________________
४७२ ]
जैन दर्शन के मौलिक ल
सहावापेक्षं परोक्षम् || बि० ३।१
परसहायापेक्षं प्रमाणमस्पष्टत्वात् परोक्षम् । मतिश्रुते ॥ वि० ३।२
स्मृतिप्रत्यभिज्ञातर्कानुमानानि तत्प्रकाराः ॥ वि० ३।४ संस्कारोद्बोधसंभवा तदित्याकारा स्मृतिः ॥ वि० ३।५
संस्कार :--धारणारूपः, तस्य उद्बोधात् - जागरयाद् उत्पन्ना, तवित्यु ल्लेखवती मतिः स्मृतिगीयते । यथा- - तत्तीर्थकराख्यानम्, समिक्षुखामी । अनुभवस्मृतिसंभवं तदेवेदं तत्सदृशं तद्विलक्षणं तत्प्रतियोगीत्यादिसंकलनं प्रत्यभिज्ञा || वि० ३।६
यथा- - सैवेयं मोहानुकम्पा, गोसदृशो गवयः, गोविलक्षणो महिषः, इद. मस्मात् दूरम्, इदमस्मात् नेदीयः । क्वचित् व्यस्ताभ्यामपि ' । अन्वयव्यतिरेकनिर्णयस्तर्कः || बि० ३।७
साधने सति साध्यस्य, साध्ये एव वा साधनस्य मावः अन्वयः । यथा-यत्र धूमस्तत्राग्निः, अग्नौ सत्येव वा धूमः साध्याभावे साधना
भावः - व्यतिरेकः । यथा - अग्न्यभावे न धूमः ।
साधनात् साध्यज्ञानमनुमानम् || वि० ३।८ सिसाधयिषितं साध्यम् ॥ वि० ३६
व्याप्तौ धर्म एव, यथा --- यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र तत्र वहिः, अनुमितौ
तु साध्यधर्मविशिष्टो धम यथा---
,
अग्निमान् प्रदेशः, धर्मी एव पक्षः । पञ्चवचनं प्रतिज्ञा ।
१- केवलेनाऽनुमवेन केवलेन स्मरणेनाऽपि प्रत्यभिशा जायते ।
२- श्रयं कचिद् बुद्धिसिद्ध: ( विकल्प सिद्धः ), यथा - अस्ति सर्वशः । अत्र सर्वशस्यास्तित्वे साध्ये सर्वशो बुद्धिसिद्धः, नासौ प्रस्तित्वसिद्धेः प्राक् प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धः । कचित् प्रमाणसिद्धः, यथा श्रग्निमानयं प्रदेशः !... श्रत्र धूमवस्वाद श्रमिमत्त्वे साध्ये तस्य प्रदेशः पर्वतः खतु प्रत्यचेणाऽनुभूयते !. कचिदुमयासिद्ध:, यथा-- अनित्यः शब्दः । अत्र वर्तमानः शब्दः प्रत्यक्षगम्यो भूतमविभ्यश्च बुद्धिगम्यः ।
