Book Title: Jain Dharm ke Navkar Mantra me Namo Loe Savva Sahunam Is Pad ka Samikshatmak Samalochan Part 01
Author(s): Charitrasheelashreeji
Publisher: Sanskrit Bhasha Vibhag
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002297/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pIeca. DI. prabaMdha viSaya saMskRta / prAkRta zIrSaka jaina dharma ke navakAra maMtra meM Namo loe savva sAhUNaM isa pada kA samIkSAtmaka samAlocana prathama khaNDa saMzodhaka vidyArthinI jai. sAdhvI cAritrazIlAjI ma. mArgadarzaka ja. ra. jozI saMzodhana sthala saMskRta bhASA vibhAga puNe vidyApITha, puNe varSa 2006 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Date: thesis. CERTIFICATE Certified that the work incorporated in the thesis "Jain Dharmake Navakar Mantra me namo loe savva sahoonam is pad ka sameekshatmak samlochan" was carried out by the candidate Sadhvi Charitrasheelaji under my supervision. Such material obtained from other sources, has been duly aknowledged in the kazI Ex Dr. J. R. JOSHI DER Sk & Pkt angusgek, wwww of one (DR. J. R. JOSHI) GUIDE Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DECLARATION I do declare that this thesis entitled "Jain Dharmake Navakar Mantra me namo loe savva sahoonam is pad ka sameekshatmak samlochan" is an original work prepared by me under the supervision of Dr. J. R. Joshi. I also declare that this was not submitted for the degree of Ph.D. or any other degree in this or any other form. jaina sAdhvI-bAritrazIjAjIma. * SADHVI CHARITRASHEELAJI Place : Pune Date : 2006 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama khaNDa XKKKREKKEREKKEREKKERREKKKKKKKKAKKAKKKkkkkkkka REKKEEREKKERRIERREEMEREKAKKAREEREKKERAKAR Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNanirdeza Aja merA Ph.D. kA prabaMdha pUrNatA kI ora pahuMcA hai| RNanirdeza karane meM aupacArikatA ho hI nahIM sktii| vidyAvAcaspatI (Ph.D.) isa upAdhika pahu~cane ke pUrva aura prApta karane taka aneka vyakti, saMsthA, graMthAlayakI bahumUlya madada hotI hai| ina sabake prati merA Adara bhAva RNa nirdeza maiM vyakta karatI huuN| prabaMdha ke abhyAsake rupameM bhale hI merA nAma ho, paraMtu usake pIche anekoMkI mehanata, sahakArya aura sadicchA haiN| vizvasaMta jinazAsana caMdrikA guruNImaiyA pUjya ujjvala kumArIjI mahAsatIjI kI maiM atyaMta RNI hU~ jinhone mujhe yahA~ taka Ph.D taka pahu~cAne meM adRzya rupa se sahAyatA kI hai| merI priya guru bahana ujjvala saMghaprabhAvikA pUjya DaoN. dharmazIlAjI mahAsatIjI .. sasa. na. ko maiM nahIM bhUla sakatI / jinhoMne mere prabaMdha ke lie athAga mehanata kI, unakA RNa maiM kRtajJatA pUrvaka vyakta kara rahI huuN| isa samaya merI sahayoginI DaoN. puNyazIlAjI mahArAja bhakti zIlAjI mahArAja labdhizIlAjI mahArAja ko bhI yAda kiye binA nahIM raha sakatI, jinhone mujhe sabhI prakAra se sahayoga diyaa| anamola sevA karanevAle mahezabhAI bhogIlAla dozI(puNe) kA bhI maiM RNa vyakta karatI prakAMDa vidvAna DaoN. chaganalAlajI zAstrIkA bhI atyaMta sahayoga rhaa| unake bhI AbhAra mAnatI huuN| . vizeSa prakAra se mere prabaMdha mArgadarzaka samaya samaya para bahumUlya sevA denevAle protsAhaka puNe vidyApITha ke mArgadarzaka DaoN. ja. ra. jozI kA RNa maiM kRtajJatApUrvaka vyakta karatI huuN| bhAvI jIvana meM bhI ina sabakI sadicchA mare lie preraNAdAyI banI raheM yahI zubhakAmanA / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "maMtroM meM parameSThI maMtra jyoM, vratoM meM brahmacarya mahAna / tArAgaNa meM jyoM caMdA hai, parvata bar3A sumeru jAna / nadI meM gaMgA, kASTha meM caMdana, jyoM devoM meM indra mahAna / tyoM sabhI meM sAdhu uttama, sAkSI Agama veda puraan|" jisa prakAra vratoM meM brahmacarya vrata mahAna haiM, tArAgaNoM meM caMdra parvatoMmeM sumeru parvata, nadiyoMmeM gaMgAnadI, sugaMdhoMmeM caMdana kI sugaMdha teja hotI hai| devoM meM iMdra mahAna hote haiN| vRkSoMmeM kalpavRkSa zreSTha hotA hai, vanoMmeM naMdanavana mukhya hotA hai| pakSiyoM meM garuDa pakSI zreSTha haiN| phUloMmeM gulAba zreSTha hai| vaisehI sabhI maMtroM meM navakAra maMtra zreSTha hai, tathA sAdhu zreSTha hai aisA Agama veda purAna kahA (Aja kA yuga vijJAnakA yuga hai / isa yuga meM vijJAna zIghra gati se Age bar3ha rahA hai| vijJAna ke navanavIna AviSkAra vizvazAMti kA AhvAna kara rahe haiM / saMhAraka asazastra vidyuta gatise nirmita ho rahe haiN| __ Aja mAnava bhautika spardhA ke maidAnoM meM tIvragati se daur3a rahA hai| mAnavakI mahattvAkAMkSA Aja dAnava ke samAna bar3ha rahI hai| pariNAmata: mAnava nirjiva yaMtra banatA calA jA rahA hai| vijJAna ke tuphAna ke kAraNa dharmarupI dIpaka tathA tatvajJAnarupI dIpaka karIba-karIba bujhanekI avasthApara pahu~ca gaye haiN| aisI paristhitiyoM meM AtmazAMti tathA vizvazAMti ke lie vijJAna kI upAsanA ke sAtha tatvajJAna kI upAsanA bhI ati Avazyaka hai| Aja do khaMDa Amane sAmane ke jharokhe ke samAna karIba A gaye haiN| vijJAna ne manuSya ko eka dUsare se najadIka lAyA hai, paraMtu eka dUsare ke lie sneha aura sadbhAva kama ho gayA hai| itanAhI nahIM mAnava hI mAnava kA saMhAraka bana gayA hai| vijJAnakA vikAsa vividha zaktiyoM ko pAra kara aNuke kSetra meM pahuMca cukA hai| mAnava jala, sthala tathA nabha para vijaya prApta kara anaMta aMtarikSa meM caMdramA para pahuMca cukA hai itanAhI nahIM aba to maMgala tathA zukra graha para pahu~cane kA prayAsa bhI jArI haiN| bhautikatA ke varcasvane mAnava hRdaya kI komala vRttiyoM, zraddhA, sneha, dayA, paropakAra, nItimattA sadAcAra tathA dhArmikatA Adi ko kuMThita kara diyA hai| mAnava kI AdhyAtmika aura naitika jIvana kA avamUlyana ho rahA hai| vijJAna kI bar3hatI huI uddama zakti ke kAraNa vizva vinAza ke kagAra para A pahuMcA hai| aNu Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyuddhoM ke kAraNa kisI bhI kSaNa vizvakA vinAza ho sakatA hai| aisI viSama paristhitiyoM meM AzArupI eka hI aisA dIpa hai jo duniyA ko pralayarupI aMdhakAra meM mArga dikhA skegaa| vaha AzArupI dIpa tatvajJAna aura mahAmaMtra navakAra hai| vijJAna ke sAtha agara tatvajJAna aura mahAmaMtranavakAra jur3a jAe~ to vijJAna vinAza ke sthAna para vikAsa kI dizA meM Age bddh'egaa| vijJAna kI zakti para tatvajJAna kA aMkuza hogA, tabhI vizvameM sukhazAMti rhegii| tatvajJAna aura mahAmaMtra navakAra amRtatulya rasAyana hai vahI isa vizvako asaMtoSa aura azAMti kI vyAdhi se mukta kara sakatA hai / vijJAna ke kAraNa bhautika sAdhanoM kI bar3I unnati huI haiN| unake kAraNa mAnava ko bAhya sukha to prApta huA hai| lekina AdhyAtmika duniyAmeM koI khAsa parivartana nahIM huA hai| Aja vijJAna kI jitanI upAsanA ho rahI haiM, utanI tatvajJAna kI upekSA ho rahI hai| yahI kAraNa hai ki - mAnava ko AtmazAMti prApta nahIM ho rahI hai| tatvajJAna ke kAraNa tathA mahAmaMtra navakAra maMtra ke kAraNa aisI zAMti prApta hotI hai jisase saMsAra ke sAre pApa, tApa, saMtApa dUra hote haiM tathA zIlatA prApta hotI haiN| Aja vijJAna jIvana ke saba kSetroMme pragatikara usameM khUba krAMti aura utkrAMti lAyA hai / vaijJAnika AviSkAroM ke kAraNa mAnava zaktizAlI banA hai, yaha nirvivAda satya haiM, paraMtu isa zakti kA upayoga kisa prakAra karanA hai isakA nizcaya vijJAna nahIM kara sakatA / zakti kA upayoga vikAsa ke lie karanA hai yA vinAza ke lie yaha mAnava ke hAtha meM haiN| yaha nirNaya lene meM tatvajJAna aura AdhyAtma mAnava ke mArgadarzaka ho sakate haiN| prakhyAta zAstrajJa tathA gaNitajJa AlabarTa AInasTAInane aNu zakti kA aviSkAra kiyA , yaha aNuzakti jisa mUla dravyase nirmita hotI hai vaha daza pauMr3a yUreniyama saMsAra ko eka mahine taka bijalI upalabdha karA sakatA hai aura mAnava jIvana adhika sukhI kara sakatA hai, paraMtu vahI yUroniyama oTamabaoNmba taiyAra karane ke lie upayoga meM lAyA jAe to mAnava jIvana naSTa bhI ho sakatA hai| amerikA ne aNuzakti kA upayoga karake aNubaoNmba taiyAra kiye, aura hirozimA tathA nAgAsAkI ina doM jApAnI zaharoM para unheM girAkara lAkhoM logoM kA jIvana dhvasta kiyA, isalie mAnavIya pragati agara sacce arthoM meM ho to vijJAna aura tatvajJAna kA sAtha Avazyaka haiN| vijJAna aura tatvajJAna pragati ke ratha ke do pahiye haiN| ratha calAne ke lie jisa prakAra do pahiye Avazyaka hote haiM, usI prakAra pragati ke kadama sahi dizAmeM bar3hAne kelie vijJAna tatvajJAna aura dharma kA sAtha atyaMta Avazyaka haiN| vijJAnarupI moTAra ke lie tatvajJAnarupI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA mahAmaMtra navakAra rupI sTiyariMga - vhIla anivArya hai isalie vaijJAnika pragati ke sAtha tAtvika pragatI honA bhI Avazyaka haiN| vizva ke dezoMmeM bhArata eka aisA deza hai, jisakI apanI vilakSaNa vizeSatAe~ haiN| anya dezoMmeM jahA~ gaurava aura mahattva una logoM kA rahA, jinhoMne vipula vaibhava aura saMpatti arjita kI ucca, uccastara sattA aura adhikAra hastagata kiyA adhika se adhika vaibhava evaM vilAsopayogI sAja sAmAna kA saMgraha kiyA kiMtu isa dezameM sarvAdhika pUjA, pratiSThA aura sammAna unakA huA, jinhoMne samasta jAgatika saMpatti, bhogapabhogoM ke upakaraNoM kA parityAga kara akiMcanatA kA jIvana apanAyA / aparigraha, saMyama tapazcaraNa kA aura yoga kA mArga svIkAra kiyaa| bhAratIya ciMtana dhArAmeM bhoga - vAsanAmaya jIvana ko upAdeya nahIM maanaa| bhogoM ko jIvana kI durbalatA svIkAra kiyaa| bhoga janIta sukhoM ke sAtha du:khoM kI paraMparAoM jur3I rahatI hai, isalie yahA~ ke jJAniyoM ke aise AdhyAtmika sukhoMkI khoja kI, jo parapadArtha nirapekSa aura Atma sApekSa hai| bhAratakA gauravamaya itihAsa una RSi muniyoM, jJAniyoM, yogiyoM aura sAdhu saMtoMkA itihAsa haiN| jinhone parama prAptikI sAdhanAmeM apane ko lgaayaa| sAtha hI sAtha jana-jana ko kalyANa kA saMdeza diyaa| sadAcAra, nIti,saccAI aura sevA ke patha para agrasara hone kI preraNA dii| yaha saba tabhI phalita hotA hai, jaba jIvana bhogonmukhatA se AtmonmukhatA kI ora mudd'e|)| __ bhAratameM adhyAtmika evaM dhArmika dRSTise sAdhu kA bar3A mahattva hai, jo apanA aura dUsaroM kA kalyANa hitakA zreyasa karatA hai| jaina dharma meM sAdhu ke lie zramaNa aura nigraMtha zabda bhI prayoga meM Ate haiN| jaina dharma kA navakAra mahAmaMtra sarvazreSTha hai / sabake mana meM navakAra maMtra ke prati atyAdhika zradhdA aura Adara hai| isa mahAmaMtra meM arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoM ko namaskAra kiyA gayA hai| sAdhu inameM pA~cavA pada haiN| vaha navakAra maMtra kA mUla hai, kyoMki uparake padoMmeM sarvatra sAdhutvakI vidyamAnatA haiM / ve usake utkRSTa rupa aura pada haiN| navakAra maMtra meM AyA huA sAdhu pada bar3A vyApaka artha lie hue haiN| vaha bAharI veSa yA saMpradAyakI sImAoM se ba~dhA huA nahIM hai| vaha to ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ke sAtha jur3A huA hai| jo vyakti ina guNoM ko apane jIvana meM svikAra karate haiM ve sAdhu hai| mujhe yaha pragaTa karate hue bar3A AtmaparitoSa hotA hai ki maine lagabhaga paiMtIsa varSa pUrva jaina sAdhanA kA saMyamamaya sAdhu patha svIkAra kiyA / paramapUjanIya zramaNa saMghake AcArya samrATa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1008 pU. zrI AnaMdaRSIjI mahArAja, AtmArthI gurudeva pU. mohanaRSIjI mahArAja, pU. vinayaRSIjI mahArAja, anaMta upakArI, vAtsalyavAridhI pU. mAtAjI bena ma0, parama pUjanIyA jJAna evaM sAdhanA kI divyajyoti, prAtaH smaraNIyA, vizvasaMta guruNI maiyA mahAsatIjI zrI ujjvalakumArIjI mahArAja, tathA ujjvala saMgha prabhAvikA pU. DaoN. dharmazIlAjI mahAsatIjI ke sAnidhya meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| pU. guruNImaiyA ke sAnidhyameM jo sIkhane jAnane ko milA vaha mere zrAmaNyamaya jIvana ke lie eka varadAna siddha huaa| pU. guruNImaiyA kI kRpAdRSTi se maiM saMyama pathapara uttarottara Age bar3hatI rahI / eka sAdhu yA sAdhvI ke jIvana meM saMyama kA sarvopari sthAna hai| unake sAtha yadi sadvidyA kA saMyoga banatA hai to saMyama aura adhika projjvala aura prazasta hotA jAtA hai| maiMne merI guru bahanA pU. DaoN. dharmazIlAjI mahAsatIjI ke nirdezana aura mArgadarzana meM apanA adhyayana gatizIla rkhaa| saMskRta prAkRta meM ruci bar3hatI gaI / pUnA vizvavidyAlaya se maine prAkRtameM ema. e. phasTa klAsa meM uttIrNa kiyaa| yadyapi eka jaina sAdhvI ke lie ina laukika parIkSAoM kA koI mahattva nahIM haiM kiMtu parIkSAoM ke mAdhyama se adhyayana karane meM samIcInatA aura suvyavasthA rahatI hai| ema. e. hone ke bAda maine nizcaya kiyA ki - yadi bhaviSyameM pIeca.DI. karane kI saMdhI milI to maiM 'navakAra' maMtra para hI pIeca.DI. kruuNgii| navakAra maMtra kahane kI praNAlI bacapanase hI cAlu hotI hai| jaina dharma meM bacapanasehI navakAra maMtra sIkhAne kI prathA hai| choTe- bacce se lekara yuvaka, vRddha sabhI navakAra maMtra kA jApa karate haiN| mujhe bacapanase hI navakAra maMtra para dRr3ha zraddhA thii| merI gurubahana prakhara vyAkhyAtA, pU. DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ne 'namo siddhANa pada: samIkSAtmaka parizIlana' isa viSaya para 600 panne kA graMtha likhA / yaha dekhakara mere manameM vicAra AyA ki - maiM bhI pIeca.DI. kA viSaya 'navakAra maMtra' kyoM na lU~ ? merI gurubahana pU. DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ne bhI mujhe prareNA dii| isalie maine mere zodha prabaMdha kA viSaya 'jaina dharma ke navakAra maMtra meM Namo loe savva sAhUNaM' isa padakA samIkSAtmaka samAlocana yaha viSaya maiMne cunaa| pUnA vizva vidyAlayane aura mere mArgadarzaka DaoN. ja. ra. jozI inhone bhI yaha viSaya lene kI mujhe anumati dI / navakAra maMtra ke viSaya meM likhane kI jaba mujhe anumati milI, taba mujhe atyaMta AnaMda huaa| kyoMki mujhe mere mana pasaMda kA viSaya mila gyaa| navakAra maMtra ke viSaya meM prAkRta, saMskRta, hiMdI, gujarAtI, marAThI, iMgliza i. bhASAoM meM jo lekhana milA, kitAbe milI, usakA rasAsvAda lekara tAtvika vicAroMkA, samIkSAtmaka adhyayana karane kA maine nirNaya kiyaa| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhu caryA meM samarpita jIvanameM vItarAga prabhukI AjJAmeM rahakara AcAra dharma kA pAlana karate saMyama aura vairAgya ko uttarottara vizuddha karanA, mokSamArga kI upAsanA karanA, vaisehI svapara kalyANa kI pravRtti kA vikAsa karanA, yahI merA anivArya dharma hai| isalie navakAra maMtra kA aura sAdhupada kA vistRta abhyAsa karane kA merA manoratha dRr3ha huaa| merI gurubahanA pU. DaoN. dharmazIlAjI mahArAja kI asIma kRpAse jJAnavRddhike lie sabhI suvidhA mujhe sahajatA se prApta huii| guruNImaiyA ke AzIrvAda se aura jaina saMghoMke sahakArya se abhyAsameM merA utsAha uttarottara bar3hatA gyaa| viSaya nizcita hone ke bAda sarva prathama aura jaina Agama sAhityameM navakAra maMtra ke viSaya meM aura sAdhu ke viSayameM jo vivecana AyA hai usakA saMzodhana zurU kiyaa| usameM aMga, upAMga, mUla, cheda, prakIrNaka Adi Agama graMtha aura usake AdhAra para prAkRta, saMskRta tathA hiMdI, gujarAtI, marAThI Adi bhASAoMmeM racA huA sAhitya kA adhyayana kiyaa| usameM se kucha graMthoM ke nAma nimnalikhita haiN| jainoM ke AcArAMga Adi battIsa Agama / tatvArtha sUtra aura prazamarati prakaraNa - A. umAsvAtI bRhad dravya saMgraha - TIkA - zrI brahmadeva - nemIcaMdra siddhAMta deva, bhagavatI ArAdhanA - AcArya zivArya , yogazAstra - A. hemacaMdra jJAnArNava-AcArya zubhacaMdra eso paMca namokAro - A. mahAprajJa, trailokya dIpaka - mahAmaMtrAdhirAja - bhadraMkara vijayajI, namo siddhANaM pada samIkSAtmaka parizalIna - sAdhvI DaoN. dharmazIlAjI mahArAja, jIvananI sarvazreSTha kalA zrI navakAra - bAbubhAI kaDIvAlA maMgalamaMtra NamokAra eka anuciMtana - DaoN. nemicaMdra zAstrI, tIrthaMkara - NamokAra maMtra vizeSAMka bhAga - 1-2, anutprekSA nuM amRta - zrI bhadraMkara vijayajI gaNivara, namaskAra ciMtAmaNi-munizrI kuMdakuMda vijayajI mahArAja, namaskAra mahimA - zrI vijaya lakSmaNasurijI mahArAja, namokkAra anuppehA - zrI umeza muni aNu, abhidhAna rAjeMdrakoza bhAga - 1-7- A. zrI. rAjeMdra surijI, jaina siddhAMta koza - bhAga - 1-4- kSu. jineMdra varNI, SaT khaMDAgama - phUlacaMda siddhAMta zAstrI Adi | isake atirikta aneka AcArya, muni, vidvAnoM kI racanAoM kA anusaMdhAnAtmaka dRSTi se adhyayana kiyA / navakAra maMtra tathA sAdhu pada ke saMbaMdha jo - jo sAmagrI prApta huI, usakA yathAsthAna saMyojita karane kA maine prayatna kiyA hai| vidyA aura sAdhanA kisI bhI dharma yA saMpradAya kI maryAdAmeM baMdhI huI nahIM hotI hai| vaha to sarvavyApI, sarvagrAhI aura sarvopayogI upakrama hai| usako vividha paraMparAse saMlagna jJAnIjana aura sAdhaka gaNa samRddha karate haiN| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana anekAMta vAda para AdhArita samanvayAtmaka darzana haiN| isa dRSTi se kisI bhI prakAra se sAMpradAyikatA kA saMkIrNa bhedabhAva na rakhate hue navakAra maMtra tathA sAdhupada para jo Alekhana kArya zurU kiyA vaha prastuta zodha prabaMdhake rupameM upasthita hai| vaha viSaya vyavasthita prastuta karane kI dRSTi se chaha prakaraNa meM vibhakta kiyA hai| ve chahoM prakaraNa chaha kAya jIvoM kI rakSA karake siddha-buddha aura mukta hone ke lie sAdhaka ko upayogI hove yahI maMgala kAmanA hai| 0 . prakaraNa 1 navakAra maMtra ke mUla graMtha - Agama vAD:maya __isa prakaraNa meM mAnava jIvana, dharma, bhAratIya saMskRti, vaidika saMskRti, zramaNa saMskRti, kAla cakra, tatvadarzana, AcAra, Adi kA vivecana karake jaina paraMparA ke vartamAna kAla ke aMtima tIrthaMkara zramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA prasthApita dvAdazAMga aura tatsaMbaMdhI aMga, upAMga mUla, cheda Adi battIsa AgamoM kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai| prakIrNaka, SaTkhaMDAgama, dhavalA, kaSAya pAhUDa, AcArya kuMdakuMda ke pramukha graMtha - paMcAstikAya, pravacanasAra Adi graMthoke zodha kArya kI pRSTha bhUmikA meM prayukta kiyA hai| sarva prathama mAnava jIvana kA varNana kiyA hai| kAraNa manuSya yaha sRSTi kI sarvottama racanA hai| isa sarvotkRSTatA kA mUla AdhAra hai, usakI vicArazIlatA aura vivekazIlatA jo prANIkA vaiziSTaya haiN| caitanya prANI ke sahasrAdhika varga meM mAnavajAti sarva zreSTha haiN| hitAhita kA viveka . manuSyameM haiN| usake sAtha anya koI bhI prANI spardhA nahIM kara sktaa| prema, karuNA, dayA, mamatva, sAhacarya, saMvadenA, kSamA Adi asaMkhya bhAva manuSya ke hRdaya meM nivAsa karate haiN| aise bhAva anya prANiyoM meM dikhAI nahIM dete| ciMtana, manana, viveka, nirNaya, AdikI kSamatA kA varadAna to sirpha mAnava ko hI milA hai| yahI vicArazIlatA manuSya ke zreSThatva kI AdhArazIlA hai| ___manuSya mana kA Izvara hai, mana kA svAmI hai| usake utthAna patana kA kAraNa usake zubhAzubha vicAra hai / azubha vicAroM se usakA patana hotA hai aura zubha vicAroMse usakA utthAna hotA hai| yahI manuSya ke manakA vyakta rupa hai| vicAra manuSya kA nirmANa karanevAlA hai| yahI mAnava jIvana ke mahala kI majabUta AdhArazIlA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama-AgamayA ne AptavANI / Agama graMtha jaina sAhitya meM jinakA asAdhAraNa mahattva hai | Agama graMtha ke abhyAsa se aSTa karma naSTa hote haiM / Agama graMthakA ciMtana, manana karanA yaha saccA svAdhyAya hai / sva- AtmA, adhyAya abhyAsa, nirIkSaNa, parikSaNa karanA, svayaMkI AtmAkA jJAna prApta karanA svAdhyAya haiN| navakAra maMtra kA ciMtana eka prakAra se Atma zuddhi ke lie nirmala jala hai / dharma - vastu kA svabhAva dharma hai / 'vatthu sahAo dhammo / ' durgatimeM par3anevAle jIvako bacAne vAlA dharma hai / mana para vijaya milAnA dharma hai / pA~ca iMdriyoM ko vaza karanA dharma hai / vrata, niyama kA pAlana karanA dharma hai / kaSAya para vijaya milanA dharma hai / moha, mamatva naSTa karanesehI jIvanakA aMtarabAhya vikAsa hotA hai / moha na chor3ate hue sirpha dhArmika kriyA kI, to AtmAkA vikAsa nahIM hotA, aura saMsAra paribhramaNa kama nahIM hotA, isalie dharma ke svarupa kA jJAna prApta karanA Avazyaka hai| prastuta prabaMdha meM Atmazuddhi, AtmavikAsa, AtmAvalokana karane ke lie jaina dharma ke navakAra maMtrameM 'Namo loe savva sAhuNaM' isa pada kA samIkSAtmaka samAlocana kA abhyAsa karake mere kSayopazama ke anusAra Alekhana kiyA hai / prakaraNa 2 *** jaina dharma meM navakAra maMtra aura bhAratIya maMtra vidyAoM meM navakAra maMtra kA sthAna - - isa prakaraNa meM navakAra maMtra kA Adi prayoga, bAhya aura AMtarika svarupa, navakAra maMtra kI zakti, navakAra maMtra kA mahatva, navakAra mahAmaMtra kyoM ? namo pada kI vizeSatAe~, paMcaparameSThi kA vivecana, Namo loe savva sAhUNaM kA rahasya, namaskAra samIkSA, maMtra kI paribhASA, maMtra kI mahattA, maMtra kA aMtarjAgaraNa, Adi viSayoMkA saMkSipta paricaya isa prakaraNa meM diyA gayA hai / anAdi kAla se jIvAtmA saMsAra kA ciMtana karatA hai / navakAra maMtra manuSya kI sabase bar3I zakti hai | navakAra maMtra bhayase mukta karane kA sAmarthya rakhatA hai / manuSya janma ke cakroM ko sthagita karane kI kSamatA navakAra maMtra rakhatA hai / navakAra maMtra yaha AtmA se paramAtmA ke milana karane kA sAdhana hai| duniyAmeM bahuta maMtra hai, paraMtu navakAra maMtra ko sarvotkRSTa sthAna milA hai| jisa sAdhu kA aMtarAtmA navakAramaMtrase zuddha hotA hai vaha AtmA pAnIpara tairanevAlI naukA ke samAna saMsAra sAgara ko pAra karake sabhI duHkhoM se mukta hokara parama sukha ko prApta karatA hai / navakAra maMtra kI sAdhanA yAne vairAgyako prApta karanA hai aura vairAgya hI mokSarupameM phalIbhUta Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai| navakAra maMtra kI sAdhanA se milA huA vairAgya jJAna se AdhArita rahatA hai aura isalie vaha aTala aura sthira hai| manuSya jaise vicAra hote hai vaise usakA bAhya vyavahAra bhI hotA hai| azubha vicAra manuSya ko durjana, anyAyI aura dUrAcArI banAte haiM aura zubha vicAra use dharmapriya, sadAcArI paropakArI aura sajjana banAte haiM aura zuddha vicAra jIvAtmAko paramAtmA banAtA hai| navakAra maMtra kI aura sAdhu pada kI alaga - alaga graMthoM meM alaga - alaga paribhASA prApta hotI hai| usakA samIkSaNa karake prastuta prakaraNameM dene kA prayatna kiyA gayA hai| prakaraNa 3 navakAra maMtra kA vizeSa vizleSaNa aura vizvamaitrI isa prakaraNa meM navakAra maMtra aura zubhopayoga aura zuddhopayoga, Sar3Avazyaka aura navakAra maMtra, navakAra maMtra meM cAra bhAvanAoM kA samanvaya guNa pradhAna jaina dharma, navakAra mahAmaMtra aura navatatva, navakAra maMtra aura zArIrika, mAnasika svasthatA, navakAra maMtra se lezyA vizuddhi, raMgavijJAnake AdhAra para namaskAra maMtra kA nirupaNa, navakAra kI siddhi iha laukika aura pAralaukika dRSTi se navakAra maMtra kA nirupaNa Adi viSayoM kA vizleSaNa prastuta prakaraNameM kiyA gayA hai| 'navakAra maMtra kA vizeSa vizleSaNa aura vizvamaitrI' isa prakaraNameM maitrI Adi cAra yoga bhAvanA kA vivecana hai| vairAgya vardhaka aura sAdhaka ko paramazAMti, paramasukha kA uttama anubhava karAnevAlI, dhyAna kA utkarSa sAdhanevAlI, maitrI Adi cAra bhAvanAoM kA nirupaNa kiyA gayA hai / ina cAra bhAvanA ke ciMtana kA mukhya uddeza yaha hai ki - vyakti meM kevala vairAgya bhAvanA jAgRta honA itanI hI paryApta nahIM hai paraMtu usa bhAvanA ke AcaraNa se unameM iMdriya saMyama ke sAtha manakA saMyama bhI AnA caahiye| aura dehAsakti se mukta hokara, yoga aura dhyAna ke dvArA citta virodha karake paramazAMti prApta karanA isa prakAra ke uttama Adarza se maitrI Adi cAra bhAvanA kA vivecana kiyA gayA hai| navakAra maMtra ke ciMtana ke svarUpa bodha hone para nirveda bhAva, arthAt saMsAra kA anAdi kAla se jo rAga AtA hai usa para udAsInatA hotI hai| saMsAra ke prati honevAlA rAga, sAMsArika padArthoM ke prati Asakti, usameM sukha buddhi rAga (Asakti) hai| janma-maraNa ke cakkara meM jIva ko phirAtA hai isalie sarva prathama rAga rahita honA Avazyaka haiM / vairAgyabhAvahI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kIhI prathama nIMva hai| vairAgya sahita sAdhanA hI saphala hotI hai| prathama saMsAra kI heyatA, udAsInatA, arucitA hone para sAdhanA saphala hotI hai| vairAgya Anepara saMsAra kI asAratA dikhAI detI hai aura sAdhupada ko vaha sAdhaka prAptakara sakatA hai| ___ maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha ye cAra bhAvanAe~ dharma ko AtmA ke sAtha jur3AtI hai| use dRr3ha karatI hai, isaliye use yoga bhAvanA kahate haiN| usa yoga bhAvanA kA AdhyAtmika mahattva to hai hI, usI ke sAtha unake ciMtana se mAnavameM saccI mAnavatA vikasita hotI hai| yaha dRr3ha hone para IrSyA, dveSa aura (241karaka kalaha ke lie koI sthAna nahIM rahatA hai| rAga-dveSa, abhimAna aura svArthasehI, isa duniyAmeM kaske pRthvI para svarga nirmANa kara sakate haiN| samAja, rASTra aura dharma ke lie upayukta aisI cAra yoga bhAvanA kA isa prakaraNa meM varNana kiyA gayA hai isalie Atma zAMti ke sAtha vizvazAMti aura vizvamaitrI nirmANa ho sakatI hai| navakAra maMtra kI ArAdhanA meM saMpavitra hote hI sAdhaka azubhase chUTatA hai aura maitrI bhAvanA meM praviSTa hotA hai| navakAra maMtra kA pA~cavA pada sAdhu kA jo isa bhAva kA dyotaka hai| pramoda bhAvanA kI navakAra maMtra kI pA~cave, cauthe, tIsare pada ke sAtha saMgati hai| sAdhu, upAdhyAya aura AcArya svayaM guNI hote haiM guNagrAhI hote haiM, tathA guNIjanoM ko Adara dete haiM kyoMki ve jAnate haiM ki - sadguNo hI jIvana kI uccatA aura mahattA hai| prakaraNa 4 jainAgamoM meM sAdhu pada kA vizleSaNa prastuta prakaraNameM AcArAMga sUtra meM sAdhu kA svarupa, sAdhu ke lakSaNa, sAdhu kA dharma, bhikSAcArI, madhukara vRtti, sAdhu ko na AcArane yogya bAvana anAcAra, pRthvIkAya se trasa kAyataka sacetana kA varNana, AhAra zuddhi, pariSThApana kI vidhi,jalagrahaNa-annagrahaNa, bhikSukI caryA, pA~ca mahAvrata, chaTThArAtribhojana, pA~ca samiti, tIna gupti Adi kA vistRta varNana uttarAdhyayana, dazavaikAlika Adi sUtroM meM se liyA gayA hai| ___ hareka mahAvratarupI ratna kI rakSA ke lie bhAvanArupI pA~ca rakSaka niyojita kiye gaye haiN| yadi paharedAra sAvadhAna hogA to asaMyama rupI cora sAdhaka ke AcaraNakozameMse ina ratnoM kI corI nahIM kara skegaa| isa prakaraNameM sAdhupada kA bhI vistRta varNana kiyA gayA haiN| jisakedvArA AtmA ko pApakarma ke AcaraNa se rokA jAe vahI saMyamI kahA jAtA hai / isa prakAra sAdhupada kA saMzodhanAtmaka abhyAsa cauthe prakaraNameM darzAyA gayA hai / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 5 vividha graMthoMmeM sAdhu pada kI vyAkhyA aura vivecana - prastuta prakaraNa meM mahAnizItha sUtra meM sAdhupada kA vivecana, namokkAra nijjukti meM sAdhupada kA nirupaNa, saMyama aura tapa kI avicchinnatA, cAritrAdhanA ke sAtha jJAna aura darzana kA avinAbhAva., siri sirivAlA kahAmeM sAdhu pada, vizeSAvazyaka bhASya meM guru-ziSya parikSaNa, tatvasAra meM sAdhutva viSayaka-vizleSaNa, sAdhu ke lie vaiyAvRtta kA mahattva, jJAnasAra meM munikI tatvadRSTi, triSaSTI zalAkA puraSa carittameM sAdhupada, bRhad dravya saMgrahameM pariSaha jaya, AdhyAtma kalpadrumameM sAdhu bhagavaMta ko vaMdanA tathA sAdhu kA Adarza, svarupa ityAdi kA nirupaNa diyA gayA hai| jaina vAD.maya meM aise prasaMga Ate haiM, jahA~ tAtvika svarupAtmaka evaM kAraNa kAryAtmaka Adi aneka apekSAoM se sAdhupada kA vividharupoM meM vizleSaNa, vivecana huA hai| jaina dharma darzana yA sAdhanA kA parama prApta siddhapada hI hai| ata: usakI garimA aura mahimA se jijJAsu tathA mumukSuvRMda avagata rahe, prerita rahe / ise vidvAna AcAryoM aura graMthakArone apane dhyAna meM rakhA kyoMki sAhitya sarjana kA lakSya 'svAntaH sukhAya hone ke sAtha-sAtha sarvajanopakArAya' bhI hotA hai| ata: samasta logoM ke upakAra hetu lekhakone apane zAstrajJAna tathA anubhUti ke AdhArapara jo likhA vaha bahuta mahattvapUrNa hai| ___Agamottara kAlameM lekhaka, kavi Adiyone navakAra maMtra ke viSayameM aura sAdhupada ke viSayameM vistRta varNana kiyA haiN| sAdhupada ke vivecana se manameM nirveda aura vairAgya utpanna hotA hai / navakAra maMtra aura sAdhupada sAdhaka ko uccatama sthititaka le jAtA hai / sAdhu pada kA mahattva asAdhAraNa hai| navakAra maMtra kI sAdhanA karanevAle sAdhu aura sarva sAdhakoM ko svayaMkA aMtarika aizvarya, tapa aura saMyama kA bhAvAtmaka sukha prApta ho jAtA hai| navakAra maMtra yaha vyavadhAnarahita mokSakA rAjamArga hai| navakAra maMtra yaha paramasukha aura zAMti denevAlA hai| navakAra maMtra se aura sAdhupada kI ArAdhanA se AtmA ko zuddha avasthA prApta hotI hai| navakAra maMtra se zuddha cetanA kI anubhUti hotI hai| navakAra maMtra yaha bhavaroga ko dUra karane kA rAmabANa upAya (auSadha) hai| navakAra maMtra amRta biMdU ke samAna haiN| navakAramaMtra yaha Law of Gravity kArya karatA hai tathA AdhyAtmika sRSTi meM Law of Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Grace apanA kArya karatA hai| Gratitude dvArA hama halake banate haiM, jisase hameM prabhukA Grace upara le jAtA hai| __ Atma kalyANa ke lie Atma svarupake ciMtanakI atyaMta AvazyakatA hai| isa ciMtana kA pramAda kiyA to janma, maraNa, du:kha ityAdi bhayaMkara zatru AkramaNa kreNge| isalie AtmA ko satata jAgRta rakhane ke lie ciMtana karane kI atyaMta AvazyakatA hai| ___ moha buddhi se jo kucha hotA hai vaha pramAda haiM, paraMtu moharahita buddhi se jo kucha hotA hai , vaha apramAda haiN| kSaNamAtra kA bhI pramAda na karake hamezA zubha aura zuddha vicAra karane ke lie navakAra maMtra AlaMbana rupa hai| prakaraNa 6 upasaMhAra, upalabdhi aura niSkarSa - prastuta zodha prabaMdha meM navakAra maMtra ke saMbaMdha meM kiyA huA samIkSAtmaka vivecana kA isa prakaraNameM upasaMhAra kiyA hai| upa yAne samIpa, najadIka aura saMhAra yAne nAza karanA, vidhvaMsa karanA / arthAt mumukSu jIva ke doSoM kA atyaMta nikaTa se saMpUrNata: nAza karanA, chedana karanA yAne upasaMhAra hai| navakAra maMtra ke graMtharupI prAsAda kA nirmANa hone ke bAda isa divya prAsAda ke zikhara para upasaMhAra rupI kalaza isa prakaraNa meM car3hAyA gayA hai| isake chaha prakaraNa chaha kAya jIvakI rakSA karane kA saMdeza de rahe haiN| navakAra maMtra kA aura sAdhu pada kA ciMtana, manana hareka jijJAsu ke lie kalyANakArI, zubhakArI,AdhyAtma rasake rasIkoM ke lie AnaMda rasase paripUrNa karanevAlA, AMtarika tRpti denevAlA hove yahI maMgala abhilASA hai| prabaMdha lekhana kA uddezya mumukSu sAdhakoM ko aura jaina darzanAnusAra upAsanA karanevAle sAdhakoM ko eka bauddhika aura AdhyAtmika sImAtaka sAdhana upalabdha kara denA yaha hai| parIkSaka isase sahamata hoMge aisA vizvAsa hai| navakAra maMtra ke smaraNa se aura sAdhupadakI ArAdhanA se AtmA jIva se zIva, bhakta se bhagavAna, AtmA se paramAtmA bana sakatA hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtajJatA - abhivyakti prastuta zodha graMtha ke lekhana kArya meM pratyakSa - apratyakSa rupameM aneka pUjanIya, vaMdanIya, smaraNIya, guruvaryoM kA AzIrvAda, kRpAdRSTi aura satpreraNA haiN| unake prati kRtajJatA vyakta karanA yaha merA prathama kartavya haiN| mere AdhyAtma jagata kI divyajyoti, amRtavANIdvArA janatA ke lie dharmasudhA kI vRSTi karanevAle, pavitra hRdayA, vizvasaMta, jinazAsana caMdrikA, mere jIvana ke zilpakAra, merI guruNImaiyA, bA.bra. mahAsatIjI, pU. ujjvalakumArIjI mahArAja jo. saMpUrNa sAdhvI samudAya ke lie hamezA preraNA kI divya mUrti thii| unakI divya paraMparA meM merA zaikSaNika, sAhityika aura isa zodhakArya meM parokSarupa se unakA AzIrvAda sphUrtidAyaka banA hai| aisI mahAna prabhAvikA pavitra AtmA ko maiM zatazata vaMdana karake zraddhAnvita aura kRtajJa huii| merI ArAdhya gurubahana AdhyAtma yogI ujjvalasaMgha prabhAvikA, vizvazAMtiratna, pa.pU. DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ema.e. pI.eca.DI. sAhityaratna jinakI chatrachAyAmeM aura satat sAnidhyameM mujhe apane vidyA, saMyama aura sAdhanAmaya jIvanameM nitya preraNA milI aura mArgadarzana milaa| unakA bhI maiM tahedila se AbhAra vyakta karatI huuN| mere isa zodhakArya meM zubhakAmanA rakhanevAle svAdhyAya premI vivekazIlAjI mahArAja tathA mujhe hamezA sahayoga denevAle aura sadbhAvanA rakhanevAle DaoN. puNyazIlAjI, bhaktizIlAjI, aura labdhizIlAjI inake prati bhI maiM apanA AbhAra vyakta karatI huuN| ___ isa zodhakArya meM mahatta prayatna se vividha samasyA kA samAdhAna karake, kuzalatApUrvaka mArgadarzana karanevAle saMskRta prAkRta, pAlI Adi prAcya bhASA ke jJAnI aura bhAratIya darzana ke vividha pakSake manISI, prAkRta zodha saMpanna, vaizAlI aura madrAsa-vizva vidyAlaya ke pUrva prAdhyApaka DaoN. chaganalAlajI zAstrIdvArA avismaraNIya mArgadarzana prApta huaa| maiM unake prati kRtajJatA vyakta karatI hU~ / unake ziSya DaoN. maheMdrakumAra rAMkAvata inhone bhI sahayoga diyA isalie unheM bhI dhanyavAda detI huuN| jaina vidyA anusaMdhAna, pratiSThAna, madrAsa ke presiDenTa aura ahiMsA risarca phAunDezana ke nirdezaka, tatvaniSTa, udAra hRdayI, prabuddha samAjasevI, pitRtulya zrAvakavarya zrI surendrabhAI mehatA inakI vidyA viniyoga kI abhirucI aura saMtasevA kI utkRSTa bhAvanA zlAghanIya haiN| unake apUrva sahakArya ke prati unheM dhanyavAda detI huuN| ghATakopara ke prAdhyApaka DaoN. rasIkabhAI zAha, unake sahayoga ke lie bhI AbhAra vyakta karatI hU~ / saralAtmA sudRr3ha zrAvikA tathA Adarza zikSikA sau. padmAbAI bA~ThIyA ne bhI ati Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayoga diyA isalie unakA AbhAra mAnatI huuN| sevAbhAvI suzrAvakajI nemicaMdajI kaTAriyA aura sevAniSTha suzrAvakajI mANakacaMdajI kaTAriyAne bhI sahayoga diyA, unakA bhI AbhAra mAnatI hU~ / sevAbhAvI hamezA sabhI prakAra se sahayoga denevAle suzrAvaka tathA suzrAvikA sau. caMdanabena tathA DaoN. dhIreMdrabhAI gosaliyA inakA bhI AbhAra vyakta karatI huuN| pUnA nivAsa sevAbhAvI zrI. mahezabhAI bhogIlAla dozIne prabaMdha meM pUrNa sahAyatA kI isalie unheM dhanyavAda detI huuN| muMbaIkA ghATakopara saMgha, solApUra saMgha, cainnaI saMgha tathA punA ke zramaNopAsaka ke prati bhI AbhAra vyakta karatI hU~ / jinhoMne sahRdayatA aura bhaktibhAva se adhyayana ke lie apekSita sAmagrI milAkara denemeM sahayoga diyaa| karuNA, anukaMpA aura mAnavatA se jinakA jIvana pUrA bharA thA, apanI saMtAnoM meM saMskAra dene kA kAma unhone bacapanasehI kiyA thaa| "sAdA jIvana ucca vicAra" aisA jinakA jIvana thA aise zrI sevAbhAvI dRr3hadharmI, samAjasevI, suzrAvakajI, karuNAmUrti, mere saMsArI mAtuzrI - pitAzrI sau. prabhAvatIbena sArAbhAI pArekha, jinhoMne mujhe saMyama mArga kI ora prerita kara, saMyama dilAyA aura ucca zikSaNa meM sahayoga diyA / vaisehI mere saMsArI bhAI-bhAbhI sau. zobhAnaramezabhAI, sau. dakSAbena-hasamukhabhAI, sau. mAlAbena, dIpakabhAI pArekha tathA saMsArI bahana sau. kalAbena maheMdrabhAI vorA inakA bhI atyaMta sahayoga rahA, isalie maiM tahedila se AbhAra vyakta karatI huuN| mere suzrAvakajI popaTalAlI ziMgavI tathA unakI suputrI ujjvalA ravindrajI luMkaDa tathA zAradA azokajI chAjer3akA bhI sahayoga ke liye AbhAra mAnatI huuN| adhyakSa vijayakAMtajI koThArI aura vijayakumAra bhaTevaDA inake sahayoga ke lie unakI bhI AbhArI huuN| 0 . . Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prathama prakaraNa navakAra maMtra ke mUlagraMtha Agama vAGmaya pAna kra. 10) anu kra. nAma 1) mahAmaMgalamaya navakAra mahAmaMtra 2) mAnava jIvana aura dharma jIvana kI paribhASA adhyAtma evaM dharma kI bhUmikA bhAratIya saMskRti kI triveNI 6) vaidika saMskRti 7) zramaNa saMskRti bauddha dharma jaina dharma itihAsa evaM paraMparA 11) jaina dharma kI sArvajaninatA 12) jaina dharma kA aMtima lakSya : zAzvata zAMti kAlacakra 14) samIkSA 15) avasarpiNI kAla ke chaha Are 16) utsarpiNI kAla ke chaha Are 17) samIkSA 18) tIrthaMkara evaM dharmatIrtha tIrthaMkaroMpadeza Agama 20) AgamoM kI bhASA 21) bhagavAna mahAvIra dvArA dharma dezanA 22) AgamoM kA mahattva 19) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anu kra. 23) 24) 25) AgamoM kA saMkalana prathama vAcanA dvitIya vAcanA tRtIya vAcanA AgamoM kA vistAra 26) 27) 28) 29) 30) dharmakathA Agama : anuyoga caraNa karaNAnuyoga nAma 31) gaNitAnuyoga 32) dravyAnuyoga 33) aMga Agama paricaya 34) 35) 36) 37) 38) 39) 40) 41) 42) 43) 44) 45) 46) 47) 48) 49) Aca sUtrakRtAMga sU sthAnAMga sUtra samavAyAMga sUtra vyAkhyA prajJApti sUtra (bhagavatI) sUtra jJAtAdharma kathA sUtra upAsaka dazAMga sUtra antakRt dazAMga sUtra anuttaraupapAtika sUtra prazna vyAkaNa vipAka sUtra dRSTivAda dRSTivAda upAMga paricaya aupapAtika sUtra rAjapraznIya sUtra jIvAjIvAbhigama sUtra pAna kra. a a o 19 20 20 20 a 21 21 21 21 22 22 m 23 24 2 w w 2 2 2 2 25 26 26 27 27 27 28 28 28 29 29 29 30 30 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma 57) 61) anu kra. 50) prajJAyanA sUtra 51) jaMbUdvipa prajJapti sUtra 52) sUrya prajJapti caMdra prajJApti sUtra 53) nirayAvalikA kalpikA sUtra 54) kalpAvataMsikA sUtra 55) puSpikA sUtra 56) puSpacUlikA sUtra vRSNidazA 58) cAramUla sUtra paricaya 59) dazavaikAlika sUtra 60) uttarAdhyayana sUtra naMdI sUtra 62) anuyoga dvAra sUtra 63) cAra cheda sUtra 64) vyavahAra sUtra 65) bRhat kalpa sUtra 66) Agama gRha 67) nizItha sUtra 68) dazAzruta skaMdha sUtra Avazyaka sUtra 70) prakIrNaka Agama sAhitya 71) causaraNa : catu:zaraNa prakIrNaka 72) Aura paccakkhANa : Atura pratyAkhyAna prakIrNaka 73) mahAyaccakkhANa : mahApratyAkhyAna prakIrNaka 74) bhatta pariNNA bhakta parijJA prakIrNaka 75) taMdulaveyAliya tandula vaicArika prakIrNaka 76) saMthAraga : saMstAkara prakIrNaka 69) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAna kra. 44 44 82) 47 47 anu kra. nAma 77) gacchAyAra gacchAcAra prakIrNaka 78) gaNivijA gaNividyA prakIrNaka 79) devAdhideva devendrastava prakIrNaka 80) vIratthao : vIra stuti prakIrNaka 81) maraNa samAhI (maraNa samAdhI) mahAnizItha cheda sUtra 83) jIya kappa sutta jIta kalpa sUtra 84) piMDanijjutti, ohanijutti 85) oghaniyukti 86) piNDaniyukti ogha niyukti 87) prakIrNaka meM sAdhu kI bhAvanA 88) AgamoM para vyAkhyA sAhitya 89) niyukti 90) bhASya 91) cUrNi 92) TabbA 93) samIkSA 94) TIkAkkA maMtra ke mUlagraMtha Agama vAGmayaH 95) zvetAMbara : digaMbara paricaya digaMbaroM ke sarvamAnya zAstra 97) SaT khaNDAgama 98) SaT khaNDAgama para vyAkhyA sAhitya dhavalA kI racanA 100) kaSAya pAhUDa (kaSAya prAbhRta) 101) tiloya pannati (tiloka prajJApti) 102) AcArya kuMdakuMda ke pramukha graMtha 96) 54 99) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma pAna kra. 56 57 anu kra. 103) paMcAstikAya 104) pravacanasAra 105) samayasAra 106) niyamasAra 107) rayaNasAra 108) digambara paraMparAmeM saMskRta racanAyeM 109) niSkarSa 110) saMdarbha prathama prakaraNa 82 60 se 64 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa jaina dharma meM navakAra maMtra aura bhAratIya maMtra vidyAomeM navakAra maMtrakA sthAna anu kra. nAma 111) NamokkAra maMtra kI utpatti 112) jaina dharma kA mahAmaMtra : navakAra Adi prayoga 113) zrI navakAra mahAmaMtra kA artha 114) zrI navakAra mahAmaMtra kA bAhya svarUpa sampadAe~ 115) navakAra 116) navakAra maMtra kA akSarAtmaka vizleSaNa 117) navakAra maMtra kA AMtarika svarupa 118) Namo padakI vizeSatAe~ 119) paMca parameSThi vivecana 120 ) arihaMta 121) siddha 122) AcArya 123) upAdhyAya 124) sAdhu 125) pA~ca prakAra ke guru 126 ) Namo loe savva sAhuNaM kA rahasya 127) navakAra cUlikA samIkSA 128) jaina dharma meM guNa aura guNI pUjA kA mahattva : 129) navakAra mahAmaMtra kA AdhAra H guNa niSpannatA 130) navakAra mahAmaMtra kyoM ? 131) navakAra maMtra : Abhyantara tapa pAna kra. to w w w w 66 66 68 69 ; ; ; ; u g gggggg 85 70 70 72 73 75 75 76 77 77 78 78 79 81 83 83 84 85 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma pAna kra. 86 94 97 99 101 102 103 103 anu kra. 132) nAmasmaraNa 133) navakAra mahAmaMtra kA mahattva 134) bhAva maMgala zrI navakAra 135) navakAra maMtra svarupa maMtra aura vizva kA uttama maMtra 136) mahAmaMtra kA upakAra 137) paMca parameSThi meM tIna tatva 138) bhAratIya vidyAoM meM maMtrazAstra 139) maMtra kI paribhASA 140) maMtra ke bheda 141) maMtra japa kI upayogitA 142) maMtra japa ke do rupa - laukika aura adhyAtmika 143) maMtra aura antarjAgaraNa 144) navakAra maMtra meM nirvikalpa AsthA 145) navakAra maMtra kI tIna zaktiyA~ 146) maMtra dhvani- taraMga evaM prakAza 147) zabda brahma rupa maMtra 148) navakAra kI mahimA : zloka 149) abhayakumAra carita meM navakAra mahimA 150) sukRta sAgara meM navakAra 151) paMca namaskRti dIpaka meM parameSThi maMtra 152) navakAra maMtra kA prabhAva 153) navakAra maMtra zAMti kA srota 154) navakAra mahAmaMtra se jJAtRtva bhAva 155) dravyAtmaka paryAyAtmaka dRSTi se navakAra kA nirupaNa 156) navakAra maMtra aura japa aSTa zuddhiyA~ 157) dravyazuddhI 105 105 106 107 108 110 112 114 116 117 118 119 119 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anu kra. 158) kSetrazuddhI 159) kAlazuddhI (160) Asana zuddhI 161) vinaya zuddhI 162) mAnasika zuddhI 163) vacana zuddhI 164) dehazuddhI 165) navakAra ke ArAdhaka 166) ArAdhaka ke lie prayojana bhUta jJAna 167) navakAra sAdhanA kI saccI prakriyA 168) ArAdhaka ke lie upayogI zikSA 169) navakAra se vinaya kA udbodha 170) navakAra maMtra kI apirivartanazIlatA 171) japa aura japa ke prakAra 172) kamala jApya 173) hastAMgulI jApya 174) sAdhAraNa Avarta 175) paTanAvarta 176) siddhAvarta nAma 177) mAlAjApya 178) japya kA trividha krama 179) bhASya japa 180) upAMzu japa 181) mAnasa japa 182) paMcavidha japa 183 ) trayodazavidha japa pAna kra. 119 120 120 121 121 122 122 123 123 124 126 128 130 131 131 133 133 133 133 134 135 136 136 136 137 139 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma pAna kra. 141 143 144 144 148 anu kra. 184) anupUrvI japa 185) navakAra maMtra aura dhyAna 186) paMcaparameSThi navakAra stavameM dhyAna 187) navakAra maMtra aura cattAri maMgalaM 188) navakAra maMtra aura kathA kA mahattva 189) nAga-nAgina kA uddhAra jaba sunA navakAra : dharaNeMdra padmAvatI 190) navapadamaya NamokkAra jIvana meM jayakAra : mainA suMdarI 191) sabakA rakSaka mahAmaMtra navakAra : amarakumAra 192) viSaghara banA phUloM kI mAlA : zrImatI 193) navakAra mahAmaMtra ke camatkAra pratyakSa anubhavakI kasauTI para : zrI gulacanda bhAI 149 151 153 156 194) niSkarSa 158 159 se 173 195) saMdarbha dvitIya prakaraNa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa navakAra maMtra kA vizeSa vizleSaNa aura vizvamaitrI pAna kra. 174 179 180 181 182 182 183 186 188 188 anu kra. nAma 196) navakAra mahAmaMtra aura vizvamaitrI 197) navakAra ke ArAdhaka adhikArI 198) navakAra maMtra aura zubhopayogaI - zuddhopayoga 199) siddha sAdhaka ke bheda aura sAdhana-tInoM kA navapada meM saMgama 200) upayoga ke bheda 201) sAdhaka ko kaisA upayoga rakhanA cAhie 202) maniSIyoM aura jJAniyoMkA upayoga ke pratI Adara 203) SaDAvazyaka aura navakAra maMtra 204) sAmAyika 205) samyaka sAmAyika 206) zruta sAmAyika 207) caritra sAmAyika 208) bauddha aura vaidika dharma kI sAdhanA paddhati 209) caturviMzatistava 210) vaMdanA 211) pratikramaNa 212) bauddha dharma meM pravAraNA 213) kAyotsarga 214) pratyAkhyAna 215) navakAra maMtra ke cAra bhAvanAoM kA samanvaya 216) cAra bhAvanAmeM krama vyavasthA 217) maitrI Adi cAroM bhAvanAoM kA saMkSepa meM nirupaNa 218) maitrI bhAvanA 188 189 193 201 202 211 218 224 224 224 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anu kra. nAma 219) maitrI bhAvanA sarvazreSTha prArthana 220) upasarga sahaneM meM maitrI bhAvanA 221) pramoda bhAvanA 222) dravya kA lakSaNa 223) guNa pradhAna jaina dharma 224) zrIkRSNa kI guNa grAhitA 225) sarva duHkha vinAzInI karuNA bhAvanA 226) para duHkha vinAzInI karuNA 227) dravya aura bhAva karuNA bhAvanA 228) karuNA sAgara bhagavAna mahAvIra 229) mAdhyastha bhAvanA 230) udAsinatA 231) namaskAra mahAmaMtra aura navatatva 232) nayavAda se navakAra kI siddhI 233) naya kI paribhASA 234) naya ke prakAra 235) zuddha nayAnusAra AtmA kA svarupa 236) aSTAMga yoga : navakAra mahAmaMtra parizIlana 237) navakAra se lezA vizuddhI kA vizleSaNa 238) lezyAkI paribhASA 239) lezyA se bhAvamukti 240) lezyA aura AgAmI janma 241) prazamarati prakaraNa meM lezyA kA varNana 242) raMga vijJAna ke AdhAra para navakAra maMtra kA nirupaNa 243) navakAra maMtra aura zarIra vijJAna 244) navakAra se kRtajJabhAva kA udbhava tathA vikAsa pAna kra. 226 228 229 231 231 235 236 237 239 239 241 242 244 248 248 249 251 253 257 258 263 264 266 268 271 272 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAna kra. 275 277 277 278 279 279 279 280 280 282 282 anu kra. nAma 245) manovaijJAnika dRSTi se namaskAra mahAmaMtra 246) ihalaukika aura paralaukika dRSTi se namaskAra maMtra kA nirupaNa 247) navakAra maMtra kI sarva siddhAnta sammatatA 248) Agama sAhitya meM navakAra maMtra / 249) caraNa karaNAnuyoga kI dRSTi se navakAra maMtra 250) dharmAkathAnuyoga kI dRSTi se navAkara maMtra 251) gaNitAnuyoga kI dRSTi se navakAra maMtra 252) dravyAnuyoga kI dRSTi se navakAra maMtra 253) gaNitazAstra kI dRSTi se navakAra maMtra 254) caturvidha saMgha kI dRSTi se navakAra maMtra 255) vaiyaktika unnati kI dRSTi se navakAra maMtra 256) iSTa siddhi kI dRSTi se navakAra maMtra 257) jyotiSa zAstra kI dRSTi se navakAra maMtra 258) rAjanaitika kI dRSTi se navakAra maMtra 259) arthazAstra kI dRSTi se navakAra maMtra 260) nyAyataMtra aura namaskAra maMtra 261) vaidhAnika dRSTi se navakAra maMtra 262) carAcara vizvakI dRSTi se navakAra maMtra 263) aniSTa nivAraNa navakAra maMtra 264) navakAra maMtra kI vilakSaNa zakti 265) navakAra : paramAtmA - sAkSAtkAra kA nirbAdha mAdhyama 266) niSkarSa 267) saMdarbha tRtIya prakaraNa 282 282 283 284 284 285 285 286 286 290 294 296 se 317 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama prakaraNa navakAra maMtra ke mUlagraMtha Agama vAGmaya Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMgalamamaya navakAra mahAmaMtra vizvake dharmoM meM jaina dharma kA apanA mahattvapUrNa sthAna hai / jaina dharma ahiMsA satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha, anekAMta aura vizvazAMti ke sarvakalyANakArI Adarzopara saMpratiSThita hai| pratyeka dharma ke apane-apane namaskAra maMtra athavA maMgalasUtra hote haiM ; jo zraddhAlU dhArmika janoM meM cetanA, sphUrti aura UrjA kA saMcAra karate haiN| navakAramaMtra yaha jaina dharma kA mahAmaMtra hai| yaha namaskAra rUpa hai, kintu isa mahAmaMtra meM jaina darzana kA tAtvika svarUpa atyaMta suMdara DhaMga se prastuta hai| isa maMtra meM arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ye vaMdanIya pA~ca pada haiM - jinake sAtha sAdhanA ke urdhvamukhI sUtra saMpRkta hai| siddha pada, isa mahAmaMtra me yadyapi dUsare sthAna para prayukta hai kintu vaha AtmA kA parama vizuddha rUpa hai| pratyeka sAdhaka kA parama lakSya siddhatva adhigata karanA hai| siddhatva ko prApta karane ke pUrva sAdhutva svIkAra karanA Avazyaka hai| sAdhutva - sAdhupada ko grahaNa karane ke bAda upAdhyAya pada ko prApta karanA, AcArya pada prApta karanA hai| arihaMta pada ko prApta kara sakate haiM aura bAdameM siddhatva pada ko yAne mokSa ko prApta kara sakate haiN| ina saba ke lie sAdhutva svIkAra karanA atyaMta Avazyaka hai| isa sAdhutva pada yAne "namo loe savva sAhUNaM" isa sAdhutva prApta karane kI dizAmeM agrasara hone ke lie sAdhutva kA vizleSaNa jJAta honA Avazyaka hai ki yahA~ dharma, saMskRti, jaina paraMparA, AgamAdi sAhitya carcA kI jaayeN| sAhitya hI isakA mAdhyama haiN| jisake dvArA sAdhutva kA svarUpa jAnA jA sakatA hai| sAtha hI sAtha sAdhutva rUpa kA lakSya vibhinna mArga bhI jaina vAGamaya meM pratipAdita kiyA gayA hai, jinheM avagata kara sAdhupada ko svIkAra karanevAlA sAdhaka apanI sAdhanAmeM sambala prApta kara sakatA hai| ata: vizvameM saMpravahaNazIla dhArmika strota, unake udgama vikAsa Adi kI carcA karate hue jaisA upara ullekha huA hai, jaina dharma aura sAhitya para prakAza DAlanA nitAMta Avazyaka hai, jisase yaha zodha prabaMdhakA viSaya bhalI bhA~ti gRhIta kiyA jA ske| isI dRSTi se prastuta prakaraNa meM jaina dharma, darzana aura sAhitya kI tAtvika tathA aitihAsika pRSThabhUmi aura vistAra para prakAza DAlA gayA hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava jIvana aura dharma saMsAra ke sabhI prANiyoMme zArIrika, mAnasika, bauddhika evaM adhyAtmika dRSTi se mAnava kA sarva zreSTha sthAna hai| mAnava hI eka aisA mananazIla prANI hai, jo apane hita ahita kA yathAvata rUpameM ciMtana karane meM aura usake anusAra kriyAzIla hone meM sakSama hai| isaliye mAnava jIvana ko bar3A durlabha aura mUlyavAna mAnA gayA hai| isI jIvanameM manuSya yadi sanmArga kA avalaMbana kara kAryazIla rahe to vaha unnatike carama zikhara para pahu~ca sakatA hai| jIvana kI paribhASA zarIra aura AtmAkA sAhacarya yA sahavartItva jIvana hai, jo pUrvAcarita karmo para AdhArita hai| karmoM kA AtmA ke sAtha anAdi kAla se saMbaMdha calA A rahA hai| jaba taka satyakA yathArtha bodha nahIM hotA taba taka manuSya kI dRSTi zarIra para rahatI hai, AtmA para nhiiN| zArIrika sukha, suvidhA, bhoga, upabhoga Adi padArthoM meM usakA mana grasta rahatA hai| jisase inakI prApti ho usIko vaha saMgrahita karane meM unmatta kI taraha daur3atA rahatA hai| bhautika sukha suvidhAyeM prApta karane kA sAdhana dhana hai| dhana eka aisA padArtha hai, vaha jyoM jyoM prApta hotA hai, tyoM tyoM prApta karanevAle kI icchAyeM uttarottara bar3hatI jAtI hai - _ "icchA hu AgAsasamA annntiyaa|" icchAyeM AkAza ke samAna anaMta hotI hai| bhautika sukhoMmeM vibhrAMta mAnava unheM pAne ke liye cirakAlase daur3a rahA hai, para vAstavikatA yaha hai ki - jinheM vaha sukha mAnatA hai, ve nazvara hai| itanA hI nahIM ve du:khoM ke rUpameM pariNata ho jAte haiN| jisa zarIra ke prati use atyadhika mamatva hai vaha bhI jIrNa-zIrNa, vyAdhi grasta ho jAtA hai aura eka dina vaha calA jAtA hai| yahI bAta parivAra para aura dhana saMpatti para bhI lAgU hotI haiN| ye sabhI padArtha kSaNabhaMgUra hai| parivartanazIla haiN| jina bhogoM ko bhogane meM mAnava sukha mAnatA hai, ve bhoga rogoM ke kAraNa bana jAte hai| _ "khaNamitta sokkhA bahukAla dukkhaa|" ve kSaNika sukha cirakAla taka dukha denevAle hote haiN|2 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma evaM dharma kI bhUmikA ___ bhautika sukhoM meM vibhrAMta mAnava una sukhoMko prApta karane ke lie cirakAla se avizrAMta rUpa se daur3a rahA hai kiMtu vAstavikatA yaha hai ki jinheM vaha sukha mAnatA hai, ve nazvara haiN| itanA hI nahIM, ve du:khoM ke rUpa meM pariNata ho jAte hai| jisa zarIra ke prati mAnava ko sabase adhika mamatA hai vaha bhI jIrNa-zIrNa aura vyAdhigrasta ho jAtA hai aura eka dina sadA ke lie calA jAtA hai| yaha satya, yaha saccAI, parivAra, dhana, vaibhava, saMpatti Adi sabhI para ghaTita hotI hai| ye sabhI kSaNabhaMgUra hai| zarIra, parivAra, bhautika sukha Adi kI nazvaratA ke bhAva ne mAnava ke AtmA kI ora prerita kiyaa| usake phalasvarUpa vaha Atma-svarUpa kI gaveSaNA meM saMlagna huA aura usane anubhava kiyA ki AtmA hI satya hai, paramatatva hai| usane Apta purUSoM ke vacanoM se yaha bhI jJAta kiyA ki AtmA meM anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta sukha aura anaMta bala hai| vaha karmoM ke AvaraNoM se AcchAdita hai| apane parAkrama, udyama aura purUSArtha dvArA jIva karmAvaraNa haTA sakatA hai, naSTa kara sakatA hai tathA apane parama divya svarUpa kA sAkSAtkAra kara sakatA hai| AdhyAtmika zakti jAgaraNa kA yaha prasaMga hai - jisane mAnava ko bhautika eSaNAoM, abhipsAoM aura AkarSaNoM se dUra kiyaa| bhAratIya saMskRti kI triveNI saMskRti eka aisA virATa tattva hai, jisameM jJAna, bhAva aura karma ye tIna pakSa hai, jise dUsare zabdoMmeM buddhi, hRdayaaura vyavahAra kahA jAtA hai| ina tInoM tattvoMkA pUrNa sAmaMjasya hotA hai vaha saMskRti hai| saMskRtimeM 1) tattvajJAna 2) nIti 3) vijJAna aura 4) kalA inakA samAveza hotA hai| eka lekhaka ne likhA hai - bAhara kI ora dekhanA vijJAna hai| aMdara kI ora dekhanA darzana aura uparakI ora dekhanA dharma hai| kalA mAnava jIvanakA vikAsa hai| arthAta saMskRtimeM dharma darzana, vijJAna aura kalA hai| saMskRti ko aMgrejI meM kalcara (Culture) kahA jAtA hai| bhAratavarSa kI yaha vizeSatA hai ki jaba saMsAra ke anyAnya dezoM ke loga kevala bahirjIvana yA zArIrika sukha taka ke hI ciMtana meM sImita the, yahA~ ke jJAnI puruSoM ne AtmA ke sUkSma ciMtana meM apane Apako lgaayaa| zAzvata evaM pavitra vicAra manuSya ke Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmamaya jIvana ko sArthaka banAte haiN| uttama vicAra auraAcAra kA yaha srota ucca koTi ke saMskAroM ko janma detA hai| ve saMskAra sthira, pavitra aura zreyaskara hote haiN| saMskAroM kI usa dhArA ko saMskRti kahA jAtA hai| ni:saMdeha bhAratavarSa sAMskRtika vikAsa aura unnati kI dRSTi se bahuta hI saubhAgyazAlI rahA hai| bhAratIya saMskRti rAma, kRSNa, mahAvIra, buddha aura gAMdhIkI hai| rAma kI maryAdA, kRSNa kA karmayoga, mahAvIra kI sarvabhUta hitakArI ahiMsA aura anekAMta, buddha kI karUNA, gAMdhI kI dharmAnupraNita rAjanIti aura satya kA prayoga hI bhAratIya saMskRti hai| 'dayatAM, dIyaMtA, damyatAm' - yAne dayA, dAna aura damana hI bhAratIya saMskRti kA mUla hai|3 bhAratameM janma lenevAloM kA AcaraNa aura vyavahAra itanA nirmala aura pavitra hai ki unake pAvana caritra kI chApa pratyeka vyakti para pdd'ii| etadartha hI AcArya manune kahA hai - etaddeza prasUtasya, skaashaadgrjnmnH| svaM- svaM caritraM zikSeran pRthivyAM sarvamAnavA // 4 yahA~ vaidika, jaina aura bauddha paraMparAoM ke rUpa meM saMskRti kI triveNI saMpravAhita huI, vaha atyaMta gauravapUrNa hai| ina tInoM sAMskRtika dhArAoM ko vaidika saMskRti aura zramaNa saMskRti ke rUpameM do bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| inakA saMkSipta paricaya nimnAMkita hai| vaidika saMskRti vaidika saMskRti, brAhmaNa saMskRti ke nAma se prasiddha hai| yahA~ brAhmaNa zabda bahuta hI mahattvapUrNa hai| brAhmaNa saMskRtimeM saMnyAsI ekAkI sAdhanA ke pakSadhara rahe, unhoMne vaiyaktika sAdhanAko adhika mahattva diyA hai| ve ekAMta zAMta vanoMmeM,Azrama meM rahate the| una AzramoM meM aneka RSigaNa bhI rahate the / para sabhI vaiyaktika sAdhanA hI karate the aura jo brahma yA paramAtmA ko jAnatA hai yA brahma kI upAsanA karatA hai, use brAhmaNa kahA jAtA hai| brAhmaNa saMskRti ke AdhAra veda hai| veda zabda saMskRta kI vid dhAtu se banA hai, jo jJAna ke artha meM hai| veda meM una siddhAMtoM kA varNana hai, jo mAnava ko jJAna dvArA sanmArga dikhalAte hai| Rgveda, yajurveda, sAmaveda, evaM atharvaveda ke rUpa meM veda cAra haiN| vedoM ko zruti bhI kA kahA jAtA hai kyoM ki inako gurU se sunakara ziSya apanI smRti meM rakhate the| vaidika saMskRti yA dharma ke aMtargata brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zudra - ina cAra vargoM meM samAja ko vibhakta kiyA gyaa| brahmacarya, gRhastha, vAnaprastha aura saMnyAsa ke rUpa meM jIvana (4) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko cAra bhAgoM meM bA~TA gayA, jo Azrama kahe jAte haiN| viSaya kI dRSTi se vedoM ke karmakAMDa aura jJAnakAMDa do bhAga hai| karmakAMDa meM yajJa, yAga Adi kA varNana hai| vaidika kAla meM yajJoM kA bahuta hI pracalana thaa| 'svarga kAmoM yajet' arthAt jo svarga kI kAmanA karatA ho, use yajJa karanA caahie| isa siddhAMta ke anusAra azvamedha, rAjasUya Adi aneka prakAra ke yajJa kiye jAte the| yajJoM meM pazuoM kI bali bhI dI jAtI thii| aisA mAnA jAtA thA ki yajJa meM hiMsita pazu svarga prApta karatA hai| isalie "vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati" - arthAt vaidika vidhi ke anusAra yajJa Adi meM kI gaI hiMsA, hiMsA nahI mAnI jAtI thii| usameM hiMsA kA doSa nahIM lagatA, kisI prakAra kA pApa nahIM hotA; paraMtu jaina dharma ko yaha mAnyatA mAnya nahIM hai| kyoki jaina dharma ahiMsAvAdI dharma hai| jJAnakAMDa meM upaniSada Ate haiN| jinameM AtmA, paramAtmA, brahma, vidyA, avidyA ityAdi tattvoM kA vivecana hai| AdhyAtmika jJAna kI dRSTi se upaniSadoM kA bhAratIya sAhitya meM bahuta mahattva vedoM ke atirikta smRtiyA~, dharmazAstra, darzanazAstra, purANa, itihAsa Adi ke rUpa meM aura bhI vizAla sAhitya hai, jisameM vaidika saMskRti ke AdarzoM kA vivecana hai| vizva prasiddha dArzanika DaoN. rAdhAkRSNana ke anusAra maharSi gaurdhakA nyAya, kaNAda kA vaizeSika, kapilakA sAMkhya, pAtaMjalakA yoga, jeminIkA pUrvamImAMsA aura bAdarAyaNakA uttaramImAMsA athavA vedAMta - ye saba vaidika darzana ke nAma se jAne jAte hai kyoMki ye vedoM kI prAmANikatA ko svIkAra karate hai|6 zramaNa saMskRti zramaNa saMskRta zabda hai| usakA prAkRta rUpa 'zramaNa' hai| isake mUla meM 'sama' hai| saMskRta ke zrama, zama tathA sama - ina tInoM zabdoM kA prAkRta meM eka mAtra 'sama' hI hotA hai| samaNa vaha hai jo puraskAra ke puSpa ko pAkara prasanna nahIM hotA aura apamAna ke halAhala se khinna nahIM hotA, apitu sadA mAna, apamAna meM sama rahatA hai| uttarAdhyana sUtra meM kahA hai - sira muMDA lene se koI samaNa nahIM hotA, kiMtu samatA kA AcaraNa karanese hI samaNa hotA hai| sUtrakRtAMga sUtra meM samaNa ke samabhAva kI aneka dRSTiyoMse vyAkhyA karate hue likhA hai - muniko gotra-kula AdikA mada na kara, dUsaroke prati ghRNA na rakhate hue sadA samabhAva meM rahanA caahie| jo dUsaroMkA apamAna karatA hai vaha dIrghakAla saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataeva muni (sAdhu) mada na kara samatA meM rhe|10 cakravartI daMDita hone para apane se pUrvadIkSita anucara ko bhI namaskAra karane meM saMkoca na kareM, kiMtu samatA kA AcaraNa kreN| prajJAsaMpanna muni krodha Adi kaSAyoM para vijaya prAptakara samatA dharmakA nirUpaNa kareM / / 1 / / __yoM samaNa 'zramaNa' zabda zrama, zama tathA sama ke sAtha saMpRkta tIna prakAra ke arthoM se jur3a jAtA hai| __ zrama kA artha udyama tathA vyavasAya hai, jo eka zramaNa ke saMyama, sadAcaraNa tathA tapomaya jIvana dyotaka hai| eka zramaNa apanI sAdhanA meM satat prayatnazIla, parAkramazIla rahatA hai| jJAna ke sAtha kriyAzIlatA usake jIvana kI vizeSatA hai| zrama meM kriyAzIlatA sannihita hai| zama, nirveda, vairAgya evaM tyAga kA bodhaka hai| tyAga hI eka zramaNa ke jIvana kA alaMkaraNa hai| sama kA abhiprAya; prANimAtra ke prati samatvabhAva yA samatA hai| ahiMsA evaM karUNA jIvana meM tabhI phalita ho sakatI hai, jaba vyakti ke aMta:karaNa meM 'Atmavat sarvabhuteSu' kA bhAva ho / vizvamaitrI kA yahI mUlamaMtra hai| zramaNa ke vizva vAtsalyamaya jIvana kA samatva meM saMsUcana hai| zramaNa AtmakalyANa ke sAtha-sAtha jana-jana ke kalyANa meM nirata rahatA hai| zramaNa zabda kI yaha sAmAnya rUpa se zAbdika vyAkhyA hai| bauddha dharma aura jaina dharma donoM paraMparAe~ zramaNa saMskRti meM samAviSTa hai| zramaNa saMskRti karmavAda para AdhArita hai| jo pavitra aura zreSTha karma karatA hai vahI ucca hai| jo hiMsA, nirdayatA, lobha Adi azubha karmo se saMlagna rahatA hai, vaha nIca hai| bauddha dharma mahAtmA buddha ne bhI aisA kahA hai ki - "jo vratayukta hai, satyabhASI hai, icchA aura lobha se rahita hai, jo choTe bar3e pApoM kA zamana karatA hai vaha zramaNa hai|"12 bauddha dharma saMsAra ke pramukha dharmo meM hai| isakA bhArata ke bAhara ke dezoM meM bhI pracAra hai| bhagavAna buddha ne isakA upadeza diyA, jo bhagavAna mahAvIra ke samakAlIna the| bauddha dharma meM aisA mAnA jAtA hai ki unase pUrva bhI aneka buddha hue haiN| itihAsakAra prAya: bhagavAna buddha ko hI bauddha dharma kA pravartaka mAnate haiN| bauddha dharma meM cAra Arya satya svIkAra kiye gae haiM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1) duHkha hai 2) du:kha kA kAraNa hai 3) du:kha kA nirodha kiyA jA sakatA hai 4) du:kha ke nirodha kA mArga hai| 13 buddha ne madhyama mArga ko svIkAra kiyaa| atyaMta tyAga aura atyaMta bhoga ke bIca ke mArga ko lekara unhoMne dharma ke siddhAMtoM kA prasAra kiyaa| bauddha dharma ke sarvAdhika mAnya zAstra piTaka kahalAte haiN| ve tIna hai - 1) vinaya piTaka, 2) sutta piTaka tathA 3) abhidhamma piTaka / unameM bhikSuoM ke AcAra ke niyama, mukhya siddhAMta evaM tatvoM kA vivecana hai|14 bauddha dharma ke hInayAna tathA mahAyAna - mukhya do saMpradAya haiN| hInayAna meM aisA mAnA jAtA hai ki zubha aura azubha donoM prakAra kI vAsanAe~ haiN| nirvANa hI sabase adhika mahattvapUrNa hai| hInayAnI sAdhaka svakalyANa para jora dete haiN| mahAyAna saMpradAya meM azubha vAsanAoM ko chor3akara zubha vAsanAoM ke vikAsa para jora diyA hai| ve karuNA ko bahuta mahattva dete haiN| 24 jaina dharma __ jaina dharma kA vizva ke dharmoM meM mahattvapUrNa sthAna hai / vaha Atma- kalyANa aura prANImAtra ke zreyasa ke siddhAMtoM para AdhArita haiN| jaina dharma anAdi anaMta hai| jinoM dvArA upadiSTa hone ke kAraNa yaha jaina kahalAtA hai| "jayati rAga dveSau iti jina:" jo rAga evaM dveSa ko jIta lete haiM, ve jina kahalAte hai| ve sarvajJa hote haiM, kyoMki unake jJAna ke AvaraNa naSTa ho jAte haiN| vaise vItarAga mahApuruSa vibhinna kAloMmeM dharma kA pratibodha dete haiM, unheM tIrthaMkara bhI kahA jAtA hai / yahA~ tIrtha zabda kA prayoga bAhya tIrtha sthAnoM ke lie nahIM hai / zramaNa, zramaNI, zramaNopAsaka - zramaNopAsikA rupa caturvidha dharma saMgha yahA~ tIrtha zabda se abhihita hai| ve sarvajJa prabhu usakI sthApanA karate haiN| isalie tIrthakara kahalAte haiM, 'tIryate'neneti tIrtham' / jisake dvArA tIrtha kiyA jAtA hai yA pAra kiyA jAtA hai, vaha tIrtha hai|15 dharma - tIrtha saMsAra - sAgara ko pAra karane kA, janma- maraNa rupa AvAgamana se chUTane kA sAdhana yA mAdhyama / itihAsa evaM paramparA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika dRSTise dekheM to jaina dharma pahale isa nAma se pracalita nahIM thA, to jaina dharma ke lie 'nirgratha' zabda kA upayoga kiyA jAtA thA / jaina AgamoMmeM niggaMtha zabda prasiddha hai / niggaMdha zabda kA saMskRtarupa nirgrantha hai / nirgratha yAne ( dhana, dhAnya ityAdI) bAhyagraMthI aura (mithyAtva, avirati, aura krodha, mAna, mAyA, lobha ityAdi) aMtaragraMthI arthAt bAhyAMtara parigrahase rahita saMyamI sAdhu ko nirgratha kahA jAtA thA / unhone kahe hue siddhAMtoM ko 'nirgratha pravacana' kahA jAtA hai / Avazyaka sUtra meM "niggaMthaM pAvayaNaM" zabda AyA hai / 16 pAvayaNaM zabda kA artha pravacana hotA hai / jisameM jIvAjIva ityAdi padArthoMkA aura jJAna, darzana ityAdi ratnatraya sAdhanA kA yathArtha rUpa meM nirupaNa kiyA jAtA hai / zAstrAnusAra biMdusAra pUrvataka kA jJAna nirgratha pravacanameM samAviSTa huA hai| 17 racanA jaina dharma meM caubIsa tIrthaMkara mAne gaye haiM, jo vibhinna yugoM meM anaMta bAra hote rahe haiM evaM hote haiN| vartamAna yuga ke aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra the / una dvArA upadiSTa siddhAMtoM para jaina dharma Azrita hai / unhone dharma pariSadoM meM ardhamAgadhI, prAkRta meM jo upadeza diyA, vaha unake pramukha ziSyoMdvArA zabdarupa meM saMkalita sugraMthita kiyA gayA / 18 vahI upadeza AgamoM ke rUpa meM hameM prApta hai / usehI dvAdazAMgI vANI kahate haiM / usakA saMkalana, Akalana, gaNadharone kI hai|19 ve aMgasUtrake rupameM haiN| 'aMgasUtra' ko samavAyAMga sUtrameM gaNipiTaka kahA gayA hai / jisameM guNoM kA samudAya hotA hai aise AcAryokA 'gaNi' kahA jAtA hai / aura piTaka yAne peTI, maMjUSA, peTArA aisA artha hotA hai| isaprakAra zrutaratnoM kI peTI ko gaNipiTaka ka haiN|20 ye aMga, upAMga, cheda, mUla tathA Avazyaka rUpa meM mukhyata: battIsa Agama hai / 21 zvetAmbara jaina paramparA ke sabhI AmnAyoMdvArA ve svIkRta hai| unameM sAdhuoM ke vrata, AcAra, niyama, dinacaryA, bhikSAcaryA, rahanasahana, vihArayAtrA, tapazcaraNa ityAdi kA tathA zramaNopAsakoM ke vrata, niyama Adi kA varNana hai / ina AgamoM meM tatkAlIna samAja, zAsana, rAjya vyavasthA, kRSi, surakSA, vyApAra, kalA, zikSA, yAna, vAhana, bhavana ityAdi kA bhI bar3A sajIva varNana hai, jisase deza kI tatkAlIna sthiti kA yathArtha paricaya prApta hotA hai / vAstava meM ye Agama bhAratIya sAhitya kI amUlya nidhi hai / digambara paraMparA meM SaTkhaMDAgamoM kA vizeSa mahattva haiM / dharasena nAmaka AcArya se, jinheM AMzika rupa meM pUrvo kA jJAna thA, vidyAdhyayana kara bhUtabalI aura puSpadaMta nAmaka muni dvaya ne SaTkhaMDAgama kI racanA kI / isake chaha bhAga hai isalie inheM SaTkhaMDAgama kahA jAtA hai| inameM jIva tatva, karma siddhAMta ityAdi kA bar3A vistRta vivecana hai / (c) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasena nAmaka AcArya ne ina para 'dhavalA nAmaka' TIkA kI racanA kI / isameM saMskRta aura prAkRta kA mizrita rupa meM prayoga hai, jise maNi pravAla nyAya mUlaka zailI kahA jAtA hai / jaise maNiyoM aura pravAla ko eka sAtha milA diyA jAye to bhI ve pRthak pRthak dRSTi gocara hote hai, usI prakAra isa racanA zailI meM saMskRta aura prAkRta alaga- alaga dikhAI 1 par3ate hai / - digaMmbara paraMparA meM AcArya kuMdakuMda kA bhI bar3A mahattvapUrNa sthAna hai| unhone samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya tathA niyamasAra Adi graMthoM kI racanA kI, jo Agama tulya mAne jAte haiN| unameM nizcaya, naya aura zuddhopayoga kI dRSTi se adhyAtma tatva kA bahuta hI sUkS vivecana haiM / jaina dharma kI sArvajanInatA - jaina dharma janma, jAti, varNa, varga, raMga, liMga, deza Adi kI saMkIrNa sImAoM se pratibaddha nahIM hai| vaha AkAza kI taraha vyApaka aura samudra kI taraha vizAla tathA gaMbhIra hai| uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai - karma se brAhmaNa hotA hai, karma se kSatriya hotA hai, karma se vaizya hotA hai aura karma se hI zUdra hotA hai / 22 bhagavAna mahAvIra ne janmagata jAtivAda ke viruddha eka bahuta bar3I krAMti kI / "ekaiva mAnuSI jAti ranyata sarva prapaMcanam " manuSya jAti eka hai / usameM bheda karanA prapaMca mAtra hai vAstavikatA nahIM hai| bhagavAna mahAvIra ke siddhAMtoM meM mAnavIya ekatA kA yaha sUtra phalita thA / bhagavAna mahAvIra ke sAdhu saMgha meM sabhI jAtiyoM ke vyakti sammilita the / vahA~ sAdhu saMgha meM praviSTa hone kA AdhAra vairAgya, tyAga aura saMyama thA / bhagavAna mahAvIra svayaM kSatriya the| unake pramukha ziSya gyAraha gaNadhara, jo unake zramaNa saMgha ke aMtargata bhinna - bhinna sAdhu samudAyoM ke saMcAlaka the, brAhmaNa jAti ke the / veda vedAMta ke bar3e vidvAna the / bhagavAna mahAvIra se prabhAvita hokara unhone jaina dIkSA svIkAra kI / bhagavAna mahAvIra ke sAdhu saMgha meM achUtoM taka ke lie, jinheM cAMDAla kahA jAtA thA, praveza pAne kA dvAra khulA thA / uttarAdhyayana meM harikeza muni kA eka prasaMga hai, jo jAti se (9) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAMDAla the| vahA~ kahA gayA hai - ye zvapAka - putra, cAMDAlakulotpanna harikeza muni hai, jinakI tapazcaryA kI vizeSatA sAkSAt dikhAI detI hai, jAti kI kucha bhI vizeSatA dikhAI nahIM detii| inake tapa kI Rddhi atyaMta prabhAvazAlinI hai / 23 ____ harikeza muni ke udAharaNa se yaha spaSTa hai ki nIca kahe jAne vAlI jAtiyoM meM bhI ucca koTi ke jJAnI evaM tapasvI mahApuruSa hue haiN| vahA~ vrata, tyAga, zIla aura AtmopAsanA, ahiMsA, karuNA, dayA, sevA aura maitrI bhAvanA kA mahattva hai| ___ bhagavAna mahAvIra ke samaya meM deza meM hiMsA kA mAno tAMDava nRtya ho rahA thaa| kucha loga to hiMsA ko dharma kA sAdhana mAnate the| jaisA pahale saMketa diyA hai ki bhagavAna mahAvIra kI krAMti ahiMsaka krAMti thii| unhone ahiMsA ko sabase bar3A dharma btlaayaa| kahane ke lie to anya dharmoM meM bhI "ahiMsA paramo dharma:"24 kahA jAtA hai kiMtu unake jIvana meM ahiMsA kA svIkAra nahIM thaa| bhagavAna mahAvIra ne mana, vacana aura karma dvArA ahiMsaka bhAva apanAne kI preraNA dii| jaina dharma kI dRSTi se sadAcAra, satya, saMtoSa, indriya damana Atmanigraha, rAga-dveSa lobha Adi kA niyaMtraNa - ina guNoM kA hI mahattva hai| vyakti vizeSa kA koI mahattva nahIM hai, cAhe vaha laukika dRSTi se kitanA hI bar3A vaibhavazAlI aura sattAdhIza kyoM na ho| vahA~ to ve hI pUjanIya haiM, unhIM kA sarvAdhika mahattva hai, jinameM ye guNa haiM, ve hI Adara aura sammAna ke pAtra hote haiN| jaina dharma kA aMtima lakSya : zAzvata zAMti - jaina dharma ke anusAra dhArmika kArya - kalApoM kA aMtima yA mUla uddezya zAzvata zAMti aura mokSa kI prApti karanA hai| anaMtajJAna aura anaMtadarzana AtmA ke svAbhAvika guNa hai| saMsAra ke prANiyoM meM manuSya sarvAdhika vikasita prANI hai / AtmA kI vizuddha avasthA kA anubhava karane kI usameM zakti hai| tIrthaMkaroM dvArA nirdiSTa dhArmika evaM naitika saMskRti AtmA ko pUrNatva kI Ara le jAne ke lie eka vyAvahArika mArga kI saMracanA karatI hai| yaha kahane kI AvazyakatA nahIM hai ki bhAratIya dharmo meM mokSa prApta karane kI AvazyakatA (10) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para bala diyA gayA hai| unameM aura jaina dharma ke siddhAMta meM vizeSa aMtara yaha hai ki jo tyAga aura sAdhanA kI gaharAI isameM hai, vaha anyatra nahIM miltii|25 jaina dharma puruSArtha - siddhise sarvArtha siddhi kI saphala tIrtha - yAtrA hai| vaha siddha puruSoM arthAt zUravIroMkA dharma hai|26 kAlacakra kAla cakra kI taraha anAdi kAlase bhramaNazIla hai| na usakA Adi hai aura na aNthii| kAlacakra bailagAr3I ke AroM kI bhA~ti nIce se upara aura uparase nIce ghUmatA rahatA hai / 27 jaMbUdvipa prajJApti sUtrameM gautama gaNadharane bhagavAna mahAvIra se prazna kiyA - bhagavAn ! jaMbUdvipake aMtargata bharatakSetra meM kitane prakArakA kAla kahA gayA hai ? bhagavAna mahAvIra ne uttara diyA - "gautama, avasarpiNI kAla aura utsarpiNI kAla ke rUpameM vaha do prakAra kA kahA gayA hai|'' 28 gautamane puna: pUchA, "bhagavan ! avasarpiNI kAla kitane prakAra kA hai ?" bhagavAna ne kahA - "gautama ! avasarpiNI kAla chaha prakArakA hai| 1) suSama-suSama kAla 2) suSamA kAla 3) suSama duHSamA kAla 4) duSama- suSamA kAla 5) duHSamA kAla 6) du:Sama - duHSamA kAla." gautama ne puna: prazna kiyA, "bhagavan ! utsarpiNI kAla kitane prakAra kA hai ?" bhagavAnane uttara diyA - "gautama ! utsarpiNI kAla chaha prakAra kA hai|" 1) duSama - du:SamA kAla 2) du:SamA kAla 3) du:Sama - suSamA kAla 4) suSama-duHSamA kAla 5) suSamA kAla 6) suSama -suSamA kAla / 29 samIkSA : sarpaNa zabda kA artha reMganA, sarakanA yA calanA hai| kAlake donoM bhedoke sAtha yaha zabda jur3A huA hai| kAla sarpa kI taraha reMgatA huA zanaiH zanaiH apanI gatise calatA hai| avasarpiNI zabdameM jo 'ava' upasarga lagA hai / vaha apakarSa yA hAsa kA dyotaka hai| (11) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utsarpiNI zabdameM 'ut' upasarga lagA hai, vaha utkarSa yA vRddhi kA sUcaka hai| avasarpiNI kAla sabhI dRSTiyoMse kramaza: hAsonmukha hotA hai| usake jo chaha bheda batalAye gaye haiN| ve cakra yA pahiye ke Araka kI taraha hai, isaliye inheM Araka yA ArA kahA jAtA hai| avasarpiNI kAla ke chaha Are - avasarpiNI kAlakA pahalA Araka suSama suSamA kahA gayA hai| suSamA zabda suMdaratA, samRddhi yA sukumAratA kA dyotaka hai| prathama Araka meM yaha do bAra AyA hai| isakA tAtparya yaha hai ki - isa kAlameM jIvoM kI zakti, avagAhanA, Ayu tathA samasta padArtha atyaMta utkarSamaya hote haiM / zAstroM meM unakA vistArase varNana kiyA gayA hai| yaha Araka yA kAla uttarottara hAsonmukha hotA hai jo suSamA yA sukhamayatA prathama Araka meM hotI hai vaha dUsare Araka meM nahI hotii| usameM apekSAkRta hInatA yA nyUnatA A jAtI hai| isa liye dUsare Araka ke nAma meM suSama-suSamA ke badale kevala suSamA hI raha jAtA hai| kevala atyaMta sukhamayatA meM parivartita ho jAtA hai| usameM atyaMtatA yA adhikatA nahI rhtii| yaha apakarSa yA hAsa kA krama uttarottara bar3hatA jAtA hai| ___ tIsare Araka meM sukhamayatA, dUsare Araka kI apekSA kama ho jAtI hai| arthAta usameM sukha ke sAtha duHkha bhI jur3a jAtA hai| isameM sukha adhika hotA hai aura duHkha kama hotA hai| kAla ke prabhAva se dharatI ke rasakasa kama ho jAte haiN| isa Are meM prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kA janma hotA hai| unhoMne puruSoMko ke liye (72) bahattara kalAyeM aura striyoM ko cauSaTha (64) kalAyeM batAI hai| ve svayaM pravarjita hokara sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha dharma saMgha kI sthApanA karate haiN| ve muniyoM ke liye pAMca mahAvrata aura gRhasthoke liye bAraha vratoM kA upadeza dete haiM aura ve Ayu pUrNa kara mokSagAmI hote haiN| ___isa Araka ko suSama duSama kahA jAtA hai| suSama zabda ko duSama se pahale prayukta kiyA jAnA isI bhAvakA dyotaka hai| caturtha ArakameM duHkha kA bhAga adhika hotA hai tathA sukhakA bhAga kama hotA hai / isaliye ise du:Sama-suSamA kahA jAtA hai / duHSama zabdako suSama se pUrNa prayukta kiyA jAnA isIkA sUcaka hai| isa ArakameM cobIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI mokSa prApta karate hai| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama Areko du:Sama kahA gayA hai / isakA artha yaha hai ki - vaha sarvathA duHkhamaya hotA hai| usameM sukha nahI hotaa| isa AremeM varNAdi paryAyoMme anaMtaguNA hInatA A jAtI hai| kramaza: hAsa hote jAtA hai| ___ chaThe Araka meM duHkha kI atyadhikatA ho jAtI hai tathA vaha ghora duHkhamaya hotA hai, isaliye ise du:Sama-duSamA kahA gayA hai| duSama zabda kA dobAra prayoga usakI ghora du:khamayatA kA sUcaka hai| __avasarpiNI kAla kA prathama Araka atyaMta sukhamaya aura aMtima Araka atyaMta du:khamaya hotA hai| usakI parAkASThA kramaza: ghaTatI ghaTatI duHkhakI parAkASThAmeM parivartita hotI hai| utsarpiNI kAla ke chaha Are avasarpiNI kAla ke pazcAt utsarpiNI kAla AtA hai| usakA gatikrama avasarpiNIse sarvathA viparIta yA ulaTA hotA hai| avasarpiNI ke aMtima Araka duSama-duSamA ke samAna hI utsarpiNIkA prathama Araka hotA hai| jisa prakAra avasarpiNI meM kramaza: sukha ghaTatA jAtA hai aura du:kha bar3hatA jAtA hai| usI prakAra utsarpiNI meM duHkha ghaTatA jAtA hai aura sukha bar3hatA jAtA hai| jisa avasarpiNI kA aMtima Araka nitAMta du:khamaya hotA hai usI prakAra utsarpiNIkA prathama Araka ghora duHkha pUrNa hotA hai, isaliye usakA nAma bhI duSama-duSamA hai| ___ avasarpiNI ke paMcama Are samAna utsarpiNIkA dvitIya Araka hotA hai| donoM kI saMjJA duSamA kAla hai| donoM du:khamaya hai| utsarpiNIke duSama nAmaka dUsare AremeM bharatakSetrameM sarvatra pAMca prakAra kI vRSTi hotI hai| vanaspatiyoM meM pA~ca rasoM kI utpatti hotI hai| __ utsarpiNI kA tIsarA Araka du:kha kI bahulatA aura usakI apekSA sukhakI alpatA kA kAla hai| vaha duHSama-suSamA nAmaka hai / vaha avasarpiNI kAla ke cauthe Areke samAna isameM prathama tIrthaMkara kA janma hotA hai| utsarpiNI kA cauthA Araka suSama-duSamA kAla hai| usameM sukha adhika hai, aura duHkha kama hai| isameM cobIsave tIrthaMkara mokSameM jAte hai| varNAdi zubha paryAyoMme vRddhi hotI hai| usI prakAra avasarpiNIkA tIsarA kAla hai| utsarpiNIkA pAMcavA suSamA kAla hai; jo sukhamaya hai| usI prakAra avasarpiNI kA dUsarA kAla sukhamaya hai| isameM varNAdi zubhaparsayo kI vRddhi hotI hai| (13) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utsarpiNI kA chaThA Araka suSama-suSamA hai| jo atyaMta sukhamaya hai| avasarpiNI kA prathama ArA isake sadRza hai|30 samIkSA prakRti jagat ke vAtAvaraNa meM kSaNa-kSaNa parivartana hotA rahatA hai| vaha parivartana anekamukhI hotA hai| usake pariNAma svarUpa jagatameM vidyamAna padArtha bhI badalate jAte haiN| pudgalAtmaka pariNamana bhI vividhatAmaya hotA jAtA hai| usa parivartana ke anurUpa jaivika jIva kI sthitiyA~ bhI vividha rUpameM prakaTa hotI hai| vahA~ parivartana kI dhArA utkarSa aura apakarSa ko lekara dvimukhI hotI hai| use utsarpaNa aura avasarpaNa dvArA vyakta kiyA gayA hai| kAlacakra ke donoM rUpoM ke sAtha kramaza: yahI bhAva jur3A rahatA hai| "utsarpiNI prathama aura avasarpiNakA aMtima kAla atyadhika vikAra yukta hotA hai| sabhI padArtha durgati aura dUravasthA liye rahatA hai| vaisI ghora pApamaya sthitiyoM para socate hue vyakti ke aMta:karaNa meM yaha bhAva utpanna hotA hai ki-apanI anukUla jisa sthiti meM vaha hai vaisI nahIM hai, usako usakA lAbha lete hue dharmAcaraNameM lIna rahanA caahiye| kAlacakra ke svarUpa ke parizIlana se jagata kI vicitratA aura viSamatA kA bodha hotA hai, * aura isa bhramaNazIla kAla cakra ko pAra kara paramasukha ko prApta karanA usase mAnava AtmAvalokana meM utprerita hotA hai| tIrthaMkara evaM dharmatIrtha vartamAna avasarpiNI ke tIsare cauthe AremeM caubIsa tIrthaMkara hue hai, jo nimnAMkita hai - 1) zrI RSabhadevajI 2) zrI ajitanAthajI 3) zrI saMbhavanAthajI 4) zrI abhinaMdana svAmIjI 5) zrI sumatinAthajI 6) zrI padmaprabhujI 7) zrI supArzvanAthajI 8) zrI caMdraprabhujI 9) zrI suvidhinAthajI 10) zrI zItalanAthajI 11) zrI zreyAMsanAthajI 12) zrI vAsupujyasvAmIjI 13) zrI vimalanAthajI 14) zrI anaMtanAthajI 15) zrI dharmanAthajI (14) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16) zrI zAMtinAthajI 17) zrI kuMthUnAthajI 18) zrI aranAthajI 19) zrI mallinAthajI 20) zrI munisuvrata svAmIjI 21) zrI naminAthajI 22) zrI neminAthajI 23) zrI pArzvanAthajI 24) mahAvIrasvAmIjI31 zrI jaina-siddhAMta bola saMgraha bhAga - 6 meM caubIsa tIrthaMkaro ke cyavana, vimAna, janmasthAna, janma, mAtA-pitA ke nAma, lAMchana evaM zarIrapramANa AdikA ullekha hai|32 tIrthaMkaroM kI aisI anaMta caubIsiyA~ ho cukI hai aura hotI rhegii| 33 tIrthaMkara evaM dharmatIrtha tIrthaMkara zabda bahuta mahattvapUrNa hai / zramaNa-zramaNI zramaNopAsaka tathA zramaNopAsikA ina cAroMkA samudAya tIrtha yA dharmatIrtha kahA jAtA hai| tIrthaMkara apane-apane yugameM usakI sthApanA karate hai| ve sarvajJa hote hai kyoM ki unake jJAnAvaraNIya karma darzanAvaraNIya karma, mohanIya karma aura aMtarAya karma ke kSaya hone se ve vItarAga, sarvajJa kevalI ho jAte haiN| ve dharma dezanA dete haiN| jisameM tattvadarzana evaM AcAra vidhA kA vivecana hotA hai| eka tIrthaMkara kI paraMparA jaba taka calatI haiM, taba unakI vANI ke AdhAra para hI sabhI dhArmika upakrama gatizIla hote hai| vartamAna yuga meM dharmatIrtha yA jainadharma bhagavAna mahAvIra ke dvArA dI gaI dharma dezanA yA upadeza ke AdhArapara gatizIla hai| CA00 tIrthaMkaroMpadeza - Agama : Agama viziSTa jJAna ke sUcaka hai, jo pratyakSa bodha ke sAtha jur3A huA hai| dUsare zabdoMmeM aisA kahA jA sakatA hai ki - jinakA jJAna, jJAnavaraNIya karma ke apagama yA kSaya se sarvathA nirmala aura zuddha ho jAtA hai / saMzaya aura saMdeha rahita hotA hai| aise Apta purUSoM - sarvajJa mahApurUSoM dvArA pratipAdita siddhAMto kA saMkalana Agama hai|34 tIrthaMkara sarvadarzI sarvajJAtA hote hai| kyoMki unake darzanAvaraNIya, jJAnAvaraNIya karma kSINa ho jAte hai| ve dharma dezanA dete haiN| jana-jana ko dharma ke siddhAMtoMkA, AcAra kA, jJAna pradAna karate haiM / eka-eka yugameM eka eka tIrthaMkara kI dharmadezanA calatI hai| yadyapi, tAttvika rUpameM to koI bheda nahIM hotA, para Age honevAle tIrthaMkara apane yuga ko apanI vANI dvArA saMbodhita karate haiN| (15) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake dvArA pratipAdita vicAroMkA saMkalana zabdarUpameM saMgrathana (gUMthanA) unake pramukha ziSya gaNadhara karate haiN| yaha jJAnakA srota - Agama isalie kahA jAtA hai ki - yaha anAdi kAlakI paraMparAse calA A rahA hai / vartamAna yugameM bhagavAna mahAvIra kI dharmadezanA hameM AgamoM ke rUpameM prApta hai| jisakA gaNadharoMne saMkalana kiyaa| bhagavAna kI dharmadezanAke saMbaMdhameM AcArya bhadrabAhU ne likhA hai - arhata- tIrthaMkara artha bhASita karate hai| siddhAMto yA tatvoMkA AkhyAna karate hai| dharmazAsana yA caturvidha dharma saMgha ke hita-lAbha yA kalyANake lie gaNadhara nipuNatApUrvaka - kuzalatApUrvaka sUtrarUpa meM unakA graMthana karate hai - zabdarUpa meM saMkalana karate hai| isa prakAra sUtrakA pravartana - prasAra hotA hai|35 AcArya zrI pUjya deveMdramunijI mahArAja ne jainAgama sAhitya nAmaka vizAla graMthameM Agama sAhityakA mahattva, Agamake paryAyavAcI zabda, AgamakI paribhASA ityAdi vibhinna pakSoMko lete hue vidvAna AcAryoM ke mantavyoM kA vistAra se vivecana kiyA hai, jisase adhyetAoMko isa saMbaMdha meM yatheSTa paricaya milatA hai|36 vartamAnakAlameM hameM jo Agama prApta hai, ye bhagavAna mahAvIra dvArA prarUpita hai| aisI jaina paraMparAmeM mAnyatA hai| yahA~ AgamoM ke saMbaMdhameM saMkSepameM carcA karanA Avazyaka hai| 20. AgamoM kI bhASA bhASA kA jIvanameM bahuta mahattva hai| vahI abhivyakti kA sAdhana hai| yadi bhASA nahI hotI to manuSya apane bhAvoM ko kabhI bhI vyakta nahIM kara sakatA thaa| bhASA hI vaha kAraNa hai jisase Aja hama atIta ke mahApurUSoM aura mahAna ciMtakoM ke vicAroM se lAbhAnvita ho rahe haiN| unhoMne bhASAdvArA apane-apane samaya meM jo bhAva pragaTa kiye ve AgamoM meM, zAstroM meM aura anya sAhitya dvArA hameM prApta hai| bhASA kA saMbaMdha mAnava samudAya yA samAja ke sAtha jur3A huA hai| bhinna bhinna dezoM, pradezoM aura janapadoM ke loga apanI-apanI bhASAyeM bolate haiN| unake dvArA eka dUsare ke vicAroMko jAnate haiM / bhinna bhinna dezoM, pradezoM meM bhASAyeM bhinna-bhinna hotI hai kyoMki vahA~ rahanevAle logoM kA saMparka sUtra lagabhaga vahIM taka hotA hai| bhagavAna mahAvIra kA janma licchavI gaNarAjyameM huaa| Aja vaha bhUbhAga uttarI bihArameM AtA hai| vaizAlI usa samaya licchavI gaNarAjya kI rAjadhAnI thI jo aba eka gAMva Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke rUpameM sthita hai| dakSiNI bihAra taba magadha kahalAtA thaa| usa samaya uttara bhAratameM jana bhASA ke rUpa meM prAkRta kA pracAra thaa| magadha meM jo prAkRta bolI jAtI thI; use mAgadhI kahA jAtA thaa| uttara bhAratake pazcimI aMcalameM jo bhASA bolI jAtI thI; use zaurasenI kahA jAtA thaa| ina donoM ke bIca kI bhASA ardhamAgadhI thii| ardhamAgadhI, mAgadhI aura zaurasenI donoM kA rUpa liye hue thii| vaha usa samaya bhinna bhinna pradezoM meM bolI jAnevAlI prAkRtoM kI saMparka sUtrarUpa bhASA thii|37 yahI kAraNa hai ki - bhagavAna mahAvIra ne ardhamAgadhI bhASAmeM dharma dezanA dii|38 dhArmika jagatameM usa samaya saMskRta kA mahattva thaa| usImeM auroke dharmazAstra racita the| dharma ke kSetra meM saMskRtakA bar3A mahattva thaa| kiMtu sAdhAraNa janatA saMskRta nahIM samajhatI thii| ata: bhagavAna mahAvIra ne dharmopadeza ke mAdhyama ke rUpameM ardhamAgadhI ko apanAyA, kyoM ki use sabhI loga samajha sakate the|39 samajhakara ve usakA lAbha uThA sakate the| kahA gayA hai ki - bAlakoM, striyoM, vRddhoM tathA azikSitoM - sabhI logoM ke upakAra ke lie jo cAritramUlaka dharma ko jAnanA cAhate the; bhagavAnane prAkRta bhASA meM dharmopadeza denekA anugraha kiyaa|40 bhagavAna mahAvIra dvArA dharmadezanA bhagavAna mahAvIra ne kevalajJAna - sarvajJatva, prApta karane ke bAda dharma dezanA dii| ve artharUpa meM upadeza dete the| unake pramukha ziSya gaNadhara zabdarUpa meM usakA saMkalana karate the| bhagavAna mahAvIra kA upadeza jo gaNadharoM dvArA zabdarUpa meM saMkalita kiyA gayA vaha gyAraha aMgo yA aMgasUtroM ke rUpa meM vibhAjita haiM ve isa prakAra hai| gyAraha aMga 1)AcArAMga 2) sutrakRtAMga 3) sthAnAMga 4) samavAyAMga 5)bhagavatI 6) jJAtAdharmakathA 7) upAsaka dazA 8) aMtakRtadazA 9)anuttaropapAtika dazA 10) prazna vyAkaraNa 11) vipAka sUtra bAraha upAMga 1)aupApAttika sUtra 2) rAja praznIya sUtra 3) jIvAjIvAbhigamasUtra (17) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4)prajJApanA sUtra 5) jaMbUdvipa prajJAptisUtra 6) caMdraprajJapti sUtra 7)sUrya prajJapti sUtra 8) niriyAvaliyA sUtra 9) kalpavataMsikA sUtra 10) puSpikA sUtra 11) puSpaculikA sUtra 12) vRSNidazA sUtra cAra mUla sUtra - 1) dazavaikAlika 2) uttarAdhyayana sUtra 3) naMdIsUtra 4) anuyogadvAra sUtra cAra cheda sUtra 1) vyavahAra sUtra 2) bRhadkalpasUtra 1) Avazyaka sUtra 3) nizItha sUtra 4) dazAzruta skaMdha 65 / 2 32 341214 2 prAcInakAla meM zAstroM kA jJAna kaMThastha kara yAda rakhA jAtA thaa| gurU apane ziSyoM ko sIkhAte the| Age calakara ve ziSya apane ziSyoM ko batAte the| isa prakAra vaha paraMparA zravaNa yA sunane ke AdhAra para uttarottara calatI rahI / isI kAraNa usa jJAna ko zruta kahA jAtA hai| AgamoM kA mahattva jaina Agama sAhitya bhAratIya sAhitya kI anamola upalabdhi hai| anamola nidhi hai| jJAna, vijJAna kA akSaya bhaMDAra hai| Agama zabda 'A' upasarga 'gama' dhAtu se banA hai| 'A' yAne 'pUrNa', aura 'gam' kA artha 'gatI' yA prApti isa prakAra hotA hai| AcArAMga41 sUtra meM Agama zabda 'jAnanA' isa artha meM prayukta huA hai| bhagavatI2 anuyogadvArA43 aura sthAnAMga44 sUtra meM Agama zabda 'zAstra' isa artha se prayukta huA hai| mUrdhanya mahAmaniSiyoMne Agama zabda kI aneka paribhASA meM likhI hai / syAdvAdamaJjarI kI45 TIkA meM Agama kI paribhASA isa prakAra kI hai - 'Apta vacana Agama hai|' upacAra se AptavacanoM se arthajJAna hotA hai| vaha Agama hai / 46 AcArya malayagirIne likhA hai ki - jisase padArthoMkA paripUrNatA ke sAtha maryAdita jJAna hotA hai vahI Agama hai| 47 jinabhadragaNI kSamAzramaNa48 inhoMne Agama kI paribhASA dete hue likhA hai ki - jisake dvArA satyazikSA milatI hai vaha zAstra Agama yA zrutajJAna kahA jAtA hai| 19/ Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama kevala akSararUpI dehase vizAla aura vyApaka hI nahIM, lekina jJAna aura vijJAna ke, nyAya aura nItike, AcAra aura vicAra ke dharma aura darzanoM ke, adhyAtma aura anubhavoM ke anupama aura akSaya koSa hai| vaidika paraMparAmeM jo sthAna vedakA hai, bauddha paraMparAmeM jo sthAna tripiTaka kA hai, IsAI dharme meM jo sthAna bAIbala kA hai, islAma dharma meM jo sthAna kurANa kA hai, pArasI dharma meM jo sthAna avestA kA hai, zIkha dharma meM gurU graMthasAhebA kA jo sthAna hai, vahI sthAna jaina paraMparAmeM Agama sAhitya kA hai|49 . . . AgamoM kA saMkalana prathama vAcanA jaina paraMparAmeM aisA mAnA jAtA hai ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke lagabhaga 160 varSa pazcAt (367 i. sa. pUrva) caMdragupta maurya ke zAsana kAla meM bhayaMkara akAla pdd'aa| sAdhu, idhara-udhara bikhara gye| saMgha ko ciMtA huI ki- AgamoM kA jJAna yathArtha rUpameM calatA raheM, isakA prayAsa kiyA jaae| duSkAla samApta ho jAnepara pATalIputra meM AcArya sthUlabhadra ke netRtva meM sAdhuoM kA eka sammelana kiyA gyaa| sAdhuoM ne aMga Agama ke pATha kA milAna kiyaa| bArahavA~ aMga dRSTivAda kisI ko bhI yAda nahIM thaa| isaliye usakA saMkalana nahIM ho sakA / dRSTivAda meM pUrvo kA jJAna thaa| AgamoM ke saMkalanakA yaha pahalA prayAsa thaa| ise AgamoM kI prathama vAcanA kahA jAtA hai| usa samaya caturdaza pUrvo ke dhAraka kevala AcArya bhadrabAhu the| ve nepAladezameM mahAprANa dhyAna kI sAdhanA kara rahe the| unase pUrvo kA jJAna prApta karane hetU saMghane 1500 muniyoM ko unake pAsa nepAla bhejaa| 500 muni par3hanevAle the| 1000 muni unakI sevA hetu the| adhyayana cAlu huaa| adhyayana kI kaThInatA se ghabarAkara sthUlabhadra ke atirikta bAkI saba muni vApasa lauTa aaye| sthUlabhadrane dasa pUrvokA arthasahita adhyayana kara liyA kiMtu kisI truTI ke kAraNa AcArya bhadrabAhu ne cAra pUrvokA kevala pATha rUpameM adhyayana karavAyA, artha nahIM btaayaa| isa prakAra sthUlabhadra daza pUrvo ke paripUrNa jJAtA the tathA cAra pUrvo kA kevala pATha jAnate the| Age calakara dhIre dhIre pUrvokA jJAna lupta hotA gyaa|50 (19) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vAcanA _aisA mAnA jAtA hai ki - bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke bAda ATha sau sattAIsa aura ATha sau cAlIsa varSa ke bIca AgamoM ko vyavasthita karanekA eka aura prayAsa claa| kyoMki usa samaya bhI pahale kI taraha eka bhayAnaka akAla par3A thA, jisase bhikSAke abhAva meM aneka sAdhu devaloka ho ge| mathurAmeM Arya skaMdIla kI pradhAnatA meM sAdhuoMkA sammelana huaa| jisameM AgamoM kA saMkalana kiyA gyaa| isI samaya ke AsapAsa saurASTra meM valbhI meM bhI AcArya nAgArjuna sUrI ke netRtva meM sAdhuoM kA vaisA hI sammelana huaa| mathurA aura valbhI meM hue ina donoM sammelanoM ko dvitIya vAcanA kahA jAtA hai| tRtIya vAcanA dhIre dhIre logoM kI smaraNa zakti kama hone lgii| isaliye bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke nau sau assI yA nau sau tirAnabbe (980 yA 993) varSa ke bAda saurASTra ke aMtargata valbhImeM deva/ gaNI kSamA-zramaNa nAmaka AcArya ke netRtva meM sammelana huaa| AgamoM kA milAna aura saMkalana kiyA gyaa| usa samaya yaha vicAra AyA ki dhIre dhIre manuSyoM kI smaraNa zakti kama hotI jA rahI hai| isaliye samasta AgamoM ko kaMThAgra rakhanA kaThIna hogaa| taba AgamoM ko lipibaddha yA lekhana baddha karane kA nirNaya liyA gyaa| tadnusAra AgamoM kA lekhana huaa| dRSTivAda to pahalese hI lupta thaa| use vicchinna ghoSita kiyA gyaa| mUla aura TIkA meM apaneko 'vAyaNaMtare pUNa athavA nAgArjunIyAstu paThanti' aisA ullekha milatA hai|51 Aja hameM jo Agama prApta hai ve tIsarI vAcanA meM likhe gaye the|52 yaha bar3e mahattvakI bAta hai ki - bhagavAna mahAvIra kI vANI AjabhI hameM prApta hai| AgamoM kA vistAra gyAraha aMgoM ke atirikta jinakA upara ullekha kiyA gayA hai| upAMga, mUla cheda ke rUpameM anya graMtha bhI prApta hote haiN| jo aMgoMse saMbaMdhita hai| isa prakAra aMga aura aMga bAhya ke rUpameM jaina AgamoMkA vistAra huaa| yahA~ yaha jJAtavya hai ki - ye Agama zvetAMbara paraMparAmeM mAnya hai| zvetAMbaroMmeM bhI inakI saMkhyAke viSaya meM eka samAna mata nahI haiN| koI inakI saMkhyA 84, koI inakI saMkhyA peMtAlIsa (45) aura koI battIsa (32) mAnate hai| (20) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAMbara maMdiramArgI saMpradAya meM 45 evaM 84 kI saMkhyA kI bhinna-bhinna gaNoM meM mAnyatA hai| aMga, upAMga, cheda, mUla ke atirikta jo Agama mAne jAte hai unhe prakIrNaka kahA jAtA hai| Agama : anuyoga - AgamoMmeM Aye hue viSaya - aMga, upAMga, cheda, mUla, siddhAMta, bheda, tatva Adi kI dRSTi se hai| AcArya Arya rakSita sUrine unakA cAra anuyogomeM vibhAjana kiyA hai| 1)carakaraNAnuyoga 2) dharmakathAnuyoga 3) gaNitAnuyoga 4) dravyAnuyoga kahalAte haiN|53 ___artha ke sAtha sUtra kI jo anukUla yojanA kI jAtI hai, usakA nAma anuyoga hai, athavA sUtra kA apane abhidhyeya meM jo yoga hotA hai, use anuyoga jAnanA cAhiye / 54 1) caraNakaraNAnuyoga isameM AtmAke utthAna ke mUla guNa, AcAra, vrata, uttara guNa, samyak jJAna, samyak darzana, samyak caritra, saMyama, vaiyAvRtya, kaSAya nigraha, AhAra- vizuddhi, samiti, gupti, bhAvanA, iMdriya nigraha, pratilekhana, Adi kA vivecana hai| isameM AcArAMga tathA praznavyAkaraNa ye do aMga, sUtra, dazavakAlika yaha eka mUla sUtra, nizItha, vyavahAra, bRhatkalpa evaM dazAzrutaskaMdha ye cAra chedasUtra tathA Avazyaka isa prakAra kula ATha sUtra Ate haiN| 2) dharmakathAnuyoga : isameM dAna, zIla, tapa bhAvanA, dayA, kSamA, Arjava, mArdava Adi dharma ke aMgoMkA vizeSarupa se kathAnakoke mAdhyamase vivecana kiyA gayA hai| isameM kathA, AkhyAna, upAkhyAna dvArA dhArmika siddhAMtoM kA vivecana hai| isake aMtargata jJAtRdharmakathA, upAsaka dazA, antakRtadazA, anuttaraupapAtika dazA tathA vipAka ye pAMca aMga sUtra, aupapAtika, rAjapraznIya, nirayAvalIkA, kalpavataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA, aura vRSNidazA ye sAta upAMgasUtra evaM uttarAdhyayana yaha eka mUla sUtra isa prakAra kula teraha sUtra isameM Ate haiN| 3) gaNitAnuyoga : isameM sUrya, caMdra, nakSatra, bhUgola, khagola Adi viSayoM kA tathA grahagatiyoM Adi se saMbaMdhita gaNanAoM para vicAra kiyA gayA hai| isameM gaNita kI pradhAnatA hai| munizrI maheMdrakumArajI dvitIya ne 'vizva prahelikA' nAmaka pustaka meM vijJAna, pAzcAtya Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana evaM jaina darzana ke Aloka meM vizvakI vAstavikatA, Ayatana va Ayu kI mImAMsA ke aMtargata digaMbara - evaM zvetAMbara - paraMparA kI mAnyatA ke anusAra jo gANitika vivecana kiyA hai, usase gaNitAnuyoga ko samajhane meM bar3I sahAyatA milatI hai| 55 isake aMtargata jaMbUdvipa, prajJapti, caMdrapajJapti, tathA sUrya prajJapti ye tIna upAMga sUtra samAviSTa hai / 4) dravyAnu yoga: isameM jIva, ajIva Adi chaha dravyoM aura nau tatvoM kA kahIM vistAra se, kahIM saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| battIsa AgamoM ko ina cAra anuyogoM kI dRSTi se zreNigata kiyA jAya to caraNa karaNAnuyoga ke aMtargata sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyA prajJapti ye cAra aMga sUtra, jIvA -jIvAbhigama, prajJApanA, ye do upAMgasUtra evaM naMdI aura anuyogadvAra ye do mUlasUtra - ye kUla milAkara ATha sUtra samAviSTa haiN| ___ yaha uparokta vargIkaraNa viSaya sAdRzya kI dRSTi se huA hai, paraMtu nizcita rUpa se yaha kahA nahIM jA sakatA ki anya AgamomeM anya anuyogoM kA varNana nahIM hai| udAharaNArtha uttarAdhyayana sUtra meM dharma kathA ke sAtha - sAtha dArzanika tathyoM kA bhI vivecana hai| bhagavatI sUtra to aneka viSayoM kA mahAsAgara hai| AcarAMgameM bhI alaga - alaga viSayoM kI carcA hai| kucha - kucha AgamoMmeM cAroM anuyoga kA sammizraNa dekhA jAtA hai| ina cAroM anuyogoMmeM samyakdarzana, samyak jJAna, tathA samyak caritrarupa mokSa mArga kA vividha sthAnoM para kahIM saMkSepameM aura kahIM vistAra pUrvaka viSada vivecana huA hai| yaha kArya AgamoMkI vyavasthA ko sarala banAne hetu AryarakSita dvArA vi.sa. 122 ke AsapAsa saMpanna huaa|56 aMga Agama paricaya - mAnava ke zarIra meM bhinna - bhinna aMga- upAMga hote haiN| una sabake samavAya ko jIvana kahA jAtA hai| pratyeka aMga kA apanA - apanA kArya hotA hai| vaise hI jJAnI puruSone Agama puruSa kI kalpanA kI hai| jaina Agama sAhityako aMga, upAMga, mUla, cheda Adi ko bhinna - bhinna rupa meM svIkAra (22) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA gayA hai| unake bAraha aMga mAne gaye haiN| jinameM jaina dhArA dArzanika, dhArmika, naitika Adi vibhinna rupomeM pravAhita hotI hai ; unake bAraha aMga mAne gaye haiN| AcAra prabhRti AgamameM zruta puruSa kA aMgasthAna meM hone se aMga isa prakAra pahacAne jAte hai|57 Agama puruSa meM AcArAMga usake zIrSa (mastaka) sthAniya hai| jisa prakAra hAtha - paira Adi aMga manuSya ke zarIra ko saMcAlita karate haiM vaise hI Agama dhArmika jIvana ko saMcAlita karate haiN| usI prakAra se yahA~ Agama zruta jJAnarupI puruSa ke vividha aMgoMkA saMkSepameM varNana kiyA jA rahA hai| 1) AcArAMga AcArAMga sUtra kA bAraha aMgoMmeM mahattvapUrNa sthAna hai| isalie vidvAnoMne isako aMgoMkA sAra kahA hai|58 sAdhuoM aura sAdhviyoM kI AcAra paraMparA kA isameM vistAra se varNana kiyA gayA hai| ___ yaha do zrutaskaMdhoMmeM vibhakta hai| pahale zruta skaMdhameM nau adhyayana haiN| ve brahmacarya - AcAra caryA kahalAte haiM isameM cavAlIsa uddezaka haiN| isake prathama adhyayanakA nAma upadhAna zruta hai| isameM bhagavAna mahAvIra kI kaThora sAdhanA aura tapazcaryA kA varNana hai| jaba bhagavAna lAr3ha dezameM vajrabhUmi tathA zubhrabhUmi nAmaka sthAnoM meM vicaraNa kara rahe the, taba unheM aneka prakArake upasargoM - kaSToM ko sahana karanA pdd'aa| vahA~ ke loga unheM mArate, pITate, dA~toM se kATa lete the| unako vahA~ lukhA, sUkhA AhAra prApta hotA thaa| vahA~ loga unake pIche kuttoM ko chor3ate the| koI ekAda vyakti kuttoMse unheM bacAtA thaa|59 sthAnAMga sUtra ke nauveM sthAna isI se milatA-julatA upasarga sahanakA pATha milatA hai|60 jaba bhojana yA sthAna ke liye bhagavAna mahAvIra kisI gA~va meM pahu~cate to, gA~va meM rahanevAle loga mArate, pITate aura kahate yahA~ se dUra cale jaao| ve unako daMDoMse mukkoM se, bhAloM kI tIkhI noMkase, miTTI ke DheloMse yA kaMkaroM aura pattharoM se una para prahAra karate, tathA bahuta kolAhala karate / kabhI - kabhI unake zarIra kA mAMsa noMca lete / unake upara dhUla brsaateN| unheM upara uThAkara nIce paTaka dete / Asana se girA dete kiMtu bhagavAna mahAvIra zarIra kA mamatva tyAgakara saba sahate hu apane lakSya ke prati avicala rhte|61 / dUsare zruta skaMdha meM solaha adhyayana haiN| ve tIna cUlikAoM meM vibhakta haiN| piMDaiSaNA nAmaka adhyayana meM sAdhu sAdhviyoM ke AhAra viSayaka niyamoM kA vistArase varNana haiN| zaiyA adhyayanameM AvAsa sthAna ke guNadoSoMkA tathA gRhastha ke sAtha rahane meM laganevAle, doSoM kA varNana hai| (23) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iriyA adhyayana meM sAdhuke vihAra yA vicaraNa viSayaka niyamoMkA vivecana hai| batalAyA gayA hai ki - deza kI sImA para nivAsa karanevAle akAlacArI - binA samaya ghUmanevAle tathA akAlabhakSI binA samaya cAhe jo khAnevAle, daSyu-DAku, mleccha aura anArya Adi ke dezoMmeM sAdhu-sAdhviyoM ko vicaraNa nahIM karanA caahiye| bhASA adhyayana meM bhASA saMbaMdhI niyamoMkA, vasnaiSaNA adhyayanameM vanasaMbaMdhI niyamoMkA evaM avagraha pratimA adhyayana meM upAzraya saMbaMdhI niyamoMkA varNana hai| ye sAta adhyayana prathama culikA ke aMtargata haiN| dvitIya cUlikA meM bhI svAdhyAya sthAna Adi ke saMbaMdha meM sAdhusAdhviyoM ke niyamoM kA vidhAna hai| tIsarI cUlikA meM bhagavAna mahAvIra kA caritra aura mahAvrata kI pA~ca bhAvanAoMkA tathA mokSa kA varNana hai| ___ isa sUtra para AcArya bhadrabAhune niyukti, jinadAsa gaNi mahattarane cUrNi aura AcArya zilAMkane TIkA kI racanA kii| jinahaMsa nAmaka AcArya ne isa para dipikA likhii| jarmana ke prasiddha vidvAna - DaoN. harmana jekobIne isakA aMgrejImeM anuvAda kiyA aura isakI gaveSaNApUrNa prastAvanA likhii| sabase pahale AcArAMga sUtra ke prathama zrutaskaMdha san 1910 meM praoNphesara volTarane sUbrIMga nAmaka jarmana vidvAna dvArA saMpAdana kiyA gayA tathA jarmanI meM 'lipajaga' meM prakAzana huaa| 2) sUtrakRtAMga sUtra sUtrakRtAMga sUtrameM svasamaya apane tathA jaina dharma ke siddhAMtoM tathA para samaya anyamatavAdiyoke siddhAMtoM kA varNana haiN| isameM do zrutaskaMdha hai| pahale zrutaskaMdhameM eka adhyayana ke atirikta aura saba adhyayana padyabaddha hai| dUsare adhyayanameM gadyapadya donoM haiN| pahale zrutaskaMdha meM paMcabhUtavAdI, advaitavAdI, jIva aura zarIra ko abhinna mAnanevAle, jIva puNya aura pApakA kartA nahIM hai, aisA mAnanevAle pAMca bhUtoM ke sAtha chaThThA AtmA hai, aisA svIkAra karanevAle, koI bhI kriyAphala nahIM detI aisA mAnanevAloM ke siddhAMtoM kA vivecana hai| niyativAda, ajJAnavAda jagatakartRtvavAda evaM lokavAda kA isameM khaMDana kiyA gayA hai| vaitAr3hiya adhyayanameM zarIra ke anityatva upasarga sahiSNutA, kAma parityAga aura azaraNatva Adi kA pratipAdana hai| upasarga adhyayanameM saMyama pAlanameM AnevAle upasargoM, vighnoM yA kaSToMkA varNana haiN| (24) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIparijJA adhyayanameM sAdhuoM ko strIjanya upasarga ko Atmabala ke sAtha sahana karanA cAhiye aura nivAraNa karanA cAhiye / dvitIya zrutaskaMdhameM sAta adhyayana haiM / puMDarika adhyayana meM isa loka ko puSkaraNI kI upamA dI gaI hai| tadjjIva, tajjazarIra, paMcamahAbhUta, Izvara tathA niyativAda kA khaMDana kiyA gayA hai| sAdhu ko asana, pAna, khAdya, svAdya Adi padAthoMko maryAdA, niyama aura virakti bhAva ke sAtha grahaNa karanA caahie| kriyA sthAna adhyayanameM kriyA sthAnoM kA, AhAra parijJA adhyayana meM vanaspatiyA~, jalacara tathA pakSI Adi kA aura pratyAkhyAna ke adhyayanameM jIva hiMsA ho jAne para pratyAkhyAna kI AvazyakatA kA vivecana haiN| AcArazruta adhyayana meM sAdhuoke AcAra kA varNana hai| sAtaveM adhyayana kA nAma nAlaMdiya adhyayana hai| gautama gaNadhara nAlaMdA meM lepa nAmaka gRhapati ke hastIyAma nAmaka vanakhaMDameM Thahare the / yahA~ bhagavAna pArzvanAtha ke ziSya udaka per3hAla putra ke sAtha vicAra vimarza huaa| pariNAma svarupa udaka per3hAla putra ne cAturyAma dharma ke sthAna para pA~ca mahAvrata svIkAra kiye / 62 AcArya bhadrabAhune sutrakRtAMga sUtra para niyukti kI racanA kii| jinadAsa mahattarane isa para cUrNi likhii| AcArya zilAMka ne saMskRtameM isa para TIkA kI racanA kii| muni harSakula aura sAdhuraMga ne dipikAyeM likhii| jarmanI ke suprasiddha vidvAna DaoN. harmana jekobI ne isakA aMgrejImeM anuvAda kiyaa| bhASA aura vivecana kI dRSTi se AcAraMga sUtra kI taraha yaha bhI bahuta mahattvapUrNa hai| 3) sthAnAMga sUtra yaha tIsarA aMga hai| isameM anya AgAmoM kI taraha upadezoMkA saMkalana nahIM hai, kiMtu yahA~ sthAna yA saMkhyA ke kramase lokameM pracalita eka se dasa taka kI vibhinna vastuoM ginAI gaI hai| sAdhu - zrAvaka ke AcAra gocara kA kathana hai / yaha zAstra vidvAnoMke liye bar3A camatkAra janaka hai| bauddha sAhityameM aMguttaranIkAya isI prakArakA graMtha hai| sthAnAMga sUtrameM dasa adhyayana hai| tathA 783 sUtra haiN| AcArya abhaya deva sUrine isa para saMskRtameM TIkA likhii| (25) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4) samavAyAMga sUtra yaha cauthA aMga hai / sthAnAMga sUtrakI taraha isameM bhI saMkhyAoke AdhAra para varNana hai / thAMga sUtra meM sataka kI saMkhyAyeM lI gaI hai| isameM eka se lekara koTAnukoTI saMkhyAtaka kI vastuoM kA ullekha hai| dvAdazAMgIkI saMkSipta huNDI bhI isameM ullikhita hai / jyotiSacakra, daMr3aka, zarIra, avadhijJAna, vedanA, AhAra, AyubaMdha, saMhanana, saMsthAna, tInoM kAloM ke kulakara, vartamAna caubIsI, cakravartI, baladeva, vAsudeva prativAsudeva Adi nAma unake mAtA-pitAke pUrva bhavake nAma tIrthaMkaroM ke pUrvabhavoM ke nAma tathA airAvata kSetra kI caubIsI Adi ke nAma bhI batalAye gae haiN| yaha gahana jJAna kA khajAnA hai| abhaya deva sUrine isa para TIkA likhI / 5) vyAkhyA prajJapti - ( bhagavatI ) sUtra : vyAkhyA kA artha vizleSaNa aura prajJapti kA artha prarUpaNa hotA hai / isa sUtra meM jIvAdi vyAkhyAoM kA prarupaNa yA vivecana hai / isaliye ise vyAkhyA prajJapti kahA jAtA hai / ye vyAkhyAyeM praznottaroM ke rUpameM haiN| isa pA~caveM aMgameM eka zrutaskaMdha hai, 41 zataka aura 1000 uddezaka haiN| isameM chattIsa hajAra praznottara haiM / bhagavAna mahAvIra ke pramukha ziSya gaNadhara gautama bhagavAna se jaina siddhAMtoM ke bAre meM prazna karate haiM / isa sUtra kucha aise bhI saMvAda hai jinameM anya matavAdiyoM ke sAtha bhagavAna mahAvIra kA vAda- vivAda yA vArtAlApa uddhRta hai| isa sUtra meM aise prasaMga bhI hai jisase bhagavAna mahAvIra ke viSayameM jJAta hotA hai / isameM bhagavAna ke lie vaizAliya zrAvaya - vaizAlika zrAvaka zabda AyA hai / jisase yaha pragaTa hotA hai ki bhagavAna mahAvIra vaizAlI ke the / aneka sthaloM para aise varNana Ate haiM jahA~ bhagavAna pArzvanAtha ke ziSyone cAturyAma dharma ko chor3akara bhagavAna mahAvIra ke paMcamahAvrata aMgIkAra kiye / isa sUtra meM gozAlaka kA vistAra se varNana hai / naumallI aura nau licchavI gaNa rAjyoM kA isameM ullekha hai / udAyana, mRgAvatI, jayaMtI Adi bhagavAna mahAvIra ke anuyAyI kI mahattvapUrNa jAnakArI prApta hotI hai / aMga, baMga, mAlya, mAlavaya, Adi solaha janapadoM kA isameM ullekha milatA hai| isa sUtrameM jaina siddhAMta, AcAra aura itihAsa saMbaMdhI itanA vistAra se varNana hai ki isa eka Agamake adhyayana se adhyetAko jaina dharma kA yatheSTa jJAna ho sakatA hai| isa para AcArya abhayadeva sUrine TIkA likhI / (26) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6) jJAtR dharma kathA sUtra : yaha chaThThA aMga hai| isako "nAyadhamma kahA" jJAta dharma kathA bhI kahA jAtA hai| jJAta kA artha udAharaNa hai| isameM udAharaNa aura dhArmika kathAyeM hai| dharma ke siddhAMta, AcAra, AdikA isameM vivecana hai| vidvAnone bhASA, varNana, zailI Adi kI dRSTise ise prAcInatama AgamoMmeM mAnA hai| isameM do zrutaskaMdha hai| pahale zrutaskaMdhameM unnIsa adhyayana hai aura dUsaremeM dasa varga hai| AcArya abhayadeva sUrine isa para TIkA likhii| 7) upAsaka dazAMga sUtraH yaha sAtavAM aMga hai| aMga sUtroMmeM yaha eka aisA Agama hai jisameM zrAvakoke jIvanakA, vratoMkA, vistArase vivecana hai| isameM daza adhyayana haiN| pratyeka adhyayana meM eka -eka zrAvaka kA jIvana vRttAMta diyA gayA hai| isake prathama adhyayanameM AnaMda zrAvakakA vRttAMta hai jo bhagavAna mahAvIra kA parama bhakta thA / usakI saMpatti, parivAra, vyApAra, rahana, sahana, AdikA vistArase varNana kiyA gayA hai| jinase hameM usa samayake loka jIvana kA paricaya prApta hotA hai| yaha bhI jJAta hotA hai kivipula saMpattike svAmI hote hue bhI dharma ke prati ve bahuta AkRSTa rahate the / dharmAcaraNa aura dharmopAsanAmeM rUci lete the| unake jIvana meM dhArmikatA, pArivArikatA, sAmAjikatA kA bar3A sukhada samanvaya thaa| bhagavAna mahAvIra se AnaMda zrAvaka ne jisa prakAra vrata grahaNa kiye vaha prasaMga bar3A hI udbodhaprada hai| vahA~ pratyeka vratakA tathA usake aticAroM kA vizada rUpameM varNana kiyA gayA hai| AnaMda zrAvaka ne saMpatti, bhogopabhoga Adi meM jo apavAda rakheM, unameM usake jIvana kI saralatA, sAdagI aura buddhimattA pragaTa hotI hai| ____ anya zrAvakoM kA jIvana bhI bahuta unnata thaa| dharma pAlana meM vighna Anepara bhI unhoMne dharma kA parityAga nahIM kiyaa| AcArya abhayadeva sUrine isa para TIkA kI racanA kii| 8) aMtakRt dazAMga sUtraH ___ jaise upAsaka dazAMga sUtra meM upAsakoMkI kathAyeM hai usI prakAra isameM saMsArakA aMta karanevAle kevaliyoMkI kathAyeM haiM isaliye isakA nAma aMtakRta dazAMga sUtra hai| isameM jo kathAyeM AyI hai, ve prAya: eka jaisI zailImeM likhI gaI hai| vahA~ kathAoke kucha aMzakAhI varNana kiyA gayA hai| bAkI ke aMza vyAkhyA prajJapti sUtra se yA jJAtRdharma kathAMga (27) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra se lenekA saMketa kiyA gayA hai| isameM zreNika kI kAli Adi rAniyoMdvArA kI huI tapasyA kA varNana hai|63 isameM kula nabbe mokSagAmI jIvoMkA varNana hai| 9) anuttaraupapAtika sUtraH ye navavAM aMga hai| isameM apane puNyaprabhAvase anuttara vimAnoMmeM utpanna honevAle viziSTa mahApuruSoMkA varNana haiN| isameM upAsaka dazAMga aura aMtakRta dazAMga kI taraha isameM bhI pahale daza adhyayana the, kiMtu aba kula tIna varga bAkI raha gaye haiN| sarvatra eka sI zailI hai| isameM kAkaMdI nagarI ke dhannA seTha ke dIkSA grahaNa kara atyaMta kaThIna tapasyA kara zarIra damana kiyA, ve ekAvatArI hokara mokSa jAyeMge yaha sArA varNana isameM hai| AcArya abhayadevasurine isa para TIkA likhI 64 10) praznavyAkaraNa sUtra yaha dazavA~ aMga hai| prazna tathA vyAkaraNa ina do zabdoM se banA hai| prazna kA artha pUchanA yA jijJAsA karanA hai| vyAkaraNa kA artha vyAkhyA karanA yA uttara denA hai| vartamAnakAlameM isa sUtra kA jo hameM rupa prApta hotA hai usameM kahIM bhI praznottara nahIM hai| kevala AzravadvAra aura saMvaradvAra rupameM varNana prApta hotA hai65 AzravadvAra meM prANAtipAta, viramaNa Adi pAMca saMvaroMkA varNana hai| sthAnAMga aura naMdI sUtrameM, praznavyAkaraNa sUtra meM viSayoMkA jo ullekha huA hai| vartamAna meM isa sUtra kA jo rupa upalabdha hai,usameM ve viSaya prApta nahIM hote aisA pratIta hotA hai ki isakA prAcIna rupa vicchinna ho gyaa| vartamAna rUpameM hiMsAdi, Azrava dvAroMkA tathA ahiMsAdi saMvara dvAroMkA jo varNana isameM prApta hotA hai vaha, hiMsA - ahiMsA Adi tatvoM ko viSada rupameM samajhane meM bahuta upayogI hai| AcArya abhaya deva sUri kI isa para TIkA prApta hai| AcArya - zrI deveMdra muni ma. ne praznavyAkaraNasUtrakI prastAvanAmeM likhA hai ki, vartamAna praznavyAkaraNa bhagavAna mahAvIra ke praznoM ke uttaroM kA AMzika bhAga hai| 66 11) vipAka sUtraH ___ vipAka kA artha phala yA paripAka hai| isameM pApoM aura puNyoMke vipAka yA phala kA varNana hai| isaliye yaha vipAka ke nAma se prasiddha hai| sthAnAMga ke anusAra isameM dasa adhyayana hone cAhiye, kiMtu isameM bIsa adhyayana hai| jo do zruta skaMdhoMmeM vibhAjita hai| pahalA zrutaskaMdha duHkhavipAka aura dUsarA sukhavipAka ke nAmase prasaddhi hai| gaNadhara gautama (28) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra ke bahuta se duHkhita logoMko dekhakara bhagavAna mahAvIra se prazna karate hai tathA bhagavAna mahAvIra usake uttara dete haiN| pApa karmoM ke pariNAma svarupa prANI kisa prakAra kaSTa pAte haiM tathA puNyoke pariNAmasvarupa sukha bhogate haiN| ina donoM hI sthitiyoM kA isa sUtrameM viSada vivecana hai| AcArya abhayadeva sUrIne isa para TIkA kI racanA kii| isa prakAra AcArya abhayadeva sUrine tRtIya aMga sUtra samavAyAMga sUtra se lekara vipAka sUtra taka nau aMgoMkI TikAyeM likhii| isaliye ve jaina jagatameM navAMgI TikAkAra ke nAmase prasiddha hai| jaisA pahale sUcita kiyA gayA hai bArahavAM aMga dRSTivAda lupta ho gyaa| isalie usakA saMkalana nahIM kiyA jA skaa| 12) dRSTivAda : yaha bArahavA~ aMga hai| dRSTi kA artha darzana tathA vAda kA artha carcA yA vicAra vimarza hai / isameM vibhinna darzanoM kI carcA rahI hogii| dRSTivAda isa samaya lupta hai| upAMga paricaya __'upa' upasarga samIpa kA dyotaka hai| jo aMgoke samIpa hote haiM arthAta unake pUraka hote * haiM ve upAMga kahalAte hai / cAra vedoke zikSA, kalpa, vyAkaraNa, chaMda, nirukta tathA jyotiSa ye chaha aMga mAne gaye haiN| purANa, nyAya, mImAMsA tathA dharmazAstra ye upAMga mAne gaye haiN| jaina paraMparAmeM bhI bAraha upAMgoMkI taraha bAraha aMgoMkI bhI mAnyatA hai kiMtu prAcIna Agama graMthoMmeM isa saMbaMdhameM ullekha prApta nahIM hotaa| aMgoM kI racanA yA saMgraMthanA gaNadharoM dvArA kI gaI aura upAMgoMkI racanA sthavirone kii| viSaya Adi kI dRSTi se inakA koI vizeSa saMbaMdha pratIta nahIM hotaa| vaise aMgoMmeM sAmAnyata: tatva aura AcArakA varNana hai| upAMgoMmeM bhI usI viSaya para bhinna - bhinna rupoMmeM carcA kI gaI hai| AcArya zrI deveMdra munimahArAjane bArahavIM zatAbdI ke pUrva hue AcArya zrIcaMdaaura terahavI zatAbdi ke bAda ke aura caudahavIM zatAbdI ke prathama caraNameM hue AcArya jinaprabhA kA ullekha karate hue likhA hai ki - aMgabAhya ko upAMga ke svarupa meM svikAra kiyA hai|67 1)aupapAtika sUtraH ___ yaha pahalA upAMga hai| upapAta kA artha janma yA utpatti hotA hai| isase aupapAtika zabda banA hai| isa AgamameM devoM tathA nArakoM meM janma lene kA athavA sAdhakoMdvArA siddhi Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta karane kA varNana hai| isaliye yaha aupapAtika kahA jAtA hai| __gautamane jIva, ajIva, karma Adi ke saMbaMdhameM bhagavAna mahAvIra se prazna kiye| bhagavAna mahAvIrane usakA uttara diyaa| isa prakAra tatvajJAna saMbaMdhI aneka viSaya isameM hai| bhagavAna mahAvIra ke samayameM jo jainettara dharma saMpradAya pracalIta the, una vAnaprasthItApasoM, zramaNoM, parivrAjakoM, AjIvikA tathA ninhavoM kA bhI varNana prApta hotA haiN| ___ isameM nagara, rAjA Adi kA jo varNana AyA hai vaha sarva samAnya hai| dUsare AgamoMmeM jahA~ bhI ye viSaya Ate haiM vahA~ prAya: aupapatika sUtrameM Aye hue varNanoM se lene kA saMketa hai| 2) rAjapraznIya sUtraH yaha dUsarA upAMga hai| isameM paradezI rAjA aura bhagavAna pArzvanAtha kI paraMparA ke muni kezIkumAra zramaNake praznottara hai| paradezI seyaviyA nagarI kA rAjA thaa| vaha nAstika thaa| AtmA svarga, naraka, puNya, pApa Adi meM vizvAsa nahIM karatA thaa| ___ kezIkumAra zramaNane nyAya aura yukti pUrvaka ye tatva samajhAye / rAjAke vicAra badala gaye aura vaha Astika bana gyaa| isa sUtrameM kalA, zilpa, Adi kA varNana haiM bahattara kalAoM kA ullekha haiM kaMboja deza ke azva AdikA varNana haiN| AcArya malayagirIne bArahavIM zatAbdIme isapara TIkA kI racanA kii| 3) jIvA jIvA bhigama sUtraH yaha tIsarA upAMga hai| isameM gaNadhara gautama aura bhagavAna mahAvIra ke praznoMttaroke rupameM jIva evaM ajIva tatvoM ke bheda prabhedoMkA abhigama - vistRta vivecana hai| isa sUtrameM nau prakaraNa yA pratipattiyA~ haiN| jinameM do sau bahattara sUtra haiN| tRtIya prakaraNa sabase vistRta hai| usameM dvipoM, sAgaroM kA varNana haiN| ratna, asna, dhAtu, madya, pAtra AbhUSaNa, bhavana, vana, miSTAnna, dAsa, parvajanya tyohAra, utsava, yAna, vyAdhI, AdikA varNana haiN| AcArya malayagirIne isapara TIkA kI racanA kii| AcArya haribhadra sUri aura AcArya devasUrine isapara laghu vRttiyoM kI racanA kii| 4) prajJApanAsUtra : yaha cauthA upAMga hai / prajJApanA kA artha vizeSa rupameM jJApita karanA, jJAna, karAnA yA samajhAnA hai| isameM 349 sUtra haiN| jinameM prajJApanA, sthAna, lezyA, samuddhAta, Adi (30) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsa padoM kA vivecana hai / gaNadhara gautamane prazna kiye hai aura bhagavAna mahAvIra ne uttara diye hai / 1 aMga sUtroMmeM jisa prakAra vyAkhyA prajJApti sUtra sabase vizAla hai usI prakAra sUtroM meM prajJApanA sUtra sabase bar3A hai| isakI racanA vAcaka vaMzIya pUrvadhArI Arya zyAmane kI / aisA mAnA jAtA hai ki ve sudharmA svAmI kI teisavI pIr3hi meM hue / AcArya haribhadra sUrine isa viSama - kar3e padoMkI vyAkhyA karate hue pradeza vyAkhyA nAmaka laghu vRttikI racanA kI / isake AdhAra para AcArya malayagirIne TIkA likhI / isake pahale padameM pRthvI, jala, agni, vAyu, vRkSa, bIja, guccha, latA, tRNa, kamala, kaMda, mUla, magara, matsya, sarpa, pazu, pakSI AdikA varNana haiN| isameM Arya deza, jAti Arya, kUla Arya tathA zilpaArya Adi kA ullekha haiM / brAhmI kharoSTrI Adi lipiyoMkI bhI carcA haiM / 5) jaMbU dvIpa prajJApti : yaha pA~cavA~ upAMga haiN| yaha pUrvArdha uttarArdha ina do bhAgoM meM vibhakta hai / pUrvArdhameM cAra tathA uttarArdha meM tIna vakSaSkAra haiM / ve 176 sUtroMmeM vibhakta hai / pahale vakSaSkAra meM jaMbU dvipa meM sthita bharata kSetrakA varNana hai / aneka parvata, guphAyeM, nadiyA~, durgama sthAna, aTavI, tathA svApada pazu Adi kA bhI varNana usameM haiM / dUsare vakSaSkArameM utsarpiNI tathA avasarpiNI ke chaha chaha bhedoM kA vivecana haiN| suSamA duSamA nAmake tIsare kAlameM paMdraha kulakara hue| unameM nAbhikulakara kI marudevI nAmaka patnI se Adi tIrthaMkara RSabhadeva kA janma huaa| ve kozaladeza ke nivAsI the / prathama rAjA, prathama jina, prathama kevalI, prathama tIrthaMkara tathA prathama dharma vara cakravartI - dharmavara caturgata cakra jAte the / - unhone kalAoM evaM zilpoMkA upadeza diyA / tadanaMtara apane putroM ko rAjya sauMpakara unhone zramaNa dharmameM pravajyA svIkAra kI / unhone apane tapomaya jIvanameM aneka upasarga kaSTa sahana kiye / purimatAla nAmaka nagara ke udyAnameM unheM kevala jJAna huA / aSTApada parvata para unhone siddhi prApta kI / tIsare vakSaSkAra meM bharata cakravartI aura aneka digvijayakA vistAra se varNana hai / aSTApada parvata para bharata cakravartI ko nirvANa prApta huA / AcArya malayagirine isapara TIkA likhI, kiMtu vaha lupta ho gii| tadnaMtara isapara aura TIkAyeM likhI gayIM / (31) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdazahA akabarane jinako guru rupameM Adara diyA, una AcArya hari vijaya suri ke ziSya zAMticandra vAcakane vi.sa. 1650 meM isa sUtra para prameya ratna maMjUSA nAmaka TIkA likhii| 6-7) sUryaprajJapti - caMdra prajJapti : ye chaThe - sAtaveM upAMga hai| yadyapi ye do graMtha mAne jAte hai kiMtu inameM sArI sAmagrI eka jaisI hai| sUrya, caMdra, nakSatroM Adi kA isameM vistAra se varNana hai / sUryaprajJapti meM prAraMbha meM maMgalAcaraNa kI cAra gAthAyeM haiN| caMdraprajJaptimeM ve gAthAyeM nahIM hai| bAkIkI sAmagrI meM kuchabhI aMtara nahIM haiN| aisA anumAna kiyA jA sakatA hai ki inameM se eka Agama lupta ho gyaa| uMpAMgoMkI saMkhyA pUrti kI dRSTi se do AgamoM kI mAnyatA pracalita huii| AcArya- malayagirIne isa para TIkA kI racanA kii| 8) nirayAvalikAH kalpikA : isameM 1) nirayAvalikA - kalpikA - 2) kalpAvatAsikA 3) puSpikA 4) puSpa cUlikA tathA 5) vRSNi dazA ina pAMca aMgoMkA samAveza hai| aisA mAnA jAtA hai ki pahale ye pAMcoM eka hI sUtra ke rupameM mAne jAte the kiMtu Age calakara bAraha aMgoM aura upAMgoM kA saMbaMdha jor3ane ke liye inheM pRthak-pRthak ginA jAne lagA 68 inameM Arya jaMbU ke prazna aura gaNadhara sudharmAke uttara haiN| nirayAvalikA sUtra meM dasa adhyayana haiN| pahale adhyayana meM koNika - ajAtazatru kA janma, bar3e hone para usake dvArA apane pitA zreNika ko kArAgRha meM DAlanA, svayaM rAjasiMhAsana para baiThanA, zreNika dvArA AtmahatyA, koNika aura vaizAlI gaNarAjya ke adhyakSa ceTaka ke saMgrAma AdikA varNana hai| 9) kalpAvataMsikA - yaha aMtagaDa dazAMga sUtrakA upAMga hai| kalpAvataMsikA meM dasa adhyayana hai| isameM rAjA koNika ke dasa putroM kA varNana hai, jinhoMne dIkSA grahaNa kii| ugra saMyamArAdhanAdvArA aMtima samaya meM paMDita maraNadvArA saba devaloka meM gaye / zreNika kaSAyake kAraNa naraka meM jAte haiM, unake putra satkarma se devaloka meM jAte haiN| utthAna patana kA AdhAra mAnava ke svayaM ke karmoMpara hI hai| mAnava sAdhanA se bhagavAn bana sakatA hai aura virAdhanA se naraka kA kIr3A bhI bana sakatA hai| 10) puSpikA : isameM dasa adhyayana haiN| prathama aura dvitIya adhyayanameM caMdra aura sUrya kA varNana haiN| (32) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyayanameM somila brAhmaNa kA kathAnaka hai| isa brAhmaNane vAnaprastha tApasoM kI dIkSA aMgIkAra kI thii| vaha dizAoM kI pUjA karatA thaa| tathA apanI bhujAyeM Upara uThAkara sUrya kI AtApanA letA thaa| cauthe adhyayanameM subhadrA nAmaka AryikA kA kathana hai| 11) puSpaculikA : yaha prazna vyAkaraNa kA upAMga hai| isa upAMgameM bhI zrIM, hI. dhRti, kIrti, buddhi, lakSmI, ilA, sUrA, rasa aura gaMdhadevI Adi dasa adhyayana hai| isameM bhagavAna pArzvanAthakI paraMparAmeM dIkSita zramaNiyoM kI carcA hai / aitihAsika dRSTi se isameM bhagavAna pArzvanAtha ke yuga kI sAdhviyoMkA varNana hai| 12) vRSNidazAH ___ isameM bAraha adhyayana haiN| pahale adhyayana meM dvArikA nagarI, kRSNavAsudevakA varNana hai| bAvIsaveM tIrthaMkara bhagavAna ariSTanemi saMbaMdhI vivecana bhI isameM hai| jaba bhagavAna ariSTanemi vicaraNa karate hue raivataka parvata para Aye / kRSNavAsudeva gajArUr3ha hokara dalabala sahita darzana hetu gye| vRSNivaMza - yAdavavaMza ke bAraha kumAroM ne bhagavAna ariSTanemi ke pAsa zramaNa dIkSA grahaNa kii| cAra mUla sUtra : paricaya upAMga, cheda, mUla Adi aMgoMse saMbaMddha haiM / mukhya rupase aMgoMmeM jaina dharma ke siddhAMta, vrata, vidhAna, AcAra- maryAdA Adi kA varNana haiN| unhIM viSayoM kA upAMga Adi meM apanI apanI paddhati se vivecana kiyA gayA haiN| AcAra yA mahAvratoM kA samyaka paripAlana jaina dharma kA sabase mukhya AdhAra hai| AcAra hI pahalA dharma hai| AcAra ke abhAva meM cAhe kitanA hI zAstrajJAna ho, pravacana kauzala ho, unakA koI mahattva nahIM mAnA jaataa| sabase pahale mUla kI rakSA Avazyaka hai| mUla ke nAmase prasiddha sUtroMmeM jaina dharma mUla rUpa AcAra para prakAza DAlA gayA hai| eka sAdhukA AcAra akhaMDita rahe, usameM jarAbhI skhalanA na Aye, isa ora ina sUtroMmeM vizeSa dhyAna dilAyA gayA hai| inakA adhyayana pratyeka sAdhu-sAdhvI ke liye atyaMta Avazyaka mAnA jAtA hai| (33) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahale AgamoMkA adhyayana AcArAMga se zuru hotA thA, paraMtu jabase AcArya zayaMbhavane dazavaikAlikA sUtra kI racanA kI tabase sarva prathama dazavaikAlikake adhyayana karane kI paraMparA zuru huI aura usake bAda uttarAdhyayana sUtra Adi sIkhAyA jAtA hai / 69 1) dazavaikAlika sUtra : h yaha pahalA mUlasUtra hai| aisI mAnyatA hai ki kAlase nivRtta hokara arthAt dinake apane sabhI kAryoM ko bhalibhAMti saMpanna kara, vikAla meM saMdhyAkAlameM isakA adhyayana kiyA jAtA thA / isaliye yaha dazavaikAlika kahA gayA hai| isakI racanA ke bAremeM jaina samAja meM eka kathAnaka pracalita hai / - - zayyaMbhava nAmaka eka vidvAna brAhmaNa the| jinhoMne kAlAMtara meM jaina zramaNa dIkSA svIkAra kii| unakA manaka nAmaka bAlaka putra bhI unake pAsa dIkSita ho gayA / apane viziSTa jJAnadvArA zayyaMbhava ne yaha jAnA ki bAlaka manakakA AyuSya chaha mahine kA hai / use zru kA bodha karAne hetU AgamoM ke sAra rupameM dazavaikAlika sUtra kI racanA kI / bAlaka ne usakA adhyayana kara AtmakalyANa kiyA / - isa sUtrameM dasa adhyayana hai / aMtameM do cUlikAyeM haiM / aisA mAnA jAtA hai ki- ina culikA kI racanA AcArya zayaMbhava ne nahIM kI / ye bAdameM milAI gaI hai / AcArya bhadrabAhune isapara niyukti kI racanA kI / agasthasiMha aura jinadAsa gaNi mahattarane cUrNi likhI | AcArya haribhadra sUrine TIkA kI racanA kI / tilakAcArya, sumatisUri tathA vinaya haMsAdi vidvAnoM ne isa para vRttiyA~ likhI yApanIya saMgha ke AcArya aparAjita sUrine jo vijayAcArya ke nAma se bhI prasiddha the; isapara unhone vijayodayA nAmaka TIkA likhI / jarmana vidvAna vAlTara sUbriMgane bhUmikA Adi sahita tathA prophesara lAyamenane mUlasUtra aura niryukti ke jarmana anuvAda sahita ise prakAzita kiyA / prAkRta ke suprasiddha vidvAna DaoN. pIsalane uttarAdhyayana aura dazavaikAlika ko bhASAvijJAna kI dRSTi se bahuta hI mahattvapUrNa batAyA hai / (34) 2) uttarAdhyayana sUtra : uttarAdhyayana sUtra yaha dUsarA mUla sUtra hai| uttara + adhyayana ina do zabdoM ke milane se uttarAdhyayana zabda banA hai / aisA mAnA jAtA hai ki - zramaNa bhagavAna mahAvIra ne apane aMtima cAturmAsa meM apane aMtima samaya meM pariSada meM upasthita janoM ko chattIsa viSayoM kA upadeza diyA ve uttarAdhyayana sUtrameM saMgrahita haiM / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM 36 adhyayana haiN| isakI racanA adhikAMzataH padyAtmaka zailI meM hai| zabdaracanA itanI suMdara hai ki- ise dhArmika kAvya bhI kahA jA sakatA hai| isameM upamA, rUpaka, dRSTAMta Adi alaMkAroM kA sahaja rUpameM prayoga huA hai| jisase varNita viSaya bar3e sarasa aura preraka rUpameM pragaTa hue haiN| suprasiddha vidvAna DaoN. viMTaranijhane isakI gItA, dhammapada aura suttanipAta Adi ke sAtha tulanA kI hai| isameM jainadharma aura darzana ke saMkSepa meM sAra tatva saMkalita hai| AcArya bhadrabAhune isa para niryakti kI racanA kI, tathA jinadAsa gaNi mahattarane cUrNi likhI / AcArya lakSmIvallabha, jayakIrti, kamalasaMyama, bhAva vijaya, vinayahaMsa, harSakUla Adi aneka vidvAnoM ne isa para TIkAyeM likhii| suprasiddha jarmana vidvAna DaoN. harmana jekobIne aMgrejI anuvAda sahita ise prakAzita kiyaa| 3) naMdI sUtra : naMdI sUtra anya AgamoM ke sAtha arvAcIna hai| aisI mAnyatA hai ki - isake racanAkAra devavAcaka the| unake guru kA nAma dUSyagaNi thaa| naMdI sUtrameM 90 padyAtmaka gAthAyeM haiM aura 69 sUtra hai| prAraMbhika gAthAoMmeM bhagavAna mahAvIra, dharmasaMgha evaM zramaNa vRMda kA saMstavana kiyA gayA hai| jaina sthavirAvalI yA jaina AcArya paraMparA kA isameM kramAnubaddha varNana hai| prathama sUtrameM matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna mana:paryavajJAna aura kevalajJAna kA ullekha haiN| jJAna ke bheda prabhedoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai, jo zAstrAdhyAtAoM aura jijJAsuoM ke liye bahuta upayogI hai| samyak sUta ke aMtargata bAraha aMgoM kI carcA haiM / yaha batalAyA gayA hai ki - ve sarvajJoM, sarvadarziyoM dvArA bhASita haiN| zruta ke bhedoM kI bhI kaI apekSAoMse carcA AI hai| aMga praviSTa aura aMgabAhya ke rupameM unake do bheda batalAye gaye haiN| aMga praviSTa bhI Agama kahalAte haiM, jo gaNadharoM dvArA saMkalita yA praNita hai| aMgabAhya una zAstroM yA graMthoMkA nAma hai jo sthavIra munivRMda dvArA viracita hai| jinadAsa gaNi mahattarane isa para cUrNi tathA AcArya haribhadra evaM malayagirIne TIkAoM kI racanA kI hai| 4) anuyoga dvAra : yaha sUtra AcArya Arya rakSita dvArA racA gayA aisI mAnyatA hai / bhASA kA prayoga tathA viSayoM ke pratipAdana Adi kI apekSAse yaha sUtra kAphI arvAcIna pratita hotA hai| praznottara kI zailImeM isameM naya, nikSepa, anugama, saMkhyAta, asaMkhyAta, palyopama, sAgaropama evaM anaMta Adi kA varNana hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM kAvya zAstra nirupita naurasa unake udAharaNa, saMgIta saMbaMdhI svara, unake lakSaNa, grAma, evaM mUrcchanA AdikA vivecana hai| isameM jainettara matavAdiyoM kI bhI carcA hai| vyAkaraNa saMbaMdhita dhAtu, samAsa, taddhita tathA nikti - vyutpatti Adi kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| vibhinna prakAra ke karmakaroM yA vyavasAyoM tathA zilpiyoM kI bhI carcA hai| isa sUtra para jinadAsa mahattarane cUrNikA kI racanA kii| AcArya haribhadra tathA maladhArI hemacaMdra ne TIkAoM kI racanA kii| cAra cheda sUtra - paricaya sabase pahale 'chedasUtra' isa zabda kA prayoga Avazyaka niyukti isameM milatA hai / 70 isase pahale kI koI bhI prAcIna sAhitya meM 'chedasUtra' nAma nahI aayaa| isake bAda AcArya jinabhadra gaNi kSamAkSamaNa inhoMne vizeSAvazyaka bhASyameM71 isI prakAra saMghadAsa gaNi inhone 'nizIya bhASya' isa graMtha meM dhyeya sUtra kA ullekha kiyA hai|72 / / cheda sUtra jaina AgamoM kA prAcInatama bhAga hai| ata: atyaMta mahattvapUrNa hai| ina sUtroMmeM sAdhu sAdhviyoM ke prAyazcita ke vidhi vidhAnoMkA pratipAdana hai| yaha sUtra cAritra kI zuddhi sthira rakhanemeM hetubhUta haiM / isalie ise uttama zruta kahA jAtA hai| ina sUtroMmeM sAdhu - sAdhviyoM ke AcAra, vicAra saMbaMdhI niyamoM kA varNana hai| jinake - niyamoM ko bhagavAna mahAvIrane aura unake ziSyone deza kAlakI sthititayoM ke anusAra sAdhu saMghake liye nizcita - nirdhArita kiyA thaa| bauddha dharma ke tIna piTakoMmeM pahale vinaya piTaka ke sAtha inakI tulanA kI jA sakatI hai| bauddha dharma meM jaisA pahale saMketa kiyA gayA hai, vinaya zabda AcAra yA cAritra ke artha meM hai| vahA~ bhikSuoM ke niyamopaniyama varNita haiN| AcArya ke liye cheda sUtroM kA gahana adhyayana batAyA gayA hai| inakA adhyayana kiye binA AcArya yA upAdhyAya jaise mahattvapUrNa padoMkA koI adhikArI nahIM ho sktaa| cheda sUtra saMkSipta zailImeM race gaye haiN| 1) vyavahAra sUtra 2) bRhatkalpa sUtra 3) nizItha sUtra 4) dazazAzruta skaMdha - ye cAra cheda sUtra mAne jAte haiM / katipaya vidvAnone nizIthasUtra, mahAnizItha, vyavahAra sUtra, dazAzruta skaMdha, kalpasUtra (bRhad kalpa) tathA paMcakalpa - jitakalpa ye chaha cheda sUtra mAne haiN| (36) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1) vyavahAra sUtra : vyavahArasUtra cheda sUtroMmeM atyaMta mahatvapUrNa hai / ise bAraha aMgoM kA navanIta kahA gayA hai| isake racanAkAra AcArya bhadrabAhu the / unhone isa para niyukti kI racanA kI / vyavahAra sUtra para bhASya bhI prApta hotA hai kiMtu usake racayitA kA nAma ajJAta hai / malayagirine bhASya para vivaraNa likhA hai| isa para cUrNi bhI prApta hotI hai, jo aprakAzita hai| 1 isameM dasa uddezaka hai / unameM sAdhu dvArA kI gaI bhUloM ke liye prAyazcitoM aura truTiyoM kA vidhAna hai / yadi koI sAdhu gaNa ko chor3akara calA jAye aura phira vApasa calA Aye to use AcArya, upAdhyAya Adi ke samakSa AlocanA, niMdA, garhA Adi karake apane ko vizuddha karanA cAhiye / yadi AcArya upAdhyAya Adi na mile to grAma, nagara, nigama, rAjadhAnI, Adi kI pUrva tathA uttara dizAmeM apane mastaka para donoM hAthoM kI aMjali rakheM aura maiMne ye aparAdha kiye haiM, isa taraha apane aparAdhoM kA kathana karatA huA AlocanA kareM / AcArya evaM upAdhyAya ke liye hemaMta tathA grISma RtuoMmeM ekAkI vihAra karane kA niSedha kiyA gayA hai / varSA kAlameM do ke sAtha vihAra karane kA vidhAna hai / sthaviroMse binA pUche apane pArivArikoM saMbaMdhiyoM ke yahA~ sAdhuoM ke liye bhikSArtha jAne kA niSedha hai| grAma Adi meM jisa sthala ko eka daravAjA ho, vahA~ alpazrutadhArI bahuta se sAdhuoMke liye rahane kA niSedha haiN| eka AcArya kI maryAdA meM rahanevAle sAdhu sAdhviyoM ko pITha pIche vyavahAra na karake pratyakSa meM milakara bhUla Adi batAkara Apasa bhojana Adi kA vyavahAra karanA cAhie aisA vidhAna kiyA gayA hai / isa prakAra aura bhI vidhi vidhAnoMkA ullekha hai - jo prAyazcita evaM AlocanA Adi se saMbaMdhita haiM / 2) bRhat kalpasUtra: I yaha kalpa athavA bRhatkalpa yA kalpAdhyayana bhI kahalAtA hai / jo paryuSaNa meM par3he vAle kalpasUtra se bhinna hai / yaha jaina sAdhuoMkA prAcInatama AcAra zAstra hai / nizItha sUtra vyavahAra sUtra aura bRhatkalpakI bhASA kAphI prAcIna hai / I isa sUtra kalpa - kalpayogya yA kalpanIya, akalpa, akalpanIya sthAna, kapar3e, pAtra, upakaraNa Adi kA isameM vivecana hai| isa kAraNa isakA nAma kalpa hai| isameM chaha uddezaka haiM / AcArya malayagirIne likhA hai ki- pratyAkhyAna nAmaka navam pUrvakI AcAra nAmaka (37) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya vastuke bIsaveM prAbhRta meM prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai| kAlakramase pUrvokA paThana pAThana baMda ho gayA, jisase prAyazcitoM kA uccheda ho gayA, ata: AcArya bhadrabAhu svAmI ne bRhat kalpasUtra aura vyavahAra sUtra kI racanA kii| tathA ina donoM cheda sUtroM para niyukti likhii| __ bRhat kalpa para saMgadAsa gaNi kSamA zramaNa ne laghubhASya kI racanA kI / bhASya para malayagirIne vivaraNa likhA jo apUrNa rahA / jise lagabhaga savvAdo sau varSoM pazcAta saMvat 1332 meM kSema kirtI sUrine pUrNa kiyaa| isameM kalpanIya evaM akalpanIya vastuoM ke grahaNa karane aura na grahaNa karane kA vistAra se varNana hai| sAdhu-sAdhviyoM ko kisa prakAra bolanA cAhiye / bhojana, pAna Adise saMbaMdhita kriyA, maryAdA, niyama Adi viSayoMkA samIcIna rUpameM varNana kiyA gayA hai|99-73 Agama gRha - sArvajanika sthAna, khule hue ghara, gharake bAhara kA cabUtarA, vRkSamUla Adi ke sthAnoM meM sAdhviyoMkA rahane kA niSedha hai| isa prakAra cAritra pAlana meM upayogI niyamo kA varNana hai| 3) nizItha sUtra : cheda sUtrameM nizItha sUtra sabase bar3A hai| jisakA sthAna sarvopari mAnA gayA hai| ise AcArAMga sUtrake dvitIya zrutaskaMdhakI pA~cavI cUlA mAnakara AcArAMgakAhI eka bhAga mAnA jAtA hai| ise nizItha cUlA adhyayana mAnA jAtA hai| isakA dUsarA nAma AcAra kalpa hai| nizIthakA artha ardharAtri yA aprakAza kahA gayA hai| jaise rahasyamaya vidyA, maMtra, evaM yoga ko prakaTa nahIM karanA cAhiye isI prakAra nizItha sUtra ko ardharAtri ke tulya aprakAzya yA gopanIya rakhanA cAhiye, kyoMki isameM sAdhu - sAdhviyoM ko unake jIvanase saMbaMdhita honevAlI bhUloMkI jAnakArI dI gaI hai jinheM unhIM ko jAnanA cAhiye tathA apanI AtmAkA pariSkAra karanI caahiye| yadi koI sAdhu kadAcita nizItha sUtra ko bhUla jAye to vaha AcArya padakA adhikArI nahIM ho sktaa| isa sUtrameM sAdhuoke AcArasaMbaMdhI, utsarga vidhi aura apavAda vidhikA tathA prAyazcita Adi kA sUkSma vivecana hai| aisA mAnA jAtA hai ki - nauveM pratyAkhyAna nAmaka pUrva ke AdhAra para isa sUtra kI racanA huii| isa sUtra ke 20 uddezaka hai| pratyeka uddezaka meM aneka sUtra haiN| sUtroM para niyukti hai| sUtroM aura niyukti para saMghadAsa gaNikA bhASya hai| sUtra niyukti aura bhASya para jinadAsa gaNi mahattarane cUrNikI racanA kii| (38) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4) dazAzruta skaMdhasUtraH yaha cauthA cheda sUtra hai / isako AcAra dazA kahA jAtA hai| isake racayitA AcArya bhadra bAhu mAne jAte haiN| isa para niyukti prApta hotI hai| jaisA batalAyA gayA hai - jaina paraMparA meM bhadrabAhu nAmaka ekAdhika aneka AcArya hue haiN| vidvAnoM kA aisA maMtavya hai ki - jina bhadrabAhu ne cheda sUtra kI racanA kii| niyutikAra bhadrabAhu inase bhinna the| dazAzruta skaMdha para cUrNi kI bhI racanA huI / brahmarSI pArzvacaMdriyane vRtti yA TIkA kI racanA kii| isa graMtha meM dasa vibhAga haiN| AThaveM aura dazaveM vibhAga ko adhyayana kahA gayA hai aura bAkIke vibhAgoMko dazA kahA gayA hai| inameM asamAdhike sthAnoMkI carcA kI gaI hai| anAcaraNa rAtribhojana, rAjapiMDa grahaNa Adi kA varNana kiyA gayA hai| unameM aura do sau prAyazcitoM kA varNana hai| ATha prakAra kI gaNi saMpadAoM yA gaNAdhipati AcArya ke vyaktitva kI vizeSatAoMkA varNana kiyA gayA hai| jaise AcAra saMpadA, zrutasaMpadA, zarIra saMpadA, vacana saMpadA, vAcanA saMpadA matisaMpadA, prayogamati saMpadA tathA saMgraha saMpadA / 7215 ___ bhagavAna mahAvIra ke janma, dIkSA, kevalajJAna tathA mokSa kA vistAra se varNana hai| eka prasaMga meM mahAmohanIya karmabaMdha ke tIsa sthAnoM kA pratipAdana hai| isa prakAra sAdhu jIvanameM AzaMkita doSa, unakA nirAkaraNa unakI AlocanA, prAyazcita, ityAdi ke sAtha sAtha jaina AcAra- vidhAoM aura maryAdAoMkA vibhinna prasaMgoMmeM bar3A viSada vivecana huA hai| Avazyaka sUtra : __ Avazyaka zabda avasya se banA hai| jahA~ kisI kArya ko kiye binA rahanA ucita nahIM mAnA jaataa| kisI bhI sthiti meM TAlA nahIM jaataa| use avazya kiyA jAtA hai| Avazyaka sUtrameM sAdhuoMko karaNIya chaha Avazyaka kriyA, anuSThAnoM yA nitya karmoMkA vivecana hai| sAmAIka, caturvizaMtistava, vaMdanA, pratikramaNa , kAyotsarga evaM pratyAkhyAna ye chaha Avazyaka avazya karaNIya anuSThAna hai| __ AcArya haribhadra bAhune isa para niyukti kA praNayana - (racanA) kI hai| isa para AcArya jinabhadra gaNi kSamA zramaNa gaNine vizeSAvazyaka bhASya kI racanA kI jo tatva evaM AcAra viSayaka siddhAMtoM ke nirupaNa ko dRSTi se jaina sAhitya meM bahutahI prasiddha hai| jinadAsa gaNimahattarane isa para cUrNi kI racanA kii| AcArya haribhadrasUrine adhyayanazIla Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsu muniyoM ko uddiSTa kara TIkA kA sarjana kiyaa| TIkA kA nAma ziSyahitA hai| arthAta vaha par3hanevAle ziSyoM yA vidyArthiyoM ke liye bahuta lAbhaprada hai| isa TIkA meM racanAkArane chaha AvazyakoM kA paiMtIsa adhyayanoMmeM vivecana kiyA hai| ___ varNya viSayoMkA hRdayaMgama karAne hetU TIkAkArane prAkRta evaM saMskRtakI aneka prAcIna kathAoM kA bhI samAveza kiyA hai| AcArya malayagirIne bhI isa para TIkA kI racanA kii| AcArya mANikyazekhara sUrine isakI niyukti para dIpikA likhii| tilakAcArya ne bhI isa para laghuvRtti yAne saMkSipta TikA kI racanA kii| isa para itane AcAryoM dvArA TIkAoMkI racanAse yaha siddha hotA hai ki - isa sUtrakA sAdhakoM ke jIvana meM atyaMta mahattva mAnA jA rahA hai| AgamoM kA yaha saMkSepa meM paricaya hai| . . . prakIrNaka Agama sAhitya zvetAmbara mUrtipUjaka saMpradAya meM paiMtAlIsa Agama svIkRta hai| zvetAmbara sthAnakavAsI evaM terApaMthI saMpradAyadvArA pUrva meM vivecita gyAraha aMga, bAraha upAMga, cAra cheda, cAra mUla aura eka Avazyaka - aise battIsa Agama prAmANika rUpa se svIkAra kiye jAte haiM inhIM battIsa AgamoM ko mUrtipUjaka saMpradAya bhI mAnate hai kiMtu ve mUla sUtra meM piNDaniyukti - jisakA dUsarA nAma oghaniyukti, chedasUtra meM ahAnizItha, paMca kalpa aura dasa prakIrNaka.. aise teraha Agama aura adhika mAnate haiN| ____naMdIsUtra ke TIkAkAra AcArya malayagirI ne likhA hai ki tIrthaMkara dvArA upadiSTa zruta kA anusaraNa karake zramaNa prakIrNakoM kI racanA karate haiN| prakIrNaka kA Azaya idhara - udhara bikharI huI sAmagrI yA vividha viSayoM ke saMgraha se hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke tIrtha meM 14000 prakIrNaka mAne jAte the kiMtu vartamAna meM isakI saMkhyA dasa hai / ve isa prakAra hai - 1) catu:zaraNa 2) AturapratyAkhyAna 3) mahApratyAkhyAna 4) bhaktaparijJA 5) tandulavaicArika 6) saMstAraka 7) gacchAcAra 8) gaNavidyA 9) devendrastava 10) maraNa-samAdhi anyatra vIratthao nAma bhI hai| kiMtu ina nAmoM meM bhI ekarupatA dikhAI nahIM detI hai| kahIM graMthoM meM maraNa-samAdhi aura gacchAcAra ke sthAna para candravedhyaka aura vIrastava ko ginA hai to kinhIM graMthoMmeM devendrastava aura vIrastava ko sammilita kara diyA gayA hai kiMtu saMstAraka kI parigaNanA na kara usake sthAna para kahIM (40) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gacchAcAra aura kahIM maraNa - samAdhi kA ullekha karate hai|75 jaina pAribhASika dRSTi se prakIrNaka una graMthoM ko kahA jAtA hai jo tIrthaMkaroM ke ziSya udbuddhacetA zramaNoM dvArA AdhyAtma sambaddha vividha viSayoM para race jAte raheM hai| aisA kahA jAta hai ki jina - jina tIrthaMkaroM ko autpAtikI, vainayikI, kArmikI tathA pariNAmikI - ina cAra prakAra kI buddhi se yukta jitane bhI ziSya hote hai, unake bhI utane hI prakIrNaka graMtha hote haiN| pratyeka buddha pravrajyA dene vAle kI dRSTi se kisI ke ziSya nahIM hote para tIrthakara dvArA upadiSTa dharmazAsana kI prarupaNA karane kI apekSA se athavA unake zAsana ke antavarti hone se ve aupacArikatA se tIrthakaroM ke ziSya kahe jA sakate haiM ata: pratyeka buddho dvArA prakIrNaka kI racanA karanA yukti saMgata hai| ___vartamAna ke mAnya dasa prakIrNako meM se eka - eka kA saMkSipta paricaya yahA~ kiyA jA rahA hai - 1) causaraNa - catuHzaraNa, prakIrNaka jaina paraMparA meM arihaMta, siddha, sAdhu aura sarvajJa prarupita dharma ko zaraNabhUta mAnA gayA hai / inhIM cAra zaraNa ke AdhAra para isa prakIrNaka kA nAma catu:zaraNa rakhA gyaa|76 isa prakIrNaka ke AraMbha meM SaDAvazyaka para prakAza DAlA gayA hai usameM likhA hai - 1) sAmAyika Avazyaka se caritra kI zuddhi hotI hai| 2) caturvizati jinastavana se darzana kI vizuddhi hotI hai| 3) vaMdanA se jJAna meM nirmalatA AtI hai| 4) pratikramaNa se jJAna Adi ratnatraya kI vizuddhi hotI hai| 5) kAryotsarga se tapa kI zuddhi hotI hai aura pratikramaNa se cAritra kI zuddhi na huI ho usakI zuddhi kAyotsarga se hotI hai| 6) paccakkhANa se vIrya kI vizuddhi hotI hai| tadanantara svapna jo tIrthaMkara kI mAtA dekhatI hai usakA ullekha karake mahAvIra svAmI ko vaMdana karake cAra zaraNa kA vistRta vivecana kiyA gayA hai jisameM arihaMta, siddha, sAdhu aura dharma kI mahattA batAkara usakA guNa kIrtana kara, pUrva kiye pApoM kI niMdA aura sukRtya kA anumodana kiyA hai| (41) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2) Aura paccakkhANa / Atura prtyaakhyaan| prakIrNaka - yaha prakIrNaka maraNa se saMbaMdhita hai isake kAraNa ise antakAla prakIrNaka bhI kahA gayA hai| isameM bAla- maraNa aura paMDita maraNa kA vivecana hai jisakI sthiti prAya: AturAvasthA meM banatI hai / 'Atura' zabda sAmAnyata: roga-grasta vAcI hai, saMbhava hai isI kAraNa isa prakIrNaka kA nAma Atura pratyAkhyAna rakhA hai| isameM likhA hai jo mRtyu ke samaya dhIra banakara aura Akula-vyAkula na banakara pratyAkhyAna karate haiM ve marakara uttama sthAna ko prApta karate hai|78 isameM pratyAkhyAna ko zAzvata gati kA sAdhana batAyA gayA hai| 3) mahApaccakkhANa (mahApratyAkhyAna) prakIrNaka - isa prakIrNaka meM pApa aura duzcaritra kI niMdA karate hue unake pratyAkhyAna para bala diyA hai / tyAga yA pratyAkhyAna ko jIvana kI yathArtha saphalatA kA paripoSaka mAnA hai| isa AdhArazIlA para dharmAcaraNa TIkA hai| tyAga ke mahAna Adarza kI upAdeyatA kA isameM vizeSa rUpa se ullekha hone se isakA nAma mahApratyAkhyAna rakhA gayA ho aisA pratIta hotA hai| paudgalika bhogoM kA moha vyakti ko saMyamita jIvana nahIM apanAne detaa| paudgalika bhogoM se prANI kabhI tRpta nahIM hotA kiMtu saMsAra vRddhi hotI hai isa viSaya kA vizleSaNa isameM kiyA hai tathA mAyA varjana, titikSA evaM vairAgya ke hetu paMca mahAvrata, ArAdhanA Adi viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai| 4) bhattapariNNA (bhakta parijJA) prakIrNaka - jaina dharma meM bhatta - parijJA anazanapUrvaka maraNa ke bheda meM se eka hai| Atura pratyAkhyAna meM rugNAvasthA meM sAdhaka AmaraNa anazana svIkAra kara paMDita maraNa prApta karatA hai, bhakta parijJA kI sthiti usase thor3I bhinna hai, aisA pratIta hotA hai| isameM daihika asvasthatA kI sthiti kA vizeSa saMbaMdha nahIM hai| sadsad viveka pUrvaka sAdhaka AmaraNa anazana dvArA deha tyAga karatA hai| _prastuta prakIrNaka meM anyAnya viSayoM ke sAtha - sAtha bhatta parijJA kA vizeSa rupa se varNana hai isalie isa prakIrNaka kA nAma bhatta - parijJA rakhA gayA hai| isameM iMgita aura pAdopagamana maraNa kA bhI vivecana hai, jo bhatta parijJA kI taraha vivekapUrvaka azana- tyAga dvArA prApta kiye jAne vAle maraNa ke bheda hai| isa koTi ke paMDita - maraNa ke ye tIna bheda mAne gaye haiN| darzana vizuddhi ko bhI isameM bahuta mahattvapUrNa batAyA gayA hai| sAdhanA kI sthiratA ke lie manonigraha kI AvazyakatA kA bhI vivecana hai| (42) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5) taMdulaveyAliya, tandulavaicArika, prakIrNaka - tandula kA artha cAvala hotA hai, prastuta prakIrNaka meM eka dina meM eka sau varSa kA puruSa jitane tandula khAtA hai unakI saMkhyA ko upalakSita kara yaha nAmakaraNa huA hai| isameM jIvoM kA garbha meM AhAra, svarupa, zvAsozvAsa kA parimANa, zarIra meM saMdhiyoM kI sthiti va svarupa, nAr3iyoM kA parimANa, roma -kapha, pitta, rUdhira, zukra Adi kA vivecana hai| sAtha - sAtha garbha kA samaya, mAtA-pitA ke aMga, jIva kI bAlakrIr3A Adi dasa dazAe~ tathA dharma ke adhyavasAya Adi aura bhI aneka sambaddha viSayoM kA varNana hai| isa prakIrNaka meM nArI kA hIna rekhA citra bhI aMkita kiyA hai| aneka vicitra vyutpattiyoMdvArA nArI kA kutsita aura vIbhatsa padArthoM ke rupa meM citrita karane kA abhiprAya yahI rahA ho ki mAnava kAma aura kAminI se bhayAkrAMta ho jAye jisase usakA usa ora kA AkarSaNa hI miTa jaaye| isameM jo upamAe~ striyoM ke lie dI gaI hai ki strI ke lie puruSa bhI usI prakAra heya aMta meM kahA hai janma, jarA, maraNa evaM vedanAoM se bharA huA yaha zarIra eka prakAra kA zakaTa hai; ata: isake dvArA aisA kArya karanA cAhie jisase saMpUrNa du:khoM se mukti prApta ho ske| 6) saMthAraga (saMstAraka) prakIrNaka ___ jaina sAdhanA paddhati meM saMthArA - saMstAraka kA atyAdhika mahattva hai| jIvana bhara meM jo bhI zreSTha tathA kaniSTa kRtya kiye ho usakA lekhA - jokhA hotA hai aura aMtima samaya meM samasta duSTapravRttiyoM kA parityAga karanA, mana,vANI aura zarIra ko saMyama meM rakhanA, mamatA se mana ko haTAkara samatA meM ramaNa karanA, AtmaciMtana karanA, AhAra Adi samasta upAdhiyoM kA parityAga kara AtmA ko nirdvadva aura nispRha banAnA, yahI saMstAraka yAni saMthAre kA Adarza hai| mRtyu se bhayabhIta hokara usase bacane ke lie pApakArI pravRttiyA~ karanA, rote aura bilakhate rahanA ucita nahIM hai| jaina dharma kA yaha pavitra Adarza hai jaba taka jIo taba taka AnandapUrvaka jIo aura jaba mRtyu A jAye to vivekapUrvaka Ananda ke sAtha maro / saMyama , sAdhanA, tapa kI ArAdhanA karate hue adhika se adhika jIne kA prayAsa karo aura jaba jIvana kI lAlasA meM dharma se cyuta honA par3e aisA ho to dharma va saMyama sAdhanA meM dRDha rahakara samAdhi maraNa hetu ha~sate, muskarAte hue taiyAra ho jaao| mRtyu ko kisI bhI tarahase TAlA to nahIM jA (43) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakatA kiMtu saMthAre kI sAdhanA se mRtyu ko saphala banAyA jA sakatA hai| isa prakIrNaka meM saMstAraka kI prazastatA kA bar3e suMdara zabdoM meM varNana kiyA gayA hai jinhoMne saMstAraka para AsIna hokara paMDita maraNa prApta kiyA hai unakA kathana isameM kiyA gayA hai| __ jo deha tyAga karanA cAhate haiM ve bhUmi para darbha Adi se saMstAraka arthAt bichaunA taiyAra karake usa para leTate haiN| usa bichAne para sthita hote hue sAdhaka sAdhanA dvArA saMsAra sAgara ko taira jAte haiN| __ saMthAre meM sAdhaka sabhI se kSamAyAcanA kara karma kSaya karatA hai aura tIna bhava meM mokSa prApta kara sakatA hai| 7) gacchAyAra (gacchAcAra) prakIrNaka - isameM gaccha arthAta samUha meM rahane vAle zramaNa - zramaNiyoM ke AcAra kA varNana hai| yaha prakIrNaka mahAnizItha, bRhatkalpa va vyavahAra sUtroM ke AdhAra para likhA gayA hai| asadAcArI zramaNa gaccha meM rahatA hai to vaha saMsAra paribhramaNa ko bar3hAtA hai kiMtu jo sadAcArI zramaNa gaccha meM rahatA hai to dharmAnuSThAna kI pravRtti dina dunI rAta caugunI bar3hAtA hai / jo AdhyAtmika sAdhanA meM utkarSa karanA cAhatA hai unheM jIvana paryanta gaccha meM hI rahanA cAhie kyoMki gaccha meM rahane se sAdhanA meM bAdhA nahIM ho sakatI hai| isameM gaccha, gaccha ke sAdhu, sAdhvI, AcArya una saba ke pAraspArika vyavahAra niyama Adi kA vizada varNana hai| brahmacarya pAlana meM sadA jAgaruka rahane kI ora zramaNavRnda ko prerita kiyA gayA hai| viSaya ko adhika spaSTa karate hue ullekha kiyA gayA hai ki dRDhacetA sthavira ke citta meM sthiratA, dRDhatA hotI hai para jisa prakAra ghRta agni ke samIpa rahane para dravita ho jAtA hai usI prakAra sthavira ke saMsarga se sAdhvI kA citta dravita ho jAye aisI AzaMkA banI rahatI hai| caMdavijayaM (jaMdavijjhaya) yaha gacchAcAra kA dUsarA bhAga hai jisameM vinaya,AcArya guNa, ziSya guNa, vinayanigrahaguNa Adi sAta viSayoMkA vistAra se vivecana hai| 8) gaNivijjA (gaNividyA) prakIrNaka yaha jyotiSa kA eka mahattvapUrNa graMtha hai| gaNi zabda gaNa ke adhipati yA AcArya ke artha meM hai| saMskRta meM bhI gaNi zabda isI artha meM haiM kiMtu isa prakIrNaka ke nAma ke pUrvArddha meM jo gaNi zabda hai vaha gaNa-nAyaka ke artha meM nahIM hai| gaNi zabda kI eka anya niSpatti bhI hai| gaN dhAtU ke 'ina' pratyaya lagAkara gaNanA ke artha meM gaNi zabda banAyA jAtA hai| yahA~ usI kA abhipreta hai kyoMki prastuta prakIrNaka meM gaNanA saMbaMdhI viSaya varNita hai| isameM dina, tithi, Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakSatra, karaNa, graha, divasa, muhUrta, zakuna bala, lagna bala, nimitta bala Adi jyotiSa saMbaMdhi viSayoM kA vivecana hai| 9. deviMdathava (devendra-stava) prakIrNaka - isameM battIsa devondroM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| graMtha ke prAraMbha meM koI zrAvaka bhagavAn RSabhadeva se lekara caubIsave tIrthaMkara mahAvIra svAmI taka kI stuti karate hue kahatA hai ki tIrthaMkara battIsa indroM ke dvArA pUjita hai| zrAvaka kI patnI yaha sunakara jijJAsA prastuta karatI hai ki, "battIsa indra kauna-kauna se hai ? kaise hai ? kahA~ rahate hai ? kisakI sthiti kitanI hai ? bhavana parigraha unake adhikAra meM bhavana yA vimAna kitane hai ? nagara kitane hai ? vahA~ ke pRthvI kI laMbAI-caur3AI kitanI hai ? una vimAnoM kA raMga kaisA hai ? AhAra kA kAla kitanA hai ? zvAsozvAsa kaisA hai ? avadhijJAna kA kSetra kitanA hai Adi mujhe batAo" zrAvaka usakA samAdhAna karate hue devatAoM Adi kA jo varNana karatA hai yahI isa prakIrNaka kA mukhya viSaya hai| isameM battIsa indra para prakAza DAlane kI bAta kahI hai kiMtu usase adhika indroM ke saMbaMdha meM carcA kI gaI hai| 10. vIratthao (vIra stuti) prakIrNaka - isa prakIrNaka ke sthAna DaoN. munI nagarAjajI tathA AcArya devendramunIjI mahArAja ne maraNa-samAdhi prakIrNaka kA ullekha kiyA hai jisakA vivecana Age kiyA jaayegaa| Agama-dIpa prakAzana dvArA prakAzita 45 Agama kI gurjara chAyA meM vIratthao prakIrNaka liyA gayA hai| usameM 43 gAthA hai| prAraMbha meM vIra jineMdra ko namaskAra kara unake prakaTa nAmoM se unakI stuti kI gaI hai| jisameM arU, arahaMta, arihaMta, deva, jina, vIra Adi aneka nAma diye hai aura una nAmoM kI vyAkhyA dI hai| __aMta meM likhA hai ki zrI vIra jineMdra kI isa nAmAvalI dvArA mere jaise maMdapuNya ne stuti kI hai, he jinavara ! mujhapara kRpA karake mujhe pavitra zivapatha meM sthira kro| isa prakAra dasa prakIrNakoM ke bAda chaha cheda sUtroM kA vivecana kiyA hai jisameM se nizIthasUtra bRhatkalpa, vyavahAra sUtra aura dazAzrutaskaMdha kA to vivecana pahale kiyA jA cukA hai| zvetAmbara mUrtipUjaka saMpradAya meM vIyakappo aura mahAnisIha - ina do ko bhI cheda sUtra meM samAhita kiyA gayA hai jisakA varNana Age diyA jaaegaa| pahale maraNa samAdhi prakIrNaka kA varNana diyA jA rahA hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraNasamAhI (maraNa - samAdhi) - isakA dUsarA nAma maraNa vibhakti hai / yaha sabase bar3A prakIrNaka hai 1) maraNa vibhakti, 2) maraNa vizodhi 3) maraNa samAdhi 4) saMlekhanA zruta 5 ) bhattaparijJA 6 ) Atura - pratyAkhyAna 7) mahApratyAkhyAna 8) ArAdhanA ina ATha prAcIna zruta graMthoM ke AdhAra para prastuta prakIrNaka kI racanA huI hai / ziSya ne AcArya se jijJAsA prastuta kI ki bhagavAna samAdhi-maraNa kisa prakAra prApta hotA hai ? AcArya ne samAdhAna karane hetu AlocanA, saMlekhanA, kSamApanA Adi caudaha dvAroM kA vivecana kiyA hai / parisaha sahana karake pAdopagamana saMthArA karake siddha gati prApta karane vAloM ke dRSTAMta bhI diye haiM aMta meM anitya azaraNa Adi bAraha bhAvanAoM para bhI prakAza DAlA hai aura bhI aneka prakIrNakoM kI racanAe~ huI hai kiMtu ve prApta nahIM hai / - mahAnizItha cheda sUtra mahAnizItha pUrNa rupa se yathAvata nahIM raha sakA hai| isameM chaha adhyayana tathA do cUlAe~ hai| prathama adhyayana kA nAma zalyoddharaNa hai / isameM pApa rupI zalya kI niMdA aura AlocanA ke saMdarbha meM aTharAha pApa - sthAnakoM kI carcA hai / dvitIya adhyayana meM karmoM ke vipAka tathA pApa karmoM kI AlocanA kI vidheyatA kA varNana hai| tRtIya aura caturtha adhyayana meM kutsita zIla yA AcaraNa vAle sAdhuoM kA saMsarga na kiyA jAne ke saMbaMdha meM upadeza hai| paMcama adhyayana meM guru ziSya ke pAraspArika saMbaMdha kA vivecana hai usa prasaMga meM gaccha kA bhI varNana hai / SaSTha adhyayana meM AlocanA ke dasa bhedoM kA tathA prAyazcita ke cAra bhedoM kA varNana hai / - isa sUtra kI bhASA tathA viSayavastu ko dekhate hue yaha racanA arvAcIna ho aisA lagatA hai| jIyakappasutta (jItakalpa) sUtra isake racayitA suprasiddha bhASyakAra jinabhadragaNi kSamAzramaNa mAne jAte haiM / isa sUtra jaina zramaNoM ke AcAra ke saMbaMdha meM prAyazcita kA vidhAna hai / prAyazcita kA mahattva Atmazuddhi yA antaH pariSkAra kI upAdeyatA - ina viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| prAyazcita do zabdoM ke yoga se banatA hai prAya: kA artha hai pApa aura citta kA artha hai usa pApa kA vizodhana karanA / prAyaH nAma tapaH proktaM cittaM nizcaya ucyate, taponizcaya saMyogAt prAyazcittamitIryate|79 arthAt pApa ko zuddha karane kI kriyA kA nAma prAyazcita hai / isameM prAyazcita ke dasa bhedoM kA vivecana hai- 1) AlocanA, 2) pratikramaNa 3) mizra - AlocanA (46) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa donoM, 4) viveka 5) vyutsarga 6) tapa 7) cheda, 8) mUla 9) anavasthApya 10) paaraacik| piMDanijjutti, ohanijutti - piNDaniyukti, adhoniryakti -piNDa zabda jaina pAribhASika dRSTi se bhojanavAcI hai| prastuta graMtha meM AhAra eSaNIyatA, aneSaNIyatA, Adi ke saMdarbha meM udgama Adi doSa tathA zramaNa jIvana ke AhAra, bhikSA Adi pahulaoM para vizada vivecana kiyA hai| dazavaikAlika ke paMcama adhyayana kA nAma piNDaiSaNA hai| isa adhyayana para AcArya bhadrabAhu kI niyukti bahuta vistRta ho gaI hai| yahI kAraNa hai ki ise piNDa - niyukti ke nAma se eka svataMtra Agama ke rupa meM svIkAra kara liyA gayA hai| opaniyukti : ogha kA artha pravAha, sAtatya paraMparA prApta upadeza hai| jisa prakAra piNDa niyukti meM sAdhuoM ke AhAra viSayaka pahaluoM kA vivecana hai usI prakAra isameM sAdhu jIvana se saMbaMdha AcAra vyavahAra ke viSayoM kA saMkSepa meM ullekha kiyA hai| piNDa - niyukti dazavaikAlika niyukti kA jisa prakAra aMza mAnA jAtA hai usI prakAra ise Avazyaka niyukti kA eka aMza svIkAra kiyA jAtA hai, jisake racayitA AcArya bhadrabAhu hai| oghaniyukti pratilekhanA dvArA AlocanA dvAra tathA vizuddhi dvAra meM vibhakta hai / prakaraNoM ke nAmoM se spaSTa hai ki sAdhu jIvana caryA kA isameM samAveza hai|80 piNDa-niyukti aura ogha niyukti : ina donoM hI niyuktiyoM ko paitAlIsa AgamoM meM kyoM liyA ho yaha prazna hai aura donoM alaga - alaga Agama aMzoM kI niyuktiyA~ hote hue bhI donoM kA nAma sAtha meM diyA hai / isakA kAraNa bhI vicAraNIya hai| vAstava meM donoM ke viSaya sAdhu jIvana saMbaMdhI hai isalie nAma sAtha meM diyA ho aisA ho sakatA hai| kiMtu niyuktiyA~ to aura bhI hai unakA Agama meM samAveza nahIM kiyA jAtA hai| yadi inako na lIyA jAye to paiMtAlIsa kI saMkhyA nahIM hogI aura donoM ko alaga - alaga liyA jAye to chiyAlIsa ho jAyeMge isalie donoM kA sAtha meM vivecana kiyA ho aisA anumAna kiyA jA sakatA hai| yaha viSaya vicAraNIya hai| isa prakAra zvetAmbara, sthAnakavAsI aura terA paMthI paraMparA dvArA mAnya battIsa Agama aura ina battIsa meM zvetAmbara mUrtipUjaka dvArA mAnya aura teraha Agama milAne se kula paiMtAlIsa AgamoM ke viSayavastu kA yahA~ saMkSepa meM pratipAdana kiyA hai kyoMki AgamoM ke AdhAra para jaina siddhAMta kI maMjila khar3I hai isalie sarvaprathama AgamoM kA vivecana kiyA gayA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka meM sAdhu kI bhAvanA zvetAmbara mUrtipUjaka kI mAnyatAnusAra prakIrNaka ko bhI Agama mAnate haiM ve dasa hai| usameM se prathama prakIrNaka kA nAma causaraNa (catuHzaraNa) hai, usameM arihaMta, siddha, sAdhu evaM kevalI bhagavaMta ne kahA huA dharma, inakI zaraNa, cAra gati kA nAza karane vAlA hai| aisA sundara vivecana kiyA hai| usameM arihaMta Adi ke guNoM kA vistRta varNana kiyA hai aura vizeSa rupa se yaha bAta kahI hai ki ina cAra kI zaraNa bhAgyazAlI puruSa ko hI prApta hotI hai| Age kahA hai ki jisane ina cAra kA zaraNa nahIM liyA, dAna, zIla, tapa, bhAvanA, rupa dharma nahIM kiyA aura cAra gati rupa saMsAra kA cheda nahIM kiyA vaha manuSya janma hAra gayA hai|81 bAraha bhAvanAoM meM dUsarI azaraNa bhAvanA meM yahI bAta hai ki jagata kI koI vastu zaraNarupa nahIM hai mAtra uparokta cAra zaraNa hI zaraNa rupa hai| dUsare Atura pratyAkhyAna prakIrNaka meM ekatva bhAvanA kA ullekha huA hai usameM likhA hai jIva akelA hI jAtA hai nizcita rupa se akelA hI utpanna hotA hai, akele kI hI mRtyu hotI hai aura karma rahita hone para akelA hI siddha hotA hai, jJAna darzana sahita merI AtmA hI zAzvata hai anya sabhI bAhya padArtha saMbaMdha mAtra hai|82 tIsare mahApratyAkhyAna prakIrNaka meM bhI ekatva bhAvanA kA aisA hI varNana huA hai|83 caturtha taMdulavaicArika prakIrNaka meM anitya bhAvanA aura azuci bhAvanA kA varNana prApta hotA hai| usakA vivecana karate hue likhA hai ki yaha zarIra adhruva, anitya, azAzvata, vRddhi aura hAni ko prApta honevAlA vinAzazIla hai jisase pahale yA bAda meM use avazya chor3anA hI pdd'egaa| usake bAda meM isI meM zarIra kI saMracanA kA vivecana hai| zarIra kI azucitA kA varNana karate hue likhA hai ki yadi zarIra ke aMdara kA mAMsa parivartana karake bAhara kara diyA jAye to azuci ko dekhakara mAtA bhI ghRNA karane lgegii| manuSya zarIra mAMsa, zukra, haDDiyoM se vyApta apavitra hai kiMtu vastra, gaMdha aura mAlA Adi dvArA AcchAdita hone se suzobhita dikhatA hai| yaha zarIra khopar3I, carabI, majjA, mAMsa, haDiDyA~, khUna, carma koza, nAka kA maila aura viSTA Adi kA ghara hai| ye netra, kAna, hoMTha, lalATa, tAlu Adi amanojJa mala se yukta hai, hoMTha ke cAroM ora lAla cikanApana, mukha pasIne se lathapatha, dAMta malina hai hAtha kI aMguliyA~, aMguThA, nakha, sAMdhe se jur3e hai| yaha aneka nAvoM kA ghara hai| isa zarIra ke samAna, kapAla sukhe hue vRkSa ke koTara ke samAna, peTa bAloM se AcchAdita, azobhanIya kaTipradeza, romakUpa meM se svabhAvata: apavitra aura ghora durgandhayukta pasInA nikalatA rahatA hai| usameM kalejA, A~te, pittAzaya, hRdaya, phephar3e, plIhA Adi mala snAva ke nau chidra hai, (48) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisameM durgandha yukta pitta, kapha, mUtra Adi kA nivAsa sthAna hai| mAMsa gaMdha se yukta apavitra aura nazvara hai isa prakAra vicAra karane se aura usakA vibhatsa rupa dekhakara yaha jAnanA cAhie ki yaha zarIra adhruva, anitya, azAzvata, sar3ana- galana aura vinAzadharmI hai| isa prakAra eka sau do sUtra eka sau bayAlIsa sUtra taka zarIra kI racanA aura usakI azucitA kA vistRta vivecana kiyA hai|84 isameM varNita azuci bhAvanA kA vivecana bAraha bhAvanA meM se azucibhAvanA ke samAna hai| Agama vAGmaya meM bhAvanAoM ke saMbaMdha meM vibhinna prasaMgoM meM jo varNana AyA hai usakA yahA~ saMkSepa meM vivecana kiyA gayA hai| isa varNana meM do bAteM mukhya rupa se hamAre samAne AtI hai| pahalI bAta yaha hai ki bAraha bhAvanAoM ke rupa meM jo suvyavasthita kramabaddha vivecana hameM Aja prApta hai; AgamoM meM vaisA nahIM hai jo kucha bhI hai vaha saMketa rupa meM hai isalie anityatva, azaraNatva Adi ke atirikta anya bhAvanAe~ prakaTa rupa meM dRSTigocara nahIM hotii| anya vibhinna prasaMgoM meM Aye hue varNanoM meM unako sAMketika bhAva rupa meM to hama parigrahita kara sakate haiN| eka dUsarI bAta yaha hai ki azubha yA aprazasta tathA zubha yA prazasta bhAva ke AdhAra para hI bhAvanAoM kA varNana kiyA gayA hai| vahA~ ciMtana mUlaka mukhya azubha aura zubha pakSoM ko svIkAra kiyA gayA hai| sAdhaka pahale azubha kA ciMtana kare usakA parityAga kare, bAda meM zubha kA ciMtana kare aura use grahaNa kare / uparyukta saMdarbho meM Aye varNana se itanA to avazya hI siddha hotA hai ki vaicArika bhAvodbhAvana tathA ciMtana vimarza se satvonmukhatA, caryA meM Atma parAkramazIlatA, udita hotI hai| AgamoM para vyAkhyA sAhitya AgamoM kI vyAkhyA aura vizleSaNa meM vidvAnoM ne bhinna bhinna vidhAoMme sAhityakI racanA kI isakA eka hI lakSya thA ki Agama gata tatvoMkA viSadarUpameM vivecana kiyA jAe, tAki adhyayana karanevAle, jijJAsu jana AgamoM kA sAra AtmAsAta karanemeM sakSama ho sake, kyoMki, AgamoM para hI jaina saMskRti, dharma, darzana aura saMghakA prAsAda avasthita hai| AgamoMpara niyukti, bhASya, yUrNi, TIkA, vRtti, dIpikA, TabbA Adi ke nAma se vizAla sAhitya kI racanA huii| (49) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyukti vyAkhyAmUlaka sAhityameM niyuktikA sthAna sarvopari hai| sUtra meM jo artha nizcita kiyA huA hai, jisameM vaha sannibaddha ho use niyukti kahA gayA hai| AgamoM para AryA chaMda meM jise gAthA kahA jAtA hai, vaha prAkRta bhASAmeM upalabdha hai| viSayako bhalibhA~ti pratipAdita karanehetU aneka kathAnako, udAharaNoM, tathA dRSTAMtoM kA prayoga kiyA jA rahA hai jinakA ullekha mAtra niyuktiyoMme milatA hai| isaliye yaha sAhitya itanA sAMketika aura saMkSepa meM hai ki binA vyAkhyA yA vivecana ko bhalibhA~ti samajhA nahI jA sktaa| yahI kAraNa hai ki - TIkAkArone mUla Agama ke sAtha-sAtha niyuktiyoM para bhI TIkAyeM racI hai| __ aisA jAna par3atA hai ki - prAcIna gurU paraMparAse prApta pUrva sAhitya AdhArapara hI niyukti sAhitya kI racanA kI gii| yaha saMkSipta aura padyabaddha honese ise saralatA se kaMThastha kiyA jA sakatA hai tathA dharmopadeza ke samaya ise kathA Adike uddharaNa diye jA sakate hai| AcArAMga sUtra, sUtrakRtAMga sUtra, sUryaprajJApti, vyavahAra sUtra, kalpasUtra, dazAzrutaskaMdha, uttarAdhyayana sUtra, dazavaikAlika sUtra aura Avazyaka sUtra Adi para niyuktiyoM kI racanA kI gaI / paraMparAse inake racanAkAra AcArya bhadrabAhu mAne jAte haiM / jo saMbhavata: cheda sUtroMke racayitA, aMtima zruta kevalI AcArya bhadrabAhuse bhinna the| __ niyuktiyoMmeM jaina siddhAMta ke tatva, paraMparAgata AcAra, vicAra aneka aitihAsika tathA paurANika paraMparAyeM Adi kA varNana hai| niyuktiyoMmeM prAya: ardhamAgadhI - prAkRta kA prayoga huA hai| bhASya vidvAnoM ko niyuktiyoM dvArA kI gaI vyAkhyA saMbhavata: paryApta na lagI ho / ata: unhone bhASyoke rupa meM nayA vyAkhyA - graMtha likhaa| 'bhASituM yogyaM bhASyam' jo bhASita yA vyAkhyA karane yogya kI Ati hai, use bhASya kahate haiN| zizupAlavadha meM mahAkavi mAghane eka sthAna para bhASya kA vivecana karate hue likhA hai - saMkSipta kiMtu artha garimA yA artha - gaMbhIratA se yukta vAkya kA suvistRta zabdoMmeM vizleSaNa karanA bhASya hai| 85 vidvAnoM ne bhASya kI eka anya prakAra se bhI vyAkhyA kI hai - 'jahA~ sUtra kA artha, usakA anusaraNa karanevAle zabdoMdvArA kiyA jAtA hai, athavA apane zabdoMdvArA usakA vizeSarupameM varNana kiyA jAtA hai, use bhASya kahA jAtA hai|86 (50) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyuktiyoM kI taraha bhASyoM kI racanA bhI prAkRta gAthAoM meM saMkSipta zailImeM huI hai| unameM bhI mukhyarupase ardhamAgadhI kA prayoga huA hai| katipaya sthAnoMpara mAgadhI aura zaurasenI kA bhI prayoga dRSTigocara hotA hai / bhASyoMkI racanA kA samaya sAmAnyata: lagabhaga cauthI - pA~cavI zatAbdi mAnA jAtA hai| bhASya sAhityameM vizeSata: nizItha bhASya, vyavahAra bhASya tathA bRhatkalpAbhASya kA sthAna atyaMta mahattvapUrNa hai| bhASyameM aneka prAcIna anustRtiyA~ - sunI huI bAteM, laukika kathAyeM tathA sAdhuoke paraMparAgata prAcIna AcAra, vicAra Adi kI vidhiyoMkA vivecana haiM / jaina sAdhu saMghake prAcIna itihAsa ko bhalibhA~ti jAnane ke liye bhASyoMkA adhyayana atyaMta Avazyaka haiN| __ saMghadAsa gaNi kSamA zramaNane kalpa, vyavahAra aura nizItha bhASyoMkI racanA kI aisA prasiddha hai| ye AcArya haribhadrasUri ke samakAlIna the| cUrNi: niyuktiyoM aura bhASyoke pazcAta cUrNiyoM kI racanA kii| kevala aMga AgamoM parahI nahIM kiMtu upAMga, mUlAdi anya AgamoM para bhI TIkAoM kI racanA hotI rahI jinameM se bahuta sI Aja hameM prApta haiM / dhanya hai ye AcArya jinhone jJAnArAdhanA kA bahuta bar3A kArya kiyA tathA logoMpara atyadhika upakAra kiyaa| TabbA : saMskRta TIkAoM ke bAda vyAkhyA kA eka aura rupa prakAzameM AyA, use TabbA kahA jAtA hai / gujarAtI evaM rAjasthAnI bhASAoMmeM AgamoM para TabboM kI racanAyeM huI / gujarAta rAjasthAnameM jaina dharma bahuta phailA huA thaa| Aja bhI hai| TabbA saMbhavata: saMskRtake 'stabdha' zabda se banA hai| stabdha kA artha gherA huA, rokA huA, avaruddha kiyA huA hotA hai| TabbA mUla Agama ke zabdako arthadvArA ghere rahatA hai| ata: zAbdika dRSTi se yaha zabda sArthakatA liye hue haiN| TabbA kA tAtparya - Agama ke zabdoM kA bahuta hI sarala rupameM artha denA hai| jina jina zabdoMkA artha kiyA jAtA , unake nIce usake Tabbe likha diye jAte haiN| sAdhAraNa loga ina TabboM kI sahAyatA se AgamoM kA Azaya yA bhAva bar3I sugamatA se samajha lete| samIkSA: itanA vizAla vyAkhyA sAhitya likhe jAne kA abhiprAya yaha hai ki jaina tatvajJAna aura AcAra vidhAoke adhyayana meM sAdhuoke sAtha - sAtha gRhasthoM kI bhI abhiruci rahI hai (51) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / ataeva vyApaka lAbhakI dRSTIse yaha vipula sAhitya racA gyaa| isa vyAkhyAmUlaka sAhityameM tAtvika siddhAMtoMkA, sAdhuoM kI caryAkA tathA gRhastha upAsakoMkI vyaktigata, pArivArika, sAmAjika sthitiyoMkA vibhinna vargoM ke logoke kArya, zilpa, vyavasAya, zikSA, kalAkRtiyA~, sthApatya, bhavana nirmANa kalA i. kI racanA huii| jaisA batalAyA gayA hai - niyuktiyA~ aura bhASya prAkRta gAthAoMmeM likhe gaye, cUrNiyoM kI racanA gadyameM huI / niyukti aura bhASyoMmeM jaina dharma ke siddhAMta vistAra se pratipAdita nahIM kiye gye| saMkSipta evaM sAMketika rupameM vahA~ vivecana huaa| isake atirikta niyuktiyoM aura bhASyoM kI gAthAyeM kaI kaI ApasameM mizrita hotI gaI isalie unake mAdhyamase jaina darzana aura AcAra ke siddhAMtoM ko vizeSa rupa se samajhanA sAdhAraNa pAThakoM ke liye kaThIna ho gyaa| cUrNiyoMkI eka vizeSatA yaha rahI ki - vahA~ prAkRta ke sAtha- sAtha saMskRta bhASAkA bhI prayoga huaa| isake kAraNa bhASAkI rocakatA bhI bar3hI aura viSayoke nirupaNameM adhika anukUlatAyeM huii| TIkA: cUrNiyoM ke bAda bhI vyAkhyAmUlaka sAhityakI racanA kA krama Age bar3hatA rahA / vidvAna AcAryoM ne saMskRta meM AgamoM para bar3e vistRta rupameM vRttiyoM yA TIkAoM kI saMskRta meM racanA kii| saMskRta eka aisI bhASA hai, jisameM thor3e zabdoMmeM vistRta bhAva prakaTa kiyA jA sakatA hai| _ AcArAMga aura sUtrakRtAMga para AcArya zilAMka dvArA racita TIkAyeM prApta haiN| ina donoM aMga sUtroM kA AgamoMmeM sarvopari mahattva hai| AcArya zilAMka kI TIkA ke sAtha ina AgamoM kA adhyayana karane se jaina darzana ke gahana tatvoMko bhalibhA~ti samajhA jA sakatA hai| ina do AgamoM ke atirikta bAkI ke do aMga AgamoM para AcArya abhayadeva sUrine TIkAoMkI racanA kii| ve navAMgi TIkAkAra kahe jAte haiN| una dvArA racita TIkAoMkA jaina sAhityameM bahuta hI mahatvapUrNa sthAna hai| aneka vidvAna AcAryoMne AgamoM para aura bhI TIkAe~ likhIM aura aneka viSayoMkA yathA prasaMga varNana kiyA hai| ___ jaina AgamoMmeM jo dravyAnuyoga mUlaka Agama hai ve tAtvika dRSTise bahuta gaMbhIra hai| TIkAkAroM aura vyAkhyAkAroMmeM unameM varNita - AtmA, karma, Azrava, tapake vibhinna bheda, upabheda, pudgala kA gahana vivecana, paramANunavAda kI viSada carcA anekavidha paramANuoke sammilanase niSpanna honevAlI vibhinna dazAyeM, kAryotsarga,dhyAna,svAdhyAya Adi kA bahuta hI (52) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSma, gahana, vizleSaNa kiyA hai jo tAtvika jJAnameM abhirucizIla zramaNoM aura vidvidjanoM ke liye vizeSata: paThanIya hai, kyoMki jIvanameM tatvajJAna kA bahuta bar3A mahattva hai| yadyapi saba loga, tatvajJAnameM pragati nahIM kara sakate, kyoMki - usameM prajJA, abhyAsa aura zramakI atyAdhika AvazyakatA hai, kiMtu jinameM pratibhA, ruci aura kAryazakti ho, unheM to avazyahI uccastarIya tatvajJAna prApta karanA caahiye| aise puruSoMke liye TIkAkAroMdvArA kI gaI vyAkhyAyeM bahutahI lAbhaprada hai| vyAkhyA sAhitya ke aMtargata cUrNiyoMkI yaha vizeSatA rahI hai ki - saiddhAMtika tatvoMko samajhAne ke liye unameM kathAoM kA vizeSa rupa se upayoga kiyA gyaahai| kathAnakoM, dRSTAMtoM aura udAharaNoMdvArA gahana evaM kaThIna tatvoMko AsAnI se samajhA jA sakatA hai / cUrNikAroM kA yaha prayatna vAstavameM atyaMta upayogI hai / zatAbdiyoM se tatvajijJAsu inakA adhyayana karate hue lAbhAnvita ho rahe haiN| dArzanikatA ke sAtha - sAtha laukika viSayoMpara bhI TIkAkArone bahuta hI vizada vizleSaNa kiyA hai - jisase pAThaka apane atita ko bhalibhA~ti samajha sakate haiN| kisI bhI samAja yA rASTra ke saMbaMdha meM usakA gauravamaya atIta bar3A preraNAprada hotA hai| isalie ise jIvita rakhanA vidvAnoM kA kArya hai / ina TIkAkArone vyAkhyAkArone isa kArya ko bar3I suMdaratA se niSpAdita kiyA hai| yaha vyAkhyA mUlaka sAhitya aisA sAhitya hai jo yuga - yuga taka jijJAsuoM aura pAThakoMko preraNA pradAna karatA rhegaa| zvetAMbara : digaMbara paricaya Agama jaina dharma zvetAMbara aura digaMbara do samudAyoMmeM vibhakta hai| maulika siddhAMtoM kI dRSTi se donoMmeM koI vizeSa aMtara nahIM hai kiMtu AcAra viSayaka mAnyatAoMmeM aura tadnusAra kucha saiddhAMtika mAnyatAoMmeM aMtara haiN| "zvetAni aMbarANi yeSAM te zvetAMbarA"87 isa vigraha ke anusAra jinake vastra sapheda hote hai ve zvetAMbara kahe jAte haiN| isakA Azaya yaha hai ki - zvetAMbara paraMparAke sAdhu - sAdhvI Agama nirupita parimANa aura maryAdA ke anusAra sapheda vastra dhAraNa karate haiN| "dizAeva aMbarANi yeSAM te digaMbarA" (53) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa vigraha ke anusAra dizAyeM hI jinake vastra ve digaMbara kahalAte haiM |rthaa digaMbara sAdhu vastra dhAraNa nahIM krte| ve vastroM ko parigraha mAnate haiM / digaMbara paraMparAmeM striyA~ dharma svIkAra karane ke liye adhikRta nahIM haiM / digaMbara mAnyatA 'anusAra bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke pazcAta 683 varSa taka dvAdaza aMga jJAna kI pravRtti gatizIla rahI / jJAna, guru ziSya kI paraMparA se maukhika rupa meM diyA jAtA thA / kramaza: vaha vilupta hotA gayA / bAraha aMgoM kA kucha AMzika jJAna dharasena nAmaka AcArya ko thaa| ve rASTra ke aMtargata giranAra parvata para caMdraguphAmeM dhyAna nirata the| aisA kahA jAtA hai ki unheM AcArAMga pUrNatayA smaraNa thA / - AcArya dharasenako yaha ciMtA huI ki unheM jo zrutajJAna smaraNa hai, kahIM unhIM ke sAtha na calA jAya isaliye unhone mahimA nagarI ke munisaMghako patra likhA ki- ve kucha aisI vyavasthA kareM ki jJAna kI yaha mahatI paraMparA Age bhI calatI raheM / 88 munivRMda ke ciMtana ke anusAra AMdhra pradeza se puSpadaMta evaM bhUtabalI nAmaka do muniyoM ko AcArya dharasena ke pAsa jJAna prApta karane hetu bhejaa| ve donoM muni bar3e medhAvi the, dharasena ne unako dRSTivAda ke aMtargata kucha pUrvI aura vyAkhyAprajJapti kI zikSA dI / jJAna prApta kara donoM muni vahA~ se vApasa lauTa Ae / digaMbaroM ke sarvamAnya zAstra : SaTkhaMDAgama : muni puSpadaMta aura bhUtabalIne yaha vicAra kiyA ki unhone AcArya dharasena se jo durlabha jJAna prApta kiyA hai, usase auroMkobhI lAbha mileM / isaliye unhone SaTkhaMDAgama kI racanA kI / ye zaurasenI prAkRta haiM / puSpadaMta ne 107 sUtroMmeM sat prarUpaNA kA vivecana kiyA tathA bhUtabalIne 600 sUtroMmeM karma prakRtiyA~ Adi ke viSayameM zeSa sArA graMtha likhaa| DaoN. jagadizacaMdra jaina ne 'prAkRta sAhityakA itihAsa' nAmaka pustaka meM SaTkhaMDagam kA mahattva usake cha: khaMDa, unameM varNita viSaya kI una para racita dhavalA Adi TIkAoM para vistAra se prakAza DAlA hai / 89 SaTkhaMDAgama kA AdhAra caturdaza pUrvoM ke aMtargata dvitIya agrAyaNI pUrvakA karma prakRti nAmaka adhikAra hai (54) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha chaha khaMDoMmeM vibhakta hai, isaliye inheM SaTkhaMDAgama kahA jAtA hai| digaMbara paraMparAmeM yaha AgamoM ke rupameM mAnya hai / 90 SaTkhaMDAgama para vyAkhyA sAhityaH SaTkhaMDAgama digaMbara paraMparAmeM sarvamAnya graMtha hai / samaya samaya para aneka vidvAnone ina para TIkAyeM likhI / lagabhaga dUsarI zatAbdimeM AcArya kuMdakuMda ne isapara parikarma nAmaka TIkA kI racanA kI / tIsarI zatAbdi meM AcArya zyAmakuMr3ane paddhati nAmaka TIkA likhI / cauthI zatAbdImeM AcArya tumbUlUra ne cUr3AmaNi nAmaka TIkA rcii| pAMcavI zatAbdimeM zrIsamaMta bhadra svAmI TIkA kI racanA kii| yaha krama Age bhI calatA rhaa| chaThThI zatAbdI meM bappadeva gurune vyAkhyA prajJapti nAmaka TIkA likhI / ye bar3e duHkhakA viSaya hai ki ye sabhI TIkAyeM lupta ho gaI haiM / inameM se isa samaya koI bhI TIkA prApta nahIM hai / kevala unakA ullekha huA hai| 1 dhavalA kI racanA : SaTkhaMDAgama para AcArya vIrasena dvArA racita dhavalATIkA bahuta prasiddha hai / vaha isa samaya upalabdha hai / vIrasena ke guru kA nAma AcArya naMdI thA / inake ziSya jinasena the / jinhone Adi purANa kI racanA kI / A dhavalA TIkA cUrNiyoM kI taraha saMskRta prAkRta mizrita hai / yaha bahattara hajAra zloka pramANa hai / isakI prazastimeM TIkAkArane likhA hai ki yaha sana 816 meM isa TIkA kA lekhana saMpanna huaa| dhavalAkAra AcArya vIrasena bahuzruta vidvAna the| TIkAke adhyayanase patA calatA hai ki unhone digaMbara tathA zvetAMbara ke AcAryadvArA likhe gaye sAhityakA gahana adhyayana kiyA thA / SaTkhaMDAgama meM nirupita karma siddhAMta Adi vividha viSayoMkA atyaMta sUkSma gaMbhIra aura vistRta vizleSaNa hai 1 kaSAya pAhUDa (kaSAya prAbhRta) : giranAra parvata kI caMdraguphAmeM dhyAna karanevAle AcArya dharasena ke samaya ke AsapAsa guNadhara nAmaka eka aura AcArya hue| unako bhI dvAdazAMga zrutakA kucha jJAna thA / unhone kaSAya pAhU ke nAma se dUsare siddhAMta graMthakI racanA kI / - AcArya vIrasenane isa para bhI TIkA likhanA zurU kiyA kiMtu ve 20,000 (bIsa hajAra) zloka pramANa TIkA hI likha pAye the ki isI bIca ve divaMgata ho gaye / unake ziSya AcArya jinasenane bAkI kI TIkA pUrNa kii| yaha TIkA jaya dhavalA ke nAmase prasiddha hai / yaha - (55) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA sATha hajAra (60,000) zloka pramANa hai| kaSAya pAhUr3a bhI SaTkhaMDAgama kI taraha digaMbara paraMparA meM sarvamAnya hai| yaha pA~cave jJAna pravAda pUrva kI dazavI vastu ke tRtIya pAhUDaM "pejjadoSaH" se liyA gayA hai| isaliye isako pejjadoSa pAhUr3a bhI kahA jAtA hai| pejjakA artha preya yA rAga hai tathA doSa kA artha dveSa hai| isa graMthameM krodha, mAna, mAyA, lobha, rupa, kaSAya, rAga, dveSa unakI prakRti sthiti, anubhAga, pradeza Adi kA nirupaNa kiyA gayA hai| tiloya pannatti : (tiloka prajJApti) AcArya yati vRSabhane tiloya pannatti kI racanA kii| yaha prAkRta bhASAmeM likhA gayA prAcIna graMtha hai| jo ATha hajAra (8000) zloka pramANa hai| isameM tInoM lokoMse saMbaMdhita viSayoMkA vivecana hai| digaMbara paraMparAmeM prAcInatama zrutAMga ke aMtargata mAnA jAtA hai| dhavalA TIkAmeM isa graMtha ke aneka uddharaNa Aye haiN| isameM bhUgola, khagola, jaina siddhAMta, purANa evaM itihAsa Adi para bhI prakAza DAlA gayA hai| samAja, rAjyazAsana, lokavyavahAra Adi viSayoMkI yathA prasaMga carcA huI hai| AcArya kuMdakuMda ke pramukha graMtha AcArya kuMdakuMda kA digaMbara paraMparAmeM bahuta hI mahattvapUrNa sthAna hai| gautama gaNadhara ke pazcAt inakA nAma bar3e Adara ke sAtha liyA jAtA hai| padmanaMdI vakragrIva, elAcArya tathA gRdhda pRccha ke nAmase bhI ye prasiddha haiM, kiMtu inakA vAstavaki nAma padmanaMdI thaa| ye AMdhrapradeza ke aMtargata koMDakuMDa ke nivAsI the| jisase inakA nAma kuMdakuMda par3A aisA mAnA jAtA hai| AcArya kuMdakuMda ke samaya ke viSayameM koI nizcita pramANa mAlUma nahIM hotaa| koI vidvAna unakA samaya prathama zatAbdi ke AsapAsa mAnate haiN| kaIyoM ke matAnusAra unakI tIsarI cauthI zatAbdi mAnI jAtI hai| AcArya kuMdakuMdane prAkRtameM aneka graMtha race / jinameM paMcAstikAya, pravacanasAra tathA samayasAra bahuta prasiddha hai| ye dravyArthika naya pradhAna graMtha hai| inameM sUtra nizcaya nayase padArthoM kA pratipAdana kiyA hai| paMcAstikAya : paMcAstikAya meM dharma, adharma, AkAza, jIva aura pudgala ina pAMca astikAyoM kA (56) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNana hai| yaha do zruta skaMdhoM meM vibhAjita hai / isameM 173 gAthAyeM hai / prathama zruta skaMdhameM chaha dravyoM aura pA~ca astikAyoM kA vivecana hai / isameM dravya kA lakSaNa, usake bheda, syAdavAda ke sAta bhaMga, guNa, paryAya, kAla, dravya kA svarupa, jIva kA lakSaNa, siddhoM kA svarupa, jIva evaM pudgalakA baMdha jIvastikAya pudgalAstikAya, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya tathA kAla ke lakSaNa Adi kA pratipAdana kiyA gayA hai / dvitIya zrutaskaMdhameM jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA baMdha evaM mokSa kA vivecana hai| AcArya amRtacaMdra suri tathA AcArya jayasenane saMskRtameM TIkAoM kI racanA kI / pravacanasAra : AcArya kuMdakuda kA yaha dUsarA mahattvapUrNa graMtha hai / isameM tIna zrutaskaMdha haiM / prathama zrutaskaMdha meM jJAna kA, dvitIyazruta skaMdhameM jJeyakA aura tRtIya zrutaskaMdha meM cAritra kA pratipAdana hai / isameM kula do sau pacahattara (275) gAthAyeM haiN| isake prathama zrutaskaMdha ke jJAnAdhikAra meM AtmA aura jJAnakA ekatva evaM anyatva, sarvasatva kI siddhi, iMdriya sukha aura atiMdriya sukha, zubhopayoga, azubhopayoga tathA zuddhopayoga, mohakSaya Adi kA nirupaNa hai / dUsare zrutaskaMdha geya adhikArameM dravya guNa evaM paryAya kA svarupa, jJAna, karma, karma kA phala, mUrta-amUrta dravyoM ke guNa, jIva aura pudgala kA saMbaMdha, nizcaya aura vyavahAra nayakA virodhAbhAva, zuddhAtmAkA svarupa Adi kA vizleSaNa hai| tRtIya zrutaskaMdha cAritrAdhikAra meM zrAmaNyake cinha, lakSaNa, utsarga mArga, apavAda mArga, AgamajJAna kA mahattva, zramaNa kA lakSaNa, mokSatatva Adi viSayoM kA prarUpaNa hai / isa graMtha para bhI AcArya amRtacudru sUri tathA AcArya jayasena suri dvArA racita TIkAyeM haiM / samayasAra : samaya kA artha siddhAMta yA darzana hai / samayasArameM jaina siddhAMta yA tatvoM kA vivecana hai / isameM dasa adhikAra haiM aura cArasau seMtIsa (437) gAthAyeM hai| prathama adhikArameM svasamaya, parasamaya, zuddhanaya, AtmabhAvanA evaM samyaktva kA nirupaNa hai / dUsare adhikAra meM jIva, ajIva kA, tIsare meM karma - kartA kA, cauthe meM puNya, pApa kA pA~cavemeM Azrava kA chaThThe meM saMvara kA, sAtaveMmeM nirjarA kA, AThaveMmeM baMdhakA nauveM meM mokSa kA aura dasaveM meM zuddha pUrNa jJAna kA varNana hai| zuddha nayakI apekSAse jIva ko karmoMse aspRSTa aura Abaddha - binA chuA huA mAnA gayA hai| (57) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra naya kI apekSAse jIva karmoMse spRSTa evaM baddha mAnA gayA hai| isa para AcArya amRtacaMdra sUri aura AcArya jayasena ne TIkAyeM likhii| ye tInoM graMtha nATakatraya, prAbhRtatraya yA ratnatraya kahalAte haiN| ina tInoM ke atirikta AcArya kuMdakuMda ke katipaya aura bhI graMtha hai| jinameM se kucha kA yahA~ ullekha kiyA jA rahA hai| niyamasAra : isa graMthameM eka sau chiyAsI (186) gAthAye haiN| isameM samyaktva, Apta, Agama sapta padArtha, samyaka, jJAna, samyaka cAritra ke aMtargata dvAdazavrata, dvAdaza pratimAyeM, pratikramaNa pratyAkhyAna, AlocanA, prAyazcita, paramasamAdhi, parama bhakti, zuddhopayoga Adi kA varNana hai| isa graMtha para padmaprabha maladhArI devane san 1000 ke AsapAsa TIkAkI racanA kii| unhoMne prAbhRtatraya ke TIkAkAra AcArya amRtacaMdra sUri kI TIkA ke zlokoM ko apanI niyamasAra kI TIkAmeM bhI udhRta kiyA hai| rayaNasAra : isameM eka sau sar3asaTha (167) gAthAyeM haiN| yahA~ samyaktva ko ratnasAra kahA gayA hai| isameM bhakti, vinaya vairAgya, tyAga Adi kA vivecana hai| nizcaya naya ke AdhAra para jina saMtoM aura vidvAnoM kA ciMtana rahA, unhoMne AcArya kuMdakuMda ke vicAroM kA vizeSa rupase anusaraNa kiyaa| vartamAna zatAbdimeM kAnajI svAmI nAmaka sAdhaka hue haiM, jinhone AcArya kuMdakuMda ke samayasAra, pravacanasAra Adi graMthoM ko hI apanI sAdhanA kA pramukhatama aMga svIkAra kiyA tathA jIvanabhara una graMthoMpara pravacana kiyaa| digaMbara parAMparAmeM saMskRta racanAyeM : digaMbara paraMparA ke aMtargata saMskRtameM jaina siddhAMta, nyAya Adi viSayoM para aneka AcAryoM ne bar3e bar3e graMtha likhe / jinakA jaina vidyAke kSetra meM hI nahIM, bhAratIya vidyA ke kSetrameM bhI bar3A mahattvapUrNa sthAna hai| unameM AcArya samaMtabhadra, akalaMka, vidyAmaMdi, mANikya naMdi, anaMtavIrya, tathA prabhAcaMdra Adi ke nAma ullekhanIya hai| 1) Apta mImAMsA 2) ratnakaraMDa zrAvakA cAra 3) aSTasatI 4) aSTa sahastrI, tatvArtha rAjavArtika, tatvArtha zloka vArtika, parIkSAmukha, nyAya kumuda caMdra, prameya kamala mArtaMDa, satyabhaMgI taraMgiNI, nyAyadIpikA Adi aneka mahattvapUrNa saMskRta graMtha hai| (58) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkarSa : __ isa prakaraNameM jaina saMskRti, dharma, Agama tathA zvetAMbara, digambara sAhitya kA saMkSepameM vivecana kiyA gayA hai| sAhitya kI vizadarupameM carcA karane kA eka vizeSa prayojana hai isa sAhitya meM tatvajJAna, AcAra, vrataparaMparA, sAdhanA kI vividha paddhatiyA~, tapazcaraNa, svAdhyAya, dhyAna ityAdi aneka viSaya aneka dRSTiyoMse vyAkhyAta hue haiN| kisI bhI viSayapara gahana adhyayana, anuzIlana aura anusaMdhAna ke liye tatsaMbaMdhI saMskRta, darzana aura sAhitya kA AdhAra bahuta Avazyaka hai| navakAra mahAmaMtra kA sAdhupada jaina dharma ke keMdra meM pratiSThita hai| AgamoM aura siddhAMta graMthoMmeM dharmakA jo vratamaya svarupa varNita haiM vaha eka sAdhu ke jIvana meM mUrtimAna hotA hai| sAdhu ke svarupa, unakI sAdhanA kI sUkSmatama bhUmikA,kaThora tyAga, vairAgya ke kAraNa usakI pavitratA aura pUjanIyatA Adi para gahana anuzIlana aura anusaMdhAna ke liye jaina Agama aura sAhitya kA AlaMbana sarvathA Avazyaka hai| mere dvArA zodha hetU svIkRta 'namo loe savva sAhUNaM' viSaya para anusaMdheya sAmagrIkI dRSTi se ina sabakA upayoga Avazyaka hogaa| ata: ina saba para sAmAnya rupameM prakAza DAlanA apekSita mAnate hue isa prakaraNa meM ina sabakA saMkSepa meM nirupaNa kiyA gayA hai| jo Age ke prakaraNoMmeM vivecanIya, gaveSaNIya aura parIkSaNIya viSayoM kI dRSTise anukUla pRSThabhUmi siddha hogii| (59) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha prathama prakaraNa thA uttarAdhyayana sUtra : (yuvAcArya madhukara munijI) - adhyAya 9, gAthA 48 uttarAdhyayana sUtra : (yuvAcArya madhukara muni) - a.14113. pR.227 amRta mahotsava gaurava graMtha : pariccheda u. pR. 8-12 4) sammelana patrikA - loka saMskRti ke aMcala vizeSAMka pR. 18 manusmRti amRta mahotsava gaurava graMtha - pR. 13 bhAratIya darzana (DaoN. rAdhAkRSNan) mA. 2, pR. 17 7) to samaNo jaI sumaNo, bhAveNa ya jai na hoi paavmnno| samaNe - ya jaNe ya jANe, soma ya mANAvamANo su|| dazavaikAlika niyukti - gAthA 156 8) uttarAdhyayana sUtra - a - 25/ gAthA 29,30 9) sUtrakRtAMga sUtra - 1/2/2/1 10) sUtrakRtAMga sUtra - 1/2/2/2 11) sUtra kRtAMga sUtra - 1/2/2/6 12) dhammapada dhammaThTha vagga - 9,10- pR. 118 13) bauddhadharma kyA kahatA hai ? - pR. 35 14) bauddha dharma darzana : nagInajI zAha - pR. 62 15) gRhastha - dharma prathama bhAga - pR. 43 16) Avazyaka sUtra - (yuvAcArya madhukara muni) adhyayana 4 - pR. 70 Avazyaka sUtra - (yuvAcArya madhukara muni) adhyayana - pR. 4-73 18) atyaM bhAsai arahA, suttaM ganthAnI gaNaharA, niuNaM, sAsaNassa hiyadvAe tao suttaM pavattai / / Avazyaka niyukti - 192 (60) 17) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga sUtra - 12 / 511 pR. 171 jaina tatvaprakAza : ( amolaka RSijI mahArAja) - pR. 29 21) jaina sAhitya kA bRhad itihAsa : bhAga - 1 pR. 54 jaineMdra siddhAMta koza : bhAga 2 - pR. 212 22) kammuNo bambhaNo hoi, kammuNA hoi khAttio / so kammuNA hoI suhRho havai kammuNA // uttarAdhyayana sUtra - a - 25 gAthA 33 pR. 430 19) 20) a 23) 24) 25) 26) 27) 28) 29) /30) 31 32) 33) 34) sakkhaM khudIsai tavo viseso na dIsai jAi visesa koi / sevAgaputte hariesa sAhU jasserissA zaDDhi mahANubhAgA uttarAdhyayana sUtra - a - 12 gAthA 37 mahAbhArata kI suktiyA~ (sUkti triveNI ) ( upAdhyAya amaranumani) a || zlo. 13 bhAratIya dharmoM meM mukti vicAra, pR. 26, 27 tIrthaMkara (mAsika) (NamokAra maMtra vizeSAMka - 1) varSa 10 aMka 7, 8 navambara di.1980 pR. 74 ka- sthAnAMga sUtra : (yuvAcArya madhukara muni) 6 / 23/24 pR. 540 kha - jaMbUdvIpa prajJapti sUtra vakSaSkAra sUtra - 25 - pR. 27 ka) jainatatva prakAza : pR. 84-103 kha) jainAgama stoka saMgraha - pR. 145 sthAnAMga sUtra - 6 / 23-24 pR. 540 * jainathoka saMgraha - bhAga 2 ( dhIMgaDamalajI gir3iyA) pR. 225 ka) yaMtra-maMtra-taMtra vijJAna : bhAga 2 - pR. 34 kha) Agama ke anamola ratna : pR. 2, pR. 252 911.9 zrI jaina siddhAnta bola saMgraha : bhAga 6 pR. 177, 178 ka) bar3I sAdhuvaMdanA pada - 1 kha) vaMdanIya sAdhujano - pR. 1 pramANa naya tatvAloka : adhyAya 4, sUtra 1, 2 (61) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35) Avazyaka niryukti - gAthA 92 36) jaina Agama sAhitya manana aura mImAMsA, pR. 3-10 37) bhASA vijJAna : (DaoN. bholAnAtha tivArI) pR. 178 38) ka) samavAyAMga sUtra - samavAya 34, sUtra 22 38 kha) bhagavaI lADanuM, zataka 5, uddezaka 4, sUtra 9339 ga) bhagavaI lADanuM, zataka 9 uddezaka 33 sUtra 149 gha) AcArAMga cUrNi (jinadAsa gaNi) pR. 255 40 39) 40) 41) 46) 42) 43) anuyoga dvArA : ( yuvAcArya madhukara munijI) - sUtra 42 44) sthAnAMga sUtra : ( yuvAcArya madhukara munijI) - 338 45) 1 navakAra - prabhAvanA pR. 7 ka) dazavaikAlika vRtti - pR. 223 47) 48) 49) 50) kha) navakAra prabhAvanA - pR. 7 ka) AgamettA ANavejjA AcArAMga sUtra : ( yuvAcArya madhukara muni) 1/5/4 kha) lAghavaM AgamamANe AcArAMga sUtra : ( yuvAcArya madhukara muni) 1 / 6 / 3 ga) sAhitya aura saMskRti (le. A. devendramuni zAstrI) pR. 2 bhagavatI sUtra : (yuvAcArya madhukara munijI) 5/3/192 syAda AptavacanAdi virbhUta saMvedana mAgama : upacArAdApta vacanaMca syivAda maMjarI TIkA, zloka 38 A - abhividhinA sakala zruta viSaya vyApti rupeNa maryAdayA vA arthAH yenasaH aagmH|| A.malayUgirI ratnAkara vatArikA vRtti vizeSAvazyaka bhASya 559 zrI uttarAdhyayana sUtra ( gujarAti anuvAda - durlabhajI khetANI) prastAvanA ka) Agama yuga jaina darzana pR. 15-16 - (62) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kha) jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja - pR. 29 ga) upA. sU prastAvanA - pR. 4 gha) jaina, A.sA.ma. mi. - pR. 35jana AmA sAhitya manana au2 (mAsa) . Da) jainatatva prakAza - pR. 201,202 ca) namaskAra mahimA - pR. 5 51) A. yu. jai. da. (le.dalasukha mAlavANiyA) pR. 20 52) ka) jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja pR. 29-30 kha) Agama - yuga kA jaina darzana pR.18-20 . ka) jaina darzana manana aura mimAMsA pR. 24 kha) namaskAra ciMtAmaNi pR. 64 ga) dazavaikAlika niyukti 3 TI. gha) Avazyaka niyukti pR. 336- 377 Da) vizeSAvazyaka bhASya - pR. 284 - 295 54) jaina lakSaNAvali bhAga - 1 pR. 79 _ vizvaprahelikA - pR. 93-123 ka) Avazyaka niyukti - pR. 363 - 377 kha) vizeSAvazyaka bhASya - 2284-2295 ___ga) dazavaikAlika niyukti - 3 TIkA / ka) naMdIsUtra - cUrNI - pR. 10 kha) mulArAdhanA - 4/599 vijayodayA 58) AcArAMga niyukti - gAthA 9 (AcArya bhadrabAhu svAmI) ka) AcArAMga mUla pATha - sArippaNa kha) niSadhakumAra caritra pR. 261 60) sthAnAMga sUtra - 9 61) AcArAMga cUrNi - mU. pA. ri. pR. 274 55) (63) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62) 63) 64) 65) 66) 67) 68) 69) 70) 72) 73) uttarAdhyayanasUtra : (yuvAcArya madhukara munijI) a. 21 aMtakRta dazA sUtra : (yuvAcArya madhukara muni) varga 8- a 1 pR. 146- 153 anuttaropapAtika sUtra : (yuvAcArya madhukara muni) praznavyAkaraNa sUtra : (A. abhayadeva sUrI) vRtti ke prAraMbha meM praznavyAkaraNa sUtra : prastAvanA pR. 19,20 aupapAtika sUtra (A. deveMdramunijI mahArAja) prastAvanA jaina Agama sAhitya manana aura mimAMsA : (deveMdra muni zAstrI) pR. 271 vyavahAra bhASya : uddezaka -3, gAthA - 173 - 176 Avazyaka niyukti : 777 vizeSAvazyaka bhASya : 2295 ka) nizItha bhASya : 5947 kha) kenonikala liTarecara - pR. 36 dazavaikAlika sUtra : (yuvAcArya madhukara muni) - a. 4, gA.7,8 dazAzruta skaMdha - cauthI dazA, sUtra - 1-8- pR. 20-21 jaina Agama sAhitya manana aura mImAMsA : (A. deveMdra muni zAstrI) pR. 388 jainAgama digdarzana : (DaoN. muninagarAja) pR. 170,171 ka) abhidhAna rAjeMdra koza : bhAga 1 pR. 387 kha) Aura paccakkhANa paiNNaya : gAthA 70, pR. 23 (pustaka -AgamadIpa) ka) Aura paccakkhANa paiNNayaM : gA. 70, pR.23,24 (pustaka - Agama dIpa) kha) uttarAdhyayana sUtra : a 29/23 pR. 499 saMskRta hindI koza (vAmana zivarAma ApaTe) pR. 691 ka) jaina Agama : digdarzana (DaoN. nagarAja) pR. 145, 148 kha) tatvArtha sUtra : (umAsvAti) sU. 9/7 pR. 211 ga) bhagavatI ArAdhanA:gA - 1710 - 1869 pR. 73-83 causaraNaM prakIrNaka:- gAthA 11, pR. 14 AurapaccakkhANa prakIrNaka:- gAthA 26 pR. 20 76) 78) 79) 80) 81) 82) (64) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83) mahApaccakkhANa prakIrNaka - gA. 13-16, pR. 24,25 x 84) taMdula vaicArika prakIrNaka sUtra 102-142, pR. 50-54 85) zizupAla vadha - mahAkAvya, sarga - 2, zloka 24 86) saMskRta hindI koza : (vAmana zivarAma ApaTe) pR. 739 87) tatvArtha sUtra - zruta sAgarI vRtti 1/20 88) jaina dharma - pR. 262 89) prAkRta sAhitya kA itihAsa - pR. 274 - 290 90) prAkRta sAhitya kA itihAsa : ( DaoN. jagadIzacaMdra jaina ) pR. 278 (65) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa jaina dharma meM navakAra maMtra aura bhAratIya maMtra vidyAoM meM navakAra maMtra kA sthAna Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NamokkAra maMtra kI utpatti : navakAra maMtra zabdAtmaka hai| zabda dravya rupa meM nitya hai, tathA paryAya - rupameM anitya hai| ata: navakAra maMtra bhI dravya-rupameM nitya mAnA jAtA hai aura paryAya rupa meM anitya mAnA jAtA hai| dravya bhASA, pudgalAtmaka hai| pudgala ke paryAya anitya haiM isalie bhASA ke pudgala bhI anitya haiM kiMtu bhAva, bhASA, jo AtmA kA kSayopazamAtmaka rupa hai, vaha Atma - dravya kI taraha nitya hai| __ zrI navakAra maMtra dravya evaM bhAva donoM dRSTiyoM se zAzvata hai athavA zabda aura artha kI apekSA se nitya hai| jaina zAstrakAra navakAra maMtra ko zAzvata yA anutpanna mAnate haiN| vaha sarvasaMgrAhI naigamanaya kI apekSAse hai| vizeSagrAhI naigama - RjusUtra tathA zabda Adi nayoM kI apekSA se navakAra maMtra utpanna bhI mAnA jAtA hai|' navakAra maMtra kA sUkSma vizleSaNa kareM to usake zabdAtmaka, arthAtmaka athavA dravyAtmaka, bhAvAtmaka do rupa haiN| ____ jaina darzana ke anusAra zruta - jJAna kI paraMparA artharupameM, bhAvarupameM yA tatvarupameM anAdi hai, nitya hai|2 navakAra maMtra zruta kA hI pratIka hai, isalie usakI Adi nahIM hai| jisakI Adi nahIM hotI, usakI utpatti bhI nahIM hotI, isaliye vaha anutpanna hai, zAzvata hai, nitya hai| artha aura bhAvarupameM vaha nitya hai hI jaina darzana anekAMta dvArA nitya aura anitya ko samanvita karatA hai| eka padArtha jo nitya hai, vaha kisI anya apekSAse anitya bhI hai| isa prakAra apekSA - bheda se nityatva aura anityatva - donoM eka hI padArtha meM siddha hote haiN| jisake navapadoMmeM kriyAmeM bheda hai, athavA jisake ginanekI nava kriyAyeM hai use navakAra kahate haiN| isalie namaskAra mahAmaMtra kA dUsarA nAma navakAra maMtra bhI hai| "navasu padesu kArA: kriyA: yasmin sa nvkaarH|" jaina dharma kA mahAmaMtra : navakAraH Adi prayoga dharma yaha sukha kA bhaMDAra hai / jo vItarAga bhASita dharma ko samajhakara bhI yahA~-vahA~ apanI buddhI bhramita karatA hai vaha sacameM hI ajJAna hai| dharma kI zreSThatA, prazastatA, aura svapara kalyANa kI bhAvanAmeM vRddhi hogI, utanI hI dharma meM rucI hogii| yaha rUcI gati kA rupa lekara pragatI karake dharma zikhara phuNcaayegii| (66) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zubhacaMdra likhate hai ki - ciMtAmaNI ratna, divya nidhi, kAmadhenu, kalpavRkSa ye saba dharma kI zrI, zobhA, athavA kAMti - prakAzake samAne dIrghakAla taka naukara ke samAna hai|6 dharma hI guru, mitra, svAmI, baMdhu, anAthoM kA nAtha aura tAraNahAra hai|" agnizIkhAne yadi TeDhI gati kI hotI to vizva bhasmIbhUta huA hotA , havAne urdhvagati kI hotI to jIvamAtra ko jInA kaThIna huA hotA, lekina aisA hotA nahIM hai isakA kAraNa dharma hai| sArA vizva jisake AdhAra para TIkA huA hai aisI vasuMdharA kisI bhI AdhArapara TIkI nahIM hai, usakA AdhAra dharma hI hai| caMdra, sUrya kA pratidina udaya hotA hai asta hotA hai, vizvapara upakAra karate haiM, ye saba dharma kA hI prabhAva hai| vizva kA kalyANa dharma se hI hai| saMpUrNa kalA jAnanevAlA kalAkAra yadi hogA lekina eka dharma kalA nahIM hogI to vaha kalA vyartha hai|10 navakAra jaina dharma kA sarvottama maMtra hai| isake pA~ca padoM meM jaina darzana kA sAra, rahasya bharA huA hai| ve pA~ca pada paMcaparameSThI kahe jAte haiN| parameSThI kA artha parama pUjanIya yA atyanta guNa - niSpanna hotA hai / navakAra mahAmaMtra meM una pA~coM ko namaskAra, namana yA praNamana kiyA gayA hai| vahA~ namanIya ke rupa meM kisI vyakti vizeSa kA ullekha nahIM hai| ____ arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu - ye pA~ca parameSThI 11 ke rupa meM svIkAra kiye gaye haiN| ye pA~coM pada sarvathA guNotkRSTatA para AdhArita hai| inameM pratyeka pada kI guNoM kI dRSTi se bar3I garimA hai isalie ye sabake lie AdaraNIya,sammAnIya aura pUjanIya hai| namaskAra mahAmaMtra guNapUjA kA eka adbhUta udAharaNa hai| isakA pratyeka pada vaMdana aura namana karane vAloM ko yaha preraNA detA hai ki sabhI ina paramAtma padoM ko prApta karane kI dizA meM adhyavasAya - udyama kareM, kyoMki pratyeka AtmA meM vaha asIma zakti vidyamAna hai jisase vaha uttarottara AdhyAtmika unnati karatI huI ina padoM taka pahu~ca sakatI hai| anyAnya dharmo meM unake maMtroM meM unake devoM kA varNana hai, jo vyakti paraka hai| jaina dharma meM jo navakAra maMtra hai, vaha to AtmA ke, prANI mAtra ke utthAna ke sAtha jur3A huA hai| isameM guNoM kA varNana hai, vyakti kA nhiiN| vyAkhyAprajJApti sUtra aMga AgamoM meM pA~cavA aMga hai| jaina AcAra aura tatvoM ke vizada, vistRta vivecana kI dRSTi se yaha Agama atyaMta mahattvapUrNa hai| viSaya vaividhya tathA vivecana vistAra kI dRSTi se ise jaina siddhAMtoM kA vizvakoza kahA jAye to atyukti nahIM hogii| isa Agama kA prAraMbha navakAra maMtra rupa maMgalAcaraNa se hotA hai / 12 (67) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AyariyANaM Namo uvajjhAyANaM Namo loe savva saahuunnN| arihaMto ko nmskaar| siddhoM ko nmskaar| AcAryoM ko nmskaar| upAdhyAyoM ko nmskaar| loka ke samasta sAdhuoM ko namaskAra / 13 zrI navakAra mahAmaMtra kA artha namo arihaMtANaM // 1 // arihaMtoM ko merA namaskAra ho / ari yAne zatru / bAhya zatru nahIM, AMtarika zatru / hatANaM yAne nAza karanA / ve AMtarika zatru krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga aura dveSa hai, ye cha: zatruoMkA jinhone nAza kiyA hai ve arihaMta hai / 14 namo siddhANaM // 2 // siddha bhagavAna ko merA namaskAra ho| jinhoMne aSTa karma - jJAnavaraNIya karma, darzanAvaraNIya karma, vedanIya karma, mohanIya karma, AyuSya karma, nAma karma aura gotra karma ina ATha karmoM kA nAza kiyA hai unako merA namaskAra ho| siddha bhagavAna saMpUrNa karmoM kA nAza karake siddhazilA para birAjamAna hai| namo AyariyANaM // 3 // AcAryoM ko merA namaskAra ho / jo jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ina pA~ca AcAroMkA pAlana karate haiN| unako AcArya kahate haiN| namo uvajjhAyANaM // 4 // upAdhyAyoM ko merA namaskAra ho| jo svayaM zAstra par3hate haiM, dUsare ko zAstra par3hAte haiM (68) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo zruta premI hai, abudha ko paMDita banAnevAle haiM unheM upAdhyAya kahate haiN| namo loe savva sAhUNaM // 5 // ina loka (duniyA - vizva) meM jitane sAdhu haiM una sabako merA namaskAra ho / paraMtu jo sAdhu, ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha kA pAlana karate ho, unheM sAdhu kahate eso paMca nmukkaaro|| ___ ina pA~coM ko (arihaMta - siddha - AcArya - upAdhyAya aura sAdhuoM ko) kiyA gayA nmskaar| savva pAva paNA saNo - sabhI pApoM kA nAza karatA hai| maMgalANaM ca savve siM - sabhI maMgalamoM me yaha namaskAra mahAmaMtra par3hamaM havaI maMgalaM - prathama arthAt sarva zreSTha maMgaloMmeM mahAmaMgala hai|16 208 navakAra maMtra kA bAhya svarupa - kisI bhI kriyA kA, pUrA phala tabhI prApta hotA hai jaba use vidhi ke sAtha kiyA jAye / kisI bhI maMtra kI ArAdhanA tabhI siddhi pradAna karatI hai, jaba usakA japa smaraNa dhyAna tathA vidhi kiyA jAye / eka kisAna yadi vidhipUrvaka bhUmi ko svaccha kara bIja-vapana karatA hai, tabhI dhAnya kI phasala prApta karatA hai| vidhi sahita kriyA karane hetu usa padArtha, vastu yA kArya kA jJAna ati Avazyaka hai| navakAra maMtra ke vidhivat japa karane hetu usake svarupa ko jAnanA apekSita hai| navakAra ke bAhya evaM AMtarika do svarupa hai| ___ bAhyasvarupa kA tAtparya maMtra ke akSarAtmaka deha se haiN| 57 navakAra maMtra meM cUlikA sahita nau pada haiN| ATha sampadAe~ haiM aura 68 akSara hai / ina 68 akSaroM meM sAta saMyukta akSara haiM aura 161 pRthak pRthak akSara haiN| nauM padoM kI dRSTi se navakAra evaM cUlikA kA svarupa isa prakAra hai| (69) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savva sAhUNaM, eso paMca NamukkAro, savva pAvappaNAsaNo, maMgalA NaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalaM // 18 navakAra kI sampadAe~ - artha ke vizrAma - sthAna ko sampadA kahA jAtA hai| "sAMgatyena padyate - paricchidyate'rtho yAbhistAH saMpadaH" jinake dvArA artha bhalIbhA~ti samajha meM A jAtA hai, unheM sampadAe~ kahA jAtA hai | navakAra kI ATha sampadAe~ mAnI gayI hai / pahale se sAtaveM pada taka kI sAta sampadAe~ haiM tathA AThaveM aura nauMveM pada kI eka saMpadA hai| isa prakAra kula milAkara ATha saMpadAe~ hotI haiM / 19 navakAra maMtra kA akSarAtmaka vizleSaNa 'na kSarati iti akSaram ' - jisakA kSaya nahIM hotA, vibhAga nahIM hotA yA jo apane Apa meM svataMtra dhvanyAtmaka rupa liye hotA hai, use akSara kahA jAtA hai / svara evaM vyaMjana ke rupa meM akSara ke do bheda haiN| kahA gayA hai. - - akAra se lekara kSakAra paryanta akSara mAtRkA varNa kahalAte haiN| sRSTikrama, sthitikrama tathA saMhArakrama ke rupa meM unakA tIna prakAra kA krama hai| navakAra maMtra meM mAtRkA dhvaniyoM kA tInoM prakAra kA krama sanniviSTa hai / yahI kAraNa hai ki yaha maMtra Atma - kalyANa ke sAtha laukika abhyudaya bhI utpanna karatA hai| sRSTikrama aura sthitikrama AtmAnubhUti ke sAtha laukika abhyudayoM ko prApta karAne meM bhI sahAyaka hote haiN| saMhArakrama 20 se aSTa kramoM ke vinAza kI bhUmikA utpanna kI jA sakatI hai / (70) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hal - ka se lekara ha taka vyaMjana bIja kahalAte haiM tathA svara zakti kahalAte haiN| bIja aura zakti ke saMyoga meM maMtroM kI niSpatti hotI hai / 21 navakAra maMtra 68 mAtRkA varNoM se niSpanna hotA hai, jo nimnAMkita hai - Namo arihaMtANaM N, a, m, o __ = Namo = 4 akSara = a, ra, i, ha, aM, t, A, Na, aM = 9 akSara, arihaMtANaM Namo siddhANaM Na, a, m, o = Namo = 4 akSara s, i, d, dh, A, Na, aM, = 7 akSara, siddhANaM Namo AyariyANaM N, a, ma, o = Namo = 4 akSara A, i, ra, i, ya, A, Na, aM = 8 akSara, AyariyANaM Namo uvajjhAyANaM N, a, m, o = Namo = 4 akSara u, v, a, j, jh, A, ya, A, Na, aM = 10 akSara, uvajjhAyANaM Namo loe savva sAhUNaM N, a, m, o, = Namo = 4 akSara , o, e, s, a, vU, v, a, s, A, h, U, Na, aM = 14 akSara, loe savva sAhUNaM ___ akSaroM kI ginatI meM saMyuktAkSara ko eka hI ginA jAtA hai| use guru mAnA jAtA hai| bAkI ke hasva, dIrgha, svaroM tathA hasva, dIrgha svara yukta vyaMjanoM ko laghu mAnA jAtA hai| yaha eka vizeSa mAnyatA hai| navakAra maMtra meM aDasaTha akSara hai| saMskRta meM, chaMdoM meM hasva svaroM tathA hasva svarayukta vyaMjanoM ko laghu evaM dIrgha svaroM aura dIrgha svara vyaMjanoM ko guru mAnA jAtA hai| saMyuktAkSara ke pUrva ke varNa ko anusvAra yukta evaM visarga yukta varNa ko guru mAnA jAtA hai| yahA~ laghu guru ke saMdarbha meM yaha mAnyatA svIkRta nahIM hai| navakAra ke prathama pada 'Namo arihaMtANaM' meM sAta akSara haiN| ve pUrvokta mAnyatA ke anusAra sAtoM hI laghu haiN| 22 (71) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsare pada Namo siddhANaM meM pA~ca akSara haiN| unameM cAra laghu aura eka guru hai| siddhANaM pada meM 'ddhA'akSara guru hai| tIsare pada 'Namo AyariyANaM' meM sAta akSara haiN| ve sAtoM hI laghu haiN| cauthe pada 'Namo uvajjhAyANaM' meM sAta akSara haiN| unameM cha: laghu hai aura eka guru haiN| uvajjhAyANaM zabda meM 'jjhA' akSara guru haiN| pA~cave pada 'Namo loe savva sAhUNaM' meM nau akSara haiN| 'savva sAhUNaM' meM "vva" akSara guru haiN| ___ navakAra maMtra ko pA~ca padoM meM paiMtIsa akSara haiN| unameM battIsa akSara laghu aura tIna akSara guru hai| __ chaThe pada cUlikA ke pahale pada " aiso paMca NamukkAro" meM ATha akSara haiN| unameM sAta akSara laghu aura eka akSara guru haiM NamukkAroM meM 'kkA' akSara guru hai| sAtaveM pada 'savva pAva paNAsaNoM' meM ATha akSara haiN| unameM cha: akSara laghu haiM aura do guru haiM / "savvappAva paNAsaNoM" meM 'vva' aura 'ppa' akSara guru haiN| AThaveM pada 'maMgalANaM ca savvesiM' meM ATha akSara hai| unameM sAta akSara laghu aura eka akSara guru hai| savvesiM meM 'vve' akSara guru haiN| nauveM pada 'par3hama havAi maMgalaM' meM nau akSara haiN| ve sabhI laghu haiN| isa prakAra navakAra ke cAra cUlikA padoM meM kula 33 akSara haiN| unameM unatIsa akSara laghu haiM tathA cAra akSara guru haiN|23 kahA gayA hai - isa loka meM aura paraloka meM manovAMchita phalaprada tathA anupama, zakti svarupa namaskAra maMtra jayazIla ho / tribhuvanapati - tInoM lokoM ko dharma kA patha dikhalAne vAle tIrthakaroM ne navakAra ke pA~ca padoM ko pa~ca tIrtha kahA hai| jinAgamoM ke rahasyamUla isake 68 akSaroM ko tIrtha svarupa pratipAdita kiyA hai| usakI ATha saMpadAoM ko anupama aSTha mahAsiddhiyoM ke samAna batalAyA hai / 24 navakAra maMtra kA AMtarika svarupa navakAra maMtra kA artha, abhiprAya usakA AMtarika svarupa hai| navakAra se bhalIbhA~ti paricita hone hetu usake pratyeka zabda kA artha - jJAna Avazyaka hai| navakAra zabda kA artha namaskAra hai| namaskAra saMskRta bhASA kA zabda hai / prAkRta bhASA (72) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM usake namukkAra evaM namokkAra - ye do rupa banate haiN| prAkRta vyAkaraNa ke anusAra zabda ke Adi kA nakAra NakAra meM pariNata ho jAtA hai| tadanusAra NamukkAra tathA NamokkAra ye rupa bhI hote haiN| ina rupoM meM se yahA~ namukkAra pada ko liyA gayA hai| namukkAra meM ma kA lopa karane se naukkAra zabda banatA hai| usI se namaskAra tathA aMta meM navakAra zabda hotA hai / 25 Namo pada kI vizeSatAe~ namo pada nipAta hai| eka prakAra kA avyaya hai| namo zabda dravya namaskAra aura bhAva namaskAra - donoM ko sUcita karatA hai / 26 dravya namaskAra kA Azaya hAtha jor3anA, mastaka jhukAnA, bhUmi para ghUTane TekanA Adi haiN| jinako namaskAra karanA hai, unake prati vinaya, bhakti tathA sammAna rakhanA bhAva namaskAra hai| namaskAra karanevAlA vyakti apane mana meM yaha soce ki jinako maiM namaskAra karatA hU~, ve mahAn haiN| maiM bahuta choTA huuN| aisI bhAvanA kiye binA bhAva namaskAra nahIM hotaa| Namo pada meM jo namaskAra kI, vinaya kI, bhAvanA hai, vaha dharma kA bIja hai| namaskAra se aMta:karaNa meM dharma ke bIja kA vapana hotA hai| namaskAra se utpanna bhAvollAsa AtmA rupI kSetra meM dharma ke bahumAna rupI bIja ko botA hai| usase dharma ciMtanAdi ke rupa meM aMkura prasphuTita hote haiN| dharma zravaNa aura dharmAcaraNa rupa zAkhA - prazAkhAoM kA vistAra hotA hai tathA svarga evaM mokSa prApti rupa puSpa evaM phala prApta hote haiN| Namo pada dharma zAstra, taMtra zAstra tathA maMtra zAstra - tInoM kI dRSTi se bar3A rahasyamaya hai| dharmazAstroM meM vinaya ko dharma kA mUla kahA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra ke pahale adhyayana kA nAma vinaya zruta hai / 27 usameM vinaya kA vizada vivecana kiyA gayA hai| vinaya kA phala guru kI sevA hai| guru sevA kA phala zrutajJAna kI prApti hai| zruta jJAna kI prApti kA phala Asnava kA nirodha hai| Astrava- nirodha kA phala saMvara kI prApti hai| saMvara kI prApti kA phala tapazcaraNa hai / tapazcaraNa kA phala karma - nirjarA hai| karma - nirjarA kA phala kriyA nivRtti hai| kriyA - nivRtti kA phala mAnasika, vAcika aura kAyika yogoM kA nirodha haiN| yoga nirodha kA phala mokSa hai| vinaya se mokSa taka pahu~cane kI yaha eka prakriyA hai| ___ maMtra-zAstra kI dRSTi se Namo zabda zodhana - bIja kahA jAtA hai| zarIra, mana aura AtmA ke zodhana meM, pariSkAra meM, vaha atyaMta upayogI hai| taMtra zAstra kI dRSTi se Namo zabda zAMti aura puSTi ko siddha karanevAlA pada hai| ata: namo pada ke sAtha prayojita sUtra zAMtipada aura puSTikara hotA hai| (73) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navakAra ke Adi meM prayukta Namo pada meM oma bhI vyApta hai / namo pada meM na+a + m + o ye cAra varNa hai / yadi ina vargoM ko vyatikrama se rakhA jAye, ulTA rakhA jAye to o + m + a + n aisA hotA hai| inameM pahale do akSaroM ke saMyojana se om bana jAtA hai / - saMskRta ke mana:pada ke ma aura na akSaroM ko yadi ulTA kiyA jAye to namaH pada banatA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki isase mana aMtarmukhI banatA hai arthAt bAhya jagat kI ora na daur3akara vaha Atmonmukha hotA hai / taba namaH yA namo pada kA sArthakya hotA hai| navakAra maMtra aura cUlikA meM namo pada kA chaha bAra prayoga huA hai / isako chaha bAra smaraNa karAyA hai| isa namo pada meM aneka gaMbhIra bhAva nikSipta haiM / jaise vizuddha mana kA niyoga - upayoga, mana kA vizuddha praNidhAna, mana kI viSaya kaSAyoM se nivRtti athavA sAMsArika bhAvoM meM paribhramaNa kA avarodha / - - namo pada zraddhA, bhakti, AMtarika bahumAna aura sammAna kA sUcaka hai / yaha sarvasamarpaNa bhAva kA dyotaka hai| isa pada meM paMca parameSThiyoM ke prati pramoda bhAva hai| pramoda bhAva yaha anumodana mUlaka bIja hai jisase sarva - samarpaNa kA vizAla vRkSa phalatA-phUlatA hai / navakAra maMtra ke sAtha jaise pramoda - bhAva kA saMbaMdha hai, usI prakAra samarpaNa bhAva kA bhI saha saMbaMdha hai / jaba pa~ca-parameSThI bhagavaMtoM ke prati binA kisI AkAMkSA yA svArtha ke samarpaNa bhAva prasphuTita hotA hai, taba apane meM vyApta durbhAva miTate haiM tathA AtmacetanA siddhatva kI dizA meM UrdhvamukhI hotI hai| nIce kI ora jAne vAle bhAva - pravAha ko Upara kI ora le jAne kI paMca parameSThiyoM meM bahuta bar3I zakti hai, kiMtu isa zakti ko udbhAvita karane meM namo pada mukhya kAraNa hai / namaskAra maMtra paMca parameSThiyoM kI anumodanA kA pada hai, jo traikAlika sarvottama mahAvibhUtiyoM ko pragaTa karane kI kuMci ( cAbI ) haiM / namo pada dvArA sAdhaka kA paMca parameSThiyoM ke sAtha saMbaMdha sthApita hotA hai / anumodanA namaskAra kI prAthamika bhUmikA hai tathA sarva- samarpaNa - bhAva usakI parAkASThA hai / namo pada meM aciMtya sAmarthya hai | isakA smaraNa karane se isase-anubhAvita hone se ArAdhanA ke aMtima lakSya taka pahu~cA jA sakatA hai 1 paMca parameSThiyoM kA atyAdhika mahattva hai, kiMtu isa mahattva kA lAbha prApta karAne kI kSamatA namo pada meM haiN| (74) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMca parameSThI vivecana arihaMta navakAra maMtra ke pahale pada meM arihaMto ko namana kiyA gayA hai / 28 jo rAga, dveSa, moha Adi kA sarvathA nAza kara vItarAgatA prApta kara lete haiM, ve arihaMta kahalAte haiM / ve sarvajJa evaM sarvadarzI hote haiN| ve sayogI kevalI bhI kahe jAte haiM / kevalI aura sarvajJa samAnArthaka hai / yoga kA artha mAnasika, vAcika tathA kAyika karma hotA hai / 29 ve yoga sahita hote kyoMki karmoM kA kSaya unake kucha aMza meM bAkI rahatA hai / ve dharmadezanA dete hai / ve sabake upakAraka hai / unhIMdvArA batalAye gaye dharma ke mArga kA avalambana kara loga apanA kalyANa karate hai / 3 - arihaMta zabda arhata kA dyotaka hai / arhata zabda kA artha yogya hotA hai / jo mahApurUSa, surendra, asurendra Adi kI pUjA ke yogya hai + ve arhat kahalAte hai / 31 AcArya zrIbhadrabAhusvAmI ne Avazyaka niryukti meM kahA hai - jo vaMdana evaM namaskAra ke yogya hai, jo pUjana, satkAra ke yogya hai, jo siddhatva prApti yogya hai ve arhat yA arihaMta kahalAte hai / arhat - arahaMta tathA arihaMta - ye tInoM zabda samAna artha ke sUcaka hai / arhat zabda saMskRta kA hai, tathA arahaMta aura arihaMta prAkRta ke rUpa hai / arahaMta tathA arihaMta ke rUpAMtara hai| arihaMta kA artha karma yA moha rUpI zatruoM kA nAza karanevAlA hai / arhat yA arahaMta kA artha tInoM logo meM pUjA yA sammAna yogya hai / aruhaMta kA artha puna: utpanna nahIM honevAlA, saMsAra meM puna: nahIM AnevAlA hai, kyoMki ve karma kSayakara mukta ho jAte 1 navakAra meM arihaMtANaM pada bahuvacana hai| pAMcaveM pada meM vidyamAna "loe" tathA "savva" pada ko arihaMtANaM pada ke sAtha jor3ane se loka ke saba arihaMto ko namaskAra ho, aisA bhAva hotA hai| yadi sarva zabda kA artha sarvakAlIna kareM, to yaha namaskAra kevala vartamAna kAla ke arihaMto ko hI nahIM kiMtu tInoM kAloM ke arihaMtoM ko hotA hai| loka aura kAla ko pratyeka pada ke sAtha hI isI prakAra jor3A jA sakatA hai / ve tIrthaMkara jina aura puruSottama kahalAte hai, kyoMki ve apane guNoM ke kAraNa sabhI purUSo meM uttama yA zreSTha hote haiM, isalie purUSottama kahalAte hai | arihaMta bhagavAn anaMta guNoM ke nidhAna hai| unake saMpUrNa guNoM kI koI gaNanA nahIM kara sktaa| jisa prakAra samudra ke jala kI bu~doM ko, pRthvI kI samasta mRttikA ke kaNoM ko tathA (75) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAza ke tAroM ko sAdhAraNa manuSya gina nahIM sakate, usI prakAra tIrthaMkaroM ke anaMta guNa agamya hai| arihaMta sAkAra yA sazarIra paramAtmA hai / siddha nirAkAra yA azarIrI paramAtmA hai, kyoM ki samasta karmoM ke kSINa ho jAne para zarIra kA bhI astitva nahIM rahatA / ArAdhaka kI ArAdhanA yA upAsanA kA krama aisA hai ki pahale sAkAra yA sazarIra kI upAsanA kI jAtI hai / vaisA karanA apekSAkRta sarala hai / usake pazcAt nirAkAra kI upAsanA kI jAtI hai / sAkAra paramAtmA yA tIrthaMkara hI nirAkAra paramAtmA kA yA siddhoM kA bodha karAte haiM / 32 siddha - dUsare pada meM siddhoM ko namaskAra kiyA gayA hai, jo jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra aura antarAya ina ATha karmoM kA kSaya kara dete hai, mAnasika, vAcika evaM kAyika yogoM se sarvathA rahita ho jAte hai, ayogAvasthA prApta kara lete hai, ve siddha kahe jAte haiM unheM mukta, parinivRtta bhI kahA jAtA / mokSa yA parinirvANa samAnArthaka hai / 33 jo jyoM bhavya, jIva utkRSTa bhAva se nitya siddha bhagavAna kI stuti karatA hai, vaha bhaviSya meM avazya siddha hotA hai / isalie maiM apane mana-vacana kAyA dvArA anaMta siddha bhagavAna vItarAga mahAsattAko namaskAra karatA hU~ / 3 34 siddha zabda jIvana kI aMtima saphalatA yA siddhI kA sUcaka hai / 35 isI pada yA sthAna ko prApta karane hetu sabhI sAdhaka, bhakta yA upAsaka sadaiva prayatna karate haiM / siddha sarvocca pada hai / isalie unakA sthAna loka meM sarvocca yA loga agrabhAga meM mAnA gayA hai / atItakAla meM aneka siddha ho cuke haiN| vartamAna meM bhI hote haiM aura bhaviSya meM hote raheMge / jaba AtmA ke guNoM evaM vizeSatAoM ko rokane vAle karmo kA pUrNatayA nAza ho jAtA hai, to anaMta jJAna evaM anaMta darzana utpanna hotA hai / jisameM koI bhI bAdhA nahIM hotI, aisA anaMta sukha prApta hotA hai / anaMta cAritra, akSaya sthiti, amUrtatva, agurulaghutva tathA anaMta vIrya - zakti prAdurbhUta hotI hai / aisA mAnA jAtA hai ki siddhoM kI AtmA meM itanI zakti hotI hai ki, ve sAre loka ko hilA sakate hai, kiMtu ve isa zakti kA kabhI upayoga karane kI AvazyakatA nahI samajhate / Prastractions to those supreme souls who are liberated from the bond the bondage of this perishable physical body." 36 jitane jIva mokSa meM gaye hai aura jAe~ge, arthAt karma se mukta hue hai, unake nimitta (76) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcaparameSTimaMtrakA athavA parameSThImaMtrake aMzakA mukhya kAraNa samajhanA caahie| karmabaMdhana se mukta hone meM yahI maMtra sahAyaka samajhanA caahie|37 AcArya : __tIsare pada meM AcAryo ko namana kiyA gayA hai jo sAdhu-sAdhvI rUpa dharmasaMgha ko anuzAsita aura saMcAlita karate hai / ve svayaM AcAra kA pAlana karate hai, tathA sAdhusAdhviyoM se pAlana karavAte hai, unheM pAlana karane kI preraNA dete haiN| Agama sUtroM kA unheM arthajJAna karavAte haiN| ve AcArya kahalAte haiN| ve dharma saMgha ke pramukha AdhAra hote haiM ve arihaMto ke pratinidhi kahe jAte hai, arihaMto ne jo dharma kA upadeza diyA, use ve apane samaya meM jana-jana taka pahu~cAne kA mahAn kArya karate hai|38 AcArya pada AcAra, jJAna, anuzAsana aura vyavasthA ke sAtha jur3A huA hai| kahA hai - jaina zAsana meM aisI paraMparA hai ki AgamoM ke pATha kI vAcanA upAdhyAya dete haiN| AcArya artha-vAcanA dete haiN| ve AgamoM ke rahasyoM ke jJAtA hote haiM, vizaSajJa hote haiN| saMgha ke sAdhusAdhviyoM ko AgamoM kA artha prApta karAte haiN| 39 AcArya, gaccha ke nAyaka hote hai / ve saMgha ke sAdhuoM kI sAra-saMbhAla rakhate haiN| tIrthaMkara deva ke atyaMta uttama, kArUNyapUrNa dharmazAsana kI unnati ke lie ve prayatnazIla rahate ve pA~coM indriyoM ke viSayoM para niyaMtraNa rakhate hai| krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa kaSAyoM se vimukta hote haiN| pA~ca mahAvrata, paMcAcAra, pA~ca samiti sarva tIna gupti se yukta hote hai| AcAra ke utkRSTa paripAlaka hote hai| upAdhyAya - upAdhyAya zabda kI vyutpatti karate hue vidvAnoM ne likhA hai| "upa-samIpe adhivasanAt zrutasya Ayo lAbho bhavati yebhyaste upAdhyAyAH" cauthe pada meM upAdhyAyoM ko namaskAra kiyA gayA hai| upAdhyAya pada kA zikSaNa se saMbaMdha hai| ve sAdhu, sAdhvI, samudAya ko Agama-sUtroM kI vAcanA dete haiN| AgAmoM kA zuddha pATha karanA sikhalAte hai| AgamoM ke pAThoM ke uccAraNa kI zuddhatA para bahuta jora diyA jAtA hai| upAdhyAya kI eka svataMtra pada ke rUpa meM sthApanA isakA sUcaka haiN|40 upAdhyAya zikSaNa yA adhyApana se saMbaMdhita hai| sAdhu-sAdhviyoM ke lie Agama sUtroM kA adhyayana Avazyaka haiM, kyoMki unameM tatvajJAna aura AcAra ke siddhAMto kA vistRta varNana haiN|41 pratyeka sAdhu-sAdhvI ko yathAyogya AgamoM kA jJAna honA caahie| bhAratavarSa meM (77) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ko bahuta mahattva diyA gayA hai| AgamoM meM, zAstroM meM dharmadezanA jina zabdAvaliyoM meM dI gaI hai, unakA unake pAThoM kA zuddha uccAraNa atiAvazyaka hai| upAdhyAyoM para ye dAyitva hotA hai ki ve sAdhu-sAdhviyoM ko AgamazAstroM kA zuddha pAThoccAraNa sIkhalAyeM, jisase bhagavAn mahAvIra kI dharmadezanA kI paraMparA zAbdika dRSTi se akSuNNa raha ske| jinake samIpa yA sAnnidhya meM rahane se zruta kA, AgamoM ke adhyayana kA lAbha ho, ve upAdhyAya kahalAte hai|42 upAdhyAya AcArAMga Adi gyAraha aMgo kA tathA aupapAtika Adi bAraha upAMgo kA svayaM adhyayana karate haiM aura sAdhu-sAdhviyoM ko unakA pATha dete haiN| isa prakAra ve AgamoM kI maulika paraMparA ko jivita rakhate hai| sAdhu : jo nirvANa yA mokSa ke mArga kI sAdhanA karate hai athavA Atmahita - AtmakalyANa tathA parahati-lokakalyANa ko sAdhate haiM, sAdhu kahalAte hai|43 sAdhu dharma ke saMbaMdha meM batalAyA gayA haiN| "sAmAyikAdigatavizuddhakriyAbhivyaGgya - sakalasattva - hitAzayAmRtalakSaNa svapariNAmaH / eva sAdhu dharma :"44 ____pAMca mahAvrata, pAMca samiti Adi 28 mUla guNa rUpa sakala cAritra ko pAlanevAlA nirgaMtha munihI sAdhU saMjJA ko prApta hai|45 sAdhu sAmAyika Adi vizuddha kriyAyeM karate haiN| jinase unameM aisA amRta tulya uttama Atma pariNAma utpanna hote haiM, jisameM saMsAra ke samasta prANiyoM ke hita kA bhAva vyApta rahatA hai|46 sAdhu zabda bar3A vyApaka haiN| yaha sAdhanA para AdhArita haiN| bAhya svarUpa to kevala vyavahAra hai| yathArtha sAdhutva to aMtarAtmA kI vRttiyoM para TikA huA hai|47 AcArya samaMtabhadra ratnakaraMDaka zrAvakAcAra meM likhate hai ki - jisakI viSaya vikAra kI icchA mUla se samApta huI hai, jo AraMbha prarigraha se sarvathA dUra hai, jo dhyAna aura tapameM lIna hai, jo niraMtara nija svabhAvameM magna hai ve sAdhu parameSThi hai|48 pAMca prakAra ke gurU: zrI navakAra maMtrameM pAMca prakAra ke gurU haiN| arihaMta mArgadarzaka hone ke kAraNa preraka gurU haiN| siddha avinAzI pada ko prApta hue hai , isalie sUcaka gurU hai| AcArya artha ke dezaka honese bodhaka gurU hai| upAdhyAya sUtra ke dAtA hone se vAcaka gurU hai| sAdhu mokSamArga meM sahAyaka hone se sahAyaka gurU hai| pAMca gurU ko namaskAra karane se zrI navakAra maMtra keAgurU (78) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra athavA paMcamaMgala bhI kahate hai|49 Namo loe savva sAhUNaM kA rahasya jaina dharma kA dRSTikoNa sadAsehI bahuta vyApaka aura udAra rahA hai / 50 jaina zabda tattvata: kisI saMpradAya kA dyotaka nahIM haiN| yaha eka AdhyAtmika jIvanazailI hai, jisakA AdhAra ucca caritra, zIla, tyAga, prAmANikatA, naitikatA, karUNA, sevA Adi pavitra guNa hai| unhI se mAnava jIvana saphala hotA hai| nItikAroM ne kahA hai - yeSAM na vidyA na tapo na dAnaM, na cApi zIlaM na guNo na dhrmH| te martyaloke bhuvi bhArabhUtAH, manuSyarUpeNa mRgAzcaranti // jo na to vidyAdhyayana karate haiM, na tapazcaraNa karate haiM, na dAna karate haiM, na zIlavAna hote haiM, na uttama guNoM kA arcana karate haiM, na dharma kA pAlana karate haiM, ve martyaloka meM - pRthvI para bhAra svarUpa hai| manuSyoM ke rUpa meM pazuoM kI taraha jIvana vyatIta karate haiN| jaina dharma mAnava ko sacce mAnava banane kI preraNA pradAna karatA hai| saMsAra meM sabhI prANI prema, sadbhAvanA, maitrI evaM sahRdayatA ke sAtha rahe, yaha jaina dharma kA saMdeza hai| choTe-bar3e sabhI prANiyoM ko jIvita rahane kA adhikAra hai| dazavaikAlika sUtra meM kahA hai - 1. sabhI jIva jInA cAhate hai, maranA nahIM caahte| isalie nigraMtha - rAga, dveSAdi graMthi / rahita sa~ta prANiyoM ke vadha kA, hiMsA kA varNana karate hai|51 nidian ( jaina dharma kA yaha ahiMsA kA mahAn saMdeza hai| saMsAra meM sukha tathA zAMtipUrvaka jIne kA yaha mUlamaMtra hai| jaina dharma kevala ucca AdI kI carcAoM para TikA huA nahI haiN| vaha sarvathA vyAvahArika bhUmikA ko lekara calatA rahA hai| usake anusAra jIvana vyatIta karanevAle sAdhakoM kI do zreNiyA~ haiN| jinameM tyAga aura vairAgya kI tIvratama bhAvanA hotI hai, ve sAMsArika jIvana meM kucha bhI rasa nahIM lete| unako viSaya-bhoga apriya lagate haiN| yadyapi aise ucca bhAvoppanna vyakti bahuta kama hote haiM, kiMtu hote avazya haiM / ve samasta sAMsArika saMbaMdho, AkarSaNoM aura icchAoM ko tyAga kara pUrNa rUpa se AtmopAsanA aura prANImAtra ke hita kA mArga apanA lete haiM, ve hI sAdhu, zramaNa, anagAra yA nigraMtha kahalAte haiM / ye sabhI (79) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda sarva-tyAgI saMto yA mahAtmAoM ke lie prayukta hoteM hai / ! navakAra maMtra ke pA~cave pada meM ye hI mahApurUSa Ate haiN| inakA jIvana pUrNata: svAvalaMbI hotA hai / ye kisI para kisI prakAra bhAra rUpa nahIM banate, isalie inako vAyu kI taraha 1 1 kisI ko koI bAdhA nAhI apratibaMdha vihArI kahA gayA hai| vAyu sahaja rUpa meM calatI hai| pahu~cAtI haiM, isI prakAra ye saMta mahAtmA kisI ke lie, kisI prakAra kI asuvidhA utpanna nahIM krte| ve eka parivAra kA tyAga karate haiM, parantu saMsAra ke sabhI prANI unake pArivArika ho jAte haiM / kahA gayA haiN| ayaM nijaH paroM vedi, gaNanA laghuvesAm / udAracaritAnAM tu, vasudhaiva kuTumbakam // samAnAhara yaha apanA hai yA parAyA hai, aisI gaNanA choTe cittavAle, saMkIrNa bhAvanAvAle loga karate haiN| udAra carita sAdhu puruSoM ke lie to sArI pRthvI hI sArA saMsAra hI apanA kuTuMba hai / yaha dRSTikona kitanA uMcA haiM, kitanA pavitra hai, jisake anusAra saMsAra ke choTe-bar3e sabhI jIva apane parivAra ke tulya ho jAte haiN| jisa prakAra apane parivAra kI koI hiMsA nahIM karatA, usako kaSTa nahIM detA, usI prakAra ve samasta jagat ke prANiyoM ko parivAra tulya mAnakara kabhI kisI kI nahIM satAte / rUpa ve bhikSAjIvI hote haiM, isalie ve bhikSu kahalAte haiM, kiMtu jaina sAdhuoM kI bhikSAjIvitA sarvathA nirdoSa hotI haiN| ve apane AhAra kI dRSTi se kisI para bhAra nahIM banate / gRhastha apane lie jo bhojana taiyAra karate haiM, usameM se yadi ve bhAvanApUrvaka denA cAhate haiM to sAdhu se grahaNa karate haiM / sAdhu ko bhikSA dene ke pazcAt ve bAkI bace hue bhojana se prasannatApUrvaka kAma calAte haiN| naI rasoI nahIM banAte / banAne se ve doSa ke bhAgI hote haiM / sAdhu bhI yadi yaha jAnatA huA bhI le leM to vaha bhI doSa kA bhAgI banatA haiM / jaina sAdhuoM kI bhikSAcaryA bahuta sUkSma haiN| .. 2. jo pramAdameM par3a jAtA haiM vaha munipada se cyuta ho jAtA haiM, ataeva munijana sadaiva jAgate rahate hai / 52 * bhojana kI taraha AvAsa kI dRSTi se bhI sAdhu kisI para bhAra svarUpa nahIM hote / gRhasthoMdvArA apane prayojana hetu nirmita bhavanoM meM, makAnoM meM sAdhu unakI svIkRti se nivAsa karate haiM / ve kahIM bhI sthAyI rUpa se nahIM rahate, kevala varSA Rtu ke cAra mAsoM ke atirikta ve pAda vihAra karate hue grAmAnugrAma vicaraNa karate haiM tathA logoM ko sadAcAra, naitikatA, maitrI, samatA aura sadbhAvanA pUrNa jIvana jIne kA saMdeza dete haiM / ve samAja se sAdhAraNa, alpatama bhojana, sthAna, vastra, pAtra Adi ke rUpa meM sevA lete hue adhikatama pradAna karane kA prayAsa (80) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiN| yaha saba karate hue bhI unakA mukhya lakSya AtmakalyANa hotA haiM / ve apanI saMyama mUlaka sAdhanA meM uttarottara agrasara hote hue urdhvagAmI banate jAte haiM / rAga-dveSa, moha Adi kA varjana karate hue karma kSaya karate jAte haiN| aise saMta puruSa, hama jAna pAye yA na jAna pAyeM, sAre loka meM bhinna-bhinna sthAnoM para adhika nahIM to kucha mila sakate haiM / ve sabhI namaskAra ke yogya haiM / sAdhu yaha nahIM cAhate ki loga unako namaskAra kareM, vaMdana kreN| aisA cAhane kI unheM AvazyakatA bhI nahIM hotI / ve to apane Apa meM parituSTa hote haiM / unako namaskAra karane meM logoM kA vinaya aura kRtajJatA kA bhAva sUcita hotA hai| aisA kara loga apanA hI hita karate + kyoMki vinaya se AtmA meM nirmalatA, pavitratA aura saralatA AtI haiN| ina guNoM ke Ane se jIvana bar3A sAttvika aura pavitra bana jAtA hai / " Namo loe savva sAhUNaM" kA yahI rahasya hai, jisameM aneka sUkSma tattva sannihita haiN| unhIM kA prAkaTya isa zodha graMtha kA prayojana hai| navakAra culikA: samIkSA : navakAra culikA ke cAra padoM meM namaskAra kI garimA kA bahuta thor3e zabdoMme bar3A hI mArmika vivecana huA haiN| isake pUrvArdha meM navakAra ko sarva pApa praNAzaka kahA hai " prakarSeNa nAzayati iti praNAzaka : " jo vizeSa rUpa meM jar3amUla se nAza karatA haiM, usako praNAzaka kahA jAtA haiM / navakAra maMtra samasta pApoM kA praNAza karatA haiM, mUloccheda karatA haiM, unheM jar3a se miTA detA haiM / sarvathA kSINa kara detA haiM, jisase ve phira kabhI utpanna nahIM hote / prANiyoM ko du:kha, kleza tathA saMkaTa Adi kA jo anubhava hotA hai, vaha unake azubha karmoM ke udaya kA pariNAma haiN| jaba pApoM yA azubha karmoMkA saMpUrNata: nAza ho jAtA hai to phira duHkha, kaSTa Adi ApattiyoM kA prasaMgahI nahIM banatA / isakA Azaya yaha hai ki paMca parameSThiyoM ko kiyA gayA namaskAra samasta pApoM kA tathA unake pariNAma svarUpa samasta duHkhoM kA nAza karatA hai / culikA ke aMtima do padoMmeM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki navakAra mahAmaMtra samasta maMgaloM meM sarvopari hai / maMgala zabda kI vyAkhyA zAstrakAroM ne aneka prakAra se kI hai| likhA hai - "maMgati hitArtha sarpatIti maMgalam" jo samasta prANiyoM ke hita meM pravRtta rahatA hai, unakA hita sAdhA hai, vaha maMgala hai | prANiyoM kI hita pravRtti ke aneka prakAra haiM / ataH maMgalANaMca savvesiM zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai, jo sabhI prakAroM ke maMgaloMkA dyotaka haiM / (81) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra maMtra prANiyoM ke lie dravya - maMgala aura bhAva-maMgala donoM hI dRSTise hitaprada haiN| sAMsArika dRSTi se uttama mAMgalika sthitiyoM kA yaha hetu hai tathA AdhyAtmika dRSTi se yaha ahiMsA, saMyama, tapa, svAdhyAya Adi azubha bhAvoM kA hetu hai| donoM dRSTiyoM se yaha atyaMta hitakara hai| isalie jo isakI ArAdhanA karatA hai, use kisI bhI prakAra kA saMkaTa upadrava yA duHkha nahIM hotA, bhAvapUrvaka paMca parameSThiyoM kA jo bhavya jIva smaraNa karatA hai, usake vicAroM aura pariNAmoM kI dhArA nirmala banatI hai| / saMkSepa meM kahA jAye to paMca-parameSThiyoM ke smaraNa se Atmazuddhi hotI hai| Atmazuddhi kA pariNAma mukti, mokSa yA nirvANa hai| navakAra maMtra kA smaraNa, japa tathA ArAdhana sAdhaka ko anaMta sukhamaya, zAMtimaya, aMtima lakSya taka pahuMcA dete haiN| prathama prakaraNa kA prAraMbha mAnava jIvana meM adhyAtma evaM dharma kI bhUmikA se hotA hai, jisameM yaha batalAyA gayA hai ki bhautika sukho aura upalabdhiyoM se mAnava ko saccI zAMti prApta nahIM hotii| isalie usakI manovRtti adhyAtma evaM dharma kI dizA meM pravRtta hotI hai| usake mana meM yaha AzA utpanna hotI hai, vizvAsa dRr3ha hotA hai ki dharma kI ArAdhanA dvArA hI use zAzvata sukha evaM zAMti prApta ho sakatI hai| yaha mAnava kI ati cirakAlIna aMtara bhAvanA kA sRjana hai| bhAratIya saMskRti meM AdhyAtmika bhAva vizeSa rUpa se vikasita aura samunnata huaa| aihika jIvana ke pariSkAra ke sAtha-sAtha pAralaukika unnati kI dizA meM bhAratIya manISI satat jAgRta rahe haiN| yaha yahA~ kI saMskRti kI adbhuta vizeSatA hai| bhAratIya saMskRti kA srota bahuta hI vyApaka aura vistIrNa rahA hai| usameM samanvaya kA bar3A udAttabhAva rahA hai| vaha vaidika, bauddha aura jaina - tIna dhArAoM kI triveNI ke rUpa meM satat pravahaNazIla rhii| vaidika dharma, bauddha dharma evaM jaina dharma usI ke saiddhAMtika aura sAdhanAmUlaka jIvanapatha haiM / ina viSayoM kA paricaya karAte hue yahA~ jaina dharma ke itihAsa, paraMparA, usakI sArvajanInatA Adipara prakAza DAlA gayA hai| navakAra jaina dharma kA mahAmaMtra hai| usake bAhya tathA AMtarika svarUpa, usakI AdhyAtmika saMpadAe~, akSarAtmaka vizleSaNa Adi para sAra rUpa meM isame vivecana kiyA gayA hai| navakAra meM namaskRta paMcaparameSThI - arihaMta, siddha, prAcArya, upAdhyAya, tathA sAdhu pada vicAra karate hue zodha ke mUla viSaya "namo loe savva sAhuNaM" kA saMsparza tathA tadgata rahasya ko udghATita karane kA prayatna kiyA gayA hai| (82) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... zodha hetu parigRhita viSaya kA eka prakAra se yaha bIja prakaraNa hai| bIja se aMkurita, pallavita, parivirdhita hote pAdapa kI taraha Age maiM prakaraNa isI kA vistAra haiM, jinameM aMtataH anusaMdheya viSaya kA parisamApana hotA hai| Age maMtravidyA kI paraMparA, maMtra japa kI upayogitA, navakAra maMtra kI utpatti, mAhAtmya, usameM sannihita - utkRSTa zakti, nirveda kA nirmala srota, AtmA ke jJAtRtva bhAva kI preraNA Adi vividha viSayoM para sAmAnyata: prakAza DAlane kA prayatna rhegaa| navakAra kI japArAdhanA, usake vividha prakAra ke vidhi-vidhAna, navakAra ke ArAdhaka kI bhUmikA, AcAra, kartavya ityAdi kI bhI sAdhAraNata: isameM carcA kI jaayegii| jaina dharma meM guNa aura guNIpUjAkA mahattva : jaina dharma vyaktiniSTha nahIM hai| kisI vyakti vizeSa kI pUjA aura pratiSThA meM vizvAsa nahIM krtaa| vahA~ guNoM aura guNiyoM kI pUjA kA sarvAdhika mahattva hai| cAhe manuSya kisI jAti, varga yA samudAya kA ho, yadi vaha Atma parAkrama, zrama evaM udyama dvArA ucca - utkRSTa guNoM kA arjana kara letA hai to vaha sabake lie pUjanIya aura sanmAnIya bana jAtA hai| jaina dharma kI udAratA, vyApakatA aura sArvajanInatA kA yaha sabase bar3A sAkSya hai| yahA~ mahAna vaha hotA hai, jo guNoM meM mahAna hotA hai| kula, pada aura vaibhava kI mahattA kA yahA~ mahattva nahIM hai|53 - navakAra mahAmaMtra kA AdhAra : guNaniSpannatA navakAra mahAmaMtra jaina dharma kA sarvottama maMtra hai / isake pAMca padoMme jaina darzanakA samagra rahasya bharA huA hai| isameM namanIyatA ke rUpameM kisI vyakti vizeSa kA ullekha nahIM hai| arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu ye pAMco pada sarvathA guNa niSpannatA para avalaMbita haiN| inameM eka eka padakI guNoM kI dRSTi se bar3I garimA haiN| isalie ve AdaraNIya, sanmAnIya, pUjanIya aura vaMdanIya haiN| inheM paMca parameSThI kahA jAtA hai| namaskAra mahAmaMtra guNa pUjA kA eka adbhuta udAharaNa hai| isakA pratyeka pada vaMdana evaM namana karanevAloM ko yaha preraNA detA hai ki - ve bhI ina padoMko prApta karane kI dizAmeM samudyata (83) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho kyoMki - unakI AtmAmeM bhI vaha asIma zakti vidyamAna hai, jisase vaha paramAtmAbhAva prApta kara lenemeM samartha ho sakate haiN|54 navakAra mahAmaMtra kyoM? jaina zAsanameM Aja taka aneka saMpradAya bane, zAkhA-prazAkhAe~ niklii| uttarakAlIna jaina sAhitya meM ghora pakSApakSa kI jhalaka AI, tathApi, namaskAra mahAmaMtra kI nirvikalpa AsthA para koI asara nahI aayaa| hiMdu dharma meM jo sthAna gAyatrI maMtra kA haiM, bauddha saMpadrAya meM jo sthAna trizaraNa kA hai, vahI sthAna jaina zAsanameM namaskAra mahAmaMtrakA hai| ___navakAra mahAmaMtra yaha sAgara hI nahI mahAsAgara hai| kitanI hI DubakiyA~ loM, kitanA hI avagAhana kareM, isakA Ara-pAra pAnA bahuta hI kaThina hai| isakI gaharAI ko mApanA asaMbhava hai| navakAra maMtra kI gaharAI samuce zrutasAgara kI gaharAI hai| navakAra maMtra ko 'mahAmaMtra' kahate hai kyoM ki vaha caudaha pUrvo kA sAra hai| vizva kI sArI zAbdika viziSTatA, jJAnarAzi caudaha pUrvomeM samA jAtI hai| namaskAra mahAmaMtra AtmA kA jAgaraNa karatA hai| AdhyAtmayAtrA isase saMpanna hotI hai| / navakAra maMtra kAmanApUrti kA maMtra nahI hai| kAmanApUrti ke aneka maMtra hote hai| jaise - sarasvatI maMtra, lakSmI maMtra, roga-nivAraNa maMtra, sarpadaMza mukti maMtra aadi| jisa prakAra bImAriyoMke lie auSadhiyoM kA nirmANa huA, vaise hI roga-nivAraNa ke lie maMtro kI saMracanA huii| jitanI bimAriyA~, utanI hI aussdhiyaaN| jitane prakAra ke kAmanA ke srota hai, utane hI maMtra hai| namaskAra mahAmaMtra kAmanApUrti kA maMtra nahIM hai, icchApUrti kA maMtra nahIM hai kiMtu yaha vaha maMtra hai jo kAmanAko samApta kara sakatA hai, icchA ko miTA sakatA hai| donoM meM bahuta bar3A aMtara hai - eka maMtra hotA hai, kAmanApUrti karanevAlA aura eka maMtra hotA hai, kAmanA miTAne vaalaa| donoM meM bahuta bar3A aMtara hai| kAmanApUrti aura icchApUrti kA stara bahuta nIce raha jAtA hai| jaba manuSya kI urdhva cetanA jAgRta hotI hai| taba use yaha spaSTa ho jAtA hai ki sabase bar3I upalabdhi vahI hai, jisase kAmanA aura icchA kA abhAva ho ske| kAmanA kI pUrti aura kAmanA kA abhAva - do bAteM haiN| donoM meM bahuta dUrI hai| _jaba vyaktimeM aMtara kI cetanA jAga jAtI hai taba vaha kAmanApUrti ke pIche nahI daur3atA, taba vaha icchApUrti kA prayatna nahIM krtaa| vaha usa bAtake pIche daur3atA hai, vaha usa maMtra kI khoja karatA hai jo kAmanA ko kATa deM, usake srota ko hI sukhA deN| use vaha maMtra cAhie jo icchA kA abhAva paidA kara deM, icchA ke srota ko naSTa kara deN| namaskAra 'mahAmaMtra' isalie hai ki - usase (84) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ icchA kI pUrti nahI hotI kiMtu icchA kA srota hI sUkha jAtA hai| jahA~ sArI icchAe~ samApta hotI hai, sArI kAmanAe~ samApta ho jAtI hai, jahA~ vyakti niSkAma bana jAtA hai aura kAmanA ke dharAtalase upara uTha sakatA hai, vahA~ usakA arhat svarUpa jAgatA hai| yahI namaskAra mahAmaMtra kA prayojana hai aura isIlie yaha kevala navakAramaMtra hI nahIM "mahAmaMtra" hai|55 / ___ namaskAra mahAmaMtra se bhI aihika kAmanAe~ pUrI hotI haiM, kintu yaha usakA mUla uddezya nahI haiM, mUla prayojana nahIM hai| usakI saMracanA kevala adhyAtma jAgaraNa ke lie huI hai, kAmanAo kI samApti ke lie huI hai| yaha eka tathya hai ki - jahA~ bar3I upalabdhi hotI, hai, vahA~ AnuSaMgika rUpameM aneka choTI upalabdhiyA~ bhI apane Apa ho jAtI hai| choTI upalabdhi meM bar3I upalabdhi nahIM hotI kiMtu bar3I upalabdhi meM choTI upalabdhi sahaja ho jAtI hai| koI vyakti sarasvatIke maMtra kI ArAdhanA karatA hai to usakA jJAna bddh'egaa| koI vyakti lakSmI ke maMtra kI ArAdhanA karatA hai to usakA dhana bar3hegA kiMtu adhyAtmakA jAgaraNa yA AtmA kA unnayana nahIM hogA, kyoM ki choTI upalabdhi ke sAtha bar3I upalabdhi ke lie calatA hai, rAste meM use choTI - choTI aneka upalabdhiyA~ prApta ho jAtI hai / 56 navakAra maMtra - AbhyaMtara tapaH / jainadarzana meM tapa ke mukhya do prakAra batAye gaye hai| 1) bAhya tapa aura 1) abhyaMtara tapa 57 pratyeka ke chaH chaH prakAra darzAye gaye haiN| jIva ko uttama sthAna prApta karAne ke lie ye prakAra diye gaye haiN| vAstavameM to AtmAko paramAtmA banAne ke lie donoM prakAra ke tapa anivArya hai| donoke saMgamasehI siddhAvasthA kI prApti ho sakatI hai| tapa jaina dharma kA prANa hai| pratyeka jaina kI yaha manISA hotI hi~ ki kisI na kisI prakAra tapa kI ArAdhanA avazya honI caahie| carama tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ko sAre vizvameM tapake sarvottama praNetA kahA jAtA hai| abhyaMtara tapa kA eka bheda 'vinaya' hai / jaina dharma meM vinaya kA bahuta vizada aura bahuvidha nirUpaNa upalabdha hotA hai| vinaya ko kisI eka paribhASA yA eka artha meM bAMdha pAnA saMbhava nahIM haiN| 'vinaya' kA artha yadi bhakti-bahumAna kare to jJAna -darzana-cAritra Adi ke prati bhakti aura bahumAna pradarzita karatA hai| zarIra se gurUjanoM kI bhakti kareM aura vivekapUrvaka kI gaI samUcI zArIrika pravRttiyoMko vinaya kahate hai| Atmazuddhi, jJAnaprApti, sadguNaprApti, gurUbhakti evaM guNIjanoM ke sammAna ke lie Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhukanA hI vinaya kahA gayA hai| vinaya hamAre samagra dharmAcaraNoM kI nIMva hai| vinayahIna dharma vAstavameM dharma hI nahI hai| vinaya jinazAsana kA mUla hai / tapa-japa, jJAna-dhyAna, saMyama aura dharma kI ArAdhanA vinayazIla hI kara sakatA hai aura navakAra maMtra ke smaraNa se aham kA nAza hotA hai aura vinaya guNakI vRddhi hotI hai| sarva kalyANoM kA AdhArabhUta vinaya ko mAnA gayA hai| . Atmazodhana kA hetU yaha maMtra jApa hai / namaskAra maMtra sadbuddhi, sadvicAra aura satkarmo kI paraMparA kA sarjana karatA hai| pavitra, apavitra, rogI, du:khI Adi kisI bhI avasthAmeM isa maMtra kA japa karane se vyakti bAhya aura AbhyaMtara donoM dRSTiyoMse pavitra ho jAtA hai| aihika aura pAralaukika dRSTi se kalyANakArI yaha maMtra AbhyaMtara tapakA prathama mAMgalika sopAna hai|58 nAmasmaraNa bhakti, ArAdhanA, yA upAsanA kA prathama aMga nAmasmaraNa hai| upAsya devako yAda karanA, upAsya devakA nAma lenA, nAmakA smaraNa karanA, usakA japa karanA use nAmasmaraNa kahate haiN| use prabhu smaraNa bhI kahate haiN| kAraNa usameM prabhu ke nAmakA smaraNa hotA hai| nAmasmaraNa yaha sahaja sAdhana hai, yAne vaha bahuta AsAnIse ho sakatA hai| he arihaMta, he vItarAga , he paramAtmA yaha jina nAma sUcaka zabda mana meM smaraNakarane se athavA mukha se bolane se koI takalIpha nahIM pdd'tii| phira vaha manuSya choTA ho yA bar3A ho, kisIbhI sthAna meM rahatA ho, kisIbhI avasthAmeM rahatA ho to bhI yaha nAmasmaraNa kara sakatA hai| eka ahorAtameM sau-doso bAra prabhu kA nAmasmaraNa karanA jarA bhI kaThINa nahIM hai| __ jaina paraMparA aisI hai ki - baccA thor3A bar3A hote hI use navakAra maMtra sIkhAyA jAtA hai, jisase vaha baccA uThate, baiThate, sote, jAgate, navakAra maMtra kA smaraNa karake apane jIvana ko saphala banA sakatA hai|59 kisI saMta mahAtmAne kahA hai ki - nAmasmaraNa sacce hRdaya se, saccI zraddhA se karoge to mana meM kisIbhI prakAra kA zoka saMtApa nahIM hogA aura sabhI prakAra kI musIbata dUra hogii| kabIradAsajI ne bhI nAmasmaraNa ke bAre meM kahA hai ki - "sumirana se sukha hota hai, sumirana se duHkha jAe / kahe kabIra sumirana kiye, sAI mAMhi samAya // " Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmasmaraNa se sukha yAne nijasvarUpAnaMda kI prApti hotI hai, aura du:kha yAne janma, jarA aura mRtyu kA nAza hotA hai| kabIradAsajI kahate hai ki sAI kA, bhagavAna kA nAmasmaraNa se aMtameM hI usameM lIna ho jAte hai|60 .. navakAra mahAmaMtra kA mahattva mokSamArga kI ArAdhanA ke lie maMtrAdhirAja mahAmaMtra uttamottama hai| paMcaparameSTi bhagavaMta sarva uttamottama dravya kSetra, kAla aura bhAvameM vyApaka hai| ata: mukti pada kI ArAdhanA, sAdhanA aura upAsanA ke lie paMcaparameSTi bhagavaMta kI bhakti karanI caahie|61 ___ manavacana evaM kAyA tInoM se vAsita namaskAra kI kriyA ko hI zAstroM meM 'namaskAra padArtha' kahA hai| zrI namaskAra niyuktimeM paMcaparameSTi ke guNoMme pariNamana, vacana se unake guNoM kA kirtana evaM kAyA se samyak vidhiyukta unheM praNAma hI namaskAra padArtha hai| arthAt namaskAra pada kA yahI vAstavika artha hai / 62 saccA namaskAra karane ke lie kAyA se praNAma vANI se guNoM ke uccAraNa ke sAtha manakA parameSTI ke guNoMme pariNamana hI Avazyaka hai| arihaMta bhagavAna ke namaskAra ke pIche jisa prakAra mArga hetu hai, vaise hI siddha bhagavAnake namaskAra ke pIche 'avinAza' hetu hai| saMsAra kI sabhI vastue~ vinAzI hai, eka siddhapada hI avinAzI hai, avinAzI pada kI siddhi hetu siddha bhagavAna ko kiyA huA namaskAra sahetuka namaskAra hai| isIse vaha bhAva namaskAra bana jAtA hai| kisI bhI kriyA ke bhAva kriyA banAne ke lie zAstroM me citta ko ATha prakAra ko bhAva kriyA banAne ke lie zAstroM meM cittako ATha prakAra ke vizeSaNoM se viziSTa banAne hetu Adeza diyA gayA hai| zrI anuyogadvAra sUtrameM bhAva kriyA kA lakSNa batAte hue kahA gayA hai ki - sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA ubhayakAla Avazyaka pratikramaNa karate hai| yaha Avazyaka manako anyagAmI na banAkara ekaniSTha hokara kareM to yaha bhAva kriyA hai / isa prakAra kiyA gayA Avazyaka bhAva Avazyaka hai|63 ___ bhadrabAhu svAmI kahate hai ki -"mArga, avipraNAza, AcAra vinaya evaM sahAya - ina pAMca hetuoM ke lie maiM zrI paMcaparameSThI bhagavAnako namaskAra karatA huuN|" sahetu kriyA hI phalavatI hotI hai| hetu athavA saMkalpavihIna karma phalIbhUta nahIM hotaa| zrI arihaMta paramAtmAmeM mokSamArga kI AdyaprakAzatA ke sAtha vizuddha samyakdarzana hai evaM yaha samyakadarzana pAne kI jitanI sAmagrI cAhie utanI eka sAtha unameM sthita hai| zrI arihaMtoM kA jJAna, vairAgya, dharma, aizvarya Adi eka eka vastu aisI hai, ki usakA praNidhAna karanevAlI AtmA ke bhItara samyakatv kA sUrya udita karatI he, mithyAtva kA ghora aMdha:kAra (87) Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamezAM ke lie dUra kara detI hai| namaskAra ko bhAva namaskAra banAne ke lie namaskAra kI kriyAmeM citta ke bhAva ko jagAne hetu yA saralatama yukti hai| zrI SoDazaka Adi graMthoM meM dharma siddhi ke pA~ca lakSaNa darzAye gaye hai| pahalA lakSaNa audArya, dUsarA dhairya, tIsarA tInoM kAlake pApa kI jugupsA, cauthA lakSaNa nirmala bodha aura pA~cavA lakSaNa janapriyatva hai| zrI arihaMtoM kA anupama audarya unakI dharmasiddhi ko sUcita karatA hai| samyaktva kA prathama lakSaNa upazama arthAta aparAdhIke prati krodhakA abhAva hai| zrI arihaMtoM meM maitrI, pramoda, kArUNya aura mAdhyastha samyaktva kI ye cAra bhAvanAe~ parAkASThA ko prApta huI hai| zrI arihaMtoM kI ahiMsA sarvalokavyApI hai| samasta jIvarAziko saMgrahita karanevAlI hai| arihaMto kI taraha siddhabhagavAna ke guNoM ke praNidhAnapUrvaka honevAlA namaskAra, guNa bahumAna ke bhAvavAlA hotA hai| ata: vaha bhI aciMtya zaktiyukta hai| evaM karmavAna ko jalAne ke lie dAvAnala tulya banatA hai| isa prakAra honevAlA bhAvanamaskAra hamAre lie parama upakArI bana sakatA hai| bhAva namaskAra ke binA anaMta bAra grahaNa kiye hue zramaNa liMga bhI dravyAliMga bana jAta haiN| arthAt unakI sAdhanA sArthaka nahIM hotii| nakSatramAlAmeM jisa prakAra caMdramA sabhI kA svAmI hai, vaise hI sabhI prakAra ke puNya samUha meM bhAva namaskAra mukhya hai| bhAvanamaskAra rahita jIvane anaMtabAra dravyaliMga grahaNa kiye aura chor3e para kAryasiddhi nahIM huii|64 kAryakI siddhi ke lie namaskAra Avazyaka hai evaM vaha guNabahumAna ke bhAva meM meM AtA hai| ata: zrI arihaMtAdi parameSThiyoke eka-eka viziSTa guNako pradhAna banAkara usake praNidhAna pUrvaka namaskAra kA abhyAsa karanA Avazyaka hai| zrI paMcaparameSThiyoM ko kiyA jAnevAlA namaskAra pApI se pApI evaM adhama se adhama jIva ko bhI pavitra evaM ucca banA detA hai| zrI arihaMta pada, zrI siddhapada, zrI AcAryapada, zrI upAdhyAya pada evaM zrI sAdhupada meM sthita nirmala AtmAe~ jagat para jo upakAra karatI haiM , vaisA upakAra dUsare kisI bhI sthAna para sthita AtmAe~ nahIM kara sktii| deveMdra athavA cakravartI vAsudeva, prativAsudeva athavA baladeva, rAjA-mahArAjA athavA rASTrapati, vizva kI bhautika samRddhi ke ina sabhI adhipatiyoM ke upakAra, AdhyAtmika samRddhi ke svAmI zrI paMcaparameSThiyoM ke upakAra ke samakSa nagaNya hai, tuccha hai evaM tRNatulya hai| isI kAraNa ina parameSThiyoM ko kiyA jAnevAlA bhAvanamaskAra sabhI pApoMkA samUla nAza karanemeM samartha hai| zarIrameM pAMca iMdriya haiM, evaM loka meM parameSThi bhagavAna bhI pAMca hai| pratyeka iMdriyoM kA eka eka viSaya haiM, evaM usa viSayake saMbaMdhameM jina ko anAdi kAlase anurAga hai, para paMcaparameSThi bhagavan ke prati anurAga ko prayatna pUrvaka prApta karanA par3atA hai| viSaya saMbaMdhI rAga evaM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parameSThi bhagavAna ke prati rAga eka hI samayameM eka hI cittameM saMbhava nahI ho sakate hai| eka jar3a hai to dUsarA cetana hai| jar3a ke evaM cetanake dharma alaga alaga hai| aMdha:kAra aura prakAza donoM eka hI sthAna para sAtha sAtha nahIM raha sakate haiN| usI prakAra eka hI cittameM viSayoM kA rAga evaM parameSThiyoM ke prati bhaktirAga eka hI kAlameM TIka nahIM sktii|65 parameSThiyoM ke prati bhaktirAga utpanna karanA ho to viSayoM ke prati vairAgya kI sAdhanA karanI caahiye| vairAgya ko sAdhane kA upAya viSayoM kI nazvaratA bAra bAra ciMtana karanA hai| socanA sarala hai karanA sarala nhiiN| vAsanA itanI gaharI hotI hai ki - vaha ciMtana se dUra yA naSTa nahIM hotI balki aneka bArake abhyAsa se dRr3ha banI huI vairAgya bhAvanA use dUra kara sakatI hai| . __ pA~ca parameSThiyoM meM sthita pA~ca mahAvrata, pA~ca AcAra, samyaktva ke pAMca bhUSaNa evam dharma siddhi ke pA~ca lakSaNa, maitrI Adi bhAva, kSamA Adi dharma jo sAdhAraNa rIti se apane paricita haiM, unheM pAMca-pAMca kI saMkhyAmeM yojita kara paMca parameSThiyoM kA vizuddha praNidhAna ho sakatA hai, jaise ki - arihaMto meM sthita ahiMsA, siddhoMmeM sthita satya, AcAryoM meM sthita acaurya, upAdhyAyoMmeM sthita brahmacarya evaM sAdhuoMmeM sthita akiMcanatA ityAdi / arihaMto meM ahiMsA ke sAtha satya Adi guNa bhI nihita hai vaise hI siddhoM meM, AcAryo meM, upAdhyAyoM meM evam, sAdhuoM meM bhI ye guNa nihita haiM, to bhI dhyAna kI suvidhA ke lie pratyeka meM eka-eka guNa alaga mAnakara ciMtana karane se dhyAna sudRDha banatA haiM / isI prakAra sabhI viSayoM meM isI krama kA pAlana karanA caahie| ___ isa praNidhAnapUrvaka kiyA namaskAra bhAva namaskAra ginA jAtA hai evaM usake phalasvarUpa jIva ko bodhi lAbha, svarga ke sukha tathA paraMparA se siddhi gati se anaMta evaM avyabAdha sukha mila sakate haiN| "jina sAsaNassa sAro, caudassa, puvvANa jo samudvAro ka jassa maNe navakAro, saMsAro tassa kiM kunnii|" jinasAzana kA sAra evaM caudaha pUrvakA sAra navakAramaMtrA jisake manameM nivAsa karatA haiM aisI vyakti ko saMsAra ke upadrava kisI bhI prakAra kI pIr3A nahIM pahu~cA sakate haiN|66 jisa manuSya ke aMtarameM zrI namaskAra mahAmaMtra ramaNa karatA ho, jisameM bhAva se usakI zaraNa svIkAra kI ho use isa saMsAra ke du:kha lezamAtra bhI sparza nahI kara sakate / namaskAra mahAmaMtrarUpa naukAmeM baiThakara AtmA nirvighnarUpa se saMsAra sAgara pAra pahU~ca sakatI hai| navakAramaMtrarUpI kesarI siMha jisake cittameM krIr3A kara rahA ho, use saMsAra ke upadravarUpa hAthI kucha bhI pIr3A nahIM pahuMcA sakate,cAroM gatiyoM ke bhayAnaka du:kha usase dUra dUra bhAgate haiN| caudaha pUrvadhara maharSi bhI jIvana kI aMtima belA meM jaba zArIrika zakti kSINa ho jAtI hai evaM (89) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha pUrva kA svAdhyAya karane meM asamartha bana jAte haiM, taba zrI namaskAra mahAmaMtra kI zaraNa svIkAra kara aMtIma zvAsa taka usakA svAdhyAya karate rahate haiM, kyoM ki yaha prabhAvaka maMtra bhavAMtara meM urdhva gati pradAna karatA haiM / aisA prabhAvaka maMtra zrAvaka kUla meM janme hue logoMko janma se hI mila gayA haiM, isalie kabhI kabhI aisA bhI dekhane ko milatA hai ki - isa mahAmaMtra kA yathArtha mUlya hama nahIM samajha sakate haiN| ata: usakI saccI ArAdhanA ke lAbha se vaMcita raha jAte hai| ___ namaskAra mahAmaMtra maMtrAdhirAja haiN| sabhI zAstroMmeM ise prathama sthAna prApta hai / saMsAra rUpI raNakSetrameM karmarUpI zatruoM ke samakSa lar3akara una para vijaya prApta karane kA yaha amogha astra hai| navakAra maMtra sAdhakoMko AtmazatruoM para vijaya dilAtA hai| isa mahAmaMtra kI uttamatAkA pAra nahIM hai| deva, manuSya tiryaMca evaM nArakI meM uttama jIvoM ko isakI prApti hotI hai| ayogya AtmA ke lie yaha maMtra lAbhaprada nahIM hotaa| duHkhamaya saMsAra se mukta hokara zAzvata sukha prApta karaneke lie namaskAra mahAmaMtra kI, zaraNa lenA Avazyaka hai| asAra saMsAra meM namaskAra mahAmaMtra sAra haiM paraMtu isa sArabhUta navakAra ko sAdhane ke hetu apanI pApAtmA para tiraskAra pragaTa honA caahie| navakAra ke navapadome aura aDasaDha akSaroMme manako gUMtha denA caahie| aisA kahA jAtA hai ki - amRta suvarNa pAtra meM hI raha sakatA hai - vaise hI navakAra maMtrarUpI amRta, svarNapAtra ke samAna uttama AtmAmeM hI nivAsa kara sakatA hai| navakAra maMtra ke akSaroM ko jagatameM prakAza pradAna karanevAle ratnajyoti ke samAna mAnakara smaraNa karanA cAhie isa maMtrameM sthita paMcaparameSThiyoM ke svarUpa ko pahacAnakara unake guNoM ko apane svarUpa ke sAtha tulanA karanI caahie| sarva maMgaloMmeM prathama maMgala, sarvakalyANa kA parama kAraNa deva, dAnava aura uttama purUSoM ko sadaiva smaraNIya namaskAra mahAmaMtra yadi hamAre hRdaya meM sadaiva ramaNa karatA rahe, to hama zIghra hI AtmasvarUpa ko pahacAnakara use prApta kara sakate hai| zAstrakAroMne Adeza diyA hai ki - saMkleza, kaSTa, tathA citta kI asamAdhike samaya navakAramaMtrako puna: puna: yAda karanA cAhie asamAdhi evaM azAMti ko dUra karanekA zIghragAmI evaM amogha upAya namaskAra maMtra hai| isa maMtra kA vidhipUrvaka Azraya lenevAle ko apUrva zAMti pradAna karatA hai, anaMta karmoMkA nAza karatA hai aura anaMta sukhoMkA bhAgI banAtA hai / namaskAra maMtra zArIrika bala, mAnasika buddhi, Arthika vaibhava, rAjakIya sattA, aihika saMpatti tathA dUsare bhI aneka prakAra ke aizvarya prabhAva evaM unnati ko pradAna karatA hai, kyoM ki vaha (90) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta kI malInatA evaM doSoM ko dUra kara nirmalatA ko pragaTa karatA hai| cittakI nirmalatA namaskAra mahAmaMtra se sahaja siddha hotI hai| ____ jaina paraMparA yA dharmakA aMtima lakSya AtmasvarUpopalabdhi hai| usakA mArga kRtsnakarma-kSaya hai|67 samagra karmoMkA kSaya yA nAza ho jAne se AtmA kI vaibhAvika dazA avagata ho jAtI hai| bhAvamaMgalA zrI navakAra : maMgalake mukhya tIna artha zAstrakArone darzAye hai| 1) hita kA sAdhana 2) dharmakA upAdAna 3) saMsAra ke paribhramaNa kA mUla se naash| sukhasAdhaka evaM duHkhanAzaka padArtha ko maMgalarUpa mAnane kI rUDhI, saMsArameM prasiddha hai| kaSTa nivAraNa athavA sukha pradAna karanemeM samartha padArtha bhI maMgalarUpa mAne jAte hai| jaise dahI, akSata, kumakuma, zrIphala, svastika Adi padArtha jagatameM maMgalarUpa gine jAte hai| ___ahiMsA, saMyama, evaM taparUpa dharma tathA svAdhyAya, dhyAna-jJAnAdi guNa ye sabhI sukhasiddhi ke nizcita sAdhana haiM, ata: ye bhAva maMgala gine jAte haiN| dravya maMgalase bhAvamaMgalakA mUlya bahuta adhika hai| dharma utkRSTa maMgala hai| usa dharma kA lakSaNa hai - ahiMsA, saMyama aura tapa / jisakA mana sadA dharma meM lIna rahatA hai, use deva bhI namaskAra karate hai| 68 jaina zAstrake bhAva maMgaloMmeM paMcamarameSTi namaskAra ko pradhAna maMgala kahA gayA hai| usake mukhya do kAraNa haiN| 1) zrI paMcaparameSTi namaskAra svayaMguNa svarUpa hai| 2) guNoM ke bahumAna svarUpa hai| paMca parameSTi namaskAra sabhI sadguNoM meM ziromaNibhUta vinayaguNake pAlana svarUpa hai| vinaya mokSakA mUla hai, vinaya ke binA jJAna nahIM, jJAna ke binA darzana nahIM, darzana ke binA cAritra nahI, evaM cAritra ke binA mokSa nahIM / 69 / / yogya ke prativinaya savinaya hai| paMcamarameSTi namaskAra karane yogya vyaktiyoM kI sarvotkRSTatA hone ke kAraNa unheM kiyA gayA namaskAra sabhI vinayoMmeM pradhAna vijaya svarUpa bana jAtA hai| pradhAna, vinayaguNa ke pAlana se yathArtha jJAna, yathArtha darzana, zreSTha cAritra evaM pradhAna sukha kI prAptI hotI hai| zrI paMcaparameSTi namaskAra meM ye tInoM vastueM nIhita hai| mana se namaskAra kA bhAva, vacana se namana kA zabda evaM kAyA se namana kI kriyA honI caahie| isa prakAra jJAna, zabda evaM kriyAkhya, vividha kriyA yukta zrI paMcaparameSTI namaskAra pApadhvaMsa evaM karmakSaya kA ananya kAraNa bana jAtA hai| ata: vaha sarvotkRSTa bhAva maMgalasvarUpa hai| (91) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha namaskAra maMtra mahAmaMtra isalie hai ki - isake sAtha koI bhI mAMga jur3I huI nahI hai / isake pIche koI kAmanA nahIM haiN| isake sAtha kevala jur3A huA hai - AtmAkA jAgaraNa, caitanyakA jAgaraNa, AtmA svarUpakA udghATana aura AtmAke AvaraNoM kA vilaya ka jisa vyakti ko Atma jAgaraNa upalabdha ho gayA, use saba duHkha upalabdha ho gyaa| kucha bhI zeSa nahIM rhaa| soyA huA prabhu, jo apane bhItara hai, vaha jAga jAe, apanA paramAtmA jAga jAe / vahA~ sacamuca vaha maMtra mahAmaMtra bana jAtA hai| ___ isa mahAmaMtra meM bhUtakAlameM aneka jIvoM ke jIvana ko ujjvala banAyA hai aura bhaviSya meM bhI unnati ke icchuka AtmA ke lie isa mahAmaMtra kA zaraNa Avazyaka hai| bhautikavAda ke isa yugameM adhyAtmavAda kA amIpAna karAne ke lie namaskAra mahAmaMtra ke samAna koI sAdhana nahI hai| koI nirmala aura sarala maMtra nahIM hai| namaskAra mahAmaMtra ke vidhipUrvaka jApase, kuvikalpoMse manakA rakSaNa hotA hai| vikalpoM se manakA rakSaNa karanA mahattvapUrNa hai| vartamAnayuga meM dhana, sattA, aura vaibhava aura rakSaNa ke lie dehabala aura Arogya ke rakSaNa ke lie aneka sAdhanoM kI zodha huI hai, paraMtu saMkalpa-vikalpa se manake rakSaNa ke lie koI zodha ho nahI pAI hai| usake lie yaha mahAmaMtra hI samartha sAdhana hai| pUrva maharSiyone mana ke rakSaNa ke lie anekavidha maMtra batalAe haiN| unameM namaskAra mahAmaMtra kA sthAna sarvocca hai| dhana, vaibhava, aura sattA kI prApti meM mAnava jIvana kA saccA purUSArtha nahIM hai kiMtu apane manako jItanA yahI parama purUSArtha hai aura usa puruSArtha kI siddhi namaskAra maMtra se prApta ho sakatI hai| navakAramaMtra svarUpa maMtra aura vizva kA uttama maMtra jainadarzana70 vizvake pratyeka jIva ke kalyANa aura mAMgalyameM vizeSa rUci rakhatA hai aura sAdhakoM kI sAdhanA aura ArAdhanA ke lie bhinna bhinna sAdhanA paddhatikA ullekha bhI milatA hai| sAdhanAmeM maMtrazakti kA bhI viniyoga kiyA jAtA hai| jainoM kA navakAra maMtra amara maMtra hai / sAre vizva ke kalyANa kI zakti isa maMtrameM samAhita hai| deva, gurU aura dharma 71 ina tIna tattvoMkI sahAyatA se vizvakA koI bhI mAnava mokSa prApta kara sakatA hai| navakAramaMtra ke aMtima cAra padoMmeM - cUlikAmeM isa maMtra kI phalazruti yA prApti kA varNana milatA hai| sAdhakake mAtra isa janma ke nahI, pUre ke aneka janmoMkA, pure karmoMkA nAza karanekI zakti, vyakti ko sabhI pApoMse mukta karane kI tAkada navakAramaMtra meM hai| "savva pAva paNAsaNoM" (92) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navakAramaMtra meM alaukika yA lokottara zakti bharI par3I hai / viSaya, kaSAya Adi vibhAva bhAvoM kA nAza hokara Atmika guNoMkI unnati vRddhi navakAra maMtra ke smaraNa mAtra se hotI hai| navakAramaMtra ke ciMtana-manana aura dhyAna se pramodabhAvanA jAgRta hotI hai / yaha parama mAMgalika zAMti pradAna karatA hai / anAdi kAlake mithyAtva AdibhAvoMko dUra karake samyak bhAvoMmeM lIna karane kI zakti navakAra maMtra meM hai / isa maMtra kI koI burI asara hotI hI nahI hai / yadi koI ArAdhaka duSTa uddezya se bhI isa navakAra maMtra jApa karatA hai to bhI bahuta jaldI usakA duSTa Azaya dUra ho jAtA hai| aisA guNa pradhAna yaha maMtra hai aura navakAra maMtra kA ciMtana smaraNa Adi ArAdhaka ke uttama Atmika guNoM ko pragaTa karatA hai / guNa pUjA kA phala bahuta prabhAvazAlI hotA hai / kisI bhI eka pada se kisI eka parameSThi ko vaMdana karane se atIta, vartamAna aura anAgata tIna kAla ke parameSThi ko namaskAra ho jAtA hai / eka pada se hI anaMtA guNI janoM ko namaskAra karanekI suvidhA namaskAra mahAmaMtra ke pratyeka pada meM haiM aura isakA phala bhI hameM anaMta milatA hai| isa prakAra kI vizeSatA vizva kI kisI bhI aura maMtra meM nahIM hai / namaskAra mahAmaMtrako paMcaparameSTI maMtra bhI kahA jAtA hai| paMcaparameSTi kA artha yaha hai ki - saMsArake anaMtA anaMta AtmAoM meM se AdhyAtmika dRSTi se darzAye gaye pAMca prakAra kI AtmAyeM sabase zreSTha hai, sabase mahAna hai, sabase ucca dazA ko prApta kara cUke haiN| mAnava AtmA ke vikAsakI carama sImA ina pavitra AtmAoM ne prApta kara lI hai| arihaMta aura siddha pUrNa rUpa se rAgAdi se rahita aura jJAna se paripUrNa hai / rAga aura dveSa se pare hone se arihaMta aura siddha trikAla vaMdanIya hai| AcArya, upAdhyAya aura sAdhu, vItarAga dharma saMpUrNa pAlana karate hai ve mokSamArga ArAdhaka hai / saMsAra ke kisI prakAra ke bhogopabhoga kI jarAbhI tRSNA nahIM rakhateM; isalie ina tInoM ko bhI paMcaparameSTi maMtra meM bahuta AdaraNIya sthAna diyA gayA hai - deva bhI unako vaMdana namaskAra karate hai / 72 pAMca paramAtmAoke uttama guNoMkA samanvaya namaskAra mahAmaMtrameM huA hai | isase isa mahAmaMtra ko paMcaparameSTi maMtra bhI kahA gayA hai| sAre vizva ke kisI aura maMtrameM isa prakAra kI pAMca mahAna zaktiyoM kA samanvaya nahIM milatA hai aura vizva kI uttama aura mAMgalika zaktiyoMkA eka sAtha samanvaya milanese navakAra maMtrakA sthAna vizvameM ajor3a bana jAtA hai| Atma unnati ke sopAna paraMparAyeM isa maMtra meM Alekhita huI hai / bhakti, jJAna aura karma ina tInoM kA saMgama isa mahAmaMtra meM huA hai|73 saMsArake sabhI jIvoM kI ekamAtra icchA AtmasvarUpa prApta karane kI hai -AtmaguNoM ke vikAsa kI hai| jIvAtmA paramAtmA bane yaha jaina darzana kI zubha bhAvanA hai| jainadharma kI (93) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnyatAnusAra jIvamAtrameM zubha guNoMkA bhaMDAra bharA hai| viSaya aura kaSAya se una guNoMko jIva pahacAna nahIM sktaa| kisI bhI taraha kA AvaraNa hameM saccAI kA darzana karAnese rokatA hai ke aMdhakAra se prakAza kI ora jAne kI pravRtti navakAramaMtra kI sahAyatAse saralatAse kara sakate haiN| arihaMta aura siddha kI zaraNa lene se mAnava kA janma sArthaka ho jAtA hai aura vaha siddha gatibhI prApta kara sakatA hai| navakAra maMtra hameM svarUpa ko pahacAnane kI anokhI zakti pradAna karatA hai aura isa dharatI para kA hamArA Agamana sArthaka ho jAtA hai| samatA, zuddhi, samRddhi , zAMti aura samAdhi prApta karane ke lie navakAramaMtra se bar3hakara aura koI maMtra hai hI nahIM / 74 mahAmaMtra kA upakAra zrI paMcaparameSTi namaskAra mahAmaMtra guNAnurAga kA pratika hai| yadi kisI ke jIvanameM guNAnurAga guNa na ho to, isa maMtra se pragaTa hotA hai aura ho to usameM vRddhi hotI hai / aMtarAtmA bhAvako lAnevAlA use TIkAnevAlA, bar3hAnevAlA aura aMtameM paramAtmA bhAvataka pahu~cAnevAlA parameSTi navakAra hai, isalie mArgAnusArI kI bhUmikA se lekara samyaka dRSTi, dezavirati aura sarva virati dharma tamAma jIvoM kI ArAdhanA meM parameSTi namaskAra parama aMga zrI namaskAra mahAmaMtra kA smaraNa, ajJAna Adi se upArjana kiye gaye azubha saMskAro ko saralatAse badalakara Atmazakti ke vikAsa ke maulika kArya meM upayogI banAtA hai| isalie zrI navakAra lokottara mahAmaMtra hai| zrI navakAra ke prabhAva se AtmAmeM uccakoTikA vItarAga bhAva dhIre dhIre avazya vikasIta hotA hai| isake dvArA AtmazaktiyA~ svataMtrarUpa se kArya karatI huI jagat ke uttama mahAmUlya padArthoMkI ora svata: AkarSaNa paidA karatI hai, isalie sarvamaMgaloMmeM zreSTha maMgala zrI navakAra mahAmaMtra hai| isa mahAmaMtra ke varNo kI saMyojanA kisI adbhUta gaNita, vijJAna ke gUr3ha siddhAMta para mAlUma hotI hai ki - jisase alpa prayatna se sAdhaka kI vRttiyoM meM urdhvamUkhatA A jAtI hai| sAdhaka ne jitanI pariNAma zuddhi jApadvArA prApta kI ho, utanI hI maMtra siddhi zIghra hotI hai| anya maMtroM ke jApa se honevAlI pariNAma kI zuddhi kI apekSA zrI navakAra ke jApa se pariNAma kI vizuddhi alpa prayatna se adhika prApta hotI hai| isa kAraNa zrI navakAra maMtra maMtrAdhirAja ginA jAtA hai| (94) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI namaskAra mahAmaMtra pAparUpI parvata ko bhedane ke lie vajra ke samAna hai, duHkharUpI bAdaloM ko bibakherane ke lie pracaMDa pavana ke samAna hai, moharUpI dAvAnala ko zAMta karane ke lie ASAr3hI megha samAna hai| ajJAnarUpI aMdhakAra ko dUra karane ke lie sUrya ke samAna hai| dAridra rUpa kaMda ko mUla se ukhAr3ane ke lie varAha kI dAr3ha ke samAna hai| samyaktva ratna ko paidA karane ke lie rohanAcala parvata ke samAna hai, kalpavRkSa, ciMtAmaNI, kAmadhenu, kAmakuMbha Adi se bhI vizeSarUpa se adhika saba kAmanAoM ko pUrI karanevAlA hai| ___ manuSya sone, jAgate, baiThate, uThate yA calate phirate zrI navakAra maMtra ko yAda karate hai, kyoM ki asamAdhi aura azAMti ko zIghra dUra karaneke lie amogha upAyarUpa, paramapAvana zrI navakAra maMtra, usake pada aura usake pratyeka akSara kA avalaMbana lene ko jJAnione kahA hai| zArIrika tathA mAnasika dukhoMse aura rAga-dveSAdi saMtApa se tapta cAroM gati ke bhavya jIvoM ke lie zrI navakAra sarvatra sahAyaka aura paramArtha baMdhuke samAna hai| zrI navakAra dravya aura bhAva donoM prakAra ke viSa ko dUra karanevAlA hone se garUDa Adi anya maMtroMmeM pradhAna maMtra zrI navakAra maMtra aprApta guNoMko prApta karAtA hai| jJAnAdi prApta guNoM kA rakSaNa karAtA hai aura sarva artha kA sAdhana hone se saba dhyeyoMmeM parama dhyeya hai| karmamalako dUra karanevAlA honese sarvatattvoM tathA paramArtha bhUta padArthoMme atizaya pavitra tattva hai| ___ yadi sAdhaka ekAgra cittase hAthakI aMguliyA~ dvArA zrI navakAra mahAmaMtra kA jApa kareM to use bhUta, preta, pizAca, Adi parezAna karanemeM kabhI samartha nahIM hote / yaha navakAra maMtra janma ke samaya ginA cAe, to janma ke bAda bahuta Rddhi ko denevAlA hai aura mRtyU ke samaya ginA jAe to seMkar3o ApattiyA~ dUra ho jAtI hai - mRtyU maMgala bana jAtI hai| zrI navakAra mahAmaMtra kA jApa karanevAlA saMsArameM kabhI du:khI nahIM hotaa| isa janmameM vidhi pUrvaka bhAva aura citta kI ekAgratA se jo vyakti navakAra mahAmaMtra kI ArAdhanA karatA hai vaha AtmA bhavAMtara meM ucca jAti, kUla, rUpa,Arogya, aura saMpatti prApta karatI hai| yadi sAdhaka zraddhA, bhakti aura ekAgratA se - samarpaNa bhAva se zrI paMcaparameSTi kI zaraNa jAtA hai to usakI buddhi, mana, vANI tathA deha saba pavitra bana jAte hai| zrI namaskAra mahAmaMtra ko samajhane ke lie kevala tarka, yukti yA buddhi paryApta nahIM hai / navakAra kA ghaniSTa paricaya prApta karane ke lie sarva samarpaNa kI AvazyakatA hai ke isa maMtra meM paMcaparameSTi kI anumodanA hai| zrI paMcaparameSTi aura usake sukRto kI anumodanA mokSa kA dvAra khola detI hai| (95) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... zrI navakAramaMtra ke pratyeka akSara ke jApa se ajJAna, kaSAya aura pramAda kama hote hai, puna: puna: jApa karane se mana aura buddhi, zuddha hotI hai| isa maMtra ke pratyeka akSarameM aciMtya zakti chipI huI hai, paraMtu yaha prakAza kramaza: prayatna karane se prApta hotA hai|75 paMcaparameSThimeM tIna tatva: namaskAra maMtra ko mahAmaMtra kahA gayA hai| itanAhI nahIM, jaina darzanameM ise caudaha pUrva kA sAra kahA gayA hai| isa maMtrameM ise vibhUti yA vyakti vizeSa kI bAta nahIM kahI gaI hai , lekina vizvake uttama guNa kA isa maMtrameM ullekha kiyA gayA hai aura isa saMsAra ke sabhI jIvoMkA guNa prApti ke lie puruSArtha karane kA Adarza pragaTa kiyA hai| sAdhaka ke jIvanase doSa dUra ho aura uttama mAnavIya guNa kI prApti ho aisI maMgala bhAvanA navakAramaMtrameM mila sakatahI hai| navakAra maMtra sAMpradAyika maMtra nhiiN| isa maMtra se jainoM kA hI nahIM, saMsAra ke sabhI jIvoM kI mAMgalya aura kalyANa kI prArthanA kI gaI hai| zakti jAgRti kA yaha mahAmaMtra hai| zabda se azabdakI ora, bahirmukha se aMtarmukha kI ora le jAne kI kSamatA isa maMtrake jApa se pragaTa hotI hai| saralatA navakAra maMtra kI sabase bar3I pradhAnatA hai| jJAnioM ne isa maMtra ke pratyeka varNa para aneka vidyAoMkA nivAsa hone kI bAta batAI hai / navakAramaMtrakA pratyeka varNa sAdhaka ke karma nirjarAkA uttama sAdhana bana sakatA hai| sAre vizvakA kalyANa maMtra navakAra maMtra navakAramaMtrameM tIna tatva nihIta hone kI bAta jJAniyoMne pragaTa kI hai| jaina darzana ke mutAbika deva, guru, aura dharma yaha tIna tatva zAzvata tatva hai, parama mAMgalika hai, AtmA ko paramAtmApada para sthApita karane kI kSamatA navakAra maMtrameM hI mila sakatI hai| prAraMbha ke do pada deva tatvakA, aviSkAra karatA hai| arihaMta aura siddha ye donoM jainoM ke deva haiN| AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ye tIna guru haiN| 76 guru kI kRpA aura AzIrvAda se kisI bhI vyakti ko dharma kI yathArtha samajha prApta hotI hai aura sAdhaka apane puruSArtha se japa, tapa, tyAga se dharma kA vAstavika svarupa samajha sakatA hai| jaina darzana meM yaha bhI dikhAyA gayA hai ki - jaba taka AtmA kI zuddhi nahIM ho sakatI hai taba taka Atma siddhi kI koI saMbhAvanA nahIM hai| siddhi prApta karane ke lie navakAra maMtra mahAna upakAraka ho sakatA hai| "parama pade tiSThati iti parameSThI" 'iti paramAtmA' jo padameM, rahatA hai, sthita hai, vaha parameSThI paramAtmA hotA hai|77 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamarameSThI pada meM deva, gurU aura dharma ye tInoM zAzvata tatvoM kA isameM uttama rupa se saMyojana kiyA gayA hai aura una tatvoMkI sahAya se sAdhaka siddha pada prApta kara sakatA hai| ina tInoM tatvoM ko hama bhalIbhA~ti samajhane kI, usake mutAbika hamArA jIvana jIne kI pravRtti kareM, yaha navakAra maMtra kI saccI saphalatA hai| isameM hI hamAre jIvana kI dhanyatA hai / navakAra maMtra sabakA kalyANa kareM yahI maMgala bhaavnaa| bhAratIya vidyA kA kSetra tathA maMtroM kA kSetra bahuta vizAla hai / isameM jJAna- vijJAna kI vividha zAkhAoM para gahana, ciMtana, manana, anuzIlana aura vizleSaNa huA hai, vaha vAstava meM vilakSaNa hai| bhAratIya manISiyone jIvana ke hara pakSa ko bahuta hI gaharAI se, sUkSmatAse dekhA aura parakhA hai| unakI dRSTi kevala bahiraMga hI nahIM rahI, unhone sUkSmataka aMtargata kA saMsparza bhI kiyaa| bhAratIya vidyA ke aMtargata jaina vidyA kA bahuta hI mahattvapUrNa sthAna hai| jaina manISi jJAna aura cAritra ke parama ArAdhaka the| jJAna bhI svAdhyAya aura ciMtana ke rupa meM sAdhanA yA cAritra kA aMga bana jAtA hai / jaina - vidyA aura sAdhanA ke kSetra meM maMtra -vidyA kA bhI bahumukhI vikAsa huaa| navakAra maMtra ke padoM kI ArAdhanIko sAtha bhI maMtrAtmaka paddhati ko saMlagna kiyA gayA hai| Arya deza meM maMtra-zAna, vidyA-zAstra tatvajJAna ke yuga jitane hI prAcIna hai isake samarthana meM jaina zAmroke anusAra isa avasIparNI kAla meM asaMkhya varSa pUrva hue, prathama tIrthaMkara zrI RSabhadevadvArA apane prathama gaNadhara ziSya zrI puMDarIka svAmI ko diyA gayA maMtra prastuta kiyA jA sakatA hai, usI prakAra una prabhudvArA dI gaI tripadI ke AdhArapara zrI puMDarika sAdhu racita dvAdazAMgI ke bArahave aMga dRSTivAda ke eka vibhAga - dazaveM pUrva "vidyA pravAda" ko bhI vidyA aura maMtra kI prAcInatA kA pUraka kahA jA sakatA hai| gahana ciMtana evaM AtmAnubhava pUrvaka sUkSmataka zabdoM meM nikSipta rahasyAtmaka bhAva, jisake mananadvArA jJAta ho sake vaha maMtra hai| siddha hone para maMtra vAstavameM eka akSaya kavacakA kAma detA hai| jisa prakAra yoddhAko kavaca, usapara honevAle AghAtoM se bacAtA hai, usI prakAra navakAra maMtra apane ArAdhaka kI sabhI vighnoM, saMkaToM aura bAdhAoM se rakSA karatA hai| vaha eka AdhyAtmika kavaca hai| bhAratIya vidyAoMmeM maMtrazAstra - bhAratavarSa eka aisA deza hai, jisameM prAcIna kAla se gahana ciMtana tathA manana kI paraMparA (97) Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahI hai| yahA~ ke manISiyoM aura vidvAnoM ne kevala apane ciMtana ko bAhya jIvana taka hI sImita nahIM rakhA, jJAna kI gaharAI meM jAne meM unakI vizeSa ruci aura pravRtti rhii| saMskRta meM eka bahuta prasiddha zloka hai - AhAra-nidrA-bhaya- maithunAni, sAmAnyametat pazubhirnarANAm / dharmo hI teSA madhiko vizeSaH / / dharmeNa hInA: pazubhi: samAnAH / isa zloka ke aMtima do caraNoM ko isa prakAra bhI bolA jAtA hai| jJAnaM hi teSAmadhi vizeSa: , jJAnena hInA: pazubhi: samAnAH // ___ AhAra, nidrA, bhaya, sAMsArika bhoga Adi to pazuoM aura manuSyoM meM eka samAna haiN| manuSyoM meM dharma, adhyAtmika jJAna aura sAdhanA kI vizeSatA hai| pazuoM meM vaisA nahIM hotaa|jo manuSya isa guNa se hIna hai, ve pazuoM ke tulya haiN| AhAra, bhaya, Adi ko saMjJAyeM kahA haiN| saMjJAyeM prANiyoM kI svAbhAvika dehagata vRttiyoM kI sUcaka hai| bhAratIya prabuddha mAnasa sadaiva isa udAtta bhAva se prerita rahA / isalie jJAna, vijJAna kI vividha zAkhAoM meM bhAratIya manISI - buddhi ne jo navabhinava sarjana kiyA, vaha saMsAra meM mahattvapUrNa haiN| IzAvasyopaniSad meM vidyA aura avidyA - ina do zabdoM kA prayoga huA hai| vahA~ avidyA zabda kA artha vidyA kA abhAva nahIM hai kiMtu usa jJAna ko avidyA kahA gayA hai, jo sAMsArika karmamaya jIvana se saMbaMdhita hai| usake viparIta vidyA vaha jJAna hai, jisase manuSya apanI AdhyAtmika zaktiyoM kA vikAsa kara nara se nArAyaNa bana sakatA hai| vidyA aura avidyA kA jIvana meM samanvaya honA caahie| jo ina donoM ko samanvita karatA hai, vaha amRta kA AsvAda karatA hai, parabrahma paramezvara ko prApta kara letA hai|79 upaniSadkAra kA yaha kathana hai ki manuSya vidyA aura avidyA donoM ke rahasya ko samajheM / laukika karmamaya jIvana ke lie usa jJAna kI AvazyakatA hai, jisase jIvana ke kArya bhalibhA~ti cala sakeM / sAMsArika avasthA meM unakA tyAga nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki jaba taka zarIra vidyamAna hai, taba taka karma karanA Avazyaka hai| gItA meM bhI kahA gayA hai - koI bhI akarmakRta - karma na karatA huA nahIM raha sktaa| prakRti ke guNoM ke pariNAma svarupa use karma karanA hI hotA hai|80 karma kA sarvathA parityAga nahIM kiyA jA sakatA / gItA meM yaha bhI batAyA hai ki jo (98) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmoM ke phala kI Asakti kA tyAga kara detA hai, sadA AtmA tapta aura AtmAzrita rahatA hai, vaha karma karane meM pravRtta rahatA huA bhI vAstava meM kucha bhI nahIM krtaa|81 isa tathya ko samajhatA huA sAdhaka anAsakta bhAva se karma kreN| isase saMbaMdhita jJAna ko AdhyAtmika dRSTi se avidyA kahA hai| ___ jaina darzana meM bhI jJAna aura ajJAna do zabdoM kA prayoga huA hai| jJAna use kahA jAtA hai, jisake sAtha samyak dRSTi, satyaniSThA yA zraddhA kA saMyoga ho / jahA~ samyakdRSTi nahIM ho, vahA~ jJAna ko ajJAna kahA jAtA hai / vahA~ ajJAna zabda abhAva mUlaka nahIM hai| loka - nirvAha mUlaka hai athavA AtmaniSThAvihIna kevala bhautika karmoM ke sAtha jur3A hai| ___isa prakAra bhAratIya ciMtanadhArA meM jIvana ke bAhya aura AMtarika sabhI pakSoM para bahuta gaMbhIra ciMtana, manana huA, jisake pariNAma svarupa vibhinna viSayoM se saMbaMddha vizAla vAD.maya kA sarjana huA, jo yuga - yuga taka mAnava jAti ko satyAnmukha preraNA detA rahA aura Aja bhI de rahA hai| isakA mahAn lakSya mAnava ko parama zAMti pradAna karanA hai| use bhAratIya vidyA (Indology) ke nAma se abhihita kiyA jAtA hai| bhAratIya vidyA meM adhyAtma, dharma, darzana, itihAsa, purANa, vyAkaraNa, kAvya, koza, nyAya, Ayurveda, jyotiSa, bhUgola, khagola, gaNita Adi aneka viSaya samAviSTa haiN| inakA jJAna vyakti, samAja aura rASTra ke vikAsa meM sahAyaka bane,AtmA ke kalyANa, prANImAtra ke zreyasa aura sukha kA hetu bane, yaha vAMchita hai| inakA jJAna kevala bhautika jIvana ke nirvAha taka hI sImita na raha jAye / isa para yahA~ ke jJAnI puruSoM ne bahuta jora diyaa| maMtra kI paribhASA ___ gahana ciMtana, manana, nididhyAsana evaM svAnubhUti ke pariNAma - svarupa svalpatama zabdoM meM nikSipta sUkSmatama, atigaMbhIra evaM rahasyamaya bhAva maMtra kahA jAtA hai| maMtra zabda kI vyutpatti karate hue likhA gayA hai| jo manana mAtra se ArAdhaka kA trANa - rakSaNa kare, vaha maMtra hai|82 koI yoddhA jaba saMgrAma meM jAtA hai to vaha apane zarIra para kavaca dhAraNa karatA hai| vaha loha-nirmita sudRr3ha kavaca use zatruoM dvArA kiye jAne vAle AghAtoM se bacAtA hai| maMtra sAdhaka ke lie eka akSaya - kabhI nahIM TUTane vAlA kavaca hai| vaha saba prakAra ke vighnoM, bAdhAoM aura pariSahoM se sAdhaka ko bacAtA hai| (99) Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha sArA jagat taraMgoM se AMdolita hai| vicAroM kI taraMge, karma kI taraMge, bhASA kI taraMge, pUre AkAza meM vyApta haiM / vyakti kA mastiSka aura snAyavika praNAlI bhI AMdolita hotI rahatI hai| isa sthiti meM maMtra kyA hai aura usake dvArA kyA kiyA jA sakatA hai, yaha bhI socane kA avasara milatA hai / maMtra eka pratirodhAtmaka zakti hai| maMtra eka kavaca hai / maMtra eka prakAra kI cikitsA hai / saMsAra meM honevAle prakaMpanoM se bacane ke lie, unake prabhAvoM ko kama karane ke lie pratirodhAtmaka zakti kA vikAsa kreN| maMtra kI bhASA meM kavacIkaraNa kA vikAsa kareM / 83 maMtra kI yaha vizeSatA hai, vaha kevala vartamAna kAla meM hI lAbhaprada nahIM hotA, usakA prabhAva traikAlika hotA hai| maMtra satya hai / satya trikAlavartI hotA hai| maMtra kI sattA sarvopari hai| usakA prabhAva sthAyI hotA hai, kiMtu yaha duHkha kA viSaya hai ki Ajakala hamArI vartamAna pIr3hI ke loga maMtroM kI upayogitA aura mahattva ko svIkAra nahIM karate, kyoMki jaba tatkAla phala nahIM hotA to unheM saMzaya hotA hai| maMtra sacce guru se prApta kara mUla dhvani ke sAtha siddha kareM tabhI vaha phalaprada hotA hai| logoM meM aisA karane kA dhairya nahIM hai / taba kaise phala mile | 84 maMtra zabda kI aneka prakAra se vyutpatti kI jA sakatI hai jaise - "manyate - jJAyate AtmAdezo 'neneti mantraH " jisake dvArA AtmA ke Adeza yA Atmasvarupa kA jJAna hotA hai, vaha maMtra hai / " manyante - satkriyante paramapade sthitA AtmAnaH, yakSAdizAsana devatA vA anena iti maMtra: " parama pada meM sthita ucca AtmA athavA yajJa Adi zAsana devatAoM kA jisake dvArA satkAra kiyA jAtA hai, sammAna kiyA jAtA hai, vaha maMtra hai / 85 ina vyutpattiyoM meM maMtra zabda kA artha jJApita kiyA gayA hai| tAtvika dRSTi se navakAra maMtra hI vaha maMtra hai, jisakI ArAdhanA se samagra duSkarma aura pApa naSTa ho jAte haiM kyoMki navakAra meM vaisA karane kI vilakSaNa zakti hai / 86 trailokya dIpaka meM maMtra kI tAtvika dRSTi se vyAkhyA karate hue batalAyA gayA hai - maMtra viziSTa manana ke sAtha saMbaddha hai / vaha samyak jJAna kA hetu banatA hai / jaba AtmA meM samyak jJAna niSThita hotA hai, taba zubha bhAvoM kA jAgaraNa hotA hai| jIva azubha yA pApa se bacatA hai| maMtra jIva ko ayogya mArga se pRthak kara yogya mArga para gatizIla karatA hai / (100) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak jJAna, darzana aura caritra meM vibhrAMta rahanA ayogya mArga hai| maMtra jIva ko ratnatraya kI ArAdhanA kI ora pravRtta karatA hai|87 maMtra bahuta vyApaka hai| yaha samagra brahmANDa - loka maMtra se Abaddha hai| jIvana kI pratyeka gatividhi maMtra dvArA saMcAlita hai| vyakti kA choTe se choTA kArya maMtra se saMbaddha hai| prANI ke astitva ke sAtha maMtra kA astitva jur3A huA hai| isa brahmANDa kA aNuaNu maMtra se saMpRkta hai| jIvana ko samyak jJAna karane ke lie, samajhane ke lie maMtra ko tatva ko, rahasya ko jAnanA, pratyeka mAnava kA sabase pahalA kartavya haiN|888 yahA~ maMtra kI brahmANDa taka sarvavyApakatA kA vidvAn lekhaka ne jo varNana kiyA hai, vaha vizeSa rupa se mAnava kI mananAtmaka sUkSma prakriyA se saMbaddha hai| manana kI aMtarvyApti sarvatra svIkAra kI jAtI hai| kahA gayA hai -AmnAya - apanI viziSTa dhArmika, AdhyAtmika paraMparA ke anusaraNa se, atyAdhika vizvAsa se tathA tanmayatA se maMtra kI zuddhi meM bahuta sahAyatA milatI hai| maMtra meM zabda, artha aura pratyaya kA samAveza hai, jinakA paraspara saMbaMdha haiM / zabda se artha jJAta hotA hai| jo padArtha sAmane nahIM hai, vaha bhI zabda ke mAdhyama se mAnasika Akati ke rupa meM upasthita ho jAtA hai| pada kA padArtha ke sAtha vAcyavAcaka bhAva saMbaMdha hai| pada vAcaka hai, padArtha vAcya hai| jaba pada kA uccAraNa karate haiM, use smaraNa karate haiM yA usakA dhyAna karate haiM to usa dvArA vAcya padArtha kI pratIti hotI haiN| zabda ke anusaMdhAna se artha kA anusaMdhAna tathA artha anusaMdhAna se tatva kA anusaMdhAna hotA hai / tatva ke anusaMdhAna se Atma svarupa kA anusaMdhAna hotA hai| maMtra kI yaha tAtvika prakriyA hai|89 maMtra ke bheda ____ maMtra do prakAra ke haiM - kUTa tathA akUTa / jo saMyuktAkSara yukta hotA hai, use kUTa kahA jAtA hai / jo saMyuktAkSara yukta nahIM hotA, use akUTa kahA jAtA hai / kUTa maMtra meM akSara adhika hote haiM, kiMtu unameM maMtrakA to eka hI akSara hotA hai| bAkI ke akSara maMtra ke parikara rupa yA parivAra rupa hote haiN| kUTa maMtra meM bahuta akSaroM ke hote hue bhI eka hI akSara ke maMtra rupa hone se "varNAvyAyAt kAraH" isa sUtra se kSakAra, OMkAra Adi zabdoM ko viziSTa vidvAna siddha karate haiM, kyoMki isa sUtra kA artha yaha hai ki jo eka - eka varNa hotA hai, to usake pIche (tathA avyaya ke pIche)kAra pratyaya lagAyA jAtA hai| jaise - a, i, u ke pIche kAra lagAne se AkAra, ikAra, (101) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukAra hote haiM kiMtu yahA~ to kUTa maMtra meM bahuta akSara haiN| isalie kisa prakAra lagAyA jAye ? aise hote hue bhI viziSTa jJAnI puruSa kSakAra ( ka + S + a ) Adi zabdoM meM kAra pratyaya lagAte haiM / isakA kAraNa yaha hai ki ina kUTa maMtroM meM adhika akSara dikhAI dete hue bhI vastuta: unameM eka hI akSara maMtra svarupa hotA hai| bAkI ke akSara usake parivArabhUta hote haiM / isalie aise kUTa maMtroM ko bhI ekAkSarI maMtra hI mAnakara viziSTa vidvAna 'kAra' pratyaya lagAte haiM / usI nyAya se arhaM zabda anekAkSarI dikhAI detA hai, to bhI usameM maMtrAkSara to eka 'ha' hone ke kAraNa ham "akSarANi" ke rupa meM bahuvacana kA upayoga nahIM kara sakate / akSaram ke rupa meM eka vacana kA hI upayoga kiyA gayA hai / eka prazna upasthita hotA hai / kUTa maMtra meM aneka akSara hote hue bhI maMtra to eka akSara jitanA hI hai, to bAkI ke akSaroM kI kyA AvazyakatA hai ? isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai. 1 parikAra - parivAra sahita varNa hI maMtra kA kArya kara sakate haiM / akelA varNa koI bhI kArya nahIM kara sktaa| isalie parikara yA parivAra ke rupa meM akSaroM kI AvazyakatA hai / 90 maMtra kI upayogitA jaise hI hama zabda kA uccAraNa karate haiM, vaise hI vAtAvaraNa meM eka AMdolana tathA uttejana utpanna hotA hai / usake anusAra hamArA mana bhAvondolita hotA hai / hama punaH punaH jisa bhAva ko yAda karate haiM, usI ke anurupa bhAva hamAre aMta:karaNa meM uttarottara prasphuTita hote rahate haiN| maMtra ke sAtha yahI tatva jur3A huA hai, kiMtu eka bAta vizeSa rupa se dhyAna meM rakhanI hogii| ko suyogya guru se zuddhatApUrvaka prApta kiyA jaaye| tabhI vaha anubhava siddha hogA, prabhAvazAlI aura kAryakArI hogA / maMtra vidyA ke siddhAMtAnusAra pratyeka akSara eka gupta zakti kA saMvahana karatA haiN| akSaroM se saMbaddha vidyA ko mAtRkA vidyA kahA jAtA hai| mahApuruSa apanI sAdhanAdvArA, yogAbhyAsa dvArA apanI saMkalpa zakti ko ekAgra karate haiM, tathA amuka zabdoM meM Aropita karate haiM / isake pariNAma svarupa una zabdoM ke akSaroM meM sahaja rupa se vaha zakti pratiSThApita ho jAtI hai / una paraspara sammilita bhinna- bhinna akSaroM ke sAmIpya ke kAraNa zakti bahup karatI jAtI hai|91 maMtra-japa kA abhyAsa rajoguNa aura tamoguNa se utpanna mAlinya ko dUra karatA hai / ir3A aura piMgalA nAr3I ko sthira karatA hai / suSumnA nAr3I kA yaha udghATana karatA hai| isase prANa zakti jAgRta hotI haiN| isake kAraNa maMtra zakti urdhvagAminI banatI hai| isase anAhatanAda kA anubhava hone lagatA hai| yaha maMtra zakti ke caitanya kA unmeSa hai / 92 (102) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karor3a gAyoMkA dAna, samudravalayAMkita pRthvIkA dAna, kAzI, prayAga jaise atyaMta puNyakSetroMmeM karor3oM mAIla pravAsa tathA yajJasahita merutulya suvarNa kA dAna - inakI bhagavAna ke nAmaskaraNa ke puNyasebhI tulanA nahIM kI jA sakatI, arthAt nAmasmaraNakA puNya ina sabase bar3hakara hai|93 maMtra japa ke do rupa : laukika aura AdhyAtmika sAMsArika vaibhava aura unnati laukika jIvana meM apekSita haiM; kiMtu vaha jIvana kA parama sAdhya nahIM hai| laukika samRddhi kA saMbaMdha parigraha se hai| parigraha sAMsArika jIvana meM Avazyaka avazya haiM kiMtu vahI sarvasva nahIM hai / jIvana kA lakSya nahIM hai| sAMsArika upalabdhiyoM ko lakSya meM rakhakara maMtrArAdhanA karanA laukika patha hai| vaha ArAdhanA kA vAstavika dhyeya nahIM ho sakatA kyoMki sAMsArika vaibhava, saMpatti adhikAra evaM sattA sabhI nazvara hai / isalie prabuddha puruSa ko maMtra kA AdhyAtmika dRSTi ke sAtha sadupayoga karanA cAhie / jIvana kA aMtima lakSya to AtmA ke nitAMta zuddha svarupa ko prApta karanA hai| isalie navakAra maMtra kI sabase adhika upayogitA AtmakalyANa kI siddhi hai|94 sAdhuoM ke lie navakAra maMtra kI ArAdhanA atyaMta samupAdeya haiM kyoMki unake lie to sAMsArika vaibhava, dhanAdi kA kucha bhI mahattva nahIM hai| ve to aparigrahI hote haiN| unake lie parigraha nizcita rupa se eka vighna yA bAdhA rUpa haiM, isalie unakI sAdhanA sarvathA AdhyAtmika hotI hai / gRhasthoM ko bhI lakSya aisA hI rakhanA caahie| laukika siddhi to dharmArAdhanA se binA cAhe bhI milatI hai kyoMki ArAdhanA ke aMtargata jo zubhAtmaka puNya- saMcaya hotA hai, usase sAMsArika sukha prApta hote hI haiN| maMtra aura antarjAgaraNa ___ aMtazcetanA se anupraNita hokara hI maMtra phaladrupa, samartha tathA siddha hotA hai| mAnava zarIra kitanA rahasyamaya haiM, saiMkar3oM, hajAroM varSoM se vaijJAnika, cikitsaka, yogI evaM sAdhaka isake rahasyoM ko jJAta karane kA prayatna kara rahe haiM kiMtu abhI taka isa rahasya ko koI koI hI jAna sake haiN| phira bhI mAnava kA vaha jijJAsAmUlaka prayatna Aja bhI gatizIla hai, jo bhAvI pIr3hI ke lie hitaprada siddha hogaa| kahA gayA hai - maMtra zabda kA mUla artha hai - gupta parAmarza / zraddhA se jaba maMtrAkSara aMtardazana meM praveza kara, eka divya halacala utpanna karate haiM, taba jvalaMta, jIvaMta aura jAgarita rupa camaka uThatA hai aura divya rupa hokara siddhi meM pariNata ho jAtA hai| 95 (103) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSmata: mAnava mana do bhAgoM meM ba~TA huA hai| eka ko aMtarmana yA aMtazcetanA tathA dUsare ko bAhyamana yA bahizcetanA kahA jA sakatA hai| isameM aMtazcetanA sarvadA zuddhatA evaM nirmalatA ke sAtha sakriya rahatI hai| manuSya meM asatya, chala, prapaMca Adi jo utpanna hote haiM, kAryazIla hote haiM, usakA kAraNa bahizcetanA hai, aMtazcetanA nahIM hai| aMtazcetanA vizuddhiparaka hotI hai| bahizcetanA para ajJAna, ahaMkAra, kAma, krodha, moha Adi kA saghana AvaraNa par3a sakatA hai| vaha manuSya ko usake vaiyaktika aura sAmAjika mUlyoM se nIce girA sakatI hai| aMtazcetanA isase pare vimukha rahatI hai| usa para kisI bhI prakAra kI vikRtiyoM kA asara nahIM hotA aura vaha bhrAMta bhI nahIM hotI, kyoMki usameM pUrNata: divyatA banI rahatI hai| vahI mAnava ko sahI artha meM mAnava banAye rakhatI hai| Age vaha usake devatva kA sAkSAtkAra karA sakatI hai| 96 RSi, maharSi, sAdhu-saMta, yogI Adi sabhI apane parama lakSya - siddhatva, brahmatva yA muktatva ko prApta karane hetu isI aMtazcetanA ko vikasita karane meM saMlagna rahate haiN| maMtra isa aMtazcetanA se anuprANita hote haiN| isalie inameM eka vismayakArI vizeSatA utpanna ho jAtI hai| maMtra -zakti apAra hai| usa zakti ko bar3hAne ke lie Asana, prANAyAma, yama, niyama, dhyAna aura dhAraNA Adi kA abhyAsa Avazyaka hai| "maMtra - vijJAna ane sAdhanA rahasya " nAmaka pustaka meM maMtra - japa ke adhikAra ke saMbaMdha meM eka ghaTanA kA ullekha karate hue likhA hai - eka samaya kisI jijJAsu sAdhakoM ne zrIrAmakRSNa paramahaMsa se prazna kiyA - mahArAja! maMtra kyA hai ? koI vyakti kisI graMtha Adi meM se maMtra ko grahaNakara usakA raTana yA sAdhanA kare to kyA usase unako lAbha hogA? / rAmakRSNa paramahaMsa ne uttara diyA - nahIM, maMtra to tabhI phalaprada hotA hai, jaba yogya guru se yogya adhikArI grahaNa kara usakI sAdhanA kare / 97 ___ japa kA jitanA ekAgratA ke sAtha saMbaMdha hai, utanA hI gaMbhIratA ke sAtha bhI hai| bIja ko jaise dharatI meM bonA par3atA hai, usI taraha NamokkAra maMtra ke pratyeka akSara ko ucca bhAvapUrvaka mana dvArA prANoM meM pahu~cAnA cAhie / akSara meM sthita caitanya, prANa kA yoga pAkara prakaTa hotA hai, jisase japa karane vAle puNyazAlI kI bhAvanA adhika ujjvala banatI hai tathA svabhAvata: sarvocca AtmabhAvanA saMpanna bhagavaMtoM kI bhakti kI tarapha agrasara hotI haiN|98 suprasiddha jaina lekhaka zatAvadhAnI paMDita zrIdhIrajalAla TokarazIzAha "jinopAsanA "nAmaka graMtha meM nAma- smaraNa kA mahattva batalAte hue likhate haiM - (104) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsya deva ko yAda karanA, unake nAma ko raTanA, japa karanA, nAma - smaraNa kahA jAtA hai| kaI usako bhagavat - smaraNa yA prabhu - smaraNa bhI kahate haiN| nAma - smaraNa sahaja sAdhana haiM, kyoMki vaha bahuta sahajatA se ho sakatA hai| arihaMta, vItarAga, paramAtmA ina jina sUcaka zabdoM ko mana dvArA smaraNa kiyA jAye yA mukhadvArA bolA jAye to kyA kaSTa hotA hai ? cAhe manuSya choTA ho yA bar3A ho athavA vaha cAhe jisa sthAna meM sthita ho, cAhe jaisI avasthA meM vidyamAna ho to bhI una nAmoM ko bola sakatA hai|99 namaskAra - mImAMsA meM pUjya zrI bhadraMkaravijayajI gaNivara maMtra - caitanya ke unmeSa kA vizleSaNa karate hue likhate haiM - AmnAya kA anusaraNa, vizvAsa kA bAhulya aura aikya kA bhAvana - ye tIna maMtra siddhi meM sahakArI kAraNa haiN| zabda, artha aura pratyaya kA paraspara saMbaMdha hai| zabda se artha kI pratIti hotI hai arthAt dUra vidyamAna padArtha bhI zabda ke bala dvArA vikalpa ke rupa meM athavA mAnasika AkRti ke rupa meM pratIta hotA hai, upasthita hotA hai| pada kA padArtha ke sAtha vAcya - vAcaka saMbaMdha hai / pada ke uccAraNa, smaraNa athavA dhyAna dvArA vAcya padArtha kI pratIti hotI haiN| zabdAnusaMdhAna dvArA arthAnusaMdhAna evaM anusaMdhAna dvArA tatvAnusaMdhAna hotA hai| tatvAnusaMdhAna se svarupAnusaMdhAna hotA hai| 100 navakAra maMtra meM nirvikalpa AsthA - jaina zAsana meM Aja taka aneka saMpradAya bane, zAkhA-prazAkhAe~ nikliiN| uttarakAlIna jaina sAhitya meM pakSApakSa kI jhalaka AI tathApi namaskAra mahAmaMtra kI nirvikalpa AsthA para koI asara nahIM aayaa| hindU dharma meM jo sthAna 'gAyatrI-maMtra' kA hai aura bauddha- saMpradAya meM jo sthAna 'trizaraNa' kA hai, vahI sthAna jaina zAstra meM 'NamokkAra' mahAmaMtra kA hai| isa mahAmaMtra meM kisI vyakti vizeSa ko namaskAra na karake saMsAravartI sabhI vItarAga tathA tyAgI AtmAoM ko namaskAra kiyA gayA hai| isa maMtra meM prayukta sabhI AtmAe~ pavitra jIvana kI pratimUrtiyA~ haiN| jo loga ina niSkAma vibhUtiyoM ke svabhAva se kucha laukika abhisiddhiyA~ pAnA cAhate haiM, ve bhUla karate haiM,kyoMki kucha maMtra jahA~ kAmanA karane se AvazyakatApUrti karate haiM, vahA~ yaha maMtra niSkAma bhAva se japa karane vAloM kI manobhAvanAe~ pUrNa karatA hai|101 navakAra maMtra kI tIna zaktiyA~ : maMtra sAdhanA, japasAdhanA, yA dhyAna sAdhanAmeM mukhya rupameM tIna zaktiyA~ kAma karatI hai (105) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 1) zabdazakti - maMtrarupa zabdoM kI zakti, 2) mana:zakti - manakA saMkalpa, icchAzakti 3) bhagavat zakti - anaMta guNoM ke dhAraka, anaMta zakti saMpanna, iSTadevatA kA smaraNa aura unake anaMta guNoM ko cittameM sAkAra dekhanA ye tInoM zaktiyA~ eka sAtha milatI hai| tabhI maMtrameM, japameM, dhyAnameM iSTa sidhdi hotI hai| 102 NamokkAra maMtra kI zakti sAkSAt zuddha Atmadravya kI zakti hai| eka Atma - dravya kI nahIM kiMtu tInoM kAla ke sarva arihanta, sarva siddha bhagavanta, sarva AcArya, upAdhyAya aura sAdhu bhagavaMtoM kI ekatrita banI huI virATa Atma zakti hai| jinake hRdaya meM paMca parameSThiyoM ke prati, NamokkAra ke prati gaharA Adara ho jAtA hai, unake puNya-pApa ke prazna sulajha jAte haiN| sAdhaka ke hRdaya meM aisI prakriyA kA nirmANa hotA hai, jo puNya kA sarjana evaM pApa kA visarjana karatI hai| NamokkAra maMtra jo kucha bhI detA hai, vaha kabhI kama nahIM hotA, uttarottara bar3hatA hI rahatA hai / puNya kA choTA sA kaNa, jo NamokkAra ne diyA, vaha aMtatogatvA virAT jyoti banakarahI rahatA hai aura sAdhaka ko mukti ke dvAra taka pahu~cA detA hai / 103 maMtra : dhvani - taraMga evaM prakAza maMtra - japa pratyakSata: dhvani - taraMgAtmaka hai| yadi japa dhvani ke abhyAsa meM kramabaddhatA, layabaddhatA aura tAlabaddhatA ho to eka gati cakra banatA hai| vaha dhvanimaya taraMga - yukta hotA hai| yadi niraMtara japa-dhvani-mUlaka zabdoccAraNa ho to deha ke AkAza tatva meM gharSaNa utpanna hotA hai, jisase prakAza kA udbhava hotA hai| jaba taka vaha prakAza vidyamAna rahatA hai, japa karanevAle ko asIma AnaMda kI anubhUti hotI rahatI hai| NamokAra maMtra kI dhvaniyoM meM oja hai, bala hai, AtmavizvAsa hai| bIjAkSaroM ke rupameM isameM jo agni-bIja nihita haiM, unakI urjA / nizcitarupase AtmajAgRti ke lie phaladAyI hai|104 ___ maMtra-japameM zabdoM ke uccAraNa meM, zvAsocchvAsa kA AvAgamana, eka layabaddhatA, eka tAlabaddhatA hotI hai| prANavAyu kI gati meM bhI viziSTatA hotI hai, rakta AMdolita hotA hai| usase zarIra meM eka uSmA utpanna hotI hai| phalata: divya - cetanA ke kendra uttejita aura jAgarita hote haiM, gharSaNa utpanna hotA hai, jisase prakAza tathA uSNatA kA udbhava hotA hai| ___ vahA~ dhIre - dhIre dhvani - taraMge zabda se azabda meM calI jAtI haiN| yaha ajapA - jApa kI avasthA hai| jaba japa- dhvani baMda hotI hai, taba bhItara se svayaM japa kI eka AvAja anavarata AtI rahatI hai, sunAI dene lagatI hai aura mana ke bhItara eka prakAra kA vilakSaNa (106) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnaMda anubhUta hone lagatA hai| deha kA hilanA - DulanA baMda ho jAtA hai| usa tapa, japa ko ajapAjApa kahA jAtA hai| arthAt japa karane kA koI prayatna nahIM kiyA jAtA ,svayaM hI japa hone lagatA hai| japa kI eka dhArA pravAhita hone lagatI hai| vahA~ maMtra kI apanI vizeSa sArthakatA siddha hotI hai / 105 zabdabrahma rupa maMtra__ tatva draSTAoM aura vidvAnoM ne zabda para bahuta sUkSma aura gahana, ciMtana, manana kiyaa| zabda kevala likhane, par3hane aura bolane kI hI vastu nahIM hai| vaha to brahma yA paramAtma svarupa hai| maMtra rupa zabda kI ArAdhanA dvArA brahma - paramAtmA kI ArAdhanA siddha hotI hai| bhartRhari nAmaka mahAna vaiyAkaraNa ne "vAkyapadiya" nAmaka graMtha likhA hai| zabda tatva anAdi hai, anaMta hai| vaha saba prakAra ke vikAroM se rahita hai| saMsAra kI bhinna - bhinna rupoM meM dRSTigocara honevAlI, pratIta honevAlI prakriyAe~ zabdarupI brahma kA hI vivarta, vistAra hai|106 isa dRSTi se vicAra kareM to navakAra maMtra zabda brahma rupa haiN| usameM, usakI sAdhanA meM jo tatpara ho jAtA hai, jo niSNAta ho jAtA hai, vaha brahma-svarupa ho jAtA hai| zabda brahma rupa zruta - jJAna kA samudra hai / vaha atyata gaharA hai| usameM parabrahma rupa mahAratna hai| navakAra maMtra ke akSaroM ke binA parabrahma kA sAkSAtkAra nahIM hotaa| navakAra maMtra parA, pazyantI, madhyamA tathA vairavarI vANI rupa hai| parAvANI zabdabrahma kA bIja hai| vahI parabrahma hai| navakAra maMtra ke mAdhyama dvArA parAvANI taka pahu~cA jA sakatA hai| brahma sAkSAtkAra yA paramAtmAnubhAva kiyA jA sakatA hai| brahma para brahma yAne AtmA samajhanA ! parabrahma kA sAkSAtkAra nirvikalpa anubhava dvArA hotA hai| jahA~ kisI bhI prakAra kA vikalpa nahIM rahatA, usejhe nirvikalpa kahA jAtA hai| vahA~ abhinnAnubhAva kI sthiti hotI hai| usake dvArA kaivalya kA sAkSAtkAra hotA hai| abhinnAnubhAva kA abhiprAya AtmA aura paramAtmA kI abhedAnubhUti hai| navakAra maMtra kI ArAdhanA se abhinnAnubhUti niSpanna hotI hai| ___ DaoN. nemIcaMda jaina ne likhA hai - maMtra meM hama kevala kisI zabda ke artha taka hI sImita nahIM rahate varan usase kAphI Age nikala Ate haiN| artha ke Age zabda kI jo zakti hai, vaha bhASA kI sAmAnya paridhi meM prAya: nahIM AtI / jaba hama kisI zabda kA istemAla sataha para karate haiM, taba hama usakA bahuta hI mAmUlI, kAma calAU upayoga karate haiN| ciMtana zabda kA kAphI gaharA tala hai kiMtu isake Age bhI eka tala hai, jise anubhUti kahA jAtA hai| zabda jaba abhivyakti se haTakara anubhUti hI raha jAtA hai, tabhI usakA samyaktva prakaTa hotA hai| maMtra kI sattA kA sUtrapAta taba hotA hai, jaba hame use kaMTenara / bartana se Age kaMTeTas ke rupa meM (107) Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahacAna lete haiN| jise aba taka hama pAtra mAnate rahe haiM, vaha vastuta: svayaM parosI huI koI vastu hotI hai| pAtra se Age kI jo dharatI hai, vaha maMtra kI dharatI hai aura yahI dharatI vaha dharatI hai jo hamAre anubhava jagat se saMbaddha hai aura atyAdhika sUkSma hai / 107 navakAra kI mahimA zloka : ___ yadi vizAla ucca bhavana kA nirmANa kiyA jAtA hai to sabase pahale usakI nIMva ko sudRDha banAnA Avazyaka haiM, kyoMki vaha nIMva hI bhavana ke bhAra ko jhelatI hai| yadi nIMva dRDha ho to bhavana dIrghakAla taka TikA rahatA hai| usameM jo loga nivAsa karate haiM, unako koI bhaya yA khatarA nahIM hotaa| yahI bAta navakAra mahAmaMtra ke sAtha saMlagna hai| usameM citta ko sthira karane ke lie usakI pRSThabhUmi ko dRr3ha banAne kA prayatna karanA Avazyaka hai|108 navakAra maMtra ke guNoM ko samajhanA, unapara ciMtana karanA tathA unheM jIvana meM utArane kA aharniza prayatna karanA vAMchita hai| japa karane se pUrva navakAra maMtra kI mahimA kA bodha honA bhI upayogI hai| bodha hone para maMtra ke prati zraddhA hotI hai| vizvAsa meM dRr3hatA AtI hai| kisI vastra ko kisI raMga se raMgane se pUrva use bhalIbhAMti dhokara svaccha karanA Avazyaka hai| svaccha hone para hI usa para dUsarA raMga car3ha sakatA hai| usI prakAra navakAra maMtra kA AtmA para raMga car3hAne ke lie AMtarika zuddhi apekSita hai|09 navakAra maMtra ke japa kI sAdhanA prAraMbha karane se pUrva sAdhaka ko aise zlokoM kA, gAthAoM yA stotroM kA zuddha bhAvanA pUrvaka zAMta citta se pATha yA uccAraNa karanA caahie| unake bhAva ko samajhanA cAhie tathA hRdaya meM sthApita karanA cAhie / udAharaNa ke lie prAkRta kI kucha mahattvapUrNa gAthAyeM prastuta kI jA rahI hai| ___ "dhanno'haM jeNa mae aNorapArammi bhvsmuddaammi| paMcaNha namukkAroM aciMta - ciMtAmaNI patto / / 1) sAdhakavRMda aisA ciMtana kare - maiM dhanya huuN| mujhe paMcaparameSThiyoM kA namaskAra maMtra prApta huA hai, jo anAdi, anaMta saMsAra- sAgara meM eka aisA uttama ciMtAmaNi hai, jisakI vizeSatAoM ko hama soca bhI nahIM sakate arthAt jisake guNoM kA koI pAra nahIM hai|110 "jiNa sAsaNassa sAro, caudasapuvvANa jo smudvaaro| jassa maNe namukkAro, saMsAre tassa kiM kunni|" 2) navakAra maMtra jina zAsana kA sAra hai| yaha caturdaza pUrvo ke jJAna se samyak uddhRta hai| jisake mana meM navakAra sthira ho jAtA hai, saMsAra usakA kyA kara sakatA hai arthAt usakA saMsAra meM koI bhI kucha bigAr3a nahIM sakatA, hAni nahIM kara sktaa|111 (108) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "seyANaM paraM seyaM, maMgallANaM ca paramamaMgalaM / punnANaM paramapunnaM, phalaM phalANaM paramarammaM // " 3) navakAra maMtra zreyaskaroM - kalyANakArI padArthoM meM parama zreyaskara hai| samasta maMgaloM meM mAMgalika padArthoM meM parama maMgalamaya hai| samasta puNyoM meM - pavitra padArthoM meM parama puNya, parama pavitra haiN| samasta phaloM meM parama sundara phala hai / 112 "harai duhaM kuNai sahuhaM, jaNai jasaM sosae bhava-samudaM / ihaloya - pAra loiya - suhANa mUlaM nmukkaaro||" 4) navakAra duHkha kA haraNa karatA hai| vaha sukha pradAna karatA hai / yazasvItA prApta karAtA hai| saMsArarupI sAgara ko vaha sUkhA DAlatA hai - janma maraNa ko miTA detA hai| isa loka aura paralokake sukhoM kA yaha mUla hai| "ikko vi namukkAro, parameTThINaM pgitttthbhaavaao| samalaM kilesajAlaM, jalaM va pavaNo paNullai // " 5) utkRSTa bhAva pUrvaka paMcaparameSThiyoM ko uddiSTa kara kiyA gayA eka namaskAra usI prakAra samasta klezoM ko dUra kara detA hai, jisa prakAra pavana jala ko sUkhA detA hai / 113 "eso maMgala - nilao, bhava - vilao sayalasargha - suhjnno| navakAra - paramamaMtra, ciMtiyamitto suhaM dei // " 6) parama maMtra navakAra maMgala kA nilaya hai, AvAsa sthAna hai| vaha rAga - dveSa mUlaka saMsAra kA vilaya karane vAlA hai| samasta saMgha ko, mAnava samudAya ko sukha upajAne vAlA hai| ciMtana karane mAtra se sukha dene vAlA hai| "bhoyaNa-samae, sayaNe, vivohaNe pavesaNe bhae vsnne| paMca namukkAraM khalu, samarijjA savva kAlambhi // " 7) bhojana ke samaya, zayana ke samaya, vibodha - uThane ke samaya, ghara Adi meM praveza ke samaya, bhayotpAdaka sthiti ke samaya, kaSTa ke samaya, sabhI samaya pA~ca navakAra maMtra kA smaraNa karanA caahie|114 navakAra ke mahAtmya ke sUcaka nimnAMkita saMskRta zlokoM kA uccAraNa, smaraNa aura ciMtana karanA sAdhaka ke lie bahuta upayogI hai| tvaM me mAtA pitA netA, devo dharmo guruH prH| prANA: svargo'pavargazca, satvaM tatvaM matirgatiH / 8) sAdhaka zraddhA aura bhakti pUrvaka navakAra ko saMbodhita kara kahatA hai - tuma mere lie (109) Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtApitA ke tulya ho, netA - mArgadarzaka ho, mere paramadeva ho, paramaguru ho / mere prANa svarupa ho / mere lie svarga rupa ho, apavarga - mokSavata ho| satva ho, tatva ho, mati ho evaM gati ho| arhanto bhagavanta indramahitA: siddhAzca siddhipradAH, AcAryA jinazAsanonnatikarA: pUjyA upAdhyAyakAH / zrI siddhAnta supAThakA munivarA ratnatrayA rAdhakA:, paMcaite parameSThina: pratipadinaM kurvantu no maMgalam / 115 9) indroM dvArA pUjita arihanta prabhu, siddha-sthAna meM avasthita siddha bhagavAna jinazAsana ke unnAyaka AcArya bhagavAn, Agama sUtroM ke uttama pAThaka - sAdhu - sAdhviyoM ko vAcanA denevAle, abhyAsa karAnevAle upAdhyAya bhagavAn tathA samyak darzana, samyak jJAna evaM samyak caritra rupa ratnatraya ko dhAraNa karanevAle munivara - ye pAMcoM parameSThI bhagavAn pratidina maMgala kreN| saMsAra meM navakAra hI sArabhUta maMtra hai| tInoM lokoM meM vaha anupama hai| usake samAna anya koI nahIM hai| vaha samasta pApoM kA nAza karatA hai| rAga dveSAtmaka saMsAra kA, janma maraNa kA, AvAgamana kA uccheda karatA hai| viSama viSa kA haraNa karatA hai / vaha karmoM kI nirmUlana karatA hai, vighvasta karatA hai| vaha siddhipradAyaka hai |mokss ke sukha ko avirbhUta karatA hai tathA kevalajJAna kI prApti karAtA hai| janma-maraNa ke jaMjAla se mukta karAnevAle isa parameSThi maMtra kA bAra - bAra japa karo, jisakA sat puruSa japa karate rahe haiN| 116 navakAra maMtra kI mahimA aura prazasti ke saMbaMdha upara jo prAkRta - gAthAoM aura saMskRta zloka uddhRta kiye gaye haiM, ve japAbhyAsI sAdhakoM ke mana meM isa mahAmaMtra ke prati zraddhA bhakti kA bhAva jAgRta karate haiN| hRdaya meM maMtra - japa ke prati vizeSa AkarSaNa utpanna hotA hai| AMtarika sphUrti ullAsita hotI hai| aisI manodazA meM jo japa hotA hai, vaha bahuta phalaprada siddha hotA hai| abhayakumAra carita meM navakAra mahimA - zrI abhayakumAra carita zrIcaMdratilaka upAdhyAya kI saMskRta racanA hai| ve zrIjinezvara sUri ke ziSya the| una dvArA racita zrI abhayakumAra carita 1037 zloka pramANa hai| isakI racanA vikrama saMvat 1312 meM huii| isake gyArahaveM sarga meM paMcaparameSThI saMbaMdhI varNana hai| vahA~ navakAra maMtra kI mahimA kA varNana karate hue likhA hai - dina meM, rAta meM, sukha meM, duHkha meM, zoka meM, harSa meM, kSudhA meM yA tRpti meM tathA gamana meM yA sthAna meM - calate samaya yA Thaharate samaya parameSThiyoM kA dhyAna karanA caahie| (110) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa prakAra dahI meM makkhana tathA kavitA meM dhvani 117 sArabhUta hai, jinezvara dvArA prarupita dharmAnuSThAnoM meM usI prakAra parameSThI - namaskAra sArabhUta hai / 118 zreSThabhAva pUrvaka paMcaparameSThI mahAmaMtra kA smaraNa karane se agni jala bana jAtI hai, sarpa puSpa mAlA bana jAtA hai, viSa amRta bana jAtA hai, talavAra hAra kA rupa le letI hai| siMha hariNa bana jAtA hai / zatru mitra ho jAtA hai| durjana sajjana ho jAtA hai / vana mahala bana jAte haiN| cora bhI rakSaka bana jAte haiM / krUra kaSTaprada graha bhI zIghra anugraha - kRpA karanevAle bana jAte haiN| apazakuna bhI uttama zakunoM jaisA phala dete haiN| duSTa svapna bhI tatkSaNa uttama svapnoM jaise bana jAte haiN| zAkinI - pizAcinI 119 atyaMta vAtsalya bhAva dikhalAnevAlI mAtA ke samAna bana jAtI hai| vikarAla vaitAla pitA ke samAna prema yukta bana jAte hai| duSTa maMtra, taMtra aura yaMtra Adi prayoga asamartha ho jAte haiN| sUrya kA udaya ho jAne ke bAda ullU kahA~ taka krIr3A kara sakatA hai arthAt sUryodaya ho jAne para ullU ko dIkhanA baMda ho jAtA hai, isalie usake kriyA kalApa ruka jAte haiN| jJAnI puruSa jAgRta sthiti meM, zayana kAla meM, sthiratA meM, gamana meM, tathA chIMka Ane ke bAda bhI navakAra mahAmaMtra kA smaraNa karate haiN| navakAra ke prabhAva se isaloka meM artha, kAma Adi kI prApti hotI hai tathA paraloka meM ucca kula meM janma Adi tathA svarga yA mokSa kI prApti hotI hai| 120 sukRta sAgara meM navakAra sukRta-sAgara, jisakA dUsarA nAma pethar3a caritra hai, zrIsomasundara sUri ke ziSya zrIratnamaMDa nagaNi dvArA racita haiN| unhone paMdrahavIM vikrama zatAbdI meM isakI racanA kii| unakA 'jalpa - kalpalatA' nAmaka eka aura kavitva pUrNa graMtha suprasiddha hai| sukRta sAgara kI pA~cavI taraMga meM navakAra kI mahimA kA varNana hai| vahA~ ullekha hai -paMca namaskAra maMtra kalpavRkSa se bhI adhika prabhAvazAlI hai| usake pratyeka akSara meM eka hajAra ATha mahA vidyAe~ vidyamAna haiN| inake prabhAva se cora mitra bana jAte haiN| sarpa mAlA bana jAtI hai, agnijala bana jAtI hai| jala sthala bana jAtA hai| ghora vana nagara bana jAtA hai tathA siMha ziyAra bana jAtA hai| __paMca navakAra maMtra kA bhalIbhA~ti dhyAna karane se loka meM saba ApattiyA~ dUra ho jAtI haiN| samasta kAmanAe~ pUrNa ho jAtI haiM tathA janmAMtara meM rAjya, svarga aura mokSa prApta hotA hai| 121 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMca namaskRti dIpaka meM parameSThI maMtra "paMcaparameSThI dIpaka nAmaka graMtha kI racanA digaMbara jaina paraMparA ke bhaTaTrAraka zrI siMhanaMdIne kI / yaha graMtha kramaza: sAdhana adhikAra, dhyAna adhikAra, karma adhikAra, sva adhikAra tathA phala adhikAra ke rupa meM pA~ca adhikAroM meM vibhakta hai / pratyeka adhikAra meM maMtra viSayaka aneka vivaraNa diye gaye haiM / "" isameM paMcaparameSThI ke dhyAna ke saMbaMdha meM likhA hai ki isase samasta vighna naSTa hote haiM, unhone OM namaH siddhim ke nAma se eka maMtra kA ullekha kiyA hai| isakI sAdhanA se saba kArya siddha ho jAte haiN| phira Age likhA hai ki parama guruoM kA paMcaparameSThiyoM kA maMtra bhI sa kAryoM kI siddhi karatA haiM 1 yaha "OM namo arhadbhyaH " yaha isa maMtra kA prathama pada hai, "OM namaH siddhebhyaH isakA dUsarA pada hai / " OM namo AcAyebhyaH " yaha tIsarA pada hai / "OM namaH upAdhyAyebhyaH" yaha cauthA pada hai / "OM namaH sarva sAdhubhyaH " yaha pA~cavA pada hai / isa prakAra isa saMskRta maMtra se saba kArya siddha hote haiM / 122 yaha saMskRta meM praNIta maMtra bahuta saMkSipta aura sarala hai / isakA abhyAsa sAdhAraNa, viziSTa sabhI sAdhaka kara sakate haiN| akSara cAhe kama ho, para maMtra meM adbhUta zakti hotI hai / yathAvat rupa meM vidhipUrvaka pavitra bhAvanA ke sAtha maMtra kI yadi ArAdhanA, sAdhanA kI jAtI hai to vaha bahuta hI phalaprada hotA hai| yaha maMtra bahuta upayogI hai / suparicita zabdoM se nirmita hai| ataH abhyAsa meM sugama hai / usI graMtha meM OM kA vizleSaNa karate hue likhA hai - arihaMtA asarIra, AyariyA taha uvajjhAyA muNiNo / paDhamakkharAnippaNo, OMkAro paMcaparameTThI // arihaMta, azarIra, siddha, AcArya, upAdhyAya aura muni ina pA~coM padoM ke prathama akSaroM ke milane se OM banatA hai / ye pada samasta maMtravAda ke padoM meM sArabhUta hai / isa loka aura paraloka ke iSTa - icchita phala pradAna karane meM samartha hai / isalie yaha jAnakara isake anaMta jJAna Adi guNoM ko bhalIbhA~ti smaraNa karate hue vANI se uccAraNa karate hue jApa kareM / zubhopayoga rupa tIna guptiyoM meM avasthita hote hue mauna pUrvaka dhyAna kareM / punazca arihaMta pada dvArA sUcita aMtajJAnAdi guNa yukta paramezvara hai, aisA ciMtana aura dhyAna kareM / 123 (112) - Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMca namaskRti dIpaka meM rakSA maMtra kA ullekha huA hai , jo isa prakAra hai - "OM hIM namo arihaMtANaM pAdau rakSa rkss|" "OM hIM namo siddhANaM kaTiM rakSa rakSa / " "OM hIM namo AyariyANaM nAbhiM rakSa rakSa / " "OM hIM namo uvajjhAyANaM hadayaM rakSa rakSa / " "OM hIM namo loe savva sAhUNaM kaNThaM rakSa rakSa / " "OM hIM eso paMca namaskAro (NamokkAro ) zikhA rakSa rakSa / " "OM hIM savvappAvapaNAsaNo AsanaM rakSa rakSa / " "OM hIM maMgalANaM ca savvesiM par3hama hoi 124 maMgalaM AtmavakSaH paravakSaH rakSa rakSa / " ___ iti rkssaamntrH|| zarIra viSayaka rakSA maMtroM meM jinadevoM se maMtra padoM dvArA rakSA kI abhyarthanA kI jAtI hai, unako saMbodhita kara rakSA kI mAMga kI jAtI hai / "OM hIM namo arihaMtANaM" pada pairoM kI rakSA karo, rakSA kro| "OM hIM namo siddhANaM "pada kaTi - kamara kI rakSA kro| rakSA kro| " OM hIM namo AyariyANaM " pada nAbhi kI rakSA karo, rakSA karo / " OM hIM namo uvajjhAyANaM " pada hRdaya kI rakSA karo, rakSA karo / "OM hIM namo loe savva sAhuNaM " pada kaMTha kI rakSA karo, rakSA kro| "OM hIM eso paMca namokkAro" pada zikhA kI rakSA karo, rakSA kro|125 " OM hIM savvappAva pnnaasnno|" Asana kI rakSA karo, rakSA karo / "OM hI maMgalANaM ca savvesi, paDhama hoi maMgalaM" vakSa-sthala kI tathA dUsaroM ke vakSa-sthala kI rakSA karo, rakSA kro| 126 isa rakSA maMtra meM zarIra ke aMgopAMgo kI rakSA kA ullekha hai| 127 yahA~ eka prazna upasthita hotA hai, jaina dharma to AtmA ke utthAna aura vikAsa kA dharma hai / deha kI rakSA ko itanA mahattva kyoM diyA gayA ? deha to nazvara haiM / usameM Asakti honA dharma hai| viparIta hai| jaba Asakti hotI hai, taba deha kI rakSA kI mA~ga jAtI hai| isakA gaharAI se ciMtana karanA apekSita hai / jaba taka sAdhanA meM pUrNa saphalatA prApta nahIM ho jAtI, taba taka AtmA aura deha kA saMbaMdha banA rahatA hai / eka dhArmika ArAdhaka ke lie deha dharma kA upakaraNa hai| deha yukta AtmA dvArA vividha prakAra ke tapazcaraNa Adi kiye jAte haiM, jo AtmA ke kalyANa ke sAdhaka haiM, sahAyaka hai / ata: unakI rakSA kA, svasthatA kA apanA mahattva hai| (113) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi kAlidAsa ne kumArasaMbhava ke pA~cave sarga meM likhA hai - "zarIramAdyam khalu dharma - sAdhanam " arthAt zarIra dharma kA Adya - pahalA yA mukhya sAdhana hai| zArIrika svasthatA para hI mAnasika svasthatA kA AdhAra rahA hai / aMgrejI meM eka pracalita kahAvata hai - ___ "sound mind in a sound body.128" arthAta svastha zarIra meM hI svastha mana raha sakatA hai| asvastha zarIra meM mana ko svastha rakhanA AsAna kAma nahIM hai| - navakAra maMtra kA prabhAva navakAra maMtra kA bar3A adbhuta prabhAva hai| isa maMtra kI sAdhanA se Rddhi siddhi prApta kI jA sakatI hai| isase AdhyAtmika zakti kA vikAsa hotA hai kiMtu ise siddha karane ke lie saccI zraddhA aura dRr3ha vizvAsa kI parama AvazyakatA hai| Adhunika kAla ke vaijJAnika bhI yaha svIkAra karate haiM ki astikya bhAva ke binA kArya meM bhI saphalatA prApta karanA saMbhava nahIM hai| amerikA ke DaoNkTara hovArDa raska Reader Digest meM kahA hai ki rogI taba taka svAsthya lAbha nahIM kara sakatA jaba taka vaha apane ArAdhya meM vizvAsa nahIM krtaa| AstikatA hI samasta rogoM ko dUra karane vAlI hai| jaba koI rogI cAroM ora se nirAza ho jAtA hai, usa samaya ArAdhya ke prati kI gaI prArthanA usake lie prakAza kA kama karatI hai| prArthanA kA phala itanA hotA hai ki hama usake saMbaMdha meM soca taka nahIM sakate haiN| dRDhatAyukta hRdaya ke kone se nikalI huI sazakta bhAvoM kI aMtardhvani mahAn se mahAn kArya siddha karane meM saphala ho jAtI hai| 129 amerikA ke nyAyAdhIza herolDa meDinA Reader Digest kA maMtavya hai ki Atmazakti kA vizvAsa tabhI hotA hai jaba manuSya yaha anubhava karatA hai ki mAnavIya zakti se pare bhI koI vastu hai| ata: zraddhA ke sAtha kI gaI prArthanA bar3A camatkAra utpanna karatI hai| prArthanA meM eka adbhuta zakti anubhUta kI jA sakatI hai| jIvana zodhana - ke lie ArAdhya ke prati kI gaI vinayayukta prArthanA atyaMta phalaprada hotI hai| nezanala esosiezana phaoNra meMTala haoNspiTala oNpha amerikA ke bhUtapUrva meDikala DAyarekTara kA abhimata hai ki samasta roga zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika kriyAoM se saMbaMdhita haiM, ata: jIvana meM jaba taka dhArmika pravRtti kA udaya nahIM hotA, rogI ko svAsthya lAbha honA kaThina hai| prArthanA dhArmika pravRtti ko utpanna karatI hai| ArAdhya ko uddiSTa kara kI gaI prArthanA bahuta bar3A Atma saMbala hai| aba taka mAnava ko adRzya tatvoM kI rahasyapUrNa zakti kA patA lagAnA nahIM aataa| jitane bhI mAnasika rogI dRSTigocara hote haiM, kisI (114) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMtarika ajJAta vedanA se pIr3ita hote haiM / isa vedanA kA pratikAra AstikatA kI hI bhAvanA hai| ucca tathA pavitra AtmAoM kI ArAdhanA jAdU kA sA camatkAra karatI hai / 130 130 navakAra maMtra kI niSkAma bhAva se sAdhanA karanA samucita hai| isase laukika evaM pAralaukika sabhI kArya saphala hote haiM / isa saMbaMdha meM yaha Avazyaka hai ki ArAdhaka japa karane kI vidhi ko yathAvata samajheM, japa karane ke sthAna ke aucitya ko bhI jAne kyoMki inakI bhinnatA se phala meM bhI bhinnatA hotI hai / japa karane vAlA sAdhaka sadAcaraNazIla, zuddhAtmA, satyabhASI, ahiMsaka tathA prAmANika holaka hai, to use maMtra - ArAdhanA kA uttama "milatA phala pradAna karatI hai| usI prakAra navakAra maMtra bhI dRr3ha zraddhApUrvaka niSkAma bhAva se phalAsakti ke binA samucita vidhipUrvaka japa karane se pUrNa phala pradAna karatA hai| maMtra japa meM sthAna zuddhi bhI Avazyaka hai / ucita samaya kA bhI mahattva hai| kusamaya meM azuddha sthAna para kiyA gayA japa abhiSTa phalaprada nahIM hotA / isalie maMtra kA japa samucita samaya meM zuddha mAnasika, vAcika evaM kAyika zuddhi pUrvaka vidhi sahita karanA caahie| vaise to sAmAnyataH japa kisI bhI avasthA meM karane se phala detA hI hai, jaise mizrI ko koI bhI vyakti kisI bhI avasthA meM khAyeM, mu~ha meM miThAsa to AyegA hI, kiMtu vidhi ke sAtha japa karane se usakA viziSTa phala hotA hai, Atmazuddhi hotI hai / navakAra maMtra kI mukhya vizeSatA yaha hai ki isameM samasta mAtRkA dhvaniyA~ vidyamAna haiM / yaha samasta bIjAkSaroM se yukta maMtra hai| isameM mUla dhvani rupa bIjAkSaroM kA saMyojana zakti kramAnusAra kiyA gayA hai, isalie yaha sarvAdhika zaktizAlI hai| - yadyApi isa maMtra kA yathArtha lakSya mokSa prApti hai kiMtu laukika dRSTi se bhI yaha samasta kAmanAoM ko siddha karatA hai / kahA gayA hai ki upasarga, pIr3A, krUra graha darzana, bhaya tathA Adi bhI ho to bhI zubha dhyAna pUrvaka navakAra maMtra kA japa karanA cAhie usase parama zAMti aura sukha prApta hotA hai / 131 saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki yaha maMtra AtmA kA kalyANa to karatA hI hai, sabhI prakAra ke ariSTa, roga, vyAdhi, vighna eMva bAdhAoM ko dUra karatA hai / samasta siddhiyA~ pradAna karatA hai / yaha kalpavRkSa ke sadRza hai jo zraddhA aura vizvAsa ke sAtha jisa prakAra kI bhAvanA se navakAra maMtra kI sAdhanA karatA hai, vaha usI prakAra kA phala prApta karatA hai / sabhI maMtroM meM navakAra maMtra zreSTha maMtra hai / usake bahuta upakAra hai jisakA varNana nahIM kiyA sakatA / 1 132 (115) Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navakAra maMtra : zAMti kA strota saMsAra meM pratyeka prANI zAMti cAhatA hai| sukha cAhatA hai / vaha saMsAra ke aneka padArtho,vaibhavoM aura saMpadAoM meM sukha kI AzA lie rahatA hai kiMtu AzAe~ nirAzAoM meM badala jAtI hai, kyoMki ye sabhI bAhya AkarSaNa zAzvata nahIM hai, nazvara hai| apane saccidAnaMda svarupa kI anubhUti aura prApti meM hI zAMti aura sukha hai| jJAnI mahApuruSoM ne apane jIvana meM aisA sAkSAt anubhava kiyA hai| ataeva zAMti aura sukha cAhane vAle pratyeka vyakti kA sabase pahalA kartavya yaha hai ki vaha saccidAnaMda svarupa kA nizcaya kare / ise AtmAvabodha kahA jAtA hai| eka jijJAsu prayatnadvArA aisA kara letA hai kiMtu jaba taka usake sAmane aise Adarza nizcita nahIM hote, jinakA anukaraNa kara vaha apane sAdhanA - patha para Age bar3ha sake, taba taka usakI pragati nahIM hotI / sAdhaka ke lie sarvottama Adarza saccidAnaMda - svarupa vizuddha AtmA, paramAtmA hI ho sakate haiN| koI bhI vikArayukta jIva unhIM Adarzo ko apane samakSa rakhakara apane aMta:karaNa meM utsAha, preraNA aura zakti saMcita kara sakatA hai jo vikAra rahita yA doSa varjita ho| jinhoMne rAga aura dveSa ko jIta liyA hai, jinakA jJAna divya hai, jo aparimita, adhyAtmika AnaMda se AplAvita hai, anaMta zaktizAlI hai, aisI mahAna AtmAoM ko Adarza ke rupa meM apane samakSa rakhane se mithyA buddhi kA nAza hotA hai, dRSTi pariSkRta aura parimArjita hotI hai| rAga, dveSa, kAma, krodha, mohayukta bhAva hRdaya se nikala jAte haiM / aMta:karaNa meM AdhyAtmika cetanA kA udbhava hotA hai / 133 arihaMta - bhagavaMt, siddha - bhagavaMta, AcArya upAdhyAya tathA sAdhu - inameM se pratyeka kA prathama akSara lene se 'asiAusA' aisA mahattvapUrNa vAkya, maMtra nirmita hotA hai, jisase OM ke rupa meM yogabindu kA svarupa niSpanna hotA hai, isalie isa maMtra kA zuddha bhAvapUrvaka japa karanA caahie| 134 navakAra meM paMcaparameSThiyoM ke rupa meM aise hI Adarza vidyamAna haiN| navakAra unakA sarvottama rupa haiN| usake zravaNa, smaraNa, ciMtana, manana, raTana se sAdhaka aMtarvikAroM se chUTa jAtA hai / vAsanAoM ke kAraNa vibhrAMta banA huA mana jo anAzrita kI taraha idhara-udhara bhaTakatA rahatA hai, navakAra maMtra ke uccAraNa aura japa dvArA vAsanA rahita, zuddha aura svastha bana sakatA hai| navakAra maMtra meM jisa bhAva kA saMgrathana huA hai, vaha sAmAnya se sAmAnya sAdhaka se lekara atyaMta uccakoTi ke sAdhaka ke lie bhI kalyANakArI hai| yahA~ eka bAta para vizeSa dhyAna denA Avazyaka hai - maMtra yA maMgala vAkya ke prati mana meM sudRr3ha zraddhA evaM niSThA kA honA atyaMta Avazyaka hai| sabhI dArzanikoM kI yaha mAnyatA hai ki jaba taka mana meM AstikatA kA bhAva utpanna nahIM hotA, maMtra ke prati, japa ke prati zraddhA nahIM (116) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI, taba taka usake abhyAsa se jitanA cAhie utanA lAbha nahIM hotaa| jisa sAdhaka ke mana meM apane ArAdhya mahApuruSoM ke prati AsthA aura vizvAsa hotA hai, vana kI, unake usa maMtra kI ArAdhanAdvArA zAMti prApta kara sakatA hai| AsthA ke sAtha - sAtha ArAdhaka ke mana meM yaha bhAva rahe ki jina sarva doSa vivarjita vizuddha AtmAoM kA Adarza mere samakSa hai, maiM bhI una rAga-dveSa-vijetA AtmAoM ke sadRza apane Apako doSa rahita, pavitra banAne kA prayAsa karU~, yaha merA parama kartavya haiM / navakAra meM varNita zuddha AtmAoM ke sadRza rAga dveSAdi Atma durbalatAoM ko jItane kA sAdhaka mana meM bhAva uddIpta kreN| jisa prakAra una zuddha evaM nirmala AtmAoM ne rAga-dveSAdi ko jItA, karma ke AstratvoM ko avaruddha kiyA, saMcita karmoM ko kSINa kiyA, usI prakAra una AtmAoM ko smaraNa kara sAdhaka manana kare, ciMtana kare / vaha karmAstravoM kA nirodha kareM / pUrva saMcita karmAvaraNoM kA tapa dvArA nirjaraNa kare - nAza kare / 135 navakAra maMtra meM varNita mahAn AtmAoM kI zaraNa le / zaraNa lene kA uddezya unhIM kI taraha apane zuddha svarupa ko prApta karanA hai / jaisA lohA pArasa ke sparza se suvarNa bana jAtA hai, usI prakAra paramAtmA ke smaraNa se, unakA AlaMbana lene se, jisa mArga ko prApta kara ke zuddhAtma svarupa taka pahu~ce, usa mArga kA AlaMbana lene kA bhAva sAdhaka meM udita hotA hai, utsAha jAgatA hai, preraNA utpanna hotI hai| vaha usa ora prayatnazIla hotA hai / apane prayatna meM sAdhaka agrasara hotA jAtA hai / jahA~ bhI vighna yA bAdhAyeM AtI hai, parameSThI bhagavaMtoM ke smaraNase, dhyAna se ve naSTa ho jAtI haiM / jaise jalate hue eka dIpaka kI jyoti se anya dIpaka prajvalita ho jAte haiM, vaise hI mahAn AtmAoM ke sAnnidhya se, sAMsArika viSaya, kaSAya, doSa Adi se sAdhaka rahita ho jAte haiN| navakAra eka mahAn maMgala sUtra haiM / vaha maMgala jIvana ke utthAna kA, abhyudaya aura unnayana kA atyaMta mahattvapUrNa AdhAra hai| navakAra mahAmaMtra se jJAtRtva nizcaya-dRSTi se AtmA jJAtA hai, draSTA hai / vaha apane svabhAva kA hI svAmI hai / vaha parabhAva kA kartA nahIM hai / apane meM parabhAva kA kartRtva mAnanA ajJAna - prasUta moha hai / jJAyaka bhAva AtmA kA svabhAva hai, rAga, dveSa, Adi vibhAva hai / sAMsArika jIva bahulatayA vibhAvoM para Azrita rahate haiM, vibhAvonmukha hote haiM / navakAra maMtra jIvoM ko svabhAvonmukha hone kI preraNA detA hai | navakAra maMtra meM arham tatva parivyApta haiM / yaha varNamAlA kA evaM zabda brahma (117) - 08 bhAva Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSipta svarupa hai| tAtvika dRSTi se zabda - brahma parabrahma kA vAcaka hai / parabrahma vizuddha jJAnasvarupa hai| vahI sAdhaka ke lie upAsya aura ArAdhya hai| ArAdhyatA yA upAsyatA kA bhAva- hetu vItarAgatva Adi guNa hai / jahA~ vItarAgatva hai, vahA~ sarvajJatva hai, ata: vItarAga evaM sarvajJa jaise sarva - doSa - zUnya jJAna svarupa kI ArAdhanA, upAsanA hI parama pada - siddhAvasthA yA muktAvasthA ko prApta karane kA mUla hetu hai / 136 navakAra maMtra usakA amogha sAdhana hai| vaha zabda brahmAtmaka hai| usI kA siddhiparaka svarupa parabrahma hai / navakAra rupa zabda-brahma AtmopAsanA, AtmArAdhanAdvArA para-brahma ke rupa meM parAvartita ho jAtA hai, kyoMki usase jJAyaka bhAva udita hotA hai| vaha AtmA kI zuddhAvasthA hai| usake prApta ho jAne para samasta karmoM kI kAlimA miTa jAtI hai| AtmA nirmala bana jAtI hai| dravyAtmaka - paryAyAtmaka dRSTi se navakAra kA nirupaNa navakAra maMtra zabdAtmaka hai| dravyatva kI apekSA se zabda nitya mAnA jAtA hai / 137 paryAya kI apekSA se vaha anitya hai| isake anusAra navakAra maMtra ko dravyAtmaka dRSTi se nitya tathA paryAyAtmaka dRSTi se anitya mAnA jAtA hai| dravya bhASA ke apane pudgala hote haiN|138 pudgala ke paryAya anitya hote haiM / tadanusAra bhASA ke pudgala bhI anitya hai / bhAva-bhASA AtmA kA kSayopazamAtmaka rupa hai, apaudgalika hai| jisa prakAra Atma-dravya nitya hai usI prakAra bhAva bhASA bhI nitya hai / 139 navakAra maMtra dravyAtmaka dRSTi evaM bhAvAtmaka dRSTi kI apekSA se zAzvata hai| zabda kI tathA artha kI apekSA se nitya hai| jaina zAstroM ke anusAra navakAra maMtra zAzvata aura anAdi hai| sarva saMgrAhI naigamanaya kI apekSA se yaha vivecana hai| vizeSagrAhI naigama, RjusUtra tathA zabda Adi nayoM kI apekSA se navakAra maMtra utpanna mAnA jAtA hai| 140 jaina siddhAtAMnusAra zruta yA jJAna kI paraMparA tatvabhAva kA artha ke rupa meM anAdi hai, nitya hai| bhinna - bhinna yugoM meM tirthaMkara unhIM tatvoM kI apane apane zabdoM meM dezanA dete haiN| navakAra maMtra zruta kA pratIka hai isalie vaha anAdi hai, anAdi kI utpatti nahIM hotii| isalie bhAva kI dRSTi se vaha anutpanna hai, nitya hai| zabdAtmaka rupa dravya - dRSTi se bhI nitya hai| paryAya kSaNa - pratikSaNa badalate haiM, isalie ve anitya hote haiN| udAharaNArtha eka vyakti kisI zabda kA uccAraNa karatA hai| usake mukha se zabda nikalatA hai, vaha AkAza meM lIna ho jAtA hai| jo lIna ho jAtA hai, vaha zabda kA paryAya hai, avasthA hai| 44. (118) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navakAra maMtra aura japa - aSTha zuddhiyA~ navakAra maMtra bahuta pavitra hai| isa kA japa phalaprada hai| usake japa ke vidhikrama meM dravya, kSetra, kAla, Asana, vinaya, mana, vacana, tathA bhAva kI zuddhi Avazyaka hai / 141 koI bhI uttama kArya bAhya evaM AbhyaMtarika zuddhi ke sAtha kiyA jAye to usakA phala avazya hotA hai| sAdhaka ke mana meM pavitra bhAva aura utsAha baDhatA rahatA hai| vaha japa-sAdhanA meM azAMti anubhava nahIM krtaa| ina ATha prakAra kI zuddhiyoM kA saMkSipta varNana isa prakAra hai| 1) dravya- zuddhi : dravya zuddhi kA saMbaMdha apanI indriyoM aura mana ko vaza meM karanA Atmabala ke anusAra krodha, mAyA, mAna evaM lobha rupa kaSAyoM kA tyAga karanA tathA citta meM RjutA, mRdutA evaM karuNA kA bhAva jagAnA Adi ke sAtha hai| yaha sAdhaka kI AMtarika zuddhi kA viSaya hai| jaba sAdhaka japa karane meM tatpara ho to vaha apane aMta:karaNa ke vicAroM ko dUra karane kA prayatna kare / dravya aura bhAva se navakAra maMtra ke sAtha saMbaMdha jor3e binA apanA bhAva bhramaNa rukanevAlA nahIM hai| jaba taka bhAva se navakAramaMtra kI prApti na ho jAeM, tabataka bhAva-prApti ke lakSya hetu dravya se bhI prayAsa cAlU rakhane hoNge|142 jaba taka mana meM moha ahaMkAra kAmanA Adi ke malina bhAva manameM raheMge taba japa kA zuddha krama ghaTita nahIM hogaa| AMtarika zuddhi yA dravya zuddhi ko sAdhane meM laMbe samaya taka abhyAsa karanA Avazyaka hai| japa ke samaya sAdhaka sarvathA sAvadhAna rahe, usake mana meM kaluSita, mohAviSTa bhAva utpanna na hoM / mana ko pratikSaNa niyaMtrita karanA Avazyaka haiM kyoMki vaha bahuta durbala haiM, caMcala hai / jaba vikAragrasta bhAvoM kA pravAha Ane lagatA hai to use roka pAnA bahuta kaThina hotA hai| niraMtara dRr3hatA banI rahe, tabhI ve roke jA sakate haiM / aisA karate hue kramaza: japa ke abhyAsa meM lage rahane se saphalatA prApta hotI hai| 2) kSetra - zuddhi kSetra kA artha sthAna hai| jahA~ navakAra maMtra kA japa kiyA jAye, vaha sthAna aisA ho, jisameM, kolAhala, zora na hotA ho / aise upadrava na hote hoM, jo citta meM udvega utpanna kreN| macchara, DAsa Adi kaSTa utpanna karanevAle jIvajantu Adi na ho| ekAMta ho, logoM kA jahA~ AvAgamana na ho / vahA~ kA vAtAvaraNa zuddha ho, uttama ho / (119) Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAdhaka apane ghara ke kisI ekAMta bhAga kA bhI japa - sAdhanA meM upayoga kara sakatA hai| yadyapi japa kA mUla saMbaMdha to sAdhaka kI apanI AtmA ke sAtha hai, kiMtu bAhara ke sthAna kI anukUlatA kA bhI prabhAva par3atA hai| jo sthAna kolAhala Adi se pUrNa hotA hai, vahA~ japa meM bAdhA utpanna hotI hai| jaba abhyAsa paripakva ho jAye, taba koI aMtara nahIM AtA kiMtu prAraMbha meM pratikUla vAtAvaraNa kA duSprabhAva hotA hai| ata: samucita sthAna kA cayana karanA vAMchita hai| 3) kAla zuddhi - navakAra kA japa to eka aisA pavitra kArya hai ki jaba cAhe taba use kiyA jA sakatA hai| jaba bhI mana meM sthiratA aura tallInatA ho, taba japa kiyA jA sakatA hai| kiMtu, phira bhI japa ke lie subaha kA, dopahara kA tathA zAma kA samaya adhika ucita mAnA gayA hai| jitanI dera para kara sakeM, parizrAMti na ho sAdhaka japa karatA rhe| jisa samaya vaha japa kare, usake mana meM sAMsArika bhAva aura ciMtAe~ na rheN| prAya: aisA hotA hai, jaba japa meM, sAmAyika Adi meM saMlagna hote haiM, taba mana meM bhinna-bhinna prakAra ke sAMsArika vicAra Ate rahate haiN| isakA kAraNa vyakti kI sAMsArika padArthoM meM atyaMta Asakti hai| mana meM yadi vaise bhAva rahate haiM to japa aupacArika ho jAtA hai / japa se jo Atma-zakti sphurita honI cAhie, vaha nahIM hotii| isalie, samucita- upayukta sthAna meM nizciMta aura nirAkula bhAva se japa karanA apekSita hai| yadi japa kA kAla pratidina ke lie nizcita rahe, tathA usI ke anusAra japAbhyAsa cale to usameM sthiratA aura paripakvatA AtI hai| 4) Asana -zuddhi - Asana kA artha baiThanA yA sthita honA hai| baiThane ke lie kASTa paTTa, caTAI, vastra Adi meM se kisakA upayoga kiyA jAye - isa saMbaMdha meM bhI vidvAnoM ne ciMtana kiyA hai| yadyapi Asana ke lie yaha koI atyAvazyaka niyama nahIM hai ki amuka vastu kA hI prayoga kiyA jAye, paraMtu japAbhyAsI sAdhakoM kA aisA anubhava hai ki zveta Una kA Asana uttama hotA hai kyoMki Una kA paudgalika paramANu - saMcayana, saMghaTana aisA hotA hai ki dUsarI vastu kA Una para bahuta kama prabhAva par3atA hai| yoga meM virAsana, vajrAsana, padmAsana, bhadrAsana Adi aneka AsanoM kA varNana AyA hai| AcArya hemacandra ne yogazAstra meM dhyAna yA japa ke samaya kisa Asana meM sthita honA cAhie, isa saMbaMdha meM ullekha kiyA hai ki kisI vizeSa Asana kA hI dhyAna meM prayoga kiyA (120) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAye, aisA koI pratibaMdha nahIM hai| jisa Asana kA prayoga karane se mana meM sthiratA tathA prazAMtatA rahe, usI kA japa yA dhyAna meM prayoga karanA samucita hai| 143 ___ AcArya hemacandra ne dhyAna meM Asana prayoga ke sAtha - sAtha kucha aura bhI sUcanAe~ dI hai, jo japa yA dhyAna ke abhyAsArthI ke lie bahuta hI upayogI hai| unhoMne likhA hai - dhyAna meM tatpara sAdhaka sukhAsana meM baiThe / usake donoM oSTha paraspara mile hue hoN| donoM netra nAsikA ke agrabhAga para saMsthita ho| apane mu~ha ke bhItara dAMtoM ko isa prakAra rakheM ki Upara ke tathA nIce ke dA~toM kA Apasa meM sparza na ho / mukha prasannatA yukta ho / pUrva yA uttara dizA meM ho| pramAda yA asAvadhAnI se rahita ho / usakA merudaMDa sIdhA aura suvyavasthita ho| 144 japAbhyAsI ko usa prakAra ke Asana meM sthita nahIM honA cAhie, jisase deha ke aMgoM meM khiMcAva ho, baiThe rahane meM kaThinAI yA asuvidhA ho / vaisA hone se mana japa yA dhyAna se haTakara deha para calA jAyegA, jisase japa kI niraMtaratA bhagna hogii| japa meM bAdhA upasthita hogii| japa karate samaya mukha pUrva dizA yA uttara dizA kI aura rahe, yaha apekSita hai| sAtha hI sAtha japAbhyAsI ko japa prAraMbha karate samaya mana meM yaha saMkalpa karanA cAhie ki maiM itane samaya taka japa kruNgaa| isase japa kI krIyA meM dRr3hatA evaM sthiratA kA samAveza hotA hai| 5. vinaya -zuddhi : vizeSeNa naya: vinaya: vizeSa rupa se nata honA jhukanA vinaya hai| ArAdhya yA pUjya ke prati vinitabhAva vinaya kahalAtA hai| sAdhaka jaba navakAra maMtra kA japa kare, usa samaya usake mana meM paMcaparameSThI bhagavaMtoM ke prati niraMtara vinayabhAva rhe| usake mana meM hiMsA aura avinaya yukta vicAra na Aye, aisA vaha dhyAna rkheN| mana meM japa ke prati zraddhA, anurAga aura utsAha rahe / vaisA hone se japa meM pragati hotI hai| jisa Asana para vaha baiThe, usakA sAvadhAnI pUrvaka pratilekhana kareM / gamanAgamana meM hiMsA na ho, isakA pUrA dhyAna rkheN| jisa bhUmikA para Asana lagAye, usakA bhalIbhAMti avalokana kare / yaha vinaya kA vizeSa Akalana hai| 6) mAnasika zuddhi : mana vicAroM kA kendra hai| vicAra jisa ora use le jAte haiM, vaha udhara hI calA jAtA hai| punazca: vaisI hI kriyAoM meM saMlagna ho jAtA hai| sAdhAraNata: jaba koI vyakti japa meM baiThatA yA dhyAnastha hotA hai to mana japa aura dhyAna ke lakSya se haTa jAtA hai| jinakA japa yA dhyAna karatA hai, ve mana se nikala jAte hai| maMtrAkSaroM kA mukhadvArA uccAraNa mAtra hotA hai| ciMtana dhArA kahIM kI kahIM calI jAtI hai| puna: puna: apane lakSya para mana ko kendrita rakhane kA satata prayAsa karate rahane se mana kA vicalana kahIM baMda ho sakatA hai| (121) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gItA meM eka prasaMga hai - arjuna ne yogirAja zrIkRSNa se kahA bhagavan ! yaha mana bahuta caMcala hai, pramathanazIla hai, bar3A dRDha aura balavAna hai| jisa prakAra vAyu ko nigRhIta karanA - rokanA duSkara hai, usI prakAra mana ko vaza meM karanA bahuta kaThina hai / isa para zrIkRSNa ne use uttara diyA ki arjuna ! vAstava meM mana ko vaza meM karanA bahuta hai / yaha sahI hai ki mana caMcala hai kiMtu abhyAsa se aura vairAgya se usako vaza meM kiyA jA sakatA hai| 145 gItA meM Aye hue isa prasaMga se yaha spaSTa hai ki sAdhaka yadi vairAgya pUrvaka japa ke sAdhana meM saMlagna rahe, apane abhyAsa meM skhalita na ho to vaha mana ko jItane meM samartha ho sakatA hai| 7) vacana - zuddhi : mAnava ke dainaMdina vyavahAra meM vANI yA vacana kA atyaMta mahattva hai / vacana kA artha bolanA yA uccAraNa karanA hai| maMtra kA uccAraNa zuddha rupa meM kiyA jAye, yaha Avazyaka hai| zAstroM meM, pATha meM, maMtra ke uccAraNa meM svara, dhvani Adi kI zuddhatA para bahuta bala diyA gayA hai| maMtra meM akSaroM, mAtrAoM Adi kI dRSTi se eka sAmaMjasya hotA hai / usameM eka adbhuta zakti sannihita hotI hai / yadi usake uccAraNa meM jarA bhI azuddhi ho to vaha sAmaMjasya vikRta ho jAtA hai| maMtra azuddha uccAraNa karane se usakA yatheSTa phala nahIM hotaa| kucha loga isa saMbaMdha meM aisA kahate haiM ki yadi maMtra kA japa karane vAle vyakti ke mana ThIka ho to zuddha - azuddha jaisA bhI maMtra kA uccAraNa kiyA jAye, acchA hai / yaha mAnyatA yathArtha nahIM hai, kyoMki zabda kA apanA vijJAna hai / nyAyazAstra meM 'zabdaguNamAkAzam' aisA kahA gayA hai, jisa kA artha hai ki zabda AkAza kA guNa hai| jyoM hI usakA uccAraNa kiyA jAtA hai vaha apane svarupa yA kalevara ke anusAra vAtAvaraNa meM taraMgeM utpanna karatA hai| AkAza meM uThI huI, phailI huI taraMgoM kA apanA vizeSa prabhAva hai / zabdoM kA taraMgoM ke sAtha vaijJAnika saMbaMdha hai| zuddha uccAraNa se jo taraMge utpanna hotI hai, unakI phala - niSpatti AtmA ke lie zreyaskara hotI hai| azuddha uccAraNadvArA utpanna honevAlI taraMgoM kA phala zreyaskara nahIM hotA / yahA~ aura eka vizeSa bAta jJAtavya hai / japa karate samaya yadi maMtra kA uccAraNa mana ke bhItara hI kiyA jAye, mu~ha dvArA zabdoM ke bAhara na nikAlA jAye to aura bhI uttama phalaniSpatti hotI hai| aisA anubhavI sAdhakoM kA mata hai / 8) deha - zuddhi : maMtra japa meM yaha bhI Avazyaka hai ki zarIra zuddhi yukta ho / zauca Adi zArIrikI zaMkAoM se nivRtta hokara sAdhaka ko japa ke abhyAsa meM saMlagna honA caahie| Ayurveda meM kahA gayA hai - (122) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "na vegAn dhArayet dhImAn" arthAt buddhimAn puruSa zarIra ke vegoMko - zauca, prasravaNa Adi ko roke nhiiN| aisA karane se zarIra meM vyAdhi utpanna hotI hai tathA mana bhI vikAragrasta hotA hai isalie maMtra, japa meM saMlagna hone se pUrva ina se nivRtta honA Avazyaka hai| zarIra ko yatanApUrvaka zuddha karanA cAhie / jaba japa meM sakriya ho jAye ,taba deha ko sthira rakhanA caahie| hAtha-paira aMgulI Adi zarIra ke kisI bhI bhAga ko caMcala nahIM hone denA cAhie, hilAnA - DUlanA nahIM caahie| zarIra tathA usake aMga-pratyaMga susthira avicala rahe, isa hetu anavarata prayatnazIla rahanA vAMchanIya hai|146 ina ATha prakAra kI zuddhiyoM meM deha, mana aura AtmA - tInoM kI parizuddhi Avazyaka hai| vaisA hone se maMtra japa kA bahuta uttama phala hotA hai| navakAra ke ArAdhaka - jo navakAra maMtra kI ArAdhanA, japa,dhyAna, smaraNa Adi karane meM vizvAsa rakhate haiM, usa dizA meM prayatnazIla rahate haiM ve navakAra ke ArAdhaka kahe jAte haiM / navakAra maMtra kA uccAraNa karane se zubhopayoga niSpanna hotA hai| jaba aMta:karaNa meM isa mahAmaMtra ke prati AsthA jAgRta hotI hai aura isa mahAmaMtra meM varNita mahAn pavitra AtmAoM kA smaraNa kiyA jAtA hai, sAdhaka kI manovRtti Atmasvarupa kI pariNati kI aura jhukatI hai| jyoM - jyoM bhAvanAoM meM pavitratA AtI-jAtI hai, ArAdhaka kI ArAdhanA prabala banatI jAtI hai aura vaha zubhopayoga se zuddhopayoga kI dizA meM Age bar3hatA hai| ___ zubhopayoga zubha karma yA puNya baMdha kA hetu haiN| jaba sAdhaka kI sAdhanA ucca sthiti pA letI hai taba zubha kA sthAna zuddha le letA hai| zuddhopayoga meM zubha baMdhana bhI nahIM hotaa| vaha AtmA kI zuddhAvasthA se saMbaddha hai| karmabaMdha to azubhopayoga aura zubhopayoga meM hI hotA hai| zuddhopayoga meM A jAne para pApa aura puNya ke baMdhana avaruddha ho jAte haiN|147 ArAdhaka ke lie prayojanabhUta jJAna - navakAra maMtra ke japa kI siddhi ke abhilASI sAdhaka ko japa meM atyaMta prayojanIya jJAna ruci pUrvaka arjita karane kA prayAsa karanA caahie| use yathAzakti jIvana meM utArane kI bhAvanA rakhanI caahie| aisA hue binA sAdhanA ke mArga meM Age nahIM bar3hA jA sktaa| sAdhaka ko parameSThI bhagavaMtoM kA svarupa gurujanoM ke sAnnidhya se, zAstroM ke adhyayana se samajhanA caahie| samajhakara usakA puna: puna: ciMtana, manana karanA cAhie / usako apane nAma kI taraha AtmasAta karanA caahie| jaise apanA nAma lete hI apanA samasta svarupa dhyAna meM A jAtA hai, usI prakAra japa karate samaya maMtrAkSaroM kA artha apane mana ke samakSa prakaTa honA caahie| (123) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ japa karanevAle sAdhaka ko yaha vicAra karate rahanA cAhie ki parameSThI bhagavaMtoM kA hamAre upara kitanA upakAra hai, kitanA RNa hai| parameSThI bhagavaMtoM kA AlaMbana, Azraya na milane se atIta meM anaMta bhavoM meM bhramaNa karanA pdd'aa| unakA AlaMbana prApta hone se una bhavoM kA aMta ho rahA hai| yaha socakara mana meM prasanna honA caahie| navakAra sAdhanA kI saccI prakriyA : navakAra sAdhanA karane ke lie nimnalikhita bAteM jIvana meM utAranese navakAra sAdhya hotA hai| 1) navakAra iSTadAyaka hai aisI dRr3ha zraddhA rkhnaa| 2) sabhI ke sAtha hRdayapUrvaka kSamApanA karanA aura maitryAdi bhAvanAse zuddha bnnaa| 3) arihaMtakA rAtadina raTana karanA / 4) mana kA rAta-dina nirIkSaNa karanA 5) navakAra ke prati samarpaNa bhAva rakhanA aura kartRtvabhAva ko chor3anA / sAdhanAmeM uparyukta bAtoM kA bahuta bar3A mahattva hai|148 japa kA lakSya spaSTa aura nizcita kara lenA cAhie / isa saMbaMdha meM ciMtana karanA cAhie ki saMsAra ke saba jIvoM kA hita ho / sabhI jIva arihaMta deva ke dharma zAsana meM abhirucizIla bneN| bhavya AtmAoM ko mokSa kI prApti ho / dharmasaMgha kA kalyANa ho / viSayoM aura kaSAyoM kI parataMtratA se mujhe zIghra mukti prApta ho / maitrI, pramoda, kAruNya, mAdhyasthya Adi bhAvanAoM se merA hRdaya sadaiva anubhAvita rahe / japa karate samaya isa prakAra ke ucca mahAna uddezya svIkAra karane cAhie / japa karate samaya civRtti meM yadi caMcalatA Aye to thor3I dera ke lie japa baMda kara denA cAhie tathA nimnAMkita bhAvoM ke ciMtana meM apane citta ko lagAnA caahie| sarve bhavantu sukhinaH, sarve saMtu nirAmayAH / sarve bhadrANi pazyantu, mA kazcid duHkhabhAgabhavet / / saMsAra ke sabhI prANI sukhI hoM, sabhI prANI svastha hoM, sabhI prANI kalyANa prApta kareM, koI bhI du:khI na bane / 149 isa prakAra ke aura bhI uttama bhAvoM kA anuciMtana karanA caahie| jaise vizva ke samasta doSoM kA nAza ho, samasta jIvoM ko sadbuddhi prApta ho, bodhibIja prApta ho, vizvamaitrI kA bhAva uttarottara vRddhigaMta ho| citta meM isa prakAra ke uttama vicAroM ke lAne se caMcalatA dUra hotI hai / citta punaH svastha ho jAtA hai| japa ke uttama bhAva meM puna: saMlagna ho jAtA hai| taba phira japa ko cAlU kara denA cAhie / citta meM samatA yukta bhAva rakhanA cAhie / samatA se japa meM sahaja tathA pragati hotI hai| citta meM zAMti kA sAmrAjya sthApita hotA hai| jisase navakAra kA smaraNa (124) Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta meM sthAyitva prApta karatA hai, zAMti, samatA aura samarpaNa - ina tInoM ko sAdhaka apane jIvana meM jinA utAregA, utanI hI usakI unnati aura pragati hogii| sAtvika bhAva se kI gaI sAdhanA kabhI niSphala nahIM hotii| isalie usake pariNAma yA phala ke lie kadApi adhIra nahIM honA cAhie / mana meM dhairya rakhanA cAhie / navakAra kI ArAdhanA meM vyatIta hone vAle pratyeka kSaNa kA jIvana meM amogha prabhAva hotA hai / navakAra apanI sUkSma bhUmikAoM meM avyakta rupa meM zuddhi kA kArya karatA hai| usakA prabhAva tatkAla jJAta nahIM hotA, kiMtu zanaiH zanaiH samucita samaya para vaha bAhara AtA hai| apane samagra rupa meM vAtAvaraNa meM usake prabhAva kA anubhava hotA hai| jaba taka sAdhaka ke mana meM caMcalatA, asthiratA, zraddhAhInatA evaM saMdigdhatA Adi bhAva hote haiM, taba taka vaha apanI sAdhanA meM unnati nahIM kara sakatA / isalie citta kI ina vRttiyoM kA abhAva honA Avazyaka hai| unake sthAna para acaMcalatA, sthiratA, zraddhA, asaMdigddhatA, dRDhatA tathA vizvastatA Adi ko apane citta meM sthApita karanA apekSita hai| mana ko vaza karane jaisA kaThIna kAma dUsarA nahIM hai| jJAnI puruSone kahA hai ki - koI zAyada sAta samudra ko apane bAhubalase tairakara pArakare, samasta vAyu maMDalako sokhasake parvatoMko geMda banAkara khela sake, lekina caMcala mana ko vaza karanA yaha sabase asAdhya hai| kaThIna kArya hai| ___sAdhaka ke mana meM yaha dRDha nizcaya rahanA cAhie ki japa ke prabhAva se hI usakA uddezya saphala hogA / jaise- jaise use saphalatA prApta hotI jAye, vaise - vaise use apane citta meM samarpaNa bhAva ko adhikAdhika bar3hAnA cAhie / 150 __japa karate samaya usakI saMkhyA kitanI huI, mAlA Adi ke kitane Avartana hue, isakA dhyAna rakhane ke sAtha - sAtha isa bAta kA bhI dhyAna rakhanA cAhie ki japa meM citta kI ekAgratA kahA~ taka huI / ekAgratA lAne hetu bhAva- vizuddhi ko baDhAte rahanA cAhie / jyoM - jyoM bhAva vizuddhi baDhatI jAtI hai tyoM - jyoM ekAgratA baDhatI jAtI hai| usake phala svarupa hRdaya kA ullAsa baDhatA jAtA hai| karma - nirjaraNa adhikAdhika hotA jAtA hai| 151 mana meM puna: puna: yaha ciMtana karanA cAhie ki japa se nizcita rupa meM hRdaya kI zuddhi hotI hai| usake pariNAma svarupa buddhi meM nirmalatA AtI hai| buddhi kA mala yA kAluSya apagata ho jAtA hai to samasta puruSArtha - prayatna siddha saphala ho jAte haiN| japAbhyAsI sAdhaka viSayoM ko, viSa-vRkSa ke samAna samajhe / saMsAra ke saMbaMdhoM ko, samAgamoM ko svapnatulya dekhe / apanI vartamAna avasthA ko nATaka ke eka aMka yA aMza ke samAna mAne / apane zarIra ko baMdIgRha yA kArAvAsa samajhe tathA ghara ko atithizAlA yA (125) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ musAphira - khAnA mAne / isa prakAra anityatva Adi bhAvanAoMdvArA apanI AtmA ko anubhAvita kare / navakAra maMtra kI japArAdhanA se anekAneka guNaniSpanna hote haiN| usase AtmA ke zubha karma kA hotA hai tathA azubha karma kA saMvara nirodha hotA hai / pUrvakRta karmoM kI nirjarA hotI hai| lokasvarupa kA bodha prApta hotA hai| sulabha bodhitva prApta hotA hai tathA bhavabhava meM sarvajJa deva bhASita dharma kI prApti karAnevAlA puNyAnubaMdhI puNya karma upArjita hotA hai| isa prakAra kI zubha vAsanAe~ sAdhaka ke citta meM niraMtara Ate rahane se sAdhaka kI pArAdhanA prApta hotA hai| - Aja ke bhautikavAdI yuga meM AdhyAtma kA amRtapAna karane ke lie navakAra mahAmaMtra ke samAna koI bhI nirmala sarala maMtra nahIM hai| yaha maMtra kutsita vikalpoM se mana kI rakSA karatA hai / dUSita vicAroM se mana kA pArthakya eka bahuta bar3A lAbha hai| Aja ke vizva kI sthiti yaha hai ki dhana, sattA evaM vaibhava kI rakSA hetu bala kA, prahariyoM kA sainikoM kA Ayojana kiyA jAtA hai / svAsthya kI rakSA hetu anekAneka cikitsA keMdroM kA saMcAlana hotA hai kiMtu saMkalpavikalpoM se mana kI rakSA karane hetu, use pavitra rakhane hetu, use durvicAroM se vimukta rakhane hetu, eka bhI samartha, sakSama, sAdhana Ayojita hotA ho, aisA dRSTigocara, zravaNagocara nahIM hotA / yahA~ yaha jJAtavya hai ki navakAra maMtra hI isakA eka mAtra samartha sAdhana hai / samasta maMtroM meM navakAra mahAmaMtra AtmA ke utkarSa, zAMti aura sukha kI prApti kI dRSTi se sarvopari hai| ArAdhaka ke mana meM sadaiva yaha bhAva udvelita hotA rhe| isase usakI japArAdhanA meM zakti saMcaya hogI / ArAdhaka ke lie upayogI zikSA navakAra ke ArAdhaka kI bhAva bhUmikA atyaMta pavitra aura ucca ho, yaha Avazyaka hai / isalie use apane jIvana vyavahAra ko sadA pavitra, zuddha aura nirdoSa rakhanA caahie| isa saMbaMdha meM ucca koTi ke sAdhakoM tathA jJAni puruSoM ke anubhava se lAbha lenA caahie| usase jIvana meM aMta:sphUrti kA jAgaraNa hotA hai| isa saMbaMdha meM katipaya bhAvodgAra yahA~ upasthita kiye jA rahe haiN| sAdhaka ko kisI kI niMdA nahIM karanI cAhie / pApiyoM ke saMbaMdha meM bhI kevala bhavasthiti kA hI ciMtana karanA caahie| unase ghRNA nahIM karanI cAhie / jo manuSya guNa gaurava yukta ho, pUjanIya ho, unakI sevA karanI caahie| jinameM atyaMta guNa kA lava mAtra bhI ho, unake prati guNAnurAgitA kA vyavahAra rakhanA cAhie / (126) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitayukta vacana bAlakadvArA bhI kahA jAye to use grahaNa karanA cAhie / durjana ke pralApa ko sunakara usake prati apane mana meM dveSa bhAvanA nahIM lAnA caahie| dUsaroM se AzA karane kA tyAga karanA cAhie tathA samasta saMyogoM ko baMdhana rupa samajhanA cAhie / dUsare yadi stuti yA prazaMsA kareM to garva nahIM karanA caahie| yadi ve niMdA kareM to krodha nahIM karanA caahie| dharmAcAryo kI sevA karanI cAhie tathA tatvoM ke saMbaMdha meM jijJAsA karanI cAhie evaM tatva bodha prApta karane kA udyama karanA cAhie / zauca-AMtarika pavitratA, sthiratA, daMbha - zUnyatA tathA vairAgya kA sevana karanA cAhie | abhyAsa karanA cAhie / Atma nigraha karanA cAhie / AtmA ko azubha pravRttiyoM se, sAvadya kAryoM se bacAnA cAhie tathA zarIra Adi ke vairupya kA vikAra yA nAza kA ciMtana karanA cAhie / 152 - uparyukta zikSAyeM eka ArAdhaka ke lie usake jIvana kA mUla maMtra hai| jina kA anusaraNa karane se vaha AtmasthiratA aura prazAMtatA prApta karatA hai| aise sAdhaka ko paMcaparameSThI bhagavaMtoM ke prati zraddhA utpanna hotI hai kyoMki zraddhA ko vicalita karanevAle durguNoM ko vaha samApta kara detA hai| zraddhA jyoM-jyoM utkarSa prApta karatI hai vaise-vaise sAdhaka meM paMcaparameSThI ke sAtha tAdAtmya bhAva niSpanna hotA hai / namaskAra mahAmaMtra kI vAstavikatA kA use paricaya prApta hotA hai aura vaha anubhava karatA hai ki navakAra maMtra AdhyAtmika samRddhi kA zabdAtmaka pratIka hai / samucita yogyatA saMpanna ArAdhaka yaha samajha letA hai ki jisa prakAra bhojana kA pratyeka kaNa deha kI puSTI karatA hai / indriya zakti kI vRddhi karatA hai| kSudhA ko dUra karatA hai, usI prakAra navakAra maMtra kA eka bAra bhI smaraNa karane se ajJAna, kaSAya aura pramAda zAMta hote haiM, bAra - bAra japa karane se mAnasika evaM bauddhika zuddhi hotI hai| abhyAsa aura anubhava se sAdhaka yaha ciMtana karatA hai ki navakAra maMtra meM nirupita, vaMdita paMcaparameSThI bhagavaMtoM meM mana lagAnA, yadyapi parvata para ArohaNa karane jaisA duSkara kArya hai, kiMtu parvata para caDha jAne ke pazcAt suMdara svAsthyaprada manojJa vAyumaMDala kI prApti se mana AhlAdita ho jAtA hai / usI prakAra navakAra maMtra meM mana lagAnA, tanmaya honA, koI sarala kArya nahIM hai / bahuta hI kaThina hai kiMtu prayatna aura lagana se vaha kaThinAI dUra ho jAtI hai / navakAra maMtra meM mana tanmaya ho jAtA hai / AtmA AdhyAtmika AnaMda kI anubhUti karatA hai| yaha tabhI hotA hai jaba sAdhaka apane Apa ko bAharI aura bhItarI durguNoM aura doSoM se apane ko dUra kara detA hai / Atma-sUcitA yA bhavasiddhi prApta kara letA hai / vaise ArAdhaka dvArA niSpAdita navakAra kI ArAdhanA bahuta hI phalaprada siddha hotI hai| sAdhaka ko paramAtma (127) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prApti ke prazasta patha para pragatizIla banAtI hai / aMtatogatvA ArAdhaka kI ArAdhanA siddha saphala ho jAtI hai| navakAra se vinaya kA udbodha : vinaya AtmA kA mUla guNa hai| usase jIvana meM RjutA, mRdutA aura sahRdayatA AtI hai| ahiMsA Adi samasta dharmoM meM vinaya kA pramukha sthAna hai / namaskAra se vinaya kA udbhava ' hotA hai| dharma ko samajhane hetu karmoM ke svarUpa ke samajhanA Avazyaka haiM, jo karma - siddhAMta ko jAna letA hai, usameM avazya hI namratA AtI hai, kyoMki vaha samajhatA hai ki isa saMsAra meM jo kucha STagocara ho rahA hai vaha saba karmoM kI phala- niSpatti kA hI vistAra hai / use dekhate hue kauna kisa bAta kA garva kre| aisA ciMtana sahajarUpa meM aMta:karaNa meM vinamratA kI bhAvanA ko ujAgara karatA hai, vikasita karatA hai / namratA se saMyama kA bhAva udita hotA hai| navakAra maMtra vinayabhAva ko uttarottara bala pradAna karatA hai / vinayazIla puruSa naye karmoM ke nirodha aura purAne saMcita karmoM ke nirjaraNa kA, tapazcaraNa kA mArga apanAtA hai / vaha usameM parizrAMta nahIM hotA / vaha sadA ullasita, harSita evaM praphullita rahatA hai / AdhyAtmika sAdhanA usake lie sahaja bana jAtI hai, jo dharmAcaraNa karatA huA ahaMkAra karatA hai, usakI dharmArAdhanA vAstava meM ArAdhanA nahIM hai / vaha to bAhya kriyA mAtra hai| dharma kA AbhAsa mAtra hai| karmoM kI bhayAnakatA evaM duHkhajanakatA ko jAnane se jo namratA udbhuta hotI hai / vaha vAstavikatA namratA hai / jaba taka karmoM ke svarupa kA bodha na ho taba taka karma rupI kacare ko AtmA se niSkAsita karane kI tathA use rokane kI vRtti hI utpanna nahIM hotI / namratA ko utpanna karanevAlA tatvajJAna yadi prApta na ho to AtmA karmoM ko kSINa karane vAlA tatvamUlaka dharma kopA nahIM sakatA / dazavaikAlika sUtra meM prAraMbha meM hI kahA gayA hai - - utkRSTa maMgala hai| vaha ahiMsA, saMyama evaM tapa rupa hai| jisakA mana sadA usa dharma meM saMlagna rahatA hai, deva bhI unako namaskAra karate haiN| vaha isa dharma ke kAraNa atyaMta pUjya, pavitra aura deva - vaMdya ho jAtA hai| 153 ahiMsA, saMyama tathA tapa mUlaka dharma ko prApta karane ke lie karma kI sattA, baMdha, udaya udIraNA Adi jinakA sarvajJa jinezvara deva ne nirupaNa kiyA hai, jAnanA Avazyaka hai / jAnane se hI ahiMsA Adi dharmo ko sAdhaka aMgIkAra kara sakatA hai / (128) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATha prakAra ke karma batalAye gaye haiM - 1) jJAnAvaraNa 2) darzanAvaraNa 3) vedanIya 4) mohanIya 5) AyuSya 6 ) nAma 7) gautra aura 8) aMtarAya - ye ATha karma hai / 154 vinaya meM aisI zakti hai ki vaha ina AThoM karmoM ko dUra karane meM samartha hai| isakA bhAva yaha hai ATha karmo ke baMdhane ke mukhya kAraNa 1) jAtimada, 2) kulamada 3) balamada 4) rupa mada 5) tapa mada 6) zruta mada 7) lAbha mada 8 ) aizvarya mada 155 - ye ATha prakAra ke mada haiM / vinaya aisA guNa hai jo AThoM madoM kA mUlaccheda kara sakatA hai| - yaha AtmA anAdikAla se cale Ate karma saMbaMdha ke kAraNa parataMtra, paravaza aura kSudra dazA meM vidyamAna haiM / sarvajJa deva ke vacanadvArA aisA jJAna hotA hai, usakA ciMtana karane se jAti, kula, rupa, bala, lAbha evaM aizvarya Adi se utpanna hone vAle mada abhimAnayukta bhAva naSTa ho jAte haiM tathA sAdhaka meM vinamratA udita hotI hai 156 1 navakAra maMtra sAdhaka ke aMta:karaNa meM aise bhAva utpanna karate hai aura AtmA ko dharma se saMyojita karatA hai / krodha, mAna, mAyA, lobha - cAra kaSAya 157 tathA AhAra, bhaya, maithuna evaM parigraha cAra saMjJAe~ 158 zrotakendriya, cakSundriya, ghrANendriya, rasendriya, sparzendriya, ina pA~coM indriyoM ko 159 pA~coM viSaya, ATha karmoM ke kAraNa bhUta hai, jo jIva inake kaThora pariNAmoM se, bhava bhramaNa se bhayabhIta hotA hai, vaha saddharma ko prApta karane kA vAstavika adhikArI yA pAtra hotA hai| jina jIvoM ne dharma ko prApta kiyA, jo dharma ke patha para pragatizIla hue, jinhone sAdhanA meM utkarSa prApta kiyA, unake prati navakAra ke ArAdhaka ke mana meM bhakti evaM pramoda bhAva udita hotA hai| jo dharma ko prApta nahIM kara sakate haiM, unake prati unake mana meM karuNA, mAdhyastha bhAva AtA hai| vaha socatA hai ki ye loga kitane abhAge haiM jo itane uttama dharmoko bhI svIkAra nahIM kara sake / becAre dayA ke pAtra haiM / jaba jIvana meM vinaya bhAva parivyApta ho jAtA hai / tabhI isaprakAra ke uttama bhAva mana meM Ate haiM, vaisA vyakti kisI ko choTA yAtuccha nahIM mAnatA / vaha yahI socatA hai ki kisI vyakti meM jo nimnatA, hInatA yA tucchatA hai vaha usake apane karmoM kA phala hai| usake adhyavasAya, hInatA kA pariNAma hai| isalie na usake mana meM kSubdhatA, kruratA AtI hai aura na ghRNA hI utpanna hotI hai| vaha apane mana meM taTasthatA banAye rakhatA hai, vaisA karanevAlA sAdhaka apanI sAdhanA patha se vicalita nahIM hotA / vinItatA yA vinamratA navakAra maMtra kI eka aisI anupama amUlya dena hai, jo sAdhaka AtmA ke urdhvagAmI patha para sadA agrasara banAtI rahatI hai / navakAra maMtra meM varNita parameSThI bhagavAn jo sabake lie namaskaraNIya hai, isI bhAva kA sparzakara ve vaise banate haiM / vAstava meM jo namaskaraNIya namaskAra karane yogya hai- unako namaskAra karane se jIvana meM saccA namaskAra bhAva, vinaya bhAva avatarita hotA hai / 160 (129) - Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navakAra maMtra kI aparivartanazIlatA jo tatva zAzvata hote haiM, nitya hote haiM, unakA mUla svarupa kabhI bhI parivartita nahIM hotaa| vaha sadaiva aparivartanazIla rahatA hai| navakAra maMtra eka aisA hI zAzvata satya hai, parama tatva hai / navakAra bhI eka AdhyAtmika vidhAna kA dyotaka hai| vaha sadguNa niSpanna AdhyAtmika pRSThabhUmi ke AdhAra para avasthita hai / saMsAra ke saba prakAra ke vidhAnoM kI tulanA meM navakAra maMtra kA vidhAna sarvottama aura sarvopari hai kyoMki vaha saba apekSAoM se parIpUrNa hai / navakAra maMtra kI zabdAvalI apanI sUkSma tatvagarbhitA ke kAraNa atyaMta mahattvapUrNa hai / anAdikAla se navakAra apane eka hI rUpa meM calA A rahA hai| usakA apanA zAzvata anAdi anaMta hai / vaha traikAlika satya para AdhArita hai| vaha sadaiva atIta meM isI rupa meM rahA hai / vartamAna meM isI rupa meM vidyamAna hai aura bhaviSya meM bhI vaha aisA hI aparivartanazIla rhegaa| navakAra maMtra jaina zAsana kA anAdikAlina ekamAtra mUla maMtra hai| koTikoTi zloka parimita dRSTivAda dvArA jo sAdhA jA sakatA hai, vaha navapada yukta choTe se navakAra maMtra meM vidyamAna, vizAla artha ke ciMtanadvArA sahajahI prApta kiyA jA sakatA hai / isa kAraNa navakAra maMtra ko caudaha pUrvo kA sAra kahA gayA hai tathA samagra smaraNoM meM yaha prathama sarvottama smaraNa mAnA gayA hai| yaha saMsAra parivartanazIla hai / Aja taka anaMta pudgala parAvartoM ke aMtargata yaha anaMta rupoM meM parivartita hotA rahA hai| Aja jo jIva jisa paryAya meM hai, apanI karmabaddhatA ke kAraNa isase pahale na jAne kitanI gatiyoMmeM, kitane rUpoMmeM, kitanI paryAyoM meM pariNata, parivartita hotA rahatA hai / eka jIva saMsAra ke samasta pudgaloM ko jaba eka bAra kisI na kisI rupa meM bhoga letA hai, kAma meM le letA hai use eka pudgala parAvartana ko jAtA hai| jaina darzana meM pudgala zabda bhautika paramANu pUMja ke lie prayukta huA hai| jIva anaMta pudgala parAvartana karatA hai / deha rupa Adi kI dRSTi se usameM anaMtI bAra parivartana hotA rahatA hai kiMtu navakAra maMtra sadaiva aparivartanazIla rahatA hai| utsarpiNI aura avasarpiNI kAla cakroM ke aMtargata tIrthaMkaroM kI anaMtI caubIsiyA~ parivartita hotI rahatI hai kiMtu navakAra maMtra kabhI bhI kadApi parivartita nahIM hotA, sadA eka rupa meM hotA hai / bhinna-bhinna tIrthakara apane-apane kAla meM jo dharmadezanA detA haiM unameM ye navakAra maMtra aparivartita rupa meM hI uddezita hotA hai| vaha kiMcita mAtra bhI nahIM badalatA / navakAra maMtrI ( 130) Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparivartanazIlatA kA mukhya kAraNa yaha hai ki isa maMtra meM jina paMcaparameSThiyoM ko namana kiyA gayA hai| ve kisI kAla vizeSa ke sAtha saMbaddha nahIM hai| unameM vyakti vizeSa kI sUcana nahIM hai, ve to una nitya, zAzvata evaM satya guNoM ke sUcaka hai jo trikAlavartI hai| anaMta caubIsiyoM meM jitane bhI arihaMta, vItarAga sarvajJa hue hai, vartamAna meM hai, bhaviSya meM hoMge, una sabakA arihaMta pada meM samAveza haiN| usI prakAra siddha, AcArya, upAdhyAya evaM sAdhupada para bhI yahI bAta lAgU hotI hai| ve mahApuruSa sadaiva namaskaraNIya rahe haiM, vartamAna meM bhI ve namaskAra yogya hai tathA bhaviSya meM bhI namaskaraNIya raheMge, kyoMki unameM namaskAra yogyatva kA AdhAra Atma svabhAva mUlaka saMvara nirjarAmaya mokSa rupa dharma hai| dharma kA mUla svarupa kabhI badalatA nahIM, saMvara, nirjarA aura mokSa bhI kabhI parivartita nahIM hote| ye sabhI zAzvata satya ke dyotaka hai| navakAra inhIM para TikA huA hai| isalie vaha na kabhI parivartita huA hai aura na kabhI parivartita hogaa| ___ yaha sadA aparivartanazIla rahatA huA anaMta bhavyAtmAoM ko Atmazuddhi, AtmakalyANa aura karma mukti kA patha dikhalAtA hai| isase preraNA prApta anekAneka bhavya jIvoM ne apane jIvanako saphala banAyA hai aura banAte rhege| navakAra maMtra vizvajanIna, sArvajanIna evaM sArvakAlina japa aura japa ke prakAra - vidvAnoM evaM sAdhakoM ne zAstrAvagAhana evaM anubhava ke AdhAra para japa ke aneka vidhikrama batalAye haiN| unameM tIna mukhya hai - ___ kamala-jApya, hastAMgulI-jApya tathA mAlA-jApya / japa meM nirmalatA aura sthiratA rahe isa hetu jJAnI puruSoM ne aneka prakAra kI parikalpanAe~ kI hai, jo japa kI pavitratA meM sahAyaka banatI hai| ina tIna prakAra ke japoM kA saMkSepa meM nimnAMkita vizleSaNa hai| kamala-jApya - ___ sAdhaka apane hRdaya meM eka zveta kamala kI kalpanA kare, jisake ATha patra - pakhaMr3iyA haiN| usa kalpanA ko yoM Age baDhAye - usa kamala ke pratyeka patra para pIta varNayukta bAraha - bAraha bindu haiN| kamala ke bIca meM jo karNikA hai, usa para bhI usI prakAra ke bAraha binduoM kI parikalpanA kare / isa prakAra karNikA sahita patroM para kula 108 bindu hote haiN| (131) Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka pratyeka bindu para pUre navakAra maMtra kA japa kre| binduoMkI gaNanA aura krama ko dhyAna meM rakhatA jAye / isa prakAra una saba para 108 navakAra maMtra kA japa saMpanna hotA hai| sAdhaka ke mana ko ekAgra evaM susthira rakhane meM vaha kamala, usake patra, usakI karNikA tathA una para parikalpita pIta varNamaya bindu bar3e sahAyaka siddha hote haiN| una para mana TikA rahatA hai| ve navakAra japa ke AlaMbana bana jAte haiN| AlaMbana ke binA japa karane se mUla lakSya para dhyAna TikanA kaThina hotA hai / isalie kamala-jApya kI kalpanA bar3I manovaijJAnika aura hitaprada hai| 161 AcArya hemacaMdra ne bhI yogazAstra meM kamala ke AdhArapara navakAra maMtra ke ciMtana kA ullekha kiyA hai, jo isa prakAra hai - ___ sAdhaka ATha patrayukta zveta kamala kI kalpanA kare / kamala ke madhya karNikApara vaha navakAra maMtra ke prathama pada "Namo arihantANaM" ke sAta akSaroM ko bhAvanA ke rupa meM aMkita kare, phira usa kamala ke pUrva dizA ke patra para Namo siddhANaM dakSiNa dizA ke patra "Namo AyariyANaM" pazcima dizA ke patra para "Namo uvajjhAyANaM' tathA uttara dizA ke patra para "Namo loe savva sAhUNaM" kA ciMtana kre| tatpazyAta Agneya kona meM eso paMca NamukkAro, naiRtya kona meM "savva pAvappaNAsaNo vAyavya kona meM "maMgalANaM ca savvesiM" tathA IzAna kona meM "paDhamaM havai maMgala" kI parikalpanA kre| una para ciMtana, japa aura dhyAna kre| 162 ___maMtra kA eka sau ATha bAra japa kyoM kiyA jAtA haiM ? isa saMbaMdha meM batalAyA gayA hai ki manuSya hara roja 108 prakAra ke pApa karatA hai| pApa kI utpatti meM AraMbha, samAraMbha tathA samaraMbha ye tIna hetu hai| mAnasika, vAcika evaM kAyika bheda se ye tIna-tIna prakAra ke hote haiN| karanA, karAnA, anumodana karanA - inake anusAra phira inake tIna-tIna bheda hote haiN| tadanusAra 3 x 3 X 3 x 3 =27 bheda hote haiN| krodha, mAna, mAyA tathA lobha - ina cAra kaSAyoM kA 27 se guNana karane se 27 x 4=108 guNanaphala hotA hai| pratidina manuSyadvArA honevAle pApa yoM eka sau ATha prakAra ke hote haiN| ina pApoM kA nAza karane hetu 108 bAra navakAra maMtra kA japa kiyA jAtA hai| isa prakAra yaha krama sadA se calatA A rahA hai| yahA~ prayukta AraMbha zabda kA artha hiMsA hai, hiMsA ko cAlU rakhanA samAraMbha kahA jAtA hai / samAraMbha ke aneka artha hai jinameM vikSobha, uttejanA, krodha, roSa evaM ahaMkAra bhI hai| 163 vikSobha, krodha Adi se hiMsA ko bala milatA hai| isalie vaha rukatI nahIM hai| isI kAraNa tInoM ko pApa ke udbhava kA hetu mAnA gayA hai| ___ eka sau ATha kI saMkhyA kA eka aura bhI AdhAra mAnA jAtA hai / navakAra maMtra meM arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, tathA sAdhu - ye pAMca pada hai| inameM arihaMta ke 12, siddha ke 8, AcArya ke 36 upAdhyAya ke 25 aura sAdhu ke 27 guNa hote hai| 164 (132) Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kula milAkara 108 hote haiM / inheM dRSTi meM rakhate hue 108 bAra maMtra japa kA krama calatA A rahA hai / tAMgulI jAya jaba taka sAdhaka kI sAdhanA paripakva nahIM hotI, taba taka use japa Adi dhArmika kriyAoM meM AlaMbana kI AvazyakatA rahatI hai| kamala-jApya meM jisa prakAra kamala, usake patra, karNikA evaM una para parikalpita binduoM ke AdhAra para japa calatA hai, usI prakAra aMguliyoM ke AdhAra para bhI japa karane kI vidhi hai / isako karamAlA bhI kahA jAtA hai / manakoM kI mAlA kI apekSA ise zreSTha mAnA gayA hai| prAcIna kAla meM karamAlA para hI prAyaH japa kiyA jAtA thA, kyoMki mAnasika ekAgratA meM isase adhika sahAyatA milatI / karamAlA ke aneka Avarta hai / sAdhAraNa Avarta, paTanAvarta, siddhAvarta, navapadAvarta, hrIM Avarta, naMdAvarta tathA OM Avarta mukhya hai, udAharaNArtha prAraMbha meM tIna Avarto ke svarupa nimnAMkita hai / sAdhAraNa Avarta - sAdhaka apane dAhine hAtha kI kaniSThA aMgulI ke nIce ke porave se japa prAraMbha kareM, kramazaH kaniSThA ke tInoM porave, cauthA anAmikA ke Upara kA, pA~cavA madhyamA ke Upara kA, chaThA tarjanI ke Upara kA, sAtavAM tarjanI ke madhya kA, AThavA~ tarjanI ke nIce kA, nauvAM madhyamA ke nIce kA, dasavA~ anAmikA ke nIce kA, gyArahavA~ anAmikA ke madhya kA tathA bArahavAM madhyamA ke madhya kA isa prakAra bAraha japa hote haiM / nau bAra gina lene se eka mAlA pUrNa ho jAtI hai| - paTanAvarta - paTanAvarta meM pA~ca parameSThI padoM kA japa kiyA jAtA hai| navakAra maMtra ke prathama pada Namo arihaMtANaM kA brahmaraMdhra meM, dUsare pada Namo siddhANaM kA lalATa meM, tIsare pada Namo AyariyANaM kA kaMTha meM, cauthe pada Namo uvajjhAyANaM kA hRdaya meM tathA pA~cave pada Namo loe savva sAhUNaM nAbhi kamala meM dhyAna kare / paTanAvarta kA eka anya prakAra bhI hai, jisake anusAra prathama pada brahmaraMdhra meM dvitIya pada, lalATa meM, tRtIya pada cakSu me, caturtha pada zravaNa meM tathA paMcama pada mukha meM sthApita karake dhyAna kare / siddhAvarta - siddhAvarta meM vartamAna kAla meM caubIsa tIrthakaroM kA jo mokSa yA siddha- pada prApta kara (133) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cuke haiM, dhyAna kiyA jAtA hai| donoM hAthoM ko mukha ke sAmane khule rakhakara, donoM hatheliyoM kI AyuSya rekhA milAveM, siddhazilA kI AkRti kI kalpanA kare, donoM hAthoM kI AThoM suMgaliyoM para caubIsa tIrthaMkaro kA dhyAna kare / japa karate samaya pratyeka tIrthaMkara kA japa isa prakAra kareM - U~ hIM zrIRSabhadevAya namaH / isI prakAra sabhI tIrthakaroM ke nAma ke pUrva OM hIM zrI aura aMta meM nama: jodd'e| tIrthaMkaroM me nAma meM caturthI vibhakti kA prayoga kare / 165 mAlA jApya japa ke AdhAra ke rupa meM mAlA kA bhI prAcIna kAla se prayoga hotA rahA hai| mAlA meM 108 manake hote haiN| 166 108 kI saMkhyA kA kAraNa Upara ullekhita kiyA jA cUkA hai| mAlA ke pratyeka manake para eka japa kiyA jAtA hai| pUrI mAlA kA Avartana karane se 108 navakAra maMtra kA japa hotA hai| jisa prakAra kamala-patra, karNikA Adi ko AdhAra mAnakara japa karane se mana meM sthiratA AtI hai, vaise hI mana ko maMtra para TIkAne meM mAlA bhI sahAyaka siddha hotI hai| yahA~ yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki mAlA to bAhya sAdhana hai, maMtra kA mukhya saMbaMdha to sAdhaka kI aMtarAtmA ke sAtha hai| isalie japa karate samaya sAdhaka kA mana maMtra ke bhAva ke sAtha saMyukta rahanA caahie| yadi mana maMtra ke Azaya se sarvathA pRthak rahe to mAlA pherane se utanA lAbha prApta nahIM hotA, jitanA honA cAhie / mAlA ke sAtha - sAtha aMta:karaNa bhI juDanA caahie| "mAlA pherata juga bhayA, miTA na manakA phera / karakA manakA DArike, manakA manakA phera // " saMta kabIra ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki mAlA - pheranevAlA yadi manako bhI usameM lagAde to mAlA pheranA sArthaka ho jaae| 167 "mahAmaMtranAM ajavAlA" nAmaka pustaka meM zrI upadeza prasAda, zrAddhavidhi Adi ke AdhAra para japa ke saMbaMdhameM ullekha huA hai| - meru kA ullaMghana karate hue aMgulike agrabhAga se vyagracittapUrvaka yadi japa kiyA jAya to prAya: alpa phalaprada hotA hai| ___ isase yaha dhvanita hotA hai ki - aMgulise japa karanA ucita nahIM hai| yahA~ kucha loga aMgulI ke agrabhAga kA artha nakha karate haiN| ata: nakha ko saTAkara japa nahIM karanA caahie| aMgUThe se niraMtara japa kareM to mokSa - pada kI prApti hotI hai| tarjanI dvArA japa kareM to zatru kA nAza hotA hai| madhyamAdvArA jApa kare to sabhI dAsa vazagata ho jAte haiN| ata: anAmikAdvArA japa kiyA jaayeN| 168 (134) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlAe~ sUta, caMdana, sphaTika, vidruma ( mUMgA) rudrAkSa, vaijayaMtI Adi aneka prakAra kI prayoga meM lI jAtI hai| inameM se sAdhaka apanI ruci ke anurupa mAlA kA prayoga kara sakatA hai| ina tIna prakAra ke japa ke kramoM meM kamala - jApya ko uttama mAnA jAtA hai| vahA~ mana kA upayoga adhika sthira rahatA hai| karmoM ke baMdhanoM ko kSINa karane meM yaha vidhi adhika lAbhaprada hai| isameM japa ke sAtha - sAtha dhyAna bhI siddha hotA hai| mana ko ekAgra karane meM isa vidhi se vizeSa preraNA tathA zakti prApta hotI hai kiMtu yaha japa bhalIbhA~ti samajhakara abhyAsa karane se siddha hotA hai, kyoMki yaha mana kI zubhra parikalpanAoM para AdhArita hai| kalpanAdvArA maMtra ke padoM kA karNikA para evaM patroM para bhAvAtmaka rupa meM aMkana karanA, ciMtana karanA sarala nahIM hai| kiMtu satata prayatna aura abhyAsa se yaha ho sakatA hai| japa kA trividha krama AdhyAtmika sAdhanA ke mArga meM japa kA vAstava meM bahuta mahattva hai / vaha apane ArAdhya deva ke pAvana zuddha svarupa ko prApta karane meM bahuta sahAyaka siddha hotA hai| maharSi paMtajali ne yogasUtra meM japa kI paribhASA karate hue likhA hai - "tajjapastadarthabhAvanam " jinakA japa kiyA jAye, unake artha kI mana meM bhAvanA kI jaaye| vaisA karane se japa sArthaka aura saphala hotA hai| 169 japa ke sUkSma gahana svarupa para vidvAnoM ne aneka prakAra se vyAkhyAe~ kI hai| unakA eka hI lakSya rahA ki japa meM logoM kI pravRtti ho, usake rahasya kA unheM jJAna ho tathA abhyAsa meM unakI abhiruci baDhe / aneka apekSAoM se japa ke aneka bheda kiye gaye haiN| japa kA mUla svarupa, tatva eka hI hai| use adhikRta karane meM sAdhaka ko anukUlatA aura suvidhA ho, ataeva vivecana meM vividhatA kA avalaMbana kiyA gayA hai| unake anuzIlana se jJAna kI vRddhi hotI hai / buddhi meM nirmalatA AtI hai tathA bhAvanAoM meM pavitratA kA saMcAra hotA hai| maMtrAtmaka vivecanoM aura vyAkhyAoM kA gahana adhyayana svAdhyAya kA mahattvapUrNa viSaya hai| jJAna tathA viveka ke sAtha kI gaI sAdhanA kI phalavatA vilakSaNa hotI hai| vidvadajjanoM ne eka apekSA se bhASya, upAMzu tathA mAnasa- japa ko tIna bhedoM meM vibhakta kiyA hai| unhoMne batalAyA hai ki ye japa kramaza: uttarottara adhika zreSTha hai arthAt bhASya japa se upAMzu japa evaM upAMzu japa se mAnasa japa adhika phalaprada hai / bhASya japa abhyAsa kA prAraMbha hai jo uttarottara vikasita hotA huA upAMzujapa meM pariNata ho jAtA hai (135) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / yaha japa kA krama sAdhAraNa sAdhakoM kI dRSTi se hai, jo pUrva janma ke ucca saMskAroM se yukta hote hai, unake lie isa krama ko svIkAra karanA Avazyaka nahIM hai / ve bhASya tathA upAMzu japa ke abhyAsa ke binA hI mAnasa japa prApta kara lete haiN| ina tInoM japoM kA saMkSipta varNana nimnAMkita hai| bhASya japa "bhASituM yogyaM bhASyam" jo bhASA dvArA uccArita hone yogya hotA hai, bolA jAtA hai, use bhASya kahA jAtA hai athavA "yastu paraiH zruyate sa bhASyaH" jo dUsaroM ke dvArA sunA jA sake, vaha bhASya hai| ina donoM zAbdika vyutpattiyoM kA yaha abhiprAya hai ki jo japa oSTha hilAkara spaSTauccAraNapUrvaka kiyA jAtA hai, vaha bhASya japa kahalAtA hai| vaha vaira varI vANI va se saMbaddha hotA hai| sAdhaka madhura svara se dhvaniyoM kA spaSTa uccAraNa karatA huA usakA abhyAsa kare / bhASya japa se citta meM nIravatA, zAMtatA AtI hai| yaha vacana-pradhAna hai| isalie ise vAcaka japa yA mukhara japa bhI kahA jAtA hai| yaha japa jaba bhalIbhA~ti siddha ho jAtA hai taba sAdhaka upAMzu japa ke abhyAsa meM tatpara hotA hai| upAMzu japa - upAMzu japa ke lie kahA gayA hai - upAMzustu parairazrayamANo'ntarjalpa: 170 japa karate samaya dUsaroM suna sake, jo aMtarjalpa rupa yA AbhyAMtarika raTana rupa ho, vaha upAMzu japa kahA jAtA hai / ina japa meM oSTha, jivhA Adi mukha ke aMgoM kA vyApAra to gatizIla rahatA hai kiMtu vyakta rupa meM dhvani yA AvAja nahIM hotii| isameM vAcika pravRtti nivRtta ho jAtI hai, kAyika pravRtti abhivyakta rahatI hai| sAvadhAnI ke sAtha sAdhaka isakA abhyAsa karatA jAye to vaha Age mAnasa japa meM pahu~ca jAtA hai, jo pazyaMtI vANI se saMbaddha haiN| mAnasa japamAnasa japa kA lakSaNa batalAte hue kahA gayA hai - mAnaso manomAtravRttinivRttaH svasaMvedya:171 jo kevala mana kI vRtti dvArA hotA hai, jisameM kAyika aura vAcika pravRtti nivRtta ho jAtI hai, jise sAdhaka svayaM anubhava kara sakatA hai, vaha mAnasa japa hai| vaha sUkSma aura sAragarbhita hai| ___ japa karate samaya dRSTi maMtra ke akSaroM para rahe / bAhya rupa meM nAsikA ke agrabhAga para TikI rhe| yadi aisA karane kA sAdhaka ko abhyAsa na ho to vaha apane netroM ko baMda rkheN| kalpanA meM akSaroM ko lakSya meM rakhakara japa karatA rhe| jaba mAnasa-japa samyak abhyasta yA (136) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha ho jAtA hai, taba nAbhigata parAvANI se japa kiyA jAtA hai| ise yoga meM ajapAjApa kahA jAtA hai| abhyAsa jaba paripakva ho jAtA hai to isa jApa meM ciMtana ke binA bhI navakAra mahAmaMtra kA niraMtara raTana hotA rahatA hai| yahA~ taka ki upayoga na ho taba bhI yaha zvAsocchavAsa kI taraha apane Apa calatA rahatA hai| isakA kAraNa dRr3ha saMkalpa hai| udAharaNArtha jaise koI vyakti cAra baje uThane kA dRDha saMkalpa kara so jAtA hai to cAra baje hI svayaMhI usake netra khula jAte haiM, usI prakAra dRDha saMkalpa aura dIrghakAlIna abhyAsa ke pariNAma svarupa ajapAjApa siddha ho jAtA hai| deha ke roma -roma se ArAdhya deva kA smaraNa apane Apa hone lagatA hai| isa jApa se sAdhaka ko eka aise AdhyAtmika sukha kI anubhUti hotI hai, jo zabdoMdvArA varNita nahIM kI jA sktii| japa ke aMtargata OM - japa, hRdayajapa, nitya japa, kAmya japa, prAyazcita japa, acala japa, cala-japa, vAcika japa, upAMzu japa, mAnasa japa, akhaMDa japa evaM ajapAjapa Adi kA bhI vivecana huA hai| 172 paMca vidha japazAstroM meM eka apekSA se japa ke pA~ca bhedoM kA varNana AyA hai| zAbdAjApAnmau nastasmAt sAthastato'pi cittasya / zreyAniha yadi vA'' tmadhyeyaikyaM jApasarvasvam / / isa zloka ke anusAra zabda, mauna, sArtha, cittastha tathA dhyeyaikya japa ke ye pA~ca prakAra hai| 173 inakA saMkSipta vivecana nimnAMkita hai| 1) zabda jApa - jahA~ japa meM zabdoM kA uccAraNa vyakta rupa meM hotA hai auroM ko sunAI detA hai, vaha zabda jApa hai| ise bhASya jApa yA vAcika jApa bhI kahA jAtA hai , kyoMki isameM bhASA yA vANI kA spaSTa rupa meM prayoga hotA hai| 2) mauna jApa jisameM vANI yA zabda bAhara pragaTa nahIM hote, bhItara mAnasika dRSTi se maMtra ke padoM kA Avartana hotA hai, vaha mauna jApa hai| 3) sArtha jApa - jahA~ maMtra kA jApa karate samaya usakA artha dhyAnameM rakhA jAye, vaha sArtha jApa kahA jAtA hai, jaise - Namo arihaMtANaM pada kA uccAraNa karate hI mana meM samavazaraNa meM virAjita, (137) Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukha-catuSTaya dvArA mAlakoza rAga meM dvAdazAvidha pariSada ke samakSa, megha ke sadRza gaMbhIra dhvani se arihaMta bhagavAn dezanA rahe haiM, aisA bhAva citta meM aMkita rahe, yaha sArtha japa haiN| jinako maMtra ke artha kA jJAna nahIM hotA, ve vAcya padoM ke artha ko dhyAna meM nahIM lA sakate / isalie dhyeya meM jaisI honI cAhie vaisI tanmayatA nahIM aatii| yadi dhyeya meM niraMtara tanmayatA rahe to japa karane vAle ko apUrva AnaMda prApta hotA hai| ataeva sAdhaka ke lie navakAra maMtra kA artha bhalIbhAMti jAnanA Avazyaka hai| Namo siddhANaM pada kA uccAraNa karate hI loka ke agrabhAga para zuddha sphaTika sadRza paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa siddha zilA para virAjita anaMta siddha bhagavaMtoM kA bhAva-citra sAdhaka ke mana meM aMkita ho, ve siddha bhagavAn niraMjana, nirAkAra, vItarAga sarvajJa evaM sarvadarzI hai, saMpUrNa sukha yukta evaM sarva zaktimAna hai, siddha bhagavAn kI ina vizeSatAoM kA bhAva bhI sAdhaka ke mana meM rhe| Namo AyariyANaM pada kA uccAraNa karate hI bhagavAna ke dharmazAsana ke nAyaka AcArya bhagavaMta kA bhAvacitra mana meM aMkita rahe / sAtha hI sAtha yaha bhAva bhI udvelita rahe ki ve AcAryapravara jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra tathA vIryAcAra - ina pA~ca AcAroM se suzobhita haiM evaM apane ziSyoM se bhI ina AcAroM kA pAlana karavAte haiN| Namo uvajjhAyANaM pada kA uccAraNa karate hI sUtra ke pAragAmI upAdhyAya bhagavaMta kA bhAvacitra mana meM rahe / ve sAdhuoM ko sUtra siddhAMta kI vAcanA de rahe haiM, yaha bhAva bhI sAtha hI sAtha meM rheN| Namo loe savva sAhaNaM pada kA uccAraNa karate hI zAMta, dAMta-dhIra, gaMbhIra, AcAra kriyA meM tatpara tathA sva para kalyANa kI sAdhanA meM saMlagna sAdhusaMtoM kA bhAvacitra mana meM udbhAsita rhe| aiso paMca namukkAro ityAdi cUlikA ke padoM kA uccAraNa karate hI sAdhaka apane mana meM aisA ciMtana kare ki ina pA~ca namaskAroM se mere pApoM kA nAza ho rahA hai, mujhe uttama maMgala prApta ho rahA hai| isa prakAra japa karane se citta kI caMcalatA kama hotI hai, ekAgratA bar3hatI hai tathA AdhyAtmika AnaMda kI vRddhi hotI hai| 4) cittastha jApa ise mAnasa jApa bhI kahA jAtA hai / isa japa meM citta kI atyAdhika ekAgratA kI AvazyakatA hai| jinakA citta idhara-udhara ghUmatA rahatA hai, unase yaha jApa nahIM ho sktaa| mana ko baMdara kI taraha caMcala batalAyA gayA hai| vaha kSaNabhara bhI kahIM TikatA nahIM kahA gayA hai| (138) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsena sthiraM cittam, abhyAsenAnila cyutiH| abhyAsena parAnando, abhyAsenAtmadarzanam / * abhyAsa se citta sthira hotA hai / abhyAsadvArA prANavAyu ko niyaMtrita kiyA jA sakatA hai| abhyAsadvArA paramAnaMda kI prApti kI jA sakatI hai tathA abhyAsadvArA hI Atmadarzana prApta ho sakatA hai| 174 vacanayoga se manayoga kI adhika vizeSatA hai| isalie mAnasa japa atyaMta zreSTha hai| mahApuruSoMne stotra kI apekSA japa ko koTi guNA adhika lAbhaprada batAyA hai| una mahApuruSoM ne yogajanita jJAna ke bala se yaha pratyakSa anubhava kiyA / japa se AMtarika pariNAmoM meM ujjvalatA AtI hai| japa dhyAna kI pRSThabhUmi hai| 5) dhyeyaikatva jApa ___AtmA dhyAtA hai - dhyAna karanevAlA hai| paramAtmA dhyeya hai| unakA dhyAna kiyA jAtA hai / jaba dhyAtA aura dhyeya kI bheda - rekhA miTa jAtI hai, japa karanevAlA dhyAtA dhyeya rupa paramAtmA ke sAtha aikya sAdha letA hai taba yaha japa siddha hotA hai| yaha japa kA sarvottama rupa hai| ye pA~ca bheda japa dvArA AtmA ko utkarSa ke uccatama bhAvataka pahu~cAne ke saphala sopAna hai| trayodaza vidha japa - eka bahuta prasiddha ukti hai - "japAt siddhirjapAt siddhirjapAta siddhirnasaMzayaH" japa se siddhi hotI hai, japa se siddhi hotI hai, isameM koI saMzaya nahIM hai| 175 yaha japa kI mahattA kA zAstra vAcana hai| isI kAraNa japa kI vividha prakAra se vyAkhyAe~ kI gaI hai tathA bhinna-bhinna prakRti tathA ruci yukta vyaktiyoM kI bhUmikA ke anusAra japa ke aneka prakAra batalAye gaye haiN| unheM jAnakara apanI - apanI abhiruci ke anusAra sAdhaka -sAdhanA meM pragati evaM unnati kara sakatA hai| eka vizeSa apekSA se japa ke teraha bheda bhI batalAye gaye haiM, jo isa prakAra hai - "recaka-pUraka-kumbhA: guNatrayaM sthirakRtismRti hakkA / nAdo dhyAnaM dhyeyaikatvaM tatvaM ca jp-bhedaaH||" 1) recaka, 2) pUraka 3) kumbhaka 4) sAttvika 5) rAjasika 6) tAmAsika 7) sthirakRti 8) smRti 9) hakkA 10) nAda 11) dhyAna 12) dhyeyaikya 13) tattva - ye teraha prakAra ke japa haiM / 176 (139) Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1) recaka japa - prANavAyu ko deha ke bhItara se nAsikAdvArA bAhara nikAlanA recaka kahA jAtA hai| aisA karate hue jo navakAra maMtra kA japa kiyA jAtA hai vaha recaka japa kahalAtA hai| 2) pUraka japa - prANavAyu ko nAsikadvArA zarIra ke bhItara le jAnA pUraka hai| aisA karate hue navakAra maMtra kA jo japa kiyA jAtA hai, vaha pUraka japa hai| 3) kumbhaka japa - prANavAyu ko deha ke bhItara le jAkara sthira karanA, rokanA, kumbhaka kahA jAtA hai| vaisA karate hue japa karanA kuMbhaka japa hai| recaka, pUraka, kuMbhaka kA aSTAMga yoga ke caturtha aMga prANAyAma se saMbaMdha hai| ye prANAyAma ke tIna krama hai| prANavAyu kA zarIra meM sabase adhika mahattva hai| sAre zarIra ke saMcAlana meM usakA mukhya bhAga hai| isalie navakAra maMtra ko recaka, pUraka aura kuMbhaka ke sAtha jor3A gayA hai , jisakA abhiprAya yaha hai ki vaha vyakti ke zvAsa - prazvAsana ke sAtha jur3akara usake jIvana kA eka aMga bana jaaye| 4) sAtvika japa - jo japa zAMti aura sukha hetu kiyA jAtA hai vaha sAttvika japa hai| 5) rAjasika japa - jo japa rAgAtmaka kArya ke hetu kiyA jAtA hai, vaha rAjasika japa hai| 6) tAmasika japa - jo japa krodha Adi ke vaza hokara tadnurupa kArya hetu kiyA jAtA hai, vaha tAmasika japa hai| ___sAtvika, rAjasika aura tAmasika japa kA AdhAra sattvaguNa, rajoguNa tathA tamoguNa hai| inameM sattva guNa sAtvika bhAva pradhAna hai| vaha uttama dhArmika kAryoM ke sAtha saMbaddha hai| rajoguNa rAgapradhAna laukika kArya se saMyukta hotA hai / tamoguNa ajJAnapradhAna hotA hai| jisa prakAra aMdhakAra prakAza ko rokatA hai usI prakAra tamoguNa ajJAna pradhAna hotA hai| jisa prakAra aMdhakAra prakAza ko rokatA hai usI prakAra tamoguNa AtmA ke udyota ko AvRta karatA hai| krodha, roSa, uttejanA ke rupa meM pragaTa hotA hai| ina tInoM prakAra ke japoM meM sAttvika japa Adeya hai, mumukSu janoM ke lie svIkAra karane yogya haiM kiMtu rAjasika aura tAmasika japa azubha baMdha hetu haiM ata: ve mumukSaoM ke lie pariheya - tyAgane yogya hai / yahA~ unakI loka pracalitatA ko dhyAna meM rakhate hue unheM japa ke bhedoM meM liyA gayA hai| jaise ArtadhyAna aura raudradhyAna donoM pApa baMdha ke hetu hai, phira bhI dhyAna ke bhedoM meM unako gRhIta kiyA jAtA hai , vahI bAta rAjasika aura tAmasika japa ke sAtha hai| 7) sthirakRti japa - jahA~ sAdhaka kisI bhI prakAra ke vighnoM ke Ane para bhI japa se vicalita nahIM hotA, atyaMta sthiratA pUrvaka japa meM saMlagna rahatA hai, vaha sthira kRti japa hai| 8) smRti japa - dRSTi ko netroM ke donoM bhauoM ke madhya se nAsikA ke agrabhAga para sthira kara, maMtra kA mana se japa karanA smRti japa hai| (140) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9) hakkA japa - jisa maMtra ke aMta ke pada kSobhotpAdaka ho, usakA japa karanA hakkA kahalAtA hai / athavA hakkA japa kI vyAkhyA eka aura prakAra se bhI kI jAtI hai - jisa japa meM zvAsa ko bhItara le jAte samaya aura bAhara nikAlate samaya hakAra kA vizeSa rupa se uccAraNa kiyA jAtA hai, vaha hakkA japa hai / yaha eka vizeSa vidhi hai jisakA maMtra ke anusaraNa kiyA jAtA hai / isa vidhi kA AdhyAtmaka dRSTi se vizeSa upayoga nahIM hotA / 10) nAda japa japa karate samaya mana meM bhaMvare kI taraha guMjAra kI dhvani ho, vaha nAda japa hai| tanmayatA kI dRSTi se isa japa kI vizeSa upayogitA hai| isakA vizeSa bodha guru gamya hai / 11) dhyAna japa - maMtro ke padoM kA varNa Adi pUraka dhyAna karanA dhyAna japa hai arthAt sAdhaka japa kare, taba maMtra ke pratyeka varNa para kramaza: dhyAna karatA jaae| jaise mA uccAraNa karate samaya tatkSaNa Na kA tatpazcAt mo kA, isI prakAra kramaza: Age ke varNoM kA dhyAna karate rahanA isa japa meM samAviSTa haiN| ' kya 12) dhyeyaikya japa - jisa japa meM dhyAtA kA dhyeya ke sAtha aiksa ho jAye, itanI tanmayatA A jAye ki dhyeya aura dhyAtA kA bheda hI na rahe, vaha dheyaikya japa hai / 13) tatva japa - pRthvI, jala, agni, vAyu tathA AkAza - ye pA~ca tatva hai| inake AdhAra para japa karanA tatva japa hai / nta ye teraha bheda yogavidhi, guNatraya, citra kI sthiratA, dhyAna sammatatA, tanmayatA tathA tatvAnusAritA para Azrita hai / inameM rAjasika, tAmasika evaM hakkA jApa kI laukika upayogitA hai / unakA grahaNa adhyAtmika nahIM hai| 1 nAmajapake sAtha dhyAna jarura honA cAhiye / vAtsavameM nAma ke sAtha nAmI kI smRti honA anivArya bhI hai| manuSya jisa-jisa vastuke nAma uccAraNa karatA hai, usa vastuke svarupa smRti se hotI hai / usIke anusAsara bhalA-burA pariNAma bhI avazya hotA hai| 177 AnupUrvI japa maMtra japa ke sAtha mAnasika ekAgratA atiAvazyaka hai| use prApta karAne hetu jainAcAryoM maMtroM ke vividha rUpa aviSkRta kiye / aneka apekSAoM se unake bheda-prabheda kiye, kyoMki jJAna kA lakSya AcAra, sAdhanA aura svarupopalabdhi hai, aisA ve mAnate the / jaina AgamoM meM AtmA, paramAtmA, vrata, AcAra, jJAna tatva Adi aneka viSayoM kA atyaMta sUkSma gaMbhIra aura vizada vivecana hai| gaNita kA, gaNita ke AdhAra para padArthoMkA, lokAdi kA, nakSatroMkA, unhoMne vistRta vivecana kiyA hai / AgamoM meM gaNita kA eka svataMtra viSaya hai / 1 (141) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNakaraNAnuyoga, dravyAnuyoga, dharmakathAnuyoga evaM gaNitAnuyoga ke rupa meM Agama cAra bhAgoM meM vibhakta hai| jaMbUddhIpaprajJApti tathA sUryaprajJApti Adi Agama gaNitAnuyoga meM samAviSTa hai| anya AgamoM meM bhI gaNitika viSayoM kA yathAprasaMga vivecana huA hai| jainAcAryoM ne navakAra maMtra ke japa meM mana kI vizeSa rupa se sthira karane hetu AnUpUrvI kI racanA kI, jo gaNanA ke rupa para Azrita hai| AnupUrvI meM navakAra maMtra ke pA~ca ke pA~ca padoM kA vyatikrama se japa kiyA jAtA hai , jisakA prayojana mana ko usI meM jor3e rakhanA hai| AnupUrvI gaNita ke bhaMgoM kI taraha aneka prakAra se ullikhita kI jA sakatI hai| anuyogadvAra sUtra meM AnupUrvI kA viSaya vistAra se carcita huA hai| vahA~ usake dasa bheda batalAye gaye haiM - 1)nAmAnupUrvI 2) sthAnAmmanupUrvI 3) dravyAnupUrvI 4) kSetrAnupUrvI 5) kAlAnupUrvI 6) utkIrtanAnupUrvI 7) gaNanAnupUrvI 8) saMsthAnAnupUrvI 9) samAcAryAnu pUrvI 10) bhAvAnupUrvI 178 gaNanA ke AdhAra para racita AnupUrviyoM meM eka sarvatobhadra AnupUrvI hai| isameM pA~ca - pA~ca aMkoM ke pA~ca - pA~ca prakoSThoM kI pA~ca paMktiyA~ hotI hai |un aMkoM ko cAhe jisa aura se jor3A jAye, yogaphala pandraha AtA hai| udA. - usakA svarupa nimnAMkita hai - AnupUrvI jApa kI vidhi isa prakAra hai| use pahalI paMkti se prAraMbha kiyA jAye / jaise Upara likhita sarvatobhadra AnupUrvI kI pahalI paMkti ke prathama prakoSTha meM pA~ca kA aMka hai ata: vahA~ navakAra maMtra ke pA~cave pada Namo loe savva sAhUNaM kA uccAraNa kiyA jaaye| dUsare prakoSTha meM eka kA aMka hai |at: vahA~ prathama pada Namo arihaMtANaM kA uccAraNa kiyA jaaye| tIsare prakoSTha meM do kA aMka hai, vahA~ dUsare pada Namo siddhANaM kA uccAraNa kiyA jAye / cauthe prakoSTha meM tIna meM tIna kA aMka hai vahA~ Namo AyariyANaM pada kA uccAraNa kiyA jAye / pA~cave prakoSTha meM cAra kA aMka hai, vahA~ cauthe pada Namo uvajjhAyANaM pada kA uccAraNa kiyA jaaye| yoM vyatikrama pUrvaka eka navakAra maMtra kA japa hotA hai| isI prakAra Age aMkoM ke anurupa navakAra maMtra ke padoM kA uccAraNa karanA hotA hai| yaha krama Age se calatA rahatA hai| 179 __isa paddhati ke AdhAra para aneka prakAra kI AnupUrvIyoM kI racanAe~ huI / navakAra maMtra ko siddha karane meM ni:saMdeha anupUrviyoM kA krama bar3A hI lAbhaprada siddha huA hai| Aja bhI (142) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka sAdhaka inake AdhAra para navakAra maMtra kI japasAdhanA meM saMlagna hai, jo AdhyAtmika zAMti kA anubhava karate haiN| zrI paMca parameSThI namaskAra maMtrakI AnupUrvIko jo bhAvapUrvaka ginatA hai vaha AtmA siddhi sukha ko prApta karatA hai / chaha mahine, yA eka varSa taka tIvra tapa karane se jo pApa naSTa hote haiM ve pApa navakAra maMtra kI AnupUrvI ginanese thor3e samayameM naSTa hote haiM / 180 navakAra maMtra aura dhyAna jaina darzanameM dhyAna kA bhI bahuta mahattvapUrNa sthAna hai |dhyaan to tapabhI kahA gayA hai| dhyAna tapake mAdhyamase sAdhaka apane citta kI caMcalatA ko rokakara kisI eka viSayameM citta ko keMdrita karatA hai aura Atmazakti kA vikAsa karake muktipatha para prayANa kara sakatA hai / mukti prApti ke lie - samAdhi ke lie dhyAna anivArya Avazya hai / samavAyAMga sUtra, ThANAMgasUtra, bhagavatI sUtra aura tatvArtha sUtrameM dhyAnake bAre meM acchI carcA milatI hai / tatvArtha - sUtrameM AcArya umAsvAtIjIne likhA hai ki - kisI eka viSaya meM cittavRttikA nirodha karanA uttama saMhananavAloM ke lie dhyAna hai / 181 sAmAnyata: mAnavI kA mana ekasAtha bhinna bhinna viSaya para ghUmatA rahatA hai / manako kisI eka viSaya para keMdrita karanA atyaMta Avazyaka hai| dhyAnazataka meM likhA hai ki - jo sthira adhyavasAya hai vahI dhyAna hai| 182 lokaprakAza graMtha meM likhA hai ki - mana, vacana, kAyA kI sthiratA ko dhyAna kahate hai| samAdhi prApta karane ke lie dhyAna bahuta upayogI hai| sAdhaka jabataka manonigraha nahIM karatA hai - mana para aMkuza prApta nahIM kara sakatA hai taba taka dhyAna aura samAdhi asaMbhava hai| yogadRSTi samuccaya meM bhI likhA hai ki - samAdhi prApta karane ke ATha kramika sopAna hai| isameM se eka mahattva kA sopAna dhyAna hai| sAdhaka ke lie yaha sarala kArya nahIM hai| jitane samaya ke lie kisI eka viSaya para mana kI ekAgratA TIka sakatI hai| usa ekAgratAkohI dhyAna kahate hai| ekAgra ciMtanAtmaka dhyAna kI dRSTise dazavaikAlika sUtra meM bhagavAna mahAvIrane dhyAna ke mukhya cAra prakAra prarupita kiye haiN| 1) ArtadhyAna 2) raudradhyAna 3) dharmadhyAna aura zukladhyAna , samAdhi aura zAMti kI icchA rakhanevAle sAdhaka ke lie Arta aura raudraM dhyAnakA tyAga karanA cAhie aura dharma aura zukla dhyAna kA ciMtana karanA caahie|183 dharma aura zukla dhyAnako hI dhyAna tapa kI saMjJA dI gaI hai| ___ navakAra maMtrameM dharmadhyAna aura zukla dhyAna kI saMpatti sabase bar3I mUlyavAna rupameM prApta hotI hai|184 sAdhaka kramaza: dharmadhyAna aura zukladhyAna kI ora Age bar3hatA jAtA hai| 185 mana, Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacana aura kAyA se ekAgratA prApta karanekA puruSArtha kara sakatA hai| pratyeka padakI zakti se aura pratyeka varNameM nIhita vidyAoMse usakI dhyAnasAdhanA uttarottara pavitra aura vizuddha banatI hai| sAdhaka yadi saMkalpa kare to Arta aura raurdradhyAnase mukti pAkara dharma aura zukla dhyAna meM rata hokara siddhatva kI prApti kara sakatA hai|186 navakAramaMtrake dhyAna kA yoga mAnavako pavitra jIvanakI anupama sAmagrI pradAna kara sakatA hai| 187 paMcaparameSThI navakAra stava meM dhyAna - paMcaparameSThI navakAra stava kharatara gacchIya AcArya zrI jinaprabhasUri kI racanA hai| isameM pA~ca anuSThapa zloka hai| unameM paMcaparameSThiyoM kA saMstavana kiyA gayA hai| kahA gayA hai - viveka puruSoM ko zrIarihaMtadeva svarga kI lakSmI, siddha bhagavaMta, siddha pada, AcArya pA~ca prakAra kA AcAra, upAdhyAya zreSTha jJAna tathA sAdhu siddhi prApti meM sahAyatA pradAna kare / ina pA~ca parameSThiyoM ko kiyA gayA namaskAra saba maMgaloMmeM prathama maMgala hai| ___OM hIM aha~ rupa dhyeya kA yogI jJAna svarupa meM dhyAna karate haiN| hRdaya meM solaha paMkhur3iyoM ke kamala kI kalpanA kreN| unameM pratyeka paMkhur3I para "ari-ha-ta-si-ddha-A-ya-ri-ya-u-va-jjhA-ya-sA-ha" ina akSaroM ko kramaza: sthApita kare / usa kamala ke madhya meM mokSa pradAyaka zrIparameSThI - bIja OM athavA aha~ kI sthApanA kareM aura usakA dhyAna kare / yaha bIja saba maMtroM meM prathama maMtra hai tathA vighnoM ke samUha kA nAza karane vAlA yahI mahAnamaMtra hai, jo isakA sadA dhyAna karate haiM, ve zrIjinezvara deva kI kAMti ke samAna kAMtivAle hote hai| 188 ____ maMtra meM japa, bhakti aura dhyAna kA sAmaMjasya hai| maMtra kA prAdurbhAva zabdoMse hotA hai, paraMtu maMtra - japa kA uddezya aura pariNAma zabdase azabda kI ora jAne kA hai, kyoMki maMtra zabdamaya tabhI taka rahegA, jaba taka vaha cetanA meM sAkAra na ho jaae|189 navakAra maMtra aura cattAri maMgalaM - NamokAra maMtra ke sAtha cattAri (maMgala) sarvottama zaraNapATha hai| Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savva sAhUNaM / eso paMca NamokAro, savva paavppnnaasnno| maMgalaNANaM ca savvesiM paDhamaM havAi maMgalaM / (144) Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcaparameSThI ko namaskAra "savva pAvappaNAsaNo"- saba pApoM ke nAza meM phalita hotA hai / maMgalANaM ca savvesi yAne maMgaleSu-sarveSu, jitane bhI maMgala hai, una sabameM paDhamaM havAi maMgalaM yAne yaha saba maMgaloMmeM pahalA maMgala hai / jaba zrAvaka-zrAvikA sAdhu-sAdhvI se maMgala pATha kA zravaNa karate haiM, taba unheM aisA lagatA hai ki - vizva kI sArI saMpadA zAyada unheM mila gaI hoN| navakAra maMtra kI zrRMkhalAmeM tIna bAteM hai| pahalI bAta yaha hai ki - ise mahAmaMtra kahate hai, navakAra /namaskAra maMtra bhI kahate haiN| dUsarI bAta - phala kI hai ki - yaha sAre pApoM kA nAza karanevAlA hai - savva pAva pnnaasnno| ye sAre pApoMko nAza karanevAlA tabhI ho sakatA hai ki - jaba hamArI aMtarAtmA usake sAtha jur3a gaI ho| aisA kabhI nahIM ho sakatA hai ki, hama maMtra se jur3e na ho, aura phala mila jAe~ yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ? vAstavameM sAre maMtroMkA Ayojana saMgItamaya, bhaktimaya ho aura jIvana se jur3A huA ho / tIsarI bAta yaha hai ki - isameM ye tIna zabda Ate haiN| cattAri maMgalaM meM maMgala, cattari loguttamA meM lokottama aura cattAri zaraNameM shrnn| ___ aba hama ina para thor3A vicAra kareMge / maMgala zabda ziva aura samRddhikA pratIka hai| maMgala zabda kI utpatti ke anusAra 'maMgamalAti' - manameM utsAha utpanna karatA hai use maMgala kahate haiM / jo pApa ko galAtA hai - use bhI maMgala kahate haiN| kula milAkara ise hama maMgalAcaraNa kahate haiM aura isake mAdhyamase saba jIvoM ke prati maMgala kAmanA vyakta karate haiN| jo bhI pApamaya vyakti, hamAre AsapAsa hai, unase bacanA cAhate haiM athavA aisA koI kavaca hama apane cAroM ora paidA kara lenA cAhate haiM jisase vipadA Ae hI nhiiN| "cattAri maMgalaM, arihaMtA maMgalaM, siddhA maMgalaM, sAhU maMgalaM, kevali pannatto, dhammo maMgalaM," isameM aisA kyoM kiyA gayA ki - arihaMta, siddha ke bAda eka chalAMga lagAkara sAdhuoMko liyA gyaa| AcArya aura upAdhyAya ko kyoM nahIM liyA gayA ? ho sakatA hai - samAsa ke kAraNa yA saMkSipti ke kAraNa aisA kiyA gayA ho / yA aisA huA ki sAdhu jo hai, unakI vyApti jyAdA haiM / sAdhumeM AcArya aura upAdhyAya sammilita hai, kyoMki ye sir3hiyA~ haiN| aisI sIr3hI nahIM hai jo arihaMta kI ora jAti hai / arihaMta meM jAne ke lie AcArya ko kAphI kucha karanA hotA hai lekina sAdhu se upAdhyAya aura AcArya meM jo rupAMtara huA hai vaha itanA bar3A rupAMtara nahIM hai ki sAdhu kahane se upAdhyAya yA AcArya kI pratIti na ho| sAdhu eka buniyAda hai aura isa buniyAda para hI to yaha sArI imArata khar3I haiN| sAdhu kI mahattA isakI buniyAda yA nIMva ke kAraNa hai| nIMva kA smaraNa karane para ina donoM kA apane Apa smaraNa ho jAtA hai| isalie mujhe aisA lagatA hai ki sAdhu ko hI mahattva diyA gayA hai| prAkRtameM (145) Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhu eka vacana hai aura sAhU bahuvacana hai| yahA~ sAhU zabda kA upayoga kiyA gayA hai| aisA lagatA hai ki - isa taraha isameM upAdhyAya aura AcArya ko sammilita kara liyA hai| 'cattAri maMgala' meM cAra kI saMkhyA kyoM lI gaI ? aise dekhe to cAra bahuta sI cIjeM haiM, jaise dizAoM cAra haiN| isase bar3hakara dizA kyA ho sakatI hai ki - "arihaMtAmaMgalaM - siddhA maMgalaM, sAhU maMgalaM, kevalI pannato dhammo maMgalaM / " arihaMta se hamArA navakAra zuru huA hai| arihaMtameM 'a' se 'ha' taka sArI varNamAlA A gaI haiN| cAra kI jo saMkhyA hai vaha bahuta hI mahattvapUrNa hai| jaise anaMta cAtuSTya haiM, cAra gatiyA~ haiM, cAra dhAma hai, cAra veda haiM, cAra Azrama hai, cAra kaSAya hai / cAra kI saMkhyA bahuta vyApaka haiN| isalie cattAri maMgalaM meM cAra kI saMkhyA rakhI gaI haiN| lagatA to yaha hai ki - navakAra maMtra meM arihaMta ke 12 guNa, siddha ke 8 guNa AcArya ke 36 guNa, upAdhyAya ke 25 guNa aura sAdhu ke 27 guNa haiN| jo kula milAkara 108 guNa hote haiM aura ye 108 kI saMkhyA bhI mahattvapUrNa mAnI jAtI hai| jaba hama jApa karate haiM to cAra aMgUliyoMse karate haiM, jinameM se hara eka meM tIna - tIna paura bane hue haiN| isa prakAra 12 paura ho jAte haiN| 12 ko 9 bAra jApa kareM to 108 ho jAte haiM, isameM cArakA yoga haiN| yadi 108 meM cAra kA bhAga deM to 27 guNa A jAte haiM jo sAdhuke haiN| ___ yaha maMgalottama pATha hai, yaha navakAra maMtra ke upasaMhAra ke rupa meM diyA gayA hai| yaha bahuta mahattvapUrNa hai, yaha navakAra maMtra arihaMta se zuru hotA hai, paraMtu arihaMta se siddha bar3e hai| arihaMta -siddha kI pUrva sthiti hai| pahale namo siddhANaM AnA cAhiye thA, bAda meM Namo arihaMtANaM AnA cAhiye thA, paraMtu arihaMta upadeza dete haiM, dizA nirdeza karate haiM isalie arihaMta kA prathama naMbara AtA hai, siddhakA dUsarA naMbara AtA hai| eka to arihaMta siddhavAlA taTa hai aura dUsarA taTa sAdhU kA hai, jisameM AcArya aura upAdhyAya bhI sammilita haiN| cattAri maMgalaM meM jo maMgala zabda AyA hai, isameM eka taraha se vizvamaitrI zAmila hai, hama kisI ke sAtha vaira nahIM rakhanA cAhate, kisI ke sAtha zatrutA rakhanA nahIM cAhate, hama sabake sAtha zubha kAmanA rakhanA cAhate haiN| aura zubhakAmanA hama kevala isalie rakhanA cAhate hai ki - vaha hamArA Adarza haiN| yaha arihaMta kA Adarza hai, siddha kA Adarza hai, sAdhu kA Adarza hai aura isI prakAra dharma kA bhI Adarza hai| hamAre dharma kI paribhASA ho jAtI hai| ina cAroMmeM se jaba hama arihaMtA maMgalaM, siddhamaMgalaM, sAhU maMgalaM kahate haiM, taba arihaMta, siddha aura sAdhu - ina tInoM kA smaraNa karate hue ina tInoM kI vyAkhyA kareM, to yaha dharma kA svarupa bana jAtA haiN| dharma kA svarupa koI alaga cIja nahIM hai| manuSya mAtra mukta honA cAhatA hai, usakA Ayojana isameM hai| kevalIdvArA praNIta dharma aisA hogA ki - hama AtmAko pAne ke lie prayatna kareM, isalie ise dharmanAma diyA gayA haiN| Age isa prakAra kahA gayA hai ki - (146) Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "cattAri loguttamA, arihaMtA loguttamA, siddhAloguttamA, sAhu loguttamA, kevalipannato dhammo logutttmoN|" jo loka meM sabase uttama ho, loka meM sarvottama ho aise arihaMta siddha, sAdhu aura dharma hI loka meM uttama haiN| saca bAta to yaha hai ki - jainoM kI dRSTi uttamatA kI ora rahI hai| dazadharma uttama kSamA, uttama mArdava ityAdi meM uttamatA para dhyAna diyA gayA hai| jaina dharma meM uttamatA se nIce kI koI zreNI hai hI nahIM, usa para dhyAna hI nahIM gayA hai| jahA~ bhI dhyAna gayA hai, to vaha zIrSa para, zIkhara para dhyAna gayA hai| 190 isa taraha cattAri maMgalamaM meM eka to zubhakAmanA hai, dUsarI uttamatA hai aura tIsarI meM zaraNa hai| sUraNa yaha zabda bahuta mahattvapUrNa hai| seraNa yAne samarpaNatA / hama pUrI taraha se apane Apako soMpa rahe haiN| cattAri zaraNaM pavajAmi, arihaMte zaraNaM pavajjAmi, siddhe zaraNaM pavajjAmi, sAhu zaraNaM vapajjAmi, kevali pannattaMdhammaM, zaraNaM pavajjAmi / to pavajjAmikA sIdhA artha yaha hai ki - maiM zaraNameM jAtA huuN| isameM tyAga bhI bhUmikA hai| AtmA kI khoja meM apane Apako samarpita karanA hai| jinhone AtmA kI khoja kI hai, unakI zaraNa meM jAnA hai| jinhoMne dharma vikasIta kiyA hai unakI zaraNa meM jAnA hai| ___ zaraNameM jAne kA vicAra hI apaneApameM nirmalatA kI ora yAtrA karane kA eka zubha saMkalpa hai| cattAri maMgalaM kA jo pATha hai usake binA navakAra maMtra adhUrA raha jaaegaa| namo arihaMtANaM bolate hI hama cattAri zaraNaM taka - kevali pannataMdhammaM zaraNaM taka pahu~ca jAte haiN| saca pUchA jAe to navakAra maMtra sabhI AgamoM kA sAra hai| usakA navanIta hai| ajitanI bAra bhI usakA smaraNa karate haiM, to hameM usakI vyApakatA kA bhavya darzana hotA hai| navakAra maMtra ke pA~ca padoMmeM arihaMta kA raMga sapheda, siddha kA raMga lAla, AcArya kA raMga pIlA, upAdhyAya kA raMga harA aura sAdhu kA raMgakAlA hai| vicAra hotA hai ki - sAdhu kA raMga kAlA kyoM ? gaMbhIratA pUrvaka socane para hama jAna sakeMge ke kAlA raMga avazoSaka hai| sAdhu ko sokhanevAlA bananA cAhie / sAdhuko krodha ko rokanA caahie| yadi koI usase vaira kare, to bhI use sokhanA caahie| sAdhu vaha hai jo jinatI bhI burAiyA~ ho, una sabako samudra kI taraha sokha leM / use isa taraha kA avazoSaka bana jAnA cAhiye ki - vaha jo bhI anukUla - pratikUla ho use AtmasAt kara leM / isalie sAdhukA kAlA raMga mAnA gayA hai| arihaMta kA zveta raMga hai / zveta raMga meM sabhI raMga nihita hai| isakA artha yaha huA ki - arihaMtoM meM sAdhu bhI maujUda hai| arihaMtameM sAdhutva, upAdhyAyatva, AcAryatva bhI maujUda haiN| raMga vijJAna ko isameM kAphI soca samajhakara gaMbhIratA aura dUradarzItA pUrvaka ciMtana, manake sAtha jor3A gayA hai kyA ye varNa paMcaparameSThImeM jur3a gae haiN| raMgoM kI apanI nirAlI (147) Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duniyA hai / aMta meM maiM itanA hI kahanA cAhatI hU~ ki - yaha jo maMgalapATha hai - cattAri maMgalaM yaha eka utkRSTa aura unnata maMgalapATha hai| bhale hI yaha maMgalapATha navakAra maMtra kA uttaravartI aMza ho, phira bhI pUrvavartI aMza se kama vajanadAra nahIM hai| isakA apanA viziSTa mahattva hai| 191 . navakAra maMtra aura kathA kA mahattva navakAra maMtra ke mahattva ko aura phala ko pragaTa karanevAlI aneka kathAe~ jaina sAhitya meM AI haiN| dRSTAMta yaha siddhAMta hai| kathA ke mAdhyamase choTA baccA bhI bAta ko samajha jAtA hai| cAra-anuyoga meM dharmakathAnuyoga kA bhI bar3A mahattva hai| jo mAtA athavA dAdI mA~ apane baccoM ko mahApuruSoM kI kathA sunAtI haiM / ye bacce Age jAkara mahAna banate haiN| saMskArI banate haiN| digaMbara aura zvetAMbara donoM saMpradAyoke dharmakathA sAhityameM isa mahAmaMtra navakAra kA bar3A bhArI phala batAyA gayA hai / puNyAzrava aura ArAdhanA kathAkoSa ke atirikta anya purANoM meM bhI isa mahAmaMtra ko pragaTa karanevAlI kathAe~ haiN| eka bAra jisane bhI bhaktibhAva pUrvaka isa mahAmaMtra kA uccAraNa kiyA vahI unnata ho gyaa| aneka saMkaToMse pAra karanevAlA yaha navakAra maMtra haiN| navakAramaMtra ke prabhAva se aneka AtmAe~ bhavasAgara tIra gaI haiN| isIke prabhAvase jIvoMkA uddhAra ho gayA hai| navakAra maMtra ke prabhAva se agnikA pAnI huA hai, sUlikA siMhAsana ho gayA haiN| viSa kA amRta ho gayA hai| __ aise prabhAvazAlI zrI navakAra maMtrakI sarvazreSThatAkA kyA varNana kareM - usa navakAra maMtra kI zreSThatA kA varNana prakIrNaka meM isa prakAra AyA hai| 'kiM tapaH zrutacaritrauzciramAcaritairapi / sakhe ! yadi namaskAre, mano lelIyate na te // ' dIrghakAla taka tapa, zruta aura caritra kA AcAraNa karane se kyA phala ? he mitra ! zrI namaskAra mahAmaMtrameM citta lIna na banA to dIrghakAlataka kiye hue tapa, zruta aura caritra niSphala hai| navakAra maMtrameM citta dhyAnasthalayalIna bane to hI saphala haiN| 192 aise prabhAvazAlI, sarvazreSTha navakAra maMtra kI prabhAvazAlI kathAoMmeMse nimnalikhita kucha kathAe~ yahA~ varNita kI hai| (148) Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAga-nAgina kA uddhAra : jaba sunA navakAra dharaNeMdra - padmAvatI lagabhaga tIna hajAra varSa pUrva kI ghaTanA hai| vArANasI (banArasa) nagarI para rAjA azvasena rAjya karate the| unakI rAnI vaamaadevii| rAjakumAra kA nAma thA - pArzvakumAra / eka bAra yuvaka pArzvakumAra, ghor3e para car3hakara ghUmate hue nagara ke bAhara cale ge| vahA~ eka melA - sA lagA thaa| rAjakumAra najadIka Ae, dekhA ki eka saMnyAsI paMcAgni tapa kara rahA hai| cAroM dizAoM meM cAroM tarapha agnijala rahI hai, Upara AkAza meM pracaNDa sUrya tapa rahA haiM, bIca meM vaha tApasa baiThA hai| saiMkar3o loga usake cAroM tarapha khar3e haiN| rAjakumAra ko apane darzana ke lie AyA samajhakara kamaTha saMnyAsI kA ahaMkAra AsamAna chUne lgaa| prajAjana bhI tapasvI kI mahimA gAne lge| tabhI rAjakumAra ne apane raMgekSaka sevakoM ko izArA karake kahA, dekho, isa dhunI meM vaha jo bar3A lakkar3a jalA jA rahA hai usake bhItara eka jIvita nAga kI jor3A bhI jala rahA hai| tuma turanta use bAhara nikAlo, bcaao| ___ rAja karmacArI dhunI se lakkar3a khIMcane Age bddh'e| to saMnyAsI ne unheM Toka diyA - Thaharo ! yaha merA paMcAgni tapa hai, isameM bAdhA mata DAlo, varanA tumheM bhI bhasma kara duuNgaa| rAjakumAra ne gaMbhIratApUrvaka kahA - saMnyAsI jI ! yaha ApakA kaisA tapa hai ? tapasyA kA artha kisI ko jalAnA to nahIM, tapasyA meM to dayA aura karuNA honI caahie| kamaTha saMnyAsI krodha meM lAla pIlA hokara rAjakumAra pArzva ko ghurane lgaa| kintu nirbhika aura dayAlu rAjakumAra ne apane sevakoM se kahA - yaha vivAda kA samaya nahIM hai, jalate nAga ko pahale bcaao| unheM agni kI lapaToM se bAhara nikaalo| sevakoM ne lakkar3a ko bAhara khIMcA, dhIre se cIrA to bhItara eka lambA kAlA nAga - nAgina kA jor3A niklaa| Aga kI lapaToMmeM unakA AdhA zarIra jhulasa gayA thaa| tar3apa kara miTTI meM loTane lge| tar3apate udhajale nAga jor3e ko dekhakara saMnyAsI kI A~kheM phaTI sI raha giiN| sabhI loga rAjakumAra ke adbhuta divya jJAna, sAhasa aura dayAlutA kI prazaMsA karane lage / dhanya hai karuNAmUrti rAjakumAra ! Apa na Ate to yaha nAga devatA Aja isa dhunI meM jalakara bhasma ho gaye hote ... rAjakumAra ghor3e se nIce utarakara nAga ke jor3e ke pAsa aaye| dhIra gaMbhIra svara meM bole - he nAgarAja ! aba yaha tumhArA aMtima samaya hai| zAnta mana se isa pIr3A ko sahana kro| maiM (149) Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NamokAra mahAmaMtra sunAtA hU~, zAMti ke sAtha suno| tumhArA janma sudhara jaaygaa|.. aura Namo arihaMtANaM Namo siddhAMNaM kI madhura dhvani gUMjane lgii| nAga-nAgina ne rAjakumAra kI madhura vANI sunI, jaise jhulasate zarIra para candana kA lepa lagA diyA ho / unakI AtmA ko bar3I zAMti milI / Namo arihaMtAMNa.. mahAmaMtra kI dhvani sunate - sunate hI zuddha bhAvanApUrvaka donoM ne deha tyAga diyaa| aMtima samaya meM paMca parameSThI maMtra sunate - sunate ina donoM kI AtmA nAgakumAra jAti ke devoM ke indra evaM iMdrANI bane / nAga dharaNedra banA, nAgina padmAvatI devI bnii| donoM ne jaba apane mahAna upakArI pArzvakumAra ko jAnA to vahIM se kRtajJabhAva pUrvaka namaskAra kiyaa| unake roma - roma se jaise mukharita ho uThA Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM ... kucha samaya bAda rAjakumAra pArzva dIkSA grahaNa kara jaMgala meM dhyAna-sAdhanA karane lge| udhara kamaTha saMnyAsI janatA meM apamAnita hone para krodha Aveza meM bharrA utthaa| durbhAvoM ke sAtha deha tyAga kara vaha meghamAlI nAma kA rAkSasa bnaa| __bhagavAna pArzvanAtha ko jaMgala meM dhyAna karate dekhakara pUrva janmakA vaira jAga gyaa| pratizodha kI Aga meM jalate hue rAkSasa ne bhagavAna ko aneka prakAra ke bhISaNa upasarga die / unheM jala meM DUbAne ke lie ghanaghora varSA zuru kara dii| pArzvanAtha jisa sthAna para dhyAnastha khar3e the vahA~ cAroM tarapha jala-pralaya-sA maca gayA / pAnI kA bhayAnaka vega bar3hatA gyaa| pArzvanAtha kI chAtI taka pAnI A gyaa| tabhI svarga meM dharaNeMdra deva kA Asana kA~pane lgaa| ve turaMta dhyAnalIna bhagavAna pArzvanAtha kI sevA meM pahu~ce / bhagavAna ke caraNoM ke nIce kamala siMhAsana banA diyaa| jaise - jaise jala bar3hatA gayA, kamala siMhAsana jala meM Upara uThatA gyaa| Upara se paMca phaNI nAga kA chatra banA diyaa| dharaNedra padmAvatI donoM bhagavAna kI sevA meM khar3e ho ge| dharaNeMdra ne meghamAlI daitya ko lalakArA, vaha bhayabhIta hokara bhAga chUTA / upasarga zAnta ho gyaa| 193 apane mahAna upakArI prabhu pArzvadeva kI sevA karenavAle dharaNeMdra - padmAvatI Aja bhI bhagavAna pArzvanAtha kI bhakti karanevAloM ke upasarga dUrakara manovAMchita kArya siddha karane meM sahAyaka hote haiN| (150) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapada maya navakAra jIvana meM jaya jayakAra mainAsuMdarI prAcIna samaya meM avantI (ujjayanI) meM rAjA puNyapAla rAjya karate the| unakI do sundara suzIla kanyAe~ thiiN| bar3I kA nAma surasundarI thA, choTI kA nAma thA mainA suMdarI ! mainA sundarI bahuta hI susaMskArI, suzikSita aura svAvalaMbI vicAra kI thii| eka bAra rAjA puNyapAla ne usakI pratibhA aura samajhadArI para prasanna hokara kahA - putrI ! hama tujhapara bahuta prasanna haiN| jo mana cAhe vara mA~ga loN| mainAsundarI ne hAtha jor3akara kahA - pitAjI, vara yA sukha-dukha koI bhikSA hai, jo mA~gane se mila jAye ? yaha to prANI ke apane hI karma yA bhAgya ke anusAra svata: milate haiM / phira maiM eka kSatriya kanyA hU~, maiMne mA~ganA kaba sIkhA hai ? rAjA puNyapAla bar3e krodhI ahaMkArI svabhAva ke the| mainAsundarI kI svAbhimAnapUrNa bAteM unake ahaMkArI hRdayameM tIra - sI cUbha gii| mana hI mana nizcaya kiyA, mainA ko apane bhAgya para bar3A ghamaMDa hai to aba ise sIkha denA hai ki sukha-dukha denevAlA bhAgya nahIM hai, rAjA puNyapAla hai| eka dina rAjA puNyapAla nagara ke bAhara ghUmane niklaa| sAmane hI kuSTa zegiyoM kA eka jhuNDa AtA dikhAI diyaa| eka kuSTI yuvaka ghor3e para baiThA hai| aneka kuSTI pIche - pIche cala rahe haiN| saba umbara rANA kI jaya bolate hue udhara hI A rahe haiN| rAjAne pUchA - "tuma loga kauna ho ? kahA~ se A rahe ho ? yaha yuvaka kauna hai ?" taba eka kuSTI vyakti Age AyA, vaha bolane meM catura thaa| rAjA ko praNAma kara bolA, "mahArAja ! hama sAta sau kuSTiyoM kA yaha dala gA~va - gA~va ghUmatA huA Aja yahA~ Apake nagara meM AyA hai| ghor3e para baiThe ye umbara rANA hamAre dala ke rAjA hai / kuSTarogI hone ke kAraNa kisI eka gA~va meM hameM Tikane nahIM diyA jAtA isalie hama gA~va - gA~va bhaTakate hue Aja yahA~ Ae haiN|" rAjA puNyapAla ne umbara rANA ke viSaya meM pUchA, to patA calA, vaha abhI ku~vArA hai| usane socA, mainA sundarI ko apane bhAgya para bar3A ahaMkAra hai| umbara rANA ke sAtha yadi vivAha kara diyA jAya to use bhI patA cala jAyegA.. sukha-dukha denevAlA karma hai yA rAjA, maMtrI, purohita, mahArAnI Adi sabhI ne puNyapAla ke isa vicAra kA virodha kiyA, paraMtu rAjA to bar3A jiddI thaa| usane umbara rAjA ke sAtha, lakSmI-sarasvatI jaisI mainAsundarI kA vivAha kara diyaa| (151) Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka mainA ne ise hI apanA bhAgya samajhA, na royI, na krodha kiyaa| prasanna manase mAtApitA se vidA lekara kuSTI pati umbara rANA ke sAtha nagara ke bAhara eka taMbU meM A gii| umbara rANA kI mAtA kamalaprabhA ne itanI suMdara suzIla bahU ko pAkara apane bhAgya ko sraahaa| use dukha va nirAzA ke mahAsAgara ko tairane ke lie jaise use yaha sukha aura AzA kI eka daivI - naukA hI mila gii| rAta ke samaya umbara rANA kI mAtA ne donoM ko apane pAsa biThAkara hA - beTI ! tU ghabarAnA mata / hama bhI kSatriya haiM, tumhArA pati campAnagarI kA rAjakumAra zrIpAla hai| yaha janma se kor3hI nahIM haiM,kiMtu usake cAcA ne hamArA rAjya chIna liyA, isake pitA mahArAja siMhastha vIragati ko prApta ho gye| zrIpAla ke cAcAne hamAre sAtha chala kiyA, taba hama apanI jAna bacAke bhAgakara vana meM chupa ge| vana meM kuSTiyoM kA yaha dala hameM mila gyaa| varSoM inake sAtha rahane ko kAraNa zrIpAla ko bhI kuSTa roga ho gayA hai| kiMtu aba tU A gaI hai, to hamArA bhAgya jaga gayA hai| saba AnaMda hogaa| ___ mainA sundarI pati aura sAsa kI sevA ke sAtha hI sabhI sAta sau kuSTiyoM kI vyavasthA kA bhI dhyAna rakhatI / kuSTI dala ko to eka devI mila gii| ___ eka dina nagara ke bAhara udyAnameM eka prabhAvazAlI AcArya municandrasurI padhAre / mainAsuMdarI ko patA calA to vaha pati umbararANA ko sAtha lekara AcAryazrI ke darzanArtha gii| aisI suzIla suMdara rAjakanyA ko eka kuSTI kI patnI ke rupa meM dekhakara AcAryazrIne jijJAsA vyakta kI, to mainAsuMdarI ne sArI kahAnI sunA dii| mainAsuMdarI kA dhairya, dRr3hatA aura AtmavizvAsa dekhakara AcArya zrI ne kahA - vatse ! tuma navakAra mahAmaMtra ke navapada kI ArAdhanA karo, saba roga, zoka, dukha dUra ho jAyeMge / nizcita hI yaha acintya phalapradAyI mahAmaMtra hai / isakI ArAdhanA se tumhAre saubhAgya kA sUryodaya hogaa| ____ AcAryazrI ke nirdezAnusAra caitra sudI saptamI ke zubhadina se zrIpAla evaM mainAsundarI ne Ayambila tapa karake ananya bhakti bhAva tathA dRr3ha vizvAsa pUrvaka NamokAra mahAmaMtra ke navapada kI sAdhanA, ArAdhanA prAraMbha kii| isa ArAdhanA ke prabhAva se zrIpAla meM Azcarya janaka parivartana A gyaa| usakA kor3ha miTa gyaa| usakA zarIra sundara to banA hii| sAtha - sAtha karor3o yoddhA jaisA bala, parAkrama jAga utthaa| NamokAra maMtra kA abhimaMtrita jala chir3akane se sabhI kuSTiyoM kA kor3ha dUra ho gayA zrIpAla ke prabala puNya kA udaya huA, vahA jahA~ bhI gayA binA mA~gehI vizAla vaibhava, rAjya saMpadA usake caraNoMmeM Ane lgii| sabhI prakAra kI vipattiyA~ TalatI gii| vaha bhAratavarSa kA mahAna (152) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratApI rAjA bnaa| NamokAra mahAmaMtra una donoM ke hRdaya meM sadA basA rahatA thaa| NamokAra maMtra kI ArAdhanA ke phalasvarupa unheM jIvana meM sarvatra Ananda aura jayajayakAra prApta huaa| 194 sabakA rakSaka : mahAmaMtra navakAra 89 amarakumAra magadha nareza mahArAja bimbisAra zreNika ne bar3I umaMgoM ke sAtha eka nayA mahala bnaavaayaa| kiMtu dina meM jitanA banatA, rAtrI ke samaya vaha girakara dhvasta ho jaataa| isase mahArAja zreNika ciMtita ho uThe / aneka upAya kie, paraMtu koI bhI upAya kAma nahIM aayaa| kucha aMdhavizvAsa paMDitoM ne kahA - kisI asura zakti kA prakopa hai, ata: battIsa zubha lakSaNoMvAle eka manuSya kI bali dekara devatA ko prasanna karanA cAhie / zubha lakSaNoMvAle puruSa kI khoja zuru huI / rAjAne udghoSaNA karavAI - battIsa zubha lakSaNoMvAlA jo puruSa apanI bali dene ko taiyAra hogA use, usake vajana ke barAbara tolakara sonA diyA jAyegA / eka garIba daridrI brAhmaNI ke cAra putra the / usakA eka putra thA amarakumAra / lagabhaga 12 varSa kA hogA vaha, battIsa zubha lakSaNoM se yukta thA / usakI mAtA ne socA, yadi isake barAbara sonA mila jAegA to bAkI pUre parivAra kA pAlanapoSaNa ho jaayegaa| sone ke lobha meM usane apanA putra balidene ke lie rAja puruSoM ko beca diyaa| rAjA ke sAmane 'amarakumAra ko lAyA gayA, brAhmaNI (mAtA)ko amarakumAra ke barAbara tolakara sone kI mohareM de dI gaI / amarakumAra ne rAjA, maMtrI, purohita Adi sabhI ke pA~va pakar3e, A~su bahAkara bar3I dInatApUrvaka prArthanA kI, mujhe mata mAro, mujhe marane se bahuta Dara lagatA hai| mujhe chor3a do| paraMtu kisI ko bhI usake gir3agir3Ane para dayA nahIM aayiiN| rAjA ko to apanA svArtha thA / vaha kaise chor3a detA ? purohitoM ke Adeza se amara kumAra ko snAna Adi karAkara phUlamAlA pahanAI, phira sainikoM ke pahare meM yajJa vedI para lAyA gyaa| maMtroM se zuddha karake yajJa - kuNDa meM homa ne kI taiyArI kI gaI / agnikuMDa kI jvAlA dekhakara amarakumAra kA roma-roma kA~pa gayA / usane purohitoM Adi se bahuta prArthanA kI "mujhe mata mAro ! mujhe mata mAro !" paraMtu kisI kA hRdaya nahIM (153) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ psiijaa| amara kumAra ekadama asahAya bhAva se idhara-udhara dekhane lgaa| use bacAnevAlA koI nahIM thaa| ___agni jvAlA ke rupameM mRtyu ko sAmane aTTahAsa karate dekhakara amarakumAra ko bacapana meM sIkhA huA navakAra maMtra yAda aayaa| maMtra sIkhAnevAle gurujIne batAyA thA - yaha maMtrarAja sabakI sahAyatA karatA hai| isake prabhAva se jala-agni-sarpa Adi kA prakopa zAMta ho jAtA hai| ___amarakumAra ke sAmane aba vahI eka mAtra zaraNa thaa| vaha ananyabhAva pUrvaka NamokAra maMtra kA smaraNa karane lgaa| mana hI mana pukArane lagA - he maMtrarAja, mahAmaMtra ! Aja Apa hI merI rakSA kara sakate haiN| saMsAra meM Apake sivA koI bhI merA rakSaka nahIM hai| maiM ApakI zaraNa meM huuN| ___ maMtra smaraNa karate - karate amarakumAra bhaya-mukta ho gyaa| usakA mukha prasannatA se damakane laga gyaa| tabhI yAjJikoM ne use pakar3akara dhadhakatI agnijvAlA meM homa diyaa| usake mukha se to basa Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM ... kI dhvani nikala rahI thii| camatkAra ! adbhUta camatkAra ! dhadhakatI agni jvAlAe~ pAnI kA kuMDa bana gii| usapara sundara siMhAsana bana gayA / amarakumAra siMhAsana para AsIna thA usakA zarIra sundara vana AbhuSaNoM se sajjita ho gayA ! vaha abhI bhI ananyabhAva ke sAtha navakAra maMtra ke dhyAna meM lIna thaa| rAjA zreNika, maMtrI, purohita Adi sabhI cakita tathA bhramita se dekhate hI raha ge| bAlaka meM unheM daivI zakti dikhAI dii| AnevAlI ghora vipatti kI AzaMkA se unakA hRdaya dhakadhaka karane lgaa| hAthapaira kA~pane lge| hAtha jor3akara vinayapUrvaka saba ne amarakumAra ko namaskAra kiyaa| he devakumAra ! hamArA aparAdha kSamA karo ! hamArI rakSA kro| hamase bar3I bhUla ho gaI hai| amarakumAra kA hRdaya karuNAse dravita ho gyaa| usane abhaya mudrAmeM hAtha Upara uThAyA usakA svara nikalA ___ Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM..' yaha mahAmaMtra Apako sadbuddhi deM, sabakI rakSA kare / isa ghaTanA ke bAda rAjA zreNika jainadharma ke ananya zraddhAlu bana ge| NamokAra mahAmaMtra para sabakI AsthA dRr3ha ho gii| 195 (154) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaghara banA phUloM kI mAlA zrImatI saiMkaDoM varSa purAnI ghaTanA hai / dhanagupta nAma ke seTha kI eka kanyA thI / zrImatI urpha somA / vaha suMdaratA meM cA~da kA TukaDA thii| guNoM meM lakSmI aura sarasvatI se kama nahIM thii| mAtA ne bacapana se hI usameM dhArmika saMsAra kUTa-kUTa kara bhara die the / jabase usane bolanA sIkhA, sabase pahale NamokAra maMtra bolaa| zrImatI koI bhI kAma karane se pahale eka kSaNa rukatI, aura mana hI mana Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM. Namo AyariyANaM.. Adi bolakara apane iSTa devoM kA smaraNa kara letii| isa prakAra usake hRdayameM eka naI sphUrti aura zakti bhara jAtI / usakA pratyeka kAma saphala ho jAtA / NamokAra maMtra use prANoM se pyArA thaa| usake jIvana kA sahArA thaa| usI nagara kA eka yuvaka buddhapriya zrImatI kI suMdaratA, zAlInatA aura sughaDatA para mugdha ho utthaa| usa ke sAtha vivAha karane ke lie usane pApaDa belane zurU kie| dhanagupta seTha kI sabase pahalI zarta thI - laDakA dharmapremI aura sadAcArI ho / buddhapriya ne dhArmikatA kA aisA DhoMga racA ki dhanagupta usapara nichAvara ho gayA aura buddhapriya eka dina zrImatI ko eka dina patnI banAkara ghara le aayaa| sasurAla kI dahelI para gA~va dharate hI zrImatI kA mAthA ThanakA / usane dekhA sAsa, sasura aura pati to jinadharma ke to kaTTara dveSI hai| usakI dharma kriyA aura NamokAra maMtra se bhI dveSa hai| sAmAyika va japa karate samaya ve use ghara-ghUra dekhate / kiMtu zrImatI ghabarAI nahIM / use apanI dhArmikatA pUrA vizvAsa thaa| dUsare dina subaha uThate hI usane sabase pahale NamokAra maMtra japA, sAmAyika kii| sAsasasura ko yaha phUTI A~kha nahIM suhaayaa| buddhapriya bhI zrImatI ko dhArmika kriyA karane aura NamokAra maMtra japane se bAra - bAra TokatA, rokatA rahatA, paraMtu apane dhArmika jIvana meM pUrI svataMtra niSThA rakhanevAlI zrImatIne NamokAra maMtra kA japa nahIM chodd'aa| isase cir3hakara kuTila sAsa ne zrImatI ko mAra DAlane kI yojanA bnaaii| beTe ko bhI ulTI paTTI pddh'aaii| buddhapriya eka kAlabeliye - sapere ke pAsa gayA aura eka kAlA nAga ghar3e meM rakhakara le aayaa| ghar3A caukI para rakha diyaa| zrImatI ko kahA - "priye ! dekho, maiM tumhAre lie sundara phUloM kA hAra lAyA huuN| usa ghar3e meM rakhA hai| jarA pahanakara to dekho| zrImatI kI Adata thI koI bhI kAma karane se pahale tIna bAra NamokAra maMtra guna letii| (155) Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka kSaNa rukakara usane NamokAra maMtra gunA aura prasanna mana se ghar3e meM hAtha ddaalaa| tAje phUloM kA eka sundara mahakatA hAra ! vAha bahuta suMdara ! usane pati se kahA- "svAmI aisA suMdara hAra to pahale Apa pahanie / " vaha hAra lekara pati ke pAsa aaii| pati ko phUloM kA hAra meM kAlA nAga phuMkAratA dikhAI diyA, usakI dhigdhI ba~dha gii| Darakara pIche haTatA gayA " nA ! nA ! yaha hAra mujhe mata phnaao| tuma hI pahano / " sAsa, sasura aura nanaMda bhI daravAje kI oTa meM chipakara yaha dRzya dekha rahe the / "are, yaha kyA jAdU hai ? bahU ke hAtha meM to yaha phUloM kA hara jAtA hai aura beTe ke pAsa Ate hI kAlA nAga ! " - 1 zrImatI pati deva ko hAra pahanAne ke lie Agraha karane lagI, paraMtu becArA pati devatA isa nAga devatA se Darakara pasInA pasInA ho gayA / Akhira sAsa, sasura sAmane aaye| bole- bahUrAnI ! yaha hAra tumahI pahanalo ! zrImatI ne NamokAra maMtra gunA aura usa jaharIle phuphakArate nAga ko phUloM kA hAra samajhakara gale meM pahana liyaa| saba cakita the / sacamuca yaha koI mahAmAnavI hai| sAsa, sasura, nanaMda aura pati ne hAtha jor3akara kahA - - "bahU, hameM kSamA kara do| hamane to tujhe mArane ke lie isa ghar3e meM kAlA nAga rakhA thA / paraMtu tumhAre bhAgya se yahI phUloM kA hAra bana gyaa| tuma mahAna ho, sacamuca tuma koI devI ho, lakSmI ho! !" zrImatI ne kahA " avazya ! to saba milakara bolie Namo arihaMtANaM, mo siddhANaM, Namo AyariyANaM / " usa dina se buddhapriya sacamuca dharmapriya bana gayA / sabhI ne NamokAra mahAmaMtra ko jIvana maMtra banA liyA / 196 - - - vartamAna meM satya ghaTita ghaTanA navakAra mahAmaMtra camatkAra aura pratyakSa anubhava kI kasoTI para - zrI. gulAcandabhAI Aja ke vaijJAnika yuga meM cikitsA vijJAna apanI unnati kI carama vikAsa kA dAvA kara rahI hai, isa yuga meM bhI kucha aise roga haiM jinakA ilAja abhI vijJAna ke pAsa nahIM hai / DaoNkTara spaSTa kaha dete rogI ko aba davA kI nahIM duA kI jarUrata hai| zrI gulAbacanda bhAI ke sAtha bhI aisA hI huA / chaH mAha taka gulAbabhAI ko saradarda (156) ... Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pIr3A de rahA thaa| kaI DaoNkTaroM se ilAja krvaayaa| para saradarda kyoM hotA hai ? koI bhI DaoNkTara DAyagnosisa nahIM kara paayaa| siradarda to bar3hatA hI jA rahA thaa| ___ eka dina gulAbacanda bhAI ko kapha meM rakta AyA isalie kaI prakArakI cikitsA karavAI, taba patA calA ki zAyada yaha kaiMsara kI bimArI hai| gulAbacanda bhAI kaiMsara kA nAma sunakara bahuta ciMtita ho ge| DaoN. kapUra se mile| unhoMne bhI jA~ca kii| unhoMne kahA Apa painisilina ke iMjekzana kA eka korsa kIjie usake bAda anya upacAra ho skegaa| ___ gulAbacandabhAI kI hAlata dina - ba - dina bigar3atI jA rahI thii| galA andara-bAhara se sUja gayA thaa| bahuta ciMtAjanaka sthiti ho gii| galA sikur3a gayA thaa| pAnI bhI pInA muzkila ho gyaa| dUsare dina DaoN. modI se mile unhoMne sabhI prakAra ke TesTa karake btaayaa| gulAbacanda bhAI apakI bImArI to AkhirI sTejapara pahuMca gaI hai| isake bAda DaoN. modI ne akele meM unake phaeNmilI DaoNkTarase kahA - marIja aba eka - do dina kA hI mehamAna hai| zAMti se inake prANa nikale, isake lie naze kA iMjekzana de diijie| yaha sunakara sabhI nirAza ho gye| ____ gulAcanda bhAI ko jIbha aura gale kA kaiMsara thaa| unhoMne apane DaoNkTara se kahA - aisA koI upAya kIjie, jisase maiM pAnI to pI skuuN| galA sUkha rahA haiM kisI taraha rAta bItI zrI gulAbacaMda bhAI ghara aae| nirAza ho cuke the| jaba manuSya kA puruSArtha thaka jAtA hai, kahIM se AzA kI kiraNa bhI nahIM dikhAI de taba manuSya dharma kI ora mur3atA hai| dharma sabhI prakAra se usakI rakSA karatA hai| gulAbacanda bhAI ne socA aba jiMdagI kA koI bharosA to hai nahIM to navakAra maMtra kA smaraNa hI karatA rahU~ / aba vahI eka sahArA hai| isa samaya saMdhyA ke sAr3esAta baja cuke the| eka kamare meM baiTha ge|phle sabhI parivArajanoM (157) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se khamata-khAmaNA kI, saMsAra ke sabhI jIvoM se kSamA maaNgii| tatpazcAt bhAvanA kI - sabhI jIva sukhI raheM , nirogIraheM, sabhI kA kalyANa ho / bAdameM navakAra maMtra ke japa aura sAdhanA meM tallIna ho ge| navakAra meM citta rama gayA to zArIrika pIr3A kI anubhUti dhIre-dhIre kama hotI calI gii| sArI icchAe~ samApta ho gii| sirpha eka hI icchA thI - sadgati prApta ho| aisI atyanta nirAzA kI sthiti meM manuSya dharma kI zaraNa meM AtA hai to ananya AsthA ke sAtha usI meM kho jAtA hai| yaha ananya bhAva hI sAdhanA meM zIghra saphalatA dilAtA rAtrI ke gyAraha baje joradAra vamana huA aura mUrcchita ho gae / ananya bhAvapUrvaka navakAra maMtra ke japa ne apanA prabhAvA dikhAyA, kainsara ke viSaile kiTANu tathA viSAkta rakta vamana ke rAste nikala gayA, roga samApta ho gyaa| azakti ke kAraNa behoza ho gaye the para parivAroM ko lagA cale ge| ronA - pITanA zurU ho gayA / para Azcarya, gulAbacandabhAI ko hoza A gyaa| unhoMne pAnI maaNgaa| dotIna loTe pAnI pI gae / mA~ne thoDA dUdha diyA vaha bhI ve pI gae phira ve gaharI nIMda meM so gae / prAta:kAla uThe to ekadama sphUrti anubhava kI / cAya pI |dhiire-dhiire sphUrti bar3hane lgii| zrI gulAbacanda bhAI ne sAkSAt navakAra maMtra ke prabhAva kA anubhava kiyaa| aba to navakAra maMtra unake hRdaya meM basa gayA aura rAtadina manameM navakAra maMtra kA japa karane lage aura yahI bhAvanA karate - sabhI sukhI hoM, nirogI hoN| aba saptAha ke bAda ve apane phaeNmilI DaoNkTarase cekaapa karavAne gae / DaoNkTara to Azcarya se avAk ho gye| pUchA, Apane kisa DaoNkTara yA vaidya kA ilAja karavAyA ? unhoMne kahA - sirpha navakAra maMtra kI ArAdhanA kI aura kucha bhI nhiiN| navakAra maMtra ke japa se unakA jIvana sukhI ho gyaa| yaha kahAnI nahIM Aja ke vijJAna yuga meM bhI prabhunAma kA prabhAva amiTa chApa chor3atA hai| yaha satya ghaTanA hai| 197 niSkarSa : _ "jaina dharma meM navakAra maMtra aura bhAratIya maMtra vidyAoM meM navakAra maMtra kA sthAna" isa dvitIya prakaraNa ke prAraMbha meM navakAra maMtra kI utpatti, navakAra maMtra kA artha, navakAra maMtra kA bAhya aura AMtarika svarupa, navakAra maMtra yaha mahAmaMtra kyoM ? navakAra mahAmaMtrakA mahattva Adi kA saMkSepa meM vivecana kiyA gayA hai| (158) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpazcAt bhAratIya vidyAmeM maMtrazAstra kI paraMparA, maMtra kI paribhASA, maMtra japa kI upayogitA, maMtrajapa ke laukika aura AdhyAtmika rupa, maMtra kA zabda brahmAtmaka svarupa, maMtra aura aMtarjAgaraNa Adi kA saMkSepa meM nirupaNa kiyA gayA hai| maMtrArAdhanA kA japa se vizeSa saMbaMdha hai / japa kisa prakAra kiyA jAe, usakI sAdhAraNa prakriyA usake bhinna-bhinna vidhi krama ityAdi viSayoMko bhI sAmAnyarupameM vyAkhyAta kiyA gayA hai tAki maMtrArAdhanA ke kSetrameM rucizIla sAdhakoM ko ArAdhanA kI pRSThabhUmi prApta ho ske| maMtra aura usakA abhyAsa yA ArAdhanA karanevAle vyakti kA paraspara atyAdhika saMbaMdha hai| ArAdhaka ko maMtrArAdhanA karane se pUrva maMtraviSayaka maMtrAbhyAsa kA prayojana jJAna honA caahie| isa saMbaMdha meM bhI ullekha kiyA gayA hai| sAtha hI sAtha jaina paraMparAmeM pracalita AnupUrvI japakA svarupa bhI batalAyA gayA hai| isa prakaraNa meM navakAra ArAdhanA kI sAdhAraNa pRSThabhUmikA varNana kiyA gayA hai, jo usa dizAmeM adhyayana karanevAle aura sAdhanA karanevAle vyaktiyoM ke lie mArgadarzaka hai| navakAramaMtra ciMtana kA jJAna yahA~ saMkSepa meM diyA gayA hai| navakAra maMtra kA jJAna, usakA svarupa samajhane ke bAda usapara aTUTa zraddhA jIvameM utpanna hotI hai| sAdhaka usakA japa karane ko taiyAra hotA hai| sAdhaka eka Asana para sthira hokara baiThatA hai / manako ekAgra kara zvAsa kA nirIkSaNa kara, navakAra maMtra kA jApa karate hue usakA ciMtana karatA hai| aisA karane se azubha vicAra dUra hote haiM aura zubha vicAroMkA nirmANa hotA hai / navakAra maMtra ke japa se sAdhaka ke mana meM nizcita parivartana hotA hai| isameM vizvAsa aura AsthA kI mahattvapUrNa bhUmikA hai| vizvAsa kI zakti, navakAra maMtra para zraddhA, vizvAsase sAdhaka ke pApa, tApa dhUla jAte haiN| yaha janmojanmAMtara ke pApa dhone kI AdhyAtmika vaoNziMga mazIna hai / isa prakAra isa prakaraNa meM ullekha huA hai| isa prakaraNa meM navakAra maMtra ke prabhAvakI kahAniyoMkA ullekha kiyA gayA hai| tRtIya prakaraNa meM navakAra maMtra kA vizeSa vizleSaNa aura vizvamaitrI zubho -payoga aura zuddhopayoga, SaDrAvazyaka aura navakAra maMtra, navakAra maMtra aura navatatva, lezyA vizuddhi Adi jJAna kI prApti sAdhaka ko Avazyaka hai / lezyA vizuddhi se bhAva aura bhavakI vizuddhi hotI hai| Adi kA vizleSaNa Age ke prakaraNa meM diyA jaaegaa| (159) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha 7) dvitIya prakaraNa 1) ka) trailokya dIpaka (le. bhadraMkara vijayajI gaNivarya) pR. 44, 45 kha) namaskAra - mahAmaMtra (le. bhadaMkara vijayajI gaNivarya) pR. 95, 96 2) navakAra mahAmaMtra : (le. paM. kanhaiyyAlAla.da.ka.) pR. 5 maMtrAdhirAja : bhAga 3 (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 647 maMtrAdhirAja : bhAga 3 ( le. bhadraMkara vijayajI) pR. 604 bhAvanA bhavanAzinI (le. aruNa vijayajI) pR. 1 yazastilaka : campu dharmabhAvanA - zloka 145,146, pR. 273, 274 jJAnArNava : sarga -2 , zloka 4 8) jJAnArNava : sarga -2, zloka 11 9) yogazAstra : zloka - 96-99- pR. 138,139 10) mAnavatA ke patha para (le. munizrI lAbhacaMda jI mahArAja) pR. 102 11) jaina jJAna koza : khaMDa 3, pR. 31 / / 12) vyAkhyAprajJApti sUtra : 1 ude. 1 pR. 31 13) adhyAtma patra sAra (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 3 14) namaskAra mahAmaMtra (le. jayAnaMda vijayajI mahArAja)pR. 2 ka) paMca parameSThi prabhAva (le. mANikacaMdajI svAmI) pR. 21 kha) jaina dharma mahAmaMtra navakAra (upAdhyAya, amaramuni) pR. 4 ka) bhagavatI sUtra - maMgalA caraNa pR. 7 kha) dhavalA TIkA - prathama pustaka, pR. 42-44 ga) saptasmaraNAni, pR. 2 gha) nAma mAlAkA bhASya - (amakIrti viracita) pR. 58, 59 Da) maMgala maMtra NamokAra - eka anuciMtana : (DaoN. nemicaMdra zAstrI) pR. 11 ca) navakAra mahAmaMtra : (le. vANIbhUSaNa zrI. ratana muni) pR. 11 17) namaskAra mahimA : (le. vijayalabdhisUrijI mahArAja) pR. 65 18) akhaMDa jyota : (le. zIlaguNa vijayajI mahArAja) pR. 62 19) jIvanadharma :(A. nAnAlAlajI mahArAja) pR. 148 20) AkAradikSakArAntA varNA : proktAstu mAtRkAH / 15) (160) Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21) 22) sRSTinyAsa - sthitinyAsa - siMhatinyAsatastridhA // jayasena pratiSThA pATha, zloka - 376 ho bIjAni coktAni svarAH zaktaya IritA: zloka - 377 - jayasena pratiSThA pATha, ka) navakAra mahAmaMtra : (le. kanhaiyAlAla daka) pR. 3, 4 kha) namaskAra ciMtAmaNi: (le. kuMdakuMda vijayajI) pR. 28-29 maMgala maMtra NamokAra eka anuciMtana (DaoN. nemicaMdajI zAstrI) pR. 10-13 23) 24) paMcAdvau yatpadAni tribhuvanapati bharvyAhatA paMcatIrthI / tIrthAnyavASTaSaSTi - jinasamaya rahasyAni yasyAkSarANi || yastrASTau saMpadazcAnupamata mahAsiddhayo'dvaitazakti / yA lokadvayasyAbhilaSita phalada: zrI namaskAra maMtra : // namaskAra ciMtAmaNI, (le. kalApUrNa sUrijI mahArAja) pR. 29,30 25) ka) namaskAra mahimA : (kuMdakuMda vijayajI) pR. 76, 77 kha) navakAra siddhi : (le. goviMdajI loDhAyA) pR. 16 ga) tamaso mA jyotirgamaya : (A. deveMdramuni) pR. 3 28) 29) 26) mahAmaMtra kI anuprekSA : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 19 27) saMjogA vippamukkassa, aNa-gArasya bhikkhuNo / viNayaM pAukarissAmi, ANupuvviM suNeha me // uttarAdhyayana sUtra : (yuvAcArya, madhukara munijI mahArAja ) a. 1, gA. 1 samAdhi sopAna : (le. manohara mAravaDakara) pR. 192 kAya - vADmanaH karma yoga : / tatvArtha sUtra (umAsvAti) a.6, sU. 1 30) ka) bhagavatIjI sUtra nAM vyAkhyAno - bhA. 3 (le. A. vijayalabdhi sUrijI mahArAja) pR. 162 kha) pravacana ratnAkara - bhAga 5 : (le. kAnajIsvAmI) pR. 287 ga) arihaMta - ( DaoN. divyaprabhAjI) pR. 31 (161) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31) deva darzana : (bhadraMkara vijayajI) pR. 177 32) ka) tIrthakara mAsika : (saM. DaoN. nemIcaMdra jaina) pR. 63 kha) arihaMta dhyAna : (le. munizrI caMdrazekhara vijayajI) pR. 13 33 ka) jinatatva - bhA.6 : (le. ramaNalAla cI.zAha) pR. 54 kha) anuprekSAnAM ajavALAM : (le bhadraMkara vijayajI) pR. 58 ___ga) jaina -jJAnakoza - bhAga 4 ( saM. ajJAta) pR. 370 gha) namaskAra svAdhyAya - saMskRta vibhAga : (saM. dhuraMdhara vijayajI) pR. 87 34) Namo anaMta siddhANaM : (le. gautama muni prathama) pR. 3 35) navapada prakAza : (le. vijaya bhuvana bhAnu sUri) pR. 21 36) NavkarMaha Mantra (By - R. B. Prawat)Page 12 37) ka) siddhA siddhayaMti setasyAnti ye jIvA bhuvanatraye / sarve'pi te navapadArAdhane naiva nizcitam / / zrIpAla caritra - gAthA 120 kha) namaskAra mahAmaMtra mahAtmya : (saM. caMdanamala nAgorI) pR. 47 ga) namaskAra svAdhyAya - prAkRta vibhAga : (le. tatvAnaMda vijayajI) pR. 3 gha) AcArya kuMdakuMda aura unake paMca paramAgama : (le. hukumacaMda bhArilla) pR. 67 38) jaina -jJAnakoza - khaMDa 1 (saMgrAhaka - ajJAta) pR. 225 39) Acinoti ca zAstrArthamAcare sthApayatyapi / svayamAcarate yasmAdAvacAryastena kathyate // Avazyaka niyukti, pR. 5 navapada mahAtmya : (saM. akalaMka vijayajI) pR. 26 navapada prakAza : (le. bhuvanabhAnu sUrijI) pR. 23 42) paMcasUtra : (le. vijaya hemaratnasurizvarajI) - pR. 20 43) namaskAra - ciMtAmaNi : (le. kuMdakuMda vijayajI) pR. 40,41 44) jaina jJAnakoza bhA. 4 (saM. ajJAta) pR. 360 45) jaineMdra siddhAMta koza bhAga - 4 (le. jineMdravarNI) pR. 402 (162) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46) namaskAra ciMtAmaNi :(kuMdakuMda vijayajI) pR. 42 47) sahaja samAdhi : (le. kalApUrNa surijI) pR. 59 48) viSayAzAvazatIto nirArambhoDaparigrahaH / jJAnadhyAna taporakanastapasvI sa prazasyate // NamokAra mahAmaMtra (le. paM. ratanacaMda bhArilla) pR. 39 te 49) ka) anuprekSA (le. bhadraMkara vijayajI mahArAja) pR. 138 kha) jaina prakAza- mAsika patrikA - aMka san 23-7-1994 50) 51) dharmazraddhA - ( bhadraMkara vijayajI) pR. 3 savve - jIvA vi icchanti, jIvarsiuna marijjiuM / tamhA pANa - vahaM ghoraM, nigganthA vajjayanti NaM // dazavaikAlika sUtra (yuvAcArya madhukara muni) a. 6, gA. 11 52) suttA amuNI, muNiNo sayA jAgaraMti / jaina dharma - jIvana dharma - (muni zrI suzIlakumArajI zAstrI) pR. 48 omakAra eka anuciMtana pR. 27 53) 54) navapada ArAdhanA : (le. A. hastImalajI mahArAja) pR. 19,20 55) namaskAra mahAmaMtra : ( ma. rAjImatI) pR. 1 56) eso paMca namokkAro : ( mahAprajJajI) pR. 34, 35 57) 58) 59) ka) tatvArtha sUtra : a. 9, sUtra 19, 20 kha) uttarAdhyayana sUtra : a- 30, gAthA 8-30 ga) tatvArtha rAjavArtika bhAga - 2, a. 9, sU. 19,20, pR. 184 uttarAdhyAyana sUtra : a. 20 ka) nAmajapAce mahattva (le. rAmacaMdra kRSNa kAmata) - pR. 17, 18 kha) zrI jina bhakti kalpatarU : (le. paM. dhIrajalAla zAha) pR. 90-93 ga) zrI navakAra sAdhanA : (le. maphatalAla saMghavI ) pR. 618 60) omakAra eka anuciMtana : (le. puSkara munijI mahArAja) pR. 24 61) ka) bhagavAna zrI mahAvIra svAmIjI : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 383 kha) maMtrAdhirAja bhAga 1 : (le. muni zrI ratnasena vijayajI mahArAja) pR. 13 (163) Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 63) 64) ka) kha) 67) 68) jaineMdra siddhAMta koza bhAga - 2 (jineMdravarNI) pR. 505 maNasA guNa - pariNAmo, vAyA guNa - bhAsaNaM ca paMcaNhaM / kAeNa saMpaNAmo, esa payattho namukkAro // zrI namaskAra niyukti (zrImad bhadrabAhu svAmIjI ) jaNNaM imeM samaNe vA samaNI vA sAvae...... anuyogadvAra sUtra (yuvAcArya madhukara muni) pR. 27 yathA nakSatramAlAyAM svAmI pIyUSa dIdhiti: tathA bhAvanamaskAraH sarvasyAM puNyasaMhatau // 1 // jIvenAkRtakRtyAni, vinA bhAvanamaskRtaM gRhItAni vimuktAni dravyaliMgAnyanantazaH // 2 // maMtrAdhirAja bhAga - 1 : (le. bhadraMkara vijayajI gaNivarya) gA. 1, 2, pR. 17 65) cUMTeluM ciMtana : (le. bhadraMkara vijayajI gaNivara) pR. 7,8 66) ka) madanavairAgya siMdhu (saMkalana kartA oma madanalAla goThI - jaina ) pR. 8, 9 kha) omakAra eka anuciMtana : (le. puSkaramunijI mahArAja) pR. 24 , - tatvArtha sUtra adhyayana - 10, sU. 3 - - ubhaokAlaM AvassayaM karoti / dhammo maMgalamukkiTThe ahiMsA saMjamo tavo / devA vi taM namasaMti, jassa dhamme sayA maNo // dazavaikAlika sUtra (yuvAcArya madhukara muni) a. 1, gA. 1 69) ka) anuprekSA - kiraNa 1-2-3 : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 121 kha) NamokAra maMtra sAhitya - eka anuzIlana (amaracaMda nAharI) pR. 2 jiNa dhammo : ( A. nAneza) pR. 6 70) 71) bhAratIya darzana : (le. svAmI saccidAnaMda) pR. 95 72) jaina tatva rahasya : (bhadraMkara vijayajI) pR. 66 73) jaina jJAna koza khaMDa 3 (saMpAdaka - ajJAta) pR. 370 74) paMca parameSThi namaskAra : (le. pannAlAlajI gAMdhI) pR. 23 75) trailokyadIpaka : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 125 - 127 (164) Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76) AtmotthAna : (le. vizva hitecchu) pR. 66, 67 77) ka) jaineMdra siddhAMta koza - bhAga . 3 (jineMdra varNI) pR. 22 kha) maMtrAdhirAja bhAga 3 (muni ratnasena) pR. 127 78) ka) bhuvanabhAnunAM ajavALAM - pR. 16 kha) navapada sAdhanA (vIrabhAna jaina.) pR. 19 vidyAM cAvidyAM ca yastad vedobhaya~ saha / avidyayA mRtyuM tIrkhA vidyayA'mRtamazrute / / - IzAvAsyopaniSad 11 pR. 11 80) na hi kazcit kSaNamapi, jAtu tiSThatyakarmakRt kArya navarA: karma, sarvaH prakRtijairguNaiH // - zrImad bhagavadgItA adhyAya 3, zloka 5 81) tyakatvA karma phalAsaMga, nityatRpto nirAzrayaH / karmaNyabhipravatto'pi, naiva kiMcit karoti sH|| zrImad bhagavad gItA, adhyAya 4, zloka 20 82) mananAt trAyate itimNtrH| zrI navakAra mahAmaMtra pR. 10 83) aiso paMca namokkAro : (le. A. mahAprajJajI) pR. 12 84) maMtra rahasya : (le. DaoN. nArAyaNa datta zrImAlI) pR. 22, 83 85) maMgala maMtra namokkAra : eka anuciMtana, pR. 8 86) anuprekSA : (bhadraMkara vijayajI mahArAja) pR. 83 87) trailokya dIpaka : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 380,381 88) maMtra rahasya (le. nArAyadatta zrImAlI) do zabda, pR. 3 89) ka) namaskAra mImAMsA - (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 3,4 kha) bhAgavata sudhA (le. ramezabhAI ojhA) pR. 146 ga) akhaMDa jyota - pR. 54 90) ka) namaskAra svAdhyAya, saMskRta vibhAga :(le. dhuraMdhara vijayajI,) pR. 27,28 kha) jinopAsanA - pR. 150 (165) Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91) navakAra yAtrA : (le. sarveza vorA) pR. 1 92) ciMtanadhArA : bhadraMkara vijayajI - pR. 112,113 nAma japAce mahattva - pR. 18 94) nita samaro navakAra :(le. bhadraMkara vijayajI) pR. 74 95) ka) maMtra vijJAna ane sAdhanA rahasya bhAga - 4 pR. 159 kha) maMtra rahasya - pR. 159 ka) maMtra - vijJAna ane sAdhanA rahasya bhAga 4 - pR. 100 kha) maMtra rahasya - pR. 100 97) maMtra vijJAna ane sAdhanA rahasya bhAga 4 - pR. 116 98) akhaMDa jyotI - pR. 54 99) jinopAsanA :(le. paM. dhIrajalAla TokarazI zAha) pR. 150 100) ka) namaskAra - mImAMsA :(le. bhadraMkara vijayajI gaNivara) pR. 3, 4 kha) bhakti yoga (svAmI vivekAnaMda) pR. 29,30 101) namaskAra mahAmaMtra :(sAdhvI rAjImatijI) pR. 1 102) ka) mahAmaMtra navakAra :(le.upAdhyAya kevalamuni) pR. 59 kha) AtmotthAna : le. vizvahitecchu) pR.76,77 ga) AtmotthAna :(le. vizvahitecchu) pR. 80 103) japayoga :(le. kalApUrNasurijI)- pR. 5,6 104) tIrthaMkara (mAsika) varSa 10, aMka 9, pR. 78 105) ka) Aloka staMbha - pR. 7 kha) anuprekSA - (bhadraMkara vijayajI) pR. 83 106) ka) anAdinidhanaM brahma, zabdatatvaM tadakSaram / vivartate rthabhAvena, prakriyA jagato ytH|| vAkyapadIya - 1.1 kha) sarvadarzana saMgraha - pR. 591 107) bahuAyAmI mahAmaMtra NamokAra : (le. DaoN. nemIcaMda jaina) pR. 95 (166) Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108) ciMtana suvAsa : (bhadraMkara vijayajI) pR. 57 109) maMtrAdhirAja bhAga 3 : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 767-769 110) jyeSTha paMcanamaskAra - bRhanna namaskAra phala stotram: (le. bhadraMkara vijayajI) zloka 12 111) zrI laghunamaskAra phalaM sagAthArtha : navakAra phala prakaraNam: (le. bhadraMkara vijayajI) zloka 25 112) maMtrAdhirAja bhAga 3 (saM. vijayasenajI mahArAja ) zloka - 97 pR. 759 113) bRhannamaskAra phala stotram gAthA - 82 114) namaskAra ciMtAmaNi: (bhadraMkara vijayajI gaNivara ) pR. 4-7 115) ka) jIvana zreyaskara pAThamAlA - pR. 8 kha) maMgalavANI (saMpAdaka - munizrI amolaka caMdrajI akhileza) pR. 219 ga) bhagavAna zrI. mahAvIra : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 6 - 8 116) namaskAra ciMtAmaNi: (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 9 117) ka) dhvanyAloka Aloka - 1, zloka - 1 kha) kAvyAnuzAsanaMca samIkSAtmaka anuzIlanam (le. A.hemacaMdra) pR. 82 118) ka ) jinopAsanA : (le. dhIrajalAla zAha) pR. 165 kha) zrI navakAra mAhatmya : (le. vANIbhUSaNa ratanamunijI mahArAja ) ga) namaskAra svAdhyAya saMskRta vibhAga : ( dhuraMdhara vijayajI) pR. 237 119) saMskRta hindI koza : (le. vAmana zivarAma ApaTe) pR. 1009 120 ) abhayakumAra carita : sarga 11, zloka 42-51 namaskAra svAdhyAya ( saMskRta vibhAga) pR. 238, 239 - 121) sukRta sAgara taraMga 5, zloka - 76-80 - namaskAra svAdhyAya - (saMskRta vibhAga) pR. 239, 240 122) paMcanamaskRti dIpaka zloka - 40-43 namaskAra svAdhyAya (saMskRta vibhAga) pR. 198 123) paMcanamaskRti dIpaka - namaskAra svAdhyAya (saMskRta vibhAga) pR. 203 (167) Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124) 'havai' pAThAntaram 125) paMcanamaskRti - dIpaka, namaskAra - svAdhyAya (saMskRta vibhAga) pR. 210 126) paMcanamaskRti dIpaka-rakSA maMtra 74, namaskAra svAdhyAya (saMskRta vibhAga) pR. 210 127) sacitra NamokAra mahAmaMtra : (saM. zrI caMda surANA) 128) jIvana dharma pR. 13 129) Readers Digest Feb - 1960 130) Reader's Digest Feb - 1958 131) nanu uvasagge pIr3A kUraggaha daMsaNa bhao sNkaa| jai vi na havaMti e e, taha vi sagujhaM bhaNijjAsu // navakAra-sAra- dhavaNaM, gAthA - 32 132) savI maMtra mAM sAro, bhAkhyo zrI navakAra / kahyA na jAyare ehanA, je che bahu upakAra / / navakAra yAtrA (saMkalana - sarveza vorA) - pR. 92 133) mahAmaMtra kI anuprekSA :(le. bhadraMkara vijayajI) pR. 37 134) ka) trailokya dIpaka mahAmaMtrAdhirAja : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 571 kha) NamokkAra mahAmaMtra : (dinezabhAI modI) pR. 29 135) bhAratIya darzana : (le. paMDita baladeva upAdhyAya) pR.111 136) maMtrAdhirAja bhAga 2 : (bhadraMkara vijayajI) pR. 348. 137) Agama yugakA jaina darzana : (le. dalasukha mAlavaNIyA) pR. 210 138) pravacanasAra : (le. kuMdakuMdAcArya) pR. 192 139) sacitra gaNadharavAda, bhAga 2 : (le. aruNa vijayajI gaNivarya) pR. 208,210 140) nAma ciMtAmaNi : (le. rAmacaMdra kRSNa kAmata) pR. 25,26 141) trailokya dIpaka : mahAmaMtrAdhirAja (bhadraMkara vijayajI) pR. 44-45 142) maMtradhirAja : bhAga 3, pR.813 143) jAyate yena yeneha, vihitena sthiraM manaH tattadeva vidhAtavyabhAsanaM dhyAna-sAdhanam // yogazAstra prakAza - 4, zloka 134 (168) Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144) sukhAsana samAsInaH suzilaSTAdharapallava: nAsA granyastadRgadvaNdvo, dantaidantAna saMspRzan / prasannavadana: pUrvAbhimukho, vApyadaD.mukhaH / apramattaH susaMsthAnoM, dhyAtA dhyAnopato bhaveta / / yogazAstra-prakAza-4, zloka 135, 136 145) caMcala hi manaH kRSNa ! pramAdhi balavaddaDham / tasyAhaM nigrahaM manye, vAyoriva suduSkaram // asaMzayaM mahAbAho ! mano durnigrahaM calam / abhyAsena tu konteya ! vairAgyeNa ca gRhayate // zrImad bhagavat gItA (le. kRSNakRpa zrImUrti) a. 6, zloka 34, 35 146) maMgalamaya namokkAra maMtra eka anuzIlana - pR. 40-49 147) zrI navakAra maMtra se sarva dharma no sAra (saMgrAhaka - zrIkAMta RSijI mahArAja ) pR. 89 148) jene haiye zrI navakAra tene karaze zaM saMsAra ? (saM. guNasAgara sUrizvarajI mahArAja ) pR.40 149) namaskAra ciMtAmaNi : (bhadraMkara vijayajI) zloka 4 pR. 15 150) AtmotthAna : (le. vizvahitecchu) pR. 193 151) AtmotthAna : (le. vizvahitecchu) pR. 79, 80 152) nindyo na ko'pi loka: pApiSThaSvapi bhvsthitishcintyaa| pUjyAguNagarimAdayA, dhAryo rAgo guNalave'pi // namaskAra ciMtAmaNi - zloka - 5, pR. 18 153) dazavaikAlika sUtra : (yuvAcArya madhukara munijI) a.1gA. 1 154) ka) karma prakRti - (malagirikRta) TIkA - pR. 2 kha) jaina tatvaprakAza (amolaka RSijI mahArAja) pR. 365- 371 ga) jaina vidyA goSThI (saMyojaka zrI dulicaMdajI jaina) pR. 95 gha) dazavaikAlika sUtra (yuvAcArya madhukara muni) 8/40 (169) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Da) prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa : (le. DaoN. nemIcaMdajI zAstrI) pR. 238 / ca) jaina jJAnakoza - khaMDa 2 (saMgrAhaka - ajJAta ) pR. 22 cha) bhAvanA yoga : (A. AnaMdaRSIjI mahArAja) pR. 249 155) Avazyaka sUtra : (yuvAcArya madhukara munijI) zramaNa sUtra pR. 50 156) ka) jaina lakSaNAvalI (saM. bAlacaMda siddhAMta zAstrI) pR. 187 kha) izAdi nau upaniSada (vyAkhyAkAra harikRSNadAsa goyaMdakA) pR. 11 ga) chAndogyopaniSada - khaMDa - 3 (gItA presa gorakhapUra) pR. 513 157) ka) jaina tatva prakAza : (pU. amolaka RSijI mahArAja) pR. 173-181 kha) Avazyaka sUtra : (madhukara munijI) pR. 136, 137 158) zrI bRhad jaina dhoka saMgraha, pR. 488 159) zrI bRhad jaina thoka saMgraha, pR. 79 160) trailokya dIpaka : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 409, 410 161) maMgalamaya NamokAra eka anuciMtana : (DaoN. nemicaMda zAstrI) pR. 41-42 162) aSTapatre sitAmbhoje, karNikAyAM kRta sthitam // AdyaM saptAkSaraM maMtra pavitraM cintayettataH // siddhAdikaM catuSkaMca, dik patreSu cintayet / / - cUlApAda catuSkaMca, vidik patreSu cintayet / / yogazAstra prakAza -8, zloka 33-34 163) ka) saMskRta hindI koza : (vAmana zivarAma ApaTe) pR. 1046 kha) maMgalamaya navakAra - pR. 41 164) ka) bArasa guNa arihaMtA, siddhA aTheva suri chattIsA / / uvajjhAyA paNavIsA, sAhU sagavIsa aTThasayaM namaskAra ciMtAmaNi (bhadraMkara vijayajI) pR. 42 kha) sacitra namokkAra mahAmaMtra zloka pR. 20 165) maMgala vANI, pR. 381, 382 166) ka) samaro maMtra bhalo navakAra : le. kuMdakuMda vijayajI - pR. 15 kha) jaina sAdhanA yoga - pR. 82-84 (170) Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167) kabIra padAvalI pR. 125 168) mahAmaMtra nAM ajavALA - pR. 120,121 169) yogasUtra samAdhi pAda - sUtra - 28 170) namaskAra - ciMtAmaNi : (bhadraMkara vijayajI) pR. 80 171) namaskAra ciMtAmaNi : (bhadraMkara vijayajI) pR. 80 172) maMtra vijJAna ane sAdhanA rahasya : (vizvazAMti cAhaka) pR. 140-147 173) namaskAra ciMtAmaNi : (bhadraMkara vijayajI) pR. 83 174) namaskAra ciMtAmaNi : (bhadraMkara vijayajI) pR. 85 175) japayoga : (A. kalApUrNasuri) pR. 9 176) namaskAra ciMtAmaNi : (bhadraMkara vijayajI) pR. 87-89 177) nAmajapa : (jayadayAla goyandakA) pR. 14, 15 178) anuyogadvAra sUtra : (yuvAcArya madhukara muni) sUtra 93, pR. 57 179) ka) zrI navapada ArAdhanA (upadeSTA - A: hastImalajI ma.sA ) pR. 7 kha) maMgalamaMtra NamokAra : eka anuciMtana - pR. 110,111 ga) namaskAra ciMtAmaNi (bhadraMkara vijayajI) pR. 81 180 ka) ArAdhanAno mArga (bhadraMkara vijayajI) pR. 95 kha) jiNa dhammo (A. nAneza) pR. 755 181) jaina darzana Adhunika dRSTi : (le. DaoN. nareMdra bhAnAvata) pR. 83 182 ka) uttama saMhanana syaikAgracintA nirodho dhyAnam / / tatvArtha sUtra : adhyAya 9, sUtra 27 kha) jaineMdra siddhAMta koza - bhAga 4 (jaineMdra varNI) pR. 402 183) ka) Aloka staMbha : saMcAlaka - kamalajaina - pR. 8,9 kha) jJAnasAra : le. bhadraMkara sUrizvarajI mahArAja - pR. 258 184) ka) aTTarUdANi vajA jhAejjA susmaahie| dhammasukkAiM jhAI jhANaM taM tu buhA ve| (171) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika sUtra (madhukara muni) a. 1 vRtti kha) vItarAganI dRSTi (le. Aptaputra DaoN. zaileSa mehatA) pR. 17 185) namaskAra maMtra siddhi : (le. dhIrajalAla zAha) pR. 244 186) ka) jJAnArNava : (DaoN. svAdhI darzanalatA) pR. 163 kha) jaina dharma meM tapa: ( marUdhara kesarI mizrImalajI mahArAja) pR. 471, 472 ga) ThANAMka sUtra - sUttAgameM : (saM. puSpabhikkhu) bhAga 1, 3,1 pR. 224 187) namaskAra niSThA - pR. 79 188) paMca parameSThI namaskAra stava - zloka - 1-5 namaskAra svAdhyAya ( saMskRta - vibhAga) pR. 183 189) ka) arihaMta: svarupa sAdhanA ArAdhanA - pR. 55 kha) yoga prayoga Ayoga : (le. DaoN. muktiprabhAjI) pR. 207 ga) samIkSaNa dhyAna eka manovijJAna : (le. A. nAneza) pR. 106 gha) maMtrAdhirAja bhAga 3 : (le. bhadragupta vijayajI) pR. 697-699 190) jiNadhammo ( A. nAneza) pR. 772 - 191) ka) Avazyaka sUtra : ( yuvAcArya madhukaramuni) prathama adhyAya - kha) gurudevanI goda : ( uttamakumAra muni) pR. 91 - pR. 8 - 10 193 192) tIrthaMkara mAsika - NamokAra maMtra - vizeSAMka - 2 janavarI pR. 81 ka) yuvAcArya zrI madhukara muni smRti graMtha - pR. 26 kha) kathAzilpa eka samIkSA : (zrI. madhukara munijI) pR. 27 ga) jaina kathAe~ : (pU. A. deveMdra munijI zAstrI) bhAga 1-2-3 194) ka) prakIrNaka - dharmadUta - mAsika san 1999 kha) jaina kathAmAlA bhAga 1 : (saM. zrI. madhukara munijI) pR. 12 195) ka) sacitra namokAra mahAmaMtra : ( zrI caMdasurANA ) kha) bar3I sAdhu vaMdanA : (DaoN. padmamuni) pR. 84-87 ga) maMtrAdhirAja bhAga 3 : (bhadraMkara vijayajI - pR. 303 196 ka ) sacitra NamokAra mahAmaMtra : (zrIcaMda surANA ) kha) zrIpAla caritra : le. pU. cothamalajI mahArAja (172) Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 ka) sacitra NamokAra mahAmaMtra (zrIcaMda surANA) kha) NamokAra maMtra ke camatkAra ga) maMtrAdhirAja bhAga - 3 pR. 401 198 sacitra NamokAra mahAmaMtra - (zrIcaMda surANA) 199 ka) jene haiye zrI navakAra ... tene karaze zuM saMsAra (saM. zrI. guNasAgara sUri) pR. 28-40 kha) sacitra NamokAra mahAmaMtra - pR. 11-13 (173) Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa navakAramaMtrakA vizeSa vizleSaNa aura vizvamaitrI Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navakAra mahAmaMtra aura vizvamaitrI vizvake mAMgalika maMtromeM namaskAra mahAmaMtra parama mAMgalika aura parama kalyANakArI hai / navakAra maMtra ke pratyeka zabdameM sAdhaka ke aneka janmoM ke karmoM ko nAza karanekI zakti hai / isa maMtrameM vizvamaitrI aura vizva ke sabhI jIvoMkI AtmonnatikA varNana kiyA gayA hai| isa mahAmaMtra meM dharma yA sAMpradAyikatA kA jarA bhI ullekha nahIM milatA / namaskAra mahAmaMtra ke prathama pAMca padameM vizvakI uttama pAMca (parameSThI) zakti ko hI vaMdana kiyA gayA hai aura paMca parameSThI se prArthanA kI gaI hai ki - sAdhaka meM bhI uttama guNoM kA AviSkAra ho, saMsAra ke sabhI prANihamAre mitra hai, kisI ke sAtha hamArA baira nahIM hai aura na to hama kisIkA amaMgala cAhate hai / vAstava meM kisIke amaMgalakI icchA karanA hamAre amaMgalakI icchA karane barAbara hai| jaina darzana spaSTa darzana hai ki yahA~ koI kisIkA mitra nahIM hai aura koI kisI - zatru bhI nahI hai / he sAdhaka ! Aja isI bhava meM jise, tu mitra samajhatA hai, to zAyada vaha terA zatru bhI ho sakatA hai| aura jise tU zatru samajhatA hai, agale janama meM vaha terA mitra bhI ho sakatA hai| isalie kisI ke sAtha baira rakhanA yA to usake amaMgala kI pravRtti karanA yaha mahAanarthakArI siddha ho sakatA hai| navakAra maMtra ke pratyeka padameM vizvamaitrI ke, maMgala bhAva kA bhaMDAra bharA hai| aura maitrI bhAvakA vikAsa karanA hI sAdhaka kA kartavya ho jAtA hai / "Computer of Cosmic Communication" vizva ke sAtha samattvayoga sAdhane kI mahAna prakriyA navakAra maMtra hai| jaisA paramAtmA kA svarUpa hai vaisA svarUpa vizva ke jIvamAtrakA hai| aisA vizvamaitrI kA bhAva namaskAra mahAmaMtra navakAra meM utpanna hotA hai| navakAramaMtrameM pUrNa sAmAyikavAna, samatA bhAvameM ramaNa karanevAle ko namaskAra kiyA jAne ke kAraNa navakAra maMtra yaha -Lesson of Livingness hai| "jArisa siddha sahAvo tArisa bhAvo ha savvajIvANaM / " "siddha bhagavAna kA jaisA svarUpa hai, vaisA hI svarUpa vizvake jIva mAtra meM hai|" 1 vizvake agamya, akalpanIya, avarNanIya, aciMtanIya gupta rahasyoMko prApta karanekI divya kalA zrI navakAra maMtra hai / (Navkar is the supermost Secret Art to Cosmos.) navakAra maMtra jaina dharma kA sarvottama maMtra to hai hI jaina dArzanikoM ne isa mahAmaMtra ko caudaha pUrvokA sAra kahA hai, arthAt isa mahAmaMtra meM itanI tAkata hai ki pUrA jainadarzana yaha eka hI maMtrameM samAviSTa ho jAtA hai| pUrI zraddhA se isa mahAmaMtra kA svAdhyAya, dhyAna yA - (174) Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ciMtana kiyA jAe to sabhI saMkaTa dUra karanekI, sAdhaka ke aneka janmoM ke karmo ko nAza karane kI aura sarvottama maMgalakI prAptikI vizeSatA isa maMtra meM hai|2 namaskAra mahAmaMtra kevala jainoM ke lie hI kalyANakArI nahIM hai, saMsAra ke kisIbhI vyakti ke kalyANakA mahAna uddezya isa maMtrameM darzAyA gayA hai| yadi vizvakA koI bhI prANI isa maMtra kA raTana kareM to usakI unnati avazya hogii| isa mahAmaMtra ke jApa yA smaraNa se manameM uThanevAle vikArI bhAvoM evaM kisI dUsaroM ke akalyANa kA vicAra mAtra bhI naSTa ho jAtA hai| du:kha ko dUra karanevAlA sukha ko prApta karanevAlA, bhavasamudra se pAra karanevAlA aura aneka janmoM ke kaSToM ko dUra karanevAlA yaha mahAna kalyANakArI maMtra hai| jJAniyone darzAyA hai ki - namaskAra mahAmaMtra isa saMsAra ko zreSTha maMtra hai, tInoM jagata meM anupama hai| sabhI pApoM ko kSaya karanevAlA hai aura siddha gati ko prApta karanevAlA hai| bhavabhramaNa se mukti pradAna karanevAlA namaskAra mahAmaMtra saMsAra ke sabhI sAdhakoM ke lie parama upakArI hai, parama kalyANakArI hai| AtmarakSA ke lie namaskara mahAmaMtra mahAna upakArI hai| saMsAra kI Adhi-vyAdhI aura upAdhI se mukti denevAlA maMtra sabake lie mahAna hitakArI hai| navakAra maMtra ke dhyAna se AtmA-prakAzita hotI hai| aMdhakAra dUra hotA hai aura uttarottara prakAza kI vRddhi hotI hai, doSoM kA parihAra hotA hai aura guNa kA vikAsa hotA hai| akhila vizvake kalyANa aura mAMgalyakA uttama uddezya isa mahAmaMtra meM mila sakatA hai, isalie hama avazya kaha sakate haiM ki yaha mahAmaMtra vizvajanIna hai arthAt vizva kA koI bhI prANI isa kI sahAyatA legA, usakA avazya kalyANa hogA aura use parama zAMti hogI vartamAna vizvakI azAMtiko dUra karanekA mahAna kalyANakArI maMtra yaha siddha ho sakatA hai| namaskAra mahAmaMtra kisI bhI sAdhakake bhItara ke azubha bhAvoMko nAza karatA hai| isa saMsAra meM - jaina darzana ke mutAbika kahe to caudaha rAjuloka meM eka bhI jagaha aisI nahIM hai ki - jahA~ jIva kA janma aura mRtyu na huA ho| isa satya ko khyAla meM rakhakara hamArI sAdhanA aisI honI cAhiye ki - saMsAra ke sabhI prANI mere mitra hai| merA kisI se baira nahIM hai| sArA vizva eka vizAla parivAra hai| "maiM sabakA kalyANa cAhatA hU~, mere lie koI videzI nahI hai, parAye nahIM hai / vizvanAgarika kI maMgalabhAvanA pratyeka vyakti ko parama zAMti aura paramaAnaMda prApta karanemeM sahAyaka banI rahe, yahI navakAra maMtra kI bhAvanA hai| merI prArthanA hai| sneha, maitrI aura kSamA vizvakI samasta mAnava jAtI kA kalyANa kareM yahI navakAramaMtra kA prathama uddezya hai aura isa uddezya ko prApta karane ke lie hama saba samyak puruSArtha kareM yahI hamArI zubhabhAvanA hai|"3 (175) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navakAra ke ArAdhaka adhikArI bhavya jIva sAMsarika bhogoM ko nazvara aura pariNAmavirasa mAnate hai| ve AtmakalyANa ko jIvana kA parama lakSya samajhate haiN| ve anubhava karate hai ki AtmA meM anaMta zakti hai| AtmA hI apane udyama dvArA paramAtmA svarUpa bana sakatI hai| unake mana meM prANImAtra ke prati samatvabhAva hotA hai| ve mithyA vizvAsa se sadA dUra hote haiN| unakI satya meM avicala zraddhA hotI haiN| unakA jIvana ahiMsA aura karUNA se otaprota hotA hai, aise puruSa navakAra ke adhikArI hai| nAmasmaraNa kama se kama 108 bAra pratidina karanA caahie| navakAra maMtra ahaMkAra Adi AtmA ke rogoM ko naSTa karanevAlI eka amogha auSadhI haiN| auSadhI sevana karate samaya pathya aura apathya donoM kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| jo rUgNa vyakti pathyasevana kA dhyAna nahIM rakhatA, usake lie auSadhI guNakArI nahIM hotii| vaha kabhI - kabhI viparIta prabhAva bhI karatI haiN| jo rogI pathya kA viveka rakhatA hai, use auSadhI sevana se bahuta lAbha hotA hai, vaha nirogI ho jAtA hai, usI prakAra navakAra ke ArAdhaka ko pathya-apathya, hita ahita kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| sAdhanA meM aneka vighna Ate haiN| usa samaya Atmabala kA sahArA lekara sAdhanA meM dRDha bane rahanA Avazyaka hai| bAhya aura AMtarika rUpa meM vighna do prakAra ke hote hai| bAhya vighna : kutsita janoMkA saMsarga yA saMgati bAhya vighna haiN| bure logoM kI saMgati jisa prakAra hAniprada hai, usI prakAra dUSita sAhitya kA par3hanA bhI atyaMta hAniprada hai| bure dRzya dekhanA azlIla saMgIta sunanA, durvacana bolanA, tathA mana meM bure vicAra lAnA bhI kusaMsarga ke samAna hI hai| sAdhaka vaisA kabhI na kreN| kutsita kArya dUSita tathA kaluSita vicAra se bacane ke lie sAdhaka apane meM vairAgya bhAva ko vikasita kreN| vItarAga deva kI sAttvika zAMtarasamaya bhAvamudrA kA ciMtana kreN| unakI vANI kA smaraNa kreN| dhArmika kathA vArtA kareM, aisA saMgIta sune aura gAyeM, jo uttama evaM sAttvika bhAva utpanna karatA ho| AcArya hemacaMdra ne yogazAstra meM likhA hai - kutuhala vRtti se bhI sAdhaka asat AlaMbanoM kA paricaya na kreN| mujha para inakA koI prabhAva hotA hai yA nahIM aisI parIkSA karane ke lie bhI Atma viparIta padArthoM kAryoM evaM vicAroM kA sevana na kareM, kyoM ki unakA sevana karane se svayaM kA nAza ho jAtA hai|6 (176) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava ke mana ko tarala jala kI upamA dI gaI hai| jala jisake saMsarga meM AtA hai, vaisA hI bana jAtA haiN| usI prakAra mana bure saMsarga se burA aura uttama saMsarga se uttama banatA hai, isaliye yaha Avazyaka hai ki mana ko sadaiva kutsita saMsarga se bacAte rahanA caahiye| ____ aparAdhoM, burAIyoM yA asat kriyAoM kI zrRMkhalA choTe rUpa se zurU hokara Age bar3hatI jAtI hai| kahA gayA haiM, jo sAMsArika viSayoM kA dhyAna karatA hai, usake mana meM unake prati Asakti utpanna ho jAtI hai| Asakti unheM prApta karane kI kAmanA meM pariNata ho jAtI haiN| jaba kAmanA pUrI nahIM hotI, taba manuSya meM krodha vyApta ho jAtA haiN| krodha se unmatta banA huA manuSya mohamUr3ha ho jAtA haiN| moha se smRti naSTa ho jAtI haiN| smRti kA nAza ho jAne para buddhi kA nAza ho jAtA haiN| buddhi kA nAza ho jAnepara manuSya sabhI uttama karmoMse bhraSTa ho jAtA hai| usakA jIvana naSTa ho jAtA haiN| kAma, krodha Adi durguNa tathA vividha karmoM ke pariNAma pratyeka ke bhItara hote haiN| jaise vAyu, agni ko prajvalita kara detI hai, usI prakAra burA saMsarga kAma, krodha Adi ko uttejita kara detA hai| burI bAteM sunanA, burI vastuyeM dekhanA, apazabda bolanA, dUSita saMkalpavikalpa karanA Adi aise kArya haiM, jo doSoM aura vighnoM kI vRddhi karate hai| tIrthaMkara bhagavaMto ko bhI apane Atmagata zatruoM ke sAtha ghora yuddha karanA par3A to auroM kI to bAta hI kyA ? tabhI to kahA gayA hai - apanI AtmA ke sAtha hI yuddha kroN| bAhara ke yuddha se kyA hogA ? jo apane dvArA apanI AtmA ke doSoM ko naSTa kara detA haiM, vahI saccA sukha prApta karatA hai| isalie sAdhaka sadaiva yaha prayatna karatA rahe ki usake doSa, vikAra vRddhi na paayeN| vaha unheM jItane kA, niyaMtrita karane kA, miTAne kA prayAsa kareM / kutsita janoM kA saMsarga isameM bAdhaka hotA haiN| uttama purUSoM ko saMsarga AtmA ke liye bahuta duSkara hotA haiN| sadAcArI puruSoM kI saMgati meM rahane se, durguNa naSTa hote hai| sat saMgati manuSya ke doSoM ko, durguNoM ko dUra karane meM bahuta hitakara haiN| navakAra ke ArAdhaka ko kadApi kusaMgati nahIM karanA caahie| sat saMgati ke bAreM me kahA gayA hai - ___"sat saMgati buddhi kI jar3atA ko miTAtI hai| vANI meM satya kA sIMcana karatI hai| sammAna evaM unnati bar3hAtI hai| pApa kA apAkaraNa karatI haiM, use dUra karatI hai| citta meM prasannatA utpanna karatI hai| kIrti kA prasAra karatI haiN| sat saMgati kyA nahIM karatI ?"9 AMtarika vighna : AMtarika vighnoM meM kAma sabase bar3A vighna hai / kAphI vyaktiyoM meM jugAra, zikAra, madirApAna, paraniMdA Adi aneka durguNa utpanna ho jAte haiN| sadaiva sadAcArI evaM uttama (177) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSoke madhya vinaya pUrvaka rahanA cAhie / tathA brahmacarya kA bhalibhA~ti dRr3hatA pUrvaka pAlana karanA cAhiye / isameM samasta vizvake prati maitrI, nArI jAti ke prati mAtRtva bhAvanA rakhanA ucita haiN| isase vicAroMmeM pavitratA AtI hai| usase sAdhaka ko yaha mAnanA cAhiye ki yaha zarIra AtmA kA maMdira hai| isalie use pavitra rakhanA hai| brahmacarya Adi uttama guNa AtmA kI pavitratA ke hetu haiN| ___ sAdhaka ko mAdaka aura uttejaka bhojana nahIM karanA caahie| Asana, prANAyAma Adi karanA cAhiye, usase bure vicAroM kA damana hotA hai| padArthoM ke prati mana meM jo rAga yA prema hai, usako vItarAga prabhu kI ora lagAnA caahiye| aisA karane se vaha bhakti kA rupa le letA hai| AMtarika vighnoM meM krodha bhI eka bhayaMkara, vighna hai| vaha vyakti kA mAnasika saMtulana miTA detA hai| jisase krodhonmatta puruSa bure se burA kArya karate hue bhI nahIM skucaataa| krodha ke sAtha droha, IrSA, kaTuvacana, asatya Adi aura bhI aneka durguNa A jAte haiN| uname lobha, moha, mada, irSA Adi mukhya haiN| lobha tRSNA ke sAtha jur3A huA hai| tRSNA kA kabhI aMta nahIM AtA / moha kA kAraNa avidyA yA ajJAna hai / mada kA artha garva mithyA abhimAna hai| pravaMcanA, chala yA kapaTa ko mAyA kahA jAtA hai| dazavakAlika sUtra meM kahA gayA hai - "krodha, prIti kA nAza karatA hai, mAna yA mithyA abhimAna vinaya ko miTA detA hai| mAyA mitratA kA nAza karatI hai| tathA lobha saba kucha naSTa kara detA hai|"10 uttarAdhyayana sUtra meM moha Adi ke naSTa hone para jIvana meM kyA - kyA phalita hotA hai, isa para prakAza DAlate hue likhA hai - jisake moha nahIM hotA, usake duHkha kA nAza ho jAtA hai| jisake tRSNA nahIM hotI, usake moha kA nAza ho jAtA hai| jisake lobha nahIM hotA, usakI tRSNA kA nAza ho jAtA hai| jisake pAsa kucha bhI nahIM hai, jo niSparigraha hai, usake lobha kA nAza ho jAtA hai| 11 navakAra ke ArAdhaka ke lie yaha atyaMta Avazyaka hai ki vaha upara varNita bAhya aura AMtarika vighnoM se apanI rakSA kreN| yaha rakSA tabhI ho pAtI hai, jaba ina durguNoM ko apane bhItara na Ane de| ye vighna apane svabhAva se vicalita karate haiM, jo atyaMta hAniprada haiN| ____NamokAra maMtra jIvanake isa sAdhya ko pUrNa karane meM sarvAdhika sahAyaka hotA hai| yaha mahAmaMtra samagra jaina zAsana meM samAna rUpa se pratiSThA prApta hai| isalie nitya prati NamokkAra maMtra ke japa para dhArmika kSetra meM bahuta jora diyA hai| jisane AtmA ko jAnA usane sabakucha jAna liyA hai| 13 (178) Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "arihaMtomaha devo, jAvajjIvaM susAhuNo guruNo / a jiNa paNNataM tattaM, isa sammattaM maegahiyaM // " 14 arihaMta mere deva haiN| sacce sAdhu mere guru hai / jinadvArA nirupita hI tatva hai / navakAra maMtra aura zubhopayoga - zuddhopayoga - navakAra maMtra kI zakti ajor3a hai| isa maMtra ke bAremeM jo kucha bhI likhA jAye vaha kama hai| isa maMtra ke bAre meM aneka jJAniyone bar3e Adara aura pUjyabhAva se itanA likhA hai ki usakA saMkSipta vivaraNa karanA mere lie azakya hai| jo bhavya jIva isa navakAra maMtra kI ArAdhanA karatA hai, usake manakI samasta kAmanAe~ pUrNa karane meM yaha kalpavRkSa aura kAmadhenu samAna hai| duHkha, durgati, durbhAgya aura daridratA kA nAza karanevAlA yaha maMtra siddha pada prApta meM bhI anivArya hai / eka dUsarI mAnyatA ke anusAra navakAra maMtrameM navapada haiM aura navapada kA prabhAva aciMtya hai| prAcIna se prAcIna zAstra isakI mahimAkA gAna karate AyeM haiN| nau kA aMka akSaya aMka hai / arthAt yaha saMkhyA kabhI kSaya nahIM hotI, TUTatI nahIM hai / gaNitazAstra meM nau kI saMkhyA eka atyaMta camatkArI saMkhyA mAnI gaI hai| gaNitakAra, camatkAra batAnevAle kahate haiM ki "Apa apanI mana icchita saMkhyAko sIdhI jor3akara, usakA jo aMka usameM ghaTA leM / phira jo saMkhyA Apake pAsa raheM usameM se koI bhI eka aMka gupta rakhaleM aura bAkI aMka hameM batA deM / " hama binA pUche hI ApakA gupta aMka pragaTa kara sakate haiN| isakA rahasya yaha hai ki - pUrI saMkhyA ko jor3ane para nauM meM jitanA kama hogA vahI gupta aMka mAnA jaaegaa| ise guptAMka zodhana bhI kahate haiM / - nau kI saMkhyAseM saMbaMdha rakhanevAle tatvoMpara yadi hama vicAra kareM to bahuta sI aisI bAteM hama kI saMkhyA ke saMdarbha meM dikhA skeNge| tatva nau haiN| puNya ke bheda nau haiN| cakravartI kI nidhiyA~ nau hai / brahmacarya sAdhanA kI vADa nau haiN| lokAMtika deva nava haiN| isa avasarpiNI kAla meM baladeva, vAsudeva aura prativAsudeva nau haiM / sAhitya kI paribhASAmeM kAvya se rasa nau haiN| bhakti saMpradAyavAle navavidhA bhakti batAte haiN| hiMdu mAnyatAnusAra navarAtrImeM nau durgAkI pUjA hotI hai| jaina mAnyatA ke anusAra navakAra maMtra ke AraMbha ke do padameM deva tatvakA, bAdake tIna padoM meM gurutatva kA aura cUlikAke cAra padoMmeM dharma tatvakA nirupaNa milatA hai / tInoM tatvoMko milAkara navapada hotA haiM aura ye navapada akSayapada kI prApti ke lie sarvottama hai| AtmA to jJeyatva' aura jJAnatva jJAyaka' hai / 15 (179) Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha, sAdhaka aura sAdhana tInoM kA navapadameM saMgama : navakAra ke navapada ke bAre meM ciMtana karate hue AcArya zrI bhadrabAhu svAmI likhate haiM kiisa navapadameM arihaMta aura siddha ye do nirvANayogI haiN| AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ye tIna nirvANa yoga ke sAdhaka haiN| ye tInoM nirvANayoga kI sAdhanA karate haiM isalie ina tInoM ko sAdhu yA sAdhaka kahate haiN| jJAna, darzana, caritra aura tapa ye cAra nirvANa yoga ke sAdhana hai / mokSaprApta ke sAdhana haiM / 16 navakAra maMtra ke aMtima cAroM pada hameM sAdhanA kI ora le jAkara sAdhya aura lakSya prApti ke lie preraNA detA hai / navakAra maMtra meM itanI mahAna zakti hai - parama mAMgalika zakti hai / isakA hameM yathArtha paricaya karavAtA hai aura hamArI AtmAke anaMta guNoM ko jAgRta karanekA uttama kArya navakAra maMtra karatA hai| navakAra maMtra meM sAdhya aura siddha eka ho jAte haiM / sarva duHkhoMse mukti arthAt AtmAkI pUrNa zuddha avasthA - nijasvarupa kI prApti hai / bhakta aura bhagavAna donoM eka ho jAte haiN| bhakta bhagavAna ke rupameM pratiSThita ho jAtA hai / isalie hamane siddha, sAdhaka aura sAdhana kI jo bheda rekhA khIMcI hai vaha kevala vartamAna dRSTise hai| vAstavameM ina tInoM ke rupa svarupameM koI maulika aMtara nahIM hai| - mahAna adhyAtma yogI upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja vAsupUjya bhagavAna kI stutimeM masta hokara gAte haiM - prabhu ! Apa dhyeya hai, maiM dhyAtA hU~ aura ApakA ciMtana dhyAna hai / ina tInoM kA bheda miTakara maiM Apake sAtha ekAkAra ho jAU~, tanmaya ho jAU~, ekarasa ho jAU~ ! jaise dUdhameM pAnI mila jAtA hai to vaha dUdha jaisA hI bana jAtA hai| isI taraha maiM bhI ApameM lIna hokara ekarasa bana jAU~, yahI merI tamannA hai / 17 upayoga jIvakA abAdhita lakSaNa hai / upayoga jIva ke alAvA kisI bhI dravya athavA tatvameM nahIM rahatA / jIva ko bhinna samajhane ke lie upayoga ko jIvakA lakSaNa batAyA gayA hai| Agama sAhityameM jagaha-jagaha jIvakA lakSaNa upayoga hI batAyA gayA hai / jisa jIva ko AtmA athavA caitanya kahate hai vaha anAdi siddha tathA svataMtra dravya hai / upayoga ko jIva kA lakSaNa batAyA gayA hai / 18 jisameM upayoga nahIM hotA vaha jar3a hai| upayoga ke mukhya do bheda haiM / 1) darzanopayoga aura 2) jJAnopayoga / zubheopayoga se zuddhopayoga kI prApti karanA jIvakA kartavya bana jAtA hai| jaina darzana jIvakI zubha pravRttimeM bhavya puruSArtha karane kI preraNA detA hai| zubhopayoga se hI vikAsa karake zuddhopayoga taka hama pahu~ca sakate haiM / jIva navaveM graiveyaka taka calA jAveM aisA viziSTa zubharAga bhI isa jIvane anaMta bAra kiyA kiMtu zuddha caitanyasvarupa AtmAkA bhAna kiye binA lezamAtra bhI sukha nahIM milA / 199 mujhe zuddha AtmA kI anubhUti huI hai, vahI maiM hU~ / zuddhasvarupa kA mujhe AnaMdamaya (180 ) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava huA hai| anubhuti se alaga merA AtmA nahIM hai| 20 navakAra maMtra sabase pahale hameM azubhapayoga se bacAtA hai| zubhabhAva yA upayoga meM pravRtta karake zuddha meM hameM sthita karatA hai / jIvakA yaha svAbhAvika kramika vikAsa hai| navakAra maMtra aura zubhopayoga se hamArI nivRtti hotI hai| zubhameM hama pravRtta hote haiM aura zuddha meM lIna hokara paramatatva kI prApti kara sakate haiM / aura paramAtmA pada kI gauravAnvita sthiti prApta kara sakate haiM / upayoga ke bheda jIva kA jo bodha vyApAra hai use upayoga kahate haiN| jIvameM cetanA zakti hone se use bodha hotA hai| AtmA meM anaMtaguNa paryAya hai, paraMtu unameM upayoga mukhya hai / vaha svapara prakAzaka hai| isalie AtmA kA lakSaNa batAyA gayA hai| 21 jJAna ke ATha aura darzana ke cAra ye saba milAke upayoga ke bAraha prakAra hote haiM / a) jJAna ke pA~ca prakAra : 1) matijJAna, 2) zrutajJAna 3) avadhijJAna 4 ) mana: paryAya jJAna aura 5) kevala jJAna ba) ajJAna ke tIna prakAra : 1) mati ajJAna, 2) zruta ajJAna aura 3) vibhaMga jJAna ka) darzana ke cAra prakAra: 1) cakSudarzana 2) acakSudarzana 3) avadhidarzana aura 4) kevaladarzana 22 1 upayoga ke bAraha prakAroMmeMse pA~ca prakAra kA samyak jJAna aura tIna prakAra kA ajJAna sAkAra upayoga hai / cAra prakArakA darzana anAkAra upayoga hai| upayoga jIva kA abAdhita lakSaNa hai / 23 jise jIva, AtmA athavA caitanya kahate haiM / vaha anAdi, siddha tathA svataMtra dravya hai / jIvake arupI hone se iMdriyoMdvArA usakA jJAna nahIM hotA / saMsAra jar3a aura cetana padArthoMkA mizraNa hai| usameM se jar3a aura cetana kA vivekapUrvaka nizcaya upayoga sehI hotA hai / jisameM upayoga nahIM hotA vaha jar3a hai / 24 upayoga ke bheda kI vistRta carcA yahA~ Avazyaka nahIM hai, phira bhI hama kaha sakate hai ki tIrthaMkara janmaseMhI tIna jJAnoM ko prApta karake sva- para kalyANa ke lie jJAna kA upayoga karate haiM / svayama dIkSA aMgIkAra karane ke bAda manaH paryavajJAna kI prApti unheM hotI hai aura tapa Adi sAdhanA se kevala jJAna kI prApti unakA aMtima lakSya hotA hai / kevalajJAna prApta hone ke bAda hI ve tIrthakI sthApanA karate haiM, dezanA dete haiM aura nirvANa pada prApta karate haiM / I (181) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka ko kaisA upayoga rakhanA cAhiye : jisameM caitanya hai use jIva kahate hai| upayoga lakSaNa aura caitanya lakSaNa meM koI bheda nahIM hai| jJAna kA artha hai jAnane kI zakti aura darzanakA artha hai dekhane kI zakti / jo apane ina guNoM ko kisI bhI avasthAmeM nahIM chor3atA,arthAta, cAhe nidrAvasthA ho, cAhe jAgRta avasthA ho, yA to svapnAvasthA ho / jIva kA yaha kartavya hai ki - hameMzA ke lie ina guNoM se yukta rahanA caahie| jisameM jJAna zakti nahIM hai vaha jar3a athavA ajIva hai| jo bhinna - bhinna prakAra ke karma karanevAlA, karmoM ke phala bhoganevAlA, karmoM ke kAraNa bhinna- bhinna gatiyoMmeM jAnevAlA hai aura samasta karmoM ko naSTa kara, parama pada ko prApta karanevAlA hai vaha AtmA jIva hai| 25 saMkSepameM aisA kahanA cAhie ki- jIva ko apanA jJAnopayoga acchI taraha se karanA caahie| jIva aura caitanya abhinna hai| jIva ke alAvA anya padArtha svapara kA jJAna aura hitAhita kA viveka nahIM kara sakate, isalie jIva kA lakSaNa caitanya batAyA gayA hai| jIvasukha kI abhilASA karatA hai aura du:khase DaratA hai / jIva - ahitakArI kriyA karatA hai aura usakA phala bhogatA hai| jIvakA upayoga zubha honA caahie| zubha se zuddha kI ora gati karanA usakA kartavya bana jAtA hai, aura aMtameM siddha pada kI prApti ke lie upayoga kI pravRtti karanA usakA lakSya honA caahiye| vyakti padArthoMkA parityAga karake himAlaya kI guphAoMmeM jA pahuMce to bhI usake mana se padArthoM ke viSayameM rAga-dveSa, Asakti, mamatva aura moha nahIM chUTate, tabataka vaha saMsAra se mukta nahIM ho sktaa| vikAroM aura vikalpoM se yaha saMsAra bharA huA hai| ina donoMkA parityAga karanA saMsAra se mukta honA hai| saMsAra kA aMta karanA hai| to jIva kA yaha kartavya hai ki apane jJAnopayoga aura darzanopayoga kA saMsAra se mukta hone ke lie kAryAnvita karanA caahie| apanI cetanA ko jAgRta rakhake Atma sAkSAtkAra yA to parama pada kI prApti ke lie bhavya puruSArtha karanA caahie| manISIyoM aura jJAniyoM kA upayoga ke prati Adara - ___ jJAniyone zubhopayoga kA bar3A mahattva dikhAyA hai| jIva apane zubhopayoga ko jitanI jAgRti se apane jIvana, vyavahAra meM prayoga kareMge utanI hI tIvra gatise use zubha phala kI prApti hogii| saMsAriyoM ko zubha aura azubha donoM prakAra kI pravRtti karanI par3atI hai , magara zubha pravRtti kI ora usakA vizeSa lakSya honA cAhie / 26 / cetanA ke tIna prakAra kA zAstrakAroMne varNana kiyA hai| 1) karmaphala cetanA 2) karma cetanA 3) jJAna cetanA ina tInoM prakAra kI cetanAmeM jJAna cetanA ko adhika mahattva diyA gayA hai| (182) Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadehAvasthA ke pare pahu~ce hue siddha jIva kevala zuddhajJAna cetanA kA anubhava karate haiN| eka dUsarI mAnyatA ke mutAbika saMsArI jIva hI jJAna cetanA kA apane jIvana meM prayoga kara sakate haiM aura prAraMbhika karmaphala kI maryAdAoMko dUra karake uttama pada kI prApti kA puruSArtha kara sakate haiN| __ AtmA ke sAre paryAya eka jaise nahIM hote| paryAyoMkI bhinna-bhinna avasthAoM ko bhAva kahate haiM aura zAstrakArone karmabaddha jIva kI pA~ca bhAvoMmeM vizeSatA dikhAI hai| tatvArtha sUtrameM bhI aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audAyika aura pAriNAmika - jIva ke ye pA~ca bhAva batAye gaye haiN| 27 ___eka dUsarI mAnyatA ke anusAra jIva ke tIna bhAva haiN| 1) zubha 2) azubha 3) zuddha / inameM se kisI bhI bhAva ke rupameM vaha pariNamana karatA hai| agara AtmA apariNAmI hotA to yaha saMsAra bilkula nahIM hotaa| kisI bhI padArtha kA astitva dravya, guNa, paryAyamaya hai| AtmA jaba zuddhabhAva rupameM pariNata hotA hai taba vaha nirvANa sukha prApta kara letA hai| jaba vaha zubhabhAva rUpameM pariNamana karatA hai taba vaha svargasukha prApta kara sakatA hai aura jaba azubhabhAvameM pariNamana karatA hai taba hIna manuSya, nArakI yA pazu banakara- cirakAla taka isa saMsArameM bar3e kaSToMse bhramaNa karatA hai| 28 tInoM bhAvoMko darzAkara jJAniyone spaSTa saMketa diyA hai ki jisa jIva ke bhAva zubha hote haiM, jo dayAlu hotA hai vaha jIva puNyazAlI mAnA jAtA hai| arihaMta, siddha aura sAdhu kI bhakti, dhArmika vRtti, navakAra maMtra kA japa, dhyAna aura Adara karanA yaha zubha bhAva haiN| anukaMpA aura prema se maitrI aura kSamAse yaha saMsArake sabhI prANiyoM ke sAtha zubha vyavahAra rakhanese zubhopayoga hotA hai| aura yahI saccA upayoga hai| isa zubhopayoga se krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi maMda karane meM sahAyatA milatI hai aura manuSyatva kI prApti hotI hai| uttama mAnavIya guNoMkA vikAsa hotA hai| 29 . Sar3Avazyaka aura navakAra maMtra Sar3Avazyaka aura navakAra maMtra : Agama graMtha Avazyaka sUtrameM zrAvakAcAra kA saMpUrNa Alekhana kiyA gayA hai| bhagavAna mahAvIra ne caturvidha saMghakI sthApanA karake sAdhu-sAdhvi ke lie samAcArI aura zrAvakazrAvikA ke lie zrAvakAcAra kA vigatapUrNa nirupaNa kiyA hai| isa nirupaNa kA pradhAna uddezya (183) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha hai ki - sAdhaka pratidina Sar3Avazyaka meM pragati kareM aura mAnava jIvana ko sArthaka kreN| karma-baMdhana se mukti pAne ke lie aura svasvarupa kI yathArtha anubhUti ke lie Sar3Avazyaka mahAna upakArI siddha ho sakate haiN| Sar3Avazyaka meM sAmAyika taka pahu~cane ke lie sAdhaka ko pUrI jAgRti aura parama puruSArtha karanA anivArya bana jAtA hai jaina darzanameM Sar3Avazyaka nimna likhita haiN| 1) sAmAyika 2) caturviMzatistava 3) guruvaMdana 4) pratikramaNa 5) kAryotsarga aura 6) pratyAkhyAna sAmAyika yaha sabase pahalA Avazya hai| 30 pratyeka jaina ke lie pratidina sAmAyika karanA nitAMta jarUrI hai| sAmAyika kI pratiSThA ke bAremeM jitanA bhI likhA jAye utanA kama hai| sAmAyika se samatA bhAvameM vRddhi hotI hai| sAmAyika kriyA daramyAna sAdhaka pApa karmoMse mukta hokara AtmaciMtana karake Atma samAdhi kI ora pragati kara sakatA hai| 31 sAmAyika ko AtmasAkSAtkAra kI anubhUti kA sAdhya aura sAdhana donoM kahA gayA hai| jisa taraha zarIra ke poSaNa ke lie khurAka kI jarurata hotI hai Thika usI taraha AtmA ke poSaNa ke lie khurAka kI jarurata hotI haiN| yadi zarIra ko khurAka na mileM to zarIra nirbala aura tejahIna ho jAyegA, usI taraha AtmA bhI khurAka ke abhAva meM tejahIna ho jaayegii| AtmA khurAka ke abhAva meM usakA Atmabala kamajora ho jaaegaa| jisa taraha zarIra kI khurAka anna hai vaisehI AtmA kI khurAka - sAmAyika hai| sAmAyika samabhAva aura satyakI upAsanA hai| sAmAyika jIvana ke aMdhere ko dUra kara jIvana ko ujAlA pradAna karatI hai| sAmAyika AkulatA rahita jIvana jInekA mUlamaMtra hai / saMsArameM jitane bhI du:kha-darda,kleza ragar3e-jhagar3e aura viSamatAyeM hai ve saba samabhAva dhAraNa karane sehI dUra hote hai / sAmAyika samabhAvakI hI sAdhanA hai| jaise jaise jIvana meM samabhAva bar3hatA hai vaise-vaise jIvana ke du:kha, sukhoMmeM badalane zuru ho jAte haiM / isa taraha sAmAyika se jIvanakI viSamatAe~ samatAmeM badala jAtI hai| isa taraha sAmAyika jIvana ke utthAna kA amogha upAya hai| sarvajJa prabhudvArA pratipAdika sAmAyika mokSa kA aMga-pradhAna kAraNa hai| jaisa caMdana to svayaM ko kATanevAlI kulhADI ko bhI apanI zItalatA aura surabhi hI detA hai, vaise hI sAmAyika vratI-saMta-mahAtmAoM ko bhI koI dveSavaza kitanA hI paritApa, kaSTa, nindAdise du:khI kareM to bhI ve use apane suhRd-bhAvase sukhI hI banAte hai| 32 ___ upAdhyAya zrI amaramunIjI sAmAyika - sUtra nAmaka graMthameM likhate haiM - sAmAyika kI sAdhanA hRdaya ko vizAla banAne ke lie hai| ataH eva jaba taka sAdhaka kA hRdaya vizva (184) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premase pariplAvita nahIM ho jAtA, taba taka sAdhanA kA suMdara raMga nikharahI nahIM pAtA / 33 sAmAyika ko sAdhya aura sAdhana donoM kahA gayA hai| sAmAyika karane se pratyAkhyAna Adi kI zuddhi hotI hai aura sAmaika ke lie pratyAkhyAnAdi Avazyaka anivArya hai| sAmAyika kI kriyA namo - namaskAra se hotI hai aura navakAra maMtra meM sAmAyika kA samAveza huA hai| itanAhI nahIM, zAstrakArone navakAra maMtra meM Sar3Avazyaka kA bhI gaurava se varNana kiyA 1)namo = sAmAyika Avazyaka - samabhAva, samatA 2)arihaMtANaM - caturvizati stava - vItarAgadevakI stuti siddhANaM 3)AyariyANaM uvajjhAyANaM - guruvaMdana - gurudevoMko vaMdana - namaskAra / loe savvasAhUNaM 4) eso paMca namukkAro savva pAvapaNAsaNo - pratikramaNa - pApase, adharma se dharma kI ora lauTanA / 5)maMgalANaM ca savvesi = kayotsarga - dehabhAva kA visarjana 6) paDhamaM havAI maMgalaM = pratyAkhyAna = gurusAkSIse svecchAse pratijJA lenA 34 zrAvakAcAra kI pratyeka kriyA ke sAtha isa mahAmaMtra kA ghaniSTa saMbaMdha hai / dhArmika evaM laukika sabhI kRtyoM ke prAraMbha meM zrAvaka isa mahAmaMtra kA smaraNa karatA hai aura smaraNa mAtra se hI use Atmasvarupa kA bodha hotA hai / saMsAra kI samasta bAdhAoM ko dUra karanevAlA yaha maMtra SaDAvazyaka kI paripUrNa samajha ke lie aura kriyA ke lie bahuta upakArI hai / namaskAra sehI vyakti kA aham aura garva kA khaMDana hotA hai aura vaha samAdhikI ora Age bar3ha sakatA hai| __ Avazyaka sUtrameM gaNadhara bhagavaMtone Avazyaka ke bAre meM bahuta hI vigatapUrNa varNana kiyA hai| Avazyaka kI vyAkhyA karate hue likhate haiM ki, jo prazasta guNoMse AtmAko saMpanna karatA hai vaha Avazyaka hai| 35 Avazyaka jaina sAdhanA kA prANa hai| jaina dharma meM doSoM kI vizuddhi ke lie aura guNoMkI abhivRddhi ke lie Avazyaka haiN| Avazyaka se Atmazodhana kI pravRtti vegavaMtI hotI hai| isa sAdhanA aura ArAdhanA se AtmA zAzvata sukhakA anubhava kareM, karmamala ko naSTa kara samyakdarzana, samyaka jJAna aura cAritra se adhyAtma ke Aloka (185) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko prApta kareM yaha Avazyaka hai| 36 apanI bhUloM ko nihArakara una bhUloM ke pariSkAra ke lie kucha kriyA karanA Avazyaka hai / Avazyaka kA vidhAna zramaNa ho yA zramaNI ho, zrAvaka ho yA zrAvika ho - sabhI ke lie hai / 37 anuyogadvArA sUtra Avazyaka ke ATha paryAyavAcI nAma diye gaye hai / 1) Avazyaka 2) avazyakaraNIya 3) dhruva nigraha 4) vizodhi 5) adhyayana SaTakavarga 6) nyAya 7) ArAdhanA aura 8) mArga ina nAmoMmeM kiMcita artha bheda hone para bhI sabhI nAma samAna artha ko vyakta karate haiM / 38 - prathama aura aMtima tIrthaMkara ke zramaNoM ke lie yaha niyama hai ki ve anivArya rupa se Avazyaka kreN| yadi zramaNa aura zramaNiyA~ Avazyaka nahIM karate haiM to zramaNa dharma se cyuta ho jAte haiN| Avazyaka niryuktimeM spaSTa rupase likhA hai ki prathama aura carama tIrthaMkaroMke zAsanameM pratikramaNasahita dharma prarupita kiyA gayA hai| 39 zrAvakoM ke lie bhI yaha dainika kartavya hai / yahI kAraNa hai ki zvetAMbara paraMparAmeM bAlakoM ko dhArmika adhyayana kA prAraMbha Avazyaka sUtrasehI karAyA jAtA hai| anuyogadvAra sUtrameM inake nAma isa prakAra diye gaye haiN| 1) sAvadyayoga virati ( sAmAyika) 2) utkIrtana (caturviMzatistava) 3) guNavat pratipattI (gurupAsanA yA vaMdana ) 4)skhalIta niMdanA (pratikramaNa ) 5) vraNacikitsA (kAyotsarga - dhyAna - zarIra se mamatvakA tyAga ) 6) guNadhAraNa (pratyAkhyAna - niyama grahaNa ) pratyeka Avazyaka kA saMkSipta vivaraNa nimnalikhita hai 1) sAmAyika - chaH Avazyaka meM sAmAyika prathama Avazyaka hai / vaha jaina AcAra kA sAra hai / sAmAyika zramaNa aura zrAvaka donoM ke lie Avazyaka hai / 40 zramaNoM ke lie yaha prathama cAritra hai / to gRhastha sAdhakoMke lie cAra zikSAvratoMmeM prathama zikSAvrata hai / AcArya haribhadrane to spaSTarupa se kahA hai ki jo sAmAyika karatA hai aura samabhAvameM sthita rahatA hai vaha ni:saMdeha mokSa ko prApta kregaa| sAmAyika vizuddha sAdhanA aura isa sAdhana se jIva ghAtIkarmoM - - (186) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko naSTa kara kevala jJAna ko prApta kara letA hai|41 ___mana, vacana aura kAya kI duSTavRttiyoMko rokakara apane nizcita lakSya kI ora dhyAna ko keMdrita kara denA sAmAyika hai / sAmAyika karanevAlA sAdhaka mana,vacana aura kAya ko vazameM kara letA hai| viSaya, kaSAya aura rAga-dveSa se alaga rahakara sadA hI samabhAvameM sthita rahatA hai / AcArya bhadrabAhu ne kahA hai - jo sAdhaka trasa aura sthAvara rupa sabhI jIvoMpara samabhAva rakhatA hai usakI sAmAIka zuddha hotI hai| 42 unakA hI dUsarA kathana hai ki jisakI AtmA saMyama meM, tapameM, niyamameM saMlagna rahatI hai, usIkI sAmAyika zuddha hotI hai|43 AcArya jinabhadra gaNi kSamA zramaNane sAmAyika ko caudahapUrva kA arthapiMDa kahA hai|44 ___ upAdhyAya yazovijayajIne sAmAyika ko saMpUrNa dvAdazAMgI rupa jinavANI kA sAra rupa batAyA hai|45 bhagavatI sUtrameM varNana hai ki- kAlAsyavesI anagAra ke samakSa tuMgiyA nagarI ke zramaNo pAsakone jijJAsA prastuta kI thI ki - sAmAyika kyA hai ? aura sAmAyika kA artha kyA hai ? kAlAsyavesI anagArane spaSTarupase uttara diyA - "AtmA hI sAmAyika hai aura AtmA hI sAmAyika kA artha hai|"46 tAtparya yaha hai ki - jaba AtmA pApamaya vyAparoMkA parityAgakara samabhAvameM sthita rahatA hai, taba samAyika hotI hai| sAmAyika meM sAdhaka bAhya dRSTi kA parityAga kara aMtaradRSTi ko apanAtA hai, viSamabhAva kA parityAga kara samabhAvameM sthita rahatA hai, parapadArthoM se mamatva haTAkara nijabhAvameM sthita hotA hai| ___ AcArya jinadAsa gaNi mahattarane sAmAyika Avazyakako AdyamaMgala mAnA hai|47 jitanebhI vizvameM dravyamaMgala hai, ve sabhI dravyamaMgala, amaMgala rupameM parivartita ho sakate haiM aura sAmAyika aisA bhAva maMgala hai jo kabhI bhI amaMgala nahIM ho sakatA / samabhAva kI sAdhanA maMgaloMkA mUlakeMdra hai| anaMtakAlase isa virATa vizvameM paribhramaNa karanevAlA AtmA yadi eka bAra bhI bhAva sAmAyika grahaNa karale to vaha sAta, ATha, bhavase adhika saMsArameM paribhramaNa nahIM krtaa| sAmAyika aisA pArasamaNi hai ki - jisake saMsparza se anaMta kAla kI mithyAtva Adi kI kAlimAse AtmA mukta ho jAtA haiN| sAmAyika ke pAtra bheda se do bheda hote haiN| 1) gRhastha kI sAmAyika 2) zramaNa kI sAmAyika 48 gRhastha kI sAmAyika paraMparAnusAra eka muhUrta yAne 48 miniTa kI hotI hai, adhika (187) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya ke lie vaha apanI sthiratA ke anusAra sAmAyika vrata kara sakatA hai| zramaNa kI sAmAyika yAvajjIvana hotI hai| AcArya bhadrabAhune sAmAyika ke tIna bheda batAye hai| 1) samyak sAmAyika 2) zruta sAmAyika 3) cAritra sAmAyika 49 samabhAva kI sAdhanA ke lie samyaktva anivArya hai| 1) samyak sAmAyika - ___ maiM AtmA hU~, zarIra nahIM, maiM cetana hU~, jar3a nhiiN| maiM jIva hU~ pudgala nahIM aisI parama zraddhA jagAnevAlI sAmAIka ko samyak sAmAyika kahA jAtA hai / isa sAmAIkameM AtmatatvakA paramazraddhA se anubhava mahasUsa kiyA jAtA hai aura deha bhAva gauNa bana jAtA hai yA vidA le letA hai| 2) zruta sAmAyika - jisako samyak darzana prApta huA hai vaha saMpUrNa zraddhA se jaina dharma kA abhyAsa kareM aura zrutajJAnameM vRddhi karane kA samyak puruSArtha kareM, abhyAsa karanese usakA jJAna nirmala bana jAe aura samyakatva kI vRddhimeM vaha apanI zaktiko upayoga meM lAveM aura sAmAyika daramyAnabhI samatA guNa kI prApti ke lie vItarAga paramAtmA ko pUrI zraddhAse prArthanA kareM, ise zruta sAmAyika kahA gayA hai| 3) cAritra sAmAyika - jJAniyone cAritra zabda kA bar3A hI suMdara vivaraNa diyA hai aura darzAyA hai ki - bAhya aura AbhyAMtara vizuddhihI saccA cAritra hai| zAstrakArone yaha bhI batAyA hai ki - bAhyazuddhi prApta karanA sarala hai lekina AMtarika zuddhi prApta karanA kaThIna hai| "upara se acchA - acchA bhItara kI rAma jAne" aisI eka kahAvata hai| isa kahAvata meM yaha darzAyA gayA hai ki - dUsaroM ke sAtha hamArA bAhya vyavahAra to bahuta suMdara ho sakatA hai, dUsaroM ko hama apane vyavahAra se prabhAvita bhI kara sakate haiM lekina viSaya aura kaSAya se jaba taka hameM mukti prApta na ho sake taba taka cAritra sAmAyika kI saphalatA kA saMbhava hI kahA~ hai ? aMtarabAhya saMpUrNa vizuddhi vikasita karane ko hI cAritra sAmAyika kahA jAtA hai| 50 ____sAmAyika eka AdhyAtmika sAdhanA hai| isalie isameM jAtipA~ti kA prazna hI nahIM uThatA / harikeza muni-51 jAti se atyaMja the para sAmAyika kI sAdhanA se ve devoMdvArA bhI arcanIya bana gye| arjuna mAlAkAra52 jo eka dina krUra hatyArA thA pratidina vaha sAta jIvoM (188) Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI hatyA karatA thA aura saba usase bhayagrasta parezAna the| usakI krUratA ko dUra karane kA kisI ko koI upAya nahIM milatA thA, aisA hatyArA sAmAyika kI sAdhanA ke prabhAva se dayAlu bana gayA, usane hiMsA kA tyAga kiyA aura kaSTa ko uThAkara zeSa jIvana sAmAyika meM vyatIta karake mukti ko prApta kara gyaa| sAmAyika ke dravya sAmAyika aura bhAva sAmAyika ye do mukhya bheda haiM / sAmAyika grahaNa karane ke pUrva jo vidhi vidhAna kiye jAte hai - jaise ki - Asana bichAnA pUMjanI raMjoharaNa, mukhavastrikA Adi dhArmika upakaraNa ekatrita karake eka sthAna para avasthita honA dravya sAmAyika hai / dravya sAmAyika meM Asana, vastra, rajoharaNa (gochA, pUMjanI) mukhavastrikA, mAlA Adi vastuoM svaccha aura sAdagIpUrNa honI cAhiye / ve raMgabiraMgI na hokara zveta hone caahie| zveta raMga zukla aura zubhadhyAna kA pratika hai| bhAva sAmAyika vaha hai jisameM sAdhaka AtmabhAvameM sthita rahatA hai| sAmAyika meM dravya aura bhAva donoM kI AvazyakatA hai| sAmAyika jaina sAdhanA kI vizuddha sAdhanA paddhati hai aura pratyeka jaina ke lie yaha eka anivArya sAdhanA hai| samasta prANiyoM ke prati samabhAva - rAga-dveSa kA abhAva sAmAyika hai| iSTa-aniSTa Adi viSamatAoM meM rAgadveSa na karanA, balki sAkSIbhAva se unakA jJAtA - draSTA banakara eka mAtra zuddha caitanyamAtra (samatAsvabhAvI AtmA) meM sthita rahanA, sarva sAvadyayogoMse virata rahanA sAmAyika hai| 53 ___ bhagavAna mahAvIra svAmIne apanI aMtima dezanAmeM uttarAdhyayana sUtrake untIsave adhyayanameM sAmAyikase jIva kyA prApta karatA hai ? isa prazna ke uttarameM bhagavAna ne kahA ki- sAmAyika se jIva sAvadha yogoMse viratI ko prApta hotA hai|54 ___adhArmika pravRttikA tyAga karake samabhAvameM sthita rahanA, zrAvakoMko vratameM sAmAIka, vrata karane kA nirdeza hai|55 bauddha aura vaidika dharma kI sAdhanA paddhatI : zramaNa saMskRtimeM sAmAyika vizuddha sAdhanA paddhati hai| isa sAdhanA paddhati kI tulanA AMzika rupa se anya dharmoMkI sAdhanA paddhati se kI jA sakatI hai| bauddha dharma zramaNasaMskRti kI hI eka dhArA haiN| usa dhArAmeM sAdhanA ke lie aSTAMgika mArga kA nirupaNa hai / 56 (189) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAMgika mArga meM sabhI ke Age samyak zabda kA prayoga huA hai jaise - samyak - saMkalpa, samyak vacana, samyak-karmAMta, samyak AjIva, samyak vyAyAma, samyak smRti aura samyak samAdhi | bauddha sAhityameM jo samyak zabda kA prayoga sama ke artha meM hai, kyoMki pAlI bhASAmeM jo sammA zabda kA sama aura samyak donoM rUpa banate haiM / yahA~ jo samyak zabda artha-dveSa ko nyUna karanA hai| rAgadveSa kI mAtrA kama hogI tabhI sAdhaka samatvayoga kI ora Age bar3ha sakatA hai / aSTAMgika mArga kA aMtima mArge samyak samAdhi hai / saMyukta nikAya meM tathAgata buddhane kahA- "jina vyaktiyone dharma ko sahI rupase, jAna liya hai, jo kisI, mata, pakSa yA vAda meM ulajhe hue nahIM haiM ve sambuddha haiM samadRSTA haiM aura viSama sthitiyoM meM bhI unakA AcaraNa sama rahatA hai / "57 saMyuttanikAya meM anya sthAna para buddhane spaSTa kA hai - AryoMkA mArga sama hai / Arya viSama sthiti meM bhI sama kA AcaraNa karate haiM / 58 majjhimanikAya meM rAga-dveSa, moha ke upazamana ko hI parama Arya upazamana mAnA hai 19 suttanipAta meM kahA gayA hai - jisa prakAra maiM hU~ vaise hI saMsAra ke sabhI prANI haiM / ataH sabhI ko apane samAna samajhakara AcaraNa karanA caahie| 60 bauddha darzana meM mAdhyasthavRtti kA mUla AdhAra samatva hI hai / isa lie bauddha dharma meM samabhAva ko sAdhanA kA aMga mAnA hai / bauddha graMthoMmeM sAmAyika kA nirupaNa nahIM hai, para samAyika kA mUla samabhAva hai, isakA ullekha jarura kiyA hai| vaidika paraMparA ke graMthoMmeM samatvayoga kI carcA huI hai / zrImad bhagavat gItA vaidika paraMparAkA pratinidhI graMtha hai| usameM samatva ko hI yoga kahA hai| 61 jJAna, karma, bhakti, dhyAna Adi kA uddezya samatva hai / samatva ke binA jJAna, ajJAna hai| jisameM samatvabhAva hai vahI yathArtha jJAnI hai| 62 binA samatA ke karma akarma nahIM banatA, samatva ke abhAvameM karma kA bandhakatva banA rahegA / 63 samatva ke binA bhakta bhI saccA bhakta nahIM hai / samatva se ajJAna jJAna rupameM parivartita hotA hai aura vaha jJAna yoga ke rupameM jAnA jAtA hai| gItAkAra kI dRSTise svayaM paramAtmA brahma sama hai|64 jo vyakti samatvameM avasthita rahatA hai, vaha parAmAtmabhAva meM hI avasthita hai / 65 navama adhyAya meM zrIkRSNane vIra arjUna ko kahA - "he arjuna ! maiM sabhI prANiyoMmeM sama ke rupameM sthita hU~ / 66 gItAkAra kI dRSTi se samatvakA kyA artha hai ? isapara ciMtana karate hue AcArya zaMkara ne likhA hai - samatva kA artha tulyatA hai, AtmavatdRSTi hai / sabhI ko sukhapriya hai duHkha apriya hai / vaha kisIke prati pratikUla AcaraNa nahIM karatA haiM / vahI samadarzI hai| sabhI prANiyoM ke prati Atmavat dRSTi rakhanA samatva hai / 67 samatvayogI (190) Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka cAhe anukUla sthitimeM ho, cAhe pratikUla sthiti meM ho, cAhe sammAna mile cAhe tiraskAra mile, cAhe siddhike saMdarzana ho, cAhe asiddhi prApta ho, to bhI vaha sabhI sthitiyoM ma rahatA hai| zrIkRSNane arjuna se kahA - "jo sukha - duHkhameM samabhAva rakhatA hai, jo iMdriyoMke viSaya sukhameM Akula-vyAkUla nahIM hotA, vahI mokSa / amRtatva ke adhikArI hai / 68 gItA ke aThArahaveM adhyAyameM zrIkRSNane bahuta hI spaSTa zabdoMmeM kahA- jo samatva bhAvameM sthita hota hai, vahI merI parama bhakti ko prApta kara sakatA hai / 69 isa prakAra gItAmeM samatvayoga kA svara yatra-tatra mukharita huA hai / Aja vizva meM samatvayoga ke abhAvameM viSamatA kI kAlI ghaTAe~ maMDarA rahI hai / jisase vyakti, samAja aura rASTra parezAna hai| samatvayoga jIvana ke vividha pakSoMmeM isa prakAra samanvaya sthApita karatA hai, jisase vyaktigata aura sAmAjika jIvana ke saMgharSa naSTa ho jAte hai / yadi samAja aura rASTra ke sabhI sadasyagaNa usake lie prayatnazIla hoM / samatvayoga se vaicArika durAgraha samApta ho jAtA hai aura sneha kI saritA pravAhita hone lagatI hai / jIvana ke saMgharSa samApta ho jAte haiN| vaicArika jagat ke saMgharSa kA mUla kAraNa Agraha, durAgraha hai| durAgraha viSa se mukta hone para manuSya satya ko sahaja rupa se svIkAra kara letA hai / samatvayogI sAdhaka na vaicArika dRSTi se saMkucita hotA hai aura na usameM bhogAsakti hI hotI hai / isalie usakA AcAra nirmala hotA hai aura vicAra udAtta hote haiM / vaha jIo aura jIne do Live and let live ke siddhAMta meM vizvAsa rakhatA hai / isa prakAra hama dekhate haiM ki - samatvayoga ke dvArA gItAkAra ne samabhAva kI sAdhanA para bala diyA hai / sAmAyika Avazyaka meM na rAga apanA rAga AlApatA hai aura na dveSa apanI jAdUI bIna bajAtA hai| vItarAga aura vitRSNa banane ke lie yaha upakrama hai / yaha vaha kImiyA hai jo bheda vijJAna kI aMgulI pakar3akara samatA kI sunaharI dharA para sAdhaka ko sthita karatA hai / yaha sAdhanA jIvana ko sajAne aura sa~vArane kI sAdhanA hai / 70 2) caturviMzatistava : dUsarA Avazyaka caturviMzatisvata hai| sAmAyika meM sAvadyayoga nivRtta rahane kA vidhAna kiyA gayA hai| sAvadya yoga se nivRtta rahakara sAdhaka kisI na kisI AlaMbana ko avazya grahaNa karatA hai / jisase vaha samabhAvameM sthira raha sake / isalie sAmAyika meM sAdhaka tIrthaMkara devoM kI stuti karatA hai / RSabhadeva se lekara vartamAnakAlIna cobIsa tIrthaMkaroM kA stava arthAt - guNotkIrtana hai|' 71 tIrthaMkara tyAga aura vairAgya kI dRSTi se, saMyama sAdhanA kI dRSTi se mahAna hai / unake (191) Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA utkIrtana karane se sAdhaka ke aMtara meM AdhyAtmika bala kA saMcAra hotA hai| usakA ahaMkAra dUra ho jAtA hai / saMsArameM jo zubhatara paramANu hai unase tIrthaMkara kA zarIra nirmita hotA hai, isalie rupakI dRSTi se tIrthaMkara mahAna hai| tIrthaMkara avadhijJAnana Adi tIna jJAna ke sAtha janma lete haiN| dIkSA aMgIkAra karate hI unheM manaH paryavajJAna prApta ho jAtA hai aura usake pazcAt unameM kevalajJAna kA divya Aloka prakAzita hotA hai, ataH jJAna kI dRSTi se tIrthaMkara mahAna hai| darzana kI dRSTi se tIrthaMkara kSAyika samyakatva ke dhAraka hote haiN| unakA caritra uttarottara vikasita hotA hai| jJAna, darzana aura caritra ke sAtha hI dAnameM bhI unakI koI kSamatA nahIM kara sakatA / tapake kSetrameM tIrthaMkara kIrtimAna sthApita karate haiM aura bhAvanA kSetra meM bhI tIrthaMkaroM kI bhAvanA uttarottara nirmala hotI jAtI haiN| tIrthaMkara bananA AsAna nahIM haiN| tIrthaMkara banane ke lie aneka bhavoMkI sAdhanA apekSita hai| tIrthaMkara ke guNoMkA utkIrtana karane se hRdaya pavitra hotA hai / vAsanAe~ zAMta hotI hai, saMcita karma naSTa ho jAte haiN| jaba hama tIrthaMkaroM kI stuti karate haiM to pratyeka tIrthaMkara kA eka ujjvala Adarza hamAre sAmane rahatA hai / 72 tIrthaMkaroM kI stuti mAnavameM apane pauruSa ko jAgRta karane kI preraNA detI hai| AtmA hI paramAtmA hai| karmabaddha jIva hai, to karma mukta zIva hai| isalie yadi maiM bhI tIrthaMkara kI taraha prayatna karU~ to maiM bhI unake samAna bana sakatA hU~ / lekina phira bhI jaina darzana kevala tIrthaMkara kI prArthanA karane se sAdhaka ko mukti mile aisA svIkAra nahIM karatA hai / vyaktikA puruSArtha hI use mukti kI ora Age le jAtA hai / tIrthaMkaroM kA pAvana smaraNa hI pApa ko naSTa kara detA hai / 73 zrIkRSNane arjuna ko spaSTa zabdoMmeM kahA thA ki - tuma merI bhakti karo, maiM tumheM sabhI pApoMse mukta kara duuNgaa| bhagavAna mahAvIra ne bhI kahA hai - maiM bhaya se rakSA karane vAlA huuN| 74 tathAgata buddha ne kahA- jo mujhe dekhatA hai, vaha dharma ko dekhatA hai / 75 'sAdhaka ko aMtarmAnasa meM jisa prakAra kI zraddhA / bhAvanA balavatI hogI, usI prakAra kA usakA jIvana banegA isalie gItAkArane kahA hai - zraddhAmayo'yaM puruSaH yo yacchraGghaH sa eva saH / 76 zrI uttarAdhyayana sUtrameM - caturviMzatisvata karane se kisa sadguNa kI upalabdhi hotI hai ? isa prazna kA samAdhAna karate hue bhagavAna mahAvIra ne kahA- caturviMzati stava karane se darzana kI vizuddhi hotI haiN| 77 samyaktva vizuddha hotA hai / upasarga aura pariSahoM ko samabhAva se sahana karane kI zakti vikasita hotI hai aura tIrthaMkara banane kI preraNA manameM jAgRta hotI hai / RSabhadeva se lekara bhagavAna mahAvIra taka, vartamAnakAlIna cobIsa tIrthaMkaroMkA stava arthAt guNotkIrtana hai / 78 1 (192) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3) vaMdanA : tIsarA Avazyaka vaMdanA hai| sAdhanA ke kSetrameM tIrthaMkara ke pazcAt dUsarA sthAna guru kA hai| tIrthaMkara deva hai| deva ke pazcAta guru ko namana kiyA jAtA hai / unakA stavana aura abhivAdana kiyA jAtA hai| sAdhaka mana, vacana aura zarIra se sadguru ke prati samarpita hotA hai / jo sadguNI hai unhIM ke caraNoM meM vaha nat hotA hai / jIvanameM vinaya Avazyaka hai| jaina AgamoMmeM vinaya ko dharma kA mUla kahA hai| bhagavAna mahAvIrane kahA hai - "mAnava, terA mastiSka aire - gaire ke caraNoM meM jhukane ke lie nahIM hai|"- namra honA alaga bAta hai , para haraeka vyakti ko parama AdaraNIya samajhakara namaskAra karanA alaga bAta hai| sadguNoMko namana karane kA artha hai , sadguNoMko apanAnA / AcArya bhadrubAhu ne Avazyaka niyukti meM bahuta hI spaSTa zabdoMmeM likhA hai - ki guNahina vyakti ko namaskAra nahIM karanA cAhie, kyoMki guNoMse rahita vyakti avaMdanIya hote haiN| 79 ___ avaMdanIya vyakti ko namaskAra karane se karmoMkI nirjarA nahIM hotI hai aura na kIrti bar3hatI hai| asaMyama aura dUrAcAra kA anumodana karane se naye karma baMdhate haiN| ata: unako vaMdana karanA vyartha hai| eka avaMdanIya vyakti jo jAnatA hai ki - merA jIvana durguNoMkA AgAra hai - yadi vaha sadguNI vyaktiyoMse namaskAra grahaNa karatA hai to vaha apane jIvana ko dUSita karatA hai| asaMyamana kI vRddhikara apanA hI patana karatA hai|80 jaina dharma kI dRSTi se sAdhaka meM dravyacAritra aura bhAvacAritra donoM Avazyaka hai| jisake dravya aura bhAva donoM hI cAritra nirmala ho vahI sadguru vaMdanIya hai| vaMdanA Avazyaka meM aise hI sadguru ko vaMdana karane kA vidhAna hai| vaMdana karane se ahaMkAra naSTa hotA hai, vinaya kI upalabdhi hotI hai| sadguruoke prati ananya zraddhA vyakta hotI hai| tIrthaMkaroM kI AjJA kA pAlana karane se zuddha dharma kI ArAdhanA hotI hai| ata: sAdhaka ko satat jAgRta rahakara vaMdanA karanI cAhiye / AcArya malayagirine likhA hai - dravyavaMdana mithyA dRSTi bhI karatI hai, bhAvavaMdana samyaka dRSTi bhI karatA hai| dhammapada meM tathAgata buddhane kahA - "puNya kI icchA se jo vyakti varSabhara meM yajJa aura havana karatA hai, usa yajJa aura havana kA phala puNyAtmAoM ke abhivAdana ke phala ke caturtha bhAga bhI nahIM hai| ata: sarala mAnasa vAle mahAtmAoM ko namana karanA caahie|" 81 sadA vRddhoM kI sevA karanevAle aura abhivAdanazIla puruSa kI cAra vastue~ vRddhiMgata hotI hai - Ayu, sauMdarya, sukha aura saukhya 82 isa prakAra bauddha dharma meM vaMdana ko mahattva diyA hai| vahA~ para bhI zramaNa jIvana kI variSThatA aura kaniSThatA ke AdhArapara vaMdana kI paraMparA rahI hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidika paraMparAmeM bhI vaMdana sadguNoMkI vRddhi ke lie Avazyaka mAnA hai| 83 zrImadbhAgavata meM navadhA bhakti kA ullekha hai| usa navadhAbhaktimeM vaMdana bhI bhakti kA eka prakAra batAyA gayA hai| 84 zrImad bhagavad gItA ke aThArahaveM adhyAyameM "mA namaskuru" kahakara zrIkRSNa ne vaMdana ke lie bhaktoMko utprerita kiyA hai| 85 ___ jaina manISIyone vaMdana ke saMbaMdha meM bahuta hI vistAra aura gaharAI se ciMtana kiyA hai| AcArya bhadrabAhu ne Avazyaka niyukti meM vaMdana ke battIsa doSa batAye haiN| una doSoM se bacanevAlA sAdhaka hI sahI vaMdana kara sakatA hai| 86 uttarAdhyAyana sUtrameM bhagavAnara mahAvIra svAmIne vaMdanA se jIva ko kyA upalabdha hotA hai ? isa prazna ke uttara dete hue kahA - vaMdanA se jIva nIca gotra karma kA kSaya karatA hai, ucca gotra kA baMdha karatA hai| vaha apratihata saubhAgya ko prApta karatA hai| usakI AjJA abAdhita hotI hai tathA dAkSiNyabhAva (janatA ke dvArA anukUlabhAva) ko prApta karatA hai| 87 Avazyaka kriyA meM vaMdanA Avazyaka kA mahattvapUrNa sthAna hai kyoMki arihaMtoM ke pazcAt gurudeva hI AdhyAtmika sAmrAjya ke adhipati hai, unako vaMdana karanA bhagavAna ko vaMdana karane ke samAna hai| itanA hI nahIM hai jaina dharma kI yaha mahattA hai ki - guru ko do bAra vaMdanA karane kA ullekha kiyA gayA hai, gurU vaMdanA ko utkRSTI vaMdanA kahA gayA hai| sabase pahale vaMdanA karane ke pahale guru kI AjJA lenI par3atI hai aura AjJA pAkara ziSya paMcAMga namaskAra karake guruke caraNoM kA sparza karatA hai aura namratA se kahatA hai ki isa taraha vaMdanA karane se Apako kisI bhI prakAra kA kaSTa pahu~cA ho to Apa mujhe kSamA kreN| vaMdanA deva aura guru ko kI jAtI hai| zrAvaka aura zrAvikAe~ dainika kriyA meM tikkhuttA ke pAThadvArA guruke zrI caraNoMmeM tIna bAra vaMdanA karatA hai| sabhI Avazyaka kriyAoMke prAraMbhameM bhI tIna bAra vaMdanA karane ko batAyA gayA hai| lekina pratikramaNa AvazyakameM guruvaMdanA sUtra ke dvArA do bAra guru vaMdana pATha kA adhyayana karane ko kahA gayA hai| aisA mAnA gayA hai ki - sirpha eka bAra pATha karane se gurU ke prati hamArA pUjyabhAva yA Adara bhAva pUrNarUpa se prakaTa nahIM hotA hai| kabhI - kabhI to mana kI ekAgratAkA bhI abhAva hotA hai, isalie do bAra pATha karane se manakI ekAgratA bar3ha jAtI hai| saMsArika ciMtAoMse alaga ho jAte haiM aura hamArA samarpaNa bhAva vRddhiMgata hotA hai| jaina darzana kI mAnyatA ke anusAra AdhyAtmika jagata ke hamAre sabase bar3e upakArI aura sabase nikaTa guru hI hai| guruvaMdanA se vinaya aura namratA kA utkarSa hotA hai aura vaMdana karanevAle ko paramazAMti prApta hotI hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4) pratikramaNa - cauthA Avazyaka pratikramaNa hai| pratikramaNa jaina sAdhanA kA eka viziSTa zabda hai| pratikramaNa kA zAbdika artha hai puna: lauTanA / hama apanI maryAdAoMkA atikramaNa kara, apanI svabhAvadazAse nikalakara vibhAva dazAmeM cale gaye, ata: puna: svabhAvarupa sImAmeM pratyAgamana karanA pratikramaNa hai / jo pApa mana, vacana aura kAyA se svayaM kiye jAte hai, dUsaroM se karavAye jAte haiM aura dUsaroMke dvArA kiye hue pApoMkA anumodana kiyA jAtA hai, una sabhI pApoMkI nivRtti hetu, kiye gaye pApoMkI AlocanA karanA, niMdA karanA pratikramaNa hai| tatvArtha meM tapake aMtargata prAyazcita hotA hai| pratikramaNa yaha prAyazcita kA dUsarA aMga hai|8 AcArya hemacaMdrane likhA hai - "zubhayogoMse azubha-yogomeM gaye hue apane Apa ko punaH zubhayogomeM lauTA lAnA pratikramaNa hai|"89 aucArya Avazyaka haribhedrane vRttimeM yahI kahA hai|90 niyamoM aura maryAdA ke atikramaNa se puna: lauTanA hI pratikramaNa hai| sAdhanA ke kSetrameM mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya aura azubhayoga ye pAMcoM bhayaMkara doSa haiN| AtmAmeM anaMta kAlase pramAda aura asAvadhAnI ke kAraNa vikAra aura vAsanAe~ apanA prabhutva jamAe hue haiN| yadi aisA huA to puna: samyaktva, vrata, akaSAya, apramAda aura azubhayogameM AnA caahie| isI dRSTi se pratikramaNa kiyA jAtA hai| 91 ____ Avazyaka niyukti, Avazyaka cUrNi, Avazyaka haribhadriyavRtti, Avazyaka malayagiri vRtti Adi graMthomeM pratikramaNa ke saMbaMdhameM bahuta vistAra ke sAtha carcAe~ kI gaI haiN| pratikramaNa ke ATha paryAyavAcI zabda bhI diye hai, jo pratikramaNa ke vibhinna arthoM ko vyakta karate haiN|92 yadyApi AThoMkA bhAva eka hI hai kiMtu ye zabda pratikramaNa ke saMpUrNa artha ko samajhane meM sahAyaka haiN| ve isa prakAra haiM - 1) pratikramaNa: - pratikramaNa 93 isa zabdameM 'prati' upasarga hai aura 'krama' dhAtu hai| 94 prati kA tAtparya hai - pratikUla aura krama kA tAtparya hai - padanikSepa / jina pravRttiyoM se sAdhaka samyagdarzana,samyajJAna, samyak caritrArupa svasthAna se haTakara mithyAtva, ajJAna, asaMyama rupa para sthAnameM calA gayA ho, usakA puna: ApameM lauTa AnA pratikramaNa yA punarAvRtti hai| 2) praticAraNA - praticAraNA5 asaMyama kSetra se alaga -thalaga rahakara atyaMta sAvadhAna hokara vizuddhatA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sAtha saMyama kA pAlana karanA praticAraNA hai / arthAt saMyama-sAdhanAmeM agrasara honA praticAraNA hai| 3) pratihAraNA:___ sAdhaka ko sAdhanA ke patha para mustaidI, se apane kadama bar3hAte samaya usake paMthameM aneka prakAra kI bAdhAe~ AtI haiN| kabhI asaMyama kA AkarSaNa use sAdhanAjhase vicalita karanA cAhatA hai, to kabhI anukUla aura pratikUla paristhitiyA~ utpanna hotI hai| yadi sAdhaka parihAraNA (pratihAraNA) na rakheM to vaha pathabhraSTa ho sakatA hai| isalie vaha pratipala - pratikSaNa azubhayoga, durdhyAna aura durAcaraNoMkA tyAga karatA hai| yahI parihAraNA hai / 4) vAraNA - vAraNA kA artha niSedha (rokanA) hai| sAdhaka viSaya, kaSAyoMse apane Apako rokakara saMyama - sAdhanA karate hue hI mokSa prApta kara sakatA hai| isalie viSaya-kaSAyoM se nivRtta hone ke lie pratikramaNa artha meM vAraNA zabda kA prayoga huA hai| 5) nivRtti - nivRtti96 - kA jaina sAdhanAmeM atyaMta mahattva rahA hai| satata sAvadhAna rahane para bhI kabhI pramAda ke vaza azubha yogoMmeM usakI pravRtti ho jAe to use zIghra hI zubhameM AnA caahie| azubhase nivRtta hone ke lie hI yahA~ pratikramaNa kA paryAyavAcI zabda nivRtti AyA hai| 6) nindA - ____sAdhaka antarnirIkSaNa karatA rahatA hai| usake jIvana meM jo bhI pApayukta pravRtti huI ho, zuddha hRdayase use una pApoMkI niMdA karanI cAhie / svaniMdA jIvana ko mAMjane ke lie hai| usase pApoM ke prati mana meM glAni paidA hotI hai aura sAdhaka yaha dRr3ha nizcaya karatA hai ki jo pApa maiMne asAvadhAnI se kiye the, ve aba bhaviSyameM nahIM kruuNgaa| isa prakAra pApoMkI niMdA karane ke lie pratikramaNa ke artha meM nindA zabda kA upayoga huA hai| 97 7) gardA - nindA apane ApakI kI jAtI hai, usake lie sAkSI kI AvazyakatA nahIM hotI aura gardA gurujanoM ke samakSa kI jAtI hai| guruoM ke samakSa niHzalya hokara apane pApoM ko prakaTa kara denA bahuta hI kaThina kArya hai| jisa sAdhaka meM Atmabala nahIM hotA, vaha gardA nahIM kara Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sktaa| gardA meM pApoM ke prati tIvra pazcAtApa hotA hai| gardA pAparupI viSako utAranevAlA gArur3I maMtra hai, jisake prayoga se sAdhaka pApa se mukta ho jAtA hai / isalie gardA ko pratikramaNa kA paryAyavAcI kahA hai|98 8) zuddhi - ___ zuddhi kA artha nirmalatA hai| jaise bartana para lage hue dAga ko khaTAI se sApha kiyA jAtA hai, sonepara lage hue maila ko tapAkara zuddha kiyA jAtA hai, UnI vastra ke maila ko peTrola se sApha kiyA jAtA hai, vaisehI hRdaya ke mailako pratikramaNa dvArA zuddha kiyA jAtA hai / isalie use zuddhi kahA hai| AcArya bhadrabAhu ne sAdhaka ko utprerita kiyA hai ki - vaha pratikramaNa meM pramukha rupase cAra viSayoM para gaharAI se anuciMtana kreN| isa dRSTi se pratikramaNa ke cAra bheda banate haiN|99 1) zramaNa aura zrAvaka ke lie kamraza: mahAvratoM aura aNuvratoM kA vidhAna hai| usameM doSa na lage, isake lie satat sAvadhAnI Avazyaka hai| yadyapi zramaNa aura zrAvaka satat sAvadhAna rahatA hai, tathApi kabhI-kabhI asAvadhAnIvaza ahiMsA satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha meM skhalanA ho gaI ho to zramaNa aura zrAvaka ko usakI zuddhi hetu pratikramaNa karanA caahie| 2) zramaNa aura zrAvakoM ke lie eka AcArasaMhitA Agama sAhityameM nirupita hai| zramaNa ke lie svAdhyAya, dhyAna pratilekhana Adi aneka vidhAna hai to zrAvaka ke lie bhI dainaMdina sAdhanA kA vidhAna hai / yadi una vidhAnoM kI pAlanAmeM skhalanA ho jAe to usa saMbaMdhameM pratikramaNa karanA cAhie / kartavya ke prati jarAsI asAvadhAnI bhI ThIka nahIM hai| 3) AtmA Adi amUrta padArthoM ko pratyakSa pramANa ke dvArA siddha karanA bahuta kaThIna hai| vaha to Agama Adi pramANoM ke dvArA hI siddha kiyA jA sakatA hai| una amUrta tatvoke saMbaMdha meM manameM yaha socanA ki - AtmA hai yA nahIM ? yadi isa prakAra unameM azraddhA utpanna huI ho to usakI zuddhi ke lie sAdhaka ko pratikramaNa karanA caahie| 4) hiMsA Adi duSkRtya, jinakA maharSiyone niSedha kiyA hai, sAdhaka una dRSkRtyoM kA pratipAdana na kareM, yadi asAvadhAnIvaza pratipAdana kara diyA ho to zuddhi kreN| anuyogadvAra sUtrameM pratikramaNa ke do prakAra batAye gaye haiM / dravyapratikramaNa aura bhAvapratikramaNa / dravyapratikramaNa meM sAdhaka eka sthAna para avasthita hokara binA upayoga ke (197) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaza prApti kI abhilASA se pratikramaNa karatA hai| yaha pratikramaNa yaMtra kI taraha calatA hai, usameM ciMtana kA abhAva hotA hai / pApoM ke prati manameM glAni nahIM hotI / vaha punaH punaH skhalanAoM ko karatA rahatA hai| vAstavika dRSTise jaisI zuddhi honI cAhie, vaha usa pratikramaNa se nahIM ho paatii| bhAvapratikramaNa vaha hai, jisameM sAdhaka ke antarmAnasameM pApoM ke prati tIvra glAni hotI hai| vaha socatA hai, maine isa prakAra skhalanAe~ kyoM kI ? vaha dRr3ha nizcaya ke sAtha upayogapUrvaka una pApoM kI AlocanA karatA hai| bhaviSyameM ve doSa punaH na lageM, isake lie dRr3ha saMkalpa karatA hai| isa prakAra bhAva pratikramaNa vAstavameM pratikramaNa hai|100 bhAvapratikramaNameM sAdhaka na svayaM mithyAtva Adi durbhAvoMmeM gamana karatA hai aura na dUsaroM ko gamana karane ke lie utprerita karatA hai aura na durbhAvoM meM gamana karane kA anumodana karatA hai|101 sAdhAraNatayA yaha samajhA jAtA hai ki - pratikramaNa atItakAla meM lage hue doSoM kI parizuddhi ke lie hai| para AcArya bhadrabAhu 102 ne batAyA ki pratikramaNa kevala atIta kAla meM lage doSoM kI hI parizuddhi nahIM karatA apitu vaha vartamAna aura bhaviSya ke doSoM kI bhI zuddhi karatA hai| atItakAla meM lage hue doSoM kI zuddhi kI AlocanA pratikramaNagameM kI hI jAtI hai| vartamAnakAla meM bhI sAdhaka saMvara sAdhanAmeM lagA rahane se pApoMse nivRtta ho jAtA hai| sAtha hI pratikramaNa meM vaha pratyAkhyAna grahaNa karatA hai| jisase bhAvI doSoMse bhI baca jAtA hai| bhUtakAlake azubhayogase nivRtti, vartamAna meM zubha yogameM pravRtti aura bhaviSyameM bhI zubha yogameM pravRtti karU~gA, isa prakAra vaha saMkalpa karatA hai| kAlakI dRSTi se pratikramaNa ke pA~ca prakAra batAye haiN| 1) daivAtika, 2) rAtrika 3) pAkSika 4) cAturmAsika 5) sAMvatsarika 1) daivAtika - dina ke aMtameM kiyA jAnevAlA pratikramaNa devAtika hai| 2) rAtrika - rAtrimeM jo bhI doSa lage hoM - unakI rAtrike aMtameM nivRtti karanA yaha rAtrika pratikramaNa hai| 3) pAkSika - paMdraha dina ke aMtameM amAvasyA aura pUrNimA ke dina saMpUrNa pakSa meM Acarita pApoMkA vicAra kara pratikramaNa karanA pAkSika pratikramaNa hai| 4) cAturmAsika - cAra mAha ke pazcAt kArtikI pUrNimA, phAlgunI pUrNimA aura ASAr3hI pUrNimA ke dina cAra mahinemeM lage hue doSoM kI AcolanA kara pratikramaNa karanA cAturmAsika pratikramaNa hai| 4) sAMvatsarika - ASAr3hI pUrNimA ke unapacAsa yA pacAsaveM dina varSa bharameM lage hue (198) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doSoMkA pratikramaNa karanA yaha sAMvatsarika pratikramaNa hai| yahA~ para sahaja jijJAsA ho sakatI hai ki - jaba sAdhaka pratidina prAta: sAyaM niyamita pratikramaNa karatA hai, phira pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsArika pratikramaNa kI kyA AvazyakatA hai ? samAdhAna hai - pratidina makAna kI saphAI kI jAtI hai| tathApi parva dinoMmeM vizeSa saphAI kI jAtI hai| vaise hI pratidina pratikramaNa meM aticAroM kI AlocanA kI jAtI hai, para parva dinoMmeM vizeSa rupa se jAgaruka rahakara jIvana kA nirIkSaNa, parIkSaNa aura pApakA prakSAlana kiyA jAtA hai| sthAnAMga 103 meM pratikramaNa ke chaha prakAra anya dRSTiyoM se pratipAdita haiN| ve isa prakAra 1) uccAra pratikramaNa - vivekapUrvaka purISatyAga, mala paraTha kara Ane ke samaya mArga meM gamanAgamana saMbaMdhI jo doSa lagate haiM, unakA pratikramaNa krnaa| 2) prasravaNapratikramaNa - vivekapUrvaka mUtrako paraThane ke pazcAt iryA kA pratikramaNa krnaa| 3) itvara pratikramaNa - vaivAtika, rAtrika Adi svalpakAlIna pratikramaNa krnaa| 4) yAvatkathika pratikramaNa - mahAvrata Adi jo yAvatkAla ke lie grahaNa kiye jAte haiM arthAt sapUrNa jIvana ke lie pApa se nivRtta hone kA jo saMkalpa kiyA jAtA hai, vaha yAvatkathita pratikramaNa hai| 5) yatkiMcit - mithyApratikramaNa - sAvadhAnIpUrvaka jIvanayApana karate hue bhI pramAda athavA asAvadhAnI se kisI bhI prakAra asaMyamarupa AcaraNa ho jAne para usI kSaNa usa bhUla ko svIkAra kara lenA aura usake prati pazcAtApa krnaa| 6) svapnAntika pratikramaNa - svapnameM koI vikAra - vAsanA - rupa kusvapna dekhanepara usake saMbaMdhameM pazcAtApa krnaa| ye jo chaha prakAra pratikramaNa ke pratipAdita kiye hue haiM, inakA mukhya saMbaMdha zramaNa kI jIvanacaryA se hai| ____saMkSepameM jinakA pratikramaNa karanA Avazyaka hai, unakA saMkSepameM vargIkaraNa isa prakAra ho sakatA hai - 25 mithyAtva, 14 jJAnAticAra aura aTharAha pApasthAnoM kA pratikramaNa sabhI sAdhakoM ke lie Avazyaka hai| dUsarI bAta pAMca mahAvrata, mana, vANI, zarIrakA asaMyama, gamana, bhASaNa, yAcanA, grahaNa-nikSepa evaM mUla-mUtra visarjana Adi se saMbaMdhita doSoM kA pratikramaNa bhI zramaNa sAdhakoM ke lie Avazyaka haiN| pAMca aNuvratoM, tIna guNavratoM aura cAra (199) Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSAvratoM meM laganevAle aticAroM kA pratikramaNa vratI zrAvakoM lie Avazyaka hai| jina sAdhakoM ne saMlekhanA vrata grahaNa kara rakhA ho, unake lie saMlekhanA ke pAMca aticAroM kA pratikramaNa Avazyaka hai / pratikramaNa jaina sAdhanA kA prANatatva hai| aisI koI bhI kriyA nahIM jiseM pramAdavaza skhalanA na ho sake / cAhe laghu zaMkA se nivRtta hote samaya, cAhe zaucanivRtti karate samaya, cAhe pratilekhanA karate samaya, cAhe bhikSA ke lie idhara, udhara jAte samaya sAdhaka ko una skhalanAoM ke prati satat jAgaruka rahanA caahie| una skhalanAoM ke saMbaMdha meM kiMcitamAtra bhI upekSA na rakhakara una doSoM se nivRtti hetu pratikramaNa karanA cAhie kyoMki pratikramaNa jIvana ko mAMjane kI eka apUrva kriyA hai / Pratikraman means to come back to revert to the truth, retreat from the 104 wordly wrongs, and proceed towards the truth. mAyA - sAdhaka pratikramaNa meM apane jIvana kA gaharAI se nirIkSaNa karatA hai, usake manameM, vacana meM, kAyAmeM ekarupatA hotI hai| sAdhaka sAdhanA karate samaya kabhI krodha, mAna, aura lobha se sAdhanAcyuta ho jAtA hai, usase bhUla ho jAtI hai to vaha pratikramaNa ke samaya apane jIvanakA gaharAI se avalokana kara eka eka doSa kA pariSkAra karatA hai / yadi manameM chipa hue doSa ko lajjA ke kAraNa prakaTa nahIM kara sakA, una doSoM ko bhI sadguru ke samakSa yA bhagavAn kI sAkSI se prakaTa kara detA hai| jaise kuzala cikitsaka parIkSaNa karatA hai aura zarIra meM rahI huI vyAdhi ko eksa-re Adi ke dvArA batA detA hai, vaise hI pratikramaNameM sAdha pratyeka pravRtti kA avalokana karate hue, una doSoM ko vyakta kara halakA banatA hai / pratikramaNa sAdhaka-jIvana kI eka apUrva kriyA hai / yaha vaha DAyarI hai jisameM sAdhaka apane doSoMkI sUcI likhakara eka - eka doSa se mukta hone kA upakrama karatA hai| sAdhaka jaba aMtarnirIkSaNa karatA hai to use apanI bhUla kA parijJAna hotA hai / eka suprasiddha vicAraka phreMkalina ne apane jIvanako DAyarI ke mAdhyamase sudhArA thaa| usake jIvanameM aneka durguNa the / vaha apane durguNoM ko DAyarImeM likhA karatA thA aura phira gaharAI se unakA ciMtana karatA thA ki isa saptAha meM maine kitanI bhUleM kI haiN| agale saptAha meM ina bhUloM kI punarAvRtti nahIM kruuNgaa| isa prakAra DAyarI ke dvArA usane jIvana ke durguNoM ko dhIre-dhIre nikAla diyA thA aura eka mahAna sadguNI ciMtaka bana gayA thA / pratikramaNa jIvanako sudhArane kA zreSTha upakrama hai, AdhyAtmika jIvana kI dhUrI hai / AtmadoSoMkI AlocanA karane se pazcAttApa kI bhAvanA jAgRta hone lagatI hai aura usa pazcAttApa kI agni meM sabhI doSa jalakara naSTa ho jAte haiM / pApAcaraNa zalya ke sadRza hai, yadi ( 200 ) Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use bAhara nahIM nikAlA gayA, mana meM hI chipA kara rakhA gayA to usakA viSa aMdara hI calA jAyegA aura vaha viSa sAdhaka ke jIvana ko barbAda kara degaa| bauddha dharma meM pravAraNA: bauddha dharma meM pratikramaNa zabda kA prayoga nahIM huA hai, usake sthAna para pratikarma, pravAraNA aura pApadezanA, prabhRti Adi zabdoM kA prayoga huA hai| udAna meM buddhane kahA jIvana kI nirmalatA evaM divyatA ke lie pApadezanA Avazyaka hai| pApa ke AcaraNa kI AlocanA karane se vyakti pApa ke bhAra se halkA ho jAtA hai| 105 varSAvAsameM kyA - kyA doSa lage haiM ? yaha pravAraNA hai| isameM duSTa, zruta, parizaMkita aparAdhoM kA parirmAjana kiyA jAtA hai, jisase paraspara vinaya kA anumodana hotA hai / 106 bodhicaryAvatAra 107 nAmaka graMthameM isakA varNana hai| isameM AcAryazAMtidevane likhA hai - rAtrimeM tIna bAra, dinameM tIna bAra pApa dezanA aura bodhipariNAmanA kI AvRtti karanI cAhie, jisase anajAne meM huI skhalAnAoM kA zamana ho jAtA hai / saMghake samakSa jo pravAraNA hai usakI tulanA vartamAnameM pracalita sAmuhika pratikramaNa ke sAtha jaina dharmane kI hai| pratikramaNa aura saMdhyA: vaidika paraMparAmeM pratikramaNa kI taraha saMdhyAkA vidhAna hai| yaha eka dhArmika anuSThAna hai / jo prAta: aura sAyaMkAla donoM samaya kiyA jAtA hai| saMdhyA kA artha hai uttama prakAra se dhyAna karanA / kRSNayarjuvedameM eka maMtra hai ki mere mana, vANI aura zarIra se jo bhI dUrAcaraNa huA ho maiM usakA visarjana karatA huuN|108 ___ isa prakAra vaidika paraMparAmeM saMdhyAke dvArA Acarita pApoM ke kSaya ke lie prabhu se abhyarthanA kI jAtI hai| yaha eka dRSTi se pratikramaNa se hI milatAjulatA rupa hai| pArasI dharma meM bhI pApa ko pragaTa karane kA vidhAna hai| khoradeha avastA pArasI dharma kA mukhya graMtha hai| usameM likhA hai ki - jo bhI pApa mujhase jJAta athavA ajJAta rUpase hue hai, una duSkRtyoMko maiM sarala hRdaya se prakaTa karatA huuN| una sabase alaga hokara pavitra hotA huuN|109 isAI dharma ke praNetA mahAtmA yezune pApa ko prakaTa karanA Avazyaka mAnA hai| isa taraha pApa ko prakaTa kara doSoMse mukta hone kA upAya batAyA hai| yaha pratikramaNa se milatAjulatA hai| pratikramaNa jIvana zuddhi kA zreSThatama prakAra hai| kisI dharma meM usakI vistAra se carcA hai to kisI meM saMkSipta meM / para yaha satya hai ki sabhI ne usako Avazyaka mAnA hai| (201) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga: pA~cavA Avazyaka kAyotsarga hai| bhagavAna mahAvIra ko gautamasvAmIne prazna kiyA - he bhagavAna ! kAyotsarga se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? bhagavAna mahAvIra ne javAba diyA - he gautama ! kAyotsarga se sAdhaka AtmA pUrvajanmoM meM kiye gaye aura vartamAna jIvanameM honevAle sabhI doSoM se rahita hokara vizuddhi karatA hai| vizuddha banA sAdhaka jaise uThAye hue bojhako utArakara halakA ho jAtA hai, vaise vaha karma bhArake bojhako utArakara bhAra mukta hokara paramazAMta ho jAtA hai| phira vaha dhyAnAvasthAmeM sthira hokara sukhapUrvaka vicaraNa karatA hai / 110 jaina sAdhanA paddhatimeM kAyotsarga kA bahuta hI mahattvapUrNa sthAna haiN|111 zrI anuyogadvAra sUtra meM kAyotsarga ko vraNa cikitsA kahA hai|112 kAya aura utsarga ye do zabda haiN| jisakA tAtparya haiN| kAya kA tyAga aura jIvIta rahate hae zarIra kA tyAga saMbhava nahIM hai| yahA~ para zarIra tyAga kA artha hai - zArIrika caMcalatA aura dehAsakti kA tyAga / satat sAvadhAna rahanepara bhI pramAda Adi ke kAraNa sAdhanAmeM doSa laga jAte haiM, bhUleM ho jAtI haiN| bhUloMrupI ghAvoM ko ThIka karane ke lie kAyotsarga eka prakAra kA marahama hai / vaha aticAra rupI ghAvoMko ThIka kara detA hai| saMyamarupI vastrapara aticAroM kA maila laga jAtA hai, bhUloke dAga laga jAte haiN| una dAgoM ko pratikramaNa ke dvArA svaccha kiyA jAtA hai| pratikramaNameM bhI jo dAga nahIM miTate unheM kAyotsarga dvArA haTAyA jAtA hai| ___Avazyaka sUtrameM, kAyotsarga kyoM kiyA jAtA hai ? usa para ciMtana karate hue likhA hai - saMyamI jIvanako adhikAdhika pariSkRta karane ke lie, AtmAko mAyA, mithyAtva aura nidAna zalya se mukta karane ke lie pApa karmoM ke nirghAta (kSaya) ke lie kAyotsarga kiyA jAtA hai| 113 kAyotsarga aMtarmukhI honekI pavitra sAdhanA hai / bahirmukhI sthiti se sAdhaka aMtarmukhI sthitimeM pahu~catA hai aura anAsakta hokara rAga-dveSa se upara uTha jAtA hai| kAyotsarga meM zarIra kI mamatA kama hone se sAdhaka zarIra se haTakara AtmabhAvameM lIna rahatA hai| yahI kAraNa hai ki - sAdhaka ke lie kAyotsarga duHkhoM kA aMta karanevAlA batAyA gayA hai| zarIra aura vacanake vyApAra ko ekAgratA pUrvaka choDanA, yaha vyutsarga yA kAyotsarga hai| tattvArtha meM nau prAyazcita meM se eka hai|14 Sar3Avazyaka meM kAyotsarga ko svataMtra sthAna diyA gayA hai| pratyeka sAdhaka ko yaha ciMtana karanA cAhie ki - yaha zarIra pRthaka hai aura maiM pRthaka huuN| maiM ajara, amara, avinAzI huuN|115 "sahajAnaMdI zuddha svarupI, avinAzI hU~ Atma svarupa / " (202) Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha zarIra kSaNabhaMgura hai, kaba naSTa ho jAe, kahA nahIM jA sakatA / kAyotsarga meM jaba sAdhaka avasthita hotA hai taba vaha deha meM rahakara bhI dehAtIta sthitimeM rahatA hai / kisI bhI upasarga ko vaha zAMta bhAvase sahana karatA hai| AcArya dharmadAsane upadezamAlA graMthameM likhA hai ki - kAyotsarga ke samaya prAvaraNa (AvaraNa) nahIM rakhanA caahie| kAyotsarga meM sAdhaka caTTAna kI taraha pUrNarupa se nizcala, niSpaMda hotA hai| jinamudrAmeM vaha zarIra kA mamatva tyAga kara AtmabhAva meM ramaNa karatA hai| AcArya bhadrabAhu ne likhA hai - kAyotsarga kI sthiti meM sAdhaka ko yadi koI bhaktibhAvase caMdana lagAye yA koI dveSapUrvaka lagAye, zarIra chedana kareM, cAhe usakA jIvana rahe athavA mRtyu varaNa karanA par3e - vaha saba sthitiyoM meM sama rahatA hai| tabhI kArya vizuddha hotA haiM / 116 kAyotsarga ke samaya, deva, mAnava aura tiryaMca saMbaMdhI sabhI prakAra ke upasarga upasthita hone para jo sAdhaka unheM samabhAva pUrvaka sahana karatA hai, usIkA kAyotsarga vastutaH sahI kAyotsarga hai / 117 kAyotsarga meM khAMsI, chIMka, DakAra, mUrchA Adi vividha zArIrika vyAdhiyA~ ho sakatI hai to bhI kAryotsarga kA bhaMga nahIM hotA kyoMki kAyotsarga kA mUla uddezya samAdhi hai| yadi samAdhi bhaMga hotI hai to Arta aura raudra dhyAna meM pariNata hotI hai / yaha pariNati kAyotsarga ko bhaMga kara detI hai| jisa kAyotsarga meM samAdhi kI abhivRddhi hotI hai vaha kAyotsarga hI hitAvaha hai| yotsarga kA artha kevala itanA hI nahIM hai ki zArIrika caMcalatA kA tyAga kara vRkSa kI bhA~ti yA parvata kI taraha yA sUkhe kASTa kI taraha sAdhaka niSpaMda khar3A ho jAe / zarIra ke saMbaMdhita niSpaMdatA to ekeMdriya Adi prANiyoM meM bhI ho sakatI hai / usameM jo sthairya hai vaha avikasita prANI kA sthairya hai kiMtu kAyotsarga meM honevAlA sthairya bhinna prakAra kA hai| 118 AcArya jinadAsagaNi mahattara ne kAyotsarga ke do prakAra batAye haiM / 1) dravya kAyotsarga aura 2) bhAva kAyotsarga 1199 dravya kAyotsarga : isameM pahale zarIra kA nirodha kiyA jAtA hai| zArIrika caMcalatA aura mamatA kA parityAga kara jinamudrAmeM sthira honA, kAyaceSTA kA niruMdhana karanA dravya kAryotsarga hai / bhAva kAyotsarga : isake pazcAt sAdhaka dharmadhyAna aura zukla dhyAna meM ramaNa karatA hai / mana ko pavitra vicAra aura saMkalpa se bAMdhatA hai, jisase usako kisIbhI prakAra kI zArIrika vedanA kA anubhava nahIM hotA / vaha tana meM rahakara bhI tana se alaga AtmabhAva meM rahatA hai / ise bhAva (203) Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ qAyotsarga kahate haiN| isa prakAra kA kAyotsarga sabhI prakAra ke duHkhoM ko naSTa karanevAlA hai / 120 dravya aura bhAva ke bheda ko samajhane ke lie AcAryoMne kAyotsarga ke cAra prakAra batAye haiM / 1) utthita - utthita utthita-niviSTa 3) upaviSTa - utthita 4) upaviSTa - niviSTa 1) utthita - utthita - isa kAyotsarga mudrAmeM jaba sAdhaka khar3A hotA hai to usake sAtha hI usake aMtarmAnasameM cetanA bhI khar3I ho jAtI hai / vaha azubha dhyAna kA parityAga kara prazasta dhyAna meM lIna ho jAtA hai / vaha prathama zreNikA sAdhaka hai / usakA tana bhI utthita hai aura mana bhI utthita hai / 2) utthita-niviSTa : kucha sAdhaka sAdhanA kI dRSTi se A~kha mUMdakara khar3e ho jAte haiM / ve zArIrika dRSTi se khar3e dikhAI dete haiM kiMtu mAnasika dRSTi se unameM kucha bhI jAgRti nahIM hotI unakA mana saMsAra ke vividha padArthoMmeM ulajhA rahatA hai| Arta aura raudra dhyAna kI dhArAmeM vaha avagAhana karatA hai / nase khar3e hone para bhI unakA mana baiThA hai| ataH utthita hokara bhI vaha sAdhaka niviSTa hai| 3) upaviSTa - utthitaH kabhI-kabhI zArIrika asvasthatA athavA vRddhAvasthA ke kAraNa kAryotsarga ke lie sAdhaka khar3A nahIM ho sakatA / vaha zArIrika suvidhA ke lie padmAsana sukhAsana lagAkara kAryotsarga karatA hai / tana kI dRSTi se vaha baiThA hai, kiMtu manameM tIvra zuddha bhAva dhArA pravAhita ho rahI hai, jisake kAraNa baiThane para bhI vaha manase utthita hai / zarIra bhale hI baiThA hai kiMtu sAdhaka kA mana utthita hai / (khar3A hai) - 4) upaviSTa-niviSTa : koI sAdhaka zAririka dRSTi se samartha hone para bhI Alasya ke kAraNa khar3A nahIM hotA, baiThe - baiThe hI vaha kAyotsarga karatA hai / tana kI dRSTi se vaha baiThA huA hai| aura bhAva kI dRSTI se usameM jAgRti nahIM hai| usakA mana sAMsArika viSaya vAsanA meM yA rAga-dveSameM phaMsA huA hai / usakA tana aura mana donoM hI baiThe hue haiN| kAyotsarga ke ina cAroM prakAroM meM prathama aura tRtIya prakArakA kAyotsarga hI hai / ina kAyotsarga ke dvArAhI sAdhaka sAdhanA ke mahAna lakSya ko prApta kara sakatA hai| zArIrika avasthiti aura mAnasika ciMtanadhArA kI dRSTi se AcArya bhadrabAhu ne Avazyaka niryuktimeM 121 kAyotsarga ke nau prakAra batAye haiM / ( 204) Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAririka sthiti 1) utsRta - utsRta 2) utsRta 3) utsRta - niSaNNa 4) niSaNNa utsRta 5) niSaNNa 6) niSaNNa - niSaNNa 7) niSaNNa - utsRta 8 ) niSaNNa khar3A khar3A khar3A baiThA baiThA baiThA leTA leTA mAnasika vicAradhArA dharma - zukladhyAna na dharma - zukla, na Arda- raudra kiMtu ciMtanazUnya dazA Arta-raudra dhyAna dharma - zukla dhyAna na dharma - zukladhyAna, na Arta-raudra kiMtu ciMtanazUnya daza Arta- raudradhyAna (205) dharma - zukladhyAna na dharma - zukla, na Arta - raudra kiMtu ciMtana zUnya dazA Arta - raudra dhyAna 9) niSaNNa - niSaNNa leTA kAyotsarga khaDe hokara, baiThakara, aura leTakara - tInoM avasthAoMmeM kiyA jAtA hai| khar3I mudrAmeM kAyotsarga karane kI rIti isa prakAra hai| donoM hAthoM ko ghUTanoMkI ora laTakAleM, pairoM ko sama rekhAmeM rakheM, eDiyA~, kAyotsarga karanevAlA padmAsana yA sukhAsana se baiThe / hAthoM ko yA to ghUTanoM para rakheM yA bAIM hathelI para dAyI hathelI rakhakara unheM aMka meM rakheM / leTI huI mudrAmeM kAyotsarga karanevAlA sira se lekara paira taka ke avayavoM ko pahale tAne phira sthira kreN| hAtha paira ko saTAyeM hue na rkheN| ina sabhI meM aMgoMkA sthira aura zithila honA Avazyaka hai / 122 khar3e hokara kAyotsarga karane kI eka vizeSa paraMparA rahI hai kyoMki, tIrthaMkara prAya: isI mudrAmeM kAyotsarga karate hai / AcArya aparAjitane likhA kAyotsarga karanevAlA sAdhaka zarIra se niSkriya hokara khaMbhe kI taraha khar3A ho jaae| donoM bAhuoM ko ghuTanoM kI ora phailA de / prazasta dhyAnameM lIna ho jaae| zarIra ko ekadama akar3A kara na khar3A rakheM aura na ekadama jhukAkara hI vaha sama mudrAmeM khar3A rahe / kAyotsarga meM kaSToM aura pariSahoMko samabhAva se sahana kareM / kAyotsarga jisa sthAnapara kiyA jAe vaha sthAna ekAMta, zAMta aura jIvajaMtuoM se rahita ho / 123 dravya kAyotsarga, bhAva kAyotsarga kI ora bar3hane kA eka upakrama hai / dravya sthUla haiM, sthUlatAse sUkSmatA kI ora bar3hA jAtA hai / dravya kAyotsarga meM bAhyavastuoM kA parityAga Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA jAtA hai, jaise- upadhikA tyAga karanA bhattapAna Adi kA tyAga karanA, para bhAva kAyotsarga meM tIna bAteM Avazyaka hai - kaSAya vyutsarga, saMsAra vyutsarga aura karma vyutsarga ! kaSAya vyutsarga meM cAroM prakAra ke kaSAyoM kA parihAra kiyA jAtA hai / kSamA ke dvArA krodha ko, vinaya ke dvArA mAna ko, saralatAse mAyA ko aura saMtoSa se lobha ko jItA jAtA hai| saMsAra vyutsarga meM saMsAra kA parityAga kiyA jAtA hai| saMsAra cAra prakAra kA hai - dravya saMsAra, kSetra saMsAra, kAla saMsAra aura bhAva saMsAra / 124 dravya saMsAra - cAra gatirupa hai / nArakI, tIrthaMca, manuSya aura deva ye cAra gati haiM / 125 kSetra saMsAra - adha:, urdhva aura madhya lokarUpa hai| kAlasaMsAra - eka samaya se lekara pudgala parAvartana kAla taka hai| bhAvasaMsAra - jIva kA viSayAsaktirupa bhAva hai / jo saMsAra bhramaNa kA mUla kAraNa hai / dravya, kSetra, kAla saMsAra kA tyAga nahIM kiyA jA sakatA hai| AcArAMga sUtra meM kahA hai - jo iMdriyoM ke viSaya hai vahI vastutaH saMsAra hai aura unameM Asakta huA AtmA saMsArameM paribhramaNa karatA hai / 126 Agama sAhitya meM yatratatra 'saMsArakaMtAre' zabda kA upayoga huA hai - jisakA artha hai - saMsAra ke cAra gatirupa kinAre haiN| saMsAra - paribhramaNa ke jo mUla kAraNa hai una mUla kAraNoM kA tyAga krnaa| mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya aura azubha yoga kA parityAga karanA hai / 'saMsAra vyutsarga' hai / aSTa prakAra ke karmoMko naSTa karane ke lie jo kAyotsarga kiyA jAtA hai use vyutsarga kahate haiM / prayojanakI dRSTi se kAyotsarga ke do bheda kiye gaye haiM / 1) ceSTA kAyotsarga 2 ) abhibhava kAyotsarga 127 kAyotsarga : doSa vizuddhi ke lie kiyA jAtA hai| jaba zramaNa zauca, zikSA Adi kAryoM ke lie bAhara jAtA hai tathA nidrA Adi meM pravRtti hotI hai| usa meM doSa lagane para usakI zuddhi ke lie prastuta kAyotsarga kiyA jAtA hai / abhibhava kAyotsarga : do sthitiyoM meM kiyA jAtA hai / prathama dIrghakAla taka AtmaciMtana ke lie yA Atmazuddhike lie manako ekAgra kara kAyotsarga karanA aura dUsarA saMkaTa Anepara jaise - viplava, agnikAMDa, durbhikSa Adi / ceSTA kAyotsarga kA kAla ucchavAsa AdhArita hai / yaha kAyotsarga vibhinna sthitiyoM meM (ATha) sattAisa tIna sau yA 500, aura 1008 ucchavAsa taka kiyA jAta hai| (206) Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhibhava kAyotsarga kA kAla jaghanya aMtarmahurta aura utkRSTa eka varSa kA hai| udA. bAhubalIne eka varSa taka yaha kAyotsarga kiyA thaa| 128 doSa vizuddhi ke lie jo kAyotsarga kiyA jAtA hai vaha kAyotsarga daivasika, rAtrika, pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsArika rupase pA~ca prakAra kA hai| Sar3Avazyaka meM jo kAyotsarga hai usameM caturviMzatistava kA dhyAna kiyA jAtA hai| caturviMzati stavameM sAta zloka aura aTThAIsa caraNa haiN| 129 eka ucchavAsameM eka caraNa kA dhyAna kiyA jAtA hai| eka caturviMzati stavakA dhyAna 25 ucchavAsoMmeM saMpanna hotA hai / prathama zvAsa lete samaya manameM logassa ujjoyagare kahA jAegA aura zvAsa ko chor3ate samaya dhammatitthayare jiNe kahA jaaegaa| dvitIya zvAsa lete samaya arihaMte kittaIsaM aura chor3ate samaya caUvisaMpi kevalI kahA jaaegaa| isa prakAra caturviMzatisvata kA kAyotsarga hotA hai| 'pravacana sAroddhAra' 130 meM aura vijayodayAvRtti meM 131 kAyotsarga kA dhyeya parimANa aura kAlamAna isa prakAra kiyA gayA hai| pravacanasAroddhAra - caturviMzatistava zloka caraNa ucchavAsa 1) devAsika 4 25 100 100 2) rAtrika 12 1/2 50 3) pAkSika 12 300 4) cAturmAsika 20 125 500 500 5) sAMvatsarika 40 252 1008 1008 vijayodayA caturviMzatistava zloka caraNa ucchavAsa 1) daivasika 4 25 100 rAtrika 121/2 50 3) pAkSika 12 75 300 300 4) cAturmAsika 16 100 400 400 5) sAMvatsarika 20 125 500 500 ___ pravacanasAroddhAra aura vijayodayAvRttimeM jo ucchavAsa saMkhyA kAyotsarga kI dI gaI hai, usameM eka rupatA nahIM hai| (207) 75 300 100 50 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digaMbara paraMparAke AcArya amitagatine yaha vidhAna kiyA hai ki devasika kAyotsarga meM 108 aura rAtrike kAyotsarga meM 54 ucchavAsoM kA dhyAna karanA cAhiye evaM anya kAyotsarga meM 27 ucchavAsoM kA dhyAna karanA cAhie / 132 sattAIsa ucchavAsoM meM namaskAra maMtra kI nau AvRttiyA~ hotI hai kyoMki tIna ucchavAsoM meM eka namaskAra mahAmaMtra kA dhyAna kiyA jAtA hai / namo arihaMtANaM, namo siddhANaM, eka ucchavAsameM namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, dUsare ucchavAsameM tathA namo loe savva sAhUNaM tIsare ucchAvAsameM - isa prakAra tIna ucchavAsoMme eka namaskAra mahAmaMtra kA dhyAna pUrNa hotA hai / AcArya amitagati kA kahanA hai ki zramaNa ko dina aura rAtameM kula 28 bAra kAyotsarga karanA caahie| 133 svAdhyAya kAlameM 12 bAra, vaMdanakAla meM 6 bAra, pratikramaNa kAlameM 8 bAra, yogabhakti kAlameM 2 bAra, isa prakAra kula 28 kAyotsarga karanA caahie| zvetAMbara aura digaMbara donoM paraMparAoke sAhitya meM yaha spaSTa ullekha milatA hai ki - zramaNa sAdhakoM ke lie kAyotsarga para vizeSa jora diyA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra ke zramaNa samAcArI adhyayanameM 134 aura dazavaikAlika cUlikAmeM 135 zramaNako puna: puna: kAyotsarga batAyA hai| kAyotsargameM mAnasika ekAgratA, sarvaprathama Avazyaka hai| kAyotsarga aneka prayojanoMse kiyA jAtA hai| lekina krodha, mAna, mAyA, lobha kA upazamana kAyotsarga kA mukhya prayojana hai| amaMgala vighna aura bAdhA ke parihAra ke lie bhI kAyotsarga kA vidhAna prApta hotA hai| ___ kAyotsarga kI prakriyA kaSTaprada nahIM hai| kAyotsarga se zarIra ko pUrNa vizrAMti prApta hotI hai aura manameM apUrva zAMtikA anubhava hotA hai| isalie kAyotsarga laMbe samaya taka kiyA jA sakatA hai / kAyotsarga meM manako zvAsameM keMdrita kiyA jAtA hai / isase kAlamAna zvAsa ginatI se bhI kiyA jAtA hai| ___ kAyotsarga kA pradhAna uddezya hai - AtmA kA sAnidhya prApta karanA aura sahaja guNa hai mAnasika saMtulana banAo rakhanA / mAnasika saMtulana banAo rakhanese buddhi nirmala hotI hai aura zarIra pUrNa svastha hotA hai| AcArya bhadrabAhune kAyotsarga ke aneka phala batAye haiM / 136 ko deha jADya buddhi - zleSma Adi ke dvArA dehameM jar3atA AtI hai to kAyotsarga se zleSma Adi ke doSa naSTa ho jAte haiM / isalie unase utpanna honevAlI jar3atA bhI samApta ho jAtI hai| 2) mati jADya buddhi : kAyotsarga meM manakI pravRtti keMdrita ho jAtI hai| usase citta ekAgra hotA hai| bauddhika jar3atA (208) Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApta hokara usameM tIkSNatA AtI hai| 3) sukha - dukha titikSA : kAyotsarga se sukha-duHkhasahana karane kI apUrva kSamatA prApta hotI hai| 4) anuprekSA : kAyotsarga meM avasthita vyakti anuprekSA yA bhAvanAkA sthiratApUrvaka abhyAsa karatA hai| 5) dhyAna : kAyotsarga meM zubha dhyAna kA sahaja abhyAsa ho jAtA hai / kAyotsarga meM zArIrika caMcalatA ke visarga ke sAtha hI zArIrika mamatva kA bhI visarjana hotA hai, jisase zarIra aura manameM tanAva utpanna nahIM hotaa| zarIra zAstriyoM kA mAnanA hai ki - tanAvase aneka zArirIka aura mAnasika vyAdhiyA~ samutpanna hotI hai| udAharaNArtha zArIrika pravRtti se - 1) snAyu meM zarkarA kama ho jAtI hai| 2) laikTika esiDa snAyumeM ekatrita hotI hai| 3) laikTika esiDa kI abhivRddhi hone para zarIra meM uSNatA bar3ha jAtI hai| 4) snAyutaMtra meM thakAna kA anubhava hotA hai| 4) rakta meM prANavAyu kI mAtrA nyUna ho jAtI hai - kiMtu kAyotsarga se - 1) aisiDa punaH zarkarAmeM parivartita ho jAtA hai| 2) laikTika esiDa kA snAyuoMmeM jamAva nyUna ho jAtA hai| 3) laikTika aisiDa kI nyUnatA se zArIrika uSNatA nyUna hotI hai| 4) snAyutaMtra meM abhinava tAjagI AtI hai| 5) rakta meM prANavAyu kI mAtrA bar3ha jAtI hai| ___ isa prakAra svAsthya kI dRSTise kAyotsarga kA atyadhika mahattva hai| mana, mastiSka aura zarIrakA paraspara gaharA saMbaMdha hai| jaba ina tInoM meM sAmaMjyasya nahI hogA taba tanAva hote hai| kAyotsarga tanAvako dUra karane kA eka suMdara upAya hai| ___kAyotsarga meM sarva prathama zithilIkaraNa kI AvazyakatA hai| yadi baiThe baiThe hI sAdhaka kAyotsarga karanA cAhatA hai to vaha sukhAsana yA padmAsana se baitthe| phira rir3ha kI haDDI aura garadana ko sIdhA kareM kai usameM jhukAva yA tanAva na ho| AMgopAMga zithila sIdhe aura sarala rahe / usake pazcAt dIrgha zvAsa le| binA kaSTa ke jitanA laMbA zvAsa le sake utanA laMbA lene kA prayAsa kare / isase zarIra aura mana ina donoM ke zithilIkaraNa me bahuta sahayoga milegaa| isa prakAra zArIrika avayava ke zithila ho jAne se sthUla zarIra se saMbaMdha viccheda (209) Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hokara sUkSma zarIra se saMbaMdha sthApita kiyA jA sakatA hai| ___kAyotsarga se zvAsa sUkSma hotA hai| zarIra aura mana ke bIca meM zvAsa hai| zAstrakArone zvAsaka ke pAMca prakAra batAye hai - 1) sahajazvAsa 2) zAMta zvAsa 3) ukhar3I zvAsa 4) vikSipta zvAsa aura 5) teja zvAsa jJAniyoM ne darzAyA hai ki - sAdhaka pahale abhyAsameM gaharA aura laMbA zvAsa letA hai| dUsare abhyAsa meM layabaddha zvAsa liyA jAtA hai| tIsare abhyAsameM sUkSma, zAMta aura jame hue zvAsa kA abhyAsa karatA hai| caturtha abhyAsa meM sahaja kuMbhaka kI sthitI hotI hai| prANAyAma aura dhyAna se isa sthitI kA nirmANa kiyA jAtA hai| prANAyAma kA sIdhA asara zarIra para hotA hai, kiMtu manograMthI para coTa karane ke lie manakA saMkalpabaddha honA Avazyaka hai| zvAsakI maMdatA se zarIra niSkriya ho jAtA hai| aura prANa zAMta ho jAte haiN| mana nirvicAra ho jAtA hai aura aMtaramAnasameM tIvratama vairAgya jAgRta ho jAtA hai| zvAsa ke sthira honepara mana kI caMcalatA bhI naSTa ho jAtI hai| zvAsa kI niSkriyatA mana kI zAMti aura samAdhI hai| jaba hameM krodha AtA hai usa samaya hamArI zvAsa kI gati tIvra ho jAtI hai aura dhyAna meM zvAsa kI gati zAMta hone se usameM mana kI sthiratA hotI hai| _ 'pravacana sAroddhAra' Adi graMthomeM kAyotsarga ke 19 doSa varNita haiN| 1) ghoTaka doSa 2) latA doSa 3) staMbha kuDya doSa 4) mAla doSa 5) zabarI doSa 6) vadhu doSa 7) nigar3a doSa 8) lambottara doSa 9) stana doSa 10) urddhikA doSa 11) saMyatI doSa 12) khalIna doSa 13) vAyasa doSa 14) kapitya doSa 15) zIrSotkampita doSa 16) mUka doSa 17) aMgulikA bhrU doSa 18) vArUNI doSa aura prajJA doSa 137 ... / bauddha dharmameM AcArya zAMtirakSitane bauddhAcAryAvatAra graMtha meM 138likhA hai - sabhI dehadhAriyoM ko jisa prakAra sukha ho, vaise hI yaha zarIra maiMne nyauchAvara kara diyA hai| ve cAhe isakI hatyA kareM, niMdA kare, yA isa para dhUla pheMke, cAhe kheleM, cAhe ha~se, cAhe vilAsa kareM, mujhe isakI kyA ciMtA ? kyoMki, maiMne zarIra unheM hI de DAlA hai| tathAgata buddha ne dhyAna sAdhana para bala diyaa| dhyAna sAdhanA bauddha paraMparAmeM atItakAla se calI A rahI hai| vipazyanA Adi meM bhI deha ke prati mamatva haTAne kA upakrama milatA hai| (210) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6) pratyAkhyAna : chaThe Avazyaka kA nAma pratyAkhyAna hai / pratyAkhyAna kA artha haiM - tyAga karanA -139 pratyAkhyAna zabda kI racanA prati, A, aura khyAna ina zabdoM ke saMyoga se hotI hai avirati - asaMyama ke pratikUla rUpa meM maryAdA ke sAtha pratijJA grahana karanA pratyAkhyAna haiM / 140 dUsare zabdoMme kare to AtmasvarUpa ke prati abhivyApta rUpa se, jisase anAzaMSA guNa samutpanna ho, isa prakAra kathana karanA pratyAkhyAna hai, aura bhI adhika spaSTa zabdoMme kahe to bhaviSyakAla ke prati maryAdA ke sAtha azubha yoga se nivRtti aura zubha yoga meM pravRttikaranA pratyAkhyAna haiM / mAnavakI icchAeM asIma hai / 949 vaha sabhI vastuoM ko pAnA cAhatA haiM / icchAaiM satat bar3hatI rahatI hai aura icchAoM ke kAraNa mAnava ke mana ke bhItara sadA azAMti rahatI hai / usa azAMti ko naSTa karane kA eka mAtra upAya pratyAkhyAna hai / pratyAkhyAna meM sAdhaka azAMti kA mUla kAraNa Asakti aura tRSNAkoM naSTa karatA hai| anuyogadvArA sUtrameM pratyAkhyAna kA eka nAma 'guNadhAraNa' diyA gayA hai| guNadhAraNa kA artha hai- vratarUpI guNoM ko dhAraNa karanA / mana, vacana aura kAyAke azubhayogo ko roka kara zubha yogo meM pravRttiko keMndrita kiyA jAtA haiM / isa pravRtti se icchA kA nirodha hotA hai, tRSNAe zAMta ho jAtI hai, aneka sadguNoM kI upalabdhi hotI hai, AcArya bhadrabAhune likhA hai pratyAkhyAna se saMyama hotA hai / saMyama se Azrava kA nirUMdhana hotA hai aura Azrava ke nirUMdhana se tRSNAkA aMta ho jAnA hai / 143 tRSNAke aMta se anupama upazama bhAva samutpanna hotA hai aura usase pratyAkhyAna vizuddha banatA hai / 143 - upazamabhAva kI vizuddhise cAritradharma pragaTa hotA, cAritra se karmanirjirNa hote hai / usake hone se kevalajJAna, kevaladarzana kA divya Aloka jagamagAne lagatA hai aura zAzvata mukti rUpI sukha prApta hotA hai| 144 pratyAkhyAna ke mukhya do bheda hai / 1 ) mulaguNa pratyAkhyAna aura 2) uttaraguNa pratyAkhyAna / mulaguNa pratyAkhyAna yAvat jIvana ke lie grahaNa kiyA jAtA hai| isake do upabheda haiM 1) sarvamUlaguNa pratyAkhyAna aura 2 ) dezamUlaguNa pratyAkhyAna / sarvamUlaguNa pratyAkhyAnameM zramaNa ke pAMca mahAvrata Ate hai aura dezamUlaguNa pratyAkhyAnameM zramaNoM pAsaka ke pAMca aNuvrata Ate hai / uttara guNa pratyAkhyAna pratidina grahaNa kiyA jAtA hai yA to kucha dinokeM lie grahaNa kiyA jAtA hai| isake - (211) Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI do upabheda haiN| 1) dezauttaraguNa pratyAkhyAna aura ( 2 ) sarva uttaraguNa pratyAkhyAna | gRhasthoM tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ye sAta uttaraguNa pratyAkhyAna haiM / ka zramaNoM aura zramaNopAsaka donoM ke lie dazaprakAra ke pratyAkhyAna hai| bhagavatI sUtra 145, sthAnAMgavRtti 146, Avazyaka niryukti147 aura mulAcAra 148 meM dazapratyAkhyAnoM kA varNana haiM jisakA saMkSipta sAra isa prakAra hai / 1 ) anAgata : paryuSaNa Adi parvameM jo tapa Adi karanA cAhiye vaha tapa pahale kara lenA ise anAgata kahate haiN| parva ke samaya vRddha, rugNa, tapasvI Adi kI sevA sahajarUpa se ho sake isalie tapa pahale karane kA Adeza diyA hai| mUlAcAra ke TIkAkAra vasunaMdI ne likhA hai - caturdazI ko kiyA jAnevAlA tapa trayodazI ko karanA / 2) atikAMta : jo tapa parva ke dinoM meM karanA cAhie vaha tapa sevA AdikA prasaMga upasthita hone se na kara sake to use bAdameM aparva ke dinoMmeM karanA atikAMta hau / vasunaMdI ke anusAra caturdazIko kiyA jAnevAlA upavAsa pratipadA ko karanA / 3) koTisahita : jo pUrvata cala raha ho, usa tapako binA pUrNa kiye hI agalA tapa prAraMbha kara denA ise koTi sahita kahA gayA hai| jaise ki - upavAsa kA pAraNA kiye binA hI agalAtapa prAraMbha karanA isa tapameM zakti kI apekSA pragaTa kI gaI hai / vasunaMdI ke anusAra yaha saMkalpa samanvita pratyAkhyAna hai| jaise- agale dina svAdhyAyabelA pUrNa hone para yadi zakti rahI to maiM upavAsa karUMgA, anyathA nahIM karU~gA / 4) niyaMtrita : jisa dina pratyAkhyAna karanekA vicAra ho usa dina roga Adi vizeSa bAdhAeM upasthita jAeM to bhI una bAdhAoM kI paravAha kiye binA jo manameM pratyAkhyAna dhAraNa kiyA hai vaha pratyAkhyAna avazya krnaa| prastuta pratyAkhyAna caturdaza pUrvadhArI, jinakalapa aura dazapUrvadhArI zramaNa karate the / vartamAna meM yaha pratyAkhyAna nahIM hai / 5) sAkAra pratyAkhyAna : isa pratyAkhyAnameM sAdhaka manameM eka vizeSa sAkAra kI kalpanA karatA hai ki isa (212) - Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakArakI paristhiti utpanna hogI, to maiM isakA tyAga karatA hU~ / dUsare zabdoMme kahA jA sakatA hai ki - manameM apavAda kI kalpanA karake jo tyAga kiyA jAtA hai vaha sAkAra pratyAkhyAna hai / 6) nirAkAra : yaha pratyAkhyAna kisI prakAra kA apavAda rakheM binA kiyA jAtA hai / usa pratyAkhyAnameM dRr3ha manobala kI apekSA hotI hai sAkAra pratyAkhyAna meM sabhI prakAra ke apavAda vyavahAra meM lAye jA sakate hai lekina anAkAra pratyAkhyAna meM apavAda vyavahArameM nahI lAye jA sakate haiN| nakSatra Adi kA vicAra kiye binA svecchA se upavAsa Adi karanA nirAkAra pratyAkhyAna hai / 7) pariNAmavrata : zramaNa bhikSA ke lie jAte samaya yA AhAra grahaNa karate samaya yaha pratijJA karatA hai ki maiM Aja itanA hI grAsa grahaNa karU~gA yA to yaha vicAra karatA ki amuka prakAra kA AhAra prApta hogA to hI maiM AhAra, grahaNa karU~gA, anyathA nahIM / - - 8 ) niravazeSa : asaNa, pAna, khAdima aura svAdima ina cAroM prakAra ke AhAra kA pUrNa rUpase parityAga karanA ise niravazeSa pratyAkhyAna kahA jAtA hai / vasunaMdIjI kA kahanA hai ki - yaha pratyAkhyAna yAvat jIvana ke lie hotA hai| zvetAMbara Agama sAhityameM isa prakAra ka koI varNana nahIM hai / 9) sAMketika : jo pratyAkhyAna saMketa pUrvaka kiyA jAe vaha sAMketika pratyAkhyAna hai / jaise muThI bAMdhakara yA kisI vastrameM gA~Tha lagAkara jaba taka maiM muThI yA gA~Tha nahIM kholU~gA taba taka koI bhI vastU mukha meM nahIM DAlU~gA / aisA bhI kahA gayA hai ki isa pratyAkhyAnase sAdhaka apanI suvidhA ke anusAra pratyAkhyAna karatA hai, vaha sAMketika pratyAkhyAna kahalAtA hai / mUlAcArameM isakA nAma zraddhAnagata hai / - - 10) addhA : samaya vizeSa kI maryAdA nizcita karake pratyAkhyAna karanA / isa pratyAkhyAna ke (213) Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtargata navakArasI, porasI Adi daza pratyAkhyAna Ate haiN| addhA kA artha kAla haiN| AcArya abhayadevane addhA kA artha porasI Adi kAlamAna ke AdhAra para kiyA jAnevAlA pratyAkhyAna kahA hai| sAdhanA ke kSetrameM pratyAkhyAna kA viziSTa mahattva rahA hai| pratyAkhyAnameM kisIbhI prakAra kA doSa na lageM, isake lie sAdhaka ko satat jAgRta rahanA caahie| jAgRta rahane ke lie chaha prakArakI vizuddhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ye vizuddhiyA~ nimnAMkita hai - 1) zraddhAna vizuddhi : paMcamahAvrata, 12 vrata, Adi rUpa jo pratyAkhyAna hai usakA zraddhA ke sAtha pAlana krnaa| 2) jJAna vizuddhi : jina kalpa, sthavira kalpa, mUlaguNa, uttaraguNa Adi jisa pratyAkhyAna kA jaisA svarUpa hai, usa svarUpa ko yathArtha rUpa se jaannaa| 3) vinaya vizuddhi : ___mana, vacana aura kAyA sahita pratyAkhyAna hotA hai| pratyAkhyAnameM jitanI vaMdanAoMkA vidhAna hai, utanI vaMdanA avazya karanI caahie| 4) aNubhASaNA vizuddhi : __ pratyAkhyAna grahaNa karate samaya sadgurU ke sanmukha vinaya mudrAmeM khar3e rahakara zuddha pATha kA uccAraNa kre| 5) anupAlanA zuddhi : bhayaMkara vanameM yA durbhikSa Adi meM yA rugNa avasthAmeM vrata kA utsAhake sAtha samyak prakAra se pAlana kreN| 6) bhAvavizuddhi : rAga-dveSa rahita pavitra bhAvanA se pratyAkhyAna kA pATha karanA Avazyaka niyukti meM AcArya bhadrabAhune likhA hai ki - pratyAkhyAnameM tIna prakAra ke doSa laganekI saMbhAvanA rahatI hai| ve doSa isa prakAra hai / 149 1) amuka vyaktine pratyAkhyAna grahaNa kiyA hai jisake kAraNa usakA samAjameM Adara ho rahA hai / maiM bhI usa prakAra kA pratyAkhyAna karU~ jisase merA Adara ho aisI (214) Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgabhAvanA ko lekara pratyAkhyAna krnaa| 2) maiM aisA pratyAkhyAna karU~ jisake kAraNa jinhoMne pratyAkhyAna grahaNa kiyA hai, unakI kIrti dhuMdhalI ho jAe / isa prakAra dUsaroM ke prati durbhAvanAse prerita pratyAkhyAna krnaa| isa prakArameM tIvra dveSa pragaTa hotA hai| 3) isa loka meM mujhe yaza prApta hogA aura paralokameM bhI mere jIvana meM sukha aura zAMti rahegI isa bhAvanA se prerita hokara pratyAkhyAna karanA isameM yaza kI abhilASA vaibhava prApti kI kAmanA Adika samAveza huA hai| ziSyane jijJAsA prastuta kI gurUdeva kisa sAdhaka kA pratyAkhyAna supratyAkhyAna hai ? aura kisa sAdhaka kA pratyAkhyAna duSa-pratyAkhyAna hai ? bhagavAna ne samAdhAna kiyA - jisa sAdhaka ko jIva ajIvakA parijJAna hai, pratyAkhyAna kisa uddezya se kiyA jA rahA hai, jisakI pUrNa jAnakArI hai, usa sAdhaka kA pratyAkhyAna supratyAkhyAna hai| jisa sAdhaka ko jIvaajIvakA parijJAna nahI hai, jo ajJAnakI pradhAnatA ke kAraNa pratyAkhyAna karatA huA bhI pratyAkhyAna ke marma ko nahIM jaantaa| usakA pratyAkhyAna dUSapratyAkhyAna hai, ata: aisA pratyAkhyAna karanevAlA / usaMyata hai, avirata hai aura ekAMta bAla hai| 150 pravacanasAroddhAra,151 yogazAstra, 152 Adi graMthomeM pratyAkhyAna grahaNa karanevAle sAdhaka aura grahaNa karanevAle sAdhaka kI yogyatA aura ayogyatA ko lakSya meM rakhakara caturbhagI kA pratipAdana kiyA hai - 1. pratyAkhyAna grahaNa karanevAlA sAdhaka bhI vivekI ho aura pratyAkhyAna pradAtA gurU bhI gItArtha ho to vaha pUrNa zuddha pratyAkhyAna hai| 2. pratyAkhyAna grahaNa karanevAlA pratyAkhyAna ke rahasyako nahIM jAnatA para pratyAkhyAna pradAna karanevAlA gurU pratyAkhyAna ke marma ko jAnatA hai aura vaha pratyAkhyAna karanevAle ziSya ko pratyAkhyAna kA marma samyak prakArase samajhA detA hai to ziSya kA pratyAkhyAna sahI pratyAkhyAna ho jAtA hai| yadi vaha usake marma ko nahIM samajhatA hai to usakA pratyAkhyAna azuddha pratyAkhyAna haiN| 3. pratyAkhyAna pradAna karanevAlA gurU pratyAkhyAna ke marma ko nahIM jAnatA hai kiMtu jo pratyAkhyAna grahaNa kara rahA hai vaha pratyAkhyAna ke rahasya ko jAnatA hai, to vaha pratyAkhyAna zuddha pratyAkhyAna hai| yadi pratyAkhyAna jJAtA gurU vidyamAna ho, unakI upasthiti meM bhI paramparA Adi kI dRSTi se agItArtha se pratyAkhyAna grahaNa karanA anucita hai| 4. pratyAkhyAna grahaNa karanevAlA pratyAkhyAnake marma ko nahI jAnatA aura jisase (215) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyAkhyAna grahaNa karanA hai vaha bhI pratyAkhyAna ke rahasya se anabhijJa hai to usakA pratyAkhyAna azuddha pratyAkhyAna hai| Sar3Avazyaka meM pratyAkhyAna sumerU ke sthAna para hai| pratyAkhyAna se bhaviSyameM AnevAlI avrata kI bhI sabhI kriyAe~ rUka jAtI haiM aura sAdhaka niyamoM-upaniyamoM kA samyak pAlana karatA hai| uttarAdhyayana meM pratyAkhyAna ke saMbaMdhameM ciMtana karate hue nimna prakAra batAye hai| 1. saMbhoga pratyAkhyAna 152 zramaNoMdvArA lAe hue AhAra ko eka sthAna para maNDalIbaddha baiThakara khAne kA parityAga karanA / dUsase jIva svAvalaMbI hotA hai aura apane dvArA prApta lAbha se hI santuSTa rahatA hai| 2. upAdhi - pratyAkhyAna 154 vastra Adi upakaraNoM kA tyAga karanA / isase svAdhyAya Adi karane meM vighna upasthita nahIM hotaa| AkAMkSA rahita hone se vastra Adi mAMgane kI aura unakI rakSA karane kI use icchA nahIM hotI to manameM saMkaleza nahIM hotaa| 3. AhAra - pratyAkhyAna 155 AhAra kA parityAga karanese jIvana se jIvana ke prati mamatva nahIM rahatA nirmamatva hone se AhAra ke abhAva meM bhI use kisI prakAra ke kaSTa kI anubhUti nahIM hotii| 4. yoga - pratyAkhyAna 156 mana, vacana aura kAya saMbaMdhI pravRtti ko rokanA yoga pratyAkhyAna hai| yaha caudahaveM guNasthAnameM prApta hotA hai| aisA sAdhaka nUtana karmoMkA kA bandha nahIM karatA varanA pUrva saMcita karmoM ko kSaya karatA hai| 5. sadbhAva - pratyAkhyAna 157 sabhI prakArakI pravRttiyoM kA parityAga kara vItarAga avasthA ko prApta karanA / isameM jIva sabhI prakAra ke karmoM se mukta ho jAtA hai| 6. zarIra - pratyAkhyAna 158 isase azarIrI siddhAvasthA prApta hotI hai| 7. sahAya-pratyAkhyAna 159 __ apane kAryomeM kisIkA bhI sahayoga na lenA / isase jIva ekatva bhAva ko prApta karatA hai| ekatvabhAva prApta hone se vaha zabdavihIna, kalahavihIna, saMyamabahula tathA samAdhibahula ho jAtA hai| (216) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. kaSAya- pratyAkhyAna - 160 sAmAnyarUpa se kaSAya ko saMyamI, sAdhaka jItatA hai hI, jisase sAdhaka karmoM kA baMdha nahIM karate kaSAyoM para vijaya prApta karanese use manojJa aura amanojJa viSayake prati mamatva yA dveSa nahIM hotA / isa prakAra uttarAdhyana meM pratyAkhyAnoM ke prakAra va usake phala nirUpita kiye hai| pratyAkhyAna se bhaviSyameM honevAle pApakRtya rUka jAte hai, aura sAdhaka jIvana saMyama ke suhAvane Aloka se jagamagAne lagatA hai / 161 isa prakAra SaDAvazyaka sAdhakake lie avazya karaNIya hai / sAdhaka cAhe zrAvaka ho athavA zramaNa, vaha ina kriyAoM ko karatA hI hai| hA~, ina donoM kI gaharAI aura anubhUti meM tIvratA, maMdatA ho sakatI hai aura hotI hai| zrAvaka kI apekSA zramaNa ina kriyAoM ko adhika tallInatA ke sAtha kara sakatA hai kyoMki vaha saMsAra tyAgI hai, AraMbha-samAraMbha se sarvathA virata haiM / isI kAraNa usakI sAdhanA meM zrAvaka kI apekSA adhika tejasvitA hotI hai / SaDAvazyakoM kA sAdhaka ke jIvanameM bahuta hI mahattvapUrNa sthAna hai| Avazyaka se jahA~ AdhyAtmika zuddhi hotI hai vahA~ laukika jIvanameM bhI samatA, namratA kSamAbhAva Adi sadguNoM kI vRddhi hone se AnaMda ke nirmala nirjhara bahane lagate hai / - namaskAra mahAmaMtra aura SaDAvazyaka eka dUsare se abhinna hai / jaina dharma ke kisI bhI anuSThAnameM yA to kisIbhI Avazyaka kArya ke prAraMbha se namaskAra mahAmaMtra kA japa yA to uccAra anivArya hai / pratyeka Avazyaka meM navakAramaMtra kA koI na koI pada samAviSTa huA hai| navakAra maMtra kA aMtima lakSya hI pAMca parameSTi ko namaskAra karake unake mahAna guNoM kA sAdhaka meM bhI pragaTIkaraNa hai| aisI maMgala bhAvanA vyakta kI gaI hai| pratyeka Avazyaka kA phala bhI mahAna hai| eka padake uccAraNa mAtrase mahAna lAbha hotA hai| SaDAvazyaka meM se kisI bhI Avazyaka meM navakAramaMtra saMlagna hI hai / itanA hI nahI navakAramaMtra ke binA kisI bhI Avazyaka kA hameM phala bhI prApta nahIM ho sakatA hai / 162 dharma utkRSTa maMgala hai| 163 jaina dharma kisI laukika phalakI prApti kA icchuka nahIM hai arthAt lokottara guNa yA to lokottara mAMgalika jIva ko prApta ho aisI udAtta bhAvanA pratyeka Avazyaka ke sAtha darzAyI gaI hai| navakAramaMtra kA aMtima uddezya bhI sabhI pApoM nAza karanA - kisI eka janma ke nahIM, aneka janmoM ke karmoMkA kA kSaya karanA darzAyA gayA / sAdhaka pUrI zraddhA se kisI bhI Avazyaka aura navakAra maMtrakI pravRtti karegA to vaha paramazAMti aura uttama sukha avazya prApta kara sakegA / (217) Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navakAra maMtra meM cAra bhAvanAoM kA samanvaya : - mAnava jIvana zubha aura azubha bhAvoM kA mizraNa hai / pratyeka vyakti yaha cAhatA hai ki * usake manase bUre bhAva bidA hoM aura zubha bhAvoMkA Agamana ho aisI jhaMkhanA niraMtana banI rahatI hai | sAdhaka kI unnati ke lie zAstrakArone batAyA hai ki jIva ko sadA kutsita bhAvanAoM kA tyAga karake uttama bhAvanAoM bhAnI cAhie / akelA namaskAra mahAmaMtra bhI manuSya ko azubha bhAvanA se bacAne meM samartha haiM aura isake sAtha jaba maitrI Adi maMgalabhAvanAoM kA samanvaya hotA hai taba sAdhaka ko mahAmaMgalakArI aura kalyANakArI bhAvoMkI prApti sahaja hI ho jAtI hai| suvarNa meM sugaMdha kI taraha navakAra maMtra meM maitrI Adi cAra bhAvanAoM kA saMgama parama utkarSakArI aura parama AnaMda dAyaka siddha hotA hai / manuSya utkarSa jagAne hetu bhAvanAoMkA eka mArga jainadharma meM batAyA gayA hai, jise bhAvanA - yoga bhI kahA gayA hai / usakA lakSya mAnava ko uttama bhAvanAoM ke sAtha jor3anA hai| ekatva anyatva Adi bAraha 964 bhAvanAoM kA vahA~ citraNa kiyA gayA hai / uttama bhAvoM ke navanIta ke rUpameM cAra bhAvanAyeM - maitrI pramoda, kAruNya aura mAdhyasthakA vizeSarupa se ullekha huA haiM / jaina darzana meM bAraha prakAra kI vairAgya bhAvanAoMke atirikta prAcIna graMthoMmeM kucha anyabhAvanAoMkA varNana bhI kiyA gayA hai| kahIM maitrI, pramoda Adi cAra yoga bhAvanAoMkA kahIM, satva, tapa, Adi pA~ca bhAvanAoM kA aura kahIM jJAna, darzana Adi cAra bhAvanAoMkA varNana milatA hai / inameM maitrI Adi cAra bhAvanAoM jIvana vyavahAra evaM yoga sAdhanA kI zreSThatama bhAvanAoM kahI jA sakatI hai| vairAgya bhAvanAoM (bAraha bhAvanAoM) jahA~ ekAMta nirveda mUlaka evaM nivRtti pradhAna hai, vahA~ ye cAra bhAvanAoM jIvana kI pravRttiyoM ko sat kI ora prerita karanevAlI hai / vAstavameM ye na kevala zramaNa yA zrAvaka ke lie hI hai kiMtu pratyeka mAnava ke lie upayogI tathA Avazyaka hai / hama inheM yoga bhAvanA kaha sakate haiM / zakyatA yaha hai ki ina cAra bhAvanAoM ke AdhAra para hI mAnava jIvana kA karmayoga suMdararItise cala sakatA hai| hRdaya ko vairAgyarasa meM sarAbora karanevAlI bAraha bhAvanAoM kA ciMtana aneka maniSiyone darzAyA hai| ina bhAvanAoM ke satat ciMtana, manana, evaM anuzIlana se hRdaya eka prakAra kI nivRtti tathA parama zAMti kA anubhava karane lagatA hai / mana ke vikAra krodha, mAna, mAyA, lobha, mamatva, moha, zarIra evaM dhana ke prati Asakti svataH kSINa hone lagatI hai aura vairAgya kI jAgRti hotI hai isalie ina bhAvanAoM kA satat ciMtana jIvanameM Avazyaka hai / (218) Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha vairAgya bhAvanAoM ke sAtha sAtha cAra bhAvanAoM aura bhI hai| kucha graMthoMmeM to solaha bhAvanAoM kA ullekha milatA hai, to kahIM - kahIM graMthomeM maitrI Adi cAra bhAvanAoMkA svataMtra rupameM ullekha kiyA gayA hai| pAtaMjala yogasUtra meM bhI ina bhAvanAoM kA vistAra ke sAtha vivecana kiyA gayA hai| maitrI, karuNA, muditA aura upekSA ina bhAvanAoM ke AdhAra para sukha-dukha, puNyapApa Adi viSayoMkA ciMtana karane se cittameM prasannatA aura AlhAda kI jAgRtI hotI hai| 1008 AcArya samrATa pU. zrI. AnaMdaRSIjI ma. likhate hai ki - yogasAdhanAmeM maitrI pramoda Adi bhAvanAoM kI viziSTa sAdhanA prakriyA calatI hai| aisA lagatA hai ki - ina cAra yoga bhAvanAoM ko hI yoga kI ATha dRSTiyoM ke rupa meM AcArya haribhadra ne naI paribhASAoM ke sAtha prastuta kiyA hai|165 prAraMbha kI bAraha bhAvanAoMkA sIdhA saMbaMdha vairAgya, nirveda se hai aura ina cAra bhAvanAoM kA saMbaMdha jJAna ko puSTa karanA mAna le to kUla bhAvanAoMkI phalazruti isa prakAra ho jAtI hai| jJAna, darzana evaM caritra ke vizuddha saMskAroM ko sthira karanA bhAvanA kA phala hai| kyoM ki maitrI Adi bhAvanAe~ eka prakAra se jJAnayoga kI bhAvanAoM haiN| isakA vistRta varNana nimnalikhita haiN| upAdhyAya vinayavijayajIne zAMtasudhArasameM maitrIbhAvanA kA vivecana karate hue likhA hai ki - he Atmana ! tU sarvatra maitrI kI upakalpanA kara, anutprekSA kara / isa jagata meM merA koI zatru nahIM hai aisA anuciMtana kara / yaha jIvana kitane dinoMtaka sthAyI rahanevAlA hai ? isameM tU dUsaroM ke prati zatru - buddhi rakhakara kyoM khinna ho rahA hai| 166 ___ ina cAra yogonmukhI bhAvanAoM kA vyavasthita varNana sarva prathama AcArya umAsvAtI ne tatvArtha sUtrameM kiyA hai - vaha isa prakAra hai - maitrIpramoda kAruNyamAdhyasthyAni satvaguNAdhika klizyamAtAvineyeSu / 167 1) samasta prANiyoM ke prati - maitrI bhAvanA, 2) guNAdhika janoM ke prati - pramoda bhAvanA 3) duHkhI janoM ke prati - kAruNyabhAvanA 4) pratikUlavartI logoM ke prati - mAdhyastha bhaavnaa| isI ko spaSTa karate hue AcArya amitagatine kahA hai - satveSu maitrI, guNiSu pramodaM, kliSTeSa jIveSu kRpA paratvaM / mAdhyasthyabhAvaM viparIta vRtto, sadA mamAtmA vidadhAtu deva / 168 jIvamAtra ke prati maitrI, guNIjanoM ke prati guNAnurAga, du:khI jIvoM ke prati karuNA tathA viparIta vRttivAloM ke prati mAdhyastha bhAvanA sadA banI rheN| (219) Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye cAra bhAvanAoM dharmadhyAna kI siddhi ke lie parama sahAyaka hai| isalie kahA gayA hai ki- ye bhAvanAoM bhavanAzInI hai| bhAvanA bhAva zuddhi ke lie upakAraka hai| dhyAna mana kA viSaya hai aura bhAvanA bhI mana kA viSaya hai| dhyAna manako sthira karatA hai, ekAgra karatA hai| manako keMdrita karatA hai / bhAvanA manako zuddha karatI hai| mana ke rAga -dveSa Adi bAdhAoM nikAlake dhyAna ke lie zuddha bhUmi taiyAra karane kA zreya maitrI Adi cAra bhAvanA ko milatA hai| AcArya hemacaMdrAcArya ne yogazAstra meM likhA hai ki - maitrI Adi cAra bhAvanAoM jJAna ke lie mahAna sAdhaka siddha ho sakatI hai| TuTe hue dhyAna ko puna: dhyAnAntara ke sAtha jor3ane ke lie ye cAra bhAvanAoM parama Avazyaka hai| jisa taraha vRddhAvasthA se pIDita dUbale zarIra ko zakti pradAna karane ke lie rasAyana upakAraka siddha hotA hai| isI taraha dharmadhyAna karate hue yadi ArAdhaka AtmA kI dhArA khaMDita ho jAtI hai. traTita ho jAtI hai to use jor3ane ke lie ye cAra bhAvanAoM AtmA ke lie rasAyana kA kAma karatI hai / 169 aura sAdhaka ko dhyAna meM lIna banA detI hai| parabhAvameM cale gaye AtmA ko puna: svabhAva meM sthita karatI hai| isalie ina bhAvanAoM ko dhyAna kI anusAdhikA kahA gayA hai / 170 zAMta sudhArasa ke raciyatA vinaya vijayajI mahArAja sAheba ne cAra bhAvanA ke svarupa ke bAremeM likhA hai - saMsAra ke sabhI jIvoM ke hitakA ciMtana karanA maitrI bhAvanA hai| guNavAna - guNIjanoM ke guNa kA anugrAhI bananA pramoda bhAvanA hai aura dInaduHkhI evaM pIr3ita jIvoM ke prati anukaMpA utpanna karanA kAruNya bhAvanA hai aura jo jIva duSTa buddhivAlA hai, bAra bAra samajhAne para bhI jo duSTatA kA tyAga nahIM karatA hai, aise jIvoM ke prati upekSA dRSTi se dekhanA yaha mAdhyastha bhAvanA hai / 171 isI bAta ko dUsare zabdoMmeM pUjya vinaya vijayIne isa prakAra likhA hai - hamase jo para sabhI jIva haiM unake hita kI ciMtA karanA maitrI bhAvanA hai| dUsare kA du:kha kisa taraha naSTa hoveM, koI bhI vyakti du:khI na hone pAye yaha bhAvanA karuNA bhAvanA hai| ___ isI bAta ko dUsare zabdoM meM pUjya vinaya vijayajIne isa prakAra likhA hai - hamase jo para sabhI jIva haiM unake hita kI ciMtA karanA maitrI bhAvanA hai| dUsare kA du:kha kisa taraha naSTa hoveM, koI bhI vyakti du:khI na hone pAye yaha bhAvanA karuNA bhAvanA hai| anya ke sukha dekhakara AnaMdita honA yaha pramoda bhAvanA hai aura dUsaroM ke doSoMkI apekSA karanA mAdhyastha bhAvanA hai / 172 (220) Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra ke sabhI jIvoM ke sukhadu:kha ke prati hamArI dRSTi kaisI honI cAhiye yaha bAta ina cAroM bhAvanAoMse hama jAna sakate haiN| isalie jaina dharma kI prArthanAmeM aura bar3I zAMtimeM ina bhAvanAoM kA bar3e Adara se ullekha kiyA gayA hai| 1) zivamastu sarvajagataH 1) maitrIbhAvanA 2) parahitaniratA bhavantu bhUtagaNA: 2) pramodabhAvanA 3) doSAH prayAntu nAzaM 3) kAruNyabhAvanA 4) sarvatra sukhI bhavantu lokaH 4) mAdhyastha bhAvanA artha - 1) sAre vizvakA kalyANa hoveM - maitrI bhAvanA 2) sabhI jIva dUsaroM ke hitameM rata hovo - pramodabhAvanA 3) sabhI ke pApa doSa naSTa hovo kAruNyabhAvanA 4) sabhI ora loga sukhI hovo mAdhyasthabhAvanA artha - 1) sarve'pi santu sukhinaH maitrIbhAvanA 2) sarve santu nirAmayA pramodabhAvanA 3) sarve bhadrANi pazyantu karuNAbhAvanA 4) mA kazcita duHkhamAgabhavet mAdhyasthabhAvanA artha - 1) sabhI jIva sukhI hove maitrIbhAvanA 2) sabhI jIva nirogI hove __. pramodabhAvanA 3) sabhI jIvoM kA kalyANa hovo - karuNAbhAvanA 4) koI bhI jIva duHkhI na hove - mAdhyasthabhAvanA173 __isa prakAra bRhadzAnti stotra Adi meM bhI jo prArthanA svarupAtmaka zloka haiM usameM bhI gUDhArtha rUpa cAroM hI bhAvanAoM samAviSTa haiN| ina zlokoM ke artha bhI sAtha meM diye haiM |isse cAroM hI bhAvanAoM ke viSaya kaise ho sakate haiM usakA spaSTa khayAla A jAtA hai| cAra bhAvanA - arihaMtAdi 4 maMgala, lokottama, zaraNa (221) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1) maitrIbhAvanA - arihaMtA maMgala, lokottama aura zaraNa 2) pramodabhAvanA - siddha maMgala, lokottama aura zaraNa 3) karuNabhAvanA - sAdhu maMgala, lokottama aura zaraNa 4) mAdhyastha bhAvanA - dharma maMgala, lokottama aura zaraNa arihaMta paramAtmA kI maitrI bhAvanA sarvocca hai| maitrI bhAvanA se hI arihaMta bane hai| sabhI siddha guNa ke bhaMDAra hai| anaMtaguNI hai| unake guNoM ko grahaNa karanA pramoda bhAvanA hai|sbhii sAdhu bhagavaMto ko sabhI jIvoM ke prati apAra karuNA hotI hai| munivara parama dayAlu, bhavi aura dharma buddhi hI upekSaNIya jIvoM ke prati mAdhyastha bhAvanA rakhane kA siikhaayeNge| 4 bhAvanA 4 dharma 1) maitrIbhAvanA samyag darzana 2) pramodabhAvanA - samyag jJAna karuNabhAvanA samyag cAritra 4) mAdhyastha bhAvanA - samyag tapa samyag darzana rUpa dharmameM anupama zraddhA meM sabhI jIvoM ke prati maitrI bhAva honA cAhie / samyakatvI maitrI bhAvanAvAlAhI honA caahie| jJAna yaha guNa hai| jJAna guNavAle jJAnI ke prati pramoda bhAvanA vyakta karane se jJAna guNa kI prApti hotI hai| caritradharma kI sAdhanA ke lie jIvamAtra ke prati karuNA honI cAhie aura tapa dharma dUsaroM ke prati mAdhyasthatA sIkhAtA hai| 4 bhAvanA 4 dharma maitrIbhAvanA dAnadharma 2) pramodabhAvanA - ziyala dharma 3) karuNAbhAvanA - bhAvadharma 4) mAdhyastha bhAvanA - tapa dharma maitrI bhAvanA hogI to hI dayA - dAna dharma hogaa| ziyala arthAta brahmacarya / brahma Atma svarupameM ramaNa karane ke lie pramoda bhAvanA brahmacAriyoM ke guNoM ko apane meM AkarSita karatI hai| jIva mAtra para karuNAbhAva rakhanA yahI apanI karuNA hai aura mAdhyastha bhAvanA svayaM ke tapadharma kI ArAdhanA nirvighna pUrI karanA / 174 (222) Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyoM kA zamana krodha mAna mAyA 4) mAdhyastha bhAvanA se lobha maitrI bhAvanA aMtara ko vizAla banAtI hai / jahA~ sabako mitra mAne vahA~ krodha rupI cAMDAla ko avakAza hI kahA~ milegA ? mAna, abhimAna ko dUra karane ke lie pramoda bhAvanA kA Azraya le ke guNajanoM kI ora dRSTi rakhanA, jisase dUsaroM ke guNa dekhane ke bAda apanA abhimAna naSTa ho jAtA hai aura dIna duHkhI ke prati karuNA kI dRSTi hone se kisIko bhI Thagane kI mAyA bIcameM nahIM AegI aura para padArtha ke lobha ko dUra karane ke lie mAdhyastha bhAvanA upekSA vRtti sIkhAegI, yAne lobha kA nAza hogaa| 4 saMjJA dUra karane ke lie 4 bhAvanA 1) AhAra saMjJA 2) nidrA saMjJA 3) bhaya saMjJA 4) maithuna ( parigraha ) saMjJA mAdhyastha bhAvanA maitrI bhAvanA AhAra saMjJA dUra karane ke lie sahAyaka hai| pramoda bhAvanA guNAnurAgI hone se nidrA ko dUra kregii| kAruNya bhAvanA sabhI ke prati dayAlu hone se bhaya saMjJA dUra ho jAtI hai aura mAdhyastha bhAvanA se maithuna (parigraha) kI saMjJA dUra hotI hai| 4 adharma ko dUra karane ke lie 4 bhAvanA 1) hiMsA 2) jhUTha 3) corI bhAvanA 1) maitrIbhAvanA se 2) pramodabhAvanA se 3) kAruNya bhAvanA se - - maitrI bhAvanA pramoda bhAvanA kAruNyabhAvanA maitrI bhAvanA pramoda bhAvanA kAruNyabhAvanA 4) abrahma (parigraha) mAdhyastha bhAvanA jIvamAtra ke prati maitrI ho to hiMsA dUra hogii| guNavAna ke prati pramoda vRtti hogI to jhUTha bolanA rukegA / sabake prati karuNA hogI, to corI karane se rukegA / jaba mAdhyastha bhAvanA hogI to abrahma (parigraha) se chUTakArA hogA / 175 1 (223) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAroM bhAvanAoM meM kramavyavasthA - ___ jJAniyone samyakatva kI cAra bhAvanAeM bahuta hI vaijJAnika aura tarka saMgata paddhati se nirupita kI hai| prathama maitrI bhAvanA, dUsarI pramoda bhAvanA, tIsarI karuNA bhAvanA, cauthI madhyastha bhaavnaa| 179 bhAvanAoM kA isa kramase jo nirupaNa kiyA gayA hai vaha rahasyAtmaka hai| prathama bhAvanA se dUsarI bhAvanA, dUsarI se tIsarI aura tIsarI se cauthI isI taraha pratyeka bhAvanAmeM viSaya laghu ho jAtA hai| yadi viruddha kramase dekhA jAe to pratyeka bhAvanA kA viSaya vyApaka aura bRhad hotA jAtA hai| maitrI bhAvanAmeM vizva ke laghu, guru sabhI prakAra ke jIva kA milana hotA hai| isalie zAstrakArone batAyA hai ki, cAroM gati aura pA~coM jAti ke sabhI jIvoM kI ora maitrI bhAvanA rakhanI caahie| pramoda bhAvanA to guNIjana kI ora hI rakhane kI hai, karuNA bhAvanA dIna aura du:khitoM kI ora rakhane kI hai| mAdhyastha bhAvanA to mAtra pApavRttivAle jIvoM kI ora rakhane kI hai| 175 maitrI bhAvanAmeM bAkI tInoM bhAvanAoM kA milana ho jAtA hai| pramoda meM pIche kI do, karuNAmeM mAdhyastha aura isI taraha cAroM kI maitrI bhAvanA hI banatI hai| maitrI bhAvanA ke sAtha karuNA kA gAr3ha saMbaMdha hai lekina sarvatra yaha nahIM cala sakatA hai| inase hama kaha sakate hai ki - karuNA bhAvanA maitrI bhAvanA jaisI vyApaka nahIM hai| adhyAtma sAdhanA ke kSetrameM bhI sabase adhika mahattva maitrI bhAvanA ko hI diyA gayA hai| 98 maitrI Adi cAroM bhAvanAoM kA saMkSepameM nirupaNa - 1) maitrI bhAvanA - ___ "svasukha prApti tathA svaduHkhanivRtti" - ina donoM se saMbaddha tIvra saMkleza miTAne kA eka hI anya upAya haiM, maiM sukhI baneM, isa icchA ke sthAna para mAnava sabhI sukhI baneM - isa bhAvanA kA sevana kareM yaha maitrI bhAvanA hai|178 maitrI pareSAM hitaciMtana yada dUsaroM kI hitaciMtA karanA aura dUsaroM ke lie maMgala kAmanA karanA yaha maitrI hai / 179 mAnava kA hRdaya yadi maitrI bhAvanA se sabhara ho jAegA to usakI Atma samRddhi meM bahuta pragatI hogii|180 AtmA kI vizuddhi hI maitrI kA mukhya kAraNa hai| jyoM -jyoM AtmA kI vizuddhi hotI jAtI hai, tyoM tyoM maitrI kI bhI vRddhi hotI jAtI hai| maitrI kI vRddhi AtmA kA (224) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAna guNa hai| kramaza: maitrI bhAva kA itanA vikAsa hotA hai ki - sAre saMsAra ke sabhI jIvoM ke sAtha maitrI bhAvanA vikasatI hai| jaina darzana yaha bhI batAtA hai ki - cauda rAjaloka ke vizAla kSetrameM anaMtI bAra hama janma aura maraNa kA anaMta cakra meM ghume hue haiN| saMsAra ke sabhI jIvoM ke sAtha eka yA dusare prakAra se Atmiya saMbaMdha se raha cuke haiN| to aba kisako hama zatru samajheMge / zatru banAkara kaunasA lAbha hone vAlA hai| isalie acchI bAta to yaha hai ki - saMsAra ke kisI bhI prANI ke sAtha vaira mata rkhnaa| sabhI ko mitra smjhnaa| apakArI ke sAtha bhI maitrI rakhanA bahuta hI kalyANakArI siddha hogaa| ___maitrI aura kSamA jaina dharma kA prANa hai| jaina darzana maitrI aura kSamA para avalaMbita hai| pratyeka tIrthaMkara ne jaina sAdhaka ko sAdhanA ke aMtima lakSya maitrI aura kSamA kA vikAsa karane ko bAra - bAra kahA hai| maiM saMsAra ke sabhI jIvoM kI kSamA cAhatA huuN| mere aparAdhoM kI kSamA cAhatA huuN| saMsAra ke sabhI jIva mujhe kSamA kreN| mere aparAdha ke lie kSamA pradAna kreN| merA sabhI jIvoM ke sAtha maitrI kA saMbaMdha hai| maitrI hai, kisI ke sAtha merA baira nahIM hai| 181 vaira, sAdhanAmeM bAdhA karatA hai / kaSAyakA nimitta hotA hai, bhava paraMparA ko vikRta karanevAlA hai| udAharaNArtha - marUbhUti aura kamaTha jaise do bhAIyoM ke bIca meM daza- daza bhava taka vaira paraMparA calatI rahI aura kamaTha ne muni hatyA Adi karake itane ghora pApa saMcita kiye aura samatva kI sAdhanA se marubhUti kI AtmA teisaveM tIrthaMkara pArzvanAtha bhagavAna bana kara mokSa meM pahu~ca gaye aura kamaTha to Aja bhI saMsAra meM bhaTaka rahA hai| jo kSamAyAcanA karatA hai vahI saccA ArAdhaka hai aura jo kSamAyAcanA nahIM karatA hai usakI ArAdhanA ArAdhanA hI nahIM hai / jaina darzana use virAdhaka kahate haiN| upazama yA kSamAbhAva jaina sAdhanAkA sAra hai| upazama yA to kSamA se hI sabhI jIvoM ke lie samatA kA bhAva udita hogA aura saMsAra ke sabhI jIvoM ke prati maitrIbhAva unameM pariNata hogaa| maitrI ke binA samatA nahIM AtI aura samatA ke binA hI sAmAyikase koI lAbha nahIM hotA / kSamA aura samatA ke binA dharma kA eka aMza bhI hamameM TIkatA nhiiN| isalie maitrI yA kSamA dharma ke keMdrabiMdU hai| jaisA kahA jAtA hai ki - eka myAnameM do talavAra eka sAtha nahIM raha sakatI hai isI taraha prema aura vaira, maitrI aura vaira ekasAtha eka vyakti meM kabhI bhI nahIM raha sakate haiN| vaira jhera se to bhava paraMparA yA saMsAra bigar3atA hai, jabaki maitrI bhAvanA se saMsAra sudharatA hai - bhavakaTTI hotI hai| prema maitrI kA janaka hai lekina vizuddha aura ni:svArtha prema honA cAhie / saMsArake sabhI laghu, guru jIvoM ke prati maitrI bhAvanA vyApaka rupa se rakhanI cAhie maitrI bhAvanA vAle ArAdhaka ke manameM vizvamAMgalyatA ke uttamabhAva hone caahie| vaha to yaha socatA hai ki isa (225) Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra ke koI bhI jIva pApa na kreN| kisI bhI jIva ko duHkha na pahu~ce / samasta saMsAra duHkha evaM pApa se mukta ho jAe aura unheM zAzvata sukha kI prApti ho|182 / ___ maitrI bhAvanA kA jisake bhItara udaya huA hai usa sAdhaka kI AtmA meM sukumAra bhAvoM kA vikAsa hotA hai| vaha kisI bhI jIva ko du:khI dekhane ke lie taiyAra nahIM hai| dUsaroM kI avadazA usase dekhI nahIM jaatii| maitrI bhAvanAmeM jIva mAtra ke kalyANa kI prArthanA bhI samAviSTa hai| maitrI bhAvanA sarvazreSTha prArthanA : sarvottama yA zreSTha prArthanA yaha hai ki - jisameM svArtha vRttikA tyAga karake paramArtha vRttise saMsAra ke sabhI jIvoM ke hita kI ciMtA karane ko kahA gayA hai| aisI prArthanA ko parAvartita (Reflectie prayer) kahA jAtA hai| kyoMki sarva meM svakA samAveza ho jAtA hai| lekina svameM sarva nahIM smaataa| "aNu paramANu zivabana jAe, akhila vizvakA maMgala hove," "sabhI jIva sukhI hove, akhila vizva ko zAMti mile|" uttama prArthanA svArtha ke lie nahIM kI jAtI hai| uttama prArthanA meM paramArthabhAva avazya honA cAhie / tIrthaMkara banane ke lie 20 bolakI ArAdhanA karanI caahiye| jinhone bIsa bolakI ArAdhanA kI ho ve tIrthaMkara bana sakate haiN| ve bIsa bola isa prakAra hai - 1) arihaMta 2) siddha 3) pravacana (bhagavaMto kA upadeza) 4) guru 5) sthAvira (vRddhamuni) 6) bahusUtrI - paMr3ita 7) tapasvI ina saMtoM kA guNanuvAda karanese bAra-bAra jJAnameM upayoga lagAne se 9) nirmala samyakatva kA pAlana karane se 10) guru Adi pUjyajanoM kA vinaya karane se (11) niraMtara SaDAvazyaka kA anuSThAna karane se 12) brahmacarya athavA uttara guNoM kA vratoM tathA pratyAkhyAna kA aticAra rahita pAlana karane se 13) sadaiva vairAgya bhAva rakhane se 14) bAhya aura abhyaMtara tapa karanese 15) supAtra dAna dene se 16) guru, vRddha, rogI, tapasvI tathA navadIkSita muni kI sevA karane se (17) samAdhi bhAva - kSamA bhAva rakhane se 18) apUrva arthAt nitya naye jJAna kA abhyAsa karane se 19) bahumAnapUrvaka jinezvara bhagavAna ke vacanoM para zraddhAna karane se aura 20) tana, mana, dhana se jinazAsana kI prabhAvanA karane se (226) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara gotra kA baMdha hotA hai| 183 tIrthaMkara hone ke pahale tRtIya bhava meM (janmameM) ina vIsa boloM kI ArAdhanA karake tIrthaMkara gotra kA upArjana karatA hai| isa bIsa bola kI ArAdhanA ke sAtha bhAva dayAse bharI huI prArthanA Avazyaka hai| ___maitrI bhAvanA kA bhItarameM udaya hone ke bAda kramaza: usakA vikAsa hotA hai| maitrI bhAvanA itanA vyApaka svarupa le letI hai ki saMsAra ke sabhI jIva-rAzi kA hita socane lagatI hai| Aja kI mAnavatA ko mahAna dharma kahA gayA hai lekina mAnavatAvAdI maitrI bhAvanA manuSyataka sImita nahIM honI caahie| samasta jIvoM kI sukha aura zAMti ke lie maitrI bhAvanA kA vikAsa honA caahie| 184 jaina darzana kI uttama prArthanA kI yaha vizeSatA hai ki - nigoda se nirvANa taka kI vikAsa gatimeM saMsAra ke nikRSTa tama jIvoM se lekara mAnavataka ke kalyANa kI prArthanA kI gaI hai| saMsArake kisI bhI jIva ko kisI bhI prakAra kI koI parezAnI na ho, duHkha yA pIr3A na ho aisI unnata bhAvanA maitrI bhAvanA kI maMgala prArthanA meM apekSita hai| vizva ke kisI bhI darzana meM itanI vyApaka bhAvanA hameM nahIM milatI hai / jaina darzana kI yaha sarvottama bhAvanA saccI prArthanA hai uttama bhAvanA hai| jainadarzana meM yaha bhI batAyA hai ki - jaisA jIvaMta tattva hamameM hai vaisA saMsAra ke sabhI prANiyoM meM hai| Atmatattva yA jIva tattva kI dRSTi se saMsAra ke sabhI prANI samAna hai| yadi aisA hama svIkAra kareM taba hI hamArI maitrI bhAvanA kA vikAsa hogA, anyathA yaha asaMbhava hai| "Atmavat sarva bhutesu" arthAt sabhI jIva mujha jaise hI hai / 185 aisI udAttabhAvanA manameM pragaTa hone se hI maitrIbhAvanA kA prAkaTya hogaa| "zrI dazavaikAlika sUtrameM par3hamaM nANaM tao dayA / " arthAt prathama jJAna aura bAdameM dayA yA ahiMsA kA pAlana karanA aisA spaSTa Adeza diyA gayA hai / 186 hiMdU dharmameM bhI batAyA gayA hai ki - "dayA dharma kA mUla hai|" yadi hama jIvatattva kA svIkAra kareM, usakA jJAna prApta kareM to bAda meM dayA kA kAma sarala ho jAtA hai| jIvatattvakA jJAna prathama prApta karanA anivArya hai| isalie cAhe maitrIbhAvanA kaho yA dayA bhAvanA nAma se pukaaro| ahiMsA bhAvanA yA kSamAbhAvanA kaho - vAstava meM ye saba eka hI hai| maitrI zabda bahuta vyApaka hai aura jo apane meM dayA ahiMsA aura kSamA ko apane meM samAviSTa kara lete hai| ahiMsA ke binA maitrI saMbhavita nahI haiM aura maitrI ke binA kSamA kA prAgaTya bhI nahIM ho sakatA yathArtha hI kahA gayA ki - jahA~-jahA~ ahiMsA kI sthApanA hotI hai - vahA~se vairavRttikA tyAga ho jAtA hai| ahiMsA ke samakSa kabhI bhI vaira vRtti TIka nahIM sktii| pUrNa maitrI aura ahiMsA kA uttama udAharaNa tIrthaMkara paramAtmAkA samavasaraNa hai| samavasaraNa (227) Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke dUsare stara (gar3ha) meM janma se paraspara vairavRtti rakhanevAle pazu aura pakSI nijI janmajAta vairavRtti bhUlakara ArAma aura zAMti se paramAtmAkI dezanA ko zravaNa karate hai| isa samaya eka dUsare ke prati kisI bhI prakAra kI vairavRttikA pragaTIkaraNa nahIM hotA hai aura hama yaha bhI nahIM kaha sakate hai ki - tIrthaMkara paramAtmA ne kisI bhI prakAra kA jAdu kiyA ho yA camatkAra kiyA ho, magara tIrthaMkara kI pUrNa ahiMsakatA, aura pUrNa maitrI ke kAraNa pratyeka jIva apanI vairavRttikA vismaraNa karatA hai yA to usakI vairavRttikA zamana ho jAtA hai| tIrthaMkara paramAtmA kI ahiMsA aura maitrI kA yaha zubha prabhAva hai| samavasaraNa meM upasthita rahane mAtra se hI jIvakA kitanA kalyANa hotA hai - usameM dayA, maitrI aura karUNA kA kitanA suMdara vAtAvaraNa nirmita hotA hai| yaha jAnakara karUNAsAgara paramAtmA ko hamavaMdana karate hai aura hamameM bhI aise udAtta guNoMkA AviSkAra ho aisI bAraMbAra prArthanA karate haiN| saMpUrNa ahiMsaka hI abhayadAtA ho sakatA hai| arthAt nirbhaya hI sabakA kalyANa kara sakatA hai| ahiMsaka hI nirbhaya bana sakatA hai aura ahiMsaka hI abhaya kA dAna dekara abhayadAtA bana sakatA hai| upasarga sahane meM maitrIbhAvanA : jainadarzana meM zrAvakAcAra meM upasargoM kA bahuta sUkSmatA se varNana kiyA gayA hai| upasarga sAdhaka kI kasoTI to karatA hI hai aura usameM aneka guNoM kA vikAsa bhI hotA hai| bhagavAna mahAvIra ke jIvanameM aneko upasarga Aye lekina bhagavAna mahAvIra ina upasargoM se jarA bhI vicalita na hokara samatA bhAva meM sthira rahe aura maitrI evaM karUNA kA anokhA dRSTAMta saMsAra ke sAmane rkhaa| cAhe caMDakauzika ho, cAhe gozAlA, vardhamAna mahAvIra svAmI ne saba ke sAtha snehapUrNa, maitrIpUrNa, audaryapUrNa, kSamApUrNa vyavahAra hI kiyaa| bhagavAna pArzvanAthane bhI kamaTha aura dharaNeMdra donoM kI ora eka samAna kalyANa bhAvakA prAgaTya kiyaa| isa taraha ke aneka udAharaNa jainadharma kathA meM milate haiN| ciraMtanAcArya mahApurUSa 'paMcasUtra' meM akalyANa mitra aura kalyANamitra do prakAra ke mitra batAte hai aura spaSTa likhate hai ki - akalyANa mitra kA kabhI bhI sAtha nahIM karanA cAhie / hamArA kalyANa mitra to ahiMsA Adi vrata haiM - bhavAbhinaMdI mitrako akalyANa mitra kahA gayA hai, aisA mitra dharma pravRtti na karate hue adharma pravRtti hI karatA hai| isalie jJAniyAMne darzAyA hai ki - AtmA ko unnati ke patha para le jAnevAlA mitra hI hamArA saccA kalyANa mitra hai| kalyANa mitra kA sahayoga niraMtara karanA caahie|187 maitrI bhAvanA kA vistAra vyakti se lekara vizva taka ho sakatA hai - "vasudhaiva kuTUMbakam' (228) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArA saMsAra aura sAre saMsAra ke loga merA parivAra hai| Under heaven one family isa taraha kI vyApaka bhAvanA maitrI bhAvanA kA aMtima lakSya hai / isa bhAvanA se hI vizva zAMti ke zubha pravRtti karane kA uttama vicAra hamAre manameM avazya sthAna legA / maitrI bhAvanA aneka guNoMkA bhaMDAra hai, aneka guNoM kI jananI hai / aneka guNoM kI rakSaNahAra hai / maitrI bhAvanA kA kSetra bahuta hI vyApaka aura vizAla hai / saMsAra ke sabhI prANiyoM meM kramaza: maitrI bhAvanA kA vikAsa ho aisI maMgala prArthanA hama karate haiM / pramoda bhAvanA kI ora abhirUci, AnaMda, pUjya bhAva aura dIrghadRSTi rakhanA ise pramoda bhAvanA kahA gayA hai| kisI bhI prakAra ke pApa doSoM kA durguNoM kI jarA bhI saMbhAvanA nahIM hai, aise vItarAga, sarvajJAdi bhagavaMto kI ora arthAt una mahApuruSoM ke guNoM kI ora sadbhAva rakhanA unakI stuti aura anumodanA karanA pramoda bhAvanA hai / 188 AcArya hemacaMdrAcArya pramodabhAvanA kI vyAkhyA karate hue likhate hai 'guNAnurAgI pramodabhAvanA' arthAt pramoda bhAvanA meM guNa kA pakSapAta hotA hai / 189 yahA~ para pakSapAta zabda guNa sAtha jor3A gayA hai / jinako doSa durguNa yA pApa ke prati aprIti hotI hai aura guNa kI ora vizeSa lakSya rahatA hai, guNa kA anurAga hotA hai - guNaprApti kA lakSya hotA hai| ise guNa pakSapAta kahA jAtA hai / guNapakSapAta se jo AnaMda milatA hai use pramoda bhAvanA kahA gayA hai| yadi mujhameM kisI bhI eka guNa kA honA mere lie acchA bana jAtA hai aura yadi vahI guNa dUsarI vyaktimeM dekhane ko milatA hai to use maiM burA mAnatA huuN| yahA~ para guNa kI prazaMsAkA koI savAla hI nahIM utthtaa| yahA~ to sirpha irSA bhAva hai| tejodveSa hai| isa taraha kI irSA rakhanevAle se sacce artha meM sAdhaka hI nahIM kahA jaaegaa| inameM to pramodabhAvanA kA eka aMzamAtra bhI prApta nahIM hogaa| pramoda bhAvanA hameM saccA sAdhaka bananekI preraNA detI hai / 190 saMsAra meM guNa aura doSa donoM anAdi anaMta kAla se zAsvata hai aura donoM nija-nija svarUpameM sthira hai| suvarNa-suvarNa hai, aura patthara patthara hai| isI taraha jo guNa hai vaha guNa hI rahatA hai aura jo doSa hai vaha doSa hI hai| saMsAra ke guNadoSa kI saMkhyA meM koI parivartana nahIM huA haiM / 1 saMsAra hogA aura guNadoSa nahIM hogeM aisI saMbhAvanA haragIz2a nahIM ho sakatI hai / jahA~ pratidina kucha na kucha acchA aura kucha na kucha burA hotA hI rahatA hai| usakA nAma to saMsAra hai| saMsAra meM ha~sanA bhI hai aura ronA bhI hai| puNya bhI hai aura pApa bhI hai| aise saMsAra se taira (229) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara parama lakSya kI ora gati karanA sAdhaka kA kartavya hai| sAdhakone heya, jJeya aura upAdeya kA viveka rakhakara guNoMkA svIkAra karanA cAhiye aura doSoM kA parihAra karanA caahie| pramoda bhAvanA guNagrAhI bhAvanA hai| guNoM ko dekhanA, guNoM ko dekhakara AnaMdita honA, guNIjana prati sadbhAva rakhanA - unake guNoM kI anumodanA karanA yahI pramodabhAvanA kA kArya 'merI bhAvanA' nAmaka prArthanA meM 'yugavIrajI' ne bahuta hI AnaMdita svarameM hamAre aMtarameM bhAvanA kA kaisA sthAna honA cAhie yaha darzAyA hai - pramoda bhAvanAke bAremeM ve likhate hai ki - guNIjanoMko dekhakara jaba hRdaya meM prema aura AnaMda kA bhAva umar3a Ave aura unakI sevA karane kA manameM saMkalpa jage itanAhI nahIM, maiM kabhI bhI kRtajJa na baneM yA to guNI janoM ke prati mere hRdayameM dveSa yA droha kI bhAvanA na uThe, aura unake guNa grahaNa kA mere manameM niraMtara bhAva rahe, unake doSa prati maiM nigAha taka na DAluM yaha merI prArthanA hai / 191 . ___guNaprApti kI sAdhanA hI saccI sAdhanA haiM / guNoM ke prAkaTya ke vinAsAdhanA saMbhava nahIM hai / lekina guNa kA prAgaTya kaba hogA ? zAstrakAroMne samAdhAna karate hue darzAyA hai ki - jaba doSoM kA parihAra kareMge, doSoM ko tilAMjalI deMge taba hI hI hamameM guNoM kA prAkaTya hogaa| guNa aura guNI kA AdhAra Adheya saMbaMdha hai / guNa Adheya yAne rahanevAlA / dravya AdhAra yAne rakhanevAlA kahA gayA hai| arthAt donoM meM AdhAra-Adheya saMbaMdha hai| AcArya zrI umAsvAtijIne tattvartha sUtra meM darzAyA hai ki - guNa aura paryAya jisameM hotA hai vaha dravya kahalAtA hai / 192 jisa taraha sUrya prakAza ke binA ho hI nahIM sakatA, sUrya ke sAtha prakAza avazya saMlagna hai, nitya hai| isI taraha dravya ke sAtha guNa nitya hai| AcArya hemacaMdAcArya ne svAdAda maMjirI nAmaka graMthameM darzAyA hai ki - jahA~ jisakA guNa spaSTa dikhAI detA hai vahA~ vaha dravya avazya hotA hai / guNa dikhAI de aura dravya na ho aisA kabhI bhI nahIM hogaa|193 jIvameM jIva ke guNa aura ajIvameM ajIvake guNa nitya rahate haiN| isa taraha kisI bhI dravya meM jaisA guNa hotA hai vaisA hI hotA hai - parivartita nahIM hotA hai / jIvameM jIva ke guNa aura ajIvameM ajIvake guNa hamezAke lie binA parivartita hue jaisA kA vaisA rahatA hai aura isI guNa kI vRddhi kisIbhI dravyameM hotI hai| eka dravya aura dUsare dravyake bIca bhinnatA darzAnevAlA guNa hI hai / guNa se hI dravya kI mahattA bar3hatI hai| 9 . (230) Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya kA lakSaNa: AcArya bhaTTAkalaMka devane tattvArtha rAjavArtika dravyakA lakSaNa isa prakAra batAyA haiM - "jo sat hai vaha dravya hai",194 sat arthAta jo iMdriya grAhya athavA atiMdriya padArtha, bAhya aura abhyaMtara nimitta kI apekSA se utpAd, vyaya aura dhrauvya ko prApta hotA hai| tattvArtha sUtrameM bhI 'sat' kA yahI lakSaNa kahA hai| jisameM utpAd vyaya aura dhrauvya ye tInoM vaha 'sat' hai| dravya, guNa, paryAya ke Azrita hotA hai aisA sarvajJa ne kahA hai|195 80 guNapradhAna jaina dharma : saMsArameM do prakAra ke saMpradAya haiN| 1) vyakti yA vibhUti pradhAna saMpradAya 2) guNapradhAna saMpradAya prathama prakAra meM vyakti vizeSa kA gaurava kiyA jAtA hai| unake guNoM kA vyaktitva kA saMkirtana kiyA jAtA hai aura dUsare meM guNapradhAna kA hI gaurava kiyA jAtA hai aura guNoM ko hI prAdhAnya diyA jAtA hai / jaina dharma ke suprasiddha namaskAra mahAmaMtra meM 24 tIrthaMkaroMmeM se kisIke nAma kA ullekha taka nahIM hai aura na to isameM sAdhu, upAdhyAya yA AcArya bhagavaMtoM kA nAmollekha huA hai / namaskAra mahAmaMtrameM vizva ke pA~ca sarvottama guNoM kA hI, sthAnakAhI Alekhana milatA hai| namaskAra mahAmaMtra ke prathama pada namo arihaMtANaM meM anaMta arihaMtoM ko namaskAra kiyA gayA hai| arihaMta kI samajha dete hue jJAniyoMne darzAyA hai ki - jinameM uttarottara guNoM kI vRddhi huI hai aura cAra ghAtI karmoM (jJAnAvaraNIya karma, darzanAvaraNIya karma, mohanIyakarma, aMtarAya karma) kA jinhoMne kSaya kiyA hai ve arihaMta hai / ari + haMta- kAma-krodhAdi aMtarika zatruoMkA saMhAra karanevAle sabhI arihaMtoM ko namaskAra kiyA gayA hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki arihaMta guNavAcaka pada hai, vyaktivAcaka pada nahIM hai / aura guNoM kA saMkIrtana guNoMkA pakSapAta karanA hI pramoda bhAvanA kahA gayA hai| sAdhaka kI sAdhanA kA pradhAna uddezya yaha hai ki - doSa evaM durguNoM ko nAza karanA - saMvara karanA aura guNoM kI sthApanA karanA -naye naye guNoM kI vRddhi karanA / jaina zAsanameM guNAnurAgIhI saccA sAdhaka hai aura doSAnurAgI virAdhaka hai| guNAnurAgI zIghra samyaktva prApta (231) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai / doSAnurAgI durguNAnurAgI hotA hai / samyaktva kI prApti ke bAda bhI yadi jIva doSAnurAgatva kI pravRtti cAlU rakheM to samyaktva calA jAtA hai| isalie aisA bhI kahA gayA hai ki guNa sAdhanA yahI AtmA sAdhanA hai aura AtmasAdhanA hI guNa sAdhanA hai| zrI jinaharSa mahArAjane to yahA~ taka kahA hai ki - jisake hRdayameM mahApuruSoke prati guNAnurAga kA bhAva hotA hai aise bhAgyazAlI ko tIrthaMkara pada kI prAptitaka kI siddhi durlabha nahIM hai| sacamuca tIrthaMkara banane ke lie guNAnurAgI honA prathama sopAna hai| 196 guNAnurAga hI pramoda bhAvanA hai| zreSTha puruSoM yA mahApuruSoM ke guNoM ko dekhakara yadi hama prasanna hoveM to samajhanA cAhie ki - vAstava meM hama guNAnurAgI haiN| hamameM pramoda bhAvanA kA udaya huA hai| pramoda bhAvanA se sabhara hRdaya kaisA uccAraNa karatA hai| isake bAremeM zrI jinaharSa gaNi likhate hai ki - vAstava meM ve hI prazaMsanIya hai,ve hI puNyazAlI hai aura jinake mana meM guNAnurAga bharA par3A hai unheM merA namaskAra ho / isa vyaktimeM dUsaroM ke guNoM ke prati rAga yA bahumAna sabhara hotA hai, unakI ora hameM bhI AnaMda honA caahie| 197 / / guNAnurAga yA to pramoda bhAvanA ke vikAsa ke lie sAdhaka ko kyA karanA cAhie ? isa bAta ko batAte hue pUjya jinaharSa mahArAja likhate hai ki - svAdhyAya se tapa se yA to dAna Adi pravRttise yadi guNoM kA vikAsa bhI na ho to dAna, tapa, Adi nirarthaka hotA hai| dAna dene se dayA guNa kI vRddhi honI cAhie / tapa karane se anAhAraka vRtti vikasanI cAhie / svAdhyAya se namratA, mRdutA, RjutA Adi guNoM kI vRddhi honI caahie| yadi aisA na ho to - durguNa dUra na hoveM to aisI sAdhanA kA koI mUlya nahIM hai| isalie jJAnIyoMne darzAyA hai ki - sAdhakameM guNavRddhi anivArya Avazyaka haiN| 198 dUsaroM ke guNoM ke prati anurAga, ArAdhanA ko sArthaka banAtA hai aura irSA, dveSa Adi durguNa niSphala ho jAte haiN| 199 zAstrakArone yaha spaSTa kiyA hai ki - yadi dUsaroM ke guNoM ke prati anurAga na ho yA to pramoda bhAvanA kA vikAsa na ho to mauna rahanA acchA hai, lekina dUsaroM ke durguNa yA doSa nahIM dekhanA cAhiye / yathArtha hI kahA gayA hai ki - jaisI dRSTi vaisI sRSTi,jaisI mati vaisI gati / isalie dekhane kI dRSTi uttama honI cAhie / guNavAna mahAtmAke jIvana ko, unake guNa ko lakSya meM rakhakara unake prati Adara bhAva bar3hAne se hamameM bhI pramoda bhAvanA AtI hai| pramoda bhAvanA lohacuMbaka jaisI hai| yaha bhAvanA hameM bhI guNoM kI ora khIMcatI hai aura mahAtmA jaise guNa yadi hamameM bhI A jAe to hama bhI sarva guNI - anaMtaguNI bana sakate haiN| guNagrAhI bananemeM bahuta hI lAbha hai| sabase uttama lAbha to yaha hai ki - uttarottara (232) Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNoM kA vikAsa hotA hai, isalie durguNa kA tyAga karake sadguNakI sAdhanA karanA parama kartavya hai| jIvana sAdhanAmeM sadguNakI sAdhanA hI sabase bar3I sAdhanA hai aura guNAnurAgI dRSTi hI hamAre lie mahAna upakAraka bana sakatI hai| AtmakalyANa ke lie guNAnurAgI dRSTi yA to pramoda bhAvanA kA vikAsa nitAMta Avazyaka hai / tIrthaMkara gotra nAmakarma upArjana ke lie bAla jJAtA dharmasUtra meM batAyA haiM usameM zuruAta ke bola - parameSThI aura jJAnI, dhyAnI tapasvI ke pramoda bhAva se guNakIrtana ke hai / 200 - siddha paramAtmA anaMta guNoM ke svAmI hai / dharma kSetra meM hama aisA bhI kaha sakate hai ki sabhI guNa siddha paramAtmA meM Azraya lekara ikaThThe hue haiN| isalie siddha paramAtmA ko hI sAdhya mAnakara unake guNoM kI sAdhanA karane se hameM amUlya lAbha hotA hai / siddhatva prApta karanA hI AtmAkA aMtIma lakSya hai / jisa taraha zuddha yA svaccha AIne meM svaccha pratibiMba milatA hai usI taraha anaMta guNI siddha paramAtmA ko AInA banAkara hamArI AtmA kA pratibiMba isase prApta karanA cAhie aura aisA karane se hameM patA lagegA ki hama kitane apUrNa hai aura siddha paramAtmA kitane pUrNa hai / siddha maMgala, siddhA loguttamA aura siddhe zaraNaM pavajjAmi ye hamAre Adarza hai| ise lakSya banAkara sAdhaka sAdhanA karegA to vaha bhI vaisA bana sakegA / vItarAga kI sAdhanA karanevAlA bItarAgI ho skegaa| gautama svAmI kA rAga vItarAga para thA, to ve bhI eka dina rAgI ho gaye, sarvajJa ho gye| yadi unhone kisI rAgI para rAga rakhA hotA to ve bhI rAgI bana sakate, vItarAgI nhiiN| isalie hameM yadi rAga rakhanA hai to vItarAgI para hI honA cAhie / sarvajJatA vItarAgatA ke binA asaMbhava hai / isalie vItarAgatA ke guNa prApta karane ke lie sarvajJa kA AlaMbana lenA parama upakAraka siddha hogA / guNa prApta karanA yAne bAhara se kisI vastu ko prApta karanA aisA artha hotA hai| jaina darzana guNoM ko pragaTa karane ko kahatA hai / guNa AtmA ke bhItara hI hai aura hamameM bhI hai aura inheM pragaTa karane ke pravRttihI hamArA kartavya hai / pragaTIkaraNa kI prakriyA hamArI sAdhanA kA lakSya honA cAhiye / "terA hai so tere pAsa, avara saba anerA / " "Apa svabhAva meM re avadhu sadA magana meM rahanA // " he cetana ! tujhameM jo uttama guNa hai use pragaTa karane kA puruSArtha tUM svayaM kara / durguNoM kA parihAra karanA aura sadguNa kA vikAsa karanA terA lakSya honA caahie| sukRtya kI anumodanA karane se aneka janmoM ke bhavabhramaNa se mukti pAne kA terA mArga sarala ho jaaegaa| eka Adarza jIvana kI ora terI gati aura pravRtti bar3hegI aura paramazAMti prApta hogI / (233) Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka ke lie guNoM kI parama AvazyakatA hai| jisa taraha du:khI manuSya ke lie bhojana, tRSita mAnavI ke lie jala aura nirdhana ke lie jitanI dhana kI AvazyakatA rahatI hai itanI hI nahIM balki isase bhI jyAdA siddhi mArga ke sAdhaka AtmA ke lie guNoM kI anivArya jarurata hai / guNoM ke binA AtmasAdhanA yA Atmazuddhi asaMvabhava hai| isalie zAstrakArone batAyA hai ki - AtmasAdhanA ke lie guNa sAdhanA ko prAthamikatA denI cAhie aura guNoM kI upAsanAse hI pramoda bhAvanA vikasita hotI hai| para niMdA aura svaprazaMsA karane se - guNoM ko AcchAdita karane se yA to bure guNoM ko pragaTa karane se nIce gotra karma bAMdhA jAtA hai| 201 isa taraha kA karma baMdhana Asnava kI pravRtti hai| svaprazaMsA aura paraniMdA karane se jIva nIca gotrameM yA to nIca kUla meM, jAti meM janma letA hai aura phira se pApa karmoM ke baMdhanameM pravRttimaya bana jAtA hai| isa taraha jIva kI pApa pravRtti kA cakkara calatA rahatA hai| 202 sva-para kI niMdA prazaMsA kI caubhaMgI - 1) para - niMdA nIce gotra karma baMdhatA hai| para - prazaMsA ucca gotra karma baMdhatA hai| sva - niMdA ucca gotra karma baMdhatA hai| sva - prazaMsA nIca gotra karma baMdhatA hai| sva - guNa - prazaMsA nIca gotra karma baMdhatA hai| sva - guNa - niMdA ucca gotra karma baMdhatA hai| sva- guNa - prazaMsA nIca gotra karma baMdhatA hai| para - guNa - prazaMsA ucca gotra karma baMdhatA hai| sva doSa - durguNa - prazaMsA nIca gotra karma baMdhatA hai| sva doSa - durguNa niMdA ucca gotra karma baMdhatA hai| para - doSa -durguNa niMdA nIca gotra karma baMdhatA hai| para - doSa - durguNa prazaMsA ucca gotra karma baMdhatA hai| dUsaroM ke guNoM kI prazAMsA karane se, svaniMdA karane se, acche guNoM ko pragaTa karane se, durguNoM ko DhaMka denese - guNAnurAgI dRSTi rakhane se namratA, saralatA, vinaya Adi guNa rakhane se evaM deva, guru dharma kI bhakti karane se, paThana aura pAThana kI zubha pravRtti karane se, ATha mada se (234) Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahita, vRnti aura pravRttise AtmA ucca gotra karma bAMdhatA hai aura isase jo viparIta pravRttiyA~ karatA hai vaha AtmA nIca gotra karma bAMdhatA hai| isase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki pramoda bhAvanA jIvako parama upakAraka hai| pramoda bhAvanA se jIva kA mahAna kalyANa hotA hai aura bhavakaTTI meM mahAna sahAyatA milatI hai| guNAnumodanA kisakI karanI cAhiye ? guNopAsaka sAdhaka guNagrAhI dRSTise guNoM kI khojameM lIna rahatA hai| jahA~ se bhI guNaprApta hove vahA~ se guNoM kA svIkAra karane ke lie vaha puruSArtha karatA hai| lekina itanA unake manameM spaSTa honA cAhie ki vizva ke sabhI lokottara aura laukika guNa dhAraNa karanevAle guNI jana ke pAsa hI guNa prApta ho sakatA hai| isalie guNa prApti ke lie paMcaparameSThi bhagavaMto, gaNadhara bhagavaMto, paMcAcAra ke sAdhaka AcArya bhagavaMto, sUtrArtha ke vAcanadAtA, upAdhyAya bhagavaMto, evaM pravacana prabhAvaka guru bhagavaMto, kalyANakAraka mahAvratadhArI sAdhu-sAdhvI bhagavaMto dezavirati dhAraka, 12 aNuvrata ke pAlanahAra zrAvaka-zrAvikAyeM aura mArgAnusArI ke 35 guNa ke dhArakoM ke guNoM kI bhI anumodanA karanA upakAraka ho sakatA hai / svargIya deva aura manuSya jo guNoM ke dhAraka hai, unake guNoM kA saMkirtana bhI pramoda bhAvanA kI vRddhi ke lie upakAraka siddha ho sakatA hai / mAlika prati pUrI niSThAse kArya karanevAlA kuttA, dUdha denevAlI gAya, mAnava ke bhinna - bhanna prakAra ke kArya meM sahAya karanevAlA hAthI, azva, uMTa aura anya pazupakSI ke svIkAra karanA bhI guNAnurAgIkA kartavya bana jAtA hai / cetanameMse nahIM, jar3ameM se ajIva se bhI guNa ko grahaNa karanA upayukta ho sakatA hai| zrI navakAramaMtra kA smaraNa yAne pramoda bhAvanA kI upAsanA karane kA sarvazreSTha sAdhana hai| navakAra maMtra caudaha pUrvakA sAra hai / arthAt pramoda bhAvanA caudaha pUrva jJAna kA sAra haiN| jaisA navakAra maMtra sabhI zAstra meM vyApta hai vaise pramoda bhAvanA sabhI zAstroMmeM vyApta hai / jisa prakAra navakAra maMtra pApanAzaka hai sabhI maMgaloM meM prathama maMgala hai vaise pramodabhAvanA bhI sarva pApanAzaka aura sarva maMgalomeM prathama maMgala haiN| - zrIkRSNa kI guNa grAhitA yAdava mitroM ke sAtha zrIkRSNa rAste se jA rahe the| isa samaya sabhI mitrone marI huI kuttIko vahA~ dekhA / marI huI kuttIkI durgaMdha se parezAna hokara yAdava mitra dUra bhAgane lage / isI samaya zrIkRSNa ne kahA ki isa mRtaka kuttIke daMta paMkti kI zvetatA aura ujjvalatA prabhAvita karatI hai 000 (235) Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / durgaMdhase mujhe koI parezAnI nahIM huI hai| isa taraha zrIkRSNa kI guNagrAhitA kA varNana zAstrakArone acchI taraha se kiyA hai aura hameM darzAyA hai ki - guNa prApti kahIM se bhI ho sakatI hai|203 zAstrakArone yaha darzAyA hai ki - yadi kisI meM se guNa kA svIkAra karanAho to vyApaka evaM udAra dRSTi se guNa kA svIkAra karanA cAhie kyoMki guNa hI sarvatra pUjya hai, nahIM ki- liMga yA vaya ! "guNA: pUjAsthAnaM guNISu, naca liMga, naca vyH|" . choTe baccemeM bhI yadi guNa ho to usakA svIkAra karanA guNAnurAgI kA kartavya bana jAtA hai| kyoMki guNa aura guNI abhinna hone se guNI para rAga rakhanA vaha guNa para rAga rakhane ke samAna ho jAtA hai| __ pramoda bhAvanA guNa aura guNI donoM kI ora AnaMda pragaTa karatA hai| kisI ke guNa ko dekhakara guNAnurAgI sAdhaka AnaMda vibhora ho jAtA hai| usake mana kI zAMti kA vikAsa hotA hai| itanA hI nahIM pramoda bhAvanA se yukta jIva meM sahanazIlatA - sahaSNuitA itanI vikasita hotI hai ki vaha - vizvabaMdhutva yA vizvamaitrI meM pariNata ho jAtI hai| isa bhAvanA se vizAlatA, nirmalatA, saralatA, prema - maitrI kA vikAsa hotA hai| jaina darzana meM AtmA ke vikAsa ke lie 14 guNasthAnaka varNita kiye hai| sAdhaka AtmA kramaza: eka eka sopAna car3hakara cauMdaveM sopAna taka pahu~ca sakatA hai aura karma janya kaSAyadi pApoM ko kSaya karake uttama Atma guNoM kA pragaTIkaraNa kara sakatA hai| 204 vItarAgatA, sarvajJatA aura Atmasiddhi prApta kara sakatA hai / ina caudaha guNasthAnoM meM guNoMkA hI mahattva hai / kramaza: guNoM ke vikAsa kI apekSA hai aura doSoM ke nAza se hI AtmA paramAtmA bana sakatA hai| 205 pramoda bhAvanA kA prAraMbha vyakti se hotA hai, bahirrAtmA se hotA hai aura unnati ke patha para Age bar3hakara paramAtma pada kI prApti bhI karA sakatA hai| aisI mahAna pramoda bhAvanA jIva mAtra meM pragaTa ho yahI maMgala kAmanA / sarva duHkhI vinAzinI karuNA bhAvanA : AcArya hemacaMdrAcArya yogazAstra graMthameM likhate hai ki - isa jagatameM jo jIva dInaduHkhI hai, Arta aura pIr3A grasta hai, mRtyu ke bhaya se bhayabhIta hai aura jIne kI icchA rakhate hai, aura jIne kI yAcanA karate haiM, aise bhayagrasta jIvoke duHkhoM ko dUra karane kI bhAvanA ko karuNA bhAvanA kahA gayA hai|206 (236) Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSepa meM kisI bhI prakAra ke prANI ke duHkhameM usake duHkhako dUra karane kA upAya karanA, yA to icchApUrvaka pravRtti karane kI upakAra buddhi kI karuNA kahA gayA hai| isa vyAkhyA ko hama dUsarI taraha se darzA sakate haiN| pIr3ita prANI kI vyAdhI ko dUra karane kI icchA yahI karuNA hai aura vyAdhi meM, roga, sukha kA nAza, dhana kI hAni dharma-hInatA Adi kA samAveza kiyA gayA hai| ___yaha saMsAra sukha, du:kha se bharA hai| yadi pUchA jAe ki saMsAra kaisA hai ? to jJAniyone pratyuttarameM darzAyA hai ki saMsAra sAgara jaisA hai, jisameM sukha kama aura duHkha jyAdA hai aura isameM sukha kSaNika hai| vAstavameM sukha hai hI nahIM sukhAbhAsa hai| saMsAra ke kisI bhI sukha meM duHkha samAyA huA hI hai| isalie jJAniyoM ne darzAyA hai ki isa saMsArameM jo vyakti saMsAra ke sukhoM ko chor3ane kI pravRtti karegA vahI tiregA - bcegaa| vItarAga ke zAsana meM pratyeka sAdhaka kA lakSya yaha honA cAhiye ki - sukhoM kA tyAga karanA hai aura sukhoM ke tyAga sehI unakI tRSNAkA aMta A jAegA / icchA AkAza kI taraha anaMta hai| icchA kI pUrti kabhI bhI nahIM ho sktii| icchA yA tRSNA hI mAnavI ko bhava bhramaNa karatI haiN|207 paraduHkha vinazinI karuNA : karuNA bhAvanA kA svarupa darzAte hue mahApuruSone use du:kha vinAzinI bhAvanA kahI hai / krUratA, nirdayatA, niSThuratA, ghAtakI vRtti Adi karuNA bhAvanA ke zatru hai| ye saba karuNA bhAvanA bhAne nahIM dete hai| isalie hamArA puruSArtha yaha honA cAhie ki ina saba ko kisI bhI taraha hama dUra kara deM aura hamAre hRdaya meM karuNArupI AtmaguNa kA uttarottara vikAsa kreN| satat karuNA bhAvanA meM bhIge rahane se hamArA jIva mAtrake prati samabhAva rahatA hai| jIvamAtra kI aura tulyabhAva jagAnevAlI karuNA bhAvanA hai| ___ karuNA bhAvanA kA upadeza maMtra hai - kisI bhI jIva kI hiMsA na karanA - "mA hiMsyAt sarvabhUtAni / " karuNA bhAvanA yaha ahiMsaka dayApremI AtmAkA AMtarika srota hai| yaha strota kabhI bhI sUkhanA nahIM cAhie / isalie niraMtara dayA aura dayA dharma kA pAlana karanA cAhie / jaisI merI AtmA hai vaisI saba kI AtmA hai / maire jaise hI dUsare kI AtmA hai| isataraha kI vyApaka dRSTi dayA dRSTi kI karuNA bhAvanA ko jAgRtI karatI hai| (237) Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra ke jIvamAtra sukha kI icchA rakhate hai| koI bhI du:kha kI icchA nahIM rakhatA hai| sabhI jIva jIne kI icchA rakhate haiM, marane kI nhiiN| maranA kisI ko pasaMda nahIM haiM kyoMki, marane meM bahuta duHkha hai aura jInemeM jIvane sukhoM kI kalpanA kI hai| ata: kisI bhI prANI kI hatyA nahIM karanI caahie| 208 __dayA aura karuNA donoM eka nahIM hai / karuNA vaha kAraNa hai aura dayA kArya hai| jahA~jahA~ dayA hotI hai, vahA~-vahA~ karuNA avazya hotI hai magara karuNA hote hue bhI kabhIkabhI dayA nahIM bhI hotI hai isalie dayA aura karuNA ke bIca kArya kAraNa kA saMbaMdha hai / janyajanaka bhAva hai| yadi mAnavI ke jIvana meM dayA aura karuNA ye donoM kA saMgama ho jAe to mAnava eka dina mahAmAnava bana sakegA / karuNA bhAvanA jIva mAtra kI ora dayA vRttiko jAgRta karatI hai aura sabhI jIvoM ke prati samabhAva vyakta karatI hai| ___ du:khI logoM ko dekha duHkhI honA, usakI duHkha se mukti honA aisA vicAra karuNA bhAvanA hai| 209 dayA dharma kA mUla hai, pApa mUla abhimAna tulasI dayA na choDIye , jaba lageM ghaTameM prANa / "dayA dharma kA mUla hai" - dharma kI nIMva hai| dayA ke binA dharma kA astitva ho hI nahIM sakatA / 21deg dharmI manuSya dayAlu honA cAhie aura karuNA sabhara bhI honA cAhie / jaina darzana meM karuNA bhAvanA kI bahuta hI prazaMsA kI gaI hai aura dayA aura karuNA se itihAsa ke pRSThoMpara bAvIsaveM tIrthaMkara yadukUla bhUSaNa neminAtha tIrthaMkara pada kI prApti ke pUrva jaba saMsArI the taba bArAta lekara zAdI ke lie jA rahe the| svasUra ke mahalake pAsa bArAta pahu~catI hai aura unheM aneka pazuoM kI duHkhapUrNa AvAja sunAI detI hai| ve ratha calAne vAle sArathI ko pUchate haiM ki - pazuoM kI duHkhapUrNa AvAja kyoM A rahI hai ? uttara meM jaba sArathI batAta hai ki - bArAtiyoM ke svAgata ke lie - bhojana ke lie pazuoM kI katla karake bArAtiyoM ko usakA bhojana parosA jaaegaa| yaha sunakara ve sArathI ko hukuma karate hai ki - pazuoM ke baMdhana ko chor3a deM, unake baMda klivAr3a khola deM aura ratha ko vApasa ghUmA deN| kisI ko duHkha pahu~cAkara yA hiMsA karake zAdI karane kI merI jarA bhI icchA nahIM hai| 211 karuNA bhAva kA yaha udAharaNa jaina jagata meM jyoti staMbha hai| gujarAta ke rAjavI mahArAjA kumArapAla AcArya hemacaMdrAcArya se pratibodha lekara Adarza jaina bana gaye the| unhoMne pUre gujarAta rAjya meM ahiMsA ke pAlana ke lie AjJApatra ghoSita kiyA thA, pazu yA pakSIkI hatyA lie bahuta kar3I sajA jAhira kI thI aura jIvadayA ke (238) Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAlana ke lie azva aura anya prANiyoM ko pAnI bhI chAna ke aura pUrI yatanAse pilAyA jAtA thaa| isa taraha sabhI jIvoM kI ora ekasI karuNA dayA rakhanI cAhie / dayAlU banane ke lie koI bhI mUlya cukAnA nahIM par3atA / It does not cost be kind.' Kind hearts are more then coronets 212 dayAlu hRdaya rAjA ke rAjamukuTa se bhI mUlyavAna hai / 213 - gaNezamunijI zAstrIne likhA hai - "dayA nadI ke tIra para, calate sAre dharma / chipA huA satkarma meM, dayA dharma kA marma // 214 "jA ghaTa dayA na saMcare, tA ghaTa jAna masANa // 215 dravya aura bhAva karuNA bhAvanA : bhAvanA kA sthAna vyakti ko mana hai arthAt manoyogameM bhAvanA bhAnI caahie| mAtra bhAvanA kA Adarza rakhakara hI sAdhaka kA kAma pUrA nahIM hotA hai / dravya karuNA bhAvanAhI rakhanI cAhie, + arthAt dIna, duHkhI, anAtha ko yathA zakti kucha na kucha avazya denA cAhiye / duHkhiyoM ke duHkha dUra karane kA yathAsaMbhava prayatna karanA cAhiye / duHkhI ko kisI na kisI prakAra kI sAdhana sAmagrI dekara bhI usakA duHkha dUra kiyA jA sakatA hai / kabhI kabhI to hamAre zAMta, miThe bola bhI du:khI ko prasanna kara dete haiN| kisI ko kucha denA, sahAyatA karanA use dravya karuNA bhAvanA kahate haiM / aura kisI ko zAMti pahu~cAnA, usake duHkhako dUra karane kA puruSArtha karanA yaha bhAva karuNA hai| bhAvadayA yA bhAva karuNA koI bhI kara sakate hai - savi jIva karUM zAsana rasI // - aisI maMgala bhAvanA hameM karanI cAhie / isase hamArI AtmA ko bahuta lAbha hogA, karma nirjarA hogI, vicAroMmeM pavitratA aura nirmalatA AyegI, krUratA aura hiMsakatA calI jaaegii| ( 239) karuNA sAgara bhagavAna mahAvIra du: khIjana vatsala, karuNAsAgara vItarAga paramAtmA bhagavAna mahAvIra svAmIne saMsArI avasthA meM eka sAla taka dAna dekara dravya dayA kI / lAkhoM dIna duHkhiyoM ko du:kha dUra karake Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra kA tyAga kiyA - sarvasva kA tyAga kiyaa| prabhu kI karuNA kA uttama udAharaNa to daridra yAcaka ko devaduSya vastra kA dAna karane meM pragaTa hotI hai| bhagavAna kI karuNA ke anekoM udAharaNa hameM milate haiN| dIna- dukhI, Arta aura pIr3ita jIvoM ke prati karuNA bhAvanA rakhanI caahie| karuNAse hRdaya komala hotA hai, manovRtti zAMta hotI hai aura ahiMsA kI jananI karuNA hai| zAMtasudhA rasameM pUjya vinaya vijayajI mahArAja pharamAte hai ki - du:khI, pir3ita evaM trasta jIva hI karuNAbhAva kA viSaya hai| karuNA sadA jIvAzrayI hai, jar3AzrayI nahIM haiM / karuNA sukha aura duHkha ko keMdrameM rakhakara yA to nimitta hokara AtmAzuddhi evaM AtmazAMti karatI hai| sva aura para ubhaya ko karuNA bhAvanA zAMti pradAna karane vAlI yaha bhAvanA hai / 216 kaSAyoM ko kSaya karanevAlI yaha bhAvanA hai| krodhAdi ko dUra karake AtmAko namra aura zAMta banAne vAlI yaha bhAvanA hai| kaSAya ke pariNAmoM ko jIva sahana karate haiN| aise jIvoM para karuNA karanA yaha jJAnI gItArtha kI karuNA hai| sAmAnya jana kI karuNA aura jJAnI kI karuNAmeM jamIna AsamAna kA aMtara hai| sAmAnya mAnavI kI karuNA ko dravya karuNA kahate haiM aura gItArtha kI karuNA ko bhAva karuNA kahA jAtA hai| duHkha se pIr3ita saMsArI logoM ko saMsAra se tAranevAlI kalyANa bhAvanA mahAna karuNA hai| karuNAhRdayI jJAnI, AtmA, karma se trasta, saMsArI jIvoM ko saccA sukha kA patha dikhA sakate haiM aura anaMtadhAmameM nivAsa karane kA upAya bhI batA sakate haiN|217 maitrI aura karuNA ye donoM bhAvanAoM eka dUsare se bahuta nikaTa haiM hameM aise bhI udAharaNa milate hai ki - kisI eka viSaya meM kabhI-kabhI ina donoM bhAvanAoM kA milana ho jAtA hai - sabhI jIva sukha prApta kreN| isa vAkya meM maitrI aura karuNA - prema aura dayA donoM kA milana ho gayA hai| maitrIbhAvanA se prema vizva vyApaka ho jAtA hai / IrSA kA bhAva dUra hotA hai, karuNA bhAvanA se jIvamAtra ko Atmavat - apane samAna samajhane kI bhAvanA hone se vaira aura dveSa dUra hotA hai aura krodhAdi kaSayoM kA kramaza: vigalana hotA hai| saMsAra ke du:kha grasta aura karma se trasta jIvoMko du:kha mukti ke upAya dikhAne kA kArya karuNA bhAvanA karatI hai| nirAdhAra, anAtha ke lie unake du:khanivAraNa kA prayatna karanA hI saccI karuNA bhAvanA hai| yadi saMsAra ke du:kha se pir3ita saMsArI logoM ke hRdaya meM prema, dayA aura karuNA kA bhAva yadi jAgRta na hove to hameM yaha samajhanA cAhie ki - hamArA hRdaya hRdaya nahIM hai, patthara hai / patthara dilameM kabhI karuNA kA aviSkAra hotA hI nahIM hai| karuNA bhAvanA zAMta rasase bharI huI hai| isa bhAvanA se amRtarasapAna kA AnaMda prApta ho sakatA hai| dveSa kA sarvathA nAza hotA hai| aise anupama zAMta rasakA pAna karake saMsAra ke sabhI jIva (240) Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA bhAvanA kI ora maMgala prasthAna kareM, mAMgalika bhAvakI unake hRdayameM vikAsa hove aura sva aura para ko zAsvata zAMtipradAna kareM, yahI hamArI prArthanA honI cAhie aura hamArA aMtima lakSya honA caahie| mAdhyastha bhAvanA cAra parA bhAvanAoM meM mAdhyastha bhAvanA aMtima bhAvanA hai| isa bhAvanA kA saMbaMdha mAnavI kI manovRtti ke sAtha hai| mAnasa vidyA kA jitanA nikaTa paricaya hameM hogA itanA isa bhAvanA kA vikAsa ho skegaa| isa bhAvanA ke bAre meM AcArya hemacaMdrAcAryajI likhate haiM - isa saMsAra meM hiMsAdi krUra kArya karevAle, duSTabuddhivAle anekoM jIva haiM, deva, guru aura dharma kI niMdA karanevAle aura svakI prazaMsA karanevAle jIvoM ke prati upekSA dikhAne ko mAdhyastha bhAvanA kahA gayA hai| 218 ___ isa saMsArameM dvaita bhAva zAsvata hai / mokSa zAsvata hai to saMsAra bhI zAsvata hai, jar3a aura cetana zAsvata hai, puNya aura pApa, sukha aura duHkha, dharma aura adharma, satya aura asatya, hiMsA aura ahiMsA rAga aura dveSa, vaira aura kSamA, premA aura vairaM Adi aneka bhAvo isa saMsAra ke zAsvata bhAva hai| ye saba bhAva bhUtakAla meM bhI the, vartamAna meM bhI hai aura bhaviSyameM bhI rheNge| samudra meM jisa taraha eka ora hire-motI haiM to dusarI ora kur3e kacare bhI hai| isI taraha saMsAra meM bhI acche aura bUre kA cakra niraMtara calatA rahatA hai| bhagavAna mahAvIra ke samayameM bhI hiMsaka, krUra mAnava the aura Aja bhI hai| isa saMsAra meM dharmI AtmAoM kI saMkhyA kama hai aura adharmI jyAdA hai| puNya karanevAle puNyazAlI kama hai aura isakI tulanAmeM pApa karanevAloM kI saMkhyA adhika hai| sajjanoM kI saMkhyA kama hai aura durjanoM kI saMkhyA adhika hai| saMsAra kI yaha kitanI bhayaMkara karuNatA hai| isa saMsArameM yadi koI jIva du:kha se pIr3ita ho to hameM yaha samajhanA cAhie ki isase ne avazya pApa kiye hoMge aura koI sukhI dikhatA ho to hameM yaha samajhanA cAhie ki usane jarura puNya kiye hog| saMsAra kI karuNa vicitratA kA varNana karate hue AcArya zrI haribhadra surizvarajI mahArAja likhate haiM ki - puNya kA phala jo sukha hove to sabhI prANi isakI icchA karate hai, lekina ve hI prANI dharma yA puNya karane ke lie taiyAra nahIM hai| dUsarI orapApa kA phala duHkha kI koI bhI prANI icchA nahIM rakhatA hai| kisI ko du:kha priya nahIM hai, magara Azcarya kI bAta to yaha hai ki - du:kha ke mUlabhUta kAraNa pApa pravRtti kA tyAga karane ke lie koI taiyAra nahIM (241) Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai| ve loga yaha jAnate hai ki - pApa karane se du:kha kI prApti hogii| phira bhI pApa pravRtti kA tyAga karane ke lie ve tatpara nahIM hote hai|219 krodhAdi cAra kaSAya, hAsyAdi nau no kaSAya, niMdA, asUyA, kalaha Adi aMtara vikAroM meM mazagUla rahanevAlA sAmAnyajana ke prati bhI samabhAva rakhanA yahI udAsInatA yA mAdhyasthabhAva hai jinake hRdaya vikAroM se bhare hue hai aura saMsAra koI sarvasva mAnakara puNya kAryoM se vimukha ho - dharma ke prati tiraskara kA bhAva rakhatA ho, aise sAmAnya jIvoM ke prati samabhAva rakhanA mAdhyastha bhAva hai| udAsInatA mAdhyasthya Agama kA sAra hai| bahuta zAstra, graMthoM ke lekhana vAcana kA aMtima paryAvasAna prApta karane kA sthAna audAsInya bhAva meM hI hai| jJAnasAra ke racayitA upAdhyAya yazovijayajIne dayarzAyA hai ki - 'upasAra hai pravacane' arthAt zAstragraMthoM ke paThana, pAThana kA aMtIma uddezya upazama prApta karanA hI hai| udAsInatA iSTa phala denevAlA kalpavRkSa hai / yaha audAsInya mahAna tIrtha ke samAna hai, isalie audAsInya kA tU satat smaraNa kara pATha kara / isa pravRttise tujhe parama zAMti prApta hogI aura isa bhAvanA ko upekSA bhAvanA ke nAma se bhI varNita kiyA gayA hai| upadeza salAha tabataka dI jA sakatI hai, jaba taka sunanevAlo yA grahaNa karanevAlo ko priya lagatI ho aura upadeza grahaNa karane kI usakI tatparatA ho, anyathA upadeza kA koI mUlya nahIM rhegaa| yadi upadeza grahaNa karanevAlA tatpara na ho to zAMta rahanA hI acchA hai| nItikArone darzAyA hai ki - ucita prasaMga para kahI huI bAta cAhe kaTu kyoM na ho, to bhI vaha mIThI lagatI hai aura usakA svIkAra bhI ho sakatA hai| yadi kisI jIvako hitopadeza diyA jAe aura use yaha pasaMda na ho, usakA vaha svIkAra bhI na kareM to bhI usa para krodha karanA acchA nahIM hai| krodha karane se terI zAMti calIta ho jaaegii| terI sAdhanA aura samatA meM oTa aaegii| isalie aisI paristhitImeM mAdhyastha bhAvanA rakhane kI parama AvazyakatA hai| 220 "mAdhyastha bhAva viparItavRttau" jJAniyoM ne yaha darzAyA hai ki - jo koI viparIta duSTa vRttivAlA ho, ise dharma nahIM pApa hI pasaMda ho aura usake pApa chUDAne kI Adata to cAhe kitanA bhI upadeza dekara yA to samajhA-bujhAkara dharmamArga meM lAne kA prayatna kareM to bhI vaisI vyakti pApa pravRtti se vimukha nahIM hotI hai| cAhe kitanA bhI kahA jAe to bhI zubhapravRtti kI ora kArya karanA pasaMda na kareM, aisI viparIta vRttivAle jIva ke prati udAsInatA rakhanA, rAga yA dveSa kA pariNAma na karanA aura hamArI zAMtimeM vikSepa ho aisA kucha na karanA hamArA kartavya (242) Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana jAtA hai, aura yahI to mAdhyastha bhAvanA hai| saMkSepa meM kahA jAe to anya ke doSoM kI upekSA karanA mAdhyastha bhAvanA hai aura usakA dUsarA nAma bhI 'udAsIna bhAvanA ' 1 "maunaM sarvArthaM sAdhanaM / jIvakI kisI na kisI paristhitImeM sAdhaka mauna hI rakhatA hai| isalie mauna kA sahArA lenA hitAvaha hai aura yahI mAdhyastha bhAvanA hai| bhagavAna ne kahIM para bhI aisA nahIM kahA hai ki - cAhe kleza ho, jhagar3e ho phira bhI para ko sudhArane kI koziza kare / pApI yA duSTa ko sudhArane ke lie tAr3ane aura mArane kA upadeza nahIM diyA hai| aisA ho bhI nahIM sktaa| isalie aisI paristhitImeM mauna yA upekSA hI parama upakArI siddha ho sakatA hai| mAdhyastha bhAvanA ke adhikArI isa saMsAra ke sabhI jIva ho sakate hai / pratyeka ke lie ve bahuta upayogI hai| mukhyatayA saMsAra se virakta, adhyAtmamArgI, AtmakalyANakArI, svahitaiSI, paropakArI, mokSamArgI, pratyeka dharmI AtmA ke lie yaha bhAvanA parama upakArI hai| yaha bhAvanA sva aura para donoM kA rakSaNa karanevAlI hai| isalie yaha bhAvanA koI bhI bhA sakate hai| isa bhAvanA se AcaraNa se sAdhaka kA karmabaMdha hotA nahIM hai aura para ko kleza evaM kaSAya se bacAyA jA sakatA hai| donoM kI bhava paraMparA kaTatI hai aura zAMti se vaha jIvana yAtrA samApta kara sakatA haiM / yaha bhAvanA bhAne se sAdhaka ko samatA prApta ho sakegI aura vaha prazamarasake sukha sAgara meM lIna ho skegaa| itanA hI nahIM use parama sukha aura zAzvata zAMtikA paramAnaMda bhI prApta ho sakegA / maitrI, pramoda, karuNA, mAdhyastha ye cAra bhAvanAe~ mAnavajIvana ko sparza karatI hai / yaha bhAvanAmeM jo bhAvita hotA hai vaha jIva karma samUha ko jalA detA hai / harSa zoka nahIM karatA aura ye bhAvanA saMsArarUpI samudra ko pAra karane ke lie nAva samAna hai| "ye bhAvanA mokSeNa yojanA yoga : 1221 yoga AtmA kA saMbaMdha mokSa ke sAtha jor3atA hai / cAroM yoga bhAvanAoM kA niSkarSa batAte hue AcArya samrATa pU. AnaMdaRSIjI mahArAja likhate haiM ki- jIvanameM ina yoga bhAvanAoM kA vi manuSya ko 'manuSyatA ke zreSThatama zikhara para pahu~cA detA hai| ina bhAvanAoM kA prayoga na kevala AdhyAtmika jIvana hI hotA hai balki vyAvahArika jIvana meM bhI bahuta upayogI hai| Aja ke jana jIvanameM dveSa, IrSA, saMgharSa aura kalaha kA kAraNa ina bhAvanAoM kA abhAva hI hai / yadi hama maitrI guNagrAhakatA, karuNA aura taTasthatA sIkha leM to - vartamAna saMsAra kI adhikAMza samasyAoM svata: hI sulajha jaaegii| vartamAna saMsAra kI samasyAoM mAnavIya haiM, mAnavakRta hai / manuSya ke rAga-dveSa, ahaMkAra aura svArtha ne hI saMsAra meM samasyAoM paidA kI hai / yadi ye samasyAoM sulajha jAe to, ise sulajhAne meM ina yoga bhAvanAoMkA bahuta bar3A yogadAna pradAna ho sakatA hai| isalie AdhyAtmika prApti ke sAtha-sAtha mAnavIya zAMti ke lie ina (243) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanAoMpara ciMtana karanA nitAMta Avazyaka hai / 222 namaskAra mahAmaMtra ke pratyeka padameM mAnava kalyANa kA paramahita darzAyA gayA hai| aisA bhI kahA gayA hai ki - pratyeka varNa meM saMsAra ke sabhI logoM kA kalyANa karanevAlI sAtvika vidyAkA paramatejomaya ullekha milatA hai| pratyeka pada sAdhaka ko maitrI, karuNA Adi cAroM yoga bhAvanAoM kI ora pragati karAne meM sahAyaka bana sakate haiN| arihaMta yA siddha ko namaskAra karane ke sAtha hI sAdhaka ke cittase pApa aura vikAra gAyaba ho jAte haiN| vaira vRtti kramaza: maMda ho jAtI hai aura saMsAra ke sabhI jIvoM kI ora snehabhAva aura karuNA bhAva kA udaya hotA hai| sabhI jIvoM kI ora samabhAva yA samatAbhAva kI vRddhi hotI hai| AcArya, upAdhyAya aura sAdhubhagavaMtoM ko namaskAra karane se unakI nizrA meM baiThakara dharma zravaNa karane se, dharma kyA hai, adharma kyA hai ? pApa kyA hai, puNya kyA hai ? ina sabhI uttama dharma vicAra kA jJAna hotA hai| sAdhaka jAgRta bana jAtA hai aura doSoM ko dUra karane kI pravRtti karatA hai aura kramaza: gaNa prApta karake AtmA ke vAstavika svarupakA paricaya bhI kara sakatA hai| uttarottara malIna bhAvoM kA nAza hotA hai aura pavitra mAMgalyakAraka aura kalyANa kArakabhAvoMkA udaya hotA hai - cAroM yoga bhAvanAoM kA vikAsa saralatA se ho sakatA hai| aura sarvottama maMgala kI parama icchA tRpta ho sakatI hai isalie navakAra maMtra ke vizvamaMtra bhI kahA gayA hai / bhavanAzinI bhAvanAoMkA isa maMtra meM maMgala milana huA hai| zAstrakAroMne yaha bhI darzAyA hai ki - yadi koI pUrNa- zraddhA se, eka citta se navakAra maMtra kI ArAdhanA karegA, nAmasmaraNa yA jApa karegA to bhI isa sAdhaka ke bhItara meM paramazAMti aura parama AnaMda kA Agamana hogaa| sabhI uttama bhAvanAoM kA utkarSa hogA aura vaha sAdhaka rAgadveSa para vijaya pAkara paramazAMti aura para samAdhi prApta kara skegaa| namaskAra mahAmaMtra aura navatattva Aja ke vaijJAnika yuga meM buddhijIvI mAnava apane ko zakti saMpanna banAne kA satat prayAsa kara rahA hai kiMtu usakA mana AdhyAtmika mUlyoM kI riktatA ke kAraNa azAMti se grasita hai / vijJAna se zakti prApta hotI hai lekina mana:zAMti naSTa ho jAtI hai| vaijJAnika AvazyakatA se mAnava avazya hI zaktizAlI banA hai lekina vaha apanA mAnasika, svAsthya kho baiThA hai| jinhoMne dharma ko svIkAra kiyA unheM zAMti kA lAbha to huA lekina dUsaroM kI tulanA meM zaktihIna siddha hue| koI bhI vyakti yA rASTra zakti aura zAMti donoM (244) Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko prApta karanA cAhatA hai, use vijJAna aura tatvajJAna donoM ko svIkAra nA hogA / zAMti rahita zakti krUratA aura saMhAra kA rupa dhAraNa kara letI hai| ___ dharma ke abhAva meM manuSya viveka zUnya huA aura bAda meM viveka rahita jJAna se vinAzaka zastroM kI khoja karake mAnavIya saMskRti aura sAre saMsAra ke lie bahuta bar3I samasyA kA nirmANa kiyA hai| vizva mAnava ke kalyANa ke lie zAMti pAne ke lie vijJAna aura tatvajJAna ke samanvaya kI atIva AvazyakatA hai| sAmAnya jJAna se kisI vyakti kI jAnakArI meM vRddhi avazya ho sakatI hai, para vizeSa AtmajJAna hI saba duHkhoM se mukta hone ke lie upayukta hogaa| sAdhaka ko saba duHkhoMse mukti pAne ke lie navatatvoM kA vAstavika jJAna atyaMta Avazyaka hai / saMsArI jIva aneka prakArakI zArIrika tathA mAnasika pIr3Ae~ bhogatA hai aura usase mukta hone kI icchA karatA hai| roga vRddhi kisa prakAra sakatI hai1 purAne roga kisa prakAra dUra ho sakate hai isakA bhI jJAna Avazyaka hai| saMsAra ke sukhadu:khoM kA kAraNa kyA hai ? ina saba praznoM ke uttara navatatvoM meM mila sakate hai| navatatvoM kA jJAna Atmika unnati kA vijJAna hai| jo koI Atmika AnaMda ke zodhaka hai aura zAMti ke upAsaka hai unheM navatatvoM kA rahasya jAnakara ciMtana- manana karanA caahie| navatatvoM meM sarvaprathama tatva jIvatatva hai aura aMtima tatva mokSatatva hai| jIva ko mokSa kaise prApta hogA isakA mArga navatatvoM meM dikhAyA gayA hai| navatatva nimnalikhita hai| 1) jIva 2) ajIva 3) puNya 4) pApa 5) Azrava 6) saMvara 7) nirjarA 8) baMdha aura 9) mokSa 223 1) jIvatatva - jisameM caitanya jAnane kI aura dekhane kI zakti hai, nija guNoM kA jJAtA, bhogatA hai| zubhAzubha karmoM kA kartA aura bhogatA hai use jIva kahate haiM / 224 2) ajIvatatva - jIva ke viruddha lakSaNavAlA ajIvatatva hai| jIva cetana hai, to ajIva acetana hai| 3) puNyatatva - uttama arthAt zubha phala prApta karAnevAlA karma puNya hai| isa karma ke udaya saMcaya se sukhakA anubhava hotA hai| 4) pApatatva - puNyakarma ke virudhda arthAt azubha karmoke phala prApta karAnevAlA aura jinake udaya se du:kha ho rahA hai yaha pApatatva hai| Azrava tatva : jisake yoga se karma jIva kI ora Ate haiM arthAt, zubhAzubha karma ke upAdAna se hiMsA Adi meM vRddhi hotI hai vahI Azrava tatva hai| Azrava ke kAraNa hI saMsAra hai (245) Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6) saMvaratatva - Azrava kA nirodha karanevAle tatva ko saMvaratatva kahate hai| saMvara mokSamArga kI ora prasthAna karane kA prathama caraNa hai| 7) nirjarA tatva - jIva ke sAtha pUrvabaddha karmoM ko kSaya karanA athavA aMzata: kSaya karanA nirjarA hai| 8) baMdhatatva - jIva kaSAya yukta hokara karma rupameM pariNata hone ke yogya pudgala dravya ko grahaNa karatA hai yahI baMdha hai athavA karma yogya pudgaloM kA aura jIva kA agni aura loha pIDaM ke samAna paraspara anusyuta (ekatra) honA baMdha hai| 9) mokSatatva : Atmapradeza se sabhI prakAra ke karmoM kA sarvathA kSaya honA mokSatatva hai| 'kRsna karma kSayo mokssH| 225 jaina darzana meM eka se ATha tatvoM kA aneka bhedoM ke sAtha vistAra se varNana kiyA gayA hai| lekina isakI vistRta carcA yahA~ para prastuta nahIM hai| namaskAra mahAmaMtra - jisameM paMcaparameSThiko namaskAra kiyA gayA hai, sabhI prakAra ke pApoM ko naSTa karanevAlA hai| pApI se pApI vyakti bhI isa maMtra ke smaraNa se pavitra ho jAtA hai tathA usake sabhI prakAra ke pApa isa mahAmaMtra ke smaraNamAtra sehI naSTa ho jAte haiN|226 maMgala vastuoMmeM sabase utkRSTa maMgala navakAra maMtra hai| navakAra maMtra ke japase aneka prakArakI siddhiyA~ prApta hotI hai aura puNya kI vRddhi hotI hai| kahA jAtA hai ki - janma, maraNa, bhaya, parAbhava, kleza, du:kha, daridra Adi isa mahAmaMtra ke jApase kSaNa bharameM bhasma ho jAte haiM / 227 jaina darzana meM jo navatattva svIkAra kiye gaye haiM, ve darzanapakSa aura AcAra pakSa donoM ke hI pUraka hai| astitva kI dRSTi se jIva aura ajIva do tatva svIkAra kiye gaye haiM, arthAt saMsAra meM jIvAtmaka aura ajIvAtmaka do prakAra ke astitva haiM / 228 namaskAra mahAmaMtra sabase pahale jIva tatvA kA bodha pradAna karatA hai kyoki arihaMta se sAdhu taka pA~coM pada jIvAtmaka haiN| ____jIvako jaba jAnA jAtA hai to usake viparIta tatvakA bodha bhI ho jAtA hai / jaise prakAza ko jaba jAnA jAtA hai taba aMdhakAra kI pratItI bhI ho jAtI hai| aMdhakAra ke binA prakAza ke udbhava kA bodha nahIM ho pAtA hai| jaise hama jIva ko jAna lete haiM, vaise hI turaMta hameM ajIva kA bhI bodha ho jAtA hai aura hamArI ciMtana dhArA jIva kA lakSya kyA honA cAhiye isa viSaya meM hama pUrI sAvadhAnI se kArya karane lagate haiN| jIva ke baddha aura mukta mukhya do prakAra hai| muktajIva cinmaya, AnaMdamaya, zaktimaya, (246) Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA zAsvata sukhamaya avasthAmeM vidyamAna hai| baddha jIva usa unnata pada ko pAnA cAhate haiN| jo muktatva se saMbaMdhda hai arthAt jo mokSa tatva kA bodha karAtA hai| baddha jIva muktAvasthA pAne kI dizAmeM gatizIla aura udyamazIla hote haiN| taba unheM do mArga apanAne hote haiN| pahalA avarodha kA aura dUsarA nAza kaa| karmoM kA pravAha sarvathA avarodha karatA hai| isake lie unheM saMvara tatva ko apanAnA hotA hai| saMcita karma ucchinna ho jAe isake lie nirjarA kA Azraya lenA hotA hai| 229 ina donoM mArgoM kA avalaMbana lekara jIva parizrama aura jAgRti se una para agresara hone se hI mokSa kI siddhi prApta kara sakatA hai|230 mokSa kA jJAna aura mokSa kI siddhi baddha jIvoM ko baMdhatatva kA bhI paricaya karavAte haiM / saMsArI jIva sukhAtmaka evaM duHkhAtmaka sthitiyoMse gujarate haiM aura unheM mAlUma hotA hai ki - puNyatatva kyA hai ? pApatatva kyA hai ? jina jina AtmAoM ke sAtha jo puNyakarma baMdhe hue hai ve udaya meM Akara sukhaprada hote haiM aura jo pApa karma baMdhe hue haiM ve udita hokara duHkhaprada siddha hote haiN| isI taraha pApa puNya kA srota Azravatatva hai| AcArya kI sannidhi se athavA AcArya pada ke japa se jaba sAdhaka AcAra, vrata ArAdhanA tathA saMyama kI dizAmeM pragatizIla hotA hai to saMvara aura nirjarAmUlaka adhyavasAya meM pravRtta hotA hai| AcArya aura upAdhyAya kA saMsarga yA japa sAdhaka ko jJAna kI dizAmeM agrasara hone kI preraNA detA hai, isase isako heya aura upAdeya tatvakA bodha hotA hai| vaha puNya kne pApa jAnate hue bhI puNya ko apanAtA hai| pApa ko chor3atA hai Azrava kA nirodha karatA hai aura baMdha miTa jAte haiN| ___ paMca mahAvrata dhArI sAdhuoM ke satsaMga se, sAdhupada ke japa se mumukSu ko sAdhanA patha kI ora Age bar3hane kI preraNA milatI hai| svAdhyAya, japa, tapa, dhyAna, pratyAkhyAna Adi dvArA apanI sAdhanA ko uttarottara nirmala, ujjvala banAne kI anavarata preraNA prApta karatA hai aura aMta meM siddhapada prApta karane kI vizuddhi mila sakatI hai|231 navakAra maMtra kI isa carcA se hameM yaha jJAta hotA hai ki - navakAra maMtra ke pA~coM padoM meM itanI mahAna zaktiyA~ vidyamAna hai| zAstrakArone to bar3e Adara se batAyA hai ki - navakAra maMtra ke pratyeka varNa meM bahutasI vidyAe~ samanvita hai aura isase bar3hakara kalyANakArI maMtra vizvameM zAyada hI aura koI mila sake / navakAra maMtra aura navatatva donoM kA milana atyaMta pavitra aura mAMgalika hai| kisI bhI sAdhaka ke lie navakAra maMtra parama upakArI siddha ho sakatA hai| navatatvoM ke jJAna se sAdhaka sAdhanA kI dizA meM dRr3hatA se Age bar3ha sakatA hai aura pudgala kI Asakti ko chor3akara AtmA kI zAzvatatA prApta kara sakatA hai| (247) Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavAda se navakAra kI siddhi navakAra maMtra kI bhinna-bhinna dRSTi se jJAniyoMne AlocanA kI hai| isakA pradhAna uddezya navakAra maMtra kI mahimA ko vyakta karane kA hai| navakAra maMtra jaina dharma kA hI nahIM sAre vizva dharma kA uttama maMtra banane kI sAmarthya rakhatA hai| navakAra maMtra ke pratyeka varNa meM AtmA ko guNa samRddha karane kI - AtmAmeM AvaraNa rupa se Dha~ke hue guNa ko prakAzita karane kI uttama zakti chipI hai| kisI bhI avasthAmeM navakAra maMtra kA smaraNa mAtra sAdhaka ko paramazAMti denevAlA hai / isalie navakAra maMtra ke bAre meM jitanA bhI likhA jAe utanA hI kama hai| jaina paribhASA 1 ke bhinna bhinna AlocakoM ne alaga - alaga dRSTi biMduoMse navakAra maMtra kA rahasya samajhAne mahattva dikhAne kI sarAhanIya pravRtti kI hai / navakAra maMtra kI navatatva ke saMdarbha meM samIkSA hamane pUrNa kI hai aura aba naya kI dRSTi se navakAra maMtra kI mahattA darzAnekA merA namra prayAsa hai| jaina dArzanikoMne darzAyA hai ki - anaMta dharmAtmaka hone ke kAraNa vastu bar3I jaTIla hai / usako jAnA jA sakatA hai para kahA nahIM jA / use kahane ke lie vastu kA vizleSaNa karake eka - eka dharma dvArA kramapUrvaka usakA nirupaNa karane ke atirikta anya upAya nahIM hai| kaunase dharma ko pahale aura kisako bAdameM kahA jAe yaha bhI koI niyama nahIM hai| yathA avasara jJAnI vaktA svayaM kisI eka dharma ko mukhya karake usakA kathana karatA hai / usa samaya usakI dRSTi meM anya dharma gauNa hote hai para niSiddha nahIM aura aMtameM vastu ke yathArtha, akhaMDa, vyApaka rUpa ko samajhane kI saphalatA prApta hotI hai / 232 naya kI paribhASA : zrotA ko vastu ke nikaTa le jAne ke kAraNa 'nayatitI naya' arthAt zrotA yA vAcaka ko padArtha kI jJAna prApti ke lie, padArtha ke nikaTa le jAne ko naya kahate hai / athavA vaktA abhiprAya ko yA vastuke ekAMza grAhI jJAna ko naya kahate hai / 233 aneka dharmAtmaka vastukA usake anyAnya dharmoM kA niSedha kiye binA, usake kisI eka dharma kI apekSA se jJAna karanA yA kathana karanA naya hai aura isa taraha kathana karanevAle jJAna ko nayajJAna yA nayavAda kahA jAtA hai|' 234 samIkSA navakAra maMtra meM navatattva isa prakAra ghaTAye jAte haiM - arihaMta aura siddha ye mokSatatva sUcaka hai| AcArya upAdhyAya aura sAdhu ye saMvara aura nirjarA tatva sUcaka hai| Azrava nirodha yaha saMvara hai / baMdha kA pratipakSI nirjarA hai / 1 (248) Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eso paMca namo namokAro yaha puNyatatva haiN| savva pAva paNAsaNo yaha pApatatva haiM / maMgalANaMca savvesiM ye ajIva mizra kSayopazama bhAva se jIva tatva hai| paDhamaM havaI maMgalam yaha zuddha jIva tatvakI pahacAna karAtA hai / 235 isa prakAra navakAra maMtra meM puNyatatva kA samAveza huA hai| eka vastumeM do mUla dharma hai|- 1) dravya aura 2) paryAya isa dRSTise naya dravyArthika aura paryAyArthika do prakArake haiN| ina mUla do nayoM ke aMtargata vistRta bheda sAta batAyA gayA hai aura dUsarI dRSTi se bheda kI saMkhyA ke bAremeM nizcita rupa se kucha batAnA AsAna nahIM hai| dArzanikone naya kI saMkhyA yA bheda ke bAre meM itanI sUkSma AlocanA kI hai ki samagra jaina darzana isa carcA se vizva darzana meM viziSTa sthAna pradAna kara sakA hai| isalie aisA bhI kahA gayA hai ki- jitane jAnane ke yA kathana karane ke prakAra hai ve sabhI nayavAda keaMtargata Ate haiN| ___ tatvArthAdhigama bhASyameM naya kI paribhASA ke bAre meM likhA hai ki - jIvAdi padArthoM koM jo lAte haiM, prApta karAte haiM, banAte haiM avabhASa karAte haiM, upalabdha karAte haiM, pragaTa karAte haiM ve naya haiN| 236 do viruddha dharmavAle tatvameM kisI eka dharma kA vAcaka naya hai|237 naya ke prakAra : naya ke mukhya sAta prakAra nimnalikhita haiN| 1) naigama 2) saMgraha 3) vyavahAra 4) RjusUtra 5) zabda naya 6) samabhirur3ha 7) evaMbhUta 238 vastudravya, paryAya dharma yukta hai| vastu ke trikAlavartI paryAya anaMta hote haiN| eka samaya meM bhI vastu aneka paryAya yukta rahatI hai| isa prakAra eka vastu ke apane dvArA yA anya dvArA kiye gaye saMbaMdhakRta, zabdakRta tathA arthakRta paryAyoMse usakI eka hI sAtha aneka dharmAtmakatA siddha hotI hai aura aisI aneka dharmAtmaka vastuoM kA kisI eka dharma kI apekSAse kathana karanA vacanAtmaka naya haiM / usako jAnanA jJAnAtmaka naya haiM / 239 dravyArthika naya sAmAnya ko vizeSa rupa meM grahaNa karatA hai aura paryAyArthika naya vizeSa ko sAmAnya rupa meM grahaNa karatA hai| isI kAraNa nayajJAna ke ye do bheda haiN| pahale tIna yA cAra bheda dravyArthika naya ke haiM aura aMtima tIna yA cAra bheda paryAyArthika naya ke haiN| naya ke sAta bheda kA saMkSepa meM vivaraNa nimnalikhita hai 1) naigama naya : saMkalpamAtra ko viSayarupameM jo grahaNa karatA hai vaha naigamanaya kahA jAtA hai| nigama zabda kA artha saMkalpa bhI hai| isalie saMkalpa ko viSaya rupa meM svIkAra (249) Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanevAlA naya bhI naigamanaya kahalAtA hai / 240 2) saMgrahanaya : abheda rupa se samasta vastuoM ko saMgraha karake usakA kathana karanA saMgraha naya haiN| eka zabda dvArA aneka padArthoM ko grahaNa karanA saMgrahanaya hai|241 jaise jIva zabda ko kahane se saba prakAra ke trasa - sthAvara jIvoM kA grahaNa ho jAtA hai| 3) vyavahAra naya : saMgraha naya dvArA grahaNa kiye jAnevAle padArthoM kA jo yogya rItise vibhAga karatA hai, use vyavahAra naya kahA jAtA hai| 4) Rju sUtra naya : Rju kA artha avakra hai| vastu ko avakratA se, saralatA se kahanA Rju sUtra naya hai| naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra ye cAra naya arthanaya hai aura isake pazcAtavartI tIna zabdanaya hai| isa prakAra ye sAta naya jJAnAtmaka aura zabdAtmaka hai| 5) zabdanaya : zabdoM meM liMga Adi ke bheda ke AdhAra para jo artha kA bheda batAtA hai vaha zabda naya haiN| 6) samAbhirur3hanaya : jahA~ zabda kA bheda hai vahA~ artha kA bheda avazya hotA hai| artha kI dRSTi kI bhinnatA ko svIkAra karanevAlA samabhirur3hanaya kahA jAtA hai / 7) evaMbhUta naya : jisa zabda kA artha jisa kriyA ko pragaTa karatA hai usa kriyA meM tatpara padArtha ko yA vyakti ko usa zabda kA vAcya mAnanA evaMbhUtanaya hai| pratyeka zabda kA artha kisI na kisI kriyA ke sAtha saMbaMdha rakhatA hai / 242 jaina darzana vibhinna dRSTiyoMse aura sabhI apekSAoM se sat kA vizleSaNa karatA hai| anekAMtavAda jaina darzana kI vizva darzana ko mahAna bheTa hai| nayavAda bhI isIkA sUcaka hai| yaha vijJAna meM kuzala puruSa eka eka naya ke abhiprAya se vastu kA yathArtha svarupa bhalibhA~ti jAna sakatA hai, anya darzanoM kI ayathArthatA kA bhI paricaya prApta kara sakatA hai aura dUsare ko sthira rakhane meM sahAya bhI kara sakatA hai / 243 sAtoM nayoM kI apekSA se isa mahAmaMtra navakAra kI utpatti aura anutpattike saMbaMdhameM vicAra karate hue kahA jAtA hai ki - dravyArthika naya kI apekSA yaha navakAra maMtra nitya hai| naigama naya kI apekSA se yaha namaskAra maMtra nitya hai| vizeSa paryAya ko grahaNa karanevAle nayoM kI apekSA se yaha maMtra utpAda vyaya se yukta hai kyoMki isa mahAmaMtra kI utpatti ke hetu samutthAna, vacana aura labdhi ye tIna hai / namaskAra maMtra kA smaraNa sazarIrI prANI karatA hai aura zarIra kI prApti anAdikAla se bijAMkUra se hotI A rahI hai aura pratyeka janma meM bhinna bhinna zarIra hote haiM, ata: vartamAna janmake zarIra kI apekSA namaskAra maMtra sAdI hai| isa maMtra kI prApti guru vacanoM se hotI hai, ata: utpattivAlA hone se sAdI hai| isa mahAmaMtra kI prApti (250) Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrutajJAnavaraNIya karma kA kSayopazama hone para hotI hai, isa apekSA se yaha maMtra utpAda - vyayavAlA pramANita hotA hai / 244 naigama saMgraha aura vyavahAra naya kI apekSA yaha maMtra nitya anitya donoM prakAra kA hai / Rju sUtra naya kI apekSA isa mahAmaMtra kI utpattimeM vacana, upadeza aura labdhi kAraNa hai aura zabdAdI naya kI apekSA se kevala labdhi hI kAraNa hai / zabda aura artha kI apekSA se namaskAra maMtra nityAnityAtmaka hai / zabda nitya aura anitya donoM prakAra hote haiM / 245 sapta nayoM ke AdhAra para namaskAra maMtra nitya hai / vaha anAdi - anutpanna hai kiMtu vizeSa grAhI naya prakriyA ke anusAra use utpanna bhI mAnA jAtA hai, kyoMki sAdhaka jaba uccAraNa karatA hai taba usakA zAbdika rupa pragaTa hotA hai| usake zAzvat rupoM ko nayavAda ke AdhAra para pramANita mAnane se sAdhaka kI zraddhA, AsthA aura vizvAsa meM dRr3hatA AtI hai jisase vaha ArAdhanAmeM vizeSa utsAha prApta karatA hai aura navakAra maMtra ke prati usake pUjyabhAva meM vRddhi hotI hai| use zAMti aura maMgala kA AnaMda prApta hotA hai / zuddha nayAnusAra AtmA kA svarupa : sAmAnyataH naya ke do bheda mAne jAte haiM - nizcaya naya aura vyavahAra naya / nizcaya naya zuddha na kahalAtA hai kyoMki vaha ekAMtataH AtmA ke zuddhasvarupa ke sAtha saMbaddha hai / AtmA hI parama satya yA zuddha tatva hai| AcArya kuMdakuMda ne samayasAra meM zuddhanaya ke anusAra AtmA kA jo varNana kiyA hai, vaha use zuddhopayoga kI bhUmikA meM le jAtA hai / unhone likhA hai : "jo jIva cAritra, darzana aura jJAna meM sthita hai, nizcaya - dRSTi se use sva-samaya- Atmasvarupamaya hai, aisA samajhe / " jo jIva pudgala karmoM ke pradezoM meM sthita haiM use para samaya jAno / sva- samaya kA artha AtmA kA zuddha svarupa hai / para samaya kA artha usakI vibhAvAvasthA hai| darzana, jJAna evaM caritra jIva kA svabhAva hai| karma - pudgaloM se baddha avasthA para bhAva hai / jaba taka AtmA para - bhAva meM vidyamAna rahatI hai, taka taka vaha saMsArAvasthA meM, sukha-duHkha meM avasthita hotI hai / - nizcayanayAnurupa siddhAnta ke anusAra AtmAloka meM suMdara yA uttama haiM / vahA~ dUsare ke sAtha baMdhana kA prasaMga nahIM banatA arthAt zuddha svarupa sthita AtmA ke sAtha karmoM kA baMdha nahIM hotA / 246 (251) Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha AtmA kA ciMtana isa prakAra agrasara hotA hai - maiM zuddha hU~, darzana - jJAnamaya hU~, sadA arupI hU~, koI bhI anya padArtha paramANu mAtra bhI merA nahIM hai / 247 jIva zabda, rupa, rasa, gaMdha, spardha se rahita hai, avyakta hai - iMdriya gocara nahIM hai, usakA guNa cetanA hai| vaha nirdiSTa liMga, cihna, saMsthAna yA AkAra se pare hai| ____jJAnI puruSa vicAra karatA hai - nizcaya dRSTi se maiM eka hU~, zuddha hU~, mamatvarahita hU~, jJAna - darzana se pUrNa hU~, apane svabhAva meM sthita hotA huA, caitanya anubhAva meM lIna hotA huA, krodha Adi sabhI AmnavoM kA - karma pravAhoM kA maiM nAza karatA huuN|248 jIva-ajIva padArthoM kA zraddhAna samyaktva hai, unakA adhigama jJAna hai| rAgAdi kA pariharaNa yA tyAga cAritra hai / vahI mokSa kA mArga hai| 249 ___jisa jIva meM, lezamAtra bhI rAga Adi vidyamAna hai, vaha jIva samasta AgamoM kA jJAna rakhatA huA bhI AtmA ko nahIM jAnatA arthAt AtmA ke zuddha svarupa kA usako bodha nahIM hai| jo AtmA ko nahIM jAnatA, vaha anAtmA ko bhI nahIM jaantaa| AtmA ke atirikta ajIva padArtha ko nahIM jaantaa| unake svarupa kA usako yathArtha bodha nahIM hotA, vaha samyak dRSTi kaise ho sakatA hai / 250 anuciMtana : nizcaya dRSTi se jaba ciMtana kiyA jAtA hai, taba AtmA hI vaha parama tatva hai, jo dhyeya upAsya aura ArAdhya hai| 'dhyAMtu yogyaM dhyeyaM' - ke anusAra dhyeya kA artha dhyAna karane yogya yA dhyAna kA viSaya hai / "upAsituM yogyaM upAsyam " jo upAsanA karane ke yogya hotA hai, use upAsya kahA jAtA hai| upAsanA kA abhidheya artha - samIpa baiThanA hai| usakA lakSyArtha bhAvAtmaka dRSTi se guru kA athavA pUjya kA sAmIpya prApta karanA hai, unake mArgadarzana se dhyeya ke zuddha svarupa ke samIpa pahu~canA hai, use apanI anubhUti meM DhAlanA hai| ArAdhituM yogya ArAdhyam - jo ArAdhanA karane yogya hai, use ArAdhya kahA jAtA hai - ArAdhanA kA sUkSma arthadhyeya, upAsya yA ArAdhya ke svarupa kI apane meM avatAraNA karanA hai| AtmA hI dhyeya, dhyAtA aura dhyAna hai| tInoM kA usI meM samAveza hotA hai| usI prakAra vahI upAsya, upAsaka aura upAsanA hai| vahI ArAdhya, ArAdhaka aura ArAdhanA hai| yaha zuddha nayamUlaka dRSTikoNa hai, jo zuddhopayoga se siddha hotA hai| NamokkAra maMtra sAdhaka ko zuddhopayoga kI bhUmikA meM avasthita hone kI preraNA pradAna karatA hai| (252) Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAMga yoga : navakAra mahAmaMtra parizIlana AdhyAtmika sAdhanA ke kSetra meM yoga kA atyaMta mahattva hai / yoga cittavRttiyoM ke nirodha kA pathadarzana karatA hai| 251 yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna samAdhi - yoga ke ye ATha aMga hai| 252 inake abhyAsa aura sAdhana dvArA sAdhaka samAdhi-avasthA prApta karatA hai / 253 yoga jisase anupraNita hokara vibhinna paraMparAoM meM sAdhanA paddhatiyoM kA vikAsa huaa| - aSTAMga yoga ke saMdarbha meM NamokkAra maMtra kA gaMbhIratA se parizIlana karane para yaha siddha hotA hai ki isake dvArA jIvana kA samAdhimaya mahAna sAdhya sahajarUpa meM svAyatta ho jAtA hai / apane citta kI vRttiyoM ko niruddha karatA huA sAdhanA kA yaha eka aisA vaijJAnika mArga hai, 1) yama yoga kA prAraMbha yama ke sAtha ho jAtA hai / ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha yoga meM ye pA~ca yama svIkAra kiye gae haiN| jaba yamoM kA jAti, deza, kAla, samaya ke apavAda, vikalpa yA chUTa ke binA pAlana kiyA jAtA hai / taba ve vrata kahalAte haiM / 254 jAti kA tAtparya go Adi pazu athavA brAhmaNa, kSatriya, vaizya Adi hai / jaba vyakti ina jAtiyoM kI hiMsA Adi kA vikalpa nahIM rakhatA, taba vaha jAti nirapekSa yama mahAvrata kA rupa le letA hai usI prakAra jaba haridvAra, mathurA, kAzI Adi sthAnoM kA vikalpa nahIM rakhA jAtA, taba vaha yama deza viSayaka apavAda se rahita hotA hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki ekAdazI, caturdazI Adi tithiyoM kA vikalpa svIkAra nahIM kiyA jAtA, taba vaha kAla ke apavAda se rahita hotA hai / yahA~ prayukta samaya zabda kAla kA sUcaka nahIM hai kiMtu vizeSa niyama yA prayojana siddhi kA sUcaka hai + arthAt jaba sAdhaka kisI bhI vizeSa prayojana kA apavAda na rakhatA huA yama kA pAlana karatA hai, taba vaha yama samaya ke apavAda se rahita hotA hai| yamoM kA apavAda rahita pAlana mahAvrata kahA jAtA hai / yoga - darzana meM prayukta mahAvrata zabda bahuta mahattvapUrNa haiN| jaina dharma meM bhI isI zabda kA prayoga huA hai / 255 vahA~ mana, vacana, kAya ina tInoM yoMgoM tathA kRta, kArita, anumodita tIna karaNoMdvArA vrata pAlana kA vidhAna hai / arthAt mahAvrata svIkAra karane vAle ke liye kisI bhI prakAra kA apavAda nahIM hotA / vaha samagratayA inakA pAlana karatA hai / (253) Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NamokkAra maMtra meM pA~cave pada meM sAdhu hai| sAdhu unheM kahA jAtA hai - jo nirapavAda rupa meM mahAvratoM kA pAlana karate haiN| jaba taka eka sAdhaka aisI bhUmikA apanAne meM apane ko sakSama nahIM samajhatA, taba taka vaha apanI kSamatA ke anurupa vibhinna apavAdoM ke sAtha vibhinna vratoM kA pAlana karatA hai - ve aNuvrata kahalAte haiN| ve eka prakAra se yamoM kA hI rupa liye hue haiM / aNuvratI sAdhaka ke mana meM sadA yaha bhAvanA banI rahatI hai ki use kaba vaha saubhAgya prApta hogA, jaba vaha jIvana ko mahAvratamaya ArAdhanA ke sAtha jor3a skegaa| zramaNopAsaka yA aNuvratI sAdhaka ke jIvana meM yaha bhAvanA rahatI hai - ___'kayANamahaM muMDA bhavitA pavvaissAmi' - maiM saMyamI jIvana kaba svIkAra kara pAU~gA, vaisA zubha avasara mujhe kaba milegaa| ___utkaMThA, utsAhazIlatA evaM abhiruci jaba tIvra hotI hai, taba bhAvanA ni:saMdeha phalavatI evaM siddha hotI hai| eka samaya AtA hai ki vaha apavAdoM ko chor3akara aNuvratoM yA yamoM se mahAvratoM kI dizA meM prayANa karatA hai| NamokkAra maMtra ke pA~caveM pada kA adhikArI bana jAtA hai| jIvana eka nayA mor3a le letA hai| sAdhaka vrata pAlana meM sAvadhAna rahatA huA, AdhyAtmika unnati ke patha para agrasara rahatA hai| 2) niyamaH yama ke bAda yoga kA dUsarA aMga niyama hai / zauca, saMtoSa, tapa, svAdhyAya, tathA paramAtmopAsanA - ye pA~ca niyama haiN|256 NamokkAra ke paMcama pada ke adhikArI sAdhu ke jIvana ke sAtha yadi ina niyamoM ko jor3A jAe~ to ye bar3e saMgata pratIta hote haiN| zauca kA artha bAhya aura AMtarika pavitratA hai| AMtarika pavitratA kA bahuta bar3A mahattva haiN| kahA hai - "AtmA nadI saMyama - puNya - tIrthA satyodakAM zIlataTA dayorbhiH tatrAbhiSekaM kuru zuddha buddhe, na vAriNA zudhyati caantraatmaa|" arthAt AtmA nadI haiN| saMyama pavitra tIrtha hai| usa AtmArupI nadI meM snAna karo / mAtra jala se AMtarika zuddhi nahIM hotii| __ AMtarika zuddhi para sabhI dharmo meM bar3A jora diyA gayA hai| saMtoSa kA jIvana meM bahuta mahattva hai / tapa se AtmA nirmala hotI hai| svAdhyAya se sadjJAna prApta hotA hai| jIvana meM pavitratA kA saMcAra hotA hai tathA paramAtmopAsanA se sAdhaka paramAtma - bhAva kI ora yA AtmA kI zuddhAvasthA kI dizA meM pragatizIla hotA hai| ye pA~co niyama aise haiM, jo pratyeka sAdhaka ke lie kalyANakArI haiN| (254) Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asana yoga kA tIsarA aMga Asana hai| pUrva prasaMga meM Asana ke viSaya meM vistAra se vivecana kiyA hai| sAmAyika, svAdhyAya tathA dhyAna Adi kI dRSTi se samIcIna rUpa meM - baiThane kA bahuta mahattva hai| paMca mahAvratI sAdhaka mahAvratoM ke anusAra NamokkAra maMtra ke sAtha - sAtha, karma-kSaya ke hetu - tapazcaraNa ke rupoM meM aneka prakAra se prayatnazIla rahatA hai| jisake liye Asana zuddhi Avazyaka hai| svAmI satyAnaMda sarasvatI ne 'Asana - prANAyAma - mudrA - baMdha' nAmaka pustaka meM dhyAna ke lie nimnAMkita AsanoM ko upayogI batalAyA hai| 1) padmAsana 2) siddhAsana (puruSoMke lie) 3) siddhayoni, Asana (mahilAoM ke lie) 4) svastikAsana / nae abhyAsiyoM ke lie dhyAna ke sarala Asana haiN| 1) sukhAsana 2) ardhapadmAsana 257 punazca - Asana, kAya - siddhi kA eka aMga hai / samatA kI prApti ke lie kAya - siddhi aura kAya - siddhi ke lie Asana ke prayoga kie jAte haiN|258 sthAna nirvighna ho, ekAMta ho, Una Adi kA zuddha Asana ho / baiThane meM sukhamaya Asana kA prayoga kiyA jAe~ / kaThora AsanoM kA prayoga na kiyA jAe, jinase deha ko atyAdhika kaSTa hotA hai| aisA hone se mana svAdhyAya, dhyAna Adi se haTakara deha meM calA jAtA hai| prANAyAma ____ jIvana ke sAtha prANavAyu kA bar3A gaharA saMbaMdha hai| prANavAyu para citta ko sthira kara vizeSa rupa se dhyAna karane kI kaI paddhatiyA~ pracalita haiN| jinameM vipazyanA, prekSA Adi nAma pracalita haiN| prANAyAma kA haThayoga meM bar3e vistAra se varNana kiyA gayA hai| zvAsocchavAsa kI kriyA ko saMtulita rakhane ke lie recaka, pUraka aura kuMbhaka kA abhyAsa Avazyaka hai| jaina manISiyoM ne prANAyAma kA AdhyAtmika dRSTi se bar3A sUkSma aura suMdara vivecana kiyA hai| unake anusAra recaka kA artha mana meM vyApta azubha yA pApamaya bhAvoM ko bAhara nikAlanA hai| pUraka kA abhiprAya - zubha-bhAvoM ko apane bhItara bharanA hai| kuMbhaka kA artha - zubha bhAvoM ko apane aMta:karaNa meM TikAe rakhanA hai| bAraMbAra aisA abhyAsa karane se mana meM sthita pApapUrNa bhAva naSTa hote haiN| puNyAtmaka bhAva saMcita yA saMgrahita hote haiN| unako jaba aMta:karaNa meM sthira kara liyA jAtA hai, taba mAnava dhArmika anuSThAna meM vizeSa rupa se abhirucizIla bana jAtA hai| usakA jIvana AtmotkarSa kI bhUmikApara kramaza: agrasara hotA (255) Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| isa prakAra yaha bhAvAtmaka prANAyAma eka sAdhaka ke lie, usakI AdhyAtmika yAtrA meM sphUrtiprada siddha hotA hai| pratyAhAra : yaha yoga kA pA~cavA~ aMga hai| isakA tAtparya indriyoM ko bAhya vRttiyoM kI ora se unase saMbaMddha viSayoM se haTAkara mana meM vilIna karane kA abhyAsa haiN| ise sAdha lene se sAdhaka kA mana - yogAbhyAsa se vicalita nahIM hotaa| jaina AgamoM meM pratyAhAra ke sthAna para pratisaMlInatA zabda kA prayoga huA hai| vahA~ bhI pratisaMlInatA kA yahI tAtparya hai, usase unakI dizA parivartita ho jAtI hai| jaina - AgamoM meM nirjarA yA tapazcaraNa ke bAraha bhedoM meM ise chaThe bheda ke rupa meM svIkAra kiyA gayA hai| pratyAhArataka ke yogoM kA abhyAsa zarIra, zvAsocchavAsa tathA indriyoM ko niyaMtrita karane kA vazIkRta karane kA mArga hai| itanA ho jAne para sAdhaka AMtarika sUkSma - sAdhanA mArga para samudyata hone kI yogyatA prApta karatA hai| dhAraNA, dhyAna aura samAdhi : citta ko kisI eka deza meM yA sthAna meM kendrita karanA, sthira karanA dhAraNA hai / 259 jisa dhyeya vastu meM citta ko lagAyA jAe, jaba citta usameM ekAgra ho jAe, kevala dhyeya mAtra kI hI pravRtti kA pravAha calatA raheM usake bIca meM koI dUsarI vRtti na uThe use dhyAna kahA jAtA hai|260 dhyAna karate - karate jaba citta dhyeya ke AkAra meM pariNata ho jAe, citta ke apane svarUpa kA mamatA, Asakti, vAsanA, spRhA, mAyA Adi sAdhanA meM yogAbhyAsa meM vighna karate haiN| isaliye ye sAdhaka ke eka prakAra se zatru haiN| arihaMta - pada ke dhyAna se sAdhaka ke ye zatru svata: naSTa ho jAte haiN| 261 arihaMta prabhu kA dhyAna - yoga meM sAlaMbana - dhyAna kahA jAtA hai| sAlaMbana kA artha - AlaMbana sahita hai| isa dhyAna meM arihaMta deva dhyeya ke rupa meM AlaMbana hote haiN| siddhapada sAdhanA kI saphalatA yA siddhi kA sUcaka haiN| isa pada kI ArAdhanA aura dhyAna se sAdhaka meM asIma Atmabala kA jAgaraNa hotA hai| UrjA prasphuTita hotI hai| yadi vaha usako saMbhAlakara sAdhanA meM, yogAbhyAsa meM nirata rahatA hai| yahA~ pratIka ke rupa meM kisI mUrta AlaMbana kA sahArA nahIM liyA jaataa| sat - citta - AnaMdamaya, amUrta, abhautika, bhAva hI yahA~ dhyAna kA viSaya hotA hai| (256) Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha dhyAna kI ucca sthiti hai| jaina paribhASA meM vahA~ zukla - dhyAna adhigata hotA hai| zukla zabda dhyAna kI sarvAdhika nirmalatA kA dyotaka hai| yoga ke AThoM aMgoM kI siddhi ke pazcAta jo kaivalyAvasthA prApta hotI hai, vaha NamokkAra maMtra AtmA kI vaisI parama zuddhAvasthA ko bahuta hI saralatA se prApta karane kA eka saphala siddha (approved)mArga haiN| isameM aSTAMga yoga sahaja rupa meM siddha ho jAtA hai| yoga AThoM aMgo ke mAdhyama se jo prApta karAtA hai, NamokkAra maMtra ke smaraNa,japa, ArAdhana aura dhyAna se vaha zIghra siddha ho jAtA hai| NamokkAra adhyAtma - yoga kA bIjamaMtra hai| 262 navakAra se lezyA vizuddhi kA vizleSaNa jaina darzana kA lezyA eka mahattvapUrNa zabda haiN| AtmA ke zubha evaM azubha pariNAmoM ke lie isakA prayoga hotA hai| karma yukta AtmA ko pudgala dravyoM ke sAtha dhaniSTa saMbaMdha hai| AtmA kI pravRttiyoM dvArA zubha evaM azubha pudgala gRhIta hote haiN| tathA ve usake ciMtana ko pariNAmoM ko prabhAvita karate haiN| use dravya lezyA kahA jAtA hai| zubha yA uttama pudgala AtmA meM uttama vicAroM yA prazasta pariNAmoM ke Ane meM sahAyaka banate haiM tathA adhama yA nimna koTi ke pudgala AtmA meM dUSita vicAroM yA aprazasta pariNAmoM ke utpanna hone meM sahayogI banate haiN| anuttama azubha yA aniSTakArI pudgala AtmA ke zuddha vicAroM ko ekAeka parivartita kara dete haiN| kahA gayA hai - kaSAya aura lezyA kA avinAbhAva hai| jahA~ lezyA hai vahA~ kaSAya hai| paraMtu jahA~ jahA~ lezyA hai vahA~ kaSAya rahatI hai aisA nahIM hai| kevala jJAnI meM kaSAya nahIM hotI paraMtu lezyA pariNAma hote rahate haiN|263 ___jaina sAhitya meM lezyA zabda bahuta pracalIta hai| vaha mano vaijJAnika hai| manuSya ke mana kI zubha aura azubha bhAvanAoM kI abhivyakti usake dvArA hotI hai| ye bar3I viziSTa bAta hai ki AcAryoM ne mana kI bhAvanA ke anurupa raMgoM kI bhI parikalpanAyeM kI haiM / sAdhAraNa vyavahAra meM bhI manuSya kI vRttiyoM tathA pravRtti ke anusAra usakI mukhAkRti para bhI vividha bhAva dRSTi gocara hote haiN| jainAcAryoM ne unabhAvoM ko chaha bhAgoM meM vibhakta kiyA hai, tathA lezyA zabda dvArA unakI vyAkhyA kI hai / 264 manuSya ke jIvana kA AMtarika tathA bAhya nirmANa usake pariNAmoM bhAvoM, adhyavasAyoM yA manovRttiyoM ke AdhAra para niSpanna hotA hai| jisa vyakti ke jaise adhyAvasAya hote haiM, pariNAma hote haiM unhIM ke anusAra usake deha kI kAMti prabhA yA AbhA banatI haiN| unhIM ke anurupa usake varNa, gaMdha, rasa, sparza hote haiM / rAga -dveSAtmaka evaM kaSAyAtmaka AMtarika (257) Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNati bhI usake mAnasika bhAvoM yA pariNAmoM ke anusAra banatI hai / vyakti kI zubhAzubha vicAra dhArA, zubhAzubha karma paramANuoM ko saMcita karatI hai, vyakti para usakA vaisA hI prabhAva hotA hai| AtmA ke zubhAzubha pariNAma bhAva lezyA kahe jAte haiN| 265 lezyA kI paribhASA: ___ jisake dvArA jIva puNyapApa se apane ko lipta karatA hai, unake Adhina karatA hai usako lezyA kahate haiM / 266 dhavalAmeM lezyA kI dUsarI paribhASA bhI dI gaI haiN| jo karmoM se AtmA ko lipta karatI hai use lezyA kahate haiM / 267 athavA jo AtmA aura karma kA saMbaMdha karAnevAlI hai usako lezyA kahate haiN| 268 lezyA ke do mukhya bheda hai| 1)dravya lezyA aura 2) bhAva lezyA zyA 273 dravyalezA: varNa, nAma, karma ke udaya se utpanna huA jo zarIra kA varNa hai usako dravya lezyA kahate haiM / usake upabheda cha: hai| 1) kRSNa lezyA 2) nIla lezyA 3) kApota lezyA 4) tejolezyA 5) padmalezyA aura 6) zukla lezyA 272 bhAvalezyA : ___ kaSAya se anuraMjita jIva kI mana, vacana, kAya kI pravRtti ko lezyA kahate haiM / bhAvalezyA ko audayikI kahA jAtA hai, kyoMki mohanIya karma ke udaya, kSayopazama, upazama athavA kSaya se utpanna huA jo jIva kA spaMdana hai vaha bhAva lezyA hai / 274 chadravya lezyAmeM se kRSNa, nIla aura kApota ye tInoM azubha lezyAoM haiM aura tejolezyA, padmalezyA aura zukla lezyA ye tInoM zubha lezyAyeM hai| navakAra maMtra kI sahAya ke pratyeka sAdhaka kA yaha kartavya ho jAtA hai ki kramaza: azubha lezyAse zubha lezyA kI ora apanI sAdhanA meM vikAsazIla bneN| jaba taka lezyA zuddha nahIM hotI taba taka jIva kA zuddha vikAsa asaMbhava hai|275 zAstrakArone yaha bhI batAyA hai ki - navakAra maMtra kI sahAya se lezyA parivartana kA kAma sarala ho jAtA hai| navakAra maMtra ke pratyeka pada jIva ko zubha lezyA kI ora le jAna kI kSamatA rakhatA hai| aisA bhI kahA gayA hai ki - jIva kI aMtima samaya kI jaisI lezyA hotI hai usake anusAra hI usakA bhAvi- bhava nirmANa hotA hai| yadi koI jIva ko aMtima (258) Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNoMmeM azubha lezyA hotI hai| to usakA bhaviSya kA bhava bhI azubha - azuddha hotA hai| lezyA paritarvana yAne jIva ke manobhAva kA parivartana, hamArA sabakA yaha anubhava hai ki - jisa taraha hamAre mana kI manovRtti hotI hai vaisA hI raMga hamAre cehare para dikhAI detA hai / yaha raMga bhItara kI lezyA kA bAhya AviSkaraNa hai| vartamAna manovaijJAnikoneM ise manakI vRttiyoM - aMtarasaMvedanA kA bAhya aviSkaraNa kahA hai| mana ke bhItara ke saMvedanoM kA isa taraha kA bAhya pragaTIkaraNa kisI bhI vyakti kI asaliyata ko pahacAnane meM upayogI hotI hai aura hama apanI azubha yA malina vRttiyoM ko, lezyA ko zubha kI ora le jA sakate hai| jaina dharma kathAmeM prasanna caMdra rAjarSi kA dRSTAMta lezyA parivartana kA uttama dRSTAMta hai| prasanna caMdra rAjarSi jaba saMsAra avasthAmeM the taba apane yuvA putra ko rAjagAdI kI dharohara - jimmevArI soMpakara dIkSA aMgIkAra karatA hai aura Atma kalyANake lie ugra tapa kI ArAdhanA karatA hai| jisa rAste se rAjA zreNika bhagavAna mahAvIra ke darzana ko nIkalate hai, usa rAste ke najadIka hI prasannacaMdra rAjarSI dhyAna kara rahe the| unakI ugra dhyAna sAdhanA ko dekhakara zreNika rAjA ke mana meM bar3A AdarabhAva jAgRta hotA hai aura isI Adara bhAva ke sAtha hI ve bhagavAna mahAvIra ke caraNoM meM pahu~ca jAte haiN| bhagavAna ko vaMdanA namaskAra karake ve namratA se prazna puchate hai ki - "bhagavAna ! yadi isI samaya para prasanna caMdra rAjarSi kA AyuSya samApta ho jAeM to usakI kauna sI gati ho sakatI hai ?" bhagavAnane uttara diyA, "sAtavI naraka!" bhagavAna ke isa uttara ko sunakara rAjA zreNika Azcarya cakita ho gaye aura thor3I dera ke bAda prathama prazna ko duhraayaa| isa samaya para bhagavAna ne uttara diyA - "siddha gati kI prApti / " bhagavAna kA yaha uttara sunakara rAjA zreNika bahuta hairAna ho gaye aura bahuta Adara se bhagavAna ko prazna kiyA ki - "itane thor3e samayameM inakI gati kA itanA bar3A parivartana kaise ? bhagavAnane uttara diyA ki - he zreNika ! jaba tumane pahalI bAra prazna puchA taba usI samaya prasanna caMdra rAjarSi ke mana ke bhItara rAga-dveSa kA bahuta bhArI tuphAna uThAyA thaa| putra ke sukha kI kalpanA ke pIche ve apane AcAradharma bhI bhUla gaye the| azubha lezyAeM mana kI bhAvadhArA ko amaMgala kara cUkI thii| putra kI rakSA ke lie ve manomana yuddha karane lage the aura zatru ko parAjita karane ke lie eka ke bAda eka zastroM kA upayoga ho jAne ke bAda ve apane mastaka ke mugaTa ko zastra banA kara zatru para pheMkanA cAhate the aura kSaNa Age unheM yAda AtA hai ki - maiM rAjavI nahIM hU~ , saMyamI huuN| tapasvI huuN| maiMne kitanI bar3I rAga-dveSa kI pApa pravRtti kI aura isI para unakI bhAvadhArAmeM parivartana AtA hai|" __ azubha lezyAme vidA letI hai| pazcAttApa kI pAvana gaMgA use zubha banA detI haiM, aura zubha se zuddha kA AviSkAra hotA haiM aura unheM kevalajJAna kI prApti hotI hai| (259) Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA svarUpa sarvathA svaccha hai kiMtu karma pudgaloM se AcchAdita hone se usakA svarUpa vikRta ho jAtA hai| karmo se honevAlI usa vikRti kI alpatA aura adhikatA ke AdhAra para AtmA ke pariNAma sad-asad hote rahate hai| jaba vikRtiyoM kI nyUnatA hotI hai taba AtmA ke pariNAma zubha hote hai| navakAra maMtra kI ArAdhanA se lezyA parivartana kA kArya sarala aura uttama ho jAtA hai / isalie navakAra maMtra ko caturdaza pUrvo kA sAra kahA gayA hai| yaha zrutajJAna kA rahasya hai| isa maMtra se kRtajJatA kA guNa utpanna hotA hai| evaM paropakAra kA bhAva udIta hotA hai| zAstrakAroMne paropakAra ke guNa ko sUrya aura kRtajJatA ke guNa ko caMdra kI upamA dI hai| __namaskAra maMtra kI ArAdhanA se kSamatA, damatA tathA zamatA Adi guNoM kA vikAsa hotA hai| kSamatA kA artha kSamAzIlatA aura krodha-rahitatA hai| damatA, yAne iMdriya damana tathA kAmarahitatA samajhanA caahiye| zamatA kA artha lobha varjana hai| jo dUsaro ko apane samAna samajhatA ho, vaha usa para krodha kaise kara sakatA hai ? jo dUsare kI pIr3A ko samajhatA ho vaha dUsare ko kaSTa kaise pahuMcA sakatA hai ? vaisA vyakti mAyA, mithyAtva evaM nidAna rUpa zalya se bhI vimukta rahatA hai / 276 namaskAra maMtra dvArA honevAlI lezyA vizuddhi kA yaha pariNAma hai| yaha maMtra samasta jIvoM me samatA aura sneha kA pariNAma vikasita karatA hai| usase vizva vAtsalya kI bhAvanA utpanna hotI hai / AtmA zAMta niSkAma, nirdabha aura ni:zalya hokara uttama kAryoMme tatpara hotI hai|277 ___ahiMsA Adi samagra dharmoM kA mUla namratA hai| dharma ko prApta karanekA pahalA sopAna vinamra bananA hai| namra banakara saMyamI bananevAlA jIva Ate hue karmoMkA nirodha karatA hai tathA purAne saMcita karmoM ko nirjIrNakarane hetu tapazcaraNa Adi kI sAdhanA karatA hai| usa sAdhanAmeM vaha sadA ullasita-praphullita rahatA hai| itanA hI nahIM inake ke mana, vacana aura karma meM puNyarUpI amRta bharA rahatA haiN| namaskAra maMtra dAnarUcI kA bhI preraka hai| sarva zreSTha puruSoM ke sadguNoM ke prati samarpaNa karanA yahI dAna haiN| dAna kI rUci ke binA jaise dAnAdi kArya guNa nahIM bana skte| vaise hI navakAra maMtra ke binA puNyakarma puNyasvarUpa nahIM bana skte| ina saba guNoM kI prApti ke lie zubha lezyA kA kramazaH vikasita honA parama Avazyaka hai| lezyA parivartana hameM azubha se zubha bhAvameM aura zubha se zuddha bhAvameM unnata karane kI kSamatA rakhatI hai| aura vyakti evaM vizvakalyANa kI bhAvanA sudRr3ha bana jAtI hai| aisI zubha bhAvanAe~ sabhI jIvoM meM vikasatI rahe yaha hamArI prArthanA hai| (260) Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvake sAhityakArone apanI sAhitya kRtiyoM meM mAnava zubha aura azubha lezyAoM kA bahuta hI kalApUrNa rIti se Alekhana kiyA hai| bhinna bhinna pAtroM ke mAdhyama se zubha aura azubha lezyAoMkA AvAgamana bar3e hI suMdara DhaMga se varNita kiyA hai| gujarAtI sAhitya meM AkhyAnakAra premAnaMda ne 'raNayajJa' nAmaka AkhyAnameM rAvaNa ke manameM uThanevAlI zubha azubha bhAvoM kI sRSTi kA tAdRza Alekhana kiyA hai| rAmAyaNa ke amara pAtra sItA mAtA ke prati unake hRdayameM sAttvika evaM pavitra bhAva premAnaMda ne nirUpIta kiyA hai| rAvaNa kuMbhakarNa ko kahatA hai - "jyAre dekhu huM satI jAnakI jANe hoya je ApaNI mAta re !"278 arthAt rAvaNa kahatA hai ki - jaba azoka vATikA meM vaha sItAjIkA avalokana karatA hai taba usake manameM sItAjI ke prati pavitratA aura sAttvikatA ke bhAvoM kA udaya hotA hai| usake sabhI pApa vicAra naSTa ho jAte hai| azubha lezyAeM bhAga jAtI hai aura zubha lezyAoM unako viziSTa zAMti pradAna karatI hai| 'raNayajJa' kI ina paMktiyoM se kavine rAvaNa ke pAtra ko bahuta hI gaurava pradAna kiyA hai / kiMtu isase bar3hakara bhI ina paMktiyoM se bhagavatI sItA kA, unakI pavitratA aura vizuddha nArI zakti kA premAnaMda ne bahuta Adara kiyA hai| bhagavatI sItA ke cAroM ora pavitra paramANuoM kA vizuddha surakSA cakra mAno bana gayA hai| aMgreja vaijJAnikone jise 'Cosmic Rays' kahA hai aura bhAratIya sAhityAcAryo evaM tattvajJAniyone jise AbhAmaMDala zabda se sanmAnita kiyA hai| yahI pavitra AbhAmaMDala sItAjI kI zubha lezyAoMkA rAvaNa para bhI sAttvika prabhAva rakhatA hai aura pavitra pudgala paramANU rAvaNake mana kI azubha vRttiyA~ ko zubha meM parivartIta karane kI uttama kSamatA rakhatA hai| jaina dharma ke anusAra mahAna AtmAoM meM prAraMbha se hI zubha lezyAoM kA sAmrAjya sthApita ho jAtA hai| bhagavatI sItAjI ke manake bhItara tejo lezyA, padma lezyA aura zukla lezyA kA virATa sAgara laharA rahA thA / apavitra kA eka bUMda bhI DhU~Dhane para bhI nahIM mila paayegaa| isa parama pavitra lezyAoM kA rAvaNa para atyaMta vizuddha prabhAva par3atA hai aura usake mana ke bure vicAra dUma dabAkara bhAga jAte hai| isI taraha premAnaMdane sarvottama Arya nArI sItAjI ke vizuddha lezyAoM kA atyaMta kalApUrNa rItise sanmAna kiyA hai aura bhAratavAsIoM ke lie uttama Adarza kA Alekhana kiyA hai| vizvasAhitya ke uttama nATyakAra zeksapiyara ne bhI apanI Traged (karUNAMta) nATya racanAmeM lezyA parivartana kA uttama, kalApUrNa rIti meM ler3I mekabethake pAtra ke dvArA lezyA (261) Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kA mArmika nirUpaNa kiyA hai| laoNrDa mekabetha aura leDI mekabetha rAjA DaMkana ke priya daMpati the / rAjA DaMkana ni:saMtAna the aura lorDa mekabetha ko apane priya putra kI taraha sneha aura prema thaa| apanI mRtyU ke bAda rAjagaddI mekabetha ko hI mile aisI usane ghoSaNA bhI kI thii| rAjya ke anya adhikAriyoM ne rAjA kI isa ghoSaNA kA svAgata bhI kiyA thaa| laoNrDa mekabethake mArgameM rAjA DaMkana ke nidhana ke bAda rAjA banane meM kisI bhI prakAra ke vighna koI saMbhAvanA nahIM thI / ler3I mekabetha bahuta mahattvAkAMkSI nArI thii| vaha cAhatI hai ki - vaha jaldI se rAnI bana aura lorDa mekabetha rAjA bana jAe / vilaMba sahana use pasaMda nahIM thaa| DaMkana rAjA ke mRtyU kI pratikSA karanA usake svabhAva se viparIta thA / vaha apane pati ko kahatI hai ki zIghrAtizIghra ve donoM rAjagAdI prApta kareM / rAjA DaMkana ko kisI bhI taraha mArga se haTAyA jAe aura apanI mahattvAkAMkSA jaldI se pUrNa ho jaae| lorDa mekabetha DaMkana rAjA ke prati pUjyabhAva rakhatA hai| kisI bhI taraha kI jaldabAjI use pasaMda nahIM hai aura na to vaha kisI bhI prakArakA anaitika AcaraNa karane ko taiyAra thaa| donoM ke mana ke bhItara uThanevAle zubha azubha vicAroMkA - lezyAMoM kA varNana lekhakane kiyA hai| - leDI mekabetha pratikSA karane ke lie taiyAra nahIM thI / vaha Sar3ayaMtra racatI hai| rAjA DaMkana kI hatyA karane kI yojanA banAtI hai aura kisI bhI taraha isa Sar3ayaMtra meM lorDa mekabetha ko sAmila karatI hai / I Sar3ayaMtra kI samApti ke lie leDI mekabetha vyavasthita yojanA banAtI hai / mahala ke sabhI paharegIroM ko dUra bhejatI hai aura eka bhayAnaka rAtrimeM rAjA DaMkana kI hatyA karane ke lie donoM taiyAra ho jAte hai| rAjA DaMkana ke zayana khaMr3a ke bAhara ve donoM Ate hai / leDI mekabetha lorDa mekabetha ke hAthameM khaMjara rakhatI hai aura rAjA DaMkana kI hatyA ke lie use protsAhita karatI hai aura rAjA ke zayana khaMDa meM bhejatI hai| lorDa mekabetha rAjA ke zayanakhaMDa meM jAtA hai| lekina rAjA DaMkana kI hatyA nahIM kara sakatA hai / leDI mekabetha ke puchane para vaha batAtA hai ki - nidrAvasthAmeM soye hue rAjA DaMkana kI mukhamudrAmeM usako usake pitAjI ke cehare kA sAmya dikhAI detA hai / lekhaka ne yahA~para zubha aura azubha zyAoM ko varNita kiyA hai / 279 lorDa mekabetha kI kAyaratA leDI mekabetha ko svIkRta nahIM thii| vaha rAjA ke zayana khaMDa meM jAtI hai aura bhayAnaka adharma kRtya karatI hai - rAjA kI krUra hatyA / azubha lezyA kI carama sImA lekhaka ne yahA~ varNita kI hai / rAjA kI hatyA ke bAda leDI mekabethakI (262) Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMtI calI jAtI hai| pazcAttApa aura vedanA se vaha pArAvAra pIr3ita-dukhI hotI hai / dina-rAta use kahIM bhI caina nahIM pdd'tii| rAta kI nIMda bhI harAma ho jAtI hai / vaha nidrA meM calane lagatI hai| vizva kA uttama nATya dRzya Sleep Walking Scene lekhaka kI kalama se hameM prApta hotA hai| azubha bhAvanAoMkA - azubha lezyAoMkA jitanA utkRSTa varNana isa dRzya meM huA hai vaisA zAyada hI kisI aura kRtimeM mila sake / pApa kI sajA avazya milatI hai| ati mahattvAkAMkSA vinAza sarjatI hai| isa satyako atiyaza kalApUrNa rItise lekhaka ne yahA~ nirUpaNa kiyA hai aura vizvako uttama dRSTAMta prApta huA hai| lezyA se bhavamukti jaina zAstromeM pratyeka paribhASA kA vizeSa artha hotA hai| kisI bhI paribhASA kA aMtima uddezya karma nirjarA athavA AtmajJAna kI prApti hai| aisA bhI kahA gayA hai ki - jainadharma ne vizvadharma ko jJAnakA mahAsAgara pradAna kiyA hai| pratyeka paribhASA apanemeM bar3A hI artha saMgopita rakhatI hai| AtmA kA utkarSa yAne AtmA ke virala guNoMkI praapti| jJAnione aisA varNana kiyA hai ki - hamArI AtmA aneka AtmaguNoMse bharI hai, magara karma pudgaloM ke AvaraNa se usakA sahI rUpa hama nahIM jAna sakate haiM, lekina sAdhanA aura purUSArtha se jAgRti aura pramAda ke tyAga se jIva AtmA para lage hue AvaraNa ko dUra kara sakatA hai| tabhI ajJAna aMdhakAra kA AvaraNa dUra ho jAtA hai| taba jJAna kI tejomaya jyotI prakAzita ho jAtI hai| . zubha lezyAoM kA mukhya kArya aMdhakAra ko dUra karake prakAza kA svAgata karanA hai| zAstrakAroMne likhA hai ki - azubha lezyA se karmabaMdhana hotA hai, aura zubha lezyA se karmamukti hotI hai| jaisA bhAva, vaisA bhava / ' yaha choTA sA sUtra bahuta hI mahattvapUrNa hai| hamAre jIvana se - isa saMsAra ke bhavabhramaNa se, janmamaraNa ke cakra se yadi hameM mukti pAnA ho to zubha lezyAe~ hamAre lie bahuta hI upakAraka siddha hogii| __ mukti pAne ke lie pratyeka jIva sAdhanA kara sakatA hai| jaina dharma vyakti kI sAdhanA para bahuta hI ciMtana karatA hai aura bhagavAna mahAvIra ne spaSTa darzAyA hai ki - pratyeka sAdhaka zrAvakAcAra kA pAlana karake aura bAdameM sAdhU AcAra kA pAlana karake arihaMta pada - siddhapada kI prApti kara sakatA hai| vyakti spaSTa hI apanA bhAgya nirmANa kara sakatI hai| vyakti kI sAdhanA kI svataMtratA jaina darzana kI jagata darzana ko anupama bheTa hai| (263) Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma IzvaravAdI dharma nahIM hai arthAta Izvara kartRtva meM vizvAsa nahIM krtaa| hiMdU dharma yA anya dharma kI taraha Izvarako hI sarvasva mAnanevAlA nahIM hai| mAnava sva puruSArtha se svayaM paramAtmA bana sakatA hai, aisA jaina dharma aneka dharmagraMtho meM bAra bAra doharAtA hai| itanA hI nahIM, zAstrakAroMne yahA~ taka kahA hai ki - jIva apanI sAdhanA se svayaM ziva bana sakatA hai| anya dharma meM bhagavAna kI bhakti karane se sAdhaka bhakta bana sakatA hai| jaina dharma meM bhagavAna kI bhakti karane vaha svayaM bhagavAna bana sakatA hai / 28deg AtmA paramAtmA bana sakatI hai| AtmA ko paramAtmA banAne ke lie bhavabhramaNa se mukti pAne ke lie lezyAoM kA vizuddha honA anivArya hai| vizuddha lezyA hamArI AtmA para lagI huI malina karmaraja ko dUra karane kI kSamatA rakhatI hai| bhavabhramaNa se mukti pAne ke lie lezyA jitanI hI zuddha hogI utanA hamArA saralatAse AtmakalyANa hogaa| karma pudgala ke prabhAva se bacane ke lie isa saMsAra meM vizuddha lezyAoM kI sahAya se bar3hakara zAyada hI aura kucha ho sakatA hai| saMsAra ke choTe se choTe prANI se lekara bar3e se bar3e prANI taka arthAta sAdhAraNa manuSya se lekara gautama svAmI yA to bhagavAna mahAvIra taka sabhI ko mukti prApta karane ke lie navakAra maMtra kI evaM vizuddha lezyAoM kI sahAya kI parama AvazyakatA hai| vizuddha lezyAoM kA jyortimaya tejavartula karma ke kisI bhI gahana aMdhakAra ko dUra karane kI kSamatA rakhatA hai| usa phaulAdI cakra ke samakSa kArmika pudgAla kI samagra zakti pralaya kAlameM tAMDava nRtya karate hue zIva ke pairo ke nIce kucale jAte muMgaphalI ke chIlake taraha naSTa ho jAtI hai| 281 yaha jagat jIva aura ajIva kA samavAya hai| jIva apane dvArA saMcita kiye gaye karmo ke AdhAra para vibhinna sthitiyoM meM vidyamAna haiM / sukha-dukhAtmaka, kAma-krodhAtmaka, moharAgAtmaka, prazasta-bhAvAtmaka, aprazasta-bhAvAtmaka, jina jina dazAoMme jIva vidyamAna hotA haiM, tadnurUpa pudgala paramANuoM se vaha AvRtta hotA hai| isI samasyA se use mukta karane ke lie vizuddha lezyAe~ mahAna sahAyaka ho sakatI hai / 282 lezyA aura AgAmI janma jaina dharma vaijJAnika dharma hai| bhagavAna mahAvIra vizvake prathama vaijJAnika hai| bhagavAna kI vaijJAnikatA bhautika sukho kA kabhI bhI Adeza nahIM detI hai lekina vizva ke jIvamAtra ke kalyANa aura mAMgalya kI zubhabhAvanAkA mAMgalya saMdeza detI hai| jIvamAtra paraspara sahayoga se (264) Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa saMsAra meM apanA jIvana vyatIta karatA hai aura kisI bhI jIva ko dukha pahu~cAne kA kisIko adhikAra nahIM hai / AtmAko paramAtmA banAne ke lie lezyAoM kA svarUpa samajhakara jAgRta buddhi se azubha lezyAoM ko tyAga kara zubha lezyAoMkI ora hamArI pragati honI cAhie / - vikAsa kI gati maMda hotI hai aura aisA bhI hameM udAharaNa milatA hai ki jIva bar3I zIghra gati se paramapada ko prApta kara sakatA hai| bhagavAna mahAvIra ke vicArameM yA to Adeza meM dharma aura vijJAna aisA koI alaga alaga vibhAga nahIM thA / dharma hI vijJAna hai aisA unakA kahanA thaa| vartamAna yugameM bhI hama dekha sakate hai ki - vijJAna yadi dharma se vimukha ho jAegA to saMsAra kA sarvanAza ho jaaegaa| vijJAna aura dharma kA samanvaya vizvamAnava ke lie kalyANakArI hogaa| vaijJAnika saMpattikA viveka pUrvaka sadupayoga mahAna upakAraka bana skegaa| thor3I kSaNoM kI sukhazAMti ke lie vaijJAnika sAdhanoMkA upayoga nahIM karanA cAhie / jaina dharma meM to hamAre pratyeka kArya meM yatanA, viveka rakhane ko kahA hai, kyoMki yatanA yA viveka rakhanese anekoM karma baMdhana se hama baca sakate hai / saMyama aura nigraha hamAre jIvana kA keMdrabiMdU bananA cAhiye | hamAre vartamAna jIvanameM kadama kadama para pralobhana aura bAdhAeM hai| jIva jarA bhI pramAda karegA to vaha apane sAdhanA patha se dUra ho jaaegaa| Dagara Dagara para jIva ko lubhAnevAlI aneka sAMsarika pravRttiyoM kA sAmanA karanA AsAna kAma nahIM hai / cAroM orase sAdhaka kI sAdhanA bAdhA yeM upasthita ho vaisA hI mAhola dekhaneko milatA hai| phira bhI jAgRta sAdhaka ina sabhI parezAniyoMse vicalita nahIM hotA aura apane lakSya kI ora gati karanA apanA kartavya samajhatA hai / vaha jAnatA hai ki - sAdhanA kA mArga kaThIna hai| satat puruSArtha aura zubha pravRtti se vaha kisI bhI saMkaTa ko dUra kara sakatA hai| jaina dharma zyA kI carcA karate hue jJAniyone batAyA hai ki hamAre jIvana ke aMtima samayameM jaisI hamArI lezyA hogI vaisA hI hamArA AgAmI bhava hogA / yadi hama jIvana kI aMtima kSaNoM meM kRSNa nIla yA kApota lezyA jaisI azubha lezyAoM ke bhAvoM se isa saMsAra kI vidA lete haiM to hamArA AgAmI bhava unameM se kisI bhI eka azubha lezyAmeM avatarIta hogA aura pApa pravRtti se chuTakArA pAnA muzkila ho jaaegaa| naraka nigoda kI bhayAnaka yAtanA sahanA hI eka mAtra upAya rahegA zubha lezyAe~ hamAre lie zubha pariNAma laaegii| yadi jIva tejo lezyA taka pahu~ca jAtA hai to bhI usake kalyANa kI pravRtti jora se Age bar3hegI vaha dharma pravRtti aura kalyANa pravRtti AsAnI se kara sakegA aura kramaza: mukti kI maMjhila prApta karanA usake lie suvidhA janaka bana jaaegaa| tejo lezyAse vaha padma aura zukla (265) - Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA kI ora pragati kara sakegA / zubhabhAvanAoM usake dila aura dimAga ko vizuddha karegI, aura vaha paramapada prApta kara skegaa| jIvana ke aMtima kSaNa yadi vaha zubha lezyAmeM vyatIta kara sakatA hai to usakA AgAmI bhava zubha gati meM uccagati meM hogaa| itanAhI nahIM, yadi zukla lezyA ke bhAvoM meM mRtyU hotI hai to punarjanma kA koI prazna hI nahIM rahatA, . kyoMki jJAniyoM me zukla lezyA ko alezyA aisI bhI saMjJA dI hai / 1 jaina tattvajJAna kA lezyA bahuta mahattvapUrNa abhyAsaviSaya hai| vidvAnoM ne isa viSaya kI gaharAI se carcA kI hai lekina manovijJAna ke sAtha bhI lezyA kA ghaniSTha saMbaMdha hai / mana ke zubha-azubha bhAvoM athavA pariNAma lezyA kA rUpa lete haiN| mAnava kA mana hI mAnava ko utthAna yA patana kI ora le jA sakatA hai / mana ke adhyavasAyoM kI vizuddhi lezyA kA uttama phala pradAna kara sakatI hai| hameM bhI apane jIvana meM azubha lezyAoM kA tyAga karake zubha zyAoM kA svIkAra karanA cAhie aura AgAmI bhava unnata banAne ke lie samyak puruSArtha karanA caahie|283 prazamarati prakaraNa meM lezyA kA varNana prazamarati prakaraNa meM baMdha ke prasaMga meM lezyAoM kA varNana karate hue kahA gayA hai : yoga se pradeza baMdha hotA hai / kaSAya se anubhAga baMdha hotA hai aura lezyA kI viziSTa se sthiti aura vibhAga meM vizeSatA AtI hai| kRSNa, nIla, kApota, taijasa, padma aura zukla lezyA ke ye chaha bheda haiN| jaise sareza se raMga pakkA aura sthAyI ho jAtA hai, usI prakAra lezyAoM bhI karma baMdha kI sthiti ko dRDha karatI hai / 284 * AtmA kA pariNAma vizeSa lezyA kahA jAtA hai| jAmuna khAne ke icchuka vaha vyaktiyoM dRSTAMtadvArA samajhAyA gayA hai / jAmuna kA eka bar3A vRkSa thA usa para jAmuna lage the| chaha manuSya jAmuna khAne kI icchA vahA~ aaye| pahale manuSya ne kahA hama isa per3a ko jar3a se ukhAr3a deN| yaha jamIna para gira par3egA, taba hama yatheccha rupa meM jAmuna khA legeN| dUsarA bolA bar3I - bar3I DAliyoM ko hI kATa leN| tIsare ne kahA bar3I-bar3I DAliyA~ na kATa kara choTI TahanI kyoM na kATa leN| cauthA bolA choTI - choTI TahanI ko kyoM kATeM, phaloM ke gucchoM ko hI tor3a le| pA~cave ne kA gucchoM ko bhI tor3ane kI AvazyakatA nahIM hai kevala pake hue jAmuna ko hI hama nIce girA deN| yaha sunakara chaTThA bolA, jamIna para bahuta se jAmuna gira hue haiM, unhIM ko hI hama khAleM / 285 (266) Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha dRSTAMta chahoM lezyAoM para lAgu hotA hai| jo per3a ko ukhAr3ane kI bAta kahatA hai , usa manuSya ke pariNAma atyaMta pApamaya hai / jo kRSNa lezyA kA rupa hai| dUsarA jo bar3I DAliyA~ kATane kI bAta kahatA hai , usake pariNAma pahale se kucha kama dUSita haiN| vaha nIle lezyA kA rupa hai| tIsarA jo choTI TahanIyA~ kATane ko kahatA hai, usakA pariNAma dUsare kI apekSA kUcha aura kama duSita hai, vaha kapota lezyA kA rupa hai| cauthA jo phaloM ke guccha tor3ane kI bAta kahatA hai, vaha tejasa lezyA kA rupa haiM / pA~cavA~ jo phaloM ko tor3ane kI bAta kahatA hai, vaha padma lezyA kA rupa haiN| chaTThA vyakti jo apane Apa nIce gire hue phaloM ko lene ko kahatA hai, vaha zukla lezyA kA rupa haiN| inameM pariNAmoM kI dhArA kramaza: nirmala hotI gaI hai|286 gommaTasAra meM lezyA kI paribhASA karate hue batalAyA gayA hai - kaSAyodaya se anuraMjita yoga pravRtti lezyA haiN|287 yadyApi AtmA kA svarupa sphaTIka ke sadRzya nirmala hai, to bhI karma pudgaloM se AvRtta hone ke kAraNa usakA svarupa vikRta rahatA hai| usa vikRti kI nyUnatA adhikatA ke kAraNa AtmA ke pariNAma - vicAra bhale- bUre hote rahate haiN| vicAra dhArA kI zuddhi evaM azuddhi meM anaMtaguNa taratama bhAva rahatA hai / pudgala janIta isa taratama bhAva ko saMkSepa meM chaha bhAgoM meM bA~TA gayA hai| ina chaha vibhAgoM ko chaha lezyA kahI jAtI hai| inameM pahalI tIna adharma lezyAyeM haiM aura aMtIma tIna dharma lezyAyeM haiN| lezyAoM ke nAma dravya lezyAoM ke AdhAra para rakhe gaye haiN|288 zAstroM meM lezyA pada ke aMtargata sama-karma, savarNa, sama lezyA, samavedanA, sama kriyA, samAyu, tathA kRSNa, nIla kApota, taijasa, padma aura zukla lezyA ke Azraya se prabhAvita jIvoM kA varNana kiyA gayA hai / 289 uttarAdhyayana sUtra meM kRSNa, nIla, kApota, padma tathA zukla lezyAoM ke rupa meM unakA ullekha huA hai / tatpazcAt unakA vistAra se varNana huA hai / kRSNa, nIla aura kApota lezyAyeM azubha lezyAyeM haiN| adharma mUlaka haiN| tejasa, padma aura zukla lezyAyeM zubha yA dharma mUlaka hai|290 Atma pariNAmoM yA lezyAoM kI zuddhi ke binA jIva Atmazreyasa ke mArga para agrasara nahIM ho sakatA / navakAra maMtra kI ArAdhanA se kSamatA, damatA tathA samatA Adi guNoM kA vikAsa hotA hai / kSamatA kA artha zAMta yA kSamAzIlatA hai| kSamAzIla vyakti krodha rahita ho jAtA hai / damatA kA abhiprAya iMdriya damana yA kAmanAoM kA varNana hai| jaba indriyA~ (267) Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayoM se vIrata ho jAtI hai, to mana meM kalUSita pariNAma nahIM aate| samatA kA artha prazAMta bhAva yA kSobha varNana hai| jo dUsaroM ko apane samAna yA sadRzya samajhatA ho, vaha una para kSubdha - kRddha kaise ho sakatA hai ? jo auroM kI pIr3A ko apanI pIr3A samajhatA ho, vaha kAmanA yA lobha ke vazIbhUta hokara dUsaroM ko kaSTa nahIM pahuMcA sktaa| vaisA vyakti mAyA, mithyAtva evaM nidAnarupa zalya se bhI rahita hotA hai| navakAra maMtra dvArA jIvana meM ye saba ghaTita hotA hai, kyoMki use azubha Atma pariNAmoM yA azubha lezyAoM kA zuddhikaraNa hotA hai| navakAra mahAmaMtra samasta jIvoM meM samatA aura sneha ke pariNAma vikasita karatA hai ! usase vizvavAtsalya kI bhAvanA utpanna hotI hai| AtmA zAMta, dAMta, niSkAma, nirdabha aura niHzalya hokara uttama kAryoM meM tatpara hotI hai / 291 __ lezyA vizuddhi se AtmA meM nirmalatA, pavitratA aura sAtvikatA ke udAttabhAva kI utpatti aura vRddhi hotI hai| navakAra lezyA vizuddhi kA ananya hetu haiN| raMga vijJAna ke AdhAra para navakAra maMtra kA nirupaNa rahasyoM kI khoja mAnavI kI sanAtana khoja hai| yaha saMsAra bar3A hI rahasyamaya hai aura rahasyoM kI khoja saMsArameM hotI hI rahatI haiN| khoja ke binA kisI bhI kSetra meM nayA AviSkaraNa ho hI nahIM sktaa| vikAsa kI gati ko Age le jAne ke lie khoja karanA anivArya hai| cAhe adhyAtma ho yA cAhe vijJAna / cAhe rAjakIya yA cAhe Arthika samasyA ho / khoja karane se hI nayA - nayA pariNAma prApta hote haiN| khoja kA dvAra kabhI baMda nahIM honA caahie| Aja ke vijJAna kI saphalatA kA rahasya bhI prakRtike gUr3hatama rahasyoM kI khoja meM saMlagna hai| vaijJAnika rahasyoM ko khojane ke naye - naye prayatna cala rahe haiN| jaise - jaise vizva ke rahasyoM meM koI bhI gaharI DUbakI lagAtA hai, vaise - vaise nae - nae rahasyoM unako sAmane udghATita hote haiM aura paudgalika jagatake sAre niyama hamArI jJAna kI sImA meM A jAte haiN| Aja kA yuga vijJAna kA yuga hai| aneka viSayoM para prayoga aura gaveSaNAyeM ho rahI hai| naye - naye tathya prakAza meM A rahe haiN| paramANuvAda tathA vanaspati - jagat Adi ke saMbaMdha meM vaijJanikoM kI laMbI khoja ke bAda jo tathya udghATita hue haiM, unameM se aneka tathyoM kI sahastroM varSoM pUrva vItarAga sarvajJa mahApuruSoM ne vyakta kie the| AgamoM meM pratipAdita aneka siddhAnta vaijJAnika dRSTise bhI tathyapUrNa siddha ho rahe haiN| (268) Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna meM raMgoM para bhI anveSaNa ho rahA hai| yaha vijJAna kA eka svataMtra viSaya bana cukA hai| 292 navakAra maMtra kI ArAdhanA bIjAkSaroM ke sAtha kI jA sakatI hai| tathA eka - eka pada kI eka - eka caitanya keMdra meM kI jAtI hai tathA varNoM yA raMgoM ke sAtha bhI kI jAtI hai| Dr. R. K. Jain A Scientist Treatise on Great Namokar Mantra nAmaka pustaka meM The Namokar Mantra The Colour Therapy zIrSaka ke aMtargata raMga vijJAna para sAdhanA ke saMdarbha meM vaijJAnika dRSTi se vivecana kiyA hai, jo mananIya hai| 293 maMtravid AcAryoMne namaskAra maMtra ke sAtha raMgoM kA bahuta hI suMdara varNana kiyA hai / navakAra maMtra kI zakti meM apAra zraddhA rakhanevAle AcArya bhagavaMtone navakAra maMtra ke rahasyoM ke AdhAra para eka - eka pada ke lie eka eka raMga kI samAyojanA kI hai aisA batAyA pAyA hai ki hamAsa sArA jagat paudgalika hai| pudgala ke cAra lakSaNa hai - varNa, gaMdha, rasa aura sparza ! sArA mUrta saMsAra varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke prakaMpoM se prakaMpita hai| itanAhI nahIM varNa se hamAre zarIra kA bahuta nikaTakA saMbaMdha hai| varNa se hamAre manakA AvegoMkA, kaSAyoM kA 'bahuta bar3A saMbaMdha hai / zarIra yA mana kI svasthatA kA AdhAra bhI raMgoM para hai| vaidyakIya dRSTi se raMgoM kI vigata pUrNa carcA milatI hai / vartamAna Arogya zAstra aura raMgakA najadIka kA saMbaMdha hai| nIlA raMga zarIra meM kama hotA hai taba krodha adhika AtA hai| nIle raMga kI pUrti ho jAne para krodha kama ho jAtA hai| zveta raMga kI kamI ho to svAsthya bigaDatA hai| lAla kI kamI hone para Alasya aura jar3atA bar3hatI hai| kAle raMga kI kamI hone para pratirodha kI zakti kama ho jAtI hai| raMgoM ke sAtha manuSya ke mana kA, manuSya ke zarIra kA kitanA gaharA saMbaMdha hai use jaba taka hama jAna nahIM lete taba taka namaskAra mahAmaMtra ke raMgoM ke sAtha sAdhanA karane kI bAta hamArI samajhameM nahIM A sakatI / prathama pada namo arihaMtANaM kA dhyAna zveta varNa ke sAtha karanA cAhiye / kyoMki zveta varNa hamArI AMtarika zaktiyoM ko jAgRta karane vAlA hotA hai| zvetavarNa ke bAre meM maMtra zAstra aisA kahate hai ki ye svAsthyadAyaka maMtra hai / maMtrazAstra kI taraha ArogyazAstrI bhI kahate hai ki- yadi kisI ko sukhamaya Arogya kI prApti karanA ho to zvetavarNa parama upakArI sAbita hogaa| roga nivAraNa aura zAMti ke lie sapheda raMga bahuta upayogI ho skegaa| navakAra maMtra ke prathama pada aura sapheda raMgakA hamArI sAdhanA meM bahuta bar3A yogadAna ho sakatA hai| dUsarA pada namo siddhANaM kA dhyAna raktavarNa ke sAtha kiyA jAtA hai / bAla sUrya jaisA lAla varNa hamArI AMtarika dRSTi ko jAgRta karanevAlA hai / isa raMga kI sabase bar3I (269) Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSatA yaha hai ki - vaha sakrIyatA paidA kara sakatA hai / sUstI yA Alasya kA anubhava ho athavA jar3atA A jAe to, use dUra karane ke lie lAla raMga kA dhyAna bahuta kalyANakArI sAbita hogaa| Atma sAkSAtkAra, aMtardRSTi kA vikAsa, atIMdriya cetanA kA vikAsa yaha dUsare pada meM ho sakatA hai| namo siddhANaM maMtra, lAlavarNa donoM kA saMgama hamArI AMtarika dRSTi ko jAgRta karane kA anupama sAdhana hai| isalie dUsare padameM lAla raMga kA milana saMyojana anivArya hai| hama yaha nahIM kaha sakate hai ki kisI ko kaba siddhi prApta ho sakatI hai, lekina itanA hama avazya kaha sakate hai ki jisa mArga para hama calate hai vaha hameM avazya maMjhila taka le jaaegaa| ___tIsarA pada namo AyariyANaM hai / isakA raMga pIlA hai| yaha raMga hamAre manako sakriya banAtA hai| hamAre zarIra meM sUraja hai, cAMda hai, budha hai rAhu hai, maMgala hai| sAre graha haiN| caMdra aura manakA ghaniSTa saMbaMdha hai| jaisI sthiti caMdramA kI hotI hai vaisI sthitI manakI hotI hai| Arogya zAstrI kahate hai ki mAnava vRttiyoM para niyaMtraNa karanevAlI graMthI thAyaroIDa hai| isa graMthI kA sthAna kaMTha hai| raMga ke sAtha isa keMdra para tisare pada kA dhyAna karane se hamArI vRttiyA~ zAMta ho jAtI hai aura pavitratA kI dizAmeM ve sakriya banatI hai| yahA~ mana pavitra hotA hai, nirmala hotA hai| __ cauthA pada namo uvajjhAyANaM hai| isakA raMga harA hai| harA raMga zAMti denevAlA hai| yaha raMga samAdhi aura ekAgratA paidA karatA hai| kaSAyoM ko zAMta karatA hai aura AtmasAkSAtkAra meM sahAya karatA hai| nIle raMga ke sAtha isapada kI sAdhanA karane se paramAnaMda kI prApti hotI hai| pAMcavA~ pada namo loe savva sAhUNaM hai| isakA kAlA raMga hai| kAle varNa ke sAtha isa pada kI ArAdhanA kI jAtI hai| kAlAvarNa avazoSaka hotA hai| vaha bAhara ke prabhAva ko bhItara nahIM jAne detaa| kAlA varNa vyaktiko apanA vyaktitva yA guNa jaisA kA vaisA rakhane meM upayogI sAbita ho sakatA hai| bAhya pralobhana yA to bAdhAoM sAdhaka AtmA kI AMtarika cetanA ko kucha bhI asara nahIM kara sakatA hai / kAlA raMga guNavRddhi meM sahAyaka hotA hai / nyAyAlaya meM nyAyAdhIza aura vakIla kAlA koTa pahanate hai isakA kAraNa yaha hai ki - unako bAharI vAtAvaraNa se surakSita rakhatA hai|294 ___namaskAra mahAmaMtra ke pA~ca padoM ke sAtha pA~ca varNoM kA cunAva bahuta mahattvapUrNa hai, rahasyamaya hai| 295 sukSma jagata kI yAtra karane ke lie navakAra maMtra ke ina padoM kA milana bahuta hI lAbhaprada hogaa| navakAra maMtra kI ArAdhanA meM vargoM kI dizA akSaroM kI dizA aura caitanya keMdroMkI dizA - tIna dizAoM udghATita hotI haiN| una dizAoM kI khoja meM (270) Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMtarabAhya vizuddhi meM raMga ke sAtha navakAra maMtra kA dhyAna bahuta hI upakAraka siddha hogA aura viSaya kaSAyoM ko bhagAne meM usakA sAtha parama mAMgalIka aura parama kalyANakArI siddha hogA / 296 navakAra maMtra aura zarIra vijJAna - namaskAra mahAmaMtra kA bhaktipUrvaka uccAraNa manana aura ciMtana karane se AtmA meM aneka kA AviSkAra hotA hai| bhAvapUrvaka maMtra ke jApa aura dhyAna se adha: patana kI avasthA dUra hotI hai, rAga dveSa kI dIvAra jarjarita hokara tUTane lagatI hai / darzana mohanIya zithIla ho jAne se cAritra mohanIya bhI maMda ho jAtA hai / yaha kriyA maMdagati se hotI hai aura maMdatA se utpanna Atmika zakti ko prAraMbha meM mAnasika vikAroM ke sAtha yuddha karanA par3atA hai, paraMtu navakAra maMtra kI apanI adbhUta zakti se mAnasika vikAra jAte haiN| rAgadveSa kI durbhedya divAra ko tor3ane meM namaskAra maMtra samartha hai| vikAsa kI ora Age bar3hanevAle AtmA ke lie yaha maMtra sarvottama kalyANakArI sAbita ho sakatA hai / isa maMtra kI ArAdhanA se Atmazuddhi itanI bar3ha jAtI hai ki mithyAtva ko parAjita karane meM vilaMba nahIM lagatA / itanA hI nahIM zArIrika kaSTa se mukta hokara mAnasika zAMti bhI mila sakatI hai| AtmA jaba pramAda kA tyAga karatA hai taba vaha zuddha aura nirmala bana sakatA hai| 297 lobha Adi kaSAya kA damana karake uttarottara vizuddhi prApta karanA sAdhaka kA eka mAtra lakSya bana jAtA hai| navakAra maMtra ke pratyeka pada meM zArIrika kaThInAIyA~ aura mAnasika kSamatA dUra karane kI mahAna zakti bharI huI hai| navakAra maMtra ke smaraNa se bAhya viSayoM meM aruci bhI hone lagatI hai aura krodhAdi bhAvoM meM mana kI pravRtti nahIM hotI hai aura zAMti kI ora sAdhaka kI gati hotI hai| viSaya aura kaSAya se mukti pAne kA vaha sanniSTha prayatna karatA hai| zAstrakAroM ne darzAyA hai ki - namaskAra maMtra kI ArAdhanA karanevAle samyakdRSTi kA rAga naSTa ho jAtA hai| vaha rAgI nahIM vIrAgI bana jAtA hai| namaskAra maMtra kevala isa janma ke hI nahIM anekoM pUrva janma ke karmabaMdhana aura pApoMse mukta karatA hai aura zAzvata zAMti pradAna karatA hai| Adhi, vyAdhi, aura upAdhikA aba to sAdhaka ke zarIra yA manake bhItara koI sthAna hI nahIM rahegA aura vaha Atma kalyANa ke patha para Age bar3hatA jAegA / 298 jaina darzana kisI bhI prakArake camatkAra ko mAnatA nahIM / camatkAra kA jaina dharma meM (271) Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAna nahIM hai lekina hama yaha jAnate hai ki- aneka vyaktiyoM ko zArIrika aura mAnasika zAMti dene kA uttama kArya navakAra maMtradvArA hotA hai| navakAra maMtra ke smaraNamAtrase bhArI saMkaTa aura bhayAnaka kaSTa se eka pala meM mukti mila jAtI hai| zraddhA aura manakI ekAgratA se yadi navakAra maMtra kA smaraNa yA jApa karane se sabhI prakAra kI zArIrika yA mAnasika vipattiyA~ AsAnI se dUra ho jAtI hai| navakAra maMtra anAdi hai / yaha maMtra jainoM kAhI maMtra nahIM sAre vizvake lie parama kalyANakArI maMtra hai| mAMgalyakAraka maMtra hai aura jIvana kI sabhI paristhitIyoM meM navakAra maMtra kA smaraNa aura japa paramazAMti dAyaka siddha huA hai aura hotA rhegaa| navakAra se kRtajJabhAva kA udbhava tathA vikAsa navakAra maMtra zruta - jJAna kA rahasya bhUta tatva hai / yaha caturdaza pUrvAM kA sAra hai| isakI yaha vizeSatA hai ki - isako apanAne se kRtajJa bhAva kA udbhava hotA hai tathA paropakAra kA bhAva samudita hotA hai| paropakAra ke guNa ko sUrya kI aura kRtajJa bhAva ko caMdra kI upamA dI jA sakatI hai| jisane apane para upakAra kiyA ho, upakRta vyakti ke hRdaya meM usake prati sadA kRtajJa bhAva rahanA cAhiye / yaha dharma kA AdhAra hai| __ arihaMta Adi paMca parameSThI navakAra maMtra meM vaMdIta namaskRta hai / ve hamAre parama upakAraka hai| unake upakAra ko mAnanA, unake prati Adara tathA sammAna kA bhAva rakhanA upakRta manuSyoM kA kartavya hai / navakAra maMtra hameM kRtajJatA kA saMdeza pradAna karatA hai / paMcaparameSThI sabhI logoM kA sadA se atyaMta upakAra karate Aye haiN| unhoMne bhUtakAla meM upakAra kiyA haiN| vartamAna kAla meM bhI ve hama saba ke lie preraNA pradAna karate haiM / bhaviSya meM bhI ve samasta prANiyoM ke lie preraNA prada tathA upakArI rheNge| ajJAna evaM ahaMkAra ke Agraha ko miTAne hetu navakAra kI ArAdhanA anivArya hai| navakAra kA artha deva aura guru kI adhinatA kA svIkAra hai / 299 ___paropakAra dharma kA ananya aMga hai| kahA gayA hai - maitrI bhAva kA vikAsa paropakAra kA sevana tathA zamavRtti kI upAsanA - ye dharma ke spaSTa tatva hai|300 AcArya hemacaMdra ne yogazAstra meM mArgAnusArI ke paiMtIsa guNoM meM paropakRti karmaThaH / paropakRti - karmaThatA kA ullekha kiyA hai| usakA artha yaha hai ki mArgAnusArI puruSa paropakAra karane meM sadaiva, udyata tatpara rahatA hai|301 (272) Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhone yogazAstra kI TIkA meM isakA spaSTIkaraNa karate hue ullekha kiyA hai ki - paropakAra parAyaNa puruSa sabhI ke netroM meM amRtAMjana jaisA priya lagatA hai|302 ___dharmaratna prakaraNa meM dharma ke prApti ke gyAraha guNoM kA ullekha huA hai| vahA~ 'parahitthakArI' zabda AyA hai| isakA artha dUsaroM kA hita yA bhalAI karane vAlA hai| vaisA jIva dharmarupI ratna ko prApta karane yogya hotA hai| vahA~ sopajJa vivaraNa meM isakA artha spaSTa karate hue batalAyA hai - __ yo hi prakRtyaiva pareSAM hitakaraNe nirantaraM / rato bhavati, sa dhanyo dharmadhanArhatvAt / / arthAt jo svabhAva sehI dUsaroM kA hita karane meM niraMtara tatpara rahatA hai, vaha dhanya hai| dharmarupI dhana ke lie ve yogya haiM, vaha dharma kA saccA adhikArI haiN|303 dharma biMdU meM bhI paropakAra kI upAdeyatA kA ullekha huA hai|304 TIkA meM kahA gayA hai ki paropakAra samasta dharmAnuSThanoM meM uttama haiN|305 dazavakAlika sUtra meM bhI sabhI prANiyoM ko Atma mulya samajhate hue, unake prati upakRti parAyaNatA kA ullekha kiyA hai| Atmavat sarva bhUteSu 306 vaidika dharma ke purANAdi graMthoM meM bhI paropakAra ke mahattva kA ullekha huA hai| isa saMbaMdha meM nimnAMkita zloka prasiddha hai| aSTAdazapurANeSu, vyAsasya vacanadvayam / paropakAraH puNyAya, pApAya parapIDanam / / arthAt aTharAha purANoM meM mukhya rupa se maharSi vyAsa ne do hI bAteM kahI hai - paropakAra se puNya hotA hai aura dUsaroM ko pIr3A dene se pApa hotA hai|307 nItizAstra meM kahA gayA hai - 'nadiyA~ apanA jala svayaM nahIM pItI, vRkSa apane phala khuda nahIM khAte, bAdala apane dvArA kI gaI vRSTi se utpanna dhAnya ko svayaM nahIM khAte / satpuruSoM kI saMpattiyA~ dUsaroM ke paropakAra ke lie hotI hai| 308 parameSThi bhagavaMtoM kA prANiyoM para atyAdhika upakAra hai| jisake prati kRtajJa rahanA pratyeka sAdhaka kA kartavya hai| jo kRtajJabhAva pUrvaka navakAra kI ArAdhanA karatA hai, usakA Atmabala bar3hatA hai| navakAra maMtra kI phalavattA ke saMbaMdha meM likhA gayA hai - 'maMtra se hI mana kA bala vikasita aura saMvardhita hotA hai| navakAra maMtroM meM sarva zreSTha mahAmaMtra hai| kAma, krodha, lobha, rAga, dveSa, tathA moha rupI AMtarika zatru usake dvArA jIta liye jAte haiN| 309 (273) Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhaka ke liye paMca parameSThiyoM kI pahacAna karanA Avazyaka haiN| vaisA kara unheM namaskAra karanA apekSita hai| isa prakAra yadi jJAna pUrvaka, pahacAna pUrvaka namaskAra karanA A jAtA hai, to sAdhaka ke lie sabhI padArtha siddha ho jAtA hai|310 zraddhApUrvaka navakAra maMtra ke smaraNadvArA puna: puna: usake japa dvArA anutprekSA aura svAdhyAya kI yogyatA AtI hai, tathA usase jJAna kA prakAza vyakta hotA hai|311 navakAra maMtra ke binA tapazcaraNa, cAritra aura zAstra jJAna niSphala kahA gayA hai| yadi navakAra kI ArAdhanA nahIM hogI to, kRtajJabhAva nahIM hogA |nvkaar kI ArAdhanA ke binA tapa Adi usI prakAra mUlya rahita hai jisa prakAra aMkavihIna, kevala zUnya yukta saMkhyA hotI hai| navakAra maMtra se honevAlA kRtajJabhAva jIvana ke lie bahuta upayogI hai| samyakatva guNa bhI kRtajJabhAva kA dyotaka hai| samyakatva meM deva, guru, tathA dharma ke prati bhakti evaM zraddhA kA bhAva namana evaM bahumAna hai| ye tInoM tatva AtmA ke lie atyaMta upakArI hai| mana meM aise bhAva lAne se sabhI zubha, uttama evaM sukhaprada padArtha prApta hote haiN| una tInoM kA smaraNa karanA, unake prati vinaya vyakta karanA kRtajJatA hai| kRtajJatA kalpavRkSa hai| vaha namaskAra meM prakaTIta hai| kartavyatA kAmakuMbha hai| usase sabhI sadicchAyeM pUrNa hotI hai| vaha kSamApanA hai| navakAra se sukRtoM kA, puNyAtmaka bhAvoM kA anumodana hotA hai| kSamApanA se dRSkRtoM kI, pApoM kI gardI hotI hai| tIrthaMkara bhagavaMtoM kA, siddha paramAtmA kA jJAnI mahA-mahApuruSoM kA, sAdhusaMtoM kA hama para bar3A upakAra hai, RNa hai| unhoMne dharma dezanA, zikSA Adi ke rupa meM hameM bahuta pradAna kiyA hai aura karate rahate haiN| unake prati zraddhA aura bhakti prakaTa karanA kRtajJatA hai / vaha eka aisA guNa hai, jo RNa mukti kI bhAvanA utpanna karatA hai| RNa mukti aura karma mukti-ina donoM kA navakAra meM samanvaya hai inase avyAbAdha, parama sukha svarUpa mokSa prApta hotA hai jo yogya ko, pUjya ko namana karatA hai, usakA jIvana unnata aura vikasIta hotA hai| manusmRtimeM aisA kahA hai ki - abhivAdanazIlasya, nityaM vRddhaapsevinH| catvAri tasya varddhante, AyurvidyA yazobalam / / jo bar3oM ko gurujana ko, mahApuruSoM ko abhivAdana manana yA namaskAra karatA hai tathA vRddhajanoM kI sadA sevA karatA hai| usakI AyurvidyA yaza aura zakti ina cAroM kI vRddhi hotI hai| pAraspArika sahayoga eka dUsare kA upakAra, upakAra ke prati AbhAra yA kRtajJabhAva inhIM ke AdhAra para sAMsArika prANiyoM kA jIvana TIkA huA hai / AcArya umAsvAti ne "parasparo - pagraho jIvAnAma sUtra dvArA yaha pragaTa kiyA hai ki sabhI jIva Apasa meM eka dUsare ke (274) Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upagraha - AdhAra yA sahayoga para avasthita haiN|312 navakAra maMtra dvArA sUcita, udbodhita zraddhA, bhakti, kRtajJatA, vinayazIlatA Adi aise hI bhAva hai, jinase mAnava jIvana meM saccI zAMti kA anubhava kara sakatA hai| manuSya ko upakArI puruSoM ke prati kabhI bhI kRtaghna nahIM honA cAhiye / kRtaghnatA bahuta bar3A doSa hai| pApa kA mUla hai, kRtaghnI puruSa apane jIvana meM kadApi unnati nahIM kara sktaa| navakAra maMtra kI pratyeka paMkti meM namo zabda isI bhAva kA sUcaka hai|nmskaar yaha AtmA ke divya khajAne kI gupta cAbI hai| A key to Cosmic secret 313 manovaijJAnika dRSTi se namaskAra mahAmaMtra : ___ jJAniyoM ne namaskAra mahAmaMtra ke bAremeM bhinna-bhinna dRSTibiMduoMse bahuta prabhAva dikhalAyA hai| jaba taka mAnavI ke pAsa mana hai taba taka manameM saMkalpa vikalpa avazya uThate haiN| sAre saMkalpa vikalpoMpara adhikAra jamAnA yA to usase utpanna sarva du:khoM para vijaya prApta karanA kartavya hai| koI bhI vyakti mana para vijaya prApta kara letI hai - amanaska dazA prApta kara letI hai to use paramAnaMda kI prApti hotI hai| manovaijJAnika yaha batAtA hai ki mAnavI kI bAhya dRzya kriyAe usake cetana mana meM hotI hai aura bhItara kI addazaya kriyAoM acetana manameM hotI haiN| manakI ina donoM kriyAoM ko manovRtti kahA jAtA hai| manovRtti ke pradhAna tIna vibhAga hai| 1) jJAnAtmaka, 2) saMvedanAtmaka aura 3) kriyAtmaka jJAnAtmaka manovRttike saMvedana pratyakSIkaraNa, smaraNa, kalpanA aura vicAra ye pAMca upabheda haiN| saMvedanAtmaka manovRtti ke saMdeza, utsAha, sthAyI bhAva aura bhAvanA graMthI ye cAra upabheda haiN| kriyAtmaka manovRtti ke sahaja kriyA, mUlavRtti, Adata, icchita kiyA aura cAritra ye pA~ca ubheda batAye gaye haiN| ___namaskAra mahAmaMtra ke smaraNa ke jJAnAtmaka manovRtti, uttejIta hotI hai aura isake sAtha saMvedanAtmaka aura kriyAtmaka anubhUti ko bhI uttejana milatA hai| namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA ke lie jJAnakeMdra aura kriyA keMdra kA samanvaya hotA hai isase mAnava mana sudRDha banatA hai aura Atmika vikAsa ke lie use preraNA milatI hai| (275) Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcaraNa ko vikasita karane ke lie mAtra viveka se kAma nahIM clegaa| usake sAtha sthAyI bhAvoM ko bhI sudRr3ha banAnA pdd'egaa| jJAna mAtra se, dUrAcAra se hama nahIM baca sakeMge aura isake lie ucca Adarza prati zraddhArupa bhAvanA kA honA anivArya hai / namaskAra mahAmaMtra atyaMta ucca aura pavitra Adarza hai aura isake satata raTana se hamAre sthAyI bhAvoMmeM acchA parivartana AyegA mana para hamArA niyaMtraNa rahegA saMkalpa vikalpa se hama dUra ho jAyeMge aura hamAre cAritra ke vikAsa ke lie mana kI yaha sthiratA uttama sAbita hogii| __isa mahAmaMtra ke smaraNa se, ciMtana aura dhyAna se kaSAya bhAvoMmeM avazya parivartana hotA hai| maMgalamaya paMcaparameSThi AtmAoM ke smaraNa mAtra se mana pavitra bana jAegA, dUrAcAra dUra ho jAegA aura sadAcAra kI ora hamArI pragati hogii| mAnasika vikAra dUra karane ke lie ucca Adarza ke prati dRr3ha zraddhA mahAna upayukta sAbita hogii| ___ manovijJAna kA eka siddhAMta hai ki - mAnavI apane bhItara jisa prakAra kI yogyatA ko prApta karanA cAhatA hai isa yogyatA kA bAra-bAra smaraNa aura ciMtana karanA cAhie / hamArA aMtima lakSya bhI paMcaparameSThi ke pAMca padoMmeM se kisI eka padameM uttama sthAna prApta karane kA hai| itanA hI nahIM jaina dArzanikone yaha bhI batalAyA hai ki - sAdhaka kI aMtima icchA saccidAnaMda svarupa AtmA ko prApta karane kI hotI hai| isalie namaskAra mahAmaMtra kA japa paramAvazyaka hai| manovijJAna yaha bhI batalAtA hai ki - pratyeka mAnava meM mUlabhUta manovRtti samAna hotI hai, lekina manuSya kI vizeSatA yaha hotI hai ki ina vRttiyoM meM vaha samUcita parivartana kara sakatA hai| isa parivartana ke lie cAra mahattva ke avalaMbana darzAye gaye hai ve nimnalikhita haiN| isaliye mAnavI kI mUlavRttimeM Repression damana Inhibition vilIyana Rediresion mArgAntarIkaraNa aura Sublimcision zodhana (uccArIkaraNa) ye cAra parivartana hote rahate haiM ve mAnava kara sakate haiM aura aise paritarvana kI kSamatA mAnavI meM hai| isa prakAra kA parivartana karake vaha pragati kI ora Age bar3ha sakatA hai, zraddhA aura viveka prApta kara sakatA hai aura aMtIma lakSya paramapadakI prApti bhI kara sakatA hai|314 / namaskAra mahAmaMtra kI sahAya se sAdhaka apane manapara aMkuza rakha sakatA hai| usakI naitika bhAvanA kA vikAsa hotA hai| anaitika vAsanAoMkA damana karake saMskAra jAgRta kara sakatA hai| ajJAna kA aMdhakAra dUra ho jAtA hai aura jJAna kA prakAza use pragati kI saccI dizAmeM Age le jAtA hai| isa maMtra ke niraMtara raTana, smaraNa aura ciMtana se AtmAmeM eka viziSTa prakArakI zakti utpanna hotI hai, jisako vartamAna paribhASAmeM vidyuta kahA jAtA hai| isa zakti se AtmA kI vizuddhi hotI hai aura parama zAMti kI prApti hotI hai|315 (276) Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ihalaukika aura pAralaukika dRSTi se navakAra maMtra kA nirupaNa : bhAratIya dharmazAstrameM mAnava ke kalyANa ke lie bhinna-bhinna taraha kI sAdhanA paddhiti Alekhana kiyA gayA hai| aise to vizva ke pratyeka dharma meM mAnava kI unnati ke lie maMtra zakti kA bhI sahArA liyA gayA hai| maMtra ke japa aura dhyAna se vyakti kA paramakalyANa hotA hai| eka ora se soce to maMtra mAtra varNa hI hai| varNa yA akSara sehI maMtra hotA hai| akSara zabdAtmaka zakti hai| zabda TAImabama kI bhA~ti hote haiN| jisa prakAra avadhi pUrNa hote hIbamakA visphoTa ho jAtA hai, vaise hI maMtra kI zakti bhI samaya pAkara phalita hotI hai| namaskAra mahAmaMtra ke eka - eka akSara meM itanA sAmarthya hai ki janma va mRtyu ke klezoM se jIva ko mukta kara vaha navajIvana pradAna karatA hai|316 ___ namaskAra mahAmaMtra kI mahAnatA zAstrakArone parama sadbhAvanA se varNita kI hai| nitya japa karanevAlo ke roga, zoka, vyAdhi, duHkha, pIr3A Adi sabhI bAdhAoM miTa jAtI hai| namaskAra maMtra sadbuddhi sadvicAra aura satkarmoM kI paraMparA ko sarjana karatA hai|317 ajJAna evaM ahaMkAra ke Agraha ko miTAne ke hetu namaskAra maMtra anivArya hai|318 pavitra, apavitra, rogI du:khi Adi kisI bhI avasthAmeM isa maMtra kA japa karane se vyakti bAhya aura AbhyaMtara donoM dRSTiyoMse pavitra ho jAtA hai| yaha maMtra saba prakAra ke vighnoM ko naSTa karanevAlA hai|319 saMsArika yA dhArmika kisI bhI kArya ke prAraMbha meM namaskAra maMtra kA smaraNa karane se vaha kArya nirvighna rupa se pUrNa ho jAtA hai| pApI se pApI vyakti bhI isa maMtra ke smaraNa se pavatri ho jAtA hai| isa mahAmaMtra ke guNa itane hai ki - jinakI hama kalpanA taka nahIM kara sakate / isa maMtra kI mahimAmeM aneka graMtha race gaye haiN| saMkSepa meM kahA jAe to hama yaha kaha sakate hai ki - yaha maMtra tInoM lokoM meM anupama hai| isake samAna aura koI camatkArI aura prabhAvazAlI maMtra milatA hI nahIM hai| mahAmaMtrAdhirAja trailokya dIpaka navakAra maMtra ke bAre meM pUjya bhadraMkara vijayajIne parama zraddhA se vigatapUrNa Alekhana kiyA hai| navakAra maMtra kI sarva siddhAMta sammatatA maMtra zAstra meM navakAra maMtra - ___ maMtra zAstra kI dRSTi se namaskAra mahAmaMtra sabhI taraha ke pApamaya viSa kA nAza karanevAlA hai| sAdhaka ke manameM kisI bhI vyakti yA kArya ke lie bUre bhAva se isa maMtra kA smaraNa karane (277) Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para bhI unakI vizuddhi ho jAtI hai / kisI kA bUrA karane kA bhAva vidA le letA hai aura vyakti naye karma baMdhanoM se AsAnI se baca sakatA hai| parama zAMti aura sukha kA anubhava honA maMtrakI sabase bar3I zakti hai, tAkAta hai| navakAra maMtra kI mahimA me kAraNa hI maMtroM kI anaMtatA banI hai| saMsAra ke pramukha dharmoMkI sAdhanA paddhatiyoMmeM maMtra kA mAhAtma cirasthAI hai| namaskAra yaha AtmA ke pUrNa caitanya kA pravezadvAra hai|320 "(Namaskar is an entrance into abandant energy.)" "navakAra maMtra yaha AtmA ke divya khajAne kI cAbI hai|" (A key to Cosmic Secret) yogazAstra meM navakAra maMtra - yogazAstra kI dRSTi se dekhA jAe to padastha dhyAna ke lie isameM parama pavitra padoM kI AlaMbana hai| 321 jJAnArNava Adi yoga viSayaka graMthoMmeM bhI isakA vizada vivecana huA haiN|322 jisa prakAra dhana kI rakSA ke lie tijorI, zarIra kI rakSA ke lie vastrAdi mahattva haiM usI prakAra mana kI rakSA ke lie dhyAna kI, ekAgratA ke lie yaha mahAmaMtra atyaMta Avazyaka haiN|323 RA. Agama sAhitya meM navakAra maMtra - Agama sAhitya - Agama sAhitya kI dRSTi se sabhI zruta-sAhitya meM AbhyaMtara tapa samAviSTa hai aura isalie to namaskAra mahAmaMtra ko caudahapUrva kA sAra bhI kahA gayA hai aura mahAzruta skaMdha kI upamA dI gaI hai|324 yaha samagra dvAdazAMgI kA sAra hai| karmazAstra meM navakAra maMtra -karmazAstra kI dRSTi se dekhA jAya to karma sAre jagata para zAsana karate hai, paraMtu ye karma paMcaparameSThI se Darate haiM isalie paMcaparameSThI ke sAtha saMbaMdha rakhane se karma baMdhana DhIle ho jAte haiN| isake pratyeka akSara kA uccAraNa se yA dhyAna se anaMta - anaMta karma vargaNAoMkA vilaya hotA hai| navakAra maMtra kevala isa janma kA hI nahIM, apane ko325 pUrva janmoM kI karma vargaNAoM ke vilaya karane ke lie upakArI ho sakatA hai| ___jJAnavaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra aura aMtarAya ye ATha karma hai| navakAra maMtradvArA karmoMke AzravoMko rokA jA sakatA hai aura saMcita karmoMkA (278) Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarAdvArA kSaya kara nirvANa lAbha kiyA jA sakatA hai / NamokAra mahAmaMtra aura karma sAhitya kA nikaTatama saMbaMdha hai| AtmA ke sAtha anAdikAlIna karma pravAha ke kAraNa sUkSma zarIra rahatA hai| jisase yaha AtmA zarIra meM Abaddha dikhAI par3atA hai| tIvra kaSAya hone para karma paramANu adhIka samaya taka AtmA ke sAtha rahate haiM aura maMda hI phala dete haiN| AcArya kuMdakuMda svAmIne batAyA hai ki - "NamokAra maMtrokta paMcameSTiyoM kI vizuddha AtmAoMkA dhyAna yA ciMtana AtmAse cipaTA rAga kama hotA hai| karmoMke bIjabhUta rAga-dveSa ko navakAra maMtra kI sAdhanA dvArA naSTa kiyA jA sakatA hai| jisa prakAra bIja ko jalA dene ke bAda vRkSa kA utpanna honA phala denA naSTa ho jAtA hai isI prakAra NamokAra maMtra kI ArAdhanA se karma - jAla naSTa ho jAtA hai|"326 caraNakaraNAnu yoga kI dRSTi se navakAra maMtra - caraNakaraNAnuyoga ke anusAra isakA saMbaMdha AcAra ke sAtha jur3A huA hai| zramaNa aura zramaNopAsaka kI samAcArI yA vrata paraMparA ke paripAlana meM anukUla yA vighna nivAraNa hetu NamokAra maMtra kA puna: puna: uccAraNa yA japa atyaMta Avazyaka hai aura upayogI hai| hRdaya meM bhaktikA saMcAra hotA hai| arihaMta aura siddha ke prati samarpaNa bhAva kA udaya hotA hai aura bAda meM zraddhA kA dRr3ha ArohaNa hotA hai aura aMtameM samabhAva se caraNa karaNa kI sabhI pravRtti sAdhaka kara sakatA hai|327 dharmakathAnu yoga kI dRSTi se navakAra maMtra - dharma kathAnuyoga kI apekSA se, jisameM dhArmika jIvana ko unnata banAnevAle kathAnaka hote haiM, usameM NamokkAra mahAmaMtra kA bar3A mahattva hai| arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya tathA sAdhukuMda ke jIvana caritra- saMbaMdhI adbhuta kathAe~ isake sAtha saMlagna haiN| jinhone NamokkAra kI ArAdhanA dvArA samunnatI kI, una jIvoM kI kathAe~ bhI pAThakoM ko satmotthAna kA mArga pradarzita karatI hai| ye sAttvikatA, dharmAnurAgitA Adi guNoM ko poSaNa detI haiM / zramaNa, zramaNI, zramaNopAsaka, zramaNopAsika caturvidha saMgha kI dRSTi se NamokkAra maMtra saba ko eka AdhyAtmika zrRMkhalA meM jor3atA hai , tathA sabhI ko eka hI stara para pahu~cAne kA, AtmA kA zuddha svarupa svAyatta karAne kA mAdhyama hai| gaNitAnu yoga kI dRSTi se navakAra maMtra - ___ gaNitAnu yoga kI dRSTi se namaskAra mahAmaMtra kI saMkhyA nau hai aura nau kI saMkhyA gaNita zAstra kI dRSTi se aura anya saMkhyAoMkI tulanAmeM akhaMDitatA aura abhaMgatA kA (279) Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTa sthAna darzAtA hai| navakAra maMtrameM ATha saMpadAoM varNita kI gaI hai / ina ATha saMpadAoMse anaMta saMpadAoM kA lAbha hotA hai - sAdhaka ko saMpadAoMkI prApti hotI hai / navakAra maMtra se aNimA Adi aSTa siddhiyoMkI prApti hotI hai / sAdhaka ko yadi eka bhI siddhi kI prApti ho jAe to bhI vaha parama kalyANakArI sAbita hogA aura yadi AThoM siddhiyA~ prApta ho jAe, to pUchanA hI kyA ? isakA varNana karanA azakya ho jAtA hai / navakAra maMtra ke aDasaTha akSara tIrthoM kA pratIka hai aura pratyeka akSara para aneka vidyAoMkA vAsa hai, nivAsa hai| namaskAra maMtra ke AraMbha ke pA~ca padoM ke bAremeM bahuta hI gauravapUrNa bAta batAI gaI hai| tIrthaMkarone darzAyA hai ki - prAraMbha ke padoM ko paMcatIrtha kahA hai - zrI arihaMta kA Adya akSara a aSTApada tIrtha kA sUcaka hai zrI siddha kA Adya si siddhAcalajI kA sUcaka hai , AcArya ke Adya akSara A AbUjI kA sUcaka hai, upAdhyAyajI kA Adya akSara u ujjayaMta arthAta giranArajI kA sUcaka hai aura sAdhu ke Adya akSara sa sammeta zikharajI kA sUcaka hai|328 dravyAnuyoga kI dRSTi se navakAra maMtra - ___ dravyAnuyoga kI dRSTi se namaskAra mahAmaMtra ke prathama do pada AtmA ke vizuddha svarupako pragaTa karate hai| sAdhaka ke lie yaha sAdhya hai aura isa sAdhya ko prApta karane kA puruSArtha hI dhyeya bananA caahie| bAdake tInoM pada sAdhaka avasthA ke zuddha pratika rupa hai| jaba taka vaha arihaMta, yA siddha nahIM bana sakatA hai| dravya aura bhAva se mahAmaMtra navakAra ke sAtha saMbaMdha joDe binA apanA bhAva bhramaNa rukanevAlA nahIM hai| sAdhya kI prApti ke lie dravya se bhI prayAsa karanA anivArya hai| 329 zrImad rAjacaMdrajIne cAra anuyogoMkA AdhyAtmika upayoga batAte hue likhA hai - jo mana zaMkAyukta hogA to dravyAnuyoga kA ciMtana karanA, pramAdameM hoto, caraNakaranAnu yoga ko ciMtana karanA, kaSAyayukta ho to dharmakathAnuyoga kA aura jar3atA, maMdatA ho to gaNitAnuyoga kA vicAra karanA cAhie / 330 0 . 0 gaNitazAstra kI dRSTi se navakAra maMtra maMgalamaya zrI navakAra maMtra ke eka akSara ke japa karane se sAta sAgaropama kA nAza hotA hai eka pada ke japa karane se pacAsa sAgaropama pApa kA nAza hotA hai| saMpUrNa navakAra maMtra ke jApa karane se paMcaso sAgaropama pApa kA nAza hotA hai / 108 navakAra ginane se 5400 (280) Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgaropama pApakA nAza hotA hai| eka navakAra ginane se do lAkha 65 hajAra palyopama deva AyuSya kA baMdha hotA hai| 1008 navakAra ginane se 2 karoDa, 68 lAkha, 20 hajAra palyopama deva AyuSya kA baMdha hotA hai| bhAva se sirpha 1 navakAra ginane se - sAr3e 15 bAra 7 vIM naraka ke du:kha Talate hai| navakAra ke 1 akSara para 1008 vidyAdevIoMkA vAsa hai| navakAra ke 68 akSara para 68,544 vidyAdevIoMkA vAsa hai| vidhipUrvaka 1 lAkha navakAra ginananevAlI AtmA nizcaya se paramAtmA banatI hai| bhAva se navalAkha navakAra ginanevAlI AtmA kabhI naraka tirthaMca jaise durgati meM nahIM jAtI / (9 lAkha gaNatAM - naraka nivAre.. ) 8 karoDa, 8 lAkha, 8 hajAra, 808 navakAra ginanevAlI AtmA ni:saMdeha tIrthaMkara nAmakarma upArjana karatI a-ri-haM-ta-si-ddha-A-cA-rya-u-pA-dhyA-ya-sA-dhU-ina 16 akSaroM kA 200 bAra jApa karane se eka upavAsa kA phala milatA hai| a-ri-ha-si-ddha : isa 6 akSaroM kA maMtra tInasau bAra a-ri-haM-ta ina cAra akSaroM kA maMtra cAra sau bAra aura arihaMta ke sirpha a kA pA~ca sau bAra jo jApa karatA hai use 1 upavAsa kA phala milatA hai| prAta:kAla kamala ke dhyAna se 108 navakAra kA jApa karane se bhI 1 upavAsa kA phala milatA hai|332 ____ gaNita zAstra kI dRSTi se yaha namaskAra maMtra para ciMtana kiyA jAya to usakI mahattA aura pUrNatA siddha hotI hai / gaNita zAstra mukhyata: gaNana aura vibhAjana ke siddhAMta para AdhArita hai| (Law of Multification and Law of Division) inake atirikta gaNita meM jor3a aura bAkI do pakSa aura hai| namaskAra maMtra ke smaraNamAtra se gaNita zAstra ke cAroM siddhAMta utkRSTa prakAra se pratita hote hai / puNya kA joDa, pApa kI bAkI, karma kA bhAgAkAra aura dharma kA guNAkAra ho jAtA hai|333 jaina zAstrAnusAra navakAra maMtra ke smaraNamAtra se dharma kA guNAkAra aura karma kA bhAgAkara kiyA jAtA hai| namo ahitANaM kahate hI bhUtakAla, vartamAnakAla, bhaviSkAlameM jagata ke parama uddhAraka sabhI tIrthaMkaroM ko namaskAra ho jAtA hai| Law of Multiplication and Law of Division apanI vRttiyA~ ko vApasa khIMca kara AtmasvarupameM sthIra rahanA, yaha saba sAdhanA kA rahasya hai| AtmasvarupakA anubhava karanA aura svarupa ko prApta karanA yahI vizva kA sarvocca gaNita hai| yaha gaNita kA jinhoMne anubhava kiyA hai ve Higher Mathematics ko niSNAta pAraMgata hai|334 isase dharma kA guNAkAra aura karma kA bhAgAkAra ho jAtA hai| sabhI saMpattiyoM kA sarjana aura vipattiyoM kA visarjana ho jAtA hai| navakAra maMtra ke pA~coM padoM ke japase uttarottara sukRta vRddhi hotI hai| tathA duSkRta kA nAza hotA hai| (281) Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI navakAra mahAmaMtra ginanevAle ke pApa naSTa hote haiN| zrI navakAra mahAmaMtra sunanevAle ke pApa naSTa hote hai| zrI navakAra mahAmaMtra sIkhanevAle ke pApa naSTa hote haiN|335 caturvidha saMgha kI dRSTi se navakAra maMtra - namaskAra maMtra sabako eka zrRMkhalAmeM bAMdhanevAlA aura sabako samAna stara para pahu~cAnevAlA hai| navakAra maMtra kA kisI bhI ArAdhaka hamAre lie samAna hai| ise hama sAdharmika kahate haiM / jaina aura navakAra maMtra eka dUsare ke paryAya bane haiN| navakAra maMtra ke ArAdhaka na to digaMbara hai na to zvetAMbara, ye sabhI vItarAga paramAtmA ke ArAdhaka hai| carama tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI ke zAsana meM zrAvaka aura zrAvikA pada para sthita hokara caturvidha saMgha ke AdhAra staMbha bana jAte haiN| samaSTi gata unnati kI dRSTi se eka dUsare ko eka samAna Adarza ke upAsaka evaM pUjaka banAkara satzraddhA aura satcAritrake patha para aDiga khar3e rahane kA bala pradAna karatA hai| aura jaina dharma kI ArAdhanAmeM jAgRti ke sAtha puruSArtha karane kI zraddhA prApta hotI hai| vaiyaktika unnati kI dRSTi se navakAra maMtra - bAhya sAdhana sAmagrI ke abhAvameM bhI sAdhaka kevala mAnasika bala se sarvocca unnati ke zikhara para pahu~ca sakatA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki - navakAra maMtra kI ArAdhanA ke lie kisI bhI prakAra kI bAhya sAmagrI kI koI AvazyakatA nahIM hai| zraddhApUrNa mana hI navakAra maMtra kA uttama phala prApta karAne kI kSamatA rakhatA hai| vyakti aura samaSTi, vyakti aura samAja, vyakti aura vizva kA yaha kalyANa maMtra bejor3a maMtra hai| iSTa siddhi kI dRSTi se navakAra maMtra - ____ zArIrika bala, mAnasika buddhi, Arthika vaibhava, rAjakIya sattA, aihika saMpatti tathA dUsare aneka prakAra ke aizvarya, prabhAva aura unnati ko karAnevAlA navakAra hai| kyoMki yaha maMtra citta kI malInatA aura doSoM ko dUra kara nirmalatA aura ujjvalatA pragaTa karatA hai| sarva unnati kA bIja citta kI nirmalatA hai aura yaha nirmalatA navakAra se sahaja hI siddha ho jAtI hai, kyoMki namaskAra mahAmaMtra anAdi hai, atita meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSyameM bhI avazya rhegaa| isakI na Adi hai aura na aMta / jyotiSa zAstra kI dRSTi se namaskAra maMtra - jyotiSa vidyA dvArA prApta jJAna ke AdhAra para jyotiSI, jo ghoSita karate haiM, vaha to (282) Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta kama hai| isakI tulanA meM namaskAra maMtra ke prathama padameM sthita arihaMta bhagavAna dvArA bhUta, bhaviSya vartamAna viSayaka abhivyakti usase anaMtaguNA mahattvapUrNa haiN| arihaMta paramAtmA ke divyajJAna kI tulanAmeM jyotiSI kA jJAna nagaNya hai|336 dUsarI bAta yaha hai ki - jyotiSIdvArA jJAta kathya anyathA bhI siddha ho sakate haiM kyoMki, vahA~ graha, rAzi, muhurta, yoga Adi kI gaNanA meM truTI bhI ho sakatI hai| truTI hone se phalAdeza meM bhI truTI ho sakatI hai| sarvadarzI, sarvajJAnI, tIrthaMkara dvArA pratipAdita trikAlaviSayaka tathya kabhI anyathA nahIM hote, kyoMki unake jJAna ko AvRtta karanevAle karmoM kA sarvathA kSaya ho cukA hai| namaskAra maMtra laukika jyotiSa se vilakSaNa AdhyAtma jyotiSakA pratIka hai aura jIva atIta, vartamAna aura bhaviSya kI samagra visaMgatIyoMse vimukta ho jAtA hai|327 rAjanaitika dRSTi se namaskAra maMtra - Aja sAdhAraNa se sAdhAraNa manuSya ke mana para rAjanIti vyApta hai| dalagata rAjanIti, rASTrapati praNAlI sadaidIya lokamatra, sAmyavAda, samAjavAda Adi usake aneka rupa haiN| laukika sAmrAjya kI taraha dharma kA bhI apanA sAmrAjya hai|338 / namaskAra maMtra dharmasAmrAjya kA pratinidhitva karatA hai aura apanI rakSA ke lie saMyama, saMtoSa, tyAga, vairAgya, kSamA, nirveda, saMvega, samatva Adi AtmaguNoM kI vizAla senA se susajjita hai| rAga-dveSa aura moha kA aba yahA~ koI sthAna hai hI nhiiN| isalie dharmasAmrAjya aparAjeya hai| dharma cakra cAroM dizAoMmeM vyApta hai aura arihaMta, tIrthaMkara deva dharmasAmrAjya kA adhinAyaka hai| use arihaMta tIrthaMkara deva kahate haiM / isilie inheM 'dhammavara cAuraMta cakkavaTTI'339 kahA gayA hai| .. laukika zAsana taMtra meM aneka prakAra ke saMkaTa Ate haiM |raajkiiy asthiratA pratidina AtIjAtI hai aura logoMko anekoM kaThInAIyoMkA sAmanA karanA par3atA hai| vizva kI mahAsattAoM apane sAmrAjya ko bar3hAne kI lAlasAmeM anya dezoM para bUrI nigAha se dRSTipAta karate haiM aura yuddha bhI cher3a dete haiN| mahAvinAzakArI yuddha ke sAdhanoMse Aja sAre vizva meM bhaya kA AtaMka macA huA hai| mAnava saMskRti aura mAnava jIvana gahare saMkaTa meM par3a gaye hai| sukha aura zAMti ke lie manuSya ko bharasaka prayatna karanA par3atA hai, jabaki arihaMta ke zAsana meM aisI koI samasyA nahIM hai| navakAra maMtra vizva ke pratyeka jIva ko zAMti aura maitrI kA sukha aura AnaMda kA saralatA se anubhava karAtA hai aura zAMti se samAdhi kI ora le jAne kI rAha dikhAtA hai|340 (283) Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthazAstra kI dRSTi se navakAra maMtra ___arthazAstra kA mUlabhUta siddhAMta kama se kama mehanata aura jyAdA se jyAdA phala ke sAtha saMbaMdha hai - The fundamental principle of Economics is minimum effort and maximum resultL arthazAstra kA Time Limitation (samaya maryAdA) ke sAtha bhI saMbaMdha hai| arthazAstra kI dRSTi se sabase pahale arthAzAstra kA siddhAMta - acchI taraha se samajha lenA caahie| isakA vivaraNa yaha hai ki kama se kama prayatna yA udyama karanA par3e aura adhika se adhika phalaprApti ho / arthazAstra kA isa prakAra samaya ke sAtha gaharA saMbaMdha hai / isakI tulanAmeM navakAra maMtra meM sahajarupameM alpasamaya meM virATa evaM zAsvata phala prApta hotA hai| namaskAra maMtra kI ArAdhanA kI prakriyA anaMtaguNA zAzvata phala pradAna karatI hai / parama upakArI bhagavAna mahAvIra dvArA batAye gaye isa mahAmaMtra navakAra maMtra kA smaraNa sabase adhika lAbhaprada hai| ____ vartamAna jagata meM adhika se adhika dhana upArjita karanevAlA manuSya apane samagra jIvanameM jitanA dhanopArjana karatA hai, usakI apekSA asaMkhya guNAdhika lAbha navakAra maMtra kA ArAdhaka kevala cAra sekaMDa meM prApta kara letA hai| dravya yA dhana prApti se sAMsArika sukha yA bhautika sukha kI prApti avazya ho jAtI hai lekina zAzvata sukha aura zAMti to navakAra maMtra kI ArAdhanA se mila sakatI hai| arthazAstra kI dRSTi se saMsArameM sabase adhika prabhAvazAlI aura sukhadAtA namaskAra mahAmaMtra hI hai| yaha Eeonomically effective navakAra maMtra hai|341 nyAyataMtra aura namaskAra maMtra : isa jagata kI vyavasthA zAsaka aura zAsita ke rupameM calatI hai| vizAlajana samudAya zAsita hotA hai aura use niyama aura vidhi vidhAna ke anusAra calAyA jAtA hai| vaisA na hone para vyavasthA chinna-bhinna ho jAtI hai| samAja aura rASTra cala nahIM pAte / rASTra meM nIti, sadAcAra aura samucita vyavahAra kA pAlana karane ke lie nyAyataMtra kA bahuta bar3A mahattva hai| nyAyataMtra kAnUna ke siddhAMtoM para TIkA huA hai| (Law of Justice) namaskAra maMtra karma siddhAMtoM ke taMtra para Azrita hai| karmavAda kA nyAya itanA uMcA hai ki - kAnUna kA nyAya vahA~ pahu~ca bhI nahIM sakatA hai| kAnUna ke siddhAMta para to pramANa vagere na (284) Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milane para aparAdhI binA sajA ke chUTa jAtA hai lekina karmavAda ke kAnUna meM kisI ko mukti nahIM milatI hai aura navakAra maMtra ke smaraNa yA japa se sabhI sAvadha yA pApapUrNa karma chUTa jAtA haiN| aura sAdhaka uttarottara karmakSaya karatA huA, arihaMtapada taka bhI pahu~ca sakatA hai| samagra karmakSaya karake siddha bana sakatA hai| isa prakAra namaskAra maMtra eka aise nyAyataMtra kA sUcaka hai ki - isakA nirNaya trikAlAbAdhita hai| bhagavAna kA sAmrAjya dayAtaMtra Law of Mercy sarvoparI hai|342 vaidhAnika dRSTi se navakAra maMtra : saMsArameM jitane bhI saMsthAna, pratiSThAna, prajAtaMtra, gaNataMtra Adi hai| ina saba ke apane apane vidhAna hai| vidhAna ke binA ina saMsthAoM kA kArya sucAru rupa se nahIM cala sakatA hai| namaskAra maMtra bhI eka AdhyAtmika vidhAna kA sUcaka hai| anya vidhAnoMmeM samaya samaya para parivartana karanA par3atA hai| isakI tulanAmeM namaskAra maMtra kA vidhAna sarvazreSTha aura sarvopari hai| Ajataka navakAra maMtra meM kisI akSara mAtra kA bhI parivartana nahIM huA hai aura nahIM hogaa| anaMta tIrthaMkara bhagavAna, gaNadhara deva tathA anaMta mahApuruSa ho gaye hai kintu namaskAra maMtra kA vidhAna ati vizuddha hone ke kAraNa Aja taka aparivartita hai| isase yaha siddha hotA hai ki - namaskAra maMtra zAzvata satya hai aura yaha paramAnaMda kI prAptikA ananya sAdhana hai| namaskAra maMtra kA vidhAna saMsAra ke logoM ko AvhAna karatA hai ki- Apa saba isakA anukaraNa kareM aura paramazAMti ko prApta kreN| itanA hI nahIM navakAra maMtra ko sAMsArika vidhAna ke sAtha - sAtha jor3a denA caahie| aisA karane se hI sAMsArika vidhAna meM pavitratA aayegii| namaskAra maMtra dhArmika vidhAna kA vaha dastAveja hai, jo kisI bhI nyAyAlaya dvArA asiddha sAbita nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki isameM vItarAga prabhu kI sarvavyApInI, sarva grAhInI, anaMta jJAnAtmaka zakti jur3I huI hai|343 navakAra maMtra kA smaraNa ubhayakAla karanA caahie| yaha sarva matroMmeM sarvottama maMtra hai|344 carAcara vizvakI dRSTi se navakAra maMtra carAcara yA jaMgamAtmaka vizva kI dRSTi se bhI NamokAra maMtra ke ArAdhana kA eka vilakSaNa prabhAva hai| jo isa mahAmaMtra kI ArAdhanA karate hai, ve apanI ora se samasta prANiyoM (285) Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko abhaya pradAna karate haiM / prANAtipAta yA hiMsA se pRthak rahate hai, sadA samagra saMsAra ke prANiyoM kI sukhazAMti kI kAmanA karate haiM / pratyupakAra yA pratyAzA ke binA ve usa dizA meM prayatnazIla rahate haiM / vaiyaktika dRSTi se bhI yaha mahAmaMtra ArAdhaka ke lie unnatiprada hai| sAdhaka bAhya sAdhanasAmagrI ke abhAva meM bhI isa maMtra kI preraNA se mAnasika bala prApta karatA hai| vaha isake dvArA unnati ke sarvotkRSTa zikhara para pahu~cane meM sakSama hotA hai / aniSTa nivAraNa navakAra maMtra aniSTa nivAraNa yA vighnoM kI nivRtti kI dRSTi se NamokkAra maMtra kA smaraNa azubha karmoM ko rokatA hai| zubha karmoM ke vipAkodaya ko anukUla banAtA hai| usake pariNAmasvarUpa prApta sukhoM ko upasthApita karatA hai / isa mahAmaMtra ke prabhAva se samagra aniSTa sthitiyA~, viparItatAe~ - iSTa sthitiyoM meM, anukUlatAoM meM pariNata ho jAtI hai| jaMgala meM maMgala ho jAtA hai / bhayaMkara sarpa puSpamAlAoM meM parivartita ho jAte haiN| agnikA siMhAsana ho jAtA hai| agnikA pAnI ho jAtA hai| viSa kA amRta ho jAtA hai / 345 aihika iSTa-siddhi kI dRSTi se NamokkAra maMtra kI ArAdhanA ke phalasvarUpa daihika zakti, buddhi, manobala, Arthika vaibhava, rAjasattA, laukika saMpatti, aizvarya, prabhAva ye saba prApta hote hai, kyoMki yaha mahAmaMtra, citta kI malinatA aura dUSitatA ko dUra karatA hai evaM mAnasika nirmalatA aura ujjvalatA ko pragaTa karatA hai| jaba citta meM nirmalatA A jAtI hai, to puNya - prabhAva vaza sabhI prakAra kI unnati hotI hai| 346 navakAra maMtra kI vilakSaNa zakti . paMcaparameSThi ko namana karane se vinaya, sadAcAra, paropakAra, sevA Adi lokottara guNoM pratimana meM AkarSaNa utpanna hotA hai aura bhI aneka lAbha hote hai / vAstava meM navakAra maMtra meM eka vilakSaNa zakti hai| jIvana meM zakti kA bahuta mahattva hai / zaktidvArA hI Atma vikAra ke vighnoM ko rokA jA sakatA hai| moha jIva kA vAstavika zatru hai jo anAdikAla se usake pIche lagA hai| aSTavidha karmoM meM mohanIya karma mukhya hai / usako jItanA bahuta duSkara hai| mohanIya karma ke do prakAra haiM / 1) darzana mohanIya cAritra mohanIya, mohanIya karma ko lene se anya karmoM kI zakti jarjara tathA kSINa ho jAtI hai| parameSThI namaskAra se, unake smaraNa se mohanIya karma kA mUloccheda ho jAtA hai, moha kA nAza ho jAtA hai| jaba moha kA nAza ho jAtA hai, to anya karma avazya hI naSTa ho jAte haiN| navakAra kA dUsarA pada 'savva (286) Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvapaNAsaNo' isI kA sUcaka hai| mohanIya karma meM darzana mohanIya bar3A balavAna hai / navakAra maMtra ke prathama pada " namo arihaMtANaM" ke uccAraNa tathA smaraNa se darzana mohanIya karma ko jItA jA sakatA hai| darzana mohanIya kA artha Atmadharma ke viparIta mithyA zraddhAna hai / arihaMta deva ko zuddha bhAva se namaskAra karane se jIva samyaktva prApta karatA hai| usakI viparIta mAnyatA naSTa ho jAtI hai| satya dharma ke prati, AtmasvabhAva ke prati usakI AsthA sudRr3ha hotI hai / usakI rUci unmArga se haTatI hai, sanmArga meM AtI hai| sAmAnyata: saMsAra meM bhI namaskara kA uttama phala hotA haiN| yaha namaskAra to paramottama mahApuruSoM ko hai| isakA phala ni:saMdeha Atma zreyaskara hotA haiM / namaskAra ke viSaya bhUta arihaMta bhagavAna haiN| unako bhAva namaskAra karane se AtmasAmarthya udbhASita hotA haiM / anAdikAla se calA AtA mithyAtva dara ho jAtA hai| vAstava meM navakAramaMtra Atyadhika zaktipuMja hai, yaha kaha kA sarvathA ucita hai| nA mohana kA prathama bheda darzana moha hai, tathA dvitIya bheda cAritra moha haiM / cAritra moha ke bhedoM me krodha, mAna, mAyA tathA lobha ye cAra mukhya haiM / navakAra maMtra ke padoM se ina cAroM kA vijaya kiyA jA sakatA hai / 348 | 347 " Namo loe savva sAhUNaM" se krodha ko jItane kA bala vyakta hotA hai / jinhoMne bhAva sAdhutva ko prApta kiyA hai, ve munigaNa kSamA dvArA krodha ko jItane hetu tatpara hue haiN| isalie unheM kSamaNa kahA jAtA hai| unake Azraya meM AnevAle anya jana bhI unakI preraNA se, prabhAva se krodha ko jItane meM saphala hote haiM, kyoMki unameM sAdhuoM ke sAnnidhya kSamA guNa kA prAdurbhAva hai| jAtA hai| "Namo uvajjhAyANaM" pada dvArA mAna yA ahaMkAra rUpa kaSAya apagata ho jAte haiM / namratA guNa utpanna hotA hai / upAdhyAya svayaM vinaya guNa se vibhuSita hote haiM / jinhone jisa guNa AtmasAta kara liyA ho, unake samIpa baiThane se, auroM meM bhI vaha guNa prakaTa hotA hai / jaise tIrthaMkara deva ke samavazaraNa meM upasthita ve prANI bhI jinameM janma jAta vaira hotA hai use bhUla jAte hai aura zAMta ho jAte hai kyoMki tIrthaMkara deva ahiMsA aura samatA ke sajIva pratIka hote hai / ahiMsA kA aisA hI prabhAva hotA hai| maharSi paMtajaline yoga sUtra meM likhA hai : I "ahiMsA pratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH || " jaba jIvana meM ahiMsA kI pratiSThA ho jAtI hai, ahiMsA vyApta ho jAtI hai, to ahiMsaka ke AsapAsa kA vAtAvaraNa itanA pavitra ho jAtA hai ki vahA~ upasthita sabhI prANI pArampArika vaira bhAva bhUla jAte hai / 349 - (287) Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya isI prakAra upAdhyAya bhagavaMta ke jIvana vyApI vinaya kA prabhAva par3atA hai| jisase unako namana karanevAleM, unake sAnnidhya meM AnevAle logoM kA mAna yA ahaMkAra vinaSTa ho jAtA hai| "Namo AyariyANaM" pada se mAyAcAra dUra hotA hai| apane Apa se prApta zaktiyoM ko chipAnA, unakA sadupayoga na karanA, unake kalyANa ke kAryoM meM na lagAnA mAyAcAra kahalAtA hai| jo AcAryocita bhAvoM meM pariNata haiM, ve dharmAcArya apanI zakti ko jarA bhI chipAkara nahIM rkhte| ve sadAcAra kI kriyAoM meM sadA saMlagna rahate haiN| AtmA zakti yA urjA kA ve adhyAtma vikAsa meM upayoga karate haiM / AcArya pada ko namaskAra karane se namaskartA ke bhAvoM ke anurUpa usameM zubhakriyopayogI parAkrama kA udbhAva hotA haiM, usakA mAyAcArayA mAyA nAmaka doSa miTa jAtA hai| jaba mAyA miTa jAtI hai, to RjutA - saralatA nAmaka guNa prakaTa hotA hai| "soI ujjuya bhUyassa, dhammo suddhassa ciThThaI / " yaha AgamoM meM isakA sAkSya haiN| isameM batAyA gayA hai ki jo Rju hotA haiM, usake jIvana meM zuddhatA AtI hai| zuddha vyakti meM dharma TikatA haiM / 350 "Namo siddhANaM" pada sAMsArika lobha ko miTAne kA ananya hetu hai| siddhaparamAtmA anaMta Rddhi se saMpanna hote haiN| unheM jarA bhI sAMsArika lobha nahIM hotaa| sAMsArika jIvoM ko padArthoM kA lobha taba taka rahatA haiM, jaba taka AtmA kI anaMta Rddhi kA vaibhava kA unheM darzana nahIM hotaa| unako namaskAra karane se, unakA smaraNa karane se sAdhaka ko AtmA kI anaMta Rddhi kA darzana hotA hai, bodha hotA hai| usake mana meM saMtoSa vRtti jAgRta hotI hai|351 - parameSThI bhagavaMto ke prati kI jAnevAlI namaskAra kriyA ko puNyarUpa zarIra ko janma denevAlI mAtA kI upamA dI gaI hai| jisa prakAra mAtA bAhya zarIra ko utpanna karatI hai, usI prakAra namaskAra rUpI mAtA, puNyarUpa zarIra ko samutpanna karatI hai / namaskAra kriyA se anekAneka zubhakarmoM kA saMcaya hotA hai| bAhya zarIra meM bhI svasthatA, dIrgha AyuSya, suMdaratA, doSarahitatA audAryatA sahRdayatA saumyatA Adi guNa AMtarika puNyarUpa zarIra ke binA vyakta nahIM hote yaha puNya kA kAraNa haiN| zArIrika, svasthatA, suMdaratA, buddhimattA Adi kArya haiN| eka hI samaya meM utpanna honevAle do baccoM me svabhAva, svAsthya, zakti, buddhi evaM nIti Adi meM aMtara pAyA jAtA hai| isakA vAstavika kAraNa puNyarUpa zarIra kA aMtara hai| jisa manuSya kA puNyarUpa AbhyaMtarika zarIra paripRSTa tathA prabala hotA hai, use uttama zreSTha padArtha aura anukUla, sukhada sthitiyA~ svayaM prApta ho jAtI hai| (288) Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanA AyuSya pUrNa kara jaba eka gati se dUsarI gati meM jAtA hai, taba usake sAtha tejasa aura kArmaNa do zarIra hote hai / ye jIva ke sAtha anAdikAla se cale A rahe 1 haiN| unameM kArmaNa zarIra kA abhiprAya AtmA ke sAtha saMzliSTa karma samUha se haiN| koI bhI jIva jisa prakAra kA kArmaNa zarIra lekara AtA hai, usI prakAra kA bAhya zarIra tathA sAdhana use prApta hote haiN'| yadi usa jIva meM puNyoM kI prabalatA hotI hai, to usakA kArmaNa zarIra puNyAnubaMdhI kahA jAtA haiN| vaha puNyoM meM uttama padArthoM meM, uttama kAryoM meM rUci utpanna karatA hai / vaha mokSAnukUla uttama sAmagrI prApta karAne kA ananya hetu hotA hai / jIva anAdikAla se karma ke kAraNa parataMtra hai| vaha sahaja tayA azubha karmoM meM tanmaya ho jAtA hai| zubha AlaMbana ke binA vaha azubha bhAvanA se dUra nahIM ho sakatA, tathA zubha AlaMbana puNyAnubaMdhI puNya ke binA prApta nahIM hote| jIva ko samasta karmoM se rahita bananA hai / vahI usakA parama, carama, dhyeya hai kiMtu isa aMtima dhyeya ko prApta karane ke bIca meM eka aisI avasthA meM se gujaranA par3atA hai, jo puNyAnubaMdhI kartavyoM dvArA AtmA ko aMtima lakSya kI ora prerita karatI hai / isa tathya ko eka udAharaNa dvArA samajhA jA sakatA hai| eka citrakAra ke mana meM dIvAra para citra banAne kI abhilASA jAgRta hotI hai| isa kArya hetu saba se pahale usako dIvAra ko ThIkaranA Avazyaka hotA hai| usameM vidyamAna khuradarApana, gaDhDhe Adi dUra karanA, bhitti ko samatala, komala aura svaccha banAnA apekSita hotA hai| yaha saba kara lene ke anaMtara citrakAra usa bhitti para citrAMkana karatA haiM / phalata: citra bahuta suMdara bana jAtA hai| 1 isa tathya kA vizleSaNa kareM, to yahA~ tIna avasthAe~ dRSTi gocara hotI haiM / unameM pahalI avasthA vaha haiM, jinameM bhitti ke citra ke ayogya thI / dUsarI avasthA vaha hai jisameM bhitti ko citra ke yogya banAyA / tIsarI avasthA vaha hai, jisameM bhalibhA~ti citra banA / yadi citra banane se pUrva bhitti upayukta nahIM banAyA jAtA, to citra kadApi suMdara nahIM bana sakatA thaa| usI prakAra jIva anAdikAla se azubha bhAvoM meM anurakta banA hai / ata: use pahale puNyAnubaMdhI puNyoMdvArA utpanna honevAle uttamottama nimittoM ke zubhabhAva meM lAnA Avazyaka haiN| jIva meM zubha bhAva Ane ke pazcAt zuddha-bhAva rUpI raMga car3ha sakatA hai| yahA~ tIna sthitiyA~ niSpanna hotI hai - azubha bhAvoM kA varjana, zubha bhAvoM kA grahaNa zubhabhAvoM se zuddha bhAvoM meM gamana / zuddha bhAvoM kA sAkSAtkAra honA, mokSAnugAmI sAdhanA kA uttama upakrama haiM / isa prakAra zubha bhAva yA puNyAnubaMdhI puNya, mokSa ke anukUla uttama kAryo meM (289) Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUci, sanmArga meM sthiratA, ityAdi utpanna karatA hai| navakAra maMtra ke japa evaM smaraNa se puNyAnubaMdhI puNya utpanna hotA hai| uparyukta vivecana kA tAtparya yaha hai ki - sAdhaka ke lie mokSa sAdhya hai yaha kathana sunizcita hai, kiMtu yaha bhI sunizcita haiM ki - puNyAnubaMdhI puNya kI puSTi ke binA vaha kadApi prApta nahIM ho sktaa| puNyAnubaMdhI puNya kI prApti bhI parameSThI namaskAra ke binA, vaisI uttama kriyAo ke binA nahIM hotI / yaha bhI sunizcita hai / ata: namaskAra kI ArAdhanA, paMca parameSThI bhagavaMtA kI upAsanA mokSa prApta kA ananya hetu hai| navakAraH paramAtma - sAkSAtkAra kA nirbAdha mAdhyama Direct Dialing to Divinity - paramAtmA ke sAtha sIdhI bAtacIta karane kI kalA - Aja vijJAna kA yuga hai / sabhI kSetroM meM vijJAna ne atyadhika pragati kI hai, tathA uttarottara pragati karatA jA rahA hai| dUrabhASa yA TelIphona ke rUpa meM janasaMparka kA eka vilakSaNa mAdhyama Aja logoM ko prApta hai| bhAratavarSa meM baiThA huA vyakti amerikA meM vidyamAna apane mitra yA saMbaMdhI se sIdhI bAta kara sakatA hai| isa dUrabhASa kI prakriyA meM uttarottara vikAsa hotA jA rahA hai| lakSita vyakti ke sAtha sIdhA vArtAlApa karane hetu TelIphona kaMpaniyoMne sIdhI saMparka lAInoM kI vyavasthA kI hai, jisake phalasvarUpa jisa vyakti se bAta karanA cAhe, sIdhe usI se bAta kara sakate hai| vahA~ tIna prakAra ke niyamoM kA yA vyavasthA kramoM kA pAlana Avazyaka hai| prathama niyama hai - TelIphona kI sthAnIya lAIna kA asaMbaMdha yA sthagana karanA / jaba taka lokala lAIna dvArA kisI sthAnIya vyakti ke sAtha vArtAlApa hotA rahegA, taba taka DAyarekTa lAIna meM bAtacIta nahIM ho sktii| DAyarekTa lAIna meM bAta karanA ho to 'lokala lAIna' kA sthagana karanA Avazyaka hai| lokalalAInsakA Dis-connection pahale karanA caahie| dusarA niyama hai - kor3a naMbara kA DAyaliMga karanA / jaise kisI ko dillI meM sthita vyakti ke sAtha sIdhI bAta karanI ho to, use dillI ke kor3a naMbara kA DAyaliMga karanA apekSita hai| aisA karane se TelIphona dillI se judd'egaa| tisarA niyama hai - jisa vyakti ke sAtha bAtacita karanI ho, usake vyaktigata naMbara kA DAyaliMga karanA hogaa| usa naMbara ko jor3anA hogaa| (290) Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ isa prakAra ye tIna niyama Avazyaka haiN| aisA hone para bhI kisI ke sAtha 'DAyarekTa lAIna' meM, phona meM bAtacIta ho sakatI haiN| yaha dainandina anubhava kI bAta hai| inhI tInoM siddhAMto ko NamokkAra maMtra ke sAtha jor3a kara arihaMta paramAtmA ke sAtha DAyarekTa bAtacIta kara sakate hai - pahalA niyama 1. NamokkAra mahAmaMtra meM jinake sAtha hameM saMparka sAdhanA hai, ve arihaMta prabhu hai| unake sAtha saMparka jor3ane ke liye pahalA niyama yaha hai ki jisa prakAra Teliphona dvArA kisI dUravartI vyakti ke sAtha bAtacIta karanevAlA vyakti sthAnIya lAIna ko sthagita kara detA hai, usI prakAra vItarAga prabhu ke sAtha saMparka jor3ane kI bhAvanA rakhanevAle vyakti ke liye yaha Avazyaka hai ki vaha laukika saMbaMdhiyoM se tathA bhautika vastu-saMbaMdhI vicAroM kA tyAga kre| vaisA kiye binA vaha paramAtmabhAva ke sAtha jur3a nahIM sktaa| isakA abhiprAya yaha hai ki - bahirAtmabhAva se chUTanA 'lokala lAIna' kA disconnection hai| 2. dUsarA niyama hai - kor3a naMbara kA ddaayliNg| 'Namo' pada paramAtmA kA kor3a naMbara hai| jisa taraha dUra ke vyakti ke sAtha Teliphona para saMparka karane hetu usa sthAna ke kor3a naMbara ko DAyala karanA par3atA hai, usI prakAra 'Namo' pada kA uccAraNa paramAtmA ke DAyaliMga kA kor3a naMbara hai| arthAt 'Namo' zabda bolate hI sAdhaka paramAtmA-bhAva kI paridhi meM A jAtA hai| 'Namo' pada vibhAva-dazA meM se svabhAva dazA meM jAne ke liye 'TarniMga poIMTa' hai| 'Namo' pada aMtarAtmA bhAva rUpa hai| 3. tisarA niyama hai - jisase bAtacIta tathA saMparka karanA hai, usake naMbara kA DAyala karanA yA sAdhaka ko paramAtmA ke sAtha apanA saMparka jor3anA hai, paramAtmA ke naMbara kA DAyaliMga karanA hai paramAtmA ke sAtha DAyarekTa bAtacIta karane kA naMbara yaha hai - 75779 / paramAtmA kA naMbara 'arihaMtANaM' pada hai| isa pada kA artha paramAtma bhAva meM sthira honA hai| isa prakAra 'Namo arihaMtANaM' pada dvArA sAdhaka paramAtmA ke sAtha DAyarekTa lAIna dvArA jur3a sakatA hai| TelIphona meM vArtAlApa karate samaya kabhI-kabhI 'DAyarekTa-lAIna' eMgeja bhI AtI hai, paraMtu paramAtmA kI DAyarekTa lAIna kabhI bhI vyasta (engaged) nahIM hotii| TelIphona meM binA kisI rUkAvaTa ke sIdhI bAta ho sakatI hai, ise haoNTa lAIna (hot line) kaha sakate hai| ___Namo arihaMtANaM' pada paramAtmA ke sAtha sIdhA saMparka sAdhane kI divya kalA yA haoNTa lAIna hai| (291) Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmA ke sAtha DAyarekTa lAIna meM kyA bAtacIta hotI hogI ? yaha prazna mumukSu ke mana meM utpanna hue binA nahIM rahatA / sAMsArika deva upAsanA karanevAloM kI icchAoM ko pUrNa karate haiM, kintu ve deva apanA svayaM kA svarUpa upAsakoM ko nahIM dete| jabaki paramAtmA arihaMta bhagavAn 'nijasvarUpa ke dAtA' hai| jaba bhakta apanA tana, mana, dhana, vacana tathA bhAva, jo kucha use prApta hai, vaha saba paramAtmA ke caraNoM meM samarpita kara detA hai to paramAtmA usake badale bhakta ko paramAtmA pada pradAna karate hai / yaha AdAna-pradAna ke niyama (Law of receiving and giving) kA pratIka hai| isI kAraNa arihaMta prabhu apane svarUpa ke dAtA kahe jAte hai / bhakta jaba 'Namo arihaMtANaM' kahatA hai, taba bhagavAn 'tattvamasi' jisako tU namaskAra karatA hai, vaha tU hI hai, aisA bhAva pradAna karate hai / 352 'tattvamasi' yaha vAkya upaniSad vAr3amaya meM suprasiddha hai / vahA~ cAra mahAvAkyoM kA ullekha hai - 1) prajJAnaM brahma 2) ahaM brahmAsmi 3) tattvamasi 4) ayamAtmA brahma / 353 ina cAra vAkyoM meM pahalA vAkya pradhAna yA viziSTa jJAna kA sUcaka hai| jJAna viziSTatA taba prApta karatA hai, jaba vaha paripUrNa hotA hai| paripUrNa jJAna dvArA hI AtmA paramAtmA kA rahasya samajhA jA sakatA hai| zuddhAvasthA meM brahma hai / isaliye apane Apa ko vaisA hI samajhe / ye cAroM mahAvAkya jIva aura brahma ke aikya ke sUcaka hai / jaina darzana kI bhASA meM karma - mukta AtmA aura karma - yukta AtmA kA rahasya inameM samAyA huA hai / karma-mukta aura karma - yukta AtmA zuddha svarUpa - dRSTi se sarvathA eka samAna hai| jo karma-yukta haiM ve saMsArAvasthita hai tathA jo karmamukta hai, mokSAvasthita hai / mUlasvarUpa kI dRSTi se donoM meM bheda nahIM hai / upaniSad kA cauthA mahAvAkya isI Azaya kA pratipAdaka hai| jaba jIva apane zuddha svarUpAtmaka jJAna se otaprota ho jAtA hai, taba usakI bheda dRSTi miTa jAtI hai / use AtmA-paramAtmA ke abheda kA jJAna ho jAtA hai| vaha paramajJAnAtmaka dazA paramAtmabhAva yA brahma hai / isIliye prajJAna ko brahmarUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai| dUsarA vAkya 'ahaM brahmAsmi' isa bhAva kA dyotaka hai ki - jaba jIva prajJAnAvasthA meM pariNata jAtA hai, use apane zuddha svarUpa kA paramAtmabhAva kA sAkSAtkAra hotA hai aura taba maiM bahma yA paramAtmA hU~, aisI AMtarika anubhUti hotI hai / (292) Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstava meM paramazuddhAvasthA meM to paramAtmA hI hai| tIsarA 'tattvamasi' yaha vAkya AtmA ko saMbodhita kara kahA gayA hai| avidyAyukta jIva apane ko brahma se bhinna mAnatA hai| yaha usakA ajJAna hai / usI ajJAna ko miTAne ke liye yaha mahAvAkya hai, jisameM jIva ko saMbodhita kara yaha jJApita kiyA gayA hai ki tuma vahI ho, jo paramAtmA hai| apane ko unase bhinna, hIna, tuccha mata samajho / cauthe mahAvAkya me tInoM vAkyoM kA niSkarSa hai| navakAra maMtra 'tattvamasi' dvArA jIva ko smaraNa karAtA hai, udbodhana detA hai ki - he jIva ! tuma apane ko anya kyoM samajhate ho ? tuma to vAstava meM paramAtmA ho / karmo ke AvaraNoM ne tumhAre zuddha svarUpa ko AcchAdita kara rakhA hai, una AvaraNoM ko haTA do| tumheM tattvamasi kI sahaja anubhUti prApta hogii|353 anuciMtana Teliphona yA dUrabhASa kI prakriyA Aja ke vijJAna jagata ko advitIya dena hai kintu NamokkAra maMtra mUlaka AdhyAtmika prakriyA kI usase bhI bar3I dena haiN| TelIphona kI prakriyA se to hama bhautika jagat ke vyaktiyoM se hI apane vArtAlApa kA saMparka jor3a sakate haiN| bhautika vastue~ samasta laukika saMbaMdha, carcAe~, vicAra-vimarza, inameM se kucha bhI zAzvata nahIM hai| saba vinAzayukta hai| unheM kSaNabhaMgura kahA jAye to bhI atyukti nahIM hogii| ___ mohavaza, lobhavaza, bhautika upalabdhiyoM ko hama bahuta bar3A mAnate hai, kintu vAstavika dRSTi se unameM koI bar3appana nahIM hai| bar3appana yA mahattva to usa vastu kA hotA hai jo zAzvat ho, zAMtiprada ho, zreyaskara ho| ___ saMsAra ke kisI bar3e se bar3e rASTranAyaka, dhanakubera yA sattAdhIza se saMparka sAdha lene, vArtAlApa kara lene se aisA kucha bhI prApta nahIM hogaa| jo AdhyAtmika nidhi kA rUpa le ske| una tathAkathita bar3e logoM ke svayaM ke pAsa bhI to aisI koI divya, mahattvapUrNa, avinazvara vastu nahIM hai, phira ve hameM kyA de sakate hai ? NamokkAra mahAmaMtra rUpa TelIphona yA dUrabhASa se jur3anevAle saMparka kI mahimA kA , upAdeyatA kA varNana nahIM kiyA jA sakatA hai| inase samparka sAdhanevAle ko ve apane jaisA mahAna banA dete hai, kintu samparka sAdhanevAle meM tIvra utkaMThA, jijJAsA, titikSA tathA mumukSoM kA bhAva anavarata rahanA caahie| isa bhAvadhArA kI pavitratA sAdhaka ke AMtarika kAluSya ko prakSAlita kara use nirmala (293) Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM svaccha banA detI hai| usakI carama pariNati yaha hotI hai ki - upAsaka upAsya kA pada pA letA hai / vaha jana-jana kA ArAdhya bana jAtA hai| NamokkAra mahAmaMtra kA yaha anupama vaiziSTya hai| niSkarSa prastuta zIrSaka ke aMtargata vividha pakSoM ko lete hue NamokkAra mahAmaMtra kI upayogitA para prakAza DAlA gayA hai| yahA~ Agama, yoga, maMtra, karma -sAhitya Agamagata anuyoga, AdhyAtmika dRSTi, AtmakalyANa, AtmAbhyudaya saMgha-hita, vyakti-utthAna, sAmAjika - zreyas, carAcara samasta vizva ke kalyANa, duHkha-nivRtti, vighna-nAza, sukha prApti anukUlatA ityAdi vividha dRSTikonoM ko lete hue vizleSaNa kiyA gayA hai| NamokkAra mahAmaMtra kI aisI garimA hai ki vaha ina sabakI kasauTI para kharA utaratA hai| ina pakSoM ko hama do bhAgoM meM vibhakta kara sakate hai| eka vaha bhAva hai - jisakA saMbaMdha AtmA ke parama kalyANa yA carama zreyas ke sAtha jur3A huA hai| vaha sarvathA AdhyAtmika hai / vahA~ bhautika abhipsAoM aura upalabdhiyoM kA koI sthAna nahIM hai| vaha to saMvara nirjarAmaya sAdhanA ke sAtha saMlagna hai| ___ kArmika AvaraNoM ke nirodhamUlaka saMvara ke lie jina prabala Atma-pariNAmoM kI AvazyakatA hotI hai, NamokkAra mahAmaMtra ke japa, dhyAna, tathA abhyAsadvArA vaha upalabdha hotI hai| puna:puna: saMsAra sAgame meM paribhramaNa karanevAlA karma pravAha avarUddha ho jAtA hai, jo AdhyAtmika dRSTi se mahattvapUrNa upalabdhi hai| sAtha hI sAtha mahAmaMtra kI ArAdhanA se eka aisA AMtarika urjA kA jAgaraNa hotA hai, jisase sAdhaka ko tapazcaraNa meM AnaMdAnubhUti hone lagatI hai| cirakAla se lipta karma-mala dhulatA jAtA hai - yaha dUsarI AdhyAtmika upalabdhi hai| jisakA ullekha AgamoM meM, Agamagata anuyogoM meM, maMtra zAstroM meM, yogazAstra meM tathA karmagranthoM me huA hai| ina donoM AdhyAtmika upalabdhiyoM se vaha paramotkRSTa prasphuTita hotA hai, jisake liye anaMtakAla se jIva vyAkula hai| dArzanika bhASA me jIva ko siddhatva, muktatva prApta ho jAtA hai, jisase bar3hakara isa trailokya meM koI bhI upalabdhi nahIM hai| NamokkAra maMtra kA yaha mahattama lAbha hai| dUsarA bhAga aihika yA laukika hai, jisakA saMbaMdha sAMsArIka unnati, samRddhi-saMpatti, (294) Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukha ityAdi ke sAtha saMlagna hai / ina sabhI kI prApti ke hetu zubha karma hai / yadyapi NamokkA mahAmaMtra kA parama lakSya karmAvaraNoM ko tor3anA hai, para sAdhanA kAla meM jyoM-jyoM rAgAdi bhAva halke par3ate jAte haiM- aprazasta se prazasta banate jAte haiM, tyoM-tyoM puNya prakRtiyoM kA baMdha hotA jAtA hai / yadyapi sAdhaka kA yaha lakSya nahIM hotA, para ve prAsaMgika rUpa meM baMdhatI hai, jinake phalasvarUpa sAMsArika anukUlatAe~ prApta hotI hai / sAMsArika sukha, vaibhava Adi kI prApti ke do prakAra ke pariNAma hote haiN| mithyA dRSTi puruSa unheM prApta kara nitAMta bhogonmukha jIvana apanAte haiM / samyag - dRSTi puruSa unameM vimUr3ha nahIM bnte| ve unakA sAttvika kAryo meM upayoga karate hai / yadi sadbuddhi aura saduddezya ho to saMpatti vikAra kA hetu nahIM bntii| vaha sAMsArika suvidhA dete hue jIvana ko sAttvika banAne meM sahAyatA karatI hai| mokAra maMtra kA ArAdhaka usI koTi kA vyakti hotA hai / bhautika upalabdhiyA~ bhI usako AdhyAtmika dizA meM agrasara hone kI preraNA detI hai| isa prakAra vaha Age bar3hatA - bar3hatA AdhyAtmika mArga svIkAra kara letA hai, tathA mokSamArga kA pathika bana jAtA hai / yaha NamokkAra maMtra kA adbhuta prabhAva hai| NamokkAra maMtra aura tadnusyUta sAdhanA patha kA aMtima lakSya siddhAvasthA hai / siddha praNamya aura abhivaMdya hai| vaha praNamyatA anta:sphurti ke amRta kaNoM se saMsikta hai| siddhAvasthA prApta karane pUrva sAdhU padapara vicAra hogA kyoM ki sAdhU ke AcAra, vicAra, kriyA ko jAnanA Avazyaka hai isalie caturtha adhyAya meM vistRta varNana AegA / (295) 96 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa 1 jIvana nI sarva zreSTha kalA zrI navakAra : (bAbubhAI kar3IvAlA) pR. 29 2 jIvana nI sarva zreSTha kalA zrI navakAra : (le. bAbubhAI kar3IvAlA) pR. 40 maMgala maMtra eka anuciMtana : (le. DaoN. nemicaMda zAstrI) pR. 160 trailokya dIpaka - mahAmaMtrAdhirAja : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 124 5 ka) AtmotthAna : (le. vizva hitecchu) pR. 20 kha) jaina yoga sAdhanA : (zrI dhanarAjajI bAMThiyA) pR. 83-85 ga) karma - vijJAna : (le A. deveMdramuni) bhAga 9, pR. 42,43 nAsada dhyAnAni sevyA, kautukenApi kintvihA / svanAzoyaiva jAyante, sevyamAnAni tAni yat // yogazAstra - prakAza - 9, zloka 15 dhyAyato viSayAn puMsaH saMgasteSU pajAyate / saMgAt saMjAyate kAmaH, kAmAt krodho 'bhijAyate // krodhAda bhavati sammoha: sammohAt smRti vibhramaH / smRtibhrazAMd buddhinAzo, buddhi nAzAt praNazyati / zrImad bhagavad gItA adhyAya - 2 zloka - 62,63 appANameva jujjhAhi, kiM te jujjheNa bjjho| appANamevamappANaM, jajhttA suhmeheN| uttarAdhyayana sUtra - a. 9, gA. 35 jADyaM dhiyo harati, siJcati vAci satyam / mAnonnatiM dizati, pApamapA karoti // ceta: prasAdayati, dizu tanoti kIrtim / satsaMgatiH kathaya, kiM na karoti puMsAm / nItizataka zloka - 15,16 koho pIiM paNAsei, mANo viNaya naasnno| mAyA mittANi nAsei, lAbho savva viNAsaNo / dazavaikAlika sUtra - (yuvAcArya madhukara muni) a. 8 ,gA. 38 (296) Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17) 11) dukkhaM hayaMjassa na hoI moho ... loho hao jassa na kiMcaNAi / / uttarAdhyayana sUtra - a. 32, gAthA 8 12) eso paMca namokAro : (yuvAcArya mahAprajJa) bhUmikA pR. 4 13) nigraMtha pravacana : (zrImad rAjacaMdra) pR. 6 14) nigraMtha pravacana : (saMgrAhaka aura anuvAdaka - cothamalajI mahArAja) adhyAya 6- pR. 255 15) pravacanasAra (kAnajI svAmI) gAthA 145 trailokya dIpaka mahAmaMtrAdhirAja : (bhadraMkara vijayajI) pR. 101 dhyAtA - dhyeya - dhyAna guNa eke, bheda- cheda karaMzu have tteke| ___ khIra nIra pare tamasuM milaO, vAcaka yaza kahe haije hldhru|| zivapada - pUje: zivapada pAve: (AcArya yazovijayajI) pR. 26 18) ka) upayogo lakSaNam tatvArtha sUtra : (umAsvAtI) a 2, sUtra 8 kha) jIvo uvaoga - lkkhnno| uttarAdhyayana sUtra (yuvAcArya madhukara muni) a. 28, gA. 10 ga) pravacanasAra kuMdakuMdAcArya) a.2, gAthA 63, pR. 197 ka) pravacana ratnAkAra : (le. gurudeva zrI. kAnajI svAmI) pR. 79 kha) chaha DhAlA : (paM. daulatarAma) cauthI DhAla chanda 5 20) ratnasaMgraha : (le. ba. harilAla jaina) bhA. 1-2, pR. 149) 21) ka) guNao uvaogaguNe - (saM.puSpabhikkhu suttAgame) (ThANAMga) bhA.1, a.5,3.3 pR.266 kha) uvaogalakkhaNe NaMjIve / suttagame (bhagavatI) za. 133.3 pR. 684 22) ka) jaina tatva prakAza : (pU. amolaka RSijI mahArAja) pR. 125 kha) tatvArtha sUtra : (umAsvAti) a.1, sU.9, 32 ga) bRhad dravya saMgraha, gA. 4,5, pR. 11,12 (297) Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23) ka) tatvArtha sUtra :(umAsvAti)- a.6, sU. 3,4 kha) tatvArtha zlokavArtika : (vidyAnaMda svAmI) a.6 sU.3, pR. 443 ga) tatvArtha rAjavArtika : (bhaTTAkalaMka deva) a.6, sU.2, pR. 506 gha) pravacanasAra : ( kuMdakuMdAcArya) jJAnAdhikAra gA. 11, pR. 11 24) pravacanasAra : (kuMdakuMdAcArya) jJeyodhikAra gA. 64, pR. 197 25) cetanAlakSaNo jIva: / SaDdarzana samuccaya (haribhadrasUri ) pR. 211 26) jaineMdra siddhAMtakoza - bhAga 1 (le. jineMdravarNI) pR. 433 27) tatvArtha sUtra : ( umAsvAti) a.2, sU. 1 28) ka) jaina lakSaNAvalI : (saM. bAlacaMda siddhAMta zAstrI) pR. 150 kha) adhyAtma patrasAra : (bhadraMkara vijayajI) pR. 7-9 29) trailokya dIpaka - mahAmaMtrAdhirAja : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 110 30) ka) tatvadohana : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 42 kha) sAmAyika sUtra : sArAMza pariziSTa - 9 pR. 1 hai 31) jaina sAhitya kA bRhad itihAsa : (le. DaoN. mohanalAla mehatA) pR. 75 32) abhidhAna rAjeMdra koza meM. sUkti - sudhArasa - khaMDa - 7 pR. 101 ( 33) sAmAyika sUtra - pR. 73 (amaramuni) 34) trailokya dIpaka - mahAmaMtrAdhirAja : (bhadraMkara vijayajI) pR. 263 ka) suNNamappANaM taM pasatthabhAvehiM AvasetIti AvAsaM / yogadvAra cUrNa, pR.14 35) 36) 37) kha) sAmAiyaM, cauvIsatthaMo, vaMdaNayaM, paDikkamaNaM, kAusaggo pacakkhANaM / aNuyogadvAra sUtra ( pU. ghAsIlAlajIma. kRta) bhA. 1 sU. 29, pR. 178 samagrasyApiM guNagrAmasyAvAsakamityAvAsakam / - anuyogadvAra ( maladhArIya) TIkA, pR. 28 samaNeNa sAvaeNa ya... ... tamhA AvassayaM namaH // Avazyaka vRtti - gA., pR. 53 (298) Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38) anuyogadvAra sUtra : (yuvAcArya madhukara muni) prastAvanA pR. 11 39) sapADikkamaNo dhammo .....kAraNa jAe paDikkamaNaM // Avazyaka niyukti - gAthA 1244 ka) Avazyaka sUtra (yuvAcArya madhukara muni) pR. 59 kha) sAmAyika dharma nuM vijJAna (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 78 sAmAyika - vizuddhAtmA, sarvathA dhAtikarmaNAH / kSAyotkevalamApnoti, lokAloka prakAzakam // haribhadra aSTaka - prakaraNa 30-1 42) ka) jo samo savvabhUesu........ ii kevali- bhAsiyaM // Avazyaka niyukti, 799 kha) anuyoga dvAra - pR. 128 ga) niyama sAra gAthA - pR. 127 43) ka) jassa sAmANio appA .... ii kevali bhAsiyaM // Avazyaka niyukti 798 kha) anuyoga dvAra 127 ga) niyama sAra 127 44) sAmAiyaM saMkhevo coddasa puvvatthapiMDotti / / vizeSAvazyaka bhASya : (A. jinabhadragaNi kSamA zramaNa) gAthA 2796 45) tatvArtha vRtti : (upAdhyAya yazovijayajI) pra.1, gA. 1 46) AyA Ne ajjo ! sAmAie, AyANe ajjo ! sAmAiyassa aTTe - jAva AyANe +ajjo| ka) bhagavatI sUtra : (yuvAcArya madhukara muni) pR. 130 ___ kha) dharmakathAnuyoga : dvitIya skaMdha - sUtra - 568 AdimaMgalaM samAiyajjhayaNAM .... sAmAiyajjhayaNaM maMgalaM bhavati / Avazyaka cUrNi 48) Avazyaka niyukti, gAthA 796 49) samAiyaM ca tivihaM, samattaM .... AgAramaNagAriyaM ceva // Avazyaka niyukti 797 47) (299) Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50) anuyogadvAra sUtra : ( yuvAcArya madhukara muni) pR. 460 51) uttarAdhyayana sUtra : (yuvAcArya madhukara muni) a. 12 52) aMtakRta dazAMga sUtra : ( yuvAcArya madhukara muni) varga 6, a. 13 53) ka) mUlArAdhanA 21 / 522 - 526 kha) dhavalA 8 / 3, 41 ga) anuyogadvAra : (saM. madhukara muni) pR. 50 gha) rAjavArtika- 6 / 24/11 Da) zrAvakAcAra : ( amita gati) 8 / 31 54) samAieNaM bhante ! jIve kiMjaNayaI ? sAmAieNaM sAvajjogaviraM jaNaMyaI || uttarAdhyayana sUtra (saM. madhukara muni) a. 29, sU. 12, pR. 494 55) tatvArtha - 7 - 16 (umAsvAti) 56) ka) dIghanikAya - mahAsatipaTThAna - sutta pR. 15 kha) saMyuttanikAya - pR. 8-10 57) suttanikAya - 1/1/8 58) suttanikAya - 1/2/6 59) majjhimanikAya - 3/40/2 60) suttanipAta - 3/3/7/7 61) zrImad bhagavadgItA - 2 / 48 62) zrImad bhagavadgItA 5 / 18 63) zrImad bhagavad gItA 4 / 22 64) ka) zrImad bhagavad gItA 5 / 19 kha) gItA (zAMkara bhASya ) 5 / 18 65) zrImad bhagavadgItA 5 / 19 66) zrImad bhagavad gItA 9 / 19 67) zrImad bhagavad gItA (zAMkara bhASya ) 6 / 32 (300) Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68) gItA - 2/5 69) gItA - 18 / 54 70) zramaNa sUtra : (upAdhyAya - amaramuni) pR. 69 71) pratikramaNa sUtra logassa sUtra : (mahAsatIjI DaoN. dharmazIlAjI mahArAja) pR. 10-15 72) bRhad vRtti - patra 581 gItA - 18/66 74) sUtrakRtAMga sUtra : (yuvAcArya madhukara muni) 1 / 16 75) ka) majjhimanikAya 3 / 44 kha) itivRttaka 3 / 43 76) zrImad bhagavadgItA - 17/3 77) zrI uttarAdhyayanasUtra : (yuvAcArya madhukara muni) a. 29, sU. 24, pR. 494 78) bRhad vRtti, patra 581 79) pAsatthAI vaMdamANassa neva ... taha kammabaMdhaM ca // Avazyaka niyukti : (A. bhadrabAhu) gA. 1108 je baMbha cerabhaTTA pAe ... sudullahA tesi / Avazyaka niyukti : (A. bhadrabAhu) gAthA 1109 dhammapada 108 82) dhammapada 109 83) manusmRti 2 /121 84) zrImad bhAgavat purANa 7/5/23 85) zrImad bhagavad gItA - 18 / 65 86) ka) Avazyaka niyukti - 1207 -1207-1211 kha) pravacanasAroddhAra - vaMdanAdvAra 87) vandaNaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayaI ? vandaNaeNaM nIcagoyaM .. NaM jaNayaI / uttarAdhyayana sUtra : (saM. madhukara muni) a. 29, sU. 11, pR. 494 (301) Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ t 88) 89) 90) a 91) 92) paDikamaNaM paDiyaraNA.... paDikaNamaM aTThahA ho || - Avazyaka niyukti 1233 93) tatvArtha sUtra : ( umAsvAti) a. 9, sU. 22 pratIpaM kramaNaM pratikramaN ayamarthaH - zubhayogebhyo pratikramaNamucyate // 94) svasthAnAda yatparasthAnaM Avazyaka vRt prati pratirvanaM vA jJeyaM pratikramaN // - Avazyaka niryukti, gA. 1250 ..... ka) paDikkamaNaM punarAvRttiH Avazyaka cUrNi kha) dhyAna eka divya sAdhanA (A. zivamuni) pR. 55 atyAdarAt caraNA paDicaraNA akArya parihAra : kAryapravRttizca / - AvazyakacUrNa 95) uttarAdhyayana sUtra : (saM. madhukara muni) a. 29, sU. 11 96 ) azubhabhAva niyattaNaM niyattI Avazyaka cUrNi 97) uttarAdhyayana sUtra : (saM. madhukara muni ) a. 29 sU. 6 98) uttarAdhyayana sUtra : (saM. madhukara muni) a. 29 sU. 7 99) paDisiddhANaM karaNe... vivarIya paruvaNAe a // - Avazyaka niryukti, gAthA 1268 100) bhAva pratikramaNa : (DaoN. sAdhvI dharmazIlAjI mahArAja) ema.e. pIecaDI.) pR. 1-10 - 101) micchattAiM Na gacchai . bhAva paDikammaNaM // -Avazyaka niryukti (hA. bha. vR.) 102) ka) Avazyaka niryukti kha) pratikamaNa zabdo hi atrAzubhayoga . ( AcArya haribhadra) azubhayoga nivRtti na doSa iti / 103) sthAnAMga sUtra : (saM. madhukara muni) 6 / 537 104) Shri Patikrman Sootra (with meaning) (Editor- Translator) Dr, Dharmashilaji M.A.Ph.D. Shahitya Ratna) - Page 19 105) udAna : ( anuvAdaka - jagadIza kAzyapa) 5/5 (302) Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106) anujAnAmi bhikkhave.... vinayapurekkhA ratA / mahAvagga - pR. 167 107) bodhicaryAvatAra - 5 / 98 108) kRSNa yajurveda - darzana aura ciMtana: bhAga 2 pR. 192 - se uddhRta 109) khoradeha avastA - 5 / 23 - 24 110) ka) uttarAdhyAyanasUtra : ( phUlacaMdrajI mahArAja) a. 29, gA. 13, pR. 539 kha) bhAvanI bhinAza, kare karma vinAza - le. vanitAbAI mahArAja - pR. 65 111) arham: (le. yuvAcArya mahAprajJa) pR. 56 112) anuyogadvAra sUtra : (saM. madhukara muni) pR. 49, 50 113) tassa uttarIkaraNeNaM pAyacchittakaraNeNaM ThAmi kAsagaM / Avazyaka sUtra : (saM. madhukara muni) AgAra sUtra pR. 15 114) tatvArtha sUtra : ( umAsvAti) a. 9, sU. 21, 22 115) anuprekSA nuM amRta : (bhadraMkara vijayajI) pR. 40 116) Avazyaka niryukti : gA. 1548 117) tivihANuvasaggANaM ... kAusaggo havai suddho // Avazyaka niryukti, gA. 1549 .... 118) kAyotsarga dhyAna : (le. amRtalAla, kAlIdAsa dozI) pR. 9 119) so puNa kAussago ..... bhAvato kAussaggo jhANaM // Avazyaka cUrNa 120) kAussagaM tao kujjA savvadukkhavimokkhaNo || uttarAdhyayana sUtra (saM. madhukara muni) a. 26, gA. 42 121) Avazyaka niryukti, gAthA 1459, 1460 122) yogazAstra : 3 patra 250 123) tatra zarIranispRha; sthANurivordhvakAya ..... vivakte deze / mUlArAdhanA -2-113, vijayodayA, pR. 278, 279 124) cauvvihe saMsAre paNNatte, taM jahA ..., bhAva saMsAre / sthAnAMga sUtra - 4,12,61 125) jaina thoka saMgraha : ( dhIMgaDamalajI giDiyA ) bhA. 2 pR. 110 (303) Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126) je guNe se AvaTTe / AcArAMga 1/1/15 127) so ussaggo duviho ciTThae... uvasaggabhiju jaNe biio // Avazyaka niyukti, gA. 1452 128) ka) tatra ceSTA kAyotsargo'STa-paMcaviMzati ... bAhubaliriva bhavati / yogazAstra - 3 patra 250 kha) antamuhUrta: kAyotsargasya jaghanya:kAla: varSamutkRSTa - mUlArAdhanA -2, 116 vijayodayAvRtti 129) ka) logassa suttaM (saMzodhana - gujarAtI - vijaya vikrama sUrizvarajI) pR. 10-20 kha) yogazAstra 3 patra 251 130) cattAri do duvAlasa .... varise aTThottara sahassA // pravacana sAroddhAra 131) sAyAhane ucchavAsa zatakaM ... yogabhaktau tau dvAdudAhatau // mUlArAdhanA - vijayodayAvRtti - 1, 116 132) aSTattoracchavAsa: kAyotsarga pratikrama.... navadhA cintite sati // amitagati zrAvakAcAra 8,68, 69 133) aSTaviMzati saMkhyAnA: kAyotsargAmatA jinaiH .... tau dvAvudAhRtau / / amitagati zrAvakAcAra, 8, 66, 67 134) uttarAdhyayana sUtra - a. 26, gA. 39-51 135) abhikkhaNaM kAussagakArI - dazavaikAlika cUlikA, 2-7 136) ka - dehamaijaDDa suddhI saha dukkhati tikkhayA aNuppehA.... sahaduhamajjhatthacA ceva // - kAyotsargazataka - gA. 13 kha) maNaso egaggataM jaNayai ... suhaduhamajjhatthayA ceva / / - vyavahAra bhASya pIThikA vRtti- gA. 125 ga) prayatnavizeSata: paramalAghavasaMbhavAt / - vyavahAra bhASya pIThikA vRtti gA.126 137) pravacana sAroddhAra - pR. 49 (304) Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138) bodhicaryAvatAra - 3 /12, 13 . 139) pravRttipratikUlatayA A - maryAdayA khyAnaM - pratyAkhyAnam - yogazAstravRtti 140) avirati svarupa prabhRti pratikUlatayA A-maryAdayA .... kathanaM pratyAkhyAnam / / pravacana sAroddhAra vRtti 141) uttarAdhyayanasUtra : (saM. madhukara muni) a.9,gAthA 48 142) tatto caritadhammo, kammavivego tao apUvvaM tu... mukkho sayAsukkho / Avazyaka niyukti 1596 143) ANAgataM 1 atiktaraM koDisahitaM.. ceva advAe 10, paccakhANaM bhave dasahA / bhagavatI sUtra 7/2, gA. 1, pR. 127 144 ka) aNAgayamAtikataM..... paccakhANaM dasavihaMtuM sthAnAGga sUtra - dazakasthAna - prathama uddezaka - sU. 46, pR. 787, 788 kha) sthAnAvRtti patra - 472, 473 145) Avazyaka niyukti - a. 6 146) mUlAcAra : (A. vaTTekara) pUrvArdha - Sar3Avazyaka adhikAra - gA. 140, 141 147) Avazyaka niyukti - 885 148) evaM khalu se duppaccakkhAi savvapANehiM... mosaM bhAsaM bhAsai // bhagavatI sUtra - 8/2 149) jANago jANagasagAse, ajANago ... sagAse, ajANago // pravacana sAroddhAra vRtti 150) yogazAstra : (le. hemacaMdrAcArya) pR. 153 151) uttarAdhyana sUtra : (saM.madhukara muni) a.29- gA. 33 152) uttarAdhyayana sUtra :(saM. madhukara muni) a. 29/34 153) uttarAdhyayana sUtra : (saM. madhukara muni) a. 29/35 154) uttarAdhyayana sUtra : (saM. madhukara muni) a. 29/37 155) uttarAdhyayana sUtra : (saM. madhukara muni) a. 29/41 156) uttarAdhyayana sUtra : (saM. madhukara muni) a.29/38 (305) Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157) uttarAdhyayana sUtra : (saM. madhukara muni) a.29/39 158) uttarAdhyayana sUtra : (saM. madhukara muni) a. 29 / 36 159) jaina sAhitya kA bRhad itihAsa : (le. pa. becaradAsa jI. dozI) pR. 162 160) trailokya dIpaka mahAmaMtrAdhirAja : )le.bhadraMkara vijayajI) pR. 263-265 161) jaina dharma meM tapakA mahattva : (zrI. caMdanamala bAbela) lekha 120 162) bhAvanA yoga eka vizleSaNa : (A. AnaMdaRSijI mahArAja) pR.356 163) zAMtasudhArasa : (le. upAdhyAya, vinaja vijayajI) pR. 327 164) dhyAna - jAgaraNa - pR. 55 165) tatvArtha sUtra : (umA svAti) a. 7, sUtra 6 166) ka) bhAvanAyoga eka vizleSaNa : (le. A. AnaMdaRSIjI mahArAja) pR.32 kha) maMgalavANI - pR. 274, 275 167) ka) maitrI-pramoda-kAruNya-mAdhyasthAni niyojayet dharma-dhyAna .....tasya rasAyanam yogazAstra (A. hemacaMdra) prakAza - 4 zloka 117, pR. 144 kha) sAmyazataka (saM. DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ema.e.pIecaDI.sAhityaratna) pR. 10 168) AtmanaM bhAvayannAbhi ... vizuddha dhyAna saMtatIm // bhAvanA bhavanAzinI 14 mu. (aruNavijayajI) pR. 10 169) ka) maitrI pareSAM hitaciMtanaM........ duSTadhiyAmupekSA / / bhAvanA bhavanAzinI (le. muni arUNodayajI) vyA. 8 mu. pR.22 kha) bhAvanA zataka :(saM. pU. DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ema.e. pIcaDI. sAhityaratna)- pR. 25 170) para hitA cintA maitrI, paraduHkhavinAzinI tathA karuNA... paradoSakSaNamupekSA / / - bhAvanA bhavanAzinI (muni. aruNa vijayajI) vyA.8 mu. pR. 17 171) yogazAstra - 4 /118 pR. 145 172) tatvabhAvanA : (A. amita gati) sAmAyika pATha zloka 1 (306) Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173) ciMtana kI cinagArI : (saM. munizrI ratnasena vijayajI) pR. 44 174) parikammeti vA bhAvaneti vA - bRhatkalpabhASya - bhA. 2, gA. 1285 kI vRtti pR. 397 175) bhAvanA bhava nAzinI : (aruNa vijayajI) vyA. 14 pR. 13 176) ka) yogazAstra - 2 / 20, pR. 26 kha) tatvadohana - pR. 131 177) zAMtasudhArasa : (upAdhyAya vinaya vijayajI) 13/3 pR. 374 178) ka) khAmemi savve jIvA, savve jIvA khamantu me| mittime savvabhUesu, veraM majhaM na keNai / / Avazyaka sUtra - adhyayana 4 kSamA zramaNA sUtra pR. 91 kha) trailokya dIpaka - maMtrarAdhirAja : (bhadraMkara vijayajI) pR.487 179) ka) mA. kArSItkoDapi pApAni mA ca... matimaitrI nigadyate // yogazAstra : (A. hemacaMdra) caturtha prakAza - gAthA 118 kha) Samya Sataka (Edited by - Dr. Dharmashilaji M. M.A. Ph.D.) Gatha 74 Page 27 180) ka) jJAtAdharma kathAGgasUtra (saM.madhukara muni) 8/2/7-218 kha) jaina tatva prakAza (pU. zrI. amola RSijI) pR. 5,6 181) anubhava amRtakuMbha yAne bhadraMkara vijayajInAM sAnidhyanI divya paLo / (le. bAbubhAI kaDIvAlA) pR.49 182) ka) dazavaikAlika : (yuvAcArya madhukara munijI) pR. 130 kha) gItA - 5/7 183) ka) dazavaikAlika : (madhukara muni) a.4, gA. 10 pR. 133 kha) AcAramaNi maMjUSA - TIkA - bhA.1 pR. 300 184) sevija dhammamitte vihANeNaM ........ / paMcasUtra (le. ciraMtanA cArya ) 185) apAstAzeSa, doSANAM.... sa: pramodaH prakIrtitaH // yogazAstra : A. hemacaMdra - caturtha prakAza gA. 119 (307) Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186) ka) pramodo guNapakSapAta: yogazAstra : (A. hemacaMdra) 7/11/349 kha) zAMtasudhArasa : (upAdhyAya vinaya vijayajI) 13/3 pR. 374 187) amUrta - ciMtana : (yuvAcArya mahAprajJa) pR. 97-99 188) jIvana zreyaskara pAThamAlA - merI bhAvanA gA. 11,12 pR. 327-328 189) guNaparyAyavad dravyam - tatvArtha sUtra - a. 5, sU. 37 190) yatraiva yo dRSTaguNa: sa tatrakumbhAdivat niSpratipakSametat / syAdvAda maMjarI : (A. hemacaMdra) zloka 9 pR. 67 191) sadravyalakSamaNa - tatvArtha rAjavArtika : (bhaTTAkalaMka deva) bhA. 2 a.5 sU. 29, pR. 494 192) ka) utpAdavyaya dhrauvyayuktaM sat - tatvArtha rAjavArtika : (bhaTTAkalaMka deva) bhA.2, a.5, sUtra 30, pR.494 kha) dravyaM sallakSaNakaM utpAdavyaya dhruvatvasaMyuktaM .... bhaNati sarvajJAH / / paMcAstikAya TIkA(zrI. bra. zItala prasAdajI - paMcAstikAya TIkA) zrI bra. sItalaprasAdajI)- prathama bhA. zloka 10 pR.53 193) guNApurAo - nivasaI ... na dullahA tassa riddhiio|| - guNAnurAga kulaka (zrI jinaharSa gaNi mahArAja) pR. 25 194) te dhannA te punnA, tesu paNAmo... hoi appavarayam - guNAnurAga kulaka : (zrI. jinaharSagaNi) pR. 26 195) kiM bahuNA maNieNaM, kiM vA tavieNa.. sikkhaha sukkhANa kulabhavaNaM / guNAnurAga kulaka : (zrI. jinaharSa gaNi) pR.27 196) soUNa guNukkarisaM, annassa... parAhavaM sahasi savvattha / / guNAnurAga kulaka : (zrI. jinaharSa gaNi) pR. 28 197) jJAtAdharma kathA : (yuvAcArya madhukara muni) 1/8/14 pR. 217 198) parAtmaniMdAprazaMse sadsadguNAcche danobhdAvane ca nIcairgotrasya // tatvArtha sUtra : umAsvAtI - SaSTho'dhyAya: sU.24 199) ciMtana kI cinagArI : (bhadraMkara vijayajI) pR.82, 83 (308) Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200) jIvana dharma (le. vizvasaMta ujjvalakumArIjI mahArAja) pR. 69 201) karmagraMtha - bhAga 5 (devasUri viracita - svopajJa - TIkAyukta) gA. 83 202) guNasthAnakramAroha - saTIka (le. zrImAna ratnazekhara sUrikRta) gA. 38 kI vRtti kA 29 203) dIneSvArteSu bhIteSu yAcamAneSU jIvitam / pratIkAraparA buddhiH, kAruNyamabhidhIyate / / yogazAstra : hemacaMdrAcArya - prakAza 4, zloka -120 pR. 145 204) icchAU AgAsasamA aNantiyA - zrI uttarAdhyayana sUtra a. 9, gA. 48 205) savva - jIvAvi,icchAnti, jIviuM na marijiuM / / tamhA pANi - vahaM ghoraM, nigganthA vajjayanti NaM / / dazavaikAlika sUtra : a.6, gAthA 11 206) jaina siddhAMta koza - khaMDa - 2, pR. 14,15 207) jIvana dharma : (pravacanakAra -vizvasaMta pU. ujjvalakumArIjI mahArAja) pR.114 208) jIvana dharma : (pravacanakAra vizvasaMta pU.ujjvalakumArIjI mahArAja) pR. 63 209) sarala bhAvanAbodha : (le. gaNeza munijI zAstrI) pR.157 210) tulasI padAvalI - pada 111 211) tulasI graMthAvalI - 3 / 115 212) uttarAdhyayana sUtra :(yuvAcArya madhukara muni)- a. 9 213) maitrI pareSAM hitacintanaM.. jihIrvatyapekSaNaM duSTadhiyAmupekSA / / zAMtasudhArasa :(vinaya vijayajI mahArAja) prakaraNa 13, gA.3, pR. 374,375 214) amUrta - ciMtana : (yuvAcArya mahAprajJa) pR. 100, 106 215) krUrakarmasu niHzaMkaM, devatA - guru - nindiSu AtmazaMsiSu yopekSA, tanmAdhyasthyamudIritam / / yogazAstra : (A. hemacaMdra) caturtha prakAza zloka - 121 pR. 145, 146 216) puNyasya phalamicchanti, puNyaM necchanti mAnavA : / (309) Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalaM pApasya necchaMti, pApaM kurvanti sAdarAH // ujjvalavANI (saM. pU. DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ema.e. pIcaDI.) pR. 19 217) yoDapiM na sahate hitamupadezaM... kuruSe jinasukhalopaM re|| zAMtasudhArasa (zrI vinaya vijayajI) geyASTaka, zloka 3 pR. 464 218) ka) prakIrNaka ArAdhanA - 2, 802, 809 kha) jJAnasAra -gAthA 209 pR. 397 ga) bhagavatI ArAdhanA - pR. 206 219) ka) bhAvanA yoga-eka anuzIlana : (pU. A. AnaMdaRSIjI mahArAja) pR. 357 kha) yogazAstra : (A. hemacaMdra) zloka 122, pR. 146 ga) jJAnArNava - sarga 27 - zloka 15 - 19 pR. 260, 261 gha) jaina yoga graMtha catuSThya yogabiMdU - gAthA 402-406, pR. 193, 194 Da) pAtaMjala yoga zAna - sUtra 1/33 220 ka) jIvAjIvo tathA puNyaM paapmaashrvsNvro| bandho vinirjarAmokSo. nava tatvAni tanmate // SaDdarzana samuccaya : haribhadra sUri - gA. 47, pR. 201 kha) sacitra jaina tatva darzana bhA. 1, pR. 28 - 33 221) jaina darzana svarUpa aura vizleSaNa : (le. deveMdra muni zAstrI) pR. 87 222) ka) sarva darzana saMgraha : (mAdhavAcArya) prastAvanA pR. 35 kha) SaDdarzana samuccaya : (haribhadra) gA. 49, 50, pR. 213, 269 ga) jaina darzana manana aura mImAMsA : (le. muni nathamala) pR. 141 223) vicAroM ke AyAma : (le. saubhAgyamalajI jaina) pR. 233 224) maMgalamaya namokAraeka anuciMtana : (DaoN. nemicaMdra zAstrI) pR. 34,35 225) jaina darzana ke navatatva - hindI : (le. pU. DaoN. DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ema.e.pIcaDI) pR. 12 226) maMgalamaya NamokAra eka anuciMtana : (DaoN. nemicaMdra zAstrI) pR. 34,35 227) nirvANa mArgarnu rahasya : (le. bhogIlalAla gI. zeTha) pR. 30 (310) Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228) namo siddhANaM pada samIkSAtmaka parizIlana : (sAdhvI DaoN. dharmazIlarAjI mahArAja ema.e. pIcaDI.) pR. 85, 86 229) jaineMdra siddhAMta koza - bhAga 3 pR. 507 230) namo siddhANaM pada, samIkSAtmaka parizIlana : (DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ema.e. pIcaDI.) pR. 86 231) namo siddhANaM pada, samIkSAtmaka parizIlana : (DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ema.e. pIcaDI.) pR. 85-90 232) tatvArthadhigama bhASya - adhyAya1, gA. 35 233) paMcAdhyAyI - uttarArdha zloka 11 234) tatvArtha sUtra : (upAdhyAya zrI kevalamuni) sU. 34,325 pR. 68 235) jaina siddhAMta koza - bhA.ra. (jineMdra varNI) pR. 507 236) dhavalA : (kuMdakuMdAcArya) a. 13, gA. 5 237) namo siddhANaM pada samIkSAtmaka parizIlana : (DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ema.e. pIcaDI.) pR. 88 238) tatvArtha sUtra : (upAdhyAya kevalamuni) pR. 68, 72 239) trailokya dIpaka - maMtrAdhirAja : (bhadraMkara vijayajI) pR. 42- 59 240) ka) jaina tatva prakAza : (le. amolaka RSIjI mahArAja) pR. 376-380 kha) trailokya dIpaka - maMtrAdhirAja : (bhadraMkara vijayajI) pR. 43-59 241) maMgala maMtra NamokAra eka anuciMtana : (nemicaMdra zAstrI) pR. 103 242) bhAratIya darzana : (DaoN. rAdhAkRSNana) pR. 275 243) samayasAra : (kuMdakuMdAcArya) gA. 3, 4 244) samaya sAra : (kuMdakuMdAcArya) gA. 38 245) samayasAra : (kuMdakuMdAcArya) gA. 73 246) samayasAra : (kuMdakuMdAcArya) gA.155 247) samayasAra : (kuMdakuMdAcArya) gA. 201 (311) Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248) yoga sUtra : (A. hemacaMdra) samAdhipAda sU.2 249) ka) yoga sUtra : (hemacaMdrAcArya) sAdhana pAda, sU. 29 kha) maMtrAdhirAja : (bhadragupta vijayajI) bhA.2, pR. 329 250) jaina dharma kI maulika udbhAvanAe~ - pR. 140 251) yogasUtra, sAdhana pAda - sUtra 331 252) namo siddhANaM pada : samIkSAtmaka parizIlana : (DaoN. dharmazIlAjI mahArAja) pR.50 253) yogasUtra - sAdhana pAda - sUtra - 32 254) Asana - prANAyAma - mudrA baMdha pR. 61 255) apanA darpaNa, apanA biMba - pR. 55 256) yogasUtra : (hemacaMdrAcArya) vibhUtipAda sUtra 1 257) yogasUtra : (hemacaMdrAcArya) vibhUtipAda sUtra 2 258) trailokya dIpaka : mahAmaMtrAdhirAja - pR. 515 259) ka) yogasUtra : (hemacaMdrAcArya) vibhUtipAda - sU. 3 kha) namo siddhANaM padaH samIkSAtmaka parizIlana : (DaoN. dharmazIlAjI mahArAja, ema. e., pI.eca.DI) pR. 94-97 260) prajJApanA sUtra : sUtra 12-2 usakI TIkA 261) ka) ArAdhanAnI vaijJAnikatA pR. 122 kha) sacitra jaina tatvadarzana - bhA 2, pR. 49 262) mIThI mIThI lAge che mahAvIra nI dezanA : (le. muni prakAzacaMdrajI) pR. 239 263) dhavalA : (kuMdAkuMdAcArya) a.1, gA. 1 264) dhavalA : (kuMdakuMdAcArya) a.1, gA. 4 265) dhavalA : (kuMdakuMdAcArya) a.1, gA. 136 266) ka) paMcasaMgraha prAkRta adhikAra a.1, gA. 183 kha) dhavalA : (kuMdakuMdAcArya) a. 2, gA. 48 267) ka) gommaTa sAra : (kuMdakuMdAcArya) jIvakAMDa - a.2, gA. 6 (312) Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kha) tatvArtha sUtra : 2-6 auzra usakI TIkA 268) sarvArtha siddhi - a. 2 gA. 6 269) bhagavatI sUtra : (saM. madhukara muni) zataka 1/6/2/8 270) apanA darpaNa apanA biMba : yuvAcArya mahAprajJa) pR. 177 271) ka) trailokya dIpaka - namaskAra maMtra pR. 400 kha) navakAra zaraNaM mama : (le. hemacaMdra sAgara sUri) pR. 2-5 272) raNayajJa : (kavi premAnaMda) kaDavU 11 kaDI 10 273) maikabetha nATaka : (zeksapIyara) sArAMza 274) jainArAdhanAnI vaijJAnikatA : (le. DaoN. zekharacaMdra jaina) pR. 15 275) mahAmaMtra nA ajavALAM - pR. 60-66 276) namo siddhANaM pada, samIkSAtmaka parizIlana : (DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ema.e. pIcaDI.) pR. 107 277) ka) namo siddhANaM padaHsamIkSAtmaka parizIlana : (DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ema.e.pIcaDI.) pR. 74-76 kha) lezyA vibhAga : (mohalanalAla bAMThiyA) ga) jaina viSayaka koza graMthamAlA 1966 278) prazamarati prakaraNa - gA. 34, pR. 30 279) ka) jaina stoka saMgraha pR. 30 . kha) haribhadra TIkA - 4 -6 ga) Avazyaka cUrNi 280) ka) sacitra jaina tatvadarzana bhAga 1, pR. 50-54 kha) dravyAnuyoga - khaMDa 3 (saM. kanhaiyAlAlajI kamala) pR. 1583 ga) bhagavatI zataka 1-6-2-8 281) jogapauttI lessA kasAyodayANuraMjiyA hoI / - gommaTasAra-jIvakAMDa, gAthA 490 282) jIva ajIva - pR. 116 (313) Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283) jaina sAhitya kA bRhad itihAsa - pR. 98 284) ka) uttarAdhyayana sUtra : (saM. madhukara muni) a. 34, gA. 3 kha) Agama aura tripiTaka : eka anuzIlana khaMDa - 1, pR. 416 285) trailokya dIpaka - namaskAra mahAmaMtra : (bhadraMkara vijayajI) pR. 400 - 402 286) ka) bahuAyAmI mahAmaMtra NamokAra - pR. 54 kha) namaskAra mahAmaMtra mahAtmya - pR. 43 287) A scientific Treatise ion Great Namokar Mantra Page 33 288) AtmAnuzAsana : (le. o. ana. upAdhyAya) pR. 141 289) eso paMca namokAro - ( mahAprajJajI) pR. 76 - 78 290) tIrthaMkara mAsika patrikA - NamokAra maMtra vizeSAMka : (saM. nemicaMdra jaina) pR. 51-54 291) jaina darzana ke navatatva hindI AvRtti : (DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ema. e. pIcaDI) pR. 416 292) tIrthaMkara mAsika patrikA - NamokAra maMtra vizeSAMka ( saM . nemIcaMda zAstrI) pR. 63 293) mahAmaMtra kI anuprekSA : (bhadraMkara vijayajI) pR. 28 294) tatvaM dharmasya suspaSTaM ... zamavRtterupAsanam / namaskAra ciMtAmaNi pR. 38 295) dIrghadarzI vizeSajJaH... paropakRtikarmakarmaThaH // yogazAstra prakAza - 1, zloka 55 296) paropakAra pajJe hi pumAj sarvastra netrAmRtAJjanam // dharmaratna prakaraNa (TIkA) 297) namaskAra ciMtAmaNi pR. 12 298) ka) dharmabiMdU - gAthA 4-6, pR. 12 kha) dharmabiMdU - gAthA 6-9 299) parArthasaMpAdanasya evaM sarvadharmAnuSThAnebhya uttamatvAt || dharmabiMdu (TIkA) 12 300) ka) dazavaikAlika sUtra : (saM. madhukaramuni) gA. 65 kha) jina cUrNi - pR. 160 (314) Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ga) agastya cUrNi - pR. 93 gha) hAri vRtti, patra - 157 Da) dazavaikAlika sUtra : (muni nathamalajI) pR. 63 301) jIvana dharma : (pravacanakAra - pU. pravartInI vizvasaMta ujjvalakumArIjI mahArAja) pR. 112 302) pibanti nadyaH svayameva nAmbhaH.... paropakarAya satAM vibhuutyH|| subhASita ratnAbhANDA gAm, zloka 170-pR.49 303) anuprekSA kiraNa : (bhadraMkara vijayajI) 1,2,3 pR. 3 304) navakAra maMtra tatkAla kema phaLe ? - pR. 26 305) zrI namaskAra mahAmaMtra nuM darzana - pR. 51 306) tatvArtha sUtra : (umAsvAti) a. 5, sU. 21 307) ka) jIvananI sarva zreSTha kalA - zrI navakAra : (bAbubhAI kaDIvAlA) pR. 139 kha) jaina yoga sAdhanA - pR.120 308) ka) jIvana jIvavAnI sarvazreSTha kalA : (bAbubhAI kar3IvAlA) pR. 15-16 kha) trailokya dIpaka - mahA maMtrAdhirAja : (bhadraMkara vijayajI) pR. 678-691 309) namaskAra mahAmaMtra kI prathA va kathAe~ : (muni - kizalAlajI) pR. 19 310) navakAra mimAMsA : (nemicaMdra jaina) pR. 22 311) maMtrAdhirAja navakAra maMtra : (A. bhadraMkara vijayajI) pR. 361 312) jaina maMtra sAhitya eka paricaya : mahAsatIdvaya - smRti graMtha : (saM. caMdraprabhA) pR. 127 313) mahAsatIdvaya smRti graMtha : (saM. caMdraprabhA) pR. 107 314) yogazAstra : (hemacaMdrAcArya) prakAza 1 , zloka 8 315) jJAnArNava - sarga - 38, zloka 1,2 316) cuMTeluM ciMtana - pR. 3 317) ka) jaina darzana : (le. DaoN. mohanalAla mehatA) pR. 345 kha) jaina dharma darzana : (le. DaoN.mohanalAla mehatA) pR. 413 (315) Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ga) jaina sAhitya kA bRhad itihAsa : (le. mohanalAla mehatA) pR. 107 318) ka) zrInavakArasAdhanA : (saM. bhadraMkara vijayajI) pR. 109, 110 kha) jaina paraMparA kA itihAsa : (le. yuvAcArya mahAprajJa) pR. 65 319) ka) sadguNa sAdhanA : (le. kuMdakuMda vijayajI) pR. 157 kha) madana vairAgya siMdhu : (saM. madanalAla goThI) pR. 8 ga) jIvananI sarva zreSTha kalA zrI navakAra (bAbubhAI kaDIvAlA) pR. 133-136 320) maMgalamaya NamokAra - eka anuciMtana : (DaoN. nemicaMdra jaina) pR. 90-91 321) ka) caraNa karaNAnuyoga - bhAga 1 (saM. muni zrI kanhaiyyAlAlajI kamala pR. 1,2 kha) upadeza taraMgiNI - pR. 10 323) ka) jIvananI sarva zreSTha kalA -zrI navakAra : (le. bAbubhAI kar3IvalA) pR. 14,15 kha) namaskAra ciMtAmaNi : (bhadraMkara vijayajI) pR. 10 324) dravyAnuyoga : (pU. zrI. kanhaiyAlAlajI mahArAja kamala) pR. 5 325) zrImad rAjacaMdra - pR. 11 326) navakAra karegA rakSA : (le. paM.harSasAgarajI) pR. 20,21 327) jIvananI sarva zreSTha kalA zrI navakAra : (bAbubhAI kar3IvAlA) pR. 13-15 328) namo siddhANaM padaH samIkSAtmaka - parizIlana : (DaoN. dharmazIlAjI mahArAja) ema.e.pIcaDI.) pR. 122 329) jIvananI sarvazreSTha kalA zrI navakAra : (bAbubhAI kar3IvAlA) pR. 95-99 330) jIvananI sarva zreSTha kalA zrI navakAra : (bAbubhAI kar3IvAlA) pR. 100 331) namo siddhANaM pada : samIkSAtmaka parizIlana : (DaoN. sAdhvI dharmazIlAjI mahArAja ema.e. pI.ecaDI) pR. 122 332) jIvananI sarva zreSTha kalA zrI navakAra : (le. bAbubhAI kar3IvAlA) pR. 20 333) namo siddhANaM padaH samIkSAtmaka parizIlana : (sAdhvI DaoN. dharmazIlAjI mahArAja ema.e. pIecaDI) pR. 126-131 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334) ka) sAmAIka sUtra - zakrastava - pR. 2 kha) sAmAIka sUtra - logassa sUtra - pR. 10 335) jIvananI sarvazreSTha kalA zrI navakAra : (bAbubhAI kar3IvAlA) pR. 13,14 336) jIvananI sarvazreSTha kalA zrI navakAra : (bAbubhAI kar3IvAlA) 337) jIvananI sarvazreSTha kalA zrI navakAra : (bAbubhAI kar3IvAlA) pR. 2-6 338) ka) namo siddhANaM pada samIkSAtmaka parizIlana : (DaoN. dharmazIlAjI mahArAja, ema.e. pIecaDI) pR. 135 kha) jIvananI sarvazreSTha kalA zrI navakAra : (bAbubhAI kar3IvAlA) pR. 8 339) navakAra maMtra kA camatkAra, pratApa kathA kaumudI - bhAga 2, pR. 63 340) namaskAra mahAmaMtrAnAM dRSTAMto : (munirAja zrI kuMdakuMda vijayajI) pR.51 341) parameSThi namaskAra - pR. 84-86 342) maMtra vijJAna ane sAdhana rahasya : (le. vizvazAMti cAhaka) pR. 14,15 343) prAkRta bhASA aura sAhitya kA samAlocanAtmaka itihAsa :(le. nemIcaMdra zAstrI) pR. 238 344) yogasUtra - sAdhanA pAda - 2, sUtra 35,pR. 58 345) uttarAdhyayana sUtra - a.3, gA. 12 346) trailokya dIpaka - mahAmaMtrAdhirAja : (le. bhadraMkara vijayajI) pR. 605, 606 347) jIvananI sarvazreSTha kalA zrI navakAra : (DaoN.nemIcaMdra zAstrI) pR. 56,57 348) zuka rahasya - upaniSada, kRSNa yajurvedayi upaniSada - aMka (kalyANa vizeSAMka 1949) khaMDa 2 349) ka) jIvananI sarva zreSTha kalA zrI navakAra : (bhadraMkara vijayajI) pR. 58, 29 kha) sadguNa sAdhanA : (kuMdakuMda vijayajI) pR. 157 (317)