Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra jJAnodaya granthamAlA puSpa naM081 zrImadbhagavatkundakundAcArya praNIta niyamasAra-prAbhata [ AyikA zrIjJAnamatI kRla syAdvAdacandrikA saMskRtaTIkA evaM hindI anuvAda sahita] SINONNONTURONNIER niya / prakAzaka: digambara jaina triloka zodha saMsthAna hastinApura (meraTha) u0pra0 - prathama saMskaraNa 28 apraila 1985, vaizAkha zuklA 8 mUlya : 70) ru0 1100 bIra ni0 saM0 2511 [jambUdvIpa jinabimba pratiSThApanA mahotsava prArambha divasa ]
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhaupodghAta zrI kuMdakaMdadeva ne isa niyamasAra grantha meM mukhya rUpa se muniyoM ke AcAra kA varNana kiyA hai| prathama hI isameM mArga aura mArga kA phala ye do prakAra kahe gaye haiN| usameM mokSa kI prApti kA upAya mArga hai aura usakA phala nirvANa hai| punaH grantha ke nAma kI sArthakatA ko pragaTa karate hue kahA hai ki niyama se jo karane yogya hai vaha jJAna, darzana aura cAritra hai| isameM viparItatA ko dUra karane ke lie 'sAra' zabda hai| jisakA spaSTa artha ho jAtA hai-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM ko etA hI niyamasAra hai aura vahI mokSa kI prApti kA upAya hai| yaha niyama athavA ratnatraya, vyavahAra aura nizcaya ina do rUpa meM vibhAjita hai| isa grantha meM 12 adhikAra haiN| unameM se cAra adhikAra meM vyavahAra ratnatraya kA varNana hai, pAMcaveM se lekara gyArahaveM adhikAra taka sAta adhikAra meM nizcaya ratnatraya kA varNana hai| isake bAda bArahaveM adhikAra meM mArga ke phala rUpa nirvANa kA varNana karate hue ahaMta aura siddha paramAtmA ke svarUpa kA kathana kiyA gayA hai / isa taraha isa grantha meM mArga aura mArga ke phala kA varNana kiyA gayA hai| bAraha adhikAroM ke nAma-1. jIva, 2. ajIva, 3. zuddhabhAva, 4. vyavahAracAritra. 5. paramArtha pratikramaNa, 6. nizcaya pratyAkhyAna, 7, parama AlocanA, 8. zuddhanizcaya prAyazcita, 9. parama samAdhi, 10. parama bhakti, 11. nizcaya parama Avazyaka aura 12. zuddha upayoga | 1. jIvAdhikAra isa prathama adhikAra meM granthakartA ne vIra bhagavAna ko namaskAra kara mArga aura mArga kA phala aisA do prakAra kahakara mArga se ratnatraya ko liyA hai / punaH kahA hai ki "edosa tiNhaM pi patteya parUvaNA hoi|" ina tInoM kI alaga-alaga prarUpaNA kI jaaegii| isa vacana ke anusAra pahale samyagdarzana ke lakSaNa meM 'Apta, Agama aura tattvArtha' ke zraddhAna ko samyaktva kahA hai| Apta, Agama aura tatvArtha kA svarUpa batalAkara tattvArtha se chaha dravyoM ko liyA hai| ina chaha dravyoM meM se isa adhikAra meM samyaktva ke viSaya bhUta mAtra joSa tatva kA nirUpaNa kiyA hai| isakI syAvAdacandrikA TIkA ke prArambha meM maiMne sarvaprathama zrI jineMdradeva, sarasvatI, gaNadhara parameSThI ko namaskAra kara granthakartA zrI kundakundadeva kI bhakti karate hue bheda-abheda ratnatraya ko pragaTa karane kI bhAvanA se isa TIkA kI racanA prArambha kI hai| prArambha meM hI isa pUre grantha kI bhUmikA thor3e se zabdoM meM likho hai| isa TIkA meM prAyaH maiMne jo bhI viSaya spaSTa kiyA hai vaha pUrvAcAryoM ke granthoM ke AdhAra se ho liyA hai ataH yathAsthAna una granthoM ke yA granthakartA ke nAma de diye haiM / sarbatra nayavivakSA ghaTita kI hai aura hara eka prakaraNa ko muNasthAnoM meM ghaTita karane kA prayAsa bhI kiyA hai anantara tAtparya artha bhI liyA hai usameM Aja hameM kyA karanA cAhie / yaha dhvanita kiyA hai| usakA eka udAharaNa"athavA pramattApramattamunInAmapi mokSamArgo vyavahAranayenaiva paramparayA kAraNatvAt /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ -4 nizcayanayena tu ayoginAM caramasamayatiratnatrayapariNAmo mokSamArgaH, sAkSAt mokSaprAptihetutyAt / bhAnamokSApekSayA adhyAtmabhASayA thA kSINakaSAyAntyapariNAmo'pi ceti / tAtparyametat-ciccaitanyacamatkArasvarUpatijaparamAtmatatvasya rucistasyaiva jJAnaM tatraivAvasthAnaM catadabhedaratnatrayasvarUpanizcayamokSamArgamupAdeyaM kRtvA bhevaratnatrayarUpadhyavahAramokSamArga AzrayaNIyaH / tacchapatyabhAbe dezacAritramavalambanIyaM mahAvratasya ca bhAvanA kartavyA / stokavratagrahaNAbhAve samyaktvaM dRDhokurvatA satA vikalacAritrasya bhAvanA vidhAtavyA / kiM ca, kramamanatikramyaiva bhAvanA bhavanAzinI bhavati / athavA chaThe sAtaveM guNasthAnavartI pramatta-apramatta muniyoM ke bhI mokSamArga vyavahAranaya se hI hai kyoMki vaha paramparA se kAraNa hai| nizcayanaya se to ayoga kevaliyoM kA aMtima samayavartI ratnajya pariNAma ho mokSamArga hai, kyoMki vaha sAkSAt anaMtara kSaNa meM mokSa ko prApta karAne vAlA hai| athavA bhAva mokSa kI apekSA se adhyAtma bhASA meM kSINakaSAyavartI muni kA antima samayavartI pariNAma bhI mokSamArga hai| tAtparya yaha nikalA ki citucaitanya camatkAra svarUpa apanI AtmA hI paramAtmatattva hai, usakA zraddhAna, usI kA jJAna aura uso me sthiratArUpa cAritra, yaha abheda ratnatraya kA svarUpa hai / yahI nizcaya mokSa mArga hai isako upAdeya karake bhedaratnatraya-svarUpa vyavahAra mokSamArga kA Azraya lenA caahie| yadi muni banane kI zakti nahIM hai, to aNunatI Adi banakara deza cAritra kA avalambana lenA cAhie aura mahAvratI kI bhAvanA karanI caahie| yadi aNubrata bhI nahIM le sakate haiM, to samyaktva ko dUta rakhate hue dezacAritra kI bhAvanA karanI cAhie, kyoMki krama kA ullaMghana na karate hue hI kI gaI bhAvanA bhatra kA nAza karane vAlI hotI hai|" cauthI gAthA ko TokA meM mokSamArga cauthe guNasthAna meM nahIM hai mAtra usa mArga kA eka avayava samyagdarzana hai| isako pravacanasAra ke AdhAra se spaSTa kiyA hai / jainAgama ke sivAya anya zAstra pUrvApara virodha doSa se sahita haiM ise nyAyakumudacaMdra ke AdhAra se siddha kiyA hai / gAthA gyArahavIM kI TIkA meM sarvajJa ke jJAna meM bhUta-bhaviSyat padArtha vartamAna ke samAna jhalakate haiM yaha spaSTa jhalakAyA hai| gAthA solahavIM kI TokA meM tiloyapaNNatti ke AdhAra se karmabhUmija bhogabhUmija manuSyoM kA vivecana kiyA hai / gAthA aThArahavIM meM jIva ke kartRtva bhoktRtva meM karmoM ke baMdha udaya ko diGmAtra vyavasthA batAI hai / gAthA unnIsavIM meM nizcaya vyavahAranayoM ke bheda prabheda dikhalAye gaye haiN| isa taraha isa adhikAra meM unnIsa gAthAeM haiN| isa adhikAra ke anta meM mahAvIra bhagavAn ke zAsana ko avicchinna rakhane vAle 'zrI gautama svAmI se lekara antima vorAMgaja' muni taka sarva digambara mahAmuniyoM ko namaskAra kiyA hai| 2. ajIvAdhikAra isa adhikAra meM samyakstha ke viSayabhuta ajIva tattva kA vivecana karate hue granthakartA ne pudgala ke aNu aura skaMdha do bheda karake skandha ke chaha aura aNu ke do bheda kiye haiM / isa grantha meM vizeSatA yahI hai ki ye ajIva ke bheda bhI jIva ke samAna svabhAva-vibhAva rUpa se kie gae haiN| 1. niyamasAra prAmRtam, pu. 17-18 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ punaH inakI guNa paryAyoM ko batalAkara dharma, adharma, AkAza aura kAladravya kA varNana kiyA hai| gAthA cauMtIsavIM meM astikAya kA lakSaNa karake 35-36 vI sarvadravya ke pradezoM kI saMkhyA batalAI hai 1 punaH gAthA 37 vI meM cetana acetana aura mUrta-amUrta dravyoM kA vivecana hai| isa adhikAra kI TIkA meM sarva prathama madhyaloka ke 448 akRtrima jina caityAlayoM kI vaMdanA kI hai| puna pudgala dravya kA vivecana karate hue TokA meM tAtparya artha meM yaha dikhAyA hai ki isa pudgala ke saMyoga se hI saMsAra paramparA calatI hai ataH isakA samparka chor3ane yogya hai, Age gAthA 30vIM meM dharma aura adharma ke nimitta se hI siddha bhagavAna lokAkAza ke agrabhAga para sthita haiM lokAkAza meM nahIM jA sakate ataH siddha bhagavAn bhI kathaMcita nimittAdhIna haiN| isI taraha ye siddha parameSThI hama logoM kI siddhi meM bhI nimitta haiM / Age gAthA 31-32 meM kAla dravya kA kucha pATha bheda carcA kA viSaya hai use maiMne gommaTasAra ke AdhAra se spaSTa kiyA hai| gAthA 35-36 meM amUrtika dravyoM ke bhI pradeza mukhya haiM na ki kalpita, ise tattvArtharAjavArtika ke AdhAra se spaSTa kiyA hai anantara gAthA 37 vIM kI TIkA meM saMsArI jovoM kA zarIra kathaMcita cetana hai ki usake caitanya AtmA kA sasaga hai yaha dikhAyA hai| isa taraha isa adhikAra meM 18 gAthAeM haiM isake aMta meM chaha tattvoM ke antargata sthita ciccaitanya ciMtAmaNi AtmA ko namaskAra kiyA hai| 3. zuddhabhAva adhikAra samyagdarzana ke viSayabhUta zraddhAna karane yogya aise jIva-ajIva rUpa chaha dravyoM ko do adhikAra meM kathana karake aba isa tRtIya adhikAra meM samyagjJAna kA varNana kiyA gayA hai / yahA~ isakA nAma 'zuddha bhAca' adhikAra hai kyoMki isameM zuddha naya kI apekSA se jIva ko zuddha, siddha sadRza batalAyA hai| isameM jo "arasamarUvamagaMdha" gAthA hai vaha samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya, SaTnAbhUta Adi granthoM meM bhI granthakAra zrI kundakundadeva ne lI hai| isase yaha gAthA kitanI mahatvapUrNa hai aura kundakundadeva ko kitanI adhika priya bhI yaha pragaTa ho jAtA hai / Age gAthA 49 vI meM naya vivakSA kholakara ekAMtavAdiyoM ko sAvadhAna kiyA hai| anta meM prakArAMtara se samyagdarzana, jJAna kA lakSaNa batalAkara samyaktva ke ataraMga-bahiraMga kAraNa batalAye haiM 1 punaH vyavahAra nizcaya cAritra kahA~ hote haiM ? yaha saMketa kiyA hai / isa adhikAra meM 18 gAthAyeM haiN| ___ isako TIkA meM sarvaprathama svapara bhedavijJAna se yukta darzana-bizuddhi Adi solaha bhAvanA ke bala se tIrthaMkara prakRti kA bandha karane vAle jina mahApuruSoM kA abhiSeka pA~ca meruoM para hotA hai, unako aura una meruoM ke assI jinamaMdiroM ko namaskAra kiyA hai / punaH isameM jIva ke zuddha bhAvoM kA varNana karate huye kahA hai ki zuddha jIva ke kSAyika bhAva bhI nahIM hai isako TIkA meM acchI taraha se paMcAstikAya kA uddharaNa dekara puSTa kiyA hai| gAthA 47vIM kA pUrvArdha bahuta hI acchA lagatA hai| "jArisiyA siddhappa bhavamalliya jIvatArisA hoti / " jaise siddha bhagavAn hai vaise hI saMsAra meM rahane vAle jIva haiM / gAthA 49. kI TIkA meM AlApapaddhati ke AdhAra se nayoM ko spaSTa kiyA hai / gAthA 52 kI TIkA meM samyaktva ke lakSaNa ko kasAyapAhuDa Adi granthoM ke AdhAra se spaSTa kiyA hai| gAthA 53 meM dhavalA ke AdhAra se samyaktva ke bahiraMga kAraNoM para prakAza DAlA hai| gAthA 54 meM vyavahAra nizcaya cAritra ke kathana kI pratijJA kI hai| isa adhikAra ke upasaMhAra meM maiMne manuSya loka ke tIna sau aTThAnaveM caityAlayoM kI vaMdanA kI hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. vyavahAracAritrAdhikAra isa adhikAra meM pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti aura tIna gupti kA varNana kiyA hai / vizeSa yaha hai ki mahAyata aura samiti meM nizcaya naya ko na ghaTAkara guptiyoM meM vyavahAra gupti-nizcaya gapti do bheda kiye haiN| anaMtara 5 gAthAoM dvArA pAMca parameSThI kA lakSaNa karake gAthA 76 vIM meM kahA hai ki yahA~ taka vyavahAra nayAzrita cAritra bahA, isake Age nizcayanaya ke cAritra ko kahU~gA 1 erisaya bhAvaNAe vavahAraNayassa hovi cAritaM / NicchayaNayassa caraNaM eto uDda pavakvAmi // 76 // isa gAthA se yaha spaSTa hai ki vyavahAra cAritra ke bAda hI nizcaya cAritra hotA hai na ki pahale / isa adhikAra meM ikkIsa gAthAyeM haiN| isakI TIkA meM maiMne sarvaprathama jaMbUdvIpa ke bharata kSetra ke AryakhaNDa meM isa paMcamakAla meM bhI terahavidha cAritra ke dhAraka digaMbara muniko namaskAra kiyA hai| Ago prathama madAnata kI TIkA meM dayAdharma ko ratnatraya ke aMtargata kahakara use upAdeya kahA hai| gAthA 70 meM nizcaya kAyagupti ko batalAkara ye nizcaya guptiyA~ kina muniyoM ko hotI haiM ? ise khulAsA kiyA hai| gAthA 75 meM sAdhu parameSThI kA lakSaNa karake, AcArya, upAdhyAya, sAdhu ye tInoM deva-pUjya kaise haiM ? isa prazna ko dhavalA ke AdhAra se spaSTa kiyA hai| san 1948 meM akSayatRtIyA ke pavitra divasa meM maiMne yaha TIkA likhanA prArambha kI thii| varSAyoga ke bAda yahA~ se vihAra kara dillI gaI thii| punaH san 1979 meM akSaya tRtIyA se hI nava nirmita sumeru parvata ke jinabiboM kA paMcakalyANaka pratiSThA samAroha hone vAlA thaa| mArca meM maiMne dillI se vihAra ke pUrva isa lekhana ko banda kara diyA thA, socA thA ki pratiSThA ke bAda punaH likhUgI / kUcha aise hI vyavadhAna Ate gaye ki punaH isa apUrNa TIkA ko pUrNa karane kI tarapha lakSya nahIM gyaa| gata varSa vaizAstra vadI dvitIyA ko apanI AryikA dIkSA ke divasa isa TIkA ko nikAlA aura usakA vAcana tathA hindI anuvAda zurU kara diyA 1 ku. mAdhurI kI vizeSa preraNA rahI ki isa caturtha adhyAya ko Apa pUrNa kara deM ise prakAzita karanA hai| maiMne dekhA isa TIkA meM 108 pRSTha taka lekhana kArya ho cukA hai| taba maiMne 75vIM gAthA kI apUrNa TIkA ko prArambha karate samaya zrI gautamasvAmI kI caityabhakti kA eka maMgala zloka likhakara (sumeru parvata ke sAmane baiThakara) akRtrima sumeru parvata ko parokSa meM namaskAra karake sAmane sthita sumeru ke caityAlayoM kI baMdanA karake 'yaha merI TIkA nirvighna pUrNa hove aisI prArthanA karake likhanA zurU kara diyA / mujhe saMtoSa hI nahIM Azcarya bhI huA ki yaha TIkA isI varSa meM Age hone vAlI jambUdvIpa jinabimba pratiSThApanA ke pUrva hI pUrNa ho gaI hai| jabaki AryikA ratnamatI mAtAjI kA tathA merA zArIrika svAsthya kamajora hI calatA rahA thaa| isase mujhe yaha nizcaya huA ki yaha yahA~ vidyamAna sumeru parvata mahAn atizayagAlI haiN| ve paMktiyA~ ye haiM ___"adhunAkRtrimamanAdinidhanaM sudarzanamera mahAzailendraM hRdi smRtvA taM parokSarUpeNa punaH punaH namaskRtya imaM ca nayanapathagocaraM kRtrima tasyaiva pratikRtirUpaM sumeruparvataM tatrasthAna tribhuvanatilakajinAlayAn jinapratimAzcApi triyogazuddhacA muha hurvaditvA dIrghakAlavyavadhAnAnaMtaraM syAdvAda
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 candrikATIkAyA lekhanakArya punaH prAramyate mayA, etannivighnatayA pUrNatA labheta IvRmbhAvanayA paMcaguruvaraNazaraNaM gRhItvA evameva praayte'|" isa prakAra prArthanA kara cAra dina meM isa zeSa rahI 75vIM gAthA kI tathA 76voM gAthA kI TIkA likhakara zrutapaMcamI ke dina isa caturtha adhikAra ko pUrNa kiyA aura isI uttama divasa agale paMca adhikAra kI TIma pAraMbha kr| isa caturtha adhikAra ke aMta meM jinake zAsana se lekara Aja taka jaina dharma avicchinna calA A rahA hai aise zAMtinAtha bhagavAna ko namaskAra kiyA hai| 5. paramArthapratikramaNa adhikAra isa adhikAra meM pahale bhedavijJAna kI bhAvanA karAte hue nizcaya pratikramaNa kA lakSaNa batalAyA hai| jo muni isa nizcaya pratikramaNarUpa dhyAna meM sthita ho jAte haiM ve muni pratikramaNamaya bana jAte haiM aisA kahA hai| isameM 18 gAthAyeM haiN| isa adhikAra kI TIkA ke prArambha meM maiMne indrabhUti apara nAma zrI gautamasvAmI ko namaskAra kiyA hai| isa pratikramaNa ke prakaraNa kI TIkA meM sthala-sthala para maiMne zrI gautamasvAmI ke dvArA racita pratikramaNa pATha kI paMktiyoM ko liyA hai| aura vyavahAra pratikramaNa pUrvaka hI nizcaya pratikamaNa siddha hotA hai yaha bAta siddha kI hai| gAthA 93 kI TIkA meM sabhI sAtoM prakAra ke pratikramaNa Aja ke sAdhuoM ko karanA hI cAhiye / yaha mUlAcAra ke AdhAra se spaSTa kiyA hai| isa adhikAra ke aMta meM zrIkundakunda se lekara apane AryikA dIkSA ke guru AcArya zrI vIrasAgara paryaMta guruoM ko namaskAra kiyA hai| 6. nizcayapratyAkhyAna adhikAra ___isa adhikAra meM AcArya deva ne AtmA ke dhyAna ko hI nizcaya pratyAkhyAna tyAga kahA hai tathA para vastuoM se mamatva chur3Akara AtmA kA Alambana lene kA upadeza diyA hai / yaha prayAkhyAna bhI mahAmuniyoM ke hI saMbhava hai| isameM 12 gAthAe~ haiM / isakI TIkA ke prArambha meM maiMne tIna kama nava karor3a muniyoM ko namaskAra kiyA hai| pare DhAIdvIpa ke muniyoM kI yaha saMkhyA hai| isameM maiMne vyavahAra pratyAkhyAna kA lakSaNa aura bheda, mUlAcAra, anagAra dharmAmRta Adi ke AdhAra se batalAkara aMta meM bhagavAn AdinAtha kA aura dAnatIrthapravartaka rAjA zreyAMsa kA smaraNa kiyA hai / 7 paramaAlocanA adhikAra isa adhikAra meM AtmA ke dhyAna ko hI nizcaya AlocanA kahA hai / yaha bhI mahAmuniyoM ke hI hotI hai / isameM 6 gAthAyeM haiM / ___isako TIkA meM sarvaprathama bhagavAna AdinAtha ke caurAsI gaNadhara ko namaskAra kiyA hai| punaH mUlAcAra aura samayasAra Adi ke AdhAra se vyavahAra-nizcaya AlocanA ko batalAyA hai| isake aMta meM jambUdvIpa ke akRtrima 78 jinamaMdira aura unameM sthita jinapratimAoM ko namaskAra kiyA hai| 1. adhikAra 4 gAthA 75 ke madhya ko paMktiyA~ haiN|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. zuddha nizcaya prAyazcitta adhikAra isameM bhI cAroM kaSAyoM kA nigraha karake AtmA kA dhyAna karanA aura dheSTha tapazcaraNa tathA kAyotsarga meM sthita hokara nirvikalpa dhyAna karane ko hI nizcaya prAyazcitta kahA hai / isameM 9 gAthAyeM haiN| isakI TIkA meM bhagavAn zAMtinAtha ko namaskAra kiyA hai| punaH vyavahAra prAyazcitta ke bheda batalAkara isakA mahattva batalAyA hai kyoMki vyavahAra ke binA nizcaya nahIM hotA hai| aise hI vyavahAra tapazcaraNa ko bhI mahattva diyA hai| anantara gautamasvAmI dvArA racita dhyAna ke mahattva kI sUcaka gAthA dekara dhyAna kI preraNA dI hai| gAthA 121 meM zarIra se mamatva chur3Ane kA acchA vivecana hai / anta meM eka varSa taka dhyAna meM lIna hue bhagavAn bAhubalI ko namaskAra kiyA hai| 9. paramasamAdhi adhikAra AcAryadeva ne dhyAna ko hI paramasamAdhi kahA hai| yaha samAdhi bhI mahAmuniyoM ke hI sambhava hai / isameM sthAyI sAmAyika arthAt pUrNa samatAbhAva kA acchA vivecana hai| isameM 12 gAthAyeM haiN| isako TIkA meM sarvaprathama caubIsa tIrthakaroM ke caudaha sau bAvana gaNadharoM ko namaskAra kiyA hai| mAthA 122 meM bhagavAna AdinAtha ke nizcaladhyAna ko lekara dhyAna para prakAza DAlA hai tathA jinakalpI aura sthavirakAlpI muni kI caryA batalAI hai| isa paMcamakAla meM kauna sA dhyAna zakya hai aura kaise muni hote haiM ? isa viSaya para prakAza DAlA gayA hai| anta meM cAritra cakravartI AcArya zAMtisAgara mahArAja ko namaskAra kiyA hai| 10. paramabhakti adhikAra isa adhikAra meM zrI kundakundadeva ne zramaNa aura zrAvaka donoM ko liyA hai| yathA "sammattaNANa caraNeM bhatti jo kuNai sAvago smnno|" jo zrAvaka yA zramaNa ratnatraya kI bhakti karate haiM unake nirvANabhakti hotI hai| Age nizcaya bhakti ko kahA hai jo ki mahAyogiyoM meM hI ghaTita hotI haiM / isameM 7 gAthAyeM haiM / isakI TIkA meM kailAzagiri Adi nirvANa bhUmi ko namaskAra kiyA hai| punaH vyavahAra bhakti nizcaya bhakti prApta hotI hai yaha khulAsA kiyA hai| tathA bhakti ho samyagdarzana hai yaha zrI jayasenAcArya kI paMktiyoM se spaSTa kiyA hai| isa bhakti ke adhikAra meM kundakundadeva racita dazabhakti tathA pUjyapAda AcArya kRta dazabhaktiyo jo Aja pracalita haiM unheM sAdhu apanI kriyAoM meM par3hate haiM | gAthA 135 meM isakA diGmAtra varNana kara nizcayabhakti ko sAdhya kahA hai / gAthA 140 meM granthakAra ne kahA hai ki "usahAdijiNavariMdA evaM kAUNa jogavarabhatti / nnidhudisuhmaavnnaa|" vaSabhadeva Adi tIrthaGkaroM ne zreSTha yogabhakti karake hI nirvANa sukha prApta kiyA hai| isakI TIkA meM tIrthakara Adi mahApuruSa bhakti ko karake hI bhagavAn bane haiM yaha dikhalAyA hai| anta meM RSabhadeva se lekara vardhamAna bhagavAn taka caubIsa tIrthaGkaroM ko namaskAra kiyA hai| 11. nizcayaparamaAvazyaka adhikAra isa adhikAra meM Avazyaka zabda kA niyukti lakSaNa karake yaha Avazyaka kinake hotA hai ?
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ so siddha kiyA hai| arthAt jo svavaza haiM unhIM ke Avazyaka hotA hai anyavaza muni ke nhiiN| anyavaza ke lakSaNa meM svayaM kundakundadeva ne kahA hai __ "jo caradi saMjado khalu suhabhAve so havei annnnvso|" tathA "davaguNapajjayANaM cittaM jo kuNai sovi annnnvso|" __ jo muni zubhabhAva meM AcaraNa karate haiM ve anyavaza haiN| aise hI jo muni dravya, guNa aura paryAyoM meM citta ko lagAte haiM ve bhI anyavaza haiM 1 svavaza ke lakSaNa meM kahA hai paricattA parabhAvaM appANaM sAdi NimmalasahAvaM / appayaso so hovi hutassa du kamma bhaNati AvAsaM // jo muni para bhAvoM ko chor3akara nimala svabhAva AtmA kA dhyAna karate haiM ve Atmavaza haiM isalie unakI kriyAyeM Avazyaka kahalAtI haiN| ina lakSaNoM kI apekSA zrI kundakundadeva svayaM bhI granthalekhana, AhAra, bihAra, upadeza Adi zubhakAryoM meM pravRtti karate the satata AtmA kA dhyAna nahIM karate the| ataH ve bhI kathaMcit anyavaza kahe jA sakate haiN| Age granthakAra ne kahA hai ki--- "jo dharma zukladhyAna se pariNata haiM ve zramaNa aMtarAtmA haiN| dhyAnavihIna zramaNa bahirAtmA haiN|" isameM TIkAkAra zrI padmaprabhamaladhArI deva ne bhI kahA hai- . "iha hi sAkSAvantarAtmA bhagavAnU kssiinnkssaayH|" yahA~ para sAkSAt antarAtmA kSoNakaSAya bArahaveM guNasthAnavartI muni hI haiN| ataH yaha guNasthAna zrI kundakundadeva ko isa bhava meM prApta nahIM huA thA / isake hone para to antamuhUrta meM niyama se kevalajJAna pragaTa ho jAtA hai| Age granthakAra ne kahA hai ki "yadi karanA zakya hai to dhyAnamaya pratikramaNa Adi kare aura yadi zakti na ho to zraddhAna hI karanA caahie|" isakI TokA meM padmaprabhamaladhArI deva ne paMcamakAla meM adhyAtma dhyAna kA niSedha karake zraddhAna karane kA hI Adeza diyA hai / yathA-- yathA-asAre saMsAre kila vilasite pApabaddale / na muktimArge'smilanagha jinanAthasya bhavati // ato'dhyAtmadhyAnaM kamiha bha nirmaladhiyAM / nijAtmazraddhAnaM bhavabhayaharaM svIkRtamidam / / isa adhikAra ke aMta meM kahA hai sakhye purANapurisA evaM AvAsayaM 4 kaauunn| apamatta pahuviThANaM paDivajaya kevalI jAvA // 58 // 1. gAthA nambara 151 / 2. niyamasAra gAthA 1541
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhI prAcIna mahApuruSoM ne isa prakAra Avazyaka kriyAoM ko karakhe apramatta, apUrvakaraNa Adi guNasthAnoM ko prApta kara kevalI pada prApta kiyA hai / isameM 18 gAthAyeM haiN| isa adhikAra kI TIkA meM sarvaprathama maiMne jambUdvIpa ko cauMtIsa karmabhUmiyoM meM jitane bhI tIrthaGkara paramadeva, kevalI, zrutakebalI aura nirgrantha muni vidyamAna haiM unako namaskAra kiyA hai| gAthA 141 kI TIkA meM vyavahAra yaha AvazyakoM kA lakSaNa balalAkAra apane pada ke anurUpa arthAt chaThe guNasthAna meM ye karaNIya hI haiM aisA sUcita kiyA hai| gAthA 142 meM akRtrima caityAlayoM kI vandanA RddhidhArI mahAmuni bhI karate rahate haiM ise gommaTamAra ke AdhAra se liyA hai / gAthA 144 meM "zrI gautamasvAmI, zrI kundakundadeva bandanA Adi Avazyaka kriyAoM meM samaya tathA upadeza aura grantha lekhana ke samaya zubhabhAva meM rahate the, dhyAna meM zuddhopayogI hote the, ityAdi khulAsA kiyA hai| gAthA 151 kI TIkA meM uttama aMtarAtmA bArahaveM guNasthAnadhartI haiM yaha prakaraNa liyA hai / gAthA 158 ko TIkA meM tIrthaMkaroM ne bhI siddhavaMdanA Adi vyavahAra Avazyaka bhI kiyA hai ityAdi viSaya spaSTa kiyA hai| isa adhikAra ke anta meM apane dIkSA guru zrI vIrasAgara AcAryadeva ko namaskAra kiyA hai| ___ina gyAraha adhikAra taka mArga kA kathana hai| 12. zuddha upayoga adhikAra isameM vyavahAra aura nizcayanaya se kevalI bhagavAna kA svarUpa batalAkara jJAna ko para prakAzI, darzana ko svaprakAzI aura AtmA ko svapara prakAzI mAnane vAloM kA nirAkaraNa karate huye gAthA 164 meM vyavahAra naya se jJAna, darzana aura AtmA ko para prakAzo tathA gAthA 165 meM nizcaya naya se tonoM ko AtmaprakAzI kahA hai ! bAta yaha hai ki siddhAMta grantha-dhavalA meM pUrvokta mAnyatA hai kintu yahA~ adhyAtma dRSTi se nayoM kI apekSA se alaga hai| aise ho nyAya granthoM meM darzana ko sva kA sattAmAtra grAhI jJAna ko svapara kA vizeSAMza prakAzI aura AtmA ko svapara prakAzI mAnA hai| ataH siddhAMta, adhyAtma aura nyAya grantha, tInoM meM antara hote huye bhI apekSAkRta mAnane se koI doSa nahIM hai / punaH kevalI bhagavAna kA svarUpa batalAyA hai, unakI jAnane bolane aura zrI bihAra kI kriyAoM ke hote rahane para bhI unheM karmabandha nahIM hotA yaha siddha kara diyA hai / pazcAt gAthA 176 se siddha paramAtmA kA varNana kiyA hai| gAthA 184 meM dharmAstikAya ke nimitta se jIva lokAkAza ke bAhara nahIM jA sakate yaha kahA hai| anaMtara granthakAra ne apanI laghutA pramaTa kara dharmadveSI janoM se bacane kA saMketa karate huye grantharacanA ke uddezya ko spaSTa kiyA hai / isa adhikAra meM 29, gAthAyeM haiN| _isako TIkA meM sarva eka sAtha meM hone vAle adhikatamAayoga kevalI'guNasthAnavartI ATha lAkha aTThAnave hajAra pA~ca sau do kevalI bhagavantoM ko namaskAra kiyA hai| isameM mArga ke phala nirvANa kA varNana hone se TokA meM maiMne ise mokSAdhikAra kahA hai phira bhI zuddha upayoga adhikAra bhI siddha kiyA hai| punaH zresaTha prakRtiyoM ko naSTa kara kevalI hote haiM una prakRtiyoM ko ginAyA hai| Age siddhAMta graMtha aura nyAya grantha kI mAnyatA ko bhI dikhAkara anekAMta ko spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai| gAthA 172 meM kevalI bhagavAna kI kriyAyeM icchA pUrvaka nahIM hotI haiM isa para prakAza DAlA hai| gAthA 173 va 174 ko TokA meM tIrthaMkara prakRtibaMdha ke kAraNoM ko dikhalAkara usake phalasvarUpa divya dhvani kA vivecana kiyA hai| gAthA 175 meM samavazaraNa kA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 11 - diGmAtra varNana kiyA hai| isI meM striyoM meM svabhAva se mAyAcAra hote huye bhI kucha mahilAyeM jaise ki tIrthaMkara deva kI mAtAyeM tathA brAhmI sundarI Adi AryikA yeM aura sotA Adi satiyA~ devoM dvArA bhI pUjya mAnI gaI haiM yaha dikhalAyA hai / gAthA 176 kI TIkA meM zeSa 85 prakRtiyoM kA nAza kara siddha pada prApta hotA hai| una prakRtiyoM ke nAma dikhAye haiN| isako TIkA huI thI 'muka huye jIva svabhAva se hI Urdhvagamana karate haiM / " yaha prakaraNa cala rahA thA / isa varSa mahAvIra svAmI ke nirvANa divasa prAtaH nirvANa laDDU car3hane ke bAda maiMne prazasta maMgala belA meM "bhagavAna mahAvIra svAmI pAvApura se mokSa padhAre hai Aja ke dina indroM ne nirvANotsava manAkara rAtri meM dIpAvalI manAI thI Age Ane vAle varSa mere liye, sAdhu saMgha ke lie aura sarva bhavyoM ke liye maMgalamayI hoye yaha bhAvanA bhAyI hai / isakI paMktiyA~ haiM-- "nirvANagatasyAsya bhagavato'dya dvisahastrapaMcazatadazavarSANi abhUSan / tasya prabhoniMba pikalyANapUjAM kRtvA devendraH prajvalitadIpamAlikAbhiH pAvApurI prakAzayuktA kRtA / AgamiSyannUtana saMvatsarANi mahyaM sarvasaMdhAya sarvabhakyebhyazca maMgalapradAni bhUghAMsuH / "nirvANa prApta karake Aja bhagavAn mahAvIra svAmI ko do hajAra pAMca sau daza varSa ho cuke haiN| una bhagavAna kI nirvANa kalyANa pUjA ko karake devendroM ne dIpakoM ko prajvalita kara pAvApurI nagarI ko prakAzayukta kara diyA thA | Age Ane vAle nUtana varSa mere liye sarvasaMgha ke liye aura sarva bhavyoM ke liye maMgalamagrI hove / " isake bAda vIra nirvANa saMvat 2511 zurU ho gayA thA jo ki abhI cala rahA hai 1 gAthA 183 kI TIkA meM siddhazilA kahA~ hai ? kaisI ? kitanI bar3I hai ? yaha prakaraNa liyA hai | gAthA 184 meM dharmAstikAya kA mahattva dikhalAyA hai aura nimitta akiMcitkara nahIM hai yaha bAta siddha kI hai | gAthA 185 meM jainAcAryoM ke vacana va jainAgama pUrvApara virodha doSa se rahita hote haiM, yaha dikhAyA hai | gAthA 186 meM huMDAvasarpiNI ke doSa se dharma dveSI, loga hote haiM, phira bhI paMcama kAla ke anta taka jaina dharma avicchinna calatA rahegA / isa prakAra prakAza DAlA hai| aMtima gAthA 187 kI TIkA meM granthakAra zrI kundakundadeva ke jIvana kI kucha vizeSa ghaTanAyeM ullikhita kI haiN| isI meM AryikAyeM bhI gyAraha aMga taka par3hane-par3hAne ko adhikAriNI hai ataH ve bhI Aja adhyAtma granthoM ko dhavalA Adi siddhAMta granthoM ko par3ha sakatI haiM, par3hA sakatI haiM yaha siddha kiyA hai / punaH maiMne apanI laghutA pradarzita karate huye isa adhyAtma grantha ko par3hane kI bhavyoM ko preraNA dI hai| aMta meM TIkA ke nAma kI sArthakatA dikhalAI haiM / yaha grantha ratnatraya rUpI kumudoM ko vikasita karane meM candramA ke udaya ke samAna hone se niyama kumuda caMdrodaya hai aura isakI TIkA meM pada-pada para vyavahAra nizcaya naya, vyavahAra nizcaya kriyA aura vyavahAra nizcaya mokSamArga kA varNana hai ataH yaha syAdvAda se samanvita hone se syAdvAda candrikA isa nAma se sArthaka hai / anta meM manuSya loka pramANa siddha zilA ke Upara siddhaloka siddha bhagavaMtoM se ThasAThasa bharA huA hai / DhAI dvIpa, do samudra meM sarva sthAna se jIva karma mukta hokara siddha loka meM pahu~ce haiM | isakA spaSTIkaraNa karake siddha pada kI prApti meM nimitta aise ananta siddhoM ko namaskAra kiyA hai /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ - p isa niyamasAra grantha meM sarva gAthAyeM 187 haiM chayattara, biyAsI aura unatIsa gAthAoM se isameM maiMne tIna mahAdhikAra mAne haiM jinake nAma haiM-vyavahAra mokSa mArga, nizcaya mokSamArga aura mokSa / jIva, ajIva Adi se isameM bAraha adhikAra haiN| tathA TIkA meM pratyeka adhikAra ke antargata adhikAra karane se maiMne saiMtIsa 37 aMtarAdhikAra kiye haiN| anaMtara zrI kundakundadeva ko namaskAra karake bora saMvat 2511 meM magasira badI saptamI ke dina (di. 15 navambara, 1984) prAtaHkAla maiMne isa TIkA ko pUrNa kiyA hai| punaH antima patriveM zloka meM traikAlika sarva siddhoM ko namaskAra karate huye siddhi kI kAmanA kI hai| isa dina saMghastha motIcandra, mAdhurI Adi zrAvaka, zrAvikAoM ne ibha grantha kI pUjA karake sabhA meM binayAMjali samarpita karake "sarasvatI vaMdanA samAroha ' manAyA punaH grantha ko pAlako meM virAjamAna karA bAje ke sAtha zobhA yAtrA nikAlI aura utsava kiyaa| isake bAda maiMne prazasti likhate huye magasira sudI dUja (24 navambara, 1984) ko madhyAhna meM prazasti pUrNa ko hai / vaizAkha dUja se hI isakA hindI anuvAda bhI maiMne prArambha kara diyA thA so magasira sudI pUrNimA (ATha disambara 1984) ko hI vaha anuvAda bhI pUrNa kiyA hai| isa prakAra isa niyamasAra natha kI sthAdvAda candrikA TIkA ko maiMne chaha varSa, chaha mAsa aura cauMtIsa dinoM meM pUrNa kiyA hai| vaise prArambhika varSa meM gyAraha mAha evaM san 84 meM ATha mAha ese kula unosa mAha taka isakA lekhana kArya kiyA hai madhya meM zeSa dinoM vyavadhAna rahA hai / vaizAkha mAsa kI akSaya tRtIyA to sarva zreSTha hai hI vaizAkha sudo dazamI ko bhagavAn mahAvIra ko kevalajJAna pragaTa huA thA / isa grantha kI pUrti kA magasira mAsa bhI bahuta hI uttama mAnA gayA hai| "mAsAnAM mArgazIrSo'ham" gItA meM aisA zrIkRSNa ne kahA hai| magasira vI dazamI ko bhagavAn mahAvIra ne dIkSA grahaNa kI thii| isa TIkA ko likhate huye maiMne zlokavAtika, tiloyapaNNatti Adi 6. granthoM ke AdhAra lekara yathAsthAna unake uddharaNa diye huye haiM isaliye isa TIkA kI pramANatA svataHsiddha hai kyoMki merA nijI maMtavya kucha bhI nahIM hai jo kucha maiMne pUrvAcAryoM ke granthoM kA svAdhyAya karake jJAna prApta aura guruparamparAgata, dIkSA guru, vidyAguru Adi ke mukha se sunA hai vahIM saba isameM anubaddha kiyA hai| phira bhI pramAda' yA ajJAna se yadi kiMcita mAtra bhI Agama viruddha pratibhAsita ho to sAdhugaNa aura vidvajjana mujhe sUcita kareM maiM punaH usa para vicAra kruuNgii| isa TIkA meM ekAMta durAgraha ko dUra kara ubhaya nayoM meM paraspara maitrI sthApita kI gaI hai ataH yaha grantha sarva adhyAtma priya janoM ko priya hogA aisA merA pUrNa vizvAsa hai / maiMne isa bAta ko prazasti meM spaSTa kara diyA hai ki isa TokA ko likhane meM merI yahI bhAvanA rahI hai ki vartamAna meM marI Atmavizuddhi aura mana kI ekAgnatA ho tathA bhaviSya meM svAtmasiddhi hove| isake paThana, pAThana, manana, citana aura upadeza karane vAloM ko bhI samyagjJAna aura cAritra kA lAbha mile yahI merI zubha bhAvanA hai / vaizAkha muklA 3 vIra ni0 saM0 2511 AryikA zrI jJAnamatI mAtA jI di0 24-3-1985 hastinApura .
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA A0 kundakunda kI AdhyAtmika racanAoM meM niyamasAra grantha bhI unakI apanI eka AdhyAtmika racanA hai / yadyapi niyamasAra kI utanI prasiddhi nahIM hai jitanI samayasArAdi granthoM kI hai phira bhI niyamasAra apane DhaMga kI anUThI hI racanA hai| AcAryazrI ne niyama zabda kA artha likhA hai-samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra kA paripAlana aura sAra kA artha kiyA hai viparyaya visaMgatiyoM rahita ukta rahanAya kA nirvAha krnaa| arthAt samyagdarzana, jJAna aura cAritra kA jo vAstavika rUpa hai tadanurUpa pravRtti kA nAma niyamamAra hai| isa niyamasAra ko unhoMne do rUpa meM bA~Ta diyA hai| ye rUpa haiM mArga aura mArga kA phala / mArga kA artha hai samyagdarzana, jJAna, cAritra kA pAlana aura phala artha hai mokSa-arthAt jo kArya jisa uddezya se kiyA jAtA hai usa uddezya ko siddhi phala hai aura jo kArya kiyA jAtA hai usakA nAma mArga hai jaisA ki tattvArthasUtra meM umAsvAmI ne likhA hai "samyagdarzana jJAna cAritrANi mokSamArgaH / " matalaba yaha ki AcArya kundakunda ne apane AdhyAtmika grantha niyamasAra meM ina donoM kA hI nirUpaNa kiyA hai| ina donoM ke nirUpaNa meM unhoMne vyavahAradRSTi aura nizcayadRSTi donoM ko apanAyA hai| AcArya kundakunda kI racanAoM meM yaha vizeSatA hai ki jaba ve vyavahAra kA Adhaya lekara kisI tattva kA nirUpaNa kareMge to usake bAda vyavahAra virodhI nizcayadRSTi se bhI usake svarUpa kA vyAkhyAna kareMge / samayasAra meM to yaha saba kucha hai hI lekina niyamasAra meM bhI unhoMne isI dRSTi ko hI apanAyA hai| samyagdarzana aura samyagjJAna ke AdhArabhUta sAta tatvoM ke upadeza ko unhoMne do adhikAroM meM nirUpaNa kiyA hai| pahalA adhikAra jIvAdhikAra hai aura dusarA adhikAra ajIvAdhikAra hai| jIvAdhikAra meM mAtra jIvatattva kA nirUpaNa hai aura ajIvAdhikAra meM pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla ina pAMca tattvoM kA nirUpaNa kiyA hai / ina donoM hI adhikAroM meM vyavahAradRSTi ko pradhAna karake ukta saba nirUpaNa haiM / punaH usake bAda ho unako dRSTi zuddha nizcayanaya para A jAtI hai ataH tIsarA adhikAra zuddhajIvAdhikAra hai usakA varNana karate huye AcArya kundakunda ne likhA hai jItrAdivihitatatvaM heyamupAdeyamappaNo appA kammopAdhisamuThabhadANapajjAehi badiritto // 38 / / artha-jina jIvAdi tattvoM kA varNana kiyA gayA hai ve saba heya haiM / kebala eka apanI AtmA hI upAdeya hai / jo AtmA (nizcayadRSTi se) karmopAdhi se utpanna guNa paryAyoM se rahita hai / yahA~ jina tatvoM ko heya batAyA hai unameM ajIva dravya to heya hai hI kintu jIva tatva ko bhI heya batA diyA hai isase spaSTa hai ki AcArya kopAdhi se rahita (zuddha) zuddha AtmA ko hI nizcayanaya kI apekSA se jIva mAnanA cAhate haiM phira bhI usa zuddha AtmA ko jIva nahIM kahanA cAhate / kyoMki AtmA ko 'jIva' zabda kA prayoga vyavadAranaya kI apekSA se hotA hai| "tikkAle ctupaannaa| ityAdi gAthA ke anusAra dravyabhAva prANoM se jInevAle ko hI jIva kahA jAtA hai isaliye AcArya kA kahanA hai ki jIvatattva upAdeya nahIM, AtmA hI upAdeya hai| yahIM unakI dASTa "atati-gacchattijAnAti ityAtmA" isa vyutpatti ke anusAra jo mAtra jAnatA hai vahI AtmA hai / ki AtmA kA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ -14 jIne marane ke sAtha koI sambandha nahIM isaliye baha AtmA hI upAdeya hai, jIva jo jItA maratA hai vaha upAdeya nahIM hai / Age cala kara ve apanI nizcayadaSTi kA spaSTa rUpa se ullekha karate haiN| "jArasiyA siddhappAbhavamalliyA jIvA tArisA hoti jarAmaraNajammamukkA aTTaguNAlaMkiyajIvA // 47 // arthAt-jisa prakAra siddha bhava meM lona nahIM hai usI prakAra jIva bhava se rahita haiM (zuddha dravyAthika naya se) ataH donoM hI jarAmaraNa janma se rahita ATha guNoM se alaMkRta haiN| ___ "asarorA aviNAsA aNidiyA NimmalA visuddhappA jaha loyagge siddhA taha jIvA saMsiddhi' NeyA // 48 // artha-jisa prakAra zarIra rahita, avinAzI, atIndriya, nirmala vizuddhAtmA siddha bhagavAn loka ke agrabhAga meM virAjamAna haiM umI prakAra (zuddha dravyAthikanaya se) saMsArI prANI bhI hai| isa prakAra ukta donoM gAthAoM meM AcArya ne apanI nizcayadRSTi ko khulakara sAmane rakha diyA hai| phira bhI koI bhrama meM na par3a jAya ki AcArya pramANabhUta to nizcayadRSTi ko mAnatI hai usa bhrama ke dUra karane ke liye unhoMne apanI gAthA 42 meM likhA hai-pahale jinabhAvoM kA varNana kiyA gayA hai vaha saba vyavahAranaya ko lekara varNana kiyA hai aura siddha samAna jo saMsArI jIvoM kA varNana kiyA gayA hai vaha zuddhanaya kI apekSA se varNana hai| isa prakAra AcArya kundakunda ne apanI sabhI racanAoM meM vyavahAranaya aura zuddhanaya ko apanAyA hai bhale hI vaha samayasAra ho yA niyamasAra / Age cAritra adhikAra meM bhI unhoMne isI krama ko apanAyA hai, pahale vyavahAra cAritra kA varNana kiyA jisameM pA~ca mahAnata aura pA~ca samitiyoM kA vyAkhyAna hai bAda meM nizcayacAritra kA varNana hai jisameM nizcaya Sar3aAvazyaka kA vyAkhyAna hai| anta meM zuddhopayogAdhikAra kA vivecana hai| isa prakAra samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyaka cAritrabhUta niyama kA donoM dRSTiyoM se nirvirova ataH sArabhUta vivecana kiyA gayA hai yahI niyamasAra kA abhiprAya hai| abhI taka isa grantha kI mAtra eka hI TokA saMskRta meM upalabdha thI jo AcArya pamaprabhamaladhArIdeva racita hai| isI TIkA kA Azraya lekara bra. zItalaprasAdajI ne hindI TIkA likhI hai| lekina svAdhyAya-premI bandhuoM ko aba yaha jAnakara prasannatA hogI ki isa grantha kA eka navIna saMskRta TIkA pUjya AryikAratna zrI jJAnamatI mAtA jI ne likhI hai jisakA syAdvAda candrikA hai| prastuta niyamasAra grantha isI TIkAyukta pahalI bAra hI prakAzita huA hai| mUla grantha ko apekSA usakI TokA karane meM TIkAkAra ko jo zrama, anusandhAna, zabda aura artha kI saGgatti aura tAtparya kI ora dhyAna denA par3atA hai vaha atyanta kaSTasAdhya hai| isameM saMskRta TIkA karanA to aura bhI kaThina hai, vahA~ pratyeka zabda kI vyutpatti kA dhyAna rakhanA par3atA hai sAtha hI malagrantha racayitA ke abhiprAya ko bhI TaTolanA par3atA hai, granthAntaroM ke uddharaNa bhI khojane par3ate haiN| syAdvAda candrikA TIkA ko dekhakara lagatA hai ki pU0 mAtAjI ne isameM kaThora zrama kiyA hai| TokA meM ve sabhI bAteM haiM jo prabuddha TIkAkAra ko rakhanA cAhie / TIkA kI vizeSatA hai khaNDAnvaya evaM daMDAnvaya ko lekara pahale to sAmAnya artha kiyA gayA, bAda meM usI gAthA kA vistAra se artha 1. 'saMsiyoM' iti pAThaH sabhAvyate /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ -15 diyA hai, pratyeka zabda kI vyAkaraNa sammata vyutpatti dI gaI hai, artha ke samarthana meM granthAntaroM ke pramANa diye gaye haiN| TIvA kI bhASAzailI bhI prAcIna AcAryoM jaisI ho hai / zrI padmaprabhamaladhArI deva kI prAcIna saMskRta byAkhyA aura ArthikAmAtA jJAnamatojI navIna syAdvAda candrikA TIkA donoM TIkAoM ko hamane santulita dRSTi se par3hA to hameM syAdvAda candrikA TIkA meM kucha vizeSatA ho jAna par3I / udAharaNa ke rUpa meM yahA~ hama usakA kucha ullekha kareMge-niyamasAra grantha kI maGgalAcaraNa rUpa pahalI gAthA hai--miga jiNaM vIraM aNatavaraNANa desaNa sahAvaM vocchAmi niyamasAra kevalisyakevalIbhaNima isameM 'vIra' zabda kI vyutpatti padmaprabhamaladhArIdeva kI TokA meM eka hI kI gaI hai jo isa prakAra hai-vIro bikrAntaH vIrayate zUrayate vikrAtatti karmArAtIn vijayate iti vIraH arthAt jo karma zatruoM para vijaya prApta karatA hai vaha vIra hai kintu prastuta syAdvAda candrikA TIkA meM isa vyutpatti ke sAtha anya do tyatAttiyA~ aura kI haiM jo isa prakAra haiM ! (1) "vi-viziSTA I-lakSmIH tAM rAti-dadAti iti vIraH arthAt jo viziSTi lakSmI (mukti lakSmI) detA hai vaha vIra hai / yaha pahalI vyutpatti hai| dUsarI isa prakAra hai-.. (21 'ka, Ta, pa, ya purastha vaDhI nava-nava pancASTa kalpitaiH kramazaH isa sUtra ke anusAra 'ka' se 9, '' se 9, 'pa' se pA~ca, tathA 'ya' se ATha akSaroM ko kama se ginanA cAhie / ataH 'ya' se ATha akSaroM kI ginatI isa prakAra hai ya, ra, la, ba, za, Sa, sa, ha / ina akSaroM meM 'ra' kA nambara dUsarA hai aura 'va' kA nambara cauthA hai / vIra zabda meM yaha do hI akSAra hai isameM 'va' nambara 4 aura 'ra' nambara do inako krama se rakhane para 42 bayAlIsa saMkhyA hotI hai / aura saMkhyA ke viSaya meM niyama hai 'aGgAnAM vAmato gatiH aGkoM ko ulTI tarapha se ginanA cAhie, taba 42 bayAlIsa ko ulaTA karane se 24 caubIsa hotI hai / arthAt vIra zabda kA artha hA 24 tothaMkara ataH "vIraM natvA' kA sphuTa artha huA 24 tIrthaGkaroM ko namaskAra karake / isa prakAra mAtA jI dvArA racita isa syAdvAda candrikA meM aneka vizeSatAe~ haiN| ___ gAthAoM ko utthAnikA meM bhI ukta prAcIna saMskRta TIkA se isa nayI TIkA meM aneka vizeSatAe~ haiM / maGgalAcaraNa kI prAthamika gAthA ke pahale prAcIna TIkA meM utthAnikA isa prakAra hai :"athAtra jinaM natvetyanena zAstrasvAdAvasAdhAraNa maGgamapi hitam" aura isa naI TokA meM utthAnikA kA rUpa isa prakAra hai "atha tAvacchAstrasyAdI gAthAyAH pUrvArdhama nivighnazAstraparisamAptyAdihetunA maGgalArthamiSTadevatAnamaskAramuttarArdhana ca niyamasAragranthavyAkhyAnaM cikIrSavaH zrI kundakundadevAH sUtramidamavatArayanti / " ina donoM utthAnikAoM meM pahalI meM mAtra itanI hI sUcanA dI hai ki "jinendra ko namaskAra pUrvaka zAstra ke Adi meM maGgalAcaraNa kiyA gayA hai|" lekina dUsarI utthAnikA meM maGgalAcaraNa gAthA kA vizleSaNa karate hue likhA hai ki "gAthA ke pUrvArddha meM zAstra kI nirvighna samApti ke liye iSTa devatA ko namaskAra karate hue tathA gAthA ke uttarArddha meM niyamasAra grantha kI vyAkhyA karane ke icchuka AcArya kundakundadeva isa gAthA sUtra ko kahate haiN|"
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 16 - isase spaSTa hai ki pahalI utthAnikA kI apekSA dUsarI utthAnikA adhika spaSTa evaM artha bodha karane vAlI hai| kAraNa mAtra itanA hI hai ki pU0 padmaprabhamaladhArI deva saMkSipta TIkA cAhate haiM jirAse svAdhyAya premiyoM ko gAthA kA pUrNa artha bhI samajha meM A jAya aura adhika vistAra bhI na ho / syAdvAdacandrikA TIkA kA abhiprAya yaha hai gAthA ke pratyeka zabda kA artha spaSTa ho bhale ho usakA vistAra kyoM na karanA par3e / isa candrikA TIkA kA prAraMbhika rUpa bhI bahuta sundara hai / isameM sabase pahale jinapati ko namaskAra kiyA hai, dUsare zloka meM jinavANI ko namaskAra kiyA hai, tIsare zloka meM gautama Adi guruoM ko namaskAra kiyA gayA hai| isa prakAra devazAstra guru ko namaskAra karane ke bAda granthakartA AcArya kundakunda ko bhI namaskAra kiyA hai aura unase prArthanA kI gaI hai ki ve taba taka mere hRdaya kamala meM virAjamAna raheM jaba taka ki mero Atma siddhi na ho jaay| isake bAda TIkA likhane kA bhI apanA abhiprAya isa prakAra prakaTa kiyA gayA hai :-bheda ratnatraya aura abheda ratnatraya ina donoM kI zIghra vyakti ke liye niyamasAra sAra grantha nivRtti (TIkA) meM likha rahI huuN| isa prakAra tIna zlokoM meM ratnatraya ke dhanI deva zAstra guru ko namana tathA cauthe zloka meM bhedAbheda ratnatraya kA jJAna batAne vAle AcArya kundakunda kA smaraNa evaM pAMcaveM zloka meM bhedAbheda ratnatraya kI pUrNatA prApta karane ke lie apanI icchA prakaTa kI gaI hai ataH isa TIkA ke prArambha meM paJcazlokamayI jo maGgalAcaraNa kiyA gayA hai vaha bhI mAtAjI kI apanI ananya sUjha bUjha kI dena hai / mAtA jJAnamatI jI cAroM anuyogoM kI siddhahasta lekhikA haiM / ina cAroM anuyogoM se sambandhita aneka pustakeM likha kara Apane jo jinavANI kA pracAra prasAra kiyA hai vaha abhUtapUrva hai / lekhikA ke sAtha Apa kaviyatrI bhI haiM tathA hindI evaM saMskRta donoM bhASAoM meM ApakI gadya padyamayI racanAe~ jijJAsuoM ko saMtuSTa kara rahI haiN| Apake pravacana jaba bhI aura jahA~ bhI hote haiM usase zrotAoM ko saMtuSTi aura preraNA donoM hI milate haiM, prastuta syAdvAdacandrikA Apako usI lekhana kalA kA supariNAma hai / di0 jaina samAja meM hindI TIkAe~ to Aja vartamAna samaya ke aneka vidvAnoM ne likhI haiM lekina saMskRta meM TIkA karane vAle zAyada hI koI Adhunika vidvAna hoMge jabaki saMskRta kA adhyayana adhyApana karane vAle Aja bhI praur3ha vidvAna haiN| yaha ThIka hai ki janasAdhAraNa ke lie hindI TIkAe~ upayukta rahatI haiM phira bhI saMskRta TIkAoM kI paramparA bhI rahanA cAhie / artha kI gurutA aura padoM kI mahattA jo saMskRta bhASA se milatI hai vaha anya bhASA se nahIM / samayasAra grantha kI saMskRta evaM hindI donoM prakAra kI aneka TIkAe~ haiM usameM jo bodha saMskRta TIkAoM meM milatA hai vaha hindI TIkAoM se nahIM / ataH mAtA jJAnamatI jI ke dvArA niyamasAra ko syAdvAda candrikA TIkA eka mahattvapUrNa kArya hai usake lie jitanA mAtA jI kA upakAra mAnA jAya thor3A hai / samayasAra kI AcArya amRtacandra evaM AcArya jayasena kI donoM saMskRta TIkAoM kI taraha niyamasAra kI AcArya padmaprabhamaladhArI deva evaM AryikA jJAnamatI jI dvArA likhita donoM saMskRta TIkAe~ mahattvapUrNa hai / syAdvAda candrikA TIkA jaisI isa mahatvapUrNa kRti ke sabhI prabuddha samAja kRtajJa hai aura isake lie mAtA jI kA abhivAdana karatI hai / TIkA kA nAma syAdvAda candrikA kyoM rakhA gayA isa sambandha meM bhI mAtA jI ne bar3A spaSTa aura sundara vivecana diyA hai / ve likhatI hai- "ayaM
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ -17 granthoM niyama kumudaM vikAsayitaM candrodayaH tasya candrodayasya (andhasya) TIkA candrikA' arthAt isa niyama (ratnatraya) rUpI kamala ko vikasita karane ke lie yaha grantha (niyamasAra) candrodaya ke samAna hai / isa grantha ko yaha TIkA ghandrikA (cA~danI) ke samAna hai / athavA isakI vyutpatti mAtA jI ne isa prakAra bhI kI hai "yati karavANi praphullokatu ekAnizAthinInAthatvAt yatikairavacandrodayo'sti / asmin pade pade vyavahAranizcayanayayovryavahAranizcayakriyayorvyavahAranizcayamArgayozca parasparamitratvAt asya viSayaH syAdvAdagIkRto vartate'sya TIkA candrodayasya candrikA iva vibhAsate'no syAdvAda candrikA nAmnA sArthakyaM labhate" arthAt sAdhu rUpI kamaloM ko praphullita karane ke liye yaha grantha pUrNamAsI ke candrodaya ke samAna hai aura cUMki isa grantha se pada-pada meM vyavahAra nizcayanaya, vyavahAra nizcaya kriyAoM kA, vyavahAra nizcaya mArgoM kA syAdvAda gabhita minnatA ke rUpa meM varNana kiyA gayA hai ataH isakI yaha TIkA candrodaya kI candrikA ke samAna zobhita ho rahI hai isaliye isakA nAma 'sthAdvAdacandrikA' sArthaka hai| likhane kA matalaba yaha hai ki mAtAjI ne svaracita TIkA kA nAma "syAvAda candrikA" bar3I sUjha-bUma ke sAtha rakhA hai| mAtAjI ne anta meM jo prazasti likhI hai vaha bhI itihAsa ke rUpa meM eka sundara vivecana hai| sAtha meM sAdhu saMyamiyoM kI saMkhyA kAmI nirve kiyA hai| __prazasti se saMbaMdhita pahale zloka meM Adi brahma ko namaskAra kiyA hai| dUsare zloka meM 24. tIrthaGkaroM ko namaskAra kiyA hai| tIsare zloka meM 9580000 vRSabha senAdi gaNadhara tathA anya saMyamiyoM kI vandanA kA hai| cauthe zloka meM 36005650 brAhmo Adi AyikAoM kI vandanA kI hai Age 5 se lekara 8 zloka taka bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM hone vAle AcArya kundakunda tathA unhIM ke sarasvatIgacchabalAtkAragaNa kI paramparA meM AcArya zAMtisAgara jI, AcArya vIrasAgara jI, AcArya zivasAgarajI, AcArya dharmasAgara jI kA paricaya hai / punaH veM zloka meM zrIAcArya dezabhUSaNa jI kA varNana hai / tathA mAtAjI ne unheM apanA dIkSA guru svIkAra kiyA hai| usake bAda likhA hai ki mahAvata ko dIkSA denevAle mere guru vIrasAgara jI haiM / pUjya mAtA jI ne apanI viraki ke saMbaMdha meM likhA hai bAlyakAla meM maiMne darzana Adi kI kathAe~ par3hI, padmanaMdi paMcaviMzatikA zAstra kA svAdhyAya kiyaa| inake svAdhyAya se maiMne jJAna vairAgya kI saMpadA prApta kii| punaH kucha bAhyanimittoM ko lekara mujhe saMsAra se virakti utpanna ho gaI / ghara meM ATha varSa aura viraktAzcama meM 32 varSa taka jJAna kI ArAdhanA se jo kucha amRta mujhe prApta huA usa sabako ekatra karake maiMne isa grantha meM rakha diyA hai vaha bhI mAtra apane mana kI zuddhi, puSTi, tuSTi aura AtmA kI siddhi ke liye anya koI kAmanA nahIM hai| isake bAda mAtAjI ne saMghastha AryikA mAtA ratnamatI, zivamatI tathA bAla brahmacArI motIcaMdajI, ravIndra kumAra jo evaM bAlabrahmacAriNI mAdhurI, mAlatI ko AzIrvAda diyA hai| isake bAda jambUdvIpa ke nirmANa Adi kI carcA hai / uka prazasti se Avazyaka itivRtta sabhI kucha A gayA hai / isa taraha mAtAjI ne niyamasAra ko sarvAGga sundara banA diyA hai| samayasAra grantha ko par3hane ke pahale yadi niyamasAra grantha kA adhyayana adhyApana kiyA jAya to samayasAra ko bar3I AsAnI se samajhA jA sakatA hai| mAtA jo kI TIkA ne niyamasAra ko bhI atyaMta sarala banA diyA hai / isa TIkA kA hindI anuvAda ho jAne se jana sAdhAraNa ke liye yaha grantha aura bhI atyaMta upayogI ho gayA hai / pU0
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AryikA mAtA jJAnamatI jI ho eka aisI sAdhvI mahilA haiM jinhoMne niyamasAra kI saMskRta TIkA likhakara nArI jagat ko eka mahAna uccAmana para baiThA diyA hai| yadi isa TIkA ko nArI jagat ke mastaka kA dIkA kahA jAya to koI atyukti nahIM hogii| saMskRta granthoM kI TIkAe~ to bahuta hai aura taraha-taraha kI TIkAe~ haiM lekina ve saba puruSa vidvAnoM kI huI ttiikaaeN| kisI mahilA mAdhyI dvArA kI gaI yaha pahalI hI TokA hai jo zabda. athaM aura abhiprAyoM se sampanna hai| AryikA jJAnamatIjI ne jo bhI kArya kiye haiM ve sabhI mahAna aura abhUtapUrva haiN| isa TokA ke atirikta Apane 108 anya granthoM ko racanA kI hai, jambUdvIpa kA nirmANa bhI Apa hI kI sUjha-bUjha kA phala hai| isa niyamasAra grantha kI saMskRta TIkA ke liye pujya mAtA jJAnamatI jI kA sabhI jaina samAja evaM vidvat samAja kRtajJa hai| DaoN. lAlabahAdura zAstrI, dillI adhyakSa, a0bhA0 di. jaina zAstri pariSad
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthakartA AcArya zrI kundakundadeva digambara jaina AmnAya meM zrI kundakundAcArya kA nAma zrI gaNadhara deva ke pazcAt liyA jAtA hai / arthAt gaNadhara deva ke samAna ho inakA Adara kiyA jAtA hai aura inheM atyanta prAmANika mAnA jAtA hai / yathA maMgalaM bhagavAn vIro, maMgalaM gautamo gnnii| maMgalaM kundakundAryo, jainadharmo'stu maMgalam / / yaha maMgala zloka zAstra svAdhyAya ke prArambha meM tathA dIrAvalI ke bahI pujana va vivAha Adi ke maMgala prasaMga para bhI likhA jAtA hai| aise AcArya ke viSaya meM jainendra siddhAnta koza ke lekhaka likhate haiM "Apa atyanta vItarAgI tathA adhyAtmavRtti ke sAdhu the / Apa adhyAtma viSaya meM itane gahare utara cuke the ki Apake eka-eka zabda kI gahanatA ko sparza karanA Aja ke tuccha buddhi vyaktiyoM kI zakti ke bAhara hai| Apake anekoM nAma prasiddha haiN| tathA Apake jIvana meM kucha RddhiyoM va camatkArika ghaTanAoM kA bhI ullekha milatA hai| adhyAtma pradhAnI hone para bhI Apa sarva viSayoM ke pAramAmI the aura isIlie Apane sarva viSaya para grantha race haiM / Aja ke kucha vidvAn inake sambandha meM kalpanA karate haiM ki inheM karaNAnuyoga va gaNita Adi viSayoM kA jJAna na thA, para aisA mAnanA unakA bhrama hai kyoMki karaNAnuyoga ke mUlabhUta va sarva prathama andha SaTkhaNDAgama para Apane eka parikarma nAma kI TIkA likhI thI, yaha bAta siddha ho cukI hai| yaha TIkA Aja upalabdha nahIM hai| inake AdhyAtmika granthoM ko par3hakara ajJAnI jana unake abhiprAya kI gahanatA ko sparza na karane ke kAraNa apane ko ekadama zuddha buddha va jIvanmukta mAnakara svacchandAcAro bana jAte haiM, parantu ve svayaM mahAn cAritravAn the| bhale hI ajJAnI jagat unheM na dekha sake, para unhoMne apane zAstroM meM sarvatra vyavahAra va nizcayanayoM kA sAtha-sAtha kathana kiyA hai| jahA~ ve vyavahAra ko heya batAte haiM vahA~ usakI kathaMcit upAdeyatA batAye binA nahIM rhte| kyA hI acchA ho ki ajJAnI jaba unake zAstroM ko par3hakara saMkucita ekAMtadRSTi apanAne ke bajAya vyApaka anekAnta dRSTi apnaayeN|" yahA~ para unake nAma, unakA zvetAmbaroM ke sAtha vAda, videhagamana, Rddhi prApti, unakI racanAe~, unake guru, unakA janma sthAna aura unakA samaya ina ATha viSayoM kA kiMcit digdarzana karAyA jAtA hai / 1. nAma-mUla disaMgha kI paTTAvalI meM pAMca nAmoM kA ullekha hai AcAryaH kundakundAkhyo vakAnIvo mahAmatiH / elAcAryo gRddhapicchaH emanaMdIti tannutiH // 1, jaimendrasiddhAnta koza bhAga 2, pR0 126 /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ -20 kundakunda, bakragrIba elAcArya gaddhapiccha aura padmanaMdi / mokSa pAhar3a kI TokA kI samApti meM bhI ye pA~ca nAma diye gaye hai, tathA devasenAcArya, jayasenAcArya Adi ne bhI inheM padmanandI nAma se kahA hai| inake nAmoM kI sArthakatA ke viSaya meM paM0 jinadAsa phaDakule ne mUlAcAra kI prastAvanA meM kahA hai-inakA kundakunda yaha nAma kauNDakuNDa nagara meM raha vAsI hone se prasiddha hai / inakA dIkSA nAma padmanando hai| videha kSetra meM manuSyoM kI U~cAI 500 dhanuSa aura inakI vahA~ para sADhe tIna hAtha hone se inheM samavasaraNa meM cakravartI ne apanI hathelI meM rakhakara pUchA prabho-narAkRti kA yaha prANo kauna hai ? bhagavAna ne kahA-bharatakSetra ke yaha cAraNa RdvidhAraka mahAtapasvo padyanandI nAmaka muni hai ityaadi| isalie unhoMne unakA elAcArya nAma rakha diyA / videha kSetra se lauTate samaya inakI picchI gira jAne se gRddhapiccha lenA par3A, ataH "gRddhapiccha" kahAye / aura akAla meM svAdhyAya karane se inakI nIvA Ter3hI ho gaI taba ye "bakranIva" kahalAye / punaH sukAla meM svAdhyAya se grIvA ThIka ho gaI thii|" ityaadi| 2. zvetAmbaroM ke sAtha vAda-gurvAvalI meM spaSTa hai"padmanaMdi gurUrjAto balAtkAragaNAgraNIH, pASANarcATatA yena vAditA zrIsarasvatI / urjayaMtagirau tena gacchaH sArasvato'bhavat / asastasmai munIndrAya namaH dhIpaSpanadine / " balAtkAra gaNAgnaNI zrI padmanaMdI guru hue| jinhoMne UrjayaMta giri para pASANanirmita sarasvatI kI mUrti ko bulavA diyA thaa| usase sArasvata gaccha huA, ataH una padmanaMdI munIndra ko namaskAra ho / pAMDavapurANa meM bhI kahA hai "kundakundagaNI yenojayaMtagirimastake, so'vadAt vAditA brAhmI pASANaghaTikA kalau / / jinhoMne kavikAla meM UrjayaMta giri ke mastaka para pASANanirmita brAhmI kI mUrti ko bulavA diyA / kavi vRndAvana ne bhI kahA hai-- saMgha sahita zrI kundakunda, ___ guru vaMdana hetu gaye giranAra / bAda paryo tahe saMzayamati soM, sAkSI badI aMbikAkAra / "satyapaMthanigraMtha digambara", kahI surI taha pragaTa pukaar| so gurudeva baso ura mere, vighana haraNa maMgala karatAra / arthAt zvetAmbara saMgha ne vahA~ para pahale vaMdanA karane kA haTha kiyA taba nirNaya yaha huA ki jo prAcIna satyapaMtha ke hoM ve hI pahale baMdanA kreN| taba zrI kundakundadeva ne brAhmI kI mUrti se kahalavA diyA ki satyapaMthanirgrantha digambara aisI prasiddhi hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. videha gamana-devasenakRta darzana sAra grantha sabhI ko pramANika hai| usameM likhA hai jai parAmaNadiNAho sImaMgharasAmidivbaNANeNa! Na vibohai to samaNA kahaM sumaggaM payANaMti // 43 // yadi zrI panadinAtha sImaMdhara svAmI dvArA prApta divya jJAna se bodha na dete to zramaNa sacce mArga ko kaise jAnate ! paMcAstikAya TIkA ke prArambha meM zrI jayasenAcArya ne bhI kahA hai| prasiddha kathAnyAyema pUrvavidehaM gatvA vItarAga sarvajJasImaMdhara svAmitIrthakara paramadevaM dRSTvA ca tanmukhakamalamilitadivyatra "gurapAte. bhI. supAntakunAtAI dedaiH| zrI zrutasAgara sUri ne bhI SaTprAbhUta ko pratyeka adhyAya kI samApti meM "pUrtavideha puMDarAMkiNI nagaravaidita sImadharApara nAmaka svayaMprabhajinena taccha tasaMbodhita bhAratavarSa bhanyajanena !" ityAdi rUpa se videha gamana kI bAta spaSTa kahI hai| 4. RddhiprApti-zrI nemicandra jyotiSAcArya ne "tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA nAmaka pustaka 4 bhAga ke anta meM bahuta so prazastiyA~ dI haiM / unameM dekhiye "zrIpAnandItyanavadyanAmA / hyAcArya shbdottrkonnddkundH|" divatIyamAsIdabhidhAnamudyaccaritrasaMjAtasucAraNaddhiH / " "vadyo vibhubhuvi na kairiha kauNDakuMdaH, kudaprabhA-praNayikIrtivibhUSitAzaH / yazcArucAraNakarAmbujacaMcarIka cakrezrutasya bharate prayataH pratiSThAma / "zrIkoNDakudAdimunIzvarAkhya ssatsaMyamAdudgatacAraNaddhiH // 4 // ""cAritrasaMjAtasucAraddhiH // 4 // "tavaMzAkAzadinamaNisImaMdharavacanAmRtapAnasaMtuSTacittazrIkundakundAcAryaNAm // 5 // ina pA~coM prazastiyoM meM zrI kundakunda ke cAraNa Rddhi kA kathana hai / tathA jaineMdrasiddhAMta koza' meM---2 zilAlekha naM0 62, 64, 66, 67, 254, 261, pR0 263-266 kundakundAcArya vAyu dvArA gamana kara sakate the uparokta sabhI lekhoM se yahI ghoSita hotA hai| 4. jaina zilAlekha 1 saMgraha pR0 197-198 "rajobhiraspaSTatamatvamantarbAhyApi saMvyaMjayitu' yatIzaH / rajaH padaM bhUmitalaM vihAya, cacAra manye catuMragulaM saH / 1. sIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, pR0 368 / 2. vahI, pR. 374 / 3. vahI, pR0 383 / 4. vahI, pR0 387 / 5. vahI, pR. 404 / 6. janendra siddhAMta kokha bhAga 2, pR0 127 /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 22 yatIzvara zrI kudakuMdadeva rajaHsthAna ko aura bhUmitala ko chor3a kara cAra aMgula U~ce AkAza meM calate the / usake dvArA maiM yoM samajhatA hU~ ki vaha andara meM aura bAhara meM raja se atyanta aspaSTapane ko vyakta karatA huaa| "hallI naM0 21 grAma heggare meM eka mandira ke pASANa para lekha-'svasti zrI varddhamAnasya zAsane | zrI kudakudanAmAbhUta caturaMgulacAraNe / " zrI varddhamAnasvAmI ke zAsana meM prasiddha zrI kuMdakuMdAcArya bhUmi se cAra aMgula Upara calane the| Sa0 prA0 (mo0 prazasti) pR. 379 'mAmapaMcakravirAjitena caturaMgulAkAzagamanaddhinA" nAma paMcaka virAjita (zrI kuMdakuMdAcAryaH) ne caturaMgula AkAza gamana Rddhi dvArA videha kSetra kI puNDarIkiNI nagara meM sthita zrI sImaMdhara prabhu kI vandanA kI thii|" bhadrabAhu carita meM rAjA caMdragupta ke solaha svapnoM kA phala kahate hue AcArya ne kahA hai ki "paMcamakAla meM cAraNa Rddhi Adi RddhiyAM prApta nahIM hotii|" ataH yahA~ zaMkA honA svAbhAvika hai kintu vaha Rddhi niSedha kathana sAmAnya samajhanA caahie| isakA abhiprAya yahI hai ki "paMcama kAla meM Rddhi prApti atyanta durlabha hai, tathA paMcamakAla ke prArambha meM nahIM hai Age abhAva hai aisA bhI artha samajhA jA sakatA hai| yahI bAta paM0 jinarAja phaDakale ne malAcAra kI prastAvanA meM kahI hai| ye to huI inake muni jIvana kI vizeSatAe~, aba Apa inake granthoM ko dekhiye 5. graMtha racanAyeM-kudakuMdAcArya ne samayasAra Adi 84 pAhur3a race, jinameM 12 pAhur3a hI upalabdha haiN| isa sambandha meM savaM vidvAn ekamata haiN| parantu inhoMne SaTkhaNDAgama grantha ke prathama pITa haNDo ra yo eka 19 loka pramA: "rikarma" nAma kI TIphA likhI thI, aisA zrutA. batAra meM iMdranaMdi AcArya ne spaSTa ullekha kiyA hai / isa grantha kA nirNaya karanA atyanta Avazyaka hai, kyoMki isake AdhAra para hI Age unake kAla sambandhI nirNaya karane meM sahAyatA milatI hai evaM dvividho dravya bhAvapustakagataH samAgacchat / guruparipATyA jJAtaH __siddhAMtaH koNDakuMDapure // 160 // zrI padmanaMdimuninA so'pi / dvaadshshsrprimaannaaH| granthaparikarmakartA SaTkaNDAdyatrikhaNDasya / / 161 / / isa prakAra dravya va bhAva donoM prakAra ke zrutajJAna ko prApta karake guru paripATI se Aye hue siddhAnta ko jAnakara zrI padmanaMdi muni ne koNDakuNDapura grAma meM 12000 zloka pramANa parikarmanAma kI SaTalaNDAgama ke prathama tIna khaNDoM ko vyAkhyA kii| inakI pradhAna racanAyeM nimna haiM badalaNDAgama ke prathama tIna khaNDoM para parikarma nAma kI TIkA-samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, aSTapAhur3a, paMcAstikAya, rayaNasAra ityAdi 84 pAhur3a, mUlAcAra dazabhakti, kuralakAvya / 1. jainendra siddhAMta koSa, pR0 128 /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ ina granthoM meM rayaNasAra zrAvaka va munidharma donoM kA pratipAdana karatA hai| mUlAcAra muni va kA varNana karatA hai| aSTapAhur3a ke cAritrapAhui meM saMkSepa se zrAvaka dharma varNita hai / kurala kAbya nIti kA anUThA grantha hai aura parikarma TokA meM siddhAMta kathana hogA / daza bhaktiyAM, siddha, zruta, AcArya Adi kI utkRSTa bhakti kA jvalaMta udAharaNa hai| zeSa sabhI grantha muniyoM ke sarAga caritra aura nirvikalpa / samAdhi rUpa vItarAga cAritra ke pratipAdaka haiM / / 6. guru-guru ke viSaya meM kucha matabheda hai| phira bhI aisA pratIta hotA hai ki thI bhadrabAhu zruta kevalI inake paramparA guru the| kumAranaMdi AcArya zikSA guru ho sakate haiM / kintu aneka prazastiyoM se yaha spaSTa hai ki inake dokSA guru "zrI jinacandra" AcArya the| 7. janma sthAna-isameM bhI matabheda haiM-jainendra siddhAMta koza meM kahA hai "kuralakAvya 1 pra0 21 50 gobindarAya zAstrI "dakSiNodeze malaye hemagrAme munimahAtmAsIt / elAcAryoM nAmno dravir3a gaNAdhIzvaro dhImAn / " yaha zloka hastalikhita mantra grantha meM se lekara likhA gayA hai jisase jJAta hotA hai ki mahAtmA elAcArya dakSiNa deza ke malaya prAMta meM hemagrAma ke nivAsI the aura dravir3a saMgha ke adhipati the| madrAsa prejIDensI ke malayApradeza meM "ponnagA~va" ko hI prAcInakAla meM hemagrAma kahate the, aura sambhavataH vahIM kundakundapura hai| isI ke pAsa nIlagiri pahAr3a para zrI elAcArya ko caraNapAdukA banI huI haiN|' paM0 nemicandra jI bhI likhate haiM"kundakunda ke jIvana paricaya ke sambandha meM vidvAnoM ne sarvasammati se svIkAra kiyA hai".."phi ye dakSiNa bhArata ke nivAsI the| inake pitA kA nAma karmaNhu aura mAtA kA nAma zrImatI thA / inakA janma "koNDakundapura" nAmaka grAma meM huA thaa| isa gA~va kA dUsarA nAma "kuramaraI" bhI kahA gayA hai yaha sthAna pedathanADu nAmaka jile meM haiN|" 8. samaya-AcArya kundakunda ke samaya meM bhI matabheda hai ! phira bhI DA0 e. ena. upAdhyAya ne inako I. san prathama zatAbdI kA mAnA hai| kucha bhI ho ye AcArya zrI bhadrabAhu bAcArya ke anaMtara hI huye haiM yaha nizcita hai kyoMki inhoMne pravacanasAra aura aSTapAhur3a meM savastrImukti aura stromukti kA acchA khaNDana kiyA hai| ___ maMdisaMgha kI paTTAvalI meM likhA hai ki kuMdakuMda vi0 sa0 49 meM AcArya pada para pratiSThita huye / 44 varSa kI avasthA meM unheM AcArya pada milA | 51 varSa 10 mahIne taka ve usa para pratiSThita rahe / unako kula Ayu 25 varSa 10 mahIne aura 15 dina kI thii|" Apane AcArya zrI kuMdakuMdadeva kA saMkSipta jIvana paricaya dekhA hai| inhoMne apane sAdhu jIvana meM jitane grantha likhe haiM, usase sahaja hI yaha anumAna ho jAtA hai ki inake sAdhu jIvana kA bahumAga lekhana kArya meM hI bItA hai, aura lekhana kArya jaMgala meM vicaraNa karate hue muni kara nahIM skte| barasAta, A~dhI, pAnI, havA Adi meM likhe gaye pejoM kI yA tAr3apatroM kI surakSA asambhava 1. jainendra siddhAMta koza / 2. tIrthakara mahAvIra, pR0 101 / 3, jainadharma kA prAcIna itihAsa, bhAga 2, pR0 85 /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| isase yahI nirNaya hotA hai ki ye AcArya maMdira, maTha, dharmazAlA, vasatikA Adi sthAnoM para ho rahate hoNge| kucha loga kaha sakate haiM ki kuMdakuMdadeva akele hI AcArya the| yaha bAta bhI nirAdhAra hai, pahale to ve saMgha ke nAyaka mahAn AcArya giranAra parvata para saMgha sahita hI pahuMce the| dUsarI bAta gurvAvalI' meM zrI guptigupta bhadrabAhu Adi se lekara 102 AcAryoM kI paTTAvalI dI hai| usameM inheM pA~caveM paTTa para liyA hai| yathA-1. zrI guptigupta, 2. bhadrabAhu, 3. mAghanandI, 4. jinacandra, 5. kuMdakuMda, 6. umAsvAmi aadi| isase spaSTa hai ki jinacandra AcArya ne inheM apanA paTTa diyA, pazcAt inhoMne umAsvAmi ko apane paTTa kA AcArya bnaayaa| yahI bAta naMdisaMgha kI paTTAvalI ke AcAryoM kI nAmAvalI meM hai| yathA--'4', jinacaMdra, 5. kundakundAcArya, 6. umAsvAmi' / ' ina udAharaNoM se sarvathA spaSTa hai ki ye mahAna saMgha ke AcArya the| dUsarI bAta yaha bhI hai ki inhoMne svayaM apane 'mUlAcArya' meM mAbhUda meM sattu 'egAgI' merA zatru bhI ekAkI na rahe' aisA kahakara paMcama kAla meM ekAko rahane kA muniyoM ke lie niSedha kiyA hai| isake Adarza jIvana, upadeza va Adeza se Aja ke Atma hitaiSiyoM ko apanA zraddhAna va jIvana ujjavala banAnA cAhie / aise mahAna jinadharma prabhAvaka paramparAcArya bhagavAn zrI kundakundadeva ke caraNoM meM merA zata-zata namo'stu ? -AyikA zrI zAnamatIjI 1. tIthaMkara mahAvIra, pR0 393 / 2, vahI, pR0441|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkA kartrI AryikA zrI jJAnamatI mAtAjI nyAya prabhAkara, siddhAMta vAcaspati, AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI jaina samAja meM eka suprasiddha lekhikA, citaka evaM viduSI haiN| ApakA sampUrNa jIvana sAhitya ke paThana-pAThana va mananacintana meM vyatIta huA hai| ApakA janma Tikaitanagara, jilA bArAbaMkI, u0pra0 meM vi0 saM0 1991, san 1934, 22 akTUbara zarada pUrNimA ko huaa| pitA kA nAma zrI choTelAla jaina evaM mAtA kA nAma zrImatI mohinI devI, jo ki AryikA ratnamatI jI ke nAma se prasiddha huI haiM / 15 janavarI, 1985 ko unakA sallekhanA pUrvaka samAdhi maraNa huA / inakI prathama kanyA menA ne 18 varSa kI alpa Ayu meM san 1953 meM brahmacarya vrata dhAraNa kara AcArya zrI dezabhUSaNa jI se kSullikA dIkSA grahaNa kI thI / 3 varSa pazcAt Apane cAritra cakravartI zrI zAMtisAgara jI mahArAja ke paTTAdhIza AcArya zrI vIrasAgara jI mahArAja se vaizAkha kRSNa 2 vi0 saM0 2013 san 1956 meM AryikA grahaNa kara lii| pU0 AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI ko AzIrvAdAtmaka preraNA tathA tapasyA kA pratiphala hai jinake nirdezana meM san 1974 se hastinApura meM jambUdvIpa racanA kA nirmANa ho rahA hai / yaha racanA hindustAna meM abhI taka nahIM banI, prathama bAra hastinApura meM yaha kArya huA hai| yahA~ kA kArya di0 jaina triloka zodha saMsthAna kI dekharekha meM ho rahA hai| isa triloka zodha saMsthAna ke antargata "vIra jJAnodaya granthamAlA" dvArA pU0 jJAnamatIjI viracita sAhitya prakAzita hotA hai / 80 granthoM kA prakAzana ho cukA hai / pU0 mAtAjI ne 120 granthoM kI racanA kI hai jo ki samaya-samaya para pAThakoM ke hAthoM meM A rahe haiM / 'samyagjJAna' mAsika patrikA pU0 mAtAjI ke suniyojita lekhoM se prakAzita hokara pratimAha dharmajijJAsu bandhuoM ko prApta hotI hai / san 1979 meM jambUdvIpa racanA sthala para 'A0 vIrasAgara saMskRta vidyApITha' kI sthApanA kI gaI hai, jisameM chAtra vizArada, zAstrI, AcArya Adi upAdhi parIkSAoM kA korsa par3hakara samAja ke samakSa prAcIna paramparA ke navIna vidvAn ke rUpa meM A rahe haiM / saMsthAna kI ye cahu~mukhI jIvanta kRtiyA~ haiM, jinake dvArA prAcIna hastinApura punaH ubhara kara nUtana rUpa meM laharA rahA hai| jo kSetra Aja se 10 varSa pUrva kevala AsapAsa ke katipaya grAmoM meM sImita thA, vaha Aja jambUdvIpa racanA ke nimitta se deza kA hI nahIM apitu vizva kI dRSTi kA kendra bana gayA hai| deza aura videza ke saikar3oM yAtrI pratidina zraddhA evaM khoja kI dRSTi se Ate haiN| jambUdvIpa jJAnajyoti pravartana eka anupama kArya -4 jUna 1982 ko lAla kilA maidAna dillI se pU0 AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI ke zubhAzIrvAda evaM bhArataratna sva0 pradhAnamantrI zrImatI iMdirA gAMdhI dvArA pravartita jambUdvIpa jJAnajyoti ke sampUrNa bhArata bhramaNa ke dvArA ahiMsA tathA rASTravyApI ekatA kA vyApaka pracAra huA hai / 1045 dinoM meM lagabhaga eka lAkha kilomITara ke daure ke pazcAt 28 apraila 1985 ko hastinApura meM unakA maMgala Agamana hogA evaM jJAnajyoti kI akhaNDa sthApanA hogI jisase yuga-yuga taka janamAnasa ko jJAna kA prakAza prApta hotA rahegA / 4
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 26 - saMskRta TIkA kA eka aura mahAna kArya AcArya zrI kundakundadeva kRta AdhyAtmika grantharAja niyamasAra ko Adhunika janamAnasa ko sarala subodha bhASA meM samajhane hetu pU0 mAtAjI ne apanI lekhanI se saMskRta TIkA kI racanA kI jisameM guNasthAna tathA nayavyavasthA kI zailI meM sundara khulAsA varNana kiyA gayA hai| ise par3hakara pratyeka vyakti AdhyAtmika grantha ke mahattva ko samajha sakate haiN| dhanya hai mAtAjI kA Atmabala aura dhairya | asvastha hote hue bhI jinhoMne apane 32 varSa ke dIkSita jIvana meM sAMskRtika, sAhityika tathA racanAtmaka rUpa catumukhI kAryoM ke dvArA jo amUlya kRtiyA~ janatA ko dI haiM unheM kabhI bhI vismaraNa nahIM kiyA jA sktaa| bhagavAna jinendradeva se yahI prArthanA hai ki pU. AryikArala zrI jJAnamatI mAtAjI svAsthya lAbha karate hue cirakAla taka bhavyoM ko mArgadarzana detI rheN| -ku. mAdhurI zAstrI
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkA meM prayukta sahAyaka granthoM ke nAma zlokavArtika samAdhizataka tiloyapaNNati, bhAga 1 bhAvasaMgraha tiloyapaNNatti, bhAga kAtaMtravyAkaraNa tattvArthasUtra bhadrabAhucaritra tatvArthavArtika dvAtriMzatakA gommaTasAra jIvakAMDa sAmayikabhASya gommaTasAra karmakAMDa pratikramaNa graMtha trayI paMtrAstikAya jJAnArNava aSTasahasrI kriyAkalApa nayacakra AdipurANa AlApapaddhati iSTopadeza mokSaprAbhUta harivaMzapurANa samayasAra kalaza dhavalA pustaka niyamasAra TIkA (padyaprabhamaladhArIdevakRta) puruSArthasiddhathupAya bRhadravyasaMgraha, (zrI brahmadevasUrikRta) parikSAmukha kaSAyapAhuDasUtra laghIyastrayama labdhisAra dhavalA pustaka,8 bhagavatI ArAdhanA ratnakaraMDavAvakAcAra dhavalA pustakA, 6 pAtrakesaristotra sarvArthasiddhi trilokasAra mUlAcAra jaineMdravyAkaraNa pravacanasAra kalyANamaMdirastotra jayadhavalA pustaka, 1 AptamImAMsA zrI kuMdakuMdakRta bhakti saMgraha dravyasaMgraha dhavalA pustaka, 1 vasunaMdi zrAvakAcAra bhAcArasAra paramAnaMda stotra dazabhakti samayasAra patipratikramaNa caMdraprabhastuti anagAradharmAmRta AtmAnuzAsana padmanaMdipaMcavizati ... svayaMbhUstotra paramAtmaprakAza ekahIbhAvastotra
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya AyikA jJAnamatI mAtAjI dvArA likhita spAdvAvacandrikA TokA ko mUla prati kA namUnA 15 rAya ereceiguNa vayA / zimukha horI mAtA kA ? mAma mAti mahilA foto Ama barasA kAgadAmA sudhAra apr lij| aariphaanggaasaagrihriikssaa bhAratakA sAnA samAtizayama yo avadhimA zikSA kayatnapAra kara bAra mora Paa 185 2,02 mA pA~eey werent kI mA pani bhAva mArakAcA vApara mAnA jA magara jadAra yA bhAvIkA mAvasabhA . . .
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ROOKEKOKEKXo. AcAryadvayakarakamalayoH niyamasAra mAbhUta grantha samarpaNam jinazAsanaprabhAvakaH, manojaguNayuktaH, hai cAritracakravati sUri zrI zAMtisthakoA dhavalIkRtasarvadikaH, jina- hai sAgaramuninAthasya tRtIya paTTAdhIzaH, parabhavanajinapratimA pratiSThAvikuzalakArya- maniHspRhatapodhanasya mamAyikAdIkSAguru prerakaH, pUrvAcAryakRtakarnATakagIrvANyAdi- zrIvIrasAgarAcAryavaryasya dvitIyaziSyaH granthAnuvAdakaH anekagrantha kathApurANAvi- svacchandAnugAmijanabahule'dyatve'pi viSabha- 0 praNetA, tIrthayAtrAdharmopavezAdikAryaka- kAle caturvidhasaMgha saMdhAraNaikadhuryaH ArSa vyavasAyaH, ratnatrayanidhidhAraNaikadhiSaNaH, paraMparAsaMrakSaNakakSamaH, vyavahAranizcaya-Y V caturArAdhamArAdhanipuNaH, ziSyaziSyA- ratnatrayamokSamArgasya sAkAramUrtiH virgasaMgrahAnugrahapravaNaH, saMsAramahArNavaM svayaM 6 baramuni paraMparApravAhAvicchinnakaraNatarituM parAn ca tArayitu kSamaH yo mama / kuzalo yaH cAritracUDAmaNi zrI dharmaAdhaguruH aacaaryrlveshbhuussnnmhaamuniH| I sAgarAcAryavaryaH / etau dvau sUricayauM kRtikarmavidhipUrvakaM zirasA praNamyAhaM sayoH pavitrakarakamalayoH svaracitasyAdvAvacaMdrikA TIkAsametamimaM niyamasAraprAbhUtagnanthaM mahatAdareNa samarpayAmi
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI gAthA jovAdhikAra maMgalAcaraNa aura pratijJA vAkya 1 mokSamArga aura usakA phala niyamasAra padakI sArthakatA 3 niyama aura usakA phala 4 vyavahAra samyagdarzanakA svarUpa 5 aThAraha doSoMkA varNana paramAtmAkA svarUpa Agama aura tatvArthakA svarUpa 8 tattvAthokA nAmollekha jIvakA lakSaNa tathA upayogake bheda 10 svabhAvazAna aura vibhAva jJAnakA vivaraNa 11 samyagvibhAva jJAna aura mithyAvi bhAvajJAnake bheda darzanopayogake bheda vibhAva darzanayogake bheda vibhAva paryAya aura svabhAva paryAyakA vivaraNa manuSyAdi paryAyoMkA vistAra 16-17 AtmAke kartRtva-bhoktRtvakA varNana 18 dravyAthika aura paryAyAthika nayase jIvakI paryAyoMkA varNana 19 ajIvAdhikAra pudgala dravyake bhedoMkA kathana 20 skandhoMke chaha bheda 21-24 kAraNaparamANu aura kArya paramANu kA lakSaNa paramANukA lakSaNa 26 paramANuke svabhAvaguNa aura vibhAva guNakA varNana 27 KM pRSTha pudgalako svabhAva aura vibhAva 4 paryAyakA varNana 28 paramANumeM dravyarUpatAkA varNana 29 10 dharma, adharma aura AkAza 12 dravyakA lakSaNa 19 vyavahAra kAlakA varNana bhaviSyat tathA vartamAna kAlakA lakSaNa aura nizcaya kAlakA svarUpa 31-32 101 27 jIvAdi dravyoMke parivartanakA kAraNa tathA dharmAdi cAra 35 dravyoMkI svabhAva guNa paryAya rUpatAkA varNana 33 106 37 astikAya tathA usakA lakSaNa 34 109 dravyoMke pradezoMkA varNana 35-36 110 43 dravyoMmeM mUrtika, amUrtika tathA cetana acetanakA vibhAga 37 116 zuddhabhAvAdhikAra heya upAdeya tattvoMkA varNana 38 121 nirvikalpa tattvakA svarUpa 39-45 123-143 56 taba phira jIva kaisA hai ? 63 (jIvakA svarUpa) 46-49 144-153 para dravya heya hai aura svadravya 71 upAdeya hai 5. 154 samyagdarzana aura samyagjJAnake 80 82 lakSaNa tathA unakI utpattike kAraNa 51-55 157-169 vyavahAra cAritrAdhikAra 87 ahiMsA mahAvatakA svarUpa 56 175 satya mahAvratakA svarUpa 57 176 9. alauyaM mahAyatakA svarUpa 58 178 25
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 63 7. niyamasAprAbhRtam gAyA pRSTha gAthA pRSTha brahmacarya mahAvatakA svarUpa 59 180 jJAnI jIvako bhAvanA 102 291 parigraha tyAga mahAvratakA svarUpa 60182 Atmagata doSoMse chUTanekA IyA samitikA svarUpa 184 upAya 103-104 293-294 bhASA samitikA svarUpa 186 nizcaya pratyAkhyAnakA adhieSaNA samitikA svarUpa 187 kArI kauna hai 105-106 298 AdAna nikSepaNa samitikA svarUpa 64 189 paramAlocanAdhikAra pratiSThAna samitikA svarUpa 191 AlocanA kisako hotI hai ? 107 305 manoguptikA lakSaNa 66 193 AlocanA ke cAra rUpa 108 308 vacana guptikA lakSaNa 195 AlocanAkA svarUpa kA muptimA AlanchanakA svarUpa nizcaya nayase manogupti aura avikRtIkaraNakA svarUpa 111 316 __vacana guptikA svarUpa 198 bhAvazuddhikA svarUpa 112 318 nizcaya nayase kAya guptikA zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra svarUpa 199 nizcaya prAyazcittakA arhatparameSThIkA svarUpa 113-114 324-327 siddha parameSThIkA svarUpa 211 kaSAyoM para vijaya prApta AcArya parameSThIkA svarUpa 73 karanekA upAya 329 upAdhyAya parameSThIkA svarUpa 74 216 nizcaya prAyazcita kisake sAdhu parameSThIkA svarUpa 75 918 hotA hai ? vyavahAra nayake cAritrakA tapazcaraNa hI kamakSayakA kAraNa 117 samAropa aura nizcaya nathake tapa prAyazcitta kyoM hai ? 118 cAritrakA varNana karanekI dhyAna hI sarvasva kyoM hai? 119.120 339-340 pratijJA 76 224 kAyotsarga kisake hotA hai 121 343 paramArthapratikamaNAdhikAra paramasamAdhyASikAra maiM nArako Adi nahIM hU~ 77-82 231-239 parama samAdhi kisake hotI pratikramaNa kisako hotA hai 83-21 244-264 / / 122-123 348.353 AtmadhyAna hI pratikramaNa hai 92-93 265-269 samatAke binA saba vyartha hai 124 356 vyavahAra pratikramaNakA varNana 94 272 sthAyI sAmAyika kisake nizcayaprasyAkhyAnAdhikAra 1.5-133 359-385 pratyAkhyAna kisake hotA hai 95 277 paramabhakrayAdhikAra AtmAkA dhyAna kisa prakAra nivRtti bhachi kisake kiyA jAtA hai ? 26-100 280-288 hotI hai 134-136 386-394 jIma akelA hI janmamaraNa yogabhakti kisake hotI hai 137-138 396-399 karatA hai 1.1 290 yogakA lakSaNa 139-140 402-405 6 334
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI gAvA gAcA pRSTha nizcayaparamAvazyakAdhikAra jJAna aura darzanake svarUpakI Avazyaka zabdako nirukti 141 412 samIkSA 161-166 469-478 Avazyaka yuktikA niruktArtha 142 414 pratyakSa jJAnakA varNana 167 479 Avazyaka kisake nahIM haiM 143-145 420-423 pola jJAnakA varNana 168 479 Atmavaza kauna hai 146 26 jJAna darzana-donoM svapara ya Avazyaka prAptikA prakAzaka hai 169-171 485-486 upAya 147 429 kevalajJAnIke bandha nahIM hai 172 490 Avazyaka karane kI preraNA 148 431 kevalajJAnIke vacana bandhake / bahirAnmA aura antarAtmA kAraNa nahIM haiM 173-174 493 kauna hai ? 149-151 433-437 karmakSayase mokSa prApta hotA hai 175 497 pratikramaNa Adi kriyAoM kAraNa parama tatvakA svarUpa 176-177 507 kI sArthakatA 152-155 439-447 nirvANa kahA~ hotA hai ? 178-180 512-515 vivAda varjanIya hai 156 450 siddha bhagavAnkA svarUpa 181 519 sahaja tattvako ArAdhanAkI nirvANa aura siddhameM abheda 182 520 vidhi 157-158 453-455 karma viyakta AtmA lokAgrazuddhopayogAdhikAra paryanta hI kyoM jAtA hai ? 183 523 nizcaya aura vyavahAra nayase granthakA samAropa 184-183 527-535 kevalIko vyAkhyA 159 463 TIkA kartRprazasti 556-564 kevalajJAna aura kevala darzana gAthA sUcI 565-568 sAtha-sAtha hote haiM 167 467 zuddhi-patra 569-578
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM namaH siddhebhyaH zrImadbhagavaskundakundAcAryapraNItam niyamasAra-prAbhatam AgiMkA-jJAnamatI-rimina-sthAnAdhikATIkAsahitam] jIvAdhikAraH maGgalAcaraNam siddheH sAdhanamuttamaM jinapateH zrIpAvapanadvayam, bhavyAnAM bhavadAvadAhAmane meghaM sudhAvarSaNam / jJAnAnandakaraM mubodhajananaM pratyUhavidhvaMsanam, bhaktyAhaM praNamAmyasau jinapatimeM syAtsavA siddhaye // 1 // vande vAgIzvarI nityaM jinavavatrAmjanirgatAm / vAkazuddha nayasiddhaya ca, spAhAvAmRtabhiNIm // 2 // saptaddhiyutayogIzAn, gautamAdigaNezinaH / bhArayA punaH punaumi zrutavAridhipAragAn // 3 // siddhi ke liye sAdhana, zreSTha, bhavyoM ke saMsAra dAvAgni dAha ko zAMta karane meM amRta kI varSA karane bAle meghasvarUpa, jJAna aura Ananda ko karane vAle, samyagjJAna ko pragaTa karane vAle aura vighnasamUha ko naSTa karane vAle aise jineMdradeva ke zrI caraNakamalayugala ko maiM bhakti se namaskAra karatA huuN| ve zrI jinendradeva sadA merI siddhi ke liye hoveM // 1 // jinendradeva ke mukhakamala se nikalI huI aura syAdvAdarUpI amRta ko apane garbha meM dhAraNa karane vAlo aisI vAgIzvarI nAmaka sarasvatI devI kI meM apane vacana kI zuddhi aura nayoM kI siddhi ke liye baMdanA karatA hU~ // 2 // sAta RddhiyoM se sahita mahAyogIzvara, zrutasamudra ke pAraMgata aise zrI gautama svAmI Adi gaNadhara devoM ko maiM bhaktipUrvaka punaH namaskAra karatA hU~ // 3 //
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam zrI kundakundayogavasa he bhrama 1 stheyAttAvaddhi yAvacca svAtmasiddhinaM me bhavet // 4 // bhevAbhedatriratnAnAM ktyarthamacirAnmayi / seyaM niyamasArasya vRttirvivriyate mayA // 35 // atha nirvikArazuddhAtmatatvapratipAdana mukhyatvena niravadyaniyamAnuSThAnanipuNa vineyajanapratibodhanArthaM bhagavadbhiH zrIkundakunda devai nirmite'smin niyamasAraprAbhRtagranthe yathAkrameNAdhikArazuddhipUrvakaM pAlanikAsahitaM vyAkhyAnaM kathyate / tadyathA-- prathamatastAvad 'NamiUNa jiNaM vIraM' ityAdipAThakrameNa niyamazabdavAcyaratnatrayasyAvayavaM samyaktvaM tasya viSayabhUtajIvAjIvadravyapratipAdanaparaiH saptatriMzatsUtrairadhikAradvayena vyavahArasamyaktvaprarUpaNA / tataH param aSTAdazasUtrarekenAdhikAreNa samyagjJAnaprarUpaNA / tadanu ekaviMzati sUtraizcaturyAdhikAreNa vyavahAracAritraprarUpaNA / tadanantaraM vyavahAraratnatrayAvaSTambhena sAdhyA dvayazItisUtrairadhikAra mere hRdayakamala meM zrI kundakunda yogirAja taba taka virAjamAna raheM, jaba taka ki mujhe AtmA kI siddhi na ho jAve ||4|| mujhameM bhedaratnatraya aura abhedaratnatraya zIghra hI vyakta ho, isI uddeza se mere dvArA yaha 'niyamasAra' grantha kI tAtparyavRtti TIkA likhI jA rahI hai // 5 // aba nirvikAra zuddha Atmatattva ko pratipAdana karane kI mukhyatA rakhate hue, nirdoSa ratnatraya ke pAlana meM nipuNa aise ziSyoM ko pratibodhita karane hetu bhagavAn zrIkuMdakuMdadeva ke dvArA nirmita isa 'niyamasAra' nAmaka prAbhRta grantha meM yathAkrama se adhikAroM kI zuddhipUrvaka bhUmikAsahita arthAt pratyeka adhikAroM kI bhUmikA batAne vAlA yaha vyAkhyAna kiyA jA rahA hai / usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai isa grantha meM sarvaprathama " miUNa jiNaM vIraM" ityAdi gAthA pATha ke krama kreNge| usa ratnatraya kA ajIva ina do dravyoM ko adhikAroM se vyavahAra se 'niyama' zabda se vAcya jo ratnatraya hai, usakA varNana eka avayava jo samyaktva hai, usake viSayabhUta jIva aura pratipAdita karanevAlI aisI saiMtIsa gAthAoM dvArA do samyaktva kA varNana kiyA jaavegaa| isake bAda aThAraha gAthAoM dvArA eka adhikAra- tRtIya adhikAra se samyagjJAna kA varNana kiyA jAvegA / punaH ikkIsa gAthAoM dvArA cauthe adhikAra se vyavahAracAritra kA varNana hogA / isake bAda
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam saplakena nizcayapratikramaNapratyAkhyAnAlocanAprAyazcittaparamasamAdhiparamabhaktyAvazyaphaniyuktisaMjJAbhiH nizcayacAritraprarUpaNA, ityekAdazAdhikAraH mArgapratipAdanam / tatpazcAt nizcayacAritrasya phalabhUtA ekonatriMzatsUtrakzimAdhikAreNa paramArhantyasiddhAvasthApratipAdanaparA nirvANaprarUpaNA / iti samudAyena samAzotyuttarazatasUtradiza mahAdhikArA jJAtavyAH / tatrAdau jIvAdhikAre pAThakrameNAntarAdhikArAH kathyante / tadyathA-'miUNa' ityAdinamaskArasatramAdi kuntA catuHsUtrANi niyamazabdArthapIThikAvyAkhyAnamukhyatvena, tadanantaraM 'atAgama' ityAdisUtramAdi kutyA sUtrapaJcakaM samyaktvalakSaNataviSayAta gamatapayanirUpaNamukhyatvena, punazca dazasUtrANi guNaparyayasahitajIvadravyapratipAvanapradhAnatvena kathayantIti tribhirantarAdhikAraiH samyaktyasya viSayabhUte prathamajIvAdhikAre smudaaypaatnikaa| vyavahAraratnatraya ke avalambana se jo sAdhya haiM aise nizcayapratikramaNa, nizcaya pratyAkhyAna, nizcaya AlocanA, nizcaya prAyazcitta, paramasamAdhi, paramabhakti aura nizcaya Avazyakaniyukti ina nAmoM vAle nizcaya cAritra kA varNana bayAsI gAthAoM dvArA sAta adhikAroM meM kiyA jaavegaa| ina 11 adhikAroM taka mArga kA pratipAdana hai| tatpazcAt nizcayacAritra ke phalasvarUpa aisI arhanta abasthA aura siddha avasthA kA varNana unatIsa gAthAoM dvArA aMtima bArahaveM adhikAra meM karate hue nirvANa kA kathana kiyA jaavegaa| isa prakAra samudAya se eka sau sattAsI (187) gAthAoM ke dvArA bAraha mahA adhikAra kahe gaye haiM, aisA jaannaa| ina bAraha adhikAroM meM se aba pahale jIvAdhikAra meM pATha krama se antarAdhikAra kahate haiM / usakA spaSTIkaraNa---'Na miUNa' ityAdi namaskAra gAyA ko Adi lekara cAra gAthA taka niyama zabda kA artha karate hue pIThikA vyAkhyAna kI mukhyatA hai| isake bAda 'attAgama' ityAdi gAthAsUtra ko Adi karake pA~ca gAthAsUtroM meM samyagdarzana kA lakSaNa aura usake viSayabhUta Apta, Agama tathA tattvoM ke kathana ko mukhyatA hai / punaH dasa gAthAyeM guNa paryAyoM sahita jIvadravya kI pradhAnatA ko kahatI haiN| isa prakAra ina tIna aMtarAdhikAroM se samyagdarzana aura usake viSayabhUta jIvAdhikAra meM samudAya pAtanikA huii| aba isa niyamasAra grantha ke prArambha meM gAthAsUtra ke pUrvArdha dvArA nirvighna
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam bhatha tAvacchAstrasyAdau gAthAyAH pUrvAna nividhvazAstrarisamAptyAdihetunA majalAmiSTadevatAnamaskAramuttarArdhena pa niyamasAra anyavyAkhyAnaM cikIrSa vaH zrIkundakunda devAH sUgidamavatArayanti NamiUNa jiNaM vIraM aNaMtavaraNANadaMsaNasahAvaM / vocchAmi NiyamasAraM kevalisudakevalIbhaNidaM // 1 // 'NamiUNa' ityAdipadakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate / NamiUNa-natvA / ke ? vIraM-antimatIrthakaraM / kathabhUta ? jiNaM-jinaM / punarapi kathaMbhUtaM ? aNaMtabaraNANadasaNasahAvaM-anantavarajJAnadarzanasvabhArya / evaM pUrvArthena namaskAraM kRtvAparArdhana pratijJAM kurvanti / vocchAmi-vakSyAmi / kaM ? NiyamasAraM-niyamasAraM / kathaMbhUtaM ? kevalisudakevalibhaNidaM-kevalizrutakevalibhaNitaM iti kriyAkArakasambandhaH / ito bistara:-+vi viziSTA I lakSmIH antaraGga'nantacatuSTayavibhUtibahiraGgasamavasaraNAvirUpA ca sampattiH, tAM rAti dadAtIti vIraH / athavA viziSTena zAstra kI pUrNatA Adi hetu se maMgala ke liye iSTa devatA ko namaskAra karate hue aura gAthAsUtra ke uttarArdha dvArA niyamasAra grantha ke vyAkhyAna ko karane kI icchA rakhate hue zrIkuMdakudadeva prathama gAthAsUtra ko avatarita karate haiM __ anvayArtha-(aNaMtavaraNANadaMsaNasahAva) anaMtavara jJAna darzana svabhAvavAle (jiNaM vIra) jina vIra ko (NamiUNa) namaskAra karake (kevalisudakevalobhaNida) kevalI zrutakevalI dvArA kahe gaye (NiyamasAra) niyamasAra grantha ko (bocchAmi) kaha gaa| syAbAdacandrikA TokA-'jamiUNa' ityAdi gAthA kA padakhaNDanA rUpa se vyAkhyAna karate haiM / namaskAra karake / kinako ? vIra ko-antima tIrthakara ko| ve kese haiM ? jina haiN| punaH kaise haiM ? anaMtavara jJAnadarzana svabhAvI haiN| isa prakAra gAthA ke pUrvArdha se namaskAra karake gAthA ke uttarArdha se pratijJA karate haiN| kahagA | kisako ? niyamasAra ko | yaha kaisA hai ? kevalI aura zrutakevalI dvArA kathita hai / isa taraha yahA~ kriyAkAraka saMbaMdha huaa| aba isakA vistAra karate haiM1/'vi' viziSTa 'I' lakSmI, arthAt aMtaraMga anaMta catuSTaya vibhUti aura bahiraMga samavasaraNa Adi saMpatti, yahI vizeSa lakSmI hai| isako jo dete haiM ve 'vIra' haiM / athavA jo vizeSa rIti se 'Ite' arthAt jAnate haiM-sampUrNa padArthoM ko pratyakSa karate haiM, ve vIra haiM / athavA bIratA karate haiM-zUratA karate haiM--vikramazAlI haiM
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam Ita sakalapadArthasamUhaM pratyakSIkarotIti viirH| yadA borayate zUrayate vikrAmati karmArAtIn vijayate iti vIraH zrIvardhamAnaH sanmatigAro'zivo gahaminahAvIra iti paJcAbhidhAnaH prasiddhaH siddhArthasyAtmajaH pazcimatIrthakara ityarthaH / athavA 'kaTapayapurasthavarNanava nava paJcASTakalpitaH kramazaH / svarajanazUnyaM saMkhyAmAnoparimAkSaraM tyAjyam // iti sUtraniyamena bakAreNa caturaGko ra zabdena ca dvacastathA 'astAnAbAmato gatiH' iti nyAyena catuvizatyaGkana (24) vRSabhAdimahAvIraparyantacaturviMzatitIrthakarANAmapi grahaNaM bhavati / / anantabhavaprApaNahetUn samastamoharAgadveSAdIn jayatIti jinaH / uktaM ca zrIpUjyapAdadevaiH jitamadaharSadveSA jitamohaparISahA jitakaSAyAH / jitajanmamaraNarogA jitamAtsaryA jayantu jinAH // arthAt karma zatruoM para vijaya prApta karate haiM, ve vIra haiM / ye bIra bhagavAn, zrIvardhamAna, sanmati, ativIra aura mahatimahAvIra ina pA~ca nAmoM se prasiddha zrIsiddhArtha mahArAja ke putra aMtima tIrthakara haiN| 8 athavA vIra zabda kA cauthA artha karate haiM--'kaTapaya' ityAdi zloka kA artha hai / ka se jha taka akSaroM meM se krama se 1 Adi se 9 taka aMka lenA / Ta se dha taka bhI krama se 1 se 9 taka aMka lenA / pavarga se kramazaH 5 taka aMka lenA aura 'ya ra la va za Sa sa ha ina ATha se kramazaH 8 taka aMka lenA / inameM jo svara A jAveM yA a aura na AveM to unase zUnya (0) lenA / isa sUtra ke niyama se 'vIra' zabda ke vakAra se 4 kA aMka aura rakAra se 2 kA aMka lenaa| tathA 'aGgAnAM vAmato gatiH' isa sUtra ke anusAra aGkoM ko ulTe se likhanA hotA hai / isaliye '24' aGka A gyaa| vIra zabda ke isa 24 aGka se AdinAtha se lekara mahAvIra paryanta caubIsa tIrthaMkaroM kA bhI grahaNa ho jAtA hai| jisase caubIsoM tIrthaMkaroM ko bhI namaskAra kiyA gayA hai, yaha samajhanA / / anaMtabhavoM ko prApta karAne meM kAraNa aise saMpUrNa moha, rAga, dveSa Adi ko jItate haiM, ve 'jina' kahalAte haiM 1 zrI pUjyapAdasvAmI ne kahA hai jinhoMne mada, harSa aura dveSa ko jIta liyA hai, moha aura parISahoM ko jIta liyA hai, kaSAyoM ko jIta liyA hai, mAtsarya ko jIta liyA hai aura janmamaraNa rogoM ko jIta liyA hai, ve 'jina' kahalAte haiN| aise jinadeva sadA jayazIla hoyeM /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam anantau ca tau varau sarvottamau jJAnadarzanasvabhAvau yasyAsau anantavarajJAnavarzanasvabhAvastam upalakSaNamAtrametat, tena anantasaukhyamanantavIyaM cApi parigRhyate / tenaitaduktaM bhavati-yaH anantacatuSTayena yukto jino vIrastaM namaskRtya vakSyAmi katha. yiSyAmi niyamasAram / niyamazabdo'tra ratnamAna lAnee bane ataH nigamasAra ityanena bhedAbhedaratnatrayasvarUpakathanAya pratijJA sUcitA bhavati / kiviziSTaM taM ? kevalinaH sarvajJadevAH, zrutaM ca tad dvAdazAGgarUpaM teSAM kevalinaH sakalazrutadharA ityarthaH / prAkRtalakSaNabalAt kevalIzavadIrghatvaM / kelibhiH zrutakevalibhizca yo bhaNitaH sa kevalizrutakevalibhaNitastam, sarvajJadevaiH gaNadharadevAvibhizca yaH kathito niyamasya sAro ratnatrayasya svarUpaM tamevAhaM kathayAmItyarthaH / etena granthakAraH svakartRtvaM nirAkRtyAptakartRtvaM khyApitam / kimartha ? kartRprAmANyAdvacanapramANamiti jJApanArtham / jinakA jJAna-darzana svabhAva anaMta aura sarvottama hai, aise jineMdradeva vIra bhagavAna ko yahA~ namaskAra kiyA hai / yahA~ para 'jJAnadarzana' ye do upalakSaNamAtra haiM, ataH isI kathana se anaMtasukha aura anaMtavIrya ko bhI grahaNa kiyA gayA samajhanA cAhie / isase artha yaha huA ki 'jo anaMtacatuSTaya se yukta jina vIra haiM, unako namaskAra karake maiM niyamasAra ko khNgaa| yahA~ para 'niyama' zabda ratnatraya ke anuSThAna meM liyA gayA hai| isalie 'niyamasAra' isa zabda se bhedaratnatraya aura abhedaratnatraya ina donoM kA svarUpa kahane kI pratijJA kI gaI hai / yaha niyamasAra grantha kina vizeSatAoM se sahita hai ? yaha niyama kA sAra arthAt ralatraya kA svarUpa kebalI sarvajJadeva aura dvAdazAMga zruta ke dhArI zrutakevalI gaNaghara deva Adi ke dvArA kathita hai / isI ko maiM khuuNgaa| isa kathana se yahA~ para granthakAra zrI kudakuda deva ne svakartRtva-svayaM ke dvArA kalpita kA nirAkaraNa karake Aptakartutva-sarvajJadeva dvArA bhASita hai, yaha batalA diyA hai| aisA kyoM? kyoMki kartA ko pramANatA se hI bacana meM pramANatA AtI hai| isa bAta ko batalAne ke liye hI granthakAra ne yaha grantha "kevalI zrutakevalI dvArA kahA gayA hai| usI ko maiM khuuNgaa| yaha bAta kahI hai /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam atrAnantajJAnAdiguNasmaraNarUpabhAvanamaskAro'zuddhanizcayanayena, natthati vacanAtmakadravyanamaskAro vyavahAranayana, zaddhanizcayena tu svasminnevArAdhyArAdhakabhAva iti nayArtho grAhyaH / Adyau dvau namaskArau SaSThaguNasthAnaparyantam, kintu zuddhanizcayanayena yo namaskAraH, sa tu A saptamaguNasthAnAt kSoNakaSAya yAvat / ita paraM namaskArArhA eva bhavanti / __ grantho'pyathamanvarthanAmA / anvarthanAma ki ? yAdRzaM nAma tAdRzo'rthaH, yathA dahatIti dahano'gnirityarthaH, tathaivAsmin granthe niyamasya ratnatrayasya sAraH zuddhAvasthA samIcInAvasthA yA varNyate iti / tAtparyamidam-anantaguNasamanvitaM vIrajinaM namaskRtya sarvajJadevAdibhiH kathitaM niyamasAram ahaM kathayAmi / saMbandhAbhidheyaprayojanAnyapyatra yahA~ para anaMtajJAna Adi guNoM ke smaraNarUpa bhAvanamaskAra kiyA gayA hai, vaha azuddha nizcaya se hai / 'natvA' isa zabda ke dvArA jo vacanAtmaka namaskAra hai, vaha vyavahAraNa kI apekSA hai| sAta nizcaganama se to apanI AtmA meM hI ArAdhya-ArAdhaka bhAva hai| isa prakAra nayoM kA artha grahaNa karanA cAhie / inameM se Adi ke do namaskAra to chaThe guNasthAna taka hote haiN| tathA zuddha nizcayanaya se jo namaskAra kiyA jAtA hai vaha sAtaveM guNasthAna se lekara kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna paryaMta hotA hai / usake Age terahaveM, caudahaveM guNasthAnavartI kevalI ahaMta bhagavAn aura guNasthAna se pare siddha bhagavAn haiM, ve to namaskAra ke yogya hI hote haiN| yaha grantha bhI anvartha nAmavAlA hai / anvartha kyA hai ? jisakA jaisA nAma ho vaisA hI artha ho, use anvarthanAmaka yA sArthaka nAmavAlA kahate haiN| jaise 'dahatIti dahanaH agniH' jo jalAtI hai vaha dahana-agni hai / usI prakAra se isa grantha meM niyama kA sAra kahA gayA hai| tAtparya yaha huA ki 'anaMta guNoM se samanvita vIra jineMdra ko namaskAra karake sarvajJa deva Adi ke dvArA kathita niyamasAra ko maiM khuuNgaa| isa grantha meM saMbaMdha, abhidheya aura prayojana ko bhI jAnanA cAhie / yahA~ vRtti grantha arthAt TIkAvacana vyAkhyAna hai aura usake pratipAdaka gAthA sUtra vyAkhyeya haiN| ina donoM kA jo saMbaMdha hai, vaha vyAkhyAna-vyAkhyeya saMbaMdha hai | gAthA-sUtra abhidhAna haiM aura una
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam jAtanyAni, vyAkhyAnaM vRttigrantho vyAkhyeyaM tatpratipAdakasUtramiti tayoH sambandho vyAkhyAnavyAkhyeyasaMbandha / sUtramabhidhAnaM sUtrArtho'bhidheyastayoH saMbandho'bhidhAnAbhidheyasaMbandhaH / vyavahAranizcayaratnatrayAvalambanena zuddhAtmaparijJAnaM prAptirvA prayojanamityabhiprAyaH // 1 // Atmane hitaM tatprAptyupAyazca itthaM vaividhyaM pratipAdayanti bhagavantaH-- maggo maggaphalaM ti ya duvihaM jiNasAsaNe samakkhAdaM / maggo mokkhauvAyo tassa phalaM hoi NivvANaM // 2 // maggo maggaphalaM lagA vihaM gArga. mArgamA isi ca dvividham / kca kathitametat ? jiNa sAsaNe samakkhAdaM-jinazAsane samAkhyAtam / ko mArgaH kiM ca tatphalaM ? maggo mokkha uvAyo tassa phalaM NivvANaM hoi-mArgaH mokSopAyaH, tasya phalaM nirvANaM bhavati iti kriyAkArakasambandhaH / / ___ito vistara:--mAya'te anviSyate yena sveSTasthAnaM vastu vA sa mArgaH, mokSasya prAptyupAyaH / tena mArgeNa gatvA upAyaM kRtvA yallabhyate tadeva phalam tatta sUtroM kA artha abhidheya hai| ina donoM kA saMbaMdha abhidhAna-abhidheya saMbaMdha hai / vyavahAra-nizcaya ratnatraya ke avalaMbana se zuddha AtmA kA jJAna honA yA zuddha AtmA kI prApti ho jAnA hI isa grantha kA prayojana hai / yaha abhiprAya huaa| aba yahA~ bhagavAn kudakuMdadeva AtmA kA hita aura usakI prApti kA upAya ina do prakAra ko batalAte haiM anvayArtha-(jiNasAsaNe) jina zAsana meM (maggo ya maggaphalaM ti) mArga aura mArga kA phala ye do prakAra (samakkhAdaM) kahe gaye haiN| (mokkha uvAyo maggo) mokSa kI prApti kA upAya mArga hai aura (tassa phalaM NivvANaM hoi) usakA phala nirvANa hai| syAdvAdacandrikA TIkA-mArga aura mArga kA phala ye prakAra haiM / yaha kahA~ kahA hai ? jina zAsana meM kahA hai / mArga kyA hai aura usakA phala kyA hai ? mokSa kA upAya mArga hai aura usakA phala nirvANa hai / yaha kriyAkAraka saMbaMdha huaa| aba Age vistAra karate haiM jisake dvArA apanA iSTa sthAna athavA iSTa vastu khojI jAtI hai vaha mArga hai / arthAt mokSa kI prApti kA upAya / yahA~ mRga dhAtu DhUMDhane artha meM hai, usase hI mArga zabda banA hai / isa mArga se calakara arthAt
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam I nirvANameva / itizabdo'tra prakArArthe / evaM prakAreNa dvividhaM jineMdradevasya zAsane samAkhyAtaM varNitam / kaH ? gaNadharAdidevaH - ityarthaH / ayaM mArgaH SaSThaguNasthAnAdArabhya kathandhid dezasaMyamabalena phaJcamaguNasthAnAvapyArabhya vA dvAdazamaguNasthAnAntyaparyantam athavA caturdazamaguNasthAnAntya samayaparyantameva / tata upari mokSa iti jJAtavyaH / tAtparyamidam--(svAtmopalabdhisvarUpo mokSaH 1 tatprApsyarthaM nityaniraJjana - nirvikAranijazuddhAtmatattvasamyakazraddhAnajJAnAnuSThAnarUpAbheda ratnatrayam, tatsAdhanabhUtamaSTAGgasamyagdarzanamaSTavidhasamyagjJAnaM trayodazavidhasamyak cAritramiti samudAyarUpeNa bhedaratnatrayaM tadubhayamapi mArga iti jJAtvA zaktyanusAreNa tadupari gantavyam / kiJca upAya ko karake jo prApta kiyA jAtA hai, vahIM usa mArga kA phala hai, vaha nirvANamokSa hI hai | gAthA meM jo 'iti' zabda hai, vaha prakAra artha ko sUcita karatA hai / jineMdradeva ke zAsana meM gaNadharadeva Adi ne mArga aura usakA phala ye do prakAra hI kahe haiM / yaha mArga chaThe guNasthAna se zurU hokara bArahaveM guNasthAna ke antima samaya paryaMta rahatA hai / athavA kathaMcit dezasaMyama ke bala se paMcamaguNasthAna se bhI prAraMbha hokara bArahaveM taka rahatA hai| athavA caudahave guNasthAna ke antima samaya paryaMta bhI yaha ratnatrayasvarUpa mokSamArga mAnA gayA hai / usake Upara to mokSa hI hai jo ki usa mArga kA phala hai, aisA samajhanA / yahA~ tAtparya yaha hai ki apane AtmA kI upalabdhisvarUpa mokSa hai / nitya niraMjana nirvikAra nija zuddha AtmA kA samyak zraddhAna, usI kA jJAna aura usI meM anuSThAna rUpa jo abheda ratnatraya hai, vahI usa mokSa kI prApti kA upAya hai / punaH aSTAMga samyagdarzana, aSTavidha samyagjJAna aura teraha prakAra kA cAritra, ye tInoM samudAya rUpa se bheda ratnatraya haiM / ye abheda ratnatraya ke lie sAdhana haiM / ye donoM bheda - abheda ratnatraya bhI mokSa mArga haiM, aisA samajhakara zakti ke anusAra ina para calanA caahie| dUsarI bAta yaha hai ki mokSa hI upAdeya hai, usake lie 1. isakA vistAra cautho gAthA ko TokA meM kiyA gayA hai / 2. zlokavAtikAlaM kAra 2
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam mokSa eva upAveyaH, sAkSAt tadupAyabhUtamabhedaratnatrayamupAdeyaM tatsAdhanarUpeNa bhedaratnatrayamapyupAdeyameva // 2 // atha niyamasArazabdasyAmyarthamarthaM tasya lakSaNaM ca sUcayanto bhagavantaH prAtaH -- a * NiyameNa ya jaM kajjaM taM niyamaM NANadaMsaNacaritaM / vivarIyapariharatthaM bhaNidaM khalu sAramidi vayaNaM // 3 // NiyameNa ya jaM kajjaM taM Niyama niyamena ca nizcayenaiva yatkAryaM yatkartuM yogyam avazyaM karaNIyaM saH niyamaH tatkim ? NANadaMsaNa caritaM - jJAnadarzanacAritram khalu sAramidi vayaNaM vivarIyaparihatthaM bhaNidaM khalu sAramiti vacanaM viparIta pari hArArthaM bhaNitam / khalu nizcayena tena saha sAra iti vacanaM yatproktaM vartate tad dhiparItasya mithyAtvasya parihArArthaM nirAkaraNArthameva / mithyAdarzanajJAnacAritramapi mokSamArgo mA bhUyAt iti hetoH, samyakzabdaprayojanArthaM vA / tathA ca samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritrameva mokSamArga iti / kaH bhaNitam ? vaturjJAnadhArigaNadharaveyaiH - ityarthaH / sAkSAt upAya abheda ratnatraya hai vaha upAdeya hai aura usake lie bhI sAdhanabhUta jo bheda ratnatraya hai, vaha bhI upAdeya hI hai / aba zrIkuMdakuMda bhagavAn niyamasAra zabda kA anvartha artha aura usakA lakSaNa kahate haiM-- anvayArtha - ( niyameNa ya jaM kajjaM ) niyama se ho jo kArya karane yogya hai, (taM niyamaM NANadaMsaNacaritaM ) vaha niyama jJAna darzana aura cAritra hai / ( trivarIya pariharatyaM) viparIta kA parihAra karane ke lie ( khalu sAraM idi vayaNaM bhaNidaM ) nizcaya se isameM 'sAra' yaha vacana kahA gayA hai / syAdvAda candrikA -- nizcaya se hI jo kArya karane yogya hai, arthAt avazyakaraNIya hai, vaha 'niyama' hai / vaha jJAna darzana cAritra hI hai / aura niyama ke sAtha jo 'sAra' zabda kA prayoga hai, vaha nizcita hI usameM mithyAtva ke nirAkaraNa ke liye hI hai / mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra bhI mokSa ke mArga na ho jAveM, athavA ina jJAna - darzana - cAritra meM samyak zabda ko lagAne ke lie yaha 'sAra' zabda hai / jaise
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam astha niyamasAragranthasya sArthakamidaM nAmakaraNam / pramattasaMyataguNasthAnAt prArabhyAyogaphevaliparyantAH saMyatA niyamasArA bhavanti kSINakaSAyAntA bA, bhedAbhedaratnatrayAnuSThAnatvAd niyamazabdena vAvyasyAdhAratvAcca / tahiM munInAmevAsya granthasyAdhyayane'dhikAro na tu dezatinAmasaMyatasamyagdRSTInAM ca ? satyamuktaM bhavatA, mukhyavRttyA tu saMyatAnAmeva kintu gauNavRttyA tavadhastanaguNasthAnatinAmapi / kiM ca, sAgArA api taddharmarAgiNaH santyeva / untaM ca sAgAradharmAmRte atha natvAhatoSaNacaraNAn zramaNAnapi / taddharmarAgiNAM dharmaH sAgArANAM praNeSyate // 1 // anyacca nizcayacAritrapradhAnamidaM zAstramadhIsya zrAvakarapi zraddhAtavyam, ki--samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaklIritra hI mokSamArga hai| yaha binane kahA hai? cAra jJAnadhArI gaNadharadevoM ne kahA hai, yahA~ aisA samajhanA / yaha isa 'niyamasAra' grantha kA sArthaka nAma hai / pramattasaMyata guNasthAna se lekara ayogakevalI guNasthAna paryaMta sabhI saMyata-munirAja 'niyamasAra' hote haiN| athavA chaThe guNasthAna se lekara kSINakaSAya-nAmaka bArahaveM guNasthAna taka ke sabhI sAdhu niyamasAra haiM, kyoMki ve bheda-abheda ratnatraya kA anuSThAna kara rahe haiM aura niyama zabda se vAcya viSaya ke AdhArabhUta haiN| zaMkA-taba to muniyoM ko hI isa grantha ko par3hane kA adhikAra hai, kintu dezavratI aura asaMyata samyagdRSTiyoM ko nahIM hai ? ___ samAdhAna--Apane ThIka hI kahA hai, mukhya rUpa se to muniyoM ko hI adhikAra hai, kintu gauNa rUpa se chaThe guNa sthAna se noce vAle zrAvaka bhI par3ha sakate haiM | dUsarI bAta yaha hai ki sAgAra-gRhastha bhI muni dharma ke anurAgI hI haiN| sAgAradharmAmRta meM kahA bhI hai ahaMtadeva aura paripUrNa cAritradhArI muniyoM ko namaskAra kara unake dharma ke anurAgo aise zrAvakoM kA dharma maiM khuuNgaa| dUsarI bAta yaha hai ki nizcaya cAritra kI pradhAnatA bAle isa zAstra ko 1. saagaardhrmaamRt|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam yadAsmAbhidviviSo'pi mArgo lapsyate, tavaiva vayaM dhanyAH puNyavantazca bhaviSyAma iti bhAvanApi bhaadyitnyaa| tAtparyamidam-niyamena yatkArya kartavyaM vartate sa niyamazabdavAcyaH, tattu jJAnadarzanacAritrameva / tasmAd viparItamapi mokSamArgo na syAt, atastena saha sAramiti vacanam ucyate // 3 // adhunA prakArAntareNa niyamasya lakSaNaM tasya phalaM ca kathayanto bhedaratnatrayasya sAphalyamapi prakaTagannaH bhauTumAnu mAyantAha... NiyamaM mokkhauvAyo tassa phalaM havadi paramaNivANaM / edesi tiNhaM pi ya patteyaparUvaNA hodi // 4 // NiyamaM mokkha uvAyo tassa phalaM paramaNivvANaM vadi-niyamo mokSopAyastasya phalaM paramanirvANaM bhavati / "nanu mArgo mokSopAyastasya phalaM nirvANamiiti dvitIyasUtre proktam, atra tu "niyamo mokSoprAyastasya phalaM nirvANaM" kathametat ? ucyate; par3hakara zrAvakoM ko bhI zraddhAna karanA cAhie ki 'jaba hameM donoM prakAra kA bhI yaha mArga prApta ho jAvegA tabhI hama dhanya hoMge aura puNyavAn hoMge' isa prakAra bhAvanA bhI bhAte rahanA caahie| tAtparya yaha huA ki niyama se jo karane yogya kartavya hai, vaha niyama zabda se vAcya hai, vaha darzana-jJAna-cAritra hI hai| inase viparIta mithyAdarzanAdi bhI mokSamArga na ho jAveM, isalie isa niyama ke sAtha 'sAra' zabda ko kahA hai| __ aba dUsare prakAra se niyama kA lakSaNa aura usakA phala kahate hue tathA bhedaratnatraya kI saphalatA ko bhI dikhalAte hue zrI kundakunda bhagavAn kahate haiM ___anvayArtha-(mokkhauvAyo Niyama) mokSa kA upAya niyama hai, (paramaNivANaM tassa phalaM havadi) paramanirvANa usakA phala hai, (edesi tiNhaM pi ya patteyaparUvaNA hodi) ina tInoM meM se aba pratyeka kA varNana karate haiM / syAdvAdacandrikA niyama se mokSa kA upAya lenA aura usakA phala parama nirvANa hai / dUsarI gAthA meM mokSa ke upAya ko mArga kahA hai aura usakA phala nirvANa kahA hai| yahA~ caturtha gAthA meM niyama ko mokSa kA upAya kahA hai aura usake phala ko nirvANa kahA hai| ina donoM kathana meM itanA hI aMtara hai ki vahA~
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam tatra mArgasya prAdhAnyam, atra tu niyamasya prAdhAnyam, etadevAntaraM na cAnyat / kiJca mArga eva niyamo niyama evaM mArga iti / tRtIyagAthAsUtre'pi niyamasya tadeva lakSaNaM yanmArgasya / yathA--'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' iti / ito vimtaraH-kRtsnakarmavipramokSo mokSaH', anantacatuSTayAbhivyaktisvabhAvo thA / uktaM ca zrIbrahmadevasUriNA-- ___ 'yadyapi sAmAnyena niravazeSanirAkRtakarmamalakalaGkasyAzarorasyAtmanaH AtyantikasvAbhAvikAcintyAdbhutAnupamasakalavimalakevalajJAnAdyanantaguNAspadamava - sthAntaraM mokSo bhaNyate, tathApi vizeSeNa bhAvacyarUpeNa dvidhA bhavati / sarvasya dravyabhAvarUpamohanIyAdidhAticatuSTayakarmaNaHkSayahetunizcayaratnatrayAtmakakAraNasamayasArarUpo ya AtmanaH pariNAmaH sa bhAvamokSaH / ayogidharamasamaye TavotkIrNazabuddhakasvabhAvamArga kI pradhAnatA hai aura yahAM para niyama zabda kI pradhAnatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki mArga hI niyama hai aura niyama hI mArga hai| tIsarI gAthA meM bhI niyama zabda kA vahI lakSaNa kiyA hai, jo ki mArga kA hai| jaise ki samyagdarzana, jJAna aura cAritra ina tInoM kA samudAya hI mokSamArga haiM / aba vistAra karate haiM saMpUrNa karmoM se chUTa jAnA mokSa hai / athavA anaMta catuSTayasvabhAva kI prakaTatA ho jAnA bhI mokSa hai| zrIbrahmadeva-sUri ne kahA bhI hai-- yadyapi saMpUrNa karmamala kalaMka ke dUra ho jAne para zarIrarahita AtmA kI AtyaMtika, svAbhAvika, acintya, adbhuta aura anupama aise sakala bimala kevalajJAna Adi anaMta gaNoM ke sthAnarUpa eka avasthA vizeSa kA ho jAnA 'mokSa' kahA gayA hai, phira bhI vaha mokSa bhedarUpa se bhAvamokSa aura dravyamokSa kI apekSA do prakAra kA hai-saMpUrNa dravyabhAvarUpa mohanIya Adi cAra ghAtiyA karmoM ke kSaya meM hetu, nizcayaralatrayAtmaka kAraNasamayasAra rUpa jo AtmA kA pariNAma hai. vaha bhAvamokSa hai| ayogakevalI bhagavAn jo ki TaMkotkIrNa zuddhabuddha eka svabhAvavAle 1. tattvAryasUtra, adhyAya 10 /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 niyamasAra - prAbhRtam paramAtmanaH AyurAvizeSAghAtikarmaNAmapi ya AtyantikapUthagbhAvo vizleSo sa dravyamokSa iti / " atoM jJAyate ArhantyAvasthAvAptirbhAvamokSaH siddhAvasthAvAptirdravyamokSa iti / niyamo mokSopAyo yadyapi vyavahAranayena kSINakaSAyAntya samayapariNAmastathApyadhAtikarmavazena kevalinAmapi cAriNeSu vaH saMbhavanti / tathA ca vyuparatakriyA nivRttilakSaNaM dhyAnamapi upacAreNa tatra kathyate / ato nizcayanayenAyogakevalinAmantya samayapariNAmo'pi ratnatrayasvarUpamokSamArga eva / uktaM ca zrIvidyAnandamahodayaiH"nizcayanayAdayogakeva licaramasamayavartino vyavasthiteH / " mukterhetutva ra -- nAma paramAtmA haiM, unake usa caudahaveM guNasthAna ke antima samaya meM Ayu, vedanIya, aura gotra ina cAroM aghAtiyA karmoM kA bhI atyaMta rUpa se pRthak ho jAnA dravya mokSa hai / ratnatrayasya isa kathana se yaha jAnA jAtA hai ki ahaMta avasthA ko prApta kara lenA bhAvamokSa hai aura siddha avasthA kI prApti ho jAnA dravyamokSa hai | yaha niyama nAma se jo mokSa kA upAya hai, arthAt ratnatraya hai, vaha yadyapi vyavahAranaya se kSINakaSAyI muni ke antima samaya kA pariNAma hai, phira bhI aghAti karma ke nimitta se kevalI bhagavaMtoM ke cAritra guNoM meM AnuSaMgika doSa saMbhava haiM / tathA vyuparata kriyAnivRtti nAma kA cauthA zukla dhyAna bhI unake vahA~ para upacAra se kahA gayA hai, isalie nizcayanaya se ayogikevaliyoM kA antima samaya kA pariNAma bhI ratnatrayasvarUpa mokSamArga hI hai / 1. bRhadravya saMgraha | 2. ilokavAsika, a0 1 0 1 0 148 / AcArya zrI vidyAnaMda mahodaya ne kahA bhI hai " nizcayanaya se ayogakevalI kA antimasamayavartI ratnatraya mukti kA hetu hai, yaha bAta vyavasthita hai / " -
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam asmAnnirNAyate caturdazamaguNasthAnAvasAnaM yAvad mArgastataH paraM maargphlmiti| samyagdarzanajJAnacAritrANAM samudaya eva mArgo na vyastAnAm / uktaM ca bhaTTAkaladevaiH "trayametat saMgata mokSamAgI kazI ii yA iti / nahi tritayamantareNa mokSaprAptirasti rasAyanavat / tathA na mokSamArgajJAnAdeva mokSaNAbhisambandho darzanacAritrAbhAvAt / na ca zraddhAnAdevaH mokSamArgajJAnapUrvakriyAnuSThAnAbhAvAt / na ca kriyAmAtrAdeva; jJAnazraddhAnAbhAvAt / yataH kriyA jJAnazraddhAnarahitA niHphaleti / yadi ca jJAnamAtrAdeva kvacidarthasiddhirdaSTA sAbhidhIyatAm ? na cAsAvasti / ato mokSamArgatritayakalpanA jyAyasIti / " pravacanasArazAstre'pi tathaiva dRzyate isa kathana se yaha nirNIta hotA hai ki caudahaveM guNasthAna ke anta taka 'mArga' hai aura usake Age mArga kA phala hai / kyoMki samyagdarzana, jJAna aura cAritra ina tInoM kA samudAya hI mArga hai, inameM se eka-do kA kama honA nahIM hai| zrI bhaTTa akalaGkadeva ne bhI kahA hai "ye tInoM hI milakara mokSamArga haiM, eka-eka athavA do-do se mokSa mArga nahIM hai / kyoMki ina tInoM ke binA mokSaprApti nahIM hai, rasAyana ke samAna / mokSamArga rUpa jJAna se ho mokSa kA sambandha nahIM hai, kyoMki darzana aura cAritra kA abhAva hai / zraddhAna mAtra se bhI mokSa nahIM hai, kyoMki mokSamArga kA jJAna aura usa pUrvaka kriyA ke anuSThAna kA abhAva hai| kriyA-mAna se bhI mokSa nahIM hai kyoMki usameM jJAna aura zraddhAna kA abhAva hai / bAta yaha hai ki jJAna aura zraddhAna se rahita kriyA niSphala hI hai| yadi Apane kahIM para jAnane mAtra se hI prayojana kI siddhi dekhI ho to kahie ? arthAt jJAna mAtra se kahIM para bhI kArya kI siddhi nahIM dekhI jAtI hai ataH mokSamArga ke tIna avayavoM kI kalpanA-vyavasthA utkRSTa hI hai|" pravacanasAra grantha meM bhI aisA hI dekhA jAtA hai." 1. tattvArthavAttika, a0 1, sUtra 1 /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam "Na hi AgameNa simjhavi saddahaNaM javi vi Natthi asthesu| sadahamANo atthe asaMjabo vA Na NivyAdi // 237 / / TokAyAM ca--zraddhAnazUnyenAgamajanitena jJAnena tadavinAbhAvinA zraddhAnena ca saMyamazanyena na tAvatsiddhayati / asaMyatasya ca yathoditAtmapratItirUpaM zraddhAnaM yathoditAtmatatvAnubhUtirUpa jJAna kA ki kuyAt / tataH saMyamazUnyAt zraddhAnAt jJAnAdvA nAsti siddhiH / ata AgamajJAnatattvArthazraddhAnasaMyatatvAnAm ayogapadyasya mokSamArgatvaM vighttetv|" etatkathanAta SaSThagaNasthAnAdeva mokSamArgoM na cAdhastAt / athavA dezasaMyatAnAmapi mArgo vidyte| yathA ca proktaM zrIjayasenAcAryeNa paJcAstikAyaTIkAyAm "botarAgasarvajJapraNItajIvAdipadAryaviSaye samyak zraddhAnaM jJAnaM cetyubhayaM gahasthatapodhanayoH samAnam, cAritraM tapodhanAnAmAcArAdicaraNagnanyavihitamArgeNa ___ 'yadi padArthoM kA zraddhAna nahIM hai, to vaha Agama ke jJAnamAtra se siddha nahIM hogA aura padArthoM kA zraddhAna karate hue bhI yadi vaha asaMyata hai, to bhI nirvANa ko prApta nahIM kara sktaa|' isakI TIkA meM zrI amRtacaMdrasUri kahate haiM___zraddhAna se zUnya aise Agamajanita jJAna se koI bhI manuSya siddha nahIM hogA, vaise hI jJAna aura zraddhAna se sahita bhI koI yadi saMyama se zUnya hai, to bhI vaha mokSa prApta nahIM kara skegaa| kyoMki jo asaMyata hai, usakA Agama kathita AtmA kI pratItirUpa zraddhAna athavA Agama meM kathita Atmatatva kI anatirUpa jJAna bhI kyA kara sakeMge ? isa liye saMyama se rahita zraddhAna se athavA jJAna se siddhi nahIM hai / ata: AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyata avasthA-sakalacAritra ye tInoM yadi eka sAtha nahIM haiM, to unake 'mokSamArga' nahIM bntaa|" __ isa kathana se chaThe guNasthAna se muniyoM ke hI mokSamArga hotA hai, isake nIce nahIM hai / athavA dezanatI zrAvakoM ke bhI mokSamArga mAnA hai| jaisA ki zrIjayasenAcArya ne paMcAstikAya grantha kI dIkA meM kahA hai---- ___ "vItarAga sarvajJapraNIta jIvAdi padArthoM kA samyak zraddhAna aura jJAna ye donoM ratna gRhastha aura tapodhanamuni ina donoM meM samAna haiN| kiMtu jo cAritra hai, vaha muniyoM ke to AcAragrantha Adi cAritragranthoM meM kahe gaye mArgarUpa se chaThe aura 1. pravacanasAra, gA0 237, pR0 568 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhUtam ts pramattApramatta guNasthAnayogyaM pacamahAvratapaJcasamititriguptiSaDAvazyakAdirUpam, gRhasthAnAM punarUpAsakAdhyayanagranthavihita mArgeNa paJcamanuNasthAnayogyaM dAnazIla pUjopavAsAdirUpaM dArzanikavatikAyekAdazanilayarUpaM vA iti vyavahAramokSamArgalakSaNam" / " atrApi zrI amRtacandrasUribhiryatInAmeva mokSamArgo varNito na tu gRhasthAnAm / etasmAllakSyate-asaMyatasamyagdRSTInAM mokSamArge nAsti, cAritrAbhAvAt / asti cet; upacAreNaica / kiM ca ye kecit svayaM zraddhAnazUnyA ratnatrayamadhye kenacidehe dvAbhyAM vA mArgo manyante te mithyAdRSTayaH / ye ca trayANAM samudaya eva mokSamArga iti matvA zraddadhate te samyagdRSTayaH / " athavA pramattApramattamunInAmapi mokSamArgo vyavahAranayenaiva paramparayA kAraNatvAt / nizcayanayena tu ayoginAM caramasamayavarti ratnatrayapariNAmo mokSamArgaH, sAtave guNasthAna ke yogya hotA hai jo ki pAMca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti aura chaha Avazyaka kiyA Adi rUpa hai / punaH gRhasthoM kA cAritra upAsakAdhyayana nAmaka graMtha meM kahe gaye mArga ke anusAra paMcamaguNasthAna ke yogya hotA hai, jo ki dAna, zIla, pUjA aura upavAsa ina cAra dharmarUpa hai athavA darzana, vrata Adi gyAraha pratimA se gyArahasyAnarUpa hai / yaha saba vyavahAra mokSamArga kA lakSaNa hai / " isa paMcAstikAya grantha meM isI gAthA kI TIkA karate hue zrI amRtacaMdra sUri ne yahA~ para bhI yatiyoM ke hI mokSamArga kahA hai, gRhasthoM ke nahIM ! ina prakaraNoM se yaha bAta lakSita hotI hai, ki asaMyata samyagdRSTiyoM ke mokSamArga nahIM hai, kyoMki unake cAritra kA abhAva hai aura yadi mAnoM bhI to upacAra se hI hai / dUsarI bAta yaha hai ki jo svayaM to zraddhAna se zUnya haiM aura ina ratnatraya meM se kisI eka se yA kinhIM bhI do se mokSamArga mAnate haiM, ve mithyAdRSTi haiM aura jo 'ina tInoM kA samudAya hI mokSamArga hai' aisA mAna kara zraddhAna karate haiM, ve samyagdRSTi haiM / athavA chaThe sAtaveM guNasthAnavartI pramatta apramatta muniyoM ke bhI mokSamArga vyavahAranaya se hI hai kyoMki vaha paraMparA se kAraNa hai / nizcayanaya se to ayoga 1. paMcAstikAya gAyA 160 pU0 371 / . 2
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 niyamasAra prAbhRtam sAkSAt mokSaprAptihetutvAt / bhAvamokSApekSayA adhyAtmabhASayA vA kSINakaSAyAntyasamayapariNAmo'pi ceti / tAtparyametat -- ciccaitanyacamatkArasvarUpa nijaparamAtmatatvasya rucistasyaiva jJAnaM tatraivAvasthAnaM caitadabheda ratnatraya svarUpanizcayamokSamArgamupAdeyaM kRtvA bhedaratnatrayarUpavyavahAramokSamArga AzrayaNIyaH / sacchaktyabhAve dezacAritramavalamvanIyaM mahAvratasya ca bhAvanA kartavyA / stokavratagrahaNAbhAve samyaktvaM vaDhIkurvatA savatA vikalacAritrasya bhAvanA vidhAtavyA / kiM va kramamanatikramyetha bhAvanA bhavanAzinI bhavati / 7 aghumAtra granye desi sihaM pi ya patteyaparUpaNA hodi eteSAM trayANAmapi ca pratyeka prarUpaNA bhavati / zrI kundakundadevAH svayameva agne ratnatrasya pRthak-pRthak nirUpaNaM kariSyantIti // 4 // keliyoM kA aMtimasamayavartI ratnatraya pariNAma ho mokSamArga hai, kyoMki vaha sAkSAtanaMtara kSaNa meM mokSa ko prApta karAne vAlA hai | athavA bhAvamokSa kI apekSA se adhyAtma bhASA meM kSINakaSAyavatoM muni kA antima samayavartI pariNAma bhI mokSamArga hai | tAtparya yaha nikalA ki cit cetanya camatkArasvarUpa apanI AtmA hI paramAtmatattva haiM, usakA zraddhAna, usI kA jJAna aura usI meM sthiratArUpa cAritra, yaha abhedaratnatraya kA svarUpa hai / yahI nizcaya - mokSamArga hai| isako upAdeya karake bhedaratnatrayasvarUpa vyavahAra mokSamArga kA Azraya lenA cAhiye / yadi muni banane kI zakti nahIM hai, to aNuvratI Adi banakara dezacAritra kA avalambana lenA cAhiye aura mahAvratoM kI bhAvanA karanI cAhiye / yadi aNuvrata bhI nahIM le cAritra kI bhAvanA karanI cAhiye, gaI bhAvanA bhava kA nAza karane vAlI hotI hai| sake haiM, to samyaktva ko dRr3ha rakhate hue dezakyoMki kama kA ullaMghana na karate hue hI kI aba isa grantha meM ina tInoM kI bhI pratyeka kI alaga-alaga prarUpaNA karate haiM / arthAt zrI kundakundadeva svayaM hI Age samyagdarzana, jJAna aura cAritra ina tInoM kA pRthak-pRthak varNana kareMge /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam evaM namaskArapUrvaka granyapratijJArUpeNa prathama sUtram, asmin granthe mArga-mArgaphalayorAkhyAnamastIti kathayityA tayorlakSaNatvena dvitIyaM sUtrama, punaH niyamazabdasya vyAkhyAM kRtvA sArazabdasya prayojanasUcanatvena tRtIya sUtrama, tato niyamatatphalayoH svarUpa nihAniyAM dasta ko nirUpayAmIti pratijJArUpeNa caturtha sUtram, iti caturbhiH sUtraH prathamo'ntarAdhikAraH samAptaH / tadanantaraM vyavahArasamyaktvasvarUpaM tasya viSayabhUtAptAgamatatvAnAM lakSaNaM teSAM nAmAni pratipAdayantIti paJcabhiH sUtraddhitIyAntarAdhikAre samudAyapAtanikA / idAnI gAthAyAH pUrvAna niyamaspAyavayavabhuta sampamasvasmottarArdhena ca tasya viSayabhUtAptasya lakSaNaM nirUpayanti bhagavantaH zrIkundakundadevAH 0 attAgamataccANaM saddahaNAdo havei sammattaM / ' vavagayaasesaDhoso sayalaguNappA have atto // 5 // isa prakAra namaskArapUrvaka grantha kI pratijJArUpa se prathama gAthAsUtra huA / isI grantha meM mArga aura mArga kA phala kahA gayA hai, aisA kahakara unakA lakSaNa batAte hue dUsarA gAthAsUtra huA / punaH niyama zabda kI vyAkhyA karake sAra zabda kA prayojana sUcita karate hue tIsarA gAthA sUtra huaa| isase Age niyama aura usake phala kA lakSaNa batalAkara 'niyama ko bhedarUpa se kahU~gA' aisI pratijJA rUpa se cauthA gAthAsUtra hai| ina cAra gAthA sUtroM se yaha pahalA antarAdhikAra samApta huaa| isake anaMtara Age vyavahArasamyaktva kA svarUpa aura usake viSayabhUta Apta, Agama aura tattvoM kA lakSaNa, unake nAma pratipAdita kreNge| isa prakAra pAMca gAthAsUtroMkA dUsarA antarAdhikAra hai, yaha samudAyapAtanikA huii| aba bhagavAna zrIkundakundadeva gAthA ke pUrvArdha se niyama ke prathama avayavabhUta aise samyaktva kA aura uttarArdha se usake viSayabhUta Apta kA lakSaNa kahate haiM-- anvayArtha--(attAgamataccANaM) Apta, Agama aura tattvoM ke (saddahaNAdo sammattaM havei) zraddhAna se samyaktva hotA hai| (vavAdaasesadoso) samasta doSoM se rahita (sayalaguNappA) sakala guNoM se sahita AtmA (atto have) Apta hai /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam attAgamataccANaM saddahaNAdo mammattaM havei-AptAgamatattvAnAM zraddhAnAt samyaktvaM bhavati / AptazcAgamazca tattvAni ca AptAgamatatvAni teSAM zraddhAnaM ruciH pratItivizvAsastasmAt samyaktvaM samyagdarzanaM bhavati / etadvyavahArasamyaktvasyAkhyAna tavAdhAreNa nizcayanayAt nijazuddhabuddhaparamAnandamayAtmani ruciH zraddhAnaM nizcayasamyaktvam / idaM sAdhyaM vyavahAraM sAdhanaM ca, tata evAcAryaH prAgvyavahArasamyaktvasvarUpamuktam / ___ athaka Apto pramANAta mAtvaM bhavati, sa eva tAvaducyatAm ? vavagayaasesadoso sayalaguNappA atto have-vyapagatAzeSadoSaH sakalaguNAtmA Apto bhavetvyapagatA nirgatA azeSAzca te doSAH yasmAt sa vyapagatAzeSadoSaH zArIriphamAnasikAgantukanAnAvidhaduHkhakAraNajAtijarAmaraNAdinikhiladoSavimukto yaH kazcidAtmA sa eva aaptH| punaH kathambhUtaH? sakalaguNAtmA sakalAzca te guNAsta eva AtmA svabhAvo yasyAsau eva Apto bhavet devobhavitumarhet / tadyathA--AgamabhASayA svapauruSAta ghAtikarmANi nihatya yaH kazcit karmabhUbhubhadisvAt vItarAgatvaM vizvatattvajJAtRtvAt sarvajJatvaM mokSamArganetRtvAt hitAnu syAdvAdacandrikA TIkA Apta, Agama aura tattva, inakA zraddhAna karanA, inameM ruci, pratIti aura vizvAsa rakhanA hI samyagdarzana hai / yaha vyavahAra samyaktva kA kathana hai / isake AdhAra se nizcayanaya se apanI zuddha-buddha paramAnaMdamaya paramAtmA meM rucirUpa zraddhAna honA nizcayasamyaktva hai| yaha sAdhya hai aura vyavahArasamyaktva sAdhana hai| isIliye yahA~ AcAryadeva ne pahale vyavahAra samyaktva kA svarUpa kahA hai| zaMkA-Apta kauna haiM ? jinake zraddhAna se samyaktva hotA hai, pahale unhIM kA kathana kIjiye? samAdhAna--sarvadoSarahita aura sarvaguNoM sahita AtmA hI Apta hai / zArIrika, mAnasika, Agantuka rUpa nAnA prakAra ke duHkha haiM, unake kAraNa aise janma, jarA, maraNa Adi saMpUrNa doSoM se vimukta jo koI AtmA hai, vahI Apta hai tathA jinake saMpUrNa guNasvabhAva pragaTa ho cuke haiM, ve hI Aptadeva ho sakate haiN| isI kA spaSTIkaraNa-AgamabhASA meM jo koI bhI mahApuruSa apane puruna SArtha ke bala se ghAtikamoM ko naSTa kara karmaparvatoM kA bhedana karake vItarAgatA ko,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-bhAbhRtam zAstRtvaM samAsAdya arhan paramAtmA bhayati sa evAptaH / adhyAtmabhASayA tu nirvikalpasvasaMvedanajJAnapariNatanirvikalpasamAdhirUpAbhedaralayalakSaNakAraNasamayasAreNa samaspannasakalavimalakevalajJAnadarzanasukhavIryAnantacatuSTayAbhivyaktirUpakAryasamayasAraH sa evAptaH / tyAnezvazA varSe saMsArizobA anantacatuSTayasvabhAvatvAt AptA eva / ataH kAraNAt mamAtmA vartamAnakAle'pi zaktirUpeNa AptaH paramArthadevaH paramAtmA asmin vehavevAlaye tiSThatIti matvA tattvavicArakAle trisandhyaM sAmAyikakAle vA arhasvarUpo'ham Apto'ha, sarvajJo'haM, vItarAgo'ham vItadoSo'hama, iti cintniiym| tathA zeSakAle AptasvarUpajinendradevasya pratimAyAH sannidhau tasyAhatparameSThino bhaktiH stutirvandanA upAsanA ArAdhanA ca vidhaatvyaaH| ki ca, AptasvarUpeNa svasyAmA sAdhyaH, ime cAptAH sAdhanabhUtAH / ataH sAdhanAvalambanenaiva sAdhyaH sAdhanIyaH / guNasthAnavivakSAyAM vyaktarUpeNAptastrayodazamaguNasthAne, zaktirUpeNa sarveSvapi sNsaarijiivessu| kAraNarUpeNAbhevaratnatrayapariNatasaMyateSa kAraNakAraNarUpeNa bhedaratnatrayA sarvatattvoM ko jAna lene se sarvajJatA ko aura mokSamArga ke netA hone se hita ke upadezitA ko arthAt ina vItarAga, sarvajJa aura hitopadezI rUpa tInoM guNoM ko prApta karake ahaMta paramAtmA ho cuke, haiM ve hI Apta-sacce deva kahalAte haiN| adhyAtma bhASA meM nirvikalpa svasaMbedana jJAna se pariNata nirvikalpa samAdhirUpa abhedaratnatraya lakSaNa jo kAraNasamayasAra hai, usake bala se utpanna hue sakala vimala kevalajJAna, kevaladarzana, anaMtasukha aura anaMtavIya ina anaMtacatuSTaya kI prakaTa tA se jo kAryasamayasAra ho cuke haiM, ve hI Apta haiM, aisA smjhnaa| ___zuddha nizcayanaya se sabhI saMsArI jIva anaMtacatuSTaya svabhAvavAle hone se Apta hI haiN| isa kAraNa merI AtmA vartamAna kAla meM bhI zaktirUpa se Apta hai, saccA deva hai, paramAtmA hai, jo ki isa zarIrarUpI devAlaya meM raha rahA hai, aisA mAnakara tattva vicAra ke kAla meM athavA tInoM saMdhyA ke sAmAyika kAla meM "maiM ahaMtsvarUpa hU~, maiM Apta hai, maiM sarvajJa haM, maiM bItarAga haM, meM doSarahita hai, aisA citavana karanA caahiye| tathA anya kAla meM Apta bhagavAna aise jineMdradeva kI pratimA ke sAnidhya meM baiThakara unhIM ahaMta parameSThI kI bhakti, stuti, baMdanA, upAsanA aura ArAdhanA karanA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam rAyakeSu AcAryopAdhyAyasAdhuSu paramparAkAraNena caturthapaJcamaguNasthAnatiSvapi Apto virAjate iti vijnyeyH| tAtparyametat --AptAdizraddhAnaM samyaktvam / Aptazca doSairmukto guNaiyuktaH, tamevAptamupAdeyaM kRtvA zaktirUpeNa svasthAtmAnamapi tatsadRzaM matvA tAvazyamApta ArAdhanIyo yAvadAtmApto na bhavet // 5 // apa gatadoSa Apta iti kathitastahi ke te doSA yamyaH sa vyapagataH, ityAzaGkAyAM bruvantyAcAryAHchutaNhabhIrUroso, rAgo moho ciMtA jarA rujA miccU / sedaM kheda mado rai, bimhiya NihA jaNuvvego // 6 // chuhatAhabhIrUroso rAgo moho citA rujA miccU sedaM kheda mado rai bimhiya giddA jaNunvego-kSudhAtRSAbhayaroSarAgamohaciMtAjarArujAmRtyusvedakhedamavaraticAhiye, kyoMki AptasvarUpa se apanI AtmA sAdhya hai aura ye Aptadeva sAdhanabhUta haiM, ataH sAdhana ke avalambana se hI sAdhya ko siddha karanA cAhiye / guNasthAna kI vivakSA meM vyaktarUpa se Apta terahaveM guNasthAna meM haiM aura zaktirUpa se sabhI saMsArI jovoM meM haiN| baha Apta kAraNa rUpa se abhedaratnatraya se pariNata zuddhopayogI muniyoM meM hai, kAraNa kAraNarUpa se bhedaralaya ke ArAdhaka AcArya, upAdhyAya sAdhuoM meM haiM aura paraMparA kAraNarUpa se caturtha-paMcama guNasthAnavatI gRhasthoM meM bhI virAjamAna haiM, aisA jAnanA cAhiye / tAtparya yaha nikalA ki Apta Adi kA zraddhAna samyaktva hai aura Apta doSoM se rahita, guNoM se sahita haiN| unhIM Apta ko upAdeya karake zaktirUpa se apanI AtmA ko bhI unake sadRza mAnakara taba taka ina Apta kI ArAdhanA karanI cAhiye jaba taka ki yaha apanI AtmA Apta na ho jAveM / 'doSarahita Apta haiM' aisA kahane para ve doSa kauna se haiM, jinase rahita ve Apta haiM, aisI AzaMkA hone para AcArya kahate haiM anvayArtha--(chuhatAhabhIrUroso) bhUkha, pyAsa, bhaya, koSa, (rogo moho ciMtA jarA rujA miccU) rAga, moha, ciMtA, bur3hApA, roga, mRtyu, (sedaM kheda mado raha
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ nigAsAra-pAtamA vismayanidrAjanmodvegAbhidhAnASTadazavoSA yasya na santi sa eva AptaH sarveSAM bhavyajIvAnAmupAsya iti / ito vistara:-ime'STAdaza mahAdoSAH, naite jIvasvabhAvAH, yadyapi azuddhanayena sarvasaMsArijIveSu dRzyante, tathApi 'savve suddhA hu suddhaNayA' iti vacanAt zuddhanayAbhiprAyeNa teSAmapi na santi / phiJca, ete aupAdhikabhAvA eva / uktaM ca zrIvidyAnandamahodayaiH "dvividho hyAtmanaH pariNAmaH, svAbhAvika Agantukazca / tatra svAbhAviko'nantajJAnAdirAtmasvarUpatvAt / malaH punarajJAnAdirAgantakaH krmokynimittktvaat|" bimhiya NihA jaNubvego) pasInA, kheda, mada, rati, vismaya, nidrA, janma aura arati meM doSa haiN| syAdvAdacaMdrikA TIkA bhUkha, pyAsa, bhaya, krodha, rAga, moha, ciMtA, bur3hApA, roga, mRtyu, pasInA, kheda, mada, rati, Azcarya, nidrA, janma aura arati ye aThAraha doSa jinameM nahIM haiM, vahI sarva bhavya jIvoM kA upAsya Apta hai| isakA vistAra karate haiM ve aThAraha mahAdoSa hai, ye jIva ke svabhAva nahIM haiM / yadyapi azuddhanaya se ye doSa sabhI saMsArI jIvoM meM dikha rahe haiM, phira bhI "sabhI jIva zuddhanaya se zuddha haiN|" isa vacana ke anusAra zuddhanaya ke abhiprAya se ye saMsArI jIvoM meM nahIM haiN| dusarI bAta yaha hai ki ye aupAdhika bhAva haiN| isa bAta ko-zrI vidyAnaMda mahodaya ne kahA hai "AtmA ke pariNAma do prakAra ke haiM-svAbhAvika aura Agantuka / unameM se anaMtajJAna Adi guNa svAbhAvika pariNAma haiM, kyoMki ve AtmA ke svarUpa haiM / kiMtu ajJAna Adi jo mala haiM, ve Agantuka haiM, kyoMki ve karma ke udaya se hue haiN| aba gaNasthAnoM meM ghaTita karate haiM-ye sabhI doSa pragaTarUpa se chaThe guNasthAna taka pAye jAte haiM / Age sAtaveM guNasthAna se lekara gyArahaveM paryaMta avyaktaapragaTarUpa haiM, athavA sattArUpa se haiN| isake Age terahave-caudahaveM guNasthAna meM sabhA usase pare siddhoM meM nahIM haiN| 1, bhaSTasahasro, kArikA 4, pR0 54 /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam tathA ca amI sarve doSA vyaktarUpeNa SaSThagaNasthAnaparyantaM saptamAghekAdazamaparyantamavyaktarUpeNa satvarUpeNa thA santi na ca tataH parama / yathA sayogakevalI bhagavAn ebhirdoSavimuktaH san nirdoSa Apta iti goyate, tathA samyAdRSTibhirapi nizcayanayena svasyAtmA nirdoSa iti cintanIyoH vyavahAranayAvalambanena ca sarveSAM doSANAM rAgadveSamohA eva mUlakAraNama iti matvA samyakatraddhAnena vItarAgaparamAnandapIyUSa pipAsAbhAvanAM bhAvadbhiH yathAyogyaM cAritramAdAya rAgAdayaH pariharaNIyAH // 6 // aSTAdazadoSarahito yaH kazcidAptastasya ki nAma ? iti ucyate bhagavadbhiH Nissesadosarahio, kevalagANAiparama vibhvj'do| so paramappA uccai, tavivarIo Na paramapyA // 7 // yaH kazcivAramA Nissesadosarahio-niHzeSadoSarahitaH aSTAdazadoSAntagatAnantadoSAstebhyaH zUnyaH / punazca phayambhUtaH ? kevalaNANAiparamavibhavajudo kevala jisa prakAra sayogI kevalI guNasthAna meM ahaMta bhagavAn ina doSoM se rahita hote hue nirdoSa 'mApta' kahalAte haiM, usI prakAra se samyagdRSTI zrAvakoM-muniyoM ko bhI 'nizcayanaya se merA AtmA nirdoSa hai' aisA citavana karate rahanA cAhie aura vyavahAranaya kA avalaMbana lekara aisA mAnanA cAhie ki ina aThArahoM doSoM ke mulakAraNa rAga, dveSa aura moha ye tIna doSa hI haiN| punaH aisA mAna karake samyaka zraddhAnapUrvaka vItarAga paramAnaMda amRta ko pIne kI icchA rUpa bhAvanA ko bhAte hue apanI yogyatA ke anusAra cAritra ko grahaNa karake rAgAdi doSoM kA parihAra karanA caahie| aThAraha doSa rahita jo koI Apta haiM, unakA kyA nAma hai ? so hI bhagavAn kundakundadeva kahate haiM anvayArtha--(Nissesadosarahio) jo saMpUrNa doSoM se rahita haiM, (kevalaNANAiparamavibhavajudo) kevalajJAna Adi parama vaibhava se sahita haiM, (so paramappA uccai) ve paramAtmA kahalAte haiM (tavivarIo paramappA Na), inase viparIta paramAtmA nahIM hai| jo koI aThAraha doSoM ke aMtargata ananta doSoM se zUnya haiM aura kevalajJAna, kevaladarzana Adi sarvotkRSTa saMpUrNa guNarUpI vaibhava se sahita haiM, ve parama AtmA,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-bhAbhRtam jJAnAviparamavibhavayutaH kevalajJAnamAdau yeSAM te kevalajJAnAdayaste ca paramAH sarvotkRSTAzca vibhavA guNavibhUtayastairyutaH / sa ko nAmadheyaH ? so paramappA uccaisaH paramAtmA ucyate paramazcAsau AtmA paramAtmA iti kathyate / yazca tavibarIotadviparItaH sarvoSasahitaH kaivalazAnAgarahitazca saH paramappA Na-paramAtmA na kathyate / kaH ? gaNadharavevAdibhiH iti|| ito vistara:- ko'pi mahAmuniH kSapakaNimAchA sUkSmasAparAyaguNasthAne 'anantadoSAzayavigraho graho viSaGgavAn mohamayaH' iti vacanAt mohanIyakarmazatru nipAtya yotarAgo bhUtvA kSINakaSAyAntyasamaye zAnAvaraNAvikarmANi hatvA kevalajJAnaM samutpAya kevalI bhavati sa eva navakevalalabdhiramApatibhaMgavAn arhan kalayA paramodAriphazarIreNa sahitatvAt sakalaparamAtmA iti gIyate / tasmAt viparItA ye hariharabrahAbuddhAdayo'thavA devagatinAmakarmokyasamudbhUtAzcaturNiphAyadevAzcaturgatibhramaNakartAro bhavino yA paramAtmasaMjJAM labdhaM nAhantItyarthaH / paramAtmA kahalAte haiN| inase viparIta-janmamaraNa Adi sarva doSoM se sahita aura kevalajJAna Adi guNoM se rahita paramAtmA nahIM kahalA sakate, aisA zrI gaNadhara deva Adi ne kahA hai| aba isakA vistAra karate haiM-- koI bhI mahAmuni kSapaka zreNI meM ArohaNa karake sUkSmasAMparAya guNasthAna meM 'anaMta doSoM ke sthAnarUpa zarIra ko dhAraNa karane vAlA, jo duHkhadAyI mohamayI eka graha hai athavA graha ke sadRza jo moha hai' usa moha ko-mohanIya-karmarUpa zatru ko naSTa karake vItarAga ho ge| punaH kSINakaSAya guNasthAna ke anta samaya meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina ghAtiyA karmoM ko naSTa kara kevalajJAna ko utpanna kara kevalI ho jAte haiN| ve hI navakevalalabdhi rUpI ramaNI ke svAmI arhata bhagavAn kalA arthAt paramaudArika zarIra se sahita hone se sakala paramAtmA kahalAte haiN| inase atirikta jo hari, hara, brahmA, buddha Adi haiM athavA deva gati nAmakarma ke udaya se devoM meM utpanna hue bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika ye cAra prakAra ke jo deva haiM, athavA jo cAroM gati meM bhramaNa karane vAle saMsArI haiM ve paramAtmA isa nAma ko prApta karane yogya nahIM haiM aisA samajhanA / 1. svayaMbhUstotre, anamtanAthastuti /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam kizca dvividhaH paramAtmA sakalo niSkalazca / yadvA kAraNa kAryabhedenApi vividha:- zuddhabuddhanityanirajjananijaparamAtmatattvazraddhAmajJAnAnucaraNarUpanizcayaratnatrayapariNata AtmA kAraNaparamAtmA / tadAdhAraNa. samutpannasakalabimalakevalajJAnadarzanasukhavIryasvarUpaH kAryaparamAtmA . iti / vyaktarUpeNa kevalino bhagavantaH paramAtmAnaH zaktirUpeNa zuddha nizcayanayena vA sarveSAM saMsAriNAM dehadevAlayeSu ya AtmAnaH te bhagavantaH paramAtmAnaH ev| tAtparyametat--yaH sarvadoSarahitaH sarvaguNasahitazca sa eva paramAtmA na ca tasmAdbhinna iti matvA taM paramAtmAnaM nijamanomandire saMsthApya tasya prasAdAt nijadehadevAlaye sthito bhagavAn AtmA'pi tatvajJAnacakSuSA draSTavyaH zraddhAtavyo'numantavya upAsanIyata / dUsarI bAta yaha hai ki paramAtmA ke sakala aura niSkala aise do bheda haiM / athavA 'kAraNa paramAtmA' aura 'kArya paramAtmA' se bhI do bheda haiM 1 inameM se ahaMta parameSThI sakala paramAtmA haiM aura siddha parameSThI niSkala--zarIra rahita paramAtmA haiN| zuddha buddha nitya niraMjana jo nija paramAtma tattva hai usakA zraddhAna, usI kA jJAna aura usI meM AcaraNa rUpa cAritra-ye 'nizcaya ratnatraya' hai, inase pariNata huI AtmA 'kAraNa paramAtmA' hai / isa kAraNa paramAtmA' ke AdhAra se utpanna hue sakala vimala kevalajJAna, kevaladarzana, anaMtasukha aura anaMtavIrya svarUpa 'kArya paramAtmA' haiM / athavA pragaTa rUpa se kevalI bhagavAn paramAtmA haiM aura zakti rUpa se yA zuddha nizcayanaya se sabhI saMsArI jIvoM ke deharUpI devAlayoM meM jo AtmAe~ haiM ve saba bhagavAna paramAtmA ho haiM / tAtparya yaha nikalA-jo sarva doSoM se rahita aura sarvaguNoM se sahita haiM vahI paramAtmA hai usase bhinna nahIM, aisA mAnakara una paramAtmA ko apane mana maMdira meM sthApita karake unake prasAda se nija deharUpI devAlaya meM sthita bhagavAn AtmA ko bhI tattvajJAnarUpI netra se dekhanA cAhie, usa para zraddhAna karanA cAhie, usakA anuciMtana karanA cAhie aura usakI upAsanA bhI karanI cAhie /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam atha ka AgamaH ke ca tattvArthA yeSAM baddhAnamapi samyaktvaM ? ityAyAGkAyAmAhuHtassa muhaggadavayaNaM, puThavAvaradosavirahiyaM suddhaM / Agamamidi parikahiyaM, teNa du kahiyA havanti taccasthA // 8 // tassa muhaggadavayaNaM-tasya pUrvoktaguNaviziSTasya Aptasya paramAtmanaH mukhodgatavacanaM mukhAta udgataM ca tadvacanaM / kathaMbhUtaM tat ? 'puvyAvaradosa virahiyaMparvAparadoSavirahitaM pUrve ca aparaM ca pUrvAparAH, te ca boSAzca parasparavirodhAzca taiH virahitaM zUnyam / punazca kiviziSTaM ? suddha-zuddhaM / kiM nAmadheyaM tat ? Agamamidi parikahiyaM-'Agamama iti parikathitam / phaiH parikathitam ? gaNadharAdimahAmunIndraH / jJAtamAgamalakSaNam / atha ke tattvArthAH? teNa da kahiyA taccatthA hanti-tena tu kathitAH tattvAryAH asti, tena sAmena se gita gAyikA era tattvArthA nAnye iti / ito vistaraH-paJcamahAkalyANacatustrizadatizapASTamahAprAtihAryasamanvitadevAdhidevaparamatIrthaMkaramukhakamalodbhatazabdaparamabrahmA sa eva paramAgamaH / kasmAt ? aba Agama kyA hai ? aura tattvArtha kauna-kauna haiM ? jinakA zraddhAna bhI samyaktva hai ? aisI AzaMkA hone para AcAryadeva kahate haiM--- ___ anvayArtha (tassa muhaggadavayaNa) una Apta ke mukha se nikale hue vacana (puvAvaradosavirahiyaM suddha) jo pUrvApara doSa se rahita aura zuddha hai (Agamamidi parihariyaM) vahI 'Agama' aisA kahA gayA hai| (teNa du kahiyA taccatthA havaMti) usa Agama meM kahe gaye hI tattvArtha haiM / / 8 / / una pUrva kathita guNoM se sahita Apta paramAtmA ke mukha se nikalA huA vacana, paraspara virodha rUpa pUrvAparavirodha Adi doSoM se rahita aura zuddha hai / gaNadhara Adi mahAmuniyoM ne use hI 'Agama' kahA hai| aura usa Agama meM jo bhI kahe gae haiM ve ho tattvArtha haiM usase bhinna nhiiN| __ isakA spaSTIkaraNa ___ pAMca mahAkalyANa, cautIsa atizaya aura ATha mahAprAtihAryoM se sahita devAdhideva parama tIrthakara Apta haiN| unake mukhakamala se pragaTa huA zabda brahma hI parama brahma hai-vahI paramAgama hai| kyoM ? kyoMki usameM pahale aura pazcAt meM paraspara meM virodha nahIM hai, isIlie vahI Agama hai / 1. puJcApara iti pAThaH phundakumdabhArasyAm /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam pUrvAparadoSarahitatvAt iti hetoH / pUrva yadvAkyaM yacca aparaM tayordoSo virodhastena rahitastasmAt / nanu eSa doSaH kasmiricadAgameM vartate ? atha kim, sarvodbhAsisthAspadamudrAGkita Agame vartata eva / uktaM ca nyAyakumuvacandre "na hiMsyAt sarvabhUtAni" iti evaM vAkyaM puna:-~ "yajJArtha pazavaH sRSTAH svayameva svayaMbhuvA / " iti hiMsApradhAnavAkyaM teSAmeva zAstra / tathaiva ekatra tIrthasnAnaphalamanyatra niSedhazca vRzyate / yathA "gaGgAdvAre kuzAvarte bilvake nIlaparvate / smAtyA kanakhale tIyeM saMbhavenna punarbhave // tuSTamantargataM cisaM tIrthasnAnAnna zudhati / zatazo'pi jalotaM surAbhANDamivAzudhi / " zaMkA--to kyA yaha pUrvApara virodha doSa kisI Agama meM hai ? samAdhAna- hAM, jo sarva ko prakAzita karane vAle 'syAtpada' mudrA se cihnita nahIM haiM aise zAstroM meM yaha doSa pAyA jAtA hai| nyAyakumudacandra meM kahA bhI hai kisI zAstra meM eka jagaha kahA hai ki "sabhI jIvoM kI hiMsA nahIM karanA caahie|"punH usI meM Age kahA hai ki "svayaM hI vidhAtA ne yajJa ke lie pazuoM ko banAyA hai|" isa prakAra eka hI zAstra meM pahale hiMsA ke niSedha kA kathana hai punaH usI meM hiMsA ko karane kA kathana hai| usI prakAra se kisI zAstra meM eka jagaha tIrthasnAna kA phala dikhalAyA hai aura usI meM tIrthasnAna kA niSedha bhI kiyA hai| jaise gaMgAdvAra meM, kuzAvarta meM, vilvaka meM nIla parvata ke tIrtha me aura kanakhala tIrtha meM snAna karane se punarjanma nahIM hotA hai| punaH likhate haiM---jinakA aMtaraMga mana duSTa hai vaha tIrthasnAna se zuddha nahIM hotA hai jaise zarAba ke bhAMDa ko saikar3oM bAra bhI jala se dhone para vaha pavitra nahIM hotA hai| 1. nyAyakumudacanta, pRSTha 634 / 2. manusmRti, 5:39 3. nyAyakumudaSAta 4. jAbAla, 4/54
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam tyAcAgamasya ca nAvisaMvAdaH pUrvAparavirodhasabhAyAt / paraM ca syAtpadalAJchita eSa AgamaH tadoSarahita eva / punarapi kiMviziSTaH ? zuddhaH / tavapi kasmAt ? pApasUtravat hiMsAvipApakriyApratipAdanAbhAvAt, bhagavato vacanaM mokSasaMsAratatkAraNatattvapratipAdaka tavadha pratyakSAvipramANena na bAdhyate ataH jinavacanamevAgamo na cAnyaH ityarthaH / evaMguNaviziSTa AgamaH tIrthakaraparamadevAdeva prabhavati / gaNadharadevAstasya viSyadhvani zrutvAvadhArya ca dvAdazAMgazrutarUpeNa praznanti / punaH anye'pi AcAryAH paramparAnusAreNaiva nirUpayanti, asya bharatakSetre'smin duHSamakAle ye kecana ArAtIyAcAstei'pi nadyA navaghaTe jalamitra tamevAgamaM jgduH|| ___etadAyAtam-bhAvazrutasya arthapadAnAM ca karistIrthakarAH, tebhyo gaNadharAH zrutaM gRhNanti zrutaparyAyeNa ca pariNamanti, ataste dravyazrutasya krtaarH| ___ ityAdi prakAra ke Agama meM ekarUpatA nahIM hai . kyoMki pUrvApara virodha dikha rahA hai| kintu 'syAtpada' se cihnita yaha Agama ina doSoM se rahita hI hai / punaH vaha Agama kaisA hai ? zuddha hai| pApa sUtra ke samAna hiMsAdi pApa kriyA kA pratipAdana nahIM karatA / athavA zuddha arthAt nirdoSa hai| kyoMki yaha yukti aura zAstra se avirodhI kathana karane vAlA hai / bhagavAn jineMdra deva ke vacana mokSa, mokSa ke kAraNa, saMsAra aura saMsAra ke kAraNa ina cAra tatvoM ke pratipAdaka haiM, ve vacana pratyakSa Adi pramANa se bAdhita nahIM hote haiM, isalie jina vacana hI Agama haiM anya ke bacana Agama nahIM haiM yaha artha huaa| ina guNoM se sahita Agama tIrthaMkara paramadeva se hI utpanna hotA hai / gaNadhara deva unakI divyadhvani ko sunakara avadhAraNa karake puna: dvAdazAMga zruta rUpa se racate haiM / anaMtara anya bhI AcArya usI paraMparA se hI zAstra jJAna prApta kara usI kA nirUpaNa karate haiM / isa bharata kSetra meM Aja paMcamakAla meM jo koI AcArya hue haiM unhoMne bhI nadI ke jala ko naye ghar3e meM bhara lene ke sadRza usI Agama ko hI kahA hai / ___ isase yaha niSkarSa nikalA ki bhAvabhuta ke tathA arthapadoM ke kartA tIrthakara bhagavAn haiM / gaNadhara deva unase zruta ko grahaNa karate haiM punaH grahaNa kie hue se ve svayaM zruta paryAya se pariNata ho jAte haiM isalie ve dravyazruta ke kartA haiN| 1. mAyakumudacandra, pRSTha 634 /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 niyamasAra-prAbhRtam uktaM ca zrIvIrasenAcAryai: "bhAvasudassa atyapavANaM ca titthayaro kattA / tityayarAdo sudapajjAyeNa godamo pariNadatti vasudassa godamo kattA / tatto gaMdharayaNA jAveti / " -- .: tena zrutena kathitAH pratipAditA ye kecana padArthAsta eva tavArthAH / tattvamityanena kiM jJAyate ? ucyate satvazabdo bhAvavAcI / kathaM ? taditi sarvanAmapadam / sarvanAma ca sAmAnye vartate / tasya bhAvastatvam / tasya kasya ? yo'rtho yathAvasthitastathA tasya bhavanamityarthaH / " arthasya ko'rtha ? aryaMta ityartho nizcIyate iti yAvat / athavA "guNaparyAyAniryAta guNaparyAyairaryanta iti vA arthAH dravyANi / " tazvenArthastatvArthaH / 1. dhavalA pu0 1 0 66 / 2. sarvArthasiddhi a0 1, sUtra 2 / 3. pravacanasAragAthA 87, pR0 205 / zrI vIrasenAcArya ne kahA bhI haiM -- "bhAvazruta aura arthapadoM ke kartA tIrthaMkara haiM / tIrthaMkara se gautamasvAmI paryAya se pariNata ho jAte haiM isalie dravyazruta ke kartA gautama haiN| unase hI grantha racanA huI hai / aba tatvArtha ko kahate haiM usa zruta se kahe gae jo kucha bhI padArtha haiM ve hI tattvArthaM kahalAte haiM / zaMkA----'tattva' isa zabda se kyA samajhanA ? samAdhAna -- yahA~ 'tattva' zabda bhAvavAcI hai / tat yaha sarvanAma pada hai aura sarvanAma pada sAmAnya artha meM rahate haiM / 'tasya bhAvaH tattvaM' usakA jo bhAva hai vaha tattva hai / zaMkA-- 'usakA' se kisako lenA ? samAdhAna -- jo padArtha jisa prakAra se avasthita hai usakA usI prakAra honA, yaha artha isa tattva zabda se samajhanA / zaMkA - - 'artha' kise kahate haiM ? samAdhAna- "R" dhAtu se " ayaMte " banatA hai / yaha gatyarthaM dhAtu hai / isalie jo "aryate" arthAt nizcita kiyA jAtA hai vaha artha hai / athavA jo guNa
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam athavA bhAvena bhAvavato'bhidhAnam, tadanyatirekAt / "tttvmevaarthstrghaarthH|" paramArthabhUtapadArthAH iti yAvat / atra tattvArthazabdena vyANi iti abhiprAyo granthakartRNAm, yakSyante ca "ede chahavyANi ya" (gAthA 34) iti / etaduktaM bhavati-jinabaravadanAravindavinirgatavacanaM paurvAparyAviruddha niSkalaGka tadeva AgamaH, tena kathitAstattvArthAH bhavanti / iti zraddadhAnaH bhavyaH sakalavimalakevalajJAnasya bIjabhUtaM svAtmAbhimukhasaMvittisvarUpaM bhAvazrutamevAdeyaM kRtvA dravyazrutAdhAreNa nijazuddhaparamAtmasattvaM satataM bhAvanIyam / atha ke ca te tatvArthAH kisvarUpAzca ? ityAzaGkAyAM bubamti jIvA poggalakAyA dhammAdhammA ya kAla AyAsaM / taccatthA idi bhaNidA NANAguNapajjaehiM saMjuttA // 9 // paryAyoM ko prApta karatA hai yA jo guNa paryAyoM se prApta kiye jAte haiM ve ''artha' kahalAte haiM-inheM hI dravya kahate haiM / tattvarUpa jo artha hai vaha tatvArtha hai / athavA bhAva se bhAvavAle ko kahanA tattvArtha hai, kyoMki ye donoM paraspara meM abhinna haiN| yA tattva hI artha hai vahI tattvArtha hai matalaba paramArthabhUta padArtha ko artha kahate haiM / yahA~ para tattvArtha zabda se dravyoM ko lenA granthakartA zrI kundakundadeva kA aisA abhiprAya haiM kyoMki Age be 34 vIM gAthA meM "ye chaha dravya haiM" aisA kaheMge / tAtparya yaha haA ki jinendradeva ke mukhakamala se nikale hue vacana pUrvApara virodha rahita haiM, nirdoSa haiM ataH ve hI "Agama'' haiN| usameM kahe gaye viSaya "tattvArtha" haiM / aisA zraddhAna karate hue bhavya jIvoM ko sakala vimala kevalajJAna ke lie bIja bhUta, apane AtmA ke abhimukha hue anubhava svarUpa jo bhAvazruta hai usI ko upAdeya karake dravyazruta ke AdhAra se nijazuddha paramAtma tattva kI satata bhAvanA karanI caahiye| ve tattvArtha kauna-kauna haiM ? aura usakA svarUpa kyA hai ? aisI AzaMkA hone para AcAryadeva kahate haiM anvayArtha-(jIvA poggalakAyA dhammAghammA ya kAla AyAsaM taccatyA idi bhaNidA) jIva, pudgala, dharma, adharma, kAla aura AkAza ye tattvArtha kahe gaye haiM / (NANAguNapajjaehi saMjuttA) ye nAnA guNa paryAyoM se saMyukta haiM / / 9 / / 1. sarvArthasiTi a0 1, sUtra 2 / . . . . . . . . .
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhUtam taccatthA idi bhaNidA-tasvArthAH iti nAmabhiH bhaNitAH / ke te ? jIvA poggalakAyA dhammAdhammA ya kAla AyAsaM jIvAH dharmAdharmau ca kAla: AkAzaM jIvapudgaladharmAdharmAkAzakAlA ete SaT prakArAH / kaH pudgalakAyAH / bhaNitAH ? caturjJAnadhAribhiH / kathambhUtAste ? NANAguNapajjaehi saMjuttA-ne -nAnAguNaparyAyaiH saMyuktAH iti kriyAkAraka saMbandhaH / 32 tadyathA-- - jJAnadarzana sukha sattAvilakSaNabhAvaprANaiH iMdriyabalAyurucchvAsa lakSaNadravyANaizca jIvati bodhivyakti jIvitapUrvA vA jIvAH / zuddhajIvA muktAste bhAvaprANaireva jIvanti, azuddhajIvAH saMsAriNaste'pi zuddha nizcayanayena zuddhacaitanyaprANairazuddha nizcaya na yetA zuddhamatijJAnAdicetanyaprANaiH vyavahAranayena dravyaprANaizca trikAlaM jIvanti / pUraNagalanasvabhAvatvAt pudgalAH, puMgilanAdvA, pumbhiH jIvaiH zarIrAhAraviSayakaraNopakaraNAdibhAvena gilyante iti pudgalAH, te ca te kAyA iva bahupradezatvAt pudgalakAyAH / svayaM kriyApariNAminAM jIvapudgalAnAM sAcivyaM jova, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaha dravyoM ko "tattvArtha" isa nAma se cAra jJAnadhArI gaNadharadeva Adi ne kahA hai / ye anaMtaguNa paryAyoM se sahita hote haiN| yaha kriyA kAraka sambandha huA / usI ko kahate haiM -- jo jJAna, darzana, sukha, sattA Adi lakSaNa dravya prANoM se jIte haiM, jiyeMge aura jIte the, ve "jIva" haiM / zuddha jIva mukta haiM, ve bhAva prANoM se hI jIte haiM / azuddha jIva saMsArI haiM ve bhI zuddha nizcayanaya se zuddha caitanya prANoM se, azuddha nizcayanaya kI apekSA azuddha matijJAna Adi caitanya prANoM se tathA vyavahAranaya kI apekSA dravya prANoM se tInoM kAla meM jIte haiM / pUraNa galana svabhAva vAle hone se pudgala haiM / athavA puruSa dvArA gile jAne se pudgala haiM- puruSa - jova, ina jIvoM dvArA AhAra, zarIra, paMcendriyoM ke viSaya, indriyA~ Adi rUpa se gile jAte haiM-- grahaNa kiye jAte haiM isalie ye pudgala kahalAte haiM / ye pudgala kArya ke sadRza bahupradezI hone se pudgalakAya kahalAte haiM / jo svayaM kriyArUpa se pariNAmI jIva - pudgaloM ko sahAyatA detA hai vaha dharma dravya hai / isase viparIta arthAt jIva pudgaloM ko Thaharane meM sahAyatA karatA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam 33 dhAtIti dharmaH / tadviparIto'dharmaH / AkAzante prakAzante yasmin bravyANi tadAkAzam; avakAzadAnAdvA / kalayatIti kAlaH / I ime tattvArthaM nAnAguNaparyAyasaMyuktA bhavanti / " guNaparyayathad dravyamiti" nyAyena / guNyate viziSyate pRthakkriyate dravyaM yeste guNAH / svabhAvavibhAvarUpatayA pari-samaMtAt parigacchanti pariprApnuvanti ye te paryAyAH / anvayino guNAH, vyatirekiNaH paryAyAH, athavA sahabhuvo guNAH prabhuH paryAyAH / zrIdudgalayoH guNaparyAyAH svabhAvavibhAvabhedAt dvidhA bhavanti, anyeSAM dravyANAM ca vibhAvaguNaparyAyA na santi / jIvatattvasya cetanaguNaparyAyAH, ajIvatattvasyAcetana guNaparyAyAH / SaDapi tattvArthAH svasvaguNaparyAyaiH saMyuktAH teSAmAdhArabhUtAstatsvarUpA eva / na te svaguNaparyAyAna muJcanti na ca paraguNaparyAyAn gahNanti / hai, vaha adharma dravya hai / jisameM dravya avakAza pAte haiM- prakAzita hote haiM vaha AkAza dravya hai / jo gaNanA karAtA hai vaha kAla dravya hai / isa prakAra yahA~ para vyAkaraNa se vyutpatti kI apekSA rakhate hue mudgala Adi dravyoM kA yaha artha kiyA gayA hai / ye sabhI tattvArtha nAnA guNa paryAyoM se yukta haiN| kyoMki " guNaparyAyoM ke samUha" kA nAma dravya haiM / yaha dravya kA lakSaNa sUtra meM kathita hai / jinake dvArA dravya viziSTa kiyA jAya, anya dravyoM se pRthak kiyA jAya unheM guNa kahate haiM / jo svabhAva-vibhAvarUpa se saba tarapha se prApta karate haiM ve paryAyeM haiM, yaha vyutpatti artha haiM ! anvayI guNa haiM aura vyatirekI paryAyeM haiM / athavA jo sadA sAtha-sAtha rahate haiM ve guNa haiM aura jo krama krama se hotI haiM ve paryAyeM haiM / jova aura pudgala ina do dravyoM meM jo guNa paryAyeM haiM ve svabhAva aura vibhAva ke bheda se do-do bhedarUpa haiM / anya dravyoM meM vibhAva guNa paryAyeM nahIM haiM / jIva tattva kI guNa- paryAyeM cetana haiM aura ajIvatatva kI acetana guNa paryAyeM haiM / ye chahoM hI tattvArthaM apane apane guNa paryAyoM se saMyukta haiM, unakI AdhArabhUta haiM / athavA una guNaparyAyasvarUpa hI haiM / ye na to apane guNa paryAyoM ko chor3ate haiM aura na parake guNa paryAyoM ko grahaNa hI karate haiM / 5
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam uktaM ca paJcAstikAyagranthe apaNoNaM pavisaMtA ditA uggaasmnnnnmnnnnss| melaMtAdhi ya Ni sagaM sahAvaM Na vijarhati // 7 // tAtparyametat-yAvadayaM jIvaH ciccaitanyacintAmaNirUpaM nijasvabhAvaM na jAnAti na ca zraddhatte tAvanmithyAdRSTiH / yadA ca jAnAti zraddadhAti tadA sarAgasamyagdRSTiH san niyamabalena vItarAgacAritrAvinAbhUtavItarAgasamyagdRSTiH bhUtvA nirvikalpasamAdho sthitvA svasvabhAvamevAnubhavati, tadaiva svastho bhavati iti nizcitya svAramanyavicalasthitividhAtavyA, tacchaktyabhAve vizuddhajJAnadarzanasvarUpanijazuddhAtmatasvabhAvanA kartavyA // 9 // ___ evaM AptAdizraddhAnarUpasamyagdarzanamukhyatvena satyAptasvarUpakathanena caikA gAthA, aSTAdazadoSakathanatvena dvitIyA gAthA, paramAtmasvarUpapratipAdanatvena tRtIyA gAthA, AgamalakSaNakathanatvena tatvArthasya sAmAnyalakSaNatvena ca caturthI gAthA, tattvArtha paMcAstikAya grantha meM kahA bhI hai... "ye sabhI dravya eka dUsare meM praveza karate hue aura eka dUsare ko avakAza dete hue tathA paraspara meM milate hue bhI sadA apane svabhAva ko nahIM chor3ate haiN| __ abhiprAya yaha nikalA ki jaba taka yaha jIva cit caitanya citAmaNirUpa apane svabhAva ko nahIM jAnatA hai aura na zraddhAna karatA hai taba taka yaha mithyAdRSTi hai aura jaba vaha jAnatA hai, zraddhAna karatA hai taba sarAga samyagdRSTi hotA huA ratnatraya ke bala se vItarAga cAritra se avinAbhUta aisA bItarAga samyagdRSTi hokara nirvikalpa samAdhi meM sthita hokara apane svabhAva kA hI anubhava karatA hai tabhI svastha ho jAtA hai| aisA nizcaya karake apane AtmA meM nizcala dhyAna karanA cAhiye aura jaba taka aisI zakti nahIM prApta ho taba taka vizuddha jJAnadarzanasvarUpa nijazuddha Atmatattva kI bhAvanA karanI cAhiye / isa prakAra AptAdi ke zraddhAnarUpa samyagdarzana kI mukhyatA se aura sacce Apta kA svarUpa kahane se eka gAthA huii| aThAraha doSoM ko kahane rUpa se dUsarI gAthA huii| paramAtmA ke svarUpa ko kahane vAlI tIsarI gAthA huii| Agama kA lakSaNa kahane rUpa aura tattvArtha kA sAmAnya lakSaNa kahate hue cauthI gAthA huI / 1. paMcAstikAya /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam nAma-svarUpa-pratipAdanapareNa paMcamI gAthA, iti gAthApaMcakena prathamAdhikAre dvitIyo'ntarAdhikAraH samAsaH / ____ atha jIvatatvasya svarUpaM tatsvabhAvavibhAvaguNaparyAyANAM ca pratipAdanatvena aSTau sUtrANi, punaH nayavivakSayA jIvasvarUpakathanamukhyatvena dve sUtre, iti dazabhiH sUtrastRtIye'ntarAdhikAre samudAyapAtanikA jJAtavyA / __atha sUtrasya pUrvArdhana sabhedaM jIvasvarUpamuttarArdhena ca jJAnopayogaprakAra nirUpayitukAmA sucantyA cAryA: jIvo uvaogamI uvaogo gANadaMsaNo hoi / NANuvajogo duviho sahAvaNANaM vibhAvaNANaM ti // 10 // jIbo uvaogAo-jIvaH upyogmyH| ubaogo gANadaMsaNo hoiupayogaH jJAnadarzanaM bhavati / NANavaogo duviho sahAvaNANaM vibhAvaNANaM tijJAnopayogo dvividhaH svabhAvajJAna vibhAvajJAna iti tAvat kriyAkArakasaMbandhaH / tathA tattvArtha ke nAma aura unake svarUpa ko kahane vAlI pAMcavIM gAthA huI / isa taraha pA~ca gAthAoM dvArA pahale adhikAra meM dvitIya aMtarAdhikAra samApta huA / ____aba Age jIvatattva kA svarUpa aura usake svabhAva vibhAva guNa paryAyoM ko pratipAdana karane vAle ATha gAthA sUtra haiN| punaH naya vivakSA se jovasvarUpa kathana kI mukhyatA se do gAthA sUtra haiN| isa prakAra daza gAthAsUtroM dvArA tIsare aMtarAdhikAra meM samudAyapAtanikA jAnanA cAhiye / ___aba AcArya deva gAthA ke pUrvArdha se bhedasahita jIva kA svarUpa aura gAthA ke uttarArdha se jJAnopayoga ke prakAra nirUpita karate hue kahate haiM __anvayArtha - (jIvo upaogamao) jIva upayogamayI hai| (uvaogo NANadasaNo hoi) upayoga jJAna aura darzana ina do bhedarUpa hai / (sahAvaNANaM vihAvaNANaM ti) svabhAva jJAna aura vibhAva jJAna isa prakAra se (NANuvajogo duviho) jJAnopayoga ye do prakAra hai // 10 // jIva kA lakSaNa upayoga hai| upayoga ke jJAna, darzana ye do bheda haiN| unameM bhI jJAnopayoga ke svabhAvajJAna aura vibhAvajJAna ye do prakAra haiN|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtama tadyathA-bAhyAbhyantarahetudvayasannidhAne yathAsaMbhavamupalabdhuzcaitanyAnuvidhAyo pariNAma upayogaH, sa tu jIvasya lakSaNaM, jIvo lakSya iti / 'parasparacyatikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNama' etavAtmabhataM vartate agnerauSNyamiva / jIvo gaNo dharmI vA, ayamupayogI guNo dharmoM vA iti / upayogo yA jJAnopayogo darzanopayogazca / atra jJAnopayogo mukhyarUpeNa dvividhaH, svabhAvavibhAvabhedAt / anayorlakSaNaM sUtradvayana sUcayanti svayaM granthakArAH / yadyapi AnigodajIvAta siddharAzi yAvata sarve jIvA: sAmAnyena jJAnadarzanasvabhAvAratathApi vizeSApekSayA mithyAtvaguNasthAnAt kSINakaSAyaparyantA vibhAvajJAnadarzanavantaH, tataH paraM svabhAvajJAnadarzanavanta eva / athavA zuddhanizcayanayena sarve jIvAH svabhAvajJAnavarzanopayogamayAH santo'pi azuddha nayena saMsAriNo vibhAvajJAnadarzanAbhyAM pariNatA evaM taptAya:piNDavat / usI ko kahate haiM-bAhya aura AbhyaMtara donoM hetuoM ke milane para yathAsaMbhava AtmA kA caitanya se anusyUta sahita pariNAma upayoga hai| yahI jIva kA lakSaNa hai, aura jIva lakSya hai| paraspara mile rahane para jisake dvArA pRthak lakSita kiyA jAya vaha lakSaNa hai / yaha AtmabhUta lakSaNa hai jaise agni ko uSNatA / yahA~ para jIva guNI athavA dharmI hai aura yaha upayoga guNa athavA dharma hai / isa upayoga ke do bheda haiM-jJAnopayoga aura drshnopyog| isameM bhI jJAnopayoga mukhyarUpa se svabhAva-vibhAva kI apekSA do prakAra kA hai| ina donoM kA lakSaNa Age do gAthAoM meM svayaM granthakAra kaheMge / yadyapi nigoda jIvoM se lekara siddharAzi jIva paryaMta sabhI jIva sAmAnya se jJAna darzana svabhAva vAle haiM phira bhI vizeSa kI apekSA se mithyAtva guNa sthAna se lekara kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna paryaMta jIva vibhAvajJAna-darzana vAle haiN| isase Age ke jIva svabhAvajJAnadarzana vAle hI haiN| athavA zuddhanizcayanaya se sabhI jIva svabhAva jJAnadarzanopayogamaya hote hue bhI azuddha nizcayanaya se sabhI saMsArI jIva vibhAvajJAna aura vibhAva darzana meM pariNata hI haiN| tapAye hue loha piMDa ke samAna /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtas tathaiva proktaM ca pravacanasAragranthe-- _ "pariNamadi jeNa daTvaM tatkAlaM tanmaya ti pnntN'|' etaduktaM bhavati-zuddhAzuddhanayavayavibhAgena svAtmatattvaM vijJAyAzuddhasvabhAvaparihArArtha zaddhAtmasvabhAvameva bhAvayitavyaM, tasyopalabdhizca yathA syAt tathaiva ytitvymaacritvympi| atha svabhAvajJAnasya svarUpaM, ma bheda vibhAlajJAnaM ca prarUpayantaH pUrva nigadanti AcAryA: kevalamiMdiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvaNANaM tti / saNNANidaraviyappe vihAvaNANaM have duvihaM // 11 // taM mahAvaNANaM ti-tata svabhAvajJAnam iti vijAnIhi / tat kiM ? kevalaM-kevalam / punaH kathambhUtam ? iMdiyahiya-indriyarahitam atIndriyam / punaH kiviziSTam ? asahAyaM-asahAyaM parasahakArAnapekSamiti / yahI bAta pravacanasAra grantha meM kahI bhI hai.-.-- "jisa rUpa se dravya pariNa mana karatA hai usa kAla meM vaha tanmaya-uso rUpa kA ho jAtA hai, aisA jinendradeva ne kahA hai|'' tAtparya yaha huA ki---zuddha aura azuddha ina donoM naya vibhAga se apane Atmatattva ko jAnakara azuddha svabhAna ko chor3ane ke liye zuddha AtmasvabhAva kI hI bhAvanA karanI cAhiye aura jisa taraha bhI usakI prApti ho sake vaisA hI prayatna aura vaisA hI AcaraNa karanA cAhiye / __ aba AcAryadeva svabhAvajJAna kA svarUpa aura vibhAvajJAna ke bhedoM ko batalAte hue gAthAsUtra kahate haiM anvayArtha-kevalaM iMdiyarahiyaM asahAyaM) jo kevala, iMdriyarahita aura asahAya hai (taM sahAvaNANaM tti) vaha svabhAvajJAna hai / (saNNANidaravi yAppe duvihaM vihAvaNANaM have) saMjJAna aura mithyAjJAna ke bheda se do prakAra kA vibhAvajJAna hotA hai / / 11 / / TokA-jo kevala-eka, atIndriya aura para sahAya kI apekSA se rahita hai vaha kevalajJAna svabhAvajJAna hai| 1. pravacanasAragAthA 8 /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 niyamasAra-prAbhRtam tadyathA--athino yadartha kevante bAhyAbhyantaracAritraM sevante tatkevalam / uktaM ca zrIbhaTTAkalaGkadevai:-- 'tapaHkriyAvizeSAna vAGmAnasakAyAzrayAn bAhAnAbhyantarAMzca yadarthamathina: kevante sevante tatkevalam / tathA ca etatsvabhAvajJAnaM indriyarahitamatIndriyamindriyAnindriyavyApArAnapekSam / indriyajJAnaM tAvadAkAzAdyamUrtapadArtheSu dezAntaritame lie kAlAntaritAmarAvaNAdiSu svabhAvAntaritabhUtAdiSu tathaivAtisUkSmeSu paracetovRttipudgalaparamANvAdiSu ca na pravartate / kiM ca indriyANi sthUlamUrtamaryAditavartamAnakAlikasvasvaviSayAn eva gRllanti / kintu atIndriyajJAnaM trailokyodaratisthUlasUkSmamUrtAmAnantapavAn trikAlajAtAn sarvAnapi yugapaveva jAnAti, kramakaraNavyavadhAnarahitatvAt / isI kA vistAra--arthIjana jisalie bAhya-AbhyaMtara cAritra kA sevana karate haiM--AcaraNa karate haiM vaha kevalajJAna hai| zrI bhaTTAkalaMka deva ne bhI kahA hai-- icchA rakhane vAle jisake lie vacana mana aura kAya ke Azrita, bAhyaAbhyantara aisI ubhayarUpa jina tapazcaraNa kI kriyAoM kA sevana karate haiM, usI kA nAma kevalajJAna hai| yaha svabhAvajJAna indriyoM se rahita atIndriya hai, kyoMki yaha idriya aura mana ke vyApAra se rahita hai| yaha iMdriyajJAna AkAza Adi amUrta padArthoM meM, deza se jisameM vyavadhAna hai aise arthAt atidUravartI meruparvata Adi meM, kAla se jisameM antarala par3a cukA hai aise atIta aura anAgata kAlavartI rAma-rAvaNa, mahApadma tIrthakara Adi meM, svabhAva se antarita-nahIM dikhane vAle aise bhUta pizAca Adi meM, aura usI prakAra atisUkSma para ke mana kI pravRtti, pudgala-paramANu Adi viSayoM meM pravRtti nahIM kara sakatA haiN| dUsarI bAta yaha hai ki ye indriyA~ sthUla, mUrtika, maryAdita aura vartamAna kAla ke apane-apane viSayoM ko hI grahaNa karatI haiM / kiMtu atIMdriya jJAna tIna loka ke antargata sthUla, sUkSma, mUrtika, amUrtika, ananta padArthoM ko tathA bhUta, vartamAna aura bhaviSyatkAlIna sabhI padArthoM ko bhI eka sAtha hI jAna letA hai, kyoMki usameM krama kA vyavadhAna aura indriyoM kA vyavadhAna nahIM hai / 1. tasvArtharAjabAttika a0 1, sUtra 9 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam uktaM ca pravacanasAragnanthe -- "apadesaM sapanesa muttamamusaM ca pajjayamajAdaM / palayaM gayaM ca jANavi taM jANamaNiviyaM bhaNiyaM // 41 // " yajjJAnaM kAlANuparamANvAdi apraveza, jIvapudgaladharmAdharmAkAzadravyAdi sapradeza, pudgaladravyaM karmabaMdhanabaddhApekSayA saMsArijIvasamUhaM ca mUrta, zuddhajIvadravyaM pudgalajitazeSadravyaM cAmRrtamapi jAnAti / tathA ca ajAtamanAgataM, pralayaM gataM cAtItaM sarva trikAlagataparyAya pUrvoktaM sarvamapi jJeyaM vastu jAnAti tajjJAnamatIndriyamiti bhaNitaM jinazAsane / nanu bhavadbhirmAnyapatIndriyajJAnaM sUkSmAdivartamAnapadArthAn jAnIyAt paraM ye padArthA vinaSTAH, ye cAnutpannAste kathaM jJAtu zakyante ? satyamuktaM bhavatA; parantu tepi tajjJAne vartamAnasamAnA evaM pratibhAsante, bhitticitrAdivat / ___isI bAta ko pravacanasAra meM kahA hai-- "jo jJAna apradezI, sapradezI, mUrta, amUrta aise sabhI padArtha ko tathA jo paryAyeM abhI nahIM huI haiM aisI anAgata, evaM jo paryAyeM naSTa ho cukI haiM aisI atIta sabhI paryAyoM ko jAnatA hai vaha jJAna anindriya kahA gayA hai / ' isI kA vistAra yaha hai ki jo jJAna kAlANu, paramANu Adi apradezI dravyoM ko, jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza Adi sapradezI dravyoM ko, murtikapudgala dravya ko aura karmabandhana se baddha hue kI apekSA saMsArI jIva-samUha ko, amUrtika-zuddhajIva dravya ko aura pudgala se atirikta zeSa acetana dravyoM ko bhI jAnatA hai, usI prakAra jo paryAyeM abhI nahIM huI haiM aisI bhaviSyatkAlIna aura jo naSTa ho cukI haiM aisI atItakAlIna paryAyoM ko arthAt trikAlagata sabhI paryAyoM sahita saMpUrNa zeyapadArthoM ko jAnatA hai, vaha jJAna jainazAsana meM atIndriya kahA gayA hai| zaMkA--Apake dvArA mAnya atIndriya jJAna sUkSma Adi vartamAna padArthoM ko jAna lene kintu jo padArtha naSTa ho cuke haiM aura jo abhI utpanna nahIM hue haiM unako kaise jAna sakatA hai ? __ samAdhAna--ApakA kahanA satya hai, kintu ve atIta anAgata padArtha bhI 1. pravacanasAra / ..--.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam proktaM ca devarevAnyatra "taSakAligeva samve sadasanbhUdA hi pajjayA tAsi / vadRnte te NANe visesako dadhvajAvINaM // 37 // je Neva hi saMjAdA je khalu gaTThA bhavIya pjjaayaa| te hoMti asambhUdA pajjAyA NANapacnakkhA // 38 // jAdi mArapAnalAI pacAi NANassa | Na havavi yA taM gANaM divaM tti hi ke pati ' // 39 / / ye sadbhUtA vartamAnA asadbhUtA avidyamAnA bhUtabhAvinazca paryAyAste sarvepratIndriyakevalajJAne tAtkAlikA iva vartamAnA idha vartante / tAsAM dravyajAtInAM saMbadhino vizeSataH svakIyasvakIyapradezakAlAkAravizeSaH iti / yathA vitrabhittau bAhubalibharatAdivyatikrAntarUpANi mahApadmatIrthakarAdibhAvirUpANi ca vartamAnAnIya pratyakSeNa dRzyante, tathaiva kevalajJAne'pi trikAlavartinaH paryAyA vartamAnA iva parisphuranti / ye hi saMjAtA naiva, ye khalu bhUtvA naSTAH te paryAyAH asadbhUtA bhavanti, te usa kevalajJAna meM vartamAna ke samAna jhalakate haiM, jaise ki dIvAla para bane hue citra aadi| zrI kundakundadeva ne hI anya grantha meM yahI bAta kahI hai "vizeSa rIti se sabhI dravya-samUha kI vidyamAna aura avidyamAna (atItaanAgata) sampUrNa paryAyeM vartamAnakAlIna paryAyoM ke samAna hI usa jJAna meM vartatI haiM / jo paryAyeM abhI utpanna nahIM huI haiM aura jo hokara naSTa ho gaI haiM ye paryAyeM asadbhuta-avidyamAna haiM, ye saba paryAyeM jJAna ke pratyakSa haiN| yadi bhaviSyat paryAyeM aura naSTa huI bhUtakAlIna paryAyeM jJAna ke pratyakSa nahIM hai to vaha jJAna "divya' hai aise kauna kaheMge ? una sabhI dravyoM se sambandhita apane-apane pradeza, kAla, AkAra Adi vizeSatA ko lie hue jo bhI sadbhUta-bartamAna aura asadbhuta-avidyamAna bhUtabhaviSyat paryAyeM haiM ve saba atIndriya kevalajJAna meM tatkAla huI-vartamAna paryAyoM ke samAna hI jhalakatI hai| jaise ki dIvAla para bane hue citroM meM bAhubalI bharata Adi ho cuke manuSyoM ke rUpa aura mahApadma tIrthaMkara Adi Age hone vAle mahApuruSoM ke rUpa bhI 1. pravacanasAra /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam paryAyAH kevalajJAna pratyakSA eva / yadi ajAtaH payAyaH pralayitazca jJAnasya pratyakSo na bhavati, tahi tajjJAnaM divyamiti hi nizcayena ke prarUpayanti ? na ke'pIti bhAvaH / tathA ca tajjJAnamasahAyaM vartate, anyAnapekSatvAt kSAyopazamikajJAnAsaMpRktatvAcca tadeva svabhAvajJAnamAkhyAyate, AtmanaH sahajasvabhAvatvAt ikSormAdhurya miva / TokAkAraiH kAryakAraNabhevena svabhAvajJAnaM dvidhA vibhaktam / tatra sahajavimalakevalajJAnaM kArya svabhAvajJAnaM, paramapAriNAmikabhAvasthitatri kAlanirupAdhirUpaM sahajajJAnaM kAraNaM svabhAvajJAnaM, kevalajJAnasya kAraNatvAt / athavA kevala mAnaM kArya, vItarAgasvasaMvedanajJAnaM kAraNaM, tasyotpattI kAraNasvAt / etatkevalajJAnaM svabhAvajJAnamasti, nigranthasaMjJasya kSINakaSAyasyAntyasamaye vartamAna ke samAna hI dekhe jAte haiM, vaise hI kevalajJAna meM bhI tIna kAla kI samasta paryAyeM vartamAna ke samAna hI sphurAyamAna ho jAtI haiN| athavA atIta aura anAgata paryAyoM ke jo jJeyAkAra haiM ye usa jJAna meM vartamAna hI rahate haiN| isalie jo paryAyeM abhI utpanna nahIM huI haiM aura jo hokara naSTa ho gaI haiM ve paryAyeM yadyapi asadbhUta haiM to bhI kevalajJAna meM pratyakSa hI haiN| yadi ve usa jJAna meM pratyakSa na hoveM to usa jJAna ko "divya" hai aisA nizcaya se kauna kaheMge ! arthAt koI bhI nahIM kheNge| vaha jJAna asahAya hai kyoMki anya kI apekSA nahIM rakhatA hai aura kSAyopazamika jJAna se mizrita nahIM hai / isa kAraNa vahI svabhAvajAna kahalAtA hai kyoMki vaha ikSu kI madhuratA ke samAna AtmA kA sahaja svabhAva hai / TIkAkAra zrI padmaprabha maladhArI deva ne isa svabhAva jJAna ke kArya-kAraNa kI apekSA do bheda kara diye haiM / usameM sahaja vimala kevalajJAna kAryasvabhAva jJAna' hai aura parama pAriNAmika bhAva meM sthita tInoM kAla meM upAdhirahita jo sahajajJAna hai vaha 'kAraNasvabhAva jJAna' hai, kyoMki vaha kevalajJAna kA kAraNa hai / athavA kevalajJAna kArya hai aura vItarAga svasaMvedana jJAna kAraNa hai kyoMki usakI utpatti meM vaha kAraNa hai| yaha kevalajJAna svabhAva jJAna hai| nirgrantha saMjJaka kSINakaSAya guNasthAnavI muni ke aMtima samaya meM karmoM kI tiresaTha prakRtiyoM kA abhAva ho jAne para pragaTa
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam triSaSTiprakRtInAmabhAve sati smutpdyte| uktaM ca zrIpUjyapAdAcArya: "yasya svayaM svabhAvAptirabhAve kRtsnakarmaNaH / tasmai saMjJAnarUpAya namo'stu paramAtmane' // 1 // yadyapi zuddhanayena saMsArijIvA api zazvatkarmamalaraspRSTatvAt myabhAvajJAnamayA eva, tathApi azuddhanayenAnAdikarmabaMdhanavazAt svabhAvajJAnazUnyAH / athavA zaktirUpeNa te'pi svabhAvajJAnayutAH santi na ca vyaktirUpeNa, iti jJAtvA ye saMyatAH nirvikalpasamAdhirUpasvasaMbedanajAne samastavibhAvapariNAmatyAgena rati kurvanti, ta eva paramANAvaikalakSaNasukhAvinAbhUta svabhAvajJAnaM labhanta iti / punazca vihAvaNANaM duvihaM have-vibhAyajJAnaM dvividhaM bhavet / saNNANidaraviyappe--saMjJAnetaravikalpe samyagjJAnamithyAjJAnavikalpAbhyAmiti / jJAnAvaraNakarmaNAM sAyopazamApekSayA vibhAvasaMjJA kathyate sopAdhitvAt / / etaduktaM bhavati-kRtsnazAnAvaraNAbhAve sarvathA svAtmajanyatvAt sahajahotA hai / zrI pUjyapAdAcArya ne aisA hI kahA hai __ "jinake sarva karma kA abhAva ho jAne para svayaM apane svabhAva kI prApti ho cukI hai una saMjJAna svarUpa paramAtmA ko merA namaskAra hove / " / yadyapi zuddhanaya se saMsArI jIva bhI hamezA karmamala se apaSTa hone se asvabhAvajJAnamaya hI haiM, phira bhI azuddhanaya se anAdi karmabaMdhana ke vazIbhUta ho rahe haiN| ataH svabhAva jJAna se zUnya hI haiM / athavA zakti rUpa se ve bhI svabhAvajJAna se yukta haiM, vyaktarUpa nahIM / aisA jAnakara jo saMyata nirvikalpa samAdhi rUpa svasaMvedana jJAna meM samasta vibhASa pariNAmoM kA tyAga karake rati karate haiM, ve hI parama AhlAdarUpa eka lakSaNavAle sukha se avinAbhUta svabhAva jJAna ko prApta kara lete haiN| punaH vibhAva jJAna samyagjJAna aura mithyAjJAna ke bheda se do prakAra kA hai / yaha jJAnAbaraNa karma ke kSayopazama se hotA hai / ataH "vibhAva' nAma ko prApta hai kyoMki yaha upAdhisahita hai| tAtparya yaha nikalA ki saMpUrNa jJAnAvaraNa karma kA abhAva ho jAne para sarvathA apanI AtmA se utpanna hone vAlA hone se sahajavimala kevalajJAna 'svabhAva1. iSTopadeza /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhatam vimalakevalajJAnaM svabhAvajJAnam / karmopAdhisApekSatvAta kSAyopazAmika vibhAvajJAnaM, tattu samIcInamithyAvikalpena dviprakAramiti jJAtvA samIcInavibhAvajJAnabalenaiva nijazuddhabuddhaparamAtmasvarUpasvabhAvazAnahetoH prayatitavyam / adhunA saMjJAnetaravibhAvajJAnasya bhedAn pratipAzyanti sapaNANaM caubhedaM madisudaohI taheva maNapajjaM / aNNANaM tiviyappaM madiyAI bhedado ceva // 12 // jJAna' hai / kyoMki karmoM kI upAdhi se sahita hone se kSAyopazamika jJAna vibhAva jJAna hai, vaha samIcIna aura mithyA ke bheda se do prakAra hai, aisA jAnakara samIcIna vibhAva jJAna ke bala se hI nija zuddha buddha paramAtmasvarUpa, svabhAvajJAna ke liye prayatna karanA cAhiye / bhAvArtha---koI koI kahate haiM ki sarvajJa kA jJAna bhI atIta aura anAgata padArthoM ko vartamAnakAlIna padArtha ke samAna jyoM kA tyoM nahIM jAnatA hai, usI bAta ko yahA~ para khulAsA kiyA hai ki zrIkudakudadeva ne hI prabacanasAra meM "takAligeva" pada se spaSTa kara diyA hai ki atIndriya jJAna meM sabhI padArtha vartamAna kAlavartI ke samAna hI dikhate haiM, yadi aisA na mAne to phira usa jJAna ko divya jJAna kahane kA matalaba hI kyA rahA ? dUsarI bAta isa TIkA meM yaha hai ki svabhAva jJAna kevalI bhagavAn ko hai aura usake pUrva bArahaveM gaNasthAna taka bhI kSAyopazamika vibhAva jJAna hI hai, lekina vizeSatA yahI hai ki isa vibhAva jJAna se hI svabhAva jJAna pragaTa hotA hai| ataH nirvikalpa svasaMvedana ko isa syAdvAdacandrikA TIkA meM 'kAraNasvabhAva jJAna' kaha diyA hai jo ki kAraNa paramAtmA ke sadaza mAnya hai| isameM koI virodha nahIM samajhanA caahiye| aba saMjJAna aura mithyAjJAna rUpa vibhAvajJAna ke bheda batalAte haiM-- anvayArthara--(saNANaM caubhedaM) saMjJAna ke cAra bheda haiM (madisudaohI taheva maNapajja) mati, zruta, avadhi aura manaHparyayajJAna (ceva madiyAI bhedado) aura mati Adi ke bheda se (aNNANaM tibiyappaM) ajJAna bhI tIna prakAra kA hai // 12||
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam vibhAvajJAnasya prathamavikalpaH saMjJAnaM tatkatividha ? sagNANaM caubhedaMsaMjJAnaM caturbhedam / kinAmAni ? madisudaohI taheva maNapajja-matizrutAvadhayastathaiva manaHparyayam / itaracca katiprakAram ? aNNANa tibiyappa-ajJAnaM trivikalpama / kena prakAreNa ? madiyAI bhedado ceva-matyAdebhedataH caiva kumatikuzrutavibhaMgAvadhibhedataH tri prkaarm| tadyathA-vibhAvajJAnaM samyaktvasahacAritvAt samIcInatvaM pratipadyate, mithyAtya sahacAritvAta mithyA ajJAnaM vAjAyate / phevalajJAnavarzanamayo'pi ayamAtmA anAdikarmabaMdhanavazAt bAhyAbhyantarahetutyasannidhAne sati yena jAnAti tajjJAnaM bhaNyate / abhyantare matijJAnAvaraNakarmakSayopazamAd vIryAntarAyakSayopazamAcca bahirane paMcendriyamano'valambAcca mUrtAmUrta vastu aspaSTatayA yajjAnAti tanmatijJAnam / paramArthataH parokSamapi idaM tarkazAstrAnusAreNa sAMvyavahArikapratyakSa gIyate / abhyantare zratajJAnAvaraNakSayopazamAnmanaindriyAvalambanAcaca bahiraGga prakAzopAdhyAyAvisahakArikAraNAcca mUrtAmUrta vastu aspaSTaM yajjAnAti tachu tajJAnam / tatra zabdAtmaka vibhAvajJAna ke pahale bheda kA nAma saMjJAna hai-usake matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna ye cAra bheda haiM aura vibhAvajJAna ke dvitIya bheda kA nAma ajJAna hai, isake kumati, kuzruta aura vibhaMgAvadhi nAma se tIna bheda haiN| isakA vistAra-vibhAvajJAna samyaktva kA sahacArI hone se samIcInatA ko prApta ho jAtA hai aura mithyAtva ke sAtha rahane se ajJAna yA mithyAjJAna rUpa ho jAtA hai / yadyapi yaha AtmA kevalajJAnadarzanamaya hai phira bhI anAdikarmabaMdha ke nimitta se bAhya aura abhyaMtara ina do hetuoM ke hone para jisake dvArA jAnatA hai vaha jJAna kahalAtA hai / abhyantara meM matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama aura bIyAntarAya karmake kSayopazama se tathA bahiraMga meM pA~ca indriya aura mana ke avalambana se jo bharta-amUrta vastu ko aspaSTarUpa se jAnatA hai vaha matijJAna hai| yaha jJAna yadyapi paramArtha se parokSa hai phira bhI tarkazAstra ke anusAra sAMbyavahArika pratyakSa kahalAtA hai / abhyaMtara meM zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama se aura mana ke avalaMbana se tathA bahiraMga meM prakAza, upAdhyAya Adi sahakArI kAraNoM ke milane se jo mUrta-amUrta vastu ko aspaSTa jAnatA hai vaha zrutajJAna hai / usameM se jo zabdarUpa zrutajJAna haiM, vaha parokSa
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAraprabhRtam zrutajJAnaM parokSameva, jIvAjIvAdibAjhaviSayaparicchittirUpaM tadapi parokSamavizadasvAt / yApunaH nAbhyantarevA suyo jano zevAni vikalparUpeNa athavAnantajJAnAdirUpo'hamityAdiprakAreNa jAyate tadISatparokSam / yattu zuddhAtmAbhimukhasaMvittisvarUpaM bhAvazrutajJAnaM tadabhevanayenAtmazabdavAcrya vItarAgacAritrAvinAbhUtaM nirvikalpasvasaMvedanajJAna tattu pratyakSa bhaNyate paramasamAdhiratAnAM svAnubhavagamyatvAta. tadeva svabhAvajJAnasya bIjabhUtamiti / avadhijJAnAvaraNakSayopazamAnamUrta vastu yavekavezapratyakSeNa jAnAti tadavadhijJAnam / tathaiva manaHparyayajJAnAvaraNakSayopazamAdvIryAntarAyakSayopazamAcca parakIyamanogata mUrtamathaM yadekavezapratyazeNa jAnAti tanmanaHparyayajJAnam / matizrutajJAnadvitayamapi vastutaH parokSa saMvyavahArataH svasaMvedanAt ca pratyakSa bhavati / avadhimana:paryayadvayamapi vikalpapratyakSa bhavati / kiM ca svAtmodbhavatvAt pratyakSamapi tattadAvaraNakSayopazamApekSayA sarva jJeyaM na jAnAti, pratyuta katipayaparyAyayuktaM mUrta dezakAlAhI hai aura jo jIva ajIva Adi bAhya padArthoM ke jAnanerUpa hai vaha bhI parokSa hai kyoMki avizada' hai / punaH jo abhyaMtara meM "maiM sukhI hUM, athavA duHkhI hUM' ityAdi vikalparUpa se hotA hai| athavA "meM anaMta jJAna Adi rUpa hUM' ityAdi prakAra se hotA hai "vaha ISat, parokSa hai|" aura jo zuddhAtmA kI tarapha abhimukha hokara usake anubhavarUpa bhAvazrutajJAna hai, vaha abhedanaya se "AtmA" zabda se vAcya vItarAga cAritra ke sAtha avinAbhAvI, nirvikalpa saMvedana jJAna hai, yaha pratyakSa kahalAtA hai, kyoMki yaha paramasamAdhi meM lIna hue muniyoM ko svAnubhavagamya ho rahA hai, yahI jJAna svabhAvajJAna-kevalajJAna ke liye bIja hai / avadhijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se jo mUrtika vastu ko ekadeza pratyakSa jAnatA hai vaha avadhijJAna hai / usI prakAra manaHparyaya jJAnAvaraNa kama ke kSayopazama aura bIryAntarAya karma ke kSayopazama se jo parake mana meM sthita mUrtika padArtha ko pratyakSa jAnatA hai vaha manaHparyayajJAna hai| matijJAna aura zrutajJAna ye donoM vAstava meM parokSa haiM / kiMtu saMvyavahAra se aura svasaMvedana kI apekSA pratyakSa haiN| avadhijJAna aura manaHparyayajJAna ye donoM vikala pratyakSa haiM / bAta yaha hai ki ye donoM jJAna apanI AtmA se utpanna hote haiM / ataH pratyakSa haiM, phira bhI apane apane AvaraNa ke kSayopazama kI apekSA se saMpUrNa
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam vadhimaryAktimeva jAnAti, ato viphalapratyakSa kathyase / __matizrutAvadhijJAnAnyadha mithyAtvavazenAjJAnAni bhavanti / kathametat ? ucyate; yathA sarajasakaTukAlAbUpAne nihitaM payaH svaguNaM parityajati tathA imAni matyAdIni mithyAvRSTibhAjanagatAni duSyanti iti / nanu ca maNikanakAdayo varcIgRhagatA api svabhAvaM na tyajanti tadvanmatyAdInyapi kathaM na syuH ? satyamuktaM bhavatA, paraM zrUyatAm / yadyapi dha!gRhaM maNyAdInAM vikAraM notpAdayitumalaM, tathApi vipariNAmakadravyasannidhAne teSAmapi bhavatyevAnpathAtvam / tathaiva pariNamanazIlavastUnyapi zaktivizeSAdanyathA bhavitumarhanti, ato darzanamohodaye sati amUni jJAnAnyapi anyathA pariNamantIti nAsti doSaH / jJeya padArtha ko nahIM jAnate haiN| pratyuta kucha-kura payoM se mu, mUrtika, deza aura kAla kI avadhi se maryAdita padArthoM ko hI jAnate haiM, ata: vikala pratyakSa kahalAte haiN| ye mati, zruta, avadhi jJAna hI mithyAtva ke nimitta se ajJAna ho jAte haiN| aisA kyoM ? so hI kahate haiM-jaise raja sahita kaDuvI tuMbI meM rakhA huA dUdha bhI apane guNa ko chor3a detA hai, vaise hI ye bhI mati Adi jJAna mithyAdRSTirUpa bartana meM rahane se dUSita ho jAte haiN| zaMkA-maNi, suvarNa Adi viSThAgRha meM gira jAne para bhI svabhAva nahIM chor3ate haiM, usI prakAra matijJAna Adi bhI svabhAva na chor3eM ? samAdhAna-Apane ThIka kahA hai, phira bhI suniye / yadyapi viSThAgRha maNi, sonA Adi ko vikArI-dUSita karane meM samartha nahIM hai phira bhI yadi unheM galata pariNamana karAne vAlA dravya mila jAya to bhI anyathA-viparIta rUpa ho jAte haiN| usI prakAra se anya bhI pariNamanazIla vastuyeM zakti-vizeSa se viparIta ho jAtI haiN| vaise hI 'darzana mohanIya' kA udaya hone para ye tInoM jJAna bhI viparIta pariNamana kara jAte haiM, isameM koI doSa nahIM hai / aba guNasthAnoM meM vibhAva jJAna ko ghaTAte haiM mithyAtva aura sAsAdana ina do guNasthAnoM meM tInoM ajJAna rahate haiN| tIsare mizra guNasthAna meM ye tInoM jJAna aura ajJAna mizrita rahate haiN| cauthe
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam tatrAjJAnAni mithyAtvasAsAdanadvaye guNasthAne, tRtIye ca jJAnAjJAnAni mizrarUpeNa / matitAvadhijJAnAni asaMyatasamyagdRSTeH Arabhya kSINakaSAyAvasAnama / manaHparyayaMtu katipayaddhisaMpannapravardhamAnacAritrANAM keSAMcit mahAmunInAmeva / eSu jJAneSu yad bhAvazrutajJAnaM tadeva kevalajJAnakAraNa, avadhimanaHparyayAbhAve'pi tena tadutpattisaMbhavAt / iti jJAtvA dravyazrutAvalambanena bhAvazrutajJAnameva prArthanIyaM bhvttiitybhipraayH| 'asaMyata samyagdRSTi' guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka matijJAna, zrutajJAna rAdhijJAta sInoM jAna pAye jAte haiM aura manaHparyayajJAna kucha RddhisaMpanna, vRddhiMgata cAritra vAle kinhIM-kinhIM mahAmuniyoM ke hI hotA hai / __ ina jJAnoM meM jo bhAvazrutajJAna hai vahI kevalajJAna kA kAraNa hai, kyoMki avadhi, manaHparyayajJAna ke na hone para bhI usa bhAvazrutajJAna se kevalajJAna kI utpatti saMbhava hai| aisA jAnakara dravyazruta ke avalaMbana se bhAvazruta-jJAna kI hI prArthanA karanI cAhiye, yahA~ yaha abhiprAya hai / bhAvArtha-yahA~ para adhyAtmabhASA meM zrI kundakundadeva ne samyagjJAna ke cAroM bhedoM ko vibhAva jJAna kaha diyA hai, kyoMki yahA~ vibhAva se karmopAdhisApekSa kI hI vivakSA hai / yahI kAraNa hai ki mAnasa matijJAna jo svasaMvedana-pratyakSa hone se kevalajJAna ke liye sahakArI kAraNa hai aura bhAvazruta-jJAna jo ki kevalajJAna ke liye bIjabhUta hai, inako bhI vibhAvajJAna kaha diyA hai| yahA~ TIkA meM yaha spaSTa kiyA hai ki bhatijJAna siddhAMta bhASA meM parokSa hai aura nyAyagranthoM meM ise saMvyavahAra pratyakSa mAnA hai| tIna jJAna hI mithyAtva ke nimitta se viparIta pariNamana karake mithyAjJAna ho jAte haiN| isa bAta ko udAharaNa dekara puSTa kara diyA hai / yadyapi ye cAroM samyagjJAna vItarAga chadmastha mahAmuniyoM ke yathAkhyAtacAritra meM bhI pAye jAte haiM, phira bhI indriya-mana Adi para dravya ke avalaMbana se hI utpanna hote haiM ataH vibhAvajJAna kahe gaye haiN| usa nirvikalpa zukla dhyAna meM indriyoM kA vyApAra nahIM hai phira mana ke avalaMbana se hI dhyAna kI siddhi hotI hai| ataH bArahaveM guNasthAna taka atIndriyajJAna nahIM hai /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAraprAbhRtam atha rAmedaM jJAnopayoga pratipAdya sUtrasya pUrvAdhana darzanopayogabhedAn uttarArdhena ca svabhAvadarzanaM prtipaadyntyaacaaryaaH| taha dasaNauvaogo sasahAvedaraviyappado duviho| kevalamiMdiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvamidi bhaNidaM // 13 // taha daMsaNauvaogo sasahAvedaraviyappado duviho-tathA jJAnopayogasadRzaH svasvabhAvaitaravikalpato dvividhaH svabhAvadarzanavibhAvadarzanabhedAbhyAM dviprakAraH / ki lakSaNaM svabhAvadazenaM 1 kevalamidiyarahiyaM asahAyaM taM sahAvamidi bhaNidaM-kevalamindriyahitamasahAyaM tatsvabhAvamiti bhaNitam / phaiNitaM ? sarvajJadevaiH iti / sadyathA-yadyapi AtmA trailokyodaratitrikAlajAtasakalavastusAmAnyagrAhakasakalavimalakevaladarzanasvabhAvastathApi saMsAre anAdikarmabaMdhanabaddhassana kAlaladhyAdivazana yadA sahajazuddhasadAnandaikarUpaparamAtmatattvasaMvittiprAptibalena kevaladarzanAdharaNasaMkSaye bheda sahita jJAnopayoga kA pratipAdana karake aba AcArya gAthAsUtra ke pUrvAdha se darzanopayoga ke bhedoM kA aura gAthAsUtra meM uttarAdhe se svabhAvadarzana kA pratipAdana karate haiM anvayArtha--(taha sasahAvedaraviyappado dasaNauvabhogo duviho) vaise hI svabhAva aura vibhAva ke bheda se darzanopayoga bhI do prakAra hai| (iMdiyarayiM asahAya) jo iMdriyoM se rahita aura asahAya hai (taM kevalaM sahAvamidi bhaNida) vaha kevaladarzana svabhAva darzana kahA gayA hai / // 13 // usa jJAnopayoga ke sadRza hI yaha darzanopayoga bhI 'svabhAva darzana' aura 'vibhAvadarzana' ke bheda se do prakAra haiM / jo kevala hai, iMdriya-rahita hai aura asahAya hai vaha svabhAvajJAna hai aisA zrI sarvajJadeva ne kahA hai / ___ isakA vistAra karate haiM--yadhapi yaha AtmA tIna loka ke aMtargata trikAlavartI saMpUrNa vastuoM ke sattA-sAmAnya ko grahaNa karane vAle aise sakala vimala kevalajJAna svabhAva vAlA hai, phira bhI saMsAra meM anAdikAlIna karmabaMdhana se sahita hotA huA kAlalabdhi Adi ke vaza se jaba sahaja zuddha sadA AnaMda eka svarUpa aise paramAtmatattva kA anubhava prApta kara letA hai taba usa anubhava ke bala se 'kevala
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam sati samastavastugatasattAsAmAnya saphalapratyakSarUpeNekasamaye pazyati yena, sa svabhAvadarzanopayogaH / tatkevalaM parasaMbandharahitatvAt, iMdriyarahitamatIndriyaM labdhyupayogalakSaNabhAdriyanoiMdriyAvalambanAbhAvatvAt, asahAyamupAttAnupattAsAhAyyAnapekSatvAt / etada AtmanaH sahajasvabhAvatvAdeva svabhAvavarzanamiti gIyate / ikmapi lokAlokavyApi vartateuktaM ca pravacanasAramanye "NANaM asthatagayaM loyAloesu vitthaDA viTThI" "16 / 1" jJAnamarthasya jJeyasyAntargataM pAraMgatam, lokAlokeSu vistRtA duSTi:-iti / TIkAkArAbhiprAyeNa svabhAvadarzanamapi dvividhaM, kAraNasvabhAvavarzanakAryasvabhAvadarzanabhedAt / tatra prathamaM sahajapAriNAmikabhAvasvabhAvakAraNasamayasArarUpaparamacaitanyasAmAnyasya svarUpAvalokanamAtrameva / kAryasvabhAvadarzanaM tu darzanAvaraNapramukhadhAtikarmakSayaNa jAtaM kevaladarzanameva / darzanAvaraga' karma kA nAza ho jAne para samasta vastu ke sattA-sAmAnya ko jisake dvArA sakala pratyakSa rUpa se eka samaya meM dekha letA hai, usI kA nAma 'svabhAvadarzanopayoga hai| vaha para ke saMbandha se rahita hone se 'kevala' hai / labdhi aura upayoga lakSaNa vAlI bhAveMdriya aura noiMdriya ke avalambana ke abhAva se iMdriya-rahita atIndriya hai | iMdriya, prakAza Adi bAhya sahAyatA kI apekSA nahIM rakhane se asahAya hai / yaha AtmA kA sahaja svabhAva hone se hI svabhAvadarzana kahalAtA hai| yaha bhI loka aura aloka meM vyApI hai| so hI pravacanasAra grantha meM kahA hai--- "jJAna padArthoM ke aMta ko prApta hai aura darzana loka aloka meM phailA huA jJAna jJeya padArtha ke aMta ko prApta hai--pAra ko prApta hai| aura darzana loka aloka taka vyApta hai| TIkAkAra zrI padmaprabha maladhArI deva ke abhiprAya se yaha svabhAva darzana bhI do prakAra kA hai-kAraNasvabhAvadarzana aura kAryasvabhAvadarzana / unameM se jo pahalA darzana hai vaha sahaja pAriNAmika bhAva svabhAva jo 'kAraNa samayasAra' rUpa parama caitanya-sAmAnya, usake svarUpa kA avalokana mAtra hI hai| aura 1. pravacanasAra /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam asau svabhAvadaSTiH kevalinAmeva, paraM zaktirUpeNa saMsArijIvAnAmapi / ato nijakzanazaktivyaktyartha "preoshaM. zoha, zAnadarzanasvabhAdo hama"-iti bhAvadbhiH sadbhiH satataM svasvarUpe eva avicaladRSTinidhAtavyA // 13 // aghunA gAthAmAH pUrvArdhana vibhAgadRSTibhedAn uttarArdhena ca paryAyabhedAn kathayanti sUrathaHcakkhu acakkhU ohI tiNNi vi bhaNidaM vibhAvadicchi tti| pajjAo duviyappo saparAvekkho ya Niravekkho // 14 // cakkhu acakkhU ohI tiNNi vi vibhAvadicchi tti bhaNidaM-cakSuracakSuravadhayaH tisro'pi vibhAvadRSTiH iti bhaNitA / tadyathA-ayamAtmA anAvikAlataH kamarajasA AcchAditaH san abhyantare cakSurdarzanAvaraNakarmakSayopazamAd bahiraGge cakSurdravyedriyAlambanAcca mUrtikavastusattAsAmAnyaM parokSarUpeNa yena pazyati kAryasvabhAvadarzana to darzanAvaraNa Adi ghAtikarma ke kSaya se pragaTa huA kevaladarzana ye svabhAvadarzana kevalI bhagavAn ke hI haiN| kiMtu zaktirUpa se saMsArI jIvoM ke bhI haiM / isaliye apanI darzana-zakti ko pragaTa karane ke liye "maiM eka hUM, maiM zuddha hUM, maiM jJAna-darzana svabhAva vAlA huuN|" isa prakAra kI bhAvanA ko karate hue satata apane AtmasvarUpa meM hI avicala dRSTi rakhanI cAhiye / / 13 / / aba AcAryavarya gAthA ke pUrvAdha se vibhAvadarzana ke bhedoM ko aura uttarArdha se paryAyoM ke bhedoM ko kahate haiM anvayArtha--(cakkhu acakkha ohI tiSiNavi vibhAvadicchi tti bhaNida) cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ye tInoM vibhAva darzana kahe gaye haiN| (pajjAo duviyappo) paryAya ke do bheda haiM (saparAverakho ya Niravekkho) svaparApekSa aura nirapekSa // 14 // TIkA-cakSu, acakSu aura avadhi ye tInoM 'vibhAba darzana' haiN| yaha AtmA anAdikAla se kamaraja se DhakA huA hai| yahI AtmA abhyaMtara meM cakSudarzanAvaraNa karma kA kSayopazama hone se aura bahiraMga meM cakSu nAma kI dravyedriya kA avalaMbana lekara jisake dvArA mUrtika vastu ke sattA-sAmAnya ko parokSarUpa se avalokana karatA hai, usakA nAma 'cakSudarzana' hai / usI prakAra aMtaraMga meM cakSuindriya se atirikta
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam taccakSurdarzanam / tathaiva aMtaraGge cakSujitazeSendriyAvaraNamanaindriyAvaraNakSayoezamAd bahiraGge svakIyasvakIyadravyendriyAlambanAcca mUrtavastusattAsAmAnyaM parokSarUpeNa yena pazyati tvckssurvrshnm| sa evAtmA avadhidarzanAvaraNakSayopazamAnmatavastugatasattAsAmAnyamekadezaH tyakSeNa yena pazyati tadavadhidarzanam / etAni trINyapi vibhAvadarzanAni karmopAdhisApekSatvAt / Adye dve darzane mithyAtvaguNasthAnAta kSINakaSAyaparyantaM staH / punaH avadhibarzanaM caturthAt prArabhya kSINakaSAyaM yAvat / yadyapi vibhAvadarzanamazuddhanayanAtmanaH sparzana, rasanA, ghrANa, zrotra-indriyAvaraNa aura mana-indriyAvaraNa ke kSayopazama se tathA bahiraMga meM apanI-apanI dravyedriyoM ke avalambana se jisake dvArA yaha AtmA mUrtika vastuoM ke sattAsAmAnya ko parokSarUpa se avalokana karatA hai, vaha 'acAdarzana' hai| vahI AtmA avadhi-darzanAvaraNa ke kSayopazama se murtika vastugata sattAsAmAnya ko jisake dvArA eka deza pratyakSarUpa se avalokana karatA hai, vaha 'avadhidarzana' hai / ye tInoM hI vibhAvadarzana haiM, kyoMki ye karma kI upAdhi se sahita haiM / guNasthAnoM meM ina darzana ko batAte haiM Adi ke do darzana 'mithyAtva' guNasthAna se lekara kSINakaSAya nAmakabArahaveM guNasthAna taka hote haiN| aura avadhidarzana cauthe guNasthAna se bArahaveM taka rahatA hai| yadyapi ye vibhAvadarzana azuddhanaya se AtmA ke svabhAva haiM, phira bhI para ke Azrita hone se heya haiM, aisA jAnakara sahaja vimala kevala darzana svarUpa jo paramAtma tattva hai, usI kI bhAvanA karanI caahiye| yahA~ taka AcAryadeva ne jJAnadarzana lakSaNa jIva kA svarUpa kahA hai| aba paryAya kA svarUpa kahate haiMparyAya ke do bheda haiM--svaparApekSa aura nirapekSa / jo "pari"-saba tarapha se "eti'-bheda ko prApta hotA hai, vaha paryAya hai / jisameM sva aura para ina donoM kI apekSA rahatI hai, vaha svaparApekSa vibhAva paryAya
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtama svarUpaM tathApi parAzritasvAt heyamiti jJAtvA sahajavimalakevaladarzananijaparamAtmasattve eva bhAvanA kartavyA / atraparyantaM jJAna nakSaNaM jIvasvarUpaM vyAkhyAtam / adhunA paryAyasvarUpamAlyAyate-pajjAo duviyappo saparAvekkho ya Niravekkho-paryAyo dvivikalpaH-svaparApekSaH, nirapekSazca / pari samantAt bhevameti gacchatoti paryAyaH / svazca parazca svaparI tayorapekSA yasyAsau svaparApekSaH, vibhAvaparyAya iti yaavt| svaparayoH apekSAyAH nirgataH vijitaH sa nirapekSaH svabhAvaparyAya iti / etayolakSaNaM agnimasUtre vkssyte| etaduktaM bhavati-jIvasya svabhAvavibhAvaguNAn jJAtvA paryAyA api jJAtavyAH / punazca svabhAvaguNaparyAyapariNatajIvadravyamupAdeyaM vibhAvaguNaparyAyapariNatajIvadravyaM heyamiti matvA nijazuddhasvabhAvaguNaparyAyapariNatasiddhaparamAtmArAdhanAbalena svazadvAtmasvarUpameva cintanIyam // 14 // hai / aura jisameM sva para donoM kI apekSA nahIM hai, vaha nirapekSa svabhAva paryAya hai / isa donoM kA lakSaNa agalI gAthA meM AcArya svayaM kareMge / ___ yahA~ abhiprAya yaha huA ki jIva ke svabhAva aura vibhAva ina donoM prakAra ke guNoM ko jAnakara paryAyoM ko bhI jAnanA cAhiye / anaMtara svabhAva guNa paryAyoM se pariNata jIvadravya hI upAdeya hai, aura vibhAvaguNa paryAyoM se pariNata heya hai / aisA mAnakara jina zuddha svabhAvaguNa paryAya se pariNata hue siddha paramAtmasvarUpa kA hI citavana karanA caahiye| bhAvArtha-yahA~ TIkA meM cakSurdarzana Adi ko azuddhanaya se AtmA kA svabhAva kahA hai / aura tattvArthasUtrakAra ne jIva ke kSayopazama Adi pA~coM bhAvoM ko svatatva arthAt svabhAva kahA hai| vaha bhI usI dRSTi se kahA hai / yahA~ isa grantha meM zrI kundakundadeva ne to inheM jIva ke vibhAva hI kahA hai / yahA~ para bhI ina vibhAva darzana ko guNasthAnoM meM ghaTita karake nayoM kI apekSA se bhI ghaTita kiyA hai| jaise jJAna meM mithyAtva ke nimitta se tIna jJAna ho jAte haiM, vaise yahA~ darzana meM mithyAtva ke nimitta se kudarzana kI bAta nahIM hai| hA~ itanA avazya hai ki yaha avadhidarzana aba vijJAna ke pUrvakSaNa meM mAnA gayA hai, kiMtu vibhaMgAvadhi ke pUrva nahIM mAnA hai // 14 //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam paryApatayasvarUpaM nirUpayanto bhagavanto anti--- NaraNArayatiriyasurA pajjAyA te vibhAvamidi bhnnidaa| . kammopAdhivivajjiyapajjAyA te sahAvamidi bhANadA // 15 // vibhAvamidi bhaNidA-vibhAvA iti bhaNitAH / svabhAvAdanyathAbhavanaM vibhAva-ityAkhyayA kathitAH / ke ? te pajjAyA-te paryAyAH / kathaMbhUtAste ? NaraNArayatiriyasUrA-naranArakatiryakasurAH / naranArakatiryagdevagatinAmakarmodayena samudravAzcaturgatisvarUpAH, na caite zuddhabuddhanityanirajjananirvikArajJAnadarzanalakSaNajIvasyabhAvA iti / tathA ca sahAvamidi bhaNivA-svabhAvA iti bhaNitAH, svasmAd bhavAH sthabhAvAH svasya bhAvAH pariNAmA vA iti kthitaaH| ke te? te kammopAdhivivajjiyapajjAyA-te karmopAdhivijitaparyAyAH / karmaNAmupAdhiH, karma eva .vA upAdhiH tebhyo vijitAzca te paryAyAH / ime vibhAvasvabhAvaparyAyAH kaiNitAH ? paJcasaMsArasaMsaraNakAraNarAgadveSAdhivibhAvabhAvavirahitasarvajJadevaibhaNitAH / svabhAvaparyAyAH bhagavAn zrI kundakundadeva donoM paryAyoM kA svarUpa nirUpita karate hue kahate haiM anvayArtha--(NaraNArayatiriyasurA) jo nara, nAraka, tithaMca aura deva (pajjayA) paryAyeM haiM (te vibhAva midi bhaNitA) ve vibhAtra isa nAma se kahI gaI haiN| (kammopAdhivivajjiyapajjAyA) aura jo karmoM kI upAdhi se rahita paryAyeM haiM (te sahAbamidi bhaNidA) ve svabhAva isa nAma se kahI gaI haiM // 15 // jo svabhAva ko chor3akara anyarUpa se hotI haiM, ve manuSyagati, narakati, tiyaMcagati aura devagati ina cAra gatirUpa 'nAma karma' ke udaya se manuSya, nArakI, tiryaMca aura deva avasthArUpa vibhAva paryAya haiN| ye zuddha buddha nitya niraMjana nivikAra' jJAnadarzana lakSaNa vAle jIva kI svabhAva nahIM haiM / aura jo apane se hI utpanna hotI haiM athavA AtmA kA hI svabhAva-pariNAma haiM, ve svabhAva paryAyeM haiM, ye karmoM ke saMparka se rahita hotI haiN| dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ina pA~ca prakAra ke saMsAra meM bhramaNa karAne vAle rAga-dveSa Adi vibhAva-bhAvoM se rahita sarvajJa bhagavAna ne ina paryAyoM kA svarUpa kahA hai| / inameM se jo svabhAvaparyAyeM haiM ve zuddha haiM aura jo vibhAvaparyAyeM haiM be azuddha haiN| athavA arthaparyAya aura vyaMjana-paryAya kI apekSA bhI paryAyeM do prakAra kI haiN|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhutama zuddhAH, vibhAvaparyAyAzcAzuddhAH / athavA arthavyaJjanabhedAt paryAyo dvadhA / aryate gamyate nizcIyate'neneti arthaparyAyaH / vyajyate prakaTokriyate aneneni vyajanaparyAyaH / pratyekamapi svabhAvavibhAvabhedAt dvidhA ca / svabhAvArthaparyAyAH dvAdazadhA SaDbuddhirUpAH SaDDhAnirUpAH / vibhAvArthaparyAyAH SaDvidhA mithyAtvakaSAyarAgadveSapuNyapAparUpAdhyavasAyAH' / karmopAdhivivajitasiddhaparyAyaH svabhAvavyanjanaparyAyaH, naranArakAvirUSA vibhAvavyaJjanaparyAyAzca / ime vibhAthaparyAyA A ayogakevalinaH manuSyagatyAyurAdividyamAnatvAt / siddhA evaM svabhAvaparyAyapariNatAH santi / zuddhanayApekSayA tu bhavyAbhavyAnAM sarvasaMsAriNAmapi vibhASaparyAyA na saMti / sarAgasamyagdRSTayaH nizcayanayena samyagnijatatvazraddhAnAt svAtmanaH vibhAvaparyAyAda bhinnaM kevalaM zraddadhate / vItarAgadhAritrAvalambinoM vItarAgasamyagdRSTayo nirvikalpasamAdhau sthisthA svopayogAt taM pRthak kurvanti / sayogajisake dvArA jAnA jAtA hai.--nie kiyA jAtA hai, vaha 'artha paryAya' hai / jisake dvArA vyakta hotA hai-pragaTa kiyA jAtA hai, vaha 'vyaMjana paryAya' hai| ye donoM hI svabhAva va bibhAvake bheda se do-do prakAra haiM / 'svabhAva arthaparyAya' bAraha STkAra kI haiM--chaha vRddhirUpa aura chaha hAnirUpa haiN| vibhAva arthaparyAya chaha prakAra ko haiM--ye mithyAtva, kaSAya, rAga, dveSa, puNya aura pApa rUpa pariNAma haiN| karmoM kI upAdhi se rahita jo siddhaparyAya hai yaha svabhAva vyaMjana paryAya hai| nara nAraka Adi rUpa vibhAva-vyaMjana paryAyeM haiN| ye vibhAvaparyAya 'ayoga kevalI' bhagavAn taka arthAt caudahaveM guNasthAna taka rahatI hai, kyoMki vahA~ taka manuSya gati, manuSya Ayu Adi vidyamAna haiN| isake Age siddha bhagavAn hI svabhAva-paryAya se pariNata hai| zuddhanaya kI apekSA se to bhavya aura abhavya sabhI saMsArI jIvoM ke bhI vibhAvaparyAya nahIM haiN| sarAgasamyagdaSTi-caturtha, paMcama aura chaThe guNasthAnavI jIva nizcayanaya se samIcIna nija tattva kA zraddhAna karane se apanI AtmA ko vibhAva paryAya se bhinna kevala zraddhAna karate haiN| vItarAga cAritra kA avalambana lene vAle vItarAma samyagdRSTi mahAmuni nirvikalpa samAdhi meM sthita hokara apane upayoga se usa vibhAva paryAya ko pRthak karate haiM / aura sayoga kevalI arhat bhagavAn sahaja svA1. bhAtApapati, * ratanacandra pArA sampAdita /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam kevalinazca sahajasvAbhAvikAnantajJAnadarzanasukhavIryasvarUpeNa pariNatatvAt zukhA eva, ataH teSAM manuSyaparyAyarUpeNa vibhAvaparyAyasyAstitvamAtrameva iti / . bhagavantaH siddhaparameSThinaH sarvakarmamalakalaGkavikalatvAta zuddhasiddhaparyAyaNaiva pariNamantaH santaH zazvat tiSThati / ataH zuddha siddhaparyAya eva upAdeya iti zraddhAtavyaH, tathAzaddhamanuSyaparyAya sthitvApi "siddha sazo'haM" zuddhanayena iti bhAvanIyaH // 15 // ... adhunA sarvasaMsArijanasalamatvAt spaSTatvAdha caturgatibhramaNa rUpeNa vibhAvaparyAyAn vivRNvanti zrI. kuMkuMdadevA: mANussA duviyapyA kammamahIbhogabhUmisaMjAdA / sattavihA raiyA NAdabbA puDhavibheeNa // 16 // bhAvika anaMtajJAna 56 mukha dI. varUpa pariNata ho jAne se zuddha hI haiM / ataH unake jo manuSyagati Adi paryAya rUpa se vibhAvaparyAyeM haiM vaha kevala astitva mAtra se hI haiM / arthAt nAmamAtra se hI haiM / bhagavAn siddhaparameSThI sarvakarmamala kalaMka se rahita hone se zuddha siddhaparyAyarUpa se hI pariNamana karate hue sadAkAla rahate haiM / ataH zuddha siddhaparyAya hI upAdeya hai, aisA zradAna karanA cAhiye, tathA azuddha manuSya paryAya meM rahate hue bhI zuddhanaya se "maiM siddha sadRza hUM" aisI bhAvanA karanI cAhiye / bhAvArtha-...yahA~ para granthakAra ne cAroM gatiyoM ko vibhAva paryAya kahA hai / isa dRSTi se ahaMta bhagavAna ke bhI manuSyagati hone se ve bhI vibhAvaparyAya sahita hoM jAte haiM, kiMtu nayavivakSA se TokA meM isa bAta ko spaSTa kiyA hai ki chaThe guNasthAna taka ke jIva nizcayanaya se "apanI AtmA vibhAva paryAya se rahita hai" aisA zraddhAna mAtra karate haiN| Age zadvopayogI mahAmuni apane upayoga meM AtmA kA ho citavana karane se una vibhAva paryAyoM se upayoga meM nahIM lAte haiM / ata: ve upayoga se pRthak karate haiN| isake Age ahaMta bhagavAn sAkSAt anaMtacatuSTaya ke dhanI haiN| ataH unake bhI ye vibhAva paryAya nahIM haiM, phira bhI manuSya gati, Ayu, zarora AdirUpa se unakA astitvamAtra hai| yahA~ TIkA meM arthavyaMjana paryAyoM kA bho anya granthoM ke AdhAra se saMkSipta kathana kiyA gayA hai // 15 // aba zrIkuMdakUda deva sarva saMsArI jAvo ko sulabha hone se aura spaSTa hone se cAroM gati ke bhramaNa rUpa jo vibhAva paryAyeM haiM, unakA vivecana karate haiM anvayArtha (mANussA kammamahIbhogabhUmisaMjAdA) manuSya karmabhUmi meM
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam caudahabhedA bhaNidA tericchA suragaNA cubbhedaa| edesi vitthAraM loyavibhAgesu NAdavvaM // 17 // maannuss| duviyappA-mAnuSAH dviviklpaaH| ke te ? kammamahIbhogabhUmisaMjAdA-karmamahIbhogabhUmisaMjAtAH / karmabhUmyudbhavA bhogabhUmyudbhavAzca / NeraDyA sattavihA-nArakAH saptavidhAH / kathaM te ? puDhavibheeNa NAdalvA-pRthivIbhedena jnyaatvyaaH| saptanarakabhRmiprakAreNa te nArakA api saptadhA jJAtavyAH / tericchA bhaNidAtiryazco bhaNitAH / katibhedAste ? caudabhedA-caturdazabhevA jIvasamAsabhedaina / punaH surAzca katidhA ? suragaNA caunbhedA-suragaNAzcaturbhedAH caturNikAyA iti / kimeteSAmanye'pi prakArA uta iyanta eva ? edesi visthAraM-eteSAM vistAro bahuH vartate / tahi kathaM jJAtavyaM ? loyavibhAgesu NAdavvaM-lokavibhAgeSu jJAtavyaH / lokavibhAgAkhyaparamAgamAd avaboddhavyaH, athavA tiloyapaNNatti-trilokasAra-lokavibhAgAdilokAnuyogagrantheSu draSTavyaH, tathApyatra kiJcit pratanyate / tadyathA: manorapatyAni manuSyAH / te dvividhAH-karmabhUmijA bhogabhUmiAzca / paMcamahAutpanna aura bhogabhUmi meM utpanna, aise (duviyappA) do prakAra ke haiM / (puDhavibheeNa) pRthvI ke bheda se (NeraiyA sattavihA NAdambA) nArakI jIva sAta prakAra ke jAnanA / (tericchA caudahabhedA) tithaMca caudaha bhedarUpa haiN| (suragaNA caubbhedA) aura devagaNa cAra bhedarUpa haiM (bhaNidA) aisA kahA gayA hai / (edesi vitthAraM) ina sabakA vistAra (loyavibhAsesu NAdava) lokavibhAga granthoM se dekhanA cAhiye / / 16-17 // karmabhUmi meM utpanna hue aura bhogabhUmi meM utpanna hue aise manuSya do prakAra haiN| sAta naraka bhUmi ke prakAra se nArakiyoM ke sAta bheda haiN| caudaha jIvasamAsa ke bheda se tiryaMca ke caudaha bheda haiM aura devoM ke cAra nikAya kI apekSA se cAra bheda hai| ina sabake vistAra bahuta haiM, una sabako loka vibhAga grantha se yA inhIM nAma ke vAcaka 'tiloyapaNNatti', trilokasAra', 'lokavibhAga' Adi lokAnuyoga granthoM se dekhanA cAhiye / phira bhI yahA~ kucha bheda dikhalAte haiM udAharaNArtha-manu ko saMtAna ko manuSya kahate haiM / ... ve do prakAra ke haiM-karmabhUmija aura bhogabhUmija / pA~ca mahAvideha ke
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam videheSu tadantargataSaSTayuttarazatavivehAH santi, tatrasthaSaSTizatAryakhaMDeSu jAtAstatraiva SaSTizatavijayArdha-parvatAnAmubhayazreNipUtpannAzca vidyAdharamanuSyAH, karmabhUmipratibhAgajA'STazatamlecchakhaNDeSUdbhavA mlecchamanuSyAzca saMti / atra sarvatrApi zAzvatakarmabhUmivyavasthA vartate / tathaiva paMcabharateSu paMcairAvateSu dazAryakhaNDodbhavAH, dazavijayAparvatAnAM dakSiNottarazreNiSu utpannAstatrasthapaMcAzamlechakhaMDeSu jAtAzcApi manuSyAH saMti / bharatarAvatayoH SaTakAlaparivartanaM jAyate / atrastharajatAcaleSu mlecchakhaNDeSu ca caturthakAlasyAdito'ntapayaMta parivartana bhavati, na ca SaTakAlaparivartanam / ime samditAH saptatyuttarazatakarmabhUmiprabhavAH sarve manuSyAH karmabhUmijAH kthynte| haimavataharivevakuruttarakururamyakaharaNyavatakSetrANi paMca paMca saMti / yeSu trizarakSetradbhavA manuSyA bhogabhUmijA AlyAyante | lavaNasamudre'STacatvAriMzad aMtarvIpAH saMti, kAlodasamudre'pyaSTacatvAriMzat ca / eteSu SaNNavatyaMtopeSu jAtA manuSyAste bhogabhUmiaMtargata eka sau sATha videha kSetra ho gaye haiN| unameM eka sau sATha AryakhaNDoM meM utpanna hue aura vahIM para jo eka sau sATha vijayArdha parvata haiM, unakI dakSiNa-uttara donoM zreNiyoM meM utpanna hue vidyAdhara manuSya haiM / aura karmabhUmi-pratibhAgaja ATha sau mleccha khaNDoM meM hone vAle mleccha manuSya hote haiM / ina sabhI jagaha bhI zAzvata karmabhUmi kI vyavasthA hai / uso prakAra pA~ca bharata aura pA~ca airAvata ke AryakhaNDoM meM utpanna hone vAle manuSya, inhoM ke daza vijayArdha parvatoM kI dakSiNa-uttara zreNiyoM meM utpanna hue vidyAdhara aura vahIM ke pacAsa mleccha-khaNDoM meM hone vAle bho manuSya hote haiN| ina bharata-airAvata meM SaTkAla parivartatana hotA hai| yahIM ke vijayA parvata para aura mleccha khaNDoM meM cauthe kAla kI Adi se lekara aMta taka parivartana hotA hai, yahA~ chaha kAla parivartana nahIM hai| ye saba milakara eka sau sattara karmabhUmiyoM meM hone vAle sabhI manuSya karmabhUmija kahalAte haiN| haimavata, hari, deva kuru, uttarakuru, ramyaka aura hairaNyavata ye chahoM kSetra pAMcapAMca haiM / ina tIsa kSetroM meM utpanna huye manuSya bhogabhUmija kahalAte haiN| lavaNa samudra meM ar3atAlIsa aMtarvIpa haiM aura kAloda samudra meM bhI ar3atAlIsa aMtarvIpa haiN| 1. mUlAcAra paryApti adhikAra pu0 222 / 2. tiloyapapatti pu. 353 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam pratibhAgajAH' kubhogabhUmijA vA ucyante / ete sarve bhogabhUmijamanuSyA eva / eteSa sarveSu bhogabhUmijeSu kevalaM sukhameva, sarvatra karmabhUmijeSu sukhaM duHkhaM ca / uktaM ca zrIyativRSabhAcAryaH-- chabbIsajuveSakasayappamANabhogavilAdINa suhamakka / kammakhidIsuNagaNaM havevi sokkhaM ca duSakhaM ca // 2954 // athavA manuSyA vividhAH "AryA mlecchAzca' / / " 36 // guNaguNavadbhirvA aryante sevyante ityAryAH, te'pi vidhidhA:-RddhiprAptetarabikalpAt / RddhiprAptAryA aSTavidhAH, buddhikriyaavikriyaatpoblaussdhrskssetrbhedaat| anuddhiprAptAryAH paJcavidhAH, kSetrajAtikarmacAritravarzanabhedAcca / mlecchA api dvividhAH ina cyAnabe aMtarvIpoM meM utpanna hue manuSya bhogabhUmi-pratibhAgaja athavA kubhogabhUmija kahalAte haiN| ina sabhI bhogabhUmiyoM meM kevala sukha ho hai aura sabhI karmabhUmiyoM meM sukha aura duHkha donoM hI haiM / zro yativRSabhAcArya ne bhI kahA hai-- eka sau chabbIsa bhogabhUmiyoM meM kevala sukha hI hai aura karmabhUmiyoM meM manuSyoM ke sukha tathA duHkha donoM hI haiN| ___ athavA manuSya do prakAra ke hote haiM-Arya aura mleccha / guNoM se yA guNavAnoM ke dvArA jo prApta kiye jAte haiM--sevita hote haiM, ve Arya kahalAte haiM / inake bhI do bheda haiM-RddhiprApta Arya aura Rddhirahita Arya / RddhiprApta AyaM (muni) ke ATha bheda haiM--buddhi, kriyA, vikriyA, tapa, bala, auSadhi, rasa aura kSetra ina ATha ke Athita RddhiyoM kI apekSA RddhiprApta Arya-muni ATha prakAra ke hote haiM / Rddhirahita Arya pA~ca prakAra ke haiM-kSetrArya, jAti Arya, kArya, cAritrArya aura drshnaary| mleccha ke bhI do bheda haiM--aMtaradvopaja aura karmabhUmija / 1. mUlAcAra paryApti adhikAra pR0 222 / 2. tiloyapaNNapti, a0 4, pR0 527 / 3. tattvArtharAjavAtika, adhyAya 3
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam aMtaradvIpajAH mlecchAH kubhogabhUmyubhavamanuSyAH iti / karmabhUmijAzca zakayavanazabarapulindAdayaH / eSAM vistaraH tatvArtharAjavAtikagranthe vilokanIyaH / .. asaudyodayApAditazItoSNavevanayA narAn kAyanti zabdAyante iti narakANi. teSu bhavA naarkaaH| ratnazarpharAbAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhetinAmadheyAH saptabhumayaH, athavA dharmAvaMzAmegharAjanAriSTrAmaghavImAdhavInAmAnazca / tAsu krameNa triMzatpaMcaviMzati-paMcadazavazatripaJconakalakSANi paJca ca bilAni santi / tatrotpanneSa nArakeSa zarIrAvagAhanAlezyAyurvedanAdibhi:do jAyate'taH saptapathivyapekSayA nArakAH saptadhA vivkssitaaH| tirayanti kuTilabhAvaM gacchantIti tiryaJcaH, te'pi bAvaraipheMdriyasUkSmaikendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyAsaMjJipaMceMdriyasaMjJipaJcendriyabhedaiH saptadhA punazca te paryAptAparyAptabhedAt caturdazaprakArA bhavanti / lavaNa samudra aura kAloda samudra ke aMtargata jo 96 aMtaradvIpa haiM, unameM utpanna hue manuSya aMtaradvIpaja mleccha haiM / ye manuSya kubhogabhUmi meM utpanna hone vAle haiM / karmabhUmija mleccha zaka, yavana, bhola-AdivAsI Adi manuSya haiN| inakA bistAra tattvArtharAjavAtika grantha meM dekhanA cAhiye / 'asAtAvedanIya ke udaya se hone vAlI zIta-uSNa Adi vedanA se jo naroM ko-jIvoM ko jo duHkha dete haiM---zabda'karAte haiM ve naraka haiM / unameM utpanna hae jIva 'nArakI' kahalAte haiN| ye mAtra vyutpatti artha hai| ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, pakaprabhA, dhamaprabhA, tamaHprabhA aura mahAtama prabhA ye sAta naraka bhUmiyA~ haiM / athavA dharmA, vaMzA, meghA, aMjanA, ariSTA, madhavI aura mAghavI-sAta narakoM ke ye sAta nAma haiN| ina sAtoM meM kama se tIsa lAkha, pacIsa lAkha, paMdraha lAkha, daza lAkha, tIna lAkha, pA~ca kama eka lAkha aura pA~ca-isa prakAra kula milAkara ye 84 lAkha bila haiN| inameM utpanna hue nArakiyoM ke zarIra, avagAhanA, lezyA, Ayu aura vedanA Adi se bheda ho jAte haiN| isaliye ina sAta narakoM kI apekSA nArakI sAta prakAra ke mAne gae haiN| jo Ter3he haiM-kuTila bhAva ko prApta karate haiM, ve tiyaca kahalAte haiM / ve bhI bAdara ekeMdriya, sUkSma ekeMdriya, do iMdriya, tIna iMdriya, cAra iMdriya, asainIpaMceM1. tasvArtharAjavAtika, a0 3, sU0 36 /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam zutyAdikriyAsambandhamantaniya bIvyantIti devAH, te bhavanavAsiyAnavyantarajyotiSkavaimAnikabhedAt catuviSAH / bhavanavAsino'pi asuranAgakumArAdayo vaza prakArAH / vyantarAH kinnarakiMpuruSAdayo'STavidhAH / jyotiSkAH sUryacandragrahAdayaH paJcadhA, vaimAnikAca dveSA - kalpopapannAH kalpAtItAzceti / I eteSAM caturgatijIvAnAM indriyakAyayogAdiprakAreNa ye vizeSAH, dravyakSetra - phAlabhavabhAvarUpeNa ca yatsaMsaraNaM tatsarvamapi karaNAnuyogagrantheSu varNitamasti / atra tu dravyAnuyoge adhyAtmaprAdhAnyAt na pratanyate / tathApi jIvasyA zuddhaparyAyabodha maMtareNApi tebhyo'pasatu na saMbhavati, iti teSAmapi yavanaM saMstu upekSaNIyam / athavA ye krameNa caturanuyogAnadhItya prathamAnuyogAdhAreNa tIrthaMkarAdimahApuruSANAmAdarza driya aura sainI ceMdriya ke bheda se sAta prakAra ke haiM / punaH inake paryApta aparyApta ina do bhedoM se caudaha prakAra ho jAte haiM / dyuti-camakanA yA krIr3A karanA Adi kriyA ke saMbaMdha ko aMtargata karake jo krIr3A karate haiM ve deva haiM / unake bhavanavAsI, vAnavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika kI apekSA cAra bheda haiM / bhavanavAsiyoM meM bhI asurakumAra, nAgakumAra, vidyutakumAra, suparNakumAra, agnikumAra vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra aura dikkumAra- ye dasa bheda haiM / vyaMtaroM ke kinnara, kimpuruSa, mahoraga, gaMdharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca ye ATha bheda haiN| jyotiSI ke sUrya, candra, graha, nakSatra aura tArakA ye pA~ca bheda haiM aura vaimAnikoM ke indroM kI apekSA bAraha bheda haiM / ina cAroM gatiyoM ke jIvoM ke iMdriyoM, kAya, yoga Adi ke bhedoM se jo aneka bheda- vizeSa haiM aura jo dravya, kSetra, kAla, bhava tathA bhAva ina pA~ca prakAra ke parivartana se jIvoM kA saMsaraNarUpa saMsAra hai, yaha sabhI prakaraNa karaNAnuyoga granthoM meM kahA gayA hai / yahA~ dravyAnuyoga ke isa grantha meM adhyAtma kI pradhAnatA hone se unakA vistAra nahIM kiyA hai / phira bhI jIva kI azuddhaparyAya ko jAne binA bhI unase chUTanA saMbhava nahIM hai, isaliye una granthoM kA bhI adhyayana karanA cAhiye, unakI upekSA nahIM karanI cAhiye / athavA jo krama se cAroM anuyogoM ko par3hakara prathamAnuyoga ke AvAra se tIrthaMkara Adi mahApuruSoM kA Adarza sAmane rakhakara karaNAnuyoga ke bala
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam sammukha kRtvA karaNAnuyogabalena caturgatibhavabhramaNAt bimyataH santa; caraNAnuyogAbalambanena vikalaM sakalaM vA gharaNamAcaranti ta eva dravyAnuyogAzrayaNa svazuddhAtmani sthitvA sahajabimalakevalajJAnAdhanantacatuSTayarUpanijasvabhAvamApnuvanti, iti sarvatAtparyeNa karaNAnuyogo'pi abhyasanIyo bhavati / ___ yadyapi ime vibhAvaparyAyA anAdisaMsArAt jIvaiH saha saMbaddhAH, jIvAzca ebhiH sAdha kSIranIrasaMzleSavat ekIbhUya tiSThanti, tathApi etaiH pRthakkata zakyante / kena se caturgati ke bhavabhramaNa se Darate huye caraNAnuyoga ke bala se eka daza athavA mahAvrata rUpa pUrNa cAritra ko dhAraNa kara lete haiM, ve hI dravyAnuyoga ke Azraya se apanI zuddha AtmA meM sthita hokara sahaja vimala kevalajJAna Adi anaMtacatuSTayarUpa apane svabhAva ko prApta kara lete haiN| isaliye sarvathA tAtparya yahI hai ki karaNAnuyoga kA bhI abhyAsa karanA caahiye| yadyapi ye vibhAva paryAyeM anAdikAla se isa saMsAra meM jIvoM ke sAtha saMbaMdhita hI haiM aura jIva bhI ina paryAyoM ke sAtha dadha aura pAnI ke samAna ekarUpa hokara raha rahe haiM, phira bhI ina paryAyoM se jIva ko alaga karanA zakya hai| prazna-kisa upAya se ? uttara--svabhAva-paryAya ke jJAna vizeSa se hI inheM pRthak kiyA jA sakatA hai, aisA nizcaya karake unase pRthak karane ke upAya kA zraddhAna karanA cAhiye aura usI mArga para calanA cAhiye, yaha abhiprAya huaa| bhAvArtha--yahA~ para cAroM gati ke jIvoM ke graMthakAra ne saMkSepa se bheda kiye| punaH svayaM unhoMne hI aMtima paMkti meM kaha diyA hai ki "loka vibhAga'' granthoM se jAnanA cAhiye / ye kundakundadeva svayaM SaTkhaNDAgama sUtroM ke tIna khaNDa para parikarma nAma kI vistRta TIkA likha cuke haiM aura bhavyoM ko bhI cAroM anuyogoM ke adhyayana kI preraNA de rahe hai / aisA samajhanA caahiye| TIkA meM jo manuSya, tithaMca, nArakI aura devoM kA vyutpatti labhya artha kiyA hai, vaha sarvathA lAgU nahIM hotA hai / jaise-gacchatIti gauH, jo gamana kare, vaha gAya hai| yaha mAtra vyutpatti labhya artha hai, aisA samajhanA / TokA meM ina cAroM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 niyamasAra -prAbhUtam upAyena ? svabhAva paryAyasyApi karaNopAyaH zraddhAtapo'nucaritavyazcetyabhiprAya: / / 16 - 17 / / gatiyoM ke jIvoM kA kucha vistAra diyA gayA hai / mUla meM AcArya ne manuSyoM ke karmabhUmija aura bhogabhUmija ye do bheda kiye haiM / unameM se karmabhUmi 170 aura 126 haiN| pratyeka karmabhUmi ke bIcoM-bIca eka-eka vijayArdha parvata hai, eka-eka AryakhaNDa hai aura pA~ca-pA~ca mleccha khaNDa haiM / pratyeka vijayArdha kI dakSiNa-uttara donoM zreNiyoM meM vidyAdhara manuSya rahate haiM / ye vijayArdha 170 haiM, aise hI AryakhaNDa bhI 170 haiM, inameM tIrthaMkara, cakravartI Adi hote rahate haiM / sarvamleccha khaNDa 850 haiM, isameM mleccha manuSya haiM / bhogabhUmi meM 30 to subhoga bhUmi haiM aura 96 kubhoga bhUmi haiM / DhAI dvIpa meM kula itane kSetroM meM hI manuSya rahate haiM / mAnuSottara parvata ke bAhara manuSya na utpanna hote haiM aura na yahA~ se jA hI sakate haiM / ye saba vistAra tiloyapaNNatta Adi se jJAtavya hai / tattvArthasUtra ke bhASyakAra zrI akalaMkadeva ne manuSya ke Arya - mleccha ye do bheda kiye haiM / yahA~ para AryoM meM bhogabhUmi ke jIva bhI garbhita ho jAyeMge aura mlecchoM meM hI AcArya ne kubhogabhUmija manuSyoM ko parigaNita kara unheM aMtadvIMpaja mleccha kahA hai / ataH ina do bhedoM meM bhI sabhI manuSya aMtarbhUta ho jAyeMge / punaH isa TIkA meM cAroM anuyogoM ko par3hakara kisa anuyoga se kyA lAbha lenA cAhiye, yaha dikhAyA hai / prathamAnuyoga se mahApuruSoM kA Adarza sAmane rahane se yaha jIva rAma, lakSmaNa, sotA ke hI udAharaNa lenA cAhegA, na ki rAvaNa kA / karaNAnuyoga ke adhyayana se cAroM gati kA vistAra, tIna loka kA vistAra, naraka ke duHkha Adi jAnakara saMsAra se bhaya avazya hogA / caraNAnuyoga ke adhyayana se cAritra ko grahaNa karane kI, use niraticAra pAlana karane kI preraNA milegI / taba punaH dravyAnuyoga kA adhyayana sArthaka hogA aura AtmA ke svarUpa kA citavana karate hue usameM tanmayatA lAne kA prayatna hogaa| vaha yadi Aja isa bhava meM zakya nahIM hogA to "bhAvanA bhavanAzinI" ke anusAra Aja bhAvanA ho karate rahane se agale bhava meM saphalatA avazya milegI / / 16-17 / / 1
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-bhAbhRtam idAnImakAntAbhiprAya nirAka kAmA anekAntamUlahetuM nayaviSakSA sUghamanti bhagavantaH kudakudadevA: kattA bhottA AdA poggalakammassa hodi vavahArA / kammajabhAveNAdA kattA bhottA du Nicchayado // 18 // AdA kattA bhottA hodi-AtmA pUrvoktaguNaparyayasamaveta eSa jIvaH kartA bhoktA bhavati / kasya? poggala krammassa-pudgalakarmaNaH pudagalopAdAnamatadravyakarmaNaH / kasmAt ? vavahArA-vyavahArAta vyavahAranayAdezAditi / tahi nizcayanayAt kartA bhoktA ca nAsti iti arthApatterAyAlam ? naivaM; du Nicchayado AdA kammajabhAveNa kattA bhottA-tu nizcayataH AtmA karmajabhAvena kartA bhoktA, kintu nizcayanayena ayamevAtmA karmajanitabhAvasya rAgadvaSAvibhAvakarmaNaH kartA bhoktA bhavati / ito vistara:-ayamAtmA'nAdikarmabaMdhanabaddhaH san pudgalakarmaNAM kartA bhavati / bhagavAn kUdakuMdadeva aba ekAMta abhiprAya ke nirAkaraNa kI icchA rakhate hue anekAMta ke mUlakAraNa aisI naya-vivakSA ko dikhalAte haiM anvayArtha-(vavahArA) vyavahAranaya se (AdA) AtmA (poggalakammassa) pudgala karmoM kA (kattA bhottA hodi) kartA-bhoktA hotA hai / (du Nicchayado) kiMtu nizcayanaya se (AdA) AtmA (kammajabhAveNa) karma se utpanna huye bhAvoM kA (kattA bhottA) kartA-bhoktA hai / / 18 / / TIkA--pUrvokta guNa-paryAyoM se sahita yaha jIvAtmA jisake upAdAnakAraNa pudgala hai, aise paudgalika dravyakoM kA karane vAlA aura bhogane vAlA hotA hai| yaha 'vyavahAra naya' kA kathana hai / zaMkA-taba to nizcayanaya se yaha kartA aura bhoktA nahIM hai, yaha bAta arthApatti se hI siddha ho gaI ? ___ samAdhAna-aisI bAta nahIM hai, balki nizcayanaya se yahI AtmA karma se utpanna hue rAga-dveSa Adi bhAvakoM kA karane vAlA aura bhogane vAlA hotA hai / yahA~ para azuddha nizcayanaya samajhanA caahiye| isI kA vistAra kahate hai-yaha AtmA anAdikAla se karmoM se baMdhA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam uktaM ca "sattarasekaggasayaM causattattari sadvi tevaDhI / baMdhA javaSaNNA budhIsaptArasekoghe // 10 // " mithyAtvAdisayogyantatrayodazaguNasthAnatino jIvAH krameNa saptadazAnazataekAgrazata-catuHsaptati-saptasaptati-saptaSaSTi-triSaSTi-navapaMcAzat-aSTapaMcAzat-dvAviMzati-saptadaza-ekaikakaprakRtI: badhnanti / anyat kiM zreNimAruhyApi mahAmunayo'STamaguNasthAne'STapaJcAzataprakRtInAM baMdhakAH santi / tAH kAH prakRtaya iti cat ? dRzyatAM, nidrA-pracalA-tIyakara-nirmANa-prazastavihAyogati-taijasa-kArmaNa-AhArakatayasamacaturasrasaMsthAna-paMcedriyajAti- devacatuSka-vaNaMcatuSkA-gurulAcatuSka-trasanavakahuA hone se pudgala karmoM kA kartA hotA hai| zrI nemicaMdra siddhAMta cakravartIdeva ne kahA hai gAthArtha- ye jova guNasthAnoM meM pahale se lekara krama se 117, 101, 74, 77, 67, 63, 59, 58, 22, 17, 1, 1, 1 aura 0 zUnya isa taraha karma prakRtiyoM ko bA~dhatA hai / khulAsA isa prakAra hai- 'mithyAtva' guNasthAna meM 117 kA baMdha hai, 'sAsAdana' meM 101 kA, mizra meM 74 kA, 'asaMyata samyagdRSTi' meM 77 kA, dezavirata meM 67 kA 'pramatta virata' meM 63 kA, 'apramatta' meM 59 kA, 'apUrvakaraNa' meM 58 kA, 'anivRttikaraNa' meM 22 kA, 'sUkSma-sAMpa rAya' meM 17 kA, 'upazAMtamoha', 'kSINamoha' aura 'sayogakevalI'-ina tInoM guNasthAnoM meM ekamAtra sAtAvedanIya kA hI baMdha karatA hai| aura to kyA AThaveM guNasthAnavartI mahAmuni zreNI meM car3hakara bhI 58 karma prakRtiyoM kA baMdha kara rahe haiN| zaMkA- kauna sI prakRtiyoM hai ? samAdhAna-dekhiye- 1. nidrA, 2. pracalA, 3. tIrthakara, 4. nirmANa, 5. prazastavihAyogAti, 6. tejasa, 7. kArmaNa, 8. AhArakazarIra, 9. AhAraka aMgopAMga, 10. samacaturasrasaMsthAna, 11. devagati, 12. devagatyAnupUrvI, 13. bakriyika aMgopAMga, 15. sparza, 16. rasa, 17, gaMdha, 18. varNa, 19. agurulaghu, 20. upaghAta, 21. paraghAta, 22. ucchvAsa, 23. trasa, 24. bAdara, 25. paryApta, 26, pratyeka zarIra, 27, sthira, 28. zubha, 29. subhaga, 30. susvara,
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamamAra-prAbhRtam hAsya-rati-bhaya-jugupsA-puruSaveda-saMjvalanacatuSka-jJAnAvaraNapaMcaka- darzanAvaraNacatuSka - aMtarAyapaMcaka-yazamkIti-uccagotra-sAtAvedanIyAkhyAepaMcAzat-prakRtayo baMdhamupayAnti nAnAjIvApekSayetat / vItarAgachadmasthayoH kevalinazca sAtAvedanIyaM badhyate / ataH ime jIvAH svasvaguNasthAnayogyasya pudgalakarmaNaH kartAro bhavanti / tathaiva pudgalakarmaNo bhoktAro'pi, tadyathA "sattarameSakArakhacabusahiyasayaM sagigisIvi chdusbse| chAvaTTi saTTi gavasagavaNNAsa dAlavArubayA // 276 // " mithyAdRSTyAdi-ayogakethalipayaMtA jIvAH kramazaH saptadazottarazata-ekAdazazata-zata-caturuttarazata-saptAzIti-ekAzIti SaTsaptati-dvAsaptati-SaTpaSTi-paSTi-nava 31. Adeza, 32, hAsya, 33. rati, 34. bhaya, 35. jugupsA, 36. puruSaveda, 37. saMjvalana krodha, 38. saMjvalana mAna, 31. saMjvalana mAyA, 40. saMjvalana lobha, 41. matilAnaga varaNa, 42. zutatAdAtaraNa, 41. anavijJAnAvaraNa, 44. manaHparyayajJAnAvaraNa, 45. kevalajJAnAvaraNa, 46. cakSudarzanAvaraNa, 47. acakSurdarzanAvaraNa, 48, avadhidarzanAvaraNa, 49. kevaladarzanAvaraNa, 50. dAnAMtarAya, 51. lAbhAMtarAya, 52. bhogAMtarAya, 53. upabhogAMtarAya, 54. vIryAta rAya, 55. yazaskIti, 56. uccagotra, 57. paMceMdriyajAti aura 58. sAtAvedanIya-ye 58 prakRtiyA~ baMdhatI rahatI hai| yaha nAnA jIvoM kI apekSA kathana hai| isI prakAra vItarAgaM chadmastha mahAmuni, jo ki 'yathAkhyAta cAritra' ko prApta kara cuke haiM, aise ve 'upazAMtakaSAya' aura 'kSINakaSAya' guNasthAnavartI tathA 'sayogakevalI' bhagavAninake bhI eka sAtAvedanIya kA baMdha hotA rahatA hai / isaliye ye jIva apane-apane guNasthAna ke yogya pudgalavarma prakRtiyoM ke kartA hote haiM / usI prakAra se pudgala karmoM ke bhoktA bhI haiM--- usI kA spaSTIkaraNa karate haiM-- 'mithyAdRSTi' guNasthAna se lekara 'ayogakebalI' paryaMta jIva una-una guNasthAnoM meM kama se 117, 111, 100, 104, 87, 81, 76, 72, 66,60, 59, 58, 42 aura 12 prakRtiyoM ke udaya kA anubhava karate haiN| isaliye ye 1, gomaTasArakarmaH /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 niyamasAra- prAbhRtam paJcAzat aSTapaMcAzat dvicatvAriMzat dvAdaza prakRtInAM udayamanubhayanti, ataH svasvaguNasthAnayogyodayAgatakarmaNAM bhoktAraH kathyante, vyavahAranayenaiva / nizcayanayAttu karmodayajanitamoharAgadveSAdInAM tatpradoSanihnava mAtsaryAntarAyAdInAmapi kartAro bhavanti / ime bhAvAH pUrvasacitakarmaNAmuvayAt jAyante'taH kAryarUpeNa lakSyante; punazca karmabaMdhaM kArayanti ataH kAraNAnyapi bhavyante / sarve jIvAH pudgalakarmodayasamudbhUteSTAniSTapaJcendriya viSayajanitasukhaduHkhAni bhuJjate / athavA karmodayavazAdAvibhU taharSa viSAdapariNAmarUpaM sukhaduHkhaM ca bhuJjate / atra nizcaya na azuddhanizcayo gRhyate karmopAdhijanyabhAvAnAM grAhakatvAt / yataH karmopAdhisa - mutpannatvAdazuddhaH, tatkAle taptAyaH piNDavattanmayatvAcca nizcaya ityubhayasaMbaMdhenAzuddhanizcayo jAyate / zuddhanizcayena tu sahajazuddha nijajJAnadarzana sukhavIrya sasAdibhAvAnAmeva kartRtvaM bhoktRtvaM ca / sabhI jIva apane-apane guNasthAna ke yogya udaya meM Aye hue karmA ke bhoktA kahalAte haiM / ye saba kathana vyavahAranaya kI apekSA se hI hai / udaya kiMtu nizcayanaya se karma ke udaya se utpanna hue moha, rAga, dveSa Adi bhAvoM ke aura jJAna-darzana meM kiye gaye pradoSa, nihnava mAtsarya, aMtarAya Adi bhAvoM ke bhI kartA hote haiM / ye sabhI bhAva pUrva meM saMcita kiye gaye karmoM ke se hote haiM, ataH ye 'kAryarUpa' mAne jAte haiM / punaH ye Age ke liye karma-baMdha karAne vAle haiN| ataH ye karma ke liye 'kAraNa' bhI kahalAte haiN| sabhI jIva pudgala -karma ke udaya se utpanna hue iSTa-aniSTa paMcendriya ke viSayoM ko aura unase hone vAle sukha-duHkhoM ko bhogate haiM / athavA karmodaya ke nimitta se pragaTa hue harSa-viSAda pariNAmoM ko aura sukha-duHkhoM ko bhogate haiM, isIliye bhoktA kahalAte haiM / yahA~ para 'nizcaya' zabda se azuddha nizcaya lenA cAhiye / karmoM kI upAdhi se utpanna hue bhAvoM ko grahaNa karane vAlA hai upAdhi se utpanna huA hone se yaha 'azuddha' hai aura usa kAla meM ke gole ke samAna tanmaya hone se 'nizcaya' hai / ina azuddha aura se yaha 'azuddha nizcaya' ho jAtA hai / zuddhanizcaya se to yaha nijajJAna darzana sukha vIrya sattA Adi bhAvoM kA hI kartA aura bhoktA hai / / kyoMki yaha naya kyoMki karmoM kI tapAye hue lohe nizcaya ke saMbaMdha jIva sahaja zuddha
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam tathaiva proktaM ca zrInemicaMdrasiddhAntacakravatidevaH "puggalakammAdINaM kattA babahAradA du nnicchydo| cedaNakammANAdA suddhapayA saddhabhAvANaM // 8 // vavahArA suhadukkha puggalakammamphalaM pabhujedi / AdA NicchayaNayado ceraNa-bhAvaM khu bAdarasa' / / " nanu azarIrI zuddhAtmA niSkriya evaM kathaM punaH zuddhabhAvAnAM kartRtvaM bhoktRtvaM ca ghaTate ? satyameva, karmanokarmanimittA yA kriyA sA tu tatra nAsti iti niSkriyatvaM, tathApi paranimittakriyA'bhAve'pi svAbhAviko Urdhvagatirmuktasyopyate / athavA tasthAnantajJAnadarzanAcintyasukhAnubhavanAdikriyAH santyeva, tathaiva sa siddhaparamAtmA sahajazuddhasvAtmasvabhAvotthaparamAlAdaikalakSaNaM sukhapIyUSamapi bhukte / ataH zuddhabhAvAnAM isI bAta ko zrI nemicaMdra siddhAMta cakravartIdeva ne bhI kahA hai --- vyavahAra se yaha AtmA pudgala karma Adi kA katA hai, nizvayanaya se cetanakarma-rAga-dveSAdi bhAva-karmoM kA kartA hai, aura zuddhana ya sa zuddha bhAvoM kA hI kartA hai / usI prakAra se yaha AtmA vyabahAranaya se pudgala karma ke phala aise sukhaduHkha ko bhogatA hai aura nizcayanaya se apanI AtmA ke caitanya bhAvoM kA hI bhoktA hai / yahA~ para bhI Upara kI gAthA meM nizcayanaya se azuddhanizcayanaya lenA cAhiye / zaMkA-yaha zarIra-rahita zuddhAtmA niSkriya hI hai / punaH vaha zuddha bhAvoM kA kartA-bhoktA hai, yaha bAta kaise ghaTegI ? ___samAdhAna---ApakA kahanA ThIka hai, karma aura nokarma ke nimitta se hone vAlI jo kriyAyeM haiM ve bahAM nahIM haiM, isaliye baha zuddha AtmA niskriya hai, phira bhI, para ke nimitta se hone vAlI kriyA kA abhAva hone para bhI, una mukta jIvoM meM svAbhAvika Urdhvagati mAnI gaI hai| athavA unake anaMtajJAna darzana aura acintya sukha ke jAnane dekhane aura anubhava karane Adi rUma kriyAyeM haiM hI haiM / usI prakAra ve siddha paramAtmA sahaja zuddha apanI AtmA ke svabhAva se utpanna hue paramAhlAda ekalakSaNarUpa sukha-amRta kA bhI anubhava karate hI haiN| isaliye unake 1. vyasaMgraha /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam kartRtvaM bhoktRtvaM ca saMghaTate eva / kiJca, anekAntatvAt na kazcit doSo'vatarati asmAkam / eSa AtmA yAvanmithyAdRSTistAvadekAntena dravyabhAvarUpapudgalakarmaNAM kartA tasphalAnAM bhoktA ca bhavati / tathApi pudagalakarmaNAM kartA bhoktA nimittamAtreNeva, na ca upAdAnarUpeNa / yadA samyagdaSTirbhavati tadA navibhAgena svasyAtmanaH pudgalakarmaNAM kartRtvaM bhoktRtvaM ca kathaMcinmanyate, zuddhanizcayanayena tu "parakartRtvabhoktRtvasvabhAvazUnyoham' iti cintayati / yadA apramattAdiguNasthAnaM samArohati tadA zubhAzubhayogatrayavyApArarahitena zuddhabuddhakasvabhAvena pariNamamAnaH san buddhipUrvakaM kartRtvaM bhoktRtvaM ca pariharati / sUkSmasAparAyaguNasthAnAt paraM tadubhayamapi na saMbhavati saMpUrNamohanIyasyodayAbhAvAt ! athavA pudgalakarmaNAM kartRtvaM rAgadveSAdibhAvAnAmabhAve na saMbhavati / SaSThaguNasthAnAntaM buddhipUrvakarAgadvaSAvayaH santi tAvatparyantaM kartatvamapi ghaTate / agre A zuddha bhAvoM kA kartApanA aura bhoktApanA acchI taraha ghaTita ho jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki anekAMta hone se hama jainoM ke yahA~ koI doSa nahIM AtA hai / yaha AtmA jaba taka mithyAdRSTi hai, taba taka ekAMta se pudgala karmoM kA kartA aura unake phaloM kA bhoktA hai| yaha pudgala karmoM kA kartA aura bhoktA nimittamAtra se hI haiM, upAdAna rUpa se nahIM / jaba yahI jIva samyagdRSTi ho jAtA . hai, taba naya-vibhAga se apane ko pudgalakarmoM kA kartA aura bhoktA kathaMcit mAnatA hai, vaha zuddhanizcayanaya se to 'maiM para ke kartRtva aura bhoktRtva-svabhAva se zUnya hUM' aisA citavana karatA hai| aura jaba vahI apramattavirata Adi guNasthAnoM meM car3hatA hai, taba zubha azubha mana vacana kAya ke vyApAra se rahita hone se zuddha buddha eka svabhAva se pariNamana karatA huA vahA~ para buddhi-pUrvaka kartA-bhoktApane kA parihAra karatA hai, arthAt vahA~ dhyAna meM buddhi-pUrvaka kartRtva-bhoktRtva nahIM rahatA hai / punaH sUkSmasAparAya guNasthAna ke Upara yaha kamoM kA kartRtva bhoktRtva saMbhava hI nahIM, kyoMki Age saMpUrNa mohanIya karma ke udaya kA abhAva hai / ___ athavA pudgalakamoM kA kartApanA rAga dveSAdi bhAvoM ke abhAva meM saMbhava nahIM hai / chaThe guNasthAna taka buddhipUrvaka rAga-dveSa Adi haiM, vahA~ taka kartRtva bhI
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam 69 I sUkSmaparAyAt buddhipUrvaka rAgadve SAdInAmabhAvAt kaSAyodayasadbhAvAcca kathaMcit kartRtvam, ataH paramakartR tvameva / kevalinAM sAtAprakRtibaMdha sadbhAve'pi tasya kartRtvamupacAramAtreNaiva / tathaiva sAtAsAtA dizubhAzubhakarmodayajanitasukhaduHkhAnAM bhoktRtvaM harSaviSAdAdirUpaphalAnubhavanapravRttirvA SaSThaguNasthAna paryantam agre 'pramattAdiSu mohanIyasya ratyaratijanitarAgadveSAbhAve nirvikArasvasaMvedanajJAnabalena niruparAgasvAtmotthasukhamanubhavantyatasteSAM buddhipUrvakaM bhoktRtvaM na ghaTate / kathaMcit abuddhipUrvakaM sUkSmasAMparAyAntaM ghaTate sUkSmalobhodayasadbhAvAt / tataH paraM yadyapi jJAnadarzanasukhavIryANi kSAyopazamikarUpANi A kSINakaSAyAt ekadezarUpeNa AkulatvAbhAvalakSaNaM sukhaM tatra ghaTate, kiMtu sarvathA anAkulatvalakSaNaM atIndriya sukhaM kevalinAmeva / tAtparyametat-padyapi eSa AtmA kAyavAGmanaH karmayogarahita sahajazuddhadravya ghaTatA hai / Age sUkSmasAMparAya nAmaka dasaveM guNasthAna taka buddhipUrvaka rAgadveSAdi kA abhAva hai, aura kaSAya ke udaya kA sadbhAva hai / ataH kathaMcit kartRtva hai, kiMtu isake Age ke guNasthAnoM meM kartRtva nahIM hai / kevalI bhagavAn ke bhI sAtAprakRti kA baMdha hotA rahatA hai / ataH yahA~ unake bhI karma kA kartRtva to hai, kiMtu vaha upacAra mAtra se hI hai / isI prakAra sAtA - asAtA Adi zubha-azubha karmoM ke udaya se hue sukhaduHkhoM kA bhoktApanA athavA harSaM viSAda AdirUpa phala kA anubhava karanA chaThe guNasthAna taka hai hI haiN| Age apramatta Adi guNasthAnoM meM mohanIya ke rati-arati se hone vAle rAga dveSAdi kA abhAva ho jAne se vahA~ ve mahAmuni nirvikAra svasaMvedana jJAna ke bala se rAgarahita apanI AtmA se utpanna hue sukha kA anubhava karate haiM / isaliye vahA~ buddhipUrvaka karmaphala kA bhoktRtva nahI ghaTatA hai| hAM, sUkSmasAMparAya guNasthAna paryaMta una muniyoM ke kathaMcit- abuddhipUrvaka karmaphala- bhoktRtva ghaTita hotA hai, kyoMki vahA~ para bhI sUkSmalobha kA sadbhAva hai| isake Age kSINakaSAya taka yadyapi jJAna darzana sukha aura vIrya ye kSAyopazamikarUpa haiM, phira bhI unameM ekadezarUpa se AkulatA ke abhAva lakSaNa vAlA sukha ghaTita hotA / kiMtu sarvathA anAkulatA lakSaNa vAlA atIndriya sukha to kevalI bhagavAn ko hI hai / niSkarSa yaha nikalA ki yadyapi yaha AtmA kAya vacana aura mana kI
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam tvAnniSkriyaTakotkIrNajJAyakaikasvabhAvaH sahajazuddhanirvikAraparamAnandakalakSaNasukhAmatasamadranimagnazca , tathApi anupacaritAsadbhUtavyavahAranayena jJAnAvaraNAvipudgalakarmaNAM kartA bhoktA ca / tathA'zuddhanizcayanayena karmajanitarAgadvaSAdInAM kartA bhoktA ca / kriyArUpa tInoM yogoM se rahita sahaja zaddha dravya hone se niSkriya, TaMkotkIrNa, jJAyaka eka svabhAvavAlA hai, sahaja zuddha nirvikAra paramAnaMda eka lakSaNa sukharUpI amRtasamudra meM nimagna hai, phira bhI anuparita asadbhUta vyavahAranaya se pudgala karmoM kA kartA aura bhoktA hai| usI prakAra azuddhanizcaya se kama se utpanna hue rAga deSAdi bhAvoM kA vartA aura bhoktA hai| aisA jAnakara apane anaMtacatuSTaya ko pragaTa karane ke liye bheda-abheda ratnatraya ke bala se para kA kartRtva aura bhoktRtva chor3anA cAhiye / bhAvArtha-yahA~ para zrIkuMdakaMdadeva ne AtmA ko pudgalakoM kA kartAbhoktA kahA hai| yaha kartRtva bhoktRtva karma prakRtiyoM kA hI hai| ataH karmakANDa graMtha ke anusAra jina-jina karma prakRtiyoM ko yaha bA~dhatA hai, unakA kartA ho jAtA hai aura jina-jina karma prakRtiyoM ke udayAgata phala ko bhogatA hai, una una karmoM kA bhoktA kahA jAtA hai / ina apekSA guNasthAnoM ke anusAra una-una prakRtiyoM ke baMdha aura udaya ko dikhalA kara spaSTa kara diyA hai ki karma kA kartRtva sayogakevalI bhagavAn taka bhI hai, aura udayAgata phala kI apekSA karma kA bhoktatva caudahaveM guNasthAna ke aMta taka hai| phira bhI mohanIya ke abhAva meM sthiti-anubhAga-baMdha nahIM hotA hai, aura udayAgata phala ke anubhava meM rati arati kA abhAva hone se, harSa viSAda ma hone se, iMdriya-janya sukha-duHkha bhI nahIM hote haiM / ataH daza guNasthAna taka hI karmoM kA kartRtva-bhoktRtva samajhanA cAhiye / isameM bhI buddhipUrvaka katRtva-bhoktRtva nirvikalpa dhyAna meM saMbhava na hone se chaThe guNasthAna taka hI zubha-azubha mana bacana kAya ke vyApAra hote haiM, aura yahIM taka hI buddhipUrvaka sukha-duHkha kA vedana hotA hai / ataH dazaveM guNasthAna taka ke zuddhopayoga meM buddhipUrvaka katRtva-bhoktRtva nahIM hai, abuddhipUrvaka avazya hai| inhIM saba bAtoM kA isa syAdvAdacandrikA TIkA meM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / guNasthAnoM kI apekSA aura nayoM kI apekSA se yaha katatva bhoktatva ghaTita kiyA gayA hai / vAstava meM mohanIya karma ke sarvathA naSTa ho jAne para vItarAgI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 71 iti jJAtvA svasyAnantacatuSTayavyaktyarthaM bhedAbhedaratnatrayabalena parakartRtvaM bhoktRtvaM ca pariharaNIyam ||18|| jIvatatvasya svarUpaM pratipAdya udadhikAraM upasaMharantI bhagavantaH anA mUlanayadravyavivakSAM vivR Nvanti- davvathieNa jIvA vadirittA pukhvabhaNidapajjAyA / pajjayaNaeNa jIvA saMjuttA hoMti duvihehiM / / 19 / / jovA - jIvAH saMsAriNo muktAzca sarve'pi jIvAH / puthvabhaNidapajjAyA dirittA - pUrvabhaNitaparyAyAt vyatiriktAH pUrvoktasvabhAvavibhAvaparyAyebhyo bhinnAH / kena prakAreNa ? davtratthieNa-dravyAdhikena dravyAthikanayApekSayA iti / punaH kenApi prakAreNa tebhyo yuktAH santi na vA ? santi iti ucyate, jIvA - sarve'pi jIvAH / pajjayaNaeNa duvihehi saMjuttA hoMti - paryAyanayena dvAbhyAM saMyuktA bhavanti, paryAyArthikanayena svabhAvavibhAvAbhyAM dvAbhyAmapi paryAyAbhyAM sahitA bhavanti iti kriyAshreesaMbaMdha: / chadmasthamuni aura kevalI bhagavAn na karmoM ke kartA ho haiM aura na bhoktA hI haiM, phira bhI siddhAMta graMtha ke kathana kA bhI dhyAna rakhA gayA hai / tathA ca inake bhI jJeyapadArthoM ko jAnane dekhane rUpa kartRtva aura atIndriya anaMta sukha ke anubhavarUpa bhoktRtva ko bhI batAyA gayA hai || 18 || bhagavAn zrI kundakundadeva jIvatattva ke svarUpa kA pratipAdana karake isa jIvAdhikAra kA upasaMhAra karate hue aba mUla do nayoM kI vivakSA ko batAte haiM- anvayArtha - ( jIvA ) sabhI jIva ( davtratthi eNa) dravyArthika naya se ( puJcabhaNidapajjAyA vadiritA) pUrvokta sabhI paryAyoM se rahita haiM / ( jIvA ) ye hI jIva ( pajjayaNaeNa ) paryAyArthika naya se ( duvihiM saMjuttA) svabhAva-vibhAva ina donoM prakAra kI paryAyoM se sahita (hoMti) hote haiM / / 19 // TokA - dravyArthika naya kI apekSA saMsArI aura mukta, sabhI jIva pUrva meM kathita svabhAva aura vibhAva paryAyoM se bhinna haiM / punaH paryAyAthika naya kI apekSA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 niyamasAra-prAbhUtam ito vistara:-"dvau hi nayau bhagavatA praNItau dradhyArthikaH paryAyAthikazca / tatra na khalvekanayAyattA dezanA kintu tadubhayAyattA" iti vacanAt dvau api nayau kAryakAriNau / dravyamarthaH prayojanamasyeti dravyAthikaH / ayaM nayo dravyamAnameva gRhNAti jAtucidapi na paryAyAn gRhNAti, na pazyati, na lakSayati, na ca kathayati / sarthava "paryAyo'rthaH prayojanamasyeti paryAyAthikaH / ayamapi nayaH paryAyamAtrameva nigadati, kadAcidapi dravyaM na gRhNAti, na. pazyapi, na lakSayati; na ca kathayati / phizca, sAmAnyAvazeSAtmakapadAthAM: pramANasya viSayAH tadaMzagrAhiNo nayA dharmAntarApekSiNazca, kiMtu durNayAH tatpratyanokapratikSepiNaH / / ye sabhI jIva una svabhAva aura vibhAva paryAyoM se sahita haiN| yaha gAthA kA kriyAkAraka sambandha se artha huA / aba vistAra karate haiM arhata bhagavAn ne mUla meM do hI naya kahe haiM-dravyAthika aura paryAyAthika / "usameM bhagavAn kA upadeza eka naya ke Azrita nahIM hai, kiMtu donoM nayoM ke Azrita hI hai / ' aisA zrI amRtacaMdrasUri kA kathana hai| isaliye donoM hI naya kAryakArI hai| jisakA dravya hI artha yAnI prayojana hai, vaha dravyArthika naya hai / yaha naya dravyamAtra ko hI grahaNa karatA hai, paryApoM ko kadAcit bhI grahaNa nahIM karatA hai / na unheM dekhatA hai na unapara lakSya detA hai aura na paryAyoM ko kahatA hI hai| usI prakAra se jisakA 'artha' yAnI prayojana paryAya hI hai, vaha paryAyAthika naya hai / yaha naya bhI mAtra paryAyoM ko hI grahaNa karatA hai-paryAyoM ko hI kahatA hai / yaha naya kadAcit bhI na dravya ko grahaNa karatA hai, na dekhatA hai, na lakSita karatA hai aura na kahatA hI hai / arthAt ye donoM naya apane-apane viSaya ko hI grahaNa karate haiM, anya ke viSaya ko nhiiN| dUsarI bAta yaha hai ki padArtha sAmAnya-vizeSAtmaka haiM, ve 'pramANa' ke viSaya haiN| usa padArtha ke aMza ko grahaNa karane vAle ye naya anya dharmoM kI bhI apekSA rakhane vAle haiM, kiMtu isase bhinta jo durnaya haiM, ve anya dharmoM kA nirAkaraNa karane vAle haiM / aSTasahasrI grantha meM kahA bhI hai1. paJcAstikAya, gA0 4, zrIamRtacaMdrasUrikRtIkAyAM /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ uktaM cASTasaharuyAm niyamasAra- prAbhRtam "arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM tadaMzadhIH / nayo dharmAntarApekSI, vRrNayastannirAkRtiH // " 73 I dravyAthika yasya dazabhedAnAM madhye karmopAdhinirapekSaH zuddhadravyagrAhako zuddhadravyAthiko yathAsti tathaiva karmopAdhisApekSo'zuddhadravya grAhako'zuddhadravyArthiko'pi vartate / ato azuddhadravyArthikanayavivakSayA sakarmANo sarve'pi jIvAH vibhAvaparyAyarahitA: zuddhadravyAnayena ca niSkarmANizca svabhAvaparyAyarahitA eva / pryaay| thikanayasya SaDbhedAnAM madhye'pi karmopAdhinirapekSo nityaH zuddhaparyAyArthikanayo'sti tathaiva pharmopAdhisApekSo'nityaH azuddhaparyAprathinayo'pi vidyate / tataH azuddhaparyAyArthikanayavivakSayA saMsArijIvAH svaravayogya vibhAvaparyAyaiH sahitAH zucaparyAyArthikanayena ca svabhAva paryAyasahitA eva / 1 uktaM ca nayacakre anekAntAtmaka padArtha vA jJAna pramANa' hai / rake va aMza kA jJAna 'naya' hai / yaha anya dharmoM kI apekSA rakhane vAlA hai aura durnaya anya dharmoM kA nirAkaraNa karane vAlA hai / 1 sahasra mUtra pR0 2903 1 dravyAthika naya ke dasa bheda haiM / unameM jaise eka karmopAdhi-nirapekSa, zuddhadravya kA grAhaka, zuddhadravyArthika naya hai, vaise hI karmopAdhi kI apekSA rakhane vAlA, azuddha dravya kA grAhaka, azuddha dravyArthika naya bhI hai / isaliye azuddha dravyAthika naya kI vivakSA se karmasahita sabhI saMsArI jIva vibhAvaparyAyoM se rahita haiM aura zuddhadravyArthika naya kI apekSA se karmarahita siddha bhagavAn svabhAvaparyAyoM se rahita ho haiM / aise hI, paryAyArthika naya ke chaha bheda mAne haiM / unameM jaise karmopAdhi sApekSa anitya azuddha paryAyArthika naya bhI hai / isaliye azuddha paryAyArthika naya kI vivakSA se saMsArI jIva apane-apane yogya vibhAva- paryAyoM se sahita haiM aura zuddha paryAyArthika naya kI apekSA se sabhI jIva svabhAvaparyAyoM se sahita hI haiM / yahI bAta nayacakra nAma ke graMtha meM bhI kahI haiM-
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 niyamasAra-prAbhRtam kammANaM mamagayaM jIva jo gahai siddhasaMkAsaM / bhaNNai so sukhaNao skhalu kammovAhiNiravekkho // 18 // bhAvesu sAyayAdI save jIvami o du jpedi| sohu asuddho utto kammANovAhi sAkSo // 21 // vehINaM pAyA suddhA siddhANa bhaNai saaristhaa|| jo so aNicca sukho pajjayagAhI have so gao // 204 // bhaNa aNiccAsuddhA sajagajIvANa paJjayA jo hu| hoi vibhAva aNitro asuo pajjayasthiNao // 205 // tathaiva cAlApapaddhatigranthekarmopAdhinirapekSaH zuddhavyAryikaH, yathA saMsArI jIvaH siddhasadRkazuddhAzmA // 4 // kopAdhisApekSo' chadravyAdhiphaH, yathA krodhAvikamajabhAva AtmA // 50 // karmopAdhinirapekSasvabhAvo nityazuddhaparyAyArthikaH, yathA siddhaparyAyasavRSAH zuddhAH saMsAriNAM paryAyAH // 6 // karmoM ke madhya rahe hue jIva ko jo siddha ke sadRza grahaNa karatA hai, vaha karmopAdhinirapekSa zuddha naya hai| bhAvoM meM jo rAgAdi bhAva haiM ve sabhI jIva meM haiM, aisA jo kahatA hai vaha karmopAdhi sApekSa azuddhanaya hai / saMsArI jIvoM kI paryAya siddhoM ke sadRza zuddha haiM aisA jo kahatA hai vaha anitya zuddha paryAya nAhI naya hai aura jo caturgati ke jIvoM kI anitya zuddha paryAyoM ko kahatA hai vaha vibhAvarUpa anitya azuddha paryAyArthika naya hai / yahI bAta AlApapaddhati meM bhI kaho gaI hai-- karmoM kI upAdhi se nirapekSa zuddha dravyAthika naya hai, jaise saMsArI jIva siddha ke samAna zuddha AtmA haiN| karmoM kI upAdhi ko apekSA rakhane vAlA azuddha dravyAdhika naya hai, jaise krodha Adi kamoM se utpanna huye jo bhAva haiM vaha AtmA hai / karmoM kI upAdhi se nirapekSa svabhAva vAlA nityazuddha paryAyArthika naya hai, jaise siddhaparyAya ke samAna saMsArI jIvoM kI paryAya zuddha haiM /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam karmopAghisApekSasvabhAvo'nityAzuddhaparyAyAthikaH, yathA saMsAriNAmutAttimaraNe staH // 6 // asaMyatasamyagdRSTiIvaH zuddha dravyAthikaparyAyAthikanayAbhyAM nijAtmAnaM zuddhameva zraddhatte, punaH dezavatasyAnaMtaraM mahAvratasyAcaraNena bhevaratnatrayapariNataH san apramatto bhUtvA nirvikalpasamAdhirUpe zuddhopayoge sthitvA svazuddhAtmAnamanubhavAti, tavana kSapakazreNImAruhya ghAtikarmANi nihatya zuddho buddho'rhan paramAtmA jAyate / nanu dravyaM paryAyazca dvitayameva tanvaM mantavyam, dravyAthikA paryAyAyikazca ho eka mUlanayau iti upadezAta / yati gaNo'pi kazcitsyAt tadviSayeNa mUlanayena tRtIyena bhavitavyam, na cAstyasau, ato guNAbhAvAt 'guNapajjayahiM saMjuttA taccatyA' iti vaktuM na yujyate ? naivam, arhatpravacane guNopadezAt / uktaM hi tattvArthasUtra "dravyAzrayA nirguNA guNAH" / tadviSayo tRtIyo nayo'pi na prApnoti / kiJca, dravyasya dvau AtmAnau sAmAnyaM vizeSazca / tatra sAmAnyamutsargo'nvayaH guNa karmoM kI upAdhi kI apekSA rakhane vAlA anitya azuddha paryAyArthika naya hai, jaise saMsArI jIvoM ke janma aura maraNa haiN| yahA~ yaha samajhanA ki asaMyata samyagdRSTi jIva zuddhadravyAthika aura zuddha paryAyAthika nayoM se apanI AtmA ko zuddha hI zraddhAna karatA hai| punaH dezavata ke bAda mahAvrata kA AcaraNa karake bhedaratnatrayarUpa se pariNata hote huye apramatta virata hokara nirvikalpa samAdhirUpa zuddhopayoga meM sthita hokara apanI zuddha AtmA kA anubhava karatA hai / anaMtara 'kSapakoNI' para car3hakara ghAtiyA kamoM kA nAza karake zuddha, buddha, ahaMta paramAtmA ho jAtA hai| __ zaMkA-dravya aura paryAya ye do hI tattva mAnane cAhiye, kyoMki dravyAthika aura paryAyAthika ye do hI mUla naya haiM, aisA Agama kA kathana hai / aura yadi guNa bhI kucha hotA to usako viSaya karane vAlA mUla naya eka tIsarA honA cAhiye thA, kiMtu so to hai nahIM, ataH guNoM kA abhAva hone se "guNapajjAyehi saMjutA taccatthA / " aisA kathana yukta nahIM hai ? __samAdhAna-aisA nahIM kahanA, kyoMki ahaMta bhagavAna ke pravacana meM guNoM kA upadeza hai / tattvArthasUtra meM bhI kahA hai-.-"jo dravyoM ke Azrita haiM aura svayaM meM
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 niyamasAra-prAbhalameM ityanantaram / vizeSo bhedaH paryAya iti paryAyavAcI zabdaH / tatra sAmAnya viSayoM nayo drvyaathikH| vizeSaviSayaH paryAyAthikaH / tadubhayaM samuditaM ayutasiddharUpaM dravyaM ucyte| tatu pramANasya viSayo vikalAdezatvAnnayAnA, sakalAdezatvAt pramANasyati / tAtparyametat-jIvasya svabhAvajJAnadarzanagaNau zaddhasiddhajIve staH svabhAvasvAt / zaddhanayena saMsArijIve'pi zaktirUpeNa vaa| tathA vibhAvajJAnadarzanAni saMsArijoveSveva santi na ca muktajIve / athavA kathaMcit bhUtapUrvanegamanayApekSayA vaktuM yujyate ttraapi| karmopAdhivirahitazaddhasiddhaparyAyo'pi siddheSveva na ca saMsAriSa, athavA zaddhaparyAyA thakanayena zaktirUpeNa vA tatrApyasti / tathavAzuddhanaranArakAviparyAyA api caturgatisahitajIveSveva, kathaMcita bhUtapUrvanagamanayavivakSayA siddhaSvapi vakta zakyante / itikathaneta sarve'pi jIvA dravyadRSTyA ubhayaparyAyazanyA eva / paryAyadRSTyA ca ubhayaparyAyayuktA iti sUcitA bhavanti / nirguNa haiM, ve 'guNa' kahalAte haiN| aura gaNa ko viSaya karane vAle tIsare naya kI bhI jarUrata nahI haiM, kyoMki dravya ke do svabhAva haiM-eka sAmAnya, dUsarA vizeSa / unameM se sAmAnya, utsarga, anvaya aura guNa ye ekArthavAcI hI haiN| vizeSa, bheda tathA paryAya ye zabda ekArthavAcI-paryAya ke vAcaka haiN| ata: inameM se jo 'naya' sAmAnya ko viSaya kare vaha dravyAthika hai aura jo 'naya' vizeSa ko viSaya kare baha. paryAyArthika hai / ina donoM ke samudAya rUpa, Apasa meM abhinna-tAdAtmya siddha jo hai, vahI dravya hai / aura yaha dravya 'pramANa' kA viSaya hai| 'naya' vikalpa-aMza ko kahane vAle haiM aura 'pramANa' sakala arthAt guNaparyAyarUpa dravya ko kahane vAlA hai, aisA tattvArthavAttika meM kathana hai| yahA~ tAtparya yaha nikalA ki jIva ke svabhAvajJAna, svabhAvadarzana ye guNa haiM / ye zuddha jIva meM rahate haiM, kyoMki ye svabhAva haiN| zuddhanaya kI apekSA athavA zakti rUpa se ye donoM 'svabhAva jJAnadarzana' saMsArI jIva meM bhI haiN| vibhAvajJAna aura vibhAvadarzana saMsArI jIvoM meM hI hote haiM, mukta jIva meM nahIM / athavA kathaMcit bhUtapUrva naigamanaya kI apekSA se siddhoM meM bhI inheM kahA jA sakatA hai / 1. tattvArthavAttike, 10 5, sUtra 37, vatra evAdRzo viSayo labhyate /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra prAbhRtam etajjJAtvA zuddhanayena svaM dravyaM paryAyazca zuddhameveti zraddadhAnaH, zuddhasiddhaparamAtmano bhakti prakurvANazca vyavahAranayana nijAtmA pavitrIkartavyaH / zrImahAvIrasvAminAM zAsanamavicchinnapravAheNa duSSamakAlasyAntaparyaMta netuM sakSamagautamagaNadharaprabhRtyaMtimavIrAMgajamuninAyebhyo nityaM meM namo'stu / ... evaM jIvasya svarUpaM svabhAvavibhAvajJAnaguNamukhyatvena ca "jIvo uvaogamao" ityAdi gAthAtrayaM, punaH svabhAvavibhAvadarzanaguNapradhAnena paryAyalakSaNabhedadvaya karmoM kI upAdhi se rahita zuddha siddhaparyAya bhI siddhoM meM hI haiM, saMsArI jIvoM meM nahIM / athavA zuddhaparyAyAthika naya se yA zaktirUpa se vaha saMsArI jIvoM meM bhI hai| usI prakAra azuddha nara nAraka Adi paryAya bhI caturgati vAle saMsArI jovoM meM hI haiN| kathaMcit bhUtapUrva naigamanaya kI apekSA siddhoM meM bhI inheM kahanA zakya hai| ___ isa prakAra ke kathana se sabhI jIva dravyadRSTi se svabhAva-vibhAva donoM prakAra kI paryAyoM se zUnya hI haiM, aura paryAyadRSTi se donoM prakAra kI paryAyoM se sahita haiM, yaha sUcita kiyA gayA hai| aisA jAnakara zaddhanaya se apanA dravya aura apanI paryAyeM zuddha hI haiM, aisA zraddhAna karate huye, zuddha siddha paramAtmA kI bhakti karate huye, vyavahAra naya se apanI AtmA ko pavitra karanA cAhiye / bhAvArtha-isa gAthA meM samajhane kA viSaya yaha vizeSa hai ki dravyAthika naya cAhe zuddha ho yA azuddha, vaha paryAyoM ko nahIM grahaNa karatA hai, aura paryAyArthika naya cAhe zuddha ho yA azuddha, vaha dravya ko nahIM jAnatA hai| ata: dravyAthika naya se sabhI jIca cAhe siddha ho yA saMsAro, ve paryAyoM se rahita haiM aura paryAyAthika naya se cAhe siddha hoM yA saMsArI, sabhI jIva donoM prakAra kI paryAyoM se sahita haiN| aba ina donoM nayoM kI apekSA se vyaktirUpa aura zaktirUpa se jIvoM meM bheda karanA hI hogaa| vyaktarUpa se sabhI siddha zuddha dravya aura zuddha paryAya vAle haiM aura sabhI saMsArI azuddha dravya paryAya vAle haiM / zaktirUpa se sabhI saMsArI jIva bhI zuddha dravya zuddha paryAya vAle haiN| tathA bhUtapUrva naigamanaya kI apekSA se sabhI siddha azuddha dravya paryAya vAle haiN|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam kayanena ca mAthAdvayaM, vibhAvasvabhAvaparyAyayoH svarUpakathanamukhyatvena caikA gAthA, punaH vibhAvaparyAyANAM bhedapUrvakalakSaNapratipAdanena gAthAdvayaM iti aSTagAthAbhiH jIvasya svabhAvavinAparyAyAma pratipAdhi punaH nizcayavyavahAranayadvayana jIvasya kartRtvaM bhoktatvaM ca pratipAditaM bhavati / anaMtaramupasaMhArarUpeNa ekena sUtreNa dravyAthikanayAt jovAnAM paryAyazUnyatvaM paryAyAthikanayAcca paryAyasahitvamiti dazabhiH satraH tRtIyo'ntarAdhikAraH samAptaH / yadi koI kahe ki dravya to trikAla meM zuddha hai arthAt sadA zuddha thA, abhI zuddha hai aura Age bhI zuddha rahegA, kiMtu paryAya vartamAna meM azuddha haiM, yaha kathana kathamapi saMgata nahIM hai / yadi zuddhanaya se dravya zuddha hai to paryAyeM azuddha nahIM ho sakatI, kyoMki guNaparyAyoM ke samUha kA nAma hI dravya hai / dravya se paryAya athavA paryAyoM se dravya alaga nahIM hai / isI bAta ko isa syAdvAdacandrikA TIkA meM acchI taraha spaSTa kara diyA hai| dUsarI bAta yaha hai ki sunaya yadyapi iMdriyoM ke samAna apane-apane viSaya ko hI grahaNa karate haiM, phira bhI ye anya naya ke viSaya kA nirAkaraNa nahIM karate haiM, kiMtu unakI apekSA rakhate haiM | isIliye ye samyaknaya haiN| kiMtu jo anya naya ke viSaya kI upekSA karane vAlA hai-nirAkaraNa karane vAlA hai, vaha durnaya hai| yaha bAta bhI isa TIkA meM kahI gaI hai| isa prakAra se jIva ke svarUpa ko svabhAva-vibhAva jJAna gaNa kI mukhyatA se "jIvo uvaogamao" ityAdi tIna gAthAyeM huii| punaH svabhAva-vibhAva darzana guNa kI pradhAnatA se aura paryAya ke do bhedoM ke kathana kI sUcanA se do gAthAyeM kahI gaI haiN| isake bAda vibhAva-svabhAva paryAya ke svarUpa ko kahane vAlI eka gAthA huI / punaH vibhAva paryAyoM ke bheda sahita lakSaNa batalAte huye do gAthAyeM huii| isa prakAra ATha gAthAoM dvArA jIva ke svabhAva-vibhAva guNa-paryAyoM kA pratipAdana karake punaH nizcaya aura vyabahAra naya ke dvArA jova ke kartRtva aura bhoktRtva kA pratipAdana kiyA gayA hai| isake bAda upasaMhAra rUpa se eka gAthA ke dvArA dravyAthika naya se jIvoM ke paryAyeM nahIM haiM aura paryAyAthika naya se haiM--yaha bAta kahI gaI hai / isa taraha dasa gAthA-sUtro se yaha tIsarA antarAdhikAra samApta huaa|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam atra niyamasAramanthe pUrvoktakrameNa catuHsUtraH niyamazabdapIThikA, paMcasUtraH samyaktvasvarUpatadviSayapadArthamukhyatA, aSTasUtraH jIvasvarUpatadguNaparyAyamukhyatA, sUtradvayena ca nayavivakSAtaH jIvadravyavyAkhyAnam, iti ekonaviMzatisUtraiH trayo'ntarAdhikArA gatAH // 19 // iti zrIbhagavatkundakundAcAryapraNItaniyamasAra-prAbhUtagranthe jJAnamatyAyikAkRtasyAdvAdasandiAnamA yAra toDagamahAdhikAramadhye samyaktvaprarUpaNAyA aMtargate jIvAdhikAranAmA prathamo'dhikAraH samAptaH / / isa niyamasAra grantha kI isa 'syAdvAdacandrikA' TIkA meM pUrvoktakama se cAra gAthAoM dvArA "niyama" zabda kI pIThikA prastuta kI gaI hai, arthAt usakA vyAkhyAna humA hai / punaH pA~ca gAthAsUtroM se samyaktva kA svarUpa aura usake viSayabhUta padArthoM ke kathana kI mukhyatA pratipAdita hai / anaMtara ATha gAthA-sUtroM meM jIva kA svarUpa jo guNa aura paryAyeM haiM, unake kathana kI pradhAnatA hai / punaH do gAthAsUtroM dvArA nayoM kI vivakSA se jIvadravya kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| isa taraha unnosa sUtroM dvArA tIna antarAdhikAra pUrNa huye // 19 // isa prakAra bhagavAn zrI kuMdakudAcArya praNIta niyamasAra-prAbhRta grantha meM AryikA jJAnamatIkRta syAdvAda-caMdrikA nAma kI TIkA meM vyavahAra mokSamArga mahAdhikAra ke madhya samyaktva prarUpaNA ke aMtargata jIvAdhikAra nAmakA pahalA adhikAra samApta huaa|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIvAdhikAraH ___ atisthUlasthUlapRthvokAyipharatnamayapariNatAn catuHzatASTapaMcAzavakRtrimAnAdyantajinAlayAn trikaraNazuddhayA trisaMdhyaM praNamAmyaham // atha tAvat samyaktvasya viSayabhUtAjIvadravyapaJcakasya pratipAdanaparo'jIvAkhyo dvitIyo'dhikAraH prArabhyate / tatrASTadazasUtreSu 'aNukhaMghaviyappeNa' ityAvigAthAstramAdi kRtvA dazasUtrANi pudgaladravyavyAkhyAnamukhyatvena, tadanaMtaraM 'gamaNaNimittaM' ityAdisUtramAdiM kRtvA catuHsUtrANi dharmAdharmAkAzakAladravyapratipAdanapradhAnatvena, tatpazcAt 'ede chaddavyANi' ityAvigAthAsUtramAdiM kRtvA dravyANAmastikAyatvapravezapramANatvamUrtAmUrtatvakhyApanamukhyatvena sUtrayamiti tribhirantarAdhikAraiH samudAyapAtanikA / adhunA pudgalatattvasya bhedanabhedAn pratipAvanto vantyAcA: aNukhaMdhaviyappeNa du poggaladavvaM havei duviyappaM / khaMdhA hu chappayArA paramANu ceva duviyappo // 20 // ajIva-adhikAra aba samyaktva ke viSayabhUta jo pAMca ajIva dravya haiM, unako pratipAdita karane vAlA ajIva nAma kA dUsarA adhikAra prAraMbha ho rahA hai| usameM aThAraha gAthAo meM 'aNukhaMdhaviyappaNa' ityAdi gAthAsUtra ko Adi meM karake dasa gAthAe~ pudgala dravya ke vyAkhyAna kI mukhyatA se haiN| isake bAda 'gamaNaNimittaM' ityAdi sUtra ko Adi karake cAra gAthAoM meM dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya ke pratipAdana ko pradhAnatA hai / isake bAda "ede chaddabbANi'' ityAdi gAthAsUtra ko Adi karake dravyoM kA astikAya, pradezoM kA pramANa aura mUrta-amUrta ke kathana kI mukhyatA se do gAthAyeM haiN| isa prakAra tIna adhikAroM se yaha samudAya pAta nikA hogii| aba pudgala tattva ke bheda-prabhedoM kA pratipAdana karate huye AcArya kahate haiM anvayArtha-(aNusaMdhaviyappeNa du) aNu aura skaMdha ke bheda se (poggaladavvaM duviyappaM) pudgaladravya do prakAra kA (havei) hai| (hu khaMdhA chappayArA) nizcaya se skaMdha chaha prakAra kA hai (cava paramANU duviyappo) aura paramANu ke do bheda haiM // 20 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam poggaladacvaM du duviyappaM havei-pudgaladravyaM tu dvivikalpaM bhavati / kena prakAreNa ? aNukhaMdhaviyappeNa-aNuskaMdhavikarupena aNuskaMdhadviprakArAbhyAm / skaMdhAH katiprakArA: ? khaMdhA hu chappayArA-skaMdhAH khalu SaTprakArA vakSyamANAH / puna: paramANuzca katidhA ? paramANu ceva duviyappo-paramANuH caiva dviviklpH| iti kriyaakaarksNbNdhH| ito vistaraH-puraNagalanAtvarthasaMjJatvAt pudgalAH, bhedAt saMghAtAta bhevasaMghAtAbhyAM ca pUryante galante ceti pUraNagalanAtmikA kriyAmantarbhAvya pudgalazabdo'nvarthanAmA, yathA bhAsa pharotIti bhAskaraH / aNUnAM niravayavatvAt pUraNagalanakriyA:bhAvAt pudgalavAbhAva iti cet ? na, guNApekSayA tatsiddheH / "spArasagandhavarNadhantaH pudgalAH' iti lakSaNaM paramANuSvapi vartate / ekaguNarUpAvipariNatAH paramANavaH vitricatuHsaMkhyeyAsaMkhyeyAnantaguNatvena vardhante, tathaiva hAnimapi upayAnti iti guNApekSayA paraNagalanakriyA tatra jAyate'taH puhagalasyamabiruddhameva paramANUnAm / 'poggaladavvaM uccai paramANU NicchayeNe / " iti vacanAt agne tu paramANuSveva pudgalatvaM mukhyatveneti kthyissyntyaacaaryvevaaH| TokA-pudgala dravya ke aNu aura skaMdha se do bheda haiN| unameM skaMdha ke chaha bheda haiM aura paramANu ke do bheda haiN| yaha kriyA-kAraka-saMbaMdha huaa| aba isakA vistAra karate haiM-pudgala meM pUraNa-galana svabhAva hone se baha 'anvartha' nAma vAlA hai / bheda aura saMghAta se arthAt Tukar3e-Tukar3e hone aura milane se inameM pUraNa-galana dekhA jAtA hai| isa kriyA ko aMtarbhUta karake yaha 'pudgala' zabda vyutpattilabhya artha ko dhAraNa kara letA hai / jaise, jo bhAsa-prabhA ko karatA hai vaha 'bhAskara' hai| zaMkA-aNuoM meM avayava na hone se unameM pUraNa-galana kriyA kA abhAva hai / isaliye ye 'aNu' 'pudgala' nahIM kahalA sakate ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA, guNoM kI apekSA se unameM pudgala kA lakSaNa siddha hai / "sparza rasa gaMdha varNa vAlA pudgala hai' aisA sUtra hai| yaha lakSaNa paramANuoM meM bhI rahatA hai| rUpa ke eka guNa Adi se pariNata huye paramANu do, tIna, cAra, saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta guNoM se bar3hate rahate haiM, usI prakAra se hAni ko bhI prApta hote rahate haiN| isa taraha guNoM kI apekSA se inameM pUraNa-galana kriyA 1. gAthA 29 / 11
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam ... tAtparyametat-ayaM jIvo'nAdikAlAt pudgaladravyeNa saha maitrI kRtyA vijAtIyasaMsaryeNa saMsAre paryaTannAste, yadA tu nijasamyaktvaguNabalena anansaguNasaM* pannaM nijAtmAnaM vijAnIyAt tadA paradravyeSu aprIti kRtvA dehAdiSvAtmadhIH eva saMsArasya mUlakAraNamiti ca jJAtvA yathAzakti vratAcaraNaM vidhAtavyam iti // 20 // pudagalasya bhedadvayaM pratipAdya jagati dRzyarUpAnu skaMdhabheyAn pratipAdayanti bhagavantaH aithUlathUla thUlaM thUlasuhumaM ca suhumathUlaM ca / suhumaM aisuhumaM idi dharAdiyaM hodi chanbheyaM / / 21 // bhUpatvadamAdIyA bhaNidA aithulathUlamidi khaMdhA / thUlA idi viNNeyA sappIjalatelamAdIyA // 22 // chAyAtavamAdIyA thaledarakhaMdhamidi viyANAhi / suhamathaledi bhaNiyA khaMdhA caurakkhAvisayA ya // 23 // hotI rahatI hai, isalie paramANuoM meM pudgalapanA aviruddha hI hai / Age gAthA naM0 29 meM svayaM A0 kundakundadeva mukhyarUpa se paramANu ko hI 'pudgala' kaheMge / yahA~ tAtparya yaha nikalA ki yaha jIva anAdikAla se pudgala dravya ke sAtha bhaitrI karake, isa vijAtIya pudgala dravya ke saMsarga se, saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai / jaba yaha AtmA apane samyaktva guNa ke bala se anaMtaguNa-saMpanna apanI AtmA ko jAna leve, taba para-dravyoM se prIti haTAkara, aura "zarIra Adi meM apanatva buddhi hI saMsAra kA mUlakAraNa hai" aisA jAnakara, apano zakti ke anusAra use vratoM kA AcaraNa karanA cAhiye / / 20 / / bhagavAn zrIkundakunda deva pudgala ke do bheda pratipAdita kara jagata meM dRzyarUpa jo skaMdha haiM, unake bhedoM kA pratipAdana karate haiM.... anvayArtha-(aithUlathUla thUlaM thUlasuhumaM ca suhamathUlaM ca suhumaM aisuhuma) atisthUla-sthUla, sthUla, sthUlasUkSma, sUkSmasthUla, sUkSma aura atisUkSma (idi) isa
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam suhumA havanti khaMdhA pAvoggA kammavaggaNassa punno| tavivarIyA khaMdhA aisuhamA idi parurvedi // 24 // aithUlathUla thUlaM dhUlasuhumaM ca suhumathUlaM ca suhumaM aisuhamaM idi dharAdiyaM chanbheyaM hodi-atisthUlasthUlAH sthUlAH sthUlasUkSmAH ca sUkSmasthUlAH ca sUkSmAH atisUkSmA iti dharAvayaH pudgalaskaMdhAH SaDbhedAH bhavanti / bhUpadhadamAdIyA khaMdhA aithUlathUdamidi bhaNidA-bhUparvatAdhAH skaMdhA atisthUlasthUlA iti nAmnA bhaNitAH / sappIjalatelamAdIyA thUlA idi viSNeyA-sapirjalatelAdyAH skaMdhAH sthUlA iti vijJeyAH / chAyAtabamAdIyA thaledarakhaMdhamidi viyANAhi-chAyAtapAdyAH sthalataraskaMdhAH syUlasUkSmAH skaMdhA dardaza vijAnIhi: catarapanizamyAmadhA suhamathaledi bhaNiyA-caturakSaviSayAzca skaMdhAH sUkSmasthUlA iti bhaNitAH / puNo kammavaggaNassa pAvoggA khaMdhA suhamA havaMti-punaH karmavargaNasya prAyogyAH skaMdhAH sUkSmA bhavanti / prakAra se (dharAdiyaM chabbheyaM hodi) pRthvI Adi chaha bheda rUpa pudgala hote haiM / (bhUpaJcadamAdIyA khaMdhA) pRthvI, parvata Adi skaMdha (aithUlathUlanidi bhaNidA) atisthUlasthUla isa nAma se kahe gaye haiN| (sappIjalatelamAdIyA) ghI, jala, tela Adi padArtha (thUlA idi viNNeyA) sthUla isa nAma se jAnanA caahiye| (chAyAtavamAdIyA thUledarakhaMdhamidi) chAyA, ghAma Adi ko sthUlasthUla skaMdha isa taraha (viyANAhi) jAno (caurakkhavisayA ya) aura cakSuiMdriya se atirikta cAroM iMdriyoM ke viSaya (suhuma)ledi khaMdhA bhaNiyA) sUkSmasthUla skaMdha isa nAma se kahe gaye haiM / (kammavaggaNassapAvoggA) karmavargaNA ke yogya (khaMdhA) skaMdha (suhamA havaMti) sUkSma hote haiN| (pUNo tavivarIyA khaMdhA) punaH inase viparIta skaMdha ko (aisahamA idi parUveMdi) 'atisUkSma' isa nAma se prarUpita karate haiM / / 21-24 // TIkA-atibAdarabAdara, bAdara, bAdarasUkSma, sUkSmabAdara, sUkSma aura atisUkSma pudgala skaMdha ke ye chaha bheda haiM, jo ki pRthvI Adi rUpa haiN| pRthvI, parvata Adi 'atibAdarabAdara' haiN| ghI, tela, jala Adi padArtha 'bAdara skaMdha' haiM / chAyA, dhUpa, cA~danI Adi 'bAdarasUkSma' hai, sparzana rasanA ghrANa aura karNa indriya ke viSaya 'sUkSmabAdara' skaMdha haiM, karmavargaNA ke yogya pudgalaskaMdha 'sUkSma' haiM aura inase viparIta
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhUtam tavvivarIyA khaMdhA asuhamA idi parUveMdi - tadviparItAH skaMdhA : atisUkSmAH iti rUpayanti / ke te ? gaNadharadevAdaya iti kriyAkAraka saMbaMdhaH / 84. J ito vistaraH ---- ye pudgalaskaMdhAH pRthakkartuM zakalIkatu vA zakyante kintu puna: melayituM na zakyante te skaMdhAH atisthUlasthUlAlyA ucyante yathA pRthvIpavaMsaprabhRtayaH / ye pRthak pRthak kartumapi zakyante parasparaM melayitumapi zakyante te skaMdhAH sthUlA iti kathyante yathA ghRtanIratailAditaralapadArthAH / ye skaMdhAH netrAbhyAM tu vRzyante paraM grahItuM na zakyante te sthUlasUkSmanAmnA nigadyante yathA chAyAtapodhotAdayaH / ye cakSubhiH na dRzyante kintu zeSaizcaturindriyairgRhyante te skaMdhAH sUkSmasthUlAH iti nirUpyante, yathA sparzarasanaprANakarNendriyANAM viSayabhUtAH sparzarasagandhazabdAH / ye kArmaNavaNArUpeNa parimitu yogyAH rakavAstaM sUkSmA iti sUcyante ise indriyajJAnena jJAtumazakyAH kAryAstitvamAtreNa anumApayituM zakyatthena anumAnagamyAzca / ye ca karmavargaNArUpeNa pariNamitumapi ayogyA atIya sUkSmAH skaMvArate atisUkSmA 1 karmaNA ke ayogya pudgalaskaMdha 'atisUkSma' haiM-- aisA zrI gaNadharadeva Adi ne kahA hai, yaha kriyAkAraka saMbaMdha karake artha huA / aba vistAra karate haiM - jina pudgala skaMdhoM ko alaga-alaga kiyA jA sake yA unake Tukar3e kiye jA sakeM, kiMtu punaH unheM milAnA zakya na ho ve pudgalaskaMdha 'atibAdarabAdara' kahalAte haiM, jaise ki pRthvI, parvata Adi / jina skaMdhoM ko pRthak-pRthak bhI kiyA jA sakatA hai, punaH milAyA bhI jA sakatA hai, ve skaMdha 'bAdara' haiM, jaise ghI jala tela Adi tarala padArtha / jo skaMdha A~khoM se tAM dekhe jAte haiM kiMtu jinakA grahaNa karanA zakya nahIM hai, ve 'bAdarasUkSma' nAma se kahe jAte haiM, jaise chAyA, ghAma, cA~danI, prakAza Adi / jo skaMdha sUkSmabAdara haiM, ye ina sparzana Adi indriyoM ke viSayabhUta sparza, rasa, gaMdha aura zabda haiM / jo skaMtra kArmaNavargaNA rUpa se pariNamana karane yogya haiM, ve 'sUkSma' kahalAte haiM / ye iMdriyajJAna se nahIM jAne jA sakate haiM, kArya kA astitva dekhakara hI inakA anumAna kiyA jAtA hai, isaliye ye anumAna gamya haiM / jo skaMdha karmavargaNArUpa se pariNata hone yogya nahIM haiM, ye bilkula sUkSma hone se atisUkSma yA sUkSmasUkSma kahalAte haiM, ye avavijJAna Adi
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam iti pratipAdyante, ime cAvadhijJAnAdipratyakSajJAnenaiva jAyante / amI SaT skaMdhaprakArA: vibhAvapudgalA eva na ca svabhAvapudgalAH / / tAtparyametat-ime sarve pudgalaskaMdhAH zarIravAGmanaHprANApAnaiH sukhaduHkhajIvitamaraNaizca jIvAnAmupagrahaM kurvanti, tathApi ete jIcAH asminnapAre saMhAramahArNave kSaNamapi svAsthyaM na labhante, nijaatmjnyniraakulsukhaabhaavaat| ataH ebhiH sAdhaM saMparkastyaktavyaH / kiJca-"saMyogamalA jIvena prAptA duHkhaparaMparA / " iti vacanAt / anena saMyogaH tridhA jito yathA syAt tathaiva prayatitavyaM bhavyajIvaiH iti // 21-24 // pratyakSa jJAna se hI jAne jAte haiM / ye chahoM skaMdha ke bheda vibhAba-pudgala hI haiM, na ki svabhAvapudagala / yahA~ tAtparya yaha huA ki ye sabhI pudgalaskaMdha zarIra, vacana, mana, zvAsocchvAsa, tathA sukha-duHkha, jIvana aura maraNa---inake dvArA jIvoM kA upakAra karate haiM, phira bhI ye jIva isa apAra saMsAra-mahAsamudra meM kSaNamAtra bhI svasthatA ko nahIM prApta kara rahe haiM, kyoMki unako apanI AtmA se utpanna huA nirAkula sukha nahIM hai | ataH inake sAtha kA saMpakaM chor3ane yogya hai| AcAryoM ne kahA bhI hai-"jIva ne jo duHkhoM kI paraMparA prApta kI hai, usakA mUla kAraNa 'saMyoga' hI hai|" isaliye isa pudgala kA saMyoga mana vacana kAya pUrvaka jisa taraha bhI chor3A jA sake, bhavya jIvoM ko vahI prayatna karanA caahiye| bhAvArtha-chahoM dravyoM meM eka pudgala dravya ho aisA hai, jo sparza rasa gaMdha varNa vAlA hone se cakSuiMdriya Adi iMdriyoM se dekhA aura anubhava kiyA jAtA hai / isa pudgala ke paramANu aura skaMdha aise do bheda haiM / yahA~ para skaMdha ke chaha 'kAra batAye gaye haiM aura udAharaNa se unheM spaSTa bhI kiyA gayA hai| isa skaMdha vyavasthA ko jAnanA isaliye bhI Avazyaka hai ki ye rAta dina hamezA hI saMsAra meM apane kAma A rahe haiM, inake saMparka se jo chUTa cuke, ve saMsAra se pare mukta ho jAte haiN| ina pudgalaskaMdhoM se jaba taka saMbaMdha nahIM chur3AyA jA sakatA hai, taba taka hI saMsAra meM janma maraNa ke duHkha haiM, ata: inase chUTane ke lie sabase pahale inase apanatva haTAnA cAhiye, punaH inake prati arthAt zarora Adi ke prati jo mamatva hai use ghaTAte huye haTAkara inase dUra honA cAhiye, inase chUTane kA yahI upAya hai // 21-24 / /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ KE niyamasAra-prAbhRtam skaMdhabhedAn pratipAya adhunA paramANoH sau medau pratipAdayanti dhAucaukkassa puNo jaM heU kAraNaM titaM yo| khaMdhANAM avasANo NAdavyo kajjaparamANa // 25 // jaM puNo dhAucaukkassa heUyaH punaH dhAtacataSkasya hetuH| taM kAraNaM ti yo-saH kAraNaM kAraNaparamANuH iti jnyeyH| tahi kaH kAryaparamANaH ? khaMdhANAM avasANo kajjaparamANU NAdabbo-skaMdhAnAm avasAnaH kAryaparamANuH jJAtavyaH / tadyathA-pRthiyojalAgnivAyavazcatvAra ime dhAtuzabdena procyante, etaccatI dhAtUnAM yaH hetuH sa eva kAraNaparamANuH ucyate, skaMdhasya nimittatvAt / tathA ca yaH skaMdhAnAM avasAnaH antyabhAgaH sa eva kArya-paramANuH, bhedAdupajAyamAnasvAt / uktaM ca zrImadbhaTTAphalaDUcevaiH skaMdha ke bhadoM ko batalAkara aba AcArya paramANu ke do bhedoM kA pratipAdana karate haiM-- anvayArtha-(puNo jaM dhAucaukkassa heU) punaH jo cAra dhAtuoM kA hetu hai, (taM kAraNaM ti Neyo) use 'kAraNa paramANu' jAnanA cAhiye / (khaMdhANAM avasANo) aura skaMdhoM ko jo aMta hai (kajjaparamANU NAdavo) use 'kArya paramANu' jAnanA cAhiye / / 25 / / TokA--jo cAra dhAtuoM kA kAraNa hai vaha 'kAraNa paramANu' hai aura jo skaMdhoM kA aMtimarUpa hai, vaha 'kArya paramANu' hai / aisA jAnanA cAhiye / usI ko kahate haiM--pRthvI, jala, agni aura vAyu ye cAra 'dhAtu' zabda se kahe jAte haiM / ina cAroM kA jo kAraNa hai vahIM 'kAraNa paramANu' kahA jAtA hai, kyoMki vaha skaMdhoM ke liye nimitta hai / usI prakAra jo skaMdhoM kA aMtima bhAga hai vahI 'kArya paramANu' hai, kyoMki yaha bheda se utpanna huA hai / zrImAn bhaTTAkalaMkadeva ne kahA bhI hai
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam "aNoH kAraNatvAdivikalpo'nekAnto yojyaH-syAkAraNaM syAtkAryamityAdi / tapaNukAvikAryaprAdurbhAvanimittatvAt syAtkAraNamaNuH, bhevAvupajAyate iti spAtkArya, snigdharUkSatvArikAryaguNAdhikaraNAdvA' / " ayamubhayarUpo'pi paramANuH atIndriyo vartate, indriyagrahItumazakyatvAt / jaDasvarUpo vartate jJAnadarzanaguNAbhAvAt, etajjJAtvA jJAnadarzanaguNapradhAne nijazuddhAsmanyeva ruciH kartavyA iti // 25 // punazca paramANoH kilakSaNam ? ityAyakAyAM bulantyAcAryA: attAdi attamajjhaM ataMttaM Neva iMdie gejhaM / avibhAgI jaM davvaM paramANU taM viyANAhi // 26 // aNu meM kAraNa Adi bhedarUpa anekAMta lagAnA cAhiye-vaha aNu kathaMcit kAraNa hai, aura kathaMcit kArya hai ityAdi / vaha dvaya Nuka Adi kAryoM ko utpanna karane meM nimitta hai, isaliye "kathaMcit kAraNa aNu' hai aura bheda se utpanna hotA hai isaliye "kathaMcita kArya aNu' hai athavA snigdha, rUkSa Adi kArya guNoM kA AdhAra hai, isaliye bhI yaha kathaMcit kArya aNu hai| yaha donoM prakAra kA bhI paramANa atIndriya hai, kyoMki isakA indriyoM ke dvArA grahaNa karanA azakya hai / yaha paramANu jar3arUpa-acetana hai, kyoMki isameM jJAnadarzana guNa kA abhAva hai| aisA jAnakara jisameM jJAnadarzana guNa pradhAna hai, aisI apanI zuddha AtmA meM hI ruci karanA cAhiye / / bhAvArtha-paramANu aura aNu donoM kA eka hI artha hai| yaha pudgala kA sabase choTA hissA hai, so hI Age btaayeNge| isake kAraNa kArya kI apekSA do bheda kiye gaye haiN| jina paramANuoM se pRthvI, jala Adi bhUta-catuSTaya yA dhAtucatuSTaya baneMge vaha 'kAraNa paramANu' hai, tathA jo skaMdha ke bheda hote hote aMtima avasthA meM AkhirI bhAga ho jAtA hai, vaha bheda se aNu bana jAne se 'kArya paramANu' mAnA gayA hai / yaha paramANu acetana hI hai aisA samajhanA / / 25 // punarapi paramANu kA kyA lakSaNa hai ? aisA prazna hone para AcArya kahate haiM anvayArtha--(attAdi attamajjha attaMttaM) jisakA AtmA hI Adi hai, AtmA hI madhya hai aura AtmA hI aMta hai (iMdie Neva gejjha) jo indriyoM se grAhya nahIM hai, 1. sasvArthavAttika a0 5, sUtra 25, vAttika 16 /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam jaM davva-yad dravyam / attAdi attamajhaM ataMttaM-AtmAdi Atmamadhyam AtmAntam / idie Netra gejDAM-iMndriya va grAhyam / avibhAgI-avibhAgI vibhAgarahitaH / taM paramANU viyANAhi-taTa paramANu vijAnIhi / ito vistaraH-yasya pudagaladravyamA atmA pArekha ahiraya AtmA svarUpameva madhyaM, yasya AtmA svarUpameva antaM tathA ca yat iMdriyaH grahItumapi na zakyate, vibhAgarahitaM cAMzazanyaJca tadeva dravyaM 'paramANa' iti nAmnA AkhyAyate / ayaM paramANuH sUkSmAtisUkSmo'pi anekAntasvAt syAdantyaH, syAnmAntyaH, syAtsUkSmaH, syAtsthUlaH, syAnnityaH, syAdanityaH, syAdekaH, syAdanekaH, syAtkAryaliGgaH, syAnna kAryaliGgazceti / tadyathA-asmAt punarbhedAbhAvAt syAdantyaH, pradezabhedAbhAve'pi punarapi guNabhedasadbhAvAt syaannaantyH| sUkSmapariNAmasabhAvAt syAtsUkSmaH, sthalakAryaprabhavayonitvAt myAsthalaH / dravyatvAparityAgAt syAnnityaH, baMdhabhedaparyAyAdezAt guNAntarasaGakramaNadarzanAcca syAdanityaH / niSpravezatvaparyAyAvezAt (jaM avibhAgI dava) aisA jo avibhAgI dravya hai, (taM paramANu viyANAhi) use paramANu jAno / / 26 / / ____TIkA-jisa pudgaladravya kA Atma-svarUpa hI Adi hai, jisakA svarUpa hI madhya hai aura jisakA svarUpa hI aMta hai, jisakA iMdriyoM ke dvArA grahaNa karanA zakya nahIM hai aura jisakA dUsarA vibhAva-aMza nahIM ho sakatA hai, vahI 'dravya paramANu' isa nAma se kahA jAtA hai| yaha paramANu sUkSma se bhI sUkSma hai, phira bhI anekAMta rUpa hone se yaha kathaMcit antya hai, aura kathaMcit antya nahIM hai / kathaMcit sakSama hai, kathaMcit sthala hai| kathaMcit nitya hai, kathaMcit anitya hai / kathaMcit eka hai, kathacit aneka hai / kathaMcit kAliMga hai aura kathaMcit kAryaliMga nahIM hai / isI kA khulAsA karate haiM isa paramANu meM punaH dUsarA bheda nahIM ho sakatA hai, ataH yaha kathaMcit antya hai| pradeza bheda kA abhAva hone para bhI isameM guNoM se bheda hotA hai, ataH yaha kathaMcit sUkSma hai / sthUlakArya kI utpatti meM yonirUpa hai, ataH kathaMcit sthUla hai| dravyapane ko nahIM chor3ane se yaha kathaMcit nitya hai| baMdha bhedaparyAya kI apekSA se eka guNa dUsare guNa rUpa saMkramaNa karatA hai, ataH kathaMcit anitya hai| pradeza rahita paryAya kI apekSA se kathaMcit eka hai, anekapradezI skaMdharUpa pariNa mana kI zakti vAlA hone
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 niyamasAra-prAbhRtam syAvekaH, anekapradezaskaMdhapariNAmazaktiyogAt syAdanekaH / kAryaliGganAnumIyamAnasabhAvAvezAt syAtkAryaliGgaH, pratyakSajJAnagocaratvaparyAyAvezAt spAnna kaarylinggH|" etatsvabhAvaM paramANu jJAtvA kiM kartathyam ? yathAyaM paramANuH svasvabhAvena pariNamamAnaH zuddha iti AkhyAyate tathaivAtmA'pi yavA svasthabhAvena pariNamati tadA zuddha iti ucyte| paramANustu zuddho bhUtvA punarapi azuddho bhavitumarhati, kintu jIvastu yadA zuddho bhavati tataHprabhRti anantAnantakAlenApi punarazuddho na bhavati iti jJAtvA nijAtmadravyasya zodhane saSTha prayatno vidhAtavya iti / nanu jIvadravyasya guNaparyAyAH santi, tathA sarveSAmapi dravyANAmiti se kathaMcit aneka hai| kAryahetu se anumAna kA viSaya hone se kathaMcit kAliMga hai aura pratyakSajJAna kI viSaya aiso paryAyoM kI apekSA se kathaMcit kAryaliMga nahIM hai / zaMkA-aise svabhAva vAle paramANu ko jAnakara kyA karanA cAhiye ? samAdhAna-jaise yaha paramANa apane svabhAva se pariNamana karatA huA "zuddha" kahA jAtA hai vaise hI AtmA bhI jaba apane svabhAva se pariNamana karatA hai taba "zuddha' kahalAtA hai| paramANu to zuddha hokara punaH azuddha ho sakatA hai kiMtu yaha jIva jaba zuddha ho jAtA hai taba se lekara anaMtAnaMta kAla meM bhI punaH azuddha nahIM ho sakatA hai / aisA jAnakara apane Atmadravya ko zuddha karane meM acchI taraha prayatna karanA caahiye| ___ zaMkA-jIva dravya meM guNa paryAyeM hotI haiM vaise hI sabhI dravyoM meM bhI hotI haiM aisA Apane kahA hai / punaH ye nahIM samajha meM AyA ki pudgala dravya ke kauna guNa haiM aura kauna-kauna paryAyeM haiM ? samAdhAna-Apane ThIka kahA hai, isa pudgala dravya ke bhI svabhAva vibhAva guNaparyAyeM haiM, unhI ko Age do gAthAoM se bhagavAn kuMdakuMdadeva kaha rahe haiM / bhAvArtha-paramANu ekapradezI mAnA gayA hai isalie usakA vaha eka pradeza kA AkAra hI Adi, madhya aura aMtarUpa hai / isameM bhI arthaparyAyarUpa SaDguNa hAni 1. sasvAryavAtimA a0 5, sUtra 25, vAttika 16 / 12
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam bhavadbhiH pratijJAtaM tatpunaH na jJAyate pudgaladravyasya ke guNAH ke ca paryAyAH ? satya muktaM bhavatA, asya pudgala dravyasyApi svabhAvavibhAvaguNaparyAyAH santi ta eva bhagavatkuMdakuMdavevaiH nirUpyante gAthAvayena // 26 // aghumA bhedapUrvakatvena pudgalabadhyastha guNAn gaNantyAcAryavevAH-- eyarasarUvagaMdhaM dophAsaM taM have sahAvaguNaM / vihAvaguNamidi bhaNidaM jiNasamaye savvapayaDattaM // 27 // taM sahAvaguNaM have-saH svabhAvaguNa; bhavet / saH kaH ? eyarasakhvagaMdhaM do phAsaM-ekarasarUpagaMdhaH dvisparzaH / kasya guNo'yaM ? pudgaladravyasyeti / punaH ko vibhAvaguNaH ? vihAvaguNaM savvapayaDataM iti bhaNidaM-vibhAvaguNaH sarvaprakaTatvam iti bhaNitaM saryendri yAdyamiti kathitam / kva kathitaM ? jiNasamaye-jinasamaye jineMdravevasya zAsane kathitamiti kriyAkArakasaMbaMdhaH / tadyathA-pudgalaga vyasya viMzatiguNAH santi / tiktakaTukaSAyAmlamadhurAH vRddhi kA pariNamana hotA rahatA hai, isalie isameM bhI avibhAga praticcheda anaMta hone se jaghanya guNa se utkRSTa guNoM taka pariNamana hotA rahatA hai| yaha pariNamana Agamagamya hai, atyaMta sUkSma hai, phira bhI pratyeka vastu meM anekAMta ghaTita hone se zrI bhaTTAkalaMka deva ne isa paramANu meM bhI sthUla, sUkSma, antya, anantya, nitya, anitya Adi dharma kathaMcit apekSA se ghaTita kiye haiM // 26 // aba AcArya deva bhedapUrvaka pudgala dravya ke guNoM kA varNana karate haiM anvayArtha--(eyarasarUvagaMdhaM dophAsa): eka rasa, eka rUpa, eka gaMdha aura do sparza (taM sahAvaguNaM have) yaha svabhAva guNa hai / (jiNasamaye) jina-zAsana meM (sabbapayaDattaM vihAvaguNamidi bhaNidaM) sarva prakaTatA isako vibhAvaguNa kahA hai // 27 // TIkA-pudgala dravya meM eka rasa, eka rUpa, eka gaMdha aura do sparza ye svabhAvaguNa haiN| tathA sarva iMdriyoM se grAhya honA yaha pudgala' kA vibhAva guNa hai| jineMdradeva ke zAsana meM yaha bAta kathita hai, yahA~ yaha kriyA-kAraka-saMbaMdha huaa| Age kahate haiM- pudgala dravya meM bIsa guNa hote haiN| tikta, kaTu, kaSAyalA, khaTTA aura mIThA ye pA~ca rasa haiN| sapheda, pIlA, harA, lAla aura kAlA ye pA~ca
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam paMca rasAH, zvetapItaharitAruNakRSNAH paMcavarNAH / sugaMdhadurgandhau dvau gandhau / karkazamRdugurulaghuzItoSNasnigdharUkSAbhidhAnA aSTau sparzAH / ekasya paramANoH paJcaraseSu kazcit ekarasaH, paJcavarNeSu ekatamo varNaH, hayorgandhayorekagandhaH, zItoSNasnigdharUkSasparzacatuSTapeSu aviruddhasparzadvayam iti paJcaguNAH eva svabhAvaguNAH kthynte| yasmin pudgale sarvarasarUpAdayaH prakaTarUpeNa lakSyante ta eva vibhAvaguNA iti goyante / ete vibhAvaguNA dvayaNakAviskaMdheSveva na ca paramANoH / ___uktaM ca tatvArthavAttikagranthe-"sAvayavAnAM hi mAtuliGgAdInAm anekarasatvaM dayate. anekavarNatvaM ca mayurAdInAM, anekagandhatvaM cAnulepanAdInAM ca / niravayavaracANurata ekrsvrnngndhH| dvisparzI virodhAbhAvAt / zItoSNayoranyataraH snigdharUkSayoranyatarazca, ekapradezatvAt virodhinoH yugapadanavasthAnam / gurulaghukaThinamRdusparzAnAM paramANuSvabhAvaH, skandhaviSayatvAt / " varNa haiN| sugaMdha aura durgaMdha ye do gaMdha haiM aura karkaza, mRdu, bhArI, halkA, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa ye ATha sparza haiM / eka paramANu meM pA~ca rasoM meM se koI eka rasa, pA~ca vargoM meM se koI eka varNa, do gaMdha meM se koI eka gaMdha, aura zIta-uSNa, snigdha-rUkSa ina cAroM meM aviruddha koI do sparza, ye pA~ca guNa rahate haiM / ye hI svabhAva guNa kahalAte haiM / jisa pudgala meM sabhI rasa rUpa Adi pragaTarUpa se dekhe jAte haiM, ve hI vibhAvaguNa kahe jAte haiM / ye vibhAva guNa dvayaNuka Adi skaMdhoM meM hI hote haiM, na ki paramANu meM / tatvArtha rAjavAttika grantha meM kahA bhI hai avayava sahita bijaurA Adi meM hI aneka rasa dekhe jAte haiM / mora Adi meM aneka varNa aura sugaMdhita lepa Adi meM aneka gaMdha dekhI jAtI haiN| aNu avayavarahita hai isaliye usameM eka varNa aura eka gaMdha hai tathA virodha se rahita do sparza haiM / zIta-uSNa meM se koI eka sparza hai aura snigdha-rUkSa meM se koI eka hai / aNu ekapradezI hai, ataH usameM do virodhI guNoM kA eka sAtha rahanA nahIM hotA hai / guru, laghu, kaThina aura mRdu ina cAroM sparzoM kA paramANu meM abhAva hai, kyoMki ye skaMdha ke viSaya haiN| 1. tattvAvAttika a0 5, sUpa 25, nAti 13-14 /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAMbhRtam tAtparyametat--aNUnAM svabhAvaguNAH skaMdhAnAM ca vibhAvaguNA iti jJAtavyA bhavanti / jJAtvA ca zuddhanayena pudgalagaNebhyaH sarvathA bhinno jJAnadarzanaguNasaMpanno nijAtmA eva bhAvanIyo samyagdRSTijIvena iti // 27 // guNAn pratipAdyAdhUnA sabhedaM paryAyAn prarUpayanti--- aNNaNirAvekkho jo pariNAmo so shaavpjjaao| khaMghasarUveNa puNo pariNAmo so vihAvapajjAo // 28 // jo pariNAmo aNNaNirAvevakho-yaH pariNAmaH anyanirApekSaH, so sahAvapajjAo-saH svabhAvaparyAya: / puNo khaMghasarUveNa pariNAmo so vihAvapajjAo-punaH skaMdhasvarUpeNa pariNAmo yaH saH vibhAvaparyAya iti / anyadravyanirapekSaM paramANuSu, yatpariNamanaM SaDguNahAnivRddhirUpeNa so'tisUkSmo'rthaparyAyaH, sa eva svabhAvaparyAyeNocyate / punazca yatskaMdharUpeNa pariNamanaM svajAtIyabandhalakSaNapariNAmena bhavanaM sa vyaJjanaparyAya eva vibhAvaparyAyeNAkhyAyase / yahA~ tAtparya yaha nikalA ki aNuoM meM svabhAvaguNa haiM aura skaMdhoM meM vibhAvaguNa haiM, aisA jAnanA cAhiye / punaH aisA jAnakara samyagdRSTi ke lie zuddhanaya se pudgala guNoM se sarvathA bhinna tathA jJAnadarzana guNoM se saMpanna apanI AtmA ho bhAvanA karane yogya hai // 27 // guNoM ko pratipAdita kara aba AcArya bheda sahita paryAyoM ko kahate haiM anvayArtha (jo pariNAmo aNNaNirAvekkho) jo pariNAma anya se nirapekSa hai (so sahAvapajjAo) vaha svabhAvaparyAya hai| (puNo khaMghasarUveNa pariNAmo) punaH jo skaMdha rUpa se pariNamana hai (so vihAvapajjAo) vaha vibhAvaparyAya hai // 28 // TIkA--anya kI apekSA rahita jo pariNAma hai vaha svabhAvaparyAya hai aura skaMdharUpa se pariNamana honA ho vibhAvAryAya hai| paramANuoM meM SaDguNa hAnivRddhi rUpa se jo pariNamana hai, vaha anya se nirapekSa hai, yaha atisUkSma arthaparyAya hai, ise hI svabhAvaparyAya nAma se kahA jAtA hai| puna: jo skaMdha rUpa se pariNamana hai, svajAtIya baMdhalakSaNa pariNAma se honA hai, vaha vyaMjanaparyAya hai| ise hI vibhAvaparyAya kahate haiN|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 niyamasAra-prAbhRtam 93 uktaM ca zrImadakalaMkadevaiH --- " pradezamAtra bhAvibhiH sparzAdibhiH guNaiH satataM pariNamanta ityevaM adhyante zabdaghante ye te aNathaH / saukSmyAdAtmAdayaH AtmamadhyA AtmAntAzca | sthaulyabhAvena grahaNanikSepaNAdivyApArAskaMda (ndha ) nAt skaMdhA iti saMjJAyante / rUDhau kriyA kyacit satI upalakSaNatvenAzritA iti grahaNAdivyApArAyogyeSvapi caNukAdiSu skaMdhAvyA vartate / " 5 ime pariprabaMdhapariNAmAH skaMdhAH pudgaladravyasya vibhAva paryAyAH, tIyena saha saMbaMdha karaNatvAt / svajA athavA--' - "saddI baMdho sumo dhUlo saMThANa bheda tama chAyA / ujjodAdavasahiyA puggaladavyassa pajjAyA' / / zabdabaMdhasUkSmasthUla saMsthAnabhedasamara chAyodyotAta pasahitA ime sarve pudgaladravyasya vibhAva paryAyA eva, skaMdharUpeNa pariNatatvAt / tAtparyametat - eka rasavarNagandhadvisparzAH pudagala dravyasya paramANunAmno bhedasya zrImAn akalaMkadeva ne kahA bhI hai jo pradezamAtra meM hone vAle sparza Adi guNoM se satata pariNamana karate haiM, jo isa prakAra kahe jAte haiM, ve aNu haiM / sukSma hone se inakA Atma-svarUpa hI Adi hai, svarUpa hI madhya hai aura svarUpa hI aMta hai / sthUlatArUpa se grahaNa karane rakhane Adi vyApAra ko prApta karane se skaMdha kahalAte haiM / kriyA kahIM para rUr3hi artha meM rahate hue upalakSaNa kA Azraya letI hai, isalie grahaNa Adi vyApAra ke ayogya bhI ghaNuka Adi meM 'skaMdha' yaha nAma pAyA jAtA hai / jinameM baMdharUpa pariNamana ho cukA hai, aise ye skaMdha pudgala dravya kI vibhAvaparyAyeM haiM, ye svajAtIya ke sAtha hI saMbaMdha karate haiM / athavA - zabda, baMdha, sUkSma, sthUla, saMsthAna, bheda, aMdhakAra, chAyA, udyota aura Atapa ye saba pudgala dravya kI paryAyeM haiM / ye zabda baMdha Adi saba pudgala dravya kI vibhAvaryAyeM hI haiM, kyoMki ye skaMdharUpa se pariNata ho cukI haiM / yahA~ abhiprAya yaha huA ki eka rasa, eka varNa, eka gaMdha aura do sparza 1 tattvArthacAlika 05, sU. 25, vArttika 1-2 // 2. dravyasaMgraha, gAthA 16 /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhUtam svabhAvaguNAH, paradravyanirapekSAH SaDguNahAnyAdirUpeNa utpAdavyayadhrauvyarUpeNa vA pariNAmAH svabhAva paryAyA: / dvyaNukAdiskaMdhasya pudagalasya anekarasavarNagaMdha sparzAH vibhAvaguNAH, rasAt rasAntarapariNAmAH paryAyAH zabdAdirUpeNa pariNAmA vA vibhAvaparyAyAH, iti pudgaladravyasya satyArthasvarUpaM jJAtvA svasyopari kathaM tasya prabhAvo vartate ? iti rahasyaM vAnviSya tasya mUlaM mohamunmUlya nijAtmazaktiH prakaTIkartavyA // 28 // pudgala dravyasya lakSaNamupasaMharanto vasminnapi nayavivakSAM eY bhagavanta:---- pradarzayanti syAdvAdAmRtAsvAdino poggaladavvaM ucca paramANU NicchaeNa idareNa / poggaladavvotti dugo vavadeso hodi saMsta // 29 // ye svabhAva guNa haiM, ye pudgala dravya ke paramANu nAma ke bheda meM rahate haiM, ye paradravya se nirapekSa SaDaguNa hAni Adi rUpa se athavA utpAda vyaya zrovyarUpa se pariNAma haiM, isaliye svabhAva paryAya haiM / dvaNuka Adi skaMdha nAma se jo pudgala hai usameM aneka rasa gaMdha va sparza rahate haiM, ye vibhAvaguNa haiM / rasa se rasAntara pariNamana honA paryAyeM haiM, athavA zabdAdi rUpa se pariNamana karanA vibhAvaryAyeM haiM / isa prakAra se pudgala dravya ke vAstavika svarUpa ko jAnakara aura apane Upara usakA prabhAva kisa prakAra ho rahA hai, isa rahasya ko khAja kara usakA mUla kAraNa jo moha hai, usako jar3amUla se ukhAr3akara apanI Atmazakti pragaTa karanI cAhiye / bhAvArtha -- paramANu ke guNa aura paryAyeM svabhAva guNa paryAyeM haiM aura skaMdha kI guNa-paryAyeM vibhAvarUpa haiM / yadyapi guNa paryAyeM svabhAvarUpa nahIM mAnI gaI haiM ||28|| syAdvAdamayI amRta ke AsvAdI bhagavAn zrI kundakundadeva pudgala dravya ke lakSaNa kA upasaMhAra karate huye usameM bho naya vivakSA ko dikhalAte haiM anvayArtha - ( NicchaeNa) nizcaya se ( paramANU poggaladavvaM uccai ) paramANu pudgala dravya kahalAtA hai / (idareNa puNo ) vyavahAra se puna: (khaMdhassa ) skaMdha ko (poggala davvotti vavadeso hodi) pudgala dravya yaha nAma AtA hai // 29 //
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam paramANU poggaladavvaM uccai-paramANuH pudagaladravyam ucyate / kathaM ? jicchaeNa-nizcayena nizcayanayavidhakSayA / punaH skaMdhaH kathaM pudgaladravyaM kathyate ? puNo khaMbassa poggaladavyotti vavadeso idareNa-punaH skaMdhasya pudgaladravyamiti vyapadezaH saMjJA, itareNa vyavahAranayeneti / ito vistara:-atra skaMdhasvarUpeNa pariNatAH pudgalAH paramArthena navyatvaM na labhante iti kthitaaH| tatkathaM ? vibhAvaparyAyeNa pariNatatvAt / yadyapi gaNaparyAyamantareNa dravyaM na kimapi vastu, tathApi vibhAvaparyAyeNa vivakSitatvAt tatra dravyatvaM vyavahAranayanaiva, mukhyatayA tu paramANunAmnaH pudgalasyaiva dravyatvena vivakSitatvAt / atra paryaMta pudagalatattvasyAkhyAnaM kRtaM tatkimartham zraddhAnakaraNAryam, "taccANaM saddahaNAvo haveI sammattaM"-iti vacatAt / tathA yatkimapi jagati dRzyate tatsarva pudgaladravyameva iti nizcayArtha ca / bhokundakundaberena proktaM nAnyatra granthe TokA--paramANu nizcayanaya se pudgala dravya hai aura skaMdha ko pudgala dravya kahanA vyavahAranaya se hai| yahA~ para yaha batAyA hai ki "skaMdha' svarUpa se pariNata hue pudgala vAstava meM dravyapane ko nahIM prApta hote haiM, kyoMki ve vibhAvaparyAya se pariNata haiM / yadyapi gaNa aura paryAyoM ke binA dravya nAma kI koI bastu nahIM hai, phira bhI vibhAvaparyAya se vivakSita hone se skaMdha ko dravyapanA vyavahAra naya se hI hai| mukhyarUpa se to paramANu nAma kA jo padgala hai, use hI dravyapanA vivakSita hai / yahA~ taka padgala tatva kA kathana kiyA hai / zaMkA-pudgala dravya kA kathana kisaliye kiyA ? samAdhAna-zraddhAna karane ke liye kiyA hai, kyoMki pahale zrI kundakundadeva kaha Aye haiM ki "tattvoM ke zraddhAna se samyaktva hotA hai aura dUsarI bAta yaha hai ki isa jagat meM jo kucha bhI dikha rahA hai, vaha saba pudgala dravya hI hai, aisA nizcaya karAne ke lie bhI isakA kathana hai / A0 zrI kundakundadeva ne hI isa prakAra se anya grantha meM kahA hai -
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam "jaM mayA dissave evaM taM Na ANAdi smyhaa| jANa gaM dissave NaM taM tamhA apemi keNa haM / / 2 / / " tathaiva zrIpUjyapAdAcAryadevairapi-- ___ "acetanamivaM dRzyamadazyaM cetanaM ttH| kya rUSyAmi va tuSyAmi madhyastho'haM bhavAmyataH"2 146 / / yatkimapi mayA dazyate tadacetanadena na jAnAti sasthA kimapi, yacca jAyaka cetanadravyaM tatkadAcidapi na dRzyate, punaH kena sArdhamahaM saMlApaM karomi ? tataH bhaunena sthitvA svazuddhAtmaiva dhyAtavya iti / kiJca-- "asminnAvini mahatyavivekanAthe, varNAvimAnnaTati pugala eva nAnyaH / rAgAvipugalavikAraviruddhazuddhacaitanyadhAtumayamUtirayaM gha jIva // 44 // " anAdhikAlInamahatyAmasyAmavivekarUpanATyazAlAyAM sadaiva ayaM pugala epa jo rUpa mujhe dikha rahA hai, vaha sarvathA kucha bhI nahIM jAnatA hai aura jo jAnatA hai vaha dikhatA nahIM hai, isalie maiM kisake sAtha vArtAlApa karU~ ! yahI bAta pUjyapAda deva ne bhI kahI hai jo bhI dikha rahA hai vaha saba acetana hai aura cetana dikhane yogya nahIM hai / isalie maiM kisapara to roSa karUM aura kisa para prasanna hoU~ ! ataH maiM madhyasthabhAva ko dhAraNa karatA hU~ / abhiprAya yahI huA ki jo kucha bhI mujhe dikha rahA hai, vaha acetana hone se sarvathA kucha bhI jAnatA nahIM hai aura jo jAnane vAlA cetana dravya hai vaha kadAcit bhI dikhatA nahIM hai, punaH kisake sAtha maiM vArtAlApa karU~ ! isalie mauna se sthita hokara apanI AtmA kA hI dhyAna karanA cAhiye / dUsarI bAta yaha hai isa anAdikAlIna avivekarUpa nATyazAlA meM varNAdivAlA pudgala hI nAca rahA hai, anya nhiiN| yaha jIva to rAgAdi paudgalika vikAroM se viruddha, zuddha, caitanya dhAtumaya, mUrtirUpa hai / - zaMkA-isa anAdikAlIna avivekarUpI nATyazAlA meM hamezA yaha pudgala hI nRtya karatA hai, punaH jIva kyoM nahIM nRtya karatA ? 1. mokSapAhui / 2. samAdhitaMtra / 3. samayasArakalaza /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam nRtyaM karoti / punaH jIvaH kathaM na nRtyati ? caitanyadhAtunA nirmitatvAt / joveSu rAgAdibhAvA dRzyante te ki jIvasya svabhAvA na santi ? na santi, tatkathaM ? zuddhanizcayanayena rAgAdayaH pudgalavikArAH, pudgalakarmodayena utpadyamAnatvAt, atastebhyo viruddho rahitaH zuddho yaH kazcit jJAnadarzanapradhAnazcetanyadhAtustadrUpatvAt jIvasya iti shriimdmRtcndrsuurinnaambhipraayH| ____ tAtparyametat-bahirAsmA jIyaH pudgalena nirmitaM zarIrameva svasya svarUpaM manute tasmin vinaSTe ca svasya vinAzaM manyate'to'smin byAdhimaMdire phalevare rati kRtvA saMsAre eva paribhramannAste / yadA'yaM samyagdRSTirbhavati tadA aNumAtramapi pudagaladravyaM mama nAsti iti zraddhAnaH zarIraM nirmamatvatoH adhatarUpeNa zrAvakadharma dadhAti / tato'bhyAsabalena saMsArazarIrabhogebhyo niviNNo bhUtvA jinamudrAmAdAya mahAnatacAritraiH kAyaklezAdibAhyatapazcaraNaizca abhyAse paripakve jAte sati samAdhAna--kyoMki jIva caitanyadhAtu se banA huA hai / zaMkA---jo jIva meM rAgAdi bhAva dikha rahe haiM, ve kyA jIva ke svabhAva nahIM haiM ? samAthAna- nahIM haiN| zaMkA--aisA kyoM ? samAdhAna--zuddha nizcayanaya se rAgAdi bhAva pudgala ke vikAra haiM, kyoMki ve pudgala karma ke udaya se utpanna hote haiN| isalie unase rahita zuddha jJAnadarzana pradhAna bAlA caitanyadhAtumaya jo koI hai, jIva tat-svarUpa hI hai| yaha zrImAn amRtacandra sUri kA abhiprAya hai| yahA~ tAtparya yaha huA ki bahirAtmA jIva pudgala se nirmita zarIra ko hI apanA svarUpa mAna letA hai aura usake vinAza meM apanA vinAza mAna letA hai / isI kAraNa isa vyAdhi ke sthAna aise zarIra meM prIti karake yaha saMsAra meM hI pari. bhramaNa kara rahA hai / jaba yaha samyagdRSTi ho jAtA hai, taba 'aNumAtra bhI pudgaladravya merA nahIM hai' aisA zraddhAna karatA huA zarIra se nirmama hone ke lie aNuvratarUpa se zrAvaka dharma ko dhAraNa kara letA hai ! anaMtara abhyAsa ke bala se mahAvrata Adi cAritra aura kAyakleza Adi tapazcaraNa ke dvArA abhyAsa ke paripakva ho jAne para 13
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam asmin paudgalike zarIre'tova niHspRhaH san paroSahopasargAdIMzca sahamAnaH zuddhabuddhanijAtmatattvazraddhAnajJAnAnucaraNarUpAbhedaratnatrayalakSaNe nirvikalpasamAdhau sthitvA zarIrAd bhinna svazuddhAtmAnamanubhavati, tadaiva tasmin Atmani tanmayo bhUtvA mohaM samalaM nirmanya paramasamvI bhavatIti jJAtvA zraddhAnasya phalaM vratAcaraNaM vidhAsanyameva tvayA cet sukhaiSiNeti // 29 // ___evaM pudgaladravyabhedasUcakatvena eka sUtram, sobAharaNaM skaMdhasya SaD-bhedakathanamukhyatvena catuHsUtrANi, sabhevaM paramANulakSaNapratipAdanaparaM ekaM sUtram, paramANoH vizeSalakSaNapUrvakatvena eka sUtram, punaH pudgalasya svabhAvavibhAvaguNapratipAdanaparatvena eka sUtram, tadanu svabhAvavibhAvaparyAyakathanapradhAnatvena eka sUtram, tatpazcAt nayavivakSayA pudgaladravyakathanarUpeNa caikaM sUtram iti dazabhiH sUtraiH pudgalatatvapratipAdako'yaM prathamo'ntarAdhikAraH samAptaH / ata Urdhva zeSacatuvyANi kazyante catubhiH suutreH| isa paudgalika zarIra meM atIya niHspRha hotA huA, parISaha upasarga Adi ko bhI sahatA huA, zuddha buddha nija Atmatattva kA zraddhAna, usI kA jJAna aura usI meM AcaraNa rUpa abhedaratnatraya lakSaNa nirvikalpa samAdhi meM sthita hokara zarIra se bhinna apanI zuddha AtmA kA anubhava karatA hai| tabhI usa AtmA meM tanmaya hokara moha ko jar3amUla se ukhAr3a kara paramasukhI ho jAtA hai / aisA jAnakara yadi tumheM sukha kI icchA hai to zraddhAna kA phala jo vratoM kA AcaraNa hai, use hI karanA caahiye| isa prakAra pudgaladravya ke bheda ko sUcita karate huye eka gAthA huii| udAharaNa sahita skaMdha ke chaha bheda ko kahane kI mukhyatA se cAra gAthAyeM huii| paramANu kA lakSaNa aura bheda ko batalAte huye eka gAthA huii| isake bAda paramANu kA vizeSa lakSaNa batalAte huye eka gAthA huI / anaMtara pudgala ke svabhAva-vibhAva guNoM ko pratipAdita karate huye eka gAthA huI / isake bAda svabhAva-vibhAva paryAyoM ko batalAte huye eka gAthA huii| isake pazcAt naya-vivakSA se pudgala dravya kA kathana karate huye eka gAthA huii| isa taraha ina daza gAthAoM se pudgala dravya ko batalAne vAlA yaha prathama antarAdhikAra pUrNa huaa| isake Age cAra gAthAoM dvArA zeSa cAra dravyoM kA kathana kreNge|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam adhUnA dharmAdharmAkAzatattvAni pratipAdayanto bhagamantaH prAhu:___gamaNaNimittaM dhammamadhamma Thidi jIvapumgalANaM ca / avagahaNaM AyAsaM jIvAdIsavvadavANaM // 30 // jIvapuggalANaM ca gamaNaNimittaM dhamma-jIvapudgalAnAM ca gamananimittaM dharma dharmabravyam / Thidi adhamma-sthiteH nimittaM adharmam adharmadra vyamiti / jovAdosabbadavvANaM avagahaNaM AyAsaM-jIvAdisarvaadhyANAm avagAhanam AkAzam AkAzavravyamiti jJAtavyam / dharmAdharmAkAzadravyANi trINi api amUrtAni niSkriyANi ca svayaM kriyApariNatAnAM jIvapudagalAnAM gamanakriyAyAM nimittaM bhavati dharmadravyam / teSAmeva jIvapudgalAnAM sthiteH nimittaM bhavati adharmadravyam / tathA jIkyudgaladharmAdharmakAlAkhyasarvadravyANAmavakAzadAnaM dadAtyAkAzadra vyam / bhagavAn zrI kundakundadeva aba dharma, adharma aura AkAza ina tIna tattvoM ko pratipAdita karate huye kahate haiM -- ___ anvayArtha--(jIvapuggalANaM gamaNaNimittaM dhamma) jIva aura pudgaloM ke gamana meM nimitta dharma dravya hai (ca Thidi adhamma) aura inake Thaharane meM nimitta adharma dravya hai / (jIvAdIsavvadacvANaM avagahaNaM AyAsaM) jIva Adi sabhI dravyoM ko abagAhana dene vAlA AkAza dravya hai // 30 // TIkA-jIva pudgaloM kI gati meM nimitta dharma dravya hai, unhIM kI sthiti meM nimitta adharma dravya hai aura sabhI dravyoM ko sthAna dene vAlA AkAza dravya hai / dharma, adharma aura AkAza ye tInoM dravya amatika haiM aura niSkriya haiM / jo svayaM kriyA meM pariNata haye jIva pudgaloM ke gamana-kriyA meM nimitta hotA hai vaha dharmadravya hai| unhIM jIva pudgaloM ko ThaharAne meM jo nimitta hai vaha adharmadravya hai| aura jIva, pudgala, dharma, adharma tathA kAla-ina dravyoM ko jo avakAza detA hai vaha AkAzadravya hai| zaMkA--jo svayaM kriyAvAn jala Adi haiM ve hI machalI Adi ke calane, Thaharane yA sthAna dene rUpa kriyA meM nimitta dekhe jAte haiM, na ki niSkriya vastuyeM / isaliye dharmAdi (niSkriya) dravyoM ko gati Adi kiyA meM kAraNa kahanA ThIka nahIM hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam nanu kriyAvanti hi jalAdIni matsyAdInAM gatisthityavagAhanakriyAyAM nimisAni dRzyante, na ca niSkriyANi / ataH dharmAdInAM gatyAdikriyAhetutvaM nopapadyate ? satyamuktaM bhavatA, parantu etAni dravyANi gatyAdI sahAyakamAtratvenaiva vivakSyante, ato niSkriyatve'pyeSAM gatyAvikriyAnivRtti prati balAdhAnamAtramasAdhAraNamavagantavyam / tahi eSAM dharmAdInAM dravyatvaM nopapadyate lakSaNAbhAvAt ? netad vaktavyaM, kathaM ? dravyatvalakSaNasadbhAvAt / tadyathA-svaparanimittena utpAdo dvadhA-anantAnAmagurulaghuguNAnAmAgamaprAmANyAvabhyupagamyamAnAnAM SaTsthAnapatitavRddhihAnirUpeNa vartamAnAnAM svabhAvAdeva eSAM dravyANAM utpAdo vyayazca bhavati / azvAdergatisthityavagAhanahetutvAt kSaNe kSaNe teSAM bhedAta ca paranimittenApi utpAdo vyayazca vyvhiyete| ataH "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti sUtralakSaNatvena eteSAM dravyatvaM ghaTetava / / tAtparyametata-na kevalaM dravye saMzA guda kIpanagalayoH gatisthityonimitte, kintu siddhazuddhajIvapudgalayorapi nimitta staH / yataH dharmAsti samAdhAna--ApakA kahanA ThIka hai, parantu ye dravya gati Adi meM sahAyakamAtra se hI vivakSita haiM / isaliye inake niSkriya hone para bhI gati Adi kriyA ke karane ke prati inameM balAdhAna mAtra asAdhAraNa dharma mAnA gayA hai / zaMkA-taba inameM dravyapanA nahIM banegA, dravya kA lakSaNa nahIM ghaTegA ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA / zaMkA-kyoM ? samAdhAna-kyoMki inameM 'dravyatva' lakSaNa vidyamAna hai / dekhiye-sva aura para ke nimitta se utpAda do prakAra kA hai| Agama pramANa se svIkAra kiye gaye ananta agurulaghu guNoM-jo ki chaha sthAna se hone vAlI hAni-vRddhi ke krama se vartamAna haiM-kA nimitta pAkara svabhAva se hI ina dravyoM meM utpAda-vyaya hotA hai / ghor3e Adi ke gamana karane, Thaharane va sthAna dene meM hetu hone se kSaNa-kSaNa meM inameM bheda hone se para-nimitta se bhI ina dravyoM meM "utpAda, vyaya aura dhrauvya se jo yukta hai vaha sat hai" isa sUtra kathita dravya ke lakSaNa se ina dharma-adharma aura AkAza meM dravyapanA ghaTita ho hI jAtA hai| tAtparya yaha huA ki ye dharma adharma dravya saMsArI azuddha jIva aura pudgala kI hI gati-sthiti meM kevala nimitta hoM itanI hI bAta nahIM hai, kiMtu zuba huye
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhUtam 101 1 starbhAve siddhA lokAkAzAd UrdhvaM na gacchanti na ca pudgala paramANavo'pi / tathaiva niSkriyamapi AkAzaM sarveSAM sthAnaM davAtyeva / ye kecana eSAmamUrtadravyANAmastitvaM na svIkurvanti te mithyAdRSTayaH, the ca zraddadhate, la evaM samyagdRSTayaH / iti eSAM svarUpaM jJAtvA nimittasya ca prabhAvamapi zraddadhatA tathA siddhaparameSThino'pi mamAtmasiddhau nimittA bhavanti dharmAdivat iti nizcinvatA satA tvayA sadA ta eva siddhA ArAdhanIyAH // 30 // aghunA kAladravyasya sabhedeM lakSaNaM sUtradvayena pratipAdayantyAcAryAH- samayAvalibhedeNa du duviyappaM ahaba hoi tiviyappaM / tIdo saMkhejjAvalihada saMThANa (siddhANaM) pyamANaM tu // 31 // jIvAdu puggalAdo 'NaMtaguNA bhAvi saMpadI samayA / loyAyAse saMti ya paramaTho so have kAlo || 32 // siddha jIva aura zuddha pudgala kI gati sthiti ke liye bhI nimitta haiN| kyoMki dharmAstikAya kA abhAva hone se siddha bhagavAn lokAkAza ke bAhara nahIM jA sakate I aura pudgala ke paramANu bhI dharmAstikAya ke binA lokAkAza ke bAhara nahIM jA sakate haiM / usI prakAra se, niSkriya bhI AkAza sabhI dravyoM ko sthAna detA hI hai / jo koI ina amUrtika dravyoM kA astitva nahIM mAnate haiM ve mithyAdRSTi haiM aura jo inakA zraddhAna karate haiM ve hI samyagdRSTi haiM / aba AcArya kAladravya kA lakSaNa aura bheda do gAthAoM dvArA pratipAdita karate haiM anvayArtha - ( samayAvalibhedeNa du duviyappaM ) samaya aura Avali ke bheda se kAla do prakAra kA hai / ( ahava tiviyappaM hoI ) athavA tIna prakAra kA hai / (tIdo saMkhejjAvali hRdasaMThANapyamANaM tu) atIta kAla saMkhyAta AvalI se guNita saMsthAna pramANa haiM (jIbAdu pumAlAdo'naMtaguNA bhAvi ) jIva aura pudgala se anaMtaguNA bhaviSyatkAla hai aura (saMpadI samayA) vartamAna kAla samaya mAtra hai / (ya loyApAse 1. 'cAdi' pATha bhI dekhA jAtA hai /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam samayAvalibhedeNa du duviyappaM-samayAvalibhedena tu dvivikalpam | ahava tiviyapNa hoi - athavA trivikaraNa bhayadi mUtavIjAbhamaviSyatkAlaviyA idaM kAladravyam / tado saMkhejjAvalihdasaMThANampamANaM tu-atItakAlaH saMkhyAtAvalibhirguNitaM saMsthAnapramANaM bhavati / jItrAdu puggalAdo'NaMtaguNA bhAtri - jIvAt sarvajIvarAzisakAzAt pudgala rAzibhyazcAnantaguNA bhaviSyakAlAH / saMpadI samayAsamprati samayAH vartamAnasamayAH vartamAnasamayamAtraM vA vartamAnakAlaH / itthaM trividho'pi vyavahArakAla ucyate / 102 loyAyAse saMti ya so paramaTTho kAlo have - lokAkAze saMti ca saH paramArthaH kAlaH bhavet / lokAkAzasyAsaMkhyAttapradezeSu pratipradezaM eka ekaH kAlaparamANurtate / ime kAlANava eva paramArthakAladravyamiti nigadyate / prathamastAvat dvividha: kAla:- paramArtharUpo vyavahArarUpaceti / tatra saMti) jo lokAkAza ke eka-eka pradeza para sthita haiM ( so paramaTho kAlo have ) ve kAlANu paramArthakAla haiM / / 31-32 / / TIkA -- kAladravya ke samaya aura AvaloM kI apekSA do bheda haiM / athavA bhUta, vartamAna aura bhaviSyat kI apekSA tIna bheda haiM / inameM se bhUtakAla saMkhyAta AvaliyoM se guNita saMsthAna pramANa hai| bhaviSyatkAla sarpa jIvarAzi aura pudgala rAzi se anantaguNA hai aura vartamAna kAla samayamAtra hai| isa prakAra tIna kAla kI apekSA kAla tIna prakAra kA hai / yaha 'vyavahAra kAla' kahalAtA hai / lokAkAza meM jo sthita haiM, ye ho 'paramArtha kAla' haiM arthAt lokakAza ke asaMkhyAta pradezoM meM se eka-eka pradeza para eka-eka kAla ke aNu rahate haiM / ina kAlANuoM ko hI 'paramArtha kAla' kahate haiM / / sarvaprathama kAla ke do bheda haiM- paramArtha kAla aura vyavahAra kAla / jisakA vartanA lakSaNa hai vaha paramArtha yA nizcayakAla hai / aura pariNAma, kriyA, paratva, aparatva Adi lakSaNa vAlA vyavahAra kAla hai / athavA jo lokAkAza ke eka-eka pradeza para kAlANu dravyarUpa se sthita hai, samaya Adi kalpanA bheda se rahita aura anAdi anidhana hai, vaha nizcayakAla hai / usI kA paryAyarUpa sAdi - sAnta, samaya, nimiSa, ghar3I Adi kalpanArUpa vyavahArakAla hotA hai / isa vyavahAra kAla ke do bheda haiM- samaya aura AvalI / jitane kAla meM
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam paramArthakAlaH vartanAlakSaNaH, vyavahArakAlaH pariNAmAdilakSaNaH / athavA lokAkAzasya ephaikapradezeSa kAlANadravyarUpeNa vyavasthita samayAdikalpanAbhedarahitaH, anAdyanidhano nizcayakAlaH, tasyaiva paryAyabhUtaH sAdisanidhanaH samayanimiSaghaTikAdikalpanArUpo vyavahArakAlo bhavatIti / vyavahArakAlasya dvau bhedI samayAvalibhevena / yAvatkAlena ekaH paramANuH maMdagatyA'nyaparamANuM laMdhayati tAvatkAlena samayAkhyo vyavahArakAlaH / asaMkhyAtasamayairekA aavliH| atrAvali ityupalakSaNam, ataH AvalyAdyanantabhedaparyantam kAlabhedaH / tadyathA-saMkhyAtAvalisamUha ucchavAsaH, saptocchyAsaH stokaH, saptastokarlayaH, aSTatrizadadhalavairnAlI, dvinAliko muhUrtaH, triMzanmuhUtairahorAtram, trizadahorAtrairmAsaH, dvAbhyAM mAsAbhyAM RtuH, tribhiH RtubhiH ayanam, ayanadvayana saMvatsara ityAvisaMkhyeyAsaMkhyeyAnantagaNanAprabhedena vyavahArakAlaH / / ___athavA bhUto vartamAno bhaviSyagniti trividhaH kAlaH / saMkhyAtAvaliguNitasiddharAzipramANaM bhUtakAlaH / samayamAtro vartamAnakAlaH / sarvajIvarAzeH pudgalarAzezcApi anantaguNo bhaviSyatkAlaH / eka paramANu mandagati se anya paramANu kA ullaMghana karatA hai, utanA hI kAla' "samaya" nAma kA vyavahAra kAla hai / asaMkhyAta samayoM kI eka "Avali" hotI hai| yahA~ para Avali yaha upalakSaNa hai, ata: Avali se lekara anantabheda paryaMta isa vyavahAra kAla ke bheda hote haiM / usI meM kucha kahate haiM-- ____ saMkhyAta Avali kA samUha 'ucchvAsa' hai| sAta ucchvAsoM kA eka 'stoka' hotA hai, sAta stokoM kA eka 'lava', sAr3he ar3atIsa 'lavoM' kI eka nAlI, yA ghar3I, do nAlI kA eka 'muhUrta', tIsa muhUrtA kA eka 'ahorAtra', tIsa aho. rAtroM kA eka 'mAsa', do mAsoM kI eka Rtu, tIna RtuoM kA eka 'ayana' aura do ayanoM kA eka 'varSa' hotA hai / ityAdi prakAra se saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta saMkhyA ke prabhedoM se yaha vyavahAra kAla hotA hai / __ athavA bhUta, vartamAna aura bhaviSyat kI apekSA kAla tIna prakAra kA hai| saMkhyAta Avali se gaNita siddharAzi pramANa bhUtakAla hai| eka samaya mAtra vartamAna kAla hai aura sarvajIvarAzi tathA sarvapudgalarAzi se bhI anaMtaguNA bhaviSyatkAla hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 niyamasAra-prAbhatam uktaM ca zrInemicandrasiddhAMtacakravatimuninAthaH yavahAro puNa tiviho, tIvo paTTatago bhavisso cha / tIdo saMkhejjAvalihavasiddhANaM pamANaM tu // 578 // samamoha yamANo, jIvAdo sadhyapragalAdo vi| bhAvI aNaMtaguNido, idi bahAro have kAlo // 579 // atra zrIkuvakuMcavevasya gAthAyAM "sIdo saMjjAvalihapasaMThANappamANaM tu" etatpATho labhyate, tasya TIkAyAmapi zrIpadmaprabhamaladhAridevaH kathyate, yat "atItasiddhAnAM siddhaparyAyaprAdurbhAvasamayAta purAgato hyAvalyAviyyahArakAlaH, sa kAlasyaiSAM saMsArAvasthAyAM yAni saMsthAnAni gatAni taiH sadRzatvAdanantaH / anAgalakAlo'pyanAgatasiddhAnAmamAgatazarIrANi yAni taiH sabuza ityAmuktaH skaashaadityrthH|" AsAM paMktonAmarthaH spaSTatayA na pratibhAsate, pratyuta yadi saMThANasthAne zrI nemicandra siddhAntacakravartI muninAtha ne kahA bhI hai-- vyavahAra kAla tIna prakAra kA hai-~~-atIta, vartamAna aura bhaviSyat / saMkhyAta Avali se guNita siddhoM kA jo pramANa hotA hai, utanA hI atIta kAla hai| eka samaya bartamAna kAla hai / sabaMjIva aura pudgalarAzi se anantaguNA bhaviSyatkAla hai / yaha saba vyavahAra kAla hai| yahA~ para zrIkundakundadeva kI gAthA meM "tIdo saMkhejjAvalihadasaMThANappamANaM tu / " yaha pATha mila rahA hai| isakI TIkA meM zrI padmaprabhamaladhArIdeva ne kahA hai ki 'atItakAlIna siddhoM ke siddhaparyAya ke utpanna hone ke samaya se pUrva meM bItA humA jo Avali Adi vyavahAra kAla hai, vaha ina siddhoM ke saMsAra avasthA meM jitane saMsthAna-AkAra-zarIra vyatIta ho cuke haiM, unake sadRza hone se ananta pramANa haiN| anAgata kAla bhI anAgata siddhoM ke jitane anAgata zarIra hoveMge unake sadRza hone se anAgata siddhoM ke mukta hone paryaMta jitanA arthAt ananta hai / " ina paMktiyoM kA artha spaSTarUpa se pratibhAsita nahIM ho pAtA hai| balki - - - - 1. gommaTasAra jobakANDa /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhUtam 105 "siddhANaM" pATho bhavet tarhi paraMparAnusAreNArthaH parisphuTati / kiMtu adhunA kasmicidapi granthe pAThabhedo na labhyate, ataracarcAyA viSaya eva etatprakaraNam 1 tathA evameva agrimagAthAyAmapi kvacit pustake "cAbi" - pATho dRzyate, kvacit "bhASi" pAThazca labhyate / " bhAvi" - zabdena bhaviSyatkAlasya lakSaNaM lakSyate, ca "saMpadI samayA" pAThena vartamAnakAlasya lakSaNaM nirdizyate / TIkAkAraiH etayordvayoravi kAlayorlakSaNaM na spaSTIkRtam, tatra TIkAyAM kevalaM proktam - " mukhyakAlasvarUpAkhyAnametat jIvarAzeH pudgalarAzeH sakAzAvanantaguNAH / ke te ? samayAH 1 kAlANavaH lokAkAzapradezeSu pRthak tiSThati, sa kAlaH paramArtha iti / " AbhiH paMktibhirapi na sphuTaM lakSyate bhaviSyadvartamAnakAlayorlakSaNam / asmAt kAraNAt idamapi karaNaM caryAyA viSayo vartate / kintu zrInemicandra devastha gAthAyugmaM dRSTvA manasi evameva jAyate, yat bhagavatkundakundadevAnAmapi evamevAbhiyadi " saMThANa" pATha ke sthAna meM "siddhANaM" pATha hove to AcArya paramparA ke anusAra artha spaSTa ho jAtA hai| kintu isa samaya kisI bhI prati meM aisA pATha - bheda nahIM mila rahA hai, isaliye yaha prakaraNa carcA kA viSaya banA huA hai / isI prakAra agalI gAthA meM kisI pustaka meM "cAvi" pATha mila rahA hai aura kisI meM " bhAvi" pATha dikha rahA hai / "bhAvi" pATha milane se bhaviSyat kAla kA lakSaNa nikala AtA hai| usI prakAra "saMpadI samayA" pATha se vartamAna kAla kA lakSaNa nirdiSTa ho jAtA hai| TIkAkAra zrI padmaprabhamalavArIdeva ne ina donoM kAloM kA bhI lakSaNa spaSTa nahIM kiyA hai / vahA~ TIkA meM mAtra - ' - " mukhya kAla ke svarUpa kA yaha kathana hai / jIva rAzi aura pudgala rAzi se anantaguNe samaya haiM aura kAlA lokAkAza ke pratyeka pradezoM para pRthaka-pRthaka Thahare huye haiM, vaha kAla hI paramArthakAla hai / " ina paMktiyoM se bhI bhaviSyatkAla aura vartamAna kAla kA lakSaNa prasphuTa nahIM hotA hai | ataH yaha bhI prakaraNa carcA kA viSaya hai / kintu zrI nemicandrAcAyeM kI donoM gAthAoM ko dekhakara mana meM yaha bAta AtI hai ki bhagavAn kuMdakuMdadeva kA bhI aisA hI abhiprAya rahA hogA, na ki anya 4
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam prAyo bhavet na cAnyat prakAreNeti / ataH yadi kvacidapi granthabhANDAgAre prAcInamAtRkAmadhye "pAThabhedo' labheta tahi tavAdhAreNa mUlagAyAM zodhayantu manISiNaH / atra gAthAyagmaspa tAtparyametat--nizcayavyavahArarUpaM kAladravyam, sadA pravAharUpeNa Agacchat sat jIvasyAyuniSekAn nirjarayati iti vijJApya nijAyuSaH kSaNaM pratyekamanayamiti nizcitya ca kAlasyakApi kalA dharmamantareNa na yApanIyA // 31-32 // kAlasya kArya dharmAdidravyANAM guNaparyAyAMzca nirUpayanto bhagavanta AhuH jIvAdIdavvANaM parivaNakAraNaM have kaalo| dhammAdicaupaNANaM sahAvaguNapajjayA hoti // 33 // parivaTTaNakAraNaM kAlo have-parivartanakAraNa vartanAnimittaM kAlo bhavati / keSAM ? jIvAdIdavvANa-joyAvinavyANAM jIvapudgaladharmAdharmAkAzadravyANAm / etat prakAra se / isaliye yadi kahIM bhI grantha bhANDAra meM prAcIna prati meM pATha-bheda mila jAya to usake AdhAra se vidvAn loga yahA~ mUlagAthA meM saMzodhana kara leMge / ina donoM gAthAoM kA yahA~ tAtparya yaha lenA ki yaha nizcaya aura vyavahArarUpa kAlaH dravya sadA pravAha rUpa se AtA huA jova ke Ayu ke niSekoM ko nirjarA karatA rahatA hai| aisA jAnakara aura apane Ayu kA pratyeka kSaNa amUlya hai, aisA nizcaya karake kAla kI eka bhI kalA dharma ke binA nahIM bitAnI cAhiye / kAladravya kA kArya aura dharmAdi dravyoM ke guNa-paryAyoM kA nirUpaNa karate huye bhagavAn kundakunda kahate haiM--- anvayArtha--(kAlo jIvAdIdavANaM parivaTTaNakAraNaM have) kAladravya jIvAdi dravyoM ke parivartana kA kAraNa hotA hai| (dhammAdicauNNANaM sahAvaguNapajjayA hoti) dharma Adi cAra dravyoM kI svabhAva guNa paryAyeM hI hotI haiM // 33 // ____TokA--jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ina dravyoM meM parivartanavartanA kA kAraNa kAla dravya hai / yaha kAla dravya kA asAdhAraNa lakSaNa hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 107 kAladravyasyAsAdhAraNaM lakSaNaM vartate / nanu jIvapudgalayoH svabhAvavibhAvaguNaparyAyAH proktAH, punaH anyeSAM dravyANAM kodazAH guNaparyAyAH ? ucyate, dhammAdicauNNANaM sahAvaguNapajjayA hoMti-dharmAdicaturNA svabhAvaguNaparyAyAH bhavanti / dharmAdharmAkAzakAladravyANAM vibhAvaguNaparyAyAH na santi iti arthApatteH siddham / ito bistaraH-jIvAdiSaDdra vyANi utpAvavyayadhrauvyayuktAnyeva yataH santi, ataste svayaM pariNamanazIlA eba, tathApi eSAM parivartane kAladravyaM sahakArikAraNaM bhavati / kizca, nahi svato'satI zaktiH katu manyena pAryate / nanu zuddhajIveSu dharmAdidravyeSu kathaM utpAdavyayo, tathaiva avasthAnAt, iti cenna, zuddhasattAlakSaNaM, agurulaghutvaguNaSaDDhAnivRddhirUpeNa zuddhotpAdavyayalakSaNaM sUkSmapariNamanaM zuddhasiddhajIveSu pudgala zaMkA--jIva pudgala ko svabhAva-vibhAva guNa-paryAyeM kahI gaI haiM, punaH zeSa bace anya dravyoM kI guNa-paryAyeM kaisI haiM ? samAdhAna-dharma, adharma, AkAza aura kAla-ina cAra dravyoM kI svabhAvaguNa-paryAyeM hotI haiM / isa kathana se yaha siddha ho jAtA hai ki inameM vibhAva-guNaparyAya nahIM haiN| isI kA spaSTIkaraNa karate haiM--- jIva Adi chahoM dravya utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta hI haiM, kyoMki ve satrUpa haiM / isaliye ve svayaM pariNamanazIla hI haiM, phira bhI inake parivartata meM kAla dravya sahakArI kAraNa hotA hai / kyoMki svataH jisameM jo zakti nahIM hai, vaha anya ke dvArA karanA zakya nahIM hai| zaMkA--zuddha jIvoM meM aura dharma Adi cAra dravyoM meM utpAda-vyaya kaise hogA, kyoMki ye jaise ke taise sthita haiM ? ____ samAdhAna---aisA nahIM kahanA, zuddha sattAlakSaNa, aguru-laghuguNa kI SaD hAnivRddhirUpa se zuddha utpAdavyaya lakSaNa sUkSmapariNamana zuddha siddha jIvoM meM hai, pudgala paramANuoM meM hai aura dharmAdi dravyoM meM bhI hai hI hai| yahA~ yaha abhiprAya hai ki jaise saMsArI jIvoM meM matijJAnAdi vibhAvagaNa aura nara nArakAdi vibhAva-paryAya haiM, usI prakAra pudgala skaMdhoM meM varNa se
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 niyamasAra- prAbhRtam paramANuSu dharmAdidravyeSu ca vartata eva / ayamantrAbhiprAyaH - saMsArijIveSu matijJAnAdinaranArakAdivibhAvaguNaparyAyAstathaiva pudgalaskaMdheSu varNavarNAntarAdizabdabaMdha sthaulya - saukSmyasaMsthAnAdivibhAvaguNaparyAyAH santi / na tathA dharmAdidravyeSu / teSu caturSu dravyeSu astitva vastutvAdayaH sAdhAraNaguNAH matihetutvaM sthitihetutvaM avagAhanahetutvaM vartanAhetutvaM ca asAdhAraNaguNAH, agurulaghuguNanimittena SaDguNahA niSaDguNavRddhirUpeNa svabhAvaparyAyAzca sattyeva / iti zAsthA Iku puruSArtho vidhAtavyo yattaH svasyazuddhabuddhasvabhAvajIvasya svabhAvaguNaparyAyA evaM avaziSyeran vibhAvaguNaparyAyAzca antamavApnuyuH // 33 // evaM dharmAdharmAkAzadravyalakSaNa kathana mukhyatvena ekaM sUtram, kAladravyasya lakSaNabhedAdInAM dharmAdicaturdravyasya guNaparyAyANAM ca sUcanaparatvena trINi sUtrANi, iti catubhiH sUtraH caturdravyapratipAdako'yaM dvitIyo'ntarAdhikAraH samAptaH / varNAntara honA Adi vibhAva guNa haiM aura zabda, baMdha, sthUlatA, sUkSmatA, saMsthAna Adi vibhAva- paryAyeM haiM, vaisI ina dharmAdi dravyoM meM nahIM haiM / ina cAroM dravyoM meM astitva, vastutva Adi sAdhAraNa guNa haiM aura gatihetutva, sthitihetutva, avagAhanahetutva aura vartanAhetutva ye asAdhAraNa guNa haiM / aura agurulaghu guNa ke nimitta se SaDguNa-hAni, SaDguNavRddhi rUpa se svabhAva-paryAyeM haiM hI haiN| isa prakAra jAnakara aisA puruSArtha karanA cAhiye ki jisase apane zuddha buddha svabhAva vAle jIva kI svabhAva-guNa- paryAyeM hI zeSa raha jAveM, evaM vibhAva-guNaparyAyeM aMta ko prApta ho jAveM / isa prakAra dharma, adharma aura AkAza - ina tIna dravyoM ke lakSaNa ko kahane kI mukhyatA se eka gAthA sUtra huA / punaH kAladravya kA lakSaNa aura usake bhedo ko tathA dharmAdi cAroM dravyoM ke guNaparyAyoM ko kahate huye tIna gAthAsUtra huye / ina cAra gAthAsUtroM se cAra dravyoM kA pratipAdaka yaha dUsarA antarAdhikAra pUrNa huA /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 niyamasAra-probhRtam adhunA padravyeSu kiyanto'stikAyA iti prazne uttaragantyAvAryA: ede chaddavyANi ya kAlaM mottaNa asthikAyA ti / NihiTThA jiNasamae kAyA hu bahuppadesattaM // 34 // ede chaddavANi ya kAle mottUNa asthikAyA tti NiddiTThA-ete SaDdavyANi ca kAlaM muktvA astikAyA iti nirdiSTAH / kva ? jiNarUmae-jinasamaye jinazAsane / kathametat ? kAyA hu bahuppadesattaM-kAyAH khalu bahupradezatvamiti / tadyathA-kAlamantareNa jIvapudgaladharmAdharmAkAzadravyANi astikAyA iti goyante, kAladravyaM ca astIti AkhyAyate, kintu kAyo nAsti bahupradezAbhAvAt / astIti asya bhAvaH astitvam, kAyA iva bahapradezatve sati kAyatvaM ca / anenA. stitvena kAyatvena ca sahitA astikAyAH paJca dravyANi / ratnarAziriva pRthak-pRthaka aba chaha dravyoM meM kitane astikAya haiM ? aisA prazna hone para AcArya uttara dete haiM--- anvayArtha--(jiNasamae) jinazAsana meM (ede chaddavyANi ya) ye chaha dravya hai (kAlaM mottUNa atthikAyA ti) inameM se bAla ko chor3akara zeSa pA~ca dravya astikAya isa prakAra (NiTThiA ) kahe gaye haiM (hu) kyoMki (kAyA bahuppadesattaM) kAya bahupradezI hote haiM / / / 34 // TIkA-jinazAsana meM kAla se atirikta zeSa pA~ca dravya astikAya kahe gaye haiM, kyoMki jo bahupradezI ho, vahI kAya hai / isakA khulAsA isa prakAra hai-kAla ke binA jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ye "astikAya" nAma se kahe jAte haiM aura kAladravya "asti'' isa taraha kahalAtA hai, kiMtu vaha kAya nahIM hai, kyoMki usameM bahuta pradezoM kA abhAva hai| astikAya kA lakSaNa-asti-hai, isakA bhAva astitva hai aura kAya ke samAna bahupradeza hone para kAyapanA hotA hai| isa astitva aura kAyatva se sahita pA~ca dravya astikAya kahalAte haiN|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ w;; niyamasAra-prAbhRtam avasthAnAta asaMkhyAtA api kAlANavo'stitvena vidyante phintu pradezapracayAbhAvAt kAyasaMjJAM na labhante / tAtparyametat-dravyasyAstikAyasya ca yathoktaM svarUpaM jJAtvA zraddadhAnasya sAdhA manati, tAlAmgata gotAhAtApa prathama sopAnaM iti nizcitya svazraddhAnaM dRDhIkartavyama // 34 // __ kAlasya pradezapracayAbhAvAt kAyatvaM nAsti kintu anya dravyANAM pradezapracayatvamastyeva, tahi na jJAyante kasya kiyantaH pradezA iti bruvanti sUrayaH saMkhejjAsaMkhejjANaMtapadesA havaMti muttasta / dhammAdhammassa puNo jIvassa asaMkhadesA hu||35|| loyAyAse tAva idarassa aNaMtayaM have desaa| kAlassa Na kAyattaM eyaSadeso have jamhA // 36 // ratnoM kI rAzi ke samAna pRthak-pRthak sthita rahane se asaMkhyAta bhI kAlANu astitva rUpa se vidyamAna haiM, kiMtu pradeza-samUha kA abhAva hone se 'kAya' saMjJA ko nahIM prApta hote haiN| tAtparya yaha nikalA ki dravyoM kA aura astikAyoM kA Agamakathita svarUpa jAnakara zraddhAna karane vAle ko samyaktva prApta hotA hai, vaha samyaktva hI mokSamahala para car3hane ke liye pahalI sIr3hI hai, aisA nizcaya karake apanA zraddhAna dRr3ha karanA cAhiye / kAla meM pradeza-pracaya kA abhAva hone se kAyapanA nahIM hai, kiMtu anya dravyoM meM pradezoM kA pracaya hai hI hai, to punaH yahI nahIM mAlUma huA ki kisa kisa ke kitane pradeza hai ? aisA pUchane para AcAryadeva kahate haiM anvayArtha---(muttassa) mUrtika ke (saMkhejjAsaMkhejjANatapadesA havanti) saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta pradeza hote haiN| (dhammAdhammassa puNo jIvassa) dharma, adharma aura jIva ke (hu asaMkhadesA) nizcaya se asaMkhyAta pradeza haiN| (loyAyAse tAva) lokAkAza meM bhI utane-asaMkhyAta pradeza haiM (idarassa aNatayaM desA have) alokAkAza ke anaMta pradeza haiM (kAlassa kAyattaM paNa) kAla ko kAyapanA nahIM hai, (jamhA eyapadeso have) kyoMki usameM ekapradeza hai / / 35-36 //
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam muttassa saMkhejjAsaMkhejmANatapadesA harvati-mUrtasya pudgala dravyasya saMkhyAsAsaMkhyAtAmasapradezAH bhavanti / dhammAmAra. 5 yo bIvArasa asaMkhadesA hu-dharmAdharmayoH punaH jIvasya asaMkhyadezAH khalu nizcayena / loyAyAse tAva-lokAkAze tadvata asaMkhyapravezasaH / idarassa aNaMtaye desA have-itarasya anaMtA: dezAH pradezA bhavati / kAlassa Na kAyattaM-kAlasya na kAyasvaM / jamhA eyapadeso have-yasmAt yataH kAraNAt ekapradezo bhavet iti| ito vistara:-pudgalabanyasya ekapradezamAdi kRtvA saMkhyeyAH asaMkhyeyA anantAzca pradezAH santi, dharmasya adharmasya ekajIvasya lokAkAzasya ca samAnarUpeNAsaMkhyAtAH pradezAH santi / alokAkAzasyAnantAH pradezAH vidyante, kAladravyasyaikapradeza evAto tasya na kAyatvam / yadi ekapradezasya dravyasya na phAyatvaM tahi paramANarapi kathaM kAyasaMjJA labhate, tasya ekapradezatvAt ? satyamuktaM bhavatA, kintu paramANuSa pracayapradezazaktisadbhAvAt kAyatvamAsyAyate, kalANuSu tu tacchaktyabhAvAt upacAreNApi kAyasvaM na kruupyte| TokA---mUrtika pudgala dravya ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta pradeza hote haiN| dharmadravya, adharmadravya aura eka jIva ke asaMkhyAta pradeza hote haiN| lokAkAza meM bhI utane hI asaMkhyAta pradeza haiN| itara-arthAt alokAkAza ke anaMta pradeza haiM / kAla meM kAyapanA nahIM hai, isa kAraNa se usameM eka pradeza hotA hai / isI ko vistAra se kahate haiM- padgala draSya meM eka pradeza se lekara saMkhyAta aura anaMta pradeza taka hote haiN| dharma, adharma, eka jIva aura lokAkAza meM eka sadRza asaMkhyAta pradeza hote haiM / alokAkAza meM anaMta pradeza vidyamAna haiM aura kAla meM eka pradeza hai, isIliye vaha kAya nahIM hai / zaMkA-yadi ekapradezI dravya ko kAyapanA nahIM hai to paramANu bhI kaise 'kAya' nAma ko pAyegA, kyoMki vaha bhI to ekapradezo hai ? samAdhAna--Apane ThIka kahA hai, kiMtu paramANuoM meM pradezoM ke pracaya kI zakti kA sadbhAva hai, isaliye unheM 'kAya' kahate haiN| paraMtu kAlANuoM meM pradezapracaya kI zakti na hone se upacAra meM bhI usameM kAyatva nahIM hai /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 nigamAgamAmalA eko'vibhAgI aNuH yAvat kSetraM ruNaddhi tAvat kSetrasya 'pradeza' iti saMjJA / lokAkAzasya yAvantaH pradezAstAvanta eva dharmAdharmayoH, tayorlokAkAzasya vyApya sthitatvAta / pratyekajIvasyApi tAbanta eva pradezAH santi, lokapUraNasamudghAtakAle sarvapradezasya tatra visarpaNaM kRtvA vyaapttvaat| zuddhapudgalaparamANoH ekA deza eya, skaMdheSu ca dvipradezamAdiM kRtvA anantaparyantA bhavanti iti| nanu dharmAdyamUrtadravyeSu pradezakalpanA aupacAriko, niravayavasyAt pudgalaparamANunA mIyamAnatvAcca ? tanna; mukhyA epa pradezA eSa vartante, zrate nirUpyamANatvAt / tathA pAtyantaparokSA ime dharmAdayaH, tata eSAM mukhyA api pradezAH nirNatum avadhArayituM thA na zakyante, tathApi na santi iti na / zrImadbhaTTAkalaMkadeverapyuktametat---- eka avibhAgI paramANa jitane kSetra ko rokatA hai. utane kSetra kA 'pradeza' yaha nAma hai / lokAkAza meM jitane pradeza haiM, dharma aura adharma dravya meM utane hI haiM, kyoMki ye donoM dravya lokAkAza ko vyApta karake sthita haiN| pratyeka jIva ke bhI utane hI pradeza haiM, kyoMki lokapUraNa samudghAta ke samaya ve sarvapradeza lokAkAza meM phaila kara vyApta ho jAte haiN| zuddha pudgala paramANu ekapradezI hI hai aura skaMdhoM meM do pradeza se lekara anaMta payaMta pradeza hote haiN| arthAt koI skaMdha do pradezI, koI tIna pradezI, koI cAra pradezI aura koI saMkhyAta pradezI, koI asaMkhyAta pradezI aura koI anaMta pradezI hote haiM / zaMkA---irA dharmadravya Adi amatika dravyoM meM pradeza-kalpanA aupacArika hai, kyoMki ye avayavarahita haiM aura pudgala paramANu ke dvArA ye pradeza mApe jAte haiM-ginatI kiye jAte haiM ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA, ina dravyoM meM mukhya hI pradeza haiM, kyoMki zAstra meM unakA nirUpaNa hai| dUsarI bAta yaha hai ki ye dharma Adi dravya atyaMta parokSa haiM, isaliye inake mukhya bhI pradezoM kA nirNaya karanA yA avadhAraNa karanA zakya nahIM hai, phira bhI 'pradeza' nahIM haiM aisI bAta nahIM hai / zrImAn bhaTTAkalaMka deva ne bhI isa bAta ko kahA hai
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 113 arhadAgamaprAmANyAt // 15 // yugapat sakalapadArthatvAvabhAsajJAnAtizayenArhatA AviSkRta AgamaH gaNadhareranusmRtavacanaracanaH zrutAkhyaH, samiSyapraziSyaprajJAvIviparaMparA samupanIto'smi / tasya prAmANyAddharmAdInAM kSetra pradezAH mukhyAH ityeta va myupagantavyam / tadyathA-- ekaikasminnAtmapradeze anantAnantA jJAnAvaraNAdikarma pradeza: avatiSThante, ekaikasmin karmapradeze anaMtAnaMtA audArikAdizarIrapradezAH, ekaikasmin vazarIrapradeze anaMtAnaMtara yaMtra sopacayapradezAH klinnaguDare vAdyupacayavadavatiSThante tathA dharmAdidezeSvapi / ci sthitAsthitavacanAt // 16 // tatra " sarvakAlaM jIvAmadhyapradezA nirapavAdAH sarvajIvAnAM sthitA eva kevalinAmapi ayoginAM siddhAnAM ca sarve pravezAH sthitA evaM vyAyAmaduH khaparitApobrekapariNatAnAM jIvAnAM yathoktASTamadhyapradeza nitAnAm itare (tA itare) pradezA a sthitA eva, zeSANAM prANinAM sthitAsthAsthitAzca - iti vacanAnmukhyA eva pravezAH // " tadeva kA Agama pramANa hai / yugapat saMpUrNa padArthoM ko jAnane vAle jJAna ke atizaya se sahita ahaMta bhagavAn se yaha Agama deva ne usako smaraNa kara vacanoM meM nibaddha kiyA hai. Agama unake ziSya - praziSyoM kI buddhirUpI laharoM kI usa Agama kI pramANatA hone se dharma Adi dravdhoM meM prakAra yaha svIkAra karanA cAhiye / pragaTa huA hai / gaNadharaaisA yaha 'zruta' nAma kA paraMparA se AyA huA hai / kSetra pradeza mukhya haiM, isa usI kA vistAra yaha hai ki eka-eka AtmA ke pradeza para anaMtAnaMta jJAnAvaraNAdi karmoM ke pradeza Thahare huye haiM / eka- eka karma- pradeza para anaMtAnaMta audArika zarIra ke pradeza haiM aura eka-eka zarIra pradeza para anaMtAnaMta visrasopaya pradeza, gIle gur3a meM lagI huI dhUli ke samUha ke sadRza Thahare huye haiM / vaise hI dharmAdi pradezoM meM bhI mukhya pradeza vyavasthA hai / dUsarI bAta yaha hai ki ye pradeza sthita aura asthita arthAt acala aura cala donoM taraha ke haiM / sabhI kAla meM jova ke madhya ke ATha pradeza sabhI jIvoM ke nirapavAdarUpa se acala hI haiM / kevalI bhagavAn, ayogakevalI aura siddhoM ke sabhI pradeza acala hI haiM 1 AyAma, duHkha, paritApa, udreka se pariNata huye jIvoM ke madhya ke ATha pradezoM se atirikta sAre pradeza cala hI haiN| zeSa prANiyoM kI AtmA ke pradeza cala-acala 1. tattvArthacAttika, a0 5 sUtra 8, pR0 451 / 15
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 niyamasAra-prAbhRtam nanu asaMkhyAtapradeze lokAkAze anantAnantajIvarAzistato'pyanAtaguNA pudagalarAzizca kathamadhakAzaM labheta ? satyamuktaM bhavatA; tathApi nAsti eSa doSaH, ArSAktatvAt, tadyathA __ "ogADhagAdaNicido poggalakAehi satrayo logo| suhuhi bAdarehi agatANatehi vividhehi // " ayamatrAbhiprAyaH-ekaikasminnapyAkAzapradeze sUkSmabhAvena pariNatAH anaMtAnaMtA hi pudgalaparamANavo'vatiSThante, AkAzasyAvagAhanasAmarthyAt / yathA kalikAvasthAyAM caMpakapuSpe sUkSmapracayapariNAmAt saMkucitAracaMpakapuSpagaMdhAvayavAH tatraivAvatiSThamAnAH vartante, puna: puSpe vikasite jAte sthUlapracayapariNAmAt vinirgatAzcaMpakagaMdhAvayavAH sarvadivyApino dRzyante / tathaivAlpe'pi lokAkAze anaMtAnaMtAH pudgalAH avakAzamavApnuvanti / evameva anaMtAnaMtajIvarAzayo'pi asminneva lokAkAze tiSThanti / yadyapi ekena jIyenApi lokasyAsaMkhyeyo bhAgo'vagAhAte, tathApi jIvasya dvaividhyAt sarnesi hovA loNAhA para avasiSThale jAnarAH sUkSmAzceti dvividhA jIvAH, tatra sUkSmAstu sUkSmapariNAmAveva sazarIratve'pi paraspareNa bAvarajovezca na donoM prakAra ke haiN| ina vacanoM se amUrtika dravyoM ke pradeza mukhya hI haiM, kAlpanika yA aupacArika nhiiN| __ zaMkA-asaMkhyAtapradezI lokAkAza meM anaMtAnaMta jIba rAzi hai, aura unase bhI anaMtaguNe pudgala rAzi hai| yaha saba kaise avakAza (sthiti) prApta kara sakegI ? samAdhAna-ApakA kahanA ThIka hai, phira bhI yaha doSa nahIM hai, kyoMki yaha ArSa meM kahA gayA hai / usI ko dekhiye __ "yaha loka saba tarapha se pudgala kAyoM se aura anaMtAnaMta vividha prakAra ke sUkSma jIvoM se--bAdara jIvoM se khUba ThasAThasa bharA huA hai|" yahA~ abhiprAya yaha hai ki eka-eka bhI AkAza pradeza para sUkSmabhAva se pariNata huye anaMtAnaMta pudgala paramANu Thahare huye haiM, kyoMki AkAza meM avagAhanA dene kA sAmarthya hai| jaise ki kali kA avasthA vAle caMpA ke phUla meM saMkucita haiM, vahIM para Thahare huye raha rahe haiM / punaH jaba phUla khila jAtA hai, taba ve phUla ke sugaMdhi 1. paMcAstikAyagASA, 64 /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam pratihanyante iti te apratighAtazarIrAH, bAdarA eva sapratighAtazarIrAH / tato yatrakasUkSmanigodajIvastiSThati tatrAnaMtAnaMtAH sAdhAraNazarIradhAriNo jIvAH vasanti / uktaM ca gommaTasArajIvakANDe--- "gaNigodasarIre jIvA dambApamANado diThThA / siddhehi aNataguNA (sadhveNa bitIdakAlaMNa / / " bAdarANAM ca manuSyAdInAM zarIreSu saMsvedajasammUrcchanajAdayo bahavo jIvAH avasthAnaM kurvanti iti nAstyavagAhavirodhaH / tAtparyametat-asaMkhyAtapradezI api ayaM AtmA karmodayavazena laghu mahadvA yAvaccharIraM labhate tAvanmAne eva pradezAn saMhRtya visarmya vA nivasati / yadA tu ke avayava sthUla pracaya kA pariNamana karake bAhara nikala kara sArI dizAoM meM phaila jAte haiM, isI prakAra thor3e se bhI lokAkAza meM anaMtAnaMta pudgala avakAza prApta kara lete haiN| aise hI anaMtAnaMta jIvarAzi bhI isI lokAkAza meM raha jAtI hai| yadyapi eka jIva bhI loka kA asaMkhyAtavA~ bhAga sthAna rokatA hai, phira bhI jIva do prakAra ke haiM-ataH sabhI jIva lokAkAza meM hI avasthita hai / bAdara aura sUkSma ke bheda se jIva do prakAra ke haiN| unameM jo sUkSma jIva haiM, ve sUkSma rUpa se pariNata ho rahe haiN| ata: zarIra-sahita hone para bhI be paraspara meM bAdara-jIvoM ke dvArA ghAta ko prApta nahIM hote| isaliye apratighAta-bAdhArahita zarIra vAle haiM / bAdara jIva hI brAdhAsahita zarIra vAle haiM / isaliye jahA~ para eka sUkSma nigodiyA jIva rahatA hai, vahIM para sAdhAraNa zarIra ko dhAraNa karane vAle anaMtAnaMta jIva raha jAte haiM / gommaTasAra (jIvakANDa) meM kahA bhI hai ___ "eka nigoda zarIra meM dravyapramANa kI apekSA siddha rAzi se anaMtaguNe aura atIta samayoM se anaMtaguNe jIva rahate haiN|" bAdara jIvoM ke zarIra meM aura manuSyoM ke zarIra meM pasIne se utpanna hone vAle sammUrchana Adi bahuta se jIva raha jAte haiM / isalie choTI jagaha meM bahuta se jIvoM ke rahane kA koI virodha nahIM hai| 1. gommaTasAra, jIyakANDa, gAthA 195
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 niyamasAra-prAbhUtam karmabhyaH pRthagbhavet tatkAle eva gharamazarIrAt kiMcinnyUnazarIrapramANapuruSAkAro bhUtvA lokAntAlayaM gatvA paramAnandAmRtasAgare bhAvizAzvatakAlaM tatraiva rAjate iti jJAtvA paramapuruSArthabalena nijAtmasattAtaH kANi pRthakkartavyAni bhavyajIvaiH // 36 // ajovadravyaM vyAkhyAya tadupasaMhartukAmA murtAmUrtacetanAcetanarUpeNa vibhajanyAcAryA: puggaladavvaM muttaM muttivirahiyA havaMti sesANi / cedaNabhAvo jIvo cedaNaguNavajjiyA sesA // 37 // puggaladavvaM muttaM-pudgaladravyaM mUrtam / sesANi muttivirahiyA haveti-zeSANi dravyANi mUrtivirahitAni bhavanti / jovo cedaNabhAvo-jIvaH caitanyabhAvaH / sesA cedaNaguNavajjiyA-zeSANi caitanyaguNavajitAni / yahA~ tAtparya yaha nikAlatA ki asaMkhyAtapradezI bhI yaha AtmA karmodaya ke vazaM se choTA yA bar3A jaisA bhI zarIra prApta kara letA hai, utane mAtra meM hI pradezoM ko saMkucita karake athavA phailAkara raha jAtA hai / jaba karmoM se pRthak ho jAtA hai, taba usa samaya hI carama zarIra se kicit nyUna zarIra pramANa puruSAkAra hokara loka ke aMta bhAga meM pahuMcakara paramAnaMdarUpa amRta-samudra meM Age zAzvata kAla taka vahIM para sthita rahatA hai| aisA jAnakara bhavya jIvoM ko parama puruSArtha ke bala se apanI AtmA kI sattA se karmoM ko pRthaka kara denA cAhie // 36 / / ___ ajoba dravya kA vyAkhyAna karake usakA upasaMhAra karane kI icchA se AcAryadeva dravyoM meM mUrta-amUrta aura cetana-acetana kA vibhAjana kara rahe haiM-- __anvayArtha--(puggaladavvaM muttaM) pudgala dravya mUrtika hai, (saMsANi muttivirahiyA havaMti) zeSa dravya amUrtika haiM / (jIvo cedaNabhAvo) jIva caitanya bhAva vAlA hai / (sesA) zeSa sabhI dravya ( cedaNaguNabajjiyA) cetanAguNa se rahita acetana haiM / / 37|| TIkA-pudgala dravya mUrtika hai, zeSa dravya amUrtika haiM / jIva cetana hai, zeSa dravya acetana haiN|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamamAra-prAbhUtam tadyathA-yadyapi paramANvAdayaH kecit pudgalAzcakSurindriyagrAhyatAbhAvAt atIndriyAH saMti tathApi te nAmartAH, sparzarasagaMdhavarNatvAt / saMsArijIvA api karyacit mUrtAH santi, anAdikarmabaMdhanabaddhatvAt / anyathA amUrtenAtmanA saha martakarmabaMdhAbhAvAt saMsAro na dRzyeta ? dRzyate cAtaH zuddhAH siddhajIvAH eva sarvathA amUrtA vartante / zeSa caturvavyANi sarvathA'mUrtAnyeva / tathaiva jIvA jJAnadarzanarUpacaitanyaprANena trikAlaM jIvaMti, saMsAriNaH siddhA yA kecidapi jIvAH caitanyamantareNa jIvatvameva na labhante, tadvyatiriktAni pazcApi dravyANi acetanAnyeva / / nanu iMdriyabalAyuHzvAsocchvAsarUpaprANaH sahita saMsArijIvasya zarIraM paudgalikamapi cetanAgaNasahitaM vAgaDe, panaH partha pudagaladarApanetanamena ? yuktamuktamaH parantu cetanAguNayuktajIvasya karmabandhasambandheneva gRhItamidaM zarIraM cetanaM prati usI ko kahate haiM-yadyapi paramANu Adi kucha pudgala cakSu indriya se nahIM dekhe jAte haiM, ataH atIndriya-iMdriyagamya na hote hue bhI ve amUrtika nahIM haiM, kyoMki sparza, rasa, gaMdha aura varNa vAle haiN| saMsArI jIva bhI kathaMcit mUrtika haiM, kyoMki ye anAdikAlIna kama-baMdhana se baMdhe hue haiN| anyathA--yadi ina jIvoM ko mUrtika na mAno to amUrtika AtmA ke sAtha mUrtika karmoM kA baMdha na ho sakane se saMsAra hI nahIM dikhegA ? aura saMsAra to dikha rahA hai / isalie zuddha, siddha jIva hI sarvathA amUrtika haiM / zeSa cAra dravya sarvathA amUrtika hI haiM / uso prakAra jIva jJAnadarzanarUpa caitanyaprANoM se tInoM kAla jIvita rahate haiM / saMsArI hoM athavA siddha, koI bhI caitanya ke binA jIvapane ko hI !pta nahIM kara sakate haiM / jIva se atirikta pA~coM dravya acetana hI haiM | zaMkA-iMdriya, bala, Ayu aura zvAsocchvAsa ina prANoM se sahita saMsArI jIva kA zarIra podgalika hote hue cetanAguNa se sahita dikha rahA hai / punaH pudgala dravya acetana hI kaise haiM ? samAdhAna...-ApakA kahanA yuktiyukta hai, parantu cetanAguNa se yukta jIva ke saMbaMdha se hI grahaNa kiyA gayA yaha zarIra caitanya pratibhAsita hotA hai, kintu jaba caitanya guNa AtmA usa zarIra se nikala jAtA hai, taba mRta kalevara ko sparza karanA yA dekhanA bhI zakya nahIM rahatA hai| sabhI svaparivAra ke loga hI usa zarIra ko
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhatam bhAsate, kintu yadA caitanyaguNasahita AtmA tasmAt nirgacchati tadA mRtakalevaraM spraSTuM draSTuM vA na zakyate, sarve svajanA eva taccharIraM bhasmasAtkurvanti, ato jJAyate ayamAtmaiva vyavahAranayena saMsArAvasthAyAM zarIravAGmanaHprANApAnAdirUpeNa pudgalAn gRhNAti, tathApi na te pudgalAH kadAcidapi jJAnadarzanarUpeNa pariNa manti, tAdRzatyabhAvAt / tasmAt pudgaladravyamacetanameva / uktaM ca zrIpUjyapAdAcArya :-. "acetanamidaM dRzyamadRzyaM cetana tataH / ___ tAtparyametat-asmin saMsAre yat kimapi dRzyate tatsarva pudgalameva / jIvo'pi sena sAtha saMyoga-saMbandhaM kRtvaiva upalabhyate, na tu pathAbhUto zuddhasvarUpo vaa| ayaM samyagdRSTirasaMyato dezasaMyato vA yathokta SaDdra vyaM paJcAstikAyaM ca avitartha jJAtvA zraddhate, punaH saphalacAritrabalena nijAntaHzakti vikAsayana nivikalpasamAdhimAruhya sarvathA mohanIyaM nirmalya aMtarbahirgranthibhyAM mukto nirgrantho bhUtvA bhasmasAt kara dete haiN| isalie yaha jAnA jAtA hai ki yaha AtmA hI vyavahAra naya se saMsAra avasthA meM zarIra, bacana, mana, zvAsocchvAsa Adi rUpa se pudgaloM ko grahaNa karatA hai, phira bhI ve pudgala kadAcit bhI jJAnadarzana rUpa se pariNamana nahIM karate haiM, kyoMki unameM vaisI zakti kA abhAva hai| isalie pudgala dravya acetana zrI pUjyapAda AcArya ne kahA bhI hai jo bhI dikhane yogya hai, vaha saba acetana hai aura cetana adRzya hai--dikhatA nahIM hai / tAtparya yaha nikalA ki isa saMsAra meM jo kucha bhI dikha rahA hai vaha saba pudgala hI hai / jIva bhI usake sAtha saMyoga saMbaMdha karake hI upalabdha ho rahA hai / kiMtu pRthakbhUta jIva yA zuddhasvarUpa jIva nahIM dikha rahA hai / ____ yaha asaMyatasamyagdRSTi athavA dezavratI ina Agama-kathita chahoM dravyoM aura paMcAstikAya ko vAstavika rUpa se jAnakara zraddhAna karatA hai / punaH sakalacAritra ke bala se apanI aMtaraMga zakti ko pragaTa karatA huA nirvikalpa samAdhi meM pahuMcakara mohanIya kA sarvathA nirmUlana karake aMtaraMga-bahiraMga-granthiyoM se rahita nigraMtha 1. samAdhizataka, 46 /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 119 kSINakaSAyasyAntyasamaye ghAtikarmANi hatyA bhAvarUpeNa pudgalakarmabhyaH pRthag bhUtvA bhAvamokSaM labhate, tadanantaraM ayogakevalicaramasamaye paudgalikazarIrAvisaMyogaM sarvataH syaktvA dravyamokSa labhate / tadAnImA dhamAdauna caturdra nyANi gatisthityAdirUpeNa upakurvanti, kintu jIvasya kAcit hAnina jAyate iti AsthA pudgalamaye'smin zarIre'pi nirmamo bhUtvA svasthaciccaitanyacintAmaNiratnameva prayatnena rakSaNIyamupAsanoyaM nijahastagataM ca kartavyam // 37 // evaM astikAyasya saMkhyAlakSaNasUcakatvena eka sUtraM gatam, SaDdavyasya pravezagaNanAkathanapradhAnatvena ca dve sUtre gate, dravyasya mUrtatvAmUrtatvacetanAcetanatva vibhAgakathanaparatvena upasaMhArarUpeNa caika sUtraM gatam, iti catubhiH sUtraH SaDdravyavizeSapratipAdako'yaM tRtIyo'ntarAdhikAraH samAptaH / / SaTtattvAntargato'pi yo mamAtmA zazvacchuddhabuddhaniraJjana-nirvikAra-cizcetanyacintAmaNireva, tasmai me namaH syAt santatam / hokara kSINakaSAya guNasthAna ke aMtima samaya meM ghAti karmoM kA nAza karake bhAvarUpa se pudgala karmoM se pRthak hokara bhAvamokSa ko prApta kara letA hai| anaMtara 'ayoga kevalI' sthiti ke carama samaya meM podgalika zarIra Adi ke saMyoga ko saba . prakAra se chor3akara dravyamokSa ko prApta kara letA hai / taba usa samaya bhI unheM ye dharmAdi cAra dravya gamana karane, Thaharane, avakAza prApta karane aura vartanA karane Adi rUpa se upakAra karate haiM, kiMtu jIva kI kucha hAni nahIM hotI hai| aisA jAnakara pudgalamayI isa zarIra meM bhI nirmama hokara prayatnapUrvaka apane ciccaitanya cintAmaNi-ratna kI rakSA karanI cAhie, usako upAsanA karanI cAhie aura use apane hastagata kara lenA caahie| ___ isa prakAra astikAya kI saMkhyA aura lakSaNa ko kahane vAlI eka gAthA huI / chahoM dravyoM ko pradeza-gaNanA ko kahane kI pradhAnatA se do gAthAsUtra he| mUrtatva, amUrtatva, cetanatva aura acetanatva inakA vibhAga batalAte hue upasaMhAra rUpa se eka gAthAsUtra huA / ina cAra gAthAsUtroM se chaha dravya vizeSa kA pratipAdaka yaha tIsarA antarAdhikAra pUrNa huA /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam atra niyamasAraprAbhUtagranthe pUrvoktakrameNa dazagAthAbhi: pud galadravyavyAkhyAnaM kRtam, caturgAthAbhiH dharmAdicaturdavyadhyAkhyAnaM kRtam, caturgAyAbhizca dravyasyAstikAyapravezagaNanAdivizeSavyAkhyAnamityaSTAvazagAthAbhiH trayo'ntarAdhikArAH gatAH / 120 iti zrIbhagavatkundakundAcAryapraNIta niyamasAraprAbhUtapranye jJAnamasyAyikAkRtasyAdvAdaefiantaraTIkAyAM yavahAramokSamArgamahAdhikAramadhye samyaktvaprarUpaNAyA antargate'jovAdhikAranAmA dvitIyo'dhikAraH samAptaH / isa niyamasAra prAbhRta grantha meM pUrvokta krama se dasa gAthAoM dvArA pudgala dravya kA vyAkhyAna huA, cAra gAthAoM meM dharmAdi cAra dravyoM kA vyAkhyAna kiyA, punaH cAra gAthAoM dvArA dravya ke astikAya pradezoM kI gaNanA Adi vizeSa kA vyAkhyAna kiyA hai / isa prakAra ina aThAraha gAthAoM meM tIna antarAdhikAra pUrNa hue / isa prakAra bhagavAn zrIkuMdakuMdAcArya praNIta niyamasAra - prAbhRta grantha meM AryikA jJAnamatI kRta syAdvAdacaMdrikA nAma kI TIkA meM vyavahAra mokSamArga mahAdhikAra ke madhya, samyaktva prarUpaNA ke aMtargata, ajIvAdhikAra nAma kA dUsarA adhikAra samApta huA /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAnAdhikAraH svaparabhedavijJAnajanitasvazuddhAtmatattva-zraddhAnajJAnAnucaraNalakSaNadarzanavizuddhapAdibhAvanAbalena samutpAditatIrthakaraprakRtinAmakarmanimittena yeSAM janmAbhiSeko yeSu paMcameruSu jAyate, tebhyastatrAzItijinacaityAlayebhyazca namo namaH / / ___ atha tAvat bhavadhijJAnapratipAdanaparaH samyagyAnAkhyastRtIyo'dhikAraH prArabhyate / tatrASTavazasUtreSu madhye 'jIvAdibahisaccaM heyaM' ityAdi-gAthAsUtramAdi kRtvA jIvasya ke ke bhAvA na santIti vyAkhyAnamukhyatvena aSTau sUtrANi, tabanu 'arasamasvamagaMdha'-ityAdigAthAsUtramAdi kRtvA jIvasya kisvarUpam itipratipAdanaparatvena paMca sUtrANi, tatpazcAta 'vivarIyAbhiNidhesavivajjiya'-ityAvigAthAsUtramAdi kRtvA samyagdarzanajJAnasya lakSaNotpatti kAraNamukhyatvena vyavahAranizcayacAritrakathanasUcanaparatvena ca paMca sUtrANi pratipAdayantIti tribhirantarAdhikAraiH samudAyapAtanikA / vAdo heyopAdeyatattvaM pratipAdayanto bhagavantaH zrIkuMdakuMdadevAH prAhuH jIvAdibahittaccaM heyamuvAdeyamappaNo appA / kammopAdhisamubbhavaguNapajjAyehi vadiritto // 38 // aba bhedavijJAna ko pratipAdana karane vAlA samyagjJAna nAma kA tIsarA adhikAra prAraMbha ho rahA hai| usameM aThAraha gAthAsUtra haiM, unameM se "jIvAdibahittaccaM heyaM" ityAdi gAthAsUtra se lekara jIva ke kauna-kauna bhAva nahIM hote haiM ? isa vyAkhyAna kI mukhyatA se ATha gAthAsUtra haiN| isake bAda "arasamarUvamagaMdhaM" ityAdi gAthAsUtra ko Adi karake jIva kA kyA svarUpa hai? isako pratipAdita karate hue pA~ca gAthAsUtra haiM | isake pazcAt "vivarIyAbhiNivesavibajjiya" ityAdi gAthAsUtra ko Adi karake samyagdarzana jJAna kA lakSaNa aura unakI utpatti ke kAraNa kI mukhyatA se tathA vyavahAra nizcaya cAritra ke kahane meM tatpara aise pAMca gAthAsUtroM kA pratipAdana kreNge| isa prakAra tIna antarAdhikAroM se yaha samudAyapAtanikA hai| usameM sarvaprathama heya-upAdeya tattva kA pratipAdana karate hue bhagavAn zrIkuMdakaMdadeva kahate haiM ___ anvayArtha-- (jIvAdibahittaccaM heyaM) jovAdi bAhya tattva heya haiM, (kammo
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 niyamasAra-prAbhRtam ___jIvAdibahittaccaM heyaM-jIvAdibahistattvaM heyaM svajIvadravyAdatirikta anyajIvAjIvAdibAhyatatvaM heyam / tahi kimupAdeyam ? appaNo appA upAdeyaM-AtmanaH AtmA upAdeyam / kayaMbhUto'yamAtmA ? kammopAdhisabhumavaguNapajjAdhehi vAMdarittokarmopAdhisamudbhavaguNaparyAyaH vyatiriktaH pharmopAdhisamutpannanAnAvidhavibhAvaguNaparyAyaiH rahitaH iti / ito bistaraH- mUlarUpeNa tatvaM dvividhaM bahistattvamantastatvamiti / sthadravyA bhinmAnantajIvarAziH pudgalAdipaJcAjIvadravyANi ca tatsarva bAhyaM tavaM heyaM tyaktuM yogyam / AtmanaH sthAtmatattvameva upAdeyam / pharmodayanimittena vibhAvarUpeNa pariNamitAH ye kecit matijJAnAdiguNAH naranArakAviparyAyAzca, ebhirvinirmuktaM zuddhAtmatAvaM tadevopAdeyamiti / ___ atrAyamabhiprAyaH--zuddhanizcayanayena saMsArAvasthAyAmapi nijAtmatattvaM dravyakarmanokarmabhAvakarmabhiraspRSTaM nirmalaM jJAnaghanasvarUpaM ciccaitanyacamatkArapariNatirUpaM pAdhisamunbhavaguNapajjAyehi vadiritto) karmoM kI upAdhi se utpanna hue gaNaparyAyoM se rahita (appA) AtmA (appaNo uvAdeyaM) AtmA ke lie upAdeya hai / / 3 / / TokA-apane jIva dravya se atirikta anya jIva-ajIva Adi bAhya tattva heya hai aura AtmA ke lie AtmA upAdeya hai, jo ki karmoM kI upAdhi se utpanna aneka prakAra kI vibhAva guNa paryAyoM se rahita hai| usI ko kahate haiM--mUlarUpa se tattva ke do bheda haiM bAhya tattva aura aMtastattva / apane Atma dravya se bhinna anaMta jIbarAzi hai, pudgala Adi pA~ca ajIva dravya haiN| ye saba bAhya tattva heya haiM-chor3ane yogya haiM / AtmA ko apanA Atma tattva hI upAdeya hai| karmodaya ke nimitta se hue vibhAva bhAva se pariNata jo koI matijJAna Adi guNa aura nara-nAraka Adi paryAyeM haiM, inase rahita zuddha Atma tattva hI upAdeya hai / yahA~ abhiprAya yaha hai ki zuddha nizcaya naya se saMsAra avasthA meM jo nijAtma tatva hai, vaha dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se asparzita hai, nirmala hai, jJAnaghanasvarUpa hai, ciccaitanya kI camatkAra pariNatirUpa hai, nitya hai, vahI upAdeya hai|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam nityaM, tavedhopAdeyam, anyatsarva rogazokAdijanitanAnAsaMkalpa-vikalparUpaM vibhAvabhAvaM taddhayamiti nizcitya satataM svazuddhAtmatattvameva bhavatA bhAvanIyam // 38 // tahi upAdeya bhUtasya jIvatattvasya kiM kiM na vartate ? iti jijJAsAyaryA bruvantyAcAryA: No khalu sahAvaThANA NA mANavamANabhAvaThANA vaa| No harisabhAvaThANA No jIvassAharisaThANA vA // 39 // sahAvaThANA khalu No-svabhAvasthAnAni khalu na / kasya ? jIvassa-jIvasya / mANavamANabhAvaThANA vA No-mAnApamAnabhAvasthAnAni vA ma / harisabhAvaThANA ko aharisaThANA vA No-harSabhAvasthAnAni vA na, aharSasthAnAni vA na viSAdabhAvasthAnAni vA na iti / tadyathA-saMsArAvasthAyAmapi jIvasya zuddhanizcayanayena svabhAvamAnApamAnabhAvaharSAharSabhAvasthAnAni na santi, eSAM karmodayajanitattvAt / ato jIvaH trikAlanirupAdhisvabhAvaTaMkotkIrNajJAyakaikabhAva eva / nanu nizcayena jIvasya svabhAvasthAnAni anya jo bhI roga-zoka Adi se utpanna nAnA saMkalpa-vikalparUpa bibhAva bhAva haiM, vAha heya haiN| aisA nizcaya karake Apako hamezA apane zuddhAtma tattva kI hI bhAvanA karate rahanA cAhie // 38 // to punaH upAdeyabhUta jIvatatva meM kyA-kyA nahIM hai ? aisI jijJAsA hone para AcArya kahate haiM anvayArtha--(jIvassa khalu sahAvaThANA No) jIva ke nizcaya se svabhAva sthAna nahIM haiM, (vA mANavamANabhAvaThANA No) aura mAna apamAna bhAva sthAna nahIM hai, (harisabhAvaThANA No) harSa bhAvasthAna nahIM haiM, (vA aharisabhAvaThANA No) aura viSAda bhAvasthAna bhI nahIM haiM // 39 // ____TIkA--jIba ke nizcaya se svabhAva sthAna nahIM haiM, mAna apamAna bhAvasthAna nahIM haiM, harSa bhAvasthAna aura harSarahita bhAvasthAna bhI nahIM haiN| usI ko kahate haiM ___ saMsAra avasthA meM bhI jIva ke zuddha nizcaya naya se svabhAva, mAna, apamAna, harSa, viSAda bhAvasthAna nahIM haiM, kyoMki ye saba karmodaya se utpanna hote haiM / isaliye jIva tInoM kAla meM upAdhirahita svabhAva vAlA TaMkotkIrNa eka jJAyapha bhAva hI hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-24 kathaM na santi, tasya sahajavimala saphala kevalajJAnadarzanasukhavIryasvabhAvatvAt ? satyamuktaM bhavatA, paraM atra nirvikalpatattvasvarUpasya vivakSAsti, athavA 'payaDI solasahAyo jIvaM gANaM aNAisaMbaMdho / - iti kathanAt jIvena saha anAdikAlAt yatkarmasaMbaMdho vidyate tasya prakRtiH zIlaH svabhAvaH iti paryAyanAmAni / ataH karmodayena sahitasya jIvasya ye kecit bhAvA: pariNAmAste'pi svabhAvazabdena kathayituM zakyante / te svabhAvA jIvasya na santi / niyamasAra-prAbhUtam tathA coktaM paJcAstikAye attA kuNadi sahAvaM tastha gadA poggalA sabhAvehiM / gacchati kammabhAvaM aNNA gAvagAhA // 65 // territopi ekameva uktaM 'trikAlanirupAdhisvarUpasya zuddhajIvAstikAyasya na khalu vibhAvasvabhAvasthAnAni' iti / ivamatra tAtparyam - samyagdRSTirjIvaH yadA sarAgacaryAM tyaktvA vItarAganivikalpasamAdhau tiSThati tadA paramasamarasAbhAvena pariNataH san mAnApamAnahetubhUta zaMkA - nizcayanaya se jIva ke svabhAva sthAna kyoM nahIM haiM, kyoMki jIva to sahaja vimala sakala kevalajJAna, darzana, sukha aura vIrya svabhAva vAlA hai ? - samAdhAna -- ApakA kahanA Thoka hai, phira bhI yahA~ nirvikalpa tattvasvarUpa kI vivakSA hai / athavA - "prakRti, zIla, svabhAva ye karmaprakRti ke nAma haiN| jIva kA aura ina karmoM kA anAdikAla se sambandha calA A rahA hai / " isa kathana ko apekSA jIva ke sAtha anAdikAla se jo karma kA sambandha hai, usako bhI AcArya ne prakRti, zIla aura svabhAva ye paryAyavAcI nAma diye haiN| isaliye karmodaya se sahita jIva ke jo koI bhAvapariNAma haiM, ve bhI svabhAva zabda se kahe jA sakate haiM, ve svabhAva jIva meM nahIM haiM / TIkAkAra zrIprabha maladhArI deva ne yahI bAta kahI hai ki- "trikAla meM nirupAdhisvarUpa zuddha jovAstikAya ke nizcaya se vibhAvarUpa svabhAvasthAna nahIM haiN|" yahA~ tAtparya yaha nikalatA ki samyagdRSTi jIva jaba sarAga caryA ko chor3akara vItarAga nirvikalpa samAdhi meM sthita hotA hai, taba parama samarasIbhAva se pariNata
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra prAbhRtam samastaratyaratibhAvAbhAvAt sAMsArikasukhaduHkhAnubhavanazUnyatvena harSaviSAdapariNaterabhAvAt ca svAtmajanyaparamAnaMdAmatamanubhavati, tavAnImeva paramazaklaSyAnabalena kAraNasamayasArAt kAryasamayasAro bhUtvA anaMtacatuSTayamayImRddhimavApya paramaizvaryasaMpannaH trailokyezvaro bhavati iti avabadhya paramasAmyabhAvo'valambanIyaH // 39 // punaH jIvasya karmabaMdho vartate na vA ityAzaMkAyAM samAdadhate AcAryA:... No ThidibaMdhANA payaDiTTANA padesaThANA vaa| No aNubhAgaTThANA jIkssa Na udayaThANA vA // 40 // jovassa ThidibaMdhaTThANA payaDiTThANA vA padesa ThANA No-jIvassa sthitibaMdhasthAnAni prakRtisthAnAni vA pravezasthAnAni na, aNubhAgaTThANA No udaya ThANA vA Na-anubhAgasthAnAni na udayasthAnAni vA na saMti iti / hotA huA mAna-aramAna ke liye kAraNa aise sampUrNa rati-arati bhAva kA abhAva ho jAne se, sAMsArika sukha-duHkha ke anubhava se zUnya hone se harSa-viSAdarUpa pari. pati kA abhAva ho jAne se, vaha muni apanI AtmA se utpanna paramAnanda amRta kA anubhava karatA hai| usI samaya paramazukladhyAna ke bala ke kAraNa samayasAra se kAryasamayasAra rUpa pariNata hokara anantacatuSTayamayI Rddhi ko prApta kara parama aizvarya se sampanna tIna loka kA Izvara ho jAtA hai, aisA samajhakara parama sAmyabhAva kA avalaMbana lenA cAhiye // 39 / / punaH jIva ke karmabaMdha haiM yA nahIM ! aisI AzaMkA hone para AcAryadeva samAdhAna karate haiM anvayArtha--(jIvassa ThidibaMdhaTThANA No) jova ke sthitibaMdha ke sthAna nahIM hai (paDiTThANA padesaThANA vA aNubhAgaTThANA No) prakRtibaMdha ke sthAna, pradezabaMdha ke sthAna aura anubhAgabaMdha ke sthAna bhI nahIM haiM (vA udayaThANA Na) aura udaya ke sthAna bhI nahIM haiM // 40 // TokA-jIva ke sthitibandha sthAna , prakRtibandha sthAna aura pradezabandha sthAna nahIM haiM / na anubhAgabandha sthAna haiM aura na udayasthAna hI haiN| jJAnadarzana svabhAva vAle jIva ke zuddhanizcayanaya se prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradeza
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 niyamasAra-bhAbhRtam jJAnadarzanasvabhAvajIvasya zuddhanizcayanayena prakRtibaMdhasthitibaMdhAnubhAgabaMdhapradezabaMdhasthAnAni na santi, tathaiva udayasthAnAnyapi na vidyante / prakRtiH svabhAvaH, tasya svabhAvasyApracyutiH sthitiH, tIvramavAdibhAvena rasavizeSo'nubhAgaH, iyattAvadhAraNaM pradezaH iti / tadyathA--jJAnAdharaNAdeH arthAnavabodhAdayaH pratibaMdhaH, teSAmeva karmaNAM arthAnayabodhAdisvabhAvAvapracyutiH sthitibandhaH, teSAmeva karmapudgalAnAM totramaMdAdibhAvena svagatasAmarthya vizeSo'nubhAgabaMdhaH, karmabhAvapariNatapudgalAnAM paramANuparicchedenAthadhAraNa pradezabaMdhazca / ta ete prakRtyAdayazcatvAro baMdhaprakArAH / karmaNAM phlmaankaalpraaptirudyH| yadyapi imAni karmabaMdhokyasthAnAni anAdibaMdhabaMdhanavazAt jIvasya dRzyante, tathApi tAni vyavahAranayenaiva / na cA'yaM vyavahAranayo'sasyaH karmopAdhijanyavibhAvabhAvanAhitvAt / anyathA karmabaMdhodayAbhAve saMsArasyAbhAvo prasajyeta, saMsArAbhAve ca mokSasyApi astisvaM vapuSpavata eva / bandha-ye cAra prakAra ke bandha sthAna nahIM haiN| usI prakAra se karmoM ke udayarUpa sthAna bhI nahIM haiN| svabhAva ko prakRti kahate haiM, lasa svabhAva kA na chUTanA sthiti hai, tIvramaMda Adi bhAva se phalavizeSa kA honA anubhAga hai, pradezoM kI gaNanA kA nizcaya karanA pradeza hai| uso kA spaSTIkaraNa karate haiM-jJAnAvaraNa Adi karmoM kA svabhAva hai, padArthoM kA jJAna Adi na hone denA prakRtibaMdha hai, unhIM karmoM kA padArthoM kA jJAna na hone dene rUpa svabhAva se cyuta na honA sthitibandha hai, unhIM karma pudgaloM meM tIvamaMda Adi bhAva se apanI jo sAmarthya vizeSa hai, usI kA nAma anubhAgabandha hai aura karmabhAva se pariNata pudgaloM kA paramANu ke mApa kA nizcaya honA pradeza baMdha hai / ye bandha ke cAra bheda haiN| karmoM ke phala ko dene kA samaya A jAnA udaya hai / yadyapi ye karmoM ke bandha aura udaya sthAna anAdikAlIna bandha ke vaza se jIva meM dekhe jAte haiM, phira bhI ye vyavahAranaya se hI haiM aura yaha vyavahAranaya asatya bhI nahIM hai, kyoMki karmoM kI upAdhi se utpanna huye vibhAva bhAvoM ko yaha grahaNa karane vAlA hai| anyathA jIva meM karma kA bandha-udaya na mAneM to saMsAra kA ho abhAva ho jAyegA aura saMsAra kA abhAva ho jAne para mokSa kA bhI astitva AkAzapuSpa ke samAna hI rahegA | isaliye svabhAva dRSTi se athavA paramArtha svarUpa se ye bandha udaya-sthAna nahIM haiM, yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhiye / isase punaH paramasamAdhirUpa
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 niyamasAra-prAbhRtam ataH svabhAvadRSTayA paramAryasvarUpeNa vA amUni na saMti iti jJAtavyam / tatazca paramasamAdhikAle tathaiva zuddhabuddhanijAtmasvarUpameva dhyAtavyamiti // 40 // tahi jIghasyaupazamikAvibhAvAH svatattvamiti siddhAMtasUtre gIya ne taskamityAzaMkAyA~ bruvatyApAH No khaiyabhAvaThANA No khayauvasamasahAvaThANA vA / odaiyabhAvaThANA No uvasamaNe sahAvaThANA vA // 41 // khaiyabhAvaThANA No-kSAyikabhAvasthAnAni na / khayauvasamasahAvaThANA vA No-kSayopazamasvabhASasthAnAni vA na / odaiyabhAva ThANA savasamaNe sahAvaThANA vA No-audayikabhAvasthAnAmi upazamane amAvasyAmAmi yA samita jIvasya iti / zuddhanizcayanayena jIvasya aupamikakSAyikakSAyopazAmikodayikabhAvAH na saMti, kevalaM pAriNAmikabhAva eva jIvasvabhAvaH, sa tu karmodayopazamakSayakSayopazamarahitatvena sarvadA sarvataH sarvathApi vidyate eva / ito vistara:-karmaNAM upazame dhyAna ke samaya usI prakAra se zuddha buddha nija AtmA kA svarUpa hI dhyAna karane yogya hai, yaha nizcita huA // 40 // jIba ke aupazamika Adi bhAva svatattva haiM, yaha bAta siddhAntasUtroM meM kahI gaI hai, punaH vaha kaise ghaTegA ! aisI AzaMkA hone para AcArya kahate haiM ___ anvayArtha-(khaiyabhAvaThANA No) jIva ke kSAyika bhAva sthAna nahIM haiM, (khayauvasamasahAvaThANA bA No) kSayopazama svabhAva sthAna nahIM hai, (audaiya bhAvaThANA uvasamaNe sahAvaThANA vA No) audayikabhAva sthAna aura upazama svabhAva sthAna bhI nahIM haiM / / 41 // TIkA-jIva ke kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura aupakSamika bhAva nahIM haiN| zuddhanizcayanaya se jIva ke ye aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura audAyika bhAva nahIM hai, kevala pAriNAmika bhAva hI jIva kA svabhAva hai| baha karmoM ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama se rahita hai / ataH vaha sabhI kAla meM saba rUpa se sarvathA rahatA hI hai /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 niyamasAra-prAbhRtam bhavaH aupazamikaH, karmaNAM kSaye bhavaH zAyikaH, karmaNAM kSayopazame bhavaH kSAyopazamikaH, karmaNAM udaye bhavaH audayikazca / sakalakarmopAdhinirapekSaH pariNAme bhavaH pAriNAmikAca iti paJca bhAvAH jIvasya svabhAvAH svatazcamiti / eSAM dvau, nava, aSTAdaza, ekaviMzatiH, ayazca bhedA yathAkrameNa saMti / mohasya saptaprakRtyupazamAdaupamikaM samyaktvam avazeSekavizatimohavikalpopazamAdaupamikaM cAritrazceti vividha aupazAmikaH / karasnajJAnAvaraNakSayAt kSAyikaM kevalajJAnam / kRtsnadarzanAvaraNakSayAta kSAyika kevaladarzanam / sakaladAnAntarAyasaMkSayAt trikAlagocarAnantaprANigaNAnugrahakara kSAyikaM abhayadAnam / niHzeSalAbhAntarAyavinAzAt paramazubhasUkSmAnantapudgalAnAmAvAnaM kSAyiko lAbhA, asya nimittena kevalinAM zarIrabalAdhAnahetavo'nyamanujAsAdhAraNAH pudgalAH pratisamayaM saMbaMdhamAyAnti / tasmAt "audAriphazarIrasya kincinyUnapUrva koTiyarSasthitiH kavalAhAramantareNa kathaM saMbhavati' iti janAbhAsAnAM ___ise hI spaSTa karate haiM-karmoM ke upazama se huA bhAva aupazamika hai, karmoM ke kSaya se huA kSAyika hai, karmoM ke kSayopazama se huA thAyopazamika hai, karmoM ke udaya se huA audAyika hai. karmoM kI upAdhi se nirapekSa pariNAma meM huA bhAva pAriNAmika hai| ye pAMcoM bhAva jIva ke svabhAva yA svatattva kahalAte haiN| ina pA~coM ke krama se do, natra, aThAraha, ikkIsa aura tIna bheda hote haiM / aupazamika ke do bheda haiM-mohanIya karma kI sAta prakRtiyoM ke upazama se huA samyaktva aupazamika samyaktva hotA hai aura zeSa ikkIsa mohanIya ke upazama se huA cAritra aupazamika cAritra hai| kSAyika bhAva ke nava bheda haiM-sampUrNa jJAnAvaraNa ke kSaya se huA kSAyika jJAna kevalajJAna hai| sampUrNa darzanAvaraNa ke kSaya se huA kSAyikadarzana kevaladarzana hai / sakala dAnAntarAya ke kSaya se huA trikAlagocara ananta prANigaNoM ke Upara anugraha karane vAlA kSAyikadAna abhayadAna hai| sampUrNa lAbhAntarAya ke vinAza se parama zubha sUkSma aise ananta pudgaloM kA AnA kSAyika lAbha hai| isake nimitta se kevaliyoM ke zarIra meM balAdhAna ke liye kAraNa, anya manuSyoM meM asAdhAraNa aise pudgala pratisamaya sambandha ko prApta hote rahate haiN| isase "audArika zarIra kI
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 129 vacanaM nirastaM jAyate / saMpUrNabhogAntarAyanirAsAt kSAyiko bhogaH, yasya nimittena surabhitapuSpavRSTigaMdhodakavRSTicaraNanikSepasthAna-saptapApaMktisugaMdhidhUpasukhazItamArusAkyo jAyante / kRtsnopabhogAntarAyanAzAt anantaH kSAyika upabhogaH, yasya nimittena azokatasiMhAsanachatracAmarabhAmaNDaladevaduMdubhiprabhRtayo vaibhavAH santi / sarvayoryAntarAyapralayAdanantaH kSAyiko vIryaH, anaMtAnubaMdhidarzanamohasaMbaMdhisaptaprakRtikSayAta kSAyikaM samyaktvam / avazeSasarvamohanIyanirAsAt kSAyikaM cAritra pathAkhyAtasaMjJa ceti / dAnAntarAyavinAzAt abhayadAnAvayo bhavanti tahi siddheSu kathaM na kathyante ? naitat, zarIranAmatIrthakaranAmakarmodayApekSatvAtteSAM yadyapi siddheSu neme, tathApi paramAnaMdAvyAbAdhasukharUpeNaiva eSAM tatra dRttiH zrUyate, iti nava bhAvA kSAyikasya kathitAH / kiMcit nyUna pUrvakoTi varSa kI sthiti kavalAhAra ke binA kaise saMbhava hai ?" yaha jainAbhAsoM kA kathana nirasta ho jAtA hai / sampUrNa bhogAMtarAya ke maSTa ho jAne se kSAyika bhoga hai / isake nimitta se surabhita puSpavRSTi, gaMdhodakavRSTi, caraNanikSepaNa ke sthAna meM sAta-sAta kamala paMktiyA~, sugaMdhita dhUpa, sukhakara ThaMDhI havA Adi hote haiM / samasta upabhogAntarAya ke nAza se ananta kSAyika upabhoga hotA hai, jisake nimitta se azoka vRkSa, siMhAsana, chatra, cAmara, bhAmaMDala, devaduMdubhi Adi vaibhava hote haiM / sarvavIryAtarAya ke naSTa ho jAne se ananta kSAyika vIrya hotA hai / anaMtAnubandhI ko cAra, darzanamoha kI tIna aisI sAta prakRtiyoM ke kSaya se kSAyika samyaktva hotA hai| avazeSa sarva mohanIya ke kSaya se kSAyika cAritra hotA hai, use hI yathAkhyAtacAritra kahate haiM / zaMkA-dAnAdi antarAya ke vinAza se abhayadAna Adi hote haiM, to ve siddhoM meM kyoM nahIM kahe gaye haiM ? samAdhAna-aisA nahIM hai, ye abhayadAna Adi zarIra nAmakarma tIrthaMkara nAmakarma ke udaya Adi kI apekSA rakhate haiN| yadyapi siddhoM meM ye nahIM haiM, phira bhI paramAnanda aura avyAbAdha sukharUpa se inakA vahA~ rahanA sunA jAtA hai| ye nava bhAva kSAyika ke huye haiN|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 niyamasAraprAbhRtam kSAyopazamikasyASTAdazaH-tatra jJAnaM caturvidhaM matizrutAvadhimanaHparyayabhevena / ajJAnaM trividhaM matyajJAnaM tAjJAna vibhaMga ceti / darzanaM trividhaM ckssurckssurvdhidrshnbheven| labdhayaH paJca kSAyopazAmikthaH dAlalAbhabhogopabhogavIryabhedena / kSAyopazamikasamyaktvaM, sarAgacAritraM saMyamAsaMyamazceti / saMjJitvasamyagmithyAtvayogA api atraiva aMtarbhavanti / ___auvayikasya kaviMzatibhedeSu-gatayazcatastraH narasiyaGmanuSyadevabhedAt / koSamAnamAyAlobhAH kssaayaashcturdhaa| nokaSAyavedanIyasya vedodayena AvirbhUtA bhASavevA ligaM tastrividhaM strInapuMsakabhedAt / kaSAyodayAnuraJjitA yogapravRttilezyA SaDvidhAH kRSNanIlakapotapItapazuphlabhAvena / mithyAtvodayAt atattvazraddhAnaparigAmo mithyAvarzanam / jJAnAcaraNokyAvajJAnam / cAritramohodayAdanivRttipariNAmo:saMyattatvam / karmodayasAmAnyApekSAtaH asiddhatvaM ca / asmin audayikabhASe mithyA kSAyopazamika ke aTThAraha bheda haiM-usameM mati, zruta, abadhi aura mana:paryaya ke bheda se jJAna cAra prakAra kA hai / mati ajJAna, zruta ajJAna aura vibhaMgajJAna kI apekSA ajJAna ke tIna bheda haiN| darzana ke tIna bheda haiM--cakSudarzana, acakSudarzana aura avdhidrshn| . labdhiyA~ pAMca haiM. kSAyopazamika dAna, kSAyopazamika lAbha, kSAyopazamika bhoga, kSAyopazamika upabhoga aura kSAyopazAmika vIrya / vAyopazamika samyaktva, sarAgacAritra aura saMyamAsaMyama ye saba milakara aThAraha bheda haiN| saMjJitva, samyagmithyAtva aura yoga bhI isI meM garbhita ho jAte haiN| __ audayika ke ikkIsa bheda haiM unameM gati cAra haiM-narakagati, tiyaMcagati, manuSyagati aura devagati / krodha, mAna, mAyA aura lobha aisI kaSAyeM cAra haiN| nokaSAya vedanIya ke udaya se utpanna huye bhAvavedoM ko liMga kahA hai / usake tIna bheda haiM-strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda / kaSAyodaya se anuraMjita yoga kI pravRtti lezyA hai / usake chaha bheda haiM-kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla / mithyAtva ke udaya se atattva zraddhAnarUpa pariNAma kA nAma mithyAdarzana hai, jJAnAvaraNa ke udaya se jo hotA hai vaha ajJAna hai, cAritramoha ke udaya se atyAga pariNAma kA rahanA asaMyatatva hai, sabhI kamoM ke udaya sAmAnya ko apekSA se asaddhitvarUpa auda
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam 131 darzanena nidrAnidrAdayo gRhyante, liMgagrahaNena hAsyAdayo nokaSAyAH, gatigrahaNena sAMghAtiprakRta yazca, tena vedanAyAyugAMtranAmodayakRtAH sarve bhAvA gRhyante / anyacyAsAdhAraNapAriNAmikeSu jIvatvaM bhavyatvamabhavyasvaca / caitanyabhAvo jiivtvm| samyagdarzanajJAnacAritrapariNAmena bhaviSyatIti bhavyaH / taviparIto'bhavyaH / ____yadi ime bhAvA jIvasya svatattvaM, tahi yavAyaM AtmA aupazamikAvibhAvAn parityajati tadA zanyo bhavati svabhAvAbhAvAta, agnerauruNyasvabhAvaparityAge'bhAvavat / yadi na tyati tahi krodhAdisvabhAvAparityAgAt Atmano'nirmokSaprasaMgaH prApnoti ? sanna; ki kAraNam ? AvezavacanAt anAdiyAriNAmikacaitanyadravyArthAdezAta kayaMcita svabhAvaM na parityajati / AdimadaudayikAdiparyAyAdezAta kathaMcit svabhAvaM paritya yika bhAva hotA hai, ye ikkIsa bheda haiN| isI audayika bhAva meM mithyAdarzana se nidrAnidrA Adi liye gaye hai, liMga ke grahaNa se hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jagapsA ye chahoM kaSAyeM A jAtI hai aura gati ke grahaNa se sarva aghAti prakRtiyA~ A jAtI haiN| ataH isI se vedanIya, Ayu, gotra aura nAma karma kI sarvaprakRtiyoM se utpanna huye bhAva grahaNa kara liye jAte haiM / anya dravya meM asAdhAraNa aisA pAriNAmika bhAva hai / isake tIna bheda haiMjIvatva, bhavyatva aura abhavyatva / caitanyabhAva jIvatva hai, samyagdarzana jJAna cAritra pariNAma se jo pariNata hoveMge ve bhavya hai, inase viparIta abhavya haiM / zaMkA--yadi ye bhAva jIva ke svatattva haiM, taba to yaha AtmA jaba aupazamika Adi bhAvoM ko chor3egA taba zanya ho jAyegA, kyoMki usake svabhAva kA abhAva ho jaayegaa| jaise ki agni yadi uSNasvabhAva ko chor3a degI to usI kA abhAva ho jaayegaa| aura yadi ina svabhAva ko AtmA nahIM chor3atA hai to krodha Adi svabhAva ko nahIM chor3ane se AtmA ko kabhI bhI mokSa nahIM ho skegaa| ____samAdhAna-aisA nahIM hai, kyoMki Adeza vacana hai| anAdi pAriNAmika caitanya dravya kI apekSA se kathaMcit yaha AtmA svabhAva ko nahIM chor3atA hai aura
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 niyamasAra-prAbhRtam jati ca, ato nAyaM bosso'nekaaNtvaadinH| anyacca 'svabhAyaparityAgAparityAgAdvA mokSaH' iti na manyAmahe / ki tahi ? aSTatayakarmapariNAmavazIkRtasyAtmanaH dravyAdibAhyanimittasannidhAne satyAbhyantarasamyagadarzanAdimokSamArgaprakarSAvApsau kRtsnakarmasaMkSayAt mokSo vivakSitastato na kazcit voSaH iti / iti akalaMkadevAnAmabhiprAyeNa bhAvAnAM kiJcit vivecanaM kRtam / vizeSajijJAsayA tatraiva tattvArthavAttikAlaMkAre pazyantu iti / aupazamikabhAvaH caturthaguNasthAnAt upazAntakaSAyAntam / kSAyikabhAvazca asaMyatasamyagdRSTaH Arabhya arhatparameSThinaH siddhasya vA bhavati / kSAyopamikabhAvaH AkSINakaSAyAntam / auSayikabhAvaH prathamaguNasthAnAdArabhya ayogakevaligharama AdimAna audayikAdi paryAyoM kI apekSA se saMcita svabhAva ko chor3atA bhI hai / isaliye hama anekAntavAdiyoM ke yahA~ yaha koI doSa nahIM AtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki hama loga svabhAva se tyAga yA aparityAga se mokSa nahIM mAnate haiN| prati zaMkA-to punaH Apa kaise mokSa mAnate haiM ? prati samAdhAna-ATha prakAra ke karmoM ke vazIbhUta huI AtmA ke dravya, kSetra, kAlarUpa bAhya nimitta mila jAne para aura abhyaMtara meM samyagdarzana Adi mokSamArga kI prakarSatA prApta ho jAne para saMpUrNa karmoM kA kSaya ho jAne se mokSa mAnA gayA hai| isaliye koI doSa nahIM hai / isa prakAra akalaMkadeva ke abhiprAya se bhAvoM kA kucha vivecana kiyA hai| vizeSa jAnane kI icchA hove to usI tattvArthavAttika alaMkAra grantha meM dekha liijiye| aba ina bhAvoM ko muNasthAnoM meM ghaTita karate haiM aupazamika bhAva cauthe guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka rahatA hai / kSAyika bhAva cauthe guNasthAna se lekara ahaMta bhagavAn taka athavA siddhoM meM rahatA hai| kSAyopazamika bhAva pahale se lekara bArahaveM guNasthAna taka rahatA hai / audayika bhAva pahale guNasthAna se lekara ayogakevalI nAmaka caudaha guNasthAna ke
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhatam samayaparyantam / pAriNAmikabhAvaH sarvasya saMsAriNaH siddhasyApi / nanu kSAyikabhAvaH siddhasyApi, tahi jIvasya kSAyikabhAvo neti mAthAyAM kathaM kathyate ? yuktamuktaM bhavadbhiH, paramatra jIvasya trikAlanirupAdhisvarUpasya vivakSAsti / kiJca, zuddhanizcayanayena kadAcidapi jIvasya karmasabaMdho nAsti, punaH karmaNAM kSayAta kSAyikabhAvo'pi kathaM bhavet ? ato nAsti eSa bhAvaH / kica-yadi jIvasya bandhanaM nAsti tahi mokSaNamapi kathaM siddhayet ? ato'tra TaMkotkIrNajJAyakakabhAvasya vivakSitatvAt kSAyikabhAvo'pi jIvasya nAsti iti AkhyAyate zrIkundakundadevaiH / paMcAstikAyapranye evameva vartate, tathAhi "kammeNa viNA udayaM jIvasta Na vijjave uvAsamaM vaa| khAyaM khovasamiyaM tamhA bhAvaM tu kammakavaM // 58 // asyA vyAkhyAyAM zrIamatacandrasUribhiH kathitam "kSAyikastu svabhAvayaktirUpatvAdananto'pi karmaNaH kSayenotpadyamAnatvAt sAdiriti karmakRta evoktaH / " antima samaya taka rahatA hai| pAriNAmika bhAva sabhI saMsArI jIvoM meM hai aura siddhoM meM bhI hai| zaMkA--ye kSAyika bhAva jaba siddhoM meM bhI haiM to punaH jIva ke kSAyika bhAva nahIM haiM aisA gAthA meM kaise kahA hai ? samAdhAna-Apane ThIka kahA hai, kintu yahA~ jIva ke kAlika upAdhi rahita svarUpa kI vivakSA hai| dUsarI bAta yaha hai ki zuddha nizcayanaya se kadAcit bhI jIva ke karma kA sambandha nahIM hai, punaH karmoM ke kSaya se kSAyika bhAva bhI kaise hogA ? isaliye. kSAyika bhAva nahIM hai| tathA ca, yadi jIva ke bandhana nahIM haiM to chuTanA bhI kaise hogA ? ataH yahA~ para TaMkotkIrNa jJAyaka eka bhAva hI vivakSita hone se "jIva ke kSAyika bhAva bhI nahIM hai" aisA zrIkundakundadeva ne kahA hai| paMcAstikAya graMtha meM bhI aisA hI kahA hai| usI ko kahate haiM-"jIva meM karma ke binA udaya, upazama, kSAyika yA kSAyopazamika bhAva nahIM hote haiM / isaliye ye cAroM bhAva karmakRta haiN|" _isI kI vyAkhyA (TIkA) meM zrI amRtacandra sUri ne bhI kahA hai--"kSAyikabhAva yadyapi svabhAvoM kI prakaTatArUpa hone se anaMta haiM, phira bhI karma ke kSaya se utpanna huA hone se sAdi hai, isaliye karmakRta hI kahA gayA hai /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtas ayamatrAbhiprAyaH -- zrota rAmacAritrAvinAbhAvi vItarAgasamyaktvaM saMprApya nizcayaratnatrayasvarUpe nirvikalpadhyAne sthitvA sarvasaMkalpavikalparahitaM paramapAriNAmikabhAvapariNatanijazuddhAtmatattvametra dhyAtavyam / yAvat tRzI zaktirna bhavet tAvat sarAgacAritramavalambya nijAtmano bhAvanA bhAvanIyA // 41 // punaH karmaNAmAve jIvasya caturgatigamanAdi kathaM bhavet ? chati prazne, tadapi neti uttarayanti 134 sUrayaH cagaibhavasaMbhamaNaM jAijarAmaraNaroyasokA ya / kulajoNijIvamaggaNa tthaann| jIvassa go saMti // 42 // caugaibhavasaMbhamaNaM jAijarAmaraNaroyasokA ya-caturgatibhavasaMbhramaNaM jAtijarAmaraNa rogazokAzca / kulajo NijIvamaggaNaThANA No saMti- kulayonijIvamArgaNasthAnAni na santi / kasya ? jIvasya - zuddhabuddhasvabhAvasya jIvasya iti / yahA~ abhiprAya yaha huA ki vItarAga cAritra se avinAbhAvI aise botarAga samyaktva ko prApta karake nizcaya ratnatrayasvarUpa nirvikalpa dhyAna meM sthita hokara sarvasaMkalpa vikalpa rahita, parama pAriNAmika bhAva se pariNata nija zuddhAtmatattva kA hI dhyAna karanA cAhiye aura jaba taka aisI zakti nahIM hove taba taka sarAgacAritra kA avalaMbana lekara apanI AtmA kI bhAvanA bhAnI cAhiye || 41|| punaH karmabaMdha ke abhAva meM jIva kA caturgatiyoM meM gamana Adi kaise sambhava hogA ? aisA prazna hone para "ve bhI nahIM haiM" AcArya aisA uttara dete haiM anvayArtha - - ( jIvassa) jIva ke ( caugaibhavasaMbhamaNaM ) cAroM gatirUpa bhava meM paribhramaNa, ( jAijarAmaraNarogasokA ya) janma, jarA, maraNa, roga aura zoka (kulajo NijIvamaggaNaThANA ) kula, yoni, jIvasamAsa aura mArgaNAsthAna ( No saMti) nahIM haiM // 42 // TIkA - caturgatirUpa saMsAra meM bhramaNa, janma, jarA, maraNa, roga, zoka, kula, yoni, jIvasamAsa aura mArgaNAsthAna ye saba zuddha buddha ekasvabhAvavAle jIva meM nahIM haiN|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAstrAbhRtam 135 tadyathA-bhavAntarAvAptiH gatiH, narakagatyAdinAmakarmodaye narakatiryamanuSyadevagatInAM madhye paribhramaNa jIvasya nAsti, zuddhanayena zazvatkarma malairaspRSTatvAt / samarchanAt garbhAt upapAdAt vA zarIreNa saha ya utpAdaH saiva jAtiH, vRddhAvasthA jarA, dazabhiH prANaiviyogo maraNam, asAtodayena zarIravedanA vyAdhiH rogaH, priyajanAdiviyogena santApaH zokaH, ime janmajarAmaraNarogazokA api jIvasya na saMti, yata ime karmodayena samudbhavanti / jIvasya ca karmabandhasambandho nAsti, kotkIrNajJAyakakazuddhasvabhAvatvAt / kulaM jAtibhedAH kulAni / zarIrasya bhaidAnAM kAraNabhUtanokarmavargaNAnAM bhavAH kulAni vA / teSAM bhedAH tAvat-pRthivIjalAgnivAyukAyikajIvAnAM dvAviMzatisaptatrisaptalakSakoTikulAni vanaspatikAyikAnAmaSTavizatilakSakoTikulAni, dvitricaturidriyajIvAnAM saplASTa navalakSakoTisaMkhyAni / paJcendriyaMSu jalacarANA sArdhazalakSakoTayaH, AkAzacarA dvAdazalakSakoTayaH, usI ko kahate haiM---eka bhava se dUsare bhava ko prApta karanA gati hai / narakagati Adi nAma karma ke udaya se naraka, tiyaMca, manuSya aura deva gatiyoM meM jIva kA paribhramaNa nahIM hai, kyoMki yaha jIva zuddhanaya kI apekSA sadA karma mala se asparzita hai| sammarchana se, garbha se yA upapAda se zarIra ke sAtha jo jIva kA utpAda hotA hai, use hI jAti yA janma kahate haiM / vRddhAvasthA kA nAma jarA hai, dasa prANoM se viyoga ho jAnA maraNa hai, asAtA ke udaya se zarIra meM vedanA vyAdhi honA roga hai, apane priyajanoM ke viyoga se saMtApa honA zoka hai / ye janma, jarA, maraNa, roga, zoka bhI joba meM nahIM haiM, kyoMki ye karmodaya se utpanna hote haiM aura jIva ke karma baMdha kA sambandha nahIM hai, jIva to TaMkotkIrNa jJAyaka eka zuddha svabhAva vAlA hai| jAti ke bhedoM ko kUla kahate haiN| unake bhedoM kA varNana isa prakAra haipRthvIkAyika ke bAIsa lAkha koTi, jalakAyika ke sAta lAkha koTi, agnikAyika ke tIna lAkha koTi, bAyukAyika ke sAta lAkha koTi kUla haiN| banaspatikAyika ke aTThAIsa lAkha koTi kula haiM / do iMdriya, tIna iMdriya aura cAra iMdriya jIvoM ke krama se sAta, ATha aura nava lAkha koTi kula haiN| paMcendriyoM meM jala cara ke sAr3he bAraha lAkha koTi kula haiN| nabhacaroM ke bAraha lAkha koTi, cAra pairavAloM ke arthAt gAya
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 niyamasAra-prAbhUtam catuSpadAnAM dazalakSa koTayaH, sarIsRpAnAM navalakSaphoTayaH, suranArakamanuSyANAM SazatipaMcatrizatidvAdazalakSa koTikulAni ca saMbhUya sarvANi sArddhasaptanavazya prazatakoTilakSANi 197500000000000 / uktaM ca- eyAya koDikoDI sattANajanIya sadasahassAI / paNa koDisahassA sacvaMgINaM kulANaM ca // 117 // yonayo jIvotpattisthAnAni / sacitAvita mizrazItoSNa mizrasaM vRta vidyutamizrANi / vistaratazcaturazItilakSabhedA bhavanti / uktaM ca-kica daraSAtusattaya tarudasa vidyalidiyesu chacceva / suranirayatiriyacajaro codasa maNue sadasahassA // nitya nigodacaturgati nigoda pRthvI jalAgnivAyukAyikajIvAnAM pratyekaM saptalakSayonayaH, vanaspatikAyikajIvAnAM dazalakSayonayaH, dvIndriyatrIndriyacaturindriyajIvAnAM pratyekaM dvilakSayonayaH, suranArakatiryaGjIvAnAM pratyekaM caturlakSa yonayaH / manuSyANAM bhaiMsa Adi ke dasa lAkha koTi, sarIsRpoM ke nava lAkha koTi devoM ke chabbIsa lAkha koTi, nArakiyoM ke paccIsa lAkha koTi aura manuSyoM ke bAraha lAkha koTi pramANa haiN| zrI nemicandra siddhAMtacakravartI AcArya ne kahA bhI hai eka kor3Akor3I sattAnave lAkha aura pacAsa hajAra karor3a itanI ye sabhI jIvoM ke kuloM kI saMkhyA hai / jIvoM ke utpatti sthAna ko yoni kahate haiN| inake nava bheda haiM- sacita, acitta, sacittAcitta, zIta, uSNa, zItoSNa, saMvRta, vivRta aura saMvRtavivRta mizra / vistAra se yoniyoM ke caurAsI lAkha bheda hote haiM - pRthvI, jala, agni aura vAyu / kahA bhI hai- nityanigoda, itaranigoda aura dhAtucatuSka inakI sAtasAta lAkha yoniyA~ haiM, vanaspati kI dasa lAkha, vikalatraya kI chaha lAkha, deva, nArako aura tiryaMcoM kI cAra-cAra lAkha aura manuSyoM kI caudaha lAkha yoniyA~ haiM / nitya nigoda, caturgatinigoda, pRthvI, jala, agni aura vAyukAdhika ina pratyeka kI sAta-sAta lAkha yoniyA~ haiM / vanaspatikAyika jIvoM kI dasa lAkha yoniyA~ haiM / do indriya, tIna indriya, cAra indriya jIvoM meM pratyeka kI do do lAkha yoniyA~
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam ca caturdazalakSayonayaH iti saMbhUya caturazItilakSayonayaH santi / jIvasamAsAzcatudaza-bAvara sUkSmaikendriyahIndriyatrIMdriyacaturindriyAsaMjJisaMjipaMceMdriyajIvAH saptavidhAH paryAptAparyAptabhedena ta eva caturdazasamAsA bhavanti / gatIndriyakAyayogavedakaSAyajJAnasaMyamadarzanalezyAbhavyatvasamyaktvasaMjyAhAravikalpaizca mArgaNAsthAnAni api caturdaza bhavati / amUni kulayonijIvasamAsamArgaNAsthAnAnyapi jIvasya na santi / kina, zuddhanayena jIvaH sadAzivaH, tasya sarvadA karmabandhasambandhAbhAvAt / / tAtparyametat--saphalavimalakevalazAnadarzanasukhavIryasvabhAvasya zuddhajIvasya saMsArasya sadbhAva eva na vidyate, punaH ime caturgatibhavabhramaNArimArgaNAsthAnaparyaMtA vikArAH kathaM saMbhaveyuH 1 na kathamapoti jJAtvA nijasvabhAvaM zraddhAnena bhavatA azuddhanayena karmamalenAcchannasya sthAtmanaH zuddhayartha pramAdaM hitvA satataM puruSArtho nidoSaH // 42 // haiN| deva, nArakI aura tiryaca inakI cAra-cAra lAkha yoniyA~ haiM aura manuSyoM kI caudaha lAkha yoniyA~ haiM / ye saba milakara caurAsI lAkha yoniyA~ haiN| jIvasamAsa ke caudaha bheda haiM-ekeMdriya ke bAdara-sUkSma, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjhi, paMceMdriya, saMjJipaMcendriya ina sAtoM ke paryApta aparyApta bheda karane se caudaha jIvasamAsa hote haiM / __ mArgaNA ke bhI caudaha bheda haiM-gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJI aura ahAraka-ye caudaha mArgaNAsthAna haiN| ye kula, yoni, jIvasamAsa aura mArgaNAsthAna bhI jIva ke nahIM haiM, kyoMki zuddhanaya se jIva sadAziva hai, isaliye usake sadAkAla karmabaMdha ke saMbaMdha kA abhAva hai| tAtparya yaha nikalA ki sakala vimala kevala jJAna darzana sukha vIrya svabhAva vAle zuddha jIva ke saMsAra kA sadbhAva hI nahIM hai, punaH ye caturgati bhramaNa se lekara mArgaNAsthAna paryaMta vikAra bhAva kaise sambhava hoMge ? arthAt kisI prakAra bhI nahIM haiN| aisA jAnakara nijasvabhAva kA zraddhAna karate hue Apako azuddhanaya se karmamala
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 niyamasAra-prAbhRtam yadI vikArA jIvasya na saMti, tahi kIdRzo'yam ? ityAzaMkAyAmAharAcAryA :-~ NidaMDo NidaMdo Nimmamo Nikkalo NirAlaMbo / NIrAgo gidoso jimmUDho Nilabhayo appA // 43 // appA-ayamAtmA / NiiMDo NiiMdo Nimmamo Nikkalo NirAlaMbo gorAgo Niddoso NimmUDho Ninmayo-nirdaNDaH, nidvandvaH, nirmamaH, niSkalaH, nirAlambaH, nIrAgaH, nirdoSaH, nirmUDhaH, nirbhayaH iti / ayamAtmA manovacanakAyAnAmazubhapravRttirUpavaNDAt niSkrAMta: nirdaNDaH / paramatatvavyatiriktasamastaparatathyasambandhAt niSknAMta: niIndraH / mohodayajanitamamakArAt niSkrAnto nirmamaH / audArikAdipaJcavidhazarIrAt kalAyAH niSkrAntaH miSkalaH / pudgalAviparadravyAvalambanAta nirgataH niraalmbH| mohodayajanitapraza se DhakI huyI apanI AtmA ko zuddha karane ke liye pramAda chor3akara satata puruSArtha karanA cAhiye // 42 // yadi ye vikArabhAva jIva meM nahIM haiM to yaha kaisA hai ? aisI AzaMkA hone para AcArya kahate haiM __anvayArtha-(appA Nidado NidaMDo Nimmamo Nikkalo NirAlaMbo) yaha AtmA daNDarahita, dvaMdvarahita, mamatArahita, zarIrarahita, avalaMbanarahita hai| (NIrAgo Nihoso NimmUDho Nibhayo) rAgarahita, doSarahita, mUrkhatArahita aura bhayarahita hai / / 43 // TIkA-yaha AtmA nirdaNDa, nirdvandva, nirmama, niSkala, nirAlamba, nIrAga, nirdoSa, nirmUDha aura nirbhaya hai / __ yaha AtmA mana bacana kAyoM kI azubha pravRtti rUpa daNDa se nikala cukA hai-rahita hai, ataH nirdaNDa hai| paramatattva se atirikta samasta paradravya ke saMbaMdha se rahita hone se nirdvandva hai / moha ke udaya se huye mamakAra bhAva se rahita hone se nirmama hai / kalA arthAt zarIra ina audArika Adi pAMca prakAra ke zarIra se rahita hone se niSkala hai / pudgala Adi paradravyoM ke avalaMbana se rahita hone se nirAlamba hai|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 139 mtAprazastarAgAna nirgataH nIrAgaH / mithyAtvavenarAgadveSAvidoSAta kSattaSNAghaSTAvaza. doSaH nirgataH nirvoSaH / mithyAtvAvijanitamUDhatvAta nirgataH nirmUDhaH / ihalokaparalokAdisaptabhayAta niSkrAntaH nirbhayazca / athathA daNDadvandvamamatvakalAvalambanarAgadoSamUDhatvabhayAzca ime doSAH yasmAt nirgataH saH tAdRzoM nirdaNDAvisvarUpe AtmA eva zuddhAtmA kathyate / asmina saMsAre karmabandhanabaddho zaddho'pyayamAtmA zuddhanayena tAdazo 'nirbhaNDa'ityAdivizeSaNaviziSTa eva / ata IdRzaM jIvasya svarUpaM jJAtvA paranimittokyena janitAn vaNDadvandvAdivikArAn hitvA sarAgacAritrabalena zaktisaMcayaM kurvatA satA pazcAnnivikalpasamAdhau sthitvA svasyAtmApi zaddhaH krtvyH||43|| mohodaya se utpanna huye samasta zubha-azubha rAga se rahita hone se nIrAga hai / mithyAtva, be, rAga, devadi donoM ro samayaH ara, mA Adi aThAraha doSoM se rahita hone se nirdoSa hai / mithyAtva Adi se hone vAlI mUr3hatA se rahita hone se nirmUr3ha hai / isaloka, paraloka Adi sAta prakAra ke bhayoM se rahita hone se nirbhaya hai / athavA daNDa, dvandva, mamatva, zarIra, abalaMbana, rAga, dveSa, mUr3hatA aura bhaya ye doSa jisase nikala gaye haiM, vaha vaisA nirdaNDa Adi svarUpa vAlA AtmA hI zuddha AtmA kahalAtA hai / isa saMsAra meM karmabaMdhana se ba~dhA huA azuddha bhI yaha AtmA zuddhanaya se vaisA nirdaNDa ityAdi vizeSaNoM se viziSTa hI hai / isaliye aise jova ke svarUpa ko jAnakara paramanimittodaya se huye daNDa, dvandva Adi vikAroM ko chor3akara sarAgacAritra ke bala se zakti saMcaya karate huye anaMtara nirvikalpa samAdhi meM sthita hokara tumheM apanI AtmA bhI zuddha karanI cAhiye / bhAvArtha-yahA~ para pratyeka pada meM nir upasarga hai| vyAkaraNa se isakA artha aisA hotA hai ki jinase ye daNDa, dvandva Adi nikala cuke haiM, vaha AtmA nirdaNDa nirdava Adi haiM / kintu yahA~ para zuddhanaya se ye daNDa Adi AtmA meM haiM hI nahIM, yaha artha vivakSita hai / ataH aisA artha samajhanA cAhiye ki jina prakaTa siddha paramAtmA se ye daNDa Adi nikala cuke haiM, unake sadRza hI hamArI AtmA nirdaNDa Adi hai athavA vaha ina doSoM se rahita hai, cUMki vyAkaraNa kA vyutpatti artha sarvatra lAgU nahIM hotA // 43 //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 niyamasAra-prAbhUtam punarapi ke ke vikAraH na santi iti prazna uttarayanti AcAryA:NiggaMtho NIrAgo Nissallo sayaladosaNimmukko / NikkAmo pikkoho jimmANo Nimmado appA // 44 // appaa-aymaatmaa| NigaMtho jIrAgo Nissallo sayaladosaNimmukko NikkAmo Nikkoho NimmANo himmado-nirgranthaH, nIrAgaH, niHzalyaH, sakaladoSanirmuktaH, niSkAmaH, niSkrodhaH, nirmAnaH, nirmadazca vartate / ayamAtmA bAhyAbhyantaraparigrahapranthibhyo niSkrAntaH nirgranthaH / rAgapariNateH nirgataH nIrAgaH / mAyAmithyAnidAnatrayazalpebhyo nirgataH niHzalyaH / sakalavoSebhyaH nirmuktaH nirgata: sakaladoSanirmuktaH / sAMsArikasukhasya icchAbhyo nirgataH niSkAmaH / krodhAniSkrAMtaH niSkrodhaH / mAnAnirgataH nirmAnaH / jAtikulAyaSTavidhamavebhyo nirgataH nirmadaH / ayamatra bhAvArtha:-yadyapi vyavahAranayena saMsArAvasthAyAM ayaM AtmA punaH aura bhI kyA-kyA vikAra nahIM haiM ? aisA pUchane para AcArya uttara dete haiM anvayArya-(appA) yaha AtmA (NiggaMtho NIrAgo Nissallo sayaladosaNimmukko) nigraMtha, nIrAga, niHzalya, sakaladoSa se nirmukta hai / (NikkAmo Nikkoho NimmANo himmado) niSkAma, niSkrodha, nirmAna aura nirmada hai // 44! / TokA--yaha AtmA graMthi-parigraha rahita, vItarAga, zalyarahita, sakala doSoM se rahita, icchArahita, krodharahita, mAnarahita aura mada se rahita hai / bAhya aura AbhyaMtara parigraharUpa graMthi se rahita hone se yaha AtmA nigraMtha hai, rAga pariNati se rahita hone se nIrAga hai, mAyA mithyA aura nidAna ina tIna zalyoM se rahita hone se niHzalya hai| sakala doSoM se rahita hone se sakaladoSanirmukta hai, sAMsArika sukha kI icchAoM se rahita hone se niSkAma hai, krodha se rahita hone se niSkrodha hai, mAna se rahita hone se nirmAna hai aura jAti kula Adi AThavidha madoM se rahita hone se nirmada hai| yahAM bhAvArtha yaha hai ki yadyapi vyavahAranaya se yaha AtmA saMsAra avasthA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam paripaharAgazalyanAnAvidhadoSecchAkrodhamAnamaliptastathApi nizcayanayena ebhyo doSebhyaH zazvadaspaSTa evaM vartate, ataH ime doSA na tasya svabhAvAH, sarvadA paranimittena samutpannatvAt / iti jJAtvA zana. zana: sacarigrahAn hitvA sphuTaM svasyAtmA nirmalIphartavyaH, pramAdamavalambya na ca vaJcanIyaH // 44 // tahi jIvasya varNAdayo'pi santi na thA ityAcA kAyAmAhaH AcAryA:-- vaNNarasagaMdhaphAsA thiipuNsnnosyaadipjjaayaa| saMThANA saMhaNaNA savve jIvassa No saMti // 45 // vaNNa rasagaMdhaphAsA-varNarasagaMdhasparzAH / thiipuNsnnosyaadipjjaayaa-striipuNnpuNskaadipryaayaaH| saMTANA saMhaNaNA-saMsthAnAni saMhananAni / sabve jo santi-saveM na santi / phasyeti ? jIvassa-zuddhabuddhakasvabhAvasya jIvasya iti / tayAthA--paMca varNAH, paMca rasAH, dvau gandhau, aSTau sparzA:-imeM spaSTatayA pudgalasya guNA eva / ataH nizcayanayena jIvasya kathaM bhavanti ? na kathamapi iti / meM parigraha, rAga, zalya, nAnAvidha doSa, icchA, krodha, mAna aura madoM se lipta hai| phira bhI nizcayanaya se ina doSoM se sadA kAla aspRSTa hI rahatA hai, ataH ye doSa isa jIva ke svabhAva nahIM haiM, kyoMki ye sarvadA panimitta se hI utpanna hote haiN| aisA jAnakara zanaiHzanaiH sarvaparigraha ko chor3a kara spaSTatayA apanI AtmA ko nirmala karanA cAhiye, pramAdI banakara apanI vaMcanA nahIM karanI cAhiye / / 44 / / taba to jova ke varNa Adi bhI haiM yA nahIM ? aiso AzaMkA hone para AcArya kahate haiM anvayArtha-(jIvassa) jIva ke (vaNNarasagaMdhaphAsA) varNa, rasa, gaMdha, sparza, (pIpuMsaNaosayAdipajjAyA) strI, puruSa, napuMsaka Adi paryAyeM (saMThANA saMhaNaNA savve No saMti) saMsthAna aura saMhanana ye saba nahIM haiM / / 45 / / ___TIkA-varNa rasa' gaMdha sparza, strI puruSa napuMsaka Adi paryAyeM, saMsthAna aura saMhanana ye sabhI jIva ke nahIM haiM / pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gaMdha aura ATha sparza ke spaSTarUpa se pudgala ke hI guNa haiN| ata: nizcayanaya se ye jIba ke kaise hoMge ?
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 niyamasAra-prAbhRtam strIpuruSanapuMsaka vedodayena samutpannAH strIpuruSanapuMsakabhAvAstathA ca aMgopAMganAmakarmodayena janitAH strIpuruSanapuMsakazarIrAkArA api jIvasya na santi / Adizabdena karmodayajanitanAnAvidhabhAvAstathA nAnAvidhavibhAvavyaJjanaparyAyAzca jIvasya na santi / samacatusrAviSaTsaMsthAnAni vajrarSabhanArAcAdiSaTsahananAnyapi jIvasya na santi / kiJca, ime sarve bhAvA: pudgalakarmopAdhinimittena samudbhUtAH, ataH jIvasya na bhavantIti / tAtparyametat -- asaMyatasamyagdRSTirjIvaH vyavahAranizcayobhayanayAyattAM dezanAmavApya svAtmAnaM etebhyaH bhinnaM zraddhatte, tatvavicArakAle manyate ca / punaH svamebhyaH pRthakkartumicchan san mahAvratAti AdAya gurUNAM sakAze tiSThan vizeSabhedavijJAnabalena nirvikalpasamAdhau sthitvA buddhipUrvakaM rAgadveSAvibhAvaM jahAti / tadAnImeva nizcayaratnatraya lakSaNakA raNasamayasAra balena guNasthAnazreNimAruhya kSINa arthAt kisI bhI prakAra se nahIM ho sakate / strI, puruSa, napuMsaka veda ke udaya se utpanna huye strI puruSa aura napuMsaka rUpa bhAva hote haiM aura aMgopAMga nAma karma ke udaya se utpanna huye strI puruSa aura napuMsaka ke zarIra kI racanA hotI hai, ye bhAvaveda aura dravyaveda bhI jIva ke nahIM haiM / Adi zabda se karmodaya se janita aneka prakAra ke bhAva aura nAnA prakAra kI vibhAva vyaMjana paryAyeM jIva kI nahIM haiM / samacaturasra Adi chaha saMsthAna aura vajraRSabhanArAca saMhanana Adi chaha saMhanana bhI jIva meM nahIM hai, kyoMki ye sabhI bhAva puddala karmoM kI upAdhi ke nimitta se utpanna huye haiM, ataH ye jIva meM nahIM hote haiM / tAtparya yaha nikAlanA ki asaMyata samyagdRSTi jIva vyavahAra aura nizcaya ina donoM nayoM ke Azrita upadeza ko prApta karake apanI AtmA ko ina saba varNa Adi se bhinna zraddhAna karatA hai aura tatvoM ke vicAra ke samaya vaisA hI mAnatA hai / punaH apane ko inase pRthak karane kI icchA rakhatA huA mahAvratoM ko grahaNa karake gurudeva ke pAsa rahate huye vizeSa bhedavijJAna ke bala se nirvikalpa samAdhi meM sthita hokara buddhipUrvaka rAgadveSAdi bhAvoM ko chor3a detA hai / usI samaya nizcayaratnatraya rUpa kAraNa samayasAra ke bala se guNasthAnoM kI zreNI meM ArohaNa
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam kaSAyasyAntye ghAtikarmANi nihatya anaMtacatuSTayavyaktarUpakAryasamayasAramavApnoti / anaMtaraM sarvakarmabhyo vinirmuktaH san paramArthena paramAnaMdasaMpannaH paramatRpto bhavati / iti jJAtvA svasya doSAn parihartukAmena tvayA vyavahAracAritrarUpaH pupaSArtho'valambanIyaH // 45 // evaM karmopAdhivivarjito jIva eya upAdeyaH iti pratijJAkathanasUcakasvena eka sUtraM, tasyaiva jIvasya svabhAvadhibhAvAdisthAnAni na santi iti pratipAdanaparatvena dvitIya satraM, prakRtisthityAdibaMdhAbhAvasUcakatvena tRtIyaM sUtram, aupazAmikAdicatu karatA huA kSINa kaSAya guNasthAna ke antya samaya meM ghAti karmI kA nAza karake anaMtacatuSTaya kI prakaTatArUpa kArya samayasAra ko prApta kara letA hai / anatara sarvakarmoM se mukta hotA huA paramArtha se paramAnanda se saMpanna paramatRpta ho jAtA haiN| aisA jAnakara apane doSoM kA parihAra karane kI icchA rakhate huye tumheM vyavahAra cAritrarUpa puruSArtha kA avalaMbana lenA cAhiye / bhAvArtha- pratyeka jIva meM cAhe vaha nigodiyA ho yA abhavya, cAhe samyagdRSTi ho yA mithyAdRSTi, sabhI jIvoM meM zuddha nizcayanaya se svabhAvasthAna, mAnApamAnasthAna Adi se lekara asaMkhyAta loka pramANa sabhI vibhAva bhAva nahIM haiM aura varNa rasa se lekara AkAra zarIra saMhanana Adi pudgala kRta racanAyeM bhI nahIM haiM / mAtra jItra zuddha siddhasadRza TAMkI se ukere hune eka jAnane rUpa jJAyaka bhAva svarUpa hI hai / jo kucha bhI saMsArI aura mukta ko apekSA bheda dikha rahe haiM, athavA jo kucha bhI hama yA Apako manuSyaparyAya meM sukha-duHkha dikha rahe haiM, ve saba vyavahAranaya kI apekSA se hI haiM, yA azuddha nizcayanaya kI apekSA se bhI haiM / ina nayoM kI apekSA se vastu ke svarUpa ko samajha kara AtmA zAzvata sukhI kaise bane ? apane svabhAva ko kaise prApta kara leve ? yahI upAya karanA ucita hai| isI se manuSyajanma kI saphalatA hai // 45 // isa prakAra karmoM kI upAdhi se rahita jIva hI upAdeya hai" aisI pratijJA ke kathana ko sUcita karate huye eka gAthA sUtra huA, usI jova ke svabhAva vibhAva Adi sthAna nahIM haiM, aisA pratipAdana karate huye dUsarA gAthAsUtra huA, jIva meM prakRti sthiti Adi baMdhoM kA abhAva hai, aisA batalAte huye tIsarA gAthAsUtra huA, jIba meM
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAraprAbhRtam bharbhAvAbhAvakathanapareNa caturtha sUtraM, caturgatyAdiparivartanAbhAvapratipAdanatvena paJcamaM sUtra, daNDAdivinirmuktatvakathanena SaSTaM sUtraM, bAhyAbhyaMtaragranthyAdirahitatyakathanena saptama sUtra, varNAdhabhAvakathanamukhyatvena cASTamaM sUtram, iti aSTabhiH sUtraiH pratiSedhamukhena tRtIyasamyagjJAnAdhikAre antastattvapratipAdako'yaM prathamo'ntarAdhikAraH smaaptH| tadanu jIvasya svarUpaM kimiti vidhimukhena pratipAdayanti / kiJca, karmaanyAnanAviSabhAvA jIvasya svarUpA na iti jJAtaM, punaH kIdRzo'yaM jIva iti na jJAyate mayA'tastadeva tAvadudhyatAmiti pRcchAyAmAhaH zrIkuMdakuMdadevA:--- arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cednnaagunnmsii| jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNihiTThasaMThANaM // 46 // jIvaM jANa-imaM pratyakSIbhUtaM jIva bho bhavya ! tvaM jAnIhi / kathaMbhUtaM ? aupazamika Adi cAroM bhAvoM kA bhI abhAva hai, aisA kahate huye cauthA gAthAsUtra huA, punaH joba kA caturgati Adi meM parivartana bhI nahIM hai, isa prakAra batalAte huye pA~cavA~ gAthAsUtra huA, punaH yaha jIva daNDa Adi se rahita hai, aisA kahate huye chaThA gAthAsUtra huA, jIva bAhyAbhyaMtara parigraha Adi se rahita hai aisA kahate huye sAtavA~ gAthAsUtra huA, punaH jIva meM varNAdi kA abhAva hai, isa kathana kI mukhyatA se AThavauM gAthAsUtra huA / isa taraha ATha gAthAsUtroM dvArA pratiSedha kI mukhyatA se isa tRtIya samyagjJAna adhikAra meM aMtastattva kA pratipAdaka yaha pahalA antarAdhikAra samApta huaa| ___ aba jIva kA svarUpa kyA hai ? isa bAta ko vidhimukha' se batalAte haiM / karma se huye nAnAvidha bhAva jIva ke svarUpa nahIM haiM, yaha maiMne jAnA / punaH yaha jIva kaisA hai ? mujhe yaha nahIM mAlama ho rahA hai, isaliye aba ise hI batalAiye? aisA prazna hone para zrIkundakundadeva kahate haiM--- anyayArtha---(jIvaM arasaM arUbaM agaMdhaM abbatta) jIva ko arasa, arUpa, agaMdha, adhyakta (cedaNAguNaM asadda) cetanAguNa sahita, azabda, (aliMgaragahaNaM) aliMga grahaNa aura (aNiddiTTasaMThANa) anirdiSTa saMsthAnavAlA (jANa) jAno // 46 / / / TIkA--he bhavya jIva ! tuma isa pratyakSIbhUta jIva ko pA~ca prakAra ke rasa 1. samayasAra, gAyA-49 tathA pravacanasAra gAthA-172 meM bhI yahI gAthA milatI hai /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam arasamarUvamagaMdha-asasaM patravidharasarahitam, arUpaM paMcavidharUparahitam, agaMdhaM dvividhagaMdharahitam / punaH kathaMbhUtam ? avvattaM-avyaktam, aprakaTasvarUpam / punarapi karthabhUtaM ? cedaNAguNaM-cetanAguNa jnyaanvrshnopyoglkssnnlkssitm| punazca kiviziSTam ? asada-azabdam, akSarAnakSarazabdarahitam / punazca kirUpam ? aliMgaggahaNaM-aliMgagrahaNaM liMgena anumAnenaM indriyairvA grahItum azakyam / punazca kodRzam ? aNiddiTThasaMThANaM-anirviSTasaMsthAnam, astha AkAro nirdeSTuM na zakya iti / ___ nizcayanayena rUparasagaMdhasparzarahitaM manogatakAmakrodhAdivikalpaviSayarahitatvena avyaktaM sUkSmaM zabdaparyAyazanyaM azabdam / liMgena svaparajIvAnAmindriyaNa grahItaM azakyatvAt anumAnena cihnana vA agamyamAnatvAt aliMgagrahaNaM samacaturasrAvinAnAvidhasaMsthAnarahitatvena anirviSTasaMsthAnam / punaH kiviziSTam ? anyadravyAsAdhAraNaM svakIyAnantajIvajAtisAdhAraNazca caitanyaguNaviziSTa jIvadravyaM tvaM he ziSya ! jAnIhi / nanu jIvaH simatAvapi purudhAkAraNa sipsa, punaH saMsthAna se rahita, pA~ca prakAra ke rUpa se rahita, do prakAra ke gaMdha se rahita aura aprakaTasvarUpa jAno / puna: yaha jIva jJAnadarzana upayoga se lakSita cetanA guNa se sahita hai, akSara-anakSara zabda se rahita hai, liMga-anumAna athavA indriyoM se grahaNa nahIM kiyA jA sakatA hai aura isakA AkAra bhI nahIM batAyA jA sakatA hai| nizcayanaya se yaha jIva rUpa rasa gaMdha aura sparza se rahita, manogata kAma krodha Adi vikalpoM kA viSaya na hone se avyakta arthAt sUkSma aura zabdaparyAya se zUnya apazabda hai / liMgaapanI aura para ko iMdriyoM se grahaNa karanA zakya na hone se, anumAna athavA anya kisI bhI cihna se jAnane yogya na hone se aliMgagrahaNa hai| samacaturasra Adi aneka prakAra ke saMsthAna se rahita hone se anirdiSTa saMsthAna hai aura anya dravyoM meM nahIM pAye jAne vAle aise asAdhAraNa tathA apanI anaMtajIva rAzi se sAdhAraNa aise caitanyaguNa se viziSTa yaha jIva dravya hai| he ziSya ! aisA tuma smjho| zaMkA-jIva siddha gati meM bhI puruSAkAra se rahatA hai, punaH saMsthAnarahita kaise hai ? samAdhAna ApakA kahanA ThIka hai, yadyapi saMsAra avasthA meM choTA yA bar3A jaisA zarIra milatA hai, usI dehapramANa rahatA hai, taba vaha zarIra hI usakA AkAra rahatA hai| punaH isa jIva kA siddhAvasthA meM carama zarIra se kiMcilyUna puruSAkAra
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam rahitam ? satyam; yadyapi saMsArAvasthAyAM aNugurudehapramANaH taccharIrameya AkArastasya, siddhAvasthAyAM caramazarIrAt kizcinyUnapuruSAkAro vidyate asya, tathApi nizcayanayena paranimittajanitAkAravijitatvAt sarvadA zarIravikalatvAcca nirAkAra AtmA gIyate ArSe'to nayavivakSAto na kazciddoSo'vakAzaM labhate / idamatra tAtparyam-pudgaladravyasaMbaMdhivarNAdigaNazabdAviparyAyazanyaH, sabaMdravyendriyabhAvendriyamanogatarAgAdivikalpAviSayaH sahajavimalasakalakevalajJAnadarzanasukhavIryamayazca yaH sa eva zuddhAtmA, tvayA vItarAganirvikalpadhyAne sthitvA dhyAtavyaH iti / / 46 // gRtAdRzo jIna ke logoyale ? ani pAne madhutAI vAlpAcAryAH jArisiyA siddhappA bhavamalliya jIva tArisA hoti / jaramaraNajammamukkA aTThaguNAlaMkiyA jeNa / / 47 // AkAra hai, phira bhI nizcayanaya se para nimitta se utpanna hue AkAra se rahita hone se aura zarIra se vikala hone se ArSa meM AtmA nirAkAra kahalAtA hai / isaliye nayavivakSA se hamAre yahA~ koI doSa avakAza ko prApta nahIM kara sakatA hai| __ abhiprAya yaha huA ki jo jIva pudgala dravya se saMbaMdhita varNAdi guNa aura zabdAdi paryAya se zUnya hai, sarva dravyendriya aura bhAvendriya tathA mana meM hone vAle rAgAdi vikalpa kA viSaya nahIM hai aura jo sahaja vimala, sakala, kevalajJAna darzana sukha vIryamaya hai, usI zuddhAtmA kA tumheM vItarAga nirvikalpa dhyAna meM sthita hokara dhyAna karanA cAhiye // 46 // aisA jIva kinase upamA yogya hai ? aisA prazna hone para AcArya pratyuttara dete haiM anvayArtha-(siddhappA jArisiyA) siddha bhagavAn jaise haiM, (bhavamalliya jIva tArisA hoti) bhava ke Azrita hue jIva vaise hI haiN| (jeNa jaramaraNajammamukkA aTThAguNAlaMkiyA) jisa hetu se ye jarA maraNa aura janma se rahita haiM, usIse ye ATha guNoM se alaMkRta haiM / / 47 / /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra:prAbhUtam jArisiyA siddhappA-yAdezAH siddhAtmAnaH / bhavamalliya jIva tArisA hoMti-bhavamAlInAH jIvAH tAdRzAH bhavanti / jeNa-pena kAraNena nayena vA sAvRzAH tenaiva kAraNena nayena vA jaramaraNajammamukkA aThThaguNAlaMkiyA-jarAmaraNajanmamuktAH aSTaguNAlaMkRtAzca santi iti / ye kecit saMsArijIvAH pUrva saMsArAvasthAyAM phacaparAvartanazIlAH api kadAcit kAlaladhyAdibalena samyaktvaM samutpAdya samyagjAnino bhUtvA aNuvratAdizrAyakadharmamanupAlyAbhyAsabalena nijAtmazakti parivartayantaH nijamudrAM dhRtvA dhyAnAmRtaM papuH, ta eva kAraNaparamAtmasvarUpeNa pariNatAH santaH svayameva arhatsigurUpeNa kAryaparamAtmAno babhUvuH, te janmajarAmaraNavipramuktAH samyaktvAdhaSTaguNayuktAH jAtAH / te siddhaparameSThino yAdRzAH tAdRzAH eva sarve'pi saMsAriNo jIvAH / punaH kayaM saMsAramokSayoryavasthA ? kathaM ca loke nAnAviSAH jIvAH dRzyante ? yacca pratyakSeNa dRzyate tatkathaM vA lopayituM zakyate ? satyameva; kintu yena zuddhanayena te saMsArijIyA: siddhasadRzataH zuddhAH, tena nayena saMsAramokSayoryavasthA nAsti, tena TIkA-jaise siddha bhagavAna haiM saMsArI jIba vaise hI haiM, jisa kAraNa se yA jisa naya se ve vaise haiM, usI kAraNa se yA usI naya se ve jarA maraNa aura janma se rahita haiM tathA ATha guNoM se alaMkRta haiN| jisa kisI bhI saMsArI jIva ne pUrva meM saMsAra avasthA meM pA~ca parAvartana karane vAle hote hue bhI kadAcita kAlalabdhi Adi ke bala se samyaktva ko utpanna karake, samyagjJAnI hokara aNuvrata Adi zrAvakadharma kA anupAlana karake abhyAsa ke bala se apanI Atmazakti ko bar3hAte hue jinamudrA ko dhAraNa karake dhyAnarUpI amRta piyA hai, ve hI kAraNa paramAtmA svarUpa se pariNata hae svayaM hI ahaMta siddharUpa se kArya paramAtmA hue haiN| ve janma jarA maraNa se vimukta hote hue samyaktva Adi ATha guNoM se yukta hue haiN| be siddha parameSThI jese haiM, vaise hI sabhI saMsArI jIva haiN| zaMkA--punaH saMsAra aura mokSa kI vyavasthA kaise hai ? aura loka meM aneka prakAra ke jIva kaise haiM ? athavA jo kucha pratyakSa se dikha rahA hai, usakA lopa karanA kaise zakya hai ? samAdhAna-saca hai, kintu jisa zuddhanaya se be saMsArI jIva siddhasadRza
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 niyamasAra-prAbhRtam nayena sarve'pi anaMtAnaMtajIvAH zuddhA eva, na ca nAnAvidhAH / kiJcAyaM nayo vastunaH svabhAvameva gRhNAti na caupAdhikaM bhAvam / yacca pratyakSeNa dRzyate tatsarva vibhAvarUpeNa nimittanaimittarUpeNa vA pariNataM jIvapudgalayoH vibhAvasvarUpameva / na ca svabhAvadRSTyA kimapi dRzyate / athavA yadbhavadbhiH kathitaM tatpratyakSaM kathamapi apalapituM na zakyate tattu azuddhanayeneva sarvam / ata epa ubhayAyAdhInA dezanA paramakAruNikasya bhagavato jineMdradevasya / ___idamatra tAtparyam-vyavahAranayena jIvAH dvividhAH saMsAriNo muktAzca, na tu nizcayanayena / ato nayadvayabalena parasparaviruddhamapi aviruddhaM kRtvA ye zraddadhate jAnanti manyante gha, ta eva samyagvRSTayaH / ye tu ekAMtena jIvaM siddhasadRzaM manyante te mithyAdRSTayaH svaparavairiNazca, na ca teSAM mokSamArgatvaM siddhacati iti jJAtvA duransamapi nayacakraM gurUNAM prasAdena labdhvA yathAzakti cAritramavalamjya nijazaddhAtmatattvamabhyasanIyam // 47 // zuddha haiM, usa naya se saMsAra aura mokSa ko vyavasthA nahIM hai| usa naya se sabhI anaMtAnaMta jIva zuddha hI haiM, na ki aneka prakAra ke / dUsarI bAta yaha hai ki yaha naya vastu ke svabhAva ko ho grahaNa karatA hai, na ki aupAdhika bhAva ko| jo kucha bhI pratyakSa se dikha rahA hai, vaha saba vibhAvarUpa se athavA nimitta naimittika rUpa se pariNata hue jIva pudgala kA vibhAva svarUpa hI hai| kintu svabhAvadRSTi se kucha bhI nahIM dikhatA hai| athavA Apane jo kahA hai--usa pratyakSa viSaya kA kisI bhI prakAra se apalApa karanA zakya nahIM hai, yaha saba azuddha naya se hI hai| isaliye paramakAruNika jinendradeva ko dezanA donoM nayoM ke Azrita hI hai| ___ yahA~ tAtparya yaha huA-vyavahAranaya se jIva do prakAra ke haiM saMsArI aura mukta, na ki nizcayanaya se / ata: donoM nayoM ke bala se paraspara meM viruddha ko bhI aviruddha karake jo zraddhAna karate haiM, jAnate haiM aura mAnate haiM, ve hI samyagdRSTi haiM / aura jo ekAMta se jIva ko siddha sadRza mAnate haiM, ve mithyAdRSTi haiM, apane tathA para ke zatru hai, unake mokSamArgapanA kabhI bhI siddha nahIM hotA hai| aisA jAnakara atyaMta kaThina bhI nayacakra ko guru ke prasAda se prApta kara apanI zakti ke anusAra cAritra kA avalambana lekara apane zuddha Atmatattva kA abhyAsa karanA cAhiye // 47 //
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam yadIne saMsAriNaH siddhasadRzAH tarhi kikiguNaviziSTA iti prazne pratyuttaraM prayacchatyAcAryAH asarIrA aviNAsA aniMdiyA NimmalA visuddhappA | jaha loyagge siddhA taha jIvA saMsidI NeyA // 48 // jahalo siddhA vaha hidI jIvA geyA- yathA lokAgre siddhA rAjante tathA saMsRtau saMsAre jIvAH jJeyAH saMsAriNo jIvAH jJAtavyA iti / kathaMbhUtAste siddhAH ? asarIrA - azarIrAH, audArikAdipaJcavidhazarIrarahitAH jJAnazarIrAzca / punaH kathaMbhUtAH ? aviNAsA- avinAzAH, avinazvarAH naranArakAvirUpeNa janmamaraNAbhAvAt zAzvatA: nityAH / punarapi kathaMbhUtAH ? aNidiyA- anindriyA atIndriyAH vA, kSAyopazamikajanyabhAvendriyAbhAvAt Atmotthasakala vimala kevalajJAna varzanalocanAbhyAM yugapat lokAlokavyApi sakala padArthAvalokanasamarthAH atIndriyAH / punaH kisvarUpA: 1 nimmalA - nirmalAH dravyabhAvakarmamalaiH rahitAH / punaH kIdRzAH ? visuddhappA - vizuddhAtmAnaH rAgadveSAdivibhAvabhAvaiH rahitAH vizeSeNa zuddhAzca / 2 yadi ye saMsArI jIva siddhasadRza haiM, to ve kina kina guNoM se viziSTa haiM ? aisA prazna pUchane para AcArya uttara dete haiM-- anvayArtha - ( asarIrA aviNAsA aNidiyA NimmalA visuddhappA) azarIrI, avinAzI, anindriya, nirmala aura vizuddhAtmA (siddhA jaha loyo) siddha bhagavAn jaise loka ke agrabhAga para haiM, (taha saMsidI jIvA NeyA) vaise hI saMsAra meM jIva haiM // 48 // TIkA - jisa prakAra se loka ke zikhara para siddha virAjamAna haiM, usI prakAra se saMsArI jIva haiM, aisA jAnanA cAhiye / zaMkA -- siddha bhagavAn kaise haiM ? - samAdhAna -- siddha bhagavAn odArika Adi pA~ca prakAra ke zarIra se rahita haiM aura jJAnazarIrI haiN| agnizvara haiM- nara nAraka Adi rUpa se janma-maraNa kA abhAva hone se ve zAzvata - nitya haiM / kSAyopazamika janma bhAvendriya aura dravyendriyoM kA abhAva hone se aura AtmA se utpanna sakala vimala kevala jJAnadarzana ina do netroM se eka loka- aloka meM rahane vAle samasta padArthoM kA avalokana karane meM samartha haiM / isaliye anindriya yA atIndriya haiN| dravyakarma aura bhAvakarma mala se rahita nirmala haiM aura rAgadveSAdi vibhAva bhAvoM se rahita, vizeSatayA zuddha hone se vizuddhAtmA haiM /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam tadyathA--yathA siddhaparameSThinaH azarIrAH avinAzAH atIndriyAH nirmalAH vizuddhAtmAnazca santaH lokAkAzasya agrabhAge tiSThanti tathaiva asmin saMsAre saMsArijIvA api azarIrAH, avinAzAH, atIndriyAH, nirmalA vizuddhAtmAnazca vartante / kathametat ? zuddhanayena teSAM zazvatkarmamalavipAkAzayeraspRSTatvAt / TIkAkArairapi uktaM - " kenacinnayabalena saMsArijIvAH zuddhAH" iti / 15.0 + idamantra tAtparyam - samyagdRSTirjIyaH zuddhanayena nijazuddhasvarUpaM vijJAya paramapramodaM prApnuvan san tatraiva sthAtuM vAJchati / tathApi yAvat nirvikalpo na bhavet nAvat vyavahAranayamAzritya zuddhasiddhajIvAn ArAdhayat san gurUNAM kRpAprasAdena vyavahAracAritena ca gamya svAtmopalabdhi karoti krameNa / evaM jJAtvA satataM nijaparamAtmatattvaM dhyeyaM kRtvA pUrvAvasthAyAM paJcaparameSThinaH dhyAnaM vidhAtavyamiti // 48 // jaise siddha bhagavAn azarIrI, avinAzo, atIndriya, nirmala aura vizuddhasvarUpa hote hue lokAkAza ke agrabhAga para virAjamAna haiM, vaise hI isa saMsAra meM saMsArI jIva bhI azarIrI, avinazvara, atIndriya, nirmala aura vizuddha svarUpa vAle haiM / zaMkA- yaha bAta kaise hai ? samAdhAna - zuddhanaya se ye sabhI saMsArI jIva hamezA karmamala ke vipAkarUpa pariNAmoM se aspRSTa haiN| TIkAkAra zrIpadmaprabhamaladhArI deva bhI kahate haiM- "kisI naya ke bala se saMsArI jIva zuddha haiM / " yahA~ tAtparya yaha huA ki samyagdRSTi jIva zuddha naya se nijazuddhasvarUpa ko jAnakara paramapramoda ko prApta hotA huA usI meM ThaharanA cAhatA hai| phira bhI jaba taka vaha nirvikalpa nahIM hogA, taba taka vyavahAranaya kA Azraya lekara zuddha siddha jIvoM . kI ArAdhanA karatA huA guruoM ke prasAda se vyavahAracAritra ke bala se nizcayaratnatraya ko prApta karake krama se apanI AtmA kI upalabdhi kara letA hai| aisA jAnakara satata nija paramAtmatattva ko dhyeya banAkara prAraMbhika avasthA meM paMcaparameSThI kA dhyAna karanA cAhie ||48||
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 niyamasAra-prAbhRtam nayavivakSA bahudhA tvayA bhaNitA na ca kundakundadevaiH, tahi kathaM manye'ham, iti AzaMkA mA bhavet, ataH svayameva nayavivakSAM bruvanti zrIkundakundadevAH-- ede savve bhAvA vavahAraNayaM paDucca bhagidA du / savve siddhasahAvA suddhaNayA saMsidI jIvA // 49 / / ede savve bhAvA-ete sarve bhAvAH, pUrva ye bhAvA: jIvasya na santi iti pratipAditAH te saphalA api ki sarvathA na santi ? naitat, du vavahAraNayaM paDucca bhaNidA-khalu nizcayena te sarve'pi vyavahAranayaM pratItya bhaNitAH, vyavahAranayApekSayA jIvasya vidyanta eva / tahi na santi iti kathaM kathitaM bhavadbhiH ? tadeva bhUyatAma, saMsidI sabve jIvA suddhaNayA siddhasahAvA-saMsatau asmin saMsAre sarve jIvA: zuddhanayAt siddhasvabhAvaH iti / nigodarAzeH Arabhya paMcendriyasaMjiparyantA: nikhilAzca dhe saMsAriNaH naH se sarve ki zuddhanayApekSayA zuddhAH siddhasvabhAvA eva / tadyathA-yadyapi jIvasya vyavahAranayana anAdikarmabaMdhanavazAt svabhAva Apane naya vivakSA ko bahuta bAra kahA hai, na ki kuMdakundadeva ne, punaH maiM kaise mAna lUM ? aisI AzaMkA na ho jAye isIliye zrIkundakundadeva svayaM hI nayavivakSA ko kaha rahe haiM __ anvayArtha (ede savve bhAvA vavahAraNayaM paDucca bhaNidA) ye sabhI bhAvaM vyavahAranaya kA Azraya lekara kahe gaye haiN| (du suddhaNayA saMsadI savve jIvA siddhasahAvA) kintu zuddhanaya se saMsAra meM sabhI jIva siddhasvabhAva vAle haiM / / 49 / / TIkA-pUrva meM "jo bhAva jIva ke nahIM haiN| aisA kahA gayA hai ve sabhI kyA sarvathA nahIM haiM ? aisI AzaMkA hone para samAdhAna karate haiM ki aisI bAta nahIM hai, nizcaya se ve sabhI bhAva vyavahAranaya kI apekSA se jIva ke hI haiM / to puna: 'nahIM haiM' Apane aisA kaise kahA ? usI ko suniye isa saMsAra meM sabhI jIva zuddhanaya se siddhasvabhAva bAle haiN| nigodarAzi se lekara paMcendriya senI paryaMta jitane bhI saMsArI prANI haiM, ve sabhI zuddhanaya kI apekSA siddhasvabhAva vAle hI haiN| khulAsA isa prakAra hai ki yadyapi jIva ke vyavahAranaya se anAdikAlIna karmabaMdhana ke nimitta se svabhAva vibhAva sthAna se lekara
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 niyamasAra-prAbhUtam vibhAvasthAnAdhisaMhananaparyantAH sarve'pi vibhAvabhAvAH santi, tathApi bhadhyA abhavyAya nityanigovA itaranigodAH ekendriyAdi-paMcendriyAntA nArakAH tiryaJco manuSyA devAzca sakalA api jIvarAzayaH zuddha nayena siddhasvabhAvA eva / __ nanu jIvadravyaM trikAlaM dhruvazuddha tasya guNaparyAyA eba azuddhAH, ato vravyAphinayena jIbadravyaM zuddhaM paryAyAthikanayenAzuddhamiti vaktavyam ? tanna, katham ? ArSe naitat zrUyate, paraM "guNaparyayavava vyaM" iti bacanA guNaparyayasamUhameva dravyamiti AyAtam / punaH dravyaM tu trikAlaM zuddhaM guNaparyAyAzca azuddhAH kathametat saMbhavet ? guNaparyAyamaMtareNa dravyasyAstitvameva na siddhadhati / ataH yadA yena nayena vA dravyaM zuddham, tadA tena nayena vA guNaparyAyA api shuddhaaH| ___uktaM ca--"karmopAdhinirapekSaH zuladravyAdhikaH, yathA saMsArI jIvaH siddhasadRka zukhAtmA // 4 // saMhanana paryaMta sabhI vibhAva bhAva haiN| phira bhI bhavya-abhavya, nitya nigoda, itara nigoda, ekendriya, do indriya, tIna iMdriya, cAra iMdriya aura paMcedriya, nArakI, tiryaMca, manuSya aura deva, kula milAkara jitanI bhI jIvarAzi haiM, zuddhanaya kI apekSA sabhI siddhasvabhAva ho / zaMkA-~~-jIvadravya to trikAla meM dhruva zuddha hai, usakI guNaparyAyeM hI azuddha haiM / isaliye dravyAthikanaya se jIvadravya zuddha hai aura paryAyAthika naya se azuddha hai, aisA kahanA cAhie ? samAdhAna-aimA nahIM hai, zaMkA-kyoM ? samAdhAna-ArSa granthoM meM aisA nahIM sunA jAtA hai, kiMtu "guNa aura paryAyoM vAlA hI dravya hai'' aisA sutra kA kathana hai| isakA artha hai ki guNaparyAyoM kA samUha ho dravya hai / punaH dravya to tInoM kAla zuddha rahe aura usakI guNaparyAyeM azuddha raheM, yaha kaise sambhava hai ? kyoMki guNaparyAyoM ke binA to dravya kA astitva hI siddha nahIM hogaa| isalie jaba athavA jisa naya se dravya zuddha hai, taba athavA usI naya se guNaparyAyeM bhI zuddha haiN| kahA bhI haikarmoM kI upAdhi se nirapekSa nitya zuddha dravyAthika naya hai, jaise saMsArI
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmopAdhitirapekSasyabhAvo saMsAriNAM paryAyAH // 62 // niyamasAra- prAbhRtam 153 nityazuddhaparyAyArthikaH / yathA siddha paryAyasadRzAH zuddhAH karmopAdhipeo'zuddha dhyArthiko yathA krodhAdikarmajabhAva AtmA // 50 // karmopAdhisApekSasvabhAvo'nityAyuddhaparyAyArthiko yathA saMsAriNAmutpattibharaNe staH // 63 // etatkathanena evaM jJAyate yat zuddhadravyAyikaparyAyAthikanayAbhyAM sarve saMsAriNo jIvAH siddhasadRddhAH teSAM guNaparyAyAH api siddha guNaparyAyasadRzAH zuddhAH eva / tathaiva azuddhadravyArthika paryAyArthikanayAbhyAM saMsAriNo jIvA azuddhAsteSA guNaparyAyAH api azuddhA eva iti / arathirai: zrIpadmaprabhamaladhAridevairapi evameva kathitam - "saMsRta api ye vibhAvabhAvaizcatubhiH pariNatA santastiSThanti api ca te sarve bhagavatAM siddhAnAM zuddhaguNaparyAyaiH sadRzAH zuddhanayAdezAditi / " tAtparyametat -- asaMyatasamyagdRSTirna padyAvalaMbanena jIvasya yathoktaM svarUpaM jova siddha ke samAna zuddhAtmA haiM / karmoM kI upAdhi se nirapekSa svabhAvI nitya zuddha paryAyArthika naya hai, jaise siddhaparyAya samAna saMsArI jIvoM kI paryAyeM zuddha haiM / pAdhi sApekSa azuddha dravyArthika naya hai, jaise krodhAdi karmajanita bhAva AtmA hai / karmopANi sApekSa svabhAvI, anitya azuddha paryAyArthika nama hai, jaise saMsArI jIvoM ke janma-maraNa haiM / isa kathana se yaha jAnA jAtA hai ki ina donoM nayoM se sabhI saMsArI jIva siddhoM ke bhI siddhoM kI guNa paryAyoM sadRza zuddha hI haiM se aura azuddha paryAyArthika naya se saMsArI azuddha hI haiM / / 1. AlApapaddhati 1 20 zuddha dravyArthika aura zuddha paryAyAdhika samAna zuddha haiM / unako guNa paryAyeM usI prakAra azuddha dravyAthika naya jIva azuddha haiM, unakI guNaparyAyeM bhI TIkAkAra zrI padmaprabhamaladhArI deva ne bhI yahI bAta kahI haisaMsAra meM bhI jo cAra vibhAva bhAvoM se pariNata hote hue raha rahe haiM, ve sabhI jIva zuddhana kI apekSA se bhagavAn siddhoM ke samAna zuddha guNaparyAyoM se samAna hI haiM / yahA~ tAtparya yaha huA ki asaMyata samyagdRSTi jIva donoM nayoM ke abalaMbana
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 niyamasArAmRtam zraddadhAnastattvavicArakAle sAmAyike vA svamAtmAnaM zuddhaM siddhasadRzaM zranutte, jAnAti, na ca anubhavati / punaH vyavahAracAritrabalena paMcagurUNAM prasAdena ca ciccatanyapariNatirUpanizcayaratnatrayamavApya sarvasaMkalpavikalparahitazuddhaparamAtmatasvavyAne sthitvA svazuddhAtmAnameva anubhavati / tatazca krameNa sarvakarmANi hatvA svayameva siddho bhavati / iti nizcityAnavarataM nijatatyaprAptyarthameva prayatno vidhAtavyaH, 'siddhasadRzo'ham' iti matvA ahaMkAravazena pramAvIbhUya viSayakaSAyamaya-gRhasthAzrame eva na AsaktividheyA iti / / 49 // eSu sarveSu madhye kiM heyaM kiM mA upAdeyam ? iti praznai sati pratyuttaraM dadatyAcAryAH-- puvuttasayalabhAvA paradavvaM parasahAvamidi heyaM / sagadavamuvAdeyaM aMtarataccaM have appA // 50 // puvvuttasayalabhAvA-pUrvoktasakalabhAvAH pUrva kthitaaH| ye bhAvAH pariNAmAH se jIva ke yathokta svarUpa kA zraddhAna karate hue tattva ke vicAra ke samaya athavA sAmAyika ke samaya apanI AtmA ko zuddha siddhasamAna zraddhAna karatA hai aura jAnatA hai, kiMtu anubhava nahIM karatA / punaH vyavahAra cAritra ke bala se aura paMcaparameSThI ke prasAda se ciccaitanya kI pariNatirUpa nizcayaratnatraya ko prApta kara sarvasaMkalpa vikalpa rahita zuddha paramAtmatatva ke dhyAna meM sthita hokara apanI zuddha AtmA kA hI anubhava karatA hai / isake bAda krama se sarva karmoM kA nAza kara svayaM hI siddha ho jAtA hai| aisA nizcaya karake hamezA nija tattva kI prApti ke lie prayatna karanA cAhie / "aura maiM siddhasamAna hU~" aisA mAnakara ahaMkAra ke vaza se pramAdI hokara viSaya kaSAyamaya aise gRhasthAzrama meM hI Asakti nahIM rakhanI cAhie // 49 // ina sabhI ke madhya kyA heya hai aura kyA upAdeya hai ? aisA prazna hone para AcArya pratyuttara dete haiM anvayArtha-(puvuttasayalabhAvA paradabbaM parasahAva) pUrvokta sakala bhAva paradravya haiM aura parasvabhAva haiM (idi heyaM) isalie heya haiN| (aMtaratacca appA) aMtastattva AtmA (sagadavvaM) svakIya dravya hai, (uvAdeyaM have) vahI upAdeya hai // 50 // TokA-pUrva meM kahe gaye jo bhI bhAva-pariNAma yA paryAya haiM, ve sabhI para
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 155 paryAyAzca / paradavvaM - paradravyaM te sarve paradravyameva pudgalakarmabhiH nimitatvAt / punazca kathaMbhUtAste ? parasahAvaM - parasvabhAvAH, aupAdhikatvAt / idi heyaM iti hetoH, heyaM hAtuM yogyam / tarhi ki upAdeyam ? appA uvAdeyaM - AtmA eva upAdeyaH / kathaM ? sagadavvaM svaSadravyam ata eva upAdeyam / punazca tatkatham ? aMtarataccaM havetadeva svakadravyaM aMtastattvaM bhavet iti hetoH upAdAtuM yogyamiti / ataH tadyayA - zuddhabuddhaikasvarUpanijAtmatattvaM muktvA anye ca ye jIvAjIvAkyaH teSAM aupazamikA dibahuvidhavikalpapariNAmAH nAnAvidhavyaMjanaparyAyAzca te sarve'pi paradravyasaMbaMdhatvAt paradravyaM dravyakarmodaye sati samudbhUtatvAt parasvabhAvAzca, kAraNAt heyaM svaktuM yogyameva / AtmA eva svadravyaM svAstitvasvarUpatvAt taveva antastasvaM aMtaHsvarUpaM ataH tavevopAdeyaM satataM grahItuM yogyam / yadyapi vyavahAranayena te sarve bhAvAH siddhAMta proktatvAt satyAH, ataH upAveyA na ca sarvathA hemAstathApi nizcayanayena zuddhAtmasvarUpA na bhavati iti hayA api / kizva, prAraMbhAvasyAyAM pUrvoktabhAvaiH iMdriyabalAvidravyabhAvaprANajIMvA jJAyante nirNIyante tathApi , dravya hI haiM, kyoMki pudgala dravya se bane hue haiM / isaliye aupAdhika hone se ve parasvabhAva haiM, ataH chor3ane yogya haiN| AtmA hI upAdeya hai, kyoMki vaha svakIya dravya hai / vahI aMtastattva hai, isIliye vaha grahaNa karane yogya hai / zuddha buddha eka svarUpa apanA jo Atmatattva hai, usako chor3akara aura jo bhI jIva ajIva Adi haiM, unake aupazamika Adi bahuta prakAra ke vikalparUpa pariNAma haiM aura jo aneka prakAra kI vyaMjana paryAyeM haiM ve sabhI paradravya se saMbaMdhita hone se paradravya haiM / ye saba dravya karma ke udaya se utpanna hone se parasvabhAva hai, isalie heya haiM chor3ane yogya haiM / AtmA hI svadravya hai apane astitvarUpa hone se vahI aMtasvarUpa hai, ataH vahI upAdeya hai- satata grahaNa karane yogya hai / yadyapi ye sabhI bhAva vyavahAranaya kI apekSA siddhAMta meM kahe jAne se satya haiM ataH upAdeya haiM, sarvathA heya nahIM haiM phira bhI nizcayanaya se ye zuddha AtmA ke svarUpa nahIM hai isalie heya bhI nahIM haiM / dUsarI bAta yaha hai ki prArambha avasthA meM ina pUrvobhAvoM se aura indriya bala Adi dravya bhAva prANoM se jIva jAne jAte haiM
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 niyamasAra-prAbhRtam asaMyatasamyagdRSTidezasaMyato vA nizcayanayena zaktirUpeNa svabhAvadRSTayA vA svamAtmAnamebhyo bhinnameva zraddadhAti / tadanu sakalavimalakevalajJAnadarzanasvarUpe nijaparamAtmanyeva sthAtumicchan san vyavahAracAritrabalena prayatate / nanu pUrvokteSu bhAveSu madhye aupazamikakSAyikakSAyopazamikodayikabhAvA api santi / ataH vividhasamyaktvaM saMyamAsaMyamasarAgasaMyamopazamakSAyikacAritrAvayazcApi heyA bhaviSyati manuSyagatyAyaubayikabhAvAzca ? satyama, prAgeva kathitamAste, zuddha nayena jIvasya karmamalasaMparkAbhAve ime'pi sarve samyaktvacAritrAdayo bhAvA heyA eva, na tu azuddhanayena / yato vyavahAranayena jIvasya karmabaMdho'sti, tataH tatpariharaNAya ratnatrayasyAntargatAH samyaktvAdaya upAdeyA api / iti jJAtvA ekAMtadurAgraho mA bhUta, ataH svayogyatAnurUpeNa navivakSA. mAzritya vyavahAramokSamArgasAdhanabalena nizcayamokSamArga sAdhayitvA siddhiprAsAdA. rohaNaM kartavyam / / 5 / / nirNIta kie jAte haiM, phira bhI asaMyata samyagdRSTi athavA dezasaMyata zrAvaka nizcayamaya se, zaktirUpa se yA svabhAvadRSTi se apanI AtmA ko ina sabhI se bhinna hI zraddhAna karatA hai / anaMtara sakala vimala kevalajJAna darzana svarUpa apanI paramAtmA meM hI sthita hone kI icchA rakhatA huA vyavahAra cAritra ke bala se prayatna karatA hai| zaMkA-pUrvokta bhAvoM meM aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura audayika bhAva bhI haiN| ataH upazama, kSAyika, kSAyopazAmaka ye tInoM samyaktva, saMyamAsaMyama, sarAgasaMyama, upazama cAritra aura kSAyika cAritra Adi bhAva bhI heya ho jAveMge tathA manuSyagati prAyu Adi audayika bhAva haiM, ve bhI heya ho jAyeMge ? / samAdhAna-ThIka hai, pahale hI kahA hai ki zuddhanaya se jIva ko karmamala kA samparka nahIM hai, ataH ye bhI sabhI samyaktva, cAritra Adi bhAva heya hI haiN| kintu azuddhanaya se heya nahIM haiM, kyoMki vyavahAranaya se jIva ke karmabandha hai, ataH usako dUra karane ke lie ratnatraya ke antargata hone se samyaktva Adi bhAva upAdeya bhI haiN| aisA jAnakara ekAnta durAgraha na ho jAve isIlie apanI yogyatA ke anurUpa nayoM kA Azraya lekara vyavahAra mokSamArgarUpa sAdhana ke bala se nizcaya mokSamArga ko sAtha karake siddhiprAsAda para ArohaNa karanA cAhiye // 50 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam 157 evaM rasarUpAvirahitajIvasvarUpapratipAdanamukhyatvena eka sUtra, sarve'pi saMsArijIvAH siddhasadRzAH iti pratipAdanaparatvena dve sUtra, jIvAH kathaMcitsaMsAriNaH kathaMcit trikAlaM zuddhAH iti nathavivakSAkathanamukhyatvena eka sUtre, punaH heyopAdeyatattvakathanaparatvena eka sUtram, iti paMcabhiH sUtraiH vidhimukhakathanapradhAnatvena tRtIyasamyagjJAnAdhikAre dvitIyo'ntarAdhikAraH smaaptH| punarapi samyagdarzanasma lakSaNaM pUrvArdhana samyagjJAnasya cAttarAna pratipAdayanto bhagavantaH zrIkuMdakuMdadevA AhuH vivarIyAbhiNivesavivajjiyasadadahaNameva sammattaM / 'saMsayavimohavinbhamavivajjiyaM hAdi sapaNANaM // 51 // vivarIyAbhiNivesavivajjiyasahahaNameva sammata-viparItAbhinivezayiyajitazraddhAnaM evaM samyaksvaM viparotAbhiprAyo durAgraho vA viparItAbhinivezastena vijitaM rahitaM yat tattvArthazraddhAnaM AptAgamatattvAnAM vA zraddhAnaM tadeva samyagdarzanam / punaH samyagjJAnaM kiM ? saMsayavimohavibbhamavivajjiyaM saNNANaM hodi-saMzayavimoha isa prakAra rUpa rasa Adi se rahita jIva tattva ke pratipAdana kI mukhyatA se eka sUtra huaa| sabhI saMsArI jIva siddha ke samAna haiM aisA pratipAdana karate hue do sUtra hue| jIva kathaMcit saMsArI hai aura kathaMcit trikAla zuddha hai isa taraha nayavivakSA ko mukhyatA ko kahane vAlA eka sUtra huaa| punaH heyopAdeya tatva ke kathana kI mukhyatA se eka sUtra huaa| aise pA~ca sUtroM dvArA vidhimukha se kathana ko mukhyatA rakhate hue isa tRtIya samyagjJAna adhikAra meM dUsarA antarAdhikAra pUrNa huaa| punarapi gAthA ke pUrvAdha se samyagdarzana kA lakSaNa aura uttarArdha se samyagjJAna kA lakSaNa pratipAdita karate hue zrI kundakundadeva kahate haiM--- anvayArtha-(vivarIyAbhiNibesavivajjiyasaddahaNameva sammatta) viparIta abhiprAya se rahita zraddhAna hI samyaktva hai, (saMsayavimohabibbhamavivajjiyaM saNNANaM hodi) aura saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya se rahita samyagjJAna hai // 51 // / TIkA-viparIta abhiprAya yA durAgraha se rahita Apta, Agama aura
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam vibhramavijitaM saMzayaviparyayAnadhyavasAyarahitaM yajjJAnaM tat saMjJAnaM samyagjJAnaM bhavati / AptAgamatattvAnAM zraddhAnaM samyaktvam, tatra tu vidhimukhena kathanamatra tu niSedhamukhena / ubhayakoTispazijJAna saMzayaH, yathA'yaM sthANurvA puruSo vA iti / parasparasApekSanayadvayena vastuparijJAnAbhAvo vimohaH / gacchattaNasparza vaddimohabadvA'yaM dossH| anekAntAtmakavastuno nityakSaNikakAntAvirUpeNa grahaNa vibhramaH, zaktikAyAM rajatavijJAnavazyaM jAyate / etaiSivijitaM yajjJAnaM tatsamyagjJAnaM bhavati / yadyapi samyaktvotpattyanaMtarameva samyagjJAnamAvirbhavati, tathApi ubhayorlakSaNaM pathakpRthak eva / idaM samyaktvaM jJAnaM ca caturthaguNasthAnAt prAdurbhavati / tadeva mokSaprAsAdasya prathama sopAnamiti nizcitya samyaktvaM labdhvA pramAdaM parihatya satataM tadratnaM rakSaNIyameva // 51 // tattvoM kA jo zraddhAna hai, vahI samyaktva hai / tathA, saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya se rahita jJAna samyagjJAna hotA hai / vahA~ gAthA 5vIM meM Apta Agama aura tattvoM ke zraddhAna ko samyaktva kahA hai aura yahA~ gAthA 51vIM meM mithyA abhiprAya se rahita zraddhAna ko samyaktva kahA hai / so vahA~ para vidhimukha se kathana hai aura yahA~ para niSedhamukha se kathana hai / ubhayakoTi sparzI jAna ko saMzaya kahate haiM, jaise yaha TUTha hai yA puruSa ? paraspara sApekSa donoM nayoM se vastu kA jJAna na honA vimoha hai, jaise gamana karate hue puruSa ke paira meM tRNa se laga jAne para "kucha laga gayA hai ?" aisA vikalpa honA athavA dizAbhrama ho jaanaa| anekAntAtmaka vastu ko "yaha nitya hI hai, yA kSaNika hI hai" aisA ekAntarUpa se grahaNa karanA vibhrama hai, jaise sIpa meM cA~dI kA jJAna kara lenA / ina tInoM doSoM se rahita jo jJAna hai, vaha samyagjJAna hotA hai| yadyapi samyaktva kI utpatti ke anantara hI samyagjJAna prakaTa ho jAtA hai, phira bhI donoM ke lakSaNa pRthak pRthak hI haiN| yaha samyaktva aura jJAna donoM cauthe guNasthAna se utpanna ho jAte haiM / ye hI mokSa-mahala kI pahalI sIr3hI haiM, aisA nizcaya karake samyaktva ko prApta kara pramAda ko chor3akara satata hI isa ratna kI rakSA karanI cAhie // 51 // 1. buhRdvyasaMgraha, gAthA 42, TIkA meM aisA hI lakSaNa hai|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam 159 adhunA prakArAntareNa tayoreva lakSaNa pratipAdayantyAcAryAH-- . calamaliNamagADhattavivajjiyasaddahaNameva sammattaM / adhigamabhAvo gANaM heyopAdeyataccANaM // 52 // calamaliNa magAThattavivajjiyasaddahaNameva sammattaM-calamalinamagADhatvavijitazraddhAnam eva samyaktvaM calamalinAgAhadoSaiH rahitameva zraddhAnaM samyaktvam / heyopAdeyataccANaM adhigamabhAvo NANaM-heyopAdeyatattvAnAmadhigamabhAvo jJAnamiti / ___ ito vistaraH-yathA ekameva jalaM nAnAkallolarUpeNa pariNamati, tathaiva sarvatIrthaMkarANAmahatAM yA samAnAnantazakto satyAmapi zAMtijinezvaraH zAMti karoti, pAzrvanAthazca kA nivArayatIti nAnAliyo mAla caMcalA pariNAmaH sa eva clghossH| yathA zuddho'pi suvarNaH malasaMsargeNa malina ucyate, tathaiva zaMkAvidoSeSu anyatamadoSeNa pUrNa nirmalatvaM nAsti sa maladoSo nigadyate / yathA vRddhapuruSasya hastagata daNDaM kaMpate tathaiva, svani pitajinamaMdire mamevam, paranirmAphtei ca parasyevam iti punaH dUsarI taraha se AcAryadeva inhIM donoM kA lakSaNa kahate haiM anvayArtha--(calamaliNamagADhattavivajjiyasaddahaNameva sammattaM) cala, malina aura agADha doSa rahita zraddhAna hI samyaktva hai| (heyopAdeyataccANaM adhigamabhAbo gANaM) aura heya-upAdeya tattvoM kA jAnanA samyagjJAna hai // 52 // TIkA-cala, malina aura agAr3ha doSoM se rahita zraddhAna karanA hI samyaktva hai| heya-upAdeya tattvoM ko samajha lenA samyagjJAna hai| usI ko kahate haiM jaise eka hI jala nAnA laharoM se pariNamana karatA hai, usI prakAra sabhI tIrthaGkaroM ke athabA sabhI arhantoM ke samAna ananta zakti hone para bhI "zAMtinAtha bhagavAna zAMti karate haiM, pArzvanAtha bhagavAn saMkaTa ko dUra karate haiN| aisA aneka viSayoM meM jo mana calAyamAna hotA rahatA hai, vahIM cala doSa hai| jaise zuddha bhI sonA mala ke saMsarga se malina kahalAtA hai, vaise hI zaMkAdi doSoM meM kisI eka doSa se pUrNa nirmalatA nahIM raha sake vaha mala doSa hai| jaise vRddha puruSa ke hAtha meM pakar3A huA DaNDA kApatA rahatA hai, vaise hI apane dvArA banavAye gaye jinamaMdira meM "yaha merA hai", para ke banavAye gaye meM "yaha para kA hai" aisA bhAva honA agAr3ha
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 niyamasAra prAbhRtam bhAyaH sa agADhadoSaH kathyate / etaccala malinAgADha doSaiH rahitaM yat zraddhAnaM tat nirdoSaM samyagdarzanamucyate / pUrvoktakathita samyaktva lakSaNa maupazamikakSAyikakSAyopazamikeSu triSvapi vidyate kilvidaM lakSaNaM prAktanayadvayoraM na ca kSAyopazamike, tame doSAH saMbhayaMtyapi / uktaM ca zrInemicandrasiddha ticakravatidevaiH - "sammatta vesaghAvissuvayAko vedagaM have sambhaM / calamaliNamagAThata NicaM kammalavaNahedU // ' samyaktvaprakRtiH bezaghAtiH, tasyodayena yat samyaktvaM tat vedakanAma, tat calamalinAgADhatvamapi nityam aMtarmuhUrtAt SaTSaSTisAgaraparyaMtamapi karma nirjarAhetuH vartate / tataH svazuddhAtmatattvamupAveyaM tadvayatiriktaM ca sarvaM heyaM, heyopAdeyatattvAnAM adhigamo bodhaH tadeva samyagjJAnaM vartate / doSa kahalAtA hai / ina cala, malina, agAr3ha doSoM se rahita jo AptAdi kA zraddhAna karatA hai, vaha nirdoSa samyagdarzana hai / pUrva meM 51 vIM gAthA meM kahA gayA samyaktva kA lakSaNa aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ina tInoM meM bhI vidyamAna hai, kintu yaha 52vIM gAthA kA cala malina agADha doSa rahita lakSaNa pahale ke do samyaktva meM to ghaTatA hai, kSAyopazamika meM nahIM, cUMki usameM ye doSa sambhava haiM / zrI nemicandra siddhAMtacakravartI AcArya ne kahA bhI hai samyaktva nAma kI dezaghAti prakRti ke udaya se vedaka samyaktva hotA hai, yaha cala malina agADha doSa se sahita hai aura nitya hI karmakSapaNa kA kAraNa hai / samyaktva prakRti dezaghAti haiM, usake udaya se jo samyaktva hotA hai, vaha vedaka nAmavAlA hai / yaha cala, malina, agADha doSa yukta hote hue bhI nitya hI arthAt antarmuhUrta se lekara utkRSTa chayAsaTha sAgara kAla paryanta bhI karma nirjarA hetu hai / apanA zuddhAtmatatva upAdeya hai, usake atirikta saba kucha heya hai / aisA heya-upAdeya tattvoM kA jJAna honA hI samyagjJAna hai 1. gommaTasAra, jovakANDa |
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam itthaM AptAgamasatvAnAM zraddhAnaM, viparItAbhinivezavijitaM zraddhAnaM, calamalinAgADhavoSarahitaM zraddhAnaM ca iti vividha lakSaNaM samyagdarzanasya kathitaM shriikundkunddevaiH| kaSAyaprAbhRtamahAsiddhAntagranthasya kartRNAM zroguNatharamahAsurINAM cAyamabhiprAya: mAiTTI hone pavasaNa niyamamA i ramAI ! saddahavi asambhAvaM ajANamANo guruNiogA // 10 // asyA gAyAyA uttarArdham anyatrApi evameva dRzyate / zrInemicaMdrasiddhAMtacakrativevaiH labdhisAre proktam / tathAhi sammukye calamaliNamagADhaM saddahadi taccayaM atthaM / saddahadi asadabhAvaM ajANamANo guruNiogA // 105 // suttAdo se samma darasimjataM adA Na saddahadi / so ceva havai micchAiTThI jIvo tadA pahuvI // 10 // - Apta Agama padArthoM kA zraddhAna, viparIta abhiprAya se rahita zraddhAnta aura cala malina agAr3ha doSarahita zraddhAna isa taraha zrIkundakundadeva ne tIna prakAra ke samyagdarzana ke lakSaNa kiye haiN| kaSAyaprAbhUta mahAsiddhAnta grantha ke kartA zrI guNadhara mahAAcArya kA bhI abhiprAya dekhiye 'samyagdRSTi jIva niyama se upadiSTa pravacana kA zraddhAna karatA hai, kadAcit ajJAyamAna guru ke niyoga se asat padArthoM kA bhI zraddhAna kara letA hai|' isa gAthA kA uttarArdha anya granthoM meM bhI isI prakAra hai / zrI nemicandra siddhAntacakravartI ne bhI labdhisAra meM kahA hai samyaktva prakRti ke udaya meM cala malina agAr3ha doSa sahita padArthoM kA zraddhAna karatA hai| kadAcit ajJAyamAna guru ke niyoga se asat padArthoM kA zraddhAna bhI kara letA hai| punaH yadi anya koI guru sUtra meM use samIcIna artha dikhalA deve to bhI vaha jaba usapara zraddhAna nahIM karatA hai to vaha usI samaya se mithyAdRSTi ho jAtA hai| 1. sAyapAhuDa grantha / 2, lamdhisAra / 21
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 niyamasAra-prAbhUtam anayogArthayoSTIkAyAM ajJAyamAnaguruniyogavAkyasya spaSTIkaraNaM vartate / tadyathA--"ayaM vedakasamyagdRSTiH svayaM vizeSamajAnAno gurorvacanAkauzaladuSTAbhiprAyagRhItavismaraNAdinibaMdhanAnniyogAdanyathAvyAkhyAnAsadbhAvaM tattvAvasadrUpamapi zraddadhAti, tathApi sarvajJAjJAzraddhAnAt smygdRssttirevaasau| punaH kadAciyAcAryAtareNa gaNadharAdisUtraM pradarzva vyAkhyAyamAnaM samyagrUpaM yadA na zradadhAti, tata:prabhRti sa edha jIvo mithyAvRSTirbhavati, AptasUtrAzriddhAnAt' / " taAnahAma mAnani maddhAnaM dAmAdarzanameva / anyatrApi uktaM zrIzivakoTisUribhiH-- padamakkharaM ca ekkaM pi jo Na rocedi suttaNihiTuM / sesaM rocato vi hu micchAidI muNeyavyoM // 39 // ina donoM gAthAoM kI TokA meM "ajJAyamAnaguruniyoga' vAkya kA spaSTIkaraNa sundara hai / usI ko dekhiye yaha bedaka samyagdRSTi svayaM to vizeSa jAnatA nahIM hai aura vacana dvArA pratipAdana kI akuzalatA se athavA duSTa abhiprAya se, yA grahaNa kiye hue artha ko bhUla jAne Adi kinhIM kAraNoM se yadi guru ne anyathA-galata bhI vyAkhyAna kara diyA hai, vaha usa asat rUpa bhI artha kA zraddhAna karatA hai, phira bhI vaha sarvajJa kI AjJA kA zraddhAna karane se samyagdRSTi hI hai, kyoMki vaha guru ke vacana ko zAstra ke aura sarvajJa ke bacana samajha rahA hai| puna. kadAcit anya kisI AcArya ne gaNadhara Adi sUtra ko dikhalAkara samocIna svarUpa kA vyAkhyAna kara diyA phira bhI vaha usapara zraddhAna nahIM karatA hai taba vaha uso samaya se mithyAdRSTi ho jAtA hai kyoMki Apta dvArA kathita sUtra ke artha kA usane zraddhAna nahIM kiyA hai / isalie Apta, Agama aura guruoM kA bhI zraddhAna karanA samyagdarzana hai| zrI zivakoTi AcArya ne bhagavatI ArAdhanA grantha meM bhI kahA hai-- jo sUtra meM kathita eka pada athavA eka akSara kA bhI zraddhAna nahIM karatA hai, to zeSa sAre grantha kA zraddhAna karate hue bhI vaha mithyAdRSTi hai| 1, latrisAraTokA, pR0 115 / 2. bhagavatI ArAdhanA, prathama AzvAsa /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam etat samyagdarzanasya lakSaNam / samyagjJAnasya lakSaNamaNi prakArAntareNa vartate / tadyathA-svAtmatatvamupAdeyaM tadvayatiriktaM yad jIyAjIvAditattvaM tatsaba heyam / heyopAdeyatattvAnAmadhigamo bodhaH samyagjJAnamiti / idamatra tAtparyam--vyavahAranayena AptAdizraddhAnaM dRDhIkRtya nizcayanayena siddhasadRzanijaparamAtmatattvasya bhAvanayA svazaktimupavayatA satA tvayA svAnantacatuSTayavyaktyarthaM prayatno vidheyaH // 52 // itaH paryaH samyagdarzanazAnayorlakSaNaM vyAlmAya adhunA mamyaktvasyotpattikAraNaM nigadantyAcArya: sammattasya NimittaM, jiNasuttaM tassa jANayA purisaa| aMtaraheU bhaNidA, dasaNamohassa khayapahudI // 53 // ___ yahA~ taka samyagdarzana kA lakSaNa kiyA hai| Age samyagjJAna kA lakSaNa bhI dUsare prakAra se kahate haiM--- svAtmatattva hI upAdeya hai, usase bhinna jo bhI jIva-ajIva Adi tatva haiM ve saba heya haiM / ina heya-upAdeya tattvoM kA adhigama-jJAna honA samyagjJAna hai / yahA~ tAtparya yaha huA ki vyavahAranaya se Apta Adi kA zraddhAna dRr3ha karake nizcayanaya se sikha samAna apane paramAtmatattva kI bhAvanA se apanI zakti ko bar3hAte hue apane anaMtacatuSTaya ko pragaTa karane ke lie prayatna karanA cAhiye / bhAvArtha-yahA~ para yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki mahAn adhyAtma ziromaNi zrI kundakundadeva isa grantha ke kartA haiM aura yaha niyamasAra bhI adhyAtma grantha hai, phira bhI yahA~ para unhoMne samyagdarzana ke tInoM lakSaNa hI vyavahAra paraka kiye haiM, jo vyavahAra samyagdarzana ko heyaSTi se dekhate haiM, unheM ina para vicAra karanA cAhiye / tathA kundakunda ke bhI pahale zrI guNadhara AcArya hue haiM, unhoMne bhI vyavahAra paraka hI lakSaNa kiyA hai / khAsa bAta yahI hai ki isa vyavahAra samyagdarzana se hI nizcaya sabhyagdarzana prApta hotA hai| ataH inameM paraspara meM sAdhyasAdhanabhAva sambandha hai / vyavahAra samyagdarzana sAdhana hai aura nizcaya samyagdarzana sAdhya hai, aisA samajhanA / / 5 / / yahA~ taka samyagdarzana aura jJAna kA lakSaNa kahA, aba AcArya samyagdarzana kI utpatti ke kAraNa batalAte haiM anyayArtha--(jiNasuttaM tassa jANayA purisA) jinasUtra aura unake jAnane
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam sammatassa NimittaM jiNasuttaM tassa jANayA purisA-samyaktvasya nimittaM bahiraGgakAraNaM jinasUtraM tasya jinasUtrasya jJAyakAH puruSAH api / punaH aMtaraMgakAraNaM kiM ? daMsaNamohassa khayapahudI aMtaraheU bhaNidA-darzanamoha kSayaprabhRtayaH antarhetayoM bhaNitAH iti / ito vistaraH--nimittakAraNaM dvividham-bahiraMganimittam antaraMganimittaM ca / samyaktvasyotpattaye jinasUtraM tasya jJAtAraH AcAryopAdhyAyasAdhavazca bahiraMgakAraNarUpeNa kathyante / anaMtAnubaMdhicatuSka mithyAtvaM sabhyagmithyAtvaM samyaktvaM ceti saptaprakRtInAmupazamaH kSayaH kSayopazamo vA antaraMgakAraNatvena vivakSyante / mahAsiddhAntagranthe barakhaNDAgame samyaktvasyotpatteH bahiraMgakAraNasya vizavavivecanaM dRzyate--tatra jAtismaraNavedanAnubhavajinabibadarzanajinamamidarzanadevaddhidarzaneNvanyatamakAraNe satyeva samyagdarzanamutpadyate, na ca kaarnnmntrenn| kathametat jJAyate ? tatraiva dhavalATokayA jJAyate / tadyathAvAle puruSa (sammattassa NimittaM) samyaktva ke nimitta haiM / (dasaNamohassa khayapahudI) darzana mohanIya kA kSaya, upazama Adi (antaraheka bhaNidA) antaraMga hetu kahe haiM // 53 // TIkA-samyaktva kA nimitta-bahiraMga kAraNa jinasUtra hai aura unake jJAtA puruSa bhI haiN| punaH antaraMga kAraNa kyA haiM ? darzana mohanIya kA kSaya Adi honA aMtaraMga kAraNa hai| isI kA vistAra kahate haiM -nimitta kAraNa do prakAra ke haiM-bahiraMga nimitta kAraNa aura aMtaraMga nimitta kAraNa / samyaktva kI utpatti ke lie jinasUtra aura usake jJAtA AcArya, upAdhyAya, sAdhu bahiraMga kAraNa rUpa se kahe gaye haiM / anaMtAnubaMdhI catuSka, mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva ina sAta prakRtiyoM kA upazama, kSaya athavA kSayopazama ye aMtaraMga kAraNarUpa se vivakSita hai| mahAn siddhAMta grantha SaTkhaNDAgama meM samyakva kI utpatti ke bahiraMga kAraNa kA vizada vivecana dikha rahA hai usameM jAtismaraNa, bedanA anubhava, jinabibadarzana, jinamahimadarzana aura devaRddhidarzana inameM se koI eka kAraNa ke hone para hI samyagdarzana utpanna hotA hai, na ki kAraNa ke binA /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhUtam 165 "jAissara jirNAbanabaM sarNehi viNA uppajja mANaNaisaggiya paDhamasammattassa asaMbhavAdo / " anyacca dhavalAya -- kathaM jirNA basaNaM paDhamasammattuSpattIe kAraNaM ? jirNAbabadaMsaNeNa dhittaNikAcidassa vi micchattAdikammarulAyassa khayadaMsaNAdo / ' etatkathanena jJAyate naisargikasamyagdarzanamapi jAtismaraNaM jinabiMbadarzanaM vA bAhyakAraNamapekSata evaM dvayorekatareNa kAraNena bhavitavyameva, anyathA nopadyate / ataH bahiraMgakAraNAbhAve aMtaraMgakAraNamasaMbhavam / tatazca nAkiJcitkaraM bAhya nimittam / fore, kSAyika samyaktvaM tIrthaMkara prakRtibaMdhazcApi kevalizrutakeca lipAdamUle sali eva bhavati / etadapi bAhya nimittakAraNameva / zaMkA -- yaha kaise jAnA jAtA hai ? samAdhAna - usI grantha kI dhavalA TIkA se jAnA dekhiye - jAti smaraNa aura jinabiMba darzana ina donoM meM se naisargika prathamopazama samyaktva kI utpatti asaMbhava hai / punaH usI dhavalA TIkA meM kahA hai ki jAtA hai / usI ko kisI eka ke binA zaMkA- jinabiMba darzana prathama samyaktva kI utpatti meM kAraNa kaise hai ? samAdhAna --- jinabiMba ke darzana se nidhatta - nikAcita bhI midhyAtva Adi karma-samUha kA kSaya dekhA jAtA hai / isa kathana se jAnA jAtA hai ki naisargika samyagdarzana bhI jAtismaraNa athavA jinadarzana ina bAhya kAraNoM kI apekSA rakhatA hI hai / isaliye bahiraMga kAraNa ke abhAva meM aMtaraMga kAraNa asambhava haiM / isI hetu se bAhya nimitta akicitra nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki kSAyika samyaktva aura tIrthaMkara prakRti kA baMdha bhI kevalI, zrutakevalI ke pAdamUla meM hI hotA hai aura ye bhI bAhya nimitta kAraNa hI haiM / zaMkA--taba bAhya kAraNoM ke mila jAne para sabhI jIvoM ko samyaktva honA cAhiye, paraMtu aisA nahIM dikhatA hai ? 1. dhavalA pu0 6, 0427
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam tahi bAhyakAraNe labdhe sati sarveSAM jIvAnAM samyakzvena bhAvyaM, parantu naitat dRzyate ? satyamuktaM bhavatA, paraM bAhyakAraNe prApte sati kAryasiddhiH jAyate na vA jAyate, kintu bAhyakAraNAbhAve tu niyamena na jAyate / yathA kumbhakAracakracIvaradaNDAdibAhyakAraNAbhAve ghaTotpattirna jAyate kintu etatkAraNe labdhe sati jAyate na vA jAyate / ato nizcitametat bAhyakAraNaM na nirarthakam / 166 aMtaraMganimittaM darzana mohasya upazamAdiH / sa tu kAlalabdhyAdiprAptau sati eva bhavati nAnyathA / uktaM ca zrIpUjyapAdasvAmibhiH 1 "saptAnAM prakRtInAmupazamAdaupazamikaM samyaktvam / anAdimithyAdRSTerbhavyasya karmokyApAditakAluSye sati kutastadupazamaH ? phAlalabdhyAdinimittatvAt / tatra kAlalabdhistAvat-AtmA bhayyaH kAle'dhapudgalaparivartanAkhaye'vaziSTa prathamasamyaktvagrahaNasya yogyo bhavati nAdhike iti / iyamekA phAlalabdhiH / aparA samAdhAna - Apane ThIka kahA hai, parantu bAhya kAraNa ke prApta hone para kAryasiddhi hotI hai athavA nahIM bhI hotI hai, kintu bAhya kAraNa ke abhAva meM to niyama se nahIM hotI hai / jaise ki kubhakAra, cAka, cIvara, daNDa Adi bAhya kAraNoM ke abhAva meM ghar3e kI utpatti nahIM hotI hai, kintu ina kAraNoM ke mila jAne para ghar3A utpanna hotA hai athavA nahIM bhI hotA hai / isaliye yaha nizcita ho gayA ki ye saba bAhya kAraNa nirarthaka nahIM haiM / aba aMtaraMga ke upazama Adi aMtaraMga nimitta haiM / darzana mohanIya ke upazama Adi aMtaraMga nimitta haiN| ve to kAlalabdhi Adi ke milane para hI hote haiM, na ki nahIM milane para zrI pUjyapAda svAmI ne kahA bhI hai "sAta prakRtiyoM ke upazama se upazama samyaktva hotA haiM / zaMkA- anAdi midhyAdRSTi bhavya jIva ke karmodaya se utpanna kaluSatA hote rahane para ina prakRtiyoM kA upazama kaise hogA ? samAdhAna -- kAlalabdhi Adi ke nimitta se hI hotA hai / usameM aba kAlalabdhi ko kahate haiM- bhavyajIva ardhapudgala parivartana nAma ke kAla ke zeSa rahane para prathama samyaktva ko grahaNa karane ke liye yogya hotA hai, adhika rahane para nahIM,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 167 kaisthitikA kAlalandhiH / utkRSTasthitikeSu karmasu jaghanyasthitikeSu ca prathamasamyaktvalAbho na bhavati / va hi bhavati ? antaHkoTI koTI sAgaropamasthitikeSu karmasu bandhamApadyamAneSu vizuddhapariNAmavazAtkarmasu ca tataH saMkhtheyasAgaropama sahasrAnAyAmantaHkoTIkoTIsAgaropamasthitau sthApiteSu prathamasamyakrayogyo bhavati / aparA kAlalabdhiH bhAvApekSayA / bhavyaH paMcendriyaH saMjJI paryAptakaH sarvavizuddhaH prathamasamyaktvamutpAdayati / 'Adi-zabdena jAtismaraNAdiH parigRhyate / " anyacca samyaktvasyopalabdhyArtha paMca labdhayo varNitAH kSayopazamalabdhiH, vizuddhilabdhi:, vezanAlabdhi:, prAyogyalabdhiH, karaNalabdhizca / etAsu catasro labdhayaH sAmAnyA bhavyeSu abhavyeSvapi jAyante, kintu karaNalabdhirbhavyeSveva bhavati / idamatra tAtparyam - - bahiraMgAntaraM gakAraNopalabdhau satyAmeva samyaktvamutpadyate, na caikatareNa / evaM jJAtvA anantAnaMtasaMsAra saMtaticchedakAraNaM jinabiMbadarzanaM paramA yaha eka kAlalabdhi huI / dUsarI kAlabdhi karmasthitika hai| jaba karmoM kI utkRSTa sthiti rahatI hai yA jaghanya sthiti rahatI haiM, taba prathama samyaktva kA lAbha nahIM ho sakatA hai / zaMkA-taba kisa sthiti meM hotA hai ? samAdhAna -- jaba karma aMtaH koTAkoTi sAgaropama kI sthiti meM baMdha rahe haiM aura vizuddha pariNAmoM ke vaMza se saMkhyAta hajAra sAgara krama aMtaH koTAkoTo sAgaropama kI sthiti sattA meM kara dene para prathama samyaktva kI yogyatA AtI hai / , anya kAlalabdhi bhava kI apekSA se haiM--bhavya, paMcendriya, saMjJI paryAptaka, sarvavizuddha pariNAma vAlA hotA huA prathama samyaktva ko utpanna karatA hai / Adi zabda se jAtismaraNa Adi bhI liye jAte haiM / anya granthoM meM samyaktva kI prApti ke liye pA~ca labdhiyA~ kahI gaI haiM / kSayopazamalabdhi, vizuddhilabdhi, dezanAlabdhi, prAyogyalabdhi aura karaNalabdhi / inameM se cAra labdhiyA~ bhavya aura abhavya donoM meM sAmAnyatayA hotI haiM, kintu eka karaNalabdhi bhavyoM meM hI hotI hai / yahA~ tAtparya yaha nikalatA hai ki bahiraMga aura aMtaraMga kAraNoM kI upalabdhi hone para hI samyaktva utpanna hotA hai, na ki eka kAraNa se| aisA jAnakara 1. sarvArthasiddhi, a0 2, sUtra 3 /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 niyamasAra-prAbhUtam dareNa satataM kartavyam / tathA ca munInAM darzanaM caMpApAvAditIrthavadanAdikamapi viSAtavyama, yato'mUni saNyipi samyaktvotpattiddhirakSAnimittAni proktAnyASaMgranthe iti // 53 // mArgasyAvamavadvayasya vyAkhyAnaM vidhAya tRtIyaM vyAkhyAtuM pratijAnate sUrayaHsammattaM saNNANaM vijjadi movakhassa hodi suNa caraNaM / vavahAraNicchaeNa du tamhA caraNaM pavakkhAmi // 54 // sammattaM saNNANaM mokkhassa vijjadi-samyaktvaM saMjJAnaM mokSaspa vidyate kAraNam / suNa caraNaM hodi-zRNu bhoH bhavya ! tvam AkarNaya caraNaM bhavati cAritramapi mokSasya heturbhavati / tamhA-tasmAt kAraNAt / vavahAraNicchaeNa du caraNaM pavakvAmi-vyavahAranizcayAbhyAM tu caraNaM cAritra pravakSyAmi, nirUpayAmi / / idamatra tAtparyam---samyagdarzanaM samyagjJAnama ime dve mokSasya kAraNe staH / anaMtAnaMta saMsAra kI paraMparA ko cheda karane meM kAraNa jinabiMba kA darzana parama Adara se satata karate rahanA cAhiye / usI prakAra muniyoM ke darzana, caMpApurI pAvApurI, sammedazikhara Adi tIrthoM kI vaMdanA Adi bhI karate rahanA cAhiye / kyoMki ye saba kAraNa bhI ArSa grantha meM samyaktva kI utpatti, vRddhi aura rakSA ke nimitta kahe gaye haiM // 53 // aba AcAryavarya mokSamArga ke do avayavoM kA vyAkhyAna karake tIsare ko kahane kI pratijJA karate haiM anvayArtha--(mokkhassa sammattaM saNNANaM vijjadi) mokSa ke kAraNa samyaktva aura saMjJAna haiM / (caraNaM hodi suNa) cAritra bhI hotA hai, use suno / (du tamhA yavahAraNicchaeNa caraNaM pabakkhAmi) isaliye vyavahAra nizcaya kI apekSA se cAritra ko kahUMgA // 54 // TokA-samyagdarzana aura samyagjJAna ye mokSa ke kAraNa haiM / he bhavya ! suno, cAritra bhI mokSa kA hetu hai| isaliye vyavahAra aura nizcaya se maiM cAritra ko khuuNgaa| yahA~ tAtparya yaha hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna ye do mokSa ke liye
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 169 bho bhavya ! tvayA zrUyatAma; samyakacAritramapi mokSasya kAraNaM vartate / ata eva ahaM vyavahAranayena nizcayanayema ca samyakcAritrasya prarUpaNAM kariSyAmIti pratijJAyate zrImadbhagavatakundakundadevaiH iti / tato nizcIyate nizcayacAritravata vyavahAracAritramapi upAdeyameva, na ca heyam, yatastasya vyavahAracAritrasya nizcayacAritrahetutvamiti zAtvA nizcayaratnatrayasyopalabdhaye vyavahAracAritraM prAraMbhAvasthAyAM paramAdareNa parigRhItavyam // 54 // adhunA prakRtamupasaMhartukAmA vyavahAranayaH kutaH paryaMta prayojanavAn ? iti sUcayantyAcAryadevAHvavahAraNayacaritte, vavahAraNayassa hodi tavacaraNaM // NicchayaNayacAritte, tavacaraNaM hodi Nicchayado // 55 // vavahAraNayacarite vavahAraNayassa tavacaraNaM hodi-vyavahAranayacAritre vyavahAranapasya tapazcaraNaM bhavati / NicchayaNayacAritte Nicchyado tavacaraNaM hodinizcayanayacAritre nizcayataH tapazcaraNaM bhavatIti / tadhayA-~~-arhanmudrApraro yogI prathamaM yat pApakriyAnivRttirUpaM cAritramAcarati tat vyavahAranayasya cAritraM kathyate / kAraNa haiM, he bhavyoM! tuma suno, cAritra bhI mokSa kA kAraNa hai| isaliye maiM zrI. kundakundAcArya vyavahAranaya se aura nizcayanaya se samyakcAritra kI prarUpaNA kruuNgaa| yahA~ AcAryadeva ne aisI pratijJA kI hai| isase yaha nizcaya hotA hai ki nizcayacAritra ke samAna vyavahAracAritra bhI upAdeya hai na ki heya, kyoMki vaha nizcayacAritra kA hetu hai| aisA jAnakara nizcayacAritra kI prApti ke liye prAraMbha avasthA meM vyavahAracAritra ko parama Adara se grahaNa karanA cAhiye // 54 // adhunA prakRta kA upasaMhAra karane kI icchA rakhate hue vyabahAranaya kahA~ taka prayojanIbhUta hai ? isa bAta ko batalAte hue AcAryadeva kahate haiM anvayArtha----(vavahAraNayacaritte) vyavahAranaya ke cAritra meM (vavahAraNayassa tavacaraNa hodi) vyavahAranaya kA tapazcaraNa hotA hai / (NicchayaNayacAritte) nizcayanaya ke cAritra meM (Ninchayado tavacaraNaM hodi) nizcayanaya kA tapazcaraNa hotA hai / / 55 // TokA-vyavahAranaya se jo cAritra hai, usameM vyavahAra tapazcaraNa hotA hai| nizcayanaya ke cAritra meM nizcaya tapazcaraNa hotA hai / usI ko kahate haiM-ahaMta 22
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 niyamasAra-prAbhRtam uktaM ca zrInemicaMdrasiddhAMtacakravatidevaH asuhAdo viNivittI, suhe pavitto ya jANa cArittaM / pAlpamidekhi pabahAraNamA jiNabhaNiya' // 45 // azubhAt pApAt vinivRttiH zubhe zubhopayoge pravRttizca yad bhavati, taseca vyavahAranayApekSayA jinakathitaM pazcamahAvratapaMcasamititriguptirUpaM cAritraM bhavatIti / sarAgacAritram, apahatasaMyamaH, apavAdamArgaH, zubhopayogaH, vyavahAracAritrama, bhedasaMyamA-iti nAmAntarANi / asyaiva sarAgacAritrasyaikadezAvayavabhUtaM dezacAritraM tatpazcamaguNasthAnavartinaH zrAvakasya jAyate / yAvat vyavahAranayasya cAritraM vartate tAvad vyavahAranayasya tapazcaraNamanazanAvidvAdazavidhaM bhavati / yataH prabhRti nizcayanayAdhInaM cAritraM pravartate tataHprabhRti nizcayanayasya tapazcaraNaM jAyate / vyavahAracAritreNa sAdhyaM nizcayacAritraM ratnatrayasyaikAgyapariNatirUpam / mudrA kA dhArI yogI prathama hI pApakriyA ke tyAga rUpa cAritra kA AcaraNa karatA hai, vaha vyavahAranaya kA cAritra kahalAtA hai / zrInemicaMdra siddhAntacakravartIdeva ne kahA hai azubha se nivRtta hokara zubha meM pravRtti karanA yaha cAritra hai, aisA jaano| vaha vrata, samiti, guptirUpa hai aura vyavahAra naya se kahA gayA hai, aisA jinendradeva kA kathana hai| azubha-pApa se chUTane se aura zubhopayoga meM pravRtti rUpa jo hotA hai, vahI vyavahAranaya kI apekSA se jinadeva kathita pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna guptirUpa cAritra hotA hai| sarAga cAritra, apahRta saMyama, apavAda mArga, zubhopayoga, vyavahAracAritra aura bhedasaMyama ye saba paryAyavAcI nAma haiN| isI sarAgacAritra kA ekadeza avayavarUpa dezacAritra hotA hai| vaha paMca ma guNasthAnavoM zrAvaka ko hotA hai ! jaba taka vyavahAranaya ke Azrita cAritra hotA hai, taba taka byabahAranaya tapazcaraNa anazana avamaudarya Adi bAraha prakAra kA hotA hai aura jaba se lekara nizcayanaya ke AdhIna cAritra hotA hai, tabhI se nizcayanaya kA tapazcaraNa hotA hai / yaha nizcayacAritra ratnatraya kI ekAgra pariNatirUpa hai, jo ki vyavahAra cAritra ke dvArA sAdhya hotA hai| 1. drvysNgrh|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra prAmRta 171 uktaMca baharibabhatarakiriyAroho bhvkaarnnpnnaastthtth| NANissa aM jiNutaM taM paramaM sammAcAritaM' // 45 // bAhyazubhAzubhavacanakAyavyApArarUpasya tathaivAbhyantare zubhAzubhamanovikalparUpasya ca kriyAvyApArasya nirodharUpaM nirvikalpasamAdhipariNataM nizcayacAritraM etatsaMsArakAraNabhUtakarmAstravapraNAzanArthaM vartate nirvikArasvasaMvittyAtmakazaddhopayogalakSaNaM paramabhedavijJAnino mhaamunerbhvti| vItarAgacAritram, paramopekSAsaMyamA, utsargamArgaH, zuddhopayogaH, nizcayacAritram, abhedasaMyamaH-iti paryAyanAmAni / apramattasayatAsyasaptamaguNasthAnAd Arabhya kSINakaSAyaparyaMta nizcayadhAritraM vrtte| sahajazuddhasakalavimalakevalajJAnadarzanasukhavIryasvabhAvanijaparamAtmani pratapanaM tapaH tat nizcayatapaH abhedaratnatrayapariNatirUpanirvikalpadhyAnamayamiti / kahA bho hai-- saMsAra ke kAraNoM ko dUra karane ke liye jJAnI jineMdradeva dvArA kathita bAhya-AbhyaMtara kriyAoM kA jo nirodha karanA hai, vahI parama-nizcaya samyakacAritra hai| bAhya zubha-azubha vacana kAya ke vyApArarUpa aura AbhyaMtara meM zubha-azubha mana ke vikalparUpa jo bhI kriyAyeM haiM, ina kriyArUpa vyApAroM kA nirodha honA, vahI nirvikalpa samAdhi meM pariNata nizcayacAritra hai / yaha cAritra saMsAra ke kAraNabhUta karmoM ke Asrava ko naSTa karane vAlA hai| yaha cAritra nirvikalpa svasaMvittisvarUpa zuddhopayoga lakSaNa bAlA hai, jo ki paramabhedavijJAnI mahAmuni ko hotA hai| isake vItarAga cAritra, paramopekSA saMyama, utsargamArga, zuddhopayoga, nizcayacAritra aura abhedasaMyama ye paryAyavAcI nAma haiN| apramatta saMyata nAma ke saptama guNasthAna se lekara kSINakaSAya guNasthAna paryaMta nizcayacAritra hotA hai / sahaja zuddha sakala vimala, kevala jJAna darzana sukha vIrya svabhAvI nija paramAtmA meM pratapana karanA tapa hai / yaha nizcayatapa abhedaratnatraya kI pariNatirUpa nirvikalpa dhyAnamaya hai| 1. dravyasaMgraha /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 niyamasAra-prAbhUta tAtparyametat-asaMyatasamyavRSTidyavahAranizcayamokSamArga shrddhtte| dezasaMyata ekadezacAritramavalaMbya sakalacAritramohate, punaH puruSArthabalena sakalasaMyamamAdAya sarAgasaMyato munirbhavati tavAsI vyavahAratapazcaraNAvazyakakriyAdyanuSThAnaM karoti / etabbyavahAracAritra balena yavA nizcayacAritramAzrayati tadA nizcayatapazcaraNAvazyakAdimayaM paramasamAdhau sthitvA antarmuhUrtamAtre kAle mohanIyaM nipAtya paramavItarAgo bhUtyA sarvajJo bhavati iti jJAtvA nizcayacAritraM dhyeyaM kRtvA vyavahAracAritramavalambanIyamiti // 55 / / sahajavimalajJAnadarzanasukhavIryasvarUpanijaparamAnaMdasUkhAmRtapAnacikIrSavazcAravisamanvitamahAsAdhavo yAvatparyaMta viharanto jinajinagRhANi vaMdante namastebhyo vayUnacatuHzatajinagRhebhyo nityamastu / evaM samyagdarzanazAmalakSaNamukhyatvena dve sUtra, samyaktvasyotpattipratipAdanaparatvena eka sUtram, cAritramapi mokSasya kAraNamiti sUcanaparatvena eka sUtram, vyavahAranizcayacAritrAntargatavyavahAranizcamatapazcaraNakathanapareNa eka sUtram iti paMcabhiH sUtraH samyagdarzanajJAnavizeSapratipAdako tRtIyo'ntarAdhikAra samAptaH / tAtparya yaha huA ki asaMyata samyagdRSTi vyavahAra aura nizcaya donoM mokSamArga kA zraddhAna karate haiN| dezasaMyata zrAvaka ekadeza cAritra kA avalaMbana lekara sakalacAritra kI icchA karate haiM, punaH puruSArtha ke bala se sakala saMyama ko grahaNa karake sarAgasaMyamI muni ho jAte haiM, taba yaha vyavahAra tapazcaraNa, Avazyaka kriyA Adi kA anuSThAna karate rahate haiN| isa vyavahAra cAritra ke bala se jaba nizcayacAritra AvazyakAdi kriyAmaya paramasamAdhi meM sthita hokara aMtarmuharta kAla meM mohanoya ko naSTa karake parama-vItarAga hokara sarvajJa ho jAte haiM / aisA jAnakara nizcayacAritra ko dhyeya karake vyavahAra cAritra kA abalambana lenA cAhiye // 55 // isa prakAra samyagdarzana jJAna ke lakSaNa kI mukhyatA se do sUtra hue, punaH samyaktva ko utpatti ke pratipAdana meM eka sUtra huA, punaH cAritra bhI mokSa kA kAraNa hai, aisA sUcita karate hue eka sUtra huA, anaMtara vyavahAra nizcaya cAritra ke aMtargata vyavahAra-nizcaya tapazcaraNa ko kahane kI mukhyatA se eka sUtra huA, isa
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra prAbhRtam 173 atra niyamasAragranthe tRtIye samyagjJAnAdhikAre pUrvoktakrameNa ekasUtraNa heyopAdeyatattvAkhyAnam, saptabhiH sUtraiH jIvasya nAnAvidhA vibhAvabhAvA na saMtIti pratiSedhakathanamukhyatA, paMcabhiH sUtraH 'jIvasvabhAvaH kozaH' ? iti vidhikathana. pradhAnatA, paJcabhiH sUtraH samyaktve satyeva jJAnaM samyagjJAnamiti vyAkhyAnama, cAritramAhAtmyaM tasya kathanapratijJA ceti aSTAdazasUtraH trayo'ntarAdhikArAH gatAH / iti zrIbhagavatkundakundAcAryapraNotaniyamasAraprAbhRttagraMthe jJAnamasthApikAkRtasyAdvAdacaMdrikAnAmaTokAyAM vyavahAramokSamArgamahAdhikAramadhye samyagjJAnAparatAmadheyaH zuddhabhAvanAmA tRtIyo'dhikAraH samAptaH / taraha manda sUtroM se darzana aura samyagdAna vizeSa kA pratipAdaka yaha tIsarA aMtarAdhikAra samApta huaa| ___ isa niyamasAra grantha meM tIsare samyagjJAna adhikAra meM pUrvokta krama se eka gAthAsUtra dvArA heyopAdeya tattva kA kathana huA hai / sAta gAthAsUtroM dvArA jIva ke nAnAvidha vibhAva bhAva nahIM haiM, aise pratiSedha kathana kI mukhyatA se vyAkhyAna huaa| puna: pA~ca gAthAsUtroM se jIva kA svabhAva kaisA hai ? isa taraha vidhiparaka kathana kI mukhyatA se varNana huA / punaH pA~ca sUtroM se samyaktva ke hone para hI jJAna samyagjJAna hotA hai. isa vyAkhyAna ko, cAritra ke mAhAtmya ko aura Age cAritra ko kahane kI pratijJA ko sUcita kiyA hai| isa taraha aThAraha gAthAsUtroM dvArA tIna aMtarAdhikAra pUrNa hue haiN| isa prakAra bhagavAn zrIkundakundAcArya praNIta niyamasAra-prAbhRta grantha meM AyikA jJAnamatIkRta syAdvAdacaMdrikA nAma kI TIkA meM vyavahAra mokSamArgamahAdhikAra ke madhya samyakajJAna aparanAmavAlA zuddhabhAva nAma kA tIsarA adhikAra samApta huaa|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAra cAritro'dhikAraH athAha jaMbUdvIpe bharatakSetre AryakhaMDe iha khalu duSdhamakAle'pi trayodazavidhacAritradhAriNo ye kecinnirprasthadigaMbarA munayo viharanti kRtikarmavidhipUrvakaM tAn sarvAn praNamAmyaham / J + , atha tAvat nizcayacAritrasya sAdhanabhUto vyavahAracAritrAsyaH caturtho'dhikAra Arabhyate / tatraikaviMzatisUtreSu 'kulajoNijIvamaggaNa'-- ityAdigAthAsUtramAvi kRtvA paMcasUtrANi paJca mahAvratalakSaNapratipAdanamukhyatvena tadana 'pAsugama geNa' ityAdisUtramAvi kRtvA paJcasUtrANi paJcasamitisvarUpakathanapradhAnatvena tadanantaraM 'kAlussamoha' - ityAdisUtramAdiM kRtvA paJcasUtrANi vyavahAranizcayAtmakatraya gupti svarUpakathanamukhyatvena tatpazcAt 'ghaNaghAikamma' ityAdigAthAsUtramAdi kRtvA paJcasUtrANi paJca gurulakSaNakathanapradhAnatvena tataH 'erisayabhAvanAeM' - ityAdirUpamekaM sUtraM vyavahAracAritropasaMhAranizcayacAritra pratipAdanapratijJAsUcanaparatvena sUrayaH pratipAdayantIti catubhirantarAdhikAre samudAyapAta nikA / aba nizcaya cAritra kA sAdhana aisA vyavahAra cAritra nAma kA cauthA adhikAra prAraMbha kiyA jA rahA hai / usameM ikkIsa sUtroM meM se "kulajoNijIvamaggaNa" ityAdi gAthA sUtra ko Adi karake pA~ca mahAvrata ke lakSaNoM ke pratipAdana kI mukhyatA se pA~ca sUtra haiM / punaH 'pAsugamageNa' ityAdi sUtra se lekara pA~ca samiti ke svarUpa ko kahane kI pradhAnatA se pA~ca sUtra haiM / anaMtara "kAlussamoha" ityAdi sUtra ko lekara vyavahAra nizcayarUpa tIna gupti ke kathana kI mukhyatA se pA~ca sUtra haiM / isake bAda " ghaNaghAikamma" ityAdi gAthAsUtra ko Adi karake paMca parama guru ke lakSaNa kI pradhAnatA se pAMca sUtra haiN| isake bAda "erisayabhAvaNAe" ityAdi rUpa eka sUtra meM vyavahAracAritra kA upasaMhAra aura nizcayacAritra ko kahane kI pratijJA kI sUcanA hai / ina ikkIsa sUtroM meM yaha vyavahAra cAritra kA pratipAdana hai / isa taraha cAra antarAdhikAroM se yaha samudAya pAtanikA huI /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 175 adhunA paJcamahAvateSu tAvat prathamaM mahAnatasvarUpaM nirUpayantyAcAryAH kulajoNijIvamaggaNaThANAisu jANiUNa jIvANaM / tassAraMbhaNiyattaNa, pariNAmo hoi paDhamavadaM // 56 // kulajoNijIvamaggaNaThANAisu jIvANaM jANiUNa-kulaponijIvamArgaNAsthAnAdiSu jIvAnAM jJAtvA / tassAraMbhaNiyatApariNAmo palamatadaM hoD-tasya AraMbhanivRttirUpaH pariNAmaH prathamavatam ahisAkhyamahAnataM bhavatIti / / tadyathA-kuleSu yoniSu jIvasamAseSu guNasthAneSu mArgaNAsthAneSu Adizabdena paryAptiprANasaMjJAyuravagAhanAdiSu nAnAjIvabhedaM jJAtvA tasya ghAtAdestyAgaH manasA vAcA kAyena kRtakAritAnumatibhizca tahiMsAvataM bhavati / anyajIvadayApratipAlanena svasya maraNaduHkhaM vinazyati, maraNAbhAve punarjanmApi na saMbhavet, tato'yaM jIvaH zAzvatakAlaM paramAnaMdaikasaMpadaM paramasukhamanubhavan san punaH saMsAra na pravizati / ivaM jJAtvA paramanirbhayaparaprAptaye satataM svaparasaukhyakaramahisAvataM paripAlanIyam / ___aba pAMca mahAvratoM meM AcAryadeva sarvaprathama pahale mahAvrata kA svarUpI nirUpita karate haiM ___ anvayArtha----(jIvANaM) jIvoM ko (kulajoNijIvamaggaNaThANAisu jANiUNa) kula, yoni, jIvasamAsa aura mArgaNAsthAna Adi meM jAnakara ke (tassa AraMbhaNi. yattaNapariNAmo) usake AraMbha se nivRttirUpa pariNAma honA (paDhamavadaM hoi) so prathama vrata hai // 56 // TokA-kula, yoni, jIvasamAsa, mArgaNAsthAna Adi meM jIvoM ko jAnakara unake AraMbha hiMsA ke tyAgarUpa pariNAma kA honA yaha pahalA ahiMsA mahAnata hai| kuloM meM, yoniyoM meM, jIvasamAsa meM, guNasthAnoM meM, mArgaNAoM meM, Adi zabda se paryApti, prANa, saMjJA, Ayu aura avagAhanA Adi meM nAnA prakAra ke jIvoM ke bheda jAnakara unake ghAta Adi kA mana bacana kAya aura kRta kArita anumodanA se tyAga kara denA yaha ahiMsA mahAvata hai| anya jIvoM kI dayA ke pAlana karane se apanA maraNa duHkha naSTa hotA hai aura maraNa ke abhAva meM punarjanma bhI saMbhava nahIM hogA / anaMtara yaha jIva zAzvata kAla taka paramAnaMda eka saMpattirUpa paramasukha kA anubhava karatA huA punaH saMsAra meM praveza nahIM kregaa| aisA jAnakara paramanirbhayapada ko prApti ke liye satata hI sva-para ko sukhakArI yaha ahisAbata pAlana karanA cAhiye /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 niyamasAra-prAbhRtam etavrataM pUrNatayA pramattApramasamunizveva, zrAvakeSu prasavadhatyAgena sthAvaravadhAtyAgena cANuvratAsyena giiyte| asaMyatasamyagdRSTiSu yadyapi ubhayavratamapi nAsti tathA pa teSAM hiMsAdipApakAryeSu niraMkuzA pravattirna jAyate / ato 'dharmasya mUlaM vayA'-- iti vidhAnena ratnatraye antarbhUtI dayAdharmo nityamupAdeyo na ca heya iti nizvetavyaH / / 5 / / idAnImahiMsAnatasya parikarasvarUpa satyavataM nirUpayantyAcAryA:-- rAgeNa va doseNa va moheNa va mosabhAsapariNAmaM / jo pajahadi sAhu sayA vidiyavadaM hodi tasseva // 57 / / aba guNasthAnoM meM kahate haiM yaha vrata pUrNa rUpa se pramatta apramatta muniyoM meM hI hotA hai aura zrAvakoM meM asahiMsA ke tyAga se tathA sthAvara hiMsA ke tyAga nahIM karane se aNuvrata nAma se kahalAtA hai / asaMyata samyagdRSTi meM yadyapi yaha donoM prakAra kA vrata nahIM hai, phira bhI unakI hiMsA Adi pApa kAryoM meM niraMkuza pravRtti nahIM hotI hai / isaliye "dharma kA mUla dayA hai" isa vidhAna se ratnatraya meM aMtarbhUta yaha dayAdharma nitya hI upAdeya hai, na ki heya, aisA nizcaya karanA cAhiye // 56 // bhAvArtha-vyavahAracAritra meM muniyoM ke teraha prakAra ke cAritra mAne gaye haiN| unameM se yaha pahalA ahiMsA mahAvata hai| Age krama se AcAryadeva svayaM hI sabakA lakSaNa batA rahe haiN| athavA aTThAIsa mUlaguNa bhI vyavahAra cAritra hai / usameM bhI sarvaprathama pA~ca mahAvratoM kA hI varNana hai| kucha loga dayA dharma ko AtmA kA dharma na kahakara heya kaha dete haiM, kintu aisI bAta nahIM hai, kyoMki ratnatraya AtmA kA dharma hai aura yaha jIvadayA usI ke aMtargata hai, aisA smjhnaa| isa vrata kA pAlana bhI kula, yoni, mArgaNA Adi ko vistAra se samajhakara hI kiyA jAtA hai | inakA vistAra bhI gommaTasAra jIvakANDa, dhavalA TIkA Adi meM hai / una granthoM ko bhI acchI taraha par3hanA cAhiye / aisA zrI kundakundadeva kA saMketa hai| aba ahiMsA vrata ke parikara svarUpa aise satya vrata kA AcArya deva nirUpaNa karate haiM anvayArthaH-(jo sAhu sayA rAgeNa va doseNa va moheNa ba) jo sAdhu sadA rAga se, dveSa se athavA moha se (mosabhAsapariNAmaM pajahadi) asatya bolane ke bhAvoM
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 17 jo sAha sayA rAgeNa va doseNa va moheNa va mosabhAsapariNAmaM pajahadiyaH sAdhuH sadA sarvakAlaM rAgeNa vA dveSeNa vA mohena vA mRSAbhASApariNAma prajahAti tyajati / tasseva vidiyabadaM hodi-tasyaiva dvitIyavrataM bhavati / tathAhi---bhASA dvAdazadhA, abhyAkhyAnakalahapaizunyAbaddhapralAparasya ratyupaSinikRtyapraNatimoSasamyagdarzanamithyAvarzanavacanabhedena / / etAsu bhASAsu samyagdarzanavacanaM vihAya shessaastyaajyaaH| yat anyadapi vacanaM paraparitApaphara tatsatyamapi bhavetahi asatyameva, aprazastavacane'ntargatatvAt / ataH kAraNAt rAgadveSamohAvibhAvena sarvamaprazasta rUpamasatyavacanaM tyaktvA prazastaM AgamAnukUlaM satyavacanaM yo bradIti tasya sAdhoH dvitIyaM satyamahAvrataM jAyate / satyavatapramANa iha sarvajamavizvAsI bAsiddhizca jAyate / paraMparayA'yaM vratI divyadhvanirUpavacanasya bhartA bhavati / tadA svasya divyavacanAmRtena asaMkhyabhavyAn chor3a detA hai (tasseva vidiya vadaM hodi) usake ho dUsarA satyavrata hotA hai / / 57 / / TIkA-jo muni hamezA ke liye rAga dveSa yA moha se asatya bolane kA tyAga kara dete haiM unake dusarA satya mahAvata hotA hai / usI ko vizeSa rIti se kahate haiM-bhASA bAraha prakAra kI hai.----abhyAkhyAna, kalaha, paizunya-cugalI, abaddhapralApaasaMdarbhita vacana, rati-rAga ke vacana, arati-aruci ke bacana, upAdhi-parigraha kI bhASA, nikRti-Thagane ke bacana, apraNati-namaskAra ko nahIM karane ke garviSTha vacana, asatya vacana, samyagdarzana ke vacana aura mithyAdarzana ke vacana / inameM se samyagdarzana ke vacana ke atirikta zeSa gyArahoM prakAra ke vacana tyAga karane yogya haiN| jo bhI vacana para ko pIr3A pahuMcAne vAle haiM ve satya bhI hoM phira bhI asatya hI haiM, kyoMki ve aprazasta vacana meM aMtarbhUta haiM / isa kAraNa rAgadveSa moha Adi bhAva se jo sabhI aprazasta bacanarUpa asatya vacanoM ko chor3akara prazasta Agama ke anu kala satya vacana bolate haiM, una sAdhuoM ke yaha dvitIya satya mahAvata hotA hai / __ satya vrata ke prabhAva se yahA~ para sarvajana meM vizvAsa ho jAtA hai aura vacanasiddhi bhI ho jAtI hai / punaH ye muni paraMparA se divyadhvani ke svAmI ho jAte haiM, taba ve apane divya vacanAmRta se asaMkhya bhavyoM ko tRpta karate haiN| yaha vrata bhI
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 niyamasAra prAmRtam prINAti / etad vratamapi kRtsnarUpeNa munInAmeva stokavratAkhyena zrAvakANAmiti jJAtvA aNuvrataM gRhItvA pUrNavratasya hetoH satataM prayatitavyamiti // 57 // tRtIyasya lakSaNa lakSayantyAcAryAH zrIkundakundadevA: gAme vA yare vAraNNe vA pechiUNa paramatthaM / Y= jo muMcadi grahaNabhAvaM tidiyavadaM hodi tasseva // 58 // jo gAme vA yare vAraNe vA paramatthaM pechiUNa gahaNabhAvaM muMcadi-yaH sAdhuH grAme vA nagare vA araNye vA paraM artha parakIyaM dhanAdikaM vastu prekSya dRSTvA grahaNabhAvaM sucati, tasya grahaNaM na karoti / tasseva tidiyavadaM hodi tasya eva muneH tRtIyavrataM tRtIyamacaryavrataM bhavati / pUrNarUpa se muniyoM ke hI hotA hai aura aNuvrata rUpa se zrAvakoM meM hotA hai, aisA samajha kara aNuvrata ko grahaNa karake satya vrata ko pUrNa karane ke liye satata hI prayatna karanA cAhiye / bhAvArtha -- jo sadA satya bolate haiM unako yahA~ para vacana siddhi Adi ho jAtI haiM aura punaH ve eka na eka dina isa vrata ke prabhAva se divyadhvani ko prApta kara ahaMta kevalI ho jAte haiM // 57 // aba zrI kundakundadeva tIsare vrata kA lakSaNa karate haiM anvayArtha - ( jo gAme vA Nayare vA raNe vA paraM atthaM pechiUNa gahaNabhAvaM muMcadi) jo grAma athavA nagara athavA vana meM para ke artha ko dekhakara usako grahaNa karane kA bhAva chor3a detA hai, (tasseva tidiyavadaM hodi ) usake ho tIsarA vrata hotA hai ||58|| TIkA- - grAma meM, nagara meM athavA zUnya vana meM yA anya kisI bhI sthAna meM anya kisI ne yadi koI vastu rakhI hai yA usakI gira gaI hai yA usane chor3a dI hai athavA koI kucha vastu bhUla gayA hai, aisA jo koI bhI para kA dravya hove, yA anya kisI kI pustakeM, upakaraNa ziSya chAtrAdi hoveM, unako dekhakara jo muni una parakIya vastuoM ko lene kA bhAva nahIM karate haiM, unake yaha tIsarA acaurya mahAvrata hotA hai /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 niyamasAra-prAbhRtam tadyathA---grAme nagare araNye zUnyavane vA, anyasminnapi kvacit sthAne vA pareNa janena nikSiptaM patitaM visRSTaM vismRtaM vA yatkimapi vastu tatparakIyaM dravyaM anyapustakopakaraNachatrAdIni ca vilokya yo muniH tasya grahaNasya bhAvamapi na karoti tasya tRtIyaM mahAvrataM bhavati / nanu sarva avattamanAdAnena muninA aSTavidhakarmagrahaNe steyaprasaMgaH ? tanna; ki kAraNam ? yathA vastrapAtramaNimuktAdIni hastAvinA''dIyante anyasmai ca dIyaMte na tathA karma AdIyate dIyate vA, ato naiSa doSaH / zabdAviviSayarathyAdvArAdyAdAnAt steyadoSaH kathaM na yujyate ? na pujyate, eSAM sAmAnyato muktatvAt, ata eva muniH pihitadvArAdIn na pravizati / tahi vaMdanAdikriyAnimittena dharmAdAnAt prazastaM steyaM prApnoti ? etadapi na, kiJca yatra dAnAchAnasaMbhavastatraiva cauryakarma gAte, na ca sarvatra / idaM acauryavrataM munereva paripUrNa bhavati na ca zrAvakANAma, teSAM dezavratameva zaMkA- sabhI binA dI huI vastu na grahaNa karane vAle muni ko ATha prakAra ke karmoM ko grahaNa karane se corI kA doSa AyegA / samAdhAna-aisA nahIM hai, kyoMki jaise vastra pAtra maNi motI Adi hAtha Adi se grahaNa kiye jAte haiM aura hAtha Adi se hI dUsaroM ko diye jAte haiN| usa taraha ye karma na grahaNa kiye jAte haiM aura na kisI ko diye jAte haiM / isaliye unake grahaNa meM corI kA doSa nahIM hai / zaMkA--zabda Adi indriyoM ke viSayoM kA grahaNa karanA, galiyoM meM yA sar3akoM para calanA, kisI ke dvAra Adi meM praveza karanA, ina sabameM bhI corI kA doSa kyoM nahIM AtA hai ? / samAdhAna nahIM AtA hai, kyoMki ye sAmAnyatayA chor3e hue viSaya haiM / isaliye munirAja baMda daravAjoM meM praveza nahIM karate haiM / zaMkA--taba to devabaMdanA Adi kriyAoM ke karane meM puNya kA grahaNa hotA hai, isameM prazasta corI kA doSa laga sakatA hai ? samAdhAna--yaha bhI nahIM hai, kyoMki jahA~ para lene dene kA vyavahAra saMbhava hai, vahIM para corI kA doSa liyA jAtA hai, na ki sabhI jagaha / / yaha acaurya vrata muni ke hI pUrNa hotA hai, na ki zrAvakoM ke / unake lie to
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 nigamasAra-prAbhRtam kthyte| ye ca etad vrataM pAlayanti, te niyamena anantacatuSTayalakSmImadhikRtya trailokyasAmrAjyamapi acireNa hastagataM kurvnti| iti jJAtvA sarvamadattaM tyaktvA nijaguNasaMpadeva rakSaNoyA'tiprayatnena // 5 // prahmacaryavratasvarUpaM pratipAdayanti brahmavataniratAH sUrayaH-- davaNa icchirUvaM vAMchAbhAvaM Nivattade tAsu / mehuNasaNNavivajjiyapariNAmo ahava turIyavadaM // 59 // dadruNa icchirUvaM tAsu vAMchAbhAvaM Nivattade-yo muniH strIrUpaM dRSTvA tAsu vAJchAbhAvaM nivartate, sAsu strISu abhilASAM na kroti| ahava mehuNasaNNavivajjiyaparidezavata hI kahA gayA hai / jo munirAja isa acauyaM mahAvrata kA pAlana karate haiM, ve niyama se anaMtacatuSTaya lakSmI ko prApta karake zIghra hI tIna loka ke sAmrAjya ko bhI hastagata kara lete haiN| aisA samajhakara saba binA dI huI vastu ko chor3akara atiprayatna pUrvaka apane guNoM kI saMpatti kI hI rakSA karanI cAhiye / bhAvArtha-jo corI kA pUrNatayA tyAga kara acaurya mahAvata pAlana karate haiM, ve munirAja apane anaMtacatuSTaya Adi anaMta guNoM ko prApta karane meM samartha ho jAte haiM / isa prakaraNa meM karmoM kA grahaNa, zabda, gaMdha Adi iMdriya viSayoM kA grahaNa aura puNya karmoM kA grahaNa karanA corI nahIM hai, aisA khulAsA kiyA hai tathA anya muniyoM kI pustakeM unake ziSya yA unake upakaraNa picchI-kamaMDalu Adi ko binA pUche lenA bhI corI hai, aisA batAyA hai / / 58 / / aba brahmavata meM nirata hue AcAryadeva brahmacaryavrata kA svarUpa pratipAdita kara rahe haiM - - anvayArtha--(icchirUvaM daTUNa tAsu vAMchAbhAvaM Nivattade) jo striyoM ke rUpa ko dekhakara unake prati bAMchA nahIM karate haiM, (ahava mehuNasaNNavivajjiyapariNAmo turiyabada) athavA unakA maithuna saMjJA se rahita pariNAma honA yaha cauthA mahAvata hai / / 59 // . TIkA--jo munirAja striyoM ke rUpa ko dekhakara unakI icchA nahIM karate haiM, athavA unakA jo maithuna saMjJA se rahita bhAva hai, vahI una muniyoM kA cauthA brahmacarya mahAvata hai| usI kA khulAsA karate haiM---
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 186 NAmo-athavA maithunasaMzAdhivajitapariNAmaH maithunasaMzayA rahitaH pariNAmo'pi tasya muneH, turIyavada-turIyatvataM caturtha mahAvrataM bhavati iti / tathAhi---kamanIyakAminInAM rAgabhAvanitAvalokanasaMlApAdirUpabhAvanAparityAgena puMvedodayajanitamaithunasaMjJApariNAmatyAgena ca caturtha brahmacaryamahAvataM bhavati / vRddhavAlayauvanabhevAt tribhedaM strIrUpaM devamanuSyatirazcInAM vA strIrUpaM vilokya tAbhyo nivartana citralepabhedAdiSu tatpratibiMba vA dRSTvA tatra rAgAdhabhAvo bhAvo brahmacaryavataM gIyate / idaM vrataM trailokya pUjyaM bhavati / yathA ekadviyAdisaMkhyAnAmabhAve zUnyAnAM na kAcid gaNanA zUnyameva, tathaiva etadbrahmavatAbhAve anyatratAnAM na kiMcimAhAtmyam / nanu mithunasya bhAvaH karma thA methunamiti vyutpatyA strIpuruSayoH yatkizcibapi pharma tatsarvamapi maithunaM prasajyate / tanna; cAritramohodayAt / rAgAviSTastrIpuMsoH parasparasparzAdikRtaraticeSTA maithunam / kiMca, ayaM maithunazabdaH loke zAstre ca strI sundara striyoM ko rAgabhAva se dekhanA, rAgabhAva se unake sAtha vArtAlApa Adi karanA, ina saba rAgabhAvoM kA tyAga karane se aura puruSaveda ke udaya se hone vAle methuna saMjJA ke bhAvoM kA tyAga karane se cauthA brahmacarya mahAvata hotA hai| bRddhA, bAlA aura yuvatI ke bheda se strI ke tIna bheda hai athavA devI, manuSya strI aura tiryaMcanI kI apekSA bhI striyoM ke tIna bheda haiN| ina tInoM prakAra kI striyoM se virakta honA, athavA citra, lepa Adi bhedavAlI, acetana striyoM ke pratibiMba ko dekhakara unameM rAgAdi bhAva nahIM karanA brahmacarya vrata hai| yaha vrata tInoM lokoM meM pUjya hai| jaise eka do tIna Adi saMkhyAoM ko ikAI meM na rakhane se aneka zUnyoM kI koI gaNanA nahIM hotI hai, ve zUnya hI rahate haiM, vaise hI isa brahmacaryavrata ke abhAva meM anya vratoM kA kucha bhI mahattva nahIM hai / zaMkA----mithuna arthAt yugala kA bhAva athavA kama maithuna haiM / isa vyutpatti se strI aura puruSa kI jo koI bhI kiyA hai, vaha sabhI maithuna kahalAyegI ? samAdhAna--aisI bAta nahIM hai, kyoMki cAritra mohanIya karma kA udaya hone para rAgapUrvaka strI aura puruSa kI paraspara meM sparza Adi se kI gaI jo rati ceSTA hai use hI maithuna kahate haiN| dUsarI bAta yaha hai, ki yaha maithuna zabda loka
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 niyamasAra-prAbhRtaM puruSasaMyogaja rativizeSe prasiddhaH / etatkathanena strIpuruSANAM vaMdanAdikriyAyAM prasaktau satyoM na ca kazcid doSaH / asya vratasyAnuSThAnena muktilakSmIrapi varItumIhate / iti jJAtvA svAtmajanyaparamAnaMdasukhamabhilaSatA tvayA nijazuddhabuddhaka svabhAvaparamabrahmaNi sthitvA pUrNabrahmacaryavrataM AcaraNIyam // 59 // aparigraha mahAvratakSaNaM prapayanyAcAryAH- savvesiM gaMthANaM lAgo NivekkhabhAvaNApurva / paMcamabadamidi bhaNidaM cArittabharaM vahatassa // 60 // sambesi gaMthANaM NiratrekkhabhAvaNAvaM tAgI paMtramavadamidi bhaNidaM sarveSAM prabhthAnAM nirapekSabhAvanApUrvaM tyAgaH paMcamavratam iti bhaNitam / kasya ? cAritabhara meM athavA zAstra meM strI-puruSa ke saMyoga se utpanna hue ratisukha vizeSa meM hI prasiddha hai / isa kathana se strI-puruSa milakara yadi devavaMdanA, guruvaMdanA Adi kriyAyeM kara rahe haiM, to usameM koI doSa nahIM hai / isa vrata ke anuSThAna se muktilakSmI bhI varaNa karanA cAhatI hai| aisA jAnakara apanI AtmA se utpanna paramAnaMda sukha kI abhilASA rakhate hue tumheM nija zuddha buddha eka svabhAva vAle paramabrahma sthita hokara pUrNa brahmacarya vrata kA AcaraNa karanA cAhie / bhAvArtha --cetana yA acetana kisI bhI strI ko rAgabhAva se dekhanA hI brahmacarya ko naSTa karane meM kAraNa hai / ataH maithuna saMjJA se honevAle rAgabhAva kA tyAga kara apane brahmacarya vrata ko pUrNa nirdoSa rakhanA cAhie / / 59 / / aba AcArya aparigraha mahAvrata kA lakSaNa kahate haiM anvayArtha - - (rivekkhabhAvaNApucvaM savvaisi gaMthANaM tAgo) nirapekSa bhAvanA pUrvaka saMpUrNa parigraha kA tyAga karanA (cAritabhara bahaMtassa paMcamavadaM idi bhaNidaM ) yaha cAritra ke bhAra ko dhAraNa karane vAle muni kA pA~cavA~ mahAvrata kahA gayA hai / / 60 / / TIkA -- sampUrNa parigraha kA nirapekSa bhAvanA pUrvaka tyAga kara denA yaha pA~cavA~ mahAvrata hai / yaha nizcaya aura vyavahAra cAritra ke bhAra ko vahana karane vAle muni ke hI hotA hai / bAhya aura AbhyaMtara aise sarva parigraha kA tyAga karanA yaha
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam bahatassa-cAritrabhAraM vahataH, nizcayavyavahAracAritraM dadhato muneH / ___ bAhyAbhyaMtarabhedAnAM sarvaparigrahANAM tyAgo'parigrahAkhyaM mahAvrataM bhavati / itareSu saMyamajJAnazaucopakaraNeSu zrAmaNyayogyasaMstarAdiSu ca mamatvarahitapariNAmazca / nanu bAhyavastuSu mUrchApariNAma eva parigrahaH, na ca vastugrahaNam ? netaghuktam; bAhyavastuparityAge sati mULabhAvAbhAvo bhadet na vA bhavet, kiMtu bAhyavastusadbhAve murchAbhAvo bhavedeva / yathA taMbulasya tuSasAce abhyaMtararaktimA na nazyati, kintu tuSApasAraNe nazyati na vApi ca / ataH bAhyaM sarvaparigrahaM tyaktvA svasvayogyaguNasthAnAnusAreNa antaraMgaparigraho'pi tyaktathyaH / krizca, sarvasaMgAbhAveM aparigraha nAma kA mahAvata hotA hai| itara jo saMyama, jJAna aura zauca ke upakaraNa haiM tathA aura jo bhI munipada ke yogya saMstara Adi hai, unameM mamatva rahita pariNAma honA caahie| __ zaMkA--bAhya vastuoM meM murchA-mamatva pariNAma kA honA hI parigraha hai, na ki unako grahaNa karanA ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA cAhie, kyoMki bAhya vastuoM kA parityAga kara dene para mamatva bhAva raha sakatA hai athavA nahIM bhI raha sakatA hai, kiMtu bAhya parigraha ke sadbhAva meM mamatva bhAva hotA hI hai| jaise ki dhAnya ke Upara tuSa ke rahate hue andara kI lalAI (cAvala ke Upara kI lalAI) nahIM dUra ho sakatI hai, kiMtu yadi dhAnya ke Upara kA chilakA dUra kara diyA jAya to vaha cAvala ke Upara kI lalAI dUra bhI ho sakatI hai aura raha bhI sakatI hai| ata: bAhya sampUrNa parigraha ko chor3akara apane-apane yogya guNasthAna ke anusAra antaraMga parigraha bhI chor3anA caahie| - dUsarI bAta yaha hai ki sarva parigraha kA abhAva ho jAne para niHsaMga aura nimama hokara paramasAdhu nIce-nIce nahIM girane se Upara-Upara gamana karate hue loka ke agrabhAga para bhI pahuMcane meM samartha ho jAte haiN| aisA jAnakara dhIre-dhIre parigraharUpI graha-pizAca se chuTakArA prApta karanA caahie| bhAvArtha-bAhya parigraha ke rahane para usase sarvathA mamatva nahIM chUTa sakatA hai, ata: bAhya parigraha kA tyAga karake hI tatsaMbaMdhI mamatva ko chor3A jA sakatA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jisake pAsa jitanA-jitanA bhAra hotA hai, vaha utanA-utanA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 niyamasAra - prAbhUtam niHsaMgo nirmamo bhUtvA paramazramaNa : abodha: patanAbhAvAt upari gacchan san paraMparA lokAntamapi gantuM kSate / iti zaH zanaiH parigrahagrahAt nivRttiH kartavyA / evaM prathamamahiAvratalakSaNasUcakatvena eka sUtram, tasyaiva parikarasvarUpasatyA caurya brahmacaryAparigraha mahAvratalakSaNakathanapradhAnatyena catuHsUtrANi, iti paJcabhiH sUtraiH munInAM mUlapratipAdako'yaM prathamo'ntarAdhikAraH samAptaH / ita UrdhvaM vratasya vRtisadRzAnAM samitInAM svarUpaM nigadyate paJcabhiH sUtraiH ||60|| paJcamahAvratalakSaNamAkhyAya paJcasamiti vyAkhyAtukAmastAvadIryAsamitaiH svarUpamAcakSate sUrayaH - pAsugamamgeNa divA avalogaMto jugapyamANaM hi / gaccha puro samo iriyAsamidI have tassa || 61 / / 4 samaNo pAsugamamgeNa divA jugaSyamANaM hi purado avalogaMto gacchai - yaH zramaNaH prAkamArgeNa divA yugapramANaM khalu purataH avalokayan gacchati, tassa iriyAsamidI have - tasya zramaNasya IryAsamitiH bhavet / hI nIce giratA hai, tarAjU ke palar3e ke samAna, aura jo halkA hotA hai vaha UparaUpara uThatA calA jAtA hai, jaise ki tarAjU kA khAlI palar3A / vaise hI niSparigrahI muni hI eka na eka dina lokAgrabhAga para pahuMca sakate haiM, na ki parigrahI sAdhu / isa prakAra prathama ahiMsAvrata ke lakSaNa ko sUcita karate hue eka sUtra huA, usI ke parikara svarUpa satya acIrya brahmacarya aura aparigraha ina mahAvratoM ke lakSaNa ke kathana kI pradhAnatA se cAra sUtra hue, isa taraha pA~ca sUtroM dvArA muniyoM mUla vratoM kA pratipAdaka yaha prathama antarAdhikAra samApta huA / isake Age vratoM kI vRtti ke sadRza jo samitiyA~ haiM, unakA svarUpa pAMca sUtroM dvArA kaheMge // 60 // ke AcAryadeva pA~ca mahAvratoM kA lakSaNa kahakara aba pA~ca samitiyoM ko kahane kI icchA rakhate hue pahale IryAsamiti kA svarUpa kahate haiM anvayArtha --- ( pAsugamaggeNa divA jugappamANaM hi purado avalogaMto samaNo gaccha i) prAmuka mArga se dina meM cAra hAtha pramANa Age dekhate hue jo zramaNa calate haiM ( tassa iriyAsamido have ) unake IryAsamiti hotI hai / / 61 / /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 niyamasAra-prAbhRtam tathAhi-samyakaprakAreNa zrutanirUpitakrameNa sAvadhAnadhittena gamanAdiSu pravRttiH samitiH / tAH paJca Iya bhASaNAdAnanikSepaNapratiSThAsamitibhedena / IraNaM gamana IryA, tasyAH samitiH iiryaasmitiH| yaH zramaNo hastiyomahiSokharoSTrajanasabhuvAyopaditena prAsukamArgeNa pravRttanetrasaMcAre sUryodgame yugapramANaM caturhastapramANaM pAdanikSepaNabhUmi pazyan san gacchati calati prayojanavazena zAstrazrayaNatIrthayAtrAdevagurudarzanAdihetoH, tasya muneH IryAsamitirbhavati / etatsamitipUrvakaM gamanena trasasthAvarajIvAnAM rakSA jaayte| yadyapi munInAmeva samiterUpadezaH, tathApi zrAvakeNApi bhUmimavalokyatA gamanena guNa eva, iti jJAtvA jIvarakSAbhiprAyeNa tenApi zaktyanusAreNa IryAsamitiH pAlanIyA // 61 / / TIkA-jo sAdhu prAsaka mArga se dina meM cAra hAtha pramANa Age dekhate hu~ calate haiM, uA sAnu maha yasamiti hotI hai / usI ko kahate haiM--samyak prakAra se zAstra ke kahe krama se sAvadhAna citta hokara gamana, bolanA, bhojana Adi meM pravatti karane kA nAma "samiti' hai| ve pA~ca haiM-IryAsamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAnanikSepaNa samiti aura pratiSThApanA samiti / IraNa arthAt gamana karanA IryA hai, usakI samiti IryA samiti hai| jo sAdhu sUrya kA udaya ho jAne para dina meM hAthI, gAya, bhaiMsa, gadhA, U~Ta aura manuSya Adi samudAya ke calane se mArga ke prAsuka ho jAne para acchI taraha se netra se mArga ke dikhane para cAra hAtha Age kI jamIna ko dekhakara calate haiM, usameM bhI prayojana se hI calate haiM--zAstra sunane ke lie, tIrtha yAtrA ke lie devadarzana athavA gurudarzana ke lie hI ve gamana karate haiM, una muni ke IryAsamiti hotI hai| isa samiti pUrvaka gamana karane se asa-sthAvara jIvoM kI rakSA hotI hai| yadyapi muniyoM ke lie hI samiti kA upadeza hai, phira bho zrAvakoM ko bhI bhUmi ko dekhate hue calane se guNa hI hai, aisA jAnakara jIvarakSA ke abhiprAya se zrAvakoM ko bhI apanI zakti ke anusAra IryAsamiti kA pAlana karanA caahie| bhAvArtha-mani binA prayojana ke kabhI nahIM calate haiM / prayojana meM devadarzana, gurudarzana, tIrtha yAtrA yA zAstra zravaNa ye hI pramukha prayojana haiM / zrAvakoM ke lie bhI bhUmi dekhakara hI calane kA Adeza hai, ata: eka deza samiti unake bhI hotI hai // 61 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam aghumA bhAgasamiti prarUpayantyAcAryAH pesuNNahAsakakkasapara jiMdappappasaMsiyaM vayaNaM / paricattA saparahidaM bhASAsamidI vadaMtassa // 62 // pesuNNahAsakarakasaparaNidappappasaMsiyaM vayaNaM paricattA-paizUnyahAsyakarkazaparanidAtmaprazaMsitaM vacanaM parityajya, saparahidaM vadaMtassa bhAsAsamido-svaparahitaM vadataH sAdhoH bhASAsamitirbhavediti / tathAhi--nirdoSasya doSodbhAvanaM pezUnyam, hAsyakarmodayavazAdadharmArthaharSaH hAsyama, zravaNaniSThura karkazaH, pareSA tathyAnAM atathyAnA vA doSoddhAvanaM prati Iha anyaguNAsahanaM vA paraniMdA, sadbhutAsadbhUtasvaguNoddhAvanam AtmanaH prazaMsanaM AtmA prazaMsA, etAdRzamanyadapi yadcana tatsarvamapi parityajya svasya parasya ca ihaparalokahitakaraM vacanaM ca dhANasya munerbhASAsamitirjAyate / aba AcAryadeva bhASA samiti kA prarUpaNa karate haiM anvayArtha-(pesuNNahAsakavakasaparaNidapappasaMsiyaM vayaNaM paricattA) pezanya, ha~sI, kaThora, paraniMdA aura AtmaprazaMsA ke vacana chor3akara (saparahidaM vadaMtassa bhAsAsamidI) sva aura para ke lie hitakara vacana bolane vAle sAdhu ke bhASA samiti hotI hai // 62 / / ____TIkA-paizUnya, haMsI, kaThora, paraniMdA, AtmaprazaMsA ke vacanoM kA tyAga karake jo sAdhu sva-para hitakara bolate haiM, unake bhASA samiti hotI hai / usI kA khulAsA karate haiM--nirdoSa meM doSa dikhAnA pezanya hai, hAsya karma ke udaya se adharma ke lie khuza honA hAsya hai, karNa ko kaThora aise vacana karkaza haiM, dUsaroM ke sacce yA jhUThe doSoM ko pragaTa karane kI icchA honA yA dUsaroM ke guNoM ko na sahana karanA yaha paraniMdA hai, apane sacce yA jhUThe guNoM ko pragaTa karanA, apanI prazaMsA karanA AtmaprazaMsA hai| inhIM ke samAna anya bhI jo kucha vacana haiM, una sabakA tyAga karake apane aura para ke isa loka aura para loka meM hitakara jo vacana haiM, unako kahane vAle munirAja ke bhASA samiti hotI hai /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 niyamasAra-prIbhRtam zrIgautamasvAmibhirapi bhASAsamiteH pratikramaNe proktaM tadyathA-- "tatra bhASAsamido kakkasA kaDuA NicharA parakohiNI manaM kisA aimANiNo aNayaMkarA cheyaMkarA bhUyANaM vahaMkarAM cedi vasavihA bhAsA bhAsiyA bhAsijjato vi samaNamaNido tassa micchA me dukkddN|" arthAt "karkazA, kaTukA, niSTharA, parakrodhinI, madhyaMkazA, atimAninI, anayaMkarA, soiMkA, bhUtAnAM vAtAsa khezi zakiyA bAyA. aprazastAH na vaktavyAH bhavati, kadAcit etAsAM bhASANAM prayoge kRte kArite anumatidAne vA mama doSo mithyA bhavatu' iti bhASAsamiterdoSanirAkaraNa pratikramaNamidam / etena jJAyate bhASAsamitidhArakena muninA etAdRzIH bhASAstyaktvA AgamAnukUlaM vacanaM vaktavyam / yadyapi sAdhUnAmiyaM samitistathApi zrAvakeNApi abhyasanIyA bhavati // 2 // epaNAsamita. svajhapaM pratipAdayanta mUrayaH Ahu-- .. kadakAridANumodaNarahidaM taha pAsurga pasatthaM ca / dipaNaM pareNa bhattaM samabhuttI esnnaasmidii||63|| zrI gautamasvAmI ne pratikramaNa meM bhASAsamiti ke bAre meM kahA hai-'usameM bhASAsamiti meM karkaza, kaTuka, niSThura, parakopinI, madhyaMkazA, atimAninI, anayaMkarA, prANiyoM kI vadhakarI aisI dasa prakAra kI bhASA bolI ho, bulavAI ho aura bolate hue ko anumodanA dI ho, vaha saba merA doSa mithyA hove / " abhiprAya yaha hai ki karkazabhASA, kaThorabhASA, niSTharabhASA, para ko krodha karAne bAlI bhASA, haDDiyoM meM bhI praveza kara jAye aise kaThora zabda madhyaMkazA kahalAte haiM, atimAnakArI vacana, nayoM se viruddha vacana, hRdaya meM cheda ho jAyeM aise vacana aura jIvoM kA vadha karane vAle bacana ye dasa prakAra ke vacana aprazasta haiM, inheM nahIM bolanA caahie| yadi kadAcit aisI bhASA bolo ho, dUsaroM se bulavAI ho yA bolate hae ko anumati dI ho, vaha merA doSa mithyA hove / isa prakAra bhASA samiti ke doSoM ko dUra karane vAlA yaha pratikramaNa hai| isase jAnA jAtA hai ki bhASAsamiti ke dhAraka muni ko aisI bhASA chor3akara Agama ke anukUla vacana bolanA cAhie / yadyapi sAdhuoM ke lie yaha samiti hai, phira bhI zrAvakoM ko bhI isakA abhyAsa karanA cAhie / / 62 // AcAryadeva eSaNA samiti kA svarUpa pratipAdita karate hue kahate haiManvayArtha--(kadakAridANumodaNarahiMda) kRta kArita anumodanA se rahita
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam kadakAridANumodaNarahidaM-kRtakAritAnumodanarahitaM manokAkkAyAnAM pratyeka kRtakAritAnamovanaiH kRtvA nava vikalpA bhavaMti, taiH rahitam / taha pAsugaM pasatthaM catathA prAsukaM prazastaM ca, haritakAyajIvAdirahitaM yonibhUtabIjAdirahitaM vA prAsukam, aniSTAnupasevyAdirahitaM prazasta cha / kimetata ? bhattaM-bhaktaM bhojanam / punaH kIdRzam ? pareNa diNaM-pareNa saptaguNasamAhitena zrAvakeNa vastam, pratigrahoccasthAnapAdaprakSAlanAcanapraNAmamanovAkkAyazuddhibhikSAzuddhinAmadheyAH navadhA bhaktIH kRtvA vidhivat pradattaM ayAcitaM ca / etAdRzo bhojanasya samabhuttI eSaNAsamidI-samabhuktiH samatApariNAmena bhuktiH sA eSaNAsamitiH bhavati / kasya ? sAdhoriti / tadyathA-udgamotpAvanaiSaNAdiSaTcatvAriMzaddoSaiH rahitaM caturvazamaladoSavipramuktaM dvAtriMzadantarAyavivajitaM navakoTivizuddhaJca yamAhAraM yogyazrAvaNa zrAvikAbhirvA bhaktyA pradaraM, sadapi muniH asAtonaenanitanabhUmAprazamanArtha vaiyAvRttyA (taha pAsugaM pasatyaM ca pareNa diNNaM bhattaM) tathA prAsuka, prazasta aura para ke dvArA diyA gayA bhojana (samabhuttI) samabhAvoM se lenA (esaNAsamidI) eSaNA samiti TIkA-- mana, vacana, kAya ko kRta kArita anumodanA se guNA karane para navabheda hote haiM / ina nava vikalpoM se rahita, prAsuka-harita kAya jIvAdi se rahita athavA yonibhUta bIja Adi se rahita bhojana prAsuka hai, tathA aniSTa aura anupasevya Adi se rahita bhojana prazasta kahalAtA hai| yaha bhojana sAta guNoM se sahita aura navadhA bhakti karane vAle zrAvaka ke dvArA diyA gayA ho, arthAt yAcanA se rahita ho, aise bhojana ko samatA bhAva ro lenevAle sAdhu ke eSaNAsamiti hotI hai / navadhA bhakti meM-1. par3agAhana karanA, 2. uccasthAna para biThalAnA, 3. pAdaprakSAlana karanA, 4, pUjana karanA, 5. praNAma karanA, 6. mana zuddhi, 7. vacana zuddhi, 8. kAyazuddhi aura 9. bhojana shuddhi| AhAra ke samaya kI ye kriyAyeM navadhA bhakti kahalAtI haiN| . udagama ke 16, utpAdana ke 16 aura eSaNA ke 10 aise 42, tathA pramANa, aMgAra, dhUma aura saMyojanA-ina 46 doSoM se rahita, caudaha mala doSoM se rahita, battIsa antarAyoM se varjita aura navakoTi se vizuddha jo AhAra hai, vaha bhI zrAvaka athavA zrAvikAoM dvArA bhakti se diyA gayA ho, aise AhAra ko bhI
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam 282 vinimittaM ca gRddhi niyAvirahitena hataH sAlako bhavati / prANayAtrA cikIrSavAnayA samityA svazarIraM rakSayato muneH ratnatraya siddhirjAyate / tadAsau paudgalikakalAhAramantareNApi kizcinyUna pUrvakoTivarSaparyantaM paramodArikadivyazarIreNa tiSThan san vivyavacanAmRterasaMkhyabhavyAn saMtarpya svayaM paramAnaMdAmRtena tRpto'zarIrI bhaviSyati / iti jJAtvA zrAvaNa svasyApi bhojanazuddhiH prayatnena kartavyA bhavati // 63 // AdAnaniHzleSaNasamiteH svarUpaM nirUpayAcAryAH --- pothAikamaMDalAI gahaNa visaggesu payatapariNAmo / AdAvaNaNivakhevaNasamidI hoditti NiddiTThA // 64 // jo muni asAtA ke udaya se utpanna huI bhUkha ko zAnta karane ke lie aura vaiyAvRtti Adi karane ke nimitta gRddhatA niMdA Adi bhAvoM se rahita hokara grahaNa karate haiM, ve hI eSaNAsamiti ke pAlana karane vAle hote haiM / prANayAtrA kI icchA rakhate hue isa samiti se apane zarIra kI rakSA karate hue muni ke ratnatraya kI siddhi hotI hai / tabhI yaha paudgalika kavalAhAra ke binA bhI kiMcit nyUna pUrva koTivarSa paryaMta paramodArika divya zarIra meM rahate hue apane divyadhvani rUpa vacanAmRta se asaMkhya bhavyoM ko saMtarpita karake svayaM paramAnaMdAmRta se tRpta hote hue azarIrI ho jAyeMge / aisA jAnakara zrAvakoM ko bhI apanI bhojana zuddhi prayatna pUrvaka karanA cAhie / bhAvArtha - sAdhuoM ke saMpUrNa vratoM meM eSaNAsamiti meM ho sabase adhika doSa batalAe gaye haiM / Aja jo bhakSyAbhakSya, ucita-anucita kA vicAra na kara jaisA cAhe vaisA bhojana karate haiM ve bhI sAdhuoM kI caryA ke prati carcA kiyA karate haiN| phira bhI AcArya zAMtisAgara jI aura AcArya vIrasAgara jI mahArAja kahA karate the ki isa yuga meM bhI muniyoM ko nirdoSa AhAra milatA hai aura Age bhI unakI nirdoSa caryA calatI rhegii| tabhI to paMcama kAla ke anta taka nirdoSa muni Arthi kAoM kA astitva mAnA gayA hai / dUsarI bAta yaha hai ki bhojana zuddhi meM zrAvakoM ko svayaM bhI zuddhatA rakhanI cAhie, jisase zrAvaka vratoM kA pAlana ho sake // 63 // AcAryadeva AdAna nikSepaNa samiti kA svarUpa kahate haiM anvayArtha - ( podhaika maMDalAI gahaNavisaggesu payatapariNAmo ) zAstra kamaMDalu
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 niyamasAra-prAbhRtam pothaikamaMDalAiM gahaNavisaggeSu payatapariNAmo-poyokamaMDalvAdigrahaNavisargayoH prayatnapariNAmaH pustakakamaMDalAyupadhInAmAdAne nikSepaNe ca prayatnapUrvako yo bhAvaH / AdAbaNaNikkhevaNasa midI hoditti NihiTThA-sA AdAnanikSepaNasamitiH bhavati jhami nirdika zavavAdibhiH / ito vistara:-kevalajJAnasya bIjabhUtaM bhAvazrutajJAnam, tasya sAdhaka dravyazrutajJAnam tadubhayamAvirbhAvayitu zAstraM etajjJAnopakaraNam / puroSAdimalApaharaNasya sAdhanaM kamaMDaluH, etat zaucopakaraNam / Adizabdena saMyamopakaraNamanyopakaraNaM ca / svapatitamayUrapicchAnAM pipichakA saiva jIvadayAnimittaM saMyamopakaraNam / saMstarahetoH kASThaphalakatRNakaTAdi anyorakaraNam / nanu anyopakaraNaM kA likhitamAste ? prAcInAcAragraMthe mUlAcAre, tathAhi NANuvahi jamuhi saucuhi aNNamappamuhi vA / payadaM gahaNikkhevo samidI AvANaNikkhevA' // 14 // Adi grahaNa karane aura rakhane meM prayatnarUpa pariNAma kA honA (AdAvaNaNikkhetraNasamidI) yaha AdAna nikSepaNa samiti (hoditti NiTTiA) hotI hai, aisA kahA hai / / 64 / / TokA-pustaka, kamaMDalu, picchI Adi upadhi ko lene aura rakhane meM prayatna pUrvaka jo pariNAma hai yA pravRtti hai, usI ko sarvajJadeva Adi ne AdAna nikSeSaNa samiti kahA hai| usI ko kahate haiM--kevalajJAna kA bIjabhUta bhAva zrutajJAna hai, usakA sAdhaka dravyazrutajAna hai, una donoM ko pragaTa karane ke liye jo zAstra haiM, ve jJAna ke upakaraNa haiN| mala mUtrAdi kI zuddhi ke lie sAdhana kamaMDalu yaha zauca kA upakaraNa hai / Adi zabda se saMyama kA upakaraNa aura anya bhI upakaraNa grahaNa karanA caahie| svayaM gire hue mayUra ke paMkhoM kI picchikA vahI jIvadayA ke nimitta saMyama kA upakaraNa hai / saMstara ke liye kASThaphalaka, tRNa kI caTAI Adi anya upakaraNa haiN| zaMkA-yaha anya upakaraNa kahA~ likhA hai ? samAdhAna-prAcIna AcAra grantha mUlAcAra meM kahA hai| usI ko kahate haiM-"jJAnopakaraNa, saMyama kA upakaraNa, zauca kA upakaraNa athavA anya kucha alpa upadhi ko prayatnapUrvaka grahaNa karanA aura rakhanA" yaha AdAna nikSepaNa samiti hai| 1. mUlAcAra adhikAra hai|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam aNNAmapi - anyasyApi saMstarAdikasya iti / eteSAM zrAmaNyayogyopakaraNAnAmAdAne nikSepaNe ca tadvastu sthAnaM yA sAvadhAnatayA pUrva cakSubhyimavalokya punaH mRdupicchikA parimArNya prArUpa iturI samiti / asyAH svAmI sutireva tathApi utkRSTA: zrAvakA api mRdUpakaraNe pravartante iti jJAsthA sAdhubhiH sAdhvIbhiH kSullakaiH kSullikAbhiH zrAvakaH zrAvikAbhizca satataM prayatnena pravRttividhAtavyA // 64 // atrunA pratiSThAsamiteH strarUpaM kIrtayanti sUrayaH-- pAsugabhUmipadese gUDhe rahie paroparoheNa / uccArAdiccAgo paTTAsamidI have tassa // 65 // 191 TIkAkAra zrI vasunaMdi AcAryadeva ne "anyadapi " kA artha " anya bhI saMstara Adi" kahA hai| ina zramaNapada ke yogya upakaraNoM ke grahaNa karane meM aura rakhane meM, vaise hI koI vastu yA sthAna ko sAdhAnI pUrvaka cakSu se dekhakara punaH komala picchikA se parimArjana karake jo sAdhu pravRtti karate haiM, unake yaha cautho samiti hotI hai / isake svAmI muni hI haiM, phira bhI utkRSTa zrAvaka bhI mRdu upakaraNa se parimArjana karake hI pravRtti karate haiM / aisA jAnakara sAdhu, sAdhvI, ko satata hI prayatna pUrvaka pravRtti karanA cAhie / kSullaka aura kSullikAoM bhAvArtha - yahA~ para jJAna upakaraNa zAstra ke sAtha hI lekhana meM sahakAro kAgaja, lekhanI, syAhI Adi bhI "anya upadhi meM" le lenA cAhiye, kyoMki svayaM mUlAcAra ke kartA kuMdakuMdadeva ne sabase adhika grantha likhe haiM / unake samaya meM tADapatra Adi jo bhI sAdhana the, ve saba inhIM meM garbhita haiM, aisA samajhanA / / 64 / / aba AcAryadeva pratiSThAsamiti kA svarUpa kahate haiM anvayArtha - ( pAsugabhUmipadese gUDhe paroparoheNa rahie ) prAsuka bhUmisthAna, jo ki ekAMta haiM aura dUsaroM ke rokaToka se rahita hai, ( uccArAdiccAgo) jo vahA~ para malamUtra Adi kA tyAga karate haiM, (tassa paTTAsamidI have) unake pratiSThA samiti hai // 65 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 niyamasAra-prAbhRtam pAsugabhUmipadese - prAsukabhUmipraveze haritakAyatrasakAya jIvAvirahite nirjantukasthAne, chidrabilAdirahite ca / punaH kathaMbhUte ? gUDhe - saMvRte janAnAmacakSuviSaye / punaH kiviziSTe ? paroparoheNa rahie - paroparodhena rahite, pareSAM virodharahite / uccArAdiccAgo - uccArAvizyAgaH, malamUtrAdivisarjanaM karoti tassa paiTTAsamido have - tasya muneH pratiSThAsamitiH bhavet / tathAhi - nirjane niSedharahite nirjansuke bhUmipraveze yaH sAdhunetrAbhyAmavalokya picchikathA saMzodhya va svazarIrasya purISamUtrazleSma siMghANa kachardhAvivikRti tyajati sa paJcamasamityAvArako bhavati / prayatnapUrvamasyAH samityA pAlanena dIptatasAdaya RddhayaH saMjAyante yannimitena AhAraM gRhItvApi malamUtrAvikaM na jAyate / punaH AhAramapi tyaktvA nijAtmajanyajJAnAmRtaM svadamAnaH zarIrAdapi 2 TIkA - haritakAya, sakAya jovoM se rahita nirjaMtuka sthAna aura chidra bila se rahita sthAna prAsuka hai / gUr3ha arthAt maryAdita jo logoM kI cakSu kA viSaya nahIM hai, tathA jo dUsaroM ke virodha se rahita hai, aise sthAna meM jo sAdhu mala mUtra, thUka, kapha Adi zarIra ke mala kA visarjana karate haiM, unake yaha pratiSThApanA samiti hotI hai / usI ko aura bhI khulAsA karate haiM jo sAdhu nirjana, niSedharahita, jaMturahita, sthAna meM pahale apane netroM se dekha kara punaH picchikA se saMzodhita karake apane zarIra ke mala, mUtra, kapha, nAka mala, vamana Adi vikRti ko chor3ate haiM, ve pAMcavIM samiti ke dhAraka hote haiM / prayatna 1 pUrvaka isa samiti ke pAlana karane se dIpta Rddhi, tapta Rddhi Adi aneka RddhiyAM utpanna ho jAtI haiM, jinake nimitta se AhAra ko grahaNa karake bhI unake malamUtrAdi nahIM hotA hai / punaH ve mahAmuni AhAra ko bhI chor3akara apanI AtmA se utpanna jJAnarUpI amRta kA AsvAdana karate hue zarIra se bhI pRthak azarIrI hone yogya ho jAte haiM / aisA jAnakara muni aura ArthikAoM ko prItipUrvaka ina samitiyoM kA pAlana karate rahanA cAhie / bhAvArtha - isa samiti ke prabhAva se aisI RddhiyA~ pragaTa ho jAtI haiM ki P jisase puna: mala mUtra Adi hI na utpanna ho sake, punaH ve mahAmuni vizeSa tapazcaryA
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 193 pRthazarIro bhavituM kSamate / iti jJAtvA prItipUrvakaM samitayaH pAlanIyAH saMyateH saMpatikAbhizceti / evaM samyakpravRttisUcanaparaiH paJcabhiH sUtraH dvitIyo'ntarAdhikAraH samAptaH / itaH paraM vyavahAranizcayarUpaM muktilakSaNaM prApyate // 65 // idAnI manoguptisvarUpaM pratipAdayanti-- kAlussamohasaNNArAgahosAi asuhabhAvANaM / haiM parihAro maNaguttI vavahAraNayeNa parikahiyaM // 66 // kAlussamohasaNNArAgaddosAi asuhabhAvANaM - phAluSyamohasaMjJArAgadveSAdiazubhabhAvAnAM / parihAro maNaguttI-parihAraH tyAgaH sA manoguptiH / vanahAraNayeNa parikahiyaM yathoktalakSaNA iyaM guptiH vyavahAranayena parikathitA proktaa| kaiH ? gaNadharAvivevaiH iti / tadyathA--krodhAvikaSAyaiH kaluSitamantaHkaraNaM kAluSyam / darzanamohovayena viparItabhAvaH, cAritramohodayena ghAsaMyatabhAve mamatvapariNAmo vA mohaH / AhAra ke bala se AtmIya sukha kA anubhava karate hue eka na eka dina zarIra se bhI mukta hokara azarIrI siddha bhagavAn ho jAte haiN| isa prakAra samyak pravRtti kI sUcanA ko karane vAle pA~ca sUtroM dvArA dUsarA aMtarAdhikAra samApta huaa| aba isake Age vyavahAra nizcayarUpa gupti kA lakSaNa nirUpita karate haiM / / 65 / / aba manogupti kA svarUpa kahate haiM anvayArtha--(kAlussamohasaNNArAgaddosAI asuhabhAvANaM) kaluSatA, moha, saMjJA, rAga, dveSa Adi azubha bhAvoM kA (parihAro maNamuttI) parihAra karanA manogupti hai, (vavahAraNayeNa parikahiya) aisA vyavahAranaya se kahA hai // 66 // TIkA- kaluSatA, moha, saMjJA, rAga, dveSAdi azubha bhAvoM kA tyAga karanA manogupti hai / gaNadharadeva Adi ne isa gupti ko vyavahAranayApekSA kahA hai / usI ko kahate haiM krodhAdi kaSAyoM se aMtaHkaraNa kA kaluSita honA kaluSatA hai| darzana mohanIya ke udaya se viparIta bhAva kA nAma moha hai / athavA cAritra moha ke udaya
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 niyamasAra-prAbhRtam bhayamaithunaparigrahAbhilASA saMjJA / cAritramAhodayasyAntargato tinokaSAyodayajanitabhAvo rAgaH / aratinokaSAyodayajanitabhAvo dveSaH, zatrUn prati vairapariNAmo dhA dvaSaH / Adizabdena asaMkhpAtalokapramilA ye kecit azubhabhAvAste sarve'pi gRhyante / etAn kAluSyAghazubhabhAvAn yastyajati, tasya munervyavahAranayAbhiprAyeNa manoguptirgIyate / nanu rAgazabdena nijabhaktyAdiprazastarAgo'pi gRhyate atra tasyApi parihAro bhavet ? naitat atra azubhabhAvAnAM kathanaM dRzyate, ataH kAraNAt vyavahAramanoguptI prazastagagarUpeNa paJcamuruSu anurAgo na tyajyate, anyathA SaDAvazyakakriyANAmabhAvo bhvissyti| kintu naitayuktam, asminnevAdhikAre zrIkundakundadevAH paJcagurUNAM bhaktyAviprazastarAgaM kartumupadezyanti / tato'tra strIputradhanagRhAdisaMbaMdhi-aprazastarAgasyaiva parihAraH parigahyate / iyaM guptiH pramattApramattamuniSveva paripUrNA bhavati iti jJAtvA nirantaramasyA bhAvanA kartavyA mumukSubhiH // 66 // se asaMyatabhAva yA mamatva bhAva kA honA moha hai| AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha inakI abhilASA kA nAma saMjJA hai| cAritramoha ke aMtargata rati nokaSAya ke udaya se hone vAlA bhAva rAga hai| aratinAmaka nokaSAya ke udaya se hone vAlA bhAva dveSa hai, athavA zatruoM ke prati baira kA bhAva dveSa hai| Adi zabda se asaMkhyAta pramANa jo koI bhI azubha bhAva haiM ve sabhI grahaNa kiye jAte haiN| jo ina kAluSya Adi bhAvoM ko chor3a detA hai, usa muni ke vyavahAranaya ke abhiprAya se manogupti hotI hai / . zaMkA-rAga zabda se jinabhakti Adi prazasta rAga bhI lie jAte haiM, yahA~ para unakA bhI parihAra ho jAvegA? / samAdhAna-~--aisA nahIM hai, kyoMki yahA~ para azubha bhAvoM ke parihAra kA kathana hai| isa kAraNa isa vyavahAra manogupti meM paMcaguruoM ke prati hone vAle anurAgarUpa prazasta rAga ko nahIM chur3AyA gayA hai| anyathA chaha Avazyaka kriyAoM kA abhAva ho jAyegA, kiMtu aisI bAta yukta nahIM hai 1 Age isI adhikAra meM zrI kundakundadeva paMcaparamaguruoM kI bhakti Adi prazasta rAga ko karane kA upadeza deNge| isalie yahA~ strI putra dhana ghara Adi saMbaMdhI aprazasta rAga kA hI parihAra grahaNa kiyA gayA hai| yaha gupti pramatta aura apramata muniyoM meM ho paripUrNa hotI hai, aisA jAnakara mumukSuoM ko niraMtara isa gupti kI bhAvanA karate rahanA cAhie / / 66 / /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prabhUtam aghUnA bacoguptisvarUpaM pratipAdyate - thIrAjacorabhattakahAdivayaNassa 195 pAvahe ussa / parihAro vacaguttI aliyAdiNiyantivayaNaM vA // 67 // zrI rAjacorabhatta kahA divayaNassa - strIrAjacorabhaktakathA divacanasya / kathaMbhUtasya ? pAvaheurasa - pApahetoH pApAtravakAraNasya / parihAro bacaguttI - parihAraH tyAgaH saiva baccoguptiH / vA aliyAdiziyattivayaNaM - athavA alIka: dinivRttivacanam, alIkAdirvAjataM vacanaM sApi vacoguptiH kathyate iti / + tadyathA - viSayAbhilASAvadhinI strI sambandhinI yA kathA sA strIkathA, tAsAM saMyogavipralaMbhahAvabhAva vilAsayuktavacanavityAsaiH yatkimapi saMlapanaM rAgabhAvena tadevAtra gRhyate, anyathA purANacaritAdeH kartAraH ajjanAsItAdinArINAM sukhadu:khAdivarNanaM kurvanti, tatra saMyoga viprayogAvizvaGgArarasasthApi bAhulyaM dRzyate, te'pi AcAryAH strIkathAdoSeNa lipyeran, kintu naitat sAdhu, ato jJAyate rAgabhAvena yA aba vacogupti kA svarUpa kahate haiM--... anvayArtha - - ( thIrAjacorabhattakahA divayaNassa pAna he ussa) strIkathA, rAjakathA, corakathA aura bhojanakathA Adi pApa ke hetu vacana kA ( parihAro vacaguttI) parihAra karanA vacanagupti hai, (vA aliyAdi niyattivayaNaM) athavA asatya Adi vacanoM kA tyAga karanA vacanagupti hai ||67 || TIkA -- pApAtra ke lie kAraNa strIkathA, rAjakathA, caurakathA aura bhojanakathA ina cAra kathAoM kA parihAra karanA vacanagupti hai athavA asatya Adi vacanoM kA tyAga karanA bhI vacanagupti hai / usI ko kahate haiM- viSayoM kI icchA ko bar3hAne vAlI strI saMbaMdhI jo carcAyeM haiM, vaha strI - kathA hai / una striyoM ke saMyoga-viyoga, hAva bhAva, vilAsayukta vacanaracanA ke dvArA jo rAgabhAva pUrvaka kucha bhI saMlApa hai, vahI yahA~ liyA jAtA hai / anyathA nahIM to purANa, carita Adi ke racayitA AcArya aMjanA, sItA Adi ke rUpa, sauMdarya, sukha-duHkhAdi kA varNana karate haiM, usameM saMyoga, viyoga, zRMgAra rasa Adi kI bhI bahulatA dekhI jAtI hai, ve bhI strIkathA doSI bana jAyeMge, kiMtu aisA kahanA ThIka nahIM hai / ataH yaha jAnA jAtA hai ki rAgabhAva se jo striyoM kI carcA hai, vahI "strIkathA " haiM /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam strINAM kathA saiva vikathA iti / rAjJAM kathA rAjakathA, bhUpatInAM saMdhivigrahAdirAjanItisaMbaMdhinI yA kathA saiva rAjakathA / atrApi rAgadveSAdibhAvena yatkimapi jalpanaM rAjasaMbaMdhi tadeva gRhyate, na ca purANAdiSu rAjJAM varNane kRte sati / caurANAM kathA caurakathA, atrApi parihAraH pUrvoktavidhinaiva / bhaktAnAM bhojyavastUnAM kathA bhaktakathA, AhAraviSaye laMpaTatvena yA kAcit bhojanakathA tasyA eva grahaNamatra / Avizabdena vairakalivitaNDAdikathAH yAH kAzcid azubhAstAH sarvA gRhItavyAH / etAdakkathAsaMbaMdhivacanAni tatsarvANyapi pApAtrabahetani, yo manistAni pariharati, sa eva vacoguptidhArako bhavati / / athavA alokam asatyam, Avizabdena aprazastaM yadvacanaM tatsarvamapi vaLameva / etatsatyAdirahitena yadvacana bhASaNaM sApi bacoguptiH gIyate vacanaguptidhArakagaNadharAdimahApuruSaiH, iyamapi guptirvyavahAranayenaiva iti jJAtvA vAgguptiH satataM bhAvayitavyA bhavadbhiH // 67 // rAjAoM kI kathA rAjakathA hai, rAjAoM kI saMdhi, vigraha Adi rAjanIti saMbaMdhI jo kathA hai, vahI rAjakathA hai| yahA~ para bhI rAgadveSAdi bhAva se jo kucha bhI rAjA saMbaMdhI kathana hai, vahI grahaNa karanA cAhie, na ki purANa Adi meM rAjAoM kA varNana karane para vaha rAjakathA hai / coroM kI kathA corakathA hai / yahA~ para bhI purANoM meM jo cora Adi kA varNana hai, usase atirikta jo coroM kI carcAyeM haiM ve hI corakathA haiM / bhakta-khAne yogya vastuoM kI carcA bhojanakathA hai| yahAM para bhI AhAra ke viSaya meM laMpaTatApUrvaka jo koI bhojana kI carcAye haiM, unakA hI lenA ucita hai| Adi zabda se vaira, kalaha, vitaNDAvAda Adi kI carcAyeM bhI jo kucha azubha haiM, ve sabhI yahA~ grahaNa kara lenI caahie| inake sadRza kathA saMbaMdhI jo koI bhI vacana haiM ve sabhI pApAsrava ke kAraNa haiN| jo muni inakA parihAra kara dete haiM, ve hI vacanapti ke dhAraka hote haiN| athavA asatya vacana aura Adi zabda se jo aprazasta bacana haiM, ve sabhI vayaM hI haiM / ina sabhI asatya Adi se rahita jo bhI bolanA hai, vaha bhI vacanagupti kahalAtI hai| vacanagapti ke dhAraka gaNadhara Adi mahApuruSoM ne isa gupti ko bhI vyavahAranaya se hI kahA hai / aisA jAnakara Apako satata hI vacanagupti kI bhAvanA karanI cAhie // 67 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam kAyaguptisvarUpaM nirUpayanta AhuHhai baMdhaNachedaNamAraNa AkuJcaNa taha psaarnnaadiiyaa| kAyakiriyANiyattI NihiTThA kAyagutti ti // 68 // baMdhaNachedaNamAraNaAkurucaNa taha pasAraNAdIyA-baMdhanachevanamAraNAkuncanAni tathA prasAraNAdIni kAyakiriyANiyatI-kAyakriyAnivRttiH kAyagutti ti NiTThiAkApaguptiH iti nirdiSTA bhavati / ___ tadyathA---keSAJcit api prANinAM baMdhanam iSTasthAnagamane nirodhanam, chainanaM nAsikAdyavayavAnAM chedana vidAraNam, mAraNaM bAdhAkaraNa poDanaM vA natu prANeviyojanam, AkuccanaM hastapAdAdisaMkocanam, prasAraNa hastapAdAdInAmeva prasAraNam AdizabdenAsAvadhAnatayA yatkipi svakAyasyAzubhaceSTA karaNaM tatsarvaM gRhyate / - bhAvArtha-cAra prakAra kI vikathAyeM chaThe guNasthAna taka pramatta saMyata muni ke paMdraha pramAdoM meM lI gaI haiN| inako chor3anA vacanagupti hai / athavA asatya vacana Adi na bolanA bhI bacanagapti hai / isakA tAtparya yahI ho jAtA hai ki satya vacana bolane vAle muni bhI vyavahAragupti dhAraka haiN| athavA vikathAoM ke tyAgI muni bhI vyavahAragupti ke dhAraka hI haiN| aba kAyagupti kA svarUpa nirUpita karate hue kahate haiM anvayArtha-(baMdhaNachedaNa mAraNa AkuMcaNa taha pasAraNAdIyA) baMdhana, chedana, mAraNa, saMkocanA tathA phailAnA Adi (kAyakiriyANiyattI kAyagutti ti NihitA) kAya kriyAoM kA chor3anA hI kAyagupti isa nAma se kahI gaI hai / / 68 / / TokA-bA~dhanA, chedanA, mAranA, saMkocanA, phailAnA Adi kAya kI kriyAoM kA tyAga karanA kAyagapti kahI gaI hai| usI ko kahate haiM--baMdhanakinhIM bhI prANiyoM ko iSTasthAna meM jAne se rokanA / chedana-nAka Adi avayavoM ko cheda denA, mAraNa--prANiyoM ko bAdhA denA athavA poDita karanA na ki prANoM se alaga karanA / AkuJcana-hAtha paira Adi kA sikor3anA / prasAraNa-hAtha paira Adi kA phailAnA / Adi zabda se asAvadhAnI meM jo kucha bhI apane zarIra kI kriyAoM kA karanA hai vaha sabhI yahA~ grahNa karanA cAhiye /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 niyamasAra-bhAbhRtam etAdRzINAM phAyakriyANAM nivRttiH abhAvaH nirodhana sA kAyaguptiH vyavahAranayena nivizyate kathyate jinendradevaiH iti / anayA samasyA kAyadA nAmiti jJAsvA samAhitacetobhiH kAyAptiH paripAlanIyA bhavatiH // 68 // vyavahAralayena triguptInAM svarUpa pratipaya nizcayanavena tA eva pratipAdayitumanamastApavubhayaguptisvarUpamAhuH-- jA rAyAdiNiyattI maNassa jANIhi taM mnnoguttii| aliyAdiNiyattiM vA moNaM vA hoi badiguttI // 69 // maNassa jA rAyAdiNi yattI taM maNogatto jANIhi-manaso yA rAgAvinivRttiH, rAgadvaSAdibhAvAnAmabhAvaH to manogupti jAnIhi tvaM bhoH ziSya ! aliyAdiNiyatti vA moNaM vA badiguttI hoi-alokAdinivRttiH vA maunaM vA vAgguptiH bhavati anRtAdivacanAnAmabhAvaH athavA maunagrahaNaM sA vAnaguptirucyate / tadyathA-rAgadveSAdizubhAzubhabhAvAnAM aMta:karaNAta abhAvaH sakalavimala isa prakAra kI kAyasaMbadhI kriyAoM kA rokanA vaha kAyagupti jineMdradeva ne vyavahAranaya se kahI hai| isa kAyagupti se sAdhuoM ko kAyabala Rddhi utpanna ho jAtI hai| aisA jAnakara Apako ekAgnacitta hokara kAyagupti kA pAlana karanA cAhie // 68 // vyavahAranaya se tIna guptiyoM kA svarUpa pratipAdita karake nizcayanaya se unhIM ko pratipAdita karane kI icchA rakhate hue AcAryadeva isa gAthA meM do guptiyoM kA svarUpa kahate haiM anvayArtha-(maNassa jA rAyAdiNiyattI taM maNoguttI jANIhi) mana meM jo rAgAdi bhAvoM kA abhAva honA hai use tuma manogupti jAno (vA aliyAdiNitti vA moNaM vadiguttI hoi) aura asatyAdi vacana se nivRtta honA yA mauna rakhanA so vacanagupti hai / / 69 / / TokA--mana se jo rAga dvaSa Adi bhAvoM kA abhAva hai, he ziSya ! tuma use manogupti jaano| aura asatya vacana Adi ko chor3anA yA maunagrahaNa karanA so vacanagupti hai| usI ko kahate haiM--rAgadveSa Adi zubha-azubha bhAvoM kA aMtaHkaraNa se 1. mUlAcAra a0 5, gAthA 135 / yahI phI pahI gAthA hai /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 199 zAnadarzanamAtmani zuddhopayoge avasthitiH saiva manoguptiH nizcayanayena jAyate / tathaiva anRtaparapratAraNAdivacanAnAM nirAsaH, aMtarbAhyajatthaM vA nirudhya tUSNIMbhAvena avasthAnaM vAgguptinizcayanayena bhavati / ime guptI apramattamunInAM viSayakaSAyajanitasakala saMkalpavikalpazUnye paramanirvikalpasamAdhau eva siddhayataH iti jJAtvA prAgvyava hAraguptIravalambya nizcayaguptiprAptyarthaM prayatno vidheyaH / / 69 / / adhunA kAya guptisvarUpaM nizvayanamena pratipAdayatyAcAryadevAH-- kAya kariyANiyattI kAusaggo sarIraMge gutto / hiMsAiNiyattI vA sarIragutittiNihiTTA // 70 // * abhAva honA, sakala vimala jJAna darzanamaya AtmasvarUpa zuddhopayoga meM sthiti honA, nizcayanaya se vahI manogupti hotI hai / usI prakAra asatya, dUsaroM ko Thagane Adi vacanoM ko chor3a denA athavA aMtaraMga-bahiraMga jalpa ko bhI rokakara maunapUrvaka sthita honA nizcayanaya se vahI vacanagupti hotI hai / ye donoM guptiyA~ apramatta muniyoM ke viSaya kaSAya se utpanna sakala- saMkalpa vikalpoM se rahita parama nirvikalpa samAdhi meM ho siddha hotI haiM / aisA jAnakara pahale vyavahAra guptiyoM kA avalambana lekara nizcayagupti kI prApti ke lie prayatna karanA cAhie / bhAvArtha - - vyavahAra gutiyA~ to chaThe guNasthAna meM zubha mana vacana kAya kI pravRtti karate huai muniyoM ke ho sakatI haiM kiMtu ye nizcaya guptiyA~ prAyaH dhyAna meM hI ghaTita hotI haiM / ataH jo AcAryoM ke chattIsa mUlaguNoM meM guptiyoM kA varNana hai yA sAdhuoM ke teraha prakAra ke cAritra meM jo guptiyA~ vivakSita haiM ve vyavahAra guptiyA~ hI samajhanI caahie| kyoMki nizcayaguptiyA~ prAyaH jinakalpI muniyoM meM hI saMbhava haiM ||70 || aba AcAryadeva kAya gupti kA svarUpa nizcayanaya se kahate haiM- anyavArtha - (kAyakiriyANiyattI kAusaggo sarAMraMge guttI ) kAya kI kriyA ko rokanA aura kAyotsarga karanA yaha kAya gupti hai / ( vA hiMsA iNiyattIsarIragutti timiddiTThA) athavA hiMsAdi pApoM se chUTanA kAyagupti kahI gaI hai // 70 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhUtam kAya kariyANiyattI - kArya kriyAnivRttiH kAusaggo kAyotsargaH sarIraMge guttI - saitha zarIrake guptiH zarIraguptiriti / vA hiMsAiNiyattI vA athavA hiMsAdinivRtti himAtRtIryAdivAdAnAM vizedhaH sApi sarIraguti ti NiddiTThA - zarIra. guptiH iti nirdiSTa kAya guptiH iti kathitA gaNadharAdivevaiH nizcayanayena / 200 tadyathA- - zarIra ceSTAyAH apravRttiH, kAyasya utsargaH tyAgaH kAyotsargaH arthAt kAye mamatvapariNAmasya utsargaH kAyotsargaH - sA nizcayakAya guptiH, athavA hiMsA vipApakriyAyAH sarvathA abhAvaH nizcayakAya guptiH / guptizabdasya ko'rthaH ? gudhyante rakSyante samyagdarzanajJAnacAritrANi yakAbhistA guptayaH / athavA gopyate rakSyate AtmA mithyAtvAsaMyamakaSAyebhyo yAbhistA guptayaH iti gIyate / uktaM cAnyatra dRSTAMtadvAreNa AsAM mAhAtmyam -- khettassavaI Nayarassa khAiyA ahava hoi pAyArI | taha pAvasta giroho tAo guttI sAhussa // 137 // yathA kSetrasya zasyasya vRtiH rakSA, nagarasya vA vAtikA athavA prAkAro TIkA - kAya kriyAoM kA nirUdha karake kAyotsarga karanA kAyagupti hai / yA hiMsA asatya traurya Adi bhAvoM ke abhAva ko bhI kAyagupti kahA hai / gaNadharAdideva ne ise nizcayanaya se gupti kahA hai / usI ko kahate haiM zarIra kI ceSTA kA abhAva honA, kAya kA utsarga-tyAga, arthAt kAya se mamatvapariNAma kA tyAga karanA kAyotsarga hai| isI ko nizcaya kAya gupti kahate haiM / athavA hiMsAdi pApa kriyAoM kA sarvathA abhAva ho jAnA nizcayakAya gupti hai| zaMkA- - gupti zabda kA kyA artha hai ? samAdhAna - jinake dvArA samyagdarzana jJAna cAritra gope jAte haiM rakSita asaMyama kaSAyoM se kie jAte haiM vaha guptiyA~ haiM / athavA jinake dvArA mithyAtva AtmA gopitarakSita kI jAtI haiM unheM hI guptiyA~ kahate haiM / anya grantha meM dRSTAMta dvArA inhIM kA mAhAtmya kahA hai--jaise kheta kI vRtti - bAr3a, nagara kI khAI yA parakoTA rakSA karate haiM vaise hI sAdhu kI guptiyA~ pApa kA nirodha karatI haiM / arthAt jaise kheta kI rakSA bAr3a se hotI hai, nagara kI 1. mUlAdhAra adhikAra 5 /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 niyamasAra-prAbhRtam rakSA / tathA sAdhoH pApasya nirodho guNAnAM rakSA vA bhavanti tA guptayaH iti / evaM vyavahAraguptiSu pApAsUpanirodhomukhyarUpeNa, nizcayaguptiSu puNyapApAnavanirodhe sati nirvikalpadhyAnAvasthA ceti / nanu yathA guptiSu vyavahAranizcayanayAbhiprAyeNa bhedo vaNitastathA samitiSu kathaM na kathitaH bhagavaddhiH zrIkuMdakuMdadevaiH ? satyamuktaM bhavatA; parametannirUpaNayA eva jJAyate yattAsAM bhedo na saMbhavati, anyathA sUtrakArairvaktavya evAsot / anyacca yadA sAdhurguptiSu sthAtuM na zaknoti, tadA samyakpravRttyartha samitIH pAlayati / uktaM ca zrImadbhaTTAkalaMkadevaiH___ yadi bhUtiparityAga kAsyena kartumazaknuvataH saMklezanivRttaye yoganirodhaH pratijJAyate sa mAvanna bhavati tAvaknena avazyaM prANayAtrAnimittaM tatpratyanIkabhAvAt parispandaH kartavyaH, vAkaprayogo rakSA khAI yA parakoTe se hotI hai, vaise hI sAdhu ke pApoM kA nirodha yA guNoM kI rakSA ina gaptiyoM se hotI hai| isa prakAra vyavahAra guptiyoM meM mukhyarUpa se pApAsrava kA nirodha hotA hai aura nizcaya guptiyoM meM puNya-pApa donoM prakAra kA Asrava ruka jAne para nirvikalpa dhyAna avasthA rahatI hai| zaMkA-jaise yahA~ guptiyoM meM vyavahAra-nizcayanaya ke abhiprAya se bheda kiyA hai, vaisA hI bhagavAn zrIkundakundadeva ne samitiyoM meM kyoM nahIM kiyA ? samAdhAna--ApakA kahanA Thoka hai, kiMtu isa nirUpaNa se hI jAnA jAtA hai ki guptiyoM ke sadRza samitiyoM meM bheda saMbhava nahIM hai / anyathA sUtrakAra AcAryadeva kahate hI khte| dUsarI bAta yaha hai ki jaba muni guptiyoM meM sthita nahIM raha sakate haiM, tabhI acchI sAvadhAna pravRtti ke lie samitiyoM kA pAlana karate haiN| zrImAn bhaTTAkalaMkadeva ne kahA bhI hai---- zaMkA--jaba zarIra kA parityAga pUrNarUpa se karane meM asamartha hote haiM, taba saMkleza ko dUra karane ke lie yogoM kA nirodha svIkAra kiyA gayA hai aura vaha jaba taka nahIM hotA hai taba taka unheM avazya hI prANayAtrA ke lie unase viparIta (gupti se atirikta) parispaMdana-pravRtti karanA cAhie / athavA vacana kA prayoga
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam vA praznApekSaH, zarIramalaniharaNArthazca, tasmin sati kathamasya saMvaraH syAditi ?" atrocyate ryAbhASaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH // 5 // atha ca parimitakAlaviSayo hi sarvayoganigraho guptiH / tatrAsamarthasya kuzaleSu vRttiH samitiH / ato gamanabhASaNAbhyavaharaNagrahaNanikSepotsargalakSaNasamitividhau apramattAnAM tatpraNAlikAprasRtakarmAbhAvAt nibhRtAnAM prAsIdat sNvrH'| .. tahi vyavahAraguptInI samitInAM ca ko vizeSaH ? manovAkkAyAnA pApakriyAnivRttiH vyavahAraguptiH, samyakpravRttiH samitiH iti ana yorantaraM spaSTameva / ata etannirNIyate yat dIkSAgrahaNakAle bhavyaH sarthasaMga tyaktvA kazcit digaMbaro bhavati tadAnIM tasya saptamagNasthAnayogyamabhevarUpamekaM sAmAyikAkhyaM bhI praznoM kI apekSA se hotA hai aura zarIra ke mala ko dUra karane ke lie bhI pravRtti hotI hai / punaH ina sabake hone para una sAdhu ko saMvara kaise hogA ? samAdhAna-yahA~ kahate haiM-IryA, bhASA, eSaNA, AdAna nikSepa aura utsarga ye pA~ca samitiyA~ haiN| parimita kAla paryaMta mana vacana kAya kI kriyAoM ko roka denA gupti hai| usameM jo muni asamartha haiM, unakI kuzala-zubha kAryoM meM jo pravRtti hotI hai, baho samiti hai / ata: calanA, bolanA, bhojana karanA, kucha uThAnA-dharanA aura mala mUtrAdi ko chor3anA ina lakSaNa vAlI samitiyoM ke pAlana karane meM apramatta-sAbadhAnI se pravRtta hue muniyoM ke jo prayatna meM tatpara haiM, unake usa nimittaka Ane vAle karmoM ke ruka jAne se saMbara ho jAtA hai ! zaMkA-taba vyavahAra gupti aura samiti meM kyA aMtara hai ? samAdhAna--- mana vacana kAya kI pApa kriyAoM kA ruka jAnA vyavahAra gupti hai aura calane Adi meM acchI taraha se pravRtti karanA samiti hai / isa prakAra ina donoM kA aMtara spaSTa hI hai| isase yaha nirNIta hotA hai ki dIkSA grahaNa ke samaya bhavyajIva sarvaparigraha ko chor3akara nigraMtha digaMbara muni ho jAtA hai, usa samaya usake sAtaveM gaNa1. tattvArtharAjavAttika a. 9, sUtra 5 |
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam 203 nizcayacAritraM jAyate, punaH tatra adhika kAlaM sthAtumazaknuvataH tasyaiva munestrayodazavidhamaSTAviMzatibhedaM vA cAritraM chedopasthAnAkhyaM bhavati / atra chedena vratabhedenopasthApanaM chedopasthApanamiti lakSaNaM gRhItavyam / tathaiva uktaM ca pravacanasAre mahAprAbhata granthe-- vadasamividiyarodho locAvassayamacelamaNhANaM / khidisayaNamadatavaNaM ThidibhoyaNameyabhattaM ca // 20 // ene khala mUlaguNA samaNANaM jiNavarehi paNNattA / tesu pamatto samaNo chedovaDAvago hodi // 20 // AtmatyAtiTIkAyAM sarvasAvadhayogapratyAkhyAnalakSaNaikamahAvatavyaktivarzana hiMsAtastayAbrahmaparigrahaviratyAtmakaM paJcatayaM vataM tatparikarazca paJcatayI samitiH paJcataya indriyaroSo locaH SatayamAvazyakaM acelakyamasnAnaM kSitizayanamavantadhAvanaM sthitibhojanamekabhaktazcaivaM ete nirvikalpasAmAyikasaMyamavikalpatvAt zramaNAnAM mUlaguNA eva / sthAna ke yogya abhedarUpa eka "sAmAyika' nAma kA nizcaya cAritra hotA hai| punaH usameM adhika kAla Thaharane meM asamartha hote hue unhIM muni ke teraha prakAra kA athavA aTTAIsa bhedarUpa cAritra hotA hai, use chedopasthApanA cAritra kahate haiM / yahA~ para cheda se arthAt batabheda se upasthApanA, chedopasthApanA aisA lakSaNa grahaNa karanA caahie| pravacanasAra nAmaka mahAprAbhRta grantha meM isI ko kahA hai-- "pA~ca vrata, pA~ca samiti, pA~ca indriyanirodha, kezaloca, chaha Avazyaka kriyA, atrela, asnAna, bhUmizayana, adaMtadhAvana, sthitibhojana aura ekabhakta ye aTThAIsa mUlaguNa zramaNoM ke lie jineMdradeva ne kahe haiN| inameM pramatta huA zramaNa chedopasthApaka hotA hai|" isako AtmakhyAti TIkA meM zrIamRtacaMdrasUri ne kahA hai-sarvasAvadha yoga kA tyAga lakSaNa eka mahAvata bhI bheda ke vaza se hisA, asatya, caurya, abrahmacarya aura parigraha ina pA~ca pApoM se viratirUpa pA~ca mahAnatarUpa ho jAtA hai / usake parikara meM pA~ca samiti, pA~ca indriya nirodha, loca, chaha Avazyaka, acelakya, snAnatyAga, bhUmizayana, adaMtadhAvana, sthitibhojana aura ekabhakta, ye saba nirvikalpa sAmAyika saMyama ke hI bheda hone se dhamaNoM ke mUlaguNa hI haiM / jaba nirvikalpa sAmAyika saMyama
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 niyamasAra-prAbhUtam teSa yadA nivikalpasAmAyikasaMyamAdhirUDhatvenAnabhyastavikalpatvAt pramAti tadA kevalakalyANamAtrArthinaH kuNDalavalayAMgalIyakAviparigrahaH kila zreyAn na punaH sarvathA kalyANalAbha eveti saMpradhAyeM vikalpainAtmAnamupasthApayan chedopasthApako bhavati / / ___ yadIdaM bhavarUpaM vyavahAracAritraM heyaM tahi kathamastha upadezaH kriyate ? naitat suSTha; kasmAt ? nizcayacAritrasya vikalpatvAt kAraNatvAcca / atra vyAkhyAyAM kathitameva / tathaiva coktaM paJcAstikAyagranthe'pi zrImadavyAkhyAkAraiH-- "vyavahAranayamAzrityAnugamyamAno mokSamArgaH nizcayamokSasya saadhnbhaavmaapdyte'|" evameva jayasenAcAryeNApi kathitamAste-- "vyavahAro mokSamArgo nizcayaratnatrayasyopAdeyabhUtasya kAraNabhUtatvAdupAdeyaH paraMparayA meM sthita hone para bheda kA abhyAsa na hone se unameM pramAda ko prApta hotA hai, taba jaise kevala suvarNamAtra ke icchuka ko kuNDala, kar3A, aMgUThI Adi kA bhI grahaNa karanA zreyaskara hai, na ki sarvathA suvarNa kA milanA hI, aisA samajhakara vaha muni bhedarUpa cAritra dvArA AtmA meM upasthita hotA huA chedopasthApaka hotA hai / arthAt jaise koI sirpha suvarNa cAhatA hai aura usake na mila sakane para suvarNa ke hI kuNDala kar3e aMgUThI Adi le letA hai, unheM chor3atA nahIM hai, usI prakAra muni sAmAyika nAma ke eka abheda saMyama meM hI rahanA cAhate haiM, kiMtu jaba usameM aMtarmuhUrta se adhika nahIM Tika pAte haiM, taba ve aTThAIsa mUla guNoM ke bheda se chedopasthApanA nAmaka cAritra ko grahaNa kara lete haiN| zaMkA--yadi yaha bhedarUpa cAritra heya hai, to isakA upadeza kyoM kiyA hai ? samAdhAna-yaha kahanA ThIka nahIM hai| zaMkA-kyoM ? samAdhAna--kyoMki yaha nizcaya cAritra kA bhedarUpa hai aura nizcayacAritra kA kAraNa hai| isa vyAkhyA meM zrImAn vyAkhyAkAra amRtacaMdrasUri ne yahI to kahA hai aura inhIM AcArya ne paMcAstikAya grantha kI TIkA meM bhI kahA haivyavahAranaya kA Azraya lekara hone vAlA mokSamArga nizcayamokSamArga kA sAdhana hai| yahI bAta zrI jayasenAcArya ne bhI kahI hai vyavahAra mokSamArga nizcayaratnatraya, jo ki upAdeya bhUta hai, usake lie 1. paJcAstikAyagAthA 160, TIkA /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 205 jIvasya pavitratAkAraNatvAt pavitraH' / " iti / ata: vyavahAracAritraM tAbampAntamapAdeyame va yAvatparyaMta nizcayacAritraM na praapsyte| kiJca, vItarAgacAritrAnaMtaraM nirvikalpadhyAnAvasthAyAM tattu svayameva nAstyataH tyajanasya prasaMga eva nAyAti / kiJca, yadi vyavahAracAritraM heyamabhaviSyat tahi tIrthakaraparamadevAH kathaM nyarUpayiSyana, kathaM vA te svayamadhArayiSyan ? avalokyatAm, munInAM bRhatpratikramaNe zrImadgautamasvAminaH kathayanti-- ___ "sudaM me AussaMto ! iha khaslu samaNeNa bhayavadA mahadimahAvIreNa mahAphassayeNa savvaNhaNA sabalogadarisiNA sadevAsuramANusassa loyassa''savvajove sabvabhAve sadhvaM samaM jANaMtA passaMtA viharamANeNa samaNANaM paMcamahabbavANi rAibhoyaNaveramaNachaTTANi samAvaNaNi samAugapavANi sauttarapadANi sammaM dhamma uvadesiMdANi / ' arthAt kAraNa hone se upAdeya hai, paraMparA se jIva kI pavitratA kA kAraNa hone se pavitra hai| isaliye vyavahAra cAritra taba taka upAdeya hI hai, jaba taka ki nizcayacAritra prApta na ho jAya / dUsarI bAta yaha hai ki vItarAga cAritra ke anaMtara nirvikalpa dhyAnAvasthA meM vaha svayaM hI nahIM hai, isaliye usake chor3ane kA prasaMga hI nahIM aataa| aura eka bAta yaha bhI hai ki yadi vyavahAra cAritra heya hotA to tIrthakara paramadeva usakA pratipAdana kyoM karate ? athavA svayaM ve use dhAraNa kyoM karate ? dekhiye, muniyoM ke bRhatpratikramaNa meM zrImAn gautama svAmI kahate haiM-- "he AyuSmantoM ! suno, yahA~ para nizcaya se sarvajJa sarvalokadarzI, mahAkAzyapagotrI zramaNa bhagavAn mahati mahAvIra ne deva asura aura manuSya sahita sabhI loka meM......' 'sarva jIvoM ko aura sarva bhAvoM ko saba kucha samyaka prakAra se e. sAtha jAnate-dekhate hue, bihAra karate hue zramaNoM ke pAMca mahAvata, rAtribhojana virata nAma kA chaTThA aNuvrata, bhAvanAoM sahita, mAtRkApada sahita aura uttarapadauttaraguNa sahita samyak yatidharma kA upadeza diyA hai|' 1. samayasAragAthA 120, TIkA tAtparyavRtti /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 niyamasAra-prAbhRtam zrutaM me AyuSmantaH ! iha bharatakSetre nizcayena uparyuktavizeSaNaviziSTena bhagavatA mahatimahAvIreNa zramaNAnAM kRte paMcamahAvatAdIni munidharmatvena upavezitAni / evameva zrAvakANAM kRte ca dvAdazavatAni madyamAMsamadhuvAni ca zrAvakadharmatvena upaTezitAni / iti hetoH hA dezava bhAvanAtaranatrayam asmAkam / nanu samitiguptyAvayaH saMvaratatve gRhItAH svAmibhiH, paMcamahAvratAni tu Asravatattve'tastAni vratAni mokSasya kAraNAni kathaM bhavantIti cet ? na; uktaM ca zrImadakalaMkadevaiH "tatra puNyAyo vyAkhyeyaH pradhAnatvAt tatpUrvakatvAt mokSasya / " jayadhavalAkArairapi proktaM yat "ghaTikAyaMtrajalavat anusamayamasaMkhyaguNazreNIpramitakarmaNAM nirjarAhetuH mahAvatAni iti / tathAhi "ghaDiyAjala va kamme aNusamayamasaMkhaguNiyaseDhIe / NijjaramANe saMte mahatvaINaM kudo pAveM // 60 // " arthAt-he AyuSmantoM bhavyoM! suno, isa bharata kSetra meM nizcaya se upayukta vizeSaNa se viziSTa bhagavAn mahati mahAvIra svAmI ne muniyoM ke liye pA~ca mahAvrata Adi ko munidharmarUpa se upadiSTa kiyA hai / isI prakAra zrAvakoM ke lie bhI bAraha vratoM kA aura bhadya mAMsa madhu se barjita kA zrAvaka dharmarUpa se upadeza diyA hai / isa hetu se hama logoM ko vyavahAra ratnatraya upAdeya hI hai / zaMkA---samiti gupti Adi ko zrI umAsvAmI ne saMvara tattva meM liyA hai aura pA~ca mahAnata ko Asrava tattva meM liyA hai, ataH ye vrata mokSa ke kAraNa kaise hoMge? ____samAdhAna--aisA nahIM hai, zrImAn akalaMkadeva ne kahA hai "yahA~ puNyAsrava kA vyAkhyAna karanA cAhiye, kyoMki yaha pradhAna hai aura isa pUrvaka hI mokSa hotI hai|" jayadhavalA TIkA ke kartA zrIbIrasenAcArya ne bhI kahA hai ki ghaTikAyaMtra jala ke samAna ye mahAvrata samaya-samaya para asaMkhyAta guNazreNI pramANa karmoM kI nirjarA meM hetu haiN| tathAhi "ghaTikAyaMtra ke jala ke samAna eka eka samaya meM asaMkhyAta guNazreNI rUpa se karmoM kI nirjarA hote rahane para mahAvratI muniyoM ko pApabaMdha kaise hogA ? 1. tattvArthavAttika a0 7, utthAnikA / 2. jayavavalA pu0 1, pR0 177 /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam 207 J yathA bhavadbhiH sarvasAvadyayorgAnivRttirUpamabheda cAritraM prAk matyA pazcAd bhedacAritraM manyate tathaiva zrAvakANAmapi nizcayaratnatrayaM prAgbhavet tadanu vyavahAraratnatrayam kA hAniryuSmAkamiti cet ? na, asaMbhavametat yataH siddhAMtazAstraM zrUyate, yat saptamaguNasthAnAdeva SaSThaM jAyate na tu prathamAt caturthAt paJcamAdveti / na tathA caturthapaJcaguNasthAnaviSayaM dRzyate pratyuta vyavahAracArikAyaiva ekzana kA cAritram / paJcAstikAye zrIjayasenAcAryasyAbhiprAya vyavahAramokSamArgaprakaraNe"yat tapodhanAnAM pramattApramattaguNasthAnayogyaM paMca mahAvratAdirUpaM vAritram gRhasthAnAM punaH upAsakA dhyayanagrantha vihita mArgeNa paMcaguNasthAnayogyaM dAnazAlapUjopavAsAdirUpaM dArzanika pratikAyekAdazanilarUpaM vA iti vyavahAramokSamArgalakSaNam "" anyatrApi evameva dRzyate yathA- "asyaiva sarAgacAritrasyaikadezAvayavabhUtaM dezacAritraM kathyate / "" iti / zaMkA--jaise Apane sarvapApayoga se nivRtti rUpa abheda cAritra ko muniyoM meM pahale mAnakara anaMtara bhedacAritra mAnA hai, vaise ho zrAvakoM ke bhI pahale nizcayaratnatraya ho jAve, usake bAda vyavahAraratnatraya ho jAye, Apako kyA hAni hai ? samAdhAna - aisA nahIM kahanA, yaha asaMbhava hai / kyoMki siddhAMta zAstra meM kiMtu prathama guNasthAna se, sunA jAtA hai ki sAtaveM guNasthAna se ho chaThA hotA hai, caturtha guNasthAna se yA pA~caveM guNasthAna se nahIM hotA hai / aura vaisA caturtha, paMcama guNasthAna ke viSaya meM nahIM hai, balki vyavahAra cAritra kA hI ekadezarUpa zrAvakoM kA cAritra hai / paMcAstikAya meM vyavahAra mokSamArga ke prakaraNa ye zrIjayasenAcarya kA bhI yahI abhiprAya hai ki - " tapodhana ke pramatta apramatta guNasthAna ke yogya pA~ca mahAvrata Adi rUpa cAritra hotA hai aura gRhasthoM ke upAsakAdhyayana graMtha meM kahe mArga se paMcama guNasthAna ke yogya dAnazIla pUjA upavAsAdirUpa, athavA darzanapratimA se lekara gyAraha pratimA paryaMta cAritra hotA hai / isa prakAra vyavahAra mokSamArga kA lakSaNa kahA hai| " anyatra bRhadravyasaMgraha kI TIkA meM yahI kathana dikhatA hai / yathA -- isI sarAga cAritra kA ekadeza avayavabhUta dezacAritra kahA jAtA hai / 1. pazcAstikAyagAthA 160, TIkA tAtparyavRtti / 2. bRhavadravyasaMgraha, gAthA 45, TIkA /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 niyamasAra-prAbhRtam tatazca yathAmunInAM sarAgacAritre vyavahAranizcayabheda Agame dRzyate, na tathA zrAvakasya vikalacAritra / ato nizcIyatAM bhavatA ! arhanmudrAmantareNa nirvikalpasamAdhiH, vItarAgacAritrama, nizcayaratnatrayam, abhebasaMyamaH, zuddhopayogaH, zukladhyAnam, svarUpAcaraNamiti nAmato yatkimapi cAritraM tattu sarvathA azakyameva / ayamatrAbhiprAyaH - sahajavimalakevalajJAnadarzanasvarUpanijaparamAtmapadasya sAkSAt kAraNabhUtaM vItarAgacAritramupAdeyam / tasiddhayarthaM ca sarAgacAritra paramAbareNa gRhItavyam / yAvattanna labheta tAvattadabhyasanArtha dezacAritramapi yathAzakti Aveyam / anena krameNaiva svAraninirbhaviSyati nabhA nAti nivi aitaMyugInAM cAritrazAlinAmapi bhaktiH, pUjA, stutiH, vaMdanA, upAsanA ca vidhAtavyA rasnaayalabdhaye prayatnapareNa bhavatA iti // 70 // evaM vyavahAranayapradhAnena azubhamanovacanakAyavyApAranirodhamukhyatvena zroNi isaliye jaise muniyoM ke sarAga cAritra ke Agama meM vyavahAra aura nizcaya ye do bheda dekheM jAte haiM, vaise hI zrAvaka ke vikalacAritra meM vyavahAra nizcaya ye do bheda kahIM para bhI Agama meM nahIM haiN| ataH Apako yaha nizcaya karanA cAhiye ki arhatamudrA ke binA nirvikalpa samAdhi, vItarAgacAritra, nizcayaratnatraya, abhedasaMyama, zuddhopayoga, kladhyAna aura svarUpAcaraNa ina nAmoM se jo kucha bhI cAritra hai, vaha sarvathA azakya hI hai| yahAM abhiprAya yaha huA hai ki sahaja vimala kevala jJAna darzana svarUpa nija paramAtmapada ke liye sAkSAt kAraNabhUta vItarAga cAritra upAdeya hai aura usakI siddhi ke liye sarAgacAritra ko parama Adara se grahaNa karanA cAhiye / aura jaba usako prApta na kara sake, taba taka usake abhyAsa ke liye dezacAritra bhI apanI zakti ke anusAra lenA hI cAhiye / isa krama se hI AtmA kI siddhi hogI, anya kisI prakAra se nahIM / aisA nizcaya karake Apako ratnatraya kI prApti ke liye prayatnapUrvaka Ajakala ke cAritravAn muniyoM kI bhI bhakti, pUjA, stuti, baMdanA aura upAsanA karanA cAhiye / isa prakAra vyavahAranaya kI pradhAnatA se azubha mana vacana kAya vyApAra ke nirodha kI mukhyatA se tIna sUtra hue haiM, puna: nizcayanaya kI apekSA sarva zubha-azubha
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ miyamasAra-prAbhRtam sUtrANi, nizcayanayApekSayA sarvazubhAzubhatriyogapravRttinirodhapradhAnatvena dve sUtre, iti paMcabhiH sUtraH guptisvarUpapratipAdako'yaM tRtIyo'ntarAdhikAraH samAptaH / ataH paraM SaDAvazyaka kriyAntargatatvena dhyeyarUpatayA vA siddhasvarUpatvena sAdhyasya nijAtmana' AdarzA iva vA ye kecit parameSThizabdavAcyAH paramaguravaH, paMcabhiH sUtraH teSAM svarUpaM kathyate / adhunA bhanirapi mokSasya kAraNamiti sUcapantaH sUtrakArA ahatparameSThinaH svarUpaM nirUpayanti ghaNaghAikammarahiyA kevlnnaannaaiprmgunnshiyaa| * cottisaadisaajuttA arihaMtA erisA hoti // 7 // ___ arihaMtA erisA hoti-arhantaH IdRzAH bhavanti / kovRzAste ? ghaNaghAikammarahiyA-ghanaghAtikarmarahitAH nibiDAni ca AsmagaNaghAtakAni jJAnadarzanAvaraNamohanIyAntarAyAkhyakarmANi taiH rhitaaH| punazca kathaMbhUtAH ? kevalaNANAiparamaguNasahiyA-kevalajJAnAviparamaguNasahitAH kevalam asahAyam anaMtaM vA jJAnam tInoM yogoM kI pravRttiyoM ko rokane kI pradhAnatA se do sUtra hue haiM, isa taraha pA~ca sUtroM dvArA gupti ke svarUpa kA pratipAdaka yaha tIsarA aMtarAdhikAra samApta huaa| isake bAda chaha Avazyaka kriyA ke aMtargata hone se jo dhyeyarUpa haiM, athavA siddha svarUpa se sAdhya jo apanI AtmA usake liye Adarza ke samAna jo koI parameSThI zabda se vAcya paramaguru haiM, pA~ca sUtroM meM unakA svarUpa kheNge| aba bhakti bhI mokSa kA kAraNa hai, aisA sUcita karate hue sUtrakAra zrI kuMdakundadeva ahaMta parameSThI kA svarUpa nirUpita karate haiM anvayArtha- (dhaNaghAikammarahiyA) jo ghanaghAti karmoM se rahita (kevalaNANAiparamaguNasahiyA) kevalajJAnAdi parama guNoM se sahita (cottisaadisamajuttA) aura cauMtIsa atizayoM se yukta haiM, (erisA arihaMtA hoti) aise ahaMtadeva hote haiM // 71 // TIkA--jo nibiDa AtmaguNoM ke ghAtaka jJAnAbaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya ina cAra ghAtiyA karmoM se rahita haiM, kevala-asahAya athavA anaMta jJAna Adi sarvotkRSTa guNoM se rahita haiM aura tIrthakara prakRti nAma karma ke nimitta 27
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 niyamasAra - prAbhUtam AviryeSAM te paramAH sarvotkRSTAzca te guNAH taiH sahitAH / punazca kiviziSTAH ? cottisa adisa ajuttA- catustrizada tizayayuktAH tIrthakara prakRtinAmakarmanimittena janmakAle saMjAtAH dazAtizayavizeSAH ghAtikarmakSayeNa jAtAH dazAtizayavizeSAH, sadAtve eva vevakulacaturdazAtizayavizeSAzca te catustrivatizayAstairyuktAH iti etAdRzAH - bhavanti ajjinezvarAH / ito vistaraH- ari mohanIyathAme tasva hallA ahiM athavA pUjArthakA dhAtoH, arhati indrAdikRtapUjAmiti arhantaH / uktaM ca mUlAcAre'ariti NamokkAraM arihA pUjA suruttamA loe / rajahaMtA arihaMti ya arahaMto teNa ucvade // 4 // ' namaskAraM arhanti, pUjAyAH arhA yogyA bhavati, loke surANAM madhye uttamA sarvotkRSTAzca / rajasoH jJAnadarzanAvaraNayoH hatAraH, are: mohakarmaNo haMtAraH, antarAyasya ca haMtAraH yena kAraNena tena kAraNena 'arhanta' iti ucyante / arhansa IdRzA bhavantIti jJAtvA kiM kartavyam ? tasmai namo'stu vidhAtavyam / uktaM ca " se janma ke dasa atizaya ghAtikarma ke kSaya se pragaTa hue dasa atizaya aura usI samaya devoM dvArA kRta caudaha atizaya ina cauMtIsa atizayoM se yukta haiN| mahaMta jinezvara aise hote haiM / * isI ko kahate haiM - ari-mohanIya karma usakA hanana karane se arihaMta haiM / "ahaM" dhAtu pUjA artha meM hai / isase jo indrAdikRta pUjA ke yogya haiM, ve ahaMta kahalAte haiM | mUlAcAra meM kahA bhI hai namaskAra ke yogya hote haiM, loka meM suroM dvArA kRta uttama pUjA ke yogya haiM / raja aura ari kA hanana karane se ve arahaMta kahalAte haiM / jo namaskAra ke yogya haiM, pUjA ke liye yogya haiM, uttama hone se sarvotkRSTa haiM, raja-jJAnAvaraNa- darzanAvaraNa ko ari-mohakarma ko naSTa karane vAle haiM aura aMtarAya karma ke bhI nAzaka haiM, jisa kAraNa se ina karmoM kA hanana karane vAle haiM, usI prakAra se ye " arhata" isa prakAra kahe jAte haiM / loka meM devoM meM bhI naSTa karane vAle haiM, prazna- arhata aise hote haiM, jAnakara kyA karanA cAhiye ? uttara - unheM namo'stu karanA cAhiye / kahA bhI hai
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhUtam "arahaMtaNamokAra bhASeNa ya jo karevi pathadamadI / so saccadukkhamokkhaM pAyadi acireNa kAlena // 5 // " yaH prayatnamatirmunirbhAvina ahaMto namaskAra karoti, so'cireNa kAlena sarvaduHkhAt mokSaM prApnoti / iti vijJAya sarvakarmakSayArthamahetparameSThino bhakti kurvatA sattA zuddhanayena arhatsvarUpo'ham iti bhAvayatA ca tAvat sa AzrayaNIyo yAvat tatsvarUpo na pariNameta svasthAtmA iti tAtparyArthaH // 71 // 211 azrUnA siddhatvena sAdhyasya nAtmanaH praticchaMdasthAnIyAnAM siddhAnAM svarUpaM rUpayanti suratha:kambaMdhA asAguNasamaNiyA paramA / starfar frost siddhA te erisA hoMti // 72 // ) te siddhA erisA hoMti - te siddhAH IdRzAH bhavanti / te kIdRzAH ? NadRTThakammabaMdhA-naSTASTakarmabaMdhAH vyuparata kriyAnivRttinAmaparamazukladhyAna balena naSTA bhasmIbhUtAH aSTakarmaNAM baMdhA : saMzleSasaMbaMdhA yebhyaste karmamalakalaMkavinirmuktAH / punazca te kathaMbhUtAH ? aTTamahAguNasamaNiyA - aSTamahAguNasamanvitAH, aSTakarmaNAM kSayAyAvirbhUtAH samyaktvAdimahAguNAstaiH samanvitAH / uktaM ca jo prayatnamati hokara bhAvapUrvaka arhatadeva ko namaskAra karate haiM, ve bahuta thor3e hI kAla meM sarva duHkhoM se chuTakArA pA lete haiN| aisA jAnakara sarva karmoM kA kSaya karane ke lie ahaMta bhagavAn kI bhakti karate hue aura zuddhanaya se "maiM arhata svarUpa hU~" aisI bhAvanA karate hue taba taka unakA Azraya lenA cAhiye, jaba taka ki apanI AtmA arhata svarUpa na pariNata ho jAve / yahA~ yaha tAtparya huA // 71 // aba AcAryadeva siddharUpa se sAdhya jo apanI AtmA hai, usake sadRza aise siddhoM kA svarUpa jahate haiM anvayArtha (jaThaTThakammabaMdhA) jinhoMne ATha karmoM ke baMdha kA nAza kara diyA hai, (aTThamahAguNasamaNNiyA) jo ATha mahAguNoM se samanvita haiM / (paramA loyagaThidA NiccA) parama haiM, lokAgra para sthita haiM aura nitya haiM, (erisA te siddhA hoMti ) aise ve siddha bhagavAn hote haiM // 72 // TIkA - jinhoMne vyuparata kriyAnivRtti nAma ke paramazukla dhyAna ke bala se ATha karmoM ke saMzleSa saMbaMdha ko bhasmasAt kara diyA hai, aise ve karmamala kalaMka se rahita siddha bhagavAn ATha karmoM ke kSaya se prakaTa hue samyaktva Adi ATha mahAguNoM se sahita haiM / una guNoM ke nAma kahate haiM
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam "sammataNANadasaNavIriyasuhamaM taheva avagahaNaM / agurulaDDamavAbAhaM aguNA hosi siddhANaM / / tathAhi mohanIya karmaNaH sarvathA pralayAt samyaktvam, jJAnAvaraNasya sarvataH saMkSayAt jJAnam, darzanAvaraNasya kRtsnakSayAt varzanam, antarAyasya pUrNatayA nirAsAt vIryama, nAmakarmaNaH sampUrNavilayAta sUkSmam, AyukarmavinAzAt avagAhanatvama, gotrakarmaNaH vighAtAta agurulaghutvam, vedanIyasya abhAvAt avyAbAdhaM ceti aSTaguNAH siddhAnAM bhavanti pradhAnatvena / yataH anaMtAnaMtaguNA mIyante ArSeSu teSAm iti / punazca te kiviziSTAH ? paramA-paramAH sarvotkRSTAH tribhuvanamadhye athavA 'parA' utkRSTA 'mA lakSmIH anantajJAnadarzanAdhanantaguNasvarUpA yeSAM te prmaaH| yadi etAdRzAH siddhAH santi tarhi te kvAsate ? loyaggaThidA-lokAnasthitA: lokAkAzasya agre zikhare tanuvAtavalayasthAne sthitAH santi / ki tesmin saMsAre kadAcit avataridhyanti ? na; kasmAt ? NiccA-nityAH zAzvatAH tatratyAt pracyavanAbhAvAt / samyaktva, jJAna, darzana, vIrya, sUkSmatva, avagAhana, agurulaghu aura avyAbAdha ye ATha guNa siddhoM ke hote haiM / usI kA khulAsA karate haiM-- mohanIya karma ke sarvathA pralaya ho jAne se samyaktva guNa prakaTa ho jAtA hai / jJAnAvaraNa ke sarvathA kSaya ho jAne se jJAna, darzanAvaraNa ke saMpUrNa nAza se darzana, antarAya ke pUrNatayA vinAza se bIrya, nAma-karma ke saMpUrNa vilaya se sUkSma, Ayukarma ke vinAza se avagAhanatva, gotra karma ke vighAta se agurulaghutva aura vedanIya ke abhAva se avyAbAdha--siddhoM meM ye ATha guNa pradhAnarUpa se mAne gaye haiN| kyoMki ArSa granthoM meM to inake anaMtAnaMta gaNa kahe gaye haiN| punaH ve siddha kaise haiM? parama-tInoM bhuvana meM jo sarvotkRSTa haiM athavA jinake parA-utkRSTa, mAlakSmI-anaMtajJAna darzana Adi anaMtaguNa svarUpa vidyamAna hai, ve parama haiN| yadi aise siddha bhagavAna haiM to ve kahA~ virAjamAna haiM ? lokAkAza ke agrabhAga-zikhara para, arthAt tanuvAtavalaya meM virAjamAna haiN| punaH kyA ve kabhI isa saMsAra meM kadAcit avatAra leMge ? nahIM, kyoM ?
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam 213 athavA agurulaghunimittena SaDguNahAniddhivazAt utpAdavyayarUpeNa pariNatAH santo'pi dhruvatvAdavinazvarAH zazvatkAlale taya tiSThati sthAsyamita bAzi lakSaNa lakSitAH siddhaparameSThino bhavanti / eteSAM parijJAnena kim ? iti cet ? etAn jJAtvA teSAM paramaguNAnurAgeNa ArAdhanA krtvyaa| kiMca, teSAM ArAdhanayA svastha karmamalakalaMkitasyAtmanaH siddhirbhaviSyati / uphtaM ca zrImatkundakundaveveranyatra--'siddhA siddhi mama disaMtu' siddhaparameSThinaH meM siddhi dizaMtu prayacchantu iti prArthanayA jJAyate siddhaparameSThinaH upAsanayaiva bhavyAH siddhi prApnuvati gacchanti iti jJAtvA zuddhanizcayanayena svaM siddhasvarUpaM manyamAnenApi svayA vyavahAranayena satataM siddhAnAM bhaktiH karsacyA iti // 72 // adhunA mokSasya bIjabhUtaM pArivaM tasyAdhArabhUtAcAryaparameSThinaH svarUpa prtipaadyntyaacaaryaaH| paMcAcArasamaggA pNciNdiydNtidppnnidlnnaa| dhIrA guNagaMbhIrA AiriyA erisA hoti // 73 // __ kyoMki nitya haiM, zAzvata haiM, vahA~ se kabhI bhI cyuta nahIM hoMge / ayavA agurulaghu guNa ke nimitta se SaDguNa hAni vRddhi ke vaza se, utpAda-vyayarUpa se pariNamana karate hue bhI dhruba hone se avinazvara haiM / zAzvata kAla taka bahIM para virAjamAna haiM aura raheMge / ina lakSaNoM se sahita siddha parameSThI hote haiN| inake jAnane se kyA prayojana hai ? ina ko jAnakara unake parama guNoM meM anurAga karate hue unakI ArAdhanA karanI cAhiye, kyoMki unakI ArAdhanA se karmaphala se kalaMkita apanI AtmA kI siddhi hogii| zrImAn kundakundadeva ne bhaktipATha meM kahA bhI hai-- "siddha bhagavAn hameM siddhi pradAna kreN|" isa prArthanA se yaha jAnA jAtA hai ki siddha parameSThI kI upAsanAse hI bhavya jIva siddhi ko prApta karate haiN| aisA jAnakara zuddhanizcayanaya se apane ko siddha samAna mAnate hue bhI tumheM vyabahAranaya se hI satata siddhoM ko bhakti karate rahanA cAhie / / 72 / / ___ aba AcAryadeva mokSa kA bIjarUpa jo cAritra hai, usake AdhArabhUta AcArya parameSThI kA svarUpa kahate haiM--- anvayArtha-(paMcAcArasamaggA) jo pA~ca AcAra se paripUrNa haiM, (paMciMdiya
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam AiriyA erisA hoMti - AcAryAH IdRzAH bhavati / kIdRzAste ? paMcAcArasamaggA-phaJcAcArasamagrAH, paMcabhirAdhAraiH paripUrNAH / punazca kIdRzAH ? paMcidiyadaMtidappaNiddalaNA-paMcendriyadantivarpa nirvalanA: paMcendriyANi eva daMtinaH hastiyat unmattatvAt teSAM darpaH garvaH taM nitarAM dalanti cUrNayantIti paJcendriyadaMtidarpa nirdalanAH jitendriyA iti / punazca te kathaMbhUtAH ? dhIrA - dhIrAH upasargaparISahe saMjAte sati dhairyaguNopetAH / punaH kiviziSTAH ? guNagambhIrA-guNagaMbhIrAH guNaiH gaMbhIrAH amita guNasahitAzca / 214 tathAhi--darzanajJAnacAritratapovIryAkhyapaJcavidhAn AcArAn svayaM Acaranti parAn ziSyAn Acarayanti ceti AcAryAH / uktaM ca mUlAdhAre -- sadA AyAraviddaNhU savA AyariyaM care / AyAramAyAvatI Ayario teNa uccade // yaH savA AcAracit sadA gaNadharAdibhiH AcaritaM carati pazcavidhAcAraM parAica Avazyan tena kAraNena 'AcAryaH' iti ucyate / daMtidappaNiddalaNA ) pA~ca indriyarUpI hAthI ke darpa kA dalana karane vAle haiM, (dhIrA guNagaMbhIrA) dhIra haiM, guNoM se gaMbhIra haiM, (erisA AiriyA hoMti ) aise AcArya hote haiM / TokA - jo pA~ca AcAra se paripUrNa haiM, pA~coM indriyarUpI hAthI kA garvadalana karane vAle - cUrNa karane vAle hone se jitendriya haiM, upasarga parISaha ke A jAne para dhairya guNoM se sahita hone se dhIra haiM, aura amita guNoM se sahita haiM / usI ko kahate haiM-- darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapaAcAra aura vIryAcAra ina pA~ca AcAroM kA svayaM AcaraNa karate haiM aura anya ziSyoM ko AcaraNa karAte haiM, ve AcArya haiN| mUlAcAra meM kahA bhI hai jo sadA AcAravit haiM, sadA AcAroM kA AcaraNa karate haiM aura AcaraNa karavAte haiM, isIlie ve AcArya kahalAte haiM / jo sadA AcAra ke jJAtA hai, sadA gaNadharadevAdi dvArA Acarita AcAra kA pAlana karate haiM aura unhIM pA~ca AcAroM kA anya ziSyoM se AcaraNa karAte haiM, isI kAraNa ve AcArya kahalAte haiM /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasArAbhRtam 215 paMcendriyasaMbaMdhiviSayAn tyaktvA pUrNavairAgyazAlinaH, iSTAniSTaviSayeSu vA samabhAvinaH dhairyossAhAdiguNopetAH, ziSyANAM saMgrahe'nugrahe nigrahe ca kuzalAH dIkSAzikSAprAyanisamAdidAyinaH, anyAsikAzrAvakamAdhikANAM samUhazcaturvidhasaMghastasya nAyakAH, AcAravatvAdhArAvavAdiSaTtriMzadguNasamanvitAH, jinarUpadharAH sUriparameSThino bhavanti / nanu putramitradhanasamAdisarvasaMgaM tyaktvA ziSyAdiparigrahamAvadAnA api te niSparigrahAH katham ? iti cet, satyamuktaM bhavatA, kintu mumukSUNAM saMgraho na tu parigrahaH / uktaM ca zrIkundakundadevaiH pravacanasAramahAprAbhUtagranthe-- dasaNaNANuvadeso sissagahaNaM ca posaNaM tesi| cariyA hi sarAgANaM jiNivapUjovabeso va // 248 // tAtparyavRttau kathitaM yat ratnatrayArAdhanA zikSAzIlAnAM ziSyANAM grahaNaM jo paMcendriya saMbaMdhI viSayoM ko chor3akara pUrNa vairAgyazAlI haiM, iSTa yA aniSTa viSayoM meM samabhAvI haiM, dhairya utsAha Adi guNoM se sahita haiM, ziSyoM kA saMgraha karane meM, unake Upara anugraha karane meM aura unakA nigraha karane meM kuzala haiM, dIkSA, zikSA, prAyazcitta Adi dene vAle haiM, muni, AryikA zrAvaka aura zrAvikA inakA samUha vahI huA caturvidha saMgha, usake nAyaka haiM, AcAravattva, AdhAravattva Adi chattIsa guNoM se sahita haiM aura jinamudrA ko dhAraNa karane vAle haiM, aise AcArya parameSThI hote haiN| zaMkA-putra, mitra, dhana, mahala Adi sarva parigraha chor3akara ziSyAdi parigrahoM kA saMgraha karane vAle bhI ve sUri niSparigrahI kaise haiM ? samAdhAna--Apane satya kahA hai, phira bhI vaha mumukSu jIvoM kA saMgraha hai, na ki parigraha / zrIkundakundadeva ne pravacanasAra mahAprAbhRta grantha meM kahA bhI hai-darzana jJAna kA upadeza, ziSyoM kA grahaNa aura unakA poSaNa tathA jinendra pUjA kA upadeza yaha saba sarAga saMyamI muniyoM kI caryA hai| . isI gAthA kA tAtparyavRtti dIkA meM kahA hai ki-jo ratnatraya ko ArAdhanA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam svIkArasteSAmeva poSaNamazanazayanAdicintA itthaMbhUtA caryA cAritraM bhavati hi sphuTam / keSAM ? rAvAM varSAvayacAvihitAnAm / itthaMbhUtAnA vArya parameSThito jJAtvA ki kartavyam ? iti cet ? etAn vijJAya paramAdareNa teSAM Azrayo gRhItavyastato ratnatrayasiddhiH samAbhizca bhaviSyati // 73 // 216 mokSapathabhraSTa pathikAnAM sanmArga darzakopAdhyAyaparameSThinaH svarUpaM AcakSate sUrayaH -- rayaNattaya saMjuttA jiNakahiyapayatthadesayA sUrA / nikkakha bhAvasahiyA uvajjhAyA erisA hoMti // 74 // uvajjhAyA erisA hoMti upAdhyAyAH IdRzAH bhavaMti / kIdRzAsle ? rayaNattaya saMjuttA-ratnatrayasaMyuktAH / punaH kathaMbhUtAH ? jiNakahiyapayatyadesayA - jinakathitapadArthadezakAH, jinaH sarvajJadevaiH kathitAH upadiSTAzca me padArthAH jIvAjIvAyasteSAM dezakA upadezakartAraH / punazca kIdRzAH ? sUrA - zUrAH / punarapi kiviziSTA ? NikkakhabhAvasahiyA - niHkAMkSabhAvasahitAH indriyabhogAkAMkSAyA nirgato aura zikSA ye tatpara aise ziSyoM ko svIkAra karate haiM aura unake hI bhojana zayana Adi kI cintA karate hue unhIM kA poSaNa karate haiM, isa prakAra kI sabhI caryA dharmAnurAgacAritra sahita sarAgI AcArya parameSThI kI hotI hai / prazna - - aise AcArya parameSThI ko jAnakara kyA karanA cAhiye ? uttara -- inako jAnakara paramAdara se inakA Azraya lenA cAhiye / isase ratnatraya kI siddhi aura samAdhi kI prApti hovegI // 73 // aba AcArya mokSapatha se bhraSTa hue pathikoM ko sanmArga dikhalAne vAle upAdhyAya parameSThI kA svarUpa kahate haiM- anvayArtha - - ( rayaNattayasaMjuttA) jo ratnatraya se saMyukta haiM, (jiNakahiyapayatthadesayA sUrA) jinadeva kathita padArthoM ke upadezaka haiM, zUravIra haiM, ( NikkaMkhabhAvasahiyA) aura kAMkSA rahita bhAvoM se sahita haiM, (erisA uvajjhAyA hoMti ) aise upAdhyAya parameSThI hote haiM ||74 || TIkA -- jo ratnatraya se sahita haiM, sarvajJadeva dvArA upadiSTa jIva-ajIva Adi padArthoM kA upadeza dene vAle haiM, zUra haiM aura indriya bhogoM kI AkAMkSA se
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam ni:zcAso bhAvastena sahitA ihalokaparaloka saMbaMdhisAMsArika sukhAbhilAvarahitAH, athavA khyAtilA pUjAdibhAvanA rahitAste upAdhyAyaparameSThinaH kathyante / 227 tadyathA - - saphalacAritradhAriNo'rhanmudrAsamanvitA ye ninyadigambarA munaya ekAdazAMgaM caturdazapUrvaM ca svayamadhIyate parAn mumukSUnadhyApayanti cetyupAdhyAyA bhavanti / ekAdazAMgacaturdaza pUrvagatagranthAnAM paThanapAThanamukhyatvena eSAM paMcaviMzatimUlaguNAH kathyante, athavA tAtkAlikateSu pAraMgatA api upAdhyAyAH bhavanti / uktaM ca dhavalATIkAyAM- ' "caturdazavidyAsthAnavyAkhyAtAraH upAdhyAyAH tAtkAlikapravacana vyAkhyAtAro vA / " ime upAdhyAyAH paMcamahAvratAditrayodazavidhacAritramaSTAviMzatimUlaguNAMzca pAlayantaH ziSyAn adhyApayanta upavizanto'pi saMgrahAnugrahAdiguNahInAH evambhUtAnupAdhyAya parameSThino jJAtvA kiM kartavyam iti cet ? saMsArasamudrataraNopAyabhUtAnAmeSAM rahita, ihaloka - paraloka saMbaMdhI sAMsArika sukhoM kI abhilASA se rahita, athavA khyAti lAbha pUjAdi bhAvanA se rahita aise upAdhyAya parameSThI hote haiM / isI ko kahate haiM -- jo sakalacAritra ke dhArI, arhatamudrA se samanvita, nigraMtha digambara muni haiM, gyAraha aMga aura caudaha pUrva kA svayaM adhyayana karate haiM tathA anya mumukSu muniyoM ko adhyayana karAte haiM, ve upAdhyAya kahalAte haiM / gyAraha aMga aura caudaha pUrvarUpa granthoM ke paThana-pAThana kI mukhyatA se inake ye paccIsa mUlaguNa kahe gaye haiM / athavA usa kAla ke samasta zruta meM pAraMgata bhI upAdhyAya hote haiM / dhavalA TIkA meM kahA hai "caturdaza pUrvarUpa vidyAsthAna ke vyAkhyAna karane vAle athavA tAtkAlika pravacana granthoM ke vyAkhyAna karane vAle upAdhyAya hote haiM / ye upAdhyAya parameSThI pA~ca mahAvrata Adi teraha prakAra ke cAritra aura aTThAIsa mUlaguNoM kA pAlana karate hue, ziSyoM ko par3hAte hue aura upadeza dete hue bhI ziSyoM kA saMgraha tathA anugraha nahIM karate haiM / prazna --- aise upAdhyAya parameSThI ko jAnakara kyA karanA cAhiye ? uttara - saMsAra samudra se tirane ke liye upAyabhUta ina guruoM ko zaraNa 1. dhavalA pustaka 1 pRSTha 51 / 28
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 niyamasAra-prAbhUtam paramabhaktyA zaraNaM gRhItvA ebhyazca jinAgamamadhIyAnena kevalajJAnabojabhUtabhAvazrutaprAptyarthaM prayatno vidhAtabdha. // 74 // svAtmasiddhisAdhakasya sAdhu-parameSThinaH svarUpaM prarUpayanti zrIkudakuMdadevAH -- vApAraviSpamukkA cavihArAhaNAsayArattA / *NigaMthA NimmohA sAhU ederisA hoti // 75 / / sAhU ederisA hoMti-sAdhavaH etAdRzAH bhavanti / kathaMbhUtAste ? bAvAraviSamukkA-vyApArAMvaprabhuktAH, manAyAbakAyAnAm azubhaSTA vyApAraH, tena sarvAzubhavyApAreNa vipramuktAH / punaH kathambhUtAH ? caubihArAhaNAsayArattA-caturvidhArAdhanAsadAraktAH darzanajJAnacAritratapobhiH catuvidhA yA ArAdhanAH, sAsu sadA raktA anurAgayuktAH / punazca kIdRzAH ? NigaMthA-nigraMthAH pavizatidhA bAhyAbhyantaragranthibhyo nirgatA nigranthAH / punazca kiviziSTAH ? NimmohA-nirmohAH, darzanamohacAritramohebhyo nirgatAH, etAdRzAH sAdhuparameSThinaH koya'nte / lekara inase jinAgama kA adhyayana karate hue tumheM kevalajJAna ke bIja aise bhAvazruta ko prApta karane ke lie prayatla karanA cAhiye // 74 / / zrIkuMdakuMdadeva apanI Atmasiddhi ke sAdhaka aise sAdhu parameSThI kA svarUpa kahate haiM anvayArtha--(vAvAraviSNamukkA) jo vyApAra se rahita, (cavvihArAhaNAsayArattA) cAroM prakAra ko ArAdhanA meM sadA tatpara (NiggaMthA gimmohA) parigrahagraMthi rahita aura moharahita haiM, (ederisA sAhU hoMti) isa prakAra ke sAdhu hote TIkA-jo mana vacana kAya kI azubha ceSTArUpa vyApAra se athavA sarva azubha vyApAra se rahita haiM, jo darzana jJAna cAritra aura tapa ina cAra prakAra kI ArAdhanAoM meM sadA anurAgayukta haiM, jo dazavidha bAhma aura caudaha prakAra ke aMtaraMga aise caubIsa prakAra kI graMthi-parigraha se rahita hone se nimrantha haiM aura darzanamoha tathA cAritramoha se rahita hone se nirmohI haiM, aise guru sAdhu parameSThI kahalAte haiN|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam 219 } tathAhi - anantajJAna darzana sukhavIryAtmakazuddhAtmasvarUpaM sAdhayantIti sAdhava. / paMcamahAvratAdyaSTAviMzatimUlaguNasamanvitAH dvAvazavidhatapodvAviMzatiparISA rUpacatustrizad - uttaraguNadharA AtApana vRkSamUlA bhrAvakAzA viyogadhAriNaH anyAnyanAnAvighayogakuzalA vA caturazItilakSAparyaMtAnAM yathAzakti uttaraguNAnAM dhAriNo vA sAdhuparameSThino bhavanti / kazcidAha - nanu yeSAM svAtmopalabdhisvarUpA siddhiH saMjAtAste'na: vidvAnAryAH svAtmasiddhayabhAvatvena teSAM devasyAbhAvAt ? iti cennaH kutaH ? yato ratnatrayasyaiva vevatvaM tasya ca teSu api vidyamAnatvAnna devatvahAnirAcAryAdInAm / uktaM ca dhavalAyAm -- "devo hi nAma trINi ratnAni svabhevato'nantabhevabhinnAni tadviziSTo jIvo'pi vebaH " / use ho kahate haiM--jo anaMtajJAna, darzana, sukha aura vIrya svarUpa apanI zuddhAtmA kA sAdhana karate haiM, ve sAdhu hote haiN| ye pA~ca mahAvrata Adi aTThAIsa mUlaguNoM se sahita haiM, bAraha prakAra ke tapa aura bAIsa prakAra kI paroSahajaya ina cauMtIsa uttaraguNoM kA pAlana karate haiM, AtApana, vRkSamUla aura abhrAvakAza Adi yoga ko dhAraNa karane vAle haiM, athavA aura bhI aneka prakAra ke yoga dhAraNa karane meM kuzala haiM, athavA caurAsI lAkha paryanta uttaraguNoM meM yathAzakti uttaraguNoM ko dhAraNa karate haiM ve sAdhu parameSThI hote haiM / zaMkA -- jinako apanI AtmA kI upalabdhi svarUpa siddhi ho cukI hai, aise arhata aura siddha namaskAra ke yogya hai, na ki AcArya Adi, kyoMki inameM svAtmasiddhi kA abhAva hone se unameM devapane kA abhAva hai / samAdhAna - aisA nahIM kahanA, zaMkA- kyoM ? samAdhAna - kyoMki ratnatraya ko hI devatva hai aura vaha ratnatraya inameM bhI vidyamAna hai, isalie AcArya, upAdhyAya sAdhuoM meM bhI devatva kI hAni nahIM hai / dhavalA TIkA meM kahA bhI hai tIna ratna hI deva haiM, inake apane bheda se anaMtabheda ho jAte haiM, ina ratnatraya se sahita jIva bhI deva haiM / agara aisA nahIM mAnoge to sabhI azeSa jIvoM meM bhI 1. dhavalA pu0 1 0 51 /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 niyamasAra-prAbhUtama anyathAzeSajIvAnAmapi devatvApatteH / tata AcAryAdayo'pi devAH, ralatrayAstitvaM pratyavizeSAt / "sampUrNaratnAni devo na tadekadeza iti cenna, ratlaikadezasya devatvAbhAve samastasthApi sadasattvApatteH / na cAcAryAvisthitaratnAni kRtsnakarmakSayakaNi, ratnaikadezatvAditi cenna, agnisamUhakAryasya palAlarAzidAhasya taskaNAdapyupalambhAt / tasmAdAcAryAdayo'pi devA iti sthitam / / 5 / / jJAtaM mayA paMcagurUNAM pUjyatvam paraM sarvakarmamalakalaMkarahitebhyaH siddhebhyaH prAka arhatAM namaskAraM kathaM kriyate ? iti cenna, guNenadhikAH siddhAH etajjJAnamapi ahaMdupadezenaiva jAyate, AptAgamapadArthAnAM jAna thA, ato'hatprasAdasvarUpopakArApekSayA teSAmAdau namaskAro na boSAya / samyagdRSTInAm ? nAyaM pakSapAto doSahetuH pratyusa guNanibaMdhana eva / uktaM cAcArasAre--"guNeSu pakSapAto yaH sa pramovaH prakoyate / / 2 devapane ko Apatti A jaayegii| isaliye AcArya Adi bhI deva haiM, kyoMki unameM bhI ratnatraya kA astitva samAna hai / zaMkA-saMpUrNa ratnatraya hI deva haiM, na ki ekadeza ratnatraya ? samAdhAna--yadi ratnatraya ke ekadeza meM devatva kA abhAva bhAnoge tI samasta ratnatraya meM bhI devatva kA abhAva hI rahegA / zaMkA--AcArya Adi meM sthita jo ratnatraya haiM, ve sampUrNa karmoM kA kSaya karane vAle nahIM haiM, kyoMki ve ekadeza ratnatraya haiM ? samAdhAna--aisA nahIM kahanA, agnisamUha kA kArya hai palAla ke Dhera ko jalA denA, so vaha kArya usake eka kaNa-cinagAro meM bhI pAyA jAtA hai / isalie AcArya Adi bhI deva haiM, yaha bAta nizcita huii|" zaMkA--paMca parameSThI meM pUjyatA hai, yaha bAta to maiMne samajha lI, kiMtu sarvakarma mala se rahita siddhoM ke pahale ahaMtoM ko namaskAra kaise kiyA hai ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA, siddha bhagavAn sabhI kI apekSA guNoM meM adhika haiM, yaha jJAna bhI ahaMta ke upadeza se hI hotA hai / athavA Apta ArAma aura padArthoM kA jAna bhI ahaMta ke upadeza se ho hotA hai| isalie arhata ke prasAdasvarUpa janake upakAra kI apekSA se unako pahale namaskAra karanA doSaprada nahIM hai / zaMkA-samyagdRSTi jIvoM ko yaha pakSapAta kyoM hai ? samAdhAna--yaha pakSapAta doSa kA hetu nahIM hai pratyuta guNa kA ho hetu hai ! AcArasAra graMtha meM kahA bhI hai "guNoM meM jo pakSapAta hai, vaha pramoda kahalAtA hai|" 1. dhavalA pu0 1, pR0 53-54 / 2. AcArasAra /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 221 dhavalAyAmapi asyaiva samarthana dRzyate / tadyathA "na pakSapAto doSAya zubhapakSavRtteH zreyohetutvAt, avaitapradhAne guNIbhUladvaite vaitanibaMdhanasya pakSapAtasyAnupapattezca / AmazraddhAyA AptAgamapadArthaviSayazraddhAdhikyanibaMdhanatvakhyApanArtha vAhatAmAdau nmskaarH|" iti|| atha ca--- arhatsivAcAryopAdhyAyebhyastathA ca sAdhubhyaH / sarvajagabaMdhebhyo namo'stu sarvatra sarvebhyaH // 4 // itvaM catunimAtisavAnidhiH yoktaM caitybhktipaatthe| ata esajjAyate eSa eva kramaH pramANamanAdinidhanazca / __ adhunA kRtrimamanAdinidhanaM sudarzanameruM mahAzailendraM hRdi smRtvA taM parokSarUpega punaH punaH namaskRtya, imaM ca nayanapathagocaraM kRtrimaM tasyaiva pratikRtirUpaM sumeruparvata tatrasthAna tribhuvamatilakajinAlayAn jinapratimAzcApi triyogazuqhayA muharmuharyaditvA dhavalA TIkA meM bhI isI kA samarthana dekhA jAtA hai--- "zubhapakSa ke vartana meM kiyA gayA pakSapAta doSa ke lie nahIM hai, kyoMki vaha mokSa kA hetu hai| jahA~ advaita-abheda pradhAna hai vahA~ dvaita gauNa ho jAtA hai, aise adveta pradhAna meM dvaitanimittaka pakSapAta nahIM bana sakatA / athavA Apta kI zraddhA meM Apta, Agama aura padArthaviSayaka zraddhA kI adhikatA hetu hai, aisA batalAne ke lie hI ahaMtoM ko Adi meM namaskAra kiyA hai / aura dekhiye "ahaMta siddha AcArya upAdhyAya aura sAdhu ye sarvajagat ke baMdha haiM, ina sarvatra virAjamAna sabhI paMca parameSThI ko namaskAra hove / " isa prakAra se cAra jJAnadhArI zrI gautamasvAmI ne caityabhakti meM kahA hai| isalie yaha jAnA jAtA hai ki yahI krama pramANa hai aura anAdi-nidhana hai / aba akRtrima aura anAdi-nidhana aise sudarzanameru mahAgirirAja ko hRdaya meM smaraNa karake usako parokSarUpa se pUnaHpuna namaskAra karake sAmane netra se dikha rahe kRtrima, jo ki usa akRtrima kI pratikRti rUpa hai, isa sumeruparvata kI, usameM sthita tribhuvanatilaka nAma ke solaha jinAlayoM kI aura usameM virAjamAna sarva jina1. dhavalA pu. 1, pR0 55 / 2. caityabhakti /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 niyamasAra-prAmRtam vIrghakAlavyavadhAnAnaMtaraM syAhAdacaMdrikATIkAyA lekhanakArya puna: prArabhyate mayA, etanirvighnatayA pUrNatAM labheta IvRgbhAvanayA paMcagurucaraNazaraNaM gRhItvA evameva praarthyte| nanu paMcaparameSThibhyo vyatiriktA api phecit namaskArArhA bhavanti kim ? atha ki, bhavantyapi / uktaM ca caityabhakto iti paMcamahApuruSAH praNutA jinadharmavacanacaityAni / caityAlayAzca vimalA dizatu bodhi budhajaneSTAm // 10 // abhI navadevatAzabdenApi kathyate / anyacca pratikramaNapIThikAdaNDakeuDDhamahatiriyaloe siddhAyadaNANi NamasmAmi siddhaNisIhiyAo aTThAvayapancae sammeve ujjate caMpAe pAbAe majisamAe hasthivAliyasahAe jAo aNNAo kAovi NisohiyAo jIvaloyami / ardhatRtIyadvIpasamudradvaye / pratimAoM kI mana vacana kAya kI zuddhipUrvaka bAra-bAra baMdanA karake bahuta kAla ke vyavadhAna ke anaMtara isa "syAdvAda candrikA' TIkA kA lekhana kArya mere dvArA punaH prArambha kiyA jA rahA hai, yaha nirvighnatayA pUrNatA ko prApta ho, isa bhAvanA se paMca parameSThI kI caraNa-zaraNa lekara mere dvArA yahI prArthanA kI jA rahI hai / zaMkA-kyA paMca parameSThI se atirikta bhI koI namaskAra ke yogya haiM ? samAdhAna- hA~, aura bhI haiN| isI caityabhakti meM kahA hai-- "isa prakAra namaskAra kiye gaye paMca paramaguru, jinadharma, jinAgama, jinacaitya aura caityAlaya ye sabhI hameM buddhimAn janoM se iSTa vimala bodhi pradAna karAveM / " ____inako navadevatA zabda se bhI kahate haiN| dUsarI bAta yaha hai-pratikramaNa pIThikA daNDaka meM kahA hai ki--"Urdhvaloka, adholoka aura madhyaloka meM jo siddhAyatana aura siddhaniSodhikAyeM haiM, unako namaskAra ho, aSTApada parvata, sammedazikhara, Urjayantagiri, caMpApurI, pAvApurI, madhyamAnagarI aura hastibAlikAmaNDapa meM, inase atirikta isa DhAI dvIpa aura do samudra ke antargata anya jo koI bhI niSIdhikA sthAna haiM, una sabako namaskAra hove / " 1. caityabhakti / 2, devasikapratikramaNapATha /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhUtam 223 evaM paMcaparameSThinAM jinadharmajinAgamajinacaitya caityAlayAnAM UrdhvAdhomadhyaloke sarveSAM siddhAyatanAnAM ca, iha jaMbUdvIpe bharatakSetrasthAMtargatAyaMkhaMDe yAni kAnicit nirvANakSetrAdIni teSAm, tathA ca mAnuSottaraparyantamanuSyaloke'pi ca yAni kAnicit siddhaniSIkAsthAnAni teSAM sarveSAM namaskAro dRzyate / eSAM sarveSAM bhakta: kiM phalam ? iti cet, zrUyatAm -- mama / iti stutipathAtIla zrIbhRtAmarhatAM caityAnAmastu kIrtiH sarvAsa nirodhinI' // 22 // etat zrIgautamasvAminAmedAkhyAnamiti jJAtvArhadAdibhaktiprasAdAt nijAtmatattvasiddhividhAn // 75 // isa prakAra paMca parameSThI, jinadharma, jinAgama, jinacaitya aura caityAlaya ye ina Urdhva, adho aura madhyaloka meM jitane bhI haiM, una sabhI siddhAyatanoM ko, isa jaMbUdvIpa meM bharatakSetra ke antargata AryakhaNDa meM jo kucha bhI nirvANa kSetra haiM unako, tathA mAnuSottara parvata paryanta isa manuSya loka meM jisane bhI siddha niSadhikA sthAna haiM, una sabako namaskAra ho / ina sabakI bhakti kA kyA phala hai ? aisA prazna hone para suniye --- ' isa prakAra stutipatha ko ullaMghana kara cuke aise antaraMga - bahiraMga lakSmI ke adhipati deva aura unake jinacaityoM kI stuti mere sarva Asrava kA nirodha karane vAlI hai / ' ye bhI zrIgotamasvAmI ke hI vacana haiN| aisA jAnakara arhata Adi kI bhakti ke prasAda se apane Atma tattva kI siddhi karanA cAhie // 75 // bhAvArtha - vaizAkha zuklA tRtIyA (akSaya tRtIyA) voranirvANa saMvat 2504, IsvI san 1978 meM maiMne isa niyamasAra graMtha kI 'syAdvAdacaMdrikA' nAmaka TIkA likhanA prArambha kiyA thaa| phAlguna zuklA vIra saM0 2505, san 1979 meM 74 gAthA kI TIkA pUrNa kii| 75vIM gAthA kI AdhI TIkA huI thii| punaH vahA~ dariyAgaMja dillI se caitra meM vihAra kara hastinApura AnA huA / yahA~ sumeruparvata ke jinabiMboM kI paMcakalyANaka pratiSThA vaizAkha zuklA 3, akSayatRtIyA se saptamI taka sampanna huI / anaMtara 5 varSa ke laMbe antarAla ke bAda puna: jyeSTha zuklA pratipadA vIra saM0 2510, san 1984 ke maiMne isa TIkA meM lekhana kA kArya prAraMbha karake gAthA 1. caityabhakti /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 niyamasAra-prAmRtam adhunA vyavahAracAritramAkhyAya taduparAMhatukAmA agretanasya ca viSaya pratijJAtukAmAH zrIkundakunda munIndrA buvanti / erisayabhAvaNAe vavahAraNayassa hodi cArittaM / NicchayAgArAmsa caraNaM patto uda pavasvAmi / / 76 // erisayabhAvaNAe-IdagbhAvanAyAM pUrvottatrayodazavidhacAritrapaMcaparamagurubhaktirUpAyAM bavahAraNayassa cArittaM hodi-vyavahAranayApekSayA cAritraM bhavati / etto uDulaM-ito'gre, NicchayaNayassa caraNaM pavakkhAmi-nizcayanayasya caritraM pravakSyAmi // 76 // manu yatInAM trayodazadidhacAritre ghorAtidhorAcaraNaM pradhAnaM tattu vairAgyamArgaH, paMcagurvAdInAM namaskArAdayazca bhaktimArgaH / tahi vairAgyamArge'nurAgarUpasya bhaktimArgasya grahaNaM kathaM yujyate ? athavA mahadbhirAcAryairaprastutaM kathaM prastUyate ? naitadvaktavyam; bairAgyAnurAmAvapi parasparamaviruddhau dRzyate, kasmizcita puruSe zatrumitrasaMbaMdhavat pitRputrsNbNdhvdvaa| kazcit puruSaH svamitrasya mitramapi san sva 76 kI bhI TIkA jyeSTha zukla 5, zrutapaMcamI ke dina pUrNa karake cAra adhyAya pUrNa kiye| aba vyavahAra cAritra ko kahakara usake upasaMhAra kI icchA rakhate hue aura agale adhikAra ke viSaya kI pratijJA ke icchuka zrIkundakundadeva munirAja kahate haiM-- anvayArtha-(erisayabhAvaNAe) isa prakAra kI bhAvanA meM (babahAraNayassa cArittaM hodi) vyabahAranaya kA cAritra hotA hai| (etto ur3ada) isake Age (NicchayaNayassa caraNaM patrakkhAmi) nizcayanaya kA cAritra kahU~gA / / 76 / / TokA--isa prakAra kI pUrvokta trayodazavidha cAritra aura paMca parameSThI kI bhaktirUpa bhAvanA meM vyavahAranaya kI apekSA se cAritra hotA hai| zaMkA-yatiyoM ke teraha prakAra ke cAritra meM ghora se ghora cAritra pradhAna hai vaha vairAgya mArga hai / aura paMca parameSThI Adi ko namaskAra Adi karanA bhakti mArga hai / punaH vairAgyamArga meM anurAgarUpa bhaktimArga ko grahaNa karanA kaise bane? athavA mahAn AcAryazrI ke dvArA yaha binA prakaraNa kA viSaya kyoM liyA gayA hai ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA cAhie, kyoMki vairAgya aura anurAga ye donoM bhI paraspara meM avirodhI dikha rahe haiM / jaise ki kisI puruSa meM mitra aura zatru kA saMbaMdha eka sAtha hai, athavA pitA aura putra kA saMbaMdha eka sAtha hai| koI puruSa
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 niyamasAra-prAmRtam zatroH zatrurapi, ekasminneva kSaNe svaputrasya pitA, svapituH putro'pi ca / tathaiva sarAgasaMyato mahAmuniH saMsArazarIrabhogAdiSu vairAgyavAn ghora tapo'nuSThAnaM kurvanapi ahaMdAdiSu anurAgavAn jaayte| kiMca, ratnatrayaprathamAvayavaM samyaktvaM bhaktinAmnApi kathyate / uktaM ca zrIjayasenAcArya: samayasArasyAstravAdhikAre "bhaktiH punaH samyaktvaM bhaNyate vyavahAreNa sarAgasamyagdRSTInAM pNcprmesstthyaaraadhnruupaa| nizcayena vItarAgasamyagdRSTInAM zuddhAramatattvabhAvanArUpA ceti / " anyacca naitatprakaraNamaprastutaM caraNakaraNapradhAnA munayo bhavaMti / yathA paMcamahAvratapaMcasamititriguptibhedena trayodazavidhaM caraNaM koyate, tathaiva paMcaparameSThinamaskAraSaDAvazyaka kriyAusahonisahIbhedena prayodazavidhaM karaNaM cApi / apane mitra kA mitra hai aura apane zatru kA zatru hai / eka hI samaya meM usameM donoM sambandha haiN| koI bhI manuSya apane putra kA pitA hai aura pitA kA putra bhI usI eka samaya meM hai| usI prakAra sarAgasaMyamI mahAmuni saMsAra zarIra ga Adi se daisamma vAna hote hue tathA ghora tapazcaraNa kA anuSThAna karate hue bhI ahaMta Adi meM anurAgavAn dekhe jAte haiN| dUsarI bAta yaha hai ki ratnatraya kA prathama avayava jo samyaktva hai, vaha "bhakti" isa nAma se bhI kahA gayA hai / zrI jayasenAcArya ne samayasAra ke Asrava adhikAra meM kahA hai-- 'bhakti punaH samyaktva kahA gayA hai, vaha vyavahAra se sarAgasamyagdRSTiyoM ko paMcaparameSThI kI ArAdhanArUpa hai aura nizcaya se vItarAga samyagdaSTiyoM meM zuddhAtma tattva kI bhAvanArUpa hai|' dUsarI bAta yaha bhI hai ki isa adhyAya meM paMcaparameSThI kI bhakti kA yaha prakaraNa aprAsaMgika nahIM hai, kyoMki munigaNa caraNa aura karaNa meM pradhAna hote haiM / jaise pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gupti ke bheda se caraNa-cAritra teraha prakAra kA kahA gayA hai, vaise hI paMcaparameSThI ko namaskAra, chaha Avazyaka kriyA, asahI aura nisahI inake bheda se karaNa (kriyA) bhI teraha prakAra kA hotA hai /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 niyamasArazrAbhUtam proktaM cAnagAradharmAmRte- " AvazyakAni SaT paMcaparameSThinamaskriyyAH / nisahI khAsahI sAdhoH kriyAH kRtyAstrayodaza // nisahya sahI prayogavidhimAha vasatyAdau vizet tatsyaM bhUtAdi nisahIgirA / ApRcchya tasmAnnirgacchettaM cApRNyAsahIgirA // " asahI nisagaM zrIkuMkuMm "NigAmaNe AsiyA bhaNiyA / pavisaMte tha misIhI " " NigamaNe - nirgamane gamanakAle / AsiyA - AsikA devagRhasthAdIn paripucchya yAnaM pApakriyAdibhyo mano nirvartanaM yA / bhaNiyA- bhaNitAH kathitAH / pavite ya-pravizati ca pravezakAle, NisihI- niSedhikA tatrasthAnabhyupagamya sthAnakaraNaM samyagdarzanAdiSu sthirabhAvo vA / " anagAradharmAmRta meM kahA hai chaha Avazyaka kriyAyeM, paMcaparameSThI ko namaskAra, nisahI aura asahI, sAdhu kI ye teraha kriyAyeM haiM / nisahI aura asahI kI prayogavidhi batalAte haiM 'satikA Adi meM praveza karate samaya vahA~ para sthita bhUta Adi devoM ko "nisahI" zabda se pUchakara praveza kare aura vahA~ se nikalate samaya unase " asahI" zabda se pUchakara vahA~ se nikale / ' zrI kuMdakuMdadeva ne bhI mUlAcAra meM asahI nisI kA lakSaNa batalAyA hai" nirgamana meM AsikA kahI gaI hai aura praveza meM nisohI / " isakI TIkA meM zrIvasunaMdi AcArya ne spaSTIkaraNa kiyA hai- gamana ke samaya deva, gRhastha Adi ko pUchakara nikalanA athavA pApakriyA Adi se mana ko dUra karanA yaha "AsikA" kiyA hai aura praveza ke samaya vahA~ ke devatA, gRhastha Adi ko pUchakara unako svIkRti lekara vahA~ rahanA athavA samyagdarzana Adi meM sthira bhAva kA honA yaha niSedhikA kriyA kahI gaI hai / 1. anagAravarbhAmRta, adhyAya 8, zloka 130, 132 / 2. mUlAcAra, adhyAya 4, samAcArAdhikAra /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 niyamasAra-prAbhRtam atra granthe AvazyakAsahInisahIvacanaM na gRhItaM punaH kathaM gRhyate ? neSa doSaH, ana granthe paMcaparameSThinAM bhaktirgahyate, sAtu upalakSaNamAtrameva, ata imA api kriyA AyAntyeva / tathA cAgne nizcayaparamAvazyakAdhikAroM vakSyate, so'pi vyavahAramaMtareNa kathaM saMbhavet ? ato'tra AvazyakAdayo'ntInA eva / SaSThaguNasthAne vyavahAranayasya cAritraM bhavati, saptamaguNasthAnasyApi prathamasvasthAnApramattabhAge bhedaratnatrayameva tAvatparyatamivameva cAritraM jAyate / tatpazcAt saptamaguNasthAnasya sAtizayApramattanAmadvitIyabhAgAd Arabhya A kSINakaSAyaguNasthAnAt NicchayaNa yassa caraNaM-nizcayanayAzritasya cAritraM vidyate / asmAtkAraNAta etto uDDhe-etasmAt Urdhva vyavahAraratnatrayakathanasyAnaMtaraM tadeva pavakkhAmi-ahaM kundakundAcAryaH prakarSeNa vakSye / tathAhi--munayaH trividhA:--prArabdha-ghaTamAna zaMkA-isa graMtha meM Avazyaka kriyA, asaho aura nisahI zabdoM ko nahIM liyA hai, punaH Apane kaise liyA ? samAdhAna---yaha koI doSa nahIM hai, isa graMtha meM paMcaparameSThI kI bhakti lI gaI hai, yaha to upalakSaNa mAtra hI hai, isalie ye bhI kriyAyeM A hI jAtI haiN| tathA Age nizcaya parama Avazyaka adhikAra nAma kA gyArahavAM adhikAra kahA jAyegA, vaha bhI binA vyavahAra Avazyaka kriyA ke kaise saMbhava hogA? ataH yahA~ para Avazyaka Adi antarbhUta hI haiN| aba isa viSaya ko guNasthAnoM meM ghaTita karate haiM-- chaThe guNasthAna meM vyavahAranaya kA cAritra hotA hai, sAtaveM guNasthAna ke pahale svasthAna apramattabhAga meM bhedaratnatraya hI hai, ata: vahA~ taka yahI vyavahAracAritra rahatA hai / isake bAda sAtaveM guNasthAna ke sAtizaya apramatta nAmaka dUsare bhAga se prArambha karake kSINakaSAya guNasthAna paryanta nizcayanaya ke Azrita cAritra hotA hai| isa hetu se isa vyavahAra ratnatraya kathana ke anaMtara maiM kundakundAcArya usI nizcayacAritra ko khuuNgaa| usI kA kicit spaSTIkaraNa karate haiM-- muni tIna prakAra ke hote haiM--prAraMbhaka, ghaTamAna aura niSpanna / usameM se
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 niyamasAra-prAbhRtam niSpannabhedAt / tatra ye malottaraguNagalanatatparA abhAvakAzAdiyogasAdhanakuzalA sihogino yorogasIhAvita ganihAmanasaH, kadAcit cAraddhibalena paMcamerUNAM naMdanasaumanasAdighaneSu viharantaH santaH kvacit nirAkulasyAneSu sthitvA dhyAnAmRtaM pibanti, ta eva munayaH nizcayaratnatrayAkhyAbhedasaMyamasya pAtrIbhavanti, na cAnye / eSa eva kramaH tIrthaMkarAdimahApuruSaradhyAtmayogiphundakundadevazca na kevalaM kathitaH, svayamevAnupAlitazca / tAtparyametat-ye janA vyavahAraratnatrayamaMtareNa nizcayaratnatrayaM labdhamohante, te jinazAsanabahirmukhAH sveSAM vaMcakA eSa / iti jJAtvA sarvatAtparyeNa bhevacAritraM pAlayitvA, bho bhavyAH ! yUyaM siddhipattanamAsannaM kuruta / yeSAM zAsanaM adyAvadhipayaMtaM avicchinnatayA jayati, jagatA me ca zAntaye namastasmai zAMtinAthajinezvarAya // 76 // evaM bhaktimArgaprAdhAnyena paMcagurukathanaparA paMca gAthA gatAH, tadanu vyavahAra jo mUla aura uttara guNoM ke pAlana karane meM tatpara haiM, abhAvakAza Adi yogoM ke sAvana meM kuzala haiM, ve niSpanna yogI haiN| ve ghora upasarga aura parISahoM ke A jAne para bhI mahAmanA rahate haiM--dhairyavAn rahate haiM, kadAcit cAraNa Rddhi ke bala se paMca meruoM ke naMdana, saumanasa Adi banoM meM vihAra karate hue kahIM nirAkula sthAnoM para sthita hokara dhyAnarUpI amRta kA pAna karate haiN| ve hI munirAja nizcayaratnatraya nAmavAle isa abheda saMyama ke pAtra hote haiM, anya nhiiN| yahI krama tIrthaMkara Adi mahApuruSoM ne tathA adhyAtmayogI zrIkundakundadeva ne kevala kahA hI nahIM hai, kiMtu svayameva isI krama kA pAlana kiyA hai, arthAt isI krama se cAritra ko dhAraNa kiyA hai| yahA~ tAtparya yaha huA ki jo loga vyavahAra ratnatraya ke binA nizcayaratnatraya ko prApta karanA cAhate haiM, ve jinazAsana se bahirmukha, apanI vecanA karane vAle hI haiN| aisA jAnakara sarva tAtparya se bhedacAritra kA pAlana karake he bhavyajIvoM! tuma loga siddhipatana ko nikaTa kara lebo| jinakA zAsana Ajataka avicchinnarUpa se jayazIla ho rahA hai, jagata kI aura merI zAMti ke lie una zAMtinAtha jinezvara ko merA namaskAra hove // 76 / / isa prakAra bhaktimArga ko pradhAnatA se paMcaparamaguru kA varNana karane vAlI
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamakhAra-prAmRtam 229 cAritrasyopasaMhArarUpeNa ekA gAthA gatA / iti SaDbhiH gAthAsUtraiH caturtho'ntarAdhikAraH samAptaH / atra niyamasAragranye caturthe samyakcAritrAdhikAra pUrvakathitakrameNa paMcabhiH sUtra: paMca mahAvratAkhyAnam, tadanu paMcabhiH sUtraH paMcasamitinirUpaNam, anaMtaraM paMcabhiH sUtrebhanayamAzritya triguptivyAkhyAnam tatpazcAt ekena sUtreNa vyavahAraratnatraya - syopasaMhArazceti ekaviMzatigAthAsUtraiH catvAro'ntarAdhikArA gatAH / iti zrIbhagavatkundakundAcArya praNItaniyamasAraprAbhUtagranthe jJAnamatyArthikAkRtasyAdvAdacandrikAnAmaTokAyAM vyavahAramokSamArgamahAdhikAramadhye samyakcAritrAparanAmadheyo vyavahAracAritranAmA caturtho'dhikAraH samAptaH / pA~ca gAthAyeM huIM, anaMtara vyavahAracAritra ke upasaMhArarUpa se eka gAthA huI / ina chaha gAthAsUtroM dvArA yaha cauthA antarAdhikAra samApta huA / isa niyamasAra grantha meM caturtha samyakcAritra adhikAra meM pUrvakathita krama se pAMca gAthAoM dvArA pA~ca mahAvrata kA vyAkhyAna kiyA gayA hai, punaH pA~ca gAthAoM dvArA pAMca samiti kA nirUpaNa hai, isake bAda pAMca gAthA sUtroM dvArA donoM nayoM kA Azraya lekara tIna guptiyoM kA varNana hai, isake pazcAt eka gAthAsUtra dvArA vyavahAraratnatraya kA upasaMhAra hai, isa taraha ikkIsa gAthA sUtroM se ye cAra antarAdhikAra pUrNa hue haiM / isa prakAra bhagavAn zrI kundakundAcArya praNota niyamasAra - prAbhRta grantha meM AryikA jJAnamatI kRta syAdvAdacaMdrikA nAma kI TIkA meM vyavahAra mokSamArga mahAdhikAra ke madhya samyakcAritra aparanAmavAlA vyavahAracAritra nAma kA cauthA adhikAra samApta huA /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paramArthapratikramaNAdhikAraH namo'stu zrIgaNadharadevebhyo dravyabhAvapratikramaNamayasarvavighnahantRsarvamaMgala. kartRbhyaH indrabhUtinAmadheyadhogautamasvAmibhyaH / __ atha mAvahArapratikramaNa vibhAbhAvAmazcatikramaNanAmA paMcamo'dhikAraH prArabhyate / tatrASTAdazasUtreSu "NAhaM NArayabhAvo"-ityAdigAthAsUtramAdi kRtvA paMcasUtraH parabhAvasya kRtakAritAnumodanaiH kartRtvaM nirAkRtaM vartate / punaH "erisabhedabhAse" ityAdinakasUtreNa pratikramaNahetumAkhyAya, "mottUNa vayaNarayaNaM" ityAvisaptagAthAsUtraiH rAgAdibhAvavirAdhanAnAdhAronmArgazalyabhAvAguptibhAvAnAdibhyaH AtmAnamapasArya zuddhopayogalakSaNe paramArthapratikramaNe tameva sthApayati / tadanucirakAlAt bhAvitAn bhAvAn syAjayitvA abhAvite bhAye sthApanArtha "micchattapahuvibhAvA" ityAdike dve gAthAsUtre staH, tatpazcAt zuddhAtmadhyAnameva pratikramaNam-iti kathanamukhya indrabhUti nAma ke zrIgautama gaNadharadeva ke lie 'namo'stu' hove / jo (zrIgautama gaNadharadeva) dravya-bhAvapratikramaNasvarUpa haiM, sarvavighnoM kA nAza karane vAle haiM aura sarvamaMgala ko karane vAle haiM / aba vyavahAra pratikramaNa ke binA asaMbhavI aisA nizcaya pratikramaNa nAma kA yaha pA~cavA~ adhikAra prArambha kiyA jA rahA hai| usameM aThAraha gAthAsUtra haiM, jinameM "NAhaM NArayabhAvo' ityAdi gAthAsUtra ko Adi karake pAMca sUtroM dvArA kRta-kArita-anumodanA se parabhAva ke kartRtva kA nirAkaraNa hai| punaH "erisabhedabhAse' ityAdi rUpa eka sUtra ke dvArA pratikramaNa kA prayojana batAkara, "mottUNa bayaNarayaNaM' ityAdi sAta gAthAsUtroM dvArA rAgAdibhAva, virAdhanA, anAcAra, unmArga, zalyabhAva, aguptibhAva aura durdhyAna-ina sabhI se AtmA ko dUra karake, zuddhopayoga-lakSaNa paramArthapratikramaNa meM AtmA ko sthApita karate haiN| punaH cirakAla se bhAye gaye bhAvoM kA tyAga karAkara, pUrva meM nahIM bhAye gaye aise bhAvoM ko sthApita karane ke lie, "micchattapahudibhAvA" ityAdi rUpa do gAthAsUtra haiN| isake bAda
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 niyamasAra-prAbhRtam tvena "uttamaaLaM AdA" ityAdike dve gAthAsUtra varjUte / anaMtaram asyAdhikArasyopasaMhArarUpeNa "paDikamaNaNAmadheye" ityAdinakena gAthAsUtreNa dravyapratikramaNasya mAhAtmyaM varNayanti AcAryAH, iti tribhirantarAdhikAraiH samudAyapAtanikA sUnitA bhavati / adhunAyaM jIvaH manuSyo devo vA ? iti prazne sati zrIkundakundadevA uttaraM prayacchanti NAhaM NArayabhAvo tiriyattho mnnuvdevpjjaao| kattA Na hi kAraidA aNumaMtA va kattINaM // 77 // sthAdvAdacandrikA TIkA ___ ahaM NArayabhAvo tiriyattho maNuvadevapajjAo kattA Na-atra anyakartAraH uttamapuruSaprAdhAnyaM kRtvA vibhAvabhAvAnAM kartRtvAdikaM nirAkurvanti / ahaM nArakaparyAyaH tiryakaparyAyo manuSyaparyAyo deSaparyAyo vA na asmi / na eSAM paryAyANAM kartA bhavAmi / Na hi kAra idA-na kArayitA bhavAmi / kattINaM Neva aNumaMtA-phartaNAM karvatAM puruSANAM naiva anumantAaham, zuddhanizcayanayena zuddhacaitanyadhAtunirmitatvAt / cyavahAranayena gatizuddhAtma-dhyAna hI pratikramaNa hai--isa kathana kI mukhyatA se "uttama arddha AdA" ityAdi do gAthAsUtra haiM / anantara isa adhikAra ke upasaMhAra rUpa se "paDikamaNaNAmadheye" ityAdi eka gAthAsUtra se AcAryadeva dravya-pratikramaNa kA mAhAtmya varNita kreNge| isa prakAra ina tIna antarAdhikAroM dvArA yaha samudAyapAtanikA sUcita kI gayI hai| ____ aba 'yaha jIva manuSya hai, athavA deva' aisA prazna hone para zrIkundakundadeva uttara dete haiM anvayArtha--(ahaM NArayabhAvo tiriyattho maNuvadevapajjAo Na) maiM nArakI, tiryaca, manuSya athavA devaparyAya-dhArI nahIM huuN| (kattA kAraidA Na hi Neva kattINaM aNumaMtA) meM inakA kartA aura karAne vAlA nahIM hU~ aura na karate hue janoM kI anumodanA karane vAlA hai| TokA-yahA~ para granthakAra zrIkundakundadeva uttama puruSa ko pradhAna karake vibhAva bhAvoM ke kartRtva kA nirAkaraNa kara rahe haiM / maiM nArakoparyAya, tiryacaparyAya, manuSyaparyAya athavA devaparyAyarUpa nahIM huuN| na ina paryAyoM kA kartA hU~, na karane vAlA haiM aura na karate hue janoM ko anumodanA karane vAlA hI huuN| kyoMki maiM zuddhanizcayanaya se zuddha caitanya dhAtu se nirmita huuN| vyavahAranaya se gatinAma karma ke udaya
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra -prAbhRtam nAmakarmodayasadbhAvAt kadAcit narakagalau utpadya zArIrika mAnasikAgaMtukave danAbhivyaMthitaH san nArakoti nAmadharo babhUva / kadAcit tiryakSu nAnAvidhajanma gulchan san pazupakSi kI pataMga vRkSa gulma pipIlikAturagavRSabhAdivividhanAmadhArI cAbhavam / kAcit kiMcicchubhodayena manuSyagatau Agatya dInadaridravikalAMgo bhUpatikhagapatyAdivibhUtimAn vA bhUtvA duHkhaM sukhaM cAnubhavan viSayeSu mugdho hitAhitavivekavikalaH sakalasukhaprAptaye na kimapi ajJASitam / kadAcit akAmanirjarAdipuNyakarmasaMcayana devo bhUtvA samyaktvAbhAve tatrApi na tRptimavApnuvam / yadyapi Asu caturgatiSu paribhramAmyahaM tathApi nizcayanayena bhavavipAkagatiparyAyarahito'ham / 232 yadAhaM mohatimirAharaNAt samyaktvalabdhi prApnomi tadA caturgatiparyAyebhyaH svamAtmAnaM pRthakkartumIhamAnaH punaH punarbhevAbhyAsaM karomi / asmin manuSyasya dehadevAlaye bhagavAn AtmA virAjate, taM siddhAlayaM netuM prayatamAno yatkimapi jinadevairupAyo vihitastameva gRhNAmyaham / kA sadbhAva hone se kabhI maiM narakagati meM utpanna hokara zArIrika, mAnasika aura AgaMtuka vedanAoM se pIr3ita hotA huA "nArakI" isa nAma ko dhAraNa karane vAlA ho cukA hU~ / kabhI tiryaMcoM meM aneka prakAra ke janmadhAraNa karatA huA pazu, pakSI, kITa, pataMge, vRkSa, gulma, civaTI, ghor3A, baila Adi vividha prakAra ke nAma ko gharane vAlA huA hU~, kadAcit kucha zubhakarma ke udaya se manuSya gati meM Akara dIna, daridrI, vikalAMgI athavA rAjA, vidyAdhara Adi vibhUti vAlA hokara duHkha aura sukha kA anubhava karate hue viSayoM meM mUr3ha hokara hita aura ahita ke viveka se zUnya huA pUrNa sukha kI prApti ke lie kucha bhI nahIM samajha sakA thA / kadAcit akAmanirjarA Adi puNya karma ke saMcaya se deva ho gayA, kiMtu samyaktva ke abhAva meM vahA~ bhI tRpti ko prApta nahIM kara sakA / yadyapi maiM ina caturgati meM paribhramaNa kara rahA hU~, phira bhI nizcayanaya meM bhavavipAkI isa gatiparyAya se maiM rahita hU~ / jaba maiM mohatimira ke dUra ho jAne se samyakstra labdhi ko prApta kara letA hU~, taba caturgati-paryAyoM se apanI AtmA ko pRthak karane kI icchA karatA huA punaH punaH bheda (vijJAna) kA abhyAsa karatA hU~ / isa manuSya ke deha- devAlaya meM bhagavAn AtmA virAjamAna haiM, usako siddhAlaya meM le jAne ke lie prayatnazIla huA, zrIjinadeva ne jo kucha bhI upAya batAyA hai usI ko maiM grahaNa karatA hU~ /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam 233 tAtparyametat - syAnmanuSyAdigatibhAvapariNato'haM vyavahAranayApekSatvAt / syAdgatibhAvarahitazuddha cinmayasvarUpo'haM nizzcayanayavivakSitatvAt / IbRgbheva bhAvanAvikalparUpeNa caturthaguNasthAnAt SaSThaguNasthAnaM yAvat jAyate / punanivikalpadhyAne sthitvA munirebhyaH pRthageva svamAtmAnaM dhyAyati, kSINakaSAyAntam / zukladhyAnabalena kevalino bhAvarUpeNa Abhyo gatibhyaH pRthagbhUtvA guNasthAnAtItAvasthAyAM dravyarUpeNApi pRthagbhavaMti / etajjJAtvobhavanayAtItanirvikalpasamAdhisiddhayarthaM niraMtaraM bhAvanA kartavyA // 77 // punarmArgaNAsthAnAdibhAvasya kartA bhavAmi na veti uttarayantyAcAryadevAH-- nAhaM maggaNaThANo NAhaM guNaThANa jIvaThANo Na / kattA Na hi kAraidA, aNumaMtA Neva katINaM // 78 // yaha bhedabhAvanA vikalparUpa se cauthe guNasthAna se lekara chaThe guNasthAna taka hotI hai / tAtparya yaha hai ki 'kathaMcit' maiM manuSya Adi gatibhAva meM pariNata hU~, kyoMki vyavahAranaya kI apekSA hai / kathaMcit maiM gatibhAva se rahita zuddha cinmaya - svarUpa hU~, kyoMki isameM nizcayanaya kI vivakSA hai| punaH nirvikalpa dhyAna meM sthita hokara munirAja inase pRthak hI apanI AtmA kA dhyAna karate haiM, kSINakaSAya guNasthAna taka yaha dhyAna hotA hai| usake Age kevalI bhagavAn bhAvarUpa se ina cAroM gatiyoM se pRthaka hokara, guNasthAnAtIta - siddha avasthA meM dravyarUpa se bhI inase pRthak ho jAte haiM / aisA jAnakara donoM nayoM se pare nirvikalpa samAdhi kI siddhi ke lie niraMtara bhAvanA karate rahanA cAhiye / / 77 // punaH prazna hotA hai ki maiM mArgaNAsthAna Adi bhAvoM kA kartA hotA hU~ yA nahIM ? so AcAryadeva uttara dete haiM anyayArtha - ( ahaM maggaNaThANo Na ) maiM mArgaNAsthAna nahIM hU~, ( ahaM guNaThANa Na) maiM guNasthAna nahIM hU~, (jIvaThANo Na) maiM jIvasthAna nahIM huuN| (Na hi kattA kAraidA ) na maiM inakA kartA hU~, na karAne vAlA hI hU~, (Neva kattINaM aNumaMtA) aura na maiM karate hue ko anumati dene vAlA hI hU~ / 30
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 niyamasAra-prAbhutam sthAdvAdacandrikA TIkA ahaM maggaNaThANo Na-vyavahAranayena gatIndriyakAyAdicaturdazamArgaNAbheveSu katipayabhedapariNato'pi ahaM nizcayanayena mArgaNAsthAnAni na bhavAmi / ahaM guNaThANa Na-yadyapi mithyAtvaprabhUtyayogiparyanta caturdazaguNasthAnasyAntargatA eva kevalino bhagavantaH, tathApi zuddhanayenAhamapi guNasthAnabhAvena na pariNamAmi / jotra ThANo Na-yadyapi ekendriyAdipaMcendriyaparyantAzcaturdaza aSTAnavatirvA jIvasamAsA arhanto'pi teSAmantInA eva, tathApi zuddhanayena ahamapi jIvasamAsasya kimapi sthAnaM na gRhAmi / eSAM mArgaNAguNasthAnajIvasamAsAnAM Na hi kattA kAraidA kattoNaM aNumaMtA Neva-nAhaM kartA na kArayitA, kartRNAM janAnAM anumantA na eva / drazyakarmabhAvakarmanokarmarahitatvAt / IdagbhedavijJAnabhAvanayA svazarIrAdapi nirmamatvabhAvamabhyasAmyaham / eSA bhAvanA pramattamuniparyantA savikalpA, tatpazcAt nirvikalparUpeNa pari 4 TIkA-vyavahAranaya se gati, iMdriya, kAya Adi caudaha mArgaNAbhedoM meM kucha bheda se pariNata hotA huA bhI maiM nizcayanaya se mArgaNAsthAna nahIM hotA huuN| yadyapi mithyAtva, sAsAdana se lekara ayogakebalI guNasthAnoM taka caudaha guNasthAnoM ke aMtargata hI kevalI bhagavAn haiM, phira bhI zuddha naya se maiM bhI guNasthAna bhAva se pariNata nahIM hai| yadyapi ekeMdriya se lekara paMceMdriya paryaMta caudaha yA aTThAna ve jIvasamAsa haiM, ahaMta bhagavAn bho inhIM ke antargata haiM, phira bhI zuddha naya se maiM bhI jIvasamAsa ke koI bhI sthAna ko grahaNa nahIM karatA huuN| ina mArgaNA, gaNasthAna aura jovasamAsoM kA na maiM kartA hU~, na karAnebAlA hU~ aura karate hue manuSyoM ko na maiM anumati dene vAlA huuN| kyoMki meM dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se rahita huuN| isa prakAra kI bhedavijJAna-bhAvanA se maiM apane zarora se bhI nirmamatvabhAva kA abhyAsa karatA huuN| yaha bhedabhAvanA pramattaguNasthAna ke muniyoM taka savikA rUpa rahatI hai, isake Age nirvikalparUpa se pariNata hotI huI bhavya jIvoM ko niyama se ina mArgaNA Adi se chur3A deto hai / aisA jAnakara satata bheda-vijJAna karanA cAhiye / bhAvArtha----mArgaNAdi kA vistAra gommaTasAra jIvakAMDa Adi graMthoM
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam 235 NatA satI bhavyajIvaM niyamena ebhyo mocayati iti avabudhya satataM bhedavijJAnaM kartavyam // 78 // tahi ahaM zithilamA devara NAhaM bAlo buDDho, Na cetra taruNo Na kAraNaM tesiM / kattA paNa hi kAraidA, aNumaMtA Netra kattINaM // 79 // syAdvAdacandrikA TIkA- ahaM bAlo buDDho Na - ahaM manuSyagatI Agatya kadAcid tiryaggatau vA garA na jAtu bA bhavAmi, na jIrNazIrNadeho vRddho vA bhavAmi ! tahi kiM sadA taruNa eva iti cet ? Na veva taruNo-yauvanapariNatastaruNo'pi na jAtucit bhavAmi / zuddhacinmayadhAtunirmita caitanya mUrtisvarUpatvAt puruSAkAro bhUtvApi nirAkAra eva asmi / tesi kAraNaM Na- teSAM paryAyANAM kAraNarUpabhAvena ahaM na pariNamAmi / Nahi kattA kAradA va kattI aNumaMtA ahaM etabbAlavRddha taruNAvasthAnAM na khalu kartA na kArayitA na caivAnumantA bhavAmi / se samajha lenA cAhiye / vAstava meM gommaTasAra ke jIvakAMDa aura karmakAMDa kA acchI taraha svAdhyAya kara lene para hI ina niyamasAra Adi adhyAtma graMthoM kA artha ThIka se samajha meM A sakatA hai ||78|| to phira maiM zithila gAtrakalA aura dInatA kA pAtra aisA vRddha hotA hU~ yA nahIM ? aisA prazna hone para sUrivarya uttara dete haiM anvayArtha --(ahaM bAlI buDDho Na) maiM na bAlaka hU~, na vRkSa hU~, (Na caiva inakA kAraNa huuN| ( Nahi kattA ( kattINaM Neva aNumaMtA) aura na taruNo Na te siM kAraNaM) na taruNa hI hU~ aura na kAraidA ) na inakA kartA hU~ na karAne vAlA hU~, karane vAloM ko anumati dene vAlA hI hUM / TIkA- maiM manuSya gati meM Akara athavA kadAcit tiryaMca gati meM jAkara na bAlaka hotA hU~, na jorNa-zIrNa deha vAlA vRddha hI hotA hU~ aura na kabhI bhI yuvAvasthA se sahita taruNa hI hotA hU~ / maiM sadA zuddha cinmaya dhAtu se nirmita caitanyamUrtisvarUpa hone se puruSAkAra hokara bhI nirAkAra hI hU~ / ina bAla vRddha taruNa paryAyoM ke kAraNarUpa se kabhI meM pariNamana nahIM karatA
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam yadyapi sarve'pi devAH sadA taruNA eva, sarve'pi nArakAH niraMtara jIrNazIrNagalitagAtratvAt vRddhA eva / tiryacaH tisraH avasthAH prApnuvanti, sAdhAraNa manuSyAzca tisRbhiravasthAbhiH pariNamanti manuSyeSu ca ye vizeSAstIrthaMkaracakravatibaladevanArAyaNapratinArAyaNAdayaH zalAkA puruSAH kAmadeva dayazca te bAlataruNAvasthAmaMtra labhante, na ca vRddhatvam, tathApi zuddhanizcayanayena sarve'pi saMsAriNI jIvA AbhivirahitA eva zazvatkarmamalai raspRSTatvAt / tahi dRzyamAnA avasthAH keSAmiti cet, pudgalAnAmeva / uktaM ca pUjyapAdAcAryai:-- na me mRtyuH kuto bho tinaM me vyAdhiH kulo vyathA / nAhaM bAlo na vRddhoshaM na yuvaitAni pudgale // " etadavabudhya zarorAt tadAzritabaMdhuvargAcca mamakArastyaktavyaH ||79 // 236 t hU~, isIlie maiM ina paryAyoM kA kAraNa bhI nahIM hU~ | maiM ina bAla-vRddha-taruNa abasthAoM kA na kartA hU~, na karAnevAlA hU~ aura na anumati dene vAlA hU~ / yadyapi sabhI devagaNa sadA taruNa hI rahate haiM, sabhI nArako niraMtara jIrNazIrNa, galita zarIra vAle hone se vRddha jaise hI haiM / tiryaJca jIva tInoM avasthAoM ko prApta karate rahate haiM / sAdhAraNa manuSya bhI tIna avasthAoM se pariNamana karate haiM aura manuSyoM meM jo koI vizeSa manuSya -- tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, nArAyaNa, pratinArAyaNa Adi zalAkApuruSa haiM aura kAmadeva Adi mahApuruSa haiM, ve bAlyAvasthA aura taruNAvasthA ko hI prApta karate haiM, ve vRddha nahIM hote haiM / phira bhI zuddha nizcayanaya se sabho saMsArI jIva ina paryAyoM se rahita hI haiM, kyoMki isa naya se sabhI jIva hamezA zAzvata kAla karmamala se aspRSTa ho haiM / zaMkA -- punaH ye dikha rahI avasthAyeM kinakI haiM ? samAdhAna - pudgaloM kI hI haiM / zrI pUjyapAda AcArya ne kahA bhI hai mujhe mRtyu nahIM hai to bhaya kisase ? mujhe roga nahIM hai to pIr3A kaise hogI ? na maiM bAlaka hU~, na vRddha hU~ aura na yuvA hU~, ye saba paryAyeM pudgala meM hotI haiM / yaha jAnakara zarIra se aura zarIra se saMbaMdhita baMdhuvargoM se mamakAra kA tyAga kara denA cAhiye / / 79 / / 1. iSTopadeza, 29 va zloka |
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam 237 tArakAditaruNaparyantA ye paryAyAsteSAM kAraNaM rAgAdayastadrUpo'haM bhavAmi na veti prazne pratyuttaraM prayacchanti sUrivaryAH pAhaM rAgo doso Na ceva moho Na kAraNaM tesiM / kattA hi kAraidA, aNumaMtA va katIrNa ||80| NAI kohI mANoM, Na caiva mAyA Na hobhi lohI hU~ / kattA hi kAraidA, aNumaMtA petra kattINaM // 81 // NAhaM rAgo doso Na ceva moho- ahaM zazvat zuddhajJAna darzana sukhavIryasvabhAvasvAt rAgo dveSo yA na bhavAmi na ca moho'pi / imAni rAgadveSamoha bhAva karmANi pudgaladravyakarmona utpadyamAnatvAt pudgalA eva / yadyapi eSAmupAdAnaM jIva eva, tathApi acetananimittena utpannAni kathaMcit acetanAnyeva ucyante / ata eva Na kAraNaM tesi - eteSAM kAraNamapi ahaM na bhavAmi / tahi kaH kAraNam ? karmodaya evaM kAraNam, I saba nArakI se lekara taruNa paryaMta jo paryAyeM haiM, unake kAraNa jo rAgAdi bhAva haiM, una rUpoM meM maiM hUM yA nahIM ? aisA prazna hone para AcAryavarya uttara de rahe haiManvayArtha - ( ahaM rAgo doso Na) meM rAga nahIM hU~, maiM dveSa nahIM hU~ / (Na ceva moho) moha bhI nahIM hU~, (tesi kAraNaM Na) inakA kAraNa bhI nahIM hU~ / (Na hi kattA kAraidA ) na inakA karane vAlA hU~, na karAne vAlA hU~, ( jeva kattINaM aNumaMtA ) aura na karate hue puruSoM ko anumati dene vAlA hU~ / ( ahaM koho mANo Na) maiM krodha nahIM hU~, mAna nahI hU~, (Na cetra mAyA Na ahaM loho homi) na mAyA hU~ aura na lobha hI hU~ / (Na hi kattA kAraidA ) na inakA kartA hU~, na karAne vAlA hU~ (jeva kattIrNa aNumaMtA ) aura na karate hue janoM ko anumati dene vAlA hU~ / TIkA -- maiM zAzvatakAla zuddha jJAna, darzana, sukha aura vIrya svabhAva vAlA hone se rAga athavA dveSarUpa nahIM hotA hU~ aura na moharUpa hotA hU~ / ye rAga, dveSa aura moha bhAvakarma haiM, ye pudgala - dravyakarma ke udaya se utpanna hone se pudgala hI haiM / yadyapi inakA upAdAna kAraNa jIva hI hai, phira bhI acetana pudgala ke nimitta se utpanna hue hone se ye kathaMcit acetana hI kahalAte haiM / ata eva maiM inakA kAraNa bhI nahIM hU~ / prazna - to phira inakA kAraNa kauna hai ?
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 niyamasAra- prAbhRtam ArSe zrUyamANatvAt / tatazca kattA Na hi kAraidA katINaM va aNumaMtA na ceSAM kartA na kArayitA, na kartRNAM anumatikartA cAham / evameva NAhaM koho bhANo Na ceva bhAyA Na lAho haM homi-ahaM anaMtAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanacatuvidhakrodhakaSAyodayena krodhabhAvena na pariNamAmi / etaccaturvidhamAnakaSAyodayena mAnarUpo'pi na bhavAmi, catuvidhamAyAkaSAyodayena mAyApariNAmenApi na vipariNamAmi tathA ca catuvidhalobhakaSAyodayena na ca lobhabhAvamAdade / ime sarva kaSAyodayajanitabhAvA na ca me svabhAvAH, paranimittodbhavatvAt / etAdRzA anye'pi ye'saMkhyAta lokapramANapariNAmAste sarve'pi matto bhinnA eva / eka bhAvAnAM Na hi katA kAraidA katorNa va aNumaMtA - na khalu kartA na kArayitA kartRRNAM ne anumaMtA bhavAmi kadAcidapi / tAH paryametat--- nAraka tiryaGmanuSyadevaparyAya caturdazamArgaNAguNasthAnajIvasamAsasthAna rahito, bAlataruNavRddhAvasthArahitaH, rAgadveSa mohakrodhamAnamAyAlo bhadravya karma uttara - karma kA udaya hI kAraNa hai, aisA ArSa granthoM meM sunA jAtA hai / isI hetu se maiM na inakA kartA hU~, na karAne vAlA hU~ aura na anumati dene vAlA hU~ / isI prakAra se anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana -- ina cAra prakAra ke krodha kaSAyoM ke udaya se maiM krodhabhAva se pariNata nahIM hotA hU~ ! inhIM anaMtAnubaMdhI Adi catuvidha mAna kaSAyoM ke udaya se maiM mAnarUpa bhI nahIM hotA hU~ / inhIM catuvidha mAyA- kaSAyoM ke udaya se maiM mAyApariNAma se bhI pariNamana nahIM karatA hU~ aura inhIM catuvidha lobha kaSAyoM ke udaya se maiM lobha-bhAva ko bhI grahaNa nahIM karatA hU~ / kaSAyodaya se utpanna hue ye sabhI bhAva mere svabhAva nahIM haiM, kyoMki ye paranimitta se utpanna hote haiM / inhIM ke sadRza anya bhI jo asaMkhyAta lokapramANa pariNAma haiM, ve sabhI mere se bhinna hI haiM / maiM kabhI bhI ina bhAvoM kA na kartA hU~, na karAne vAlA hU~ aura na karate hue janoM ko anumodanA dene vAlA hU~ / tAtparya yaha huA ki - maiM nAraka-tiyaMtra - manuSya - deva paryAya, caudaha mArgaNA, caudaha guNasthAna, jIvasamAnasthAna se rahita hU~ / bAla, taruNa, vRddha avasthA se rahita, rAga, dveSa, moha,
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 232 bhAyakarmanokarmarahitavibhAvabhAvakartRtvazUnyaH, cinmayaciMtAmaNicaitanyakalpavRkSasvarUpoSkhaNDajJAnajyoti svarUpaJcAham-ityAdibhAvanAbhiH paramAnandamAlini nijazuddhAsmani sthiratvaM vidhAtavyamasmAbhivyajanaizcati / 'NAhaM NArayabhAvo' prabhRtaya imAH paMcagAthAH TIkAkAraiH zrIpadamaprabhamaladhAridevaiH paMcaratnamiti saMjJayAbhihitAH / yaH kazcit bhavyaH etadratnamAlA sthakaNThe badhApti sa sasvaramana siddhakAntApatirbhaviSyati / evaM 'NAhaM NArayabhAvo' ityAdinArabhya 'NAhaM koho mANo' ityAdiparyantaH paMcabhirgAthAsUtrabhedabhAvanApratipAdakaH prathamo'ntarAdhikAraH samAptaH / / 80-81 // adhunA 'erisabhevanbhAse' iti gAthAmAdau kRtyA 'mottaNa aharuI' ityAdiaSTagAthAsUtraparyantaM nizcayapratikramaNasya lakSaNaM kurvantyAcAryadevAH, teSu prathamaM kazci. cchiSyaH pacchati-- etAdRgbhAvanayA kiM prayojanamiti pRSTe sati nigadanti sUrayaH erisabhedabhAse, majjhattho hodi teNa cArittaM / taM daDhakaraNaNimittaM, paDikamaNAdI pavakkhAmi / / 8 / / kodha, mAna, mAyA, lobha, dravyakarma, bhAvakrarma, nokarma se rahita, sarva vibhAvabhAva ke kartRtva se rahita, cinmaya cintAmaNi svarUpa, caitanya-kalpavRkSa svarUpa aura akhaMDajJAnajyoti svarUpa hU~, ityAdi bhAvanAoM ke dvArA hama sabhI bhavya jIvoM ko paramAnaMda svarUpa nija zuddhAtmA meM sthiratA karanI cAhiye / __ "NAhaM NArayabhAvA" ityAdi rUpa ina pA~ca gAthAoM ko TIkAkAra zrI pazmaprabhamaladhArIdeva ne "pA~ca ratna' nAma se kahA hai| jo koI bhavya jIva isa ratnamAlA ko apane kaMTha meM pahanegA, vaha zIghra hI mukti lakSmI kA svAmI ho jaayegaa| ___ isa prakAra "NAhaM NArayabhAvo" ityAdi bAkya se prAraMbha karake "NAhaM koho mANo" isa gAthA paryaMta gAthAsUtroM se bheda-bhAvanA kA pratipAdaka yaha pahalA aMtarAdhikAra pUrNa huA / / 80-81 / / aba "erisabhedabhAse" isa gAthA ko Adi meM karake "mottUNa aTTharudaM" isa gAthA paryaMta ATha gAthA-sUtroM meM zrI AcAyaMdeva nizcayapratikramaNa kA lakSaNa kahate haiM ! unameM bhI sarvaprathama ziSya prazna karatA hai ki-- isa prakAra kI bhAvanA se kyA prayojana hai ? aisA pUchane para AcArya kahate haiM anvayArtha (erisabhedabhAse majjhatyo hodi) isa prakAra kI bhedabhAvanA ke
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam sthAvAdacandrikA erisabhedabhAse-IdRzazarIrAtmano bheMdavijJAnasyAnyAsaM kuryati sati athamAtmA mahAmuniH, majjhattho hodi-madhyastho bhavati, sukhaduHkhajIvanamaraNalAbhAdiSu samabhAvapariNato bhavati / teNa cArita-tena nimittena vItarAgacAritraM jAyate / taM daDhakaraNiNi mattaM-taccAritramAtmani dRDhIkaraNArtham, ahaM paDikamaNAdI pavakkhAmipratikramaNAdi nizcayapratikramaNanizcayapratyAkhyAnAvikriyA pravakSyAmi / ito vistaraH vrateSu saMbhUtAticArAdidoSanivRtyartha 'micchA me dukkaDaM' ityAdidaNDakasUtroccAraNapUrvakaM yakriyA kriyate sAdhubhiH tatpratikramaNaM nAma / asya pramukhabhedAH sapta santi / uktaM ca mUlAcAra paDikamaNaM devasiyaM rAdiya iriyApacaM ca bodhAvaM / pakkhiya cAdummAsiya saMyaccharamuttamaTuM ca // abhyAsa karane se muni madhyastha hote hai, (taNa cArita) isase dotarAga cAritra hotA hai, (taM daDhakaraNaNimittaM) usa vItarAga cAritra ko dRr3ha karane ke lie (paDikamaNAdI pavakkhAmi) pratikramaNa Adi ko khuuNgaa| TIkA-zarIra aura AtmA kA aise bhedavijJAna kA abhyAsa karate hue ye mahAmuni sukha-duHkha, jobana-maraNa, lAbha-alAbha Adi meM samabhAva se pariNata hokara madhyastha hote haiM / isase vItarAga cAritra hotA hai| uso cAritra ko AtmA meM vRr3ha karane ke lie maiM nizcayapratikramaNa, nizcaya pratyAkhyAna Adi kriyAoM ko kahU~gA / isI kA vistAra kahate haiM vratoM meM utpanna hue aticAra Adi doSoM ko dUra karane ke lie 'merA duSkRta mithyA hove' ityAdi daNDaka-sUtroM kA uccAraNa karate hue sAdhu jo kriyA karate haiM, use 'pratikramaNa' kahate haiM / isake pramukha bheda sAta haiM / so hI mUlAcAra meM kahA hai devasika, rAtrika, Ipitha, pAkSika, cAturmAsika, sAMvatsarika aura uttamArtha-ye pratikramaNa ke sAna bheda haiN| anya grantha-anagAradharmAmRta meM sAta 1. mUlAcAra, adhyAya 5 /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam granthAntare saptabRhatsaptalaghubhevena caturdaza pratikramaNAH kathyante, te sarve bhedA atraivAntarbhavanti / tathAhibahatpratikramaNAH sapta-- vratAdAne ca pakSAnte kAtike phAlgune shudhau| syAtpratikramaNA gurvI doSe saMnyAsane mRtau // pratAropaNI, pAziko, kArtikAntacAturmAsI, phAlgunAntacAturmAsI, ASADhAntasAMvatsarI, sAryAtIcArI, uttamArthI ceti / saryAtIcAradIkSAdAnapratikramaNe gurutvAduttamArthapratikramaNe antrbhvtH| kArtikAntaphAlgunAnsaya cAturmAsiphAtiprabhazApA saMloyate / laghupratikramaNAH sapta-- luJce rAtrI dine bhukteniSedhikAgamane pthi| syAtpratikamaNA ladhdI tathA doSe tu saptamI' / bRhat pratikramaNa aura sAta laghu pratikramaNa ke bheda se pratikramaNa caudaha prakAra ke mAne gaye haiN| ve sabhI bheda inhIM uparyukta sAta meM hI aMtarbhUta ho jAte haiN| so dikhAte haiM-- bRhatpratikramaNa sAta hai--vratAdAna meM, pakSa ke anta meM, kAtika meM, phAlguna meM, ASAr3ha meM, doSa lagane para aura saMnyAsa-maraNa meM bar3A (bRhata) pratikramaNa hotA hai / arthAt vratAropaNa, pAkSika, kArtika ke anta meM cAturmAsika, phAlguna ke anta meM cAturmAsika, ASAr3ha ke anta meM vArSika, sArvAticAra aura uttamArtha--ye sAta bar3e pratikramaNa haiN| inameM se sAryAticAra aura vratAropaNa ye do pratikramaNa bar3e hone se 'uttamArtha' meM garbhita ho jAte haiN| kArtikAMta cAturmAsika aura phAlgunAMta cAturmAsika ye do cAturmAsika meM aMtarbhata ho jAte haiN| pUnaH bar3e pratikramaNa meM pAkSika, cAtumAsika, vArSika aura uttamArtha ye cAra hI raha jAte haiN| aise hI laghu pratikramaNa bho sAta haiM / loca karane para, rAtri ke bAda, dina ke bAda, AhAra ke anaMtara, niSiddhikAvaMdanA ke anaMtara, mArga calane para aura atIcAra lagane para ye kiye jAte haiM / spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- 1. anagAradharmAmRta, adhyAya 8 / 2. anagAraparmAmRta, adhyAya 8 / 3. anagAradharmAmuta, adhyAya 8 /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 niyamasAra-bhAbhRtam lucapratikramaNA, rAtrikapratikramaNA, devasikapratikramaNA, gocArapratikramaNA, niSivikAgamanapratikramaNA, IryApathapratikramaNA atIcArapratikramaNA ceti / tatra niSiddhikAgamanapratikramaNA, IpiyapratikramaNAyAm, lumcagocarapratikramaNe vaivasikyAma, atIcArapratikramaNA rAtriSayAM cAntarbhavanti / ataH pUrvakathitadevasikarAtrikaryApathapAkSikacAturmAsikasAMvatsarikottamAthikanAmadheyAH saptaiva pramukhA vartante / ____ evaM paJcavarSAnte kartavyA yugapratikramaNanAmadheyApi sAMvatsarapratikramaNAyAM vrtte| uktaM cAnagAradharmAmRtagranthe--- "tathA paMcasaMvatsarAnse vidheyA yogAntI pratikramaNA saMvatsarapratikramAyAmantarbhavati / " pratikrAmati kRtadoSAdaviramatIti pratikrAmakaH saadhuH| paMcamahAvatAdi. zravaNadhAraNadoSaniharaNatatparaH pratikramaNaM, paMcamahAvatAyatIcAravirati-tazuddhinimittA locapratikramaNa, rAtrikapratikramaNa, devasikapratikramaNa, gocArapratikramaNa, niSiddhikAgamanapratikramaNa, IryApathapratikramaNa aura aticArapratikramaNa--ye sAta laghu pratikramaNa haiN| inameM se niSiddhikAgamana pratikramaNa 'Ipitha' meM aMtarbhata mAnA gayA hai| loca aura gocAra-pratikramaNa devasika meM garbhita haiM aura aticAra-pratikramaNa rAdhika meM gabhita ho jAtA hai / isa taraha IryApatha, daivaMsika aura rAtrika--ye tIna hI raha jAte haiM / Upara kahe gaye bar3e pratikramaNa cAra aura ve tIna-inheM milAkara sAta pratikramaNa hI pramukha haiN| ataH pUrva meM kahe gaye devasika, rAtrika, IryApatha, pAkSika, cAturmAsika, vArSika aura uttamArtha--ye sAta pratikramaNa pramukha rahate haiN| aise hI pA~ca varSa meM karane yogya jo yuga-pratikramaNa hai, vaha bhI vArSikapratikramaNa meM gabhita kara liyA jAtA hai / anagAradharmAmRta meM bhI yahI kahA hai--- "tathA pAMca varSa ke anta meM kiyA gayA yugapratikramaNa, sAMvatsarika pratikramaNa meM antarbhUta ho jAtA hai / " jo pratikramaNa karate haiM, kiye gaye doSa se virata hote haiM, ve sAdhu pratikrAmaka kahalAte haiM, jo pA~ca mahAvrata Adi vratoM ke sunane, dhAraNa karane aura unameM lage hue doSoM ko dUra karane meM tatpara rahate haiM / pAMca mahA1. anagAradharmAmRta adhyAya 8, zloka 58 kI TIkA !
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 niyamasAra-prAbhRtam kSaramAlA vA / pratikramitavyaM dravyaM ca parityAjyaM mithyAtvAyatIcArarUpaM bhvti'| iti proktaM zrIvasunaMdivevaiH tAtparyametata-pratikrAmakapratikramaNapratikramitavyatrayabhedAn saSThatayA jJAtvA tadrUpeNa ca pariNatIbhUya ye munayo'vicalacAritrA bhavanti, ta eva zuddhopayogamayaM nizcayapratikramaNaM saMprApya saMsArasamudraM lIlayA saMtarantIti nirNIya bhavatA svAvazyakakriyAsa pramAdo na kartavyaH; kadAcit pramAda jAte sati pratikramaNabalana tadoSo'pasAraNIyaH // 8 // vrata Adi meM hue atIcAroM se virakta honA pratikramaNa hai, athavA vrata-zuddhi ke nimitta jo (uccAryamANa) akSara-samUha haiM, vaha pratikramaNa hai / pratikramitavya arthAt pratikramaNa karane yogya, mithyAtva Adi atIcArarUpa jo dravya hai ve parityAga karane yogya hai / aisA mUlAcAra meM zrIvasunaMdi AcArya dvArA kahA huA hai| tAtparya yaha huA ki (1) pratikramaNa karane vAle, (2) pratikramaNa aura (3) pratikramaNa ke yogya vastu--ina tInoM bhedoM ko acchI taraha jAnakara aura isa rUpa se pariNata hokara jo munigaNa nizcala cAritravAna hote haiM, ve hI zuddhopayogamaya 'nizcaya pratikramaNa' ko prApta karake saMsAra-samudra ko lIlAmAtra meM pAra kara lete haiN| aisA nirNaya karake Apako apanI Avazyaka kriyAoM meM pramAda nahIM karanA cAhiye / yadi kadAcit pramAda ho jAye to pratikramaNa ke bala se una doSoM ko dUra karanA cAhie / bhAvArtha-yahA~ para nizcayapratikramaNa adhikAra meM sarvaprathama bhedajJAna ke abhyAsa kA upadeza dekara pratikramaNa ko kahane ko pratijJA kI gaI hai, kyoMki jo mani mUlAcAra ke anusAra apane dainika jIvana meM pratikramaNa Adi kriyAoM meM pUrNatayA niSNAta ho cuke haiM, ve hI nizcayapratikramaNa ko prApta karane ke lie bhedavijJAna kI bhAvanA bhAte rahate haiM / isI dRSTi se yahA~ TIkA meM pratikramaNa ke bheda-prabhedoM kA varNana karake pratikramaNa Adi kA saMkSipta lakSaNa diyA gayA hai| ukta pratikramaNa ke lakSaNa, kAla Adi ko vizeSa rUpa se samajhane ke liye mUlAcAra, anagAradharmAmRta, AcArasAra Adi graMthoM kA svAdhyAya karanA cAhiye tathA ina pratikramaNoM ko karane vAle aise AcAryasaMghoM meM rahakara unakI caryA kA avalokana karanA cAhie // 82 / / 1. mUlAcAra adhyAya 7, gAthA 117 kI TIkA /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 niyamasAra-prAbhUtam aghunA nizcayapratikra maNalakSaNaM lakSayantyA cAryadevAH-- mottUNa vayaNarayaNaM, rAgAdIbhAvavAraNaM kiccA | appA jo jhAryAdi, tassa du hodi ti paDikamaNaM // 83 // syAdvAdacandrikA TIkA mottUNa vayaNarayaNaM- " jIve pramAdajanitAH pracurAH pradoSAH ", " icchAmi bhatte ! devasiyammi AlovejaM" ghetyAdivacanaracanArUpaM dravyapratikramaNaM muktvA, jo yaH kazmita sAdhuH, rAgAdIbhAvavAraNaM kiccA - vanAnubhUtapaMcendriyathiSayAkAMkSAnidAnaprabhUtisamasta prazastA prazastavikarUparUpANAM vibhAvabhAvAnAM nivAraNaM kRtvA ca, appANaM jhAyadi - svazuddhAtmAnaM dhyAyati, paramadharmmadhyAnena zukladhyAnena vA tiSThati, tassa du paDakamaNaM ti hodi - tasya mahAyogina eka nizcayapratikramaNam iti nAmnA caturthI Avazyaka kriyA paramArthena siddhayati / tathAhi---ye nagArAH prathamAvasthAyAM zrIgautamasvAmibhiH proktaM vacana racanArUpaM bravyapratikramaNaM bhAvapUrvakaM kurvanti ta eva zuddho 7 aba AcAryadeva nizcayapratikramaNa kA lakSaNa batalA rahe haiM 11 anvayArtha -- ( jo vayaNa rayaNaM mottUNa ) jo vacanaracanA ko chor3akara, ( rAgAdobhAvavAraNaM kiccA ) rAgAdi bhAvoM ko bhI dUra kara, (appANaM jhAryAdi) AtmA kA dhyAna karate haiM, ( tassa du paDikamaNaM hodi tti) unake hI pratikramaNa hotA hai / TIkA--" jIve pramAdajanitAH pracurAH pradoSAH yasmAt pratikramaNataH pralayaM prayAMti |" ityAdi, athavA " icchAmi bhaMte! devasiyammi AloceuM" ityAdi vacanaracanArUpa jo dravya pratikramaNa hai, usako chor3akara jo koI sAdhu dekhe, sune aura anubhava meM Aye hue aise paMcendriya viSayoM kI AkAMkSA, nidAna Adi sarva zubha-azubha vikalparUpa vibhAva-bhAvoM ko dUra kara paramadharmyadhyAna athavA zukladhyAna ke dvArA apanI zuddha AtmA kA dhyAna karate haiM, una mahAyogiyoM ke hI nizcaya pratikramaNa isa nAma se cauthI AvazyakakriyA paramArtha se siddha hotI hai / J usI ko kahate haiM- jo anagAra muni prathama avasthA meM zrI gautama svAmI ke dvArA kahe gaye vacanaracanArUpa dravya-pratikramaNa ko bhAvapUrvaka karate haiM, ve hI zuddhopayoga meM sthita hokara
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam payoge sthityA paramArthapratikramaNAr2yA bhavanti, adhunA yad devasiko bRhatpratikramaNapAThazcopalabhyate sa zrIgautamagaNatharadevaracitaH prabhAcandrAcAryeNa kRtabhASyazcaiva / tadeya vRzyatAM zrIprabhAcandrAcAryavAkyam ___ "zrIgautamasvAmI munInAM duSyabhakAle duSpariNAmAdibhiH pratidinamupAjitasya karmaNo vizuddhapartha pratikramaNalakSaNamupAyaM vidadhAnastadAdI maMgalArthamiSTadevatAvizeSa namaskaroti zrImate vardhamAnAya namo namitavidviSe / yajvAnAntargataM bhUtvA trailokyaM gosspdaayte'| punazca bRhatpratikramaNe gautamasvAmibhireva kathitam eso paDikkamaNavihi paNNato jiNavarehi savehi / saMjamataMyaTThiyANaM NiggaMyANaM maharisINaM // " paramArtha-pratikramaNa ke yogya hote haiM / isa samaya jo "devasika" aura "bRhatpratikramaNa" pATha upalabdha hai, vaha zrI gautama gaNadharadeva ke dvArA racita hai, usa para zrIprabhAcaMdrAcArya ne TIkA bhI raco hai / unhoM zrIprabhAcandrAcArya ke vAkya ko dekhiye "zrIgautama svAmI muniyoM ke isa duHSamakAla meM duSpariNAma Adi se pratidina meM upAjita karmoM kI vizuddhi ke lie pratikramaNa-lakSaNa upAya ko kahate hue usakI Adi meM maMgala ke lie iSTa devatA-vizeSa ko namaskAra karate haiM--- ___ "jinhoMne apane caraNoM meM zatruoM ko bhI jhukA liyA hai, aise antaraMgabahiraMga lakSmI se yukta zrI vardhamAna bhagavAn ko namaskAra hove / jinake jJAna ke aMtargata yaha tInoM loka gAya ke khura ke sthAna sadRza AcaraNa kara rahA hai, arthAt jaise gAya ke khura kA sthAna choTA sA hai, vaise hI sArA tIna loka bhagavAn ke kebalajJAna meM laghurUpa se jhalakatA hai|" punaH bRhatpratikramaNa meM gautama svAmI ne svayaM hI kahA hai "saMyama aura tapa meM sthita, nirgrantha maharSiyoM ke lie isa pratikramaNa-vidhi ko sabhI jinavaroM ne kahA hai|" 1. prtikrmnnmnytryii| 2. pAkSikapratikramaNa /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam anena etajjJAyate saMyamatapaHsusthitAnAM nirgranthamaharSiNAM kRte eSA pratikramaNakriyA tIrthaMkaramahAdevAdhidevaiH prajJaptA, na ca saamaanymuninaa| etatpratikramaNaM pramattasaMyatamunInAmeva, ane'pramattasaMyataguNasthAnAdArabhya kSINakaSAyaguNasthAnaparyantamunInAM nizcayapratikramaNaM taratamabhAvena vartate / phevalinAM bhagavatAM tu asya phalameva / asaMyatadezasaMyattayorubhayapratikramaNasya vArtA'pi nAsti, tatra zrAvakeSu munonA par3AvazyakakriyAyAH abhAvAt / zrAvakANAM anyA evaM kriyAH zrUyante / tathAhi-- devapUjA gurUpAstiH svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaT karmANi dine dine / ' tAtparyametat-pratikramaNavaNDakoccAraNakriyAbalena sAdhanena dhyAnarUpaM nizcayapratikramaNa sAdhyaM kartavyam / yAvadIdezI zaktirna labhyeta, tAvat bacanoccAraNarUpaM dravyapratikramaNaM suSThtayA kartavyam / / 83 / / __ isase yaha jAnA jAtA hai ki saMyama aura tapa meM sthita nimrantha maharSiyoM ke lie yaha pratikramaNa-kriyA tIrthaMkara mahAdevAdhidevoM ne varNita kI hai, na ki sAmAnya muni ne| yaha pratikramaNa pramattasaMyata muniyoM ke ho hotA hai, Age apramattasaMyatta guNasthAna se prAraMbha kara kSINakaSAya guNasthAna paryaMta muniyoM ke nizcaya-pratikramaNa taratamabhAva se rahatA hai| kevalI bhagavAn ke to isakA phala hI hai / asaMyata samyagdRSTi aura dezasaMyata zrAvakoM meM ina donoM prakAra ke pratika maNoM kI bAta (sambhAvanA) bhI nahIM hai, kyoMki vahA~ para muniyoM kI chaha Avazyaka kriyAoM kA abhAva hai / zrAvakoM kI to anya ho Avazyaka kriyAyeM sunI jAtI haiM / so hI dekhiye--"devapajA, guru upAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna-ye gRhasthoM ko chaha kriyAyeM dina-dina pratidina karane ke lie kahI gaI haiN|" tAtparya yaha huA ki pratikramaNadaNDaka ko uccAraNa karane rUpa jo kriyA hai, vaha sAdhana hai| usa vyavahAra-pratikramaNa sAdhana ke bala se dhyAnarUpa nizcaya-pratikramaNa ko sAdhya karanA cAhiye / jaba taka aisI zakti na prApta ho sake, taba taka vacana ke uccAraNarUpa dravya-pratikramaNa ko acchI taraha karate rahanA cAhiye / / 83 / / 1. padmanandipaMcaviMzati 67 padya /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 niyamasAra prAbhRtam teSu yA kAcid virAdhanA sA sarvApi vyaktavyA tadeva pratikramaNaM jAyate iti kathayantyA cAryadevA: ArAhaNAi vai, mAMttRNa virAhaNaM viseseNa / so paDikamaNaM uccai, paDikamaNamao have jamhA // 84 // syAdvAdacandrikA-- viseseNa virAhaNaM mottUNa - yaH sAdhuH aSTAviMzatimUlaguNeSu nAnAvidhottaraguNeSu api vizeSatayA virAdhanAM AsAdanAM aticArAvidoSAn vA tyaktvA, ArAhaNAi vaTTai - nizcayaratnatrayasAdhanabhUtagRhItavratAnAM svazuddhAtmano vA ArAdhanAyAM vartate, so paDikamaNaM uccai - sa eva sAdhuH pratikramaNamucyate / jamhA paDikamaNamao haveyasmAt sa tasmin kAle pratikramaNamayo bhavet, pratikramaNasvarUpeNaiva pariNamati, bhAvabhAvavatorbhedAbhAvAt iti / ito vistaraH paMca mahAvratasamitIndriyanirodhavrateSu SaDAvazyaka kriyAsu locAvizeSavrateSu ca yaH kazcidatikramo vyatikramo'ticAro'nAcAro vA bhavet, sa virAdhanAzabdena kathyate / vratoM meM jo kucha bhI virAdhanA hai, usa sabhI kA tyAga karanA cAhiye, tabhI pratikramaNa hotA hai, aisA AcAryadeva kahate haiM anvayArtha - - (viseseNa virAhRNaM mottUNa ArAhaNAi baTTa6) jo vizeSarIti se virAdhanA ko chor3akara ArAdhanA meM vartana karate haiM, ( so paDikamaNaM uccai ) ve pratikramaNa kahalAte haiM, ( jamhA paMDikamaNamao have ) kyoMki ve pratikramaNamaya ho jAte haiM / TIkA -- jo sAdhu aTThAIsa mUla guNoM meM aura aneka prakAra ke uttara guNoM meM bhI vizeSatayA virAvanA - AsAdanA yA atIcAra Adi doSoM ko chor3akara nizcayaratnatraya ke liye sAdhanabhUta grahaNa kiye apane vratoM ko athavA apanI zuddha AtmA kI ArAdhanA meM vartana karate haiM, ve hI sAdhu 'pratikramaNa' kahalAte haiM, kyoMki usa kAla meM ve pratikramaNasvarUpa se hI pariNamana kara rahe haiM / yahA~ para bhAva aura bhAvavAn se bheda kA abhAva dikhAyA gayA hai / isakA vistAra yaha haipA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, kiyAoM meM aura kezaloca Adi sAta krama, atIcAra athavA anAcAra hotA hai, pA~ca iMdriyanirodha vratoM meM chaha Avazyaka zeSa vratoM meM jo kucha bhI atikrama, vyaktivaha 'virAdhanA' zabda se kahA jAtA hai /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 niyamasAra- prAbhRtam SaDAvazyaka kriyAsu samayollaMghanaM kRtikarmavidhinA na karaNaM vA virAdhanA eva / tathAhi - vaMda sikarAtrikapratikramaNayoH catasRNAM siddhapratikramaNavIraccatuvizatibhaktInAM pAThaH kartavyo daNDakoccAraNasahiteH / na kevalaM bhaktInAM pATho na ca kevalaM daNDastearraNamAtraM vA saMprati kriyAkalApagranye yathA vidhirupalabhyate, tathaiva vidhirAvArasAragranthasya kartuH vIrananvisUriNaH, prabhAcandrAcAryasya anagAradharmAmRtakartuzca mAmya eva dRzyate / pazcimarAtrikasvAdhyAyaM niSThApya vizuddhiM kRtvA pazcAt rAtrikapratikramaNaM kartavyaM sUryodayAtprAgeva / tabanu paurvAhnika devavaMdanA vidhinA sAmAfunkriyA karaNIyA / etatsarvamapi vidhAnaM mUlAcArAdipranthAdavalokanIyam / mayAarAdhanAnAmagrabhye spaSTatayA likhitamapi draSTavyamasti / ArAdhanAzcatasro darzanajJAnacAritra tapobhedena / etadvyavahArArAdhanAbalena yA kAcidArAdhanA svazuddhAtmani nirvikalpasamAdhirUpA saivArAdhanIyA bhavati / chaha Avazyaka kriyAoM meM jo samaya kA ullaMghana karanA yA kRtikarma vidhi se na karanA hai, so bhI virAdhanA hai / jaise ki -- devasika aura rAtrika pratikramaNa meM siddhabhakti, pratikramaNa bhakti, vIrabhakti aura caturviMzatitIrthaMkarabhakti - ina cAra bhaktiyoM kA pATha daNDakapATha ke uccAraNa sahita karanA cAhiye / kevala cAra bhaktiyoM kA pATha kara lenA yA kevala daNDakasUtroM ke pATha kA uccAraNa mAtra kara lenA hI pratikramaNa nahIM hai / vartamAna meM 'kriyAkalApa' nAmaka pustaka meM jo vidhi upalabdha ho rahI hai, vahI vidhi 'AcArasAra' grantha ke kartA zrIvIranadi AcArya ne kahI hai, TIkAkAra zrI prabhAcaMdrAcArya ne tathA anagAradharmAmRta ke kartA ne bhI kahI hai / arthAt ina granthakartAoM ko bhI vahI vidhi mAnya hai, aisA dekhA jA rahA hai| pichalI rAtri ke svAdhyAya kA niSThApana karake dikzuddhi kare, pazcAt sUryodaya se pahale ho rAtrika pratikramaNa karanA cAhiye / anaMtara paurvAhnika devavaMdanA kI vidhi se sAmAyika kriyA karanI caahiye| yaha sabhI vidhAna mUlAcAra Adi graMthoM se dekhanA caahiye| maiMne bhI " ArAdhanA" nAma ke grantha meM spaSTa rUpa se likhA hai, vaha bhI dekhane yogya hai / ArAdhanAyeM cAra haiM-- darzanArAdhanA, jJAnArAdhanA, cAritrArAdhanA aura tapa ArAdhanA ! isa vyavahAra ArAdhanA ke bala se jo apanI zuddha AtmA meM nirvikalpasamAdhirUpa nizcaya-ArAdhanA hai, vahI ArAdhane yogya hai /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam 249 bRhatpratikramaNe proktameva gurugaNagharadevaiH "virAhaNaM vosirAmi-virAdhanA rasnatrayaviSaye manoyAkkAyakRtAM sAvadyAM vRttimutsRjAmi spaja / Araha anudruSi-madhyasthAsaya sahiSaye niravadyAM manovAkkAyavRttimamyuttiSThAmyanutiSThAmi / " tAtparyametat ---yadA sAdhuH nirdoSamUlaguNAn pAlayitvA sarvAmapi virAdhanAM muktvA caturvidhArAdhanAbalena sahajavimalakevalajJAnadarzanamaye nijAtmani sthiratvaM labhate, tadaivArAdhanAyAM vartate / tasminnavasare nizcayapratikramaNasvarUpaM labdhvA tadapeNaiva pariNatIbhUya pratikramaNasvarUpo nigadyate, iti jJAtvA paMcaparamagurupAdamUle sadaiva etAdRzI bhAvanA kartacyA yat mayi nizcayArAdhanA satvaraM prakaTIbhUyAditi // 84 // adhunA'nAcArapravRttimyo bimocayantaH munInupadizantyAcAryavaryAH mottUNa aNAyAra, AyAre jo du kuNadi thirabhAva / so paDikamaNaM uccai, paDikamaNamao have jamhA / / 8 / / bRhatpratikramaNa meM zrI gurugaNadhara deva kahA hI hai-- "maiM virAdhanA ko chor3atA hU~--ratnatraya ke viSaya meM mana-vacana-kAya-kRta sadoSa vRtti kA tyAga karatA hU~ aura ArAdhanA meM sthita hotA hU~-ratnatraya ko ArAdhanA meM sthita hotA hai, usI ke viSaya meM nirdoSa mana vacana kAya kI pravRtti kA anuSThAna karatA huuN|" __ tAtparya yaha huA ki jaba sAdhu nirdoSa mUla guNoM kA pAlana karake sabhI virAdhanA ko chor3a kara cAra prakAra kI ArAdhanA ke bala se sahaja vimala kevala jJAnadarzanamaya nija AtmA meM sthiratA prApta kara lete haiM, tabhI ve ArAdhanA meM vartana karate haiM / usI kAla meM nizcayapratikamaNa ke svarUpa ko prApta kara usI rUpa se pariNata hokara pratikramaNa svarUpa kahe jAte haiN| aisA jAnakara paMcaparamaguru ke pAdamUla meM sadA hI aisI bhAvanA karanI cAhiye ki mujhameM nizcaya ArAdhanA zIghra hI pragaTa hove / / 84! aba AcAryavarya muniyoM ko anAcAra-pravRtti se chur3Ate hue upadeza kara anvayArtha--(aNAyAra mAtaMga AyAre jo du thirabhAvaM kuNadi) anAcAra ko chor3a kara jo muni AcAra meM sthira bhAva karate haiM. (so paDikamaNaM uccai)
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 niyamasAra-prAmRtam syAdvAdacandrikA jo du aNAyAraM mottUNa AyAre thirabhAva kuNadi-yaH sAdhuH khalu sarvAmapi anAcArapravRtti muktvA AcAragranthakathitayatyAcAre pravartamAnaH san pazcAt sahajazuddhasvAsmotyaparamAnavasvabhAve paramAtmani nijAtmani vA sthirabhAvaM karoti, ghoropasargaparISahAdiprasaMge'pi avicalitamanA bhavati, so paDikamaNaM uccai-sa etha pratikramaNamiti kthyte| jamhA-yasmAt kAraNAt sa tadAnI paDikamaNamao havepratikramaNasvarUpo bhavet / tathAhi-devasikapratikramaNaTIkAyAM kathitamAste-vratasamityAdInAmanAcaraNaM khaNDanaM vA'nAcAraH / brahatpratikramaNe coktaM-aNAdhAraM privjjaami| AcAraH sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAparAyayathAkhyAtalakSaNo pratAdyAcaraNaM thA, tavabhAvo'nAcAraH taM parivarjayAmi / AcAraM uvasaMpajjAmi-AcAra tUpasaMpadye / athavA nizcayapratikramaNApekSayA kevalazAnadazana khazaktisvarUpAnaazuddhAtmatattvavasya ve pratikramaNa kahalAte haiN| (jamhA paDikamaNamao have) kyoMki ve pratikramaNa ho jAte haiN| ___TIkA--jo sAdhu nizcita hI sabhI anAcAra-pravRtti ko chor3akara AcAra granthoM meM kahe gaye yattiyoM ke AcAra meM pravRtti karate hue pazcAt sahaja zuddha svAtmA se utpanna paramAnaMda svabhAba paramAtmA meM athavA tatsadRza apanI AtmA meM sthirabhAva karate haiM, arthAt ghora upasarga paroSaha Adi ke Ane para bhI nizcalamana rahate haiM, ve hI pratikramaNa isa nAma se kahe jAte haiN| kAraNa ki ve usa samaya pratikamaNasvarUpa ho jAte haiN| use hI kahate haiM-devasikapratikramaNa kI TIkA meM kahA hai-- "vrata samiti Adi kA AcaraNa na karanA athavA unako khaMDita kara denA 'anAcAra' hai| pAkSikapratikamaNa meM kahA hai--''anAcAra ko chor3atA hU~-sAmAyika, chedopasthApana, parihAravizuddhi, sUkSmasAMpa rAya aura yathAkhyAta lakSaNa AcAra hai, athavA vratAdi kA AcaraNa karanA AcAra hai| inakA abhAva honA anAcAra hai, usakA maiM tyAga karatA hU~, aura AcAra ko prApta karatA huuN|" athavA nizcayapratikramaNa kI apekSA kevalajJAna, darzana, sukha, vIrya svarUpa 1. pratikramaNa anytryii|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 251 samyak zraddhAnaM tasyaiva bodhastatraiva svarUpe AcaraNam, etannizcayaratnatrayalakSaNaparamopekSAsaMyamAd vyatiriktA mA kAcit pravRttiH, sApyanAcAro nizcayAcArApekSayA kathyate / __ye mahAtapodhanA vyavahAracAritrasvarUpamUlottaraguNAn paripAlayantaH paripUrNadhAritrAsta eva paramArthasvarUpAcAre sthiratvaM labhante, atasta eva maharSayaH paramArthapratikramaNasvarUpA bhavanti / etatpratikramaNamapi pramattApramattamanInAmeva, na ca zrAvakANAM teSAmadhikArAbhAvAt / iti jJAtvA svasvapadAnusAreNaiva kriyA kartavyA bhavati bhanyAnAm // 85 / / anyadapi yatpratikramaNasya lakSaNaM tadeva sUcayanti surivaryAH ummanagaM paricattA, jiNamagge jo du kuNadi thirabhAva / so paDikamaNaM uccai, paDikamaNamao have jamhA // 86 // nija zuddhAtmatattva kA samyazraddhAna, usI kA jJAna aura usI nija svarUpa meM AcaraNa-yaha nizcaya ratnatraya-paramopekSA nAma kA saMyama hai, isase atirikta jo kucha bhI pravRtti hai, nizcaya-AcAra kI apekSA baha saba 'anAcAra' hai| jo mahAtapodhana muni vyavahAra-cAritrasvarUpa mUlaguNa uttaraguNoM kA pAlana karate hue cAritra meM paripUrNa ho jAte haiM, ve hI paramArthasvarUpa AcAra meM sthiratA prApta kara lete haiM, ataH ve hI maharSigaNa paramArtha pratikramaNa svarUpa ho jAte haiM / ___ yaha pratikramaNa bhI pramatta-apramatta muniyoM ke hI hotA hai, na ki zrAvakoM ko, kyoMki unako isameM adhikAra nahIM hai| aisA jAnakara apane-apane pada ke anusAra hI bhavyoM ko kriyA karanI caahie| anya bhI jo pratikramaNa kA lakSaNa hai, sUrivarya usI ko dikhalAte haiM anvayArtha--(jo du ummaggaM paricattA jiNamagge thirabhAva kuNadi) jo muni unmArga ko chor3akara jina mArga meM sthirabhAva karate haiM, (so paDikamaNaM uccai) meM pratikramaNa kahalAte haiM, (jamhA paDikamaNamao have) kyoMki ve pratikramaNamaya ho jAte haiN|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 niyamasAra-prAbhRtam sthAdvAvacandrikA-- ummangaM paricattA jo du jiNamange thirabhAva kuNa di-kapilazAkyAdikathitanityAnityai kAMtAdimithyAmArga unmArgaH kathyate, paMcavighasaMsArabhramaNakAraNasvAt / taM tyaktvA yo munijinamArge anekAntasvarUpe jinazAsane bhedAbhedaratnatrayamArge vA sthirabhAvaM zaMkAkAMkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsAsaMstavavoSavijitanizcalapariNAmaM karoti, so paDikamaNaM uccai-sa eva nigraMnyo digvastradhArI mahAyatiH pratikramaNamiti nigadyate / jamhA paDikamaNamao have-pratikramaNamayatvAditi hetoH asau muniH paramArthapratikramaNasvarUpo bhavati / tathaiva coktaM brahatpratikramaNe-- "ummaggaM parivajAmi-samyagdarza najJAnAcAritralakSaNo jinoktaH svrgaapvrgmaargH| tato'nya ekAntavAdiparikalpita unmArgaH, taM parivarjayAmi / jiNamaga uyasaMpajjAmi-uktaprakAraM tu jinamArgamupasaMpadye" nizcayanayena jJAnadarzanasvarUpasyazuddhAtmano vyatirikto mArga unmArgaH TIkA--kapila, buddha Adi ke dvArA kathita nitya-anitya Adi ekAMtarUpa mithyAmArga unmArga kahalAtA hai kyoMki vaha pA~ca prakAra ke saMsAra-bhramaNa kA kAraNa hai, jo muni isa unmArga ko chor3akara jinamArga meM anekAMtasvarUpa jinazAsana meM yA bheda-abhedasvarUpa ratnatraya mArga meM sthirabhAva karate haiM---zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTi-prazaMsA aura saMstava--ina pA~ca doSoM se rahita hokara nizcala pariNAma rakhate haiM, ve hI dizAvastradhArI nigraMtha mahAyati 'pratikramaNa' isa nAma se kahe jAte haiM, kyoMki ve pratikramaNamaya hone se paramArthapratikramaNasvarUpa haiN| bRhatpratikramaNa meM bhI kahA hai-- ___"maiM unmArga ko chor3atA hU~, jinendradeva dvArA kathita samyagdarzana, jJAna, cAritra lakSaNa mArga svarga-apavarga ko dene vAlA hone se 'mArga' hai / isase viparIta ekAMtavAdiyoM dvArA kalpita mArga unmArga haiM, unhoM ko chor3atA hU~ aura uparyukta ratnatraya jinamArga ko svIkAra karatA huuN|" nizcayanaya se jJAnadarzanasvarUpa apanI zuddhAtmA se vyatirikta jo mArga hai 1. pratikramaNa anytryii|
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam kathyate, nizcayaratnatrayapariNaterabhAvAt paraM tu tasya sAdhakatvAt vyavahAraratnatrayasvarUpo'pi janamArga eva / kiMca vyavahAramArgAbhAve nizcayamArgo'pi na siddhayati, kumbhakAracakradaNDAdyabhAve ghaTavat / ato nizcayavyavahArayoH parasparamaMtrI vijJAya vyavahAre jinazAsane pravRtti vidadhAnAH sAmAyikakAle nirvikalpasamAdhikAle vA nizcayajinazAsanarUpaM svazuddhAtmAnaM dhyAyantaH santo nayAtItAvasthAM ye prApnuvanti ta eva paramArthapratimarUpa bhIta! iti jJAtvA jinazAsane etAdRzI sthirA protividheyA yA muktigamanaM yAvat tiSThet // 86 // 253 niHzalyo munirapi pratikramaNanAmabhyo bhavatIti pratipAdayatyAcAryAH mottUNa sallabhAvaM, Nissalle jo du sAhu pariNamadi / so paDikamaNaM uccai, paDikamaNamao have jamhA || 87 || vaha 'unmArga' kahalAtA hai, kyoMki vahA~ nizcayaratnatrayarUpa pariNati kA abhAva hai, kiMtu usakA sAdhaka hone se vyavahAraratnatrayasvarUpa bhI jinamArga hI hai / dUsarI bAta yaha hai ki vyavahAra mArga ke abhAva meM nizcayamArga bhI siddha nahIM ho sakatA hai, jaise ki kuMbhAra, cAka, daMDa Adi ke abhAva meM ghar3A nahIM bana sakatA hai| isalie nizcaya aura vyavahAra kI paraspara kI mitratA ko jAnakara vyavahArarUpa jinazAsana meM pravRtti karate hue sAmAyika ke samaya athavA nirvikalpa samAdhi ke samaya nizcayajinazAsanarUpa apanI zuddha AtmA ko dhyAte hue jo muni nayAtIta avasthA ko prApta kara lete haiM, ve hI maharSi manuSya aura devoM se vaMdya paramArtha pratikramaNa svarUpa hote haiM / aisA jAnakara jinazAsana meM aisI sthira prIti karanA cAhiye ki jo mukti prApta karane taka banI rahe // 86 // niHzalya muni bhI pratikramaNa nAmavAle hote haiM, AcAryadeva aisA pratipAdana kara rahe haiM anvayArtha - - ( jo du sAhu sallabhAva mottUNa ) jo sAdhu nizcita hI zalyabhAva ko chor3akara ( Nissalle pariNamadi) niHzalyabhAva meM pariNamana karate haiM, ( so paDikamaNaM uccai) ve pratikramaNa kahalAte haiM, ( jamhA paDikamaNamao have ) kyoMki ve pratikramaNamaya haiM /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 niyamasAra-prAbhRtam syAvAdacandrikA sallabhAba mottUNa-mAyAmithyAnidAnabhedena trINi zalyAni zalyamiya antaH. dAruNakaSTavAyitvAt / tacchalyapariNAmaM muktvA jo du sAhu Nissalle pariNamadi-yaH kazcit sAdhaH niHzalyabhAvena pariNamati. paMcavidhamithyAtvAt, anaMtAnubaMdhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanabhedena catuvidhamAyApariNAmAta, daSTazratAnubhatabhogAkAkSAprabhRtyaprazastottamakulasaMhananAdimokSakAraNabhUtaprazastadvividhanidAnAt ca niSkrAntena niHzalyapariNAmena tiSThati, so paDikamaNaM uccai, jamhA paDikamaNamao have-sa eva tapodhanaH pratikramaNAkhyayA ucyate, pratikramaNabhAyapariNatatvAt tanmayatvAcca, kiMca prtikrmnntdvtobhevaabhaavaat|| bRhatpratikramaNe evameva proktam- "sasallaM parivajjAmi" zalyamiva zalyaM mAyAmithyAnivAnam, yathaiva hi zalyaM bANAdi zarIramanapravizya pIDAM karoti, tathA mAyAvikamapyAtmAtmAnamanupravizya zArIramAnasAdIni nAnAduHsahaduHkhAnyanekayoni TokA-mAyA, mithyA aura nidAna ke bheda se zalya tIna haiM, ye kAMTe ke samAna aMtaraMga meM bhayaMkara kaSTa dene vAlI haiN| isa zalyapariNAma ko chor3akara jo koI sAdhu niHzalya bhAva se pariNamana karate haiM, ve pratikramaNa kahalAte haiN| una tInoM zalyoM ko kahate haiM--pA~ca prakAra ke mithyAtva haiN| anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana ke bheda se mAyA ke cAra bheda haiN| dekhe, sune tathA anubhava meM Aye aise bhogoM kI AkAMkSA Adi aprazasta, tathA uttama kula, uttamasaMhanana, Adi mokSa ke kAraNabhUta prazasta, aise nidAna ke do bheda haiM / isa mithyAtva mAyA aura nidAna se rahita niHzalya bhAva se jo rahate haiM, ve hI tapodhana pratikramaNa nAma se kahe jAte haiM, kyoMki ve usa samaya pratikramaNa bhAva se pariNata haiM aura usI rUpa se tanmaya ho rahe haiM / yahA~ para pratikramaNa aura pratikramaNa karane vAle muniina donoM meM bheda nahIM hai| bRhatpratikramaNa meM bhI aisA hI kahA hai maiM zalyasahita avasthA ko chor3atA hU~-jo zalya kAMTe ke samAna hai, vaha zalya hai aura usake mAyA, mithyA aura nidAna ye tIna bheda haiN| jaise zalya-kAMTA yA bANa Adi zarIra meM praveza karake pIr3A ko utpanna karate haiM, vaise hI ye mAyA Adi bhI AtmA meM praveza karake zArIrika, mAnasika Adi aneka yonigata nAnA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 255 gatAni karotIti zalyamityucyate / saha tena vartata iti sazalyaM svarUpaM privrjyaami|' NissallaM uvAsaMpajjAmi-tato niSkrAntaM punaniHzalyaM svruupmpsNprthe|" athavA devasikapratikramaNasUtre aSTavidhazalyAni kathitAni / tathAhi-"kohasallAe, mANasallAe, mAyAsallAe, lohAsallAe, pemmasallAe-snehazalye, pivAsasallAeihalokaviSayAkAMkSaNaM pipAsAzalyaM tasmin, NiyANasallAe-paraloke bhogAkAMkSaNaM nidAnaM, niyataM dIyate cittamasminniti nidAnamiti vyutpatteH, micchaadsnnsllaae| etAni aSTau zalyAnIva zalyAni / karAyANA krodhAdizalyAnAM ca ko vizeSa iti cet, ujyate-baMdhaM pratyateSAmasti vishessH| tathAhi-krodhakaSAyajanito maMdo'lpasthitiko baMdhaH, krodhAdizalyajanitastu tobo bahusthitiko baMdhaH / duHsaha duHkhoM ko prApta karAte haiM / isIliye ye zalya kahalAte haiN| ina zalyasahita svarUpoMko maiM chor3atA hU~ aura niHzalya svarUpa ko maiM prApta karatA huuN|" athavA devasika pratikramaNasUtra meM ATha prakAra kI zalya mAnI gaI haiN| unhIM ko kahate haiM--- krodha zalya ke karane meM, mAna zalya karane meM, mAyA zalya karane meM, lobha zalya karane meM, prema zalya karane meM, pipAsA-isa loka ke viSayoM kI AkAMkSArUpa pipAsA zalya ke karane meM, paraloka meM viSayoM kI AkAMkSArUpa nidAna zalya karane meM aura mithyAdarzana zalya karane meM jo doSa huA hai, vaha mithyA hove / yahA~ para nidAna kA lakSaNa yaha hai ki niyata arthAt nizcitarUpa se jisameM citta lagAyA jAya vaha nidAna hai / isa taraha ye ATha zalya haiN| prazna-kaSAyoM aura krodhAdi zalyoM meM kyA antara hai ? uttara-baMdha ke prati inameM antara hai| krodha-kaSAya ke nimitta se manda aura alpasthiti vAlA baMdha hotA hai, kintu krodhAdi zalya ke nimitta se tIna aura bahuta sthitivAlA baMdha hotA hai / 1, pratikramaNa anyatrayo
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 niyamasAra-prAmRtam ____ mithyAzalyaM prathamaguNasthAna eva, mAyAzalyaM tatraiva, nidAnazalyaM tu tatraiva guNasthAne, kiMtu nivAnanAmnA yadAtadhyAnaM tatpaMcamaguNasthAnaparyantamapi saMbhavati / yadyapi "nighAlyo vatI'' iti sUtrAt aNuvratino'pi niHzalyA bhavitumarhanti, tathApi pratikramaNAdhikArAt atra teSAM nAdhikAro'sti / iti matvA sarvasaMkalpavikalpazUnye paramaniHzalyasvarUpe svazuddhAtmani eba rucividheyA // 8 // yadi zalyAdivijitaH sAdhuH pratikramaNasvarUpo bhavettahi trigumtivaimarthyamava ? itmAzaMkAmAmAghAryAH samAdadhate --- yatA yatimAtra, liguzigusso have jo sAhU / so paDikamaNaM uccai, paDikamaNamao have jamhA // 8 // sthAdvAvandrikA aguttibhAvaM hi cattA-aguptibhAvaM khalu tyaktvA, jo sAhU tiguttigutto vei-yaH sAdhuH triguptibhirgupto rakSito bhavet / so paDikamaNaM uccai jamhA paGi ina zalyoM ko guNasthAnoM meM dikhAte haiM mithyAtva zalya prathama guNasthAna meM ho hai, mAyA zalya bhI vahIM hai aura nidAna zalya bhI usI prathama guNasthAna meM hI hai / kintu nidAna nAma se jo AtaMdhyAna hai, vaha pA~caveM guNasthAna taka bhI saMbhava hai| "yadyapi bratI niHzalya hotA hai" isa sUtra ke anusAra aNuvratI zrAvaka bhI niHzalya hote haiM, phira bhI isa pratikramaNa adhikAra meM unakA kathana nahIM hai / aisA jAnakara sarvasaMkalpa vikalpa se zUnya, paraniHzalya svarUpa aisI apanI zuddha AtmA meM hI ruci rakhanI cAhie / / 87 // yadi zalyAdi vijita sAdhu pratikramaNa svarUpa haiM, to tonoM gupti vyartha hI hai ? aisI zaMkA hone para AcArya samAdhAna karate haiM anvayArtha--(jo sAhU hi aguttibhAvaM cattA) jo sAdhu nizcita rUpa se aguptibhAva ko chor3akara, (tiguttigutto havei) tIna gupti se sahita hotA hai, (so paDikamaNaM uccaha) vaha pratikramaNa kahalAtA hai, (jamhA paDikamaNamao have) kyoMki vaha pratikramaNamaya hai| TIkA-jo sAdhu nizcita hI aguptibhAva ko chor3akara tIna guptiyoM se rakSita rahate haiM, ve hI nigraMtha tapAvana 'pratikramaNa' kahalAte haiM, kyoMki ve pratikramaNamaya hai|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam kamaNamao have - sa eva nirgrathastapodhanaH pratikramaNam ucyate, tasya pratikramaNamayatvAt / proktA IdRzyeva bhAvanA pAkSikapratikramaNa vidhI "agutta parivajjAmi - samyagyoganigraho guptiH / sA trividhA manovAkkAyabhedAt / ratnatrayasya hi gopana rakSaNaM guptiH / ratnatrayaM vA gopayati rakSayati pAlayatIti guptiH, prazastA manoatest: / tadabhAvo'gumiH tAM parivarjayAmi / gutti uvasaMpajjAmi gupti punarupasaMpadye" " atra nizcayapradhAnA guptayo gRhyante, yA nirvikalpa samAdhilakSaNanizcaya ratnatrayasyaikAgryapariNatau eva siddhayati / tadAnImAbhistriguptibhiH sahitaH sAdhurantarmuhUrtamAtreNaiva ghAtikarmANi hanti / athavA kadAcit SaSThaguNasthAne Agatya viharati tarhi avadhijJAnI mana:paryayajJAnI yA bhUtvA tiSThati, rAjyA celinyA aMgulIbhiH saMketitosvadhijJAnadhArI mahAmuniriva / asya triguptiyuktasya munermAhAtmyaM proktaM ca pravacana sAre jaM aNNANI kammaM khavedi bhavasayasahassakoDI hiM / saM NANI tihi gutto khavedi ussAsametteNa // * 257 pAkSika pratikramaNa vidhi meM aisI hI bhAvanA kahI gaI hai- "maiM agupti ko chor3atA hU~ - samIcInatayA yoga kA nigraha karanA gupti hai - mana vacana kAya kI apekSA vaha tona prakAra kI hai| ratnatraya kA gopana-rakSaNa gupti hai, athavA jo ratnatraya ko gopita karate haiM- rakSita karate haiM - pAlana karate haiM, unheM gupti kahate haiM - ye prazasta mana vacana kAyarUpa haiM / inakA abhAva honA agupti hai / usa agupti ko chor3atA hU~ aura gupti ko svIkAra karatA hU~ / " yahA~ para nizcayanaya pradhAnavAlI guptiyA~ grahaNa kI gaI haiM, jo ki nirvikalpa samAdhilakSaNa nizcayaratnatraya kI ekAgra-pariNati meM hI siddha hotI haiM / usa samaya ina tIna guptiyoM se sahita sAdhu aMtarmuhUrta mAtra se hI ghAtikarma kA nAza kara dete haiM / athavA kadAcit ve muni chaThe guNasthAna meM Akara vihAra karate haiM, to avadhijJAnI athavA mana:paryayajJAnI hokara rahate haiM / jaise ki rAnI celanI ke dvArA saMketa kiye avadhijJAnI mahAmuni kA udAharaNa prasiddha hai / ina tIna gupti se yukta muni kA mAhAtmya pravacanasAra meM kahA gayA hai--- "ajJAnI jitane karma ko lAkhoM, karor3oM varSoM meM khapAte haiM, tIna gupti se yukta jJAnI muni utane karma ko ucchvAsamAtra meM hI kSaya kara dete haiM / " 2. pravacanasAra gAthA 238 1. pratikramaNa samyatrayI 33
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam atra nirvikalpasamAdhirUpanizcayaratnatrayAtmaka bhedajJAnAbhAvAdajJAnI pUrvoktajJAnaguNasadbhAvAt jJAnI bhavatIti / tato jJAyate parabhAgamajJAnatattvArtha zraddhAnasaMyatatvAnAM bhedaratnatrayarUpANAM sadbhAve'pyabhedaratnatrayasya svasaMvedanajJAnasyaiva pradhAnatvamiti, zrIjayasenAcAryasya kathanamasti / ato vyavahAraguptibhiH svazuddhAtmano bhAvanAM bhAvayatAM maharSINAmapramattaguNasthAnAdArabhya kSINakaSAyaguNasthAna paryaMtamimA guptayo bhavanti / tatraiva nizcayapratikramaNasvarUpA nirgranthadigaMbarAstiSThantaH santaH paramasamarasI bhAvapariNataparamAhlAdamayapIyUSamAsvAdamAnAH paramatRptA mohAgnisaMtaptajagajjIvAnapi tarpayanti / iti bubA dvividhAmapi gupti prAptukAmaiH trayodazacAritradhArimunInAM satataM bhaktiH kartavyA bhavati // 68 // 258 anye'pi kecinmunayaH pratikramaNanAmnA kathyante na veti prazne satmAcAryadevA nigadati mottRNa ahada dANaM jo jJAdi kA so paDikamaNaM uccai, jiNavaraNidivasuttesu // 89 // yahA~ para nirvikalpa samAdhirUpa nizcayaratnatrayAtmaka bhedajJAna ke abhAva se 'ajJAnI' saMjJA hai aura pUrvokta bhedajJAna guNa ke sadbhAva se 'jJAno' hote haiM / isalie yaha jAnA jAtA hai ki paramAgama kA jJAna, tattvArtha kA zraddhAna aura saMyata avasthA cAritra, ina bhedaratnatraya ke sadbhAva meM bhI abheda ratnatrayarUpa svasaMvedana jJAna kI hI pradhAnatA hai aisA zrI jayasenAcArya kA kathana hai / isaliye vyavahAra-guptiyoM se svazuddhAtmA kI bhAvanA bhAte hue maharSiyoM ko apramatta guNasthAna se prArambha karake kSINakaSAya guNasthAna paryaMta ye guptiyA~ hotI haiM / nizcaya pratikramaNasvarUpa, nirgratha digambara mahAmuni rahate hue paramasamarasIbhAva se pariNata paramAhlAdamaya pIyUSa kA paramatRpta hokara moharUpI agni se saMtapta sarvajagata ke joboM ko tarpita karate haiM / aisA jAnakara donoM prakAra kI hI gatiyoM ko prApta karane kI icchA rakhate hue teraha prakAra ke cAritradhArI muniyoM kI satata bhakti karanA ucita hai // 88 // unhIM guptiyoM meM AsvAda lete hue aura bhI koI muni 'pratikramaNa' nAma se kahalAte haiM yA nahIM ? aisA prazna hone para AcAryadeva kahate haiM abhyayArtha - ( jo aTTarudaM jhANaM mottUNa dhammasukkaM vA zAdi) jo Arta
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 259 syAdvAdacandrikA -- aTTarudda jhANaM mottUna - ArtadhyAnaM catuvidhaM raudravyAnaM catuvidhaM ca etaddvayamapi aprazastatvAt saMsArakAraNatvAcca yamiti vijJAya muktvA, jo dhammasukkaM vAjhAdi-yo digaMbaro muniH dhayedhyAnaM catuvidhaM dazavidhaM vA zukladhyAnaM cApi suvidhaM etaddvayamapi dhyAnaM dhyAyati prazastatvAt svarmokSahetutvAt ca 'pare mokSa hetU" iti vacanAt / kadAcit zukladhyAnaM dhyAtumakSamaH san dharmyadhyAnamavalambya taratamabhAvena, piMDastha padastharUpasvarUpAtItabhedabhinne vA kasmizcidapi dhyAne tiSThati / so paDikamaNaM uccaisa eva dhyAtA muniH pratikramaNasaMjJayA'bhidhIyate / kva ? jiNavaraNiddittaM su-ghAtikarmArAtIn jayatIti jinAsteSAM varAH pradhAnAH jinavarA: paramatorthaMkara devAstainiviSTeSu sUtreSu paramAgamazruteSu iti / yatipratikramaNe'pi proktaM gatasyAmibhiH- raudra dhyAna ko chor3akara dharmya athavA zukla dhyAna ko dhyAte haiM, ( so jiNavaraNiddiTThattesu) ve ho jineMdradeva dvArA kathita sUtroM meM ( paDikamaNaM uccai) pratikramaNa kahe jAte haiM / TIkA- ArtadhyAna cAra prakAra hai aura raudra dhyAna cAra prakAra kA hai| ye donoM bhI aprazasta haiM aura saMsAra ke kAraNa haiM / inheM aisA heya jAnakara aura use chor3akara jo digaMbara muni cAra prakAra ke athavA dasa prakAra ke dharmyaM dhyAna ko aura cAra prakAra ke zukla dhyAna ko ina donoM ko, dhyAte haiM, kyoMki ye donoM hI prazasta aura svarga - mokSa ke hetu haiM / "anaMtara ke do dhyAna mokSa ke hetu haiM" aisA tattvArtha sUtra meM kahA bhI gayA hai / 1 punaH koI muni kadAcit zukla dhyAna ko dhyAne meM asamartha hote hue taralamabhAva se dharmyaM dhyAna kA avalaMbana lekara athavA piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta bhedoM vAle kisI bhI dhyAna meM Thaharate haiM, ve hI dhyAtA muni 'pratikramaNa' nAma se kahe jAte haiM / jinhoMne ghAti karmarUpI zatruoM ko jIta liyA hai ve "jina" haiM jo unameM vara-pradhAna haiM, ve parama tIrthaMkara deva " jinavara " haiM / unake dvArA kathita paramAgama lakSaNa sUtroM meM ukta prakAra se kahA gayA hai / 1. vatvArtha sUtra a0 9 /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-probhUtam "aTTarudabajamANaM vossarAmi, dhammasukkajhANaM abhumi / " evaMvidhaM pratikramaNaM kRtvA kRtvA sAdhava. kasmiMzcidvivvase niyamena paramArthapratikramaNasvarUpA bhavanti / ito vistaraH--nidAnaM vihAya iSTaviyogajAniSTasaMyogajavedanAjanyaM trividhamapi ArtadhyAnaM SaSThaguNasthAnaparyantaM saMbhavati / hiMsAnaMdimRSAnaMdicauryAnandiviSayasaMrakSaNAnaMdiraudradhyAnaM caturvidhamapi paMcaguNasthAnaparyantameva na caagne| dhaHdhyAnaM caturthaguNasthAnAdArabhya saptamaparyantam, sakSmasAparAyanAmadazamaguNasthAnaparyaMtaM vA paramAyameM zrUyate / zukladhyAnam aSTaguNasthAnAdekAdazamaguNasthAnAvA Arabhya ayogikevalinAM bhagavatAM caramasamaya sAndat jaayte| saMpani dukAle zudaudhyAnAbhAvAt dharmyadhyAne eva sthAtuM zakyate / yatipratikramaNa meM bhI zrI gautamasvAmI ne kahA hai "Arta-raudra dhyAna ko chor3atA hai, dharmadhyAna aura zukla dhyAna ko svIkAra karatA huuN|" isa prakAra ke pratikramaNa ko karake sAdhu kisI na kiso dina niyama se paramArtha pratikramaNasvarUpa ho jAte haiN| aba isakA vistRta kathana karate haiM nidAna ko chor3akara iSTaviyogaja, aniSTasaMyogaja aura vedanAjanya-ye tonoM hI Arta dhyAna chaThe guNasthAnaparyaMta saMbhava haiM / hiMsAnaMdI, mRSAnaMdI, cauryAnaMdI, aura viSayasaMrakSaNAnaMdI-ye cAroM prakAra ke raudra dhyAna bhI paMcamaguNasthAna taka ho sakate haiM, Age nhiiN| ____dharmadhyAna cauthe guNasthAna se prAraMbha karake sAtaveM guNasthAnaparyaMta hotA hai, athavA sUkSmasAMparAyanAmaka dazaveM guNasthAna taka bhI hotA hai--aisA SaTakhaMDAgamasUtra meM kathana AyA hai| zukla dhyAna AThaveM guNasthAna se lekara athavA gyArahaveM guNasthAna se prAraMbha kara ayogakevalI bhagavAna ke caramasamaya paryaMta hotA hai| vartamAna duHSamakAla meM zukla dhyAna ke nahIM hone se 'dharma dhyAna' meM ho sthita honA zakya hai| 1. pratikramaNa grnthtryo| 2. tatvArthavArtika a0 9 sUtra 37 kI TIkA meM 1 3, dhavalA, pustaka 13, pR0 74 / /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 261 tAtparyametat-AtaMdhyAnaM yathA na syAttathaivAcarantaH santo munaya AjJApAyavipAka saMsthAna vicayeSu kimapi dhyAnamAzrayantastiSTheyuH / cittasyaikAgratAbhAve svAdhyAyaM SaDAvazyaka kriyAM ca kurvantaH sAvadhAnatathA vihareyustathA ca kavA kathaM vA svAtmadhyAnAmRtaM pAsyAmyahamiti bhAvanayA puruSArthena ca kasmizcidapi divase bhave yA dhyAnasiddhirbhaviSyatyeveti matvA duryAnavaMcanArthaM jinacaraNazaraNaM gRhItavyam / tatvavicArakAle sAmAyike yA nizcaya pratikramaNabhAvanA'pi kartavyA / tathAhi vacanaracanArUpadravyapratikramaNavivarjitarAgAdibhAvarahitavratavirAdhanArahita caturvidhArAdhanAsahita svazuddhArAdhanApariNatAnAcAravivajitayatyAzcArapariNatonmArga rahita jina mArgasthita trizalyavivarjitaniH zalya bhAva sthitA guptibhAvavivajita triguzi guptAtaM raudradhyAnazUnyadharmya zukladhyAna pariNata nizcaya pratikramaNasvarUpo'ham / - - tAtparya yaha hai ki jisa prakAra se Arta dhyAna na ho sake, aisA hI AcaraNa karate hue munirAja AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavizcaya aura saMsthAnavicaya inameM se kisI bhI dhyAna kA Azraya lete hue raheM / citta kI ekAgratA ke abhAva meM svAdhyAya aura chaha Avazyaka kriyAoM ko karate hue sAvadhAnIpUrvaka bihAra kareM aura " kaba athavA kaise maiM apanI AtmA ke dhyAna rUpI amRta ko pIUMgA ?" aisI bhAvanA se tathA puruSArthaM se kisI na kisI dina athavA kisI na kisI bhava meM dhyAnasiddhi hogI hI -- aisA mAnakara, durdhyAna se bacane ke liye jinarAja ke caraNoM kI zaraNa grahaNa karanA cAhiye / tattvavicAra ke samaya athavA sAmAyika meM nizcaya pratikramaNa kI bhAvanA bhI karate rahanA cAhiye / udAharaNasvarUpa - maiM bacanaracanA rUpa dravya pratikramaNa se rahita, rAgAdi bhAva se rahita, vratoM kI virAdhanA se rahita, caturvidha ArAdhanA se sahita, nija zuddha AtmA kI ArAdhanA se pariNata, anAcAra se rahita yati ke AcAra se pariNata, unmArga se rahita jinamArga meM sthita, tIna zalya se rahita, niHzalyabhAva meM sthita, agupti bhAva se rahita tIna gupti se sahita Arta- raudra durdhyAna se rahita, dhamrmya va zukla dhyAna se pariNata nizcaya pratikra maNasvarUpa hU~ /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 niyamasAra-prAbhatam iti bhAvanAbhiH paramArthapratikramaNasiddhirbhaviSyati // 89 // evaM "erisabhedabhAsa"-ityAyekasUtreNa pratikramaNahetuM pravazya, 'mottUNa vayaNarayaNaM' ityAdyakasUtreNa zabdoccAraNaM tyAjayitvA, "ArAhaNAi vaTTai" ityAdiSaTsapainizcayapratikramaNasya vividhalakSaNaM vihitam / ityaSTasUtreH dvitIyo'ntarAdhikAraH samAptaH / anAdyavidyAvAsitavArAnAbalena jIvena ki vi bhAvitaM kiM kiMvA na bhAvitamiti zrokundakundadevA bhASanta micchattapahudibhAvA, puvvaM jIveNa bhAviyA suiraM / sammattapahudibhAvA, abhAviyA hoti jIveNa // 9 // syAvAvacandrikA joveNa puvaM suiraM-anena bhanyavarapuNDarokajIvena pUrvamanAdikAlAt adyaprabhRtyanantakAlaparyantam / micchattapahudibhAvA bhAviyA-mithyAtvAviratipramAdakaSAya ina bhAvanAoM se paramArtha-pratikramaNa kI siddhi hogI / / 89 // isa taraha "erisabhedabhAse" ityAdi eka sUtra ke dvArA pratikramaNa ke hetu ko dikhalAkara "mottUNa vayaNarayaNa" ityAdi eka sUtra se zabda ke uccAraNarUpa pratikramaNa kA tyAga karAkara, "ArAhaNAi vaTTai" ityAdirUpa chaha sUtroM dvArA nizcaya-pratikramaNa ke vividha lakSaNa kahe gaye haiN| isa prakAra ina ATha sUtroM dvArA dvitIya aMtarAdhikAra samApta huA / anAdi avidyA ke nimitta se hue jo saMskAra unake bala se isa jIva ne kyA-kyA to bhAyA huA hai aura kyA-kyA nahIM bhAyA hai ? pUchane para zrIkuMdakuMdadeva kahate haiM--- ___anvayArtha--(jIveNa suiraM puvvaM micchattapahudibhAvA bhAviyA) isa jova ne cirakAla taka pUrva meM mithyAtva Adi bhAvoM ko bhAyA hai, (jIveNa sammattapahadibhAvA abhAviyA hoti) kintu isa jIva ne samyaktva Adi bhAvoM ko nahIM bhAyA hai| TokA--isa bhavya vara puNDarIka jova ne pUrva meM anAdikAla se lekara Aja taka anaMtakAla paryaMta jo mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga-jo baMdha ke
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam 263 yogA baMdhakAraNabhUtAH saMsArahetavo bhAvA evaM bhAvitAH kRtAH kAritA anumoditA ca / punaH kina bhAvitAH ? joveNa-kAlalabdhyAcabhAvena jobena, sammattapadibhAvA abhAviyA hoti-samyaktvajJAnacA retrAdibhAvA abhAvatA bhavanti // 9 // ito vistaraH-ata evaM proktaM gautamasvAmibhiH pratikramaNasUtre "abhAviyaM-bhAmi abhAvitamanAyo saMsAre paribhramatA mayA yatkavAcikapi na bhAvita nAbhyastaM samyagdarzanAdi tAvayAmyamyasyAmi / bhAviyaM-bhASatimanAdau saMsAre yatsarvadA'bhyastaM mithyAvarzanAdi sat, Na bhAvami- bhAvayAmi naabhysyaami'|" zrIpadmanandyAcAryeNApi jinadevasya caraNayoryAcanA kUryatA proktaM-- iMdratva' ca nigovatAM ca bahudhA madhye tathA yonayaH, saMsAre bhramatA ciraM yadakhilaM prAptA myaanNtshH| liye kAraNabhUta saMsAra ke hetu haiM, inhoM bhAvoM ko bhAyA hai-inhIM bhAvoM ko svayaM kiyA hai, para se karAyA hai aura karate hue ko anumodanA dI hai / prazna-puna: kyA nahIM bhAyA hai ? uttara--kAlalabdhi Adi ke abhAva se isa jIva ne samyagdarzana, jJAna aura cAritra bhAvoM ko nahIM bhAyA hai| isI ko kahate haiM-- zrIgautamasvAmI ne pratikramaNa sUtra meM yahI bAta kahI hai "abhAvita ko bhAtA hU~--anAdi saMsAra meM bhramaNa karate hue maiMne jina bhAvoM ko kadAcit bhI nahIM bhAyA hai, jinakA abhyAsa nahIM kiyA hai, aise jo samyagdarzana Adi haiM, unako bhAtA hai---unakA abhyAsa karatA hUM / aura jo bhAvita haiM, anAdi saMsAra meM jinakA sadA ho abhyAsa kiyA hai, aise jo mithyAdarzana Adi haiM, unako nahIM bhAtA hU~, na unakA abhyAsa ho karatA huuN| zrI padmanaMdi AcArya ne bhA jinadeva ke caraNoM meM yAcanA karate hue kahA hai-- "he bhagavan ! isa saMsAra meM cirakAla se paribhramaNa karate hue maiMne bahuta bAra iMdrapada ko pAyA hai aura bahuta bAra nigodaparyAya ko prApta kiyA hai tathA iMdra1. pratikramaNa granthatrayI /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam tannApUrvamihAsti kiMcidapi me hitvA vikalpAvalI, samyagdarzanabodhavRttapadavIM tAM deva! pUrNA kuru // citrametat yat sadaiva svapAzveM svasminneva tiSThati, tameva nijavehavevAlayasthitadevaM bhagavantamAtmAnamajAnantaH paMcaparAvarte saMsArAbdhau nimajjati, tathA ca sarvathA'cetanaM svasmAd bhinnaM zarIradhanajanAdikaM svaM manyamAno'navarataM kliznanti / uktaM ca paramAnandastotraM 264 -- paramAnanda:: yuktaM nirvikAraM nirAmayaM / dhyAnahInA na pazyaMti nijadehe vyavasthitam // yAvanmithyAtvaM vartate tAvadayaM jIvo svameva na zraddhatte / yadA samyaktvaM prAdurbhavati tataH prabhRti svamAtmAnaM siddhasadRzaM zraddadhAno dezavrato bhUtvA kramazaH mahAvratamAdAya zuddhabuddhaparamAnaMde kasvabhAvanijAtmatatvasya samyak zraddhAnaM tasyaiva jJAnaM pada aura nigoda ke madhya jo bhI yoniyA~ haiM, una sabako anaMtoM bAra prApta kara liyA hai / mere liye unameM se koI bho paryAya apUrva nahIM hai / isaliye deva ! aba maiM sarva vikalpoM ko chor3akara Apake zrIcaraNoM meM yahI prArthanA karatA hU~ ki Apa mere samyagdarzana, jJAna aura cAritra kI padavoM ko pUrNa kIjiye / " Azcarya kI bAta yaha hai ki jo sadA hI apane pAsa meM apane meM ho vidya mAna hai, usI apane deharUpI devAlaya meM sthita, devasvarUpa bhagavAn AtmA ko nahIM janate hue ye jIva pA~ca parivartanarUpa saMsAra-samudra meM DUba rahe haiM aura sarvathA acetana, apane se bhinna, zarIra, ghana, jana Adi ko apanA mAnate hue satata hI kleza uThA rahe haiM / paramAnaMdastotra meM kahA bhI hai- paramAnaMda se saMyukta nirvikAra aura nIroga -- pUrNasvastha apane zarIra meM vidyamAna bhagavAn svarUpa AtmA ko dhyAnahIna manuSya nahIM dekha sakate haiM / abhiprAya yaha hai ki jaba taka mithyAtva rahatA hai, taba taka yaha jova apanI AtmA kA hI zraddhAna nahIM karatA hai aura jaba samyaktva prakaTa ho jAtA hai, tabhI se yaha apanI AtmA ko siddhasamAna zraddhAna karatA huA dezavratI hokara krama se mahAvrata ko grahaNa kara zuddha buddha paramAnaMda ekasvabhAvI Atmatattva kA samyak zraddhAna, 1. padmanaMdipaMcavizatikA-9 adhikAra 31vAM /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam 265 tatrAdidayathitikA nizcalamAripa saMpAya paramasAmAyikabhAvanApariNato bhavati, tadA sarvAn baMdhahetUn vipAsyan paramasvAtantryasukhamanubhavan paramatRpto bhavatIti jJAtvA'nAdivAsanAvAsitaH saMskAraH parihartavyaH, svAtmani svasyaiva saMskAro dRDhIkartavyazvetyabhiprAyaH // 91 // punaH adhunA jIvena ki kartavyamiti prazne satti kathayantyAcAryAH micchAdasaNaNANacaritaM caiUNa giravaseseNa / sammattaNANacaraNaM, jo bhAvai so paDikkamaNaM // 92 // syAdvAkSacandrikA micchAdasaNaNANacarittaM-paMcavidhasaMsArasaMtaraNamUla kAraNaM mithyAdarzanajJAnacAritram / giravaseseNa caiUNa-sarvathA paripUrNatayA tyaktvA / jo sammattaNANacaraNaM bhAvaha-ya: karapAtrabhojI nirambaro munIzvaraH samyagdarzanajAnacAritraM, kAraNakAraNasamayasAraM bhedaratnatrayaM kAraNasamayasAramabhedaratnatrayaM ca bhAvayati, so paDikkamaNaMsa eva niyamena pratikramaNasvarUpo jAyate // 12 // usI kA jJAna aura usI meM nizcala sthiti rUpa nizcayacAritra ko prApta karake paramasAmAyika bhAvanA se pariNata ho jAtA hai, taba saMpUrNa baMdha-hetuoM ko naSTa karate hue, tathA paramasvataMtra sukha kA anubhava karate hue paramatRpta ho jAtA hai / aisA jAnakara anAdikAlIna bAsanA se hue saMskAroM ko chor3anA cAhiye aura apanI AtmA ke ho saMskAra ko dRr3ha karanA cAhiye / / 11 / / punaH aba jIva ko kyA karanA cAhiye ? aisA prazna honepara AcArya kahate haiM __ anvayArtha (jo NiravaseseNa micchAdasaNaNANa caritaM caiUNa) jo saMpUrNarUpa se mithyAdarzana, jJAna aura cAritra ko chor3akara (sammattaNANacaraNaM bhAvai) samyagdarzana, jJAna aura cAritra ko bhAte haiM, (so paDikkamaNaM) ve sAdhu pratikramaNa haiM / TokA--pAMca prakAra ke saMsAra meM saMsaraNa kA mUla kAraNa mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcaritra hai / jo karapAtra meM AhAra lene vAle, nirvastra, munIzvara ina mithyAtva Adi ko paripUrNatayA chor3akara samyagdarzana jJAna-cAritra ko, arthAt kAraNa kAraNa samayasArasvarUpa bhedaratnatraya ko aura kAraNa samayasArarUpa abhedaratnatraya ko bhAte haiM, ve hI niyama se pratikramaNasvarUpa ho jAte haiM /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 niyamasAra-prAbhutam ___ zrIgaNadharavevakathitapratikramaNasUtreNa pratyahaM manayo AryikAJcApi prAtaH sAyaM dvivAraM pratikramaNakAle bhAvayati / tathAhi-"samaNomi saMjadomi udharadomi upasaMtomi uvahiNiyaDimANamAyAmosa micchaNANa-micchadasaNa-micchacaritaM ca parivirabomi, sammaNANasammavaMsaNa-sammacarittaM ca rocemi jaM jiNavarahiM paNNattaM / " saralabhASayApi bhAvanA bhAvanIyA bhavadbhiH 1 zramaNo'ham / 2 saMyato'ham / 3 uparato'ham / 4 upazAMto'ham / 5 upadhinikRtimAnamAyAmRSA-mithyAjJAna-mithyAdarzana-mithyAcAritraM prati virato'ham / 6 jinavaradevaiH prAptaM samyagjJAna-samyagdarzana-samyakacAritraM ca roce'ham / anayA pratikramaNanAmAvazyakakriyayA kRtadoSasya nirAkaraNaM jAyate, vratAnAM sthairya ca / yathA'pathyAdisevanenotpannarogAdivikAre sati auSadhaseyanena rogAdeniSAraNaM svAsthyalAbhazca / zrIgaNadharadeva kathita pratikramaNa sUtroM kA uccAraNa karate hue muni aura AryikAyeM pratidina prAta:kAla aura sAyaMkAla aise do bAra pratikramaNa ke kAla meM bhAvanA karate haiM / uso ko kahate haiM "maiM zramaNa hU~, meM saMyata hU~, maiM uparata-virakta hU~, meM upazAMta hU~, meM upadhiparigraha, nikRti-baMcanA, mAna, mAyA, mRSA-asatya, mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ina sabake prati virakta hotA hU~ aura samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra, jo ki jineMdradeva ke dvArA praNIta haiM, unameM ruci karatA hU~-unhoM kA zraddhAna karatA huuN|" tathA sarala bhASA meM bhI Apako bhAvanA bhAte rahanA cAhiye / maiM zramaNa hU~, maiM saMyata hU~, meM uparata hU~, maiM upazAMta hU~, maiM parigraha, vaMcanA, mAna, mAyA, asatya, mithyAjJAna, mithyAdarzana, mithyAcAritra se virakta hU~ aura maiM jinavara dvArA kathita samyagjJAna, samyagdarzana tathA samyakacAritra para ruci karatA huuN| isa pratikramaNa nAma kI Avazyaka kriyA se kiye hue doSoM kA nirAkaraNa hotA hai aura pratoM meM sthiratA AtI hai / jaise ki apathya Adi ke sevana se rogAdi vikAra ke utpanna ho jAne para auSadha ke sevana se rogAdi kA nivAraNa hotA hai aura svAsthya-lAbha bhI hotA hai / 1. davasika prtikrmnn|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUta 267 bRhatpratikramaNe tathaiva dRzyate "arahatasakkhiyaM siddhasakkhiyaM sAhusakkhiyaM appasakkhiyaM parasakkhiyaM devatAsakkhiyaM uttamatumhi ivaM meM mahatvadaM suvyavaM vaLasvayaM hovu, NisthAraya pArayaM tArayaM ArAhiyaM cAvi te me bhavaTu / ' tAtparyametat-anena vyavahAranayapradhAnapratikramaNasUtroccAraNabalena gurudevaiH pravattaM vrataM dRDhokurvasA bhavatA saptamAviguNasthAneSvAruhya nizcayapratikramaNasvarUpe zuddhabuddhaTaMkotkIrNajJAyakaikabhAvamaye cinmayacitAmaNinAmadheye svazuddhAtmani sthiratvaM vidhaatvym| IdRgavasthA'bhAve pratyahaM vidhivatpratikramaNAvikriyAH karaNoyA eva // 12 // uttamArthapratikramaNalakSaNaM sUcayanti zrIkundakundadevAH uttamaaTTha AdA, tamhi ThidA haNadi muNivarA kamma / "tamhA du jhANameva hi, uttamaaTussa paDikamaNaM // 12 // bRhatpratikramaNa meM yahI bhAva dRSTigocara hote haiM-- arahaMta ko sAkSI se, siddha kI sAkSI se, sAdhuoM ko sAkSI se, AtmA kI sAkSI se, para kI sAkSI se aura devatA kI sAkSo se uttama artha meM mere yaha mahAvrata suvrata hoveM, dRr3harUpa horve, nistAra karanevAle, pAra karane vAle, tArane vAle aura ArAdhanArUpa bhI tumhAre liye-hamAre liye hoveN|" / tAtparya yaha huA ki isa vyavahAranaya pradhAna pratikramaNasUtroM ke uccAraNa ke bala se gurudeva ke dvArA diye gaye vratoM ko dRr3ha karate hue Apako sAtaveM Adi guNasthAnoM meM ArohaNa karake nizcayapratikramaNarUpa zuddha, buddha, TaMkotkIrNa, jJAyaka ekabhAvamaya cinmaya-citAmaNi nAmavAle svazuddhAtmA meM sthiratA karanI cAhiye / isa prakAra kI avasthA ke abhAva meM pratidina vidhivat pratikramaNa Adi kriyA karate ho rahanA cAhiye / / 92 // zrI kundakundadeva uttamArtha pratikramaNa kA lakSaNa batA rahe haiM-- anvayArtha--(uttamaaLaM mAdA) uttama artha AtmA hai (muNivarA tamhi ThidA kammaM haNadi) munirAja usameM sthita hokara karmoM kA nAza karate haiM / (tamhA du jhANa meva hi uttamaaTThassa paDikamaNaM) isalie dhyAna hI nizcitarUpa se uttamArtha kA pratikramaNa hai| 1. pAkSika pratikramaNa /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 niyamasAra-prAbhUtame sthAdvAvacandrikA uttamaaLaM AdA-trailokyeSu traikAlyeSu ca sarvottamaH padArtha AtmA eva, vyAkaraNe'pi 'ahaM AvAM vayam' eSAM uttamapuruSasaMjJA dRzyate / tamhi ThidA muNivaga kamma haNadi-tasmin Atma-svarUpe sarvasaMkalparUpavikalparUpamamakArAhaMkArajitanivikalpasamAdhau sthitA ye munivarAH zrutakevalinovA te karmANi mohajJAnadarzanAvaraNAntarAyanAmAni dhAtikarmANi naMti, tamhA du jhANameva hi uttamaaTThassa paDikamaNaM-tasmAt hetostu nizcayadharmyadhyAnaM zukladhyAnameva khalu nizcayena uttamArthasya pratikramaNaM bhavati // 12 // tathAhi-vyavahAranayApekSayA bhagavatI-ArAdhanAgranthe kathitaM yat ekasya muneH sallekhanAsamaye aSTacaravAriMzanmanibhirbhavitavyam / __tadAnIM sallekhanAnirataH kSapakaH sAniryApakAcAryasya sakAze yAvajjIvaM catubidhAhAraM tyaktvA bRhatpratikramaNaM paThitvA zrutvA vA sarvAnapi doSAn pratikrAmati, tadevottamArthapratikramaNa bhaNyate / uktaM cAnagAradharmAmRte TokA-~-tInoM lokoM aura tInoM kAloM meM sarvottama padArtha AtmA hI hai / vyAkaraNa meM bhI 'ahaM, AvAM aura vayaM' inakI uttamapuruSa saMjJA hai / jo munirAja athavA zrutakevalI usa AtmasvarUpa meM sarvasaMkalpa-vikalparUpa mamakAra aura ahaMkAra se varjita nirvikalpa samAdhi meM sthita hote haiM, ve mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya nAmavAle dhAtikarmoM kA nAza kara dete haiM / isalie nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna hI nizcaya se uttamA kA pratikramaNa hotA hai| usI ko kahate haiM--vyavahAranaya se bhagavatI ArAdhanA grantha meM kahA gayA hai ki eka muni kI sallekhanA ke samaya ar3atAlIsa muni hone cAhiye / usa samaya sallekhanA meM tatpara jo kSapaka sAdhu niryApakAcArya ke pAsa meM jIvana-paryaMta ke lie cAra prakAra ke AhAra kA tyAga karake bRhat pratikramaNa par3hakara athavA sunakara saMpUrNa doSoM kA pratikramaNa karate haiM vahI 'uttamArtha pratikramaNa' kahalAtA hai| anagAradharmAmRta meM kahA bhI hai---
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam 269 "uttamArtho niHzeSadoSAlocanapUrva kAMgavisargasamartho yAvajjIvaM catuvidhAhAraparityAgaH " " uttamArthapratikramaNaM kRtvA yo muniH paMDitamaraNena mriyate sa tRtIyabhave, adhikatame saptame'STaye vA bhave jiyadeva siddhayati / nizcayena tu yaH kazvid bhavya puNDarIkaH svayaM svena svasmai svasmAt svasya svasminneva svamAtmAnaM dhyAyati, sa satvaraM siddhikAntApatirbhaviSyatIti jJAtvA nizcayottamArthapratikramaNaM dhyeyaM kRtvA vyavahArottamArthapratikramaNasya siddhayarthaM satataM tvayA jAgarukeNa bhavitavyam // 92 // adhunA nizcayanayena sarvAticArapratikramaNasvarUpaM pratipAdayanti sUricaryA: jhANaNilINo sAhU, paricAgaM kuNai savvadosANaM / Liao tamhA du jhANameva hi savvadicArassa paDikamaNaM // 93 // syAdvAdacandrikA jhANaNilINo sAhU - zuddhAtmata svaikAgryapariNatirUpaparamadharmyadhyAne zukladhyAne vA nilInastanmayaH sAdhuH sabbadosANaM paricAgaM kuNa6 - mUlaguNeSUttaraguNeSu vA jAtAnAM sarvadoSANAM parityAgaM karoti / saMpUrNa doSoM kI AlocanApUrvaka zarIra ke tyAga meM samartha jo yAvajjIvana cAra prakAra ke AhAra kA parityAga hai, vaha 'uttamArthaM pratikramaNa' hai / jo 'uttamArthaM pratikramaNa' karake paMDitamaraNa se zarIra chor3ate haiM, ve tIsare bhatra meM adhikatama sAta athavA ATha bhava meM niyama se siddha pada prApta kara lete haiM / aura nizcayanaya se jo koI bhavya-zreSTha svayaM apane dvArA apane lie, apane se, apane Apako, apane meM dhyAte haiM, ve zIghra hI siddhikAMtA ke pati ho jAte haiN| aisA jAnakara nizcaya pratikramaNa ko dhyeya banAkara vyavahAra uttamArthaM pratikramaNa kI siddhi ke lie Apako satata jAgarUka rahanA cAhie // 92 // aba nizcayanayase AcAryatrartha sarvAticAra pratikramaNa kA svarUpa pratipAdita karate haiM anvayArtha -- (jhANaNilINA sAhU savvadosANaM paricAgaM kuNai ) dhyAna meM nirata hue sAdhu sarva doSoM kA parityAga karate haiM, (tamhA du jhANameva hi savvadicArassa paDikamaNaM ) isalie dhyAna hI sarvAticAra kA pratikramaNa hai / TIkA - zuddhAtma-tatva meM ekAgra pariNatirUpa parama dharmadhyAna athavA zukladhyAna meM lIna hue - tanmaya hue sAdhu mUla guNoM meM athavA uttara guNoM meM utpanna hue 1. anagAratha rmAmRta, adhyAya 8 zloka 57 kI TIkA se /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 niyamasAra-prAbhRtam tasya aMtarbahirjalpavinirmukte nirvikalpasamAdhau sthitasya maharSeH sarve doSAH palAyate / tamhA du jhANa meva hi sabadicArassa paDikamaNa-tato hetostu dhyAnameva khalu nizcayena sarvAticArasya pratikramaNaM bhavati / sarvAticArasya ki lakSaNam ? 'sarvAtIcArA dIkSAgrahaNAt prati sanyAsagrahaNakAlaM yAvat kRtA doSAsteSAM pratikramaNamuttamArthakAle evaM bhvti'| ito vistaraH-- __ Aye jaMbUdvIpe bharatakSetra AryakhaNDe'syAmavasapiNyAmadhunA duSSamakAle mahatimahAvIrajinazAsanakAle yathAsamayaM pratyekamapi pratikramaNakriyAM sAdhako daNDakoccAraNapUrvakaM kurvantyeva / proktaM mUlAcAre-- sapaDikkamaNo dhammo, purimassa ya pacchimassaya jinnss| avarAhe paDikamaNaM, manimayANaM jiNavarANaM // iriyAgoyarasumiNAvisaJcamAcaraTu mA va Acaratu / purima carimAd savve, sabvaM NiyamA pddikmNdi| sarva doSoM kA parityAga kara dete haiM, una aMtarjalpa-bahirjalpa se rahita, nirvikalpa samAdhi meM sthita maharSiyoM ke sabhI doSa naSTa ho jAte haiN| isI hetu se dhyAna hI nizcaya se sarvAticAra kA pratikramaNa hai| zaMkA-sarvAticAra kA kyA lakSaNa hai ? samAdhAna--dIkSA grahaNa kAla se lekara saMnyAsagrahaNa kAla paryaMta jo bhI doSa lagate haiM, ve saba sarvAticAra haiM, unakA pratikramaNa uttamArtha kAla meM hI hotA hai| usI ko kahate haiM--- isa prathama jaMbU dvIpa meM bharata kSetra ke antargata AryakhaMDa meM isa avasarpiNI ke duSSamakAla meM mahatimahAbIra bhagavAn ke zAsanakAla meM yathAsamaya sAdhugaNa, pratyeka bhI pratikramaNa kriyA ko daNDakasUtroM ke uccAraNa pUrvaka kareM hI kreN| so hI mUlAcAra meM kahA hai-- prathama tIrthakara aura antima tIrthaMkara kA dharma pratikramaNa sahita hai aura dvitIya ajitanAtha tIrthaMkara se lekara teIsaveM bhagavAna pArzvanAtha taka tIrthaMkaroM ke tIrtha meM sAdhuoM kA aparAdha hone para ho pratikramaNa karane kA upadeza hai / IryApatha, gocAra aura svapna (zayana) Adi sabhI kArya hoveM yA na hoveM, kiMtu prathama tIrthakara 1. anagAradharmAmRta, adhyAya 8 zloka 58 kI TIkA se /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 271 mamiyA diDhabuddhI, paNa amolahA ! tamhA hu jamAcarati, taM garahaMtA vi sujAti // purima carimAbu jamhA, calacittA ceva mohalakkhA th| to sadhyapaDikkamaNaM aMdhalayaghoDaya dittuNtaa|' asyAH pratikramaNakriyAyAH pramattasaMyatamuneradhastanabhUmikAyAmanuSThAne upakAraH syAdananuSThAne cApakAro bhavet / uparitanabhUmikAyAM tu zuddhopayogapariNato tavanuSThAsyAvasara eva na labhyate / ata egha samayasAre imA viSakumbhavat kathitAH saMti, tathApi zrIamRtacandrasUriNA kathitam-- aura antima tIrthakara ke tIrtha meM rahane vAle mAdhu niyama se sabhI kA pratikramaNa karate haiN| isakA kAraNa yaha hai ki madhyama tIrthaMkara ke samaya ke sAdhu dRr3ha buddhivAle, ekAgramanA aura moharahita hue haiN| isIlie unase jaba kabhI jo koI doSa ho jAtA thA, tabhI ve usa doSa kI gahA-atikramaNa karake zuddha ho jAte the / kiMtu RSabhadeva aura bhagavAna mahAvIra ke zAsanakAla ke ziSya calacitta aura mohaprakRti ke haiM, isalie inheM aMdhaghoTakanyAya ke anusAra sabhI pratikramaNa karane kA upadeza hai| vizeSArtha-eka rAjA kA ghor3A aMdhA ho gayA / rAjavaidya kahIM bAhara gayA thA / taba usake putra ne cikitsA karanI zurU kii| usane sabhI auSadhiyAM usa dhor3e kI A~khoM meM krama-krama se lagAnI zurU kara dii| jaba vaha A~kha khulane kI davA laga gaI turaMta hI A~kha khula gaI / usI prakAra se prathama tIrthaMkara ke samaya ke sAdhuoM ne sabhI pratikramaNa kiye haiM / tathA bhagavAn mahAvIra ke zAsana ke sabhI sAdhu calacitta hote haiM / isIliye unheM koI doSa lage yA na lage, sabhI pratikramaNa karane hI hote haiM, jisake liye 'aMdhaghoTaka' kA dRSTAMta hai / pramattasaMyata muni ke liye nIce kI bhUmikA meM isa pratikramaNa kiyA ke anuSThAna karane se upakAra hotA hai aura isa kriyA ko chor3a dene meM apakAra hotA hai| kiMtu Upara kI bhUmikA meM zuddhopayoga meM pariNata hone para isa pratikramaNa ke anuSThAna kA abasara nahIM rahatA hai / yahI kAraNa hai ki inheM samayasAra meM viSakuMbha ke samAna kaha diyA hai / phira bhI zrI amRtacaMdrasUri ne kahA hai 1. mUlAcAra, adhikAra 7 //
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 niyamasAra-prAbhRtam yatra pratikramaNameva viSa praNItam, tatrApratikramaNameva sudhA kutaH syAt / sakki pramAdyati janaH prapatannadho'dhaH, ki noyamUrdhvamadhirohati niSpramAvaH' / tAtparyametat--nijaniraMjananivikArazuddhabuddhaparamAtmatasyAzritanizcayadhyAnameva sarvAticArasya nirAkaraNaM karotIti matvA dhyAnadhyAtadhyeyabhedo'pi kathaM na syAditi bhAvanayA bhavAbdheH pAraM gantuM prayatno bhavatA satataM vidheyaH // 13 // imamadhikAramupasaMhartukAmA vyavahArapratikramaNasya sAphalyaM pradarzayantyAcAryadevAH paDikamaNaNAmadheye, sutte jaha vagNidaM paDikkamaNaM / taha NaccA jo bhAvai, tassa tadA hodi paDikkamaNaM // 9 // "jahA~ para pratikramaNa hI viSa kahA gayA hai, vahA~ para apratikramaNa hI amRta kaise ho sakatA hai ? isaliye munijana noce-nIce girate huye pramAda kyoM karate haiM ? niSpramAdI hokara Upara-Upara kyoM nahIM car3hate haiM ? bhAvArtha-jahA~ para muni avasthA meM pratikramaNa ko viSa kaha sakate haiM, vahA~ pratikramaNa nahIM karanA amRta nahIM hai, pratyuta dhyAnarUpa nizcaya pratikramaNa hI amRta hai / isaliye pramAda na karate hue chaThe guNasthAna meM pratikramaNa karanA cAhiye aura Age dhyAna meM lIna hokara nizcaya pratikramaNa karanA caahiye| yahA~ tAtparya yaha huA ki nija niraMjana nirvikAra zuddha buddha paramAtma tattva ke Azrita dhyAna hI saMpUrNa atIcAroM ko dUra karatA hai aisA mAnakara dhyAna, dhyAtA aura dhyeya kA bheda bho kiso prakAra se na ho sake-aisI bhAvanA karate hue saMsAra samudra ke pAra jAne ke liye Apako satata prayatna karate rahanA cAhiye / / 93 / / __ aba isa adhikAra ke upasaMhAra ko icchA rakhate hue zrI AcAryadeva vyavahAra pratikramaNa kI saphalatA dikhalA rahe haiM anvayArtha (paDikamaNaNAmadheye sUttaM jaha paDikkamaNaM vaNidaM) pratikramaNa nAma ke sUtroM meM jaisA pratikramaNa kA varNana kiyA gayA hai, (jo taha Na cacA bhAvai) jo muni vaisA hI jAnakara bhAte haiM, (tassa tadA paDikamaNaM hodi) unake usa kAla meM pratikramaNa hotA hai| 1. samayasArakalaza /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam 273 syAvAvacandrikA..... paDikamaNaNAmadheye sutte jaha paDikkamaNaM vaNNidaM zrovardhamAnajinezvarANAM prathamagaNadharadevA: zrIgautamasvAminaH saprtAddhasamanvitA mana:paryayajJAninastaiH "icchAmi bhaMte ! divasiyamhi AlocedaM, tattha paDhamaM mahatva" ityAdinA vaidhasikarAtrikaprati. kramaNasUtraM proktaM, tathaiva "Namo jiNANaM" ityAdimaMgalasUtramaMgalaM kRtvA "suvaM me AussaMto"' ityAdinA bRhatpratikramaNaM ca proktamasmin bRhatpratikramaNe pAkSikacAturmAsikasAMvatsarikasarvAticArottamArthapratikramaNAni aMtarbhavanti / zrIgautamasvAmimukhakamalavinirgate pratikramaNanAmadheye sUtre yathAvidhiH pratikramaNakriyA yaNitA'sti / taha NaccA jo bhAvai-tathAvidhi jJAtvA yo munirAyikA thA bhAvayati pratikramaNasUtrANi samaya samaya paramAdarAt paThati zRNoti vA / tassa tadA paDika maNaM hodisasya munerAdhikAyAzca tadAkAle pratikramaNaM bhavati / uktaM ca malAcAre-- bhAveNa saMpajutto jadatyajogo ya jaMpade susN| so kammaNijjarAe vijalAe baTTade sAdhU // TIkA-zrI vardhamAna tIrthakara ke prathama gaNadhara zrI gautamasvAmI haye haiM, ye sAta Rddhi se samanvita aura manaHparyayajJAnI the| inhoMne "he bhagavan ! maiM devasika pratikamaNa meM AlocanA karane kI icchA karatA huuN| usameM prathama mahAvata"....." ityAdi rUpa se daivasika-rAtrika pratikramaNa sUtra kahe haiN| usI prakAra se "sarva jinoM ko namaskAra ho" ityAdi maMgalasUtroM dvArA maMgalAcaraNa karake "he aayussmntoN| maiMne sunA hai" ityAdirUpa bRhatpratikramaNa kahA hai| isa bRhatpratikramaNa meM pAkSika, cAturmAsika, sAMvatsarika, sArvAticArika aura uttamArtha pratikramaNa aMtarbhUta haiN| arthAt pAkSika, cAturmAsika Adi ke avasara para yahI pratikramaNa kiyA jAtA hai / ___ zrI gautamasvAmI ke mukhakamala se nikale huye ina "pratikramaNa" nAma ke sUtroM meM vidhivat pratikramaNa kriyA vaNita kI gaI hai / usa vidhi ko samajhakara jo munirAja aura AyikAyeM usakI bhAvanA karate haiM---una pratikramaNa sUtroM ko yathAsamaya paramAdara se par3hate athavA sunate haiM, una muni aura AyikAoM kA usa kAla meM pratikramaNa hotA hai| mUlAcAra meM bhI kahA hai 'jo muni bhAva se upayoga lagAkara jisa prayojana ke liye pratikramaNa sUtra 1. pAkSika pratimaNa / 2. mulAcAra adhikAra 7 / 35
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra74 niyamasAra-prAbhRtam pratikramaNaniSNAtasAdhubhinizcayanayapraghAnaM kRtvA zrIgaNadharadevakathitasarvasUtreSu evameva paThitvA paramArthapratikramaNabhAvanA bhAvanIyA bhavati / tadyathA 'prANAtipAtaM tyaktyA yaH sAdhurabhayadAnaM karoti, sa pratikramaNamucyate, pratikramaNamayo bhavet yasmAt / maSAbhAvaM tyaktvA yaH satyaM vadati, sa pratikramaNamucyate, pratikramaNamayo bhaved yasmAt / ' tAtparyametat-asmin pratikramaNAdhikAre pratikramaNasUtrAdhAreNa zrIkundakundavevaiH nizcayapratikramaNasvarUpaM vikamAtraM / dazitam atra sUtroktaM sarvamapi bhAvayitvA nirvikalpadhyAnamevAzrayaNIyaM pati muguNAm / asmin saMyatikAparyAye--"paDikkamAmi bhaMte ! ekke bhAve aNAcAre" ityAdinA tasmin doSe saMjAte "micchA me bukkaDa" iti pratikramaNasUtroccAraNaM kAraMkAraM kRtadoSA mama mithyA bhveyuH| aMte samAdhimaraNaM tRtIyabhave nizcayapratikramaNa par3hate haiM, ve usa samaya bahuta sI karmanirjarA ke lie pravRtta hote haiM / ' pratikramaNa meM niSNAta sAdhuoM ko nizcayanaya kI pradhAnatA karake zrI gaNadharadeva kathita sarva sUtroM meM isI-pUrva kathita prakAra se par3hakara paramArtha prati. kramaNa kI bhAvanA bhAte karanA caahiye| ise ho spaSTa karate haiM jo sAdhu jIvahiMsA ko chor3akara abhayadAna karate haiM, ve pratikramaNa' kahalAte haiM, kyoMki ve pratikramaNamaya haiM / jo sAdhu asatyavacana ko chor3akara satya bolate haiM, ve 'pratikramaNa' kahalAte haiM, kyoMki ve pratikramaNamaya ho jAte haiM / tAtparya yaha hai ki isa pratikramaNa adhikAra meM pratikramaNa sUtroM ke AdhAra se zrI kuMdakundadeva ne nizcayapratikramaNa kA svarUpa kiMcinmAtra dikhalAyA hai / yahA~ yahA~ para una sUtra-kathita sabhI ko bhAvita karake mumukSuoM ko nirvikalpa dhyAna kA ho Azraya lenA yogya hai // 94 // __isa saMyatikA (AyikA) paryAya meM "he bhagavan ! maiM pratikramaNa karatI hU~, usameM eka bhAba anAcAra hai", "usameM jo doSa lagA ho so merA mithyA ho|" isa prakAra pratikramaNa sUtroM kA uccAraNa kara karake mere dvArA jo bhI doSa huye hoMge de mithyA ho jAveM, mujhe aMta meM samAdhimaraNa kI prApti ho aura tRtIya bhava meM nizcayapratikramaNa ko bhI saMprApti hoveM, isa prakAra mere dvArA punaH punaH yAcanA kI
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 niyamasAra-prAbhRtam saMprAptizca meM bhUyAviti punaH punaH prAya'te mayA / namo'stu zrIkundakundadevaprabhRtivIrasAgaraguruvevebhyaH / evaM "micchattapahavibhAvA" ityAdinAnAdisaMskAratyajanApUrvabhAvagrahaNasUcanamukhyatvena dve sUtre gate, tadanu nizcayotamArthapratikramaNaM dhyAnamevetyAdikathanapradhAnatvena eka sUtraM gatam, punarapi sarvadoSANAM nirAkaraNarUpapratikramaNamapi dhyAnameveti pratipAdanaparatveneka sUtraM gatam, tatpazcAt vacanaracanoccAraNapratikramaNasya phalasUcanopasaMhArakathanamukhyatvenaikaM sUtraM gatam / iti paMbhirgAthAsUtraistRtIyo'ntarAdhikAro gataH / atra niyamasAragranthe paramArthapratikramaNAdhikAre pUrvakathitakrameNa paMcabhiH sUtraibhevavijJAnabhAvanAvyAlyAnam, tadanu aSTabhiH sUtrenizcayapratikramaNapariNatamuneH svarUpam, tatpazcAt paMcabhiH samithyAtvasamyaktvAvihAnopAbAnopadezadhyAnamayapratikramaNapreraNAvyavahArapratikramaNasArthakyopasaMhArazceti aSTAdazagAthAsUtrastrayo'ntarAdhikArA gatAH / jAtI hai / zrIkundakundadeva se lekara AcArya vIrasAgara gurudeva taka sabhI mahAmuniyoM ko merA namo'stu hove / ___isa taraha 'micchattapahudibhAvA' ityAdi gAthA se anAdi saMskAra ko chor3ane aura apUrva bhAva ko grahaNa karane kI sUcanA kI mukhyatA se do gAthAyeM huI haiN| punaH nizcaya uttamArtha pratikramaNa dhyAna hI hai, ityAdi kathana kI pradhAnatA se eka gAthA huI, anaMtara sarva doSoM ke nirAkaraNarUpa pratikramaNa bhI dhyAna hI hai aisA pratipAdana karate huye eka gAthA huI / isake bAda vacanaracanA ke uccAraNarUpa dravya pratikramaNa ke phala kI sUcanA aura isa adhikAra ke upasaMhArarUpa kathana kI mukhyatA se eka mAthA huI / isa prakAra ina pA~ca gAthAsUtroM dvArA yaha tIsarA aMtarAdhikAra pUrNa huaa| isa niyamasAra grantha meM "paramArthapratikramaNa" nAmaka adhikAra meM pUrvakathita krama se pA~ca gAthAoM dvArA bhedavijJAna kI bhAvanA kA vyAkhyAna huA hai / isake bAda ATha gAthAoM dvArA nizcayapratikramaNa se pariNata huye muni kA svarUpa batalAyA gayA hai, isake pazcAt pA~ca gAthAoM dvArA mithyAtva kA tyAga aura samyavatva ke grahaNa kA upadeza, dhyAnamaya pratikramaNa kI preraNA, vyavahAra-pratikramaNa kI
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtasa iti zrIbhagavatkundakundAcAryapraNItaniyamasAraprAbhUtagnanthe jJAnamatyAyikAkRta"syAvAdacandrikA"-nAmaTIkAyAM nizcayamokSamArgamahAdhikAramadhye paramArthapratikramaNanAmA paMcamo'dhikAraH smaaptH| sArthakatA tathA isa adhikAra kA upasaMhAra kiyA gayA hai| isa prakAra ina aThAraha sUtroM dvArA tIna aMtarAdhikAra pUrNa huye haiM / isa prakAra bhagavAn zrIkundakundAcArya-praNIta niyamasAra-prAbhRta graMtha meM "jJAnamatI AryikA' kRta syAdvAdacaMdrikA nAmakI TIkA meM nizcayamokSamArga mahAdhikAra ke aMtargata 'paramArthapratikramaNa' nAma kA yaha pAMcavA~ adhikAra samApta huaa|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha nizcayapratyAkhyAno'dhikAraH namo'stu vyavahAranizcayapratyAkhyAnapariNatatrisaMkhyonanayakoTimunIzvarebhyaH / atha vyavahArapratyAkhyAnabalasAdhya-nizcayapratyAkhyAnAkhyaH SaSTho'dhikAraH prArabhyate / tatra dvAdazagAthAsUtreSu "motUNa sayalajappaM" ityAdigAthAsUtramAdi kRsvA catubhirgAthAsUtrainizcayapratyAkhyAnasya sohaMzabdasya ca lakSaNaM kathyate / punaH SaDbhirgAthAsUtrairmamatvaM tyAjayitvA ekatvasya sAmyasya ca bhAvanA vaNitA bhaviSyati / tadanu dvAbhyAM sUtrAbhyAM pratyAkhyAtasya munaiH svarUpa upasaMhArazceti tribhirantarAdhikAraiH samudAyapAtanikA sUcitA bhavati / adhunA zrIkundakundAcAryA nizcayapratyAkhyAnasvarUpamAkhyAtimottuga sayalajappamaNAgayasuhamasuhavAraNaM kiccaa| appANaM jo jhAyadi paccakkhANaM have tassa // 95 / / vyavahAra nizcaya pratyAkhyAna se pariNata tIna kama nava karor3a munIzvaroM ko namo'stu hove| aba vyavahAra pratyAkhyAna ke bala se sAdhya nizcaya pratyAkhyAna nAma kA chaThA adhikAra prAraMbha kiyA jAtA hai / usameM bAraha gAthA sUtroM meM "mottUNa sayalajappaM" ityAdi gAthAsUtra ko Adi karake cAra gAthA-sUtroM se nizcaya pratyAkhyAna kA aura "soha" zabda kA lakSaNa kaheMge / punaH chaha gAthAsUtroM dvArA mamatva se chur3Akara ekatva aura sAmya kI bhAvanA varNita kI jaaygii| isake bAda do gAthAsUtroM se pratyAkhyAna karanevAle muni kA svarUpa aura isa adhikAra kA upasaMhAra hogaa| isa prakAra ina tIna aMtarAdhikAroM se yaha samudAyapAtanikA sUcita kI gaI hai| aba zrI kundakundAcArya 'nizcaya-pratyAkhyAna kA svarUpa kahate haiM anvayArtha-(sayalajappaM mottUNa) sakala jalpa ko chor3akara (aNAgayasuhamasuhavAraNaM kiccA) anAgata zubha-azubha bhAvoM kA nivAraNa karake (jo appANaM jhAyadi) jo AtmA ko dhyAte haiM : (tassa pacca kkhANaM have) unake pratyAkhyAna hotA hai|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 niyamasAra-zrabhUtam syAdvAdacandrikA sayalajappaM mottUNa - sarvamanovacanagatamantarbahirjalpaM muktvA / aNAgayasuhamasuhavAraNaM kiccA - anAgataM bhAvikAla saMbaMdhi zubhAzubhapariNAmAnAM sukhaduHkha phalajanakapuNyapApabaMdhakAraNabhUtAnAM nivAraNaM kRtvA / jo appANaM jhAyadi-yo naMdIzvara paMktiniSkrIDitAditAni kurvan tapasvI sAdhuH svAtmAnaM ghyAyati / tassa paccakkhANaM have- svavyavahAramatyAcyAzAsaMbhava priyapratyAkhyAnaM bhavet siddhayet / - pratyAkhyAyako saMyamI muniH pratyAkhyAnaM parityAgapariNAmaH, pratyAkhyAta dravyaM sacisAcittamizrakaM sAvayamabhakSyAvivastu niravadyaM taponimittaM lavaNaghRtAdi vA / athavA binaM dinaM prati AhAraM kRtvA tadanu catuvidhAhAratyAgo'pi pratyAkhyAnam / uktaM ca- + tabathA 7 siddhabhaktyopavAsazca pratyAkhyAnaM ca mukhyate / laghvyaiya bhojanasyAcau bhojanAnte ca gRhyate // siddhayogilaghubhaktyA pratyAkhyAnAdi gRhyate / lavyA tu sUribhavasyaiva sUrivaMdho'ya sAdhunA // " TIkA - sampUrNa manasaMbaMdhI aMtarjalpa aura vacanasaMbaMdhI bAhya jalpa ko chor3akara, tathA sukha-duHkhaphala ko utpanna karane vAle jo puNya-pApa karma haiM, unake baMdha ke liye kAraNa aise bhAvI kAla meM hone vAle zubha-azubha pariNAmoM kA bhI nivAraNa karake jo naMdIzvarapaMkti, siMhaniSkrIDita Adi vratoM ko karate huye tapasvI sAdhu apanI AtmA kA dhyAna karate haiM, unake vyavahAra- pratyAkhyAna ke vinA na hone vAlA aisA 'nizcaya pratyAkhyAna' siddha hotA hai / usI ko kahate haiM pratyAkhyAna karane vAlA saMyamI muni hai, tyAgarUpa pariNAma pratyAkhyAna hai / tathA sacitta-acitta dravya aura mizra dravya pratyAkhyAna ke yogya padArtha haiM / athavA abhakSya Adi vastu sAvadya-sadoSa haiM aura tapazcaryA ke liye tyAgI gayI namaka, ghI Adi vastuyeM nirdoSa haiM, ye bhI pratyAkhyAna ke yogya mAne gaye haiM / athavA pratidina AhAra ke bAda cAra prakAra ke AhAra kA tyAga karanA bhI pratyAkhyAna hai / kahA bhI haijaba sAdhu navadhA bhakti ke bAda AhAra zurU karate haiM, taba laghusiddha bhakti 1. anagAradharmAmRta, a0 5 zloka 37 kI TIkA se / -
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 279 niyamasAra-bhAbhRtam kiMca-pratyAkhyAna vinA vaivAt kSINAyuH syAdvirAdhakaH / tadalpakAlamapyalpamapyartha pRthucaMudhata // ' pratikramaNapratyAkhyAnayoH ko vizeSaH ? iti cet, kathyate, atItakAlaviSayAtIcArazodhanaM pratikramaNamapratIptabhaviSyavartamAnakAlaviSayAticAraniharaNaM pratyAkhyAnamathavA vratAdyaticArazodhanaM pratikramaNamatIcArakAraNasacittAdidravyatyAgastaponimittaM prAsukadravyasya ca tyAgaH pratyAkhyAnam / tAtparyametat-ye jinamudrAdhAriNo mumukSavo vyavahArapratyAkhyAnAvazyakakriyAyAM niSpannA bhUtvA girigahAkaMdarAdiSu nivasantaH paramAnaMdasaMpannaM nivikAra nirAmayaM nijazaddhAtmAnaM dhyAyanti, teSAmeva nizcayapratyAkhyAnaM bhavediti jJAsthA nija par3hakara upavAsa aura pratyAkhyAna ko chor3ate haiN| punaH isI lagha siddhabhakti ko par3hakara bhojana ke anta meM pratyAkhyAna grahaNa kiyA jAtA hai / punaH guru ke pAsa Akara laghusiddha yogibhakti par3hakara pratyAkhyAnAdi grahaNa karanA cAhiye, anaMtara laghu AcAryabhakti pUrvaka AcArya-vandanA karanI caahiye| ___kyoMki pratyAkhyAna ke binA yadi daiva se Ayu khatama ho jAya to yaha apratyAkhyAna meM marane se virAdhaka ho jAtA hai / isIliye AhAra ke anaMtara tatkAla hI vahIM para pratyAkhyAna lene kA vidhAna hai| alpakAla kA bhI kiyA gayA tyAga caMDa nAma ke vyakti ke samAna mahAna phaladAyI ho jAtA hai| zaMkA-pratikramaNa aura pratyAkhyAna meM kyA antara hai ? samAdhAna--usI ko kahate haiM--atIta kAla viSayaka aticAroM kA zodhana karanA pratikramaNa hai aura bhUta, bhaviSyat tathA vartamAna kAla saMbaMdhI atIcAroM ko dUra karanA pratyAkhyAna hai / athavA vratAdi meM lage atIcAroM kA zodhana karanA pratikramaNa hai aura atIcAra meM kAraNa aise sacitta Adi dravyoM kA tyAga karanA athavA tapa ke liye prAsuka dravya kA bhI tyAga karanA pratyAkhyAna hai / tAtparya yaha hai-jo jinamudrAdhArI mumukSu pratyAkhyAna nAmaka Avazyaka kriyA meM niSpanna hokara parvatoM kI guphAoM, kaMdarAoM meM nivAsa karate huye paramAnaMdasvarUpa nirvikAra nirAmaya svastha nija zuddhAtmA kA dhyAna karate haiM, unake hI 1. anagAradharmAmRpta, a. 9, zloka 38 kI TIkA se /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 niyamasAra-prAbhRtam SakriyAsu sAvadhAnatayA pravartamAnena tvayA nizcayapratyAlyAnaM kadA me bhaveditthaM bhAvanA kartavyA // 9 // 'so'haM zabdasyA spaSTaantyAcAryadevAH kevalaNANasahAvo, kevaladasaNasahAva suhmio| kevalasattisahAvo, sohaM idi citae gANI // 96 // syAdvAdacandrikA kevalaNANasahAbo-yaH kazcidAtmA raja iva jJAnaguNapracchAdakajJAnAvaramakarmaNaH sarvathA saMkSayAt kevalajJAnasvabhAvo'sti / kevaladasaNasahAva-raja ivAtmano varzanaguNAcchAvakadarzanAvaraNakarmaNo vilayAt kevaladarzanasvabhAvo'sti / suhamaio-- 'nizcaya pratyAkhyAna' hotA hai / aisA jAnakara Apako apanI chaha Avazyaka kriyAoM meM sAvadhAnI pUrvaka pravRtti karate huye "nizcaya-pratyAkhyAna mujhe kaba prApta hogA ?" satata aisI bhAvanA karate rahanA cAhiye / / bhAvArtha-ujjayinI nagarI meM eka 'caMDa' nAma kA mAtaMga rahatA thA / eka dina baha carma ko rassI baTa rahA thA, jaba ki usakI Ayu pUrNa hone meM thor3A sA ho samaya bAkI raha gayA thaa| yaha bAta eka RSirAja ko mAlUma huI / taba unhoMne use mAMsa tyAga kA vrata de diyaa| usa mAtaMga ne "yaha merI carma kI rassI kA baTanA jaba taka pUrNa nahIM hotA, taba taka ke liye mere mAMsa kA tyAga hai|" aisA vata liyA / bhavitavyatAnusAra rassI baTanA pUrNa hone ke pahale hI usakA maraNa ho gyaa| ata: usa vrata ke prasAda se vaha yakSendra ho gayA / isaliye pratyAkhyAna tatkSaNa hI grahaNa kara lenA cAhiye, kyoMki Ayu kA koI bharosA nahIM rahatA / / 95 // aba "so'haM" zabda ke artha ko AcAryadeva spaSTa karate haiM-- anvayArtha--(kevalaNANasahAvo kevaladasaNasahAva suhamaio kevalasattisahAvo) jo kevalajJAnasvabhAva hai, kevaladarzanasvabhAva hai, kevala sukhamaya hai aura kaMvalavIryasvabhAva hai, (soha) so ho maiM hU~, (idi NANI citae) aisA jJAnI citavana kare / TIkA-jo koI AtmA raja ke samAna jJAnaguNa ke pracchAdaka jJAnAbaraNa karma ke sarvathA kSaya ho jAne se kevala jJAnasvabhAvI hai| raja ke samAna hI darzanaguNa ko Dhakane vAlA jo darzanAvaraNa karma hai, usake naSTa ho jAne se jo AtmA kevala
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam 281 madireva vibhramotpAdakamohanIyakarmaNaH pralayAt paramAlAvamayakevalAvyAbAvasukhasvabhAvaH / kevalasattisahAvo-sarthabhogopabhogadAnalAbhazaktiSu vidhamakarAntarAyakarmaNaH prakSayAt kevalAsahAyApratihatAnaMtavIryasvabhAvo'sti so haM-vyavahAranayApekSayAnAvikarmasaMtatyA saMtapyamAno'pi nizcayanayena yaH ko'pi anaMtacatuSTayamaya AtmA sa evAham / idi NANI citae-iti jJAnI yathAjAtarUpadhAro muniH citayet, SaSThaguNasthAne bhAvanAM kuryAt, saptamAdiguNasthAneSa dhyAnapariNato ekAnacitAnirodhalakSaNekatAnapariNati ca vivadhyAt / tathAhi-kevalajJAnasvabhAvo'haM, kevaladarzanasvabhAvo'haM, kevalasaukhyasthabhAvo'haM. kevalavIryasnAnAgoI, anaMtamtaSTavyamayo yaH kazcita kAryaparamAtmA sa evAhamiti cittasvasthakaraNArya samyagdRSTirapi bhAvayet / punaH svasyAnaMtacatuSTayasvabhAvavyaktyarthaM jinamatrAMkito bhUtvA ghAtyaghAtikarmodayasattvaniharaNAya vyakarmaNAM pratyAkhyAnaM kuryAviti tAtparyamatra jJAtavyam // 96 // darzanasvabhAvI hai, madirA ke samAna bhrama ko utpanna karanevAlA jo mohanIya karma hai, usakA pralaya ho jAne se jo AtmA paramAlAdamaya kevala avyAbAdha sukhasvabhAvI hai, tathA sarvabhoga, upabhoga, dAna, lAbha aura zakti meM vighna karane vAle aise aMtarAya karma kA kSaya ho jAne se jo AtmA kevala asahAya, apratihata, anaMtavIrya svabhAvI hai, so hI maiM huuN| vyavahAranaya kI apekSA anAdi karmasaMtati se saMtapta hote huye bhI nizcayanaya se jo koI bhI anaMtacatuSTayamaya AtmA hai, so hI maiM huuN| isa prakAra yathAjAtarUpadhArI jJAnI muni citavana kare, chaThe guNasthAna meM bhAvanA kare aura sAtaveM Adi guNasthAnoM meM dhyAna kI pariNati meM eka viSaya para mana ko rokanerUpa, ekAgratArUpa dhyAna ko kare / usI ko kahate haiM__ meM kevalajJAnasvabhAvI hU~, maiM kevaladarzanasvabhAvI hU~, maiM kevalasaukhyasvabhAvI hU~, maiM kevala vIryasvabhAvI hU~--isa prakAra "anaMtacatuSTayamayo jo koI kAryaparamAtmA hai so hI maiM huuN|" samyagdRSTi bhI apane citta ko svastha karane ke liye aisI bhAvanA bhAtA rahe / puna: apane anaMtacatuSTaya svabhAva ko prakaTa karane ke liye jinamudrA ko dhAraNa kara dhAti-aghAti karmoM ke udaya aura sattva ko dUra karane ke liye dravyakarmoM kA pratyAkhyAna kare-yahA~ aisA tAtparya samajhanA cAhiye // 16 //
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 niyamasAra - prAbhRtam punarapi sohaM zabdasyArthaM pradarzayantyAcAryavaryAH NiyabhAvaM Na vi muMcai, parabhAvaM Neva geNhae keI / jAdi passadi savvaM, sohaM idi ciMtae NANI // 97 // syAdvAvacandrikA - yibhAvaM Na vi mucai - yo mayUrapicchikAdhArI yatiH niHsaMgo bhUtvA vItarAgastrasaMvedanajJAnarUpe svasvarUpa Acarana san nijajJAnadarzanabhAvAdyanaMtaguNasamUhaM kadAcidapi na muMcati, keI parabhAvaM Neva gevhae - krodhamAna mAyA lobharAgadveSAvivibhAvabhAvAn kAnapi naiya gRhNAti / savvaM jANadi passadi sarvaM svaparasvabhAvaM kavalaM jAnAti pazyati ca kevala jJAtA brahmA bhavati, paramAtmanaH svabhAvo'yam / yadyapi eSAM bhAvAnAmupAdAnakAraNamAtmA eva, tathApi bravyakarmodayanimittena janyatvAdime parabhAvA eva / nanu tasya vyatirikto kazcidIdRzo bhavati kim ? atha ki, so haM- sa evAhaM athavA tatsamo'ham / kathametat saMbhavet ? zuddhanayenaiva na cAzuddhanayena / punarapi AcAryavarya 'sohaM' isa zabda kA artha dikhalAte haiM anvayArtha - (jiyabhAvaM Na vi muMbaI ) jo apane nija bhAvoM ko nahIM chor3ate haiM / ( keI parabhAva Neva gevhae) aura kinhIM bhI parabhAvoM ko grahaNa nahIM karate haiM, ( savvaM jANadi passadi ) mAtra saba ko jAnate dekhate haiM, (sohaM idi NANI citai) so hI maiM hU~, isa prakAra se jJAnI citavana kare / TIkA -- jo mayUrapicchikAdhArI digaMbara muni niHsaMga hokara vItarAgasvasaMvedana jJAnarUpa nijasvarUpa meM AcaraNa karate huye nija jJAnadarzana bhAva Adi anaMtaguNa samUha ko kabhI bhI nahIM chor3ate haiM aura krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSAdi kinhIM bhI vibhAva bhAvoM ko grahaNa nahIM karate haiM, jo sabhI sva aura para ke svabhAva ko kevala jAnate aura dekhate haiM, arthAt mAtra sabake jJAtA aura draSTA hI rahate haiM / yahA~ para yaha paramAtmA kA svabhAva batAyA gayA hai / yadyapi rAga dveSa Adi bhAvoM kA upAdAna kAraNa AtmA hI hai, phira bhI dravya karmodaya ke nimitta se ye bhAva utpanna hote haiM ataH ye parabhAva hI haiM / zaMkA- - kyA ina paramAtmA ke sivAya bhI anya koI aise hote haiM ? samAdhAna -- hA~, so hI maiM hU~, athavA una paramAtmA ke samAna hI maiM hU~ / zaMkA - - yaha kaise saMbhava hai ?
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 283 idi NANI citae-iti tattvavicArakAle nijAtmadhyAnakAle ca jJAnI vItarAgasvasaMvedanajJAnI citayet bhAvayet zuddhopayogapariNatau anubhaveccApi / zrIsamaMtabhadrasvAminoktaM jJAnasya elAn / tathAhi.... upekSA phalamAdyasya zeSasyAvAnahAnayoH' / Adhasya kevalajJAnasya upekSAmAtrameva phalaM pUrNavItarAgatyAt, zeSasya caturvidhajJAnasya phala grahaNayogyavastuna AdAnaM tyAjyavastuno hAnaM cApi / SaSThaguNasthAnatinaH saMyatasya buddhipUrvikA hAnopAvAnakriyA asti / tata upari paramopekSAlakSaNasaMyaminAmabuddhipUrvakameva hAnamupAdAnaM sagAvibhAvAnAM dravyakarmAstra vANAM ca; na caahaaraadivaadypdaarthaanaam| kiMca, zuddhopayoginAM munInAM nirvikalpacyAne'naMtacatuSTayasvabhAva Atmaiva dhyeyo'sti, iti jJAtvA nizcayanaya samAdhAna--zuddhanaya se ho sambhava hai, na ki azuddhanaya se / isa prakAra tattva ke vicAra ke samaya aura nija AtmA ke dhyAna ke samaya vItarAga svasaMvedana jJAnI muni aisA citavana kare-bhAvanA kare aura zuddhopayoga meM sthita hokara aisA anubhava kre| kyoMki zrI samaMtabhadrasvAmI ne jJAna ke phaloM ke nirUpaNa ke prasaMga meM kahA hai ___ "Adi ke jJAna kA phala upekSA hai aura zeSa cAroM jJAnoM kA phala grahaNa karanA aura chor3anA hai" | arthAt Adi ke kevalajJAna kA phala upekSAmAtra hI hai| kyoMki vahA~ pUrNavItarAgatA ho cukI hotI hai| zeSa mati, zruti, avadhi aura manaH paryaya ina cAroM jJAnoM kA phala yaha hai ki grahaNa yogya vastu ko grahaNa karanA aura tyAgane yogya ko chor3anA / __chaThe guNasthAnavartI saMyamI munI ke yaha tyAga aura grahaNa ko kiyA buddhipUrvaka hotI hai| isake Upara ke sthAnoM meM paramopekSA-lakSaNa saMyamiyoM ke abuddhipUrvaka hI rAgAdi bhovoM ko aura dravyakarmoM ke Asrava ko chor3ane vAlI tathA grahaNa karane vAlI kriyA hotI hai, na ki AhAra Adi bAhya padArthoM ko chor3ane va grahaNa karane Adi kii| isake atirikta, zuddhopayoga muniyoM ke nirvikalpa dhyAna me anaMtacatuSTaya. 1. bAptamImAMsA /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 niyamasAra-prAmRtam mAzritya nijakuddhAtmatasthaM pratyahaM bhAvanIyaM bhavati / atra rAgAdivikArANAM pratyAkhyAnaM sUcitaM vartate // 97 // punarapi prakArAntareNa 'sohaM' zabdasyArya vivR evaMti zrIkundakundadevAH- payaDidvidi azubhadehi vajjido appA | sohaM idi citijJo tattheva ya kuNadi thirabhAvaM / / 98 / / syAdvAvacandrikA paryADaTThidi aNubhAgaSpadesabaMdhehi vajjido appA - prakRtisthityanubhAgapravezaaMdhereSAM nAnAbhevopabhedaizca yajito mukto yaH kazcit AtmA sa paramAtma-zabdena stUyase / sohaM idi citijjo - sa evAham iti citayan, tattheva kuNadi thirabhAva - tatraiva ca karoti sthirabhAvam / nizzcayanayenaibhirbandheH zUnyaH saMsArAvasthAyAmapi mama bhagavAnAtmA dehadevAlaye virAjate / sarAgasaMyato muniH pravyakarmaNo baMdhodaya satvebhyaH svabhAvI AtmA hI dhyeya hai-- aisA jAnakara nizcayanaya kA Azraya lekara pratidina nija zuddhAtmatattva kI bhAvanA karate rahanA cAhiye / yahA~ para rAgAdi vikAroM kA pratyAkhyAna sUcita kiyA hai ||17|| zrI kundakundadeva punarapi prakArAMtara se 'sohaM' isa zabda kA artha spaSTa karate haiM--- anvayArtha - - ( payaDiTThidi aNubhAgappadesabaMdhehi vajjido appA ) prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza -- ina baMdhoM se rahita jo AtmA hai (sohaM idi citijjo so hI maiM hU~, aisA citavana karate huye (ya tattheva cirabhAvaM kuNadi) munirAja usI meM sthirabhAva karate haiM / TIkA - prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ye cAra prakAra ke baMdha haiM, inake aneka bheda aura upabheda haiM / ina karmoM se rahita jo koI AtmA hai vahI paramAtmA zabda se stuta hotA hai / nizcayanaya kI apekSA se saMsAra avasthA meM bhI merI AtmA ina sabhI baMdhoM se zUnya hai / vaha bhagavAn AtmA isa zarIra rUpI devAlaya meM virAjamAna hai / "so ho meM hU~" aisA citavana karate huye muni usI AtmA meM sthirabhAva karate haiM /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 285 svasyAtmAnaM pRthagbhAvayan san vItarAgo bhUtvA svAtmani sthiratva kurvANaH prAgupayogAt karmabhyaH svaM pRthakkaroti pazcAt zukladhyAnabalena sAkSAt pRthakkRtya svataMtro bhUsthA trailokyAgra bhAgaM gatvA siddhaparamAtmA zAzvatakAlaM tatraiva viraajte|| tAtparyametat-dravyakarmapratyAkhyAnaM kartumupAyo'yaM pradazito bhavyAnAmiti jJAtvA sadaiva bhAvanA kartavyA bhavati / tathAhi anaMtajJAnadarzanAdinijabhASasamanvitaH rAgadveSAdiparabhAvazUnyaprakRtisthityanubhAgapravezabaMdharahitaH, karmodayasattvadravyakarmabhAvakarmanokarmarahitaH, siddho'ham / iti bhAvanayA rAgadveSAdibhAvasya hrAsa Atmani sthiratvaM ca jAyate // 98 // evaM "mottUNa sayalajappaM" ityAdinA nizcayapratyAkhyAnasya sAmAnyalakSaNasUcakatvena eka sUtraM gatam, tadanu "kevalaNANasahAyo'' ityAdinA AtmanaH svabhAvapradhAnatvena epha sUtraM gatam, tataH "NiyabhAvaM Na vi muMbaI" ityAdinA rAgAdibhA sarAgasaMyamI muni dravyakarma ke baMdha, udaya aura satva se apanI AtmA ko pRthak bhAte huye vItarAgI hokara apanI AtmA meM sthiratA karate hue pahale upayoga meM karmoM se apane ko pRthak karate haiM, pazcAt zukladhyAna ke bala se unheM sAkSAta pRthak karake svataMtra hokara, tIna loka ke agrabhAga para jAkara siddha paramAtmA ke rUpa meM zAzvatakAla vahIM para virAjamAna rahate haiN| ___ tAtparya yaha hai ki dravyakarma ko chor3ane kA bhavyoM ko yaha upAya dikhAyA gayA hai aisA jAnakara sadA hI Apako bhAvanA karanI cAhiye / maiM anaMtajJAnadarzana Adi nija bhAvoM se samanvita, rAgadveSAdi para bhAvoM se zUnya, prakRti-sthiti-anubhAga-pradeza baMdha se rahita, karma ke udaya aura sattva se rahita, dravyakarma bhAvakarma aura nokarma se rahita huuN| maiM siddha huuN| isa prakAra kI bhAvanA se rAga-dveSAdi bhAvoM kA hrAsa hotA hai aura AtmA meM sthiratA ho jAtI hai // 98 / isa taraha "mottUNa sayalajappaM' ityAdirUpa se nizcayapratyAkhyAna ke sAmAnya lakSaNa ko sUcita karate hue eka sUtra huA, isake bAda "kevalaNANasahAvo" ityAdirUpa se AtmA ke svarUpa ko pradhAnatA batalAte hue eka sUtra huA, isake bAda
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAMbhRtama vAnA pratyAkhyAnasUcakatvena eka sUtraM gatam / punaH "paDidi'' ityAvinA adhyakarmapratyAkhyAnakathanamukhyatvena eka sUtraM gatam / iti caturbhiH sUtraiH prathamo'ntarAdhikAro gataH / adhunAhaM ki karomIti prazne sati pratyuttaraM prayacchantyAcAryA: mamatti parivajjAmi Nimamati uvvido| AlaMbaNaM ca me AdA, avasesaM ca vossre||99||' syAdvAdacandrikA -- mamatti parivajjAmi-'badhyate mucyate jIvaH samamo nirmamaH kramAt'--iti jJAtvA saMsArazarIrabhogebhyo mamatvaM paridharjayAmi / Nimamatti uvaTThido-punaH nirmamatvaM upasthito'smi bAhyapadArthebhyo nirmamo bhanvA zuddhabuddhanityaniraMjananirvikalpaparamAnavasvarUpe nijAtmani mamatvaM vidhAmi / kiMcAyaM jIvaH anAdikAlAta svAtmano nirmamo bhUtvA zarIradhanakuTumbAviparavastuni mamatvaM karoti / etadviparItAbhiprAyameva mithyAtvaM yat janmajarAmaraNarogazokAdiduHkhakAraNameva / tahi ki kartavyaM ? me AdA "NiyabhAvaM Na vi muMcai'' ityAdirUpa se rAgAdi bhAvoM ke tyAga kA sUcaka eka sUtra huA, punaH "paDichidi" ityAdi rUpa se dravyakarma ke tyAga ko kahane kI mukhyatA se eka sUtra huA hai / isa prakAra cAra sUtroM se yaha pahalA aMtarAdhikAra pUrNa huA hai| __ isa samaya maiM kyA karU~ ? aisA prazna hone para AcAryadeva uttara dete haiM anvayArtha-mamatti parivajjAmi) mamatva bhAva ko chor3atA hU~, (Ni mamatti ubaTThido) ve nirmamatva ko prApta karatA hU~, (me ca AdA AlaMbaNaM) merI AtmA hI AlaMbana hai / (avasesaM ca bossare) meM AtmA se atirikta sabhI kA tyAga karatA huuN| bhAvArtha--'mamatAsahita jIva baMdhatA hai aura mamatArahita jIva mukta hotA hai|' aisA jAnakara maiM saMsAra zarIra aura bhogoM se mamatva ko chor3atA hai| puna: bAhya padArthoM se nirmama hokara zuddha, buddha, nitya, niraMjana, nirvikalpa, paramAnaMdasvarUpa apanI AtmA meM mamatva karatA huuN| kyoMki anAdikAla se yaha jova apanI AtmA se nirmama hokara zarIra, dhana, kuTumba Adi para vastu meM mamatva kara rahA hai, yaha 'viparIta abhiprAya' hI mithyAtva hai, jo ki janma, jarA, maraNa, roga, zoka Adi duHkhoM kA kAraNa hai| 1. yaha gAyA mUlAdhAra meM adhyAya 2 meM bhI hai|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 niyamasAra-prAbhUtam AlaMbaNaM ca-mamAtmA AlaMbanaM ca, na anyatkimapi hastAvalaMbanaM vavAti / ata eva avasesaM ca vossare-avazeSaM sarva cAhaM vyutsRjAmi vidhivat abhiprAyapUrvakaM tyAgaM kromi|| uktaM ca mUlAcAre-- tthi bhayaM maraNasama, jammaNasamayaM Na vijjade TukkhaM / ambhaNamaraNAdaka, chivi matti sarIrAdo // sarvamapi AraMbhaparigrahaM tyaktvA vigaMbaro muniH saMyamopakaraNaM mayUrapicchasya picchikAm, zaucopakaraNaM kASThasya kamaMDalum, jJAnopakaraNaM zAstraM cAdavAnaH, yadanyatkimapi svapadayogyaM vastu, yathA- bhUmipASANaphalakatRNamayaM staram' ityAdi gahana ratnatrayasAdhamazarIrarakSArtha zrAvAda hA mAsukamAhAra sAti, taireva pravattAyAM zaMkA-- to phira kyA karanA cAhiye ? samAdhAna-merI AtmA hI AlaMbana hai, isase atirikta anya koI mujhe hAtha kA avalaMbana dene vAlA nahIM hai / isIlie AtmA se atirikta anya sabhI kA meM vidhivat abhiprAyapUrvaka tyAga karatA huuN| mUlAcAra meM kahA hai| "maraNa ke samAna koI bhaya nahIM hai aura janma ke samAna koI duHkha nahIM hai| zarIra se jo mamatva hai, vaha janma-maraNa ko karAne vAlA hai, ata: isa mamatva ko hI chodd'o| ___ digaMbara munirAja saMpUrNa hI AraMbha-parigraha ko chor3akara saMyamopakaraNa meM mayUra paMkhoM kI picchikA ko, zaucopakaraNa meM kASTha ke kamaMDalu ko aura jJAnopakaraNa ke liye zAstra ko grahaNa karate haiN| inase atirikta bhI anya kucha bhI vastu jo ki apane pada ke yogya hai, jaise ki bhUmi, pASANa, pATe yA tRNa ghAsamayI saMstara ko, aisI hI anya kucha bhI bastuoM ko grahaNa karate hue ratnatraya ke sAdhana svarUpa isa zarIra kI rakSA ke liye zrAvakoM ke dvArA diye gaye prAsuka AhAra ko grahaNa karate haiN| unhIM zrAvakoM ke dvArA dI gaI vasatikA meM nivAsa karate haiM, phira bhI inase 1. malAcAra adhyAya 3 / 2. mulAcAra adhyAya 2, gAthA 38 kI TIkA /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 niyamasAra-prAbhRtam vasatikAyAM nivasati, tathApyebhyo mamatvaM na karoti / svasya mUlaguNottaraguNAdiratnatrayanidhi rakSan vardhayan caiva prayatate / ataH karmabhinava lipyate / uktaM ca jarva bare jadaM ciTTe, jadamAse adaM sye| javaM bhujjija, bhAsejja javo pAvaM Na baMdhaI // evamavadhya sAdhubhiH svapadAyogyaM tyaktvA yogye'pi nirmamatAyA abhyAso vidheyaH // 10 // AtmanaH kiM kiM vartate ? iti jijJAsAyAM vadanramAcAryAH AdA khu majjha NANe, AdA me daMsaNe caritte ya / AdA paccakkhANe, AdA me saMvare joge // 10 // syAdvAdacantriAkA NANe khu majjha AdA-jAne svasaMvedanajJAne kevalajJAne vA nizcayena mamAsmAsti / dasaNe caritte ya meM AdA-sarvavastusattAvalokanadarzane tattvArthavazvAnarUpakSAmamatva nahIM rakhate haiN| mAtra apane mUlaguNa va uttaraguNa Adi ratnatraya-nidhi kI rakSA karate hue aura unheM bar3hAte hue prayatnazIla rahate haiM, isIliye ve karmoM se lipta nahIM hote haiM / kahA bhI hai "yatna se cale, yatna se Thahare, yatna se baiThe, yatna se sove, yatna se bhojana kare aura prayatnapUrvaka hI bole to ve pApa se nahIM baMdhate haiN| aisA jAnakara sAdhuoM ko apane pada ke ayogya vastu chor3akara, yogya meM bhI nirmamatA kA abhyAsa karate rahanA cAhiye // 99 / / AtmA meM kyA-kyA hai ? aisI jijJAsA hone para AcArya kahate haiM-- anvayArtha-(AdA khu majjha NANe me saNe cArate ya AdA) nizcita hI jJAna meM merI AtmA hai, darzana aura cAritra meM merI AtmA hai / (paccakkhANe AdA me saMvare joge AdA) pratyAkhyAna meM AtmA hai tathA saMvara aura yoga meM bhI merA AtmA hai| TokA--nizcaya se svasaMvedanajJAna meM athavA kevalajJAna meM merI AtmA hai| sarva vastuoM ke sattAvalokana darzana meM yA tattvArthazraddhAnarUpa kSAyika samyagdarzana meM 1. mUlAcAra / 2. yaha gAthA mUlAcAra a0 2 meM bhI hai /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 289 yikadarzane vA cAritre ca zrAvakApekSayA dezacAritre saMyatApekSayA sakala cAritre yathAkhyAtacAritre vA mamAtmAsti / paccavakhANe AdA-pratyAkhyAne sarvopadhyAhArakaSAyAdityAge mamAtmAsti / saMvare joge meM AdA-sarvAstravanirodhalakSaNe saMvare, zubhavyApAre yoge paramasamAdhilakSaNe yoge yA mamAtmAsti / tadyathA jJAnadarzanacAritrapratyAkhyAnasaMvarayogAH sarve'mI Atmani vartante / ebhyo vyatiriktaM yatkimapi tatsarva tyAjyamasti-iti jJAtvA yAvadime Atmani na prAvabhaveyustAvat paramAtmanAM zaraNaM grahItavyam, punaH niHspRho munibhUtvA jJAnasya darzanasya cAritrasya pratyAkhyAnasya saMvarasya yogasya ca zaraNaM gRhItvA jJAnadarzanAdisyabhAvaparamAnaMdaikalakSaNasya svAtmanaH zaraNaM grahItacyam / uktaM ca mUlAcAre NANaM saraNaM me, daMsaNaM ca saraNaM ca cariyasaraNaM ca / taSa saMjamaM ca saraNaM, bhagavaM saraNo mhaaviiro|| merI AtmA hai| zrAvaka ko apekSA dezacAritra meM, muni kI apekSA sakalacAritra meM athavA yathAkhyAta cAritra meM merI AtmA hai / sarva parigraha, AhAra, kaSAya Adi ke tyAga meM merI AtmA hai| sarva Asravanirodha lakSaNa saMvara meM, zubhacyApAra lakSaNa yoga meM athavA paramasamAdhilakSaNa yoga meM merI AtmA hai| usI ko kahate haiM-- jJAna, darzana, cAritra, pratyAkhyAna, saMvara aura yoga--ye sabhI AtmA meM rahate haiM / inase atirikta jo kucha bhI hai, vaha saba tyAjya hai / aisA jAnakara jaba taka ye saba apanI AtmA meM pragaTa na ho jAveM, taba taka paramAtmA kI zaraNa lenA cAhiye ! punaH niHspRha muni hokara jJAna, darzana, cAritra, pratyAkhyAna, saMbara aura yoga kI zaraNa lekara jJAna-darzana Adi svabhAva paramAnaMda eka lakSaNa vAlI aisI apanI AtmA kI zaraNa lenI cAhiye / mUlAcAra meM kahA bhI hai-- mere liye jJAna zaraNa hai, darzana zaraNa hai, cAritra zaraNa hai, tapa aura saMyama zaraNa haiM aura bhagavAna mahAvIra mere liye zaraNa haiN| bhAvArtha--gAthA meM yaha kathana hai ki jJAna-darzana Adi meM mero AtmA hai / 1. mUlAcAra adhyAya 2 gAthA 96 /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 niyamasAra-prAbhRtam Atmana ekaravaM pradarzayantaH kathayantyAcAryAH ego ya maradi jIvo, ego ra jIdadi rU: egassa jAdi maraNaM, ego sijjhadi NIrayo' // 101 // syAdvAvacandrikA-- jIvo ego ya maradi-ayaM jIvo'nAdisaMsAre paribhramana sana ekAca mriyate ekAkI eva niyate kazcivapi putro bAMdhavo vA na sArgha gacchati / sayaM ego ya jIvadi-svayaM ekazca indriyabalAyuHzvAsocchavAsarUpairbAhyaprANainidarzanarUpAntaraMgaprANaizca jIvati / egassa jAdi maraNaM-ekasya jAyate maraNaM bAhyaprANaiviyomarUpam / athavA "jAimaraNa" iti pAThAMtareNa ekasyaiva jIvasya jAtiH janma vartate kazcidapi sAdhaM nAyAti ekasyaiva maraNaM vidyate / ego gorayo sijjhadi-punaH ekaH ekAko isakA tAtparyArtha yaho nikalatA hai ki ye jJAna , darzana, pratyAkhyAna Adi guNa AtmA meM vidyamAna haiM / unheM jAnane ko, unapara zraddhAna karane kI aura unheM pragaTa karane ko AvazyakatA hai---usI kA nAma cAritra hai| athavA ratnatraya ke prasAda se aura pratyAkhyAna Adi ina nizcaya Avazyaka kriyAoM se hI ve guNa pragaTa kiye jA sakate haiN| aba AcAryadeva AtmA ke ekatva ko dikhalAte hue kahate haiM----- anvayArtha--(ego ya jIyo maradi sayaM ego ya jIvadi) yaha jIva akelA hI maratA hai aura svayaM akelA hI jItA hai| (egassa jAdi maraNaM NArayo ego sijjhadi) isa akele ke hI janma aura maraNa hai, yaha akolA hI karmaraja rahita hokara siddha hotA hai| ___TokA-yaha jIva anAdi saMsAra meM bhramaNa karate hue akelA ho maratA hai koI bhI putra, mitra athavA bAMdhava isake sAtha nahIM jAte hai / yaha indriya, bala, Ayu aura zvAsocchavAsarUpa bAhya prANoM se, tathA jJAnadarzana rUpa aMtaraMga prANoM se, svayaM akelA hI jItA hai / isa akele jIva ke hI bAhya prANoM ke viyogarUpa se maraNa hotA hai / athavA "egassa jAimaraNaM" aisA bhI pATha hai / usake anusAra akele hI jIva kA janma hotA hai, koI bhI sAtha meM nahIM AtA hai aura akelekA hI maraNa hotA 1. mUlAdhAra adhyAya 2 gAthA 47 /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam 291 eva karmarajobhyo nirgato nIrajAH bhUtvA siddhayati siddhaparamAtmA bhavati / ayaM jIva: svayameva caturgatisaMsAre padasya sati / uktaH zrIcandraprabhastutau--- zarIrI pratyekaM bhavati bhuvi vedhAH svakRtitaH, vidhatte nAnAbhUpavanajala hninumatanum / so bhUtvA bhUtvA kathamapi vidhAyAtra kuzalam, svayaM svasminnAste bhavati kRtakRtyaH zivamayaH // ' itthamavabudhya sukhaduHkhaprasaMge parasya doSamanAropya svasyAtmanaH karmarajoharaNAya puruSArthaH kartavyaH // 101 // AramA'yaM janmamaraNaM kRtyApyajarAmaro'stIti dRDhIkaraNArthamAtmano lakSaNaM lakSayantyAcAryAH ego me sAsado appA, NANadaMsaNalakkhaNo / sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjogalakkhaNA // 102 // hai / punaH akelA hI karmaraja se rahita nIraja hokara siddha paramAtmA ho jAtA hai / yaha jIva svayaM hI caturgati saMsAra meM ghUmatA huA apanI sRSTi kA banAne vAlA hotA hai / candraprabhastuti meM kahA bhI hai- " pratyeka zarIradhArI prANI isa saMsAra meM svayaM apane karmoM se apanA vidhAtA hotA hai / yaha aneka prakAra ke pRthvI, jala, vAyu, agni aura vanaspati ke zarIra ko dhAraNa karatA rahatA hai / kabhI trasa ho-hokara bar3I muzkila se hI apane meM sthita ho jAtA hai, taba yaha zivasvarUpa hokara jAtA hai|' kucha puNya karake svayaM kRtakRtya bhagavAn ho " aisA jAnakara sukha-duHkha ke prasaMga meM para ke Upara doSa Aropita na karake apanI AtmA ke karmaraja ko dUra karane ke liye puruSArthaM karanA cAhiye // 101 // yaha AtmA janma-maraNa karake bhI ajara amara hai-aisI bAta dRr3ha karane ke liye AcAryadeva AtmA kA lakSaNa kahate haiM anvayArtha - - ( me appA ego sAsado) merA AtmA eka hai, zAzvata hai, ( NANadaMsaNalakkhaNI) aura jJAna darzana lakSaNavAlA hai| (sesA saMjogalakkhaNA sa bhAvA me bAhirA ) zeSa saMyoga lakSaNavAle sabhI bhAva mere se bAhya haiM / 1. candraprabhastuti -- 'jinastavanamAlA' / 2. yaha gAthA samayasAra aura mUlAdhAra meM bhI hai|
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 niyamasAra - prAbhRtam syAdvAdacandrikA -- me appA ego sAsado - mamAtmA ekaH zAzvato'vinazvaraH paryAyArthikanayena janmamaraNaM kRtvApi dravyArthikanayena nityaH / NANadaMsaNalakkhaNI-jJAnadarzane eva lakSaNaM yasyAsau jJAnadarzanalakSaNaH / saMjogalakkhaNA sesA sabve bhAvA me bAhirA - yathA jalasya zItasvabhAvo'pi agnisaMyogena uSNo bhavati, tathaiva saMyoga: pudgala saMparka eva lakSaNaM eSAmiti saMyogalakSaNA AtmAnamaMtareNa zeSA bhAvAH me padArthA bAhyA eva / zrI kuMdakuMdadevairiyaM gAthA samayasAramUlAcArAdigranthe'pi gRhItAsti, tad AtmazarIrayobhedabhAvanAdRDhIkaraNarthAm teSAmadhikA rucirvRzyate / uktaM ca zrIpanaMvisUriNA -- samAdhiH paraH, safetrAcalaH / bhavajJAna vizeSa saMhRtamanovRttiH jAyetAdbhutadhAmaghanyazaminAM ater patatyapi tribhuvane vahniprIte'pi vA yeSAM no vikRtirmanAgapi bhavet prANeSu nazyatsvapi // " TIkA- merA AtmA eka hai, zAzvata hai--avinazvara hai| paryAyArthika naya se janma-maraNa karake bhI dravyArthikanaya se nitya hai / jJAna aura darzana hI isake lakSaNa haiN| jaise jala kA svabhAva zItala hote hue bhI agni ke saMyoga se uSNa ho jAtA hai, usI prakAra se saMyoga -- pudgala kA saMparka hI he lakSaNa jinakA aise AtmA se atirikta sabhI padArtha mere bAhya hI haiM / zrI kundakundadeva ne isa gAthA ko liyA hai| isase AtmA aura zarIra kI atyadhika ruci dikha rahI hai / samayasAra, mUlAcAra 'bhedabhAvanA' ko dRr3ha Adi graMthoM meM bhI karane meM unakI zrIpadmanaMdi AcArya ne bhI kahA hai- " jisameM bhedajJAna vizeSa ke dvArA mana kA vyApAra ruka jAtA hai, aisI utkRSTa samAdhi yA zreSTha dhyAna Azcaryajanaka Atmateja ko dhAraNa karanevAle kinhIM virale hI mahAmuniyoM ko hotA hai, ki jahA~ para zira ke Upara vajra girane para bhI athavA tInoM lokoM meM agni ke prajjvalita ho jAne para bhI, athavA prANoM ke naSTa ho jAne para bhI, jinake citta meM kiMcit mAtra bhI vikRti- caMcalatA nahIM AtI hai / abhiprAya yahI hai ki aisI nizcalatA bhedavijJAna ke hone para hI ho sakatI hai / " 1. padma nadipaMcaviMzatikA, yatibhAvanASTaka |
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtama ta eva munayaH sthAyeM sAdhayantIti jJAtvA pratyahaM pratikSaNaM cApIyaM gAthA smartavyA citanIyAbhyasanIyA ca tAvat, yAvanmanovRttinikatAnaM na gRhNIyAt // 102 // tAmeva bhAvanAM drayituM punarapyAcAryA dhruvanti jaM kiMci me duccaritaM, savvaM tiviheNa vossare / sAmAiyaM tu tivihaM, karemi savvaM NirAyAraM // 103 / / syAhAvacandrikA me jaM kiMci duccaritaM-mamAjJAnAta pramAvAdvA jJAtamajJAtaM yatkimapi duzcaritraM manovAkkAyakRtaM kAritamanumoditaM vA, savvaM tiviheNa vossare-tatsarvaM manovacanakAyena vyutsRjAmi / tivihaM tu sAmAiyaM savvaM NirAyAraM karemi-trividha-manovAkkAyagataM kRtakAritAnamataM vA sAmAyika sarva nirAkAraM nivikalpaM niraticAraM ve hI muni apane prayojana ko siddha kara lete haiM--aisA jAnakara pratidina aura pratikSaNa bhI isa gAthA kA smaraNa karanA cAhiye, isIkA ciMtana karanA cAhiye aura isokA abhyAsa karanA cAhiye taba taka, jaba taka ki mana kI pravRtti dhyAna meM ekalovatA ko na prApta kara lebe / arthAt jaba taka dhyAna kI siddhi na ho jAye taba taka isa gAthA ko apane hRdaya meM sthApita kara bAra bAra isIkA citavana karate rahanA cAhiye / / 102 // isI bhAvanA ko dRr3ha karane ke liye punaH AcAryadeva kahate haiM-- anvayArtha----(jaM kiMci me ducaritaM savvaM tiviheNa vAssare) jo kucha bhI merA duSkRta hai una sabako maiM mana-vacana-kAya se chor3atA huuN| (tivihaM tu sAmAiyaM savvaM NirAyAra karemi) aura trividha sAmAyika ko bhI sarva nirvikalpa karatA hU~ / ____TIkA--maiMne ajJAna se athavA pramAda se jJAta athavA ajJAta rUpa jo kucha duSkRta mana-vacana-kAya se kiyA ho, karAyA ho yA karate hue ko anumodanA dI ho, usa sabhI ko maiM mana-vacana-kAya se chor3atA huuN| tInoM prakAra kI mana-vacana-kAya kRta, aura kRtakArita anumodanArUpa sAmAyika ko maiM sarva nirvikalpa athavA nira 1. mUlAcAra meM bhI mAha mAthA hai /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 niyamasAra-prAbhRtam vA karomi / vizuddhajJAnadarzana rUpa paramAnaMdaka lakSaNa nijaparamAtmatattva samyakzraddhAnam, tasyaiva parijJAnam, tatraiva caikAgrayapariNatirUpaM cAritram asmin nizcaya ratnatraye sthitvA paramasamarasIbhAvapIyUSaM pAtumicchAmi / iyaM duSkRtatyAgapravRttibhAvanA jJAtAjJAtAtIcArAnAcAravivakSayA'sti / sA tathA nirAkArasAmAyikabhAvanApi SaSThaguNasthAnaparyaMtA'gre 'pramattAviguNasthAne sAmAfai vItarAganirvikalpadhyAnarUpeNAsti / atra paramasAmyabhAvanA pradhAneti jJAtvA tasthA evAbhyAso'nvahaM vidheyaH // 103 // punarapi sAmyabhAvanAM draDhIkartuM prerayansmAcAryAH sammaM me savvabhUdesu vairaM majhaMNa keNa vi / AsAe vosaritA gaM, samAhi paDivajjae // 104 // ticAra karatA hU~ / vizuddha jJAna darzana rUpa paramAnaMda ekalakSaNa nija paramAtmatattva kA samyak zraddhAna, usI kA jJAna aura usI meM ekAgra pariNati rUpa cAritra, isa nizcayaratnatraya meM sthita hokara meM paramasamarasIbhAvarUpa amRta ko pInA cAhatA hU~ / yaha duSkRta ke tyAga karane kI pravRttirUpa bhAvanA jJAta athavA ajJAta atIcAra anAcAra kI vivakSA se hai / vaha usa prakAra kI nirAkAra bhAvanA bhI chaThe guNasthAna paryaMta hI hai, Age apramatta Adi guNasthAnoM meM vaha sAmAyika vItarAga nirvikalpa dhyAnarUpa se hai / yahA~ para paramasAmya bhAvanApradhAna hai, aisA jAnakara usI kA abhyAsa pratidina karate rahanA cAhiye // 103 // punaH sAmyabhAvanA ko dRr3ha karane ke liye AcAryadeva prerita karate haiM-- anvayArtha - - ( me savvabhUdesu sammaM ) merA sarva prANiyoM meM samabhAva hai (majjhaM veraM Na keNa vi ) merA kisI ke sAtha vairabhAva nahIM hai, (AsAe vosarittANaM) meM AzAoM kA tyAga karatA hU~ aura ( samAhi paDivajjae) samAdhi ko svIkAra karatA hU~ / 1. yaha gAthA mulAcAra meM hai /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam syAdvAdacandrikA savvabhUdesU me samma-ekendriyAdipaMcendriyaparyaMto yAvAna jIvasamahasteSa sarveSu mama samatAbhAvo'sti / majjhaM keNa vi vairaM Na-kenacit sAdha mama vairabhAvo nAsti, asminnanAvisaMsAre mana ko'pi zatrunAsti nijAjitAzubhakarmAntareNAto mama sattveSu maitrI ega imtaM ca bhImasamAnAminA.-- pApamarAtidharmo baMdhu/vastha ceti nizcinvan / samayaM yadi jAnIte zreyo jJAtA dhruvaM bhvti|| tataH kAraNAt AsAe vosarittA NaM samAhi paDitrajjae-khyAtilAbhapUjAvijIviteMdriyabalasvAsthyAvibhAvanArUpAM sarvAmapi AzAmutsRtya nUna nizcayena vicaitanyasvarUpaparamAhAdaikalakSaNaparamasamAdhirmayA pratipadyate / kiMca ahamikko khalu sujho vesaNaNANamahao sdaaruubii| Navi atyi mama kiMciyi aNNaM paramANumittaM pi| iti hetoH svArthasiddheH evAzAmAdAya paramavairAgyabhAvapariNato'haM paravastubhya AzAM tyjaami| TIkA--ekendriya se lekara paMcendriya paryaMta jitane bhI jIva haiM, una sabameM merA samatAbhAva hai kisI ke sAtha bhI merA vairabhAva nahIM hai / apane dvArA arjita pApa karma ke sivAya isa anAdi saMsAra meM merA koI bhI zatru nahIM hai, isaliye merI sabhI jIvoM meM maitrI hI hai| zrIsamaMtabhadrasvAmI ne kahA bhI hai "jIva kA pApa zatra hai aura dharma mitra hai, aisA nizcaya karate hue yadi Agama ko jAnate haiM, to ve nizcita hI mokSamArga ke jJAtA hote haiN|" isaliye khyAti, lAbha, pUjAdi aura jIvana, indriya, bala, svAsthya Adi bhAvanArUpa sabhI AzAoM ko chor3akara maiM nizcita hI ciccaitanyasvarUpa paramAhlAda eka lakSaNa paramasamAdhi ko prApta karatA hU~ / dUsarI bAta yaha hai ki "maiM ekAkI hU~, zuddha hU~, darzanajJAnamayI hU~ aura sadA arUpI hU~, merA anya kiMcit paramANumAtra bhI nahIM hai / " isa hetu se maiM apane prayojana kI sisi kI hI 1, rtnkrnnddshraavkaacaar| 2. smysaar,gaayaa|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 niyamasAra-prAmRtam zrIguNabhadrasUriNApi proktam-- AzAgataH pratiprANi yasmin vizvamaNUpamam | kasya kiM kiyadAyAti yUthaiva vissyaissitaa|| itthaM jJAtvA paramasamarasabhAvo vidhAtavyaH // 104 // evaM "matti parivajjAmi" ityAdinA mamatApariNAmapratyAkhyAnamukhyatvena eka sUtraM gatam, tadanu "AdA khu majma' ityAdimAtmanyeva jJAnabarzanacAritrapratyAkhyAnAdisvarUpapradhAnatA mAnyatreti kathanena eka sUtraM gatam, punaH "ego ya maravi jIyo" ityAdinA ekatvapratipAdanamukhyatvena dve satre gate, punazca "ja kici meM duccarittaM'' ityAdinA duSkRtasyajanaparamasAmpabhAvanAgrahaNapratipAdanamukhyatvena dve sUtre, iti SabhiH sUtraH dvitIyo'ntarAdhikAro gataH / AzA ko lekara paramavairAgya bhAva se pariNata hotA huA para vastuoM kI AzA ko chor3atA huuN| zrIguNabhadrasUri ne bhI kahA hai "yaha pratyeka prANI AzArUpo gaDDhe meM par3A huA hai, jisameM yaha vizva aNu ke samAna dikhatA hai| ataH kisako kyA aura kitanA milegA ? isaliye viSayoM kI AzA vyartha hI hai / ' aisA jAnakara paramasamarasabhAva rakhanA cAhiye / / 104 // isa taraha "matti parivajjAmi" ityAdi rUpa se mamatAbhAva ke tyAga ko mukhyatA se eka sUtra huA, isake bAda "AdA khu majjha'' ityAdi rUpa se AtmA meM ho jJAna, darzana, cAritra, pratyAkhyAna Adi kI pradhAnatA hai anyatra nahIM, isa kathanapUrvaka eka sUtra huA / punaH "ego ya maradi jovo' ityAdi rUpa se ekatva ke pratipAdana kI mukhyatA se do sUtra hue, 'jaM kiMci me ducarittaM' ityAdi rUpa se duSkRta ko chor3ane aura paramasAmyabhAvanA ko nahaNa karane ke pratipAdana kI mukhyatA se do sUtra hue, isa prakAra chaha sUtroM dvArA yaha dUsarA antarAdhikAra pUrNa huA / 1. AtmAnuzAsana, baloka 36 /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ vimAnAnRtya idaM pratyAkhyAnaM sukhena kasya bhavediti pratipAdayanti sUrayaH NikkasAyarasa daMtassa sUrassa vavasAyiNo / saMsArabhayabhIdassa paccakkhANaM suhaM have // 105 // 297 syAdvAvacandrikA ---- NikkasAyarasa - nirgatA anaMtAnubaMdhyAdikaSAyAH yasmAdasau niSkaSAyaH, saMjvalanamAtrakaSAyAzrito vA tasya / daMtassa-paMcendriyanirodhayatena jitendriyasya / sUrassa - parISahopasargaprasaMge dhairyaguNopetasya zUrasAguNayuktasya / vavasAyiNo-mUlottaraguNeSUdyamazIlasya / saMsArabhayabhIdassa - saMsArasya garbhavAsaprabhRtyanaMtaduHkhAni tebhyobhayabhItasya, athavA saMsAre ihalokA visaptabhayAH, anekazaH bhayA vA tebhyo bhItasya tasya jAtarUpasya munivarasya / suhaM paccakkhANaM have - sukhapUrvakaM pratyAkhyAnaM bhavet / ito vistara:- mUlAcAragranthe - pratyAkhyAnasya " aNAgavamaviSaMta" ityAdirUpeNa dazabhedAH saMti / yaha pratyAkhyAna sukha se kinake hotA hai ? mAcAryadeva aisA pratipAdana karate haiM anvayArtha - ( NikkasAyarasa daMtarasa sUrassa vavasAyiNo saMsArabhayabhIdassa) kaSAyarahita, jitendriya, zUra, udyamazIla aura saMsAra se bhayabhIta muni ke ( paccakkhANaM suhaM have ) pratyAkhyAna sukha pUrvaka hotA hai / TIkA --- jinake anantAnubandhI Adi kaSAyeM nikala gaI haiM / ve niSkaSAya muni haiM athavA jo saMjvalana mAtra kaSAya ke Azrita haiM ve niSkaSAya muni haiM / jo paJcendriya nirodha vrata se jitendriya haiM, parISaha aura upasarga ke prasaMga meM dhairya guNa sahita haiM arthAt zUratA guNa se yukta haiM, mUlaguNa aura uttaraguNoM meM udyamazIla haiM, aura jo saMsAra ke garbhavAsa Adi ananta duHkhoM se bhayabhIta haiM, athavA saMsAra meM isa loka paraloka Adi sAta bhaya haiM, yA aura aneka bhaya haiM jo unase bhayabhIta haiM, una munirAja ke sukhapUrvaka pratyAkhyAna hotA hai / 28 isI kA vistAra kahate haiM mUlAcAra grantha meM pratyAkhyAna ke "anAgata atikrAMta" Adi rUpa se daza
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam zrIvasudyAcAryakRtaM lakSaNamatra pradazyate 1. anAgataM bhaviSyatkAlaviSayopavAsAdikaraNaM caturdazyAdiSu yatkartavyaM tattrayodazyAdiSu yatkriyate / 2. atikrAMta-atItakAlaviSayopavAsAdikaraNaM caturdazyAdiSu yatkartavyamupavAsAdikaM satpratipadAdiSu kriyate / 3. koTisahita - saMkalpasamanvitaM zaktyapekSayozvAsAdikaM zvastane dinaM svAdhyAya- velAyAmatikrAMtAyAM yadi zAktarbhaviSyatyupavAsAdikaM kariSyAmi no cenna kariSyAmItyeva yatkriyate / 4. nikhaMDitaM avazyakartavyaM pAkSikAdiSUpavAsakaraNam / 5. sAkAraM - sabhedaM, sarvatobhadrakanakAyalyAdyupavAsavidhirnakSatrAvibhevena karaNam / 6. anAkAraM - svecchayopavAsavidhirnakSatrAdikamaMtareNopayAsAvikaraNam / 7. parimANAgataM - pramANasahitaM SaSThASTa 298 bheda haiN| zrIvasunAda AcAryakRta TIkA meM jI unakA lakSaNa diyA gayA hai unheM hI yahA~ dikhAte haiM 1 anAgata- bhaviSya kAla viSayaka upavAsa Adi karanA / jaise caturdazI Adi meM jo karane yogya hai use trayodazI Adi meM karanA so 'anAgata pratyAkhyAna' hai / 2 atItakAla viSaya ke upavAsa Adi karanA jaise jo caturdazI Adi meM karane yogya upavAsa haiM unheM pratipadA Adi meM karanA so 'atikrAMta pratyAkhyAna' hai / 3 saMkalpa sahita upavAsa 'koTisahita pratyAkhyAna' hai, isameM zakti kI apekSA se upavAsa Adi hote haiM / jaise, agale dina svAdhyAya kA samaya nikala jAne ke bAda yadi zakti hogI to upavAsa Adi kareMge, nahIM rahI to nahIM kareMgejisameM aisA niyama rahatA hai use 'koTisahita pratyAkhyAna' kahate haiM / 4 pAkSika Adi meM avazya karane yogya upavAsa ko 'nikhaMDita pratyAkhyAna' kahate haiM / 5 sarvatobhadra, kanakAvalI Adi upavAsa vidhi tathA nakSatra Adi meM kiye jAne vAle upavAsa bheda sahita hote haiM, inheM 'sAkAra pratyAkhyAna' kahate haiM / 6 apanI icchA se upavAsa vidhi karanA jisameM nakSatra Adi ke binA upavAsa Adi kiye jAyeM- 'anAkAra pratyAkhyAna' hai / : thii
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam 299 madazamadvAdazapakSArddhapakSamAsAdikAlAviparimANenopavAsAdikaraNam / 8. aparizeSa yAvajjIvaM caturvidhAhArAdiparityAgo'parizeSam / 9. adhvAnagataM-adhvagataM, mArgaviSayATavInahyAdiniSkramaNadvAreNopavAsAdikaraNam / 10. sahetukaM-upasargAdini. mittApekSamupavAsAdikaraNamiti / ye kecid bhavyottamA janezvarauM dIkSAmAbAya suThUtayA svAcaraNavidhi jJAtvA mUlAcAramayA bhavanti, ta evaM pratyAkhyAnena pariNatAH santo nizcayaniyamasArA bhaviSyanti na caanthe| uktaM ca zrIsamaMtabhadrasvAminA-- "bAhAM tapaH paramaduzcaramAcaraMstvamAdhyAtmikasya tapasaH parivRhaNArtham / " 7 belA, telA, caulA, pA~ca upavAsa Adi se lekara pakSa, ardhapakSa, mAsa Adi kAla ke parimANa se kiye gaye upavAsa Adi 'parimANagata pratyAkhyAna' kahalAte haiN| 8 yAvajjIvana cAra prakAra ke AhAra kA tyAga kara denA aparizeSa pratyAkhyAna' hai| 9 mArga ke viSaya meM bana nadI se nikalate samaya upavAsa Adi kara lenA 'adhvAnagata pratyAkhyAna' hai| 10 upasarga Adi ke A jAne para usa nimitta se upavAsa Adi karanA 'sahetuka pratyAkhyAna' hai| jo koI bhavyottama jainezvarI dIkSA ko lekara acchI taraha se apane AcAra kI vidhi ko jAnakara mUlAcAramaya ho jAte haiM ve hI pratyAkhyAna rUpa se pariNata hote hue nizcaya niyamasArarUpa ho jAte haiM, anya nhiiN| zrI samaMtabhadrasvAmI ne kahA bhI hai "he bhagavan ! AdhyAtmika tapa kI vRddhi ke liye Apane parama kaThora bAhya tapa kA AcaraNa kiyA hai|" - - 1. yaha gAthA mulAcAra meM a0 2 meM hai / 2. mUlAdhAra adhyAya 7 /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 miyamasAra-prAbhRtam idaM vyavahArapratyAkhyAna SaSThaguNasthAne'sti punaH ratnatrayasyaikAgrayapariNatarUpaM dhyAnamayaM nizcayapratyAkhyAnamapramattAdArabhya A kSINakaSAyAntam / evamavabudhyAhaccaraNakamalayoH punaH punaH mayA'bhyaryate yadyAvajjIvaM samyaktvasya saMyamasya ca rakSA'nte ca bhaktapratyAkhyAnavidhinA samAdhimaraNaM me bhUyAt / azrunA prakRttamupasaMhartukAmAH punarapi pratyAkhyAnasya svAminaM nigadantyAcAryadevA : evaM bhedabhAsaM jo kumvai jIvakammaNo NicvaM / paccakkhANaM sakkadi dharidu so saMjado NiyamA / / 106 // syAdvAvadhandrikA evaM jo NiccaM jIvakrammaNo bhedabbhAsaM kubvai evaM-sakalamaMtarbahirjalpaM muktvA yaH paravastubhyo nirmamaH tapasthI nityameva jJAnadarzanalakSaNajIvAnAM paudgalikakarmaNAM ca parasparaM kSIranIramiva saMyoge satyapi bhedAbhyAsaM karoti / so saMjado yaha vyavahAra pratyAkhyAna' chaThe guNasthAna meM hotA hai, punaH ratnatraya kI ekAgna pariNati rUpa, dhyAnamaya, nizcaya pratyAkhyAna apramatta nAmaka chaThe guNasthAna se lekara kSINa kaSAyaparyaMta hotA hai| aisA jAnakara ahaMtadeva ke caraNakamala meM mere dvArA punaH punaH yaha prArthanA kI jAtI hai ki yAvajjIvana mere samyaktva aura saMyama kI rakSA ho aura aMta meM bhaktapratyAkhyAna vidhi se samAdhi pUrvaka maraNa hove // 105 / / aba prakRti ke upasaMhAra karane ke icchuka AcAryadeva punarapi pratyAkhyAna ke svAmI ko kahate haiM-- anvayArtha (jo evaM jIvakammaNo bhedabhAsaM Nicca kuvvai) jo muni isa prakAra jIva aura karma meM bheda kA abhyAsa nitya hI karate rahate haiM (so saMjado NiyamA paccakkhANaM dhari, sakkadi) ve saMyamI niyama se pratyAkhyAna dhAraNa kara sakate haiN| TIkA-isa prakAra saMpUrNa aMtaraMga aura bahiraMga jalpa ko chor3akara jo tapasvI paravastu se nirmama hokara nitya hI jJAnadarzana lakSaNa bAle jIvoM meM aura paudgalika karmoM meM paraspara meM dUdha-pAnI ke samAna saMyoga hote hue bhI bheda ka /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 301 niyamA - saH saMyamena pariNataH saMyataH niyamAt paccakkhANaM dhAraduM sakkadi --vyavahA ranizcayalakSaNamubhayamapi pratyAkhyAnaM dhatuM zaknoti nAtra saMdeho'sti / itI vistaraH- caturdazapUrvAntargate navame pratyAkhyAnanAmadheye dravyakSetrakAlabhAvapuruSasaMhananAdyapekSayA sAvadyavastUnAM tyAgo'navadyavastUnAM vA tapobhAvanayA bahuvidhopavAsAdikaM ca pratipAdyate / asya pratyAkhyAna pUrvasya mAhAtmyaM zrUyate ArSapranye / uktaM ca zrInemicandra siddhAMta cakravatidevaiH - tIsaM vAso amme, vAsanudhattaM khu titthayaramUle | paccakkhANaM paDhiyo, saMkSUNayugA uyavihAro // yaH kavica bhavyo janmanaH prabhRtitriMzadvarSa paryataM sukhapUrvakamatItya punaH abhyAsa karate haiM ve saMyama se pariNata hue saMyata mahAsAdhu niyama se vyavahAra nizcayalakSaNa donoM prakAra ke pratyAkhyAna ko bhI dhAraNa karane meM samartha ho jAte haiM isameM saMdeha nahIM hai / isI ko kahate haiM wwww caudaha pUrva ke aMtargata navamAM pratyAkhyAna nAma kA pUrva hai usameM dravya, kSetra, kAla, bhAva aura puruSa ke saMhanana Adi kI apekSA se sadoSa vastuoM ke tyAga kA, tapa kI bhAvanA se nirdoSa vastuoM ke bhI tyAga kA, aura bahuta prakAra ke upavAsa Adi kA pratipAdana kiyA gayA hai / ArSa granthoM meM bhI isa pratyAkhyAnapUrva kA mAhAtmya sunA jAtA hai / zrI nemicaMdra siddhAMtacakravartIdeva ne kahA bhI hai- "jo janma se tIsa varSa bAda tIrthaMkara deva ke pAdamUla meM pratyAkhyAnapUrva ko par3hate haiM unhIM ke saMdhyAkAla se atirikta do koza vihAra karane rUpa aisI parihAravizuddhi Rddhi ho jAtI hai / " jo koI bhavyajIva janma se lekara tIsa varSaM paryaMta ghara meM sukha pUrvaka rahakara 1. gommaTasAra jIvakAMDa, saMyamamArgaNA /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 niyamasAra - prAbhRtam jainIzvaroM mudrAM gRhItvA tIrthaMkarasya pAdamUle aSTavarSaM yAvat pratyAkhyAnAkhyaM pUrvamadhyeti sa parihAravizuddhisaMyamaM saMprApya trisaMdhyonadvigatimanvahaM viharati / ayaM jIvAkule loke viharannapi jalAtkamalamida kiyA na lipyaleo'sya vayazivasyApi niyamo nAsti / tAtparyametat -- ye tapodhanAH sarvAraMbhaparigrahanirmuktAH sahajavimalakevalajJAnadarzasulavIryasvabhAvasyAtmano vyatirikte ratnatrayasAdhane zarIre'pi mamatvamakRtvA viharaMtita eva svaparabhedavijJAnabalena svecchayA'pi upavAsAditapazcaraNAni kartuM zaknu vanti / kica "deha evAtmadhIH mUla saMsAraduHkhasya" itivacanAt zarIrAnniHspRhA munayaH svAtmajanyaparamAnaMdapIyUSaM pibanto'zarIrA api jJAnazarIrA siddhA bhaviSyantIti jJAtvanazanAdikaM kurvatA nijaparamAtmatattvaM bhavatA satataM citanIyam / zrI pUjyapAdasvAmino'pi iyameva preraNAsti- puna: jainezvarI dIkSA dhAraNa kara tIrthaMkara kevalI ke pAdamUla meM ATha varSa paryaMta pratyAkhyAna nAma ke pUrva kA adhyayana karate haiM ve parihAravizuddhi nAma ke saMyama ko prApta karake tInoM saMdhyA kAloM ko chor3akara zeSa kAla meM do koza taka pratidina vihAra karate haiM / ve mahAmuni isa jIva samUha se khacAkhaca bhare hue lokameM vihAra karate hue bhI jala meM kamala ke samAna hiMsA se lipta nahIM hote haiM isaliye inheM varSAyoga karanekA varSAkAla meM eka jagaha rahane kA bhI niyama nahIM hai / tAtparya yaha hai ki jo tapodhana saMpUrNa AraMbha parigraha se mukta hokara sahaja bimala kevalajJAna darzana sukha vIryaM svabhAvI jo apanI AtmA hai, usase bhinna ratnatraya ke sAdhanarUpa zarIra meM bhI mamatva na karate hue vihAra karate haiM / ve hI sva-para meM bhedavijJAna ke bala se apanI icchAnusAra bhI upavAsa Adi tapazcaraNa karane meM samartha ho jAte haiM / kyoMki 'zarIra meM Atmabuddhi karanA hI saMsAra duHkhoM kA mUla kAraNa hai|' isa vacana ke nimitta niHspRha hue ve munirAja apanI AtmA se hI utpanna hue paramAnaMda amRta ko pIte hue azarIrI AtmA hote hue bhI jJAnazarIrI siddha bhagavAn ho jAte haiM, aisA jAnakara Apako anazana Adi tapa karate hue nijaparamAtma tattva kI satata bhAvanA karate rahanA cAhie / zrI pUjyapAdasvAmI ne bhI yahI preraNA dI hai-
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam avuHkhabhAvitaM jJAnaM kSIyate duHkhsnnidhau| tasmAdyathAbalaM duHkhairAtmAnaM bhAvayenmuniH // ' te jayantu dharmatIrthapravartakA: zrIpurudevatIrthaMkarAH yaiH prakaTitAhArapratyAkhyAnAvimunicaryAvidhiradyAvadhi sAdhubhiH paripAlyate / yebhyazcaikavarSacaturvizatidivasaparyaMtamupoSitebhya ikSurasAhAraM datvA rAjA zreyAMsakumArI dAnatIrthapravartako jAtaH, pazcAt teSAmeva gaNadharo bhUtvA muktizriyamavApnot taiH sArdhaM so'pi jayatAt / evaM "NikkasAyassa" ityAdinA nizcayapratyAkhyAnapariNatamuneH svarUpakathanapradhAnatvena ' sUtre gate / asmin niyamasAramanthe SaSThe nizcayapratyAkhyAnAkhye'dhikAre nizcayapratyAtyAnalakSaNasohaMbhAvanAsvarUpaikatvasAmyabhAvanAtatpariNatasaMyatasvarUpaM dvAdazagAthAbhiH sukhiyA jIvana meM kiyA gayA tattvajJAna abhyAsa duHkha ke AjAne para kSINa ho jAtA hai / isaliye yathAzakti duHkhoM ke dvArA bhI muni tattvajJAna kI bhAvanA karatA rahe / arthAt du:khoM ko bulAbulAkara bhI tatvajJAna kA abhyAsa karatA rahe / yaha upavAsa Adi tapazcaraNa karanA duHkhoM ko bulAnA hI hai / ve dharmatIrtha ke pravartaka zrI purudeva toyaMkara jayazIla hoveM ki jinake dvArA prakaTa kI gaI 'AhAra pratyAkhyAna' Adi rUpa muni-caryA-vidhi Aja taka muniyoM ke dvArA pAlI jA rahI hai| jinako ekavarSa caubIsa divasa upavAsa karane ke bAda ikSurasa kA AhAra dekara rAjA zreyAMsakumAra 'dAnatIrtha' ke pravartaka hue haiN| pazcAta unhIM bhagavAna ke gaNadhara hokara muktilakSmI ko prApta kiyA hai, una bhagavAn ke sAtha the zreyAMsa kumAra bhI jayazIla hote rheN| isa taraha 'NikkasAyassa' ityAdirUpa se nizcaya pratyAkhyAna se pariNata muni ke svarUpa ko kahane ko pradhAnatA se do gAthAsUtra hue haiN| ___ isa niyamasAra grantha meM chaThe nizcayapratyAkhyAna adhikAra meM nizcayapratyAkhyAna kA lakSaNa, 'soha' bhAvanA kA svarUpa, ekatva aura sAmyabhAvanA kI preraNA, tathA ina rUpa se pariNata hue muni kA svarUpa-ina bAraha gAthAoM meM pratipAdita 1. samAdhizataka, praloka 102 /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 niyamasAra - prAbhUtam pratipAditaM bhavatIti catuHSadvigAthAsUtraistrayo'ntarAdhikArA gatAH / iti zrIbhagavarakundakundAcArya praNIta niyamasAraprAbhRtagranthe jJAnamatyAdhikAkRta 'syAdvAvacandrikA 'nATIkAyAM nizcayamokSamArga mahAdhikAramadhye nizcayapratyAkhyAnanAmA SaSTho'dhikAraH samAptaH / iti zrI niyamasAraprAbhUtasya pUrvAdhaM samAptam / kiyA gayA hai / isa prakAra cAra, chaha aura do gAthAoM dvArA ye tIna aMtarAdhikAra pUrNa hue haiN| isa prakAra bhagavAn zrI kundakundAcAryapraNIta "niyamasAra prAbhRta" graMtha meM jJAnamatI AkikRta syAdvAdacandrikA nAmaka TIkA meM 'varga' mahAdhikAra ke aMtargata 'nizcayapratyAkhyAna' nAma kA yaha chaThA adhikAra pUrNa huA / isa prakAra niyamasAra prAbhRta kA pUrvArdha samApta huA /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paramAlocanAdhikAraH namo'stu sarvavighna vihantubhyo vyavahAranizvayAlocanApratipAdana kuzalebhyaH zrIzraSabhadevacaraNAbjacaMcarIkavRSabhasenAdicaturazItigaNadharadevebhyaH / atha vyavahArAlocanAvinAbhAviSaramAlocanAnAmadheyaH saptamo'dhikAraH prArabhyate / tatra SaDgAthAsUtreSu "jokammakammara hiyaM" ityAdinA paramAlocanAlakSaNam, tadanu " AloyaNa" ityAdinA AlocanAyAzcaturbhedanirUpaNam, punaH "jo parasavi appANaM" ityAdicatuHsUtraiH catuHprakArANAM lakSaNAni -- iti dvAbhyAmantarAdhikArAbhyAM samudAyapAtanikA sUcitA bhavati / adhunA vItarAgacAriSAdinAmAthi nirvikalpadhyAnamayaM paramAlocanAsvarUpaM nirUpayantyAcAryadevAH- zoka makammara hiyaM, vihAvaguNapajja ehiM vadiritaM / appANaM jo jhAyadi, samaNassAloyaNa hodi // 107 // sarva vighnoM ke vinAzaka, vyavahAra nizcaya AlocanA ke pratipAdana meM kuzala zrI RSabhadeva bhagavAn ke caraNakamaloM ke bhramarasvarUpa zrI vRSabhasena Adi caurAsI gaNadhara devoM ko namaskAra hove / aba vyavahAra AlocanA ke binA na hone vAlA, aisA yaha parama AlocanA nAmakA sAtavA~ adhikAra prArambha kiyA jA rahA hai / isameM chaha gAthAsUtra haiM, unameM se 'NokammakammarahiyaM' ityAdi ke dvArA parama AlocanA kA lakSaNa kahA jAyegA, punaH " AloyaNa" ityAdi gAthA se AlocanA ke cAra bheda batAye jAyeMge, isake bAda "jo parasadi appAnaM" ityAdirUpa cAra gAthAoM dvArA cAra prakAra kI Alo canA ke lakSaNa kaheMge / isa prakAra do aMtarAdhikAroM dvArA samudAya panikA sUcita kI gaI hai / aba AcAryadeva vItarAga cAritra ke sAtha avinAbhAvI nirvikalpadhyAnamaya parama AlocanA ke svarUpa ko kahate haiM-- anvayArtha - ( NokammakammarahiyaM vihAvaguNapajjaehiM vadirittaM) nokarma-karma se rahita aura vibhAva guNa paryAyoM se vyatirikta (appANaM jo jhAyadi) AtmA ko jAte haiM, (samaNassa AloyaNaM hodi ) una bhramaNa ke AlocanA hotI hai / 39
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 niyamasAra-prAbhRtam jo appANaM jhAyadi-yo vyavahArAlocanAniSNAtaH picchikAkamaNDaludhAro vigambaro munIzvaraH kevalajJAnavarzanaprabhUtyanantaguNasamahaM svazuddhAtmAnaM dhyAyati, samaNassAloyaNaM hodi-tasya jIvitamaraNasukhaduHkhalAbhAlAbhAdiSu samabhAvapariNatasya zramaNasya nizcayAlocanA bhavati / nanu ayaM svayaM saMsArI punaH azuddhamAtmAnaM zuddhaM kathaM dhyAyati ? iti ceta. ucyate-gokammakammarahiyaM yadyapi ayaM jIyaH saMsAre SaTparyAptitrizarIrarUpanokarmabhiniAvaraNAdyaSTavidhadravyakarmabhirmaddhamapi zuddhanizcayanaye bhI rAhatam / punaH kathaMbhUtam ? vihAvaguNapajjaehi vadirittaM-matizrutajJAnAdivibhAvaguNanaranArakAvivibhAvaparyAyaiH sahitamapi tathaiva nizcayanayApekSayA zazvatkAlaM vibhAvaguNaiH paryAyaizca vyatiriktaM svabhAvajJAnadarzanaguNasiddhazuddhaparyAyaiH sahitamevaikArayamanAH bhUtvA svAsmAnaM dhyAyati / / tadyathA--"AlocanaM gurave'parAdhanivedanamahadbhaTTArakasyAnataH svAparAdhA TIkA-jo picchi kamaMDaludhArI digambara munirAja vyavahAra AlocanA meM niSNAta ho ca ke haiM, ve hI kevalajJAna, darzana Adi anaMtaguNasamUha svazuddhAtmA ko dhyAte haiN| jIvana-maraNa, sukha-duHkha, lAbha-alAbha Adi meM samatAbhAva se pariNata hue una zramaNa muni ke nizcaya AlocanA hotI hai / zaMkA-jaba yaha AtmA svayaM saMsArI hai, to azuddha AtmA ko zuddha rUpa meM kaise dhyAtA hai| samAdhAna -yadyapi yaha jIva saMsAra meM chaha paryApti aura tIna zarIra rUpa nokarma se sahita hai tathA ATha prakAra ke jJAnAvaraNa Adi dravyakarmoM se bhI baiMdhA huA hai, phira bhI zuddhanizcayanaya se yaha ina sabase rahita hai| aise hI yaha mati, zrata, avadhi, manaHparyayajJAna Adi vibhAva guNoM se aura nara nAraka Adi vibhAva paryAyoM se sahita hote hue bhI nizcayanaya kI apekSA se zAzvata kAla bhI ina vibhAva muNa paryAyoM se bhinna hI hai aura svabhAvarUpa jJAna darzana guNa tathA siddhazuddha paryAya se sahita hI hai, aisI AtmA ko ye muni ekAgracitta hokara dhyAte haiM / usI ko spaSTa karate haiM-- guru ke sAmane apane aparAdha kA nivedana karanA, yA guru ke abhAva meM
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAMbhRtam 307 viSkaraNaM vA svacitte'parAdhAnAmanavagRhanam / divasarAtrIryApathapakSacaturmAsasaMvatsarottamArthaviSayajAtAparAdhAnAM gurvAdibhyo nivedanaM saptaprakAramAlocanaM vevitavyamiti / ' pratikramaNabhedasadRzA evaM AlocanAbhedA api saptadhA mUlAcAre proktAH santi / etadvyavahAranayApekSayAlocanAlakSaNam / nizcayanayenAlocanAlakSaNamatra vivakSitamasti / samayasAramahAzAstre'pi evameva kathitama meM hamanahavigaM, pati va janitva : taM dosaM jo ceyai, so khalu AloyaNaM ceyA // 385 // NicvaM paccakkhANaM, kuthyaha NicaM ya paDikkamadi o| piccaM AloceyAha, so ha caritaM havai ceyA // 386 / / tAtparyametat- yaH kazcit tapodhano vyavahArAlocanAbalena sarvadoSebhyaH pRthAbhUtaH san vItarAganirvikalpasvasaMvevanajJAnasvarUpaparamasamAdhidhyAne sthitvA paraarhata bhagavAna ke sAmane apane aparAdha ko pragaTa karanA, apane citta meM aparAdha ko na chipAnA, isI kA nAma AlocanA hai / divasa, rAtri, IryApatha, pakSa, cAra mAsa, varSa aura uttamArtha ke viSaya meM hue aparAdhoM ko guru Adi ke pAsa nivedana karanA, inake AdhAra se AlocanA ke sAta bheda ho jAte haiM, aisA jAnanA cAhiye / pratikramaNa bheda ke samAna AlocanA ke bhI sAta bheda mUlAcAra meM kahe gaye haiN| yaha saba vyabahAranaya kI apekSA se AlocanA ke lakSaNa haiN| yahA~ para nizcayanaya se AlocanA kA lakSaNa vivakSita hai| samayasAra mahAzAstra meM bhI yahI bAta kahI hai vartamAna kAla meM jo bhI zubha aura azubha karma udaya meM Ate haiM, jinake aneka bheda prabheda haiM, una doSoM kA jo anubhava karatA hai, vahI cetA-AtmA AlocanA hai / jo sAdhu nitya hI pratyAkhyAna karatA hai, nitya hI pratikramaNa karatA hai aura nitya hI AlocanA karatA hai, vahI AtmA cAritrasvarUpa ho jAtA hai / tAtparya yaha hai ki jo koI tapodhana vyavahAra AlocanA ke bala se sarva doSoM se pRthagbhUta hote hue vItarAga nirvikalpa svasaMvedana jJAnasvarUpa paramasamAdhi 1. mUlAdhAra, adhyAya 7, gAthA 122 ko ttiikaa|| 2, samayasAra, gAthA 385, 386 sarvavizuddhi adhikAra /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 niyamasAra prAbhUtam mAnandamayaM nijAtmAnaM dhyAyati, sa tadAnIM dhyAnopayukto bhavan paramAlocanAsvarUpeNa pariNamatIti jJAtvA prAraMbhAvasthAyAM mAyAzalyamapahAya svadoSamAlocya gurorantike, punaH nizcayAlocanAsiddhayarthaM bhAvanA bhAvanIyA nirantaraM bhavatA bhavyapuNDarIkeNa // 107 // AlA maMdaM kathayatvAcAryadevAH--- AloyaNamA chaNa biyaDIkaraNaM ca bhAvasuddhI ya / , hima parikahiyaM. AloyaNalakkhaNaM samaye // 108 // AloyaNaM - mAyAmaMtareNa saralabhAvena bAlakayat gurave svAparAghanivedanam Alo canA / AluMchaNa-doSAn svamanasaH samUlamunmUlya bahiH kSepaNaM Alu chanaM AluJcanaM vA / viyaDIkaraNaM ca - - vikRtIkaraNaM ca / bhAvasuddhI ya-bhAvAnAM nirmalatA pavitratA vA bhAvazuddhizca kathyate / iha samaye AloyaNalakkhaNaM cauvihaM parikahiyaM sarvajJavevapraNI rUpa dhyAna ko dhyAte haiM, ve usa samaya dhyAna se upayukta hote hue paramAlocanA svarUpa se pariNamana kara jAte haiM / aisA jAnakara prArambha avasthA meM mAyAzalya ko chor3akara guru ke pAsa apane doSoM kI AlocanA karake punaH nizcaya AlocanA kI siddhi ke lie Apa bhavyavarapuMDarIka ko niraMtara hI bhAvanA bhAte rahanA cAhiye / bhAvArtha - jaise pratikramaNa ke devasika, rAtrika Adi sAta bheda haiM, vaise hI bAlocanA ke devasika, rAtrika, IrSyApatha, pAkSika, cAturmAsika, vArSika aura uttamArtha kI apekSA sAta bheda haiM / yaha saba vyavahAra AlocanA hai / jo muni ina AlocanA ko kara cuke haiM, ve hI dhyAnarUpa nizcaya AlocanA ke pAtra hote haiM / / 107 / / aba AcAryadeva AlocanA ke bheda kahate haiM- anvayArtha - (AloyaNa mAluMchaNa viyaDIkaraNaM ca bhAvasuddhI ya) AlocanA, AluMkhana, trikRtIkaraNa aura bhAvazuddhi ( iha samaye AloyaNalakkhaNaM cauvihaM parikahiyaM ) isa jagat meM jaina Agama meM AlocanA lakSaNa ke ye cAra bheda kahe gaye I TIkA - mAyAcAra ke binA guru ke pAsa saralabhAva se bAlaka ke samAna apane doSoM ko nivedita karanA AlocanA hai / doSoM ko apane mana se jar3amUla se ukhAr3a kara bAhara pheMka denA AluMchana athavA AkuMcana hai / doSoM ko prakaTa kara denA vikRtIkaraNa hai aura bhAvoM kI nirmalatA yA pavitratA bhAvazuddhi kahalAtI hai / 1 1
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam saptaddhasamanvitamana:paryayajJAnadhArigaNadhara devagrathitaparamAgame AlocanAyA lakSaNaM pUrvoktaM catuvidhaM parikathitamasti / ito vistara: vikRtIkaraNaM doSANAmAviSkaraNaM rAgadveSAdivikArapariNAmAnAM parivartanaM na karaNamiti vA / uktaM ca mUlAcAre--- 309 munInAmAcArazAstre AlocaNamAcaNa vigaDIkaraNaM ca bhAvasuddhI bu / Alocitamhi ArASaNA aNAlocaNe bhajjA // " "AlocanamAla' canamapanayane vikRtIkaraNamAviSkaraNaM bhAvazuddhizcetyeko'rthaH / atha kimarthamAlocanaM kriyata ityAzaMkAyAmAha yasmAdAlocite cAritrA sarvajJadevapraNIta aura sAta Rddhi se sahita, mana:paryayajJAnadhArI zrI gaNagharadeva dvArA ye gaye paramAgama meM athavA muniyoM ke AcArazAstra meM AlocanA ke lakSaNa pUrvokta cAra prakAra ke kahe gaye haiM / isI kA vistAra kahate hai -- vikRtIkaraNa kA artha hai doSoM ko prakaTa karanA, rAgadveSa Adi vikAra pariNAmoM kA parivartana karanA athavA doSoM kA nahIM karanA / mUlAcAra meM kahA hai Alocana, AlaMbana, vikRtIkaraNa aura bhAvazuddhi meM ekArthavAcI haiM / AlocanA karane para ArAdhanA hotI hai aura nahIM karane para vikalpa hai / Alocana aura AkuMcana ina zabdoM kA artha apanayana- dUra karanA hai / vikRtIkaraNa kara artha doSoM ko prakaTa karanA hai tathA bhAvazuddhi kA artha pariNAmoM kI nirmalatA hai| ye cAroM hI zabda eka artha ko kahane vAle haiM / kisaliye AlocanA kI jAtI hai ? guru ke sAmane cAritrAcArapUrvaka doSoM kI AlocanA kara dene para samyagdarzana, jJAna, cAritra kI zuddhirUpa ArAdhanA siddha hotI hai| doSoM ko prakaTa 1. mulAcAra, gAthA - 124 |
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 niyamasAra-prAbhRtam cArapUrvake gurave nivedite ceti ArAdhanA samyagdarzanajJAnacAritrazuddhiranAlocane punardoSANAmanAviSkaraNe punarbhAjyArAdhanA tasmAdAlocayitavyamiti / / ____ athavA 'viyaDIkaraNaM' asya sthAne "viaDIkaraNa' iti pATho mantavyastahi chAyAyAM vikaTIkaraNaM jAyate / tadA doSANAM vikaTIkaraNaM prakaTIkaraNamAviSkaraNamityartho bhavati / Atmano malinabhAgamapasArya taM vimalaguNanilayaM karmabhyo bhinna zuddhaM bhAvayet / etamevArthamagre granthakArA gAthAyAM kathayiSyanti / yadyapi ime bhedA vyavahAranayApekSayA jAyante, kiM ca nizcayanayastvabhedaM gRlAti, tathApi svAda caukundanaH nicaranayAyalAyA eteSAM lakSaNaM vakSyantiiti jJAtvA yena kenApi prakAreNa svadoSAnAlocya svasmAt nirmUkhya pRthakkRtya nirmalaguNasvarUpamAtmAnaM bhAvayanto zuddhabhAvena svaguNA evaM saMgrahaNIyA bhavanti bhavyajIvaH / // 10 // na karane se punaH vaha ArAdhanA vaikalpika hai, arthAt ho bhI, nahIM bhI ho, isalie AlocanA karanI caahie| athavA 'viyaDIkaraNaM' isake sthAna para 'viaDIkaraNaM' aisA pATha mAnanA cAhiye, to chAyA meM 'vikraTIkaraNa' ho jaavegaa| taba doSoM kA vikaTIkaraNa, arthAt prakaTa karanA-AviSkRta karanA, aisA artha ho jaavegaa| arthAt AtmA se malina bhAga ko dUra karake usa vimala guNoM ke sthAnasvarUpa AtmA ko karmoM se bhinna zuddha bhAvita kare / isI artha ko Age gnanthakAra gAthA eka sau gyArahavIM meM kheNge| .. yadyapi ye bheda vyavahAranaya kI apekSA se hote haiM, kyoMki nizcayanaya to abheda ko grahaNa karatA hai| phira bhI zrI kundakundadeva svayaM hI nizcayanaya kI apekSA karake inakA lakSaNa kaheMge / aisA jAnakara jisa kisI bhI prakAra se apane doSoM kI punaH punaH AlocanA karake aura unheM apane se dUra karake zuddha bhAva se nirmala guNasvarUpa apanI AtmA kI bhAvanA karate hue Apa bhavya jIvoM ko sadA apane guNoM kA hI saMgraha karate rahanA caahiye| bhAvArtha--bheda karanA vyavahAranana kA kAma hai aura abheda meM le jAnA nizcayanaya kA kAma hai / isaliye yahA~ para jo cAra bheda haiM, ve bheda ko apekSA vyavahAra se hote hue bhI lakSaNa kI apekSA nizcayanaya se mAne gaye haiM / / 10 / / 1. mUlAcAra, a07, gAthA-124 kI TIkA / 2. gAthA-111 meN|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhutam 311 adhunA prathamabhedarUpAlocanAlakSaNaM lakSayantyAcAryadevAH-- jo passadi appANaM, samabhAve saMThavitta pariNAma / AloyaNamidi jANaha, paramajiNiMdassa uvaesaM // 109 // jo samabhAve pariNAma saMThavittu appANaM passadi-yaH saMsArazarIrabhogebhyo niviNNamanA: sAdhuH mitrazatrasukhaduHkhajIvitamaraNalAbhAlAbheSa paramasamarasIbhAvena pariNate samabhAve svapariNAma saMsthApya tasminneva svasthaparamasahajazuddhaciccatanyAtmani sthitvA svAtmAnaM pazyati jAnAti anubhavati tasyaiva jinamudrAdhAriNo mahAmuneH / AloyaNamidi jANaha-nizcayAlocanA bhavati tasya mahAmuneH, sa mohakSobhavihIna: pariNAma eva nizcayAlocanA bhavati, athavA yo muniH paramasAmche pariNAma saMsthApya svazuddhAtmAnaM pazyatyavalokayati dhyAyati / sa sAdhuretra AlocanA nigadyate guNaguNinorabhevAditi / athavA jo saM pariNAma samabhAve Thavittu appANaM passadi taM pariNAma AloyaNaM-yaH muniH saMpariNAma samabhAve sthApayitvAtmAnaM pazyati tasya taM pariNAma aba AcAryadeva prathamabhedarUpa AlocanA kA lakSaNa kara rahe haiM anvayArtha (jo samabhAbe pariNAmaM saMThavittu appANaM passadi) jo samabhAva meM pariNAma ko sthApita kara AtmA ko dekhate haiM, (AloyaNaM idi jANaha) unake hI AlocanA hotI hai aisA tuma jAno, (paramajiNi dassa uvaesa) yaha paramajinendra kA upadeza hai| TokA-jo sAdhu saMsAra-zarIra bhogoM se nirvedacitta hote hue, mitra-zatru, sukha-duHkha, jIvana-maraNa, lAbha-alAbha meM parama samarasIbhAva se pariNata, samabhAva meM apane pariNAma ko sthApita karake, usameM hI-svastha paramasahaja zuddha ciccaitanyasvarUpa AtmA meM hI sthita hokara apanI AtmA ko dekhate haiM-jAnate haiM aura anubhava karate haiM, unhIM jinamudrAbArI mahAmuni ke nizcaya AlocanA hotI hai| athavA una mahAmuni kA baha moha kSobha se rahita pariNAma hI nizcaya AlocanA hai / athavA jo muni paramasamatAbhAva meM pariNAma ko sthApita karake apanI zuddha AtmA kA avalokana karate haiM, dhyAte haiM, ve sAdhu hI AlocanA kahalAte haiM, kyoMki guNa aura guNI meM abheda hotA hai| athavA gAthA kA anvaya isa prakAra kara dIjiye ki 'jo saM pariNAma samabhAve Thavittu appANaM passadi taM pariNAma AloyaNaM' arthAt jo muni apane pariNAma ko samabhAva meM sthApita karake AtmA kA
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 niyanasAra-mAmRtam mAlocanA jAnIhi, iti bho bhavya ! tvaM jAnIhi / phasya kathanametat ? paramajiNidassa uvAesa-lokAlokaprakAziparamajinendratIrthakaramahAprabhoH upadezo'yam, svaM taM jAnIhi / tadyathA-kazcinmuniH svasyAvazyakakriyAsu sAvadhAnatayA pravartamAno'pi kadAcit kasmicid vrate saMjAtadoSAn jJAtvA navavidhAlocanAdoSebhyo virahitaH svaguroH sAnnidhyAbhAve jinendradevasya sannidhau upavizyAlocayatiuktaM ca zrIpamanaMdhAcAryeNa-- "lokAlokamanantaparyayayuta kAlatrayogocaram, tvaM jAnAsi jinendra ! pazyatitarAM zazvatsama sarvataH / svAmin ! vetsi mamaikajatmajanitaM doSaM na kiMcitkuto, hetoste purataH sa vAcya iti me zuddhayarthamAlocitum // 8 // avalokana karate haiM, unake usa pariNAma ko hI AlocanA jAno / aisA he bhavya ! tuma samajho / zaMkA--yaha kinakA kathana hai ? samASAna---lokAlokaprakAzI paramajinendra tIrthaMkara mahAprabhu kA yaha upadeza hai, aisA tuma jaano| usI ko kahate haiM---- koI muni apanI Avazyaka kriyAoM meM sAvadhAnIpUrvaka pravRtti kara rahe haiM, phira bhI kadAcit kisI vrata meM doSa laga gayA hai, aisA jAnakara navaprakAra kI AlocanA ke doSoM se rahita hokara apane guru kI nikaTatA na hone se jinendradeva ke sAMnidhya meM baiThakara AlocanA karate haiN| zrI padmanaMdi AcArya ne kahA hai--- he jineMdra ! Apa trikAlavartI anaMtaparyAyoM se sahita loka evaM aloka ko sadA saba ora se jAnate ora dekhate ho, phira he svAmin ! Apa mere eka janma meM utpanna doSa ko kyA nahIM jAnate ? arthAt jAnate hI haiM, phira bhI maiM AlocanA pUrvaka Atma-zuddhi ke liye apane doSoM ko Apake sAmane prakaTa karatA hU~ / vyavahAra
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizrabhasAra-pA Azritya vyavahAramArgamathavA mUlottarANyAn guNAna, sAdhordhArayato mama smRtipathaprasthAyi yada vRSaNam / zuddha tadapi prabho ! tatra puraH sajjo'hamAlocitum, niHzalyaM hRdayaM vidheya majaDairbhavyairyataH sA // 9 // kica- yAvadayaM doSAn nAlocayati tAvanmanasi zalyamiva kSubhyati / rasslocya zuddho jAyate tadA nirAkulaM zAntaM laghu ca svamanubhUya svasthacitto bhavati / 313 iyaM nizcayAlocanA apramattamunInAM dharmyadhyAne zukladhyAne siddhayati, na tataH prAgiti jJAtvA vyavahArAlocanAM kRtvA nizcayAlocanA kadA kathaM yA me labheta itthamanvahaM citanaM kartavyam // 109 // AlocanAyA dvitIyaprakArasya lakSaNaM kathayantyAcAryAH --- kamma mahIruha mUlaccheda samattho sakIyapariNAmo / EUR sAhiNo samabhAvo Alu chaNamidi samuddiTTaM // 110 // mArga kA Azraya karake athavA mUla evaM uttaraguNoM ko dhAraNa karane vAle mujha sAdhu ko jo dUSaNa smaraNa meM A rahA hai, usakI bhI zuddhi ke liye he prabho ! maiM Apake Age AlocanA karane ke liye udyata huA hU~, kAraNa yaha ki vivekI bhavya jIvoM ko cAhie ki ve saba prakAra se apane hRdaya ko zalyarahita kareM / dUsarI bAta yaha haiM ki jaba taka koI muni doSoM kI AlocanA nahIM karate haiM, taba taka mana meM zalya ke samAna vaha doSa cubhatA rahatA hai / jaba AlocanA karake zuddha ho jAte haiM, taba ve apane ko nirAkula, zAMta aura halkA anubhava karake svasthacitta ho jAte haiM / yaha nizcaya AlocanA apramatta muniyoM ke dharmadhyAna aura zukladhyAna meM siddha hotI hai, usake pahale nahIM, aisA jAnakara vyavahAra AlocanA karake nizcayaAlocanA kaba aura kaise mujhe prApta hogI ? aisA satata ciMtana karate rahanA cAhiye ||109 || aba AcAryadeva AlocanA ke dUsare bheda kA lakSaNa kahate haiM--- anvayArtha - (sakoyapariNAmo kamma mahIruhamUlacchedasamastho) jo AtmA kA apanA pariNAma karmarUpo vRkSa ko jar3a se ukhAr3ane meM samartha haiM, (sAhINo samabhAvo) 1. pacanandicaviMzatikA, AlocanAvikAra / 40
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhUtam kammamahIruha mUlacchedasamatyo- aSTavidhakarmANyeva mahIruho vRkSaH, taM mUlAducche samarthaH / sAhINo samabhAvo sakIya pariNAmo-svAdhInaH parabhAvAd vyatiriktaH svAtmAzritaH samarasIbhAvapariNato yaH kazcit svakIyapariNAmaH / AluchaNaM idi samuddiTTha- sa eva Alu chananiti samuddiSTamAMsta yatInAmAcAragranthe / athavA prAkRtavyAkaraNe luchadhAtuH parimArjane'yaM vartate, luMcyAturapanayane ca / saMskRtavyAkaraNe lucdhAtuH kRtitvA dUrIkaraNe'rthe kuMchudhAturnAstyeva / tathA ca mUlAcAre'pi 'AloyaNamAluMcaNa' iti pATho bRzyate / tato'trApi 'Alu chaNa' -sthAne Alu caNeti pATho vicAraNIyaH, prAcInagranthe'nveSaNIyazca vidvabubhiH / tathayA - jJAnAvaraNAdyaSTakarmaNAmusarabhevA aSTacatvAriMzadadhikazatAni asaMkhyAta lokapramANaM vA / eSAM mUlakAraNaM kevala mohanIyakarma eva tadapi dvedhA darzanamohacAritra mohabhedAt / yathA kazcid bhavyaH kAlAdilabdhivazena karaNalabiMdha saMprApya darzana mohatrikamanantAnubaMdhicatuSkaM ca 314 vaha svAdhIna samabhAva (AluchaNaM idi samuddiTTha) AluMchana isa nAma se kahA gayA hai / TIkA - ATha prakAra ke karma, vahI huA vRkSa, usakI jar3a ko mUla se ukhAr3ane meM samartha, parabhAva se atirikta AtmAzrita samarasIbhAva se pariNata jo koI apanI AtmA kA apanA pariNAma hai, muniyoM ke AcAragraMtha meM vahI 'AluMchana' isa nAma se kahA gayA hai / athavA prAkRta vyAkaraNa meM luMcha dhAtu parimArjana artha meM hai aura luM dhAtu dUra karane artha meM hai / saMskRta vyAkaraNa meM luc dhAtu kATaMkara dUra karane artha meM hai aura luMcha dhAtu hai hI nahIM / usI prakAra mUlAcAra meM bhI 'AloyaNamAluMcaNa' Alocana aura AkuMcana aisA pATha dekhA jAtA hai, isaliye yahA~ bhI 'AluMchaNa' ke sthAna meM 'AluMcaNa' yaha pATha vicAraNIya hai / vidvAnoM ko prAcIna hastalikhita pratiyoM meM isakI khoja karanI cAhiye / isI ko vistAra se kahate haiM jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM ke uttara bheda ekasI ar3atAlIsa haiM athavA asaMkhyAta lokapramANa haiM / inakA mUla kAraNa kevala mohanIya karma hI hai, isake do bheda haiM- darzana mohanIya aura cAritramohanIya / jaba koI bhavya jIva kAla Adi labdhi ke vaza se karaNalabdhi ko prApta karake darzana mohanIya kI tIna aura anaMtA -
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhUtam mUlAyunmUlayati, tadA kSAyikasamyagdRSTirjAyate / tahi tasya saMsArasaMtatiradhikatamena caturbhavamAtrameva / punaH krameNa puruSArthabalenAsau saMyato bhUtvA dravyakSetra kAlabhAvAnAmanukUla sAmagrI labdhvA svAdhInaparamasamarasI bhAvotpannaparamAnandalakSaNaparamazukladhyAnaM dhyAyati, tadA zuddhopayogI paramazramaNaH sUkSmasAMparAyaguNasthAnasya caramasamaye cAritramohaM samUlamunmUlya uchinatti / yAvadayaM karmavRkSo rAgadveSAdijalena sidhyate tAvatpuSyati phalati vardhate narakanigodAvikadukaphalamapi dadAti / ataH kathamapi tvayA rAgAdivibhAvabhAvAnAM parihAraH kartavyaH tapaH tapanaprabhAveNAyaM taruH zoSayitavyazca / + akSavaH / digaMbaramunayaH svasya ziraH kUrcAdikezAnAM lu'canaM kRtvA mastakamuMDA bhUtvA zarIrAnnirmamatvamuddghoSayanti / tadAnImeva te dazavidhaM muNDanaM kartuM kSamante / ke te dazamuMDA iti cet ? ucyate, yatipratikramaNasUtre taduktaM vartate / tathAhi 315 baMdhI kaSAyoM kI cAra aisI sAta prakRtiyoM ko mUla se naSTa kara detA hai, taba vaha kSAyika samyagdRSTi ho jAtA hai aura taba usakI saMsAraparaMparA adhikatamarUpa se cAra bhava mAtra hI raha jAtI hai / punaH krama se yaha puruSArthaM ke bala se saMyamI hokara dravya, kSetra, kAla aura bhAvoM ke anukUla sAmagrI ko prApta kara apanI AtmA ke Azrita paramasamarasIbhAva se utpanna paramAnaMda lakSaNa paramazukladhyAna ko dhyAte haiM, taba zuddhopayogI parama zramaNa sUkSma sAMpa rAyaguNasthAna ke carama samaya meM cAritramoha ko jar3amUla se naSTa kara dete haiM / jaba taka yaha karmavRkSa rAgadveSAdi jala se siMcita hotA rahatA hai, taba taka puSpita, phalita aura vRddhiMgata hotA rahatA hai tathA naraka, nigoda Adi kaTuka phala ko bhI detA rahatA hai / isaliye tumheM jaise bane vaise rAgAdi bhAvoM kA parihAra kara denA cAhiye aura tapazcaraNarUpI sUrya ke prabhAva se yaha vRkSa sukhAnA cAhiye / athavA luMcana kA artha hai loca / digaMbara munirAja apane sira aura dAr3hImUcha ke bAloM kA loca karake mastaka muMDita hokara zarIra se nirmamatA ko pragaTa karate haiM / tabhI ve daza prakAra ke muMDana ko karane meM samartha hote haiM / zaMkA --- ve daza muMDana kauna se haiM ? samAdhAna -- kahate haiM, "yatipratikramaNasUtra' meM jo kahA hai, use hI batAte -
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 gAthA niyamasAra prAbhRtam "dasa viharmuDANaM dazaprakAramuMDAnAm / muNDanaM nirodhanaM, muNDo dazaprakAra:paMca fa iMdiyamuNDA muiMDA htyapAyataNumuMDA / maNamuMDeNa ya sahiyA dasamuMDA vaNNidA samae // -- evaM dazadhA muMDanaM kRtvaiva munayaH paramasamAdhI sthitvA svAtmajanyasvAdhInapariNAmena karmaviSavRkSamucchitA sambItastAvatva saMpavatkAlaM paramasvataMtra saukhyamanubhaviSyantIti jJAtvA ivaM cintayitavyaM yatsati dvitIye citA karma tatastena vartate janma / eko'smi saphalacatArahito'smi mumukSuriti niyatam // AlocanAyAstRtIyaprakAraM varNayanti zrIkundakundadevA:--- * kammAdo appANaM, bhiNNaM bhAvei vimalaguNaNilayaM / viyaDIkaraNaM ti viSNeyaM // 111 // majjhatthabhAvaNAe, haiM / daza prakAra ke muMDana hote haiN| yahAM muMDana kA artha nirodha karanA hai / pA~ca indriyoM kA muMDana, vacanamuMDana, hAtha, paira aura zarIra kA muMDana tathA mana kA muMDana -- ye daza muMDana Agama meM kahe gaye haiM / ina dazamuMDana arthAt nirodha ko karake hI munirAja paramasamAdhi meM sthita hokara AtmA se utpanna svAdhIna pariNAma se kamaviSavRkSa ko ukhAr3a kara svAdhIna pUrNa svataMtra sAmrAjyarUpa aisI mokSa-pakSyo ko prApta karake zAzvata kAla taka parama svataMtra sukha kA anubhava kareMge, aisA jAnakara yahI citavana karanA cAhiye ki ---- dUsare ke hone para ciMtA hotI hai, ciMtA se karmabaMdha hotA hai aura karmoM se janma lenA par3atA hai / isaliye maiM eka hU~, sakala citAoM se rahita hU~ aura nizcita hI mumukSu huuN| aisI bhAvanA bharane ko zrI padmanaMdi AcArya ne kahA hai / / 110 // aba zrI kuMdakuMdadeva AlocanA ke tIsare bheda ko kahate haiM anvayArtha -- ( appANaM kammAdo bhiSNaM vimalaguNaNilayaM bhAvei) jo AtmA ko karmoM se bhinna aura vimala guNoM ke sthAnarUpa bhAte haiM, (majjhatthabhAvaNAe viyaDIkaraNaM ti viSNeyaM) mAdhyastha bhAvanA hone para unake vikRtIkaraNa nAma kI AlocanA hotI hai / 1. atikramaNayanyatrayI, pR0 147, tathA mUlAcAragAthA 121 / 2. padmanaMdipaMcavizatikA, nizcayapaMcAzat /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtamM kammAdo bhiNaM vimalaguNaNilayaM appANaM bhAvei - yaH kazcid jAtarUpadhArI saMyamI karmabhyo dravyakarmabhAvakarmano karmabhyo bhinnam, imAni karmANi jaDarUpANi tebhyo bhinnaM vimalaguNarAjInAM nilayamAspadaM jJAnadarzanasvabhAvaM zuddhAtmAnaM bhAvayati jAnAti anubhavati, tasya muneH, majjhatthabhAvaNAe-tasyAM madhyasthabhAvanAyAM vItarAgabhAvanAyAM madhye | viyaDIkaraNaM ti viSNeyaM vikRtIkaraNam iti AlocanAprakAro vijJeyo bhavadbhiH / tadyathA- atrApi 'viaDokaraNaM' iti svIkaraNe vikaTIkaraNaM prakaTIkaraNaM grAhyaM vikRtIkaraNamAviSkaraNaM cAsya vistaraH prAg nirUpitaH / athavA -- mayi cetaH parajAtaM tacca paraM karma vikRtiheturataH / kiM tena nivikAraH kevala mahamamaloSAtmA // 317 TIkA - jo koI nagnamudrAdhArI saMyamI dravyakarma aura nokarma ina jar3akarmoM se bhinna aura vimala jJAnadarzana guNa svabhAva apanI zuddhAtmA ko bhAte haiM-jAnate haiM, anubhava karate haiM, una muni ke usa madhyastha bhAvanA meM - vItarAga bhAvanA meM vikRtIkaraNa nAma kA yaha AlocanA kA bheda hotA hai, aisA Apako jAnanA cAhiye / usI ko kahate haiM-- yahA~ para bhI 'viaDIkaraNaM' aisA pATha svIkAra karane para vikaTIkaraNa, arthAt prakaTa karanA aisA artha lenA cAhiye / tathA vikRtIkaraNa kA bhI AviSkRta karanA - prakaTa karanA yahI artha hai / isI ko pahale vistAra se kaha cuke haiM / athavA -- merA jo citta hai, vaha para se utpanna huA hai aura vaha jo para hai, use karma kahate haiM, vaha karma vikRti kA hetu hai / isaliye usa vikRti se mujhe kyA prayojana hai ? maiM to nirvikAra hU~, kevala hU~ aura amalajJAnasvarUpa hU~ / 1. pacanaMdicaviMzatikA, nizvayabhASat /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ ata eka niyamasAra-prAbhRtam tyAjyA sarvA citeti buddhirAviSkaroti tattattvam / caMdrodayAyata yaccaitanyamahovA mAMgati // iti padmanaMdyAcAryasyopadezena sarvAmapi cintAM parityajya guroH sakAze doSAlocanayA stramAtmAnaM karmabhyaH pRthaganubhUya manaHzuddhi vidhAya vItarAgasAmyabhAvo bhavatAzrayaNIyaH // 11 // adhunAlocanAyAzcaturthaprakAraM nirUpya prakRtamupasaMharantyAcAryadevAH madamANamAyaloha vivajjiyabhAvo du bhAvasuddhi tti / parikahiyaM bhavvANaM, loyAloyappada risIhi // 112 // madamANamAyalohavivajjiyabhAvo du bhAvasuddhi tti-puruSastrInapuMsakavedeSu anyatamasyodaye sati rAgapariNAmo madaH / TIkAkAraiH zrIpadmaprabhamaladhArodevairapi proktam--"ana mavazabdena madanaH kAmapariNAma ityarthaH / " saMjvalanamAnakaSAyoda isaliye-sabhI citA tyAga karane yogya hai, aisI buddhi usa tattva ko pragaTa karatI hai ki jo caitanyarUpI mahAsamudra ko bar3hAne ke liye zIghra hI caMdramA ke udaya ke samAna AcaraNa karatI hai| isI prakAra padhanaMdI AcArya ke upadeza se sabhI citA ko chor3akara guru ke pAsa meM doSoM kI AlocanA dvArA mana kI zaddhi karake apanI AtmA ko karmoM se pRthak anubhava karake Apako vItarAga sAmyabhAva kA Azraya lenA cAhiye // 112 // ___ aba AcAryadeva AlocanA ke cauthe bheda ko kahakara prakRta adhikAra kA upasaMhAra karate haiM anvayArtha--(madamANamAyalohakvijjiyabhAvo du bhAvasuddhi ti) mada, mAna. mAyA aura lobha se rahita bhAva honA hI bhAvazuddhi hai| (loyAloyappadarisohiM bhabvANaM parikahiyaM) lokAlokaprakAzI zrI jineMdradeva ne bhavya jIvoM ke liye yaha kahA hai| ____TIkA--puruSa, strI aura napuMsaka vedoM meM se kisI eka veda kA udaya hone para jo rAgapariNAma hotA hai, use mada kahate haiN| TIkAkAra zrI padmaprabhamaladhArI deva ne bhI kahA hai ki--"yahA~ para mada zabda se madana-kAmapariNAma aisA 1. pacanadipaMcaviSAtikA, nizcayapaMcAzat /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam yena jJAnatapojAtyAdinimittena AtmanyahaMkAro mAnaH, rasaddhisAtagAravabhAvo vA mAnaH / AlocanAkAle'nyasmin vA viSaye kuTilapariNAmo mAyA / indriyasvAsthyAdiSu lAlasA lobho yuktasthAne dhanavyayAbhAvo vaa| tathaivaitAdRzAnAM asaMkhyAtavidhabhAvAnAM madhya eko'pi bhAva AtmAnaM cUSayati, tato bhAvasya bhAvamanasaH zuddhirna zakyate'taH tairmadAdibhivirahito bhAva eva bhAvazuddhiriti / kaiHkathitam ? loyAloyappadarimIhiM parikahiya-lokAlokaprazibhiH sarvajJadevaireva parikathitam / keSAM kRte kathitam ? bhabvANaM-bhavyajIvAnAmeva na cAbhaNyAnAm, yatasteSAM bhAvazuddharadhikAra eva naasti| tadyathA--krodhamAnamAyAlobhasparzanarasanAnANacakSuHzrotrarUpapaMcendriyaviSaya - vyApArakhyAtilAbhapUjAbhogAkAMkSAnidAnapratibhAvAnAmabhAbenaiva bhAvaddhirjAyate / vyavahAranayena munInAM prArambhAvasthAyAmAlocanApratikramaNasAmAyikastavadhandanAviSu artha lenA cAhiye / ' sajvalana bhAnakaSAya ke udaya se jJAna, tapa, jAti Adi ke nimitta se AtmA meM ahaMkAra kA honA mAna hai, athavA rasagArava, RddhigArava aura sAtagArava ina tIna gArava kA honA bhI mAna hai / AlocanA ke samaya athavA anya kisI bhI samaya kuTila pariNAmoM kA honA mAyA hai| indriya, svAsthya Adi meM lAlasA honA yA yukta sthAna meM dhana kharca nahIM karanA lobha hai| isI prakAra ke asaMkhyAta vidha bhAvoM meM se eka bhI bhAva hotA hai, to vaha AtmA ko dUSita kara detA hai, inase bhAvamana kI zuddhi zakya nahIM hai, ataH ina mada Adi se rahita bhAvoM kA honA hI bhAvazuddhi kahI gaI hai| aisA loka aloka ke draSTA sarvajJadeva ne bhavya jIvoM ke liye ho kahA hai| cU~ki abhavyoM ko bhAvazuddhi ke viSaya meM adhikAra hI nahIM hai| isI viSaya ko aura kahate haiM--- krodha, mAna, mAyA, lobha--ye kaSAyeM, sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotraina pA~coM indriyoM ke viSaya vyApAra, khyAti, lAbha, pUjA kI bhAvanA, bhogoM kI AkAMkSA Adi nidAna bhAva, ina sabake abhAva se hI bhAvazuddhi hotI hai / vyavahAranaya se muniyoM ke prAraMbha avasthA meM AlocanA, pratikramaNa, sAmAyika, stava,
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 niyamasAra-prAbhRtam pravartamAnAnAmapi bhAvazuddhirucyate, kiMtu nizcayanayena triguptiguptAnAM paramasaMyaminAmeva vItarAganirvikalpadhyAnAvasthAyAM sA prAdurbhavati, saptamaguNasthAnAdArabhya kSINamohaparyantam / tato bhAvazuddhayartha manomakaMTo vazIkartavyo yuSmAbhiH / proktaM ca zrIpadmanaMdhAcAryaga-- nizANAra yAdo pravi badhyate tvayA taktaH / pratibaMdIkRtamAtmanU ! mocayati tvAM na saMvehaH // 37 // yadA yadA manomarkaTa: paMcendriyaviSayeSu sukhaM manyamAnastatra dhAyet tadA sadA itthaM saMbodhya tataH pratyAvartanoyo bhavati / tathAhi-- nRtyataroviSayasukhacchAyAlAbhena kiM manaH pAntha / bhavaduHkhakSutpIDita ! tuSTo'si gRhANa phalamamRtam // vaMdanAdi kriyAoM meM pravRtti karane para bhI bhAvazuddhi kahI jAtI hai| kiMtu nizcayanaya se tIna guptiyoM se sahita paramasaMyamI muniyoM ke hI vItarAga nirvikalpa dhyAna avasthA meM yaha bhAvazuddhi prakaTa hotI hai, yaha sAtaveM guNasthAna se lekara Upara kSoNakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna paryaMta hai| ata: Apako bhAvazuddhi ke liye apane manarUpI markaTa ko vaza meM karanA cAhiye / zrI padmanaMdi AcArya ne kahA bhI hai he Atman ! tuma mana ke dvArA karma se bA~dhe gaye ho| yadi tuma usa mana ko bA~dha lete ho-vaza meM kara lete ho, to isase vaha pratibaMdI svarUpa hokara tumako chur3A degA, isameM saMdeha nahIM hai| ___ jaba jaba yaha manarUpI vAnara paMceMdriyoM meM sukha mAnakara vahA~ daur3e, taba-taba isa prakAra se saMbodhita karake use viSayoM se vApasa lauTA lenA cAhiye / ise hI batAte haiM "he manarUpa pathika ! tuma sAMsArika duHkharUpa kSudhA se pIr3ita ho, tuma manuSya paryAyarUpa vRkSa kI viSayasukha' chAyA ko prApti se hI kyoM saMtuSTa ho rahe ho? tuma isa vRkSa se amRtarUpa phala ko grahaNa kro|" 1, padmanaMdipaMca vizatikA, nizcayapaMcAzat / 2. padmanaMdipavizatikA, nizcayapaMcAzat |
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 321 tAtparyametat--ye ratnatrayanilayAH citAvilayA dharmAlayA jinamudrAdharA munayaH sarvadoSavizuddhayarthamAtmanaH zuddhayartha vyavahArAlocanAvinAbhAvinizcayAlocanA kartumohanse, ta eva puNyazAlinaH svaparabhedabodhamAlino nizcayena zuddhopayogino bhUtvA satvarameva svAtmopalabdhi siddhi prApsyantIti jJAtvA pramAvamapasArya tvayA'pi dazavidhavoSa virahitAmAlocanAM kRtvA nijAtmazuddhiH kartavyA // 112 / / namo'stu jambUdvIpasambandhisvayaMsiddhajinabimbasametAnAdinidhanASTasaptatijinamandirebhyo me punaH punaH, yeSAM pratimandiramaSTottarazatajinapratimA, acetanA api sacetanebhyo'bhIpsitaM phala prayacchanti / athavA pRthvIkAyikajIvarAzisamanvitacitravicitraratnamayapariNatA api anantAnantakAlaM yAvadavinazvarAH santi / tAbhyazca me namo'stu / evaM paramAlocanAlakSaNabhevapratipAdanaparatvena "jokamma" ityAdinA dve sUtre tAtparya yaha hai ki jo muni ratnatraya ke nilaya-sthAna haiM, sarva ciMtAoM kA vilaya-abhAva kara cuke haiM aura dharma ke Alaya-sthAna haiM, ve jinamudrAdhArI nigraMtha digambara muni sarva doSoM kI vizuddhi aura AtmA kI zuddhi ke liye vyavahAra AlocanA se avinAbhAvI aisI nizcaya AlocanA ko karanA cAhate haiN| ve hI puNyazAlI, sva-para bheda vijJAna ke svAmI mahAmuni nizcaya se zuddhopayogI hokara zIghra hI apane AtmA ke svarUpa kI upalabdhirUpa siddhi ko prApta kara leMge, aisA jAna kara pramAda ko dUra kara tumheM bhI dazavidha doSoM se rahita AlocanA karake nija AtmA kI zuddhi karanI cAhiye / / 112 / / jaMbUdvIpa saMbaMdhI svayaMsiddha jinabimboM se sahita, anAdinidhana aThattara jinamaMdiroM ko merA punaH punaH namaskAra hove, jinameM pratyeka maMdira meM eka sau AThaeka sau ATha jinapratimAyeM haiN| ye acetana hokara hI sacetana ko icchita phala pradAna karatI hai| athavA pRthivIkAyika jIvarAzi se samanvita citra-vicitra ratnatraya pariNata hote huye mI anaMtAnaMta kAla taka avinAzI haiN| ina saba pratimAoM ko merA namaskAra hoveN| isa taraha parama AlocanA lakSaNa bheda ko pratipAdita karane kI mukhyatA se "Nokamma' ityAdi rUpa do sUtra huye haiM, punaH vyavahAra AlocanA rUpa sAdhana ke 41
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 niyamasAra-prAbhRtam gate, tabanu vyavahArAlocanAsAdhanabalana sAdhyA catuvidhAipa nizcayAlocanAtatpratipAdanamukhyatvena catvAri sUtrANi gatAni / atra niyamasAragranthe paramAlocanAdhikAre pUrvakathitakramaNa AlocanAluchanAyikRtIkaraNabhAvazuddhathabhidhAnaH nizcayAlocanAsvarUpatatpariNatamahAmunisvarUpapratipAvanaparaiH SaDbhirgAthAsUtraH antarAdhikAradvayaM samAptam / iti zrIbhagavatkundakundAcAryapraNotaniyamasAraprAbhUtagnanthe jAnamatyAyikAkRtasyAdvAvacandrikAnAmaTokAyAM nizcayamokSamArgamahAdhikAramadhye paramAlo canAnAmA saptamo'dhikAraH samAptaH / bala se sAdhya jo cAra prakAra kI nizcaya AlocanA hai, usake pratipAdana kI mukhyatA se cAra sUtra huye haiN| isa niyamasAra grantha meM paramAlocanAdhikAra meM pUrvakathita krama se Alocana, AlaMchana, vikRtIkaraNa aura bhAvazaddhi ina nAmoM se sahita nizcaya AlocanA kA svarUpa aura unase pariNata mahAmuni ke svarUpa ko pradipAdana karane vAle ina chaha gApAsUtroM se do aMtarAdhikAra pUrNa huye haiN| isa prakAra zrImad bhagavAn kuMdakuMdAcAryapraNIta niyamasAra-prAbhRta grantha meM jJAnamatI AyikAkRta "syAdvAdacandrikA' nAma kI TIkA meM nizcayamokSamArga nAmaka mahAdhikAra ke aMtargata parama Alo canA nAma kA yaha sAtavA~ adhikAra pUrNa huaa|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ zratha zuddha nizcayaprAyazcittAdhikAraH 1 jayaMtu te zAMtijinezinaH SoDazatIrthakara kAmadevazrIdhAriNaH paMcamacakravatinazca / ye SaNNavatisahasrakAminInAM bhartAro'pi dezasaMyaminaH teSu dezayateSu aNumAtramapi doSAnavakAzatayA gArhasthye'pi nirdoSiNaH, kiM punaH zrAmaNye | ataH svayaM prAyazcittavikalA api zrAvakANAM mumukSusAdhUnAM ca zuddhadharthaM prAyazcittavidhAnakuzalA gharmatIrthakarAH siddhivadhUvarAH prANinAM prINayitAra: zAntyeSiNAM zAntividhAtArazca me zAnti prayacchantu / solahaveM tIrthaMkara kAmadevapada ke dhArI aura pA~caveM cakravartI ve zrI zAMtinAtha jinarAja jayazIla hove, jo chayAnaveM hajAra rAniyoM ke pati hote hue bhI dezavratI the, una dezavratoM meM aNumAtra bhI doSoM ko avakAza na milane se gRhasthAvasthA meM bhI ve nirdoSa the, phira muni avasthA kI to bAta hI kyA hai ? isaliye ve svayaM prAyazcitta se rahita hote hue bhI zrAvaka aura mumukSu sAdhuoM kI zuddhi ke liye prAyazcitta vidhAna meM kuzala, dharmatIrtha ke karane vAle, siddhivadhU ke svAmI, prANiyoM ko saMtuSTa karanevAle, zAMti ke icchuka janoM ko zAMti ke denevAle zAMtinAtha bhagavAn mujhe zAMti pradAna kareM / bhAvArtha - zAMtinAtha bhagavAn pA~caveM cakravartI the, inake chayAnaveM hajAra rAniyA~ thIM, phira bhI jisa zrAvaka ke aNuvrata Adi kisI vrata meM doSa laga jAtA hai yA anAcAra ho jAtA hai, use hI prAyazcitta karanA par3atA hai| tIrthaMkara ke jIvana meM na unheM kisI vrata meM doSa hI lagatA hai, na prAyazcitta kA prasaMga AtA hai, cU~ki ye kisI ko guru nahIM banAte haiM / jaba unakA gArhastha jIvana itanA apane pada ka anukUla nirmala - nirdoSa rahatA hai, to muni avasthA meM to dIkSA lete ho pariNAmoM kI nirmalatA se mana:paryayajJAna pragaTa ho jAtA hai / vAstava meM cakravartI Adi mahApuruSoM ke hajAroM rAniyA~ hote hue bhI ve zrAvaka vrata se sahita rahate haiM / kintu kadAcit yadi kisI ne parastrI kI bhAvanA bhI kara lI, to vaha sadoSa mAnA jAtA hai, jaise ki rAvaNa / yahA~ abhiprAya yahI hai ki hajAroM rAniyA~ hone para bhI aNuvratI zrAvaka nirdoSa haiM aura eka parastrI kA sevana karane vAlA yA parastrI kI bhAvanA
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam atha vyavahAraprAyazcitasAdhyanizcayaprAyazcittanAmadheyo'STamo'dhikAraH prArabhyate / tatra navagAthAsUtredhu tAvat "vayasamidi-ityAdinA gAthAdvayena vyavahAranizcayaprAyazcittalakSaNam, tadanu 'kohaM khamayA' ityAdigAthAsUtreNakena nizcayazuddhaprAyazcittasya prArambhikopAyaH pradazyate / tatpazcAt 'ukkiTTho jo boho'ityAdinA tisRbhiH gAthAbhiH bhedavijJAnaM zreSThatapazcaraNaM caiva nizcayaprAyazcittamiti nigadyate / tadanantaraM 'appasarUghAlavaNaM' ityAvinA dhyAnameva zuddhaprAyazcittaM vartate iti dvAbhyAM sUtrAbhyAM pratipAdya punaH 'kAyAI paradavveM'-ityekena sUtreNa kAyotsargalakSaNaM prakRtopasaMhArazceti tribhirantarAdhikAraiH samudAyapAtanikA sUcitA bhavati / prathamatastAvata sAmAnyatayA prAyazcittasya lakSaNaM bruvaMti zrIkundakundadevA -- vadasAmadisIlasaMjamapariNAmo karaNaNiggaho bhAvo / so havadi pAyachittaM aNavarayaM ceva kAyavvo // 113 // mAtra karane vAlA gRhastha sadoSa hai / tathA tIrtha ra mahApuruSa sadA nirdoSa hI haiM, unake apane padAnukUla vrata meM kabhI doSa-alIcAra nahIM lagatA hai| . aba prAyazcitta se sAdhya nizcaya prAyazcitta nAmavAlA yaha AThavA~ adhikAra prAraMbha kiyA jAtA hai| usameM nava mApAsUtra haiM, unameM se sarva prathama "badasamidi" ityAdirUpa do gAthAoM dvArA 'vyavahAra nizcaya prAyazcitta' kA lakSaNa kheNge| isake bAda 'kohaM khamayA" ityAdirUpa eka gAthAsUtra dvArA nizcaya zuddha prAyazcitta kA prAraMbhika upAya dikhaayeNge| isake bAda "ukkiTTho jo boho" ityAdirUpa tIna mAthAoM dvArA bheda vijJAna, zreSTha tapazcaraNa hI nizcaya prAyazcitta hai, aisA kahA jaayegaa| isake anaMtara "appasarUvAlaMbaNa' ityAdirUpa se dhyAna hI zuddha prAyazcitta hai, aisA do gAthAoM dvArA pratipAdana karake punaH "kAyAI paradavve" ityAdirUpa eka sUtra dvArA kAyotsarga kA lakSaNa aura prakRta kA upasaMhAra kareMge / isa prakAra tIna aMtarAdhikAroM se samudAyapAtanikA sUcita kI gaI hai| aba sarvaprathama zrI kundakundadeva sAmAnyarUpa se prAyazcitta kA lakSaNa kahate haiM-- __anvayArtha--(badasamidisIlasaMjamapariNAmo) vrata, samiti, zIla, saMyama aura (karaNaNiggahI bhAvo) iMdriya nigraha kA bhAva (so pAyachittaM havadi) yaha prAyazcitta hai / (aNabarayaM ceva kAyabvo) ise satata karanA cAhiye /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAMbhRtam 325 vadasamidisIlasaMjamapariNAmo-paMca mahAvasAni, paMcasamitayo navavidhazIlam, aSTAdazasahasrabrahmacarya nAnAprakArottaraguNA vA, prANondriyaprakAreNa dvAdazasaMyamAH yeSAM pariNAmaH pariNatiH pravRttirvA / karaNaNiggaho bhAvo-paMcendriyANAM nigraho nirodho manasazca / etAdazo bhAvaH / so pAyachittaM havAda-sa bhAva eva prAyazcittaM bhavati, saMsArakAraNamoharAgadveSanirAkaraNatvAt / aNavarayaM ceva kAyabvo-bhavaddhiH muninAyaiH anavarataM caiva kartavyaH / ito vist|-- sAdhUnAM svagRhItavrateSu ye kecit aticArAnAcArAdidoSAH saMjAyante, athavA kazcidapi aparAdhI bhavet, tahi tadoSadUrIkaraNAya AcAryA yatkimapi vaNDaM prayacchanti, taveva prAyazcittaM kathyate / uktaM ca mUlAcAre zrIkundakunvadevereva-- pAyacchittaM ti tayo, jeNa visujjhavi hu puSyakayapASaM / pAyacchitaM pattotti teNa vRttaM vasavihaM tu'| TIkA-pAMca mahAvrata, pA~ca samiti, navaprakAra kA zola athavA aThArahahajAra bhedarUpa brahmacarya yA aneka prakAra ke uttaraguNa, prANI saMyama aura iMdriya saMyama ke bheda se bAraha prakAra ke saMyama--ina sabakA jo pariNAma yA pravRtti hai tathA pA~coM indriyoM kA nigraha aura mana kA bhI nirodha, ye sabhI bhAva hI prAyazcitta haiM, kyoMki ye saMsAra ke kAraNa jo moha, rAga, dveSa, unakA nirAkaraNa karanevAle haiN| Apa muniyoM ko yaha anavarata karanA caahie| isI kA vistAra karate haiM sAdhuoM ke liye hue vratoM meM jo koI aticAra, anAcAra Adi doSa hote haiM, athavA koI bhI aparAdha hotA hai, taba usa doSa ko dUra karane ke liye AcAryadeva jo kucha bhI daNDa dete haiM, vahI prAyazcitta kahalAtA hai / zrI kundakundadeva ne hI mUlAcAra meM kahA hai jisake dvArA pUrvakRta pApa kA vizodhana hotA hai, vaha tapa hI prAyazcitta nAma prApta karatA hai| usake daza bheda mAne gaye haiN| 1. mUlAcAra-adhikAra 5, gAthara 164 /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 niyamasAra-prAbhRtam prAyazcittaM-aparAdhaM prAptaH san yena tapasA pUrvakRtapApAd vizuddhayata, hai sphuTa pUrva vrataiH sampUrNo bhavati tattapaH, tena kAraNena dazaprakAraM prAyazcittamiti / ke te dazaprakArA ityAzaMkAyAmAha--- AloyaNapaDikamaNaM, ubhayavivego tahA biusgo| tava chevo mUlaM biya parihAro va sahahaNA // ' sUtrakAraiH zrIumAsvAmisUribhiH zraddhAnamaMtareNa navavidhameva prAyazcitta Nitam / tathAhi proktaM tattvArthasUtre-- "AlocanapratikramaNatavubhayavivekavyutsargatapacchedaparihAropasthApanAH // 9 // 22 // zrIbhaTTAkalaMkadevena prAyazcittasya bahavo guNA vaNitA:-- "pramAvadoSavyavAsaH, bhAvaprasAdaH, naiHzalyam, anavasthAvatiH, maryAdA'tyAgaH, saMyamavADhImArAdhanamityevamAdInAM siddhayarthaM prAyazcittaM navavidha vidhIyate / prAyaH-sAelokaH, garAdha ko prApta hota ra mugi misa rUpa ke dvArA pUrvakRta pApa se vizuddha ho jAtA hai--pUrva meM grahaNa kiye gaye vratoM se paripUrNa ho jAtA hai, vaha tapa usI kAraNa se daza prakAra ke prAyazcittarUpa hai| be daza prakAra kauna se haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, mUla, parihAra, aura zraddhAna ye daza bheda prAyazcitta ke haiN| sUtrakAra zrI umAsvAmI AcArya ne zraddhAna ke binA navaprakAra ke hI prAyazcitta kahe haiM / dekhiye ____ AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra aura upasthApanA ye nava bheda prAyazcitta ke haiN| zrI bhaTTAkalaMka deva ne prAyazcitta ke bahuta se guNa batalAye haiM-- pramAda ke doSa kA dUra honA, pariNAmoM kA nirmala honA, zalyarahita honA, anavasthAvRtti honA, maryAdA kA tyAga na honA, saMyama kI dRr3hatA kA honA aura ArAdhanA kA honA, isI prakAra ke aura bhI guNoM kI siddhi ke liye nava prakAra kA prAyazcitta mAnA gayA hai| prAyaH kA artha hai sAdhusamudAya, una sAdhusamudAya kA jisa kriyA meM citta hai vaha prAyazcitta hai| "prAyAccitticittayAH" isa sUtra se suT pratyaya hotA hai / 1. mulAcAra-adhikAra 5, gAthA 165 /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam prAyasya yasmin karmaNi cittaM tatprAyazcittam / 'prAyazcitticittayoH' (431117) iti suT / aparAdho vA prAyaH, citta zuddhiH, prAyasya citta prAyazcittam, aparAdhavizuddhirityarthaH / " AcAragraMtheSu proktaM tatsarva vyavahAranayAlambanabhUtaM vyavahAraprAyazcittaM vartate, tenaiva sAdhyaM nizcayanayAzritaparamArthaprAyazcittamatra niyamasAre varNyate / athavA ebhirvatasamitizIlasaMyamendriyanigrahapariNAmaH satataM bhAvavizuddhivartate'to bhAvanaimalyameva nizcayaprAyazcittaM jJAtavyam // 113 // adhunA kIdRgbhAvanAyAM nibhayaprAyazcit nAti sAiko zrIpurolA:. kohAdisagabbhAvakkhayapahudibhAvaNAe NiggahaNaM / pAyacchitaM bhaNidaM NiyaguNaciMtA ya Nicchayado // 114 // kohAdisagabbhAvapakhayapa hudibhAvaNAe NigahaNaM-ye krodhamAnamAyAlobhAH kaSAyAste svakIyabhAvA dravyakarmodayanimittenotpadyamAnA api cetanapariNAmAH, athavA 'prAyaH' nAma aparAdha kA hai, citta nAma zuddhi kA hai aura aparAdha ko vizuddhi kA nAma prAyazcitta hai / ___ jo AcAra granthoM meM kahA hai, vaha saba vyavahAra naya ke avalaMbana bhUta hone se 'TyavahAra prAyazcitta' hai / usI dvArA sAdhya nizcayanaya ke Azrita paramArtha prAyazcita isa niyamasAra meM varNita kiyA jA rahA hai / athavA isa vrata, samiti, zola, saMyama aura indriyanigraha pariNAmoM dvArA satata bhAva-vizuddhi hotI hai, isaliye bhAvoM kI nirmalatA hI 'nizcaya prAyazcitta' hai aisA jAnanA cAhiye / / 113 / / aba kaisI bhAvanA ke hone para nizcaya prAyazcitta hotA hai ? aisI AzaMkA hone para zrI kundakundadeva kahate haiM ____ anvayArtha (kohAdisagabbhAvakkhayapahudibhAvaNAe) krodhAdi svakIya bhAvoM ke kSaya Adi ko bhAvanA ko (NiggahaNaM) svIkAra karanA (pAyacchittaM bhaNida) prAyazcitta kahalAtA hai| (ya Nicchayado Niya guNaciMtA) aura nizcaya se nijaguNoM kI cintA karanA prAyazcitta hai / TokA-jo krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyeM haiM, ve svakIya bhAva haiM / ye dravyakarma ke udaya ke nimitta se utpanna hote hue bhI cetana ke pariNAma haiM, kyoMki 1. tattvArthavAsika, 10 1, sUtra 22 /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 niyamasAra- prAbhRtam kiMca teSAmupAdAnakAraNaM svakIya AtmA eva teSAM kaSAyAdInAM kSayaprabhRtibhAvanAyAM nigrahaNaM nitarAM svIkaraNam avasthAnaM thA / pAyacchittaM bhaNidaM prAyazcittaM bhaNitaM zrIjinendradevaiH / Nicchayado NiyagaNacitA ya-nizcayanayena nijasyAtmajanyasahajajJAnadarzana sukhavIryAdyanaMtaguNAnAM citA cintanaM dhyAnaM ca prAyazcittaM bhavati / uktaM ca- uttamA svAtmacintA syAnmohacintA ca madhyamA / adhamA kAmacintA syAt paracintA'dhamAdhamA // kica idaM prAyazcittameva sarvadoSANAM vizodhanaM kRtvA manaH pavitraM vidhatte, tasya paryAyanAmAnyapi tathaiva mUlAcAre zrUyante / tathAhi- porANakammalavaNaM livaNaM NijjaraNa sodhaNaM dhuvaNaM // pucchaNamuchivaNa chivaNaM zi pAryAcchatasta NAmAI // purANasya karmaNaH kSapaNaM vinAzaH, kSepaNam, nirjaraNam, zodhanam, ghAvanam, Adi ke kSaya karane inakA upAdAna kAraNa apanI AtmA hI hai / una kaSAya Adi rUpa bhAvanA ko svIkAra karanA yA usameM avasthita hai-- aisA jinendradeva ne kahA hai| nizcayanaya se apanI sahaja jJAna darzana sukha vIrya Adi anaMta guNoM kA ciMtana aura dhyAna karanA prAyazcita hai / honA hI prAyazcitta AtmA se utpanna kahA bhI hai apanI AtmA kI ciMtA uttama hai, mohacitA madhyama hai, indriyoM ke viSayoM kI citA adhama hai aura paracitA adhama- adhama hai / dUsarI bAta yaha hai ki yaha prAyazcitta hI saMpUrNa doSoM kA zodhana karake mana ko pavitra karatA hai / isake paryAyavAcI nAma bhI mUlAcAra meM vaise hI sune jAte haiM / dekhiye -.. 1. purAne karmoM kA kSaya karanA, 2 . kSepaNa karanA, 3. nirjarA karanA, 4 . 1. paramAnandasvotra | 2. mulAcAra - arSi 05 gAthA 166 /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam pucchaNaM - nirAkaraNam, utkSepaNam, chedanam-- dvidhAkaraNamiti prAyazcittasyaitAnyaSTau nAmAni jJAtavyAni bhavantIti / asaMyata samyagdRSTi vezavratino'pi svavrateSu voSasambhave gurUNAM sakAze prAyafrei gRhNanti saphalavratino munayaH SaSThaguNasthAne prAyazcittaM gRhNati / upari upari ArohamANA nizcayaprAyazcitte tiSThanti iti jJAtvA bhavadbhiH svasthavratAni niraticAraM nirdoSamIhamAnaiH svapne'pi doSe saMjAte sati pANipuTabhojino gurorantike prAyazcittaM grahItavyam // 114 // t 329 anA prAyazcittasyopAyaM pradarzayantyAcAryadeSAH kohaM khamayA, mANaM samadada veNajjaveNa mAyaM ca / saMtoseNa tha loha, jayadi khue cahuvihakasAe // 115 // khamayA kohaM' kSamUSu sahane' kSamate sarvamapi sahate saivottamakSamA sarvasahabhAvaH, tena bhAvena krodhakaSAyam / samaddaveNajjatreNa mANaM mAyaM ca - mRdorbhAvo bhArdavam, tena sahitena bhAvena mAnam, RjorbhAva Arjavam tena bhAvena mAyApariNAmaM ca / saMtoseNa zodhana karanA, 5 . dhonA, 6. poMchanA- nirAkaraNa karanA, 7. pheMkanA aura 8. chedana karanA - Tukar3e karanA, prAyazcitta ke ye ATha nAma jAnane cAhiye / asaMyata samyagdRSTi aura dezavratI bhI apane vratoM meM doSoM ke ho jAne paraguruoM ke pAsa prAyazcitta grahaNa karate haiM / sakalavratI muni chaThe gaNasthAna meM prAyazcitta grahaNa karate haiM / aura Upara-Upara car3hate hue nizcaya prAyazcitta meM Thaharate haiM-- aisA jAnakara apane-apane vratoM ko niraticAra - nirdoSa cAhate hue svapna meM bhI doSa ho jAne para pANipAtra meM AhAra lene vAle aise guru ke samIpa prAyazcitta lenA cAhiye // 114 // aba AcAryadeva prAyazcitta ke liye upAya dikhalAte haiM- anvayArtha -- ( khamayA kohaM samaddaveNajjaveNa mANaM mAyaM ca ) kSamA se krodha ko, mArdava pariNAma se mAna ko, Arjava bhAva se mAyA ko aura ( saMtoseNa ya lohaM ) saMtoSa vRtti se lobha ko (khu e catuvihasAe jayadi ) isa prakAra nizcaya se muni cAra prakAra kI kaSAyoM ko jIta lete haiM / TIkA --- 'kSamUSu' dhAtu sahana karane meM hai| saba kucha sahana karanA ho uttama kSamA hai, yahI sarvasaha bhAva hai| mahAmuni isa kSamAbhAva se krodha kaSAya ko jItale haiN| mRdutA ko mArdava kahate haiM, RjutA -- saralatA kA bhAva Arjava hai, samIcona prakAra 42
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam 330 ya lohaM - samyakprakAreNa tudhyati hRSyati iti saMtoSastena lobhaM ca / khue cahuvihaphasAe jayadi bahu inAtyuvid jayati mahAmuniH / tadyathA- aSTavidhakarmaNAM mUlakAraNaM mohanIthakarma eva tasmin darzanamohasya tribhedAH, cAritramohasya paMcavizatibhedAzca santi / ebhiH kaSAyaireva jIvaH sthitibaMdhamanubhAgabaMdhaM ca karoti, kaSAyokyasahiteneva karmokyanimittena jIvasyAsaMkhyAtalo kaparimANabhAvA jAyante / uktaM ca vAtikakAradeveM: "jIvasthAsaMkhyeyalokaparimANAH pariNAmavikalpAH, aparAdhAzca tAvanta eva na teSAM tAdvikalpaM prAyazcittamasti / vyavahAranayApekSayA piMjIkRtya prAyazcittavidhAnamuktam / ' "AtmanyaparAdhaM ciramanavasthApya nikRtibhAvamantareNa Alaya vRjubuddhaghA doSaM nivedayato na te doSA bhavansyanye ca / saMyatAlocanaM dviviSayamiSTamekAnte, saMyatikAlocanaM zrayAbhayaM prkaashe*| se tuSTa honA - - harSita honA saMtoSa haiN| mahAmuni mArdava se mAna ko, Arjava se mAyA ko aura saMtoSa se lobha ko, isa prakAra ina cAroM kaSAyoM ko jIta lete haiN| isI kA spaSTIkaraNa karate haiM- ATha prakAra ke karmoM kA mUlakAraNa mohanIya karma hI haiM / usameM darzanamoha ke tIna bheda haiM aura cAritramoha ke paccIsa bheda haiN| ina kaSAyoM se hI yaha jIva sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha karatA hai / kaSAyoM ke udaya se sahita hI karmodaya ke nimitta se jIva ke asaMkhyAta loka parimANa bhAva hote haiM / vArttikakAra zrI akalaMkadeva ne kahA bhI hai jIva ke pariNAmoM ke bheda asaMkhyAta loka pramANa haiM, aparAdha bhI utane hI haiM, unake liye utane bhedarUpa prAyazcitta to haiM nahIM / ataH yahA~ para vyavahAra naya kI apekSA se saMkSipta karake prAyazcitta ke ( nava) bheda kahe gaye haiM / -- apanI AtmA meM aparAdha ko bahuta kAla taka na rakhakara mAyAcAra ke binA bAlaka ke samAna sarala buddhi se guru ke samakSa doSa ko nivedita karate hue ziSya ke punaH ve doSa nahIM hote haiM aura anya doSa bhI nahIM hote haiM / muni ko ekAMta meM guru ke pAsa AlocanA karanA iSTa hai aura AryikA 1. tattvArthavAttika a0 9 sUtra 22 ke vArtika meM / 2. " n ,f Da "
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUta kiMca, rAgAdivikArasvabhAvaH kaSAyabhAva eva mahAn aparAdhaH, tena bhAvenaiva svastha sahajavimalakevalajJAnavarzanasaukhyavIryasvabhAvasyAtmano bhAvasya pareSA ca jIvAnAM ghAto jAyate / proktaM cAmRta candrasUriNA aprAdurbhAvaH skhala rAgAdInAM bhavatyahiseti / teSAmevotpattihiMseti jinAgamasya saMkSepaH / / tAtparyametat-jitendriyo mahAsAdhuH svAtmotthasahajazuddhaparamAnandamayaM nirvikAraM nirAmayaM bhAvaM saMrakSitukAmaH svaparavairona kaSAyAn jayet sarvaprayatnena, tadeva tasya pariNAmavizuddhayA zukhaprAyazcittaM bhavitumarhati iti jJAtvA kathamahaM sahiSNuH sarvasaho bhaviSyAmIti satataM citanIyaM bhavyajIvena / / 115 / / evaM "vadasamidi"-ityAdinA prAyazcittasya lakSaNasUcanaparatvena dve sUtre ko guru ke pAsa apanI gaNinI ko sAtha lekara AlocanA karanA cAhiye / yaha AlocanA prakAzayukta sthAna meM karanI cAhiye / dusarI bAta yaha hai ki rAgAdi vikArasvabhAva jo kaSAya bhAva haiM, ve ho mahA aparAdha haiM / ina bhAvoM se hI apane sahaja vimala jJAna darzana saukhya vIrya svabhAvavAle AtmA ke bhAva kA aura anya jIvoM kA ghAta hotA hai| zrI amRtacaMdrasUri ne kahA bhI hai nizcaya se rAgAdi bhAvoM kA utpanna na honA hI ahiMsA hai aura inakI utpatti hI hiMsA hai-aisA jainAgama kA saMkSipta sAra hai| yahA~ tAtparya yaha huA ki jitendriya mahAsAdhu apanI AtmA se utpanna sahaja zuddha paramAnaMdamaya, nirvikAra, nirAmaya-svastha bhAvoM kI rakSA karane ke icchuka hote hue sarva prayatnapUrvaka apane aura para ke zatru aise kaSAyoM ko jIte, tabhI unake pariNAmoM kI nirmalatA se zuddha prAyazcitta ho sakatA hai| aisA jAnakara 'maiM kaise sahiSNu, sabaMsaha hoU~gA ?' bhavyajIba ko satata aisA citavana karate rahanA cAhiye // 511 // ___ isa prakAra 'vadasamidi' ityAdi rUpa se prAyazcitta ke lakSaNa sUcita karane vAle do sUtra hue, isake bAda "kohaM khamayA' ityAdirUpa se aparAdha ke liye mUla 1. purussaarthsiddhdhupaam|
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 niyamasAra- prIbhRtaM gate, tadanu "kohaM khamayA " - ityAdinA aparAdhasya mUlakAraNaM kaSAyAsteSAM jayopAyakathanaparatvena ekaM sUtraM gatam iti tribhiH sUtraiH prathamo'ntarAdhikAraH samAptaH / adhunA sarvotkRSTaM jJAnameva nizcayaprAyazcittamiti nigadanti sUrayaH -- ukkiTTho jo boho, NANaM tasseva appaNo cittaM / jo dharai muNI NiccaM, pAyacchittaM have tassa // 116 // ukkaTTho jo boho, gANaM tasseva appaNo cittaM yaH kazcit utkRSTaH sarvotkRSTo bodhaH sa eva jJAnaM bhedavijJAnaM tadeva tasya AtmanaH cittaM aMtaHkaraNaM bhAvamanaH iti yAvat / "bodho jJAnaM cittamityanarthAntaram / " jo muNI NiccaM dharai-yo muniH nirgranyadigambaraH sAdhuH nityaM sarvakAlaM dharati, tameva bodhaM satataM svasmin dhArayati / tassa pAyacchittaM have - tasya muneH prAyazcittaM bhavet / tadyathA - "mano dvividham-dravyamano bhAvamanazceti / tatra pudgalavipAkipharmodayApekSaM dravyamanaH / vIryAntarAyano indriyAvaraNakSayopazamApekSA Atmano kAraNa kaSAyeM haiM, unake jItane kA upAya batalAte hue eka sUtra huA / isa taraha tIna sUtroM dvArA yaha prathama aMtarAdhikAra pUrNa huA / sarvotkRSTa jJAna hI nizcaya prAyazcitta hai, aba AcAryadeva aisA kahate haiM anvayArtha -- ( ukkiTTho jo boho NANaM ) utkRSTa jo bodha hai, vaha jJAna hai, ( tasseva appaNI cittaM ) vahI usa AtmA kA citta hai / (jo muNI NiccaM dharai) jo muni nitya usako dhAraNa karate haiM, ( tassa pAyacchitaM ve) unake prAyazcitta hotA hai / TIkA - jo koI sarvotkRSTa bodha hai, vahI jJAna hai-bhedavijJAna hai, vahIM usa AtmA kA citta, arthAt aMtaHkaraNa bhAvamana hai / kyoMki bodha, jJAna aura citta ye paryAyavAcI nAma haiM / jo nirgratha digaMbara sAdhu usI bodha ko sadA apane meM dhAraNa karate haiM, una muni ke hI prAyazcitta hotA hai / use hI kahate haiM - mana do prakAra kA hai-- dravyamana aura bhAvamana / unameM se pudgalavipAkI karma ke udaya kI apekSA rakhanevAlA dravyamana hai / vIryAMtarAya aura
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAstrAbhUtam vizuddhirbhAvamanaH / " idaM manaH cittaM yeSAM vidyate ta eva samanaskAH saMjina ucyante / "hitAhitaprAptiparihArayorguNadoSavicAraNAtmikA sNjnyaa"| ata eva ubhayamanoyuktasya mahAmuneH puruSasya mAvamanaH cita sanmAdaka ra baaho| ida sarvotkRSTaM jJAnaM bhevavijJAnameva, tattu yadA muneH syAttadaiva sarvadoSApanovArya tasya nizcayaprAyazcittaM bhavati / kiMca, bhedavijJAnameva sAkSAnmukteH kAraNam / uktaM ca zrIamRtacaMdrasUriNA "bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kedhana / asyavAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana // " tAtparyametata-apahRtasaMyamI muniH paramApekSAsaMyamamavalaMbya bhedavijJAnabalena paramasamAdho sthisyA sahajazuddhajJAnadarzanasvabhAvamAtmAnaM yadA dhyAyati, tadAnImeva noindriyAvaraNa ke kSayopazama se hone vAlI AtmA kI vizuddhi bhAvamana hai / yaha mana-citta jinake haiM, ve hI samanaska-saMjJI kahalAte haiM / ___ hita kI prApti aura ahita kA parihAra karane meM jo guNa aura doSoM ke vicAra karane kI kSamatA hai, use 'saMjJA' kahate haiN| yaha 'saMjJA' jinheM hai, ve 'saMjJI' kahalAte haiN| ___isaliye donoM prakAra ke mana se sahita mahAmuni ke bhAvamana yA citta ko jJAna zabda se kahanA zakya hai / yaha sarvotkRSTa jJAna bhedavijJAna hI hai, jaba vaha jJAna muni ke hotA hai, tabhI unake saMpUrNa doSoM ko dUra karane ke liye nizcaya prAyazcitta hotA hai, kyoMki bhedavijJAna hI sAkSAt mukti kA kAraNa hai| zrI amRtacaMdrasUri ne kahA bhI hai nizcaya se jo koI bhI siddha hue haiM, ve bhedavijJAna se hI siddha hue haiN| aura nizcita hI jo karmoM se ba~dhe hue haiM, ve isa bhedavijJAna ke abhAva se ho baMdhe yahA~ tAtparya yaha hai ki apahRtasaMyamI muni paramopekSA saMyama kA avalaMbana lekara bhedavijJAna ke bala se paramasamAdhi meM sthita hokara sahajazuddha jJAnadarzana svabhAva 2. tattvArthavAttika / 1. tattvArthavArtika, adhyAya 2, sUtra 11 ko vArtika / 3. samayasAra kalaza, saMvara adhikAra /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhutam zuddhamA vicana kRtA suddho bulo lino nirAmayaH paramAtmA bhavatIti jJAtyA prArambhAvasthAyAM SaSThaguNasthAnayogyasaMyamabhAvanA kartavyA // 116 // zreSThatapazcaraNamapi prAyazcittamiti nigadanti mUrivaryAH-- ki bahuNA bhaNieNa du, varatavacaraNaM mahesiNaM savvaM / pAyacchittaM jANaha, aNeyakammANa khayaheU // 117 // bahuNA bhaNieNa du ki-bahunA adhikena bhaNitena tu kiM prayojanam ? mahesiNaM savvaM varatavacaraNaM pAyacchitaM jANaha-prajAzramaNAphAzagAmirasAvinAnAviddhisamandhitAnA maharSINAM varaM zreSThaM tapazcaraNaM sarvamapi tatprAyazcittaM jAnIhi / kiMca aNeyakammANa khayahaU-anekakarmaNAM kaTukaphaladAyibahuvidhAsAtAzokAvikarmaprakRtInAM bhyhetutvaat| ito vissaraH-- tapo dvadhA bAhyAbhyantarabhevAta / uktaM ca malAcAre AtmA ko jaba dhyAte haiM, tabhI zuddha prAyazcitta karake zuddha, buddha, niraMjana, paramasvastha paramAtmA ho jAte haiN| aisA jAnakara prAraMbha avasthA meM chaThe guNasthAna ke yogya saMyama kI bhAvanA karanI cAhiye // 116 / / zreSTha tapazcaraNa bhI prAyazcitta hai, aisA AcAryavarya kahate haiM anvayArtha- (bahuNA bhaNieNa du kiM) adhika kahane se kyA ? (mahesiNaM varatavacaraNaM savvaM pAyacchittaM jANaha) maharSiyoM kA jo zreSTha tapazcaraNa hai vaha saba prAyazcitta hai, aisA jAno / (aNeyakammANa khayaheU) vahI aneka karmoM ke kSaya kA TIkA-bahuta adhika kahane se kyA prayojana hai ? prajJAzramaNa, AkAzagAmI, kSIrasrAvI rasa Rddhi Adi aneka prakAra ko RddhiyoM se samanvita maharSiyoM kA jo zreSTha tapazcaraNa hai, vahI saba prAyazcitta hai, aisA jAno, kyoMki vaha tapa ho kaTuka phala dene vAle asAtA, zoka Adi aneka karmoM ke kSaya kA hetu hai / isI kA vistAra haitapa do prakAra kA hai--bAhyatapa aura abhyaMtara tapa / mUlAcAra meM kahA bhI hai
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtas aNasaNa avamodariyaM rasaparicAo ya vRttiparisaMkhA / kature ci paritAyo, vidhittasayaNAsaNaM chaTTha' // asya bAhyatapasaH sAphalyaM bruvanti so NAma bAhirato jeNa maNo dukkaDaM Na uTThedi / jeNa ya saddhA jAyadi jeNa ya jogA Na hoyaMte // zrIsamantabhadrasvAminA'pi proktam- bAhyaM tapaH paramakuzcaramAcarastha mAdhyAtmikasya tapasaH paribRMhaNArtham / Abhyantaratapaso nAmAni - pAyacchitta viNayaM vejAvaccaM taba sajajJAyaM / jhANaM ca viussaggo, abbhaMtarao to eso* // tapo'ntareNa tIrthaMkarA api na siddhacanti / uktaM ca granthakArairevAnyatra mokSaprAbhRtagranthe - anazana, avamodarya, rasa parityAga, vRttaparisaMkhyAna, kAyakleza aura vivikta zayanAsana ye chaha bAhya tapa haiM / 335 isa bAhya tapa kI saphalatA dikhalAte haiM--- "vo ho bAhya tapa hai, jisase mana duSkRta ko nahIM prApta hotA, jisase zraddhA utpanna hotI hai aura jisase mana, vacana, kAya kSINa nahIM hote haiM / " zrI samaMtabhadrasvAmI ne bhI kahA hai he bhagavan ! 'Apane apane AdhyAtmika tapa ko bar3hAne ke liye parama durdhara bAhya tapa kA AcaraNa kiyA / ' aba abhyaMtara tapa ke nAma batalAte haiM "prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsargaM ye chaha abhyaMtara tapa haiM / 1. mUlAcAra / 3. svayaMbhustotra / tapazcaraNa ke binA tIrthaMkara bhI siddha nahIM hote haiM -- granthakAra zrIkuMdakundadeva ne hI anyatra mokSaprAbhRta grantha meM kahA hai 2. mUlAcAra / 4. mUlAdhAra /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 niyamasAra-prAbhRtam dhudhasiddhI titthayaro cauNANajudo karei takyaraNaM / pAUNa ghuvaM kujjA tavayaraNaM NANajutto vi|| kiMva-prArambhAvasthAyAM jJAnaM parISahopasargasaMjanane vinazyati / uktaM tatraiva suheNa bhAviva jANaM duhe jAde vinnssdi| tamhA jahAbalaM joI, appA bukkhehi bhAvae / tAtparyametat-bAhyatapobhiH sAdhyamAbhyaMtaraM tapaH kurvatA svAtmazuddhiH kartavyA sarvaprayatnena // 117 // tapazcaraNenAnyaH ko lAbha iti prazne uttarayantyAcAryadevAH gitANatANa, maarjia-puhshmuhkmmsNdoho| " tavacaraNeNa viNassadi, pAyacchittaM tavaM tamhA / / 118 // "tIrthaMkara kI dhruvasiddhi hai, arthAta nizcita hI mokSa jAyeMge, phira bhI cArajJAnadhArI hokara bhI tapazcaraNa karate haiM, aisA jAnakara nizcita hI jAna se yukta hokara bhI tumheM tapazcaraNa karanA cAhiye / dUsarI bAta yaha hai ki prAraMbha avasthA meM jJAna-tattvajJAna parISaha aura upasarga ke Ane para naSTa ho jAtA hai| yahI bAta kahI hai-- "sukhapUrvaka bhAvita kiyA gayA jJAna du:kha ke A jAne para naSTa ho jAtA hai / isaliye yogI apanI zakti ke anusAra duHkhoM ke dvArA AtmA kI bhAvanA karatA rahe / ' ___ arthAt munirAja kAyakleza Adi tapa ko kara karake Atmatattva ko bhAvanA karate raheM, tabho vaha tattvajJAna paroSaha, upasarga Adi ke samaya Tika sakatA hai / tAtparya yaha huA ki bAhya tapazcaraNa ke dvArA sAdhya jo abhyaMtara tapazcaraNa hai, use karate hue sarva prayatna se apane AtmA ko zuddhi karate rahanA cAhiye / / 117 // ___ tapazcaraNa se anya aura kyA lAbha hai ? aisA prazna hone para AcAryadeva uttara dete haiM-- anvayArtha--(NatANatabhaveNa) anaMta anaMta bhavoM meM (samajjiyasuhaasuhakammasaMdoho) upajita kiyA gayA jo zubha-azubha karmoM kA samUha hai, (tavacaraNeNa viNa1. mokSaprAbhUta / 2. mokSaprAmRta /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 337 NatANaMtabhaveNa samajjiasuhaasuhakammasaMdoho-anAdikAlAd adyAvadhi yAvat sarveSAM jIvAnAM narakatirya manuSyadevaparyAyaH anantAnantabhavAH saMjAtAH / tenAnantAnantabhavena samajitaH zubhAzubhakarmaNAM sadohaH / tabacaraNeNa viNassadi-tatsarvamapi tapazcaraNena vinazyati / tamhA tavaM pAyacchittaM-tasmAt kAraNAt tapa eva prAyazcittam / tadyathA-prathA tapanasya caMDakiraNaH saronIraM zuSyati, tathaiva tapAcaraNena bhASakarmasalilaM dravyakarmapaMca kASyati / eSa dvAdazatizatapassu dhartamAnakAle svAdhyAya eva paramaM tapo gIyate / uktaM ca mUlAcArai-- bArasavidhamhi vi tave, sambhaMtarabAhire kusala vitthe| Navi asthi Navi ya hohI, samAyasamo tavokamme / / sajAyaM kurvato, parceviyasaMvuDo tigupto y| havedi ya eaggamaNo, viNaeNa samAhio bhikkhU / / ssadi) vaha saba tapazcaraNa se naSTa ho jAtA hai / (tamhA tavaM pAyacchittaM) isaliye tapa hI prAyazcitta hai| TIkA-anAdikAla se lekara Aja taka sabhI jIvoM ke naraka tiryaMca manuSya aura deva paryAyoM se anaMtAnaMta bhava ho cuke haiN| una anaMtAnaMta bhavoM meM upArjita kiye gaye zubha-azubha karmoM kA jo samUha hai vaha bhI tapazcaraNa se naSTa ho jAtA hai, isaliye tapa hI prAyazcita hai| usI ko kahate haiM-- jaise sUrya kI kiraNoM se sarovara kA jala sUkha jAtA hai, usI prakAra tapazcaraNa se bhAtrakarmarUpI jala aura dravyakarmarUpI kIcar3a sUkha jAtA hai / ina bAraha prakAra ke tapoM meM vartamAna kAla meM svAdhyAya ho parama tapa kahA gayA hai| mUlAcAra meM kahA hai 1. mUlAcAra, adhikAra 51
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhUtas fre, tapazcaraNaprabhAvena nAnAvidhA Rddhaya utpadyante / yathA- - rasatyAgaprabhAvena kSIratra visapitrAdimadhurasrAvyamutanAvirasarddhayo jAyante / 338 tAtparyametat bAhyatapo'nuSThAtubhistapasvibhiH svAdhyAyatapomAhAtmyamavabuddha svasmin kevalajJAnajyoti prakaTIkaraNArthaM tataH prAg bhAvazrutajJAnasiddhayarthaM satataM dravyazrutasyAbhyAso vidhAtavyaH / / 118 || evaM 'ukkiTTho jo bodho' ityAdinA jJAnameva prAyazcittamiti kathanamukhyasvena ekaM sUtraM gatam, tadanu 'kiM bahunA' ityAdinA tapazcaraNameva prAyazcittamiti sUcanaparatvena dve sUtre gate / ebhistribhiH sUtraH dvitIyo'ntarAdhikAraH samAptaH / svAtmadhyAnama krena sarvadoSanirAkaraNaM bhavediti nirUpayantyAcAryaM devA: ----- "bAraha prakAra ke tapoM meM chaha abhyaMtara tapa haiM aura chaha bAhya tapa haiM / ina puSyarUpa tapoM meM svAdhyAya ke samAna tapa na huA hai aura na hogA hI / svAdhyAya ko karate huye pA~coM indriyoM kA viSaya ruka jAtA hai, tInoM guptiyA~ ho jAtI haiM aura mana ekAgra ho jAtA hai / jo muni upayoga lagAkara vinaya se svAdhyAya karate haiM, unheM ye lAbha hote haiM / " dUsarI bAta yaha hai ki tapazcaraNa se aneka prakAra ko RddhiyA~ utpanna ho jAtI haiN| jaise rasatyAga ke prabhAva se muni ke kSIrasrAvI, ghRtasrAvI, madhurasrAvI aura amRtasrAvI nAma kI rasa RddhiyA~ ho jAtI haiM / tAtparya yaha hai ki bAhya tapa ke anuSThAna karane vAle tapasviyoM ko svAdhyAya kA mAhAtmya jAnakara apane meM kevalajJAnajyoti ko pragaTa karane ke liye aura usake pUrva bhAvazruta kI siddhi ke liye satata hA dravyabhUta kA abhyAsa karate rahanA cAhiye // 118 // isa prakAra "ukkiTTho jo boho" ityAdi rUpa se jJAna hI prAyazcitta hai aise kathana ko mukhyatA se eka sUtra huA, isake bAda "ki bahuNA" ityAdirUpa se tapazcaraNa hI prAyazcitta hai, aisI sUcanA meM tatpara do sUtra huye / ina tIna sUtroM dvArA yaha dUsarA aMtarAdhikAra pUrNa huA / aba AcAryadeva apane AtmA ke dhyAna se sarva doSoM kA nirAkaraNa hotA hai, aisA nirUpaNa karate haiM
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 335 niyamasAra-prAbhRtam (appasarUvAlaMbaNabhAveNa Tu savvabhAvaparihAraM / sakkadi kAdaM jIvo, tamhA jhANaM have sarva // 119 // jIvo-viccaitanyaprANapradhAnaH kazcit zuddhopayogAbhimukho mahAmuniH / appasarUvAlaMbaNabhAveNa-svazaddhAtmasvarUpasyAlaMbanabhAvena / du sabvabhAvaparihAraM kA, sakkadi-khalu nizcayena sarvarAgAdivibhAvabhAvAnAM parihAraM kartuM zaknoti / tamhA savaM jhANaM have-tasmAda hetoH sarvaM sarvasvaM sArabhUtaM dhyAnamadhyAtmadhyAnameva bhavet / tadyathA-ekAntaviparotavinayasaMzayAjJAnarUpamithyAbhAyo mithyAtvaguNasthAnaparyantam / punaH apratyAkhyAnAvaraNakaSAyajanyAsaMyamabhAvazcaturthaguNasthAnaM yAvat / itaH pare pratyAkhyAnAvaraNakaSAyajanitaviratAviratabhAvaH paMcamaguNasthAnaM yAvat / tataH paraM saMjvalanakaSAyahAsyAdinokaSAyajanitarAgAdivikArabhAvA vyaktarUpeNa SaSThaguNasthAnaparyantamavyaktarUpeNa ca sUkmasAmparAyaM yAvat / eSAM rAgadvaSAdivibhAvabhAvAnAM parihAro dharmyadhyAnazukladhyAnabalenaiva kartuM zakyate / tato dhyAnameva nizcayaprAyazcittaM bhavitumarhati / ___ anvayArtha (appasarUvAlaMbaNabhAveNa du) AtmasvarUpa ke avalaMbanarUpa bhAva se (jovo sababhAvaparihAraM kAdaM sakkadi) yaha jIva sarvabhAvoM kA parihAra karane meM samartha ho jAtA hai / (tamhA jhANaM savvaM habe) isaliye dhyAna hI sarvasva hai) TIkA-ciccaitanyaprANa hai pradhAna jisako, aise koI zuddhopayogI mahAmuni apane zuddha AtmA ke svarUpa ke AlaMbanarUpa bhAva se nizcita hI sarva rAgAdi bhAvoM kA parihAra kara sakate haiM / isaliye sarvasva sArabhUta adhyAtmadhyAna ho hai / use hI kahate haiM--ekAMta, viparIta, vinaya, saMzaya aura ajJAna ina pA~carUpoMvAlA mithyAtva bhAva mithyAtva nAmaka pahale guNasthAna paryaMta hI rahatA hai / punaH apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM se utpanna huA asaMghama bhAva cauthe guNasthAna taka rahatA hai / isake Age pratyAkhyAnAvaraNa, kaSAya se utpanna viratAvirata bhAva pA~caveM guNasthAna taka rahatA hai| isake Upara saMjvalana kaSAya aura hAsya Adi navanokaSAyoM ke udaya se huye rAgAdi vikAra bhAva vyakta rUpa se chaThe guNasthAna taka rahate haiM aura avyakta rUpa se sUkSma sAMparAya nAmaka dasaveM guNasthAna taka rahate haiM / ina sabhI rAga dveSa Adi vibhAva bhAvoM kA parihAra dharmya dhyAna aura zukla dhyAna ke bala se hI karanA zakya hai / isaliye dhyAna hI nizcaya prAyazcitta ho sakatA hai /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 niyamasAra - prAbhUtam caturjJAnadhArizrIgautamasvAminaH svayaM svamAtmAnaM sambodhayaMta Ucu:jo sAro sambasAresu so sAro esa goyama / sAraM jJAnaM ti NAmeNa sadhdhaM buddhehi desivaM // asmin dumakAle yadyapi zukladhyAnaM nAsti, tathApi dharmyadhyAnamastyeva / uktaM ca mokSaprAbhUte ajjavi tirayaNasuddhA appA jhAevi lahai iMdattaM / loyaMtiya devataM tattha cudA jivbuda jati // iti na bhavatA sanI // 119 // -- nirvikalpAramadhyAnenaiva niyamaH siddhayatIti kathamaMti sUviryAH - suhaasuhavayaNarayaNaM, rAyAdI bhAvavAraNaM kiccA | appANaM jo jhAyadi, tassa du niyamaM have niyamA || 120|| cAra jJAnadhArI zrI gautamasvAmI ne svayaM apane AtmA ko sambodhita karate huye kahA hai / jo sarvasAroM meM bhI sAra hai, vaha sAra he gautama! dhyAna isa nAma se hI hai, aisA sabhI buddha-jJAnI mahApuruSoM tIrthaMkaroM ne kahA hai 17 isa duHSama kAla meM yadyapi zukla dhyAna nahIM hai, phira bhI dharmadhyAna to hai hI / sohI mokSaprAbhRta graMtha meM kahA hai - Aja bhI ratnatraya se zuddha muni AtmA kA dhyAna karake indrapada ko aura Maine deva ke pada ko prApta kara lete haiM, puna: vahA~ se cyuta hokara mokSa ko prApta kara lete haiM / aisA nizcaya karake Apako dharmadhyAna kA abhyAsa karate rahanA cAhie / / 119 / / nirvikalpa AtmA ke dhyAna se hI niyama siddha hotA hai aisA AcAryadeva kaha rahe haiM-- anvayArtha - ( suhaasuhavayaNarayaNaM rAyAdIbhAvavAraNaM kiccA) zubha azubha vacanoM kI racanA ko aura rAgAdi bhAva ko chor3a karake (jo appANaM jhAryAdi) jo muni AtmA ko dhyAte haiM, (tassa du NiyamA niyama have ) unake niyama se niyama hotA hai /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam suhaasuhavayaNarayaNaM-puNyapApayoH kAraNabhUtAnAM zubhAzubhavacanAnAM yA kAcit racanA antarbAhya jalparUpA, tAM tyaktvA / rAyAdIbhAvavAraNaM kiccA-rAgAvibhAvAnAM ca vAraNaM nivAraNaM kRtvA / jo appANaM jhAyadi-yaH kazcida vItarAgacAritrAvinAbhAvizuddhopayogI mahAmuniH sahajazuddhajJAnadarzanasukhavIryamayanijAtmAnaM dhyAyati / tassa duNiyamA niyama have-taspa mahAsAdhoH khalu niyamAt nizcayAt niyamo nizcayaprAyazcittaM nizcayaratnatrayaM vA bhavet / ito vistara:-ye paramasaMyamino niyamapUrvaka nityaM bhedAbhevaratnatrayalakSaNaniyama dhArayanti, ta eva mohamallaM kAmamallaM ca jitvA yamamallamapi jetuM samarthA bhavanti / ataH asminnAjavaMjave atIva burlabhAM samyaktvalabdhi bodhi ca samprApya etAdRgdhyAnaM dhyAtavyaM yasmin dhyAtRdhyeyadhyAnaparikalpanA'pi na syAt, kiM punaH anya vikalpalAlaiH ? uktaM ca zrIpadmanaMdi-AcAryeNa TIkA-puNya-pApa ke liye kAraNabhUta zubha-azubha vacanoM kI jo kucha antarbAhya jalparUpa racanA hai, usako chor3akara tathA rAgAdi bhAvoM kA bhI nivAraNa kara jo koI vItarAgacAritra se avinAbhAvI zuddhopayogI mahAmuni, sahaja zuddha jJAna, darzana, sukha', vIryamaya apanI AtmA kA dhyAna karate haiM, una mahAsAdhu ke nizcaya se niyama-nizcaya prAyazcitta yA nizcaya ratnatraya hotA hai / isI kA vistAra karate haiM..-- jo paramasaMyamI niyamapUrvaka nitya hI bhedaratnatraya aura abhedaratnatraya ko dhAraNa karate haiM, ve hI muni mohamalla aura kAmamalla ko jItakara yamarAjamalla ko bhI jItane meM samartha ho jAte haiM / ataH isa apAra saMsAra meM atIva durlabha samyaktvalabdhi ko aura bodhi ko prApta karake aisA dhyAna karanA cAhiye ki jisameM dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kI parikalpanA bhI na ho sake, phira anya vikalpa samUha kI to bAta hI kyA hai ? zrIpadmanaMdi AcArya ne kahA bhI hai
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 niyamasAra-prAbhRta AyAte'nubhavaM bhavArimathane nimuktamUryAzraye, zuddhe'nyAvRzi somsuuryhutbhukkaaNtertntprbhe| yasminnastamupaiti citramacirAnniHzeSavastvataram, tadvaMve vipulapramovasadanaM cidrUpameka mahaH / / asya viccaitanyacintAmaNisvarUpatejasazcintanena vaMdanayA dhyAnena ca etAdRzaM pavaM prApyate, yatra mRtyurapi bhRzaM mriyate kA pumaranyeSAM kathA ? uktaM ca anenaiva sariNA jAtiyati na yatra yatra ca mRto mRtyujarA jarA, jAtA yatra na karmakAyaghaTanA no vAga na ca vyASayaH / yatrAtmaiva paraM cakAsti vizadajJAnakamUrtiH prabhuH, nityaM tatpadamAzritA nirUpamAH siddhAH sadA pAntu yaH // iti nizcityAdhyAtmadhyAnasiddhyartha satataM bhedavijJAnameva bhAvanIyam / / 120 // jo caitanyarUpa teja saMsArarUpI zatru ko mathane vAlA hai, rUpa rasa gaMdha sparzarUpa mUrti se rahita hone se amUrtika hai, zuddha hai, anupama hai tathA candra sUrya evaM agni kI prabhA kI apekSA anantaguNI prabhA se saMyukta hai, usa caitanyarUpa teja kA anubhava prApta ho jAne para Azcarya hai ki anya samasta para padArtha zoghra hI naSTa ho jAte haiM, arthAt unakA phira vikalpa hI nahIM rahatA hai| atizaya Ananda ko utpanna karane vAle usa caitanyarUpa teja ko maiM namaskAra karatA huuN| isa ciccaitanya citAmaNi teja ke ciMtana se, vandanA se aura dhyAna se aisA pada prApta hotA hai ki jahA~ para mRtyu bhI mara jAtI hai, punaH anya kI kyA bAta ! inhIM padmanaMdi AcArya ne isI bAta ko kahA hai-- jisa pada meM janma nahIM hotA hai, mRtyu bhI mara cukI hai, jarA jIrNa ho cukI hai. karma aura zarIra kA sambandha nahIM rahA hai, bacana nahIM haiM tathA vyAdhiyA~ bhI zeSa nahIM haiM, jahA~ kevala nirmalajJAna rUpa advitIya zarIra ko dhAraNa karane vAlA prabhAvazAlI AtmA ho sadA prakAzamAna hai usa mokSapada ko prApta hue anupama siddha parameSThI sadA Apa kI rakSA kareM / aisA nizcaya karake adhyAtma dhyAna ko siddhi ke liye satata bhedavijJAna kI hI bhAvanA karate rahanA cAhiye / / 120 // 1. padamanaMkSipacaviMzatikA adhyAya 1, zloka 108 / 2. padmanaMdipavizatikA, a0 1, zloka 109 /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 343 niyamasAra-prAbhUtam adhunA vyavahAranizcayakAyotsargalakSaNaM bhyAkhyAya prakRtimupasaMhantyAcAryadevAH kAyAI paradavve, thirabhAvaM pariharattu appANaM / tassa have taNusaggaM, jo jhAyai NivviyApeNa // 121 / / kAyAI paradabve thirabhAvaM pariharastu-kAyastrIputramitradhanAviparadravye 'idaM sthira-sadAkAlasthAyi' iti sthirabhAvaM parihatya / jo NibbiyappeNa appANaM jhAyaiyastapoSano nirvikalpasamAdhau sthitvA nijAtmAnaM dhyAyati / tassa taNu saggaM havetasya mumukSoH vyavahArAvinAbhAvinizcayakAyotsargo bhavet / ito bistara:-kAyastha utsargastyAgaH kAyotsargaH, kAyasaMbaMdhiityarthaH / ye mumukSavaH kAyAdiparanthpeSu nirmamatvaM vidadhate, ta eva mAyo ketu kSamante / kAyasvabhAvabodhamantareNa vairAgyaM notpadyate / asya sthabhAnavan vrtte| aba vyavahAra nizcaya kAryotsarga kA lakSaNa kahakara AcAryadeva prakRta prakaraNa kA upasaMhAra karate haiM--- anvayArtha--(kAyAI paradabve thirabhAvaM parihurattu) kAya Adi paradravyoM meM 'yaha sthira haiM' aisA bhAva chor3a karake) jo hinyippaiNaM appANaM jhAyai) jo nirvikalparUpa se AtmA ko dhyAte haiM, (tassa taNusangaM -have.) unake kAyotsarga hotA hai / / 12 / / TokA-kAya, strI, putra, mitra, dhana Adi para dravyoM meM 'ye sthira haiM' sadA kAla raheMge, aisA sthira bhAva chor3a kara jo tapodhana nirvikalpa samAdhi meM sthita hokara apanI AtmA ko dhyAte haiM, una mumukSu sAdhu ke vyavahAra kAyotsarga ke sAtha avinAbhAvI aisA nizcaya kAyotsarga hotA hai / ___ isI kA vistAra karate haiM--kAya kA utsarga-tyAga karanA kAyotsarga hai| isakA artha hai kAyasambandhI mamatva kA tyAga karanA / jo mumukSu sAdhu kAyAdi para dravyoM meM nirmamatA rakhate haiM, ve ho kAyotsarga karane meM samartha ho sakate haiN| kAya ke svabhAva kA jJAna hue binA vairAgya nahIM ho sakatA hai, isa kAya kA svabhAva durjana puruSa ke samAna hai|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 uktaM ca zrIyogIndradevaiH uli coppaDa ciTTha kari dehi su miTThAhAra / dehahaM samala girattha gaya jimu dujjaNi uvayAra' // yadyapi ayaM kAyaH khalastathApi kimapi grAsAdikaM datvA asthireNApi sthiraM mokSasaukhyaM gRhyate / niyamasAra prabhUtam tathaiva coktam adhireNa thirA maliNeNa NimmalA NigguNeNa guNasAraM / kAraNa ja vippa sA kiriyA ki Na kAyayA // kAya saMskAravirahitAnAM tapolakSmyAliMgitAnAM yoginAM vandanAM kurvANA: zrI kundakundadevA yogibhaktau prAhu: - zrI yogIndradeva ne kahA hai- isa deha kA ubaTana karo, isameM tela Adi kI mAliza karo, ise zrRMgAra Adi dvArA aneka prakAra se sajAo aura ise acche-acche miSTa pakvAna Adi khilAo, parantu ye saba prayatna vyartha haiN| jaise ki durjanoM kA upakAra karanA vyartha hai / yadyapi yaha kAya khala - duSTa hai, phira bhI kucha grAsa Adi dekara isa asthira zarIra se bho sthira mokSasukha prApta kiyA jAtA hai / kahA bhI hai- * asthira zarIra se sthira AtmA ko malina zarIra se nirmala AtmA ko aura nirguNa se guNoM ke sAra samUha ko prApta karane ke liye jo kriyA karanA cAhiye so tuma kyoM nahIM karate ho ? bhAvArtha - yaha zarIra asthira hai, malina hai, nirguNa hai / phira bhI ratnatraya ke dvArA sthira, pavitra aura ananta guNoM ke puMjarUpa aisI AtmA ko prApta karA detA hai | anyathA isa zarIra ke saMsarga se AtmA bhI saMsAra meM malina, asthira aura nirguNa banA rahatA hai, isalie mokSa ke kAraNabhUta aisI kriyAyeM karanA cAhie / kAyasaMskAra se rahita aura tapalakSmI se AliMgita aise yogiyoM kI vandanA karate hue zrI kundakundadeva kahate haiM / 1. paramAtmaprakAza, dohA 148 / 2. paramAtmaprakAza, dohA 148 kI TIkA meM /
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 . .. niyamasArakhAbhRtam jallamallalittagase vaMde kammamalakaluptaparisuddhe / dohaNahamaMsulome tavasiri bhariye grbhsaami|| manaso nAnAvidhAzubhasaMkalpavikalpaM parihatya ye munayaH cittaikAgrayeNa zuddhAtmAnaM dhyApanti seSAmeva manobaladdhiH jAyate, tasyA nimittenAntarmuhUrtamAtreNaiva te sarvamapi dvAdazAMgazrutaM cintayituM kSamA bhavanti / ye antarbAhya jalpamavarudhya maulimbanena zuddhajJAnadarzanasvarUpamAtmAnaM dhyAyaMti, teSAmeva vacanabaddhirutpadyate, yannimittenAntamahataM yAvatkAlaM sampUrNadvAdazAMgaM paThanto'pi na zrAmyati / tathaiva kAyaklezatapobhiH kAyasnehamapasArya sthirakAyaM kRtvA padmAsanena ubhIbhUtena vA nAnAvidhavIrAsanakukkaTAsanAdibhiryA kApakuTore vidyamAnaM paramAnandaikalakSaNaM bhagavantamAtmAnaM cinta jalla-sarvAMgamala aura malla-eka aMga kA mala, inase jinakA zarIra lipta hai, jo karmarUpI mala se utpanna hone vAlI kaluSatA se rahita haiM, jinake nakha bar3he huye haiM aura dAr3hI-mUMcha ke bAla bhI bar3he huye haiM, phira bhI jo tapa ko lakSmo se paripUrNa bhare haye haiM, una yogiyoM ko maiM namaskAra karatA hai / arthAt digambara manirAja snAna nahIM ||rne se pasIne, ali Adi se lipta zarIra rahate haiM. phira bhI karma kI kaluSatA se rahita pavitra hote haiM / ___ mana ke aneka prakAra ke azubha saMkalpa-vikalpoM ko chor3akara jo muni apane mana ko ekAgra karake zuddhAtmA kA dhyAna karate haiM unake hI manobala Rddhi utpanna ho jAtI hai, usake nimitta se be aMtarmuhUrta mAtra meM hI saMpUrNa dvAdazAMga zruta ke citavana karane meM samartha ho jAte haiN| jo aMtaraMga aura bahiraMga jalpa ko chor3akara mauna kA avalaMbana lekara zuddha jJAnadarzana svarUpa apanI AtmA kA dhyAna karate haiM, unake hI vacanabala Rddhi utpanna ho jAtI hai, jisake nimitta se aMtamuhUrta mAtra kAla meM ve saMpUrNa dvAdazaoNga zAstra kA pATha karate huye bhI thakate nahIM haiN| usI prakAra se jo muni kAyakleza tapoM ke dvArA kAya se snehabhAva ko chor3akara aura usa kAya ko sthira karake padmAsana athavA khar3agAsana mudrA ke dvArA athavA aneka vIrAsana, kukkuTa Asana Adi AsanoM se sthira hokara isa kAyakuTo meM vidyamAna paramAnaMda eka lakSaNa vAle bhagavAn AtmA - - 1. yogibhkti|
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 niyamasAra-prAmRtam yanti, te kAyabaladdhi samutpAdya bAlimunivat pAdAMguSThenaivASTApadaparvataM kampayituM samarthA ynti| tAtparyametat-manovacanakAyanirodhaM kRtvA yogamudrayA jinamutrayA vA saptavizatiprabhRtiucchvAsamahAmantrAnusmaraNaM vyavahArakAyotsargaH kathyate / ___ vyavahArasAdhanabalena sthirayogena sahajavimalakevalajJAnadarzanasvarUpanijAtmatasvasya dhyAnaM nizcayakAyotsarga ucyate / ubhayakAyotsargabalenaiva svAtmasiddhirbhavediti jJAtvA kAyAdi-mamatvaM tyaktvA nityaM kAyotsargasyAbhyAsaH kartavyaH // 121 // yasya caraNayorahibhiH balmIkaM nimitama, vRzcikasAdayazca kAyasyopari ArohaNAvarohaNaH kroDAM cakruH. A saMvatsaraM pratimAyogamAsthAya nidAtandrAkSutpipAsAdivijayine tasmai zrIbAhubalisvAmine namaH / evaM "appasarUvAlaMbaNa" ityAdinA nizcayazuddhAtmatattvadhyAnameya prAyavicattam iti pratipAdya, "suhaasuhabayaNarayaNaM' ityAdinA niyamazabdavAcyazuddhA kA dhyAna karate haiM, ve kAyabala Rddhi ko utpanna karake bAli munirAja ke samAna apane paira ke aMgaThe se hI kailAza parvata ko hilAne meM samartha ho jAte haiN| yahA~ tAtparya yaha hai ki mana, vacana, kAya kA nirodha karake yogamudrA athavA jinamudrA se sattAIsa Adi ucchvAsoM meM jo mahAmaMtra kA anusmaraNa-jApya kiyA jAtA hai vaha vyavahAra kAyotsarga kahalAtA hai / vyavahAra sAdhana ke bala se sthira yoga ke dvArA sahaja vimala kevalajJAnadarzana svarUpa nija Atmatattva kA jo dhyAna hai, vaha nizcayakAyotsarga hai / ina donoM prakAra ke kAyotsarga ke bala se hI svAtmA kI siddhi hotI hai, aisA jAnakara kAyAdi se mamatva chor3akara nitya hI kAyotsarga kA abhyAsa karate rahanA cAhiye / / 121 // jinake caraNoM meM sarpo ne balmIka banA liye the, biccha, sAdika jisake zarIra para car3hate, utarate huye krIr3A kiyA karate the| eka varSa paryaMta pratimAyoga ko dhAraNa kiye huye, nidrA, taMdrA bhUkha-pyAsa Adi ke vijayI una zrI bAhubalI svAmI ko merA namaskAra hove / isa taraha "appasarUvAlabaNa' ityAdi rUpa se nizcaya zuddhAtma tattva kA dhyAna hI prAyazcitta hai, aisA pratipAdana karake, "suhaasubayaNarayaNaM' ityAdi rUpa se
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam bhedaratnatrayasvarUpameva nizcayaprAyazcittam iti sUcayityA, "kAyAI paradavve" ityAdigAthAsUtraNa nizcayakArisalakSaNaM kathitamiti nibhiH sUtraiH tRtIyo'ntarA. SikAro gtH| atra niyamasAragranthe pUrvoktakathitaprakAreNa nizcayaprAyazcittasAmAnyavizeSalakSaNopAyakathanamukhyatvena trINi sUtrANi gatAni / tadanu bhaivavijJAnottamatapazcaraNarUpazuddha prAyazcittasUcanapradhAnatvena trINi sUtrANi gatAni / tatpazcAt zuddhAtmadhyAnasvarUpazuddharatnatrayalakSaNaniyamasvarUpazuddha prAyazcittakathanapradhAnatvena zrINi sUtrANi gatAni / navabhirgAthAsapraistrayo'ntarAdhikArA gatAH / iti zrIbhagavarakundakundAcAryaprazItaniyamasAraprAbhUtagranthe jJAnamatyAyikAkRta"syAvAdacandrikA" nAmaTokAyAM nizcayamokSamArgamahAdhikAramadhye / zuddhanizcayaprAyazcittanAmA aSTamo'dhikAraH smaaptH| niyamazabda se vAcya zuddha abheda ratnatraya kA svarUpa ho nizcayaprAyazcitta hai, aisA sUcita karake "kAyAI paradanve" ityAdi gAthAsUtra ke dvArA nizcayakAyotsarga kA lakSaNa kahA hai / isa prakAra ina tIna sUtroM dvArA yaha tIsarA aMtarAdhikAra pUrNa huA / isa niyamasAra grantha meM pUrvokta kahe prakAra se nizcaya prAyazcitta ke sAmAnya vizeSa lakSaNa aura upAya ke kathana kI mukhyatA se tIna sUtra huye haiM / punaH bheda vijJAna aura uttama tapazcaraNarUpa zuddha prAyazcitta ke kathana ko pradhAnatA se tIna sUtra huye haiN| isake bAda zuddhAtmadhyAna svarUpa zuddha ratnatraya lakSaNa jo niyama hai, usa niyamarUpa hI zuddha prAyazcitta hai isa kathana kI mukhyatA se tIna sUtra huye haiM / isa taraha nava gAthA sUtroM dvArA tIna aMtarAdhikAra pUrNa huye haiM / isa prakAra zrI bhagavAn kuMdakuMdAcArya praNIta niyamasAraprAbhUta grantha meM jJAnamatI AryikA kRta syAdvAdacaMdrikA nAma ko TokA meM nizcaya mokSamArga mahAdhikAra ke antargata zuddha nizcayaprAyazcitta nAma kA yaha AThavA~ adhikAra pUrNa huA /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paramasamAdhi adhikAraH vItarAgacAritrAvinAbhAviparamasamAdhipariNatebhyo dvApaMcAzattaracaturdazazatasaMkhyebhyaH zrIgaNadharadevebhyo namaH / .. atha . vyavahAradharmyadhyAnabalasAdhya-paramasamAdhinAmadheyo navamo'dhikAraH prArabhyate / tatra dvAdazagAthAsUtreSu tAvat 'vayaNoccAraNakariyaM' ityAdi gAthAsUtramAvau kRtvA dvAbhyAM sUtrAbhyAM paramasamAdhilakSaNa vyAkhyAya, ki kAhadi vaNavAso' ityAdi rUpeNakena sUtreNa samatA pariNAbhanava paramasvAsthyasiddhiArAta pratipAdanaM kriyte| tadanu "virako sanvasAyajje' ityAdigAthAsUtreNa prArabhya navamAthAsUtraiH sAmAyikasya sthAyitvaM kathyata iti dvAbhyAmantarAdhikArAbhyAM samudAyapAtanikA sUcyate / adhunA paramasamAdhiH kadA phasya kena bhAvana bhavediti prazna sati pratyuttaraM prayacchanti zrIkudakuMdadevAH vayaNoccAraNakariyaM, paricattA vIyarAyabhAveNa . .. . jo jhAyadi appANaM, paramasamAhI have tassa // 122 // vItarAgacAritra ke binA nahIM hone vAlI jo paramasamAdhi hai, usase pari'Nata haye caudaha sau bAvana parimANa gaNadharadevoM ko merA namaskAra hove|| - aba vyavahAra dharmadhyAna ke bala se sAdhya paramasamAdhi nAma kA nakamA adhikAra prAraMbha kiyA jA rahA hai| usameM bAraha mAthAsUtroM meM sarvaprathama 'vayaNoccAraNakiriyaM' ityAdi gAthAsUtra koM Adi meM karake do sUtroM dvArA paramasamAdhi kA lakSaNa kahakara, 'ki kAhadi vaNavAso'. ityAdi rUpa eka sUtra ke dvArA samatA pariNAma se ho parama svAsthya kI siddhi hotI hai-aisA pratipAdana kreNge| puna: "virado savasAvajje" ityAdi gAthAsUtra se prAraMbha karake naba gAthAsUtroM dvArA sAmAyika ke sthAyitva ko kheNge| isa prakAra do aMtarAdhikAroM dvArA yaha samudAyapAtanikA sUcita kI gaI hai| .. ___ aba paramasamAdhi kaba kinako kina bhAvoM se hotI hai ? aisA prazna hone para zrI kundakundadeva uttara dete haiM-- .. anvayArtha-- (vayaNoccAraNakiriyaM paricattA) vacanoM ke uccAraNa rUpa kriyA ko chor3akara (jo vIyarAyabhAveNa appANaM jhAyadi) jo vItarAga bhAva se
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 niyamasAra-prAmRtam bayaNoccAraNakiriyaM paricattA-dvAdazAMgazrutajJAnAntargatazAstrasya paThanapAThanopavezAdivacanoccAraNakriyAM parityajya / vIyarAyabhAveNa jo appANaM jhAyadisarAgacAritrAnaMtarasamutpannavItarAgacAritrapariNatazuddhabhAvena yaH kazcid mahAtapodhanaH sAdhuH sahajajJAnadarzanapariNataM TaMkoskIrNajJAyakasvabhAvaM nijAtmAnaM dhyAyati citapati / tassa paramasamAho have-tasya mahAmuneH nirvikalpazukhopayogapariNatau paramasamAdhinAmnA svAtmadhyAnaM bhavet / / ito vistaraH-yaH kazcit sattvadhairyAdiguNopetaH uttamasaMhananayukto jinakalpI mahAmunirgurUNAmAjJayA ekAko viharan san giragahAkaMdarAviSa nivasati, sa eva ziSyaparigrahavirahito'dhyApanasambodhanAdipravRttizUnyaH san nirvikalpadhyAne sthAtuM zaknoti, na ca sracArI ekavihArI sAmAnyajanasamparkakuzalo vAcAla: sAdhuH / / AtmA kA dhyAna karate haiM, (tassa paramasamAhI have) unhIM muni ke paramasamAdhi hotI hai / / 122 / / TokA--dvAdazAMga zrutajJAna ke aMtargata zAstra ke par3hane, par3hAne aura upadeza Adi dene rUpa vacana bolane kI kriyA ko chor3a kara ke sarAgacAritra ke anaMtara utpanna huye vItarAgacAritra se pariNata zuddha bhAva ke dvArA jo koI mahAtapodhana sAdhu sahaja jJAna darzana se pariNata TaMkotkIrNa jJAyaka eka svabhAvavAlI apanI AtmA ko dhyAte haiM--citavana karate haiM, una mahAmuni ke nirvikalpa zuddhopayoga kI avasthA meM parama samAdhi nAma se svAtma dhyAna hotA hai / - isI kA vistAra kahate haiM--jo koI sattva, dhairya Adi guNoM se sahita, uttama saMhanana se yukta, jinakalpI mahAmuni guru kI AjJA se ekAko vihAra karate hae parvata, parvata ko guphA aura kaMdarA Adi meM nivAsa karate haiM, ve hI ziSyoM ke parigraha se rahita, par3hAne, saMbodhita karane Adi pravRtti se zUnya hote huye nirvikalpa dhyAna meM sthita hone meM samartha hote haiM, kiMtu svairAcArI ekalavihArI sAmAnya janatA se samparka rahane vAle bAcAla sAdhu aisA dhyAna nahIM kara sakate haiN| . .
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 niyamasAra-prAmRtam uktaM ca pUjyapAdasvAminA janebhyo vAka tataH spaMdo mnsshcittvibhrmaaH| bhavanti tasmAt saMsarga janayogo tatastyajet // jinakalpimuneH kiM lakSaNam ? prAga jinasya svarUpaM pazyatu kAyotsargAyatAMgo jayati jinapati bhisUnumahAtmA, madhyAhna yasya bhAsvAnupari parigato rAjati smopramUrtiH // cakra karmedhanAnAmatibaTu dahatoM dUramaudAsyavAtasphUrjarasadhyAnavahnariva rucirataraH prodgato visphuligaH // no kiMcitkarakAryamasti gamanapropyaM na kiMcid vRzo dRzyaM yasya na karNayoH kimapi hi zrotavyamapyasti na / zrI pUjyapAda svAmI ne bhI kahA hai janoM ke saMparka se bacana bolanA hotA hai usase mana meM spaMdana hotA hai punaH citta meM caMcalatA ho jAtA hai, isaliye yogo janatA kA sAtha chor3a deve / prazna-jinakalpI muni kA kyA lakSaNa haiM ? uttara-pahale 'jina'kA svarUpa dekhiye nAbhi rAjA ke putra jinarAja RSabhadeva jayazIla hoveM, jo dIkSA lekara kAyotsarga mudrA meM khar3e huye the, taba madhyAhna kAla meM unake Upara se hokara jaba sUrya nikalatA thA, taba vaha aisA zobhAyamAna hotA thA ki mAnoM bhagavAna udAsInatA rUpI vAyu ke dvArA dhyAnarUpI agni ko prajvalita karake apane karmarUpI iMdhana ke samUha ko jalA rahe haiN| usa agni kaNoM meM se eka sphuliMga-tilaMgA hI Upara calA gayA hai| bhagavAn dhyAna meM hAtha ko laTakAye huye haiM, donoM paira sthira jamAkara rakkhe haiM, nAsA ke agrabhAga para dRSTi rakhI hai aura ekAMta meM khar3e huye haiM, so AcAryadeva unakI stuti karate huye kahate haiM ki bhagavAn ko aba hAtha se kucha karanA zeSa nahIM rahA hai, isIliye unhoMne apane donoM hAtha laTakA rakhe haiN| pairoM se aba calanA bhI nahIM rahA hai, ataH donoM paira sthira rakhakara khar3e haiN| A~khoM se kucha dekhanA nahIM rahA, ataH donoM netra nAsA ke agrabhAga para lagAye haiM / kAnoM se kucha sunanA nahIM rahA hai ataH 1. samAdhizataka, zloka 72 /
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 351 tenAlambitapANijitagatirnAsApradRSTI rahaH saMprApto'tinirAphulo vijayate dhyAnaikatAno jinaH / / jina iva viharati pakSamAsaSaNmAsavarSaparyantamapi pratimAyogaikalIno bhavitumahati, sa eva jinakalpI kathyate / uSataM ca vevasenAcAryeNa--- duviho jiNehiM kahio jiNakappo taha ya thavirakappo ya / so jiNakappo utto uttamasaMhaNaNadhArissa // 119 // jalayarisaNavA-yAI gamaNe bhagge ya jamma chmmaasN| acchati NirAhArA kAosaggeNa chammAsaM // 121 / / eyArasaMgadhArI eAI dhammasukkAhANI / battAsesakasAyA mINavaI phaMdarAbAsI // 122 // bahiraMtaragaMthacuvA NiNNehA NippihA ya jivrnno| jiNa iva viharaMti sadA te jiNakappe ThiyA savaNAre // 123 // ekAMta meM khar3e haiN| aise dhyAna meM ekAgrarUpa se sthita jinarAja AdinAtha atyaMta nirAkula hokara dhyAna karate huye jayazIla hoveM / yaha jinakA lakSaNa hai, jo jina ke samAna vihAra karate haiM, pakSa, mAha, chaha mAha aura varSaparyaMta bhI pratimA yoga meM eka lIna ho sakate haiM, ve hI jinakalpI kahalAte haiN| zrI devasena AcArya ne bhI kahA hai jinendradeva ne do prakAra ke muni kahe haiM--jinakalpI aura sthavirakalpI / unameM se vaha jinakalpa uttamasaMhananadhArI muni ke hotA hai| varSA Rtu meM pAnI barasane se saba tarapha gamana ruka jAne se ve muni AhAra rahita huye kAyotsarga se chaha mahIne taka sthira khar3e ho jAte haiM / gyAraha aMga ke pAThI, dharma-zukla yAtI, sarvakaSAyoM se rahita, maunavratI, giri kaMdarAoM meM nivAsa karate haiM / bAhya-abhyaMtara parigraha se rahita, sneharahita, niHspRha, yatiyoM meM zreSTha ve muni 'jina'ke samAna sadA vihAra karate haiM, isIliye ye jinakalpa meM sthita zramaNa jinakalpI kahalAte haiN| arthAt jina-tIrthaMkara ke samAna ekAkI vihAra karane meM samartha chaha mAsa taka bhI dhyAna karane vAle aise mahAmuni jinakalpo kahalAte haiM / 1. pamanandipaMcaviMzavikA, 10 1, zloka 1-2 / 2, bhAvasaMgraha /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ .352 niyamasAra-prAbhRtam ISadasamAptau kalpavezyavezIyAH // 546 // yathA ISadaparisamAptaH paTuH paTukalpaH paTudezyaH, paTudezIyaH ityAdi, ata eva IvaparisamAptaH jinakalpaH so'syAsti iti jinklpii| punaH sthavirakalpimunInAM lakSaNaM draSTavyamasti, eteSAmeva darzanamasmin paMcamakAle labhyate / tathAhi sAMprataM kalikAle'smin honasaMhananatvataH / sthAnIyanagaranAmajinasamanivAsinaH // 119 // kAlo'yaM duHsaho hInaM zarIraM taralaM manaH / mithyAmatamativyAptaM tathApi saMyamokhatAH // 120 // tAtparvametat 3ha bhayocaturthakale videhakSetrasthazAzvatakarmabhUmiSa vA jinakalpimunInAmeva vItarAgabhAvena paramasamAdhidhyAnaM jAyate, na cAtrabuSSamakAle kalpa pratyaya kahA~ hotA hai ? so batAte haiM kiMcit aparipUrNatA meM kalpa, dezya aura dezIya ye tIna pratyaya hote haiM / jaisa-jo paTu hone meM kiMcit kama hai, baha paTukalpa, paTudezya aura paTudezIya kahalAtA hai| yaha vyAkaraNa zAstra kA niyama hai / ataH 'jina' hone meM kucha hI kama haiM, ve jinakalpI muni hote haiN| punaH sthavirakalpI muniyoM kA lakSaNa dekhane yogya hai| ina muniyoM kA hI darzana isa paMcamakAla meM ho sakatA hai / so hI kahA hai isa kalikAla meM vartamAna meM hIna saMhanana hone se sthAnIya nagara, grAma ke jinamaMdira meM nivAsa karane vAle muni hote haiN| yaha kAla duHsaha hai, zarIra hona hai, mana caMcala hai aura cAroM tarapha kA vAtAvaraNa mithyAtva se vyApta hai| aise samaya meM bhI jo muni saMyama pAlana karane meM lage huye haiN| ve sthavirakalpI kahalAte haiN| ye muni Ajakala saMgha meM hI rahate haiM / tAtparya yaha hai ki isa bharatakSetra meM caturthakAla meM athavA videha kSetra meM sthita zAzvata karmabhUmiyoM meM jinakalpI muniyoM ke hI vItarAga bhAva se paramasamA 1. kAtantrarUpamAlA, taddhita / 2. bhadrabAhucarita, pariccheda 4 /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam sthavirakalpimanInAmiti jJAtvA etatparamasamAdhidhyAna dhyeyaM kRtvA sthavirakalpinAM caryA sAvadhAnatayA paripAlanoyA, tathA ca ye kecinmahAnatinaH saMti, seSAM vaMdanA bhaktiH pUjA ca kartavyA'sti // 122 // punarapi paramasamAdhisvAminaM kathayanti rivaryAH. saMjamaNiyamataveNa du, dhammajjhANeNa sukkajhANeNa / jo jhAyai apANaM, paramasamAhI have tassa // 123 // saMjamaNigramataveNa du-dvAvavidhasaMyamena bhedAbhedaratnatrayalakSaNaniyamena AtApanAviyogarUpaniyamena vA dvAdazavidhena tapasA kAyaklezAvinA ca khalu pariNataH / dhammajjhANeNa sukkajhANeNa-AjJApAyavipAkasaMsthAnavinayarUpacaturvidhadharmyadhyAnena sahajajJAnadarzanasvarUpasvAtmAzritadharmyadhyAnena vA zukladhyAnena c| jo appANaM jhAyai-yaH vItarAgacAritradhArI pradAmuniH svAramAnaM dhyAyati, tassa paramasamAhI have-tasyaiva zuddhopayogayuktasya tapodhanasya paramasamAdhiH bhavet / dhinAma kA dhyAna hotA hai, kintu isa duSSamakAla meM sthavirakalpI muniyoM ke yaha paramasamAdhi nahIM hotI / aisA jAnakara isa paramasamAdhi dhyAna ko dhyeya banAkara sthavirakalpI maniyoM kI caryA sAvadhAnIpUrvaka pAlana karanA cAhiye aura usI prakAra jo koI bhI mahAvatI muni hai, unako vaMdanA, bhakti aura pUjA karate rahanA cAhiye // 122 / / AcAryadeva punaH paramasamAdhi ke svAmI kA lakSaNa kahate haiM anvayArtha--(saMjamaNiyamataveNa du) saMyama, niyama aura tapa ke dvArA, (dhammajjhANeNa sukajhANeNa) dharmyadhyAna aura zukladhyAna ke dvArA (jo appANaM jhAyai) jo AtmA ko dhyAte haiM, (tassa paramasamAhI have) unake paramasamAdhi hotI hai| dokA-bAraha prakAra ke saMyama dvArA, bhedAbheda ratnatraya lakSaNa niyama ke dvArA, athavA AtApana yoga Adi niyama ke dvArA aura bAraha prakAra ke tapazcaraNa yA kAyakleza Adi tapa ke dvArA pariNata huye AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya nAma vAle cAra prakAra ke dhaya'dhyAna ke dvArA athavA sahaja jJAnadarzana svarUpa apanI AtmA ke Azrita dhamyaMdhyAna ke dvArA aura zukladhyAna ke dvArA jo bItarAgacAritradhArI mahAmuni apanI AtmA kA dhyAna karate haiM, unhIM zuddhopayoga se yukta tapodhana ke paramasamAdhi hotI hai /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 niyamasAra-prAbhRtam tadyathA-ye kecidapahRtasaMgramino nAnAvidhaniyamAn kurvANAH sUryAbhimukhapratimAyogAdikAyaklezAditapovizeSeNa gaganacArisauSadhikSorakhAnyAviRdi samutpAdya sudarzaname,dipaMcamerUNAM vandanAbhakti vidadhAtAstatraiva kvacit caityAlaye'tra nirjane bane vA yogamudrAmAdAya nizcayadhaya'dhyAnamavalambya tiSThanti, ta eva zukladhyAnaM dhyAtuM kSamA bhavanti / eSAM dharmezukladhyAninAmeva paramasamAdhiH siddhadhati / nanu agha bharatakSetre yadyasau paramasamAdhirnAsti tahi kathamatropadezaH kriyate ? satyametat, yadyapi uttamasaMhananAbhAve adya nizcayadharmyadhyAnarUpeNa zukladhyAnarUpeNa ca sA nAsti, tathApi vyavahAraSaHdhyAnarUpeNa kathaMcit gauNavRttyA svasthAnApramattamunInAM bhavitumarhati / kiMca-bodhahetutvAt caturdazaguNasthAnAnAM caturvidhazukladhyAnAnAmapi zAstre sadupavezo dRshyte| paramasamAdhidhyAnasya bodhAt use hI kahate haiM jo koI apahRtasaMyamadhArI saMyamI muni aneka prakAra ke niyamoM ko karate huye sUrya kI ora mukha karake, ityAdi rUpa pratimAyoga Adi kAyakleza tapavizeSa ke dvArA AkAzagAmI, sarvoSadhi, kSIrasAvI Adi RddhiyoM ko utpanna karake sudarzanameru Adi pA~ca meruoM kI vandanA bhakti karate huye vahIM para kisI caityAlaya meM athavA nirjana vana meM yogamudrA dhAraNa kara nizcayadharmyadhyAna kA avalaMbana lekara baiTha jAte haiM, ve hI zukladhyAna ko dhyAne ke liye samartha ho sakate haiM aura ina dharmyadhyAnI, zukladhyAnI muniyoM ke hI paramasamAdhi siddha hotI hai| prazna-Aja bharata kSetra meM yadi yaha parama samAdhi nahIM hai, to yahA~ isakA upadeza kyoM kiyA gayA hai ? uttara-ApakA kahanA saca hai, yadyapi uttama saMhanana ke abhAva meM Aja nizcayadharmyadhyAna rUpa se aura zukladhyAnarUpa se vaha samAdhi nahIM hai, phira bhI vyavahAra dharmya dhyAnarUpa se kathaMcit gauNarUpa se svasthAna apramatta muniyoM ke baha samAdhi ho sakatI hai| dUsarI bAta yaha hai ki upadeza to jJAna kA hetu hone se caudahoM guNasthAnoM kA aura cAroM prakAra ke zukladhyAnoM kA bhI zAstra meM dekhA jAtA hai| parama samAdhi
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUta tasmin prItirjAyate, tatprApyupAye manaH prayatate, kavA kathaM meM siddhayet ? iti bhAvanA balavatI bhavati / tathA katitama dhyAna meM bhaviSyatIti nirNaye jAte sati tadabhyosazca kriyate bhavyavarapuNDarIkeNa / uktaM ca devaireva bharahe dussamakAle, dhammajmANaM havei sAhasa / taM appasahAvaThive, Na hu maNNai so vi aNNANI' / tAtparyametat-adhunA avatimAM dhyAnaM svarUpAcaraNAzritamasambhavameva, munInAM kathaMcit bhavedapi / uktaM ca __ tavasubavadavaM cedA mANarahadhuraMdharo have jamhA / nayA pasAnimA jayaM mANaM samanbhasaha // rUpa dhyAna ke jJAna se usameM prIti utpanna hotI hai, usake prApti ke upAya meM mana prayatnazIla hotA hai| aura kaba kaise mujhe yaha dhyAna siddha hogA? aiso bhAvanA balavatI hotI hai| usI prakAra se ina dhyAnoM meM se mujhe kauna sA dhyAna ho sakegA ? aisA nirNaya ho jAne para bhavyajIva usa dhyAna kA abhyAsa bhI karate haiN| zrI kundakundadeva ne hI kahA hai-- bharatakSetra isa duSSama kAla meM sAdhuoM ko AtmasvabhAva meM sthita hone para dharmyadhyAna hotA hai, kiMtu jo aisA nahIM mAnate, ve ajJAnI haiM / tAtparya yaha huA ki isa samaya avratI zrAvakoM ke svarUpAcaraNa ke Azrita dhyAna asambhava hI hai / muniyoM ke kathaMcit ho bhI sakatA hai / kahA bhI hai-- tapa, zruta aura vratoM ko dhAraNa karane vAle mahApuruSa dhyAnarUpI ratha kI dhurA ko dhAraNa karane vAle ho sakate haiN| isaliye Apa munijana prayatna citta hokara dhyAna kA abhyAsa kro| isa prakAra se gAthA kA abhiprAya jAnakara dharmyadhyAna kI siddhi ke lie tapazcaraNa, zruta aura mahAvrata ko dhAraNa kara prayatnapUrvaka apano caryA ke dhyAna kA abhyAsa Apako karate rahanA cAhiye / 1. mokSapAhur3a mApA / 2. drvysNgrh|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prabhUtam iti gAthAbhiprAyaM jJAtvA dharmAddhi va taraNaM taM dhRtvA prayatnapUrvakaM nijacaryAnurUpo dhyAnAbhyAso bhavadbhirapi karttavyaH // 123 // zramaNasya kA kIdRzI caryA kAryakAriNI bhavatIti kathayantyA cAryadevA:--- kiM kAdi vaNavAso kAyakileso vicittauvavAso / ajjhayaNamoNapahUdI samadArahiyassa samaNassa // 124 // // 356 samadAra hiyassa samaNassa - sukhaduHkhajIvanamaraNamitrAmitrAdiSu rAgadveSapariNatirahito bhAvaH samatApariNAmastena rahitasya digvastradhAriNaH zramaNasya / vaNavAsI ki kAhadi-vaneSu zUnyasthAneSu parvatacalikAguphAzmazAnAdiSu nivAsaH kiM kariSyati ? anyazca kAyakileso- vRkSamUlAbhrAvakAzAtApana sUryAbhimukhayogAH kukkuTAsana makarAsanavIrAsanAvibhiH phAyasya klezakArINi tapAMsi ca, tatsarvo'pi kAyakleza ucyate / so'pi kiM kariSyati ? tathA ca vicittauvavAsI - vizvitropavAsaH, bhAvArtha --- sAtaveM guNasthAna meM do bheda haiM - svasthAna apramatta aura sAtizaya aprmtt| Ajakala ke muni svasthAna apramatta nAmaka sAtaveM guNasthAnI ho sakate haiM, dvitIya bhedavAle nahIM ho sakate // 123 // zramaNa kI kaba aura kaisI caryA kAryakAriNI hotI hai, isa bAta ko AcAryadeva kahate haiM--- kAya - anvayArtha - (samadA rahiyassa samaNassa ) samatAbhAva se rahita muni ke liye ( vaNavAsa kAyakilesa vicittauvavAso ajjhayaNamoNa hudI ) vana meM rahanA, kleza karanA, aneka upavAsa karanA, adhyayana karanA aura mauna Adi karanA, (ki kAhadi) ye saba kyA kara sakeMge ? / TIkA - sukha-duHkha, jIvana-maraNa, mitra aura zatru Adi meM rAga-dveSa pariNati rahita bhAva samatAbhAva hai, usase rahita digaMbara muni ke liye vana meM, zUnya sthAna meM, parvata ke zikhara, guphA, zmazAna Adi meM nivAsa karanA kyA karegA ? anya bhI vRkSamUla, abhrAvakAza, AtApana, aura sUryAbhimukha yoga, kukkuTAsana, makarAsana aura vIrAsana Adi ke dvArA kAya ko kleza karane vAle aise tapa hote haiM, ve sabhI 'kAyakleza' kahalAte haiM / vaha kAyakleza bhI kyA karegA ? sarvatobhadra kanakAvalI, meru
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam 357 sarvatobhadrakanakAvalomerupaMktisiMhaniSkrIDitAdinAnAvidhazca / punazca ajjhayaNamoNapahudo-ekAdazAMgaparyaMtamadhyayanaM maunam ityAdayazca / kiM kariSyati ? na kimapoti / ito vistara: atra samatApariNAmena na kevalaM madhyasthabhAvo vivakSitaH, pratyuta bhedavijJAnasahito vItarAgabhAvo vivakSito'sti / tena bhedAbhevaratnatrayasvabhAvena pariNatA ye mahAmunayaH, ta eva nirjanadhaneSu viharaMtaH kAyaklezAnazanadvAdazAMgAdhyayanamaunAvicaryA kurvantaH santo bahuvidhakarmanirjarAM kRtvA ghAtikarmANyapi hantuM kSamA bhaviSyanti / ye punaH samyaktvazUnyAH kSaNikavairAgyayuktAH santo vane nivasanta imAM cayA~ pAlayanto'pi samabhAvarahitA bhavanti, te svargAdivibhUti samprApyApi mokSasukhaM na prApsyanti / uktaM ca zrIpUjyapAdavevena yo na veti paraM dehAdevamAtmAnamavyayam / labhate na sa nirvANa tatvA'pi paramaM tapaH // paMkti, siMhaniSkrIDita Adi aneka prakAra ke jAvAsa aura myAraha aMga garyata adhyayana tathA mauna Adi bhI samatArahita sAdhu ke liye kyA kareMge ? arthAt ye saba kucha bhI nahIM kreNge| isI kA vistAra kahate haiM yahA~ samatA pariNAma se kevala madhyastha bhAva hI nahIM vivakSita hai, pratyuta bhedavijJAna sahita vItarAgabhAva vivakSita hai / usa bheda-abheda ratnatraya svabhAva se pariNata jo mahAmuni haiM, be hI nirjana vanoM meM bihAra karate huye kAyakleza, anazana, dvAdazAMga, adhyayana, mauna Adi caryA ko karate huye bahuta prakAra kI karmanirjarA karake, ghAti karmoM ko bhI naSTa karane ke lie samartha ho jAveMge, kiMtu jo samyaktva se rahita haiM, kSaNika vairAgya se yukta hokara vana meM nivAsa karate huye aura anazana Adi caryA kA pAlana karate huye bhI samabhAva se rahita hote haiM, ve svarga Adi kI vibhUti ko prApta karake bhI mokSasukha' ko prApta nahIM kara skeNge| zrI pUjyapAdadeva ne kahA bhI hai jo zarIra se isa avyaya AtmA ko bhinna nahIM anubhava karate haiM, ve utkRSTa tapazcaraNa karake bhI nirvANa ko prApta nahIM kara sakate / 1. samAvizataka, zloka 331
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 niyamasAra-prabhRtam pratyuta bhedazAnino muneH tapaH kAryakArIti kathyate AramadehAntarajJAnajanitAlAvanirpataH / tapasA vuSkRtaM ghoraM bhujAno'pi na khidyate / vItarAgacAritrAvinAbhAvi bhedazAnaM kAyaklezAvitapasA'pi paramAnanvaM janayati, na ca khedam / tAtparyametat samabhAvarahitamuneH kAkAsAdika pani nokSayuvaM pA. makSamA, tathApi sarvathA nirathikA durgativAyikA saMsAravadhikA vA na bhavati, pratyuta martyalokasya svargasya ca bahuvidhasukhAdyabhyudayaM dadAtyeva / kiMca, digaMbarAH zramaNA dravyaligenaiva navapreyeyakaM yAvat gantuM zaknuvanti, kiMtu ye kecit savAsasaH ekAdazapratimAvatadhAriNaH kSullakAH, kaupInamAtradhAriNa elakAH, upacAreNa mahAvasadhAriNya AryikAzcApi acyutasvargAdupari jituM na pratyuta bhedavijJAnI muni kA hI tapa kAryakArI hotA hai, aisA kahate haiM-- AtmA aura zarIra ke bhedajJAna se utpanna huA jo AhlAda hai, usase parama tRpta huye muni tapa se ghora kaSTa ko bhogate huye bhI kheda ko nahIM prApta hote haiN| vItarAga cAritra se avinAbhAvI bhedavijJAna kAyaklezAdi tapazcaraNa ke dvArA bhI paramAnaMda ko utpanna karatA hai, na ki kheda ko| ___ tAtparya yaha huA ki samabhAva se rahita muni kI vanavAsa Adi caryAyeM yadyapi mokSa-sukha ko dene meM asamartha haiM, tathApi sarvathA nirarthaka, durgati ko dene vAlI yA saMsAra bar3hAne vAlI nahIM haiM, pratyuta manuSya loka ke aura svarga ke bahuta prakAra ke sukha Adi abhyudayoM ko dene vAlI hI haiM / dUsarI bAta yaha hai ki digaMbara muni dravyaliMga se hI navagreveyaka paryanta jA sakate haiM, kiMtu jo koI vastra sahita gyAraha pratimA vrata ke dhArI kSullaka la~goTImAtra dhArI ailaka aura upacAra se mahAvratadhAriNo AryikAyeM bhI acyuta nAma ke solahaveM svarga se Upara jAne meM samartha nahIM haiM / isalie yaha jAnA jAtA hai ki ye pravRttiyA~ 1. samAdhizataka, zloka 34 /
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam 351 zaknuvanti / ato jJAyate, naiSA pravRttiH akAryakAriNyeva sarvathA / tathApi yena samabhAvena nirAkulatya nirvikalpadhyAnaM ca siddhadhati tasyaivAbhyAso'navarataM vidheyaH / uktaM cAmitagatisUriNA dukhe sukhe vairiNi bandhuvarga, yoge viyoge bhuvane vane vaa| nirAkRtAzegamA buddhe, paM mano me'stu pAgaNa maga " ___evaM "vayaNoccAraNa'' ityAdinA paramasamAdhilakSaNapratipAdanaparatvena dve sUtre gate / tadanu "ki kAhadi" ityAdinA samatArahitasya muneH vanavAsAvikriyAmokSapuruSArthakAryakRnneti pratipAdanaparatvena eka sUtraM gatam / iti tribhiH sUtraH prathamo'ntarAdhikAraH samAptaH // 124 // samabhAvo'yaM sthAyirUpeNa kasya bhavediti prazne sati uttarayantyAcAryabaryAH virado savvasAvajje tigutto pihididio| tassa sAmAigaM ThAI idi kevalisAsaNe // 125 // sarvathA akAryakArI hI nahIM hai, phira bhI jisa samabhAva se nirAkula aura nirvikalpa dhyAna siddha hotA hai, usI kA abhyAsa hamezA karate rahanA caahie| amitagati AcArya ne kahA bhI hai duHkha-sukha meM, vairI meM, baMdhuoM ke samUha meM, saMyoga aura viyoga meM tathA makAna athavA vana meM he nAtha ! saMpUrNa mamatva buddhi se rahita hokara merA mana samabhAva dhAraNa isa prakAra "vayaNoccAraNa" ityAdirUpa se parama samAdhi ke lakSaNa ko pratipAdana karane vAle do satra haye haiM / isake bAda "ki kAhadi ityAdi rUpa se samatArahita muni ke vanavAsAdi kriyAyeM mokSa puruSArtha rUpa kArya ko karanevAlI nahIM haiM, aisA pratipAdana karate huye eka sUtra huA hai| isa taraha tIna sUtroM dvArA pahalA aMtarAdhikAra pUrNa huA hai / / 124 // __ yaha samabhAva sthAyIrUpa se kinake hotA hai ? aisA prazna hone para AcArya kahate haiM- anvayArtha--(savvasAvajje virado) jo sarvasAvadha se virakta haiM, (tigutto pihididio) tIna gupti se sahita aura jitendriya haiM, (tassa sAmAigaM ThAI) unhoM
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 niyamasAra-prAbhUtam __ savva sAvajje virado--yaH kazcid bhavyottamaH sarvasAyadhayogAd virato bhavet / punaH kathaMbhUtaH ? tigutto-tribhirmanovAkkAyaguptibhigupto rakSitaH sahito vyavahAranizcayaguptiyukto bhavet / punarapi kathaMbhUto bhavet ? pihididio-pihitendriyaH phUrmavatsaMkocitakaraNagrAmazca bhavet / tassa sAmAiga ThAI-tasya nirvastramahAmunereva sthAyi sAmAyika samatAbhAyazca siddhacet, na cAnyasya parigrahAraMbhAsatta.sya sAdhoH / idaM kva vaNitam ? idi kevalisAsaNe-iti vacanaM kevalinAm arhapatA zAsane gautamaprabhRtyAcAryaparameSThibhiH kathitaM vartate / tathA- kavit karmabhUmijamanuSyA; saMsArazarIbhogebhyo niviNNAH sarvArambhaparigrahaM tyaktvA gurUNAM pAdamUle daigambaroM dIkSAM gRhItvA'STAviMzatimUlaguNAn Adati, ta eva mUlaguNAntargatasamatAnAmAvazyakatriyAM paripAlayanti / asyA AvazyakakriyAyA lakSaNaM mUlAcAre kathitamAste--"samadA-samasya bhAvaH samatA rAgadveSAdirahitatvaM trikAlapaMcanamaskArakaraNaM vA / " ke sAmAyika sthAyi hotA hai / (idi kevalisAsaNe) aisA kevalI bhagavAn ke zAsana meM kahA hai| TIkA-jo koI bhavyottama sarvasAvadha yoga se virata haiM, mana, vacana, kAya se guptiyoM se gapta haiM-rakSita haiM, sahita haiM vyavahAra nizcaya gupti se yukta haiM / kachuye ke samAna apanI indriyoM ko saMkucita kara lene se jitendriya hai, unhIM digambara muni ke sthAyI sAmAyika aura samatAbhAva siddha hotA hai, anya parigrahI, AraMbhI sAdhu ke vaha samatAbhAva nahIM hotaa| yaha kathana kevalI arhanta bhagavAna ke zAsana meM gautamasvAmI Adi AcAryaparameSThiyoM ne kiyA hai| usI ko kahate haiM--jo koI karmabhUmija manuSya saMsAra zarIra, bhogoM se virakta hote huye sarvArambha parigraha ko chor3akara guruoM ke pAdamUla meM daigambaro dIkSA ko lekara aTThAIsa mUla guNoM ko dhAraNa kara lete haiM, ve hI mUla guNoM ke antargata samatA nAma kI Avazyaka kriyA kA pAlana karate haiN| isa Avazyaka kriyA kA lakSaNa mUlAcAra meM kahA hai- samatA-sama kA bhAva samatA hai-rAgadveSAdi se rahita honA, athavA tInoM saMdhyA kAloM meM paMcanamaskAra kriyA rUpa sAmAyika karanA samatA kriyA hai| 1. mUlAcAra gAthA 22, kI ttiikaa|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam jIvidamaraNe lAbhAlAbhe saMjoyavippaoge y| baMdhurisuhaduSakhAvisu samadA sAmAyiyaM gAma // samadA-samatA, cAritrAnuviddhasamapariNAmaH / sAmAyiyaM NAma-sAmAyika nAma bhavati / jIvitamaraNalAbhAlAbhasaMyogaviprayogabandhvarisukhaduHkhAdiSu yadetatsamatvaM samAnapariNAmaH trikAladevavaMdanAkaraNaM ca tatsAmAyikaM vrataM bhavatItyarthaH / asyAM sAmAyikakriyAyAM trikAladevavandanAkaraNaM yatkathyate, tadvevavandanAyAM SaDvidhaM kRtakarma vartate / uktaM ca siddhAntasUtramahAzAstre "tassa AvAhINa-tikhutta-padAhiNa-tioNava-cadusira-vArasAvattAdilakkhaNaM vihANaM phalaM ca kidiyamma ghnnnnedi|" ___ asya kRtikarmaNaH devavaMdanAvidhezca vistRtavarNanamAcArasAracAritrasArAna 'jIvana maraNa meM, lAbha alAbha meM, saMyoga viyoga meM, bandhu aura zatru meM tathaiva sukha aura duHkha Adi meM samatAbhAva rakhanA sAmAyika hai|' yahA~ para TokAkAra ne samatA kA artha cAritra se samanvita pariNAma kahA hai| sAmAyika hotA hai| jIvita-maraNa, lAbha-alAbha, saMyoga-viyoga, bandhuzatru aura sukha-duHkha Adi meM jo yaha samatva-samAna pariNAma hai aura trikAla meM devavaMdanA karanA, yaha sAmAyika vrata hotA hai / isa sAmAyika kriyA meM jo trikAla meM devavaMdanA karane ke liye kahA hai, vaha devavandanA chaha prakAra ke kRtikarma pUrvaka hotI hai / siddhAntagrantha kasAyapAhuDa mahAzAstra meM kahA hai-- usameM AtmAdhInatA, tIna pradakSiNA, tIna avanati, cAra namaskAra aura bAraha Avarta Adi rUpa lakSaNa bheda tathA phala kA varNana kRtikarma prakIrNaka karatA hai|' isa kRtikarma aura devavandanA vidhi kA vistRta varNana AcArasAra, 1. mUlAcAra gAthA 23 aura TIkA kA aMza / 2. jayavavalA, prathama pustaka, pR0 118 / / 3. AcArasAra, adhyAya 9, zloka 20 se 43 /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 niyamasAra-prAbhRtam gAradharmAmalegrantheSupalabhyate, tatraiva draSTavyamastyatra vistarabhayena nocyate / sarvasminnAcArazAstre devabaMdhanAyAM kRtikarmapUrvaka caityapaMcagurudvapaktikaraNavidhAnaM vartate / . uktaM ghAcArasAragranthe-. . . devatAstaSane bhktitypNcguruubhyoH| caturdazyAM tayormadhye zrutabhaktividhIyate // tAtparyametat-ye munayaH trisaMdhyaM vidhivat devavandanAM kRtvA eka dviH trimuhUrta vA paMcanamaskAramaMtra svAtmAnaM vA dhyAyanti, zeSakAle'pi jIvitamaraNAviSu samatApariNAmaM kurvate, teSAM sthAyirUpeNa sAmAyika bhavati / kiMca, atrApi triguptamunInAmeva sthAyi sAmAyika nigadyate iti jJAtvA prAk trikAlasAmAyika suSThutayA bhavatA vidhAtavyam // 125 // cAritrasAra, anagAradharmAmRta granthoM meM upalabdha ho rahA hai / vahIM dekhanA cAhiye / yahA~ para vistAra ke bhaya se nahIM kahate haiN| sabhI AcArazAstroM meM devavandanA meM kRtikarmapUrvaka caityabhakti aura paMcagurubhakti ina do bhaktiyoM ke karane kA vidhAna hai| AcArasAra granya meM kahA bhI hai devatA ke stavana meM caitya, paMcagaru ye do bhaktiyoM kI jAtI haiM / caturdazI ke dina ina donoM bhaktiyoM ke madhya zrutabhakti kI jAtI hai| arthAt caturdazI ke dina trikAla devavaMdanA meM caitya, zruta aura paMcaguru ye tIna bhaktiyA~ kI jAtI haiM / tAtparya yaha huA ki jo munijana tInoM saMdhyAoM meM vidhivat devavandanA karake eka, do athavA tIna muhUrta taka paMcanamaskAramaMtra kA yA apanI AtmA kA dhyAna karate haiM aura zeSa kAla meM bhI jIvana-maraNa Adi meM samatAbhAva rakhate haiM, unake sthAyirUpa se sAmAyika hotI hai| kyoMki yahA~ para to tIna gupti dhArI muniyoM ke hI sthAyI sAmAyika kahI gaI hai / aisA jAnakara Apako pahale trikAla sAmAyika acchI taraha karanI cAhiye / / 125 / / 1. anagAradharmAmRta, adhyAya 9, lopha 12 se 30 taka / 2. AcArasAra, a0 9, zloka 43 /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-bhAbhRtam punaH kasya sthAyi mAmAyika bhavediti kathayanti sUrivaryAH-- jo samo savvabhUdesu, thAvaresu tasesu vaa| tassa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe // 126 / / jo samo-yo nirganyatapodhanaH samabhAvapariNataH / keSu ? savvabhUdesu-sarveSu ekendriyavikalendriyapaMcendriyaSu / punaH kathaMbhUteSu ? thAvaresu tasesu bA-syAvarakAyikeSa aseSa vA pIDAkaravidhAtanAdibhAvarahitaH samabhAvayuktaH, tassa sAmAigaM ThAI-sasya vItarAgamaneH sAmAyikaM sthAyi kathyate / kdha ? idi kevalisAsaNeitthaM kevalinAM zAsane, samaye, sampradAye vaa|| tadyathA-sarve saMsAriprANinaH trasasthAvarabhedAd dvividhAH, prANabhUtajIvasattvamevAccaturdhA vA bhidynte| uktaM ca vitricaturinniyAH prANAH, bhUtAste taravaH smRtaaH| jIvAH paMcendriyA zeyAH, zeSAH sattvAH prakotitAH / / punaH kinake sAmAyika hotI hai ? mUrivarya ise kahate haiM-- anvayArtha-(jo sababhUdesu thAvaresu vA tasesu samo) jo muni sarvaprANiyoM meM sthAvara aura basoM meM samabhAva rakhate haiM, (tassa ThAI sAmAigaM) unake sthAyI sAmAyika hotI hai| (idi kevalisAsaNe) aisA kevalI bhagavAna ke zAsana meM kahA hai| TokA-jo nirgranya tapodhana samabhAva se pariNata huye ekendriya, vikalendriya, paMceMdriya athavA pRthvIkAyika Adi sthAvarakAyika aura asakAyika jIvoM ko pIr3A karane vAle, vighAta Adi karane vAle bhAvoM se rahita hote hue samatAbhAva se yukta hote haiM, una vItarAgamuni ke sAmAyika sthAyI hotA hai, aisA kevalI bhagavAn ke zAsana-Agama meM athavA saMpradAya meM kahA gayA hai| . use hI kahate haiM-sabhI saMsArI prANI sa-sthAvara ke bheda se do prakAra ke haiM / athavA prANa, bhUta, jIva aura sattva ke bheda se cAra prakAra ke bhI ho jAte haiN| / kahA bhI hai-- do, tIna, cAra indriya vAle jIva prANa kahalAte haiM, banaspatikAyika jIva bhUta kahalAte haiM, paMceMdriya jIva jIva nAma se jAne jAte haiM aura zeSa bace huye jIva 1. sAmAyikabhASya / ho -
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra prAbhRtam eteSu sarvazarIradhAriSu yasya zatrumitrabhAvo nAsti, anukampAbhAvo vAsti, tasyaiva zazvatsAmAyikaM vidyate / uktaM ca padmavisUriNA -- 364 saMsAre bhramatazciraM tanubhUtaH ke ke na pitrAdayo jAtAstadvadhamAzritena khalu te sarve bhavantyAhatAH / sAmapi to manihArI jamArAdeSu dhruvaM tAraM pratihanti ta bahuza: saMskArato tu krudhaH // trailokyaprabhubhAvato'pi sarujo'pyekaM nijaM jIvitaM preyastena vinA na kasya bhavitetyAkAMkSataH prANinaH / niHzeSavratazIla nirmalaguNAdhArAttato nizcitaM jantorjIvitavAnastribhuvane sarvapradAnaM laghu // arthAt ekeMdriyoM meM pRthvI, jala, agni tathA vAyukAyika jIva sattva kahe jAte haiM / ina sabhI zarIradhArI jIvoM meM jinamuni ko zatru-mitra bhAva nahIM hai, athavA dayA bhAva vidyamAna hai, unhIM paramazAMta muni ke sadAkAla sAmAyika rahatA hai| zrI padmanaMdi AcArya ne bhI kahA hai- saMsAra meM cirakAla se bhramaNa karate huye prANI ke kauna-kauna se jIva pitA, mAtA va bhAI Adi nahIM huye haiM ? arthAt sabhI jIva sabhI sambandha se apane ho cuke haiM / ataeva jana una jIvoM ke ghAta meM pravRtta huA prANI nizcaya se sabako mAratA hai-- Azcarya to yaha hai ki vaha apane ApakA bhI ghAta kara letA hai / kyoMki isa bhava meM jo dUsare ke dvArA mArA gayA hai, vaha nizcaya se bhavAMtaroM meM krodha kI vAsanA se apane usa ghAtaka kA bahuta bAra ghAta karatA hai, yaha bar3e kheda kI bAta hai / rogI prANI ko bhI tInoM lokoM kI prabhutA kI apekSA ekamAtra apanA jIvana hI priya hai / kAraNa ki vaha socatA hai ki jIvana ke naSTa ho jAne para vaha tInoM lokoM kA sAmrAjya bhalA kisako prApta hogA ? nizcita hI yaha jIvanadAna samasta vrata, zIla, evaM anyAnya guNoM kA AdhArabhUta hai, ataeva loka meM jIva ke jIvanadAna kI apekSA anya samasta sampatti Adi kA dAna bhI tuccha mAnA gayA hai / abhiprAya yahI huA ki jIvanadAna abhayadAna hI sarva dAnoM meM zreSTha hai / 1. padmanaMdipaMcavizatikA, dharmopadezAmRta, sloka 9-10 /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 365 tAtparyametat -- ye mahAsAdhavaH sarvajIvebhyo'bhayadAnaM dadate, ta eva rAgadveSAbhAvato svAtmAnukampAM kurvANAH paramasvasthanijaparamAhlAdamaya svazuddhAtmani tiSThanti, teSAmeva nizcayasAmAyikaM bhavatItimattvA paramasAbhyameva satatamavalambanIyam // 126 // punaH kasya sAdho sthAyi sAmAyikaH bhavatIti sUcayantyAcAryadevAH- jassa saNihido appA, saMjame niyame tave / tassa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe // 127 // jassa appA saMjame niyame tave sahido yasya bhevAbhedaratnatrayasahitasya muninAthasya AtmA prANIndriyasaMyame saptadazAsaMyamarahite vA / parimitakAlAcaraNarUpe niyame vyavahAranizvayatrairatnasvarUpe niyame vA anazanaprabhRtibAhyAbhyaMtare svAtmatattvAvicala sthitisvarUpadhyAnamaye tapazcaraNe vA sannihitaH, tatraiva sthito'sti / yahA~ tAtparya yaha samajhanA ki jo mahAsAdhu sabhI jIvoM ko abhayadAna dete haiM, ve hI rAga-dveSa ke abhAva se apanI AtmA para dayA karate huye paramastrastha nijaparamAhlAdamayastrazuddha AtmA Thaharate haiM / unake hI nizcaya sAmAyika hotI hai, aisA mAnakara paramasAmya bhAva kA hI satata avalaMbana lenA cAhiye // 126 // punaH kina sAdhu ke sthAyI sAmAyika hotI hai ! AcAryadeva isako sUcita karate haiM- anvayArtha - ( jassa appA saMjame niyame tave saNihido ) jisakI AtmA saMyama, niyama aura tapa meM lagI huI hai, ( tassa ThAI sAmAiga) usI ke sthAyI sAmAyika hotI hai, ( idi kevalisAsaNe ) aisA kevalI bhagavAn ke zAsana meM kahA hai / TIkA --- jina bhedAbheda ratnatraya se sahita muninAtha kI AtmA prANIsaMyama, indriyasaMyama rUpa bAraha prakAra ke saMyama meM athavA satraha prakAra ke asaMyama ke abhAvarUpa saMyama meM saMlagna hai, parimita kAla ke AcaraNarUpa niyama meM athavA vyavahAranizcaya ratnatrayasvarUpa niyama meM lagI huI haiM, anazana Adi bAhya aura
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 niyamasAra- prAbhRtam tassa ThAI sAmAigaM - tasyaiva apramattamuneH sthAyi sAmAyikaM bhavet / idi kevalisAsaNe - iti ityaMprakAreNa ArhatazAsane kathitaM vartate / ke te saptadazA saMyamAH ? paMcAsaha viramaNa paMthiviyaNimAho kasAyajao 1 tihi vajaha ya miravI, sattArasa saMjamA bhaNivA' // ebhiH zUnyA asaMyamA api saptadazavidhA bhavanti / tAtparyametat - yasya muneH saMyamaniyamatapobhiH saha samAgamana maikyaM vartate, tasyaiva nizcayasAmAyika siddhayati / uktaM ca mUlAcAre- mANasaM jaM taM pasaspasamagamaNaM ! samayaM tu saM tu bhaNivaM tameva sAmAiyaM jANaM * / / etatsAmAyikasya sthAyikaraNopAyaM jJAtvA bhavadbhirapi satataM tasya bhAvanA vidhAtavyA tAvat yAvat tanna svasmin sthirIbhUyAt // 127 // abhyaMtara tapa meM yA svAtmatattva meM avicala sthitisvarUpa dhyAnamaya tapazcaraNa meM lI hai| unhIM apramatta muni ke sthAyI sAmAyika hotI hai / isa prakAra se arhantadeva ke zAsana meM kahA hai / prazna - - satraha prakAra ke asaMyama kauna se haiM ? uttara -- pA~ca AsravoM se virakta honA, pA~ca indriyoM kA nigraha karanA, cAra kaSAyoM ko jItanA aura tIna daNDa- mana vacana kAya kI pravRtti se virakta honA ye satraha saMyama haiM / inase viparIta satraha prakAra kA asaMyama hotA hai / tAtparya yaha huA ki jina muni kA saMyama, niyama aura tapa ke sAtha samAgama hai - ekatA hai, unhIM muni ke nizcaya sAmAyika hotI hai / mUlAcAra meM kahA bhI hai---- samyaktva, jJAna, saMyama aura tapa ke sAtha jo prazasta samAgama hai, vaha samaya hai / use hI tuma sAmAyika jAno / isa sAmAyika ke sthAyI karane ke upAya ko jAnakara Apako bhI satata taba taka usakI bhAvanA karate rahanA cAhiye, jaba taka vaha apanI AtmA meM sthira nahIM ho jAve / / 127 // 1. pratikramaNamantrI, pR0 50 / 2. mULAcAra, a0 7, gAthA 18 /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 niyamasAra-prAmRtam yasya mano vikRti na labheta tasya sthApisAmAyika bhavediti kathayanti zrI kundakundadevAH jassa rAgo du doso du, vigaDi Na jaNei du / tassa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe // 128 // jassa zago du doso du vigaDi du Na jaNei-yasya vItarAgacAritrAvinAbhAviparamopekSAlakSaNasaMyamapariNAmasya saMyaminaH rAgabhAvo dveSabhAvaca vikRti na janayati, imau bhAvo na utpayete, tassa ThAI sAmAigaM-tasya muneH sthAyi sAmAyika bhavati / idi kevalisAsaNe- iti evaM kevalinAM bhagavatAM saMpravAye proktamasti / tayathA--rAgaH prItipariNAmo dvaSo'notipariNAmazca / iha loke rAgA jisakA mana vikRti ko nahIM prApta hotA hai, usake sthAyI sAmAyika hotI hai, aisA zrI kundakundadeva kahate haiM anvayArtha---(jassa rAgo du doso du vigaDi du Na jaNei) jisake rAga aura dveSa vikRti ko nahIM utpanna karate haiM, (tassa ThAI sAmAigaM) uso muni ke sthAyI sAmAyika hotI hai, (idi kevalisAsaNe) aisA kevalI bhagavAn ke zAsana meM kahA gayA hai| TIkA--jo saMyamI vItarAga cAritra ke binA na hone vAle aise upekSA lakSaNa saMyama se pariNata ho rahe haiM, unhoM ke rAgabhAva aura dveSabhAva vikRti ko utpanna nahIM karate haiM, arthAt ye rAga-dveSa utpanna hI nahIM hote haiM, unhIM muni ke sthAyI sAmAyika hotI hai, aisA kevalI bhagavAn ke sampradAya meM kahA hai| - usI ko kahate haiM--rAga arthAt proti pariNAma aura dveSa arthAt aprIti pariNAma / isa saMsAra meM rAga kI apekSA dveSa adhika aniSTakArI, azobhana dikhatA hai, kintu sampUrNa anartha kI paramparA kA mUlakAraNa rAga hI hai / zrI zubhacaMdra AcArya ne kahA bhI hai-- jahA~ para rAga apanA paira rakhatA hai, vahA~ para dveSa A hI jAtA hai, yaha
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ .368 niyamasAra-prAbhRtam pekSayA dveSo'niSTakaro'zobhanazca lakSyate, kiMtu sarvAnarthaparaMparANAM mUlaM rAga eva / uktaM ca zrIzubhacandrAcAryeNa-- yatra rAgaH padaM dhatte, dveSastatreti nizcayaH / ubhAveto samAlaMbya, vikramatyadhikaM manaH' / / yena saha yasmin vastuni vA rAmo'sti, kAmapi pratikUlatAmAsAdya tena saha tatraiva vA dvaSaH samutpadyate, sukauzalamunerjananIsahadevIvat / tasyAH svaputrasakauzalaM prati adhika sneha AsIt, tena dIkSAyAM gRhItAyAM satyAM sA ArtadhyAnena mRtvA vyAghrI bhatvA tamevAbhakSayat / kiMca rAgadveSAdhikalloleralola yammamojalam / sa pazyatyAramanastattvaM tattattvaM netaro janaH / / yadi kadAcid rAgadveSau samutpayetAM tahi kiM kartavyam ? tasyopAyaM darzayanti AcAryadevAH-- nizcita hai / punaH yaha mana ina donoM kA avalaMbana lekara adhika vikAra bhAva ko prApta ho jAtA hai| jisake sAtha athavA jisa vastu meM rAga hai, kiso bhI pratikulatA ko prApta karake usI ke sAtha athavA usI vastu meM dveSa utpanna ho jAtA hai, sukauzala muni ko mAtA sahadevI ke samAna ! usa sahadevo kA apane putra sukauzala ke prati bahuta hI sneha thA, puna: usa putra ke dIkSA le lene para vaha ArtadhyAna se marakara vyAghrI hokara usI putra ko khAne lgii| dUsarI bAta yaha hai ki rAga-dveSa Adi laharoM se jinakA manarUpI jala caMcala nahIM huA hai, ve hI AtmA ke tattva ko vAstavika svarUpa ko dekha lete haiM, usa Atmatattva ko caMcala cittabAle nahIM dekha sakate haiN| __ yadi kadAcit ye rAga-dveSa utpanna hoveM to kyA karanA cAhiye ? aisA prazna hone para zrI AcAryadeva upAya dikhalAte haiM 1. jJAnArNava, pR0 143 / 2. samAdhizataka, zloka 35 /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 niyamasAra-prAbhRtam yavA mohAta prajAyate rAgadveSau tapasvinaH / tadeva bhAvayetsvasthamAtmAnaM zAmyataH kSaNAt // athavA, rAgo dveSA-prazastAprazastabhedAt / tatra dhanakuTumbaputramitrAdiSu vihitarAgoprazasta eva, sAyaMkAlonapazcimadipraksimAkta mohAndhakAreNa netraM nimIlya saMsAre pAtayati / tadviparItaH arhasiddhazrutagurvAdiSu kRtAnurAgaH prazasto gIyate / prAtaHkAlInapUrvaviraktimAvat prakAzamunmIlya mokSamArge nayati' / uktaM ca zrIkundakundadevareSa arahaMtasiddhasAhusu bhattI dhammammi jA ya khalu celA / aNugamaNaM pi gurUNaM pasatyarAgo ti bucchati / / vaMvaNaNamaMsaNehi abbhutttthaannaannugmnnpddivttii| samaNesu samASaNao NidivA rAyacariyammi jaba tapasviyoM ke mana meM moha ke nimitta se ye rAga-dveSa utpanna hoveM, tabhI ve svastha AtmA kI bhAvanA kareM to ve tatkSaNa hI zAMta ho jAte haiN| athavA rAga ke do bheda haiM--prazasta aura aprazasta / inameM se dhana, kuTumba, putra, mitra Adi meM kiyA gayA rA aprazasta hI hai / jaisa ki sAyaMkAla meM pazcima dizA meM lAlimA hotI hai, jo ki aMdhakAra lAtI hai| vaise hI yaha aprazasta rAga moharUpI aMdhakAra ke dvArA A~kha ko baMda kara saMsAra meM girAne vAlA hai / isake viparIta ahaMta, siddha, zAstra, guru Adi meM kiyA gayA anurAga prazasta kahalAtA hai| prAtaHkAla kI pUrvadizA kI lAlimA ke samAna yaha prakAza ko prakaTa karake mokSamArga meM le jAne vAlA hai| zrI kundakundadeva ne kahA bhI hai-- ahaMta, siddha, sAdhu meM bhakti, dharma meM pravRtti aura guruoM ke anukUla calanA, yaha saba prazasta rAga kahalAtA hai / guruoM kI baMdanA karanA, namaskAra karanA, unake sAmane Ane para uThakara khar3e honA, calate samaya unake pIle calanA, ityAdi bhaktikriyAyeM rAgacaryA meM muniyoM ke lie nindita nahIM haiM, arthAt yaha prazasta rAga muni bhI karate haiN| 1. samAdhizataka, zloka 39 / 2. AtmAnuzAsana, zloka 123, 124 kA bhAva hai| 3. paMcAstikAya gAthA, 136 / 4. pravacanasAra, cAritrAdhikAra, gAyA 47 /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 niyamasAra-prAbhRtam tAtparyametat--SaSThaguNasthAnatinAM munInAmapi arhadgurukSutAdiSu rAgaH zreyAn vartate, iti mattvA vItarAganirvikalpadhyAnamayaparamasamAdhisvarUpasya sthAyisAmAyikasyopalabdhyarthaM yatkimapi sAdhanakAraNaM tadAzritya evAdyatve pravRttiHkartavyA // 128 // AtaMrodradhyAnAbhAve satyeva sthAyisAmApikamiti kathayanti sUriba:jo du aTTaM ca rudadaM ca, jhANaM vajjedi nniccsaa| tassa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe // 529 // jo du aTai ca rudaM jhANaM NiccasA bajjedi-yaH kazcid mumukSuH catuvidhamapi ArtavyAnaM caturdhetra ro'dhyAnaM ca nityazaH sarvakAlaM barjayati, tebhyaH svamAtmAnaM rakSayati, tassa ThAI sAmAigaM-tasyaiva tapoSanasya sthAyi sAmAyika bhavet / idi kevalisAsaNe-itthaM kevalinAM tIrthakaraparamadevAnAM zAsane prAptamasti / tAtparya yaha hai ki chaThe guNasthAnavartI muniyoM kA bhI arhata, siddha, zruta Adi meM rAga karanA zreyaskara mAnA gayA hai| aisA samajhakara vItarAga nirvikalpa dhyAnamaya parama samAdhi svarUpa sthAyI sAmAyika kI prApti ke liye jo kucha bhI sAdhana kAraNa haiM, Ajakala unakA Azraya lekara hI pravRtti karanA cAhie // 128 // Artaraudra dhyAna ke abhAva meM ho syAyo sAmAyika hotI hai, aisA AcAryadeva kahate haiM--- anvayArtha-(jo du aTeM ca rudaM ca jhANaM NiccasA bajje di) jo Ata aura raudra dhyAna ko nitya ho chor3a dete haiM, (tassa ThAI sAmAiga) unhIM ke sthAyI sAmAyika hotI hai, (idi kevalisAsaNe) aisA kevalI bhagavAn ke zAsana meM kahA gayA hai| TIkA-jo koI mumukSa cAra prakAra ke Arta dhyAna ko aura cAra prakAra ke hI raudra dhyAna ko hamezA nahIM karate haiM, ina durvyAnoM se apanI AtmA ko bacAkara rakhate haiM, unhIM tapodhana ke sthAyo sAmAyika hotI hai, aisA kevalI tIrthaMkara paramadeva ke zAsana meM kahA gayA hai|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtama 371 ito vistaraH-nirgranthavigambaramunInAM "AcAryopAdhyAyatapasvizaikSyaglAnagaNakulasaMghasAdhumanojJAnAm" bhedAt vaMzabhedA bhavanti / asya dharmamUrtisvarUpamanisaMghasya maho ladAcit ni pipaziSyAdipiyogena apriyaziSyAvisaMyogena zarIrasthitavyAdhijanyavevanayA vA iSTaviyogajAniSTasaMyogajavevanAjanyavikalpAt zredhArtadhyAnaM bhavituM zaknoti / SaSThaguNasthAneSu bhAva laginAM sAdhanAM nidAnAkhyamArtadhyAnaM na saMbhavati / asmAd hetoreva saMghanAyakA AcAryA aMtasamaye svasya sUripadaM caturvidhasaMgha ca tyaktvA parasaMghe gatyA sallekhanAM gRhaMti / yadyapi anaMtavIryanAmadheyo mahAmunIzvaraH SaTpaMcAzatasahasrANAM munInAM madhye sthitvA'pi kevalajJAnaM samudapAvi, kiMtu naiSo dRSTAntaH sAmAnyAmagArANAM kRte zakyaH, teSAM tu bhagavatIArAdhanAgranthavihitamArga evaM AzrayaNIyo'sti / SaSThaguNasthAne raudradhyAnasya vArtA'pi nAsti / yadi kadAcit cAritramohodayena bAhya vastusaMparkaNa ime durvyAne bhavetAM tahi tUrNameva se dUramapasArya dharmyadhyAnamavalambanIyaM bhavati / tayA ca isI kA vistAra kahate haiM--nigraMtha digaMbara muniyoM ke AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSa, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu aura manojJa ye daza bheda mAne gaye haiN| ina dharmamUrtisvarUpa munisaMgha ke madhya kahIM kisI samaya priya ziSya Adi ke viyoga se, yA apriya ziSya Adi ke saMyoga se athavA zarIra meM utpanna huI vyAdhi ke nimitta pIr3A se iSTaviyogaja, aniSTasaMyogaja yA vedanAjanya ke bheda se tIna prakAra kA Arta dhyAna honA zakya hai / chaThe guNasthAna meM bhAvaliMgI sAdhuoM ke nidAna nAma kA cauthA Arta dhyAna saMbhava nahIM hai / isI hetu se saMgha ke nAyaka AcArya aMta samaya meM apane AcAryapada ko aura apane caturvidha saMgha ko chor3akara parasaMgha meM jAkara sallekhanA grahaNa karate haiM / yadyapi anaMtavIrya nAma ke mahAmunIzvara ne chappana hajAra muniyoM ke madhya rahakara bhI kevalajJAna utpanna kara liyA, kintu yaha udAharaNa sAmAnya muniyoM ke liye zakya nahIM hai, unake liye to bhagavatI ArAdhanA zAstra meM kahA gayA mArga hI Azraya lene yogya hai| chaThe guNasthAna meM raudra dhyAna kI to bAta hI nahIM hai| yadi kadAcit cAritramoha ke udaya se bAhya vastu ke saMparka se ye donoM durdhyAna ho jAveM to zIghra hI unako dUra karake dharmya dhyAna kA avalaMbana lenA ucita hai / 1. tatvArthasUtra, a0 9, sUtra 24 /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 niyamasAra-prAbhRtam aMsavRSTavAtmanastaravaM bahirdRSTvA tatastanum / ubhayo:vaniSNAto na skhalatyAtmanizcaye // tAtparyametat-prArambhAvasthAyAmAtaraunadunijanakabAhyasAmanIM tyaktvA jinatIrthayAtrAvaMdanAsvAdhyAyAdizubhakAryeSu pravRttiH vidhaatvyaa| pacAt sthAyi. sAmAyikasiddhayarthaM jinazuddhAtmatattvamevArAdhanIyam / uktaM ca jJAnArNavazAstra ArAdhyAtmAnamevAtmA paramAtmatvamaznute / ___ yA nAbinakAra dosvatya hutAzanaH // yahI bAta kahate haiM___ aMtara meM Atmatattva ko dekhakara aura bAhara meM zarIra ko dekhakara donoM ke bheda ko acchI taraha samajha kara munirAja AtmA ke nizcaya meM skhalita nahIM tAtparya yaha huA ki prAraMbha avasthA meM Arta raudra duAna ko utpanna karane vAlI bAhya sAmagrI ko chor3akara jinendradeva kI vaMdanA, tIrthayAtrA, svAdhyAya Adi zubha kAryoM meM pravRtti karanA cAhiye / pazcAt sthAyI sAmAyika kI siddhi ke liye nija zuddha Atmatattva kI hI ArAdhanA karanA cAhiye / jJAnArNava zAstra meM kahA bhI hai-- yaha AtmA apanI AtmA kI hI ArAdhanA karake paramAtmapada prApta kara letA hai| jaise vRkSa svayaM apane dvArA apane Apa ke gharSaNa se agni bana jAtA hai| bhAvArtha---jo yahA~ anaMtavIrya mahAmuni kA udAharaNa hai, usakI kathA isa 'prakAra hai ki laMkAnagarI ke udyAna meM jisa dina lakSmaNa dvArA rAvaNa kI mRtyu huI hai, usI dina yaha AkAzagAmI RvidhArI chappana hajAra muniyoM kA saMgha vahA~ pahuMcA thaa| unameM jo pramukha AcArya the, unakA nAma anaMtavIrya thaa| unheM usI rAtri meM vahIM para kevalajJAna pragaTa ho gyaa| inake sAtha sabhI muni RddhidhArI mahAn the / padmapurANa meM kahA hai--"gautama svAmI kahate haiM ki yadi rAvaNa ke jIvita rahate ve RddhidhArImuni vahA~ A gaye hote, to lakSmaNa ke sAtha rAvaNa kI bahuta bar3o prIti ho jAtI / kyoMki jisa deza meM RddhidhArI munirAja aura kebalI vidhamAna rahate 1. jJAnArNava, bha0 32, zloka 83 / 2. jJAnArNava, a0 32 zloka 95 /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAMbhRtam 373 sthAyisAmAyikArya punaH ni ki varjanIyaM bhavediti prazne sati pratyusarayanti zrIkundakundadevAH-- jo du puNNaM ca pAvaM ca, bhAvaM dhajjedi nidhytaa| tassa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe / / 130 // jo du puNNaM ca pAtraM ca bhAvaM NiccasA vajjedi-yaH paramatapodhano nirvikalpasamAdhisthitaH san puNyabaMdhakAraNabhUtAmAvazyakAdikriyAM dedhavaMdanAgarubhaktyAdirUpA puNyamayoM ca, pApabaMdhakAraNabhUtAM hiMsA'satyAvipApakriyAmiSTaviyogAniSTasaMyogAdijanyamArtadhyAnAvikaM ca zubhAzubhabhAvaM nityazaH nirantaraM varjayati, tassa sAmAigaM haiM, vahA~ do sau yojana taka kI pRthvI svarga ke sadRza sarva prakAra ke upadravoM se rahita ho jAtI hai aura unake nikaTa rahane vAle rAjA nirvaira ho jAte haiN| ata: yaha udAharaNa sAmAnya muniyoM ke liye ghaTita hI nahIM ho sakatA hai, unheM saMgha meM rahate hue kabhI na kabhI Arta dhyAna kA prasaMga A bhI jAtA hai // 129 / / sthAyI sAmAyika ke liye punaH kyA-kyA chor3anA cAhie ? aisA prazna hone para zrI kundakundadeva pratyuttara dete haiM anvayArtha-(jo du puNNaM ca pAvaM ca bhAvaM NiccasA vajjedi) jo puNya aura pApa rUpa bhAva ko nitya hI chor3a dete haiM, (tassa sAmAigaM ThAI) unhIM ke sthAyI sAmAyika hotI hai, (idi kevalisAsaNe) aisA kevalI bhagavAna ke zAsana meM kahA gayA hai| TIkA-jo parama tapodhana nirvikalpa samAdhi meM sthita hote hue puNyabaMdha ke liye kAraNabhUta aura puNyamayI aisI devavaMdanA gurubhakti AdirUpa chaha Avazyaka kriyAoM ko tathA pApabaMdha ke liye kAraNabhUta hiMsA, jhUTha Adi pApa kriyAoM ko aura iSTaviyoga, aniSTasaMyoga Adi se utpanna hue Arta dhyAna Adi, ina zubha 1. rAvaNe jIvati prAptI yadi syAt sa mahAmuniH / lakSmaNena samaM prInirmAtA syAttasya puSkalA // 54 // tiSThati munayo yasmin deze paramalabdhayaH / tathA kevalinastatra yojanAnAM zatavyam / / 55 // pRthivI svAsakAzA jAyate nirupadravA / vairAnubaMdhamuktAzca bhavati nikaTe nRpAH / / 16 / / (padmapurANa, parva 78)
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 niyamasAra - prAbhRtam ThAI - tasyaiva vItarAgacAritrapariNatamuneH sthAyi sAmAyika siddhayati / idi kevalisAsaNe - itthaM kevalinAmahaM devAnAM zAsate kathitamasti / tadyathA-- SaSThaguNasthAna vati munInAmapi asAtAratizokAdi azubhaprakRtInAM baMdho bhavati / tadupari aSTamaguNasthAnasya SaSThabhAgaparyantamapi AhArakadvaya tIrthaMkararUpapuNyaprakRtInAM baMdhI zrUyate, caturthaguNasyAnAt tataH paryaMtaM zubhaprakRtayo baMdhamupayAnti / kecid mahAmunIzvarA upazamazreNimAruhya nirvikalpazukladhyAnaM dhyAyanto'pi tatrASTamaguNasthAne tIrthaMkaraprakRtibaMdhaM kRtvA et gatvA punaH cAritramohasya sukSmalobhasyodaye jAte sati tato'vatIrya SaSThaguNasthAnaparyantaM pratyAgacchanti / te munayaH tasmin bhave'nyasmin bhaye vA tIrthakara prakRtyudayamanubhUya dharmatIrthaM pravartya siddhikAntAtayo bhavanti / tAtparyametat-sarAgasaMyamino munayaH pApebhyo virajya svacaryAbhiH sAtizayapuNyAstravaM kurvantyeva / punaH vItarAgasaMyamino bhUtthA nizzcayaratnatrayAtrinAbhUtaparama azubha bhAvoM ko hamezA ke lie chor3a dete haiM, unhIM vItarAga cAritra se pariNata hue muni ke sthAyI sAmAyika hotA hai, aisA kevalI arhatadeva ke zAsana meM kahA gayA hai / - use hI kahate haiM-- chaThe guNasthAnavartI muniyoM ke bhI asAtA, arati, zoka Adi azubha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / isake Upara AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAgaparyaMta bhI AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga aura tIrthaMkararUpa puNya prakRtiyoM kA baMdha sunA jAnA hai, caturtha guNasthAna se lekara isa AThaveM guNasthAna taka zubha prakRtiyA~ ba~dhatI rahatI haiM / koI mahAmuni upazama zreNI meM car3hakara nirvikalpa zukladhyAna ko dhyAte hue bhI vahA~ para AThaveM guNasthAna meM tIrthaMkara prakRti kA baMdha karake Age gyArahaveM guNasthAna taka jAkara punaH cAritramoha ke sUkSmalobha kA udaya kSA jAne para vahA~ se utara kara chaThe guNasthAna paryaMta vApasa A jAte haiM / ve muni usI bhaya meM yA Age bhava meM tIrthaMkara prakRti kA anubhava karake dharmatIrthaM kA pravartana karake siddhikatA ke pati ho jAte haiM / tAtparya yaha huA ki sarAgasaMyamI muni pApoM se virakta hokara apanI caryA se sAtizaya puNyAsrava karate hI haiN| punaH vItarAga saMyamI hokara nizcaya ratnatraya
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam samAdhi labhamAnAH puNyAtravamapi tyaktvA puNyapApavirahitA bhvnti| tato jJAyate, pApaM tu buddhipUrvakaM tyajyate puNyAnavaM tu dhyAnakatAnAvasthAyAM svayameva va bhavatIti jJAtvA prArambhAvasthAyAM pApAstravAt bibhyatA tvayA''vazyakakriyAdiSu protividheyA, pazcAt sthAyisAmAyike sthitvA puNyamapi varjanIyam // 130 // punarapi ki ki tyaktavyaM vartata iti prazne sati sUrivaryA nimadanti jo du hassaM raI sogaM aradi, vajjadi nniccaalaa| tassa sAmAyika ThAI, idi kevalisAsaNe // 131 // jo du hassaM raI sogaM aradi NiccasA vajjadi-yo mumukSuH hAsyaratizokAse abinAbhAvI aisI paramasamAdhi ko prApta karate hue puNyAsrava ko bhI chor3akara puNya-pApa se bhI rahita ho jAte haiN| isase yaha jAnA jAtA hai ki pApa to buddhipUrvaka chor3A jAtA hai aura puNyAsrava to dhyAna meM ekalInatA hone para svayaM hI nahIM hotA hai| aisA jAnakara prAraMbha avasthA meM sAmAna se urate hue tumheM kAzmaka kriyA Adi meM proti rakhanA cAhie / pazcAt sthAyI sAmAyika meM sthita hokara puNya bhI chor3a denA caahie| bhAvArtha--yahA~ para tIrthakara prakRti ke baMdha ke viSaya meM kahA hai ki yadi koI muni upazama zreNI meM car3hate hue AThaveM guNasthAna meM bAMdhate haiM, to vahA~ se utara kara chaThe gaNasthAna meM A jAte haiM / kadAcit usI jIvana meM unake tIrthaMkara prakRti kA udaya A sakatA hai / aise do yA tIna kalyANaka vAle tIrthakara videha kSetra meM hI hote haiM, yahA~ bharata kSetra aura airAvata kSetra meM nahIM / yahA~ to pA~ca kalyANaka ke hI tIrthakara hote haiM // 130 // punaH kyA-kyA chor3ane yogya haiM ? aisA prazna hone para sUrivarya kahate haiM anvayArtha (jo du hassaM raI sogaM aradi NiccasA vajjadi) jo hAsya, rati, zoka aura arati ko nitya hI chor3a dete haiM, (tassa ThAI sAmAiga) unake sthAyI sAmAyika hotI hai, (idi kevalisAsaNe) aisA kevalI bhagavAna ke zAsana meM kahA hai| TokA-jo mumukSu hAsya, rati, zoka aura arati nAma kI no kaSAyoM ko
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 niyamasAra-prAbhRtam ratinAmadheyAn nokaSAyAn eSAM kAraNaM ca nityazaH satatakAlaM varjayati, ebhyaH svamAtmAnaM rakSati, tassa sAmAigaM ThAI-tasyaiva dhyAnaikalInasya muneH sAmAyika sAmyapariNatirvA sthAyi tiSThati / idi kevalisAsaNe-itthaM kevalinAM jinezvaradevAdhidevAnAM zAsane kathitamasti / tadyathA-ye kecit ArambhaparigrahAsaktA gRhasthA asimaSikaSyAdikriyAsU pravartante, teSAM dhyAnasiddhinizcayasAmAyikanAmnA kayaM sambhavet ? uktaM ca zubhacandrAcAryeNa khapuSpamathavA zRMgaM kharasyApi pratIyate / na punardezakAle'pi dhyAnasiddhiguhAzrame / kathametattahi procyate jetuM janmazatenApi raagaariptaakinii| binA lAgogana sakiAri zakyate // zakyate na vazIkatuM guhibhizsapalaM manaH / atazcittaprazAntyarthaM saddhiH tyastA gRhe sthitiH / / aura inake kAraNoM ko satatakAla chor3a dete haiM, inase apanI AtmA kI rakSA karate haiM, una dhyAna meM ekalIna hue muni ke sAmAyika-sAmyapariNati yA sthAyI sAmAyika hotA hai, aisA kevalI jinezvara devAdhideva ke zAsana meM kahA gayA hai / use hI kahate haiM-- jo koI AraMbha aura parigraha meM Asakta hae gRhastha asi, maSI, kRSi Adi kriyAoM meM pravRtti kara rahe haiM, unake nizcaya sAmAyika nAma se dhyAna ko siddhi kaise saMbhava hai ? zrI zubhacaMdrAcArya ne kahA bhI hai AkAza ke puSpa athavA gadhe ke sIMga ho sakatA hai, kiMtu kisI deza yA kAla meM gRhasthAzrama meM rahane vAloM ko dhyAna kI siddhi nahIM ho sktii| aisA kyoM ? so hI batAte haiM-- isa rAgAdi zatra kI senA ko saikar3oM janma meM bho saMyamazastra ke binA koI bhI sajjana jIta nahIM sakate, kyoMki gRhasthoM dvArA isa caMcala mana ko vaza meM 1. jJAnArgava, guNadopavicArAdhikAra / 2. jJAnArNava, guNadoSavicArAdhikAra /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 377 ata evaM gRhakuTambAdiparigrahaM tyaktvA yatyAzrame pravizya gurubhyo grahItamalottaragaNAn pAlayanto'pramattaguNasthAne Aruhya sthAyisAmAyikaprAptyartha hAsyaratyAvikaSAyaM zamayitvA paramasAmyasudhArasaM pibeyuH, tata eva karmANi nirjIyante / uktaM ca jJAnArNavamahAzAstraM..... sAmyakoTi samAraho yamI jayati karma yat / nimiSAntena tajjanmakoTibhistapasesaraH / / sAmyameva paraM dhyAnaM praNItaM vizvavazibhiH / tasyaiva vyaktaye nUnaM manye'yaM zAstravistaraH // tAtparyametat---niyamasArasamayasArAdigraMthAnAmeka eva sAro yat zatrumitrAdiSu ratyaratipariNatiH, iSTaviyogAniSTasaMyogAdiprasaMge harSaviSAdAdipravRttizca pariharaNIyA bhavati bhavyajIvAnAm // 131 // karanA zakya nahIM hai| isaliye mana ko upazAMta karane ke liye sajjana puruSoM ne ghara meM rahanA tyAga kara vana kA Azraya liyA hai / isa kAraNa gRha, kuTumba Adi parigraha ko chor3a kara yatiyoM ke Azrama meM praveza karake guruoM se mUlaguNa uttaraguNoM ko grahaNa kara unakA pAlana karate hue sAtaveM guNasthAna meM ArohaNa karake sthAyI sAmAyika kI prApti ke liye hAsya, rati Adi kaSAyoM kA zamana karake paramasamatArUpI amRta kA pAna karanA cAhiye, isI se karma nirjIrNa hoNge| jJAnArNa vamahAzAstra meM kahA bhI hai samatA kI tarAja para ArUr3ha hue munirAja eka nibhiSamAtra meM jina karmoM ko jIta lete haiM, una karmoM ko samatAbhAva se rahita muni karor3oM janmoM meM bhI tapasyA karake nahIM jIta pAte / vizvadarzI jineMdra bhagavAn ne samatAbhAva ko hI sarvazreSTha dhyAna kahA hai / usa samatAbhAva ko siddhi ke liye hI yaha saba zAstroM kA vistAra hai, aisA maiM mAnatA huuN| tAtparya yaha huA ki niyamasAra Adi granthoM kA eka ho sAra hai ki zatra-mitra Adi meM dveSa aura rAga kI pariNati tathA iSTaviyoga, aniSTasaMyoga Adi ke prasaMga meM harSa, tripAda Adi pravRttiyAM bhavya jotroM ke chor3a dene yogya haiM / / 131 // 1. jJAnArNava, guNadoSavicArAvikAra, pR0 248 /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 niyamasAra - prAbhRtam punarapi kiM kiM tyAjyaM bhavediti sUcayanti sUrivaryA : - jo durguchA bhayaM vedaM savvaM vajjedi NiccasA / 2 tarasa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe // 132 // jo dugU chA bhayaM vedaM savvaM NiccasA vajjedi - yaH sAdhuH jugupsAM glAni ihaloka - paralokAdisaptabhayaM kIpuMnapuMskaneopanatra varjayati / tassa sAmAigaM ThAI - tasyaiva niHzaMkapravRttisahitasya mahAsAdhoH sAmAyikaM sAmyabhAvanA sthAyirUpeNa tiSThati / idi kebalisAsaNe-itthaM kevalinAM sarvajJadevAnAM zAsane proktamasti / tadyathA - ye mahAmunayo'nyamunInAM malina zarIreSu malamUtrAdiSu athavA kSuttRSNAviparoSaheSu, jugupsAM tyaktvA nivicikitsAguNaM pAlayantaH sahajavimalajJAnadarzanamayaparamapavitra paramAhlAdasvarUpamAtmAnaM dhyAyanti, teSAmAmauSadhizveauSadhijalloSadhivipruSauSadhi sarvoSadhyAdinAnARddhayaH samutpadyante / ye ca sarvapApebhyo punarapi kyA-kyA tyAjya haiM ? AcArya deva aisA kahate haiM anvayArtha -- (jo duguMchA bhayaM vedaM savvaM NiccasA vajjedi ) jo jugupsA, bhaya aura veda ina sabako nityakAla chor3a dete haiM, ( tasya ThAI sAmAigaM ) unake sthAyI sAmAyika hotI hai / ( idi kevalasAsaNe ) aisA kevalI bhagavAn ke zAsana meM kahA gayA hai / TIkA --- jo sAdhu glAni ko, ihaloka, paraloka Adi sAta bhayoM ko aura strI, puruSa, napuMsaka vedoM ke udaya se huye rAgabhAva ko sadAkAla chor3a dete haiM, unhIM niHzaMka pravRttivAle mahAsAdhu ke sAmAyika - sAmyabhAvanA sthAyIrUpa se hotI hai / aisA kevalI bhagavAn sarvajJadeva ke zAsana meM kahA gayA hai / use hI kahate haiM - jo mahAmuni anya muniyoM ke malina zarIra meM malamUtrAdi meM tathA kSubA, tRSA Adi parISahoM meM jugupsA - glAni bhAva ko chor3akara nirvicikitsA guNa kA pAlana karate hue sahajatrimala, jJAnadarzanamaya, parama pavitra, paramAhlAda svarUpa AtmA ko dhyAte haiM, unake AmoSadhi, kSveloSadhi, jalloSadhi, vipruSauSadhi aura sarvoSadhi Adi aneka RddhiyA~ utpanna ho jAtI haiN| ye muni sarva pApoM se bhayabhIta
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra prAbhRtam heugnyeosug bibhyataH satataM nirbhayA niHzaMkamanasaH saptavidhabhayAnapi tyaktvA nivikAra niraMjanaparamAnaMdasvarUpaciccaitanyAtmani caryAM kurvANAzca maithuna saMjJAjanyarAgabhAvAda dUrIbhUtAH sahajaparama svabhAvanijaparamAtmAnameva anubhavanti teSAM vItarAgabhAvanA balena jagati sthitA ye kecit jAtavirodhinaH prANinaH te'pi zAntimupayAnti, anyeSAM kA kathA ? tadeva dRzyatAm - sAraMgI siMhazAvaM spRzati sutadhiyA naMdinI vyAghrapotam, mArjArI haMsabAla, praNadhaparazA kephikAntA bhujaMgIm / vairANyAjanmajAtAnyapi galitamavA jaMsavo'nye tyajanti, free sAmyaikarUDhaM prazamitakaluSaM yoginaM kSINamoham' // sAmyabhAvanApariNatAdhyAtmadhyAnasya IdRk prabhAvaM jJAtvA sAmAyika huye satata nirbhaya niHzaMkramanA hokara sAta prakAra ke bhayoM ko bhI chor3akara nirvikAra niraMjana paramAnaMdasvarUpa ciccaitanya AtmA meM caryA ko karate hue maithunasaMjJA se hone vAle rAgabhAva se dUra rahate hue sahaja paramasvabhAva nija paramAtmA kA hI anubhava karate haiM, unakI vItarAga bhAvanA ke bala se jagat meM rahane vAle jo koI janmajAta virodhI prANI haiM, ve bhI zAMti ko prApta ho jAte haiM, anya jIvoM kI to bAta hI kyA hai ? use hI dekhiye hariNI siMha ke bAlaka ko putra kI bhAvanA se sparza karatI hai, usI prakAra gAya zeranI ke bAlaka ko, billI haMsa ke bacce ko aura mayUranI sarpoM ko bar3e prema se sparza karatI hai / janma se ho jinake vaira rahate haiM, aise prANI bhI madarahita hote huye janmajAta vairabhAva ko bhI chor3a dete haiM / kaba ? jaba ve moharahita samatAbhAva meM ekalIna tathA paramazAMta aise yogiyoM kA Azraya le lete haiM / arthAt paramazAMta digambara yogiyoM ke Asa-pAsa meM janmajAta baira ko bhI chor3akara pazu-pakSI bar3e prema se vicarate rahate haiM / isa taraha sAmyabhAvanA se pariNata adhyAtma dhyAna kA aisA prabhAva jAna kara Apa sabhI bhavya sAdhuoM ko apanI sAmAyika nizcayanaya ke Azrita paramavIta 1. jJAnArNava, pR0 250 /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam nizcayanayAzritaparamavItarAgacAritramayaM syAyirUpaM kartavyaM bhavadbhiH bhavyasAdhubhizceti abhiprAyamatrAvaboddhavyam // 132 // * etAn sarvAn vibhAvabhAvAn tyaktvA punaH kiM ki kartavyamastIni prazne rati uttaraM prayacchantyA cAryadevA:--- jo du dhammaM ca sukkaM ca, jhANaM jhAedi nniccsaa| tatsa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe / / 133 // jo du dhamma ca sukkaM ca jhANaM NiccasA Aedi-po mahAtapasvI muniH dhyavahAranizcayadharmyadhyAnaM zukladhyAnaM ca nityameva dhyAyati, tasma sAmAigaM ThAItasyaiva sAmAyika sthAyirUpeNa tiSThati / idi kevalisArANe-itthaM saptatizatAryakhaMDeSu sarvairapi tIrthaMkaramahAdevAdhidevaiH prAptam / uttamakhamAe puDhavI pasaSNabhAveNa accha jlsrisaa| kambhivaNavaNAdo agaNo bAU asNgaado|| rAgacAritramaya aura sthAyIrUpa kara lenA cAhiye, yahA~ para AcAryadeva kA aisA abhiprAya hai / / 132 // ina sabhI vibhAva bhAvoM ko chor3akara punaH kyA-kyA karane yogya hai ? aisA prazna hone para AcAryadeva uttara dete haiM-- anvayArtha-(jo du dhamma ca sUkkaM ca jhANaM NiccasA jhAedi) jo dharmya aura zukla dhyAna ko nityakAla dhyAte haiM, (tassa sAmAigaM ThAI) unake sAmAyika sthAyI hotI hai| (idi kevalisAsaNe) aisA kevalI bhagavAna ke zAsana meM kahA gayA hai| : TIkA-jo tapasvI mahAmuni vyavahAra-nizcaya dhayaM dhyAna ko aura zukla dhyAna ko nitya ho dhyAte haiM, unhoM ke sAmAyika sthAyo rUpa se raha sakato hai / aisA eka sau sattara AyaMgDoM meM sabhI tIrthaMkara mahAdevAdhideva ne kahA hai| .. jo munivRSabha uttama kSamA meM pRthvI ke samAna haiM, bhAvoM ko prasannatApavitratA meM svaccha jala ke samAna haiM, karmarUpI IMdhana ko jalAne meM agni haiM, asaMgaparigraharahita hone se vAyu ke samAna niHsaMga haiM, AkAza ke samAna pApa Adi ke
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam gayaNamiva NiruvalevA akyohA sAyarucva muNivasahA / parisaguNaNilayANaM pAyaM paNamAmi suddhamaNo' / yAdaga gurUNAM pAdapana zrIkuMdakuMdadevAH praNamanti tAdRgguNagurava: AcAryopAdhyAyasAdhavo bhavanti, teSu kazcidanyatamo digambaramudrAdhAro mahAzramaNaH paramasAmyabhAvanApariNataH san dhanagiriguhAkaMdarAsu nivasana kAyaklezavicitropavAsAdhyayanamaunAdibhiH jinakalpI bhUtvA, sarvasAvadhayogAdviratastrigupto vijitendriyaH sarvatrasasthAvarajIveSu sAmyaM vidadhAnaH svamAtmAnaM saMyamaniyamatapaHsu saMnidhApya rAgadveSAtaraudrAnapuNyapApabhAvahAsyaratyaratizokamayajugupsAstrIpunapuMsakavedasvarUpanokaSAyaprabhRtIn sarvAn vibhAvabhAgaNa muktvA hayAtanage vanamAnera vA nijazuddhaparamAnandalakSaNamAtmAnaM dhyAyati, tasyaiva vacanoccAraNakriyAvirahitadhItarAgabhAvapariNatazuddhopayogimahAmuneH sthAyisAmAyikarUpeNa paramasamAdhiH siddhayati / lepa se rahita haiM aura sAgara ke samAna akSobhya-kSobharahita gaMbhIra haiM, aise ina guNoM ke sthAnasvarUpa guruoM ke caraNoM ko maiM zuddhabhana hokara namaskAra karatA huuN| jaise ina guruoM ke caraNakamaloM ko zrI kundakundadeva praNAma kara rahe haiM, aise guNaguru AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThI hI hote haiN| unameM se koI eka digambara mudrAdhArI mahAzramaNa parama sAmya bhAvanA se pariNata hote huye nirjana bana, parvata, guphA aura kaMdarA Adi meM nivAsa karate huye kAyakleza, vicitra upavAsa, adhyayana, mauna Adi ke dvArA jinakalpo hokara sarvasAvadha yoga se virata, tona gupti se sahita, jitendriya, sarva basa sthAvara jIvoM meM samabhAva dhAraNa karate huye, apanI AtmA ko saMyama, niyama aura tapa meM lagAkara rAga, dveSa, Arta, raudra dhyAna, puNya, pApabhAva, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsakarUpa, nava nokaSAya Adi sarva vibhAva bhAvoM ko chor3akara dhamya dhyAna adhavA zukla dhyAna ke bala se nija zuddha paramAnaMda lakSaNa apanI AtmA kA dhyAna karate haiM, unhIM vacanoccAraNa Adi kriyAoM se rahita, vItarAga bhAva se pariNata zuddhopayogI mahAmuni ke sthAyI sAmAyika rUpa se paramasamAdhi siddha hoto hai / 1. zrI kudakuMdakRta AcAryabhakti /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam uktaM ca pAnaMghAcAryeNa paramAnandAbjarasaM sakalavikalpAnyasumanasastyaktvA / yogI sa yasya bhajate stimitAntaHkaraNaSaTcaraNaH // asya paramasamAdhisvarUpanizcayasAmAyikasya hetubhUtA kSetrakAlAsanamudrAdiparikarasAmagrI api AgamAnukUlA bhaveta, tahi eva tatparamAnandalakSaNamadhyAtmadhyAna samutpadyate, naanythaa| uktaM ca zrIzubhacandrAcAryeNa kAnicittatra zasyante, dUSyante kAnicit punaH / yAtAyanAmiddhazarSa sthAnAni munisattamaH // vikIryate manaH sadyaH sthAnadoSeNa dehinAm / taveva svasthatAM dhatte sthAnamAsAya baMdhuram // mlecchAdhamajanairguSTaM dRSTabhUpAlapAlitam / pArSaDimaNDalAkAntaM mahAmithyAtvayAsitam / / ki ca kSobhAya mohAya, yadvikArAya jAyate / sthAnaM tavapi moktavyam, dhyAnavidhvaMsazaMkitaiH / / zrI padmanaMdi AcArya ne kahA bhI hai jisakA zAMta antaHkaraNarUpI bhramara samasta vikalpoM rUpa anya puSpoM ko chor3akara kevala utkRSTa AnandarUpa kamala ke rasa kA sevana karatA hai, vaha yogI kahA jAtA hai| isa paramasamAdhisvarUpa nizcaya sAmAyika ke liye kSetra, kAla, Asana, mudrA Adi parikara sAmagrI bhI yadi Agama ke anukUla hoveM, tabhI paramAnaMdalakSaNa adhyAtma dhyAna utpanna ho sakatA hai, anyathA nhiiN| zrI zubhacaMdrAcArya ne kahA hai munipuMgavoM ne dhyAna-adhyayana kI siddhi ke liye kinhIM sthAnoM ko to prazaMsita kiyA hai aura kinhIM ko dUSita kahA hai, kyoMki sthAna ke doSa se manuSyoM kA mana tatkAla hI vikRti ko prApta ho jAtA hai aura vahI mana acche sthAna ko prApta kara svasthatA ko prApta kara letA hai| mleccha, adhama Adi janoM se sevita, duSTa rAjAoM se pAlita, pAkhaMDI logoM se vyApta aura mahAmithyAtva se sahita 1. padmanaMdhipaMcaviMzatikA, dharmApadezAmRta, ploka 153 / 2. jJAnArNaka, adhyAya 27, a0 28 /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam tIrthakSetre mahAtIrthe purANapuraSASite / kalyANakalite puNye, dhyAnasiddhiH prajAyate // kevalijinazAsane kadA phenopaviSTaM sAmAyikamiti ceducyate mUlAghAre bAvosaM titthayarA sAmAyiyasaMjamaM udisati / chenuvaThAvaNiya puNa bhayavaM usaho ya voro y|| ya aidaMyugonA munayo mUlAcAravihitavyavahArasAmAyikaM dvAtriMzadoSavirahitaM kurvati ta evAsmin bhave'nyasmin bhave thA niyamena nizcayasAmAyikanAmadheyAM paramasamAdhi prApnuvantyeSa iti jJAtvA paDilihiyaaMjalipharo ubachuso uThiUNa eymnno| adhyAkhitto buto karevi sAmAiyaM bhikkhU // sthAna dhyAna, adhyayana ke lie ucita nahIM haiN| aura kI jo sthAna kSobha, moha yA vikAra ke lie kAraNa hote haiM, dhyAna vidhvaMsa ke Dara se muniyoM ko ve sthAna choDa dene caahiye| tortha kSetra para purANa puruSoM ke Azrita mahAtIrtha meM paMcakalyANa se pavitra puNya kSetra meM dhyAna kI siddhi mAnI gayI hai / zaMkA kevalI jina ke zAsana meM kaba kisane yaha sAmAyika saMyama samAdhAna-bAIsa tIrthaMkaroM ne sAmAyika saMyama kA hI upadeza diyA hai, kintu bhagavAna RSabhadeva aura bhagavAn mahAvIra ina donoM tIrthaMkaroM ne chedopasthApanA saMyama kA bhI upadeza diyA hai| arthAt sAmAyika saMyama kA upadeza to caubIsoM tIrthaMkaroM ne kiyA hai| jo Aja kala ke muni mUlAcAra meM kathita vyavahAra sAmAyika kriyA ko battIsa doSarahita karate haiM, ve hI isa bhava meM athavA anya bhava meM niyama se nizcaya sAmAyika nAma kI paramasamAdhi ko prApta kara lete haiM / aisA jAnakara picchikA sahita aMjali jor3a kara, upayukta huye, uThakara, ekAgramanA hokara, mana ko vikSeparahita karake muni sAmAyika karate haiM / 1. jJAnArNava, adhyAya 28! 3. bhUlAcAra, a07, gAthA 39 / 2. mUlAcAra, 10 7, gAthA 36 /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 niyamasAra-prAbhRtam etatkrameNa trikAlaM sAmAyika kartavyaM samAhitamanasA bhavatA munipuMgavena zrAvakazcApyabhyAsabhAvena / namo'stu cAritracakravatikalikAladoSadUrakaraNadakSaparamasamAdhibhAvanApariNatAyAnekaziSyapraziSyajanakAya mArSaparamparAvicchinnakarAya zrIzAMtisAgarasUrivaryAya me svsmaadhisiddhyrthmev| evaM "virado sabyasAvajje" ityAdinA nirmanyadigambaramuneH svarUpaM tasyaiva sthAyirUpeNa paramArthasAmAyikapratipAdanaparatvena trINi sUtrANi gatAni, tavana "jassa rAgo du" ityAdinA rAgAvibhAvadunipuNyapApahAsthAdinavanokaSAyaprabhRtivikArabhAvApAkaraNapreraNAparatvena aSTasUtrANi gatAni, tataH "jo du dhamma' ityAdinA dharmyazuklanirmaladhyAnapariNatasAghoreva sAmAyikanAmnA paramasamAdhiH syAditi kathanamukhyatvena eka sUtraM gatam / iti navabhiH gAthAsUtraiH dvitIyo'ntarAdhikAraH smaaptH| isa krama meM tInoM kAla-saMdhyA meM ekAgramana hokara munirAjoM ko sAmAyika karanA cAhiye tathA zrAvakoM ko bhI abhyAsa ke bhAva se karate rahanA cAhiye / ___ kalikAla ke doSa ko dUra karane meM kuzala, paramasamAdhi bhAvanA se pariNata, aneka ziSya praziSyoM ke janaka, ArSaparaMparA ko avicchinna karane vAle, cAritracakravartI aise AcAryavarya zrI zAMtisAgara sUrivarya ko merA apanI samAdhi kI siddhi ke lie namostu hove| isa taraha "virado sabyasAvajje" ityAdirUpa se nigraMtha digambara muni kA svarUpa aura unhoM ke sthAyI rUpa se paramArtha sAmAyika hoto hai, aisA pratipAdana karane vAle tIna sUtra huye haiN| puna: "jassa rAgo du" ityAdi rUpa se rAgAdibhAva, durdhyAna, puNyapApa aura hAsyAdi nava nokaSAyoM Adi vikAra bhAvoM ko dUra karane ke liye ATha sUtra kahe gaye haiN| isake bAda "jo du dhamma' ityAdi rUpa se dharmya zuklarUpa nirmala dhyAna meM pariNata huye sAdhu ke hI sAmAyika nAma se paramasamAdhi hAtI hai, aise kathana kI mukhyatA se eka sUtra huA hai| isa prakAra ina naba gAthAsUtroM dvArA yaha dUsarA aMtarAdhikAra pUrNa huA hai /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra prAmRtam atra niyamasAragranthe pUrvoktakrameNa tribhi: sUtraH paramasamAdhisvarUpanirUpaNam, navabhiH sUtreH paramasAmyasudhArasadAdhinimagnamahAzramaNasyaiva zatravatsAmAyikasaMyamasvarUpakathanam, iti dvAdazagAthAsUtra : attarAdhikAradvayaM samAptam / iti zrIbhagavatkundakundAcAryapraNItaniyamasAraprAbhRtagranthe jJAnamatyAyikAkRtasyAdvAdacaMdrikAnAma TIkAyAM nizcaya mokSamArgamahA dhikAramadhye paramasamAdhinAmA navamo'dhikAraH samAptaH / 385 meM pUrvo kI isa niyamasAra paramasamAdhi ke svarUpa kA nirUpaNa hai, punaH nava sUtroM dvArA paramasAmyasudhArasa ke samudra meM nimagna hue mahAzramaNa ke hI zAzvata kAla sAmAyika saMyama hotA hai. aisA kathana kiyA hai| ina bAraha gAthAoM dvArA yahA~ do aMtarAdhikAra pUrNa hue haiM / isa prakAra bhagavAn zrIkuMdakuMdAcArya praNIta niyamasAra - prAbhRta graMtha meM jJAnamatI AryikAkRta svAdvAdacaMdrikA nAma kI TIkA meM nizcaya mokSamArga mahAadhikAra ke madhya paramasamAdhi nAmaka navama adhikAra samApta huA / 49
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paramabhakti-adhikAraH kailAzagiricaMpApurIpAvApurIUrjayaMtasammedagiriprabhRtinirvANabhUmibhyaH trikaraNazuddhayA namo'stu me / ___ atha vyavahArabhaktimantaraMNAsaMbhAvaparamabhaktinAmadheyo dazamo'dhikAraH prArabhyate / tatra saptagAthAsUtreSu tAvat "sammattaNANacaraNe" ityAdi gAthAmAdau kRtvA gAthAtrayeNa nirvANakAraNabhUtaparamanirvANabhaktiH kathyate / tadanu "rAyAdIparihAre" ityAdinA prArabhya catasRbhirgAthAbhiH paramayogabhaktilakSaNaM ca kriyate / itthaM dvAbhyAmantarAdhikArAbhyAM samudAyapAtanikA sUcyate / adhUnA nizcayanirvANabhaktiparyantaM netuM sakSamAyA vyavahAranirvANabhaktyAH svarUpaM kathayanti zrIkundakundadevAH sammattaNANacaraNe, jo bhatti kuNai sAvago samaNo / tassa du NivvudibhattI, hodi ti jiNehi paNNattaM // 534 // kailAzagiri, caMpApurI, pAvApurI, UrjayaMtagiri aura sammedazikhara Adi nirvANa kSetroM ko mana vacana kAyapUrvaka merA namo'stu hove / aba vyavahAra bhakti ke binA nahIM hone vAlA aisA paramabhakti nAma kA yaha dasavAM adhikAra prArambha kiyA jA rahA hai| usameM sAta gAthAoM meM sarvaprathama "samattaNANacaraNe" ityAdi gAthA ko Adi meM karake tona gAthAoM dvArA nirvANa ke liye kAraNabhUta paramanirvANa bhakti kahI jaayegoN| isake bAda "rAyAdIparihAre" ityAdi rUpa se prArambha karake cAra gAthAoM dvArA paramayogakti lakSaNa aura usake svAmI kA lakSaNa kareMge / isa taraha do aMtarAdhikAroM dvArA yaha samudAya pAtanikA sUcita kI gaI hai| _ aba zrIkundakundadeva nizcaya nirvANa-bhakti paryaMta le jAne meM samartha aisI vyavahAra nirvANa-bhakti kA svarUpa kahate haiM-- ___ anvayArtha--(sammattaNANacaraNe) samyagdarzana, jJAna aura cAritra meM (jo sAvago samaNo bhatti kuNa i) jo zrAvaka aura zramaNa bhakti karate haiM, (tassa du NivvudibhattI hodi) unake hI nirvANa bhakti hotI hai / (tti jiNehi paNNatta) aisA zrI jinendradeva ne kahA hai|
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhatam 387 jo sAvago samaNo-yaH zrAvakaH, pAkSikanaiSThikasAdhakabhedena vividheSu, ekAdazanilayeSu vA kazcit anyatamaH sAgAraH, RSiyatimunyanagArabheveSu anyatamaH kazcit zramaNo vA, sammattaNANacaraNe bhattiM kuNa i-samyagdarzanajJAnacAritreSu bhakti teSAmupAsanAmArAdhanAM vA karoti, tassa du Nivvu dibhattI hodi-tasya zrAvakasya munezca nirvRtibhaktinirvANabhaktiH bhavati / ti jiNehi paNNattaM-iti itthaM zrIjinendradevaiH prajJaptam iti jAnIhi / ito vistaraH--"samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" iti sUtravAkyAt bhedAbhedaratnatraya eva niyaMteH mukteH prAptyupAyaH / zrAvakA ekadezena ratnatrayaM paripAlayanti, anagArAH trayodazavidhidharaNabhAcarantaH pUrNarUpeNa pAlayituM yatante / paraM tu asya pUrNatA ayogikevalinAmantyasamaya saMjAyate, tadAnImeva samayamAtreNa niyati nirvANaM te avApnuvanti / atra ratnatrayabhaktikathanena tasyAvaraNaM gRhyte| kiMca, bhaktizabdena anurAgaH, protiH, ruciH, zraddhAnaM, samyaktvaM ca dRzyate / . TIkA-pAkSika, naiSThika aura sAdhaka ke bhaMda se zrAvaka tIna prakAra ke hote haiN| athavA gyAraha pratimAoM ke nimitta se gyAraha bheda rUpa bhI hote haiN| RSi, muni, yati aura anagAra ke bheda se zramaNa cAra prakAra ke haiN| inameM se koI bhI zrAvaka aura koI bhI muni samyagdarzana, jJAna aura cAritra meM jo bhakti karate haiM, usa ratnatraya kI upAsanA yA ArAdhanA karate haiM, unhIM thAvaka yA muni ke nirvRtibhakti arthAt nirvANabhakti hotI hai / aisA zrI jinendradeva ne kahA hai| - isI kA vistAra karate haiM-samyagdarzana, jJAna aura cAritra ina tInoM ko ekatA mokSamArga hai / isa sUtra vAkya se bhedAbhedaratnatraya hI mukti kI prApti kA upAya hai| zrAvaka ekadezarUpa se ratnatraya kA pAlana karate haiM aura anagAra muni teha prakAra ke cAritra kA AcaraNa karate hue pUrNarUpa se ratnatraya kA pAlana karane meM prayatnazIla rahate haiN| kintu phira bhI isako pUrNatA ayogakevalI bhagavAn ke antya samaya meM hotI hai| usI kSaNa eka samaya mAtra meM nirvANa ko prApta kara lete haiM / yahA~ para ratnatraya ko bhakti ke kathana se usa ratnatraya kA AcaraNa ho grahaNa karanA cAhiye, kyoMki bhakti zabda se anurAga, prIti, ruci, zraddhAna aura samyaktva bhI sune jAte haiN| 1. tatvArdhasUtra a0 1, sUtra 1 /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 niyamasAra-prAbhRtam uktaM ca "bhattIrAeNa" bhaktyanurAgAbhyAM zraddhAprItibhyAm' ityarthaH / anyacca"bhaktiH punaH samyaktvaM bhaNyate vyavahAreNa sarAgasamyagdRSTInAM paMcaparameSThayArAdhanarUpA, nizcayena vItarAgasamyagdRSTInAM zuddhAtmabhAvanArUpA ceti / " / ___ yatra yatra manuSyANAM prItiH, zraddhApi tatra tatraiva vRzyate, yatra yatra ca zraddhA, mano'pi tatraiva sthirIbhavati / tathaiva coktaM zrIpUjyapAvadevena yatraidhAhitadhIH puMsaH, zraddhA tatraiva jaayte| yava jAyate zraddhA, cittaM sava lIyate // anna ratnatrayabhakterantargatA yA samyagdarzanabhaktiH, sA samyaktvarUpA jinendrabhaktireva, etadeva vAdirAjasUriNA proktamasti / tathAhi-- . kahA bhI hai "bhattIrAeNa' bhakti aura anurAga arthAt zraddhA aura prIti se / anyatra bhI kahA hai..... bhakti punaH samyaktva kahalAtI hai / vaha bhakti vyavahAra se sarAgasamya dRSTiyoM ke paMca parameSThI kI ArAdhanArUpa hai aura nizcaya se vItarAga samyagdRSTiyoM ke zuddhAtmA kI bhAvanArUpa hai|' jahA~-jahA~ manuSyoM kI prIti hotI hai, zraddhA bhI vahIM-vahIM dekhI jAto hai aura jahA~-jahA~ zraddhA hotI hai, mana bhI bahIM sthira ho jAtA hai / yahI bAta zrI pUjyapAdadeva ne kahI hai..... jahA~ para puruSa kA upayoga lagatA haiM, zraddhA vahIM para utpanna hotI hai aura jahA~ para zraddhA hotI hai, yaha mana vahIM para lIna ho jAtA hai / yahA~ para ratnatraya bhakti ke antargata jo samyagdarzana bhakti hai vaha samyaktva rUpa jinendrabhakti hI hai| yahI bAta zrI vAdirAjasUri ne kahI hai / dekhiye-- 1. zrutabhaktiprAta, TIkA kA aNsh| 2. samayasAra gAthA 173 ro 176 tAtparyavRtti TIkA se / 3. samAvizataka, zloka 15 /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 niyamasAra-prAbhaMtam zuddhe jJAne zucini carite satyapi tvayyanIcA, bhaktioM chedanadhisakhAvaJcikA kRJcikeyam / zakyodghATaM bhavati hi kathaM muktikAmasya puMso, muktidvAra paridRDhamahAmohamudrAkavATam // atra bhaktyadhikAre prathamagAthAyAM granthakAraH zrAyakazabdo gRhotaH, kiMtu asyAH prAk pazcAdvAdyopAntagnanthe kvacidapi na gRhotaH, pratyuta munInAmeva grahaNaM dRzyate / anena etad jJAyate yad vyavahArabhakti kartumadhikArasteSAM zrAvakANAmapi vartate / kiMtu nizcayakti paramabhakti kartuM munaya eva kSamA bhavaMti, na ca zrAyakAsteSAM vyavahAracAritrameva na pUrNa sabhavet, punaH kathaM nizcayacAritrAbinAbhAvinyo nizcayakriyA iti jJAtvA prArambhAvasthAyAM vyavahAraratnatrayabhakti paMcaparameSThinA bhakti ___ zuddha jJAna aura pavitra cAritra ke hone para bhI he nAtha ! yadi usa puruSa kI Apa meM ananta sukha kA denevAlI kuMcikA (cAbI) ke samAna uttama bhakti nahIM hai, taba vaha mukti kA icchuka bhI puruSa jisa para khUba majabUta mahAmoha kA tAlA lagA huA hai, aise mukti ke daravAje ko bhalA kaise khola sakatA hai ? arthAt kisI muni ke jJAna aura cAritra uttama haiM kintu yadi vaha jinendradeva kI zreSTha bhakti nahIM karatA hai, to vaha samyaktva se zanya huA mukti ke dvAra ko nahIM khola pAtA hai| ___isa bhakti adhikAra meM prathama gAthA meM graMthakAra zrI kundakundadeva ne 'zrAvaka zabda kA grahaNa kiyA hai| kintu isa gAthA ke pahale aura anantara zurU se lekara anta taka isa graMtha meM kahIM para bhI zrAvaka zabda kA grahaNa nahIM hai| pratyuta muniyoM kA ho grahaNa dekhA jAtA hai| isase yaha mAlUma par3atA hai ki vyavahAra bhakti karane kA adhikAra una zrAvakoM ko bhI hai, kintu nizcaya bhaktirUpa paramabhakti ko karane ke liye muni hI samartha hote haiM, na ki zrAvaka / kyoMki unake to vyavahAracAritra hI pUrNa sambhava nahIM hai, punaH nizcayacAritra ke sAtha hI rahane vAlI aisI nizcayakriyAyeM unake kaise ho sakatI haiM ? aisA jAnakara prArambhika avasthA meM vyavahAra ratnatraya bhakti ko aura paMcaparameSThI kI bhakti ko karate hue Apa sabhI muni 1. ekIbhAvastotra, paloka 13 /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 niyamasAra-prAbhRtam ca kurvANaiH yuSmAbhiH munyAyikAzrAvakazrAvikAbhizca nizcayabhaktibhAvanA satataM bhAvanIyA / / 134 // gugarapi nyavahAranayAcitaM bhaktilakSaNaM kurvantyAcAryavaryAH mokagvaMgayapurisANaM, guNabhedaM jANiUNa tesi pi / 'jo kugAdi paramamati, yavahAramaNa parikahiyaM / / 135 / / moyagvaMgayapurisANaM guNabhedaM jANikaNa-siddhapadaprAptapuruSANAM guNAnAM bhedaM bhUtapUrvanaigamanayena nAnAguNApekSayA bhedaM jJAtvA / jo tesi pi paramabhattiM kuNadi-yo muniH zrAvako vA teSAmapi paramabhakti bhAvapUrvaka karoti / vavahAraNa yeNa parikahiyaMtasyaiva zrAvakasya munezca vyavahAranayena iyaM bhaktikriyA kathyate / ito vistara:---yAvanto'pi mahApuruSA mokSagatAsteSAmapi kSetrakAlagatililAdibhedApekSayA dvAdazAnuyoga do dRzyate / AyikA aura zrAvaka zrAvikAoM ko satata nizcaya bhakti ko bhAvanA bhAte rahanA cAhiye / punarapi AcAryavarya vyavahAranaya ke Azrita bhakti kA lakSaNa karate haiM anvayArtha--(mokkhaMgayapurisANaM guNabhedaM jANiUNa tesi pi) mokSa ko prApta hue puruSoM ke guNabheda ko jAnakara unakI bhI, (jo paramatti kuNadi) jo paramabhakti karate haiM, (vavahAraNayeNa parikahiyaM) unake vyavahAranaya se kathita bhakti hotI hai| TIkA-siddhapada ko prApta hue siddha paramAtmA ke guNoM ke bhedoM ko bhUtapUrva naigamanaya se nAnA guNoM kI apekSA bhedoM ko jAnakara jo muni yA zrAvaka unakI bho bhAvapUrvaka paramabhakti karate haiM, unake hI vyavahAranaya se yaha bhakti kriyA hotI hai| isI kA vistAra karate haiM ---- jitane bhI mahApuruSa mokSa ko prApta hue haiM, una sabhI ke bhI kSetra, kAla, gati, liMga Adi bhedoM kI apekSA bAraha anuyogoM se bheda dekhA jAtA hai|
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 391 niyamasAra-prAmRtam uktaM ca zrImadumAsvAmibhiH "kSetrakAlagatiliGgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaMkhyAlpabahutvataH sAdhyAH // 9 // ___ asya vizeSArthastattvArthavAtikAvibhASyananyebhyo'valokanIyo bhavati / ityaM vitra khannA tokApA nadevAnI va guNabhedaptabaddhadha teSAM guNasmaraNaM kAraMkAraM paramA bhaktiH kartavyA / eSA nirvANabhaktirvyavahAranayApekSayaiva / athavA zrIkundakundadevairdazabhaktayo racitAH, zrIgautamasvAmibhiH kRte dvai bhaktI staH, tathA zrIpUjyapAdasvAmiracitA api dazabhaktayaH prasiddhAH saMti, para saMkhyayA dvAdaza saMti / munonAM pratyekakriyAsu tA nirdhAritA AcAragnantheSu / tathAhi-- pratidina trisaMdhyaM devavandanAyAM catyapaMcagurubhaktI, naMdIzvaraparvaNi kriyAyAM siddhanaMdIzvarapaMcaguruzAMtibhaktayazcatasraH, nirvANakalyANakakriyAyAM nirvANakSetra zrImAn umAsvAmI AcArya ne kahA hai kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyeka buddha, bodhita jJAna, avagAhanA, antara, saMkhyA aura alpabahutva ina bAraha anuyogoM se siddha parameSThI sAdhya haiM-jAnane yogya haiN| isakA vizeSa artha tattvArthavAttika Adi bhASya-TIkA graMthoM se dekhanA caahiye| __isa prakAra siddhoM ke aura tIrthakara paramadevoM ke gaNa bhedoM ko jAnakara unakA guNasmaraNa karake paramabhakti karanA cAhiye / yaha nirvANa bhakti vyavahAranaya kI apekSA se hI hotI hai| __athavA zrI kundakundadeva ne daza bhaktiyA~ racI haiM, zrI gautama svAmI kRta do bhaktiyA~ haiM tathA zrI pUjyapAdasvAmI dvArA racita bhI daza bhaktiyA~ prasiddha haiM. kintu ve saMkhyA meM bAraha haiM / muniyoM kI pratyeka kriyAoM meM ve bhaktiyA~ AcAra graMthoM meM nirdhArita kI gaI haiM / arthAt kisa kriyA meM kauna-kauna sI bhaktiyA~ karanA cAhiye ? so AcAra graMthoM meM batAyA gayA hai / use hI kahate haiM pratidina tInoM saMdhyAoM meM devavandanA kriyA meM caitya bhakti, paMcagaru bhakti karanI hotI hai| nandIzvaraparva meM kriyA meM siddha, nandIzvara, paMcaguru aura zAnti 1. tattvArthassUtra, a0 10, sUtra 9 /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam bandanAyAM ca siddhazrutacAritrayoginirvANazAMtibhaktayazcAsAM vistara AcArasArAna. gAradharmAmatAdigranthAd jJAtavyaH / atrApi samyaktvajJAnacAritrasvarUparatnatrayabhaktoM zratacAritrabhaktI aMtarbhavataH, mokSaprAptapuruSabhaktau siddhacatuvizatitIrthaGkarapaMcagarvAcAryabIrazAMtibhaktayo loyante / AcAryopAdhyAyasAdhUnAM bhaktiH bhAvinagamanayena nirvANabhaktau lIyate / caityanandIzvarabhakto siddhapuruSANAM pratikRtistavaneta nirvANabhakto eva, nirvANabhaktistu atra vidyte| agretanagAthAkathitayogabhaktau yogasamAdhibhaktI antarbhavataH / evaMvidhinA sarvA api bhaktayo nirvANayogabhaktyoreva lIyante / vyavahAranirvANakti kuNiH devaH bhaktyA stavanaM kRtaM draSTavyam / tadyathA-- je jiNu jitthu tatthA, je du gayA Nidi paramaM / te baMdAmi ya NiccaM, tiyaraNasuddho nnmNsaami|| bhakti ye cAra bhaktiyA~ kI jAtI haiM / nirvANa kalyANaka kriyA meM aura nirvANakSetra kI vandanA karane meM siddha, zruta, cAritra, yogI, nirvANa aura zAnti bhaktiyA~ karanI cAhiye / ina sabhI kriyAoM meM bhaktiyoM kA vistAra AcArasAra, anagAradharmAmRta Adi graMthoM se jAnanA cAhiye / yahA~ para bhI samyagdarzana, jJAna aura cAritra svarUpa ratnatrayabhakti meM zrata aura cAritra bhakti antarbhUta ho jAtI hai / mokSa ko prApta hue siddhoM kI bhakti meM siddha bhakti, caturvizatitIrthaMkara bhakti, paMcagurubhakti, AcArya bhakti, bIrabhakti aura zAnti bhakti ye bhaktiyAM zAmila ho jAtI haiN| AcArya, upAdhyAya aura sAdhaoM ko bhakti bhAvI negamanaya se nirvANa bhakti meM lIna ho jAtI hai| caityabhakti aura nandIzvara bhakti siddhoM, tIrthaMkara Adi kI pratimAoM ke stavanarUpa se nirvANa bhakti meM hI antarbhUta haiM aura nirvANabhakti to nirvANabhakti meM antarbhUta hai hI hai| Age kI gAthAoM meM kahI gaI yogabhakti meM yogabhakti aura samAdhibhakti antarbhUta haiN| isa prakAra ye sabhI bhaktiyA~ nirvANabhakti aura yogakti meM hI lIna ho jAtI haiN| vyavahAra nirvANabhakti ko kahate hue zrIkundakundadeva ke dvArA bhaktipUrvaka kiyA gayA stavana dekhane yogya hai / use hI kahate haiM--- jo-jo jinarAja jahA~-jahA~ se paramanirvANa ko prApta hue haiM, unakI maiM nitya hI bandanA karatA hU~ aura mana vacana kAya kI zuddhi se unheM namaskAra karatA huuN| 1. praakRtnirvaannbhkti|
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 393 niyamasAra-prAbhRtam tA nirvANabhUmayo'pi namaskRtAH saMti NivvANaThANa jANi vi, aisavaThANANi aisaye sahiyA / saMjAdamadhaloe, savve sirasA NamaMsAmi' / zrI pUjyapAdadevenApi proktaM nirvANabhaktomAlyAni vAstutimayaiH kusumaiH suvRdhAnyAvAya mAnasakarairabhitaH kirantaH / paryemi AvRtiyutA bhagavanniSadyAH saMprArthitA vayamime paramAM gati tAH // nanu kathamacetanAni pArthivakSetrANi ssUyaMte ? iti cettadeva ucyateikSovikArarasapRktaguNena loke, piSTo'dhikaM madhuratAmupayAti yat / tavya puNyapuruSaikaSitAni nityaM, sthAnAni tAni jagatAmiha pAvanAni // tAtparyametat-vyavahAranayena sAdhubhiH zrAvakaizcApi nityaM siddhAdiparameSThinasteSAM caraNarajobhiH pavitritasyAnAni, teSAM ca pratikRtayo'pi paramAdareNa vandanIyAH ve nirvANa bhUmiyA~ bhI namaskRta haiM---isa manuSya loka meM jo-jo bhI nirvANa sthAna haiM aura atizaya se yukta jo-jo bhI atizaya tIrtha sthAna haiM una sabhI ko maiM zira jhukAkara namaskAra karatA huuN| zrI pUjyapAdadeva ne bhI nirvANa bhakti meM kahA hai-- vacanoM kI stutirUpa puSpoM se mAlAyeM gU thakara unheM lekara manarUpI hAthoM se cAroM tarapha bikherate hue-puSpAMjali karate hue, he bhagavan ! maiM Adara se yukta hokara una niSadyA sthAnoM kI pradakSiNA karatA hU~ aura unase meM yaha prArthanA karatA hU~ ki ve mujhe paramagati-siddhagati pradAna kreN| zaMkA--ye acetana pRthvIkAyika kSetra kaise stuta kiye jAte haiM ? samAdhAna--yahI batalAte haiM-jisa prakAra isa loka meM ganne ke madhura rasa se sahita hokara gehU~ yA cAvala kA ATA bhI bahuta moThA ho jAtA hai usI prakAra puNyapuruSoM se nitya sevita ve acetana sthAna bhI isa jagat meM pAvana-pavitra aura pUjya ho jAte haiN| yahA~ tAtparya yaha huA ki vyavahAranaya se sAdhuoM ko aura zrAvakoM ko bhI nitya hI siddha, AcArya Adi parameSThiyoM ko, unake caraNa raja se pavitra 1. praakRtnirvaannbhkti| 2. saMskRta nirvANabhakti / 3. saMskRta nirvANabhakti / 50
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 niyamasAra-prAbhRtam stavanIyAzca / anayA paramabhaktyA pApakarmaNAM saMvaro'saMkhyAtaguNazreNinirjarA sAtizayapuNyabaMdhazca Ayate / adhumA nizcayanaya simA nirmANatira va tyAmAgI. mokkhapahe appANaM, ThaviUNa ya kuNadi NivudI bhaktI / teNa du jIvo pAvai, asahAyaguNaM NiyappANaM // 136 // ya mokkhapahe appANaM ThaviUNa NivvudI bhattI kudi-yaH kazcit tapodhano bhedaralatra yamayakAraNakAraNasamayasArapariNataH sana kevalajJAnadarzanamayaparamAnandalakSaNa. nijAtmatattvasya samyakazraddhAnaM tasyaiva jJAnaM tatraivAvasthitirUpanizcayacAritraM ca sadeva kAraNasamayasArarUpo nizcayamokSapathastasmin svAtmAnaM sthApayitvA nivateH bhakti karoti, paripUrNatgabhAvanAM bhAvayati anubhavati svasminneva sthirIbhavati / teNa du jIvo amahAyaguNaM Ni pANaM pAva i-sa evAyaM jIvaH tena nimittena tu niyamena paranimittAnapekSasvAtmajanyAptahAyakevalajJAnadarzanasukhavIryasvarUpAnantaguNasvabhAvaM nijAtmAnaM prApnoti / tIrthasthAnoM aura unakI pratimAoM kI bhI parama Adara se bandanA tathA stuti karane rahanA cAhiye / isa paramabhakti se pApakarmoM kA saMvara hotA hai, asaMkhyAtamuNazreNI karmoM kI nirjarA hotI hai aura sAtizaya puNyabandha bhI hotA hai / aba nizcayanaya kI apekSA se AcAryadeva nirvANabhakti ko kahate haiM anvayArtha--(mokkhapahe appANaM ThaviUNa ya NitrudI bhattI kuNadi) jo mokSapatha meM AtmA ko sthApita kara nivRtti bhakti karate haiM / (teNa du jIvo asahAyaguNaM NiyappANaM pAvai) isa hetu se ve jIva asahAya-kevalajJAnaguNa svarUpa nija AtmA ko prApta kara lete haiM // 136 / / TIkA-jo koI tapodhana bhedaratnatrayarUpa kAraNakAraNasamayasAra se pariNata hote hue kevalajJAnadarzanamaya paramAnaMdalakSaNa nija Atma tattva kA samyak zraddhAna, usI kA jJAna aura usI meM avasthAnarUpa nizcayacAritra, usase sahita kAraNasabhayasArarUpa nizcayamokSa patha meM apanI AtmA ko sthApita karake nirvANa bhakti ko karate haiM--paripUrNa tyAga bhAvanA ko bhAte haiM - anubhava karate haiM arthAt usI nizcayamokSamArga meM sthira ho jAte haiM, ve hI mahAmuni usa nimitta se, niyama se, paranimitta
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam atra bhaktibhAktikabhagavadbhaktiphalAni jJAtavyAni bhavanti / paMcaparamagurvAvipAdapadmAzrayaM gRhItvA paramAnurAgaprItibhyAM teSAM guNotkIrtanam, bandanApUjArAdhanopAsanAdayo bhaktizabdenocyante / iyaM bhaktiH bhavyasamyanvRSTInAmeva sarvottamA jAyate nAmavyAnAM mithyAdIta kA, anokhAyadezagatAnasaMgatA anyottamAH prasannadhiyo bhAktikA bhavanti / arhantaH siddhAH sarvotkRSTaparamAtmapadaprAptA eva bhagavantaH / athavA "jinapatayastatpratimAstadAlayAstaniSadyakAsthAnAni" api bhagavannimittena pUjyAni bhavaMti / AcAryopAdhyAyasAdhakazcApi, bhagavanta iti goyante / tatphalaM cApi abhyudayaM niHzreyasaM ca / uktaM ca bhagavajjinasenAcAryaNa___ "stutiH puNyaguNotkotiH, stotA bhakSyaH prasannadhIH / niSThitArtho bhavAtstutyaH, phalaM zreyasaM sukham // " se rahita apanI AtmA se hI utpanna asahAya-kebalajJAna, darzana sukha, vIryasvarUpa anaMtaguNasvabhAva apanI AtmA ko prApta kara lete haiM / yahA~ para bhakti, bhakti karane vAle bhakta, bhagavAn aura bhakti kA phala ye cAroM jAnane yogya haiM 1 paMca parameSThI Adi ke caraNakamaloM kA Azraya lekara paramAnurAga aura prIti se unake guNoM kA kIrtana, vaMdanA, pUjA, ArAdhanA, upAsanA Adi kriyAyeM bhakti zabda se kahI jAtI haiN| yaha sarvottama bhakti bhavya samyagdRSTI jIvoM ke hI hotI hai, abhavyoM ke athavA mithyAvRSTiyoM ke nahIM / isaliye bhavyottama, prasannabuddhivAle asaMyata samyagdRSTi, dezavatI aura pramattavirata muni hI bhAktika-bhakti karane vAle hote haiN| sarvotkRSTa paramAtmapada ko prApta hue ahaMta aura siddha parameSThI hI bhagavAna haiM / athavA-jinapatitIrthakaradeva, unakI pratimAe~, unake maMdira aura unakI niSadyA-nirvANasthAna bhI bhagavAn ke nimitta se pUjya ho jAte haiN| tathA AcArya, upAdhyAya aura sAdhu bhI bhagavAna kahe jAte haiM / evaM abhyudaya aura niHzreyasa mokSa sukha kI prApti kA honA hI isa bhakti kA phala hai / bhagavajjinasenAcArya ne kahA bhI hai-- puNya guNoM kA varNana karanA stuti hai, prasannabuddhivAle bhavya AtmA stuti 1. naMdIzvaramaksi zrIpUjyapAdakRta / 2. AdhipurANa /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtama vyavahAranayAzritA niyaNibhaktiH pramattasaMyatamuniparyantAsti, nizcayanayoM - zritA sA bhaktiH zraddhAbhAvena pramattavirataM yAvat / punaH apramattaguNasthAne jaghanyA, apUrvakaraNaguNasthAnAdArabhyopazAntakaSAyaguNasthAnaparyantaM madhyamA, kSINakaSAyaguNasthAne uttamA eva / tato'gne sayogAyogakelinAM bhakteH phalameveti jJAtvA svastraguNasthAnayogyatAnusAreNa nirvANabhaktistatpadaprAptajinadevasya bhaktizca niraMtaraM kartavyAsti sarvaprayatnena paramAvareNa / uktaM ca ekApi samartheyaM, jinabhakti gIta nivArayitum / puNyAni ca pUrayitu, dAtu muktizriyaM kRtinaH // ' adhunA yogabhaktimuktasya yoginaH svarUpa nigavantyAcAryadevAH rAyAdIparihAre, appANaM jo du juMjade saahuu| so jogabhattijutto, idarassaya kiha have jogo / / 137 // karane vAle haiM, kRtakRtya hue bhagavAna Apa stuti ke yogya haiM aura usa stuti kA phala mokSasukha hai| vyavahAranaya ke Azrita nirvANabhakti pramattasaMyatamuni taka hotI hai / nizcaya nayAzrita vahI bhakti zraddhAbhAva se pramattavirata muni paryaMta hai, punaH apramattaguNasthAna meM jaghanyarUpa hai, apUrvakaraNa se lekara upazAMtakaSAya guNasthAna paryaMta vaha nizcaya bhakti madhyamarUpa hai aura kSINakaSAyaguNasthAna meM uttama-utkRSTa rUpa hai| usake Age sayogakevalI aura ayogakevalI meM bhakti kA phala hI hai| aisA jAnakara apane-apane guNasthAna kI yogyatA ke anusAra nirvANa bhakti aura usa nirvANa pada ko prApta hue jineMdradeva kI bhakti sarvaprayatnapUrvaka parama Adara se niraMtara karate rahanA caahie| kahA bhI hai yaha akelI bhI jineMdradeva kI bhakti durgati kA nivAraNa karane meM, puNya ko pUrNa karane meM aura vidvAnoM ko muktilakSmI pradAna karane meM samartha hai|| aba AcAryadeva yogabhakti se yukta yogiyoM ke svarUpa kA varNana karate haiM anvayArtha--(jo du sAhU rAyAdIparihAre appANaM jujade) jo sAdhu rAgAdi bhAva ke parihAra meM AtmA ko lagAte haiM / (so jogabhattijutto) be yoga bhakti se 1. samAdhibhakti /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 397 niyamasAra-prAbhUtam rAyAdIparihAre--rAgadveSakrodhamAnamAyAlobhapaMcendriyaviSayavyApArakhyAtilAbhapUjAnidAnaprabhAtavibhAvAnAM prihaare| jo du sAhU appANaM juja de--yaH kazcit sAdhuH nijAtmAnaM yunakti / so jogabhattijutto-sa eva yogabhaktiyukto bhavati, tasyaiva yogo dhyAnaM paramasamAdhiH siddhati / idarassa ya jogo kiha have-itarasya dhyAnavihInasya munezca ayaM yogaH kathaM bhavet, na kathamiti bhAvaH / ito vistasa-yogazabdo manovacanakAyeSvapi vartate / yathA--'kAyavAr3amanaHkarma yogaH', paraMtu atra samAdhivAcako gRhyate / ye sarvArambhaparigrahavirahitA digambarAH grISme parvatasya cUlikAyAM sthitvA dhyAnaM kurvati, varSAyAM vRkSasyAdhaH zizirakAle nadyAstaTe ca svAtmAnaM dhyAyanto yogamudrayA vIrAsanAdinA vA tiSThati teSAmeva yogAH kramazaH AtApanavRkSamUlAbhAvakAzanAmabhiH kathyante / anye'pi ghorAtidhoropavAsAdayo yogazabdenocyante / yukta haiM / (idarassa ya jogo kiha have) inase viparIta sAdhu ko yoga kaise ho sakatA hai ? // 137 // TIkA-rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, pA~coM indriyoM ke viSaya vyApAra, khyAti, lAbha, pUjA, nidAna Adi vibhAva bhAvoM ke parihAra karane meM jo koI sAdhu apanI AtmA ko lagAte haiM ve hI yogakti se yukta hote haiM arthAt unake hI yoga-dhyAnanAma se paramasamAdhi kI siddhi hotI hai / inase bhinna-dhyAna se rahita muni ke yaha yoga kaise ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA hai / ___ isI kA vistAra karate haiM--yoga zabda mana, vacana, kAya meM bhI rahatA hai / jaise kAya, vacana aura mana kI kriyA ko yoga kahate haiM, yaha sUtra kA artha haiM parantu yahA~ para yoga zabda se 'samAdhi' artha lenA hai| __ jo sarva AraMbha aura parigraha se rahita, digaMbara muni grISma kAla meM parvata ke zikhara para sthita hokara dhyAna karate haiM, varSAkAla meM vRkSa ke nIce aura zIta Rtu meM nadI ke kinAre apanI AtmA kA dhyAna karate hue yogamudrA, jinamudrA yA vIrAsana Adi se sthita ho jAte haiM, unake hI krama se AtApana, vRkSamUla aura abhAvakAza nAma se ye yoga kahe jAte haiM / anya bhI ghorAtighora upavAsa Adi yoga zabda se kahe jAte haiM / 1. tatvArthasUtraa0 6, sUtra /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 niyamasAra-prAbhRtam uktaM ca zrI kuMvakuMdadevereva yogibhakteraMcalikAyAM adAijjadIvadosamuddesu paNNArasakammabhUmisu AdAvaNarukkhamUlaabbhovAsaThANamoNavorAhaNekapAsakukkuDAsaNacautthapakhakhavaNAdijogajuttANaM sannasAhUNaM NiccakAlaM aJcemi pUjemi, bavAmi NamaMsAmi / IgyogadhAriNo muneH vandanAM gurvAdayo'pi yogakti paThantastasya pradakSiNAM vidadhAnAzca kurvati naitatpUjyapUjAvyatikramo manyate pratyuta guNa eva / uktaM cAnagAradharmAmRtagranthe--- laghIyaso'pi pratimAyogino yoginaH kriyAm / kuryuH sarve'pi siddharSizAntibhaktibhirAdarAt // pratimAyomino-vinaM yAvadabhisUrya kAyotsargAvasthAyinaH / ladhIyaso'pi-dIkSayA laghutarasyApi / zrIkundakundadeva ne hI yogabhakti kI aMcalikA meM kahA hai 'DhAI dvIpa, do samudroM meM, paMdrahakarma bhUmiyoM meM, AtApana, vRkSamUla, abhrAbakAza sthAna, mauna, vIrAsana , eka pAva, kukkuTaAsana, caturtha, pakSa, mAsa upavAsa Adi yoga se yukta sarva sAdhuoM ko nityakAla maiM arcA karatA hU~, pUjA karatA hU~, vaMdanA karatA hU~ aura namaskAra karatA huuN|' aise yoga dhArI muni kI vaMdanA guru Adi bhI yogabhakti par3hate hue aura unakI pradakSiNA dete hue karate haiN| yaha pUjya pUjA kA vyatikrama nahIM mAnA jAtA hai, pratyuta guNa hI mAnA jAtA hai| ... anagAradharmAmRta grantha meM kahA bhI hai-- laghu bhI pratimAyoga meM sthita yogI kI sabhI yogIjana siddha, yoga aura zAMti bhakti par3hakara Adara se kriyA---vaMdanA kareM / TIkA meM kahA hai ki pUre dina sUrya kI tarapha mukha karake kAyotsarga meM sthita dIkSA se choTe bhI muni kI dIkSA meM bar3e muni vaMdanA karate haiN| 1, yogabhakti /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam anyatrApi uktam pratimAyoginaH sAdho siddhAnAgArazAntibhiH / vidhIyate kriyAkAMDaM sarvasaMdhaiH subhaktitaH // yogibhakti pAddhaH pradakSiNA api kartavyA bhavati sAdhuvandaiH / uktaM ca dIyate tyanirvANayoginaMdIzvareSu hi| vadyamAneSvaSIyAnastattabhakti pradakSiNA // yadyapi ekakSaNamapi dokSayA garIyAn sAdhuH baMdho bhavati tathApi atra pratiyogadhArI laghIyAnapi baMdyo kathyate / anena yogasya mAhAtmyaM jJAtvAdyatanasAdhubhirapi yogAbhyAso'navarataM vidhAtavyaH / nirvikalpadhyAnayuktasya sAdhoreya mogo mavatIti nivedayaMti AcAryadevAH samvaviappAbhAve, appANaM jo juMjade sAha / so jogabhattijutto, idarassa ya kiha have jogo / / 138 // anyatra bhI kahA hai pratimAyoga meM sthita sAdhu kI sarvasaMgha milakara bhaktipUrvaka siddha, yogI aura zAMti bhakti par3hakara kiyA karate haiN| yogibhakti ko par3hate hue sAdhuoM ko pradakSiNA bhI karane ko kahA hai--caityavaMdanA, nirvANakSetra baMdanA, yogivaMdanA aura naMdIzvara kriyA meM caityabhakti, nirvANa bhakti, yogibhakti aura naMdIzvara bhakti ko par3hate hue vaMdanA karane vAloM ko pradakSiNA denA cAhie / arthAt yogiyoM kI vaMdanA ke samaya yogibhakti par3hate hue sabhI sAdhu una yogirAja kI vaMdanA kreN| yadyapi eka kSaNa bhI dIkSA se bar3e sAdhu baMdanIya haiM, phira bhI yahA~ para pratimAyogadhArI laghu-choTe bhI muni bar3oM ke dvArA vaMdya kahe gaye haiM / isa kathana se yoga kA mAhAtmya jAnakara Ajakala ke sAdhuoM ko bhI satata yoga kA abhyAsa karate rahanA caahie| ___nirvikalpa dhyAna se yukta sAdhu ke hI yoga hotA hai, aisA AcAryadeva kahate haiM-- __ anvayArtha--(jo du sAhU savvaviyappAbhAve appANaM jujade) jo sAdhu sarva vikalpoM ke abhAva meM AtmA ko lagAte haiN| (so jogabhattijutto) ve yogabhakti 1. anamAradharmAmRta, adhyAya 9 / 2. anagAravarmAmRta a0 8, zloka 92 /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 niyamasAra-prAbhUtam savvaviappAbhAve-sarvazubhAzubhavikalpAnAmabhAve / jo du sAhU appANaM jajade-yastu mahAtapodhanaH sAdhuH zakhopayogayuktanijakAraNaparamANasvarUpanijAtmAnaM yukti / so jogabhattijutto-sa eva nizcayayogaktiyukto bhavati, tasyaivAtmAnuSThAnaniSThasya paramayogabhaktiH siddhacati / idarasya ya jogo kiha have-itaraspa nAnAsaMkalpavikalpakaluSitacittayuktasya muneH yogaH AtApanAdiyogaiH sAdhyo nirvikalpadhyAnarUpaparamayogaH kathaM bhavet ? na kathamapi iti tAtparyArthaH / tadyathA--yasminnadhyAtmadhyAne piMDasthapadastharUpastharUpAtItavikalpAnAmapyabhAvAt zuddhabuddha nityaniraMjanaparamAnandalakSaNasvazuddhAsmanyapayuktatvAt ca nirvikalpaparamasamAdhirvartate tatra tu viSayakaSAyANAM lezo'pi avakAzo nAsti / yadyapi tadAnImindriyasukhaM nAsti, tathApi nijazuddhAtmAnubhavajanyaparamAhAdasukhAmRtapAnasatRptayoginaH kimpydbhutmevaanndmnubhvnti| se yukta haiN| (idarassa ya kiha have jogo) inase viparIta muni ke yoga kaise ho sakatA hai ? // 138|| TIkA-jo mahAtapodhana sAdhu zubha-azubha vikalpoM ke abhAva meM zuddhopayoga meM yukta nija kAraNaparamAtmasvarUpa nija AtmA ko lagAte haiM, ve hI nizcaya yogabhakti se yukta hote haiN| arthAt unhIM AtmA ke anuSThAna meM tatpara hue muni ke paramayoga bhakti siddha hotI hai| kiMtu itara-nAnAprakAra ke saMkalpavikalpa se kaluSita citta vAle muni ke yoga-AtApana Adi bAhya yogoM se sAdhya nirvikalpa dhyAnarUpa paramayoga kaise ho sakatA hai ? arthAt kathamapi nahIM ho sakatA hai / ___ isI kA aura vistAra karate haiM--jisa adhyAtma dhyAna meM piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta vikalpoM kA bhI abhAva hone se aura zuddha, buddha, nitya, niraMjana, paramAnaMda lakSaNa apanI zuddha AtmA meM upayogayukta hone se nirvikalpa paramasamAdhi hotI hai| vahA~ para viSaya kaSAyoM kA leza bhI avakAza nahIM hai| yadyapi usa samaya indriyasukha nahIM hai phira bhI nijazuddha AtmA ke anubhava se utpanna hue paramAhlAdamaya sukharUpI amRta ke pAna se saMtRpta hue yogirAja koI eka adbhuta hI AnaMda kA anubhava karate haiM /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimAra gAnA uktaM ca zrIpUjyapAdadevaiH-- AtmAnuSThAnaniSThasya vyavahArabAhi sthiteH| jAyate paramAnandaH kazcida yogema yoginH|| anenAnandena tAtkAlikatRptiH, uttAnyo'pi kazcillAbhaH ? iti jijJAsAyAmucyate, taireva devaiH-- AnaMdo nivahatyuddhaM kameMndhanamanAratam / na cAsau khidyate yogI bahiduHkheSvacetanaH // ye kecid yogino bAhyAtApanAdiyogeSu kuzalAsta eva paramAnandAmRtapipA. sabo bhavyajanebhyo bodhisamAdhidAnena tapiSyanti nAnye'smAtkAraNAt zrI pUjyapAdasthAmibhirapi prAyate-- iti yogatrayadhAriNaH sakalatapazAlimaH prvRddhpunnykaayaaH| paramAnaMvasukhaiSiNaH samAdhimAyaM vizaMtu no bhadantAH // zrI pUjyapAdadeva ne kahA bhI hai-- jo yogI AtmA ke anuSThAna meM lage hue haiM aura vyavahAra se bAhara ho cuke haiM, unako usa yoga se koI eka parama AnaMda utpanna hotA hai| isa AnaMda se tatkAla meM hI tRpti hotI hai athavA aura bhI koI lAbha hotA hai ? aiso jijJAsA hone para zrI pUjyapAda AcArya hI uttara dete haiM / yaha AnaMda satata utpanna hue karmarUpI Idhana ko jalA detA hai / jisase vaha yogI bAhya duHkhoM ke Ane para bhI unameM acetana-anubhava zUnya hotA huA gveda ko nahIM prApta hotA hai| jo koI yogI bAhya AtApana Adi yogoM meM kuzala haiM ve hI paramAnaMda rUpo amRta ke svayaM pipAsu hote hue bhavyajanoM ko bodhi aura samAdhi kA dAna dekara saMtarpita kara dete haiM anya yogI nahIM, isalie zrIpUjyapAdasvAmI ne bhI prArthanA kI hai isa prakAra AtApana Adi tInoM yoga ke dhArI, saMpUrNa tapoM ko tapane vAle, puNya ko vRddhiMgata karanevAle aura paramAnaMda sukha ke icchuka aise yogirAja hama sabhI ko zreSTha samAdhi pradAna kreN| 1. iSTopadeza, zloka 47 / / 2. iSTopadeza, kloka 49 / 3. yogibhakti / 58
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 niyamasAra-prAbhUtam ___ tAtparyametat-yogakti cikIrSavaH sAdhavo yathAvalaM bAhyayogaH svazakti vadhaMyantaH santaH adhyAtmayogasiddhi sAdhayantu / nizcayasamyagdarzanameva paramayogo bhavediti kathayanti mUrivaryAH___ vivarIyAbhiNivesaM, paricattA joNhakahiyataccesu / - jo jujadi appANaM, NiyabhAvo so have jogo // 139 // vivarIyAbhiNivesaM paricattA-viparIyAbhiprAyaM tyaktvA, keSu viSayeSu ? johakahiyattaccesu-jinendradevakathito yaH kazcidAgamasteSu kathiteSu tattveSu athavA jimA devatA eSAM te jainA: jinadharaNasarojacaMcarIkA gaNadharadevAdayastaiH kathiteSa tttvess| jIvAjIbAstra nbNdhsNvrnirjraamokssnaamdheyess| kiM karoti ? jo appANaM muMgatiyaH prazikSaNa sotA jArizAmitrAstriItarAgasamyagvRSTiH sAdhuH kAraNaparamAtmasvarUpaM nijAta niM yukti / tasya kiM bhavet ? so NiyabhAvo jogo have-tasyaiva mahAmaneH sa eva nijabhAvo yogo bhavet / ___ tAtparya yaha hai ki yogabhakti ko karane ke icchuka sAdhu yathAzakti bAhyayogoM ke dvArA apanI zakti ko bar3hAte hue adhyAtma yoga kI siddhi ko sAdhita kara leveN| nizcaya samyagdarzana hI yoga hai, aba AcAryadeva aisA kahate haiM anvayArtha (jo vivarIyAbhiNivesaM paricattA) jo sAdhu viparIta abhiprAya ko chor3akara (joNhakariyataccesu) jineMdradeva kathita tattvoM meM (appANaM jujadi) AtmA ko lagAte haiN| (so NiyabhAvo jogo have) unakA vaha nijabhAva hI yoga hotA hai / / 13 / / TIkA-jineMdradeva kathita jo Agama haiM unameM kahe gaye tattvoM meM, athavA jina haiM devatA jinake ve jaina haiM-jineMdradeva ke caraNa kamala ke bhrabhara aise gaNavara devAdi "jaina' kahalAte haiN| unake dvArA kathita tattva jo ki jIva, ajIba, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina tattvoM meM viparIta abhiprAya ko chor3akara jo kAI vItarAgacAritra se avinAbhAvo vItarAgasamyagdRSTi sAdhu kAraNaparamAtmA svarUpa apanI AtmA ko una tattvoM meM lagAte haiM / una mahAmuni kA vaha nijabhAva yoga kahalAtA hai|
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRta 403 tadyathA---ye bhanyavarapuMDarIkAH SaTcasvAriMzadguNAtizayaparipUrNAhantyalakSmIsamanvitasarvajJavItarAgatIrthakaraparamadevamukhakamalavinirgatadivyadhvanizravaNaghAraNasamartha - saptaddhiyutaguNabhRdgaNadharathitaparamAgamakathitaSadravyapaMcAstikAyasaptatasvanavapadArtha - rUpasamyaktaraveSu viparItadurAgrahaM tyaktvA vyavahArasamyaktvabalena sAdhyaM strazuddhAramarudhirUpanizcayasamyaktvam, tena sahitA dvAvazAMgazrutajJAnabalena svaparabhedavijJAnarUpanizcayajJAnadhAriNastathaiva paMcamahAnatabalena svarUpAcaraNadhAritramadhiSThitA nigraMthavigabarAH paramasAdhavaH zuddhajIvatattveSu saptatattveSu vA svAtmAnaM yujanti, teSAmeva paramapAriNAmikabhAvasvarUpanijabhAvo yogshbdenocyte| ___kiMca ye kecit prArabdhayoginasteSAM prArambhAvasthAyAM kadAcit sthairyAbhAvena kaSTaM pratIyate tathA'pi tadavagaNya tairyogAbhyAse sarvaprayatlo vidhAtavyo bhavati / uktaM ca zrIpUjyapAdadevena usa hI kahate haiM-chayAlIsa guNoM ke atizaya se paripUrNa samavasaraNa kI vibhUti se samanvita sarvajJa tIrthaMkara paramadeva ke mukha kamala se nikalo huI divya. dhvani ko sunakara, use dhAraNa karane meM samartha, sAtoM RddhiyoM se yukta, guNoM ke bhaMDAra aise gaNadhara deva ke dvArA gUthe gaye paramAgama meM chaha dravya, paMcAstikAya, sAta tattva aura nava padArtha ye samIcIna tattva kahalAte haiM / jo zreSTha bhavya jIva ina tattvoM meM durAgraha ko chor3akara vyavahAra samyaktva ke bala se sAdhya apane zuddha Atmatattva kI rucirUpa nizcayasamyaktva se sahita, dvAdazAMga zrutajJAna ke bala se svapara bheda vijJAnarUpa nizcayajJAna ke dhArI usI prakAra pAMca mahAvrata ke bala se svarU. pAcaraNa cAritra meM adhiSThita haiM ve nigraMtha digaMbara paramasAdhu zuddhajIva tatvoM meM meM athavA sAta tattvoM meM apanI AtmA ko upayukta karate haiM unhIM kA paramapAriNAmika bhAvasvarUpa nija bhAva yoga zabda se kahA jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jo koI prAraMbhika yogI haiM unako prArambha avasthA meM kadAcit sthiratA kA abhAva hone se kaSTa pratIta hotA hai phira bhI usako na kucha ginakara unheM yoga ke abhyAsa meM sarvaprayatna karanA ucita hai / zrIpUjyapAdasvAmI ne kahA bhI hai
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'd' niyamasAra- prAbhRtam sukhamArasyayogasya bahiduHkhamayAtmani / bahirevAsukhaM saukhyamadhyAtmaM bhAvitAtmanaH // tataH paramAnandasvarUpe nijAtmatasye nijAtmAnaM saMsthApya bAhya ndriyaviSayeno nivartanIyo'rthA jJAnAnandasvarUpanijAtmAnubhUtyAM satyAM sarve'pi rAgadveSamohAdayaH svayamevaM palAyante / uktaM ca padmanandyAcAryeNa -- jAyante virasA rasA vighaTate goSThIkathA kautukaM, zIyante viSayAstathA viramati prItiH zarIre'pi ca / joSaM dhAyapi dhArayatya biralA nandAtmazuddhAtmanaH, vikAzAnapi pANchati samaM doSairmataH paMcatAm // jinane yoga karanA prAraMbha kiyA hai aise yogI ko bAhara sukha pratIta hotA hai aura AtmA meM duHkha mAlUma par3atA hai| isase viparIta jinhoMne acchI taraha se AtmA kI bhAvanA kI huI hai aise yogI ko bAhara - dhyAna se atirikta kAla meM duHkha pratIta hotA hai aura adhyAtma - AtmA ke citavana meM sthira hone se sukha prApta hotA hai / isaliye paramAnaMda svarUpa nijAtmatattva meM apanI AtmA ko sthApita karake bAhya indriya viSayoM se mana ko haTAnA cAhiye / athavA jJAnAnaMdasvarUpa nija AtmA kI anubhUti ke ho jAne para sabhI rAga dveSa moha Adi svayameva palAyamAna ho jAte haiM / zrI padmanaMdi AcArya ne kahA hai nitya Ananda svarUpa zuddha AtmA kA citavana karane para rasa nIrasa ho jAte haiM, paraspara vArtAlApa rUpa kathA kA kautUhala naSTa ho jAtA hai, viSaya samApta ho jAte haiM, zarIra ke viSaya meM bhI prema nahIM rahatA hai, vacana bhI mauna dhAraNa kara lete haiM tathA mana bhI doSoM ke sAtha mRtyu ko prApta karanA cAhatA hai / arthAt AtmA ke anubhava Ane para ye saba viSaya svayaM samApta ho jAte haiM / 1. samAdhizataka, zloka 52 / 2. padmanaMdipaMcavizatikA a0 1, zloka 154 //
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam tAtparyametat---pramattaguNasthAnino munayoM yogAbhyAsa kurvanti, tata upari apramattasAdhavo nirvikalpadhyAnarUpayoge sthitvA svAtmotthasahajaparamAnaMdAmRtamanubhavantIti jJAtvA sAMpratamapi bhavadbhiH yogIzvarANAM bhakti vidadhAnaH svapadayogyo dhyAnAbhyAsaH kartavyaH / ve ke yogakti naH ? kiM ca phalaM prAptavantaH ? iti prazne sati pratyuttaraM dadAnAH prakRtamupasaMharanti zrIkudakuMda devAH usahAdijiNavariMdA, evaM kAUNa jogavarabhatti / NivvudisuhamAvaNNA, tamhA dharu jogavarabhattiM // 14 // evaM jogavarabhatti kAUNa--pUrvoktakathittaprakAreNa yogasya varA sarvottamA bhaktistAm athavA sarvotkRSTayogasya bhakti kRtvA / ke te ? usahAdijiNabariMdA-vRSabhAdivardhamAnaparyaMtAzcatuviMzatitIrthakaradevAH / tahi te kiM phalaM prAptavantaH ? Nivvu. disuhamAvaNNA-nivRtisukhaM kRtakRtyatAmanitaparamAlAlasvarUpaparamamokSasukhamApannAH tAtparya yaha huA ki chaThe guNasthAnavartI muni yoga kA abhyAsa karate haiM, isake Upara apramatta guNasthAnavI sAdhu nirvikalpadhyAnarUpa yoga meM sthira hokara apanI AtmA se utpanna sahaja parama AnaMda rUpa amRta kA anubhava karate haiM aisA jAnakara Ajakala bhI Apa sabhI ko yogIzvaroM ko bhakti karate hue apane pada ke yogya dhyAna kA abhyAsa karate rahanA cAhiye / kina kina ne yoga bhakti kI hai ? aura usakA kyA phala prApta kiyA hai ? aisA prazna hone para zrIkundakundadeva pratyuttara dete hue prakRta kA upasaMhAra karate haiN| anvayArtha--(usahAdijiNabariMdA evaM jogavarabhatti kAUNa) vRSabha deva se lekara voraparyaMta sabhI jinedradeva isI prakAra se yogavara bhakti ko karake (NivvudisuhamAvaNNA) nivRttisukha ko prApta hue haiM / (tamhA jogavarabhatti dharu) isaliye tuma yogavara bhakti ko dhAraNa karo // 140 // TokA--pUrvokta kathita prakAra se yoga ko bara-sarvottama bhakti yogavara bhakti hai athavA sarvotkRSTa yoga kI bhakti yogavara bhakti hai / vRSabhanAya se lekara varddhamAna bhagavAn paryaMta caubIsa tIrthaMkara devoM ne aisI yogavara bhakti karake kRtakRtyatA se utpanna paramAhlAdasvarUpa parama-mokSa-sukha ko prApta kara liyA hai| isaliye
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 niyamasAra-prAbhRtam lebhire / tamhA jogavarabhatti baru tasmAtvamapi yogavarabhakti dhAraya / anayA bhaktyAM svayA'pi mokSasukhaM prApsyate, nAtra saMdehaH / ito vistaraH sarve'pi vRSabhAditIrthaMkarA pravrajyAgrahaNakAle mokSaMgatapuruSANAM siddhAnAM bhaktirUpA nirvANabhakti "namaH siddham itimaMtrapadoccAraNena kRtvA ziraH kezAnu spAya yogavarabhakti kRtvA yoge tasthuH / ime tIrthaMkarA yogabhaktimeva kurvanti na ca yogabhaktim, kiMca, tIrthaMkaraprakRtisasvanimittena indrAdibhiH garbhajanmakalyANaka pUjAprAptAnAmeSAmasminbhave kazcidapi gururbhavituM nArhati / etajjJAtvA yadi kazcit svairamuniH jalpet yavahamapi tIrthaMkarapratimAyAH sannidhAM dIkSAM gRhNAmi sAMprataM na me kazcit gururbhavitumarhaH / paraM naitacchu yaH, tIrthaMkarAvatirikto na kazcit svayaM dIkSAM gRhItuM zaknoti / tuma bhI yogavara bhakti ko dhAraNa kro| isa bhakti se tumheM bhI mokSasukha prApta hogA, isameM kucha bhI saMdeha nahIM / isI kA vistAra karate haiM -- vRSabhadeva Adi caubIsoM tIrthakara dIkSA grahaNa ke samaya mokSa ko prApta karane vAle siddhoM kI bhaktirUpa nirvANabhakti ko "namaH siddhaM " isa maMtra ke uccAraNa dvArA karake zira ke kezoM ko ukhAr3a karake sarvottama yoga bhakti ko karake yoga-dhyAna meM sthita ho gaye the / ye tIrthaMkara yogabhakti hI karate haiM, yogiyoM kI bhakti nhiiN| kyoMki tIrthaMkara prakRti ke sattva ke nimitta se indrAdi dvArA kI gaI garbha janma kalyANaka kI pUjA ko prApta karane vAle inake isa bhava meM koI bhI guru nahIM ho sakatA hai| aisA samajhakara yadi koI svairAcArI muni aisA kahe ki maiMne bhI tIrthaMkara pratimA ke sAMnidhya meM dIkSA lI hai / vartamAna meM merA koI guru hone yogya nahIM hai / ' kiMtu yaha kahanA ThIka nahIM hai | tIrthaMkara bhagavAn se atirikta koI bhI svayaM dIkSA nahIM le sakate haiM / -* 1. AdipurANa t
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 407 kiMca, tIrthaMkaradevA api pUrvabhave gurUNAM caraNasAnnidhya eva dIkSityA tIrthaMkaraprakRtibaMdhaM cApi kevalizrutakebalipAdamUle eva vidhAya paMcakalyANakasvAmino babhUvaH / teSAM pUrvabhavanAmAni teSAM gurUNAM ca nAmAni zAstre zrUyante / tathAhi-- "vajranAbhavimalaviyulavAhanamahAbalAtibalAparAjisanaMdiSeNapadmamahApadmapadmagulmanalinagulma * padmottarapadmAsanapadmadazarathamegharasiMharathadhanapativaizravaNazrIdharmasiddhArthasupratiSThAnanda naMdananAmAno bbhuuvuH| eteSAM guravazca vajrasenArindamasvayaMprabhavimalavAhanasImaMdharapihitAsrathArindamayugaMdharasarvajanAnandobhayAnaMdavanakttavajranAbhisarvaguptatriguptacittara - kSavimalavAhanadhanarathasaMvaradharmasunaMdanaMdavyatItazokadAmaraproSThilanAmadheyA Asan / eSu bhagavAn vRSabhadevo pUrvabhave cakravartI bhUtvA zramaNAvasthAyAM caturdazapUrvadhArakaH, zeSAzca tIrthakarAH pUrvabhave mahAmaNDalezvarA bhUtvA ekAdazAMgavettArazca babhUvaH / iyaM yogabhaktiH kva saMbhavati ? dUsarI bAta yaha hai ki tIrthakara deva bhI pUrva bhava meM guruoM ke caraNa sAMnidhya meM hI dIkSA lekara tIrthaMkara prakRti kA baMdha bhI kevalI yA zrutakevalI ke pAdamUla meM hI karake paMcakalyANaka ke svAmI hue haiN| unake pUrvabhava ke nAma aura unake guruoM ke nAma zAstra meM sune jAte haiN| use hI kahate haiM-vajranAbhi, vimala, vipulavAhana, mahAbala, atibala, aparAjita, naMdiSagA, padma, mahApadma, padmagulma, nalinagulma, padmottara, padmAsana, padma, dazaratha, megharatha, siMharatha, vanapati, vaizravaNa, zrIdharma, siddhArtha, supratiSTha, AnaMda aura naMdana ye nAma vRSabhAdi tIrthaMkaroM ke pUrva bhava ke haiN| inake guru vatra sena, aridama, svayaMprabha, vimalavAhana, sImaMdhara, pihitAtra ba, aridama, yugaMdhara, sarvajanAnaMda, ubhayAnaMda, vajradatta, vajranAbhi, sarvagupta, cittarakSa, vimalavAhana, ghanaratha, saMvara, varadharma, sunaMda, naMda, vyatItazoka, dAmara aura proSThila ina nAmavAle hue haiN| ina tIrthaMkaroM meM bhagavAn vRSabhadeva pUrvabhava meM cakravartI hokara muni avasthA meM caturdaza pUrvo ke dhArI hue the aura zeSa teIsa tIrthakara pUrvabhava meM mahAmaNDalezvara rAjA hokara muni avasthA meM gyAraha aMga ke jJAnI hue haiN| prazna----yaha yogabhakti kahA~ saMbhava hai ? 1. harivaMzapurANa, sarga 60 /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam asmin jaMbadhIpe bharatakSetre AryakhaMDe asyA avasapiNyAzcaturthakAle vRSabhAvicatuvizatitIrthaMkaradevaiH yogaktiH kRtA, anye'pi bharatasagararAmabalabhadrapAMuvasudarzanAdayo mahApuruSA yogaki kRtvaiva nirmANAsAnurun / edanezarAvatakSetrasyAryakhaMDe kacchAsukacchAdidvAtriMzavidehakSetreSu cApyAryakhaMDeSu sImaMdharaprabhRtitIrthakaragaNadharadeva. cakravatibaladevAdayo puNyapuruSAH yogakti nirvANabhakti ca kurvantyeva / tathaiva ghAtakokhaMDe puSkarAdhadvIpe ca pUrvAparabhAgeSu yAvantyo'pi karmabhUmayaH santi, sarvatra tIrthakarAdimahApuruSA evaMvidhinA eva bhakti kurvanti ? ..imAH karmabhUmayaH kva kya kiyantyazca ? .. sArdhadvayadvIpeSa paMcabharasapaMcairAvateSu SaSTyuttarazatavideheSu sarvAH saptatyadhikazatakamabhUmayo'smin madhyaloke santi / itaHparyantameva manuSyA utpadyante na cAnyatrAsaMkhyadvIpeSu / paMcacatvAriMzallakSayojanavistRtamatyalokasya sImnaH pare tiryaco vigrante, na ca mAnavAH / tasmAt nirvANapadaM prApayituM sAkSAt kAraNabhUtA paramanirvANabhaktirapi atra martyaloka evaM siddhayati / uttara---isa jaMbUdvIpa bharatakSetra ke AryaskhaNDa meM isa avasarpiNI ke caturthakAla meM vRSabhadeva Adi caubIsa tIrthaMkaroM ne yogabhakti kI hai| anya bhI bharata, sagara, rAma, balabhadra, pAMDava, sudarzana seTha Adi mahApuruSoM ne yogabhakti karake hI nirvANapada prApta kiyA hai| isI prakAra airAvata kSetra ke AryakhaNDa meM tathA kacchA, sukacchA Adi battIsa videha kSetroM meM bhI AryakhaMDoM meM sImaMdhara Adi tIrthaMkara, gaNadharadeva, cakravartI, baladeva Adi puNyapuruSa yogabhakti aura nirvANa bhakti karate hI haiN| usI prakAra bAtakokhaMDa aura puSkarArdha dvIpa ke pUrvapazcima bhAgoM meM jitanI bhI karmabhUmiyA~ haiM, una saba meM tIrthakara Adi mahApuruSa isI vidhi se hI bhakti karate haiN| prazna--ye karmabhUmiyA~ kahA~ kahA~ haiM ? aura kitanI haiM ? uttara-DhAI dvIpoM meM pAMca bharata, pAMca airAvata aura eka sau sATha videhoM meM sabhI eka sau sattara karmabhUmiyA~ isa madhya loka meM haiN| yahA~ taka hI manuSya utpanna hote haiM, anyatra asaMkhyAta bopoM meM nahIM hote / paitAlIsa lAkha yojana vistRta isa martyaloka kI sImA se pare Age tiryaMca haiM manuSya nahIM / isaliye nirvANapada ko prApta karAne ke liye sAkSAt kAraNabhUta paramanirvANabhakti bhI isa manuSya loka meM hI ho sakatI hai|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 niyamasAra-prAbhRtam ye kecivapi bhavyottamAH prathamataH kAlalabdhyAdibalena azubhamanovAkkAyayogAnAM nigrahaM kRtvA vyavahArayogabhaktyA caturthaguNasthAnAt zubhayogamArabhya pramattApramattaguNasthAnAvupari nizcayaparamayogabhaktyA zuddhayogena zuddhayantaH kevalino bhUtvotkRSTena kidhidhikASTavarSanyUnapUrvakoTivarSAyuHparyantaM vihRtyAsaMkhyabhavyajIyAn saMbodhya pazcAt kAyavAGmanoyogaM niruddhaya vigatayogAH siddhA bhavanti, sa evAnaMtAnaMtakAla nityaniraMjanaparamAnandasvarUpAnantajJAnavarzanasukhavIryAdhanavadhiguNayuMjIbhUtAH kRtakRtyA bhavanti / tAtparyametat-paramayogabhaktyaiva yoganirodhasAmayaM samutpadyate, tathA ca vyavahArayoginanta yogabhaviSTaH sAdhyA samorisa havA yoganiruddhAstIrthakarA nijamanoyoge paramabhaktyA bhayA nidhIyante / ke ke tIrthakarAH kiyatkiyadivasaM yoganirodhaM vivadhyuH ? AdyazcaturdazadinavinivRttayogaH, SaSThena nisstthitkRtijinvrddhmaanH| zeSA vidhUtaghanakarmanibaddhapAzAH mAsena te yativarAvabhavanviyogAH // jo koI bhI bhavyottama prathama hI kAlalabdhi Adi ke bala se azubha mana vacana kAya yogoM kA nigraha karake vyavahAra yogabhakti se zubhayoga ko prArambha karake pramatta, apramatta guNasthAnoM se Upara nizcaya paramayogabhakti se zuddha yoga ke dvArA zuddha hote huye kevalI hokara utkRSTa se kucha adhika ATha varSa kama, pUrvakoTi varSa kI Ayu paryaMta vihAra kara asaMkhya jIvoM ko sambodhita karake pazcAt kAya vacana mana ke yoga kA nirodha karake yogarahita siddha hote haiM, ve hI anantAnanta kAla taka nitya, niraMjana, paramAnanda svarUpa, anantajJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta guNoM ke puMjarUpa hokara kRtakRtya ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki parama yogabhakti se hI yoganirodha kI sAmarthya utpanna hotI hai aura yogibhakti se yogabhakti sAdhya hotI hai, aisA jAnakara yoganirodha karanevAle tIrthaMkaroM ko apane manoyoga meM maiM paramabhakti se sthApita karatA huuN| prathama tIrthakara AdinAtha bhagavAna ne caudaha dina kA yoganirodha kiyA thA, mahAvIra bhagavAn ne do dina kA yoganirodha kiyA thaa| ghana karmoM ke daDha 1. saMskRtanirvANabhakti, zloka 26 , 52
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 niyamasAra-prAbhRtam itthaM siddhasAkSidIkSAnaNabhavaprAptebhyaH paramayogabhaktipariNataparamAnandanirvRtibhaktisvarUpaparamadevebhyo vRSabhAdivarddha mAnebhyaH satataM me namo'stu paramanirvRti sukhaaptye| A nivAsAraNa parAbhavatyavizAre pUrvoktabIja gAthAtrayeNa paramaniyaMtipadakAraNabhUtaparamanirvANabhaktikathanapradhAnatvena, tapanu gAthAcatuSTa yena paramayogabhaktisvarUpatatsvAmipratipAvanaparatvena saptabhirgAthAsUtrairantarAdhikAradvayaM samAptam / iti zrIbhagavatkundakundAcAryapraNItaniyamasAraprAbhUtagranthe zAnamatyAyikAkRtasyAdvAdacaMdrikAnAmaTIkAyAM nizcayamokSamArgamahAdhikAramadhye paramabhaktinAmA vazamo'dhikAraH smaasH|| pAza ko naSTa karanevAle zeSa bAIsa tIrthaMkara eka mAha kA yoganirodha karake yogarahita-zarIrarahita azarIrI siddha huye haiN| _____ isa taraha siddhasAkSo se dIkSAgrahaNa karane ke bhava ko prApta karanevAle, paramayogabhakti se pariNata paramAnandamaya nirvANabhakti svarUpa paramadeva RSabhadeva se lekara varddhamAna paryaMta sarva caubIsa tIrthaMkaroM ko paramanirvANasukha kI prApti ke liye merA namo'stu hove // 14 // isa niyamasAra graMtha meM paramabhakti adhikAra meM pUrvokta krama se tIna gAthAoM dvArA paramanirvANa ke liye kAraNabhUta paramanirvANa-bhakti kathana kI pradhAnatA hai / pazcAt cAra gAthAoM dvArA paramayoga-bhakti kA svarUpa aura usake svAmI ke pratipAdana kI mukhyatA hai| isa prakAra sAta gAthAsUtroM dvArA do antarAdhikAra pUrNa huye haiN| isa prakAra zrI bhagavAn kuMdakuMdAcAryapraNIta niyamasAra-grAbhRta grantha meM jJAnamatI AryikAkRta syAdvAdacandrikA nAma kI TIkA meM nizcayamokSamArga mahAdhikAra ke antargata yaha paramabhakti nAma kA dazama adhikAra pUrNa huaa|
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha nizcayaparamAvazyakAdhikAraH sAMpratamasya jaMbUdvIpasya catustrizatkarmabhUmiSu yAvanto'pi tIrthakaraparamadevakevalizrutakelino nimranthavigambaramunayazca vidyante tebhyo me namo'stu nityam / ___ atha pravRttirUpaSaDAvazyakakriyAsAdhyanizcayaparamAvazyakanAmadheyo'yamekAdazamo'dhikAraH prArabhyate / tatrASTAvazagAthAsUtreSu tAvat "jo ga hadi aNNavaso' ityAdigAthAsUtramAdau kRtvA sUtradvayenAvazyakazabdasya vyutpattyayaM kRtvA "caTTavi jo so samaNo" ityAdinA sUtratrayeNAnyavazAH ke ke bhavantoti kathyate / tadanu "paricattA parabhAvaM" ityAdinA gAthAdvayenAtmavazasAdhorlakSaNaM kRtvA "AvAsaeNa hoNo" ityAdisUtradvayenAvazyakena ko lAbhastadantareNa ca kA hAniriti pratipAdyate / tatpazcAt "antarabAhirajappe" ityAdinA gAthAcatuSTayena dhyAnamayImAvazyakakriyAM pratipAdya "jadi sakkAda'' ityAdigAthAdvayena yadi dhyAnakriyA na bhavettahi ki kartavyamiti __vartamAna meM isa jambUdvIpa kI cauMtIsa karmabhUmiyoM meM jitane bhI tIrthakara paramadeva, kevalI, zrutakevalI aura nirgrantha digambara muni haiM, una sabako nitya hI merA namo'stu hoveN| pravRttirUpa SaT Avazyaka kriyAoM se sAdhya nizcaya paramAvazyaka nAma kA ekAdaza adhikAra prArambha kiyA jA rahA hai| unameM se aThAraha gAthAsUtroM meM sarvaprathama "jo Na havadi aNNavaso' ityAdi gAthAsUtra ko Adi meM karake do sUtroM dvArA Avazyaka zabda kA vyutpatti-artha karake "vaTTadi jo so samaNo" ityAdi tIna sUtroM dvArA kauna kauna anyavaza hote haiM ? aisA kahate haiN| isake bAda "paricattA parabhAva' ityAdi do gAthAsUtroM dvArA Atmavaza sAdhu kA lakSaNa karake "ASAsaeNa hINo" ityAdi rUpa do sUtroM dvArA Avazyaka kriyA se kyA lAbha hai ? aura usake binA kyA hAni hai ? aisA pratipAdana karate haiN| isake bAda "antarabAhirajApe" ityAdirUpa cAra gAthAoM dvArA dhyAnamayI Avazyaka kriyA kA pratipAdana karake "jadi sakkadi" ityAdi rUpa do gAthAoM dvArA yadi dhyAnakriyA na hove to kyA karanA cAhiye ? yaha batAte haiM / isake bAda "NAmA jIvA" ityAdi
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam niggrte| tadanaMtaraM "NANA jIvA" ityAdigAthAdvayena nizcayAvazyakasya preraNA kRtvA "savye purANapurisA' ityAyekena sUtreNa ke imAM kriyAM vidhAya kiM ca phalaM prApnuvan iti kathyate / itthaM catubhirantarAdhikArairiyaM samudAyapAtanikA sUcitA mnaa| kasya kriyAvazyakanAmmA kathyate, kiMca tasya kAryamityAzaMkAyAmAcAryadevA bruvantijo Na vadi aNNavaso, tassa du kamma bhaNati AvAsaM / kammaviNAsaNajogo, Nivvudimaggo tti pijjuttoM // 141 // jo aNNavaso Na hadi--picchikamaMDalumAtraparikarasahito yo mahAsapoSano'nyeSAM pacendriyaviSayANAM kaSAyANAM ca vaze na bhavati sa evAnanyavazaH / tassa du kammaM AvAsaM bhaNaMti-tasyamahAmunestu karma kriyA pravRttizca Avazyakamiti bhaNanti / ke te bhaNanti ? zrIgautamaprabhRtigaNadharadevAH / punaH idamAvazyakaM kiM karoti ? rUpa do gAthAoM dvArA nizcaya Avazyaka kI preraNA dekara "savve purANapurisA" ityAdi rUpa eka sUtra ke dvArA kauna isa kriyA ko karake kyA phala prApta kiyA hai ? aisA kheNge| isa prakAra cAra antarAdhikAroM dvArA yaha samudAyapAtanikA sUcita kI gaI hai| ___kinakI kriyA Avazyaka nAma se kahalAtI hai aura usakA kArya kyA hai ? aisI AzaMkA hone para AcArya deva kahate haiM anvayArtha--(jo aNNayaso Na harvAda) jo anya ke vaza nahIM hai, (tassa du kammaM AvAsaM bhaNaMti) unakI kriyA Avazyaka kahI jAtI hai| (kammaviNAsaNajogo) karma kA vinAza karanevAlA jo yoga hai, (Nibudimaggo tti pijjutto) vahI nirvANa kA mArga hai, aisA pratipAdita kiyA gayA hai| jo picchI, kamaMDalu mAtra parikara sahita mahAtapodhana anya paMceMdriya ke viSaya aura kaSAyoM ke vaza meM nahIM hote haiM, ve hI anya ke vaza nahIM haiN| una mahAmuni kA kama, kriyA aura pravRtti Avazyaka isa nAma se kahI jAtI hai| zaMkA-kauna aisA kahate haiM ? samAdhAna-zrIgautamasvAmI Adi gaNadhara devoM ne aisA kahA hai| zaMkA-punaH ye Avazyaka kriyAyeM kyA karatI haiM ? 1. pajjutto iti pAThAntaram /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam kammaviNAsaNa jogo Nicudimaggo-karmaNAM vinAzane kSamo yaH kazcid yogo manovAkAyapravRttiH paramasamAdhilakSaNanirvikalpadhyAnaM thA sa eva nirvRtimArgo mokSaprAptyupAyo bhavati / imAzca vyavahArakriyAbhiH sAdhyA nizcayAvazyakakriyA eva karmavinAzanakuzalAstato mokSamArgo'pi tA eva / ti pijjutto-iti anena prakAreNa gaNaparAvivevaiH prarUpito na ca rathyApuruSaH / ito vissaraH--ahorAtraM sAdhubhiravazyameva kartavyA yAH kAzcit kriyAstA evAvazyaphakriyAH kazyantai / imAH paTa bhArata bhIta : uktaM ca mUlAcAre lAmAiya paravIsatyava vaMdhaNayaM paDikkamaNaM / paccakkhANaM ca tahA kAosamgo havavi chaTo // sarvasattveSu samabhAvaM dhArayitvA trikAladevavandanAkaraNaM sAmAyikakriyA, kRtikarmavidherantargatacatuvizatitIrthakarANAM "thossAmi" ityAdinA stavanaM stavakriyA, devazrutagurvAdInAM jayati bhagavAn hemAmbhojetyAdi paThan vandanAkaraNaM vandanAkriyA, devasikarAtrikAvisaptavidhapratikramaNe "jIve pramAvanitAH" ityAvinA tatkaraNaM prati samAdhAna-karmoM ke vinAzana meM samartha jo koI yoga, arthAta mana vacana kAya kI pravRtti, athavA parama samAdhi lakSaNa nirvikalpa dhyAna hai, vahI nirvANamArga mokSa kI prApti kA upAya hai aura ye vyavahAra Avazyaka kriyAoM se sAdhya nizcaya Avazyaka kriyAyeM ho karmavinAzana meM kuzala haiM, isaliye mokSamArga bhI ye hI haiM / isa prakAra se gaNadharadeva Adi ne prarUpaNa kiyA hai, na ki rAstA calate puruSoM ne / isI prakAra vistAra karate haiM---ahorAtra sAdhuoM ke dvArA avazya hI karane yogya jo koI kriyAyeM haiM, ve hI Avazyaka kriyA kahalAtI haiM / ye chaha prakAra kI hotI haiN| mUlAcAra meM kahA hai-- . sAmAyika, caturviMzatistava, baMdanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga ye chaha kriyAyeM haiN| sabhI jIvoM meM samatAbhAva dhAraNa karake trikAla devabaMdanA karanA 'sAmAyika' kriyA hai / kRtikarma vidhi ke antargata caubIsa tIrthaMkaroM kI 'thossAmi' ityAdirUpa se stuti karanA 'stava' kriyA hai / deva, zruta, guru Adi kA 'jayati bhagavAn hemAmbhoja' ityAdi par3hate huye baMdanA karanA 'vaMdanA' kiyA hai| devasika,
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 niyamasAra-bhUta kramaNakriyA, pratidinamAhArAnantaraM caturvidhAhAratyAgastapobhAvanayAnyasyApi vastunastyAgaH pratyAkhyAnakriyA, tathA bIrabhaktisvAdhyAyavandanAyikriyAkaraNe saptaviMzatyAdhucchvAsagaNanayA mahAmantrajapanaM kaayotsrgkriyaa| etAM vyavahArAvazyakakriyAM yathAsamayaM vivadhAnasya sAdhormUlaguNaiH sArdhamAvazyakAparihANinAmadheyA bhAvanApi jAyate, yA ca tIrthaMkaraprakRtibaMdhaphAraNabhUtA bhavati / tayApImAH paMcaparameSThizrutatoryAdInAzritya vartante'ta eva vyavahArakriyA ucyante / phiMca, nizcayakriyAH sarvathA sthAzrayA eva bhavanti / itthamababuddhadhairdayugInaiH sAdhubhirapi nizcayaparamAvazyakasiddhArtha svasvapadAnusAreNAvazyaka kartavyameva // 141 // adhunAvazyakasya nirukti kathayansmAcAma devAH*Na vaso avaso avasassa kamma vAvassayaM ti bodhavvA / * jutti ti uvAaM ti ya Niravayavo hodi NijjuttI // 142 // rAtrika Adi sAta prakAra ke pratikramaNa meM 'jIve pramAdajanitAH' ityAdi rUpa se usa pATha kA karanA 'pratikramaNa' kriyA hai / pratidina AhAra ke anantara caturvidha AhAra kA tyAga karanA aura tapa kI bhAvanA se anya bhI vastu kA tyAga karanA 'pratyAkhyAna kiyA hai / tathA vIrabhakti meM, svAdhyAya aura baMdanA Adi kriyA ke karane meM sattAIsa Adi ucchvAsa kI gaNanA se mahAmaMtra kA jApa karanA'kAyotsarga' kriyA hai| ina vyavahAra Avazyaka kriyAoM ko samaya ke anusAra karane vAle sAdha ke mala guNoM ke sAtha "Avazyaka aparihANi" nAma kI bhAvanA bhI hotI hai, jo ki tIrthaMkara prakRti ke baMdha meM kAraNabhUta ho jAtI hai| phira bhI ye kriyAyeM paMcaparameSThI, zruta aura tIrtha Adi ke Azraya se hotI haiM, isaliye ye byavahAra kriyA kahalAtI haiN| kyoMki nizcaya kriyAyeM sarvathA apanI AtmA ke Azrita hI hotI haiN| aisA jAnakara Ajakala ke sAdhuoM ko bhI nizcaya parama Avazyaka kI siddhi ke liye apaneapane pada ke anusAra Avazyaka kriyAyeM karate hI rahanA cAhiye // 141 // aba AcAryadeva Avazyaka zabda kI nirukti karate haiM anvayArtha-(Na vaso avaso) jo vaza meM nahIM vaha avaza hai| (abasassa kamma bAvassayaM ti bodhavvA) una avaza kI kriyA Avazyaka hai, aisA jAnanA caahiye| 1. NivettI vA pATho dRzyate kvacit /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam Na vaso avaso-na vazaH avazaH yo jitendriyo maniH manasaH ziSyaparikarasya vA vaze na yAti sa evAvaza ucyate / avasassa kamma vAvassayaM ti bodhavvAtasya avazasya muneH karma kriyA bhAvo vA Avazyaka bhavati iti boddhavyam / jutti tti uvAaMti ya-yuktiriti upAya iti ekArthavAcI zabdaH / Niravayavo hodi NijjutI'-niravayatro niyuktirbhavati / ito vistaraH-mUlAcAre TokAkAraH kathitaM draSTavyamasti / tadyathA "na vazyaH pApAderavazyo yadendriyakaSAyeSaskaSAyarAgadveSAdibhiranAtmIyakRtastasyAvazyakasya yaskarmAnuSThAnaM sadAvazyakamiti boddhaSyaM jJAtavyam / yuktiriti upAya iti caikAryaH / niravayavA saMpUrNA'khaMDitA bhavati niyuktiH| AvazyakAnAM niyuktirAvazyakaniyuktiH, AvazyaphasaMpUrNopAyaH / ahorAtramadhye sAdhUnAM yadAcaraNaM tasthAvabodhakaM pRthaka-pRthaka stutisvarUpeNa "jayati bhagavAnityAvi" pratipAvakaM yatpUrvAparAviruddhaM zAstraM nyAya Avazyaka niyuktirityucyte| sA ca SaTprakArA bhavati / " (jutti ti uvAaMti ya) yukti aura upAya ekArthavAcI haiM / (Niravayavo hodi Nijjutto) upAya kA paripUrNa honA niyukti hai| TIkA-jo vaza nahIM vaha avaza hai| yahA~ naJ samAsa huA hai / jo jitendriya muni mana athavA ziSya parikara ke vaza meM nahIM hote haiM, ve hI avaza kahalAte haiM / una avaza muni kI kriyA yA bhAva hI Avazyaka haiM aisA jAnanA cAhiye / yukti aura upAya ye ekArthavAcI zabda haiM / niravayava hI niyukti hai| isakA vistAra karate haiM---mUlAcAra meM isa gAthA ko TIkA meM TIkAkAra zrI vasunaMdi AcArya ne jo kahA hai, vaha dekhane yogya hai / use kahate haiM jo pApAdi ke vaza meM nahIM hai, vaha 'avazya' hai / jo indriya, kaSAya, nava nokaSAya, rAga, dveSa Adi ko AtmasAt nahIM karatA hai, usa 'avazyaka' muni kA jo karma arthAt anuSThAna hai, vaha "Avazyaka' hai, aisA jAnanA cAhiye / yukti aura upAya' inakA eka hI artha hai / niravayava arthAt inakA saMpUrNa akhaMDita honA hI niyukti hai / Avazyaka kriyAoM kI niyukti Avazyaka niyukti hai, arthAt Avazyaka kA saMpUrNa upAya hai / ahorAtra ke madhya sAdhuoM kA jo AcaraNa hai, usako batalAne vAle pRthak pRthaka stutirUpa se 1. mUlAcAra, SaDAvazyakAdhikAra, gApA 515 / yaha pAyA niyamasAra ke sadRza hI hai|
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam tAtparyametat-kecit paramayogIzvarAH svAvazyakakriyAmAcarantaH cAraNarddhaghAdibalenAkRtrimajinacaityAlayaM vadante / keSAMcidAkAzagamaddhivirahitAnAM mahAmunInAmAhArakazarIramapi jinavandanArtha nirgacchati, etAdRzAnAmeva vaMdanAthAvazyakakriyAH pUrNA bhavanti / nanu AhArakarddhisamanvitasya muneH kasmizcit sUkSmatattve zaMkAyAmAhArakazarIraM nirgacchatIti zrUyate / punaH tena sUdhamazarIreNAkRtrimacaityAlayavandanA kathaM bhavet, iti ceducyate / sUThamazarIreNApi yathA tattvazaMkAyAH samAdhAnaM jAyate, tathaiva jinagRhabaMdanAdIkSAdikalyANakadarzanAnando'pi bhavati / idameva zrInAmacaMdrasiddhAMtacakravartidevaiH kathitaM gommaTasArajIvakANDagranthe-- AhArassudayeNa ya, pamattaviradassa hovi aahaarN| asaMjamapariharaNaTuM, saMdehaviNAsaNaTuM ca // 235 // "jayati bhagavAn" ityAdi ko pratipAdita karane vAlA jo pUrvApara se aviruddha zAstra hai vahI Avazyaka-niyukti kahalAtA hai| vaha pAcazyaka cha kAra kA hai." tAtparya yaha huA ki koI parama yogIzvara apanI Avazyaka kriyAoM ko karate huye cAraNaRddhi Adi ke bala se akRtrima jina caityAlayoM kI vaMdanA karate haiM, kinhIM AkAzagamana Rddhi se rahita mahAmuniyoM ke AhAraka zarIra bhI jinavaMdanA ke liye nikala sakate haiM / aise hI muniyoM kI baMdanA Adi Avazyaka kriyAyeM pUrNa hotI haiN| zaMkA--AhAraka Rddhi se samanvita muni ko jaba kisI sUkSma tattva meM zaMkA hotI hai, tabhI AhAra-zarIra nikalatA hai, aisA sunA jAtA hai / punaH usa sUkSmazarIra se akRtrima caityAlaya kI vaMdanA kaise ho sakatI hai ? samAdhAna-so hI kahate haiM / sUkSma zarIra se bhI jaise tattva zaMkA kA samAdhAna ho jAtA hai, vaise hI jinamaMdira kI vaMdanA tIrthaMkaroM ke dIkSAkalyANaka Adi ke dekhane kA AnaMda bhI ho jAtA hai / isI bAta ko zrI nemicaMdra siddhAMtacakravartI mahA. muni ne gommaTasAra jIvakAMDa meM kahA hai asaMyama kA parihAra karane ke liye tathA saMdeha ko dUra karane ke liye AhArakaRddhi ke dhAraka chaThe guNasthAnavartI muni ke AhArazarIra nAma karma ke udaya
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 417 niyamasAra-prAbhRtam Niyalese kevakiMgavirahe nnisskmnnpdikllaanne| parakhataM saMvitta, jijiNadharavaMbaNaLe va // 236 // uttamaaMgamhi have, dhAvihItaM suhaM asaMhaNaNaM / suhasaMThANaM dhavalaM, hatthapamANaM pasatyudayaM // 23 // avyAghAvI aMto muhattakAlaTThidI jhnnnnivre| pajjatosaMpuSNe, maraNaM pi kadAci saMbhavaI // 238 // iti jJAtvA prAgAvazyaphakriyAM paripUrayituM paMcaparameSThayAdinavadevatA avalaMbya pravRttirvidheyA bhavati, pazcAt svAtmAzritAnuSThAnabalena nizcayAvazyakaM paripUraNIyaM bhavati ||142 / / se AhAraka zarIra hotA hai / apane kSetra meM kevalI aura zrutakevalI kA abhAva hone para, kintu dUsare kSetra meM jahA~ para ki audArika zarIra se usa samaya vahA~ pahuMcA nahIM jA sakatA, kevalI yA zrutakevalo ke vidyamAna rahane para athavA tIrthaMkaroM ke dIkSAkalyANa Adi tIna kalyANakoM meM se kisI ke bhI hone para tathA jina-jinagRha caityacaityAlayoM kI baMdanA ke liye bhI AhAraka Rddhi vAle guNasthAnabartI pramatta muni ke AhArazarIra nAma karma ke udaya se yaha AhArakazarIra utpanna huA karatA hai| yaha rasAdi dhAtu aura saMhananoM se rahita tathA samacaturarasra saMsthAna se caMdrakAMta maNi ke samAna zveta, zubha nAmakarma ke udaya se zubha avayavoM meM yukta hotA hai / yaha eka hAtha pramANa aura prazasta karma ke udaya se uttamAMga-zira meM se utpanna hotA hai| yaha vyAghAtarahita, sUkSma hai, aMtarmuhUrta kAla kI sthiti vAlA hai / arthAt isakI jaghanya * aura utkRSTa sthiti aMtamuhUrta mAtra hI hai / AhAraka-zarIra paryApti ke pUrNa hone para kadAcit AhAraka RddhivAle kA maraNa bhI ho sakatA hai|" aisA jAnakara pahale AvazyakakriyA ko pUrNa karane ke liye paMcaparameSThI Adi nava devatAoM kA avalaMbana lekara pravRtti karanA ucita hai, pazcAt apanI AtmA ke Azrita anuSThAna ke bala se nizcaya AvazyakoM ko paripUrNa karanA ucita hai / / 142 // 1. gommaTasArajIvakAra, yogamArgaNAdhikAra /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam kasya sAdhorAvazyakakriyA na bhavatIti thapa pUriyA.vadi jo so samaNo, aNNavaso hodi asuhbhaavenn| tamhA tassa du kamma, AvassayalakkhaNaM Na have // 143 // jo samaNo asuhabhAveNa vaTTadi-yaH kazcit zramaNo digaMbaraveSadhArI muniH viSayakaSAyahiMsA'natasteyAbrahmaparigraheSu madhye katitamenApi azubhabhAvena vartate, athavA kRSNanolakApotAghazubhalezyAyukto bhavati, so aNNavaso hodi-sa munirbhUtvApi anyavazo bhavati / tamhA tassa du kammaM tasmAt hetoH tasya sAdhostu karma kriyAnuSThAnaM ca, AbassayalakkhaNaM Na have-AvazyakakriyAyA lakSaNaM na bhavet / / ito vistara:-"pulAkabakuzakuzIlanigranthasnAtakA nirdhanyAH // 46 // " iti sUtrakathitaprakAreNa nirgranthadigambaramunayaH paMcavidhA bhavanti pratyeka tIryabhRtAM tIrthakAle / yeSu uttaraguNabhAvanArahitA vrateSvapi kvacit kadAcit doSaM kurvanti, te pulAkamunayaH / ye tAnyakhaNDayanto zarIrasaMskArarddhisukhayazovibhUtiSu kisa sAdhu ke AvazyakakriyA nahIM hotI, AcAryadeva yaha batalAte haiM anvayArtha-(jo samaNo asuhabhAveNa vaTTadi) jo zramaNa azubhabhAva se vartana karate haiM, (so aNNayaso hodi) ve anyavaza hote haiM / (tamhA tassa du kammaM AvassayalakhaNaM Na have) isaliye unakI kriyA Avazyaka lakSaNa nahIM hotii| ___ TIkA- jo koI digaMbara veSadhArI muni viSaya, kaSAya, hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigraha meM se kinhIM bhI azubha bhAva se pravRtti karate haiM, athavA kRSNa nIla, kApota Adi azubha lezyAoM se sahita hote haiM, ve muni hokara bhI anyavaza ho jAte haiM / isaliye una sAdhu kI kriyA arthAta anuSThAna Avazyaka kriyA kA lakSaNa nahIM hotaa| isI ko vistAra se kahate haiM-pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka, nirmatha digaMbara muni ke ye pAMca bheda haiN| ye pAMcoM prakAra ke muni pratyeka sIrthaMkaroM ke tIrtha kAla meM hote haiM / inameM se jo uttara guNoM kI bhAvanA se to rahita hai, vratoM meM bhI kadAcit kisI kAla meM doSa lagA dete haiM, ve pulAka muni haiM / jo mUla vratoM meM to virAdhanA nahIM karate, kiMtu zarora-saMskAra, Rddhi, sukha, yaza aura 1. tattvArthasUtra, a0 1, sUtra 46
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam AsaktA bhavanti te bakuzAH, eSAm uttaraguNeSu kadAcit virAdhanA saMbhavati / kuzIlAH sAdhavo dvividhAH pratisevanAkaSAyodayabhedAt ziSyAviparigrahayuktAH kathaMkiduttaraguNeSu sadoSAH pratisevanAkuzIlAH / grISmakAle jaMzAprakSAlanAdisevanAvazIkatAnyakaSAyodayAH saMjvalanamAtrAdhInatvAt kaSAyakuzAlAH / kSImakavAyamunayo ninyAH / kevalijinAH snAtakAH kathyante / yeSa AdhAnAM trayANAM munInAM kavAcid azubhabhAvo jAyate / tathA ca uktaM zrIbhaTTAphalakadevaiH "pulAkasyotarAstisro lezyA bhavanti / bakujhapratisevanAkuzIlayoH SaDapi / kavAyakuzIlasya parihAravizuddhezcatastra uttraaH'|" ime sarve bhAlagino munayaH pUjyAH santi / uktaM ca taireva devaiH "samyagdarzanaM nirgrantharUpaM ca bhUSAvezAyuSavirahitaM tassAmAnyayogAt sarveSa hi pusamAviSa ziSyAdi vaibhava meM Asakta rahate haiM, ve bakuza muni haiN| unake uttara guNoM meM kadAcit doSa laga jAtA hai | kuzIla muni ke do bheda haiM--pratisevanAkuzIla aura kaSAyakuzIla / jo ziSya Adi parigraha se yukta haiM, kathaMcit uttara guNoM meM doSa lagA dete haiM, ve pratisevanAkuzIla haiN| jo grISma Rtu meM jaMghAprakSAlana Adi kara lete haiM, anya kaSAyoM ko to vaza meM kara cuke haiM, mAtra saMjvalana kaSAya ke adhIna haiM, ve kaSAyakuzIla haiM / bArahaveM guNasthAnavartI muni nigraMtha kahalAte haiM aura kevalI bhagavAn snAtaka kahalAte haiN| inameM se Adi ke tIna prakAra ke muniyoM ke kadAcit azubha bhAva ho jAte haiN| isI bAta ko zrI bhaTTAkalaMka deva ne kahA hai-- pulAka muni ke Age kI tIna zubha lezyAyeM hotI hai| vakuza aura pratisevanAkuzIla ke chahoM lezyAyeM hotI haiN| kaSAyakuzIla aura parihAravizuddha saMyamI ke kApota, pIta, padma aura zukla ye cAra lekhyAyeM hotI haiM / ye sabhI bhAvaliMgI muni pUjya hote haiN| unhIM akalaMkadeva ne kahA hai-- jo samyagdarzana aura bhUSA, veza, Ayudha Adi se rahita nigraMtharUpa hotA hai vaha ina 1. tattvArtharAjavAttika, a0 9, sUtra kI vAttika !
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 niyamasAra- prAbhUtam nigraeNnthazabdo yuktaH / " eSAM tribhedayuktamunInAM ziSyAdiparigrahanimittena jAtucideva azubhabhAvaH saMbhavati na ca sarvakAlam / tasmAd ime pUjyA vaMdanAbhaktiyogyA eva, na ca pArzvasthakuzIlAdisadRzA avaMdyAH, iti jJAtvA nirgranthasnAtakAvasyAprAptyarthaM nirgrantharUpaM dhRtyA viSayakaSAyAdyazubhadurdhyAna vacanArthaM satataM tvayA zubhabhAvo vidheyaH / / 143 / / bhavadbhaH zubhabhAvasyopadezo vihitastahi kiM sarvathA'yamupAdeya uTha kathaMcidevetyAzaMkAyAmupadizantyAcArya devA:-- jo caradi saMjado khalu, suhabhAve so havei aNNavaso / tumhA tassa du kammaM, AvAsayalakkhaNaM Na have // 144 // jo saMjo khalu suhabhAve caradi- yaH saMyato muniH khalu nizcayena deyavandanAsvAdhyAyAdizubhabhAve carati pravRtti vidadhAti so aNNavaso hoi - so'pi anyavazo sabhI muniyoM meM hai / isaliye ina pulAka Adi pAMcoM prakAra ke muniyoM meM nirgrantha zabda yukta hI hai| inameM se tIna prakAra ke muliyoM ke ziSya Adi parikara ke nimitta se kadAcit hI azubha bhAva saMbhava hai, na ki hamezA / isaliye ye pUjya haiM, vaMdanA bhakti ke yogya haiM kiMtu pArzvastha, kuzIla Adi ke samAna ye apUjya nahIM haiN| aisA jAnakara nirgrantha aura snAtaka avasthA ko prApta karane ke liye nirgranyarUpa dhAraNa karake viSayakaSAya Adi azubha khoTe dhyAna se bacane ke liye tumheM satata zubhabhAva rakhanA cAhiye || 143 / / Apane jo zubhabhAva kA upadeza diyA hai, to kyA vaha sarvathA upAdeya hai, athavA kathaMcit hI ? aisI AzaMkA hone para AcAryadeva samAdhAna dete haiM- anvayArtha - ( jo saMjado khalu suhabhAve caradi) jo saMyata nizcita hI zubhabhAva meM AcaraNa karate haiM, (so aNNavaso havei) ve anyavaza hote haiM / (tamhA tassa du kammaM AvAsayalakkhaNaM Na have ) isalie unakA karma Avazyaka lakSaNa nahIM hotA hai / TIkA -- jo saMyata muni nizcita hI devavandanA, svAdhyAya, Adi zubha bhAva meM pravRtti karate haiM, ve bhI anyavaza hote haiM / yaha kathana nizcayanaya ko pradhAna karake 1. vatvArtharAjakAttika a0 1 sUtra kI vArtika /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam bhavet / nizcayanayapradhAnena kayanametat / tamhA tassa du kammaM AvAsayalakkhaNaM Na have-tasmAt kAraNAt tasya paramatapodhanasya karma kriyAyA anuSThAnamAvazyakalakSaNaM nizcayaparamAvazyakanAmadheyaM na bhavet / tadyathA--saptaddhisamanvitamanaHparyayajJAnI AcAryopAdhyAsarvasAdhUnAM madhye jyeSThaH sarvazreSTho gautamasvAmI svayaM SaSThaguNasthAne zubhabhAvena pariNataH san devavaMdanAM cakAra "jayati bhagavAn" ityAdinA / yatipratikramaNasUtrANyapi tena svAminaiva raSitAni, tatrApi kathitamasti jassaMtiyaM dhammapahaM Niyaccha, sarasaMtiyaM yeNaiyaM puNje| ___ kAega dAthA maNasA vi NitraM, sarakArae taM sirapaMcameNa // ' tathaiva nanthakartA zrIkundakundAcAryo'pi zubhabhAvenaiva carcA kurvANa AsIt / ime mahAtapodhanA yadA saptamaguNasthAne sthityA dhyAnamakurvan tadaiva zuddhopayogino babhUvuH / AhArakadvaya prakRtibaMdho yadyapi apramattaguNasthAnAd aSTamaguNasthAnasya SaSThahaA hai / isa kAraNa usa parama tapodhana ko kriyAoM kA anuSThAna nizcaya hI parama Avazyaka nAma kA nahIM hotA 1 iso ko kahate haiM-- sAta RddhiyoM se samanvita, mana:paryayajJAna se sahita zrI gautamasvAmI sarvazreSTha munirAja the, ye sarva AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoM meM sabase bar3e the / ina zrI gautama gaNadharadeva ne svayaM chaThe guNasthAna meM zubhabhAva se pariNata hote huye "jayati bhagavAn hemAmbhoja" ityAdi caityabhakti ko bolate huye devavandanA kI tho| inhIM gaNadharadeva ne yatipratikramaNa sUtra bhI race haiN| usa pratikramaNa meM bhI unhoMne kahA hai __ jinake pAsa maiMne dharmapatha ko prApta kiyA hai, unake nikaTa meM vinayakriyA karatA hai| kAya bacana aura mana se maiM nitya hI sira jhukAkara paJcAMga namaskAra karatA hai| usI prakAra isa niyamasAra grantha ke kartA zrIkundakundAcArya bhI zubhabhAva se hI caryA kara rahe the| ye sabhI tapodhana jaba sAtaveM guNasthAna meM sthita hokara dhyAna karate the, tabhI zuddhopayogI hote the / AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga ina donoM prakRtiyoM kA bandha 1. pAkSika pratikramaNa /
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam bhAgaparyantaM bhavati, kiMtu tasyodayaH pramattaguNasthAne eva zrUyate / padi RddhidhAriNo mahAmunayo'pi akRtrimajinAlayavaMdanAguruniSadhAsthAnavaMdanApratikramaNapratyAlyAnasvAdhyAyAvikriyA vidadhyuH, tarhi adyatanasAmAnyAnagArANAM tu avazyaM kartavyA imAH kriyAH / atra na nizcayadharmyadhyAnazakladhyAnamayaparamasamAdhirUpAvasthApariNatamahAmunIzvarANAmeva zubhabhAvo niSidhyate, na tu kundakundasadRzAmapi munInAm, ataste kathaMcit nizcayanayApekSayA paramavItarAgacAritrApekSayA vA anyavazA ucyante na ca sarvathA / athavA ye kecit saMyatAH samyaktvarahitAH kevalaM zubhabhAve pariNatAstenaiva mokSa manyante, sAMsArikasukhaM vA samIhante ta evAnyavazAH kaNyante / kiMca, teSAM kAraNasamayasArapariNatirnAsti, sA dhyAnakAle eva siddhayati / / yatApi mAlave guNasthAna meM aura bhArace guradhAna ke chaThe bhAga taka hotA hai, kintu inakA udaya chaThe guNasthAna meM hI sunA jAtA hai| yadi RdvidhArI mahAmuni bhI akRtrima caityAlayoM kI vandanA, garuoM ke niSadyAsthAna-samAdhisthAnoM kI bandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, svAdhyAya Adi kriyAyeM karate the, to phira Ajakala ke sAmAnya anagAra muniyoM ko to avazya hI ye Avazyaka kriyAyeM karate rahanA caahiye| __ yahA~ para to nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAnamaya paramasamAdhirUpa avasthA se pariNata mahAmunizvaroM ke hI yaha zubhabhAva niSiddha kiyA gayA hai, na ki zrIkundakundadeva jaise bhI muniyoM ke / isaliye ye bhI kathaMcit nizcayanaya ko apekSA athavA paramavItarAga cAritra kI apekSA se anyavaza kahalAte haiM, kintu sarvayA ye anyavaza nahIM haiN| athavA jo koI saMyata muni samyaktva se rahita haiM, kevala zubhabhAva se hI pariNata hote huye isI se mokSa mAnate haiM, athavA sAMsArika sukhoM kI icchA karate haiM, ve hI anyavaza kahalAte haiM, kyoMki unake kAraNasamayasAra pariNati nahIM hai, vaha pariNati dhyAna ke samaya ho siddha hotI hai|
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam 423 tAtparyametat yAvadAhAra vihAra nIhArapravRttirvidyate munivarANAm tAvad devaguruzruta vaMdanAbhaktistutyAdizubhAvazyaka kriyA vidhAtavyA bhavanti, ato vyavahAranizcayayoH parasparaM maitroM sthApayadbhiH sarAgacAritradhArisaMyateH kadAhamanyeSAM pAravazyaM tyaktuM kSamo bhaviSyAmIti bhAvanayA satataM svamanoyAnaraH svavaze kartavyaH // 144 // yaH kazvit SadravyaguNaparyAyaM citayati sa vItarAgI bhavenna deti samAdadhate zrIsUrivaryA : --- davvaguNapajjayANaM, cittaM jo kuNai so vi aNNavaso / mohAMdhayAravavagayasamaNA kahayaMti erisayaM // 145 // davvaguNapajjayANaM cittaM jo kuNaI - jIvapudgaladharmAdharmAkAzakAladravyeSu teSAM guNaparyAyeSu svaparayorbhedavijJAnamakRtvA yaH sAdhuH cittaM karoti, athavA dravyaguNaparyAyASI vicAraNa philpadhyAnaM karoti sahajavamalakevalajJAnadarzanasvarUpanijapara tAtparya yaha huA ki jaba taka muniyoM ke AhAra, vihAra aura nohAra pravRttiyA~ haiM taba taka devavandanA, guruvandanA, zrutavandanA, inakI bhakti, stuti Adi zubha Avazyaka kriyAyeM karanI hI hotI haiN| isaliye vyavahAra aura nizcaya meM paraspara mitratA sthApita karate huye marAgacAritradhArImuniyoM ko " kaba meM anya sabhI kI paravazatA chor3ane meM samartha hoU~gA" aisI bhAvanA ke dvArA satata hI apane manarUpa bandara ko apane vaza meM kara lenA cAhiye || 144 || jo koI muni chaha dravya aura unake guNaparyAyoM kA citavana karate haiM ve vItarAgI haiM yA nahIM ? aisI AzaMkA hone para AcAryadeva samAdhAna kara rahe haiM anvayArtha - - ( jo davvaguNapajjayANaM cittaM kuNai ) jo dravya, guNa aura paryAyoM meM mana ko lagAte haiM / (sovi aNNavaso) ve bhI anyavaza haiM / (mohAMzrayAravavagayasamaNA erisayaM kahiyaMti ) mohAMdhakAra se rahita - vItarAga zramaNa aisA kahate haiM / TIkA - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAladravyoM meM, unakI guNaparyAyoM meM sva aura para ke bheda vijJAna ko na karake jo sAdhu una dravyAdi meM mana ko lagAte haiM / athavA dravya guNaparyAyoM ke citavana se savikalpa dhyAna karate haiM /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam mAtmatattve tanmayIbhUtvA nirvikalpadhyAnaM na karoti, so vi aNNava so-so'pi muniranyavazo bhavati / itthaM ke kathayanti ? mohAMdhayAravavagayasamaNA erisaya kahayaMtimohanIyajJAnadarzanAvaraNAntarAyaghAtikarmavirahitAH zramaNAH paramakevalino darzanamo havAMtakSapakavItarAgacAritrAvinAbhAviparamagaNadharadevA vA IdRzaM kathayanti / tadyathA-nijazuddhAtmasvarUpe'visalasthitau saMjAtAyAM paradraSyebhyo manaso vyApAro nirudhyate, tabAnImeva nizcayAvazyakakriyAH ghaTante / svAtmanyava mana aikAgyaM labhetAsya ka upAyaH ? iti ceducyate, prAgaAgamavihilapiMDasthaparasthaprabhUtithyAnAbhyAsaridaM mano vazIkartavyam, yato'vaH parapadArthebhyo nivRtya svasminneva tiSThet / ___uktaM ca zrIpadmanaMgAcAryeNakiMtu sahaja vimala kevalajJAna darzana svarUpa nija paramAtma tattva meM tanmaya hokara nirvikalpa dhyAna nahIM karate haiM ve muni bhI anyavaza kahalAte haiN| zaMkA-aisA kauna kahate haiM ? samAdhAna-jinhoMne mohanIyakarmarUpI andhakAra kA nAza kara diyA hai aise zramaNa kahate haiN| arthAt mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya ina dhAtiyA kamoM se rahita paramakevalI bhagavAn zramaNa haiM arthavA darzanamoharUpI andhakAra ko naSTa karane vAle aura vItarAga cAritra se sahita gaNagharadeva aisA kahate haiM / ise hI vistAra se kahate haiM-nijazuddhAtmasvarUpa meM avicala sthiti ho jAne para paradravyoM se mana kA vyApAra ruka jAtA hai tabhI nizcaya Avazyaka kriyAyeM ghaTatI haiN| zaMkA-apanI AtmA meM hI mana ekAgna ho jAve aisA kyA upAya haiM ? samAdhAna--so hI kahate haiM, pahale Agama meM kahe hue piMDastha, padastha, rUpastha, rUpAtIta Adi dhyAna ke abhyAsa se yaha mana vaza meM karanA cAhiye ki jisase yaha parapadArthoM se haTakara apane meM hI sthita ho jAve / zrI padmanaMdi AcArya ne bhI kahA hai
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 425 he cetaH ! kimu jIva ! tiSThasi kathaM ? citAsthitaM, sA kuto ? rAgadveSavazAta, tayoH paricayaH kasmAcca jAtastava / ipTAniSTasamAgamAditi yadi zvana tadAbAM gato, no cenmaMca samastametadadhirAviSTAvisaMkalpanam // 145 // prArambhAvasthAyAmIdagupAyena manaH saMbodhya ziSyapustamavasatikAdibhyo'pi mamatvamapahAya nizcayadharmyadhyAnasiddhayartha vyavahAracarcadhyAna satatamAzrayaNIyam / prathamaguNasthAne jodhA mithyAtvAsaMyamaviSayakaSAyayuyaMsaneSu pravartamAnA bahirAtmAnaH sarvathAnyavazA eva / caturthaguNasthAne sthitAH sarAgasamyagdRSTayazcAritramohodayenAsaMyamAdiSu vartante, tathApi svAsmatattvazraddhAnena aghanyAntarAtmAnaH kathaMcit yahA~ jIva apane citta se kucha prazna karatA hai aura tadanusAra citta unakA uttara detA hai jIva--he citta ! citta--he jIva / kyA hai ? jIva---tuma kaise sthita ho ? citta--maiM citA meM sthita rahatA hai| jIva--vaha ciMtA kisase utpanna huI ? citta-vaha rAga-dveSa ke nimitta se utpanna huI hai| jIva---ina rAga-dveSa kA paricaya tumheM kisa kAraNa se huA ? / citta- inake sAtha merA paricaya iSTa aura aniSTa vastuoM ke samAgama se huA hai| jIva-he citta ! yadi aisA hai to hama donoM ko naraka meM jAnA pdd'egaa| vaha yadi tumheM iSTa nahIM hai, to isa samasta iSTa-aniSTa kalpanA ko zIghra hI chor3a do / prArambha avasthA meM aise upAyoM se mana ko saMbodhita karake ziSya, pustaka, vasatikA Adi se bhI mamatva chor3akara nizcaya dharmya dhyAna kI siddhi ke lie satata hI vyavahAra dharmadhyAna kA Azraya lenA cAhiye / / prathama guNasthAna meM jIva mithyAtva, asaMyama, viSaya, kaSAya aura durvyasanoM meM pravRtti karate huye bahirAtmA haiM, ve sarvathA anyavaza hI haiN| cauthe guNa sthAna meM sthita saMrAgasamyagdRSTi jIva cAritramohodaya se asaMyama Adi meM vartana karate haiM, 1. padmanaMdipaMcaviMzatikA, a0 1 / 54
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam sthavazAH kathyate / paraM siddhAMtabhASayAnyavazA eva / tathaiva ekavezavatinaH pramatayoginazca madhyamAntarAtmAnaH kathaMcidAtmanazA api anayA gAthayAnyavazA eva / tata upari apramattagaNasthAnAt sUkSmasAparAyaM yAvat dhyAnanilInAH sAdhabo madhyamAntarAtmAno buddhipUrvakarAgadveSAbhAvAdAtmayazA api kathaMcita saMjvalanakaSAyAdhInatvAt anyavazAzca bhavanti, kSINamohaguNasthAnavatino nirgranthA uttamAntarAtmAnaH kathaMcidapi anyavazA na bhavanti, iti jJAtvA nirvikalpAvasthA dhyeyAM kRtvAntaraMgabahiraMgarUpA paravazatA tyaktavyA bhavati // 145 / / / evamAvazyakazabdasya lakSaNaM vyutpattyayaM ca kRtyAnyavazamunInAM lakSaNaM vyavahAranizcayanayApekSayA vidhAya paMcagAthAbhiH prathamo'ntarAdhikAraH samAptaH / zubhabhAghadravyaguNaparyAyeSu mano vidayAno'pi yadi anpavazo bhavettahi ke Atmavaza ityAzaMkAyAM samAdadhate zrIsUrivaryAH paricattA parabhAvaM, appANaM jhAdi NimmalasahAvaM / appavaso so hodi hu, tassa du kammaM bhagaMti AvAsaM // 146 // phira bhI apane Atmatattva ke zraddhAna se ye jaghanya antarAtmA haiM, ye kathaMcit svayaza kahalAte haiM, kiMtu siddhAMta kI bhASA meM anyavaza hI haiN| usI prakAra se dezavatI zrAvaka aura pramattasaMyata muni madhyama antarAtmA hone se kathaMcit svavaza hote huye bhI isa gAthA ke abhiprAya se anyavaza hI haiN| isake Upara apramatta guNasthAna se sUkSmasAMparAya paryanta vyAna meM lIna huye sAdhu madhyama antarAtmA haiM / inake buddhipUrvaka rAga-dveSa kA abhAva hone se Atmavaza bhI haiM, kiMtu saMjvalanakaSAya ke adhIna hone se kathaMcita anyavaza haiN| kSINamoha gaNasthAnavartI nirgranya muni uttama aMtarAtmA haiM, isaliye ye kathaMcit bhI anyavaza nahIM haiM Atmavaza hI hai / aisA jAnakara nirvikalpa avasthA ko dhyeya banAkara aMtaraMga aura bahiraMga donoM prakAra kI paravazatA chor3a denA cAhiye // 14 // isa prakAra Avazyaka zabda kA lakSaNa aura vyutpatti artha karake vyavahAra nizcayanaya kI apekSA se anyavaza muniyoM kA lakSaNa karake pAMca gAthAoM dvArA yaha prathama antarAdhikAra samApta huaa| yadi zubhabhAva meM aura dravya guNa paryAyoM meM mana lagAne vAle bhI anyavaza haiM, to Atmavaza kauna haiM ? aisI AzaMkA hone para AcAryadeva samAdhAna dete haiM ___ anvayArtha---(parabhAvaM paricattA appANaM NimmalasahAvaM jhAdi) jo parabhAva ko chor3akara nirmalasvabhAva AtmA ko dhyAte haiM, (so hu appavaso hodi) ve hI
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam 427 parabhAva paricattA - yo mahAyogIzvaraH sarvavikalpajanitaparabhAvaM parityajya, nimmala sahAvaM apANaM jhAdi- zuddha nizcayanayApekSayA sarvathA karmamalakalaMkakasamUhairaspRSTaM sahajavimalakevalajJAnadarzana sukhavIryapramukhAnantaguNapuMjasvabhAvaM paramAtmapadapratiSThita nijAtmAnaM dhyAyati / so hu appavaso hodi sa zuddhopayogI sAdhuH khalu sphuTaM svAtmanyekalInatAmupagataH sannAtmavazo bhavati / tassa du kammaM AvAsaM bhAMti tasyaiva paramasamAdhipariNatasya tu karma kriyAM svAnubhUtimAvazyakaM bhaNeti / ke te ? gaNadhara devAdaya iti / 1 itI vistaraH- ye kecid bhavyajIvAH prAgdhanagRhastrI putrAdiparavastUni tyaktvA paMcaparameSThinAM zaraNaM gRhNanti ta eva nirgranyatapodhanAH punaH punaH rUpAtIta dhyAna balena svazaktisaMcayaM kRtvA pazcAt siddhaparameSThino'pyAlambanaM muktvA kevalaM zuddhajJAnadarzanasvarUpamAtmAnaM dhyAyanti teSAM nirvikalpadhyAna sthitAnAmIdRzI nizcalAvasthA , Atmavaza hote haiM / ( tassa du kammaM AvAsaM bhaNaMti) unake anuSThAna ko Avazyaka kahate haiM aise anaMta guNoM ke puMja TIkA -- jo mahAyogIzvara sarvavikalpoM se hone vAle para bhAva ko chor3akara zuddha nizcaya kI apekSA se sarvathA karmamala kalaMka rUpa paMkasamUha se aspRSTa, sahaja vimala kevala jJAna, darzana, sukha, vIrya haiM pramukha jinameM, svarUpa paramAtmapada meM pratiSThita nija AtmA ko dhyAte haiM, nizcita hI apanI AtmA meM ekalInatA ko prApta hote hue Atmavaza hote haiM / unhIM paramasamAdhi meM pariNata muni kI kriyA - apane AtmA ko anubhUti hI Avazyaka kahI jAtI hai / ve zuddhopayogI sAdhu aisA kauna kahate haiM ? gaNadhara deva Adi aisA kahate haiM / isI kA vistAra karate haiM- jo koI bhavya jIva pahale dhana, ghara, strI, putra Adi para vastuoM ko chor3akara paMcaparameSThI kI zaraNa grahaNa kara lete haiM, ve hI nigraMtha tapodhana punaH punaH rUpAtIta dhyAna ke bala se apanI zakti kA saMcaya karake pazcAt siddhaparameSThI kA bhI avalaMbana chor3akara kevala zuddhajJAna darzanasvarUpa AtmA ko dhyAte haiM, una nirvikalpa dhyAna meM sthita muniyoM ke aiso nizcala avasthA ho
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 niyamasAra-prAbhUtaM jAyate yad devamAnavatiryagacetana kRtopasarge saMjAte satyapi zItoSNadaMzamazakayadhAdiparISahopanipAte'pi ca vijJAnameva na bhavati, tadAnImeva te'nantabhavasaMcitakarmapalAlasamUhaM kSaNena bhasmasAt kurvanti / uktaM ca zrI pUjyapAdadevena -- parISAdya vijJAnA bAlavasya nirodhano / jAyate'dhyAtmayogena karmaNAmAzu nirjarA' // bhagavatzrIpArzvanAtha saMjayantamunigajakumArapAMDavAdayo mahApuruSA elAkuzA evAtmavazA babhUvuH / pratyeka tIrthaMkaratIrthakAle dazadazAMtakRtkevalino'pi nAnAvidhopasaga~ jitthA kevalajJAnaM samutpAdya muktilakSmyanantasaukhyamavApnuvan, ato'sau dhyAnarUpAvazyaka kriyA caturthakAlInajina kalpimunInAmeveti jJAtvA'smin kAle yad dharmyadhyAnaM siddhayati tasyaivAbhyAso vidheyaH // 146 // jAtI hai ki deva, manuSya, tiyaMca aura acetana ke dvArA kiye gaye upasarga ke Ane para bhI aura zIta, uSNa, daMzamazaka, vadha Adi parISahoM ke A jAne para bhI usakA jJAna bhI nahIM hotA hai / tabhI ve anaMta bhavoM meM saMcita karmarUpa palAlasamUha-tRNa samUha ko kSaNamAtra meM bhasmasAt kara dete haiM / zrI pUjyapAdasvAmI ne kahA hai parISahoM ke A jAne para unakA bhAna na hone se adhyAtmayoga ke bala se Asrava kA nirodha karane vAlI karmoM kI nirjarA zIghra hI ho jAtI hai / bhagavAn pArzvanAtha, saMjayanta muni, gajakumAra, pAMDava Adi mahApuruSa aise hI Atmavaza the / pratyeka tIrthaMkaroM ke tIrthakAla meM daza daza aMtakRtkevalI bhI aneka prakAra ke upasargoM ko jIta kara kevalajJAna utpanna karake mukti-lakSmI ke anaMtasukha ko prApta kara cuke haiM / isaliye yaha dhyAnarUpa Avazyaka kiyA caturthakAlIna jinakalpI muniyoM ke hI hotI thI, aisA jAnakara isa kAla meM jo dharmyadhyAna siddha ho sakatA hai, usI kA abhyAsa karate rahanA cAhiye // 146 // 1. zRSTopadeza zloka 24 /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 425 niyamasAra-prAbhRtam yadi nizcayAvazyakaM pAzcinmuniricchattahi kiM kuryAditi prazna uttaraM prayacchantyAnAdavAH AvAsaM jai icchasi, appasahAvesu kuNadi thirabhAvaM / teNa du sAmaNNaguNaM saMpuNaNaM hohi jIvassa // 147 // jai AvAsaM icchasi-yadi tvamAvazyakaM nizcayanayApekSamicchasi, appasahAvezu thirabhAvaM kuNadi-tahi he mumukSo ! mahAsAdho ! tvaM svaparabhedavijJAnAbhyAsena zuddhabuddhanityaniraMjanaparamAnaMdalakSaNanijAtmasvabhAveSu sthirabhAvaM karoSi, tatraivAvicalapariNatirUpaikAgyadhyAnaM vivadhyAH / tena kiM bhavati ? teNa du jIvassa sAmaNNa guNaM sapUrNaNaM hAdi-tena svAtmani sthairyabhAvena tu cetanAlakSaNa jIvasya tava paramasAmyapIyaSarasocchalitaM nizcayasAmAyikagaNaM zrAmaNyaguNaM vA saMpUrNa bhavati / tadyathA-ye kecit puNyapuruSA vyavahArAvazyakakriyAH punaH punaH kRtvA dhyAna yadi koI muni nizcaya Avazyaka ko cAhate haiM, to ve kyA kareM ? aisA prazna hone para AcAryadeva uttara dete haiM __ anvayArtha-(jai AvAsaM icchasi) yadi tuma Avazyaka cAhate ho, to (appasahAvesu thirabhAvaM kuNadi) AtmA ke svabhAva meM sthirabhAva kro| (teNa d jIvassa sAmaNNaguNaM saMpuNNaM hodi) isase hI jIva kA zrAmaNya guNa paripUrNa hotA hai| TokA-yadi tuma nizcayanaya kI apekSA sahita Avazyaka ko cAhate ho, to he mamakSa mahAsAdho ! tuma svapara bhedavijJAna ke abhyAsa se zuddha buddha nitya niraMjana paramAnaMdalakSaNa nija Atma svabhAva meM sthira bhAva kro| usI AtmA meM nizcalapariNatirUpa ekAna dhyAna kro| zaMkA--isase kyA hogA? samAdhAna--usa AtmA meM sthiratA ke karane se cetanAlakSaNa jIva aise tumhArA paramasAmya amRta rasa se ucchalita nizcaya sAmAyikaguNa yA zrAmaNyaguNa saMpUrNa ho jaavegaa| use hI kahate haiM--jo koI puNyapuruSa vyavahAra Avazyaka kriyAoM ko punaH
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra -prAbhUtam sAcchattisenAbhyAsabalena kramamanatikramyAnantagurNApaMDa siddhasvarUpAtmanyevAvatiSThante / kiMca etAdRgnivikalpadhyAna siddhayarthameva vyavahAra kriyArUpaM SaDAvazyakamasti prAsAdArohaNAya sopAnapaktivat / tathA ca svAtmani sthiratvamapi svaraparabhedavijJAnabalena yasmin zarIre muniH tiSThati, tato pUrNatayA nirmamatvaM satyeva ghaTate, tannirmamatvamapi svAtmotthanirAkulAnaMdAnubhave saMjAte satyeva vardhate, tasmAd bhedavijJAnaM prakaTayituM sarvaprayatnaH kartavyo bhavati / 430 rUpanika uktaM ca zrIpadmanaMdyAcAryeNa jJAnajyotiruveti mohtamaso bhedaH samutpadyate, sAnaMdA kRtakRtyatA va sahasA svAnte samunmIlati / yasyaikasmRtimAtrato'pi bhagavAnatreva dehAntare, devastiSThati mRgyatAM sarabhasAdanyatra kiM dhAvata ' // tAtparyametat - AsAmAvazyaka kriyANAM paripUrNatA pUrNavItarAgatAyAmevopazAMtapuna: karake dhyAnarUpa nizcaya kriyAoM ko cAhate haiM, ve jinAgama ke abhyAsa ke bala se kama kA atikramaNa na karake, arthAt krama se hI ananta guNoM ke piMDa aise siddhasvarUpa AtmA meM hI sthita ho jAte haiM, kyoMki aise nirvikalpa dhyAna ko siddhi ke liye hI vyavahAra kriyArUpa chaha Avazyaka haiM | jaise ki mahala para car3hane ke liye sIr3hiyAM hotI haiN| AtmA meM sthiratA bho svapara bhedavijJAna ke bala se jisa zarIra meM muni rahate haiM usase pUrNatayA nirmamatA hone para hI hotI hai / vaha nirmamatA bhI apanI AtmA se utpanna nirAkula AnaMda kA anubhava hone para hI bar3hatI hai / isaliye bhedavijJAna ko pragaTa karane ke liye sarva prayatna karanA ucita hai / zrI padmanaMdi AcArya ne kahA bhI hai--- ho jAtI hai aura moharUpI aMdhakAra bhAga jAtA hai, ke bhItara virAjamAna haiM, usako zoghratA se DhUMDho / jina bhagavAn AtmA ke kevala smaraNa mAtra se bhI jJAnarUpI jyoti udita vaha bhagavAn AtmA isI zarIra dUsarI jagaha bAhya padArthoM kI ora kyoM daur3a rahe ho ? arthAt zarIra meM virAjamAna AtmA kA jJAna hote hI bhedavijJAna jyoti pragaTa ho jAtI hai aura moha naSTa ho jAtA hai / tAtparya yaha huA ki ina Avazyaka kriyAoM kI paripUrNatA pUrNa vItarAgatA 1. padmanaMdipaMcaviMzatikA adhikAra 1 /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.3.1 niyamasAra prAbhRtam kSINamoguNasthAna yojayate, tathApyapramattaguNasthAnAdArabhya sUkSma sAMpa rAyaguNasthAnaparyantamapi taratamabhAvena zuddhopayogApekSayA ghaTante, ato'pramattAvasthAyAH prAptyarthaM mahAvratamupAdeyamiti matvA bhavadbhirapi paramAvareNa vartamAnamunInAM caryAzrayaNIyA // 147 // yadi kazcidAvazyakaM na kuryAttarhi kA hAniriti prazne sati pratyuttaraM dadatmAcAryadevAH AvAsaeNa hINo, pabbhaTTho hodi caraNado samaNo / puvvuttakameNa putro, tamhA AvAsayaM bujjA // 148 // AvAsaNNa hoNo samaNo- Avazyakena samatAstatrayaMdanApratikramaNapratyAkhyAnakAyotsarganAmaSaDAvazyaka kriyAbhiH honaH zramaNo digaMbara mudrAdhArI kazcid api muniH / caraNado pambhaTTho hodi-caraNataH trayodazavivacAritrAdaSTAviMzatimUlaguNebhyazca praSTo bhavati / puNo pubvatakameNa punaH pUrvoktakrameNa caturthAdhyAya kathita paMca parameSThi - ke hone para hI upazAMta moha aura kSoNamoha ina do guNasthAnoM meM hotI hai / phira bhI apramatta guNasthAna se lekara sUkSmasAMparAya guNasthAna paryaMta bhI taratamabhAva se zuddhopayoga kI apekSA se ghaTita ho jAtI haiM / isaliye apramatta avasthA ko prApta karane ke liye mahAvrata upAdeya haiN| aisA mAnakara Apako bhI parama AdarapUrvaka vartamAna muniyoM ko caryA kA Azraya lenA cAhiye // 147 // yadi koI Avazyaka kriyA na kare to kyA hAni hai ? aisA prazna hone para AcAryadeva kahate haiM- anvayArtha - - (AvAsaeNa hINo samaNo ) Avazyaka se rahita zramaNa ( caraNado bhaTTho hodi ) cAritra se prabhraSTa hote haiM / ( tamhA puNo pubvuttakameNa AvAsayaM kujjA) isaliye pUrvokta kama se Avazyaka karanA cAhiye / TIkA - - Avazyaka - samatA, stava, vaMdanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga ina nAma vAlI chaha Avazyaka kriyAoM se hIna zramaNadigaMbara mudrAdhArI -rahita koI bhI muni teraha prakAra ke cAritra se aura aTThAIsa mUlaguNoM se bhraSTa - ra hote haiM / punaH pUrvokta - isI grantha ke caturtha adhyAya meM kahe gaye paMcaparameSThI kI
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra prAbhRtam bhaktiprakAreNa mUlAcA ragraMtha vihitavyavahAraSaDAvazyaka kriyArUpeNa vA AtmavazasvarUpanizcayAvazyakarUpeNa ca / tamhA AvAsayaM kujjA - tato heto: cAritreNa cyuto mA bhUyAm iti hetoH AvazyakaM kuryAt / 432 2 ito vistaraH- daMgambaroM dIkSAmAzritya sarvArambhaparigrahagrahanirmukto yatiH guroH prasAdAvaSTAviMzatimUlaguNAn paripAlayan yadi sAmAyikastutyAdiSakriyAsu pramAdyati, athavA imAH kriyA bAhyADaMbararUpA adhyAtmaka cimatA muninA na kartavyA iti saMcintya na karoti sa munirvyavahAracAritrAt cyuto bhavati / punaH yo mahAyogIzvaraH nirvikalpadhyAnarUpAM nizcayakriyAM kartuM kSamo'pi lokaMSaNAvazena pramAdena vA na karoti, tahasa nizcayacAritrAt cyuto bhavati / yadi sthavirakalpo muniH nizcayAvazyakaM dhyeyaM kRtvA uttamasaMhananAdyabhAve vyavahArAvazyakameva paripUrayitumIhate nizcayakriyAM ca zraddhate'sau pramattamuniH bhAvalaMgo bhavati, na ca cAritrAd hIna iti jJAtvA yAvannizcayakriyAM kartuM na kSameta, tAvad vyavahArakriyA na tyaktavyA mokSamArgasthena tvayA // 148 // bhakti ke rUpa se, athavA mUlAcAra grantha meM kahe gaye vyavahAra chaha Avazyaka kriyArUpa se, aura jo Atmavaza muni kA svarUpa hai, aisI nizcaya Avazyaka kriyArUpa se, "maiM cAritra se cyuta na ho jAU~" isIliye Avazyaka karanA cAhiye / isI kA vistAra kahate haiM-- degaMbarI dIkSA kA Azraya lekara saMpUrNa AraMbha parigraharUpa graha se chUTakara jo muni guru ke prasAda se aTThAIsa mUlaguNoM kA pAlana karate huye yadi sAmAyika, stuti Adi chaha kriyAoM meM pramAda karate haiM / athavA "ye kriyAyeM bAhyADaMbara rUpa haiM, AdhyAtmarucivAle muniyoM ko nahIM karanI cAhiye / " aisA socakara jo nahIM karate haiM ve muni vyavahAra cAritra se cyuta ho jAte haiM / punaH jo mahAyogIzvara nirvikalpa dhyAnarUpa nizcaya kriyAoM ko karane meM samartha hote hue bhI lokaiSaNA ke vaza se athavA pramAda se nahIM karate haiM, to ve nizcayacAritra se cyuta ho jAte haiM / yadi sthavirakalpI muni nizcaya Avazyaka ko dhyeya banAkara uttama saMhanana Adi ke abhAva meM vyavahAra Avazyaka ko hI paripUrNa karanA cAhate haiM aura nizcaya kriyA kA zraddhAna karate haiM, ve pramattaguNasthAnavartI muni bhAvaliMga haiM, na ki cAritra se hona, aisA jAnakara jaba taka nizcaya kriyA ko karane meM samartha na ho sakeM, taba taka mokSamArga meM sthita hue tumheM vyavahAra kriyAyeM chor3ana nahIM cAhiye || 148 //
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhUtas AvazyakakriyApariNato muniH kIdRzoM bhavedityAzaMkAyAM samAdadhate AcAryavaryAH AvAsaeNa jutto, samaNo so hodi aMtaraMgappA | AvAsayayarihINI, samaNo to hodi bahirappA // 149 // 433 samaNo AvAsaeNa jutto-yaH caraNakaraNakuvAlo mahAmuniH zramaNa Avazyakema yukto'sti / soaMtaraMgaNA hodi-sa aMtaraMgAtmA bhavati / samaNo AvAsayaparihINoyaH zramaNa Avazyaka kriyAhIno'sti / so bahirappA hodi-sa bahirAtmA bhavati / tadyathA - jIvAstredhA bahirAtmAntarAtmaparamAtmabheAt / prathamaguNasthAnAd A tRtIyAd bahirAtmAno'sayatasamyagdRSTijIvAdArabhya kSINamohaguNasthAnaparyantA aMtarAtmAnaH sayogyayogikevalinaH siddhAzca paramAtmAna ucyante / atarAtmajIvA api tridhA bhidyante / caturthaguNasthAnavatino jaghanyAH, paMcamaguNasthAnAdArabhya upazAMtamohaguNasthAnaparyantA madhyamAH, kSINamohaguNasthAnavartina utkRSTAzceti / etadeva kathanaM Avazyaka kriyA se pariNata hue muni kaise hote haiM ? aisI AzaMkA hone para AcAryavarya samAdhAna dete haiM---- anvayArtha - - ( AvAsaeNa jutto so samaNo aMtaraMgappA hodi) jo Avazyaka se 'yukta haiM, ve zramaNa antarAtmA hote haiM / ( AvAsayaparihINo samaNo so bahirappA hodi) jo Avazyaka se rahita haiM, ve zramaNa bahirAtmA hote haiM / TIkA -- jo caraNa aura karaNa meM kuzala, zramaNa, mahAmuni Avazyaka se yukta haiM ve antarAtmA haiM / jo zramaNa Avazyaka kiyA se hona haiM, ve bahirAtmA hote haiM / ise hI kahate haiM - bahirAtmA, aMtarAtmA aura paramAtmA ke bheda se jIva tIna prakAra ke hote haiM / prathama, dUsare aura tIsare guNasthAna taka bahirAtmA haiM / asaMyata samyagdRSTi guNasthAna se lekara kSINamoha guNasthAnaparyaMta aMtarAtmA haiM aura sayogakevalI ayoga kevalo jina tathA siddha paramAtmA kahalAte haiM / antarAtmA jIvoM ke bhI tIna bheda haiM- cauthe guNasthAnavartI jIva jaghanya antarAtmA haiM / pA~caveM guNasthAna se lekara upazAMta guNasthAnaparyaMta jIva madhyama antarAtmA haiM aura bArahaveM guNasthAnavartI jIva uttama antarAtmA haiM / yahI kathana rayaNasAra aura mArgaprakAza grantha 55
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 niyamasAra-prAbhutam rayaNasAramArgaprakAzagraMthayorasti / ye kecinmunayaH SaSThasaptamaguNasthAnavatinaste madhyamAntarAtmAno bhavanti vyavahAranizcayakriyayoH sApekSapravRttatvAt, tata upari upazAMtakaSAyagaNasthAne yAvad madhyamAntarAtmAna eva, tadanu cAritramohaM sarvathA nirmUlya ye kSINamohaguNasthAne pravizanti ta uttamAntarAtmAnaH kathyante / punazca ye draliMgadhAriNo munaya AvazyakAnupekSante te jinAjJAloyanAd bahirAtmAno bhavanti / tAtparyametat--ye vartamAnakAle'pi munisaM gRhAta viharanti, saMdhi paMDAvazyakakriyA: sAvadhAnatayA pripaalniiyaaH| kadAcit tAsu pramAvenAsvasthazarIreNa vikSiptamanasA vAticArAnAcAradoSAH prabhaveyuH, tahiM gurUNAM sakAze prAyazcittaM gRhItvA mUlaguNA nirdoSAH kartavyAH / anena vidhinaiva nizcayamokSamArgo lapsyate // 149 // anyaprakAregApi bahirAtmAntarAtmanolakSaNaM kathayantyAcAryadevAH aMtarabAhirajappe, jo vaTTai so habeda bahirappA / jappesu jo Na baTTai, so uccai aMtaraMgappA / / 150 / / meM bhI hai| jo koI muni chaThe-sAtaveM guNasthAnavartI haiM, ve madhyama antarAtmA hote haiN| unameM vyavahAra aura nizcaya kriyAyeM paraspara apekSA rakhakara hotI haiM / usake Upara gyArahaveM gaNasthAna taka bhI madhyama antarAtmA hI haiN| usake bAda cAritra moha kA jar3a se nirmUlana karake jo muni kSINakaSAya guNasthAna meM praveza karate haiM, ve uttama antarAtmA kahalAte haiM / puna: jo liMgadhArI muni Avazyaka kriyAoM kI upekSA kara dete haiM, ve jineMdradeva kI AjJA kA lopa karane se bahirAtmA ho jAte haiN| tAtparya yaha huA ki jo vartamAna kAla meM bhI munivrata grahaNa karake vihAra karate haiM, unheM bhI Avazyaka kriyAyeM sAvadhAnI pUrvaka pAlana karanA cAhiye / kadAcit jana kriyAoM meM pramAda se, asvastha zarIra se athavA vikSipta mana se aticAra, anAcAra doSa laga jAveM, to guruoM ke pAsa prAyazcitta lekara apane mUlaguNa nirdoSa karanA cAhiye / isa vivi se hI nizcayamokSamArga prApta hogA / / 149 / / anya prakAra se bahirAtmA-antarAtmA kA lakSaNa AcAryadeva kahate haiM anvayArtha-(jo antarabAhirajappe baTTai) jo aMtaraMga aura bahiraMga bacanoM meM pravRtti karate haiM, (so bahirappA haveI) ve bahirAtmA haiM / (jo jappesu Na vaTTa i) 1. rayaNasAra, gAthA 128-129 /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam jo aMtaravAhirajaNe baTTai-paH sAdhuH antaraMgabahiraMgajalpeSu vartate, sAmAyikastavavaMdanAmahAmaMtrAnusmaraNacitanarUpAntarjalpe pravartate, tathA pratikramaNAdidaNDakoccAraNarUpabAhya jalpe pravartate / so bahirappA havei-sa muniH zubhopayoge pravartamAno nizcayanayApekSayA zuddhopayogApekSayA vA bahirAtmA bhavet / jo jappesU Na vaTTaietasmAdviparIto yo janpeSu na vartate, zuddhAtmatattveSu mana aikAyaM vidhatte, so aMtaraMgappA uccai-sa evAntarAtmA kSINamohaguNasthAnavoM uttamAntarAtmA ucyate / tadyathA-SaSThaguNasthAnavatino mahAtimunayaH ziSyANAM saMgrahAnugrahanigrahakuzalA bhavanti, tarhi upadeza zikSAdIkSAdikAryakalApeSu prazastarUpeNa antarvAhmajalpaM kurvanti te madhyamAntarAtmAnaH santi, jinAgame zrIkundakundadevakRte'pi teSAmodgAbezo dhartate / tathAhi rogoga' yA nA mAra hAnA rUDhaM / divA samaNaM sAhU pativajjadu AvasattIe // jo vacanoM meM pravRtti nahIM karate haiM, (so antaraMgappA uccai) be antara AtmA kahe jAte haiN| TIkA--jo sAdhu sAmAyika, staba, vaMdanA aura mahAmaMtra ke anusmaraNa, ciMtanarUpa antaraMga jalpa meM pravRtti karate haiM tathA pratikramaNa Adi ke daNDaka ke uccAraNa rUpa bAhya jalpa meM pravRtta hote haiM, ve muni zubhopayoga meM pravRtta hote huye nizcayanaya kI apekSA se yA zuddhopayoga kI apekSA se bahirAtmA hote haiM / isase atirikta jo jalpa meM pravRtta nahIM hote haiM, pratyuta zuddhAtma tattva meM mana ko ekAna karate haiM, ve ho kSINakaSAya guNasthAnavartI uttama antarAtmA kahalAte haiM / ise hI kahate haiM-chaThe guNasthAnavartI mahAvatI muni ziSyoM kA saMgraha karane meM, una para anugraha ||rne meM aura unakA nigraha karane meM kuzala hote haiM, to phira ve upadeza, zikSA, dIkSA Adi kAryoM ke karane meM prazastarUpa se antara bAhya jalpa karate haiM, ve madhyama antarAtmA haiM / zrIkuMdakuMdadeva racita jinAgama meM bhI unake liye aisA Adeza hai / use hI kahate haiM-"zubhopayogo muni, kinhIM anya muni ko roga se, bhUkha se, pyAsa se athavA zrama-thakAvaTa Adi se pIr3ita dekhakara unheM apanI zakti anusAra svIkRta kareM--arthAt vaiyAvRttya dvArA unakA kheda dUra kreN| glAna
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ riyAsAra prAmRtam vejjAvaccaNimittaM gilANagurubAlavuDa samaNANaM / logigajaNasaMbhAsA Na NividA vA suhovajudA' / TokAyAM zrIjayasenAcAryeNApi kathitam "yayA ko'pi zubhopayogayukta AcAryaH sarAgadhArizralakSaNazubhopayoginAM vItarAgacAritralakSaNazuddhopayoginAM vaiyAvRttyaM karoti, tadA kAle tadvaiyAvRttyanimittaM laukikajanaiH saha saMbhASaNaM karoti na shesskaale|" ___ yadi ime AcAryAdayo vaiyAvRttyakaraNArtha laukikajanaiH sahApi vArtAlApa kurvanti, tahi svAvazyakadevavandanAguruvandanApratikramaNAdikriyAyAmapi antarbAhya jalpaM kurvantyeva / ato na ime sarvathA bahirAtmAnaH, kiMtu kathaMcit nirvikalpadhyAnarUpaparamasamAdhicyutApekSayA eva / adyatve triguptisAdhUnAM darzanamevAsaMbhavamiti jJAtvA''gamAnukUlaprazastapravRtti vivadhAnA sAdhabo'ntarbAhmajalpayuktA api baMdyAH samyagdRSTi rogI, guru, bAla athavA vRddha sAdhuoM kI vaiyAvRttya ke nimitta, zubha bhAvoM se sahita laukika janoM ke sAtha vArtAlApa karanA bhI nidita nahIM hai|" zrI jayasenAcArya ne bhI kahA hai--"jaba koI zubhopayoga se yukta AcArya sarAgacAritradhArI zabhopayogI muniyoM kI yA vItarAgacAritradhArI zaddhopayogiyoM kI baiyAvRtya karate haiM, usa kAla meM ve usa vaiyAvRttya ke nimitta laukika janoM ke sAtha saMbhASaNa-vArtAlApa karate haiM zeSakAla meM nhiiN| yadi ye AcArya vaiyAvRttya karane ke liye laukika janoM ke sAtha bhI vArtAlApa kara sakate haiM, to phira ve apanI Avazyaka devavaMdanA, garavaMdanA, pratikramaNa Adi kriyAoM meM bhI antara bAhya jalpa karate haiM / mana meM yA uccAraNa pUrvaka bolate ho haiM / isaliye ye muni sarvathA bahirAtmA nahIM hai, kiMtu kathaMcit nirvikalpadhyAnarUpa paramasamAdhi se cyuta hone kI apekSA hI bahirAtmA haiN| Ajakala tIna gupti se sahita sAdhuoM kA darzana hI asaMbhava hai, aisA jAnakara Agama ke anukUla prazasta pravRtti karate hue sAdhu antara bAhya jalpa se yukta hote hue bhI samyagdRSTi zrAvaka aura sAdhuoM dvArA vaMdya haiN| 1. pravacanasAra, gAthA 152153 /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam 437 'zrAvakaH sAdhubhizca, ato jinakalpimunicaryA'grimabhave me siddhayed ivi bhAvanayA sthavirakalpicaryA saMprati yuSmAbhirAzrayaNIyA // 150 // aMtarAtmA kiM ki bhyAnamAzrayaditi prazne pratyutta rayantyAcAryadevAH jo dhammasukkajhANamhi pariNado so vi aMtaraMgappA / jhANavihINo samaNo bahirappA idi vijANIhi // 151 // jo dhammasukkajhANamhi pariNado-yastapodhano dharmAdhyAne zuklathyAne vA pariNato bhavati, so vi antaraMgappA-so'pi antaraMgAtmA madhyama uttamo vAMtarAtmA ucyate / jhANavihINo samaNo bahirappA-dharmyadhyAnarahitaH zukladhyAnarahito vA zramaNo bahirAtmA bhavati / idi vijANIhi-itthaM he vatsa ! tvaM jAnIhi / isalie 'jinakalpI muni kI caryA mujhe agale bhava meM prApta ho' aisI bhAvanA karate hue Apako isa samaya sthavirakalpI muni kI caryA kA Azraya lenA caahie| bhAvArtha-yahA~ para jo antaraMga meM bhI jalpa-vacanoccAraNa karate haiM yA bAhara meM vacana bolate haiM, una sabhI vacana bolane vAloM ko bahirAtmA kahA hai| prazasta-aprazasta vacanoM kA vibhAjana nahIM kiyA hai| yaha uttama antarAtmA kI apekSA hI kathana hai, anyathA kuMdakuMdadeva svayaM bahirAtmA kI koTi meM A jAyeMge, ve bhI to grantha likhate the, ziSyoM ko upadeza dete the | ataH aMtaraMga bahiraMga jalparUpa Avazyaka kriyAyeM bhI karate hI the, yaha nizcita hai| isalie ekAMta nahIM grahaNa karanA cAhie // 150 // __ antarAtmA kauna kauna se dhyAna kA Azraya leve ? aisA prazna hone para AcAryadeva uttara dete haiM anvayArtha (jo dhammasukkrajharaNamhi pariNado) jo dharmya, zukla dhyAna meM pariNata haiM, (so bi aMtaraMgappA) ve bhI aMtarAtmA haiN| (jhANavihINo samaNo bahirappA) dhyAna se rahita zramaNa bahirAtmA haiM |(idi vijANIhi) aisA jaano| TokA-jo parama tapodhana dharmyadhyAna athavA zukladhyAna meM pariNata hote haiM, ce bhI antarAtmA--madhyama antarAtmA yA uttama antarAtmA kahalAte haiN| isase viparIta jo dharmadhyAna se rahita haiM, athavA zukladhyAna se rahita haiM, ve muni bahirAtmA hote haiM / he vatsa ! tuma aisA jAno /
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra prAmRtam tadyathA- -paSThasaptamaguNasthAnavartano munayo yadA dharmyaMdhyAne sthitvA piDasthapadastha rUpastharUpAtItaprakAreNa kimapi dhyAyanti te madhyamAntarAtmAno bhavanti, punaH yadi zreNimAruhya zukladhyAnaM kurvanti tahi api upazAntakaSAyaM yAvad madhyamAntarAtmAno'gre dvAdazamaguNasthAne gatvA eva uttamA antarAtmAno goyante / athavA dhavala TIkAkArAbhiprAyeNa dazamaguNasthAnaparyantA api dharmyadhyAnAvalambino bhavanti apre zukladhyAnadhyAtAra: / idameva dharmyadhyAnaM nizcayasaMjJAM labhate / tathAhi "asaMjada sambhAviThi - saMjavAsaMghada- pamattasaMjada - apamannasaMjada - apuvvasaMjada- aNiyaTTisaMjadasubhasaMpa rAipa- bagoca sAmaemu dhammajmANassa pavRttI hobi ti jiNovaesAdo" " ye munayaH anayordvayordhyAnayorekatareNa yavA pariNamante tadAnImeM vAntarAtmAnaH zeSakAle dhyAnarUpaparamasamAdhicyutApekSayA bahirAtmAno bhavanti, nava sarvathA / athavA ye kecinmunayaH khyAtilAbha pUjAdyapekSiNaH satataM sarvajanasantoSa 438 isI kA vistAra karate haiM - chaThe - sAtaveM guNasthAnavartI muni jaba dharmadhyAna meM sthita hokara piMDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ke bheda meM se kisI kA bhI dhyAna karate haiM, ve madhyama antarAtmA haiM / punaH yadi zreNI meM car3hakara zukladhyAna ko karate haiM, to bhI upazAMta kaSAya nAmaka gyArahaveM guNasthAna paryaMta madhyama antarAtmA hI haiM / isake Upara bArahaveM guNasthAna meM pahuMcakara hI uttama antarAtmA kahalAte haiM / athavA ghavalA TIkAkAra zrI vIrasenAcArya ke abhiprAya se dazaveM guNasthAna taka bhI dharmadhyAna ko karane vAle haiM, isake Age zukladhyAna ke dhyAtA haiM / yahI dharmadhyAna " nizcaya" isa nAma ko prApta karatA hai | dhavalA meM kahA hai- use hI kahate haiM- "asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNasaMyata, anivRttikaraNasaMyata, sUkSmasAM parAyavartI muni ina kSapaka zreNI aura upazama zreNo ke guNasthAnoM meM aura upazAMta kaSAya guNasthAna meM dharmadhyAna kI pravRtti hai / aisA jineMdradeva kA upadeza hai / " jo muni ina donoM dhyAnoM meM se kisI eka se jaba pariNamana karate haiM, tabhI ye antarAtmA haiM / zeSa kAla meM dhyAnarUpa paramasamAdhi se cyuta hone ko apekSA se harAtmA haiM, kiMtu sarvathA bahirAtmA nahIM haiM / athavA jo koI muni khyAti, lAbha, 1. valA, pustaka, 13, 10 74 /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam kAriNI pravRtti cikIrSavo svayaM svamAtmAnamupekSya dhyAnAbhyAsa na kurvanti, tepi dAlagino bahirAtmAna eva bhavanti / iti jJAtyA sAdhubhiH yathAzakti pratyahaM dhyAnAbhyAso vidheyaH // 151 // tahi pratikramaNAdika kartavyaM na veti zaMkAyAM samAdadhate sUridevAH paDikamaNapahudikiriyaM, kuvaMto Nicchayassa cArittaM / teNa du virAgacarie, samaNo abbhuTTido hodi // 152 // paDikamaNapahudikiriyaM kuvvaMto-nizcayanayApekSayA pratikramaNAdikriyAM kurvan sAdhuryadA vartate, tadA tasya NitazAssa cAritaM-nizcayanAmadheyaM cAritraM bhavati / teNa du virAgacarie samaNo abbhuTTido hodi-tena hetunA tu ghotarAgaparamasamAdhirUpacAritre zramaNamuniH abhyutthito bhavati, aikAiyaM labhate / tadyathA--ye mahAtapodhanA: sAmAyikapratikramaNAdivyavahArakriyAM kAraM kAra svazakti saMcinvanti, ta eva punaH nirvikalpadhyAnarUpAmimA kriyAM kartuM kSamA bhavanti, pUjA Adi kI apekSA rakhate hue, satata sabhI logoM ko khuza karane vAlI pravRtti ke icchuka hokara, apanI AtmA kI upekSA karake dhyAna kA abhyAsa nahIM karate haiM, ye dravyaliMgI bahirAtmA hI hote haiN| aisA jAnakara sAdhuoM ko yathAzakti pratidina dhyAna kA abhyAsa karate hI rahanA cAhie // 151 // to phira pratikramaNa Adi kriyAyeM karanA cAhie yA nahIM ? aisI zaMkA hone para AcAryadeva samAdhAna karate haiM anvayArtha (paDika maNapahudikiriyaM kubvaMto) pratikramaNa Adi kriyAoM ko karane vAle ke (Nicchayassa cAritta) nizcayanaya kA cAritra hotA hai| (teNa du) isI hetu se (samaNo virAgacarie abbhuTTido hodi) zramaNa virAgacaryA meM upasthita hote haiN| TokA--nizcayanaya kI apekSA se pratikramaNa Adi kriyA ko karate hue sAdhu jaba pravRtti karate haiM, taba unake nizcaya isa nAma kA cAritra hotA hai / usa hetu se vItarAga paramasamAdhirUpa cAritra meM ve muni sthita-ekAgracitta hote haiN| ise hI kahate haiM--jo mahAtapodhana sAmAyika, pratikramaNa Adi vyavahAra kriyA ko kara-karake apanI zakti saMcita kara lete haiM, ve hI punaH nirvikalpa dhyAna
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam tato ratnanasyaikAmyAvasthAyAM sthitA vItarAgacAritrapariNatAH sAdhavaH svazrAmaNyaM paripUrNa kurvanti / uktaM ca devaireva pravacanasAre thamaNasya zrAmaNyasyApi lakSaNam samasasubaMdhudhaggo, samasuhadukkho psNsnnidsmo| samaloThukaMcaNo puNa, jIvidhamaraNe samo samaNo / usaNaNANacarittesu tIsu jugavaM samuDhido jo du| eyaggagado ti mavo, sAmaNNaM tassa paripuNNa // zrIjayasenAcAryeNApyuktam* "samyagdarzanajJAnacAritratrayaM pAnakavadanekamapyabhevanayenaikaM yat tatsavikalpAyasthAyAM vyavahAreNekAmyaM bhaNyate, nirvikalpasamAdhikAle tu nizcayeneti tadeva ca nAmAntareNa paramasAmyamiti tadeva paramasAmyaM paryAyanAmAnsareNa zuddhopayogalakSaNaH zrAmaNyAparalAmA mokSamArgo jJAtavya iti / " rUpa isa kriyA ko karane meM samartha hote haiN| isalie ratnatraya kI ekAgra avasthA meM sthita hue-vItarAga cAritra ko paripUrNa kara lete haiM / zrIkuMdakuMdadeva ne hI pravacanasAra meM zramaNa ko zramaNatA kA lakSaNa kahA hai-- jo zatru-mitra meM samabhAvI haiM, sukha duHkha meM samabhAvo haiM, prazaMsA-nidA meM samabhAvI haiM, mRttikA aura suvarNa meM samabhAvI haiM aura jIvana-maraNa meM samabhAvI haiM, ve zramaNa haiN| jo darzana jJAna cAritra, ina tInoM meM yugapat sthita hote haiM, usameM ekAgratA ko prApta kara lete haiM, unake hI yaha zramaNatva paripUrNa ho jAtA hai| zrI jayasenAcArya ne bhI kahA hai "samyagdarzana jJAna cAritra ye tIna pAnaka-ThaMDhaI ke samAna aneka bhI abhedanaya se eka haiN| ve savikalpa avasthA meM vyavahAranaya se ekAgra kahalAte haiN| tathA nirvikalpa samAdhirUpa dhyAna avasthA meM nizcaya se ekAgna-ekarUpa kahalAte haiN| vahI nizcayaratnatraya paryAyavAcI nAma se paramasAmya hai, vaha paramasAmya hI paryAyavAcI nAma se zuddhopayoga lakSaNarUpa hai, use hI zramaNatA yA dUsare nAma se mokSamArga jAnanA cAhiye / " 1. pravacanasAra, gAdhA 241-242 /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 441 tAtparyametat -- zuddhabuddhanityaniraMjananirvikAranijaparamAtmatatsvarUcirUpa . nizcayasamyavasvaM tasyaiva jJAnaM tatraiva nizcalAvasthitirUpaM nizcayacAritrametannizcayaratnatrayaM tasyaikAgrapariNatirUpe nizcayacAritre zramaNasya sarvAH kriyAH sikhayanti / iti jJAtvA tatprAptyupAyasya vyavahAraratnatrayasyAntargatapratikramaNAdikriyAyAM tAvanmanoM midhAtavyaM yAvannizcayAvazyaka na siddhayet // 152 // tahi vacanamayaM pratikramaNAdikamAvazyakaM bhavati na veti prazne zrIkuMdakuMdadevA yuvantivayaNamayaM paDikamaNaM, vayaNamayaM paccakhANa NiyamaM ca / AloyaNa varaNamayaM, taM savvaM jANa sajjhAuM // 153 // vayaNa mayaM paDikamaNaM vayaNamayaM paccakhANa NiyamaM ca AloyaNavayaNamayaM yahA~ tAtparya yaha hai ki zuddha, baddha, nitya, niraMjana, nirvikAra, jo nijaparamAtma tattva hai, usakI rucirUpa nizcaya samyaktva, usIkA jJAna aura usImeM nizcala avasthitirUpa nizcayacAritra, yahI nizcayaratnatraya hai / isameM ekAgra pariNatirUpa nizcayacAritra meM zramaNa- muni ko sabhI kriyAyeM siddha ho jAtI haiN| aisA jAnakara usako prApti kA upAya jo vyavahAra ratnatraya hai, usI ke aMtargata pratikramaNa Adi kriyAoM meM taba taka apane mana ko lagAnA cAhiye, jaba taka nizcaya Avazyaka siddha na ho jAve / bhAvArtha-sAtaveM guNasthAna ke prathama svasthAna apramatta meM savikalpa dhyAna hone se savikalpa avasthA meM ratnatraya ko ekAgratA vyavahArarUpa meM rahatI hai aura dUsare sAtizaya apramatta meM nirvikalpa dhyAnarUpa nirvikalpa avasthA meM ratnatraya kI ekAgratA nizcaya rUpa meM mAnI jAtI hai / / 152 // to punaH vacana rUpa pratikramaNa Adi kriyAyeM Avazyaka haiM yA nahIM ? aisA prazna hone para zrI kuMdakuMdadeva kahate haiM--- ___ anvayArtha---(vayaNamayaM paDikamaNaM bayaNamayaM paccakhANa NiyamaM ca) vacanamaya pratikramaNa, vacanamaya pratyAkhyAna, vacanamaya niyama aura (AloyaNaM bayaNamayaM) vacanamaya AlocanA (taM savvaM sajjhAuM jANa) ina sabhI ko tuma svAdhyAya samajho / TokA-"mithyA me duSkRtaM" ityAdi vacanoM ke uccAraNarUpa pratikramaNa
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 niyamasAra-prAbhRtam micchA me dukkaDamisyAdivacanoccAraNarUpaM pratikramaNam, siddhabhaktiyogibhaktipUrvaka gurusAkSiNA catuvidhAhAramanyatkimapi vA vastutyajanaM vacanamayaM pratyAkhyAnam, kAlAvadhi kRtvA yatkimapi tyAgo niyamaH kriyAnuSThAna vA tadapi vacanoccAraNarUpam, guruNA sakAze svAparAdhanivedanamAlocanamapi vacanamayam / taM savvaM sajjhAuM jANatatsarva svAdhyAyaM jAnIhi / tadyathA-vacanoccAraNayavikA yAH prasikramaNAvikriyAstAH sarvA nizcayanayAzritAvazyaka kriyApekSayA svAdhyAyaH kathyate na cAvazyakam / atra paramanizcayAvajyAprakaraNe nivikalpadhyAnamayamevAvazyakaM nigayate / sAdhUnAM dhyAnaM svAdhyAyazca meM eva kriye pradhAne stH| zrImadrAmasenadevairapyavAci svAdhyAyAt dhyAnamadhyAste dhyAnAta svAdhyAyamAmanet / dhyAnasvAdhyAyasaMpattyA paramAtmA prkaashte|| kvacit svAdhyAyasya mAhAtmyaM avatA taba dhyAnasamAnameveti kathitam, tatra vacana pratikramaNa hai| siddhabhakti, yogabhakti pUrvaka garu kI sAkSI se cAra prakAra ke AhAra kA athavA anya kisI bhI vastu kA tyAga karanA vacanamaya pratyAkhyAna hai| kAla kI avadhi karake jo kucha bhI tyAga karanA athavA kriyAoMkA anuSThAna karanA vaha bhI vacanoccAraNarUpa niyama hai| guru ke pAsa meM apane aparAdha kA nivedana karanA vacanamaya AlocanA hai / ina sabako tuma svAdhyAya smjho| use hI kahate haiM-vacanoccAraNapUrvaka jo pratikramaNa Adi kriyAyeM kI jAtI haiM, ve saba nizcayanaya ke Azrita Avazyaka kriyAoM ko apekSA se svAdhyAya kahalAtI haiM, kiMtu vaha Avazyaka nahIM haiN| yahA~ parama nizcaya Avazyaka ke prakaraNa meM nirvikalpa dhyAnamaya ko hI Avazyaka kahate haiN| sAdhuoM ke liye dhyAna aura svAdhyAya ye do hI kriyAyeM pradhAna haiN| zrI rAmasenadeva ne bhI kahA hai muni svAdhyAya se dhyAna kA Azraya leve aura dhyAna se svAdhyAya kA Azraya leve / dhyAna aura svAdhyAya kI saMpatti se paramAtmA prakAzita ho jAtA hai| kahIM para svAdhyAya ke mAhAtmya ko kahate huye vaha dhyAna ke samAna hI hai, aisA
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam manaso jJAnArAdhanAyAM tanmayatA eva kAraNam, nAsau svAdhyAyo nirvikalpadhyAnam / tathAhi mano bodhAdhInaM vinayaviniyuktaM nijabapu dhaH pAThAyattaM karaNagaNamAdhAya niyatam / vadhAnaH svAdhyAyaM kRtapariNatirjanavacane karotyAtmA karmakSayamiti samAdhyantaramidam // ' svAdhyAyastha pUrvAhNAparAlapUrvarAtrikApararAtrikabhedAt catvAraH kAlA: santi / trisaMdhyamardharAtrau ca pratyekakAle dvimahartakAlaM vihAya svAdhyAyakAlo nigadyate / devacaMdana samAyakriyA sAsArasadanakAyotsargakriyA bhavanti, pratikramaNapratyAkhyAnasamaye te eva kriye stH| dhyAnasya kAlastu antamuhUrtamAtrameva, tadapi uttamasaMhananApekSayAsti / tato dhyAnAdatiriktakAle sAdhavaH svAdhyAyavaMdanAdikriyAsveva prvrtnte| nanu dhyAnasya kAlo yadi antarmuhUrtamAtram, tarhi bhagavabAhubalisvAmI A saMvatsaraM dhyAne kathaM tasthau ? kahA gayA hai / usameM mana kI jJAnArAdhanA meM tanmayatA hI kAraNa hai, kintu vahA~ vaha svAdhyAya nirvikalpa dhyAna nahIM hai / jaba koI jIva jinavacana meM pariNati karake svAdhyAya karatA hai, usa samaya usakA mana jJAna ke adhIna ho jAtA hai, zarIra vinaya se sahita rahatA hai, vacana pATha par3hane meM laga jAtA hai aura iMdriyoM niyata-niyaMtrita ho jAtI haiM / isaliye isameM karmakSaya hone se yaha eka prakAra kI samAdhi-dhyAna hI hai| svAdhyAya ke pUrvAla, aparAla, pUrvarAtrika aura apararAtrika ke bheda se cAra kAla hote haiN| tInoM saMdhyAoM meM aura ardharAtri meM pratyeka kAla meM do-do muhUrta kAla chor3akara svAdhyAyakAla kahalAtA hai / devavaMdanA aura svAdhyAya kriyA meM samatA, stava, baMdanA aura kAyotsarga kriyAyeM ho jAtI haiN| pratikramaNa aura pratyAkhyAna ke samaya ve hI do kriyAyeM haiM / dhyAna kA kAla to aMtarmahurta mAtra ho hai / vaha bhI uttama saMhanana kI apekSA se haiN| isaliye dhyAna se atirikta kAla meM sAdhugaNa svAdhyAya, baMdanA Adi kriyAoM meM hI pravRtti karate haiN| zaMkA-yadi dhyAna kA kAla aMtarmuhUrta mAtra hI hai to bhagavAn bAhubalI svAmI eka varSa taka dhyAna meM kaise sthita rahe ? 1. anagAradharmAmRta /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 niyamasAra-prAbhuta satyametat-kiMtu tasya bhagavato mahAyoginAthasya dhyAnamantarmuhUrtameva, dharmadhyAnarUpeNa madhye madhye'bhavat, tadatiriktasamaye dharmyadhyAnasya bhAvanA saMtatiH cintA vA mantadhyA / uktaM ca svAmibhiH "uttamasaMhananasyaikApacintAnirodho dhyAnamAntarmuhUrtAt // " tAtparyametat--mahAmunayaH prAk svAdhyAyadevavandanAdikriyAbhiH mUlottaraguNaniSNAtAH bhUtvA pazcA' yAne sthAdhA svAmAzritakriyAH sAdhayeyuH // 153 / / evaM gAthAdvayenAtmavazamuneH syarUpaM pratipAdya, tadanu gAthAdvayena Avazyakena ko lAbhastadabhAve kA hAniriti nirUpya gAthAcatuSTayana dvitIyo'ntarAdhikAro gtH| yadi dhyAnarupa zaktinaM vidyuta, sahi kiM kartavyabhitti prazne kathayanti garivaryA:jadi sakkadi kAdaM jo, paDikamaNAdi karejja jhANamayaM / sattivihINo jA jai, saddahaNaM ceva kAyavvaM // 154 // samAdhAna- ApakA kahanA satya hai, kiMtu una bhagavAn mahAyogIzvara kA dhyAna aMtarmuhUrta hI thA, jo ki dharmadhyAna rUpa se madhya-madhya meM hotA rahatA thaa| usase atirikta samaya meM dharmadhyAna kI bhAvanA, saMtati athavA citana mAnanA cAhiye / zrI umAsvAmI AcArya ne kahA hai__ "uttama saMhanana dhArI muni ko ekAgracitA nirodharUpa dhyAna aMtarmuhUrta taka hI ho sakatA hai|" ___ tAtparya yaha hai ki mahAmuni pahale svAdhyAya, devavaMdanA Adi kriyAoM dvArA mulagaNa aura uttaraguNa meM niSNAta hoveM / pazcAt dhyAna meM sthita hokara apane Azrita kriyAoM ko siddha kara leveM // 153 // isa prakAra do gAthAoM dvArA Atmavaza muni kA svarUpa pratipAdita karake, anaMtara do gAthAoM dvArA Avazyaka se kyA lAbha hai ? usake abhAva meM kyA hAni hai ? aisA nirUpaNa karake cAra gAthAoM dvArA yaha dUsarA aMtarAdhikAra pUrNa huaa| yadi dhyAna kI zakti na hove to kyA karanA cAhiye ? aisA prazna hone para AcAryadeva kahate haiM - anvayArtha (jadi kAdaM sakkadi jo paDikamaNAdi jhANamayaM karejja) yadi 1. sattvArthasUtra, a0 9, sUtra 27 /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhUtam 441 jo ki di paDikamaNAdi jhANamayaM karejja - aho sune ! yadi tvayA kartuM zakyate tarhi tvaM pratikramaNAdikriyAM dhyAnamayIM kuryAH / uttamasaMtanacaturthakAlAdidravyakSetrakAlabhAvasAmagrI anukUlA bhavet tarhi nivikalpasamAdhilakSaNadhyAne sthitvAvazyaka kriyAM pUrayeH / jA sattivihINo jai - yAvat zaktivihInastvaM yadi bhavasi taha tvayA saddaNaM caiva kAyavvaM zraddhAnaM caiva kartavyam / nijazuddha paramAhlAdamayaparamAtmatattvastha zraddhAnameva vidhAtavyam / 7 tadyathA-- paMcaparameSThiguNasmaraNacintana pavikalpAcAra tomaM sutavR nijaparamAtmatattve tanmayo bhUtvA vItarAganirvikalpadazApariNataM nizcayadharmyadhyAnaM zukladhyAnaM yA uttama saMhananayuktamuneH zreNyArohaNe eva saMbhavati, tasmin nizcayasaMjJaka paramArthadhyAne pratikramaNAdikriyA nizcayanaghAzritA dhyAnamayyaH kathyante / etaddvayamapi vyAnamadhunA paMcamakAle hona saMhananena nAsti / he sAdho ! yAvat tvaM zaktivihIno'si tAvat zubhopayoge eva sthitvA nijazuddhaparamAndasvarUpaparamAtmatattvasya zraddhAnaM vivadhyAH / karanA zakya ho, to tumheM pratikramaNa Adi dhyAnamaya karanA cAhiye / ( jA ja sattivihINo ) jaba taka zakti nahIM hai, taka taka (saddahaNaM caiva kAyactra) zraddhAna hI karanA cAhiye / bhAva TIkA - aho munirAja ! yadi tumheM karanA zakya hai to pratikramaNa Adi kriyAyeM dhyAnamayI karo / uttama saMhanana, caturthakAla Adi dravya, kSetra, kAla, kI sAmagrI yadi anukUla hove to nirvikalpa samAdhilakSaNa dhyAna meM sthita hokara Avazyaka kriyA pUrNa kro| jaba taka tumheM vaisI zakti nahIM hai, to tumheM nijazuddha paramAhlAdamaya paramAtmatattva kA zraddhAna hI karanA cAhiye / use hI kahate haiM - paMcaparameSThI ke guNasmaraNa, ciMtanarUpa vikalpa se bhI rahita zuddha siddha nijaparamAtmatattva meM tanmaya hokara vItarAga nirvikalpa dazA se pariNata nizcaya dharmadhyAna athavA zukladhyAna uttamasaMhanana se yukta muni kI zreNI meM hI saMbhava hai / usa nizcaya nAma vAle paramArthadhyAna meM nizcayanama ke Azrita pratikramaNa Adi kriyAyeM dhyAnamayI kahalAtI haiN| ye donoM hI dhyAna isa samaya paMcama kAla meM hInasaMhanana hone se nahIM haiM / he sAdho ! jaba taka tuma zakti se hIna ho, taba taka zubho - payoga meM sthita hokara nija zuddha paramAnaMdasvarUpa paramAtmatatva kA zraddhAna karo /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam ___ adyatve kecidapratino'pi samayasArAdyadhyAtmazAstraM paThitvA paradravyebhyaH svamAtmAnaM pRthagavabuddhaya svaM ca siddha sadRzaM matvA netre nimIlya upavizanti, kathayanti cAsmAkaM svAnubhUtirjAyate, nizcayazuddhAtmAnaM dhyAtvA vayaM karmaNAM kartAro bhoktArazca na bhavAma iti cennaitat suSThu / kiMca 'zuddho'haM siddho'ham' ityAdibhAvanA zabdarUpA savikalpA eva caturthapaMcamaSaSThaguNasthAneSu saMbhavati, naitabadhyAtmadhyAnaM nizcayadharmyadhyAnaM thA siddhAntagranthe'smin niyamasArAdhyAtmagranthe cApi zuddhAtmatattvasya zraddhAnameva kathyate asmAkaM na ca dhyAnam / ____ aparaM ca-aidaMyugInAH zubhopayogino munayo'pi asmAkaM nistArakA bhavanti, svayamapi dvitricaturbhavaM vA gRhItvA nirvANaM prApsyanti / uktaM ca pravacanasAre-- azubhovayogarahidA, subruganupa kuhodajumA yH| NitthArayati loga, tesu pasatyaM lahavi bhatto' / Ajakala koI avatI bhI samayasAra Adi adhyAtmazAstra par3hakara paradravyoM se apanI AtmA ko bhinna samajhakara apane ko siddha ke sadRza mAnakara A~kha banda kara baiTha jAte haiM aura kahate haiM ki hameM svAnubhUti ho gaI hai, hama loga zuddhAtmA kA dhyAna karake karmoM ke kartA aura bhoktA nahIM haiM / yadi koI aisA kahate haiM to vaha kathana Thoka nahIM hai| kyoMki "maiM zaddha haiM, maiM siddha hai|" ityAdi bhAvanA zabdarUpa savikalpa ho hai, jo ki cauthe pA~caveM aura chaThe guNasthAnoM meM sambhava hai| yaha adhyAtmadhyAna athavA nizcayadharmadhyAna nahIM hai / siddhAMta graMtha meM aura isa niyamasAra nAma ke adhyAtma grantha meM bhI zavAtmA kA zraddhAna ho kahA gayA hai, na ki hama logoM ke liye dhyaan| dUsarI bAta yaha hai ki Ajakala ke zubhopayogI muni bhI hama sabhI ko pAra karane vAle hote haiN| ve svayaM bhI do tIna yA cAra bhava grahaNa kara nirvANa ko prApta kreNge| pravacanasAra meM kahA bhI hai-- azubhopayoga se rahita zubhopayoga se yukta athavA zuddhopayoga se yukta sAdhu loka ko-saMsArI jIvoM ko saMsAra se pAra karane vAle haiN| unameM bhakti karane vAlA bhakta prazasta-puNya ko prApta kara letA hai| 1, pravacanasAra gAthA 26 /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 17 ato'dhyAtmarUpanirvikalpaparamasamAdhidhyAnaM dhyeyaM kRtvA bhavadbhiH sAdhubhiH vyavahAraSaHdhyAnamavalambya zubhapravRttividhAtavyA'hanizam // 154 // punarapi yoginamAvazyakaM prati prerayantyAcAryavaryAHjiNakahiyaparamasutte, paDikamaNAdiya parIkkhaUNa phuddN| moNavvaeNa joI, NiyakajjaM sAhaye NiccaM // 155 // jiNakahiyaparamasutte-jinendradevamukhakamalavinirgatavivyadhvanizravaNadhAraNasa - marthagautamasvAmignathitAcArAMgasUtre yatipratikramaNasUtre vA, phuDaM paDikamaNAdiya parIkkhaUNa-sphuTaM pratikramaNAdikriyAM parIkSya nirNIyAvabaddhaya vA / joI moNanvaeNayogI muniH maunavratena janaiH saha vArtAlApaM tyaktvA, NiccaM raNayakajja sAhaye-nityamanavarataM nijakArya jJAnadarzanasukhabIyasvarUpaM zuddhAtmAnaM sAdhayet / tathA--samatAcatuvizatistavavandanApratikramaNayenayikakRtikarmAdicaturdaza - isaliye adhyAtma dhyAnasvarUpa nirvikalpa paramasamAdhirUpa dhyAna ko dhyeya banA kara Apa sabhI sAdhuoM ko vyavahAra dharmadhyAna kA avalaMbana lekara hamezA zubha pravRtti karate rahanA cAhiye // 154 / / punarapi AcAryavarya yogiyoM ko Avazyaka ke prati preraNA de rahe haiM-- anvayArtha-(jiNakahiyaparamasutte paDikamaNAdiya phuDaM parIkkhaUNa) jinendradeva kathita parama sUtra meM pratikramaNa Adi ko acchI taraha samajha kara (joI moNavvaeNa Nicca Niyakajja sAhaye) yogI maunavrata se nitya hI nijakArya ko siddha kara leveN| TIkA-jinendradeva ke mukhakamala se pragaTa hui divya dhvani ke sunane aura dhAraNa karane meM samartha jo gautama svAmI, unake dvArA gUMthe gaye AcArAMga sUtra meM athavA yatipratikramaNa meM spaSTatayA pratikramaNa Adi kriyAoM ko nirNaya karake yA samajha karake munibara sarvajanoM ke sAtha vArtAlApa Adi chor3akara maunavrata pUrvaka nitya hI nijakArya-jJAna darzana sukha vIryasvarUpa nija zuddhAmA ko sAdhita kre| ise hI kahate haiM-- . samatA, caturvizatistava, vaMdanA, pratikramaNa, bainayika, kRtikarma Adi
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 niyamasAra-prAbhUtam prakIrNakasUtreSu ekaikAvazyakasya pRthak pRthak sUtragranyAH santi / athavA prathame AcArAMga eva munInAM mUlaguNeSu SaDAvazyakAH SaD mUlaguNA ucyante / imAH kriyA yAcikopAMzumAnasabhedena zredhA katuM zakyante / munayo'nyakAryebhyo nivRtya maunamAlambya sAmAyikastadhavandanAdisaMbandhipAThoccAraNaM kRtvA yadi kriyAH kurvanti, tahi tA vAcikakriyAH kazyArI : upayogamA baleva dhAmasakriyA syanti / ye kecid yogino yogAbhyAse tiSThanti, te mAnasakriyAM kurvanti / kavAcid dhyAnAvasthAyAmantajalpamapi tyaktvA paramasamAcau tisstthnti| tatraivemAH kriyA nizcayanayana paripUrNAH bhavanti / na cAvazyakahAnistatra, pratyuta dhyAnasiddhayarthameva sarvAH kriyA gRhyante / atasta eva yogino nijakArya mokSapuruSArtha svAvazyakakriyAM vA sAdhayituM samarthA bhavanti / nanu dharmAmRte vandanAyA dvAtriMzaddoSeSu zabdoccAraNamakRtvA devavandanAM kurvataH sAbormUkanAmA doSo nigadyate / caudaha prakIrNaka sUtroM meM eka-eka Avazyaka kriyA ke pRthak-pRthak sUtragraMtha haiM / athavA prathama AcArAMga meM hI muniyoM ke mUla guNoM meM chaha Avazyaka mUlaguNa kahalAte haiM / ye kriyAyeM vAcika, upAMzu aura mAnasika ke bheda se tIna prakAra se kI jA sakatI haiM / munirAja anya kAryoM se apane ko haTAkara mauna kA avalambana lekara sAmAyika, stava, baMdanA Adi saMbaMdhI pAThoM ko uccAraNa karake yadi kriyAyeM karate haiM, to ve vAcika kriyAyeM kahalAtI haiM / upayoga kI sthiratA ke bala se mAnasa kriyAyeM hotI haiN| jo koI yogI yoga ke abhyAsa meM sthita hote haiM, ve mAnasa kriyA karate haiM, kadAcit dhyAnAvasthA meM aMtara jalpa ko bhI chor3akara parama samAdhi meM sthita hote haiN| vahIM-dhyAna meM ye kriyAyeM nizcayanaya se paripUrNa hotI hai, kiMtu vahA~ Avazyaka ko hAni nahIM hotI, balki dhyAna kI siddhi ke liye hI sabhI kriyAyeM kahI gaI haiM / isaliye ve hI yogI nijakArya--mokSa puruSArtha ko athavA Avazyaka kriyAoM ko siddha karane meM samartha ho jAte haiN| ___zaMkA-anagAradharmAmRta meM vaMdanA ke battIsa doSoM meM zabdoM kA uccAraNa na karake devavaMdanA karanevAle sAdhu ko mUka nAma kA doSa kahA hai|
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ uktaM ca niyamasAra- prAbhRtam bhukhAntarvandA rohuMkArAdyatha vaduro dhvaninAnyeSAM svenacchAvayato mUko tahi kathaM mAnasa kriyA ghaTate ? kurvataH / dhvanIn // satyametat, paraMtu ime dvAtriMzadapi doSA vyavahAradevavandanAyA eva na ca nizcaya devavandanAyAstato naiSa doSo dhyAnasthayoginAm / kiJca tatra caityabhaktyAdipAThasya paThanameva nAsti / } 449. guNasthAnavartino dvAtriMzadoSavirahitAM vandanAM kurvansi, saptamaguNasthAnavartino mAnasa kriyAmapi kurvanti tata upari aMtarjalpamapi vihAya kevalaM nivikalpavyAne tiSThanti iti jJAtvA prArambhAvasthAyAmanyavArtAlApAdikriyAM muktvA maunatapUrvaka sUtroktapAThaM paThanto'pi sAdhavaH SaDAvazyaka kriyAM vidadhyuH // 156 // 2 1. anagAradharmAmRta a0 8, zloka 110 / 57 jaisA ki -- vaMdanA karane vAlA yadi mukha ke aMdara hI zabda rakhe aura huMkAra Adi karatA huA vaMdanA kare, to usake mUka doSa hotA hai / jo apane zabdoM se dUsaroM ke zabdoM ko dabAtA huA vaMdanA kare, to dardura doSa hotA hai / yadi aisA hai to mAnasika kriyAyeM kaise ghaTeMgI ? samAdhAna ---- ApakA kahanA satya hai, phira bhI ye battIsoM doSa vyavahAra devavaMdanA ke hI haiM, na ki nizcaya devavaMdanA ke / isaliye dhyAnastha yogiyoM ke liye yaha koI doSa nahIM hai / arthAt vahA~ dhyAna meM caitya bhakti Adi pATha kA par3hanA hI nahIM hai / chaThe guNasthAnavartI sAdhu battIsa doSa rahita vaMdanA karate haiN| sAtaveM guNasthAnavartI muni mAnasika kriyA ko karate / isake Upara aMtarjarUpa ko bhI chor3akara kevala nirvikalpa dhyAna meM Thaharate haiN| aisA jAnakara prAraMbha avasthA meM anya vArtAlApa Adi kriyA ko chor3akara maunavratapUrvaka sUtrokta pATha ko par3hate hue bhI sAdhugaNa apanI chaha AvazyakoM ko karate raheM // 155 //
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 niyamasAra-prAbhRtam evaM gAthAcatuSTa yena dhyAnamayAvazyakakriyAM pratipAdya yadi tAdRgyogyatA na bhavettarhi kiM kartavyamiti samAdhAna gAthAdvayena kRtvA SaD gAthAbhistRtIyo'ntarAdhikAro gataH / vacanadhyApAra nirudhya bhAbhadrata kathaM sAhanAmAMti ne sArA saMsAna zrIsUrivaryAHgANAjIvA NANAkambha NANAviha have lddhii| tamhA vayaNa vivAdaM sagaparasamaehi vajjijjo // 156 // NANAjIvA-nAnAjIvA bhogakubhogakarmabhUmijabhevAt asasthAvarAvibhedAdvA / NANAkamma-nAnAvidhakarmaprakRtibaMdhodayasatvabhavAt karmANyanekaprakArANi / NANAvihaM laddhI have-nAnAvidhA labdhayazca bhveyuH| tamhA sagaparasamae hi vayaNavivAdaM vajjijjo-tasmAt hetoH svakaparasamayaH vacanavivAvo varja nIyo bhavati / ito vistaraH-bhavyAbhanyabhevAda dvividhA jIvAH / teSu abhavyajISA dravya isa prakAra cAra gAthAoM dvArA dhyAnamaya Avazyaka kriyA kA pratipAdana karake, yadi vaisI yogyatA na hove to kyA karanA cAhiye ? isakA samAdhAna do gAthAoM dvArA karake, chaha gAthAoM dvArA yaha tIsarA aMtarAdhikAra pUrNa huA / vacana vyApAra ko roka kara maiM maunavrata kese sAdhU ? aisA prazna hone para AcAryadeva samAdhAna dete haiM anvayArtha-(NANAjovA jANAkammaM NANAvihaM laddhI have) aneka prakAra ke jIva haiM, karma bhI aneka prakAra ke haiM aura labdhi ke bhI nAnA prakAra haiN| (tamhA sagaparasamayehi vayaNavivAdaM bajjijjo) isaliye svasamaya aura parasamaya ke dvArA vacanoM kA vivAda chor3a denA cAhiye / ____TokA-bhogabhUmija, kubhogabhUmija, karmabhUmija kI apekSA athavA trasasthAvara Adi kI apekSA jIvoM ke bahuta bheda haiN| nAnAvidha kamoM ke baMdha, udaya aura sattva kI apekSA karmoM ke bhI bahuta bheda haiM aura labdhiyA~ ke bhI aneka prakAra haiN| isaliye svasamaya aura parasamaya kA nimitta lekara vAda-vivAda nahIM karanA caahiye| isI kA vistAra karate haiM-bhavya aura abhavya ke bheda se jIva do prakAra
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAMbhRtam saMyamabalana Urdhyaveyakaparyantamapi gantuM zaknuvanti, kiMtu nijajJAnadarzanasvarUpaparamAnandasukhamayazAzvataM padaM prAptuM na kSamante / AsannabhanyajIvAH saptatizatAryakhaNDeSu kadAcid videhakSetreSatpadyante, tatra saMzayaviparyayAnadhyavasAyavoSadhyudAsArtha kevalizrutakelipAdamUle gatthA samyaktvalabdhi cAritralabdhi ca saMprApya sAkSAt tasminneva bhavAt moktuM zaknuvanti / kavAcita paMcAzatruttarASTazatamlecchakhaMDaputpadyaM "savamilicchammimicchattaM'' iti vacanAt mithyAtvaguNasthAna eva tiSThanti / kadAcit dazasu bharatarAvateSu janma gRhItvA tIrthaMkarotpattiyogyacaturthakAle eva mokSapathaM mokSaM ca labhante / tricatvAriMzadadhikapristara sudhAgacanaloriman sArdhadvayadvIpeSveva karmabhUmijanarAH karma nAzayituM kSamA nAnyatra dvIpasamudreSu / tathaiva nAnAvidhAH karmaprakRtayaH / "taM puNa avihaM vA aDadAlasayaM asaMkhake haiN| unameM abhavya jIva dravyasaMyama ke bala se Urba gaibeyaka paryata bhI jA sakate haiN| kiMtu nija jJAnadarzana svarUpa paramAnaMda sukhamaya zAzvata sukha ko prApta karane meM samartha nahIM hote haiN| Asanna bhavyajIva eka sau sattara AryakhaMDoM meM se kadAcit videha kSetroM meM utpanna ho jAte haiM / vahA~ saMzaya, viparyaya yA anadhyavasAya doSoM ko dUra karane ke liye kevalI yA itakevalI ke pAdamUla meM jAkara samyaktvalabdhi aura cAritralabdhi ko prApta kara sAkSAt usI bhava se mokSa jA sakate haiN| kadAcit ATha so pacAsa mleccha khaMDoM meM utpanna hokara "sarva mleccha khaMDoM meM mithyAtva gaNasthAna hI hai" isa vacana se mithyAtva guNasthAna meM hI rahate haiN| kadAcit pAMca bharata aura pA~ca airAvata ina dasa kSetroM meM janma lekara tIrthakaradeva kI utpatti ke yogya cauthe kAla meM hI mokSamArga ko aura mokSako prApta karate haiN| tIna sau tetAlIsa rAju pramANa isa ghana loka meM DhAI dvIpoM meM hI karmabhUmija manuSya karmoM kA nAza karane meM samartha hote haiM, anyatra dvIpa aura samudroM meM nhiiN| usI prakAra nAnAvidha karmaprakRtiyA~ haiM, kahA bho hai-"ve karma ATha prakAra ke haiM, athavA unake uttara bheda eka so 1. tilomapatti, a0 4, gAthA 2937 /
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 niyamasAra-prAbhUtam logaM vA" iti vacanAt asaMkhyAtalokapramANakarmANi / evameva samyaktvotpattaye labdhayaH pNcvidhaaH| uktaM ca zrInemicandrasiddhAntacakravatidevaiH sthyaupasamiyavisoho, vesaNapAuggakaraNaladdhi ya / cattAri vi sAmaNNA, karaNaM sammattavArise // 4 // imAn jIvabhedAn karmabhevAn landhibhedAMzca jJAtvA bhavadbhiH tattvajJaiH svasamayaparasamayasambandhiyivAvazcarcA mithaH saMlApo vAvazca na kartavyaH / ayamapadezo nirvikalpAvasthAyAH prAptukAmasya mahAyogino na ca sarvamunIzvarANAm / nanu svasamayaparasamayajJAnaM kartavyaM na vA iti cet ? kartavyam, uktaM ca nyAyazAstre'STasahastrInAmni zrotavyASTasahasrI zrutaiH kimanyaiH sahasrasaMkhyAnaiH / vijJAyeta yayaiva svasamayaparasamayasadbhAvaH // ar3atAlIsa haiM, yA asaMkhyAta loka pramANa bhI bheda ho jAte haiN|" isa gAthAsUtra se karma ke asaMkhyAta lokapramANa bheda mAne gaye haiN| isI prakAra samyaktva kI utpatti ke liye labdhiyA~ pA~ca prakAra kI hotI haiN| zrI nemicaMdra siddhAMtacakravartI mahAmuni ne kahA bhI hai kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNa ye pA~ca labdhiyA~ haiM / inameM se cAra to sAmAnya haiM, bhavya-abhavya sabhI jIvoM ke ho sakatI haiM, kiMtu karaNalandhi vizeSa hai, vaha samyaktva aura cAritra ke liye hI hotI hai| ___ ina jIva ke bhedoM ko, karmoM ke bhedoM ko aura labdhi ke bhedoM ko jAnakara Apa sabhI tattvajJAniyoM ko svasamaya aura parasamaya saMbaMdhI vivAda, carcA, paraspara meM saMlApa aura vAda-zAstrArya nahIM karanA cAhiye / yaha upadeza nirvikalpa avasthA ko prApta karane kI icchAvAle mahAyogiyoM ke liye hai, na ki sabhI munIzvaroM ke liye| zaMkA-svasamaya aura parasamaya kA jJAna karanA cAhiye yA nahIM ? samAdhAna-karanA cAhiye / nyAyazAstra meM kahA hai-- eka aSTasahasrI hI sunanA cAhiye, anya hajAroM granthoM ke sunane se kyA ? jisase ki svasamaya aura parasamayakA sadbhAva jAnA jAtA hai| 1. gommaTasAra karmakAMDa, gAyA 71 2. labdhisAra, gAthA 3 / 3. aSTasahanI, parimoda
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 453 niyamasAra-prAbhRtam tAtparyametat svaparasamayavijJAnaM kRtvApi nAnAvidhajIvAdIna jJAtvA rAgadveSamohazatrUna nivArya paramasAmyasudhArasabhAvanayA vItarAganirvikalpadhyAnasiddhayartha sarvaprakAreNa maunavrataM gRhItvA nijasuddhaparamAtmatatve mano nidhAtavyam / maunavratamAdAya sva sthAtavyamiti prazne matyutarasantyAvArya devAHlakSNa gihiM ekko, tassa phalaM aguhavei sujaNatte / taha NANI NANapiNahi, bhuMjei caittu paratatti // 157 / / ekko Nihi ladbhUNa-yathA ko'pi eko jano nidhi ratnabharitasuvarNaghaTAdinidhAnaM labdhvA / tassa phalaM sujaNatte aNuhavei-tasya phalaM nAnAvidhabhogopabhogaM sujanatvena rahasi sthAne sthitvA'nubhavati / taha NANI paratatti caittu NANaNihi bhuMjei-tathaiva jJAnI vItarAgasamyaktvAvinAbhAvivItarAgacAritrapariNato mahAmuniH pareSAM nijAtmatatvajJAnazanyajanAnAM tati samahaM tyaktvA svasya paramAlAdalakSaNAM jJAnanidhi bhuGkte anubhavati / yahA~ tAtparya yaha huA ki-svasamaya aura parasamaya kA vijJAna karake bhI aneka prakAra ke joba Adi ko jAnakara rAga-dveSa aura moha zatruoM ko dUra kara parama samatArUpI amRtarasa kI bhAvanA se bItarAga nirvikalpa dhyAna kI siddhi ke liye sarvaprakAra se maunavata lekara nija zuddha paramAtma tattva meM apanA mana sthita karanA cAhiye // 156 // maunavrata lekara kahA~ rahanA cAhiye ? aisA prazna hone para AcAryadeva uttara dete haiM anvayArtha-(ekako Nihi ladbhUNa ) eka koI puruSa nidhi ko prApta kara (tassa phalaM sujaNatte aNuhavei) usakA phala ekAMta meM anubhava karatA hai| (taha NANI NANaNihi paratatti caittu bhuMjei) usI prakAra se jJAnI muni jJAnavidhi ko parajanoM kA samUha chor3akara anubhava karate haiN| TokA-jaise koI eka manuSya ratnoM se bhare hue suvarNa ghar3e Adi khajAne ko prApta kara usakA phala nAnAvidha bhogopabhoga ekAMta sthAna meM rahakara anubhava karatA hai, vaise hI jAnI vItarAga samyaktva se avinAbhAvI aise vItarAga cAritra se se pariNata hue mahAmuni nija AtmajJAna se zUnya aise anya janoM ke samudAya ko chor3akara apanI paramAhlAda lakSaNa jJAnanidhi kA anubhava karate haiM /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam tadyathA-- ye kecit digambaramunayaH ziSyaparika rasamanvita catuvidhasaMghAt picchikamaMDaluzAstraprabhRtyupakaraNAd ratnatrayasAdhanabhUtanijazarIrAccApi mamatvamapahAya svaparabhedavijJAnajanitaparamAnandalakSaNanijaparamatattvajJAnAmRtasvarUpaM caturdazaratnanathanidhiprabhRticakracatikoSAd dhanadakoSAccApyadhikAM jJAnanidhi labhante, ta evaM paramatapodhanAH paramasamAdhirUpAtigUDhAspade sthitvA paramAhlAdapIyUSaM pibantaH paramatRptA bhavanti / kasmin kAle ? yasmin kAle sarvathA zarIrAdapi nirmamA bhavanti / uktaM ca devaireva - 454 paramANupamAnaM vA, suchA dehAviesu jassa puNo / vijjadi adi so siddhi, Na labi sayyAgamadhaze vi' // tAtparyametat - ye paramAsannabhavyavarapuMDarIkAH paMcendriyaprazastavyApArakhyAtilAbha pUjA nidAnaprabhRtivibhAvabhAvasamUhaM parajanasaMparka ca tyaktvA zuddhabuddhanityaniraMjanajJAnaghananijaparamAtmani tiSThanti svamevAtmAnaM svena svasmai svasmAt svasmin sthitvA , ise hI kahate haiM-- jo koI digaMbara muni ziSyaparikara se sahita aise catuvidha saMgha se, picchI, kamaMDalu, zAstra Adi upakaraNoM se tathA ratnatraya ke sAdhana - bhUta nija zarora se bhI mamatva ko chor3akara svapara ke bhedavijJAna se utpanna huye paramAnaMda lakSaNa nijaparama tattva jJAnAmRta svarUpa aisI jJAnanidhi ko prApta kara lete haiM / yaha jJAnanidhi, caudaha ratna, navanidhi Adi se sahita cakravartI ke bhaMDAra se aura kubera ke koSa se bhI adhika hai / aisI jJAnanidhi ko prApta karane vAle tapodhana hI parama samAdhirUpa atIva gUr3ha sthAna meM sthita hokara paramAhlAdarUpa amRta ko pIte huye parama tRpta ho jAte haiM / jisa kAla meM ve sAdhu apane zarIra se bhI sarvathA nirmama ho jAte haiM, usI samaya ve isa jJAnAmRta kA anubhava karate haiM / zrI kundakundadeva ne kahA hai- jinake apane deha Adi meM paramANu mAtra bhI mamatva bhAva vidyamAna hai, ve muni sarva Agama ke jJAnI hokara bhI mukti ko nahIM prApta kara sakate / yahA~ tAtparya yaha huA ki jo parama Asanna, bhavyavara, zreSTha jIva paMceMdriyoM ke prazasta vyApAra, khyAti, lAbha, pUjA, nidAna Adi vibhAva bhAvoM ko aura anya janoM ke samparka ko chor3akara zuddha buddha nitya niraMjana jJAnaghana nija paramAtmA 1. pravacanasAra, gAthA 239 /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam 455 dhyAyantyanubhavanti ta eva guruziSyAvibhiH saha baccanAlApe'pyanAdaraM kRtvA antarbahimanAlambanena svasthacitA bhavanti iti jJAtvA prArambhAvasthAyAmapi bhavadbhiH yathAzakti maunamAzrityAvazyaka kriyAyAM vartanIyam // 157 // etA AvazyakakriyAH kaH kRtAH ? kiM va phalaM prAptamiti prazne satyAcAryavaryA uttaraM prayacchantaH prakRtamupasaMharanti sabve purANapurisA, evaM AvAsayaM ya kAUNa / apamatta pahudiThANaM paDivajja ya kevalI jAdA || 158 // evaM AvAsayaM ya kAUNa-evaM vyavahAra- nizcaya nayadvayAzrayaM gRhItvA, imAM SaDAvazyaka kriyAM ca kRtvA, ke te ? purANapurisA - purANapuruSAH tIrthaMkaracakrayatibaladevaprabhUtipurAtana mahApuruSAH / kiyantaH ? savveM- sarve, ma ko dvau trayAM bahavAM vA katitamAH pratyuta sarve'pi muktigAminaH / kiM saMprApya ? apamattapahudiThANaM paDivajja ya-krameNa apramattaprabhUtiguNasthAnaM kSapakazreNimAruhya pUrvakaraNAnivRttikaraNa 1 meM tiSThate hai, svayaM apane dvArA, apane liye apane se apane meM sthita hokara apanA dhyAna karate haiM anubhava karate haiM, ve hI guru ziSya Adi ke sAtha vacanAlApa meM bhI anAdara karake aMtaraMga aura bahiraMgarUpa se mauna kA avalambana lekara svasthacitta ho jAte haiM / aisA jAnakara Apako prArambha avasthA meM bhI yathAzakti mauna kA . Azraya lekara Avazyaka kriyAoM meM vartana karanA cAhiye || 157 // ina Avazyaka kriyAoM ko kinhoMne kiyA aura usakA kyA phala prApta kiyA ? aisA prazna hone para AcAryadeva uttara dete hue isa prakaraNa kA upasaMhAra karate haiM- anvayArtha - - ( sacve purANapurisA evaM AvAsayaM ya kAUNa) sabhI purANa puruSa isa prakAra AvazyakoM ko karake ( apamattapahudiThANaM paDivajja ya kevalI jAdA ) apramatta Adi sthAna ko prApta kara kevalI ho gaye haiM / TIkA - isa prakAra vyavahAra aura nizcaya ina donoM nayoM kA Azraya lekara ina Avazyaka kriyAoM ko karake tIrthaMkara, cakravartI, balabhadra Adi sabhI purAtana mahApuruSa mukti ko prApta kara cuke haiN| eka, do, tIna yA bahuta hI nahIM, balki sabhI mukti prApta karane vAloM ne ina Avazyaka kriyAoM ko kiyA hai / punaH ve krama se apramatta Adi guNasthAnoM ko prApta kara, arthAt kSapakazreNI meM ArohaNa karake apUrva -
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam sUkSmasAMparAyakSINamohaguNasthAnAnyAsAdya / punaH kIdRzA jAtAH ? kevalI jAdAkevalino jAtAH, samavasaraNAdibahiraMgalakSbhyA anaMtacatuSTayAviparamAhantyalakSmyA ca samanvitAH paramakevalajJAnino'rhanto bhagavantaH saMjAtAH / tadyathA-paMcasu bharateSu paMcasu airAvateSu paMcasu mahAviveheSu ca samutpannA pAvanto'pi mahApuruSAH siddhA jAtAH, vartamAnekAle simanti, bhAvikAle ca setsyati, te sarve'pi SaSThasaptamaguNasthAnatino bhUtvA vyavahAraSaDAvazyakakriyAM kRtyaiva sAtizayApramattaguNAdArabhyApUrvakaraNAdikSINamohaguNasthAneSu taratamabhAvena nizcayAvazyakaM vidadhAnA api dhyAnakatAnAH sthitAstiSThanti sthAsyanti ca / etA. nyapramattAdiguNasthAnAni pratipadya krameNaiva te kAryasamayasAravyaktarUpAnantacatuSTayamayAH kevalino bApUH, zakti, bhaviSyati ca / nanu vRSabhAvitIrthakarA bharatabAhubalinau ca vyavahAraSaDAvazyakamakasvaiva kevalino babhUvuH, tarhi kathamatra sarve purANapuruSAH kathitAH ? satyamuktaM bhavatA; paraM karaNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAparAya aura kSINa moha ina guNasthAnoM ko prApta kara kevalI hae haiN| samavasaraNa Adi bahiraMga lakSmI se aura anaMtacatuSTaya Adi antaraGga lakSmI se sahita parama kevalajJAnI ahaMta bhagavAna hue haiM / use hI kahate haiM--pA~ca bharata, pA~ca airAvata aura pAMca mahAvideha kSetroM meM utpanna hue jitane bhI mahApuruSa siddha hue haiM, bartamAna kAla meM siddha ho rahe haiM aura bhaviSyat kAla meM siddha hoveMge, ve sabhI chaThe-sAtaveM guNasthAnavartI hokara vyavahAra chaha AvazyakoM ko karake hI sAtizaya apramatta guNasthAna se prArambha kara apUrvakaraNa Adi se kSINamoha guNasthAnoM meM taratamabhAva se nizcaya Avazyaka ko karate huye bhI dhyAna meM ekalIna sthita hue the, hote haiM aura hoveNge| ina apramatta Adi guNasthAnoM ko prApta kara kama se hI ve kAryasamayasAra kI prakaTatArUpa anaMtacatuSTayamaya kevalI bhagavAn ho cuke haiM, ho rahe haiM aura hoveMge / zaMkA-- RSabha Adi tIrthaMkaradeva, bharata aura bAhubalI ina mahApuruSoM ne vyavahAra chaha Avazyaka kriyAyeM na karake hI kevalI avasthA prApta kI hai, to punaH yahA~ para 'sabhI purANapuruSa' aisA kaise kahA hai ?
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhatam 457 tu vRSabhAsyastIrthakarA dIkSAkAle "namaH siddhebhyaH" ityuktvA siddhavandanA kUtyA sarvasAvadyayoga pratyAkhyAya paramasamatAsvarUpasAmAyikasaMyama prapadya kAyotsarge tasyuH / yadyapi stavapratikramaNakriyAdvayameSAM na dRzyate, tathApyAsa catuHkriyAsveva lIyate / athavA pUrvasaMcitakarmadoSANAM nirjaraNaM nirAkaraNameva pratikramaNamanaMtasiddhAnAM vaMdanaiva stavazca bhavati / bharatezvaro dokSAmAvAyAntarmuhUrtakAla evAsaMkhyAtavAraM saptamaSaSThaguNasthAnayorArohaNAvarohaNaM cakAra, anaMtaraM kevalI babhUva / tato dIkSAkAle eva sarvasAvadyayogAdviratiH, tadeva sAyadhayoganirAkaraNapratikramaNa bhAvikAle sAvadyayogatyAgarUpapratyAkhyAna paMcaparamagurusAkSiNo dokSAgraNe stavo vaMdanAca sarvasatveSu jIvitamaraNAdiSu ca paramasamatApariNatiH sAmAyika dharmyadhyAne sthitiH kAyotsargazcaitAH SaDAvazyakakriyAH vyavahAranayApekSAH saMjAtAH, tadAnImeva dharmyazukladhyAnayoH nizcaya samAdhAna--Apane ThIka hI kahA hai; phira bhI vRSabhadeva Adi tIrthakara mahApuruSa dIkSA ke samaya "siddhoM ko namaskAra ho" aisA uccAraNa karake siddhavaMdanA karake, sarva sAvadha yoga-sadoSa mana vacana kAya kI pravRtti ko tyAga kara, paramasamatAsvarUpa sAmAyika saMyama ko prApta kara, kAyotsarga meM sthita haye the / yadyapi caturvizati stava aura pratikramaNa ye do kriyAyeM inake nahIM dekhI jAtI haiM, phira bhI ye una cAra kriyAoM meM hI antarbhUta ho jAtI haiM / athavA pUrva meM saMcita karmasamUha ve ho doSa unakI nirjarA karanA unheM dUra karanA ho pratikramaNa hai aura anaMta siddhoM kI vaMdanA ho stava kriyA hai| bharatezvara ne dIkSA lekara aMtarmuhUrta kAla meM hI asaMkhyAta bAra sAtaveM chaThe guNasthAnoM meM car3hanA-utaranA kiyA thaa| anaMtara kevalI huye the| isaliye dIkSA ke samaya sarvasAvadha yoga se jo virata honA hai, vahI sAvadha yoga ke nirAkaraNa rUpa se pratikramaNa hai| bhAvI kAla meM sAvadha yoga kA tyAga karatA yaha pratyAkhyAna hai / paMcaparameSThI kI sAkSIpUrvaka dIkSA grahaNa karane meM statra aura vaMdanA ho gayI tathA sabhI prANImAtra meM aura jIvana-maraNa Adi meM paramasamatA pariNatirUpa sAmAyika aura dharmadhyAna meM sthiti honA yaha kAyotsarga, isa taraha ye chahoM Avazyaka kriyAyeM vyavahAranaya kI apekSA se ho cukI haiM / uso kAla meM dharmadhyAna aura zukladhyAna meM nizcaya kriyAyeM bhI paripUrNa ho cukI haiM / usI prakAra se zrI bAhubalI ke bhI dIkSA
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 niyamasAra-prAbhRtam kriyA api paripUrNAH syuH / tathaiva bAhubalino'pi dIkSAkAle vyavahAranayApekSayAvazyaka AsaMvatsaraM dhyAne ca nizcayanayApekSayA sarvAvazyakaM paripUrNa jAtam / kiMca-nizcayAvazyakarUpaparamadhyAnasiddhayarthameva vyavahArAvazyakaM kartumupadezo'sti / yadi prayAsamantareNa tadvyAnaM siddhayati tarhi mahAn guNa eva, na ca voSaH / athavA tIrthaMkarA bharatA bAhubalI ca mahApuruSAH pUrveSu anekabhaveSa dIkSA grAhaM prAhaM vyavahArAvazyakamatyarthaM cakrivAMsaH / ata eva eteSAmasmin bhave ISatprayAsenaiva nizcayakriyAyAH siddhiH, tAphalabhUtA kaivalyotpattizca sNjaataa| tAtparyametat- ye kecid mumukSavo mahAvratavibhUSitAMgAH svAMge'pi niHspRhAH pramAdamapasArya svAdhyAyavandanAdikriyAM yathAzakti yathAsamayaM yayAvidhi kurvanti, ta evApramattApUrvakaraNAdyavasthA saMprApya sakalavimalajAnadarzanasukhavIryabhAjo bhavantIti jJAtvA nizcayapratikramaNapratyAkhyAnAlocanAprAyazcittasamAdhibhaktyAvazyakasvarUpaM vIta ke samaya vyavahAranaya kI apekSA se Avazyaka aura eka varSa paryaMta dhyAna meM nizcayanaya kI apekSA se sabhI Avazyaka kriyAyaM paripUrNa ho cukI haiN| dUsarI bAta yaha hai ki nizcaya AvazyakarUpa paramadhyAna kI siddhi ke liye hI vyavahAra Avazyaka kriyAoM ke karane kA upadeza hai / yadi prayAsa ke binA vaha dhyAna siddha ho jAtA hai, to mahAn guNa hI hai, na ki doSa / athavA tIrthakaradeva, bharata aura bAhubalI mahApuruSoM ne pUrva janma meM aneka bhavoM meM dIkSA le lekara vyavahAra AvazyakoM ko atizaya rUpa se kiyA thA, isIliye inako isa bhava meM kiMcit mAtra prayAsa se hI nizcaya kriyAoM kI siddhi aura usake phalabhUta kevalajJAna kI utpatti huI hai| tAtparya yaha nikalA ki jo koI mumukSu mahAvata se apane zarIra ko vibhUSita karake apane zarIra se bhI niHspRha hote pramAda ko dUra kara svAdhyAya, vaMdanA Adi kiyAoM kA yathAzakti samaya-samaya para vidhivat karate haiM, ve hI apramatta, apUrvakaraNa Adi avasthA ko prApta kara sakala vimala, jJAna, darzana, sukha, vIrya ko prApta karane vAle ho jAte haiN| aisA jAnakara nizcaya pratikramaNa, nizcaya pratyAkhyAna, nizcaya AlocanA, nizcaya prAyazcitta, nizcaya samAdhi, paramabhakti aura nizcaya Avazyaka svarUpa vItarAga-samyaktva aura vItarAga-cAritra se avinAbhUta
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam rAgasamyaktvacAritrAvinAbhAvi abhedaratnatrayaM me zIna bhUyAditi bhAvanayA svatra vyakSetrakAlAnurUpAM bhAvavizuddhiM vardhayadbhiH bhavadbhirapi svapadAnukUlA nirdoSapravRttiH vidhAtavyA / nizcayAvazyaka prApayituM samartha vyavahArAvazyakaM mamApi paripUrNa bhavediti bhAvanayA me mahAvatapradAyine dhIravIragabhoraguNasamudrAya ziSyAnugrahakuzalAya ghaviSasaMghadhuryAyAcAryAya zrovorasAgaraguruvaryApa trikaraNazuddhayA me namo'stu / evaM nizcayAvazyakakaraNapreraNAparatvena gAthAdvayaM pratipAdya tIrthakaracakradharahaladharavidyAdharAdimahApuruSAH jainezvarIM dIkSAmAdAyamAmAvazyakakriyAM kRtvArhantyalakSmI lebhire iti phalasUcanayopasaMhAraparatvena caikA gAthA kathitA, iti tribhiH gAthAsUtraizcaturtho'ntarAdhikAraH / evaM tricatuzcatustrigAthAbhirantarAdhikAracatuSTayaM gatam | ___ asmin niyamamAragranthe pUrvakathitaprakAreNa "NAhaM NArayabhAvo" ityAdyaSTAkzagAthAbhiH nizcayaratnatrayAntargataparamArthapratikramaNaprarUpaNam "mottaNa sayalajappaM" abhedaratnatraya mujhe zIghra hI prApta hoveM, aisI bhAvanA se apane dravya, kSetra, kAla, bhAva ke anurUpa bhAvavizuddhi kA bar3hAte huye Apako bhI apane pada ke anukUla nirdoSa pravRtti karate rahanA caahiye| nizcaya Avazyaka ko prApta karAne meM samartha jo vyavahAra Avazyaka haiM, ve mere bhI paripUrNa hoveM, isa bhAvanA se, mujhe mahAvata ko dene vAle, dhIra, bIra, gaMbhIra guNoM ke samudra, ziSyoM ke Upara anugraha karane meM kuzala, caturvidha saMgha ke dhurya pradhAna, AcArya zrI bIrasAgara guruvayaM ko mana vacana kAya kI zuddhipUrvaka merA namaskAra hove / isa taraha nizcaya Avazyaka kI karane kI preraNA vAlI do gAthAoM kA pratipAdana kara, tIrthakara, cakradhara, haladhara-baladeva aura vidyAdhara Adi mahApuruSoM ne jainezvarI dIkSA lekara ina Avazyaka kriyAoM ko karake Arhantya lakSmI ko prApta kiyA hai, isa taraha phala kI sUcanA se aura prakaraNa kA upasaMhAra karane pUrvaka yaha eka gAthA kahI gaI hai / ina tIna gAthAoM dvArA yaha cauthA aMtarAdhikAra huA / isa prakAra tIna, cAra, cAra aura tona gAthAoM dvAga cAra aMtarAdhikAra huye haiN| isa niyamasAra grantha meM pUrvakathita prakAra se 'NAhaM NArayabhAvo" ityAdi aThAraha gAthAoM dvArA nizcayaratnatraya ke aMtargata paramArtha pratikramaNa kA prarUpaNa
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUta ityAvidvAdazagAthAbhiH nizmayapratyAkhyAnavarNanam, "Nokammakammarahiya" ityAdiSagAthAbhiH paramAlocanAsvarUpakathanam, "vacasamidi" ityAdinanagAthAbhiH zuddhanizcayaprAyazcittakathanam, "vayaNoccAraNa' ityAvidvAdazagAthAbhiH paramasamAdhilakSaNanirUpaNam, "sammataNANacaraNe' ityAvisaptagAthAbhiH paramabhaktisvarUpaprarUpaNam, "jo Na havadi" ityAdyaSTAdazagAthAbhiH nizcayaparamAvazyakalakSaNanirUpaNam, itthaM dvayazItigAthAsUtraH saptAdhikAreSu nizcayamokSamArgasaMjJako dvitIyo mahAdhikAraH pUrNo'bhavat // 15 // iti zrIbhagavatkundakundAcAryapraNotaniyamasAraprAbhUtagranthe jJAnamatyAyikAkRtasyAdvAvacandrikAnAmaTIkAyAM nizcayamokSamArgamahAdhikAramadhye nizcayaparamAvazyaphanAmA ekAdazo'dhikAraH smaasH| huA hai| punaH "mottUNa sayalajappaM" ityAdirUpa se bAraha gAthAoM dvArA nizcayapratyAkhyAna kA varNana huA hai / isake bAda gokamma kammarohaya" ityAdi B2 gAthAoM dvArA parama AlocanA ke svarUpa kA kathana huA hai| isake bAda "vadasamidi" ityAdi rUpa se nava gAthAoM dvArA zuddha nizcaya prAyazcitta ko kahA hai| anaMtara "vayaNoccAraNa" ityAdi rUpa se bAraha gAthAoM dvArA paramasamAdhi kA lakSaNa batalAyA gayA hai / tatpazcAt "sammattaNANacaraNe' ityAdi rUpa se chaha gAthAoM dvArA paramabhakti ke svarUpa kA prarUpaNa huA hai| isake bAda "jo Na havaMdi" ityAdi rUpa se aThAraha gAthAoM dvArA nizcaya parama Avazyaka kA lakSaNa nirUpita hai| isa prakAra bayAsI gAthAsUtroM dvArA sAta adhikAroM meM "nizcaya mokSamArga'nAma kA yaha dUsarA mahAdhikAra pUrNa huA hai // 158 // isa prakAra zrIbhagavAn kuMdakuMdAcArya praNIta niyamasAra-prAbhRta grantha meM jJAnamatI AyikAkRta syAdvAdacandrikA TIkA meM nizcayamokSamArga mahAdhikAra ke aMtargata nizcaya parama Avazyaka nAma kA yaha gyArahavA~ adhikAra samApta huaa|
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha zuddhopayogAdhikAraH aSTazatasahasrANi dAnavatihAgi dAMcatAni / sayogakebalijinAnAM saMkhyAstAnahaM trikaraNazuddhadhAJjali baddhyA sirasA namasyAmi / ____ atha vyavahAranizcayamokSamArgAbhyAM sAdhyo bhAvadravyasvarUpobhayamokSastatpratipAdakaH zaddhopayoganAmadheyo dvAdazo'dhikAraH prArabhyate / prAgasminneva granthe upayogasya jJAnadarzanabhedena dvau bhadau kRtvA ubhayasyApi svabhAvibhAvabhedena dvau dvau bhedI uktau, tatra kevalajJAnaM svabhAvajJAnam, kevaladarzanaM svabhAvadarzanaM ca / ime dve api yasya staH sa kevalI aatmaa| eSAM zuddhajJAnadarzanazAlinAM kevalinAM siddhAnAM cAsmin adhikAre kathanamasti, tato'yaM zuddhopayogAdhikAraH kathyate / kiMtu yavAdhyAtmabhASayA upayogasya azubhazubhazukhApekSayA yo bhedA ucyante, tadA mithyAtvasAsAdanamizra ATha lAkha aTThAnave hajAra pA~ca sau bayAsI sayogakevalI jina hote haiM, una sabako maiM aMjali jor3akara trikaraNa zuddhipUrvaka zira jhukAkara namaskAra karatA hU~ / arthAt isa DhAI dvIpa kI eka sau sattara karmabhUmiyoM meM eka sAtha kevalI bhagavAn adhika saMkhyA meM uparyukta kathita itane hI ho sakate haiN| unako yahA~ namaskAra kiyA hai| vyavahAra aura nizcaya mokSamArga se sAdhya bhAvamokSa aura dravyamokSa hotA hai| ina donoM mokSoM ke svarUpa kA pratipAdana karane vAlA yaha zuddhopayoga nAma kA bArahavA~ adhikAra prAraMbha kiyA jAtA hai / pahale isI graMtha meM upayoga ke jJAnadarzana ke bheda se do bheda kahe gaye haiN| punaH donoM ke svabhAva aura vibhAva ke bheda se do-do bheda kahe gaye haiN| unameM kevalajJAna svabhAva jJAna hai aura kevaladarzana svabhAva darzana hai| ye donoM jinake haiM, una AtmA ko kevalI bhagavAn kahate haiN| ina zuddha jJAnadarzanavAle kevalI bhagavAn aura siddhoM kA isa adhikAra meM kathana hai / isaliye yaha "zuddhopayoga" nAma kA adhikAra kahA jAtA hai| kiMtu jaba adhyAtma bhASA se upayoga ke azubha, zubha aura zuddha kI apekSA
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 niyamasAra-prAbhRtam guNasthAnatraye taratamabhAvenAzubhopayogaH, caturthapaMcamaSaSThaguNasthAnatraye taratamabhAvena zubhopayogastato'pramattAvikSINakaSAyaSadake taratamabhAvena zuddhopayogaH, tadanantaraM sayogyayogijinaguNasthAnaye zuddhopayogaphalamiti pravacanasAre tAtparyavRttau proktamasti / tadabhiprAyeNa nAyaM zuddhopayogAdhikAraH, pratyuta zaddhajIvAdhikAro mokSAdhikAro vA kathayituM zakyate / tatraikonatriMzatsUtreSu tAvat "jANadi passadi savaM' ityAdikaM gAthAsUtramAdau kRtvA sUtradvayena kevalibhagavatAM lakSaNaM kRtvA "NANaM parappayAsaM" ityAdi mAthApaMcakenAnekAntadRSTyA jJAnadarzanayoH svarUpaM ca kathyate / tadanu "appasarUbaM pecchadi" ityAvinA gAthASaTakena ekAntavAdinAM mataM nirAkRtya kebalino jJAnadarzanamayA eveti pratipAdyate / tato "jANato passaMto' ityAdinA gAthAnatuSTayena kevalibhagavatAM jJaptivacanagamanasthAnAvikriyA anicchAvikA eveti vayate / tatpazcAt 'ussa khayeNa' ityAdinA gAthAnavakena nirvANapavalakSaNaM tatpadaprAptanirva tIna bheda karate haiM, taba mithyAtva, sAsAdana aura mizra ina tIna guNasthAnoM meM tara tama bhAva se azubhopayoga hai| cauthe, pA~caveM aura chaThe ina tIna guNasthAnoM meM taratama bhAva se zubhopayoga hai| isake Age apramattavirata se lekara kSINakaSAya taka chaha guNasthAnoM meM taratama bhAva se zuddhopayoga hai / isake anaMtara sayogI jina aura ayogI jina, ina do guNasthAnoM meM zuddhopayoga kA phala hai| aisA pravacanasAra meM tAtparyavRtti TIkA meM kahA huA hai / isa abhiprAya se yaha zuddhopayoga adhikAra nahIM hai / pratyuta ise zuddha jIvAdhikAra yA mokSAdhikAra kahA jA sakatA hai / isa adhikAra meM unatIsa gAthA sUtroM meM sabase pahale "jANadi passadi savvaM" ityAdi rUpa gAthAsUtra ko Adi meM karo do sUtroM dvArA kevalI bhagavAna kA svarUpa batalAkara "NANaM parappayAsaM" ityAdi pA~ca gAthAoM dvArA anekAMtadRSTi se jJAna aura darzana kA svarUpa kahA gayA hai| isake bAda "appasarUvaM pecchadi" ityAdi rUpa chaha gAthAoM dvArA ekAMtavAdI ke mata kA nirAkaraNa karake kevalI bhagavAna jJAnadarzanamaya hI haiM, aisA pratipAdana kiyA gayA hai| punaH "jANato passaMto" ityAdi rUpa cAra gAthAoM dvArA kevalI bhagavAn ko jAnane, bolane, calane aura Thaharane AdirUpa kriyAyeM binA icchA ke hI hotI haiM, aisA varNana kiyA gayA hai| isake bAda "Aussa khayeNa" ityAdi rUpa se nava gAthAoM dvArA nirvANaSada
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 463 niyamasAra-prAbhatam tAnAM ca lakSaNaM pradazyate / tadanantaraM "NiyamaM Niyamassa phalaM' ityAdinA gAthAtrayeNa grantharacanAyA uddezyaM pradarya svauddhatyaparihatipUrvakagranthopasaMhAro nirUpyate / iti paMcabhirantarAdhikArairiyaM samudAyapAtanikA sUcitA bhavati / ubhayanayAzrita kevalibhagavata svarUpaM pratipAdayantyAcArya devAHjANadi passadi savvaM, kvahAraNayeNa kevalo bhagavaM / kevalaNANI jANadi, passadi NiyameNa appANaM // 159 // jANadi passadi-jAnAti pazyati / kaH kartA ? kevalI bhagavaM-kevalI bhagaghAn, saharjAvamalakevalajJAnavarzanasvarUpakAryasamayasArapariNataH sakalaparamAtmA / ke karmatApannam ? savyaM-alokAkAzasahitamadhomadhyordhvalokavibhaktalokAkAzaM trailokyaM bhUtabhAvivartamAnarUpaM kAlyaM sarvaM carAcaravastusamUhaM ca / kena jAnAti pazyati ? vavahAraNayeNa-vyavahAranayena paradravyAzritathyabahAranayApekSayA / punaH svaM jAnAti pazyati na yA ? appANaM jANadi passadi kevalaNANI-svAtmotthaparamAnaMdalakSaNaM nija kA lakSaNa aura usa pada ko prApta huye siddhoM kA svarUpa dikhalAyA gayA hai / isake anaMtara "Niyama Niyamassa phalaM'' ityAdi rUpa tIna gAthAoM dvArA grantha racanA kA uddezya batalAkara apanI laghutA pragaTa karate huye grantha kA upasaMhAra kiyA gayA hai / isa taraha pAMca aMtarAdhikAroM dvArA yaha samudAya pAtanikA sUcita kI gaI hai / ___ aba AcAryadeva ubhaya naya ke Azrita kevalI bhagavAn kA svarUpa pratipAdita karate haiM ___anvayArtha--(babahAraNayeNa kevalI bhagavaM savvaM jANadi passadi) vyavahAranaya se kevalI bhagavAn sarvajagat ko jAnate aura dekhate haiM, (kavalaNANI NiyameNa appANaM jANadi passadi) kiMtu kevalajJAnI nizcayanaya se AtmA ko hI jAnate dekhate haiN| TIkA---sakala vimala kebala jJAna darzana svarUpa kAryasamayasAra rUpa se pariNata huye sakala paramAtmA kevalI bhagavAn adho, madhya, Urdhvaloka ina tona lokarUpa lokAkAza ko aura alokAkAza ko tathA bhUta bhaviSyat vartamAna ina tInoM kAloM kI saMpUrNa cara-acara vastuoM ko jAnate aura dekhate haiN| yaha kathana vyavahAranaya kI apekSA se hai / punaH ye kevalajJAnI ahaMta bhagavAn nizcayanaya se,
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam paramAtmAnamAtmAnaM kevalajJAnI bhagavAnahan paramAtmA jAnAti, pazyati / kena nayena ? NiyameNa-nizcayanayena zuddhadravyAdhitazuddhanayeneti / ito vistaraH-ye kecid mahAyogino bhedAbhedaratnatrayabalena vItarAganivikalpaparamasamAdheH punaH punaH abhyAsaM kurvanti, te eva kSapaphazreNyArohaNe sakSamAH santaH triSaSTiprakRtIH nirmalya kevalino bhavanti / imAH prakRtI: nAzayituM kramaH pravaryate / asaMyatasamyagdRSTidezasaMyatapramattApramattanAmacaturgaNasthAneSvanyatame anaMtAnabaMdhicatuSka darzanamohatrikaM ca kSayaM nItvA kSAyikasamyagdaSTi: jAyate / sa yadi caramadehastahi tasyAyatnasAdhyo narakatiryagvAyuSAmabhAvo'sti / sa eva paramAnandapIyUSapipAsuH mahAmuniH kSaNibhAradyApUrvakaraNe'yUrvapariNAmabalenApUvaMzakti saMcinvan anivRttikaraNe sthitvA narakadvikatiryadvikavikalatrikastyAnamRddhipracalApracalAnidrAnidrodyotAtapaikendriyasAdhAraNasUkSmasthAyarApratyAkhyAnAvaraNacatuSkapratyAkhyAnAvaraNacatuSkanapuMsaphastrIvedahAstharatyaratizokabhayajugupsApuruSavedasaMjvalanakrodhamAnamAyA - arthAt zuddha dravya ke Azrita zuddhanaya se apanI AtmA se utpanna paramAnaMda lakSaNa svarUpa apanI AtmA ko hI jAnate-dekhate haiM / __ isI ko vistAra se kahate haiM-jo koI mahAyogI, bheda-abheda ina donoM ratnatraya ke bala se botarAga nirvikalpa samAdhi kA punaH punaH abhyAsa karate haiM, ve kSapakazreNI meM ArohaNa karane meM samartha hote huye vesaTha prakRtiyoM kA nirmUla nAza kara kevalI ho jAte haiM / ina prakRtiyoM ke nAza karane kA krama dikhalAte haiM-- __ asaMyatasamyagdRSTi, dezasaMyata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata ina cAra guNasthAnoM meM se kisI eka meM anaMtAnubaMdhI ko cAra aura darzanamoha ko tIna aisI sAta prakRtiyoM kA nAza kara kSAyika samyagdRSTi hote haiM / yadi ye carama zarIrI haiM, to inake narakAyu, tiyaMcAyu aura devAyu kA abhAva binA prayatna ke hI ho jAtA hai / ve hI paramAnaMda amRtapAna ke icchuka mahAmuni kSapaka zreNI meM car3hakara apUrvakaraNa guNasthAna meM apUrva pariNAma ke bala se apUrva zakti kA saMcaya karate huye anivRttikaraNa guNasthAna meM sthira hokara chattIsa prakRtiyoM kA nAza kara dete haiM / unake nAma batAte haiM-narakagati, narakagatyAnupUrvI, tiryamgati, tiryaggatyAnupUrvI, do indriya, tIna indriya, cAra indriya, styAnamRddhi, pracalApracalA, nidrAnidrA, udyota,
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 465 nAmadheyAH SaTtriMzat prakRtIH kSapayati / punaH sa eSa sUkSmasAmparAye gatvA saMjvalanalobhaM nipAtya mohanIyaM sarvathA nirmUlya tata utpatya kSINamohe sthitvA nidrApracalAjJAnAvaraNapaMcakadarzanAvaraNacatuSkAntarAyapaMcakaM SoDazaprakRtIH pralayaM nItvA sarvapadArthasArthasAkSAtkaraNakSamo vighaTitajaladharapaTalaprakaTitagabhastimAlo iva jvalitajJAnamUrtiH kevalI bhavati / uktaM ca zrInemicaMdrasiddhAntadevai: kevlnnaanndivaayrkirnnklaavppnnaasiynnnnaanno| NavakevalaladdhaggamasujaNiyaparamappavavaeso' // 3 // ime kevalino bhagavantaH sarvalokAlokaM jJeyaM jAnantaH pazyanto'pi zuddhanizcaya Atapa, ekeMdriya, sAdhAraNa, sUkSma, sthAvara, apratyAkhyAnAvaraNa, krodha, mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, hora, napuMsaga dezA, novera, hArA, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, puruSaveda, saMjvalana krodha, mAna aura mAyA ye chattIsa prakRtiyA~ haiN| punaH ve hI mahAmuni sUkSmasAMparAya guNasthAna meM pahuMcakara bace huye eka saMjvalana lobha ko naSTa kara dete haiN| isa prakAra ve mohanIya karma kA sarvathA nirmUlana karake Age kSINakaSAya nAma ke bArahaveM guNasthAna meM pahuMcakara vahA~ para nidrA, pracalA, jJAnAvaraNa kI pA~ca, darzanAvaraNa kI cAra aura aMtarAya kI pA~ca, aisI solaha prakRtiyoM ko samApta kara saMpUrNa padArthoM ke samUha ko sAkSAt karane meM samartha megha paTala ke haTane para prakaTa hue sUrya ke samAna, jAjvalyamAna jJAna ko mUrtisvarUpa kevalI ho jAte haiM / thInemicaMdra siddhAMta cakravartI AcAryadeva ne kahA hai kevalajJAnarUpI sUrya kI kiraNa samUha se ajJAnasamUha ko naSTa karake navakebala labdhi ko prApta karane vAle ve bhagavAn paramAtmA isa nAma ko prApta kara lete haiN| ye kevalI bhagavAna sarva loka alokarUpa jJeya padArtha ko jAnate dekhate huye 1. gommaTasAra jIvakANDa /
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 niyamasAra-prAbhRtam nayena bhedakalpanAnirapekSazaddha dravyAthikanayena vA nijAnanvasukhasvarUpe Atmani tanmayatve sati svAtmAnameva jAnanti pazyanti, na ca parajJeyasamUham / tathaiva vyavahAranayena bhedakalpanAsApekSAzuddhadravyAthikanayena vA sarva jAnanti pazyanti ca / tathaivoktaM zrIgautamasvAmibhiH yaH sarvANi carAcarANi viSivad dravyANi teSAM guNAn, paryAyAnapi bhUtabhAvibhavataH sarvAn sadA sarvadA / jAnIte yugapat pratikSaNamataH sarvajJa ityucyate, sarvajJAya jinezvarAya mahate vorAya tasmai nmH| atra gAthAyAM vyavahAranayo bhedakAraka evaM gahItavyo na ca praashritH| kiMca, kevalinA jJAnaM parAzritaM nAsti, pratyuta tajjJAne sarva pratibimbIbhavati varpaNavat / na te bhagavanta IhApUrvakaM jAnanti, mohAbhAvAt / bhI zuddha nizcayanaya se, athavA bhedakalpanA se nirapekSa zuddha dravyArthikanaya se nijAnandasukhasvarUpa AtmA meM tanmaya ho jAne para apanI AtmA ko hI jAnatedekhate haiM, na ki para jJeya samUha ko| usI prakAra vyavahAranaya se, yA bhedakalpanA ko apekSA rakhane vAle azuddha dravyAthika naya se saba kucha jAnate aura dekhate haiM / yahI bAta zrI gautama svAmI ne kahI hai--- jo vidhivat sabhI cara-acara-jIva ajova Adi dravyoM ko, unake guNoM ko aura bhUta, bhaviSyat, vartamAna ina tInoM kAloM meM hone vAlI una dravyoM ko sarva paryAyoM ko sadA kAla pratikSaNa yugapat jAna lete haiM / isIliye ve "sarva jAnAtIti sarvajJaH" isa vyutpatti ke anusApa 'sarvajJa' kahalAte haiM / aisa sarvajJa, jinezvara una mahAn vIra bhagavAn ko merA namaskAra hove / / yahA~ para gAthA meM bheda ko karane vAlA vyavahAranaya grahaNa karanA cAhiye, na ki parAzrita / kyoMki kebalI bhagavAna kA jJAna parAzrita nahIM hai, balki unake jJAna meM sabhI padArtha pratibiMbita hote rahate haiM, darpaNa ke samAna / ve bhagavAn icchApUrvaka kucha nahIM jAnate, kyoMki unake moha kA abhAva ho gayA hai| 1. bIrabhakti /
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra -prAbhRtam zrIamRtacaMdrasUriNApi tathaiva proktam- tajjayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaH / darpaNata iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra / tAtparyametat sarve purANapuruSA vyavahAranizcayAvazyakaca lenApramattAviguNasthAne vAruhya kevalino bhavantIti jJAtvA tadasahAyaMsvabhAvajJAnaprAptyarthaM yaH ko'pi tairupAyo nirdiSTaH, sa eva paramAdareNa yathAzakti bhavadbhirapi kartavyaH // 159 // kevaligaH prabhoH jJAnadarzane kramazo bhavato yugapaddhati praznamAdadhane sUviryAH jugadhaM vaha gANaM, kevalaNANissa daMsaNaM ca tahA | diNayarapayAsatApaM, jai vaha taha muNeyavaM // 160 // ja kevalApisa pA paramajyotiH puNjasya jJAnaM tathA ca darzanam ubhayamapi phelAnino jinendra devastha yugapat vartate na ca chapa ' zrI amRtacaMdrasUri ne bhI yahI bAta kahI hai vaha parama utkRSTa jyoti jayazIla hove ki jisameM apanI samasta anaMta paryAyoM ke sAtha sakala padArtha samUha darpaNa ke samAna pratibiMbita ho rahe haiM / tAtparya yaha huA ki sabhI purANapuruSa vyavahAra nizcaya Avazyaka ke bala se apramatta Adi guNasthAnoM meM car3hakara kevalI ho jAte haiM / aisA jAnakara usa asahAya, svabhAva jJAna ko prApta karane ke liye jo koI upAya una kevaliyoM ne kahA haiM, Apako yathAzakti parama Adara pUrvaka vahI upAya karanA cAhiye / / 159 // kevalI prabhu ke jJAna darzana krama se hote haiM, yA eka sAtha ? aisA prazna hone para zrI AcAryadeva samAdhAna karate haiM / anyayArtha - (kevalaNANissa gANaM ca tahA daMsaNaM jugavaM baTTai) kevalajJAnI ke jJAna aura darzana ye donoM eka sAtha hote haiM / ( jAi diNavarapayAsatAnaM vaTTa taha muNeyabvaM) jaise sUrya ke prakAza aura tApa eka sAtha hote haiM, vaise ho jAnanA cAhiye / TIkA -- paramajyotipuMja kevalajJAnI jineMdradeva ke jJAna aura darzana ye donoM hI eka sAtha vartana karate haiM, kintu chadyastha janoM ke samAna kama se nahIM hote haiM / 1. gurupArthasiddhayupAya |
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 niyamasAra-prAbhRtam sthajanAnAmiva krameNa / asthAvabodhane ko dRSTAntaH ? jaI diNayarapayAsatApaM baTTA taha muNeyavyaM-yathA dinakarasya sahasrakiraNamAlinaH prakAzatApau yugapat pravartate tathaiva jJAtavyam / ito vistara:- kevalinAM bhagavatAM kRtsnajJAnavarzanAvaraNasaMkSayAt prAdurbhUtajJAnadarzanadvayaM sarvapadArthasAthaM jJAtuM draSTuM yugapat pravartate, teSAmanantaguNA yugapaveva svasvakArya kurvanti / te jJAnena sarva jAnanti, darzanena pazyanti, saukhyena tRpyanti, voryeNa sarva jAnanto'pi na khidyante / kiMtu tadviparItAH chadmasthAH krameNaiva jAnanti, pazyanti ca / uktaM zrInemicaMdrAcArya: dasaNaputhvaM gANaM chadamatthA Na doSNi uvauggA / jugavaM jamhA kevaliNAre jugavaM tu te boSi' // 44 // cha prasthAnAM sAvaraNakSAyopazamikajJAnavatvAd darzanapUrvakaM jJAnaM bhavati / zaMkA-isako samajhane meM kyA dRSTAMta hai ? samAdhAna-jaise hajAroM kiraNoM vAlA surya udita hotA hai, to usake prakAza aura pratApa eka sAtha hote haiM, vaise hI samajhanA caahiye| ___ise hI vistAra se kahate haiM--kebalI bhagavAn ke saMpUrNa jJAnAbaraNa aura darzanAvaraNa kA kSaya ho jAne se kevalajJAna, darzana pragaTa ho jAte haiM / ve donoM eka sAtha padArthoM ko jAnane-dekhane meM pravRtta hote haiN| una bhagavAn ke anaMta guNa sabhI eka sAtha hI apanA-apanA kArya karate haiN| ve jJAna se saba kucha jAnate haiM, darzana se dekhate haiM, saukhya guNa se tupta hote haiM aura vIryaguNa se saba kucha jAnate huye bhI kheda ko nahIM prApta hote, kintu inase viparIta sabhI chamastha jana kama se hI jAnate aura dekhate haiN| zrI nemicaMdra AcArya ne bhI kahA hai-- chadmastha janoM ke darzanapUrvaka jJAna hotA hai, isaliye dono upayoga eka sAtha nahIM hote aura kevalI bhagavAn meM ye donoM ho upayoga eka sAtha hote haiN| chamastha jIva AvaraNa sahita kSAyopazayika jJAnavAle haiM, ataH unake darzana1. drvysNgrh|
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam kelinAM tu bhagavatAM nirvikArasvasaMvedanasamutpanna nirAvaraNakSAyikajJAnasahitatvAnnirmaghAditye yugapadAtapaprakAzavadarzanaM jJAnaM ca yugapadeveti vijJeyam / chadmasthA iti ko'rthaH ? chadmazabdena jJAnadarzanAvaraNadvayaM bhaNyate, tatra tiSThantIti chadmasthAH' / tAtparyametata-kSAyikajJAnadarzanaprAptaye nAnAsaMkalpavikalpasamUhAnnitya chadmasthAvasthAyAmeva svastha jJAnaM jJAnasvabhAvAtmanyeva sthiraM kRtvA idaM jJAnamevAparispandarUpaM dhyAnaM kartavyam // 160 // Agame jJAnadarzanAryalakSaNaM proktamekAntadurAgraheNa yadi tattathaiva manyeta, tahi ko doSa iti pradarzayanti mUrivaryA:-- NANaM parappayAsaM diTThI appapayAsayA ceva / appA saparapayAso, hodi ti hi maNNase jadi hi // 161 // pUrvaka jJAna hotA hai| kintu kebalo bhagavAn ke nirvikAra svasaMvedana se utpanna huA nirAvaraNa kSAyika jJAna hotA hai / isaliye jaise megharahita sUrya ke prakAza aura pratApa eka sAtha hotA hai, vaise hI ina kevalI bhagavAn ke darzana aura jJAna eka sAtha jAnanedekhane meM pravRtta hote haiN| zaMkA -chadmastha zabda kA kyA artha hai ? samAdhAna-chadma zabda se jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ye do kahe jAte haiM / ina donoM meM jo rahate haiM ve chadmastha haiN| tAtparya yaha huA ki kSAyika jJAna darzana kI prApti ke liye chadmastha avasthA meM hI nAnA saMkalpa vikalpa samUha se dUra haTa kara apane jJAnasvabhAva AtmA meM sthira karake isa jJAna ko hI aparispaMdanizcalarUpa dhyAna kara lenA cAhiye // 16 // Agama meM jJAna aura darzana kA jo lakSaNa kahA hai, yadi ekAMta durAgraha se koI vaisA hI mAnatA hai, to kyA doSa hotA hai ? ise sUrivarya dikhalAte haiM anvayArtha-(NANaM parappayAsaM) jJAna para prakAzaka hai, (ceva TiTTI appapayAsayA) aura darzana AtmaprakAzaka hai / (appA saparapayAso hodi) AtmA svapara 1. dravyasaMgraha gAthA 44 kI TIkA kA aMza /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 niyamasAra-prAbhRtam gANaM parappayAsaM, taiyA NANeNa daMsaNaM bhiNNaM / havadi paradayaM, daMsaNamidi vaNidaM tamhA / / 162 || jadi hi maNNase- yadi hi nizcayarUpeNa tvaM manyase / kiM tat ? gANaM parapavAsaM jJAnaM parapadArthaprakAzakam / punaH kA ? diTThI appapAsayA ceva -dRSTi: AtmaprakAzikA caiva darzanaM svAtmaprakAzakaM caiva / punazca kaH ? appA suparapayAso hodati hi AtmA hi svaparaprakAzakoM bhavati jJAnadarzanasvabhAvatvAttasyeti / tahi ko doSo'vatarati ? sa eva vardhate - NANaM parapayAsaM taiyA pANeNa daMsaNaM bhiNNaM- yadi jJAnaM paraprakAzaM tahi jJAnena darzanaM bhinnaM pRthak bhaviSyati / taghA idi vaSNidaM daMsaNaM paradannamayaM Na havadi - tasmAt hetoH itthaM vaNitaM pRthagbhUtaM darzanaM paradravyaprakAzakaM na bhavati na bhaviSyati / - tadyathA -- siddhAntagraMthanyAyagraMthayo darzanajJAnalakSaNaM pRthak pRthak vartate / SaTkhaNDAgamarAddhAMta sUtragranthasya dhavalATIkAryA proktaM zrI vIrasenAcAryadevaiH " svasmAd bhipnaprakAzaka hotA hai ( jadi hi tti hi maNNase) yadi Apa aisA hI mAnate haiM, to kyA doSa hai ? use kahate haiM / ( NANaM parapayAsaM tayA NANeNa daMsaNaM bhiNNaM) yadi jJAna paraprakAzaka hai, ( daMsaNaM paradavvagayaM Na havadi) punaH darzana paradravya ( tamhA idi vaSNidaM) kyoMki Apane vaisA hI to jJAna se darzana bhinna hogA / ko jAnane vAlA nahIM hogA / kahA hai / TophA - yadi tuma nizcita rUpa se aisA mAnate ho ki jJAna para dravya ko prakAzita karatA hai, darzana kevala apane ko prakAzita karatA hai aura AtmA sva-para donoM ko prakAzita karatA hai, kyoMki vaha jJAna darzana-svabhAva vAlA hai, to kyA doSa AtA hai, use hI dikhalAte haiM / yadi jJAna paraprakAzI hai, to jJAna se darzana bhinna rahegA, isa hetu se isa taraha kahA gayA pRthag darzana paradravya kA prakAzaka nahIM ho sakegA / ise hI vistAra se kahate haiM - siddhAMta graMtha aura nyAyagraMtha meM darzana aura jJAna kA lakSaNa alaga-alaga hai| SaTkhaNDAgama jo ki siddhAMta grantha hai, usakI dhavalA
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam vastuparicchedakaM jJAnam svato'bhibhavastuparicchedakaM varzanam, tato nAtayorekatvamiti / jJAnadarzanayorakrameNa pravRttiH kinna syAditi cet kimiti na bhavati ? bhavatyeva, kSINAcaraNe dvayorakrameNa pravRttyupalambhAt / bhavatu chadyasyAvasthAyAmapyakrameNa kSINAvaraNe iva tayoH pravRttiriti cenna, AvaraNaniruddhAkramayorakramavRttivirodhAt / asvasaMvidrUpo na kadAcidapyAtmopalamyate iti cenna, bahiraMgopayogAvasthAyAmanta rNgopyogaanuplNbhvaat"| punazca kathyate--- "anantatrikA lagocarabAhye'rthe pravRttaM kevalajJAnam, svAtmani trikAlagovare pravRtta kevalavarzanam / 471 TIkA meM zrI vIrasena AcAryadeva ne kahA hai- apane se bhinna vastu ko jAnane vAlA jJAna hai aura apane se abhinna vastu ko jAnane vAlA darzana hai / isaliye ina donoM meM ekatva nahIM hai / zaMkA - jJAna aura darzana kI yugapat pravRtti kyoM nahIM hotI ? samAdhAna- kyoM nahIM hotI ? hotI hI hai, para donoM kI ekasAtha pravRtti pAI jAtI hai / AvaraNa karma ke naSTa ho jAne zaMkA-dustha avasthA meM bhI vAnaramarahita bAloM ke samAna ina donoM jJAna-darzana ko yugapat pravRtti ho jAve ? samAdhAna -- aisA nahIM kahanA, kyoMki AvaraNa karma ke udaya se jinakI yugapat pravRtti karane kI zakti ruka gaI hai, aise chadmasya jIvoM ke jJAna aura darzana meM yugapat pravRtti mAnane meM virodha AtA hai / zaMkA- apane Apake saMvedana se rahita AtmA kI to kabhI bhI upalabdhi nahIM hotI ? samAdhAna- nahIM, kyoMki bahiraMga padArthoM kI upayoga rUpa avasthA meM aMtaraMga padArtha kA upayoga nahIM pAyA jAtA / 1. javalA - pustaka 1, sUtra 133 kI TIkA 2. ghavalA gustaka 1, sUtra 135 kI TIkA / punaH kahate haiM anaMta trikAla gocara bAhya padArtha meM pravRtta hone vAlA kevalajJAna hai aura tInoM kAloM kI viSayabhUta, aisI apanI AtmA meM pravRtta hone vAlA kevaladarzana hai /
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47ra niyamasAra-prAbhRtam kiMtu tarkazAstre'nyadeva kathitaM vartate- "svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM prmaannnm'|" svasyApUrvapadArthasya nizcayAtmakaM savikalpakaM jJAnam, sattAvalokanamAtraM nirvikalpaka darzanam / sarvanyAyagraMtheSu svaparasAmAnyagrAhi darzanaM svaparavizeSagrAhi jJAnaM manyate / anayorcayo siddhAntanyAyayormAnyatAyAmapekSayA na zoSo'vatarati / bRhadnyasaMgrahaTIkAyAM kathitamasti "evaM tarkAbhiprAyeNa sattAvalokanadarzanaM dhyAkhyAsam / ata adhvaM sikhAtAbhiprAyeNa kathyate / tathAhi-utsarajAnospattinimittaM yat prayatle tadrUpaM yat svasyAtmanaH paricchedanamavalokanaM tada varzanaM bhaNyate / tadanaMtaraM yadabahiviSaye vikalparUpeNa padArthagrahaNaM tajjJAnamiti bAttikam / yadyAtmagrAhakaM barzanam, paragnAhakaM jJAnaM bhaNyate, tahi yathA naiyAyikamate jJAnamAtmAnaM na jAnAti tathA jainamate'pi jAnamAtmAnaM na jAnAtoti dUSaNaM prApnoti / atra parihAraH--naiyAyikamate jJAnaM kiMtu tarkazAstra meM anya hI kahA hai--- "apanA aura apUrva padArtha kA nizcaya karAne vAlA jJAna pramANa hai|" apanA aura aparva padArtha kA nizcaya karAne vAlA savikalpa jJAna hai tathA sattAvalokana mAtra nirvikalpa darzana hai| sabhI nyAya-granthoM meM svapara ke sAmAnya ko grahaNa karane vAlA darzana hai aura svapara ke vizeSa ko grahaNa karane vAlA jJAna hai / ina donoM siddhAMta aura nyAya ko mAnyatA meM apekSA se doSa nahIM aataa|| bRhadravyasaMgraha kI TIkA meM kahA hai- "isa taraha tarka grantha ke abhiprAya se sattAvalokana darzana kahA gayA hai| isake Upara siddhAMta ke abhiprAya se kahate haiN| tathAhi-uttara jJAna kI utpatti meM jo prayatna hai, usa rUpa meM jo apanI AtmA kA paricchedana-avalokana hai, vaha darzana kahalAtA hai| isake anaMtara jo bAhya viSaya meM vikalparUpa se padArtha kA grahaNa hai, vaha jJAna hai, aisA vAttika hai|" zaMkA--yadi AtmA kA grAhaka darzana hai aura para kA grAhaka jJAna hai, to jaise naiyAyika ke mata meM jJAna AtmA ko nahIM jAnatA hai, vaise hI jaina mata meM bhI jAna AtmA ko nahIM jAnegA, yaha bahuta bar3A dUSaNa A jAvegA ? 1. parIkSAmukhasUtra 1 /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam 473 pugdarzanaM pRthagiti guNadvayaM nAsti, sena kAraNena teSAmAtmaparijJAnAbhAvabhUSaNaM prApnoti / jainamate punaniguNena paramavyaM jAnAti, darzanaguNenAtmAnaM jAnAti ityAtmaparijJAnAbhAvadUSaNaM na prApnoti / kiMca, sAmAnyagrAhaka varzanaM vizeSagrAhakaM jJAnaM bhavyate tadA jJAnasya pramANatvaM na prApnoti / kasmAditi ceta-bastugrAhakaM pramANam, vastu ca sAmAnyavizeSAtmakam, jJAnena punarvastyekavezo vizeSa eva gRhoto, na ca vastu, siddhAMtena punarguNaguNinora bhinnatvAt saMzayavimohavibhramarahitavastuzAnasvarUpAtmaiva pramANam / sa ca pradIpayat svaparagataM sAmAnya vizeSaM ca jAnAti / tena kAraNenAbhedena tasyaiva pramANatvamiti / ki bahunA, yadi ko'pi tArtha siddhAMtArtha va jJAtvekAntadurAgrahatyAgena mayavibhAgena madhyasthavRttyA vyAkhyAnaM karoti, tadA dvayamapi ghttte| tarke mukhyatrayA parasamayadhyAkhyAnam, siddhAnte punaH svasamayavyAkhyAnaM mukhyvRttyaa'|" atra bRhadravyasaMgrahaTIkAyAH saMkSiptAvataraNaM dattam / vizeSajijJAsunA tatraiva draSTavyam / atrAdhyAtmagraMthe zrIkuMdakuMdadevA samAdhAna.--naiyAyika mata meM jJAna pRthaka aura darzana pRthak aise do guNa nahIM haiM, isa kAraNa unake yahA~ AtmA kA jJAna nahIM honA, hadUSaNa AtA hai / kiMtu jaina mata meM to jJAnaguNa se para dravya ko jAnate haiM aura darzanaguNa se AtmA ko jAnate haiM / isaliye AtmA ko nahIM jAnanerUpa dUSaNa nahIM aataa| bUsarI bAta yaha hai ki sAmAnya grAhaka darzana aura vizeSagrAhaka jJAna hai, jaba aisA kahA jAvegA, to vaha jJAna pramANatA ko nahIM prApta hogA / zaMkA---aisA kyoM ? samAdhAna-so hI batAte haiM / vastu ko grahaNa karane vAlA pramANa hai aura baha vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai / punaH jJAna ne vastu kA ekadeza vizeSa hI grahaNa kiyA hai, na ki vastu ko / siddhAnta se guNa-guNI abhinna haiM aura saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya rahita vastu ko jAnane vAlA jJAna svarUpa AtmA hI pramANa hai / vaha pradIpa ke samAna svapara ke sAmAnya aura vizeSa ko jAnatA hai| isa kAraNa abheda rUpa se vaha AtmA hI pramANa hai| adhika kahane se kyA ? yadi koI bhI taka ke artha ko aura siddhAMta ke artha ko jAnakara ekAMta durAgraha kA tyAga karake nayavibhAga se madhyastha vRtti se vyAkhyAna karatA hai, taba donoM hI ghaTita ho jAte haiM / takazAstra meM mukhyatA se parasamaya kA vyAkhyAna hai aura siddhAMta meM mukhyarUpa se svasamaya kA vyAkhyAna hai| yahA~ para bRhadAvyasaMgraha kI TIkA kA saMkSepa meM kucha avataraNa diyA gayA hai, vizeSa jijJAsuoM ko vahIM se dekha lenA cAhiye / * navavyasaMgraha, gAyA 44 kI TIkA ke bIca-bIca ke aMza /
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 niyamasAra-prAbhRtam imAmubhayamAnyatAmapi gauNavRttyAvagaNayya vyavahAranizcayanayApekSayA anyatkimapi vilakSaNameva lakSaNaM kathayiSyanti / tAtparyametat-~~-granthakartR NAmabhiprAyavazAt jJAnadarzanayorlakSaNabheve'pi nAtra visaMvAdo gRhItavyaH, pratyuta nayavibhAgena suSThatayA sarvamapi avagantavyam // 161-162 // kazcit kathayati mAtmA paraprakAzakastahi ki dUSaNaM bhavatIti sUrivaryAH spaSTayanti appA parappayAso, taiyA apeNa daMsaNaM bhiNNaM / Na hadi paradavvagayaM, daMsaNamidi vapiNadaM tamhA // 163 // appA parappayAso-yadi AtmA paraprakAzaka eSa, taiyA appeNa saNa bhiNNaM-tahi AtmanA darzanaM bhinnaM bhaviSyati / daMsaNaM paradadhvagayaM Na vadi-punaH varzanaM paradravyagataM parapadArthaprakAzakaM naasti| idi paNNidaM tamhA-itthaM tvayaiva varNitam / tasmAdevaitab dUSaNaM dRzyate / yahA~ para adhyAtmagrantha meM zrI kuMdakuMdadeva ina donoM hI mAnyatAoM ko gauNa karake vyavahAra aura nizcaya kI apekSA se anya eka vilakSaNa hI lakSaNa kaheMge / yahA~ tAtparya yaha hai ki granthakartAoM ke abhiprAya ke baza se jJAna-darzana ke lakSaNa meM bheda hone para bhI yahA~ visaMvAda nahIM grahaNa karanA cAhiye, pratyuta nayavivakSA se acchI taraha sabhI ko samajhanA cAhiye / / 161-162 / / __ koI kahe ki AtmA paraprakAzaka hai, to kyA dUSaNa AtA hai ? isI bAta ko AcAryadeva spaSTa kara rahe haiM __ anvayArtha-(appA parappayAso taiyA appeNa daMsaNaM bhiNNaM) yadi AtmA paraprakAzI hai, to AtmA se darzana bhinna rahegA, (daMsaNaM paradavvagayaM Na havadi) to punaH vaha darzana paradravya ko jAnane vAlA nahIM hogaa| (tamhA idi baNNidaM) kyoMki Apane vaisA hI mAnA hai| TokA-yadi AtmA paraprakAza hI hai, to AtmA se darzana bhinna ho jAyegA, punaH vaha darzana paradravya kA prakAzaka nahIM hogA, aisA Apane hI kahA hai / isIliye yaha dUSaNa dikha rahA hai|
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 475 niyamasAra-prAbhUta tadyathA-yadi AtmA parapadArthasArthameva prakAzayati jAnAti, tahi varzana tu svaprakAzakatvena tenAtmanA pRthageva bhaviSyati / tataH kAraNAt tadarzanaM kimapi parabravyasvarUpajJa yavastu jJAtuM na zaknoti / anyaccAtmApi svamAtmAnaM na jJAsyati, naiyAyikamate'pi AtmAtmAnaM na jAnAti, tahi Atmano jJAna kathaM bhaviSyatIti zaMkAyAM etat jJAtavyaM yat naiyAyikAH samavAyaguNenAtmani jJAnaguNasambandhaM manyante, na tathA jainamo'sti / tAtparyametat- anekAntamate nayacakraM samyagavabuddhacAtmatatvasya jJAnadarzanayozca svarUpamavaboddhavyam / / 163 / / adhunA zrIkundabUndadevA mayaviSakSayA svamimAni dUSaNAgi pariharanti NANaM parappayAsaM, kvahAraNayeNa daMsaNaM tmhaa| appA parappayAso, vavahAreNayeNa dasaNaM tamhA // 164 // use hI kahate haiM-yadi AtmA parapadArtha ke samUha ko hI prakAzita karatA hai-jAnatA hai, to darzana svaprakAzaka hone se usa AtmA se pRthak ho rhegaa| isa kAraNa se vaha darzana kucha bhI paradravyasvarUpa jJeya vastu ko jAnane meM samartha nahIM hogA / puna: AtmA bhI apane Apako nahIM jaanegaa| naiyAyika mata meM bhI AtmA svayaM ko nahIM jAnatA hai, to phira AtmA kA jJAna kaise hovegA? aisI zaMkA hone para aisA jAnanA ki naiyAyika loga samavAya guNa se AtmA meM jJAna guNa kA saMbaMdha mAnate haiM, vaisA jainamata meM nahIM hai / tAtparya yaha huA ki anekAMta mata meM nayasamUha ko acchI taraha samajhakara Atmatattva kA aura jJAna darzana kA svarUpa jAnanA cAhiye / / 163 / / aba zrIkundakundadeva nayavivakSA se svayaM ina dUSaNoM kA parihAra karate haiM-- anvayArtha--(vavahAraNayeNa gANaM parappayAsaM tamhA saNaM) vyavahAranaya se jJAna paraprakAzo hai, isa kAraNa darzana paraprakAzI hai / (vavahAraNayeNa appA parappayAso tamhA desaNaM) vyavahAranaya se AtmA paraprakAzI hai, isa kAraNa darzana bhI paraprakAzI hai / (NicchayaNayaeNa gANaM atpapayAsaM tamhA saNaM) nizcayanaya se jJAna AtmaprakAzI hai, isa kAraNa darzana bhI AtmaprakAzI hai / (NicchayaNayaeNa apNA appayAso tamhA
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhutama NANaM appapayAsa NicchayaNayaeNa daMsaNaM tamhA / appA apapayAso, NicchayaNathaeNa dasaNaM tamhA // 165 / / vahAraNayeNa NANaM parappayAsaM-vyavahAranayena jAnaM paraprakAzaM jJAnaM paravastuni prakAzayati jAnAti iti paraprakAzakaM kathyate / tamhA daMgaNaM-tasmAd hetodarzanamapi vyavahAranayena paraprakAzakaM bhavati / kabahAraNayeNa appA parappayAsovyavahAranayena AtmA paraprakAzako vartate / tamhA daMgaNaM-tasmAd hetoH darzanamapi paraprakAzakameva / kiMca, vyavahAranayasya parapadArthanimittApekSatvAt jJAnaM darzanam AtmA ca vyavahAranayaneva paradravyANi jAnamti, na ca nizcayanayena / tahi nizcayanayena jJAnaM kaM jAnAti ? tadevocyate-NicchayaNayaeNa NANaM appapayAsaM--nizcayanayena jJAnamAtmaprakAzaM svasvarUpaM svasyAtmAnaM vA prakAzayati jAnAti / tamhA saNaM-tasmAt kAraNAt darzanamapi AtmAnameva jAnAti, pazyati, abalokatA tathaiva NicandrayajayaeNa appA appapayAso-nizcayanayApekSayAtmAtmaprakAzako bhavati, svamAtmAnameva jAnAti / tamhA desaNaM-tasmAt kAraNAt darzanamapi nizcayanayenAtmaprakAzakamevAsmAnameva pazyati na ca paradravyaguNaparyAyasamUhamanyaccarAcaraM jagat iti / dasaNaM) tathA nizcayanaya se AtmA AtmaprakAzI hai, isa hetu se darzana bhI AtmaprakAzI hai| TokA- vyavahAranaya se jJAna para prakAzaka hai, cUMki vaha para vastuoM ko prakAzita karatA hai-jAnatA hai, isaliye paraprakAzI kahalAtA hai / isa hetu se darzana bhI vyavahAranaya se paraprakAzaka hai| vyavahAranaya se AtmA paraprakAzaka hai / isI kAraNa darzana bhI paraprakAzaka hai, cU~ki vyavahAranaya parapadArtha ke nimitta kI apekSA rakhatA hai| ataH jJAna, darzana aura AtmA vyavahAranaya se hI paradravyoM ko jAnate haiM, na ki nizcayanaya se| zaMkA--to phira nizcayanaya se jJAna kisako jAnatA hai ? samAdhAna--use hI kahate haiN| nizcayanaya se jJAna apane Apako yA apanI AtmA ko prakAzita karatA hai--jAnatA hai, isa kAraNa se darzana bhI AtmA ko hI jAnatA hai, dekhatA hai----avalokita karatA hai / nizcayanaya se AtmA svayaM AtmA ko prakAzita karatA hai, isI kAraNa darzana bhI nizcayanaya se AtmA kA
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam 477 ito vistara:--atra parAzrito vyavahAranayaH, svAzrito nizcayanaya iti vivakSayA kathanaM vartate, ataH svasmAdabhinnAnantasiddhajIvasaMsArijIvasamUhapudgaladharmAdharmAkAzakAladravyANi teSAM gaNaparyAyAzca parazadena ucyante / jJAnaM darzanamAtmA ca paraM jAnAti pazyati prakAzayati / asya kathanasyApi parAzritatvAt paranimittApekSasvAda IdRg vyavahAranaya evaM gRhNAti, parantu asau svamAtmAnaM na gRhNAti jAtucit, rasagrahaNe caturindriyavat / tathaiva nizcayanayaH svasmAdatiriktaM na kimapi gRhNAti, rUpagrahaNe rasanendri yavat / athavA AtmA jJAnapramANaM jJAnaM lokAlokasvarUpajeyapramANaM tasmAdAtmano'vyatirikta darzanaM c| tato'bhedanAhinizcayanayena sarya jJeyaM svAtmanyeva tiSThati, svAtmani jJAyamAne sarva jJAyate dRzyate prakAzyate caitra / prakAzaka hI hai| vaha AtmA ko hI dekhatA hai, na ki paradravyoM ko, unakI guNaparyAyoM ko aura anya sAre cara-acara jagata kii| imI kA vistAra karate haiM yahA~ para vyavahAranaya parAzrita hai aura nizcayanaya apane Azrita hai| isI vivakSA se yaha kathana kiyA gayA hai / isaliye apane se bhinna anaMta siddha jIva, anaMta saMsArI jIvoM kA samUha, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya tathA unakI guNaparyAyeM, ye saba 'para' zabda se kahe jAte haiM / jJAna, darzana aura AtmA para ko jAnate haiM, dekhate haiM aura prakAzita karate haiN| yaha kathana bhI para ke Azrita hone se-paranimitta kI apekSA rakhane se parAzrita hai / aisA vyavahAranaya hI grahaNa karatA hai| parantu yaha naya apanI AtmA ko kadAcit bhI grahaNa nahIM karatA, jaise ki cakSu indriya rasa ko nahIM grahaNa krtii| usI prakAra nizcayanaya apanI AtmA se atirikta kucha bhI nahIM grahaNa karatA, jaise ki rUpa ko grahaNa karane meM rasanA iMdriya vyApAra nahIM krtii| athavA AtmA jJAna pramANa hai, jJAna loka aloka svarUpa jJeyapramANa hai / isaliye darzana AtmA se abhinna hai| ataH abhedagrAhI nizcayanaya se sabhI jJeya apanI AtmA meM hI Thaharate haiN| taba AtmA ko jAna lene para saba kucha jAna liyA jAtA hai, dekha liyA jAtA hai aura prakAzita kara liyA jAtA hI hai /
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4788 niyamasAra-prAbhRtam uktaM ca pravacanasAre AvA NANapamANaM, NANaM nneypmaannmuddilN| NeyaM logAloga tamhA gANaM tu sttvgye|| tAtparyametat -atra vyavahAranayo'satyArthabhUto mithyA'satyaM vA na grahItavyo pratyula samyageva svaviSayakathane iti jJAtvA parasparavirodhinAmapi nayAnAM samyakasvarUpamavabuddhaya teSu parasparamaitrI sthApayaryAddharbhavadbhiH vastusvarUpo'nekAntena jJAtavyaH // 164-165 // evamubhayanayApekSayA kevalijinAnAM svarUpapratipAdanaparatvena dve sUtre gate, tadanu jJAnaM paraprakAzamityAyekAntakathananirAkaraNenobhayanayena ca jJAnadarzanayorAtmanazcApi svarUpanirUpaNaparatvena paMcasUtrANi gtaani| iti saptagAthAsUtraiH prathamo'ntarAdhikAro gataH / apa mitavacanena nidamayanayakathanena vA ekAntaM gRhItvA kazcit kathavati-kevalI bhagavAn svasmAdahiriyataM vimagi na 6 - rAlo yalA pUniya taM samAdadhate zrIcandakundadevAH appasarUvaM pecchAMda, loyAloyaM Na kevalI bhagavaM / jai koi bhaNai evaM, tassa ya kiM dUsaNaM hoI // 166 // pravacanasAra ma kahA bhI hai__ AtmA jJAna pramANa hai, jJAna jJeya pramANa hai aura jJeya loka-aloka sarva hai| isaliye jJAna sarvagata hai| tAtparya yaha huA ki yahA~ para vyavahAranaya asatyArtha hai, mithyA hai, yA asatya hai, aisA nahIM grahaNa karanA cAhiye / balki vaha apane viSaya ko kahane meM samIcIna hI hai| aisA jAnakara paraspara virodhI bhI nayoM ke samIcIna svarUpa ko samajhakara unameM paraspara maitrI ko sthApita karate huye Apako anekAMta se vastusvarUpa samajhanA cAhiye // 164-165 // yahA~ para siddhAMta ke vacana se athavA nizcayanaya ke kathana se ekAMta pakar3akara koI kahatA hai ki "kevalI bhagavAn apanI AtmA se atirikta kucha bhI dekhane meM samartha nahIM haiM' ? usI ziSya kA pUrvapakSa rakhakara zrIkuMdakuMdadeva usakA samAdhAna karate haiM ___ anvayArtha--(kevalI bhagavaM apasarUvaM pecchadi Na loyAloyaM) kevalI bhagavAn AtmA ke svarUpa ko hI dekhate haiM, loka-aloka ko nhiiN| (jai koi evaM bhaNai) 1. pravacanasAra, gAthA 23 /
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 niyamasAra-prAbhRtam muttamamuttaM davvaM ceyaNamiyasagaM ca savvaM c| pecchaMtassa du pAne, paccasamaNi diyaM hoi // 167 / / puvuttasayaladavyaM, NANAguNapajjaeNa saMjuttaM / jo Na ya pecchai samma, parokkhadiTTI have tassa // 168 // kevalI bhagavaM appasarUva pecchadi loyAloyaM Na-trayodazaguNasthAne ArhantyavibhUtisvarUpAnantacatuSTayasamanvitaH kevalI bhagavAn kevalamAtmasvarUpameva pazyati, na ca lokAloko / jai koi evaM bhaNa i--yadi ko'pi nayavivakSAnabhijJo evaM prakAreNa bhaNati manyate vA, tassa ya kiM dUsaNaM hoi-tasya tathaiva manyamAnasya ca kiM dUSaNaM bhavati ? taveSa pradazyate / muttamamuttaM davvaM ceyaNamiyaraM sagaM ca savvaM ca pecchaMtassa du NANaM paccakkhamaNi diyaM hoi-mUrta pudgaladravyaM saMsArijIvAzca, amUrta dharmAdharmAkAzakAladravyANi zuddhabuddhasiddhajIvAH zuddhanayena saMsArijIvAzca / dravyam etat SadravyasamUham / cetanaM kevalaM jIvadravyam, itaramacetanAni zeSapaMcadravyANi ca svakaM yadi koI aisA kahatA hai, (tassa ya ki dUsaNaM hoi) usake kathana meM kyA dUSaNa AtA hai ? so hI kahate haiM-(muttamumataM dazca ceyaNamiyaraM ca sagaM sarva ca) mUrtika, amUrtika, cetana aura acetana tathA stra aura anya sarva dravya ina sabako (pecchaMtassa du NANaM pakacakkhamaNi diyaM hoi) dekhane vAle kA hI jJAna pratyakSa aura atIndriya hotA hai| (NANAguNapajjae Na saMjuttaM puvuttasayaladabba) nAnA guNaparyAyoM se saMyukta pUrvokta sakala dravyoM ko (jo samma Na ya pecchai) jo acchI taraha nahIM dekhate, (tassa parokkhadiTTI habe) unake parokSa darzana hotA hai| TIkA-terahavaM guNasthAna meM Arhantya kI vibhUtisvarUpa anaMtacatuSTaya se samanvita kevalI bhagavAn kevala apane AtmasvarUpa ko hI dekhate haiM, na ki lokaaloka ko| yadi koI nayavivakSA se anabhijJa aisA kahate haiM, athavA mAnate haiM, una vaisA mAnane vAloM ke liye kyA dUSaNa AtA hai, so hI dikhalAte haiM / pudgala dravya mUrtika hai aura saMsArI jIva bhI mUrtika haiN| dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya amUrtika haiM, tathA zuddha buddha siddha jIva amUrtika haiM aura zuddhanaya se saMsArI jIva bhI amU tika haiN| ye jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 niyamasAra-prAbhRtam zuddhajJAnadarzanasvarUpaH sva AtmA taM gha, sarvamapi etanmUrtAmUrtacetanetarAn svaM ca traikA li. kAnantAnantagaNaparyAyasahitaM trailokyodaravatisarvapadArthasArthamalokAkAzaM ca spaSTatayA pazyataH samayamAtra evAvalokayataH kevalino bhagavatA jJAnaM sakalapratyakSamindriyAnindriyAnapekSamatIndriyaM bhavati / kiMtu jo-asmAd vyatirikto yaH kazcid bhagavannAmadhArI puruSaH, NANAguNapajjaeNa saMjuttaM puvuttasayaladabvaM sammaM Na ya pecchai-nAnAguNaparyAyaiH saMyuktaM bhutabhAvivartamAnakAlInasarvaguNaparyAyaH sahitaM pUrvoktajIvAjIvAdhikArakathitasakaladravyaM SaDdranyasamUhaM lokAlokaM ca samyagrahastAmalakavat spaSTaM yugapadeva na pazyati nAvalokayituM kSamo bhavati, tassa parokkhadiTThI have-tasya paramezvaraMmanyamAnasya darzana parokSamevendriyAnindriyAdhInameva bhavet / ito vistara:--kevalino jinAH kRtsnadarzanAvaraNakarmasaMkSayAt svasyAtmAnaM paraM sacarAcaraM jagat alokAkAzaM ca sAkSAt pazyanti / tathApyatra yat kazcidAzaMkAmakarot, tat "darzanaM bahirviSaye na pravartate" iti siddhAntakathanamAthityaiva brUte, aura kAma chaha hai| inameM kevala jIva dravya cetana haiM, zeSa pA~ca dravya acetana haiM / zuddha jJAna darzana AtmA sva hai / ina sabhI mUrta-amUrta, cetana, acetana, sva tathA anya sabhI ko, arthAt tInoM kAloM kI anaMtAnaMta guNaparyAyoM se sahita tIna loka ke udara meM samAye huye sarva padArthasamUha ko tathA alokAkAza ko bhI spaSTa rUpa se eka samaya meM hI dekhate huye kevalI bhagavAna kA jJAna sakala pratyakSa aura iMdriyamana se anapekSa atIndriya hotA hai| kiMtu inase atirikta jo koI bhagavAn nAmadhArI puruSa bhUta, bhaviSyat, vartamAnakAlIna sarva gaNaparyAyoM se sahita pUrvokta jIva, ajIva adhikAra meM kahe gaye sakala dravya samUha ko tathA loka-aloka ko acchI taraha hAtha para rakhe huye AMvale ke samAna eka sAtha spaSTa rUpa se nahIM dekha lete haiM- arthAt ina sabako yugapat hI dekhane meM samartha nahIM haiM, apane ko paramezvara mAnane vAle una logoM kA darzana parokSa hI hai iMdriya aura mana ke Azrita hI hai / ise hI kahate haiM-kevalI bhagavAna saMpUrNa darzanAvaraNa kA kSaya ho jAne se apanI AtmA ko, anya sarva carAcara jagat ko aura alokAkAza ko sAkSAt dekhate haiN| phira bhI yahA~ para kisI ne jo yaha AzaMkA ko hai, vaha darzana bAhya
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 481 niyamasAra-prAbhRtam athavA "nizcayanayena varzanamAtmA ca AtmAnameva pazyati" iti gAthAM paThitvA eva vadati / paraMtu-"ayaM vizeSaH--darzanenAtmani gRhIta sanyAtmAvinAbhUta jJAnamApa gRhotaM bhavati, jJAne ca gRhIte sati jJAnaviSayabhUtaM bahirvastvapi gRhItaM bhavati / " ato nAsti doSo'bhevanayena nizcayanayena veti / "pecchantassa du NANaM paccakvaM" iti kathanenApi darzanaguNasahitasyAtmana eva jJAna pratyakSaM sUcitaM bhavati / / tAtparyametat--ye mumukSako mahAmunayaH svasya darzanopayogaguNena zuddhabuddhanityaniraMjanajJAnadarzanasukhavIryaguNamaMDitanijaparamAtmatattvasamyakazraddhAnajJAnAnucaraNarUpani * zcayaratnatrayapariNataparamasamAdhau sthitvA nijakAraNasamayasArasvarUpamAtmAnameva pazyanto'valokayanto'nubhavanto dhyAna kurvanti, ta eva svaparArthasAthamekasminnegha kSaNe yugapatpazyanti / viSaya meM pravRtta nahIM hotA hai, aise siddhAMta ke kathana kA Azraya lekara hI kI hai| athavA nizcayanaya se darzana aura AtmA AtmA ko dekhate haiM, aisI gAthA par3hakara hI kaha rahA hai| paraMtu yahA~ yaha vizeSa hai ki darzana ke dvArA AtmA kA grahaNa ho jAne para AtmA se avinAbhUta, arthAt AtmA ke binA na hone vAlA aisA jJAna bhI gRhIta ho jAtA hai / isaliye abhedanaya se athavA nizcayanaya se koI doSa nahIM hai / yahA~ para gAthA meM jo yaha kahA hai ki "dekhate huye kA jJAna pratyakSa hai" isa kathana se bhI darzana guNa sahita AtmA kA hI jJAna pratyakSa hotA hai, aisA sUcita kiyA gayA hai| ____tAtparya yaha huA ki jo mumukSu mahAmuni apane darzanopayoga gaNa se zuddha, buddha , nitya, niraMjana, jJAna, darzana, sukha, vIrya guNoM se maMDita nija paramAtma tattva kA samyaka zraddhAna, usI kA jJAna aura usI meM AcaraNa rUpa cAritra, aise nizcayaratnatraya se pariNata paramasamAdhi meM sthita hokara nijakAraNa samayasArarUpa AtmA ko hI dekhate huye avalokana karate huye anubhava karate huye---dhyAna karate haiM, ve hI sva aura para padArthasamUha ko eka hI kSaNa meM yugapat dekha lete haiM / 1. pravacanasAra, gAthA 23 / 2. bRhadravyasaMgraha, gAthA 44 kI TIkA kA saMza, pRSTha 191 / 61
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 uktaM ca pUjyapAdadevena niyamasAra prAbhRtam ta- svAtmAbhimukhasaMvittilakSaNaM pazyat pazyAmi veSa ! svAM kevalajJAna cakSuSA // zrutacakSuSA / iti jJAtvA zrutAbhyAsena svopayogasya sthirIkaraNArthaM satataM prayAso vidhAtavyaH / / 166-168 // adhunA siddhAntakathanaM vyavahArAbhiprAyasahitagAthAM ca zrutvA kazcit manyate - kevalI bhagavAn parapadAvijAnAti, na svayaM svam ? tasyaiva ziSyasya pUrvapakSaM nikSipya taM samAdadhate sUridevA: loyAloyaM jANai, appANaM Neva kevalI bhagavaM / jai koi bhai evaM, tasya ya kiM dUsaNaM hoI || 169 // gANaM jIvasarUvaM tamhA jANei apagaM appA | appA vi jANadi appAdo hodi vadirittaM // 170 // zrI pUjyapAda svAmI ne kahA bhI hai he deva ! zrutajJAnarUpI netra ke dvArA apanI AtmA ke abhimukha saMvitti lakSaNa Apako dekhate huye maiM kevalajJAnarUpI cakSu ke dvArA Apako dekhU~gA / aisA jAnakara zruta ke abhyAsa se apane upayoga ko sthira karane meM satata prayAsa karate rahanA cAhiye / / 166-168 // aba siddhAMta ke kathana ko aura vyavahAranaya ke abhiprAya vAlI gAthA ko sunakara koI mAnatA hai ki kevalI bhagavAn para padArthoM ko hI jAnate haiM, na ki apane ko ? AcAryadeva usI ziSya kA pUrvapakSa rakhakara samAdhAna kara rahe haiM - anvayArtha - (kevalI bhagavaM loyAloya jANai Neva appANaM) kevalI bhagavAn loka-aloka ko jAnate haiM, na ki AtmA ko / ( jai koi evaM bhaNai tasya ya ki kyA dUSaNa AtA hai ? so hI dikhAte dusaNaM hoi) yadi koI aisA kahatA hai, to use haiM- ( gANaM jIvasarUvaM ) jJAna jIva kA svarUpa hai ( tamhA appA apparaM jANei) isa - liye AtmA AtmA ko jAnatA hai / ( appANaM gavi jANadi appAdo vadiritaM hodi ) yadi vaha jJAna AtmA ko nahIM jAnatA hai, to vaha AtmA se bhinna ho jAvegA /
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam 483 kebalo bhagavaM loyAloyaM jANai Neba appANaM--saMpUrNajJAnAbaraNakarmapralayAt kevalI bhagavAn lokAloko jAnAti naivAtmAnam / lokyaMte sarvavyANi yasmin sa lokaH, na lokaH alokaH kevalamAkAzadravyam / tatsarva lokAkAzamalokAkAzaM ca jAnAti na ca svasyAtmAnam / jai koi evaM bhaNai- yadi ko'pi granthakartR NAmabhiprAyAnabhijJaH evaM bhaNati manyate durAgraha vA karoti / tassa ya ki dUsaNaM hoi-tasyaikAntavAdinazca ki dUSaNaM bhavati / tadeva spaSTayanti---NaNaM jIvasarUva-jJAnaM jIvasyAtmabhUtalakSaNaM jIve sarvadA sarvathA ca tAdAtmyenaiva tiSThati, na ca samavAyAdAgacachati / tamhA appA appagaM jANei-tasmAt kAraNAd guNaguNinorabhedAd ayaM jJAnasvabhAvI guNI AtmA svAtmAnaM jAnAti, na ca prpdaarthaanev| ApANaM Navi jANadi appAdo vadiritaM hodi-yadi jAtu kasmizcit paryAdhe'pi AtmAnaM nApi jAnAti nAnubhavati, tahi svAtmano vyatiriktaM svasmAd bhinnaM bhavati / idameva mahaddUSaNaM bhaviSyati, nAtra saMdehaH / ___ tayathA--pratyekamAtmanAmanantaguNeSu ekaM jJAnameva sarva vijJAtuM sakSama sarva TIkA-saMpUrNa jJAnAvaraNa karma kA kSaya ho jAne se kevalI bhagavAn lokaaloka ko jAnate haiM, kiMtu AtmA ko nahIM jAnate / jisameM sarva dravya avalokti kiye jAte haiM-dekhe jAte haiM-vaha loka hai, jo loka nahIM vaha aloka hai-kevala AkAza dravya / kevalI bhagavAn sarva lokAkAza alokAkAza ko jAnate haiM, kiMtu apanI AtmA ko nahIM jAnate / graMthakartA ke abhiprAya se anabhijJa koI yadi aisA kahatA hai-mAnatA hai-yA durAgraha karatA hai, usa ekAMtavAdI ke yahA~ kyA dUSaNa AtA hai ? __ AcAryadeva use spaSTa kara rahe haiM-jJAna jIva kA AtmabhUta lakSaNa hai, baha jIva meM hamezA hara prakAra se tAdAtmyarUpa se ho rahatA hai, kiMtu samavAya se nahIM AtA hai| isa kAraNa guNa aura guNI meM abheda hone se yaha jJAna svabhAvI guNI AtmA apanI AtmA ko bhI jAnatA hai, na ki para padArthoM ko hI / yadi kadAcit kisI bhI paryAya meM yaha jJAna AtmA ko na jAne, na anubhava kare, to vaha jJAna apanI AtmA se bhinna ho jAvegA, yaha bahuta bar3A dUSaNa ho jAvegA, isame saMdeha nahIM hai| use hI kahate haiM. pratyeka AtmA meM anaMta guNa hai, unameM se eka jJAna ho
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtaM zreSThamanarthaM vartate / ye mahAtapodhanAH svasya jJAnopayogena hitamahitaM ca vijJAya hitakArye pravartante, ta eva vItarAgani vikalpasvasaMvedana jJAnabalena paramAhlAdamaye svazuddhAtmani tiSThantaH santaH kevalajJAnasUryamutpAdayanti / 44 uktaM ca siddhAntazAstre -- ka tajjJAna kAryamiti cettattvAyeM ruciH pratyayaH zraddhA cAritrasparzanaM ca' / " ithaM jJAnasya kArya labdhvA jJAnaphalaM saukhyamacyavanaM labhante, ta eva mahAmunayaH / apa karicat prAtiSyaH mahAnmasUtra pratipAditaM jJAnaM paraprakAzakamadhyAtmagAthAkathita vyavahAranayAbhiprAyaM ca paThitvA parasparasApekSanayAnanavabuddhya ekAntena manyate yat kevalI bhagavAnapi svAtmAnaM na jAnAti lokAlokAveva prakAzyati, tasya saMbodhanAya granthakAraiH proktaM yad jJAnam Atmano'bhinnasvarUpaM darzanaM cApi, tathA cAbhedayenAtmApi sarvaM svaparavastujAtaM jAnAti / sarvaM jAnane meM samartha, sarvazreSTha aura mahA mUlyavAn hai / jo mahAtapodhana apane jJAnopayoga se hita aura ahita ko jAnakara hita kArya meM pravRta hote haiM, ve hI vItarAga nirvikalpa svasaMvedana jJAna ke bala se paramAhlAdamaya apanI zuddha AtmA meM sthita rahate huye kevalajJAna sUrya ko utpanna kara lete haiM / siddhAMtazAstra meM kahA bhI hai zaMkA -- jJAna kA kArya kyA hai ? samAdhAna -- tatvArtha meM ruci honA, vizvAsa honA, zraddhA honA aura cAritra kA sparza honA, yahI jJAna kA kArya / isa prakAra jJAna ke kArya ko prApta kara jJAna kA phala jo acyuta sukha hai, usako jAnane vAle mahAmuni isa avinazvara sukha ko prApta kara lete haiM / yahA~ para koI prAraMbhika ziSya siddhAMtasUtra meM pratipAdita jJAna ko paraprakAzaka tathA adhyAtmagAthA meM kathita vyavahAranaya ke abhiprAya ko par3hakara paraspara sApekSa nayoM ko na samajhakara ekAMta se mAnatA hai ki "kevalI bhagavAn bhI apanI AtmA ko nahIM jAnate haiM, basa loka aloka ko hI prakAzita karate haiM / " usI ko saMbodhita karane ke liye granthakAra ne kahA hai ki jJAna AtmA se abhinna 1. ghayalA, pustaka 1, 50 355 1
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 485 uktaM tathaiva rAdvAntasUtradhavalATIkAyAm"jJAnapramANamAtmA, jJAnaM ca trikAlagocarAnantavyaparyAyaparimANam / tato jJAnadarzanayoH samAnatvam" iti / anyatrApi kathitam-naiyAyikamate jJAnaM pRthagdarzanaM pRthagiti guNanyaM nAsti, sena kAraNena teSAmAtmaparijAnAbhAvadUSaNaM prApnoti / jainamale punaniguNena paradradhyaM jAnAti darzanaguNenAtmAnaM ca jAnAtItyAtmaparijJAnAbhAvavUSaNaM na prApnoti / kasmAviti ceta--yathaiko'yagnirvahatIti vAhakaH, pacatIti pAcako, viSayabhedena dvidhA bhidyate, tathaivAbhevanayenaikamapi caitanyaM bhedanayavivakSAyAM yadAtmagrAhakatvena pravRttaM tadA sasya darzana miti saMjJA, pazcAt yacca paradravyagrAhakatvena pravRttaM tasya jJAnasaMjJeti viSayabhedena dvidhA bhidhte|" hai aura darzana bhI AtmA se abhinna hai, isaliye abhedanaya se ina donoM se abhinna AtmA bhI sabhI svapara vastusamuha ko jAnatA hai / yahI bAta siddhAMtagrantha ko dhavalA TIkA meM kahI hai-jJAnapramANa AtmA hai aura jJAna tIna kAla ke viSayabhUta anaMta dravya aura paryAyoM ke pramANa-barAbara hai| isaliye jJAna aura darzana meM samAnatA hai / anya grantha-bRhadravyasaMgraha meM bhI kahA hai naiyAyika mata meM jJAna pRthaka aura darzana pRthaka aise do guNa nahIM haiM, isaliye unake yahA~ AtmA kA jJAna nahIM hone rUpa dUSaNa A jAtA hai, kiMtu jaina mata meM to AtmA jJAna guNa se paradravya ko jAnatA hai aura darzana guNa se AtmA ko jAnatA hai| isaliye AtmA ko nahIM jAnanerUpa dUSaNa nahIM AtA hai| zaMkA--aisA kaise ? samAdhAna--jaise eka hI agni dahana karatI hai, isaliye dAhaka hai aura pakAtI hai, isaliye pAcaka hai| isa taraha viSayabheda se agni do prakAra kI ho jAtI hai| vaise hI abhedanaya se eka bhI caitanya AtmA bhedanaya kI vivakSA hone para jaba AtmA ko grahaNa karane rUpa se pravRtta hotA hai, taba usakI darzana yaha saMjJA ho jAtI hai / anaMtara vahI jaba paradravya ko grahaNa karane rUpa se pravRtta hotA hai, usakI jJAna yaha saMjJA hotI hai / isa taraha viSayabheda se yaha caitanya do bhedarUpa ho jAtA hai| 1. dhavalA, pustaka 1, pR0 387 / 2. bRhadravyasaMgraha, gAthA 44 kI TIkA ke aMza pR0 190 /
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 niyamasAra-prAmRtam etayeva paayaa| modadevAH svayaM kathayanti / tAtparyametat-bhedakalpanArUpaM sarvavyavahAraM parihatyAbhevarUpanizcayatattvamavalaMbya yogAbhyAsaH kartavyo'smAbhirapi sarvaprayatnena kevalajJAnasiddhayartham / / 169170 // adhunA abhedanayena vastusvarUpaM pratigAdayanti AcArya bhagavantaH appANaM viNu NANa, gANaM viNu appaNo Na saMdeho / tamhA saparapayAsaM gANaM taha dasaNaM hodi // 17 // appANaM gANaM viNu-"ata sAtatyagamane'' sarve gatyarthA dhAtavo jJAnArthakA api santIti niyamAd atati satataM jAnAtIti AtmA, itthaM vyutpattyarthAnusAreNa, he ziSya ! tvam AtmAnaM jJAnaM viddhi jAnIhi nizcinu / tathA ca NANaM appaNo viNajJAnam Atmeti viddhi avagaccha / saMdeho Na-asmin viSaye manAgapi saMdeho nAsti / yahI bAta zrI kundakundadeva svayaM kaha rahe haiM / tAtparya yaha huA ki bhedakalpanArUpa sarva vyavahAra ko chor3akara abhedarUpa nizcaya tattva kA avalaMbana lekara hama sabhI ko kevalajJAna kI siddhi ke liye sarvaprayatnapUrvaka yoga kA abhyAsa karate rahanA cAhiye / / 169-170 // ___ aba AcArya bhagavAn abhedanaya se vastu kA svarUpa pratipAdita kara anvayArtha--(appANaM gANaM viNu) tuma AtmA ko jJAna samajho, (gANaM appago viSu Na saMdeho) aura jJAna ko AtmA samajho, isameM koI saMdeha nahIM hai / (tamhA NANaM saparapayAsaM taha dasaNaM hodi) isaliye jaise jJAna svapa raprakAzaka hai, vaise hI darzana bhI svaparaprakAzaka hai| ___TokA--'ata dhAtu satata gamana artha meM hai / sabhI gati arthavAle dhAtu jJAna artha vAle bhI hote haiM, isa niyama se 'jo satata gamana karatA hai-satata jAnatA hai baha AtmA hai|' isa prakAra vyutpatti artha ke anusAra he ziSya ! tuma AtmA ko jJAna samajho, tathA jJAna ko AtmA smjho| isa viSaya meM kiMcit bhI saMdeha nahIM hai|
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 487 tamhA gANaM saparapayAsaM-tasmAt niyamAt jJAnaM svaparaprakAzaM siddhaM jAtam / taha dasaNaM hodi-tathaiva darzanamapi svaparaprakAzaM bhavati-iti siddha yati / tadyathA--atrAbhevanayenAtmA jJAnaM darzanaM ca parasparamavinAbhAvitvenaikameva, na ca dve, trINi vA pRthak pRthak, tatastrINyapi svaparaprakAzakalakSaNena samanvitAni vartante / nanu tarkazAstrasammatalakSaNameva mAnyamatra kudakudadevAnAm, na ca rAdhAntazAstraproktam / kiMcAsya tu atra nirAkaraNaM dRzyate / satyamuktaM bhavatA; kintvanAdhyAtmagraMthe bhedAbhevagrAhakavyavahAranizcayakathana vivakSAsti, na ca siddhAntagranthapratipAditakathanasya sarvathA nirAkaraNam, pratyuta navibhAgenaiva / nyAyagranthe svaparapadArthAnAM sAmAnyagrahaNaM sattAlokanamAtra nirvikalpa darzanaM svaparavastunovizeSadharmagrahaNaM savikalpakaM jJAnaM manyate / atrAsyA mAnyatAyA api na ca pUrNatayA samarthana dRzyate / isa niyama se jJAna svaparaprakAzaka siddha ho gayA, usI prakAra darzana bhI svaparaprakAzaka siddha ho jAtA hai| ise hI kahate haiM. yahA~ abhedanaya se AtmA, jJAna aura darzana, ye paraspara avinAbhAvI rUpa se eka hI haiM, na ki do yA tIna pRthaka-pRthak, isaliye tInoM bhI svaparaprakAzaka lakSaNarUpa se samanvita hI haiN| zaMkA-tarkazAstra sammata lakSaNa hI zrI kuMdakuMdadeva ko mAnya hai, na ki siddhAMta zAstrakathita, kyoMki yahA~ to isakA nirAkaraNa dikha rahA hai / __ samAdhAna-Apane ThIka kahA hai, kiMtu yahA~ adhyAtmagnantha meM bhedanAhaka vyavahAranaya aura abhedagrAhaka nizcayanaya ke kathana ko vivakSA hai, na ki siddhAMtagrantha meM pratipAdita kathana kA sarvathA nirAkaraNa, balki navibhAga se hI kathana kiyA gayA hai| nyAya-grantha meM svapara padArthoM ke sAmAnya dharma ko grahaNa karane vAlA sattAvalokana mAtra darzana nirvikalpa mAnA gayA hai aura strapara vastu ke vizeSa dharma ko grahaNa karane vAlA jAna savikalpaka mAnA gayA hai| yahA~ para isa mAnyatA kA bhI pUrNatayA samarthana nahIM dekhA jAtA /
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 niyamasAra-prAbhRtam jJAtaM mayAdhyAtmadRSTayA jJAdadarzanayolakSaNam / siddhAntanyAyazAstrayolakSaNe parasparamavisaMvAdo kathaM bhavediti kathyatAm / tadevocyate laghIyastrayaTokAyAma "nanu svarUpagrahaNaM darzana miti rAdhAntena kathaM na virodha iti cenna, abhiprAyabhedAt / paravipratipattinirAsAyaM hi nyAyazAstram / tatastavamyupagatasya nirvikalpadarzanasya prAmANyavighAtArtha syAdvAdibhiH sAmAnyagrahaNamityAkhyAyate / svarUpagrahaNAvasthAyAM chaprasthAnAM bahirarthavizeSagrahaNAbhAvAt / na khalu pradIpaH svarUpaprakAzanAya vyavahAribhiraviSyate / sato bhirrthvishessvyvhaaraanupyogaaddrshnry| jJAnamema pramANaM tadupayogAt, vikalpAtmakasvAttasya / tattvatastu svarUpagrahaNameva dharzana kevalinAM tayoyugapatpravRtteH, anyathA jJAnasya saamaanyvishessaatmkvstuvissytvaabhaavprsNgaat'|" prazna-maiMne adhyAtma dRSTi se jJAna aura darzana kA lakSaNa samajha liyA hai| siddhAMta aura nyAyazAstra meM paraspara meM avisaMvAda-avirodha kaise hove ? so ho batalAiye / uttara-use hI kahate haiM, laSIyasyaya kI TIkA meM kahA hai-- zaMkA-svarUpa ko grahaNa karane vAlA darzana hai, aisA siddhAMta kathana hai, usa se virodha kyoM nahIM hogA ? samAdhAna--aisA nahIM kahanA, kyoMki abhiprAya bheda hai / para ke visaMvAda ko dUra karane ke liye nyAyazAstra haiM / isaliye unake dvArA svIkRta nirvikalpa darzana kI pramANatA ko khatama karane ke liye syAdvAdiyoM ne darzana ko sAmAnya grahaNa karane vAlA kahA hai, kyoMki svarUpa ko grahaNa karane kI avasthA meM chaprastha jana bAhya padArthoM ke vizeSa ko grahaNa nahIM kara sakate aura pramANatA kA to bAhya padArthoM kI apekSA se hI vicAra kiyA jAtA hai, kyoMki vaha vyavahAra meM upayogI hai| jaise ki dIpaka apane svarUpa ko prakAzita karane ke liye vyavahArI janoM ke dvArA nahIM hU~DhA jAtA hai / arthAt eka dIpaka hI apane ko prakAzita kara detA hai, use prakAzita karane ke liye dUsarA dIpaka nahIM lAyA jAtA / isaliye darzana bAhya padArthoM ke vizeSa ko grahaNa karane ke vyavahAra meM anupayogI hai|" jJAna hI pramANa hai, kyoMki vaha usa vizeSa ko grahaNa karane meM upayogI hai aura vikalpasvarUpa hai| vAstava meM svarUpa ko grahaNa karanA hI darzana hai aura kevalI bhagavAn meM ina donoM kI yugapat pravRtti hotI hai| anyathA-yadi aisA nahIM mAneMge, to jJAna ke sAmAnyavizeSa rUpa vastu ko viSaya karane kA abhAva ho jaavegaa| 1. ladhIyastrayam, prathama pariccheda, zloka 5-6 kI TIkA kA aMza /
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 489 tAtparyametat-siddhAntanyAyAdhyAtmagrantheSu jJAnadarzanayoH lakSaNabhe satyapyabhiprAyaparijJAnAt na parasparavirodhaH, pratyuta pRthaka-pRthaka vivakSayA vicAraNAd guNa evaM / kiM bahunA ? kevalinA jJAnadarzanasukhAviguNA anaMtA acintyAzcaiva / ata: NANaM atyaMtaga logAlogesu vitthaDA vitttthii| NamaNiTuM sadhvaM i8 puNa jaMtu taM laddhaM // iti jJAtvA pratidinaM pratikSaNaM ca teSAM pratikRtInAM darzanaM guNasmaraNaM pUjana stavanaM canvanAvikaM ca vidhAtavyaM bhavaddhirbhavabhorubhiH / kiMca-- prapazyanti jinaM bhaktyA pUjayanti stuvanti cha / te ca dRzyAzca pUjyAzca stutyAzca bhuvanatraye // evaM kevalI bhagavAn svasya vaniguNena svAtmAnaM pazyati, na ca parAnA tAtparya yaha hai ki siddhAMta, nyAya aura adhyAtma granthoM ke anusAra jJAnadarzana meM lakSaNabheda hone para bhI abhiprAya ko samajha lene se paraspara meM virodha nahIM AtA hai, balki pRthak pRthak vivakSA se vicAra karane para guNa hI hai / adhika' kahane se kyA ? kevaliyoM ke jJAna darzana sukha Adi guNa anaMta haiM aura acintya haiM / isaliye ___ jJAna padArthoM ke aMta taka pahuMca cukA hai, darzana loka aura aloka meM phailA huA hai| isaliye kevalajJAna sukhasvarUpa hai| kevalo kA sarva aniSTa naSTa ho cukA hai aura jo iSTa hai, vaha saba prApta ho cukA hai, isaliye bhI kevalajJAna sukhasvarUpa hai / aisA jAnakara pratidina aura pratikSaNa una kevalI bhagavAn kI pratimAoM kA darzana, guNasmaraNa, pUjana, stavana aura vaMdanA Adi Apa bhavabhIru janoM ko karate hI rahanA cAhiye, kyoMki jo jineMdra bhagavAn kA bhakti se darzana karate haiM, pUjA karate haiM aura stuti karate haiM, ve ina tInoM bhuvanoM meM svayaM darzana ke yogya, pUjA ke yogya pUjya aura stuti ke yogya bhagavAn bana jAte haiM / isa prakAra kevalI bhagavAn apane darzana guNa se apanI AtmA ko dekhate 1. pravacanasAra, gAthA 61 / 2. padmanaMdipaMcaviMzatikA, adhyAya 6 , zloka 14 /
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 niyamasAra-prAbhRtam niti mAnyatAkathanatannirAkaraNaparatvena trINi sUtrANi gatAni, tadanu sa eva bhagavAn svasya jJAnaguNena sarva jaga jAnAti na ca svamAtmAnamiti mAnyatAkathanatannirAkaraNamukhyatvena trINi sUtrANi gatAnIti SabhiH sUtradvitIyo'ntarAdhikAro gataH / / 171 / / phevalI prabhuH sAdhAraNAsmAigjanasadazamicchApUrvaka sarva jAnAti pazyati, kimutAsti kazcid vizeSaH ? iti jijJAsAyAM spaSTayantyAcAryavaryAH jANato passaMto IhApuvvaM Na hoi kevliyo| kevalaNANI tamhA, teNa du so'baMdhago bhagido // 172 // kebaliNo jANato passaMto IhApubvaM Na hoi-ghAtikarma vidhAtakasya jJAnabhAskarasya kevalino bhagavato jAnan pazyan jJaptikriyA zikriyA IhApUrvikA na bhavati, tasya pronakarmajaniTalAyA abhAvAt / tamhA-tasmAt hetoH, kebalaNANItasya kevalazAnIti anvarthasaMjJA, kevalamasahAyaM svabhAvajJAnamasyAstIti kevalajJAnI haiM, parapadArthoM ko nhiiN| isa mAnyatA ko kahane tathA usake nirAkaraNa meM tatpara aise tIna sUtra huye / isake bAda ve hI bhagavAn apane jJAna guNa se sarva jagat ko jAnate haiM, na ki apanI AtmA ko, isa mAnyatA ke kahane aura usake nirAkaraNa karane kI mukhyatA se tIna sUtra huye| isa taraha ina chaha sUtroM dvArA yaha dUsarA aMtarAdhikAra pUrNa huA // 171 // kevalI prabhu sAdhAraNa hama logoM ke sadRza icchApUrvaka saba kucha jAnate aura dekhate haiM, athavA kucha aMtara hai ? aisI jijJAsA hone para AcAryadeva spaSTa kara anvayArtha (kevaliNo jANato passaMto IhApuvvaM Na hoi) kevalI bhagavAn kA jAnanA dekhanA icchApUrvaka nahIM hai / (tamhA kevalaNANo teNa du so abaMdhago bhaNido) isaliye kevalajJAnI usI hetu se ve karmoM ke abaMdhaka kahe gaye haiN| TokA--dhAtikarma ko naSTa karane vAle, jJAnasUrya, kevalI bhagavAn kI jAnane kI kriyA aura dekhane ko kriyA icchApUrvaka nahIM hotI, kyoMki unameM mohanIya karma se utpanna huI icchA kA abhAva ho gayA hai| isa hetu se unakA "kevalajJAnI" yaha anvartha nAma hai| kevala-asahAya, svabhAvajJAna jinake hai, vaha
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam bhagavAn / teNa du so'baMdhago bhaNido-tenaivecchApUrvakajJAnadarzanAbhAvena asau abaMdhagaH sthityanubhAgabaMdhavizeSarahito bhaNitaH paramAgamasUtreSu / tadyathA-Ihate IhanaM vA IhA icchA, tasyA mohanIyakarmodayanimittasvAt / kelinAM mohanIyakarmAbhAvAt te sarvathA icchAmantareNaiva sarva jAnanti pazyanti / yathA darpaNasya svacchaguNasadbhAvAt tatra sanmukhAgatAH padArthAH svayameva pratibiMbIbhavanti. tadvat kevalinA svacchajJAnaguNe sarva jagat pratiphalati / asmAtkAraNAdeva teSAM karmabaMdho nAsti / nanu siddhAnta teSAmekasAtAprakRtibaMdha ucyate / satyamaya, kiMtu sa baMdho naammaatrennaiv| uktaM ca zrInemicandradevai--- samadvidigo baMdho sAvassukyappigo jado tss'| kiMca, vedanIyasya jaghanyApi sthitiH dvaavshmuhrtaa| kevalajJAnI bhagavAna haiN| isa kAraNa icchApUrvaka jJAna-darzana kA abhAva hone se ve bhagavAn paramAgama sUtra meM sthiti, anubhAga baMdhavizeSa se rahita kahe gaye haiN| use hI kahate haiM- cAhate haiM yA cAhanAmAtra IhA hai / ise hI icchA kahate haiN| yaha mohanIya karma ke nimitta se hotI hai / kevalI bhagavAn ke mohanIya karma kA abhAva hone se ve sarvathA icchA ke binA hI saba kucha jAnate aura dekhate haiM / jaise darpaNa meM svaccha guNa kA sadbhAva hone se usake sanmukha Aye huye padArtha svayaM hI pratibibita ho jAte haiM, usI taraha kevalI bhagavAna ke svaccha jJAnaguNa meM sArA jagat jhalakatA rahatA hai / isI kAraNa unake karmabaMdha nahIM hotaa| zaMkA----siddhAMta meM kevalI prabhu ke eka sAtA prakRti kA baMdha kahA jAtA hai| samAdhAna-satya hI hai, kiMtu vaha baMdha nAmamAtra se hI hai| zrI nemicaMdrAcArya ne kahA hai sAtA prakRti kA eka samaya kI sthitivAlA baMdha, vaha sAtA ke udaya rUpa hI unake rahatA hai| arthAt kevalI bhagavAn ke jisa kAraNa eka sAtA kA hI baMdha hai, so bhI udayasvarUpa hI hai / 1. gommaTamAra karmakAMDa, gAthA 274 /
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40.2 niyamasAra-prAbhRtam "aparA dhAvakSamuhUrtA dhevanIyasya" iti sUtravadhanAt / tataH sthityanubhAgabaMdhAbhAve prakRtipradezabaMdhau na kiMcid hAni kurutaH / tena hetunaiva vilinAM bhagavatAM karmabaMdho nAsti / samayasAramadhItya ye kecit kathayanti-~-vayaM samyAdRSTayo'smAkaM bandho nAsti, tanna sAdhu / kiMca, vItarAgayathAkhyAtacAritrAvinAbhAvivItarAgasamyagdRSTInAmevAbaMdhA'vasthA ghaTate / tathAhi--- asaMtaloNamohe, jogimhi ya samamiTThibI sAvaM / Naprapanyo payaDoNaM baMdhassaMto aNaMto y|| tAtparyametat--sarAgasamyagdaSTa yaH sarAgasaMyatAzca zuddhanayena abaMdhakAH, vyavahAranayana svasvANasthAnAt pUrvavicchinnAnantAnubaMdhimithyAtvAdiprakRtInAmabaMdhakAH, dUsarI bAta yaha hai ki vedanIya karma ko jaghanya bhI sthiti bAraha muhUrta hai / "vedanIya kI jaghanya sthiti bAraha muharta hai' aisA sUtra meM kahA hai / isaliye sthiti aura anubhAga baMdha ke abhAva meM prakRti aura pradezabaMdha kucha hAni nahIM kara pAte haiN| isI hetu se kevalI bhagavAna ke karmabaMdha nahIM hai / samayasAra ko par3hakara jo koI kahate haiM ki "hama loga samyagdRSTi haiM, hamako baMdha nahIM hai / " aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki vItarAga yathAkhyAtacAritra se sahita vItarAga samyagdRSTi mahApuruSoM ke hI abandha kI avasthA ghaTita hotI hai / - use hI kahate haiM upazAMta kaSAya, kSINakaSAya aura sayogakevalI ke eka samaya kI sthiti bAlA sAtA kA bandha jAnanA caahiye| terahaveM guNasthAna ke aMta samaya meM sAtA prakRti kI hI vyucchitti hotI hai aura caudahaveM meM baMdha ke kAraNa yoga kA abhAva hone se na baMdha hai, na vyucchitti / tAtparya yaha hai ki sarAga samyagdRSTi aura sarAgasaMyata zuddhanaya se abaMdhaka haiM, kiMtu vyavahAranaya se bhapane apane guNasthAna se pUrva vicchinna-pRthaka huI anaMtAnubandhI, mithyAtva Adi prakRtiyoM ke abandhaka hai| zeSa prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM, na ki sarvathA abandhaka / aisA jAnakara nayavivakSA se siddhAMta ke artha ko nirNIta karake 1. tattvArthasUtra, 108, sUtra 18 / 2. gommaTasAra karmakANDa, gAthA 102 /
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 453 zeSANAM baMdhakAzca bhavanti, na ca sarvatheti vijJAya nayavivakSayA siddhAntasyArtha nirNIya tathaiva pravRttiH kartavyA bhavadbhiH, yathA baMdho'pi alpasthityanubhAgakaH syAt // 17 // kevalinAmupadezakAle vacanapravRttyA kI baMnAbhAva ityAnakAya:mAcAryavaryAH samAdadhaH pariNAmaputvavayaNaM, jIvassa ya baMdhakAraNaM hoii| pariNAmarahiyavayaNaM, tmh| gANissa Na hi bNdho||173|| IhApuvaM vayaNaM, jIvassa ya baMdhakAraNaM hoI / IhArahiyaM kyaNaM tamhA NANissa Na hi baMdhA // 17 // jIvassa pariNAmapuvavayaNaM ya baMdhakAraNaM hoiM-sarvasaMsArijIvasya pariNAmapUrvakameva vacanaM nirgacchati, tatastadvacanameva baMdhasya kAraNaM bhavati / NANissa pariNAmarahiyavayaNaM-arhatparamabhaTTArakasya kevalajJAnino vacanaM pariNAmapUrvakaM manaHpariNatipUrvaka nAsti / tamhA Na hi baMdho-tasmAt kAraNAt tasya bhagavato nAsti karmabaMdhaH / Apako vaisI hI pravRtti karanI cAhiye ki jisa prakAra tumhAre bhI bandha alpa sthiti aura alpa anubhAga vAle hI ho sakeM // 172 / / ___ kevalI bhagavAn ke upadeza ke samaya vacana kI pravRtti hone se bandha kA abhAva kaise huA ? aisI AzaMkA hone para AcAryadeva samAdhAna de rahe haiM* anvayArtha- (jovassa ya pariNAmapuvyavayaNaM bandhakAraNaM hoI) jIva ke pariNAmapUrvaka vacana bandha ke kAraNa hote haiM / (NAgissa pariNAmarahiyavayaNaM) jJAnI ke pariNAma rahita vacana hote haiN| (tamhA bandho Na hi) isaliye unake bandha nahIM hai| (IhApubaM vayaNaM jIvassa ya bandhakAraNaM hoi) IhApUrvaka vacana jovake bandha ke kAraNa hote haiN| (NANissa) kevalajJAnI ke (IhArahiyaM vayaMNaM tamhA bandho Na hi) IhArahita vacana haiM, isaliye unake bandha nahIM haiM / ___TIkA--sabhI saMsArI jIva ke pariNAmapUrvaka hI vacana nikalate haiM, isaliye ve vacana hI bandha ke kAraNa hote haiN| ahaMta parama bhaTTAraka kevalajJAnI bhagavAn ke pariNAma rahita bacana haiM, unake mana kI pariNati se rahita vacana hai, isI kAraNa se una bhagavAn ke karmabandha nahIM hai / usI prakAra mohanIya karma ke udaya
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam tathaiva jIvassa ya IhApuvvaM vayaNaM-mohanIyakarmodayasahitasya jIvasya ca IhA-abhilA pUrvakaM vacanaM pravartate / bandhakAraNaM hoi-tadvacanaM karmabaMdhakAraNaM bhavati / gANissakevalajJAnino jinezvarastha IhArahiyaM vayaNaM-IhArahitam abhilASArahitaM vacanam anicchAvikA divyadhvaninigacchati / tamhA Na hi baMdho-tataH kAraNAt tasya bhagavato nAsti bNdhH| tadyathA--ye manuSyA manaHpraNidhAnapUrvaka avanti abhilASapUrvakaM vA vadaMti, athavA kadAcid nidrAyAM mUvisthAyAM ca janAnAM mukhAt sahasA saMbaddhamasaMbaddhamapi vacanaM nirgacchati, tatra bukhipUrvakAbhAvAdapi teSAM karmabaMdho jAyate / kiMca, te sarve'pi jIvA rAgadveSamohAvikaSAyasahitAH saMti, parantu kevalibhagavatAM sarvathA rAgadveSAbhAvAt baMdhAbhAvo ligayate / ye kecinmahAmamayo vezasaMyatAH samyagdRSTayovA SoDazabhAvamAbalena tIrthakarakRtiyogaguga samaparva leninavAdalalipAdamUle tIrthaMkaraprakRtibaMdhaM kRtvA tIrthakarA bhavanti, teSAmevecchAmantareNa bhavyAnAM puNyodayena divyadhvaniH niHsarati, sAmAnyakevalinAM caapi| sahita jIva ke vacana abhilASA pUrvaka hote haiM / be hI vacana karmabandha ke liye kAraNa haiN| kevalajJAnI jinezvara bhagavAn ke vacana abhilASA rahita hai-binA icchA ke hI unakI divyadhvani nikalatI hai, isaliye una bhagavAn ke bandha nahIM hai| . use hI kahate haiM- jo manuSya mana ke upayoga pUrvaka bolate haiM, yA abhilASA pUrvaka bolate hai, athavA kadAcit manuSyoM ke mukha se nidrA aura behozI kI avasthA meM sahasA kucha vacana saMdarbhita hoM, yA asaMdarbhita nikala jAte haiM / yadyapi yahA~ buddhipUrvaka bolanA nahIM hai, phira bhI ina sabake karmabandha hotA hai, kyoMki ye sabhI jIva rAga, dveSa aura moha Adi kaSAyoM se yukta haiM / kiMtu kevalI bhagavAn ke sarvathA rAgadveSa kA abhAva ho jAne se bandha kA abhAva kahA gayA hai| jo koI mahAmuni, dezavatI zrAvaka yA aviratasamyagdRSTi solaha bhAvanAoM ke bala se tIrthakara prakRti ke yogya puNya kA upArjana karake kevalI athavA zrutakevalI ke caraNamUla meM sIrthaMkara prakRti kA bandha karake tIrthakara ho jAte haiM, unake hI icchA ke binA bhavyoM ke puNyodaya se divyadhvani khiratI hai, sAmAnya kevaliyoM kI bhI divyadhvani binA icchA ke hI hotI hai /
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam nanu kAH SoDazabhAvanA iti ceducyate, siddhAntasUtreSu - "daMsaNavisujjhadAe viNayasaMpaNNavAe sIlavya desu NiravidhArathAe bhAvAsaenu aparihINAe khaNalavapaDibujjhaNAe laddhisaMvega saMpaNNavAe jadhAthAme tadhAtaveM sAhUNaM pAsuaparicAgavAe sAhUNaM samAhisaMdhAraNAe sAhUNaM vejjAva ccajogamuttabAe arahaMtabhattIe bahusuvabhattIe pavayaNabhattIe pacayaNa vacchalladAe paJayaNappabhAvaNadAe abhikkhaNaM abhigavaNaM mAgovajogujutavAe iccedehi solaha kAraNehi jIvA tityayaraNAma govaM kammaM saMghati" / " imAM prakRti karmabhUmijA narA eva badhnanti / uktaM ca gommaTasAre-- paDhamuvasamiye samme sesaliye aviravAdi cattAri / tityayarabaMdhapAraMbhayA zarA kevala // 495 prazna - vaha solaha bhAvanAyeM kauna sI haiM ? uttara---jo siddhAMta-grantha meM sUtra meM kahI gaI haiM, unheM hI kahate haiM- 1 - darzana vizuddhi, 2 - vinayasaMpannatA, 3 - zIlavratoM meM anaticAratA, 4 - AvazyakoM meM aparihInatA, 5 - kSaNalavapratibuddhatA, 6 -- labdhisaMvegasaMpannatA, 7- yathAzakti tathAtapa, 8-sAdhuoM ke lie prAsukaparityAgatA, 9 - sAdhuoM kI samAdhi saMdhAraNA, 10 - sAdhuoM kI vaiyAvRtya yogayuktatA 11 - arahaMtabhakti, 12bahuzrutabhakti, 13 - pravacanabhakti, 14 - pravacanavatsalatA, 16 - abhIkSNajJAnopayoga yuktatA / ina solaha kAraNoM se jIva 15 - pravacanaprabhAvanatA, tIrthaMkara nAma gotra karma ko bAMdhate haiM / torthaMkara prakRti kA cU~ki uccagotra ke sAtha avinAbhAva pAyA jAtA hai, isIliye yahA~ "gotra" nAma se kahA gayA hai / isa prakRti ko karmabhUmi ke manuSya ho bA~dhate haiM / gommaTasAra meM kahA hai prathamopazama samyaktva meM, zeSa tIna samyaktva meM dvittIyopazama, kSayopazama, aura kSAyika ye tIna samyaktva haiN| inameM se kisI bhI samyaktva meM, cauthe, pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM ina cAroM meM se kisI eka guNasthAna meM rahanevAlA karmabhUmi kA manuSya kevalI yA zrutakevalI ke nikaTa hI tIrthaMkara prakRti kA baMdha prArambha karatA hai / 1. baTUkhaMDAgama, ghanalA, pustaka 8 / 2. gommaTasAra karmakANDa, gAthA 93 /
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-grAbhRtam asyAH prakRteH baMdhe'pAyavicayaSamyadhyAnamapi sahakArikAraNaM vartate / tathaiva ghoktamanagAradharmAmRte zreyomArgAnabhijJAniha bhavagahane jAjvalanuSTuHkhabAdaskaMdhe cakramyamANAnatithakitamimAnukhareyaM varAkAn / ityArohatparAnunaharasavilasavabhAvanopAttapuNya prakAmtereva vAkyaiH zivapayamucitAna zAsti yo'rhan sa no'vyAta' // 2 // asyApAyaviSayaghaHdhyAnastha punaH punaH abhyAsena ye janmAntare tIrthakaraprakRtyudayamanubhavanti, teSAmevopamArahitA vidhyA vANI bhavyasasyAna siMcati / nanu divyA vANI kIdRzI ? iti cet, zrUyatAm / tathaiva proktaM zrIyativRSabhAcAryeNa aTTarasamahAbhAsA khullayabhAsA sayAI satta tahA / apAkharamaNakkharappaya samNIjIvANa sylbhaasaao| isa prakRti ke bAMdha meM apAyavicaya dharmadhyAna bhI sahakArI kAraNa hai / / isI bAta ko anagAradharmAmRta meM kahA hai isa saMsArarUpI bhayaMkara vana meM duHkharUpI dAvAnala agni atizayarUpa se jala rahI hai, jisameM apane hita ke mArga se anabhijJa hue ye becAre prANI jhulasate hue. atyaMta bhayabhIta hokara idhara-udhara bhaTaka rahe haiN| maiM ina becAroM ko isase nikAla kara sukha meM pahuMcA dUM / isa taraha para ke Upara anugraha karane kI bar3hatI huI bhAvanA ke rasavizeSa se tIrthakara sadRza puNya saMcita kara lene se divyadhvanimaya vacanoM ke dvArA jo usake yogya mokSamArga kA upadeza dete haiM, ve ahaMta jina hama logoM kI rakSA kreN| ___ isa apAyavicaya dharmadhyAna ke pUnaH punaH abhyAsa se jo janmAntara meM tIrthaMkara prakRti ke udaya kA anubhava karate haiM, unhIM kI upamArahita divya vANI bhavyajIvarUpI kheto ko siMcita karatI hai| prazna-yaha divyavANI kaisI hai ? uttara-suniye, jaisA ki zrI yativRSabha AcArya ne kahA hai aThAraha mahAbhASA, sAta sau laghabhASA tathA ora bhI jo saMjJI jIvoM kI samasta akSara-anakSara bhASAyeM haiM, unameM tAlu, dAMta, oSTha aura kaNTha ke vyApAra se 1. anagAradharmAmRta, a0 1, zloka 2 /
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam evAsaM bhAsAsU tAluvaItoTakaMThavAvAre / parihariya ekkakAlaM bhavvajaNe divabhAsitaM / pagavIe aksaliyo saMmattidayammi NavamuttANi / Nissaradi NivamANo divyajhuNI jAva jomaNayaM // sesesaM samaesuM gaNaharaveviMdacakkavaTTImaM / pahANuruvamasyaM vivajhuNI ma sasabhaMsohi // chahaSvaNavapayatthe paMcaTThIkAyasalataccANi / NANAdhihahevahi digva muNo bhaNai bhanvANaM' / tAtparyametat--ye tIrthakarAvayaH puNyapuruSA etAdRyo viSyavaneH svAmino babhUvuH, teSAM vandanA bhakti kRtvA punaH punaH etadeva mayA prArghase--imAH SoDazabhAvanA mama manomaMdire sphuTitA bhaveyuH // 174 // kevalino'nyAH kAH kriyA icchAmaMtareNeti jijJAsAyAmAcAryavaryAH spaSTayantiThANaNisejjavihArA, ihApavaM Na hoi kevaliNo / tamhA Na hoi baMdho, sAkarTa mohaNIyassa // 175 // rahita hokara eka hI samaya bhavya janoM ko divya upadeza denaa| bhagavAn jinendra ke svabhAva se askhalita aura anupama divya dhvani tInoM saMdhyA kAloM meM nava muhUrtoM taka nikalatI hai aura eka yojana paryanta jAtI hai| isase atirikta gaNadharadeva athavA cakravartI ke praznAnurUpa artha kA nirUpaNa karane ke lie baha divya dhvani zeSa samayoM meM khira jAtI hai / yaha bhavyoM ko chaha dravya, natra padArtha, pAMca astikAya aura sAta tattvoM kA nAnA prakAra ke hetuoM dvArA nirUpaNa karatI hai / yahA~ tAtparya yaha huA ki jo tIrthaMkara Adi puNya puruSa aisI divya dhvani ke svAmI hue haiM, unako vaMdanA, bhakti karake punaH punaH mere dvArA yaha prArthanA kI jAtI hai ki ye solaha bhAvanAyeM mere manamandira meM sphurAyamAna hAveM // 174 // kevalo bhagavAn kI anya aura kauna sI kiyAyeM binA icchA ke hotI haiM ? aisI jijJAsA hone para AcAryavarya spaSTa kara rahe haiM-- ____ anvayArtha--(kevaliNo ThANaNisejjavirArA IhAku Na hoi) kevalI bhagavAn ke ThaharanA, baiThanA aura vihAra karanA ye kriyAyeM icchApUrvaka nahIM hotI haiM / 1. tiloyapaNatti, a0 4, gAthA 901 se 905 / 2. sAnagbI nA pAThAMtaram / 63
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam ThANaNisejjavihArA-sthAna niSaNNamupavezanaM bihArazcemAH kriyAH kevaliNo IhAputvaM Na hoI-kevalino bhagavata IhApUrvakaM na bhavanti, pratyuta etA: kriyA svayameva jAyante / tamhA baMdho Na hoi-tasmAt kAraNAt tasya prabhoH baMdhoH na bhavati / punaH kasya baMdho bhavati ? mohaNIyassa sAka-mohanIyakarmasahitasya jIvasya sAkSArtham akSArthamindriyArthaM tena sAdhaM yo vartate, tasya saMsArijIvasya baMdho bhavatyeva / paramahatkevalinAM karmabaMdho nAsti / tadyathA-ye kecit jinamutrAMkitA: kevalajJAnasUryamutpAdayanti, te tasminneva kSaNe bhUtalAvupari paMcasahastradhanU Si udgacchati / tatrAkAze tadAnImeva indrAjJayA dhanada Agatya samavasaraNaM nirmiNoti / tatra prAk caturdikSu mAnastaMbhAH pazcAt dhUlosAlakoTaprabhRtidvAdazasabhAstadupari trikaTanIyutagaMdhakuTyAmapari kamalAsane caturaMgulaspRSTavaiva arhanto bhagavanto virAjante / upa bhAminAyAga-... (tamhA bandho Na hoi) isaliye unake bandha nahIM hai| (mohaNIyassa sAkaTTha) mohanIyasahita ke indriyoM ke vyApAra meM bandha hotA hai / TokA-khar3e honA, baiThanA aura zrIvihAra karanA ye kriyAyeM kevalI bhagavAn ke icchApUrvaka nahIM hotI haiM, balki svayameva hotI haiM / isa kAraNa una prabhu ke bandha nahIM hotaa| mohanIyakarma sahita jIva ke iMdriyoM kI pravRtti hone para una saMsArI jIva ke bandha hotA hI hotA hai kintu ahaMta kevaliyoM ke karmanbandha nahIM hai / use hI kahate haiM--jo koI jinamudrApArI mahAmuni kevalajJAnasUrya ko utpanna kara lete haiM, ve usI kSaNa meM bhUtala se Upara AkAza meM pAMca hajAra dhanuSa para cale jAte haiN| vahA~ AkAza meM usI samaya iMdra kI AjJA se kubera Akara samavasaraNa kI racanA kara detA hai.| usameM pahale cAroM dizAoM meM mAnastaMbha, dhUlosAla koTa Adi se lekara bAraha sabhAyeM, usake Upara tIna kaTanI se yuta gaMdhakuTI, usake Upara kamalAsana para cAra aMgula adhara-siMhAsana ko na sparza karake hI ahaMta bhagavAn virAjamAna ho jAte haiN| bhagavAn jinasenAcArya ne kahA hai
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam mAnastaMbhAH sarAMsi pravimalajalasattvAtikA puSpavATI, prAkAro nATyazAlA dvitayamupavanaM vedikAntardhvajAdhvA / sAla: kalpamANAM saparivRtavanaM stupaharmyAvalI ca, , prAkAraH sphATikosnta suramunisabhA pIThikApre svayaMbhUH " // asmin samavasaraNe yAvantyo vibhUtayo'tizAyimAhAtmyAdayazca vartante yad bhuvanatraye kvacit kadAcidapi na saMbhavati / mAnastaMbhadarzanenaiva mAnaM palAyate, vizatisahasra sopAnapaktiSu zizavo vRddhA vikalAMgAvayo'pi aMtarmuhUrta mAtreNaivAruhya deyAdhidevAnAM darzanaM kurvanti, bhagavatAM bhAmaMDale janAH svasaptabhavAn pazyanti / etAH sarvA vizeSatA bhagavatprasAdenaiva na cAnyatra kvacit saMbhavanti / yadi indro vidyAdharo 499 samavasaraNa kI racanA isa prakAra hai sabase pahale dhUlIsAla ke bAda cAroM dizAoM meM cAra mAnastaMbha haiM, mAnastaMbhoM ke cAroM ora sarovara haiM, phira nirmala jala se bharI huI khAI hai, phira puSpavATikA - latAvana haiM, usake Age pahalA koTa hai, usake Age donoM ora do-do nATyazAlAyeM haiM, usake Age azoka Adi vana haiM, usake Age vedikA hai, tadanaMtara dhvajAoM kI paMktiyA~ haiM, phira dUsarA koTa hai, usake Age vedikAsahita kalpavRkSoM kA vana hai, usake bAda stUpa aura stUpoM ke bAda mahaloM ko paMktiyA~ haiM, phira sphaTika maNimaya tIsarA koTa haiM, usake bhItara manuSya, deva aura muniyoM kI bAraha sabhAyeM haiM / tadanaMtara pIThikA hai aura pIThikA ke agrabhAga para svayaMbhU bhagavAn arhatadeva virAjamAna haiM / isa samavasaraNa meM jitanI vibhUtiyA~ aura jo atizaya mAhAtmya Adi rahate haiM, ve saba isa tIna loka meM kahIM para kadAcit bhI saMbhava nahIM hai / mAnastaMbha ke darzana se hI mAna naSTa ho jAtA hai / bAlaka, vRddha aura vikalAMga Adi bhI aMtamuhUrta meM hI samavasaraNa kI bIsa hajAra sIr3hiyoM para car3hakara devAdhideva ke darzana karate haiM, bhagavAn ke bhAmaMDala meM loga apane sAta bhavoM ko dekha lete haiM / ye saba vizeSatAyeM vahA~ bhagavAn ke prasAda se hI rahatI haiM / ye anyatra kahIM bhI saMbhava nahIM haiN| yadi iMdra athavA koI vidyAvara Akara punaH kRtrima samavasaraNa banAve, arthAt bhagavAn ke binA hI samavasaraNa banAve, to vahA~ ye atizaya saMbhava nahIM haiM / jaise 1. mahApurANa, parva 23, zloka 192 /
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 niyamasAra-prAbhRtam vA kazcidAgatma punaH kRtrimasamavasaraNaM racayehi tatra etAdRgatizAyitA na zakyate, revatIrAjoparIkSAnimittani pitasamavasaraNavat / uktaM ca vAdirAjamuninA--- pASANAtmA taditarasamaH kevalaM ranamUrtiH, __mAnastaMbho bhavati na parastAvRzo rtnvrgH| dRSTiprApto harati sa kathaM mAnaroga narANAma, pratyAsattiyadi na bhavatastasya tacchaktihetuH / / zrImahAvIrasvAminAM prathamadarzanenaivAtyartha prabhAvitaH zrIgautamasvAmI bhaktibhareNa gadgadavANyA "jayati bhagavAn hemAmbhoje' ityAdinA stuvannavAdot atAmranayanotpalaM sakalakopavarjayAta, ___kaTAkSaramokSahInamavikAratodrekataH / viSAvamakahAnitaH prahasitavyamAna sadA, mukhaM kathayatIva te hRdayazuddhimAtyantikIm // ki revatI rAnI kI parIkSA ke nimitta eka kSullaka ne vidyA se samavasaraNa banA diyA thaa| zrI vAdirAja munirAja ne so hI kahA hai pASANa rUpa banAyA gayA mAnastaMbha anya pASANa ke samAna kevala ratnoM kA mUrtirUpa hai, to yaha mAnastaMbha apane darzakoM kA mAnaroga kaise naSTa kara sakatA hai ? kyoMki hai bhagavan ! ApakI nikaTatA yadi use nahIM milatI hai, to vaha sAdhAraNa hI rahatA hai, kintu ApakA sAnidhya mila jAne se usameM bhavyoM ke mAna galita karane kI zakti A jAtI hai| zrI mahAvIra svAmI ke prathama darzana se hI atyartha prabhAvita hue gautama. svAmI bhakti se yukta ho gadgada vANI se--"jayati bhagavAn hemAmbhojapracAraviz2a bhitI" ityAdirUpa se stuti karate hue kahate haiM-- he bhagavan ! Apake netrakamala lAlimA se rahita haiM, kyoMki Apane saMpUrNa kodharUpI agni ko moha liyA hai| Apake netroM meM kaTAkSa nahIM hai, kyoMki ApameM vikAra kA udreka lekhamAva bhI nahIM hai / ApameM viSAda aura mada na hone se ApakA 1. ekIbhAvastotra / 2. caityabhakti /
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 501 niyamasAra-prAbhRtam toryakaramahAprabhukevalinAM catustrizadatizayA aSTamahAprAtihAryANi cha bhavanti / teSAM janmagrahaNakAlAdeva nityaM zarIre svedarahitatvamalamUtrarahityadugdhaSayalarudhiratvAvajavRSabhanArAcasaMhananarasamacaturastra saMsthAnAnupamarUpanavacaMpakasurabhityASTottara * sahasralakSaNAnantabalaboryahitamitamadhurAlApasahitA ime vazAtizayAH, punaH ghAsikSayeNa kevalajJAnotpanne sati catuvikSa yojanazatasubhikSatvagaganagamanAvayAbhAvabhuktyupasargAbhAvacaturmukhatvAcchAyatvaninimevadRSTisarvavidyezvaratvasamanakhakezatASTAdazamahAbhASA - saptazatalaghubhASAnyasaMjJijIvasamastAkSarAnakSarabhASAtmakadivyadhyAnasahitA ete ekAdazAtizayA jAyante / punarapi tIrthakaramAhAtmyena saMkhyAtayojanaparyantakAle'pi sarvatuphalakusumAdayaH, kAkadhUlamapattAsyam sukhavayavanaH, parasparamaitrIbhAvo janmajAtamukha sadA maMda maMda hAsya se suzobhita hai / isa prakAra he bhagavan ! ApakA mukha Apake hRdaya ko AtyaMtika zuddhi ko kaha rahA hai / .. tIrthaMkara mahAprabhu kevalI bhagavAn ke cauMtIsa atizaya aura ATha mahAprAtihArya hote haiN| unake janmakAla se hI nitya unake zarIra meM 1-pasInA nahIM AtA, 2--mala-mUtra nahIM rahatA, 3-dUdha ke samAna rakta rahatA hai, 4-vajra vRSabhanArAcasaMhanana, 5-samacaturasrasaMsthAna, 6-atizaya sundara rUpa,7-navacaMpaka ke samAna sugaMdhi, 8-zarIra meM 1008 lakSaNa, 9-anaMtabalavIyaM aura, 10-hitamitamadhuravacanAlApa, ye daza atizaya hote haiM / punaH ghAtikarma ke kSaya se kevalajJAna utpanna ho jAne para 1-cAroM dizAoM meM sau-sau yojana taka subhikSatA, 2-AkAza meM gamana, 3-jIvaghAta kA abhAva, 4-bhojana kA abhAva, 5-upasarga kA abhAva, 6cAroM tarapha mukha kA dikhanA, 7-chAyArahitatA, 8-nimeSarahita dRSTi, 9-sarvavidyA kI IzvaratA, 10-nakha-kezoM kA na bar3hanA aura 11-aThAraha mahAbhASA, sAta sau laghubhASA tathA anya saMjJo jIvoM kA samasta akSara aura anakSara bhASArUpa divyadhvani kA khiranA, ye gyAraha atizaya hote haiM / punaH tIrthaMkara prabhu ke mAhAtmya se 1-saMkhyAta yojana paryaMta binA samaya ke bhI sarva Rtu ke phala-phUloM kA phalanA, 2-kA~Te dhUli Adi ko dUra karate hue sukhadAyI pavana kA calanA, 3-janmajAtavirodhI jIvoM meM bhI paraspara meM maitro bhAva kA 1. dhAdikyANa jAdA ekkArasa adisayA mhriyaa| ede titthamarANaM kevalaNANammi uppaNNe ||906||-tilompnntti, a04
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 501 niyamasAra-prAbhUtam virodhinAmapi darpaNatala iva svaccharatnamayI bhUmiH, iMdrAjJayA meghakumArakRtagandhIdakavarSA, phalabhAranazA lidhAnyAvisasyAni sarvajanatAnaMda:, zItalamadasugaMdhapavanaH, kUpataDAgAdiSu nirmalajalaparipUrNatA, dhUmolkApAtAdivirahitAkAza nirmalatA, sakalaprANiSu rogAdibAdhAvirahitatvam yakSendramastaka sthita caturdivyadharmacakram pAvanikSepasthAneSu divyasurabhitasuvarNakamalAni -- ime trayodazAtizayA' devopanItA bhavanti / punazca - " azokavRkSaH surapuSpabRSTivityadhvanizvAmaramAsanaM ca / bhAmaMDala dundubhirAtapatre, satprAtihAryANi jinezvarANAm // etAdRkkalpanAtIta vibhavasametasamavasaraNe'rhaskelino virAjante / teSAM bhuksyupasargAbhAvena kavalAhAropasargAdikalpanA'pi na saMbhavati / te jinA icchAmaMtareNaiva honA, 4- tala ke samaya bhUmikA svaccha evaM ratnamayI honA, 5 - indra kI AjJA se meghakumAra dvArA gaMdhodaka kI varSA kA honA, 6- phala ke bhAra se jhuke hue zAlidhAna Adi ke khetoM kA ho jAnA, 7 - sarvajanoM ko AnaMda kA honA, 8- zItala maMda sugaMdha havA, 9 - kue~, tAlAba Adi kA svaccha jala se bhara jAnA, 10 dhuA~, ulkApAta Adi se rahita AkAza kA nirmala honA, 11 - sarva prANiyoM meM roga, bAdhA Adi kA nahIM honA, 12 pakSedroM ke mastaka para cAra divya dharmacakoM kA honA 13 - bhagavAn ke caraNa rakhane ke sthAna Adi meM divya sugaMdhita suvarNa kamaloM kA honA, ye teraha atizaya devakRta hote haiM / punaH 1-azoka vRkSa, 2 - devoM dvArA puSpavRSTi, 3- divyadhvani, 4- cAmara, 5 - siMhAsana, 6--bhAmaMDala, 7- dundubhi bAje aura 8- chatratraya, ye ATha mahAprAtihArya jineMdradeva ke hote haiM / isa prakAra kalpanA se bhI pare vaibhava se yukta samavasaraNa meM ahaMta kevalI bhagavAn virAjamAna rahate haiM / unake AhAra aura upasarga kA abhAva hone se kavalAhAra aura upasarga Adi kI kalpanA bhI unameM saMbhava nahIM hai / 1. viloyapatti a0 4 0 264 meM kevalajJAna ke gyAraha aura devAnova te atizeSa mAne haiM /
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 503 niyamasAra-prAbhRtam tiSThantyaniSThanti niSAdanti zrIvihAraM kurvanti / bhagavatAmetAH kriyAH svabhAvato jAyante / tatra saudharmendraH kiMkaro bhUtvA baddhAMjali: agre'ne gacchan sarva vyavasthApati, na gha prerayati / uktaM ca devaireva pravacanasAre ThANaNisenjAvihArA, dhammuvoso ghaNiyavayo teti / varahaMtANaM kAle, mAyAcArovya icchINaM' // nanu strINAM yavi mAyAcAraH svabhAvena jAyate, tarhi kathaM pUjyAstA AryikApadacyAm ? netad vaktavyam, atra bahulApekSayaiva kathanaM na ca sarvathA srvstriyo'pekssyaa| anyacca dRSTAnto na sarvathA ghaTate, caMdramukhIkanyAvat / tathaiva sarvAH striyo na sarvathA ne jineMdra bhagavAn icchA ke binA hI Thaharate haiM, khar3e hote haiM, baiThate haiM aura zrIvihAra karate haiN| bhagavAna kI ye kriyAyeM svabhAva se hI hotI haiN| vahA~ para sodharma iMdra kiMkara huA hAtha jor3akara Age-Age calatA huA sarva vyavasthA karatA hai. kintu preraNA nahIM karatA hai| pravacanasAra meM zrI kundakundadeva ne hI kahA hai sthita honA, baiThanA aura vihAra karanA tathA dharma kA upadeza denA, ye kriyAyeM arahaMta bhagavAn ke apane-apane samaya meM svabhAva se hI hotI haiM, jaise ki striyoM meM mAyAcAra svAbhAvika rahatA hai / zaMkA~yadi striyoM meM mAyAcAra svabhAva se hotA hai, to punaH ve AyikA kI padavI meM pUjya kaise haiM ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA, yahA~ para bahulatA kI apekSA se hI kathana hai, na ki sarvathA sarva striyoM kI apekSA se / dUsarI bAta yaha hai ki dRSTAMta sarvathA ghaTita nahIM hotA hai, jaise ki candramukhI kanyA kahane se kanyA kA mukha sarvathA caMdramA ke samAna nahIM haiM, mAtra sundaratA kI apekSA hI hai| usI prakAra sabhI striyA~ sarvathA sarvakAla meM nindanIya nahIM haiM / kiMtu brAhmI, sundarI, caMdanA Adi AyikAyeM aura marudevI Adi jina 1. pravacanasAra, gAthA 44 /
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 niyamasAra-prAmRtam sarvakAle nindyante, paraM tu--brAhmosuMdarIcaMdanAprabhRtyAyikA marudevyAvijinamAtarazcApIndrAdi devaiH zrI bharatasagararAmacaMdrAvimahApuruSairapi baMdyA babhUvuH / uktaM caitadeva zrIzubhacaMdrAcAryeNa yamibhirjanmaniviNNadUSitA yadhapi striyH| tathApyekAntatastAsAM vidyate nAghasaMbhavaH // 56 // nanu santi jIvaloke kAzcicchamazIlasaMyamopetAH / nijavaMzatilakabhUtAH zrutasatyasamanyitA nAryaH / / 57 / / satauravena maharavena vRttena vinayena c| mizana sniraH bhAnijada, guTanti mAtA 58 // maryAdApuruSottamarAmacandra : sItayA sahakadA varadharmAyikAmapUjayat / sItAyAM bIkSitAyAM satyAM tAmapyarvavata / iha duSpamakAle'dyatve'pi katipayA AyikA jinAgamAdhyayanAdhyApanazalAH pUrvAcAryaracitagranthAnuyAvapravaNA nijasamyakzraddhAnajJAnacAritratapobhiH dharmopadezAdimAtAyeM bhI iMdrAdi devoM se aura zrI bharata, sagara, rAmacandra Adi mahApuruSoM se bhI vaMdanIya huI haiN| zrI zubhacandrAcArya ne kahA bhI hai yadyapi saMsAra se nirveda ko prApta hue aise sAdhuoM ne striyoM ke dUSaNa kahe haiM, phira bhI ekAMta se unameM doSa saMbhava hI hoM, aisA nahIM hai| isa jIvaloka meM kitanI hI nAriyA~ zama, zIla aura saMyama se rAhita, apane vaMza ke liye tilakarUpa, zAstra aura satya se samanvita hotI haiM / koI-koI striyA~ apane satItva se, apanI mahAnatA se, apane cAritra se, apane viveka se aura vinaya se isa pRthvItala ko bhUSita karatI rahatI haiN| ___ maryAdApuruSottama zrI rAmacandra ne eka samaya sItA ke sAtha varadharmA nAma kI ArthikA kI pUjA kI thI tathA sItA ke dIkSA le lene para unako bhI namaskAra kiyA thaa| isa duHSama kAla me Aja bhI kaI eka AyikAyeM jinAgama ke adhyayanaadhyApana meM kuzala, pUrvAcAryo dvArA racita graMthoM ke anuvAda meM pravINa, apane samyaka 1. jJAnArNava, garga 12 / 2. palmapurANa /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam bhizca mArgaprabhAvanAM kurvantyaH svaprabhAvena saMbovanena preraNayA ca puruSAnapi mokSamArge sthApayantyo bhavyabhAktikazrAvakavidvadbhizca baMzAH pUjyA bhavanti / / __bhagavatAM samavasaraNamutkRSTena dvAvazayojanapramANaM jaghanyenakayojanamAtrameva / samavasaraNasya sabhAbhUmau dvAdazakoSTheSu krameNa gaNadharapramukhaRSikalpavAsinIdevyAyikAdhAdhikAjyotirvAsidevIbhyaMtariNIbhavanavAsinobhavanavAsidevavyaMtaradevajyotiSkadebakalpavAsidevacakravatyAdimanuSyasiMhAditiryagjIvA upavizya divyadhvani zRNvanti / tIrthakaradevamAhAtmyena asaMkhyAtabhavyajIcA bhagavavaMdanA bhakti kurvANAstatra sthAtumapaveSTuca zaknuvanti parasparamabAdhamAnA aspRSTA 'eva / tAtparyametata-ye munayaH svaparabhevavijJAnabalena satataM svAtmAnaM zuddha khanityaniraMjanaparamAnaMdajJAnadarzanajyotiHsvarUpaM manyante, tathaiva cintayanti bhAvayantyanubhavanti zraddhAna, jJAna cAritra aura tapa ke dvArA tathA dharmopadeza Adi ke dvArA jainadharma kI prabhAvanA karato huI apane prabhAva se, saMbodhana se aura preraNA se puruSoM ko bhI mokSa mArga meM sthApita karatI huI bhavya bhakta zrAvakoM dvArA aura vidvAnoM dvArA vaMdanIya, pUjanIya ho rahI haiN| bhagavAn kA samavasaraNa utkRSTa rUpa se bAraha yojana kA hotA hai aura kama se kama eka yojana mAtra kA hotA hai| samavasaraNa ko sabhA bhUmi meM bAraha koThoM meM krama se 1--gaNavara Adi muni, 2 - kalpavAsinI deviyA~, 3-ApikA-zrAvikAyeM, 4-jyotirvAsI deviyA~, 5-vyaMtaradeviyA~, 6-bhavanavAso deviyA~, 7-bhavanavAsA deva, 8-vyaMtaradeva, 9-jyotiSkradeva, 10-kalpavAsI deva, cakravartI Adi bhanuSya aura 12-tiryaMca jIva / ye saba apane-apane koThoM meM baiThakara bhagavAna kI divyadhvani ko sunate haiM / tIrthaMkara deva ke mAhAtmya se asaMkhyAta bhavya jIva bhagavAn kI vaMdanA bhakti karate hue paraspara meM eka-dUsare ko bAdhA na dete hue eka-dUsare se aspaSTa, alaga-alaga rahate huye hI vahA~ para Thahara sakate haiM aura baiTha sakate haiN| arthAta itanI adhika bhIr3a hone para bhI vahA~ paraspara meM dhakkAmukkI yA kasamakasI nahIM hotI hai| yahA~ tAtparya yaha samajhanA ki jo munirAja svapara bhedavijJAna ke bala se satata ho apanI AtmA ko zuddha buddha nitya niraMjana paramAnaMda jJAnadarzana jyoti 1. tiloyapANatti, a0 pR0 266 /
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 niyamasAra-prAbhRtam ca, ta evedagarhatpadayoM lapsyante / ki ca, ayobhirlohapAtrANi suvarNena svaNimakaTaphakuMDalamadrikAdayo jAyante, tathaivAtmano'zuddhabhAvanAhaM sukho duHkhI saMsArI napo varAko dono vetyAdhanabhUtyA'yamAtmA tathaiva bhavati / punazcAdhyAtmayogena zuddhajJAnajyotiH paramAtmA bhavatIti jJAtvAhatpadakamalayoH manaH kRtvA manasi cAhatpAdapadma nidhAya svAtmatattvameva bhavatA cintanIyam // 17 // evaM "jANato passaMto" ityAdinA kevalijinAnAmicchApUrvakajJaptivRzikriyAdivyadhvanisthAnopavezanavihAra kriyAH svabhAvenaiva bhavantIti gAyAcatuSTayena tRtIyo'ntarAdhikAro gataH / itaH paryaMtamahatsvarUpavarNanaM kRtvA'gne siddhasvarUpaM varNayiSyanti / svarUpa mAnate haiM, vaisA hI citavana karate haiM-bhAvita karate haiM-anubhava karate haiM, ve hI aisI ahaMtadeva ko padavI ko prApta kareMge; kyoMki lohe se loha pAtra aura sone se suvarNamaya kar3A, kuNDala, aMgUThI Adi banate haiM / vaise hI azuddha bhAva se "meM sukhI hU~, duHkhI hU~, saMsArI hU~, rAjA hU~, becArA hU~, athavA dIna hU~ ityAdi rUpa anubhUti se yaha AtmA vaisA hI hotA rahatA hai aura punaH adhyAtma yoga se zuddha jJAnajyoti paramAtmA ho jAtA hai| aisA jAnakara ahaMtadeva ke caraNakamala meM mana lagAkara aura apane mana meM ahaMtadeva ke caraNakamala ko sthApita kara Apako svAtmatattva kA hI citavana karanA cAhiye / bhAvArtha-yahA~ atizayoM meM kevalajJAna ke gyAraha aura devakRta ke teraha kahe haiM, so tiloyapaNNatti ke AdhAra se kahe haiN| naMdIzvarabhakti meM zrI pUjyapAdaAcArya ne kevalajJAna ke dasa aura devakRta caudaha atizaya mAne haiN| vartamAna meM prasiddhi bhI aisI hI calI A rahI hai, kiMtu yahA~ para divya dhvani ko devakRta atizaya meM na lekara bhagavAn ke kevalajJAna ke atizaya meM liyA hai // 175 / / isa prakAra "jANato passaMto" ityAdirUpa se kevalI bhagavAna kI icchApUrvaka jAnane dekhane kI kriyA, divyadhvani, sthAna, baiThanA, bihAra Adi kriyAyeM svabhAva se hI hotI haiM, isa taraha kahane vAlI cAroM gAthAoM dvArA yaha tIsarA aMtarAdhikAra pUrNa huaa| yahA~ taka ahaMtadeva ke svarUpa kA varNana karake aba Age siddhoM kA svarUpa kheNge|
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam 507 jJAtaM magrArhatkevalibhAgavatAM svarUpaM punaH siddhAnAM kiMsvarUpam ? athavA bhagavAnAyapaH kSaye kya tiSThati ? ityAdAMkAyAmAcAryakaryAH samAdadhane Aussa bayega puNo, NiNNAso hoi sesapayaDINaM / pacchA pAvai sigcha, loyaggaM samayametteNa // 176 / / Aussa khayeNa puNo sesapayaDINaM NiNNAso hoi-kevalino bhagavato manuSyAyu:karmaNaH kSayeNa punaH tasminneva kAle zeSANAM caturazItiprakRtInAmapi nirmUlato nAzo bhavati / tadanu kva gacchati ? pacchA sigdhaM samayametaNa loyamga pAvai-pazcAt zIghra samayamAtreNaiva lokAgraM trailokyasyAntimabhAgaM prApnoti gacchati / ito vistara:-bhagavantaH kevalikAle katipayadivasAvazeSe yogaM nirundhanti, yathA vRSabhadevAzcaturdazadinAni bhagavanmahAvIrasvAminazca divasahayaM yoganirodhaM cakruH / tadA zijJaptikriyAyA vyatiriktavamAnasthAnopavezanavihArakriyA abaruddhA bhavanti, tathApi te kevalinaH sayogiguNasthAna evaM tiSThanti, yadAyuSo ladhvaMtarmuhartakAlamava maiMne ahaMta bhagavAna kA svarUpa jAna liyA, punaH siddhoM kA kyA svarUpa hai ? athavA Ayu ke nAza ho jAne para bhagavAn kahA~ rahate haiM ? aisI AzaMkA hone para AcAryadeva samAdhAna de rahe haiM anvayArtha--(Aussa khayeNa puNo sesapayaDINaM NiNNAso hoi) Ayu kA kSaya ho jAne para punaH zeSa prakRtiyoM kA nAza ho jAtA hai| (pacchA samayametteNa sigdha loyamgaM pAvai) anaMtara zIghra hI samayamAtra meM ve bhagavAn lokAgna ko prApta kara lete haiN| TokA-kevalI bhagavAn ke manuSyAyu karma kA kSaya ho jAne se punaH usI kSaNa meM zeSa caurAsI prakRtiyoM kA bhI nirmUla nAza ho jAtA hai| isake bAda ve zIghra hI eka-samayamAtra meM tIna loka ke aMtima bhAga ko prApta kara lete haiN| ise hI kahate haiM-bhagavAn apane kevalI ke kAla meM kucha dina zeSa rahane para yoga kA nirodha karate haiN| jaise ki vRSabhadeva ne caudaha dina kA aura bhagavAn mahAvIra ne do dina kA yoga nirodha kiyA thaa| usa kAla meM jAnane aura dekhane kI kriyA ko chor3akara vacana, sthAna, upavezana, zrIvihAra ina kriyAoM kA nirodha ho jAtA hai| phira bhI ve kevalI sayogI guNasthAna meM hI rahate haiM aura jaba Ayu
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 niyamasAra-prAbhUta ziSyate tadA'yogijinaguNasthAnamAruhya tatropAntyasamaye te dvAsaptatiprakRtInAmantyasamaye trayodazaprakRtInAM ca nirNAzaM kurvanti / tAsAM nAmAni kathyante audArikAdipaMcazarIrapaMcabaMdhanapaMcasaMghAtavyaMgopAMgaSaTsaMsthAnaSaTsaMhananapaMcavarNapaMcarasadvigaMdhASTasparzasthirAsthirazubhAzubhasusvaraduHsvaradevagatigatyAnupUrvIprazastavihA . yogatyaprazastavihAyogatidurbhapanirmANAyazaHkIrtyanAdeyapratyekAparyAptAgurulaghapadhAtapara - ghAtocchvAsonudayarUpaikavedanoyanIcagotranAmemA nazyanti / tadanu teSAmevAntyasamaya udayAgataikavedanIyamanuSyagatigatyAnapUrvyapaMcendriyajAtisubhagatrasabAdaraparyAptyAdeyayazaH - kIrtimanuSyAyutIrthakaraprakRtayaH kSIyante / keSAMcit sAmAnyakelinAM tIrthakaramaMtareNa dvAdazaprakRtaya eva nazyanti / tasminneva samaye te RjugatyA'smAnmadhyalokAt sapta. rajju yAvad gatvA lokAnte virAjante / te padmAsanena khagAsanena vA siddhayanti na cAnyAsanena, punazca sarve siddhAtmAnastatra tathaiva tiSThanti sadAkAlam / kA kAla laghu aMtarmuhUrta mAtra raha jAtA hai, taba ayogI jina nAma ke caudahaveM guNasthAna meM car3hakara vahA~ dvicarama samaya meM ve bahattara prakRtiyoM kA aura aMtima samaya teraha prakRtiyoM kA nAza kara dete haiM / una prakRtiyoM ke nAma kahate haiM--- audArika Adi pA~ca zarIra, pA~ca bandhana, pA~ca saMghAta, tIna aMgopAMga, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gaMdha, ATha sparza, sthira, asthira, zubha, azubha, susvara, duHsvara, devagati, devagatyAnupUrvI, prazastavihAyogati, aprazastavihAyogati, dubhaMga, nirmANa, ayazaHkoti, anAdeya, pratyeka, aparyApta, agurUlaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, anudayarUpa eka vedanIya aura nIcagotra ye prakRtiyA~ naSTa hotI haiM / isake bAda unhIM ke aMtima samaya meM udaya prApta eka vedanIya, manuSyagati, manudhyagatyAnuvartI, paMcendriyajAti, subhaga, asa, bAdara, paryApti, Adeya, yazaHkIti, manuSyAyu aura tIrthaMkara prakRtiyA~ naSTa ho jAtI haiM / kinhIM sAmAnya kevaliyoM ke tIrthaGkara prakRti ke binA bAraha prakRtiyA~ hI naSTa hotI haiM / taba usI samaya meM ve bhagavAn Rjugati se isa madhya loka se Upara sAta rAju paryanta jAkara loka ke anta meM virAjamAna ho jAte haiN| ve padmAsana se yA khaDagAsana se siddha hote haiM anya Asana se nhiiN| punaH sabhI siddha bhagavAn sadAkAla vahA~ hI virAjamAna rahate haiM / 1. gommaTasAra karmakAMDa, gAmA 30-341 /
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam nanu jIvAnAmasaMkhyAtapradezinAmapi karmaNo nimittena zArIrapramANaM saMkocavistArau bhavataH, punaH karmaNAmabhAve antimazarIrapramANapradezina AtmAnastatraiva tiSTheyuH, kathamadhvaM gacchaMti ? naitadvaktavyam "vissasoDr3ha gaI" iti sUtravAkyAt vinasA svabhAvenaveme Urdhva gacchanti / athavA saMskAravazAccApi pUrva dhyAnAvasthAyAM mahAmunayo rUpasthadhyAne citayanti, yat piThasthadhyAnAntargato mamAtmA paMcaviSadhAraNAbhiH zuddhayan asmAt bhUtalAt paMvasahasradhanUSi upari gatvA samavasaraNe sthitvA bhagavAn kevalo jAtaH / pazcAt rUpAtItadhyAne cintayanti mamAtmA ekasamayamAtreNaiva siddhazilAyA upari lokAntaM saMprApya siddho'bhavat / itthaM punaH punarabhyAsabalenordhvagamanasaMskAro dRDhIbhavati / ukta ca zrImadumAsvAmibhiH pUrvaprayogAvasaMgatyAda bandhacchevAttathAgatipariNAmAcca // 6 // zaMkA--asaMkhya pradezI bhI jIvoM kA karmanimitta se zarIra pramANa saMkoca aura vistAra hotA hai, to punaH karmoM kA abhAva ho jAne para aMtima zarIrapramANa pradezavAle AtmA ko vahIM Thahara jAnA cAhiye, ve Upara kaise jAte haiM ? ___ samAdhAna-aisA nahIM kahanA, kyoMki "bissasoDDha gaI" jIva kA Urdhvagamana svabhAva hai, isa sUtra vAkya se svabhAva se hI ve siddha bhagavAn Upara ko gamana kara jAte haiN| athavA saMskAra ke vaza se bhI Urdhvagamana karate haiM / mahAmuni pahale dhyAna avasthA meM rUpastha dhyAna meM citavana karate haiM ki piMDastha dhyAna ke aMtargata merA AtmA pA~ca prakAra kI dhAraNAoM se zuddha hotA huA isa bhUtala se pA~ca hajAra dhanaSa Upara jAkara samavasaraNa meM sthita hokara bhagavAn kevalo ho gyaa| anaMtara rUpAtIta dhyAna meM citavana karate haiM ki merA AtmA eka samaya mAtra meM hI siddhazilA ke Upara loka ke aMtabhAga ko prApta karake siddha ho gayA hai| isa prakAra punaH punaH abhyAsa ke bala se Urdhvagamana kA saMskAra dRr3ha ho jAtA hai| zrImAn umAsvAmI AcArya ne bhI kahA hai pUrva prayoga se, saMgarahita ho jAne se, bandha kA cheda ho jAne se aura vaisA hI Urdhvagamana pariNAma-svabhAva hone se the siddha jIva Urdhvagamana karate haiN| punaH ina cAroM hetuoM ko dRSTAMta se samajhAyA hai ki kumhAra ke ghumAye hue cakra ke samAna
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ CATE niyamasAra-prAbhRtam AviDakulAlacakravada vyapagatalepAlAbuvaderagaDabIjavagnizikhAyacca // 7 // adha kArtikakRSNAmAvasyAyAmamudhyAmuSAvelAyAM pAvApuryAH sarovaramadhyAt bhagavAna mahAvIrasvAmI avazeSakarmANi nirmUlya nirvANapadavImavApa / tathAhi uktaM zrIpUjyapAdadevena pAvApurasya bahinnatabhUmideze, potpalAkulavatAM sarasAM hi mdhye| zrIvarddhamAnajinadeva iti pratoto, nirvANamApa bhagavAn prvidhuutpaapmaa| nirvANagatasyAsya bhagavato'dya dvisahasrapaMcazatadazavarSANi abhUSan / tasya prabhonirvANakalyANakapUjAM kRtvA devendraH prajvalitadIpamAlikAbhiH pAvApurI prakAzayuktA kRtA / tataH prabhRtyadhAvadhi asyAryakhaMDasya vasundharAyAM sarva saMpradAyino janA adya dIpamAlikArAtrI dIpAvalI prajvAlya sarvottama parva manyante / pUrva prayoga se, alAbu-tUmar3I kA lepa nikala jAne para jaise vaha nadI meM Upara A jAtI hai, aise hI saMga-parigraha zarIra Adi ke chUTa jAne se, eraMDa kA bIja jaise caTakate hI Upara uchala jAtA hai vaise hI bandha kA cheda ho jAne se aura agni kI lo jaise Upara jAtI hai, vaise hI Urdhvagamana svabhAva hone se ye siddha paramAtmA Upara ko gamana karate haiN| ____ Aja kArtika kRSNA amAvasyA kI isa uSA velA meM pAvApurI ke sarobara ke madhya se bhagavAna mahAvIra svAmI ne zeSa aghAti karmoM kA nirmUlana karake nirvANapada ko prApta kiyA thA / aisA hI zrI pUjyapAda svAmI ne kahA hai __pAvApurI ke bAhara unnata bhUmipradeza meM aneka khile hue kamaloM se sahita sarovara hai, usake madhya sthita hue bhagavAn barddhamAna jineMdradeva ne karmoM kA nAza kara nirvANa ko prApta kiyA hai ! nirvANa ko prApta hue Aja ina bhagavAn ko do hajAra pA~ca sau dasa varSa hue haiN| una prabhu kI nirvANapUjA ko karake devendroM ne prajvalita dIpamAlikAoM se pAvApurI ko prakAzayukta kara diyA thaa| taba se lekara Aja taka isa AryakhaMDa kI 1. tattvArthasUtra, a0 10 / 2. nirvANabhakti, saMskRta / 3. tiloyapaNNasi, a0 gAthA /
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam jainAH prAta uSAkAle bhagavantaM mahAvIrasvAminaM pUjayitvA bRhanmodakaM nirvANalaDDukaM samarpya nirvANakalyANamahotsavaM kurvanti / sAyaMkAle dIpAvalIM prajvAlya zrI gautamagaNadharasya kevalajJAnalakSmI gaNadhara devapAdapUjAM ca kurvanti / uktaM ca 511 jvalatpradIpAlikA pravRddhacA, surAsuraiH bopitayA pradIptayA / tadA sma pAvAnagarI samaMtataH, pravIpitAkAzatalA prakAzate // tatastu lokaH prativarSa mAvarAt, prasiddhavIpAlikayAtra bhArate / samudyataH pUjayituM jinezvaraM jinendra nirdhANavibhUtibhaktibhAk // AgamiSyannUtana saMvatsarANi mahyaM sarvasaMghAya sarvabhavyebhyazca maMgalapradAni vasundharA para sabhI saMpradAya ke loga Aja ke dina dIpAvalI kI rAtri meM dIpoM ko jalAkara sarvottama parva manAte haiM / jaina loga prabhAta ke uSAkAla meM bhagavAn mahAvIrasvAmI kI pUjA karake nirvANalADU nAma se bar3A sA lADU car3hAkara nirvANakalyANaka mahotsava karate haiM / punaH sAyaMkAla meM dIpoM kI paMktiyA~ jalAkara zrI gautama gaNadhara deva kI kevala jJAnalakSmI kI aura gaNadharadeva ke caraNakamaloM kI pUjA karate haiM / kahA bhI hai "usa samaya sura aura asuroM ke dvArA jalAI huI bahuta bhArI dedIpyamAna dIpoM kI paMkti se pAvAnagarI kA AkAza saba ora se jagamagA uThA / usa samaya se lekara bhagavAn ke nirvANakalyANaka kI bhakti se yukta saMsAra ke prANI isa bharata kSetra meM prativarSa AdarapUrvaka prasiddha dIpamAlikA ke dvArA bhagavAn mahAvIra kI pUjA karane ko udyata rahane lage aura unhoM kI smRti meM dIpAvalI kA utsava manAne lage / " Age Ane vAle naye varSa mere liye, sarva saMgha ke liye aura sarva bhavyoM ke liye maMgaladAyI hoveM / bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAdakamala ke prasAda se mujhe bhI aisI siddhapada prApta karAne meM samartha zakti prApta hove / bhAvArtha - isa gAthA kI TIkA likhate samaya muktigamana kA varNana cala rahA thaa| usI dina bhagavAn mahAvIra ke nirvANakalyANaka ko pUjA huI thI, ataH 1. harivaMzapurANa 66 sarga |
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 niyamasAra-prAbhRtam bhUyAMsuH, bhagavanmahAvIrasvAmipAdapadamaprasAdAnmamApi etAdRzI siddhapadaprAptikaraNakSamA zaktirbhayAt // 176 // punaste siddhA akiMcanAH zUnyA vA bhavantyuta teSAM sakAza phibhapyastIti zaMkAyAM samAdadhate AcAryadevAH jAijaramaraNarahiyaM, paramaM kammavajjiyaM suddhaM / jANAicausahAvaM akkhayamaviNAsamaccheya // 177 // aThavAbAhamaNidiyamaNovamaM punnnnpaatrnnimmukk| puNarAgamaNavirahiya Nicca acalaM aNAlaMbaM // 178 // jAija ramaNarahiyaM-jAtiH janma, jarA vRddhAvasthA, maraNaM zarIrAvidazaprANAnAM vinAzo mRtyuH, taiH rahitaM guNaM zuddhAvasthAM vAsau karmanirmukta AtmA prApnoti, "pAiva" iti kriyAyA adhyAhAro'tra kartavyaH / athavA yatra jAtijarAmaraNarahitaM una bhagavAn kA aura nirvANagamana evaM dIpAvalI manAne kA prakaraNa sAmane hone se isa TIkA meM samayocita yaha prakaraNa le liyA hai / / 176 / / punaH ve siddha akiMcana yA zUnya ho jAte haiM, yA unake pAsa kucha rahatA bhI hai ? aisI AzaMkA hone para AcAryadeva kahate hai anvayArtha-~(jAijaramaraNarahiyaM paramaM kammadachavajjiyaM suddha) janma jarA maraNa se rahita, parama, ATha kama se jita, zuddha, (NANAica usahAvaM akkhayamaviNAsamaccheya) jJAna darzana sukhavIrya svabhAvavAlA, akSaya, avinAzI, acchedya, (avvAbAhamaNidiyamaNoba maM puNNapAvaNimmukka) avyAbAba, atIndriya, anupama, puNyapApa se rahita, (puNa rAgamaNa virahiyaM Nicca acalaM aNAlaMba) punarAgamana se rahita, nitya, acala aura AlaMbanarahita, aisA sukha una siddhoM ko prApta ho jAtA hai| ___TokA--jAti-janma, jarA-vRddhAvasthA, maraNa-zarIra Adi daza prANo kA vinAza honA mRtyu hai, ina janmAdi se rahita guNa ko-zuddhAvasthA ko yaha karma se rahita huA AtmA prApta kara letA hai| aisA pAva i" isa kriyA kA adhyAhAra kara lenA cAhiye athavA jahAM para janmAdi se rahita nirvANa hai aise lokAgra ko
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ liyamsAra- prAbhatam 513 " nirvANaM tAdRzaM lokAgraM prApnoti siddhaparamAtmA sarvatra evameva sambandha kartavyaH / pumaH kiM ? paramaM kammaTu vajjiyaM suddhaM paramaM sarvotkRSTaM karmASTakavinirmuktaM zuddhaM nirvANa yatra tallokAgraM prApnoti / tataH kiM ? NANAicausahAvaM akkhayamaviNA samaccheyaM-jJAnadarzana sukhavIryAzcatvAraH svabhAvaguNAH yatra tat kalpAntakAle'pi kSayarahitamakSayaM vinAzarahitamavinAzaM chetumayogyam acche sat nirvANaM lokAgraM prApnoti / punaH kiMbhUtam ? abyAbAhamaNa diyamaNovamaM - sarvabAdhAvirahitamavyAbAdham iMdriyAtItamanindriyam, upamArahitamanupamam / punazca kathaMbhUtam ? puNNapAvaNimmukkaM - sAtAvizubhaprakRtibaMdhodayaizca nirmuktaM yatra tallokAgraM nirvANasthAnam / punarapi kIdRzam ? punarAgamaNa virahiye - punaH tatratyAt AgamanarahitaM punarAgamanavirahitam / punazca kIdRzam ? NiccaM acalaM aNAlaMbaM - nityamanantAnantakAlAvasthAyirUpaM calAcalAbhAvAvacalaM paradravyAcAlaMbanazUnyaM vAtavalayAccAlambana rahitamapyetAdRzaM nirvANaM yatra tallokAgraM prApnoti / tadyathA - anantacatuSTayAntaraM galakSmyAH samavasaraNAdidevAgamanana bhoyAnacAma rAbivibhUtisvarUpabahiraGgalakSmyAzca svAmino'rhanto bhagavantaH sakalaparamAtmAno siddhAtmA prApta kara lete haiM / aisA hI sambandha ina donoM gAthAoM ke artha meM sarvatra kara lenA cAhiye / punaH vaha nirvANa kaisA hai ? parama-sarvotkRSTa hai, AThoM karmoM se rahita hai, zuddha hai, aisA nirvANa jahA~ hai usa lokAgra ko ye prApta kara lete haiM / punaH jJAna, darzana, sukha, vIrya ye cAra svabhAvaguNa vahA~ haiM, kalpAMta kAla meM bhI kSaya se rahita vaha akSaya sthAna hai, avinAzI hai, chedana ke yogya na ho sakane se acche hai| sarvabAdhA se rahita avyAbAdha hai, indriyoM se rahita atIndriya hai, upamA se rahita hone se anupama hai, vaha nirvANa sAtA Adi zubha prakRtiyoM ke baMdha - udaya se rahita hai aura asAtA Adi pApa prakRtiyoM ke baMdha- udaya se rahita hai / vahA~ pahuMca jAne ke bAda kinhIM kA bhI punaH vahA~ se Agamana nahIM hotA hai, ataH punarAgamana se rahita hai / anaMta anaMta kAla taka avasthAyI rUpa hone se nitya hai / calAcala ke abhAva se acala hai / paradravya ke vAtavalaya Adi ke bhI AlaMbana se rahita hone se anAlamba hai / jahA~ aisA nirvANa hai, aise lokAMta ko prApta kara lete haiM / + use hI kahate haiM --- anaMtacatuSTayarUpa aMtaraMga lakSmI ke aura samavasaraNa Adi devoM kA Agamana AkAza meM gamana, caMvara duranA Adi bahiraMga lakSmI ke 65
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 niyamasAra -prAmRtam yA siddhA bhavanti tadA te rAmaraNarata kaSTanAzuddhaM jAnAdicatuSTayasvabhAvamaMDitamakSayamavinAza macchedyam ayyAbAdhAtIndriyAnupamaM puNyapApabhAvazUnyaM punarAgamanavirahitaM nityamacalamanAlambaM yat tannirvANasaukhyaM prApnuvanti na ca pradIpa nirmANaM buddhakathitakalpanArUpam / tatraiva sthitvA te sadA zAzvatakAlaM svAtmajanyaparamAnandasukhamanubhavanto tiSThanti svAsyanti, na kadAcidapi tata Agacchanti nAgamiSyanti anantAnantakAle'pi / 1 uktaM ca zrosamantabhadra svAminA kAle kalpazate'pi ca, gate zivAmAM na vikriyA lakSyA / utpAto'pi yadi syAt trilokasambhrAntikaraNapaTuH // tAtparyametat -- ye samyagvRSTayo dezavratino mahAvratino vA saMsAre nivasanto'pi svAmI arhata bhagavAn sakala paramAtmA jaba siddha ho jAte haiM, taba ve janma jarA maraNa se rahita, AThoM karmoM se rahita, parama zuddha, jJAnAdi catuSTaya svabhAva se maNDita, akSaya, avinAzI, acchedya, adhyAbAdha, atIndriya, anupama, puNyapApa se rahita, punarAgamana se rahita, nitya, acala aura AlaMbana rahita aise nirvANa saukhya ko prApta kara lete haiM / vaha buddha ke dvArA kalpita kalpanArUpa, dIpaka ke bujha 'jAne ke samAna zUnyarUpa nirvANa nahIM hai / aise nirvANa pada meM sthita hokara ve sadA zAzvatakAla taka apanI AtmA se utpanna paramAnanda sukha kA anubhava karate hue vahIM Thaharate haiM aura tthhreNge| kabhI bhI ve vahA~ se vApasa nahIM Ate haiM aura na hI ananta - ananta kAla meM kabhI bhI vApasa AyeMge / zrI samaMtabhadra svAmI ne kahA hai saikar3oM kalpa kAloM ke bIta jAne para bhI mokSa ko prApta kara cuke jIvoM meM kabhI bhI vikriyA-parivartana nahIM hotA, bhale ho yahA~ tonoM lokoM meM kSobha ko karane vAlA hI utpAta kyoM na ho jAve / arthAt ve siddha sadA kAla vahIM rahate haiM, anantoM kalpa kAloM ke bItane para bhI ve punaH avatAra nahIM lete / tAtparya yaha huA ki jo samyagdRSTi, dezavratI yA mahAvratI saMsAra meM rahate 1, ratnakaraNDa zrAvakAcAra /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 515 satataM zuddhabuddhanityanirajjanaparamAnandakevalajJAnajyotiHsvarUpaM nijAtmAnaM zraddadhate bhAvayanti cintayantyanubhavanti ca, ta eva kasmiMzcid vivase bhaya vA niyamena etAdRA nirmANasauSa DarAnta mAti ravAnabara suSmAbhirapi svAtmabhAvanA bhAvayi tavyA // 178 // zAtA mayA siddhAnAM solyAdiguNAH, punaH tatra kiM kiM nAstIti prazne uttarayantyAcAyavaryAHNavi dukkhaM gavi sukkhaM, Navi pIDA va vijjade baahaa| Navi maraNaM Navi jaNNaM, tattheva ya hoi NivvANaM // 179 // Navi iMdiya-uvasamgA, Navi moho vimhiyo Na NiddA ya / Na ya tiNhA va chuhA, tattheva ya hoi NivvANaM // 18 // Navi kammaM Nokamma, Navi ciMtA va aTurUdANi / Navi dhammasukkajhANe, tattheva ya hoi NivyANaM // 181 // hue bhI satata zuddha buddha nitya niraMjana paramAnanda, kevala jJAnajyoti svarUpa apanI AtmA kA zraddhAna karate haiM, bhAvanA bhAte haiM, citavana karate haiM aura anubhava karate haiM ve hI kisI na kisI dina yA kisI na kisI bhava meM niyama se aise nirvANasaukhya ko prApta kareMge / aisA samajhakara Apako bhI anavarata apane AtmA kI bhAvanA karanI cAhiye // 17 // ___maiMne samajha liyA ki siddhoM meM saukhya Adi guNa haiM, punaH unake kyA kyA nahIM haiM ? aisA prazna hone para AcAryadeva uttara dete haiM anvayArtha--(dukkhaM Navi sukkhaM Navi pI Navi bAhA Neba vijjade) jahA~ duHkha nahIM, sukha nahIM, por3A nahIM aura bAdhA bhI nahIM hai, (maraNaM Navi jaNaM Navi) maraNa nahIM aura janma bhI nahIM hai, (tattheva ya NivvANaM hoi) vahIM para nirvANa hotA hai / (iMdiya-uvasaggA gavi moho Navi vimyio NihA ya Na tiNhA ya Na chuhA Neva) jahA~ para indriya nahIM, upasarga nahIM, moha nahIM, vismaya nahIM, nidrA nahIM, tRSA nahIM aura kSudhA bhI nahIM hai, (tattheva ya NibvANaM hoi) vahIM para nirvANa hotA hai / (kammaM NokammaM Navi citA Navi aTarUhANi Neva dhammasukkakANe Navi) jahA~ para karma nokarma nahIM haiM, ciMtA nahIM hai, ArtaraudradhyAna nahIM haiM aura dharma zukladhyAna bhI nahIM hai, (tattheva ya NivANaM hoi) vahIM para nirvANa hotA hai /
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtas dukkhaM Navi sukkhaM gavi pIDA gavi bAhA Neva vijjade-yatra sthAne duHkhaM asAtAprabhRtyazubhakarmodayasattvAbhAvAt duHkhamapi na, sAtAprabhUtizubhakarmodayasattvAbhAvAt indriyajanyasAMsArikeSTavanitAputramitramiSTAzanavasanAdisaMbandhi sukhamapi nAsti, rogAdikaSTAbhAvAt pIDApi vyathApi nAsti, paracakrazatruviSAhikRtabAdhApi naiva vidyate / punazca maraNaM Navi jaNaM Navi-paMcavidhazarIrAbhAvAta maraNamapi nAsti, tatazca jananaM janmagrahaNamapi nAsti / tattheva ya givvANaM hoi-tatraiva ca nirvANaM bhavati / iMdiya-uvasaggA navi-kSayopazamajanyabhAvendriyANi nAmakarmajanitavyendriyANi ca yatra na santi, devamanuSyatiryagacetanakRtacaturvidhopasargAzca na santi, moho Navi vimhiyo ya NihA Na-mohanIyapharmAbhAvAt parabadhyAtmIyakaraNabhAvo mohorinda, kutUhala nAma nitAramA vigaganaH, darzanAvaraNakarmajanitasuSuptAvasthA nidrA ca nAsti / tiNhA Na ya chuhA Neva-taruNA AzA pipAsA vA nAsti, tathA ca asAtodayavIraNayA utpannA kSudhA vedanApi naiva / tattheva ya NivvANaM hoi-tatraiva ca nirvANaM bhavati / kamma Nokamma Navi-yatra pharma jJAnAvaraNArASTravidhaM TokA-jahAM para asAtA Adi azubha karmoM ke udaya aura sattva kA abhAva hone se duHkha nahIM hai, sAtA Adi zubha karmoM ke udaya aura sattva kA abhAva hone se indriyajanya sAMsArika, iSTa strI, putra, mitra, miSTa bhojana, vastra Adi sambandhI sukha bhI nahIM hai, rogAdi kaSToM kA abhAva hone se pIr3A bhI nahIM hai, paracakra, zatra, viSa, sarpa Adi kRta bAdhA bhI nahIM hai, punaH pA~ca prakAra ke zarIra kA abhAva hone se maraNa bhI nahIM hai aura janma ko grahaNa karanA bhI nahIM hai, vahIM para nirvANa hotA hai| jahAM para kSayopazama se hone vAlI bhAva-iMdriyAM aura nAmakarma ke dvArA banI huI dravya-indriyA~ nahIM haiM, deva, manuSya, tiryaMca aura acetana ke dvArA kiye gaye cAra prakAra ke upasarga nahIM haiM, mohanIya karma kA abhAva hone se paradravya ko apanA mAnane rUpa moha bhI nahIM hai, kutUhala bhAva se hone vAlA Azcarya bhAva nahIM hai, darzanAvaraNa karma se hone vAlI sone kI avasthA rUpa nidrA bhI nahIM hai, AzA athavA pyAsa nahIM hai aura asAsAvedanIya ke udaya yA udIraNA se utpanna hone bAlI bhUkha ko bAdhA bhI nahIM hai, vahIM para nirvANa hotA hai|
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUta nokarma zarIraparyAptyAdikamapi na, ciMtA pavi aTTarUhANi geva-citA mAnasikasaMtApo'pi na, caturvidhArtabhyAnaM caturvidharaudradhyAnaM ca naiva / tahi dharmazukladhyAne staH ? dhammasukkajhANe Navi-caturvidhadharmyadhyAnaM caturvighazukladhyAnaM cApi na / tattheva ya NivvANaM hoi-tatraiva ca nirvANaM bhavati / tadyathA-yAsman punarAgamanAvirahitAcyAbAdhasaukhyamayapade prApte sati imAni duHkhasukhaprabhRtizukladhyAnAntAni na vidyante, tatraiva nirvANanAmadheyaM paramAnandasvarUpaparamAtmapadaM bhavati / nanu "buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskAranavAramaguNAnAmatyantocchevo mokSaH" iti vaizeSikamatAnuyAyino manyante, tahi kathaM bhavadbhiH dUSaNaM dIyate ?-naivaM vaktavyam, syAvAdinAM mate hi paMcendriyaviSayavyApArajanitakSaNika sAMsArikasukhasyAbhAvaH siddhAvasthAyAm, na ca zuddhabuddhajJAnadarzanasvarUparamAnanvanijAsmotpannasahajaparamAlAvamayAtIndriyasukhAbhAvastatra / tathaiva kSAyopazamikamatyAvijJAnAbhAvastatra, na ca sahajavimalakevalajJAnAbhAvaH / jahA~ para jJAnAvaraNa Adi ATha karma aura zarIra-paryApti Adi nokarma bhI nahIM haiM, mAnasika saMtApa rUpa citA bhI nahIM hai, cAra prakAra ke ArtadhyAna aura cAra prakAra ke raudra dhyAna bhI nahIM haiN| cAra prakAra ke dharmadhyAna aura cAra prakAra ke zukladhyAna bhI nahIM haiM, vahIM para nirvANa hotA hai| use hI kahate haiM-jisa punarAgamarahita, avyAbAdha saukhyamaya pada ke prApta kara lene para ye duHkha-sukha se lekara zukladhyAna paryaMta kucha bhI nahIM haiM, vahIM para nirvANa nAma kA paramAnaMdasvarUpa paramAtmapada hotA hai| zaMkA-buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra ina nava AtmA ke guNoM kA atyanta nAza ho jAnA mokSa hai, aisA vaizeSika matAnuyAyI mAnate haiN| to phira Apa unheM kyoM dUSaNa dete haiM ? samAdhAna aisA nahIM kahanA, kyoMki syAdvAdiyoM ke mata meM paMceMdriya viSaya ke vyApAra se utpanna huA jo kSaNika sAMsArika sukha hai, usakA abhAva siddha avasthA meM mAnA hai, na ki vahA~ para zuddha buddha jJAna darzana svarUpa paramAnanda rUpa nijAtmA se utpanna sahaja paramAhlAdamaya atIndriya sukha kA abhAva / usI prakAra vahA~ para kSAyopazamika mati, zruta Adi jJAna kA abhAva hai, na ki sahaja vimala kevalajJAna kA abhAva /
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 .. niyamasAra-prAbhRtam utaca zrIpUjyapAvadevena --- AtmopAdAnasiddha svayamatizayavad yotabAdhaM vizAlam, khilAsavyapetaM viSayavirahitaM niSpratidvaMdvabhAvam / anyAnavyAnapekSaM nirupamamitaM zAzvasaM sarvakAlam, utkRSTAnantasAraM paramamukhamatastasya siddhasya jAtam // teSAM siddhAnAM kasyacidapi paravastuna AvazyakatA'pi nAsti / tathaivoktaM tatraiva bhaktau nArthaH kSuttavinAzAda vividharasayutairannapAnairazucyA, nAspRSTagandhamAlyainaM hi mRduzayanaglAninivAghabhAvAt / yAtakAtarabhAke tadupazamanasabheSajAnayaMtAvada, bopAnarthakyavadA vyapagatatimire dRzyamAne samaste // zrI pUjyapAdadeva ne kahA bhI hai AtmA ke upAdAna se siddha, svayaM atizayazAlI, bAdhArahita, vizAla, vRddhi-hAsa rahita, viSayoM se rahita, pratipakSa bhAva se rahita, anya dravyoM se anapeza, upamArahita, amita, zAzvata, sarvakAla rahane vAlA, utkRSTa, anaMtasArasvarUpa, aisA parama sukha una siddhoM ke utpanna ho jAtA hai, punaH una siddhoM ko anya kisI bhI para vastu ko AvazyakatA nahIM rhtii| . usI siddha-bhakti meM yaha kahA hai una siddhoM ke kSadhAtuSA kA abhAva hone se unheM nAnAvidha rasoM se yukta anna-pAna Adi vastuoM se kucha bhI prayojana nahIM rhtaa| azuci kA sparza na hone se unhe gaMdha-mAlA Adi se koI prayojana nahIM hai / glAni-zrama aura nidrA Adi kA abhAva ho jAne se mRdu zayyA kI AvazyakatA nahIM hai| AtaMka aura pIDA ke na hone se usako zamana karane ke liye uttama auSadha Adi kI AvazyakatA nahIM hai / ajJAna andhakAra ke dUra ho jAne se samasta jagat ko dekha lene para punaH una siddhoM ke liye dIpaka bhI vyartha ho hai / 1. sidabhakti, saMskRta / 2. sidabhakti, saMskRta /
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam tatra na bhaved SaHdhyAnaM kiMtu zukladhyAnaM kathaM niSidhyate, tattu zuciguNayogAt zuklameva ? satyametat, paraM dhyAnastha kArya karmaNAM kSayaH, sa tu tatra pUrNo jAto'tastatra dhyAnasya vAApi nAsti / kica, dhyAnasya phalaM tatra labdhameva / tAtparyametat-ete siddhaparameSThinaH svamindriyasukhavirahitAH sarvaparakhadhyAlambanazUnyA api svAbhitabhAktikebhyo nAnAvidhAbhyudayasukhaM niHzreyasasukhaM ca prayacchanti / uktaM ca pAtrakesaristotre-- vAsyanupabhaM sukhaM stutipareSyatuSyannapi, kSipasyaphupito'pi ca dhruvamasUyakA durgto| na ceza ! parameSThitA tava virudhyate yadbhadhAna, na kuppati na tuSyati prakRtimAzrito mdhymaam|| zaMkA--ina siddhoM meM dharmadhyAna nahIM hai, so to ThIka, kiMtu zukladhyAna kA niSedha kyoM kiyA ? kyoMki vaha zuciguNoM ke yoga se zukla hI hai / samAdhAna--ApakA kahanA saca hai, phira bhI dhyAna kA kArya hai karmoM kA kSaya honA aura vaha vahA~ pUrNa ho cukA hai, ataH vahA~ una siddhoM meM dhyAna kI bAta bhI nahIM hai, kyoMki dhyAna kA phala to unheM mila hI cukA hai| ___ yahA~ tAtparya yaha hai ki ye siddha parameSThI svayaM iMdriya-sukha se virahita haiM, para dravyoM ke Alambana se zUnya haiM, phira bhI apane Azrita bhaktoM ko aneka prakAra se abhyudaya sukha aura niHzreyasa sukha ko dete haiM / pAtrakesarIstotra meM kahA hai-- he bhagavan ! Apa apanI stuti karane vAloM se harSita na hote huye bhI unheM anupama sukha de dete ho| jo Apase dveSa karate haiM, una para krodha na karate huye bhI unheM durgati meM DAla dete ho| phira bhI he Iza ! Apake parameSThI pada meM koI virodha nahIM AtA hai, kyoMki Apa na krodha karate haiM aura na rAga karate haiM, pratyuta madhyama prakRti-madhyastha bhAva kA Azraya lene vAle haiN| 1. pAtrakesaristotra, padya 8 /
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 niyamasAra-prAbhUtam ityavabudhya nirantaraM sukhaduHkhabAdhAkSuttaDAdirahitAnA tribhuvanagurUNAM simAmAM bhaktistutivandanArAdhanopAsanAjapAnusmaraNaguNakIrtanadhyAnAvibhiH svamanaH pavitrIkartavyam // 179-181 // tahi tatra nirbANe ki kimastIti jijJAsAyAM zrIkundakundadevA upadizantivijjadi kevalaNANaM, kevalasokhaM ca kevalaM viriyaM / kevaladidi amuttaM, asthittaM sappadesattaM // 18 // kevalaNANaM kevalasokkhaM ca kevalaM viriya kevaladidi vijjadi-tatra nirvANArago deSAM zikSA para sacirAcArakSama kevalajJAna vidyate, trailokyatrakAlpajIvAnAM puMjIbhUtasarvasukhApekSayApi anantaguNAdhikaM kevalasaukhyaM vidyate / uktaM ca trilokasAramahAzAstre cakphikuruphaNisurevesahamive meM suhaM tiyAlabhayaM / tatto aNaMtaguNivaM siddhANaM khaNasuhaM hodi'|| aisA samajhakara nirantara tribhuvanaguru siddhoM kI bhakti, stuti, vaMdanA, ArAdhanA, upAsanA, jApya, anusmaraNa, guNakIrtana aura dhyAna Adi ke dvArA apanA mana pavitra karanA cAhiye // 179-180-181 / / ___to punaH usa nivaNipada meM kyA-kyA hai ? aisI jijJAsA hone para zrI kuMdakuMdadeva kahate haiM ___ anvayArtha--(kevalaNANaM kevalasokkhaM ca kevalaM viriyaM kevaladiTTi amuttaM atyittaM, sappadesattaM vijjadi) kebala jJAna, kevalasaukhya, kevala vIrya, kevala darzana, amUrta, astitva aura sapradezatva-siddhoM meM ye guNa rahate haiN| TIkA-usa nirvANa sthAna meM una siddhoM ke eka sAtha sarva padArthoM ko jAnane meM samartha kevalajJAna rahatA hai| tIna loka aura tIna kAla ke sabhI jIvoM ke ikaTThe huye sarva sukhoM kI apekSA bhI anaMta guNA adhika sukha siddhoM meM kevalasaukhya nAma se rahatA hai| trilokasAra mahAzAstra meM kahA hai cakravartI, devakuru-uttarakuru kI bhogabhUmiyA~, dharaNedra, surendra aura ahamiMdra ina sabakA tona kAla sambandhI jo sukha hai, usase bhI anaMta guNA adhika sukha siddhoM 1, nilokasAra, gAthA 560 /
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 521 punazca tIrthakaracakravartibalaveSadhAsudevadevendravidyAdharAdijIvAnAM piMDIbhUtazaktyapekSayApi anantaguNitazaktirUpaM kevalaM ghoyaM teSAM sarvazaktimatAM prabhUNAmasti / anyacca, etatrailokyasapazA anantAnantalokA api yavi bhaveyuH, tahi tAnapi draSTu samarthA phevalA asahAyA sarvotkRSTA dRSTidarzanaM vidyate / kimete catvAro guNA amya'pi vA bhavanti ? aya kim, bhavanti / amuttaM atthittaM sappadesattaM-varNarasagaMpasparzarUpamUrtikapudgalaguNeH zUnyamamUrtatvam, svadravyakSetrakAlabhAvaH zazvad vidyamAnatvamastisvam, lokAkAzapramANAsaMkhyAtapravezApekSayA sapradezatvamityAdayo'nantanantA guNAstatra nirvANe vasA siddhAnAM santi / tadyathA--atItAnantakAlAvadhAvadhi abhUtapUrvAH siddhAH anantAnantAH santi / satra te sarve sva-svapradezaH parasparamekakSetrAvagAhino'pi svasvAstitvavastutvAmUrtatvapravezatvajJAnadarzanasukhavIryAgurulaghukAdyanantaguNaiH sAdha svasattAbhizca pRthak pRthak ko eka kSaNa meM hotA hai / punaH tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, deveMdra, vidyAdhara Adi jIvoM ko ekatrita huI zakti ko apekSA bhI anantaguNI zakti rUpa se una sarvazaktimAn prabhu ke kevalavIrya nAma kI anantazakti hotI hai aura isa tIna loka sadaza yadi ananta-ananta loka bhI aura ho jAveM, to unheM bhI dekhane meM samartha, kevala asahAya sarvotkRSTa darzana una siddhoM ke kevaladarzana nAma se hotA hai / zaMkA-kyA ye cAra guNa hI hote haiM yA anya bhI hote haiM ? samAdhAna--hA~ hote haiM / varNa, rasa, gandha, sparzarUpa mUrtika pudgala guNoM se zUnya amUrtatva guNa rahatA hai / apane dravya, kSetra, kAla, bhAvoM se sadAkAla rahane vAlA astitva guNa haiM / lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradezoM kI apekSA se sapradezatva guNa hai / ityAdi rUpa anantAnanta guNa usa nirvANa meM rahane vAle siddha bhagavAn ke hote haiN| ___ ise hI kahate haiM-atIta kAla se le lekara Ajataka ananta kAla paryaMta anantAnanta bhI siddha abhUtapUrva hai| vahA~ ve saba apane-apane pradezoM se parampara meM eka kSetra meM rahate huye bhI apane-apane astitva, vastutva, pradezatva, jJAna, darzana, sukha, vIrya, agurulaghu Adi amanta guNoM ke sAtha apanI sattA se pRthak-pRthak haiM /
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 niyamasAra -prAbhUtam I vidyante / ye tIrthaMkarA gRhasthAzrame'pi mAtApitarau na praNamanti, digambarasunInAmapi namaskAraM na kurvanti, te'pi tAn siddhaparameSThinaH satataM namaskurvanti / dIkSAkAle "namaH siddhebhyaH" ityuktvA tAntikalaparamAtmano namaskRtya anyadIkSAgurumantareNaiva atri gRhNanti / mana:paryayajJAnino bhUtvA'pi tAn dhyAyanta eva sidhyanti / etAvRzAnAM siddha bhagavatAM nAmasmaraNamapi maMtra evAsau sarvakAryasiddhayarthamamoghazaktiH / pUrvAcAryA graMtharacanAyAH prArambhe maMgalAcaraNamakRtvApi "siddho varNasamAmnAyaH" "siddhiranekAntAt" iti sUtraracanayA granthamaracayan / iti jJAtvA'smAbhirapi "OM namaH siddha ebhyaH", "siyana" "siddha namaH" "siddha" ityAdimaMtrAH satataM smartavyA japanIyA vacanenoccAraNIyAzca svAtmasiddhaye / / 182 // ! I jo tIrthaMkara deva gRhasthAzrama meM mAtA-pitA ko praNAma nahIM karate haiM, digambara muniyoM ko bhI namaskAra nahIM karate haiM, ye bhI una siddha parameSThI ko satata namaskAra karate haiM / ve dIkSA ke samaya 'namaH siddhebhya:' aisA uccAraNa kara una nikalazarIra rahita paramAtmA ko namaskAra karake anya dIkSA guru ke grahaNa karate haiM / mana:paryayajJAnI hokara bhI una siddhoM kA dhyAna siddha hote haiM / binA ho dIkSA karate huye hI aise una siddha bhagavAn kA nAmasmaraNa bhI maMtra hI hai / yaha nAma maMtra sarva kAryoM kI siddhi ke liye amogha zakti hai / 1. kAtaMtra vyAkaraNa 2. jainendraprakriyA | pUrva ke AcAryagaNa grantharacanA ke prArambha meM maMgalAcaraNa nahIM karake bhI "siddho varNasamAmnAyaH " varNoM kA samudaya anAdi kAla se siddha hai, "siddhiranekAntAt " anekAnta se zabdoM kI siddhi hotI hai, isa prakAra ke sUtroM dvArA graMthoM ko racA hai, aisA jAnakara hama logoM kI bhI "om namaH siddhebhyaH " ( om siddhAya namaH siddhaM namaH aura siddha) ityAdi maMtroM kA apanI AtmA ko siddhi ke liye satata smaraNa karanA cAhiye, japanA cAhiye aura vacanoM se uccAraNa karate rahanA cAhiye / / 182 //
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 523 niyamasAra-prAmRtam nirvANasiddhayoH kimansaramiti jijJAsAyAM vadarayAcAryavaryAHNivvANameva siddhA, siddhA NivvANa midi smuddihaa| kammavimukko appA, gacchai loyaggapajjataM / / 183 // NivANameva siddhA-nirvANaM yat saveva siddhAH / tathA ca siddhA NivvANaMsiddhA eva nirvANaM nAstyanayorantaraM kiMcit / atra siddhisiddhayorekatvaM pravarzitaM bhavati / athavA siddhAH kva tiSThantIti prazne nirvANasthAne siddhakSetre vA tiSThanti iti bhedakathanaM punazcAbhevakathanena siddhAH sveSu tiSThanti, atra siddhanirvANayorbhaze nAsti / kaiH kathitam ittham ! idi samuTThiA -iti anena prakAreNa gaNadharadezAvimahApuruSaH samuddhiSTaM pratipAditam / punaH UrdhvagamanasvabhAvenAyaM muktAtmA kutaHparyantaM gacchati ? kammayimukko appA loyaggapajjataM gacchai-pharmabhiH vimukto'yaM AtmA lokAgraparyantaM nirvANa aura siddhoM meM kyA antara hai ? aisI jijJAsA hone para AcAryadeva kahate haiM anvayArtha--(NivvANameva siddhA siddhA NivvANamidi samuddivA) nirvANa hI siddha haiM aura siddha hI nirvANa haiM, aisA kahA gayA hai / (kammavimukko appA loyAgapajjataM gacchai) karma se rahita AtmA loka ke agrabhAga paryaMta calA jAtA hai| TokA--jo nirvANa hai, ve hI siddha haiM aura jo siddha haiM, vahI nirvANa hai| ina donoM meM kucha antara nahIM hai| yahA~ para siddhi aura siddha meM ekatva dikhAyA gayA hai / athavA siddha kahA~ rahate haiM ? aisA prazna hone para nirmANasthAna meM athavA siddhasthAna meM rahate haiM, yaha bheda kathana hai 1 punaH abhedakathana se siddha bhagavAn apane meM hI rahate haiM / yahA~ para siddha aura nirvANa meM bheda nahIM hai / aisA kisane kahA ? isa prakAra se gaNadharadeva Adi mahApuruSoM ne kahA hai / zaMkA-punaH Urdhvagamana svabhAva hone se ye siddha bhagavAn kahA~ taka jAte haiM ? samAdhAna-karmoM se mukta huye ye AtmA paramAtmA loka ke agrabhAga paryanta
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'niyarmasAre-prabhUtam macchati, na ca madhye kvacit sthAne tiSThati, upari alokAkAze'pi vA na prayAti | ladyaA - - anantAnantAkAzamadhye'yaM lokAkAzaH puruSAkAro vartate / talabhAge 'pUrva-pazcimayoH sapta rajju -vistAro'sti / tatazca hIyamAno saptarajjupramANasyopari Agatya rajjupramANaM vistAra:, punazcopari vardhamAno brahmalokasya nikaTe paMcarajjuH bhUtvA punarapi hIyamAno lokAne ekarajjuvistAra eva / asya lokasyoccatvaM caturdazarajjupramANam / dakSiNottaravistAro'sya sarvatra saptarajjureva / asmin lokAkAze caturdazarajjubhuMgA ekarajjuvistRtA zrasanAlI vartate / asmin loke madhyalokasya vistAraH eka rajjupramANameva tatrApi martyaloka: paMcacatvAriMzallakSayojanavistRto valayAkAro'sti / madhyalokasya tuMgatvaM sumerupramANameva / asya lokAkAzasya mastake ISatprAgbhArA nAmASTamI pRthivI vartate / tasyA upari ardhacandrAkArA chatrAkArA utsAnaceSakasavRzI vA martyalokapramANA siddha zilA'sti / asthA upari tanuvAtavalayaspAnte siddhAnAM nivAso'sti / ? cale jAte haiM, madhya meM kisI sthAna para bhI nahIM Thaharate haiM aura Upara isake Age alokAkAza meM bhI nahIM jAte haiM / use hI kahate haiM --- anaMtAnaMta AkAza ke ThIka bIca meM yaha lokAkAza puruSAkAra hai | yaha nIce talabhAga meM pUrva-pazcima meM sAta rAju vistRta hai, punaH ghaTate huye sAta rAju taka Upara Akara eka rAju pramANa vistRta raha gayA hai / isake bAda Upara bar3hate huye brahmaloka - pA~caveM svarga ke pAsa pA~ca rAju hokara punaH ghaTate huye loka ke agrabhAga para eka rAju vistRta hI hai / isa lokAkAza kI U~cAI caudaha rAju pramANa hai / isakA dakSiNa-uttara vistAra sarvatra sAta rAju hai / isa lokAkAza meM caudaha rAju U~cI aura eka rAju caur3I trasa nAlI / isa loka meM madhyaloka kA vistAra bhI eka rAju pramANa hI hai / usameM bhI manuSya loka paiMtAlIsa lAkha yojana vistRta valayAkAra gola hai / madhya loka kI U~cAI sumeru parvata kI U~cAI ke barAbara hI hai / isa lokAkAza ke mastaka para ISatprAgbhAra nAma kI AThavIM pRthvI hai / usake Upara ardhacandrAkAra, chatrAkAra yA uttAna - sIdhe rakhe hue kaTore ke sadRza manuSyaloka pramANa- paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa vAlI caur3I siddhazilA hai / isa siddha zilA ke Upara tanutrAtavalaya ke anta meM siddhoM kA nivAsa hai / 1. trilokasAra, gAthA 558 ko TIkA meM - uttAna sthita pAtramiva jayakamivetyarthaH /
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhUtam uktaM ca zrInemicaMdra siddhAnta cakravartimuninAthena -- tihuSaNamuDhArUDhA IsipabhArA gharaTThamI ruMdA digdhA igisagarajju aDajoyaNapamikbAhallA // tammajyAM rUpamayaM chattAyAraM maNussamahivAsaM / siddhaklesa majjha uvehaM kamahINa behuliyaM // usATThiyamaMte pa va taNutanudhari taNudhAne / duguNA siddhAci anaMtasuhatittA // ' 525 zrIgautamasvAmino'pi pratikramaNasUtre kacuH "isipa bhAratalaggANaM siddhANaM yuddhANaM kamacavakamukkANaM NorayANaM / " ataH siddha zilAyA upari siddhakSetraM tadeva nirvANakSetraM gIyate / tathaiva vyavahAreNa yatratyAt jIvAH siddhayanti tAnyapi kSetrANi siddhakSetrANi nirvANakSetrANi vA ucyante / , zrI nemicandra siddhAMtacakravartI muninAtha ne kahA hai tIna loka ke mastaka para sthita ISatprAgbhAra nAma kI AThavIM pRthvI hai / isakI caur3AI eka rAju evaM lambAI uttara-dakSiNa sAta rAju evaM moTAI ATha yojana pramANa hai / isa pRthvI ke ThIka madhya meM rajatamaya chatrAkAra aura manuSya ke vyAsa pramANa siddha kSetra hai, jisakI madhya kI moTAI ATha yojana hai aura anyatra kama se hona hotI huI anta meM U~ce-sIdhe rakhe huye kaTore ke samAna thor3I raha gayI hai / isa siddhakSetra ke UparavartI tanuvAtavalaya meM samyaktva Adi ATha guNoM se yukta aura ananta sukha se tRpta siddha parameSThI sthita haiM / zrI gautamasvAmI ne pratikramaNasUtra meM kahA hai ISatprAgbhAra tala ko prApta hue siddha, buddha, karmacakra se mukta nIraja siddhoM ko namaskAra hai / isa siddhazilA ke Upara jo siddha kSetra hai, vahI nirvANa kSetra kahA jAtA hai / usI prakAra vyavahAra se jahA~ se jIva siddha hote haiM, una kSetroM ko bhI siddhakSetra yA nirvANakSetra kahate haiM / yahI bAta zrI gautama gaNadhara deva ne bhI kahI hai "Urdhva madhya aura tiryakloka meM jo siddhAyatana haiM, unako maiM namaskAra karatA huuN| jo siddha niSIdhikAyeM haiM, isa jIva loka meM aSTApada parvata sammeda, parvata, 1. trilokasAra gAthA 556-558 / 2. yatipratikramaNa meM pratikramaNabhakti /
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 niyamasAra-prAmRtam tadapyuktaM zrIgaNadharadevaiH-- "uDhamahatiriyaloe siddhAyakSaNANi NamassAmi, siddhaNisIhiyAo aTThAvayapavyade sammeve ujjate pAe pAvAe mamimAe hasthivAliyasahAe jAo aNNAo kAovi NisIhiyAo jiivloymmi|" sarvakarmabhiH nirmuktAH siddhAH tasmin siddhakSetre gatvA tatraiva tiSThanti / etAnanantAnantasiddhabhagavato ye nijahRvatasaroruhe dhArayanti, te lIlayaiva saMsAramahAghorArNavaM tariSyanti / zrIkumuvacaMdramuninAthena tathaiva proktamsvAminnanalpagarimANamapi prapannAH, tvAM jantavaH kathamaho hRdaye ddhaanaaH| hAmorzata sayu tAramanilAghavena, cintyo ta hata! mahatAM yadi vA prabhAvaH / / UjayaMta, caMpA, pAvA, madhyamA, hastabAlikA maMDapa haiM, inase anya bhI jo jitanI bhI niSIdhikAyeM hai una sabako namaskAra hove / " sarva karma se nirmukta huye siddha bhagavAn usa siddhakSetra meM jAkara vahA virAjamAna ho jAte haiN| ina anaMtAnaMta siddha bhagavAn ko jo apane hRdayakamala para virAjamAna karate haiM, ve lolAmAtra se hI saMsAra mahAsAgara ko pAra kara lete haiN| zrI kumudacandra muninAtha ne bhI yahI bAta kahI hai he svAmin ! jo prANI mahAgarimAzAlI-mahAguru bhI Apako apane hRdaya meM dhAraNa kara lete haiM, ve ati zIghra hI saMsAra-samudra se pAra ho jAte haiM / aho Azcarya, athavA harSa kI bAta hai ki mahApuruSoM kA prabhAva acintya hI hotA hai / yahA~ para yaha Azcarya hai ki yadi koI bhArI vajanadAra vastu ko lekara samudra tiranA cAhe to DUba jAyegA, nahIM tira sakegA, pratyuta halkI vastu--oMdhe ghar3e yA tUMbar3IbinA lepa kI, usake sahAre tiratA hai aura bhagavAn Apa bahuta hI garimApUrNa, guru, bhArI haiM, phira Apako hRdaya meM dhAraNa kara kaise tireMge ? kiMtu bhagavAn ko hRdaya meM dhAraNa kiye vagaira Aja taka koI tire bhI nahIM hai / isIliye mahApuruSoM kA prabhAva acintya hai| 1. pratipratikramaNa meM prasikramaNabhakti 1 2. kalyANamaMdira stoka, kASya 12 /
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra - prAbhRtam tAtparyametat - nirvANakSetrasthitAH sarve'pi siddhAH abhedanayena nirvANasvarUpA eva, nirvANaM cApi siddhasvarUpameveti jJAtvA prArambhAvasthAyAM bhedarUpeNa siddhAn dhyAyadbhiH punaH abhedarUpeNa svAtmasiddhayoH bhedamakRtvA siddhA matsadRzA, ahaM siddhasavRzaH, siddho'hamityAdivikalpazUnyaiH sadbhiH siddhasvarUpasvAtmatatve'smAbhiH sthAtavyam // 183 // 527 UrdhvagamanasvabhAvatvAt taM siddhA lokAgrAd bahiranokAkAze kathaM na gacchantItyAzaMkAyAmAcAryAH prAhu: jIvANa puggalANaM gamaNaM jANeha jAva dhammatthI / dhammatthikAyabhAve tatto parado Na gacchati ||184 // jIvANa puggalANaM jAva dhammatthI gamaNaM jANei sarvasaMsAriNAM muktAnAmapi jIvAnAM sarvaparamANu skaMdha bhedayukta pudgalAnAM ca yAvad dharmAstikAyo vartate, sAvatparyantameva gamanaM jAnIhi tvam / dhammatthikAyabhAve tatto parado Na gacchaMti-dharmAstikAyadravyasyAbhAve te jIvAH pudgalAzca tataH parato lokAkAzAd bahirna gacchanti / tAtparya yaha hai ki nirvANa kSetra meM sthita sabhI siddha abhedanaya se nirvANa svarUpa hI haiM aura nirvANa bhI siddha svarUpa hI hai, aisA jAnakara prArambha avasthA meM bheda rUpa se siddhoM kA dhyAna karate hue punaH abhedarUpa se apano AtmA aura siddhoM meM bheda nahIM karake "siddha mere samAna haiM, meM siddha samAna hU~ yA meM siddha hU~" ityAdi vikalpoM se zUnya hokara siddhasvarUpa apane Atmatatva meM hama sabhI ko sthita honA cAhiye || 183 // Urdhvagamana svabhAva hone se ve siddha bhagavAn loka ke agrabhAga se bAhara alokAkAza meM kyoM nahIM jAte ? aisI AzaMkA hone para AcAryadeva kahate haiM -- anvayArtha - - ( jIvANa puggalANaM gamaNaM jAva dhammatthI jANei) jIvoM aura pugaloM kA gamana jahA~ taka dharmAstikAya hai, vahIM taka jAno / ( dhammatyikAyabhAve tatto paradoNa gacchati ) dharmAstikAya ke abhAva meM usake bAhara nahIM jAte haiM / TIkA -- sabhI saMsArI jIva aura mukta jIvoM kA bhI tathA sarva paramANu aura skaMdha bhedarUpa pudgaloM kA bhI gamana jahA~ taka dharmAstikAya hai, utane paryaMta hI jAno / I
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 . niyamasAra-prAbhRtam ito vistaraH-padravyeSu jIvapudgalau dvau eva matikriyAzIlau staH, zeSadravyANi catvAri "nityAvasthitAnyarUpANi / niSkriyANi ca dharmAdharmakAladravyANi lokAkAzaM yAvattiSThanti / zuddha jIvAH zuddhapudgalaparamANavaH svabhAvagati kurvanti, azuddha jIvapudgalA vibhAvagatikriyApariNatAH santi / tataH zuddhasiddhajIvA api svabhAvena UrdhvagamanaM kurvanto'pi alokAkAze dharmAstikAyAbhAvAt lokazikhare tiSThanti / nanu zuddhAH siddhajIvAH svAdhInA eva, punaH kathaM dharmadravyAzritA bhavanti ? satyametat, pApa siddhAH paramAtmAnaH sarvazaktimantaH svAdhInAstathApi upacaritAsadbhutamyavahAranayena anenaiva zrIkuMvakuMdadevakathanAnusAreNa ca kathaMcita paradravyAzritA api goyante / nanu siddhajobAnAmupari alokAkAze gamanasya yogyatA nAsti iti manyamAne ko doSaH ? mahAn voSaH / UrdhvagamanasvabhAvatvAtteSAM gamanayogyatA tu vartate, dharmAskiAya kA abhAva hone se ve jIva aura pudgala lokAkAza ke bAhara nahIM jAte haiN| isI kA vistAra karate haiM-"chaha dravyoM meM jIva aura pudgala ye do dravya hI matikriyAsvabhAvI haiM, isaliye niSkriya haiM" yaha sUtra kA kathana hai| isa kAraNa ye dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya lokAkAza taka hI rahate haiN| zuddha jIva aura zuddha pudgala paramANu svabhAva gati ko karate haiM, azuddha jIva aura azuddha skaMdha pudgala vibhAva gati kriyA se pariNata hote haiN| isaliye zuddha, siddha jIva svabhAva se Udhrvagamana karate hue bho alokAkAza meM dharmAstikAya kA abhAva hone se loka ke zikhara para Thahara jAte haiN| zaMkA--zuddha siddha jIva svAdhIna hI haiM, punaH ve dharma dravya ke Azrita kaise haiM ? samAdhAna ApakA kahanA Thoka hai, yadyapi siddha bhagavAn sarvazaktimAn haiM, svAdhIna haiM, tathApi upacarita asadbhuta vyavahAranaya se aura isI zrI kuMdakuMdadeva ke kapanAnusAra ve kathaMcit para ke Azrita bhI kahe jAte haiN| zaMkA-siddha jIvoM ke Upara alokAkAza meM gamana karane kI yogyatA nh| hai, aisA mAnane meM kyA doSa hai ? 1. tattvArthasUtra, a05, sUtra / / - 2. tattvArthasUtra, a0 5, sUtra 7 /
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 529 yavi kadAcit trailokyasamA anantAnantA api lokA abhaviSyan, tahi tataH paryantamagamiSyan / etatkathaM jJAyate ? ___anayA gAthayA eva jJAyate / kica, etad hetuvAkyaM vartate "dharmAstikAyAbhAvAta iti" / anyathA AmAryAH svayamakathayan-"teSAmupari gamanayogyatAbhAvAt" kiMtu natadvAkyaM kasmizcidAgame lbhyte| anyacca, na ime dharmAdharmadravye balapUrvakaM jIvapudgalayoH gatisthitI kArayataH, pratyuta udAsInatayA sahakArimAtrameva / ___ tAtparyametat-ye kecinmahApuruSAH prAga muniliMgAvasthAyAM paradravyAnimittoibhata sAyakalAvijJAnamAle vihAya kebalatAnadarzanasukhavIryAdiguNopetamAsmAna dhyAyanto vRSTAstuSTA babhUvaH, ta eva zuddhAH siddhA nityaniraMjanA bhUsvA upacAreNa dharmadravya samAdhAna--mahAn doSa hai, kyoMki Urdhvagamana svabhAva hone se unake gamana kI yogyatA to hai / yadi kadAcit trailokya ke samAna anaMtAnaMta bhI loka ho jAve, to ina siddhoM kA vahA~ payaMta bhI gamana ho jAve / zaMkA--yaha kaise jAnA jAtA hai ? samAdhAna--isa gAthA 184 se hI jAnA jAtA hai, kyoMki yaha hetuvAkya hai / 'dharmAstikAya kA abhAva hone se' sUtrakAra zrI umAsvAmI ne bhI apane isa sUtra meM paMcamI vibhakti se hetu vAkya sUcita kiyA hai / yadi aisA na hotA, to AcArya svayaM kaha dete ki "una siddhoM ke Upara gamana kI yogyatA kA abhAva hai", kiMtu aisA vAkya kisI bhI Agama meM nahIM pAyA jaataa| dUsarI bAta yaha hai ki ye dharma dravya aura adharma dravya balapUrvaka jIva aura pudgala kI gati aura sthiti nahIM karAte haiM, pratyuta udAsIna rUpa se gamana karate aura Thaharate huye dravyoM ke sahAyakamAtra hI haiN| yahA~ tAtparya yaha huA ki jo koI mahApuruSa pahale munipada kI avasthA meM para dravya ke nimitta se utpanna huye sarva saMkalpa vikalpa samUha ko chor3akara kevala jJAna darzana sukha vIrya Adi guNoM se sahita AtmA kA dhyAna karate huye harSita aura saMtuSTa ho cuke haiM, ve hI zuddha siddha nitya niraMjana hokara upacAra se dharma dravya ke 1. tatvArthamUtra, a0 10, sUtra 8 / 67
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 niyamasAra-prAbhRtam nimittena trailokyamUni gatvA sadAnantAnantakAlamapi upacAreNAtharmadravyanimittena tatraiva sthAsyanti / ete sarve siddhA bhagavanto mama sarvamanorathasiddhi kriyAsuH // 184 / / evaM "Aussa khayeNa" ityAdinA siddhapadaprAptikathanaparatvena eka sUtraM gatam, tadanu "jAijaramaraNarahiyaM'' ityAvinA siddha jIveSu ke ke guNAH santi, kiM kiM tatra nAstIti kathanaparatvena SaT sUtrANi gatAni, tataH "NiyANamegha siddhA" ityAdinA AdhArAdheyayorabhedasthApanaparatvenaika sUtraM gatam, tatpazcAt "jIghANa puggalANe" ityAvinA siddhAnAM lokAnasthitihetusamarthanaparatvenaika sUtramiti nabhiH sUtraH caturtho'ntarAdhikAro gataH / adhunA granyasyopasaMhAraprakaraNe sthalaghutA pradarzayanto'smin manthe kena hetunA ki ki ca kathitamiti sUtrayanti zrIkundhakundadevAH NiyamaM Niyamassa phalaM, Nidida? pavayaNassa bhattIe / puvAvaravirodho jadi, avaNIya pUrayaMtu samayapahA // 185 // nimitta se tIna loka ke mastaka para jAkara sadA anaMtAnaMta kAla taka bhI upacAra se adharma dravya ke nimitta se vahIM para sthita rheNge| ye sabhI siddha bhagavAn mere sarvamanoratha kI siddhi kareM / / 184 // isa prakAra "Aussa khayeNa" ityAdi siddhapada prApti ke kathana meM tatpararUpa se eka sUtra huaa| isake bAda "jAijaramaraNarahiya" ityAdi rUpa se siddha jIvoM meM kauna se guNa haiM aura vahA~ para kyA kyA nahIM haiM ? ityAdi kathanarUpa se chaha sUtra hue haiN| punaH "NivvANameva siddhA' ityAdi gAthA dvArA AdhAra-Adhe meM abheda sthApita karate huye eka sUtra huA hai| tatpazcAt "jIvANa puggalANaM" ityAdi gAthA dvArA siddhoM ke lokAgra meM sthitihetu kA samarthana karate huye eka sUtra huaa| isa taraha nava sUtroM dvArA cauthA aMtarAdhikAra pUrNa huA / aba grantha ke upasaMhAra ke prakaraNa meM apanI laghutA ko dikhalAte huye isa grantha meM kisa hetu se kyA kyA maiMne kahA hai ! aisA zrI kuMdakuMdadeva svayaM sUcita kara anvayArtha--(pavayaNamsa bhattIe Niyama Niyamassa phalaM NiddiThaM) maiMne pravacana kI bhakti se niyama aura niyama kA phala kahA hai / (jadi puvvAvaraviroyo)
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam NihiTTha-nirdiSTaM pratipAditam / kena nirdiSTam ? mayA zrIkudakudadevena / ki kiM tat ? NiyamaM Niyamassa phala-niyamo bhevAbhevaratnatrayasvarUpo mokSamArgo niyamastasya mArgasya phalaM nirvANaM mokSazcApi / kena hetunA nirdiSTam ? pavayaNassa bhattIe-pravacanasya jineMdra devasya prakRSTa divyadhvanirUpaM vacanaM tasya bhaktyA eva mayA etat kathitaM na cAnyena kenApi hetunaa| jadi puvAvaravirodho-yApa bhavAnasmAkaM pramANam bhavadvAkyamapi pramANam, tathApi asmin granthe kazcid doSo bhavettahi ki kartavyam ? atha kim ? chadmastho'hamato yadi kadAcita pUrvAparavirodho doSo bhavet / samayaNhA avaNIva pUrayaMtu-tahi samayajJA madapekSayApi ye kecivadhikA vidvAMso munayaH, ta eva taM pUrvAparaviroSamapanIya dUrIkRtya pUrayantu ima granthaM saMzodhya zuddhaM kurvantu / na ca madapekSayA'lpajJAH sAdhano vipazcito vA / ito vistara:---yeSAM vacanaM pUrvAparavirodhi vartate, te vaktAro munayo isameM yadi pUrvApara virodha ho to (avaNIya samayaNhA pUrayaMtu) una doSoM ko dUra kara samaya ke jJAtA mahAmuni pUrNa kreN| TIkA-mujhe zrI kundakundadeva ne bheda abheda ratnatrayasvarUpa, jo ki mokSa mArga nAma se prasiddha hai, usa niyama kA aura niyama ke phalasvarUpa mokSa kA bhI pratipAdana kiyA hai| zaMkA-kisa hetu se kahA hai ? samAdhAna-pravacana, arthAt jineMdradeva ke prakRSTa divya-dhvanirUpa vacana kI bhakti se hI maiMne kahA hai, na ki anya kisI hetu se| zaMkA--yadyapi Apa hama logoM ke liye pramANa haiM, Apake vacana bhI hameM pramANa haiM, phira bhI isa grantha meM koI doSa hove to kyA karanA ? ___samAdhAna-hA~, maiM chadmastha hU~, isaliye yadi kadAcit isameM pUrvAparavirodha doSa hove, to samaya ke jJAtA-jo koI merI apekSA bho adhika vidvAn munijana hoM, ve hI usa pUrvAparavirodha ko dUra kara pUrNa kareM-isa grantha kA sazodhana karake zuddha kareM, na ki merI apekSA alpajJa sAdhu yA vidvAn / isI kA vistAra kahate haiM jinake bacana pUrvAparavirodhI haiM, ve vaktA
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 niyamasAra - prAbhUtaMm bhagavanto vApi na pramANatvamarhanti taiH praNItaM zAstramapi tathaivApramANameva / uktaM ca zrIsamantabhadrasvAminA - sa tvamevAsi nirdoSa yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // 6 // doSAstAvavajJAna rAgadveSAdaya uktAH / niSkrAntebhyo doSebhyo nirdoSaH / pramANavalAt siddhaH sarvazo vItarAgazca sAmAnyato yaH satyamevArhan, yuktizAstrAvirodhavAktyAt / yo yatra yuktizAstrAvirodhivAk sa tatra nirdoSo dRSTaH, yathA cid vyAdhyupazame bhiSagvaraH / imAni sarvajJavacanAnyAzritya yat zAstraM tadeva jinAgamasaMjJayA nigadyate / muni yA bhagavAn bhI pramANatA ko nahIM prApta kara sakate haiM aura unake dvAra praNIta zAstra bhI usI prakAra apramANa hI haiM / zrI samaMtabhadra svAmI ne kahA hai ve Apa hI nirdoSa haiM, kyoMki Apake vacana yukti aura zAstra ke virodha se rahita haiM aura jo yaha ApakA avirodha mala yA zAsana hai, vaha prasiddha- pratyakSa pramANa se bAdhita nahIM hotA / ajJAna, rAga, dveSa Adi doSa kahe gaye haiM / jo ina doSoM se rahita ho cuke haiM, pramANa ke bala se siddha huye jo sAmAnya se sarvajJa vItarAga haiM, ve Apa hI arhata haiM, kyoMki Apa yukti aura zAstra se avirodhI vacana vAle haiN| jo jahA~ para yukti zAstra se avirodhI vacana vAlA hai, vaha vahA~ para nirdoSa dekhA jAtA hai / jaise kisI vyAdhi ko dUra karane meM uttama vaidya / ina sarvajJadeva ke vacanoM kA Azraya karake jo zAstra hai, vahIM 'jinAgama' isa nAma se kahA jAtA hai / 1. aSTasahasrI kArikA 6 / J 1
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhatam 533 tathaiva svAminoktam AptopazamanullaMdhyamavRSTeSTavirodhakam / tasyopadezakarasAva zAstraM kApathaghaTanam // zrIkUdakuMbadevA gurUNAmapi guravo garIyAMsa AcAryAH pApabhorava Asana, ata eSAM vacaneSu pUrvAparavirodho doSo na saMbhavati / nanu asminneva granthe prAk paMcaparameSThinA bhaktikathanaM pazcAt "jo caradi saMjado khalu suhabhAve so havei aNNavaso" ityAdinA sA bhaktikriyA niSiddhA'sti, ayaM pUrvAparavirodho dRzyate ? netad thaktavyam, vyavahAranizcayanayayoH kriyayozca parasparasopekSatvAt sAdhanasAdhyabhAvAt kAraNakAryabhASADhA naiSa pUrvAparavirodhaH, pratyuta ye kecid ekAntena vyavahAranayaM vyavahAraratnatrayaM ca mithyA kathayitvA nizcayaM manyante, ta ito bhraSTAstato bhraSTA ekAntayAvinaH svaparavaMcakA eva / usI prakAra se zrI svAmI samaMtabhadra ne kahA hai jo zAstra Apta ke dvArA kathita hai, jisakA koI ullaMna nahIM kara sakate, jo pratyakSa aura parokSa pramANa se virodha rahita hai, tattvoM ke upadeza ko karane vAlA hai aura kupatha kA nivAraNa karane vAlA hai, bahI zAstra saba jovoM kA hita karane vAlA hone se saccA zAstra hai| zrI kundakundadeva, garuoM ke bhI guru, garimAzAlI, pApabhIru mahAna AcArya huthe haiM, ataH inake vacanoM meM pUrvAparavirodha saMbhava nahIM hai / zaMkA-isI grantha meM pahale paMcaparameSThiyoM kI bhakti kA kathana kiyA hai anaMtara kahA hai ki 'jo saMyatta zubhabhAdha meM vartana karatA hai vaha anyavaza hai' ityAdirUpa se bhakti kriyA kA niSedha kiyA hai / yaha pUrvAparavirodha dikha rahA hai / samAdhAna-- aisA nahIM kahanA, kyoMki vyavahAra aura nizcaya kiyArye paraspara sApekSa rahatI haiN| isameM sAdhana-sAdhyabhAba hai athavA kAraNa kAryabhAva hai| isaliye isameM pUrvAparavirodha nahIM hai / prastuta jo koI ekAMta se vyavahAranaya ko aura vyavahAraratnatraya ko mithyA kahakara nizcaya ko mAnate haiM ve ito bhraSTa, tato bhraSTa, ekAMtavAdI apane aura para ke vaMcaka hI haiM / 1. ralakaraNDazrAvakAcAra, zloka 9 /
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 niyamasAra-prAbhRtam uktaM ca zrImatsamaMtabhadrasvAminA - kuzalAkuzalaM karma paralokazca na kvacit / ekAntagrahakteSu nAtha ! svaparavairiSu' / / kiMca, ye tapodhanAH zrAvakAzca parasparasApekSAM vyavahAranizcayayomaitrI P sthApayanti ta eva samayajJAH, ta eva dharmatIryasyopari vrajituM dharmatIrthaM pravartayituM ca 1 samarthA bhaviSyanti / tathAhi- mukhyopacAravicaraNanirastadustaravineyadubaSAH / vyavahAranizcayajJAH pravartayante jagati tIrtham // ato'tra pUrvAparavirodho nAsti / pUrvAparavirodhasya lakSaNaM nirasanaM ca prAgeva vihitamasti / "na hisyAt sarvabhUtAni", punazca tasmin eva granthe " yajJArtha pazavaH sRSTAH" ityAdivAkyAni pUrvAparavirodhIni santi / zrI samaMtabhadra svAmI ne yahI bAta kahI hai- he nAtha ! jo ekAMta durAgraha meM lIna haiM, ve sva-para ke vairI haiM / unake yahA~ puNya-pApa karma aura paraloka kucha bhI nahIM siddha hotA hai / dUsarI bAta yaha hai ki tapodhana aura zrAvaka vyavahAra aura nizcaya meM paraspara sApekSa maitrI sthApita karate haiM, ve hI zAstroM ke jJAtA haiM, ve hI dharmatIrthaM ke Upara calane ke liye aura dharmatIrtha kA pravartana karane ke liye samartha hoyeMge / use hI dikhAte haiM- mukhya aura upacAra, arthAt pradhAna aura gauNa vivaraNa kA varNana karate huye jinhoMne ziSyoM ke kaThina bhI durbodha- ajJAna yA durAgraha ko dUra kara diyA hai, aise vyavahAra aura nizcaya ina donoM ke jJAtA mahApuruSa isa jagat meM dharmatIrthaM kA pravartana karate haiM / isaliye yahA~ para pUrvAparavirodha nahIM hai / pUrvAparavirodha kA lakSaNa aura usakA khaNDana isI graMtha meM pahale kahA gayA hai, kyoMki "sarva jIvoM kI hiMsA nahIM karanI cAhiye" / punaH "yajJa ke liye hI pazuoM kA banAyA hai" ityAdi vAkya hI pUrvAparavirodhI hote haiM / 1. AptamImAMsA, kArikA 8 / 2. puruSArthasiddhayupAya, zloka 4 /
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 535 tAtparyametat--ayaM granthaH sarvajJamukhodbhUtadivyadhvanitadanurUpagaNadharaprathitA. cArAMgasUtrapaThitapUrvAcAryaparaMparAnusyUtazrAkukkuMdadevaracito nirdoSo'sti, tathApi yadi kazcit kuMvakuMdadevApekSayApi bahuzrutavidvAn caraNakaraNapravaNo muninAyo bhavet tasyaivAsya saMzodhanasyAdhikAro nAnyeSAmiti matvA pUrvAcAryANAM vacanaM "nadyA navaghaTe jalamitra" vizvasya pramANIkartavyam // 185 // ____ iha jagati kecijjanA jainamatagaghyavamanyante, hi katra pasya bhaktirbhavevilyAzaGkAyAmAcAryadevA avanti-- IsAbhAveNa puNo, keI jiMdaMti suMdaraM maggaM / tesi vayaNaM soccA'bhattiM kA hulaha jigasaNe // 18 // keI puNo IsAbhAveNa suMdaraM maggaM NidaMti-kecit mithyAtvodayanimittena kaluSitacittAH punazca IrSyAbhAvena sundaram anekAntasvarUpaM sArvabhauma jinazAsanaM nindanti, tasmin nirdoSe'pi doSamudbhAvayanti, te'varNavAdino darzanamohasya saptati yahA~ tAtparya yaha huA ki yaha grantha sarvajJa bhagavAna ke mukhakamala se utpanna huI jo divyadhvani, usake anurUpa gaNavaradeva dvArA gaMthe gaye AcArAMgasUtra, unako par3hane vAle pUrvAcAryoM kI paraMparA se anusyUta-sahita hai aura zrI kundakundadeva racita nirdoSa haiN| phira bhI yadi koI kundakundadeva kI apekSA bhI bahuzruta vidvAn, caraNa aura karaNa meM kuzala muninAtha hoM, unheM hI isa graMtha ke saMzodhana kA adhikAra hai, anya janoM ko nahIM, aisA mAnakara pUrvAcAryoM ke vacanoM ko "maye ghar3e meM bhare haye gaMgA nadI ke jala ke samAna hI" vizvAsa karake pramANa karanA cAhiye // 185 / / isa jagat meM kucha loga jainamata kA apamAna karate rahate haiM, to punaH isakI bhakti kaise hove ? aisI AzaMkA hone para AcAryadeva kahate haiM-- anvayArtha (IsAbhAveNa puNo keI sudaraM magaM NidaMti) I bhAva se punaH koI sundara jaina mArga kI nidA karate haiM, (tesi vayaNaM soccA jiNamagge atti mA kuNai) unake vacana sunakara tuma jina-mArga meM abhakti mata kro| TokA---koI loga mithyAtva ke uya se kaluSita citta huye IrSyAbhAva se sundara, anekAMtasvarUpa, sArvabhauma jinazAsana kI niMdA karate haiM, usa nirdoSa zAsana meM bhI doSa pragada karate haiM, ve avarNavAda karane vAle loga darzana mohanIya kI sattara
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamazAra-bhAbhUtam koTAkoTisAgarapramANaM bandhaM kurvanti / tesi vayaNaM soccA - teSAmekAntavAdinAM nindakAnAM vacanaM zrutvA, bho bhavyottamAH ! yUyaM jiNamagge abhattiM mA kuNaha- svargApavargaprave'smin jinamArge abhaktim avizvAsa vA mA kurudhvam / tathA - ivaM jainamataM sadAkAlasthAyirUpeNa zAzvatam anAdyanidhanaM vartate, videhakSetreSu zazvadvidyamAnatvAt / paMcabharatapacairAvateSu kathaMcit sAdisAnsamapi dRzyate, SaTkAlaparivartanApekSatvAt, tathApi dravyaddRSTyA zAzvatameva / sarvatra saptatyuttaraikazatakarmabhUmiSu dravyamidhyAtvaM nAsti / tannimittena kudevakuliMgikutsitazAstrAdayo'pi na vidyante / bhAvamithyAtva tu sarvatra vidyata eva / kadAcid bharataMrAvatayoH huMDAvasarpiNInimittena dravya mithyAtyamudbhavati / uktaM ca yativRSabhAcAryavarya: 536 avasapiNi ussappiNi kAlasalAyA gade yasaMkhANi / DAvasappiNI sA ekkA jAevi tastha ciNhamimaM // 1615 // tessipi samassamakAlassa dvidimmi yovanavasese / vivi pAusa pahudI vilidiyajIva uppattI // 1616 // kor3A kor3I sAgara pramANa sthiti kA baMdha kara lete haiN| una ekAMtavAdI niMdaka janoM ke vacana sunakara he bhavyottama ! Apa loga svarga-mokSa ko dene vAle aise jinamArga meM abhakti athavA avizvAsa mata karo / ise hI kahate haiM -- yaha jainamata sadA kAla sthAyI rUpa rahane se zAzvata hai, anAdi anidhana hai, kyoMki videha kSetroM meM zAzvata vidyamAna rahatA hai| pAMca bharata aura pAMca airAvata kSetroM meM kathaMcit sAdisAMta bhI dekhA jAtA hai, kyoMki inameM SaTkAla parivartata kI apekSA rahatI hai| phira bhI dravya dRSTi se yaha zAzvata hI hai / sarvatra eka sau sattara karmabhUmiyoM meM dravyamidhyAtva nahIM hai / isaliye usa nimitta se kudeva, kuliMgI aura kutsita zAstra Adi bhI nahIM haiM / kadAcit bharata - airAvata kSetra meM DAvasarpiNI ke nimitta se dravyamidhyAtva utpanna hotA hai / yaha bAta zrI yativRSabha AcArya ne kahI hai- asaMkhyAta avasarpiNI - utsarpiNI kI zalAkAoM ke bIta jAne para prasiddha eka huMDAvasarpiNI AtI hai | usake cihna yaha haiM - isa huMDAvasarpiNI kAla ke bhItara suSama duSSama kAla kI sthiti meM se kucha kAla ke avaziSTa rahane para bhI varSA Adi par3hane 1. tiloya paNNati, a0 4 //
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 537 tadiyacadupaMcamesu kAlesu prmdhmmnnaasyraa| vipihotilA to pAviTThA // 1621 // cAMDAla sbrpaannppulivnnaahlcilaayphvikulaa| dussamakAle kaSakI uyakapako hoti bAbAlA // 1622 // etadamithyAtvavazIkRtA eva janA jinadevajinamudrAdhAriguru jinamatavidveSiNo bhavanti / bhagavadvRSabhadeve vidyamAne satyapi teSAM pautramarIcikumAreNa parivAjakena triSaSTyuttara trizatakumataM prarUpitam / bhagavadvIranAthakAle'pi buddhamahAtmanA kSaNika mataM prasiddhaM kRtam / tathApi caturthakAle bhagavanmahAvIrasvAmini mokSagate'dya paMcamakAle zrIgautamasvAmi prabhRtyAcArAMgajJAnino yAvat kAlaM yazotyuttaSazatavarSANi / tataH prabhRti paMcamakAlasyAntaparyantaM jainamatamavicchinnapravAheNa vatsyate / caturvidhasaMgho'pi tAyatkAlaM sthAsyati / lagatI hai aura vikalatraya jIvoM kI utpatti hone lagatI hai| tutoya, 'caturtha va paMcamakAla meM uttama dharma ko naSTa karane vAle vividha prakAra ke duSTa, pApiSTha, kudeva aura kuliMgI bhI dikhane lagate haiN| tathA cAMDAla, zabara, zvapaca, puliMda lAhala aura kirAta ityAdi jAtiyAM bhI utpanna ho jAtI haiM / tathA duSamakAla meM kalkI va upakalkI vyAlIsa hote haiN| isa dravya mithyAtva ke vazIbhUta huye manuSya hI jinadeva, jinamudrAdhArI guru aura jinamata ke vidveSo hote haiN| bhagavAn vRSabhadeva ke vidyamAna rahate huye bhI unhIM ke pote marIcikumAra ne parivrAjaka hokara tIna sau presaTha mithyAmatoM kA prarUpaNa kiyA thaa| bhagavAna mahAvIra svAmI ke samaya meM bhI mahAtmA buddha ne kSaNika mata ko prasiddha kiyA hai| phira bhI caturtha kAla meM bhagavAna mahAvIra svAmI ke mokSa jAne ke bAda isa paMcama kAla meM zrI gautama svAmo se lekara AcArAMga jJAna kI dhArI muniyoM ke hone taka chaha sau tirAsI varSa huye| usake bAda se lekara paMcamakAla ke aMtaparyaMta yaha jainamata avicchinna pravAharUpa se rahegA / muni, AryikA aura zrAvaka zrAvikA rUpa caturvidha saMgha bhI taba taka rahegA / 68
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam uktaM ca tatraiva mahAzAstre godamamuNipachudIrNa pAsANaM chassadANi tesodI // 1492 // sora nassaM tilA masArasa baccharANi suvatitthaM / dhammapayaTTaNahedU vocchissavi kAladoseNaM // 1493 // lesiyamette kAle ammissadi caauvnnnnsNghaao'| nanu adyatve kevalinAmabhAve upalabdhAgamasteSAmeva pacanaM pramANatvaM kathaM saMbhavet ? naitatsuSTu, zrIvIrasenavidyAnaMdyAcAryA dhavalATokAvigrantheSu mahatyA zraddhayA sUtragranthAna divyadhvanirUpAn manyante / tathAhi-kasyacit ziSyasya prazne saMjAte zrIvIrasenAcAryAH kathayanti"evamhAdI vijalagirimatthayatthavaDhamANadivAyarAdo viNiggabhiya govamalohajja-jaMbusAmiyAdiAiriyaparaMparAe AgaMsUNa guNaharAhariyaM pApiya gAhAsarUyeNa pariNamiya ajjamakhuNAgahatthIhito mayivasahamuhaNayiya cuSiNasutsAyAreNa pariNavavidhajhuNikiraNAbo nndhv|" / usI tiloyapaNati mahAzAstra meM kahA hai-- gautamamuni Adi ke kAla kA pramANa chaha sau terAsI varSa hotA hai / jo zrutatIrtha dharmapravartana kA kAraNa hai / vaha bIsa hajAra tIna so satraha varSoM meM kAla doSa se vyuccheda ko prApta ho jaayegaa| itane mAtra samaya meM cAturvarya saMgha janma letA rhegaa| zaMkA-Ajakala kebaliyoM ke abhAva meM jo Agama upalabdha haiM, unake hI vacana pramANabhUta kaise saMbhava haiM ? samAdhAna--aisA kahanA ThIka nahIM hai, zrI vIrasenAcArya, zrI vidyAnaMdI Adi AcAryoM ne dhavalA TokA Adi graMthoM se mahatI zraddhA se sUtragraMthoM ko divyadhvanirUpa mAnA hai / use hI kahate haiM- yahA~ kisI ziSya kA prazna hone para zrI vora. senAcArya kahate haiM "vipUlAcala ke zikhara para virAjamAna vardhamAna divAkara se pragaTa hokara gautamasvAmI, lohAcArya aura jaMbUsvAmI Adi kI AcArya paramparA se Akara aura guNadhara AcArya ko prApta hokara gAthA svarUpa se pariNata ho punaH AyamA aura nAgahastI ke dvArA yativRSabha ko prApta hokara aura unake mukhakamala se cUrNisUtra ke AkAra se pariNata divyadhvanirUpa kiraNa se jAnate haiM / 1. tiloyapaNpatti, 50 4 / 2. kasAyapAusutta prastAvanA se, pR0 11 /
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUta itthameyomAsvAmiviracitatattvArthasUtra prati zrIvidyA vimahodayena proktam ___ "pramANamAgamaH suutrmaaptmuultvsiddhit.'|" mArgoM jinamArgo vA ratnatrayasvarUpo mokSamArgo'tra vivkssito'shruupo bhavet sakalarUpo vAsau suMdaraH zobhanaH prazasto ramaNIyazcApi lakSyate / kiMcAsyAvalambanenaiva iha saMsAre jIvAH tIrthaMkaradevennadharaNendracakravartibaladevavAsudevakAmadevamahAmaNDalIkamaMDalIkapratipadAni labhante / ki bahanA, yatkimapi sarvotkRSTaM sthAnaM tadapi anena mArgeNaiva labhyate / asokAvayavarbhUtasamyaktvamapi labdhyA jIvA nArakatiryaGnapuMsakaszrIparyAyeSu na gacchanti, duSkulavikRtAlpAyurindrayAvika na prApnuvanti / sAmAnyanAyameko'pi AdhArApekSayA dvedhA jAyate, zramaNagRhasthabhedAt / eSa dharmastIrthakaraparamadevaiH prajJapto'sti / aise hI zrI umAsvAmI viracita tattvArthasUtra ke prati zrI vidyAnaMdI AcArya ne kahA hai-- yaha sUtragraMtha AptamUlaka haiM isa bAta ko siddhi ho jAne se ve jaina Agama pramANa haiM / arthAt ina sUtroM ke mUlapraNetA bhagavAn sarvajJadeva hI haiM, isIliye yaha zAstra pramANa hai| yahA~ para mArga se jinamArga athavA ratnatrayasvarUpa mokSamArga hI vivakSita hai| vaha aMzarUpa ho yA sakalarUpa / arthAt aNavratarUpa ho yA mahAvratarUpa, yahI sundarazobhana hai, prazasta hai aura ramaNIya hai, kyoMki isake avalaMbana se hI isa saMsAra meM jIva tIrthaMkara, deveMdra, dharaNeMdra, cakravartI, baladeva, vAsudeva, kAmadeva, mahAmaMDaloka aura maMDalIka Adi padoM ko prApta kara lete haiN| adhika kahane se kyA ? jo koI bhI sarvotkRSTa sthAna haiM, ve sabhI isa mArga se prApta hote haiN| isa mArga ke eka avayavarUpa samyaktva ko bhI prApta karake ye jIva nArakI, tiyaMca, napuMsaka aura stro paryAyoM meM nahIM jAte haiM / nIca kula, vikRta zarIra-vikalAMga, alpAyu aura daridratA Adi ko nahI prApta karate haiN| sAmAnya rUpa sa yaha mArga eka hote huye bho AdhAra kI apekSA se muni aura gRhasya ke bheda se yaha do prakAra kA ho jAtA hai / isa dharma ko tIrthakara paramadevoM ne pratipAdita kiyA hai| 1. tatvAvalokavAttika, mUla, pR0 8 /
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam uktaM ca zrIgautamasvAmibhi: "sUtra me Ausmato ! iha khalu samaNeNa bhagavadA mahadimahAvIreNa mahAkassaveNa sakhaNhuNA sadhyalogadharisiNA sadevAsura mANusassa loyassa AgavigavicavaNoSavAvaM baMdha mokkha iDiM Thidi aNubhArga tarpha kalaM maNomANasiyaM bhUtaM kayaM paDiseviyaM AdikammaM arUhakamma samvaloe savvajIve satvaM samaM jANaMtA parasaMtA viharamANeNa samaNANaM paMcamahabbadANi rAIbhoyaNaveramaNachaThANi sabhAvaNANi samAugavacANi sauttarapavANi samma dhamma updesivaanni|" punazca "paDhama sAdha sudaM me AussaMto! iha khalu samaNeNa bhayavadA mahadimahAvIreNa mahAphassaveNa sadhyaNhaNANeNa savaloyadarisiNA sAvadhANaM sAviyANaM khuDhayANaM khuDiyANaM kAraNeNa paMcANuvvadANi tipiNa guNavadANi cattAri sikkhAvavANi vArasavihaM nihatthaSamma samma uvavesiyANi / " aisA zrI gautamasvAmI ne kahA hai-- "he AyuSmAn bhavyo ! isa bharata kSetra meM deH, sara dara ganuoM sahita prANIgaNa ko Agati, gati, cyavana, upapAda, baMdha, mokSa, Rddhi, sthiti, dyuti, anubhAga, tarka, kalA, mana, mAnasika, bhUta, kRta, pratisevita, Adikarma, arUhakarma-inako aura tIna sau taitAlIsa rajjupramANa loka meM saba jIvoM, saba bhAvoM aura saba paryAyoM ko eka sAtha jAnate huye, dekhate huye tathA vihAra karate huye, kAzyapagotrIya, zramaNa, bhagavAn, sarvajJa, sarvadarzI, mahati mahAvIra aMtima tIrthaMkara paramadeva ne paccIsa bhAvanAoM sahita, mAtRkApadoM sahita aura uttarapadoM sahita rAtri bhojana viramaNa hai chaThA aNuvrata jinameM, aise pA~ca mahAvratoM rUpa samIcIna dharmoM kA upadeza diyA hai, vaha maiMne unako divyadhvani se sunA hai|" punaH kahate haiM he AyuSmaMto ! prathama hI maiMne sunA hai| mahAkazyapagotrIya, sarvajJa, sarvadarzI, zramaNa, bhagavAn mahAvIra se zrAvaka, zrAvikA, kSullaka aura kSullikAoM ke liye pA~ca aNuvrata, tona guNavrata aura cAra zikSAkta-yaha bAraha prakAra kA gRhastha dharma sunA hai| 1. bRhad patipratikramaNasUtra / 2. bRhad yatipratikramaNasUtra /
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtas tAtparyametat-itthaMbhUtaM sArvamanuttaraM jinazAsanaM dvividhadharmasvarUpaM mahatpuNyayogena labdhvAptAbhimAnadagdhabAhya janAnAmasUyakAnAM vA vacanaM zrutvA tasmin svasya tAtparya yaha huA ki isa prakAra ke sabhI ke liye hitakara sarvazreSTha, dvividha dharmasvarUpa jinazAsana ko mahAna puNya yoga se prApta karake, Apta ke abhimAna se dagdha huye aise bAhya janoM ke, athavA nidaka janoM ke bacana sunakara Apako jainamata se apanI bhakti, zraddhA aura prIti nahIM haTAnA cAhiye aura na pramAda hI karanA caahiye| bhAvArtha--bhagavAn mahAvIra deva, asura, manuSya Adi sabhI prANiyoM kI Agati, gati Adi saba kucha jAnate haiM aura dekhate haiN| unameM se Agati Adi ke artha ko kahate haiM-- 1. Agati-anya sthAna se anya mati se yahA~ AnA / 2. zi-..yahA~ ma panuSyAdi pAya se anyatra jaanaa| 3. cyavana-kisI bhI paryAya se yA devaparyAya se cyuta honA / 4. upapAda-janma lenA yA deva-nAraka meM upapAda zayyA se janma lenA / 5. baMdha----karmoM kA baMdha / 6. mokSa--karmoM kA mokSa / 7. Rddhi-cakravartI tathA saudharma devAdikoM kI Rddhi / 8. sthiti--Ayu sthiti| 9. dyuti---kaaNti| 10. anubhAga--karmoM ke phala dene kI sAmarthya / 11. tarka--tarkazAstra-nyAya graMtha / 12. kalA--bahattara kalA yA gaNita vidyA / 13. mana--parakIya citta / 14. mAnasika-mana kI ceSTA / 15. bhUta--pUrva anubhUta / 16. kRta-pUrva kRt| 17. pratisekti--punaH sevita / 18. Adikarma--karmabhUmi ke anupraveza meM prathamataH pravRtta asi, maSi Adi krm|
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 niyamasAra-prAbhRtam bhaktiH zraddhA prosina parihartadhyA bhavaddhi i pramAdaH karma // 19 // kasya nimittamidaM zAstramiti jijJAsApUrtaye granthamupasaMhartukAmAH zrIkundakundadevA bruvantiNiyabhAvaNANimittaM, mae kadaM NiyamasAraNAmasudaM / NaccA jiNovadesa, vAvaradosajimmukaM // 187 // NiyabhAvaNANimittaM-nijazuddhabuddhanityaniraMjanajJAnadarzanasukhabIryasvarUpasyAsmatattvasya bhAvanA punaH punaH cintanamabhyAsa ArAdhanA upAsanA vA, tannimisaM tadarthameva / NiyamasAraNAmasudaM-idaM niyamasAranAma zrutaM zAstra mayA kRtam na cAnyakRta 19. avaha karma---akRtrima dvIpa samudra Adi kA pragaTa karma / isa prakAra Aja se paccIsa sau gyAraha varSa pUrva sarvajJa sarvadarzI bhagavAn mahAvIra ne sarva jIvoM kI ina Agati-gati Adi ko tathA tIna sau taitAlIsa ghana. rAja pramANa ina tInoM lokoM ko spaSTa jAnate-dekhate huye tathA isa pRthvI tala para zrIvihAra karate huye unhoMne muniyoM ke liye pA~ca mahAvrata Adi rUpa tathA gRhasthoM ke liye pA~ca aNuvrata Adi rUpa samIcIna dharma kA upadeza diyA hai| vahIM jinadharma Aja bhI jayazIla hai aura isa kAla ke aMtataka jayazIla rahegA / anya logoM ke yA dharmadrohI, gurudrohiyoM ke vacana sunakara isa dharma se mana nahIM haTAnA cAhiye pratyuta mahApuNya yoga se prApta huye isa dharma meM sAvadhAna rahakara apanA hita sAdha lenA cAhiye / / 186 // kisake nimitta yaha grantha likhA hai ? aisI jijJAsA ko pUrNa karane ke liye grantha ke upasaMhAra karane kI icchA rakhate huye zrI kundakundadeva kahate haiM anyavArtha-(NiyabhAvaNANimittaM mae) nija AtmA kI bhAvanA ke nimitta maiMne (puvAvaradosaNimmukkaM jiNovadesaM NaccA) pUrvApara doSa se rahita, jineMdra deva ke upadeza kA jJAna prApta kara (NiyamasAraNAmasudaM kadaM) niyamasAra nAma ke isa zAstra kA racA hai| ____TIkA-nija zuddha buddha nitya niraMjana jJAna darzana suna vIrya svarUpa apane Atmatatva kI bhAvanA, punaH puna: citana, abhyAsa, ArAdhanA athavA upAsanA isake nimitta, arthAt isa AtmA kI bhAvanA ke liye hI yaha niyamasAra nAma phA zAstra
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam 543 gAthAsUtraM saMgRhItam, pratyuta mayaiva racitam / kasyAdhAraM gRhItvA idaM kRtam ? jiNovadesaM - jinadevasya paramatorthaMkara bhaTTArakasya upadezaM upadiSTaM zAstraM vA jJAtvA gurusukhAravindeH zrutvA suSTutayA'vabuddhadha ca / kathaMbhUtaM jinopadezaM jJAtvA ? putrAvaradosaNimmukkaM - yaH kazvidupadezaH pUrvAparavirovadoSebhyo nirmukto virahito'nekAntA makastam / ito vistaraH --- zrIkuMdakuMbadevaiH samayaprAbhUta-niyamasAraprAbhUtaprabhRticaturazIsiprAbhRtapranyA racitAttathA SaTkhaNDAgamasUtra grantharA jasyAcasya trikhaNDasyopari parikarmanAmnA bhASyaracanApi kRtA / etat sAMpratikA vidvAMso manyante / ime devA bRhaccatu vivasa vasyAvinAyakAH vizcAsan svapaTTe zrIumAsvAminaM' cAtiSThapan, UrjayaMtagiriyAtrAyAM zvetapaTaH saha vAdavivAdayoH saMjAtayoH svaprabhAveNa pASANaghaTitAmambikAdevI mvaadyn| etatsarvaM gurvAvalIprakaraNena vijJAyate / anena nizcIyate maiMne ( kundakunda AcArya ne) racA hai| anya dvArA racita gAthAoM kA saMgraha nahIM kiyA hai, pratyuta maiMne ho racA hai| yahAM yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki paramatorthaMkara bhaTTAraka jineMdradeva kA upadeza jAnakara athavA unake dvArA upadiSTa zAstra ko jo kiM pUrvApara virodha se rahita anekAMta rUpa hai, usako guru ke mukhakamala se acchI taraha samajhakara hI maiMne yaha grantha racA hai / isI ko kahate haiM-- zrI kundakundadeva ne samayasAra - prAbhRta-niyamasAra prAbhRta Adi caurAsI prAbhRta grantha race haiM tathA SaTkhaMDAgamasUtra grantha rAja ke Adi ke tIna khaMDa ke Upara 'parikarma' nAma se bhASya racanA bhI kI hai| aisA vartamAna ke vidvAn mAna rahe haiN| ye AcAryadeva bahuta bar3e caturvidha saMgha ke adhinAyaka AcArya the| inhoMne apane paTTa para zrI umAsvAmI ko sthApita kiyA thA / UrjayaMta parvata kI yAtrA meM zvetAmbaroM ke sAtha vAda-vivAda ho jAne para Apane apane prabhAva se pASANa se banI huI aMbikA devI ko bulavAyA thA / yaha saba gurvAvalI ke prakaraNa se jAnA jAtA hai / 9. naMdisaMgha kI paTTAvalI meM - 1 - bhadrabAhu dvitIya (4), 2 - guptigupta ( 26) mAdhavI ( 36 ), 4- jinacaMdra (40), 5 kuMdakundAcArya (49 6 - umAsvAmI (101 ) ityAdi krama diyA hai| dekhiye tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paraMparA, pustaka 4, pR0 441 | 2. kundakundarANI manojjayaM girimastake | so'yadAdvAditA brAhmIpASANaghaTitA kalau ||14|| pAMDava0, 502)
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra- prAbhRtam ya ime AcAryAH SaDmuhUrtAdadhikamapi kAlaM yugapad grantharacanAM cakruH / tathA ca SaSThasaptamaguNasthAnayoH kAlamaMta muMhUrta mevAtI granthalekhanaM kurvatAM satAmeSAM sUrINAM svAtmAbhimukha saMvittilakSaNaM nijazuddhAtmatattvasya savikalpaSyAnaM bhavantAsIt, na ca sAtizayApramatta yogyaM nirvikalpadhyAnam / tata ete mahAcAryA api adhyAtmasvarUpanijAtmatattvabhAvanAM bhAvayantaH santa evAvasan / adyazve'pi cAritrakriyAkuzalAH kecid jinamudrAgharA munivarA: saMghasaMcAlanaparA api nirvikalpasamAdhi dhyeyarUpAM kRtvA nijazuddhAtmatattvaM bhAvayanti, agre duSSamakAlAntaM bhAvayiSyantyeva / 544 nana AryikA paMcamasthAnalinya evaM punaH kathaM tA adhyAtmagranthapaThanapAThanaghoradhyAtmabhAvanAyAM dhAdhikAriNyo bhavanti / uktaM ca zrIvasunandyAcAryeNa siddhaMta-rahastANa isase yaha nizcaya hotA hai ki ye AcArya chaha muhUrta se adhika kAla taka bhI eka sAtha grantha racanA karate hoMge aura chaThe sAtaveM guNasthAna kA kAla aMtamuhUrta mAtra ho hai / isaliye grantha likhate huye bhI ina AcArya ko apane AtmA abhimukha hone se huA svasaMvedana lakSaNa nija zuddha Atmatattva kA savikalpa dhyAna hotA hI rahatA thA / kiMtu inheM bhI sAtizaya apramatta avasthA ke yogya nirvikalpa dhyAna nahIM hotA thA, isaliye ye mahAn AcArya bhI adhyAtmasvarUpa nija Atmatattva ko hI bharate rahate the / Aja taka bhI cAritra aura kriyAoM meM kuzala koI koI jinamudrAdhArI munirAja saMgha-saMcAlana meM tatpara rahate huye bhI nirvikalpa samAdhi ko dhyeyarUpa karake nija zuddha Atmatatva kI bhAvanA karate rahate haiM aura Age paMcama kAla ke anta taka bhAvanA karate hI raheMge / vipaDimavIracariyAtiyAlajogeSu Natthi ahiyAro / vi ajjhayaNaM vesaviracANaM // zaMkA- AryikAyeM paMcamaguNasthAnavartinI hI haiN| punaH ve adhyAtmagrantha ke par3hane-par3hAne meM aura adhyAtmabhAvanA ko karane meM kaise adhikAriNI hotI haiM ? zrI vasunaMdI AcArya ne kahA hai- "dezavirato zrAvakoM ko dina pratibhA, vIracaryA, trikAla yoga karane kA tathA siddhAnta grantha aura rahasya- prAyacitta grantha par3hane kA adhikAra nahIM hai / " 1. vasunaMdidhAvakAcAra, zloka, 312 /
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam satyametat, yadyapomAH zramaNyaH paMcamaguNasthAninyastathApi tA ekAdazamapratimAdhArikSallakailakApekSayotkRSTA upacAramahAvratikAH saMyatikAH kathyante / maniriva sarvAn mUlaguNAn samAcArAMzca pAlayanti / ekAdazAMgazrutasyAdhyayane'pi tAsAmadhikAro'sti / uktaM ca mUlAdhAre eso ajjANaM pia sAmAcAro jahAkkhiyo pudhvaM / samvamhi ahoratte vibhAsidavyo jaghA jogaM // 18 // suttaM gaNadharakahidaM taheba paseyayusikathivaM ca / suvaphevaliNA kadhidaM abhiNNadasapuSyaphaSivaM ca // 27 // taM paDhiyumasamAye jo kappadi virakSa ithivggss| eto apaNo gaMtho kappadi paDhicaM asamAe // 278 // TIkAyAmapi--'tatsUtraM paThitumasvAdhyAye na kalpyate na yujyale viratavargasyasaMyatasamU samAdhAna-ApakA kahanA ThIka hai, yadyapi ye AryikAyeM paMcamaguNasthAna bAlI haiM, phira bhI ye gyArahaveM pratimAdhArI kSullaka ailaka kI apekSA utkRSTa haiM, kyoMki ye upacAra se mahAvratI saMyatikA kahalAtI haiN| muni ke samAna sarva mUlaguNoM ko aura samAcAra kriyAoM ko pAlana karatI haiM / gyAraha aMga taka zruta kA adhyayana karane kA bhI inako adhikAra hai / mUlAcAra meM kahA hai pUrva meM jaisA sAmAcAra pratipAdita kiyA hai, AyikAoM ko bhI saMpUrNa kAlarUpa dina aura rAtri meM yathAyogya-apane anurUpa, arthAt vRkSamala, AtApana Adi yogoM se rahita bahI saMpUrNa sAmAcAra vidhi Acarita karanI cAhiye / ___gaNadharadeva dvArA kathita, pratyeka buddhi RddhidhAro dvArA kathita, zrutakevalI dvArA kathita aura abhinna dazapUrvI RSiyoM dvArA kathita ko sUtra kahate haiM / asvAdhyAya kAla meM munivarga aura ArthikAoM ko ina sUtra-graMthoM kA par3hanA Thoka nahIM hai| inase bhinna anya grantha ko asvAdhyAya kAla meM par3ha sakate haiM / TIkA meM zrIvasunaMdI AcArya ne ise hI spaSTa kiyA hai -viratavarga-saMyatasamUha ko aura strI varga arthAt AryikAoM ko asvAdhyAya kAla meM-pUrvokta kAlazuddhi Adi se rahita kAla meM ina 1. mUlAdhAra, ma0 4 / 2. mUlAcAra, a. 5 /
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 niyamasAra - prAbhRtam hRsya strIvargasya cAyikAvargasya ca / ito'smAdanyo granthaH kalpyate paThitumasvAdhyA ye'nyaspunaH sUtraM kAlazuddha bhAve'pi yuktaM paThitumiti / / " anena yaM bhajati marhanti / purANagranthe'pi zrUyate / tathAhi sthApAle tAH ArthikAH sUtragranthamapi paThitu "ekAdazAMga bhRjjAtA sAdhikApi sulocanA " / " trailokyeSu traikAlyeSvapi ca sarvottamamanuttaraM lokottaraM samyagdarzanajJAnacAritrasaMjJakaM triratnameva / atra niyamasAraprAbhRtagraMtha vyavahAranizcayaratnatrayaM tasya phalaM ca vaNitamasti / asya granthasya racayitAraH paramakevalidevAdhidevatIrthaMkara sImaMdhara bhagavatAM sAkSAddarzanakartAro mUlasaMghasyAdyanetArI gurUNAM guravaH zrIkuMdakuMbadevAH kva ? teSAmeva zAstrebhya ISallathamAtraM zabdajJAnaM saMprApyAtpazAhaM kva ? tathApi yA mayA TokAracanAkRtA, sA nijAtmatattvabhAvanAyeM eva / anayA nijabhAvanayA jIvanamaraNasukhasuH khalAbhA sUtra graMthoM kA svAdhyAya karanA yukta nahIM hai, kintu ina sUtra graMthoM se atirikta anya granthoM ko kAla-zuddhi Adi ke abhAva meM bhI par3hA jA sakatA hai / isa kathana se yaha spaSTa hai ki svAdhyAya kAla meM ve AryikAyeM sUtra-grantha bhI par3ha sakatI haiM / purANa grantha meM bhI sunA jAtA hai / use ho kahate haiM- "ve sulocanA AryikA bhI gyAraha aMga ke jJAna ko dhAraNa karane vAlI ho gaI / " tInoM lokoM aura tInoM kAloM meM bhI sarvottama aura sarvazreSTha samyagdarzana, jJAna, cAritra nAmaka tIna ratna hI haiM / isa niyamasAra prAbhRta grantha meM vyavahAranizcaya ratnatraya aura usake phala kA varNana kiyA gayA hai / isa graMtha ke racayitA, paramakevalI devAdhideva tIrthaMkara sAMmaMdhara bhagavAn ke sAkSAt darzana karane vAle, mUlasaMgha ke Adya netA, guruoM ke guru, guruvayaM zrI kundakunda - deva kahA~ ? aura unake hI zAstroM se kiMcit lavamAtra zabdajJAna prApta karake alpajJa maiM kahA~ ? phira bho jo maiMne yaha TIkA kI racanA kI hai, vaha apanI Atmatattva kI 1. harivaMzapurANa, sarga 12, zloka 52 /
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra -prAbhRtaMm 547 lAbheSTaviyonAniSTa saMyoganindAprazaMsAdiSu bhAvitaH samabhAvaH sthairyaM labhetAnA - vidyAvAsanodbhUtArtaraudradurSyAnAni cAmUlacUlaM vrajeyuH / IdRgbhAvanayaiveyaM racanA, na ca khyAtaye vidvattApradarzanArtha thA / kica--- siddhAMta nyAyavyAkaraNAdijJAnaM me nAsti / AbAlyAdadyAvadhi ghaseMkathAnaka padmanaMdipaMcavizatikAprabhUticcaturanuyogasaMbaMdhyamekagranthAdhyayanAdhyApanasvAdhyAyena cAritrArAdhanAkAle guruparamparayArthAvabodhanena svAnubhavena ca yatkimapi lavamAtra samIcInajJAnaM mayA labdham, tadanusAreNaiva pUrvAcAryANAM zAstramahArNavAd vacanAmRtakaNAn uddhRtyoddhRtya nijanorasavacaneSu madhye madhye mizrayitvA kAnicid arNapada kyAni mayA yojitAni / asmin yAvanti pUrvAparAviruddha sUktipadAni dRzyeran teSu pUrvAcAryANAM dIkSAzikSAgurUNAM va prabhAvaM jJAtvA vidvadudbhistadguNA eva grahItavyAH / punazcAtra yatra kutracidapi skhalanaM dRzyeta, tarhi mamAlpajJatAyA doSamava bhAvanA ke liye hI kI hai| isa nijatattva kI bhAvanA se jovana-maraNa, sukha-duHkha, lAbha - alAbha, iSTabiyoga, aniSTa saMyoga aura nindA - prazaMsA Adi meM bhAyA gayA samabhAva sthiratA ko prApta hove aura anAdi avidyA vAsanA se utpanna huye Artaraudra durdhyAna jar3amUla se nirmUla ho jAyeM, aisI bhAvanA se hI yaha racanA kI hai, na ki khyAti ke liye yA vidvattA dikhalAne ke liye / dUsarI bAta yaha hai ki siddhAnta, nyAya, vyAkaraNa Adi kA jJAna mujhe nahIM hai / bacapana se lekara Aja taka bhI jo maiMne dharmakathAyeM, padmanaMdipaMcavizatikA se lekara cAroM anuyogoM sambandhI aneka granthoM kA adhyayana-adhyApana aura svAdhyAya se, cAritrArAdhanA ke kAla meM AryikA ke jIvana meM guruparamparA se prApta huye zAstra ke jJAna se aura svAnubhava se jo kucha bhI lavamAtra samocIna jJAna prApta kiyA hai, usI ke anusAra pUrvAcAryoM ke zAstra mahAsamudra se vacana amRtarUpI kaNoM ko nikAla nikAla kara apane nIrasa vacanoM ko bIca bIca meM milAkara kucha varNa pada vAkyoM ko maiMne banAyA hai| isameM jitane bhI pUrvApara aviruddha acche acche pada dikhate haiM, unameM pUrvAcAryoM ke aura dIkSAguru, zikSAguruoM ke prabhAva ko jAnakara vidvAnoM ko ve guNa hI grahaNa karanA cAhiye / aura puna: isameM yadi kahIM bhI svalana dikhe to merI alpajJatA kA doSa samajhakara use chor3a denA cAhiye / isameM punaH punaH jo
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 niyamasAra-prAbhRtam buddhaya tat tyaktavyam / atra punaH punastadeva tatsadRzaM ca vAkyaM dRzyate tattu adhyAtmagranthatvAd nAsti punaruktidoSaH / pratyekagAthAdIkA nayavibhAgena viSayaH spaSTIkRta AsIt / yadyapyasmin graMthe nizcayanayapradhAnatvaM tathApi guNasthAneSu tattadviSayaM ghaTayitvA vyavahAranayapradhAnatthena tAtparyArthaH pradarzitaH / kicAdyatve saMyatAH saMyatikAzca vyavahAraka raNacaraNayoniSpannA bhaveyustatra zaithilyaM mA gaccheyureSa eva mamAbhiprAyaH / yato nizcayanayAzritamAtmAnamalabhamAnAnAM vyavahArakriyAsu pramAdaH svArthahAnaye bhavati / uktaM ca "Niya mAlabaMtA Nicchayado NicchayaM ayANaMtA / NAsaMti caraNakaraNaM vAharicaraNAlasA keI // ato'sya granthasya paThitAraH zrotAro vA vidvAMsaH zrAvakAH zrAvikAzcApyave hI aura usa sadRza vAkya dikhate haiM, adhyAtma grantha hone se vaha punarukti doSa nahIM haiM / pratyeka gAthA kI TIkA meM nayavibhAga se viSaya kholA gayA hai / yadyapi isa grantha meM nizcayanaya pradhAna hai, phira bhI guNasthAnoM meM usa usa viSaya ko ghaTAkara vyavahAranaya kI pradhAnatA se tAtparya artha dikhalAyA gayA hai / isameM Aja kala ke aft aura AryikAyeM vyavahAra kriyA aura cAritra meM niSpanna ho jAveM, usameM zithilatA na lAveM, yahIM merA abhiprAya hai, kyoMki nizcaya naya ke Azrita AtmA ko prApta na karate huye vyavahAra kriyAoM meM pramAdI ho jAnA apane prayojana kI hAni ke liye hI hotA hai / kahA bhI hai " nizcaya se nizcaya ko nahIM samajhate huye nizcaya kA Alambana lene vAle koI vyavahAra cAritra aura kriyAoM meM AlasI hokara una cAritra aura kriyAoM ko naSTa kara dete haiM / " isaliye isa grantha ke par3hane vAle yA sunane vAle vidvAn loga tathA zrAvaka 1. paMcAstikAya gAthA 172 kI amucaMdrasUri kI TIkA meM /
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam dhyAtmabhAvanAM bhAvayantaH svapadAnukUlapUjAdAnazIlopavAsaniyamAn kurvanto jinakalpimunInAmabhAve sthavirakalpimunInAM bhakti vivadhyuH, ahaMbarUpadharAn dRSTvAvamAnaM mA kuryuH, eSa eva mokSamArgo na cAnyaH kazcit / nanu yadi svazamunInAM lakSaNarUpA'dhyAtmAvasthAdyatve na saMbhavati, tarhi asyAthyAtmagranthasya praNayanaM paThanapAThanazravaNAdikaM yA kathaM kriyate ? satyametat, paramiSTAniSTayiyogasaMyogarogazokAdibhyaH saMtaptamanasAM zrAyakANAmapyadhyAtmabhAvanayava manasi zAMtirbhavituM zakyate, na cAnyaH kaishcivpyupaayaiH| ato yadi adhyAtma paThitvArthasyAnartha na kurvoran tarhi guNa eva na doSaH / anyama zreNyArohaNazukladhyAnaprAyopagamanasaMbhyAsAkyo'yadyatve na saMbhavanti, tathApi teSAM vyAkhyAnamAgameM dRzyate / aura zrAvikAyeM bhI adhyAtma bhAvanA ko bhAte huye apane pada ke anukUla pUjA, dAna, zIla aura upamAla , niyamaka kriyAoM ko karate huye jinakalpI muniyoM ke abhAva meM sthavirakalpI muniyoM kI bhakti kareM, arhatarUpa ke dhArI digambara muniyoM ko dekhakara apamAna na kareM, yahI mokSamArga hai / anya koI mokSamArga nahIM hai| zaMkA-yadi svavaza muniyoM ke lakSaNarUpa adhyAtma avasthA Aja kala sambhava nahIM hai, to phira isa adhyAtma graMtha kI racanA athavA isako par3hanA-par3hAnA aura sunanA Adi kyoM kiyA jAtA hai ? samAdhAna-ApakA kahanA ThIka hai, parantu iSTaviyoga, aniSTa saMyoga, roga, zoka Adi se pIr3ita huye zrAvakoM ko bhI adhyAtma bhAvanA se hI mana meM zAnti honA zakya hai, anya kinhIM upAyoM se nhiiN| isaliye yadi adhyAtma grantha ko par3hakara usake artha kA anartha na kareM, to guNa hI hai na ki doSa / dUsarI bAta yaha hai ki upazama yA kSapaka zreNI ArohaNa, zukladhyAna, prAyopagamana, saMnyAsa Adi bhI Aja kala sambhava nahIM haiM, phira bhI unakA vyAkhyAna Agama meM dekhA jAtA hai|
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam uktaM ca bhagavatI ArAdhanAyAm-- "yadi te dharsayitumidAnIntanAnAmasAmayaM kiM tadupadezeneti cet ? tassvarUpaparivAnAta samyagjJAnaM tacca mumukSUNAmupayogyeveti' / " asmin zAstre jinadevopaviSTAgamAnusAreNeva sarvaM kathanamasti na ca svemachAnukUlam / kiMca-svamana bahujanebhyo nAma rozaH sa rakArivAsiddhAnta pRthageva siddhAntaM jAyate, tadekaM nUtanamataM bhUtvA bAhyamateSu gachati / uktaM cAptamImAMsAyAM svAmibhiH---- tvanmatAmRtabAjhAnAM sarvathaikAntavAdinAm / AptAbhimAnanagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // bhagavato ArAdhanA meM kahA hai-- "yadi una prAyogamana aura iMginomaraNa saMnyAsa ko karane kI Ajakala ke muniyoM meM sAmarthya nahIM haiM, to punaH unakA upadeza kyoM diyA ? unake svarUpa ko samajhane se samyagjJAna hotA hai aura vaha mumukSu janoM ke liye upayogI ho hai / isaliye upadeza diyA hai|" __ arthAt prAyopagamana, iMginI aura bhaktapratyAkhyAna ye tIna saMnyAsa vidhi ke bheda haiN| inameM se Adi ke do uttama saMhanana vAle jinakalpI muni ke hI hote haiM / phira bhI bhagavatI ArAdhanA meM inakA lakSaNa batAyA gayA hai| tabhI vahA~ aisA praznottara huA hai| ___isa niyamasAra meM jinadeva ke dvArA upadiSTa Agama ke anukUla hI sarva kathana hai, na ki apanI icchA ke anukUla, kyoMki apane mana ko yA bahuta janoM ko jo rucatA hai vaha svakalpita siddhAnta alaga hI eka siddhAnta ho jAtA hai, puna: vaha eka nUtana mata hokara bAhya matoM meM calA jAtA hai / / zrI samaMtabhadra svAmI ne AptamImAMsA meM kahA hai-- "he bhagavan ! jo Apa ke matarUpI amRta se bAhya haiM, sarvathA ekAMtavAdI haiM aura 'maiM Apta hU~' isa prakAra se Apta ke abhimAna se dagdha haiM, unakA iSTa-mata pratyakSa se bAdhita hotA hai|" 1. bhagavatI-ArAdhanA kI aparAjitasUrikRta TIkA meM / 2, AptamImAMsAkArikA /
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 551 zrIgautamagaNadharadevAH catunisamanvitA api jinadevasya vacaneSveva ruci vidadhuH / dRzyatAm-- ___ "NiyANamanga samvadukkhaparihANimArga sucariyapariNiyANamaga avitahaM avisaMti parayaNaM uttama sadahAmi taM pattiyAmi taM rocemi taM phAsemi idotaraM aj Nasthi Na bhUdaM na bhavistavi, mAgeNa vA basaNeNa vA caritteNa vA sutteNa vA ido jIvA sijhaMti bujjhati muccaMti pariNivyAyaMti samvayukkhANamaMta kati pani viyANani samagamomi paMcomi undogi vasaMtomi ubahiNiya DimANamAyamosamicchaNAmichadasaNamichacArittaM ca paDi viradomi, sammaNANa-sammadasaNasammacarittaM ca rocemi jaM jiNavarehi pnnnntN'|" evamanantatIrthezvarairanAdhanidhanaratnatrayasvarUpamArga evopadiSTA, videhoMnebasAveva mArgo'dyAvadhyavicchinnapravAhaNAgato'styagre'pyanantakAle'yameva caliSyati / atrApi duruSamakAle idaM vIraprabhuzAsanamavicchinnaneva vaya'te / madhye saptatIrthakarANA zrI gautama gaNadharadeva cAra jJAna se samanvita hote huye bhI jinendradeva ke vacanoM meM hI ruci rakhate haiM / dekhiye-- "yaha nirgrantha liMga nirvANa kA mArga haiM, saba dukhoM ke parihAni kA mArga hai, niraticAra zobhana cAritra ke dhArakoM ke parinirvANa kA mArga hai, satya hai, pravacanasvarUpa hai, uttama hai| maiM usakA zraddhAna karatA hU~, pratIti karatA hU~, ruci karatA hUM, sparza karatA hU~, isase utkRSTa liMga na bartamAna kAla meM hai, na atIta kAla meM thA aura na bhaviSya kAla meM hogaa| isa nirgrantha mudrA ko dhAraNa kara jJAna se, yA darzana se, yA cAritra se, yA sUtra se yahA~ para jIva siddha hote haiM, buddha kevalI hote hai, mukta hote haiM, parinirvANa ko prApta kara lete haiM, sarva duHkhoM kA anta kara dete haiM aura vizeSatayA saba kucha jAna lete haiM / ise grahaNa kara maiM zramaNa haiM, maiM saMyata haiM, maiM viSayoM se vyAvRtta hU~, maiM upazAnta hU~, maiM upadhi-parigraha, vikRti, mAna, mAyA, mRSA, mithyAjJAna, mithyAdarzana, mithyAcAritra, ina sabase virata hU~, maiM samyagjJAna, samyagdarzana aura samyakcAritra meM ruci karatA hU~, jo ki zrI jinendradeva dvArA kahA gayA hai| isa taraha anaMta tIrthakaroM ne anAdi anidhana ratnatrayasvarUpa mArga kA hI upadeza diyA hai / videha kSetroM meM yahI mArga Aja taka avichinna pravAha se A rahA hai aura Age anaMta kAla taka bhI yahI calatA rahegA / yahA~ bhI isa duSama kAla 1. yatipratikramaNam-davasika /
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 niyamasAra-prAbhRtam mantarAle saptavArAnayaM mArgoM vyucchinnaH, kiMtu vIrajinazAsane nAsti vyucchedaH' / atra munidharmazrAvakadharmarUpeNa yo mArgaH sa eva mokssmaargH| kadAcit kasyacida janasya kRtadoSeNa nAyaM pavitramArpo duSyati, pratyuta nirdoSapravAheNa caliSyatyeva / asya granthasya nAma sarvataH sarvathAnvarthakameva, sarvasAreSu sArabhUtasya samyagratnatrayastharU pasarAgavItarAganiyamasyaivAtra pratipAvanamasti / granthakartRbhizcAritraprAbhUte mUlAcAre ca sarAgaralAyaM pradhAnatvena vivakSitamatra tu vItarAgaratnatrayaM pradhAnatvena / __ yadyapi teSAM zrIkundaphanvadevAnAM saptamaguNasthAnayogyo'zAtmaka eSa bItarAgamokSamArgaH saMprApta AsIt, yatastairapi saMghasaMcAlanadharmaprabhAvanAgrantharacanAdIni bahUni kAryANi kRtAni, tathApi dhyAnarUpavItarAganiyama eva sAkSAnmokSakAraNamayameva nirvANaphalaM phalati na ca kazcidanyaH eSa, evAzayaH zrIpUjyadevAnAmiti / meM yaha vIra bhagavAn kA zAsana avichinna hI rhegaa| bIca meM sAta tIrthakaroM ke aMtarAla meM sAta bAra yaha mArga vyucchinna huA hai kiMtu vIra bhagavAn ke zAsana meM meM vyuccheda nahIM hai / yahA~ jo munidharma aura zrAvakadharma rUpa se mArga hai vahI mokSamArga hai| kadAcit kiso manuSya ke doSa karane se yaha pavitra mArga dUSita nahIM hotA hai, balki nirdoSa pravAharUpa se calatA hI rhegaa| isa grantha kA nAma saba taraha se sarvathA anbartha hI hai / sarva sAroM meM sArabhUta, samyagaratnatrayasvarUpa sarAganiyama kA aura votarAga niyama kA hI isameM kathana hai / granthakartA ne cAritraprAbhRta aura mUlAcAra meM sarAga ratnatraya ko pradhAnarUpa se kahA hai aura yahA~ para vItarAga ratnatraya ko pradhAna rUpa se kahA hai| yadyapi una zrI kudakuMda deva kA sAtaveM guNasthAna ke yogya aMzAtmaka hI vItarAga mokSa prApta huA thA, kyoMki unhoMne bhI saMghasaMcAlana, dharmaprabhAvanA, grantha racanA Adi bahuta se kArya kiye haiN| phira bhI dhyAnarUpa vItarAga niyama hI sAkSAt mokSa kA kAraNa hai / yahI nirvANa phala ko phalatA hai anya koi nhiiN| yahA~ zrI pUjya kundakundadeva kA yahI abhiprAya hai / 1. tiloyapaNNa ti, a0 4, pR0 340 /
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam ayaM graMtho niyamakumudaM vikAsayituM candrodayastato niyama kumudacandrodayo'thavA yatikairavANi praphullokartuM rAkAnizIthinInAthatvAd yatikairava candrodayo'sti / asmin pade pade vyavahAranizcayanayayorvyavahAranizcaya kriyayorvyavahAranizcaya mArgayozca paraspara mitratvAt asya viSayaH kRto vartayatIkA candrodayasya candrikA va vibhAsate to "syAdvAdacandrikA' nAmnA sArthakyaM labhate / yathA candrasya caMdrikA jyotsnA sarvajagad AlhAdayati, ugrarazmihutAzanavidyAvibhyaH saMtaptajanAn prINayati zItIkaroti tathaiveyaM "syAdvAdacandrikA" TokA bhavabhavAgnisaM saptabhavyajIvAn AhnAvayiSyati, prINaviSyati, zItIkariSyati teSAM manaHkumudAni vikAsayiSyati, mahAmohatamasA'jJAnadhvatina vA pathabhraSTajanAnAM hitapathaM prakAzayiSyati, nAtra sandehaH / anayA syAdvAdacandrikATokayA samanvitamimaM niyamasAraprAbhRtagranthaM ye bhanyottamAH paThiSyanti gurumukhakamalebhyaH zroSyanti vA, te AptAgamatattvazraddhAbalena zuddhanAt svaM siddhasadRzaM nizvittha svaparabheda vijJAnino bhUtvA sa * lacAritramAvAya , 553 liye caMdramA kA udaya hai kairava - zvetakamaloM ko khilAne ke yaha graMtha niyamarUpI kumuda ko vikasita karane ataH yaha niyamakumuda candrodaya hai / athavA yatirUpI ke liye pUrNimA kI ardharAtri kA candramA hone se yaha yatikairava caMdrodaya hai isameM pada pada para vyavahAra - nizcaya nayoM kI, vyavahAra-nizcaya kriyAoM kI ora vyavahAra - nizcaya mArga kI paraspara meM mitratA hone se isakA viSaya syAdvAda se sahita hai| isakI TIkA caMdramA ke udaya kI cAMdanI ke samAna zobhita ho rahI hai / isaliye yaha "svAdvAdacandrikA' nAma se sArthakatA ko prApta hai / jaise caMdramA kI candrikA sarvajagat ko AhlAdita karatI hai, sUrya kI kiraNa, agni aura viSa Adi se saMtapta janoM ko prasanna karatI hai, zAMtala karatI hai, vaise hI yaha syAdvAdacaMdrikA TIkA bhavabhava kI agni se sataMpta bhavya jovoM ko AhlAdita karegI, unheM prasanna karegI, zItala karegI, unake manarUpI kumuddoM ko vikasita karegI aura mahAmoharUpI adhakAra se athavA ajJAna adhaMkAra se pathabhraSTa huye janoM ko hita kA mArga prakA zita karegI, isameM saMdeha nahIM hai / isa syAdvAdacaMdrikA TIkA se samanvita isa niyamasAra prAbhRta grantha ko jo bhavyottama par3heMge yA guruoM ke mukhakamala se suneMge, ve Apta, Agama aura tattva ke zraddhAna ke bala se zuddhamaya se apane ko siddhasamAna nizcita karake svapara 70
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 niyamasAra-prAbhRtam zaktyabhAve vA kramazo dezacAritrabalena zakti vardhayanto bhavanti / punasta eva niyamAva vyavahAraniyamabalena nizcayaniyama samutpAdyApramattaprabhUtiguNasyAneSvAruhyAnte'bhUtapUrvAH siddhA bhaviSyanti / yadyapyanAdikAlAdadyAvadhi saMjAtAH siddhA anantAnantAstathApi te'bhUtapUrvA eva / paMcacatvArizallakSayojanapramitAyAH siddhazilAyA upari siddhalokaH pUrNatayA siddhebhyo vyApto bhRto'sti, tatrANumAtramapi sthAnaM riktaM nAsti, pratyuta sarve siddhA ekaikasmin ane ke samAviSTA eva / ayaM mAnavaloko'pi tAvatpramANaM paMcacatvAriMzatzalasahasrayojanamevAsti / atra tyanadausamudrAdibhyo ye siddhAste saMharaNApekSayaiva / uktaM ca zrIbhaTTAkalaMkadeve "bhUtapUrvanayApekSayA tu cintyate--kSetrasiddhAH vidhA, janmataH saMharaNatazca / tatrAlpe saMharaNasiddhAH / janmasiddhAH saMkhyeyaguNAH / saMharaNaM dvividhama-svakRtaM parakRtaM ca / devakarmaNA cAraNavidyA bhedavijJAnI hokara sakalacAritra ko grahaNa karake athavA zakti ke abhAva meM krama se dezacAritra ke bala se zakti ko bar3hAte rheNge| punaH ve hI niyama se vyavahAraniyama ke bala se nizcaniyama ko utpanna karake apramatta, apUrvakaraNa Adi guNasthAnoM meM car3hakara 'abhUtapUrva' siddha ho hoveNge| yadyapi anAdikAla se lekara Aja taka huye siddha bhagavAn anaMtAnaMta haiM, phira bhI ve saba abhUtapUrva hI haiN| paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa kI siddhazilA ke Upara siddhaloka pUrNa rUpa se siddhoM se vyApta hai, bharA huA hai, vahA~ para aNumAtra bhI sthAna khAlI nahIM hai / balki sabhI siddha parameSThI eka-eka meM anekoM samAviSTa hI haiN| yaha manuSya loka bhI utane pramANa paitAlIsa lAkha yojana kA hI hai / __yahA~ ke nadI, samudra Adi se jo siddha hote haiM, ve saMharaNa kI apekSA se hI hote haiM / so ho zrI bhaTTAkalaMka deva ne kahA hai--- "bhUtapUrva naya kI apekSA se vicAra kiyA jAtA hai--- kSetrasiddha do prakAra ke haiM-janma se aura saMharaNa se / unameM saMharaNa siddha alpa haiM / janma siddha unase saMkhyAta gaNe haiM / saMharaNa ke bhI do prakAra haiM- svakRta aura parakRta / devoM ke dvArA yA cAraNa vidyAdharoM ke dvArA kiyA gayA parakRta hai|
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAmRtam 555 dharaizca kRtaM parakRtam / svakRtaM cAraNavidyAdharANAmeva / teSAM ca kSetrANAM vibhAga:-karmabhUmiH akarmabhUmiH samudro dvIpa Urdhvamastiryagiti / sarvastokAH UrdhvalokasiddhAH / adholokasiddhAH saMkhyeyaguNAH / siyaralokasiddhAH saMkhyeyaguNAH / sarvastokAH smudrsiddhaaH| dvApasiddhAH saMkhyeyaguNAH / evaM tAvavizeSeNa / vizeSeNa ca sarvastokAH lavaNodasiddhAH / kAlodasiddhAH sNkhyeygunnaaH| jambUDhopasiddhAH sNkhyeygunnaaH| pAtakokhaMDasiddhAH saMkhyeyaguNAH / puSkaradvopArthasiddhA saMkhyeyaguNA iti"|' ityaM asyamayalokasya sarvasthAnebhyo jalebhyaH sthalebhyo nabhobhyaH sArthadvayadvIpasamaveSu UrdhvAdhomadhyalokebhyaH sarvakSetraparvataga hAnadIsarovaravanopavanebhyazca yaM siddhAH babhUvuH bhavanti bhaviSyanti, tebhyo'tItAnAgatavartamAnakAlatrayasarvasiddhebhyo me'nantazaH nmo'stu| evaM 'NiyamaM Niyamassa phalaM' ityAdinA grantharacanoddezyanijalaghutApradarzanasvakRta bhI cAraNa vidyAdharoM kA hI hai| arthAt jina kinhIM muni ko cAraNa Rddhi hai, usake nimitta se ve nadI Adi kahoM se siddha mAne gaye haiN| unake kSetroM kA vibhAga kahate haiM-kamabhUmi, bhogabhUmi, samudra, dvIpa, Uvaloka, adholoka aura tiryagloka / Urdhvaloka se siddha huye sabase kama hai| adholoka se siddha huye unase saMkhyAta guNe haiN| tiryagloka se siddha huye inase saMkhyAta guNe haiN| sabase kama samudra se siddha huye haiM / dvIpa se siddha huye unase saMkhyAta guNa haiM / yaha sAmAnya kathana hai / vizeSa rUpa se lavaNa samudra se siddha huye sabase kama haiM / kAlodadhi se siddha huye unase saMkhyAta guNe haiM / jambUdvIpa se siddha huye unase saMkhyAta guNe haiM / dhAtakI khaMDa se siddha huye unase saMkhyAta guNe haiM / puSkarAdha dvIpa se siddha huye unase saMkhyAta guNeM haiN| isa prakAra isa manuSyaloka ke sarva sthAnoM se, jala se, sthala se, nabha se, DhAI dvIpa aura do samudoM se, Urdhvaloka, adholoka aura madhyaloka se, sarva kSetra, parbata, guphA, nadI, sarovara, vana, upavana Adi se jo siddha haye haiM, hote haiM aura hoMge, una saba atIta, anAgata aura vartamAna ina tInoM kAloM ke sarvasiddhoM ko merA anaMta-anaMta bAra namostu hove / isa prakAra "NiyamaM Niyamassa phalaM" ityAdi rUpa se anya racanA kA uddezya 1. tatvArthavArtika, a0 10, sUtra 9 kI TIphA se /
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 niyamasAra-prAbhUtas paratvena ekA gAthA gatA, ladanu "IsAbhAveNa" ityAdinA bhavyajanakartavyatA preraNApratipAdanatvena ekA gAthA gatA, tadanantaraM "NiyabhAvaNANimittaM" ityAdigrantharacanAyAH kAraNanirUpaNaparatvena ekA gAthA gatA iti tribhirgAthAsUtrairayaM paMcamo'ntarAdhikAro gataH / asmin graMthe etad dvAdazAdhikAre pUrvoktaprakAreNa saptadazagAthAsUtra : vyavahAraniyamena sAdhyasya saMprApyasya nizcayaniyamasya zuddhopayogAparanAmnaH phalabhUtAyA bhAvamokSarUpArhantyAvasthAyA nirUpaNam, tadanu navabhirgAthAsUtraiH sAkSAdravyamokSarUpasiddhAvasthAyAH prarUpaNaM vartate / punazca tribhirgAthAsUtra : graMthasyopasaMhArazceti ekonatriMzadgAthAsUtrairayaM tRtIyo mahAdhikAraH pUrNo'bhavat / iti zrIbhagavatkundakundAcAryapraNIta niyamasAraprAbhUtagraMthe jJAnamatyAyikAkRtasyAdvAdacantrikAnAmaTIkAyAM mokSamahAdhikArAparanAmA yoganAmA bidhAdikAraH samAptaH / aura apanI laghutA ko dikhalAne rUpa se eka gAthA huii| isake bAda "IsAbhAveNa " ityAdi rUpa se bhavya janoM ke kartavya kI preraNA ko pratipAdita karate huye eka gAthA huI | anaMtara -- "yibhAvaNANimittaM" ityAdi rUpa se graMtha racanA ke kAraNa ko nirUpita karate huye eka gAthA huii| ina tIna gAthAoM dvArA yaha pA~cavA aMtarAdhikAra pUrNa huA ? isa graMtha meM isa bArahaveM adhikAra meM pUrvokta prakAra se satraha gAthAsUtroM se vyavahAraniyama ke dvArA sAdhya, saMprApta karane yogya zuddhopayoga apara nAma vAle nizcayaniyama ke phalabhUta bhAvamokSarUpa Arhantya avasthA kA nirUpaNa hai / isake bAda nava gAyA sUtroM se sAkSAt dravyamokSarUpa siddhAvasthA kA nirUpaNa hai / punaH tIna gAthAsUtroM se grantha kA upasaMhAra kiyA gayA hai| isa taraha unatIsa gAthAsUtroM se yaha mokSaphalapratipAdaka dosarA mahAdhikAra pUrNa huA / iti zrI bhagavAn kundakunda cAyaM praNIta niyamasAra - prAbhRta grantha meM jJAnamatI AyikAkRta syAdvAdacaMdrikA nAma kI TIkA meM mahA dhikAra apara nAmavAlA yaha zuddhopayoga nAmaka bArahavA~ adhikAra samApta huA /
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam 557 itthaM niyamasAraprA tanAmni mahAzAstre saptAzItyuttarazatAni sarvagAthAsUtrANi, SaTsaptativayazItyekonatriMzadgAthAbhistrayo mahAdhikArAH, jIvAjIvazuddhabhAvavyahAracAritraparamArthapratikramaNanizcayapratyAkhyAnaparamAlocanAzuddhanizcayaprAya . zcittaparamasamAdhiparamabhaktinizcayaparamAvazyakazuddhopayoganAmabhiH dvAvazAdhikArAH, pratyekAdhikArAntargatAzca saptatrizadantarAdhikArAH santi / zrIkundakundadevebhyo namo yaiH khalu vazitaH / panthA niyamasAreNa naH sannastISTasiddhaye // 12 // ekaikapaMcayugmAMke, vIrAbve saptamotiyA~ / mArge'site mayA TIkA, jJAnamatyA prapUryate // 2 // yAvaddharmo'pyayaM mestAvat syeyAviheSa hi| yasyAtigAyino bhavasyA pUrNIjAtA kRtistvaram // 3 // isa niyamasAra-prAbhRta nAma ke mahAzAstra meM sarvagAthA sUtra eka sau satyAsI (187) chayattara, bayAsI aura unatIsa gAthAoM se tIna mahAdhikAra haiN| jIva, ajIva, zuddhabhAva, vyavahAracAritra, paramArtha pratikramaNa, nizcaya pratyAkhyAna, parama AlocanA, zuddhanizcaya prAyazcitta, paramasamAdhi, paramabhakti, nizcaya parama Avazyaka aura zuddhopayoga ina nAmoM se bAraha adhikAra haiM aura pratyeka adhikAra ke aMtargata saiMtIsa (37) aMtara adhikAra haiN| zrI kundakundadeva ko namaskAra hove, isa niyamasAra dvArA dikhalAyA gayA patha hama sabako abhISTa siddhi ke liye ho rahA hai / vIra saMvat paccIsa sau gyAraha (2511) meM magasira kRSNA saptamI tithi ko mujha jJAnamatI ne yaha TIkA pUrNa kI hai| ____ jaba taka dharma hai, taba taka yaha sumeru parvata (yahA~ para hastinApura meM banA huA) yahA~ para sthita rahe ki jisa atizaya pUrNa sumeru parvata kI bhakti se merI yaha racanA zIghra hI pUrNa ho gaI hai| arthAt isa TIkA ko prAraMbha karane ke bAda bIca meM lagabhaga cAra varSa kA vyavadhAna par3a gayA, punaH TokA racanA prAraMbha karate samaya maiMne isa sumeru parvata kI, unameM virAjamAna solaha jinabiMboM kI bhakti karake likhanA zurU kiyA aura vaha AzAtIta jaldI hI pUrNa huyA hai|
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhUtam yAvat zrIvIranAthasya varteta bhuvi zAsanam / tAvada graMtho'pyayaM stheyAt naMdyAca bhavyamAnase // 4 // ye siddhAH samayatraye nRjagataH siddhayanti setsyanti ca, se sarve vyavahAranizcayamayaM ratnatrayaM prApya hi| TokAsyai mama maMgalaM ca jagate saMdhAya kurvantvamI, vatyA jJAnamatI jagastrayanutAM syurme'cirAt siddhaye // 5 // samApteyaM syAdvAdacandrikAnAmnI TokA niyamasAraprAbhUtasya / samApto'yaM graMthaH vardhatAM jinazAsanama jaba taka zrI vIraprabhu kA zAsana isa pRthvI para bartana kare, taba taka yaha ___ grantha bho isa pRthvI para sthita rahe ora bhavyoM ke mana meM harSa utpanna karatA rhe| jo isa manuSya loka se bhUta, vartamAna aura bhaviSyat ina tInoM kAloM meM siddha huye haiM, siddha ho rahe haiM aura siddha hoveMge, ve saba vyavahAra-nizcaya svarUpa ratnatraya ko prApta kara hI huye haiM, hote haiM aura hobeMge / ye saba siddha bhagavAn isa TIkA ke aMta meM mere liye, caturvidha saMgha ke liye aura sarvajagat ke liye maMgala kareM / punaH mujhe tInoM jagat se namaskRta aiso jJAnamatI (kevalajJAnI) dekara zIghra hI mero siddhi ke liye hoveM / niyamasAra-prAbhRta kI syAdvAdacandrikA nAma kI yaha TIkA samApta huii|
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkAH prazastiH AdibrahmANamAdhyAya, dharmasRSTaH vidhAyakam / TokAnte maMgalArtha taM bhaktyA harSAnnamAmyaham // 1 // caturvizatitIrthezAn natvA tatsamavAdhike / zaraNe munayazcAryA jAtA tAMstAzca naumyaham // 2 // paMcanavatilakSaNANyazotisahasrasaMkhyakAn / vaMde vRSabhasenAvIn sarvAnanyAzca saMyatAn // 3 // trikoTiSaSTilakSANi SaTpaMcAzat zatAni ca / paMcAzavAyikA vaMde brAhmayAdhAzcAnyakA api // 4 // jaMbo kSetra boyA gare / zrIvIrazAsane sUriH kunda ndagurumahAn // 5 / / mUlasaMghe ca tannAmnA kudakuMdAnvayo'tra yaH / gaccha sarasvatInAmni balAtkAre paNe zubhe // 6 // dharmasRSTi ke vidhAtA zrI AdibrahmA-bhagavAn AdinAtha kA mana meM dhyAna karake maiM TIkA ke aMta meM maMgala ke liye harSa se bhaktipUrvaka unako namaskAra karatI haiN| vRSabhadeva se lekara vIraprabhu taka caubIsa tIrthaMkaroM ko namaskAra karake unake samavasaraNa meM jo muni aura AryikA huye haiM, una muniyoM ko aura una AryikAoM ko bhI maiM namaskAra karatI haiN| paMcAnave lAkha assI hajAra saMkhyA se yukta jo vRSabhasena gaNadhara Adi munigaNa haiM, una sabakI aura anya jo bhI muni ho cuke haiM, una sabakI maiM vaMdanA karatI hU~ / tIna karor3a sATha lAkha chappana sau pacAsa (36005650) itane pramANa jo brAhmI Adi AryikAyeM haiM tathA aura bhI jo AryikAyeM ho cukI haiM, una sabakI maiM vaMdanA karatI hai| isa jaMbUdvIpa ke bharata nAma ke pahale kSetra meM AryakhaMDa hai| usameM Aja zrI mahAvIra svAmI kA zAsana cala rahA hai| isa vIrazAsana meM zrI kundakunda nAma ke mahAn AcArya huye haiM / mUlasaMgha meM unake nAma se yahA~ para kundakundAmnAya hai / usameM sarasvatI gaccha hai aura balAtkAra gaNa hai| isameM cAritra cakravartI
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 niyamasAra - prAbhUtam zrIzAMtisAgarAcAryo cAritra cakravartibhAk / tasya paTTAdhipaH sUriH zrIvIrasAgaro'bhavat ||7| tatpaTTe saMghanAtho'bhUt zrIzivasAgaro'dhunA / alaMkaroti tatpaTTam, AcAryo dharmasAgaraH // zAntisAgarasaMtatyAm AcAryo dezabhUSaNaH / Adho dIkSAgururme'sti saMsArAndhastaraNDakaH // 9 // mahAvratasya vAtA me guruH zrIvIrasAgaraH / nAmnA jJAnamatI cAhaM yatprasAdAd guNairapi // 10 // bAlyakAle mayA gehe, darzanAdikathAnakam / paMcavizatikA zAstraM padmanaMdikRtaM ca yat // 11 // teSAM svAdhyAyato labdhA, jJAnavairAgyasaMpadA / bAhya kiMcinnimittena virakti meM tato'bhavat // 12 // zrI zAMtisAgara AcArya huye haiM / unake paTTa para zrI vIrasAgara AcArya huye haiM / unake paTTa para zrI zivasAgara AcArya huye haiM / isa samaya AcArya zrI dharmasAgara jI mahArAja ina zivasAgara AcArya ke paTTa ko alaMkRta kara rahe haiM / I AcArya zrI zAMtisAgara jI kI paramparA meM AcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja vidyamAna haiM | ye mere Adya dIkSAguru-kSullikAdIkSA ke guru haiM / ye saMsAra rUpI samudra se pAra karane meM naukA ke samAna haiN| mahAvrata ko mujhe pradAna karane vAle gurudeva zrI vIrasAgara AcArya haiM, jinake prasAda se nAma aura guNoM se bhI maiM jJAnamatI huI hU~, arthAt AcArya zrI vIrasAgara jI ne mujhe AryikA dIkSA dekara merA nAma " jJAnamatI" rakkhA tathA jJAnAdi guNoM se bhI mujhe jJAnamatI kara diyA hai / 7 bacapana meM maiMne ghara meM darzanakathA, zolakathA Adi kathAyeM par3hI thIM aura "padmanaMdi-paMcaviMzatikA' nAma ke zAstra kA svAdhyAya kiyA thA / unhIM grantha Adi ke svAdhyAya se mujhe jJAna aura vairAgya kI sampatti prApta ho gaI / punaH kiMcit
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-AbhUtam 561 gehe'STavarSaparyaMtaM, dvAtriMzad ghiratAzrame / jJAnArAthanayA labdhaM yatkimapyamRtaM mayA // 13 // ekatrIkRtya tatsarvam asmin granthe bhRtaM mudA / tuSTyai puSTayai manaHzuddhacai, zAntyai siddhayai ca svAtmanaH // 14 // saMghasthA ratnamatyAryA, joyAt zivamatItyapi / motIcandro ravIndrazca, mAga gadatAt niran / / 15 / yeSAM cittasya ca prApte'nukUlatve'likha kRtim / bAhyAnAM pratikUlatvaM, nekAntena hi bASate // 16 // adyasve bhArata deze, gaNataMtrAtyazAsanam / jainadharmasya vRddhistu dharmanirapekSatAvidhau // 17 // adya rASTrapatirjAnI jailasiMho'tra zAsakaH / rAjIvagAMdhInAmAsti, pradhAnamaMtrI kIrtimAn // 18 // bAhya nimitta se ho mujhe virakti ho gaI / ghara meM ATha varSa paryaMta aura viratAzramaghara tyAga ke bAda bhallikA, ArthikA avasthA meM battIsa varSa taka maiMne jJAnArAdhanA se jo kucha bhI amRta prApta kiyA hai, vaha saba ekatrita karake maiMne apanI AtmA kI tuSTi, puSTi, mana kI zuddhi, zAMti aura siddhi ke liye harSita mana se isa grantha meM bhara diyA hai / saMgha meM sthita AyikA ratnamatI jI aura zivamatI jI jayazIla hove. tathA motIcandra, ravIndrakumAra aura mAdhurI bhI cirakAla taka vRddhi ko prApta hoveM / jinakI aura apane citta ko anukulatA ke prApta hone para maiMne yaha kRti-TIkA likhI hai, kyoMki bAhya logoM kI yA bAhya vAtAvaraNa ko pratikUlatA ekAMta se kArya meM bAdhaka nahIM hotI hai| arthAt saMgha kI AryikA tathA ziSya vargoM kI AjJApAlana, vaiyAvRtti Adi anukUlatA rahane se lekhana Adi kArya hote haiN| bAhara ke loga cAhe anukUla hoM yA nindA Adi karate raheM, usase lekhana Adi kArya meM kucha bAdhA nahIM bhI AtI hai| Ajakala isa bhArata deza meM gaNataMtra nAma kA zAsana cala rahA hai| isa samaya dharmanirapekSa vidhAna hone se, arthAt zAsana ke saMvidhAna meM dharmanirapekSatA hone se jainadharma vRddhiMgata ho rahA hai / Aja rASTrapati jJAnI jainasiMha yahA~ para bhArata ke
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra-prAbhRtam indraprasthAntike tItheM, hastinAgapure zubhe / jaMbUdvIpasthAle ratnatrayAvAse jinAMtike // 19 // ephaikapaMcayugmAMke, vIrAbda saptamItiyau / mArge'site kRtA pUrNA zAnamatyA mayA kRtiH / / 20 // tadA harSAt janA bhaktyA vAdyazca zikSikotsavaH / granthamapUjayannetaM, bhUtabhaktihi saukhyadA // 21 // asyAmArSAd viruddhaM cet, pramAdAjAnato bhavet / tat zodhayaMtu vidvAMso, pUrya yathArcamAbhimaH // 26 kuMdakuMdoktacaryA me'pyAyikAyAH bhavediha / kundakundasadRkcaryA prApnuyAccAgnime bhaye // 23 // Ajanma mayi tiSThecca dhRto'yaM vratasaMyamaH / amutra dRDhasaMskAro mArge utkIrNavad bhavet // 24 / / zAsaka haiM aura kIrtizAlI rAjIva gAMdhI pradhAnamaMtrI haiN| indraprastha dillI ke nikaTa hastinApura zubha tIrthakSetra meM jambUdvIpa sthala para ratnatrayanilaya nAma ko vasatikA meM bhI zrI jinendradeva kI pratimA ke pAsa meM baiThakara, vIrasaMbata paccIsa sau gyAraha (2511) magasira badI saptamI tithi ke dina mujha jJAnamatI ne yaha kRtiracanA pUrNa kI hai / usa samaya saMghasya jana tathA zrAvakoM ne harSapUrvaka bhakti se vAdya aura pAlakI utsava ke sAtha isa grantha kI pUjA kI, arthAt likhe huye grantha kI pUjA karake punaH pAlakI meM virAjamAna kara bAje ke sAtha zobhAyAtrA nikAlI aura "sarasvatI vaMdanA" samAroha mnaayaa| isa TIkA meM yadi pramAda yA ajJAna se Agama se kucha viruddha ho, to yadi Apa vidvAn, ArSamArga ke anukUla haiM, to isako zuddha kara leveM / jo vidvAn ArSa paramparA ke nahIM haiM, sudhAraka haiM, unheM isake saMzodhana kA adhikAra nahIM hai / ___isa loka meM kundakundadeva ke dvArA kathita AryikA kI caryA merI hove aura agale bhava meM kundakundadeva ke sadRza caryA mujhe prApta hove / arthAt Age bhava meM merI municaryA hove / merA dhAraNa kiyA huA yaha vrata aura saMyama AjIvana mere meM sthita rahe aura agale bhava meM mokSa mArga meM pASANa para ukere huye ke samAna mere saMskAra dRr3ha bane raheM /
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 563 niyamasAra-bhAbhRtam imA TIkAM vilokyAtra, tuSyaMtyArSAnurAgiNaH / gurUNAM drohiNaH satyaM dviSantyeva svabhAvataH // 25 // tayorme rAgadveSau na, vaivAzritA hi kiMca te | tato'haM bhAvayAmItthaM, svabhAvotarkagocaraH // 26 // yAvata catuvidhaH saMgho vasya'te cAtra bhUtale / tAvadiyaM kRtiH syAd bhavyAnAM siddhikAriNI // 27 // jaMbadvIpasya nirmANama, drutagatyA'bhavad yavA / jinabiMbapratiSThAyAH sannAho vartate mahAn // 28 // bhAratasyendirAgAMdhI, pradhAnamaMtrinAmabhAk / sAvyAbdapUrva yat prAvartata karAbjataH // 29 // jabUdvIpAkRteH rUpaM jJAnajyotirthavA'dhamat / sarvatra bhArata deze uttaraprAMtamAzrayat // 30 // Tikaitanagara sasya majjanmabhuvi svAgatam | mahotsavaizcalannAste prasannAhaM tavA tviha // 31 // matpAzrve copaviSTeyaM ratnamatyAyikA prasUH / mArge zukle dvitIyAyAma, prazastiH racitA mayA // 32 // yahA~ isa TIkA ko dekhakara ArSa mArga ke anurAgI harSa ko prApta hoMge aura guruoM ke drohI loga svabhAva se hI dveSa kreNge| una rAga-dveSa karane vAloM ke prati merA rAga-dveSa nahIM hai, kyoMki ve nizcita hI karma ke Azrita haiM / isaliye maiM yaha bhAvanA karatI hU~ ki svabhAva tarka ke agocara hai / jaba taka caturvidha saMgha isa pRthvI tala para rahegA, taba taka bhavyoM ke liye siddhi karane vAlI yaha kRti sthita rhe| jisa samaya jambUdvIpa kA nirmANa kArya drutagati se cala rahA hai aura jambUdvIpa meM jinabiba pratiSThA kI taiyArI bar3e rUpa meM ho rahI hai| bhArata kI pradhAnamaMtrI zrImatI iMdirA gAMdhI ne DhAI varSa pUrva jisako apane karakamala se pravartita kiyA thA, jambUdvIpa kI AkRti (maoNDala) rUpa jJAnajyoti arthAt "jambUdvIpa jJAnajyoti' jaba sarvatra bhArata deza meM bhramaNa karate huye uttara prAMta meM pahuMcI, jaba merI janmabhUmi Tikaitanagara meM usakA svAgata mahAn utsava ke sAtha cala rahA hai, usa samaya maiM yahA~ para prasanna huuN| mere pAsa meM merI janmadAtrI mAtA ratnamatI AryikA baiThI
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 niyamasAra-prAbhatas yAvaddharmaH sumeruzca tAvat sthayAviheSa hi / TokA niyamasArasya syAdvAdacandrikApyasau // 33 // iMnidhIhaste sanasponi. pracahitam / adyAvadhi dayAdharma vardhayada bhavi bhrAmyati // 34 // jaMbUdvIpasya saMgoSThI rAjIva uvaghATayat / tasyAH kItiH suto jIyA gaNataMtraM ca zAsanam // 35 // zrIkuMdakUdadevAya namaH paramopakAriNe / yasya prathitananthebhyaH satpatho'dyApi dRzyate // 35 // trailokyacakravatin ! he zAMtozvara ! namo'stu te / svannAmasmatimAtreNa, zAMtirbhavati mAnase / / 37 // iti zrIniyamasAraprAbhUtasya syAdvAdacaMdrikATokAyAH prazastiH puurnntaamgaat| vardhatAM jinazAsanam / huI haiM, mArgazIrSa zuklA dvitIyA tithi ke dina usa samaya maiMne yaha prazasti racI hai / ___ jaba taka jinadharma hai, taba taka yahA~ para (hastinApura meM nirmita) yaha sumeru parvata sthita rahe aura taba taka hI yaha niyamasAra-prAmRta grantha kI "syAdvAdacandrikA" TIkA sthita rahe. iMdirA gAMdhI ke hAtha se pravartita yaha jJAnajyoti Aja taka ahiMsA dharma ko bar3hAtI huI pRthvI para bhramaNa kara rahI hai / jaMbUdvIpa saMgoSThI kA (seminAra kA) rAjIva gAMdhI ne udghATana kiyA thA / iMdirA gAMdhI kI kIrti unakA putra rAjIva gAMdhI aura gaNataMtra zAsana jayazIla hotA rhe| paramopakArI zrI kundakundadeva ko namaskAra hove ki jinake race gaye graMthoM se Aja bhI saccA patha dikhAI de rahA hai / he tIna loka ke cakavatin ! he zAMtIzvara ! Apako merA namostu hove, Apake nAmasmaraNa mAtra se mana meM zAMti ho jAtI hai| isa prakAra yaha niyamasAra-prAbhUta kI syAdvAdacandrikA TIkA kI prazasti pUrNa huI hai|
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA gAthA zrI niyamasAra-bhAbhRta kI gAthA sUcI pRSTha uttamaaTuM AdA 82 ummagaM paricattA 8. usahAdijiNarikSA 92 251 220 166 aithUlathUla thUlaM aNukhaMdhaviyappeNa du aNNaNirAvekkho jo attAgamataccANaM attAdi attamajjJa appasarUvaM pecchadi appasarUvAlaMbaNa appANaM viNu NANaM appA parappayAso arasamarUvamagaMdhaM avvAbAhamaNidiya asarIrA aviNAsA aMtarabAhirajappe 19 eko me sAsado appA 7 ego ya marada jIvo 478 ede chaddavyANi ya esao bhAvA 486 eyarasarUyagaMdhaM 474 erisabhedabhAse 144 erisayabhAvaNAe 512 evaM bhedabhAsaM 329 171 239 4 106 48 149 150 Y:4 A 176 4 121 343 Aussa khayeNa puNo AdA khu majjha NANe ArAhaNAI vaTTara AloyaNamAluchaNa AvAsa jai icchasi AvAsaeNa jutto AvAsaeNa hoNo 108 kattA bhottA AdA kadakAridANumodaNa 507 kammamahIrahamUla 288 kammAdo appANaM 247 kAyaphiriyANiyattI 308 kAyAI paradabve 429 kAlussamohasaNNA 433 ki kAhadi vaNavAso 431 ki baDhaNA bhaNieNa du kulajoNijIvama gaNa 535 kevalaNANasahAvo kevalamidiyahiyaM kohaM khamayA mANaM 332 kohAdisaganbhAva 149 124 117 148 186 280 IsAbhAveNa puNo IhApujya vayaNaM 164 115 329 ukkiTTo jo boho 116 114 327
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 niyamasAra mAga gAthA gAthA gamaNaNimittaM dhamma gAme vA payare vA 42. 144 141 129 412 132 378 ghaNapAikammarahiyA jugavaM vaTTai gANaM jo caradi saMjado khalu jo Na havadi aNNavaso jo du aTTaca rudaM ca jo dugaMchA bhayaM vedaM jo du dhamma ca sukka ca jo du puNNaM ca pAvaM ca jo duhassa raI sogaM jo dhammasukkajhAmhi jo passadi appANaM jo samo savabhUdesu 133 130 380 373 131 437 caugaibhavasaMbhamaNaM udahabhedA bhaNidA cakkhu acakkhU oho nasA hyaguttibhAvaM cala maliNamagADhatta 126 256 jhANaNiloNo sAhU 269 chAyAtavamAdIyA chuhatAhabhIroso 23 6 82 22 ANaNisejjavihArA 675 175 2 154 15 127 414 180 172 185 179 515 jaM kiMci me duccaritaM jadi sakkadi kAdujo jassa rAgo du doso du jassa saNihido appA jAijaramaraNarahiyaM jANato passaMto jAgadi passadi sakvaM jA rAyAdiNiyattI jArisiyA siddhappA jiNakahiyaparamasutte jIvANa puggalANa jIvAdibahittacaM jIvAdIdavyANa jovA du puggalAdo jovA pAMggalakAyA jovo uvamogamao 293 paTukammabaMdhA 4.4 miUNa jiNaM vIraM garaNArayatiriyasurA 365 Na vaso bakso avasa519 vi iMdiya javasaggA 490 Navi kamma Nokamma 463 pavi dukkhaM Navi sukkhaM 198 gaMtANatabhaveNa 146 gANaM appapayAsaM 447 NA jovasaruvaM 527 NANaM parappayAsaM 121 gANaM parappayAsa 106 gANaM parappayAsaM 101 pANAjIvA jANAkramma 31 pAhaM koho mANo 35 NAhaNArayabhAvo X69 155 165 170 482 469 184 38 33 164 475 156 9 10 237 231
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA sUcI gAthA gAthA 79 98 284 426 173 493 1 1 pRSTha 235 paDilidiaNubhAga 233 paricattA parabhAvaM 237 ' pariNAmapuvavayaNaM 297 . paMcAcArasamagmA 140 pAsugabhumipadese 138 pAsugamaggeNa divA 542 pugaladavvaM muttaM 282 gulAlaganya 530 guvattasayalabhAvA 12 pesuNNahAsakakkasa1. poggaladacvaM uccada 523 pothaikamaMDalAI 24 301 badhaNachedaNamAraNa NAhaM bAlo buDDho NAhaM maggaNaThANo NAhaM rAgo doso NikkasAyassa daMtassa Niggayo gorAgo NiddaDo NiiMdo NiyabhAvaNANimitta NiyabhAva Navi mucchA Niyama Niyamassa 'phalaM NiyamaM mokkhauvAyo NiyameNa ya ja kajja NibvANameva siddhA Nissesadosarahio gokammakammarahiyaM No khaiyabhAvaThANA No khalu sahAvaThANA No ThidibaMdhahANA 184 116 "27 123 bhUpabvadamAdIyA 125 ta 318 tassa muhAgadavayarNa taha dekhaNauvaogo - 48 ma 286 thIrAjacorabhattaka 262 265 479 daTUNa icchirUvaM dabvaguNapajjayANaM davasthieNa jIvA magmo maggaphalaM tiya 27 madamANamAyalohavi matti parivajjAmi mANussA duviyappA micchattapahudibhAvA micchAdasaNaNANamuttamamuttaM dabvaM mokkhapahe appANaM mokkhaMgathaparisANaM mottUNa aTTarudda 86 motuNa aNAyAra mottUNa vayaNarayaNaM 272 mottUNa sayala jappama439 motUNa sallabhAvaM 135 89 dhAucaukkassa puNo 83 258 249 244 277 253 paDikamaNaNAmadheye paDikamaNapahudikiriyaM 94 152 87
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ragattaya saMjuttA rAgeNa va doseNa va rAyAdaparihAre hi ekko loyAyAse tAva loyAloyaM jANai vaTTadi jo so samaNo vaSNarasagaMdhaphAsA vadasamidisIlasaMjama vayaNamayaM paDikamaNaM vayaNoccAraNakiriya vahAraNayacari vAvAraviSya mukkA vijjadi kevalaNANaM ru gAthA 74 57 137 157 169 143 niyamasAra-prAbhUtam 453 36 110 482 45 113 153 122 55 75 182 pRSTha virado savvasAvajje 216 vivarIyAbhiNivesavi 176 vivarIyAbhiNivesa 396 410 141 324 44 348 169 208 520 saNANaM cacabherya samayAvalibhedeNa du sammattaNANacaraNe sammattassa NimittaM sammattaM saNNANaM zaka me sabvaviappAbhAve savve purANa purisA savvesa gaMthANaM saMkhejjAsaMkhejjA saMjamaNiyamataveNa du suhRasuhvayaNa rayaNaM surumA havaMti dhA Diao gAthA pRSTha 359 157 402 125 51 139 12 31 134 53 54 Ji 138 158 60 35 123 120 24 43 101 386 163 168 293 399 455 182 110 353 ja 83
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddha antaraGgaH dibhizca ma iti bhAga yathA sadatA punarU ciMtA ciMtanIyo: mudrAta huI hai / upaoga anusyUta sahita tanmaya iMdriya kaheMge ? apRSTa asvabhAva kkambAcca vikalpa yazana "16 / 1" syAMtargataM varaga niSAtamyA bArahane kSaNaM svaparayoH isa se upayoga dharmA 72 niyamasAraprAbhRtam zuddhipatra zuddha antaraGgA vibhizca mici mArga yathA ca satA punaru citA jarA citanIyo mudrAnaGkita huI hai|" jabaoga manusyUta - sahita tammaya iMdriya kaheMge ?" aspRSTa svabhASa valambanAcca vikala zena "6131" syAmtagataM varaNa vidhAtavyA bArahaveM lakSaNaM pareSAm ina ko upayoga dharmA pRSTha 4 6 12 16 16 18 9 22 24 28 30 35 36 37 38 40 42 42 44 41 48 49 49 49 50 51 52 52 52 55 59 paMkti 10 8 11 8 9 1 13 21 13 2 17 22 17 18 to 11 10 lu 8 13 3 16 3 6 tx 2 22 20
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamAra mAbhUta iMdroM kI apekSA bAraha bheda hai| vibhapaMtaH aura 126 jisake nizcaya nayadravya pazyapi sAyamAdI RlpoSapAna aura kalpAtIta ye do bheda haiN| vibhyataH aura bhogabhUmi 126 jisakA nizcayanaya nayama pazyati rAyayAdo 5ddha zradadhAnaH karmopAdhi karmopAdhi dvau eka ho evaM pajjAyehi paJahi paryAyAthaka paryAyAthika sAhitya sahitatva sparzarasana sparzanarasana saMhAra saMsArako jo kA jo vibhAva vibhAgatatkimartham takimartham ? nnAdini nnanAdini dhAtumaya mUrti dhAtumayamUti zravAnaH paryAyA varcAyA 105 vizApya vijJAya kalANuSu kAlANuSu saMkhyAta saMkhyAta, asaMkhyAta 'smi 'sti 113 pyanAta pyanaMta 114 zatya zaktya sArtha avitayaM aghitathaM jIvassa jIvasya ke kAraNa se kAraNa noTa----pRSTha naM0 94 para bhAvArtha meM eka lAina chuTa gaI hai vaha aisI hai "yadyapi skaMdha apanI jAti meM hI pariNamana kara rahA hai phira bhI usakI guNa paryAya svabhAvarUpa nahIM mAnI hai| 118 sAtha 118
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddha dhAraNa vizati mAvirbhUtA kSINa svabhAva se nirasa zukho hai / catunAdi tAti vikAraH puddala puSArthI aTThAguNA nijamudrAM janma siddhasvabhAva: senI aMtasvarUpa apanI sAtha bhAro haNa tattvo kitvida sasthAnAM anayogArtha nimitta haiM / stritikeSu lakalpArtha Yan bahari sayatA svarUpI bhAvoM upAdhi zuddha dhAraNaM viMzati AvibhUtA A kSINa svabhAva ke Niraya 5] zuddho' hai| caturasrAdi A vikArA pudgala puruSArtho aTTaguNA jinamudrAM janya siddhasvabhAvAH sainI aMtaHsvarUpa apane sAtha ArohaNa tattvoM kilvidaM tatvAnAM anayorgAtha zuddhipatra nirmita hai| isakA spaSTIkaraNa sthitikeSu layarthaM hai-- bahira saMyatA svarUpa bhAvoM ko upabhi pRSTha 126 128 130 132 23 136 138 138 138 138 140 142 143 146 147 149 151 151 155 156 156 156 158 160 161 162 166 167 167 {{s 171 g' 175 176 177 571 paMkti 7 7 9 12 9 6 23 4 9 1 19 2 25 8 23 10 25 22 15 28 28 14 4 1 1 18 1 18 2 9 13 28 16
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 niyamasAra-prAbhUta azuddha ma mu~cadi mudi chatrAdIti chAtrAdIni AtmA bahakara sApAnI kSullikAoM samityAcArako maryAdita pRthAvarorI mukti jAsaMyatabhAva AtmabahakarA sAvadhAnI kSullikAoM, zrAvaka aura bhAvikAoM, samityA pArako maryAditaputhagazarIrI 186 186 187 191 191 192 pramANa niruSa hai rakSita gopita rakSita sthAnAranya nizcayamokSasya samAvaNaNi suno, cAsaMyatabhAvI jina loka pramANa mirodha hai-rakSita gopita-rakSita sthApanAkhyaM nizcayamosamArgasya sabhAvaNANi maiMne sunA hai, jalaM . . 204 205 jala WA 208 senAparya sarAgArine sarAgacAritra sarAga cAritra jAhate karmaphala senAcArya sakalacAritra sarAgacAritraM sakalacAritra kahate karmamala hoti 216 devatva hai samyagdRSTInAm devaskha kahA hai kathamayaM pakSapAtaH samyagdRSTInAm
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatra azuddha pRSTha paMkti 26 223 223 224 232 TIkA meM paritraM naya meM zukladhyAnabalena nirmamatva amumati veSAM samAnasthAna 1984 meM TIkA ke cAritraM naya se zuklaSyAnadalena nirmama anumati caiSAM samAsa sthAna siddhi bhAvo W90 .. 234 235 238 A bhAvA" karaNi karaNa 240 bhattaM / bhatte 249 " 11 deva aNAyAra mAttaNa tattvabasya sthAvAda candrikA-- pratikamaNa deva ne aNAyAre motUpaNa tasvasya x (nahIM cAhiya) pratikramaNa 250 " mA 254 pravRttiH , mapyAtmAtmAna mANa lohAsallAe ujyate paraniHzalya svAdamAnA vibase paMcaguNa saMkalparUpa pTaye 255 pravRttiH mapyAsmAna mANa lohasallAe ucyate paramaniHzalya svadamAnA diSase paMcamaguNa saMkalpa STame SThAnasyA pazitam / 8GKhurAKKAmmam 258 260 218 271 / darzitam 274
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 niyamasAra-prAbhRta pRSTha rahanA 274 x anAddha karanA thAhA munaiH motaMga vata catuSTavya sthirasva muneH mottaNa vrata catuSTaya sthiratvaM 280 281 285 287 311 312 313 saM pariNAma kasmicid zuklAvyAne muMga bhUravA prAganirUpitaH pratyakarma aura nokarma keSAM kRte kathitaM zuddhayartha hokara hI ralatraya hue mI appasarUvAlaMbaNaM kuMbudhidevA aparAdhI viSAkaraNaM sarvasahabhAvaH svaM pariNAma kasmiriSad zukladhyAne vA muMDo bhUskhA prAganirUpita draSyakarma, bhAvakama aura nokarma keSAM kathita zuddhayartha ca hokara bhI ralamama 317 317 321 321 321 hue bhI 324 324 appasasvAsaMbaNa kuMdakuMdadevAH aparASo dveSAkaraNaM sarva sahabhAva: 333 Ayazcitta prAyazcittaM havedi hRvadi 337 350 anayogI propya dhyAsI sabako bhAramA anaryogI prApyaM dhyAnI una sabako AtmA meM nija saurSakara jima 372 tIrthakara
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatra bhAmukha zuka kSuttRSNAdiparISaheSu ca a0 27 isa krama se pRSTha 378 athavA kSuttRSNAdiparISaheSu ma. 27, 28 isa kama meM sukha kA 382 sukha ko karane yogamudrayA dhIrA karate yogamudrayA jinamudrayA dhIrAH 48 avagaNayya SAvihINaM yeSu manye 384 382 394 397 401 403 417 418 avagaNya ghAsuvihItaM meSu jaMghAprakSA japrakSA bakuza dAcA paryAyANo 419 421 arthavA pustamavasatikA 424 425 432 daigambarI saMjadAsaMthava karane vAle ke vItarAga caritra ko pariparNa kara lete haiN| bakuza vAcA paryAyANAM athavA pustakavasatikA bAte haiN| daigambaroM saMjadAsaMjada karate huye ke vItarAga cAritra meM pariNata hote huye sAdhu apana ghamaNa pada ke yogya yAritra ko paripUrNa kara lete haiN| devAH kahalAtA hai| kahA hai jaina vacana meM 440 441 devA kahalAtI hai| kahA gayA hai jina vacana meM 443 443 443 445 vikalpAdApa pravacanasAra gAthA 26 vikalpAdapi pravacanasAra gAthA 260 Avazyaka mUlaguNa jAnavidhi Avazyaka chaha mulaguNa jJAnanidhi 447 448 453
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 niyamasAra-prAbhRta pRSTha addha ekAdazo'dhikAraH kI zAnadarzanayAyallakSaNaM ekAdazamo'dhikAraH 460 469 hoda ti hi pramANanam zAnadarzanayormalakSaNaM TiTTI hodi ti hi pramANam dUsarI dasarI basaNa bavahAre caturidriyavat ceyaNamiyasarga saNaM vahAra cakSuridriyakta ceyaNamiparaM sarga muttamamutte tassa 470 472 473 474 475 477 479 479 482 482 484 muttamumattaM tasya kArya appaNo kArya appago 486 486 488 mabaMdhagaH abhilASapabaMka zAna abaMdhaka abhilASApUrvaka bhAvamA zrutakevalAla 494 baMSoH prahasitavyamAna rahitva paryantakAle'pi tiSThantyutiSThanti bahulApekSayeva bhAgavatA sigcha maNarahiyaM pAva devAgamananabhoyAna. tata Agacchati bhAvanA zrutakevali baMdho prahasitAyamAnaM rahitatva paryantamakAle'pi tiSTAntyubhI bhavanti jahulatApekSAyava bhagavatAM siggha maraNarahiyaM pAva devAgamanabhoyAna tatratyAdAgamati 498 500 5.1 501 503 503 507 512 514
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaddhipatra aba jAtA paNaM aTTharuhANi jagaNa madRruvANi 515 517 517 dhammasukkajhANe jaNa kiJca, syAvAdinAM mase punarAgamanarahita svAcita mityAdayo'ntAnantA nijahRdaya yatipratikramaNa Adheya 521 526 dhammasukkakANe jagaNaM syAdrAdinA mate punarAgamarahita svAbhita mityAdayo'nantanantA nijahadata pratipratikramaNa Adhe mujhe dvAra sopekSatvAta prastuta parivartata phudevaliMgI dhyakSItyusaSaT vidyAnaMdyAcAyaNa panyoM se AryamakSa kayAyapAhu vivakSito'zarUpo asyakAvayavarbhUta samAjamAdhavANi 533 dvArA sApekSatvAt pratyuta parivartana kudevakuliMgI zyazItyuttaraSada vidyAmaMdhAdhAcAryeNa anyoM meM Arya maMkSu kasAyapAhar3a vidhakSito'zarUpo asyakASayababhUta samAugApadANi 538 538 538 540 542 kA ko bhAjataka Ajakala pratibhA prAmacitta yoga asamAe svalana uttama sadvahAmi pratimA prAyazcitta jomAM asAjhAe skhalana uttama saM sahAmi 547 551
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ dha78 niyamasAra-prAbhRtaM pRSTha mavipinAnaneva mokSa mapicchinnameva mokSamArga koI 552 552 554 bhaTTAkalaMkadekhe kundakundhacArya vyAhAra lakSaNANyazIti janasiMha bhaTTAkalaMkadevaiH kundakundAcArya vyavahAra lakhANyazIti jailasiMha 561