________________
जैन दर्शन के मौलिक तत्व
ब्रासवचनम् -- श्रागमः चतु उपचारात् वस्तुवृत्या 'वर्णपदवाक्यात्मकं वचनं पौद्गलिकत्वात् द्रव्यभुतम्, अर्थशानात्मकस्य मावश्रुतस्य साधनं मवति 4 यथार्थविद् यथार्थवादी चाप्त' ॥ वि० ४३ ॥ लौकिकोs* लौकिकश्च ॥ बि० ४४ ॥
क्रमेण जनकादिस्तीर्थकरादिश्व || वि० ४।५ ॥ श्रादिशब्दान्यादीनां गणधराचार्यादीनाञ्च ग्रहणम् । सहजसामर्थ्य समयाभ्यां हि शब्दोऽर्थप्रतिपत्तिहेतुः ॥ वि० ४।६ ॥ शब्दः वचनम् । सहजसामर्थ्यम् -- शब्दस्यार्थप्रतिपादनशक्तिः योग्यता नानी, समय: संकेतः, ताभ्यां हि शब्दोऽर्थप्रतिपत्तिहेतुर्भवति नान्यथा । अर्थप्रकाशकत्वमस्य स्वाभाविकं प्रदीपवत्, यथार्थत्वमयथार्थ - त्वच वक्त्गुणदोषानुसारि ॥ वि० ४७ ॥ अर्पणानर्पणाभ्यामनेकान्तात्मकार्थप्रतिपादकं वचः स्याद्वादः वि० ४।८ ॥
एकत्र वस्तुनि विरोध्य विरोधिनामनेकधर्माणां स्वीकारः तदात्मक अनेकान्तः ५ तदात्मकस्य अर्थस्य एकस्मिन् समये एकस्य धर्मस्य अर्पणया शेषाणाञ्चानर्पणया प्रतिपादकं वचः स्यादयुक्तत्वात्, स्याद्वादः कथ्यते । नाय
h
१- प्राप्यते सम्यगर्थो यस्मादिति श्रासः ।
२- लोके सामान्यजने भवो लौकिकः ।
३- मोक्षमार्गोपदेष्टा लोकसर इति ।
४ -- अपेक्षानपेक्षाभ्याम्, विवक्षाविवक्षाभ्याम्, प्रधानगौणभावाभ्याम् । ५ - अनेकान्तवादी वस्तुनि सर्वधर्माणां संग्राहकः स्याद्वादश्च अपेक्षाभेदेन विरोधमपसार्य तेषां प्रतिपादक इत्यनयोर्भेदः । यथा-वस्तु नित्यच अनित्यञ्च इति अनेकान्तः । द्रव्यापेक्षया नित्यम्, पर्यायापेचया च अनित्यम इति स्याद्वादः । अमुकस्मिन् वस्तुनि अमुको धर्मः, असुकापेक्षया इति शेषधर्मान् गौणीकृत्य अभेदवृत्त्यापन्नस्य एकस्य धर्मस्य कथशिन् मुख्यताप्रतिपादनं स्याद्वादनिरपेक्षः ।
1
-कथञ्चिदबाद:, अपेक्षाबाद इति नामान्तराणि । श्रमेदविवक्षया यौगपद्येने अखण्डवस्तुप्रतिपादकत्वात् असौ सकलादेश: प्रमाणापि कथ्यते ।
