Taittiriya Samhita Part 02

Author(s): A Mahadev Shastri, K Rangacharya
Publisher: Government of Mysore
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020804/1

Page #1

।। अनंतलब्धिनिधान श्री गौतमस्वामिने नमः ॥
॥ योगनिष्ठ आचार्य श्रीमद् बुद्धिसागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
॥ कोबातीर्थमंडन श्री महावीरस्वामिने नमः ॥
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर
Websiet : www.kobatirth.org Email: Kendra@kobatirth.org
पुनितप्रेरणा व आशीर्वाद
राष्ट्रसंत श्रुतोद्धारक आचार्यदेव श्रीमत् पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
श्री
जैन मुद्रित ग्रंथ स्केनिंग प्रकल्प
ग्रंथांक : १
महावीर
श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर - श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर
कोबा, गांधीनगर-३८२००७ (गुजरात) (079) 23276252, 23276204 फेक्स: 23276249
जैन
।। गणधर भगवंत श्री सुधर्मास्वामिने नमः ।।
॥ चारित्रचूडामणि आचार्य श्रीमद् कैलाससागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
अमृतं
आराधना
तु
केन्द्र कोबा
विद्या
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal
卐
शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर त्रण बंगला, टोलकनगर परिवार डाइनिंग हॉल की गली में पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७ (079) 26582355

Page #2

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal

Page #3

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
विषयानुक्रमणिका. तैत्तिरीयसंहिता.
१ काण्डे चतुर्थः प्रपाठकः.
अनुवाकाः.
:
:
:
:
सोमाभिषवमन्त्राः ग्रहग्रहणासादनादिमन्त्राः
उपांशुग्रहः अन्तर्यामग्रहः वायव्यैन्द्रवायवग्रही मैत्रावरुणग्रहः आश्विनग्रहः शुक्रग्रहः मन्थिग्रहः आग्रयणग्रहः उक्थ्यग्रहः ध्रुवग्रहः ऋतुग्रहाः ऐन्द्राग्नग्रहः वैश्वदेवग्रहः मरुत्वतीयग्रहाः माहेन्द्रग्रहः आदित्यग्रहः सावित्रग्रहः वैश्वदेवग्रहः पात्नीवतग्रहः हारियोजनग्रहः
::::::::::::::::::::
::::::::::::::::::::
१७-१९
२०-२१
२२
२३-२५
For Private And Personal

Page #4

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
: : :
अनुवाकाः. - अतिग्राह्येषु आग्नेयैन्द्रग्रही
२९-३० षोडशिग्रहः
३१-३६ दक्षिणासङ्गता मन्त्रा:(दाक्षिणहोमादिः)... समिष्टयजुर्होममन्त्राः
... ३८ अवभृथसङ्गता मन्त्राः
.... ३९ संहितायां २-२--४ नुवाकशेष समानातानां काम्येष्टीनां याज्यापुरोनुवाक्याः ...
मन्त्राः . पुत्रवद्यागे याज्यापुरोनुवाक्ये ... ऐन्द्रयागे रसवद्यागे वसुमद्यागे ,
७-८ वाजसूद्यागे
९-१० अग्निवद्यागे ,
११-१२ ज्योतिष्मद्यागे ,
१३-१४
१-२
१ काण्डे पञ्चमः प्रपाठकः.
पुनराधेयब्राह्मणम्
कालद्रव्यविधिः ... याज्याद्यङ्गविधिः ... पुनराधेयमन्त्राः ...
पुनराधेयमन्त्राणां ब्राह्मणम् [अग्निहोत्राङ्गस्य अग्न्युपस्थानस्य मन्त्रा ब्राह्मणानि
आहवनीयोपस्थानमन्त्राः सपरिकरगार्हपत्याहवनीययोरुपस्थानमन्त्राः ५मानुषाकाम्नातानाम्मन्त्राणां ब्राह्मणम् ६ष्ठानुवाके समानातानाम्मन्त्राणां ब्राह्मणम् अग्निहोत्रब्राह्मणम् (सायम्प्रातर्विधिरुपस्थानविधिश्च) ...
For Private And Personal

Page #5

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनुवाकाः.
१.1-6
१.7-14
प्रवत्स्यतः अग्न्युपस्थानमन्त्रा: ...
दार्शिकयाजमानशेषाः आचमनव्रतोपायनादीनां मन्त्रा:... संहितायां २, २, ५-६ नुवाकयोरानातानां काम्येष्टीनां
याज्यापुरोनुवाक्याः -...
मन्त्रा :.
याज्या.
अभिशस्यमानकर्तके त्रिहविष्याद्यस्य वैश्वानरयागस्य पुरोनुवाक्या. १ विद्विषाणान्नादननिमित्तके वैश्वानरयागे माज्या. जातेष्टिरूपे वैश्वानरयागे
परोनुवाक्या दर्शाद्यतिपत्तिनिमित्तके वैश्वानरयागे जातेष्टयाः
याज्या. त्रिहविष्याद्यस्य वैश्वानरयागस्य
याज्या. आयतनगमननिमित्तके वैश्वानरयागे याज्या. सनिमेष्यतो वैश्वानरयागे
याज्या. त्रिहविषि मध्यमस्य वारुणस्य पुरोनुवाक्या
याज्या. त्रिहविष्युत्तमस्य दाधिकाव्णस्य पुरोनुवाक्या
याज्या. अग्निमुद्वासयिष्यत: आग्नेये याज्या अनुवाक्या च ... १३-१४ ग्रामकामस्य मारुते पुरोनुवाक्या याज्या च ... १५-१६ संग्राममुपप्रयास्यत आदित्ये , ,
१७-२० १ काण्डे षष्ठः प्रपाठकः. ऐष्टिकयाजमानमन्त्राः
आज्यग्रहणानुमन्त्रणादिमन्त्राः ... परिध्यनुमन्त्रणादिमन्त्राः इडादिभागस्य भक्ष्यस्यानुमन्त्रणमन्त्राः अनूयाजादीनामनुमन्त्रणमन्त्राः ... ध्रुवानुमन्त्रणयजमानभागप्राशनादिमन्त्राः
आहवनीयोपस्थानादिमन्त्रा: ... ऐष्टिकयाजमानब्राह्मणम् किञ्चिदाध्वर्यवब्राह्मणं च
अन्वाधानव्रतोपनयनादिविधिः ...
For Private And Personal

Page #6

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनुवाकाः. प्रणयनयज्ञायुधसम्भरणादिविधिः ... दर्शपूर्णमासयोस्स्तुतिः, द्वादशद्वन्द्वसम्पत्तिश्च ... त्यानुवाकानातमन्त्राणां विवरणब्राह्मणं हविरासादनविधिश्च १०
आश्रावणादिमन्त्रविधिः २यानुवाकानातप्रयाजानुमन्त्रणविवरणं च. ११ सहितायां २, २, ७ मानुवाकानातानां काम्येष्टीनां याज्यापुरोनुवाक्याः
१२
मन्त्रा :.
१-२
"
ur
७-८
पशुकामस्यैन्द्रे पुरोंनुवाक्या याज्या च इन्द्रियावद्यागे घर्मवद्यागे अर्कवद्यागे अंहोमुग्यागे वैमृधयागे तात्यागे अर्काश्वमेधवद्यागे
९-११ १२-१५ १६-१७ १८-१९
For Private And Personal

Page #7

6
हरिः ॐम् .
तैत्तिरीय संहिता भभास्करीयभाष्ययुक्ता.
प्रथमः काण्डः.
चतुर्थः प्रश्नः
आ द॑दे॒ ग्रावा॑स्यध्वर॒कुदे॒वेभ्यो॑
'एति । ददे | ग्रावा । असि । अध्वरकृदित्य
उम् .
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भट्टभास्करीयं ज्ञानयज्ञाख्यम् तैत्तिरीय संहिता भाष्यम्.
.....
'अतः परं ग्रहकाण्डं सोमार्षेयम् । उपांशुसवनं ग्रावाणमादत्ते — आदद इति ॥ ग्रावाणमिति शेषः । ' देवस्य त्वा ' * इति सावित्रस्य शेषो व्याख्यात एव । ' देवस्य त्वा सवितुः प्रसव इति ग्रावाणमा दत्ते प्रभूत्यै" इत्यादि ब्राह्मणम् । ' पशवो वै सोमो व्यान उपांशुसवनः + इत्यादि च ॥
'तमभिमन्त्रयते--- प्रावासीति त्रिष्टुमा पञ्चपदया || यथोक्तंचतुर्भिरष्टाक्षरैः द्वादशाक्षरेण चैकेन इति । हे
त्रिष्टुप् '
*सं. १-१-४8
सिं. ६-४-४,
For Private And Personal

Page #8

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
'तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
गम्भीरमममध्वरध्युत्तमेन पृधि
नेन्द्राय सोम सुर्घतम्मधुमन्तम्पध्वर-कृत् । देवेभ्यः । गम्भीरम् । इमम् । अध्वरम् । कृधि । उत्तमेनेत्युत्-तमेन । पविना । इन्द्राय । सोम॑म् । सुश्रुतमिति सु-सुतम् । मधुमन्तमिति मधु-मन्तम् । पर्यस्वन्तम् । वृष्टिवनि
उपांशुसवन अध्वररुत् अध्वरस्य यज्ञस्य कर्ता अभिषवद्वारेण सम्पादयिता ग्रावा त्वमसि । एवं नाम प्रशस्तोसि । यहाअध्वरकृत्यातू* स्तोतव्यस्त्वमसि । गृणातेः स्तुतिकर्मणः ‘अन्येभ्योपि दृश्यते ' इति क्वनिप् , आडागमः, इत्वाभावश्च दृशिग्रहणात् । गिरतेर्वा, गिरति सोममभिषवकाल इति । स त्वं देवेभ्यो देवार्थम् । षष्ठयर्थे वा चतुर्थी । देवानां सम्बन्धिनं गम्भीरं गहनमिमं प्रस्तुतमध्वरं कृधि सम्पादय । करोतेलोटि 'बहुलं चन्दसि' इति शपो लुक् , ' श्रुशृणुपुकवृभ्यश्छन्दसि' इति हेर्धिभावः, पादादिरपि व्यत्ययेन निहन्यते । तदर्थं किं क्रियतामित्यत आह–उत्तमेनोत्कृष्टेन पविना पवनेना शोधनेन अभिषवात्मना तत्कर्तृकेण । इन्द्राय इन्द्रार्थं सोमं सुषुतं सुष्टु अभिमतं कधीत्यत्रापि सम्बध्यते । ‘गतिरनन्तरः' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्, 'उपसर्गात्सुनोति ' इति षत्वम् । यहा-इन्द्राय इन्द्रस्य यः पविर्वजः उत्तमस्तेन सोमं सुषुतं कुरु । तेनैव खल्विदं कृतं भवति, यत्त्वया क्रियत इति भावः । *ख-कृत्. ग-कृत्त्वात्.
कि. ख-पावनेन.
For Private And Personal

Page #9

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु १.]
अनु १.]
भभास्करभाष्योपेता
यस्स्वन्तं वृष्टिवानिमिन्ाय त्वा
वृत्रुघ्न इन्द्राय त्वा वृत्रतुर इन्द्राय मिति वृष्टि-वनिम्। इन्द्राय। त्वा । वृत्रुघ्न इति वृत्रघ्ने । 'इन्द्राय ।त्वा। वृत्तुर इति वृत्र-तुरै। इन्द्राय। 'अच इः' इति पवतेरिप्रत्ययः । उत्तमशब्द उञ्छादिरन्तोदात्तः । सोमो विशेष्यते--मधुमन्तं मधुररसवन्तं स्वादुभूतम्* पयस्वन्तं क्षीरवन्तम्, 'पयसा श्रीणाति + इति श्रवणात् । यद्वा-' पयः पिबतेः प्यायते इति निर्वचनात् सेचनवन्तं वृद्धिमन्तं वा । उभयत्राप्यसुनि पीभावः । वृष्टिवनि यागसाधनद्वारेण वृष्टेतारं सम्भक्तारं वा । 'छन्दसि वनसन' इतीन्प्रत्ययः, रुदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥
'तमभिमिमीते राजानम्--इन्द्राय त्वेति । इन्द्राय त्वा वृत्रने वृत्रमसुरं हतवते त्वा सोमं मिमे इति शेषः । 'ब्रह्मभ्रूण' इति विप् , उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥
'द्वितीयं मिमीते-इन्द्राय त्वा वृत्रतुर इति ॥ तुर त्वरणे, वृत्रं बाधितवत इत्यर्थः । 'बहुलं छन्दसि' इति किप् , कदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥
तृतीयं मिमीते-इन्द्राय त्वाभिमातिन इति ॥ अभिमातिः पाप्मा, तस्यण हन्त्रे । द्वितीयवत्प्रत्ययः, प्रथमवत्स्वरः ॥ *ख. ग-स्वादुभतमिति नास्ति. सं. ६-४-८. निरु. ने. २.२.१. खि-असुन्नन्तान्मतुप् . पक. घ--तस्येत्यस्य स्थाने 'पाप्मनां ' इति पाठः.
For Private And Personal

Page #10

4
तैत्तिरीयसंहिता
त्वाभिमति॒घ्न इन्द्रा॑य त्वादि॒त्यव॑त॒ इन्द्रा॑य त्वा वि॒श्वदे॑व्यावते श्वात्रा
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
.
त्वा । अ॒भि॒िमा॒ति॒घ्न इत्य॑भिमाति -घ्ने । 'इन्द्रा॑य॒ । त्वा । आ॒दि॒त्यव॑त॒ इत्या॑दि॒त्यव॑ते॒ । 'इन्द्रा॑य वा । वि॒श्वदे॑व्यावत॒ इति॑ वि॒श्वदे॑व्य - व्र॒ते॒ । श्वा॒त्राः । स्थ । वृत्र॒तुर् इति॑ि वृ॒त्र - तुरैः । राधेगू इति॒
[का. १. प्र. ४.
" चतुर्थं मिमीते - इन्द्राय त्वादित्यवत इति ॥ आदित्यैस्तद्वते ॥
6
7 पञ्चमं मिमीते — इन्द्राय त्वा विश्वदेव्यावते इति ॥ विश्वे देवा एव विश्वदेव्याः । स्वार्थिको यत्, मन्त्रे सोमाश्व ' इति दीर्घः, मरुद्धृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वादेवा देव्यं, 'छन्दसि च' इति यत्प्रत्ययः । देवेषु वा साधु देव्यम्, विश्वं देव्यं येषामिति विश्वदेव्याः देवविशेषाः, तद्वते । ' बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । ' इन्द्राय स्वेन्द्राय त्वेति मिमीते ' इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
*सं ६-४-४. क - अन्ततेर्वा ख. -- तृणातेर्वा.
तं राजानं होतृचमसीयाभिरुपसृजति सोमेव [च] नयति-श्वात्रास्स्थेति ॥ श्वात्रास्स्थ आशुत्राः स्थ आशु त्रायकाः स्थ, आशु वा अभिमतसम्पादने वर्तमानाः स्थ । यूयं हे होतृचमसीया आपः । आशुपूर्वात्त्रायतेः 'आतोनुपसर्गे कः । अततेर्वा । औणादिकस्त्रप्रत्ययः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । वृत्रतुरः वृ
क. घ - सोमे वाचमसे वा अप उपनयति.
For Private And Personal

Page #11

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
www
स्थ वृत्रतुरो राधोगूर्ता अमृतस्य पत्नीस्ता देवीदेवत्रेमं यज्ञन्धत्तोपंहू
तास्सोम॑स्य पिबतोप॑हूतो युष्मांकराधः-गूर्ताः । अमृतस्य । पत्नीः । ताः । देवीः । देवति देव-त्रा । इमम् । यज्ञम् । धत्त । उपहूता इत्युपं-हताः । सोमस्य । पिबत । उपहूत इत्युपं-हूतः। युष्माकम् ॥ १ ॥ सोमः । पिबतु।
त्रमसुरं बाधितवत्यः । राधोगूर्ताः राधोन्नम् सोमलक्षणम् , तस्मिन् गूर्तमुद्योगो यासां ता राधोगूर्ताः तत्सम्पादनायोद्युक्ता इत्यर्थः । गुरी उद्यमने, भावे निष्ठा, वीदितो निष्ठायाम् । इतीनतिषेधः, 'हलि च' इति दीर्वः, 'नसत्तनिषत्तानुत्तप्रतूतमूर्तगूर्तानि छन्दसि ' इति नत्वाभावः । अमृतस्य मृतिरहितस्य सोमस्य, अमृतत्वस्य* वा पत्नयः पालयित्र्यः । 'पत्यु! यज्ञसंयोगे' इति नकारः । ताः पत्नीः । ' वा छन्दसि' इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । या यूयमीदृश्यः स्थ, ताः हे देवीः देव्यः देवनादिगुणयुक्ताः । पूर्ववदीर्घत्वम् । इमं यज्ञं देवत्रा देवेषु धत्त स्थापयत । 'देवमनुष्य ' इति त्राप्रत्ययः । किञ्च, उपहूताः उपयामत्वं चापि चिदपवादत्वेनोपदिष्टास्तैः । [] देवैरभ्यनुज्ञाताः यूयं सोमस्य पिबत। क्रियाग्रहणेन सम्प्रदानत्वात् 'चतुर्थ्यर्थे बहुलं छन्दसि' इति षष्ठी । सोप्युपहूतो युष्माकं पिबतु *ख-अमृतस्य. क-उपमायामत्वत्. ग-तैरिति नास्ति. 6 क, घ–'योद्धं विश्वत इति' इत्यधिकः पाठः.
For Private And Personal

Page #12

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४.
म् ॥ १॥ सोमः पिबतु यत्ते सोम दिवि ज्योतिर्यत्पृथिव्यां यदु
रावन्तरिक्षे तेनास्मै यज॑मानायोरु 'यत् । ते । सोम । दिवि । ज्योतिः। यत् । पृथव्याम् । यत् । उरौ । अन्तरिक्षे । तेन । अस्मै । यजमानाय । उरु । राया । कृधि । अधीति ।
युष्मान्पिबतु । 'गतिरनन्तरः' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । 'एष वा अपां सोमपीथो य एवं वेद नाप्स्वातिमार्छति '* इति ब्राह्मणम् ॥ ___ "सोमं प्रयौति-यत्त इति चतुष्पदया सतोबृहत्या दशाक्षर
युता युक्पादया । सतःप या वा द्वादशाक्षरयुगयुक्पादया ॥ हे सोम तव यद्दिवि ज्योतिः, यच्च पृथिव्याम् , यच्चोरौ विस्तीर्णे अन्तरिक्षे तेन राया तव धनभूतेन तेजसास्मै यजमानाय उरु कृधि भूरि देहि । यद्वा--इदं कर्म उरु विस्तीर्ण कुरु । यद्वा-इदं कर्म, राया धनेन उरु कुरु कुरुष्वेति भावः 'उडिदम् ' इति रैद्युम्यां विभक्तेरुदात्तत्वम् । 'उदातयणः' इति दातृ पृथिवीभ्याम् । किञ्च, दात्रे इन्द्राय इमं यजमानम् , इदं वा कर्म, आधिक्येन वोचः ब्रूहि सर्वयजमानाना मधि उपरि यजमानानामयं यजमान इति, सर्वयागानामुपर्ययं याग इति वा, इन्द्राय निवेदय । यहा–यजमानायोरु क* सं.६-४-४.
+ क. घ-दशाद्याष्टरयु. क. घ-द्वादशाष्टाक्षरयुक्पङ्कया. ख-उरुपृ.
For Private And Personal

Page #13

अनु. १.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
राया कृध्यधि॑ दा॒त्रे वो॑च॒ विष॑णे वी॒ीडू स॒ती वी॑डयेथा॒मूर्ज॑न्द॒धाथामूज॑म्मे धत्त॒म्मा वाँ हि‍ सिम्मा दा॒त्रे । वो॒च॒ः । "धिष॑णे॒ इति॑ । वीडू इति॑ । स॒ती इति॑ । वी॒ड्ये॒धा॒म् । ऊर्ज॑म् । धा॒था॒म् । ऊर्ज॑म् । मे धत्तम् । मा वाम् । हिसिम् । मा ।
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
"
धीत्युक्तम्, कस्मात्पुनरेवं क्रियत इत्याह--दात्रे चरुपुरोडाशादीनि देवेभ्यो ददते धार्मिकाय यजमानाय अधिब्रूहि अधिकं ब्रूहि एतत्पक्षपातेन ब्रूहि । यद्वा-स्वामित्वेन वचन - मधिवचनं तत् सर्वदा कुर्वस्मै यजमानाय । बहुलं छन्दस्य माङ्योगेपि ' इत्यडभावः, 'छन्दसि लुडडिट:' इति लुङ् । यद्वा — द्युप्रभृतिषु स्थितं तेज एकत्र सम्भृत्य तेन यजमानस्याभिमतं साधयेति । तत्सर्वथैव मया क्रियत इति यजमानाय ब्रूहि । अध्यागच्छेत्यादिवदधिरनर्थकः । ' एभ्य एवैनं लोकेभ्यस्सम्भरति ' ** इति ब्राह्मणम् ॥
+ख - राधकाय.
ख - व्री. ST - सम्बन्ध्य तेन ख- सम्भृतवतो. +क-कर्म.
7
अधिषवणफलकेभिमृशति धिषणे इति त्रिपदया विराजा । हे धिषणे सोमं चर्म वा धारयितुं धृष्टे ।' धृषेर्धिष च संज्ञायाम् ' इति क्युप्रत्ययः, आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । ईदृश्यौ अधिषवणफलके युवां वीडू विष्टब्धे दृढे ! ! अपि सती सत्यौ । ' वा छन्दसि' इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । वीडयेथामात्मानं सं
++ख-विष्वग्धृढे.
ख -- स्वत्वेन वचन, ग-स्वाधीनवचन.
ख - दि.
**सं. ६-४-४.
For Private And Personal

Page #14

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
'तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
मां हि सिष्टम्प्रागपागुदंगधराक्ता
स्त्वा दिश आ धावन्त्वम्ब निष्वर। मा । हि५ सिष्टम् । "प्राक् । अाक् । उद॑क् । अधराक् । ताः । त्वा । दिशः । एति । धावन्तु ।
स्तम्भयतं दृढं कुरुतम्, यथाभिषवकाले अभिघातेन युवयोविश्लेषो न भवति तथा कुरुतम् । वीडुशब्दाद्दढवाचिनः 'तत्करोति' इति णिच् । किञ्च, उर्ज रसं सोमलक्षणं दधाथां धारयतम् । किञ्च, उर्ज बलं मे मह्यं धत्तं दतम्, यजमानस्य यागं साधयितुमविनष्टं कुरुतमित्यर्थः । किञ्च, मा वां हिंसिर्फ अभिषवकालेभिघातेन युवयोहिँसाम्मा कार्यम् । अत एव मामपि युवां मा हिंसिष्टम् ॥ ___"होतृचमसेंशून्परिप्लावयति-प्रागिति ॥ प्राञ्चतीति प्राक् प्राची दिक् । ऋत्विगादिना क्विन्प्रत्ययः, वस्तुत्वेन विवक्षितत्वान्नपुंसकत्वम्, 'अनिगन्तोञ्चतावप्रत्यये' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अपाक् प्रतीची । पूर्ववत्प्रत्ययस्स्वरश्च । उदक् उदीची । पूर्ववत्प्रत्ययस्स्वरश्च । अधराक् अधोदिक् । पूर्ववत्प्रत्ययः, कडुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । प्रदर्शनार्थं चासामुपादानमन्यासामपि । एवंप्रकारा या दिशस्तास्सर्वास्त्वामाधावन्तु त्वत्समीपं गच्छन्तु । हे सोम ताभिरागताभिस्तत्स्थास्त्वदीया अंशवः सर्व एव समागता भवन्तीत्यभिप्रायः । 'सोमो वै राजा दिशोभ्यध्यायत् स दिशोनु प्राविशत् ' इत्यादि ब्राह्मणम्। ॥ किञ्च, अम्ब हे मातृ*ख-भवन्त्रि ,
सं.६.४.४.
For Private And Personal

Page #15

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
यते सोमादाभ्यन्नाम जागृवि त
स्मै ते सोम सोमाय स्वाहा ॥२॥ अम्ब । नीति । स्वर । “यत् । ते । सोम। अाभ्यम् । नाम । जागृवि । तस्मै । ते । सोम । सोमाय । स्वाहा ॥ २ ॥
युष्माक स्वर यत्ते नव च ॥१॥
स्थानीय सोम । 'अम्बार्थनद्योईस्वः' । लतामन्त्रणं वा । निष्वर अंशुभ्यो रसात्मना निर्गच्छ । सुषामादित्वात्पत्वम् । 'अम्ब निप्वरेत्याह कामुका एनं स्त्रियो • भवन्ति य एवं वेद ' इति ब्राह्मणम् ॥ _राजन्येव षण्णामंशूनां द्वौहावंशू अपिसृजति प्रक्षिपतियत्ते सोमादाभ्यमिति द्विपदया विराजा ॥ हे सोम यत्ते नामाभिधानम् । कीदृशं ? अदाभ्यमनुपहिस्यम् । दभिः प्रकृत्यन्तरमस्तीत्याहुः, 'दभेश्चेति वक्तव्यम् ' इति ततो ण्यत् , अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जागृवि जागरणशीलं पापनिर्हरणादौ । 'ज़शृस्तृजागृभ्यः क्विन् ' इति क्विन्प्रत्ययः । 'जाग्रोविचिण्णलिङत्सु' इति प्रतिप्रसूय गुणः प्रतिषिध्यते । यदीशं तस्मै ते तवैवासाधारणाय नाम्ने स्वाहा स्वाहुताविमावंशू स्याताम् । किं पुनस्तन्नामेत्याह-सोमाय सोमेत्येवंरूपाय । स्वरूपप्रधानोयं शब्दो विशेषणत्वात् । कथमस्यैतन्नामेति यो ब्रूयात्तं प्रति नामत्वाभिव्यक्तये पुनरपि तेनैव राजामन्त्र्यते सोमेति । अयं भावः-'नन्ति वा एतत्सोमं यदभिषुण्वन्ति '* इत्यभि*सं. ६-४.४.
क-राजानमभिमन्त्रयते.
For Private And Personal

Page #16

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
10
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४.
वाचस्पतये पवस्व वाजिन्वृषा 'वाचः । पतये । पवस्व । वाजिन्न् । वृषो । पुतं राजानं नामैतज्जह्यात् कपालावस्थायां घटमिव घटशब्दः ; ततश्च, 'प्राणा वा अंशवः पशवस्सोमः '* इति सोमे अंशुहीने पशवः प्राणहीनास्स्युः ; तस्मात् 'अंशूनपगृह्णाति त्रायत एवैनम् '* इति प्राणभूता अंशवः प्रथमं गृह्यन्ते ; तस्यैवा-1 भिषूयमाणस्य सङ्घातस्याप्राणत्वप्रसङ्गात् , तन्मा भूदिति द्वौद्वावंशू अपिसृज्यते । एवं च सत्ययं प्राणवान्भवति, सोमशब्दथैनं न जहाति, पशवश्च प्राणवन्तो भवन्तीति । प्राणभूताभ्यामंशुभ्यां सहाभिषुतत्वात् , अभिषुतस्यापि सोमशब्दवत्त्वात् अभिषुतमपि सोमशब्दो न जहातीति । सोमाय स्वाहेति, ‘नमस्स्वस्तिस्वाहा , इत्यादिना चतुर्थी । यथाग्नचादीनां स्वाहाकारेण स्थितिरेवमस्यापि तादर्थे चतुर्थी वा, सोमाय सोमशब्दस्थित्यर्थं एतौ प्रक्षिप्येते इति । ततश्च विभक्तिसंयोगात्स्वाहेत्यागन्तः(?) । द्वाभ्यामेव च प्राणवत्त्वस्य सिद्धेः द्वौद्धावेवांशू प्रक्षिप्यते । तस्माद्वावेव पशूनां चक्षुरादयः प्राणाः । अत्रांशूनामवग्रहणप्रदेशे महाभिषवकालभाविनोपिसर्जनमन्त्रस्य प्रासङ्गिकमानानम् , यथोपधानप्रदेशे ' यानि धर्मे ' इति कपालविमोकमन्त्रस्य ।
__ इति चतुर्थे प्रथमः,
'उपांशुग्रहं गृह्णाति । 'प्राणो वा एष यदुपांशुः' इत्यादि ब्राह्मणम् । अयं च त्रिर्हस्तेन गृह्यते । 'ब्रह्मवादिनो वदन्ति *सं. ६-४-४.
ख-ग.-तथाचा. ख. यद्वा अग्नयादीनां तादर्थं चतुर्थी. एवमस्यापि तादर्थे वा चतुर्थी. सं.१-१-७12
पसं.६.४.५.
For Private And Personal

Page #17

अनु. २. ]
कस्मात्सत्यात्त्रयः
भभास्करभाष्योपेता
वृष्णो॑ अ॒श्शुभ्या॒ङ्गभ॑स्तिपूतो
वृष्ण॑ः । अ॒शुभ्या॒ामित्य॒शुभ्या॒म् । गभ॑स्ति
पशूनां हस्तादानाः '* इत्यादि ब्राह्मणम् । तत्र प्रथममष्टकृत्वोभिषुतं प्रथमाभ्यामंशुभ्यामन्तर्धाय उपांशुं गृह्णाति — वाचस्पतय इति ॥ वाचस्पतिः प्राणः वाचः प्रापकत्वात् ।
,
"
6
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
षष्ठ्याः पतिपुत्र' इति विसर्जनीयस्य सत्वम् । वाचस्पतय इति ' सावेकाचः ' इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । तदर्थं हे सोम पवस्व आम्यामंशुभ्यामात्मानं शोधय । हे वाजिन वेगवन् निस्सरणे । यद्वा—अन्नवन् यागद्वारेण । 'अरुणो ह स्माहौपवेशिः इत्यारभ्य प्रातस्सवनमेव तेनाप्नोति ' * इति ब्राह्मणम्,
6
इत्यारभ्य
षड्भिरंशुभिः पवयति ' *
ब्रह्मवादिनो वदन्ति पवित्रवन्तोन्ये ग्रहा गृह्यन्ते '
"
6
वाचैवैनं पवयति '* इत्यन्तं च,
इत्यादि च ॥
*सं. ६-४-५. 1क - स्तिभीरश्मिभि.
11
For Private And Personal
6
'एकादशकृत्वोभिषुतं मध्यमाभ्यामन्तर्धाय द्वितीयं गृह्णाति - वृषा वृष्ण इति ॥ हे सोम वृषा वर्षिता उत्पादकस्त्वमभीष्टानाम् । कनिन्युवृषि' इत्यादिना कनिन्प्रत्ययः । स एवं वृष्णस्तवैवांशुभ्यां पवस्वात्मानं गभस्तिपूतः गभस्तिभिरंशुभिः । पूर्वमेव पूतश्शोधितस्सन | इदानीमंशुभ्यां पवस्वेति । ' तृतीया कर्मणि ' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ' वृष्णो ब्राह्मणम्, ' एकादशकृत्वो द्वितीयम '*
"
क. - पालकत्वात्.
Sक-तस्स.
ह्येतावंशू '* इत्यादि इत्यादि च ॥

Page #18

12
"तत्तिरीयसंहिता
दे॒वो दे॒वाना॑म्प॒वित्र॑मसि॒ येषा॑ भा॒गोसि॒ तेभ्य॑स्त्वा॒ स्वाङ्ग॑तोसि॒ मधु॑मतीन॒ इष॑स्कृधि॒ विश्वे॑भ्य॒स्त्वे
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
। । ।
पूत॒ इति॒ गभ॑स्ति - पू॒तः । दे॒वः । दे॒वाना॑म् । प॒वि - त्र॑म् । अ॒सि॒ येषा॑म् । भा॒गः । असि॑ । तेभ्यः॑ । त्वा॒ । स्वाङ्ग॑न्तः । अ॒सि॒ । मधु॑मतीरिति॒ मधु॑ म॒ -
[का. १. प्र. ४.
'द्वादशकृत्वोभिषुतमुत्तमाभ्यामन्तर्धाय तृतीयं गृह्णाति — देवो देवानामिति ॥ हे सोम देवो देवनादिगुणयुक्तस्त्वं देवानां पवित्रं पावनकारणमसि । ' पुवस्संज्ञायाम् ' इतीत्रप्रत्ययः । त्वं हि देव एव सन् देवानां पवित्रमसीति भावः । केषाम् ? येषां त्वं देवान्मं भागोसि तेषां पवित्रमसि । भज्यत इति भागः, कर्माणि ' कर्षात्वतः ' इत्यन्तोदात्तत्वम् । तस्मात्तेभ्यस्त्वां गृह्णामीति शेषः । त्वं चाभ्या मंशुभ्यां पवस्वात्मानमिति सम्बध्यते । 'देवो ह्येष सन् देवानां पवित्रम् ' * इत्यादि ब्राह्मणम् । द्वादशकृत्वस्तृतीयं ' * इत्यादि च ॥
घञ्,
6
6
'प्रतिप्रस्थातुर्हस्ताद्न हमादत्ते – स्वां कृतोसीति ॥ स्वीकृतोसीत्यर्थः । अस्वस्स्वो भवतीति स्वाम् च्विः, ईत्वापवाद आम्भा - वश्छान्दसः । ' ऊर्यादिच्विडाचश्च' इति गतित्वात् 'गतिरनन्तरः ' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । प्राणमेव स्वमकृत ' * इति
For Private And Personal
ब्राह्मणम् ॥
'ग्रहमवेक्षते — मधुमतीरिति ॥ मधुमत्यः मधुररसाः इषः
*सं. ६-४-५.

Page #19

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २.]
भभास्करभाष्योपेता
13
न्द्रियेभ्यो दिव्येभ्यः पार्थिवेभ्यो तीः। नः । इषः । कृधि । विश्वेभ्यः । त्वा । अन्नानि नः अस्माकं कृधि कुरु । मधुमतीः कुर्विति वा । प्राणात्मना ग्रह उच्यते, 'प्राणो वा एष यदुपांशुः '* इति चाभेदं प्रतिपादयति । 'सर्व मेवास्मा इदं स्वदयति '* इति ब्राह्मणम् । करोतेर्लोटि ‘बहुलं छन्दसि' इति शपो लुकू । ' श्रुश्रुणुप्कवृभ्यश्छन्दसि' इति हेर्धिभावः । 'कः करत्' इत्यादिना विसर्जनीयस्य सत्वम् ॥
'एनमूर्ध्वमुन्मार्टि-विश्वेभ्य इति ॥ विश्वेभ्यः इन्द्रियेभ्य इन्द्रेणेश्वरेण सृष्टेभ्यः । 'इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गम् ' इत्यादौ निपात्यते । के पुनस्ते ? देवा मनुष्याश्च । 'उभयेष्वेव देवमनुप्येषु प्राणान्दधाति '* इति ब्राह्मणम् । तानेवाह-दिव्येभ्यः पार्थिवेभ्य इति । दिवमर्हन्तीति दिव्याः । 'छन्दसि च ' इति यत्प्रत्ययः । पृथिव्यां भवाः पार्थिवाः । 'पृथिव्या जाऔ' इत्यप्रत्ययः । एतेभ्यस्त्वामुपांशुग्रहं प्राणभूतमुन्मामीति शेषः । एतेषां प्राणस्थित्यर्थ, यदाह 'उभयेष्वेव देवमनुष्येषु प्राणान्दधाति '* इति । यद्वा-इन्द्रियशब्देन चक्षुरादीनामधिपतय आदित्यादय उच्यन्ते । तत्र दिव्यानि ज्ञानेन्द्रियाणि, पार्थिवानि कर्मेन्द्रियाणि, तदर्थ त्वामुन्मामीति ॥ _ *सं. ६-४-५. खि-ग-दिवमर्हतीति दिव्या. ग-बुद्धी.
For Private And Personal

Page #20

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
14
'तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४.
wwww
__ मनस्त्वाष्ट्रव॑न्तरिक्षमन्विहि स्वाइन्द्रियेभ्यः । दिव्येभ्यः । पार्थिवेभ्यः। 'मनः। त्वा । अष्टु । 'उरु । अन्तरिक्षम् । अन्विति । इहि । स्वाहा॑ । त्वा । सुभव इति सु-भवः ।
-
___ 'तमादायोत्तिष्ठति-मनस्त्वाष्विति ॥ मननधर्मा* प्राणो मन इत्युच्यते । सूर्यात्मना हे ग्रह मनस्त्वा त्वामष्टु अभुतां व्यामोतु । अश्नोतेर्व्यत्ययेन परस्मैपदम् , 'बहुलं छन्दसि ' इति शपो लुक् , ब्रश्चादिना षत्वम् । 'मनस्त्वाष्ट्रित्याह मन एवाश्रुते, इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
आहवनीयं प्रति गच्छति-उर्विति ॥ व्याख्यातम् । । 'अन्तरिक्षदेवत्यो हि प्राणः + इत्यादिब्राह्मणम् ॥
__जुहोति-स्वाहा त्वेति ॥ हे ग्रह उपांशो त्वा त्वां स्वाहा स्वाहुतं करोमीति शेषः । हे सुभवः हे प्राणात्मक, उक्तं हि'प्राणो वा एष यदुपांशुः । इति । तत्र स्वस्मादात्मनो जाताः स्वभवसः प्राणाः । 'गतिकारकयोरपि ' इति भवतेरसुन् । 'प्राणा वै स्वभवसो देवाः + इति च ब्राह्मणम् । तत्र स्वभवसो देवान् सुभव इत्याचष्टे परोक्षत्वाय । 'तेष्वेव परोक्षं जुहोति + इत्यादि ब्राह्मणम् । तत्र पूर्वपदस्य सम्प्रसारणं, उत्तरपदस्य विभक्तिव्यत्ययः कृतः । सूर्याय प्राणानामात्मभूताय त्वां स्वाहुतं करोमीति ॥
*ख-मननपर.
सं. ६-४-५.
सं. १-१-२18
For Private And Personal

Page #21

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २.]
भटभास्करभाष्योपेता
15
हा त्वा सुअवस्सूर्याय देवेभ्य॑स्त्वा मरीचिपेभ्य॑ एष ते योनिः प्राणा
य॑ त्वा ॥ ३ ॥ सूर्याय । "देवेभ्यः । त्वा । मरीचिपेभ्य इति मरीचि-पेभ्यः । "एषः । ते । योनिः । “प्राणायेति प्र-अनार्य । त्वा ॥३॥
वाचस्सप्तचत्वारि शत् ॥ २॥ 1 ग्रहलेपं पाणिना मध्यमे परिधौ निमार्टि-देवेभ्यस्त्वेति ॥ मरीचिशब्देन मरीचिमान् सूर्य उच्यते, यस्मै ग्रहः पूर्व हुतः । 'लुगकारेकाररेफाश्च ' इति मत्वर्थीयस्य लुक् । साहचर्याद्वोच्यते । मरीचिमत्सूर्यमण्डलं पान्ति रक्षन्तीति मरीचिपाः रश्मयः । 'आदित्यस्य वै रश्मयो देवा मरीचिपाः '* इति ब्राह्मणम् । यद्वा--आदित्यस्य मरीचिनैव विश्वं पान्ति तामेव पिबन्तीति वा मरीचिपाः देवविशेषाः । 'आदित्यस्य वै रश्मयः '* इति च गुणभूतत्वमुच्यते । आदित्यस्य रश्मिस्थानीया इति यावत् । तेभ्यो देवेभ्यस्त्वां ग्रहलेपं निमार्मीति शेषः ।। ___ "आग्रयणस्थाल्याः ग्रहस्य संत्रावमपनयति-एष ते योनिरिति॥ हे उपांशुसंस्राव एष आग्रयणस्थाल्याख्यस्ते तव योनिः स्थानम् , यत्र निहितस्त्वं यागसिद्धयै सम्पत्स्यसे । अतस्तं प्रविशेति शेषः ॥
1"उपांशुपात्रं दक्षिणत उपांशुसवनेन संस्टष्टं सादयति-प्राणाय त्वेति ॥ प्राणार्थं त्वां सादयामीति शेषः । थाथादिस्वरेणा
*सं. ६-४-५.
For Private And Personal

Page #22

16
तैत्तिरीयसंहिता
*सं. ६-४-६. Sसं. ६-५-८.
उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोस्य॒न्तर्य॑च्छ मघव -
'उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒म-गृही॒तः । अ॒सि॒ ।
।
'
न्तोदात्तः प्राणशब्दः । प्राणापानौ वा एतौ यदुपांश्वन्तर्यामी व्यान उपांशुसवनः ' * - इत्यादि ब्राह्मणम्, सर्वमायुरेति ' *
इत्यन्तम् ॥
इति चतुर्थे द्वितीयः.
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
+क-धारायाः.
6
'उदित आदित्येन्तर्यामं गृह्णाति अतिधारया । पवमानस्य राज्ञः --- उपयामगृहीतोसि ॥ उपयम्यन्ते स्वात्मन्येव नियम्यन्ते भूतजातान्यस्मिन् अभिन्नेोधिकरणे इत्युपयामः । पृथ्वी । ' इयं वा उपयामः '९ इति ब्राह्मणम् । हलच ' इति घञ्, थाथा - दिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । तेन गृहीतस्त्वमसि ; कोन्यस्त्वां गृहीतुं क्षम इति भावः ; ष्टथिव्यापो गृहीप्यामीतिवत् । ' तृतीया कर्माणि ' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा उपयामार्थं पृथि व्यर्थं गृहीतोसीति; हे सोम । ननु ' स्वाहा त्वा सुभवस्सूर्याय ' इति मन्त्रवर्णात् सूर्य देवत्यः कथं पृथिवीदेवत्यः स्यात् ? नैतद्देवताभिधानं ; ष्टथिवीवासिनां प्रजानां यागद्वारेण स्थित्यर्थं गृहीतोसीति स्तूयते । यद्वा - टथिव्यपि देवतैवास्य 'उपयामगृहीतोसीत्याहादितिदेवत्यास्तेन ** इति, अदितिः पृथ्वी । ' चतुर्थी' इति योगविभागात्समासः । ' ते च : इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ' इयं वा उपयामस्तस्मादिमां प्रजा अनु प्र जायन्ते ' इति ब्राह्मणम् ॥
सं. १-४-२०
[का. १. प्र. ४.
"
For Private And Personal
ta - स्मिन्ननेन वा उपयामः . **सं. ६-४-७

Page #23

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ३.]
भभास्करभाष्योपेता
न्पाहि सोम॑मुरुष्य रायस्समिषों
यजस्वान्तस्तै दधामि द्यावापृथिवी अन्तः । यच्छ । मघवन्निति मघ-वन्न् । पाहि । सोम॑म् । उरुष्य । रायः। समिति । इषः । यजस्व । अन्तः । ते । दधामि । द्यावापृथिवी इति
सम्प्रति सोमस्य स्वामिनं प्रार्थयते--' अन्तर्यच्छ ' इत्यादिकयाऽष्टया षट्पदया । ' अन्तरर्वन्तरिक्षम् ' इति चतुर्थः पादः, अन्य एकादशाक्षराः । ननु पुरस्तादुपयामत्वाद्यजुषानेन भवितव्यम् , यथा 'पुरस्तादुपयामा यजुषा गृह्यन्ते' * इति । नैवम् ; वृत्तिसंयोगाढचैवानया भवितव्यम् । किञ्च, पुरस्तादुपयामानानमेवास्य ऋक् लिङ्गम् ; तथा हि-'ये यजुषा गृह्यन्ते ते पुरस्तादुपयामाः कार्याः ' इति वचनप्राप्तत्वादेव पुरस्तादुपयामस्य पाठोनर्थकस्स्यात् । ऋक्वे तु 'ये ऋचा गृह्यन्ते ते उपरिष्टादुपयामाः कार्याः' इति प्राप्ते तदपवादत्वेन पुरस्तादुपयामस्य पाठो युज्यते । एष एव न्यायः 'उपयामगृहीतोसीन्द्राय त्वा बृहद्वते , इत्यत्रापि । 'आ वायो भूष शुचिपाः' इत्यादय ऋच उपरिष्टादुपयामाः पश्यन्ते । ऋचामेव हि पुरस्तादुपरिष्टाहा उपयामः पठ्यते ; यजूंषि पुनः निरुपयामान्येव पठ्यन्ते 'सुशर्मासि ' इत्यादीनि । तेषां तु वचनप्राप्तं पुरस्तादुपयामत्वम् । तत्रापि क्वचिदपवादत्वेन उपरिष्टादुपयामत्वमारभ्यते, 'मधुश माधवश्च ॥ इत्यादौ । अन्ये तु-तान्यपि पुरस्तादुपयामान्येवेत्याहुः; *सं. ६-५-१०. सं.१-४-१२. सं.१-४-४. सं.१-४-२६. पसं.१-४-१४. .
For Private And Personal

Page #24

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४.
अन्तर्वन्तरिक्ष५ सजोषा देवै
रवरैः परैश्वान्तर्यामे मघवन्माद्यावा-पृथिवी । अन्तः । उरु । अन्तरिक्षम् । सजोषा इति स-जोषाः । देवैः । अवरैः । परैः । च । अन्तर्याम इत्यन्तः-यामे । मघवन्निति मयथा- उपयामगृहीतोसि' इति 'मधुश्च '* इत्यादि । मन्त्रार्थस्तूच्यते-हे मघवन् धनवन् इन्द्र, सोमेन धनेनान्नेन वा, इमं गृह्यमाणं सोमं, होमकाले सूर्यात्मना स्थित्वा, पाहि पिब, पीत्वा चान्तरुदरस्य मध्ये यच्छ स्थापय । पिबतेर्लोटि 'बहुलं छन्दसि' इति शपो लुक् , वाक्यादित्वान्न निहन्यते । एवमुरुप्य रक्ष रायः धनानि च यजमानन्य स्वभूतानि । छान्दसः कण्डादियगन्तः उरुष्यतिः । किञ्च, इषः अन्नानि संयजस्व सम्यक्सङ्गमय, देहि वा यजमानाय । यद्वा-इषः प्रजा एषणीयत्वात् , तास्सम्यग्याजय यथा यजनशीला भवन्ति तथा कुरु । अन्तर्भावितण्यर्थोत्र यजिः, णिलुग्वा — बहुलं संज्ञाच्छन्दसोः' इति । किञ्च, ते तव प्रसादादहं द्यावाप्टथिवी द्यावाप्रथिव्यौ उरु चान्तरिक्षं अनेन ग्रहेणान्तर्दधामि अन्तहितं करोमि भ्रातृव्याणाम्, यथा भ्रातृव्यैरदृश्यमाना एषु लोकेषु यजेम । यहा-भ्रातृव्याणामस्माकं च. मध्ये इमान् लोकान्दधामि एभ्यो लोकेभ्यस्स्तानपसारयामीत्यर्थः । यद्वा-द्युप्रभृतिभिश्शब्दैस्तत्स्था भ्रातृव्या उच्यन्ते, तानन्तर्दधामि अन्तरितान्करोमि नाशयामीत्यर्थः । 'एभिरेव लोकैर्यजमानो भ्रातृव्यानन्तर्धत्ते '' इति ब्राह्मणम् । यद्वा-द्युप्रभृतीन लोकान् मदी
*सं.१-४-१४. सं.६-४-६.
For Private And Personal

Page #25

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ३.]
भट्टमास्करभाष्योपेता
19
19
दयस्व स्वाङ्कतोस मधुमतीर्न घ-वन्न् । मादयस्व । स्वाङ्कतः। असि । 'मधुमयेन तेजसान्तर्दधामि छादयामि यथा*हमेवेदं सर्व स्यां, यथान्तर्यामेण सर्वमन्तर्धाय त्वमेव सर्वमभूः । यथा 'ते देवा अमन्यन्तेन्द्रो वा इदमभूद्यद्वय५ स्म इति तेब्रुवन्मघवन्ननु न आ भन + इति; इन्द्र एवेदं सर्वमभूत् , यद्वयमपि भवितुमिच्छामः ; तस्मान्मघवन्नस्मानाभज विभक्तान्कुर्विति तेब्रुवन् देवाः; मघवांस्तानपि ये चैव देवाः परे उपरिस्थिताः उत्तमाः ये चावरे अधस्थिता निकृष्टास्तानुभयानन्वाभजत् विभक्तानकरोदिति । तदिदमाह-अवरैः परैश्च देवैस्सजोषाः सहप्रीयमाणः सेवमानो वा । 'परादिश्छन्दसि बहुलम् ' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अन्तर्यामे हूयमाने, मघवन् मादयस्व तर्पयस्व यज्ञात्मना स्थितमात्मानं द्विप्रकारांश्च देवान् न केवलमात्मानमेव । 'यज्ञादेव यजमानं नान्तरेति + इति ब्राह्मणम् । 'देवा वै यद्यज्ञेऽकुर्वत तदसुरा अकुर्वत ते देवा उपांशौ यज्ञं स५ स्थाप्यमपश्यन् , इत्यादि ब्राह्मणम् । 'यदुभावपवित्रौ गृह्येयाताम् + इत्यादि च । केचिदाहुः हे मघवन् सोममिममन्तर्यच्छ तस्याधोदेशे निधाय तिरोहितं कुरु । तथा च कृत्वा पाहि रक्ष यथा न मे भ्रातृव्याः पश्येयुः । 'उरुष्य रायः' इत्यादि पूवत्
स्वां कृतोसीति ग्रहमादत्ते ॥ 'मधुमतीर्न इतीक्षते ॥ *ख.-तथा. सं. ६-४-६. क.-स्वयं सूर्यात्मना. सं. १-४-३२.
For Private And Personal

Page #26

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
20
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
इषस्कृधि विश्वभ्यस्त्वेन्द्रियेभ्यो दिव्येभ्यः पार्थिवेभ्यो मनस्त्वाष्ट्रवन्तरिक्षमन्विहि स्वाहां त्वा सुभवस्सूर्यांय देवेभ्यस्त्वा मरीचिपेभ्य
एष ते योनिरपानाय॑ त्वा ॥१॥ तीरिति मधु-मतीः । नः । इषः । कृधि । विश्वेभ्यः । त्वा । इन्द्रियेभ्यः। दिव्येभ्यः । पार्थिवेभ्यः । मनः । त्वा । अष्टु । 'उरु । अन्तरिक्षम् । अन्विति । इहि । 'स्वाहा । त्वा । सुभव इति सु-भवः । सूर्याय। देवेभ्यः । त्वा । मरीचिपेभ्य इति मरीचि-पेभ्यः । "एषः । ते । योनिः। "अपानायेत्यप-अनाय । त्वा ॥४॥
देवेभ्य॑स्सप्त च ॥३॥ 'विश्वेभ्य इत्युन्माटि ॥ 'मनस्त्वेत्युत्तिष्टति ॥ . 'उर्वन्तरिक्षमित्येति ॥ 'स्वाहेत्याहवनीये जुहोति ।। "देवेभ्य इति परिधौ निमाटि ॥ 1 एष ते योनिरित्याग्रयणस्थाल्यां संत्रावमपनयति ॥
"उत्तरत उपांशुसवनेन संस्टष्टं सादयति-अपानाय त्वेति ॥ व्याख्याता मन्त्राः ॥
इति चतुर्थे तृतीयः . *सं. १-४-२.4-12
-
-
-
-
For Private And Personal

Page #27

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ४.]
भभास्करभाष्योपेता
21
आ वायो भूष शुचिपा उप नस्सहस्रन्ते नियुतो विश्ववार । उपो
ते अन्धो मद्यमयामि यस्य देव 'एति । वायो इति । भूष । शुचिपा इति शुचि-पाः । उपेति । नः । सहस्रम् । ते। नियुत इति नि-युतः । विश्ववारेति विश्व-वार । उपो इति । ते । अन्धः । मद्यम् । अयामि । यस्य ।
'ऐन्द्रवायवपात्रेण वायव्यं गृह्णाति--आवायो इति चतुष्पदया त्रिष्टुभा ॥ हे वायो शुचिपाः शुचेश्शुद्धस्य पातः । उपेत्युपसर्गश्रुतेर्योग्यं क्रियापदमध्यातियते । नः अस्मानुपेत्य, इममस्मदीयं सोमं पानेनाभूष आ समन्तादलं*कुरु । यहा-अस्मदीयं यज्ञमागमनेनालङ्करु । भूष अलङ्कारे, भौवादिकः । कथमनेनागमनेन यज्ञोलायत इत्याह-विश्ववार निजबलेन। विश्वस्यावारक*, विश्वेषां वा वरणीय, ते तव सहस्रं नियुतः अश्वाः, अतस्तवैवागमनं भूषणाय भवति । हे वायो नियुतमश्वा अस्मानुपयान्तु । यद्वा-वायो आभूषय यज्ञं । तदर्थं किं क्रियतामित्याह-तव सहस्रं नियुतः अस्मानुपागच्छन्तु । यहाभूषेत्यामन्त्रितमेव, भूषयतीति भूषः अलर्ता || कस्य? तस्य यत्र *ख-न्तादच्छिन्नं.
खि-निजवेगेन. ख-विश्वप्यापारन् . ग.-विश्वव्यापारक. क-भवति । वायोरश्वा नियुतः. पाख-अश्रितालङ्कर्ता.
For Private And Personal

Page #28

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४.
दधिषे पूर्वपेयम् । उपयामगृहीतो
सि वायवे त्वेन्द्रवायू इमे सुताः। देव । दृधिषे । पूर्व पेयमिति पूर्व-पेयम् । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । वायवै । त्वा । 'इन्द्रवायू इतीन्द्र-वायू । हमे । सुताः । यत्र गच्छतीति । हे एवंगुणक वायो, तव सहस्रं नियुतोस्मानुपयन्तु तैस्सहितस्सन्नस्मत्सकाशमागच्छेत्यर्थः । उपसर्गद्वयेन क्रियापदमध्याहियते । उपो इत्युपशब्दस्यार्थे वर्तते । उपो अयामि समीपं प्रापयामि । किं ? सोमम् । अहं तुभ्यमागताय सोममुपहरामि । इ गतौ भौवादिकः अन्तर्भावितण्यर्थः, णिलुग्वा । कीदशमित्याह---अन्धः अदनीयम् । 'अदेर्नुम्धश्च ' इत्यसुन् । मद्यं मदकरम् । 'गदमदचर' इत्यादिना यत् , 'यतो नावः' इत्याद्युदात्तत्वम् । पुनश्च सोमो विशेष्यते-हे देव वायो यस्य पूर्व पेयं प्रथमपानं त्वं दधिषे दधासि आचरसि, यं लब्धा प्रथम पिबंसि, अन्यमग्रेपिबन्तं न क्षमसे यागेषु । ' उन्दसि लुडतिटः' इति दधातेर्लिट् । पिबतेर्भा वे 'अचो यत् ', कदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्, 'यतो नावः ॥ __ एवमिमामनुद्रुत्य गृह्णाति ॥ हे सोम त्वमपि उपयामगृहीतोसि, अतो वायवे त्वां गृह्णामीति शेषः । जुष्टमिति केचिच्छेषमिच्छन्ति, इष्टं सेव्यं वा गृह्णामीत्यर्थः ॥
'तस्मिन्नन्द्रवायवं गृह्णाति–इन्द्रवायू इति गायत्र्या ॥ हे इन्द्रवायू इमे सोमास्सुताः अभिषुताः युष्मदर्थ सम्यक्संस्कृताः,
For Private And Personal

Page #29

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ४.]
भभास्करभाष्योपेता
23
उप प्रयोभिरा गतमिन्दवो वामुशन्ति हि । उपयामगृहीतोसीन्द्रवायुभ्यान्त्वैष ते योनिस्स॒जोषाभ्या
न्त्वा ॥ ५॥ उपेति । प्रयोभिरिति प्रयः-भिः । एति । गतम् । इन्द॑वः । वाम् । उशन्ति । हि । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । इन्द्रवायुभ्यामितीन्द्रवायु-भ्याम् । त्वा । एषः। ते । योनिः। सजोषोभ्यामिति स-जोषाभ्याम् । त्वा ॥५॥
आ वायो त्रिचत्वारिंशत् ॥ ४॥
अतः उपागतं उपागच्छतम् । 'बहुलं छन्दसि' . इति शपो लुक् । प्रयोभिरग्नस्सह यान्यस्मभ्यं दास्यसे* तान्यप्यादायागच्छतमिति । प्रीणातेरसुन्प्रत्ययः । हि यस्मादर्थे, यस्मादेते इन्दवः सोमा वां युवां उशन्ति कामयन्ते युवयोरागमनं प्रतीक्षन्ते, तस्मादुपागच्छतमिति । ' उन्देरिच्चादेः' इत्युप्रत्ययः, आदेरिः, 'यद्धितुपरं छन्दसि' इति निघातप्रतिषेधः ॥ इमामनुद्रुत्य उपयामगृहीतोसीन्द्रवायुभ्यां त्वेति गृह्णाति ॥
सादयति ॥ एष ते योनिः स्थानम् । ततस्सजोषाभ्यां समानप्रीतिभ्यां, सहसेवमानाभ्यां वा इन्द्रवायुभ्यां त्वामत्र साद
*ख-प्रयोभिः प्रीयमाणैः सह ये प्रीयन्ते.
For Private And Personal

Page #30

24
तैत्तिरीयसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ४
अ॒यं वा॑म्मित्रावरुणा सुतस्सोम ऋतावृधा । ममेद॒ह श्रुत॒ हवम॑ । उ॒ष॒या॒मगृ॑हीतोसि मि॒त्रावरु'अयम् । वाम् । मित्रावरुणेति॑ मित्रा - वरुणा । सु॒तः । सोम॑ः । ऋता॒वृ॒धेत्पृ॑त - वृधा॒ । मम॑ । इत् । इ॒ह । श्रुत॒म् । हव॑म् । उ॒ष॒यामगृ॑हीत॒ इत्यु॑पामगृही॒ीत॒ः । अ॒सि॒ । मि॒त्रावरु॑णाभ्या॒मति॑ मि॒त्रा -
1
1
यामीति शेषः । ' देवताद्वन्द्वे च' इत्यस्य पूर्वोत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वस्य 'नोत्तरपदेनुदात्तादौ ' इति प्रतिषेधे, समासान्तोदात्तत्वमेवेन्द्रवायुशब्दस्य । ' वाग्वा एषा यदैन्द्रवायवः * इत्यादि ब्राह्मणम् । सोब्रवीद्वरं वृणै मह्यं चैवैषः '* इत्यादि च ॥
"
इति चतुर्थे चतुर्थः.
For Private And Personal
"मैत्रावरुणं गृह्णाति -- अयं वामिति गायत्र्या त्रिपदया || हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ, ऋतावृधा ऋतावृधौ, ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धयितारौ । उभयत्र 'सुपां सुलुक्' इत्याकारः ।
1
वृधेः क्विप् ’† ‘ अन्येषामपि दृश्यते ' इत्युपपदस्य दीर्घः । अयं सोमः वां युवयोः अर्थाय सुतः अभिषुतः । इदिति हेतौ । यस्मादेवं तस्मादिहास्मिन्कर्मणि मम हवमाह्वानं श्रुतं श्रुणुतम् ।
*सं. ६-४-७,
+ख, वृधाशब्दे परतः .

Page #31

अनु. ५. ]
भास्करभाष्योपेता
णाभ्यां त्वे॒ष ते॒ योनि॑र् ऋतायुभ्यां
।
त्वा ॥ ६ ॥ वरु॑णाभ्याम् | त्वा॒ । ए॒षः । ते । योनि॑ः । ऋ॒तायुभ्या॒ामित्य॑ता॒यु–भ्या॒म् । त्वा ॥ ६ ॥ अ॒यं वा॑ वि‍श॒तिः ॥ ५ ॥
I
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
श्रुत्वा चागत्य सोमं पिबतमित्यर्थः । ' भावेनुपसर्गस्य ' इति ह्वयतेरप्सम्प्रसारणं च । शृणोतेर्लेटि
(
बहुलं छन्दसि' इति
शपो लुक् ॥
6
इमामनुद्रुत्य उपयामगृहीतोसि मित्रावरुणभ्यां त्वेति गृह्णाति ॥ ' देवताद्वन्द्वे च ' इति पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् ॥
25
2 एष ते योनिर् ऋतायुभ्यां त्वेतिसादयति ॥ ऋतं सत्यं यज्ञं वा आत्मनो यजमानानां वा इच्छतीति ऋतायुः । ' छन्दसि परेच्छायामपि ' इति क्यच्, 'न च्छन्दस्यपुत्रस्य ' इतीत्वप्रतिक्याच्छन्दसि " इत्युप्रत्ययः 1 ' मित्रं देवा अबु' सोब्रवीद्वरं वृणै मह्यं चैवैष
षेधः,
6
"
वन् '* इत्यादि ब्राह्मणम् । मित्राय च ' * इत्यादि च । एवावत्पूर्वी ग्रहो गृह्यांते ' इत्यादि च ॥
इति चतुर्थे पञ्चमः.
*सं. ६-४-८.
तावबूतां वरं वृणावहा एक
For Private And Personal

Page #32

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
26
'तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
या वां कशा मधुमत्यश्विना सूनुतावती । तया यज्ञं मिमिक्षतम् । उपयामगृहीतोस्य॒श्विभ्यां त्वैष ते
योनिर्मावीभ्यां त्वा ॥ ७ ॥ 'या । वाम् । कशा । मधुमतीति मधु-मती। आश्वना । सूनृावतीति सूनृता-वती । तया । यज्ञम् । मिमिक्षतम् । उपयामगृहीत इत्युपयामगृहीतः । असि । अश्विभ्यामित्यश्वि-भ्याम् । त्वा । एषः।ते। योनिः। माध्वीभ्याम् ।त्वा ॥७॥
- या वामष्टादश ॥ ६ ॥ 'बहिष्पवमाने स्तुते आश्विनं गृह्णाति-या वां कशेति गायत्र्या त्रिपदया ॥ हे अश्विना अश्विनौ । पूर्ववदाकारः । मधुमती मधुकररसवती । सू नृतावती, प्रियं सू नृतं वचनं, तद्वती । 'अन्येषामपि दृश्यते ' इति दीर्घत्वम् । ईदृशी या वां युवयोः, कशा वाक्प्रवृत्तिस्सूक्ति*लक्षणा युष्मद्विषयास्माभिः क्रियमाणा, तया हेतुभूतया तां श्रोतुं यज्ञमिमं मिमिक्षतम् आगत्योत्पादयितुमिच्छतम् । मिहेस्सनि ढत्वे 'षढोः कस्सि' इति कत्वम् । तया वा करणभूतया यज्ञं निवर्तयतम् ॥
इत्यनुद्रुत्य उपयामगृहीतोस्यश्विभ्यां त्वेति गृह्णाति ॥ 'एष ते योनिर्माध्वीभ्यां त्वेतिसादयति ॥ मध्वस्यास्तीति मध्वम् मधुभाजनं, दृतिरूपम् । 'यो हि वां मधुनो दृतिः'
*ख-स्सूक्त.
For Private And Personal

Page #33

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
27
अनु. ६.]
भभास्करभाष्योपेता प्रातर्युजौ वि मुव्यथामश्विनावेह ग
च्छतम् । अस्य सोम॑स्य पीतये । 'प्रातयुजाविति प्रातः-युजौ । वीति । मुच्येथाम् । अश्विनौ । एति । इह । गच्छतम् । अस्य । सोम॑स्य । पीतये । उपयामगृहीत इत्युपयामगृहीतः । असि । अश्विभ्यामित्यश्वि-भ्याम् । इत्यादौ प्रसिद्धम् । तदन्तान्मत्वर्थीय इकारः । 'ऋत्व्यवास्त्व्यवास्त्व' इत्यादौ 'माध्वी' इति निपात्यते । यद्वामध्वेव मावी, आग्नीध्रादिवत्स्वार्थेऽञ् , माध्वीभ्यामिति मधुमद्भयामित्यर्थः । 'यज्ञस्य शिरोच्छिद्यत ते देवा अश्विनावब्रुवन् '* इत्यादि ब्राह्मणम् । 'ते देवा अब्रुवन्नपूतौ वा इमौ' इत्यादि च* ' तस्माद्वहिप्पवमाने स्तुत आश्विनो गृह्यते' इत्यन्तम् । ' वाग्वा ऐन्द्रवायवः '* इत्यादि च ॥
इति चतुर्थे षष्ठोनुवाकः.
'पुनरप्याश्विनग्रहणमन्त्रः-प्रातर्युनाविति गायत्री त्रिपदा । पूर्वेण सहास्य विकल्पः ॥ हे अश्विनौ यौ युवां प्रातर्युनौ प्रातर्योक्तारौ तौ विमुच्येथाम् यजमानान्तरैर्विमुक्तौ भवतं अन्ययजमानान्विहाय इहास्मिन्कर्मण्यागच्छतम् । किमर्थम् ? अस्य सोमस्य पीतये पानाय । ‘क्तिच्तौ च संज्ञायाम् ' इति क्तिच् , पानविशेषस्य संज्ञात्वात् ॥
*सं.६-४-९.
For Private And Personal

Page #34

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
28
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४
उपयामगृहीतोस्यश्विभ्यां त्वैष ते योनिरश्विभ्यो न्वा ॥ ८॥
अयं वेनश्चौदयत्पृश्निगर्भा ज्योतित्वा । एषः । ते । योनिः । अश्विभ्यामित्य॒श्विभ्याम् । त्वा ॥ ८॥
प्रातयुजावेकानविशतिः॥ ७ ॥ 'अयम् । वेनः । चोदयत् । पृश्निगर्भा इति पृर्भि-गर्भाः । ज्योतिर्जरायुरिति ज्योतिः-जराइत्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोस्यश्विभ्यां त्वेति गृह्णाति ॥ एष ते योनिरश्विभ्यां त्वेति सादयति ॥
इति चतुर्थे सप्तमोनुवाकः.
'शुक्रं गृह्णाति-अयं वेन इति त्रिष्टुभा चतुष्पदया ॥ वेनतेः कान्तिकर्मणो वेनः कान्तः वर्षाद्यभीष्टप्रद उच्यते । ज्योति - रायुः ज्योतिर्जरायुस्थानीयमाच्छादकं, यस्य जरायुणा गर्भ इव तेजसा वेष्टितस्तेजोराशिरित्यर्थः । ईदृशोयं वेनशब्दवाच्य इन्द्रः, पृश्निरादित्यः तस्मिन्गर्भाः पृश्निगर्भाः गर्म्यमाणाः । पचाद्यच् । गर्भवद्वर्धमाना आपः, भूमिगतान्हि रसान्सूर्यरश्मयो वायुना सह सूर्यमण्डले स्थापयन्ति, ते च तस्मिन्वर्धन्ते, आगामिसंवत्सरवृष्टय
For Private And Personal

Page #35

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ८.]
भभास्करभाष्योपेता mmmmmmmmmm
29
wwmmm
लेट् । भुवा स्वकाले सूयेगा । सप्तमीपूर्व
चोक्तम
जरायू रजसो विमानै । इममपा
संगमे सूर्यस्य॒ शिशुन्न विा मतियुः । रज॑सः । विमान इति वि-माने । इमम् । अपाम् । सङ्गम इति सं-गमे । सूर्यस्य । शिशुम् । न । विप्राः । मतिभिरिति मति-भिः । र्थम् । यथोक्तं-' समानमेतदुदकम् '* इत्यादि । सप्तमीपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ताश्च स्वकाले सूर्येण समर्पिताश्चोदयत् चोदयति । लेट् । भुवं प्रतिप्रेरयत्ययमादित्यो वेनः । तथा चोक्तम्-' यदा खलु वा असावादित्यो न्यङ्गश्मिभिः + इत्यादि। कुत्र स्थितोयमेवं करोतीत्यत आह-रजस उदकस्य विमाने निर्माणस्थानेन्तरिक्षे । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । य एवं प्रजानामुपकरोतीमं वेनं खलु विप्रा मेधाविनो मतिभिर्बुद्धिभिः रिहन्ति लिहन्ति । रलयोरेकत्वं स्मरन्ति । स्तुवन्ति पूजयन्ति बुद्धिपूर्वकमेव ते स्तवादि कुर्वन्तीति भावः । हविःप्रदानादिना संवर्धयन्तो न त्यजन्तीत्यर्थः । 'मन्त्रे वृष' इति क्तिन उदात्तत्वम् । शिशु न शिशुमिव यथा शिशुं क्षीरादिदानेन संवर्धयन्ति । किमर्थं ? सूर्यस्यापां च सङ्गमे सङ्गमनाय सूर्यस्याद्भिस्सङ्गमो यथा स्यात् वृद्धयर्थं तदमित्यर्थः । 'ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च' इत्यप् , थाथादिस्वरेणोत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा-अयं वेनः कमनीयरूपः, ज्योतिर्जरायुः ज्योतिषा जरायुस्थानीयेन वेष्टितः रजसो विमाने स्थितः । रजोनाम गर्भधारणहेतुर्योनिस्थ उदकविशेषः ; तन्निर्माणस्थाने प्रजननस्थानीये स्थितः । एश्निगर्भाः प्रेरयति काले प्रसूत्य*तै.आ. १-९. सिं. २-४-१०. क-वृष्टयाद्यर्थम्,
For Private And Personal

Page #36

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
30
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
भी रिहन्ति । उपयामगृहीतोस श
ण्डाय त्वैष ते योनिर्वीरता पाहि॥९॥ रिहन्ति । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । शण्डाय । त्वा । एषः । ते । योनिः। वीरताम् । पाहि ॥
___ अयं वेनः पञ्चविशतिः ॥ ८॥ थं मातर*मिव त्वरयति । गर्भ करोतीति गर्भयिता गर्भः । पचाद्यच् । एनिर्गर्भो यासां ताः अपः प्रेरयति काले वृष्टयर्थम् । बहुव्रीही पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ततस्स पुत्रस्थानीयः प्रसूतः पर्नन्यात्मा वर्षति । एनमिमं वेनाख्यं सूर्यस्यापां सङ्गमे संयोगे प्रसूतं शिशुमिव विप्रा मतिभिः पूजयन्तीति । सूर्यो हि भार्यास्थानीया अपस्सङ्गच्छति , वत्सरान्ते चायं जायते, जातश्च वर्षति, । वृष्टं चोदकं रश्मय आदाय सूर्याय समर्पयन्ति, । स च ता अपस्सङ्गच्छतीति । यत एवं तस्मादहमपि तत्पूजार्थं शुक्रं गृह्णामीति शेषः । ननु शण्डाय गृह्यते ? सत्यं, इन्द्रायैव तु हूयते, ' इन्द्राय सुतमा जुहोमि | इति होममन्त्रलिङ्गात् । 'तौ देवा अपनुद्यात्मन इन्द्रायाजुहवुः ' इति च ब्राह्मणम् ॥
इमामनुद्रुत्योपयामगृहीतोसि शण्डाय त्वेति गृह्णाति ॥ शण्डो नामासुरपुरोहितः ॥
"एष ते योनिर्वीरतां पाहीति सादयति ॥ वीरता शूरता यागलक्षणत्यागं प्रति । 'बृहस्पतिर्देवानां पुरोहित आसीत् ' इत्या*ख-घातक.
खि-ग-च्छन् तत्र वर्तते गर्भस्थानीयः. ख-ग-रान्तरे. सं. ६-४-१०. पाते. बा.१-१-१.
For Private And Personal

Page #37

अनु ९ . ]
भट्टभास्करभाष्योपेता
6
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
'तं प्र॒त्नथा॑ पू॒र्वथा॑ वि॒श्वये॒मथा॑ ज्ये॒
-
सुव॒र्विद॑ प्रती -
ष्ठता॑तं वऋहि॒षद् 'तम् । प्र॒त्नथा॑ पू॒र्वथा॑ ज्ये॒ष्ठता॑ति॒मति॑ ज्ये॒ष्ठ- ताति॒म् । ब॒ऋ॒हि॒षद॒मित बऋहि-सद॑म् । सु॒व॒वि॑िद॒मति॑ सु॒वः वद॑म् ।
वि॒श्वथा॑ इ॒मथा॑ ।
।
- ।
31
'
दि ब्राह्मणम् । असौ वा आदित्यश्शुक्रश्चन्द्रमा मन्थी '* इत्यादि, चक्षुषी वा एते यज्ञस्य यच्छुक्रामन्थिनौ '* इत्यादि च ॥
इति चतुर्थेष्टमः.
For Private And Personal
'मन्थिनं गृह्णाति — तं प्रत्तथेति चतुष्पदया जगत्या || अत्रापि स एवेन्द्रः प्रत्यक्षेण स्तूयते । प्रत्नशब्दः पुराणवचनः । ' प्रगस्य गलोपः ' इति व्युत्पादितः । थेत्युपमायाम् । ' प्रत्नपूर्वविश्वे - मात्थाल छन्दसि' इति थालू, लिति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । तमित्यत्र त्वां स्तुम इति शेषः । अयमर्थः - यथा शक्तयादयः + पुराणास्त्वामस्तुवन् तथा वयमपि त्वां स्तुमः । यथा च ततोपि पूर्वे भृगुप्रभृतयो मदीयाः पित्रादयो वा त्वामस्तुवन् तथा वयं स्तुमः । यथा विश्वेपि त्वां स्तुवन्ति । तथा च स्तुमः । यथा वा इमे वर्तमानास्त्वां स्तुवन्ति तथा स्तुमः । कीदृशम् ? ज्येष्ठतातिं प्रशस्यतमम् । ' वृकज्येष्ठाभ्याम् ' इति स्वार्थिकस्तातिप्रत्ययः । बर्हिषि यागे सीदतीति बर्हिषदं, टषोदरादित्वात्सकार
*सं. ६-४-१० +ख - यथा मत्नाः.
ख - यथा विश्वे च त्वामस्तुवन् .

Page #38

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
32
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
चीनं वृजनं दोहसे गिराशुं जय
न्तमनु यासु वर्धसे । उपयामगृहीप्रतीचीनम् । वृजनम् । दोहसे । गिरा। आशुम् । जय॑न्तम् । अन्विति । यासु । वर्धसे । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । मर्काय ।
लोपः, ‘सत्सूद्विष ' इत्यादिना क्विप् । सुवः स्वर्गमादित्यं वा वेत्तीति सुवर्विदम् । अधुनार्धर्चा*न्तरेण स्तुतिहेतुमाह-त्वां खलु प्रतीचीनं प्रतीचीनगतिं पराङ्मुखमपि सामर्थ्यान्मेघम् । 'विभाषाञ्चेरदिस्त्रियाम् ' इति खः । वृजनं बलवन्तम् । उभयत्र मत्वर्थीयोकारः। । प्रतीचीना गतिरस्यास्तीति प्रतीचीनम् । मत्वर्थीयोकारो लुप्यते । गिरा गर्जितलक्षणया शब्देन जयन्तं लोकानभिभवन्तम् । आशुं शीघ्रं, व्यापकं वा दिगन्तानां •। 'कृपावाजि ' इत्युण्प्रत्ययः । ईदृशं मेघ दोहसे क्षारयसि । विकरणव्यत्ययेन शप् , स्वरितेत् । य इति वाध्याह्रियते, यस्त्वं धोक्षि तं स्तुमः । क्व पुनस्तुमः ? इति चेत् , आह—-यासु क्रियासु यागलक्षणासु त्वमनुवर्धसे अनुक्रमेण वृद्धि गच्छसि, स्तुत्यनन्तरं वा वृद्धिं गच्छसि, तासु स्तुमः । यद्वा-यासु स्तुतिषु त्वमनुवर्धसे स्तुतो वृद्धि गच्छसि तास्स्तुतीः कुर्म इति शेषः । स्तुत्या हि स्तोतव्यो वर्धते, यथा 'वर्धन्तु त्वा सुष्टुतयः' इति । यहा-ईदृशं मेघ दोहसे । कम् ? वृननं बलकरमुदकं गिरा गर्जितेनोपलक्षितः ॥
-
*ख-प्रकारा.
क- यः प्रागिवीयः कः.
सं. २-२-१२.
For Private And Personal

Page #39

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १०.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
51
तोसि मर्काय त्वैष ते योनिः प्रजाः पाहि ॥१०॥
ये देवा दिव्येकादश स्थ पृथिव्यात्वा । एषः । ते । योनिः । प्रजा इति प्र-जाः। पाहि ॥ १० ॥
त५ षडिशतिः ॥ ९ ॥ _ 'ये । देवाः। दिवि । एकादश । स्थ । पृथिव्याम् । अधीति । एकादश । स्थ । अप्सुषद्
इमामनुद्रुत्योपयामगृहीतोसि मर्काय त्वेति गृह्णाति ॥ "एष ते योनिः प्रजाः पाहीति सादयति ॥ प्रजाः यजमानस्य स्वभूतास्सर्वा वा ॥
इति चतुर्थे नवमः.
'आग्रयणं गृह्णाति-ये देवा इति चतुष्पदया पड्या ॥ हे देवा ये यूयं दिवि द्युलोके एकादश स्थ एकश्च दश चेत्येकादश । ‘सङ्ख्या ' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ये पृथिव्यामधि उपरि एकादश स्थ ये चाप्सुषदोन्तरिक्षसद एकादश स्थ । अप्सु सीदन्तीत्यप्सुषदः । 'तत्पुरुषे कृति' इत्यलुक् , सुषामादित्वात्पत्वम् । महिना महत्त्वेन । 'बहुलमन्यत्रापि ' इति महेरिनच्प्रत्ययः, ‘सुपां सुलुक् ' इति तृतीयैकवचनस्य डादेशः।
मधिमादन्तीत्यप्मुपदः । महत्वेन ।
कवचनस्य डादेशः ।
For Private And Personal

Page #40

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
34
'तैत्तिरीयसंहिता
[का. १.प्र. ४.
मध्येकादश स्थाप्सुषदौ महिनैकादश स्थ ते देवा यज्ञमिमं जुषध्वमुपयामगृहीतो स्याग्रयोसि स्वाग्रयणो जिन्व यज्ञं जिन्वं यज्ञप
तिमभि सर्वना पाहि विष्णुस्त्वां इत्येप्सु-सदः । महिना । एकादश । स्थ । ते । देवाः । यज्ञम् । इमम् । जुषध्वम् । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः। असि । आग्रयणः । असि । खाग्रयण इति सु-आग्रयणः । जिन्व । यज्ञम् । जिन्वं । यज्ञपतिमिति यज्ञ-पतिम् । अभीति । सर्वना । पाहि । विष्णुः । त्वाम् ।
माहात्म्येन ह्यन्तरिक्षे सीदन्तीति । एवं त्रयस्त्रिंशदपि यूयं हे देवा इममाग्रयणसाध्यं यज्ञं जुषध्वम् सेवध्वम् । नन्वस्य ग्रहस्य देवस्सविता पत्नीवानग्निः हरिवानिन्द्रः इति देवताः, न तु विश्वे देवाः । सत्यम् ; सवितर्यनाविन्द्रे च द्युष्टथिव्यन्तरिक्षस्था दश दशान्ये देवा अन्तर्भूता इति तेपि जुषध्वमित्युच्यते । पत्नीवदभिप्रायं वा ॥ .
इमामनुद्रुत्य 'उपयामगृहतिोसि विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्यः । इति गृह्णाति ॥ अस्य ग्रहणमन्त्रस्य साकाङ्कत्वात्सादनमन्त्रे श्रुतं विश्वेभ्यस्त्वेति सम्बध्यते ॥
For Private And Personal

Page #41

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १०.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
36
पातु विशं त्वं पाहीन्द्रियेणैष ते
योनिर्विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्यः ॥११॥ पातु । विशम् । त्वम् । पाहि । इन्द्रियेण । एषः। ते । योनिः । विश्वेभ्यः । त्वा । देवेभ्यः ॥ ११ ॥
ये देवास्त्रिचत्वारिंशत् ॥ १० ॥
___ अधिवदते ॥ आग्रयणोसि आग्रयणाख्यो ग्रहस्त्वमसि । अग्रे ईयते गृह्यत इत्यग्रयणः ग्रहाणामग्रेसरोसि । 'ते देवा आग्रयणाग्रान्ग्रहानपश्यन् '* इति ब्राह्मणम् । शकन्ध्वादित्वात्पररूपत्वम् । अग्रयण एवाग्रयणः । 'सान्नाय्यानुजावर ' इत्यादिना स्वार्थिकोण्निपातितः । यहा--वाचा अग्रे प्रथममीयत इत्याग्रयणः । 'वाग्वै देवेभ्यः' इत्यादि ब्राह्मणं 'तदाग्रयणस्याग्रयणत्वम् '* इत्यन्तम् । स्वाग्रयणः, अग्रयं श्रेष्ठयं यन्ति प्रामुवन्त्यनेनेत्याग्रयणः, शोभन आग्रयणस्स्वाग्रयणः । त्वां गृहीत्वा देवा अग्रं पर्यायन् । तथा यजमानोपि त्वां गृहीत्वा समानानामग्रं पर्येत्विति भावः । ‘अग्रमेव समानानां पर्येति' इति* ब्राह्मणम् । यस्मादीदशस्त्वमसि तस्माज्जिन्व प्रीणय यज्ञं, यज्ञपतिं च जिन्व । उभयत्रापि वाक्यादित्वान्न निहन्यते । जिवि प्रीणने । सवना सवनानि, अभि पाहि आभिमुख्येन पालय तवाक्षीणतया । त्वयि हि क्षीणे प्रायश्चित्तप्रसङ्गादरक्षितानि सवनानि स्युः; तस्मान्मा क्षेष्ठा इत्यर्थः । तदर्थ भगवान्विष्णुस्त्वां पातु यस्सर्व पाति । त्वमपि विशं प्रजां यजमा
*स. ६-४-११.
For Private And Personal

Page #42

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र.४
त्रिशत्त्रयश्च गणिनो सृजन्तो दिव! रुद्राः पृथिवीञ्च सचन्ते । एकादशासौ अप्सुषदस्तुत५ सोमजुषन्तार सव॑नाय विश्व । उपया
मगृहीतोस्याग्रयोसि स्वग्रियणो 'त्रिशत् । त्रयः । च । गणिनः । सृजन्तः । दिवम् । रुद्राः । पृथिवीम् । च । सचन्ते । एकादशासः । अप्सुषद इत्य॑प्सु-सदः । सुतम् । सोमम् । जुषन्ताम् । सर्वनाय । विश्व । उपयामहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । आग्रयणः । नस्य स्वभूतां पाहि सर्वां वा, इन्द्रियेणेत्थंभूतां प्रजामविकलन्द्रियां कुर्वित्यर्थः ॥ __ "एवमनुद्रुत्य 'एष ते योनिर्विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्यः' इति सादयति । 'वैश्वदेवो ह्येष देवतया '* इति ब्राह्मणम् । ' आत्मा वा एष यज्ञस्य यदाग्रयणः '* इत्यादि च ॥
इति चतुर्थे दशमोनुवाकः.
-
1आग्रयणमेव भ्रातृव्यवतो गृह्णाति–त्रिंशदिति चतुष्पदया त्रिष्टुभा ॥ 'रुग्णवत्यर्चा भ्रातृव्यवतः '* इति ब्राह्मणम् । त्रिंश
*सं. ६-४-११.
For Private And Personal

Page #43

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भभास्करभाष्योपेता
37
जिन्व यज्ञञ्जिन्वं यज्ञप॑तिमभि स
वना पाहि विष्णुस्त्वाम्पातु विशअसि । स्वग्रियण इति सु-आग्रयणः । जिन् । यज्ञम् । जिन्वं । यज्ञपतिमिति यज्ञ-पतिम् । अभीति । सर्वना । पाहि । विष्णुः। त्वाम् । पातु ।
स्त्रयश्च गणिनः गणवन्तः एकादशात्मकैस्त्रिभिर्गणैश्च तद्वन्तः रुजन्तस्सामर्थ्याद्रातृव्यान् । रुजो भङ्गे तौदादिकः । रुद्राः रोदयितारः शत्रूणां नारीणाम् । 'रोदेफ्लुिक्क ' इति रक्प्रत्ययः । एवंविधा एकादशास एकादशानां पूरणाः । पूरणप्रत्ययान्तात् 'आजसेरसुक्' । एतदुक्तं भवति-ये त्रिंशद्देवा दशवर्गत्रयात्मकाः ये च त्रयो गणिनः तत्तद्दशात्मकगणवन्त एकादशास्स्वयामिति इत्थं त्रयस्त्रिंशत्सम्पद्यन्ते । क पुनस्ते वर्तन्ते ? इत्याह-ये दिवं सचन्ते सेवन्ते, ये च पृथिवीं, ये चाप्सुषदः अन्तरिक्षणावतीर्णाः ; पूरणप्रत्ययान्ता वा ये त्रयो गणिनः, त्रयश्च गणा वर्तन्त इति; ते च विश्वे देवाः इमं सुतं सोमं आग्रयणाख्यं जुषन्तां सेवन्तां सवनाय सवनार्थ तृतीयसवनाथ; तत्र हि तस्य सावित्रपात्नीवतहारियोजनेषु विनियोगः । यहातृतीयसवने जुषन्तामिति सप्तम्यर्थे चतुर्थी । 'रुग्णवत्यर्चा भ्रातृव्यवतो गृह्णीयात् '* इति ब्राह्मणम् ॥
इत्यनुद्रुत्य उपयामगृहीतोसीति यजुरादिकया गृह्णाति ॥
*सं.६-४-११.
For Private And Personal

Page #44

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
38
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
न्त्वम्पाहीन्द्रियेणैष ते योनिर्विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्यः ॥ १२ ॥ उपयामगृहीतासीन्द्राय त्वा बृहद्वते
वय॑स्वत उक्थायुवे यन इन्द्र बृहविशम् । त्वम् । पाहि । इन्द्रियेणं । एषः । ते । योनिः । विश्वेभ्यः । त्वा । देवेभ्यः ॥ १२ ॥
त्रिशद्द्विचत्वारि शत् ॥ ११ ॥ 'उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । आस । इन्द्राय । त्वा । बृहत इति बृहत्-वते । वयस्वते । उक्थायुव इत्युक्थ-युवै । यत् । ते । इन्द्र ।
अधिवदते-आग्रयणोसीत्यादि। एष ते योनिरित्यादिना सादयति ।।
इति चतुर्थे एकादशः. .
'स्थाल्योक्थ्यं गृह्णाति–उपयामगृहीतोसीति यजुरादिकया ‘इन्द्राय त्वा बृहद्वते' इति चतुष्पदयानुष्टुभा । ऋक्वादुपरिष्टादुपयामत्वे प्राप्ते अपवादत्वेन पुरस्तादुपयामत्वमानायते ॥ हे सोम उपयामगृहीतोसि, तस्मात्त्वामिन्द्राय वक्ष्यमाणगुणाय गृह्णामीति शेषः । बृहहते बृहता साम्ना पृष्ठाख्येन तद्वते । वयस्वते
For Private And Personal

Page #45

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १२.]
भभास्करभाष्योपेता
39
द्वय॒स्तस्मै त्वा विष्णवे वैष ते
योनिरिन्द्रीय त्वोक्थायुर्वे ॥ १३॥ बृहत् । वयः । तस्मै । त्वा । विष्णवे । त्वा । 'एषः।ते। योनिः । इन्द्राय । त्वा । उक्थायुव इत्युक्थ-युवै ॥ १३ ॥
उपयामगृहीतो द्वाविशतिः ॥ १२ ॥ अन्नवते । उक्थायुवे उक्थं शस्त्रं कामयमानाय । 'क्याच्छन्दास' इत्युप्रत्ययः, 'न च्छन्दस्यपुत्रस्य' इतीत्वाभावः । 'जसादिषु वा वचनम् ' इति धेर्डिति' इति गुणाभावः । है इन्द्र तव बृहत् प्रभूतं यद्वयः अन्नं सोमलक्षणं गृह्यमाणं तस्मै तदर्थं तत्पानार्थं त्वां प्रार्थयामह इति शेषः । विष्णवे व्यापकाय तस्मै वयसे त्वां प्रार्थयामह इति । यद्वा-हे सोम विष्णवे भगवते च त्वां गृह्णामीत्येव शेषः । अत्र विष्णुग्रहणकाल एव देवता । यागकाले तु मित्रावरुणाविन्द्राग्नी च । विष्णुर्हि वृत्रवधे साहाय्यकमिन्द्रस्याचरत् । 'यदेव विष्णुरन्वतिष्ठत जहीति तस्माद्विष्णुमन्वाभजति'* इति ब्राह्मणम् । इन्द्रस्य सखा विष्णुः तस्मै तदर्थं तत्प्रीत्यर्थ इन्द्राय त्वां गृह्णामीति ॥
" एष ते योनिरिन्द्राय त्वोक्थायुवे' इति सादयति । 'इन्द्रो वृत्राय वज्रमुदयच्छत् '* इत्यादि ब्राह्मणम् । 'चक्षुर्वा एतद्यज्ञस्य यदुक्थ्यः '* इत्यादि च ॥
इति चतुर्थे द्वादशः.
*सं. ६-५-१.
For Private And Personal

Page #46

40
तैत्तिरयिसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ४.
मू॒र्धान॑न्द्रि॒वो अ॑र॒तम्पृ॑थि॒व्या वैश्वान॒रमृताय॑ जा॒तम॒ग्निम् | कविश् स॒म्राज॒मति॑थि॒ञ्जना॑नामा॒ासन्ना पात्रञ्जनयन्त दे॒वाः । उ॒ष॒या॒मगृहीतो'मू॒र्धान॑म् । दि॒वः । अर॒तिम् । पृथि॒व्याः । वैश्वान॒रम् । ऋ॒ताय॑ । जा॒तम् । अ॒ग्निम् | कविम् । स॒म्राज॒मति॑ सं-राज॑म् । अति॑थम् । जना॑ना॑म् । आ॒सन्नू । एति॑ । पात्र॑म् । ज॒न॒य॒न्त॒ । दे॒वाः ।
1
6
'स्थाल्या ध्रुवं गृह्णाति — मूर्धानमिति चतुष्पदयात्रिष्टुभा || मूर्धानं शिरोभूतम् । कस्य दिवः द्युलोकस्य । अरतिं गन्तारम् । वहादिभ्यश्चित् ' इत्यर्तेरतिप्रत्ययः । ष्टथिव्याश्च गन्तारं प्रजानां रक्षणार्थं टथिव्यामपि वर्तमानम् । 'उदात्तयणः' इति विभरुदात्तत्वम् । वैश्वानरं विश्वेषां नराणां सम्बन्धिनम् । ' नरे संज्ञायाम् ' इति पूर्वपदस्य दीर्घः । ऋताय सत्याय यज्ञाय वा जातम् । कविं मेधाविनम् । सम्राजं सम्यग्राजन्तम् । ' मो राजि समः क्वौ', कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जनानां यजमानलक्षणानां अतिथिं यजमानगृहान् सातत्येन गच्छन्तम् । ' ऋतन्यञ्चि' इत्यादिना अततेरिथिनुप्रत्ययः । यजमानगृहेष्वतन्तमित्यर्थः । ईदृशमनिं देवाः पात्रमाजनयन्त आभिमुख्येन जनितवन्तः । पिबत्यनेनेति पात्रम् । 'ष्ट्रन् सर्वधातुभ्यः इति ष्ट्रप्रत्ययः । । सोमं पातुं तत्पात्रतयानिं कृतवन्त इत्य
For Private And Personal
"
* उणा तु 'वहिवस्यर्तिभ्यश्चित्' इत्येव दृश्यते.
खि – आभिमुख्येनं जनयन्तः जनयति पिबत्यनेनेति पूर्वाजने : 'सर्वधातुभ्यो झच्' इति झच्प्रत्ययः.

Page #47

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १३.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
स्य॒ग्नये त्वा वैश्वानराय ध्रुवोसि
ध्रुवक्षितिध्रुवाणान्ध्रुवतमोच्युतानाउपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । अग्नये । त्वा । वैश्वानराय । ध्रुवः । असि । ध्रुवक्षितिरिति ध्रुव-क्षितिः । ध्रुवाणाम् । ध्रुवतम इति ध्रुव-तमः । अच्युतानाम् । अच्युतक्षितमर्थः । कीदृशं तत्पात्रमित्यत आह-आसन् आस्ये । द्वितीयार्थे सप्तमी, तस्याश्च लुक् । अग्निमास्यं कृतवन्त इति यावत् । ‘पदन्' इत्यादिना आस्यशब्दस्यासन्नादेशः । यद्वानिमित्तसप्तम्येषा, आस्यनिमित्तं आस्यत्वाय अग्निरस्माकमास्यमिव भूयादिति । अग्निना ह्यास्येन देवा आहुतीः पिबन्ति, अग्निमुखत्वात्तेषाम् ॥ इमामनुद्रुत्य उपयामगृहीतोस्यग्नये त्वा वैश्वानरायेति गृह्णाति ॥
अधिवदते--ध्रुवोसीति ॥ ध्रुवस्त्वमसि, यो यज्ञस्यायुष्ट्वात् ग्रहाणामुत्तमस्स त्वमसि । 'आयुर्वा एतद्यज्ञस्य यद्भुवः'* इत्यादि ब्राह्मणम् । यद्वा-पृथिव्या धृतिहेतुत्वादस्य ध्रुवत्वं, ध्रुवं करोतीति ध्रुवः । 'असुरा वा उत्तरतः पृथिवीं पर्याचिकोर्षन्' * इत्यादि ब्राह्मणम् । ध्रुवक्षितिध्रुवनिवासः निश्चलावस्थानः यावद्वैश्वदेव्या ऋचश्शंसनं तावदवस्थानात् ; यथोक्तं' वैश्वदेव्यामृचि शस्यमानायामवनयति '* इति । ध्रुवाणामादि
*सं. ६-५-२.
For Private And Personal

Page #48

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
42
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
मच्युतक्षितम एष ते योनिमय त्वा वैश्वानराय ॥ १४ ॥
मधुश्च माधवश्च शुक्रश्च शुचिश्च इत्यच्युतक्षित्-तमः । एषः। ते । योनिः। अग्नये। त्वा । वैश्वानराय ॥ १४ ॥
मूर्धानम्पञ्चत्रिशत् ॥ १३ ॥ 'मधुः । च । 'माधवः । च । शुक्रः । च ।
त्यस्थाल्यादीनां मध्ये ध्रुवतमस्त्वमसि । अच्युतानामच्युतस्थानानां मध्ये अच्युतक्षित्तमस्त्वमसि । अच्युतं स्थानं क्षियति निवसतीति क्विप् । यहा-अच्युतानां स्थानानां मध्ये यदच्युतमतिशयेनाच्युततमं निषेवते इति अच्युततमक्षिदिति यावत् ब्रूयात्तावदच्युतक्षित्तम इति । तत्र सामर्थ्यादुपसर्जनातिशायने तमप्प्रत्ययः, छान्दसो वा । ईदृशस्त्वमसीत्यधिवादः ।। एष ते योनिरनये त्वा वैश्वानरायेति सादयति ॥
इति चतुर्थे त्रयोदशः.
'अथ ऋतुग्रहास्त्रयोदश । तेषां ग्रहणमन्त्रास्त्रयोदशैव*यजूषि। तत्र तेषामन्त्यस्य पुररत दुपयामत्वमाम्नायते 'उपयामगृहीतोसि
*ख-दश ये च.
For Private And Personal

Page #49

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भनु. १४.]
भभास्करभाष्योपेता
43
संसर्पोस्यहस्पत्याय त्वा' इति । पूर्वेपि 'पुरस्तादुपयामः यजुषा गृह्यन्ते' इति पुरस्तादुपयामाः कर्तव्याः । तदर्थमन्त्यमन्त्रादौ समानातं तैरप्यनुषज्यते, तेषां साकाक्षत्वाञ्च; उपयामगृहीतोसि मधुश्चेत्यादि । हे सोम उपयाम गृहीतोसि । ततस्त्वां मधुश्च प्रतिपद्यतां सम्प्रदानत्वेन तव वर्तताम् । मधुर्नाम वासन्तिको मासः, 'मधुश्च माधवश्च वासन्तिकावृतू '* इति । ऋत्ववयवौ मासावित्यर्थः; यथा ' तस्माद्वौद्धावृतू '' इति । स च मधुप्रायत्वान्मधुरुच्यते । भूम्नि मत्वर्थीयः, 'मत्वर्थे मासतन्वोः' इति । तस्य ' लुगकारेकाररेफाश्च' इति लुक् । मधुमानित्यर्थः । सोमश्च चार्थः । मासाश्च चान्द्राः; त्रयोदशस्य चान्द्रत्वात् , पौर्णमासीनिमित्तस्य चैत्रादिव्यपदेशस्य चान्द्राणामेव सम्भवात् । अत एव मासानुविधायी मधुशब्दः । 'यज्ञेन वै देवास्सुवर्ग लोकमायन्न इत्यादि ब्राह्मणं समस्तोनुवाकः ॥
'द्वितीयं गृह्णाति-उपयामगृहीतोसि माधवश्चेति ॥ माधवश्च त्वां प्रतिपद्यतामिति शेषः । एवं सर्वत्र । माधव इति तस्यैव द्वितीयो मासः । 'मधोत्रं च ' इति मत्वर्थे अप्रत्ययः । मधुमानित्येवार्थः ॥
तृतीयं गृह्णाति-शुक्रश्चेति ॥ शुग्दीप्तिरस्मिन्नस्तीति भूम्नि तेनैव मत्वर्थीयो रप्रत्ययः । ग्रैष्मो मास उच्यते ॥ __ 'चतुर्थ गृह्णाति-शुचिश्चेति ॥ शोचयिता शोषयिता सलिलानां शुचिः; स हि बहूष्णत्वात्सर्व सलिलं शोषयति । 'इन् सर्वधातुभ्यः' इति शुचेरिन्प्रत्ययः ॥
*सं. ४.४.11.
सिं. ६.५.३.
For Private And Personal

Page #50

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
44
तैत्तिरीयसंहिता
[का. 1. प्र. ४.
• नभश्च नभस्य॑श्वेषश्चोर्जश्च सहश्च 'शुचिः । च । 'नः । च । नास्यः । च । 'इषः । च । 'ऊर्जः । च । सहः। च । "सहस्यः।
पञ्चमं गृह्णाति-नभश्चति ॥ नह्यति बध्नाति जन्तूनिति नभः । ' नहेर्दिवि भश्च' इत्यसुन्प्रत्ययः । वार्षिको मास उच्यते । स हि वर्षाभिभवेन जन्तून्प्रवृत्तिशून्यान् करोतीति बध्नाति । यद्वान भातीति नभः, स हि मेघाच्छादितत्वात् न भाति । भातेरसुनि नञ्समासे नलोपाभावो बहुलवचनत्वात् ॥
षष्ठं गृह्णाति–नभस्यश्चेति ॥ नभातीति नभः, भातेरसुन् । समानमन्यत् । अप्रकाशो नमोस्यास्तीति नभस्यः, 'मत्वर्थे मासतन्वोः ' इति यत् ॥
'सप्तमं गृह्णाति–इषश्चेति ॥ इडन्नम् । भूम्नि मत्वर्थीयोकारप्रत्ययः । इष इति शारदो मास उच्यते, शरदि हि प्रायेणौषधयस्सम्पद्यन्ते* ॥
अष्टमं गृह्णाति-उर्जश्चेति ॥ उर्ग रसः, स एव मत्वर्थीयोकारः । तत्र हि गावो बहुक्षीरा भवन्ति । प्रसन्नाश्च सरित्तटाकादयो रसवन्तो भवन्ति ॥
नवमं गृह्णाति-सहश्चेति ॥ हैमन्तिको मास उच्यते । सहते अभिभवतीति सहः । स हि शीतेन प्रजा अभिभवति । कर्तर्यसुन् ।
*ख. ग-सम्बध्यन्ते.
For Private And Personal

Page #51

अनु. १४ . ]
भट्टभास्करभाष्योपेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
सह॒स्य॑श्च॒ तप॑श्च तप॒स्य॑श्वोपया॒मगृ॑
12
13.
च॒ । "तप॑ः । च॒ । ̈त॒प॒स्य॑ः । च॒ । ”उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒म – गृही॒त॒ः । अ॒सि॒ । स॒स इति॑
45
" दशमं गृह्णाति —– सहस्यश्चेति ॥ प्रजानामभिभावकेन शीतेन तद्वान् । तेनैव यत्प्रत्ययः । शीतवानिति यावत् ॥
"
"एकादशं गृह्णाति तपश्चेति ॥ शैशिर उच्यते । तपति दहति हिमेनेति तपः । कर्तर्येवान् ॥
12 द्वादशं गृह्णाति — तपस्यश्चेति । तपता हिमेन तद्वान् तपस्यः । स एव यत् । एवं नभस्सहस्तपश्शब्दाः स्वरानुरोधेनासुन्प्रत्ययान्ता व्याख्याताः । तथैव चाहुलैकिकाः
' नभोनभस्यौ कथिताविषोर्जे सहस्सहस्यौ च तपस्तपस्यौ ' इति । आचार्याभिप्रायेण त्वेते अकारान्ता लक्ष्यन्ते ; यथोक्तं— 'नभाय त्वा जुष्टं गृह्णामि इत्यादि । तदा ते इमे मत्वर्थीयाकारान्ता द्रष्टव्याः । क्विबन्तेभ्यो वाऽसुन् कार्यः । पचाद्यजन्तेभ्यो वा मत्वर्थीयो लुप्यते । सर्वथा त्वेते वृषादयो द्रष्टव्याः ॥
For Private And Personal
"त्रयोदशं गृह्णाति — उपयामगृहीतोसि संसर्पोंस्यंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामि इति ॥ हे सोम उपयामगृहीतोसि, ततस्त्वामंहस्पत्याय त्वां जुष्टं गृह्णामीति वक्ष्यमाणेन सम्बध्यते । संसर्प इति त्रयोदशो मास उच्यते । स हि द्वादशेन मासेन संसर्पति सङ्गच्छते । यद्वा — यस्मादयं मासिमास्यंशेनांशेन निष्पद्यते तस्मात्संसृष्ट एव मासान्तरैस्सर्पति । त्रिंशता च मासैर्मासत्वेन

Page #52

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
46
तैत्तिरीयसंहिता
का. 1. प्र. ४
हीतोसि ससोस्य हस्पत्यार्य
त्वा ॥ १५ ॥ सं-सर्पः । असि । अहस्पत्यायेन्य ५ हः-पत्याये । त्वा ॥ १५॥
___ मधुस्त्रिशत् ॥ १४॥
सम्पद्यते । ईदृशस्त्वमसि न कर्मणां त्रयोदशमासार्होसीति । 'परादिश्छन्दसि बहुलम् ' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अधुना सोम उच्यते--अंहस्पत्याय त्वा जुष्टं गृह्णामीति शेषः । अंहस्पत्यस्त्रयोदशो मासः । अंहांसि पापानि पातयति । 'अमेहुंच' इत्यसुन् । पातयिता नाशयिता अंहस्पत्यः । पततेय॑न्तात् 'कृत्यल्युटो बहुळम् ' इति कर्तरि यत्प्रत्ययः, 'बहुलं संज्ञाछन्दसोः' इति णिलुक्, 'कस्कादिषु च ' इति सत्वम् । यद्वाअंहतेर्गतिकर्मणोऽसुन्, अंहसां गतीनां पतिः पाता प्रवर्तक आदित्यः, तदधीनत्वात्सर्वचेष्टानाम् । 'पातेर्डतिः' । यहाकतानुस्वारोपजनमहरेवाह इत्युच्यते; यथोक्तं—'वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च ' इति । तस्य पतिर्दिनपतिरादित्य एव । तत आगतस्तस्यापत्यं वा अंहस्पत्यः, पत्युत्तरपदलक्षणो ण्यः, छान्दसः आदिवृद्ध्यभावः, 'संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः' इति वा । आदित्यवशेन हि त्रयोदशो मासो जायते । यथोक्तम्
' अधिमासका युगे ते रविमासेभ्योधिकास्तु ये चान्द्राः ' इति । तस्मात्तत आगत इति वा तदपत्यमिति वा शक्यते वक्तुम् ।
*ख,ग-ईदृशस्तेन कर्मणा त्रयोदशमासार्होसि हे त्रयोदश.
For Private And Personal

Page #53

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १५.]
मभास्करभाष्योपेता
47
इन्द्राग्नी आर्गत५ सुतं गीर्जिनभो
वरेण्यम् । अस्य पातं धियेषिता । 'इन्द्रामी इतन्द्रि-अग्नी । एति । गतम् । सुतम् । गीभिः । नः । वरेण्यम् । अस्य । पातम्। धिया । इषिता । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । इन्द्राग्निभ्यामितीन्द्राग्नि-भ्याम् । 'अस्ति त्रयोदशो मास इत्याहुः '* इति च ब्राह्मणम् । यद्वासंसर्थस्सोम एव संसर्प इत्युच्यते । यद्वा-उपयामगृहीतोसि संसर्पार्थश्वासिं, तस्मादंहस्पत्याय त्वां गृह्णामीति । चतुर्थ्यर्थे वा द्वितीया, अंहस्पत्याय तुभ्यमिमं सोमं गृह्णामीति शेषः ॥
इति चतुर्थे चतुर्दशोनुवाकः.
ऋतुपात्रेणैन्द्राग्नं गृह्णाति ॥ 'यदैन्द्राममृतुपात्रेण गृह्णाति + इति ब्राह्मणम्, 'ओजोभृतौ वा एतौ देवानाम् + इत्यादि च । इन्द्रानी आगतमिति त्रिपदा गायत्री । हे इन्द्रानी आगतं. आगच्छतम् । 'बहुलं छन्दसि' इति शपो लुक् । सुतं अभिषुतं सोमं प्रति गोभिः स्तुतिभिः वरेण्यं वरणीयं प्रार्थनीयं स्तुत्यं सोमं नभः नहनं बन्धकं रसवत्तया मनसाम् । 'नहेदिवि भश्च' इत्यसुन् दिवोन्यत्रापि बहुलवचनात् । यहा
*सं. ६-५-३. सं.६.५-४. ख-नभस्संवन्धउच्यते धिया मनसा. ग-नमस्संबन्धकं रसवत्तया मनसा.
For Private And Personal

Page #54

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
48
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
उपयामगृहीतोसीन्द्राग्निभ्यान्त्वैषते योनिरिन्द्राग्निभ्यान्त्वा ॥ १६ ॥ ओमा॑सश्चर्षणीधृतो विश्व देवास
आ गत । दाश्वा सौ दाशुषस्तुत्वा । एषः। ते । योनिः । इन्द्राग्निभ्यामितीन्द्राग्नि-भ्याम् । त्वा ॥ १६ ॥ __'ओमासः । चर्षणीधृत इति चर्षणिधृतः । विश्व । देवासः । एति । गत । दाश्वा५गाभिर्नहनीयं वन्धनीयं स्तुत्यमिति यावत् । यद्वा-नभ इव नभः आदित्यः स इव गीर्भिर्वरणीयः । 'वृञ एण्यः', वृषादिर्द्रष्टव्यः । आगत्य चास्य सोमस्य पातं पिबतम् कर्मणस्सम्प्रदानत्वाञ्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । पूर्ववच्छपो लुक् । धिया बुद्ध्यास्मदीयया इषिता इषितौ अद्वेषितौ प्रार्थितौ युवां पिबतम् । 'सावेकाचः' इति धियो विभक्तिरुदात्ता । 'तीषसहलुभ ' इतीडागमः । यद्वा-इषगतौ, धिया इषितौ प्राप्तौ ।।
इमामनुद्रुत्योपयामगृहीतोसीन्द्राग्निभ्यां त्वेति गृह्णाति ॥ एष ते योनिरिन्द्राग्निभ्यां त्वेति सादयति ॥
इति चतुर्थे पञ्चदशोनुवाकः.
'शुक्रपात्रेण वैश्वदेवं कलशागृह्णाति--ओमास इति त्रिपदया गायत्र्या ॥ हे ओमासः अवितारः प्रजानां रक्षितारः । अव
For Private And Personal

Page #55

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १६.]
भभास्करभाष्योपेता
तम् । उपयामगृहीतोस विश्वेभ्य
संः। दाशुषः । सुतम् । उपयामगृहीत इत्युपयाम
तेर्मन्प्रत्ययान्तात् 'ज्वरत्वर' इत्यादिना ऊठादेशे गुणः, आज्जसेरसुक् । चर्षणीधृतः, चर्षणयो मनुष्याः, तेषां प्रतिष्ठाद्यनु*प्रदानेन धारयितारः । 'अन्येषामपि दृश्यते' इति पूर्वपदस्य दीर्घः, 'विभाषितं विशेषवचने बहुवचनम् ' इति पूर्वस्याविद्यमानत्वनिषेधान्निहन्यते । विश्वे इति पादादित्वान्न निहन्यते । देवास इति पूर्ववन्निहन्यते, पूर्ववदसुक् । हे ईदृशा विश्वे देवाः आगत आगच्छत । पूर्ववच्छपो लुक् । आमन्त्रितानामविद्यमान त्वेपि आङः परत्वान्न निहन्यते । दाश्वांसो यूयम् । दातृ दाने, लिटः क्वसुः ‘दाश्वान्साश्वान् ' इति निपातितः । यजमानेभ्यो धनानि दत्तवन्तः दाशुषोस्य यजमानस्य सुतं सोमं प्रत्यागच्छत । अयं हि यजमानो युष्मभ्यं हवींषि दत्तवान् ददाति दास्यति । तेन युष्मदुपकारिणोस्य सुतं प्रति दानशीला यूयं प्रत्यागच्छत। यद्वा-चतुर्थ्यर्थे षष्ठी, यो नाम कश्चिद्युष्मभ्यं हवींषि ददाति तस्मै दाशुषे दाश्वांसो यूयं धनानि दत्तवन्तो यूयम् । यद्वा'छन्दसि लुङ्किटः' इत्युभयत्र वर्तमाने लिट् । युष्मभ्यं हवींषि ददतोस्य सुतं प्रति यूयमपि धनानि ददत एवागच्छत इति ॥
इमामनुद्रुत्योपयामगृहीतोसि विश्वम्यस्त्वा देवेभ्यः इति गृह्णाति ॥
*क.~ष्ठादर्शन.
For Private And Personal

Page #56

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
50
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४.
स्त्वा देवेभ्य॑ एष ते योनिर्विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्यः ॥ १७ ॥ मरुत्वन्तं वृषभं वावृधानमकवारि
न्दिव्य शासमिन्द्रम् । विश्वासाहगृहीतः। असि । विश्वभ्यः। त्वा । देवेभ्यः । एषः। ते । योनिः । विश्वभ्यः। त्वा । देवेभ्यः॥ १७ ॥ इन्द्रामी ओमासो विशतिर्वि
शतिः॥ १५-१६ ॥ 'मरुत्वन्तम् । वृषभम् । वावृधानम् । अर्कवा
एष ते योनिर्विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्य इति सादयति ॥ 'वैश्वदेव्यो वै प्रजा असावादित्यश्शुक्रः '* इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
इति चतुर्थे षोडशोनुवाकः.
'त्रयो मरुत्वतीया माध्यंदिने सवने गृह्यन्ते । ‘इन्द्रो मरुद्भिस्सांविद्येन + इत्यादि ब्राह्मणम् । ते चर्तुपात्रेण गृह्यन्ते । ' तस्य वृत्रं जनुष ऋतवोमुह्यन् + इत्यादि ब्राह्मणम् । 'वजं वा एतं यजमानो भ्रातृव्याय प्रहरति यन्मरुत्वतीयाः + इत्यादि च । तत्र प्रथमं गृह्णाति-मरुत्वन्तमिति त्रिष्टुभा चतुष्पद*सं.६-५-४.
सं. ६.५-५.
..........
.
.
For Private And Personal

Page #57

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भनु. १७.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
51
मवसे नूतनायोग्र सहोदामह त५
हुवेम । उपयामगृहीतोसीन्द्रोय त्वा रिमित्यकव-अरिम् । दिव्यम् । शासम् । इन्द्रम् । विश्वासाहमिति विश्व-साहम् । अव॑से । नूतनाय । उग्रम् । सहोदामिति सहः-दाम्।इह । तम् । हुवेम । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीया ॥ मरुतो देवविशेषास्तैस्तद्वन्तम् । 'तसौ मत्वर्थे ' इति भत्वम् । ‘झयः' इति मतुपो वत्वम् । वृषभं वर्षितारं कामानां अपां वा । 'ऋषिवृषिभ्यां कित् ' इति वृषेरभच्प्रत्ययः । वावृधानं ऐश्वर्येण । वृधेस्ताच्छीलिकश्चानश् , 'बहुलं छन्दसि' इति शपश्श्लुः, तुजादित्वाद्दीर्घः, लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभा वात् 'चितः ' इत्यन्तोदात्तत्वम् । अकवारिं अकुत्सितारिम् । कुत्सिता अरयो यस्य स कवारिः । कुशब्दस्याकारोपसर्जनो गुणश्छान्दसः, ततो नसमासः, अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । योल्पान् शत्रुत्वेन विषयाकरोति सोकवारिः । यद्वा-कविः प्रज्ञातः अरिर्यस्य स कवारिः । कविशब्दस्यावङादेशश्छान्दसः । ततोन्योकवारिः अप्रज्ञात*शत्रुरित्यर्थः । दिवमहतीति दिव्यः। 'छन्दसि च ' इति यत्प्रत्ययः । शासं शासकं शत्रूणाम् । पचाद्यच् । विश्वासाहं विश्वेषां शत्रूणामभिभरितारम् । 'छन्दसि सहः' इति ण्विप्रत्ययः, ‘अन्येषामपि दृश्यते' इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । उग्रं उद्र्ण मायुधैः । सहोदां सहसो बलस्य दातारम् । आतो
*क-अजात.
ख-उद्गीर्ण.
For Private And Personal

Page #58

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
:52
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
मरुत्वत एष ते योनिरिन्द्रीय त्वा मरुत्व ते ॥१८॥
इन्द्र मरुत्व इह पाहि सोमं या तः। असि । इन्द्राय । त्वा । मरुत्वते । एषः। ते । योनिः । इन्द्राय । त्वा । मरुत्वते ॥ १८ ॥
मरुत्वन्तः षड्विशतिः ॥ १७ ॥ 'इन्द्र । मरुत्वः । इह । पाहि । सोम॑म् । यथा । मनिनक्कनिब्वनिपश्च' इति विच्प्रत्ययः । ईदृशं मरुत्वन्तं इन्द्र हुवेम आह्वयाम । इहास्मिन्कर्मणि । ह्वयतेराशिषि लिङ्, 'लिङयाशिष्यङ्' यासुडादि, 'छन्दस्युभयथा' इति सार्वधातुकत्वात्सलोपः । 'किदाशिषि ' इति कित्त्वाहचिस्वप्यादिना संप्रसारणम् । किमर्थमाह्वयामः ? अवसे रक्षणाय । अवतेरसुन् । नूतनायाभिनवाय अद्यप्रभृति विशिष्टं रक्षणं कर्तुम् । ' नवस्य नूआदेशः नप्तनपखाश्च प्रत्ययाः' इति तनप्प्रत्ययः ॥
इमामनुद्रुत्य उपयामगृहीतोसीन्द्राय त्वा मरुत्वत इति गृह्णाति ॥ "एष ते योनिरिन्द्राय त्वा मरुत्वत इति सादयति ॥
इति चतुर्थे सप्तदशोनुवाकः.
'द्वितीयं मरुत्वतीयं गृह्णाति-इन्द्र. मरुत्व इति चतुष्पदया त्रिष्टुभा । हे इन्द्र मरुत्वः । 'मतुवसोः ' इति रुत्वम् । 'नाम
For Private And Personal

Page #59

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १८.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
शार्या ते अर्पिबस्सुतस्य । तव प्रणीती तव शूर शर्मना विवासन्ति कवयस्सुयज्ञाः । उपयामगृहीतोसीन्द्राय त्वा मरुत्वंत एष ते यो
निरिन्द्राय त्वा मुरुत्वते ॥ १९ ॥ शार्याते।अर्पिबः।सुतस्योतव। प्रणीतीति प्र-नीती। तव । शूर । शर्मन् । एति । विवासन्ति । कवयः। सुयज्ञा इति सु-यज्ञाः । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । अलि । इन्द्राय । त्वा । मरुत्वते। 'एषः। ते । योनिः। इन्द्राय। त्वा । मुरुत्वंत।। १९॥ न्त्रिते समानाधिकरणे' इति पूर्वपदस्याविद्यमानवत्त्वनिषेधान्निहन्यते । इहास्मिन्कर्मणि सोमं पाहि पिब । पूर्ववच्छपो लुक् । शर्यातिर्नाम राजा, तस्येदं शार्यातम् । यथा शर्गा तेर्या गे सुतस्य सोमस्यापिबः । पूर्ववत्सन्प्रदानत्वं षष्ठयाः षष्ठी च । कस्मात्पुनरेवमभ्यर्थ्यत इत्याह-हे शूर इन्द्र तब प्रणीती प्रणीत्या । 'सुपां सुलुक् ' इति तृतीयायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । तद्विषयेन प्रणयनेन* तवैव शर्मन् शर्मणि शरणभावे । निमित्तसप्तमी, भावे सुखे वा निमित्तै सप्तमी । त्वमेव शरणं मे यथा भवसि, तदर्थं सुयज्ञाः शोभनयज्ञाः कवयो मेधाविनस्त्वामेवाविवासन्ति परिचरन्ति । तस्मात्त्वामेव प्रार्थयामहे ॥ पूर्ववद्हणं सादनं च ॥
इति चतुर्थेष्टादशोनुवाकः.
*क. घ-प्रणयेन,
For Private And Personal

Page #60

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
54
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४
मरुत्वा५ इन्द्र वृषभो राय पिबा सोममनुष्वधम्मदाय । आ सिञ्च
स्व जठरे मर्ध्व ऊर्मिन्त्व५ राजासि 'मरुत्वान् । इन्द्र । वृषभः । रणाय । पिव। सोम॑म् । अनुष्वधमित्यनु-स्वधम् । माय ।
तृतीयं मरुत्वतीयं गृह्णाति-मरुत्वानिन्द्रेति चतुष्पदया त्रिष्टुभा ॥ है इन्द्र यस्त्वं मरुत्वान् वृषभश्च स त्वं रणाय सङ्गामाय पिब सोमम् । ' द्वचचोतस्तिङः' इति दीर्घः । अनुप्वधं स्वधामन्नं अनुस्वदनीयं पुरोडाशात्मकमन्नं सोमम् । सुषामादित्वात् षत्वम्, 'अनोरप्रधानकनीयसी' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । मदाय, माद्यत्यनेनेति मदः । 'मदोऽनुपसर्गे' इत्यप् । ईदृशाय रणाय जयकरायेत्यर्थः । ' वार्चना एव ते यजमानस्य गृह्यन्ते '* ' यन्मरुत्वतीयाः '* 'आयुधं वा एतद्यजमानस्संस्कुरुते यन्मरुत्वतीयाः '* इत्यादि च ब्राह्मणम् । किं बिन्दुमात्रमपि पीतं मदाय भवतीत्याशक्य नेति प्रतिपाद्यते-आसिञ्चस्व आभिमुख्येन क्षारय जठरे उदरे यथा ते मदो भवति तथा प्रभूतं पिबेत्यर्थः । मध्वः मधुसदृशस्यास्य सोमस्य ऊर्मि सङ्घातम् । 'जसादिषु वा वचनं छन्दसि' इति गुणाभावः । राजा विशेष्यते-प्रदिवः पुराणः नेदानीमेव । मदस्योत्पाद्यत्वे हेतुमाह-त्वं राजा सुतानां सोमानां, तव मदाय सोमा अभिषूयन्त इति भावः, अतिक्रान्तेष्वप्यहस्सु त्वमेव सोमानां राजेति । यहा-त्वमेव ह्यतिक्रान्तेष्वहस्सु सुतानां राजाऽभूः, तस्मादिदा
*सं. ६-५-५.
For Private And Personal

Page #61

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २०.]
भभास्करभाष्योपेता
55
प्रदिवस्सुतानाम् । उपयामगृहीतोसीन्द्राय त्वा मरुत्वंत एष ते योनिरिन्द्रीय त्वा मुरुत्वते ॥ २० ॥
महा५ इन्द्रो य ओजसा पर्जन्यौ एति । सिञ्चस्व । जठरे । मध्यः । ऊर्मिम् । त्वम् । राजा । असि । प्रदिव इति प्र-दिवः। सुतानाम् । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः। असि । इन्द्राय । त्वा । मरुत्वते । एषः। ते । योनिः । इन्द्राय । त्वा । मरुत्वते ॥ २० ॥ इन्द्र मरुत्वो मुरुत्वानेकान त्रिशदे
कान त्रिशत् ॥ १८-१९ ॥ 'महान् । इन्द्रः । यः । ओजसा । पर्जन्यः । नीमपि पिबेति प्रार्थ्यसे । प्रगता दिवसा अस्येति प्रदिवः । छान्दसोकारस्समासान्तः, 'परादिश्छन्दास बहुलम् ' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । मरुत्वानित्यत्र पूर्ववत्संहितायां रुत्वादि ॥ पूर्ववेदेव ग्रहण सादने ।
इति चतुर्थे एकोनविंशोनुवाकः.
य आजमात्रेण महिन्ा इतिः महाभूति द्वयश्या चित्रावाया।
'शुक्रपात्रेण माहेन्द्रं गृह्णाति-महानिति गायत्र्या त्रिपदया। ये ओजसा बलेन महान् इन्द्रः । पूर्ववद्वत्वादि संहितायाम् ।
For Private And Personal

Page #62

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
56
'तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
वृष्टिमा५ ईव । स्तोमैर्वत्सस्य वावृधे । उपयामगृहीतोसि महेन्द्राय॑ त्वैष ते योनिमहेन्द्राय॑ त्वा
॥ २१ ॥ वृष्टिमानिति वृष्टि-मान् । इव । स्तोमैः । वत्सस्या वावृधे । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः। असि । महेन्द्रायेति महा-इन्द्राय । त्वा । एषः। ते । योनिः । महेन्द्रायेति महा-इन्द्राय । त्वा ॥ २१ ॥
स इन्द्रः, वत्सस्य वत्सस्थानीयस्य यजमानस्य ऋषेर्वा वत्सनाम्नः, स्वभूतैस्स्तोमैस्स्तोत्रैः वावृधे वर्धताम् । 'छन्दसि लुकिङ्किटः ' इति लिट् । 'तुजादीनां ' इत्यभ्यासस्य दीर्वः । क इव ? पर्जन्यो वृष्टिमानिव यथा वृष्टिमान् पर्जन्योभिवर्धते लोकाभिवृड्या तथेत्यर्थः । वृष्टिमानित्यस्य ‘ह्रस्वनुङ्मयां मतुप्' इति मतुप उदात्तत्वम् । पूर्ववद्रुत्वादि संहितायाम् ॥
इमामनुद्रुत्योपयामगृहीतोसि महेन्द्राय त्वेति गृह्णाति ॥
एष ते योनिर्महेन्द्राय त्वेति सादयति ॥ ' इद्रो वृत्रमहन् तं देवा अब्रुवन्महान्वा अयमभूत् '* इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
इति चतुर्थे विंशोनुवाकः.
*सं. ६-५.५.
For Private And Personal

Page #63

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २१.]
भट्टभास्करभाष्योपैता
महा५ इन्द्रो नृवदा चर्षणिप्रा उत हिबहाँ अमिनस्सहोभिः । अस्म'महान् । इन्द्रः । नृवदिति नृ-वत् । एति । चर्षणिप्रा इति चर्षणि-प्राः । उत । द्विवहुए इति द्वि-बाँः । अमिनः । सोभिरिति सहः-भिः । अस्मद्रियगित्यस्म-द्रियक् । वावृधे ।
'बृहत्प्टष्ठपक्षे माहेन्द्रं गृह्णाति-महा५ इद्रो नृवदिति . चतुष्पदया त्रिष्टुभा ॥ महानयमिन्द्रः यश्चर्षणिप्राः, चर्षणयो मनुष्यास्तेषां पूरयिता कामैः । प्रा पूरणे, 'आतो मनिन्वनिब्वनिपश्च' इति विच्प्रत्ययः । नृवत् मनुष्यवत् , यथा मनुष्या आराधयितॄन् कामैः पूरयन्ति तद्वत् । यद्वा-चर्षणीनां चर्षणवतामाचारवतां कामैः पूरयिता । समन्तादित्यर्थे आकारः, सर्वत्र पूरयिता, तस्मान्महान् । यहा-नृवत् एकस्मिन्निव नरे समन्तात् सर्वेष्वपि लोकेषु चरणशीलानां पूरयिता, ततोयं महानिति । चरेरनिप्रत्ययो बहुलवचनात्सुडागमः । यहा-रुषेरादेश्च चः ' इति कृपेरेतद्रूपम् । आङापि कृष्यर्थो विशेष्यते । उदातश्रुते. श्वायमसमस्त एव कृप्यर्थं विशिनष्टि । हविःप्रदानादिना आकर्षवतां वशीकुर्वतां कामैः पूरयितेति । उत अपिच द्विबर्हाः द्वयोर्लोकयोवृहितः प्रवृद्धस्तेजसास्मिन्नमुष्मिश्च । बहेरनिदितोसुन्प्रत्ययः, 'परादिश्छन्दसि बहुलम् ' । पुनश्च विशेष्यते---स. होभिर्बलैः अमिनः अपरिच्छेदः । मानं मिनम् । मातर्निष्ठा,
For Private And Personal

Page #64

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
58
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४.
द्रियग्वावृधे वीर्यायोरुः पृथुस्सुक
तः कर्तृभिर्भूत् । उपयामगृहीतोवीर्यांय । उरुः । पृथुः । सुकृत इति सु-कृतः । कर्तृभिरिति कर्तृ-भिः । भूत् । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । महेन्द्रायेति महाछान्दसं निष्ठानत्वम् । तदस्य नास्तीत्यमिनः, न ह्यस्यैतादृग्बलमस्तीति निश्चेतुं शक्यते । यद्वा-सहोभिरमिनः सङ्गतः । अम गत्यादिषु, 'बहुलमन्यत्रापि ' इतीनच्प्रत्ययः । ईदृश इन्द्रो वीर्याय वीर्यार्थम् । यद्वा-कर्म वृत्रवधादि तदर्थम् । अस्मद्यक् वावृधे वर्धताम् । 'छन्दास लुङ्किट: ' इति लिट् , तुनादित्वाद्दीर्घः । अस्मास्व*ञ्चतीत्यस्मयक् । 'विप्वग्देवयोश्च ' इत्ययादेशः, क्रियाविशेषणत्वान्नपुंसकत्वम् । अस्माभिर्यजमानैर्दत्तानि हवींषि गृहीत्वा वर्धतामिति यावत् । किञ्चकर्तृभिः परिचरद्भिः अस्माभिर्यजमानैरिन्द्रः उरुविस्तीर्णो बलेन, पृथुः प्रथितस्सर्वत्र यशसा, सुकृतः सुष्ठुकृतः वशीकृतश्च, भूत् भवतु । भवतेलुङि पूर्ववच्छपो लुक् , 'भूसुवोस्तिङि' इति गुणाभावः । यद्वा-कर्तृभिरस्माभिः सुकृतस्सम्यक्रुतीयमुरुः पृथुश्च भवतु । ‘सुः पूजायाम् ' इति कर्मप्रवचनीयत्वम् । 'स्वती पूजायाम् ' इति प्रादिसमासः, तेन गतित्वाभावात् 'सूपमानाक्तः' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वाभावे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वमेव भवति ॥
*क. ख. ग-अस्मान,
For Private And Personal

Page #65

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २२.]
भभास्करभाष्योपेता
-59
है
सि महेन्द्राय॑ त्वैष ते योनिमहेन्द्राय॑ त्वा ॥ २२ ॥ कदा चन स्तरीरसि नेन्द्र सश्चसि
दाशुषे । उपोपेन्नु मघवन्भूय इत्रु इन्द्राय । त्वा । एषः । ते । योनिः । महेन्द्रायेति महा-इन्द्राय । त्वा ॥ २२ ॥
महानृवत्थ्षडिशतिः ॥ २१ ॥ 'कदा । चन । स्तरीः । असि । न । इन्द्र । सश्चसि । दाशुषे । उपोपेत्युप-उप । इत् । नु । ग्रहण सादने पूर्ववदेव ॥
इति चतुर्थे एकविंशः.
-
'तृतीयसवने आदित्यं गृह्णाति-कदा चन स्तरीरसीति पथ्यया पञ्चपदया । यथोक्तं-' पथ्या पञ्चभिरष्टाक्षरैः' इति । इयं तु शङ्कुमतीनामपथ्या, यथोक्तं-'एकस्मिन् पञ्चके छन्दश्शनुमती'* इति । पथ्या बृहती वा जागततृतीयपादत्वात् । हे इन्द्र न कदाचिदपि त्वं स्तरीरसि धनानां छादकोसि । ' अवितृस्तृतन्त्रिम्य ई:' इतीप्रत्ययः । किमनाच्छादनमात्रमेव ? नेत्याह-सश्चसि दा
*पिं. ३-५५.
For Private And Personal

Page #66

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
60
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र..४.
तेदानन्देवस्य॑ पृष्यते। उपयामगृहीमघवन्निति मघ-वन्न् । भूयः । इत् । नु । ते । दानम् । दे॒वस्य॑ । पृच्यते । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । आदित्येभ्यः । त्वा ।
शुषे, सश्चतिगीतकर्मा, दाशुषे हवींषि दत्तवते सश्चसि दित्सया। 'क्रियाग्रहणं कर्तव्यम् ' इति संप्रदानत्वम् । दातुमिति वा पदाध्याहारः । दाशुषे दातुं सश्चसि धनानि दातुं दाशुषस्सकाशं त्वमेव सश्चसि । किमुच्यते सरुद्ददासीति-हे मघवन् तव देवस्य देवनादिगुणयुक्तस्य दानं भूयोप्युपष्टच्यते उपगृह्यते पुनः पुनरपि समुपपाद्यते । न सरुद्दत्तमिति स्मर्यते, किन्तु पुनः पुनर्दीयत एवेति । एची सम्पर्के । अत्र भूय इन्नुत इति चतुर्थः पादः । 'प्रसमुपोदः पादपूरणे' इत्युपशब्दस्य द्विवचनम् । 'अनुदात्तं च' इति द्वितीयो निहन्यते । इच्छब्दोवधारणार्थः उपप्टच्यत एव । नुशब्दः प्रसिद्धौ ; नन्वेवं खलु सर्वदा क्रियते । नु इति पुराणवचनो वा, पुराणोयं तव स्वभावः । द्वितीय इच्छब्दोप्यर्थः, भूयोपि । द्वितीयो नुशब्दो हेतौ, यस्मादेवं तस्मान्न कदा चन स्तरीरसीति । तस्मादेवंप्रभावस्त्वमस्मानप्यनुगृहाणेत्याशिषा समाप्यते ॥
इमामनुद्रुत्योपयामगृहीतोस्यादित्येभ्यस्त्वेति गृह्णाति । 'अदितिः पुत्रकामा '* इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
*सं. ६-५-६.
For Private And Personal

Page #67

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २२.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
61
तोस्यादित्येभ्यस्त्वा । कदा चन प्र युच्छस्युझे नि पासि जन्मनी ।
तुरीयादित्य सर्वनन्त इन्द्रियमा 'कदा । चन । प्रेति । युच्छसि । उभे इति । नीति। पासि । जन्मनी इति । तुरीय । आदित्य । सव॑नम् । ते । इन्द्रियम् । एति । तस्थौ । अमृतम्।
'शृतातंक्येन श्रीणाति---कदा चन प्र युच्छसीति पथ्ययैव पूर्वोतया । अत्र तु तृतीयपादः पञ्चाक्षरः । आदित्यग्रह एवात्रामन्त्र्यते । हे ग्रह कदाचिदपि प्रयुच्छसि न युच्छसि । युच्छप्रमादे । कस्यां चिदप्यवस्थायां स्वकार्य प्रति प्रमादं न करोषीत्यर्थः । यागसाधनमेव स्वकार्यमस्य । अत्र धात्वर्थस्य निवृत्ति प्रशब्द आचष्टे, यथा प्रस्मरणं प्रस्थानं प्रपूरणमिति । यद्वा-किंशब्दोत्र गम्यमानार्थो न प्रयुज्यते । किं कदाचित्त्वं प्रयुच्छसि प्रमाद्यसि, न खल्वेतत्सम्भाव्यते, सर्वदावहितत्वादित्यर्थः । तदेवावधानं दर्शयितुमाह-उभे खलु जन्मनी वर्तमानभविष्यल्लक्षणे निपासि नियमेन रक्षसि, ऐहिकादामुष्मिकाच्चानाद्यजमानं रक्षसीत्यर्थः । अधुनादित्यग्रहमेव चतुर्थसवनत्वेन रूपयनामन्त्रयते-- हे आदित्य । दित्यदित्यादित्यपत्युत्तरपदाण्ण्यः' । आदित्यग्रह तुरीय चतुर्थ चतुर्थसवनात्मन् । आदित्यग्रहमेव चतुर्थं सवनं रूपयित्वा स्तौति । तृतीयसवनात्प्रागेवेदं चतुर्थं सवनं सम्पद्यते, यदिदं तव ग्रहणमिति । अस्य च सवनस्य सवनान्तरेभ्यो विशिष्टतामाह-ते तव खल्विदं सवनमिन्द्रियं इन्द्रजुष्टम् ।
For Private And Personal

Page #68

62
6
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीयसंहिता
त॑स्थाव॒मृत॑न्द॒वि । य॒ज्ञो देवानाप्रत्ये॑ति सु॒म्नमादि॑त्यासो॒ भव॑ता
[का. १. प्र. ४
I
दि॒वि । य॒ज्ञः । दे॒वाना॑म् । प्रतीति॑ । ए॒ति॒ । सु॒म्नम् । आदि॑त्यासः । भव॑त । मृइ॒यन्त॑ः । एति॑ । वृ॒ः ।
w
इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गम् ' इत्यादिना निपात्यते । इन्द्रप्रीतिकर मित्यर्थः । पुनश्च सवनं विशिनष्टि – दिवि आदित्ये द्युलोके वा अमृतत्वेनातस्थौ आस्थितम् । नास्मिन् मृतं मरणमस्य वा नास्तीत्यमृतम्, अमरणहेतुरित्यर्थः । ' नत्रो जरमरमित्रमृताः ' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । यद्वा - दिवि हविर्धाने आतस्थौ, इदं सवनं हविर्धान एव समाप्यत इत्यर्थः । ' द्यौर्हविर्धानम् ' * इति च मन्त्रवर्णः । ' ऊडिदम्' इत्यादिना दिवो विभक्तिरुदात्ता । यद्वा- -' तस्यै चत्वार आदित्या अजायन्त इति तुरीयादित्योस्त्येव स एवात्रामन्त्रयते ॥
,
For Private And Personal
इमामनुद्रुत्योपयामगृहीतोस्यादित्येभ्यस्त्वा जुष्टं गृह्णामीति श्रीणाति । उपयामगृहीतोसीत्यस्य पूर्वत्राम्नातस्य उत्तरयानया ऋचा सम्बन्धः । ' पशवो वा एते यदादित्य ऊग्दधि इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
पुनरपि तस्मिन्नेव सोमं गृह्णाति – यज्ञो देवानामिति चतुष्पदया त्रिष्टुभा । ' तिसृभिर् ऋग्भिर्गृह्णाति । इति ब्राह्मणम् ॥ अयं यज्ञोस्मदीयं धनं देवानां सुनं सुखं प्रति एति एतु प्रामोतु सुखं सम्पादयतु । यद्वा – अयं देवानां यज्ञः अस्माकं सुखं प्रत्येतु
सिं. ६-५-६.
* ना. २-१-५.

Page #69

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु २२.]
भभास्करभाष्योपेता
मृडयन्तः । आ वोर्वाची सुम
तिर्ववृत्याद होश्चिद्या वरिवोविअर्वाची । सुमतिरिति सु-मतिः । ववृत्यात् । अहोः । चित् । या । वरिवोवित्तरेति वरिवोविप्रत्याययतु । किञ्च हे आदित्यासः आदित्याः अस्मान्मृडयन्तस्सुखयन्तो भवत । असुन्, आमन्त्रितस्याविद्यमानत्वात्तिङन्तं न निहन्यते । 'छन्दस्युभयथा' इति शतुरार्धधातुकत्वे 'अदुपदेशात् ' इति लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभावः । किञ्च-वः युप्माकं या सुमतिः शोभनात्मिकानुग्रहपरा मतिः सार्वाची अस्मदभिमुखी आववृत्यात् आवर्तताम् । वृतेर्व्यत्ययेन परस्मैपदम्, लिङि यासुट् , ' बहुलं छन्दसि ' इति शपश्नुः । अर्वागञ्चतीत्यर्वाची, ऋत्विगादिना क्विन्, 'अञ्चतेश्वोपसङ्ख्यानम् ' इति ङीप् , 'मक्तिन्व्याख्यान ' इत्यादिना सुमतिशब्दस्योत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । पुनरपि सुमतिर्विशेष्यते-या युष्माकं सुमतिः अंहोः हननशीलस्य दुरात्मनः चित् स्ववच्छेत्री । छिदेः कर्तरि विप् , आदिवर्णव्यत्ययः । हन्तीत्यंहुः, हन्तेरौणादिक उप्रत्ययः । आद्यो हकारोन्तेवतिष्ठते, नकारस्यानुस्वारः । यद्वा-अहि गतौ, स एव प्रत्ययः । गत्यर्थाश्च बुद्ध्यर्थाः । पुरुषस्य या चित् चेतिः । चेततेः क्विप् । ज्ञाता हि मतिस्सुमतिर्भवतीति भावः । व्युत्पत्तिद्वयेपि चिच्छब्दस्यानुदात्तत्वं मृग्यम् । अथ ब्रूमः-चिदिति निपातः चादित्वादनुदात्तः, अवधारणे वर्त ते, इवार्थे वा । अंहोरेव ज्ञातुरिव वा या मतिः सा आवर्ततामिति । वरिवोवित्तरा च या मतिरसत् भवेत् । अस्तेर्लेडन्तस्य अडागमः । सा आवर्त
For Private And Personal

Page #70

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
64
'तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
तरासत् । विवस्व आदित्यैष
ते सोमपीथस्तेन मन्दस्व तेन तृप्य त्-तरा । असत् । विवस्वः। आदित्य । एषः। ते। सोमपीथ इति सोम-पीथः । तेन । मन्दस्व ।
तामिति । वरिवो धनं, तस्य वेदयित्री लम्भयित्री वरिवोवित् । विन्दतेय॑न्तात्विपि, 'बहुलं संज्ञाछन्दसोः' इति णिलुक् , ततोतिशायने तरप्प्रत्ययः । ज्ञातुरेव हि मतिर्वरिवोवित्तरा भवति । तस्माद्या ईदृशी मतिर्भवति सा सुमतिरस्मानावर्ततामिति ॥
इमामनुद्रुत्योपयामगृहीतोस्यादित्येभ्यस्त्वेति गृह्णाति ॥
'एनमुपांशुसवनेन श्रीणाति-विवस्व इति ॥ हे विवस्वः, विव इति धननाम, तद्वान्विवस्वान् 'ततो विवस्वानादित्योजायत '* इति य उच्यते । रश्मिलक्षणैर्धनैस्तद्वान् । 'मतुवसोः' इति रुत्वम् । आदित्य अदितेः पुत्र । ' नामन्त्रिते समानाधिकरणे' इति पूर्वस्याविद्यमानत्वनिषेधाद्वितीयं निहन्यते । एष ते तव सोमपीथः सोमपानम् । 'पातृतुदिवचि' इत्यादिना थक्प्रत्ययः । तेनानेन मन्दस्व मादयस्व तव भ्रातृन् । 'तस्यै चत्वार आदित्या अजायन्त '* इति चत्वार आदित्या बभूवुः, तेषां चैको विवस्वान्, य इहामन्त्र्यते । 'योतो जायाता अस्माकं स एकोसत् '* इत्यदितिं प्रथमजा आदित्याः प्रार्थयांचक्रिरे । तस्मान्मन्दस्वेति मादयस्वेति व्याख्यायते । मदिरतुतिमोदमदस्वमगतिषु । तेन सोमपीथेन त्वमपि तृप्य तृप्तो भव । ते तव
. *सं-६-५-६.
For Private And Personal

Page #71

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २२.]
भभास्करभाष्योपेता
65
तृप्यास्म॑ ते वयं तर्पयितारो या दिव्या वृष्टिस्तयां त्वा श्रीणा
मि ॥ २३ ॥ तेन । तृप्य । तृप्यास्म । ते। वयम् । तपायतारः । या । दिव्या । वृष्टिः । तया । त्वा । श्रीणामि ॥ २३ ॥
वस्सप्तविशतिश्च ॥ २२॥
तर्पयितारो वयमपि तृप्यास्म तृप्ता भूयास्म । आशिषि लिङ्, तिङः परत्वान्न निहिन्यते । किञ्च-या दिव्या वृष्टिः । दिवमर्हतीति 'छन्दसि च ' इति यत्प्रत्ययः । ननु ' मन्त्रे वृष ' इति तिन उदात्तत्वेन भवितव्यम् । भाव्यं भावे क्तिनः, इह तु करणे क्तिन् । तया हे सोम त्वां श्रीणामि मिश्रयामि । ननूपांशुसवनेन श्रीणातीत्युक्तं, तत्कथं वृष्टया श्रीयत. इति । नैष दोषः, 'वृष्टिकामस्य श्रीणीयात् '* इति श्रयणस्य वृष्टिहेतुत्वादभेदोपचारः, वृष्टिहेतुनोपांशुसवनेन श्रीणामीति यावत् । 'यदि ताजक्प्रस्कन्देत् '* इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
इति चतुर्थे द्वाविंशः.
*सं. ९-५-६.
For Private And Personal

Page #72

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
"66
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४.
वाममद्य सवितर्वाममु श्वो दिवेदिवे वाममस्मभ्य सावीः। वाम
स्य हि क्षयस्य देव भूरैया धिया 'वामम् । अद्य । सवितः । वामम् । उ । श्वः । दिवेर्दिव इति दिवे-दिवे । वामम् । अस्मभ्यमित्यस्मभ्यम् । सावीः। वामस्य । हि। क्षयस्य । देव । भूरैः । अया । धिया । वामभाज इति
_ 'अन्तर्यामपात्रेण सावित्रमाग्रयणाद्गृह्णाति-वाममद्य सवितरिति चतुष्पदया त्रिष्टुभा ॥ वाममुश्व इति प्रथमः पादस्समाप्यते । हे सवितः अद्य अस्मिन्नहनि यहामं वननीयं मङ्गळं तदेव सावीरिति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः । वाममुश्वः आगामिन्यप्यहनि वाममेव । उकारस्समुच्चये, श्वोपीति । अवधारणे वा, वाममेवेति ।। किं बहुना-दिवेदिवे अहन्यहनि अस्मभ्यं वाममेव सावीः सुष्टु प्रेरय अनुजानीहीत्यर्थः । षूङ् प्रेरणे, 'छन्दसि लुङ्किटः' इति लुङि 'बहुलं छन्दस्यमाङयोगेपि ' इत्यडभावः । दिवेदिव इति सप्तम्यर्थे चतुर्थी, ‘उडिदम्' इति विभक्तयुदात्तत्वम् । तादर्थे वा चतुर्थी, दिवसाय सर्वदिवसार्थ मङ्गळस्य अनुज्ञां कुरु । किञ्च-अया धिया अनया बुद्ध्या वामप्राप्तिमाशासानया, तादृश्या वामभाजस्स्याम तादृश्या वाम भनाम । कीदृशम् ? वामस्य सर्वाङ्गीणमङ्गलस्य भूरेरनल्पस्य क्षयस्य निवासस्य । 'क्षयो निवासे' इत्याद्युदात्तत्वम् । ईड
For Private And Personal

Page #73

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भभास्करभाष्योपेता
अनु. २३.]
7 वामभाजस्स्याम । उपयामगृही
'तोसि देवाय त्वा सवित्रे ॥ २४ ॥ वाम-भाजः । स्याम । 'उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । देवाय । त्वा । सवित्रे ॥२४॥
वामं चतुर्विशतिः ।। २३ ॥
शस्य निवासस्य यद्वामं तद्भानस्स्याम हे देवा धनधान्यपशुपुत्रपौत्रादिसमृद्धिमहाभाग्यवन्तस्स्यामेत्यर्थः । इदमः परस्य तृतीयैकवचनस्य 'सुपां सुलुक् ' इति याजादेशः, 'उडिदम् ' इत्यादिनोदात्तत्वम् । धियेति तु 'सावेकाचः ' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । वामं भजन्तीति वामभाजः । भविप्रत्ययः । क्षयमपेक्षमाणस्यापि गमकत्वात्समासः, यथा देवदत्तस्य गुरुकुलमिति ।
देवभूरेरिति तृतीयपादावसानम् ॥ . "इमामनुद्रुत्य उपयामगृहीतोसि देवाय त्वा सवित्र इति गृह्णाति । 'एष वै गायत्रो देवानाम् '* इत्यादि ब्राह्मणम् ; 'विश्वे देवास्तृतीय सवनं नोदयच्छन् '* इत्यादि च ॥
इति चतुर्थे त्रयोविंशः.
*सं. ६-५-७.
For Private And Personal

Page #74

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
68.
तैत्तिरीयसंहिता
का. १: प्र. ४.
अदब्धेभिस्सवितः पायुभिष्ट्व५ शिवेभिरद्य परि पाहि नो गयम् । हिरण्यजिह्वस्सुविताय नव्य॑से रक्षा 'अदब्धेभिः।सवितः।पायुभिरिति पायु-भिः। त्वम् । शिवभिः। अद्य । परीति । पाहि । नः। गर्यम् । हिरण्यजिह्व इति हिरण्य-जिह्वः । सुवितार्य । नव्य॑से । रक्ष । माकिः । नः । अघशस
. 'सावित्रस्यैव ग्रहणविकल्पः पूर्वेण सह विकृत्यर्थः-अदब्धेभिरिति चतुष्पदया त्रिष्टुभा ॥ हे सवितः अद्य अस्मिन्नहनि नः अस्माकं गयं गृहं परिपाहि सर्वतो रक्ष अदब्धेभिः अदब्धैः केनाप्यहिंसितैः, क्वचिदप्यप्रतिहतैर्वा, पायुभिः पालनैः प्रजानां रसानाम् । त्रिभिर्वारश्मय उच्यन्ते । शिवेभिरिशवैश्शान्तकलुषैः पावनैरिति यावत् । 'बहुलं छन्दसि' इत्यैसभावः । पायुभिरित्यत्र 'कृपावानि' इत्यादिनोण्प्रत्ययः, 'युष्मत्तत्ततक्षुष्वन्तः पादं ' इति संहितायां भिसस्सकारस्य षत्वम् । एवमैहिकभोगा स्थानगृहस्य रक्षा प्रार्थिता । आमुष्मिकसुखस्थानमधुना प्रार्थयतेसुविताय सुष्टु इताय प्राप्ताय स्थानाय, सुकतेन प्राप्तायेति यावत् । 'तन्वादीनां छन्दसि बहुलम्' इत्युवङादेशः, 'सूपमानात्तः' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । नव्यसे नवतराय सर्वदाभिनवाय । ईयसुन ईकारस्य यकारस्य वा छान्दसो लोपः।
खि-कसुख.
*ख-प्रजानां र[स]स्यानां.
स्य यकारश्चान्दस:
For Private And Personal

Page #75

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २४.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
माकिनों अघशस ईशत । उपयामगृहीतोसि दे॒वाय॑ त्वा सवि
त्रे ॥ २५॥ इत्यघ- सः । ईशत । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । देवाय । त्वा । सवित्रे ॥ २५॥
अद॑ब्धभिस्त्रयोविशतिः ॥२४॥
ईदृशमस्मदीयं स्वर्गस्थानं रक्षेत्यर्थः । हिरण्यजिह्वस्त्वं, रसाहरणसाधनतया जिह्वास्थानीया रश्मयो जिह्वा उच्यन्ते, हिरण्यस्वभावाः क्रमणशीलाः जिह्वा यस्य तादृशस्त्वं रक्ष । हर्य गतिकान्त्योः, 'हर्य तेः कन्यन् हिर च' इति कन्यन्प्रत्ययः । किञ्चनः अस्माकं कश्चिदप्यघशंसः अघे शंसनमभिलाषो यस्य तादृशो माकिरीशिता मा ईशिष्ट । माकिरिति छान्दस उपजनः ; निपातान्तरं वा, यथाह गणकारः-'यत्र माकिनकिर्नभ' इति । ईष्टेर्लङि विकरणव्यत्ययेन च्लेरङादेशः । 'अनुदात्ते च कुधपरे । इति संहितायां प्रकृतिभावः । 'द्वयचोतस्तिङः' इति रक्षेत्यस्य दीर्घः । इत्थं प्रार्थयमानानामस्माकं न कश्चिदप्यनिष्टकृत्स्यादित्यर्थः ॥ 'उपयामगृहीतोसीत्यादि पूर्ववत् ॥
इति चतुर्थे चतुर्विंशोनुवाकः.
For Private And Personal

Page #76

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
10
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४.
हिरण्यपाणिमूतये सवितारमुप ह्वये । स चेता देवा पदम् । उपयामगृहीतोसि देवार्य त्वा सवि
त्रे ॥ २६ ॥ 'हिर॑ण्यपाणिमिति हिर॑ण्य-पाणिम् । ऊतये। सवितारम् । उपेति । ह्वये । सः । चेत्तो । देवा । पदम्। उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । देवार्य । त्वा । सवित्रे ॥ २६ ॥
हिरण्यपाणिं चतुर्दश ॥ २५ ॥ 'पुनश्च सावित्रं गृह्णाति-हिरण्यपाणिमिति त्रिपदया गायत्र्या ॥ पूर्ववद्विकल्प एव । हिरण्यस्य विकारः कटककेयूराङ्गलीयादीनि आभरणानि पाण्योः यस्य स हिरण्यपाणिः । समुदायविकारषष्ठया बहुव्रीहिर्वाचोत्तरपदलोपश्च । यद्वा-रसहरणशीलाः पाणयो रश्मयो यस्य । हितरमणीयपाणिर्वा । तं हिरण्यपाणि सवितारमुपह्वये मनसा उपेत्याह्वयामि उतये अवनाय तर्पणाय वा । 'ऊतियूति ' इंति क्तिन उदात्तत्वम् । कः पुनस्तस्य विशेष इत्याह-स हि देवस्सविता अस्माकं पदमास्पदं स्थानमित्यर्थः । कीदृशः? चेत्ता ज्ञाता, रक्षाविधानोपायज्ञः । साधुकारिणि त्रन्, व्यत्ययेनेडभावः । देवता चास्माकम् ॥ उपयामगृहीतोसीत्यादि पूर्ववत् ॥
इति चतुर्थे पञ्चविंशः.
For Private And Personal

Page #77

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २६.]
भभास्करभाष्योपेता
71
सुशासि सुप्रतिष्ठानो बृहदुक्षे नम एष ते योनिर्विश्वेभ्यस्त्वा देवे
भ्यः॥ २७॥ 'सुशर्मेति सु-शर्मा । असि । सुप्रतिष्ठान इति सु-प्रतिष्ठानः । बृहत् । उक्षे। नमः। एषः। ते। योनिः । विश्वेभ्यः । त्वा । देवेभ्यः ॥२७॥
_सुशर्मा द्वादश ॥ २६ ॥ 'सवितृपात्रेण वैश्वदेवं कलशाद्गृह्णाति-सुशर्मेति यजुषा ॥ वैश्वदेवो गण उच्यते । सुशर्मा सुसुखः शोभनग्रहो वा त्वमास । 'सोर्मनसी' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । सुप्रतिष्ठानः शोभनं प्रतिष्ठान प्रतिष्ठा यज्ञाख्या यस्य त्वम् । यद्वा-सुष्टु प्रतिष्ठन्ति सर्वे यागाभिनिवृत्तिद्वारेणेति सुप्रतिष्ठानः । 'मन्क्तिन्व्याख्यान' इत्यादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वमकारकादावपि भविष्यति । तस्मै तुभ्यं उक्षे सेक्ते वृष्टिमुत्पादयित्रे । 'सावेकाचः' इति चतुर्थ्या उदात्तत्वम् । इदं बृहन्नमः । 'ननभ्याम् ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । अन्नं सोमाख्यं गृह्यते त्वदर्थ गृह्णीमः । यद्वा-सोम एवोच्यते, हे सोम सुशासीत्यादि समानम् । तादृशस्त्वं बृहन्नमः प्रभूतमन्नं अदनीयमस्मै उक्षे वैश्वदेवाय गणाय गृह्यस इति ॥
एष ते योनिः इत्यादि व्याख्यातप्रायम् । 'वैश्वदेव्यो वै प्रजा वैश्वदेवः कलशः '* इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
इति चतुर्थे षड्डिशः. __ *सं. ६-५-७.
For Private And Personal

Page #78

72
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीयसंहिता
बृह॒स्पति॑सु॒तस्य त इन्दो इन्द्रि॒याव॑तः॒ पत्नी॑वन्तं॒ ग्रहं गृह्णाम्यग्ना ३३ प -
[का. १. प्र. ४.
'बृह॒स्पति॑सुत॒स्येति॒ बृह॒स्पति॑ सु॒त॒स्य॒ । ते॒ । इ॒न्द्रो॒ इति॑ । इ॒न्द्रि॒याव॑त॒ इतो॑न्द्रि॒य - व॒त॒ः । पत्नी - वन्त॒मति॒ पत्नी॑व॒न्त॒म् । ग्रह॑म् । गृ॒ह्म॒ामि॒ ।
For Private And Personal
"
'उपांशुपात्रेण पात्नीवतमाग्रयणाद्गृह्णाति — बृहस्पतिसुतस्येति ॥ उत्तरया जुहोति । तत्र प्रथमा त्रिपदा गायत्री, द्वितीया द्विपदा षोडशाक्षरा स्वाहाकारान्ता स्वयं यजुः । तत्रामा ३३ पत्नीवा३ इत्युभयत्रापि ' दूराद्भूते च ' इत्युदात्तप्लुतः, एचोप्रगृह्यस्यादूराद्धूते पूर्वस्यार्धस्योत्तरस्येदुतौ ' इति पूर्वस्य प्लुतविकार इकारः । स च छन्दस्सङ्ख्याने नाद्रियते, उत्तरस्य पत्नीवा इत्यस्य ' मतुवसोः ' इति रुत्वम्, द्वयोरपि षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम्, द्वितीयस्यापि पूर्वस्याविद्यमानत्वात् लुतस्योदात्तस्यासिद्धत्वात् वर्ज्यमानस्वरेण निवृत्तिः । तत्र बृहस्पतिसुतस्येति प्रथमा व्याख्यायते । सोम उच्यते । इन्दो सोम ते तव बृहस्पतिसुतस्य बृहस्पतिना ब्रह्मणैव सुतस्य । यद्वा — बृहतो महतो यज्ञाख्यस्य कर्मणः पत्या पालयित्रा यजमानेन सुतस्याभिषुतस्य । 6 तृतीया कर्मणि' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्, पूर्वपदं च वनस्पत्यादि, तस्यच सुद्धरावुक्तौ तत्र वृत्तिविषये बृहच्छन्द आद्युदात्तः । इन्द्रियावतः वीर्यवतः । ' मन्त्रे सोमाश्वेन्द्रियविश्वदेव्यस्य मतौ ' इति दीर्घः । तवैकदेशेन पत्नीवन्तं ग्रहं गृह्णामि । 'छन्दसीर:' इंति मतुपो वत्वम् ॥

Page #79

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २८.]
भभास्करभाष्योपेता
73
त्नीवास्सदेवेन त्वष्टा सोम पिब स्वाहा ॥ २८॥
हर्रिरसि हारियोजनो हाँस्स्थाता 'अग्ना३३ । पत्नीवा३ इति पत्नी-वा३: । सजूरिति स-जूः । देवेन । त्वष्ट्रा । सोम॑म् । पिब । स्वाहा ॥ २८॥
बृहस्पतिसुतस्य पञ्चदश ॥ २७ ॥ 'हरिः । असि । हारियोजन इति हारि
अथ द्वितीया-हे अग्ने पत्नीवन् देवेन त्वष्ट्रा सजूः समानप्रीतिः । नास्य पानेन्वयः । 'ससजुषोः' इति रुत्वम् । सोमं पिब । द्वौ प्रत्येकमुच्येते । स्वाहा स्वाहुतमिदं तवास्तु । 'देवा वा इतइतः पत्नीः '* इत्यादि ब्राह्मणम्, 'स सोमो नातिष्ठत स्त्रीभ्यो गृह्यमाणः '* इत्यादि च ॥
इति चतुर्थे सप्तविंशः.
'हारियोजनं गृह्णाति-हरिरसीति ॥ सोम एवोच्यते । हरिरिन्द्रः स एव त्वमसीतीन्द्रात्मना सोमस्स्तूयते । यहा-हरिहर्ता
अभिमतानां श्रेयसामाहर्ता त्वमसि । हारियोजनः, हरिः अश्वविशेषः योजनो वाहनं यस्य स हरियोजनः इन्द्रः, तस्य स्वभूतः
*सं. ६-५.८.
For Private And Personal

Page #80

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
74
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.४.
वज्रस्य भर्ता पृः प्रेता तस्य ते देव सोमे॒ष्टयजुषस्स्तुतस्तोमस्य श
स्तोक्यस्य हरिवन्तं ग्रहै गृह्णामि योजनः । हर्योः । स्थता । वज्रस्य । अर्ता । पृश्ः । प्रेता । तस्य । ते । देव । सोम । इष्टय॑जुष इतीष्ट-यजुषः । स्तुतस्तोम॒स्येति स्तुत-स्तोमस्य । शस्तोक्थस्योति शस्त-उक्थस्य । हरिवन्त
हारियोजनः, ऐन्द्रोसीत्यर्थः । हर्योः स्थाता, होरश्वयोः स्थाता, इन्द्ररूपत्वात् , हरिभ्यां भक्षितऋजीषरूपत्वाहा । वजस्य भर्ता धारयिता इन्द्ररूपत्वादेव । एभेः प्रेता, पृश्नेरन्नस्य यागसाधनद्वारेण प्रेता प्रेरयिता प्रापयिता वा । प्रीङ् तर्पणे । हे सोम देव तस्य तादृशस्य ते तव इष्टयजुषः अध्वर्युभिर्यज्ञे इष्टानि विनियुक्तानि सर्वाणि यजूंषि प्रायेण त्वत्संस्कारार्थानीति इष्टयजुष्टम् । स्तुतस्तोमस्य उद्गातृभिश्च स्तुतास्स्तोमाः स्तोत्राणि त्वदर्थमिति स्तुतस्तोमत्वम् । शस्तोक्थस्य होतृभिश्शस्तान्युक्थानि शस्त्राणि त्वदर्थमिति शस्तोक्थत्वम् । यद्वेन्द्ररूपत्वात्सर्वमुपपद्यते । तस्य तव विशेष*संस्कारसंस्कृतस्य हरिवन्तं हरिमन्तं ग्रहं गृह्णामि, आग्रयणस्थालीगतस्य सर्वस्या गृह्यमाणत्वात् । तस्येत्यन्त्यात् [स्येत्यादेः ?] कर्मणि षष्ठयन्तत्वात्तादृशं हरिवन्तं इन्द्रवन्तं ग्रहं गृह्णामीति । 'छन्दसीरः' इति मतुपो वत्वम् ।
*ग-होमशेष.
क-सर्वस्य ग्रहस्य.
For Private And Personal

Page #81

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २८.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
15
हरीस्स्थ हॉर्धानास्सहसोमा इ
न्द्रीय स्वाहा ॥ २९ ॥ मिति हरि-वन्तम् । ग्रहम् । गृह्णामि । हरीः । स्थ । हर्योः । धानाः । "सहसौमा इति सहसोमाः । इन्द्राय । स्वाहा ॥ २९ ॥
हरिष्षडिशतिः ॥ २८ ॥
धानाभिश्श्रीणाति-हरीः स्थेति ॥ हरिभ्यां तहानिन्द्रो लक्ष्यते । ततस्तादृशेन्द्रात्म*तया धानास्स्तूयन्ते । तत इन्द्रप्रियतया इन्द्राभेदेन स्तुतिः । यद्वा--अश्वात्मतया धानास्स्तूयन्ते । इन्द्रार्थं हे धानाः हरीः स्थ । किञ्च-होरश्वयोर्धानास्थ हरिवत इन्द्रस्येति भावः । — इन्द्रो वृत्रमहन् तस्य शीर्षकपालमुदौब्जत् इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
"जुहोति-सहसोमाः सोमेन सहिताः । “वोपसर्जनस्य ' इति पाक्षिकत्वात्सभावाभावः । हे धाना ईदृश्यो यूयमिन्द्राय स्वाहा स्वाहुतास्थ ॥
इति चतुर्थेष्टविंशोनुवाकः.
-
*ग-दृशेन्द्रायत्त.
क-इन्द्रपीतस्येति.
सं. ६-५-९.
For Private And Personal

Page #82

76
तैत्तिरीय संहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अग्न आयूष पवस आ सुवोर्ज - मिषं॑ च नः । आ॒रे बा॑धस्व दुच्छुनाम् । उ॒ष॒या॒मगृ॑हीतोस्य॒ग्नये॑ त्वा॒ तेज॑स्व॒त ए॒ष ते॒ योनि॑र॒ग्नये॑ त्वा॒ तेज॑स्व॒ते ॥ ३० ॥
*सं. १-३-१४२ ँ
1
'अग्ने॑ । आयुषि । वसे । एति॑ । सुव॒ । ऊर्ज॑म् । इष॑म् । च॒ । नः । आरे । बाधस्व॒ । दु॒च्छुना॑म् । उ॒प॒या॒मगृ॑हीत॒ इत्यु॑पय॒म- गृही॒तः । अ॒सि॒ । अ॒ग्नये॑ । त्वा॒ । तेज॑स्व॒ते । ए॒षः । ते॒ । योनि॑ः । अ॒ग्नये॑ । त्वा॒ । तेज॑स्व॒ते ॥ ३० ॥
3
I
अग् आयूषि॒ त्र्यो॑वि‍शतिः ॥ २९ ॥
6
'अथातिग्राह्याणामायं गृह्णाति --- अन आयूंषति गायत्र्या ॥ व्याख्याता चेयम् ' त्वमग्ने रुद्रः ' * इत्यत्र İ देवा वा इन्द्रियं वीर्यं व्यभजन्त ततो यदत्यशिष्यत ' + इत्यादि ब्राह्मणम्, अप्यनिष्टोमे ग्रहीतव्या: " इत्यादि च । हे अने आयूंषि पवस्व ऊर्जं रसं इषमन्नं च नः अस्मभ्यमासुव आनय दुछुनां दौर्गत्यं चास्माकमारे दूरे बाधस्वति ॥
6
2- ग्रहणसादनमन्त्री गती ॥
इति चतुर्थे एकोनत्रिंशोनुवाकः.
[का. १. प्र. ४.
For Private And Personal
स. ६-६-८.

Page #83

अनु. ३०. ]
भट्टभास्करभाष्योपैता
उ॒त्तिष्ठ॒न्नोज॑सा स॒ह पी॒त्वा शिअ॑वे॒षयः । सोम॑मिन्द्र चमू सुतम् । उ॒प॒या॒मगृ॑हीतो॒सीन्द्रा॑य॒ त्वौज॑स्वत ए॒ष ते॒ योनि॒रिन्द्रा॑य॒ त्वज॑स्वते ॥ ३१ ॥
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
'उ॒त्तिष्ठ॒न्नित्यु॑त् तिष्ठन्॑ । ओज॑सा । स॒ह । पी॒त्वा । शि इति॑ । अ॒वेष॑य॒ सोम॑म् । इ॒न्द्र॒ । च॒मू इति॑ । सु॒तम् । उ॑प॒यामगृहीत॒ इत्यु॑पयाम - गृही॒त॒ः । अ॒सि॒ । इन्द्रा॑य॒ । त्वा॒ । ओज॑स्व॒ते । ए॒षः । ते॒ । योनि॑ः । इन्द्रा॑य॒ । त्वा॒ । ओजस्वते ॥ ३१ ॥
इति चतुर्थे त्रिंशोनुवाकः.
77
उ॒त्तिष्ठ॒न्नेका॑विश्शतिः ॥ ३० ॥
'अथैन्द्रं गृह्णाति — उत्तिष्ठन्निति गायत्र्या ॥ हे इन्द्र सुतमभिषुतं सोमं पीत्वा ओजसा बलेन महता सह उत्तिष्ठन् शि ।
हनू । कीदृग्भूते ? चमू अदनकरणभूते अवेपयः वेपय आचूषणिकान्तां तृप्तिं जनयन् हनुयुगळं चालय । चमु छमु अदने, औणादिक ऊप्रत्ययः ॥
2- " ग्रहणसादने व्याख्याते ॥
For Private And Personal

Page #84

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
78
तैत्तिरीयसंहिता
[का.१. प्र.४.
*तरणिर्विश्वदर्शतो ज्योतिष्कदेसि
सूर्य । विश्वमा भासि रोचनम् । 'तरणिः । विश्वदऋशत इति विश्व-दशतः। ज्योतिष्कृदिति ज्योतिः-कृत् । असि । सूर्य । विश्वम् । एति । भासि । रोचनम् । ___ 'अथ सौर्यं गृह्णाति–तरणिरिति गायत्रया ॥ केचिदाहुरेकत्रिशोयमनुवाकोस्मिन्प्रदेशेध्येतव्य इति । अन्ये तु यथाम्नातेनैव सौर्योतिग्राह्यो गृह्यते, नावश्यकमत्राध्ययनमित्याहुः ॥ तरणिः क्षिप्रगामी पापानां तारयिता वा । तरतेरनिप्रत्ययः । विश्वदर्शतः विश्वं दर्शयितव्यं यस्य सः विश्वदर्शतः । दृशेरौणादिकोतच्प्रत्ययः, 'बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् ' इति विश्वशब्दस्यान्तोदात्तत्वम् । यहा–विश्वस्य दर्शयिता विश्वदर्शतः । व्यत्ययेन पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । ज्योतिप्कृत् ज्योतिषः प्रकाशस्य कर्ता उत्पादयिता । यहा-ज्योतिषां ग्रहनक्षत्रादीनां कर्ता उद्भावयिता, त्वदधीनप्रकाशत्वात्तेषाम् । यथाहुः___ 'सूर्याभिमुखानि दीप्यन्ते ' इति । हे सूर्य ईदृशस्त्वमसि सत्वं विश्वं रोचनं प्रकाशकं ग्रहनक्षत्रादिकं सुषुम्नाख्येन रश्मिनानुप्रविश्य आभासि दृश्यसे लोकेन, तानि वा प्रकाशयसि, तस्मादुच्यते 'ज्योतिष्कृदसि ' इति ॥ 2-ग्रहणसादने गते । न त्वाम्नातमित्युक्तम् ॥
(इति चतुर्थे एकत्रिंशः.) *आदावेवंचिह्निता अनुवाकाषडप्यत्रानाम्नाता इति भट्टभास्करमित्रैरुच्यते । तथाप्येतेषु प्रथमोनुवाकः प्रदर्शनार्थमेवात्र व्याख्यातः ॥
For Private And Personal

Page #85

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ३३.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
79
उपयामगृहीतोस सूर्याय त्वा भ्राजैस्वत एष ते योनिस्सूर्याय त्वा भ्राज॑स्वते ॥ ३२ ॥ *आ प्यायस्व मदिन्तम सोम विश्वाभिरूतिभिः । भर्वा नस्सप्रथस्तमः ॥ ३३ ॥ ईयुष्टे ये पूर्वतरामपश्यन्व्युच्छन्तीउपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः। असि । सूर्याय । त्वा । भ्राज॑स्वते । एषः । ते । योनिः । सूर्याय । त्वा । भ्राजस्वते ॥ ३२ ॥
___ तरणिर्विशतिः (॥ ३१ ॥) एति । प्यायस्व । मदिन्तम । सोमं । विश्वाभिः । ऊतिभिरित्यूति-भिः । भव । नः । सप्रथस्तम इति सप्रर्थः-तमः॥ ३३ ॥
आ प्यायस्व नव (॥ ३२ ॥) ईयुः । ते । ये । पूर्वतरामिति पूर्व-तराम् । अपश्यन्न् । व्युच्छन्तीमिति वि-उच्छन्तीम् ।
*आदावेवंचिह्निता अनुवाकाष्षडप्यत्रानाम्नाता इति भट्टभास्करमित्रैरुच्यते ।
For Private And Personal

Page #86

80
तैत्तिरीय संहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ४.
मुषं मर्त्यांसः । अ॒स्माभि॑रु॒ नु प्र॑ति॒चक्ष्या॑भू॒दो ते य॑न्ति॒ ये अ॑प॒ री॑षु॒ पश्य॑ ॥ ३४ ॥
* ज्योति॑ष्मतीं त्वा सादयामि ज्योतिष्कृते॑ त्वा सादयामि ज्योति॒र्विद॑ त्वा सादयामि॒ भास्व॑तीं त्वा सादयामि ज्वलन्तीं त्वा सादयामि मल्मला
For Private And Personal
1
उ॒षस॑म् । मत्यसः । अ॒स्माभिः॑ । उ॒ । नु चक्ष्येति॑ प्रति-चक्ष्या॑ । अ॒भू । य॒न्ति॒ि । ये । अ॒प॒रीषु॑ । पश्यान् ॥
1
३४ ॥
ईयुरेकान्न विशतिः (॥ ३३॥)
ज्योति॑ष्मतीम् । त्वा॒ । सायामि॒ । ज्योति॒ष्कृत॒मति॑ ज्योतिः - कृत॑म् । त्वा॒ सद॒यासि॒ । ज्योति॒र्विद॒मति॑ ज्योतिः - विद॑म् । त्वा॒ । सा॒ाद्यामि॒ । भास्व॑तीम् । त्वा॒ । स॒यासि॒ । ज्वर्लन्तीम् । त्वा । साद्यामि॒ । म॒ल्म॒लाभव॑न्ती॒मति॑ मल्मला - भव॑न्तीम् । त्वा । सादयामि । दीप्य -
* आदावेवंचिह्निता अनुवाकाष्षडप्यत्रानाम्नाता इति भट्टभास्करमिश्रैरुच्यते ।
। प्र॒त
इति॑ । ते ।
I

Page #87

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ३५.
भभास्करभाष्योपेता
81
भवन्तीं त्वा सादयामि दीप्यमानां त्वा सादयामि रोचमानां ला सादयाम्यज॑स्रां त्वा सादयामि बृहज्ज्योतिषं त्वा सादयामि बोधयन्तीं त्वा सादयामि जाग्रती त्वा सादयामि ॥ ३५॥ *प्रयासाय स्वाहा॑यासाय स्वाहा
विद्यासाय स्वाहा संयासाय स्वाहोमानाम् । त्वा । सादयामि । रोचमानाम् । त्वा । सादयामि । अजस्राम् । त्वा । सादयामि। बृहज्ज्योतिषमिति बृहत्-ज्योतिषम् । त्वा । सादयामि । बोधयन्तीम् । त्वा । सादयामि । जाग्रतीम् । त्वा । सादयामि ॥ ३५॥
ज्योतिष्मती षट्रिशत् (॥ ३४॥) प्रयासायेति प्र-यासाय । स्वाहा । आयासायेत्या-यासार्य । स्वाहा । वियासायति वि-या
*आदावेवंचिह्निता अनुवाकापडप्यत्रानाम्नाता इति भट्टभास्करमित्रैरुच्यते ।
11
For Private And Personal

Page #88

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
82
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
द्यासाय स्वाहावयासाय स्वाहा शुचे स्वाहा शोकाय स्वाहो तप्यत्वै स्वाहा तर्पते स्वाहा ब्रह्महत्यायै स्वाहा सर्वस्मै स्वाहा ॥ ३६ ॥ चित्त५ सन्तानेन भवं यक्ता रुद्रं त
निम्ना पशुपति, स्थूलहृदयेनाग्नि साय । स्वाहा । संयासायति सं-यासायं । स्वाहा । उद्यासायेत्युत्-यासायं । स्वाहा । अवयासायेत्यव-यासाय । स्वाहा । शुचे । स्वाहा । शोकाय । स्वाहा । तप्यत्वै । स्वाहा । तपते । स्वाहा । ब्रह्महत्याया इति ब्रह्म-हत्यायै । स्वाहा । सर्वस्मै। स्वाहा ॥ ३६ ॥
प्रयासाय चतुर्विशतिः (॥ ३५ ॥) चित्तम् । सन्तानेनेति सं-तानेन । अवम् । यना । रुद्रम् । तनिम्ना । पशुपतिमिति पशुपतिम् । स्थूलहृदयेनेति स्थूल-हृदयेन । अग्निम्। हृदयेन । रुद्रम् । लोहितेन । शर्वम् । मतस्ना
*आदावेवंचिह्निता अनुवाकाष्षडप्यत्रानाम्नाता इति भट्टभास्करमित्रैरुच्यते ।
For Private And Personal

Page #89

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ३७.]
भभास्करभाष्योपेता
83
हृदयेन रुद्रं लोहितेन शर्व मतस्नाभ्यां महादेवमन्तःपार्श्वनौषिष्ठहन! शिङ्गीनिकोश्याभ्याम् ॥ ३७॥ आ तिष्ठ वृत्रहन्रथै युक्ता ते ब्रह्मणा
हरी। अर्वाचीन सु ते मनो ग्रावा भ्याम् । महादेवमिति महा-देवम् । अन्तःपात्रेनेत्यन्तः-पार्थेन । ओषिष्ठहमित्यौषिष्ठ-हनम् । शिङ्गीनिकोश्याभ्यामिति शिङ्गी-निकोश्याभ्याम् ॥ ३७॥
चित्तमष्टादश (॥ ३६ ॥) 'एति । तिष्ठ । वृत्रहन्निति वृत्र-हन्न् । रथम् । युक्ता । ते । ब्रह्मणा । हरी इति । अर्वाचीनम् । स्विति । ते । मनः । ग्रावा । कृणोतु । वग्नुना ।
_ 'षोडशिनं गृह्णाति-आतिष्ठेत्यनुष्टुभा ॥ हे वृत्रहन रथमातिष्ठ | यस्मात्ते तव स्वभूतौ हरी अश्वौ ब्रह्मणा मन्त्रेण युक्ता युक्तौ । 'सुपां सुलुक् ' इत्याकारः । तस्माद्रथमातिष्ठति । किञ्च ते तव मनः अर्वाचीनं अस्मद्यज्ञाभिमुखं ग्रावा अभिषवाश्मा सुकणोतु सुष्टु करोतु वनुना वचनीयेन श्रवणीयेनाभिषवशब्देन ॥
For Private And Personal

Page #90

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
84
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
कृणोतु वाना । उपयामगृहीतोसीन्द्राय त्वा षोडशिन एष ते योनिरिन्द्रीय त्वा षोडशिने ॥३८॥
इन्द्रमिद्धरीं वहतोप्रतिधृष्टशवस'उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । इन्द्राय । त्वा । षोडशिने । एषः । ते । योनिः । इन्द्राय । त्वा । षोडशिने ॥ ३८ ॥
आ तिष्ठ पदिशतिः (॥३७॥) ॥३१॥ 'इन्द्रम् । इत् । हरी इति। वहतः। अप्रतिधृष्ट
2-*ग्रहणसादने व्याख्याते । षोडशिनः षोडशेन स्तोत्रेण शस्त्रेण च तहानिन्द्रप्षोडशी । ' प्रजापतिर्देवेभ्यो यज्ञान्व्यादिशत्स रिरिचानोमन्यत स यज्ञानां षोडशधा '* इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
इति चतुर्थे एकत्रिंशोनुवाकः.
'तस्मिन्नेव माध्यंदिनसवने गृह्णाति---इन्द्रमित्यनुष्टुभा ॥ ' सक्ने सवनेभि गृह्णाति '* इत्यादि ब्राह्मणम् । इन्द्रमित् इन्द्रमेव अप्रतिधृष्टशवसं केनाप्यप्रधर्षितबलम् । हरी अश्वौ यज्ञमुपवहतः यज्ञस्य
*सं. ६-६-११.
For Private And Personal

Page #91

अनु. (३८) ३२. ]
भट्टभास्करभाष्योपेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
मृषी॑णां च स्तु॒तीरुप॑ य॒ज्ञं च॒ मानु॑षाणाम् । उपयामगृहीतोसीन्द्रा॑य त्वा षोड॒शिन॑ ए॒ष ते॒ योनि॒रिन्द्रा॑य त्वा षोडशिने ॥ ३९ ॥
शवस॒मित्यप्र॑तिधृष्ट- श॒वस॒म् । ऋषी॑णाम् । च । स्तु॒तीः । उपेति॑ । य॒ज्ञम् । च॒ । मानु॑षाणाम् । उ॒पामगृ॑हीत॒ इत्यु॑पया॒म-गृही॒त॒ः । अ॒सि॒ । इन्द्रा॑य॒ । त्वा॒ । षो॒ड॒शिने॑ । ए॒षः । ते॒ । योनि॑ः । इन्द्रा॑य । त्वा॒ । षोड॒शिने ॥ ३९ ॥
geziocarñārzna: (1351) 113211
85
समीपं प्रापयतः । ऋषीणां मनुष्याणां च स्तुती: स्तोत्राणि उपवहतः यत्र यत्र ते स्तुवन्ति तत्र सर्वत्र प्रापयतः । यद्वाइन्द्रं हरी अश्वौ यज्ञं प्रापयतः ऋषीणां च मनुष्याणां च स्तुतय इन्द्रमेव यज्ञसमीपं प्रापयन्ति यथासौ यज्ञसमीपमागच्छति तथा ते अमुं स्तुवन्तीत्यर्थः । व्यत्ययेन प्रथमास्थाने द्वितीया । ' मनोर्जातौ ' इति मनुशब्दादञ् षुगागमश्र ॥
- ग्रहणसादने तें ॥
इति चतुर्थे द्वात्रिंशोनुवाकः.
For Private And Personal
-

Page #92

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
86
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
असावि सोम इन्द्र ते शविष्ठ धृष्णुवा गहि । आ त्वा पृणक्तिन्द्रिय५ रजस्सूर्य न रश्मिभिः। उपयामगृहीतोसीन्द्रीय त्वा षोडशिन एष
ते योनिरिन्द्रीय त्वा षोडशिनै॥४०॥ 'अावि । सोमः । इन्द्र । ते । शविष्ठ । धृष्णो । एति । गहि । एति । त्वा । पृणक्तु । इन्द्रियम् । रजः । सूर्यम् । न । रश्मिभिरित रश्मि-भिः । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः। असि । इन्द्राय । त्वा । षोडशिने । एषः । ते । योनिः । इन्द्राय । त्वा । षोडशिने ॥ ४० ॥ ___ असावि सप्तविशतिः (॥३९॥) ॥३३॥
'तस्मिन्नेव तृतीयसवने गृह्णाति-असावीत्यनुष्टुभा ॥ हे इन्द्र शविष्ठ बलवत्तम । शवस्वच्छब्दादिष्टनि ‘विन्मतोलृक् ' इति मतुपो लुक् , 'टेः' इति टिलोपः । हे धृष्णो शत्रूणां धर्षयितः । 'सिगृधिधृषिक्षिपेः क्रुः' इति क्रुप्रत्ययः । आगहि आगच्छ अस्मद्यज्ञम् । गमेश्शपो लुक् । कस्मादेवमुच्यस इति चेत् ? त्वदर्थमयं सोमोऽसावि अभिषुतस्तस्मादागच्छेति । किञ्च-इन्द्रियं वीर्य सोमपानेन च प्रभूततां गतं त्वामाप्टणक्तु आपूरयतु । सूर्यमिव रज उदकं यथा रश्मिभिर्धारभूतैः सूर्यमापूरयति । ५-*ग्रहणसादने समाने ॥
इति चतुर्थे त्रयस्त्रिंशोनुवाकः,
For Private And Personal

Page #93

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४०) ३४.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
87
सर्वस्य प्रतिशीवरी भूमिस्त्वोपस्थ आधित । स्योनास्मै सुषदा भव
यच्छस्मैि शर्म सप्रथाः । उपया'सर्वस्य । प्रतिशीवरीति प्रति-शीवरी । भूमिः । त्वा । उपस्थ इत्युप-स्थे । एति । अधित। स्योना । अस्मै । सुषदेति सु-सदा । भव । यच्छे । अस्मै । शर्म । सप्रथा इति स-प्रथाः ।
'अतः परं षोडशिग्रहणमन्त्राः पूर्वैस्सह विकल्प्यन्ते । तत्र प्रथमा-सर्वस्येत्यनुष्टुप् ॥ सर्वस्य भूतजातस्य प्रतिशीवरी प्रत्येकंसुखेन शयनाधिकरणभूता । शेतेरौणादिके क्वरच्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । यद्वा-शयानस्य सर्वभूतजातस्य प्रतिशयनं प्रतिमुखं शयनं बालस्य जननीव करोतीति प्रतिशीवरी । 'अन्येभ्योपि दृश्यते' इति क्वनिप् , 'वनोरच ' इति डीबेफौ । हे इन्द्र ईदृशी भूमिस्त्वामुपस्थे आधित आदधातु स्थापयतु । हे भूमे या त्वमसि अस्मै इन्द्राय यजमानाय वा स्योना सुखा सुषदा सुखासनभूता च भव । किञ्च-अस्मै शर्म शरणं सुखं वा यच्छ देहि । सप्रथाः सर्वत्र प्रथिता विस्तीर्णा । छान्दसस्सर्वस्य सभावः । प्रथया सहितेति वा। बहुव्रहिौ ‘परादिश्छन्दसि बहुलम् ' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥
For Private And Personal

Page #94

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
88
तोत्तरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४.
wwwmmmmm
मगृहीतोसीन्द्रीय त्वा षोडशिन पुष ते योनिरिन्द्रीय त्वा षोडशिने॥४१॥ महा५ इन्द्रो वजेबाहुष्षोडशी शर्म
यच्छतु । स्वस्ति नौ मघा करोतु उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । इन्द्राय । त्वा । षोडशिने । एषः । ते । योनिः । इन्द्राय । त्वा । षोडशिने ॥ ४१ ॥
'महान् । इन्द्रः । वज्रबाहुरिति वज्र-बाहुः । षोडशी । शर्म । यच्छतु । स्वस्ति । नः । मघवेति मघ-वा । करोतु । हन्तु । पाप्मानम् ।
2-ग्रहणसादने उक्ते ॥
इति चतुर्थे चतुस्त्रिंशोनुवाकः.
'महा५ इन्द्र इत्यादि । इयमप्यनुष्टुप् ॥ महत्त्वादिगुणविशिष्ट इन्द्रः अस्मभ्यं शर्म सुखं यच्छतु ददातु । स्वस्ति अविनाशं चास्माकं करोतु । हन्तु चास्माकं पाप्मानं पापम् । योस्मान्द्वेष्टि तं च हन्तु । यद्वा-योस्मान्द्वेष्टि तं पाप्मानं हन्तु ॥
For Private And Personal

Page #95

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४२) ३६.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
89
हन्तुं पाप्मानं योऽस्मान्दृष्टि । उपयामगृहीतोसीन्द्रीय त्वा षोडशिन एष ते योनिरिन्द्राय त्वा षोड़शिने ॥ ४२ ॥
सजोर्षा इन्द्र सर्मणो मरुद्भिस्सोमयः। अस्मान् । द्वेष्टिं । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । इन्द्राय । त्वा । षोडशिने । 'एषः । ते । योनिः । इन्ाय । त्वा । षोडशिने ॥ ४२ ॥
सर्वस्य महान्थ्षद्धि शतिष्षद्धि
शतिः (॥४०॥४१॥)॥३४॥३५॥ 'सजोषा इति स-जोर्पाः । इन्द्र । सर्गण
2-ग्रहणसादने स्पष्टे ॥
इति चतुर्थे पञ्चत्रिंशोनुवाकः.
'सजोषा इत्यादि त्रिष्टुप् ॥ हे इन्द्र सगणः सर्वैर्गणैस्सहितः मरुद्भिस्सजोषाः समानप्रीतिः । पूर्ववदुत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । हे इन्द्र वृत्रहन् वृत्रहन्तः शूर महाबल विद्वान् स्वमधिकारं जानन्,
___ 12
For Private And Personal

Page #96

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.४.
..
.
Gar
पिब वृत्रहञ्छूर विद्वान् । जहि शत्रूरप मृधो नुदस्वाथाभयं कृणुहि वि श्वतो नः । उपयामगृहीतोसीन्द्रीय त्वा षोडशिन एष ते योनिरिन्द्रीय
त्वा षोडशिने ॥ ४३ ॥ इति स-गणः । नरुद्भिरिति मरुत्-भिः । सोमम्। पिब । बजनिति वृत्र-हन् । शूर । विद्वान् । जहि । शत्रून् । अपेति । मधः । नुदस्व । अर्थ । अभयम् । कृणुहि । विश्वतः । नः । उपयामगृहीत इत्युपयाम-गृहीतः । असि । इन्द्राय । त्वा । षोडशिने । एषः। ते । योनिः । इन्द्राय । त्वा । षोडशिने ॥ १३ ॥
सजोखि शत् (॥४२॥) ॥३६॥ सर्वविशेषज्ञानदक्षो वा । ईदृशस्त्वं सोमं पिब । पीत्वा चास्मदीयान् शत्रून् जहि नाशय । मृधश्च सङ्घामान् कर्तुकामानपनुदस्व । अथानन्तरमस्मभ्यं विश्वतस्सर्वतोप्यभयं कृणुहि कुरु । 'उतश्च प्रत्ययाच्छन्दो वा वचनम् ' इति हिलोपाभावः । शत्रूनित्यस्य संहितायां 'दीर्घाटि समानपादे' इति रुत्वम् , पूर्ववदनुनासिकत्वम् ॥ 2-ग्रहणसादने प्रसिद्धे ॥
इति चतुर्थे पटिशोनुवाकः.
For Private And Personal

Page #97

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४३) ३७.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
उदु त्य जातवेदसं देवं वहन्ति केतवः। दृशे विश्वाय सूर्यम् । चित्रं देवा
नामुद्गादर्नीकं चक्षुर्मित्रस्य वरु'उदिति । उ । त्यम् । जातवेदसमिति जातवेदसम् । देवम् । वहन्ति । केतवः । दृशे । विश्वाय । सूर्यम् । चित्रम् । देवानाम् । उदिति । अगात् । अर्नाकम् । चक्षुः। मित्रस्य । वरुणस्य ।
'अथ दाक्षिणं काण्डं सौम्यमेव । तत्र सौरीभ्यामृग्भ्यां गार्हपत्ये जुहोति-उदुत्यमिति प्रथमा गायत्री, द्वितीया त्रिष्टुप् ॥ तत्र प्रथमा-'उदायुषा'* इत्यत्र व्याख्याता । त्यं तं इमं देवं जातवेदसं जातप्रज्ञं जातानां वेदितारं केतवो रश्मय उद्वहन्ति उर्ध्वं वहन्ति दृशे द्रष्टुं विश्वाय विश्वार्थ, विश्वो लोको यथैनं पश्येदिति । ‘सुवर्गाय वा एतानि लोकाय हूयन्ते यद्दाक्षिणानि '+ इत्यादि ब्राह्मणम् ॥ __ अथ द्वितीया-चित्रं चायनीयं देवानामनीकं सनातरूपम्मण्डलम् । यद्वा-देवानां रश्मीनां अनीकं मुखं समुदायस्थान वा । मित्रादीनां देवानामपि चक्षुस्स्थानं, तेपि हि तेन प्रकाशितं पश्यन्ति । यहा--मित्रत्वादिपदप्राप्तिहेतुत्वाच्चक्षुरित्युपचर्यते । उपलक्षणं चैतत् , सर्वदेवतापदलाभहेतुत्वात् ; भवति मण्डलोपासन मिति । ईदृशमण्डलमुदगात् उदेति । छान्द*सं. १-२-८१
सिं. ६-६-१. क.-स्थानीयं.
8म.--मण्डलोपधान.
For Private And Personal

Page #98

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
92
तैत्तिरीयसहिता
[का.१. प्र.४.
णस्याग्नेः । आ प्रा द्यावापृथिवी अन्तरिक्ष सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च । अग्ने नय॑ सुपा राये
अस्मान् विश्वानि देव वयुनानि अग्नेः । एति । अप्राः । द्यावापृथिवी इति द्यावापृथिवी । अन्तरिक्षम् । सूर्यः । आत्मा । जर्गतः। तस्थुषः । च । अग्ने । नय । सुपथेति सु-पयां । राये। अस्मान् । विश्वानि । देव । वयुनानि । विद्वान् । युयोधि । अस्मत् । जुहुराणम् । एनः।
सो लुङ्, 'गातिस्था' इति सिचो लुक् । यदा ईदृशम्म ण्डलमुदेति तदा तन्मण्डलान्तर्गतो भगवान् सूर्यः जगतो जङ्गमस्य तस्थुपः स्थावरस्य च विश्वस्यात्मा द्यावाप्रथिवी द्यावाएथिव्यौ अन्तरिक्षं च रश्मिभिराप्राः आपूरयति । प्रा पूरणे पुरुषव्यत्ययः, अदादित्वाच्छपो लुक् । द्योश्च पृथिवी च द्यावाप्रथिव्यौ । 'दिवो द्यावा' इति द्यावदिशः, ‘वा छन्दसि' इति पूर्वसवर्णदीर्घः, 'देवताद्वन्द्वे च ' इति पूर्वोत्तरयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् , पृथिवीशब्दो ङीषन्तोन्तोदात्तः । ईदृशो भगवाननेन होमेनास्माकमभिमतं साधयत्विति ॥
'आनीध्रीये जुहोति-अग्ने नयेति त्रिष्टुभा ॥ व्याख्याता चेयं ' उभावाम् ' *इत्यत्र । हे अग्ने शोभनेन मार्गेण अस्मान्न
*सं.-१-१-१४
For Private And Personal

Page #99

अनु. (४३) ३७.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
वि॒द्वान् । यु॒यो॒भ्य॑स्मज्जु॑हु॒राणमेनो भूयि॑ष्ठां ते॒ नम॑उक्तं विधेम | दिव
गच्छ॒ सुर्वः पत रू॒पेण॑ ॥ ४४ ॥ वो॒ रू॒पम॒भ्यैमि॒ वय॑सा॒ वय॑ः ।
।
93
भूयि॑ष्ठाम् । ते॒ नम॑उत्त॒मति॒ नम॑ः उ॒क्ति॒िम् । वि॒िधेम॒ । दिव॑म् । ग॒च्छ॒ । सुव॑ः । पत॒ । 'रूपेण॑ ॥ ४४ ॥ व॒ः । रू॒पम् । अ॒भि । एति॑ ।
धनार्थम् । हे देव विश्वानि वयुनानि ज्ञानोपायभूतानि विद्वान् । किश्व – जुहुराणं कुटिलस्वभावं चैनः पापमस्मत्तो युयोधि कुरु । वयं च ते भूयिष्ठां नमउक्तिं विधेमेति ॥
'हिरण्यं त्वो गृह्णाति - दिवमित्येकपदया गायत्र्या ॥ हे हिरण्य दिवं गच्छ, दीप्तिं वा प्राप्नुहि । ततस्सुवरादित्यं पत
गच्छ ॥
For Private And Personal
'दक्षिणा अभ्येति——रूपेणेति प्रथमया चतुर्दशाक्षरया || — अभ्यैः मि वयसा वयः' इति द्वितीयः पादः । हे दक्षिणाः वयुष्माकं रूपं मदीयेन रूपेण अभ्यैमि आभिमुख्येन मर्यादया च ऐमि प्राप्नोमि । किञ्च मदीयेन वयसा युष्मदीयं वय अभ्यैमीत्येव । गमनं वा वयः । मदीयेन गमनेन युष्मदीयं गमनमभ्यैमि, युष्माभिस्तुल्यरूपस्तुल्यगतिश्च भूयासमिति ॥

Page #100

94
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीय संहिता
तु॒थो वो॑ वि॒श्ववे॑दा॒ वि भ॑जतु॒ वषि॑ष्ठ॒ अधि॒ नाके॑ । ए॒तत्ते॑ अग्ने॒ राध ऐति
[का. १. प्र. ४.
। ।
I
I
ए॒सि॒ वय॑सा । वय॑ः । `तु॒थः । व॒ः । वि॒श्ववे॑द॒ इति॑ वि॒श्ववे॑दा॒ः । वीति॑ । अ॒ज॒तु॒ । वऋषि॑ष्ठे । अधीति॑ । नाकै । ए॒तत् । ते । अ॒ग्ने॒ । राध॑ः । एति॑ । ए॒ति॒ । सोम॑च्युत॒मिति॒ सोम॑ च्युत॒म् ।
--
" दक्षिणा विभजति — तुथो व इति यजुषा ॥ तुथो नामाभिः विश्ववेदाः विश्वस्य विभागादेर्वेदिता । पूर्ववदसुन्, पूर्वपदप्रकृति स्वरत्वं च । स एव वः युष्मान्विभजतु । वर्षिष्ठे वृद्धतमे नाके सुखैकरूपे स्थाने यथा भवत्यर्थस्तथा वो विभजतु । यहावर्षिष्ठे नाकात्मन्यत्र स्थाने स एवागत्य वो विभजत्विति ॥
For Private And Personal
'सदोऽभ्येति — एतत्ते अग्रे इति मध्येज्योतिषा जगत्या । ' तन्मित्रस्य पथा नय' इति द्वितीयः पादः ॥ धिष्णियैरनिभिरग्निमत् सदोनिशब्देनोच्यते । मत्वर्थीयो लुप्यते । ते इति कर्मणस्सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । हे अग्रे सदः एतद्दक्षि णालक्षणं राधः धनं त्वामेति त्वत्समीपं प्राप्नोति ऋत्विग्भ्यो दातुम् । सोमच्युतं सोमेन च्यावितं सोमेन राज्ञा स्वयमानीतम् । 'सृतिया कर्मणि' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा — सोमयागार्थ च्युतं च्यवनं अङ्गत्वेनानुप्रवेशो यस्य, सोमयागद्रव्यमध्याद्वा दक्षिणार्थं च्युतिर्यस्य तत्सोमच्युतम् । तद्राधः मित्रस्यादित्यस्य पथा मार्गेण नय येन मार्गेण पदार्थ मित्रो नयति तेन नय प्रकाशयेत्यर्थः ।

Page #101

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४३) ३७.] .
भभास्करभाष्योपेता
95
सोम॑च्युतं तन्मित्रस्य॑ प॒था नय॒तस्य॑ पृथा प्रेतं चन्द्रदक्षिणा यज्ञस्य॑ प॒था
सुविता नय॑न्तीाह्मणमद्य राध्यातत् । मित्रस्य । पृथा । नय । ऋतस्य । पृथा । प्रेति । इत । चन्द्रदक्षिणा इति चन्द्र-दक्षिणाः । यज्ञस्य । पृथा । सुविता । नय॑न्तीः । ब्राह्मणम्। कश्चिदाह-सोमयागेन ह्यस्य प्रच्युतं भूर्धनम्*, तदिदानी दक्षिणार्थं सदस्यान्न नेतव्यम् । तदुच्यते-हे सदः सोमयागार्थं च्युतं च्यावनं अङ्गत्वेनानुप्रवेशो यस्य तत् सोमच्युतं त्वमेव मित्रस्य पथा नयेति । उदात्तनिवृत्तिस्वरेण पथस्तृतीयाया उदात्तत्वम् । अधुना दक्षिणा आह-ऋतस्य पथा प्रेत गच्छत । यज्ञस्याङ्गभावं प्रतिपद्यमानास्सदः प्रति गच्छत । चन्द्रदक्षिणा, चन्द्रं हिरण्यं तदक्षिणं प्रधानं श्रेष्ठं यासां तादृश्यो गच्छत, हिरण्यसहिता इत्यर्थः । किञ्चयज्ञस्य पथा 'द्वाभ्यां गाईपत्ये जुहोति' इत्यादिप्रसिद्धेन मार्गेण सुविता सुवितेन स्वितेन सुगमेन । 'सुपां सुलुक्' इति तृतीयाया आकारः, 'सूपमानाक्तः' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् , तन्वादित्वात्सोरुवडादेशः, विकृतत्वादनवग्रहः । ईदृशेन मार्गेण नयन्तीः नयन्त्यः नीयमानाः प्रवर्तमाना वा । ' वा छन्दसि' इति पूर्वसवर्णदीर्घः ॥
आत्रेयमभ्यर्थयति ब्राह्मणमिति ॥ अद्य अस्मिन्नहनि *तं.-प्रच्युतमभद्रनम् .
क.-सदस्यानतव्यम् . सं. ६-६-१०
एक, तं. म.-आत्रेयस्येति.
For Private And Personal

Page #102

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
96
तैत्तिरीयसंहिता
[का.१. प्र.४.
समृर्षिमापेयं पितृमन्तै पैतृमृत्य५
सुधार्तुदक्षिणं वि सुवः पश्य व्यन्तअद्य । राध्यासम् । ऋषिम् । आऋषेयम् । पितृमन्तमिति पितृ-मन्तम् । पैतृमृत्यमिति पैतृमत्यम् । सुधातुदक्षिणमिति सुधातु-दक्षिणम् । 'वीति। सुर्वः। पश्य । वीति। अन्तरिक्षम्। “यतस्व ।
ब्राह्मणं राध्यासं साधयेयं लभेयेत्यर्थः । ऋपिं द्रष्टारं वेदार्थज्ञम् । आर्षेयम् ऋषेर्वेदार्थज्ञस्यापत्यम् । ' इतश्चानिञः ' इति ढक् । पितृमन्तं पित्रा सम्यग्नुशिष्टम् । स हि पितृमानुच्यते सदा यस्मै जागर्त पिता । ' द्वस्वनुङ्यां मतुप्' इति मतुप उदात्तत्वम् । पैतृमत्यं पितृमतः पितुरपत्यम् । वाङ्मतिपितृमतां छन्दसि ण्यः' । सुधातुदक्षिणं शोभनो धातुस्सुधातुः, धातूनामुत्तमं हिरण्यमुच्यते । तद्दक्षिणा यस्मै स सुधातुदक्षिणः । पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तत्र च 'आद्युदात्तं द्वयच्छन्दसि' इत्युत्तरपदाधुदात्तत्वम् ॥ - यजमानमादित्यमीक्षयति-वि सुवरिति ॥ सुवः स्वर्गमादित्यं वा विपश्य विशेषेण पश्य । अन्तरिक्षं च विपश्येत्येव ॥ _10 सदस्युपवेशयति—यतस्वेति ॥ यतस्व व्याप्रियस्व सदस्यैस्सह, इदमुपस्थितं कर्म कुर्वित्यर्थः । सदसि स्थिता ऋत्विगादयस्सर्वेपि सदस्याः ॥
For Private And Personal

Page #103

अनु. (४३) ३७.]
भास्करभाष्योपेता
11
सद॒स्यैर॒स्मत्रा
रिक्षं यंत॑स्व॒ देव॒त्रा ग॑च्छत॒ मधु॑मतीः प्रदातामा वि॑श॒तान॑वहाया॒स्मान्दे॑व॒याने॑न प॒
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
स॒द॒स्यैः। "अ॒स्मदा॑त्र॒ इत्य॒स्मत् - दा॒त्राः । दे॒व॒त्रेोति॑ देव-त्रा । ग॒च्छ॒त॒ । मधु॑मती॒रिति॒ मधु॑ म॒तीः । प्र॒दा॒तार॒मिति॑ प्र दा॒तार॑म् । एति॑ । वि॒श॒त॒ । अन॑वयेत्यन॑वाय॒ । अ॒स्मान् । दे॒व॒याने॒नेति॑ देव-याने॑न॒ । प॒था । इ॒त॒ । सुकृता॒मति॑ सु
For Private And Personal
97
"यजमानो दक्षिणा समनुदिशति - अस्मद्दात्रा इति ॥ वयं दातारो यासां तादृश्यो यूयम् । छान्दसोच्समासान्तः । यद्वा-' ऋतश्छन्दसि' इति कपि प्रतिषिद्धे छान्दसोकारोपजनः । देवता देवान् गच्छत । ' देवमनुष्य ' इति द्वितीयान्तात्त्राप्रत्ययः । किञ्च — मधुमतीः मधुमत्यः मधुरगुणाः स्पृहणीयाः । यद्वा - मधुर्वसन्तः, मधुमत्यः बहुवसन्ता बहुवयस्का इत्यर्थः । पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । ईदृश्यो भूत्वा प्रदातारं मां यजमानमाविशत फलरूपेण । ' वयमिह ' * इत्यादि ब्राह्मणम् । किञ्च-अनवहाय । क्वो ल्यप् । अपरित्यज्यास्मानस्माभिस्सहैव वर्तमानाः अस्मच्छरीरपातोत्तरकालमस्माभिस्सहैव देवयानेन पथेत । देवा येन प्राप्यन्ते तादृशेन मार्गेणेत गच्छत । गत्वा च सुकृतां लोके सीदत अस्माभिस्सह निषीदत । तत् स्थानं नः अस्माकं संस्कृतं सम्यगुपभोगयोग्यतया कृतं निष्पन्नं विश्वकर्मणा
*सं. ६-६-१.
13

Page #104

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
98
तत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
थेत सुकृता लोके सीदत तन्नस्सास्कृतम् ॥ ४५ ॥ धाता रातिस्सवितेदं जुषन्तां पूजा
पतिनिधिपतिनों अग्निः । त्वष्टा कृताम् । लोके । सीदत । तत् । नः। सङ्स्कृतम् ॥४५॥ रूपेण सदस्यैरष्टादश च (॥४३॥) ॥३॥ 'धता । रातिः । सविता । इदम् । जुषन्ताम् । प्रजापतिरिति प्रजा-पतिः । निधिपतिरिति
ईश्वरेण । “सम्पर्युपेभ्यः' इति सुट् , 'सम्पुंकानाम् ' इति सत्वम् , पूर्ववदनवग्रहः । यद्वा-तत्तत्र नः अस्माकं संस्कृतं समवायः । 'समवाये च' इति सुट् ॥
इति चतुर्थे सप्तत्रिंशोनुवाकः.
'समिष्टयजूंषि जुहोति । षडग्मियाणि जुहोति, त्रीणि यजूंषि । 'यद्वै यज्ञस्य क्रूरम् '* इत्यादि ब्राह्मणम् । तत्र प्रथमाधाता रातिरिति त्रिष्टुप् ॥ धाता स्रष्टा, रातिर्दाता सर्वश्रेयसाम् । 'मन्त्रे वृष' इति क्तिन उदात्तत्वम् । सविता
*सं. ६-६-२.
For Private And Personal

Page #105

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४४) ३८.]
भभास्करभाष्योपेता
99 mmmmmmmmm
-
-
.
विष्णुः प्र॒जया सरराणो यजमानाय द्रविण दधातु । समिन्द्रणो
मनसा नेषि गोभिस्स५ सूरिभिर्मनिधि-पतिः । नः । अग्निः । त्वष्टा । विष्णुः । प्रजयेति प्र-जया । सररराण इति सं-रराणः । यजमानाय । द्रविणम् । धातु । समिति । इन्द्र । नः । मनसा । नेषि । गोभिः । समिति । सर्वस्य प्रेरयिता अभ्यनुज्ञाता वा प्रजापतिः परमेष्ठी । स एव विशेष्यते-निधिपतिः निधीयन्ते वेदाः पुरुषार्था वाऽस्मिन्निति तेषां पाता रक्षिता निधिपतिः । 'परादिश्छन्दसि बहुळम् । इत्युत्तरपदाधुदात्तत्वम् , इतरत्र तु 'पत्यावैश्वर्ये' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अग्निस्त्वष्टा विष्णुश्चैते धात्रादयस्सर्वे इदं हविर्जुषन्तां सेवन्ताम् । एते च धात्रादयो यज्ञतनुविशेषा देवता द्रष्टव्याः, यथा 'धाता दीक्षायाम् '* इत्यादि । अधुना एत एवैकैकश उच्यन्ते । एष धात्रादिर्दैवः प्रजया संरराणः सम्यग्रममाणः प्रजया उत्पत्त्या हेतुना यजमानाय द्रविणं वरिष्ठं प्रजादिं दधातु । रातेस्ताच्छीलिके चानशि शपश्श्लुः, रमतेर्वाs न्त्यलोपः ॥
अथ द्वितीया-समिन्द्रण इति त्रिष्टुप् ॥ हे इन्द्र नः अस्मान् । छान्दसं साहितिकं णत्वम् । मनसा प्राणेन समीचीनेन गोमिश्च शब्देस्स्तुतिलक्षणैश्च सन्नेषि सन्नय संयोजय । *सं. ४-४-९.
गि-मनसा वाचा.
For Private And Personal

Page #106

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
100
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
घवन्थ्सङ् स्वस्त्या । सं ब्रह्मणा देवकतं यदस्ति सं देवाना सुमत्या
यज्ञियानाम् । सं वर्चसा पय॑सा सूरिरिति सूरि-भः । मघवन्निति मघ-वन् । समिति । स्वस्त्या । समिति । ब्रह्मणा । देवतमिति देव-कृतम् । यत् । अस्ति । समिति । देवानाम् । सुमत्योत सु-मत्या । यज्ञियानाम् । 'समिति । वर्चसा । पय॑सा । समिति । तनूभिः ।
मनस्विनो वाग्मिनश्च कुरु त्वां स्तोतुमित्यर्थः । नयतेर्लेटि शपो लुक् । किञ्च–सूरिभिर्विद्वद्भिः होतृप्रभृतिभिस्स्तोत्रकुशलैश्च अस्मान्सन्नषि हे मघवन् महाधन स्वस्त्या अविनाशेन वा अस्मान्सनेषि । किञ्च ब्रह्मणा वेदेन, वेदार्थ ज्ञानेन वा, तदर्थानुष्ठानेन वा अस्मान्सन्नेषि । किञ्च-यच्चान्यदेवकृतं देवार्थ कृतमस्ति कर्म अग्निहोत्रादिकं तेनापि सन्नेषि । ‘क्ते च ' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । किञ्च-देवानां यज्ञियानां यज्ञार्हाणां यज्ञसम्पादितानामनयादीनां सुमत्या कल्याणमत्या अनुग्रहबुद्ध्या चास्मान् संयोजय । 'यज्ञविग्भ्यां घखनौ' इति घः, 'मन्त्रे वृष' इति उदात्तः क्तिन्, 'मन्क्तिन्व्याख्यान ' इत्यादिनोत्तरपदान्तोदात्तत्वम् , ' उदात्तयणः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ।। अथ तृतीया-सं वर्चसेति त्रिष्टुप् ॥ वर्चसा बलेन पयसा
*ग, घ, तं.–वेदान्त.
For Private And Personal

Page #107

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४४) ३८.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
101
संतनूभिरगन्महि मनसा स शिवेन । त्वष्टा नो अत्र वरिवः कृणोतु ॥ १६ ॥ अनु माष्टुं तनुवो
यद्विलिष्टम् । यद्य त्वा प्रयति अर्गन्महि । मनसा । समिति । शिवेन । त्वष्टा । नः। अत्र । वरिवः । कृणोतु ॥ ४६ ॥ अन्विति । माटुं । तनुवः । यत् । विलिष्टमिति वि-लिष्टम् । 'यत् । अद्य । त्वा । प्रयतीति प्र-यति । यज्ञे ।
पालकेन, क्षीरादिना वा, वयं समगन्महि सङ्गता भूयास्म । छान्दसो लुङ् । 'मन्त्रे घस' इति च्लेर्लुक् , 'समो गमृच्छि' इत्यात्मनेपदम् । लङि वा 'बहुलं छन्दसि ' इति शपो लुक् । तनूभिश्शरीरैश्च शोभनैस्समगन्महि । शिवेन च कल्याणेन च मनसा समगन्महि । त्वष्टा च देवो नः अस्माकं अत्र अस्मिन्कर्मणि अस्सिन्नेव वा जन्मनि वरिवः वरणीयं धनं कृणोतु करोतु । किञ्च-अनुमाष्टुं शोधयतु च अस्माकं तनुवः शरीरात् यद्विलिष्टं विलग्नं विगुणीकतकर्मनिमित्तं पापं तत्सर्वं विशोधयतु । लिशेर्विशेर्वा [लिशेर्विपूर्वात् !] निष्ठायां 'गतिरनन्तरः' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥
*अथ चतुर्थी—यदद्येति त्रिष्टुप् ॥ अद्यास्मिन्नहनि प्रयति वर्तमाने अविच्छेदेन वितायमानेस्मिन्यज्ञे । ‘शतुरनुमः' इति सप्तम्या उदात्तत्वम् । हे अग्ने यत् यदर्थं त्वां होतारं अवृ
For Private And Personal

Page #108

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
102
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
यज्ञे अस्मिन्नग्ने होतारमवृणीमहीह ।ऋधगयाइधगुतामिष्ठाः प्रजानन् यज्ञमुप॑ याहि विद्वान् । स्व
गावों देवास्सदनमकर्म य आजग्म अस्मिन्न् । अग्ने । होतारम् । अवृणीमहि । इह । ऋधक् । अयाट् । ऋधक् । उत । अशमिष्ठाः । प्रजाननिति प्र-जानन् । यज्ञम् । उपेति । याहि । विद्वान् । 'स्वगति स्व-गा । वः । देवाः। सदन
णीमहि वृतवन्तो वयमिहास्मिन्प्रयोजने एतदनुरूपमेव त्वया कृतमिति प्रदर्शयति-कथं ? ऋधक् समृद्धं वैगुण्यं यथा न भवति तथा अयाट् अयाक्षीः । यजेर्लुङि सिचिवृद्धौ ‘बहुलं छन्दसि' इतीडभावः । यत एवमतस्त्वमेव प्रजानन् आत्मीयमाधिकारं जानन् अनुसन्दधानः इत्थमित्थं कृतवानसि, तस्मात् भूयोपि अस्मदीयं यज्ञं पुनःपुनरुपयाहि आगच्छ विद्वान् सर्वार्थसाधनोपायज्ञस्त्वम् ॥
अथ पञ्चमी-स्वगा व इति त्रिष्टुप् ॥ हे देवाः वः युष्माकं सदनं स्थानं स्वगा अकर्म स्वगाकतवन्तो वयम् । स्वगेति निपातः यथास्वकरणं द्योतयति, यथायथमसङ्कीर्णस्थानं कृतवन्तो वयमि* 'ऋधगुताशमिष्ठाः' इत्यस्य व्याख्या क्वचिदपि भट्टभास्करीयकोशे न दृश्यते । ["उत अपि च त्वं ऋधक समृद्ध अशमिष्ठाः अस्मद्विघ्रशान्तिमकार्षीः । शमेलङि सिचि इडावः' इति भाष्येण भवितव्यम्.]
For Private And Personal

Page #109

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४४) ३८.]
भभास्करभाष्योपेता
103
सर्वनेदं जुषाणाः । जाक्षिवासः पपिवार सश्च विश्वेस्मे धत्त वसवो
वसूनि । यानावह उशतो दैव म् । अकर्म । ये । आजग्मेत्या-जग्म । सर्वना । इदम् । जुषाणाः। जक्षिवासः । पपिवारसः। च । विश्व । अस्मे इति । धत्त । वसवः । वसूनि । 'यान् । एति । अवहः । उशतः । देव । देवान् ।
त्यर्थः । करोते ङि — मन्त्रे घस' इति च्लेर्लुक , 'छन्दस्युभयथा' इति तिङ आर्धधातुकत्वात् डिवाभावः । देवा विशेप्यन्ते-ये यूयमिदमिदानीं सवना सवनानि आजग्म आगताः जुषाणाः प्रीयमाणास्सेवमांना वा, तेषां सदनमकर्मेति । 'सुपां सुलुक् ' इतीदमो विभक्तेलृक् । सवनशब्दात् 'शेश्छन्दसि' इति शेर्लोपः । जुषतेस्ताच्छीलिके चानशि शपो लुक् । ते विश्वे सर्वेपि यूयं जक्षिवांसः सवनीयपुरोडाशादि भक्षितवन्तः पपिवांसश्च सोमं पीतवन्तः हे वसवः लोकानां वासयितारः अस्मे अस्मासु धत्त स्थापयत वसूनि धनानि । 'लिक्ष्यन्यतरस्याम्' इत्यदेघस्लादेशः । अस्मच्छब्दात्परस्यास्सप्तम्याः ‘सुपां सुलुक् ' इति शे आदेशः ॥
अथ षष्ठीयानावह इति त्रिष्टुप् ॥ हे अग्ने देव दीप्यमान यान् देवान् उशतः हवींषि कामयमानान् । 'शतुरनुमः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । आवहः आहूतवानसि तान् देवान्प्रेरय
For Private And Personal

Page #110

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
104
तैत्तिरीयसंहिता
.
का. १. प्र. ४.
देवान्तान् ॥ ४७ ॥ प्रेरय स्खे अने सधस्थे । वहमाना भरमाणा हवी षि वसु धर्मं दिवमा तिष्टतानु।
यह यज्ञं गच्छ यज्ञपतिं गच्छ स्वां तान् ॥ ४७ ॥ प्रेति । ईरय । स्वे । अग्ने । सधस्थ इति सध-स्थे । वहमानाः । अरमाणाः। हवी ५र्षि । वसुंम् । धर्मम् । दिवम् । एति । तिष्ठत । अनु । यह । यज्ञम् । गच्छ । यज्ञप
स्वे आत्मीये सधस्थे सहस्थाने, यत्र ते सह तिष्ठन्ति तत्र प्रस्थापय । 'सुपि स्थः' इति तिष्ठतेः कः, 'सधमाधस्थयोः' इति सहस्य सधादेशः । अधुना देवान्प्रत्याह-हे देवा यूयमपि हवींषि वहमानाः रथादिभिर्वाहनैः वाहयन्तः भरमाणा हस्तादिभिर्धारयन्तः । यहा-भुक्तशेषाण्यपत्याद्यर्थं परिपालयन्तः वसुं सर्वस्य लोकस्य वासयितारं धर्ममादित्यमातिष्ठत प्रामुत । अनु अनन्तरं च दिवं द्युलोकमातिष्ठत ॥
'यज्ञ यज्ञमित्यादीनि त्रीणि यजूंषि ॥ हे यज्ञ यज्ञं परमात्मानं विष्णुं गच्छ येन त्वं प्रतिष्ठितस्स्याः । अनन्तरं यज्ञपतिं यज्ञपालयितारं यजमानं गच्छ फलप्रदानेन । अनन्तरं च स्वामात्मीयां योनि गच्छ, योनिः कारणं सर्वपरिस्पन्दहेतुताख्या परमेश्वरस्य क्रियाशक्तिः । यथा-वाताहा अध्व
For Private And Personal

Page #111

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४४) ३८.]
भभास्करभाष्योपेता
105
योनि गच्छ स्वाहेष ते यज्ञो यज्ञपते सहसूक्तवाकस्सुवीरस्स्वाहा दे
वा गातुविदो गातुं वित्वा गातुतिमिति यज्ञ-पतिम् । गच्छ । स्वाम् । योनिम्। गच्छ । स्वहाँ । एषः । ते । यज्ञः । यज्ञपत इति यज्ञ-पते । सहसूक्तवाक इति सहसूक्तवाकः । सुवीर इति सु-वीरः । स्वाहा । देवाः। गातुविद् इति गातु-विदः । गातुम् । वित्वा ।
र्युर्यज्ञं प्रयुङ्के'* इति । तां गच्छ । स्वाहा स्वाहुतमिदमाज्यमनयेस्त्विति ॥ __अथ द्वितीयम्-हे यज्ञपते यजमान एष यज्ञस्सहसूक्तवाकः सूक्तवाकसहितः विविधस्तोत्रकः सुवीरः शोभनैर्वी रैः पुत्रपौत्रादिभिर्युक्तः तद्धेतुतां प्रतिपाद्यमानः ते तव स्वाहुतमिदमाज्यमनयेस्तु, इत्थमिदं तव भूयादिति ॥
अथ तृतीयम्-देवा गातुविद इति ॥ व्याख्यातं। ‘वाजस्य मा प्रसवेन' इत्यत्र । देवा गातुविदः गतिज्ञाः गातुं मार्ग वित्त्वा लब्धा आगमनकाले यत्र स्थितास्ते यूयं गातुमित तमेव मार्ग समाप्ते कर्मणि गमनाय भजत । किञ्च-हे मनसस्पते सर्वभूतानामन्तरात्मतया मनसोपि पते देव इममस्माकं यज्ञं देवेष्वनचादि.
*बा. ३-३-९.
+सं. १-१-१३12.
14
For Private And Personal

Page #112

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
106
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
मित मनसस्पत इमं नो देव देवेषु यज्ञ स्वाहा वाचि स्वाहा वाते धाः॥४८॥
उरु५ हि राजा वरुणश्चकार सूर्याय गातुम् । इत । मनसः । पते । इमम् । नः। देव । देवेषु । यज्ञम् । स्वाहा । वाचि । स्वाहा । वाते । धाः॥४८॥ कृणोतु तान॒ष्टाचत्वारि ५शञ्च (॥४४॥॥३८॥ 'उरुम् । हि । राजा । वरुणः । चकार ।
षु धाः धेहि स्थापय । एवं हि सरस्वत्याह । तदनन्तरं वाचि वाग्देवतायां शाब्दे ब्रह्मणि धाः स्थापय । ततः पश्चादिमं यज्ञं वाते सर्वक्रियाधारे धाः स्थापय, यस्मादयं यज्ञः प्रयुक्तः तत्रैव वाते स्थापय । ' वाताहा अध्वर्युर्यज्ञं प्रयुके'* इत्यादि ब्राह्मणम् , 'वासिष्ठो ह सात्यहव्यः' इत्यादि च ॥
इति चतुर्थे अष्टत्रिंशोनुवाकः,
-
'अवभृथार्थमन्तरेण चात्वालोत्करावुपनिष्क्रामति-उरुं हि राजेति त्रिष्टुभा ॥ वरुणो हि राजा सूर्यायान्वेतवै सूर्यमन्वेतुमनुक्रमेण *बा, ३.३.९,
सं. ६.६.२.
For Private And Personal

Page #113

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४५) ३९.]
भभास्करभाष्योपेता
107
NA
~
पन्धामन्वैतवा । अपदे पादा प्रसूर्याय । पन्थाम् । अन्वैतवा इत्यनु-एतवै। छ । अपदे । पार्दा । प्रतिधातव इति प्रति-धात
गन्तुं उरुं विस्तीर्ण पन्थां पन्थानं मार्ग चकार करोति, साधुनि कर्मणि पुरुषं प्रवर्तयन् अभ्युदयेन योजयतीत्यर्थः । उ इत्यवधारणे, वरुण एव हि राजा इत्थं करोति । किञ्च- स एव अपदे अपदनीयस्थाने असाधुनि कर्मणि पादा पादान् प्रतिधातवे प्रतिधातुं अकः करोति पुरुषं प्रवर्तयतीत्यर्थः । कथमित्याह-उतापवक्ता अप्यवदिता यः परोक्षे परिवदति पिशुनो यश्च* हृदयाविधः प्रत्यक्षमेवाप्रियाणि वदन् हृदयादि विध्यति, वरुणेनैव हि प्रेरितस्तथातथा परुषो भवति, सोस्मान् साधुनि कर्मणि पदं कारयत्विति शेषः । अन्य आह-अपदे अनालम्बेन्तरिक्षे अन्वेतवै अनुक्रमेण गन्तुं सूर्यस्य पन्यां पन्थानमुरुं वरुणो राजा यस्माञ्चकार, तस्मात्सोस्माकमपि पादान् प्रतिधातुं विस्तीर्ण पन्थानं अकः करोतु अवभृथार्थमपि; यो नामापवक्ता पुरुषो हृदयाविधश्च सोस्माकमवभृथार्थ मार्ग करोतु गमनप्रतिबन्धं मा कार्षीदित्यर्थः । चकारेत्यस्य 'हि च ' इति निघातप्रतिषेधः । सूर्यशब्दाक्तर्मणस्सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थी । पथ आत्वं व्यत्ययेन द्वितीयायामपि भवति । अनुपूर्वादेतेः 'तुमर्थे सेसेन्' इति तवैप्रत्ययः, ' तवै चान्तश्च युगपत्' इत्येतेस्तवैप्रत्ययान्तस्य युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् । 'सुपां सुलुक्' इति पादशब्दाद्वितीयाया आकारः । प्रतिपूर्वाद्दधातेस्तेनैव सूत्रेण तवेन्प्रत्ययः । 'तादौ च' इति गतेः
*तं-अपिच.
For Private And Personal

Page #114

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
108
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ४.
तिधातवेककृतार्पवक्ता हृदयाविधश्चित् । शतं ते राजभिषजस्स॒हस्र
मुर्वी गम्भीरा सुमतिष्टे अस्तु । वे। अकः । उत । अपवक्ते त्यप-वक्ता । हृदयाविध इति हृदय-विधः । चित् । शतम् । ते । राजन्न् । भिषजः । सहस्रम् । उर्वी । गम्भीरा । सुमतिरिति सु-मतिः । ते । अस्तु । बाधस्व । द्वेषः । निर्ऋतिमिति निः-ऋतिम् ।
प्रकृतिस्वरत्वम् । करोतश्छान्दसे लुङि — मन्त्रे घस' इति चेलृक् । हृदयं विध्यतीति हृदयाविधः । क्विबन्तादकारोपजनश्छान्दसः, 'नहिवृतिवृषिव्यधिरुचिसहितनिषु क्वौ ' इति पूर्वपदस्य दीर्घः । बहुवचनान्तमेव वा । चिदिति चार्थे उपमार्थे वा ॥
अपो दृष्ट्वा यजमानं वाचयति-शतं ते राजनिति त्रिष्टुभम् ॥ हे राजन् वरुण अपामधिष्टातः शतं बहवस्सहस्रं बहुतमाश्च ते तव भिषजः पापस्य शमनहेतवस्सन्ति, तस्मात्त्वत्प्रसादात् अस्म त्पापमपि ते शमयन्त्विति शेषः । किञ्च-उर्वी महती गम्भीरा दुरवगाहा च ते सुभतिः कल्याणी मतिरस्तु अस्मदनुग्रहपरैव सर्वदा भूयात् । 'युष्मत्तत्ततक्षुषु' इति संहितायां षत्वम् । किञ्च-बाधस्व विनाशय द्वेषः दृष्टान् । विजन्ताच्छस् । जातौ वा एकवचनम् । द्वेषांसि रक्षःप्रभृतीनीत्यर्थः । नितिं च बाधस्व पराचैः परामखीभूताम् । उच्चैरादिवदव्ययं द्रष्टव्यम् । निरतिमिति
For Private And Personal

Page #115

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४५), ३९.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
109
बाधस्व द्वेषो नितिं पराचैः कृतं चिदेनः प्र मुमुग्ध्यस्मत् । अभिष्ठितो वरुणस्य पाशोग्नेरनीकमप
आ विवेश । अपौ नपात्प्रतिरक्षनपराचैः । कृतम् । चित् । एनः। प्रेत । मुमुग्धि । अस्मत् । अभिष्टित इत्यभि-स्थितः । वरुणस्य। पार्शः । 'अग्नेः । अनीकम् । अपः । एति । विवेश । अपाम् । नपात् । प्रतिरक्षनिति प्रति
प्रादिसमासेव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । गतिसमासे 'तादौ च' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । किञ्च-चेदर्थे चिच्छब्दः । कृतं चिदेनः पापं अस्मत्तः प्रमुमुग्धि प्रकर्षेण मोचय । व्यत्ययेन शपश्श्नुः ॥
अधितिष्ठति-अभिष्ठित इति विराजैकपदया। अभिष्ठितः अभिभूय क्रान्तोस्माभिर्वरुणस्य पाशः ॥
____ 'अप्सु बर्हिः प्रास्यति-अग्नेरनीकमिति त्रिपदया विराजा ॥ हे अपान्नपात् अपान्नप्तः चतुर्थः । ‘सुबामन्त्रिते' इति पराङ्गवदावे षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । अग्रेस्तवानीकं मुखं अपः अब्रूपं आविवेश । तस्मादसुर्य असुरस्य स्वं असुरैः क्रियमाणं यज्ञविघातं प्रतिरक्षन् प्रतिनिवारयन् तत्प्रतिनोदेनास्मात्रक्षन् दमेदमे यज्ञगृहेयज्ञगृहे यागेयाग इत्यर्थः । समिधं समित्स्थानीयं तव समिन्धनं इदं बर्हिः हे अग्रे यक्षि
For Private And Personal

Page #116

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
110
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४.
सुर्य दमैदमे॥४९॥ समिधे यक्ष्यग्ने। प्रति ते जिह्वा घृतमुचरण्येत्स
मुद्रे ते हृदयमप्स्वन्तः । सं त्वा रक्षन् । असुर्यम् । दमैदम इति दम-दमे ॥४९॥ समिधमिति सं-इधम् । यक्षि । अग्ने । प्रतीति । ते। जिह्वा । घृतम् । उदिति । चरण्येत् । "समुद्रे । ते । हृदयम् । अफ्स्वित्यप्-सु । अन्तः। 'समिति । त्वा । विशन्तु । ओषधीः । उत । स्वीकुरु तेन सङ्गतो भव । सङ्गतिकरणे यजिः, लेटि ' बहुलं च्छन्दसि' इति शपो लुक् ॥
'तत्त्रुवाहुत्याभिजुहोति--प्रति त इति त्रिष्टुभैकपदया ॥ हे अग्ने तव जिह्वा घृतं प्रतीत्य उच्चरण्येत् उत्क्षिप्य भक्षयतु । चरण गतौ कण्ड्वादिः ॥ ___ अप्सु खुचं प्रतिष्ठापयति-समुद्र इति त्रिष्टुभैकपदया । हे अग्ने तव हृदयं जुहूलक्षणं समुद्रे समुन्दनशीलास्वप्सु अन्तरपा मध्ये प्रतिष्ठापयामीति शेषः । 'उडिदम्' इत्यद्भयस्सप्तम्युदात्ता, 'उदात्तस्वरितयोः' इति ततः परस्यानुदात्तस्य संहितायां स्वरितत्वम् ॥
'तामद्भिः पूरयति—सन्त्वति त्रिष्टुभैकपदया ॥ हे जुहु त्वामोषधीः ओषधयस्संविशन्तु समागच्छन्तु त्वदीयेन कर्मणां सिद्धा भवन्तु । उत अपिच आपश्च साक्षादिदानीं त्वां संविशन्तु प्राप्नुवन्तु । ओषधीरिति पूर्ववत्पूर्वसवर्णदीर्घः ।।
For Private And Personal

Page #117

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४५) ३९.]
भभास्करभाष्योपेता
111
Wwwwwwwwwww
विशन्त्वोषधीर्मीतापो यज्ञस्य॑ त्वा यज्ञपते हुविभिः । सूक्तवाके नमो
वाके विधेमावभृथ निचङ्गुण निचेआपः । यज्ञस्य॑ । त्वा । यज्ञपत इति यज्ञपते । हविर्भिरित हविः-भिः । सूक्तवाक इति सूक्त-वाके । नमोवाक इति नमः-वाके । विधेम । अवभृथेत्यव-भृथु । निचङ्गुणोत निचङ्गुण । निचेरुरिति नि-चेरुः । असि । नच
__ ता अप्सु जुहोति-यज्ञस्येति द्विपदया त्रिष्टुभा ॥ हे यज्ञपते यजमान यज्ञस्य सूक्तवाके सूक्तवाकप्रतिष्ठे फले नमोवाके नमोवाकप्रतिष्ठे फले त्वां विधेम स्थापयामः । स्थापनकर्मात्र विदधातिः । हविभिराभिरद्भिः अप्सु हूयमानाभिः विधेमेति ॥
अप्सु अवभृथद्रव्याण्यवकिरति-अवभृथेति । अतः पराणि यजूंषि ॥ अवभ्रियन्ते उत्सृज्यन्ते कानि चिद्व्याण्यस्मिन्नित्यवभृथः कर्मविशेषः । 'अवे भृञः, इति क्थन्प्रत्ययः । हे अवभृथ । कर्मण इदमामन्त्रणम् , तदभिमानिन्या देवताया वा वरुणस्य । हे निचण* नीचैः क्वणति शब्दं करोति अवकीर्णद्रव्यद्वारेणेति निचणः । कुणतेर्यङगन्तात्पचाद्यचि छान्दसं सम्प्रसारणम् , कुण शब्दोपकरणयोः, इत्यस्माद्वा, 'न धातुलोप आर्धधातुके ' इति गुणाभावः । 'घबर्थे कविधानम् '
*ग.-देवताया वा आमन्त्रण । हे वरुण.
For Private And Personal

Page #118

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
112
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ४.
~
~
हरसि निचङ्गुणावं देवैर्देवकृतमेनौ
याडव मत्यैर्मत्य॑कृतमुरोरा नौ देव गुणति नि-चङ्गुण । अवेति । देवैः। देवकृतमिति देव-कृतम् । एनः । अयाट् । अवेति । मत्यः । मयंकृतमिति मयं-कृतम् । उरोः । एति ।
इति वाधिकरणे कः, निभृतशब्दकरद्रव्याधिकरणत्वात् । निचेरुरसि निभृतं चरसीति निभृतं वा चरत्यस्मिन्नित्यौणादिके उप्रत्यये छान्दसमेत्वम् । अत्वरं* क्रियमाणोसीत्यर्थः, निगूढचरद्रव्याभिप्रायं वा । किञ्च-हे निचङ्कण । व्याख्यातम् । तिरोहितद्रव्याभिप्रायम्। । यद्वा-कण निमीलने, छान्दसमुत्वम् । कण गतौ वा । यन्नाम किञ्चिदेवकृतं देवेषु कृतमस्माभिरेनः पापं सम्यगनुष्ठानाभावनिमित्तम् । सप्तमीपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तत्सर्व देवैस्सह अवायाट् अवाक्षीः अवयन विनाशयेत्यर्थः । अवयनिर्विनाशे वर्तते । यच्च मर्त्यकृतं मर्येषु कृतं पापम् । पूर्ववत्स्वरः । तच्च मयस्सहावयज । यजेश्छान्दसे लुङि सिचिवृद्धौ 'बहुळं छन्दसि' इति तदभावः । किञ्च-हे देव उरोविस्तीर्णात् रिषः हिंसितुः हिंसायां वा । रिषेः क्विबन्तात् 'सावेकाचः' इति पञ्चम्या उदात्तत्वम् , 'पातौ च बहुळम् ' इति तस्यास्संहितायां सत्वम् । ततो नः अस्मानापाहि परिपाहि ॥
*तं. म.-अत्यर्थ.
ग.-द्रव्याभिप्रायं वा.
For Private And Personal

Page #119

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४५) ३९.]
भभास्करभाष्योपेता
113
रिषस्पाहि सुमित्रा न आप ओषधयः ॥५०॥ सन्तु दुर्मित्रास्तस्मै भूयासुर्योंऽस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मो
देवीराप एष वो गर्भस्तं वस्सुप्रीनः । देव । रिषः । पाहि । "सुमित्रा इति सु-मित्राः। नः। आपः । ओषधयः॥५०॥ सन्तु। दुर्मित्रा इति दुः-मित्राः । तस्मै । भूयासुः। "यः । अस्मान् । द्वेष्टि । यम् । च । वयम् । द्विष्मः । "देवीः । आपः । एषः । वः । गर्भः । तम् । वः । सुप्रीतमिति सु-प्रीतम् । सुभृतमिति ___10अञ्जलिनाऽप उपवहति-सुमित्रा इति ॥ आप ओषधयश्च नः अस्मभ्यं सुमित्रास्सन्तु शोभनं मित्रं* यासाम् । ‘न
सुभ्याम् ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥ ___"देष्टारं द्वेष्यं च प्रतिरुक्षति-योस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मस्तस्मै आप ओषधयश्च दुर्मित्रा भूयासुः दुष्टं मित्रं मित्रवद्वर्तमानं यासाम् । छान्दसमन्तोदात्तत्वम् ॥ — ऋजीषमप्सु प्लावयति—-देवीराप इति ॥ हे देवीः देव्यः आपः । पूर्ववद्दीर्घः, 'विभाषितं विशेषवचने बहुवचनम् ' इति प्रथमस्याविद्यमानवत्त्वनिषेधाद्वितीयं निहन्यते । एष ऋनीषाख्यो वो युष्माकं गर्भः युष्मत्प्रभवः । अतस्तं वः युष्मदर्थ सुप्रीतं युष्माकं सर्वलोकस्य अतिशयेन प्रीतिकरं सुभृतं सुष्टु गुप्तं च *क. तं. म-मित्रं वा.
15
For Private And Personal

Page #120

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
114
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.४
तर सुभृतमकर्म देवेषू नस्सुकृतो ब्रूतात्प्रतियुतो वरुणस्य पाशः प्रत्यस्तो वरुणस्य पाश एधौस्येधि
धीमहि समिसि तेजोसि तेजो सु-भृतम् । अकर्म । देवेषु । नः । सुकृत इति सु-कृतः । ब्रूतात् । "प्रतियुत इति प्रति-युतः। वरुणस्य । पाशः । प्रत्य॑स्त इति प्रति-अस्तः। वरुणस्य । पाशः । “एधः । असि । एधिषीमहि । "समिदितिसं-इत्।असि।तेजः।असि।तेजः।माय। अकर्म कृतवन्तो वयम् । 'मन्त्रे घस' इति च्लेलृक्, ‘गतिरनन्तरः' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । अतोस्मानपि यूयं देवेषु सुकृतस्सुष्ठुकर्म कृतवन्तो ब्रूतात् ब्रूत । 'तस्य तात् ' इति तादादेशः ॥
अपामन्तं प्रतियौति-प्रतियुत इति ॥ प्रतियुतः प्रत्येक प्रथकृतः वरुणस्य पाशः । प्रथकृत्य च प्रत्यस्तः प्रतिक्षिप्तः विनाशित इत्यर्थः । पूर्ववद्गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ।।
*प्रपथे समिधः कुर्वते-एधोसीति ॥ हे समित् एधोसि एधनी वर्धनी त्वमस्यग्नेः । जलस्तादृश्या त्वया वयमपि एधिषीमहि वृद्धिं प्राप्नुयामः । यद्वा-तादृश्या त्वया अग्निं वर्धयेम ।।
1आहवनीये समिधमभ्यादधाति—समिदिति ॥ समित्समिन्धनी सन्दीपनी त्वमग्नेरसि । तस्मात्तेजोसि तेजस्साधनमग्नेरसि । तादृशी सा त्वम्मय्यपि तेजो धेहि स्थापय ॥
For Private And Personal

Page #121

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४५) ३९.]
भभास्करभाष्योपेता
115
मयि धेययो अन्वचारिष रसैन सम॑सृक्ष्महि । पयस्वा अग्न आर्ग
मतं मा स५ सृज वर्चसा ॥५॥ धेहि । "अपः । अन्विति । अचारिषम् । रसैन । समिति । असृक्ष्महि । पयस्वान् । अग्ने । एति । अगमम् । तम् । मा । समिति । सृज। वर्चसा ॥ ५१ ॥
दमैदम ओषधय आ पडू (॥४५॥) ॥३९॥
1 आहवनीयमुपतिष्ठते-अप इत्यनुष्टुभा ॥ हे अग्ने अपः कर्म । व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम् । अप्शब्द एव वा कर्मणि वर्तते । 'उडिदम् ' इति शस उदात्तत्वम् । अपोवभृथाख्यं कन्विचारिषमानुपूर्येणं कृतवानस्मि । अतो वयं सर्वेपि रसेन फलेन समसृक्ष्महि सङ्गतास्स्मः । वचनव्यत्ययो वा, समसृक्ष्महि । सङ्गतोस्मि । 'लिसिचावात्मनेपदेषु' इति सिचः कित्वम् । हे अग्ने पयस्वानन्नवान् हविभिस्तद्वान् त्वामागममागतोस्मि । 'आतोटि नित्यम् ' इति संहितायां रुत्वम् । तस्मात्त्वां प्राप्त मा संसृज संयोजय वर्चसा बलेन* ॥
इति चतुर्थे एकोनचत्वारिंशोनुवाकः.
*क-वर्चसा दीप्त्या वा बलेन । म-वर्चसा दीप्त्या वह वन्धने ।
For Private And Personal

Page #122

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
116
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.४.
यस्त्वा हृदा कीरिणा मन्यमानोमत्यं मो जोहवीमि । जातवेदो यशो अस्मासु धेहि प्रजाभिरग्ने 'यः । त्वा । हृदा । कीरिणां । मन्यमानः । अमर्त्यम् । मत्यैः । जोहवीमि । जातवेद इति जात-वेदः । यशः। अस्मासु । धेहि । प्रजाभिरित प्र-जाभिः। अग्ने । अमृतत्व मित्य॑मृत
एवमाध्वरिका मन्त्रा अवभृथान्तास्समाप्ताः । अतः परमन्त्योनुवाको याज्या, वैश्वदेवं काण्डम् ॥
'तत्र ‘अनये पुत्रवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेदिन्द्राय पुत्रिणे पुरोडाशमेकादशकपालं प्रजाकामः '* इत्यस्याग्नेयस्य पुरोनुवाक्या-यस्त्वेति त्रिष्टुप् । इयादेशद्वयेन तृतीयपादः पूर्यः ॥ हे अग्ने जातवेदः जातानां वेदितः जातधन वा, योहं मर्त्यः मरणधर्मा मनुष्यः त्वाममर्त्यममरणधर्माणं हृदा मनसा कीरिणा कीर्तयता गुणकीर्तनशीलेन । कीर्तयतेय॑न्तात् 'अच इः' इतीप्रत्यये धातोरन्त्यलोपश्चान्दसः । ईदृशेन हृदयेन त्वां मन्यमानः जानन् जोहवीमि भृशमाह्वयामि । ह्वयतेः 'अभ्यस्तस्य च ' इति सम्प्रसारणम् । यहा-त्वदर्थमिदं हविर्जुहोमि । उभयत्रापि यङ्गन्ताल्लट् , ' अनुदात्ते च' इत्याद्युदात्तत्वम् । येषां सम्बन्धी तवाद्वाताहं, तेष्वस्मासु पुत्रपौत्रेषु यशो धेहि स्थापय यशस्विन
*सं. २-२-४,
For Private And Personal

Page #123

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४६) ४०.]
भभास्करभाष्योपेता
117
AMAnmorror
Annaron
अमृतत्वम॑श्याम् । यस्मै त्व५ सुकृते जातवेद उ लोकमग्ने कृणवस्स्योनम् । अश्विन५ स पुत्रिण
वीरवन्तं गोम॑न्त रयिं नशते स्वत्वम् । अश्याम् । यस्मै । त्वम् । सुकृत इति सु-कृते । जतवेद इति जात-वेदः । उ । लोकम् । अग्ने । कृणवः । स्योनम् । अश्विनम्। सः। पुत्रिणम् । वीरवन्तमिति वीर-वन्तम् । गोम॑न्तमिति गो-मन्तम् । रयिम् । नशते । स्सर्वानस्मान्कुरु । किञ्च-ताभिः प्रजाभिः पुत्रादिभिरविछिन्नाभिस्सहाहममृतत्वं दीर्घायुष्यमश्यां प्राप्नुयाम् । व्यत्ययेन परस्मैपदम् ॥
"तत्रैव याज्या-यस्मा इति त्रिष्टुप् । वीरवन्तमिति तृतीयपा दान्तः ॥ हे अग्ने जातवेदः यस्मै सुकृते शोभनानि कर्माणि कृतवते । उ इत्यवधारणे । (यस्त्वा समिष्टयनूंषि 'उकाररूपः प्लुत उदात्तः' इत्युदात्तः प्लुतः ।)* यस्मा एव यदर्थमेव स्योनं सुखं लोकं स्थानं कृणवः कुर्याः । कवि हिंसाकरणयोः, लेट् , ‘धिन्विकृण्व्योर च ' इत्युप्रत्ययः, 'लेटोडाटौ' इत्यडागमः । स एव अश्वादिसहितं रयिं धनं स्वस्ति अविच्छेदेन नशते प्राप्नोति । नशतिर्गतिकर्मा । स एव त्वत्प्रसादाद्बह्वश्वो भवति, अश्वपुत्रपौत्रादिमांश्च भवति, अन्यैश्च विक्रान्तैः पुरुषैस्तद्वान् भवति, गोमहिष्यादिसङ्घातस्वामी महाधनश्च भवतीति ॥ * () एतचिहान्तर्गतं वाक्यं सत्वषु कोशेषु दृश्यमानमपि प्रकृतासङ्गतमिवभाति ॥
For Private And Personal

Page #124

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
118
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.४.
स्ति । त्वे सु पुत्र शवसोवृन्का
मकातयः। न त्वामिन्द्राति रिच्यते। स्वस्ति । त्वे इति । स्विति । पुत्र । शवसः। अवृत्रन्न् । कामकातय इति काम-कातयः । न । त्वाम् । इन्द्र । अतीति । रिच्यते ।
अथैन्द्रस्य पुरोनुवाक्या-त्वे इति गायत्री ॥ त्वे त्वयि । ‘सुपां सुलुक' इति सप्तम्येकवचनस्य शेआदेशः । हे शवसो बलस्य पुत्र । महाबलश्च बलाज्जात इत्युपर्चयते । 'परमपिच्छन्दसि' इति परमपि षष्ठयन्तं पूर्वमामन्त्रितं प्रत्यङ्गवद्भवतीति षष्ठयन्तामान्त्रितसमुदायस्याष्टमिकमामन्त्रितसर्वानुदात्तत्वम् । कामका तयस्स्तुतयः कामा वाञ्छितानि कायन्ते *प्रार्थ्यन्ते याभिस्ताः कामकातयः । दासीभारादित्वात्पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तास्त्वय्येव स्ववृत्रन् शोभनं वर्तन्ते त्वय्येव महाबले क्रियमाणास्स्तुतयश्शोभन्ते, न पुरुषान्तरवदनर्थकाभिधानतां प्रतिपद्यन्ते । वृतेश्छान्दसो लुङ् , 'द्युद्यो लुङि' इति परस्मैपदम्, द्युतादित्वादङ्, 'बहुळं छन्दसि ' इति रुट् । यदुक्तं त्वय्येव स्तुतयश्शोभनवृत्तय इति तदेव समर्थयते-हे इन्द्र तासां स्तुतीनां मध्ये एकापि त्वां नातिरिच्यते त्वां विहाय न प्रवर्तते सर्वा अपि त्वद्विषया एवात्मानं लभन्ते ॥
*ग. घ-काम्यन्ते.
For Private And Personal

Page #125

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४६)४०.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
119
उक्थउक्थे सोम इन्द्र ममाद नीथेनीथे मघानम् ॥५२॥ सुतासः । यदी सबाधः पितरं न पुत्रास्स
मानदक्षा अव॑से हवन्ते । अग्ने 'उक्थउक्! इत्युक्थे-उक्थे । सोमः । इन्द्रम् । ममाद । नीथेनीय इति नीथे-नीथे । मघानमिति मघ-वानम् ॥ ५२ ॥ सुतासः । यत् । ईम् । सबाध इति स-बाधः।पितरम् । न। पुत्राः। समानदक्षा इति समान-दक्षाः । अव॑से । हवन्ते।
"तत्रैव याज्या-उक्थउक्थ इति त्रिष्टुप् ॥ उक्थउक्थे शस्त्रेशस्त्रे सोम इन्द्रं ममाद मादयति तर्पयति । मदेर्ण्यन्ताच्छान्दसो लिट् , ' बहुळमन्यत्रापि ' इति णिलुक् । 'अनुदात्तं च' इति द्वितीयस्योक्थशब्दस्यानुदात्तत्वम् । किञ्च-नीथेनीथे स्तोत्रेस्तोत्रे सुतासः अभिषुतास्सोमाः मघवानं महाधनं इन्द्रं मादयति । आजसेरसुक् । किञ्च-यत् यदा खलु सबाधः बाधासहिताः शत्वादिभिर्बाधिता भवन्ति पुरुषाः । व्यत्ययेन समासान्तोदात्तत्वम् । तदा तेपि पितरन्न पितरमिव पुत्राः अवसे रक्षणाय इन्द्रमेव हवन्ते ह्वयन्ति । पूर्ववत्सम्प्रसारणम् । ईमित्यवधारणे । समानदक्षाः, दक्षः पिता, समानपितृका इत्यर्थः । इन्द्र एव सर्वेषां समानः पितेति ॥
For Private And Personal

Page #126

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
120
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र४.
minw
रसैन तेजसा जातवेदो वि रोचसे। रक्षोहामीवचातनः । अपो अन्वचारिष रसैन समसृक्ष्महि । पर्य
स्वा अन आगमतं मा स संज 'अग्ने । रसैन । तेजसा । जातवेद इति जातवेदः । वीति । रोचसे । रक्षोहेति रक्षः-हा । अमीवचातन इत्यमीव-चातनः। अपः। आन्विति। अचारिषम् । रसैन । समिति । असृक्ष्महि । ___अनये रसवतेजक्षीरे चरुं निर्वपेद्यः कामयेत रसवान् स्याम् ' * इत्यस्य पुरोनुवाक्या-अग्ने रसेनेति गायत्री ॥ हे अग्ने जातवेदस्तेजसा रोचसे दीप्यसे । केन हेतुना ? रसेन रसयोगो मम यथा स्यादिति । यद्वा-रसेन मां योजयितुं तेजसा विरोचसे विशेषेण दीप्यस्व । यद्वा-तद्धेतुत्वात्ताच्छन्द्यम् , यथा नडलोदकं पादरोग इति, अस्मद्रसहेतुना तेजसा विरोचसे इति । इदं चास्त्वित्याह-रक्षोहा रक्षसां हन्ता अमीवचातनः अमीवानामाभ्यन्तररोगाणां च नाशयितास्माकं भव । क्षीरादिरससमृद्धिमस्माकं कुरु तद्भोगविघ्नहेतूंश्च रक्षःप्रभृतीन् सर्वांश्च रोगानाशयेत्यभिप्रायः ॥
तत्रैव याज्या-अप इत्यनुष्टुप् ॥ व्याख्याता चेयं 'उरुं हि' इत्यत्र । अपः कर्माण्यनुक्रमेण करोमि । रसेन संसृष्टो भूयासम् । हे अग्ने पयस्वान् हविप्मान् त्वामागमं तम्मा वर्चसा बलेन संसृति ॥ *सं. २-२-४,
सिं. १.४.३९.18
For Private And Personal

Page #127

अनु. (४६) ४०. ]
I
वर्च॑सा । वसु॒र्वसु॑पति॒र् हिक॒मस्य॑ग्ने वि॒भाव॑सुः । स्याम॑ ते सुम॒तावपि॑ । त्वाम॑ग्ने॒ वसु॑पतिं॒ वसू॑नाम॒भि प्र पय॑स्वान् । अ । एति॑ । अ॒ग॒म॒म् । तम् । मा॒ । समिति॑ । सृज॒ । वर्चसा । 'वसुः । वसुंपति॒रिति॒ वसु॑ प॒ति॒ः । हिक॑म् । असि॑ । अ॒ग्ने॒ । पि॒भाव॑सु॒रति॑ वि॒भा – व॒सुः । स्याम॑ । ते॒ । सुम॒ताविति॑ सुम॒तौ । अपि॑ । त्वाम् । अ॒ग्ने॒ ।
-
भास्करभाष्योपेता
*सं. २-२-४.
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
"अम्रये वसुमते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेद्यः कामयेत वसुमान् स्याम् * ' इत्यस्य पुरोनुवाक्या वसुर्वसुपतिरिति गायत्री ॥ हे अ वसुर्वासयिता सर्वस्य लोकस्य वसुपतिः धनानां स्वामी चात एव वासयिता ईदृशस्त्वमसि । किञ्च - विभावसुस्तेजोधनश्च त्वमसि दातासि / धनानामित्यर्थः । हिकं यस्मादेवं तस्मात्ते तव सुमतौ कल्याण्यामनुग्रहबुद्धौ वयं स्याम भूयास्म । अपिशब्दासुमन्त स्याम । 'मन्तिन्व्याख्यान ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यहा -- क्तिचि कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । किन्येव वा ' तादौच निति' इत्येतद्बाधित्वा कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । उत्तरपदे ' मन्त्रे वृष' इति क्तिन उदात्तत्वम् ॥
वा
'तत्रैव याज्या - त्वामन इति त्रिष्टुप् ॥ हे अग्ने अध्वरेषु राजन् चरुपुरोडाशादिभिर्दीप्यमान त्वां वसूनां सर्वेषां सम्बन्धिनं
For Private And Personal
121
+ग- पतिरसि. 16

Page #128

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
122
तैत्तिरीयसंहितों
का.१. प्र.४.
मन्दे ॥ ५३ ॥ अध्वरेषु राजन्न् । त्वया.वाज वाजयन्तो जयेमाभि
ष्यांन पृत्सुतीमानाम् । त्वाम॑ग्ने वसुपतिमिति वसु-पतिम् । वसूनाम् । अभि । प्रेति । मन्दे ॥ ५३ ॥ अध्वरेषु । राजन्न् । त्वया । वाजम् । वाजयन्त इति वाज-यन्तः । जयेम । अभीति । स्याम । पृत्सुतीः । मर्त्यांनाम् ।
नैकस्य द्वयोर्वा वसुपतिं वसूनां नित्यस्वामिनम् । इदं समासव्यासाभ्यां प्रतिपाद्यते । ईदृशं त्वामभिप्रमन्दे आभिमुख्येन तर्पयामि । मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु । कश्चिदाह-वसूनां देवानां मध्ये वसुपतिमिति । किञ्च–वाजयन्तः वाजमन्नमात्मन इच्छन्तः । क्यचि 'न छन्दस्यपुत्रस्य' इतीत्वप्रतिषेधः । यदा वयं वाजमिच्छामस्तदा त्वया वाजं जयेम त्वयैव प्राप्नुयाम । किञ्च-मानां मध्ये प्रत्सुतीः पृतनां कर्तुं या अस्माभिरिच्छन्ति ताश्शत्रुसेना अभिष्यामाभिभवेम । 'उपसर्गप्रादुर्ध्यामस्तिर्यच्परः' इति षत्वम् । प्रदिति सङ्गामकर्म । तस्मात्सङ्गामयितुमिच्छन्तीति सन्, . छान्दसोभ्यासलोपः, विकरणव्यत्ययेन शः, वर्णव्यरायेन शतुरकारस्योकारः, 'शतुरनुमः' इति नद्या उदात्तत्वम् । यद्वा-टतनास्सूयन्ते उत्पाद्यन्ते याभिस्ताः पृत्सुतयः । छान्दसं ह्रस्वत्वं, पदावश्च । बहुविकारत्वान्नावगृह्यते । 'मन्क्तिन्व्याख्यान' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥
For Private And Personal

Page #129

अनु . (४६) ४० . ]
भट्टभास्करभाष्योपैता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
वाज॒सात॑मे॒ विप्रा॑ वर्धन्ति॒ सुष्टु॑तम् । स नो रास्व सुवीर्यम् । अ॒यं नो॑ अ॒ग्निर्वरि॑वः कृ॒णोत्व॒यं मृर्धः पुर एंतु
123
I
त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । वाज॒सात॑म॒मिति॑ वाज- सात॑मम् । विप्रा॑ः । व॒ध॒न्ति॒ । सुष्टु॑त॒मिति॒ सु - स्तु॒त॒म् । सः । नः॒ः । रा॒स्व॒ । सु॒वीर्य॒मति॑ सु॒वीर्य॑म् । "अ॒यम् । न॒ः । अ॒ग्निः । वरि॑वः । कृ॒ण॒तु । अ॒यम् । मृध॑ः ।
“अग्नये वाजसृते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेत्सङ्ग्रामे संयत्ते*, इत्यस्य पुरोनुवाक्या — त्वामने वाजसातममिति गायत्री ॥ हे अग्ने त्वां वाजसातमं वाजस्यान्नस्य सम्भक्तमम् । सनोतेः 'जनसनखनक्रमगमो विट्,' 'विनोरनुनासिकस्यात्' इत्यात्वम् । सुष्टुतं सर्वैस्सुष्ठु स्तुतम् । यद्वा — सुष्ठु स्तुतो यथा भवसि तथा त्वां विप्रा मेधावनो वर्धन्ति स्तुतिभिस्त्वां वर्धयन्तीत्यर्थः । ' बहुलमन्यत्रापि ' इति णिलुक् । यहा - 'छन्दस्युभयथा' इति शप आर्धधातुकत्वाणिलोपः । स्तौतेः कर्मणि निष्ठायां ' गतिरनन्तरः ' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वं, ' उपसर्गात्सुनोति' इत्यादिना षत्यम् । स त्वं नः अस्मभ्यं सुवीर्यं शोभावीर्यं धनं वाजलक्षणं रास्व देहि । व्यत्ययेनात्मनेपदम् 'वीरवीर्यौ च ' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥
For Private And Personal
" तत्रैव याज्या - अयं न इति त्रिष्टुप् ॥ व्याख्याता चेयं ' त्वं सोम " इत्यत्र । अयमनिरस्माकं वरिवो धनं कृणोतु |
*सं. २-२-४.
†सं. १–३–४९.

Page #130

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
124
तैत्तिरीयसहिता
[का... प्र.४.
प्रभिन्दन्न् । अय५ शत्रूञ्जयतु जहषाणोयं वाजे जयतु वाजसातौ ।
अग्निनाग्निस्समिध्यते कविय॒हप॑तिपुरः । एतु । प्रभिन्दन्निति प्र-भिन्दन्न् । अयम् । शत्रून् । जयतु । जर्हषाणः । अयम् । वार्जम् । जयतु । वाजसाताविति वाज-सातौ । "अग्निना । अग्निः । समिति । इध्यते । कविः । गृहपतिरिति गृह-पतिः । युवा । हव्यवाडिति
अयं मृधस्सङ्ग्रामान् प्रभिन्दन् पुरस्तादेतु । अयं जहृषाणस्सङ्ग्रामनयन हृष्टान्तःकरणश्शत्रून् जयतु । अयं वाजमन्नं जयतु वाजसातौ वाजलाभहेतौ सङ्ग्रामे इति ॥ ___" अनयग्निवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्व पेद्यस्यानावनिमभ्युद्धरेयुः' इत्यस्य पुरोनुवाक्या-अग्निनाग्निरिति गायत्री ॥ अग्निनाभ्युद्धृतेनायमग्निः पूर्वोद्धृतः समिध्यते सम्यगेव इध्म उद्वायते। [सम्यगेव इध्यते] । कविर्मेधावी गृहपतिर्गृहस्य पतिस्स्वामी । युवा नित्यतरुणः, हविर्भिर्वा देवानामात्मनश्च मिश्रयिता। हव्यवाट् हविषां वोढा । ' वहश्च' इति ण्विः । जुह्वास्यः जुहूरास्यस्थानीया यस्य । सोयमेवं गुणोग्निरभ्युद्धरणदोषमुपशमयत्विति शेषः ।।
*स. २-२-४,
तिं-इध्म उध्मायते. [इध्मआयते.]
For Private And Personal

Page #131

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४६) ४०.]
भभास्करभाष्योपेता
125
युवा । हव्यवाडांस्यः। त्व, ह्यग्ने अग्निना विप्रो विप्रेण सन्थ्सता ।
सखा सख्या समिध्यसै । उदने हव्य-वाट् । जुह्वांस्य इति जुहु-आस्यः। त्वम् । हि । अग्ने । अग्निना । विप्रः । विप्रेण । सन्न् । सता । सो । सख्या । समिध्यस इति संइध्यसै । "उदिति । अग्ने । शुच॑यः । तवं ।
___ "तत्रैव याज्या-त्वं ह्यग्न इति गायत्री ॥ हे अने त्वमग्निनाभ्युद्धृतेन समिध्यसे सम्यगेवेध्यसे । कीदृशः कीदृशेनेत्याहविप्रो मेधावी विप्रेण मेधाविना समिध्यसे । अयमेकस्समिन्धनहेतुः । किञ्च-सन् प्राज्ञः स तादृशेनाग्निना समिध्यसे । 'हि च' इति निघातप्रतिषेधः, “तिङि चोदात्तवति ' इति गतेरनुदात्तत्वं, 'उदात्तवता तिडा' इति समासः, अदुपदेशाल्लसार्वधातुकानुदातत्वे यक उदात्तत्वम् । ईदृशस्त्वमभ्युद्धरणदोषमुपशमयेति शेषः ॥
_13 अग्नये ज्योतिष्मते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेद्यस्याग्निरुद्वतोहुतेग्निहोत्र उद्यायेत्* ' इत्यस्य पुरोनुवाक्या-उदग्न इति गायत्री ॥ व्याख्याता चेयं 'त्वमग्ने रुद्रः । इत्यत्र । इह तु प्रतीकमस्या गृह्यते । हे अग्ने तव शुक्रास्तेनोविशेषाः शुचयश्शुद्धाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः उदीरते उद्गच्छन्ति । किञ्च-तवैव स्वभूतानि ज्योतीष्यादित्यादीनि अर्चयोचौषि च । यहा-तव *सं. २-२-४.
सं. १-३-१४28.
-
For Private And Personal

Page #132

126
तैत्तिरीय संहिता
शुच॑य॒स्तव॒ वि ज्योति॑षा ॥५४॥
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
"वीति । ज्योति॑षा ॥ ५४ ॥
म॒घवा॑नं मन्दे॒ ह्य॑ग्ने॒ चतु॑र्दश च ( ॥ ४६ ॥ ) ॥ ४० ॥
[का. १. प्र. ४.
अर्चयोर्चयितारो यजमानाः ज्योतींषि ज्योतीरूपा भवन्ति स त्वमेवं महानुभावः उद्वापदोषमुपशमयेति ॥
14 तत्रैव याज्या - वि ज्योतिषेति त्रिष्टुप् ॥ इयमपि 'कृणुष्व पाजः '* इत्यत्र व्याख्याता । इह तु प्रतीकं गृह्यते । अयमनिहता ज्योतिषा विभाति विशेषेण भायात् अनेन हविषा । किञ्च - विश्वानि महित्वा माहात्म्यानि आविष्कृणुते आविष्कुर्वीत । किञ्च – अदेवीः अदेवनशीला आसुरीर्मायाः दुरेवाः दुष्प्रधर्षाः प्रसहते अभिभवेत् । किञ्च – शृङ्गे शृङ्गस्थानीये आत्मीये प्रधाने ज्वाले शत्रूणां वा हिंसके शिशीते तीक्ष्णीकुर्यात् । किमर्थम् ? रक्षसे विनिक्षे रक्षसो विनाशार्थं ज्वालाभ्यां निक्षणं चुम्बनं शोधनं वा विनाशोवेति स एव महानुभावोनिरनुगमनदोषमुपशमय्यात्मनः परापतितं ज्योतिरवरुन्ध इति ॥
-
*सं. १-२-१४
इति भट्टभास्करमिश्रविरचिते यजुर्वेदभाष्ये ज्ञानयज्ञाख्ये प्रथमकाण्डे चतुर्थप्रपाठके चत्वारिंशोनुवाकः
समाप्तः प्रपाठकः.
For Private And Personal

Page #133

भट्टभास्करभाष्योपेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. (४६) ४० . ]
वा॒चः प्रा॒णाय॑ त्वा । उ॒प॒या॒मगृ॑हीतोस्यपा॒नाय॑ त्वा । आ वा॑यो वा॒यवे॑ स॒जोषा॑भ्यां॑ त्वा । अ॒यमृ॑ता॒युभ्यां॑ त्वा । या वा॑म॒श्विभ्यां॒ माध्वभ्यां त्वा । प्र॒त॒र्युजा॑व॒श्विभ्यो॑ त्वा । अ॒यं वे॒नश्शण्ड॑य॒ त्वे॒ष ते॒ योनि॑र्वी॒रता॑ पाहि । तं मर्कांय त्वैष ते॒ योनि॑ः प्र॒जाः पा॑हि । ये दे॑वास्त्रि॒ऽशदा॑ग्रय॒णो॑सि॒ विश्वे॑भ्यस्त्वा दे॒वेभ्य॑ः । उ॑प॒यामगृहीतोसीन्द्रा॑य त्वो - क्या॒युर्वे । मू॒र्धान॑म॒ग्नये॑ त्वा वैश्वान॒राय॑ । मधु॑श्व स॒सपो॑सि । इन्द्रा॑ग्नी इन्द्राग्निभ्यां त्वा । ओमसो॒ विश्वे॑भ्यस्त्वा दे॒वेभ्य॑ः । म॒रुत्व॑न्तं॒ त्रीणीन्द्रय त्वा म॒रुत्व॑ते॒ । म॒हान्द्रे महेन्द्राय॑ त्वा । कदा च॒नादि॒त्येभ्य॑स्त्वा । क॒दा च॒न स्त॒रीर्वव॑स्व आदित्य । इन्द्र॒ शुचि॑र॒पः । वा॒मं त्रीन्दे॒वाय॑ त्वा सवि॒त्रे । सुशर्मा॒ विश्वे॑भ्यस्त्वा दे॒वेभ्य॑ः । बृह॒स्पति॑सु॒तस्य॒ त्वष्ट्रा सोमं पिब॒ स्वाहा॑ । हरि॑रसि स॒हसो॑मा॒ इन्द्रा॑य॒ स्वाहा॑ । अग्न॒ आयूष्य॒ग्नये॑ त्वा॒ तेज॑स्वते । उ॒त्तिष्ठ॒न्निन्द्रा॑य॒ त्वौज॑स्वते । त॒रति॒स्सूर्या॑य त्वा॒ भ्राज॑स्वते । आ ति॑ष्ठाद्य॒ष्षडिन्द्रयत्वा षोड॒शिने । उदु॒ त्यं चि॒त्रम् । अग्ने॒ दिवं गच्छ । उ॒रुमायु॑ष्ट॒ यदे॑वा मुमुग्धि । अग्न
For Private And Personal
127

Page #134

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
128
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.४.
विष्णू मुमुक्तम् । परा वै पङ्कः । देवा वै ये देवाः पङ्कौ । परा वै स वाचम् । देवासुराः कायम् । भूमिव्यतृष्यन्न् । प्र॒जाप॑तिव्य॑क्षुध्यन्न् । भूमिरादित्या वै । अग्निहोत्रमदित्यो वै । भूमिलेकस्सलैकस्सुलेकः । विष्णोरुदुत्तमम् । अन्नपते पुर्नस्त्वादित्याः। यस्त्वा सुष्टुतम् । त्वम॑ग्ने सुष्टुतिम्। यस्त्वा वि रोचसे । त्वम॑ग्ने वि चर्षणे ॥ ___ आ देदे वाचस्पतय उपयामगृहीतोस्या वायो अयं वां या वां प्रातर्युजावयं तं ये देवास्त्रिशदुपयामगृहीतोसि मूर्धानं मधुश्चेन्द्रोमी ओमासो मरुत्वन्तमिन्द्र मरुत्वो मरुत्वान्महान्महानृवत्कदा वाममदब्धेभिर्हिरण्यपाणि सुशर्मा बृहस्पतिसुतस्य हरिरस्यग्न उत्तिष्ठन्तरणरा प्यायस्वेयुष्टे ये ज्योतिष्मती प्रयासाय चित्तमा तिष्ठेन्द्रमावि सर्वस्य महान्थ्स॒जोषा उदु त्यं धातोरु हि यस्त्वा षट्चत्वारि शत् ॥ ४६ ॥ __आ दढे ये देवा महानुत्तिष्ठन्थ्सर्वस्य सन्तु दुर्मित्राश्चतुःपञ्चाशत् ॥ ५४॥
आ ददे वि ज्योतिषा ॥ हरिः ओं तत्सत् ॥
For Private And Personal

Page #135

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भनु...]
भभास्करभाष्योपेता
129
अथ पञ्चमः प्रपाठकः. अथ अतः परं पुनराधेयब्राह्मणं समन्त्रकं चत्वारोऽनुवाकाः । तत्र केवलानेयतामस्य प्रतिपादयिष्यन्तदर्थमर्थवादान् प्रस्तौतिदेवासुरा इत्यादि ॥ 'कृत्तिकास्वग्निमा दधीत '* इत्याद्याधानकाण्डं भविष्यति; तदेतस्मादनुवाकादधस्तान्निवेशयितव्यमिति वक्ष्यते । कर्मक्रमानुरोधादित्थमिदं ज्ञातव्यम् ; यथाम्नातमेव त्वध्येतव्यमिति । तत्र 'कर्मचोदना ब्राह्मणानि । ब्राह्मणं नाम कर्मणस्तन्मन्त्राणां च व्याख्यानग्रन्थः । ‘ब्राह्मणशेषोर्थवादः । 'निन्दा प्रशंसा परकृतिः पुराकल्पश्च -- इति । ब्राह्मणं च द्विधा कर्मबाह्मणं कल्पब्राह्मणं चेति । तत्र कर्मब्राह्मणं यत्केवलानि कर्माणि विधत्ते मन्त्रान्विनियुड़े, न प्रशंसति न निन्दति च, यथा.' अनुमत्यै पुरोडाशम् । इत्यादि साहितिकम् । अतोऽन्यानि कल्पब्राह्मणानि, यथेदमेव 'देवासुरास्संयत्ता आसन् ते देवा विजयमुपयन्तः ' इत्यादि । आहुश्च
क्वचिद्विधिः प्रशंसा च केषु चिद्विधिरेव च।
केषु चिद्विधिरेव स्यादेवं निन्दानिषेधयोः ॥ इति ॥ तत्र परकृतयः मनुष्यकृतयः, यथा-'विश्वरूपो वै त्वाष्ट्रः । इत्यादयः । पुराकल्पाः प्रजापत्यादिकृतयः, यथा-'प्रजापतिः प्रजा असृजत' ** इत्यादयः । सर्वाण्येतानि कल्पब्राह्मणानि । अथ ब्राह्मणानुब्राह्मणानि यथा-' अनुमत्यै पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति । ये प्रत्यञ्चश्शम्यायाः । इत्यादीनि ॥ *बा. १.१.२.1
आप. परि . १-३५, ३६, ३७. सं. १-८.१.1
त-कोशे द्वितीयपादो नास्ति. बसं. २.५-१. **सं. २-१-२,
1 वा . १-६-१1.
17
For Private And Personal

Page #136

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
130
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५.
पञ्चमः प्रपाठक:. देवासुरास्संयत्ता आसन्ते देवा विजयमुपयन्तोग्नौ वामं वसु संन्यदधतेदमु नो भविष्यति यदि नो
जेष्यन्तीति तदग्निन्यकामयत तेना'देवासुरा इति देव-असुराः । संयंता इति सं-यत्ताः । आसन्न् । ते। देवाः । विजयमिति विजयम् । उपयन्त इत्युप-यन्तः । अग्नौ । वामम् । वसु । सम् । नीति । अदधत । इदम् । उ । नः। भविष्यति । यदि । नः । जेष्यन्ति । इति । तत् ।
'देवाश्चासुराश्च संयत्ताः सङ्गामार्थमुद्युक्ताः आसन् अभवन् । यती प्रयत्ने, 'श्वीदितो निष्ठायाम् ' इतीट्प्रतिषेधः, सम्यग्यत्ता इति कर्तरि निष्ठा, तेन प्रादिसमासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । क्वचित् ते देवा विजयमुपयन्तः असुरान्विजयमानाः तेभ्यः पराजयमानेभ्योसुरेभ्यो यद्वामं वसु वननीयं वरिष्ठं वसु धनं समासादितवन्तः तत् सर्वमग्नौ न्यदधत सम्यक् सम्भूय निभृतं निहितवन्तः । कथं मन्यमाना इत्याह-इदमु न इति । इदं तावदस्माकमेव भविष्यति यद्यपि पुनरस्मानसुरा जेप्यन्तीति मन्यमाना अयमस्माकमग्निरस्माकमास्त इति तत्र संन्यदधतेति । तद्देवैरात्मनि निहितं वस्वग्निर्त्यकामयत आत्मसात्कर्तु मैच्छत् । ततस्स कामयमानस्तेन वसुना सहापाक्रामत् देवसकाशात्पलायत । अथ देवा असुरान्विजित्य तहामं वस्ववरुरुत्समानाः आत्मसा
For Private And Personal

Page #137

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
131
पाक्रामत्तद्देवा विजित्यावरुरुत्समा
ना अन्यन्तदस्य सहसादित्सन्त अग्निः । नीति । अकामयत । तेन । अपति । अक्रामत् । तत् । देवाः। विजित्योत वि-जित्य । अवरुरुत्समाना इत्यव-रुरुत्समानाः । आन्विति । आयन्न् । तत् । अस्य । सहसा । एति ।अदित्सन्त।
त्कर्तुमिच्छन्तः अनिमन्वायन अन्वगच्छन् । अनुगम्य च तद्वसु अस्यास्गकाशात् सहसा बलेन विनैवानुज्ञया आदित्सन्त आदातुमैच्छन् । ततःप्रभृत्यग्निं रुद्रमाचक्षते रोदनेन निमित्तेन । 'रोदेर्णिलुक्क ' इति ण्यन्ताद्विधीयमानो रक्प्रत्ययो बाहुलकाकेवलादपि भवति । तस्य रुदतो यदश्रु नेत्रजलमशीयत न्यपतत् रजत रूप्यं हिरण्यमभवत् , हितरमणीयं वा । यहारूप्यस्वर्णयोर्हिरण्यमिति वर्तते (भवति) । तदिदानी रजतेन विशेष्यते-हिरण्यशब्दाभिधानं तु प्रशंसार्थम् । तस्माद्रनतमदक्षिण्यं अदक्षिणार्ह अश्रुजम् । हीति हेतौ । हिरण्यमप्यदक्षिणाहमिति प्रतिपादनार्थं पुनरपि हिरण्यग्रहणम् । ‘कडङ्करदक्षिणाच च' इति यत्प्रत्ययः, 'ययतोश्चातदर्थे' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । तस्मात् , बर्हिषि यज्ञे यो रजतं ददाति अस्य गृहे पुरा संवत्सरात् संवत्सरसमाप्तेः रुदन्ति रोदननिमित्तान्युत्पत्स्यन्ते । ‘यावत्पुरानिपातयोर्लट् ' । यहा---' सप्तमीपञ्चम्यौ कारकमध्ये' इति पञ्चमी । तस्मात् बर्हिषि रजतं न दद्यादिति । इदं प्रासङ्गिकमुक्तम् ॥
For Private And Personal

Page #138

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
132
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
सौरोदीद्यदरौदीत्तद्रुद्रस्य॑ रुनृत्वं यदश्रुशीयत तत् ॥ १॥ रजत हिरण्यमभवत्तस्माद्रजत हिरण्यमदक्षिण्यम॑श्रुज हि यो बर्हिषि दौति पुरास्य संवत्सराद्गृहे रुंदन्ति
तस्मार्हिषि न देयर सोऽग्निर्रब्रवी'सः । अरोदीत् । यत् । अरोदीत् । तत् । रुद्रस्य । रुद्रत्वमिति रुद्र-त्वम् । यत् । अश्रु । अशीयत । तत् ॥ १ ॥ रजतम् । हिरण्यम् । अभवत् । तस्मात् । रजतम् । हिरण्यम् । अदक्षिण्यम् । अश्रुजमित्य॑श्रु-जम् । हि । यः । बहिर्षि । ददाति । पुरा । अस्य । संवत्सरादिति सं-वत्सरात् । गृहे । रुदन्ति । तस्मात् । बहिर्षि । न । देयम् । सः । अग्निः । अब्रवीत् । भागी।
अथ सः कृतरोदनोनिः तद्वस्वप्रयच्छन्नेवाब्रवीत् । भागी भागवान् असानि भवानि मह्यं भागो युष्माभिर्देयः, अथ तथाकृते इदं मयि निहितं वसु वः युप्माकमेव भविष्यति अहं दास्यामीति । तच्चश्रुवांसो देवा अब्रुवन् पुनराधेयं ते तवैव केवलमस्ति नान्यः कश्चिदत्र भागीति । पुनः आधानानन्तरमग्नि
For Private And Personal

Page #139

अनु. १.]
m
भट्टभास्करभाष्योपेता
"
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
द्राग्य॑सा॒न्यथ॑ व इ॒दमिति॑ पुनरा॒धेयं ते॒ केव॑ल॒मित्य॑ब्रुवन्नु॒ध्नव॒त्खलु स इत्य॑नव॒द्यो म॑द्देव॒त्य॑म॒ग्निमा॒दधा॑ता॒ इति॒ तं पु॒षाध॑न्त॒ तेन॑ ॥ २ ॥ पूषाभू॑त्तस्मा॑त्पु॒ष्णाः प॒शव॑ उच्यन्ते॒ तं
I
-
अ॒सानि॒ । अथ॑ । व॒ः । इ॒दम् । इति॑ । पुन॒राधेय॒ मिति॑ पु॒नः आ॒धेय॑म् । ते॒ । केव॑ल॒म् । इति॑ । अ॒न्नु॒व॒न् । ऋ॒द्भव॑त् । खलुं । सः । इति॑ । अब्रवी - तू । यः । म॒द्देव॒त्य॑मिति॑ मत्- दे॒व॒त्य॑म् । अ॒ग्निम् । आ॒दधा॑ता॒ इत्या॑ दधा॑तै । इति॑ । तम् । पू॒षा । एति॑ । अ॒ध॒त्त॒ । तेन॑ ॥ २ ॥ पुषा । आत् । तस्मा॑त् । पा॒ष्णाः । प॒शवः॑ । उ॒च्य॒न्ते॒ । तम् । त्वष्ट । एति॑। अ॒ध॒त् । तेन॑ । त्वष्टा॑ । आ॒भृ॑त् ।
1 I
133
राधीयते तस्मिन्निति पुनराधेयं कर्म अग्रचाधेयस्यैव उत्तरा ततिः ऋद्धिकामिभिः कर्तव्या । अधिकरणे कृत्यः । अथाग्रि - रब्रवीत् ऋभवत् ऋभुयात् खलु सः । कः ? इत्थं यो मदेवत्यं मदेकदेवत्यमग्रिमादधाते आदधीतेति द्वितीयामम्रचाधेयततिं करोतीत्यर्थः । एवमाधातुरभ्युदयमाशास्ते[ सै] इति । ऋनोतेर्लेटि 'लेटोडाटौ ' इत्यडागमः । ' देवतान्तात्तादर्थे यत्' । दधाते
For Private And Personal

Page #140

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
134
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
त्वष्टाधत्त तेन त्वष्टोित्तस्मात्त्वाष्ट्राः पशव उच्यन्ते तं मनुराधत तेन मद्रार्धात्तस्मान्मानव्यः प्र॒जा उच्यन्ते तं धातार्धत्त तेन धाता त्संवत्सरो वै धाता तस्मात्संवत्सरं
प्रजाः पशवोनु प्र जायन्ते तस्मात् । त्वाष्ट्राः। प॒शवः।उध्यन्ते । तम् । मनुः । एति । अधत्त । तेनं । मनुः । आनोत् । तस्मात् । मानव्यः । प्रजा इति प्र-जाः । उच्यन्ते । तम् । धाता । एति । अधन । तेन । धाता । आोत् । संवत्सर इति सं-वत्सरः । वै । धाता । तस्मात् । संवत्सरमिति सं-वत्सरम् । प्रजा इति प्र-जाः । पशवः । अनु । प्रेति । जायन्ते ।
लेटि 'वैतोन्यत्र' इत्यैकारः । तच्च . तथा देवैः प्रतिश्रुतमिति गम्यते । तस्मात् पुनराधेयं कर्तव्यमिति विधिश्वानुमीयते । अनन्तरं च ऋद्धिकामाः पूषादयः तादृशेन पुनराधेयेन ऋद्धिं प्राप्ता इति दर्शयति-पूषेत्यादि । गतम् । पूष्णः स्वभूताः पौष्णाः पशवः । संवत्सरमिति । प्रजाः पशवश्च संवत्सरमनु प्रजायन्ते । लक्षणादिना अनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् ॥
For Private And Personal

Page #141

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १.]
भभास्करभाष्योपेता
135
य एवं पुनराधेयस्यधि वेद॥३॥ऋनोत्येव योस्यैवं बन्धुतां वेद बन्धुमान्भवति भागधेयं वा अग्निराहित इच्छमानः प्र॒जां पशून यज॑मान
स्योपं दोद्रावोदास्य पुनरा दधीत 'यः । एवम् । पुनराधेयस्येति पुनः-आधेय॑स्य । ऋद्धिम् । वेदं ॥३॥ ऋनोति । एव । यः । अस्य । एवम् । बन्धुतान् । वेद । बन्धुमानित बन्धु-मान् । भवति । 'आगधेयमिति भागधेयम् । वै । अग्निः । आहित इत्या-हितः। इच्छमानः । प्रजामिति प्र-जाम् । पशून् । यजमानस्य । उपेति । दोदाव । उदास्येत्युत्-वास्य । पुनः । एति । दधीत । आगधेयेनेति भाग
य एवमित्यादि ॥ गतम् । बन्धुतां बन्धुसमूहं पूषादीनाम् । 'ग्रामजनबन्धुसहायेभ्यस्तल' ।
'भागधेयं वा इत्यादि ॥ गतम् । आत्मन एवासाधारणं भागमिच्छन् प्रजां पशुंश्च यजमानस्योपदोद्राव भृशमुपद्रुतान् करोति स्म । द्रवतेर्यलगन्ताच्छान्दसो लिट् । तस्मादुद्वास्यानि पुनरादधीत । भागधेयेनाभीप्सितेन एनमग्निं समर्थयति सुप्रीतं करोति । अथो
For Private And Personal

Page #142

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
136
तैत्तिरीयसंहिता
का. १.प्र. ५.
भागधेयैनैवैन समर्धयत्यथो शातिरेवास्यैषा पुनर्वस्वोरा दधीतैतद्वै पुनराधेयस्य नक्षत्रं यत्पुनर्वसू स्वाया॑मे॒वैनं देवायामाधार्य ब्रह्म
वर्चसी भवति भैरा धात्याधेयैन । एव । एनम् । समिति । अर्धयति । अथो इति । शान्तिः । एव । अस्य । एषा । 'पुनर्वस्वोरिति पुनः-वस्वोः । एति । दधीत । एतत् । वै । पुनराधेयस्योत पुनः-आधेयस्य । नक्षत्रम् । यत् । पुनर्वसू इति पुनः-वसू । स्वायम्। एव । एनम् । देवायाम् । आधायेत्याधार्य। ब्रह्मवर्चसीति ब्रह्म-वर्चसी। भवति। दुभैः। एति । दधाति । अर्यातयामत्वायेत्ययातयाम
अपि च शान्तिरेवैषास्य येनोपद्रवकारी न भवति उदासन्येष्टयेष्ट्वानीन् परोप्य पुनरमचगारं यज्ञपात्राणि च संस्कृत्यान्यानि वा कृत्वा पुनरादधीतानीनग्नयाधेयकल्पेनेति ॥
पुनर्वस्वोरिति ॥ पुनरावर्तते वाम वस्वतयोरिति पुनर्वसू देवतायाम् । ब्रह्मवर्चसी ब्राह्मणस्येयमेव ऋद्धिरिति ॥
'दभैरिति ॥ न प्रणयनीयेनेध्मेन । अयातयामत्वाय अपुनरु
For Private And Personal

Page #143

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १.]
भभास्करभाष्योपेता
137
तयामत्वाय भैरा देधात्यय एवैनमोषधीभ्योवरुध्या धत्ते पञ्चकपालः पुरोडाशौ भवति पञ्च वा ऋतर्व
ऋतुभ्य एवैनमवरुध्या धत्ते ॥४॥ त्वाय । दभैः । एति । दधाति । अन्य इत्यत्भ्यः। एव । एनम् । ओषधीभ्य इत्योषधि-भ्यः। अवरुध्येत्य॑व-रुध्य । एति । धत्ते । 'पञ्चकपाल इति पञ्च-कपालः। पुरोडाशः । भवति । पञ्च । वै। ऋतवः । ऋतुभ्य इत्युतु-भ्यः । एव । एनम् । अवरुध्येत्यव-रुध्य । एति । धत्ते ॥ ४ ॥ अशीयत तत्तेन वेद दझैः पञ्चवि५
शतिश्च ॥ १ ॥
क्तत्वाय । किञ्च-दभैराधानमद्यश्चौषधीभ्यश्चानेरेवावरुद्धयै भवति॥
"पञ्चकपाल इत्यष्टाकपालस्य स्थाने ॥ पञ्चसु कपालेषु संस्कृत इति तद्धितार्थे द्विगुः, 'द्विगोः' इति लुक् , 'इगन्तकाल' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पञ्च वा इति ॥ हेमन्तशिशिरयोरेकत्वाभिप्रायमिदम् , 'हेमन्तशिशिरावृतूनाम् '* इति सहनिदेशात् ॥
इति पञ्चमे प्रथमोनुवाकः.
*सं. १-६-२.
18
For Private And Personal

Page #144

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
138
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५.
mmmm
परा वा एष यज्ञं पशून वपति योऽग्निमुद्दासयते पश्चकपालः पुरोडाशो भवति पाङौ य॒ज्ञः पाङ्काः पशवो यज्ञमेव पशन रुन्धे वीरहा
वा एष देवानां योऽग्निमुद्रासयते न 'परेति । वै । एषः । यज्ञम् । पशून् । वपति। यः । अग्निम् । उदासयत इत्युत्-वासयते । पञ्चकपाल इति पञ्च-कपालः । पुरोडाशः। भवति । पाः । यज्ञः । पाङ्काः । पशवः । यज्ञम् । एव । पशून् । अवेति । रुन्धे । वीरहेति वीर-हा । वै । एषः । देवानाम् । यः । अग्निम् । उदासयत इत्युत्-वासयते । न । वै। एतस्य । ब्रा
'परा वा इत्यादि ॥ परावापो विनाशः । पञ्चकपाल इति पुनर्विधानं प्रयोजनान्तरार्थम् । पाको यज्ञ इति, धानादिपञ्चकाधीनसिद्धित्वात् । उत्सादित्वादणपवादोऽञ् उक्तः । पाका इति पशुसाधनत्वात्पाङ्काः । यज्ञं पशृंश्च अवरुन्धे प्राप्नोति ॥.
वीरहेत्यादि याज्यानुवाक्या विशेषविधिः ॥ देवानां मध्ये वीरस्थानहन्ता, का कथान्येषां देवानामिति ? तस्मात् सर्वेप्यस्माद्विभ्यतीति । ऋतायवः ऋतं सत्यं यज्ञं वा आत्मन इच्छन्तः । क्याच
For Private And Personal

Page #145

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २.]
भभास्करभाष्योपेता
139
वा एतस्य ब्राह्मणा तायवः पुरा
मक्षन्पङ्को याज्यानुवाक्या भवन्ति पाडौ य॒ज्ञः पातः पुरुषो देवा
नेव वीरं निरवदायाग्निं पुनरा॥५॥ मणाः । ऋतायव इत्यूत-यवः । पुरा । अन्नम् । अक्षन्न् । पङ्खः । याज्यानुवाक्या इति याज्याअनुवाक्याः । भवन्ति । पातः । यज्ञः । पातः । पुरुषः । देवान् । एव । वीरम् । निरवदायति निः अवदाय । अग्निम् । पुनः । एति ॥ ५॥
'न छन्दस्यपुत्रस्य' इतीत्वाभावः । 'क्याच्छन्दसि' इत्युप्रत्ययः । ऋतायुत्वादेतस्योद्वासितानेरन्नं नाक्षन् नादन्, अभोज्यानत्वादेतस्य । अत्तेर्लुङि 'लुङनोर्घस्ल' इति घस्लादेशः, 'मन्त्रे घस' इत्यादिना च्ले क् , 'घसिभसोः' इत्युपधालोपः, 'शासिवसिघसीनां च' इति षत्वम् । पय इति । 'अग्ने तमद्याश्वं न स्तोमैः' इति चतस्रोऽक्षरपङ्कयः । तत्र द्वे अग्न्याधेयस्य याज्यानुवाक्ये द्वे स्विष्टकृतः । याज्यानुवाक्ये च याज्यानुवाक्ये चेति कृतैकशेषयोर्द्वन्द्वः । छान्दसमुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पाङ्कः पुरुष इति । ‘पाईं वा इदं सर्वम् । इति । देवानिति । देवान् तेषां च वीरं निरवदाय उद्वासनलक्षणभयस्थानानिष्कृष्य अग्निं पुनराधत्ते ॥ *सं. ४.४.४..
1 ब्रा. १-१.१०. .
For Private And Personal

Page #146

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
140
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
धत्ते शताक्षरा भवन्ति शतायुः पुरुषश्शतेन्द्रिय आयुष्येवेन्द्रिये प्रति तिष्ठति यद्वा अग्निराहितो नय॑ते ज्यायो भागधेय निकामय॑मानो
यग्नेिय सर्वं भवति सैवास्यर्धिधत्ते । शताक्षरा इति शत-अक्षराः । भवन्ति । शतायुरिति शत-आयुः । पुरुषः । शतोन्द्रय इति शत-इन्द्रियः । आयुषि । एव । इन्द्रिये । प्रतीति । तिष्ठति । 'यत् । वै । अग्निः । आहित इत्या-हितः। न । ऋध्यते । ज्यायः । भागधेयमिति भाग-धेयम्। निकामयमान इति नि-कामयमानः । यत् । आग्नेयम् । सर्वम् । भवति । सा ।
. शताक्षरा इति ॥ उक्ता अक्षरपङ्यश्चतस्त्र इति । तत्रैकैका पञ्चविंशत्यक्षरा । सर्वास्सम्भूय शताक्षरा इति । शतायुश्शतवर्षः शतेन्द्रियश्शतवीर्यः आयुषीन्द्रिये च प्रतिष्ठितो भवति ॥
यहा इत्यादि ॥ येन नय॑ते ऋद्धिहेतुर्न भवति तज्जयायः प्रशस्यतरं अनचाधेयभागात् केवलानेयत्वात् पुनराधेयभागं तन्निकामयमानः तन्निभृतं आत्मनस्सम्पादयितुमिच्छन् ऋद्धिहेतुतामग्निर्न प्रतिपद्यत इति । आहितशब्दे 'गतिरनन्तरः' इति स्वरः । ततः केवलाग्नेयकरणेन ऋद्धिहेतुरयमिति । तस्मात् सर्वमानेयं कर्तव्यमिति विधिः ॥
For Private And Personal

Page #147

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २.]
भभास्करभाष्योपेता
141
स्सं वा ए॒तस्य॑ गृहे वाक्सृज्यते योऽग्निमुद्दासयते स वाच स५सृष्टां यजमान ईश्वरोनु परभवि
तोर्विभक्तयो भवन्ति वाचो विधृत्यै एव । अस्य । ऋद्धिः । समिति । वै । एतस्य॑ । गृहे । वाक् । सृज्यते । यः । अग्निम् । उद्वासयत इत्युत्-वासयते । सः । वाचम् । स सृष्टामिति सं-सृष्टाम् । यज॑मानः । ईश्वरः । अन्विति । परभवितोरिति परा-भवितोः । विभक्तय इति वि-भक्तयः । भवन्ति । वाचः । विधृत्या इति वि-धृत्यै । यज॑मानस्य । अपराभावायेत्यपरा
अथ विभक्तिविधानार्थमाह-सं वा इति ॥ अस्य वागृहे संसृज्यते गृहवासिनां वाग्योगे न वैलक्षण्यं भजते । ततश्चाबहुमतवाक्त्वात् पराभवितोः पराभवितुमीश्वरस्स्यात् । ततश्चास्य गृहान् भावयितुमेव वरमिति । वक्ष्यति च-'आयतनादेव नैति'* इति । मूकत्वं वा वाक्संसर्गः । 'ईश्वरे तोसुन्कसुनौ' । लक्षणेनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् । तस्मात् विभक्तयो भवन्तीति विधिः । विभज्यते व्यावय॑तेस्य वाग्भिरिति विभक्तयः 'अनाग्ने अग्नावग्ने अग्निनाग्ने अग्निमग्ने' इति चतस्त्रः । एताश्च चतुर्पु प्रयाजेषु देयाः नोत्तमे ।
*सं. १-५-२.०
-
For Private And Personal

Page #148

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
142
- तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
यज॑मानस्यार्पराभावाय ॥६॥ विभक्तिं करोति ब्रह्मैव तदकपाशु
यजति या वामं वसु विविदानो भावाय ॥ ६ ॥ विभक्तिमिति वि-भक्तिम् । करोति । ब्रह्म । एव । तत् । अकः । 'उपाश्वित्युप-अशु । यजति । यर्था । वामम् । वसु । विविदानः । गृहति । तादृक् । एव । तत् ।
'तादौ च ' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । विधृत्यै विलक्षणावस्थानाय प्रयाजानामनचाधेयाद्वैलक्षण्यापादने वाचस्संसर्गदोषः परितियत इति ॥
विभक्तिमिति ॥ विभक्तिं वैलक्षण्यविभक्तिप्रदानमस्येति[मस्य) कर्मणो यत्करोति तेन हेतुना पुनराधेयं ब्रह्म परिबृढं अग्नयाधेयात् अकः करोति । छान्दसो लुङ्, 'मन्त्रे घस' इति च्लेलक। मन्त्र इति वेदमात्रस्य ग्रहणम् । यद्वा-लङि व्यत्ययेन शपो लुक् ।।
"उपाश्चिति ॥ सर्वो याग उपांशुः कर्तव्यः ओत्तमादनूयाजात्। 'उपाद्वयनजिनम् ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यथेति । यथा वामं वननीयं वरिष्ठं धनं मुषितं विविदानः लभमानः लब्धुं यतमानः तत् गृहति संवृणोति तादृक्तदुपांशुकरणम् । छान्दसस्य लिटः कानजादेशः ॥
For Private And Personal

Page #149

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २.]
भभास्करभाष्योपेता
143
गूर्हति ताहगुव तदृग्निं प्रति स्विष्टकृतं निराह या वामं वसु विविदानः प्रकाशं जिगमिषति तादृगेव तद्विभक्तिमुक्त्वा प्रयाजेन वर्षटरो
त्यायतनादेव नैति यज॑मानो वै पुअग्निम्। प्रतीति । स्विष्टकतमिति स्विष्ट-कृतम्। निरिति । आह । या । वामम् । वसु । विविदानः । प्रकाशमिति प्र-काशम् । जिगमिषति । तादृक् । एव । तत् । विभक्तिमिति वि-भक्तिम् । उक्ता । प्रयाजेनेति प्र-याजेन । वर्षट् । करोति। आयतनादित्या-यतनात् । एव । न । एति । 'यजमानः । वै । पुरोडाशः । पशवः । एते
अग्निं प्रतीति ॥ स्विष्टकृतमनिं प्रति निराह निर्गतं ब्रूयात् उच्चैरिति यावत् । लक्षणादिना प्रतेः कर्मप्रवचनीयत्वम् । यथेति । यथा वामं वसु विविदानः अन्विष्य लब्धवान् तत्प्रकाशं विवृतं जिगमिषति ख्यापयितुमिच्छति । अहो इदं दृष्टं पश्यतेति ताडक् तदुच्चैर्वचनम् । परोक्षे लिटः कानजादेशः । विभक्तिमिति । ये यजामह इत्यस्यानन्तरं विभक्तिमुक्ता ततः प्रयाजमन्त्रेण वषटुरोति हविर्ददाति । अनेन कर्मणा स्वस्मादायतनान्नैति न गच्छति । अनुष्ठेयवचनः स्व आयतने निवसति ॥ 'यजमानो वा इत्यादि ॥ प्राधान्यात्ताद्धर्येण ताच्छन्द्यम् ।
For Private And Personal

Page #150

144
तैत्तिरीयसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ५.
रोडाश॑ः प॒शव॑ ए॒ते आहु॑ती यभित॑ः पुरोडाश॑मे॒ते आहु॑ती ॥ ७ ॥ जु॒होति॒ यज॑मानमे॒वोभ॒यत॑ः प॒शुभिः॒ परि॑ गृह्णाति कृ॒तय॑जुस्सम्भृतसम्भार॒ इत्या॑हु॒र्न स॒म्भृत्या॑स्सम्भारा
10
इति॑ । आहु॑ति॒ इत्या - हुती । यत् । अ॒भित॑ः । पु॒रोडाश॑म् । ए॒ते इति॑ । आहु॑ति॒ इत्या - हुती ॥ ७ ॥ जु॒होति॑ । यज॑मानम् । ए॒व । उ॒भ॒यत॑ः । प॒शुभि॒रिति॑ प॒शु–भि॒ः। परीति॑ । गृ॒ह्म॒ति॒ । “कृ॒तय॑जुरिति॑ कृ॒तय॒जुः । सम्भृ॑तसम्भार॒ इति॒ सम्भृत- स॒म्भा॒र॒ः । इति॑ । आ॒द्दुः । न । स॒म्भृत्या॒ इति॑ संभृत्या॑ः । स॒म्भारा इति॑ सं- भा॒राः । न ।
1
I
पशव इति । तद्धेतुत्वात्ताच्छब्द्यम् । स्वयं पशव एव पुनरुर्जा निवर्तस्व सह रय्या निवर्तस्वेत्येते आहुती । यदभित इति । अभितः पुरस्तादुपरिष्टाच्च पुरोडाशहोमस्य । ' अभितः परितः' इति द्वितीया । गतमन्यत् ॥
For Private And Personal
"कृतयजुरिति ॥ कृतस्तम्बयजुरग्न्याधेयेन सम्भृताश्च सम्भाराः । तस्मादत्र न सम्भृत्याः न सम्भरणीयास्सम्भाराः न यजुः कर्तव्यमित्याहुरेके आचार्याः । ' भृञोसंज्ञायाम् ' इति क्यप् ॥

Page #151

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २.]
भभास्करभाष्योपैता
न यजुः कर्तव्यमित्यथो खलु सम्भृत्या एव सम्भाराः कर्तव्य यजुय॒ज्ञस्य समृद्धयै पुनर्निष्कृतो रथो
दक्षिणा पुनरुत्स्यूतं वासः पुनरुत्सृयर्जुः । कर्तव्यम् । इति । "अथो इति । खलु । सम्भृत्या इति सं-भृत्याः । एव । सम्भारा इति सं-भाराः । कर्तव्यम् । यजुः । यज्ञस्य । समृद्धया इति सं-ऋद्धयै । "पुनर्निष्कृत इति पुनः-निष्कृतः। रथः। दक्षिणा । पुनरुत्स्यूत्तमिति पुनः-उत्स्यूतम् । वासः । पुनरुत्सृष्ट इति पुनः उत्सृष्टः । अनडान् । पुनराधेयस्योति पुनः-आधेयस्य । समृद्धया इति सं-ऋयै ।
"एतद्दूषयति-अथो खलु वयं ब्रूमः सम्भृत्या एवेति ।। गतम् ।
"पुनर्निष्कत इत्यादि ॥ पुनर्निष्कृतः पुनस्संस्कृतः । पुनरुत्स्यूतं पुनस्संस्कृतमेव संहितच्छिद्रम् । षिवेनिष्ठायां ‘च्छोश्शूडनुनासिके च' इत्यू । पुनरुत्सृष्टः अवशीर्णगवः । एते पात्रे सम्मितादयो द्रष्टव्याः, उपपदसमासो वा । मृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । 'पुनश्चनसौ छन्दसि' इति गतित्वात् गतिसमासो वा । प्रवृद्धादेराकतिगणत्वादुत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥
19
.
For Private And Personal

Page #152

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
146
'तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
टोनवान्पुनराधेयस्य समृद्धयै सप्त ते अग्ने समिधस्स॒प्त जिह्वा इत्यग्निहोत्रं जुहोति ययत्रैवास्य न्यक्तं ततः॥८॥ एवैनमव॑ रुन्धे वीरहा वा एष देवानां योऽग्निमुद्दासयते तस्य वरुण एवर्णयादाग्निवारुणमे
कादशकपालमनु निवपेद्यं चैव ह"सप्त । ते । अग्ने । समिध इति सं-इधः । सप्त । जिह्वाः। इति । अग्निहोत्रमित्यग्नि-होत्रम्। जुहोत । यत्रयोति यत्र-यत्र । एव । अस्य । न्यक्तमिति नि-अक्तम् । ततः ॥ ८॥ एव । एनम् । अवेति । रुन्धे । “वीरहेति वीर-हा । वै । एषः । देवानाम् । यः। अग्निम् । उदासयत इत्युत्-वासयते । तस्य । वरुणः । एव । ऋणयादित्य॒ण-यात् । आनिवारुणमित्याग्नि
सप्त ते अग्ने इति ॥ न्यक्तिः [न्यक्तं न्यक्तिः] नियता अक्तिरनुगतिः ॥ - "वीरहेत्यादि ॥पुनर्वचनं हविरन्तरविधानार्थम् । वरुण एव देवानां मध्ये ऋणयात् ऋणेन यातयिता ऋणिनमिव तममुञ्चन् पीडयति ।
For Private And Personal

Page #153

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ३.]
भभास्करभाष्योपेता
147
न्ति यश्चास्यर्णयात्तौ भागधेयैनं प्रीणाति नातिमार्छति यज॑मानः॥९॥
भूमि म्ना द्यौरिणान्तरिक्षं महिवारुणम् । एकादशकपालमित्येकादश-कपालम्। अनु । निरिति । वपेत् । यम् । च । एव । हन्ति । यः । च । अस्य । ऋणयादित्यूण-यात् । तौ। भागधेयेनेत भाग-धेयैन । प्रीणाति । न । आतिम् । एति । ऋच्छति । यज॑मानः ॥ ९ ॥
आपराभावाय पुरोडाशमेते आहे
ती ततष्षटि शञ्च ॥ २ ॥ 'भूमिः । भूम्ना । द्यौः । वरिणा। अन्तरिक्षम् ।
ण्यन्तात्विप् । ऋणमिच्छतीति क्यचि वा पूर्ववदीत्वाभावः, शतरि छान्दसो नुमभावः पररूपाभावश्च ॥
पञ्चमे द्वितीयोनुवाकः.
'अथ पुनराधेयमन्त्राः । तत्र गार्हपत्य आधीयमाने सर्पराज्ञीस्तिस्रोनुवर्तयति-भूमिभूम्नेति ॥ प्रथमोपरिष्टाढहती, अन्त्यस्य पादस्य द्वादशाक्षरत्वात् । हे देवि अदिते अखण्डिते भूमे ।
For Private And Personal

Page #154

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
148
सिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५.
त्वा । उपस्थे ते देव्यदितेग्निमनादमन्त्राद्याया दधे । आयं गौः पृश्नि
रक्रमीदसनन्मातरं पुनः । पितरै च महित्वति महि-त्वा । उपस्थ इत्युप-स्थे । ते। देवि । अदिते । अग्निम् । अन्नादमित्यनअदम् । अन्नाद्यायेत्य॑न्न-अाय । एति । दधे । 'एति । अयम् । गौः । पृभिः । अक्रमीत् ।
आहवनीयो भूमित्वेन स्तूयते । भूना बहुत्वेन विपुलत्वेन त्वं भूमिरेवासि । द्यौरसि त्वं वरिणा उरुत्वेन । तादात्ताच्छब्धम् । अ[म]कारलोपश्चान्दसः । अन्तरिक्षमसि महित्वा माहात्म्येन । व्यञ्जनविपर्ययः । सर्वत्रोदात्तनिवृत्तिस्वरेण तृतीयाया उदात्तत्वम् । महित्वशब्दात्तृतीयाया आकारो वा । अत्र तवोपस्थे उत्सङ्गे गार्हपत्यात्मनि अग्निमन्नादमन्नस्य हविषोत्तारं अन्नाधाय अन्नादनसामर्थ्यात्मिकायै ऋद्धयै आदधे स्थापयामि । पचाद्यचि अन्नादः । इतरत्र छान्दसो भावे यत् । 'लघावन्ते' इति मध्योदात्त उपस्थशब्दः । मरुधादित्वाहा ॥
"द्वितीया-आयमिति गायत्री ॥ इदानीमादित्यात्मना स्तूयतेअयमग्निः गौरादित्यात्मा गच्छतीति गौः गमनशीलः पृश्निः शुक्लवर्णः आदित्यानामे आदित्यनामै]व वा । आक्रमीत् अयमेवादित्यात्मना विश्वमाक्रामतीति । प्रकर्षणाविच्छेदेन गच्छन् सुवः शोभना रतिः । छान्दसौ लुङ्गुडौ । आक्रम्य च मातरं भूमिमसनत् भूमौ मातरि
For Private And Personal

Page #155

अनु. ३. ]
भास्करभाष्यता
प्र॒यन्थ्सुव॑ः । त्रि॒शद्धाम॒ वि रोजति॒ वाक्प॑त॒ङ्गाय॑ शिश्रिये । प्रत्यं
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अस॑नत् । मा॒तर॑म् । पुन॑ः । पि॒तर॑म् । च॒ । प्र॒यन्निति॑ प्र॒यन् । सुवः॑ । त्रि॒शत् । धाम॑ । वीति॑ । राज॒ति॒ । वाक् । प॒त॒ङ्गाय॑ । शि॒प्रि॒ये॒ । प्रतीति॑ । अ॒स्य॒ । ब॒ह॒ । द्युभि॒रति॒ द्यु-भः ।
149
शान्तोभूत् । पितरं दिवं प्रयन् प्रकर्षेण गच्छन् सर्वतो ज्वलन् धूमज्वालाम्यामभ्रं लिहन् सुवः पितृस्थानीये दिवि स्वरतिरभूत् ॥
*ब्रा. ३-१२-९,
" तृतीया - त्रिंशदिति गायत्री || त्रिंशद्धामानि स्थानानि विराजति प्रकाशवद्भवति । उभयत्रापि वचनव्यत्ययः । त्रिंशन्मुहूर्ता उच्यन्ते । [पञ्चदशाह्नः ] पञ्चदश रात्रेः । तेषु वाक् शिश्रिये सिषेवे आश्रिता पतङ्गाय पतङ्गः आदित्यः । यथा ' ऋग्भिः पूर्वाह्ने दिवि देव ईयते ' * इति या स्तुतिलक्षणा वाक् तेषु सर्वेष्वपि मुहूर्तेषु पतङ्कं श्रिता । कर्मणि चतुर्थी । तस्मात्तादृशः महानुभावः आदित्यात्मा त्वं प्रत्यस्य प्रतिकूलं यत्प्रकृतं तवोद्वासनं तदस्य विसृज बुद्धौ मा कृथाः । 'ससाधनां क्रियामुपसर्ग आह' इति प्रतिशब्देन प्रतिकूलमुच्यते । ततः प्रसन्नो भूत्वा वह हवीप्यस्माकं द्युभिः दिनेदिने । अधिकरणानां साधकतमत्वविवक्षया तृतीया; यथा 'स्थाल्या पचति' इति । ' ऊडिदम्' इति प्राप्तस्य विभक्तयुदात्तत्वस्य ' दिवो झलू' इति प्रतिषेधः । अस्मिन्व्याख्याने तिङः परत्वाद्वहेत्यस्य निघातो दुर्लभस्स्यात् ।
For Private And Personal

Page #156

150
"तैत्तिरीयसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ५.
स्य वह॒ द्युभिः । अ॒स्य प्रा॒णाव॑पान॒त्य॑न्तश्च॑रति रोच॒ना । व्य॑ख्यन्महि॒षस्सुव॑ः । यत्त्वा॑ ॥ १० ॥ क्रुद्धः
'अ॒स्य । प्रा॒णादिति॑ि प्र - अ॒नात् । अ॒पा॒न॒तीत्य॑पअनती । अन्तः । च॒र॒ति॒ । रोच॒ना । वीति॑ ।
1
अथ ब्रूमः — एवं महातेजाः पतङ्गः अस्य प्रतिवह प्रतिरूपतया वर्तस्व द्युभिः तेजोभिः । अन्वादेशत्वादस्येति सर्वानुदात्तः ॥
For Private And Personal
'आहवनीये तिस्त्रोनुवर्तयति । तत्र प्रथमा - अस्येति गायत्री ॥ अपानतीति प्रथमपादान्तः । अस्याग्नेः रोचना दीप्तिः रोचनशीला । 'अनुदात्तेतश्च' इति युच् । अन्तश्शरीरेषु चरति । किं कुर्वती प्राणात् प्राणनव्यापारात् अनन्तरमपानती अपाननव्यापारं कुर्वती । जीवानां ऊर्ध्वगमनं प्राणनं अधोगमनमपाननम् । जीवश्श्वासवायुः । किञ्च –– महिषः महति शरीरे सीदति । 'सदिरप्रतेः ' इति षत्वम् । अन्त्यविकारश्छान्दसः । यद्वा — महतेष्टिषचि लिङ्गव्यत्ययः । महनीया सुवः शोभना रोचना व्यख्यत् विचष्टे प्रकाशते जीवानामन्तः । छान्दसो लुङ् । ' अस्यतिवक्ति' इत्यादिनाऽङ् । 'उदात्तस्वरितयो:' इति संहितायामडागमः स्वर्यते । अन्य आहुः - अस्याग्नेः सुवः आदित्यात्मिका रोचना दीप्तिः प्राणाहृदयात् अपानती अस्तं गच्छन्ती अन्तः द्यावापृथिव्योर्मध्ये चरति । महत्यन्तरिक्षे सीदति । व्यख्यत् प्रकाशयति च द्यावाष्टथिव्यौ । एवं महानुभावं त्वामादधामीति ॥

Page #157

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ३.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
151
परोवप मन्युना यदवा । सुकल्पमने तत्तव पुनस्त्वोद्दीपयामसि । यत्ते मन्युपरोप्तस्य पृथिवीम दध्व
से। आदित्या विश्वे तद्देवा वसवश्व अख्यत् । महिषः । सुवः । यत् । त्वा ॥ १० ॥ क्रुद्धः । परोवपेति परा-उवप । मन्युना । यत् । अवा । सुकल्पमिति सु-कल्पम् । अग्ने । तत् । तव । पुनः । त्वा । उदिति । दीपयामसि । यत् । ते । मन्युफ्रोप्तस्येति मन्यु-परोप्तस्य । पृथिवीम्।
द्वितीया-यवेत्यनुष्टुप् । तवेति तृतीयपादान्तः ॥ यत् येन कारणेन ऋडयभावेन क्रुद्धोहं त्वामपि परोवप परोप्तवान् उद्दासितवानस्मि । ‘णलुत्तमो वा ' इति णित्त्वाभावः । ' यद्वृत्तान्नित्यम् । इति निघाताभावे 'तिङि चोदात्तवति' इति गतेरनुदात्तत्वम् , समासश्च । लिति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । मन्युना शोकेन परीतोहमवा दारियेण पाप्मना वा यत्वां परोवप विनाशितवान् हे अग्ने तदपि तव प्रसादात्सुकल्पं शोभनकृतिकमेव भवति । 'आद्युदात्तं द्वयच्छन्दसि' इत्युत्तरपदाचुदात्तत्वम् । 'युप्मद. स्मदोर्डसि' इति तवशब्द आद्युदात्तः । अतस्त्वां पूर्ववदेवोद्दीपयामसि उद्वपामः । 'इदन्तो मसि' ॥
अथ तृतीया-यत्त इत्यनुष्टुप् ॥ ते तव मन्युपरोप्तस्य मन्युना हेतुना मयोद्वासितस्य । ' तृतीया कर्मणि' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।
For Private And Personal

Page #158

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
162
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५.
समाभरन् । मनो ज्योतिर्जुषतामाज्यं विच्छिन्नं यज्ञ समिमं दधातु।
बृहस्पतिस्तनुतामिमं नो विश्वे देवा अन्विति । ध्वसे । आदित्याः । विश्व । तत् । देवाः । वसवः। च । समान्निति सं-आभैरन्न्। . 'मनः । ज्योतिः । जुषताम् । आय॑म् । विच्छि
मिति वि-छिन्नम् । यज्ञम् । समिति । इमम् । दधातु । बृहस्पतिः । तनुताम् । इमम् ।
यत्तेजः पृथिवीमनुध्वसे ध्वस्तं पृथिवीमनुप्रविश्य वा नष्टं बभूव तदादित्या विश्वे देवा वसवश्च समाभरन् समाभरन्तु । 'हृग्रहोः' इति भत्वम् ॥
'अग्निहोत्रमन्त्रावुपस्थानार्थी-तत्र प्रथमा मन इति विराट् ॥ हे अग्ने तव ज्योतिः कीदृशं मननीयम् । यद्वा-मनश्शेषमुद्रासितेन पीडितं यन्मननीयमेवासीत् नान्यत्वे[त्र]विद्यते तदिदमाज्यं जुषतां सेवतां अनेन कर्मणा पूर्ववत्समृद्धमस्तु । यहा--मनस्सदा मननीयं मनोहरं अग्न्याख्यं ज्योतिः उवासनापराधं चेतस्यकृत्वा जुषतामाज्यमिति । ततो विच्छिन्नमुद्वासने तव यज्ञमिमं सन्दधातु । बृहस्पतिश्च नः अस्माकमिमं यज्ञं तनुतां विश्वे देवाश्च इहास्मिन्कर्मणि मादयन्तां मोद(य)न्ताम् । मद तृप्तियोगे चुरादिः । बृहस्पतिशब्दश्च पारस्करादिः, वनस्पत्यादिश्च । तेन सुडागमः, पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वं च ॥
For Private And Personal

Page #159

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ३.]
भभास्करभाष्योपेता
153
इह मादयन्ताम् । सप्त ते अग्ने समिधस्स॒प्त जिह्वास्सप्त ॥११॥ -
यस्तप्त धाम प्रियाणि । सप्त होत्रास्सप्तधा त्वा यजन्ति सप्त योनी
रा पृणस्वा घृतेन । पुनरूर्जा नि नः। विश्व । देवाः । इह । मादयन्ताम् । सत । ते । अग्ने । समिध इति सं-इधः । सप्त । जिह्वाः । सप्त ॥ ११ ॥ ऋषयः । सप्त । धाम । प्रियाणि । सप्त । होत्राः । सप्तधेति सप्त-धा । त्वा । यजन्ति । सप्त । योनीः । एति । पृणस्व । घृतेन । पुनः ।
द्वितीया-सप्त त इति त्रिष्टुप् ॥ हे अग्ने तव प्रियाणि सप्त धामानि स्थानानि भूरादयो लोकाः । 'सुपां सुलुक्' इति धानो जसो लुक् । तेषु सप्तसु धामसु तव सप्त समिधः सम्यगिहास्तनवः । सप्त जिह्वा ज्वाला याभिस्सप्तसु रसनास्वदनाय स्वादयसि सप्त ऋषयः दर्शयित्र्यः प्रकाशशक्तयः । यहा—सप्तर्षयो मन्त्राः सप्त धिष्ण्यविषयाः । सप्त होत्राः होत्रादयो वषर्तारः । ते त्वामेकं सप्तधा यजन्ति । स त्वं तथेष्टः सप्त योनीः स्थानानि भूरादीनि सप्त कारणानि घृतेनाज्येन उदकेन वा फलभूतेन आएणस्व आप्रीणय । टण प्रीणने ॥ अभितः पुरोडाशमाहुतीर्जुहोति पुरस्तादुपरिष्टाच्च-पुनरूजेति
20
For Private And Personal

Page #160

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
154
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५.
वर्तस्व पुनरग्न इषायुषा । पुनर्नः पाहि विश्वतः । सह रय्या नि
वर्तस्वाग्ने पिन्वस्व धारया। विश्वऊर्जा । नीति । वर्तस्व । पुनः । अग्ने । इषा। आयुषा । पुनः । नः । पाहि । विश्वतः । "सह ।
या । नीति । वर्तस्व । अग्ने । पिन्व॑स्व । धार॑या। विश्वपिस्नयेति विश्व-स्निया । विश्वतः।
द्वाभ्यां गायत्रीभ्याम् ॥ हे अग्ने ऊर्जा रसेन क्षीरादिना अस्मम्यं देयेन सह निवर्तस्व पुनरुद्वासितोहमिति सातमन्यु मय्युपेक्षा मा कार्षीः । इषा अन्नेन आयुषा च सह पुनर्निवर्तस्वेत्येव । उदासननिमित्ताञ्च पापाद्विश्वतोस्मान्पुनः पाहि रक्ष ॥
भ्यं देयन कार्षीः । इषा अवतास्मान्पुनः पा।
1द्वितीया हे अग्ने रय्या धनेन सह निवर्तस्व । ' उदात्तयणः' इति तृतीयाया- उदात्तत्वम् । धारयानयाहुत्या एतदाहुतिहेतुकया वा वर्षधारया विश्वतस्परि विश्वस्य रक्षणीयस्य तृणधान्यलतापादपादेर्मूनि पिन्वस्य सिञ्च । पिवि सेचने ; इदित्वान्नुम् । ‘पञ्चम्याः परावध्यर्थे ' इति संहितायां सत्वम् । धारा विशेष्यते-विश्वप्न्या । प्सा भक्षणे । विश्वेन प्सानीया भक्षणीया विश्वं वा प्साति भक्षयति व्यामोतीति विश्वप्सम् । ' श्वन्नुसन्' इत्यादौ कनिन्प्रत्ययान्तो निपात्यते निपातनसामादभीष्टस्वरसिद्धिः । 'ऋन्नेभ्यः' इति डीप् ॥
For Private And Personal

Page #161

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ३.]
भटमास्करभाष्योपेता
155
स्निया विश्वतस्परि । लेकस्सलेकस्सुलेकस्ते ने आदित्या आज्यै जुषाणा वियन्तु केतस्सकैतस्तुकेतस्ते ने आदित्या आज्य जुषाणा
वियन्तु विवस्वा अदितिर्देवजूतिपरि । "लेकः । सलैक इति स-लेकः । सुलेक इति सु-लेकः । ते । नः । आदित्याः। आज्यम्। जुषाणाः । वियन्तु । "केतः । सकेत इति सकेतः। सुकेत इति सु-केतः । ते। नः। आदित्याः। आज्यम् । जुषाणाः । वियन्तु । "विवस्वान् । अदितिः । देवजूतिरिति देव-जूतिः । ते । नः ।
11-18तृतीयमादधानस्य खुवाहुतिमन्त्राः -लेक इत्यादयः॥ द्विपदा विच्छन्दसः, यजूंषि वा । एते लेकादयो नवादित्याः नः अस्माकमिदं आज्यं जुषाणाः प्रीणानाः वियन्तु पिबन्तु । लेकतिर्दर्शनकर्मा । सर्वैर्दश्यते इति लेकः ; द्रष्टव्यो वा । दर्शनेन प्रकाशात्मकेन सह वर्तते इति सलेकः । शोभनदर्शनस्सुलेकः । ' आद्युदात्तं द्वयच्छन्दसि' इत्युत्तरपदाधुदात्तत्वम् । कित ज्ञाने, सबैयिते इति केतः सर्वैरुपासनीयः । सकेतसुकेतौ गतौ । विवस्वान् दीप्तिमान् धनवान्वा । अदितिः अखण्डनीयः केनापि । देवभूतिः देवानामपि गतिः, देवैर्वा गन्तव्यः । दासीभारादित्वात्पूर्व
For Private And Personal

Page #162

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
156
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
स्ते ने आदित्या आज्य जुषाणा वियन्तु ॥ १२॥ भूमिभूम्ना द्यौरिणेत्याहाशिवैन
मा धत्ते सर्पा वै जीर्यन्तोमन्यन्त आदित्याः। आज्यम्। जुषाणाः । वियन्तु ॥ १२॥ त्वा जिह्वास्स॒प्त सुकेतस्तेन॒स्त्रयो
दश च ॥ ३ ॥ 'भूमिः । भूम्ना । द्यौः । वरिणा । इति । आह । आशिषेत्यां-शिषां । एव । एनम् । एति । पत्ते । सर्पाः । वै। जीर्यन्तः । अमन्यन्त । सः।
पदप्रकृतिस्वरत्वम् । इदं तृतीयाधेयमनचाधेयमुपश्रयतीत्येके । पुनराधेयमित्यन्ये ॥
पञ्चमे तृतीयोनुवाकः.
-
'अथ सर्पराइयादीनां मन्त्राणां ब्राह्मणम्-भूमिरित्यादि ॥ आशिषा अन्नाद्यं प्राप्तुमिच्छया ॥
सर्पा वा इत्यादि ॥ धिक् जरा प्राप्यतेऽस्माभिरिति सविषादां मतिमकुर्वत सर्पाः । अथ तेषु कसीरो नाम कश्चित्कद्रूपुत्रः स एतं भूमि नेत्यादिकं सर्पराश्याख्यं मन्त्रमपश्यत् ।
For Private And Personal

Page #163

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ४०]
भभास्करभाष्योपेता
157
स एतं कसीरः काद्रवेयो मन्त्रमपश्यत्ततो वै ते जीर्णास्तनूराघ्नत सर्पराज्ञिया ऋभिर्गार्हपत्यमा द
धाति पुनर्नवमेवैनमजरै कृत्वा धत्तेएतम् । कसीरः । कावेयः । मन्त्रम् । अपश्यत् । ततः । वै। ते । जीर्णाः । तनूः। अपेति । अघ्नत । सर्पराज्ञिया इति सर्प-राज्ञियाः। ऋग्भिरित्यृक्-भिः। गार्हपत्यमिति गार्ह-पत्यम्। एति । धाति । पुनर्नवमिति पुनः-नवम् । एव । एनम् । अजरम् । कृत्वा । एति । धत्ते । अथो
'स्त्रीभ्यो ढक् ' इति ढक् । ततस्सर्पा एतेनाग्निमादधतेति साम
.द्गम्यते । ततश्च जीर्णास्तनूरपहत्याभिनवा अलभन्तेत्यर्थः । सर्पराज्ञिया इत्यादि । गतम् । एथिवी सर्पराज्ञी । यथोक्तम्---' इयं वै सर्पतो राज्ञी'* इति । तस्या ऋग्भिः भूमिभूम्नेत्यादिभिः । 'अपोद्धृत्य धर्मशिर एतस्य सर्पराज्ञी रोप्य गार्हपत्यमेव सर्वाभिराददीत' इत्याचार्याः । राजनशीला राज्ञी । 'कनिन्यवृष' इति कनिन्प्रत्ययः, 'ऋन्नेभ्यः' इति डीप् । सर्पाणां राज्ञी स्वामिनी सर्पराज्ञी । 'समासस्य' इत्यन्तोदात्तत्वम् । 'उदात्तयणः' इत्येतद्बाधित्वा व्यत्ययेन 'उदात्तस्वरितयोर्यणः' इति विभक्तिस्वयते ।
*सं. ७-३-१.
For Private And Personal

Page #164

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
158
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५.
थो पूतमेव पृथिवीमन्नाद्यं नोपानमत्सैतम् ॥१३॥ मन्त्रमपश्यत्ततो वै तामन्नाद्यमुपानमुद्यपिराज्ञिया ऋभिर्गार्हपत्यमादात्य॒न्नाद्यस्यावरुद्धया अौ अस्यामेवैनं प्रतिष्ठि
तमा धत्ते यत्त्वा क्रुद्धः परोवपेत्याइति । पूतम् । एव । पृथिवीम् । अन्नाद्यमित्यनअद्यम् । न । उपेति । अनमत् । सा । एतम् । ॥ १३ ॥ मन्त्रम् । अपश्यत् । ततः । वै । ताम्। अन्नाद्यमित्यन-अद्यम् । उपेति । अनमत् । यत् । सर्पराज्ञिया इति सर्प-राज्ञियाः । ऋग्भिरित्यृक्-भिः । गार्हपत्यमिति गार्ह-पत्यम् । आदातीत्या-दर्धाति । अन्नाद्यस्येत्यन-अद्यस्य । अवरुध्या इत्यव-रुध्यै । अथो इति । अस्याम् । एव । एनम् । प्रतिष्ठितमिति प्रति-स्थितम् । एति । धत्ते । यत् । त्वा । क्रुद्धः । परोवपेत परा-उव५ । इति । आह । अपेति । हृते । एव । पुनर्नवमित्यादि । गतम् । अथो अपिच पूतमेवाधत्ते । येनायमृद्धि
For Private And Personal

Page #165

अनु. ४ . ]
भट्टभास्करभाष्योपेता
6
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
हाप॑हु॒त ए॒वास्मै॒ तत्पुन॒स्त्वोद्दपयाम॒सीत्या॑ह॒ समि॑न्ध॒ ए॒वैनं॒ यत्ते॑ म॒न्युप॑रोप्त॒स्येत्या॑ह दे॒वताभिरे॒व
॥ १४ ॥ ए॒न॒ सभ्भ॑रति॒ वि वा अ॒स्मै॒ । तत् । पुनः॑ः । त्वा॒ । उदिति॑ि । प॒यम॒सि॒ । इति॑ । आ॒ह॒ । समति॑ । इ॒न्धे॒ । ए॒व । ए॒न॒म् । यत् । ते॒ । म॒न्युप॑रो॒प्त॒स्येति॑ म॒न्यु – प॒रोप्त॒स्य॒ । इति॑ । आ॒ह॒ । दे॒वता॑भिः । ए॒व ॥ १४ ॥ ए॒न॒म् । समिति॑ । भ॒र॒ति॒ । वीति॑ । वै । ए॒तस्य॑ । य॒ज्ञः ।
1
159
हेतुर्भवति*.
"
.....त्यादि हेतुश्च न भवति । ष्टथिवीमित्यादि । गतम् । 'अन्नाद्यायादधे' इति मन्त्रपदम् । अथो अपिच अस्यां ष्टथिव्यां प्रतिष्ठितमाधत्ते । — उपस्थे ते देवि " इति मन्त्रपदम् । यत्त्वेति । आत्मीयमुद्वासनात्मकं दुष्कृतमस्मा अग्नयेपह्नुते अपनय[पलप]ति सुकल्पने तत्' इति प्रच्छादयति । तद्दुष्कृतमपि त्वत्प्रसादात् सुकृतमेव भवतीति । पुनस्त्वेत्यादि । गतम् ॥
For Private And Personal
वि वा एतस्येत्यादि ॥ ' मनो ज्योतिः '8 इत्येषा बृहस्पतिवती ऋक् ।' छन्दसीर:' इतिमतुपो वत्वम् । बृहस्पतिशब्दस्याद्युदा*म, घ कोशयोः 'हेतुर्भवति' इत्यत ऊर्ध्वं कतिपयाक्षरलेखपर्याप्तं स्थलमलेस्वं विधाय ततः 'त्यादि हेतुश्च ' इत्यादि लिखितम् [" हेतुर्भवति 'ज्यान्यां पुत्रमर्त्यायां स्वेष्वारुष्यमानेषु यदावाङ्गेन विधुरतां नीयात्. (आप. श्री. (५-२६-३ ) इत्यादिहेतुश्च न भवति " इति पाठं सम्भावयामः. सं.१-५-३.
सं. १-५-३९.
Sसं. १-५-३7.

Page #166

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
160
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५
एतस्य यज्ञश्छिद्यते योऽग्निमुहासयते बृहस्पतिवत्यर्थोप॑ तिष्ठते ब्रह्म वै देवानां बृहस्पतिर्ब्रह्मणैव यज्ञ सन्दधाति विच्छिन्नं यज्ञ५ समिमं दधात्विया॑ह सन्तत्यै विश्वे देवा
इह मादयन्तामिाह सन्तत्यैव छिद्यते । यः । अग्निम् । उदासयत इत्युत्वासयते । बहस्पतिवत्यति बहस्पति-वत्या । ऋचा । उपति । तिष्ठते । ब्रह्म । वै । देवानाम् । बृहस्पतिः । ब्रह्मणा । एव । यज्ञम् । समिति । दधाति । विच्छिन्नमिति वि-छिन्नम् । यज्ञम् । समिति । इमम् । दधातु । इति । आह । सन्तत्या इति सं-तत्यै । विश्व । देवाः । इह । मादयन्ताम् । इति । आह । सन्तत्येति सं
तत्वम् । विश्वे देवा इति । विच्छिन्नयज्ञं सन्तत्यैव सन्धाय सन्ततमिहेति देवेभ्योनुदिशति ज्ञापयति । सप्त त इति । समिदादयस्सप्तसप्त प्रत्येकं सप्तसङ्ख्याः सप्तधा सर्वा अपि सप्तधा भिन्नाः अग्नेः प्रियास्तनुवः तनुवत् मूर्तिरिव प्रधानभूताः अनेस्तास्सर्वाः अवरुन्धे स्वाभिमतसाधनतया लभते । पुनरूजेति । । पुनरूर्जा नि
For Private And Personal

Page #167

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ४.]
भभास्करभाष्योपेता
161
wwwwwwww
यज्ञं देवेभ्यो दिशति सप्त ते अग्ने समिधस्स॒प्त जिह्वाः ॥१५॥ इत्याह सप्तसप्त वै सप्तधाग्नेः प्रियास्तुनुवस्ता एवाव॑ रुन्धे पुनर्जा सह रय्येत्यभितः पुरोडाशमाहुती जुहो
त यजमानमेवोर्जा चय्या चौभतत्यं । एव । यज्ञम् । देवेभ्यः । अन्विति । दिशति । सप्त । ते । अग्ने । समिध इति संइधः । सप्त । जिह्वाः ॥ १५ ॥ इति । आह । सप्तस॒प्तेत सप्त-सप्त । वै । सप्तधति सप्त-धा। अनेः। प्रियाः । तनुवः । ताः । एव । अवेति । रुन्धे । पुनः । ऊर्जा । सह । रय्या । इति । अभितः । पुरोडाशम् । आहुती इत्या-हुती । जुहोति । यज॑मानम् । एव । ऊर्जा । च । रय्या।
वर्तस्व '* 'सह रय्या नि वर्तस्व '* इति मन्त्राभ्याममितः पुरोडाशमाहुती जुहोति . पुरस्तादुपरिष्टाच्च । 'अभितःपरितः' इति द्वितीया । यजमानमेवेत्यादि । 'सावेकाचः' इत्येकत्रोदात्तत्वम् । 'उदात्तयणः' इतीतरत्र ॥
*सं. १-५-३०-10.
For Private And Personal

Page #168

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
162
तत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५.
यतः परि गृह्णात्याढित्या वा अस्माल्लोकादमुं लोकायन्तैमुष्मिन्लोके व्यतृष्यन्त इमं लोकं पुनरभ्यवेत्याग्निमाधायैतान होमानजुहवुस्त आर्भुवन्ते सुवर्ग लोकायन्
यःपराचीन पुनराधेादग्निमादधीत च । उभयतः । परीति । गृह्णाति । आदित्याः । वै । अस्मात् । लोकात् । अमुम् । लोकम् । आयन्न् । ते । अमुष्मिन्न् । लोके । वीति । अतृष्यन् । ते। इमम् । लोकम् । पुनः । अभ्यवेत्येत्यभि-अवेत्य । अग्निम् । आधायेत्या-धार्य । एतान् । होमान् । अजुहवुः । ते । आर्भुवन्न् । ते । सुवर्गामति सुवः-गम् । लोकम् । आयन्न् । यः । पराचीनम् । पुनराधेयादिति पुनः-आधेयात् । __ 'आदित्या इत्यादि ॥ भूलोकाद्दयुलोकं गताः ऋद्वयर्थं कृतपुनराधानाः आदित्याः । तत्र च ते व्यतृष्यन् भूयोपि ऋष्यभावेन विविधं तृष्यन्तोभवन् । तृषा पिपासायां देवादिकः । ततस्ते पुनरपि इममेव लोकमभ्यवेत्य अभ्यावृत्य तृतीयमग्निमाधाय एतान् 'लेकः '* इत्यादीन् होमानजुहवुः ऋद्धाः स्वर्गं गताः । य इत्यादि । पराचीनं पुनराधेयात् पुनराधेयानन्तरं तृतीयमित्यर्थः ।
____ *सं. १-५-३ 11-13
-
-
-
For Private And Personal

Page #169

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ५.
भट्टभास्करभाष्योपेता
163
स एतान् होमाञ्जुहुयाद्यामेवादित्या ऋद्धिमा वन्तामेवौति ॥ १६ ॥
उपप्रयन्तो अध्वरं मन्त्र वोचेमाअग्निम् । आदधीतेत्या-दर्धात । सः । एतान् । होमान् । जुहुयात् । याम् । एव । आदित्याः। ऋद्धिम् । आर्भुवन्न् । ताम् । एव । ऋधोति ॥ १६ ॥ सैतं देवताभिरेव जिह्वा एतान्पञ्च
विशतिश्च ॥ ४ ॥ 'उपप्रयन्त इत्युप-प्रयन्तः । अध्वरम् । मन्त्रम् । वोचेम । अग्नये । आरे । अस्मे इति । यामित्यादि । अयमुनोतिः ऋद्वौ च वर्तते, यथा ऋभुवन्तीति । ऋद्धिकर्मिकायां च प्राप्तौ ऋद्धिमार्चुवन्निति । तत्र पोषं पुष्णातीतिवत्प्राप्तिमात्रप्रवृत्तिद्धितीयो द्रष्टव्यः ॥
पञ्चमे चतुर्थः ॥
॥ अनयुपस्थानकाण्डं अनचार्षम् ॥ 'आहवनीयमुपतिष्ठते-उपप्रयन्त इति षडिः । षडिरुत्तराभिरुपतिष्ठते '* इत्यादि ब्राह्मणम् । प्रथमा गायत्री ॥ उपप्र
*सं. १-५-98.
For Private And Personal

Page #170

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
164
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५.
नये। आरे अस्मे च शृण्वते । अस्य
प्रत्नामनु द्युत शुक्र दुदुढे अह्रयः। च । शृण्वते । अस्य । प्रनाम् । अन्विति । युतम् । शुक्रम् । दुदुढे । अह्रयः । पयः । सहस्रसामिति
दु
यन्तः उपेत्य प्रकर्षेण गच्छन्तः अध्वरं यज्ञं अविच्छेदेन गच्छन्तः कुर्वन्तो वयं मन्त्रं वोचेमत्याशास्यते, उपस्थानमन्त्रस्य वक्तारो भूयास्मेति । वचेरशिषि लिङ् 'लिडाशिष्यङ्' 'वच उम्' । अग्नये अग्रयर्थम् । कीदृशायानये? आरे दूरे च अस्मे अस्माकं शृण्वते श्रुत्वा वचनार्थं कुर्व ते सर्वदा तं मन्त्रं वोचेम उच्यास्मेत्यविच्छेदेन आशास्यते ॥
"द्वितीया-अस्य प्रत्नामिति गायत्री ॥ अस्याग्नेः प्रत्नां पुरातनी अनुद्युतम् । अनुद्युदिति दीप्तिनाम । सम्पदादिलक्षणः क्विप् । गोस्थानीयां दुदुढे दुहन्ति । छान्दसे लिटि 'इरयो रे' इति रे आदेशः । अद्वयः अहियः अलज्जमाना ऋत्विजः । जिहतेः कर्तरि क्विप् । व्यत्ययेन द्वस्वत्वम् । औणादिको वा डिप्रत्ययः । अहोतेर्वा क्रिन्प्रत्ययः । ज्ञातार उच्यन्ते । किं दुदुद्वे ? शुक्र सारं निर्मलं वा पयः उदकम् । दीप्तिर्विशेष्यते--सहस्रसां बहुनो धनस्य सनित्री सम्भक्त्री ऋषि अर्षणि दृष्टिम् । सनोतेः 'जनसनखन' इति विट् , 'विड्डनोः' इत्यात्वम् । तस्माद्वयमप्यनेनोपस्थानेन तां दुह्म इति. ॥
For Private And Personal

Page #171

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ५.]
भभास्करभाष्योपेता
165
पर्यस्सहस्रसामृषिम् । अग्निर्मूर्धा दिवः ककुत्पतिः पृथिव्या अयम् ।
अपार रेता सि जिन्वति।अयमिह सहस्र-साम् । ऋषिम् । अग्निः । मूर्धा । दिवः । ककुत् । पतिः । पृथिव्याः । अयम् । अपाम् । रेतासि । जिन्वति । अयम् । इह । प्रथमः ।
तृतीया-अग्निरिति गायत्री ॥ अयमग्निर्मूर्धा प्रधानभूतः दिवः द्युलोकस्य ककुत् उच्छूितः आत्मेत्यर्थः अर्यमात्मना दिवो मूर्धत्वेन वर्तत इति । अयमेव पृथिव्याः पतिः पाता ; अग्निर्हि पृथिव्यात्मना वर्तते । सोयमपां रेतांसि कार्यभूतानि स्थावरजङ्गमाख्यानि माध्यमिकाग्निरूपेण जिन्वति वृष्टया तर्पयति । 'उडिदम्' इति षष्ठ्या उदात्तत्वम् । 'उदात्तयणः' इति पृथिव्याः ।। ___ *चतुर्थी--अयमिहेति जगती ॥ अयमग्निः प्रथमः प्रधानभूतः धायि धार्यतेस्माभिः धातृभिः धारणाय यतमानैः होता आह्वाता देवानां यजिष्ठः यष्टतमः । मनुष्यहोतृनपेक्ष्य प्रकर्षः । यष्टशद्वात् 'तुश्छन्दसि' इतीष्ठनि 'तुरिष्ठेमे यस्सु' इति टिलोपः । अध्वरेषु यज्ञेषु ईयः स्तुत्यः । 'ईडवन्द' इत्याद्युदात्तत्वम् । अयमित्युक्तम् ; कीदृशोयमित्याह-यं चित्रं चायनीयं विभुवं ब्याप्तिमन्तम् । तन्वादित्वादुवङ् । भृगवः विरुरुचुः विविधं रोचयामासुः । ण्यन्ताल्लिटि 'बहुलमन्यत्रापि' इति णिलुक् । कीदृशाः अनवानः अग्न इति कर्मनाम तद्वन्तः । 'छन्दसीवनिपौ' इति
For Private And Personal

Page #172

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
166
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५.
प्रथमो धायि धातृभिर्होता यजिष्ठो अध्वरेष्वीड्यः । यमनवानो भृगवो विरुरुचुर्वनेषु चित्रं विभुवं विशे
विशे । उभा वामिन्द्राग्नी आहुवधायि । धातृभिरिति धातृ-भिः। होता । यजिष्ठः। अध्वरषु । ईड्यः । यम् । अनवानः । भृगवः । विरुरुचुरिति वि-रुरुचुः । वनेषु । चित्रम् । विभुवमिति वि-भुवम् । विशेविश इति विशेविशे। उभा । वाम् । इन्द्रामी इतीन्द्र-अग्नी ।
मत्वर्थीयो वनिप् । यहा-अनवानो भृगुविशेषः । यथाहुः-'भार्ग: वच्यावनामवानौर्वनामदनच' इति । व्यत्ययेनैकवचनम् । विरुरुचुः वनेषु आश्रमेषु । किमर्थ? विशेविशे मनुष्यायमनुष्याय सर्वो मनुष्योभ्युदयेन युज्यतेति । यहा-विभक्तिव्यत्ययः; विशिविशि व्याप्तवन्तमिति । 'सावेकाचः' इति विश इति चतुर्थ्या उदात्तत्वम् । अयमेवं महानुभावो अस्मान्मृडयत्विति शेषः ॥
"उभा वामिति पञ्चमी-प्रथमे प्रश्ने *पठिता ब्याख्याता च ।। हे इन्द्राग्नी उभौ युवां, द्वितीयाद्विवचनम् । आहुवे आह्वयामि । किमर्थं ? आहुवध्यै आभिमुख्येन होतुं उपस्थानेनाराधयितुमित्यर्थः । इह जुहोतिरस्तुतिकर्मा । किञ्च-राधसः रायो धनं हविर्लक्षणं
* सं. १-१-१४-1.
For Private And Personal

Page #173

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ५. ]
भास्करभाष्योपेता
ध्यै ॥ १७ ॥ उ॒भा राध॑सस्त॒ह मा॑द॒यध्यै॑ । उ॒भा तारा॑वि॒षाँ र॑य॒णामु॒भा वाज॑स्य सा॒तये॑ हुवे वाम् । अ॒यं ते॒ योनि॑र् ऋ॒त्वियो यतो॑ जा॒तो अरो॑चथाः । त॑ जा॒नन्न॑म॒ आ॒हु॒वध्यै ॥ १७ ॥ उ॒भा । राध॑सः । स॒ह । मा॒द॒यध्यै॑ । उ॒भा । दा॒तारौ । इ॒षाम् । रयीणाम् । उ॒भा । वाज॑स्य । सा॒तये॑ । हुवे॒ । वा॒म् । अ॒यम् । ते॒ योनि॑ः । ऋ॒त्विय॑ः । यत॑ः । जा॒तः । अरोंचथाः । तम् । जानन्न् । अ॒ग्ने॒ । एति॑ । रो॒ह ।
1
1
167
स्तुतिर्वा । तृतीयार्थे षष्ठी । हेतौ वा पञ्चमी । उभौ युवां सव नैकैकशः राधसः मादयध्यै मादयितुं सहैव तर्पयितुमाह्वयामि । अनयोरेवाह्वाने हेतुमाह - उभेति । युवामेव ह्युभौ इषामन्नानां रयीणां धनानां क्षेत्रपुत्रपश्वादीनां दातारौ । तस्माद्वाजस्यान्नस्य सातये लाभाय प्राप्तयै तादृशावुभौ वां युवां हुवे आह्वयामि स्तौमि ॥
For Private And Personal
'अथ षष्ठी - अयं त इत्यनुष्टुप् ॥ हे अग्ने अयं ते तव योनिः कारणं गार्हपत्य उच्यते नात्रारणिः । ऋत्वियः ऋतुः प्राप्तोस्येति ' छन्दसि घसू' इति घस् । ऋतावृताविज्यत इत्यर्थः । यतस्त्वं जातोऽरोचथाः दीप्यसे । छान्दसो लङ् । तं योनिं जानन् त्वं ममायं योनिरित्यवगच्छन् आरोह । आश्रय मा कदाचिदपि मुचः ।

Page #174

168
तैत्तिरीयसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ५०
आ रोहाथ नो वर्धया रयिम् । अग्न आयूष पवस आ सुवोर्ज - मिषं॑ च नः । आ॒रे बा॑धस्व दु॒च्छुना॑ । अग्ने॒ पव॑स्व॒ स्वपा॑ अ॒स्मे वर्च॑स्सुवीर्य॑म् । दध॒त्पोष॑ र॒यिम् ॥ १८ ॥
1
अथ॑ । न॒ः । व॒र्धय॒ । र॒यिम् | अ | आयुषि । प॒व॒से॒ । एति॑ सु॒व॒ । ऊर्ज॑म् । इष॑म् । च॒ । नः॒ः । आ॒रे । ब॒ध॒स्व॒ । दु॒च्छुना॑ स्वपा॒ इति॑ सु॒ अपा॑ः । अ॒स्मे इति॑ । वर्चः ।
1
।।
।
I
।
अथ नोस्माकं रयिं धनं वर्धय । सांहितिकं दीर्घत्वं छान्दसम् । ' निपातस्य च ' इत्यथशब्दस्य ॥
For Private And Personal
'अथ सप्तम्याद्या षडपि गायत्रचः व्याख्याताच ' त्वमग्ने रुद्रः इत्यत्र | सप्तमी – हे अने आयूंषि जीवनानि अन्नानि वा जीवितकाल इति अस्मदीयान्यायूंषि जीवच्छरीरवृत्तिसाधनानि पवसे पवस्व . शोधय निर्दोषाणि देहि यथा वर्धन्ते यथा च न क्षीयन्ते य[त]था ऊर्जं रसं क्षीरादिकं रसं इषमन्नं च नः अस्मभ्यं आसुव अनुजानीहि आभिमुख्येनोत्पादय । आरे दूरेण बाधस्व अपगमय दुछुनां अलक्ष्मीम् ॥
'अष्टमी -- हे अग्ने स्वपाः शोभनकर्मा त्वम् । अस्मे अस्मभ्यं *सं. १-३-१४28 – 28.

Page #175

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ५.]
. भभास्करभाष्योपेता
169
मयि । अग्ने पावक रोचिर्षा मन्द्रया देव जिह्वा । आ देवान् वक्षि यक्षि च । स नः
पावकं दीदिवोग्ने देवा इहा वह । सुवीर्यमिति सु-वीर्यम् ।. दधत् । पोषम् । रयिम् ॥ १८ ॥ मयि । अग्ने । पावक । रोचिर्षा । मन्द्रयो । देव । जिह्वया । एति । देवान् । वक्षि । यक्षि । च । “सः । नः । पावक । दीदिवः । अग्ने । देवान् । इह । एति । वह । उपति ।
सुवीर्य शोभनवीर्ययुक्तं पुत्रादिकं वर्षों बलमन्नं वा पवस्व शोधय । मयि पोषं पुष्टिं अभित[भिमत वृद्धिं रयिं धनं च दधत् स्थापयन् ॥
नवमी-हे अग्ने पावक शोधक रोचिषा रोचमानया मन्द्रया मदयित्र्या हर्षणशीलया जिह्वया हे देव क्रीडादियुक्त देवानिहावह च यज च ॥
दशमी हे अग्ने पावक दीदिवः अस्मदर्थं दीप्यमान त्वं इहास्मिन् कर्मणि देवानावह । नः अस्माकं च हविः उपयज्ञं यज्ञस्य समीपं प्रापय । यहा-नः अस्माकमिमं यज्ञं च हविश्चाग्निहोत्रलक्षणं उपवह देवेभ्यः स त्वमुपहर देवान्प्रापयेत्यर्थः ॥
22
For Private And Personal

Page #176

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
170
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.५.
उप यज्ञ हविश्व नः । अग्निश्शुचित्रततमश्शुचिर्विप्रश्शुचिः कविः। शुची रोचत आहेतः । उर्दग्ने शुचयस्तव शुक्रा भ्राजन्त ईरते । तव
ज्योतीप्यर्चयः । आयुर्दा अंग्नेयज्ञम् । हविः । च । नः । "अग्निः। शुचिव्रततम इति शुचिव्रत-तमः । शुचिः । विप्रः । शुचिः । कविः । शुचिः। रोचते । आहुत इत्या-हुतः। "उदिति । अग्ने । शुचयः । तव । शुक्राः । भ्राजन्तः । ईरते । तव । ज्योती षि । अर्चयः। "आयुर्दा इत्या॑युः-दाः । अग्ने । असि । आयुः ।
1"एकादशी-अयमग्निश्शुचिव्रततमः स्वयमेव तावत् शुद्धसकर्मतमः विप्रत्वान्मेधावित्वाच्च शुचिः । कवित्वात्क्रान्तदर्शनत्वाच्च शुचिः; वशीकृतवाङ्मयत्वाहा । एवं सर्वात्मना आहुतः शास्त्रोक्तवर्मनाऽस्माभिराहुतः प्रतीतहविर्लक्षणोयं रोचते तेजिष्ठो भवति ॥
"द्वादशी–हे अग्ने तव शुचयः तेजांसि शुक्राः निर्मलाः भ्राजन्तः दीप्यमानाः उदीरते उद्गच्छन्ति तवैव स्वभूतानि सर्वाण्यादित्यादीनि ज्योतींषि । अर्चयः अर्चयितारः यागादिभिराराधयितारः ज्योतींषि भवन्ति ज्योतीरूपास्सम्पद्यन्ते । एवम्महानुभावस्त्वमस्मदभिमतं क्षिप्रं प्रयच्छेति भावः ॥
तत्राहवनीयमेवोपतिष्ठते-आयुर्दा इति ॥ हे अग्ने त्वमा
For Private And Personal

Page #177

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ५.]
भभास्करभाष्योपेता
171
स्यायुर्मे ॥१९॥देहि वक़दा अग्नोस वर्गों मे देहि तनूपा अंग्नेसि तनुवै मे पाह्यग्ने यन्मे तनुर्वा ऊनं तन्म
आ पुंग चित्रावसो स्वस्ति ते पारमे ॥ १९ ॥ देहि । वक़दा इति वर्चः-दाः । अग्ने । असि । वचः । मे। देहि । तनूपा इति तनू-पाः । अग्ने । असि । तनुवम् । मे । पाहि । अग्ने । यत् । मे। तनुवाः । ऊनम् । तत् । मे। एति । पृण । "चित्रावसो इति चित्र-वसो ।
युर्दाः आयुषोन्नस्य जीवितस्य वा दातासि तस्मादायुर्मे देहि । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम् । वर्षों बलं दीप्तिर्वा । तनूनां शरीराणां पाता तनूपाः । सर्वत्र ‘आतो मनिन्' इति विच् । हे अग्ने उनं विकलीभूतं छिन्नं भिन्नं वा यन्मे तनुवाः तन्वा उनं तन्मे त्वां भजमानस्य आप्टण आपूरय । यद्वा-यन्मे तन्वाः तनुस्थानीयानां प्रजानां पशूनां ऊनं तदापूरय । टण प्रीणने अत्रापूरणे वर्तते । ' तन्वादीनां छन्दसि बहुलम् ' इत्युवङादेशः ॥
"रात्रिमुपतिष्ठते-चित्रावसो इति ॥ चित्राः नानारूपाः चायनीया वा । वसवो वसून्यावसनानि वस्तारो वा यस्यां सा चित्रावसुः रात्रिः । साहितिकं दीर्घत्वम् । त्वयि वसन्ति सर्वेपि सुखेन अतोहमपि ते तव पारं समाप्ति व्युष्टिं स्वस्ति अविनाशेन सुखन अशीय प्राप्नुयां त्वत्प्रसादेन । अश्नोतेलिङि शपो लुक् ॥
For Private And Personal

Page #178

172
तैत्तिरीय संहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ५.
म॑रा॒येन्धनास्त्वा श॒त ँ हिमा॑ द्यु॒मन्त॒स्समि॑धीमहि॒ वर्यस्वन्तो वय॒स्कृतं॒ यश॑स्वन्तो यशस्कृत
15
1
1
स्व॒स्ति । ते । पा॒रम् । अ॒शय॒ । " इन्धा॑नाः । त्वा॒ । श॒तम् । हिमा॑ः । द्यु॒मन्त॒ इति॑ द्यु॒मन्त॑ः । समिति॑ । इ॒ध॒म॒हि॒ । वय॑स्वन्तः । व॒य॒स्कृत॒मिर्त वयः—–कृ॒त॑म् । यश॑स्वन्तः । य॒स्कृत॒मति॑ यशः -
For Private And Personal
" आहवनीये समिधमादधाति — इन्धाना इति सप्तपदया शकर्या ॥ हे अग्ने इन्धानाः ज्वलन्तः । ' विभाषा वेण्विन्धानयोः ' इत्याद्युदात्तत्वम् । शतं हिमाः संवत्सरान् हेमन्तान्वा । हिमा इति ऋतोस्त्रीलङ्गत्वं वर्षा इति [ इति वत् ? ] । वर्षशतेन शतं हेमन्ता भवन्तीति वर्षमेवाशंसितम् । शिशिरे शीतेन हेमन्ते प्रजानां पीडनात् तेन लक्ष्यते संवत्सरः । यदा हिमशब्देन हेमन्तऋतुर्लक्ष्यते स च मत्वर्थियाच्प्रत्ययान्तः स स्त्रियां वर्तते । द्युमन्तः दीप्तिमन्तः । ‘ह्रस्वनुयाम् ' इति मतुप उदात्तत्वम् । समिधीमहि सम्यक् दीपयामः त्वामिन्धाना वयमपि द्युमन्तस्समिधीमहि । पूर्ववच्छपो लुक् । ततश्च त्वत्प्रसादाद्वयस्वन्तोन्नवन्तो वयमायुष्मन्तो वा; वयोनामायुषोंशः । वयस्कृतं वयस्कर्तारं सम्पूर्णवयसो दातारं त्वाम् ।
"
अतः कृकमि ' इति सत्वम् | यशस्वन्तः सत्कीर्तिमन्तो वयं त्वत्समाराधनेन त्वां यशस्कृतम् । गतम् । सुवीरासः कल्याणपुत्रादिका वयम् । ‘आज्जसेरसुक्' । ' वीरवीर्यौ च' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अदाभ्यं अनुपर्हिसितं बाधितुमशक्यं त्वां सपत्नदम्भनं

Page #179

अनु. ५. ]
भट्टभास्करभाष्योपेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
173
।
सु॒वीरा॑सो॒ अदा॑भ्यम् । अग्ने॑ सपत्न॒दम्भ॑नं॒ वर्‌षि॑ष्ठे अधि॒ नार्के । सं त्वम॑ग्ने॒ सूर्य॑स्य॒ वर्च॑सागथा॒स्समृर्षीणाः स्तु॒तेन॒ सं प्रि॒येण॒ धाम्ना॑ । कृ॒त॑म् । सु॒वीरा॑स॒ इति॑ सु॒वीरा॑सः | अदा॑भ्यम् । अग्ने॑ । स॒पत्न॒दम्भ॑न॒मति॑ स॒पत्न- दम्भ॑न॒म् । वर्षष्ठे । अधीति । नाके । समिति॑ । त्वम् । अ॒ग्ने । सूर्यस्य । वर्चसा । अ॒ग॒थाः । समिति॑ । ऋषी॑णाम् । स्तु॒तेन॑ । समिति॑ प्रि॒येण॑ । धान । त्वम् । अग्ने । सूर्यवर्चा इति॒ सूर्यं व॒र्चाः । अ॒सि॒ । समिति॑ ।
1
1
1
सपत्नानां अनिष्टानां विनाशयितारं स्वयं केन चिदप्यदाभ्यम् । दभिः प्रकृत्यन्तरमस्तीत्याहुः । अतो ण्यत् । वर्षिष्ठे वृद्धतमे नाके सुखैकरूपे अस्मिन् स्थाने स्वर्गसदृशे अधि उपरि त्वामिन्धानां वयमीदृशा भूयास्मेति । प्रियस्थिरादिना वृद्धशब्दस्य वर्षा देशः ॥
For Private And Personal
"पुनरुपतिष्ठते —सं त्वमन इति । इयं जगती वृद्धपदा || हे अग्ने त्वं सूर्यस्य वर्चसा दीप्त्या समगथाः सङ्गच्छसे । छन्दसो लुङ्, 'समो गमृच्छि ' इत्यात्मनेपदम्, 'मन्त्रे घस' इति च्लेर्लुक्, ' वागमः ' इति सिचः कित्त्वम् । ऋषीणां मन्त्रद्रष्टृणां मन्त्राणां वा स्तुतेन स्तुत्या च समगथाः इत्येव । प्रियेण च धाम्ना स्थानेनाहवनीयेन समगथाः सम्पृक्तासि । यस्मादेवं तस्मात् हे अग्ने त्वं सूर्यवर्चाः सूर्येण तुल्यतेजा असि । यद्वा - सूर्यस्य वर्चस्त्वमसि ।

Page #180

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
174
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.५.
त्वम॑ग्ने सूर्यवर्चा असि सं मामायुषा वर्चसा प्रजा सृज ॥२०॥
सं पश्यामि प्र॒जा अहमिडप्रजसो माम् । आयुषा । वर्चसा । प्रजयोति प्र-जया । सृज ॥ २० ॥ आहुवध्यै पोष रयिं मे वर्चसा
सप्त देश च ॥ ५॥ 'समिति । पश्यामि । प्रजा इति प्र-जाः।
स त्वं मां त्वाम्प्रपन्नमायुषा शतायुष्ट्वेन वर्चसा प्रजया च सत्पुत्रपौत्रादिपरम्परया संसृज सङ्गमय ॥
इति पञ्चमे अग्रयुपस्थानन्नाम पञ्चमोनुवाकः ॥
'गृहांश्च पशुंश्चोपतिष्ठते-सं पश्यामीति । तत्र प्रथमा गायत्री । शेषाणि यजूंषि ‘मयि वो रायश्श्रयन्ताम् ' इत्यन्तानि ॥ सं पश्यामि सम्यक् वः पश्यामि अहं प्रजाः गृहनिवासिनः पशून ; 'यावन्त एव ग्राम्याः पशवस्तानेवाव रुन्धे'* इति च ब्राह्मणम् । प्रजाशब्देन पशव उच्यन्ते । इडप्रजसः इडा गौः मनोः पुत्री वा । तस्याः प्रजा इडप्रजसः । सा वा यासां तथा ते सं पश्यामीति । यथोक्तम्-'इडा वै मानवी ' 'साब्रवीदिडा मनुम् + इत्यादि । ‘ड्यापोस्संज्ञाछन्दसोः' इति ह्रस्वत्वम् , 'नित्यमसिच्प्रजामेधयोः ' इत्यत्र 'नित्यग्रहणमन्यत्रापि यथा स्यात् ' इत्यु*सं. १-५-८1
बा. १-१-४.
For Private And Personal

Page #181

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ६.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
175
www
मानवीः । सर्वी भवन्तु नो गृहे। अम्भस्स्थाम्भो वो भक्षीय मर्हस्थ
महो वो भक्षीय सहस्स्थ सहो वो अहम् । इडमजस इतीर्ड-प्रजसः । मानवीः । सर्वाः । भवन्तु । नः । गृहे । अम्भः।स्थ। अम्भः। वः । भक्षीय । महः । स्थ । महः । वः । भक्षीय । सहः। स्थ। सहः । वः । अक्षीय । ऊर्जः । स्थ ।
तत्वादसिच् समासान्तः, दासीभारादित्वात्पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा-इडायाः प्रजायन्त इति ‘गतिकारकयोरिति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ' इत्यसुन्प्रत्ययान्ताद्धातोः अन्तलोपश्चान्दसः । डिहा प्रत्ययः कर्तव्यः । मानवीमनोरपत्यभूताः । जातिविशेषस्याविवक्षितत्वात् 'मनोर्जातौ ' इति न प्रवर्तते । सर्वास्ताः सर्वा अपि गवादयः प्रजाः नः अस्माकं गृहे एतस्मिन् स्थाने भवन्तु पशुपुत्रमित्रकलत्रादिसर्वसम्पदः सदा प्रभूतास्सन्तु । 'अस्मदो द्वयोश्च' इति द्वितीये वाक्ये एकस्मिन्बहुवचनम् । यहा-पुत्रपौत्रादिसहितानामस्माकमिति वेदितव्यम् ॥
'अम्भस्स्थेत्यादि ॥ अम्भः अदनीयमुच्यते । 'अदेर्नुम्भश्च' इत्यसुन् । अन्नमुच्यते । वाजसनेयिनां तु-' अन्धस्स्थ '* इति वा [इत्येव] पाठः । हे पशवः अन्धः स्थ भवथ । तद्धेतुत्वात्ताच्छब्द्यम् । अन्नस्य हेतवस्स्थ । तस्माद्दा 'युष्माकमम्भः क्षीराज्यादिरूपमदनीयं भक्षीय भजेयम् । भजेराशिषि लिङ् ।
*वाज .सं. ३-२०.
For Private And Personal

Page #182

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
176
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.५.
भक्षीयोर्जस्स्थोजै वो भक्षीय रेवती रमध्वमस्मिन्लोकैस्मिन्गोष्ठेस्मिन्क्ष
येस्मिन् योनाविहैव स्तृतो माप ऊर्जम् । वः । अक्षीय । रेवतीः । रमध्वम् । अस्मिन् । लोके । अस्मिन् । गोष्ठ इति गो-स्थे। अस्मिन् । क्षयें । अस्मिन् । योनौ । इह । एव । स्त । इतः। मा । अपेति । गात । बह्वीः । मे।
महः पूजा ब्रह्म वा महः तद्धेतवः स्थ यागादिद्वारेण । वः युष्माकं अदनीयं क्षीरादि भक्षीय । सहो बलं तद्धेतवः स्थ युष्माकं बलकरं घृतादि भक्षीय । उर्जः रसः क्षीरादि तद्धेतवः स्थ युष्माकमूर्ज बलकररसं भक्षीय । मह्यादिभ्योऽसुन् । उर्जयतेः क्विप् सम्पदादिलक्षणः । हे रेवतीः रेवत्यः क्षीरादिना धनेन तहत्यः । 'रयेमतो बहुलम् ' इति सम्प्रसारणम् , ' वाच्छन्दसि' इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । रमध्वं प्रीयमाणा वर्तध्वम् । 'पशवो वै रेवतीः पशूनेवात्मत्रमयते'* इति ब्राह्मणम् । अस्मिन्लोके एथिव्याम् । 'उडिदम् ' इति विभक्तिरुदात्ता । अस्मिन् गोष्ठे गवां स्थाने बजे । गावस्तिष्ठन्त्यस्मिन्निति 'सुपि स्थः' इति कः, 'अम्बाम्ब' इति मूर्धन्यः । अस्मिन् क्षये अस्मदीये । 'क्षयो निवासे ' इत्याद्युदात्तत्वम् । अस्मिन् योनौ रमध्वमिति सर्वत्र । इहैवास्मदीये लोकादौ स्त भूयास्त । इतोस्मत्सकाशान्मापगात अपरक्ता मापगात न निर्गच्छत । अपि तु बह्वीः बह्वयः पुत्रपौत्रादिमत्यो मम भूयास्त ॥
*सं. १-५-८.०
For Private And Personal

Page #183

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ६
भभास्करभाष्योपेता
गात बह्वी, भूयास्त ॥ २१ ॥ स
हितासि विश्वरूपीरा मोर्जा विशा गौपत्येना रायस्पोषेण सहस्रपोषं
वः पुष्यास मर्यि वो रायश्श्रयन्ताम् । भूयास्त ॥ २१ ॥ सर हितेति सं-हिता।असि । विश्वरूपीरिति विश्व-रूपीः । एति । मा। ऊर्जा । विश । एति । गौपत्येन । एति । रायः । पोषेण। सहस्रपोषमिति सहस्र-पोषम् । वः । पुष्यासम्।
-- अग्निहोत्रीवत्समभिमृशति-संहितेति ॥ संहिता संयुक्ता मात्रा असि भव । मात्रा वियुक्ता मा भूः। विश्वरूपीः नानारूपवती मत्वर्थीय ईकारः । सा त्वं मामूर्जा क्षीरादिना रसेन आविश । क्षीरादेतृत्वेन मत्सम्बन्धिनी भव । 'सावेकाचः' इत्यू! विभक्तिरुदात्ता। गौपत्येन च मामाविशेत्येव । गवां पतिः स्वामी तद्भावो गौपत्यम् । पत्यन्तलक्षणो यत् । यथाहं गोपतिर्भवानि तथा मयि वर्तस्व । रायो धनस्य पोषेण पुष्टया च मामाविश मदीयानि धनानि पोषयन्ती स्वजन इव मम भव । 'उडिदम् ' इति रायो विभक्तिरुदात्ता । 'षष्ठ्याः पतिपुत्र' इति सत्वम् । किं बहुना, वः युष्माकं सहनपोषं बहुप्रकारमहं पुष्यासं पौष्कल्येनोद्भावयिषीय बह्वीनां युष्माके सम्बन्धी भूयासम् । गोपोषं पुष्णातीतिवत् सामान्यवचनोन्यत• रो द्रष्टव्यः । वः युष्माकं रायो धनानि क्षीरादीनि मयि श्रयन्तां अविच्छेदेन सन्ततं वर्धन्ताम् ॥
23
For Private And Personal

Page #184

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
178
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
उप त्वाग्ने दिवेदिवे दोषावस्तधिया
वयम् । नमो भरन्त एमसि । रामाय । वः । रायः । श्रयन्ताम् । 'उपेति । त्वा । अग्ने । दिवेर्दिव इति दिवे-दिवे । दोषावस्तरिति दोषा-वस्तः । धिया । वयम् । नमः। भरन्तः । एति । इमसि । 'राजन्तम् । अध्वराणाम् ।
गार्हपत्यमुपतिष्ठते-उप त्वाग्न इति तिसृभिर्गायत्रीभिः । अग्ने त्वं न इति चतसृभिर्द्विपदाभिर्विराडायत्रीभिश्च । 'जागतगायत्राभ्यां विराङ्गायत्री'* इति । 'गायत्रीभिरुप तिष्ठते । इत्यादि ब्राह्मणम् । उप त्वेति प्रथमा ॥ हे अग्ने वयं दिवेदिवे यत् दिनेदिने धिया प्रज्ञया कर्मणा वा त्वामुपेमसि उपेम उपगच्छामः 'इदन्तो मसि' । किं कुर्वन्त इत्याह-दोषावस्तः रात्रावति च सायं प्रातश्च नमो भरन्तः नमस्कारमाभरन्तः आहरन्तः नमस्कुर्वन्तः त्वामुपेम इति । त्वं चास्माकमुपकुर्विति शेषः । 'हग्रहोर्भः ।। भरतिर्वा भौवादिकः भृञ् भरणे इति । 'सुपां सुलुक्' इति दिवसवाचिनो दिवशब्दात्परस्य सप्तम्येकवचनस्य शे आदेशः । प्रगृह्यत्वं तु स्यात् । व्यत्ययेन वा चतुर्थी । 'उडिदम्' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । 'अनुदात्तं च ' इति द्वितीयं निहन्यते । दोषावस्तरिति कार्तकौजपादिषु द्रष्टव्यः । ‘सावेकाचः' इति धियो विभक्तिरुदात्ता ॥
राजन्तमिति द्वितीया--राजन्तं दीप्यमानं अध्वराणां यज्ञानां *तृतीयं द्विपाज्जागतगायत्राभ्याम् ' पिं. (३-१६) इत्येव दृश्यते। सि. १-५.८१०.
For Private And Personal

Page #185

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ६.]
भभास्करभाष्योपेता
179
जन्तमध्वराणी गोपामृतस्य दीदिविम् । वर्धमान स्वे दमै । स नः
पितेव सूनवेग्नै सूपायनो भव। सर्चगोपामिति गो-पाम् । ऋतस्य । दीदिविम् । वर्धमानम् । स्वे । दमे । सः । नः । पिता। इव । सूनवै । अग्ने । सूपायन इति सु-उपायनः ।
गोपां गोतारम् । गोपायतेः विप् अतोलोपवलिलोपाप्टक्तलोपाश्च । ऋतस्य यज्ञस्य सत्यस्य च गोप्तारम् । यद्वा-अध्वराणां राजन्तं गोपां रक्षितारं स्वयं सर्वदा दीदिविं दीप्यमानम् । अथवाअध्वराणां यज्ञानां राजानम् । ऋतस्य ऋतेन यज्ञेन सत्येन वा दीदिविं प्रकाशयितारं गोपां गवां पातारम् । अस्मिन्पक्षे अवग्रह उपपद्यते । 'दीर्घश्चाभ्यासस्य' इति क्विन्प्रत्ययः । वर्धमानं समिद्भिहविभिश्च स्वे दमे नः गृहे अग्निहोत्रवेश्मनि । तं त्वामुपेमसीति ॥ .
स न इति ॥ हे अग्ने स त्वं नः अस्मभ्यं पितेव सूनवे तात इव पुत्राय सूपायनः सूपचरणः सुखेनोपचरणीयः परिचरणीयो वा भव । 'छन्दसि गत्यर्थेभ्यः' इति युच् । शोभनोपायनो वा । किञ्च-नः अस्मान् स्वस्तये अविनाशाय सचस्व सङ्गच्छस्व मा कदाचिदपि मुचः । 'अन्येषामपि दृश्यते' इति संहितायां दीर्घत्वम् । स्वस्तय इति विभक्तयन्तप्रतिरूपोव्ययः* ॥
*क-पो निपातः.
For Private And Personal

Page #186

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
180
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
स्वा नस्स्वस्तये । अग्ने ॥ २२॥ त्वं नो अन्तमः । उत त्राता शिवो भव वरूयः । तं त्वा शोचिष्ठ दीदि
वः। सुम्नाय नूनमीमहे सखिभ्यः। भव । सर्चस्व । नः । स्वस्तये । 'अग्नै ॥ २२ ॥ त्वम् । नः । अन्तमः । उत । त्राता । शिवः । भव । वरूथ्यः । तम् । त्वा । शोचिष्ठ । दीदिवः। सुम्नाय । नूनम् । ईमहे । सखिभ्य इति सखि___ 'अग्ने त्वं न इति ॥ हे अग्ने त्वं नः अस्माकमन्तमः अन्तिकतमः सन्निकृष्टतमः । तमे तादेश्च' इति तादिलोपः । उत अपिच त्राता रक्षकः भयेप्विति गम्यते । शिवः सुखकरः सर्वदा भव अस्माकं वरूथ्यः गृहे भवः नित्यसन्निहितः । दिगादित्वाद्यत् । वरूथाय गृहाय वा हितः वरूथ्यः । उगवादिष्टव्यः ॥
तं त्वेति ॥ शोचिष्ठ दीपयितृतम 'तुश्छन्दसिं' इतीष्ठन् । 'तुरिष्ठेमेयस्सु' इति टिलोपः । यहा-शोचस्वितम | ‘विन्मतोर्लुक् ' । हे दीदिवः दीप्यमान जिगीषन्वा । दिवेलिटः क्वसुरादेशः, 'तुजादीनाम् ' इत्यभ्यासस्य दीर्घत्वम् । तं त्वां तादृशमन्तिकतमत्वादिगुणविशिष्टं त्वां सुम्नाय धनाय सुखाय वा ईमहे याचामहे । नूनमिति पादपूरणे निश्चये वा । यद्वानूनं नूतनं अभूतपूर्व तं त्वां सखिभ्यः समानख्यानेभ्यः सुहृदयसुहृद्यः । ‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्' इति कर्मणस्सम्प्रदानत्वात्सुम्नायेति चतुर्थी ॥
For Private And Personal

Page #187

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ६.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
181
वसुरग्निर्वसुश्रवाः । अच्छो नक्षि द्युमतमो रयिं दाः । ऊर्जा व पश्याम्यार्जा मा पश्यत रायस्पो
षेण वः पश्यामि रायस्पोषेण मा भ्यः। वसुः । अग्निः । वसुश्रवा इति वसुश्रवाः । अछे । नक्षि । द्युमतम इति धुमत्तमः । रयिम् । दाः । ऊर्जा । वः । पश्यामि । ऊर्जा । मा । पश्यत । रायः । पोषण।
श्वसुरिति ॥ वसुः वसुमान् । मत्वर्थीयो लुप्यते । अग्निः अङ्गनादिगुणयुक्तः वसुश्रवाः वासयतीति वसुः तादृशं श्रवणं यस्य तादृशः । वसुभिर्वा श्रूयत इति वसुश्रवाः । 'गतिकारकयोरपि इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वञ्च ' इत्यसुन् । स त्वमस्मानच्छ आभिमुख्येन नक्षि प्राप्नुहि । ' निपातस्य च ' इति संहितायां दीर्घत्वम् । नशतिर्गतिकर्मा, 'बहुळं छन्दसि' इति शपोलुक् । अस्मान् प्राप्य चास्मभ्यं द्युमत्तमः दीप्तिमत्तमः त्वं रयिं धनं दाः देहि । दधातेलिटि पूर्ववच्छपोलुक् । 'हस्वनुड्याम्मतुप्' इति द्योर्मतुप उदात्तत्वम् ॥
पुनश्च गृहांश्च पशूश्योपतिष्ठते-ऊर्जा व इति । एतानि यजूंषि ॥ ऊर्जा क्षीरादिना रसेन समग्रास्सदा वः पश्यामि । यूयमपि उर्जा रसेन स्नेहेन बलेन वा सहितं मां पश्यत । किञ्च-रायो धनस्य पुत्रपश्वादिलक्षणस्य घासादिलक्षणस्य वा पोषेण वृद्धया वः पश्या
For Private And Personal

Page #188

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
182
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १.प्र. ५,
पश्यतेडास्स्थ मधुकृतस्स्योना मा विशतेरा मदः । सहस्रपोषं वैः पुष्यासम् ॥ २३ ॥ मयि वो राय
श्रयन्ताम् । तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गों वः । पश्यामि । रायः । पोषेण । मा। पश्यत । "इडाः । स्थ। मधुकृत इति मधु-कृतः । स्योनाः। मा। एति । विशत । इराः । मदः । सहस्रपोषमिति सहस्र-पोषम् । वः । पुष्यासम् ॥ २३ ॥ माय । वः । रायः । श्रयन्ताम् । “तत् । सवितुः।
मि । यूयमपि रायो धनस्य पशुहिरण्यलक्षणस्य पोषेण मां पश्यत । पूर्ववत्सत्वस्वरौ ॥ _इडास्स्थेत्यादि अनुष्टुप् ॥ इडाः अन्नं स्थ तद्धेतुत्वात्ताच्छब्द्यम् । मधुकृतः मधुसदृशस्य कृतः कर्व्यः उत्पादयित्र्यः । उक्तञ्च'एतद्वै देवानां मधु यहृतम् ' इति 'एतद्वै मधु दैव्यं यदाज्यम्, इति च । ता यूयं स्योनाः सुखभूताः मामाविशत । इराः क्षीराद्यन्नाद्यात्मिकाः मदः मदयित्र्यः देवानां मनुष्याणां च हर्षयित्र्यः। मदेय॑न्ताक्विप् । 'बहुळं संज्ञाछन्दसोः' इति णिलुक् ॥ सहस्त्रपोषमिति* व्याख्यातम् ॥
"आहवनीयमुपतिष्ठते-तत्सवितुरति गायत्र्या ॥ तत्तस्य 'सु
*सं. १-५-६.३
For Private And Personal

Page #189

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ६.]
भभास्करभाष्योपेता
183
देवस्य धीमहि । धियो यो नः प्रचो
दयात् । सोमान स्वरणं कृणुहि वरेण्यम् । भर्गः। देवस्य । धीमहि । धियः। यः। नः। प्रचोदयादिति प्र-चोदयात् । “सोमानम् ।
पां सुलुक् ' इति षष्ठ्या लुक् । तस्य सवितुः देवस्य दाना[ देवना]दिगुणयुक्तस्य स्वभूतं तत्प्रसादलभ्यं वा अत एव वरेण्यं वरणीयं सर्वैः प्रार्थनीयं भर्गः - तेजः अन्नं धनं वा वयं धीमहि धारयेम तस्यैव प्रसादात्तस्याधारभूता भवेम । धीङ् आधारे देवादिकः । 'छन्दसि लुङ्किटः ' इति लङि — बहुलं छन्दस्यमाङ्' इत्यडभावः । दधातेर्वा लिङ् । सर्वत्र ‘बहुलं छन्दसि ' इति शपोलुक् । कस्येत्याह-यो देवस्सवितास्माकं धियः कर्माणि प्रचोदयात् प्रचोदयेत् प्रवर्तयेत् । यद्वा-धियः धर्मादिगोचराः बुद्धीः प्रचोदयात् प्रेरयेत् । लेव्याडागमः । तस्य सवितुरिति । यहासवितुर्देवस्य तदन्नादि धीमहि । किमित्याह—य इति । लिङ्गव्यत्ययः । यदस्माकं धियः प्रचोदयात् प्रेरयति । यहायो देवस्सविता विश्वस्य प्रसवितास्माकं धर्मादिगोचराः धियः प्रेरयति तस्य स्वभूतं वरेण्यं सर्वैर्भजनीयं भर्गः पापानां तापनं तेजो मण्डलात्मकं धीमहि मनसा धारयामः । ध्यायतेरेव वा छान्दसं सम्प्रसारणम् । एवं बोधप्रकाशाभ्यां ...समस्तस्य प्रपञ्चस्य उपकुर्वाणं श्रेयोर्थिभिर्भजनीयं सूर्यात्मना स्थितं पारमेश्वरं तेज उपास्यत्वेन उपदिश्यते ॥
18पुनरप्याहवनीयमुपतिष्ठते-सोमानमिति गायत्र्या ॥ सोमानं
For Private And Personal

Page #190

184
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीयसंहिता
ब्र॑ह्मणस्पते । क॒क्षीव॑न्तं॒ य औशि॒ जम् । कदा च॒न स्त॒रीर॑सि॒ नेन्द्र॑
[का. १. प्र. ५०
im
स्वर॑णम् । कृ॒णुहि । ब्र॒ह्म॒ण॒ः । प॒ते॒ । क॒क्षीव॑न्त॒मिति॑ क॒क्षी - व॒न्त॒म् । यः । औशि॒जम् । "कदा । च॒न । स्त॒रीः । अ॒सि॒ । न । इन्द्र । श्वसि । -
सोतारं सोमानामभिषेोतारं मां कृणुहि । ' अन्येभ्योपि दृश्यते ' इति मनिन् । उच्चादित्वादन्तोदात्तत्वम् । औणादिको वा मनिन्प्रत्ययः । अन्य आहुः सोमानामिति वक्तव्ये छान्दसं ह्रस्वत्वम् । सोमानां सप्तविधानां सम्बन्धिनं मां कुर्विति । तत्राप्यन्तोदात्तत्वं मृग्यम्, सोमशब्दस्याद्युदात्तत्वात् स्वरणं शब्दितं सोमत्वेन प्रकाशितम् । स्वृ शब्दोपतापयोः कर्मणि ल्युट् । ईदृशं च मां कुरु । हे ब्रह्मणः परिवृढस्यान्नस्य वा पते स्वामिन् । ' षष्ठ्याः पतिपुत्र' इति सत्वम् । 'सुबामन्त्रिते ' इति पराङ्गवद्भावात् षष्ट्या - मन्त्रितसमुदायो निहन्यते । कक्षीवन्तं ताडयताच्छन्द्यम् । कक्षीवान्नाम ऋषिः तमिव य औशिनम् । स्वार्थिकोण वचनव्यत्ययः । यद्वा-कक्षीवन्तं हस्त्यादिकक्ष्यावन्तं ईश्वरं मा कुरु । ' आसन्दीवदष्टीवत् ' इत्यादिना निपात्यते । य औशिज ईश्वर औशिजो भवति तम्मा कुरु । उशिक् कान्तः सर्वलोकप्रियः स औशिनः । स्वार्थिकों ॥
For Private And Personal
-
"रात्रिमुपतिष्ठते कदा चनेति पथ्याबृहत्या ॥ 'तृतीयद्वादशाक्षरः पथ्या '* इति । व्याख्याता चेयमादित्यग्रहे । इन्द्रा
* 'पथ्या पूर्वश्चेत्तृतीयः' (पिं -३ - २७) इत्येव पिङ्गलसूत्रं दृश्यते.
† सं. १-४-२२'

Page #191

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ६.]
मभास्करभाष्योपेता
185
सश्चसि दाशुषे । उपोपेनु मघवन्भूय इन्नु ते दान देवस्य पृच्यते । परि त्वाग्ने पुरं वयं विप्र सहस्य धीम
हि । धृषणे दिवेदिवे भेत्तारै भङ्गुशुर्थे । उपोपेत्युप-उप । इत् । नु । मघवन्निति मघ-वन्न् । भूयः । इत् । नु । ते । दानम् । देवस्य । पच्यते । "परीति । त्वा । अग्ने । पुरम् । वयम् । विप्रम् । सहस्य । धीमहि । धृषद्वर्णमिति धृषत्-वर्णम् । दिवेदिव इति दिवे-दिवे । भेत्ता
त्मना रात्रिस्स्तूयते । कदाचिदपि स्तरीश्छादयिता अभिभविता न भवसि । अपि तु दाशुषे हवींषि दत्तवते यजमानाय सश्चसि समागच्छसि, न कदाचिदपि तत्सकाशं मुञ्चसि उपकर्तुम् । तथाहि-हे मघवन् तव देवस्य देवनशीलस्य दानं भूयोभूयोपि उपप्टच्यत एव, अविच्छेदेन निवर्त्यत एव । यद्वा-भूयोभूयोपि उपप्टच्यतां उत्पाद्यतामिति ॥ _16गार्हपत्यमुपतिष्ठते-परि त्वेत्यनुष्टुभा ॥ हे अग्ने सहस्थ सहो बलं तत्र भवः । 'दिगादिभ्यो यत्' । पुरं अभिमतानां पूरयितारं विप्रं मेधाविनं धृषद्वर्णं वर्णमात्रेणैव शत्रूणां अभिभवितारं भेत्तारम् । कस्य ? भङ्गरावतः परभञ्जनशीलैर्व्यापारैः तद्वतो रक्षःप्रभृतेः । छान्दसं संहितायां दीर्घत्वम् । ईदृशं त्वां दिनदिने परिधीमहि सर्वतो धारयेम । दधातेलिङि शपो लुक् ॥
24
For Private And Personal

Page #192

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
186
तैत्तिरीयसंहिता .
का. १. प्र. ५.
wwwwww
रावतः। अग्नै गृहपते सुगृहपतिरह त्वया॑ गृहप॑तिना भूयास सुगृहपतिर्मया त्वं गृहप॑तिना भूयाशत
हिमास्तामाशिषमा शासे तन्त। रम् । भङ्गुरावत इति भङ्गुर-वतः। “अग्ने । गृहपत इति गृह-पते । सुगृहपतिरिति सु-गृहपतिः । अहम् । त्वया । गृहपतिनेति गृह-पतिना । भूयासम् । सुगृहपतिरिति सु-गृहपतिः। मयां । त्वम्। गृहप॑तिनेति गृह-पतिना । भूयाः । शतम् । हिमाः । ताम् । आशिषमित्या-शिर्षम् । एत ।
गार्हपत्यमेवोपतिष्ठते--अग्ने गृहपत इति यजुभिः ॥ हे अग्ने गृहपते गृहकर्मणां पालयितः त्वया गृहपतिना स[गृहकर्मणां पालनं कुर्वता सुगृहपतिः शोभनेन तद्वान् भूयासम् । त्वमपि गृहपतिना मया सुगृहपतिर्भूयाः । कियन्तं कालमित्याह-शतं हिमाः शतं वर्षाणि हि मर्त्यानाम् । 'शतं त्वा हेमन्तानिन्धिषीय '* इति ब्राह्मणम् । तावन्तं कालमिदमित्थं भवतु । किञ्च-तामाशिषं, अनागताभिप्रेतार्थप्रार्थनमाशीः, तामाशासे प्रार्थये । यहा-आशासनीया आयुरादिसर्वसम्पदाशीः, तामाशासे । 'आशासः क्वौ' इतीत्वम् । कीदशी ? ज्योतिष्मती दीप्तिमती ब्रह्मवर्चसप्रधानाम् । कस्मै ? तन्तवे अजातापत्यविषयमिदं;
*सं. १-५-८19.
For Private And Personal

Page #193

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ७.]
भटभास्करभाष्योपेता
187
ज्योतिष्मती तामाशिषमा शासमुष्म ज्योतिष्मतीम् ॥ २४॥ अर्यज्ञो वा एष योसामोपप्रयन्तो
अध्वरमिाह स्तोममेवास्मै युनशासे । तन्तवे । ज्योतिष्मतीम् । ताम् । आशिपमित्या-शिषम् । एति । शासे । अमुष्मै । ज्योतिष्मतीम् ॥ २४ ॥ भूयास्त स्वस्तयेग्ने पुष्यासं धृषढर्णमेकान्न
. त्रिशचं ॥ ६ ॥ 'अर्यज्ञः। वै । एषः। यः। असामा। उपप्रयन्त इत्युप-प्रयन्तः । अध्वरम् । इति । आह । स्तोअमुष्मा इति वक्ष्यमाणस्य सन्निहितापत्यविषयत्वात् । अमुष्मा इति सन्निहितानामपत्यानां साधारणो निर्देशः । तस्मै सहस्त्रकिरणाय भास्कराय गोविन्दाय च तां ज्योतिष्मतीमाशिषमाशासे । 'पुत्रस्य नाम गृह्णाति '* इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
इति पञ्चमे षष्ठोनुवाकः.
'अग्न्युपस्थानमन्त्राणां ब्राह्मणमग्न्यायम्-अयज्ञ इत्यादि । 'उपप्रयन्त'' इत्यादि द्वादशर्च स्तोमस्थानीयमस्य यज्ञस्य करोतीति । 'मन्त्रं वोचेम + इत्येतच्च स्तोमाभिप्रायमित्यभिप्रायः ॥ *सं. १-५-८20.
सिं. १-५-५.
For Private And Personal

Page #194

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
188
तैत्तिरीयसंहिता
[का. 1.प्र. ५.
क्युपेत्याह प्रजा वै पशव उपेम लोकं प्र॒जामेव पशूनिमलोकमुपैत्यस्य प्र॒त्नामनु द्युतमित्याह सुवर्गों
वै लोकः प्रत्नस्सुवर्गमेव लोक मम् । एव । अस्मै । युनक्ति । उपेति । इति । आह । प्रति प्र-जा। वै । पशवः । उपेति । इमम् । लोकम् । प्रजामिति प्र-जाम् । एव । पशून् । इमम् । लोकम् । उपेति । एति। अस्य । प्रत्नाम् । अन्विति । द्युतम् । इति । आह । सुवर्ग इति सुवः-गः। वै। लोकः। प्रत्नः। सुवर्गमिति सुवः-गम् । एव । लोकम् । समारो
"उपेत्याहेत्यादि । प्रजाश्च पशवश्चमं लोकमुपेत्य वर्तन्ते । तस्मादेतल्लोकात्मकाध्वरोपायनकथनं प्रजानां पशूनामस्य च लोकस्योपनयनाय भवतीति ॥
अस्य प्रनामिति ॥ प्रनतया स्वर्गस्थानीयं दीप्तिदोहनं स्वर्गसमारोहणाय भवतीति ॥
'अग्निरिति ॥ अग्नेर्मूर्धत्वाभिधानं यजमानस्य प्राधान्यार्थमिति । अथो अपि च देवलोकादागत्य मनुष्यलोके प्रतिष्ठितो भवति ॥
For Private And Personal

Page #195

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु ७.]
भभास्करभाष्योपेता
189
समारोहत्यग्निर्मूर्धा दिवः ककुदित्या. ह मूर्धानम् ॥२५॥ एवैन समानानी करोत्यथौ देवलोकादेव मनुप्यलोके प्रति तिष्ठत्ययमिह प्रथमो धायि धातृभिरित्याह मुख्यमेवैन करोत्युभा वामिन्द्रानी आहु
वध्या इत्याहौजो बलमेवाव॑ रुन्धेहृतीति सं-आरोहति । 'अग्निः । मूर्धा । दिवः । ककुत् । इति । आह । मूर्धानम् ॥ २५॥ एव । एनम् । समानानाम् । करोति । अथो इति । देवलोकादिति देव-लोकात् । एव । मनुष्यलोक इति मनुष्य-लोके । प्रतीति । तिष्ठति । अयम्। इह । प्रथमः । धायि । धातृभिरिति धातृ-भिः । इति । आह । मुख्यम् । एव । एनम् । करोति । "उभा । वाम् । इन्द्रामी इतीन्द्र-अग्नी। आहुवध्यै। इति । आह । ओजः । बलम् । एव । अवेति ।
पार्थिवस्याग्नेः पश्चादभिधानात् मुखमिति प्रथमत्ववचनादग्नेः मुख*मिव मुख*म् ॥
ओजोबलात्मकत्वादिन्द्राग्नयोः ॥
*क-मुख्य.
For Private And Personal

Page #196

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
190
तैत्तिरीयसंहिता
का...प्र. ५.
यं ते योनिर् ऋत्विय इत्याह पशवो वै रयिः पशून॒वाव॑ रुन्धे षड्विरुप तिष्ठते षड्दै ॥ २६ ॥ ऋत ऋतुष्वेव प्रति तिष्ठति षनिरुत्तराभिरुप तिष्ठते द्वादश सं पद्यन्ते द्वादश मासा
स्संवत्सरस्सैवत्सर एव प्रति तिष्ठरुन्धे । अयम् । ते । योनिः । ऋत्वियः । इति । आह । 'पशवः । वै। रयिः । पशून् । एव । अवेति । रुन्धे । षनिरिति षट्-भिः । उपेति । तिष्ठते । षट् । वै ॥ २६ ॥ ऋतवः । ऋतुएं । एव । प्रतीति । तिष्ठति । षड्भिरिति षट्-भिः । उत्तराभिरित्युत्-तराभिः । उपेति । तिष्ठते । द्वादेश । समिति । पद्यन्ते । द्वादश । मासाः । संवत्सर इति सं-वत्सरः । संवत्सर इति सं'पशवो वै रयिरिति ॥ ‘वर्धया रयिम्' इति दर्शनात् ॥
षड्भिरिति ॥ आहवनीयमेव सर्वत्र । विशिष्ट सङ्कयान्वयो विशिष्टफलावाप्तिहेतुरिति भावः । षड्भिरुत्तराभिरिति । ननु द्वादशभिरुपतिष्ठत इत्येव वाच्यं स्यात् । मैवम् , षटनिबन्धनफलावाप्तये षभिप्षड्भिरुपस्थीयते । द्वादशेति तन्निबन्धनफलावाप्तिश्च भवति ॥
*सं. १-५-५९.
For Private And Personal

Page #197

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भनु. ७.]
भभास्करभाष्योपेता
191
ति यथा वै पुरुषोश्वो गौर्जीयत्येवमग्निराहितो जीर्यति संवत्सरस्य परस्तादाग्निपावानीभिरुप तिष्ठते
पुनर्नवमेवैन॑म॒जरै करोत्यों पुनावत्सरे । एव । प्रतीति । तिष्ठति । या । वै। पुरुषः । अश्वः । गौः । जीयति । एवम् । अग्निः। आर्हित इत्या-हितः । जीर्यति । संवत्सरस्येति सं-वत्सरस्य । पुरस्तात् । आग्निपावमानीभिरित्याग्नि-पावमानीभिः । उपेति । तिष्ठते । "पुनर्नवमिति पुनः-नवम् । एव । एनम् । अजरम् ।
यथेत्यादि ॥ यथा पुरुषादयः आसादिताहारा जीर्यन्ते । एवमग्निराहितो जीर्यति । संवत्सरस्येत्यादि । ' अन आयूंषि पवसे '* इत्येताभिः षड्डिः संवत्सरेसंवत्सरे उपतिष्ठते । ' देवताद्वन्द्वे च ' इत्युभयपदवृद्धिः, उदात्तनिवृत्तिस्वरेण ङीप उदात्तत्वम् ॥
1"पुनर्नवमित्यादि ॥ आयुरादिलाभात् । अथो अपिच पुनात्येवाग्निं जरया नाभिभूयते, पवमानस्यायं महिमेति । उपतिष्ठते योग एवास्यैष उपतिष्ठत इति । यत् एषोनिः योगस्संश्लेषस्सम्पद्यते । यत्रायुरादीनि स्वयमेव सम्पद्यन्त इति उपतिष्ठत इति
*सं. १-५-५१.
For Private And Personal

Page #198

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
192
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५.
त्येवोप तिष्ठते योग एवास्यैष उप तिष्ठते ॥ २७ ॥ दम एवास्यैष उप तिष्ठते यान्त्रैवास्यैषोप तिष्ठते यथा
पापीयाच्नेयस आहृत्य नमस्यति करोति । अथो इति । पुनाति । एव । उपेति । तिष्ठते । योगः। एव । अस्य । एषः । उपेति । तिष्ठते ॥ २७ ॥ दमः । एव । अस्य । एषः। उपेति । तिष्ठते । यात्रा । एव । अस्य । एषा । उपेति । तिष्ठते । यथा । पापीयान् । श्रेयसे । आहृत्येत्या-हृत्य । नमस्यति । तादृक् । एव ।
यत् इदमग्नेरुपस्थानं इदं दम एवास्यैष क्रियते । दमो निबन्ध[]स्तुतिकरपदैविधेयीकरणम् । यथास्मै अभीष्टमकृत्वा स्थातुमपि न शक्नोति तथैनं दमयति ‘अग्निश्शुचिव्रततमश्शुचिर्विप्रश्शुचिः कविः '* इत्यादि । उपतिष्ठत इति । उपस्थानव्याजेन स्वाभिमतानग्निं याचते 'आयूंषि पवस्व, ऊर्जमिषं चासुव, दुछुनां दूरे बाधस्व' इति । उपतिष्ठत इति । परस्पराश्रयः प्रकर्षः । । यथा स्वल्पैश्वर्यो जनः प्रभूतैश्वर्याय फलादिकमुपहृत्य नमस्यति तागिदमुपस्थानम् ; आराध्यैश्वर्यव्यापनार्थत्वात् । ततस्सुप्रसन्नः स्वामी फलेनाभिमतेन पुरुषं आराधयितारं योजयतीति । 'नमोवरिवश्चित्रङः क्यच् ॥
*सं. १-५-५".
For Private And Personal

Page #199

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भनु. ७.]
भष्टभास्करभाष्योपेता
193
ताहगेव तायुर्दा अंग्रेस्यायुर्मे दे. हीत्याहायुर्दा ह्येष वक़दा अग्नेस वर्गों मे देहीत्या॑ह वक़दा ह्येष तनूपा अमेसि तनुवै मे पाहीत्याह ॥२८॥ तनूपा ह्येषोने यन्मे तनुज्ञ ऊनं तन्म आ पृणेत्या॑ह यन्म प्र
जायै पशूनामूनं तन्म आ पूरयेति तत् । "आयुर्दा इत्यायुः-दाः । अग्ने । असि । आयुः । मे । देहि । इति । आह । आयुर्दा इत्यायुः-दाः । हि । एषः । वक़दा इति वर्चः-दाः। अग्ने । असि । वचः । मे। देहि । इति । आह । वक़दा इति वर्चः-दाः । हि । एषः । तनूपा इति तनू-पाः । अग्ने । असि । तनुवम् । मे। पाहि । इति । आह ॥ २८ ॥ तनूपा इति तनू-पाः । हि । एषः । अग्ने । यत् । मे। तनुवाः । ऊनम् । तत् । मे। एति । पृण । इति । आह । “यत् । मे । प्रजाया इति प्र-जाय । पशूनाम् । ऊनम्। "आयुर्दा इत्यादि ॥ गतम् ॥ यन्मे प्रजाया इत्यादि ॥ तनुवत्प्रधानत्वात् प्रजाश्च पशव
-
*सं. १-५-५13.
25
For Private And Personal

Page #200

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
194
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५.
वावैताह चित्रावसो स्वस्ति ते पारमशीयेत्याह रात्रि चित्रावसुरव्युष्टयै वा एतस्यै पुरा ब्राह्मणा अऔषुव्युष्टिमे॒वाव॑ रुन्धइन्धानास्त्वा
गृतम् ॥ २९ ॥ हिमा इत्या॑ह तत् । मे । एति । पूरय । इति । वाव । एतत् । आह । चित्रावसो इति चित्र-वसो । स्वस्ति । ते । पारम् । अशीय । इति । आह । "रात्रिः । वै। चित्रावसुरिति चित्र-वसुः । अव्युष्टया इत्यवि-उष्टयै । वै । एतस्यै । पुरा । ब्राह्मणाः । अभैषुः । व्युष्टिमिति वि-उष्टिम् । एव । अवेति। रुन्धे । इन्धानाः । त्वा । शतम् ॥२९॥ हिमाः।
श्च तनुशब्देनोच्यन्त इति दर्शयति । आ पूरयेति । एणतिरापूरणकर्मेत्याचष्टे ॥
रात्रिर्वा इति ॥ चित्रा नानारूपा वसवो वस्तारो यस्यामिति चित्रा अप्यकरूपा वसन्त्यस्यां इत्य[इति वा र्थः । अव्युष्टयै वा इत्यादि । रात्रेरवसानं व्युष्टिः एतस्या रात्रेरव्युष्टयै अभैषुः । यद्वा-अव्युष्टयै व्याप्तिरहिताया रात्रेरभैषुः अव्युष्टयाशङ्कया अभैषुरिति यावत् । छान्दसोन्तोदात्तत्वाभावः । तस्मात् स्वस्ति ते पारमशीयेति प्रार्थनया व्युष्टिमवरुन्धे । 'तादौ
For Private And Personal

Page #201

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ७.]
भभास्करभाष्योपेता
195
शतायुः पुरुषशतेन्द्रिय आयुष्येवेन्द्रिये प्रति तिष्ठत्येषा वै सूर्मी कर्णकावत्येतयां ह स्म वै देवा
असुराणा५ शततर्हाः स्तृहन्ति इति । आह ।"शतायुरिति शत-आयुः । पुरुषः। शतेन्द्रिय इति शत-इन्द्रियः । आयुषि । एव । इन्द्रिये । प्रतीति । तिष्ठति । एषा । वै । सूर्मी । कर्णकावतीति कर्णक-वती । एतयो । ह । स्म। वै। देवाः । असुराणाम् । शततहानिति शततहान् । तृहन्ति । यत् । एतयां । समिधमिति च' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् , 'उदात्तस्वरितयोर्यणः' इत्युकारः स्वयते ॥ __"शतायुरिति ॥ शतवर्षश्शतवीर्यः पुरुषः । हिमशब्देन संवत्सराभिधानं व्याख्यातम् । आयुषि इन्द्रिये च प्रतिष्ठितो भवति अनया समिधमाधाय । एषा वा इत्यादि । ज्वलन्ती लोहमयी स्थूणा सूर्मी । गौरादित्वानीष । कर्णकावती अन्तस्सुपिरवती अन्तर्बहिश्च ज्वलन्तीत्यर्थः । साहितिकं दीर्घत्वम् । तत्सदृशा ऋगित्यर्थः । एतयेत्यादि । असुराणां मध्ये शततर्हान अनेकप्रहारेण शतस्य हन्तॄन् तुंहन्ति नन्ति स्म एतयर्चा । तृह हिंसायाम्, रौधादिकः, 'लट् स्मे' इति लट् । तस्मादेतय
*सं. १-५-५15.
For Private And Personal

Page #202

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
196
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
यदेतया समिधमादर्धाति वज्रमेवैतच्छतघ्नीं यज॑मानो भ्रातृव्याय प्रहरति स्तुत्या अर्छम्बदार सं त्वम॑ग्ने सूर्यस्य वर्चसागथा इत्याहैतत्त्वम
सीदम॒हं भूयासमिति वावैताह सं-इधम् । आदधातीत्या-दधाति । वजम् । एव । एतत् । झतनीमिति शत-नीम् । यज॑मानः। भ्रातृव्याय । प्रेति । हरति । स्तुत्यै । अछम्बदारमित्यर्छम्बटू-कारम् । समिति । त्वम् । अग्ने । सूर्यस्य। वर्चसा । अगथाः। इति । आह । "एतत् । त्वम् । असि । इदम् । अहम् । भूयासम् । इति। वाव । एतत् । आह । "त्वम् । अग्ने । सूर्यवर्चा
र्चा समिधमादधानो वजं शतघ्नचाख्यं इन्द्रायुधसदृशीं शतघ्नी पूर्वोक्तां सूमिमेव भ्रातृव्याय प्रहिणोति । तच्च स्तुत्यै विनाशाय भ्रातृव्याणां भवति । अछम्ब टारं अनार्तत्वाय चात्मनः ॥ _एतदित्यादि ॥ एतादृशस्त्वमसि एतादृशोहं भूयासमिति एतन्मन्त्रप्रतिपाद्यमित्यर्थः । इदं चास्त्विति लोपविषयत्वात् 'चादिलापे विभाषा' इत्यसीत्याख्यातं न निहन्यते ॥
त्वमग्न इत्यादि ॥ यथा त्वं सूर्यतुल्यतेजाः एवं मामपि
For Private And Personal

Page #203

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भनु. ८.]
भभास्करभाष्योपेता
192
wwwman
त्वम॑ग्ने सूर्यवर्चा असीयाहाशिर्षमेवैतामा शास्ते ॥ ३० ॥ सं पश्यामि प्रजा अहमित्याह या
वन्त एव ग्राम्याः पशवस्तानेवावं इति सूर्य-वर्चाः । असि । इति । आह । आशिषमित्या-शिर्षम् । एव । एताम् । एति । शास्ते ॥ ३० ॥ मूर्धान षड्डा एष उप तिष्ठते पाहीत्याह
शतमह ५ षोडश च ॥ ७ ॥ समिति । पश्यामि । प्रजा इति प्र-जाः । अहम् । इति । आह । यावन्तः । एव । ग्राम्याः ।
तादृशेन तेजसा आयुषा प्रजया च संसृजेत्येवमाशिषमनेनाशास्ते॥
इति पञ्चमे सप्तमोनुवाकः.
'अथ ग्रहपश्वाद्युपस्थानमन्त्राणां ब्राह्मणम्---सं पश्यामीत्यादि । ग्रहाणां पशूनां चोपस्थानमन्त्रः । ग्राम्याः पशवो गोश्वाजाविपुरुषगर्दभोष्ट्रास्सप्त ॥
For Private And Personal

Page #204

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
198 mmmmmmmm
तैत्तिरीयसंहिता
का. 1. प्र. ५.
रुन्धेम्भस्स्थाम्भो वो भक्षीयेत्याहाम्भो ह्येता महस्स्थ महो वो अक्षीयेत्या॑ह महो ह्येतास्सहस्स्थ सही वो भक्षीयेत्याह सहो |ता ऊर्जस्स्थोजै वो भक्षीयेति ॥ ३१ ॥
आहो| |ता रेवतीरमध्वमित्याह पशवः । तान् । एव । अवेति । रुन्धे । अम्भः। स्थ । अभः । वः । भक्षीय । इति । आह । अम्भः । हि । एताः । महः । स्थ । महः । वः। भक्षीय । इति । आह । 'महः। हि । एताः। सहः । स्थ । सहः । वः । भक्षीय । इति । आह । 'सहः । हि । एताः। ऊर्जः । स्थ । ऊर्जम् । वः। भक्षीय । इति ॥३१॥ आह । ऊर्जः। हि । एताः। रेवतीः । रम॑ध्वम् । इति । आह । 'पशवः । वै।
अम्भो ह्येता इति ॥ अदनीयं क्षीराद्यन्नमम्भः । 'अदेर्नुम्भश्च' इत्यसुन् । तत्साधनत्वात्ताच्छब्द्यं गवाम् । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् ॥
महः पूजा ब्रह्म वा, यागादिद्वारेण तत्साधनत्वात् ॥ 'सहो बलं, घृतादीनां बलहेतुत्वात् ।।
उर्जः क्षीरादिरसः ॥ 'पशवो वै रेवतीः रेवत्यः, क्षीरादिसाधनेन तद्वत्वात् । 'रयेर्म
For Private And Personal

Page #205

अनु. ८. ]
भभास्करभाष्योपेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
प॒शवो॒ वै रे॒वतो॑ प॒शूने॒वात्मन्त्र॑मयत इ॒हैव स्ते॒तो माप॑ गा॒त्या॑ह॒ ध्रुचा ए॒वैना॒ अन॑पगाः कुरुत इष्टकचिद्वा अ॒न्यो॑ग्निः प॑रा॒चि॑िद॒न्यस्सप्र॑हि॒तानि॑
199
1
1
दे॒वः । प॒शून् । ए॒व । आ॒त्मन् । र॒मय॑ते॒ । इ॒ह । ए॒व । स्त॒ । इ॒तः । मा । अपेति॑ । गा॒त॒ । इर्त । आह् । 'ध्रुवाः । एव । ए॒नाः । अन॑प॒मा॒ इत्यनंप-गाः । कुरुते । इ॒ष्टा॒क॒चिदिती॑ष्टक - चित् । वै । अन्यः । अ॒ग्निः । पशुचिदिति॑ि पशु-चित् । अ॒न्यः । • स॒द्वि॒तेति॑सं - हि॒ता । अ॒सि॒ । वि॒श्व॒रू॒पीरिति॑ विश्व – रू॒पीः । इति॑ । व॒त्सम् । अ॒भीति॑ । मृ॒श॒ति॒ ।
1
तौ
बहुळम् " इति सम्प्रसारणम्, 'वाच्छन्दसि' इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । रेवतीशब्दः पशूनां संज्ञात्वेनाजहत्स्वलिङ्ग एव पशुषु वर्तते ॥
'ध्रुवा नित्याः अनपगाः अनपाक्ताः ॥
इष्टकचिदित्यादि ॥ इष्टकाभिश्रीयत एकोऽग्निः । ' इष्टकेषीकामालानाम्' इति ह्रस्वत्वम् । पशुभिरेकोनिश्रीयते । तत्र
For Private And Personal
*' इष्टकेषीकामालानां चिततूलभारिषु' इति सूत्रे अदन्तचितशब्दस्यैव पाठात् कथमत्र तेन ह्रस्वत्वमिति चिन्त्यमिदम्,

Page #206

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
200
तत्तिरीयसंहिता
[का. १.प्र. ५.
विश्वरूपीरिति वत्समुभि मृत्युपैकैनै धत्ते पशुचितमेनं कुरुते प्र ॥ ३२ ॥ वा एषोऽस्माल्लोकाच्यवते य आहवनीयमुपतिष्ठते गार्हपत्यमुप॑ तिष्ठतेऽस्मिन्नेव लोके प्रति
तिष्ठत्यो गार्हपत्यायैव नि हुँते उपेति । एव। एनम् । धत्ते । पशुचितमिति पशुचितम् । एनम् । कुरुते । प्रेति ॥३२॥ वै । एषः। अस्मात् । लोकात् । व्यवते । यः। आहवनीयमित्या-हवनीयम् । उपतिष्ठेत इत्युप-तिष्ठते । गार्हपत्यमिति गाई-पत्यम् । उपेति । तिष्ठते । अस्मिन् । एव । लोके । प्रतीति । तिष्ठति । अथो इति । गार्हपत्यायेति गार्ह-पत्याय । एव । नीति ।
'संहिता '* इति मन्त्रेणाग्निहोत्रीवत्सस्याभिमर्शनेन उपधानस्थानीयेन एवं वत्समुपधत्ते । पशुचितमेनमग्निं कुर्वाणो भवति ॥ . ___ प्र वा एष इत्यादि ॥ 'सुवर्गों लोक आहवनीयः '' इत्यन्यत्र दर्शनात् । गार्हपत्यमिति । 'गृहपतिना संयुक्त वः' । अथो अपि च उपस्थानेन गार्हपत्याय निद्रुते प्रवीभवति । यहा-आहवनीयं छादयति । त्वमेवोपस्थेय इति ॥ *सं. १.५-६३.
ब्रिा. १-६-३.
For Private And Personal

Page #207

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ८.]
भट्टभास्करभाष्योपैता
201
NNN
गायत्रीभिरुप तिष्ठते तेजो वै गायत्री तेज एवात्मन्धत्तेथो यदेतं तृचमन्वाह सन्तत्यै गार्हपत्यं वा अनु द्विपादौ वीराः प्रजायन्ते य
एवं विद्वान्द्विपर्दाभिर्गार्हपत्यमुपहृते । "गायत्रीभिः । उपेति । तिष्ठते । तेजः। वै। गायत्री । तेजः । एव । आत्मन्न् । धते । अथो इति । यत् । एतम् । तृचम् । अन्वाहेत्यंनु-आहे। सन्तत्या इति सं-तत्यै । "गार्हपत्यमिति गाहपत्यम् । वै । अन्विति । द्विपाद इति द्वि-पादः । वीराः । प्रेति । जायन्ते । यः । एवम् । विद्वान् । ___ गायत्रीभिरिति ॥ ' उप त्वाने दिवेदिवे '* इत्येताभिस्तिसृभिः । तेजो वा इति । पूर्ववत्ताच्छब्द्यम् । अथो अपि च एतस्य तृचस्यानुवचनं सन्तत्यै भवति । 'पितेव सूनवे '* इति च मन्त्रपदम् । 'तादौ च ' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । तिस्त्र ऋचस्समाहृताः । 'ऋपूरब्धूः' इति समासान्तः, 'ऋचि त्रेरुत्तरपदादिलोपश्च' इति सम्प्रसारणम् ॥
"गार्हपत्यं वा इत्यादि ॥ लक्षणेऽनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् । द्विपाद इति । 'सङ्ख्या सुपूर्वस्य ' इति लोपस्समासान्तः । द्विपदाभिरिति । ' अग्ने त्वं नः । इति तिसृभिर्द्विपदाभिर्विराडायत्री*सं. १-५-६4-6.
सिं. १-५-६7--
26
For Private And Personal

Page #208

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
202
'तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र.५
तिष्ठते ॥३३॥ आस्य वीरो जायत ऊर्जा वः पश्याम्यूर्जा मा पश्यतेत्याहाशिषमेवैतामा शास्ते तत्स
वितुर्वरेण्यमित्याह प्रसूत्यै सोमानद्विपदाभिरिति द्वि-पदाभिः। गार्हपत्यमिति गाहेपत्यम् । उपतिष्ठेत इत्युप-तिष्ठते ॥३३॥ एति । अस्य । वीरः । जायते। "ऊर्जा । वः । पश्यामि। ऊर्जा । मा। पश्यत । इति । आह । आशिषमित्या-शिर्षम् । एव । एताम् । एति । शास्ते । "तत् । लवितुः । वरेण्यम् । इति । आह । प्रसूत्या इति प्र-सूत्यै । "सोमानम् । स्वरणम् ।
भिरिति । पूर्ववत्समासान्तः, 'टाबृचि' इति टापि, ‘पादः पत् ' इति पद्भावः, 'द्वित्रिभ्यां पाद्दन् ' इत्युभयत्राप्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥ _1"ऊर्जा व इत्यादि ॥ अयमपि ग्रहपशूपस्थानमन्त्रः । पुष्यासं श्रयन्तामित्येतामाशिषमाशास्ते ॥
तत्सवितुरिति आहवनीयोपस्थानम् ॥ प्रसूत्यै अनुज्ञानाय भवति । पूर्ववद्गतिस्वरः ॥
"सोमानमित्याहवनीयोपस्थानमेव ॥ सोमपीथमेव सोमपानमेव
For Private And Personal

Page #209

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ८.]
भभास्करभाष्योपेता
203
छु स्वरणमित्याह सोमपीथमेवावं रुन्धे कृणुहि ब्रह्मणस्पत इत्याह ब्रह्मवर्चसमेवाव॑ रुन्धे कदा चन स्तरीरसीत्याह न स्तरी रात्रि वसति ॥ ३४ ॥ य एवं विद्वानग्निमु
पतिष्ठते परि त्वाग्ने पुरै व्यमिइति । आह । सोमपीथमिति सोम-पीथम् । एव। अवेति । रुन्धे । कृणुहि । ब्रह्मणः । पते । इति । आह । "ब्रह्मवर्चसमिति ब्रह्म-वर्चसम् । एव । अवेति । रुन्धे । "कदा । चन । स्तरीः । असि । इति । आह । न । स्तरीम् । रात्रिम् । वसति ॥३४॥ यः । एवम् । विद्वान् । अग्निम् । उपतिष्ठंत इत्युप-तिष्ठते । "परीत । त्वा । अग्ने । अनेनावरुन्धे । पिबतेरौणादिकस्थक्प्रत्ययः ॥
ब्रह्मवर्चसमिति ॥ 'ब्रह्महस्तिभ्यां वर्चसः' इत्यच् ॥
कदा चनेति रात्र्युपस्थानम् ॥ य एवमस्य मन्त्रस्यार्थं विद्वानप्रचात्मिकां रात्रिमुपतिष्ठते स स्तरी छादयित्रीं विनाशयित्रीं रात्रि न वसति, अपि तु सुखयित्रीमेवाधिवसति सुखहेतुरेव भवतीति यावत् । 'अवितृस्तृतन्त्रिभ्य ईः' इतीप्रत्ययः ॥
"परि त्वेति गार्हपत्योपस्थानम् ॥ इममेव मन्त्रं परिध्यात्मकं
For Private And Personal

Page #210

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
204
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५,
त्यहि परिधिमेवैतं परि दात्यस्क. न्दायाग्नै गृहपत इत्याह यथायजुरेवैतच्छृत हिमा इत्या॑ह शतं त्वा हेमन्तानिन्धिीयेति वावैताह
पुत्रस्य नाम गृह्णात्यन्नादमे॒वैनै कपुरम् । वयम् । इति । आह । परिधिमिति परिधिम् । एव । ए॒तम् । परीति । दधाति । अस्कन्दाय । "अग्ने । गृहपत इति गृह-पते । इति । आह । यथायजुरिति यथा-यजुः । एव । एतत् । शतम् । हिमाः। इति । आह । "शतम् । त्वा । हेमन्तान् । इन्धिषीय । इति । वाव । एतत् । आह ।
पुत्रस्य । नाम । गृह्णाति । अन्नादमित्य॑न्न-अदम् । एव । एनम् । करोति । ताम् । आशिषमित्यांपरितस्सर्वतो दधाति । तच्चास्कन्दायाग्नेर्भवति ॥ _18अग्ने गृहपत इति गार्हपत्योपस्थानमेव ॥ अत्र सुगृहपतित्वादिफलं यथा यजुर्वदति तथा भवत्येव ॥
19शतं त्वेति ॥ हिमशब्देन संवत्सराभिधानमुक्तम् । इन्धिषीयेति । इदमेव सुगृहपतित्वमिति ॥ ___-पुत्रस्येति ॥ अमुष्मा इत्यत्र यथा नारायणाय केशवायेति ।
*सं. १-५-५15.
For Private And Personal

Page #211

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ८.] भट्टभास्करभाष्योपेता
205 mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
रोति तामाशिषमा शासे तन्तवे ज्योतिष्मतीमिति ब्रूयाद्यस्य पुत्रोऽजातस्स्यात्तेजस्व्यवास्य ब्रह्मवर्चसी पुत्रो जायते तामाशिषमा शासमुष्मै ज्योतिष्मतीमिति ब्रूयाद्यस्य पुत्रो जातस्स्यात्तेज एवास्मि
न्ब्रह्मवर्चसं दधाति ॥ ३५ ॥ शिर्षम् । एति । शासे । तन्तवे । ज्योतिष्मतीम् । इति । ब्रूयात् । “यस्य । पुत्रः । अजातः । स्यात् । तेजस्वी । एव । अस्य । ब्रह्मवर्चसीति ब्रह्मवर्चसी । पुत्रः । जायते । ताम् । आशिषमित्याशिर्षम् । एति । शासे । अमुष्मै । ज्योतिष्मतीम् । इति । ब्रूयात् । यस्य । पुत्रः । जातः । स्यात् । तेजः । एव । अस्मिन् । ब्रह्मवर्चसमिति ब्रह्मवर्चसम् । दधाति ॥ ३५॥ ऊर्ज वो भक्षीयेति प्र गार्हपत्यमुपतिष्ठते
वसति ज्योतिष्मतीमेकान्न त्रिशच ॥६॥ अन्नादमिति । इदमेव ज्योतिष्मत्वम् ॥
"यस्य पुत्र इति ॥ यस्याजातः पुत्रः तस्य तन्तव इति ब्रूयात् असन्निहितत्वात् । अमुष्मा इति जातं निर्देष्टुं शक्यत
For Private And Personal

Page #212

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
206
तत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
M
अग्निहोत्रं जुहोति यदेव किं च य
जमानस्य स्वं तस्यैव तद्रेतस्सिञ्चति 'अग्निहोत्रमित्यग्नि-होत्रम् । जुहोति । यत् । एव । किम् । च । यजमानस्य । स्वम् । तस्य ।
इति तन्तव इत्युच्यते । अमुष्मा इति जातपुत्रस्य, अदश्शब्दस्य सन्निहितविषयत्वात् ॥
इति पञ्चमे अष्टमोनुवाकः.
अथाग्निहोत्रब्राह्मणमनचार्षेयम् । तत्र 'अग्निहोत्रं जुहोति ' इति विधिः । अस्त्ययमग्निहोत्रशब्दः कर्मणो नाम—हूयतेस्मिन्निति होत्रम् । 'हुयामाश्रुवसि ' इत्यादिना ष्ट्रक्प्रत्ययः, षष्ठीसमासान्तोदात्तत्वम् । यथा-' असंस्थितो वा एष यज्ञः । यदग्निहोत्रम् * ' इति । अग्नेहविषो नाम-हूयते इति होत्रमिति, यथा 'अहरहर्यजमानस्स्वयमग्निहोत्रं जुहुयात् । इिति । ब्राह्मणं च भवति 'तुभ्यमेवेदं हूयातै ' इत्यादि । अस्ति गोर्नाम--- यथा 'अग्नेर्हतादजनीति । तदग्निहोत्रस्य ' इत्यादि । अग्नेहोमः अग्निहोत्रं, तदर्था गौरभेदेनोच्यते, ‘गौर्वा अग्निहोत्रम् ' इति, 'अग्निहोत्री वत्सम् ' इत्यादि । गौरादिलक्षणो ङीष् द्रष्टव्यः । तत्र हविर्वाचिन इह ग्रहणम् । अयमर्थः-विशिष्टकालमन्त्रप्र
*ब्रा. २-१-४. *ब्रा. २.१.२.
आप. श्री. ६.१५-१४. बा. २-१-६.
For Private And Personal

Page #213

अनु. ९.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
प्र॒जन॑ने प्र॒जन॑न॒ हि वा अग्निरथौष॑धीरन्त॑गता दहति॒ तास्ततो भूय॑
207
ए॒व । तत् । रेत॑ः । सि॒ञ्च॒ति॒ । प्र॒जन॑न॒ इति॑ प्रजन॑ने । प्र॒जन॑न॒मति॑ प्र॒ जन॑नम् । ह । वै । अ॒ग्निः । अथ॑ । ओष॑धीः । अन्त॑ता॒ इत्यन्त॑
I
For Private And Personal
योज्यमनित्राख्यं हविर्जुहुयादिति । यदेव किश्च यत्किञ्चिदपि पयो वा दधि वा यवागूं वा जुहोति द्रव्यं तत्तस्यैव यजमानस्य स्वमविनष्टमेव तिष्ठति, तं च न मुञ्चति । ननु दुग्धमविनष्टं तिष्ठतीत्यसमीचीनम् । तत्राह - रेत इत्यादि । सदृशप्रधानो निर्देश: । यथा प्रजनने योनौ रेतस्सिक्तमविनष्टं तिष्ठति तत्सदृशमिदमिति जानीयादित्यर्थः । प्रजायन्ते प्रजा अस्मिन्निति प्रजननम् । ' करणाधिकरणयोश्च' इत्यधिकरणे ल्युट् । अथाने : प्रजननत्वं समर्थयते— प्रजननं हीति । ताद्धर्म्यात्ताच्छब्द्यम् । प्रजननसदृशोयमनिरिति । नन्वग्निर्नाम सर्वं दहति, तत्कीदृशमस्य प्रजननसामर्थ्यमिति पर्यनुयोगावसरे प्रजननसामर्थ्यं दर्शयितुमाह — अथौषधीरन्तगता दहतीति । अथेति प्रस्तावे । अन्तं समीपं गता अन्तगताः । द्वितीयाश्रित' इति समासः, द्वितीयापूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अयमग्निरेव समीपे निपतिता ओषधीर्दहति, ता यदृच्छानिपतिताः अमन्त्रहुता अपि ततः पूर्वं दग्ध* स्वरूपेभ्यो भूयसीः भूयस्यः बहुतराः प्रजायन्ते । यदैवमिदं पश्यामः, तदा किं पुनर्मन्त्रहुता इति । ' वा छन्दसि' इति
6
*म - अदग्ध.

Page #214

208
तैत्तिरीयसंहिता
* ना. ३-२-६.
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
स॒ः प्र जा॑यन्ते॒ यत्स॒यं जु॒होति॒ रेत॑ ए॒व तत्सि॑ञ्चति॒ प्रैव प्रा॑त॒स्तने॑न जनयति॒ तद्रेत॑स्स॒क्तं न त्वष्ट्रवि॑ते॒ प्र जा॑यते॒ याव॒च्छो वै रेत॑सस्स॒तस्य॑ ॥ ३६ ॥ त्वष्टरूपाणि विक॒रोति॑
[का. १. प्र. ५.
1
ग॒ताः । द॒ह॒ति॒ । ताः । तत॑ः । भूय॑सीः । प्रेति॑ । जाय॒न्ते॒ । 'यत् । सायम् । जु॒होति॑ । रेत॑ः । ए॒व । तत् । सञ्च॒ति॒ । प्रेति॑ । ए॒व । प्रा॒त॒स्तने॒नेति॑ प्रातः - तने॑न । ज॒नय॒ति॒ । तत् । रेत॑ः । सक्तम् । न । त्वष्टृ । अवि॑कृत॒मित्यवि॑ कृ॒त॒म् । प्रेति॑ । आ॒य॒ते । या॒व॒च्छ इति॑ यावत्-शः । वै । रेत॑सः । सि॒क्त
I
I
पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । तस्मादुपपन्नमनेः प्रजननत्वम् । अतस्तत्र हु [ हुतं ] तस्यैव स्वं भूयिष्ठं च प्रथते इति । उक्तञ्च – ' यावदेका देवता' इत्यादि । तस्मादग्निहोत्रं जुहोतीति । ॥
2 अथ सायम्प्रातश्च होमं विधातुमाह--- यत्सायमित्यादि ॥ गतम् ॥
'अग्नेरुपस्थानं विधातुमाह — तद्रेत इत्यादि ॥ तदुक्तम् — ' रेतसिञ्चति प्रजनने ' इति । तद्रेतस्सिक्तमपि यदि त्वष्टा न विक्रियते नैव प्रजायते, त्वष्टा वै रूपाणि विकरोतीति । तद्विकुर्व -
+क - जुहोतीत्यादि.
†सं. १-५-९1.
For Private And Personal

Page #215

अनु. ९. ]
भट्टभास्करभाष्योपेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
ताव॒च्छो वै तत्प्र जा॑य॒त ए॒ष वै दे॑व्य॒स्त्वष्टा॒ यो यज॑ते ब॒ह्वीभि॒रुप॑ तिष्ठते॒ रेत॑स ए॒व सि॒क्तस्य॑ बहुशो रू॒पाणि॒ वि करोति॒ स प्रैव जा॑यते॒ श्वश्श्वो॒ भूर्या॒न्भवति॒ य ए॒वं वि॒द्वान॒ग्निमु॑प॒तिष्ठ॒तेह॑दे॒वाना॒मासीद्रात्रि॒रसु॑राण॒ तेसु॑रा यद्दे॒वानां॑ वि॒त्तं
209
1
I
I
Į
I
स्य॑ ॥ ३६ ॥ त्वष्टा॒ । रू॒पाणि॑ । वि॒करोतीति॑ विक॒रोति॑ । ता॒व॒च्छ इति॑ तावत् - शः । वै । तत् । प्रेति॑ । आ॒य॒ते । ए॒षः । वै । दैव्य॑ः । त्वष्टा॑ । यः । यज॑ते । ब॒ह्वीः । उपेति॑ । ति॒ष्ठ॒ते॒ । रेत॑सः । ए॒व । सि॒क्तस्य॑ । ब॒हुश इति॑ बहु-शः । रू॒पाणि॑ । वीर्ति । क॒रोति॒ । सः । प्रेति॑ । ए॒व । जाय॒ते । श्वश्श्व॒ इति॒ श्वः श्व॒ः । भूयान्॑ । भ॑व॒ति॒ । यः । ए॒वम् । वद्वान् । अ॒ग्निम् । उ॒प॒तिष्ठ॑त॒ इत्यु॑प - तिष्ठ॑ते । अह॑ः । दे॒वाना॑म् । आसी॑त् । रात्रिः । असु॑राणाम् । ते । असु॑राः । यत् । दे॒वाना॑म् । वि॒त्तम् । वेद्य॑म् ।
I
1
I
For Private And Personal
स्त्वष्टा यावन्तिं रूपाणि विकरोति तावद्रूपं तत्प्रजायते । 'सङ्केयकवचनाच्च ' इति शस् । एष वा इत्यादि । देवेषु भवो
27

Page #216

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
210
तैत्तिरीयसंहिता
[का.१. प्र.५.
वेद्यमासीत्तेन सह ॥ ३७ ॥ रात्रिं प्राविशन्ते देवा हीना अमन्यन्त तैपश्यन्नामेयी रात्रिराग्नेयाः पशव इममेवाग्नि स्तवाम स नस्स्तुतः पशून्पुनस्य॒तीत तेऽग्निमस्तुव
न्थ्स एभ्यस्स्तुतो रात्रिया अध्यहआसीत् । तेन । सह ॥ ३७॥ रात्रिम् । प्रेति । अविशन्न् । ते । दे॒वाः । हीनाः । अमन्यन्त । ते । अपश्यन् । आग्रेयी । रात्रिः। आग्नेयाः। पशवः । इमम् । एव । अग्निम् । स्तवाम । सः। नः । स्तुतः । पशून् । पुनः । दास्यति । इति । ते । अग्निम् । अस्तुवन् । सः । एभ्यः । स्तुतः । रात्रियाः । अधीत । अहः । अभीति । पशून् ।
दैव्यः सामन्त इत्यर्थः । 'देवाद्यौ ' । बह्वीभिरुपतिष्ठत इति विधिः। उत्तराहुत्यनन्तरं 'उपप्रयन्तः' * इत्येतत्प्रभृतिभिः ऋग्भिः बह्वीभिरुपतिष्ठते । 'नित्यं छन्दसि' इति ङीप् । 'उपान्मन्त्रकरणे' इत्यात्मनेपदम् । रेतस एवेत्यादि । बहुशः बहूनि । 'बबल्पार्थात् ' इति शस् । भूयानिति । अद्यतनापेक्षया श्वस्तनः
*सं. १-५-५1-8.
म-यस्तनापेक्षया.
For Private And Personal

Page #217

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ९.]
भभास्करभाष्योपेता
211
राभि पशून्निरांजने देवाः पशून् वित्त्वा कामा अकुर्वत य एवं विद्वानग्निमुपतिष्ठते पशुमान्भवति॥३८॥ आदित्यो वा अस्माल्लोकादमुं लोकमैत्सौमुं लोकं गत्वा पुनरिमं
लोकमभ्य॑ध्याय॒त्स इमं लोकमागनिरिति । आर्जत् । ते । देवाः । पशून् । वित्त्वा । कामान् । अकुर्वत । यः । एवम् । विद्वान् । अग्निम् । उपतिष्ठत इत्युप-तिष्ठते । पशुमानित पशु-मान् । भवति ॥ ३८ ॥ आदित्यः । वै। अस्मात् । लोकात् । अमुम् । लोकम् । ऐत् । सः। अमुम् । लोकम् । गत्वा । पुनः । इमम् ।
प्रकृष्यते । पुनरपुयपस्थानगुणान्विधातुमाह-अहरित्यादि । वित्तं लब्धं वेद्यं लब्धं योग्यं धनं पशुलक्षणं यदासीत्तत्सर्वमादाय तेन सह रात्रि प्राविशन्, तत्र देवा अपहृतपशवो हीनास्स्मः इत्यमन्यन्त । तेपश्यन्नित्यादि । आधिरनर्थकः । अहरभि अहर्लक्षीकृत्य रात्र्याः पशून्निराजत् निरगमयत् । ऋजु गत्यादिषु, भौवादिकः । 'अभिरभागे' इत्यभेलक्षणे कर्मप्रवचनीयत्वम् । ते देवा इत्यादि । गतम् । आदित्यो वा इत्यादि । अस्मान्मनुष्यलोकादमुं लोकमैत् अगच्छत् । गतमन्यत् । *अभि वा इत्यादि । अभ्यारो
*सं. १-५-४५.
For Private And Personal

Page #218

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
212
तत्तिरीयसहिता
का.१. प्र.५.
त्य मृत्योरबिभेन्मृत्युसँयुत इव ह्ययं लोकस्सोमन्यतेममेवाग्नि स्तवानि स मा स्तुतस्सुवर्ग लोकं गमयिष्यतीति सोऽग्निमस्तौत्स एनडू स्तुतम्सुवर्ग लोकमंगमयद्यः॥३९॥
एवं विद्वानग्निमुपतिष्ठते सुवर्गमेव लोकम् । अभीति । अध्यायत् । सः । इमम् । लोकम् । आगत्येत्या-गत्यं । मृत्योः । अबिभेत् । मृत्युसँयुत इति मृत्यु-संयुतः। इव । हि । अयम् । लोकः । सः । अमन्यत । इमम् । एव । अग्निम्। स्तवानि । सः। मा । स्तुतः । सुवर्गमिति सुवःगम् । लोकम् । गमयिष्यति । इति । सः । अग्निम् । अस्तीत् । सः । एनम् । स्तुतः । सुवर्गमिति सुवः-गम् । लोकम् । अगमयत् । यः ॥३९॥ एवम् । विद्वान् । अग्निम् । उपतिष्टत
हणमभिमुखेन रोहणमुच्छ्रिताधिष्ठानम् । यथा खलु श्रेयान् श्रेयसाभिमुखमारूढो भवितुं कामयते एवमयमुपस्थाता करोति । तथापि नक्तमुपतिष्ठते प्रयोजनान्तरार्थमिति भावः । नैव प्रातरुपस्थानं कर्तव्यं, तादृशस्य प्रयोजनस्याभावात् । किम्पुनस्तत्प्रयोजनमित्याह
For Private And Personal

Page #219

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ९.]
. भट्टभास्करभाष्योपेता
213
लोकमैति सर्वमायुरेत्यभि वा एषोऽनी आ रोहति य एनावुपतिटते यथा खलु वै श्रेयांनभ्यारूढः कामयते तां करोत नक्तमुप॑ तिष्ठते न प्रातस्स५ हि नक्तं व्रतानि
सृज्यन्ते सह श्रेयाश्च पापीया ५इत्युप-तिष्ठते । सुवर्गमिति सुवः-गम् । एव । लोकम् । एति । सर्वम् । आयुः । एति । अभीति । वै । एषः । अग्नी इति । एति । रोहति । यः। एनौ । उपतिष्ठत इत्युप-तिष्ठते । यर्था । खलु । वै । श्रेयान् । अभ्यारूढ इत्यभि-आरूढः । कामयते तथा । करोति । नक्तम् । उपेति । तिष्ठते । न । प्रातः । समिति । हि । नक्तम् । व्रतानि । सृज्यन्ते । सह । श्रेयान् । च । पापीयान् । सं हीत्यादि। हिशब्दो यस्मादित्यर्थे वर्तते । यस्मान्नक्तं व्रतानि कर्माणि शुभाशुभलक्षणानि संसृज्यन्ते अविभक्तानि भवन्ति, श्रेयसां पापीयसां च विशेषप्रतिपत्तिर्नास्ति, तस्मादेतद्दोषपरिहारार्थमुपस्थातव्यं ; उपस्थानेन तमस्स्वरूपां रात्रि ज्योतिषा सन्तरति । अथ पूर्वपक्षावतारं संशयपूर्व प्रस्तौति । उपस्थय इति । 'विचार्यमाणानाम् ' इत्युभयत्रोदात्तप्लुतः । उपस्थेया इत्यत्र पूर्व परत्वात्
For Private And Personal

Page #220

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
214
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.५..
श्वासाते ज्योतिर्वा अग्निस्तमो रात्रिर्यत् ॥ ४० ॥ नक्तमुपतिष्ठते ज्योतिषैव तमस्तरत्युपस्थेयोऽनी३नोपस्थया३ इत्याहुर्मनुष्यायेन्नै योहरहराहृत्याथैनं याचति स इन्वै
तमुपार्छत्यथ को देवानहरहर्याचिच । आसाते इति । ज्योतिः । वै । अग्निः । तमः । रात्रिः । यत् ॥ ४०॥ नक्तम् । उपतिष्ठत इत्युप-तिष्ठते । ज्योतिषा । एव । तमः। तरति । उपस्थेय इत्युप-स्थेयः। अग्नीः३ । न। उपस्थेया३ इत्युप-स्थेयाः३ । इति । आहुः । मनुष्याय । इत् । नु । वै । यः। अहरहरित्यहः-अह । आहत्येत्या-हृत्य । अर्थ । एनम् । याचति । सः। इत् । नु । वै। तम् । उपेति । ऋच्छति । अर्थ । कः। दे॒वान् । अर्हरहरित्यहः-अहः। याचिष्यति । इति । प्लुतोदात्तत्वं, ततस्तस्यासिद्धत्वात्कदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् , ' यतोऽनावः' इत्याद्युदात्तत्वम् , तेन द्वयोरुदात्तयोश्श्रवणं भवति । मनुष्यायेत्यादि । इदित्यवधारणे, नु इति वितर्के, वै इति प्रसिद्धौ । मनुष्यायाहरहः फलादिकमाहृत्यैवाथैनं यो याचति सोपि तमुपार्च्छति उपरुध्य पीडयत्येव । एवं खल्वेतत् ।
For Private And Personal

Page #221

अनु. ९.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
ष्य॒तीति॒ तस्मा॒न्नोपस्थेयोथो खल्वाहुराशिषे॒ वै कं यज॑मानो यजत॒ इत्ये॒षा खलु वै ॥४१॥ आहितानेराशीर्यद॒ग्निमु॑प॒तिष्ठ॑ते॒ तस्मा॑दुप॒स्थेय॑ः प्र॒जाप॑तिः प॒शून॑सृजत ते सृष्टा अ॑होरा॒त्रे प्रावि॑श॒न्ताञ्छन्दो॑भि॒र॒न्व॑
215
| 1
तस्मा॑त् । न । उ॒पस्थेय॒ इत्यु॑प — स्थेय॑ः । अथो॒ इति॑ । खलुं । आहुः । आ॒शिषा॒ इत्या॑ - शिवे॑ । वै । कम् । यज॑मानः । य॒ज॑ते॒ । इति॑ । ए॒षा । खल॑ । वै ॥ ४१ ॥ आहिताग्ने॒रित्याहि॑ित - अग्नेः । आशीरित्य - शीः । यत् । अ॒ग्निम् । उ॒प॒तिष्ठ॑त॒ इत्यु॑ष-तिष्ठ॑ते । तस्मा॑त् । उ॒प॒स्थेय॒ इत्यु॑प – स्थेय॑ः । प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा - प॒तिः । प॒शून् । अ॒सृजत॒ । ते । सृष्टाः । अहोरात्रे इत्य॑हः - रा॒त्रे । प्रेति॑ । अ॒वि॒श॒न्न् । तान् । छन्दो॑भि॒रिति॒ छन्द॑ः - भिः॒ः ।
I
For Private And Personal
' उपसर्गाद्यति धातौ ' इति वृद्धि: । ' तुनुपूर्व *उदात्तयोर्वकारः + इति वचनात् । यदा मनुष्यविषयेप्येवं भवति अथेदानी को देवान् महानुभावान् अहरहर्याचिष्यति, तस्मात्कदाचिदप्यनिनोंपस्थेय इति । अथ समाधत्ते - अथो खल्वाहुरिति । एवं प्राप्ते
* तं नु पूर्व.
+तै, प्रा. ५-१३.

Page #222

216
तैत्तिरीय संहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र.५.
विन्द॒द्यच्छन्दो॑भिरुप॒तिष्ठ॑ते॒ स्वमे॒व तदन्वि॑च्छति॒ न तत्र॑ जा॒मय॑स्तीत्या॑हु॒र्योह॑रहरुप॒तिष्ठ॑त॒ इति॒ यो वा अ॒ग्निं प्र॒त्यम॑प॒तिष्ठ॑ते॒ प्रत्ये॑नमोषति॒ यः परा॒ विष्व॑ङ्ग॒जया॑ प॒शुभि॑रेति॒ अन्विति॑ । अ॒वि॒न्द॒त् । यत् । छन्दो॑भि॒रिति॒ छन्द॑―भिः॒ः । उ॒प॒तिष्ठ॑त॒ इत्यु॑प-तिष्ठ॑ते । स्वम् । ए॒व । तत् । अन्विति॑ि । इ॒च्छ॒ति॒ । न । तत्र॑ जामि । अ॒स्ति॒ि । इति॑ । आ॒हुः । यः । अह॑रह॒रित्यहः॑ अ॒ह॒ः । उ॒प॒तिष्ठ॑त॒ इत्यु॑प - तिष्ठ॑ते । इति॑ । यः । वै । अ॒ग्निम् । प्र॒त्यङ्ग् । उ॒प॒तिष्ठ॑त॒ इत्यु॑प
I
1
I
तिष्ठ॑ते । प्रतीति॑ । ए॒न॒म् । ओषति । यः । पराङं । विष्व । प्र॒जयेति॑ प्र॒जया॑ । प॒शुभि॒रिति॑
For Private And Personal
आहुर्वेदार्थविदः कः प्रजापतिः, अत्र सर्वदेवात्मत्वसामान्येनाग्निरुच्यते ; पादपूरणो वा । अमचुपस्थानमेव यजमानस्याशीः, नातः परमाशंसनीयमस्ति ; तस्मादग्निरुपस्थेयः, कस्सामान्यान्याचेत इति । तस्मात्सायम्प्रातश्चोपस्थेय इति । प्रजापतिः पशूनित्यादि । पश्ववगमनमेव यजमानोन्विच्छति । जामि आलस्यम् । गतमन्यत् । यो वा इत्यादि । प्रत्यङ्गातिमुख्येन ओषि

Page #223

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ९
भभास्करभाष्योपेता
217
Idol
कातियडिवोपं तिष्ठेत नैनं प्रत्योपंति न विष्वङ्जयां पशुभिरे
ति ॥ ४२ ॥ पशु-भिः । एति । काति_डिति का-तिर्यक । इव । उपेति । तिष्ठेत । न । एनम् । प्रत्योषतीति प्रति-ओर्षति । न । विष्वङ्घ । प्र॒जयेति प्र-जया। पशुभिरिति पशु-भिः। एति ॥ ४२ ॥
सक्तस्य॑ स॒ह भवति यो यत्खलु वै पशुभिस्त्रयोदश च ॥ ९ ॥
दहति । यः पराङ्मुख उपतिष्ठते इत्येव । विष्वङ् नानागमनः प्रजया पशुभिश्च विष्वङेति विगच्छति नष्टो भवति । तस्मात्कवातिर्यङ् ईषत्तिरश्चीन इव भूत्वा उपतिष्ठतेति । छान्दसः कुशब्दस्य कवादेशः ॥
इति पञ्चमे नवमोनुवाकः.
For Private And Personal

Page #224

218
तैत्तिरीयसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ५.
मम॒ नाम॑ प्रथ॒मं जा॑तवेदः पि॒ता मा॒ता च॑ दधतुर्यदयै । तत्त्वं बिभृहि
।
'मम॑ । नाम॑ । प्र॒थ॒मम् । जा॒तवे॒द॒ इतै जातवे॒दुः । पि॒ता । मा॒ता । च॒ । द॒ध॒तुः । यत् । अये॑ । तत् । त्वम् । वि॒भृहि॒ पुन॑ः । एति॑ । मत् । ऐतो॒ -
I
For Private And Personal
'अग्निभ्यः प्रवत्स्यन्नाहवनीयमुपतिष्ठते मम नामेति त्रिष्टुभा ॥ हे अग्ने जातवेदः जातानां वेदितः, यद्वा — जातधनादिक । मम यत्प्रथममाद्यं गुह्यं ; ' तस्माद्विनामा ब्राह्मणोर्युकः * इति द्विना - मत्वाद्विशेष्यते । किम्पुनस्तदित्याह – पिता माता चाग्रे जन्मकाले यद्दधतुः नाम मम चक्रतुः । सत्यपि यद्वृत्ते व्यत्ययेन निहन्यते । यद्वा — मम प्रथमं नाम माता च पिता च दधतुः तस्मादेवं नाम विशिष्टम् । ततः किम्पुनस्तदित्याह — यदग्रे यज्जन्मकाले एव ममाभूत् । प्रथमस्य नाम्नो द्वौ गुणौ, मातापितृकर्तृकत्वं अग्रे कृतत्वं च । ततो विशिष्टं मदीयं नाम त्वं बिभृहि । कुत इत्यत आह-मत् मम । 'सुपां सुलुक् ' इति षष्ठ्या लुक् । कुतः ? आ पुनरेतोः आपुनरागमनात् । ' भावलक्षणे स्थेणू ' इति तोसुन्प्रत्ययः, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वं बाधित्वा ' तादौ च ' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । यद्वा – आभिमुख्ये आङ्क्षीकर्तव्यः । कर्तरि तोसुन् । मदिति पञ्चम्येव । आगन्तोः मत् यावदहमा - गन्तास्मि तावदित्यर्थः । तव च नामाहं बिभराणि । तावन्तं कालं नामभरणं चावश्यकार्यप्रतिलम्भार्थम् । एतदुक्तं भवति — मयि प्रोषित उपसन्निहितस्त्वमहं भूत्वा मया कर्तव्यं सर्वं कुरु, यथात्र न किञ्चि
"
*सं. ६-३-१.

Page #225

अनु. १०. ]
भट्टभास्करभाष्योपेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
पुन॒रा मँदैोस्तवाहं नाम बिभराण्यग्ने । मम॒ नाम॒ तव॑ च जातवे - दो वास॑सी इव वि॒वसा॑नो॒ ये चरा -
219
1
1
रित्या - ए॒तः । तव॑ । अ॒हम् । नाम॑ । वि॒भ॒राणि । अ॒ग्ने॒ मम॑ । नाम॑ । तव॑ । च॒ । जा॒त॒वे॑द॒ इत जात - वे॒द॒ः । वास॑स॒ इति॑ । इ॒व॒ । वि॒वसा॑ना॒विर्त वि-वसानौ । ये इति । चरा॑वः । आयु॑षे । त्वम् ।
त्परिहास्यते । अहमप्यन्यत्र त्वं भूत्वा त्वया कर्तव्यं करिष्यामि, यथा हि किञ्चित्परिहास्यते । एवमाभ्यां परस्परस्योपकुर्वद्भयां वर्तितव्यमिति ॥
For Private And Personal
" आगत्य प्रवासात्पुनस्तमुपतिष्ठते मम नाम तव चेति । अयञ्च जगतीप्रकारो विवृद्धपाद: । ' आयुषे त्वं जीवसे वयम् ' इति तृतीयः पादः ॥ हे जातवेदः मम च तव च सम्बन्धिनी ये नामनी विवसानौ विपरिवृत्य वसानौ मम नाम त्वं तव च नामाहमिति, अतोन्योन्यस्य विपरिवृत्ते इव धारयन्तौ चरावः त्वं चाहं च वर्तावहे । ते नामनी पुनरिदानीं यथायथं यथास्वं विपरिदधावहै पुनर्विवर्ताव है । तव नाम त्वमेव परिधत्स्व मम च नामाहमेव परिदधे । ' यथास्वे यथायथम् ' इति निपात्यते । किमर्थमित्याह— आयुषे अन्नाय हविर्लक्षणाय त्वमात्मीयं नाम गृहाण । जीवसे दीर्घायुर्जीवितुम् वयमप्यात्मीयं नाम गृह्णीमः । 'अस्मदो द्वयोश्च ' इत्येकस्मिन् बहुवचनम् । वचनव्यत्ययो वा ।

Page #226

220
तैत्तिरीयसंहिता
-
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
वः । आयु॑षे॒ त्वं जीवसे व॒यं यथायथं वि परि॑ि दधावहै पुनस्ते । नमो॒ऽग्नयेऽप्र॑तिविद्धाय॒ नमोना॑वृ॒ष्टाय॒ नम॑स्स॒म्रार्जे । अपा॑ढः ॥ ४३ ॥ अ॒ग्निर्व॒हद॑या विश्व॒जित्सह॑न्त्य॒श्श्रे -
[का. १. प्र. ५.
3
जीवसे । व॒यम् । य॒थाय॒थमिति॑ यथा - य॒थम् । वि । परीति॑ धा॒व॒द्वै । पुनः । ते इर्त । नर्मः । अ॒ग्नये॑ । अप्र॑तिविद्ध्येत्यप्र॑ति - वि॒डा॒य॒ । नम॑ः । अना॑धृष्टा॒येत्यना॑धृष्टा॒ाय॒ । नम॑ः । स॒म्राज॒ इति॑ सं-रार्जे । अपा॑ढः ।। ४३ ।। अ॒ग्निः । बृ॒हद॑या॒ इति॑ बृ॒हत् व॒याः । वि॒श्व॒जिदित विश्व - जित् ।
तुमर्थे सेसेन् ' इत्यसेप्रत्ययः, आद्युदात्तत्वप्रसङ्गादसुन्नन्तो नेप्यते ॥
गार्हपत्यमुपतिष्ठते नमोप्रय इति त्रिष्टुभा । नमोमये पूजेयं क्रियते । अप्रतिविद्धाय केन चिदप्यताडिताय । नमोनाधृष्टाय केन चिदप्यपरि-' भूताय । नमस्सम्राजे सर्वदा सङ्गतदीप्तये । 'मो राजि समः कौ' इति मकारः । इदानीं स एवानिस्स्तूयते - अयं खल्वग्निः अषाढ : केन चिदपि सोढुमशक्यः । ' सा साङ्घा' इति निपात्यते, 'सहेस्साढस्सः इति षत्वम् । बृहद्वयाः अपरिमितान्नः, विश्वजित्सर्वस्य जेता, सहन्त्यः अभिभवनशीलश्शत्रूणाम् । सहेरौणादिके झचि स्वार्थिको यत्, अद्वयचोपि व्यत्ययेन 'यतोऽनाव:' इत्याद्युदात्तत्वम् |
For Private And Personal
"

Page #227

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु १०.].
भट्टभास्करभाष्योपेता
221
AAAAA
rrrrrmanna
_ष्ठो गन्धर्वः। त्वत्पितारो अग्ने देवा
स्त्वामाहुतय॒स्त्वविाचनाः।सं मासहन्त्यः । श्रेष्ठः । गन्धर्वः । त्वत्पितार इति त्वत्-पितारः । अग्ने । देवाः । त्वामा॑हुतय इति त्वां-आहुतयः । त्वर्द्विवाचना इति त्वत्-विवाचनाः । समिति । माम् । आयुषा । समिति ।
श्रेष्ठः प्रशस्यतमः, गन्धर्वः गवां स्तुतिशब्दानां धारयिता स्वीकर्ता । स्वीकृत्य वा तदर्थस्य कर्ता । एषोदरादिः । योनिरित्थम्भूतस्तस्मै नमः इति ॥ .
"अन्वाहार्यपचनमुपतिष्ठते—त्वत्पितार इति ॥ अयं कश्चिद्गाय त्रीप्रकारः । 'सम्मामायुषा' इति तृतीयः । हे अग्ने त्वत्पितारस्त्वपितृकाः त्वं पिता पाता वा येषां तादृशा देवताः । छान्दसं दीर्घत्वम्, 'ऋतश्छन्दसि' इति कबभावः । त्वामाहुतयः त्वां प्रति गन्तारः, त्वय्याहुतयो येषान्ते त्वामाहुतयः । छान्दसो द्वितीयाया अलुक् । त्वय्याहुतयः देवाहुतय इत्यर्थः । त्वढिवाचनाः त्वं विवाचनाः विवाचयिता विशेषेण ख्यापयिता येषां ते तादृशाः, त्वन्मुखत्वाद्देवानाम् । वर्ण्यन्तान्नन्द्यादिलक्षणो ल्युः । स तादृशस्त्वमायुषान्नेन जीवितेन वा सुहिते सुष्टु निहिते सुहितार्थं मां सन्धाः सन्धेहि संयोजय । गौपत्येन गवां स्वामित्वेन च मां सन्धेहि । पत्यन्तलक्षणो यत् । दधातेर्लेटि शपो लुक् । छान्दसे वा लिङि 'गातिस्था' इति सिचो
For Private And Personal

Page #228

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
222
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५.
मायुषा सं गौपत्येन सुहिते मा धाः। अयमग्निश्श्रेष्ठतमोयं भगवत्तमोय५ सहस्रसातमः । अस्मा अस्तु सुवी
यंम् । मनो ज्योतिर्जुषतामाज्य विगौपत्येन । सुहित इति सु-हिते । मा। धाः । अयम् । अग्निः । श्रेष्ठतम इति श्रेष्ठ-तमः। अयम् । भगवत्तम इति भगवत्-तमः । अयम् । सहस्रसातम इति सहस्र-सातमः । अस्मै । अस्तु । सुवीर्यमिति सु-वीर्यम् । मनः। ज्योतिः । लुक् । यद्वा-सुहिते सम्यक् स्थापय । सुहित इति प्रादिसमासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥
आहवनीयमुपतिष्ठते-अयमित्यनुष्टुभा ॥ अयमग्निराहवनीयश्श्रेष्ठतमः अतिशयेन प्रशस्यतमः प्रशस्तानामपि प्रशस्ततमः । प्रकर्षवतामप्यतिशयविवक्षया द्वितीय आतिशायनिको भवत्येव, यथा 'श्रेष्ठतमाय कर्मणे' इति । अयं भगवत्तमः अतिशयेन धनवान् । तथाऽयं सहस्त्रसातमः सहस्रस्य बहुनो धनस्य ये सनितारस्सम्भक्तारो दातारो वा तानतिशेते । 'जनसन' इति विट् , 'विडनोरनुनासिकस्स्यात्' इत्यात्वम् । ईदृशोयमग्निरस्मै यजमानाय मह्यं सुवीर्यमस्तु शोभनवीर्यं धनमस्तु । ईदृशधनहेतुर्ममास्त्विति यावत् । ‘वीरवीरों च' इत्युत्तरपदाधुदात्तत्वम् । एवं सहस्रपदोपात्तं धनं सुवीर्यशब्देन विशेष्यते ॥ __ "विच्छिन्ननिमित्तो होमः—मनो ज्योतिरिति । त्रिष्टुबियं,
*सं. १-१-१.3.
For Private And Personal

Page #229

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १०.]
भभास्करभाष्योपेता
223
च्छिन्नं यज्ञ समिमं दधातु । या इष्टा उषसो निम्रर्चश्च तास्सं दधा
मि हविर्षा घृतेन । पय॑स्वतीरोषजुषताम् । आज्यम् । विच्छिन्नमिति वि-छिन्नम्। यज्ञम् । समिति । इमम् । दधातु । याः । इष्टाः। उषसः । निच इति नि-चंः । च । ताः । सामति । दधामि । हविषा । घृतेन । 'पय॑स्वतीः। विराड्वा ॥ पूर्वार्धर्ची व्याख्यातः । सर्वस्य मनो द्योतमानोयममिरिदमाज्यं जुषतां, जुषमाणश्चमं विच्छिन्नं यज्ञं सन्दधात्विति । या इष्टाः ‘तास्सन्दधामि' इति वचनात् मयि प्रोषिते प्रमत्ते वा या उषसः अन्यैर्यजमानैरिष्टाः, मयानिष्टा इत्यर्थसिद्धम् । यद्वाइष्टा यागार्हा मयानिष्टास्संधातुं या इष्टाः । इच्छतेर्निष्ठा । इषेर्वा गतिकर्मणः, इष्टाः गताः विना यागेनातिवाहिताः । उषसः अहरारम्भाः। प्रातश्च सायं चेति यावत् । भृचु म्लुचु स्तेयकरण, सम्पदादिलक्षणः विप् । तास्सन्दधामि अनेन घृतेनैव हविषा चरुणा सङ्गताः करोमि अनेन हविषा यागवतीः करोमि । अथापरम्-या इष्टाः पूर्वं मया यागवत्यः कृताः या उषसः उदया दिवसा इत्यर्थः । याश्च निम॒चः लुप्तयागा उषसस्ता उभयीरुषसः अनेन हविषा सन्दधामि संयोजयामि, यागवतीरेव सर्वाः करोमि, इष्टानिष्टविभागरहिताः करोमीत्यर्थः ॥
'अतः परमिष्टियाजमानकाण्डं प्राजापत्यम् । तत्राप आचा*सं. १-५-३. अत्र 'निZचः रात्र्यारम्भाः' इति भाष्यं गळितमिव भाति.
For Private And Personal

Page #230

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
224
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५,
धयः॥४४॥ पयस्वढीरुधां पयः । अपां पयसो यत्पयस्तेन मामिन्द्र
सर सृज । अग्नै व्रतपते वृतं चरिओषधयः ॥ ४४ ॥ पय॑स्वत् । वीरुधाम् । पर्यः। अपाम् । पय॑सः । यत् । पर्यः । तेन । माम् । इन्द्र । समिति । सृज । अग्ने । व्रतपत इति व्रत
मति-पयस्वतीरित्यनुष्टुभा ॥ पयस्वतीः पयस्वत्यः क्षीरवत्यस्सारवत्यो वा । पानरसेन तद्वत्य ओषधय ओषध्यः फलपाकान्ताः । ‘वा छन्दसि' पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । वीरुधां तु पयः पयस्वत् ओषधीनां पयोपि पयस्वत् सारवत् पेयत्वगुणवत् । विविधं रोहन्तीति वीरुधः लतादयः । एषोदरादिः । अपां वा सम्बन्धि यत्पयः ईदृशं पयसोपि पयः, यत्किञ्चित्पय ओषधीनां वीरुधां वा तस्यापि पयस्ततोपि सारवत् । तेन मां संसृज योजय हे इन्द्र । एतदुक्तं भवति-ओषधयो न केवलं पयस्वत्यः वीरुधान्तु पयोपि पयस्वत् , अपान्तु ततोपि पयस्वत्पय इति ॥
__व्रतमुपैति-अग्ने व्रतपत इति यजुषा ॥ हे अग्ने व्रतानां ब्रह्मचर्यादीनां पते पालयितः । 'नामन्त्रिते समानाधिकरणे सामान्यवचनम् ' इति पूर्वस्याविद्यमानवत्वनिषेधावितीयं निहन्यते । व्रतं यथोक्तं चरिष्यामि तद्रूतमहं शकेयं चरितुं समर्थो भूया
For Private And Personal

Page #231

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १०.
भभास्करभाष्योपैता
225
ष्यामि तच्छकेयं तन्मे राध्यताम् । अग्नि५ होतारमिह त हुवे देवान् यज्ञियानिह यान हामहे । आ
यन्तु देवास्सुमनस्यमांना वियन्तु पते । व्रतम् । चरिष्यामि । तत् । शकेयम् । तत् । मे। राध्यताम् । अग्निम् । होतारम् । इह । तम् । हुवे । देवान् । यज्ञिया । इह । यान् । हवामहे । एति । यन्तु । देवाः । सुमनस्याना इति सु-मनस्यमा॑नाः । वियन्तु ।
सम् । लिङ्याशिष्यङ् । तद्रूतं त्वत्प्रसादाच्चरितं मे मम राध्यतां सिद्धयतु । राध हिंसासिद्धयोः, देवादिकः ॥ .. __ हविर्निरुप्यमाणमभिमन्त्रयते-अग्निं होतारमिति । अत्र वृत्तिद्वययोगात्संशये सङ्ख्यया त्रिष्टुबित्येके । 'आद्यात्सन्देहे । देवतादिभ्यश्च' * इति जगतीत्यन्ये ॥ इहास्मिन् कर्मणि होतारं देवानामाह्वातारमग्निं हुवे आह्वयामि । शपो लुक् । देवान्यज्ञियान्यज्ञाहान् हवामहे आह्वयामः, ये आह्वातव्यास्तानप्याह्वयामि । 'बहुलं छन्दास' इति ह्वयतेस्सम्प्रसारणम् । 'यज्ञविग्भ्याम् ' इति यज्ञशब्दावः । यद्वा-यान्हवामहे ये होतव्याः तानाह्वयामि । जुहोतेर्व्यत्ययेन शप् , आत्मनेपदं च । ते च हुतास्सुमनस्यमानाः सुमनसस्सन्त आह्वानापराधं सोट्वा तुप्यन्तु,
*पि.-३-६१,६२. सूत्रे पश्य
29
For Private And Personal

Page #232

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
226
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ५
देवा हविषो मे अस्य । कस्त्वा युनक्ति स त्वा युनक्तु यानि घर्मे कपालान्युपचिन्वन्ति ॥४५॥ वेध
सः । पूष्णस्तान्यपि व्रत इन्द्रवायू देवाः । हविषः । मे । अस्य । "कः । त्वा । युनक्ति । सः । त्वा । युनक्तु । "यानि । घर्मे । कपालानि । उपचिन्वन्तीत्युप-चिन्वन्ति ॥४५॥ वेधसः । पूष्णः । तानि । अपीति । व्रते । इन्द्र
आयन्त्वागच्छन्तु । भृशादित्वलक्षणः क्यङ् । आगत्य च देवा हविषोस्य वियन्तु भक्षयन्तु । वी गत्यादिषु, ‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्' इति सम्प्रदानत्वात् 'चतुर्थ्यर्थे बहुलं छन्दसि' इति षष्ठी ॥ ___1°यज्ञं यज्ञयोगेन युनक्ति–कस्त्वेति यजुषा ॥ कः प्रजापतिरेव हि त्वां युनक्ति योक्तुमर्हति, तस्मात्स त्वां युनक्तु हे यज्ञ युक्तात्मानं त्वां करोतु ॥
."कपालानि विमुञ्चति—यानि धर्म इत्यनुष्टुभा ॥ इयं चावर्यवे व्याख्याता ‘धृष्ठिरास '* इत्यत्र । यानि कपालानि धर्मे अग्नौ वेधसोध्वर्यवः उपचिन्वन्ति उपदधति तानि पूष्णः पुष्टि
*सं. १-१-७12.
For Private And Personal

Page #233

अनु. १०. ]
भभास्करभाष्योपेता
वि मु॑ञ्चताम् । अभिन्नो घर्मो जी - रदा॑नु॒र्य॑त॒ आन॒स्तव॑ग॒न्पुनः । इ॒ध्मो
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
1
वा॒यू इन्द्र- वा॒यू । वीति॑ । मुञ्चता॒म् । "अभिन्नः । घ॒र्मः । ज॒रदा॑नु॒रिति॑ ज॒ीर - दा॒नुः । यत॑ः । आत॑ः । तत् । अ॒ग॒न्न् । पुन॑ः । "इ॒ध्मः । वेदि॑ः ।
13
227
कारणस्याने ते कर्मणि अपीते समाप्ते । इदानीमिन्द्रवायू विमुञ्चताम् न ह्यन्यस्तानि विमोक्तुं शक्नोतीति ॥
"
.
" भिन्नं कपालमुत्कर उदस्यति — अभिन्न चतुष्पदा || अभिन्नोऽविगुणोस्तु घर्मो यज्ञः तन्निमित्तं यज्ञस्य वैगुण्यं मा भूदित्यर्थः । अथ वा धर्मार्थं कपालं धर्मः स भिन्नोप्यभिन्नोस्तु अविनष्ट एवास्तु । अत एव जीरदानुः यागः कपालं वा भवतु वैगुण्याभावात् ; जीरमुदकं तस्य दाता वर्षादिद्वारेण । यद्वा-— जीरं जीवितं प्रजानां तस्य दाता । जीवेरौणादिको रक्प्रत्ययः ददातेर्नुः, दासीभारादित्वात्पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जीवेरदानुकू जीरदानुः इति निर्वचनं पदकारा न सहन्ते । किञ्च – अयं घर्मो यज्ञात्मा कपालात्मा वा यतः ष्टथिव्या आत्तः गृहीतः तदेव पुनरगन् गच्छतु ष्टथिव्यां गृहीतं ष्टथिवीमेव गच्छतु । गमेश्छान्दसे लिङि ' मन्त्रे घस ' इत्यादिना च्लेर्लुक् । 'मो नो धातोः ' ॥
For Private And Personal
इति । पतिरियं सत्यपि कपालभेदे
"आहवनीये सम्मीननीं जुहोति — इध्मो वेदिरित्युत्तरेणार्धर्चेन, त्रयस्त्रिंशदिति त्रिष्टुभाच ॥ इध्मो वेदिः परिधयश्च । चशब्दा

Page #234

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
228
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
वेदिः परिधयश्च सर्वे यज्ञस्यायुरनु सं चरन्ति । त्रयस्त्रिात्तन्तवो ये वितत्निरे य इमं यज्ञङ् स्वधया
ददन्ते तेषां छिन्नं प्रत्येतद्दधामि परिचय इति परि-धयः । च । सर्वे । यज्ञस्य॑ । आयुः । अनु । समिति । चरन्ति । त्रयस्त्रियादिति त्रयः-
त्रिशत् । तन्तवः । ये । वितत्निर इति वि-तत्निरे । ये । इमम् । यज्ञम् । स्वधयेति स्व-धया । ददन्ते । तेषाम् । छिन्नम् । प्रतीदन्येप्येवंजातीयास्सर्वे यज्ञस्यायुस्स्थानीयमिममनुसञ्चरन्ति अनुक्रमेण प्रत्यासन्ना भूत्वा चरन्ति इमं सेवमाना वर्तन्ते । ये च त्रयस्त्रिंशत्तन्तवः तन्तुस्थानीयाः पटमिव सूत्राणीमं यज्ञं वितत्निरे विस्तारयन्ति । के पुनस्ते? ये 'प्रजापतिर्मनसान्धोच्छतः '* इति आकूतिप्रभृतियज्ञस्य तनितारः प्रजापत्यादयः ते वेदितव्याः । आकूत्यादयो वा यज्ञावयवाः । त्रयश्च त्रिंशच्च । 'त्रेस्त्रयः ' इति सूत्रेण त्रेस्त्रयसोदशः, 'सङ्कया' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । विपूर्वात्तनोतेश्छान्दसे लिटि ‘तनिपत्योश्छन्दसि' इत्युपधालोपः । अथ ये च इमं यज्ञं स्वधयान्नेन हविरात्मना ददन्ते उत्पादयन्ति, उत्पाद्य वा देवेभ्यो दधति । ददतिर्भावादिकः । तेषां सर्वेषां यच्छिन्नं भेदननिमित्तेन प्राप्तं वैगुण्यं एतत्प्रतिदधामि अनयाहुत्या प्रतिविहितं करोमि । यद्वा-समर्थे प्रतिशब्दः;
*सं. ४-४-९.
For Private And Personal

Page #235

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भट्टभास्करभाष्योपंता
229
स्वाहां धर्मो देवा५ अप्यतु॥४६॥
वैश्वानरो न ऊत्याऽऽप्र यातु पराति । एतत् । दधामि । स्वाहा । "धर्मः । देवान्। अपीत । एतु ॥ ४६॥ अाढ़ ओषधय उपचिन्वन्ति पञ्च
चत्वारिशच्च ॥ १० ॥ 'वैश्वानरः । नः । ऊत्या । आ । प्रेति । यातु ।
यच्छिन्नमेतत्सन्दधामि सन्ततमविच्छिन्नमनयाहुत्या करोमि, स्वाहुतं चेदमस्तु ॥
14अन्यं कपालं तेषु विसृजति-धर्म इति ॥ धर्मो यज्ञः कपालं वा देवानप्येतु अनुप्रविशतु अन्वितगुणो भवतु ॥
इति पञ्चमे दशमोनुवाकः.
अथ प्राजापत्यकाण्डमध्ये याज्याकाण्डं वैश्वदेवम् । तत्र 'वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्व पेहारुणं चरुं दधिक्रावण्णे चरुमभिशस्यमानः' * इति त्रिहविष्को यो वैश्वानरो द्वादशकपालः तस्य पुरोनुवाक्या-वैश्वानरो न इति गायत्री ॥ प्रायेण पञ्चमषष्ठयो
*सं. २-२-५.
For Private And Personal

Page #236

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
230
तैत्तिरीयसंहिता .
का. १. प्र. ५.
वतः। अग्निरुक्थेन वाहसा । ऋता
वानं वैश्वानरमृतस्य ज्योतिषस्पतिपरावत इति परा-वतः । अग्निः । उक्थेन । वाहसा । ऋतानिमित्यृत-वानम् । वैश्वानरम् । ऋतस्य । ज्योतिषः । पर्तिम् । अजस्रम् । धर्मम् ।
स्सर्व वैश्वानराणामियमेव पुरोनुवाक्या वेदितव्या । वैश्वानरः विश्वेषां नराणां स्वामित्वेन सम्बन्धी अग्निः । 'नरे संज्ञायाम्' इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम् । उत्या मार्गेण करणेन अस्मद्रक्षणेन वा हेतुना आत्मनो वा तर्पणेन प्रयोजनेन । 'उतियूति' इति क्तिन उदात्तत्वं निपात्यते, 'उदात्तयणः' इति विभक्तरुदात्तत्वं, 'ज्वरत्वर' इत्यादिना ऊत् । स नोस्मानाप्रयातु आभिमुख्येनान्येभ्यश्च प्रकर्षेणास्मान् प्राप्नोतु परावतः दूरादप्यायातु । 'उपसर्गाच्छन्दसि' इति वतिः । उक्थेन स्तोत्रेण वाहसा वहनसमर्थेन अभीष्टार्थवाहनसमर्थनेत्यर्थः । यहा—प्राप
समर्थन मार्गेण । 'वहिहाधाभ्यश्छन्दसि' इत्यसुन्, ‘णित्' इति हि तत्रानुवर्तते । आगत्य चास्मानभिशस्तर्मुञ्चन्पापं वर्णमपहन्त्विति शेषः ॥
" वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्व पेद्विद्विषाणयोरन्नं जग्ध्वा' * इत्यस्य याज्या-ऋतावानमिति गायत्री ॥ ऋतावानं सत्यवन्तं यज्ञवन्तं वा वैश्वानरम् । 'छन्दसीवनिपौ' इति वनिप् , 'अन्येषामपि दृश्यते' इति दीर्घत्वम् । ऋतस्य सत्यस्य सूर्यादेः ज्योतिषः पति
*स, २-२-६.
For Private And Personal

Page #237

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
.अनु. ११.]
भभास्करभाष्योपैता
231
म् । अजस्रं धर्ममीमहे । वैश्वानरस्य दरसनाभ्यो बृहदारणादेक
स्स्वपस्यया कविः । उभा पितरां ईमहे। वैश्वानरस्य । दरसनाभ्यः । बृहत् । अरिणात् । एकः । स्वपस्य॑येति सु-अपस्य॑या। कविः। उभा । पितरा । महयन्न् । अजायत । अग्निः । पातारमीमहे याचामहे । किं ? अजस्त्रमविच्छिन्नं धर्म यज्ञ, तेन अविच्छिन्नास्स्यामेति । तेन नास्मिन्मजाते विद्विषाणौ इति ।
3" वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्वपेत्पुत्रे जाते'* इत्यस्य पुरोनुवाक्यावैश्वानरस्य दंसनाभ्य इति जगती ॥ बृहदिति प्रथमपादान्तः । तेन अरिणादिति पादादित्वान्न निहन्यते । वैश्वानरस्य दंसनाभ्यः . कर्मभ्यः बृहन्महत् एकः कविर्मेधावी किमरिणादधिगच्छति ? किमिति सामर्थ्याल्लभ्यते, इतोन्यन्महदस्तीति कविर्मेधावी कश्चिदवबुध्यते किं ? न कश्चिदित्यर्थः । यो मेधावी न भवति स कामं मिथ्यावबुध्यतां, मेधावी नैव बोडुमर्हतीति । री गतिरेषणयोः ऊयादिकः, छान्दसो लुङ्, 'प्वादीनां द्वस्वः' इति हस्वत्वम् । कीदृशं महत्त्वमित्याह-स्वपस्यया शोभनकर्मतया महदाभ्योन्यन्नास्त्येवेत्यर्थः । वैश्वानरस्य कर्मसदृशमन्यच्छोभनत्वेन महत्कर्म कश्चिदपि मेधावी जनो न जानातीत्युक्तं भवति । अप इति कर्मनाम, शोभनकर्मः स्वपः, तस्य भावस्स्वपस्यम् । छान्दसो यत् , 'सुपां सुलुक्' इति तृतीयाया यादेशः । तर्हि तेषामस्य कर्मणां मध्ये शोभनमेकं कर्मोदाहियतामित्याह-अयं खल्वनिः
* सं. २-२-५
For Private And Personal

Page #238

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
232
'तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
महयनजायताग्निर्यावापृथिवी भूरिरेतसा । पृष्टो दिवि पृष्टो अग्निः पृथिव्यां पृष्टो विश्वा ओषधीरा
विवेश । वैश्वानरस्सहसा पृष्टो द्यावापृथिवी इति द्यावा-पृथिवी । भूरिरेतसेति भूरि-रेतसा । 'पृष्टः । दिवि । पृष्टः । अग्निः । पृथिव्याम् । पृष्टः । विश्वाः । ओषधीः । एति । विवेश । वैश्वानरः । सहसा । पृष्टः । अग्निः ।
उभा उभौ पितरा पितरौ, मातापितृस्थानीयौ वा । उभयत्रापि 'सुपां सुलुक् ' इत्याकारः । द्यावाप्रथिवी द्यावाप्टथिव्यौ । द्विवचनस्य पूर्वसवर्ण ईकारः, 'दिवो द्यावा' इति द्यावादेशः, 'देवताद्वन्द्वे च' इति पूर्वोत्तरपदयोयुगपत् प्रकृतिस्वरत्वम् । भूरिरेतसा भूरिरेतसौ स्थावरजङ्गमात्मकबहुविकारे महयन् पूजयन् प्रकाशयन् अजायत जायते । छान्दसो लङ् । यथा खलु कश्चित्सुजातः पुत्रः मातापितरौ भूरिरेतसौ युवानौ निजजन्मनालङ्कर्वन् जायते एवमसौ जायते । इत्थं जन्मकाल एवास्य कुर्वाणस्य किन्नाम कर्म महच्छोभनं न भवतीति भावः । तस्मादीदृशोयमग्निरस्माकं जातं तमिमं पुत्रं पूतत्वतेजस्वित्वादिगुणं करोतु ॥
** वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्वपेदमावास्यां वा पौर्णमासी वातिपाद्य '* इत्यस्य याज्या-पृष्टो दिवीति त्रिष्टुप् ॥ अयं वैश्वा
*सं• २-२-५.
For Private And Personal

Page #239

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भनु. ११.]
भटमास्करभाष्योपेता
233
अग्निस्स नो दिवा सः ॥ ४७ ॥ रिषः पातु नक्तम् । जातो यद॑ग्ने भुवना व्यख्यः पशुं न गोपा इर्यः
परिज्मा । वैश्वानर ब्रह्मणे विन्द सः। नः । दिवा । सः ॥ १७॥ रिषः । पातु । नक्तम् । 'जातः । यत् । अग्ने । भुव॑ना । व्यख्य इति वि-अख्यः । पशुम् । न । गोपा इति गोपाः । इर्यः । परिज्मेति परि-ज्मा । वैश्वानर । ब्रह्मणे । विन्द । गातुम् । यूयम् । पात । स्वस्ति
नरोग्निः दिव्यादित्यात्मना पृष्टः स्पृष्टः । छान्दसो व्यञ्जनलोपः। यहा–प्रष्टो निषिक्तः निहितः दिव्यादित्यात्मना । एष सेचने । पृथिव्यां च पार्थिवेषु । ' उदात्तयणः' इति विभक्तेरुदात्तत्वमुक्तम् । पृष्ट एव भूत्वा विश्वा ओषधीराविवेश, पक्तिस्थितिहेतुत्वेन सर्व व्याप्य स्थितः । स एवम्भूतो वैश्वानरोग्निस्सहसा बलेन पृष्टस्सम्बद्धो नोस्मान् रिषः रेष्टुर्हिसितुः दिवा पातु रक्षतु । नोस्मावक्तं च पातु अतिपत्तिदोषात्पात्विति ॥
जातेष्टया याज्या-जातो यदन्न इति त्रिष्टुप् ॥ हे अने वैश्वानर जातो जातमात्र एव भुवना भुवनानि भूतजातानि सर्वान् लोकान् व्यख्यः विशेषेण पश्यसि पशुं न पशुमिव गोपाः गवा पालयिता । चक्षेः छान्दसे लुङि 'अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योङ्' इत्यङ् । इर्यः इराऽन्नं हविरात्मकं तत्र साधुस्तदों वा । परिज्मा
30
For Private And Personal

Page #240

234
तैत्तिरीयसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ५.
गा॒तुं यु॒यँ पा॑त॒ स्व॒स्तिभि॒िस्सदा॑ नः । त्वम॑ग्ने॒ शोचि॑षा॒ शोशु॑चान॒ आ रोद॑सी अपूणा जाय॑मानः । त्वं दे॒वाँ अ॒भिश॑स्तेरमुञ्चो वैश्वानर जा
।
भि॒रिति॑ स्व॒स्तिभिः॒ः । सदा॑ । न॒ः । त्वम् । अग्ने॒ । शोचिषा॑ । शोशु॑चानः । एति॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒पृ॒ण॒ः । जाय॑मानः । त्वम् । दे॒वान् । अ॒भिश॑स्ते॒रित्य॒भि–का॒स्ते॒ः । अ॒मुञ्चः । वैश्वा॑नर ।
I
सर्वतो गन्ता । निपातोयं मनिन्प्रत्ययान्तः । यद्यस्मादेवं तस्मात् ब्रह्मणे हविरात्मनेन्नाय यागात्मने वा परिवृढाय कर्मणे गातुं मार्गं विन्द् लभस्व हविः प्राप्तुं मार्गानामुहि, पुनःपुनजीतेष्टिं प्रवर्तयेति भावः । किञ्च – युष्माकमेवार्थे सदा नोस्मान्यूर्य पात रक्षत स्वस्तिभिरविनाशैः, अविनाशान्प्रापथ्यास्मान् पातेति । पूजार्थमेकस्मिन् बहुवचनम् ॥
For Private And Personal
"त्रिहविष्याद्यस्य वैश्वानरस्य याज्या - त्वमग्न इति त्रिष्टुप् ॥ हे अग्रे वैश्वानर जातवेदः जातानां वेदितः त्वं शोचिषा दीप्त्या शोशुचानः भृशं दीप्यमानः अत एव रोदसी द्यावाष्टथिव्यौ जायमान एवाष्टणा आपूरयसि, शोचिषा आपालयसि वा । पृ-पालन - पूरणयोः, छान्दसे लङि प्वादित्वाह्रस्वः । शुचेर्यङ्कुगन्ताद्वयत्ययेनात्मनेपदम्, ' अभ्यस्तानामादि:' इत्याद्युदात्तत्वम् । किञ्च - त्वमेव देवानृत्विजः अभिशस्तेः पापादमुञ्चः मुञ्चसि महित्वा मह

Page #241

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भभास्करभाष्योपेता
236
ww
तवेदो महित्वा । अस्माकमग्ने मघव॑त्सु धारयानामि क्षत्रमजर सुवीर्यम् । वयं जयेम शतिन५
सहस्रिणं वैश्वानर ॥ ४८ ॥ वाजजातवेद इति जात-वेदः । महित्वेति महि-त्वा । 'अस्माकम् । अग्ने । मघवत्स्विति मघवत्-सु । धारय । अनामि । क्षत्रम् । अजरम् । सुवीर्यमिति सु-वीर्यम् । वयम् । जयेम । शतिनम् । सहस्रिणम् । वैश्वानर ॥ १८॥ वाज॑म् । अग्ने । तव ।
वेन माहात्म्येन । तृतीयाया आकारादेशः । यद्वा-महिम्नः मकारनकारयोः तकारवकारौ वादेशौ भवतः, उदात्तनिवृत्तिस्वरेण तृतीयाया उदात्तत्वम् । शंस स्तुतौ अभिपूर्वोऽवद्यवदने वर्तते, क्तिनि 'तादौ च' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्, स च 'उपसर्गाश्चाभिवर्नम् ' इत्यन्तोदात्तः । स त्वमभिशस्तेर्मुञ्चेति ।। __ "वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्व पेदायतनं गत्वा '* इत्यस्य याज्या-अस्माकमिति जगती ॥ हे अग्ने वैश्वानर अस्माकं पुत्रादीन् प्रथमं तावद्धनवतः कुरु, ततो मघवत्सु धनवत्सु कतेषु धारय स्थापय क्षत्रं बलं अनामि अनमनशीलम् । ग्रह्यादिलक्षणो णिनिः । अजरमविनाशं सुवीर्यमनभिभवनीयपुत्रादिपुरुषकर्मकम् । ‘नो जरमरमित्रमृताः' 'वीरवी? च ' इत्येतयो
*सं. २०२.६.
For Private And Personal

Page #242

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
286
तैत्तिरीयसहिता
(का.१. प्र.५.
मग्ने तवोतिभिः । वैश्वानरस्य . सुमतौ स्याम राजा हिकं भुवना
नामभिश्रीः । इतो जातो विश्वमिऊतिभिरित्यूति-भिः । वैश्वानरस्य॑ । सुमताविति सु-मतौ । स्याम । राजा । हिकम् । भुवनानाम् । अभिश्रीरित्यभि-श्रीः। इतः। जातः। विश्वम् । इदम् । वीति । चष्टे । वैश्वानरः । यतते। रुत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । किञ्च-वयं जयेम शतिनं शतपोषवन्तं सहस्त्रिणं सहस्रपोषवन्तं च वाजमन्नं तवोतिभिः रक्षणैः रक्षाविशेषैः तृप्तिविशेषैर्वा । क्तिन उदात्तत्वमुक्तम् । हे अग्ने अञ्जनादिगुण ॥
" वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्वपेत्सनिमेष्यन् '* इत्यस्य याज्या-वैश्वानरस्य सुमताविति त्रिष्टुप् ॥ वैश्वानरस्य सुमतौ कल्याणानुग्रहबुद्धौ स्याम भवेम । 'मक्तिन्व्याख्यान ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा-शोभनमननके मनसि स्याम । 'नसुभ्याम् ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । वैश्वानरो विशेष्यतेहिकमिति । हेरर्थे पादपूरणार्थे वा । राजा यस्सर्वभुवनानां भूतजातानामभिश्रीराभिमुख्येनाश्रयणीयः, अभिमतश्रीर्वा । इतो हेतोर्जातमात्र एवायं विश्वं भुवनमिदं विचष्टे विशेषेण पश्यति । सूर्येण च यतते सूर्येण सङ्गतो वर्तते । 'उद्यन्तं वावादित्यमनिरनु समारोहति + इति दिवादित्येन सङ्गच्छते । य इत्थं महात्मा तस्य सुमतौ स्याम यथास्मभ्यं दानकामाः प्रजास्स्युरिति ॥ *सं. २-२.६.
विा. २.१.२.
For Private And Personal

Page #243

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भभास्करभाष्योपेता
237
दं वि चष्टे वैश्वानरो यतते सूर्येण। अब ते हेडो वरुण नमोभिरवं यज्ञेभिरीमहे हृविभिः । क्षय॑न॒स्मभ्य॑मसुर प्रचेतो राजनेनासि
शिश्रयः कृतानि । उर्दुत्तमं वरुण सूर्येण । अवेति । ते । हेर्डः । वरुण । नौभिरिति नमः-भिः । अवेति । यज्ञेभिः । ईमहे । हविर्भिरिति हविः-भिः । क्षयन्न् । अस्मभ्यमित्यस्मभ्यम् । असुर । प्रचेत इति प्र-चेतः। राजन्न्। एनासि । शिश्रथः । कृतानि । "उदिति । उत्त__ अथ त्रिहविषि मध्यमस्य वारुणस्य पुरोनुवाक्या-अवते हेड इति त्रिष्टुप् ॥ हे वरुण ते तव हेडः क्रोधमभिशस्त्यादिहेतुं नमोभिर्नमस्कारैरवेमहे अपनयामः । ई गतौ, शपो लुक् । यज्ञैश्च पूजामन्त्रैश्च हविभिः पुरोडाशादिभिश्चावेमहे अपनयामः । ततस्त्वमस्मभ्यमस्मदर्थमेव हे क्षयन्निवसन् अस्मदुपकारायैव यतमान । क्षियतेर्व्यत्ययेन शप् , क्षयतिरेव वा निवासकर्मा, षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । अस्मदीयानि कृतान्येनांसि पापानि शिश्रथः श्रथय हे असुर रक्षसां निरसितः प्रचेतः प्रकृष्टमते राजन् सदा दीप्यमान ॥
"तत्रैव याज्या-उदुत्तममिति त्रिष्टुप् ॥ हे वरुण उत्तम पाशमस्मत्सकाशादुच्छूथाय उर्ध्वमुच्छ्थय । अधममवश्रथय अध
For Private And Personal

Page #244

238
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीय संहिता
पाश॑म॒स्मदवा॑ध॒मं वि म॑ध्य॒मश् - थाय । अथा॑ व॒यमा॑दित्य ॥ ४९ ॥
[का. १. प्र. ५.
ऋ॒ते तवाना॑सो॒ अदि॑तये स्याम | द॒धि॒क्राव्णो॑ अकारिषं जिष्णोर
For Private And Personal
-
I
ममित्यु॑त् - त॒मम् । वरुण॒ । पाश॑म् । अ॒स्मत् अवेति॑ । अ॒ध॒मम् । वीति॑ । म॒ध्य॒मम् । अ॒धाय । अथ॑ । व॒यम् । आ॒दि॒त्य॒ ॥ ४९ ॥ व्र॒ते । तव॑ । अना॑गसः । अदि॑तये । स्याम॒ । "द॒धि॒क्रावूण्ण॒
1
11.
स्तादवकृष्य नाशय । मध्यमं विश्रथय विष्वक्कृत्य नाशय । श्रथ दौर्बल्ये चुरादिरदन्तः, वर्णव्यत्ययेनोपान्त्यस्य दीर्घत्वम् । अत्र केचित् — उद्भूतादिभूतमध्यस्थशक्तितया धर्मपाशानां त्रैविध्यमाहुः । उत्तमाधममध्यमदेहप्रभवतया त्वन्ये । ऊर्ध्वाधोमध्यमगतिहेतुत्वेनापरे । अथानन्तरं वयमनागसः विमुक्तसर्वपापाः तव व्रते कर्मणि स्याम योग्या भवेम । अदितये अखण्डितत्वाय अदीनत्वाय वा स्यामेति । हे आदित्य अदितेः पुत्र । यद्वाइत्थमनागसस्सन्तो वयमदितये अनभिशस्तये स्याम | किमर्थं तव व्रते कर्मणि कर्मार्थं योग्यतार्थमिति । अनागस इति बहुनीहौ व्यत्ययेन ' नञ्सुभ्याम् ' इति न प्रवर्तते, लुप्तमत्वर्थीयो वा अनागस्विन इति ॥
अथ तत्रैव त्रिहविषः उत्तमस्य 'दधिक्राव्ण्णे चरुम्' इत्यस्य
*सं. २-२-५.

Page #245

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
239
Vvvvv
श्वस्य वाजिनः । सुरभि नो मुखा
करत्मण आयूषि तारिषत् । आ इति दधि-क्रावणः । अकारिषम् । जिष्णोः । अश्वस्य । वाजिनः । सुरभि । नः । मुखौ । करत् । प्रेति । नः । आयूष । तारिषत्। एति।
पुरोनुवाक्या-दधिक्रावण्ण इत्यनुष्टुप् ॥ दधीनि धारणसमर्थानि हवींषि काष्ठानि वा । दधातेः 'आदृगमहन' इति किन् प्रत्ययः । तानि कामति गच्छतीति दधिक्रावा अग्निः । 'अन्येभ्योपि दृश्यते' इति क्रमेर्वनिप् , 'विड्डनोरनुनासिकस्स्यात् ' इत्यात्त्वं, कदुत्तुरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जिष्णोर्नयशीलस्याश्वस्य व्यापकस्याश्वरूपस्य वा, अश्वो रूपं कृत्वा '* इति दर्शनात् । वाजिनोन्नवतो वेगवतो वा । ईदृशस्याग्नेरहमकार्ष करोमि, कर्मकरस्स्यामिति यावत् । करोतेश्छान्दसो लुङ् , छान्दस इकारोपजनः । स च नोस्माकं मुखा मुखानि सुरभि सुरभीणि अस्मत्सुकृतसमृद्धया समासादितसौरभ्याणि करत्करोतु । करोतेलेटि व्यत्ययेन शप् । शपो वा लुकि लेटोडागमः । छान्दसे वा लिङि ‘कमहरुहिन्यः' इत्यङ् । 'ऋदृशोङि गुणः,' 'अमाङयोगेपि' इत्यडभावः । द्वितीयाबहुवचनस्य ‘सुपां मुलुक् ' इति लुगाकारौ । नोस्माकमायूंषि च प्रतारिषत् प्रवर्धयतु । तारयतेलेटि अडागमः ; 'सिब्बहुळं लेटि' इंति सिप् । 'उपसर्गाद्बहुळम् ' इति नसो . णत्वम् ॥
"तत्रैव याज्या-आ दधिक्रा इति त्रिष्टुप् ॥ दधीनि काम
*वा. ३-८-१२
For Private And Personal

Page #246

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
240
तैत्तिरीयसंहिता
[का... प्र.५.
www
देधिकाशव॑सा पञ्च कृष्टीस्सूर्य इव ज्योतिषापस्ततान । सहस्रसा
शतसा वाज्या पृणक्तु मध्वा दधिका इति दधि-काः । शव॑सा । पञ्च । कृष्टीः। सूर्यः । इव । ज्योतिषा । अपः। ततान । सहस्रसा इति सहस्र-साः । शतसा इति शत-साः। वाजी । अर्वां । पृणक्तु । मध्वा । समिति ।
तीति 'जनसनखन' इति विट् , पूर्ववदात्वम् । ईदृशोग्निः पञ्च कृष्टीमनुष्यान् चतुरो वर्णान् निषादपञ्चमान् शवसा आततान अन्नवत्त्वेन बलवत्त्वेन वा सुखवतीः करोति । छान्दसो लिट् । किञ्च-सूर्य इव ज्योतिषा दीप्तया अपः कर्माणि प्रजानामाततान व्यक्तीचकार । अप एव वा ज्योतिषा दीप्तया ततान । 'उडिदम्' इत्यद्भयो विभक्तिरुदात्ता । किञ्च-सहस्त्रसाश्शतसाश्च बहुतरस्य बहुतमस्य प्रधानस्य संविभक्ता दाता वा भक्तेभ्य- . स्सहस्रं शतं वा सनोति ददातीति । तेनैव विट् , तेनैव चात्वम् । वाजी वेगवान् अन्नवान्वा । अर्वा अरणशीलः । अर्तेः 'अन्येभ्योपि दृश्यते' इति वनिप् । एवं महाभागोग्निः इमा इमान्यस्मदीयानि वचांसि मध्वा मधुसदृशेन शवसा रसेम सम्प्टणक्तु संसृजतु । ततो मधुराणि शवसा सुखानि स्वयमेव श्रोष्यतीति भावः । अस्माकं श्रोतव्यानि वचनानि श्रुत्वा वचनार्थान् ‘करोतु । अयञ्चाभिशंसनादस्मान्मुञ्चत्वित्याशास्महे ।।
For Private And Personal

Page #247

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भभास्करभाष्योपेता
241
समिमा वचा सि।अग्निर्मूर्धा भुवः।
मरुतो यई वो दिवस्सुम्नाइमा । वचासि । "अग्निः । मूर्धा । "भुवः । "मरुतः। यत् । हु ।वः । दिवः । सुम्नायन्त
_1 आग्नेयमष्टाकपालं निर्वपेद्वैश्वानरं द्वादशकपालमग्निमुद्दासयिप्यन्' * इति द्विहविष्कस्यानेयस्य याज्यानुवाक्ये--अग्निर्मूर्धा दिवः ककुत्, भुवो यज्ञस्येति गायत्रीत्रिष्टुभौ ॥ एतयोराद्या 'उपप्रयन्तः'+ इत्यत्र व्याख्याता । अन्या त्वग्निकाण्डे व्याख्यास्यते, यत्राम्नायते ‘अग्निर्मूर्धा | इत्यत्रानुवाके । इह तु प्रतीके अनयोPोते। अयमग्निर्देवो दिवो मूर्धा प्रधानभूतः, पृथिव्याश्च ककुत् प्रधानः पतिः, अपां रेतांसि कार्यभूतानि भुवनानि जिन्वति प्रीणयतीति प्रथमा ।।
भुवो यज्ञस्य रजस उदकस्य च नेता प्रापयिता भवसि तदानीम् । कदा ? यत्र शिवाभिः नियुद्भिरश्वैस्सचसे सम्बध्यसे । मरुतामश्वा नियुतस्तद्वन्तो वायव इह गृह्यन्ते । तदानीं यज्ञं च प्रवर्तयसि उदकं चावपातयसि । दिवि च मूर्धानं प्रधानभूतं यज्ञं च दधिषे स्थापयसि सुवर्षा स्वर्गिणां सम्भक्तारम् । स त्वं हे अग्ने तव जिह्वां हविषो वोढ़ी चषे कुरुष्वेति द्वितीया ॥ _1 वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्वपेन्मारुतं सप्तकपालं ग्रामकामः' * इति द्विहविषो मारुतस्य पुरोनुवाक्या-मरुतो यद्ध वो दिव इति गायत्री ॥ हे मरुतः यद्वो युष्मान् सुनायन्तस्सुखमिच्छन्तः । 'देव*सं. २-२-५. सं. १-५-५३. सं. ४-४.४.
31
For Private And Personal

Page #248

242
तैत्तिरीयसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
। आ तू
।
यन्तो॒ हवा॑महे
॥ ५० ॥ उप॑ गन्तन । या वुश्शमै॑ शशमा॒नाय॒ सन्ति॑ त्रि॒धात॑न दा॒शुषे॑ यच्छ॒तानि॑ । अ॒स्मभ्यं॒ तानि॑
[का. १. प्र. ५०
नः
इति सुम्न - यन्त॑ः । वा॑महे । तु । नः ॥ ५० ॥ उपेति॑ । गा॒न्त॒न॒ व॒ः । शर्म॑ । श॒श॒मा॒नाय॑ । सन्ति॑ । त्रि॒धातुनीति त्रि-धातूंनि । दा॒शुषे॑ । य॒च्छत । अधि॑ । अ॒स्मभ्य॒मित्य॒स्म—भ्य॒म् । तानि॑ म॒रुतः । वीति॑ । । । ।
For Private And Personal
एति॑ ।
16
। " या ।
सुम्नयोः' इत्यात्वम् । दिवो द्युलोकात् हवामहे आह्वयामः । पूर्ववत्सम्प्रसारणम् । हूयमाना नोस्मानुपगन्तन आत्मनो विशेषवत्त्वं ख्यापयन्तु । तुशद्ब विनिवर्तकः, तिष्ठन्त्वन्ये अस्मांस्तूपागच्छतेति । 'अन्येभ्योपि दृश्यते' इति सांहितिको दीर्घः, गमेर्लेटि शपो लुकू, 'तप्तनप्तनधनाश्च' इति तनादेशः । ह इति पादपूरणे निश्चये वा ॥
16 तत्रैव याज्या – या व इति त्रिष्टुप् ॥ हे मरुतः वः युष्माकं या यानि शर्म शर्माणि सुखानि गृहाणि वा । पूर्वत्र 'शेश्छन्दसि' इति शेर्लोपः । उत्तरत्र 'सुपां सुलुक्' इति लुक् । त्रिधातूनि ष्टथिव्यादित्रिस्थानस्थितानि शशमानाय युष्मान् भजमानाय तदर्थं तस्मै दातुं सम्पादितानि यानि सन्ति । शश द्रुतगतौ, ताच्छीलिकश्वानशू । यानि च दाशुषे हविर्दत्तवते ददते वा यजमानायाधियच्छत अधिकं प्रयच्छत । यच्छतेश्छान्दसे लङि अडभावः । 'दाश्वान्

Page #249

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भभास्करभाष्योपेता
243
मरुतो वि यन्त रयिं नौ धत्त वृषणस्सुवीरम् । अदितिर्न उरुष्यत्वदितिश्शर्म यच्छतु।अदितिः पात्व५
हसः । महीमषु मातर सुव्रतानायन्त । रयिम् । नः । धत्त। वृषणः । सुवीरमिति सु-वीरम् । “अदितिः । नः । उरुष्यतु । अदितिः। शर्मं । यच्छतु । अदितिः । पातु । अहसः। "महीम् । ऊ । स्विति । मातरम् । सुव्रतानामिति
साश्वान्' इति दाश्वान्निपात्यते । हे मरुतः तानि शर्माणि अस्भभ्यं वियन्त विशेषेण यच्छत विविधा वा दत्त । यच्छतेलेटि शपो लुक् । किञ्च-रयिं धनं च नोस्मभ्यं धत्त दत्त सुवीरं शोभनापत्यादिकम् । 'वीरवी? च' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । हे वृषणः कामानां वर्षितारः । 'कनिन्युवृषि' इति निपात्यते, 'वा षपूर्वस्य निगमे' इति दीर्घाभावः ॥ ___ 17 आदित्यं चकै निर्वपेत्सङ्गाममुपप्रयास्यन् '* इत्यत्र पुरोनुवाक्या-अदितिर्न इति गायत्री ॥ अदितिरस्मानुरुप्यतु शर्म सुखं चादितिनों यच्छतु ददातु । अंहसः बुद्धयबुद्धिकतात्पापाच्चास्मानदितिः पातु निवारयतु ॥
तत्रैव याज्या-महीमूष्विति त्रिष्टुप् ॥ मही महती महनीयां वा मातरं मातृस्थानीयां वा सुव्रतानां शोभनकर्मणां पुरुषाणाम् ।
*सं. २-२-६.
For Private And Personal

Page #250

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
244
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
मृतस्य॒ पत्नीमवसे हुवेम । तुविक्षत्रामजरेन्तीमुरूची५ सुशर्माणमदिति५ सुप्रीतिम् । सुत्राणिं
पृथिवीं द्यामनेहस सुशर्माणमदिसु-व्रतानाम् । ऋतस्य॑ । पत्नीम् । अव॑से । हुवेम। तुविक्षत्रामिति तुवि-क्षत्राम् । अजरन्तीम् । उरूचीम् । सुशर्माणमिति सु-शर्माणम् । अदितिम्। सुप्रीतिमिति सु-प्रणीतिम् । "सुत्राणिमिति सु-त्रामाणम् । पृथिवीम् । द्याम् । अनेहसम् ।
'नसुभ्याम् ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा पत्नी पालयित्री तुविक्षत्रां बहुला बहुधनां वा । त्रिचक्रादित्वादुत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । अजरन्तीमविनाशां उरूचीमुरु महतोञ्चती, बहुप्रकारगतिं वा । 'चौ' इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वं, उदात्तनिवृत्तिस्वरेण ङीप उदात्तत्वम् । सुशर्माणं सुसुखाम् । ' सोर्मनसी' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अदितिमखण्डनीयां सुप्रणीतिं सुखेन शर्मणां प्रणेत्रीम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तत्र च 'तादौ च' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ईदृशी महीं देवीमवसे रक्षणाय तस्यास्तर्पणाय वा हुवेम सुष्टु आह्वयामः । व्यत्ययेन शः । पूर्ववत्सम्प्रसारणम्, 'सुञः' इति सोस्संहितायां षत्वम् । उ इति पादपूरणे । 'अन्येषामपि दृश्यते' इति तस्य संहितायां दीर्घत्वम् ॥
1"पुनरपि तत्रैव याज्याविकल्पः-सुत्रामाणमिति त्रिष्टुप् ॥
For Private And Personal

Page #251

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भभास्करभाष्योपेता
245
ति५ सुप्रीतिम् । दैवीं नाव! स्वरित्रामागसमस्रवन्तीमा रुहेमा स्वस्तये । इमा५ सु नावमा
रह५ शतारित्रा शतस्पाम् । सुशौमिति सु-शर्माणम् । अदितिम् । सुप्रणीतिमिति सु-प्रणीतिम् । दैवीम् । नाव॑म् । स्वरित्रामिति सु-अरित्राम् । अनागसम् । अस्रवन्तीम् । एति । रुहेम । स्वस्तये । "इमाम्। स्विति। नावम् । एति । अरुहम् । शतारिवामिति शत
सुत्रामाणं सुष्टु त्रात्री रक्षित्रीम् । 'आतो मनिन् ' इति मनिन् । एथिवीं विस्तीर्णाम् । प्रथेष्षिवन्, सम्प्रसारणम् । द्यां शुमतीमनेहसमपापाम् । पूर्ववदन्तोदात्तत्वम् । सुशर्माणमित्यादि गतम् । दैवीं देवानामियम् । 'देवाद्यञऔ' इत्यञ् । नावं नौसदृशीं स्वरित्रां शोभनारित्राम् । पूर्ववदन्तोदात्तत्वम् । अरित्रनाम नौस्तम्भनदण्डः । अनागसमागो दोषः । पूर्ववत्प्रकृतिस्वरत्वम् । अस्त्रवन्तीमच्छिद्रां स्वस्तयेऽविनाशायारुहेमारुह्याम । ‘लिङयाशिष्यङ्' 'अन्येषामपि दृश्यते' इति संहितायां दीर्घत्वम् ॥
"पुनरपि तवैव गायत्रीत्वात्पुरोनुवाक्याविकल्पः---इमामिति ॥ इमां पृथिवी नावं नौस्थानीयां शतारित्रां शतस्फ्यां बहुतरणदण्डां अच्छिद्रामरन्ध्राम् । अच्छिद्रामिति तत्पुरुषः । अव्ययपूर्वपदप्रकतिस्वरत्वम् । पारयिष्णुं पारप्रापणसमर्थाम् । पार तीर कर्मसमाप्तौ,
For Private And Personal

Page #252

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
246
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ५.
अच्छिद्रां पारयष्णुम् ॥ ५ ॥ अरित्राम् । गतस्फ्यामिति शत-स्क्याम् । अच्छिंद्राम् । पारयिष्णुम् ॥ ५१ ॥ दिवा स सहस्रिणं वैश्वानरादित्य तू नौनेहस सुशर्माणमेकान्न विशतिश्च ॥ ११ ॥ देवासुराः परा भूमिभूमिरुपयन्तस्सं पश्याम्ययजस्सं पश्याम्यग्निहोत्रं मम नाम वैश्वानर एकादश ॥ ११ ॥ देवासुराः क्रुद्धस्सं पश्यामि सं पश्याम नक्तमुपे गन्तनैकपञ्चाशत्॥५१॥ देवासुराः पारयिष्णुम् ॥ हरिः ओम् तत्सत् ॥
'णेश्छन्दसि' इतीष्णुच् । ईदृशीं एथिवी देवी स्वारुहं सुष्टु आरोहामि । छान्दसे लुङि 'कमृदृरुहिम्यः' इत्यङ् ॥ इति भट्टभास्करमिश्रविरचिते यजुर्वेदभाष्ये ज्ञानयज्ञाख्ये प्रथमकाण्डे पञ्चमप्रपाठके एकादशोनुवाकः,
समाप्तश्च प्रपाठकः.
For Private And Personal

Page #253

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. 1.]
भभास्करभाष्योपेता
षष्ठः प्रपाठकः. हरिः ओम् ॥ सं त्वा सिञ्चामि यजुषा प्र॒जामायुर्धनं च। बृहस्पति
प्रसूतो यजमान इह मा रिषत् । 'समिति । त्वा । सिञ्चामि । यर्जुषा । पूजामिति प्र-जाम् । आयुः । धनम् । च । बृहस्पतिप्रसूत इति बृहस्पति-प्रसूतः। यज॑मानः। इह । मा।
अथ षष्ठः प्रपाठकः. अथ प्राजापत्यमेव काण्डं याजमानम् । तत्राज्यसान्नाययोस्स्कनस्य स्वधां सम्भरति-सं त्वेत्यनुष्टुभा ॥ संसिञ्चामि सह सिञ्चामि हे स्कन्न त्वां प्रजामायुर्धनञ्च प्रजादिभिस्सह त्वामेकत्र सिञ्चामि यजुषानेन मन्त्रेण । यजनसाधनं यजुः । अपेतस्कन्नत्वदोषं प्रजादिसाधनं त्वामनेन सेचनेन कंरोमीत्यर्थः । बृहस्पतिप्रसूतः स्वयमेव बृहस्पतिना प्रसूतोनुज्ञातोहं करोमि, न पुनर्यथारुचि* । तस्माद्यजमान इहास्मिन् स्कन्नापराधे मा रिषत् मा बाधि । रिष्यतेश्छान्दसोङ् पुषादिर्वा कर्तव्यः। । बृहतां पतिः बृहस्पतिः । तद्बहतोः करपत्योः ' इति सुक् । तेन प्रसूत इति । 'तृतीया कर्मणि' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तत्र च ' उभे वनस्पत्यादिषु युग__*म-र्यथाकुपितः
अत्र " इह केचित् रिष हिंसायां चेति पठन्ति. 'न रिध्यति न व्यथते' इत्यादयश्च प्रयोगा दृश्यन्ते । आत्रेयमैत्रेयादयस्तु न पेतुः” इति दिवाद्यन्तर्गतरुषधातुप्रकरणगता धातुवृत्तिरनुसन्धेया ।
For Private And Personal

Page #254

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
248
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ६.
2
आज्यमसि सत्यम॑सि सत्यस्याध्य
क्षमसि हविरसि वैश्वानरं वैश्वदेरिषत्। आज्यम् । असि।सत्यम्।असि। सत्यस्य। अध्यक्षमित्यधि-अक्षम् । असि । हविः । असि । वैश्वानरम्।वैश्वदेवमिति वैश्व-दे॒वम् । उत्पूतशुष्मपत्' इति पूर्वोत्तरयोयुगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् । बृहच्छब्दः प्रायेण समासे आधुदात्तः, अन्यत्रान्तोदात्तः ॥
2-'आज्यमवेक्षते-आज्यमसीते यजुर्भिः ॥ अजेरजेर्वा [आइर्वादजेरजेर्वा क्यप् ] अग्नेः प्रापणमसि प्रियतममिति यावत् । सत्यमसि सत्यस्य फलमसि । सद्विद्यमानं फलमसि [लं वा] तदर्हति । 'छन्दसि च' इति यः । अमोघमुच्यते । ब्रह्म वा सत्यम् । तदेवासि, विश्वमूलत्वात् । सत्यस्याध्यक्षमसि सत्यं त्वयाध्यक्ष्यते । सत्यं ब्रह्म अध्यक्षस्स्वामी । सत्यस्य वा प्रत्यक्षरूपं त्वमसि । अक्षेष्वधि अध्यक्ष, अक्षाणीन्द्रियाणि । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । हविरसि हविषां प्रधानमसि । सर्वप्रियतमत्वेन प्राधान्यं दर्शयितुमाह-वैश्वानरं विश्वेषां नराणां सम्बन्धीष्टसाधनत्वेन । वैश्वदेवं विश्वेषां देवानां सम्बन्धि भोज्यत्वेन होम्यत्वेन च । उत्पू - तशुष्मं उत्पवनेनोद्दीपितबलं उद्भूतबलं वा । बहुव्रीही पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्, तत्रापि ‘गतिरन्तरः' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । सत्यौजाः सत्यबलं, न केवलं त्वमेव सत्यं अपि तु त्वद्बलमपि सत्यमिति भावः । छान्दसो लिङ्गव्यत्ययः । ईदृशं हविस्त्वमसीति हविषः* प्राधान्यं गम्यते ॥
*क. म-हविभिः.
For Private And Personal

Page #255

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १.]
भभास्करभाष्योपेता
249
N
5
वमुत्पूतशुष्मर सत्यौजास्सहोसि सहमानमसि सहस्वारातीस्सह
स्वारातीयतस्सहस्व पृतनास्सहस्व मित्युत्पूत-शुष्मम् । सत्यौजा इति सत्य-ओजाः।
सहः। असि।सहमानम्। असि।सहस्व।अरातीः। सहस्व । अरातीयतः । सहस्व । पृतनाः। सहस्व । पृतन्यतः। सहस्रवीर्यमिति सहस्र-विर्यम्। असि। ___5-6सहोसीत्यादिके त्रिपदे गायत्र्यौ । सहस्वारातीयत इति तृतीयः पादः । सहस्त्रवीर्यमसीत्यपरस्याः तृतीयः पादः । तत्र पूर्वा निरवसाना, अपरा सावसाना एतन्यत इति ॥ सहोसि अभिभवनमसि शत्रूणाम् । सहमानमसि सदा शत्रूनभिभूय वर्तमानमसि । अदुपदेशालसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । तादृक्तुं सहवारातीः अस्मदमित्रानभिभव ये धनानां दातारो न भवन्ति । रातेः कर्तरि क्तिन्, नञ्समासेऽ व्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अरातीयतश्च सहख येस्माकमरातिमात्मानमिच्छन्ति अस्मान्वारातिभूतानात्मन इच्छन्ति तानपि सर्वानभिभव बलात्कृत्य नाशय । प्रथमे पक्षे 'छन्दसि परेच्छाथामपि' इति क्यच् , सर्वत्र 'शतुरनुमः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । आख्यातस्य पादादित्वान्निघाताभावः, समानवाक्ये पदात्परत्वाभावाहा । रातिः दाता । सहख एतनाः अस्मद्विरोधिनः सर्वान् सङ्गामानभिभव । पृतन्यतस्सङ्गामं कर्तुमिच्छतश्च सर्वानभिभव । क्यचि ‘कव्यध्वरप्टतनस्य ' इति लोपः, पूर्ववद्विभक्तयुदात्तत्वम् । युयुत्सवस्सेनाः एतनाः । किं बहुना-सहस्त्रवीर्यं बहुप्रकारशक्तिकमासे, अतस्संस्कर्तुमर्हसीति ॥
32
For Private And Personal

Page #256

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
250
नैत्तिरीयसहिता
[का.१. प्र.६.
पृतन्यतः। सहस्रवीर्यमसि तन्मा जिन्वाज्यस्याज्यमसि सत्यस्य सत्यमसि सत्यायुः ॥ १॥ असि
सत्यशुष्ममसि सत्येन त्वाभि घार१-तत् । मा। जिन्व।आज्यस्य।आज्यम् । असि। सत्यस्य । सत्यम् । असि । सत्यायुरिति सत्यआयुः॥१॥असि । सत्यशुष्ममिति सत्य-शुष्मम्। असि । सत्येन । त्वा । अभीति । घारयामि । तस्य॑ ।
7
-13
7-1Bअतः पराणि यजुषि-तत्ताडक्स्वभावस्त्वं मां जिन्व प्रीणय । हे आज्य आज्यस्याप्याज्यमसि, यल्लौकिकमाज्यं तस्मादपि त्वमिष्टसाधनमाज्यं वैदिकमसि, त्वमिव यजमानस्य ; * त्वत्तो हि सर्वमाज्यमुत्पाद्यते वर्षादिद्वारेण । सत्यादपि सत्यमसि, कदाचिदपि फलव्यभिचाराभावात् ; यहा-सत्यान्तरस्यापि सत्यापयितृत्वाद्यागद्वारेण ; त्वत्तोधिको नास्तीति भावः । सत्यायुरसि सत्यभूतमस्मिन्नायुरिति सत्यायुः । सत्यस्य वा आयुस्त्वमसि, त्वया सत्यं जीवतीति । दासीभारादिष्टव्यः । सत्यशुष्मं सत्यस्य शुष्मं बलमसि । तत्त्वां सत्येन चक्षुषाभिघारयामि उपरि सिञ्चामि, ईषदृष्टयावेक्षे इति । 'चक्षुर्वै सत्यम् । इति बाह्मणम् । ‘ब्रह्मवादिनो वदन्ति । यदाज्येनान्यानि हवींष्यभिघार
*त्वं यथा यागसाधनद्वारेण यजमानस्येष्टसाधनं, तथा लौकिकाज्यादपि त्वमेव 'वैदिकमाज्यं लोकानामिष्टसाधनं, वर्षादिद्वारेण सर्वलौकिकाज्योत्पादकत्वादिति भावः.
ब्रिा. ३-३.५.
For Private And Personal

Page #257

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १.]
भभास्करभाष्योपैता
251
w
यामि तस्य ते भक्षीय पञ्चानां त्वा वातानां यन्त्राय धाय॑ गृह्णामि पज्वानां त्वर्तनां यन्त्राय धाय गृह्णामि
पञ्चानां त्वा दिशां यन्त्राय धाय ते । भक्षीय । 4-"पञ्चानाम् । त्वा । वातानाम् । यन्त्रार्य । धाय । गृह्णामि । पञ्चानाम् । त्वा । ऋतूनाम् । यन्त्राय । धाय । गृह्णामि । पञ्चानाम् । त्वा । दिशाम् । यन्त्राय । धाय । गृह्णामि ।
14-17
यति'* इत्यादि च । तस्य ते तथा ईक्षितस्य ते तव भक्षीय अहं भने, त्वया वियुक्तो मा भूवम् । पूर्ववत्कर्मण
सम्प्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी ॥ _14-1"अथाज्यग्रहानुमन्त्रणमन्त्राः यजूंषि तत्र चतुर्भिः जौहवमनुमन्त्रयते-पञ्चानां वेति ॥ पञ्चानां प्राच्याघूर्ध्वपर्यन्तपञ्चदिक्प्रभवाणां पुरोवातादीनां वातानां यन्त्राय यमनाय स्वस्वाधारेध्वविचलनस्थापनाय धाय जगद्धारंणाय जगद्धारणकुशलाय वा त्वां गृह्णामि हे आज्य । एवं सर्वत्र । पञ्चानामित्यत्र 'नामन्यतरस्याम् ' इति नाम उदात्तत्वम् । पञ्चानामृतूनाम् ; हेमन्तशिशिरयोशीतत्वसामान्यादेकषं विवक्षित्वोच्यते । ब्राह्मणं च भवति ‘पञ्च वा ऋतव आर्तवाः पञ्च'। इति । पूर्ववदुभयत्रापि नाम उदात्तत्वम् । पञ्चानां त्वा दिशां प्राच्यादीनामू. *ब्रां, ३-३-५,
सं. ७-२-६,
For Private And Personal

Page #258

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
252
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.६.
गृह्णामि पञ्चानां त्वा पञ्चजनानां यन्त्राय धाय॑ गृह्णामि चरोस्त्वा पञ्चबिलस्य यन्त्राय धाय गृह्णामि ब्रह्मणस्त्वा तेजसे यन्त्राय धाय
गृह्णामि क्षुत्रस्य॒ त्वौजसे यन्त्रार्य पञ्चानाम् । त्वा । पञ्चजनानामिति पञ्च-जनानाम् । यन्त्राय । धाय । गृह्णामि ।चरोः । त्वा । पञ्चबिलस्येति पञ्च-बिलस्य । यन्त्राय । धार्य । गृह्णामि । ब्रह्मणः । त्वा । तेजसे । यन्त्राय । धार्य । गृह्णामि । क्षत्रस्य । त्वा । ओजसे।
न्तिानाम् । 'सावेकाचः' इति दिग्भ्यो विभक्तेरुदात्तत्वम् । पञ्चानां पञ्चजनानां, देवमनुष्यासुररक्षोगन्धर्वाणां पञ्चजना इत्याख्या । 'दिक्सङ्ख्ये संज्ञायाम् ' इति समासः । सप्तर्षिवत्प्रत्यकं संज्ञात्वात्पञ्चानामिति विशेष्यते ॥ ___18-25उत्तरैरष्टाभिरौपभृतमनुमन्त्रयते-चरोः पञ्चबिलस्य आकाशस्य, सर्वेषां चरणाधारत्वाञ्चरुः, दिशोस्य बिलानि पञ्च । ब्रह्मणः ब्रह्मणां, जातावेकवचनम् । तेजसे तेजसः । 'षष्ठयर्थे चतुर्थी वक्तव्या' इति चतुर्थी । ब्राह्मणानां तेजसो यन्त्राय यत्यै धाय धृत्यै गृह्णामि । क्षत्रस्य क्षत्रियाणामोजसे ओजसो बलस्य । विशे विशां वैश्यानां पुष्टया इति शेषः, नृणां वा । यन्त्रायेत्यादि गतम् । सुवीर्याय सुष्टुवीर्यत्वाय । वीरवी?
For Private And Personal

Page #259

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. 1.] .
.
भभास्करभाष्योपेता
213
wwwwww
॥ २ ॥ धार्य गृह्णामि विशे त्वा यन्त्राय धाय गृह्णामि सुवीर्याय त्वा गृह्णामि सुप्रजास्त्वार्य त्वा गृह्णामि रायस्पोषीय त्वा गृह्णामि ब्रह्मवर्चसाय॑ त्वा गृह्णामि भूरस्माक!
हविर्देवानामाशिषो यज॑मानस्य यन्त्राय ॥२॥ धाय । गृह्णामि । विशे । त्वा । यन्त्राय। धाय। गृह्णामि । सुवीर्यायति सु-वीर्याय। त्वा । गृह्णामि । सुप्रजास्त्वायेति सुप्रजाः-त्वार्य। त्वा । गृह्णामि । रायः। पोाय । त्वा । गृह्णामि। ब्रह्मवर्चसायति ब्रह्म-वर्चसाय । त्वा । गृह्णामि । 8-"भूः । अस्माकम् । हविः । देवानाम् । आशि
च' इति बहुव्रीहिस्वरः प्रवर्तते, तत्पुरुषो वा 'परादिश्छन्दसि बहुलम् ' इति । सुप्रजास्त्वाय यजमानस्य सर्वस्यैव वा शोभनापत्यत्वाय । 'नित्यमसिच्प्रजामेधयोः' इत्यसिसमासान्तः, 'उडिदम् ' इति षष्ठ्या उदात्तत्वम्, 'षष्ठयाः पतिपुत्र' इति सत्वम् । रायो धनस्य पोषाय-पुष्टयै । ब्रह्मवर्चसाय ब्रह्मबलाय । 'ब्रह्महस्तिभ्यां वर्चसः' इत्यच्समासान्तः ॥ ___28-शेषेण ध्रौवमनुमन्त्रयते-भूरस्माकमिति ॥ अस्माकमेव सम्बन्धी भव, मास्मान् हासीः, अस्माकमेव श्रेयसे भव ।
For Private And Personal

Page #260

254
तैत्तिरीय संहिता
दे॒वानां॑ त्वा दे॒वता॑भ्यो गृह्णामि कामा॑ त्वा गृह्णामि ॥ ३ ॥ ध्रुवो॑सि ध्रुवह‍ स॑जा॒तेषु॑ भूयासं
-
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
प॒ इत्या॑ शि॒प॑ः । यज॑मानस्य । दे॒वाना॑म् । त्वा॒ ।
दे॒वता॑भ्यः । गृ॒ह्म॒सि॒ । कामा॑य॒ । त्वा॒ । गृ॒ह्णामि ॥ ३ ॥
स॒त्यायु॒रोज॑से य॒न्त्राय॒ त्रय॑स्त्रि ँशञ्च ॥ १ ॥
[का. १. प्र. ६०
1-3,
ध्रुवः । असि । ध्रुवः । अ॒हम् । स॒जातेष्वति॑ि
भवतेर्लेटि शपो लुक, ' इतश्च लोपः ' ' भूसुवोस्तिङि ' इति गुणाभावः । हविर्देवानां देवानां हविः भोज्यं भव पर्याहि । ब्राह्मणं च ' यावदेका देवता कामयते ' इत्यादि । आशिषो यजमानस्य या यजमानस्याशिषः प्रार्थनाः तास्सर्वा भव सर्वासां सम्पादनसमर्थं भव । देवानां त्वा देवानामेव स्वभूतं त्वा देवताभ्यो गृह्णामि । कामाय त्वा गृह्णामि हविर्भागिन्यो देवता यथा यथा कामयन्ते तत्तदनुरूपं गृह्णामि ॥ इति षष्ठे प्रथमोनुवाकः.
For Private And Personal
1- परिधीन् परिधीयमानाननुमन्त्रयते — ध्रुवोसीति यजुर्भिः ॥ तत्र मध्यमं — ध्रुवोसि स्थिरोसि मध्यमत्वाद्वा परिधित्वे विभावाच्च (?) । अहमपि सजातेषु ध्रुवो भूयासम् । समानजन्मानस्सजा
बा. ३-२-६.

Page #261

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २.]
भभास्करभाष्योपेता
255
M
धीरश्चेत्ना वसुविदुग्रौस्युग्रौह५ संजातेषु भूयासमुग्रश्चेत्तो वसुविभि
भूरस्यभिभूरह५ सजातेषु भूयासस-जातेषु । भूयासम् । धीरः । चेत्ता । वसुविदिति वसु-वित् । उग्रः । असि । उग्रः । अहम् । सजातेष्विति स-जातेषु । भूयासम् । उग्रः । चेता । वसुविदिति वसु-वित् । अभिभूरित्यभिभूः । असि । अभिभूरित्यभि-भूः । अहम् । सजातेष्विति स-जातेषु । भूयासम् । अभिभूरित्यभि-भूः । चेता । वसुविदिति वसु-वित् । ताः । 'समानस्य छन्दसि' इति सभावः, ‘वा जाते' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । धीरश्चेत्ता वसुविच्च भूयासमित्येव । धीरो धृष्टः सर्वसमर्थः । चेत्ता चेतिता ज्ञाता । छान्दस इडभावः । रथादिर्वा द्रष्टव्यः । वसुवित् धनानां लब्धा । दक्षिणम्-उग्रः उद्भू - गोंसि, उपरिष्टात्स्थितत्वात् , रुद्राणां समन्धित्वाद्वा । अधृष्य इति केचित् । अहमपि सजातेषूयो भूयासं, यथा ते ममाप्रतिवादिनो विधेया भवन्ति । उग्रश्चेत्ता वसुविद्भूयासम्, य उग्रश्चेत्ता वसु. विच्च भवति स उग्रो भूयासम्, न केवलमुग्र एव । उत्तरम्अभिभूरसि उत्तरकालभावित्वान्नान्येन परिहास्यो भव, अभिभूरेवासि नातः परं 'किञ्चित्परिधीयत इति । अहमपि सजातेष्वभिभविता भूयासं शत्रूणां तेषामेव वा । किञ्च-योभिभूश्वेत्ता वसुविच्च भवति स एव भूयासं न केवलमभिभवितृत्वमात्रण ॥
For Private And Personal

Page #262

256
तैत्तिरीय संहिता
"
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
मभि॒भूश्चेत्ता॒ वसु॒विद्युनमि॑ त्वा॒ ब्रह्म॑णा॒ दैव्ये॑न ह॒व्याया॒स्मै वोढवे जा॑तवेदः । इन्धा॑नास्वा सुप्र॒जर्स• स्सुवीरा ज्योग्जीवेम बल॒िहृतो॑ व॒यं "युनज्मि॑ । त्वा॒ । ब्रह्म॑णा । दैव्ये॑न । ह॒व्यय॑ । अस्मै । वोढवे । जात॒वेद् इति॑ जातवेद॒ः । । “इन्धा॑नः । त्वा॒ । सुप्र॒जस॒ इति॑ सु- प्र॒जस॑ः । सुवीरा इर्त सु- वीराः । ज्योक् । जीवेम । बलि
1
का. १. प्र. ६.
'अग्निं येोगेन युनक्ति — युनज्मीति द्विपदया त्रिष्टुभा ॥ हे जातवेदः जातानां वेदितः ब्रह्मणा मन्त्रेण दैव्येन देवयोग्येन | 'देवाद्यौ' । त्वां युनज्मि अस्मिन् कर्मणि युक्तं करोमि । प्रयोजनमाह - अस्मै हव्याय वोढवे, इदं हविर्वोदुम् । पूर्ववत्कर्मणस्सम्प्रदानत्वम्, तुमर्थे सेसेन्' इति तवेन्प्रत्ययः, 'अन्तश्च तवै युगपत्' इत्याद्यन्तयोर्युगपदुदात्तत्वम्, अस्याप्युपलक्षणत्वात् । ' ऊडिदम् ' इतीदमचतुर्थ्या उदात्तत्वम् ॥
6
For Private And Personal
समिधोरभ्याधीयमानयोर्जपति इन्धानास्त्वेति । इयमपि पूर्वविपदा त्रिष्टुप् ॥ हे अग्ने त्वामिन्धानाः ज्वलयन्तः परिचरन्तो वयम् । 'विभाषा वेण्विन्धानयोः' इत्याद्युदात्तत्वम् । सुप्रजसश्शोभनापत्याः । पूर्ववदसिच् । सुवीराः शोभनसर्ववीरपुरुषाः । ज्योक् चिरं जीवेम त्वत्प्रसादात । यस्माद्वयं ते तव बलिहतोऽ विच्छिन्नं बलिमुपहरामः तस्माज्जीवेम चिरम् । यद्वा-बलिहृतस्तव भविष्याम इत्येवमर्थं चिरं जीवेम । बलिर्हविर्दानम् ॥

Page #263

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २.]
भटमास्करभाष्योपेता
287
ते । यन्मे अग्ने अस्य यज्ञस्यरिष्यात् ॥ ४ ॥ यहा स्कन्दादाज्यस्योत विष्णो । तेन हन्मि सपत्नै
दुर्मरायुमैनै दधाम निर्ऋत्या हृत इति बलि-हृतः । वयम् । ते । यत् । मे।
अग्ने । अस्य । यज्ञस्य । रिष्यात् ॥ ४॥ यत् । वा। स्कन्दात् । आज्यस्य । उत । विष्णो इति । तेनं । हन्मि । सपत्नम् । दुर्मरायुमिति दुः-मरायुम् । एति । एनम् । धामि । निर्घोत्या इति ___ हवींष्यासन्नान्यभिमन्त्रयते—यन्मे अग्न इति त्रिष्टुभा ॥ हे अग्ने अस्य मम यज्ञस्य यद्बर्हिरादिकं रिष्यान्नश्येत् रक्षःप्रभृतिभिविनाशितं स्यात् । लेट्याडागमः । 'प्रकृत्यान्तःपादम्' इति मे इत्यस्य प्रकृतिभावः । किञ्च-आज्यस्योत आज्यस्यापिच सम्बन्धि जौहवादिकं तदेकदेशभूतं यद्रिष्यात् यद्वा स्कन्दात् । पूर्ववदाडागमः । हे विष्णो व्यापक तेन हन्मि मारयामि सपत्नं शत्रुम् । अथ यो मारयितुं न शक्यते एनं दुर्मरायु मारयितुमशक्यं निर्ऋत्याः पापदेवतायाः उपस्थे उत्सङ्गे आदधामि स्थापयामि । दुर्मरमात्मन इच्छतीति क्यजन्तात् 'क्याच्छन्दसि' इत्युप्रत्ययः । निर्गता ऋतेः नितिः निर्दया । 'ऋतिस्सौत्री धातुः घृणायां वर्तते । इत्युक्तेः । निरऋतिरिति प्रादिसमासेऽन्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्, गतिसमासे 'तादौ च' इति ॥ *म-स्कन्दात् रिष्येद्वा.
काशि. ३.१.२९.
33
For Private And Personal

Page #264

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
258
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ६.
उपस्थे । भूर्भुवस्सुवरुच्छुष्मो अग्ने यजमानायैधि निशुष्मो अभिदा
संते । अग्ने देवैह मन्विह मन्द्रजिनिः-ऋत्याः। उपस्थ इत्युप-स्थे । 'भूः । 'भुवः। 'सुवः। "उच्छुष्म इत्युत्-शुष्मः । अग्ने । यजमानाय । एधि । निशुल्म इति नि-शुष्मः । अभिदासत इत्यभि-दासते । अग्ने । देवेद्धति देवइद्ध । मन्विद्धेति मनु-इछ । मन्द्रजिह्वेति मन्द्र
7-"हवींष्यासादयति-भूर्भुवस्सुवरिति व्याहृतिभिः ॥ 'ब्रह्मैता व्याहृतयः' इति ब्राह्मणम् । एतानि रूपाणि लोकत्रयात्मकानि, लोकत्रयस्थितिहेतुत्वात् ; लोकत्रयात्मकव्याहृतित्रयरूपेण हवींषि स्तूयन्ते ॥ ___1"इध्ममभ्याधीयमानमनुमन्त्रयते—उच्छुप्म इति पिपीलिकामध्यया त्रिपदया यजुरन्तयानुष्टुभा । तत्र द्वादशाक्षरौ प्रथमतृतीयौ पादौ, मध्यमोष्टाक्षरः, अमर्त्यस्य त इत्यादि यजुः ॥ हे अग्ने यजमानाय उच्छुष्म उद्भूतबल एधि भव, यजमानकार्येष्वाविकृतबलो भव । अभिदासते उपक्षयते शत्रवे निशुष्मः न्यग्भूतबलो भव । दसु उपक्षये, व्यत्ययेन शप , धातोरकारस्य छान्दसो दीर्घः । यद्वा-दास दाने अभिपूर्व उपक्षयकर्मा द्रष्टव्यः । हे अने अङ्गनादिगुण देवेद्ध देवैरिड दीप्त मन्विद्ध मनुष्यैरिड । उभयत्रापि 'तृतीया कर्मणि' इति
*सं-१-६.१०.
For Private And Personal

Page #265

अनु. २. ]
भास्करभाष्योपेता
ह्वाम॑र्त्यस्य ते होत॒र्मूर्धन्ना र्जिघर्मि रा॒यस्पोष॑य सुप्रजा॒स्त्वाय॑ सु॒वीर्या॑य॒ मनो॑सि प्राजाप॒त्यं मन॑सा मा जि॒ह्म॒ । अम॑र्त्यस्य । ते॒ । ह॒त॒ः । मू॒र्धन्न् । एति॑ । जि॑घ॒सि॒ । रा॒यः । पोषा॑य । सुप्र॒जास्त्वायेति॑ सुप्रजाः - त्वाय॑ । सुवीर्या॒येति॑ सुवीर्या॑य । "मन॑ः ।
1
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । मन्द्रजिह्वा मदनी मदयित्री तर्पणी जिह्वा यस्य । मदि स्तुतिमोदमदस्वमकान्तिगतिषु, 'मन्दिवाशि ' * इत्यादिना रक्प्रत्ययः, ‘आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्' इत्यविद्यमानवत्वाच्चतुर्णामप्यामन्त्रितानामाद्युदात्तत्वमेव । होतः देवानामाह्वातः । अमर्त्यस्यामत्यात्मनस्ते तव मूर्धन् मूर्ध्नि । 'सुपां सुलुक्' इति ङेर्लुक् । आजिघर्मि आभिमुख्येन क्षारयामि आदधामि । घृक्षरणदीप्तयोः जौहोत्यादिकः, 'बहुलं छन्दसि' इत्यभ्यासस्येत्वम् । रायो धनस्य पोषाय पुष्ट । पूर्ववत्षष्ठयास्सत्वस्वरौ । सुप्रजास्त्वाय शोभनापत्यत्वाय । पूर्ववदसिच् । सुवीर्याय शोभन वीर्यत्वाय ॥
-
259
"स्त्रौवमाघारमभिमन्त्रयते मनोसीति यजुषा || मनोसि मनसा निर्वर्तितत्वात् त्वम्मन एवासि । प्राजापत्यं प्रजापतिदेवत्यम् । यहा - प्रजापतेरिदं प्राजापत्यं, अतस्तदेवासि; तेन निर्वर्तितत्वातत्वम् । तेन मनसा भूतेन च । जातावेकवचनम् । तेन प्रजापतिना सृष्टैर्देहारम्भकैर्भूतजातैश्च सह मामाविश मया सह
For Private And Personal
* मन्दिवाशि' (उ. १-३९) इत्यादि सूत्रं उरज्विधायकतया वृत्त्यादी व्याख्यातम्. 'स्फायितञ्चि' इत्यादिना इति तु युक्तम्,

Page #266

260
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
" तैतिरीय संहिता
भूतेना वि॑श॒ वाज॑स्यै॒न्द्री संपल॒क्षय॑णी ॥ ५ ॥ वाचा मैन्द्रियेणा वि॑श वस॒न्समृ॑तु॒नां प्रणामि॒ स
[का. १. प्र. ६.
ww
12
असि॒ । प्र॒जाप॒त्यमिति॑ प्राजा - प॒त्यम् । मन॑सा । मा॒ । भू॒तेन॑ । एति॑ । वि॒श॒ । "वाकू । आ॒सि॒ । ऐन्द्री । स॒पत्न॒क्षय॒णीर्त सपत्न- क्षणी ॥ ५ ॥ वाचा । मा॒ । इ॒न्द्रि॒येण॑ । एति॑ । वि॒श॒ । "व॒स॒न्त
13.
सुखं निर्वर्तय । ' देवा वै सामिधेनीः ' * इत्यादि षष्ठद्वितीयकाण्डीयं ब्राह्मणम् ॥
For Private And Personal
" स्रुच्यं - वागसीति यजुषा ॥ वागसि वाचा निर्वृत्तत्वात् वागेवासि त्वम् । ऐन्द्रीन्द्रदेवत्या । यद्वा —– इन्द्रस्येयमैन्द्री वाकू, सैवासि । सपत्नक्षयणी शत्रूणां क्षयकरी । तत्त्वया वाचेन्द्रयेण च । जातावेकवचनम् । तेनैवेन्द्रेण सृष्टैरिन्द्रियैश्चक्षुरादिभिश्च सह सुखं मामाविश । 'इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गम् ' इत्यादौ निपात्यते । ' सावेकाचः' इति वाचस्तृतीयोदात्ता ॥
"प्रयाजाननुमन्त्रयते —— वसन्तमृतूनां प्रीणामीति यजुर्भिः क्रमेण च । तत्र समिधः – वसन्तमिति ॥ वसन्ति प्रजास्सुखिता अस्मि - न्निति वसन्तः । औणादिको झच्प्रत्ययः । ऋतूनाम्मध्ये वसन्तमृतूनां प्रीणामि तर्पयामि । निर्धारणस्वभावान्निर्धार्यमाण ऋतुरेव भवति यथा— ब्राह्मणानां स्थविरमानयेति स्थविरो ब्राह्मण
*सं. २-५-११ ; ६-३-७.

Page #267

भास्करभाष्योपेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २. ]
15
मां प्रीतः प्रीणातु ग्रीष्ममृ॑तूनां प्रणामि॒ समा॑ प्रा॒तः प्रणातु व॒र्‌षा ऋतू॒नां प्री॑णमि॒ ता मा॑ प्रीताः प्रणन्तु श॒रद॑मृतू॒नां प्री॑णामि॒ म् । ऋतूनाम् । प्रीणामि । सः । मा । प्रीतः । प्रीणातु । " ग्रीष्मम् । ऋतूनाम् । प्रा॒णामि॒ । सः । मा । प्रीतः । प्रीणातु । "व॒र्षाः । ऋतूनाम् । प्रीणामि॒ । ताः । मा । प्रीताः । प्रा॒ण॒न्तु । " श॒रद॑म् । ऋतूनाम् । प्रीणामि । सा । मा । प्रीता । प्रीणातु । एवानीयते नान्यः । नामन्यतरस्याम् ' इति नाम उदात्तत्वम् । प्रीभू तर्पणे कैयादिकस्सकर्मकः । तर्पयामीत्यर्थः । स च वसन्तः प्रीतः तया तर्पितो मां प्रीणातु तर्पयतु प्रजादिभिरभिमतैः । ऋतवो वै प्रजाकामा ' इत्यादि ब्राह्मणम्, ' समिधो यजति " इत्याद्यनुवाकश्च ॥
"
'
" तनूनपातं - ग्रीष्ममिति ॥ गीर्यन्तस्मिन्नापो रविकिरणैरिति ग्रीष्मः । गिरतेर्मप्रत्ययष्षुगागम ईकारश्च निपात्यते ॥
201
15
•
"इडां. वर्षा इति ॥ वर्षत्यासु पर्जन्य इति वर्षाः । एकस्मिन्नपि ऋतौ लिङ्ग बहुवचनं च स्वाभाविकम् ॥
+सं. २-६-१३.
"बर्हिषः । - शरदमिति ॥ शीर्यन्ते पच्यन्ते ओषधयोस्यामिति शरत् । ' शुभसोदिः' इत्यदिप्रत्ययः । अत्रापि स्वाभाविकं स्त्रीत्वम् ॥
*सं. ७-२-६३
For Private And Personal
+ अनुमन्त्रणमिति शेषः .

Page #268

262
तैत्तिरीयसंहिता
सा मां प्रीता प्रीणातु हेमन्तशि - शि॒िरावृ॑तू॒नां प्रणामि॒ तौ मा॑ प्रा॒तौ प्रणीताम॒ग्नीषोम॑योर॒हं दे॑वय॒ज्या
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
ܕ
”हेमन्ता॒शि॑शि॒रावति॑ हेमन्त - शिशिरौ । ऋतूनाम् । प्रीणामि । तौ । मा । प्रीतौ । प्रीणीताम् । "अ॒ग्नीषोम॑यो॒ोरित्य॒ग्नी - सोम॑योः । अ॒हम् । दे॒व॒य॒ - ज्ययेति॑ दे॒वय॒ज्यया॑ । चक्षु॑ष्मान् । भू॒या॒स॒म् ।
[का. १. प्र. ६.
6
17 स्वाहाकारस्य —— हेमन्तशिशिराविति ॥ शैत्यसामान्येन हयोस्समस्तयोरुपादानम्, प्रयाजानां पञ्चत्वात् । पञ्च वा ऋतव: ' इत्यादिवचनं चोपपद्यते । हन्ति हिमेन जन्तूनिंति हेमन्तः । हन्तेर्मुटू हि च' इति झच्प्रत्ययः । श्यति तनूकरोति हिमपीडया सङ्कोचयति भूतानीति शिशिरः । श्यतेः किरच्प्रत्ययः, द्विर्वचनमभ्यासस्येत्वं च निपात्यते ॥
6
For Private And Personal
18
" आज्यभागावनुमन्त्रयते — अग्नीषोमयोरिति ॥ अग्रिश्व सोमश्चाश्रीषोमौ । ' ईदनेस्सोमवरुणयोः' इतीत्वम्, 'अग्नेस्तुत्स्तोमसोमाः इति षत्वम्, ' देवताद्वन्द्वे च' इति पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् । 'छन्दसि निष्टर्क्स' इत्यत्र देवयज्याशब्दो निपातितः । देवार्हो यागो देवयज्या । अग्रीषोमयोर्देवयज्यया अनेन देवार्हेण यांगेन अहं चक्षुष्मान्भूयासम् । यथा यज्ञोनीषोमाभ्यां चक्षुष्मानेवमहमपि ताभ्यां चक्षुष्मान्भूयासमिति भावः ॥
*सं. १-५-१7.
"

Page #269

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. २.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
263
चक्षुष्मान्भूयासमग्नेरहं देवय॒ज्ययाबादो भूयासम् ॥६॥ दधिरस्यदेब्धो भूयासममुं दभेयमग्नीषोम
योहं देवय॒ज्या वृत्रहा भूयास"अग्नेः । अहम् । देवयज्ययेति देव-य॒ज्ययो । अन्नाद इत्यन-अदः । भूयासम् ॥ ६ ॥ दब्धिः । असि । अदब्धः । भूयासम् । अमुम् । दभेयम् । "अग्नीषोमयोरित्यग्नी-सोमयोः। अहम् । देवयज्ययति देव-यज्यया । वृत्रहेति वृत्र-हा। भूयासम् । इन्द्राग्मियोरितीन्द्र-अग्नियोः । अहम् ।
1 आग्नेयस्य-अग्नेरिति ॥ अन्नादोन्नानामत्ता भूयासम्, देवानामन्नेरन्नादत्वात् ॥
2 उपांशुयाजस्य-दब्धिरिति ॥ दब्धिर्दभनं मरणं दम्भिता वा त्वमसि असुराणाम्, अहमपि त्वयादब्धो भूयासं शत्रूणामु[शत्रुभिरु]पहिंसितो मा भूवम् । अपि त्वमुं शत्रु पाप्मानं दभेयं मारयेयम् । 'लिङ्याशिष्यङ्' । अमुमिति शत्रुनाम निर्दिशेत् ॥ ___ अग्नीषोमीयस्य-अग्नीषोमयोरिति ॥ वृत्रस्य पाप्मनो हन्ता वृत्रहा । 'ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु' इति क्विप् भविष्यत्यपि धातुसम्बन्धे भवति । अग्नीषोमाभ्यामिन्द्रो वृत्रमहन्, तद्वदहमप्याभ्यां भ्रातृव्यस्य हन्ता भूयासमिति ॥
"ऐन्द्रामस्य-इन्द्राग्नियोरिति ॥ 'नोत्तरपदेनुदात्तादौ ' इति
For Private And Personal

Page #270

264
तैत्तिरीयसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
मिन्द्राग्नि॒योर॒हं दे॑वय॒ज्यये॑न्द्रया॒
व्य॑न्ना॒दो भू॑यास॒मिन्द्र॑स्या॒हं दे॑वय॒ - ज्यये॑न्द्रिया॒वी भूयासं महे॒न्द्रस्या॒हं दे॑वय॒ज्यया॑ ज॒मान॑ महि॒मानं गमेय
[का. १. प्र. ६.
दे॒वय॒ज्ययेति॑ दे॒व - य॒ज्यया॑ । इ॒न्द्रि॒या॒वी । अन्नाद इ॒त्य॑न्न - अ॒दः । भूय॒स॒म् । इन्द्र॑स्य । अ॒हम् । दे॒व॒य॒ज्ययेति॑ दे॒व - य॒ज्यया॑ । इ॒न्द्रि॒यावी । भूया॒स॒म् । " महेन्द्रस्येति महा - इ॒न्द्रस्य॑ । अ॒हम् । दे॒वय॒ज्ययेत दे॒वय॒ज्यया॑ । जे॒मान॑म् । म॒हि॒मान॑म् । ग॒मे॒य॒म् ।
24
देवताद्वन्द्वलक्षणे पदद्वयप्रकृतिस्वरत्वे प्रतिषिद्धे समासान्तोदात्तत्वे च कृते 'उदात्तयणो हल्पूर्वात्' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । इन्द्रियावी अन्नादश्च भूयासं, इन्द्रेणेन्द्रियावी अग्निनान्नादः । इन्द्रियशब्दान्मत्वर्थीयो विनिः, ' अन्येषामपि दृश्यते : इति दीर्घत्वम् ॥
23 ऐन्द्रस्य सान्नाय्यस्य — — इन्द्रस्येति ॥ इन्द्रियावान्, इन्द्रो हीन्द्रियस्य दाता भवति, इन्द्रेण हि दत्तमिन्द्रियमिति ॥
6
" माहेन्द्रस्य —— महेन्द्रस्येति ॥ सन्महत्' इति समासः । जेमानं महिमानं च गमेयम् । जेमा नेतृत्वम् । 'तुश्छन्दसि' इतीमनिच् छान्दस इकारलोपः, 'तुरिष्ठेमेयस्सु' इति तुलोपः । जनयितृत्वं वा । जाभावः । महत्त्वं महिमा ॥
"
For Private And Personal

Page #271

अनु. ३.]
भट्टभास्करभाष्यापेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
म॒ग्नेस्स्वष्ठ॒कृतो॒हं दे॑वय॒ज्ययायु॑ष्मान् य॒ज्ञेन॑ प्रति॒ष्ठां मेयम् ॥७॥ अ॒ग्निर्मा॒दुरि॑ष्टात्पातु॒ सवि॒ताघश
265
25
"अ॒ग्नेः । स्विष्टकृत॒ इति॑ स्विष्ट - कृत॑ः । अ॒हम् । दे॒व॒य॒ज्ययेति॑ दे॒वय॒ज्यया॑ । आयु॑ष्मान् । य॒ज्ञेन॑ । प्रति॒ष्ठामिति॑ प्रति-स्थाम् । मेयम् ॥ ७ ॥ रिष्या॑त्सपत्न॒क्षय॑ण्यन्ना॒दो भू॑यास षङ्घ्रिशञ्च ॥ २ ॥
'अ॒ग्निः । मा । दुरि॑ष्टा॒दति॒ दुः- इ॒ष्टा॒त् ।
” स्विष्टकृतः — अग्नेस्स्विष्टकृत इति ॥ स्विष्टं करोतीति स्विष्ट कृत्, तस्य देवयज्ययाहमायुष्मान्भूत्वा यज्ञेन प्रतिष्ठां गमेयम् । यज्ञेन या प्रतिष्ठा भवति — यो यतो यज्ञं प्रयुङ्क्ते । तदेनं प्रतिष्ठापयतीति । .... प्रति तिष्ठति प्रजया पशुभिर्यजमानः । इति तामपि प्रतिष्ठां गमेयम् । 'लिङचाशिष्यङ् ' ॥ इति षष्ठे द्वितीयोनुवाकः.
For Private And Personal
'प्राशित्रेवदीयमाने जपति अग्निर्मेति ॥ दुरिष्टाद्दुष्टाद्यागाद्विगुणान्मामंग्निः पातु तन्निमित्तदोषापनोदनेन मां रक्षतु । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्, कर्मणि निष्ठायां वा ' गतिरनन्तरः ' इति ब्रिा. ३-३-९०/
*म, तं - यज्ञेन वा प्रतिष्ठितो भवति सं.
34

Page #272

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
266
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ६
साद्यो मेन्ति दूरैरातीयति तमेतेने जेष सुरूपवर्षवर्ण एहीमान्भद्रान्दुर्या५ अभ्येहि मामनुव्रता न्यु
शीर्षाणि मृट्टमिड एह्यदित एहि पातु । सविता । अघश सादित्यघ-शसात् । *यः । मे । अन्ति । दूरे । अरातीयति । तम् । एतेन । जेषम् । 'सुरूपवर्षवर्ण इति सुरूप-वर्षवणे । एति । इहि । इमान् । भद्रान् । दुर्यान् ।
अभि । एति । इहि । माम् । अनुव्रतेत्यनु-व्रता। नीति । उ । शीर्षाणि । मुट्ठम् । इडै । एति । गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । किञ्च-दुरिष्टं अयुक्तरूपं प्रयाजादि ततो मां पातु । यहा-दुरिष्टं यथा न भवति तथा मां पातु दुरिष्टाहिनिवार्य मां रक्षतु । सविता चाघशंसात्पापरुचेः रक्षःप्रभृतेश्च पातु ॥
'यजमानोऽवदीयमाने जपति-यो म इति ॥ यो मे ममान्ति अन्तिके दूरे वारातीयति अराप्तित्वमिच्छति, अरातिमात्मनो वास्माकमिच्छति तं राक्षसादिमनेन जेषं जयेयम् । जयतेलेटि 'सिब्बहुलं लेटि' शपो लुक् , 'लेटोडाटौ' 'इतश्च लोपः' । 'कादिलोपे बहुलम् ' इत्यन्तिकस्य कलोपः ॥
इडामाह्रियमाणामनुमन्त्रयते-सुरूपवर्षवर्ण इति ॥ शोभनरूपौ शोभनस्वभावौ वर्षवर्णौ यस्यास्सा तथोक्ता । 'पशवो वा
For Private And Personal

Page #273

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
. अनु. ३.]
भटभास्करभाष्योपेता
267
सरस्वत्येहि रन्तिरस रमतिरसि सूनर्यसि जुष्टे जुष्टिं तेशीयोपहूत उपहवम् ॥ ८॥ तेशीय सा मै
सत्याशीरस्य यज्ञस्य॑ भूयादरेता इहि । अदिते । एति । इहि । सरस्वति । एति । इहि । रन्तिः । असि । रम॑तिः । असि । सूनरी । असि । जुष्टै । जुष्टिम् । ते । अशीय । उपहूत इत्युप-हूते । उपहवमित्युप-हवम् ॥ ८॥ ते । अशीय । सा । मे । सत्या । आशीरित्या-शीः । अस्य । य॒ज्ञस्य॑ । भूयात् । अरैडता । मनसा । इडा' * 'वृष्टिर्वा इडा'। इति पशुवृष्टिहेतुत्वादिडाया एवमुच्यते । पूर्वपदस्याादा तवं छान्दसम् । ईदृशी एहि आगच्छ इमान्मदीयान्भद्रान् कल्याणान् भननीयान् दुर्यान् यज्ञगृहान् ; 'गृहा वै दुर्याः । इत्युक्तम् । किञ्च-मामनुव्रता अनुगुणा अभिप्रेतानि साधयन्त्यभ्येह्याभिमुख्येनागच्छ । असमानपदेपि रुर्दश्यते । अस्माकं शीर्षाणि निमृद्धं निर्दोषानस्मान् कुरुध्वमिति यावत्, यथास्माकं शिरः क्षाळितमनेनेति दोषाशङ्कायां वक्तारो भवन्ति । निमृदुमिति च एकवचनस्य स्थाने व्यत्वयेन बहुवचनम्, पूजार्थ वा वक्ष्यमाणगोभेदापेक्षम् । उ इति समुच्चयेवधारणार्थे वा । इडादयश्शब्दा गवां नामानि, यथा-' इडे रन्तेदिते सरस्वति प्रिये प्रेयसि महि विश्रुत्येतानि ते अनिये नामानि ' इति ।
*सं. १-७-१. सं. १-७-२. सं. ६-२-९. सं. ७-१-६.
For Private And Personal

Page #274

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
268
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ६.
मनसा तच्छकेयं यज्ञो दिवई रोहतु
यज्ञो दिवं गच्छतु यो देवयानः तत् । शकेयम् । य॒ज्ञः । दिवम् । रोहतु । यज्ञः। दिवम् । गच्छतु । यः। देवयान इति देव-यानः।
ताच्छब्द्येनेडा स्तूयते । तत्र गवां भेदान्निमृङमिति बहुवचनमुपपद्यते, हे इडादयो यूयमागत्य मां निमृट्वमिति । यदा तु गोभिरभेदेनेडोच्यते हे इडादिरूपे इड इति तदा त्वेकवचनमेव न्याय्यम् । इडा पशुसाधनीड्या वा । अदितिरदीना अखण्डनीया । सरस्वती सरणवती सरस्वतीसदृशा वा । रन्तिः रतिहेतुरसीहामुत्र च । क्तिचि 'न क्तिचि दीर्घश्च' इति टिलोपाभावः, वृषादिष्टव्यः । रमतिः रमणीया । 'रमेनित्' इत्यतिप्रत्ययः । सूनरी शोभनमनुष्या, मनुष्याणां सुखहेतुत्वात् । पृषोदरादिः । यहा-सुष्टु नेत्री सूनरी । नृ नये, सुपूर्वात् 'अच इः' इतीप्रत्ययः, 'कदिकारादक्तिनः' इति ङीष् , उपसर्गविकारश्चान्दसः, सर्वधानवधारणान्नावगृह्यते । यहा-रन्त्यादीन्यपि त्रीणि गवां नामधेयानि । हे जुष्टे प्रिये सर्वस्य सर्वेण वा सेविते ते जुष्टिं त्वया दत्तां प्रीतिं अशीय व्याप्नुयाम् । अश्नोतेलिङि शपो लुक् । हे उपहूते अनुज्ञाते ते तव उपहवमनुज्ञामशीय । 'हस्सम्प्रसारणं च न्यभ्युपविषु' इत्यप् , थाथादिनोत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । साऽस्य यज्ञस्याशीः अस्य यज्ञस्य फलं मम सत्या यथाश्रुतिसिद्धिः भूयात् । 'उडिदम् ' इतीदमषष्ठ्या विभक्तेरुदात्तत्वम् । अरेडतेत्येकपदा त्रिष्टुप् यजुरादिः यजुरन्ता-उक्तैर्वक्ष्यमाणैश्च अरेडता अनादरमकुर्वता मनसा ।
For Private And Personal

Page #275

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ३.]
भभास्करभाष्योपेता
1269
पन्थास्तेन यज्ञो देवा५ अप्यत्वस्मास्विन्द्र इन्द्रियं दधात्वस्मात्राय उत यज्ञासचन्तामस्मासु सन्त्वा
शिषस्सा नः प्रिया सुप्रतूर्तिमपन्थाः । तेन । यज्ञः । देवान् । अपीत । एतु ।
अस्मासु । इन्द्रः । इन्द्रियम् । दधातु । अस्मान्। रायः । उत । यज्ञाः । सचन्ताम् । अस्मासु । सन्तु । आशिष इत्या-शिषः । सा । नः। प्रिया । रेड . अनादरे । तत्फलं शकेयं त्वत्प्रसादात्साधयितुं शक्तो भूयासम् । 'लिङ्याशिष्यङ् ' यज्ञोयमस्मदीयो दिवं रोहतु दिवौकसां तृप्तये भवतु । किञ्च-अयं यज्ञोस्मानपि दिवं गच्छतु गमयतु देहपातोत्तरकालमस्मान् दिवमारोहयतु । 'बहुळमन्यत्रापि' इति णिलुक् । यद्वा-हेतुकर्मी तुकर्तृ निर्देशः, षभिर्ह लैः कृषतीति यथा । सामर्थ्यात्तत्रेति चेदिहापि पूर्वेण गतत्वात् आनर्थक्याद्धेतुः प्रत्येप्यते । इदानीं यज्ञस्य मार्ग उपदिश्यते—यो देवयानः पन्थाः येन पथा देवान् गच्छति देवत्वं वा प्राप्यते तेन पथायं यज्ञो देवानप्येतु तेन मार्गेण गत्वा देवाननुप्रविशतु ॥
“अस्मास्विति त्रिपदोष्णिक । त्रिष्टुप्ततः परा । यहा—मध्येज्योतिस्त्रिष्टुप् ॥ अस्मासु त्वत्प्रसादभाक्षु इन्द्र इन्द्रियं वीर्यं दधातु । अस्मान् रायो धनानि पश्वादीनि अपि च यज्ञाः उत्तरे च क्रतवः सचन्ताम् । षच समवाये । अस्मास्वाशिषः अभिप्रेतान्यपि फलानि सन्तु भूतानि सन्तु । सा च त्वमस्माकं प्रिया तृप्तिहेतुः सुप्र
For Private And Personal

Page #276

270
[का. १. प्र. ६.
5
घोनो॒ जुष्टि॑रसि जु॒षस्य॑ नो॒ जुष्टा॑ नः ॥ ९ ॥ अ॒सि॒ जुष्टं ते गमेयं मनो॒ ज्योति॑र्जुषता॒ामाज्यं विच्छिन्नं य॒ज्ञँ समि॒मं द॑धातु । बृह॒स्पति॑स्तनुतामि॒मं नो॒ विश्वे॑ दे॒वा इ॒ह मा॑दसुप्रतूंर्तरिति॑ सु-प्रत॑र्तः । म॒घोन । 'जुष्टैः । अ॒सि॒ । जु॒षस्व॑ । न॒ः । जुष्ट॑ । न॒ः ॥ ९ ॥ अ॒सि॒ । जुष्ट॑म् । ते॒ ग॒मे॒य॒म् । मनः॑ः । ज्योति॑ः । जु॒ष॒त॒म् । आ॒ज्य॑म् । विच्छि॑िन्ना॒मति॒ वि चि॒न्न॒म् । य॒ज्ञम् । समिति॑ । इ॒मम् । द॒धातु । बृह॒स्पति॑ः । तनुताम् । इ॒मम् । न॒ः । विश्वे॑ । दे॒वाः । इह । तूर्तिः सुष्ठु प्रतरणिर्दुः खानाम् । यद्वा- सुष्ठु प्रकर्षेण च हिंसिका शत्रूणाम् । 'नसत्तनिषत्त' इति निपातनं निष्ठावद्भावात्तिनोपि भवति, 'क्रत्वादयश्च' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । म'छन्दसीवनिपौ' इति मत्वर्थीयो वनिः,
1
I
।
घोनी धनवती ।
' ऋन्नभ्यः' इति ङीप्, ' श्वयुवमघोनाम्' इति सम्प्रसारणम् । एवङ्गणोस्माकं भव |
:- अवान्तरेडां प्राश्यमानामनुमन्त्रयते
5-6. "
तैत्तिरीयसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
*
*अत्र 'अनुमन्त्रयते' इति समानशब्दर्शनजेन लेखकानां पङ्क्ति भ्रमेण ग्रन्थो गलित इव भाति अतो माधवीयभाष्यमत्र दर्श्यते
For Private And Personal
*
'जुष्टिरसीति ॥ हे अवान्तरेडे त्वं जुष्टिरसि प्रीतिरूपासि । नः अस्मान् जुषस्व प्रीय । नोऽस्माभिर्जुष्टासि सेवितासि । ते जुष्टिं त्वदीयां प्रीतिं गमेयं प्राप्नुयाम् ॥ अन्तर्वेद्यद्भिर्जियते - मनो ज्योतिरिति ॥ [ व्याख्यातः. सं. १-५-३ ].

Page #277

अनु ३.]
भट्टभास्करभाष्योपैता
7
यन्ताम् । ब्रह्म॒ पिन्व॑स्व॒ दद॑तो म॒ मा क्षयि कुर्व॒तो मे॒ मोप॑ दसत्प्र॒जाप॑तेभि॒गस्यूज॑स्व॒न्पय॑स्वान्प्राणापानौ मे॑ पाहि समानव्यानौ में
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
मा॒द॒य॒न्ता॒म् । ब्रह्म॑ । पिन्व॑स्व । दद॑तः । मे॒ । मा । क्षाणि॒ । कुर्वतः । मे । मा । उपेति॑ । द॒स॒त् । । ।
1
प्र॒जाव॑ते॒रिति॑ प्र॒जा - पि॒तेः । भागः । आ॒सि॒ । ऊर्जस्वान् । पय॑स्वान् । प्रा॒णा॒पा॒नाविति॑ि प्राणअपानौ । मे । पाहि । समान॒व्या॒नाविति॑ि समानव्या॒नौ ! मे । पाहि॑ । उ॒दा॒न॒व्या॒नावित्यु॑दानं -
*
*
* ब्रह्मेति ॥ हे बन बन्धक मनसां त्वय्येव हि मनोस्माकं सर्वदा बद्धम् । ' बन्धेबेधिबुधी च' इति नक्प्रत्ययः । परिवृढस्यैवेयं संज्ञा । पिन्वस्व प्रीणय अस्मानृत्विजश्च । ददतो मे मा क्षायि देयेन धनेन क्षयो मा गामि, अपि तूपचीयताम् । कुर्वतो मे मोपदसत् सामर्थ्यं श्रद्धा वा मोपक्षयं गमत् अपि तु पुनःपुनर्वर्धताम् । दसु उपक्षये, लुङि पुषादित्वादङ् ॥
271
'अन्वाहार्यमासन्नमभिमन्त्रयते — प्रजापतेरिति ॥ प्रजापतेर्भागोस ।
-
*सं. १-७-३.
6
स वा एष प्राजापत्यो यदन्वाहार्यः' इति । ' पत्यावैश्वर्ये ' इति पतिशब्दे पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।
'
कर्षात्वत:' इति भाग
बर्हिषदं पुरोडाशमनुमन्त्रयते.
For Private And Personal

Page #278

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
272
तैत्तिरीयसंहिता
का. 1. प्र. ६.
पायुदानव्यानौ मे पाह्यक्षितोस्यक्षित्यै त्वा मा में क्षेष्ठा अमुवामु
ष्मिन्लोके ॥ १० ॥ व्यानौ । मे। पाहि । अक्षितः । असि । आक्षत्यै । त्वा । मा । मे। क्षेष्ठाः । अमुत्र । अमुष्मिन्न् । लोके ॥ १० ॥
उपहवं जुष्टा नस्त्वा षट् ॥ ३ ॥ शब्दोन्तोदात्तः, 'स्वरितो वानुदात्ते पदादौ ' इत्येकादेशस्य संहितायां स्वरितत्वम् । ऊर्जस्वानन्नवान् पयस्वान् रसवान् स त्वं प्राणापानौ मम पाहि । मुखनासिकाभ्यां यो वायुर्निर्गच्छति स प्राणः, स च वायोस्तिर्यग्गमनशीलस्योर्ध्वगमनहेतुः जीवव्यापारविशेषो वेदितव्यः । अपानो नामावाग्गमनो वायुः । समानो नाम सर्वसाधारणो हृदये स्थितो वायुः । व्यानो नाम मनो व्याप्य स्थितो नाडीभिरन्नादिरसस्य नेता । उदान उर्ध्वगमनः शब्दस्योत्पादयिता । पुनानग्रहणमनुक्तजीववृत्तिप्रकारोपसङ्गहार्थम्, विविधाननात्मकत्वात्तेषाम् । अक्षितः अक्षीणोसि । अक्षित्यै इह चामुत्र चाक्षयाय त्वां ददामीति सामर्थ्यात् । स त्वममुत्र परलोके अस्मि मुष्मि नैन्द्रे ब्राह्मे प्राजापत्ये वा मा क्षेष्ठाः परलोके क्षयं मा गमः । यहा-मे ममामुष्मिन् लोके यदाहं परलोके भविष्यामि तदा तत्र ममोपभोगार्थम् । इह हि कृत्वा परत्र भुञ्जते । 'क्षीयते वा अमुष्मिन्लोके '* इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
इति षष्ठे तृतीयोनुवाकः.
*सं. १-७-३.
For Private And Personal

Page #279

भास्करभाष्योपैता
6
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
ब॒र्‌हषो॒हं दे॑वय॒ज्यया॑ प्र॒जावा॑न्भूयासं॒ नरा॒शस॑स्या॒हं दे॑वय॒ज्यया॑ पशु॒मान्भू॑यासम॒ग्नेस्स्वष्ट॒कृतो॒हं दे॑वय॒ज्ययायु॑ष्मान् य॒ज्ञेन॑ प्रति॒ष्ठां ग॑मेयम॒ग्नेर॒हमुज्जति॒मनूज्जे॑व॒ सोम॑
1
3
'ब॒र्‌हषि॑ः । अ॒हम् । दे॒व॒य॒ज्ययेति॑ देवय॒ज्यया॑ । प्र॒जावा॒निति॑ प्र॒जा-वा॒न् । भूयासम् । नराश - स॑स्य॒ । अ॒हम् । दे॒व॒य॒ज्ययेति॑ देव - य॒ज्यया॑ । प॒शुमानिति॑ पशु-मान् । भूया॒स॒म् । अ॒ग्नेः । स्वि॒ष्ट॒कृत॒ इति॑ स्विष्ट - कृत॑ः । अ॒हम् । दे॒व॒य॒ज्ययेति॑ दे॒वय॒ज्या॑ । आयु॑ष्मान् । य॒ज्ञेन॑ । प्र॒ति॒ष्ठामिति प्रति-स्थाम् । गमेय॒म् । अ॒ग्नेः ।
'अनूयाजान् क्रमेणानुमन्त्रयते – बर्हिष इति ॥ बर्हिषो देव - ताया देवयज्यया देवार्हेण यागेनाहं प्रजावान् बह्नपत्यो जीवदपत्यश्च भूयासम् ॥
273
'नराशंसस्य नरैश्शंसनीयस्य । गतम् । पशुमान् बहुपशुः । हस्वनुइयां मतुपू' इति मतुप उदात्तत्वम् ||
For Private And Personal
अस्विष्टकृत इति ॥ व्याख्यातमेव ॥
4-11
-" सूक्तवाके 'अग्निरिदं हविरजुषत' + इत्यादिक्रमेण उज्जिती
*सं• १-६-२25.
वा. ३-५०१०.
35

Page #280

274
तैत्तिरीयसंहिता
स्या॒हमुजि॑ति॒मनु॒ज्र्ज्ञेषम॒ग्नेर॒हमुजि॑ति॒मनूज्ने॑षम॒ग्नीषोम॑योर॒हमुज्जि॑ति॒मनू
जि॑ष॒मिन्द्राग्नि॒योर॒हमुजि॑ति॒मनु॒ज्ञेषुमिन्द्र॑स्या॒हम् ॥ ११ ॥ उज्जति॒ -
6
1
1
अ॒हम् । उज्ज॑िति॒मित्युत् – जि॒ति॒म् । अनु॑ । उदिति॑ । जेष॒म् । 'सोम॑स्य । अ॒हम् । उज्मि॑ति॒मित्युत्जि॒ति॒म् । अनु॑ । उदिति॑ । त्रे॒ष॒म् । अ॒ग्नेः । अ॒हम् । उज्जि॑ति॒मित्युत्-जि॒ति॒म् । अनु॑ । उदिति॑ । जे॒ष॒म् । अ॒ग्नीषोम॑यो॒रित्य॒ग्नी - सोम॑योः । अ॒हम् । उज्जि॑ति॒मित्युत् – जि॒ति॒म् । अनु॑ । उदिति॑ । जेष॒म् । इ॒न्द्राग्नि॒योरितीन्द्र - अ॒ग्नयोः । अ॒हम् । उज्जि॑िति॒मित्युत् - जि॒ति॒म् । अनु॑ । उदिति॑ । त्रे॒ष॒म् । 'इन्द्र॑स्य । अ॒हम् ॥ ११ ॥ उज्जि॑ति॒मित्युत्
1
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
र्वाचयति—अग्नेरहमित्याद्याः || दर्शपूर्णमासाभ्यां पूर्ववदेवता इष्ट्वा तयोरुज्जितिमुच्छ्रितमूर्ध्वलोकविषयं वा जयं नः अनूदजयन् तद्धेतुका - मुज्जितिमलभन्त । ' दर्शपूर्णमासयोर्वै देवाः ' इत्यादि ब्राह्मणम् । तत्रार्या उज्जितिरभूत् पूर्वं तामहमनूज्जेषम् ; यथाग्निरुदजयत्, तद्वदहमप्यनेनाग्नेर्यागेन उज्जेषमुज्जयेयं तादृशमैश्वर्यम्ममामुत्र भूया - दिति । ' दर्शपूर्णमासयोरेव देवतानां यजमान उज्जितिमनूज्ज यति' इत्यादि ब्राह्मणम् । जयतेर्लेटि 'सिब्बहुलं लेटि '
*
*सं. १-७०४.
For Private And Personal

Page #281

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भभास्करभाष्योपेता
275
मनूजेषं महेन्द्रस्याहमुग्जितमनूज्जैषमॅग्नेस्स्विष्टकृतोहमुज्जितमनूज्जैष वाजस्य मा प्रसवेनौगाभेणोद॑ग्रभीत् । अर्था सपना
इन्द्रो मे निग्राभेणाधरा५ अकः । जितिम् । अनु । उदिति । जेषम् । "महेन्द्रस्यति महा-इन्द्रस्य॑ । अहम् । उजितिमित्युत्-जितिम्। अनु । उदिति । जेषम् । "अ॒ग्नेः । स्विष्टकृत इति स्विष्ट-कृतः । अहम् । उजितिमित्युत्-जितिम् । अनु । उदिति । जेषम् । "वाजस्य । मा। प्रसवेनेति प्र-सवेन । उद्गाभेणेत्युत्-ग्राभेण । उदिति । अग्रभीत् । अर्थ । सपत्नान् । इन्द्रः। मे । निग्राभेणेति नि-ग्राभेण । अधरान् । अकः।
अडागमः, 'इतश्च लोपः' शपो लुक् , 'तादौ च ' इत्युज्जितिशब्दे गतेः प्रकृतिस्वरत्वं, लक्षणेऽनोः कर्मप्रवचनीयत्वम् । एतेन सर्वा उज्जितयो व्याख्याताः ॥
12-1°नुग्व्यूहनमन्त्री वाजस्येत्यनुष्टुभौ ॥ व्याख्याते चैते* । वाजस्यान्नस्य प्रसूतिनिमित्तेन तुच उद्हणेन मामुदग्रहीदिन्द्रः । अथ मे सपत्नान् त्रुचो निग्राभेण अधरानकार्षीत्, तस्मादुद्गाभं निग्राम
.. *सं. १-१-११1-4 .
For Private And Personal

Page #282

276
13
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीय संहिता
उ॒नाभं च॑ निग्रा॒भं च॒ ब्रह्म॑ दे॒वा अंवीवृधन्न् । अथा॑ स॒पत्ना॑निन्द्रानी में - विषूचीना॒न्व्य॑स्यताम् । एमा अंग्मन्नाशिषो॒ दोह॑कामा॒ इन्द्र॑वन्तः
I
"उ॒ना॒ाभमित्यु॑त्या॒भम् । च॒ । नि॒ग्राभमिति॑ निप्र॒भम् । च॒ । ब्रह्म॑ । दे॒वाः । अ॒वी॑वृ॒ध॒न् । अथ॑ । स॒पत्ना॑ । इ॒न्द्रा॒ग्नी इन्द्र - अ॒ग्नी । मे । वि॒षूची - ना॑ । वीति॑ । अ॒स्य॒ताम् । एति॑ । इ॒माः । अ॒ग्म॒न्न् । आ॒शिषा॒ इत्या॑ - शिषः । दोह॑कामा॒ इत
च ब्रह्म परिवृढं कर्म देवा वर्धयन्तु । अथ मम सपत्नानिन्द्रामी विषूचीनान् विष्वग्गतीन् व्यस्यतां विनाशयतामिति ।
" यज्ञस्य दोहं वाचयति — एमा इति । इयं पुरउष्णिक्, प्रथमस्य द्वादशाक्षरत्वात् ॥ अत्र ' यहि होता यजमानस्य नाम गृह्णीयात्तर्हि ब्रूयादेमा अग्मन्नाशिषो दोहकामाः ' * इति ब्राह्मणदर्शनात् । ' आशास्तेयं यजमानोसौ" इत्यत्र यजमानेनाशासनीयाः ' आयुराशास्ते इत्यायुरादय इमा आशिष उच्यन्ते । इमा आशिष आग्मन्नागच्छन्तु । छान्दसे लुङि ' मन्त्रे घस इत्यादिना चलेर्लुक्, 'गमहन' इत्युपधालोपः । लङि वा शपो लुक् । दोहकामाः मया दुह्यमानं कामयमानाः । 'शीलिकामिभिक्षाचरिभ्यो णः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च' इत्यणोपवादो णः ।
1
*सं. १-७-४, ·
†बा. ३-५-१०.
For Private And Personal

Page #283

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भट्टभास्करभाष्योपेता
277
~
॥३२॥ वनामहे धुक्षीमहि प्रजामिबम् । रोहितेन त्वाग्निर्देवता गमयतु हरिभ्यां त्वेन्द्रो देवतां गमय
त्वेतशेन त्वा सूर्यों देवती गमयतु दोह-कामाः । इन्द्रवन्त इतीन्द्र-वन्तः ॥ १२ ॥ वनामहे । धुक्षीमहि । प्रजामिति प्र-जाम् । इषम् । "रोहितेन । त्वा। अग्निः । देवताम् । गमयतु । "हरिभ्यामिति हरि-भ्याम् । त्वा । इन्द्रः । देवताम् । गमयतु । "एतशेन । त्वा ।
अत आगता वयमपीन्द्रवन्तः इन्द्रेण स्वामिना सहिता वनामहे । वन षण सम्भक्तौ, व्यत्ययेनात्मनेपदम् । यहा—वनु याचने, अनुदात्तेत् तानादिकः, विकरणव्यत्ययेन शप् । इन्द्रवन्तो वयं याचामहे प्रजामिषमन्नं च वो धुंक्षीमहि । यहा–दोहकामा वयं वनामहे प्रजामिषं च धुक्षीमहीति । ‘लिकिचावात्मनेपदेषु' इति सिचः कित्त्वम् । पादादित्वान्न निहन्यते ॥ ___15-1"प्रस्तरं प्रह्रियमाणमनुमन्त्रयते-रोहितेनेति ॥ देवतामित्यादि अग्न्यादीनां सामान्येन अभिधानम् । अग्निस्त्वामात्मीयेन रोहितेनाश्वेन देवतां गमयतु । याभ्यस्त्वं हूयसे ता अग्न्यादिदेवता गमयत्वित्यर्थः । हरिभ्यामात्नीयाभ्यामश्वाभ्यामिन्द्रस्त्वां देवानां सकाशं प्रापयतु । सूर्यश्चात्मीयेनैतशेनाश्वेन त्वां देवतापार्श्व
*तं-तिङः पर.
For Private And Personal

Page #284

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
278
तैत्तिरीयसंहिता
वि ते मुञ्चामि रशना वि रश्मीन
वियोक्त्रा यानि परिचर्तनानिधत्तासूर्यः । देवताम् । गमयतु । “वीति । ते । मुञ्चामि । रशनाः । वीति । रश्मीन् । वीति । योक्त्रा । यानि । परिचर्तनानीति परि-चर्तनानि । धत्तात्। अस्मासु । द्रविणम् । यत् । च । भद्रम् । प्रेति । प्रापयतु । रोहितादयोग्न्यादीनामश्वाः, एते वै देवाश्वाः '* इति च ब्राह्मणम् ॥ ___ परिधीन् विमुच्यमानाननुमन्त्रयते–वि ते मुञ्चामीति त्रिष्टुभा ॥ अश्वत्वेनाग्निस्स्तूयते । हे अग्ने अनेन परिधिविमोकेन ते तव यानि यन्त्रणानि तानि सर्वाण्यपि विमुञ्चामीति प्रतिपाद्यते । तत्रैकश्येनाहं रशनास्तव विमुञ्चामि । रशना व्यापिकाः । 'अशेरच' इति युच् । कक्ष्यावस्थिताश्शरीरपरिकर्मविशेषा उच्यन्ते । रश्मीन् प्रग्रहांश्च विमुञ्चामि, योकाणि योजनोपयुक्ता रज्जुविशेषाः तानि विमुञ्चामि । यानि चान्यानि तव परिचर्तनानि उरोवध्रादीनि परितो देहस्य पीडनानि । घृती हिंसादौ । तानिच मुञ्चामि यथाऽश्व एतैर्युक्तः कार्य करोति, तथा त्वं परिधिभिः परिहित एतैरेव युक्तः कार्यमकार्षीः । अधुना कार्य समाप्ते परिघिविमोकेन ऐतैरेव विमुक्तो नियन्त्रणो भव यथाऽश्वः कार्यसमाप्तौ विमुक्तरशनादिकस्स्वैरं धावति । ततश्च त्वमस्मासु द्रविणं धनं यच्चान्यद्भद्रं कल्याणमभीष्टं तत्तत्सर्वं धत्तात् धेहि स्थापय । किञ्च-नः अस्मान्देवतासु प्रबूतात्प्रब्रू हि । भागधान्भगस्य धातॄन्
*सं. १-७-४..
For Private And Personal

Page #285

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ४.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
279
दस्मासु द्रविणं यच्च भद्रं प्रणो ब्रूताद्भागधान्देवासु । विष्णोरशयोरहं देवय॒ज्यया यज्ञेनं प्रतिष्ठां गमे
य५ सोमस्याहं देवय॒ज्या ॥ १३॥ न्ः। ब्रूतात् । भागधानिति भाग-धान् । देवतासु। "विष्णोः । शंयोरिति शं-योः । अहम् । देवयज्ययति देव-यज्यया । यज्ञन। प्रतिष्ठामिति प्रतिस्थाम् । गमेयम् । “सोमस्य । अहम् । देवयज्ययेति देव-यज्यया ॥१३॥ सुरेता इति सु-रेताः। रेतः । धिषीय । “त्वष्टुः । अहम् । देवयज्योति दातन् युष्मभ्यमेतैर्भागा दत्ता भुमिति देवतासु ख्यापयेति । 'उपसर्गाबहुलम्' इति नसो णत्वम् ॥
1"शंयुवाकमुक्तमनुमन्त्रयते--विष्णोरिति ॥ विष्णुापनवान् शमनयावनकृद्रोगभयानाम् । शाम्यतियौतिभ्यां गुणाभावश्चान्दसः। 'कम्शम्भ्याम् ' इति वा मत्वर्थीयो युस्प्रत्ययः । बृहस्पतेः पुत्र उच्यते । 'देवा वै यज्ञस्य स्वगाकतीरं नाविन्दन्ते शं युं बार्हस्पत्यम् '* इत्यादि ब्राह्मणम् । विष्णुत्वेन वा बार्हस्पत्यस्स्तूयते । 'यज्ञो वै विष्णुः इति ब्राह्मणम् । तस्याहं देवयज्यया यज्ञेन प्रतिष्ठां गमेयम् । गतम् ॥ _-_20-2'पत्नीसंयाजाननुमन्त्रयते-सोमस्याहमित्यादिभिः ॥ सुरेता
सिं. १-७-४.
२.६.१०.
For Private And Personal

Page #286

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
280
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ६.
सुरेता रेतौ धिषीय त्वष्टुंहं देवयज्या पशूना५ रूपं पुषेयं देवानां पत्नौरग्निर्गृहपतिर्यज्ञस्य मिथुनं तयो.
रहं देवय॒ज्यां मिथुनेन प्र भूयासं देव-यज्यया । पशूनाम् । रूपम् । पुषेयम् । "देवानाम् । पत्नीः । अग्निः । गृहपतिरिति गृहपतिः । यज्ञस्य । मिथुनम् । तयोः । अहम् । देवयज्ययोत देव-य॒ज्यया । मिथुनने । प्रेत ।
अमोघबीजः । 'सोर्मेनसी' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । रेतो धिषीयात्मनि धारयेयम् । 'सुधितवसुधित' इत्यादौ दधातेरिकारांशो निपात्यते । सोमो वै रेतोधाः '* इत्यादि ब्राह्मणम् । त्वष्टुरहमिति । ' त्वष्टा वै पशूनां मिथुनानां रूपकत् '* इति ब्राह्मणम् । पशूनां रूपं पुषेयं पोषयेयम् । 'लिङयाशिष्यङ्' ' नामन्यतरस्याम् ' इति नाम उदात्तत्वम् ।।
अथान्ययोस्सहानुमन्त्रणम्-देवानामिति ॥ देवानां पत्नीः पत्न्यः अग्निश्च गृहपतिरिति यज्ञस्य मिथुनमेव तत् । तयोरहं देवयज्यया मिथुनेनः पुत्रादिमिथुनेन प्रभूयासं प्रकर्षण युक्तो भूयासम् । मिथुनापेक्षया तयोरिति द्विवचनम् । एतस्माद्वै मिथुनात्प्रजापतिः '* इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
*सं. १-७-४.
For Private And Personal

Page #287

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ४.] :
भभास्करभाष्योपेता
281
वेदोसि वित्तिरसि विदेय कर्मासि करुणमसि क्रियास सनिरंसि स
नतासि सनेयै घृतवन्तं कुलायिन! भूयासम् । "वेदः । असि । वित्तिः । असि । विदेयं । कर्म । असि । करुणम् । असि । क्रियासम् । सनिः। असि । सनिता । असि । सनेयम् । घृतवन्तमिति घृत-वन्तम् । कुलायिनम् । रायः।
23 वेदेन्तर्वेदि निधीयमाने यजमानं वाचयति-वेदोसीति षट्दया शक्वर्या ॥ विदेय क्रियासं सनेयमिति त्रयाणां पादानामन्ताः । एते च तिङः परत्वान्न निहन्यन्ते । हे वेद वेदोसि यद्वित्तं वेद्यात्मकं वेत्तव्यं लब्धव्यं धनं तदेव त्वमासि; तल्लाभहेतुत्वात् । 'वेदेन वै देवा असुराणां वित्तं वेद्यम् '* इत्यादि ब्राह्मणम् । विन्दतेः कर्मणि घञ् । वित्तिलाभः, लाभसाधनं वा त्वमसि धनस्य । तस्मादेव भावे करणे वा क्तिन् । तादृशेन त्वयाऽहं विदेयाभिमतं धनं लप्सीय । विन्दतिस्स्वरितेत्, ‘लिङ्याशिष्यङ्' । कर्म अनुष्ठानं त्वमास ; त्वदधीनत्वात् । करुणमनुष्ठापकश्चासि । करोतरुनन्प्रत्ययः । तादृशेन त्वयाहं क्रियासं कर्ता भूयासम् । सनिस्संविभागः त्वमसि सनितासि संविभक्ता चासि, तादृशेन त्वयाहं सनेयं विन्देयं संविभजेयम् । अधुना परोक्षमुच्यते-घृतवन्तमाज्यवन्तं कुलायिनं • नीडवन्तं गृहवन्तं सहस्रिणं सहस्रवन्तं भूयिष्ठवन्तं पुत्रपश्वादिभिः,
*सं. १-७-४.
36
For Private And Personal

Page #288

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
282
तैत्तिरीयसहिता
का.१. प्र.६.
रायस्पोष सहस्रिणं वेदो ददातु वाजिनम् ॥ १४॥ आ प्यायतां ध्रुवा घृतेन यज्ञय॑जं
प्रति देवययः । सूर्याया ऊधोदित्या पोषम्। सहनिर्णम्। वेदः। ददातु। वाजिनम् ॥१४॥ इन्द्रस्याहमिन्द्रवन्तस्सोमस्याहं देवय॒ज्यया
चतुश्चत्वारि शञ्च ॥ ४ ॥ 'एति । प्यायताम् । ध्रुवा । घृतेन । यज्ञयजमिति यज्ञं-यज्ञम् । प्रतीति । देवयय इति देवयत्-भ्यः । सूर्यायाः । ऊधः । अदित्याः ।
वाजिनमन्नवन्तं रायस्पोषं क्षेत्रपश्वादेर्धनस्य पुष्टिमस्मभ्यं वेदो ददातु रायस्पोषं धनवृद्धिं वाजिनमन्नं च ददातु ।।
इति षष्ठे चतुर्थोनुवाकः.
'ध्रुवामाप्यायमानामनुमन्यते---आ प्यायतामिति । इयं विराटिष्टुप् ॥ आप्यायतां वर्धतां सदा पूर्यतां घृतेन ध्रुवा । यज्ञंयज्ञं प्रति सर्वेषु यज्ञेषु । वीप्सायां प्रतेः कर्मप्रवचनीयत्वम् । देवयद्यः देवानात्मन इच्छद्यः । 'न छन्दस्यपुत्रस्य' इतीत्वाभावः । देवान्वा देवयद्यः तृप्तान् क्रीडयद्यः ऋत्विग्भ्यः । यथा तेभ्यः पर्याप्तं भवति तथा आप्यायताम् । द्वितीयपक्षे
For Private And Personal

Page #289

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ५.]
भभास्करभाष्योपेता
283
~
उपस्थ उरुधारा पृथिवी यज्ञे अस्मिन्न् । प्र॒जाप॑तेर्विभानाम लोक
स्तस्मित्वा दधामि सह यजमाउपस्थ इत्युप-स्थे । उरुधारेत्युरु-धारा । पृथिवी । यज्ञे । अस्मिन्न् । प्र॒जाप॑तेरित पूजापतेः । विभानिति वि-भान् । नाम । लोकः । तस्मिन्न् । त्वा । धामि । सह । यजमानेन ।
लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभावश्चान्दसः । सैव ध्रुवा विशेष्यते-सूर्यायास्सूर्यवत्याः घोत्तिष्ठद्गोस्थानीयायाः उधः अधोगतापीनभाग*स्थानीया । 'सूर्याद्देवतायां चाप्' । अदित्या अदीनायाः पृथिव्या उत्तानायाः उत्सङ्गस्थाना; सर्वोपजीव्यत्वात् । देवमातुरेव वोपस्थ उत्सङ्गः, देवानामुपलालनस्थानत्वात् । किञ्च-उरुधारा महाधारा सन्ततप्रनवनी एथिवी विस्तीर्णा । यहा-उरुधारा पृथिवी महार्थसाधनष्टथिवीस्थानीया । तादृशी ध्रुवास्मिन् यज्ञे सर्वयज्ञार्थमाप्यायतामिति ॥
यजमानभागं प्राभाति-प्रजापतेरिति ॥ प्रजापतेर्लोको विभान् सूर्यादिभिर्यो विविधं भाति, सूर्यादिरहितं स्वतेजसा वा, .स पुनरयं लोकः । 'अयं वै प्रजापतेः' इत्यादि ब्राह्मणम् । तस्मिन् लोके त्वां दधामि स्थापयामि यजमानेन मया सह हे यजमानभाग ॥
*म-भार.
म-उत्सङ्गस्थानीयायाः.
सं. १-७-५.
For Private And Personal

Page #290

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
284
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.६. .
नेन ससि सन्मै भूयास्सर्वमसि सर्व मे भूयाः पूर्णमसि पूर्ण में भूया अक्षितमसि मा में क्षेष्ठाः
प्राच्या दिशि देवा ऋत्विजौ मार्ज'सत् । असि । सत् । मे। भूयाः। सर्वम् । स । सर्वम् । मे । भूयाः । पूर्णम् । असि । पूर्णम् । मे । भूयाः । अक्षितम् । असि । मा। मे।क्षेष्ठाः। 'प्राच्याम् । दिशि । देवाः । ऋत्विजः । मार्जय
पूर्णपात्र आनीयमाने यजमानं वाचयति--सदसीत्यादि ॥ सत् सत्ताविष्टं यावत्किञ्चित्तत्सर्वं त्वमसि । तस्मात्त्वं सत्ताविष्टं सर्व मे मम भूयाः भव, सर्वस्य सत्तासाधनं भूयाः, न किञ्चिदप्यसन्मे भूयात् । यद्वा-सत् शोभनमास; तस्माद्यावत्किञ्चिच्छोभनं नः तत्सर्वं मे भूयाः, सर्व सर्वात्मकमसि, त्वत्तोन्यन्न किञ्चिदस्ति ; तस्मात्सर्वमिष्टं मम त्वं भूयाः, पूर्ण पर्याप्तं सर्वसमृद्धिभिः आप्यायितमसि । ‘वा दान्तशान्त' इति निष्ठान्तो निपात्यते । तस्मात्त्वं मम पर्याप्तमभिमतं भूयाः । शोभनं च कृत्स्नं च पर्याप्तं च ममाभिमतं सम्पादयेति भावः । अक्षितमनुपक्षीणमसि; तस्मान्मद्विषये मा क्षेष्ठाः क्षयं मा गाः, मित्रमिव वर्तस्वेति ॥ ... 4-दिशो व्युत्सिञ्चति-प्राच्यामित्यादि ॥ अत्र ब्राह्मणम् । 'सर्वाणि वै भूतानि व्रतमुपयन्तमनूपयन्ति '* इति । ततः
*सं. १-७.५.
For Private And Personal

Page #291

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ५.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
285
यन्तां दक्षिणायाम् ॥ १५॥ दिशि मासाः पितरौ मार्जयन्तां प्रतीच्या दिशि गृहाः पशवो मार्जयन्तामुदीच्यां दिश्याप ओषधयो वनस्पतयो मार्जयन्तामूर्ध्वायां दिशि
यज्ञस्संवत्सरो यज्ञप॑तिर्जियन्तां न्ताम् । दक्षिणायम् ॥ १५ ॥ दिशि । मासाः। पितरः । मार्जयन्ताम् । प्रतीच्याम् । दिशि । गृहाः । पशवः । मार्जयन्ताम् । 'उदीच्याम् । दिशि । आपः । ओषधयः । वनस्पतयः । मार्जयन्ताम् । ऊर्ध्वायाम् । दिशि । यज्ञः। संवत्सर इति सं-वत्सरः । यज्ञपतिरिति यज्ञ-पतिः । प्राच्यां दिशि व्यवस्थिताः ये देवा ऋत्विजश्च ते इदानीं मार्जयन्तां आत्मानं मां च शोधयन्ताम् । 'एष वै दर्शपूर्णमासयोरवभृथः '* इत्यादि ब्राह्मणम् । एतेन दक्षिणायामित्यादयो व्याख्याताः । मासास्त्रिंशदहोरात्रात्मकाः । पितरस्स्वपित्रादयः, सोमपि तृमदादयश्च । गृहा आवसथाः येषु निवसन्ति जन्तवः । पशवः द्विविधाः ग्राम्या आरण्याश्च द्विचतुष्पदात्मकाः दोहनवहनादिकार्यक्षमाः । यज्ञो दर्शपूर्णमासादिः । संवत्सरो द्वादशमासात्मकः । यज्ञपतिर्यजमानः, सृष्टयादिकृत्प्रजापतिर्वा । शिष्टं स्पष्टम् ॥
*सं. १-७-५.
For Private And Personal

Page #292

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
286
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.६.
विष्णोःक्रमोस्यभिमातिहा गायत्रेण छन्दसा पृथिवीमनु विक्रमे निर्भक्तस्स यं द्विष्मो विष्णोः क्रमास्यभि
शस्तिहा त्रैष्टुभेन छन्दसान्तरिक्षममार्जयन्ताम् । 'विष्णोः । क्रमः । असि । अभिमातिहेत्यभिमाति-हा । गायत्रेण । छन्दसा । पृथिवीम् । अनु । वीति । क्रमे । निर्भक्त इति निःभक्तः । सः । यम् । द्विष्मः । "विष्णोः । क्रमः । असि । अभिशस्तिहेत्यभिशस्ति-हा । त्रैष्टुंभेन ।
8-"विष्णुक्रमान् कामति-विष्णोः क्रमोसीति ॥ 'विष्णुमुखा वै देवाः '* इत्यादि ब्राह्मणम् । विष्णोर्भगवतस्त्रीन् लोकान् क्रामतः यः क्रमः पदविक्षेपः स एव त्वमसि यो ममासि । विष्णोरात्मनश्चाभेदोपचारादेवमुच्यते । ब्राह्मणं च भवति 'विष्णुरेव भूत्वा यजमानः '* इत्यादि । 'नोदात्तोपदेशस्य ' इति वृद्ध्यभावः । क्रमो विशेष्यते-अभिमातिहा अभिमातिः पाप्मा तस्य हन्ता त्वमसि, यतो विष्णोः क्रमोसि । यद्वा-यो विष्णोः क्रमोस्यभिमातिहा त्रिविक्रमरूपस्य भगवतः विष्णोः सर्वलोकाक्रमणक्षमः क्रमः पदविक्षेपः सर्वानिष्टहन्ता स एव त्वमसि यो मदीयः क्रमः ; अतस्तादृशेन त्वयानुक्रमेण विक्रमणेनाभिजयामि सर्वमप्रतिबन्धेन । 'वृत्तिसर्गतायनेषु क्रमः' इत्यात्मने
*सं. १-७-५.
For Private And Personal

Page #293

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ५.]
भभास्करभाष्योपेता
287
mmmmmmmmmmm
नु वि क्रमे निर्भक्तस्स यं द्विष्मो विष्णोः क्रौस्यरातीयतो हुन्ता जागतेन छन्दसा दिवमनु विक्रमे
निर्भक्तस्स यं द्विष्मो विष्णोः क्रछन्दसा । अन्तरिक्षम् । अनु । वीति । क्रमे । निभक्त इति निः-भक्तः । सः । यम् । द्विष्मः। "विष्णोः । क्रमः । असि । अरातीयतः । हृन्ता । जागतेन । छन्दसा । दिवम् । अनु। वीति । क्रमे। निर्भक्त इति निः-भक्तः । सः । यम् । द्विष्मः। "विष्णोः । कर्मः । असि । शत्रूयत इति शत्रु
पदम् । पूर्व देवा गायत्र्यादिभिश्छन्दोभिः पृथिव्यादीन् लोकानम्यनयन् ; अत इदमुच्यते--गायत्रेण छन्दसेति । गायत्र्याद्यात्मकत्वाच्च पृथिव्यादीनाम् । यथोक्तं— गायत्री वै प्रथिवी '* इत्यादि । तद्वदहमपि गायत्रेण छन्दसा पृथिवीमनुविक्रम इति । गायत्र्येव गायत्रम् । 'छन्दसः प्रत्ययविधाने नपुंसके स्वार्थ उपसङ्ख्यानम् ' इत्यण्प्रत्ययः । पूर्व विष्णुना क्रान्तां पृथिवीं पश्चादिदानीमहं विक्रम इत्यनोरर्थः । इत्थं यस्माद्विष्णुरेव भूत्वाहं विक्रमे त्वं च यथा विष्णोः क्रमोसि अतो निर्भक्तः स मया क्रान्तया इतः पृथिव्या स निर्भक्तः निर्वासितो विनाशितोस्तु यं द्विष्मः । उपक्रमे श्रुतत्वादभिमातिर्गम्यते । — गतिरनन्तरः '
*सं, १-१-५.
For Private And Personal

Page #294

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
288
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.६.
NAA
मौसि शत्रूयतो हुन्तानुष्टुभेन छन्दसा दिशोनु वि क्रमे निर्भक्तस्स यं द्विष्मः ॥ १६ ॥
अर्गन्म सुवस्सुवरगन्म सन्दृशस्ते यतः। हन्ता। आनुष्टुभेनेत्यानु-स्तुभेन । छन्दसा। दिशः । अनु । वीति । क्रमे । निर्भक्त इति निःभक्तः । सः । यम् । द्विष्मः ॥ १६ ॥ दक्षिणायामन्तरिक्षमनु वि क्रमे निर्भक्तस्स
यं द्विष्मो विष्णोरेकान्न त्रिशच ॥५॥ 'अर्गन्म । सुवः । सुवः । अगन्म । सुन्दश इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । एतेनोत्तरे व्याख्याताः । अभिशस्तिरभिशंसनं अकृतग)क्तिः । त्रिष्टुब्जगत्यनुष्टुप्शब्देभ्य उत्सादित्वादञ् , 'छन्दसः प्रत्ययविधाने ' इत्यस्य प्राग्दीव्यतीयत्वात् । अरातीयतः अरातित्वमस्माकमिच्छतः, अरातिं वात्मन इच्छतः हन्ता हन्तुमर्हः । 'अर्हे कृत्यतृचश्च' इति तृच् । 'शतुरनुमः' इति षष्ठया उदात्तत्वम् । हननशीलो वा हन्ता। ताच्छीलिकस्तृन्, छान्दसमन्तोदात्तत्वम् । अरातीयत इति द्वितीयाबहुवचनम् । एवं शत्रूयत इत्यत्रापि वेदितव्यम् ॥
. इति षष्ठे पञ्चमोनुवाकः.
आहवनीयमुपतिष्ठते-अगन्मेति ॥ सुवस्स्वर्गमगन्म गमिष्यामः, . गम्यास्म वा, सर्वेपि वयं सपुत्रपौत्राः । छान्दसो लुङ्, 'मन्त्रे
For Private And Personal

Page #295

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ६.]
भट्टभास्करभाष्यापेता
289
मा छिसि यत्ते तपस्तस्मै ते मा
वृक्षि सुभूरसि श्रेष्टौ रश्मीनामा इति सं-दृशः। ते । मा । छिसि । यत् । ते । तपः । तस्मै । ते । मा । एति । वृक्षि । सुभूरिति सु-भूः । असि । श्रेष्ठः । रश्मीनाम् । आयुर्धा
घस' इति च्लेलृक् । स्वर्गे भोक्तव्यानि भुक्ता पश्चात्सुवः सुष्टु अरणीयं आदित्यान्तरपुरुषं मुक्तिस्थानमगन्म गमिष्यामः गम्यास्म वा । स एव लुङ् । पूर्वाभिधानेन पूर्वस्मादस्याभ्यर्हितत्वं द्योतयति । तदर्थमहं तव सन्दृशः सन्दर्शनात् अनुष्यानलक्षणात् मा छित्सि आछेद्यो मा भूवम् । आत्माभिप्रायमेकवचनम् । आत्मनोऽच्छेदनस्य सर्वार्थसाधनत्वात् । किञ्च-यते त्वदर्थं तपः कर्म यागादि तस्मै तदर्थं ते तव प्रसादात् तत एव वा सन्दशः मा वृक्षि मा विवो भूयासम् । वृजी वर्जने । यद्वा-व्रश्चनीयो मा भूवं, त्वत्परिचरणव्यापारो यथा मा विच्छेदि तथानुध्यातुमर्हसीति ॥
आदित्यमुपतिष्ठते-सुभूरिति ॥ सुष्टु भवति उदेतीति सुभूः शोभनभवनोसि सर्वबोधकामाभिमतत्वात् । सुष्टु भावयतीति वा सुभूः । 'बहुलं संज्ञाछन्दसोः' इति णिलुक् , कदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्, बहुव्रीहित्वेन ‘नसुभ्याम्' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ईदृशोसि हे भगवन्निति । किञ्च-श्रेष्ठः प्रशस्यतरः श्रेष्ठो रश्मीनां रश्मिमतामग्निचन्द्रतारादीनां मध्ये, तेषामपि वा, प्रशस्यतमः । ' नामन्यतरस्याम्' इति नाम उदात्तत्वम् । आयुर्धाः आयुषो धाता
37 .
For Private And Personal

Page #296

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
290 mmmmm
[का. १. प्र. ६.
तैत्तिरीयसंहिता युर्धा अस्यायुर्मे धेहि वर्षोधा असि ब) मर्यि धेहीदमहममुं भ्रातृव्यमाभ्यो दिग्भ्योस्यै दिवोस्मादन्त
रिक्षादस्यै पृथिव्या अस्मान्नाद्याइत्यायुः-धाः । असि । आयुः । मे। घेहि । वर्षोधा इति वर्चः-धाः । असि । वचः । मार्य । धेहि । 'इदम् । अहम् । अमुम्। भातृव्यम् । आभ्यः । दिग्भ्य इति दिक्-भ्यः । अस्यै । दिवः। अस्मात् । अन्तरिक्षात् । अस्यै । पृथिव्याः । अस्मात् ।
दातासि । स त्वं मे मम आयुर्धेहि देहि । वर्षोधाः वर्चसो बलस्य धाता स्थापयिता चासि त्वं मयि वर्षो धेहि स्थापय ॥
सर्वतो भ्रातृव्यं निर्भजति-इदमहमिति ॥ इदमिति क्रियाविशेषणम् । इदं निर्भजामि । अमुमिति भ्रातृव्याणां सामान्येन निर्देशः । विशेषनामानि च त[भ]दन्तादीन्यत्र निर्देष्टव्यानि । अमुं भ्रातृव्यं सपत्नम् । 'व्यन् सपने' । आभ्यस्सर्वाभ्योपि दिग्भ्यो निर्भनामीति भविष्यति । 'उडिदम्' इतीदमः पञ्चम्युदात्ता । 'सावेकाचः' इति दिग्भ्यः, अस्यास्तु 'स्वरितो वानुदात्ते पदादौ ' इति संहितायामेकादेशस्य स्वरितत्वम् । अस्यै अस्या दिवः धुलोकात् । पञ्चम्यर्थे चतुर्थी । पुर्ववद्विभक्तरुदात्तत्वं ; अन्वादेशाभावात् । पूर्वत्र इदमो विभक्तयुदात्तत्वमेव । अस्मादन्तरिक्ष्यत् । गतम् । अस्यै एथिव्या इति । 'उदात्तयणः'
For Private And Personal

Page #297

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ६.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
291
निर्भजामि निभैक्तस्स यं द्विष्मः
॥१७॥ सं ज्योतिषाभूवमैन्द्रीमाअन्नाद्यादित्यन-अद्यात् । निरिति । भजामि । निर्भक्त इति निः-भक्तः । सः। यम् । द्विष्मः ॥ १७ ॥ समिति । ज्योतिषा । अभूवम् । ऐन्द्रीम् । आवृतमित्या-वृतम् । अन्वावर्त इत्यनु
इति पञ्चम्युदात्ता । अस्मात्प्रसिद्धादन्नाद्यात्, अन्नस्यादनमन्नाद्यं । अन्नमेव वात्तव्यमन्नाद्यम् । छान्दसो यत् । निर्भजामि निर्वासयामि । ततश्च स निर्भक्तः दूरीकृतः यं च वयं द्विष्म इति। गतम् ॥
*आत्मानमभिमृशति-सं ज्योतिषेति ॥ ज्योतिषा दीप्त्याहं. समभूवमेकीभूतोस्मीति । छान्दसो वा लुङ् । कृतकर्माहमादित्यस्य परमेण वा ज्योतिषा एकीभूयासमिति । यहा—'आशंसायां भूतवच्च' इति भविष्यति लुङ् । इदानीमेव ज्योतिषा सम्भविष्यामीति ॥
उदर्यावर्तते-ऐन्द्रीमिति ॥ ऐन्द्रीमावृतमावृत्तिं पर्यावृत्तिं अहमन्वावर्तेनुगन्तास्मि । इन्द्रेण पूर्वकृतामनु पश्चादहमनुवर्ते । यहालक्षणेऽनोः कर्मप्रवचनीयत्वम्, ऐन्द्रयावृत्त्या इयमावृत्तिलक्ष्यत इति । इन्द्र आदित्यः । 'असौ वा आदित्य इन्द्रः'* इत्यादि ब्राह्मणम् ॥
*सं. १-७-६.
For Private And Personal

Page #298

292
तैत्तिरीयसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १.प्र. ६.
वृत॑म॒न्वाव॑ते॒ सम॒हं प्र॒जया सं मर्या
प्र॒जा सम॒हश् रा॒यस्पोषि॑ण॒ सं मर्या रा॒यस्पोष॒स्समि॑द्धो अग्ने मे दीदिहि
आव॑र्ते । समिति॑ । अ॒हम् । प्र॒जयेति॑ प्र॒जया॑ । समिति॑ । मं । प्र॒जेति॑ प्रजा । समिति॑ । । अ॒हम् । रा॒यः । पोषैण । समिति॑ । मया॑ । रा॒यः । पोष॑ः । 'समि॑द॒ इति॒ सं - इद्धः । अग्ने । मे । दीदिहि | स॒मे॒द्धेति॑ सं॒ ए॒द्धा । ते॒ । अ ।
I
ī
I
7
म् ।
उपतिष्ठते समहमिति ॥ ससाधनां क्रियामुपसर्ग आह । सा 'सं ज्योतिषाभूवम् ' * इति मन्त्रान्तरेऽनन्तरप्रकृतत्वाद्भवतिक्रियेति विज्ञायते, गमनक्रिया वा । अहं प्रजया सम्भूयासम् सङ्गसीय वा । प्रजा च मया सह सम्भूयात्, सङ्गंसीष्ट वा । रायो धनस्य क्षेत्रपश्वादेः पोषेण पुष्टयाहं सम्भूयासं, सङ्गसीय वा । रायस्पोषश्च मया सह सम्भूयात्, सङ्गसीष्ट वा ॥
For Private And Personal
'समिधमादधाति — समिद्ध इति ॥ हे अग्ने समिद्ध: अनया समिधा सम्यग्दीपितः । कर्मणि निष्ठा, ' श्वीदितो निष्ठायाम् ' इती टूतिषेधः, ' गतिरनन्तरः' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । स त्वं मे मदर्थे दीदिहि दीप्यस्व । दीदितिर्दीप्तिकर्मा छान्दसः । अहं च ते समेा सन्दीपयिता । इडभावानुनासिकलोपौ छान्दसौ । सोहं त्वदर्थमेव दीद्यासं दीधिषीय । धातोरन्तलोपश्छान्दसः ॥
*सं. १-६-६३.

Page #299

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ६.]
भभास्करभाष्योपेता
293
समेडा ते अग्ने दीद्यासं वसुमान यज्ञो वीयान्भूयासमा आयू षि पवस आ सुवार्जमिषं च नः। आरे
बोधस्व दृच्छुनाम् । अग्ने पर्वस्व 'वसुमानित वसु-मान्। य॒ज्ञः। वीयान् । भूयासम् । अग्ने । आयू पि । पवसे । एति । सुव । ऊर्जम् । इषम् । च । नः । आरे । बाधस्व । दुच्छुनाम् । अग्ने । पवस्व । स्वपा इति सु-अपाः। - उपतिष्ठते—वसुमानिति ॥ अयं यज्ञः त्वत्प्रसादाढसुमान्धनवान् प्रशस्तैरेव बहुभिर्धनैस्तद्वान् । प्रसिद्धमिदम् । अहमपि त्वत्प्रसादाहसीयान् ततोपि वसुमत्तरोहं भूयासम् । वसुमच्छब्दादीयमुनि 'विन्मतोलृक् ' 'टेः' इति टिलोपः ॥
9-1°गार्हपत्यमुपतिष्ठते-अन आyीति गायत्रीभ्याम् ॥ व्याख्याते चैते 'त्वमग्ने रुद्रः '* इत्यत्र । हे अग्ने आयूंषि अन्नानि जीवनानि वा अस्मदीयानि त्वं खलु पवसे शोधय । यथा वर्धन्ते न क्षीयन्ते तथा कुर्विति भावः । नोस्माकमन्नमदनीयं भक्ष्यभोज्यादिकं उर्ज क्षीराज्यादिकं रसं चानुजानीह्याभिमुख्येन प्रेरय उत्पादय, सर्वदा देहीति भावः । दुच्छुनां दौर्गत्यादिसर्वोपद्रवान् दूरे नीत्वा बाधस्व विनाशय । हे अग्ने शोभनकर्मा त्वमसि अस्मान् शोभनानुष्ठानान् कुरु । अस्मदर्थं शोभनं वीर्य तेजो दीप्तिं च बलं
*सं. १-३-१४23-24
For Private And Personal

Page #300

294
तैत्तिरीयसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ६.
।
स्वपा॑ अ॒स्मे वर्च॑स्तु॒वीर्य॑म् ॥ १८ ॥ दध॒त्पोषप्र॑ र॒यिं मयि॑ । अग्ने गृहपते सुगृहप॒तिर॒हं त्वया॑ गृ॒हप॑तिना भूयास सुगृहपतिर्मया त्वं गृ॒हप॑तिना भूयारात हिमास्तामाशिष॒मा शा॑से॒ तन्त॑वे॒ ज्योति॑ष्म
I
अ॒स्मे इति॑ । वर्च॑ः । सु॒वीर्य॒मति॑ सु- वीर्य॑म् ॥१८॥ दध॑त् । पोष॑म् । र॒यिम् । मयि॑ । "अग्ने॑ । गृह॒त इति॑ गृ॒ह - प॒ते॒ । सु॒गृहप॒तिरिति॑ सु- गृ॒ह॒प॒तिः । अ॒हम् । त्वया॑ । गृ॒हप॑ति॒नेति॑ गृ॒ह - प॒ति॒ना । भूया॒ - स॒म् । सु॒गृ॒ह॒प॒तिरिति॑ सु-गृह॒प॒तिः । मया॑ । त्वम् । गृ॒हप॑ति॒नेति॑ गृ॒ह - पृ॒ति॒ना । भूयः । श॒तम् । हिमा॑ः
I
1
वा शोधय प्रापय । पोषं वृद्धियुक्तं रयिं धनं च मयि दधत् स्थापयन्निति ॥
For Private And Personal
"अत्रैव ' अग्ने गृहपते ' इत्यादि यजुर्व्याख्यातं अग्न्युपस्थाने ' सं पश्यामि ' * इत्यत्र || हे अने गृहकर्मणां पातः अहं त्वया गृहपतिना गृहकर्मणां पात्रा सह सुगृहपतिः सुष्ठु गृहकर्मणां पाता भूयासम् । मया च गृहपतिना त्वं सुगृहपतिः भूयाः । शतं वर्षाणि तां ज्योतिष्मतीं ब्रह्मवर्चसप्रधानामाशिषम् । अप्राप्ता
*सं. १-५०६ 6.

Page #301

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भनु. ६.]
. भभास्करभाष्योपेता
295
तामाशिषमा शासमुष्मै ज्योतिप्मती कस्त्वा युनक्ति स त्वा वि मुञ्चत्वग्ने व्रतपते व्रतर्मचारिषं तद
शकं तन्मैराधि यज्ञो बभूव स ताम् । आशिषमित्या-शिषम् । एति। गासे।तन्तवे। ज्योतिष्मतीम् । ताम् । आशिषमित्या-शिषम् । एति । शासे । अमुष्मै । ज्योतिष्मतीम् । "कः । त्वा । युनक्ति । सः । त्वा । वीति । मुञ्चतु । "अग्ने । व्रतपत इति व्रत-पते । व्रतम् । अचारिषम् । तत् । अशकम् । तत् । मे । अराधि । “यज्ञः। भिमतार्थनमाशीः । तन्तवे सन्तानायाजाताय पुत्रादये आशासे प्रार्थये । अमुष्मै च जाताय देवदत्तादये तां ज्योतिष्मतीमाशिषमाशासे इति ॥ ___ "यज्ञं विमुञ्चति-कस्त्वेति ॥ कः प्रजापतिस्त्वां युनक्ति, अतस्स एव त्वां विमुञ्चतु हे यज्ञ स एव त्वां विमोक्तुं चाहतीति ।।
समिध आदधाति, व्रतं च विमुञ्चति-अग्ने व्रतपत इति ॥ हे अग्ने व्रतानां पातः त्वत्प्रसादाहृतमचारिषं यथाशक्तयनुष्ठितवानस्मि । त्वत्प्रसादात्तदशकं तत्प्रसाधयितुं शक्त एवाभूवम् । एतेन वैगुण्यामावः प्रतिपादितः । प्रसाधितत्वादेव तन्मे व्रतमराधि सिद्धमभूत् । एतेन फलसम्पत्तिरुक्ता ॥
"यज्ञस्य पुनरालम्भं जपति-यज्ञो बभूवेति । इयं पञ्चपदा
For Private And Personal

Page #302

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
296
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ६.
आ ॥. १९ ॥ बभूव स प्र जंजे स वावृधे । स देवानामधिपतिर्बभूव सो अस्मा५ अधिपतीन्करोतु वय५
स्याम पतयो रयीणाम् । गोमा बभूव । सः। एति ॥ १९ ॥ बभूव । सः। प्रेति । जज्ञे । सः । वावृधे । सः । देवानाम् । आधिपतिरित्यधि-पतिः। बभूव।सः। अस्मान्।अधिपतीनित्यधि-पतीन् । करोतु । वयम् । स्याम । पतयः । रयीणाम् । "गोमानिति गो-मान् । अग्ने । आवमानित्यवि-मान् । अश्वी । यज्ञः । नृवत्सखेति
जगती ॥ यज्ञोयं बभूव निवृत्तोभूत् । स आबभूव स निर्वृत्तोस्माकमावृत्त्या भवतु पुनःपुनर्भवतु । छान्दसो लिट् । स प्रजज्ञे प्रजातः प्रज्ञातो वास्तु प्रसिद्धोस्तु । स वावृधे स प्रसिद्धो वर्धताम् । 'तुजादीनाम् ' इत्यभ्यासस्य दीर्घत्वम् । स च प्रसिद्धो देवानामधिपतिहेतुत्वादधिपतिः अधिकं पालयिता भवतु । स ताहशस्सन्नस्मानप्यधिपतीन् मनुष्याणामधिकं पालयितुन् करोतु । तदर्थ वयं रयीणां धनानां पतयस्स्वामिनस्स्याम भवेम । पूर्ववन्नाम उदात्तत्वम् ॥
1प्राडुत्क्रम्य गोमती जपति—गोमानिति त्रिष्टुभा ॥ यज्ञः पुनराभवत्वित्युक्तं, कीदृशः स आभवत्विति स विशेष्यते-हे अग्ने गोभिर्बहुभिः अविभिरश्वैश्च तद्वान् नृवत्सखा मनुष्यवन्तो
For Private And Personal

Page #303

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ६.]
भटभास्करभाष्योपेता
297
अग्नेर्विमा ५ अश्वी यज्ञो नृवत्सखा सदमिदंप्रमृष्यः । इौवा५ एषो असुर प्र॒जावान्दी| रयिः पृथुबुध
सभावान् ॥ २० ॥ नृवत्-सखा । सदम् । इत् । अप्रमृष्य इत्यप्रमृष्यः । इडावानितीडा-वान् । एषः । असुर । प्रजावानिति प्रजा-वान् । दीर्घः । रयिः। पृथुबुन इति पृथु-बुनः। सभावानिति सभा-दान् ॥२०॥
द्विष्मस्सुवीर्य स आ पञ्चत्रिशञ्च ॥६॥
देवास्सखायो यस्य तादृशः । छान्दसम्मतुपो वत्वम् । सदमित्सदैवाप्रमृष्यः । अनभिभवनीयः । 'ऋदुपधाच्चाक्लपितेः' इति क्यप् , 'ययतोश्चातदर्थे ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । इडावानन्नवान् । — दीर्घादटि समानपादे' इति नकारस्य संहितायां रुत्वम् । प्रजावान् दीर्घः सन्ततिमान् अविछिन्नः पृथुबुध्नः विस्तीर्णमूलः रयिः साक्षाद्धनं च सभावान् गृहवान् एष ईदृशो यज्ञः पुनःपुनराभवतु आगच्छतु कालेकाले असुर असुमान् प्राणवान् । मत्वर्थीयो रः, सुलुक् ॥ ...
इति षष्ठे षष्ठोनुवाकः.
BR
For Private And Personal

Page #304

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
298
तैत्तिरीयसहिता
का. 1. प्र. ६.
यथा वै संमृतसोमा एवं वा ए॒ते संमृतय॒ज्ञा यद्दर्शपूर्णमासौ कस्य वाह देवा यज्ञमागच्छन्ति कस्य वा नबहूनां यज॑मानानां यो वै देवताः
पूर्वः परिगृह्णाति स एनाश्श्वो भूते 'या । वै। समृतसोमा इति समृत-सोमाः । एवम् । वै। एते । समृतयज्ञा इति समृत-यज्ञाः। यत् । दर्शपूर्णमासाविति दर्श-पूर्णमासौ । कस्य॑ । वा । अहे । दे॒वाः । यज्ञम् । आगच्छन्ती त्या-गच्छन्ति । कस्य । वा । न । बहूनाम् । यजमानानाम् । यः। वै । देवताः । पूर्वः । परिगृह्णातीति परि-गृह्णाति । सः । एनाः । श्वः ।
'अतः परं दर्शपूर्णमासयोर्याजमानब्राह्मणं प्राजापत्यमेव काण्डम् । तत्राग्न्यन्वाधानं विधातुमाह-यथा वा इत्यादि ॥ यथा समृतानां सम्प्राप्तानां पूर्वपरिगृहीतानां सोमास्सोमयागाः, केचित्सवादयोपि भवन्ति । यथा 'पूर्वो वाचं पूर्वो देवताः पूर्वश्छन्दांसि वृते '* इति । एवमेते दर्शपूर्णमासयाजिनः समृतयज्ञाः सम्भूतयज्ञाः पूर्वपरिगृहीतानां देवानां भवन्ति । उभयत्रापि शाकपार्थिवत्वात्समासः । कारणमाह-कस्य वेत्यादि । यजमानानां बहुत्वे कस्य यज्ञं देवा देवादय आगच्छेयुः कस्य न? न हि
*सं. ७-५-५.
For Private And Personal

Page #305

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु:५]
भट्टभास्करभाष्योपेता
299
-
यजत एतद्वै देवानामायतनं याहवनीयोन्तराग्नी पशूनां गार्हपत्यो मनुष्याणामन्वाहार्यपर्चनः पितृणामग्निं गृह्णाति स्व एवायतने देवताः
परि ॥२१॥ गृह्णाति ताश्श्वो भूते भूते । यजते । एतत् । वै । देवानाम् । आयतनमित्या-यतनम् । यत् । आहवनीय इत्या-हवनीयः । अन्तरा । अग्नी इति । पशूनाम् । गार्हपत्य इति गार्ह-पत्यः । मनुष्याणाम् । अन्वाहार्यपचन इत्य॑न्वाहार्य-पर्चनः। पितृणाम् । अग्निम्। गृह्णाति । स्वे । एव । आयतन इत्या-यर्तने । देवाः । परीति ॥ २१॥ गृह्णाति । ताः । श्वः ।
प्रथमपरिगृहीताहते नियमकारणं किञ्चिदस्ति तदेवाह-यो वा इत्यादि । पश्वादीनां देवतात्वमस्त्येव ; तस्मात्पूर्वेधुरेव देवतापरिग्रहार्थमन्वाधानं कर्तव्यमिति । मन्त्रलिङ्गं च 'ताः पूर्वः परिगृह्णामि '* इति । अथ कुत्र का देवता परिगृह्यते इत्याह-- एतद्वा इत्यादि । आहवनीयगार्हपत्ययोर्मध्यं पशूनामायतनम् । 'अन्तरान्तरेण युक्ते' इति द्वितीया । गार्हपत्य इति । 'गृहपतिना संयुक्ते ज्यः' इति ञ्यः । अन्वाहार्य ओदनः पच्यतेस्मिन्निति
*ब्रा. ३-७-४,
For Private And Personal

Page #306

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
300 wwwmmmmmmm
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ६.
यजते व्रतेन वै मेध्योग्नितपतिळमणो व्रतभृगृतमुपैष्यन्बूयादग्नै व्रतपते व्रतं चरिष्यामीत्य॒ग्नि देवानी व्रतपतिस्तस्मा एव प्रतिप्रोज्य व्रत
मा लभते बर्हिषां पूर्णमासे व्रतमुभूते । यजते । तेन । वै। मेयः । अग्निः । व्रतपतिरिति व्रत-पतिः । ब्राह्मणः । व्रतभृदिति व्रत-भृत् । व्रतम् । उपैष्यन्नित्युप-ए॒ष्यन् । ब्रूयात् । अग्ने । व्रतपत इति व्रत-पते । बृतम् । चरिष्यामि । इति । अग्निः । वै । देवानाम् । व्रतपतिरिति व्रत-पतिः । तस्मै । एव । प्रतिप्रोज्येति प्रति-प्रोच्य । व्रतम् । एति । लभते । बर्
अन्वाहार्यपचनो दक्षिणाग्निः । पितृणामिति । 'नामन्यतरस्याम्' इति षष्ठया उदात्तत्वम् । अग्निं गृह्णातीत्यादि गतम् ॥
अथ व्रतोपनयनं विधातुमाह-व्रतेन वा इत्यादि ॥ यदि व्रतचारी यजमानस्स्यात्तदा अग्निव्रतपतिः व्रतस्य पाता मेध्यो मेधार्हो भवति । स्वयं च ब्राह्मणो व्रतभृत् व्रतधारी भवति ; तस्माद्रूतमुपेयादिति । व्रतमुपैष्यन्नित्यादि । व्रतपतिमग्निमामन्त्रय तस्मै निवेद्य व्रतमारभते इति । 'एत्येधत्यूह' इति वृद्धिः । बर्हिषेत्यादि । बहिराहरणेन तत्कालेन सह, बहिराहरणानन्तरमिति
For Private And Personal

Page #307

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ७.]
भभास्करभाष्योपेता
301
पैति वत्सैरमावास्यायामेतद्धयेतयोरायतनमुपस्तीर्यः पूर्वश्वाग्निरपरश्चेत्याहुर्मनुष्याः ॥ २२ ॥ इन्वा उप
स्तीर्णमिच्छन्ति किमु देवा येषां हिषा। पूर्णमास इति पूर्ण-मासे । व्रतम् । उपति । एति । वत्सैः । अमावास्यायामित्यमा-वास्यायाम् । एतत् । हि । एतयोः । आयतनमित्यायतनम् । उपस्तीर्य इत्युप-स्तीयः । पूर्वः । च । अग्निः । अपरः । च । इति । आहुः । मनुयाः ॥ २२ ॥ इत् । नु । वै। उपस्तीर्णमित्युपंस्तीर्णम् । इच्छन्ति । किम् । उ । देवाः । येषाम् ।
यावत् । वत्सर्वत्सानामपाकरणेन तत्कालेन सह वत्सेष्वपाकृतेष्वित्यर्थः । उक्तञ्च-वत्सं संयोगे व्रतचोदना स्यात् '* । अयञ्च सन्नयतोसन्नयतश्च कालः । 'कालस्सन्नयनपक्षे तल्लिङ्गसंयोगात् + इति ॥
अथोपस्तरणं विधातुमाह-उपस्तीर्य इत्यादि ॥ उपस्तीर्यः उपस्तरितव्यः । छान्दसः क्यप् । द#ः पूर्वद्युरेवोभावनी उपस्तृणुयात् तयोस्समीपे परितस्स्तृणुयात् । मनुष्या अपि खलूपस्तीर्णं समन्तादाच्छादितं निवासं गृहमिच्छन्ति किम्पुनर्देवाः, येषामायतनं नवावसानं नूतनाध्यवसायम् । यद्वा-अवसानं गृहम् । तेन *मी-६-४-३४.
मी-६-४०४३.
For Private And Personal

Page #308

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
802
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ६.
नावसानमुपास्मिन्छो यक्ष्यमाणे देवता वसन्ति य एवं विद्वान॒ग्निमुप स्तृणाति यज॑मानेन ग्राम्याचं पशवोवरुध्या आरण्याश्चेत्यया॑हुर्यगाम्यानुप वसति तेन ग्राम्यान रुन्धे
यारण्यस्यानात तेारण्यान् यद- . नावसानमिति नव-अवसानम् । उपेति । अस्मिन्न् । श्वः । यक्ष्यमाणे । देवताः । वसन्ति । यः। एवम् । विद्वान् । अग्निम् । उपस्तृणातीत्युप-स्तृणाति । 'यजमानेन । ग्राम्याः । च । पशवः । अवरुध्या इत्यव-रुध्याः । आरण्याः । च । इति । आहुः । यत् । ग्राम्यान् । उपवसतीत्युप-वसति । तेनं । ग्राम्यान् । अवति । रुन्धे । यत् । आरण्यस्य । अनाति । तेन । आरण्यान्।
कर्मधारये दासीभारादिद्रष्टव्यः । उपास्मिन्नित्यादि । उपवसन्ति उपेत्य वसन्ति देवा अस्मिन्निति । विद्वान्वेदार्थवित् ॥ . 'अथ सायमाशविषये विकल्पभेदानाह—यजमानेनेत्यादि ॥ ग्राम्याणामनशनेन अवरोधः आरण्यानां तन्मांसाद्यशनेन । तत्र गोश्वाजाविपुरुषगर्दभोष्ट्राः सप्त ग्राम्याः पशवः । द्विखुरश्वापदपक्षिमसयसरीसृपहस्तिमर्कटादयः सप्तारण्याः । यदनाश्वानित्यादि । यदि
For Private And Personal

Page #309

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ७.]
भभास्करभाष्योपेता
808
नाश्वानुपवसैपितृदेवत्य॑स्स्यादारण्यस्यानातीन्द्रियम् ॥ २३॥ वा
औरण्यमिन्द्रियमेवात्मन्धत्ते यदाश्वानुपवसेत्क्षोधुकस्स्याद्यनीयाद्रुद्रौस्य पशूनभि मन्येतापोभात
तन्नेवाशितं नेवाशित न क्षोधुको यत् । अनाश्वान् । उपवसेदित्युप-वसेत् । पितृदेवत्य इति पितृ-देवत्यः। स्यात्। आरण्यस्य । अभाति । इन्द्रियम् ॥२३॥वै। आरण्यम् । इन्द्रियम्। एव । आत्मन्न् । धत्ते । यत् । अनाश्वान् । उपवसेदित्युप-वसेत् । क्षोधुकः । स्यात् । यत् । अभीयात् । रुद्रः । अस्य । पशून् । अभीति । मन्येत । अपः । अभाति । तत् । न । इव ।
सायं किञ्चिदप्यनशित्वाग्निसमीपे वसेत् । 'उपेयिवान् ' इत्यादौ निपातितः । पितृदेवत्यस्स्याद्यागः, तेषामनशनप्रियत्वात् । ‘देवतान्तात्तादर्थ्य यत्' । आरण्यस्येन्द्रियसाधनत्वात्तदशनेन तल्लाभ इत्यारण्याशनकल्पः प्रथमः ॥
अथ द्वितीयोऽपामशनकल्पः-यदित्यादि ॥ क्षोधुको बुभुक्षाशीलः दरिद्रो वा । छान्दस उकञ् । अभिमन्येताभिक्रुध्येत् । नेवाशित
For Private And Personal

Page #310

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
304
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ६.
भवति नास्य॑ रुद्रः पशूनभि मन्यते वजो वै यज्ञः क्षुत्खलु वै मनुष्य॑स्य भ्रातृव्यो यदनाश्वानुपवसति वजेणैव साक्षात्क्षुधं भ्रातृव्य५ ह
न्ति ॥ २४ ॥ अशितम् । न । इव । अनशितम् । न । क्षोधुकः । भवति । न । अस्य । रुद्रः । पशून् । अभीति । मन्यते । वजः। वै। यज्ञः । क्षुत् । खलु । वै । मनुष्यस्य । भ्रातृव्यः। यत् । अाश्वान् । उपवसतीत्युप-वसति । वजेण । एव । साक्षादिति स-अक्षात् । क्षुधम् । भ्रातृव्यम् । हन्ति ॥२४॥ परि मनुष्या इन्द्रिय साक्षात्रीणि च ॥॥
मिति । नभावः । पीतवन्तमशितवन्तमाहुः । नेवानशितं, अपामशितत्वान् ॥
___ अथानशनकल्पः तृतीयः-वज इति ॥ क्षुल्लक्षणमनशनलक्षणेन यज्ञात्मना वजेण हन्तीति सोधुकत्वदोषाप्रसङ्गः । 'व्यन् सपने' इति व्यन् ॥
इति षष्ठे सप्तमोनुवाकः.
For Private And Personal

Page #311

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ८.]
भभास्करभाष्योपेता
305
यो वै श्रृद्धामारभ्य यज्ञेन यजते नास्यष्टाय श्रधतेऽपः प्रणयति श्रद्धा वा आपश्श्रृद्धामेवारभ्य यज्ञेनं यजत उभयस्य देवमनुष्या इष्टाय श्रद्दधते ताहुरति वा ए॒ता वत्र
नेदन्त्यति वाचं मनो वावैता नाति 'यः। वै । श्रद्धामिति श्रत्-धाम् । अारभ्येत्यना-रभ्य । यज्ञेन । यजते । न । अस्य । इष्टायं । श्रत् । दधते । अपः । प्रेति । नयति । श्रद्धेति श्रत्-धा । वै । आपः । श्रद्धामिति श्रत्-धाम् । एव । आरभ्येत्या-रभ्य । यज्ञेन । यजते । उभये। अस्य । देवमनुष्या इति देव-मनुष्याः । इष्टाय । श्रत् । दधते । तत् । आहुः। अतीति । वै। एताः। वर्चम् । नेदन्ति । अतीति । वाचम् । मनः । वाव ।
अपां प्रणयनं विधातुमाह-यो वा इत्यादि ॥ · श्रदन्तरोरुपसर्गवदृत्तिः' इति दधातेः 'आतश्योपसर्गे' इत्यङ् । अनारभ्यासन्निधाप्य न श्रद्दधते देवा मनुष्याश्च । विशिष्टदेशमन्त्रक्रमपाठ*साधनं प्रणयनम् । 'श्रद्धा वा आपः' इति शोधकत्वेन श्रद्धाजनकत्वात् । तदाहुरित्यादि । वत्रं शरीरेन्द्रियवृत्तिः।
*तं-मन्त्रकमपां.
For Private And Personal

Page #312

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
306
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ६.
नेदन्तीति मनसा प्रणयतीयं वै मनः ॥ २५ ॥ अनयैवैनाः प्रणय॒त्यस्कबहविर्भवति य एवं वेद यज्ञायुधा
नि सं भरति यज्ञो वै यज्ञायुधानि एताः।न।अतीति। नेदन्ति । इति।मनसा। प्रेति। नयति । इयम् । वै । मनः ॥ २५ ॥ अनयो । एव । एनाः । प्रेति । नयति । अस्कन्नहविरित्यस्कन्न-हविः । भवति । यः । एवम् । वेद । 'यज्ञायुधानीति यज्ञ-आयुधानि । समिति। भरत। यज्ञः।वै। यज्ञायुधानीति यज्ञ-आयुधानि । यज्ञम्। एव । तत् । समिति । भरति । यत् । एकमेकमित्येकै-एकम् । सम्भरेदिति सं-भरेत् । पितृदेवएता आपस्तदतिनेदन्ति अतिगछन्ति अतिव्याप्य वर्तन्ते । णिह णेढ गतादिषु । वागिन्द्रियं चातिनेदन्ति, मनइन्द्रियं तु नातिनेदन्ति नातिवर्तन्ते, तस्मान्मनसा प्रणयतीत्याहुः । इयं वा इत्यादि । मनसो व्यापकत्वात् । अस्कन्नहविरिति । पृथिव्यात्मना व्यापकेन मनसा धृतत्वादपाम् ॥ .. यज्ञायुधानीत्यादि । तदधीनत्वाद्यज्ञनिवृत्तेस्ताच्छब्द्यम् । एकैकप्रयोगे पितृदेवत्यानि पात्राणि स्युः । सर्वेषां सह प्रयोगे मानुपाणि स्युः । तस्माद्वेढे प्रयुनक्ति । द्वित्वान्वयाद्याज्यानुवाक्यारूपलाभः । अथो अपि च । द्वित्वान्वयेन मिथुनत्वमेव सम्पद्यते।
For Private And Personal

Page #313

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
307
अनु. ८.]
भभास्करभाष्योपेता यज्ञमेव तत्सं भरत यदेकमेक५ सम्भत्पितृदेवत्यानि स्युर्यत्सह सवाणि मानुषाणि हेढे सम्भरति याज्यानुवाक्ययोरेवरूपं करोत्यथोमिथुनमेव यो वै दश यज्ञायुधानि वेद मुखतौस्य यज्ञः कल्पतेस्फ्यः ॥२६॥
च कपालानि चाग्निहोत्रहव॑णी च त्यांनीति पितृ-देवत्यानि । स्युः । यत् । सह । सर्वाणि । मानुषाणि । हेढे इति द्वे-ढे । समिति । भरति । याज्यानुवाक्ययोरिति याज्या-अनुवाक्ययोः । एव । रूपम् । करोति । अथो इति । मिथुनम् । एव । यः । वै । दर्श । यज्ञायुधानीति यज्ञ-आयुधानि । वेद । मुखतः । अस्य । यज्ञः। कल्पते । स्फ्यः ॥ २६ ॥ च । कपालानि । च । अग्निहोत्रहवणीत्य॑ग्निहोत्र-हवनी । च । शूर्पम् । यो वै दशेत्यादि । स्फ्यादयो दश । यज्ञायुधानि यागारम्भे यो वेद, अस्य यज्ञारम्भ एव यज्ञस्सम्पद्यते; तदात्मकत्वाद्यज्ञस्य । 'आद्यादिभ्यस्तसिः' । कानि पुनस्तानीत्याह-स्फ्यश्छेदनादिकृत् । कपालानि हविरधिश्रयणार्थानि । अग्निहोत्रहवणी हविर्निर्वपणाद्यर्था । शूर्प परावपनार्थम् । कृष्णाजिनं कृष्णमृगचर्म उलूखलाद्यधिकर
For Private And Personal

Page #314

308
तैत्तिरीयसंहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ६.
शूर्पं च कृष्णाजि॒नं च॒ शम्या॑ च॒ लूखलं च॒ मुर्सलं च दृ॒षच्चोप॑ला च॒तानि॒ वै दश॑ यज्ञायु॒धानि॒ य ए॒वं वेद॑ मुख॒तस्य य॒ज्ञः क॑ल्पते॒ यो वै दे॒वेभ्यः॑ प्रति॒प्रोच्य॑ य॒ज्ञेन॒ यज॑ते जु॒षन्ते॑स्य दे॒वा ह॒व्य ँ ह॒वनि॑रू॒प्य
I 1
I
च॒ । कृ॒ष्णाज॒नमिति॑ कृ॒ष्ण – अ॒जि॒नम् । च॒ । शम्या॑ । च॒ । उ॒लूखलम् । च॒ । मुसलम् । च॒ । दृ॒षत् । च॒ । उप॑ - ला । च॒ । ए॒तानि॑ । वै । दश॑ । य॒ज्ञायु॒धानीति॑ यज्ञआ॒यु॒धानि॑ । यः । ए॒वम् । वेद॑ । मुख॒तः । अ॒स्य॒ । य॒ज्ञः । कल्पते॒ । यः । वै । दे॒वेभ्यः॑ । प्रा॒ति॒प्रोच्येत प्रति- प्रोच्य॑ । य॒ज्ञेन॑ । यज॑ते । जु॒षन्ते॑ । अ॒स्य॒ । दे॒वाः । ह॒व्यम् । ह॒विः । नि॒रू॒प्यमा॑ण॒मति॑ नःउ॒प्यमा॑नम् । अ॒भीति॑ । म॒न्त्र॑ये॒ । अ॒ग्निम् ।
1
1
I
For Private And Personal
म् । शम्या समाननाद्यर्था । उलूखलमवहन्तव्याधिकरणम् । मुसलमवहननकृत् । दृषत्पेषणाधिकरणम् । उपला पेषणी ॥
अथ हविर्निर्वपणे कञ्चिद्विशेषमाह – यो वा इत्यादि ॥ प्रतिप्रोच्य प्रत्यावेद्य जुषन्ते सेवन्ते अस्य हव्यं देवाः । हवि - निरुयमाणमित्यादि । एष वा इत्यादि । एष मन्त्रो यज्ञस्य ग्रहः गृह्यतेनेन यज्ञ इति । तस्माद्गृहीत्वैव यज्ञमनेनाभिमन्त्रणेन; ततो

Page #315

अनु. ८.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
309
मा॑णम॒भि म॑न्त्रयेाग्नि होतारमि॒ह हु॑व॒ इति॑ ॥ २७ ॥ दे॒वेभ्ये ए॒व प्र॑ति॒प्रोच्य॑ य॒ज्ञेन॑ यजते जु॒षन्तेस्य दे॒वा ह॒व्यमे॒ष वै य॒ज्ञस्य॒ ग्रहो॑ गृह्णीत्यैव य॒ज्ञेन॑ यजते॒ तदु॑दि॒त्वा वाचं॑ यच्छति य॒ज्ञस्य॒ धृत्या अथो॒ मन॑सा॒ वै प्र॒जाप॑तिर्य॒ज्ञम॑तनुत॒ मन॑से॒व तद्य॒ज्ञं त॑नु॒ते॒ रक्ष॑सा॒ - होता॑रम् । इ॒ह । तम् । हुवे॒ । इति॑ ॥ २७ ॥ दे॒वे - भ्य॑ः । ए॒व । प्र॒ति॒प्रोच्येति॑ प्रति- प्रोच्य॑ । य॒ज्ञेन॑ । य॒ज॒ते॒ । जु॒षन्ते॑ । अ॒स्य॒ । दे॒वाः । ह॒व्यम् । ए॒षः । वै । य॒ज्ञस्य॑ । ग्रहः । गृही॒त्वा । ए॒व । य॒ज्ञेन॑ । य॒ज॒ते । तत् । उ॒दि॒त्वा । वाच॑म् । य॒च्छ॒ति॒ । य॒ज्ञस्य॑ । धृत्यै॑ । अथो॒ इति॑ । मन॑सा । वै । प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा - प॒ति॒ः । य॒ज्ञम् । अ॒नुत॒ । मन॑सा । एव । तत् । य॒ज्ञम् । तनुते । रक्ष॑सम् । अन॑न्व
I
1
T
1
For Private And Personal
यागमारभते । तदुदित्वा तद्वचनानन्तरं वाचं यच्छत्यवचनो भवति यज्ञस्य धृत्यै गृहीतस्य यज्ञस्याविस्वंसनाय । अथो अपि च प्रजापतिरिव मनसैवायं यज्ञं तनितुमर्हति किं वाचा । एवं हि क्रियमाणं रक्षसां अनन्ववचारायाननुप्रवेशाय भवति ॥

Page #316

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
310
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ६.
मनन्ववचाराय यो वै यज्ञं योग आ- . गते युनक्ति युङ्क्ते युञ्जानेषु कस्त्वा युनक्ति स त्वा युक्तिवाह प्र॒जापतिर्वै कः प्र॒जाप॑तिनैवैनै युनक्ति
युङ्क्ते युञ्जानेषु ॥ २८॥ वचारायेत्यनंनु-अवचाराय । 'यः । वै । यज्ञम् । योगे । आर्गत इत्या-गते । युनक्ति । युते । युजानेषु । कः । त्वा । युनक्ति । सः । त्वा । युनक्नु । इति । आह । प्रजापतिरिति पूजा-पतिः। वै। कः । प्र॒जाप॑तिनेति प्रजा-पतिना । एव । एनम् । युनक्ति । युते ।.युञ्जानेषु ॥ २८॥
वै मनस्स्फ्य इति युनक्त्वेकादश च ॥८॥
अथ यज्ञयोगं विदधातियो वा इत्यादि ॥ योगे यागकाल आगते यज्ञं यो युनक्ति बध्नाति, अयमेव युञ्जानेषु यजमानेषु मध्ये युक्रे युङः इति व्यपदेशमर्हति । यद्वा-युञ्जानेष्वात्मानं योजयति । मन्त्रपदमिदानी व्याचष्टे-कस्त्वेति । गतम् ॥
इति षष्ठेष्टमोनुवाकः.
*सं. १-५-१010.
For Private And Personal

Page #317

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ९.
भभास्करभाष्योपेता
311
311
प्र॒जाप॑तिर्यज्ञानसृजताग्निहोत्रं चाग्निष्टोमं च पौर्णमासी चोक्थ्य चामावास्यां चातिरात्रं च तानुदमिमीत यावदग्निहोत्रमासीत्तावानग्निष्टोमो यावती पौर्णमासी तावानु'प्र॒जाप॑तिरित प्रजा-पतिः । यज्ञान् । असूजत । अग्निहोत्रमित्यग्नि-होत्रम् । च । अग्निष्टोममित्यग्नि-स्तोमम् । च । पौर्णमासीमिति पौ
-मासीम् । च । उक्थ्य॑म् । च । अमावास्यामित्यमा-वास्याम् । च । अतिरात्रमित्यति-रात्रम् । च । तान् । उदिति । अमिमीत । यावत् । अग्निहोत्रमित्यग्नि-होत्रम् । आसीत् । तावान् । अग्निष्टोम इत्यग्नि-स्तोमः । यावती । पौर्णमा
___ 'अथ दर्शपूर्णमासयोर्महाफलत्वं ख्यापयितुमाह-प्रजापतिरित्यादि ॥ अग्निहोत्रं व्याख्यातम् । अग्निष्टोम एकाहानां प्रकतिभूतं कर्म । अग्नेस्स्तोमः यज्ञायज्ञीयं सामाग्निष्टोमम् ; तत्प्रधानत्वात्तत्संस्थमपि कर्माग्निष्टोम उच्यते । 'अनेस्तुत्स्तोमसोमाः' इति षत्वम् । पूर्णश्चन्द्रः पूर्णमाः, तत्सम्बन्धिनी तिथिः शुक्लपञ्चदशा पौर्णमासी, तस्यां क्रियमाणमपि कर्माभेदेन पौर्णमासीत्यु
*सं. १-५-९.
For Private And Personal

Page #318

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
312
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ६.
क्थ्यो यावत्यमावास्या तानितिरात्रो य एवं विद्वानग्निहोत्रं जुहोति यावदग्निष्टोमेनोपाप्नोति तावदुपानोति॒ य एवं विद्वान्पौर्णमासी यज॑ते
यावदुक्थ्येनोपाप्नोति ॥२९॥ तावसीति पौर्ण-मासी । तावान् । उक्थ्यः। यावती । अमावास्येत्यमा-वास्यो। तावान् । अतिरात्र इत्यति-रात्रः। यः। एवम् । विद्वान् ।अग्निहोत्रमित्य॑ग्निहोत्रम् । जुहोति । यावत् । अग्निष्टोमेनेत्य॑ग्निस्तोमेनं । उपाप्नोतीत्युप-आप्नोति । तावत् । उपेति । आप्नोति । यः। एवं । विद्वान् । पौर्णमासीमिति पौर्ण-मासीम् । यजते । यावत् । उक्थ्यैन । उपाप्नोतीत्युप-आप्नोति ॥२९॥ तावत् । उपेति । आप्नोति । यः। एवम् । विद्वान् । अमावास्या
च्यते । उक्थ्यः क्रतुः अग्निष्टोमविकारः पञ्चदशस्तोत्रः । अमा सह सूर्याचन्द्रमसावस्यां वस्त इत्यमावास्या । 'अमावस्यदन्यतरस्याम्' इति निपात्यते । कृष्णपञ्चदश्युच्यते । पूर्ववत्कर्मण्यभेदेन वर्तते । अतिरात्रोप्यग्निष्टोमविकारः एकोनत्रिंशत्स्तोत्रः, रात्रिपर्यायातिरेकादतिरात्रः । ‘अहस्सर्वैक' इत्यच्समासान्तः । तानित्यादि । उर्ध्वमानमुन्मानं तुलापरिच्छेदः । तत्राग्निहोत्रादिभि
For Private And Personal

Page #319

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ९.]
भभास्करभाष्योपैता . .
313
दुप्निोति य एवं विद्वानमावास्या यज॑ते यावदतिरात्रेणोपाप्नोति तावदुपाप्नोति परमेष्ठिनो वा एष यज्ञोग्रं आसीत्तेन स परमां काष्टामगच्छ
तेन॑ प्र॒जाप॑तिं निरासाययत्तेने प्रमित्यमा-वास्याम् । यजते । यावत् । अतिरात्रेणेत्यति-रात्रेण । उपाप्नोतीत्युप-आप्नोति । तावत्। उपेति। आप्नोति । परमेष्ठिनः।वै। एषः। य॒ज्ञः। अz। आसीत् । तेन । सः। परमाम् । काष्ठाम् । अगच्छत् । तेनं । प्र॒जाप॑तिमिति पूजा-पतिम् । निरासाययदिति निः-अासाययत् । तेन । प्र
स्तुल्यगौरवात् अग्निष्टोमादयो दृश्यन्ते । तस्मादेवं विदित्वाग्निहोत्रादिकं कुर्वन्नअग्निष्टोमादिफलमानोति । प्रासङ्गिकमग्निहोत्रग्रहणम्, उन्मानेन सहभावात् ।। __पुनरपि दर्शपूर्णमासयोस्स्तुतिः-परमेष्टिन इत्यादि ॥ परमे महिम्नि तिष्ठतीति परमेष्ठी । उणादिषु निपात्यते । सर्व देवतासमष्टिः परमात्मोच्यते । तस्यैष यज्ञो दर्शश्च पूर्णमासश्च अग्रे आदावासीत् । तेन स परमां काष्ठां परमैश्वर्यकाष्ठामगच्छत् । तेन यज्ञेन स परमेष्ठी प्रजापति जगतां स्रष्टारं निरवासाययत् देवतान्तरेभ्यो व्यावृत्तमुत्कर्षिणमकरोत् । निरवसानमुत्कर्षः । यथा
40
For Private And Personal

Page #320

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
314
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ६.
जापतिः परमां काष्टामगच्छत्तेनेन्द्र निरासाययत्तेनेन्द्रः परमां काष्ठामगच्छत्तेनानीषोमौ निरासायय
नाग्नीषोमौ परमां काष्ठमिगच्छतां यः ॥ ३० ॥ एवं विद्वा
दर्शपूर्णमासौ यजते परमामेव जाप॑तिरिति पूजा-पतिः। परमाम् । काष्टाम् । अगच्छत् । तेन । इन्द्रम् । निरासाययदिति निः-अर्वासाययत् । तेनं । इन्द्रः । परमाम् । काष्ठाम् । अगच्छत् । तेन । अग्नीषोमावित्यग्नीसोमौ । निरासाययदिति निः-अासाययत् । तेन । अग्नीषोमावित्य॒ग्नी-सोमौ । परमाम् । काष्ठाम् । अगच्छताम् । यः ॥३०॥ एवम् । विद्वान्। दर्शपूर्णमासाविति दर्श-पूर्णमासौ । यजते । पर'तस्माज्ज्येष्ठं पुत्रं धनेन निरवसाययन्ति '* इति । निरवपू - त्स्यितेणिचि 'शाच्छासाह्वा' इति युक् , गतिद्वयमप्याख्यातेन समस्यते, . 'गतिर्गतौ' इति प्रथमोनुदात्तः, 'उदात्तवता च तिङा सह ' इति समास(निषेध): । एवं सर्वत्र । या प्राणिनां सदा निरतिशयानन्दनिर्वृत्तिदायिनी शाश्वती पुनर्जन्मच्छेदिनी सा परमा काष्ठा तां गच्छति प्रामोत्येव । यो वा इत्यादि । प्रजातो
m
a
-
-
--
-
-
सं.-२-५-२,
For Private And Personal

Page #321

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ९.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
315
काष्ठौ गच्छति यो वै प्रजोतेन यज्ञेन यते प्रजया पशुभिमिथुनर्जायते द्वादश मासास्संवत्सरो द्वादश दुन्द्वानि दर्शपूर्णमासयोस्तानि सम्पाद्यानीत्यया॑हुर्वत्सं चौपावसृजत्युखां
चाधि श्रयत्यवं च हन्ति दृषदौ च माम् । एव । काष्ठाम् । गच्छति । यः । वै । प्रजातेनेति प्र-जातेन । यज्ञेन । यजते । प्रेति । प्रजयति प्र-जयो । पशुभिरिति पशु-भिः। मिथुनैः । जायते । द्वादश । मासाः । संवत्सर इति सं-वत्सरः । द्वादश । द्वन्द्वानीति -द्वानि । दर्शपूर्णमासयोरिति दर्श-पूर्णमासयोः । तानि । सम्पाद्यानीति सं-पानि। इति । आहुः । वत्सम्। च । उपावसृजतीत्युप-अवसृजति । उखाम् । जातप्रजः । यथा संवत्सरस्य द्वादश मासाः, एवं द्वादश द्वन्द्वानि दर्शपूर्णमासयोस्सन्ति, तानि सम्पाद्यानि क्रियाविशेषैरित्याहुः । उद्वे संयुक्ते द्वन्द्वं यज्ञपात्रप्रयोगे निपात्यते ॥
अथ तानि दर्शयति-वत्सं चेत्यादि ॥ एतैः क्रियाविशेषैः द्वन्द्वानि सम्पद्यन्ते ; तेन द्वन्दबहुत्वेपि द्वन्द्वसम्पादनक्रियापेक्षं द्वादशत्वं वेदितव्यम् । वत्समुपावसृजति मातृसकाशं प्रापयति ।
For Private And Personal

Page #322

316
तैत्तिरीय संहिता
I
T
1
स॒माह॒न्त्यधि॑ च॒ वप॑ते क॒पाला॑नि॒ चोप दधाति पुरोडाशं च ॥ ३१ ॥ अ॒धि॒श्रय॒त्याज्य॑ च स्तम्बय॒जुश्च॒ हर॑त्य॒भि च॑ गृह्णाति॒ वेदि॑ च परिगृ॒ह्णाति॒ पत्नी॑ च॒ सं न॑ह्यति॒ प्रोक्ष॑णीच॒ । अधीति॑ । त्र॒य॒ति॒ । अवेति॑ । च॒ । हन्ति॑ि । इ॒षद । च॒ । स॒माह॒न्तीति॑ सं- आर्हन्ति । अधीति । च॒ । वप॑ते । क॒पाला॑नि । च॒ । उपेति॑ । धाति॒ । पुरोडाश॑म् । च॒ ॥ ३१ ॥ अ॒ध॒नय॒तीत्य॑धि -- य॑ति । आ॒ज्य॑म् । च॒ । स्त॒म्बय॒जुरिति॑ स्तम्ब - य॒जुः । च॒ । हर॑ति । अ॒भीति॑ । च॒ । गृह्णाति॒ । वेद॑म् । च॒। प॒रि॒गृह्णातीति॑ परिगृह्णाति । पत्नीम् । च॒ । समिति॑ । न॒ह्य॑ति॒ । प्रोक्षणीरिति॑ प्र - उक्षि॑णीः । च॒ । आ॒स॒दय॒तीत्या॑ सा॒दय॑ति । आ॒ज्य॑म् । च॒ । अनेनोपावसर्जनेन मातृवत्सयोः द्वन्द्वभावस्सम्पद्यते । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम् । एतानि यजमानप्रकरणगतान्यपि अध्वर्युणैव कर्तव्यानि । उक्तं च ' याजमाने समाख्यानात्कर्माणि याजमानं स्युः '* इत्यत्र । उखामधिश्रयति, अङ्गारेषु कुम्भीं स्थापयति । अवहन्ति व्रीहीनुलखले । दृषदौ च समाहन्ति शम्यया । अधिवपति दृषदि तण्डुलान् । कपालान्युपदधात्यङ्गारेषु । पुरोडाशं चाधिश्रयति कपा
1
I
*मी. ३-८-१९.
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
For Private And Personal
[का. १. प्र. ६.

Page #323

अनु. ९. ]
भास्करभाष्योपेता
श्वासा॒दय॒त्याज्य॑ चै॒तानि॒ वै द्वाद॑श इ॒न्द्रानि॑ दर्‌शपूर्णमा॒सय॒स्तानि॒ य ए॒व ँ स॒म्पाद्य॒ यज॑ते॒ प्रजतिनै॒व य॒ज्ञेन॑ यजते॒ प्र प्र॒जया॑ प॒शुभि॑र्मथुनैर्जीयते ॥ ३२ ॥
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
1
' ए॒तानि॑ । वै । 'द्वाद॑श । इ॒न्द्रानीतं द्वं - द्वानि॑ । द॒श॒पूर्ण॒मा॒ासयोरिति॑ दर्श- पूर्ण॒मासः । तानि॑ । यः । ए॒वम् । स॒म्पाद्येति॑ सं- पाद्ये । यज॑ते । प्रजा॑ते॒नेति॒ प्र जा॒तेन॒ । ए॒व । य॒ज्ञेन॑ । य॒ज॑ते॒ । प्रेति॑ । प्र॒जयेति॑ प्र॒जया॑ । प॒शुभि॒रिति॑ प॒शुभिः॒ः । मि॒थुनैः। जाय॒ते ॥ ३२ ॥ उ॒क्थ्ये॑नोपा॒ाप्नोत्य॑गच्छतां॒ यः पु॑रोडाश॑ च चत्वारि॒शच॑ ॥ ९ ॥
-
नवमनुवाकः
लेषु । आज्यं चाधिश्रयतीत्येव । स्तम्बयजुर्हरति । सतृणं पुरीषमभिगृह्णाति । न्युप्तमञ्जलिना नीघ्रः वेदिं परिगृह्णाति स्फ्येनोत्तरं परिग्राहम् । पत्नीं सन्नयति योक्त्रेण । प्रोक्षणीरप आसादयति । आज्यं चावसादयतीत्येव, स्रुग्गृहीतमित्यर्थः ॥
" एतानि वा इत्यादि ॥ गतम् * ॥
*सं. १-६-९९
317
For Private And Personal

Page #324

318
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीय संहिता
ध्रुवो॑सि ध्रुवो॑हश्स॑जा॒तेषु॑ भूयास॒मित्या॑ह ध्रुवाने॒वैना॑न्कुरुत उ॒ग्रस्यु॒ग्रोहँ स॑जा॒तेषु॑ भूयास॒मित्या॒हाप्र॑तिवादन ए॒वैना॑न्कुरुतेभि॒भूर॑स्यभि॒भूर॒हँ स॑जा॒तेषु॑ भूयास॒मित्या॑ह॒ य ए॒वैनं
[का. १. प्र. ६.
1
I
I
1
1
I
'ध्रुवः । अ॒सि॒ । ध्रुवः । अ॒हम् । स॒जातेष्विति॑ स- जातेषु॑ । भूयासम् । इति॑ । आ॒ह॒ । ध्रुवान् । एव । एनान् । कुरुते । उ॒ग्रः । अ॒सि॒ । उ॒ग्रः । अ॒हम् । स॒जातेष्वति॑ि स जा॒तेषु॑ । भू॒या॒स॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ । अप्र॑तिवादिन॒ इत्यप्रति - वादिन॒ः । एव । एनान् । कुरुते । अ॒भि॒भूरित्य॑भि-भूः । अ॒सि॒ । अ॒भि॒भूरित्य॑भि- भूः । अहम् । सजातेष्विति॑ि स जा॒तेषु॑ । भूया॒स॒म् । इति॑ । आ॒ह॒ । यः । ए॒व । ए॒न॒म् । प्र॒त्युत्पिपी॑ते॒ इति॑ प्रति - उ॒त्पिणी॑ते ।
1
For Private And Personal
'ध्रुवोसीत्यादीनां याजमानमन्त्राणां ब्राह्मणम् । तत्र परिधीनामनुमन्त्रणमन्त्राः ध्रुवोसीत्यादयः ॥ एनान् सजातानविनष्टान् करोति । तथा हि सति तेष्वयं ध्रुवतरो भवति । एनानप्रति - वादिनः कुरुते सजातान् । उग्रः उद्भूर्णः यस्याग्रे न कश्चित्प्रतिवदतीति । प्रत्युत्पिपीते सजातेषु मध्ये य एनं प्रातिकूल्येन उपजीवति तमुपास्यते उपक्षिपति । पी पाने, दैवादिकः, व्यत्य

Page #325

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १०.]
भट्टभास्करभाष्योपैता
319
rrrrrrow
प्रत्युत्पिपीतेतमुपास्यते युनमित्वा ब्रह्मणा दैव्येनेत्यहिष वा अग्नेर्योगस्तेने ॥ ३३ ॥ एवैनै युनक्ति यज्ञस्य वै समृद्धेन देवास्तुंवर्ग लोक
मायन् यज्ञस्य व्यूढेनासुरान्परातम् । उपेति । अस्यते। युनज्मि । त्वा । ब्रह्मणा। दैव्यैन । इति । आह । एषः। वै । अग्नेः। योगः। तेन ॥३३॥ एव। एनम् । युनक्ति । यज्ञस्य॑ । वै ।समृद्धेनेति सं-ऋद्वेन । देवाः। सुवर्गामति सुवः-गम्। लोकम् । आयन्न् । यज्ञस्य॑ । व्यूद्धेनेति वि-ऋहेन । असुरान् । परेत।अभावयन्। यत्।मे। अने। अस्य। यज्ञस्य । रिष्यात् । इति । आह । यज्ञस्य॑ । एव । तत् । समृद्धेनेति सं-ऋद्धेन । यजमानः । सुवर्गयेन शपश्लुः । 'उपसर्गादस्यत्यूयोर्वा वचनम् ' इत्यस्यतेरात्मनेपदम् । 'अनुदात्ते च' इत्यभ्यस्तस्याद्युदात्तत्वम्, 'तिङि चोदात्तवति' इति द्वितीयस्य गतेः अनुदात्तत्वम्, 'गतिर्गतौ' इति प्रथमस्य ।।
युनजि त्वेत्यग्नियोगः ॥ एष मन्त्रोग्नेर्योगः । अनियुज्यते बच. तेऽनेनेति करणे घञ् ॥
यज्ञस्येत्यादि ॥ यज्ञस्य यत्समृद्ध हविरादीनामन्यूनत्वम्, अन्यूनं वा हविरादि, तत्स्वर्गप्राप्तिहेतु । यत्पुनर्वृद्धं स्कन्नादिवैकल्यं तेनासुरान् पराभावयन्देवाः । 'यन्मे अग्ने' इत्यनेना
For Private And Personal

Page #326

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
320
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र.६.]
भावयन् यन्मे अग्ने अस्य यज्ञस्यरिष्यादित्याह यज्ञस्यैव तत्स द्वेन यज॑मानस्सुवर्ग लोकमैति यज्ञस्य व्यूहेन भ्रातृव्यान्प भावयत्यग्निहोत्रमेताभाहृतीभिरुप सादयेद्यज्ञमुखं वा अग्निहोत्रं ब्रह्मैता व्याहृ
तयो यज्ञमुख एव ब्रह्म ॥ ३४ ॥ मिति सुवः-गम् । लोकम् । एति । यज्ञस्य । व्यृद्धेनेति वि-ऋढेन । धार्तृव्यान् । परेत । भावयति । 'अग्निहोत्रमिय॑ग्नि-होत्रम् । एताभिः । व्याहृतीभरिति व्याहृति-भः। उपेति । सादयेत्। यज्ञमुखमिति यज्ञ-मुखम् । वै। अग्निहोत्रमित्यनि-होत्रम् । ब्रह्म । एताः । व्याहृतय इति विआहृतयः । यज्ञमुख इति यज्ञ-मुखे । एव ।
सन्नहविरभिमन्त्रणेन तद्वैकल्यं प्रति पराभवनहेतुः क्रियत इत्यर्थः । 'गतिरनन्तरः' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥
हविरासादिन्यो व्याहृतयः ॥ विविधमाह्रियन्ते आनीयन्त इति व्याहृतयः । लोकत्रयात्मिकाः, विविधफलाहरणहेतुभूता वा । अनन्तरगतेः ' तादौ च ' इति प्रकृतिस्वरत्वम् । एताभिरग्निहोत्रहवि
For Private And Personal

Page #327

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १०.]
भभास्करभाष्योपेता
321
AAN
कुरुते संवत्सरे पर्यागत एताभिरेवोपं सादब्रह्मणैवोभयतस्संवत्सरं परि गृह्णाति दर्शपूर्णमासौ चातु
स्यान्यालभमान एताभिाहतीभिर्हवीच्या सादयेद्यज्ञमुख वै
दर्शपूर्णमासौ चातुर्मास्यानि ब्रह्मैब्रह्म ॥ ३४ ॥ कुरुते । संवत्सर इति सं-वत्सरे। पर्यागत इति परि-आर्गते । एताभिः । एव । उपेति । सादयेत् । ब्रह्मणा । एव । उभयतः। संवत्सरमिति सं-वत्सरम् । परीति । गृह्णाति । 'दर्शपूर्णमासाविति दर्श-पूर्णमासौ । चातुर्मास्यानीति चातुः-मास्यानि । आलभमान इत्या-ल
मानः । एताभिः । व्याहृतीभिरिति व्याहृतिभिः। वीषि । एति । सादयेत् । यज्ञमुखमिति यज्ञ-मुखम् । वै । दर्शपूर्णमासाविति दर्श-पूर्ण
रुपसादयेत् । यज्ञमुखं वा अग्निहोत्रं, प्राधान्यात् । ब्रह्मैता इति, लोकत्रयात्मकत्वात् । पर्यागते पर्यावृत्ते । पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । उभयतः, सार्वविभक्तिकस्तसिल ॥ दर्शपूर्णमासावित्यादि ॥ गतं* प्रथमप्रयोग इदम् ॥
*सं. १-६-१०.
For Private And Personal

Page #328

322
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीय संहिता
ता व्याहृतयो यज्ञमुख ए॒व ब्रह्म॑
कुरुते सं॑वत्स॒रे प॒र्याग॑त ए॒ताभि॑रे॒वा सा॑दये॒द्ब्रह्म॑ण॒वोभ॒यत॑स्सं॑वत्स॒रं परि॑ गृह्णाति॒ यद्वै य॒ज्ञस्य॒ साम्नां क्रियते
[का. १. प्र. ६.
मासौ । चातुर्मास्यानीति॑ चातुः - मा॒स्यानि॑ । ब्रह्म॑ । ए॒ताः । व्याह॑तय॒ इति॑ वि - आहु॑तयः । य॒ज्ञमु॒ख इति॑ यज्ञ - मुखे । ए॒व । ब्रह्म॑ । कुरुते॒ । संवत्स॒र इति सं - व॒त्स॒रे । प॒र्याग॑त॒ इति॑ परिआग॑ते । ए॒ताभि॑ः । ए॒व । एति॑ । साये॒त् । ब्रह्म॑णा । ए॒व । उ॒भ॒यत॑ः । सं॒व॒त्स॒रमिति सं॑ व॒त्स॒रम् । परीति॑ । गृह्णाति॒ । 'यत् । वै । य॒ज्ञस्य॑ । साम्नः॑ । त्रि॒यते॑ रा॒ष्ट्रम् ॥ ३५ ॥
1
For Private And Personal
"या इत्यादि ॥ यज्ञस्य या आशीः साम्ना क्रियते सा सामस्थाशीः आशंसनीयं फलं राष्ट्रं गच्छति यत्रायं वसति तद्राष्ट्रवासिनां तत्केवलं स्यात् । अथ यदृचा क्रियते सा यज्ञस्याशीः विशं गच्छति सर्वान्मनुष्यान् । जातावेकवचनम् । अथेदानीमयं ब्राह्मणो वराकोऽनाशीर्केणाफलेन यज्ञेन यजते, किमेतद्युज्यते ? यद्वा — तिष्ठन्त्वन्ये; ब्राह्मणः किमनाशीर्केण यजेत यः प्रयोजनमन्तरेणाहितं निमेषमात्रमपि न करोतीति प्रतिपादनार्थं ब्राह्मणग्रहणम् । यजुषां प्रायेण करण(क) मन्त्रत्वान्न

Page #329

अनु. १०. ]
aas
भास्करभाष्योपैता
रा॒ष्ट्रम् ॥ ३५॥ य॒ज्ञस्य॒ाशीग॑च्छति॒ यद्द्चा दिश॑ य॒ज्ञस्या॒शीग॑च्छ॒त्यर्थं ब्राह्मणनाशीर्केण य॒ज्ञेन॑ यजते
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
सामिधे॒नीर॑नु॒व॒क्ष्यन्ने॒ता व्याहृतीः पु॒रस्ता॑द्दध्या॒द्रयै॒व प्र॑ति॒पदं कुरुते॒
--
*सं. २-५-७,
For Private And Personal
323
1
य॒ज्ञस्य॑ । आ॒शरित्य॑ - शीः । ग॒च्छ॒ति॒ । यत् । ऋ॒चा । विश॑म् । य॒ज्ञस्य॑ । आ॒शीरित्या॑ शीः । ग॒च्छ॒ति॒ । अर्थ । ब्र॒ह्म॒णः । अनाशीर्केण । य॒ज्ञेन॑ । य॒ज॑ते॒ । सामि॒धे॒नीरिति॑ सां - इधे॒नीः । अनुव॒क्ष्यन्नित्य॑नु॒व॒क्ष्यन् । ए॒ताः । व्याह॑ति॒रिति॑ विआहु॑तीः। पु॒रस्ता॑त् । द॒ध्या॒त् । ब्रह्म॑ । ए॒व । म॒ति॒ पद॒मति॑ प्रति-पद॑म् । कुरुते । तथा॑ । ब्र॒ह्म॒णः ।
1
।
www
तत्र कदाचिदाशीरिति ऋक्सामयोरेव ग्रहणम् । नास्त्याशीरस्येति बहुव्रीहौ कप् । अयस्मयादित्वेन पदत्वाद्रुत्वम्, भत्वाद्विसर्जनीयाभाव:, ' नञ्सुभ्याम् ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । सामिघेनीरित्यादि । समिधामाधानमन्त्रास्सामिधेन्यः ' प्र वो वाजाः '* इत्याद्याः I ' समिधामाधाने प्येण्यणू', 'हलस्तद्धितस्य ' इति यलोपः । प्रतिपदं प्रारम्भं कुरुते । प्रथमतः पद्यत इति प्रतिपत् । सम्पदादित्वात्किपू ॥

Page #330

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
324
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ६.
miwwwww
ता ब्राह्मणस्साशीर्केण यज्ञेन यजते यं कामयत यज॑मानं भ्रात॒व्यमस्य यज्ञस्याशीगच्छेदिति तस्यैता व्याहतीः पुरोनुवाक्यायां दध्याद्भातृव्यदेवत्या वै पुरोनुवाक्या भ्रातृव्यमेवास्य॑ य॒ज्ञस्य॑ ॥३६॥ आशी
गच्छति यान्कामयत यजमानासाशीर्केणेति स-आशीर्केण । यज्ञने । यजते । 'यम् । कामयैत । यज॑मानम् । भ्रातृव्यम् । अस्य। यज्ञस्य॑ । आशीरित्या-शीः । गच्छेत् । इति । तस्य । एताः । व्याहृतीरित वि-आहृतीः। पुरोनुवाक्यायामिति पुरः-अनुवाक्यायाम् । ध्यात्। भ्रातृव्यदेवत्येति भ्रातृव्य-देवत्या । वै। पुरोनुवाक्योत पुरः-अनुवाक्या । भ्रातृव्यम् । एव । अस्य । यज्ञस्य॑ ॥ ३६ ॥ आशीरित्या-शीः । गच्छति । यान् । कामयत । यजमानान् । समा- 'यं कामयतेत्यादि ॥ पुरस्तादवदानकालेनूच्यत इति पुरोनुवाक्या । गतमन्यत् ॥
यानित्यादि ॥ समावती समा सर्वेषां तुल्या न कदाचिदपि भ्रातृव्यस्य । यहा—समा अविषमा सदा यजमानगामिनी ।
*सं. १-६-१०६०.
"
For Private And Personal

Page #331

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १०.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
325
vom
न्थ्समावत्येनान् यज्ञस्याशीगच्छेदिति तेढुमे॒ता व्याहृतीः पुरोनुवाक्याया अर्धर्च एका दध्याद्याज्यायै पुरस्तादेको यााया अर्धर्च एकां तथैनान्थ्समावती य॒ज्ञस्याशीर्गच्छति यथा वै पर्जन्य॒स्सुवृष्टं
वर्षत्येवं यज्ञो यज॑मानाय वर्षति वती । एनान् । यज्ञस्य॑ । आशीरित्या-शीः । गच्छेत् । इति । तेषाम् । एताः । व्याहृतीरित वि-आह॒तीः । पुरोनुवाक्या॑या इति पुरः-अनुवाक्यायाः । अर्धर्च इत्यर्ध-ऋचे । एकाम् । ध्यात्। यायायै । पुरस्तात् । एकाम् । यायायाः। अर्धर्च इत्यर्ध-ऋचे । एकाम् । ता । एनान् । समावती । यज्ञस्य॑ । आशीरित्या-शीः । गच्छति । या। वै। पर्जन्यः। सुवि॒ष्टमित सु-वृष्टम् । वर्षति ।
समादावतुप* । ऋचोर्धमर्धर्चः । 'अर्धं नपुंसकम् ' इति समासः, 'ऋक्पूरब्धूः' इत्यादिना अप्रत्ययस्समासान्तः । इज्यतेनयेति याज्या । 'यज याच' इति कुत्वाभावः । यथेति ।
*समशब्दात छन्दसि आवतुबिति कश्चित्प्रत्ययः कल्पनीय इति भावः,
For Private And Personal

Page #332

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
326
'तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ६.
स्थलयोदकं परिगृह्णन्त्याशिषां यज्ञं यज॑मानः परि गृह्णाति मनोसि प्राजारात्यम् ॥३७॥ मनसा मा भूतेना विशेत्या॑ह मनो वै प्रजापत्यं प्राजापत्यो यज्ञो मन एव
यज्ञमात्मन्धते वागस्येन्द्री संपत्नएवम्। यज्ञः। यजमानाय। वर्षति ।स्थलया । उद्कम् । परिगृह्णन्तीति परि-गृह्णन्ति । आशिषेत्याशिषो । यज्ञम् । यज॑मानः । परीति । गृह्णाति । "मनः।अति।प्राजापत्यमिति प्राजा-पत्यम्॥३॥ मनसा । मा । भूतेन। एति । विश । इति । आह । मनः। वै। प्राजापत्यमिति प्राजा-पत्यम् । प्राजापत्य इति प्राजा-त्यः । यज्ञः । मनः । एव ।
स्थलया कूलेन उदकं परिगृह्णन्ति निरुदन्ति । एवमाशिषा यज्ञं यजमानः परिगृह्णाति फलप्रदानैकव्यापारयन्त्रितमिव करोति, यथा न कदाचिदपि फलमददानस्तिष्ठति, दत्ते चेदं न याचते यजमानः, याचितेयाचिते ददाति यज्ञ इति* ॥
मनोसीति ॥ लौवाघाराभिमन्त्रणम् । प्राजापत्याविशेषान्मन इति यज्ञ उच्यते ॥
*क-दत्ते याचते यजमानः, याचते ददाति यज्ञ इति.
For Private And Personal

Page #333

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भभास्करभाष्योपैता
327
क्षय॑णी वाचा मेन्द्रियेणा विशेत्याहैन्द्री वै वाग्वाचमेवेन्द्रीमात्मन्धते ॥ ३८॥ यो वै सप्तदशं प्र॒जाप॑तिं यज्ञमन्वा
यत्तं वेद प्रति यज्ञेन॑ तिष्ठति न यज्ञम् । आत्मन्न् । धत्ते । "वाक् । असि । ऐन्द्री। सपत्नक्षयणीति सपत्न-क्षयणी। वाचा। मा। इन्द्रियेणं । एति । विश । इति । आह । ऐन्द्री । वै। वाक्। वाचम् । एव। ऐन्द्रीम्। आत्मन्न् । धत्ते ॥३८॥ तेनैव ब्रह्म राष्ट्रमेवास्य॑ य॒ज्ञस्य प्राजाप
त्य५ षट्रिशच्च ॥ १० ॥ _ 'यः । वै । सप्तदशमिति सप्त-दशम् । प्रजापतिमिति प्रजा-पतिम् । यज्ञम् । अन्वायत्तमि
वागसीति ॥ स्त्रुच्याघाराभिमन्त्रणम् । गतम् ॥
इति षष्ठे दशमोनुवाकः.
'यो वा इत्यादि ॥ सप्तदशाक्षरसमूहात्मा प्रजापतिः सप्तदशः। समूहे छान्दसो डः । परिमाणे वा 'तस्य पूरणे' इति डट् ।
*सं. १-६२12
For Private And Personal

Page #334

328
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीय संहिता
य॒ज्ञाद्भश॑शत॒ आ व॒येति॒ चतु॑रक्षर॒मस्तु श्रौष॒डिति॒ चर्तुरक्षर्ं यजेति॒ द्व्य॑क्षर्ं ये यजा॑मह॒ इति॒ पञ्चा॑क्षरं द्व्यक्ष॒रो व॑षट्ङ्कार ए॒ष वै सेतद॒शः प्र॒जाप॑तिर्य॒ज्ञम॒न्वाय॑ते॒ य
[का. १. प्र. ६०
त्य॑नु॒ - आय॑तम् । वेद॑ । प्रतीति॑ । य॒ज्ञेन॑ । ति॑ष्ठ॒ति॒ । न । य॒ज्ञात् । श॒ते॒ । एति॑ । प्रा॒वय॒ । इति॑ । चतु॑र क्षर॒मिति॒ चतु॑ः - अक्षर॒म् । अस्तु॑ । श्रौष॑ट् । इर्त । चर्तुरक्षर॒मिति॒ चतु॑ः - अक्षर॒म् । यज॑ । इति॑ । द्व्य॑क्षरमित द्वि- अक्षरम् । ये । यजा॑महे । इर्त । पञ्चक्षर॒मिति॒ पञ्च॑ अ॒क्षर॒म् । ब्क्षर इति॑ द्वि- अक्षरः । व॒र्ष्ङ्कार इति वषट् - कारः । ए॒षः । वै । सप्त॒द॒श
I
अवयवधर्मेण समुदायो व्यपदिश्यते, सप्तदशसु प्रथमादीनामपि सप्तदशत्वात् । यज्ञमन्वायत्तमनुप्रविष्टम् ॥
For Private And Personal
आ श्रावयेत्यादि ॥ तुभ्यमिदं दीयत इति देवताविशेषमाभिमुख्येन आ श्रावयेति चतुरक्षरमध्वर्योः । अस्तु श्रौषट् एवमेतत्कर्तव्यमिति चतुरक्षरमनीधः । यज इमां देवतां यष्टुं याज्यां ब्रूहीति द्वयक्षरं अध्वरेव । ये यजामहे य एव वयं स्मः त एव यजामहे
* म य एवं.

Page #335

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भभास्करभाष्योपेता
329
एवं वेद प्रति यज्ञेन तिष्ठति न यज्ञाशते यो वै यज्ञस्य प्रायणं प्रतिष्ठाम् ॥३९॥ उदयनं वेद प्रतिष्ठितेनारिष्टेन यज्ञेन सस्थां गच्छ
त्या श्रावयास्तु श्रौषड्यज ये यजाइति सप्त-दशः । प्र॒जाप॑तिरिति प्रजा-पतिः । यज्ञम् । अन्वायत्त इत्यनु-आयत्तः । यः। एवम् । वेद । प्रतीति । यज्ञेन । तिष्ठति । न । यज्ञात् । भ्रशते । यः । वै । य॒ज्ञस्य । प्राय॑णमिति प्रअय॑नम् । प्रतिष्ठामिति प्रति-स्थाम् ॥३९॥ उदयनमित्युत्-अय॑नम् । वेद । प्रतिष्ठितेनेति प्रतिस्थितेन । अरिष्टेन । यज्ञेनं । सरस्थामिति संस्थाम् । गच्छति । एति । श्रावय । अस्तु । श्रीषट् । यज । ये। यजामहे । वषट्कार इति वषट्
कस्त्वां यष्टुमर्हतीति यागसङ्कल्पाय पञ्चाक्षरं होतुः । वषट्रियते हविर्दीयतेनेनेति वषट्रारो वौषटुब्दो द्वयक्षरो होतुरेव । एष वा इत्यादि । गतम् ॥
यो वै यज्ञस्येत्यादि ॥ प्रायणं प्रारम्भः प्रवेशनम् । प्रतिष्ठा स्थितिः । उदयनं संस्था समाप्तिः । एतत्त्रयात्मकमाश्रावयादिकम् । *सं. १.६-११1.
42
For Private And Personal

Page #336

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
330
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.६.
महे वषट्कार एतद्वै य॒ज्ञस्य प्राय॑णमेषा प्रतिष्ठैतदुदयनं य एवं वेद प्रतिष्ठितेनारिष्टेन यज्ञेनं सङ्स्थां गच्छति यो वै सूनृतायै दोहं वेद दुह एवैनां यज्ञो वै सूनृता श्रावये
त्यैवैनामढदस्तु ॥ ४० ॥ श्रौषडिकारः । एतत् । वै । य॒ज्ञस्य॑ । प्राय॑णमिति प्रअय॑नम् । एषा । प्रतिष्ठेति प्रति-स्था । एतत् । उदयनमित्युत्-अय॑नम् । यः । एवम् । वेदं । प्रतिष्ठितेनेति प्रति-स्थितेन । अरष्टेन । यज्ञेनं । सरस्थामिति सं-स्थाम् । गच्छति । 'यः । वै । सूनृतायै । दोहम् । वेद । दुहे । एव । एनाम् । यज्ञः। वै । सूनृता । एति । श्रावय । इति । एति । तस्मादत्रैव समस्तो यागस्समाप्तः, एतच्छेषतया सर्वमन्यत्क्रियत इति । अरिष्टः हिंसारहितः ॥
यो वै सूनृताया इत्यादि ॥ प्रियसत्यात्मिका* वाक्सू नृता । तत्तुल्यत्वात्तत्साधनत्वाद्वा अभेदेन यज्ञ उच्यते । 'यज्ञो वै सूनृता' इति गोत्वेन रूप्यते । एनां सू नृतां यज्ञं दुहे दुग्धे अभिमतं स्वर्गादिकम् । 'लोपस्त आत्मनेपदेषु' इति तलोपः ।
*म-अभिमतहिताप्रियात्मिका.
For Private And Personal

Page #337

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भट्टभास्करभाष्योपैता
331
त्युपाास्राग्यजेत्युदैनैषीये यजामह इत्युपासदद्वषट्कारेण दोग्ध्येष वै सूनृाय दोहो य एवं वेदै दुह एवैना देवा वै सत्रमसित तेषां दि
शोदस्यन्त एतामा पक्तिमपश्यन्ना ए॒व । एनाम् । अढत् । अस्तु ॥ ४० ॥ श्रौषट् । इति । उपाासागित्युप-अस्रिाक् । यज । इति । उदिति । अनैषीत् । ये । यजामहे । इति । उपेति। असदत् । वषट्कारेणेति वषट्-कारेण । दोग्धि । एषः । वै । सूनृतायै । दोहः । यः । एवम् । वेद । दुहे । एव । एनाम् । देवाः । वै । सूत्रम् । आसत । तेषाम् । दिशः । अदस्यन् । ते । एताम् ।
एवैनामवत् एनामाह्वयत् दोग्धुम् । छान्दसो लुङ्, 'लिपिसिचिह्वश्च ' इत्यङ् । उपावास्राक् उपसृजति वत्सम् । सृजतेर्लुङि 'बहुलं छन्दसि' इतीडभावः, ' सृजिदृशोः' इत्यमागमः, ' वदवन' इति वृद्धिः । उदनैषीत् उन्नयति पात्रम् । उपासदत् उपसीदति दोग्धा । लदित्वादङ् । आश्रावयाद्युक्तिरभिमतसिद्धचै सूनृताद्वानादिकृत् ॥
देवा वा इत्यादि ॥ सत्रासनं ऋतुविशेषः एकादशरात्रादिः, तमकुर्वत । आस्थानकर्मा वा इदानीमयमास्तिः । दिशः प्रागाद्या
For Private And Personal

Page #338

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
332
तैत्तिरीयसंहिता
[का.१. प्र.६.
श्रावयेति पुरोवातम॑जनयन्नस्तु श्रीषडित्यभ्र५ समप्लावयन् यजेति विद्युतम् ॥४१॥ अजनयन् ये यामह इति प्रावर्षयत्रभ्य॑स्तनयन्वषद्वारेण ततो वै तेभ्यो दिशः प्राप्यायन्त य एवं वेद प्रास्मै दिशः प्या
यन्ते प्र॒जाप॑तिं त्वोवेद॑ प्र॒जाप॑तिआर्द्राम् । पङ्क्तिम् । अपश्यन्न् । एति । श्रावय । इति । पुरोवातमिति पुरः-वातम् । अजनयन्न् । अस्तु । श्रौषट् । इति । अभ्रम् । समिति । अप्लावयन्न् । यज । इति । विद्युतमिति वि-द्युतम् ॥ ४५ ॥ अजनयन्न् । ये । यजामहे । इति । प्रेति । अवर्षयन् । अभीति । अस्तनयन् । वषकारेणेति वषट्-कारेण । ततः । वै। तेभ्यः । दिशः। प्रेति । अप्यायन्त । यः । एवम् । वेद । प्रति । अस्मै। दिशः। प्यायन्ते। प्र॒जाप॑तिमिति पूजाअदस्यन् उपक्षीणविभवा अभूवन् । दसु उपक्षये । आद्रामायित्रीम्* आ समन्तादात्री लोकानां वर्षहेतुं अक्षरपङ्किमपश्यन् । गतमन्यत् ॥
प्रजापतिमित्यादि ॥ प्रजापति कश्चिद्वेद ज्ञातवान् । प्रजाप
प्रजाप
*म-मायन्ती.
सिं. १-६-११५.
For Private And Personal

Page #339

अनु. ११.]
भास्करभाष्योपेता
स्त्वंवेद॒ यं प्र॒जाप॑ति॒र्वेद॒ स पुण्यो॑ भवत्ये॒ष वै छ॑न्द॒स्य॑प्र॒जाप॑ति॒रा वा॑व॒यास्तु॒ श्रौष॒ड्यज॒ ये यजा॑महे वषारो
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
<
प॒ति॒म् । त्वोवेदेति॑ त्वः - वेद॑ । प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जा - प॒ति॒ः । त्व॑वे॒देति॑ त्वं वे॒द् । यम् । प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ । प्र॒जा - प॒ति॒ः । वेद॑ । सः । पुण्य॑ः । भ॒व॒ति॒ ए॒षः । वै । छ॒न्द॒स्य॑ः । प्र॒जाप॑ति॒रिति॑ प्र॒जाप॒ति॒ः । एति॑ । आ॒व॒य॒ । अस्तु । श्रौष॑ट् । यज॑ । ये । यजा॑महे । व॒व॒कार इति॑ वषट् - कारः । यः । ए॒वम् । वेद॑ ।
-
1
333
तिरपि कं चिद्वेद । ' त्वसमसीमनेमेत्यनुच्चानि ' * इति त्वशब्दस्यानुदात्तत्वात्तस्याख्यातेनैकपद्यं मन्यन्ते पदकाराः । तत्र ' चादिलोपे विभाषा' इति प्रथमा तिङ्भिक्तिर्न निहन्यते । यमित्यादि । एतं प्रचरन्तं प्रजापतिर्वेदेति । छन्दस्य इति । ' अक्षरसमूहे छन्दस उपसङ्कयानम्' इति यत् । आश्रावयादीनां छन्दसां वीर्यत्वात् । यथोक्तम्- ' य एवं छन्दसां वीर्यम् । इत्यादि । तत्रैषां छन्दसां वीर्यत्वमुक्तम्, अत्र तु तत्समूहस्य प्रजापतित्वमिति विवेकः । एवंविदनुष्ठाता पुण्यो भवति, न चेत्पापकृत् । यत्किञ्चित्पापकदपीति केचित् ॥
* ‘त्वत्त्वसमसीमेत्यनुच्चानि ' इत्येव फिट्टूत्रे दृश्यते.
+ [म. कोशे ' आश्रावयादिना' इत्येतदनन्तरं कतिपयाक्षरलेखपर्याप्तं स्थलमलेखं विधाय छन्दसां वीर्यमित्यादि' इति लिखितम् । एवन्त्वत्र पाठस्सम्भाव्यते - ' आश्रावयादीनां छन्दसां वीर्यत्वात् प्रजापतिरूपत्वम् । यथोक्तम्...........विवेकः' इति ॥ ] सं. ३-३-१.
For Private And Personal

Page #340

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
334
तैत्तिरीयसंहिता
[का.१. प्र.६.
य एवं वेद पुण्यो भवति वसन्तम् ॥४२॥ऋतूनां प्रीणामीत्याहर्तवो वै प्रयाजा ऋतूनेव प्रीणाति तेस्मै प्रीता यथापूर्व कल्पन्ते कल्पन्तेस्मा ऋतवो य एवं वेदाग्नीषोमयोरहं देवय॒ज्यया
चक्षुष्मान्भूयास मित्याहानीषोर्मापुण्यः । भवति । 'वसन्तम् ॥ ४२ ॥ ऋतूनाम् । प्रीणाम । इति । आह । ऋतर्वः । वै । प्रयाजा इति प्र-याजाः । ऋतून् । एव । प्रीणाति । ते । अस्मै । प्रीताः । यथापूर्वमिति यथा-पूर्वम् । कल्पन्ते । कल्पन्ते । अस्मै । ऋतर्वः । यः। एवम्। वेद। अग्नीषोमयोरित्यग्नी-सोम॑योः । अहम्। देवयज्ययेति देव-यज्यया । चक्षुष्मान् । भूयासम् । इति । आह । अग्नीषोमाभ्यामित्युग्नी-सोमाभ्याम् । वै । यज्ञः । चक्षुष्मान् । ताभ्याम् । एव। _ 'वसन्तमित्यादयः प्रयाजानुमन्त्रणमन्त्राः ॥ पञ्चत्वान्वयालोकस्थितिहेतुत्वाच्च प्रयाजा ऋतवः । प्रथममिज्यन्त इति प्रयाजाः । 'प्रयाजानुयाजौ यज्ञाङ्गे' इति कुत्वाभावः, थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । कल्पन्ते अविपर्यासेन प्रवर्तन्ते ॥ .
अग्नीषोमयोरित्याज्यभागानुमन्त्रणम् ॥ 'ईदग्नेः' इतीत्वम्, 'अग्ने
For Private And Personal

Page #341

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
335
भ्यां वै यज्ञश्चक्षुष्मान्ताभ्यामेव चक्षुरात्मन्धत्तेऽनेरहं देवयज्यानादो भूयासमित्या॑हाग्नि देवानाम
बादस्तेनैव॥४३॥अन्नाद्यमात्मन्धत्ते चक्षुः । आत्मन्न् । धने । अग्नेः । अहम् । देवयज्ययेति देव-यज्यया । अन्नाद इत्य॑न्न-अदः । भयासम् । इति । आह । अग्निः । वै । देवानाम् । अन्नाद इत्यन-अदः । तेनं । एव ॥ ४३ ॥ अन्नाद्यमित्य॑न्न-अद्यम् । आत्मन्न् ।धत्ते। "दब्धिः। असि। अदब्धः । भूयासम् । अमुम् । दोयम् । इति । स्तुत्स्तोमसोमाः' इति पत्वम्, 'देवताद्वन्द्वे च' इति पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् ॥
अग्नेरहमित्याग्नेयस्य पुरोडाशस्यानुमन्त्रणम्-अग्निर्वा इत्यादि ॥ देवानाम्मध्येग्निरन्नादः अन्नस्यात्ता, हविषां भोक्तृत्वात् । अणपवादः, पचाद्यच् । अन्नाद्यं अन्नस्यादनमन्नाद्यं अन्नादनसामर्थ्यम् । छान्दसो भावे क्यच् [प] । यहा-अन्नात्मकमदनीयमन्नाद्यम् । 'गदमदचरयमश्च' इति चकारस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वाद्यत् ॥
दन्धिरसीत्युपांशुयाजस्यानुमन्त्रणम्-एतया वा इत्यादि । दब्ध्या दम्भनेन शत्रूणां दम्भनहेतुना । उपांशुयाजेन* देवा असुरानदभ्नुवन् हिंसितवन्तः ॥
*क-याजेनाङ्गेन.
For Private And Personal

Page #342

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
336
तैत्तिरीयसहिता
[का.१. प्र.६.
दधिरस्यदब्धो भूयासममुं दभेयमित्याहैतया वै दब्या देवा असुरानदनुवन्तयैव भ्रात॒व्यं दश्नोत्यग्रीषोमयोरहं देवय॒ज्यया वृत्रहा भूयासमित्याहाग्नीषोमा॑भ्यां वा इन्द्रौ वृत्रमहन्ताभ्यामेव भ्रातृव्य स्तृणुत इन्द्राग्नियोरहं देवय॒ज्ययन्द्रि
याव्य॑नादो भूयासमित्याहन्द्रियाआह । एतया । वै । दया । देवाः । असुरान् । अश्नुवन्न् । तया । एव । भ्रातृव्यम् । दानोति । "अग्नीषोमयोरित्यग्नी-सोम॑योः । अहम् । देवयज्ययेति देव-यज्यया । वृत्रहेति वृत्र-हा । भूयासम् । इति । आह । अग्नीषोमाभ्यामित्युग्नी-सोमाभ्याम् । वै । इन्द्रः ।वृत्रम् । अहन्न् । ताभ्याम्। एव । भ्रातृव्यम् । स्तृणुते । “इन्द्राग्नियोरितीन्द्रअग्नियोः । अहम । देवयज्ययेति देव-यज्यो । इन्द्रियावी । अन्नाद इत्यंत्र-अदः।भूयासम् । इति।
11अग्नीषोमयोरित्यग्नीषोमीयस्यानुमन्त्रणम् ॥ स्पृणुते नाशयति ॥ "इन्द्राग्नियोरहमित्यैन्द्रामस्यानुमन्त्रणम्-इन्द्रियाव्येवेत्यादि ॥
For Private And Personal

Page #343

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. ११.]
भभास्करभाष्योपेता
337
व्यैवानादो भवतीन्द्रस्य ॥४४॥ अहं देवयज्ययेन्द्रियावी भूयासमित्यहिन्द्रियाव्यैव भवति महेन्द्रस्याहं देवयज्यया जेमान महिमानं गमयमित्यांह जेमानमेव महिमानं गच्छ
त्यग्नेस्स्विष्टकृतोऽहं देवय॒ज्ययायुआह । इन्द्रियावी । एव । अन्नाद इत्यन-अदः । भवति । "इन्द्रस्य ॥४४॥ अहम् । देवयज्ययेति देव-यज्यया । इन्द्रियावी। भूयासम् । इति । आह । इन्द्रियावी । एव । भवति । "महेन्द्रस्यति महाइन्द्रस्य । अहम् । देवयज्ययेति देव-यज्यया । जेमानम् । महिमानम् । गमेयम् । इति । आह । जेमानम् । एव । महिमानम् । गच्छति । "अग्नेः। स्विष्टकृत इति स्विष्ट-कृतः। अहम् । देवयज्यइन्द्रेणेन्द्रियावी, अग्निनान्नादश्च भवति । 'बहुलं छन्दसि' इति विनिः, 'अन्येभ्योपि दृश्यते' इति दीर्घत्वम् ॥ 1 इन्द्रस्येत्यैन्द्रस्य सान्नाय्यस्यानुमन्त्रणम् ॥
"महेन्द्रस्येति माहेन्द्रस्य ॥ जेमा जेतृत्वं सर्वोत्कृष्टत्वम् । 'तुश्छन्दसि' इति नेतृशद्वादिमनिच् , छान्दस इकारलोपः, 'तुरिष्ठेमेयस्सु' इति तृलोपः । जनयितृत्वं वा । जनेश्छान्दसो जाभावः । 'अन्येभ्योपि दृश्यन्ते' इति वा व्यत्ययेन भावे जयतेर्मनिन्प्रत्ययः, छान्दसमन्तोदात्तत्वम् । महिमानं महत्त्वम् । मह पूजायाम् । सर्वेषां पूजार्हत्वम् । पूर्ववन्मनिन्प्रत्ययस्स्वरश्च ॥ अग्नेस्स्विष्टकत इति स्विष्टकतोनुमन्त्रणम् ॥ आयुष्मान्दीर्घायुः ।
43
For Private And Personal

Page #344

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ६.
ष्मान यज्ञेन प्रतिष्ठां गमेयमित्याहायुरेवात्मन्धत्ते प्रति यज्ञेन तिष्ठति ॥ ४५ ॥
इन्द्र वो विश्वतस्परि हवामहे जनेयेति देव-यज्यया । आयुष्मान् । यज्ञेन । प्रतिष्ठामिति प्रति-स्थाम् । गमेयम् । इति । आह । आयुः । एव । आत्मन् । धत्ते । प्रतीति । यज्ञेन । तिष्ठति ॥ ४५ ॥
प्रतिष्ठामहृदस्तु विद्युत वसन्तं तेनैवेन्द्र___ 'स्याष्टात्रिशच ॥ ११ ॥ 'इन्द्रम् । वः । विश्वतः । परीति । हामहे । आयुर्दीर्घमात्मनि स्थापयति । प्रतियज्ञेन तिष्ठतीति । यज्ञेन या प्रतिष्ठा यजमानस्य भवति, 'प्रति तिष्ठति प्रजया पशुभिर्यज मानः '* इति, तामपि प्रतिष्ठां गच्छतीति । यद्वा-प्रतिष्ठेति परमात्मोच्यते । यज्ञेन यजनेन तं प्रतितिष्ठति प्राप्नोतीति ॥
इति षष्ठे एकादशोनुवाकः.
"ऐन्द्रं चरुं निर्वपेत्पशुकामः + इत्यस्य पुरोनुवाक्या-इन्द्र व इति गायत्री ॥ याजमानब्राह्मणमध्ये याज्याकाण्डं वैश्वदेवम् ।
सं. २-२-७.
मा. ३-३-९.
For Private And Personal

Page #345

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १२.]
भभास्करभाष्योपेता
389
KNOHORTws
भ्यः। अस्माकमस्तु केवलः । इन्द्र
नरौ नेमधिता हवन्ते यत्पायर्या युनजनेभ्यः । अस्माकम् । अस्तु । केवलः । इन्द्रम्। नरः । नेमधितेति नेम-धिता । हवन्ते । यत् । पायर्याः । युनर्जते । धियः । ताः । शूरः। नृषातेति हे ऋत्विग्यजमाना वो युष्माकं मम जनेभ्यः पुत्रादिभ्यः साम
झंद्युष्मभ्यमस्मभ्यं च सर्वार्थमिन्द्रं विश्वतस्परि विश्वस्मादुपरि हवामहे आह्वयामः । 'पञ्चम्याः परावध्यर्थे ' इति सत्वम् । यहाविश्वतो जनेभ्य उपरिस्थितमिन्द्रं वो युष्मदर्थं हवामहे । किमर्थम् ? अस्माकमेव केवलोसाधारणोस्तु साधको नान्येषामिति ॥
तत्रैव याज्या--इन्द्रं नर इति त्रिष्टुप् ॥ नरो मनुष्या इन्द्रं हवन्ते आह्वयन्ति । कीदृशम् ? नेमधिता, नेम इत्यर्धस्य नाम । 'यन्सर्वेषामर्धमिन्द्रः प्रति'* इति सर्वेषां भागार्धेन इन्द्रो धीयते धार्यत इति नेमधितः । निष्ठायां 'सुधितवसुधितनेमधित' इति धिभावो निपात्यते, ‘सुपां सुलुक्' इति द्वितीयैकवचनस्याकारः, 'तृतीया कर्मणि' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । कदा पुनरसौ नेमेन धार्यत इत्याह यद्यदा । तेनेव सप्तम्या लुक् । पार्याः परलोके साधवः । छान्दसो ज्यः । यद्वा-दुःखानां पारं समाप्तिः । तत्र साध्वीर्धियः कर्माणि ता यदर्थमिन्द्रमाह्वयन्ति । ता यदा युनजते युञ्जते अनुतिष्ठन्ति तदा नेमधितेति । 'छन्दस्युभयथा' इत्यार्धधातुकत्वेन नमो डिवाभावात्,..
*सं. ५-४-८,
For Private And Personal

Page #346

340
तैत्तिरीयसंहिता
"
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ६.
ज॑ते॒ धिय॒स्ताः । रो॒ नृषा॑ता॒ शव॑सश्चकान आ गोम॑ति व्र॒जे भ॑जा॒ त्वं न॑ः । इ॒न्द्रि॒याणि॑ शतक्रतो या ते
नृ-सा॒ । शव॑सः । च॒कानः । एति॑ । गोम॒तीत गो-म॒ति॒ । व्र॒जे । भज॒ । त्वम् । न॒ः । इ॒न्द्रि॒याणि॑ । शतक्रतो इर्ति शत - कुतो । या । ते॒ । जने॑षु ।
"
ऋत
,
नसोरल्लोपः' इति न प्रवर्तते । अथेन्द्रः प्रत्यक्षमुच्यते-— शूरः वीरः । नृषाता नृभिर्मनुष्यैः साता सातः सम्भक्तः आश्रितः नृषातः । पूर्ववदाकारः, 'जनसनखनां सञ्ालोः' इत्यात्वं पूर्ववत्पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं सुषामादित्वात्पत्वम् । यद्वा — नरो मनुष्याः सनि तारस्तम्भकारः दातारो वा यस्य नृपाता । छान्दसमात्वं, श्छन्दति' इति कबभावः । शत्रसो बलस्य नेतारो यस्य दातारो यजमाना [] यजना ]धी नबलत्वात् । यद्वा - शवसो बलस्य नृभ्यो दाता | छान्दसमात्वम् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च । चकानस्तृप्तिशीलः । चक तृप्तौ भौवादिकः उदातेत्, ताच्छीलिकश्वानशू ' बहुलं छन्दसि' इति शपो लुक् । ईदृशस्त्वं नोस्मान् गोमति व्रजे गोजाविमनुष्यादिमति सङ्घाते । यद्वा — व्रजे गोष्ठे भूयिष्ठगोभिर्युक्ते आभज आभिमुख्येनास्मान्योजय पशुमन्तं मां कुरु । द्वयचोतस्तिङः ' इति संहितायां दीर्घत्वम् ॥
2
For Private And Personal
(
36
इत्य
3 इन्द्रायेन्द्रियावते पुरोडाशमेकादशकपालं निर्वपेत्' स्य पुरोनुवाक्या — इन्द्रियाणीति गायत्री ॥ हे इन्द्र शतक्रतो या
*सं. २-२-७.

Page #347

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १२.]
भट्टभास्करभाष्योपेता
341
जनैषु पञ्चसु । इन्द्र तानि त आ वृणे । अनु ते दायि मह इन्द्रियाय
सत्रा ते विश्वमर्नु वृत्रहत्ये। अनु४६ पञ्चस्विति पञ्च-सु । इन्द्र । तानि । ते । एति । वणे । 'अन्विति । ते । दायि । महे । इन्द्रियाय । सत्रा । ते । विश्वम् । अन्विति । वृत्रहत्य इति वृत्र-हत्यै । अन्विति ॥४६॥ क्षत्रम् । अन्विति ।
यानि ते तवेन्द्रियाणि वीर्याणि पञ्चसु जनेषु निषादपञ्चमेषु ब्राह्मणादिषु देवमनुष्यपितृरक्षोगन्धर्वेषु वा त्वया दत्तानि तिष्ठन्ति । यद्वा-पञ्चसु जनेषु निमित्तभूतेषु पञ्चजनपरिपालनार्थानि* यानि तव वीर्याणि त्वयि तिष्ठन्ति तान्यहमावृणे आभिमुख्येन याचे ते तवैव प्रसादान्मदभिमतान्यपि साधयन्त्विति प्रार्थये । त्वं च तथानुज्ञातुमर्हसि, यथाहं पशुमान्त्स्यामिति । यद्वा-मय्यपि तानि वीर्याणि सन्त्विति याचे, त्वं च तानि देहि । ‘स एवास्मा इन्द्रियं पशून्प्र यच्छति पशुमानेव भवति । इति ब्राह्मणम् ॥ - 'तत्रैव याज्या-अनु त इति त्रिष्टुप् ॥ हे इन्द्र यजत्र यष्टव्य । यजेरत्रः । ते तुभ्यं दायि दीयते देवेभिः ऋत्विग्भिः; सामर्थ्याद्धविरिति गम्यते । विश्वं कृत्स्नमपि तुभ्यमेव दीयते, त्वत्प्रधानत्वाद्देवानाम् । यद्वा-विश्वं हविस्तुभ्यमेव दीयतां किमन्यैर्देवैः । छान्दसो लुङ् । 'अमाङयोगेपि' इत्यडभावश्चान्दसः । सत्रा सत्रेषु सर्तव्येषु *क-तत्परिपालनार्थानि.
सिं. २-२-७.
For Private And Personal

Page #348

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
342
'तैत्तिरीयसंहिता
का. १.प्र.६.]
क्षत्रमनु सहो यजत्रेन्द्र देवेभिरर्नु ते नृपये। आ यस्मिन्त्स॒प्त वासवा
स्तिष्ठन्ति स्वारुहो यथा । ऋषिरह सहः । यजत्र । इन्द्र । देवेभिः । अन्विति । ते । नुषा इति नृ-सर्यो । एति । यस्मिन्न् । सप्त । वासवाः । तिष्ठन्ति । स्वारुह इति स्व-रुहः । यथा । ऋषिः । ह । दीर्घश्रुतम् इति दीर्घश्रुत्यज्ञेषु सर्वेष्वपि । सप्तम्या आकारः । देवतान्तरेभ्य इन्द्रस्य विशेषानाचष्टे-महे महते इन्द्रियाय वीर्याय अनु । द्वितीयार्थे चतुर्थी । महदिन्द्रियहेतुभावमनुशब्दो द्योतयति । महतेन्द्रियेण तद्वानयमिति कृत्वा तुभ्यमेव दीयते । अनु वृत्रहत्ये वृत्रहत्याम् । ‘सुपां सुलुक्' इति द्वितीयाया एकारः । वृत्रं हतवानयमिति कृत्वा । क्षत्रं धनं, धनवानिति कृत्वा । सहो बलं, बलवानिति कृत्वा । अनु नृषह्ये, नृषा नृणां शत्रूणामभिभवितृत्वम्, सर्वेषां नृणामयमभिभवितेति कृत्वा । ‘शकिसहोश्च' इति भावे यत्, पूर्ववद्वितीयाया एकारः, सुषामादित्वात्षत्वम् ॥ ___ इन्द्राय धर्मवते पुरोडाशमेकादशकपालं निर्व पेद्ब्रह्मवर्चसकामः'* इत्यस्य पुरोनुवाक्या-आ यस्मिन्नित्यनुष्टुप् ॥ सप्त, सृप्तारः सप्तसङ्ख्या वा । वासवाः जगतां वासहेतवः । वसव एव वासवाः प्रकाशोदकधारणाहरणवितरणकारिणो रश्मयोश्वा वा । वसूनां रश्मीनां समूह एव वा वासवः सप्तशतानि प्रधानानि *सं. २-२-७.
कि-सप्तातानि.
For Private And Personal

Page #349

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १२.]
भटमास्करभाष्योपेता
343
दीर्घश्रुत्तम इन्द्रस्य धर्मो अतिथिः।
आमासु पक्कमैरय आ सूर्य५ रोहतमः । इन्द्रस्य । धर्मः । अतिथिः। आमासु। पक्वम् । ऐर॑यः । एति । सूर्यम् । रोहयः । दिवि ।
ते यस्मिन्तिष्ठन्ति । स्वारुहस्स्वयमेव रोहन्ति विचरन्तीति स्वारुहः । साहितिको दीर्घश्छान्दसः । आदित्यपरतन्त्रा अपि स्वैरप्रवृत्तय इव वसन्तः भगवन्तमप्यास्थाय यस्मिन्वर्तन्ते । 'य
थेति पादान्ते' इति सर्वानुदात्तो यथाशब्दः । पुनरप्यादित्यो विशेष्यते--ऋषिर्द्रष्टा सर्वस्य त्रैकालिकस्य लोकसाक्षी । दीर्घश्चत्तमः प्रथितकीर्तितमः । ईदृशो महाभागो धर्मः आदित्योपीन्द्रस्यातिथिः अर्थित्वेन पार्श्वमागच्छति, इन्द्रनिसृष्टेनोदकेन वार्थी भवति,* दीप्यते वा पूज्यत्वेन । हशब्दः खल्वर्थे । तस्मादेवं महानुभावः इन्द्रोस्मभ्यं ब्रह्मवर्चसं ददात्विति ॥
तत्रैव याज्या-आमास्विति पथ्याबृहती, तृतीयपादस्य द्वादशाक्षरत्वात् ॥ आमास्वतप्तासु भूमिष्ठास्वप्सु पक्कं परिणतं दिवि नवमासधृतं पक्कवदुदकमैरयः प्रेरयसि हे इन्द्र त्वं सूर्य च दिव्यारोहयः आरोहयसि आसमन्तादारोग्य प्रकाशयसि । 'प्राणो वा इन्द्रः' इति प्राणवृत्तिभंगवा नुदेति । इदानी प्रत्यक्षवदिन्द्र उच्यते--धर्म न प्रवर्ग्यमिव सामन् साम्नि सामविषयाभिस्सुवृक्तिभिः, सुष्टु शोभनं वा आवृज्यते याभिस्स्तुतिभिस्तास्सुवृक्तयः । 'मक्तिन्व्याख्यान' *म-...निसृष्टेनन[...ष्टेनोदकेन]वाऽवति. म-...वृत्तिर्भवा.
For Private And Personal

Page #350

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
344
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र. ६.
यो दिवि । धर्म न सामन्तपता सुवक्तिभिर्जुष्टं गिर्वणसे गिरः । इन्द्र
मिद्गाथिनो बृहादिन्द्रमभिराणिः। धर्मम् । न । सामन्न् । तपत । सुवृक्तिभिरिति सुवृक्ति-भः । जुष्टम् । गिर्वणसे । गिरः । 'इन्द्रम्। इत् । गायिनः। बृहत् । इन्द्रम् । अभिः । अर्कि
इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा-सुवृक्तिभिश्शोभनभक्तिभिस्सामभिः । 'नसुभ्याम् ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । सामन्निति व्यत्ययेन तृतीयाबहुवचनस्य सप्तम्येकवचनं, तस्य च ‘सुपां सुलुक्' इति लुक् । ननु तृतीयाबहुवचनस्यैव लुगस्तु ? नैवं शक्यते । 'न ङिसम्बुद्ध्योः' इति नलोपप्रतिषेधो न स्यात् । जुष्टमिन्द्रस्य प्रियं भागं तपत । तस्मै महानुभावाय इन्द्राय दातुं तद्योग्यं संस्कुरुत । साहितिकोस्य दीर्घश्छान्दसः । जुष्टशब्दस्यायुदात्तत्वमुक्तम् । किञ्च-गिर्वणसे गीर्भिर्वननीयाय भजनीयाय स्तोतव्यायेन्द्राय इन्द्रार्थं गिरः वाचश्च स्तुतिरूपाः तपतेत्येव । गीर्भिर्वननीय इति 'गतिकारकयोरपि' इत्यसुन्, पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च । स चास्मभ्यं ब्रह्मवर्चसं ददात्विति ॥
" इन्द्रायार्कवते पुरोडाशमेकादशकपालं निर्वपेदन्नकामः '* इत्यस्य पुरोनुवाक्या-इन्द्रमिदिति गायत्री ॥ इन्द्रमित् इन्द्रमेव गाथिनो गाथावन्तः गायका उद्गातारः । ब्रह्मादित्वादिनिप्रत्ययः ।
*सं.-२-२-७.
For Private And Personal

Page #351

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १२.]
भभास्करभाष्योपेता
345
इन्द्रं वाणीरनूषत। गायन्ति त्वा गायत्रिणः॥४७॥ अर्चन्त्यर्कमर्किणः।
ब्रह्माणस्त्वा शतक्रतवुढः शमिव येणः। इन्द्रम् । वाणीः । अनूषत । गायन्ति । त्वा । गायत्रिणः ॥४७॥ अर्चन्ति । अर्कम् । अर्किणः। ब्रह्माणः । त्वा। शतक्रतविति शत-क्रतो। उदिति ।
बृहत् बृहता साम्ना, अनूषतेति वक्ष्यते । ‘सुपां सुलुक् ' इति तृतीयाया लुक् । तथा अर्किणः अर्कवन्तः होतारः । ऋच स्तुतौ, घञ् , 'चजोः कु घिण्यतोः' इति कुत्वम् । अर्केभिरकैः ऋग्भिः इन्द्रमेवानूषत अस्तुवन् । छान्दस ऐसभावः । तथा वाणीः वाण्यः ऋग्यजुस्सामलक्षणाः । ‘वा छन्दसि' इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । पारिशेप्यादध्व!णां वाण्यश्चेन्द्रमेव अनूषत नुवन्ति । णू स्तवने, तौदादिकः, छान्दसो लुङ्, व्यत्ययेनात्मनेपदं, कुटादित्वाद्गुणाभावः, अन्दस इडभावः । तथा स इन्द्रोस्मभ्यमन्नं ददात्विति ॥
तत्रैव याज्या-गायन्तीत्यनुष्टुप् ॥ हे शतक्रतो बहुकर्मन् शताश्वमेधिन्वा इन्द्र गायत्रिणः गायत्रेण साम्ना तद्वन्त उद्गातारः त्वां गायन्ति । तथा अर्किणः अर्कवन्तः ऋक्षु साधवः होतारः त्वामक स्तोतव्यं अर्चयन्ति स्तुवन्ति । यहा-अर्च पूजायाम, अर्चयन्त्यर्क पूजनीयं त्वामर्चयन्ति पूजयन्ति होतारः । तथा
44
For Private And Personal

Page #352

346
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
तैत्तिरीय संहिता
मिरे । अ॒मुच॒ प्र भ॑रेमा मनीषामो॑षिष्ठ॒दाव्न्ने॑ सुम॒तिं गृ॑णा॒नाः ।
[का. १. प्र. ६.
व॒शम् । इ॒व॒ । येमिरे । 'अहोमुच॒ इत्य'हःमुर्चे । प्रेति॑ भ॒रे । मनीषाम् । ओषिष्ठदावन्न इत्यषिष्ठ – दावून्ने॑ । सुम॒तिमिति॑ सुम॒तिम् । गृ॒णा
-
ब्रह्माणः ब्रह्मादयः अध्वर्यवोपि गृह्यन्ते । ते त्वामुद्येमिरे उद्यच्छन्ते उत्थापयन्ति वर्धयन्तीत्यर्थः । छान्दसो लिट् । कमिव ? वंशमिव । यथोत्तमसम्बन्धादिभिस्सत्पुरुषा वंशं स्वकुलमुत्कर्षं नयन्ति । यद्वा-वंशं ग्रामं यथोदकादिभिश्शनैर्वर्धयन्ति तद्वत्स त्वमस्मम्यमन्नं प्रयच्छेति । केचित् — अत्रोभयत्रार्कशब्दोन्नवचनः । । अर्किणः अन्नवन्तः अर्कैर्हविर्लक्षणैरर्कमर्थ्यं पूज्यं त्वामर्चयन्ति यजन्ते । शेषं समानमिति ॥
For Private And Personal
" इन्द्रायां होमुचे पुरोडाशमेकादशकपालं निर्वपेद्यः पाप्मना गृहीतस्स्यात् '8 इत्यस्य पुरोनुवाक्या - अहोमुच इति त्रिष्टुप् ॥ अंहसः पापाद्विमोक्त्रे, ओषिष्ठदाने दावेनोषिष्ठः दग्धृतमः आदित्यः तस्मै उदकस्य दात्रे, वर्षार्थं वा तस्य दापयित्रे; यथा— 'आदित्याज्जायते वृष्टिः ' इति । उष दाहे, तृजन्तात् 'तुश्छन्दसि' इतीष्ठन्प्रत्ययः, 'तुरिष्ठेमेयस्तु' इति तृशब्दस्य लोपः, ददतिः ' आतो मनिन् ' इति वनिष्प्रत्ययः । हे इन्द्र ईदृशाय तुभ्यं +-- वंशग्रामं शत्रुमं [सद्रुमं ? ]. अस्यां पूर्वस्यां च ऋच्यर्कशब्दोन्नवचन इत्यर्थः. Sसं. २-२-७.
* तं गायन्ति.
[] मनुस्मृ. ३-७६.

Page #353

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १२.]
भभास्करभाष्योपेता
347
इदमिन्द्र प्रति हव्यं गृभाय सत्यासन्तु यजमानस्य कााः । विवेष य
न्मा धिषणा जजान स्तवै पुरा पार्यानाः । इदम् । इन्द्र । प्रतीति । हव्यम् । गृभाय । सत्याः । सन्तु । यज॑मानस्य । कााः । "विवेष । यत् । मा । धिषणा । जजान । स्तवै । पुरा ।
गृणानास्स्तुवन्तः वयं मनीषां बुद्धिं प्रभरेम त्वत्स्तुत्यर्थं प्रकर्षण स्वीकुर्मः । कीदृशी ? सुमतिं शोभमानाम् । ' नसुभ्याम् ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । त्वां तोषयेमेत्येवंरूपाम् । त्वं च तया स्तुत्या तुष्ट इदं हव्यं प्रतिगृभाय प्रतिगृह्णीष्व । 'हग्रहोर्भः' इति भः, 'छन्दसि शायजपि' । यजमानस्य कामा मनोरथाः अंहसो मुच्येयेत्येवमादयः सत्या अमोघा भवन्तु ॥
1"तत्रैव याज्या-विवेषेति त्रिष्टुप् ॥ यद्यस्मान्मां धिषणा तादृशी बुद्धिः विवेष व्याप्तवती तस्मादहं जजान जातवानस्मि; नो चेदहमजातसम एव स्याम् । अपदात्परत्वान्न निहन्यते । 'समानवाक्ये निघातादयः' इति वचनाज जानेति न निहन्यते । का पुनस्सा धिषणेत्याह-पार्यात्पारेभवात् अत्यन्तादह्रो दिवसात् पुरा पूर्व यावन्मरणदिवसं इन्द्रं स्तवै स्तुत्या तोषयामीतीयं धिषणा जजान ममोदपादि, अतो जातवानस्मि । पुनश्च धिषणा विशेप्यते यत्र यस्यां धिषणायां सत्यां इन्द्र अंहसः पापात् पीपरत्पारयति उत्तारयति पुरुषम् । पार तीर कर्मसमाप्तौ, छान्दसो
For Private And Personal

Page #354

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
348
तैत्तिरीयसंहिता
[का. १. प्र. ६.
दिन्द्रमहः । अहसो यत्र पीपरद्या नो नावेव यान्तमुभये हवन्ते । प्र सम्राज प्रथमर्मध्वराणाम्
॥४८॥ अहोमुचे वृषभं यज्ञिपार्यांत् । इन्द्रम् । अहः । अहसः । यत्र । पीपरत् । यथा । नः। नावा । इव । यान्तम् । उभये। हवन्ते । "प्रोत । सम्राजमिति सं-राजम् । प्रथमम् । अध्वराणाम् ॥४८॥ अहोमुचमित्यहःमुचम् । वृषाम् । यज्ञियानाम्। अपाम् । नपातम् ।
लुङ, ‘चङ्यन्यतरस्याम्' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वायत्राह्नि अस्मानिन्द्रोहसः पारयति उत्तारयति तत्पार्यमहारति निर्वचनं क्रियते । आ तत इन्द्रं स्तवै, यावदंहोविमोचनमित्यर्थः । अथ पारतरणं विशेष्यते—यथा अंहस उत्तारितानस्मानुभये उभयकुलप्रभवा अपि हवन्ते आह्वयन्ति आत्मरक्षार्थ मां रक्ष मां रक्षेति । यथेति निपातो यद्वृत्तप्रतिरूपकः । यथा गणकाराः'मात्रायां वेळायां यथा पुरा हो अहो अथो मनो' इति । तेनाख्यातं निहन्यते । यथा नदीमध्ये नावा यान्तमुभयतस्स्थिता आह्वयन्ति भो मामुत्तारय मामुत्तारयेति, तथांहस उत्तारिणी धिषणा बुद्धिर्मी विवेष व्याप्ता भवतु, अतो जजानाहमिति । तस्मात्तादृशधिषणं मामिन्द्रोंहसो मुञ्चत्विति ॥
"तत्रैव याज्या विकल्प्यते-प्र सम्राजमिति त्रिष्टुप् ॥ सम्रानं
For Private And Personal

Page #355

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १२.]
भभास्करभाष्योपेता
349.
यानाम् । अपां नपातमश्विना हर्यन्तमस्मिन्नर इन्द्रियं धत्तमोजः ।
वि ने इन्द्र मृधौ जहि नीचा यअश्विना । हयन्तम् । अस्मिन्न् । नरः । इन्द्रियम् । धत्तम् । ओजः । “वीति । नः । इन्द्र । मृधः । जहि । नीचा । यच्छ । पृतन्यतः । अधस्पदमि
सङ्गतदीप्तिम् । ‘मो राजि समः क्वौ' । अध्वराणां यज्ञानां प्रथम प्रधानम् । अंहोमुचमंहसो मोक्तारं इन्द्रम्, स्थानाद्गम्यते । वृषभं वर्षितारं कामानां दातारम् । यज्ञियानां यज्ञार्हाणां मध्ये सम्रानं सम्यग्राजन्तं, यज्ञियानां वा सम्बन्धिनं स्वामित्वेन, यज्ञियानां वा वृषभम् । 'यज्ञार्वग्भ्याम्' इति घः । अपां नपातमपां चतुर्थमिन्द्रं अस्मान्मध्यमः ततो मेघः तत आप इति । न पातयति न च्यावयतीति नपात् । 'नाभ्राण्णपात्' इति निपात्यते । हयन्तं वर्धमानं अविच्छिन्नैश्वर्यं सर्वगम् । हय गतौ । हे नरः मनुष्या ऋत्विजः ईदृशमिन्द्रं प्रगच्छत प्रकर्षण बन्धुत्वेन भजत, यथायं यजमानः अंहसो मुञ्चतीति । यहा—प्रेत्यस्याख्यातापेक्षायां धत्तमिति वक्ष्यमाणत्वाच्च धत्तेति सामर्थ्याद्योग्यं लभ्यते । इदानीमश्विनावुच्येते हे अश्विनौ युवामपि अस्मिन् यजमाने इन्द्रियं चक्षुरादिदाय ओजः बलं च प्रधत्तं प्रकर्षेण स्थापयतम् । अत्रापि विशेषा*काङ्कायां प्रेति प्रकृतं सम्बध्यते, अंहसश्च मुक्तोस्त्विति ॥ 12 इन्द्राय वैमृधाय पुरोडाशमेकादशकपालं निर्वपेद्यस्मृधोभि प्रवे
*तं-विशेषणा.
For Private And Personal

Page #356

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
350
तैत्तिरीयसंहिता
का. १. प्र.६.]
च्छ पृतन्यतः । अधस्पदं ती कृधि यो अस्मा५ अभिदासति । इन्द्र क्षत्रमभि वाममोजोऽजायथा
वृषभ चर्षणीनाम् । अनुदो जनत्यधः-पदम् । तम् । ईम् । कृधि । यः। अस्मान् । अभिदासतीत्यभि-दासति । "इन्द्र । क्षत्रम् । अभीति । वामम् । ओजः। अजायथाः । वृषभ। चर्षणीनाम् । अपेति । अनुदः । जनम् । अमित्रपेरवाष्ट्राणि वाभि समियुरिन्द्रमेव वैमृधम् '* इत्यस्य पुरोनुवाक्या-वि न इन्द्रेत्यनुष्टुप् ॥ हे इन्द्र नोस्माकं मृधः योन अस्माभिर्युद्धयमानान् विजहि विविधं मारय । किञ्च-टतन्यतस्सामं कर्तुमिच्छतः पुरुषान् नीचान् न्यग्भूतान् यच्छ उपरमय मारयति यावत् । न्यक्शब्दाद्वितीयाबहुवचनस्य स्थाने व्यत्ययेन तृतीयैकवचनम्, 'अञ्चेश्छन्दस्यसर्वनामस्थानम् ' इति तस्या उदात्तत्वम् । एतनायाः क्यचि 'कव्यध्वरप्टतनस्य' इति लोपः, 'शतुरनुमः' इति शस उदात्तत्वम् । किञ्च-योस्मानभिदासति अभिदासयति उपक्षयति । दसु उपक्षये, ण्यन्तालेट्, 'छन्दस्युभयथा' इति शप आर्धधातुकत्वाण्णिलोपः, उदात्तनिवृत्तिस्वरो व्यत्ययेन न प्रवर्तते । तमुपक्षयकारिणमधस्पदमेव कृधि कुरु । ईमित्यवधारणे । अस्मत्पादयोरधः प्रणिपतितशिरस्कं कुर्विति यावत् । 'बहुलं छन्दसि' इति शपो लुक् , 'श्रुशृणुपृवृभ्यश्छन्दसि' इति घिभावः । 'अधश्शिरसी पदे' इत्यधश्शब्दस्य संहितायां सत्वम् ॥ 13 तत्रैव याज्या-इन्द्र क्षत्रमिति त्रिष्टुप् ॥ हे इन्द्र वाम वननीयं
*सं, २-२-७,
For Private And Personal

Page #357

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १२.]
भभास्करभाष्योपेता
351
ममित्रयन्तमुरुं देवेभ्यो अकृणोरु लोकम् । मृगो न भीमः कुचरो गिरिष्ठाः परावतः ॥ ४९ ॥ आज
गामा परस्याः । सृक सशाय यन्तमित्यमित्र-यन्तम् । उरुम् । देवेभ्यः । अकणोः। उ । लोकम् । "मृगः । न । भीमः । कुचरः। गिरिष्ठा इति गिरि-स्थाः । परावत इति परा-वतः॥ ४९ ॥ एति । जगाम । परस्याः । सृकम् । सशायोति सं-शाय । पविम् । इन्द्र । क्षत्रं क्षत्रियस्य भावं धनं वा ओजो बलं चाभ्यजायथाः अभिलक्ष्य जातोसि । वरिष्ठेन क्षत्रादिना लक्ष्यमाणजनन इत्यर्थः । चर्षणीनां मनुष्याणां वृषभ कामानां वर्षितः अभिमतस्य दातरित्यर्थः । पूर्ववन्नाम उदात्तत्वम् । एवं सामर्थ्यमुपकारतस्स्वभावतश्च प्रतिपाद्य इदानीं स्वाभिमतं प्रार्थयते-तादृशस्त्वमस्मास्वमित्रयन्तं शत्रुभावमिच्छन्तं जनमपानुदः अपनुद अपकृष्य*नाशय । छान्दसो लङ् । किञ्च-देवेभ्यो हविःप्रदानादिव्यवहारिभ्य उरुं विस्तीर्णं लोकं स्थानमकणोः कुरु । छान्दसो लङ्, 'धिन्विकृण्व्योरच' इत्युप्रत्ययः । उ इति पादपूरणे अवधारणे वा । देवेभ्य इति षष्ठयर्थे वा चतुर्थी । देवानां विस्तीर्ण लोकमस्मभ्यं देहीति ॥ "याज्याविकल्पः-मृगो नेति त्रिष्टुप् ॥ मृगो न मृग इव
*म-अपनुद दूरं प्रेरय अपगमयित्वा. 'म-...व्यवहारं जनार्थे............चतुर्णा लोकानां स्थानमुरुं विशालं निरवधिकविस्तीर्णमकृणोः.
For Private And Personal

Page #358

352
तैत्तिरीय संहिता
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
[का. १. प्र. ६०
प॒विमि॑न्द्र ति॒ग्मं वि शत्रून्तादि॒वि मृधों नुदस्व । वि शत्रून् वि मृधों नुद॒ वि वृ॒त्रस्य॒ हन॑ रुज । वि
|
ति॒ग्मम् । वीति॑ । शत्रू॑ । ता॒दि॒ । वीति॑ । मृधः॑ः । नुद॒स्व॒ । वीति॑ । शत्रू॑ । वीति॑ । मृध॑ः । नु॒द् । वीति॑ । वृ॒त्रस्य॑ । हनु॒ इति॑ । रु॒ज॒ । वीति॑ । म॒न्युम् ।
1
।
1
भीमः विभेत्यस्मादिति भीमः । ' भीमादयोपादाने ' । भयहेतुः व्याघ्रसिंहो वा । कुचरः कुत्सितं चरति । पचाद्यच् । हिंस्रस्वभावः । गिरिष्ठाः पर्वतवासी स इव शत्रून् ताडय । यद्वागिरिर्मेधः गजो वा, तत्स्थः । सोर्जस् । परस्याः परावतः महतो दूरादाजगाम आगच्छति यो भृत्यं रक्षितुम् । पुरुषव्यत्ययो वा, आजगामागच्छसि । ' उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे ' इति वतिः । आख्यातस्य सांहितिको दीर्घश्छान्दसः । स त्वमित्थमागत्य हे इन्द्र सृकं परशरीरादिषु सरणशीलं तिग्मं प्रागेव तीक्ष्णं पविं वज्रं संशाय निशितीकृत्य तेनातितीक्ष्णेन शत्रून्वितादि विविधं ताडय । ताडयतेर्लोटि शपो लुक, ' छन्दस्युभयथा' इत्यार्धधातुकत्वाणिलोपः । मृधो योद्धंश्च विनुदस्व विविधं नुद विनाशय ॥
For Private And Personal
15 अतश्च विकल्पः - वि शत्रूनित्यनुष्टुप् ॥ शत्रून् विविधं नाशय । मृधश्च योद्धन्विनुद विशेषतो नाशय । वृत्रस्यासुरस्य हनू विरुज विभिन्धि । वृत्रस्य वा मेघस्य हनुस्थानीये पार्श्वे विरुज विदा

Page #359

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १२.]
भभास्करभाष्योपेता
353
मन्युमिन्द्र भामितोऽमित्रस्याभिदासंतः । त्रातारमिन्द्रमवितारमिन्द्र
हवेहवे सुहवः शूरमिन्द्रम् । हुवे इन्द्र । भामितः । अमित्रस्य । अभिदासत इत्यभि-दासतः। त्रातारम्। इन्द्रम् ।अवितारम् । इन्द्रम्। हवेहव इति हवै-हवे । सुहवमिति सु-हव॑म् । शूरम् । इन्द्रम् । हुवे । नु । शुक्रम् । पुरुहूतमिति
न
I
रय वर्षार्थं याभ्यां वर्षन्ति मेघाः । २ इन्द्र अस्मानभिदासतः उपक्षयतः अमित्रस्य शत्रोर्मन्युं क्रोधं विनुद विनाशय भामितः अमित्रविषये क्रुद्धस्त्वम् ॥ ___ 16 इन्द्राय त्रात्रे पुरोडाशमेकादशकपालं निर्वपेद्बद्धो वा परियत्तो वा'* इत्यस्य पुरोनुवाक्या-त्रातारमिन्द्रमिति त्रिष्टुप् ॥ इदि परमैश्वर्ये, इन्द्रः । ऐश्वर्यहेतून्बहून्दर्शयति-त्रातारमवितारं देवानाम् ; तस्मादिन्द्रव्यपदेशभाजं अवितारं सर्वेषामपि तर्पयितारं इन्द्रं इतोपीन्द्रव्यपदेशभानम्, हवेहवे सुहवं सर्वेष्वाहानेषु सुखेनाद्वातव्यं निर्भयः । 'भावेनुपसर्गस्य' इत्यप्सम्प्रसारणं च, 'बहुलं छन्दसि' इति सम्प्रसारणे आकारान्तत्वाभावात्खलेव भवति । शूरं महाबलं सर्वनेतारं तथाप्याहूतमात्र एवागच्छन्तं इन्द्रं इतोपीन्द्रशब्दाभिधेयं शक्रं सर्वार्थसाधनशक्तं पुरुहूतं बहुभिर्यजमानैराहूतं अतोप्यासादितेन्द्रत्वं देवेश्वरं हुवे आह्वयामि । शपो
*सं. २-२-७.
45
For Private And Personal

Page #360

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
354
तैत्तिरीयसंहिता
[का.१. प्र.६
नु शुक्रं पुरुहूतमिन्द्र स्वस्ति नो मघवा धात्विन्द्रः । मा ते अस्याम्
॥५०॥ सहसावन्पर्रिष्टावघार्य भूम पुरु-हूतम् । इन्द्रम् । स्वस्ति । नः । मघवेति मघ-वा । धातु । इन्द्रः।"मा । ते । अस्याम् ॥५०॥ सहसावन्निति सहसा-वन्न् । परिष्टौ । अघार्य ।
लुक् , पूर्ववत्सम्प्रसारणम् । नु इति पादपूरणे । स मघवा प्रशस्तैर्धनैः अन्नादिभिर्हविरादिभिश्च तहान् अतश्चेन्द्रपदाभिधानाहः नोस्मभ्यं स्वस्ति अविनाशं धातु ददातु । शपो लुक् । 'मघवा बहुलम् ' इति निपात्यते । 'इत्थम्भूतेन कृतमिति च' इति पुरुहूतशब्दोन्तोदात्तः । यहा-पुरुषु स्थानेषु हूतः पुरुहूतः । 'तृतीया कर्मणि' इति प्राप्तयभावात् रुदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वमेव निपात्यते । अत्र पुनःपुनः इन्द्रोक्तिरस्माकं सर्वार्थेषु त्वमेव शरणं नान्य इत्यादरसूचनार्था ॥
"तत्रैव याज्या-मा ते अस्यामिति त्रिष्टुप् ॥ हे सहसावन् बलवन् इन्द्र । सह एव सहसं बलं तद्वान् । 'अन्येषामपि दृश्यते' इति दीर्घत्वम् । यहा-अवतुप्रत्ययश्छान्दसः - ते तवास्यां परिष्टौ परितस्सर्वतस्सर्वस्यामिष्टौ । छान्दसं ह्रस्वत्वम्, शकन्ध्वादित्वाद्वा पररूपत्वम् । अघाय पापाय कर्मवैगुण्यलक्षणाय मा भूम विगुणकारिणो न भवेम; सर्वेणापि प्रकारेणाविगुणो यज्ञोस्त्विति यावत् । हे हरिवः हरिवन् हरिभिर्हयैस्तद्वान् । 'मतुवसोः' इति रुत्वम् । परादै परदानाय च
For Private And Personal

Page #361

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १२.]
भभास्करभाष्योपेता
355
www
हरिवः परादै। त्रायस्व नोऽवृकेभिवरूधैस्तव प्रयासस्सूरिषू स्याम ।
अनवस्ते रथमश्वाय तक्षन्त्वष्टा भूम् । हरिव इति हरि-वः । परादा इति परादै। त्राय॑स्व । नः । अवृकेभिः । वरूथैः । तवं । प्रियासः । सूरिए । स्याम । "अनवः ।ते।रथम् । अश्वाय । तक्षन्न् । त्वष्टा । वज्रम् । पुरुहूतेति
मा भूम प्रत्याख्यानाय । अन्येभ्यो दानं परादाः । 'क्विप्च' इति क्विप् । चतुर्येकवचने आकारलोपाभावश्छान्दसः । यद्वातुमर्थे कैप्रत्ययः, यथा-'प्रयै' इति । परादातुं च वयं मा भूम कदापि त्वया त्याज्या मा भूमेत्यर्थः । तस्मान्नोस्मान्त्रायस्व रक्ष अवृकभिः अवृकैश्चोरादिहिंसकरहितैः वरूथैर्गुप्तियुक्तैऍहैः; ईदृशगृहवासिनः कृत्वा त्रायस्वेति । 'नसुभ्याम् ' इत्यवृकशब्दोन्तोदात्तः । किम्बहुना-सूरिषु मेधाविषु मध्ये वयमेव तव प्रियासः प्रियास्स्याम भवेम । आजसेरसुक् । 'युष्मदस्मदो
सि' इति तवशब्द आधुदात्तः ॥ ___18 इन्द्रायाकश्विमेधवते पुरोडाशमेकादशकपालं निर्वपेद्यं महायज्ञो नोपनमेत् '* इत्यस्य पुरोनुवाक्या-अनवस्त इति त्रिष्टुप् ।। हे पुरुहूत बहुभिराहूत इन्द्र ते तव रथमनवो मनुष्यास्तक्षन् तक्षन्तु संस्कुर्वन्तु । लङ् लोडर्थे, अडभावश्छान्दसः । अश्वायाश्वं योक्तुं
*सं-२-२-७.
For Private And Personal

Page #362

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
356
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.६
वज पुरुहूत द्युमन्तम् । ब्रह्माण इन्द्र महयन्तो अभैरवर्धय॑नहये हन्तवा
उं । वृष्णे यत्ते वृषणो अर्कमर्चापुरुहूत । द्युमन्तमिति यु-मन्तम् । ब्रह्माणः । इन्द्रम् । महयन्तः । अर्कैः । अवर्धयन्न् । अर्हये । हन्तवै । उ । वृष्णे । यत् । ते । वृषणः । अर्कम् । यथा योग्यो भवति तथा संस्कुर्वन्तु । यहा--अश्वाय व्याप्तिमते तुभ्यं यथा पर्याप्तो भवति त्वष्टा देवानां शिल्पी वजं तक्षतु तीक्ष्णीकरोतु । कीदृशम् ? घुमन्तं दीप्तिमन्तम् । किञ्चब्रह्माणः ब्राह्मणाश्च त्वामिन्द्रमीश्वरं अर्मन्त्रैः हविर्लक्षणैरन्नैर्वा महयन्तः पूजयन्तः अवर्धयन् वर्धयन्तु यशसा । किमर्थं ? अहये अघाय अहिंसनाय आगत्य हन्तीत्यहिस्सर्पादिः । 'आङि गृहनिभ्यां ह्रस्वश्च' इतीण्प्रत्ययः । कणि चतुर्थी । हन्तवै हन्तुम् । 'तुमर्थे सेसेन्' इति तवैप्रत्ययः । 'अन्तश्च तवै युगपत् ' इत्याद्यन्तयोरुदात्तत्वम् । उः पादपूरणे । त्वं चास्माकं महायज्ञमुपनयति ॥
तत्रैव याज्या-वृष्ण इति त्रिष्टुप् ॥ हे इन्द्र ते तुभ्यं वृष्णे वर्षित्रे अभिमतदात्रे । षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । तव वर्षितुः अर्कमर्चनीयामाज्ञां अर्चनीयं वा ते तव यागम_नर्चयन्ति पूजयन्ति। लेट्याडागमः । के ? वृषणः ग्रावाणः वर्षितारो मेघाः वृष्टिं कुर्वन्तस्तवार्कमर्चयन्ति मेघा इत्यर्थः । ‘वा षपूर्वस्य निगमे' इति दीर्घाभावः । अदितिः पृथिवी च सजोषाः समानप्रीतिः त्वया
For Private And Personal

Page #363

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
अनु. १२.]
भटभास्करभाष्योपेता
357 rrrrrrrrrr
निन्द्र ग्रावाणो अदितिस्स॒जोषाः। अनश्वासो ये पवयोरा इन्द्रेषिता
अभ्यवर्तन्त दस्यून ॥ ५१ ॥ अर्चान् । इन्द्र । ग्रावणः । अदितिः । सजोषा इति स-जोषाः । अनश्वासः । ये। पवयः । अरथाः । इन्द्रेषिता इतीन्द्र-इषिताः । अभ्यवर्तन्तेत्यभि-अवर्तन्त । दस्यून ॥ ५१ ॥
वृत्रहत्येनु गायत्रिोधवराणां परावतोस्यामष्टाचत्वारि शञ्च ॥ १२॥ ___सं त्वा सिञ्चामि ध्रुवोस्य॒ग्निर्मा बर्हिषोहमा प्यायतामर्गन्म या वै यो वै श्रद्धां प्रजापतिर्यज्ञान्ध्रुवौसीत्या॑ह यो वै सप्तदशमिन्द्र वो द्वादश॥१२॥
तैर्वा मेधैरानुकूल्यं भजमाना सस्याद्युत्पादयतस्तव कर्मार्कमर्चयति । यद्यदा एवमेते कुर्वन्ति, तदानीं दुष्टात्मानो दस्यवोपि त्वयैव हन्तव्या इति तत्प्रार्थयते-अनश्वासः अश्वरहिताः । 'आज्जसेरमुक्' अरथाः रथरहिताः अश्वरथमनपेक्षमाणाः । 'नसुभ्याम् ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । ये पवयस्तवायुधविशेषाः इन्द्रषितास्सर्वदेन्द्रेणैव प्रेषिताः अन्येन प्रेषितुमशक्याः; ते दस्यू
*म-मनवे.
For Private And Personal

Page #364

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
358
तैत्तिरीयसंहिता
का.१. प्र.६.
सं त्वा बुर्हिोहं यथा वा एवं विद्वान्छौषट्सहसावन्नेकपञ्चाशत् ॥ ५१ ॥
सं त्वा सिञ्चामि दस्यून ॥
हरिः ॐ तत्सत् ॥
नभ्य वर्तन्त दस्यूनभिवर्तन्तां आभिमुख्येन हन्तुं वर्तन्ताम् । स्वरणादिद्वारा अस्मदुपक्षपयितारो दस्यवः । तानभिभूय पराजितान्कृत्वा सर्वदाऽस्मान्रक्षन्तो वर्तन्तामिति भावः । छान्दसो लङ् । एवं सर्वस्य लोकस्य रक्षको महात्मा त्वम् ; अतोस्माकमपि महायज्ञमुपनयेति ॥
---SERIER ------
इति श्रीभट्टभास्करमिश्रविरचिते यजुर्वेदभाष्ये ज्ञानयज्ञाख्ये प्रथमे काण्डे षष्ठे प्रपाठके द्वादशोनुवाकः. समाप्तश्च प्रपाठकः.
For Private And Personal

Page #365

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
शुद्धाशुद्धपत्रिका.
शुबम.
५ ३ युष्मांक- युष्मार्क७ , जम्मे , ६ हिसिषम् हि सिषम् ८ ३ हिसिष्टम् हि सिष्टम्
१ सुभव सुभव ३० ४ त्वा । एषः। त्वा । एषः।
५ पाहि ॥ पाहि ॥९॥ ३५ ३ एषः। "एषः। ४१ ४ ध्रुवः। ध्रुवः। ४२ , एषः। 'एषः।
३ मित्यकव मित्यकवा ५२ ४ एषः। एषः। ५६ ९ त्वा ॥२१॥ त्वा॥२१॥ महानेका
न विशतिः॥२०॥ ५९ ७ महानृव महानृव
३ यज्ञः "यज्ञः। ६४ , विवस्वः। विवस्वः ।
For Private And Personal

Page #366

पृष्ठे.
|
६८
७९
1235
८०
८९ १०
९८
खशुद्धम्.
२ गयम्
८ उपयाम
९ एषः ।
""
अभूत् । १० सर्वस्य महा
८ धुता ।
३ ति॑ष्ठ॒तानुं ।
।
१०४
१०७ अपदे । ६ जतवेद
""
११७
१२१ ७ पि॒भाव॑सु॒ १२३ २ सुवीर्यं ।
१२७ २० दिवं
१४५ ११ य॒स्येति
१५२ ८ इ॒मम् ।
१५३ १ सप्त ते १५५ ९ आदित्याः ।
१६४ ३ अस्य । १६५ १ सामृषिम् ।
१६८
३ दुछुना ।
For Private And Personal
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
शुद्धम्.
गय॑म्
'उपयाम
एषः ।
अभूत् । सर्व॑स्य महा
धाता ।
।
ति॑ष्ठ॒तानु॑ । अपदे॑ ।
जातवेद्
वि॒भाव॑सु॒
सुवीर्यम् ।
दिव
यस्येति॑
इ॒मम् ।
सुप्त त
आ॒दि॒त्याः ।
'अस्य ।
सामृषिम् । दुच्छुना॑म् ।

Page #367

पृष्ठे.
|
२१५ १४ त ।
२०८ ३ विकृत
अशुद्धम्.
विकृतं
ते । नक्त॑म् ।
एनासि
य॒न्त्राय॑ ।
सुप्रत॑ति॒
७ दक्षिणाम् । दक्षिणायाम् ।
२ श्रेष्टों
श्रेष्ठौ
आभ्यः ।
दुच्छुना॑म् ।
काठ
२ नक्तम् ।
२३३
२३७ १० ए॒ना सि
२५२ ८ य॒न्द्रा॑य । ६ सुप्रतूर्त
२७०
२८५
२८९
२९०
२९३
३१३
३१४
""
पा॑ते॒
३१८ १४ ३२८ १२ का॒र॑ः ।
३३३ ३ वषट्कारो ३३६ हेन्द्रिया
३४३ ३ आमानु॑ ३४६ ५ इत्योषिष्ट ३५१ ७ ग॒र॒ष्ठा
Fo
१
४ दुच्छ्रनाम् । काष्टी
आ॒भ्य॑ः ।
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
शुद्धम्.
""
पा॑त॒
For Private And Personal
कारः ।
वषट्कारो
हेन्द्रिया
'आमासुं
इत्योषिष्ठ गिरिष्ठा

Page #368

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
भाष्यस्य शुद्धिपत्रम्.
पृष्ठाङ्का:.
प.यङ्काः .
अशुद्धम्.
शुद्धम्.
-
३
क्विपू
किप् श्रुश्रुणु यजमानन्य पुनरप्याश्विन
Merorar 2 ४ ४
श्रुशृणु यजमानस्य पुनरप्याश्विन *सं. ६-५-१०.
o
o
aw
भवतेलेटि असिवत् (पा) अस्मास्वा (पा) तादृशं (पा) भवन (पा)
w
w
लुङ्तिलिटः भवते डि स्वव अस्माना तादृश्या भाग्य त्रन् अभ्यैःमि विद्वधिः पराङ्मखी सत्वेषु
२
w g
तृन्
r
o wor or or
o or r
,
११७ १२५
अभ्यैमि विद्वद्भिः पराङ्मुखी सर्वेषु रुद्धृतो सं. १-२-१४. स्तुतिरेव
रुद्धृतो
१२६
erest
सं. १-२-१४. द्विधेिरव
१२९
For Private And Personal

Page #369

Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir
पृष्ठाझाः.
अशुद्धम्.
शुद्धम्.
१
१४८ १५९
भूना । मलेस्वं सं. १-५-३. तत्सवितुरति दुम्छुनां लिङि
भूना मलेखं सं. १-५-३. तत्सवितुरिति दुच्छुनां लुङि
१८२ १९२५ २२१ १५ २३९ ११ २४२ २४८ ३ २५५४ २७० ३१८५ ३२३ ३२४ ,
धनाश्च आज्यमसीते रथादि शब्दर्शनजेन मडे प्येण्यण सं. १-६-१०६६
थनाश्च आज्यमसीति रधादिर्वा शब्ददर्शनजेन
मध्ये
षेण्यण सं. १-६-१०.
For Private And Personal

Page #370
Acharya Shri Kailashsagarsuri Gyanmandir For Private And Personal