopAyabhUtatvAt zravazyaM dharmaH, wara dhAnyAvinAbhAvi busavat tad dharma vinA na bhavatIti mithyAtvanAM dharmAtmasambhavaM prakalpya puNyasya dharmAvinAbhAvitvaM nArekaNIyam, teSAmapi mokSamArgasya dezArAdhakatvAt / nirjarAdharme vinA samyaktvalAmA'saMbhavAca / saMvarahitA nirjarA na dharma ityapi na tathyam / kiM ca tapasaH mokSamArgatvena dharma vizeSaNatvena ca vyAkhyAtatvAt / zranayaiva dizA laukike'pi kArye dharmAtiriktaM puNyaM parAkaraNIyam / -layanam - zrAlayaH / 2- zayanam -- paTTAdi / 3- nANaM ca dasavAM ceva, caritaM ca tabo vahA 1 esa ma ti paNNatto, jikhehiM vara daMsihiM // u0 1801 4- dhammo maMgala mukiGa, ahiMsA saMjamo tabo / da0 1-1 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaina na ke maulika tatva . 500 . anumaM karma pApam // 30 // 15 // * azubha karma jJAnAbaraNAdi paapmucyte| upacArAt vadahetavo'pi itzabdavAcyA, satazca tad aSTAdazavidham , yayA-prANAvipAtajanitamazubha karma mANAtipAtapApam, evaM mRSAvAdA'dattAdAna-maithuna-parigraha-koSa-mAna mASAloma-rAga-dveSa-kalahA'bhyAkhyAna-pazunya-paraparivAda-ratyarati-mAyAmRSA-mithyAdarzanazasyapApAyapi bhaassniiyaani| aain yadudayena bhavet pazumA pravRttiH, tammohanIyaM karmApi vacat kriyAzabdenocyate / yathA-prANAtipAtajanaka mohanIyaM karma prANAtipAtapApamityAdi / dravyabhAvabhedAdanayondhiAbhedaH // 0 4316 // dravyaM takriyAvirahitam , mAvazca tkriyaaprinntH| anudayamAnAH sadasatkarmapudgalA bandhaH-dravyapuNyapApe, tsklaanhtvaat| udayamAnAzca te kamazo bhAvapuNyapApe tatphalAhatvAd ityanayobandhAda maidaH / karmAkarSaka AtmapariNAma AsavaH // 304 / 17 / / pariNAmo'dhyavasAyo'dhyavasAna bhAva ityekaarthaaH| yo jIvapariNAmaH zubhAzumakarmapudgalAnAkarSati, AtmapradezaH tAn sambandhayati, sa prAlayaH, krmaagmndvaarmityrthH| mithyAtvamaviratiH pramAdaH kaSAyo yogazca // pra0 4 / 18 // ete paMca vAsavAH snti| viparItatasvazraddhA mithyAtvam // 304 / 16 // darzanamohodayAt prAtmanaH aMtattve tattvapratItiH mithyAtvaM giiyte| ___ AmihikamanAmipahikaM ca // 4 // 20 // kumatAmaharUpam-Amimahikam / anaamogaaviruupm'-anaamihikm| apratyAkhyAnamaviraviH // 0421 // apatyAkhyAnAvimohodayAt AtmanaH praarmbhaaderprityaagruupo'dhybsaay:-avirtirucyte| - - - 1-mhaanaaysthm| . Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva anutsAhaH pramAdaH // pra0 4 / 22 // // caratyAdimohodayAt zradhyAtmikakriyAyAmAtmano 'nutsAhaH-pramAdo SbhidhIyate / 508 ] rAgadveSAtmakotApaH kaSAyaH // pra0 4 / 23 // rAgadveSau vakSyamANasvarUpau tadrUpa- zrAtmanaH uttApaH kaSAya ucyate / krodhamAnamAyAlobhAH // pra0 4 / 24 // pratyekamanantAnuvandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanabhedAH // pra0 4 / 25 // - ete krameNa samyaktvadeza vira tisarva viratiyathAkhyAtacAritraparipanthinaH / tatra parvata bhUmi reNu jalarAjisvabhAvaH krodhaH | zaila - asthi- dAru-latAstagmasvarUpo mAnaH / vaMzamUla- meSa viSANa-gomUtrikA - ullikhya mAnavaMza chalisadRzI maayaa| kRmirAga- kardama-khajana-haridrArAgasannimo lobhaH / kAyavAka manovyApAro yogaH // pra0 4 / 26 || vIryAntarAyacakSayopazamazarIranAmakarmodayajanyaH pecaH kAyavAmanaH pravRttirUpaH - zrAtmapariNAmaH yogo'bhidhIyate / areerunnatant zubho'zubhazca // pra0 4 / 27 // moharahitaH sayAnA'nnutiguruvandanAvirUpaH, zubha vyApAraH - zubhayogaH; asacintanAdimahasaMkulatvAt azubhayogaH / subhayoga eva zubhakarmAsravaH // pra 4128 // zubhayoga eva zubhakarma zrAsavaH puNyabandhaheturiti / zrazubhayogI mithyAtvAdayazcacatvAraH azubhakarmAsravAH pApabandhahetavaH / teSu mithyAtvAdiH Abhyantaro 'zubhavyApAraH pratikSaNaM pApabandhaheturbhavati manovAkkAyAnAM ca teSu hiMsAdiSu vA pravartanaM bAhyAzumavyApAraH, sa ca vyApArakAle" / midhyAtvam - prathamatRtIya guNasthAne, zrApaMcamamaviratiH, ASaSThaM pramAdaH, dazamAntaH kaSAyaH, SaSThamazubhayogaH, zubhayogazcAtrayodazam / 1- na tu madaviSayakaSAyAdivAhmapravRttirUpaH, tasya azubhayogarUpatvAt / 2 -- sajAtIyapudgatasamUho vargaNA / 3- mithyAtyAdiSu / 4 hetuH / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . janadarzana ke maulika tatva " . .. 10 .. matra zubhayogasvatra niyamena nibarA / / REM . . zubhayogaH karmabandhahetariti nyAyAdeva pAsavamede kintu niyamataHzumakarmANi noTayatIti nirjarAkAraNaM tu samastyeva / udayakSayopazamAdirUpatA kAraNAyapUrvakatvAt zubhayogaH nAnAdravyasaMbhUvaikoSadhena jApamAnazoSaNapoSasat kyabandhAtmakakAryavyasampAdanAhaH / tathA cAgamaH vaMdapaeNaM mante jIve ki jaNayaha gossmaa| baMdagaeNa nIyA goyaM karma khavei,ubAgIya kammaM nibaMdha" ityAdi / mAnavanirodhaH sNvrH||pr02|| pAsavasva nirodhaH karmAgamanadvArasaMvaraNAt saMvara ucyte| samyaktvaM viratirapramAdo'kaSAyo'yogazca / / 02 // ete paJca saMvarAH santi / yathArthatattvazraddhA-samyaktvam // 30 // 3 // jIvAditattveSu yathArthA pratItiH samyaktvam / aupazamikakSAyikakSAyopazamikasAsvAdanavedakAni // 054 // anantAnugandhicatuSkasya darzanamohanIyatrikasya copazame-aupamikam , . tatkSaye-zAyikam , tanmizre ca kSAyopamikam / aupazamikasamyaktvAt patataH mithyAtvaM ca gacchataH-sAsvAdanam 1 mizrAt kSAyikaM gacchataH tadantyasamaye ttprkRtivednaat-vedkm| nisargajaM nimittjn||025|| pratyekaM sampatvaM nisagaMja nimittajaJca bhavati / tatra gurUpadezAdinirapekSaM nisargajam / tadapekSA nimitajam / dayA karaNApekSamapi / / praza6 / / pariNAmavizeSaH karaNam / / 30 17 // yathApravRtyapUrvAnivRttibhedAt viSA ||pr058|| 1-uttarAdhyayana 2610 2-mithyAtvaminatamyaktyamohanIyAni / 3-hAvat samyaktvarasAsvAdaneneti bAlAvanam / . .. . Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510] jaina darzana ke maulika tatva tamAnAnantasaMsAraparivartI prANI girisaridamAvapolAnAmyAyema mAdhurvajasamarmasthitI' kiMcinnyUnakakoTIkoTisAgaropama milAyA jAtAyo penAmyavasAyena duvAgaDheSAtmakapranthisamIpaM gacchati, ma yathApravRttikaraNam / etadimanyAnAmabhavyAnAM cAnekazo bhavati / yenAprAsapUrvAdhyavasApena manyimevanAya udyukte, so'pUrvakaraNam / apUrvakaraNena bhinne anyau yenAdhyavasAyena svIyamAnAyA mithyAtvasthiterantarmuhUrtamatikamya uparitanI cAntarmuhUrtaparimASAmavarudhya tahalikAnAM predezavedyAbhAvaH kriyate so'nivRttikaraNam / tadapezAmAva. zcAntarakaraNam / tat prathame kSaNe prAntarmohUrtikamIparAmikasamyaktvaM bhavati / kazcit punaH apUrvakaraNena mithyAtvasya pujatrayaM kRtvA zurakhapudgalAn vedayan prathamata eva bAyopazamika samyaktvaM lbhte| karicaya mithyAtvaM nimUlaM kSayitvA kSAyikaM prApnoti / sAvadhavRttipatyAkhyAna viratiH / / pra056 // sApayogarUpAyAH, antarjAlasArUpAyAzca sAvapatteH pratyAkhyAnaM viratisaMbaraH, aMzataH paJcamaguNasthAne sarvatazca SaSThaguNasthAnAt prati / saMyamotsAho'pramAdaH ||pr0510 // ayaM sptmgunnsthaanaadaarbhy| krodhaadybhaavo'kssaayH||30||11 // asau vItarAgAvasthAyAmekAdazaguNasthAnamArabhya / aprakampo'yogaH // 30 // 12 // bhAsI zailezyavasthAyAM cturdshgunnsthaane| yazca saMyaminA dhyAnAdinA zubhayogAvarodhA, so'pi ayogasaMvarAMza ev| apramAdAdayaH prayo'pi prathAkhyAnAnapekSA, prAntarabaizAsAdhyatvAt / 5-palyopamAsaMkhyekbhAganyanakakoTIkoTisAgaropamamitAyAm / 2-upazamasamyaktvAt prAgavedyottaravemithyAtvapukhayorantarakAritvAt ansara krnnm| 3gubam, arSazukham, azuddha ca kramazaH samyaktvamohanIyam, mimoha, mIvam, mithyAtvamohanIyam iti vaamnvm| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana lika tatva tapasA karmavidAdAtmanermasva nirjarA // pra0 5 13 // sakAmA'kAma ca // pra0 5 14 // saha kAmena mocAbhilASeNa vidhIyamAnA nirjarA-sakAmA, tadaparA akAmA / dviSApi iyaM samyakUlinAM mithyAvinAM ca / upacArAtapo'pi // 515 kAraNe kAryopacArAtapo'pi nirjarAzabdavAcyaM bhavati, tata eva dvAdazabidhA'sau / anazanonodarikAvRttisaMkSeparasaparityAgakAyaklezaprati saMlInatA bAhyam // pra0 5 16 // eteSAmannAdi bAhAdravyanimittakatvAt parapratyakSaviSayatvAca bAhyatapa stvam / " AhAraparihAro'nazanam // pra0 2 / 17 // annapAnakhAdyasvAdyarUpacaturvidhasyAhArasya parityAgo'nazanam / tacca itvarikam(- upavAsAdArabhya zrAvaNamAsam, yAvatkathikama - AmaraNam / alpatvamUnodarikA || pra0 2 / 18 // alpatvaJca - anapAnavastrapAtrakaSAyAdInAm / upavAsAt prAg namaskAra sahitAdInAmatrAntarbhAvaH / nAnAbhigrahAd vRttyavarodho vRttisaMkSepaH // pra0 5116 // mikSAcariketi nAmAntaramasya / vikRtervarjanaM rasaparityAgaH // pra0 5 / 20 // vikRtiH - mRta dugdhavadhyAdiH / [999 hiMsAdyabhAve kaSTasahanaM kAyaklezaH // pra0 821 // indriyayogakaSAyanipraho viviktazayyAsanaM va prati saMlInatA // pra0 522 // akuzalavyApArAnnivRttiH kuzalapravRttizca nimahaH / vivikazayyAsanam ekAntavAsaH / 1- guptatA Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512] jaina darzana ke maulika tattva prAyazcittavinayayAvRttvasvAdhyAyadhyAnavyutsargA Abhyantaram ||pr0 5 / 23 // . ete SaT mokSasAdhane antaraMgatvAdAbhyantaraM tapaH / . aticAravizuddhaye'nuSThAnaM prAyazcittam / / pra024 // AlocanapratikramaNatamayaviveka' vyutsargara tapazchedamUlA'navasthApyapArAJcita bhedAda dasamakAram / anAzAtanAbahumAnakaraNaM vinayaH // 30 // 25 // zAna-darzanacAritramano vacanakAyo' pacAramedAt sptdhaa| sevAdhanuSThAnaM vaiyAvRsyam // pra0 226 // . tacca AcAryopAdhyAyasthaviratapasviglAnahakulagaNasaMghasAdhArmikamevAd davidham / kAlAdimaryAdayA'dhyayanaM svAdhyAyaH // pra.zaraNa|| saca vAcanApracchanAparivartanA'nuprekSAdharmopadezabhedAt paJcavidhaH / ekApracintA, yoganirodho vA bhyAnam // pra. 28 // ekAgracintanaM chadmasthAnAm , kevalinA tu yoganirodha eva, ekAgracintanasya ttraa'naavsyktvaat| etaccAntarmuhUrtAvadhikam / ___ ArtaraudradharmazuklAni // 30 // 26 // priyApriyaviyogasaMyoge cintanamAm // 30 // 3 // priyANAM zabdAdiviSayANAM viyoge sati satsaMyogAya, apriyANAM ca saMyoge tadviyogAya yadekAcintanam , tada aarsdhyaanmucyte| vedanA vyAkulatvaM nidAnaM c|0531|| . rogAdInAM prAdurbhAve myAkulatvama, vaiSayikasukhAya hadasaMkalpakaraNamapi ArtadhyAnam / 1-AgatasyAzudAhArAdeH pariSThApanam / 2-kaayotsrg|| avahelanApUrvaka avAropaNam / 4-asadvyavahAraH pAzAtanA, svrjnmnaashaasnaa| 5-manauvAkakAyanamatA / 6-abhyutthAnamAsanapradAnAdikam / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... jaina darzana ke maulika tattva .. ts: hiMsA'mRtasteviSayasaMrakSaNArtharodram // // 32 // . .. .. paricantanamiti gamyam / ete SaSThaguNasthAnaM yAvad bhvtH| AjJA'pAyavipAkasaMsthAnavicayAyadharmam // 0 133 / / maashaaaiinnideshH| apaay:-dossH| vipAka:-karmaphalam / saMsthAnam-zokAkRtiH / eSA vicayAya-nirNayAya cintana dharmadhyAnam / etaca zrAdvAdazaguNasthAnAt / pRthaktvavitarkasavicAraktvavitA'vicArasUkSmakriyA'pratipAtisamucchinnakriyA'nivRttIni zuddham // 30 // 34 // nimalaM praNidhAnaM shukrm| taccaturvidham / tatra prathama bhedapradhAna savi.. cAram, dvitIyamabhedapradhAnamavicAram / tRtIyaM sUkSmakAyikakriyamapratipAti, caturthaca ayogaavsthmnivRtti| zrAdyayaM saptamaguNasthAnAd dvAdazAnta bhavati / zeSadvayaM ca kevalino yoganirodhAvasare / vitarkaH zrutam / / pra0 5 // 35 / / zrutazAnAlambanaM cintanaM zrutama tadeva vitakaH / / vicAro'rthavyajanayogasaMkrAntiH / / pr05||36 / / arthAdarthAntare, zabdAt zabdAntare, arthAt zabdAntare, zabdAdarthAntare ca, yogAd yogAntare kA sNkrmnnm-vicaarH| dharmazulatapaH // 105 // 37 // eteSu ca dharmazuklanyAne eva mokSahetutvAt tapomedeSu bhAvIye / __zarIrakaSAyAdeH parityAgo vyunsrgH||pr0 5 // 38 // tatra zarIragaNopadhibhaktapAnamedAcaturvidho dravyavyutsargaH, kapAyasaMsArakarmabhedAt vividhobhaavvyutsrgH| kRtsnakarmakSayAdAtmanaH svarUpAvasthAnaM mokSaH / / 30 // 36 // kRtsnakarmaNAmapunarandhatayA yAt, Atmano zAnadarzanamaye svarUpe'vasthAna mokSaH / anAdisaMzliSTAnAmapi zrAtmakarmaNAM pArthakya na saMdezyavyam / dRzyante'nAvilaMbadA pAtamAdayaH pRthak saMbhUSamAnAH / .. apunarAvRttayo'nantA muktaaH||5||40|| . siddhI, mudI, mukta, paramAtmA, paramezvara, Izvara ityAdaya ekaaryaaH| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514) jaina darzana ke maulika tasya punarAvRttivanamaNaM yeSAM te'nantasaMkhyAkA muktAH santi / saMsAriNAM sarvadA tebhyo'nantAnantaguNatvAt na jiivshnysNsaartvaapttiH| vIryAtIrthatIrthaharAtIrtharasvAmyagRhasvIeNnapuMsakaliGga'pratyekabukhasvayaMburabodhitakAnekabhedAt paJcadazadhA // 30 // 41 // mucyanantaramekasamayAd adhvaM gacchantyAlokAntAt / / pra0 // 42 // mukspanantarameva muktAtmAno'vigrahagatyA ekasamayena apari gacchanti lokAntaparyantam, dharmAstikAyAmAbAda naaloke| tathA ca "audArikatejasakArmaNAni saMsAramUlakAraNAni / hitveha RjuzreNyA samayenakena yAnti lokAntam / / nordhvamupagraha virahAdadho'pi vA gauravAbhAvAt / yogaprayogavigamAd na niyaMgapi tasya gatirasti / lAghavayogAda dhUmavad alAvaphalababa. saGgaviraheNa / bandhanavirahAderaNDavaca siddhasyagatirUva'm / / sAdikamanantamanupamamanyAvAcaM svabhAva saukhyam / prAtaH sa kevalazAna-darzano mokte muktaH // ISat prAgbhArA pRthvI tannivAsaH / / pr0||43|| sA ca samayakSetrasamAyAmA, madhyeSTayojanabAhulyA, paryante makSikApatraco'pyatitanvI,' lokAprabhAgasaMsthitA, samancha praakRtirrjunsvrnnmyii| muktisidAlayAdayo'syAH pryaayaaH| tattvayyA nvtttvaavtaarH||5||44|| vastuto jIvAjIvarUpA tattvadvayI vidyate, puNyAdInAM ca tadavasthAvizeSarUpatvAt tatraivAntAvaH / kacidAtmanA sambadhyamAnAH, avadhyamAnAH, ninIryamANAzca pudgalAH krameNa dravyAnavasaMvaranirjarA iti gIyante / 1-svAdibhyaH SaDbhyaH zizabdo yojyaH / 2-nayaM ca sarvArthasiddhavimAnAda dvAdazayojanaparatA, lokAya ekyojnaavrtH| idaM ca ekayojanotsedhAMgulameyam / 1-zvetasparzamayI - -- - - - -- - -- Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva . .. arUpiNo jIvAH / 0545 // ajIvA rUpiNo'pi // pr05||46|| ajIvA dharmAdharmAkAzakAlA arUpiNaH / pudgalAstu piNa eva tAtparyAyabhUtAH puNyapApabandhA api ruupinnH| navApi padArthA zeSAH, saMdaranirjarAmokSAstraya upAdeyAH zeSAzca pada heyaaH| jIvasyApi saMsArAvamyApekSayA heyatvamavirudam / atha navatattvaparamArthAvedako bhikSudarzivastaTAka irAnto nidaryate / tathAhi jIvastaTAkarUpaH, ataTAkalpo'jIvaH, bahinirgacchanjalarUpe puNyapApe, vizavAvizadajalAgamanamArgarUpa bhAsapA, jalAgamanamAvirodharUpaH saMvaraH, jalaniSkAsanopApalyA nirjarA, taTAkasthitajalarUpo bandhA, nIravinirmaktavaTAka iva mokssH| kevalajJAnavAnahana devaH / / 011 // arhati prAtihAryAcatizayAniti bhaIn , jinastIrthakara iti yAvat / mahAvratadharaH sAdhurmuH / / pr012|| svaparAtmahitaM sAnautIti sAdhuH / sarvathA hiMsA'nRtasteyAjamaparigrahebhyo viratimahAvratam // 30 // 3 // sarvati-manovAkAyakRtakAritAnumatirUpaistrikaraNayogaihiMsAdibhyaH paMcabhyo nivRttirmahAnataM sheym| asatpravRttyA prANavyaparopaNaM hiMsA ||pr0 // 4 // asalAvRttirvA |pr015|| asatpravRttyA prANAnA dezasarvarUpeNa vyaparoNam-atipAvanam , asatpravRtti hiMsA'bhidhIyate / satyavRtyAta pravartamAnena saMyaminA saMjAto'pi kazcit pANabadhaH sa dravyato hiMsApi bhAvato'hiMsA evaM svprvRttessittvaat| tathA cAgamaH "tatyaNa jete pamata saMjayA te muhaM jogaM pahucca noga prApAramA noparAramA jAba aNAraMbhA, asumaM jogaM paDucca prAdhAramA vi, bApa no avAramA - Awesomerseeneupaneelamdomvaaree u d oemaramete -bhagavatI 11 . . . Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.16 ] jaina darzana ke maulika tattva rAgadveSapramAdamayavyApAro'satpravRttiH // pra0 776 // pramAdaH - sAvadhAnatA / asadbhAvodbhAvanamanRtam // pra0 757 // asata: zravidyamAnasyArthasya uddbhAvanam - prakaTanam, anRtaM gIyate / adattAdAnaM steyam // pra0 718 // adattasya grahaNamityarthaH / maithunama // pra0 7 // mithunasya - yugmasya karma maithunam / mUrchA parigrahaH // pra0 7110 / / mUrcchA -- mamatvam, saiva parigrahaH, na tu vastuparigrahaNamAtrameva, yathA-saMyaminAM dharmopakaraNAni 1 tathA cAgamaH -- japi vatyaM ca pAyaM vA kaMbalaM pAyacNam / taMpi saMjamalajjaThThA dhAraMti pariharati ya / na so parimgaho vRtto nAyaputreNa tAiyA / mucchA pariggaho butto ii buttaM mahemiNA || saMyamAnukUlA pravRttiH samitiH // 7/11 // IryAbhASeSaNAdAnanikSepotsargAH // 7/12 // AgamoktavidhinA prasthAnamIryA // pra0 7 13 // zrAgamokta vidhineti yugapramitabhUmiprekSaNasvAdhyAyaviSayatriva janAdirUpeNa anavadyabhASaNaM bhASA // pra0 7 14 // samyag Alocya siddhAntAnumatyA bhASaNamityarthaH / 1 nirdoSAnnapAnAderanveSaNamepaNA // pra0 7115 // tatra zrAdha karmAdayaH SoDaza udgamadoSAH 2, dhAtryAdayaH SoDaza utpAdana doSAH, zaMkitAdayazca daza eSaNA doSAH / 3 1- dazavekAlika 6 20-21 / - udgamanam - udgamaH, zrAhArAderutpattistatra ye doSAste udgamadoSAH 3--- utpAdanam--- zrAhArAdeH prAtistatra / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaina darzana ke mausika tApa.. . .: upadhyAdeH sayAnaM jyAparaNamAdAnanikSepaH // 30 // 16 // . . upadhmAdevastrapAbAdeH vyaaprnnmvyvhrnnm| . saccArAdeH savidhipariSThApanamutsargaH // 10 // 17 // savidhIti-pratyupekSitapArjinabhUmyAdI, pariSThApanam-parityajanam / , manovAkkAyanigraho gumyH|| 18 // . mokSasAdhane pravRtipradhAnA samitiH, nivRtipradhAnA ca gutiH, amiDI gumiravazya bhAvinI, gusau samitirbhajanayA ityanayormedaH / AtmazuddhisAdhanaM dhrmH||pr0 123 / / tathA coktam-durgatI prapatajjantudhAraNArma ucyte| . saMvaro nirjarA ca ||pr021 // dvividhaH sa dharmaH, tatra saMghara:-saMyamaH, nirjraa-tpH| jJAnadarzanacAritratapAsi / / pra0 125 // caturvidhI vA dhA, zAnam-tatvanirNayaH, darzanam-tattvazraddhA, cAritram saMyamaH, tpH-anshnaadi| bhAntimuktyArjavamArdavalApavasatyasaMyamatapastyAganamaryANi paa|| pra026 / / bAntyAdibhedena dazavidho vA dhrm| teSu muktiH-nilobhatA, lAghavamakijanatA, tyAgaH-dharmadAnam / zeSaM spaSTam / mAtmanemalyakAraNatvenAsau lokadharmAda minnaH // 30 // 27 // aparivartanIyasvarUpatvena sarvasAdhAraNatvena ca / / 30 // 28 // lokadharmaH dezakAlAdibhiH parIvartanIyasvarUpo vargavizeSaivimedamApannazca, dharmastu bhAtmanemalyakAraNam, aparivartanIyasvarUpaH sarvasAdhAraNazca itynyomaidH| ehasyasanyastabodharmaH kevalaM pAlanazaktyapekSayA mahAmatANunatamevena vidhA nirdiSTa iti dharmasya sarvasAdhArasatve nAsti kazcida virodhaH / prAmanagararASTrakulajAtiyugAdInAmAcArI vyavasthA vA lokadharma // : // 2 // . prAmAjinAnAmaucityena vitAnavyavivAhabhovyAviprathAnAM pAraNa: pariksAyogAdegA mAcaraNam--AcAraH / teSAM ca hitArahatArtha prayuSmAnA Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva upAyA:-yavasthA-kodambikI, sAmAjika, rASTriyA antArATriyA beti bahuvidhA / te ca lokadharma:-laukiko vyavahAra ityucyte| bhAgame'pi tathA darzanAt , yathA 'gAmaghamme, nagarapamme, rahadhamme, kuladhamme, gaNadhamme ityaadi| lokadharme'pi kacidahisAdInAmAcaraNaM mavati, tadapekSayA'nena dharmasya bhinnatA na vibhAvanIyA, kintu bhogopavadhaMkavastu vyavahArApekSapetra / laukiko'bhyudayo dharmAnuSaGgikaH / / pra0 // 30 // laukiko'bhyudayA-kulabalavapurvibhavaizvaryapantratantrAdiviSayA sAMsArikI samRddhiH ahaMdupadezamAjhA // 30 // 31 // ahaMtA tIrthakarANAmAtmazuddhi-upAyabhUtaH-upadeza AzA ityabhidhIyate / patrAzA tabhaiva dhrmH| ahaMtA sakaladoSA'kalaMkitopadezalAnna khalu dharmassadAzAM vybhicrti| sarvabhUteSu saMyamA ahiMsA // 3061 // asatpravRttinirodhaH anudUjanaM vA saMyamaH, maitrIti yAvat / . hiMsAderanivRttirasaMyamaH // 06 / 15 / / hiMsA'nRtasteyAmAparigrahANAmanivRtirasaMghama ucyate, sapApaprateraprasthAkhyAnamiti yAvat / .. tavirati saMvamaH // 16 hiMsAviratiH sNymH| raagdvessprisstimaahH| asaMyamasukhAmiyAbo rAgaH // 30 612 // asaMyamamayasya sukhasyAbhikSiNam -rAgo'bhidhIyate / dumsAmiprAyo dveSa // 13 // rAgarAhityaM mAdhyasthyam // 10 // mAdhyasthyam, upekSA, audAsinyam , samateti pryaayaa| sTasaMyogA'niSTanirAhAra sukham // . .. yA* syA. . . . - Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . . . .jaina naukhika em-dhanabhitrAdi sAvadarzanAdi bA, aniSTaya-zaumyADi krmaanniyaa| . viparyayo duskham // pra0 624 // AtmanaH kramikavizuddhiSuNasthAnam // 01 // karmakSayopazamAdijanyA krameNa guNAvirbhAvarUpA vizuddhiH guNasthAnam / taba sirisausssopaanpNkiklpm| mibhyAsAsvadanasamyagminAviratasamyagdRSTidezaviratapramattA'pramattasaMyatanivRttvanivRttivAdarasUkSmasaMparAyopazAntakSINamohasayomyayogikevalinaH // 70 82 // mithyAdibhyazcatubhyaH dRSTizando yojyH| tatra mithyAhaTerdarzanamohakSayopazamAdijanyA vishuddhi-mithyaadRssttigunnsthaanm| pramAdAsabayuko muniH-pramatsaMyataH / nivRttipradhAno bAdaraH sthUlakaSAyo yasya sa nivRttibaadrH| evmnivRttibaavrH| sahamaH kaSAyaH suudmsNpraayH| zeSa spaSTam / eteSu prathamam-anAdyanantam , anAdisAntam , sAdi sAntazca / dvitIyaM SaDAvalikA sthitikam / caturtha saadhiktrystriNshtsaagrmitm| paJcamapatrayodazAni dezonapUrvakoTisthitikAni / caturdazaM paca hasvAdaroccArasamAtram / zeSANAM jaghanyA ca sarveSAmantarmuhurtA sthitiH / tatvaM vasvAzaMvA mithyA zraddadhAno midhyAdRSTiH // 303 // tattvaM mithyAtvIti yAvat / viparIta dhyapekSayava jIvo mithyAdRSTiH syAt, na tu avaziSTA'viparIta dRssttypekssyaa| mithyAdRSTau manuSyapazvAdipratipaciraviparItA samastyeveti tad guNasthAnamuktam , kica nAstyetAha 1 krameNa vidhi mikvishuddhiH| 2- hi bAdarasaMgarAvasva mohamatirUpasya svalpApi nivRtti vivakSA vayAta mASAmrena parigaNiteti nivRttivAvaraguNasthAnam / --aba svalpApi bAdarakaSAyasyAnivRttiH vivakSAvazAt prAdhAnyena pariga piteti anivRtivAraguNasthAnam / 4-mAyA spapekSavA sasamAd ekAvayaparvantAna guNasthAnAnA jaghanyA sthitirektaampishypi| ... Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 ] jaina darzana ke maulika tattva ko'pyAtmA, yasmin kSayopazamAdijanyA nAlpIyasyapi vizuddhiH syAt, recurri nigodajIvAnAmapi ca tatsadbhAvAt zranyathA jIvatvApateH / saMdihAnaH samyag midhyAdRSTiH // pra0 814 // yaH ekaM tattvaM tattvAMza vA saMdigdhe zeSaM samyak zraddhate sa sabhyabhUmithyAdRSTiH samya mithyAtvIti yAvat / samyak tastvaMzraddhAluH samyagdRSaTiH // pra0 8|5 // sakalamapi jIvAjIvAdikaM tattvaM samyak zraddhate sa samyandRSTiH, sabhyakatvIti yAvat / mithyAdRvyAdInAM tattvarucirapi krameNa mithyAdRSTiH, samya mithyAdRSTiH samyagRhaSTizceti procyate / zamasaMveganirvedAnukampA''stikyAni talakSaNam // pra0 86 // zamaH - krodhAdinAmupazamaH / saMvegaH -- mokSAbhilASaH - nirvedaH -mabavirAgaH / anukampA dayA / zrAstikyam - zrAtmakarmAdiSu vizvAsaH / zaMkAkAMkSAparapApaNDa prazaMsAsaMstavazca dUSaNam // pra0 8|7 || tastvasandehaH - zaMkA | kumatAmilASakAMkSA / dharmaphalasaMzaya vicikitsA | vatabhraSTAnAM prazaMsA paricayazca parapASaNDa prazaMsA, parapASaNDa saMstavazca / asaMyato'virataH // pra0 88|| sarvathA viratirahita ityarthaH / saMyatAsaMyato dezabirataH // pra0 86 // dezena - aMzarUpeNa bratArApakaH ityarthaH / pUrNatratAmAve'virato'pyasau kathyate / aNuvratazikSAkhate dezavratam // pra0 8 / 10 // sthUlahisA'nRtasteyAbrahmaparimahaviratiraNuvratam // pra0 8 11 / / digupabhogaparibhogA'narthadaNDaviratisAmAyikadezAvakAzika pauSadhopavAsA'tithisaMvibhAgAH zikSAvratam // pra0 8 12 // eSu zeSacatuSkameva bhUyo'bhyAsAtmakatvAt zikSAtratam / Ayatrayazca aNuktAnAm guNavardhakatvAda guNavatam kacidityapi vyavasthA } sarvaprataH saMyataH // pra0 8 13 // sArAko mahAmArthaH / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tattva sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasaMparAnanamAkhyAtAni cAritram // pra0 8 14 // vatra sarvasAmAyogaviratirUpam - sAmAyikam / pUrvaparyAyacchedena upasthApyate-mahAjateSvAropyate iti chedopasthApyam / dve api SaSThAt navamaguNasthAnAntarvartinI / parihAreNa tapovizeSeNa vizuddhirUpam - parihAravizuddhiH, saptamaSaSThayoH / dazamastham -- sUkSmasaMparAyaH / vItarAgAvastham - yathAkhyAtam pulAkaSa kuzakuzIlanirmanthasnAtakA nirmanthAH // pra0 8 15 // 1 vAhyAbhyantara' parigrahagranthirahitaH - nirvrantha / tatra pulAko nisvAro dhAnyakaNaH, tadvat saMyamaM manAgasAraM kurvan nirmanthaH - pulAka ucyate; sa ca dvividhaH-labdhipulAkaH, zrAsevanApulAkazca / baku karburaM cAritraM yasya sa bakuzaH / kutsitaM zIlaM yasya sa kuzIlaH, dvividho'yam - pratisevanA kuzIlaH, kaSAyakuzalazca mohanIyagranthirahitaH nirgranthaH- vItarAgaH / snAta ina snAtakaH kevalIti / saMgamazrutapratisevanAtIryaliGgalezyopapAtatthAnAdivikalpato bhAvanIyAH // pra0 8 16 // paMcApi nirmanyA etairme vicAraNIyAH / yathA - sAmAyikAdau kasmin saMyame bhavanti, kiyat zrutamadhIyate, mUlottaraguNeSu pratisevanA kriyate na bA, tIrthe bhavanti atI vA, kasmin like veSe bhavanti, kasmin sthAne upapAtaH-utpattiH, katisaMyamasthAnAni ityAdi / [2 yogavargaNAntargatadravyasAcinyAdAtmapariNAmI lezyA // pra0 8|17|| manovAkkAyavagaMNApudgaladravyasaMyogAt saMbhUtaH AtmanaH pariNAmaH lezyA 'bhidhIyate / ukA kRSNAdidravyasAcivyAt pariNAmo'yamAtmanaH 1 sphaTikasyeva tatrAyaM lezyA zabdaH prvrtte| // tatprAyogyapudgasaddravyam - myalerayA, kvacid dyaviri parigrahaH kSetravastvAdimevena navavidhaH / mithyAtvaM nava nokaSAyAH catuSTayaM ceti caturdazamiva brAbhyantaraparigrahaH / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika ta kRSNanIla kApotatejaHpadamA // pra0 8 18 // zrAyAstisro'zubhAH parAzca zubhAH / strIpuMnapuMsakAnAmanyonyaM vikAro vedaH // pra0 8 16 // vedamahodayAt strIpuMnapuMsakAnAmanyonyAbhilASarUpo vikAraH strIveda vedaH napuMsakavedaH krameNa karISatRNeSTikAgnisamAnaH / asau navamaguNasthAna' yAvat, SaSThaguNasthAnAt parataH pradezavedya eva / 552-1 akebalI bamasyaH // pra0 820 // ghAtikarmodayaH -- hRdma tatra tiSThatIti hRdyasthaH, paryantavartI / dvAdazaguNasthAna akaSAyo vItarAgaH // pra0 8 21 / / sa ca upAzAntakaSAyaH kSINakaSAyo vA bhavati / zrayamatra bhAvaH aSTamaguNasthAnAdame jigamiSyAM dvayI gatiH -- upazamazreNI kSapakazreNI ca / tatra upazamazreNyArUDho munirmoha karmaprakRtIrUpazamayan ekAdaze sarvathA upazAntamoho bhavati / kSapakaNyArUDhazca tAH kSapayan dvAdaze sarvathA kSoNamoho bhavati / upazamazreNimAn svabhAvAt pratipAtyeva dvitIyastu apratipAThI / IryApathikastasya bandhaH // pra0 8 22 // 3 IraNam - IrSyA -- gatiH, upalakSaNatvAt yogaH panthAM - mArgoM yasya bandhasya sarvApathikaH / zrayaJca sAtavedanIyarUpo, yogamAtranimitto, dvisamayasthitiko bhavati / sAMparAyikaH zeSasya // pr08|23 // sakaSAyasya zubhAzubhakarmabandhaH sAMparAvika ucyate, sa ca satakarmaNAmAna bamaguNasthAnam, AyurvandhakAle tRtIyavarja mAsasamamaSTakarmaNAmapi bhamohau vinA SaTakarmaNAM ca dazame / abandho'yogI // pra0 8324 // zaizyavasthAyAM caturdazaguNasthAne niruddhamanovAkkAyayogaH prayogI, sava efer adharahitatvAt abandhI bhavati / 1- damAdau savedam, ante cAbedam / 2--mohakarmaprakRtIH / Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tatva sazarIra saMsArI || 0826 // caturdazaguNasthAnaM yAvat / sukhadukhAnubhavasApanaM zarIram // pra0 826 // audArikAdivattavargaNAjanyatvena pratikSaNaM zIryata iti shriirm| audArika kriyAhArakojasakArmaNAni // 3. 827 // satra sUlapudgalaniSpannam , rasAdidhAtumayam-maudArikam, manuSyatiraracAm / vividharUpakaraNasamartham-vaikriyam, nArakadevAnAm vaikipalabdhi. mA naratirazca vaayukaayikaanaanyc| mAhArakalandhiniSpannambhAhArakam cturdshpuurvdhraannaam| tejolamdhinimittaM dIptipAcananimittamba tejasam / karmaNAM samUhastadvikAro vA kArmaNam, ete ca srvsNsaarinnaam| uttarottaraM sUkSmANi pudgalaparimANatazcAsaMkhyeyaguNAni // pr08128|| taijasakAmaNe tvanantaguNe | pra0 sA26 // ete cAntarAlagavAvapi // pra0 830 dvividhA ca sA-jurvimahA c| tatraikasAmayikI RjuH, catuHsamayaparyantA ca vigrhaa| vatrApi dvisAmayikamanAhArakatvam / anAhArakAvasthAyAM ca kArbhapayoga ev| Page #520 -------------------------------------------------------------------------- Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : ( pAribhASika zabda koSa ) 13 : Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apramAda-bIyaM 340 anudizA 189 citta mahAskandha 160 apRthak bhAva 200 avidyA 234 zramArga 242 adhigama 245 arihanta 254 abhiniveza 257 azubha 265 artha 270 kAvata 272 samabhAvI 276 saMprajJAta samAdhi 281 ananta yIyaM 260 anagAritva 265 aparigraha 304 anazana 311 sata pravRti 323 acaurya 303 anumAna ha azubha paramANu 4 caurya 20 kriyAbAda 16 kriyA 20 - - ) aparatva 188 zraddhAkAla 163 avadhi jJAnI 168 ahiMsA 232 anya yUthika 237 anAtmavAdI 242 abhavya 252 zramUr3ha dRSTi 255 arthavAda 313 takyaM 266 apramAda 272 vyavahAra rAzi 274 abAdha 276 anavarata 285 ananta zrAnanda 260 atithi saMvibhAga 303 anArambha 305 apekSAbAda 372 zradattAdAna virati 315 ananta 14 adhyAtma 6 azAzvata 16 zravidyA 5 aparigraha 20 anubhava pratyakSa 25 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana darzana ke maulika saspa malpI 25 bAbu 25 avagAhana 26 apakAnti 268 adhyAtmavAda 15 anAdi ananta 3. bahumatI 3 avadhanI 295 apakAyika anAtmavAdI 32 apariNAmI 31 apazcAnupUrtI 44 abhAva 54 asat 16 ana-indriya 61 antara mahUrtastha 66 anupekSA 327 asaMhI 75 atyantAmASa81 ananta pradezI 4 avidyA 103 anekAnta 105 antarAya 106 apratyAkhyAna 111 apAya 327 ayazakIrti 116 asaMyata 128 apagAra 132 anudI 143 anyadhika 11 aghazyajanmavedanIya 146 anAbhava 150 avayava 38 ahaTa 19 avinAmAvI 55 anantarAla gati 56 amanaska 68 aparikSA 360 acita 72 apoha 77 apakramaya 83 ahetukavAda ra ahaSTa 103 arUpI 107 asAta vedanIya 111 anAdeva 116 aprazastamana 326 antarAya 12. anantAnubandhI 126 anukammA 136 apavanA 144 alpa karma, matpavAt ire avedana 154 . . Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astikA 181 .. bhayogadayA 290 mAtmaizvavAdI bhAvavana 17 mAhAraka. pAhAra 72 prAdeya 119 ApAtamA 112 prAgamika 12 bhArya sa 214 bhArohakama 24. prAcaraNa 246 mAhAruci mAjhA 268 mAtmavit 272 bhArambhikI 287 AropavAda 261 bhAtmA 2 prANavika 25 bAyujya karma 55 bhAramma 16 mAyudhya prANa 72 bhAnupUrvI 112 prAbhava 127 Ayatana 189 prAvalikA 165 prArammavAdI 222 prAtmavAdI 242 AsthA 255 Asa 267 Atyantika zAMti 268 mAbhyupagamikI 275 zrAstikyavAda 287 bhArohakama 296 mAtmArambha 305 mAlAnuzAsana 312 pAramavyutsarga 322 prAcArya 326 bArtadhyAna 327 mAtmaviyA, 331 aAtmagaveSaka 11 nAdAna miSa 122, mAlakAlIna 322, bhAzAniya 327, indriya gocara 187 isarika 324 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5301 jaina darzana ke maulika tatva IhA 77 IpithikI 288 IzvarakatRtvavAdI 280 Ithara 186 IzvaravAdI 260 (u) upapAta 118 udbhidjagat 70 sapAsanA 20 ucchedavAdI 32 utpAda 56 uraparisRpa 68 utkramaNa 83 udIrNA 104 uccagotra 120 upacaya 131 udayAlikA 245 upabhoga 167 upazamana 244 upayogitAvAda 266 utkuTuka 355 utsarjana 73 upapAta 70 upAdAna kAraNa 27 udIraNA 36 utthAna 62 upAdAna 81 utpAdavAda 65 udavartana 104 udaya 531 udvartanA 144 upazama 154 upakAraka 246 upadeza ci 247 ubhayArambha 305 upAdhyAya 326 ardhvapracaya 163 UnaudarI 324 (e) ekendriya 68 ekAntavAda 370 ekAdhikAravAda 378 eSaNA 322 evaMbhUtanaya 381 . (zro) poja 66 ogha 10 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audArika zarIra 24 kalpanAbAda 261 karmalita 57 kAraka sAkalya 1 karma 12 kUTastha 31 kriyA-prakriyA 1 kAyamavastha 66 kAyaprANa 72 kleza 103 karma-saMsthAna 105 kubja-saMsthAna 116 kRSNa lezyA 150 kAlaloka 178 karmAvaraNa 246 kevalI 254 kAma 270 kAyayutsarga 284 karmamukti 315 gati 5 guNa 28 gati pragati 26 gaveSaNA 77 gutva 212 vAya 266 jaina darzana ke maulika tatva (zrI) . *pakamikI 275 (ka): (ga) karaNavIrya 62 phemalI samudghAta 38 kAla 4 karmapudgala 63 koSTha-kriyA 41 .: kArmaNa 67 kummI 72 karmabandha 81 kriyamANa 103 kaSAyavedanIya : 111 kaSAya 126 karmapuruSa 167 kAryakAraNa 246 karmagranthika 250 kudarzana varjanA 256 kAyotsarga 284 karmavAda 301 gandha 25 guNI 28 garma 68 gotra 161 granthi 248 -zuti 106. 1409 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432] cAturyAma dharma 304 cAritra 4 caimpotpAdavAdI 50 caharindriya83 cisa 111 cetanAsampati 165 catusparzI 205 cAriSya 232 caraNakaraNAnuyoga 268 chAyA 33 jar3a 27 jIvAtmA 21 janmAntara 57 janma 68 jaghanya 208 tarpha 5 tama 32 tapa 257 tyAga 16 tiryajya 68 tejas 68 darzana 4 dakSiNadAna 216, jaina darzana ke maulika tatva (ca) (ba) (ja) (a) ( da ) peTana 27 cArvAka 11 citsvarUpa 34 cAritryamohanI 191 cAya 131 catuH pradezI 168 caitanyabAda 222 catuSmAn 2 240 bahanikAya 29 jambUdIpa 40 jIva-ajIba 1 jAtismRti 58 jarAyuja 72 bar3AI dabAda 232 samasyA 18 tama pramA 214 tabhA 241 tirvaka prabhAva 241 tejaskAyika 26 darzanAvaraNa 101 mUha 144 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . ..... . jaina darzana ke maulika tatva .. disambara 208 . vipradezIya 16. hIndriya 68 dukhAmiyAta 240 purAmA 7 dubhaMga 116 dezapirISaka 217 maNuka 201 dravyAparatvAya 14 dravyendriya 76 darzana sasaka 297 dravyanInda 306 dravyAnuyoga 268 dig virati 3.3 dRSTiviparyaya ... deva 254 diGmUr3ha 356 dezonakor3hAkor3anAgara 249 dharma-adharma 1 dharma 270 dharmAstikAya 76 prauvya 182 dharmapuruSa 166 dharmaci 247 dhyAna 175 navavAda 372 naMpusaka veda 112 nAstika 15 nirUddha udaya 240 nisarga 245 nidrA 110 nimeSas 12 nirUpakrama 17 nitya 121 nivRtti 76 nirbarA 127 nikAcanA 131 niryAta 146 nirvANa 240 niroSa 266 nigoda 274 nirjaraNa 3.. nizcayaSTi 315 nipura 326 nisargarUci 327 nimAra mAra . nivartaka dharma 135 nikriya zastra 258 ..... , nikAzita 295 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 ] nizaMkita 255 nIla lezyA naigamanaya 3880 pariNAmI 32 parigraha 16 punarjanma 32 puNya pApa 1 paurvAparya 32 pramANa 5 prAyogika 36 pRthvI kAyika 26 paramANu 185 potaja 72 pravRtti 76 pataiSaNA 85 macalA 110 prANAtipAta virati 132 pradeza udaya 135 pravanyA 146 paryAya 176 pariNAma 160 pAramArthika 168 paramANu pracaya 200 paryavasAna 200 prameyatva 212 jaina darzana ke maulika tatva pariNAmavAdI 222. pratipAti 252 ( pa ) nirvicikitsA 255 nIca gotra 127 naigama nayAmAsa 381 paraloka 20 pApa 5 pudgala 5 paugalika 3 pratyAkhyAnaparikSA 2 pratyakSa 6 paMcamahAbhUta 21 pleTo 14 pariNAmI nityatva 104 prasaraNa 76 prANaiSaNA 85 prasarpaNa 65 parAdhAta 118 prArabdha 103 prAyazcita 146 paryupAsanA 175 prajJApakadizA 160 marupayA 163 paramANusamudAyajanya 168 pRthaka bhAva 200 pradezAvagAhI 201 paMka prabhA 214 pratibaMdhaka 246 saMbhAvanA 2514 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . paramArya saMsapa 256 paro 167 pramANa 267 pudgala saMyoga 282 prAtispikI 287 pauSadhopavAsa 303 pratikramaNa 325 pramatasaMyata 360 parayAyArthika nayAmAva 381 * pratyakSa 267 pramAyAmAva 267 pratyAkhyAna prajJA 250 paMDitavIrya 284 pramattadazA 301 pariSThApanA 322 parihAra 326 para guNa asatA 377 bada AtmA 28 bandha mokSa 1 bAdara 74 bodha 4 brahmacarya 20 bala 62 bIja rUci 247 bhavya 252 bhAva lezyA 151 mAna nInda 306 mAvAnuyAyitva 31 bhujaparisapa 67 moga puruSa 167 bhogI 340 bhautikavAda 184 pratimA 45 paMcendriya 68 bhAva karma 107 bhAvaloka 178 bhAvitAtmA 311 bhAvandriya 76 bhUtavAdI 222 bhogabhUmi 220 bhogopabhogavirati 303 bhaSopamAhI 277 paripAka 67 .. paratva 188 . mana4 . manuSya kSetra 212 . managuti 100 , - mahattara karma pratyayAta 15* . . Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. URL jaina darzana ke maulika tapa mahAtama pramA 214 mArsa darzana 12 mArgaNA 77 mAnupavikA 14 mAna pratyAyika 166 mitra 202 mukta bhAramA 28 mukta dazA 262 mardika dravya 165 mRSAvAdI 302 mRpAvAda virati 315 mohanIya 81 mora maithuna virati 216 mAravAntika saMlekhana 320 mitAzana 324 yazakIrti 116 yogavidyA 100 yoga 146 yoni 71 rAjapamA 214 rAmAnuja mata 33 rUpI 107 rAjanya 167 rAja 178 rUpa 25 Rjutra naya 380 laghutva 212 lezyA 158 loka-aloka 1 lokAloka pRSaktva 81 lokottara 336 landhi vIrya 62 loka 176 lokAntaragamana 286 laukika 336 vedanIya 1.6 bana kaSama nArAca saMhanana 1950 vAmana saMsthAna 116 vAstavikavAda 260 vyaktivAda 291 . vedanA 347 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma-paramparA 168 vinAza 180 vyapadeza 185 dates 201 vizeSI 207 bAtsalya 255 vyavahAra-naya 262 arspati kAyika 26 vyaya 56 vAsanA 103 vijAtIya dravya 43 vipAka 16 vistAra rUci 8 vivartta 34 vIrya 62 zaki 14 zarkarA prabhA 214 zAzvatabAdI 32 jaina darzana ke maulika ta zabda naya 380 bhadA 4 bhramaNa paramparA 168 bhAvaka 304 bhuta sampanna 167 (za) zIla 237 zubha 265 zaileSI pratipanna avasthA 283 bandanA 175 vyaya 182 vyutpatimAn 187 vAlukA prabhA 214 viyukta dazA 262 vanaspatikAya 60 vAyu kAyika 26 vidyA 5 vitaiSaNA 85 vimba 66 vijJAna 4 vizeSa 27 baikriya 70 vaizeSika 13 zabda 25 zAzvata 16 svAsocchvAsa paryApta 34 zIla-sampanna 237 zukla dhyAna 285 zaikSa 326 bhramaNa 311 bhrAmaNya 335 Avaka dharma 257 bhojAgaraNa 135 bhauta 340 (50 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgraha nayAbhAsa 381 saMkSeparuci 247 saMpradAya 254 sAmya-darzana 312 'sulabha bodhi 318 sat pravRtti 322 svAdhyAya 327 saMsthAna nirNaya 327 sUtra rUci 327 samucchinna kriyA 328 saMyama 335 smArta 340 saMvega 341 saMskAra 348 sakriya zastra 358 svaguNasattA 377 sAmantavAda 378 sakAma 17 samavAya 27 sacita 72 sarvaghAtI 155 samudaya 164 samyakatva 136 sarvadarzI 230 sajjIvat zarIra 47 sarva 11 jaina darzana ke maulika tasva (kha) sAdhu 254 samabhirudunaya 380 saiddhAntika 250 siddha 254 sthirIkaraNa 255 sAdhu-dharma 257 siddhidazA 261 saMyoga 266 samAja-darzana 271 saMvedanazIlatA 261 samyaktvI 268 saMvaraNa 300 sAvadha 300 svadAra santoSa 303 satat zayana 306 sArvabhauma darzana 763 sat 5. samanaska 68 sammUrcchana 68 sayaya kSetra 163 saJcita 103 samAMza paripAti 210 sahayogI 246 sarva vyApaka 32 sparza 25 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdi 208 sAmAnya 27 siddha zilA 214 subhaga 116 sUma baci 247 sevA saMhanana 196 saMghAta vilaya 54 saMkSepa ruci saMsthAna 65 saMyata 128 saMyatAsaMyata 128 sAMkhya 13 sthiti tatva 185 sthiti sahAyaka tatva 188 svasaMvedana sthAna 110 syAdavAda 36 huNDaka saMsthAna 117 capaka zreNI dara kSapaka 253 kSAyopazamika 151 E jamadi gatakArya (ha) (ca) ( * ) "taca sAbAda 221 artefafe 240 suSumnA 53 sUkSma paramANu 197 - sopakrama 17 saMbara 5. saMkamaNa 104 saMhanana Ex saMzI 75 saMjvalana 126 saMyama 175 sthAvara 20 sthiti 5 sthUla darzana 241 svaniyamana 63 strIveda 119 hetu 166 kSaNabhaMguratA 134 kSayopazama 154 cima 160 jasakAvika 26 sAr3I 31 [YBR Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VBO 1 zrIndra 68 trisarA sampuTa saMsthAna 176 triguNAtmikA 234 zAna 4 jaina darzana ke maulika tattvaM (=) pratasthAvara aviccheda 81 trimadezI 168 jJAnAvaraNa 201 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha ke TippaNa meM Ae hue granthoM ke nAma va saMketa atharvaveda atharSa anuyogadvAra-anu0 anekAnta-ane. amidhAna cintAmaNikoSa-ami0 ci0 amyayogavyavachedikA-a. vyava. aMgutara nikAya-aM0 ni. AcArAMga-prAcA prAcAroga niyukti prAcA nika prAcArAMga pati-prAcA0 0 prAjaprAdipurANa-Adi0 Asa mImAMsA-pA0 zrAvazyaka sUtra-Ava0 iliza menaiSTopadeza-0 IzAvAsyopaniSada-zA0 upa0 uttara purANa-utta0 pu. uttarAdhyayana-utta. uttarAdhyayana vRtti-utta010 Rgaveda-bhRga. bhopapAtika-aupa. kaThopaniSada--kaTha upa. kenopaniSada-kena. upa. karmabandha TIkA karma. TI. . aupItakI upaniSadkopI.. Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542) jaina darzana ke mAlika vala garAparabAda-ga. vA. gItA-gI. gomaThamAra (jIvakANDa)-go0 jI0 bAndogya upaniSada-bAndo jar3avAda-jar3a jambUdIpa prApti-jambU0 pra0 jAbAlopaniSada-jAvA. upa. jaina darzana (pro0 ghAsIrAma)-jaina. jaina siddhAnta dIpikA-jaina dI0 jyotiSa ratnAkara-jyo ralA. tarka saMgraha-tarka0 saM0 tatvArya rAjavArtika-tatvA0 rA. tatvArya stra-ta. sU0 satvAnuzAsana-tatvA. sanduvaiyAlIya-tanduvai tiloyapannati-ti setarIyopaniSad-tatta0 upa. dravyAnuyoga tarkamA-dravyAnu0 ta. dravya saMgraha-dravya.saM. dazavakAlika dazavai0 vazavakAlika cUrNi-dazavai0 0 dazavaikAlika niyukti-dazavai0 ni0 dazavakAlika dIpikA-dazavai0 dI. dazavakAtika bRhat vRtti dazavai010 darzana aura cintana-20 ci. darzana-vizuddhi-da0 vi0 dayAbhuta skanda-zA. dharmapA-yAmA Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na ke maulika tasva dharma sAha TIkA-dharma TI. bharma prakaraNa-dharma praka. dharmayuga-dharma dharmavAdASTaka-dharmavA. nandI sUtranaya karNikA- ka. nayAsamAja-nayA0 navanIta-nava. navamadbhAva padArtha nirNaya-na. 50 nirutA-ni nyAya kArikAvalI-nyA0 kA. nyAya kumuda candra-nyA ku. caM. nyAya bArtika-nyA. vA. nyAya sUtra-nyA. sU. nyAyAloka-yA. nyAyAvatAra-nyAyA0 padmapurANa-padma pu0 paramAtmaprakAza-para. pra. pAtaJjalayoga satra-pA0 yo pramAgA nayatatvAlokAlaMkAra-pra0 na0 prameya kamala mArtaNDa-praka0 mA0 pravacana sAra-pra0 sA. pravacanasAra vRtti-pravR0 praznavyAkaraNa-prazna prazama rati prakaraNa-pra020pra0 prazApanA-prakSA prajJApanA iti-prazA. paMcasaMpraha-paMca. Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 paMcAstikAya - paMcA0 paMca vastuka - paM0 va. buddha caritra - bu0 ca0 buddha vacana bu0 10 jaina darzana ke maulika tasva - trabhASya brahma0 bhagavatI vRtti bhaga0 vR0 bhagavatI sUtra - bhaga0 mikSu nyAyakarNikA - bhikSu0 nyA0 majmima nikAya -ma0 ni0 manusmRti manu - mahApurANa mahA0 pu0 mahAbhArata mahA0 bhA0 mahAvamA mahA* mImAMsA zloka vArtika mI0 zlo0 vA0 muNDakopaniSad - sueDa0 upa0 yogadarzana - yoga0 da0 yogadRSTi samuccaya yogazAstra - yoga0 yogasUtra - yoga0 sU0 yoga0 60 sa0 ranakaraNDa zrAvakAcAra - rA0 bhA0 rAjapraznIya -rA0 pra0 loka tattva niryaya-lAM0 ta0 ni0 lokaprakAza- lo0 pra0 barAMga caritra -10 ca0 dAdvAtriMzikA ( siddhisena ) vA0 dvA0 vizeSAvazyaka bhASya - vi0 bhA0 vizeSAvazyaka bhASya vRddhi - vi0 bhA0 vR0 vijJAna kI rUparekhA -- biThA0 rUpa0. Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana: bItarAga stava bIta0 sa0 - bIaurstI bI" sto0 bRhadAraNyopaniSad - bRha0 upa0 vedAnta sAra ve0 sA vedAnta sUtra ( zAMkara bhASya ) - ve0 sU0 vaizeSika darzana - vai0 da0 vaizeSika sUtra -30 sU0 vyAsa bhASya vyA0 bhA0 sanmati tarka prakaraNa sanma0 samavAyAMga- sama 0 samA0 samAjabAda samAdhi zataka -samAdhi0 sarva tantra padArtha lakSaNa saMgraha - sarva0 pa0 la0 saM0 sutta nipAta--su0 ni0 suprabha caritra - su0 ca0 sUktimuktAvali su0 mu0 sUtrakRtAMga-sU0 sUtrakRtAMga vRtti-sU0 10 sena praznottara - sena 0 sAMkhya kArikA sAM0 kA0 sAMkhya kaumudI - sAM0 kau0 sAMkhya sUtra sa0 sU0 sthAnAMga vRti-sthA0 0 tatva sthAnAMga sUtra -- sthA0 syAdavAda mArI-spA0 maM0 syAdvAvasthApatArikA - svA0 20 svAmI kArtikeyAnumedhA - svA0 kA0 zAnta sudhArasa zA0 su0 260 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana ke maulika tasya zArIrika bhASya-zA. mA. zAstra dIpikA-yAstra. vI. zuka rahasya-zu010 zaMkara digvijaya- digvi zvetAzvataropaniSad-zvetAzva upa0 zrI jJAna sAgara sUktaSaT darzana-paTa. hArimadra aSTaka-hA0 a0 hindI vizva bhAratI-hi. bhA0 hindustAna (dainika)-hi. jJAnasAra-zA. sA. Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka kI anya kRtiyoM jaina darzana ke maulika tala, bhAcArya zrI tulasI ke jIvana para eka dRSTi (pahalA bhAga) anubhava cintana manana jaina paramparA kA itihAsa mAja, kaka, parasoM jaina darzana meM zAna-mImAMsA vizva spiti baina darzana meM pramANa-mImAMsA vijaya yAtrA jaina darzana meM tatva-mImAMsA vijaya ke mAloka meM jaina darzana meM cAra mImAMsA bAla dIkSA para manovaijJAnika dRSTikoNa jaina dharma aura darzana zramaNa saMskRti kI do dhArAeM ahiMsA bala darzana saMbodhi (saMskRta-hindI) jaina tatva cintana kucha dekhA, kucha sunA, kucha samajhA jIpa bhajIpa phula maura aMgAre (kavitA) pratikramaNa ( saTIka) mukulam (saMskRta-hindI) mahiMsA bhikSAvRti mAhisA kI sahI samajha dharmabodha ( 3 bhAga) ahiMsA aura usake vicAraka unnIsavIM sadI kA nayA bhAviSkAra madhu-bIyA (saMskRta-hindI) dayAdAna mAva-darzana dharma aura loka vyavahAra bhAta eka pragati mikSu vicAra darzana bhakta-Andolana : eka adhyayana saMskRta bhAratIya saMskRtizva Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira napamA lekhaka - zIrSaka jai na ke medikahatya 360 khaNDa upaja krama saMkhyA ......