Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ara O.R I. SERIES No.-184 zrIyajJezvaradIkSitaviracitam alaGkArarAghavam prathamo bhAgaH ALANKARARAGHAVAM OF YAJNESVARADIKSITA PART-I Critically Edited by VIDWAN DR. T. V. SATHYANARAYANA, M.A., Ph.D. MYSORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE UNIVERSITY OF MYSORE MYSORE 1997 Price : Rs. 48-00
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNIVERSITY OF MYSORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES-184 maisUruvizvavidyAnilayaH prAcyavidyAsaMzodhanAlayagranthamAlA-184 zrIyajJezvaradIkSitaviracitam alaGkArarAghavam prathamo bhAgaH ALANKARA RAGHAVAM OF SRI YAJNESVARA DIKSITA PART-I prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH, maisUru ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE, MYSORE 1997
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ FIRST EDITION 1997 Copy Right : Oriental Research Institute, Mysore Copies 1000 Published by : Oriental Research Institute University of Mysore Mysore-570005 Printed at: SAMSKRITA SAHITYA SADANA 1040, Devaparthiva Road, Chamarajapuram Mysore - 570004
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ maisUruvizvavidyAnilayaH prAcyavidyAsaMzodhanAlayagranthamAlA-18 zrIyajJezvaradIkSitaviracitam alaGkArarAghavam prathamo bhAgaH pradhAnasampAdiko viduSI DA. hec. pi. devakI, em, e., pihec.Di, alaGkArazAstravidvat prAcyavidyAsaMzodhanAlayasya nirdezikA snAtakottarasaMskRtAdhyayanasaMzodhana vibhAgasya pravAcikA mukhyA ca mAnasagaGgotrI, maisUru prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH, maisUru 1997 ..
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNIVERSITY OF MYSORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES-184 ALANKARA RAGHAVAM OF SRI YAJNESVARA DIKSITA PART-I General Editor: Vidushi, Dr. H. P. DEVAKI, M.A.,Ph D., Alankarashastravidwath Director, Oriental Research Institute, Mysore and Reader and Chairman Department of Studies in Sanskrit Manasagangotri, Mysore ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE MYSORE - 570 005 1997
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ maisUruvizvavidyAnilayaH prAcyavidyA saMzodhanAlayagranthamAlA - 184 zrIyajJezvaradIkSitaviracitam alaGkArarAghavam . prathamo bhAgaH sampAdakaH pratibhApaTuH, vedasukta vidyAsAgaraH, vedavidyAnidhi vidvAn DA. Ti. vi. satyanArAyaNa, ema.e. pichec, Di, alaGkAravyAkaraNazAstravidvAn, saMskRta kovidaH sahAyakasaMzodhakaH-I prAcyavidyA saMzodhanAlayaH, maisUru prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH, maisUru 1997
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNIVERSITY OF MYSORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES-184 ALANKARA RAGHAVAM OF SRI YAJNESVARA DIKSITA PART-I Editor: 'Prathibhapatu', 'Vedasuktavidyasagara', 'Vedavidyanidhi' Vidwan, Dr. T. V. SATHYANARAYANA, Alankara-Vyakarnashastra Vidwan Samskrita Kovida Senior Research Assistant Oriental Research Institute, Mysore M.A., Ph.D. ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE MYSORE-:70 005 1997
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ FOREWORD It is generally accepted that a very few languages of the world equal the marvels of the rich oriental language, Sanskrit. Its contribution to all branches of learning is unique. The century old Oriental Research Institute of Mysore is well known for preservation and publication of rare Sanskrit manuscripts. This prestigeous institute is presenting one more publication, entitled 'Alankara Raghavam - Part 1.' The second 'part of this novel work has already been published in the year 1991 itself by the same institute. Both are the outcome of the scholarly task of Vidwan Dr. T. V. Satyanarayana a a Senior Research Assistant in the Oriential Research Institute. The extensive work Alarkararagbavam is divided into two parts. The first part which is being published now begins with a critical introduction to Alankarasastra. The elaborate treatment of Nayaka, Kavyanirupanam, AbhidbaLakshana-Vyanjapa are discussed in detail. In addition to this the other fundamental topics of Alankarasastra such as Vitti, Riti, Dhvani and Kavyaprabhedas, Rasas, Dosas and Gunas are treated briefly and effectively. He also bring the ten varieties of Rupaka under the heading Natyaprakarana. In all these contexts the author Yajnesvara Dixita exhibits his outstanding scholarship.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ viii The Alankara Raghavam-Vol. 2 which is published first before the first volume for technical reasons, enumerates 6 sabdalamkaras and 78 arthalankaras. In these two volumes of Alankara Raghavam the author, instead of presenting a mere epitome of the fundamental doctrines of Alankarasstara, reviews the opinions of other rhetoricians popular by his time. Of course, Yajnesvara Dixita is influenced by Bharata, Bhamaha, Dandin, Rudrata, Vamana, Anandavardhana, Mammata, Ruyyaka and other famous works on Alankarasastra. Still, he does not blindly admit the view of others. He also quotes from Rasarnavasudhakara of Singabhucala and Sahityacintamani of Viranarayana. Another notworthy point that draws our attention is that the illustrative verses appearing as examples in the whole work are his own compositions. They glorify the ideals and adventures of the epic hero Srirama. The other works of Yajnesvara Dixita are Alankarasuryodaya: Alamkararatnakara, Kavyaprakasa-tika. This versatile writer has also composed 'Sastracudamani', which is a critique on Tattvacintamani of Gangesopadhyaya. But, unfortunately the works of Yajnesvara-Dixita remained unpublished for a long time. Due to tireless efforts of Dr. T. V. Satyanarayana, this precious work on Alankarasastra is able to reach the lovers of literature.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ix Vidwan Dr. T. V. Satyanarayana richly deserves our appreciation for his endeavour to collate the manuscripts from Adyar Library, Chennai, and other libraries of our country. The Vice-Chancellor of Mysore University Prof. M. L. Madaiah, who has been the source of inspiration for bringing out the very rare works of Sanskrit, richly deserves our deep gratitude. Thanks are due to the Registrar Prof. V.G. Talvar, Deputy Registrar Sri Poorpadanda, our finance officer Sri Mahadevaswamy, Mr. Siddegowda Director, University Printing Press and other officials of the University who have extended their helping hand in the pursuit of academic activities of the Institute. I acknowledge the sincere efforts of 'Samskrita Sahitya Sadana Printing Press' in bringing out this book attractively in time. (Mrs.) Dr. H. P. DEVAKI Director Oriental Research Institute Mysore 14-7-1997
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA mahadidaM pramodasthAnaM yat alaGkArarAghavAkhyo'yaM granthaH prakAza nIyata iti / etAdRzAH naikavidhAH granthAH prAcyavidyA saMzodhanAlayAt prakAzitAH iti ca / viditameva sarveSAm ayaM saMzodhanAlayaH AzatavarSebhyaH tryazItyadhikazatasaMkhyAkAn (183) granthAn prAkAzayat iti / ayaM ca caturazItyadhikazatasaMkhyAka : (184) idAnIM prAkAzyaM nIyate / santi cAsmin granthAlaye ekAdaza saMkhyAkAH vidvAMsaH / te ca bhArate saccArya hastapratIH saGgRhNanti / saGgRhItAnAM hastapratInAM rakSaNaM atra kriyate / mukhyAH sarvajanopayuktAH granthAH ye vartante tAn granthAn vidvAMsaH sampAdayanti / vidvadbhiH sampAditAH granthAH asmAt saMzodhanAlayAt prakAza nIyante / prakRte prakAzapadaM nIyamAno'yam alaGkArarAghavAkhyo granthaH / asmin granthe bhAgadvayaM vartate / dvitIyabhAgaH SaDvarSebhyaH prAgeva mudritaH / prathamaH bhAgaH idAnIM prakAzapadaM nItaH / granthasyAsya racayitA yajJezvaradIkSitaH kaviH / sa tu svagranthe svayameva stranAma nirdiSTavAn / ayaM ca kaviH alaGkArazAstre tathA nyAyazAstre ca pravINaH / 'bhagavataH rAmasya svapnapreraNayA grantho'yaM mayA racita:' iti kaviH svasyAnubhavaM svayameva granthe prakaTIkaroti / yathA rAmAjJayA svamanirUDhayA me vinirmite'laGkatirAghave'smin /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ xi na yuktidaurbalyamudAhRtInAM na mAndyamityAdarayantu santaH // 7 // ayaM ca kaviH rAmabhaktaH / rAmAnugrahapAtraM ca / samagragranthe sItArAmayoH eva nAma smarati / dRSTAntatvena gaveva svIkaroti / rAmanAmAGkitatvAdeva aya granthaH sarvaiH AdaraNIyaH iti kaviH svAhaGkAra khaNDayati / yathA sambhavatsvapi doSeSu rAmanAmAGkanAdiha / granthe supuruSaiH samyak yujyate kartumAdaraH // 8 // . anena svakRtagranthena na kevalam alaGkArazAstrajJAnam api tu vargAdiprayojanazcAstIti vadati / yathA ___" tathAhi alaMkArazAstreNa guNadoSAlaMkArasvarUpe nirUpyamANe vede'pi sAlaMkAra nirdoSArthajJAnaM phalati / tena vedArthAnuSThAne svargAdisiddhiH prayojanam / " zrIrAmabhakto'yaM kaviH nAyakanirUpaNasandarbhe evaM vadati zrIrAmacandraM svakRteH kavIzaH . yo nAyakaM nAyakamAtanoti / / sa eva saivAtra kRtizca dhanyA tasyaiva loke saphalaM ca janma // 53 // kAvyaprakaraNe vRttinirUpaNasandarbha lakSaNAvRtteH lakSaNakathanAvasare ekAvalIkAroktaM kAvyaprakAzikA roktaM sAhityacintAmaNikAroktaM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ xii zAlikanAthoktaM tatvacintAmaNikAroktaM ca lakSaNAlakSaNam anUdya khaNDayati / etaiH sarvairapyuktaM , lakSaNam asamIcInamityuktvA svamatamevaM nirUpayati - 'guNayoganimittattve sati uttamakAvyatvAprayojakaprAdhAnyavattve sati paratra parazabdasya prayoge lakSaNA' iti / mahAkAvyaprabandhanirUpaNaprakaraNe mahAkAvyalakSaNamevaM nirUpayati kaviH 'nagarArkazailacandrArkodayodyAnajalakrIDAmadhupAnaratotsavavipra-. lambhavivAhakumArodayamantradUtaprayANAdinAyakAbhyudayarUpASTAdazavastuvarNanAtmakatvaM mahAkAvyasvam ' iti / nATyaprakaraNe nATakaM prakaraNaM bhANaH prahasanaM DimaH vyAyogaH samavakAraH vIthI aGkaH IhAmRgaH iti yAni dazarUpakANi prasiddhAni teSAM sameSAmapi saMkSepeNa sundaratayA lakSaNAni kathitAni / mukhasandhiH pratimukhasandhiH garmasandhiH vimarzasandhiH nirvahaNasandhiH iti ye prasiddhAH paJca sandhayaH teSAM lakSaNaM svarasatayA saMkSepeNa vATyapakaraNe nirUpitam / cakSu prItirmanassaGkalpapralApajAgarakAzyoratilajjAtyAgasabjvaronmAda - mUcrchanamaraNAnIti dvAdazAvasthAH prsiddhaaH| rasaprakaraNe etAsAM dvAdazAvasthAnAM svamvarUpaM sodAharaNaM pratyekaM hRdayakramatayA nirUpitam / guNAnAM samyagvivekAya doSaprakaraNe kAvyadoSAH niruupitaaH| zabdadoSAH arthadaMSAzca pratyeka sadRSTAntaM vivRtAH / kAvyaguNAn ekatra saGgaTa 'bahuvidhAH guNAH vartante' iti uktvA zleSaprasAdAdi trayaM viMzati (2) guNAnAmapi vivaraNaM pratyekaM sadRSTAntam u.pAditam /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ xiii evaM guNaprakaraNAntaH prathamaH bhAgaH / dvitIyabhAge alaGkArasAmAnyalakSaNamuktavA SaD zabdAlaGkArAH ekonacatvAriMzadadhikadvizatArthAlaGkArAzca (239) nirUpitAH / etAdRzamatya pUrva sarvopayuktaM sujJeyaM sumadhuram alaGkArarAghavAkhyaM granthaM nirmAya rArAjyate'yaM yajJezvara dIkSitaH / granthasyAsya saMzodhakaH sampAdakazca vidvAn DA. Ti. vi. satyanArAyaNa: / sa tu na kevalaM granthamimaM sampAditavAn kintu adhyetRRNAM AnukUlyAya tatra tatra Avazyaka sandarbhe TippaNIzca racitavAn / mahatA prayatnena vaiduSya pUrNatayA ca sampAdana karmAnena vyadhAyi / ayamalaGkArazAstre ca nipuNaH / etena vidvatparIkSayoH tathA em. e. parIkSAryA ca prathamasthAnaM prApya suvarNapadakAni prAptAni / aneka bhASaNaspardhA bhAgamuvA bahumAnaM prAptavAn / anekAni lekhanAni saMskRta karNATakobhayamaH SayoH anena likhitAni mudritAni ca / anekadhArmikasaMsthAsu upanyAsAH anena kRtAH / asya vidvattAM tathA pratibhAM ca dRSTvA vividhamaGghasaMsthAH ' pratibhApaTuH ' ' vedasUktavidyAsAgara H ' iti prazastipradAnena imaM puraskRtavatyaH / anyacca pramodasthAnaM yat piheca. Di. padavI api anena svIkRtA iti / etAdRzAH vidvAMsaH asyAM saMsthAyAM karma kurvanti iti vaktuM santuSyati me manaH / anena mahAbhAgena sampAditena alaGkArarAghaveNa vidvajjanAH toSaM prApnuvantu ityAzA se'ham |
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ xiv asyAH saMsthAyAH idAnIntananirdezikAmahAbhAgA DA. heca. pi. devakI / eSA mahAbhAgA zAstrajJA susaMskRtA vidvastriyA ca / alaGkArazAstre prAptavidvatpadA / maisUruvizvavidyAnilayasya saMskRtavibhAge mukhyA c| svamAvasaralA iyaM mahAbhAgA sampAdanAdikarmasu viduSAM vizeSeNa protsAhadAyinI ca / asyAH adhikArAvadhau nekavidhAH granthAH sahRdayahastaM prApnuyuH iti ca AzAse'ham / sudhIvidheyaH -paNDitaratnam vedAntabhUSaNam vidyAvAcaspatiH vedAntasamarthaH * sacchAstravicakSagaH nyAyavedAntavidvAn Ar. ji. mALagI, em. e. dinAGkaH 28-7-97 upanirdezakaH maisUru-5 prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ upoddhAtaH sahRdayaraJjakasma kAvyasya svarUpakathanazAstram alaGkArazastram sAhityazAstram ityAdizabdaiH vyavahiyate / tasmin zAstre kAvyasya sarve viSayAH bharatAdArabhya jagannAthaparyantam atisUkSmatayA nirUpitAssanti / bhaneke AlaGkArikAH zAstre'smin anekAn granthAn rcyaamaasuH| paraM teSAM grantheSu aneke granthAH adyApi maprakaTitAH mAtRkAsveva santIti cintanIyo viSayaH / tAdRzeSu grantheSu alaGkArarAghavanAmakagrantho'pyekaH / tasya prakAzanamidAnI saMpannamiti tu modAvaho viSayaH / granthakArasya paricayaH alaGkArarAghavasyAsya granthasya kartA yajJezvaradIkSitaH / svayameva granthakAraH svanAma granthamadhye nirdizati / zabdAlaMkAranirUpaNAnantaraM zabdAlaMkAraprakaraNasamAptivAkye- iti zrIcarakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa viracite alaGkArarAghave zabdAlaMkAranirUpaNaM sampUrNamiti kathitavAn / anenedaM nizcitaM yat kRteramyAH racayitA yajJezvaradIkSitaH pitA koNDubhaTTAdhyAyaH tirumalayajvA'sya sodaraH AndhrapradezasthaH carakUrinAmakaH grAmaH janmabhUmirasyeti ca / 1j) alaGkArarAghava by Cerukuri Yajnesvara Diksita, son of Kondu. bbatta and brother of Tirumala Yajvan, C. 1600 A.D. [New Catalogus Catalogorum Vol. I.P. 296] ii) 'The Author is the son of Cerukuri Kondubhatta and i nephew of the famous Lakshmidhara, as a commentator of his son's 'Citrabandha Ramayana' composed in A.D. 1635.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ xvi . yajJanArAyaNa' iti nAmAntaramapyasyAsIn / SaDbhASAca ndrakAkAraH lakSmIdharaH asya yajJazvaradIkSitasya sambandhI / lakSmIdharo'yaM koNDubhaTTasya 'ziSyo'pyAsIt / yajJezvaradIkSitasya putraH veGkaTezvaraH / sa ca mahAn kavirAsIt / 'citrabandharAmAyaNam' nAmakaH zabdAlaGkArapradhAnaH kAvyagrandhaH anena racita iti granthakAravacasaiva jJAyate / He should have lived in 17th Century. [M. Krishnamachari Op Cit, p. 640] [Descriptive Catalogue of Sanskrit manu. scripts, Adayar Library vol-v Madras p 516-517 ] 1 This Yajnesvara Diksita was otherwise known as Yajnanara. yana also and under no.3774 another work of this author has been already described. [A Descriptive Catalogue of the Sanskrit manuscripts, Tanjore vol-ix, p. 3975-3978] 'SaDUbhASAcandrikA prAkRtavyAkaraNam-by Lakshmidhara-Burnell 43b. Oppert 3237-5689, 8308-II 3077 Rice 26 - [Catalogus Catalogorum Part.I p 679 ] 3) alaGkArarAghavaH -alam. by Cerukuri Yajnesvara Dixita. son of Cerukuri Kondubhatta and brother of Tiruvala Yajvan and a nephew of Lakshmidhara. [New Catalogus Catalo gorum - University of Madras, vol-I p. 402] ii) Yajnesvara was the son of Kondubhatta and nephew of Lakshmidbara of Cerukuri family. [HOCSL by M. K.) lakSmIdharaH -son of Yajnesvarabhatta pupil of Kondubhatta (Shadbhashachandrika) [Catalogus Catalogorum Part-I . p. 538] bi) sadbhAveGgitabandhubhUSacaturaH' iti cakrabandhodAharaNapadya evamuktam - 'atra kavi kAvyanAmanI nibaddhe / veGkaTezvaraH kaviH / bandharAmAyaNam / asmatputraveGkaTezvara kRtacitravandharAmAyaNasthAH citrabandhAH ete' iti / (p. 16) ii) citrabandharAmAyaNam-Kavya by Venkatesha Kavi-Burnell 158b Oppert-II. 1750,3332 [Catalogus Catalogorum Part-I p.187]
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ yajJezvaro'yaM svaputrakRtasya citrabandharAmAyaNasya vyAkhyAmekAM kRtavAnasti / . eSo'pyazaH asyaiva vacanena vijJAyate / evameva antassAkSyaM bahissAkSyaM ca anusRtya aneke granthAH racitAH iti jJAyate / alaGkArazAstre alaGkArarAghavam alaGkAra nUryodayaH, alaGkAraratnAkaraH, kAvyaprakAzaTIkA ceti itarAH kRtayaH' etasya / anena sAhityaratnAkaraH" ityanyaH kazcana , xvii ii) citra rAmAyaNa - Kavya in 6 sargas comosed in 1635 A.D., by Venkatesha Kavi son of Yajnesvara Dixita and grandson of Cerukuri Kondubhatta, Burnell 158b. Oppert II 1750, 3332. TD3772-73 [New Catalogus Catalogorum vol-vii p. 40] (i) 'rAmaM devaM dyAmAyAtam' iti kaGkaNabandhodAharaNapaye evamuktam -'citrahArAdibandhaH zeSAH citrabandharAmAyaNe eva draSTavyAH / eteSAmuddhAraprakAraH asmatkRtacitrabandharAmAya gavyAkhyAyAM draSTavyaH' iti / (p. 17 ) ii) He commented upon his son's 'Citrabandharamayana' [Descriptive Catalogue of Sanskrit manuscripts vol-ix P. Nos. 3975-3978. - iii) As a commentator of his son's 'Chitrabandharamayana composed in A.D. 1635. (Descriptive Catalogue of Sanskrit manuscripts, Adyar Library, vol-v. p. 516-517). (2) - +- j) He wrote 'Alankararaghava', 'Alankarasuryodaya' and a commentary on 'Kavyaprakasha' and lived about 1600 A.D. (History of classical sanskrit literature by M. Krishnamachari, p. 801) ii) alaGkArasUryodayaH by Cerukuri Yajnesvara Dixita son of Cerukuri Kondubhatta, (N.C.C. vol-I p. 299) iii) alaGkAraratnAkaraH alam by Yajnanarayana etc. (N.C.C. vol.I p. 296) (iv) kAvyaprakAzaTIkA - by Yajnesvarabhatta etc. (N.C.C. vol-iv) ( yajJezvara dIkSitasya - 'yajJezvarabhaTTa ' ityaparaM nAma AsIdityanena pramANena jJAyate ) Krishnayajvan's Raghunathabhupaliyam' as a similar work illustrating the greatness of 'Raghunatha naik' who ruled at "
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ xviii sAhityazAstragranthaH suracitaH ityapi jJAyate / zAstracUDAmaNiH iti tarkagranthaH vivaNojjjIvinI iti zAstracUDAmaNigranthasya vyAkhyAnAtmakaH granthazca etena kRtaH iti asya vacanenaiva parijJAyate / zAstra cUDAmaNi: gaNezopAdhyAyena viracitasya 'tattvacintAmaNi' nAmaka granthasya khaNDanAtmakaH pranthaH / taduktaM pranthakAreNaiva alaGkArarAghave tatra tatra -- 1) kAvyaprakaraNe abhighAlakSaNakathanasandarbhe ' tasmAt prAthamika vyutpattyanurodhAta kAryAnvite svArthe abhidheti siddham / prapaJcastu asmatkRte 'tasvacintAmaNikhaNDane zAstracUDAmaNI' draSTavyaH iti / ...... 2) kAvyaprakaraNe lakSaNa lakSaNa kathanasamaye.. zabdAt vyApAravizeSaM vinA saMbandho lakSaNetyapi paramArtha ityapi 'tattvacintAmaNikAraH' iti cenmaivam / mukhyatAtparyasyaiva vRtitvopapatau zakterapyucchedApattiriti dUSaNavistaraH zAstracUDAmaNau draSTavyaH' iti / - ...... 3) maGgalAcaraNaM yuktamiti samarthanasamaye upodghAtaprakaraNe 'prapaJcastvasmatkRtazAstra cUDANivivaraNojjIvinyayoH draSTavyaH' iti / - 4) upodghAtaprakaraNe adhyayanavidhireva alaGkArazAstrakartavyatAbodhakaM mUlapramANamavagantavyamiti kathanasamaye ' vivaraNojjIvinyAM tRtIya varNake C Tanjor at the end of the 17th century. There is Commentary by Sudhindra likewise are Sahityaratnakara' and 'Alankararatnakara' of Yajnanarayana. (Histry of classical Sanskrit Literature by M. Krishnamachari. p. 801 )
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ xix asmAbhiH bahuvidhA nirAkRtatvAt ityuktam / 'vivaraNojjIvinyAM pratyapAdIti draSTavyam' ityuktam / kathanavelAyAmevamuktam nyAmuktaM draSTavyam' iti / 9 tatraiva purataH punaH 5) arthAlaGkAraprakaraNe tadguNAlaGkAre citravarNa na rUpAntaramiti vastutastu citraM na rUpAntaramiti vivaraNojjIvi -- 6) arthAlaGkAraprakaraNe asaGgatyalaGkAre -- 'tatrApi niHzastravazvarUpaphalaM kartRgatameveti na kriyAphalayoH bhinnadezatvamityasma tatvacintAmaNikhaNDane zAstracUDAmaNau pratipAditatvAt' ityuktam / 4 - evametaiH granthoktapranthakAravacanaireva tattvacintAmaNigranthasya khaNDanAtmakaH 'zAstracUDAmaNiH ' 'vivaraNojjIvinI' iti taTTI kA ca yajJezvarakartRketi nizcitaM bhavati / mahAkAvya prabandhanirUpaNasamaye pranthakAreNa yajJezvara dIkSitena -'padya - kAvyaM raghuvaMzA smatkRtASTabhASArAmAyaNAdi / asargabandhamapi kAvyamiSyate / asargabandhaM vazastharAmAyaNa stotraratnAkarAdi / gadyapadyamayaM campUrityabhidhIyate / campUkAvyamasmatkRtacampUralAdi / gItagovindA smatkRtasaGgItarAghavAdikamapi campUkAvyabheda eva ityuktamasti / etadanusArAt aSTabhASArAmAyaNam ' nAmakaM pathakAvyaM, ' vaMzastharAmAyaNam stotraratnAkaraH' iti asargabandharUpastotradvayaM 'caspUranam, saGgItarAghavam' iti campUkAvyadvayaM ca yajJezvaradIkSitaH racitavAnastIti jJAyate / " (2)*
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ XX . adbhutarAmaH iti nATakamapyekamanena sunibaddhamiti alaGkArarAghave uddhatairvAkyairavagamyate / / etannATakaM nATya prakaraNasya udAharaNarUpaM nATakam | vidyAnAthena yathA pratAparudrIye nATakaprakaraNasya nATakamekamudAharaNatvena nirmitaM tathaiva anenA'pi kRtamiti jJAyate / asmin nATake rAma eva nAyakaH / sItaiva nAyikA / rAmasya parAkramAtizayaH samyak varNitaH atra / 'adbhutarAma ' nATakasya kartA yajJezvaradIkSitaH ityatra manthapramANameva mastinATakaprastAvanAyAM sUtradhAraH evaM vadati - 1) vinirmitaM zrIcara kUri koNDadhIvareNyayajJamaulinA / rasajJaramyarasapoSabhUSitaM prayujyatAmadbhutarAmanATakam // ( saharSam ) asmadabhinayakauzalAnurUpameva nATakamabhyanujJAtaM sAmAjikaiH / yatra cazrIrAmabhaktibhAjAM cetasi ramaNIyama khilalokAnAm / atyadbhutaM caritraM vinibandhaM sAdhu rAmacandrasya // iti / 2) nATakasamAptau - ' iti zrI carakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa viracite alaGkArarAghatre dazarUpaprakaraNaM sampUrNam' ityuktam / ataH ' adbhutarAmanATakakartA yajJezvaradIkSita ityavagamyate / 6 alaGkArarAghavam ' iti namakara gaucityam granthasyAsya 'alaGkArarAghavam' iti nAma aGkitam / atrApi grantha kAravacanameva pramANam / upodghAtaprakaraNasya Arambhe de
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxi rAmAjJayA svamanirUDhayA me vinirmite'laMkRti rAghave'smin / na yuktidaurbalyamudAhRtInAM na mAnyamityAdarayantu santaH // ityuktam / tathA - zabdAlaGkAraprakaraNasyAnte rAmAGkitaM jagati yaH zabdAlaGkArajAtamAdriyate / so'yaM vizabdo bhavati diganteSu vizrutaH puruSaH / FIND ityapyuktatvAt svapnakRta bhagavadrAmAjJAnusAreNaiva prantharatnamidam alaGkAra - rAghavam iti viracitamiti jJAyate / ananyarAmabhakto'yaM granthe sarvatra svabhaktimudAharaNeSu samAptivAkyeSu ca pradarzayati / diSmAtramudAhriyate / granthArambhe maGgalapadyeSu padyadvayaM yathA - 1) ArakSakaM bhaktajanAlayAnAm adhIzvarazvAvanimaNDalAnAm / ArAdhyadevaM nikhilAsurANAM dhAnuSkameka hRhi dhArayAmaH // 2) sapaGkApi kavervANI harinAmAMkitA yadi / sAdaraM gRhyate sadbhiH zaktimuktAnvitA yathA // arthAlaMkAraprakaraNasyAnte-- 3) arthAlaGkAramayaM prakaraNametaJjagatsu yaH paThati / rAmaprasAdato'yaM bhuvanAlaGkArabhAvamApnoti //
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxii 4) vAkpUjayAlaMkRtirAghavAkhyayA madIyayA dusskryaanypnndditaiH| salakSmaNo'yaM parivAraveSTito . . prINAtu rAmaH saha sItayA sdaa|| ityuktavAn / etena paramAtmani sItArAme acaJcalA bhaktirAsIdasyeti nizcitaM bhavati / etasmAdeva kAraNAdayaM sarvANyudAharaNAni rAmaparatvenaiva racayAmAsa / nAyakaguNavarNanasamaye-rAmaM stauti rAmacandrasuguNAnuvarNane saMtrasanti nigmaanyclaanypi| bhAratI mama kathaM pravartate tatra me'timahadeva sAhasam // iti / nAyakaprakaraNasamAptau rAmaprazaMsam evaM karoti / zrIrAmacandraM svakRteH kavIzaH yo nAyakaM nAyakamAtanoti / sa eva saivAtra kRtizca dhanyA tasyaiva loke saphalaM ca janma // iti / eSaH yajJanArAyaNaH rAmabhaktasya hanUmataH ananyabhakto'pyAsIt / ata eva bhasya granthasya ArambhikaM mAlapadya hanumatsaMbandhi evaM vidyate / tayathA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxiii saJjAtaM sphuTamaJjanApariNamadgarbhAntarAlAna kizcidvattu vareNyamastu satataM vaH zreyase bhUyase / mArtANDagrasane plutiM kRtavato yasya pracaNDAtmanaH tejovaibhavasambhavena bhuvane sarva vidhUtaM tamaH // iti / asya kAla: asau granthakRt svakIye anthe daNDI-rudraTa-vAmana-mammaTa-ruyyakarAjazekhara- vidyAnAtha-vidyAdharAdInAM nAmAnyullikhati / mammaTAdInAmalaGkAralakSaNAnyanUdya vimRzya khaNDayati / tatra tatra rasArNavasudhAkarakArasya zinabhUpAlasya sAhityacintAmaNikArasya vIranArAyaNasya ca matAnnudya khaNDayati / keSucidalakAreSu mammaTavidyAnAthAdInAM lakSaNAnyapi aGgIkaroti / pratAparudrIyaratnApaNavyAkhyAtuH kumArasvAminaH TIkAmapi vizeSataH anusarati / ata eva etebhyo'pyarvAcIno'yamiti pratibhAti / vIranArAyaNAnantaraM sthitAnAmAlaGka rikANAM nAmAni na sUcayatyayam / ataH varanArAyaNAntaramayaM bhvedityuuhyte| vIranArAyaNena 'sAhityacintAmaNiH' nAmakaH granthaH racito'sti / so'pyaprakaTita evAsti madhunA'pi / vIranArAyaNamya samayaH kri.za. paJcadazazatAbdyAH adibhAgaH iti vidvadbhiH nizcitaH / asya yajJezvara. 1 Sahityacintamani by Viranarayana. (catalogus Catalogorum, Part-I p. 715) sAhityacUDAmaNi (it is called as sAhityacintAmaNi ) in D.C. xxii. 8708 mys 304) is ascribed to Viranarayana who lived in the begining of the 15th century A.D. (History of Classical Sanskrit Literature by M. Krishnamachari, p. 800)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxiv. dIkSitasya kAlaviSaye viduSAmabhiprAyo'pi prakaTitaH / tadanusArAt ayaM ATTTTTTT: 972 it? Haracuga i hastaprAptisthAnam 29TER 117264 Fagyasfalzi) New Catalogus Catalogorum - Vol-I (Uni versity of Madras). ii) Descriptive Catalogue of Sanskrit Manu. scripts, Vol-VIJI, Oriental Research Institute, Mysore. 1 i) 22.EFTTTTea by Cerukuri Yajneswara Dixita son of Cerukuri Kondubbaita and brother of Tirumala Yajvan and nephew of Lakshmidbara, C. 1600 A.D. (NCC vol-I p. 402) ii) Yajnesvara Dixita was the son of Kondubhatta and nephew of Lakshmidhara of Cerukuri family, He wrote Alankararaghava, Alankarasuryodaya and a commentary on Kavyaprakasha and lived about 1600 A.D. (History of Classical Sanskrit Literature by M. Krishnamachari, p. 801) iji) The author is the son of Cerukuri Kopdubhatta and a nephew of the famous Lakshmidhara. As a commentator of his son's "Chitrabandha Ramayana' composed in A.D. 1635, he should have lived in 17th century. (M. Krishnamachari Op. cit. p. 640) Descriptive Catalogue of Sanskrit manuscripts in the Adyar library, vol-v p. 516-517) iv) Fagarataizu Kavya in 6 sargas composed in 1635 A. D. by Venkatesha Kavi son of Yajneswara Dixita and grandson of Cerukuri Kondubhatia. (New Catalogus Catalog rum, vol-vii-p. 40)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ I XXV iii) Descriptive Catalogue of Sanskrit manu scripts, Vol-V, Adyar Library, Madras. iv) Descriptive Catalogue of Sanskrit Manuscripts, Vol - IX, Saraswati Mahal Library, Tanjore. granthAH pramANabhUtAssanti / New Catalogue Catalogorum Vol-I 'pustake alaGkArarAghavasya hastaprati - ptisUcanAsti / 2 maisUrunAcyavidyA saMzotranAlayasya ( Oriental Research Institute) vivaraNAtmakapranthasUcyAH aSTamasaMpuDhe hastaprativiSayaH prakaTitaH / tadanusArAt atra vidyamAnA hastapratiH prAcInatamA tALapatramayI AndhralipisthA apUrNA ca / kevalazabdAlaGkArArthAlaGkArabhAgaH asti / zabdAlaGakAraprakaraNe kecana bhAgAH luptAH / anye kecana bhAgAH doSayutAzva vartate / AkSepAlaGkAraparyantameva granthasya samupalabdhiH / AkSepAlA re'pi samayaH bhAgaH nAsti / 6 , alaGkAra rAghabaH by Crukuri Yajnesvara Dixita son of Kondu - batta and brother of Thirumala Yajvan, C. 1600 A.D. Q. Rasarnava ( wrongly Sabdarnava ) Sudhakara and Sahityachintamani. Adyar-Burnell 54a (2Mss) M.T. 3927, 5491 Mysore. p. 296, Oppert 175 RVK 45, TD. 5132-5133. N.C.C. vol-I p. 296) 2 Descriptive Catalogue of Sanskrit Manuscripts, vol-VIII. Oriental Research Institute, Mysore. p. 498-499 and appendices p. 415
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxvi mAtra prataukhadakSajAnusthitavAmapadaM pAdodarAkalpitavAmaSaTkam / apasmRterAhitapAdamaGge praNaumi devaM praNidhAnavantam // iti 'maGgalapadyamasti / tataH arthAlaMkArA nirUpyante / nanu 'kAvyazomAheturalaMkAra' ityalaMkArasAmAnyalakSaNamiti rudraTaH iti granthasya Arambha bhvti| vakSyamANayoH prAkaraNikayoH vizeSapratipasyartha niSedhAbhAsa AkSepa.....sarvasvakAraH / ..... mapi vizeSaM vaktuM vakSyamANasya yati prati....... iti apUrNabhAgaH ante dRzyate / madarAs aDayAra, pustakamANDAgAre sthitA ekA 'hastapratistu saMpUrNA kargajapatramayI granthalipisthA ca / upoddhAtaprakaraNataH - guNaprakaraNaM yAvat anyabhAgaH upalabhyate / paraM zabdAlaGkAraprakaraNe kecana bhAgAH luptAH doSaprastAzca vidyante / madhye arthAlaMkAraprakaraNaM nAsti / luptamiti pratibhAti / granthArambhesajjAtaM sphuTamaJjanApariNamagarbhAntarAlAnavaM kizcidvastuvareNyamastu satataM vaH zreyase bhUyase / mAtANDagrasane pluti kRtavato yasya pracaNDAtmanaH tejovaibhavasambhavena bhuvane sarva vidhUtaM tmH|| 1 maGgalapadyamidaM pranthakArasya svakIya padyaM na / anyatra stotre paridRzyate / lipikAreNa likhitamiti pratibhAti / 2 'Descriptive Catalogue of Sanskrit manuscripts' in the Adyar library, vol-V, 1951-517, MSS No. 1619.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxvii iti majalaM pridRshyte| tasmAnnirUpitA guNAH / iti zrIcarakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa paNDitasArvabhaumena viracite alaGkArarAghave guNaprakaraNaM sampUrNam iti grnthprismaaptiH| talAvUrusarasvatImahalapustakabhANDAgAre dve hastapratI vartate / ekA 'hastapratiH devanAgarI lipyAtmikA kargajapatramayI sampUrNA'sti / atrApi saJjAtaM sphuTamaJjanApariNamaditi maGgalagyaM prArambhe dRzyate / upoddhAtaprakaraNataH guNaprakaraNaM yAvat samagraH granthabhAgaH uplbhyte| arthAlaMkArabhAgaH sampUrNo'sti / zabdAlaGkAramAge kecana bhAgAH doSapUrgAH vartante / atra arthAlaGkAraprakaraNena granthaparisamAptiH bhvti| guNaprakaraNAdikaM madhye vrtte| granthAntyaH evamasti-' iti zrIcarakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa viracite alaGkArarAghave arthAlaGkAraprakaraNa sampUrNam / arthAlaGkAramayaM prakaraNametajagatsu yaH paThati / .. rAmaprasAdato'yaM bhuvanAlaGkArabhAvamApnoti // vAkpUjayAlakRtirAghavAkhyayA - madIyayA duSkarayAnyapaNDitaiH / salakSmaNo'yaM parivAraveSTitaH prINAtu rAmaH saha sItayA saha // iti / Descriptive Catalogue-Tanjore, vol-1X, p. 3975
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxviii taJjAvUrupustakamANDAgArasya anyA hastapratiH' tAlapatrAtmikA AndhralipimayI pUrNA ca vrtte| granthArambhaH granthaparisamAptizca sarvo'pi devanAgarIhastaprativadevAsti / - asya granthasya sampAdanakramaH alakArarAghavasya hastapratisamupalabdhyanantaraM saMpAdanakAryamArabdhaM myaa| prathamataH maisUrupAcyavidyA saMzodhanAlayasya tALapatra svIkRtya yathAhastaprati pratikRti likhitavAnaham / atholaGkAraprakaraNam atra asamagrAmastIti dRSTyA manasi cintA smudbhuutaa| tasminneva samaye Catalogus Catalogorum tathA New Catalogous Catalogorum iti granthadvayaM mayA'valokitam / tatra madarAs aDayAra, pustakabhANDAgAre taJjAvUrusarasvatImahalapustakabhANDAgAre ca hastapratayaH samupalabhyante iti dRSTvA manasi harSaH saJjAtaH / sadya eva madarAstanna varupustakamANDAgArayoH vivaraNAtmakagranthasUnyau avalokya hastamativiSaya saMgrAhayAmAsa / tataH madarAsaaDayArpustakabhANDAgArAt saMzodhanAlayadvArA mUlahastapratimevAnAyya pratikRtim akaravam / tataH taJja ruparasvatIpustakamANDAgArAt mUlahastaprateH racitAM pratikRti (Transcription copy) saMzodhanAlayadvArA AnAyayAmAsa / paraM sA pratikRtiH (No. B. 5330 DST 32 Total number of pages 863) lipivyAkaraNAdidoSayutA''sIt / punazca tasmAdeva pustkbhaannddaagaaraa| dvayoH hastapratyoH maikrophilmapratIH ( Microfilm copies ) AnAyya saMpAdanakAryamArabdhavAn / madarAsUhastapratI arthAlaGkAraprakaraNaM vinA samagraH bhAgaH AsIt / zabdAlaGkAraprakaraNe'pi kecana bhAgAH luptAH Asan / maisUrusaMzodhanAlayasya hastapratau zabdAlaGkAraprakaraNam arthAlaGkAraprakaraNaM ca AstAm / taJjAvUhastapratyoH granthaH samagratayA''sIt / etAsA 1 Descriptive Catalogue-Tanjore, vol-IX, p. 3975
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxix . hastapratInAM sAhAyyAt asya saMpAdanakAryakaraNavelAyAM manasyekamAlocanaM samudbhUtam / atra alaGkAraprakaraNabhAgaH bahuvistRtatayA'sti / ataH bhAgam imameva pratyeka kRtvA bhAgadvaye saMpAdanaM karaNIyamiti / tadA samAlocaneyaM kAryapathe sritaa| tadanurodhAt grantho'yaM prathamadvitIyabhAgayoH dvidhA vibhaktaH / prathamabhAge upoddhAta-nAyaka-kAvya-dhvani-rasa-doSa-guNAdInAM vicArAH, dvitIyabhAge zabdAlaGkArANa'marthAlaMkaraNAca viSayAzca sNyojitaaH| granthakAraH granthamadhye anekeSAmAlaMkArikANAm nAmAnyutya teSA lakSaNAdikamanuvadati / tatra bahUnAmAlaMkArikANAmaneke granthAH mudritAssanti / kecana granthAH amudritAH hastapratirUpeNa vidynte| saMpAdanasamaye saMzayagamanavelAyAM mudritagranthAnAM sAhAyya svIkRtya pAThAntarAdikamapi UrIkRtam / saMpAdanakArya upayukta'nAM hastapratInAM mudritapustakAnAca saMketaH mayaiva aGgIkRtaH / zabdAlaMkAraprakaraNe doSapUrNAH kecana bhAgAH yathAmati zodhitAH / kecana bhAgAH gatyantarAbhAvAt yathAprati pradattAH / ___ granthe upari bhAge mUla pradattamasti / adha bhAge pAThAntarANi TippaNyAdIni ca pradattAni / madhye madhye svIyAM buddhimanusRtya TippaNIH mayaiva bhaarcitaaH| pAThAntarAdInAM TippaNyAdInAM sarveSAM saMkhyA kamazaH dattA'sti / tathA itareSAmAlaMkArikANAM (pranthakAreNa anuddhRtAnAm ) lakSaNAdIni ekatraiva sabhyantAmiti samAlocya tAni yathAvakAzamadhobhAge pradattAni / ayaM cAparo vishessH| nATyaprakaraNe dazarUpakANAM nirUpaNAnantaram udAharaNatvena adbhutarAmaH iti nATakamekaM sodAharaNaM racitavAnasti granthakRdayam / tadapi nATakaM pratyekaM pustakameva bhavatu iti nizcitya nATayaprakaraNAt vibhaktaM kRtam etadapi pratyeka pustakarUpeNa AgamiSyati /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMkhyA kramasaMkhya / sampAdanakArye upayuktAnAM hastapratInAM mudritapustakAnAM ca saGketavivaraNam - hastapratisaGketaH - prAptisthAnam hastapratinAma * prAcyavidyA saMzomaisUru ghanAlayaH, aDayArar pustaka bhANDAgAram madarAs sarasvatImahal 3 alaGkArarAghavam pustakabhANDAgAram AndhralipiH tAvUru 2 alaGkArarAghavam 1 4 alaGkArarAghavam 4 alaGkArarAghavam. - * XXX pustaka nAma kAvyaprakAzaH (mammaTaH ) saMketa madhumatITI kA yutaH ekAvalI (vidyAdharaH) 'taralA 'TIkAyutam pratAparudra zobhUSaNam (vidyAnAthaH) ratnApaNa vyAkhyAyutama alaGkArasarvasvam (ruyyakaH) jayarathaTIkA yutama lipi: 10 AndhralipiH granthalipiH mudritapustakANAM saGketaH - mudritasthAnam | devanAgarI lipiH prAcyavidyA saMzodhanAlayaH maisUru nirNayasAgagmudraNAlayaH bAmbe : saMskRtaprAkRtasaris sarvakArIya mudraNAlayaH bAmbe nirNayasAgara mudraNAlayaH bAmbe saGkataH A IC na saGketaH ya 4 la to va
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxi alaGkArarAghavasya saMzodhanakAle saMcodhanAtha svIkRtAnA hastapratInAM samagraM vivaraNam Particulars of various Manuscripts of Alankara Raghavam utilised for Editing work I Descriptive Catalogue of Sanskrit Manuscripts in the Adayar Library Vol. V-Kavya Nataka and Alankara (1951). Page: 516-517 No. 1619XXXIX-1-14 Alankara Raghava of Yajneswara Diksta 'alaGkArarAghavaH'-yajJezvara dIkSitakRtaH Modern paper Transcript pages 379. in good condition good medium, Grantha writing, lines 14 in a page. Bound in Buckram. complete Another minor treatise on poetics in general Beginning : saJjAtaM sphuTamaJjanApariNamadgarbhAntarAlAnava kizcidvastu vareNyamastu satataM vaH zreyase bhUyase / mAtANDagrasane plutiM kRtavato yasya pracaNDAtmanaH tejovaibhavasambhavena bhuvane sarva vidhUtaM tamaH // rAmAjJayA svamanirUDhayA me vinirmite'lakRtirAghave'smin / / na yuktidobalyamudAhRtInAM na mAnyamityAdarayantu santaH // Colophon: . iti zrIcarakUrikoNDumaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa viracite alaGkArarAghave upoddhAtaprakaraNaM sampUrNam / atha sarvaprabandhapratiSThAjIvabhUtatayA nAyako nirUpyate / nanu nAyako guNavAn pumAniti zabdArNavasudhAkarakAraH /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxii adIno dhArmikaH zUraH kRtajho rUpavAn budhaH / tejasvI dhairygaambhiirydkssdauvaarysNshryH| prAjJazcApi mahAbhAgaH nAyakaH prikiirtitH| . iti sAhityacintAmaNikAraH / Ends : nanu guNAnAntaraGgadharmatvameva yuktam / na hi bahiraGgarasadharmatvamantaraGgabahiraGganyAyAditi cet zabdasyApi rasapradhAnatvena rasavatItyupayuktatayA zeSibhUte rasadharmatvameva yuktam / ...... nyAyAt / tasya ca antaraGgabahiraGganyAyabAdhakatvAt / etena saGghaTanAdharmatvena ca guNAlaMkArANAM vyaktamityalaMkArasarvasvakAravacanaM nirastam / tasmAt nirUpitA gunnaaH| Colophon : iti zrIcarakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa paNDitasArvabhaumena viracite alaGkArarAghave guNaprakaraNaM sampUrNam / Many Manuscripts (Mss) of the work of known. The autbor is the son of Carakuri Kondubhatta and a nephew of the famous Lakshmidbara. As a commentator .. , of his son's Chitrabandharamayana', composed in ' A.D. 1635, he should have lived in 17th century. (M. Krishnamachary op.cit p. 640] II Descriptive Catalogue of the Sanskrit Manuscripts in the Tanjore Maharaja Serfoji's, Saraswati Mabal Library, Tanjore. Vol. IX Kosa, Chandas and Alankara (1930) Page No. 3975-3978 [ORI No. XVII-170] alaGkArarAghavam 1) 5132 Alankara Raghavam Burnell's Catalogue No. 5330. page 54. left column. -
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxiii Substance-Paper, size 13.x5 inches. Sheets-212 Lines-11 to a page Script-Devanagari. No. of Granthas-6050. Author-Yainesvaradikshita. Complete. Beginning : saJjAtaM sphuTamaJjanApariNamadgarbhAntarAlAmavaM kiJcidvastu vareNyamastu satataM vaH zreyase bhUyase / mArtANDagrasane pluti kRtavato yasya pracaNDAtmanaH tejovaibhavasambhavena bhuvane sarva vidhUtaM tamaH // khasthAnAnatilAnena vihitaM vyAlolalambodaraM pUrNAntaHpuranU puradhvanikaravyApAralIlAdbhutam / . dampatyoH karatAlakelimadhuraM hAsAspadaM pUrvayoH vetaNDAnanatANDavaM vyatanuta caNDAntarAyavyayam / / gurupAdAmbujadvandvaM praNamya dRDhabhaktitaH / alaGkAra kavIzAnAM kurve'laGkArarAghavam / / manovAJchitadAtAraM devatAcakravartinam / zrIrAma saparIvAramudAhartumiyaM kRtiH // rAmAjJayA svamanirUDhayA me vinirmite'laMkRtirAghave'smin / na yuktidaurbalyamudAhRtInAM : na mAndyamityAdarayantu sntH|| End: // sAdhakena saMzayanivRttiryathA // digaGganAH pUrvanRpAlakIrtI krameNa zATayAM zithilIbhavantyAm / AcchAdayantyadya yazodukUla mAtmAnukUlaM tava rAmacandra // (3)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxiv atra yazaH evaM dukUlamiti rUpakAlaGkAre bhAcchAdayantIti sAdhakaM pramANam / tena yazodukUlayorapyabhedapratIteH / Colophon : iti zrIcara kuri koNDubhaTTopAdhyAyatana va yajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa viracite alaGkArarAghave arthAlaGkAraprakaraNaM sampUrNam / arthAlaGkAramayaM prakaraNametaJjayatsu yaH paThati / rAmaprasAdato'yaM bhuvanAlaGkArabhAvamApnoti // bAkpUjayAlaGkRtirAghavAkhyayA madIyayA duSkarayAnyapaNDitaiH / salakSmaNo'yaM parivAraveSTita: prINAtu rAmaH saha sItayA sadA // Subject: Alankara Raghava Remarks: The MS is in a fairly good condition. The author of this work is Caracuri Yajneswara Diksita. His father was Kondabhattopadhyaya and he had an elder brother by name Tirumalayajvan. This Yajnesvara Diksita was otherwise known as Yajnanarayana also and under No. 3774 another works of this author has been already described. He commented upon his son's Citrabandha Ramaynna. This work does not seem to be available in print. 4 , alaGkArarAghavam ALANKARARAGHAVAM 2) 5133 Burnell's Catalogue No: 10547. page 45. left column. Substance : Palm leaf. Leaves-177. Lines-8 to a page. Script Telugu. No. of Granthas-6050. Author : Yajnesvara Dikshita. Complete Beginning, and Colophon and Subject-Same as No. 5132 Remarks : The MS is in good condition.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXXV III Descriptive Catalogue of Sanskrit Manuscripts-Vol. VIII Padya, Gadya, Alankara etc. Oriental Research Institute, Mysore (1982) alaGkArarAghavam-zrIyajJezvaradIkSitakRtam 1. S1. No. E. 28379 2. Mss. No. P. 736 3. Title: 'Alankara Ragavam' 4. Author: Yajnesvara Diksita 5. Commentary if any - Nil - 6. Material: Palm leaf 7. Script : Telugu 8. Size: 38x3 cms. 9. Folios : 1-62 10. Lines: 7 11. Letters: 84 12. Extent of Mss.:-Inc. end of Akshepalankara. 13. Condition of the Mss : Old 14. Additional particulars: -Nil - (p. Nos. 498-499) SI.No.28397 700 Ms. No. p. 736 Beginning : alaGkArarAghavam khadakSajAnusthitavAmapAda pAdodarAkalpitavAmapaTkam / apasmRterAhitapAdamoM praNaumi devaM praNidhAnapantam // athAlahArAH niruupynte| End: AkSepo dvividho mata iti kAvyaprakAzakAraH / vakSyamANayoH prAkaraNikayoH vizeSapratipasyartha niSeSAmAsa bhAkSepa ityljhaarsrvsvkaarH| ..... mapi vizeSaM vaktuM vakSyamANasya yatra prati ..... ..... Colophon: (Page No. Appendices 415) (3)*
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxvi granthe viSayanirUpaNAkramaH sAmAnyataH alaGkArazAstrasya lakSaNaprattheSu sarvatra kAvyalakSaNaM kAvyavibhAgaH nATakabhedaH tatsvarUpaM nAyikAvibhAgaH tatsahakAriNaH dezabhASA bhUSaNAdayaH abhidhAvRttitrayaM dhvanirasadoSaguNAlaGkArAdayaH nATyazAH iti aneke viSayAH nirUpyate / iyaM tu prAcInasaraNiH navInasaraNiva / saivAnenApyanusRtA / alaGkArarAghavasya prathamabhAgasya viSayAH nirUpaNakramazca sampAdanakramAnurodhAt maGgalAcaraNavicAraH alaGkArazAstrArambhaprayojanam upodghAtaprakaraNam nAyakaprakaraNam kAvyaprakaraNam abhidhAdivRttitrayanirUpaNam kaizikyA divRttisvarUpanirUpaNam zayyApAkayoH vicAraH dhvaniguNIbhUtavyaca mahAkAvyaprabandhAkhyAyikA kSudraprabandhanirUpaNam nATyaprakaraNaM rasaprakaraNaM doSanirUpaNaM guNaprakaraNama iti viSayavibhAgadvArA viSayAH nirUpitAH santi / viSaya nirUpaNAvasare nyAyazAstra -mImAMsA - vedAntAdivicArAnapi sandarbheSu vicArayati / prAcInAlaGkArikANAmabhiprAyAn anuvadati / udAharaNAni svatantratayA racitAni santi / rAmaparatvena tAni vadati kaviH / asya zailI sulabhA / paraM lakSaNanirUpaNasamaye tarkazAstrasaraNim anusarati / nyAyamImAMsA vedAntAdizAstreSu ayaM niSNAtaH iti jJAyate / rAmAJjaneyayoH paramabhaktaH asAviti prathodAharaNadarzanenAvagamyate / vizeSataH kavitA nirmANe asya pratibhAstIti vijJAyate / sarvAn vicArAn svapratimayA vicArya viziSTarUpeNa vadati / kAvyAdInAM sudIrgha nirUpaNamatra vistRtatayA kRtamasti / ayaM tu zAstravicakSaNaH kavipuGgavaH bimarzanadakSazca iti kathane na kApyutprekSAsti / 1
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxvii - 'alakArarAghavam ' iti nAmako'yaM grandhaH idaM prathamatyA sahRdayalokaM pravizatIti modAvaho viSayaH / ayaM ca granthaH bhAgadvayena vibhaktassan sampAdanakarmaNi svIkRto'bhUt / prathamamAge nAyakaguNAdArabhya guNaprakaraNaparyantamalaGkArabhAgaM vinA viSayAH nirUpitAssanti / dvitIyabhAge alakArabhAgaH saGkalitaH / atra udAharaNarUpeNa racitaM adbhutarAma iti nATakaM pratyekaM pustakarUpeNa sampAdayituM sakalpaH kRtaH / dvau bhAgAvapi ekasminneva kAle mudraNAlayaM prati preSitAvAstAm / alahArarAghavam-dvitIyo bhAgaH mudraNAlaye zIdhaM mudritassan prathamabhAgaprakAzanAt prAgeva prakaTito'bhavat / dIrbhAgyAt prathamabhAgaH bhanyena mudraNAlayena svIkRtaH AsIn / para tatra katipayaiH mudraNaklezaiH grantho'yaM pratinivartitaH / tataH bhanyaM mudraNAlayaM prati mudraNArtha kRtiriyaM preSitA / tatra mudritA satI idANI prakAzanamalabhata / mahatA prayatnena granthasya prathamabhAgo'yaM sahRdayahastaM prAviditi tu prazaMsAhoM viSayaH / kRtajJatAsamarpaNam asya pranthasya saMzodhane sampAdane ca mahAn zramaH mayAnubhUtaH / paraM 'klezaH phalena hi punarnavatA viSatte' (kumArasambhave - 5-86) iti kavivANyanusArAt sa ca zramaH madhunA mAnandarUpeNa pariNataH / etasya saMpAdanavelAyAM bahavaH vidvAMsaH mUri sAhAyyaM kRtavantaH / tAn prati kRtajJatAsamarpaNaM madIya kartavyam / asya prAcyaSiyAsaMzodhanAlayasya prAktananirdezakAH kIrtizeSA, vidvAMsaH DA. ji. maruLasiddhamyamahodayAH alArarAghavasya pranthalipisthA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Xxxviii mUlahastapratimeva madarAsa aDayAr pustakabhANDAgArAt saMzodhanAlayaM pratyAnAdhya mAM prati prAduH / tathA sampAdanAdikarmaNi upayuktasUcanAH datvA mahopakAram akurvan / tAvUrusarasvatI mahala pustakabhANDAgArAt istapratipratikRrti (Transcription copy) AnAyayituM tathA mUlahastapratyo: maikrophilmapratIH (Microfilm copies) ca AnayanArtham evaM sampAditakRtiM mudraNAlayapreSaNe ca saMzodhanAlayasya prAktananirdezakA vidvAMsaH DA. heca. pi. malladevarumahAbhAgAH bhUri sAhAyyaM kRtavantaH / aramadIya saMzodhanAlayadhya idAnIntana nirdezikAH viduSyaH DA. heca. pi. devakImahAbhAgAH sampAdanakarmaNi prakAzane ca bahu sAhAyyaM kRtavatyaH / granthAdau saduktIH sadAzayAn ca kathayitvA protsAhitavatyaH / sampAditagranthaM mudraNArthaM mudraNAlaya preSaNaviSaye hastapratyAnayanAdiviSaye ca saMzodhanAlayasya upanirdezakAH 'paNDitaratnam' 'vedAntabhUSaNam' iti birudabhAjaH vidvAMsaH zrImantaH Ar. ji. mALagimahodayAH mahAntamupakAraM cakuH / vizvavidyAnilayasya mudraNavibhAgasthAH vayasyAH sahRdayAH zrInarasiMhadesA yimahodayA : bahu sAhAyyaM dattavantaH / pAThapariSkaraNapAThasvIkaraNAdisampAdanakarmasu vayasyAH sahRdayAH vidvAMsaH prAMcyasaMzodhanapaNDitaH iti birudabhAja: kalA nipuNAH zrImanta: heca. zaGkaragaNapati phATaka mahodayAH tathA saMskRtabhASAvicakSaNa iti birudabhAjaH mitravaryAH sahRdayAH vidvAMsaH zrImantaH hec. vi. nAgarAjarAbU mahAbhAgAH mahatyA prItyA upayuktAssUcanA: datvA avismaraNIyaM sAhAyyaM prAdaduH / prAktana saMzodhana - paNDitAH vidvAMsaH zrImantaH vi. vi. narasiMhAcArya mahAzayAH pranthalipi - paricayaviSaye upakRtavantaH / maimaruvizvavidyAnilayasya snAtakottarasaMskRtavibhAgasya prAktanamukhyAH prAdhyApakAH vidvAMsaH zrImanta: es. rAmacandrarAv mahAbhAgAH kRtimimAM samagratayA dRSTvA harSitAH santaH saMzodhanakArye upayuktAH sUcanAzva prAyacchan /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxix saMzodhanAlasyAsya sUkSmacitragrahaNavibhAgasya (Microilm Section) citragrAhakAH zrImantaH si. esa. zrInivAsanmahAzayAH tathA mitravaryAH es. subbarAvamahodayAzca hastapratInAM maikrophilmapratidarzanasamaye mahopakAraM kRtavantaH / pustakamudraNaviSaye maisUrunagarasya saMskRtasAhityasadanamudraNAlyastha svAmI zrI Ar . zrInivAsAcAr mahAbhAgAH tatratyAH karmakarAzca smaraNIyA eva / mahAntaM klezamanubhUya pustakamidaM mudritavantaH / eteSAM sarveSA sAhAyyam upakAra vizvAsaM ca hRtpUrvakaM saMsmarAmi / etAn sarvAn prati kRtajJatAsahitAn hRdayabharitAn praNAnAn samarpayAmi / evaM satyena bhAgo'yaM prathamastu vicAritaH / 'vizvAso vidyate tasya vibudhagaiyate mudA // iti sajjanavidheyaH pratibhApaTuH vedasUktavijJAsAgaraH vedavidyAnidhiH vidvAn DA. Ti. vi. satyanArAyaNaH, ema.e.. pihec.Di. alakAravyAkaraNazAstravidvAn saMskRtakovidaH ___ sahAyakasaMzodhakaH-I . prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH, maisUru
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ grNthkaarn deeshkaalaadi vicaar alNkaarraaghvvnnu bredvnu yksseeshvr diikssit. ivn tNde koNddubhtttt upaadhyaay. tirumlyjjnu ivn shoodr, aaNdhr prdeeshdlliruv crukuuri eNbudu ivnu huttttid uuru. ivnige yjnynaaraaynn eNbudaagi mttoNdu hesruu ide. ii pd bhaa ssaa c0drikaa grNthvnnu rcisiruv lkssmiidhrnu yjnyshvrdiikssitn sNbNdhi, bhushH soodrmaavnirbeeku. lkssmiidhrnu koNddubhttttn shissynuu aagiddnu. yjnyshvrdiikssitn mg veNktteeshvr, ii veNktteeshvrnu mhaan kviyaagiddu citrbNdh raamaaynnveNb shbdaalNkaarprdhaanvaad kaavyvnnu brediddaane. ii kRtige ivn tNdeyaad yksseeshvr diikssitnu vyaakhyaanvnnu brediddaane. yksseeshvr diikssitniNd rcitvaad sNskRt kRtiglleNdre1. alNkaarraaghv 2. aalNkaarsuuryoody 3, alNkaar rtnaakr 4, kaavyprkaashttiikaa 5. saahity rtnaakr, ivu alNkaar shaastr grNthgllu. allde gNgshoopaadhyaayniNd rcitvaad tttvciNtaa mnni eNb trkshaastrgrNthvnnu khNddisi shaastrcuuddaamnni eNb grNthvnnu rcisiddaane. idkke vivrddee vinii eNb vyaakhyaanvnnu taanee rcisiddaane. assttbhaassaaraamaaynn eNb pdy kaavyvnnu, vNshsthraamaaynn, stootrrtnaakr e0b stootrkaavygllnnu, cNpuurtn, sNgiitraaghv eNb cNpuukaavygllnnu ivnu brediddaane. alNkaarraaghv grNthd mdhydlli taanu bred naatty prkrnnd lkssnnsmnvy haaguu vivrnnegaagi adbhutraam eNb udaahrnnruup vaad naattkvnnu rcisiddaane.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ xli yjnyeshvrdiikssitru shriiraamn prmbhkt, ivnu alNkaar raaghv grNthdlli udaahrnn pdygllnnu svtNtrvaagi rcisiddaane. jotege ellvnnuu raamprvaagee vrnnisiddaane. shriiraamnu tnn knsinlli bNdu tnge anugrhisid kaarnn avn prvaagiyee ell pdygllnnu rcisiddeeneNdu heellikoNddiddaane. ivnu raambhktnu maatrvll hnumNtn anny bhktnuu haudu. hiigaagi alNkrraaghvd mNgll pdynnnu aaNjneeyn prvaagee rcisiddaane. yjnyshvrdiikssitnu tnn alNkaar raaghvdlli dNddi-rudrtt, vaamn-mmmtt - ruyyk -raajsheekhr-vidyaanaath - vidyaadhr mod laadvr hesrugllnnu ulleekhisuttaane. mummttdlaadvru heelliruv lkssnngllnnu anuvdisi avugll meele doossgllnnu heelli khNddisi taanu mtte svtNtrvaagi lkssnngllnnu heelluttaane. kelvukdde rsaarnnv sudhaakrkaar ti0g bhuu paaln mttu saahity ciNtaamnnikaarnaad viirnaaraaynnn mtgllnnu khNddisuttaane. kelvedde mmmtt-vidyaa naathaadigll lkssnngllnnu aNgiikrisuttaane. vidyaanaathn prtaap rudriiy grNthkke kumaarsvaamiyu rtnaa pnnveNb vyaakhyaanvnnu brediddaane. ylllleeshvr diikssitnu bhumttttige ii vyaakhyaanvnnu tnn alNkaarraaghvgrNthd rcneylli anusrisiddaane. hiigaagi ivnu ivrellr nNtrdlli iddirbeekeNdu uuhisbhudu. visheessveNdre saahity ciNtaamnnikaar viirnaaraaynnn nNtrd aalNkaarikr hesrugllnnu ivnu heelluvudill. viirnaaraaynnnu kri.sh 15ney shtmaand aadi bhaagdlli idd nNdu vimrshkru tillisiddaare. hiigaagi yjnyshvr diikssitnu 17 ney shtmaand aarNbhdlli iddneNdu vimrshkru abhipraay pdduttaare. alNkaarraaghv-bhaag 1rlli alNkaargll vissygllnnu bittttu ullid vysNbNdhi vissygllnnu niruupislaagide. mNgllvnnu maadduvudriNd
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ xlii aaguv pryoojn, alNkaar shaastrdiNdaaguv pryoojn, naaykn svruup, naayknllirbeekaad gunngllu, naayk-naayikeyr bheedgllu, kaavylkssnn, abhidhaalkssnnaa vyNjnaa vRttigll vicaar, kaishikii muNtaad vRttigll vicaar, vaidrbhi gauddiipaaNcaalii riitigllu, shyyaa-paakgll vicaar, dhvnigunniibhuutcitr kaavygll lkssnngllu, dhvnikaavyprbheedgllu, gunniibhuutvyNgy kaavyprbheedgllu; mhaa kaavy, pdygdy cNpuu aakhyaayikaalkssnngllu, kssudr prbNdhgll niruu pnne, naattyprkrnn, rsprkrnn, doossniruupnne, gunnprkrnngllu illi cennaagi niruupit vaagive. vicaargllnnu sNkssiptvaagi sulbh shailiylli niruupisuttaane. illin udaahrnnegllellvuu yksseeshvrdiikssitniNdlee rcitvaadvugllu. elldrlluu raamsiiteyrnnee udaahrnneyaagi tegedukolllluttaane. kelvu pdygllu bhu rmnniiyvaagive. ivn shaili srllvuu suNdrvuu aadudu. ivnu alNkaar-nyaayvimaaNsaadishaastrglllli uttm paaNddityvnnu sNpaadisiddneNdu tilliyuvudu. kaavyaadilkssnngllnnu taarkik shailiylli niruupisuttaane. ivnu mmmuttaadi praaciinr abhipraaygll meele doossgllnnu heellidruu sh, tnndee aad shailiylli lkssnngllnnu prtipaadisidruu kuudd hos vicaargllnnu ivnu heellill. hiNdin lkssnnkaarru heelliruv vipygllnnee tnn shailiylli heelluttaane asstte. ottttaare svtNtrvaagi aaloocisuv mnoobhaav ivnige ideyeNdu heellbhudu. maisuurin praacyvidyaa sNshoodhnaaly, mdraasin addyaar grNthaaly tNjaavuuru srsvti mhl pustk bhaaNddaagaargllllidd taallptrgllnnu avlookisi ii alNkaarraaghvgrNthvnnu sNpaadisi prkttislaagide. alNkaarraaghvvnnu erddu bhaaggllnnaagi prkttnege anukuulkkaagi maaddlaagiddu meele heellidNte bhaag 1rlli vicaargllnnu
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prtipaadislaagide. alNkaarraaghv bhaag 2rlli shbdaalNkaar-arthaalNkaar gllnnu vishdvaagi vivrislaagide. illi n adbhutraav udaahrnn naattkvnnu prtyeekvaagi prkttisbeekeNb uddeeshdiNd sNpaadne maaddu vaag prtyeekislaagide. alNkaarraaghv bhaag-1 mttu bhaag-2 kRtigllnnu beere beere mudrnnaalygllige kottttiddu, bhaag-2 beeg mudrnngoNdditu. aadre bhaag-1 kelvaaru ksseeshgllnnnubhvisi villNbdiNd mudrnngoNddu idiig prkttgoNddide. , - alNkaarraaghv - modl bhaagvnnu aneek alNkaarshaastr grNthgllnnu avlookisi sNpaadislaagide. shRdy sjjnaabhimaanigllu priity bhi naa n glli0d idnnu avlookisidlli nmm prytn saarthkvaaguvudu. * sjjn eedheey vidvaan ddaa|| tti. vi. stynaaraaynn, * eN.e, pi.hcddi , hiriy shaayk.sNshoodhk praacyvidyaa sNshoodhnaaly ', maisuuru,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA 1 mnggl| dipacA ni 2 maGgalAcaraNalArdhakya vicAraH 3 alaGkArazAstrArambhaprayojanam xliv 4 nAyaka nirUpaNam 5 nAkaprakaraNe - nAyakaguNAH 6 nAyaka nirUpaNam 7 nAyikA nirUpaNam 8 kAvyaprakaraNe - kAvyasAmAnyalakSaNam 9 zabdasAmAnyalakSaNam -tadvizeSavikAraH 10 abhiSAlakSaNam 11 lakSaNAsvarUpam 12 vyajanAsvarU 13 kaizikyA divRttisvarUpam 14 vaidarbhImukhAdirI tisvarUpaya 15 zayyA svarUpa 16 pAphasvarUpam 17 kAvyavizeSanirUpaNam 18 dhvanivizeSanirUpaNam 19 guNIbhUtavya kAvya svarUpam 20 mahAkAvyalakSaNa nirUpaNam 21 gadyapadyAdilakSaNanirUpaNam 1-7 7-11 11-18 19-23 24-31 32-39 39-49 50-53 54-63 63-69 70-78 78-91 91-97 97-98 99 99-101 101-103 104-118 118-124 124-126 126-127
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ xiv 151 22 kSudraprabandhanirUpaNam 128-134 23 nATyaprakaraNe-nATyalakSaNam 135-137 24 nRtyanRttayossvarUpam 138 25 nATakAdirUpakaprabhedanirUpaNam 138-144 26 itivRttam 144-145 27 sandhisvarUpam sandhiprabhedAH sandiprayojanAni ca . 145-150 28 viSkambhacUlikAkAsyapravezAsAvataraNAnA svarUpanirUpaNam 29 ahAmukhayoH svarUpam 152-153 30 bhAratIvRtteH tadabAnAM ca nirUpaNam 153-154 31 pUrvarA-nAndI-bhASAviniyogAnAM nirUpaNam 154-156 32 rasasvarUpanirUpaNam 156-163 33 bhAva-sthAyImAva-navarasa-sthApananirUpaNam 163-168 34 vibhAvAnubhAvasAtvikabhAvavyabhicArimAvarasavizeSavicArAH 168-178 35 rasAbhAsanirUpaNam 179-181 36 ratya dInAM svarUnirUpaNam / 181-189 37 AlambanabhAvoddIpanamAvAnubhAvasAtvikamAdhAna nirUpaNam 189-14 38 vyabhicAribhAvAna svarUpamudAharaNAni ca 194-219 39 zRGgAraceSTAnAM nirUpaNam 219-230 10 zRGgArasya dvAdazAvasthAnAM nirUpaNam 231-234 41 sambhogazRGgAravipralambhazRGgArayoH nirUpaNam 235-236 42 rasAbhAsa-bhAvodaya-bhAvazAnti-bhAvasandhi bhAvazavalatAnAmudAharaNAni 237-241 43 rasasaGkarasya udAharaNAni 241-242
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ xlvi 44 virodhinoH rasayoH virodhaparihAropAyaH 242-243 45 rasavadAyalazarANAM sUcanA 243-245 46 doSasAmAnyalakSaNavicAraH 246-250 47 aprayuktAdipadadoSANAM svarUpanirUpaNam udAharaNAni ca 250-258 48 zabdahInAdivAkyadoSanirUpaNam udAharaNAni ca , 258-269 49 apArthAdyarthadoSANAM nirUpaNam udAharaNAni ca ... 270-276 50 guNasAmAnyalakSaNavicAraH 277-280 51 zleSaprasAdAdiguNAnAM nirUpaNam udAharaNAni ca 280-292 52 udAharaNapadyAnAmakArAdisUcI 293-301 53 zuddhAzuddhapatrikA 302-303
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarAghavam prathamo bhAgaH ALANKARA RAGHAVAM PART-I
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| 'yajJezvaradIkSitaviracitam alaGkArarAghavam . 'saJjAtaM sphuTamaJjanApariNamadgarbhAntarAlAna kizcidvastu vareNyamastu satataM naH zreyase bhUyase / mArtANDagrasane plutiM kRtavato yasya pracaNDAtmanaH tejovaibhavasambhavena bhuvane sarva vidhUtaM tamaH // 1 // 'madarAs aDayArapustakAgAraprato asya prandharkatuH 'yajJanArAyaNadIkSitaH' ityapi nAmAntaraM likhita dRshyte|| * i) hanumataH maGgaLapadyamidam / 'AzIrnamaskriyA vastunirdezo vA'pi tanmukhAt' ityanusArAt astviti loTlakArasattvAt 'AzIrvAdapUrvaka. mAlamidam / ii) atra hanumataH parAkramAtizayaH vyaGgyarUpeNa vrnnitH| 'aJjanApariNamadgarbhAntarAlAt saJjAtaM kiJcidvastu' ityanena hanumAnatra vivakSitaH / 'mArtANDaprasane plutiM kRtavataH tejovaibhavasambhavena loke sarva tamaH vidhUtam' ityanena tasya parAkramAtizayaH vyaGgyAtmanA suucitH| iii) puJjikasthalI nAmnI apsarAH zApAt vAnarajanma labdhvA, kucarAkhyakapinAthamya putrI bhUtvA aJjaneti nAma lebhe / kesarI nAmakavAnaraH vaH-ta, a
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarAghave 'svasthAnAnatilaGghanena vihitaM vyAlolalambodaraM ___pUrNAntaHpurana puradhvanikaravyApAralIlAdbhutam / dampatyoH karatALakeLimadhuraM hAsAspadaM pUrvayoH vetaNDAnanatANDavaM vitanutAM caNDAntarAyavyayam // 2 // to paryaNaiSIt / vAyuH kadAcit asyAH rUpalAvaNyAt AkRSTaH tayA saha reme| sA antarvanI bhUtvA putrmekmsuut| jAtamAtra eva sa zizuH udayamAnaM raktavarNa sUryabimbaM dRSTvA phalabhrAntyA gaganamutplutya apIDayat / indraH svena vajrAyudhena tamatADayat / tadA tasya hanUH vkraabhuut| mA evaM tasya hanUmAn iti nAma prathitam / matputraH evaMbhUtaH iti vAyuH kupitassan svakIya saJcArameva stmbhyaamaas| tadA indramukhA devAH taM sAntvayitvA, hanUmataH svecchAmaraNaM, vAyusamAnaM vega balaM ca anugRhya dadau' iti kathAtra anusandheyA // 1 // (vA. rA. ki. kA-66) 'idamapi AzIrvAdapUrvakamALameva, vitanutAmiti loTaH satvAt / atra gaNapateH tANDavam asmadIyaM mahAntaM vighnaM dUrIkarotu iti granthakRta prArthitavAn / svasthAnamanatikramya laGghanaM teva kRtm| tasya tANDavanRtyasamaye, nUpuradhvaniH annaHpure sarvatra vyaaptH| prAJcau jAyApatI pArvatIparamezvarau tadA svakIyakaratADanena hasitvA taM prazaMsitavantau / etAdRzaM gajAnanatANDavamasmadIyaM vighnaM pariharatu itybhipraayH| vetaNDAnanatANDavameva vinaM dUrIkaroti cet, kiM punarvaktavyaM gaNapatiparAkramaM prati iti bhAvaH // 2 //
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalAcaraNavicAraH 'mAGgalyamevAnizamAdadhAnaM bhakteSu nIlAruNazubhranetram / vapurdadhatkuGkumabhUriliptaM viyogahInaM mithunaM bhajAmaH // 3 // "AhlAdayantI madhuraM vipazcIm ___AnAdayantImapi 'gItibhedaiH / . ApAdayantI karuNAM viriJcam AmodayantIM kalayAmi devIm / // 4 // ardhanArIzvaramALapadyamidaM namaskArapUrvakamALam / bhaktAn prati pArvatIparamezvarau satataM maanlydaayko| nIlAruNazubhranetraviziSTau, anarUpa. kuGkumaliptazarIrau, viyogarahitau ca bhavataH / etAdRzau dampatI bhajAmaH iti bhAvaH / atra 'viyogahInaM mithunama, iti kathanAt 'pArvatIpara. mezvarau vyaGgyAtmanA jJAyate / 'santoSadAyinI vINAM vividhagIvabhedaiH madhuram bhAnAdayantIm , karuNAdAyinI caturmukhasantoSadAyinI devI sarasvatI kalayAmItyarthaH / vAgdevatAnamaskAro'yam / ' AvAdayantIm-ta 'gItabhedaiH-ta * AvAdayantIm-ta
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'ArakSakaM bhaktajanAlayAnAm adhIzvarazvAvani maNDalAnAm / 8 ArAdhyadevaM nikhilAsurANAM dhAnuSkamekaM hRdi dhArayAmi "gurupAdAmbujadvandvaM praNamya dRDhabhaktitaH / alaGkAraM kavIzAnAM kurve'laGkArarAghavam // * teSAM bhaktajanAlayAnAm - 1 'ArakSaka miti -- bhaktajanAnAm AlayAH, mArakSakaM - saMrakSakamiti / athavA bhaktajanA eva AlayAH, teSAM ArakSakamiti / bhUmaNDalAdhipatiM samastadevAnAM pUjanIya devaM zreSThaM dhanurdharaM hRdaye dhyAyAmi iti / atra dhAnuSkam iti padena dhanurdharaH zrIrAmaH eva vivakSitaH / ekam ityasya mukhyamityarthaH / 'eke mukhyAnya kevalA ' | ityamaraH / 'zrIrAmaM hRdi bhAvayAmi' ityanuktvA 'dhAnuSkaM dhArayAmi' iti vacanAt zrIrAmaH ityarthaH vyaGgyaH / 'alaGkArarAghavamiti' granthanAmanirdezAt zrIrAmamaGgalamatra ucitadevatAmaGgalaM bhavati / 'dhanvI dhanuSmAn dhAnuSko niSaGgaya strI dhanurdharaH' ityamaraH / 5 8 maNDalasyata gurupAdAmbujadvandvamiti - devatAnamaskArAnantaraM, gurupAdavandanaM kartavyaM tataH svakIyakRtiraca nAtriSayaH vaktavya iti matvA vadati gurupAdAmbujadvandvamiti alakArara pabe 114 11 nikhiLAmarANAm--ta dhArayAmaH -a // 6 //
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalAcaraNavicAra: 'rAmAjJayA svapnanirUDhayA me vinirmite'laGkRtirAghave'smin / na yuktidaurbalyamudAhRtInAM na mAndyamityAdarayantu santaH - jJAnapradAtuH guroH pAdakamaladvayaM dRDhabhaktyA namaskRtya, alaGkAraprAyam alaGkArarAghavamiti granthamahaM karomIti bhAvaH / granthasya nAma nirdiSTamasti / gurupAdAmbujadvandvamiti padyAnantaraM-- " manovAJchitadAtAraM devatAcakravartinam / zrIrAmaM saparIvAramudAhartumiyaM kRtiH // " iti padyaM, 'ta' pratau dRzyate / etadanyatra na dRzyate / 5 // 7 // kavIndrANAm atra masya 'mano'bhISTapradAtAraM devatA sArvabhaumaM, parivArayutaM zrIrAmacandram udAharaNadvArA varNayitumeva iyaM kRtiH nibaddheti kaviH asya granthasya nAmanirdeze aucityaM prakaTayati / - 'rAmAjJayeti -- svakIyagranthasya 'alaGkArarAghavam' iti nAmakaraNaprasaktimatra sUcayati / 'mAmuddizya kRtiM racayeti' - svapne kRtarAmAjJAnu - sArAt iyaM kRtiH racitA / ata eva atra udAharaNeSu yuktidaurbalyaM, mAndyaM ca na kApi dRzyate / tasmAn sahRddayAH sajjanAH atra granthe AdaraM kurvantu iti sahRdayAn prArthayati granthakRt /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'sambhavatsvapi doSeSu 'rAmanAmAGkanAdiha / granthe supuruSaissamyagyujyate kartumAdaraH " taduktam iti // " sapaGkApi kavervANI harinAmAGkitA yadi / sAdaraM gRhyate sadbhiH zuktirmuktAnvitA yathA // 'sAhitya sImAdhvani cebubhutsuH mIlanmahApApabhidodyamI cet / alaGkArarAghave 'sambhavatsvapi doSevita-madIye pranthe bahavo doSA yadyapi sambhavantyeva avApi rAmanAmAGkanAt asya pranthasya doSA dUrIbhavantyeva, sajjanA api atra AdaraM kurvantyeva iti granthanAmamahimAnaM kathayati / , // 8 // 'pApIti - doSayutApi kavervANI, harinAmAGkanamahinA, muktAnvitA zuktiryathA janaiH sAdaraM gRhyate, tadvat sahRdayaiH sAdaraM gRhyata eva / bhagavannAmabalaM tAdRgiti nAmakaraNaucityaM punaH spaSTayati / ' rAmanAmAGkitA iha ta kartumAdarAn-a 8 ' 'ta' pratau nAsti / " sAhitya sI mAdhvanIti - sAhitya sImAmArge boddhumicchuH cet. mahApAtakacchedane kAryonmukhazcet maGgalavizeSaprAptiviSaye atyannAbhilASu kazcet, tadA asmin alaGkArarAghave manye utsuko bhava /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalAcaravicAraH zreyovizeSAptiSu lolubhazcet utko bhavAlatirAghave'smin // (maGgalAcaraNasArthakyavicAraH) nanu vatkRtaM maGgalAcaraNaM 'saphalamasapharka vA ! 'nAdyaH / tadanAcaraNaprasaGgAt / Aye na tAvat vighnadhvaMsaH phalam / 'idaM samApyatAm' iti samAptikAmanayaiva maGgalAnuSThAnAt / nanu 'prArabdhanirvAhe vighno mA bhUditi kAmanayA maGgalAnuSThAnAt vighnadhvaMsaH phalamiti cetucyte| ko'yaM vighnazabdArthaH ! samAptinyUnatA vA ! pratibandhakaduritaM vA ! nAdyaH / . anyUnasamAptereva phltvaaptteH| netrH| tasya tatra vybhicaaraadkaarnntvaat| nanu maGgalasya vighnadhvaMsavizeSakAraNatvamiti ceta na / vizeSAnirvacanAt / na tAvanmaGgalajanyatvaM vizeSaH / AtmAzrayAt / nAsti smaaptijnktvm| alAghavAt asyAviphalatvaucityAt / na ca gaGgAsnAnAdyajanyatvaM sa iti zaGgyam / 'taditi rAjanyasvasya janyatvagrahAdhInatvena prAgdoSAnativRtteH / 1 saphalamaphalaM vA-ta - nAntyaH -ta 3 Aye'pi na-ta 'prArabdhanirvAho vighno-ta : madanuSThAnAt-ta ' tasya tasya tatra-ta 1 tato rAjanyatvasya-ta 8 tajanyatvagrahAdhInatvena-ta
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakArarAghave nApi jAtireva vishessH| vaMse tdm'vaat| ata eva nirvighnaM samApyatAmiti kAmanayA maGgalA nuSThAnAt 'savizeSaNe hIti' nyAyena vinnadhvaMsa evaM phalamityapi nirstm| nanu maGgalAcaraNajanyavidhi siddhireva phalamiti cenn| samAptikAmanayA tadanu. SThAnAbhAvaprasaGgAt / astu tarhi samAptireva phalamiti cenmaivam / ubha. yathA vyabhicArAt / nanu samAptipratibandhakadurita pratibandhakatvena uttejakatayA maGgalAcaraNaM yuktamiti cenna / pratibandhakaduritajanyapratibandhanivR. tyarthameva tatprayogAvaraNaprasaGgAt / samAptikAmanayA tadabhAvaprasaGgAt / loke'pi maNyAdijanyapratibandhanivRttyarthameva uttejakamaNyAdeH prayuktatvena vyaadikaaryaarthmpryogaat| nivRtte tatprativandhe 'klaptasAmagryA vyaadikaaryotptteH| kiJca maGgalAcaraNasya uttejakatave granthArambhe naiyatyena amaacrnnaaptteH| patibandhakadazAyAmeva utejkpryogaat| nanvatra pratibandhakasambhAvanAnayatyena tadAcaraNamastviti cetn| loke pratibandhakanizcayenaiva uttejakaprayogadarzanAta tatsambhAvanayA tdaacrnnaanupptteH| kiJca maGgalasya uttejakatvakalpanaM tathA uttejakAbhAvaviziSTapratibandhAbhAvasya kAraNatvakalpana zceti gaurvprsnggH| tasmAnmaGgalAcaraNamidaM na yuktamiti cen atrocyate / 'prAripsitaparisamAptireva maGgalAcaraNasya phalam / yaduktamubhayato vyabhicArAnna 'sAphalyamiti tatra na tAvadanvayavyabhicAraH / 1 siddhiretasya phalamiti-ta pratibandhakatvottejakatayA-ta 3 latprayogApattyA samApti kAmanayA-ta +klaptasAmathyA eva-ta / prativandhakamevottejakaprayogAt-ta * prAripsitaparisamAptereva-ta ' sAdhanaphalamiti-ta
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalAcaraNavicAraH jJAnavadanuSThaya saguNamaGgalasyaiva samAptihetutvAda / yadajJakRtaM maGgalaM na tadajJAnavadanuSTheyam / yatra kRte'pi maGgale samAptyabhAvaH na tatra sAdguNyam / tasya phlaanumeytvaat| ato naanvyvyaabhicaarH| nAstikAnuSThita samAptAvapi janmAntarIyamaGgalAcaraNAnumAnAt / nanvevaM tarhi siddha tatra' janmAntarIyamajhale vyabhicArAbhAvena hetutvprsiddhiH| siddha ca hetutvA tatra janmAntarIyamaGgalAderanuSThAnamityanyonyAzraya iti cena / iSTasAdhanatAjJAnAdeH pravRttihetusvAbhAvaprasaGgAta / vinApISTasAdhanatAzA saghobAtala stanya. pAnAdau prvRtidrshnaat| na ca tatrApi ; janmAntarIyavyAptismaraNamastyeveti na vyabhicAra iti vAcyam / anyonyAzrayatvaprasaGgAt / siddhe satra anmAnagarIyavyAptismaraNe vyabhicArAbhAvena hetutvgrhH| siddha hetvagrahe tatra janmAntarIyavyAptismaraNakalpanamiti / tathA cAtra parasya yaH parihAraH sa "evAsmAkamapIti na ko'pi doSaH / vastutaH tvanmate naanyonyaashrydossH| vakSyamANanyAyenAgamagamyaphalenAnvayavyatirekApekSA / ataH na ca tatra pramANAbhAvaH / 1 nApi vyatirekavyabhicAraH nAstikAnuSThitasamAptAvapi-iti 'ta' pustake asti / anyatra naasti| . atra janmAntarIyamaGgale-'ta' ' janmAntarIyamaGgalavyabhicArAbhAvena-'da' ' na ca tatrApi ityArabhya vyAptismaraNakalpanamitiparyantaM-'ta' pustake evamasti -'na ca tatra janmAntarIyasamAptismaraNakalpanamiti' / tatra janmAntarIya-ta * tathA ca tatra parasya-ta ' evAsmAkamatrApIti-ta. mAnAbhAvaH-ta
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 prAriptisamAptikAmo maGgalamAcaredityanumitau Agamasyaiva pramANa tvAt / na ca tadanumApakAbhAvaH / maGgalAcArayuktAnAmityAdi. smRtereva tadanumApakatvAt / na ca maGgalAniruktiH 'prAripstiparisamAyuddeza. pravRttapradhAnakarmaGgalamiti nirvacanAt / nanu viziSyA paricayAnmaGgale " pravRttizca syAditi cenna / 'buddhistha maGgale svAdhyAyAdhyayanavatpravRttyupapatteH / "anyathA stutimAcarediti IdRzAgamakalpanAyAmapi tadghoSatAdavasthyam / zivarAmAdistuteranupasthitatvAt / tadidaM maGgalaM granthAntare'pi tadanuSThAnAt / nApyudI vyAGgam / prAgapi tadanuSThAnAt / na cobhayavidhaM maGgalamiti zaGkanIyam / pradhAnameva nAGgam / 'aGgatvena hi na tAvat sannipAtyaGgam / lekhanIpatra divat karaNazarIra nirvartakaHbAmAvAdArAdupakArakatve'pi na prAcyAGgam / granthAntare'pi tadanuSThAnAt / nApyudI cyAGga / prAgapi tadanuSThAnAt / na - cobhayavidhaM maGgalamita zaGkanIyam / " madhyAcaritamaGgatadubhayavahirbhAve prasaGgAt / ato laghavAt prAdhAnyameva kalpayituM yuktamiti yuktaM maGgalAcaraNamiti saGkSepaH / prapaJcastvasmatkRtazAstra cUDAmaNivivaraNojjIvinyoH draSTavyaH / 1 numitAgamazyaiva tantra mAnatvAt -- da " prAriptisamAptyuddezena pravRttapradhAnakaM malamiti - da 8. pravRttirna syAditi-ta - " buddhikRta maGgale - ta anyathA devatAstutimAcarediti - da 6 aGgatve hi na 7 madhyAcaritasya maGgalasya tadubhaya--ta * bahirbhAvaprasaGgAt-ta 5 alaGkAra rAghave
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArazAstrArambhaprayojanam 11 'ApAdayantI paravAdabhaGga mabhaGgurI maGgalavAdabhaGgIm / harSAnuSaGgeNa nizamya rAmo mAGgalyavAnmaGgalamAtanotu // nanu alkaarshaastrmnaarmbhnniiym| prayojanAbhAvAt / bhatha matam / guNadoSAdijJAnena tasya prayojanavatvamiti / tanna yuktam / * guNadoSAvijJAnasya sukhaprAptiduHkhaparihAratatsAdhanAnyatastvAbhAvAt / nanvalaGkAra zAstre guNadoSAdijJAnaM, tasmin sati 'sgunnnirdosskaavyaarmmsiddhiH| tathA sati kAvyaprayojanazivetarakSatyAdinaiva tasyApi prayojanavattvamiti cet / inta anyonyaashryH| siddha'lakArazAstrArambhe guNadoSAdijJAnena taashkaavyaarmbhsiddhiH| siddha va kAvyArambhe tatprayojanenaiva prayojanavatvenAlaGkAra. shaastraarmbhsiddhiriti| nanu tathApi "rasanirUpaNaparaniratizayAnandAnubhava ApAdayantImitiparapakSasya vAdaM nAzayantI, bhaDagurarahitA maGgalavAdazailI zrIrAmaH harSAtirekeNa zrutvA majalaM vidadhAtu // Duodiachin 2 'ta' pustake nAsti ' zAstreNa guNadoSAdijJAna-ta * guNanirdoSa-ta 5 vinaiva prayojanavatvena-ta * rasarUpaniratizayAnandasambhava eva-ta
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. alaGkArarAghave evAlahArazAstrArambhaprayojanam / 'tatrAsyApi nirUpaNAt chatrinyAyenAlaGkAra. zAstra prathAyAH apyupapatteriti cenn| zAstra janyarasAnandajJAnasya parasamavetasukhAdijJAnavadapuruSArthatvAt / nanvabhinayAdijanyarasAnubhavasya svAtmani puruSArthatvamanubhyata iti cettasya bharatazAstrapratipAdyAbhinayavizeSasAdhyatayA zAstrAntaraphalatvenAnyathAsiddhatvAt , 'malaGkArazAstrAsAdhyatvAt , rasakAvyazravaNajanyarasAnandAnubhavasyApi ysho'rthaadistkaavymaatrphltvaat| nanu rasapradhAnazabdArtharUpanATakAdirUpakavizeSasvarUpanirUpaNaparAlaGkArazAstrasyataddhaTakAbhinayasAdhyarasAnubhavo'pi phalamiti ceducyte| kimayaM rasAnubhavaH svaatmaabhinnH| kiM vA tdbhinnH| nAdyaH / tasya vedAntazAstraphalatvenAnyathAsiddhavAt / nanu sabrahmAnumavatvenaiva vedAntazAstraphalam / 'na rasAnubhavatveneti cenna / ramabrahmaNomaidAbhAvenAvacchedakAmAvasyApyabhAvAt / netrH| alahArazAstrArambhavidhurapAmarajanasyApyabhinayAdinA rasAvirbhAvadarzanAt / tasya tdphltvaat| tasmAnniSprayojanatvenAlaGkArazAstramanArambhaNIyamiti praapte'bhidhiiyte| alngkaarshaastrmaarmbhnniiym| pryojnsmbhvaat| tathA hi'malaGkArazAstreNa guNadoSAlaGkArasvarUpe nirUpyamANe vede'pi sAlaGkAranirdoSArtha 1 tatra tasyApita 'prathAya mapyupapatteH-ta alaGkArazAstrasANyatvAna-ta * abhinayasAdhyarasAnubhavo viphalamiti-ta ' tadbhinapAdhyaH-da . 'na' iti nAsti' alaGkArazAstraguNadoSAlaGkArazAstre svarUpani-ma 8 sAlaGkara paguNanirdoSArthajJAna-ta
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArazAstrArambhaprayojanam 13 jJAnaM phalati / tena vedArthAnuSThAne svargAdisiddhiH pryojnm| naca vaidikAlaGkArajJAnasyAnuSThAnopayogAbhAva'zzakyazakaH / ___ 'vAyurvai kSepiSThA devate' tyAdau kSepiSThatvAdeH svabhAvakteH. karmaprAzastyavyaJjanadvArA pravRti vishesspryojktvenopyogsmbhvaat| iyAMstu vizeSaH / kSepiSTha. svAdeH prAzastyarakSyakatvamiti miimaaNskaaH| tadvyaJjakatvamityAlakArikAH iti / evamiha dyumattamaM vada jayatAmiva 'dundumi grAhaNe tadidartha vare'tha yoSA jAramiva priyamathaite mAnava ivottiSThantInyAdivalakArasyApyupayogaH UhanIyaH / na ca vede gunnaanaambhaavH| 'agninA rayimaznavatpoSameva dive dive' ityAdau zleSaprasAdAdiguNadarzanAt. / nanu tathApi vede nirdoSatvajJAnaM na sambhavati / "mA mAtaramamuyApattAveka' ityAdI grAmyoktidarzanAt / vA tubhistaveciSama' ityAdau sandhidarzanAcceti cenn| grAmyoktyAdeH 1 zakyazzakyaH-ta * i) kSepiSThatvAdiH svabhAvokteH-ta ii) kSepiThatvAdisvabhAvokteH-da ' vizeSakatvenopayogasaMbhavAt-ta * dundubhiH zrAvaNeva-ta * tadidartha vareNya yoSA-ma * j) hriyam-ma ii) priyamityAdiSvalaGkArasyApyupayogaH-ta ' mAyAtattvamamuyApattaveka ityAdau-ta si) vajrakratubhistave-da ii) vaya viSama ityAdau-ta 'kusandhidarzanAcca-ta
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 alaGkakArarAghave anityadoSatvena tatsambhavAt / taduktamekAvalIkAreNa-"nyutasaM kRtaprabhRtIna 'doSANAM nityatvaM zrutikaTuprabhRtInAJcAnityatvamiti / ata eva 'vAgarthAviva saMpRktau vAgarthapratipattaye' zaSpAnavikIrNadazArdhavANAH' iti 'mahAkAvyeSvapi graamyoktirvirodhaat| ata eva yaH karoti priya kAriNo'dhikaM tato'dhi. kasmAsu samaM prayacchati' "asupradAtastu kimasya deyaM tRNIbabhUvaiva vicitya rAghava' iti vaMzastharAmAyaNe tu "kusandhirapi prayukta iti drssttvym| nanu zabdA. laGkAranirUpaNasya vede kutropayogaH / teSAmanuSThAnopayogAsambhavAt iti cenna / vasossUnuM sahasA jAtavedasam' jAtavedasamiti sadRzAlaGkArajJAnasya prAmANyanirUpaNavadvedasyAdaraNIyatvajJAnadvAropayogasambhavAt / na ca vede zabdacitrANAmadarzanamiti zaGyam / na yasya hanyate sakhA na jIryate 1 cyutasaMskRtiprabhRtInAM-ta * doSanityatvam-ma ' zaSpamapre vikIrNa dazArdhabAgA: iti-ta * mahAvAkyeSvapi-da grAmyokteravirodhaH-ta * ca priya karoti priyakAriNo'dhikaM-ta 7 priyakAriNo'dhikaM tato'dhikaM tatodhikasya- iti-'ta' pustake / tato'dhikamiti __ adhikaH pAThaH dRshyte| tato'dhikasyAsamaM prayacchati-da * AsupradAtastu kimanyaddeyaM-ta . 10 kusandherapi prayuktamiti-ma 1 vasu sArnu sahasA jAtam avedasaM vipraznajAtavedamitIdRzazabdAlaGkArajJAnasya nirUpaNavat vedasya-ta
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAtaprakaraNam 15 kadAcaneti niroSThayAdevaicitryadarzanAt / nanvevaM tAthavAdAvadhikaraNeSveva svabhAvoktyAdyasaGkArajAtabhyopayoganirUpaNAdalaGkArazAstrArambhaNaM vyarthameveti cenmaivam / alaGkAratvena sarvAlaGkAranirUpaNArthamalaGkArazAstrapravRttaH / ata evAlaGkArazAstreNa saha trayodazalakSaNI pUrvamImAMsetyAlaGkArikamatarahasyam / sUtrakArastu bhagavAn jaiminiH puruSAntara prayatnalabdhatvena malakArajAtaM na sUtritaH vAn / na ca kartRbhedamAtreNa ekazAstratvAbhAvaH / bahukavikRtakAvyAde rekakAvya. svavat kartRbhede'pyeka zAstratvopapatteH / nanu tarhi AlahArikAH kimiti vedavAkyAni nodAjaduriti ceducyte| paNDitapAmarANAM sarveSAM sukhajJAnArtha kAvyazlokodAharaNaM na vedavAkyAnAmanudAharaNatvAnnodAharaNamAdaraNIyamiti nyAyAt / ata eva adhyayana vidhireva alaGkArazAstrakartavyatAbodhakaM mUlapramANamavagantavyam / tathA hi- svAdhyAyo'dhyetavya' ityadhyayana vidhirarthAvabodhArthamadhyayana vidadhAno'laka razAstrArambha vinA sAlaGkArarasaguNanirdoSavedArthajJAnAsambhavAt tadarthamalaGkArazAstrArambhamapyAkSipatIti bhavatyadhyayanavidhimUlapramANam / na ca adhyayanavidhi sthAvabodhanaphalamiti vAcyam / vigyasAmarthyalabhyArthAvabodhasya 1 i) nIroSThayAdivaicitryadarzanAt-da ___ii) nIroSTayAdeH vaicitryadarzanAt-ta 2 tasyArthavAdAdyadhikaraNeSu-ta ekavAcyatvavat-pa ' zAstropapatteH-ma vAkyazlokodAharaNaM-ma * vidhereva-ta 1 vidhirarthavAdyabodhArtham-da * alaGkArazAstrArambhaNaM vinA-ta 1 tadarthAlaGkArazAstrArambham-ma 10 arthAvabodho na phalamiti-da
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 / niyojya vizeSaNatvAbhAve'pyadhikArivizeSaNatvasambhavena arthAvabodhaka' mastyeva / tatrAdhikArAt / na caivaM homAdhyayanApattiH / sAmabhAgaparicchedArtha tadupapatteH / na caivaM vairUpyApattiH 'na / gatyantarAbhAve "tasyAnaGgIkArAt / na ca adhyApanavidhiprayuktiradhyayana' vidhizzaGkanIyA / 'vivaraNojjIvinyA'tRtIyavarNake'smAbhirbahuvidhA nirAkRtatvAt / nanvakSarAvAptirevAdhyAyaphaUmasthiti cenna / tasyApyarthAvabodhadvAravai phalatvAt tadanatikramaNAt / na caivaM brAhmagAde "rAjasUya vAkyAdyanadhyayanApatiH / kSatriyAderartho dezArtha brAhmaNasya "rAjasUyavAkyAdyadhyayanopapatteH / rAjJApi 2 karma jJAlA tatpAlanArthaM bRhaspatipadavAkyAdyadhyayanamupapadyate / vaizyasyApi bahuparijJAtRtva kIrti siddhyarthaM bRhaspatipadavAkyAdhyayana" mupapadyate / sarvathA tAvadarthAvabodhaH sarvatra 1 (i) vizeSaNasvabhAve'pi - ii) vizeSaNatvAbhAve'pyastrAGgI kAryatvAdapyadhikAri vizeSaNatva saMbhavena-da * masyaiva-ma 'homAdyanadhyayanApattiH:--ta 4 sAmabhAvaparicchedArtha---ma -ta ' 'na' iti 'tad' pratyoH nAsti / 6 tasyApyaGgIkAryatvAt -- ta alaGkArarAghave 10 7 vidhezzaGkanIyA - da 8 bahudhA--da 9 na cAkSarAvAptereva - ta rAjanyAya - da 11 rAjanyAya - da 22 karma jJAtvA tatpAlanAtha bRhaspatipada - ta 1" upayujyate--ta
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAtaprakaraNam 17 anugataM phlm| 'yathA zUdAdhyayanApattiH, tathA vivaraNojjIvinyA 'pratyapAdIti draSTavyamiti sajhepaH / tasmAt siddha svargAdisiddhiralahArazAstrArambhaprayojanamita / tathA mokSo'pyalaGkArazAstrArambhaprayojanam / tathA hi -- kriyamANe'laGkArazAstrArambhe tatratyavRttinirUpaNena vedAntapadAnAM lakSaNAdivRttijJAnaM phalati / guNadoSanirUpaNena saguNanirdoSa. vedAntajJAnaM siddhayati / alaGkAranirUpaNe virodhAdyalaGkArajJAnaM sambhavati / saguNanirguNatvazrutibhirAha-tato virodhapratIteH kA.........stvitvAbhyAM paricchinnatvAbhyAM.........laGkArAntarANyapyUhanIyAni / tasmAdvizeSato vedAntArthajJAnamalaGkArazAstreNa sidhyati / tathA ca tdrthnididhyaasnaadynubhvaadi......prihaarH| tathA sati dvitIyatvAdvitIyatvayorvirodha. vyavahAraparamArthatvAbhyAM ttprihaaraat| tathA aNoraNutvasya mahato mahattvasya virodhe durbodhatvAparicchinnatvAbhyAM tatparihArAt / evamalaGkArAntaNyapyUhanIyAni / tasmAdvizeSato vedAntArthajJAnamalaGkArazAstraNa sidhyati / tathA ca tadanididhyAsanAdyanubhavAdi sAmagrInirapAyA rasAbhivyaktirUpA muktiH phalati / 1 yathA na zudrAdhyayanApattiH-ta 2 pratyudAharaNAditi draSTavyamiti-ta ' svargAM disiddham alaGkAra-ma * guNadoSanirUpaNe saguNo nirdoSa-ma B 'tato virodhapratIteH' ityArabhya....parihAraH ityanto bhAga:-'ta' pustake naasti| * i) sAmagrInirapAyA muktiH-ma ___ii) sAmathyanirapAyA rasAbhivyaktirUpA-da
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarAghave na ca mokSo vedaantshaastraarmbhphlmev| naitatphalamiti vAcyam / 'asyApi tadantarbhAvAt / na caitasya alaGkArazAstranya ubhayamImAMsAzAstrAntarbhAvo na yukta iti vaacym| ekasyApi paanniniiyaadivdnekshaastropkaarktvsmbhvaat| A eSa zAstrArambhAnantaraM zAntyAdiviziSThamvargakAmAdyadhi. kArabhedena mImAMsAdvaye'pi prvRttyupptteH| na caivamalaGkArazAsrasya zravaNa. vidhimUlatyApattiriti vAcyam / tadumayasAdhAraNasya vedAdhyayanavidhAyakA. dhyayanavidhimUlatvasambhave tanmUlatvAnaucityAt / ata evAlaGkArazAstre zUdrAdInAmadhikAra ev| tataH "utkRSTaprayojanavavAdalaGkArazAstramArambha. jIyamiti siddham / ArambhavAdAnmuditotrarAmaH saMraMbhazAlI "sklaarthyaanH| sItAparIrambhavijambhito'sma dArambhametaM saphalaM karotu // iti zrIcarukUrikoNDumaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena tirumalayajva. priyasahodarega viracite'laGkArarAghave upodghAtaprakaraNam sampUrNam / / 1 asyApi na veda ntarbhAvAt-ma 'na caikasya alaGkArazAstrasya-ta * alaGkArazAstrArambhAnantaraM-ta ' mImAMsAdvayo'pi-ta ' zravaNanidhimUlasvApattiriti-ma tadubhayasAdhAraNasarvavedAdhyayana-ta 1 lokotkRSTaprayojanavaraMvAt-ta * mudito prakAzaM-ta 1 sakalArthadAne-ta
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyaka nirUpaNam nAyaka nirUpaNam alaGkAro mukhyo hariNanayanAnAM tu puruSo kalaivAlaGkAro jagati puruSANAmanupamaH / kalAlaGkArANAM pratikalamalaGkAravacasAmalaGkAro rAmo jayati bhuvane'nuttamatamaH // atha sarvaprabandhapratiSThA bIjabhUtatayA nAyako nirUpyate / nanu 'nAyako guNavAn pumAniti' rasArNavasudhAkarakAraH / 'Azrito dhArmiko zUraH kRtajJo rUpavAn yuvA / tejasvI dhairyagAmbhIrya dakSadauvArya saMzayaH // prAjJazvApi mahAbhAgo nAyakaH parikIrtitaH // iti sAhityacintAmaNikAraH / "yazaH pratApasubhago dharmakAmArthatatparaH / dhurandharo guNADhyazca nAyakaH parikIrtitaH // iti vidyAnAthaH / 2* "netA vinIto madhurastyAgI dakSaH priyaMvadaH / raktalokaH zucirvAgmI rUDhavaMzaH sthiro yuvA // buddhaghutsAhasmRtiprajJa | kalA mAnasamanvitaH / zuro dRDhazva tejasvI zAstracakSuzca dhArmikaH // 19 (dazarUpakaM - dvitIyaprakAzaH 1-2 zlo)
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 tatrAdye vaktavyam / kiM sarvaguNavAn nAyaka, kattipayaguNavAn vA / guNavastvamAtrAdhAro vA nAdyaH / madhyamAdhamanAyakayoravyApteH / na dvitIyaH / uttamanAya ke avyApteH / na tRtIyaH / vidUSa kaceTikAdAvativyAptiprasaGgAt / tasyApi yatkiJciguNAdhikaraNAt / na ca nAyaka guNAdhikaraNatvaM nAyakatvamiti 'ato na zibhUlI lakSaNaM yuktam / vAcyam / AtmAzrayaprasaGgAt / kiM vA / dvitIyatRtIyayorapi vaktavyam / kiM nAyakalakSaNe ete ! tatsvarUpakathanamAtrapare / Adye'pi kiM lokanAyakalakSaNaM, kiM vA kRtinAyakalakSaNam / nAdyaH / adhArmika mlecchAderapi lokanAyakatvadarzanAt / dvitIye vIrazAnnAyake avyAptiH / tasmin zauryAdidharmAsambhavAt / kiJca prahasanabhANa dinAya ke pASaNDavidhUrnAdo avyAptam / tatra dharmaparatvAdyasambhavAt / nanu uttama nAyakasyaivedaM lakSaNadvayamastu / tato na vIrazAntAdau 4 3 * tatra nAyako guNavAn pumAn / tadguNAstu mahAbhAgyamaudArya sthairyadakSate / ojvalyaM dhArmikatvaM ca kulInatvaM ca vAgmitA // kRtajJatvaM nayajJatvaM zucitA mAnazAlitA / tejasvitA kalAvastvaM prajAraJjakatAdayaH || ete sAdhAraNAH proktA nAyakasya guNA budhaiH / 1 tato na-ta 3 alakArarAghave adhArmikamlecchA dera khilaloka--ta 4 avyApteH - ta * pASaNDa viThAdau - da (rasArNavasudhAkaraH - prathamo vilAsaH - 61-63)
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyakanirUpaNam avyAptiH prasarati / tasya madhyamAdhamanAyakatvAt / taduktaM ziGgabhUpAlena -'madhyaH katipayahIno bahuguNahIno'dhamo 'nAmeti cet , nedamuttamanAyakalakSaNaM yuktam / nirguNasya parabrahmaNo vedAnta zAstra nAyakatvAnupapatteH / ____nanu saguNabrahmavAdino'nusAreNedaM lakSaNadvayaM yuktamiti cenmaivam / 'tathA hi-idAnI saguNabrahmavAdinaM na bhedsaadhk(prmaannaa)nytraasiddhH| durnivArasvAt / tasmAnnAyakalakSaNadvayamiti vaktuM na yuktam / nanvastuM tarhi dvitIyaH kalpaH / nAyakasvarUpakathanaparamevedam / etAdRzena nAyakena bhvitvymiti| tatsAmAnyalakSaNaM tu prabandhapratipAdyapuruSatvaM nAyakatvamiti cetadapi na cturshrm| mANaprahasanAdinAyaka svarUpatyAnIhazatvAnnAyakavizeSasvarUpakathanaparametaditi cenmaivam / vakSyamANaprabandhamAtranAyakasvarUpasyaiva apekSitatvAt / apekSitasyaiva svarUpakathanAt aucisyAt sAmAnyasyaiva prathamato nirUpayitumucitatvAt / yaduktaM tatsAmAnyalakSaNama - 'prabandhapratipAdyapuruSatvamiti' tadapi na yuktam / vidUSakAderapi naattkaadinaayktvaaptteH| nanu tAtparyeNa prabandhapratipAdyapuruSatvaM nAyakatvamiti noktadoSa iti cenna / tatraivAvAntaratAtparya saMbhavAt / nanu mahAtAtparyeNa pratipAdyapuruSatvaM nAyakatvamiti ceducyte| kavibhiH 'svakIyAMdhAnena 1 nAmetIti cet-da ' nAyakatvAnupapattiH-ma 3 vAdimatAnusAreNa-ta * tathApi nirguNabrahmavAdinaM prati itarabhedasAdhane anyatarAsiddhaH durnivAratvAt / -ta svarUpasyAsahazatva t / nanu nAyaka-ta 6 'nATakAdi' iti padaM ta pustake naasti| nAyakatvApatteH-ityevAsti / 1 svakIyA'dAveva mahAtAtparyeNa-ta
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 . alakArarAghave mahAtAtparyeNa prabandhA 'Arabhyante / na tu nAyakacaritra ityasaMbhava. prsnggH| kiJca prabandhapratipAdyatvaM nAma tatpratipadanayogyatvam / tathA ca pratipAdanayogyatAvacchedakasatve tadeva laga yuktm| tajjJAnAdhInajJAna. svAdetasya tadasatve tadaparicayAt lakSaNameva durnizcayaM syAt / tasmAt nAyakalakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate -'tattatprabandhAnuguNakavivarNyamAnaguNAdhikaraNapadhAnapuruSatvaM nAyakatva. miti naayklkssnnm| idaM kalpitAkalpitayorubhayorapi saMbhavati / na ca vidUSakAdeH 'pradhAnapuruSatvamiti nAtivyAptidoSo'pi lgti| prahasananAyakAderapi tadanuguNaguNAdhikaraNatvaM saMbhavatIti nAvyAptidoSaprasaktiH / pradhAnapuruSatvamAtraM prabandhA'naGkitabahiSkRtapuruSe ativyaaptm| tadartha prAcInapratIkam / na ca so'pi nAyaka eveti noktadoSa iti vAcyam / 'parvato vahnimAn' ityudAsInavAkyasya nyAyAnavayavatvavat prabandhAnakitapuruSasyAnAyakatvAt / tatra laukikAnAM nAyakavyavahArastu bhAktaH / mukhyatve vA "prabandhanAyakasyedaM lakSaNamiti na ko'pi dossH| nanvevamapyanAdiprabandharUpavedAntanAyake 'prbrhmnnyvyaaptimidm| tasyApauruSeyavedavAdimate _ 1 racyante-da na me nAyakacaretra-ma ' lakSaNam-ta 'puruSatvamiti-ta - i) tatprakArakANAM nAyakavyavahArastu bhAktaH-ta ii) tatprakAzikAnAM nAyakavyavahArastu bhAktaH-da * prabandhanAyakasyaiveda-ta ' parabrahmaNyavyAptam idaM syAt / pauruSeya-ta-da
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyakaprakaraNam nAyakaprakaraNam kavivarNyamAnaguNAdhikaraNatvAbhAvAt / na ca parabrahma nAyaka eveti vaacym| kiMbahunA ! 'vedAntA api brahmaratipAdakatayA paramutkRSyanta ityAlaGkArika vidyAnAthoktiriti cenmaivam / artha buddhvA zabdaracanAyAH abhAve'pi devatAvaralabdhasArasvatakaveH kavitvavat paramezvarAdhIna nigamama treNa tasya kvitvaasmbhvaat| tasya tadvarNyamAnaguNAdhikaraNatvAt guNAsatva. kalpitAH kalpitA bhavantu / 'tAdRzaguNAdhikaraNatvaM parabrahmaNassambhavatyeva / anyathA nAyakatvamapi nirdharmake na syAt / ata eva nirguNabrahmavAdinaM prati noktaanytraasiddhiH| kalpitaguNairapi brahmaNo guNatvasiddheriti sarva niravadyam / azeSapRthvIvalasya pArthivo yathA ca hArasya yathA ca sanmaNiH / tathA prabandhapravarasya satkaveH vibhAti rAmaH paramekanAyakaH // 1 pratApadIye-kAvyaprakaraNe-uktamidaM vAkyam / . vidyAnAthokteriti-da * artha buddhvA racanAyAH-da * nirgamamAtreNa-ta 5 kavitvasulamatvAt / tasya-ta * kalpitA vA bhavantu-ta ' tadadhikaraNatvaM parabrahmaNaH-ta .... * yathoccahArasya-ta.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 yathA atha nAyakaguNAH mahAkulInataujvasyAdayo nAyakaguNAH, teSAM svarUpamudAharaNaM ca tatra 'mahaskule sambhavo 'mahAkulInatvam raghudazarathazreSThairbhUpairmahadbhiralaGkRte haririha kule rAmo bhUtvA rakherakalaGkinaH / kavivarava covIcIbhaGgIkRtastutipAtratAM svayamavatarasyAnyasyApi prayAti sudurlabhAm // AkArasampatti' raujvalyam / yathA lora faramANe 'tArisavihamI rAmasaur3hae | laUbaroNa NaAragahido aNigaMva vi viaNido aMgaMgo || 2i) mahAkulInatA nAma kule mahati sambhavaH alaGkArarAghave ii) kule mahati sambhUtiH kulInatvamudAhRtam // 3 i) rUpasampannadehatva maujvalyai parikIrtyate // 1 mahati kule - ta * tAlisa vivahmi (pratAparudrI - kAvyaprakaraNam) (ra. su. pra. vi . ) (pratAparudrIya - kAvyaprakaraNa) ii) aujvalyaM nayanAnandakAritvaM kathyate budhaiH // (ra. su. pra. vi) -da
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha nAyakaguNaH 25 (chAyA-lokeSu vijayamAne tAdRzavibhave'pi rAmasaundarye / nalakUbaro nakAraprathito 'janivaiva vigagito': 1) yathA vaHrAjyaM vinA caritakAnanavipravAsa bhuktaM ca kandaphalamUlamapetabhUSam / rAmaM samIkSya vipine "munayo'pyamuhyan rAmasya rUpamahimA kimu varNanIyaH // sArvabhaumatA bhaagysmpttiH| yathA ArohatyururatnapIThamudayaM zrIrAmacandra kalApUrNe sphUrtimadhArayannamiSatrAtAkSitArA navAm / zAntaM dikSu tamassamastamabhito nAnAmahIpAlinA ramyANyaJjalivArijAni mukulIbhAvaM muhurlebhire|| sakalalokAdhipatyaM mahAbhAgyamiti vayam yathA rAme rAjani 'meghanAdavihitAdAjJAnataM svAnanaM prakSipyAmararAGgalAntarasitA saGkocabhAvAM jahau / zeSo bhogavatImatIvamuditassatyAbhiSAM pAlayan rAjAno birudAni sAdhu dadhire bhUyo'pi bhUyoginaH // di) vizvabharAdhipatyaM yatanmahAbhAgyamucyate ||(prtaaprudriiye-kaavyprkrnnm) ii) sarvAtizAyirAjyatvaM mahAbhAgyamudAhRtam / / (rasArNavasudhAkaraH-pra. vi) 1 janiteva-da - munayo hyamuhyan-ma * meghanAdavihitA rAjJA nataM-ma / prokSipyAmararAGgalAntarasirA saGkocapAdhAM jahau-ma
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarAghave daanshiiltvmaudaarthm| . yathAabhISTadAnapravaNAbhirAme rAme'rthinAM rAghavarAjadhAnyAm / 'manye tRSAstiravassurANAM babhUvuraGgIkRtapaJcabhAvAH // yathA vA raghUttamasyAkhilabhUmidevatAkulapratiSThApanamatra 'naadbhutm| tadeva citraM tu zivapratiSThayA 'tadIyabhikSATanakarma vAritam // sarvajana prakAzakatvaM tejasvitvam / / yathA*i) yadvizrANanatAcchIlyamaudArya tannigadyate / __ (pra.ru. kAvyaprakaraNam) ii) yadvizrANanazIlatvaM tadaudArya budhA viduH // (ra.su. pra. vi) *i) jagatprakAzakatvaM yattejasvitvaM tducyte| (pratAparudrIye-kAvyaprakaraNam ) ii) tejasvitvamavajJAdeH mshissnnutvmucyte| (rasArNavasudhAkaraH pra vi.) 1 anye tRSArtAH-da ' sAdabhutama-ta * tadIyamikSApi na karma vAritam-ta sarvajagatprakAzakatvaM-ta
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha nAyakaguNaH 27 satyajJAnamayena sarvabhuvanaM yena svayaM jyoti bhAtIti pravadanti santatamamUrvedAntavAco'khilAH / so'yaM kandaravAsiyogihRdaye dhyAtaHprasannaH puro bAhyAbhyantaramAzu hanti ca tamo rAmo'bhirAmAkRtiH // kAryacAturya vaidagdhyam / yathA " vikSipyAtIvadUraM vipulamasarasaM dundumerasthibandhaM . pAdAGguSThAgraghAtAdasarasakapinA yo'pi bhUyo niyuktH| uttAlAn saptatAlAn sakRdabhi vibhide sAdripAtAlatAlaM bANenaikena rAmo niravadhibhuvane kArya cAturyamasya / dharmakapravaNatvaM dhaarmiktvm| yathA rAjyaM vihAya karagAmi mude sapatnyA , yAto vanaM jaraThatAtavaco niyuktH| . 2 kRtyavastuSu cAturya vaidagdhyaM parikIya'te / (pra. ru. kA. pra) * i) dharmekAyacittatvaM dhArmikatvamudhIryate // (pra. ru. kA. pra) _ii) dharmapravaNacittatvaM dhArmikatvamitIryate // (ra. su. pra.vi) 1 yogihRdayadhyAtaH-da ' ' viphalamasarasam-da 5 bharatatAtavaconiyukta:--'ta'
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 alaGkAra rAghave yo bodhayadraNahatendra'sutaM ca dharma jAnAmi rAmamiha sAkRtidharmameva // devatAtmatA mhaamhimtvm| yathA tattAkRtavIryasUnuvimato yattejasA nirjito yenAsan kharadUSaNaprabhRtayaH sarve'pi nivApitAH / vAlI khyAtaparAkramo'pi tRNavadyasyeSuNA pAtitaH tasmin dAzarathau kathaM nu manujAzaGkApi laGkAjiti / / yathA vA prANA vAyussamajani tanau yasya gAmbhIryamabdhiH kSAntiH kSoNiH ......... locane puSpavantau / romANyAsan kSitiruhalatA mastakaM. cAntarikSa pAdadvandvaM baligRhamasau kinnu vayeta rAmaH // sarvavidyAdhikyaM 'pANDityam / yathA yadrUpaM dazarUpakANi yadalaGkAro'pyalaGkAravAn pasyAbhUna kavitAvitAnasuSamA vedA vinodAmukhe / ' tanmahAmahimatvaM syAdyA punardevatAtmatA // (pra. ru. kA. pra) * sarvavidyAdhikatvaM yatpANDityaM tadudAhRtam (pra. ru. kA. pra) 1 nutaM ca-ta / sarve vinirvAri tA:-da -- kSoNiH ku................dahano locane-da
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha nAyakaguNaH 29 zAstrANyapyakhilAni vAdiviSaye 'zastrANi dhIsaGgatiH saGgItaM vitanoti sUriSu kalA rAmasya rAmodbhutam / / kIrtipratApasubhagatvaM, yathA- . rAhava kiMti himajudi sIdabhayaMTA kisANadINaNAsA / taMsa padAvamaadahaNa bhesaamahimANa suhamuvAjAdA // (chAyA-rAghavakIrtiIhemadyutizItabhayAtauM kRzAnudinanAyau / tasya pratApabhayadahanabheSajamahimnA mukha'mupayAtau / / ) dhrmkaamaarthprtvm| yathA zrIrAme bhaktibhAjAM viharati vRSabho goSThigeheSu dharmaH santAnassAzAkhI nivahati vasati dvArapAlaH kuberaH / ' atha nAyakaguNanirUpaNAnantaraM nAyakasvarUpaM nirUpyate'yazaHpratApasubhago dharmakAmArthatatparaH / dhurandharo guNa Dhyazca nAyakaH prikiirtitH|| iti pratAparudrIye kAvyaprakaraNe yaduktaM, tasya ekaikasya udAharaNamatra pradattam / 1 zAstrANi-ma 3 rAhava kIrtihimajjukRdi sivbhddiiksaannvinnaahaa| tAsa padAnamayadahaNabhesAmahimasuhamupAjAvA ||-'d' * upAyAtau-da * nivasati-da
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarAghave kAmaH kAmaM nikAmaM ghaTayati nikaTe sAdhuratyAsametaH brahmAnandasvarUpaM karakalitaphalaM jAyate mAM ca tejaH // atra rAmasya kaimutikanyAyena dharmakAmArthatatparatvaM gmyte| dhurndhrtvm| yathA uddaNDacaNDabhujamaNDalakhaNDitendrarAjAdhirAjamabhigamyAdazottamAGgam / lokatrayaM sthiratamaM parimuktabAdhaM kodaNDakoNavibhavena babhAra rAmaH // guNAbatvam / yathA rahuulatilaaguNAiNimalarUpANi aMaNIdANi / NihilaharidaMgaNANaM kaMNAbhAraNesu rantakhaNDanti / (chAyA-raghukulatilakaguNAH nirmalarUpAH 'AryaniratAH / nikhilaharidajanAnAM karNAbharaNeSu ratnakhaNDanti / ) sarvajJatvam yathASaDakSarImantrajapanmukhAMzca vijJAya nAmasmaraNAtratAni / jagatsu bhaktairvihitAni tebhyo rAmo mudA kAGkitamAzu datte // 1 AryanItAH-da
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha nAyakaguNaH gAmbhIrya yathA--. zrIrAmakAryapravaNAssamastAn 'lalavire'bdhIna kapayo'pi kelyA / rAmasya gAmbhIryasamudramekaM. na lavituM ko'pi janassamarthaH // vibhutvam yathA--- antastvameva paribhAsi bahistvameva stambhe tvameva girikASThatRNe tvameva / rAma tvameva gagane payasi tvameva na tvAM vinA kimapi rAghava lakSayAmi // rAmacandrasuguNAnuvarNane santrasanti nigamAJcalAnyapi / bhAratI mama kathaM pravartate tatra me'timahadeva sAhasam // Farm 1 i) lalavino'bdhIn-ma kapayo svakelyA-da ii) lalambire'bdhIn-ta . *
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkakArarAghave atha nAyakavizeSA nirUpyante dhIrodAtto dhIroddhato dhIralalito dhIrazAnta iti catvAro 'nAyakAH sarvarasasAdhAraNAH / tatra mahAsatvagAbhIryakRpAvatve satyavikatyanatvaM dhIrodAtatvam / mahAsatvo dhorodAtta ityukte dhIroddhate ativyaaptiH| tannivRttyarthamavikatthana iti / tAvatyukte asamarthe'tivyAptiH / 1j) bhedaizcaturdhA lalitazAntodAttoddhatairayam // (dazarUpakam prakAzaH 2-3) ii) udAtta uddhRtazcaiva lalitaH zAnta ityapi / dhIrapUrvA ime pUrvaizcatvAro nAyakAH smRtAH // (pratAparudrIye-kAvyaprakaraNam-27) iii) netA caturvidho'sau-dhIrodAttazca dhIralalitazca dhIraprazAntanAmA. tatazca dhIroddhataH khyAtaH- (rasANavasudhAkaraH pra. vi. 72-73) i) mahAsatvo'tigambhIraH kSamAvAnavikatthanaH / sthiro nigUDhAhaMkAro dhIrodAtto dRDhavataH / / (dazarUpakam prakAzaH-2-4) ii) mahAsatvo'tigambhIraH kRpAvAnavikasthanaH / pratAparudravaddhIro dhIrodAttaH sa saMmataH / / (pra.ru. kA. pra.27) i) dayAvAnatigambhIro vinItaH satvasAravAn / dRDhavratastitikSAvAnAtmazlAghAparAGmukhaH / nigUDhAhaMkRtirSI raiH dhArodAtta udAhRtaH / / (ra. su.pra vi. 73-74)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyakANAH tadartha mahAsatva iti| tAvatyukte kadAcidavikatthanatvaM dhIroddhate'pi, tena taddoSatAdavasthyam / tadartha kRpaavaaniti| tAvatyukte dhIralalite ativyaaptiH| tadarthamatigAmbhIryasatve stiiti| nanu kadAcit kRpAvattvaM lakSaNAntargataM sarvadA vaa| nAdyaH dhIroddhate'pi smbhvaat| nAntyaH / asmbhvaaptteH| zrIrAmAderapi vAlyAdivadhakAle 'kRpArAhityasya satvAditi cenn| prAyazo vadhArhadazA'kAlInakRpAvatvasyaiva lakSaNAntargatatvAt / avassUktamuktaM lakSaNam / yathA"AlokyAdhvani tATakAmabhigatAmAkampayantIM dizo rAmastAmanukampamAnahRdayo gAdheyasazcoditaH / sandRSTayarpaNacoditena kalitaM saumitriNA kArmukaM so'dhijyaM viracayya mandavalitagrIvo luloke zaram // *tATakA strI iti kAraNena tAM dRSTvA ekatra dayA, anyatra, tAM jaghanitheti gurvaadeshH| tadanuguNataH saumitriNA kArmuka sajjIkaraNam / kArmukadarzanamAtreNa rAmasya zare dRSTipAtaH iti tatkAlInasannivezacitraNametat / 1 kRpArAhityasambhavAditi-ta ' vadhArhavadakAlIna-da
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 . alakArarAghave darpasAmarthya bhUyiSThatve'pi sati caNDavRttivikatthano 'dhIroddhataH / ___vikasthano dhIroddhata ityukte tAdRzyasamarthe ativyaaptiH| tadartha darpasAmarthyabhUyiSThatve satItyuktam / tAvatyukte dhIrodAtte ativyaaptiH| tannivRttyartha vikasthata ityuktam / na ca vikatthanatvamasambhavadityAha-caNDa. vRttiriti / darpasAmarthyabhUyiSThatve sati mAyAvitvam , tattve sati sulabhakrodhatvaM vA dhIroddhatatvam / yathA strIcoraM parimArgAtu raghupaterdAso'hamatrAgataH chitvA sajjatamAni sapta vidadhe zUlAni sAlAnayam / adhyAropayituM tamAptasahitaM sa tvaM samApyo'hitaM bhukSveti prajagAda mArutasuto laGkAdhipasyAgrataH // atra hanUmataH dhIroddhatatvam / 1 (i) darpamAtsayabhUyiSTho mAyAchadmaparAyaNaH / . dhIrodatastvahaMkArI calazcaNDo vikatthanaH // (dazarUpakam-prakAza:-2-5) ii) darpamAtsaryabhUyiSThaH caNDavRttirvikathanaH / mAyAvI sulabhakrodhaH sa dhIroddhata ucyate // _ (pratAparudrIye-kAvyaprakaraNam-30) iii) mAtsaryavAnahaGkArI mAyAvI roSaNazcalaH / vikatthano bhArgavAdiH dhIroddhata udAhanaH / (rasArNavasudhAkara:-pra. vi. 70)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyakaguNAH nizcintatve sati sukhaikabhUH kalAsakto vA 'dhIralalitaH / ubhayatra dhIrodAttAdAvativyAptiparihArAya nizcintatve satItyuktam // yathA - 3* vizvAmitramuneranugrahabalAcchreyaH paraM me'bhavat rAmossAvarakarotiM suguNoM rAjyAbhiSekotsavam / nizcintassamabhUva mAgatajarAkAle'hamityAlapa drAjA paGktiratho visRjya sacivAnantaHpuraM zrApa saH // atra dazaratho dhIralalitaH / dhairyazAntisampannatve sati prasannAtmatve sati dvijottamatvaM 'dhIrazAntatvam / i) nizcinto dhIralalitaH kalAsaktaH sukhI mRduH / (dazarUpakam - prakAza:- 2-3 ) (pra.ru. kA. pra.-31) 35 ii) nizcinto dhIralalitaH taruNo vanitAvazaH / iii) dhIralalita :- ityasya abhikalalitaH iti 'da' pratau 3 (i) sAmAnyaguNayuktastu dhIrazAnto dvijAdikaH // 2 prapannAtmakatve sati-ta (rasArNavasudhAkare-- pra. vi - 75 ) (dazarUpakam - prakAza: - 2-4 )
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakArarAve ... atra prasannAtmani 'dvije'tivyAptinivRttyartha prasannAtmatve satIti / tAvatyukte tAdRze dharyazAntirahite dvije ativyaaptiH| tannivRttyartha 'prAthamika vizeSaNamiti bodhym| yathArAmapradAnaM kuzikAtmajAya tadAGgayakArSIda bhagavAn vasiSThaH / guNAdhiko rAjasamIpavartI paropakAraM puruSaH karoti // matra vasiSTho dhIra shaantH|| ii) dhIraH zAntaH prasannAtmA dhIrazAnto dvijAdikaH / (pratAparudrIye-kAvya-pra 32) iii) samaprakRtikaH klezasahiSNuzca vivecakaH / lalitAdiguNopeto vipro vA sacivo vaNik // . dhIrazAntaH cArudattamAdhavAdirudIritaH / (rasANavasudhAkare-pra. vi.76-77) iv) dhIrazAntatvam - ityasya 'adhikazAntatvam ' iti-'da' pratI 1 dvije'vyAptinivRtyartha-da ' prAthamika vizeSaNamiti-da 'rAmaprayANa-ma * dhIrazAntaH' ityasya 'adhikazAntaH' iti 'da' prtau|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyakanirUpaNam atra zRGgAranAyakA nirUpyante / . 'tatrAnukUla dakSiNazaThadhRSTabhedena 'caturvidhAH shRnggaarrsnaaykaaH| tatra anukUlo nAma-ekanAyikAsaktaH / yathAsa ekapatnIvratasantatAdaraH. tvadanyakAntAM hRdi nApi manyate / tvadAdareNeva raNe jayazriyA raghUttamassaGgamamadya kaanggtte|| atra rAmacandramya sItAyAM vizeSeNa anurAgaH prtiiyte| 11) sa dakSiNaH zaTho dhRSTaH pUrvA pratyanyayA hRtaH (dakSarUpakam-prakAzaH 2-6) ) bhatha gRGgAraviSayazcatvAro nAyakA ime / anukUlo dakSiNazca pRSTaH zaTha iti smRtAH / / pratAparudrIye kA. pra. 34) iii) caturdhA so'pi kathito vRttyA kAnyavicakSaNaH / anukUlaH zaTho dhRSTo dakSiNazceti bhedataH // (rasArNavasudhAkare-pra-vi.80.81). si) anUkUlastvekanAyikaH (da.rU. pra. 2-7) (vizeSaH-anukUlaH dhRSTanAyakabheda iti asya matam ) . caturvidhazRGgArarasanAyakAH-da
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31. 38 bahunAyikAsu tulyavRtti' dakSiNaH / tvAM rAvaNena haratA nanu devi sIte rAmasya kIrtinidrA ca hRtA jayazrIH / mAnI tavAdya dayito yudhi taM nihatya tisro'pi sAdhayitumicchati nirvilambam // atra tisro'pi nirvilambaM sAdhayitumicchatItyanena rAmasya dakSiNanAyakatvaM gamyate // kRtAparAdho nirbhIko 'dhRSTanAyakaH / ii) ekAyato'nukUlaH svAda - (pra. rukA-pra-15) iii) anukUlanAni (ra. su. pra. vi. 81 ) 1 i) dakSiNo'syAM sahRdama: - (da. rU. pra. 2- 7) ii) tulyo'nekatra dakSiNa (pra. ru. kA. pra. 36) iii) nAyikA svapyanekAsu tulyo dakSiNa ucyate / alakakArarAghave ( 9. su. pra. vi. 81) 2 i) vyaktAGgavaikRto ghRSTo- (da. rU. pra-2-7) i) vyaktAparAdhoM gatabhIH sa dhRSTa iti kathyate // (pra.ru. kA. pra. 38) iii) dhRSTo vyaktAnyayuvatibhogalakSmA vinirbhayaH / (ra. su. pra. vi. 81 )
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyakanirUpagam *yathAgUDhavipriyakArI 'zaThaH / yathA"saMtApaM vitanoti cetasi zaThaH kAlAmbuvAhAkRtiH tasyA eSa manastu zItalayute citra kathaM gAhate / gehaM baddhakavATamatra kalaye rAmAvatAre vane vAsAtsAdhitamUliko'yamitinidhUtojyayA mAdhavaH // atra 'rAma eva kRSNAtAre zaThanAyaka iti gamyate / nAyikA nirUpyate / sA trividhaa| * mAtRkAyAm udAharaNapadhaM naiva dRzyate / 1 i) gUDhavipriyakRcchaThaH-(da. rU. pra. 2-7) (pra.ru. kA. pra.39) ii) zaTho gUDhAparAdhakRt (ra. su. pra. vi.81) Fi) matha nAyikA nirUpyante netRsAdhAraNaguNairupetA nAyikA mtaa| svakIyA parakIyA ca sAmAnyA ceti sA tridhA // sampatkAle vipatkAle yA na muJcati vallabham / zIlArjabaguNopetA sA svIyA kathitA budhaiH / (ra. su. pra. vi. 94.95) - tApaM me vitanoti-da 3 mA zucaH-ma 4 kAma eva
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 strIyA parakIyA sAmAnyA ceti / tAsAM lakSaNAni rasArNava sudhAkare ziGgabhUpAlena prapaJcitAni draSTavyAni / tatra asmAbhiraSTavidhA zRGgAranAyikA nirUpyante / anyApi dvividhA kanyA paroThA ceti bhedataH // tatra kanyA tvanUDhA syAt salajjA pitRpAlitA / sIke lie vindhA prAyo mugdhA guNAnvitA // paroDhA tu pareNoDhApyanyasambhogalAlasA / lakSyA kSudraprabandhe sA saptazatyAdi ke budhaiH // (ra. su. pra. vi. 106-109) sAdhAraNastrI gaNikA kalAprAgalbhyadhArSTaya yuk * alaGkArara / ghave (ra. su. pra. vi. 110 ) ii) svAnyA sAdhAraNastrIti tadguNA nAyikA tridhA (da. rU. pra. 2- 15) 1 i) AsAmaSTAvasthAH syuH svAdhInapatikAdikAH / (da. rU. pra-2-23) ii) athAsAmaSTAvasthAH prathamaM proSitapatikA vAsakasajjA tatazca virahotkA / atha khaNDitA matA syAt kalahAntaritAbhisArikA caiva // kathitA ca vipralabdhA svAdhInapatistathA cAnyA / zRGgArakRtAvasthAbhedAt tAzcaSTadhA bhinnAH // (ra. su. pra. vi. 121-122)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyikAnirUpaNam tatra nityaM priyopalAlitA 'svAdhInapatikA / yathAkuJjaSu guJjadalipuJjacaNeSu vAsaiH puSpaiH phlvnbhvairmdhurairmrndaiH| vyasmArayanimisutAmadhicitrakUTa mArAmabhUmiruciraM nijadhAma raamH|| iii) svAdhInapatikA caiva tathA vaasksjjikaa| virahotkaNThitA caiva vipralabdhA va khaNDitA / / kalahAntaritA caiva tathA proSitabhartRkA / tathAbhisArikA ceti kramAllakSaNamucyate // (pra. ru. kA. pra. 41-42) __1) svAyattAsannadayitA hRSTA svaadhiinvllbhaa| ___(ra. su. pra. vi. 150) ii) mAsannAyattaramaNA hRSTA svAdhInabhartRkA / (da. ru. pra. 2-24) iii) priyopAlAlitA nityaM svAdhInapatikA mama / / (pra. ru. kA-pra-43) ..vAge-ta
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ala skArarAghave priyAgamanadazAyAM 'keligRhamAtmAnazca alaGkurvANA vAsakasajjikA / yathAAdhAyAGgarucA pradIpakalikAH svAntaH pure'(nahitAH) dehalyAmapi raGgavalliracanAM pAdAgrabhAbhiH sphuTAm / AyAte vanaklapsakelimRgaye rAme nizAyA mukhe / sItA dvAramadhiSThitAjani dRzA vyAkurvatI toraNam // kAnte cirayatyunmanA virahotkaNThikA / 2) bharatAcairabhidadhe strINAM vArastu vAsakaH / svAvAsakagate kAnte sameSyati gRhAntikam // sajjIkaroti cAtmAnaM yA sA vAsakasajikA / (ra. su. pra. vi. 125-126) ii) priyAgamanavelAyAM maNDayantI muhurmuhuH / kelIgRhaM tathAtmAnaM sA syAdvAsakasajjikA // __ (pra.ru. kA. pra.44) ii) mudA vAsakasajjA svaM maNDayatyeSyati priye / . (da. rU. pra. 2-24) 3 i) bhanAgasi priyatame cirayatyutsukA tu yA / virahotkaNThitA bhAvavedibhiH sA samIritA // (ra. su. pra vi-128) 1 keligRhAtmAnAvalamkurvANA-ma
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyikAnirUpaNam 43 yathA lokAnandana vAyunandana pitA te dakSiNo mAruto jAne saMprati taM tu sAntvaya sa mAM netaH paraM bApatAm / candro dRhyatu kiM karomyacakito* ... ... ... ... . ................ manute zrIrAmacandro'pi mAm // katra rAne vilambamAne sIlA virahotlASTiA / saGketasthalaM parikalpya priyavazcitA madanAturA 'vipralabdhA / yathA. kiM sAketasme kRzAsi, sakhi matprANapriyo rAghako nItvAhaM nipine caturdazasamAH prApsyAmpupAntaM tava / ityuktvA niragArna yumazatairgata nAgatI manye bhUsutayA samaM gatavatA tenAbhavaM vaJcitA // ii) cirayatyadhikaM kAnte birahokapichatonmanAH (pra.ru.kA. pra. 46) iii) cirayatyavyalIke tu virhotknntthitonmnaaH| (da.rU.pra. 2-25) *mAtRkAyAM cakito ityanantaraM manute ityataH prAk granthabhAgaH truttitH| 1 i) kRtvA saGketamaprAkSe dayite vyathitA tu yaa| vipralabdheti sA proktA budhairasyAstu vikriyA // nirvedacintAkhedAzrumUvizvAsitAkyaH // (ra. su. pra.vi. 148)
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 alaGkArarAghave atra ayodhyAlakSmIH rAmaviraheNa kSaNaM yugaM manyamAnA viprlbdhaa| anyatranItanize priye samAgate anyasaMbhogalAJchanaiH kupitA 'khnndditaa| rAme rAjyakare tvayA samadhikArasampAditA vallabhAH kvAhaM tatra bhavAstu jAgaradharastasyA striyA mAM gRhe / nItvA prAtarupAgato mama gRhaM nidrAhataprekSaNo mahAsImavalambya saMprati punastatsyAdujairvAJchitam // ii) kvacita saketamAvedya dayitenAtha vaJcitA / smarAtA vipralabdheti kalAvidbhiH prakIrtyate // (pra. ru. kA. pra. 47) iii) viprlbdhoktsmympraapte'tivimaanitaa| (da. rU. pra. 2-26) 11) ullaGghaya samayaM yasyAH preyAnanyopabhogavAn / bhogalakSmAhitaH prAtarAgacchet mA hi khaNDitA // . (ra. su. pra. vi. 130) ii) nItvAnyatra nizAM prAtarAgate prANavallabhe / manyAsambhogacihnastu kupitA khaNDitA matA // (pra. ru. kA. pra. 49) ii) jJAte'nyAsAvikRte khaNDiteyA rUpAyitA / (da. rU pra. 2-25)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyikAnirUpaNam kAntaM kopAt paribhUya pazcAtAraM gatA 'kalahAntaritA / yathAghaTayasi kimiha tvaM prAptasaukhye kavATa ... nanu hRdayakavATa naiva zaknoSi labdhum / iti raghupatidUtIvAcamAkarNya sItA smitadhavalitagaNDAttattadAnIM vivave // atra sItA rAmeNa saha praNayakalahenAntaritA / dezAntaragate kAnte klizyantI proSitabhartRkA / 1 i) yA sakhInAM puraH pAdapatitaM vallabhaM russaa| nirasya pazcAt tapati kalahAntaritA tu sA // (ra. su. pra. vi. 133) ii) kopAn priyaM parAbhUya pazcAttApasamantritA kalahAntaritA nAma sUribhiH parikIrtitA // (pra.ru. kA. pra. 51) iii) kahAntaritAmarSAt vite'nuzavArtiyuk / (da.rU. pra. 2-26) sj) dUradeza gate kAnte bhavet proSitabhartRkA (ra. su. pra. vi. 123) ii) dezAntaragate kAnte khinnA proSitabhartRkA (pra. ru. kA. pra. 52) iii) dUradezAntarasthe tu kAryataH proSitapriyA // (da. rU. pra. 2.27) 3 praNayakalahAntaritA-da
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 bhartRkA / yathA -- 'gaurIva zarvaM mRgaratnapANi kadA nu rAmaM kalaye bhavantam / itIrayantI nijaparNazAlAdAropakaNThaM kSitijA jagAma // atra rAme mAryA mRgaharaNAya dezAntaraM gate klezAta sItA proSita smarAta kAntamamisarantI 'abhisAriketyucyate / Arye rAjyarame priyAbhisaraNe te kIdRzaM sAhase " hitvA nIlanicolama stininadanmaJjIrakAcIguNA / tvaM yasmAdabhisRtya rAmamatulAkAraM mudA kAraNaM netre tasya janena cumbitavatI pratyakSamAlokitA / / 1 idaM padya 'ta' pustake na dRzyate / 2 i) madanAnalasantaptA yAbhisArayati priyam / jyotsnA tamasvinIyAnayogyAmbaravibhUSaNA || svayaM vAbhisaredyA tu sA bhavedabhisArikA / alakA ra rAghave ii) kAntAbhisaraNodyuktA smarArtA sAbhisArikA (ra. su. pra. vi. 134-135) 3 bhitvA ma iii) kAmArtAbhisaret kAntaM sArayedvAbhisArikA / ( pra.ru. kA. pra. 54 ) (da. rU. pra. 2-27)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyikAnirUpaNam sA ca nAyikA sajhepeNa 'trividhaa| mugdhA, madhyA, prauDhA ceti / tatra udayadyauvanA lajjAvijitamanmathA mugdhA yathA rAme kurvati zarvacApadalanaM prAptAbhiratyutsavaM . prauDhAbhissahacAriNIbhirudite klapse vinodvrje| pUrNa svasya manorathasya racite 'nAmAbhiyAne mahe sItA rAmamudAharatsvadayitaM saMsajjayA lajjayA // 1 1) sA ca svIyA vidhA mugyA madhyA prauDheti kathyate / " (ra. su. pra. vi. 16) ii) mugdhA madhyA pragalbheti svIyA zIlAjavAdiyuk / .. (da.rU.pra. 2-15) iii) saGkepeNa nAyikA tridhA / mugdhA madhyA prauDheti / __(pra. ru. kA. pra. 55) 2 mugdhA navavayaHkAmA ratau vAmA mRduH krudhi / ... (ra- su. pra. vi-96, da. rU. pra. 2-16) 3 vinodavrate-da 'manoramasya-ma 'rAmAmidhAne mahe
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 yathA - lajjAmanmathayorantara sthitA jAtayauvanA 'madhyA / ukAraM varamAtanoti vacane tvasmAkamAlokane vyAsaGge milite punaH kSitisutA rAmaM gavAkSAntaraiH // sItAM kasya sabhAntare samuSitaM sA vaMcanA cAturI saMprAptA atra sItAyA madhyamanAyikAtvaM pratIyate / smaramandIkRtalajjA sampUrNa yauvanA prauDhA / ... ... ... 1 i) samAnalajjAmadanA praudyatAruNyazAlinI madhyA kAmayate kAntaM mohAntasuratakSamA / ii) lajjAmanmathamadhyasthA madhyamoMditayauvanA // (ra. su. pra. vi. 98 ) iii) mdhyodydyauvnaanngg| mohAntasuratakSamA || 2 atra caturthapAdaH pUrNatvena na dRzyate / azuddhamiti tyaktam // alaGkArarAghave 3i) sampUrNa yauvanonmattA pragalbha rUDhamanmathA / dayitAne vilIneva yatate ratikeliSu // rataprArambhamAtre'pi gacchatyAnandamUrcchanAm / (pra.ru. kA. pra. 56 ) (da. rU. pra. 2 -16) (ra. su. pra. vi. 101-102) 'da' prAtau vidyamAnaM pAThAntaram
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikAnirUpaNam yathA hastAvalambamavalambya mahIsutAyA: vakSojabhAranatamadhyamabhivajanyAm / tatratyasAndrapulakAGkuraviddhapANI rAmaH smareSu dalitaH zayanAntamAmAt // atra sItAyAH prauDhanAyikAtvaM gamyate // nAyikAbhAvAntarANi prAcInagrantheSuktAni mAni / zrIrAmacandraM svakRteH kavIzI yo nAdhakaM nAyakamAtanoti / sa eva saivAtra kRtizca (dhanyA) tatyaiva loke saphalaM ca janma // iti zrIcarukUri koNDubhaTTopAdhyAyatanayena yajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa viracite alaGkArarAghave nAyakaprakaraNaM sampUrNam (ii) smaramandIkRtabrIDA prauDhA sampUrNa yauvanA 49 (pra.ru. kA. pra. 56 )
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 kAvyaprakaraNam atha kAvyasvarUpaM nirUpyate nanu - " zabdArthayugalaM kAvyaM nirdoSaM guNasaMyutam / alaGkRtamalaGkArairanalaGkRti vA kvacit // iti sAhityacintAmaNikAraH / " tadadoSau zabdArthau saguNAvanalaGkRtI punaH kvApi " iti kAvyaprakAzikAkAraH / "arthavarNAtmakaM kavikarma kAvyamiti' ekAvalIkAraH / "ujvalapadaM zlAghanIyabandhArtha 'rasAnubandhasarasaM 'adoSau saguNau sAlaGkArau zabdArthI kAvyam' iti vidyAnAthaH / ? - alakkArAce kavikarma kAvyamiti' madanAdayaH / / tatrAdyaM tAvanna yuktam / prathamalakSaNasya anatikAvye avyApteH / dvitIyalakSaNasya sAlaGkRtikAvye avyApteH / nanu tatra prathamArdhameva kAvyalakSaNam / zeSaM tu tatsvarUpakathanaparamiti cenna / sarvadoSarAhityasya raghuvaMzamAghAdAvapyabhAvena asambhavApatteH / yatkiJciddoSarAhityasya guNAnAM ca vede'pi sambhavAdativyAptiprasaGgAt / ata eva 'kAvyaprakAzikAkAralakSaNamapi na yuktam / nApi tRtIyalakSaNa yuktam / pauruSeyavedavAdimate veda evAtivyApteH / IzvarasyAdi kavitvena tasya 1 rasAnubandhasurasaM da 2 kAvyaprakAzakAralakSaNaM na yuktam - da
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakaraNam tatkarmarUpatvAt / nApi caturtha yuktama / zlAghanIyabandhArtha kavikarma kAvyam ityetAvatyeva lakSaNe sambhavati vyarthavizeSaNatvAt / nApi vidyAnAthalakSaNaM yuktm| manalakRtikAvye avyaapteH| 'kAvyApakarSahetuH doSaH' iti tanmate doSanirvaranAt / doSajJAne kAvyajJAnaM, kAvyajJAne doSajJAnam ityanyonyAzrayAcca / kiJca 'kavikartRkamAtrasyaivedaM lakSaNaM, kiM vA kaavyvyvhaarvissysy| nAyaH / 'kvikrtRkshaastraadaavvyaapteH| tatra saguNasAlaGkAratvAbhAvAt / nanu kavidazApannakRtA kRtiH kvikRtiH| tasyA evedaM lakSaNam / zAkhAdikaM tu vidvdshaapnnkRtiH| ato nAvyAptiriti cenmaivam / prAnto'bhUH / kavividuSoH pryaaytvaat| 'saMkhyAvAn paNDitaH kavi' riti amrkoshkaarvcnaadkverpnnddittvaat| nanu tathApi naavyaaptiH| zAsnAdAvapi svabhAvoktyAcalaGkArasambhavAt / yatkiJcidguNasambhavAt doSAbhAvAcceti cenna / tatra svabhAvokteH sahRdayahRdayacamatkAritvAbhASena alaGkArasvAbhAvAt / anyathA atiprsnggaat| nevrH| uktdossaat| nanu vedo'pi kAvya. meveti noktadoSa iti ceducyte| vedasya tArkikAdimate paramezvarapraNItatvena kAvyatvasambhave'pi na tatra teSAmiva itareSAM kaavytvvyvhaarH| yena tAn prati nAtivyAptissyAt / mImAMsakAdimate tu vedasya nityatvena sutarAM na kAvyavyavahAraH iti 1 kavikRtamAtrasyaveda-ta . kvikRtshaastraadaavvyaapteH-d| ' zAstrAdAvabuddhisvabhAvoktyAdyalaGkArasaMbhavAt kiJcidguNasambhavAt-da * tatra svabhAvoktiH sahRdaya-da * teSAmeva-ta * mImAMsakamate tu-ma
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarASave nAtivyAptito muktiH| kiJca 'naattkaadaavvyaaptiH| tatra raghuvaMzAdikAvyAdAviva 'rUnyA naattkaadibhedvyvhaarsyaaksmiktaaptteH| nanvatra arthazabdena 'aSTAdazavarNAtmakaM vivakSitamiti noktAtivyAptiriti cenna / sAmaratvenASTAdazavarNanAtmakatvasya mAghameghasandezAdAvapyasambhavAt / nagarAdiyatkiJcidvarNanasya vedanATakAdAvapi smbhvaat| vede'pi devAsurasamAmAdivarNanAt / 'devAsurAH saMyattA Asan ' iti, 'devAnAM pUrayodhye' tyAdau 'nagarAdivarmanasyAvirbhAvAt / nanu tadvaNanaprAdhAnya lakSaNArtha iti noktadoSa iti cen| raghuvaMzarAmAyaNAdAvavyAptiprasaGgAt / tasya varNanAprAdhAnyenA. prvRttH| tattve vA 'raghUNAmanvayaM vakSye' iti kAlidAsapratijJAvirodhaprasaGgAt / na ca tadvarNanAprAcurya lakSaNatvena vivakSitamiti vAcyam / vedAnargharAghavAdAvapi tatprAcuryasambhavAta / nanu raghuvaMzAderapi tadvarNanAprAdhAnyenaiva prvRttiH| kavipratijJA tu nijakAvyasya puNyazlokacaritanivandhana rUpatvarocanArthamiti ceducyte| raghu. vaMzAdeH tadvarNanAprAdhAnyenaiva pravRttiriti kuto jnyaayte| nanu kAvyatvena 1 nATakAdAvativyAptiH-ta 'halyA kAvyavyavahArAbhAvAt , satve vA kAvyanATakAdibhedavyavahArasya AkasmikatApatteH-ta * aSTAdazavarNanAtmakam' ityArabhya yatkiJcidvarNanasya veda-iti paryantaM 'ta' pustake na dRshyte| * nagarAdivarNanasyApi darzanAt-ta tadvarNanAt prAdhAnyaM-da * kAlidAsapratijJAvirodhAprasaGgAt -ta 1 rUpatvasUcanArthamiti-ta
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 kAvyaprakaraNam jJAyata iti cettarhi spaSTa evaM anyonyaashryH| kAvyatve siddha tdvrnnnaa'praadhaanysiddhiH| tasiddhau kAvyatvasiddhiriti / etena 'kRnti viseso kaMva' iti karpUramaJjarIkAralakSaNamapi nirastaM bodhyam / tasyAnanugamAta avyApteranapAyAt / shaastraadaavtivyaaptishc| tasmAnnedaM kAvyarakSaNamiti cenn| atrocyate-'vedavedopajIvinAvyapradhAnaprabandhapratiyogikAnyonyAbhAvAdhikaraNatve sati nityadoSarahitasaguNazabdArthoM kAvyam' iti lkssnnnisskrssH| atra satyantavizeSaNena vedavyAkaraNasmRtItihAsapurANa. nATakAdAvativyAptiH parihRtA bhvti| rUDhyA kAvyavyavahAraviSayasyaiva lakSyatvAnoktavikalpaH prasarati / guNadoSAlajhAralakSaNAni kAvyagarbhANyevAsmAbhirvivakSyanta iti naanyonyaashrydossH| doSanityatvazcAmiyuktavacanAt jnyaatvym| na ca kAvyeSvanityadoSAGgIkAre / tadalpamapi nopekssy| 'kAvye duSTa kathacaneti daNDIvacana viruddhaM syAditi vaacym| tasyApi nityadoSAbhiprAyatvAt / bhanyathA'sambhavApatteH / zabdArthAviti dvitvaM grAhakatva vadavivakSitaM bodhym| ato niravacaM kAvyalakSaNam / tatra kAvyarUpasarasvatyAH zabdArthoM mUrtiH vyaGgyaM jIvitam / alaGkAraH 1 prAdhAnyasiddheH-ta 'junti viseso-ma * avyApteranupAyAt - ma * tasmAnavaM kAvyalakSaNa-da * nirvakSyanta iti -ma
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakArarAghave alaGkAra eva / zreSThAdayo guNAH 'saundryaadigunnaaH| rItirutkarSAvahasvabhAvaH / vRttivrtnm| padAnuguNavizrAntiH shyyaa| rasAsvAdaprabhedaH pAkaH pAkakalpa iti kAvyasAmagrI, laukikasAmagrIvad bodhyaa| nanu zabdArtho kAvyasya muurtirityuktm| ko'yaM zabdo nAma / nanvarthasambandhI zabda iti cenna / ghaTAdyarthasambandhyarthAntare 'ativyAptiH / nandharthena saha nityasambandhaH zabda iti cenna / tArkikamate samavAyena sambandhini ruupaadaavtinyaapteH| ubhaborekatarasya vA / bhanityatvena tatsambandhasyApyanityatvAt asambhavapatteH / ata matam / 'arthena 'shjotpttiksmbndhshshbdH| autpattikaH sa tu zabdasyArthena sambandha' iti sUtrakAravacanAt iti| maivm| guNa. guNinossahotpattimate gunnaadaavtivyaapteH| tayossahAnutpattivAde'pi DityAdi sAMketikazabdeSu avyAptiH, kAlAntare nAmakaraNAt tasyArthena saha anutpatteH / 'nanu tasyArthapratipAdakazzanda iti ceducyte| kimidaM prAtipadikatvam marthapratipattijanakatva mAtrazcet hanta! nynsNjnyaadaavtivyaapteH| nayatyenArthapratipattijanakatvaM cet cakSurAdA vtivyaaptH| nanu vRttimarave satyartha 1 zloSAdayo guNAH-ta ' svAdapramedaH pAka:-ma ' ativyApteH-ta + sahautpattikassambandhaH-da ' autpattikastu zabdasya arthena sambandhaH-ta ' 'tayossahAnutpattivAde'pi-ityArabhya tasyArthena saha anutpattaH, iti paryanto bhAgaH 'ma' pratI nAsti / 1 nanu tarhi arthapratipAdakazzabdaH-ta 6. mAtra cet hastanayanasaMjJAdau-ta bhativyApti:--da
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakaraNam pratipattijanakatvaM tattvamiti cenn| vAkyAvRttivAdimate ttraivaavyaapteH| nanu vRttitAtparyAnyataravatve satIti vizeSaNAt noktadoSa iti cenn| upsrgessvvyaapteH| nanu upasargo na pRthakzabda iti cenn| 'pratiparyanava' ityAdau pRthkshbdtvdrshnaat| nanu 'tadubhayadyotakatvAnyataratve sati iti vizeSyamiti cenn| humaadipdessvvyaapteH| teSAM sAmabhAgaparicchedakatvena nairarthakyAt / ata eva zravaNatve satyarthavodhakazzabda ityapi nirastam / vinaivoccAraNaM manasyanusandhIyamAnamaunizabde avyAptezca / nanu tAdRzatve sati arthabodhaka nAtIyatvaM zravaNagrahaNayogyatvaM vA tallakSaNamiti cenn| zabdatva. jAtyA saajaatyvivkssaayaamaatmaashryaaptteH| jAtyantareNa sAjAtyavivakSAyAm atiprasaGgAt / tAdRzajAtyanaGgIkAravAdinaM prati itarabhedasAdhane'nyatarA. siddhizca / arthabodhajanakatvaM nAma tathA cArthabodhajanakatAzravaNagrahaNayogyatA. vacchedakatvam / tadeva lkssnnmstu| tadasatve lakSaNasyaiva durmahatvAt / mjnyaanaasiddhiprsnggH| nanu tarhi suptiGanyatarAntazzabda iti cenmaivam / vaakyprbndhyorvyaapteH| padAnAmeva suvAdyantatayA vAkyAdau tadabhAvAt / nanu saGghAtavyatiriktasaGghAtAbhAvAt padasalAtarUpavAkyasyApi tadantatvam astyeveti cenna / tathApi suvAdipratyayAnAM subAdyantatvAbhAvena ttraavyaaptH| etena 'savibhaktikatve sati arthabodhakazzabda' ityapi nirastam / prAguktadUSaNAnativRtteH / nanu rUpaprapaJcavyatiriktaprapaJcaH zabda iti cenna / 1 tadubhayadyotakAnyataratve-ta ' arthabodhajanakatva mabodhaka-dhaM nAma-ta ' yogyatAvaschedakasatve tadeva-ma * durgrahaNatvAt-ta
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 alabakArarASa 'zabdaprapaJcavyatiriktaprapaJco rUpaprapaJca ityanyonyAzrayAt / nanu zabdavyatiriktatve sati guNAghanyatamatvaM rUpaprapaJcatvamiti cenna / AtmAzrayaprasaGgAt / nanu dhvaninyatiriktatve sati bhAkAzavizeSaguNazzabda iti cenna / zabdadravyavAdimate asmbhvaaptteH| nanu 'uccAryamANatve sati arthapratItibanakazzabda iti cenna / maunizlokAdAvanyApteH / na ca puruSAntaroccAraNaM tatrApi sambhavatIti vaacym| tathApyutpannamAtranaSTe ttraivaavyaapteH| nanu uccAryamANatve satyarthapratItijanakajAtIyatvaM tattvamiti cenna / zabdatvajAtyA sAjAtyavivakSAyAm aatmaashryaapttH| gatvAdyavAntarajAtyA sAjAtyavivakSAyAM tadanaGgIkAravAdinaM prati asmbhvaaptteH| sajAtIyazabdena sAdharmyavivakSAyAmatiprasaGgAt / nanvastu tarhi varNapadavAkyaprabandhAnyatarazabda iti ceducyate / anyatarazabdena 'srvvivkssaayaamsmbhvH| ekaikvivkssaayaamvyaaptiH| kiJca padaghaTakazabdo vA, padArthapratItyupayogi saMskArajanakatvaM sapratiyogizabdo vA, tatpratItyupayogisphoTAbhivyaJjakazabdo vA, samAsAvayavAtiriktapadAvayavazabdo vaa| dhvanivyatiriktatve sati zrotragrAhyazabdo vA varNa iti varNalakSaNaM ' zabdaprapaJcavyatiriktaprAco ityArabhya rUpaprapaJcatvamiti cenna ityantobhAgaH 'ta' pustake na pridRshyte| 'AkAzaguNazzabda:-ma dravyaguNAdyanyatamatvaM-da * gavAdyavAntarajAtyA-da / savivakSAyAm-da * 'saMskArajanakatvam' ityArabhya 'tatpratItyupayogi' iti paryanto bhAgaH 'ta' pustake na dRshyte|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakaraNam bAccam / tathA caatmaashryH| uktavarNalakSaNeSu zabdapadApraveze kramAdAvativyApti ko vArayet ! dvitIyalakSaNe ca svanAzakSaNe varNasyaiva saMskArajanakatve nAsambhavApattizca / janakatAvacchedakasya durnirvctvaacc| tasmAt zabdalakSaNa durnirvacamiti cet-bhtroccte| 'sAkSAt zrotrendriyajanyajJAnakarmakArakavastuphalakasantAnapaktivastutvaM zabdatvamiti zabdasAmAnyalakSaNam / mana zadadvArA zrotrendriyajanyajJAnakarmakArakavastuphalakasantAnapatitArthe'tivyAptinirAsAya sAkSAdityuktam / prathamAdizabdeSvativyAptinirAsArtha taadRshvstuphlNksntaanptitvstutvmityuktm| na ca dhvanyAtmakazabdeSvati. vyAptamidaM lakSaNamiti vaaccm| dhvanerapi varNAtmakazabdatvena lakSyakoTAvevAntarbhAvAt / tatra 'varNavizeSAnabhivyaktistu vynyjkaabhaavpryuktaa| mata evAha mAyakAra:5'madhurayA mdhubodhitmaadhviimdhusmRddhismedhitmedhyaa| madhukarAGganayA muhurunmadadhvanibhRtA nibhRtaakssrmujjge| iti / na ca maunizlokAdAvavyAptiH / tasyApi kadAcit puruSAntara zrotrapatitatvena lkssnnsmbhvaat| na cotpannanaSTamAtre maunizlokAdAvavyAptiriti -- - 1 saMskArajanyatve nAsambhavApattizca-ta * durnirvacatvAt-ma ' prathamAdizabdeSvavyAptinirAsArtha-da / * tatra vizeSAnabhivyaktistu-ma 5 zizupAlavadham-sarga-6- zlo-20 'zrotrapatitatvena tatra lakSaNasambhavAt-da
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarAghave shngkym| tasya maunimanasA'nusandhIyamAnasyAntaradhvanivat tadIyazlotreNaika bahiruccAraNAbhAve'pi gRhyamANatvAt / sa ca zabdo dvividhaH / sa rthako nirrthkshceti| yatsambandhikAvanchedakaM pratipAdyatvaM saH saarthkshshbdH| pratipAdyatvaM nAmaliGgatvAnavacchinnajanakatAzrayajJAta'karaNajanyapratItyA yasyAjJAnaM nivartyate tattvamiti sngkepH| tatra sArthakA bhvaadishbdaaH| nirarthakA humaadishbdaaH| tatra saarthkshcturvidhH| vAcako lakSako gauNo vyaJjakazceti / tathA artho'pi vaacylkssygaunnvynggybhedaaccturvidhH| tAtparyArthastu vyaya evAntarbhUna: na pRthagbhUtaH / nanu 'padAnAmAbhidhAyinAM viziSTArthapratyAyanI zaktireva tAtparyamiti' miimaaNskaaH| tathA sati'-devadatta gAmAnaya daNDena, ityAdI devadattakartRkagokarmakadaNDakaraNakAnayanarUpaviziSTaNistAtparyAvagatatvAt tAtparyArtha ityucyte| sa tu na vyaGgya iti kthmucyte| tAtparyArtho vyaGgyArtha iti ceducyte| anvitAbhidhAnavAdimate padAnAM viziSTArthapratyAyanazaktirabhitraiva na taatpryruupaa| tatra saGkenaprasarAt / abhihitAnvayavAdimate'pi padAnAM padArthalakSyamANasaMsargarUpavAkyAthai lkssnnruupaiv| taduktaM vArtikakArapAdaiH 1 karaNajanyapratyayasyAjJAna-ta ' sArthakazzabdaH caturvidhaH-ta. 'viziSTArthapratyAyanazaktireva-da . * vyathAartha itIti ceducyate-da. - * 'padAnAm' iti padaM 'ta' pustake na dRzyate
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakaraNam 59 na vimuJcati sAmarthya vAkyArthe'pi padAni yH|| vAkyArtho lakSyamANo hi sarvatraiveti ca sthitiH // iti| pakSadvaye'pi saMsargo na taatpryaathH| tasyAH tAtparyarUpatvAbhAvAt / kiM tu kAvye zabdAnAM saMsargamAtre kvisrmmaavishraantH| tadvavatirekeNa pratIyamAnaH sAmAjikAsvAdyamAnAnandirUparasAdireva taatpryaathH| tatpratyAyakapadArthazaktireva tAparya kvismysiddhm| sA ca naabhidhaaruupaa| svArtheSu sahetAnavatArAt / nApi lkssnnaa| mukhyArthivAdhAdhabhAvAt / tasmAtAtparya vakSyamANalakSaNavyasanAdatteH nAmAntaraM bhAyAmiprAdhAvaparaparyAyam / tatastAlparyArtho vyAyArtha ev| ata eva kAvyAdau saMsargarUpArtho vaakymhimnaaprtiiyte| na tAtparyeNa / vAkyaM nAma-AkAGkhAdimatve sati padAnAM padArthAnAM vA samanvayabodhanazaktiH / na tu taadRshpdsmuuhH| tarUgAmiva padAnAM yugapadekadezakAlasambandhAbhAvAt tena tahalAyAtasaMsargarUpArtho na tAtparyA dhiinH| tatu tAtparyamuddezarUpaH puruSadharmarUH ityudayanAdayo mnynte| tAtparya 'vAkyadharma iti miimaamkaaH| padArthadharma ityaalngkaarikaaH| astu vaa| vaimAsakImatAnusAreNa arthAntarAbhAve saMsargo'pi taatpryaathH| tatsadbhAve tu sa eva tAtparyArtho na sNsrgruupH| tathA sati kAvye saMsargamAtre 'vizrAnte tadatirikto rasAdireva na tAtparyAthaH / na caivaM prAcInAlaGkAragrantheSu saMsarga 1 saMsargamAtrakavisaMrabhAvizrAnteH-da ' padAnAM vA samanvayavodhanazakti:-ma 'na tAdRzapadasamAsAH-ma * vAkyArthadharma iti-'ta' 5 naiyAyikamatAnusAreNa-da * 'tatsadbhAve tu' ityArabhya 'na tAtparyArthaH, iti paryanto bhAgaH 'ma' pustake na dRzyate ' vidhAte-ma
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 alaGkakArarAghave rUpayasva tAtparyArthatvena kathaM pratipAdanamiti vAcyam / matAntagabhiprAyeNa tadupapatteH / ata evoktaM kAvyaprakAzikAkAreNa-'tAtparyArtho'pi keSucit 'iti / nanu kAvye saMsargarUpArthe kavisaMraMbhAvizrAntau-"avyaGgaya tvavaraM smRtam iti kAvyaprakAzikAkAravacanaM kathamiti cen| anudarA kanyetivadasphuTavyaGgyatvasyaiva tena vivkssittvaat| taduktamahArasudhAnidhikAreNa 'anulbaNatvAt vyaGgyAnAmavyaGgaya citrmiiritm| vyaGgayasyAntatavicchedaH kAvye kutrApi neSyate' iti| ataH tAtparyArtho vyaGgyArtha iti siddham / taduktamekAvalIkAreNa- tasmAt vyaJjanAparaparyAyaM tAtparya kavibhiraGgIkRtaM nAnyaditi / dhvanyAcAryairapyuktam-'yatvabhiprAyavizeSarUpaM vyaGgayaM zabdArthAbhyAM prkaashte| tadbhavati vivakSitaM tAtparyeNa prakAzyamAnam' iti kRtaM vistareNa / prkRtmnusraamH|| "zabdasya vRttayo'bhidhA lakSaNA gauNI vyaJjanA bhedaacctsrH| tatra prAcInAlaGkArikAstu-gauNI lakSaNAyAmevAntarbhavati. sambandhAnupapattimUlasvAta ityaahuH| tanna yuktiyuktm| goNyA lakSaNAto bhinnatvAt / nanu ' kAvyaprakAza:-pra. ullAsa:-6 zlokaH . kAvyaprakAzaH prathamollAsaH-5 zlokaH ratnApaNasamanvite pratAparudrIye-kAvyaprakaraNe-vAcakalakSakavyajakatvena trividhaM zabdajAtam-iti prakaraNavyAkhyAsandarbha-vyAkhyAyAmughRtametat padyam / ekAvalIkAravacanaM, tathA dhvanikAravacanamapi tatraiva uddhRtmsti| . (i) zabdasya vRttasya vRttayo'bhidhA-ma (ii) zabdasya vRttayo'pyamidhA-ta
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAya prakaraNam kathaM lakSaNAgauNyorbhedaH / vAcyAnvayAnupapattyA paratra pazurogasya 'tulyatvAditi ceducyate / taba ko'bhiprAyaH / kiM lakSaNAbhedAbhAvA dubhayorabheda iti kiM vA bIjaikyAditi / tatra na tAvadAdyaH / kakSaNA bhedasya vakSyamANa vAt / nevaraH / aprayukta zabdasya ' arthaprayojakatvAbhAvAt / prayogarUpacI jaikyAta abhivAlakSaNayorapyamedaprasaGgAt / kizva evaM vadan yo vAdo praSTavyaH kimAlaGkArikaH, kiM vetaraH / nAdyaH / anupapattirUpabIjaikyAt vyaJjanAyAH api lakSaNAntarmAvaprasaGgAt / 61 nanu vyaJjanAmA sphuTAnupapatterabhAvAt na tasyA lakSaNAntarbhAva iti cenna / gauNyAmapi sphuTasambandhAbhAvena bIjaikyAbhAvAdabhedAnupapatteH / nanu gauNyAM guNayoga' ssAdRzyaM sambandhaH kalpyata iti cenna / vyaJjanAyAmapi vAcyasya ramaNIya: varUganupapattera svalakSaNAntarbhAvApateH / nanu ramaNIyatve loko'nupapattizabdaprayogAbhAvAnna tadupapattiriti cenmaivam | siMhamANa vakayoH guNaprayogassAdRzyaM vA sambandha iti loke tatra sambandhazabdaprayogAbhAvAt uktadoSatAdavasthyAt / vastutastu na sAdRzyaM sambandhaH dUrastheyamAntare pamayamAntarasaMbandha iti prayogApatteH / na dvitIyaH / prAcInadvipakSeoktadUSaNAnativRtteH / ata eva dvividhA ' tulyatvAditi cet tava ko'bhiprAyaH - ma * arthapratyayajanakatvAbhAvAt ta 8 nanu gaumyAm ityArabhya 'nanu' ramaNIyatve iti paryanto bhAgaH ta pustake nAsti / " sAdRzyaM vA sambandha - da s sarvaramaNIyasve loke da * siMhamANavakayoH guNaniyogassAdRzyaM - ta ' iti prayogApateH ta * prAcInadvitIyapakSo kadUSaNAnativRtteH - ta 9 ata eva dvitIyA lakSaNA sAhazyanibandhanA-ta
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 alakkArarAghave sAdRzyanibandhanAsambandhanibandhanA ceti purAtanAlaGkArikANAM vacanamapi nirastaM bodhyam / kiJca bahuvaiSamyasadbhAvAna gauNIlakSaNayorabhedaH / tathA hilakSaNAyAM sambandhisambandhayossmRtayorapi sambandhimAtrAnvitArthe vAkyatAtparyamavadhArya sambhUyakArivena 'padasyApi sambandhimAtre tAtparyakalpanAyA ayuktatvAt 'sAmAnAdhikaraNyAnupapateH / sAdRzyamAtre'pi tatkalpanAyogAt / tasmAt sAmAnAdhikaraNaprayogabalAdeva sAdRzya viziSTAnvitArthe vAkyatAtparyamavadhAryata iti tAtparyajJAnasamaya eva padasyopayogaH / lakSaNAyAM tvapekSAbalAt sambandhimAtrAnvitArthe vAkyatAtparyAt sambandhimAtrapadatAtparyam iti pazcAdeva padasyo payogaH / " nanu yatra gauNe 'sAmAnAdhikaraNaprayogo nAsti a......... mirIta ityAdau tatra sAdRzyamAtra eva tAtparya syAditi cenmaivam / sAmAnAdhikaraNaprayogaviSaye tathaiva tAtparyAvadhAraNAt tAtparyAvadhAraNaucityAt / tato bahuvaiSamya sadbhAvAt gauNI lakSaNAto bhinetyasmAbhiH zAstracUDAmaNau spaSTamuktaM draSTavyam / | ata eva vyaJjanAyA api na lakSaNAyAmantarbhAvassambhavati / vakSyamANaprakAreNa tayorlakSaNabhedasatvAt / na cAnupapattirUpabIjaikyamAtreNa * padasambandhimAtratAtparyamavadhAryate / gauNyAM tu gauNavadaprayeogAdeva sAdRzyo - petavAkyatAtparyamavadhAryate / sa AntaropAttatayA paunaruktyApatteH / sadRzamAtra tAtparyakalpanAyAH ayuktatvAt ta vAmAnAdhikaraNyAdupapatteH da 2 ' viziSTapadArthe vAkyatAtparyam - --ta * sambandhimAtrArthe vAkyatApat -- da * sambandhamAtre padatAtparyamnanu gauNe-da ' sAmAnAdhikaraNaprayoge........tA........ityAdau - ma * navAnupapattirUpa - ta
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakaraNam tyorbhedshshniiyH| atiprasaGgaprasaGgasya praagevokttvaat| 'tasmAsiddhazcatasro vRtya iti / tathA :ca rasAvasthAnasUcakA racanAzrinA vRttyo'pi caturvidhAH / kaishikyaarbhttiisaatvtiibhaartiiceti| racanAyA rasAbhivyaJjakatvaM suprasiddham / rasAnanuguNaracanAyAH dosstvokteH| "vaidarbhI prabhRtayastu rItivizeSA eva / na vRttissvntrmvnti| . abhidhAlakSaNam tatra abhidhA nirUpyate. nanu 'saGketitArthagocarazzabdavyApAro abhidheti' "vidyAnAthaH / 'yastasya mukhyo vyApArastasyAsAyabhidhA smRte ti sAhityacintAmaNikAraH idameva ekaavliikaarsyaapybhihitm| na tatra vidyAnAthoktaM lakSaNaM yuktam / 'chatriNo gcchntii'tyjhlkssnnaayaamtivyaaptH| tasyAssaGketitavAcyagocara. zabdavyApArasvAt / nanu saGketitamAtragocaratvaM lakSaNe vivakSitamiti ceducyte| kiM bhavAn vyaktisakenavAdI kiM vA jAtisaGketabAdI ! uta jaatyvcchinnvyktisngketvaadii| athavA jaatyaakRtyvcchinnvyktisngketvaadii| nAdyaH / gavAdizabdAbhidhAyAH asaGketitajAtigocaratve nAsambhavApatteH / na / tasmAtsiddhaM catasro vRttaya iti-ta * rasAnanuguNavarNaracanAyA doSatvamuktam-la (pratAparudrIye kAvyaprakaraNe abhidhAlakSaNakathanAvasare uktam ' vaidarbhIprabhRtistu rItivizeSa eva, na vRttiSvantarbhavati-da * pratAparudgIye-kAvyaprakaraNe abhidhAlakSaNakathanAvasare mukhyaM tamarthamAhuH sAkSAdyatrAsya sngketH| vyApAge'pi ca mukhyo'bhidhIyate'syAmidhArUpaH / / (ekAvalI-dvitIyonmeSa:-1) * gavAdizabdAbhidhAyAH saGketita jAtigocaratvenAsambhavApatteH-da ...
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakUkArarAghave dvitiiyH| gavAdizabdAt tAdRzavyakterapi pratIteH taddoSatAdavasthyAt / na tRtiiyH| gavAdizabdAt tathAvidhAkRterapi prtiiteruktdossaantivRtteH| na cturthH| lAghavAdekAvacchinna vyaktimake grahopapattau asaGketitatadanyagocara. svaapttaavsmbhvprsnggaat| kiJca ko'yaM sakenaH ! kimasya zabdasyAyamartha iti vA ! asyArthasyAyaM zabda iti vA ! vaktussamayabandhaH, kiM vyutpitsozzaktimaharUmaH uta vyaaptiH| ahosvidabhidheyatvam / athvautpttiksmbndhH| naadyH| samayoccAritaghaTazabdena camakehIti samayasambandhAntaramuccArita. ghaTazabdena 'ghaTapratyayAt ghaTazabdasya ghttaabhivaaprsnH| na ceSTApattiH / cihatayA nayanavyApArAdivadarthapratyAyakasva abhidhAyakatve nayanAdivyApArasyApi abhidhApanau shbdtvaaptteH| na dvitiiyH| zaktirabhidheti paryAyAt aatmaashryprsnggaat| na tRtiiyH| bhitradezasthayozzabdArthayoH daishik'vyaapterpybhaavaat| na ca tayoH kAlikIvyAptiH parasparayabhicAreNa tyorbhiva 'kAlatvAt / na cturthH| bhAmAzyAta / eSa paJcamo'pi na samkayo vAcyavAcakabhAvarUpa iti vaktavyam / tathA ca "bhAtmAzrayadopAnativRttiH / 1 gavAdizabdAt tAdRzamakterapItyArabhya-na tRtIyaH iti paryanto bhAgaH 'ma' pratau na dRshyte| ' vyaktyasaGketagrahopapattI-ma * paTamavehIti-ta paTapratyayAt-da paTAbhidhAprasaGgaH-ta 5 AtmAzrayApatte:-ta * minadezayoH-zabdArthayoH-da 'jyAprabhAvAt-da 'kAlasatvAt-ta ' AtmAzrayAdeSa ityArabhya taza ca iti paryanto bhAgaH 'ma' pratau na dRshyte| 10 AtmAzrayAna tivRttiH-ma
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhidhAlakSaNam kizca ko'yaM saGketayitA ! na tAvajjIvaH / DityAdizabdeSviva gavAdizabdeSu jIvAnAmidaM prathamayaGketAbhAvAt kozakArAdInAmapi zabdArthasaGgrahamAtrapravRttatvena tatra saGkenAyambhavAt nApIzvaraH anIzvarAdimate zabdAnAmabhidhAbhAvaprasAditarabhedasAdhane anyatarAsiddhiprasaGgAcca / yatta dvitIyalakSaNaM tatra kimidaM vyApArasya mukhyatvam / zabdAvyAvRttitvaM vaa| sAdRzyasambandhAdyanapekSatvaM vaa| abhidheyArthapratItijanakatvaM vaa| autpattikatvaM vaa| * gauNAdyatiriktatvaM vaa| manyadvA / nAyaH / zabdalakSakavAdimate lkssnnaadaavtivyaaptH| dvitIye sambandhazabdo vaacysmbndhprH| tathA ca 'vAcyamabhidhepamiti paryAyAdAtmAzrayaprasaGgaH ata eva na tRtiiyH| lkssnnaadaavtivyaapteshv| na cturthH| prviinnkushlaadishbdgtniruuddhlkssnnaayaamtivyaaptH| na pnycmH| lakSaNAgauNyAdilakSaNasya abhidhAgatvena anyonyaashryprsnggaat| na sssstthH| tdnirvcnaat| etena lakSaNAdyupajIvyaH zabdavyApAro'bhidheti lakSaNamapi nirstm| abhidhAtvasyaiva upajIvyatAvacchedakatve. aatmaashryaantivRttiH| tadatiriktAvacchadakasambhave lAghavAt tadeva lkssnnmstu| kimnen| vastutaH tadapi durnirvacameva / tasmAdabhidhAlakSaNaM 'durnirvacameveti cedatrocyate 'vyuspitsoH vyutpatyanupraviSTa zabdavyApAro abhiyaa| vyutpatti. shshbdaarthyossmbndhgrhnnruupaa| sa ca sambandhaH sambandhatvenaiva upasthito' 1 saGketAbhAvAt ityArabhya anyatarAsiddhi iti paryanto bhAgaH 'ma' pratau nAsti / 3 gauNavyatiriktatvaM vA-da 3 dunirvacamiti-ta 'dunirvacamiti cet-da ' zabdavyApAralakSaNA abhidhA-ta 7 sambAdhagraharUpa-da
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 alakArarAdhabe na vAcyavAcakabhAvAdirUpeNeti naatmaashrydossshngkaavkaashH| na ca gauNI. lakSaNAvyaJjanAnAM vyutpitsoH vyutpattyanupraviSTatA yena tatra ativyAptizahA syAt / zabdArthavyutpattyanantarabhAvitvAt gaunnyaadiprvRttH| nanu niruuddhlkssnnaayaamtivyaaptiH| kuzalAdizabdAnAM nipuNa evaM vyutpattariti cenna / 'vyutpattizabdena sambandhapramAyA eva vivakSitatvAt / kuzalAdizabde "vyutpattisatvajJAtamukhyasya lAkSaNike mukhyagraharUpaiveti noktadoSaH / yadvA nirUDhalakSaNAvyatiriktatve sati zabdaprahaNasamayasamundhaH shbdvyaapaaro'bhidhaa| samudvandhatvaM saamgriiruuptaaptiH| na cAsambhavaH / zabdazravaNAnantaraM vyutpannaM puruSaM prati svetarakAraNavilambana kAryarUpArthapratyayavilambAbhAvAt na gauNyAdA vtivyaaptiH| tasyAH zabdazravaNa samayAnubandhatvAt ___ sA cAbhidhA kAryAnvite, na tu svArthamAtre yujyate / nanu kAryAnvite shktiyuktaa| tathA hi| nAnvitAbhidhAnaM yuktam / pratiyogyAnantyena tadanvite zaktimahAsambhavAt / na cAnanye'pi AkAGkSAdeniyAmakatvaM zaGkyam / tathApi gAmAnaya, badhAna, pAyaya, muzcatyAnantyAderasyaiva gopdsyaanntshktyaapttiH| ammAkaM tu arthakyAdekaiveti laaghvm| kiJca, kiM padAntarAbhihitena anvitAbhidhAnaM, kiMvA anbhihiten| 'Adhe kiM padAntaramananvitAbhidha yi utAnvitAbhidhAyi / ' vyutpattizabdena iti padaM 'ta' pustake nAsti / 2 vyutpattistvajJAtamukhyalAkSaNike-da 'mukhyamaharUpe veti-ta * ativyApteH-ta : samayAnudvandhatvasAmagrIrUpatvAt-da * zakyam-ta ' Adya kiM padAntaramananvitAbhidhAyi / nAdyaH-da
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhidhAlakSaNam nAdyaH / sarvatraiva tathAtvApatteH / dvitIye'pi kiM prathamapAdenAbhihitasvArtha nAdyaH / parasparAzrayAt / antye'pi na mabhidhatte, padAntareNa vA / tAvata tRtIyapadaM prathamadvitIyAbhihitAnvitamabhidhatte / 1.....nyonyAzrayAt / nApyatiriktapadena tasmAdanvitAbhidhAnaM na yuktam iti cedtrocyte| anavasthAnApatteH / ekasmAt sarvAnvayadhIprasaGgAcca AkAGkSAdyupalakSitaprati na copalakSitAnAmapi Anaya, yogiSu ' zaktigrahAbhAvAt nAnantyadoSaH / badhAna, muJcatyAnantyAt anantazaktyApattiH / yathA cakSuSA ekaisyaiva rUpaM " tadvattatsamaveta gocaramA darzanazaktyA 'pratiyogibhede'pi tattadarzana kArya bhedahetutvam / evaM ekasyaiva gopadasya AkAGkSAdyupalakSitapratiyogigocarayA ekazaktyA tadbhede'pi tattadbodhakArtha bhedopapattiH / yaduktaM - 'padAntarAbhihitenAnvi - tAbhidhAnam utAnabhihitenetyAdi / tanna yuktam / smRti sannihitArthairanvitAbhidhAyitvAGgIkArAt / padArthAnAM svarUpamAtrasmaraNe hi na padaM padAntaramapekSate / * 1 (i) cakrakAnyonyAzrayAt iti 'ma' pratau vartate / etanna samIcInamiti pratibhAti / (ii) abhidhatte ca praka......... 7 * zaktigrahAsaMbhavAt nAnantyadoSaH - da 3 na copecitAnAmapi ta * ekameva rUpaM tadvat -- 5 tadvatsamaveta gocarayA- -ma * pratiyogya bhede'pi -- ma 9 suSThu na jJAyate / ataH upari rikthameva kRtamasti / .....nyonyAzrayAt iti 'da' pratau vartate / etadapi - ta 67 etacchaka tyA-ta tattadbodhanakAryabhedopapattiH--da 9 sannihitArthaikAnvitAbhidhAyitvAGgIkArAta- -ta
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ .68 alakSkArarAghave tena naanyonyaashryH| na ca smaraNa karAne kalpanAgauravamiti zaGkayam / sambandhyantaradarzanena sambandhyantarasmRteH klaptatvAt / kiJca tvanmate padAna tAvat 'arthaabhidhaanshktiH| arthAnAmanvayapratyAyanazaktiH, tadAdhAnazaktizca padAnAmiti gauravam / asmAkaM tu padAnAm anyonyAnvitasvArthAbhidhAnazaktirekaiveti laaghvm| kiJca pratyayasya prakRtyAnvitAbhidhAyitvamevAstu / kima arthavaizasena ? atasiddha kAryAnvitAbhidhAyitvaM padAnAmiti / atra kAryAzasya anyalabhyatvena tadapahAya anvitamAtre zaktikarupanamiti tattvacintAmaNikAreNa yaduktaM tadapi na yuktam / * anvayasyApyAkAGgAdisahakRtapadakadambakasamabhivyAhArAdeva prtiityupptteH| anyanabhyatvAvizeSAditarAnvaye'pi zaktikalpanAyA ayogAt / vastutastu nAsmanmate kAryAnvayasyAnyalabhyatvaM kAryasamabhivyAhArasya gavAdipadaviSayazaktiviSayakAryAnvayapratiyogivizeSasmaraNamAtropakSINatvena mnythaasiddhtvaat| tasmAt prAthamikasya vyutpatyanurodhAt kAryAnvite svArthe abhidheti siddham / prapaJcastu asmatkRte tattvacintAmaNikhaNDane zAstracUDAmaNau draSTavyaH / sA cAbhidhA dvidhA / rUDhipUrvikA yogapUrvikA ceti / tatra rUDhipUrvikA yathA 1 ardhAbhidhAnazakteH-ta 'prakRtyAnvitasvArthAbhidhAyitvavat prakRtyAnvitAbhidhAyitvamevAstu-ta ' yaduktaM bhavati tadapi-ta hArasya-ta * dvividhA-ta
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhidhAlakSaNam 69 sItA ramA kezava eva rAmaH zeSAvizeSeNa sa lakSmaNo'pi / samitrabandhostava paGktikaNTha! na zobhate tena sama virodhaH // atra sarve zabdA ruuddhaaH| yogapUrvikA yathA 'vikAsipaGkeruharamyalocanaM payodharAtIvamanoharAkRtim / suvarNabANAsanasAyakAnvitaM kadA nu rAmaM kalayAnyahaM dRshaa|| atra paGkeruhAdayazzabdAH yaugikAH / nanu paGkajAdizabdeSvAryaprayogasahitayogasyaiva niyAmakatvopapatteH na samudAye zaktiriti vedAntavivaraNAcAryairuktamiti cenn| sarvatra Aryaprayogasyaiva niyAmakatvopapattau vRttimAtrasyaiva dattAJjalitApaMsanAt / imAmamidhAM yoga. rUDhiriti kecana vyavaharantIti kRtaM vimtareNa / 1 vikAsapaGkeraha-ta . (i) zabdeSvarthaprayogasahitayogasyaiva-ma (ii) zabdaSvAryaprayogasahitasyaiva niyAmakatvopapatte:-da 3 na samudAyazaktiriti-da * arthaprayoganiyAmakatvopapattau-ta 'vyaktimAtrasyaiva dattAJjalitAprayogaprasaGgAt-ta
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 alakArarAghave lakSaNA atha lakSaNA nirUpyate.'nanu 'mukhyArthAnupapattau tadyoge rUDhito'thavA phalAt / anyorthoM yadi lakSyo bhavati tadA lakSaNAbhimatA // ityekAvaLIkAraH / / _mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'thaprayojanAt / anyo'rtho lakSyate yatsA lakSaNAropitA kriyA / iti kaavyprkaashikaakaarH| ' sambandhAnupapattibhyAM prasiddhArtha prayojanAt / 'mukhyena yadamukhyArtho lakSyate sA hi lakSaNA // iti saahitycintaamnnikaarH| . 'vAcyArthAnupapakSyA tatsambandhinyAropitaH zabdavyApAro lakSaNeti vidyAnAthaH / satra na tAvadAdya lakSaNaM yuktam / lakSyo bhavatItyatra 'lakSyazabdena lakSaNAviSayatva vivakSAyAm AtmAzrayaprasaGgAt / tena pratyetavyatvavivakSAyAM gAmAnayetyAdI gvaadishbdessvtivyaaptiH| tatra jAtisaGketavAdimate tasyAH 1 ekAvalI-unmeSaH 2-zlokaH-5 3 phalataH-ma ' kAvyaprakAze-ullAsaH 2 kArikA-9 'prayojanam-ma vAkyArthAnupapattyA-ta * pratAparudrIye-kAvyaprakaraNe-7 kArikA ' 'lakSya' iti zabdo 'ma' pratau nAsti
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakaraNam 71 vAkyArthAnvayAnupapattyA vyaktirUpArthapratyayAt / kiJca rUDhito anyArthalakSyatve vA, lakSaNA phalato vA, tadubhayasamuccayAdvA, tayoranyataro vA! nAdyaH / phllkssnnaayaamvyaapteH| na dvitIyaH / rUDhyA lakSaNA yaamvyaapteH| na tRtIyaH / asmbhvaaptteH| na caturthaH / anyatarazabdArthanirvacanAt / ato nAcaM lakSaNaM yuktam / ata: na dvitiiytRtiiye| na caturthamapi yuktm| lakSaNAyA. zabde AgepAsambhavena asambhavaprasanAt / anArope bAdhakAmAvAcca / nanvartha eva lakSakaH zabdamya svArthaprakAzanAmAtreNoparatavyApArasya punaH vyApArAsambhavena lakSakatvAnaucityAditi cenmaivam / vAcyAnvayAnupapattipratisandhAnAnantaraM pUrvAragrvatazabdasadRzazabdAntarasya lakSaNAvyApArAgIkAre doSAbhAvAt / na ca zabdAntarakalpane gaurvaapttishshkyaa| tvanmate'pi lakSyArthasya mazabdatvApattI zabdasya tatra tAtparyakalpanAvazyaMbhAve tAtparyeNa punastasyaiva zabdasya lakSyArthabodhakatvApattyA vigmyavyApArApattau zabdAntarakalpanAyAH tavApi tulyatvAt / tAtparyasya vRttnirvaahytvaacc| zabdAntarasyaiva taducitamiti na paJcamalakSaNamapi yuktm| yattu zAlikAnAthalakSaNalakSaNaM 'vAcyasyAsyArthasya vAkyArthe smbndhaanuppttitH| tatsambandhavazaprAptasyAnvayAt lakSaNocyate' iti / tadapi na yukt| gAmAnayetyAdau gvaadishbdessytivyaapteH| tatra gozana. vAcyajAterAnayanAnupapattyA tatsambandhinyA govyakteranvayAt tatra gozabdasya lkssnnaaptteH| 1 vyAptirUpArthapratyayAt-ta . 'na dvitIyaH rUTyA lakSaNAyAma yApteH' ityetat vAkyaM 'ma' pratI luptamasti 3 zabdenAropAsambhavena-ta
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 yadapi tatvacintAmaNikAroktaM lakSaNaM 'svArthasambandho vA zakti smAritazakyasambandho vA lakSaNA' iti / alaGkArarAghave tadapi na yuktam / gauNyAmativyApteH / sAdRzyaM zakyasambandha iti tasyAbhimatatvAt / na ceSTApattiH / tAtaye 'viSayazuddhinyAyena bhedasya samarthita - tvAt / ata eva tajjanyAzakya sambandha smRtirlakSaNetyapi nirastam / gauNyAmapi tadabhimatasAdRzyarUpasambandhena zakyasambandhisadRzasmRteH / nanu zabdAt paramparayA azakyAsadRzAnvayapadopasthitireva lakSaNeti ce-maivam / tAdRzopasthiterazabdAt 'vyApAravizeSaM vinA sambandhI lakSaNetyapi paramArtha ityapi tatvacintAmaNikAra iti cenmaivam / tanmate gauNyA'nutpattestasyaiva lakSaNA rUpavAt upasthitirUpatvAbhAvenAsambhavApatteH / anyathA tasyApi vRtyantaratvApatirduvArA nanu tarhi zakyasambandhalakSaNA bIjastrena tadrUpatvAsambhavAt asambhavApattezca / tadvIjasyApi tadrUpatve'tiprasaGgaprasaGga ko vArayet / etena zakyasambandhini tAtparya lakSaNetyapi nirahanam / muqhtAtparyasyaiva vRttitvopapattau zakterapyucchedApattiriti dUSaNavistaraH zAstracUDAmaNau draSTavyaH / tasmAlakSaNAlagaM durnirvacamiti cedatrocyataM | 'guNayoga nimittatve sati uttamakAvyatvAprayojakaprAdhAnyavanvesati patra parazabdasya prayogo lakSaNA' / tatra prathamasatyantena gauNyA 1 2 viSaya saddhinyA - ta vyApAra vizeSAdinAnutpatteH tasyaiva lakSaNAMrUpatvAdupasthitirUpatvAbhAvenAsambhavA patteH / anyathA tasyApi vRttyantaratvApattiH durvaaraa| nanu tarhi zakyasambandhI lakSaNeti paramArtha ityapi tattvacintAmaNikAra iti cenmaivam / tanmate gauyAmativyAptereva sambandhasya lakSaNa: bIjatvena -ta
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkssnn| nirUpaNam mativyAptinirAsaH / dvitIyasatyantena vyaJjanAyAM vyavanAprAdhAnyasyaiva uttamakAvyatAprayojakatvAt / yadvA 'vAcyatvAvacchinnavAnyAnupapattyA tatsambandhini zabdavyApAro lakSaNA / nAtra gavAdizabdeSvativyAptiH / tatra vAcyatvAvacchinnavAcya syAnupapatterabhAvAt / na ca gauNyAmativyAptiH / saadRshy| tiriktasambandhena sambandhini vivakSitatvAt / 2 sA ca lakSaNA vividhA | jayatyajahatI ceti / kecittu da jahallakSaNApyastItyAhuH / tathA hi- gaGgAyAM mInaghoSau na prativasataH ityatra ghoSaprativAsarUpavAkyArthe gaGgA padavAcyatIrarUpArthasya parityAgAt mInaprativAsarUpavAkyArthe cAparityAgAjjahadajahallakSaNA / vede'pi 'vijJAnamAnandaM brahmetyatra vijJAnapadasya anekavikAraghaTitAntaHkaraNa' vRttisthacaitanya vAcakAntaHkaraNarUpavAkyaka dezaparityAgAnna mukhyA vRttiH / nApi jahallakSaNA / caitanyarUpavAcyaikadezAparityAgAt sarvAtmanA vAcya parityAgAbhAvAt / nApyajahallakSaNA / chatriNo gacchantItyatra chatryA dipadavat sampUrNavAcyaparigrahAt anyatra pravRtterabhAvAt / tasmAdvijJAnapade jahadajahallakSaNeti / tatra vadAmaH / 'gaGgAyAM 1 vAdhyatvAdabhizcavAcyAnupapattyA-ta ' vAcyatvAdabhinnava cyatvAnupapatteH -- ta 3 sambandhinIti vivakSitatvAt-ta 4 gaGgAyAM ghoSau prativasataH-ta ' brahmetyasya-ta 1 73 6 nAtivyAptiH / vRttirUpavAcyaikadezaparityAgAna mukhyA vRttiH -- ta
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 mInaghoSau prativasataH' ityatra 'klRptalakSaNayaiva pratItyupapattau jahadajahallakSaNArUpabhedAntarakalpanAyA gauravopapattiH / navajalakSaNA vAcyasya kAryAnvayo vAcyaH / prakRte gaGgApadavAcyasya tIrasya ghoSaprativAsarUpa kAryAnanvayA' nAjahallakSaNeti ceducyate / nAtra maghoSaprativAso vAkyArthaH / arthabhede vAkyabhedApatteH / vAkyabhede ca gaGgApadasya vAkyadvaye mukhya jahallakSaNAbhyAmeva pratItyupapaterjahadajahallakSaNAsiddhiH / kintu tadubhaya bhinnbhinnprtiv| so vAkyArthaH / tathA ca tIrarUpavAcyasya tadubhayabhinnabhinnapratibAsarUpakAryAnvayAt ajahallakSaNaiva yuktA / tathA 'vijJAnamAnandaM brajhe' tyAdAvapi vijJAnapadasya caitanyarUpavAcyaikadezApari tyAgenaiva brahmarUpAnandaM lakSayatIti nAjahallakSaNAto 'muktiH / na cAntaHkaraNavRttirUpavAcyaikadeza parityAgasyApyasatvAt jahallakSaNApi kinnasyAditi vAcyam / yugpdvRttidvyvirodhprsnggaat| na caivaM sati vinigamakAbhAvaH / vijJAnamAnandaM brahmeti sAmAnAdhikaraNyamahinA caitanyarUpa svArthA parityAgasyaiva purataH sphuraNAt 'vinigamakatvenAjahallakSaNAyA eva yuktatvAt / tasmAtsiddhaM lakSaNAdvaividhyam / bhedAntarANyapi atraivAntarbhavantIti vivaraNojjAvinyAmasmAbhiH aSTamavarNakAvyAkhyAnasamaye samyaguktaM draSTavyam / 1 klRptAjahallakSaNayaiva---ta 2 na jahallakSaNeti alaGkArarAghave -ta vimuktiH- ta * svArthaparityAgasyaiva - ta * vinigamaka satvenA jahallakSaNAyA-ta
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNAnirUpaNam tatra jahalakSaNA yathA 'ayodhyA nikhilA 'rAmaguNAkRSTA tamanvagAt / prAkAraparighAsaudhavIthikAbhittibhirvinA // atra ayodhyAyA rAmAnusaraNavAkyArthAnanvayAt jahallakSayA / / yathA vA 'sadantirAjA bharatAnusAriNI guNena zaktyA kalitena laanychitaa| uvAsa rAmAnayanAtimodinI surApagAyAM pRtaneva vAsavI // atra surApagAyAH srotorUpAyAH senAnivAsarUpakAryAnanvayAta tIre nhllkssnnaa| majahallakSaNA yathA 'kodaNDayomikapArzvavartinodvayossadA kaashcnvndhrmyyoH| sukRSTayorakSayasAyako'ndhino(tina yatra vacanApi me khrH|| 1 rAmaM guNAkRSTA-ta . tamanvayAtma / yathA-ma lAlitA-ta ' 'mekharaH-iti pade arthaviSaye saMzayo vartate / 'ma' pratau 'meTata:' iti vartate / so'pi apapAThaH iti pratibhAti /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakArarAghave atra kodaNDayorityasya naddhAriNo rAmalakSmaNayoH ajahallakSaNA / / atra sAmpradAyikAlaGkArikA:- sAdRzya nibandhA lakSaNA 'dvidhA / sAropA sAdhyavasAnA ceti-lakSaNAyA dvaividhya klpynti| tanna yujyate / dvividhAyA api tasyA gauNyAmevA tarbhAvasya vakSyamANatvAt / atha gauNI nirUpyatesvAbhidheyAt sadRzArthAntare anupapattyA vRttiH gaunnii| atha ca vRttigauNItyukte bhUmyAdirUpe yA vRttirabhidhA ttraativyaaptiH| tadarthamabhidheyAt arthAntara iti / tAvatyukte lkssnnaayaamtivyaaptiH| tadartha sadRzeti / lakSyArthasya sAdRzyAbhAvAt tena tnnivRttiH| tAvatyukte gAvazzobhanta ityatra gozabdasya svAbhidheyAt sAsvAdimavyaktirUpArthAdyathAkathaJcitsadRzArthAntare bhUmyAdirUpe yA vyaktirabhidhA ttraativyaaptiH| tannivRttyartha anuppttyeti| nanu tathApi 'gaGgA pAdAbhyAM taratI'tyatra gaGgAzabdasya anupapattyA svAbhidheyAta zItalatvAdinA sadRzakulyArUpArthAntare yA lakSaNAvRttiH tatrAtinyAptiriti cenna / 'sAdRzyaviziSTArthAntare yA vRttissA gaugI' tarhi vivakSitam / tathA ca na tatra gaGgApadamya sAdRzyaviziSTakulyAdau vRttiH| sAdRzyasvarUpasatve'pi zabdena gaGgAsambandhavadapratIyamAnatvAt / gaGgAsambandhikulyAyA eva zabdena pratIyamAnatvAt / ato na ko'pi doSaH / 1 dvividhA-ta ' 'anupapattyA vRttiH gaunnii| atha ca vRttiauNItyukte' iti bhAgaH 'ma' pratau na dRshyte| ' sAdRzyasya svarUpasatvena gaGgAsambandhikulyAyA eva zabdena pratIyamAnatvAt / ato na ko'pi doSaH / -'ta'
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakaraNam 77 ' sA dvividhA / sAropA sAdhyavasAnA ceti| tatra viSayaviSayiNoH abhedapratiprattyA va ropH| viSayanigaraNena abhedapratipattiradhyavasAyaH / tatra sAropA gauNI yathA mandodarImAnasanAthamAthImandAra evaashritmnnddlsy| vanAtizobhI kathamanyathA syAt sapaJcazAkhArpitakAdbhitArthaH // bhatra rAvaNavairiNi rAme mandAratvamAropyate / yathA vA . gaNDAbhogaprasRmaratarAmandahAsaprabhAte mahyaH kanye ruciramakarI garhitA jahujaiva / no cedevaM gurutamatayo maNDalaM 'caNDayantI saMdRSTA syAtkathamihamaNI karNikA knntthbhaage|| atra sItAyAM mandahAsaprabhAyAM jalavItvamAropyate / sAdhyavasAnA gauNI yathA vicitra kodaNDamanoharAkRtau vinIlameghe purataH prasIdati / 1 khaNDa yantI-ta
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 jagatyamuSminnurujIvanaprade kimasti tApAzritacAtakAvale // atra viSayabhUtarAmasya nigaraNena tasya nIlameghAdabhedapratipatteradhyasAyaH / alaGkArarAghave vyaJjanAvRtiH matha vyaJjanAvRttirnirUpyate-- taMtra dhvanirnAstItyAhuH katicidapare bhAktam itare tvanirvAcyam / vAcyaM katicidanumeyaM katicanoti vyaJjanAparyAye dhvanau vipratipatiM ' darzayAmAsa sAhityacintAmaNikAraH / ' zabdArthau vapurasya tatra vibudhairAtmAbhyadhAyI dhvani - vAkairiva kaizcidasya na punastatApi sambhAvyate / kartu lakSaNamakSa mairayamanirvAcyaiH parairucyate bhAkto'nyaissamudIryata iti - vidyAdharo'pi vipratipaci prAdarzayat / tatrobhayatra prathamA vipratipattiH na yujyate / 1 vyaJjanAparaparyAye - ta * pradarzayAmAsa - ta 3 samudIryate'sya hi tato zramaH svarUpaM vayam // ( ekAvalI - prathamonmeSaH )
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakaraNam. dhvanyabhAvavAdino dhvanirnAstIti vipratipattau AzrayAsiddhiprasaGgAt / 8. kintvevaM vipratipattiH / ' vRttimabhidhA lakSaNA gauNI vyatirikta vRtti na ceti / atra vidhikoTa dhvanisattAparyavasAnaM niSedhakoTau dhvanirnAstIti / vidhikoTetvAdaprasiddhiH / niSedhakoTerabhidhAtvAdau prasiddhiH / yadvA samidhAlakSaNAGgagauNyAnyatvaM vRttitvAsamAnAdhikaraNaM, na ceti vipratipattiH / atrApi vidhikoTerabhidhAtvAdau prasiddhiH / niSedhako TerghaTatvAdau prasiddhiH / tena yadvidyAdhareNa dhvanyabhAvavAdinaM prati dUSaNamuktam / nanu dhvanirnAstIti pratijJAvirodhaH / / dhvanirityanena vidhiH / nAstItyanena niSedhaH / tayozca parasparaviroddhayAM rekasmin dharmiNi timirAtapayoriva sahAnavasthAnadusthayoreva nivAritatvAt / na cAtra virodhaparihAraprayojakayoH dezakAlayo ra pyupAdAnamasti / yena virodhaH samAdhIyate / kiJca pratItaH pratiSidhyate dhvaniH apratIto vA / Adye'pi kvacinnAsti, kiM kvacidapi nAstIti vA / prathame siddhasAdhanam | asmAbhirapi dhvaneH kvAcitkaniSedhapratiyogitvasya 'abhyupagamAt / na dvitIyaH pratItasya sArvatrikaniSeSapratiyogitvavyAghAtAt / apratItazcannapratiyogipratIteH 'prati.. niSedha prati kAraNatvAditi taddUrato nirastam / dhvanirasti nAstItyevamAkAreNa vipratipattarAzrayAsiddhayA nirastatvAt tAdRzavipratipattAveva tAdRza 79 . 1 vRttitvamabhidhA - ta 2 vRttirnaveti--ta * dhvanitIti paryavasyati vidhikoThe :- ta * abhidhAlagAgauNyAnyasvaM vRttitvasamAnAdhikaragaM na veti vipratipatti: etena - ta * abhyupagatatvAt - ra 7 pratiSedha prati -- ra :-ta
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ xn alaGkArarAghave dUSaNasya saGgatatvAt / tatrAyaM dhvnybhaavvaadino'bhipraayH| vRttitvam abhidhAlakSaNAdivyatiriktavRttena bhvti| 'yogyatve sati 'taniSTha venaanuplbdhtvaat| yadyogyatve sati taniSThatvenopalabhyate na tatra tdsni| yathA bhUtalaniSThatvenAnupalabhyamAno ghaTo bhUtale nAsti / tathA cAyam / tasmAttatheti dhvanyabhAvassiddha iti / atrocyate na tAvadidamanumAna yuktam / dhvanisattAvAdinaM prtynythaasiddhH| tanmate tanniSThatvena vRttitvasyopalabhyamAnatvAt / kiJca kiM vyaGgayArthamaGgIkRsya dhvanimapalapasi kiM bAnagIkRtya / naayH| tadaGgIkAre tadgocaravyaJjanAyA bhayaGgIkAratvAt / na dvitiiyH| vyaGgayArtha / prtiitivirodhprsnggaat| na ca lakSaNayaiva vyaGgayArthapratItiriti vAccam / 'anuppttrstvaat| sakSyArthapratItAvanupapatteH kaarnntvaat| na ca vaacyaarmytvmevaanupaattiH| anupapattAnAvidhatvAditi nayavivekadIpikA. kAravacanAditi vAcyam / vAcyAramyatve'nupapattiprayogadarzanAta / anyatha vAcyaparazabdAnAM sarveSAmapi lakSakatvaprasaGgaH / ato vyaGgyArthapratItiH na laNayA. yathA ca nAbhidhayA ' tathA vkssyaamH| tasmAt vRttitvmbhissaa"lkssnnaagaunniivytiriktvRttirbhvitumhti| tadanyataravyatiriktatve sati takriyAsAdhAraNadharmabhinnadhatvAta / prameyatvavadityanumAnAdapi dhvanisiddhiH / yadi dhvanina syAt vyaGgyArthapratItiH nirAlambA syAt / prakArAntarAbhAvasyopapAditatvAt vakSyamANatvAcceti vipakSe 'bAdhakatarko'yamanusandheyaH / 1 taniSTatvenAnupalabhyamAnatvAt-ta * anupapatteH satvAt-ta 3 tazA ca vakSyAmaH-ta * bAdhakatarko'nusandheyaH-ta
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyajanAnirUpaNam atredamanumAnamuktaM vidyAdhareNakriyeta cetsAdhuvibhakticintA vyaktistadA sA prathamAbhidheyA / yA svaujasA sAdhayitu vilAsaiH tAvatkSamAnAmapadaM bahu syAt / / ityetadvAkyam etadvAkyavAcyAtiriktArthaprakAzakamiti / tanna tArkikANAM mano rnyjyti| lakSaNayA gauNyA vArthAntarasya dunivaritvAt / prAguktavAkyametadvAcyavyaGgyAtiriktArthaprakAzakam uktahetorityAbhAsamAnayogakSematA ca durvArA syAt / etadvAkyAtiriktavAkyatvaMJcopAdhiH / na ca pakSamAtravyAvartakavizeSaNatvena pakSetarasvamiti vaacym| upAdhesAdhyena saha anvayavyAptesammavAt / ghaTAdau ca vytirekvyaaptinishcyaat| na caivaM parvatetaratvAdikamapyupAdhissyAditi vaacym| tacca vytireksndehaat| anyathA vahItaratvAditi bAdhonItapakSetaro'pyupAdhina syaat| tato nedamanumAnaM yuktm| kintvasmaduktAnumAnamevAnusmartavyamiti na dhvanyabhAvo yuktaH / nanvastu nAma dhvniH| tathApi sa. kAvyakAmAnIyaka heturbhavati na vaa| naantyH| anAgalastanAyamAnatvenAnAdaraNIyatvaprasaGgAt / Adya guNAlabArAnyatarAntarbhUto'stu / tathA ca anumAna-dhvaniH guNAlaGkArAnati. riktaH, kAvyakAmanIyakahetutvAt / vyatireke dossvditi| na ca vattirItiSu vybhicaarH| rItInAM guNAnaMtiriktatvAt / vRttInAmapi dIptamasRNa- . 1 etadvAkyavAcyAtiriktavAkyArthaprakAzaka, vAkya vAta, kAlidAsAdivAkyavat / vAkyaM cedam / tasmAt vAcyAtiriktArthaprakAzaka miti| -ta tatra vyApterasandehAtU-ta
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarAghave madhyamavarNArabdhAnAmanuprAsajAtirUNAm alaGkArAntarbhUtatvAt / jAtijAtimatorabhedAta iti cet ucyte| na tAvat dhvaneH guNAntarmAvo yuktaH rasadharme guNe rasAdidhvaneH antrbhaavaanaucityaat| alaGkAreSvapi vAcyamAtrA paryavasiteSu zleSAdiSvanta vAyogAt / samAsoktyAdyalakAravizeSeSvantarbhAvo vktvyH| so'pi na yujyte| vyaGgayaprAdhAnye dhvanitvavyapadezAt 'tasyopasajanatve alaGkArasvavyapadezAt gunnprdhaanbhaavvirodhaaptteH| nanvevaM tarhi rUpakadIpakatulyayogitApahnavAdiSu pratIyamAno upamAlaGkAro vAcyopaskAraka ityalaGkAratvaM kathamiti cenn| kathamapIti bmH| tatrApi guNIbhUtavyaGgayatayaiva upamAyAH sthitatvAt / ata eva rasavatpreyaUrjasvisamahitAdyalaGkAredhvapi rasabhAvarasAbhAsabhAvAbhAsAdInAmapyaGgatvameveti na dhvanerguNAlaGkArAntabhAMvo yuktH| yadanumAnamuktaM dhvanirguNAlaGkArAnatirikta iti / tadapi na yuktam / kAvyAtmano dhvaneH kaaskaamniiykhetutvaasmbhvaadsiddheH| nanu rItirAtmA kAvyasyeti vAmanavacanAnna dhvaniH tadAtmeti cenn| rItemAdhuyoMdiguNAnatirekAt tadAtmatvAyogAt / vAmanavacanaM tu devadattaH caitrAtmetivadupacAre. nnaa'pyuppdyte| tasmAt dhvanirguNAlaGkArAtirikta eva / nanu dhvaniviSayo'rtho dIrghadIrghabhidhAvyApAreNaiva pratIyatAm / kiM dhvanineti cenmaivam / dIrghadIrghA bhidhAvyApAreNaiva gaGgAyAM ghoSa' ityatra 1 tasyopasarjanatve'laGkAratvadhvaneguMgAlaGkArAntarbhAvatvaM kathamiti cenn| kathamapIti bruumH|-'m' ' 'nanu paniviSayo'rthoM'- iti padadvayaM 'ta' pustake nAsti / ' abhidhArUpavyApAreNaiva-ta .
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjanAnirUpaNam 'tIrAdipratItyupapattau lakSaNoccedaprasaGgAt / nanu yathA jAtau gRhItAbhidhAyA: vyaktiparyantaM dairdhymnggiikriyte| vykterpybhidheytvaat| evaM vyaGgyArthaparyantaM dairdhya maGgIkriyatAm / *na ca lkssnnoccedaapttiH| iSTApattiriti cet uccte| kAryAnvite zaktigraha ityupapAditam / tathA ca jAtau kAryAnvayAsambhavAt tadanvitavyaktAveva jAtyavacchedena zaktimahAt tatra abhidhAGgIkAre'pi na dossH| yaduktaM lkssnnocchenaapttirisstteti| tanna yuktam / gaGgApadasya tIrAdhanantArtheSu zaktimahAsambhavAt lakSaNAGgIkArAvazyaMbhAvAt / kiMzca vAcyanyAyayoH svarUpabhedAvazyaMbhAvAt naikyaM yuktam / tayossvarUpabhedo yathAbhavAnihatthaM hitapakSapAtanI saMstUyate 'rAmakathaiva loke| hitAya laGkApurarAjyamA dattaM tvayAbhUt svapadaM dviSe tu|| atra nindA vaacyaa| pratIyamAnA ca stutiH| tayossvarUpAdeva bhedaH / tathA kAlabhedAdapi bhedH| vAcyaM prathamataH prtiiyte| vyaGgaya tu tadanantaramiti / 1 timirAdipratItyupapattau-ma . na caivaM lakSaNoccedApatteH-ta * bhavAnivotthaM-ta * rAmamudhaiva-ta
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 alaGkArarAghave tathA zabdamAtraM vaacyaashryH| zabdatadarthavarNasaGghaTanAH pratIyamAnasyeti AzrayabhedAdapi tayormeMdaH / evaM kAraNaviSayabhedAdapi medo'pyUDanIyaH / evaM pRthavyaGgyArthasiddhau tadgocaravyaJjanAvyApAro'pi siddha eva / / keciddhvanimimam anirvaacymaacksste| kimidam anirvacanIyatvaM nAma / kiM lakSaNarUpanirvacanAgocaratvaM, mAdhuryAdivadanubhavaikavedyasvena anirdezyasvarUpatvaM vaa| vedAntimate prapaJcavata sadasadvilakSaNatvaM vaa| 'lokottaratvaM vA sahRdayahRdayasambadyatvaM vaa| naadhH| vakSyamANarItyA lakSaNanirvacanAt / na dvitiiyH| dhvanirayamiti dhvanizabdena nirdezyatvAt mAdhuryamidamiti tasyApi nirdezyatvena dRSTAntAsiddhezca / nanu mAdhurNade: tacchabdanirdezyatve vizeSeNa idamIdRzamityanirvAcyatvameveti cen| jalAnnAlikerajalaM madhuram / tato'pi guDajalaM madhuram |tto'pi 'zarkarAraso mdhurH| tato'pi kAntAdharo madhuraH / tato'pi satkavitAraso madhura iti vizeSeNA'pi mAdhuryAdeH nirdezyatvAt / na tRtIyaH / dhvanirastyatra tatra dhvaninAstIti satvenAsatvena ca vyavahArAt tdsiddhH| avidyAkAryatvena tadaGgIkAre abhidhAyA apynirvcniiytvaapttiH| na caturthaH / taadRshaanirvcniiysyesstttvaat| ata eva na pnycmH| tasmAnnAnirvacanIyo dhvaniH / . anye tu dhvaniviSayo bhAktaH ityAcakSate / tatrApi vaktavyam / 1 'lokottaratvaM vA'-ityetat 'ma' pratau nAsti / . - sahRdayahRdayasandezyatvaM vA-ta ' tacchabdanirdezyatve'pi vizeSeNa-ta * zarkarAraso mdhurH| tato'pi makarando mdhurH| tato'pi sudhAraso mdhur| tato'pi kAntAdharo madhuraH-ta
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjanAnirUpaNam kiM 'bhaktivyaGgayayorabhedaH, vyakterbhaktilakSaNaM vA / upalakSaNaM vA / nAdyaH / bhakte mukhyArthabAdhAnusandhAnapravRttatvAt / vyaktestu vaktRvivakSAnusandhAnapravRttatvAt / viruddhadharmayogitvena daddanatuhinayoriva bhedssiddhH| na dvitIyaH / dhvaniM lakSIkRtya bhaktimasvahetunA itarabhedasAdhane'bhidhAmUladhvanau heturbhAgAsiddheH / na tRtIyaH / vivakSitAnyaparavAcyadhvanau bhaktyupalakSitatvAbhAvAdato na bhakto dhvaniviSayaH / mahimabhaTTantu dhvaniranumAnAdanatirikta iti pratyapAdi / tanna yuktam / vyaGgyArthavyAptahetorabhAvAt ityuttaratra vakSyamANatvAt / yathA vidyAdharastu -- tAdAtmyatadupapattibhyAM manumAnaM pravartate / " vRkSo'yaM zizupAtvAt ' / 'vahnimAnayaM pradezo dhUmavattvAditi' / na cAtra gamakasya zabdArthasya gamyArthena saha tAdAtmyamasti na vA ! dhvanessakAzAt zabdArthayorutpattirasti, yenAnumAnaM pravartyatetyAha / taccintyam / na hi tAdAtmyatadutpattibhyAmeva, anumAnapravRtti: atadrUpeNa kRttikodayena rohiNyAsaktyAnumAna darzanAt / tato nedaM duussnnm| kintu tadvyAptahetorabhAvAditi asmaduktadUSaNameva samyak / tasmAt asti dhvanyaparaparyAyo vyaJjanAvyApAra iti siddham / 1 bhaktivyaktyorabheda:2 bhedasiddhi; - ta tatrArthoM vyaJjakaH zabdassahakArIti 'kAvyaprakAzikAkAraH ' 8 zabda eva vyaJjakaH arthasahakArItyanye manyante / pakSadvaye'pi uktanyAyena na viramya dhvaniM paJcIkRtya -- ma * klRpto'yaM - 85 :--ta -ma / 5 rohiNyAsatyanumAnadarzanAt --
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 alaGkArarAghave dhyeym| evaM pramANena 'vyaJjanAsvarUpasiddhau tasya lakSaNamapyucyate / nanvanviteSu padArtheSu vAkyArthopakArArthamarthAntaraviSayazzananyApAro vyaJcanAvRttiriti vidyaanaathH| 'arthasyAnyArthadhIhetuApAro vRttireva seti' kAvyaprakAzikA kaarH| 'kAvyAtmanA dhvaniriti' vidyAdharaH / baniyaJjaneti' paryAya izyuktam / tatra na tAvadvidyAnAthalakSaNaM yuktam / arthshktimuulvynyjnaayaamvyaapteH| tmyaashshbdvyaapaarsvaabhaavaat| na ca sApi sahakArizabdavyApAro'pi bhavatyeveti vaacym| zamasya tatsahakAritve siddha tsyaastvyaagaarsvsiddhiH| siddha ca tasyAstadvyApAratve tasya sahakAritvasi ddhaparasparAzrayaprasaGgAt / nanu tarhi zabdaprahagamarthasyApyupalakSaNam / tathA ca zabdArthAnyatara. vyApAro vyaJjaneti vivakSitatvAta noktadoSa iti cenn| anyatarazabdena ekaikavivakSAyAM prAguktAvyApya tativRttaH / ubhyvivkssaayaamuktvynycnyorvyaapteH| astu vA anyatarazabdArthanirvacanam / tathApyubhayazaktimUlavyaJjanAyAmavyApti ko vArayet / ekasyAstasyA ubhayazaktimUlatvena zabdavyApArasvAbhAvAt / arthavyApAratvAbhAvAcca / nanu tasyAzzabdazaktimUlatvena zabdavyApAratvam arthazaktimUlatvena artha. vyApArasvamiti avacchedakabhedenobhayavyApArasvamapyaviruddhamiti cet maivam / siddha avacchedakabhede tasyaH tdubhyvyaapaarsvsiddhiH| siddha ca tadubhaya. vyApAratve'vacchedakabhedasidririti parasparAzrayApatteritarabhedasAdhane arthavyajakavAdina prati anyatarAsiddhezca ; nedaM lakSaNaM yuktam / kizca idamarthAntaraM nAma 1 vyaJjanAsvarUpasiddhau adhunA tasyAH-ta * lakSaNamucyate-ta , dhvaniyaMta vyApAraH ityuktam-ta
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjanAnirUpaNam vyaGgyArtho vA aprakRtapadArthAvyatiktArtho vA, abhidheyAdyarthatrayAtiriktArtho vA, tAtparyArtho vA, anvayAtiriktArtho vA. anyo vaa| naadyH| vyaJjanA. viSayo vyaGgya ityaatmaashryaaptteH| na dvitiiyH| padavyaGgayasya vyajanAvRttyA padArthatvena avyaapteH| na tRtiiyH| vyaGgyatvajJAna vinA abhidheyaadivytirikttvaajnyaanaadaatmaashryaantivRttH| na caturthaH / tAtparyArthI vyaGgayArtha ityuktatvAt / tadoSatAdavasthyAnna pnycmH| vyaGgayatvajJAnaM vinA anvayavyatirekAnavagamAt / tadoSAnapAyAt / naatyH| tasyAnirvacanAt / kiJca ko'yaM zabdavyApAraH / na tAvat shbddhrmmaatrm| zleSAlakAre'ti. vyaaptH| 'zliSTatvasya zabdadharmavAta / nApi 'zaktireva shbdvyaapaarH| itarabhedasAdhane'nyatara siddhH| tasmAnnedaM lakSaNa 'yuktm| tatraiva rItyA AtmavAdinaM prtynynraasiddhiH| tasmAt vyaJjanAvRttilakSaNa 'durvacanamiti cedatrocyate-anviteSu padArtheSu kavisaMraMbhavizrAntyavadhIbhUtArthapratItijanakazleSAtiriktazabdArthobhaya bhinnavyApAro vyaJjanAta lkssnnnisskrssH| 'tatra saGkenavAcyAnupapattyanusandhAnaguNayogAnimittatvajanakatAvacchedakaM viva. kSitamiti naatmaashryshaavkaashH| 1 zabdatvasya dharmatvAt-ma 'vRttireva-ta 3 tato neda-ta yuktam / nApi dvitIya lakSaNaM yuktam / zabdavyajakavAdina prati anyatarAsiddhereva / vyAyajJAnaM vinA vyaGgayatvajJAnAbhAvAt AtmAzrayazca / nAntya lakSaNaM yuktam / tatraiva rItyA-ta * durvAramiti cet bhanviteSu-ma * minnaminnavyApAro-ta 1 atra-ta
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 na cobhaya zaktimUla vyaJjanAyAm bhavyAptiH / tasyA api zabdArthobhayabhinnabhinnavyApAratvAt / tato'navadyaM vyaJjanAvRttilakSaNam / alaGkAra rAghave sA ca vyaJjanA trividhA - zabdazaktimUlA - arthazaktimUlA- ubhayazaktimUlA ceti / tatra zabdazaktimUlA yathA 'suvarNacihnarviyutorupakSaiH zilImukhai rAghavato nirItaiH / saMsRSTamAtrANi mahApalAzipatrANi vRddhAni tathaiva petuH // atra zilImukhAdizabdAnAM vANAdirUpArtheSu abhidhayA pratIyamAneSvapi yA arthAntarapratipattiH jAyate laghavAt, nirgatairbhUH saMspRSTamAtrANi jIrNatarupatrANi peturiti sA vyaJjanaiva / nAtra abhidhA zaGkanIyA / tasyAH prAkaraNikArthamAtraparyavasAnAt / nanu aprAkaraNikArtho vAkyArthazobhArthaM vakturvivakSitaH abhighayaiva pratIyatA, kiM vRtyantara kalpanayA / zilImukhAdizabdAnAM prayogAntareSu bhRGgAdivAcakatvasyApi siddhatvAditi cetsatyam / tathApyetasmin prayoge ekasya zabdasya anekArthatvaM na yujyate / anyAyazcAnekArthatvamiti nyAyAt / 1 suvarNavarNairvidhunorupakSaiH -- ta 2 tadaiva petuH - ma * ekasmin - ta " anekArthamiti nyAyAtma
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjanA nirUpaNam na ca vyaJjanAvRtyaGgIkAre'pi etanyAyavirodhassamAna iti vAcyam / tasya nyAyasya ekasmin prayoge aneka' vAcyArtha niSedhaparatvAt / anyathA abhihitAnvayavAdimate gAmAnayetyAdAvapi etannyAya virodhAt / padArthAtirikta vAkyArthapratItirna syAt / nanvakSabhyAM pazyanti dIvyantIcetyAdau ekasmin prayoge'pyanekArthavAcakatvaM dRzyata iti cenna / tatra kriyAbhedaghaTitArtha medena vAkyArthabhedAGgIkArAt / prakRte tadabhAvAt / anyathA tadvadeva prakRte'pyarthAntareNa prakRta'vAkyArthazobhanaM syAt / ato nAtrAbhidhAyuktA / nApi lakSaNA sambhavati / vAkayAnupapatterabhAvAt / vAcyAramaNIyatve ca loke nAnupapattiprayoga iti prAgevoktatvAt / tarhi vyApAradvayena marthabhedasatve vAkyabhedassyAditi cenna / vAkyabhedAGgIkAre arthAntareNa prakRtavAkyArthasya bAdhakAbhAvaprasaGgAt / vAkya. bhedasthale tathA drshnaat| laukikavAkyAnAM vaktRvivakSAparatantratvAcca / nApyatra gauNI zaGkanIyA / guNayogAbhAvAt / na cAtra zleSAlaGkArazzaGkanIyaH / ubhayoH prakRtatvAbhAvena prakRtazleSAbhAvAt / ubhayoraprakRtatvAbhAvena bhaprakRtasyApyasambhavAt / vizeSyasyApi zliSTatvena prakRtA prakRtazleSasyApyanarhatvAt / 89 vAcyArthatvaniSedhaparatvAt - -ta 2 vAkyArtha pratItizobhanaM -ta vastutastu sa eva nAstItyalaGkAraprakaraNe vakSyate / nApi samAsoktiH / vizeSaNasAmyAta aprastutamya gamyatvAbhAvAt / ataH zabdazaktimUlavyaJjanaiva dhvanyaparaparyAyeti siddham / 1 * nAnupapattizabda prayoga -- ta 4 bhAvenApi - ta -
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 alaGkArarAghave arthaza.ktamUlavyaJcanAvRttiyathA bhaJjAne radhutilake girIzacApa sajAtaM caTacaTanisvanaM gabhIram / AkarNya kSititanayAtmanISu moktuH puSpeSordhanurapi bhaGgameva mene // atra haracApabhanne jAte sItA manmathacApamapi bhaGgameva mena iti sItAyA manmathavANajanitabAdhanivRtiya'jyate / ___nanu sItAmanmathabANabhedajanitabAdhazUnyA taccApabhaGgAbhimAnayuktatvAt / yo yaccApabhaGgAbhimAnI sa tahANavedha nanitavAdhazanyaH . yathA. saMpratipannavaditi / abhimAnAdeva tatpatItirastviti cenn| henAvabhimAnazabdena prathamAvivakSAyAM svruupaasiddhiprsnggaat| bhramavivakSAyAM vybhicaaraat| ata eva na jJAnamAtravivakSApi yuktaa| vyabhicAratAdavasthyAdeva / evamudA haraNAntareSvapi vyAptyabhAvAnumAnapravRttiriti dhvaniranumAnAdatiricyeta iti dhyeyam / ___ nApyabhidhAvRtyA ttprtiitiH| tasyAH saGketArthamAtrapratI taavevpryvsaanaan| tasmAdarthamUlavyaJjaneti siddham / 1 bhagnameva mene-ta ' bhanameva-ta anumAnAdeva-ta * riSyate iti-ta * saGketitArthamAtra-ta
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjanAnirUpaNam ubhayazaktimUlA yathA prayANavijayapradaM balivirodhividrAvaNaM nitAntavibudhAspadaM gurumahotsavasthApanam / vivRddhatapanAnvayaM birudaketuzobhAvahaM tavAhatasurAjakaM jayati rAmaramyaM dhanuH // atra prayANavijayapradaM baliviroSividrAvaNamityarthazaktyA gurumahotsava. sthApanaM birudaketu zobhAvahamityAdizabdazaktyA ca rAmadhanuSo dhanagazisAmyaM nyajata ityubhayaza timltaa| atha 'kaizikyAdInAM svarUpanirUpyate - 'atyantasukumArArthasandurbhA kaizikIvRttiH / "atyuddhtaarthsndrbh:-aarbhttii'| 1 (i) kaiziphyArabhaTI caiva sAtvatI bhAratI tathA / . . catasro vRttayo jJeyA rasAvasthAnasUcakAH / / (pra. ru. kA. pra-6) (ii) bhAratI sAtvatI caiva kaizikyArabhaTIti ca / catasro vRttayastAsAmutpattirvakSyate sphuTam // (ra. su. pra. vi. 244) nRttagItavilAsAdimRduzRGgAraceSTitaiH / samanvitA bhavedvRttiH kauzikI zlakSNabhUSaNA // (ra. su. pra, vi. 268) mAyendrajAlapracurAM citrayuddhakriyAmayIm / chedyairbhedyaiH plutairyuktAM vRttimArabhaTI viduH (ra. su. pra. vi.281)
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarAghave "IpanmRdvarthasandarbhA bhAratI / "IpatprauDhArthasandarbhA sAtvatI' _ atra sukumArasandarbhayomyayoH zRGgArakaruNArasayoH kaizikI, ati. prauDhArthasandarbhayogyayoH raudrabIbhatsyorArabhaTI, anatisukumArArthasandarbhayogyeSu hAsyazAntAdbhuteSu bhAratI, anatiprauDhasandarbhayogyayorvIrabhayAnakayossAtvatI / tatra zRGgAre kaizikI-yathA parasparAlokanakautakotkayozzarIrato raamnimiindrknyyoH| vivAhavedyaM pulakAGkuraprajA stamutsavaM drathumivodgatA bahiH / / karuNArase kaizikI-yathA 'tUrNameSyati tamassamantato rAmacandravipina gate tvayi / tArake mama na collasiSyataH kvApi yAsyati mnshckorkH| prayuktatvena bharatairbhAratIti nigdyte| prastAvanopayogitvAt sAGgaM tatraiva lakSyate // (ra. su. pra. vi. 161). sAtrikena guNenApi tyAgazauryAdinA yutaa| harSapradhAnA santyaktazokabhAvA ca yA bhavet // (ra. su pra. vi. 262) tatra-ta
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRttinirUpaNam 'raudreSu bhArabhaTI - yathA DhakkA DhAGkAranAde raNabhuviniviDIbhUtabhUtaprabhUtaiH, paizAcaistaM tattatattavacatakRtikaktoM katakkattaghoSaiH / rAme sampazyamAne kharamukha phalaprAzanairasrapAnaiH bhaitAlaM tAlatAraiH mukharitabhuvanaM tANDavaM caNDamAsIt // bIbhatsArabhaTI yathA - udyadbhirbakagRdhracaJcudalanaM haggolakaM... proJchanaM yadi pUtigandhivigaladvandhaM kabandhavrajam / kroSTrAkRSTamitastato vibhajanAdvetAla bhUtAdibhisprANA raghunAthavANapatitA rakSobhaTA lakSitAH / hAsya rase bhAratI yathA dUraM vikSipato baje pitariti proktaM nijaivalikaiH, saMveSTayAzupaTaccaraM sphuTa sirAjAlaM pradaSTAdharam / vikSipya khabalena daNDamuditakhAlityasaMvallitaM, saMvIkSya trijaTaM samulba gajaraM rAmo'hasadra kSitum / yathA vA nIvAramattamabhisaMpatitaiH svaparNa zAlAGkaNAtapagataM natazRGgakoNaiH / 1 raudrI ArabhaTI yathA-- ta svasta - ta yudhi * 93
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ G4 malakArarAghave sItA samIkSya hariNaH kalahAyamAnAM rAno jahAsa hsityutipuurnngnnddH|| , zAnte mAratI yathA prAggandhapramadoktamAdiviSayAnandeSu mandAdarAH kssonni............hraadhivaasnirtaassdvaasnaavaasitaaH| zrIrAmAyaNakarNikarNayugalArAmeti nAmasmRti kurvANA hadi rAmameva dadhato jIvanti dhanyA jnaaH|| adbhute bhAratI yathA nibhindana saptatAlA nanuparatagatiH pATayan saptazailAn prodgatyA sapta maunisthalamiSutilako laGghayan saptasindhUn / yaH pAtAlAni saplAnyapi paridalayan viSTapAni dvisapta vyAtene sAdbhutAni pratikalamavatAdeSa vo raaghviiyH|| vIrarase' bhAratI yathA rAme sAdhitase bandhavibhave sajIkRtaM kArmukaM bibhrANe sahasAbhilaGkamaTati pRSThena saumitrinnaa| prApedvAstamayaM rajobhiradhiH plAvaGga se notthitaiH kIzendrAdbhutasiMhanAdavidalatkUTastrikUTAcalaH // 1 sAtvatI-ta 'vibhavaiH-ta * senokSita-ta
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRttinirUpaNam 95 bhayAnake sAtvatI yathA "AyAte kumbhakarNe ghanamati vipulaM sAlamullaGghya doSNoH, zUlaM lolaM karAlaM vahati kapibhaTAH kecidadrIna praviSTAH / kecidyAtA digantAn raNabhuvi patitAH kepi kecinna bhogAH, jAtA rAmaM zaraNyaM zaraNamupagatAH kecana praannrkssaaH|| tathA mRdAvapyarthe nAtiprauDhabandhA-madhyamakaizikI nAma sarvarasa. sAdhAraNa vRttyntrm| evaM prauDhe'pyarthenAtisukumArabandhA madhyamArabhaTI nAma vRttyantaraM sarvarasasAdhAraNam / zRGgArakaruNayorapyatiprauDhasandarbhasyaiva doSAva. htvaat| raudrabIbhatsarasayorapyatimRdusandarbhasyaiva viruddhtvaat| tatra madhyamakaizikI yathA 'bhUpatirapi rAghava tvaM kimu mAmapi ca pratApamArtANDaH / nAvasi nipIDyamAnAM ciramuruvirahajvarAbhitApena // madhyamArabhaTI yathA'pItvA rAtrizvarANAM rudhiramatitarAM mAtrasUtropavIto, medogandhAnulipto jayati pridhRtodbhinnsuukssmosthimaalaaH| nRtyadretAlabhUtAracitaghanAnutimArgaNo rAghavIyo bhIsassaMvartakAlodita iti vibudhaizzaGkito bhairavo yaH // yathA vA 'kurvantI ghopatoyAjjaDamavanitalaM nissRto rAmameghAn muSNan cajhUSyarINAmurutararucibhistATakA taalpaatiH|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 zumbhaharu bholilIlAmatanuta samare kauzikAdezavarttI, bADhaM bhItiprado'yaM bhayamapaharatAdbhUri me rAmabANaH / ' alaGkArarAghave 1 1 madhyamakaizikI madhyamArabhaTyossAttratIvRttAvantarbhAvo'stu ISatprauDhasandarbharUpatvAvizeSat ato na pRthagbartitvaM tayoriti cedu cyate / ISatprauDhasandarbharUna sAsvanavRtiH / madhyamakaizikI tu mRdAvapyartha'natiprauDhasandarbharUpA / ato na tasyAstatrAntarbhAvaH / ata eva na madhyamArabhaTyA api tatrAntarbhAvaH / prauDhe'pyarthe'natimRdukramarUpatvAt ' madhyamArabhakhyAH kiJcitsAmyena tatrAntarbhAvAGgIkAre'tiprasaGgaprasaGgaH / nanu tarhi sArabatIvRttirapi sarvarasasAdhAraNA bhavitumarhati / 'ISatprauDha pandarbharUpatvAt madhyama kaizikIvat anatimR dusandarbharUpatvAt madhyamArabhayyAdivat ityanumAnAnna 'sAtvasya bhidhAnakavIrarasA sAdhAraNatvamiti cenmaivam / prathama hetau mRdurthastre sati anatiprauDhasandarbhasyopAdhitvAt / dvitIya tAvapi prauDhArthatve sati bana timRdumandarbhatvasya upAdhitvAt / kaizikyAdivRttirapi sarvarasasAdhAraNA bhavitumarhati / vRttitvAnmadhyama kaizi kyAdivat ityAbhAsasamAna yogakSematvAcca / nanu tarhi madhyamakaizikI madhyamArabhaTyau sarvarasasAdhAraNe syAtAm / ISatprauDhasandarbhatvAt / anati mRdu sandabhAMdrA, sAtvatIvaditi cenmaivam / prAgukta bhAsasamAnayogakSematvAdityala. matiprasaGgena / evaM rasAntareSvapyudAharaNamUhAna | 1 ucyate ISatprauDhArthe - ISat - ta 2 madhyamArabhaTyAH api kiJcit-ta * sAtvatobhayAnakavIrarasa-ta 4 sandarbhatva dvA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRttinirUpaNam atha 'vaidarbhyAdirItInAM kaizikyAdivRttibhyaH kathaM bheda iti ceducyate / 2 sandarbhasyAtimRdutvaM " zabdaguNAnAM rItInAm arthavizeSanirapekSatvAt kevalasandarbhasaukumAryaprauDhatvamAtraviSayatayA kaizikyA divRttibhyo bhedassambhavati / nAma asaMyukta komalavarNatvamatiprauDhatvaM paruSavarNavikaTabandhatvaM saMyuktamRduvarNevISanmRdutvam / ativikaTaparuSavarNeSu ISatprauDhatvam / tatra rItirnAma guNAzliSTapadasaGghaTanA | sA trividhA / vaidarbhI gauDI pAJcAlI veti / tatra 'paruSabandhara hitAnatidIrghasamAsA vaidarbhIrItiH / yathA 7 yasyAkAro bhavati kRtinAM locanAnandadAyI yazcAritraM zravaNavivarAnandadaM zrAvakANAm / cintA yasya prabhavati sadA mAnasAnandaklasyai sassvAnandaM dizatu bhagavAneSa me rAmacandraH / / 1 atha rItInAM - ma 2 zabdaguNAzritAnAM - 3 -ta rItirasyAt padavinyAsabhaGgI sA tu tridhA matA / komalA kaThinA mizrA celi syAt tatra komalA // dvitIyaturyavarNairyA svalpairvargeSu nirmitA / alpaprANa'kSaraprAyA dazaprANasamanvitA // samAsarahitA svalpaiH samAsairvA vibhUSitA / vidarbhajanahRdyatvAt sA vaidarbhIti kathyate / / (ra. su. pra. vi. 228-229) 4 bandhapAruSyarahitA zabdakAThinyavarjitA / nAtidIrghasamAsA ca vaidarbhIrItiriSyate // 97 (pra. ru. kA. pra. 27)
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarAghave 'ojaH kAntiguNaviziSTA rItiH gauDIrItiH / yathA 'rAjatajo'gnikIlAcadulapaTalasaMpluSTapaulastya saudhasphAyatsauvarNabhasmakSapitasuravadhUmUrtibandIkSayAtiH / lIlAmAtropanItauSadhigirivarasaJjIvanI jIvitAjI bhrazyatsaumitrijIvo jayati janabhiSakko'pi rAmasya dUtaH // "ubhayAtmikA paanycaaliiriitiH| yathA 'manoharadayAdRSTirmandahAsalasanmukhaH / maGgalAya sadA devo maithilIjAnirastu me // yathA vA 'praNatavibudhamauliskArahArAlitejaH pravimalajaladhaute yasya pAdAravinde / viracayati vicitraM sajjakodaNDapANissatatamakhilabhaktAvAsarakSA sa rAmaH // 1 (i) ojaH kAntiguNopetA gauDIyA rItiriSyate / (pra. ru. kA. pra. 29) (ii) ativIrghasamAsayutA bahulavaNairyutA mhaapraannaiH| kaThiNA sA gauDIyetyukA taddezabudhamanojJatvAt / / (ra. su. pra. bi. 239) ' (i) pAcAlI rIti dIgoDIri yubhayAtmikA // (pra. ru. kA. pra. 32) (ii) yatrobhayaguNagrAmasannivezastulAdhRtaH / sA mizrA saiva pAJcAlItyuktA taddezajapriyA // .. (ra. su. pra. vi. 240)
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ zayyAnirUpaNam atha zayyA nirUpyate 'padAnAmutkRSTAnyonyamaitrI shyyaa| na ceyaM rItAva antarbhavatIti vAcyam / rItau padasambandhasya vinimayasambhavAt / zayyAyAM tu tadasambhavena tato bhedasambhavAt / yathA 'rAmAvivakSya, munineti vivarNyamAnApyAmodamAnahRdayo htvairimaanH| bhImAyudhasya bhRzamAnamanena vAJchat jAmAtRtAM janakadhAma jagAma rAmaH // ' yathA vA'videhahan ... ... ... ... tRSNodaya nirantaramudAvahaM prabalasarvajADyApaham / purandaracaturmukhapramukhadevatAdurlabha pibantu rasikA janA jagati rAmanAmAmRtam / / atha pAko nirUpyate arthagAmbhIrya paakH| sa bhuvidhH| drAkSApAkanAlikerapAkakadalIpAkAdibhedAt / bahirantarasphuradrasaH drAkSApAkaH / - 1 yA padAmAM parAnyonyamaitrI zayyeti kathyate // (pra. ru. kA. pra. 34) . jitavairimAna:-ta ' arthagambhIrimA pAkaH sa dvidhA hRdayaMgamaH / drAkSApAko nArikelapAkazca prasphuTAntarau // (pra. ru. kA. pra. 35)
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 alaGkakArarAghave yathA'kadAndhakAraM mama dezasaGgataM, hariSyati tvanmukhacandracandrikA / mahIsute mAmakadRkcakorako, kadA nu tRpti paramAM gamiSyataH // 'antagUDharaso nAlikerapAkaH / yathA'satocatAdvAtabhugArtikIrtaye surAdhvavistAritapatrayugbhRtaH / sa dRgvidhoyugmatadasya rAghako dadhaniSaGgadvayamaGgapArdhayoH // atra tUNadvayadharo rAmacandro vistAritapakSa yuggarutmAnivetyayamoM 'na prAk pratIyate ityayaM nArikelA // 'ISadgUDharasaH kdliipaakH| yathAsarvaprajAnAmatizItamete na yogyametAdRzavRtta'mIkSyate / . vibAdhase "yadrasikAmbuvarSaNe ssItAnuraktAnmama jIvanAGkurAn // (pra. ru. kA. pra. 37) 1 sa nArikelapAkassyAt ant'ddrsodyH| 5 yugalo garutmAniva-ta ' prADU na pratIyate-ta * miSyate-ta 'yatra sitAmbubarSaNaiH-ta
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyanirUpaNam Adizabdena cUnapAkAdayo gRhyante / yathA atra ISad gUDhatamarasazcUtapAkaH / sIte dazAM madIyAM pRcchasi cedvaktumapi na tvAM rAkSasena nItAmanuyAtaM kintu manmanaH pRccha // atha kAvyavizeSA nirUpyante / vyapadizyate / vyaGgyaprAdhAnye uttamaM kAvyam / tadeva dhvaniriti mityuktam / 1 'vyaGgyasyAprAdhAnye madhyamaM kAvyam / tadeva guNIbhUtavyaGgya tadeva citramiti vyaGgyasyAsphuTatve adhamaM kAvyam / gIyate / uttamaM kAvyaM yathA 101 vAmAGkazobhinimijAkucadattapANau siMhAsanAgramadhitiSThati rAmacandre / AsthAnabhittiparinirmitaputrikANA zakto'smi / #maGge'pi sAndrapulakAkurapAlirAsIt // vyaGgyasya prAdhAnyAprAdhAnyAbhyAmasphuTatvena ca trividhaM kAvyam / vyaGgyasya prAdhAnyaM uttamaM kAvyaM dhvaniriti vyapadiSyate / aprAdhAnye madhyamaM guNibhUta vyaGgyamiti gIyate / vyaGgyasya asphuTatve adhamaM kAvyaM, citramiti gIyate / (pra. ru. kA. pra. kAvya vizeSAH) * aprAdhAnye madhyamaM, guNIbhUtavyaGgyamiti gIyate * maGke'pi--ta ( pratAparudIye kAvyaprakaraNam )
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 atra AsthAnabhitticitravadhUnAmapi vapuSi pulakA kurapAlirityanena rAmacandrasya lokottara saundaryazAlitvaM dhvanyate / guNibhUtavyagyaM yathA mAtaH kulaM subahu hema ca mAna eva mAno sa vaH puruSamA nijanasya loke / rakSovarAkakRta mI dRzamAnamaGga no vismareti vada rAghavamAJjaneya // atra mAnabhaGgavismaraNe kulAnyAdisaGga iti vyaGgyam / IdRzamAnama na vismareti "vAvAdaviziSTamiti guNIbhUtambabhyatA / citramapi trividham / zabdacitram arthacitramubhaya ciMtra ceti / tatra zabdacitra yathA 'uddaNDo daNDakAntargatamunidi viSanmaNDalAlambadaNDo, daityAnAM kAladaNDAku tira khilajaganmandirAdhAradaNDaH / zikSAdaNDaH khalAnAM 'ravitanayamahAgaNDadaNDapracaNDo dordaNDe zobhitastvAmamararipuripoH pAtu kodaNDadaNDaH / yathA vA alakAra rAghave - 'duzzikSakSaNadAcarakSataja vikSodograsaMvIkSaNa: gaNapakSazikSakajA kaukSeyakAdikSamaH / 1 racita - ta
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyanirUpaNam 103 phAlAkSAbhyadhikAkSitIkSNapatanassAkSAjjagadrakSakaH, saMkSobhaM 'manasaH kSiNotu bhavatAM raamkssurprotkrH|| arthacitraM yathA pakSayaH pannagAnAmaririva vilasacchalyaniryAta kAlyA sAkSAdbhAvIva vahirmarudiva tarasA gauraveNeva meruH / . AkRtyevopanAgarazamana iva mahAmItidAnena reje so'vyAdavyAjamasmAnamaramaya iva projvalo rAmabANaH // ubhayacitraM yathA DolADolAyamAnA samajani pRthivI nizcacAlAtivelaM kSobhaM kSobhaM payodhirvapuratiparuSaM mAstA bhiimvegaa| bhAsA bhAsAvinedurdivi bhayamilitau vIkSya yaM saiSa modaM dadyAdadyAdhika no dazavadanavadhaprerito raambaannH|| atra chekAnuprAsazzabdacitram / zannacitrAtarANyasmjjeSThaputra veGkaTezvarakavikRtacitrabandharAmayaNasthAni zabdAlabAraprakaraNe sphuTIbhaviSyanti / 1 manasIkSaNaM tu bhavatAM-ta 'kAnyA-ta 3 naiSa-ta
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 atha dhvanivizeSA nirUpyate / tatra dvividho dhvaniH / lakSaNAmUlo'bhidhAmUlazceti / tatrAyo dvividhaH / 'arthAntarasaGkramitAvivakSitavAcyo'tyanta tirakRtA vivakSitavAcyazceti / tatrAha lakSaNA mUlaH prathamaH / dvitIyastu jahallakSaNAmUlaH / vAcyasyAtyantatiraskRtatvAt / aare: padagato vAkyagatazcati dvividhaH / dvitIyo'pyevaM padmavAkyagatatvena dvividhaH / 'abhidhAmUlovivakSitAnyaparavAcya ityucyate / so'pi dvividhaH / lakSyakramavyaGgyo, asallakSyakramavyaGgyazceti / tatra saMlakSyaH samyagAlakSya sphuTasaMvedyaH kramo vyayavyaJjakayoryatra vyayo sa saMlakSyakramavyaGgyaH / yatra vyaJjakasya vibhAvAdervyayasya rasAdervidyamAno'pi kramo na saMlakSyate so'saMlakSya kramavyaGgyaH / tatrAdya zabdaza kimUlo'rthazaktimUla ubhayazakti muzceti trividhaH / tatra zabdazaktimUlo'pi vastudhvaniralaGkAradhvanizceti 1 2 8 (i) arthAntaraM saGkramitamatyantaM vA tiraskRtam / avivakSitavAcyasya dhvanervAsya dvidhA matam // alaGkArarAghave (dhvanyAlokaH 2u-1) (ii) dhvaniravivakSitavAcyo bhavati dvedhA'traM lakSaNAmUlaH / ( ekAvalI - 3 unmeSa : 1. zlo. ) (i) abhidhAmUlo'pi tathA vivakSitAnyaparavAcya ityuktaH (ekAvalI - 3 unmeSaH - 15 zlo) (ii) asaMlakSyamodyotaH krameNa dyotitaH paraH / vivakSitAbhidheyasya dhvanerAtmA dvidhA mataH // ( dhvanyAlokaH - 2 udyotaH - 2 zlo) anusvAnAbhasaMlakSyakramavyayasthitistu yaH / zabdArtho kyu trigasa kathito dhvani / / (kAvyaprakAza - 43 37 kA)
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanikAvyabhedanirUpaNama 105 'dvividhH| dvividho'pi padagato vAkyagatazceti dvividhH| arthazaktimUlassalakSyakramavyaGgyo'pi arthasya svatassiddhatvena kaviprauDhoktisiddhatvena kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhatvena ca trividhH| nanu kaviprauDhoktimantareNa svatasiddhakavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhayorakiJcitkaratvAt / sarvatra kaviprauDhokti siddhameveti na caividhyameveti cetsatyam / tathApi svassiddhakavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhayona kaviprauDhoktisiddhatvam arthasya purataH sphurasvAt / kintu svatasiddhatvakaviniSadAtRprauDhoktisiddhatvameveti vyaividhyaM yuktam / trivigho'pi vaskhalApatakA dvaividhye paDvidhaH / SaDvidho'pi vyaGgyavyasakatathA jaividhye vaadvissH| dvAdazavidho'pi prabandhavAkyapadagatatvena traividhye patriMzatprakAro'rthazaktimalasampadyate / sa eva anuraNanadhvaniriti vypdishyte| ubhayazaktimUlastu vAkyagatatvena ekavidha eva / asaMlakSyakramamayo rasAdidhvaniH / sa ca prabandhavAkyapadapadaikadezaracanAvarNagatatvena ssddvidhH| evaM vivakSitAnyaparavAcyadhvane 1 alaGkAro'tha vastveva shbdaactraavbhaaste| .. pradhAnatvena sa jJeyaH zabdazaktyudbhavo dvidhA / (kAvyaprakAzaH-4u-38 kA) ' siddhatvameveti |-t ' arthazaktyudbhavo'pyarthaH vyajakaH sambhavI svtH| prauDhoktimAtrAt siddho vA kaveH tenombhitasya kA vastu vAlakRtirveti pakmedo'sau manakti yat / vastvalakAramaya vA tenAsau dvAdazAtmakaH / / (kAvyaprakAza:-4 ullAsa:-39-41 kA) * (i) rasabhAvatadAbhAsatatprazAntyAdirakramaH / dhvanerAsmAGgibhAvena bhAsamAno vyavasthitaH / / . . (dhvanyAlokaH-2 u 3-kA) (ii) rasAdIna manantatvAta bheda eko hi gaNyate / / (kAvyaprakAzaH-4 u42 kA)
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 alahUkAra rAghave zuddhA 'ekapaJcAzadbhedAH / zuddhAnAmekaikasya ravivakSita vAcyabhedaistaha pratyekamekaikena sambandhena prathamabhedasya ekapaJcAzadbhedAH / dvitIyasya paJcAzadbhedAH evamuttarottarasyaikaikamedaparityAge SatriMzatyuttarazatatrayAdhikasahasrasaMkhyAkA mizrA bhedAH // nanvevaM lakSaNAmUladhvanerabhidhAmRtadhvanisambandhe yatheko mizro bhedaH tathA abhidhAmUladhvanerapi lakSaNAmUladhvanisambandhe bhedAntaraM sambhavati / evamekapaJcAzadbhedAnAM sambandhe pratiyobhyanuyogibhAvavyatyAse kriyamANe satyekottarazataSaTkAdhikasahasradvaya mizrabhedasambhavAt prAguktasaMkhyA nirdezo na yukta iti cetsatyam / tathApi tasyAmunA saha sambandhaH amuSya vA teneti sambandhipratisambandhinoruccAraNavyatyAsamAtra eva paryavasAnAnna camatkAravizeSAvahadhvanibheda eva uttamakAvyamityukta saMkhyA nirdezo yukta eva teSAmapi mizrabhedAnAM sandehAspadatvena anuprAsAnugrAhakabhAvena ekavyakha kA nupravezena ca trirUpeNa saGkareNa ekarUpayA saMsRSTyA ca 'punaH caturdhA yojane caturuttaratrayAdhika paJcasahasrANi bhedAssambhavanti / saMsRSTisaGkarayossvarUpaM tu malaGkaraprakaraNAnte sphuTIbhaviSyati / alaM vistareNa / tatratyAnA nAmadheyabhedaviSayastu vidyAnAthAdibhirupapAdito draSTavyaH / tesmAbhiH kiyanto bhedA udAhi. 1 tatra padgatArthAntarasaGkramitAvivakSitavAcyadhvaniryathA-- yante 1 medAH tadekapaJcAzat ( kAvyaprakAza 4 u - 43 kA) * punarapi ca caturdhA - ta 3 zuddhAzcandrazerA mizrA Rtu netrAnalendavaH saMsRSTisaMkarA yattatvakhAmirAbhidhAH | tatra zuddhAnAmekapaJcAzadbhedAnAM nAmadheyAni kathyante /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanikAdhyamedanirUpaNam 107 'rAghavyaH pRtanA niruddhaya parito laGkApura saGkula, padagatArthAntarasamitAvivakSitavAcyadhvaniH // 1 // vAkyagatArthAntarasaMkramitAvivakSitavAcyamvaniH // 2 // padagatAtyantatirasAvAvivakSitavAcyadhvaniH // 3. bAkyagatAtvantavirasAta navivakSitabAcyadhvaniH // padagatazanazaktimAniH // 5 // padagatazabdazattimUlasaMpavakramAmAraNAniH // 6 // vAkyamatazabdazaktimUlasaMsakramavastuvaniH // 7 // bAkyagatazanazaktimUlasaMlakSyakramAmahAradhvaniH // 8 // padagatasvataHsiddhArthazaktimUlo vastunA bastubhyaniH padagataspataHsiddhAzaktimUko bastunAkAhAradhvaniH padagatasvataHsiddhArthazaktimUlo'kAreNa malabAradhvaniH // 11 // padagatasvataH siddhArthazaktimUno'layAreNa vastudhvaniH // 12 // vAkyagatasvataHsiddhArSaktimUlo vastunA vantudhvaniH // 13 // vAkyagatasvataHsiddhArthazaktimale vastunA malabAradhvaniH // 14 // vAkyagatasvataH siddhArthazaktimUlo'hAreNAlabAradhvaniH // 15 // bAkyagatasvata siddhArthaktimUlo'nahAreNa vastudhvaniH // 16 // prabandhagatasvataH siddhArthacaritamUlo vastunA vastudhvaniH // 17 // prabandhagatasvataH siddhArthazaktimalo bastunAmahAradhvaniH // 18 // prabandhagatasvataH siddhArthazaktimalo'mhAreNa mldvaardhvni|| 19 // prabandhagatasvataHsiddhArthazaktimaloDalakAreNa vastudhvaniH // 20 // padagatakaritrauDhoktisiddhArthazaktimUlo vastunA bastudhvaniH // 21 //
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 alaGkArarAghave padagatakaviprauDhoktisiddhArthazaknimUlo vastunA alaGkAradhvaniH // 22 // padagata kaviprauDhoktisiddhArthazaktimUlo'laGkAreNa alaGkAradhvaniH // 23 // padagatakaviprauDhoktisiddhArthazaktimalo'lakAreNa vastudhvaniH // 24 / / vAkyagatakaviproDhauktisiddhArthazaktimUlo vastunA bastudhvaniH // 25 / vAkyagatakavipro DhoktisiddhArthazaktimUlo vastunA alaGkAradhvaniH // 26 // vAktagatakaviprauDhoktisiddhArthazaktimUlo'laGka reNa alabAradhvaniH // 27 // vAkyagatakavipro hoktisiddhArthazaktimUlo'lakAreNa vastudhvaniH // 28 / / prabandhagatakavizrauDhoktisiddhArthazaktimUlo vastunA vastudhvaniH // 29 // prabandhagatakaviprauDhoktisiddhArthazaktimUlo vastunA alaGkAradhvaniH // 30 // prabandhagatakaviproDhoktisiddhArthazaktimUlo alaGkAreNa malakAra dhvaniH / / 31 // prabandhagatakaviprauDhauktisiddhArthazaktimUlo alaGkAreNa vastudhvaniH / / 32 // padagatakavinibaddhoktisiddhArthazaktimUlo vastunA vastudhvaniH // 33 / / padagatakavinibaddhoktisiddhArthazaktimUlo vastunA alaGkAradhvaniH // 34 / / padagatakavinivandhoktisiddhArzaktimUlo'laGkAreNa alaGkAradhvaniH / / 35 / / padagatakavinivaddhoktisiddhArthazaktimUlo alakAreNa vastudhvaniH // 36 // vAkyagatakavinibaddhoktisiddhArthazaktimUlo vastunA vastudhvaniH // 37 / / vAkyagatakavinivaddhoktisiddhArthazaktimUlo vastunAlaGkAradhvaniH // 38 // vAkyagatakavinibaddhoktisiddhArthazaktimUlo alakAreNa alngkaardhvniH|| 39 // vAkyagatakavinibaddhoktisiddhArthazaktimUlo alaGkAreNa vastudhvaniH // 40 / / prabandhagatakavinibaddhoktisiddhArthazaktimUlo vastunA vastudhvaniH // 41 / / prabandhagataka, vanibandhoktisiddhArthazaktimUlo vastunAlaGkAra dhvaniH // 42 // prabandhagatakavinivaddhoktisiddhArthazaktimUlo alaGkAreNa mlngkaardhvniH|| 43 / / prabandhagatakavinibandhoktisiddhArthazaktimUlo alaGka reNa vastudhvaniH // 44 / /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanikAcyabhedanirUpaNam 'tiSThantyekapadeva rAvaNa taba prANapratiSThAgatiH / bhrAtaryadya vibhISaNe dhuramimAM rAjyasya datvA punaH kaikasyAH pravigAhya garbhamudaya tvaM rAmanAmAGkitaH // atra rAghavaH khalbamoSaniraGkuzapratApazAlI, tasya sambandhinyaH pRtanA ityathontarasaGkramitavAcyatA rAmasenA durjayA iti dhvaniH / vAkyagatArthAntarasaGkramitAvivakSitavAcyadhvaniryathA-- vizrutAveva bhavatA rAmo lamakSNa ityubhau / AjJayA hanta yo rAgAM jijJAsuste sthitisthalam / atra rAmalakSmaNAvubhau svayA vizrutAvityanena rAmalakSmaNau sakAlA riniSUdanau mahApratApazAlinAvityarthAntarasaGkramitavAcyatA / itaHparaM tavAvasthAnasthalamapi durlabhamiti dhvaniH vAkyagataH / / prabandhagatAsaMlakSyakramavyabhyo rasAdi dhvaniH vAkyagatA saMlakSyakramavyaGgyo rasAdidhvaniH padagatAsaMlakSyakramaitryaGgyo rasAdidhvaniH padaikadeza gatAsaMlakSyakramavyaGyo rasAdidhvaniH racanAgatAsaMlakSyakramavyaGgyo rasAdidhvaniH varNagatAsaMlakSya kramavyaDyo rasAdidhvaniH vAkyagatobhayazakilo dhvaniH 109 ( pratAparudrIye kAvyaprakaraNe dhvanivizeSaprakaraNam ) ' tiSThatyeka -- ta 1 tathAbata // 45 // // 46 // 1180 11 1186 11 // 49 // // 50 // // 51 //
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 alabakArarAghave atyantatiraskRtAvivakSitavAcyadhvaniryathA'ikSvAkuvaMzamayavArighisaMbhavAni valmIkajanmavadanApaNavistRtAni / utkaNThavigyuvatikaNThavibhUSagAni rAjanti rAmaguNanirmalamauktikAni // atra dinupatikaNThavibhUSaNAni ityatyantatiraskRtavAcyatA, rAmaguNAssarvakaSA iti dhvniH| vAkyagazAsyantatiraskRtAvivakSitavAcyadhvaniryathApratApalakSmI tinoti dIpAn banAti kItidhavalAnvitAnAn / zrIrAma te zailabilo munIndrA nitAntamatra sthitimAcaranti // atra pratApalakSmIrdIpAn pratanoti kIrtipabalAnvitAnAn badhnAtItyanta. tirskRtvaacytaa| rApakIrtitApI bilAntapartimunizvarANAmapi santoSa. karAviti dhvnirvaakygtH| arthazaktimUlo vastunA vastudhvaniryathA'rAmasya dautyamavalambya sametamane paulastyakarNaparuSaM paribhASamANam / -- 1 pratanoti-ta
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanikAvyabhedanirUpaNam zrutvAGgadaM palabhujAM puri kAminIbhiH nirvApito'jani mahAnasajAtavedAH // atra AgatamaGgadaM zrutvA laGkAyAm aGganAbhiH pAkagRheSyamiH nirbhapita iti vastunA ayamapi 'laGkAndhakSyatIti zaGkAkrama hAkulastriya iti vastu vyajyate / yathA vA 'kodaNDapANimaTavIsaraNAvaTantaM rAmaM zriyAnujayutaM parimuktakAyA: / Alokya vismaya vizAlavilocano'dyadAnandavASpa nivahAnmumucurmunIndrAH // ' anena rAmacandrasya svadhyemaci' dAnandarUpa parabrahmarUpavastu vyajyate / vastunA alaGkAradhvaniryathA - gatavati raghunAthe daNDakAraNyamArga navasamuditapuSpA vRkSavallyo babhUvuH / nanRturapi nitAnzetkaNThitA nIlakaNThA mudiha kumudinInAM kApi jajJe dine'pi // 111 matra vRkSavallInAM puSpitatvarUpavastunA rAme vasantabhrAntirnIlakaNThAna nartanarUpavastunA rAme candrabhrAntizca dhvanyate / 1 gRhAn dhayatIti ta " parimutayogA: :-ta * cidAnandaparabrahmatvarUpaM vastuta
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 alakArarAghave alaGkAreNa vastudhvaniryathA . sahantarAleya 'NasaM samAhiraM .., rahUttamaM khaNDaa mANumesaram / purANadesena bhavAjudda kha khaM bahUaNA vaM mahaMNa meM va meNire // chA : sabhAntarAleya dhanussamAhitaM raghUttama khaNDayamAnamaizvaram / purANadveSeNa bhavAyudhabhaJjanaM badhUjanA manmathameva menire // atra utprekSAlaGkAreNa rAmasya manmathasamAnasaundarya vastu vyajyate / alaGkAreNa alaGkAradhvaniyathAAsthAnyAmAlekhya pramadA nayanaralolA mAnaissvaiH / siMhAsane niSaNNaM rAghavamanimeSamiva nirIkSante // . atra rAmamanimeSaM nirIkSya ityutprekSayA citravanassAbhilASA ivetyusprekSA vyajyate / ete svatassiddhArthamitAmUlavanayaH / / kaviprauDhoktisiddhArthazanimUlI vastuvA vastudhvaniryathA tAmrapratApadahanobalakIlajAlasaMparkavApi nirmalahemarUpam / haMsa-ta . mAlaiH svaiH-ta 3 rAmapratApa-ta
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanikAdhyamedanirUpaNam 113 tatkIrtisindhuparimamatayA na sadyo brahmANDamANDamuditadruta'bhAnamAsIt // 102 // atra rAmapratApAmitaptamapi brahmANDabhADaM rAmakIrtisindhumamatathA sadyo . drutaM nAsIditi vastunA rAmakIrtitApavibhakyoratasyavibhavatvaM vastu yjyte| kaviprauDhoktisiddhArthazaktimUlo vastunA alaGkAradhvaniryathA tUgIrakoTarakliAdabhiniSpatantaH prodyanmukhA jhaTiti vissnnupdaanusstaaH| 'rAmeSukRSNabhujagA, nijagAda bhImAH prANAnilAn papuralaM palabhojanAnAm // 103 // atra rAmeSubhujagAH palAzinA prAmAmilAn parityanena vastunA sapipAsAtizayA ivetyutprekSA vyajyate / kaviprauDhoktisiddhArthazaktimUlAlaGkAreNa vastubhyaniryathA rAmosAbavalambya bhAnujakaraM lakAmimAmIkSate saumitrinikaSan zarAn zaramukharAste'yamasyAgrataH / bhUyo'yaM pradahanivAsti hanumAna dRSTayAgrahAtruSTayA laGkAdurgarahasyameSa likhati kSoNau tvadIyAnujaH // 104 // 1 bhAvamAsItta rAmeSukRSTabhujaga.[--ta
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 alakArarAghave 1 . atra svabhAvoktyalaGka reNa rAmo durjaya iti vastu vyajyate / yathA vAsa kalpazAkhIvikasatprasUnamAlAvilolabhramarAkSanAdaiH / audAryavidyA samadhItya rAmAdamyasyati smeva dine dine'pi // 105 // __ atra rAmAdaudAryavidyAmadhItya abhyasyati ramevetyuprekSayA rAmasya kalpapAdapAdapyadhikamaudArya vastu vyjyte| kaviprauDhoktasiddhArthazaktimUlo'laGkAreNAlaGkAradhvaniryathAkharAriNA roSavivarNadRSTinA, prayuktabANena marusthalIkRte / mahArNave snehavazAvazIkRte samastalokAssahasA vitatrasuH // 106 // atra rAmabANena mahArNave marusthalIkRte ityatizayoktyA sakala. lokAnAM rAmaH sarvabhUtasaMhAraM kariSyatIti praantiy'jyte| kadhinibaddhavaktaprauDhoktisiddhArthazaktimUlo vastunA vastudhvaniryathA'tvannAmadheyAt kalanAbhirAmaM dshaannaaraammdhisstthitaasau| vilokayantI bahumAnadRSTayA kathazcana prANiti rAma sItA // 107 / / vanAmadheyAkalanAbhirAma-ta
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhva nikAvyamedanirUpaNam 115 atra rAma tvannAmadheyAnuSaktarAvaNagRhArAmaM dRSTvA sItA kathazcana jIvatIti vastunA netaH paraM vilambaH kartumucitaH kintvadhunaiva rAvaNaM prati daNDayAtrA kartavyeti vastu vyajyate / yathA vA re re proditacandramastvadhikathaM pATalyamAlakSyate, 'jAne proddhRtamaMzu yatra vidhayA raktaM mahIjAtanau / niSpItaM bhavatAdya tadvapurabhUdApANDaM kaccitkRzaM, hA devena kathaM tvayA kRtamidaM raktAzinAM ceSTitam // 108 // atra devena tvayA kathaM rAkSasaceSTitaM kRtamityanena vastunA devatAnA kule svamatIva nindito'bhUriti vastu nyjyte| kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhArthazaktimUlo vastunAlaGkAradhvaniryathA rere pAtaka devapuNyamalinaH kAyo'dhunA tAvako, deho'smAkamitra pracaNDamahasA~ rAziH kathaM jRmbhate / no jAne samabhUvamAzu caTulazrIrAmacApATavI helApUrNitasetubandhasalilapronmajjanAdIdRzaH // 109 // atra rAmasetudhanuSkoTItIrtha unmajjanAt tejorAzirabhUtaM na jAna iti vastunA kiM rAmasya mahimA, kiMvA tadIyapanuSkoNama, mAhosvicanirmita setubandhapya, athavA tattIrtha yeti saMzayo vyajyate / 'jAte procyu tamaMzu yatra-ta
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 alakArarAghave kavinibaddhavaktaprauDhoktisiddhArthazaktimUlAlaGkAreNa alaGkAradhvaniryathA tejaHkokanadasya rAvaNaripoH patranti bhAgA dizAm, aSTau kAzcanakarNikAtiruciraM brahANDabhANDaM tathA / pArAvArasarittaTAkanivahAH syandanmarandantyamI, kumbhIsambhavajanumukhyamunayo bhRGgantyaTagaGgayaH // 110 // atra rAmapratApakokanadasyASTau digantAH patrantItyupamAbhirAzrayAyiNoranAnuguNyarUpAdhikAlaGkAro vyjyte| kavinibandvavaktRprauDhoktisiddhArthazaktimUlo'laGkAreNa vastudhvaniryathA kodaNDasAyakavasthitakAntavaktraiH kAlAmbuvAhasadRzaH karuNAmayAkSaiH / sItAnujAdisahitadhRtadivyabhUSairAmaissucitritamiva prathate jaganme // 111 // atra sthAvarajaGgamAtmakaH prapaJco rAmaizcitritamivetyutprekSayA rAmasya sarvAntaryAmitvaM vastu vyajyate / evaM prabandhAdigatatve'pyudAhAryam / . atha zabdazaktimUladhvaniH yathA tatra 'saMlakSyakramazabdazaktimUlAlaGkAradhvaniryathA 1 sasaMlakSyakrama-ta
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanikAvyabhedanirUpaNam 117 nijAsuhRduSkRtakarmacoditaiH ___ pinaddhadehau bhujgendr'saadhkaiH| ubhau narendrau smRtapannagAntako kSaNena nirmuktazubhau babhUvatuH // 112 // atra prakaraNavazAt rAmalakSmaNavAcakanarendrazabdena vyAlapAhipratI. terupamA vyjyte| tena tAbhyAM svata eva yadyapi nAgapAzabandhanaM mocayitu zakyate tathApi lokopadezArtha garuDasmaraNaM kRtamiti vasvantaraM vyajyate / tena ca tayorAdiviSNurUpatvaM nyajyate / saMlakSyakramazabdazaktimUlavastudhvaniryathAkinnUpavAsaiH kimu tIrthasekaiH kiM dAnahomaiH kimshessyogaiH| kRtaM vrataiH kiM bahunA kadApi smartavya evAmarasArvabhaumaH // // 113 // atrAmarasArvabhauma iti zabdazaktyA prakaraNabalAt rAmacandrapratItirjAyate / tena sakalakarmaphalAnyapi kadAcidrAmacandrasmaraNenaiva siddhayantIti vastu vyjyte| tena ca sakalakarmaphalAvAptyanantaraM mokSarUpaphalamapi siddhyatIti vastvantaraM ca vyajyate / yathA vAvibhISaNo rAvaNasodaroDa tenAvadhUtazzaraNaM pryaatH| 1 sAyakaiH-ta : kAdAcitkarAmacandra
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 alakArarAghave nijAzritAnAmamaradumAya nivedanIyo raghunAyakAya // 114 // atra vibhISaNa iti zabdazaktyA rAvaNasya ahaM bhayaGkara iti vastu vyjyte| tena rAvaNajayaH ISakara ityapi vastu vyajyate / ubhayazaktimUladhvaniyathAmahezvarojyaM guhasevyamAno dharAtmajAsanidhimodamAnaH / vilambamAnAtilasajja'TAMzuH vibhAti sAnidhyanivAsigaGgaH // 115 / / atra mahezvaro guhasevyamAno dharAmajAsamitrimodamAnaH iti zabdazakti. muultaa| vilambamAnAtilapajjAMzuH sAcikanikAsigaGgaH iti caarthshktimuultaa| asaMlakSyakramavyaGgyodAharaNAni rasaprakaraNe sphuTIbhaviSyantIti dhyeyam / -guNIbhUtavyaGgaya madhyamaM kAvyamguNIbhUtavyaGgyaM madhyamaM kAvyam aSTavidham / taduktaM kAvya-prakAzikAkAraiH agUDhamaparasyAGga vAcyasiddhayaGgamasphuTam / sandigdhatulyaprAdhAnye kAkvAkSiptamasundaram // 2 .PHONESIANA ' jaTAko ta
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNIbhUtavyaGgyakAvyamedanirUpaNam 119 'iti draviDakAminIkucakalazavadagUDhavyaGgyasya acamatkArakAritvAta mdhymkaavytaa| yathA prAyazcittamihAcara kSitisutAkAmastvamasmin kSaNe sugrIvasya vidhAyakasya vitara tvajjIvanaM dkssinnaam| laGkAmapyanuvAdinastava nanu bhrAturdvijebhyastanuprAzaM kIzasabhAjJayAhamadhunA chetsyAmi mUbhA bharam // 116 // atra anayA rItyA saguNaprAyazcittakaraNe tava sItAharaNajanyapApAnikRtirbhaviSyatIti vyaGgyam agUDham / yathA vA chatraM santyaja puNDarIkadhavalaM kicAmare cAmare, tvadbhrAtA raghunandanena vimunA mUrdhAbhiSiktaH kRtaH / pApAtman samarAGgaNe nipatitazzovevadIyAGganA 'bhrazyadvASpajalotkareNa bhavitA mUrdhAbhiSikto bhavAn // 117 // 1 vyaGgyam evaM guNIbhUtavyaGgyasyASTau bhidAH smRtAH // ___ (kA. pra.5u. 45) . kAminIkucakalazavata gUDhameva camatkaroti / agUDhaM tu sphuTatayA vAcyAyamAna. miti guNIbhUtameva // (kA. pra. 5 ullAsa-45) saMtyapi-ta * bhrazyadteSTajalotkareNa-ta kRtaH-ta
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 atra tava itaH paraM laGkArAjyamasthiramiti vyaGgyamagUDham / atra rasAde rasAntarAdikamaGgaM bhavati tadaparasyAGgaM guNIbhUta vyaGgyam / yathA alakA rAghave muJcanto viSayAntarANi satamaHpuJje nikuJjAntare sindhUnAM puline ghane kSitibhRtAM hRtsundare kandare / unmIlatpulakA nimIlitadRzo zrIrAmabhaktyA nvitAH kAlaM sAdhu nayanti durlabhatamAnandena dhanyA janAH // 118 // atra zAntagsarUpa zRGgAraraso'GgatayA pratIyate / vAcyasiddhayaGgaM yathA-- AbhAsa zItalata - munInAM vyAlamvikomalabhujaganivAsametaH / rAmAtizubhrayazasA surabhIkutAzaH tvaM kalpavRkSa iva pUrNadayA'mRtAyaH / / 119 // atra munihRdayasya AlavAlasAmyaM vyaGgyaM bhujasI gayazodayAnA zAkhA lanApuSpamakarandasAmyaM vyaGgyam / tatsarvaM tvaM kalpavRkSazveti vAcyAyA upamAyAssiddhemjam / (i) aparasya rasAde: vAcyasya vA vAkyArthI bhUtasya aGga rasAdi anuraNanarUpaM (kAvyaprakAza 5 ullAsaH) vA (ii) aparasyAnaM yatra rasAde rasAdiraGgaM tadapi guNIbhUtavyaGgyameva // ( pratAparudvIye kAvyaprakaraNam )
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNIbhUtavyaGgyakAvyabhedanirUpaNam 121 121 asphuTaM yathAhelAbhirakSitamunIzvarasatatantu mArabdhamaithilagRhovisApApamaGgam / / jetoramAtaparazorjamadAnielo- vijJAya rAmamanizaM bhajatAlamattAH // 120 // atra rAmasya dhimaNamAviSayaM jyavyaM param asphuTaM pratIyate / yathA vAyo bhUtanAthabhavanaM rasAcalendra munmUlyadigvijayinaM rajanIcarendram / .. saMhatya sagaramukha girizapratiSThA ... 'cakre sthiraM raghupatiH kimu varNaye tam // 121 // atra rAmo bhavanotpATayitAraM rAvaNaM saMhRtya kIrtyarthameva zivapratiSThA setubandhe kRtavAn na tu brahmahatyAnivRtyarthamiti vyaGgyamamphuTam / sandigdhaM yathArAmAyaNa niyatamAdaratazzRNoti rAmasya nAma giridhArayati prayatnAt / rAmaM sadaiva manute hRdi puMbareNyaM . .... rAmasya saMjapati sA dhRtimantrarAjam // 122 // 1 candra-ta
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 alaGkArarAghave tulyaprAdhAnyaM yathA vAyavyAstrairapAsya prabalabalarajo vAruNAstreNa siJcan yuddhakSmA pAtitAriprakaTamakuTamAragavallI vitanvan / pArampayazarANAM sunibiDaruciraistoraNAni pravanan vIrazrIpANibandhodhamamiva racayan pAtu vo rAmacApaH // 123 / / atra rAma evaM varaH tasya pAnIviyoganimitana dvitIyavivAha kurvaniveti vyaGgyam / vAcyena 'saha prAdhAnyam / yathA vA abhayaM vibhISaNAya pradadau rAmo bhayaM dizAsyAya / ubhayaM nizAcarANAM dazakaNThavibhISaNahayAtAnAm // 124 / / atra rAmazaraNAMgatatrANaparAyaNaH virodhisaMhArI ceti vyaGgyaM vAcyena "saha prAdhAnyam / asundaraM yathA kAkaM zAkaMbharAjAstanarudhirakaNAsaktapAdaM prayukto .. .. hantuM mantuM dadhAnaM sphuTadurumahasA sAyako nAyakena / vidyA hRdyAM pradadyAdanataratarasA dharSitaM yena bhItaM nAlaM vyAlambizIrSA hariharavidhayo rakSituM vIzinu vA // 125 / - - 1 sama-ta 'sama-ta sphuradurumahasA-ta
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNIbhUtavyaGgyakAvyabhedanirUpaNam 123 aba hariharanAdayo'pi na rAmeNa samAnA iti vyaGgyamasundaram / yathA vAsetvarthamAnIya gIrIna kapIzAH nipAtayAmAsurapAMnidhau te / cirapratiSThAM vidadhe trikUTa notpATayanti sma vimISaNasya // 126 // 'atra tu nArAyaNAdbhayeneti vyayamamundaram / yatra kAkvA arthAntaramAkSipyate tadapi guNIbhUtavyaGgyameva / yathA mA dussahAM tava lilAyiSossamudraM pAdAhatiM prabala vettu girimahendraH / no veda tAM tu mukhasantatisAntavAntaraktoca [......tadva......] pavanAzanendraH // 127 // bhatra he prabala hanuman na.pA mahendro girimA vetu, pavanAzanendro no veda, vaidaiveti kAzvA vyajyate / yathA vA 1 atra na tu rAvaNAt bhayemeti-ta ' harimahendraH-ta 'matra apekSito bhAga:truTitaH
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 alaGkArarAghave yatkazoditadharmavArirasanizvAsAnijAdhvazramaM hitvA svedajajantuvatvamavasastatratyaromotkare / ekenaiva tupUrva garvitamamuM bANena yo vAlinam rAmaM vetsi na taM dazAsya hanUmAn tasyAbhavaM kiGkaraH // 128 / / bhatra rAmaM na vessi ! vetsyeveti kAkyA dhvnyte| citraM tu kAvyaM bahuvidha zabdAlAraprakaraNe prapaJcayiSyata iti nAtra tdaadrH| mahAkAvyaprabandhAH atha mahAkAvyAdayaH prabandhA nirUpyante / tatra 1 zabdArthacitraM yatpUrva kAvyadvayamudAhRtam / guNaprAdhAnyataH tatra sthitiH zabdArthacitrayoH // . .. (kAvyaprakAza:-6-ullAsa 48 kA) na tu zabdacitre arthacitrasya acitratvam arthacitre vA zabdasya // tathA coktam 'rUpakAdilaGkAraH tasyAnyaiH bahudhoditaH / na kAntamapi nibhUSaM vibhAti vanitA''nanam / / rUpakAdimalaGkAraM bAtyamAcakSate'pare / supAM tiDAM ca myutpattiM vAcAM vAJchantyalakRtim / tadetadAhuH sauzabdadha nArthavyutpattirIdRzI / zandAbhidheyAlaGkAra bhedAt iSTaM dvayaM tu naH // iti kAvyaprakA zaH-6 ullAsaH / /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkAvyaprabandhanirUpaNam 125 'nagarArka zailacandrArkodayodyAnajalakrIDAmadhupAnaratotsavavipralambhavivAhakumArodayamantradUtaprayANAdinAyakAbhyudayarUpASTAdazavastuvarNanAtmakatvaM mahAkAvyatvamiti aalhaariksNprdaa| nanu nedaM mahAkAvya. lakSaNaM, meghasandezAdAvanyApteH / tatra maSTAkvAmikAlAmAvAne ceSTApattiH tatvena vyavahArAt / nanUkteSu katipayavarNanAtmakatvamapi tatra prayojakamiti cenmaivam / katipayazabdasya citrAbanekArthaparatvena iyarNanAtmakatvaM mahAkAvya. miti nirNatumazakyatvena itarabhedasAdhane sanigdhasiddhayAphteH / . nanakteSu zakyavarNanAtmakatvaM tattvamiti cenn| upakAvyasyApi mhaakaavytvaaptteH| etena eteSu kaizcinyUnamapi mahAkAvyamityapi nirastam / upkaanye'tivyaaptyaaptteH| kiJca bhAgavatamahAbhAratAdau purANetihAsA. daavtivyaaptidurvaar| tatrApyukteSu zakyavarNanAtmakatvadarzanAt / nanu ukteSu zakyavastuvarNanApradhAnaprabandhatvaM mahAkAvyatvamiti na tatrAtivyAptiH / purANAdevazamanvantarAdikavanapradhAnatvAditi cen| tathApi rghuvNshaadaavvyaaptiprsmaat| tasyApi vaMzavarNanapradhAnatvAt / anyathA tathA nAmakaraNAbhAvaprasaGgAt / mata eva mahAkavikRtapravandho mahAkAvyamiti nirastam / 1 nagarArNavazaila candrArkoTyavarNanam / udyAnasalilakIDAmadhugAnaratotsavAH / / vipralambho vivAhazca kumArodayavarNanam / mantrAtaprayANAni nAyakAbhyudayA api / / etAni yatra varNyante tanmahAkAvyamucyate / / ___ (pratAparudrIye kAvyaprakaraNe mahAkAvyaprabandhaprakaraNam ) ' zaila cndr|-t * "ato neda mahAkAvyalakSaNam" ityayaM bhAgaH tathA nAmakaraNAbhAvaprasamAt itpanantaram ata eva-ityetatpUrva-'ta' pratau parihazyate //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 malakararAghave 'taadRshkvikRtkssudprbndhaadaavtivyaaptH| kSudrapabandhanirmANadazAyAmapi kavInAM mahattA anpaayaa| nanu laukikAnAM mahAka vyavyavahAraviSayatvameva tattvamiti cenmaivam / tAiyavyavahAraviSayatAvacchedakasatve tasyaiva durjeyatvAt / ato mahAkAvyalakSaNa durnimANamiti cedatrocyate _ 'nagarAdhaSTAdazavastusamudAyapatitakatipayabahuvastuvarNanApradhAnaprabandhatvaM mahAkAvyatvamiti kAvyalakSaNam / na ca purANetihAsAdau 'ativyAptiH / teSAM taNanAprAdhAnyena apravRtteH / na ca raghuvaMzAdAvavyApti / tasyApi tatprAdhAnyenaiva prvRttH| tathAnAmakaraNa tu mahApuruSacaritranibandharUSasvena asatkAvyatAvyAvRtyartham / meghasandezAderapi bhuvstuvrnnnaaprdhaanye| prvRttnovyaaptidossH| na copkaavye'tivyaaptishaavkaashH| tasya bahu. vrnnnaatmktvaasNbhvaat| tatsambhave vA tadapi mhaakaavymevetylmticrcyaa| tatrividham / gadhamayaM padyamayanubhayaJceti / apAdapadasaGghAto gdhm| catuSpadaM padyam / gadyakAvyaM kaadmbryaadi| padyakAvyaM raghuvaMzAsmatkRtA'TabhASArAmAyaNAdi / 1 na tAdRza-ta ' mahatAnapAyAt-ta * durguNamiti-ta * ativyApte-ta 5 'aSTabhASArAmAyaNe' nAmakaM padyakAmyam / etat amena granthakRtA yajJezvarAdI. kSitena viracitamasti /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkAvyaprabandhamedanirUpaNam 127 'asargabandhamapi kaavymissyte| asamavandha vaMzastharAmAyaNastotra. rtnaakraadi| gadyapadyamayaM campUrityabhidhIyate / yamasmaskRta 'campUratnAdi / gItagovindAsmaskRta 'saGgItarAmAvikamapi campUkAvya bheda eva / - 'athaakhyaayikaa| AkhyAyikA nAma vaktrAparavaktrAdiyuktA svocchAsA, kathA tu tadvirahiteti abhinavaguptAcAryA: 'pAhuH / vAcAphrakane pavizeSeNa pataranAkarAdau drssttvyo| 1 asargabandhamapi yadupakAvyamudIryate // asargavandharUpaM suuryshtkaadi| (pratApalIye-kAvyaprakaraNam) * vaMzastharAmAyaNam stotraratnAkaraH-etadvayamapi bhasya anyataH kRtirasnameva / 1. campUranaM nAmakaM campUkAvyaM, saGgItarAghavaM nAma campUkAvyaM ca asya andhakArasyaiva rutiriti pratibhAti / OM athAkhyAyikAH-ta * vaktraM cAparavaktraM ca socchAsatvaM ca bhedakam / varNyate yatra kAvyajJairasAvAkhyAyikA matA // ___ (pratAparudrIye kAvyaprakaraNe mahAkAvyaprakaraNam) taduktamabhinavaguptAcAryaiHAkhyAyikocchAsAdinA vaktrAparavaktrAdinA yuktaa| kathA tu tadvi. rahitA-(pratAparudrIyasya ratnApaNavyAkhyAyAM kAvyaprakaraNe-AlyAyikA. bhedanirupamAvasare darziteyaM kaarikaa|)
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 alakArarAghave atha kSudrapravandhA nirUpyante tatra prathama nicajayatipadamAlinIvRttAdhaSTazlo sahitasatAlasAdyanna. prAsakali kotkolikAsanyamA vibhaktikaprabandhasvamudAharaNatvam / vaktraM nAma aSTAkSarapAdo mAtrAvRttavizeSaH / aprvktrmrdhsmvRttbhedH| ubhayolakSaNaM tu vRttaratnAkare vaktraM nAdyAnnasau svAtAmabryo'nudhumi khyAtam / / ayujinanaralA guru same tadaparavaktramidaM najau jarau // .. (pratAparudrIye snApaNavyAkhyAyute kAvyaprakaraNanyAkhyAne vartate'yaM bha gaH) nibaddha-ta 'yeta kenApi tAlena gadyapadyasamanvitam / jayatyupakrama mAlinyAdiprAsavicitritam / tadudAharaNaM tAma vibhaktyaSTakasaMyutam // tatrAdau jahatyupakrama mAlinyAdivRttaramyaM pacaM nivaNyate / anantaramapi ca ityupakramANyaSTavAkyAni saprAsAni satAlAni prati. vibhakti nibdhynte| anantaraM vimaktyAbhAsAstadudAharaNam / saMbodhanavibhaktyA yat pracuraM padyapUrvakam / vibhaktapunarAkRSTazabdaM syAccakravAlakam // bhAdhantapadyasaMyuktA saMskRtaprAkRtArimakA / aSTabhirvA caturmirvA vAkyaiH skandhasamanvitA // pratiskandhaM mitrvaakyriitirdevnRpocitaa| sarvato devazabdAdireSA bhogAvalI matA //
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSudra prabandhabhedanirUpaNam 129 na cAnutkalike 'sAryAvRttodAharaNe'vyAptamidaM lakSaNamiti vAcyam / matrotkalikAzabdasyAryotkalikA nyprtvaat| kalikApi sarvavibhaktiSvapi copakramAt drssttvyaa| vizeSAntaraM sAhityacintAmaNau draSTavyam / 'sambodhanavibhaktipracuratve sati AdhantAzIrvAdaghaTitatve sati caturSoSTadhA vA AvRttapadyamuktapadAdAnamArabhya gadyayuktapravandhatvam cakravAlatvam / AdyantayonAyakanAmAkitasAzIrvAdapadyasampannatve sati caturaSTAnyatarabhogopakaraNavarNanaprAya'bhinnarItikavAkyaskandhapahitasaMskRtaprAkRtAtmakaprabandho bhogaavlii| 'nAyakabirudacihnavarNanApracuratve sati vAgArambarasaMyuktaprabandho varNyamAnAGkabirudavarNanapracurojvalA / vAkyADambarasaMyuktA sA matA birudAvalI // sAraNAM saMkhyayA padyairyuktA tArAvalI mtaa| (patA parudrIye kAvyapakaraNe kSudrAH prabandhAH) ' sAdhyavRttodAharaNe-na ' anyatarapararatvAt-ta * sambodha-vibhaktyA yat pracuraM padyapUrvakam / vibhaktapunarAkRSTazabda smAccakravAlakam // (prAparudrIye kAvyaprakaraNe kSudraprabandhamAge) * bhinnabhinnarItika-ta ' AdyantapadyasaMyuktA saMskRtaprAkRtAtmikA / aSTabhirvA caturbhirvA vAkyaH skandhasamanvitA // pratiskandhaM bhinnavAkyarItirdevanRpocitA / sarvato devazabdAdireSA bhogAvalI matA // (pratAparudrIye-kAvyaprakaraNe kSudraprabandhanirUpaNAvasare)
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 alakArarAghave virudaavlii|'| saptaviMzatisaMkhyAkapadyayuktA tve sati dhaurapadAkinatve sati koNe mukta] prabandhastA raavlii| sAzIrvAdapadyaprArambhatve sati gayAnantarabhAvidalacatuSTayatve sati zAstra - siddhakavikasmitatAlAnyataratAlayuktatve sati dhIrapadAkinatve sati koNe "muktapadAdAnaramyaprabandhavizeSo virudagadyam / evaM kariyatAdaprAdhAntarANAmapi lakSaNamahanIyam // ___ eteSu virudaM gadyamAtrasyodAharaNaM pradarzyate asmAbhi granthavistaramIrumiH // yathA zrImankosalabhUmipAlatanayAga bdhizubhradyute nisspndiikRtyogimaanssrssNsaarhNsaakRte| aGkAropitamaithilIkucaparIrambhapragalbhAhate kAraNyAdabhirAma rAma tava me siddhyannu cetorathAH // 129 / / 1 varSAma.na.birudavarNa pracurojvalA / vAkyADambarasaMyuktA sA matA birudAvalI / / (pratAparudrIne kAvyaprakaraNa kSudraprabandhanirUpaNasandarbha) 'mAtRkAyAM koNe mukta iti paryanta 'ma' pratI varjitacihnamasti 'ta'prato naasti| ' tArANAM saMkhyayA paryukA tArAvalI mtaa| . (pra. ru. kA. pra. kSudraprabandhanirUpaNAvasare) * dhIrapadAGkitakaNe-ma muktapadAdau narasya prabandhavizeSo-ta kavikalpita-ta
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSudra prabandha bhedanirUpaNam 'jaya jaya suranarakinnaracAraNapramukhamukhApaNa vitatanigama 'samunmAdayasugamaguNagaNa ghanaghanasAra' visaraNanirantarasurabhitadigantarasadananiSIdadamaravaraviracita virativirahita ratisukhasurayuvativinuta mahAnu bhAva vIra aNimAdiparabhUtibharaNa pracaNDa maNikuNDaladvandvalasamAnagaNDa phaNibhogasama bAhughRtacApadaNDa 'raNitogradaza kaNThatalagaNDumaNDa "vIra prabalaprathanapravaNa' pracuraprakaTaprathama kSitibhRddiviSatpravara kSitikRtpalabhU prathitapracayakSayakRdvizikhaprakara dhIra // bhekatAlam viyaccararipubalahRdbahirupagatapurItadgrathitapadapatadvanacaradiviSannatimudita S* dhIra ayamapi bhekatAlabhedaH / asatvara vidyujjitvarakhaGgaprastutayuddhaprakramazumbhadvikramagarjadurjaya rakSaHkartana siddhyadvartana dhIra // idamapi bhekatAlAntaram / vanyazRGgATakavyAraTattoTakatrAsakRttATakAnATakotpATakAryApahRdvA TakAliptapuGkhAzugATopasadvATikArandhayAgatrasaddbhA dhisantAnasantAnasaGkAza 131 ghanataramarudrathajayamila nijazaraitividaladraNamukharaNat kharamukhara 1 samudaya sugamata ' visaraNasindurasurabhita-ta dhIrata " maNikuNDaladvandvalasamAnagaNDa - iti bhAgaH 'ta' pratau na dRzyate * ramito ... . kaNTha-ma 0 dhIra - ta Y 8 pravaNapracarapracalaprakaTata kSitikRtprabhukvathitapraca yakSayakRt-ta
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 alaGkArarAghave nArAcaninidhInIcamArIcamAyA'capoddaNDadordaNDa nirdhanapAlAkSakodaNDa dhiir| dhUtapApa pAdacArapuNyanItadaNDakAvana vItarAgalokacittaklaptadIvyadehAvana sphItayatnasaMvidhIyamAnasevakAnudhAvana gautamAtibhImazApadUrarUpadArapAvana dhIra // caNDasagaragasaGgatapaGktikandaragandhakuJjarakumbhamaNDalabhaGgasambhrama saJcalanma NimaNDalAkSata maNDitAyudha dhiir|| _ zRGgatAla 'satyaparavaktagatavRttacaNavitta kRttidharazaktivahavRtraripu nityanutasutvakRtakRtyaphaladattakRtisutvaritabhaktajanabhaktiyutamuktikara dhIra // bhRzakhalasuraripuhRdayorubhallavizadamatirucirasuguNapraphullavazakRta kapipaTamahitAcchabhalladazamukhapuraJjayanizzakamalla dhIra // dambhaM vapurimbha bambharaDimbha paribhaGga laMbhaya zumbhaM parirambha sanmaNizumbhaM kucakumbhaM jambhayabandhaM kRtasandhaM saMhara dhIra / zaGkhatAla: bhAmAmAma muktvAbhImaM prAptaM pAdaM duSprApaM me limpan vibhavaM kurvan bhUmau vibhrama dhIra // osstthym| cayodgaNDa-ta ' 'dhIra' itipadaM 'ma' prAtI nAsti / maGgalAkSata-ta * maNDalitA yudha-ma 'satyaparavaktragata-ta * vittapatikRttidhara-ta vikaTamatirucira-ta
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSudra prabandha medanirUpaNam jaya dazarathatanaya ghanarathika niratizayarathacalita zaradalita nizicaranikara hitazaraNacaraNajalajanikhilajagadavanaharaNacaraNa hRdayagatadayAkalita sakalakalarasajanataraNa dhIra // laghukRtabhuvanAtibhAra raghukulakRtAva tAra sAketapura bhUSaNa 'sAketa - vizeSaNa vizvAmitragaNazikSaNa vizvAmitramakharakSaNa pAdAkSayuvatizApadaNDana phAlAkSakaThiNacApa maithilIhRdayAbhirAma zaithilInItaparazurAma AhatakaikayIniyoga AcaritadaNDakAyoga sukalitabha ratAnunayana vikalitakAkai kanayana viracitatrirAdhabhujadalana cirakuzamuniDagAnanda kandalana kAritazUrpaNakhA vikAra vAritakharAdi -- kadanaprakAra ghorakabandhabandhanirvarttana surasutasnehAnubandhanirvartana hanUmadAveditadArakuzala tanUpadambudhidattakauzala vimatAnujAbhayaGkara samadA hitamanobhayaGkara kSaNavihita setubandhana raNadahyamAnarAkSasendhana nirupamabANapAtakumbhakarNa 'urabalameghanAda nirasanalabdhavarNa dazamukhapannagadainateya prazamitaripumuditAditeya vibhI kRtasItAnupaGgarucira vibhISaNarAjyAbhiSekaca tura sAdhitakubera vimAnayAna zobhitajaTAkRtamaGgalasnAna nijapuraratna siMhAsanArUDha bhujavijita 1 ghanaraghuvIra - , sa.keta viparitoSaNa-ta 'phAlAkSakaThiNacApavidalana maithilIhRdayAbhirAma' iti pAThaH kalpitaH / 8 133 4 kathanaprakAra -- ma gurubala-ta 3
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 askaay' digantarathAdhirUDha vimatAnujavIjitacAmara saumitrividhRtadhavalAtapatra saumitrikaradatta'tAmbUlapatra svarNakirITazobhitamaNimaNDala karNalambitamakarakuNDala aGgadazobhamAnabAhAGkaNa saGgatalasamAnamaNikaGkaNamANikyakhacitarucirAGgulIyaka ghRNijAlanicitakaustubharAmaNIyaka hAramaNDitavakSaHkavATa sAramaNimekhalAnandakaTitaTa vilasitapItAmbarAkraNa kalaravanU purAbharaNa kubalayadalakomalAkAra ravamukharavAnarendraparivAra vArAdhidhIradhIrAjita jitasakalAhitalakSaNadhurandhara dharAtmajAmanobhirAma rAmacandra candropamAkIrtijAta jAtavedasphuratpratApa tApaharadayAmayekSaNa vijayIbhava vijayIbhava 'vijayIbhava / paNDitapAmarabhaktazrotrayugAnandasandAyi / yajJena yajvakavinA viracitamitirAmabirudagadyamidam / / iti zrIcarakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayena yajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa viracice alahArarAghave kAvyaprakaraNaM sampUrNam zrIrAmacandraparabrahmaNe namaH 1 datta....jalapatra-ma . vArA vidhIra-ta . 'vijayIbhava' iti padaM 'ma' pratau nArita
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAvyaprakaraNam 135 atha nAvyaprakaraNam atha nATyapradhAnaH prabandhA niruupynte| tatrAdau nATyasvarUpaM niruute| nanu tatra 'nATyaM dazavidhaM 'nATyAbhinayAtmakamiti' ziGgabhUpAlaH / 'avasthAnukRtinAvyamiti' sAhitya cintAmaNikAraH / 'caturvidhaira bhinyaissaatvikaanggikpuurvkaiH| dhIrodAttAdyavasthAnukRti vyaM rasAzrayam // iti vidyaanaathH| tatra na tAvadAdya lakSaNaM yuktam / nATyajJAne nATyajJAnamityAtmAzrayaprasaGgAt / nanu dazavidhanATyazabdena dazavidhanATyaprakaraNAdirUpakANyu. cyanta iti nAsmAzrayadoSa iti cenmaivam / rUpakasyApi nATyagarbhatvAt taddoSatAdavasthyAt / taduktaM rasANavasudhAkare / tadIdRzarasAdhAraM nATyaM rUpakamucyata iti / dvitIyalakSaNamapi na yuktam / prihaaskRtlaukikmnussyaavsthaanukrnne'tivyaapteH| na ca nAyakAvasthAnukaraNaM vivakSitamiti vAcyam / praaguktdussnnaantivRtteH| (i) tatra nATyaM dazavidha vAkyArthAbhinayAtmakam (rasArNavasudhAkaraH-3 vilAsaH-3) (ii) sAtvikAdyairabhinayaiH prekSakANAM bato bhavet / ' naTe nAyakatAdAtmyabuddhistanATyamudhyate // ___ (rasArNavasudhAkaraH-prathamo vilAsaH-57) (iii) naTakamaiva nATyaM syAditi nAvyavidoM matam // (bhAvaprakAzaH-dvitIyo'dhikAraH-15) - (i) rasArNavasudhAkaraH-3 vilAsaH-1 (ii) tadIdRzarasAdhAraNaM nATyaM-ta
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarAghave tRtIyalakSaNasyAyamarthaH / paragatasukhaduHkhabhAvanayA bhAvitAnta:. karaNatvaM satvam / tadbhAvAssAtvikAH stambhAdayaH / aGgaM hastAdi / tadbhAvA AGgikAH / pUrvazabdena vAcikAhAryAbhinayau gRhyete / tatra pAThyAparaparyAya kAvyanATakAdirUpaM vAcikram / nATyocitAlaGkAradhAraNa mAhArya - zabdArthaH / tathA ca sAtvikAki pUrvI yeSAM te tathoktAH catvAro'bhinayAH / manimiSanayanatvAdiH sAtvikAbhinayaH / patAkAbhramarAdiH AGgikAbhinayaH / gItarAgAnuvaGgAdiH vAcikAbhinayaH / alaGkAradhAraNamAhAryAbhinaya iti / tarhi dhIrodAttAdyavasthAnukaraNaM rasAzrayaM vAkyArthImUtarasaviSayaM nATyamiti na tAvadidaM nATyasAmAnyalakSaNam / phaNimadhuranATyAdAvavyApteH / na ca tanna nATyameveti vAcyam / 'phaNI naTati mayUro naTatIti vyavahAre virodhApatteH / na cAyaM bhAktaH mukhyabAdhakAbhAvAt tato yatprAdhAnyena nATakAdayaH prabandhAH pravartante tasya nATyasya idaM lakSaNamiti vAcyam / tanna yuktam / nAyakAnuvartijanAvasthAnukRtirUpanATye avyApteH / tasya dhIrodAttAdinAyakAvasthAnukRtirUpatvAbhAvAt / nanu dhIrodAttAdipadaM tadanuvartijalasyApyupalakSaNamiti cetra / parivAsanakRte laukika manuSyAkaraNe caturvidhAbhinayajanye'tivyApteH / na ca tadapi nATyameveti noktadoSa iti vAcyam / tatra paNDinapAmarANI nATyAdivyavahArAbhAvAta / pratyuta viparItavyavahArasyaiva darzanAt / nanu rasAzrayamityanena tadvyAvRttiriti cenna / tasyApi ' hAsyarasAzrayatvena tadanati - vRtteH / kiJcAvasthAnazabdena jAgarAdimahAvasthAH vivakSyante kiM vAvAntarAvasthAH / nAdyaH / jAgarAdimahAbasthAnukaraNasya taccamatkAra kAritvam 136 1 phaNI naTati mayUro ityArabhya iMda lakSaNamiti vAcyam - iti paryanto bhAgaH 'ma' pratau na dRzyate / 'hAsarasAzrayatvena ' 'jAgarAdi' - ityArabhya nAdyaH -- iti paryantaM 'ma' pratau nAsti / -ta
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ nATyaprakaraNam / 137 dvitIye'pa kiM yAvadavAntarAvasthAnukaraNaM vivakSita kiM vA katipayAvAnta. rAvasthAnukaraNam / nAdyaH / asmbhvaaptteH| yAbadavAntarAvasthAnukaraNasya kasyApyakyitvAt / dvitIye'pi suratAdhavAntarAvasthAnukaraNastha anucitatvAda sambhavaH / nanu lokaviruddhakatipayAvA-tarAvasthAnukaraNa nATyamiti cenmaikam / tatha pitA etA iti durnizcayatvena tadanukaraNasya azakyatvAdasambhavAyatteH / nanu nATakAdipravandhanirUpitA rAmAdinAyaka'lIlAparyAyAvAntarAvasthA sunizcayA eveti nAsambhava iti cettarhi siddha nATakAdiprabandhe tannirUpitAvasthAnukaraNarUpa. naattysiddhH| siddha ca nATye tatprAdhAnyena pravRttanATakAdisiddhirityanyo nyaashryprsnggH| kizca nRtye ativyaaptiH| tasyApi tAdRzAvasthAnukaraNarUpa. svAt / nahi tasya bhAvAbhiprAyAnikAbhinayaprAcuryamAne taadRshaavaantsvsthaanukRtiruuptvmeveti| ato nedaM nATakalakSaNaM yuktamiti cet atrocyate sAtvikabAhulye sati caturvidhAminayairnAyakAditAdAtmyApattirnAvyamiti nATyasAmAnyalakSaNam / na cedaM parihAsakRtaspandavizeSe ativyaaptm| tasya laukikamanuSyaceSTAbhinayamAtratvena tAdAtmyApattirUpatvAbhAvAt / na ca nRtye'tivyaatishaavkaashH| tasya sAtvikabAhulyarUpasvAmAvAt / Adizabdena naaykaanuvrtijnaavsthaanukRtiruupnaattye'vyaashinirstaa| ata eva na nAyikAvasthAnukRtirUpanadiya'pyavyAptiriti dhyeym| 1 lIlAparaparyAyA-Ta / nATayasiddhiH-ta ' bhAvAparaparyAyAGgikAbhinayaprAcuryamAtre-ta * nedamapi nATakalakSaNaM-ta / parihAsakartRkarUpandavizeSe-ta
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 alakArarAghave na ca madhurAdinATye avyaaptH| tasya nATyatvAt / anyathA sa nRtyatIti vyavahArAbhAvApatteH / - ato niravadha nATyalakSaNam / / nRtyanRtyorapi nATakAdegnatvAt lakSaNamucyate / AGgikapracuro 'bhAvavizeSaH spandavizeSo nRtym| tAlalayAzrayasspandavizeSo 'nRttam dezyAparapoyam / gItyAdermityAdhAyakaH kAlavizeSastAlaH / layo'pi tadvizeSa eveti nAtra tdvistrH| tadubhayamapi dvividham / lAsya taannddvshcti| madhuraM nRtyaM nRtaM ca syam / uddhata tadubhayaM tANDavam / nanveva tarhi 'tANDavaM naTanaM nATyaM lAsyaM nRttaM ca nartanamiti kozakAravacanAt nATyAdInAm mabhedapratipattiH kathamiti cenmaivam / avAntara bhedAnAlocanayairakozakAravacanaM pravRttamiti na ko'pi dossH| tena nATayena dazarUpakANi bhavanti / nATakaprakaraNamANaprahasananyAyogaDimasamabakAravIthya hAmRga iti / nATikAsaTTikAdInAM yathAsambhavamatraivAntarbhAva iti na sNkhyaadhikyshngkaavkaashH| 1. atha nATakam atra sAGgapaJcasandhisampanatve sati prakhyAtetivRttambandho dhIrodAttanAyakayukto nATyapradhAnaprabandho vIrazRGgArayoranyatarapradhAnatve 1 nahi mayUrAdinATathe- ta . bhAvaviSayaH-ta . (i) anyadbhAvAzrayaM nRtya-dazarUpaka-1 pra. 8 zlo) (ii) bhAvAzrayaM tu nRtyaM syAt-pratAparudrIyam (nA. pra.) * nRtta tAlalayAvantim (pra. ru nA. pra) 'amarakoza:-nATayavargaH * nATikAsaTTikArInAM-ma
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAvyaprakaraNam 139 sati paJcasandhisampannaH prabandhaH uttarakathAsUcakanAndIsampannarUpakavizeSo vA 'nATakamiti nATakalakSaNam / nATake sAjhAH paJcasandhayaH / prakhyAtamiti vRttam / vIrazRGgArayoranyatarasya praadhaanym| anya rasAnAmaGgatvena anuprveshH| ___2. prakaraNam sAGgapazvasandhisampanatve satyutpAyetikRtaH prabandho dhIrazAntanAyakayuktaH prabandho kevalazRGgArarasAdhAnyena pravRtto nATyapradhAnaprabandho vA prakaraNamiti prkrnnlkssnnm| prakaraNe utpAdyamiti vRttam / dhIrazAnto nAyakaH / zRMgArarasa eva prdhaanH| sAGgAH paJcasandhayaH / 3. atha bhANaH utpAyeti vRttatve sati dhUrtaviTacAritravarNanAtmako nATyapradhAnaH prabandhaH, sandhidvayasampannatve satyekAko bhAratIvRttibhUyiSTho nATyapradhAna 1 sAGga mukhapatimukhagabhamajhepa saMhRtaiH / pUrva prakRtiranyeSAmAdhikArikavRttavat // vIrazakSArayorekaH pradhAnaM yatra varNyate / prakhyAtanAyakopeta nATakaM tadudAhRtam / / (pratAparudrIce nATakaprakaraNe-32-13) / utpAdyanetivRttena dhIrazAntapradhAnakam / zeSaM nATakatulyA bhavet prakaraNa hi tat / (pratApasvIye nAra prakaraNe-35)
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 alakArarAghave prabandho vA 'bhANa iti bhANalakSaNam / bhANe dhUrtaviTo nAyakaH / utpAdyamitivRttam / vIrazRGgArayossUcanAmAtra sAratAbhAratIvRttabhUyiSThaH eka evaangkH| mukhanirvahaNasandhI dvaavev| 4. atha prahasanam hAsyarasapradhAnatve sati nATyapradhAnaH prabandhaH pASaNDatApasaprabhRticAritravarNanAtmako 'nATyapradhAnaH prabandho vA 'prahasanamiti prahasanalakSaNam / 1 bhAratIvRttibhUyeSTha shaurysaubhaagysNstvaiH| sUcyete vIrabhRzArau viTena nipuNoktinA // kalpitenetivRttena dhUrtacAritravarNanam / eko'ko mukhanirvAhI yatra bANaH sa saMmataH // (pratAparudrIye nATakaprakaraNe-36-37) sa ratA iti padaM 'ta' pustakeM nAsti / 'kAvyapradhAna:-ta 'yatra sandhyavRttyaGgavarNana bhANavanmatam / hAsyo rasaH pradhAna syAdbhavet prahasanaM hitam // tat trividham / zuddhaM vaikRtaM saGkIrNa ceti / tatra zuddham pASaNDaviprabhRti ceTIceTasamAkulam / veSabhASAdisahita zuddha hAsyavaco'nvitam // atha vaikRtaMkAmukAdivacoveSaiH SaNDakaccukitApasaiH / prahAsAbhinayaprAyaM vaikRtaM tat prakIryate // atha saGkIrNa yadvIthyaGgaiH samAkIrNaiH saGkIrNa dhUrtasaGkulam / / (pratAparudrIye bhATakalakSaNa 39-41)
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ nATyaprakaraNam 141 prahasanaM trividham / zuddhaM vaikRtaM saGkIrNazceti / tatra pASaNDavipraviTaceTAdisakulaM hAsyavacaHpracuraM zuddham / kAmukavacoveSaSaNDakaJcukitApasasaphulaM hAsaprAya vikRtam / vIthyaGgatsahINa sngkiirnnm| trividhe'pi prahasane kalpitamitivRttam / pASaNDatApasAdayo naaykaaH| hAsyarasaH pradhAnam / mukhsndhinirvhnnsndhidvym| eko'H| bhAratIvRttibhUyiSThatA / 5. atha DimaH atyantoddhataSoDazanAyakasampano nATyapradhAnaprabandho raudrarasapradhAno nATyapradhAnaprabandho vA Dima iti DimalakSaNam / Dime itivRttaM prakhyAtam / kaishikiivytiriktvRttyH| devagandharvayakSarAkSasAdayo naaykaaH| gaidrarasaH prdhaanH| hAsyazRGgArayoranupravezaH / ctvaaro'kaaH| catvAro vimarzasandhi. vytiriktsndhyH| mahendrajAlasamAma sUryacandragrahaNAdayo vrnnniiyaaH| 6. atha . vyAyogaH garbhAvamarzavyatiriktasandhisampannaH ekavAsaramAtracAritravarNanAtmakaH 1 yatra vRttaM prasiddhaM sya vRttayaH kauzikI vinaa| . .. . . netAro devagandharvayakSarakSomahoragAH / / bhUtapretapizAcAdyAH SoDazAtyantamuddhatAH / .. hAsyazRGgArarahitA rasA raudrapradhAnakAH // catvAro'GkA sandhayazca catvAro mrshvrjitaaH| maayendrjaalsNgraamsuurycndrgrhaadyH| zeSaM nATakavatsarva sa DimaH parikIttyate ||...... (pratAparudrIye nATakaprakaraNe 42-44) . sasUrya-ja
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 alakAra rAghave prabandhavizezo vyAyoga iti vyAyogalakSaNam / vyAyoge itivRttaM prakhyAtam / uddhato naaykH| garbhavimarzasandhivyatiriktasandhayaH payoktavyAH / haasyshRnggaarvytiriktrsaaH| ekavAH raca ritram / eko'GkaH .. 7... atha samavakAraH . vimarzavyatiriktasandhisampannatve satyakatrayAnvitaH prabandhaH pRthakphaloddezapravRttadvAdazanAyakaghaTitaH prabandho vA 'samavakAra iti samavakAralakSaNam / samavakAre devAsurAdayo dvAdaza naaykaaH| vimarzavyati riktasandhayaH pryojyaaH| viirrsprdhaanH| nagarAvarodhasamAmavayAdi. nimittavidravA vyaaH| dharmArthakAmAnuguNyena zRGgArarItayastistraH / trayo'kA / 1 yatra khyAtetivRttaM syAduddhato nAyako mtH| garbhAvamajharAhitya DimavatsapoSaNam / ekavAsarakArya ca sa vyAyogo mahAraNa: / . (pratAparudrIye nATakaprakaraNe-44-45) 'yatha'mukhaM nATakavat sandhayo marzavarjitAH netAro dvAdaza pRthkphl| devAsura dayaH / / vIrapradhAnAzca rasAstrayo'GkAsteSu ca kramAt / vastusvabhAvadevAdikRtAH syuH kpttaastryH| purarodharaNAgnyAdinimittA vidravAratrayaH / dharmArthakAmAnuguNAstisraH zRGgArarItayaH // . prathame'Gke nibaddhavyA kthaayaamtryaavdhiH|| yAmAvadhiddhitIye'ke tRtIye'Gke'rdhayAmikA / / asau samavakAra: syAdvIthyakaiH kaishcidnvitH| (pratApadIye nATakaprakaraNe-46.49)
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAvyaprakaraNam 143 prathamAke yAyatrayAvadhikathA 'nibddhyaa| yAmAvadhikathA dvitiiye'| arbayAmAvadhikathA tRtIyA / keSAcit vIthyAnAM pryogH| ... atha vIthI udAtyakAdyaGgasahitatve sati bhANasadRzaH prabandho vIthiH / vIthau kaishikiivRttiH| shRnggaarrsssuucniiyH| utAvakAdInyAnyapi pryoktvyni| eko'ngkH| dhUrtaviTo naaykH| mulanirvahaNasandhidvayam / karuNArasayukto nATyapradhAnaH prbndhH| . 9. atha akaH strIvilApavAgyuddhabahulapravandho vA 'aGka ityalakSaNam / ake itivRttaM prarUpAtam / karuNArasaH pradhAnaH / prAkRtanarA nAyakAH / strIvi lAvAyuddha ' baddhadhyA-ma * yatra bhANavadaGgAnAM klaptittistu kaishikii| zRGgAraH paripUrNatvAt sUcanIyo'tibhUyasA / / udAtyakAdInyAni sA vIthI vIthiva matA // pratAparudrIye-nATakaprakaraNe-49 51) . strIvilAsavAgyuddha-ta * yatretivRttaM prakhyAte pradhAne karuNo rasaH / strINAM vilAso vAgyuddhaM netAraH prAkRtA narAH / / bhANavat samdhivRttyAdi sa utsRSTo'GkasaMzitaH // . (pratAparudrIye nATakaprakaraNe-50.51) * vilAsavAgyuddham -ta
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 alakArarAghave varNyam / mukhanirvahaNasandhidvayam / bhaartiivRttibhuuyisstthnaa| 10. atha IhAmRgaH martyadivyanAyakasampannatve sati nAvyapradhAnaprabandha 'IhAmRga iti IhAmaMgalakSaNam / IhAmRge mizramitivRttam / catvAro'| sandhitrayam / divyA striyaM. hatukAmau martyadivyapuruSo naayko| vadhAparyavasAyi yuddham / AbhAso rsH| kA itivRttama atha sarvarUpakopayogi itivRttaM niruupyte| tatra itivRttaM nAma prabandhazarIraM vastukathAparaparyAyam / tat dvividham / AdhikArika prAsaGgika. neti / tatra adhikAraH phalaM tadvAn adhikaarii| adhikAreNa adhikAriNA vA nivRttamAdhikArikam / prdhaanmityrthH| yathA samAyaNe sItArAmayoH critrm| prasaGgena nivRttaM praasnggikm| anggbhuutmityrthH| tadvividham / patAkA prakarikA ceti / tatra dUronuvartinI kathA patAkA / yathA sugrIvacaritam / avyApinI kathA prakarikA / yathA jaTAyusampAtyAdivRttAntaH / tatpunaH 1 mizramIhAmRge vRttaM caturaGga tridhikam / martya vyau ca niyamAnAyakapratinAyakoH / dhIgeddhatau striyaM divyAM hartukAmau ca kaamuko| avadhaM yuddhmnyonymaabhaasrsyostyoH|| . (pratAparudrIye nATa prakaraNe-52-53) * hartukA mau adhikoddhatau martyadivyapuruSota
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAvyaprakaraNama 145 trividham / prakhyAtamutpAdyaM mizrazceti / tatra itihAsAdinibandhanaM prakhyAtam / kviklpitmutpaadym| saGkIrNa mizram / evamAdhikArikapatAkAprakarikANAM pratyekaM prakhyAtatvAdirUpeNa tryaividhyena navavidha vastu jJeyam / atha sandhayo nirUpyante / sandhirnAma-ekena prayojanena anvitAnAM kathAnAm avAntaraprayojanena smbndhH| saH pnycvidhH| mukhapratimukhagarbhavimarzanirvahaNabhedAt / (1) atha mukhasandhiH tatra bIjasamutpattiH mukhsndhiH| stokoddiSTaH kAryaheturanekadhA vistAri bIjam / mukhasandherArambhAnuguNyena dvAdazAGgAni pryoktvyaani| 'Arambho'nAma bhUyase phalalAbhAya autsukyamAtram / dvAdazAGgAni upakSepaparikaraparinyAsa vilobhanayuktiprAptisamAdhAnavidhAnaparibhAvanodbhedakaraNAni / bIjanyAsa upkssepH| bIjasya bahUkaraNaM prikrH| bIjanipattiH prinyaasH| bIjaguNavarNanaM vilobhanam / bIjAnukUlasaGghaTTanaprayojanavicAro yuktiH| bIjasukhAgamaH praaptiH| bIjasannidhAnaM smaadhaanm| vIjasukhaduHkhaheturvidhAnam / bIjaviSayAzcaryAvezaH paribhAvanam / guuddhbiijprkaashnmundH| bIjAnuguNaprotsAhanaM bhedH| bIjAnuguNaprastutakAryArambhaH karaNam / tatra upakSepaparikaraparinyAsayuktyudbhedasamadhAnAnyAvazyakAni / 10
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 alaGkArarAghave (2) atha pratemukhasandhiH lakSyAlakSyabIjAbhivyaktiH pratimukham / tasya 'binduprayatnAnuguNyena trayodazAGgAni prayoktavyAni / avAntarArthavicchede sati acchedakAragaM binduH / phalaprAptAvatitvarayA vyApAraH prytnH| trayodazAGgAnivilAsaparisarpa "vimaanshmnrmdyutiprgmnvirodhpryupaasnvjrpusspopnyaasvrnnsNhaaraaH| tatra sambhogaviSayo manoratho vilAsaH / dRSTanaSTavIjAnusaraNaM prisrpH| aniSTavastuvikSepo vimatam / aratyupazamanaM zamaH / parihAsavacanaM nrm| anurAgodghATanotthAprItiH nrmdyutiH| 'uttarottaravAkranurAgaprakAzanaM pragamaH / chamanAhitAgamananirodhanaM virodhH| iSTajanAnunayaH paryupAsanam / niSThuravacanaM vjrm| anurAgaprakAzakaziSTavacanaM puSpam / anuraaghetuvaakyrcnopnyaasH| caturvarNanirvarNanaM vrnnsNhaarH| atra parisarpapragamavajropanyAsapuSpANAM prAdhAnyam / 1 vIjaprayatnAnuguNyena-ta 'vidhUtam-(la) ' vidhUtam-(pra. ru.) * uttarottaravAkyairanurAgavIjaprakAzana pragamanam / (pra. ru. nA. pra) 'tatra-ta
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ nATyaprakaraNam (6) atha garbhasandhiH dRSTaSTavIjAnveSaNaM garbhasandhiH / tasya patAkAprAtyAzAnuguNyena dvAdazAGgAni prayoktavyAni / * patAkAsvarUpaM prAgeva nirUpitam / 'upAyApAyazaGkayA kAryasambhavaH prAtyAzA' / dvAdazAGgAni -abhUtAharaNamArgarUpodAharaNa kramasaGgraho'numAnatoTakA dhiba lodvegasaMbhramAkSepAH / 'atra prakRtopayogi chadmAcaraNam abhUtAharaNam / taccAnukIrtanaM mArgaH / vitarkapratipAdakavAkyaM rUpam / prastutotkarSAbhidhAnamudAhRtiH / saJcitArthaprAptiH kramaH / prastutopayogisAmadAnavAkyaM saMgrahaH / 'liGgAdagrahaNamanumAnam | roSasaMbhramavacanaM toTakam / iSTajanAtisandhAnamadhibalam / apakArijanodaya bhayamudvegaH / zaGkAtrAsau sambhramaH / iSTArthopAyAnusaraNamAkSepaH / tatra abhUtAharaNamArgavoTakAbalAkSepANI prAdhAnyam / ( 4 ) atha vimarzasandhiH AvazyakatA yenakenaciddhetunA garbhasandhau / prasiddha bIjAvamarzanaM vimarzasandhiH / tasya prakarIniyatAtyo rAnuguNyena trayodazAGgAni prayoktavyAni / 10* * pratipAdya kathAGga syAt patAkAvyApinI kathA (pra. ru. nA. pra) 1 tatra-ta 147 1 liGgAdabhyUhanamanumAnam --ta * apakArijanAdbhayamudvegaH:-ta
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 * prakarIsvarUpaM prAgeva nirUpitam / apAyAbhAvAt kAryanizcayo niyatAptiH / trayodazAnyaGgAni / apavAdavidravasa ke udravazaktidyutiprasaGgacchalanavyavasAya virodhanaprarocana' calanAdAnAni / tatra doSaprakhyApanamapavAdaH / roSasambhASaNaM sampheTaH / vadhabandhAdika vidravaH / gurutiraskRtiH dravaH / virodhazamanaM yuktiH / tarjanodvejane dyatiH / gurukIrttanaM prasaGgaH / 'avamAnanaM chalanam / svazaktiprazaMsanaM vyavasAyaH / krodhasaMrabdhAnAmanyonyavikSepo virodhanam / siddhabhAvizyaHkathanaM prarocanam / svaguNAviSkaraNaM vicalanam / 'kAvyasaGgraha AdAnam / (5) atha nirvahaNasandhiH alaGkArarAghave 'viprakIrNamukhadya yatra aikArthyamupanIyante tannirvahagam' / tasya kAryaphalAtyorAnuguNyena caturdazAGgAni prayoktavyAni / kArya nAma phalanirvAhakaram / samagraphalasampattiH phalAgamaH / caturdazAGgAni sandhivirodhagrathana nirNayaparibhASaNaprasAdAnandasamayakRtyAbhASa gopagUhana pUrvabhAvopasaMhAraprazastayaH / tatra 'vIjopagamanaM sandhiH / kAryamArgaNaM virodhaH / kAryopakSepaNaM grathanam / 'vIjAnuguNaprakhyApanaM nirNayaH / * avyApinIM prakArikA ( pra ru. nA. pra) 1 vicalanAdhAnAni-ta * upamAna calanam (pra. ru. nA. pra) * siddhavadbhAvizrayaH kathanam - ta 4 kAryasaGgrahaNamAdhAnam--ta # bIjopazamanam (pra.ru. nA. pra) 6 bIjAnuguNakArya prakhyApanam (pra. ru. nA. pra. )
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAvyaprakaraNam 149 mithojalpanaM pribhaassnnm| pratyupAsanaM 'prsaadH| vAnchitArtha praaptiraanndH| duHkhaprazamanaM smyH| 'labdhasthitikAraNaM kRtiH / "prasaktakAryAnumodanam aabhaassnnm| adbhutArthaprAptirupagRhanam / iSTakAryadarzanaM puurvbhaavH| 'vaakyaarthopsNhRtirusssNhaarH| zubhaprazaMsanaM prazastiH / __ evaM catuHSaSThayaGgasampannAH paJca sandhayaH prtipaaditaaH| sandhyantarANi sAmadAnabhedadaNDAdInyekaviMzatisaMkhyAkAni tAni ziGgabhUpAlena upapAditAni drssttvyaani| kecittu-sandhyantarANAmaGgedhvevAntarbhAvam aacssttire| aiteSA SaTaprayojanAni sambhavanti / 1 prasAdanam-ta 3 labdhasthirIkaraNaM kRtiH (pra. ru. nA. pra.) ' prAptakAryAnumodana-ta * kAryArthopasaMhRtirupasaMhAraH (pra. ru. nA. pra) atha sandhyantarANimukhAdisandhiSvaGgAnAmazaithilyaM pratIyate sandhyantarANi yogyAni tatra tatraikaviMzatiH / / AcAryA tAsaMgatyA camatkAro vidhIyate / lakSyalakSaNameteSAmudAhRtamapi sphuTam // sAmadAne bhedadaNDau prtyutpnnmtirvdhH| gotrasvalitamojazca dhIH krodhaH sAhasaM bhayam // mAyAca saMhRtirdhAntirdUtyaM hetvavadhAraNama | svapnalekhau madazcitramityetAnyekaviMzatiH / / (rasArNavasudhAkare tRtIyollAse 79-82)
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 alaGkArarAghave 1. vivakSitArthapratipAdanam / 2. gopyArthagopanam / 3. prakAzyArthaprakAzanam / 4. abhinyraagsmRddhiH| 5. camatkAritvam / 6. itivRttavistarazceti / sandhInAM nATakAGgatvena pRthakprayojanakathanamanupapannam / aGgAnA 'pradhAnaprayojanenaiva phalavatvAt / ata eva patAkArUpasugrIvAdica. ritrANAmapi pRthakphalAGgIkAro na yukta iti ceducyate prayojAdInAM khajanyAnapUrvapradhAnadvArA pradhAnaphalopayogasvasAdhyavivakSitArthAdipratipAdanadvArA pradhAnaphalenaiva phalavatAM prayojanoktistu saadhyaabhipraayaa| zRGgAraprakA zikAkArastu-aGgAnAM pradhAnaphalenaiva phalavatvoktiradRSTaphalaviSayetya ha, taccintyam / asmaduktarItyA pradhAnaphalenaiva phalavaktvo pattI saGkocakalpanAyAM mAnAbhAvAt ityalaMvistareNa / itivRttaM dvividhm| 'sUcyamalacyazceti / amUcyamapi dvividham / dRzyaM zrAvyazceti / zrAvyamapi dvividham / sarvazrAvyaM niyatazrAvyaM ceti / dvitIyamapi dvividham / janAntikamapavAritazceti / etekA lakSaNaM nATakavedinAM spaSTamiti nocyate / ' pradhAna kalenaiva-ta ' prayAja dInAM svajanyAgapUrvAdvA pradhAnaphalopayogavadeteSAm api svapAdhya vivakSitArthAdi-ta 'bhojaH * arucyamavAkyaM ceti / arucyamapi dvividham / dRzyaM zrAvyaM ceti-ta teSAM lakSaNaM-ta
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ nATyaprakaraNam sUcyasya sUcanAkramaH paJcavidhaH viSkambhacUlikAGkAsyapravezAGkAvatAraNaiH / (1) tatra bhUtabhAvikathAMzAnAM nidarzakaH saGkSepArtho madhyapAtraprayojito 'viSkambhaH / sa dvividhaH zuddhassaGkIrNazceti / zuddhaH saMskRtaprAyaH / saMskRtaprAkRtamizraH saGkIrNaH / (2) yavanikAntarva - tipAtrairartha canaM 'calikA / sA dvividhA cUlikAkhaNDacUlikA ceti / calikAGkAdAvaGkamadhye ca prayojyA / tatra pravezanirgamau staH / khaNDalikatvaGkAdAveva prayojyA / tatra praveza nirgamau na staH / vistarastu rasA vasudhAkare draSTavyaH / (3) aGkAntapAtrairuttarAGkArthamUcana' maGkAsyam / (4) bhUtabhAvikathAMza nidarzakatve sati nIcapAtraprayojitaH pravezakaH / "aGkaH nAdyaGke yuktaH / (5) yatrottarAGkArthaH pUrvArthAnuSaGgeNAsUcitAGka pAtra eva pravartate so'GkAvatAraH / aGkena yaddRzyate taddRzyetivRttam / 1 vRttavartiSyamANAnAM kathAMzAnAM nidarzakaH / saGkSepArthastu viSkambho mAdhyapAtraprayojitaH // 2 antaryavanikAsaMsthai; cUlikArthasya sUcanA (pra. ru. nA. pra. 20) 3 na tatra 4 aGkAntapAtrairaGkAsyamuttarAGkArthasUcanA (pra. ru. nA. pra. 21 ) " vRttavartiSyamANAnAM kathAMzAnAM nidarzakaH / prevezastu nA'Gke nIcapAtra prayojitaH / / 6. ayaM nAdyaGke - ta ( pratAparudIye - nATakaprakaraNe - 19). 7 yatra syAduttarArthAGkaH pUrvArthAnusaMgata: / asUcita kara traM tadaGkAvataraNaM matam // 151 (pra.ru. nA. pra. 22) (pra.ru. nA. pra. 23)
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 alaGkArarAghave 'aGko nAma sAkSAnirdizyamAnanAyakavyApAratve sati binduvyaktyalaGkRtatve sati bahuvidhAvAntaraprayojanakathAvizeSarasAnAmAzrayaH / aGke dUragamanabhayayuddharAjyadezAdiviplavasaMrodhabhojanasnAnasuratAdIni pratyakSato na nirdissttvyaani| __athAmukhaM niruupyte| sUtradhArasya naTImAriSavidUSakeSu kenApi saha citroktibhiH khakAryaprastutAkSepa kamAmukham / AmukhaM prastAvaneti pryaayH| kecidAmukhavizeSaH prastAvanetyAhuH / ___ anye tu-prastAvanAvizeSa eva Amukham ityaahuH| tasya trINyaGgAni kathoddhAtaH pravartakaM prayogAtizayazceti / tatra sUtradhArasya vAkyamartha vA gRhItvA pAtrapravezaH 'kthoddhaatH| pravezitapAtrasya prakRtaguNavarNanaM "pravartakam / sUtradhArasya eSo'yamiti nirdezAnantaraM 1 pratyakSanetRcarito binduvyktipurskRtH| aGko nAnAprakArArthasaMvidhAnarasAzrayaH // (pra. ru. nA. pra. 24) . sUtradhAra naTI brUte ma riSa vA vidUSakam / svakAryaprastutAkSepi citroktyA yattadAmukham // prastAvanA vA- (pratAparudrIye nATakaprakaraNe-25-26) artha gRhitvA-ma * svetivRttasamaM vAkyamartha vA yatra sUtriNaH / gRhItvA pravizet pAtraM kathoddhAto dvidhava saH / / (pratApadIye nATakaprakaraNe-27) / prastUyamAnakAlasya guNavarNanayA svtH| pravizet sUcitaM pAtraM yatra tat syAt pravartakam / / (pratAparudrIye nATakaprakaraNe-28)
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ nATyaprakaraNam 153 pAtrapravezaH 'pryogaatishyH| AmukhaM bhAratIvRtteraGgam / puruSavizeSaprayojyaH kAvyArthamUcakaH saMskRtaprAyo vAgvyApArI bhAratIvRttiH / seyaM kazcidRtumAzritya pryojyaa| (tasyaiva) prarocanA vIthI prahasanAmukhAni cAsyA maGgAni / prastutArthaprazaMsanena zrotAM pravRtyunmukhI. karaNa prrocnaa| vIthyaGgAnAmapyAmukhAGgatvAt tAnyapi nirUpyante / trayodaza vIthyaGgAni / udvAtyakAvalagitaprapaJcatrigatacchalavAkkelyadhibalagaNDAvasyanditanAlikAsatpralApavyAhAramRdavAni / ___ tatra gUDhArthaparyAyamAlApraznottaramAlA vA udghAtyakam / anya. kAryacchadmanA anyakAryakaraNamanyatprasaGgAt prakRtakAryasiddhirvA aklagitam / asadbhUtaM mithasstotraM prpnycH| pUrvaraGge naTIbhiH sAmyAdanekArthayojanaM trigatam / priyasadRzairapi priyairvAkyairvilobhanaM chalanam / sAkSA 1 eSo'yamityupakSegAt sUtradhAraprayogataH / pAtrapravezo yatrAyaM prayogAtizayo mtH||| (pratAparudrIye-nATakaprakaraNe-29) 2 bhAratI saMskRtaprAyo vAraNyApAro narAzrayaH / bhedaiH prarocanAyuktaiH vIthIprahasanAmukhaiH // (dazarUpakam , prakAza 3 zlo-5) * aGgAnyasyAzca catvAri bharatenAbabhASire / prarocanAmukhe caiva vIthI prahasane iti // (rasArNavasudhAkaraH 3 vilAse-140) * naTAdibhiH-ta
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 dvAyaka nirvartanamuktipratyuktirvA vAkkeliH / spardhayA anyonyavAkyAdhikyamavilam | sahasoditaM prastutavirodhi gaNDam / rasavazAduktasya anyathA vyAkhyAnabhavasyanditam / sopahAsanigUDhArtha prahelikA nAlikA / asambandhakathAprAyaH pralApaH / anyArtha hAsyalobhakaraM vacanaM vyAhAraH / doSA 'guNatvapratipAdanaM mRdavam / eteSAM madhye yathAsambhavaM kAnicit prastAvanAyAM prayojyAni / alaGkArarAghave atha sarvarUpakopakArakatvAt pUrvaraGgasvarUpaM nirUpyate / 'pUrvaraGgonAma nATaka kartavyaH paripanthI karmavizeSaH / tatra nAndyavazyaM - prayoktavyA / taduktaM badarAyaNena yadyapyaGgAni bhUyAMsi pUrvaraGgasya nATake / tathApyavazyaM kartavyA nAndI vighnopazAntaye / / iti / nAndI nAma nATakAdirUpakANAm Adau vihitaM padyam / tatra nATakAdinAndyAmarthata zabdato " vAkyArthassUcanIyaH / tatra aSTadvAdazASTAdaza padAni dvAviMzatipadAni vA prayoktavyAni / nAndyAM padA niyamo neti kecit / 1 guNapratipAdanam-ta 3 yanna vyavastunaH pUrva raGgavighnopazAntaye / kuzIlavAH prakurvanti pUrvaraGgaH sa kIrtitaH // ( pratAparudrIyasya ratnApaNavyAkhyAne nATakaprakaraNe nAndIsvarUpa nirUpaNAvasare pUrva raGgasvarUpam) 3 vA kAvyArthaH sUcanayaH--ta
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAvyaprakaraNam 155 tatraiva candravAcakapadaM mAlavAcakapadamapi pryojym| AzIrnamaskiyA vastunirdezo vA tatra klpniiyH| nAndyannaraM praviSTena matravAreNa raGgaprasAdhanapurassaraM bhAratIvRttya zrayaNena ilokaH kaalyaarthmsuucniiyH| tatra sarvarUpakopakAritvena asmapitRvyalakSmNabhaTTopAdhyAyaiSaDbhASAcandrikAyAM nirUpito bhASAviniyogaH prdshyte| tatra tu prAkRtaM strINAM sarvAsAM niyata bhavet / 'kvacicca devIgaNikAmantrirAjAdiyoSitAm // yoginyapsarasoH zilpanArINAmapi saMskRtam / ye nIcAH karmaNA jAtyA teSAM prAkRtamucyate // chamaliGgavatAM tadvajjanAnAmiti kecana / adhame madhyame vApi zaurasenI prayujyate // - - 1 tatra nAndIti-(la) candranAmAGkitA prAyo maGgalArthapadojvalA / AzInamaskiyA vastunirdezo vA prakalpate / / -(pratAparuvIye-nATakapraprakaraNe-ratnApaNavyAkhyAne nAndIprakaraNAvasare paThinogyaM zlokaH) 'kvacicca devIgaNikAmantrijAdhItiyoSitAt / yoginyapsarasoH zilpakAriNyA api saMskRtam // (rasArNavasudhAkaraH-3 vila.sa. 199 zlokaH) cApi-ta * zaurasenyadhameSu c| pizAcAtyantanIcAdau paizAcaM mAgadhaM tathA yaddezaM nIcapAtraM yattaddezaM tasya bhASitam // kAryatazcottamAdInAM kAryoM bhASAvyatikramaH / / dazarUpakam-prakAzaH 2 zloka 65-66)
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 dhIrAdyatinIceSu mAgAdhI viniyujyate / rakSaH pizAcanIceSu paizAcI dvitayaM bhavet // apabhraMzastu caNDAlayavanAdiSu yujyate / nATakAdAvapabhraMzavinyAsasyAsahiSNavaH / / anye caNDAlAdInAM mAgadhyAdIn prayuJjate / sarveSAM kAraNavazAna kAryo bhASAvyatikramaH // mAhAtmyasya paribhraMzo madasyAtizayastathA / pracchAdanazca vibhrAntiM yathA likhitavAcanam // kadAcidanuvAdazca kAraNAni 'pracakSate // atha kAvyazravaNarUSako'bhinayaprayojyAtmAnandarUpo raso nirUpyate / nanu - kAraNAnyatha kAryANi sahakArINi yAni ca / - ratyAdeH sthAyino loke tAni cennATyakAvyayoH / vibhAvA anubhAvAstatkathyante vyabhicAriNaH / vyaktassa tairvibhAvAdyaiH sthAyIbhAvorasaH smRtaH / / iti kAvyaprakAzikAkAraH / vyaktassAmAjikAnAM yo vAsanAtmatayA sthitaH / sa sthAyIbhAvoratyAdirAskha / dyatvAdrasassmRtaH / / iti sAhityacintAmaNikAraH / alaGkArarAghave 1 pracakSate iti - ta
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 157 ete ca sthAyinaH 'svaiHsvaiHvibhAvairvyabhicArimiH / sAtvikairanubhAvaizca naTAbhinayayogataH // sAkSAtkAramivA gItaiH prApitAsvAdurUpatAm / sAmAjikAnAM 'manasi prayAnti rasarUpatAm // iti rsaarnnvsudhaakrH| vibhAvailalAnAdibhirAlambanakAraNairaGkuritaH kisalitakarAdibhiruddIpanakAraNaiH kandalito'nubhAvaiH smitAdibhiH pratItipaddhatimadhyAropito vyabhicAribhiH cintAdibhiH pallavitaH kadApi nAnubhUto'bhidhAnena karNAtithIkRto tAtparyeNa nAlakSIkRto lakSaNayA na svaviSayaM prAptaH pratyakSeNa nAtmanaH "samAnamAnIto'numAnenAparizIlitasaraNiH smaraNena nAkrAntaH kAryatayA na jJAtaH jJApyatayAvigalitavedyAntaratvena parimitAvanadhItI dhvananAbhidhAnAbhinavavyApAraparirambhaNanirbharatayA'nukAryAnukartagatatvaparihAreNa sAmAjikAnAM vAsanAtmatayA sthitaHsthAyI ratyAdiko bhAva eva vibhAvAdijIvitAvadhiH pAnakarasanyAyena caLamANaH caLamANataikaprANaHsamullasan 'brahmAsvAdasabrahmacArI lokottara 1 teM: taivibhAvaiH-ma . hRdaye-ma * zItakara dibhiruddIpanakAraNaiH kandalitaH-ta * sImAnamAnIto'numAnena-ta brahmAnandAsvAdasabrahmacAritayA-ma
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 camatkArI zRGgArAdiko raso'bhidhIyata iti vidyAdharaH / vibhA vAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpattiriti bharataH / "vibhAvAnu bhAvasAttvikavyabhicArisAmagrIsamullasitaH sthAyIbhAvo rasa' iti vidyAnAthaH / tatra na tAvata kAvyaprakAzikA kA ralakSaNaM yuktam / rasA. bhAse'tivyApteH / nanu samatrairiti vizeSaNaM " nIyate tarhi mlecchAdigatarasAbhAsAdau vibhAvAdiparipUrterabhAvAnnAtivyAptiriti cenmaivam | lakSaNasya asambhavaprasaGgAt / malayAnilacandra 'kokila vasantA ditaTastha vibhAvAdInAmanantatvena tasminnapi deze kAle ca asambhavAt / nanu sambhavadvibhAvAdayaH samagrazabdArthA iti cerhi rsaabhaase'tivyaaptistdvsthaiv| tatrApi sambhavadvimAvAdipUrtisambhavAt / ata eva na sAhitya cintAmaNikAralakSaNaM yuktam / nApi zivabhUpAlIyaM lakSaNaM yuktam / " kAvyapravaNa yojya ra se'tivyApteH / nApi vidyAdharalakSaNaM yuktam / tatra sarveSAM lakSaNAnupraveze vizeSaNavaiyarthyAt / vibhAvAnubhAvasAtvikavyabhicAribhissamullasan sthAyIbhAvo rasa ityeva lakSaNe mivakSite prAguktadUSaNAnativRttiH / vibhAvAnubhAvavyabhicAri 'saMyogAnni 1 vidhIyata iti - ta ' dIyate - ta tathA ca-ta * kokilarutavasantAdi 3 5 vA-ta -ta alaGkArarAghave * kAvyaprakAzakAreNa prayojyarase avyApteH - ta 7 saMyoganiSpAdyamAnaH--ta
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 159 pAdyamAnaH sthAyIbhAvo rasa iti bhaatvcnaarthH| tadapi na yuktam / niSpattizabdena utpativivakSAyAM vyaktivAdinaM prtynytraasiddheH| vyakti. vivakSAyAm utpattivAdinaM pratyanyatarAsiddhaH / evaM 'bhuktivivakSAyAmapi itrbhedsaadhne'nytraasirddhidrssttvyaa| etena lollaTAdibharatavyAkhyAnamapi nirastaM bodhym| vidyAnAthalakSaNe'pi sAmagrIpadaM vyartham / upyogaabhaavaat| na ca rasAbhAse'tivyAptinirAsArtha taditi shshym| praaguktduussnnaat| nanu tiryamlecchAdAvAropeNa "mukhyarasAbhAvAt samullasitatvApara. paryAyAnandasaMvidrUpAvasthArUpacamatkArAbhAvAdeva rasAbhAse nAtivyAptiriti noktadRSaNApattiriti cenmaivm| AropitazuktirajatAdau pramodAtizayavadrasAropasthale'pi camatkArasambhavAt / anyathA tiryagAdInAM nirAtakapravRtyabhAvaprasannAt / nanu tiryagAdau bhedAmahAdeva pravRttiriti cenna / Aropitaraso vA bAdhitaraso vA rasAbhAsa ityaGgIkArAt rasajJAne tadAmAsajJAnaM tajjJAne ca rsjnyaanmitynyonyaashryaat| nanu bhAvAntarabAdhitasya bhAvAntarameva lokottaranAyakAdAvapi tata eva pravRttisambhavAt / camatkArAbhAvaprasaGgAt / anubhavApalApastu ubhayatrApi smaanH| nanu mAstu sAmagrI padam / na ca rsaabhaase'tivyaaptiH| tadvyatiriktatve sati iti vizeSaNA. diti cennaH Aropitaraso vA bAdhitaraso vA rasabhAsa ityaGgIkArAt rasajJAne tadAbhAsajJAnaM tajjJAne ca rsjnyaanmitynyonyaashryprNsnaat| na ca 1 bhuktyA vivakSAyAmapi-ta ' mukhyarasAbhAvAt samullasitatva-ta
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 alakArarAghave bhAvAntarabAdhitabhAvAntarameva rasAbhAsa iti vaacym| vibhAvAdyullasitacamatkArAta prAgapi bhAvAntarasya bhAvAntarabAdhasambhavAta rsaabhaasvyvhaarprsnggaat| tataH sAmagrIpadAdAnadAnayorasambhavAt ativyAptidoSatAdavasthyAta durvAram / kiJca vibhAvAdivizeSaNopayogamapi na pazyAmaH / nanu cUtakadalIphalAsvAdanajanyAnandAdAvativyAptinivRttaye vimAvAdivizeSaNaM deym| tasya tadasamullasitatvAditi cenna / ratyADhinavavidhabhAvapareNa bhAvazabdenaiva tasyApi vyaavrtitvaat| bhAvazabdasya bhAvamAtraparatvAGgIrekA lakSaNasyAsambhavadoSaprasaGgaH / bhAvamAtrasyApi vibhAvAdibhirAnandasaMvidrUpAva. sthAnApAdanAt / na ca tAdRzasukhamapi ratireveti na tena tadvyAvRttiriti vAcyam / sambhogaviSayecchAvizeSoratiriti 'AlaGkAri......kare ratilakSaNakathanAt / kiJca sthAyipadaM vyartham / na ca nirvedAdisaJcAribhAve ativyAptivAraNAya taditi zakyam / tasya nirmarAnandasavidrUpatvAbhAvAta / na ca prAguktasukhe'tinyAptivAraNAya tat / prAguktayuktereva tatra tadalamAt / taratha vibhAvAdyasamullasitatvAcca / etena 'vibhAvairanubhAvazca sAtvikairvyabhicAribhiH / AnIyammAna; svAdutvaM sthAyIbhAvorasaHsmRta / iti lakSaNaM nirastam / yadapi tasyaiva lakSaNAntaram / rasateH svAdanArthatvAta rasyate iti te / madhye--'truTitaH' mAtRkAyAm / 2 dazarUpakakAralakSaNam / (da. rU. 4 prakAza zlo-1 .
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam rasA iti tadapi na sAdhIyaH / ' sarasapuruSAsvAdyamAna cUtapIDAdirasasyApi rasatvApatteH / nanu tarhi sthAyibhAvasya AsvAdyamAnatAvastheva rasa iti 'lakSaNamastu / taduktam-- 11 / iti cenna / atrApi prAguktanyAyena sthAyipadavaiyarthyAt sAvadhikAvasthAnapareNa sthAyipadena 'phalAsvAdanajanyasukhA divyA vRtterayogAcca / tena niravadhi kAvasthAnavivakSAya rase'pyasambhavaH / vibhAvAdisAmagrInAzAnantaraM tasyAbasthAnAsambhavAt / nanu tarhi bhAvasyAsvAdyamAnatA va sthaiva rasa iti tallakSaNamastviti cenna / rasAbhAse'tivyApteH / nanu tarhi -- rasatadA bhAsamidaM lakSaNamasviti cennadaM vacanaM lakSaNajJAnAM mano raJjayati / yatrAtivyAptilakSaNasya pareNAzaGkyate / tatsahitasyaiva 'prakRtasyaiva lakSaNamidamiti sarvatra suvacatvena ativyAptereva dUSaNatvaprasaGgAt / mukhyarasya lakSaNAntarA nirvacanAcca / ato rasalakSaNaM durnirvacamiti cet -- atrocyate / sarasakAvyazravaNanipuNa'naTAbhinaya bhinnabhinnasAkSAt kriyamANa 1 sarasapuruSAsvAdyamAnacUtaphalAdirasasyApi-ta 2 tallakSaNamastu- -ta kadalIpadAsvAdanajanyamukhAdivyAvRtteH vyaJjanauSadhisaMyogAdyathA na svAdutAM vrajet / evaM nayanti rasatAM itare sthAyinaM zritA / 3 4 tadAbhAsasAdhAraNamidaM- -ta 5 161 prakRtasya lakSaNam -- * naTAminayobhayabhinna--ta
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 alaGkArarAghave sambhavadvibhAvAdibhirbhAvakahRdaye khAdutAM prApito bAdhyatvAnadhikaraNamAnando rasa iti lkssnnnisskrssH| atra naanytraasiddhiH| utpattyAdibhirapi rasAsvAdasya aGgIkRtatvAta sAkSAt kriyamANairasAkSAtkAra niiymaanairityrthH| teva nAsambhavadoSa iti bodhym| nedaM laukikrse'tivyaaptm| tasya bhAvakajanAsvAdyamAnatvAbhAvAt / na ca rsaabhaase'tivyaaptiH| tasya bAdhyatvAt / sarasakAvyazravaNa yojyarase'vyAptivAraNAya kaavyshrvnneti| "AbhAse kAvyenAnandAsvAdanAsambhavAt / tadartha srseti| kAvyAbhinayaprayojyarasayorubhayoH prayojyatvAt asambhavanivRttyartham ubhayabhinnabhinnati / nanu brahmAnandaM kiM na rasaH ! kiM vA rasaH? naadyH| 'raso vai sA' itiH zrutivirodhAt / zAntarasaprakarSarUpatvena rstvaanpaayaacy| na ca brahmAnando rasaphalaM na svayaM rasa iti vAcyam / svargApUrvayoriva zAntarasabrahmAnandayo rekalolI. bhAvAt / dvitIye tatrAvyAptiH / asya kAvyAbhinayAnyataraprayojyatvAbhAdAditi cenmaivm| brahmAnandamyApi zAntarasapradhAnakAvyazravaNaprayojyatvAt ttprdhaanaabhinypryojytvaacc| nanu tarhi brahmAnandakAminA sarasakAvyazravaNAdAveva pravRttisyAditi cet ucyte| pravartanta eva tatra sarasA brahmAnandakAminaH vIrarasAstu na .prvrtnte| naitAvatA ko'pi doSaH / na ca vedAnteSu na pravRttimsyAditi vAcyam / vedAnteSu pravartamAnasya purANAdau 1 prayojya-ta 'AbhAsakAvyena-ta . rekatovibhAvAt-ta
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNama... 163 pravRttivadvedAntavicArasya anubhAvarUpatvena tatrApi prvRtyuppteH| na caivaM shRnggaaraadirsvdbrhmaanndsyaapypaayaapttiH| zRGgArarasasyApi nityatvena apAyAbhAvAt tatrAbhivyaktareva pAyAt / brahmAnandAbhivyaktI tu nApAyaH / vedaantvicaaraadinaanumaavenaasmbhaavnaavipriitbhaavnyonivRttH| tato rasasAmAnyalakSaNam anavadham / bhasya rasasya nava sthaayibhaavaaH| taduktam / 'ratihAsazcazokazca koSotsAhI prmaa| jugupsAvismayatramA sthAvibhAmA prakIrtitAH / / . tatra bhASo nAma- ........ ." ... 'kAvyenAbhinayena vA nivedhmaanraamaadisukhduHkhaanumvnnitbhaavnaaruupsaamaajikmnovikaarH| taduktam sukhduHkhaadibhirbhaavairbhaaktdbhaavbhaavnmiti| atra tasya bhAvakasya bhAvazcittaM tasya bhAvanam / vAsanetyarthaH / ata eSa coktaM-zikapAlena 1 zArAdirasyApita ; ........ 'ratihAsaca zokAkopotsAhI bhaya tathA / jugupsAvismayazamAH sthAyibhASA nava mamAt / : : ....... --(pratApadIce rasaprakarama) 1. ata evoka -ta: .... )
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 alaGkArarAghave nirvikArasya cittasya 'bhaavssyaadaadivikriyaa| iti| etaduktaM bhvti| 'rasasya sannihitapUrbhavasthAvizeSaH sthAyibhAva' iti / 'bhAvasya sthAyitvaM nAma-sajAtIyAsajAtIyAtiraskRtarUpatayA yAvadanubhavamasthAnam / sa cAsambhavaH / sajAtIyena nAyikAntarAnurAgeNa vijAtIyena bIbhatsAdinA vA ekasyAM nAyikAyAm anurAgasya atiraskaraNAt / taduktam viruddhairaviruddhaizca mAvicchidyate na yH| AtmabhAvaM nayatyanyAn sthAyIva lavaNAkara || iti / sa ca raso navavidhaH zRGgArahAsyakaruNaraudravIrabhayAnakavIbhatsAdbhutazAnta bhedAt / nanuzAnta maSTo rasA iti / kathaM navavidho rasa iti cenn| viklpaashtvaat| kiM zAntasya nirmarAnandarUpatvAbhAvAt na rasatA ! 1 rasArNavasudhAkaraH-prathamo vilAsaH-192 zloka ' bhAvasya sthAyitvaM nAma sajAtI pavijAtIyAnabhibhUtatayA yAvadanubhavamasthAnam / (pratAparudIye rasaprakaraNama) ' sajAtIyavijAtIyavirye tvatiraskRtAH / kSIrAbdhivanayantyanyAn svAtmatvaM sthAyinohite // (rasArNavasudhAkaraH 2 vilAsa:-104 zlo) ' (i) aSTadhA sa ca zRGgArahAsyavIrAdbhutA api / gaidraH karuNabIbhatsau bhayAnaka itIritaH // (rasArNavasudhAkarAH 2 vilAsa-196-967 zlokA) (ii) zRGgArahArayakaruNaraudravIrabhayAnakAH / bIbhAdbhutasaMjJau cetyaSTau nATya rasAH smRtAH / / (kAvyaprakAza:-4 ullAsa-29 zlo)
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 165 kiM vA ukteSvevAntarbhAvAt ! naayH| zAntarasasya nirbharAnandatvAt / netrH| tasya kutrApyanantarbhAvAt / tathA hi.. na tAvattasya zRGgAre'ntarbhAvaH / aprasaktatvAt / .. nanu trividho viirH| dAnavIro dharmavIro yuddhavIrazcati / tatra zAnto dharmavIra iti tatraiva tasyAntarbhAva iti ceduccte| ahamevavidha iti utsAhAparaparyAyAbhimAnamayo viirH| sarvAhAraprazamaikarUpazzAnta iti kathaM tatra tsyaantrbhaavH| ubhyortyntjaatyaat| dayAvIro dharmavIra eveti na tatrApyantarbhAvazzakyarazaGkaH / rasAntareSu nAntabhAvazaGkava unmipati / nanu muninA aparigaNitasthAt zAnto na rasa iti cenmaivam / 1 zAntazca tRSNAkSayasukhasya paripoSaH tallakSaNo rasaH pratIyata eva / tathA coktam yacca kAmasukha loke yacca divyaM mahatsukham / tRSNAkSayasukhasyaite nArhataH SoDazI kalAm / / yadi nAma sarvajanAnubhavagocaratA tasya nAsti naitAvatA asau alokasAmAnya. mahAnubhAvacittavRttivizeSavat pratikSeptuM zakyaH-vanyAloke-tRtIyodyotaH . nanvevaM dayAvIro dharmavIro dAnavIro vA nAsau kakSit / zAntasyevedaM nAmAntarakaraNam / tathA ca mulne:-dAnavIraM dharmavIraM yuddhavIraM tathaiva c| dayAvIramapi prAha brahmA. trividhsNmtm| ityAgamapuraHparaM tryaividhyameva abhyadhAt / / (dhvanyAlokalocane-tRtIyodyote zAntarasanirUpaNAvasare) 'vIre ca tasya antarbhAvaH karnu yuktH| tasyAbhimAnamayatvena. myavasthApanAt / , asya ca ahaMkAraprazamaikarUpatayA sthiteH| tayozcaivavidhavizeSasadbhAve'pi yadyaikya parikalpyate tadvIraraudyopi tathA: prsnggH| dayAvIrAdInAM ca cittavRttivizeSANAM sarvAkAramahaGkArarahitatvena zAntarasaprabhedatvam itarathA tu vI rapramedatvamiti vyavasthApyamAne na kazcidvirodhaH / tadevamasti zAntarasaH / / (dhvanyolokaH 3 udyotaH)
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 alaMkArarASave nirveda eva 'zAntasya sthAyIbhAva iti muninaapynggiikRttvaat| nanu rasasAmagrIvaidhuryAnna zAnto rasa iti cetu-parapuruSasegavedAntavicArAdyanubhAva zravaNamanananididhyAsanAparaparyAyamatismRticintAdivyabhicAribhAvAdisAmagryAH smbhvaat| nanu rAgiNAmazlAnyatvAt na zAnto rasa iti cenn| tarhi vItarAgANAmalAvyatvAt gRkArAdirapi na rasa iti tulym| sarvazlAnyatvaM tu na zAntarasasyApi smbhvti| vItasageSu tadAdaradarzanAt / nanu tathApi puruSArthatvAbhAvAt na zAnto rasa iti cenna / caturtha puruSArthasya *muktassambhavAt / nirapAyarasabrahmAnandarUpaprakarSAvAptireva muktizanArthaH / tathA ca nirapAyabrahmAnandAvirmAvarUpA muktizzAntarasAnandaikalolImAvaM pratipanApi tatsAdhyeti gIyate / yathA kAbhyApUrvakalolImAvamApanno'pi svarga: sAdhya iti gIyate / 1 tasya-ta 'nirvedasya amaGgalaprAyasya prathamam anupAdeyatve'pi upAdAnaM, vyabhicAritve'pi sthAyitvA'bhidhAnArtham / tena-nidasthAyibhAvo'sti zAnto'pi navamo rsH|| (kAvyaprakAza-4 ullAsaH 35 zlo) 'na rasasApi-ma (i) caturthapuruSArthasya mukteretadekasAnyatvAt / taduktaM bhAvaprakAze'sarvaprakAra: sampUrNakAma: sNtussttmaanmH| .' prApnoti mukti casme zAntenaiva rasena sH|| : iti / locane cokam-'mokSaphalatvena cAyaM paramapuruSArthaninnatvAt sarvarasebhyaH pradhAnatamaH sa cAyaM zantarasaH iti / (pratAparurIyasya-ratnApaNavyAkhyAne. ramaprakaraNe zAntarasasthAyina: zAntasya nirUpaNAksare) / ii) tadevamanukramaNI nirdiSTena vAkyena bhagavadvayatirekiNa: sarvasyAnyasyAnityatA prakAzayato mokSalakSaNa evekaH paraH puruSArthaH zAstranaye kovyanaye ca tRSNAkSaya. sukharipopalakSaNa zAnto raso mahAbhAratasya aGgitvena vivakSita iti suprati pAditam / / (dhvanyAlokaH-4 udyotaH) 'mukte-ta
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 167 evameveti na ko'pi doSaH / na ca rasAnandabrahmAnandayoratyantabhedazzakyazaGkaH / ubhayornirbharAnandarUpavatvAvizeSeNa tathAvastumayuktatvAt / taduktam pAThAdatha dhruvA gAnAt tatassampUrito rasaH / tathAsvAdabharaikAgro hRdyaM tanmukhaHkSamaH / tato nirviSayasyAsya svarUpAvasthito bIjaH mRjyate hAdaniSyando yena tuSyanti ye gina iti / na caivaM rsaadvaitprsnggH| rasavedAntAvAdinAmiSTApattaH / zRGgA. rAdibhedavyavahArastu aupAdhika eveti na taattvikH| tathA cAnumAnam'rasaH abhinno bhvitumrhti| upAdhibhedamantareNa vibhAvyamAnabhedatvAt / ggnvditi| nanu raso bhinno bhavitumarhati / bhinndevtaaktvaat| bhinndevtaakrmvt| na caasiddhiH| zRGgArAdInAM viSNvAdidevatAkatvasya ziGgabhUpAlAdibhiH pratipAditatvAditi cenn| bhinndevtaasvruupsyopaadhitsvaat| na ca saadhnvyaapktaa| zRGgArassakhimUrtimAniva madhau mugdho hariH krIDati' ityAdi alaGkArAdeva tyorbhedprtipaadnaat| na ca atra ananvayA. laGkArazaGkA patati / dvitIyasabrahmacArivRtterabhAvAt / yadvA abhinndrvyktvmupaadhiH| ato na satpratipakSitorabhedaprayoga iti siddhm| ata eva zRGgArarasa eka eveti zRGgAraprakAzikAkAravacanaM pratyuktam / shRnggaaraadvaitsyaayukttvaat| tatrAhi-kiM rasAntarANAM zRGgAritvena pratIteH zRGgArAdvaitaM kiM vA, nirbharAnandarUpatvAt / naadyH| tathA teSAm apratIteH / netaraH / sAmAnnena rasAdvaitasyaiva yukttvaat| ata eva suSuptijAgarAdau pratIyamAnaH 1 bhAvyamAnatvAt gaganavaditi-ta
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 alaGkArarAghave sarvo'pyAnando brahmAnanda eveti vedAntino'pi vdnti| ata eva evameSvantAvAGgIkAre sarvatra ekarasasya prasaGga, iti 'ratnApaNakAravacanamapi nirstm| atassiddhaM navaiva rasA iti / vatsalAdirasAntarANAm anta bharbhAvastu pranthAntareSveva spaSTa ityalaM vistareNa / sa ca rasaH sarasakAvyasagRhItayA nipuNanaTAbhinayapradarzitayA vA bhAvukapuruSabhAvyamAnayA vA vibhAvAnubhAvasAttvikavyabhicAribhAvAtmakasAmagryA svayamAvedyamAno rasazabdAbhidheyo bhavati / tatra vibhAvasvarUpaM nirUpyate / 'rasotpAdanakAraNaM vibhaavH| sa dviviSaH / bAlambanavibhAvauddIpanavimAvazceti / rssmvaayikaarnnmaalmbnvibhaavH| anyatkAraNajAtamuddIpanavibhAvaH / nanu sAmAjikAzrayarasa prati rAmAdayaH kathamAlambanakAraNam / viziSTa. 'kAlAdi kathamuddIpanakAraNamiti ceducyate / rAmAdinAyakaviziSTadezakAlAdi rUpamubhayamapi kAvyanATakAdimukhena sAmAjikAntaHkaraNapratibimbatayA samAjikaniSThamAlambanavibhAvauddIpanavibhAvazcati kthyte| taduktam / 'jJAya. 1 utsAhasya ahamevaMvidha ityevaMprANatvena abhimAnamayo vIraHsahi kAraprazamaikarUpaH shaantH| evamanayoratyantavaijAtyAta / tarhi daya vIre'ntarbhAva iti cena / tasyApyevaMvidhatve zAntasyaiva nAmAntarakaraNamanaivavidhatve vIraprabheda eveti / evamapyantarbhAvAGgIkAre sarvatra karasasya prasaGga: (pratAparudrIyaratnApaNavyAkhyAne-rasaprakaraNe zamanirUpaNAvasare) 'vibhAvaH kathyate tatra rasotpAdanakAraNam mAlambanoddIpanAtmA sa dvidhA pari kIrtyate // (pratAparudgIye rasaprakaraigam / ) ii) jJAyamAnatayA stra vibhAvo bhAvaSoSakRt / AlambanoddIpanatvaprabhedena sa ca dvidhaa| (dazarUpakama-4 prakAzaH-2 zloka) 'kAlAdi vA katham-ta
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 169 mAnatayA'vastu vibhAvo bhaavposskditi| uddIpanavibhAko'pi caturvidhaH / mAlambanaguNaceSTAtadalakRti taTasthabhedAt / AlambanaguNo rUpayauvanAdiH / tacceSTA hAvabhAvAdikAH. hAranapurAdikaM tdlkRtiH| malayAnilacandrAdyAH taTasthAH / atha anubhAvasvarUpaM nirUpyate / kAryabhUtazzarIrajaH kttaakssaadirnubhaavH| atra svAbhAvikakAkadRSTipreritakaTAkSe'tivyAptinivRttyartha zarIraja iti vizeSaNam / tAvatyukte nimitAntaritasvakaTAkSe'tivyAptinivRttyartha kAryabhUta iti / nanvatra rasApekSayA kAryatvaM vivakSitam , kiM vA sthAyI. bhAvApekSayA ! naadyH| anubhAvaizcati tRtIyayA kAraNatvAbhidhAnAdanyonyAzrayaprasaGgAt / anumAve sati rasaH rase satyanumAva iti netrH| mAvakajanamano'vasthAyinaH sthAyIbhAvAt pUrvabhAvinA kAminIjanakaTAkSAdInAM tatkAyavAbhAvAt iti ceducyte| atra sthAyitvayogyanAyakAdyAzritalaukikaratyAdikAryatvaM vivakSitam / tathA ca tAdRza eva kaTAkSAdiH 'kAvyAbhinayadvArA bhAvakajanamanaHpratibimbitatayA sarasahRdayasthitaratyAdibhAva 1 yatra vibhAvo-(pra. ru. ratnApaNavyAkhyAne rasaprakaraNe vibhAvanirUpaNasandarbha) ' AlambanaguNazcaivaM tacceSTA tadalakRtiH / taTasthazceti vijJeyazcaturthoddIpanakramaH // AlambanaguNo ruupyauvnaadirudaahRtH| tacceSTA yauvanodbhUtahAvabhAvAdikA matAH / nU purAGgadahArAdi tadalakaraNaM matam // malayAnilacandrAdyAH taTasthAH parikIrtitAH / . -(zRGgAratikakam:) (i) kAyabhUto'nubhAvaH syAt kaTAkSAdiH zarIrajaH (pra. ru. ra. pra) (ii) anubhAvo vikArastu bhAvasaMsUcanAtmakaH (da. rU. 4 prakAzaH) * kAryAminayadvArA-ta
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 alaGkArarAghave manubhAvayatItyanubhAva ityucyate / .. taduktam bhravikSepakaTAkSAdivikAro hRdayasthitam / ___ bhAvaM vyanakti yasso'yamanubhAva itIritaH / / iti / ___atha sAtvikabhAvA niruupynte| abhinayAdimukhena paragatasukhaduHkhabhAvanAyAm antaHkaraNasyAtyantAnukUlatvam sattvam / tena nivRttA'bhAvAssAtvikAH / taduktam bhavati-vibhAvAdidarzanajanyAnurAgasarvadAvasthAyisaJcAridharmA eva tanmayIbhavanarUpeNa sthAyizabdAmidheyena sAmAjikamanaso'tyantAnukUlyenAvasthAntaramApannAH stambhAdayo nAma sAtvikAbhAvA bhvnti| taduktam ratnApaNakAraiH- 'evaJca . 1 (i) parasya sukhaduHkhAderanubhAvena cetsH| atyantenAnukalyena yena tadbhAvabhAvanam // tat sattvaM tena nirvRttA: sAttvikA ityudIritAH / anubhAvatvasAmAnye satyapyeSAM pRthakayA // lakSaNaM sattvajatvAddhi te ca stambhAdayaH smRtAH / . (bhAvaprakAzaH) (ii) sattvajA ye vikArA syuH svIyAvIyavibhAgataH / ta eva sAttvikA bhAvA iti vidvadbhirucyate // (bhAvaprakAza: prathamo'dhikAraH 4-10 paGkti ) (iii) pRthagbhAvA bhavantyanye'nubhAvatve'pi sAtvikA / satbAdeva samutpattestacca tadbhAva bhAvanam / / (dazarUpakam --prakAza 4-4) .. 'etaduktaM bhavati-ta ' (i) stambhaH pralayaromAJcau svedo vaivaNyavepathU / / azruvaikhakhayamityaSTau sAtvikAHparikIrtitAH / / . (pra. ru. rasaprakaraNama / ) (ii) stambhapra layaromAzvAH svedo vaivarNyavepathU / azruvasvaryamityaSTau (dazarUpakam -pra. -4-5)
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 171 sthAyisaJcArisaGgha evaM jIvasya mamomayAvasthA prApya kAryakAraNarUpeNa dvividha vAdyamAbhyantarazca sAcikaM gaNaM sampAdayatIti rahasam / kecidayaM manomayavartI ratyAdigaNaH paJcabhUtAtmikAnnamayakSobhakatavA manomaya. tAdAtmyApalaM sIdavyasmin manomaya iti vyutpatyA satvaguNotkarSAta sAdhutvAcca satvazabdAbhidheyaM prANamayaM praviSTaH saatviktvmnumbti| tacca prANasya bhUbhAgAnugrahe stambhaH jammAmAnugrahe art tItrAnugrahe svedaH / tejovaiparItye vaivrnnym| AkAzAnuma mA ganimanuSahasya mandamadhyamotkRSTatayA tryavidhye kameNa romAzcAnusvaryANi sambhavantIti badanti / manye vAhuHbhAvAntaranarapekSyeNa 'rasAparokSIkaraNalakSaNo balavizeSassavam / tajjanyAssAtvikA iti| 'apare tyAhuH-- anamayaprAdhAnyena abhivyaktatvaM janyatvam / yadyapi kaTAkSAdi sAdhAraNaM tathApi paGkajAdizabdavat yogarUDhyA stambhAdaya eva sAniyakA iti / itare vAhuH ' anye punaramamayaprAdhAnyenAbhivyaktaM ca labhamapasvajanyastropAdheH kaTAkSAdi. sAdhAraNye'pi paGkajAdivat yogarUDhatvena sammAdaya eva sAtvikA ityA huH / / (prataparudrIvarakhApaNavyAkhyAyAM rasaprakaraNe) ' rasaparokSe karaNalakSaNo-ta 'satvajanyatvam-ta
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 alaskArarAghave kaNAdazAstraprasiddhayA dravyAditrayavAcakArthazabdavat alaGkArazAstraprasiddhayA stambhAdiSveva sAttvikavyavahAra iti varNayanti / etena stambhAdayo'nubhAvalakSaNalakSitatvAt anubhAvA eva kinna syuriti zahApi nirastA bhavati / anubhAvAnAmuktavidhasatvajanyatvAbhAvAt / taduktaM bhAvaprakAze parasya sukhaduHkhAderanubhAvena cetsH| atyantenAnukUlyena yena tadbhAvabhAvanam // . tatsattvaM tena nivRttAssAttvikA ityudIritAH / anubhAvatvasAmAnye 'satve'pyeSAM pRthaktayA // lakSaNaM sattvajatvAddhi te ca stambhAdayassmRtA / iti| atha vyabhicArisvarUpaM niruupyte| 'vizeSAdAbhimukhyena caranto vyabhicAriNaH / te ca nirvedaglAnizaGkAsyAmadazramAlasyadainyacintAmohasmRtidhRtima 1 satyapyeSAM-ta ' (i) vizeSAdAbhimukhyena caranto vybhicaarinnH| sthAthinyunmagnanirmagnA kallolA iva vAridhau ] (dazarUpakam-pra.4-7) (ii) vyabhI ityupasargoM dvau vizeSAbhimukhatvayoH / vizeSeNAbhimukhyena caranti sthAyina prati / / vAgaGgasattvayuktA ye jJeyAste vyabhicAriNaH / saJcArayanti bhAvasya gati saJcAriNo'pi te // unmajjanto nimajjantaHsthAyinyambunidhAviva / UrmivadvardhayantyenaM yAnti tadrUpatAM ca te / / (rasArNavasudhAkaraH-dvitIyo vilAsaH 1-3)
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ saraprakaraNam 173 'harSAvegajaDatAgarvaviSAdautsukyanikSapasmArasuptivirodhAmAvahitthogratAmativyA. dhyunmAdamaraNatrAsavitarkabhedAt trystriNsht| 'yAni loke kAryakAraNasahakArizabdavAcmAni tAnyeva nATya kAvyayorvibhAvAnubhAvasAttvikanyabhicArizabda. vAcyAni bhavanti / vyabhicAriNAM sahakAritApakArastu vRddhairuktaH / majjantazca nimajjantaH kallolAste ythaarnnve| tasyotkarSa vitanvanti yAnti tadUpatAmapi // tathA sthAyinI nirmanA punmanA bybhicaarinnH|| puSNanti sthAyinaM khAMzca tatra yAnti rasAtmatAmiti / tatra vyabhicAribhAvAnAmudayena bhaavodyH| prshaamydvsthyaabhaavshaantiH| parasparaviruddha rasAzrayayoH sparddhayA sambandhe bhaavsndhiH| bahUnAM bhAvAnAM 'upamardakatayA samAvezane bhAvazabalatA / __ atha zRGgArAdirasavizeSANAM lakSaNamucyate / tatra 1 capalatAharSAvega-ta ' kAraNAnyatha kAryANi sahakArINi yAni ca / ratyAdeH sthAyino loke tAni cenATyakAvyayoH // vibhAvAH anubhAvAstana kathyante vyabhicAriNaH / vyaktaH sa tairvibhAvAyaH sthAyibhAvo rasaH smRtH|| (kAvyaprakAzaH-4 u. 27-28 kA) * rasAzrayayoH bhAvayoH spardhayA-ta * anyonyopamardakatayA-ta
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 malakArarAthave 'vimAranubhAvazca sAtvikaLabhicArimiH / nItA sadasyarasvatvaM ratiH zRGgAra uccate // vibhAvairanubhAvazca khociyabhicAribhiH / hAsassadasyarasyatvaM nIto hAsya itIryate / / "vibhAvairanubhAvaizva svocita micaarimiH| nItassadasyarasya zokaH karuNa ucyate // 'vibhAvairanubhAvaizva khojitairvyabhicAribhiH / nItassadasarasatataM utsAho vIra ucyte| "vibhAvaranubhAvaizca strocitairvyabhicAribhiH / krodhassarasparasyatvaM nIto raudra itIryate // 1 rmydeshklaakaalpessbhogaadisevnH|| pramodAtmA ratiH saiva yUnorabhyonyarakkayoH / / prahRSyamANA zAro madhurAgaviceSTitaiH / (dazarUpakam pra. 4-48) 'vikRtAkRtivAgvaSaiH Atmano'tha parasya vaa| hAsaH syAtparitoSo'sya hAsyastriprakRtiH smRtaH // .. . (dazarUpakamA pra.4-75) . ' iSTanAzAdaniSTAsau zokAsmA karuNo'nu tam // (da. rU. 4.81) * vIraH pratApavinayAbhyavasAyasavamoha miSAdanayavismayavikramAyuH / utsAhabhUH sa ca dayAraNadAnayogAt tredhA kilAba mtigtiprhH|| (dazarUpakama pra. 4.72) 'krodho matsaravairivaikRtamayaH poSo'sya raudro'nuja: yA pASA'sya rAdA'nujaH (dazarUpakam pra. 4-54) /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 175 'iti saamprdaayikaaH| nanu nemAni lakSaNAni yuktaani| tallakSaNasya taadRshaabhaase'tivyaaptH| . na ca tattadrasAbhAseSu vibhAvAderabhAvAnnAtivyAptiriti vAcyam / svocitavibhAvAdInAM tatrApi sambhavAta sarvavibhAvAdisampUrteH prAguktanyAyena zRGgArAderapyasambhavAt / nanu tattadAbhAsavyatiriktatve sanIti vizeSaNAnnoktadoSa iti cenmaivm| Aropita zRGgArarasAdau zRGgArAbhAsa ityevaM tattadAbhAsAna nirvcnaadnyonyaashryaaptteH| zRGgArAdirasajJAne tattadAbhAsajJAnaM tatcadAbhAsajJAne ca tattadAbhAsajJAnavyatiriktatvena zRGgArAdijJAnamiti / nanu tattadAbhAsAssa damya rasyatvaM na nIyanta iti nokaradoSa iti cenna sambhavadvibhAvAdisampU" sadasyarasyatvaprApterapi durnivAratvAt / kiJca prAgukta. nyAyena vibhAvAdivizeSaNopayogaM ca pazyAmaH / ato nemAni lakSaNAni yuktAnIti cet atrocyate 1 vibhAvairanubhAva ca khocitlbhicaaribhiH|| bhaya sadasyassyatvaM nItaM proktaM bhayAnakam vibhAvairanubhAvaizca khocitairvybhicaaribhiH| nItaH sadasyarasyasvaM vismayo'dbhuta ucyate / / vibhAvairanubhAvaizca khocitaya'micArimiH / / nItaH sadasyarasyatvaM zamaH zAnta itISyate / iti sampradAyikAH-'ta' pratau dRzyante / . tattadrasAbhAse'tivyApteH-ta ' AropitazRGgAraraso vA bAdhitazRGgAraraso vA zRGgArAbhAsa ityevaM-ta * sadasyArasyatvaM na-ta
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 alaGkArarAghave sarasakAvyazravaNanipuNatamanaTAbhinayo bhayabhinnaprayojyabhAvyabhAvakajanAsvAdyamAnaratiprakarSAnandaH shRnggaarH| tAdRzaharSaprakarSAnando haasH| tAdRzazokaprakarSAnandaH krunnaa| tAdRzotsAhaprakarSAnando viirH| tAdRzakrodhaprakarSAnando raudrH| tAdRzabhayaprakarSAnandobhayAnakaH / tAdRzajugupsAprakarSAnando bIbhatsaH / tAdRzavismayaprakarSa nandodbhutaH / taadRshshmprkrssaanndshshaantH| atra sarvatra na tttdaabhaasessvtivyaaptiH| teSAM bAdhyatvAt / ayaM rsssaamaajiknisstthH| nanu nAyakagata evAstu rasaH / sthAyi. bhAvasya tnnisstthtvaat| tatprakarSarUpatvAt rasasyeti ceducyate / kiM nAyaka. dRSTo rasAzrayo bhavati ! kiMvA zrutaH, kiMvAnubhUtaH ! nAdyaH / sAkSAddRSTanAyakagataratyAdeH briiddaajugupmaadikrtvaadaanndaasvaadaabhaavaat| nApi dvitiiytRtiiyau| tayostadAnImasadbhAvAt / nanvanyagataratyAdibhAvanAmAtreNa kathaM sAmAjikeSvAnandAsvAda iti ceducyte| mAlatyAdizabdebhyo yoSinmAtrapratIto tattadyoSidvirahasya saMyamANatvena saamaajikessvaanndaavirbhaavoppttiH| nanu kathaM nahiM bhAvakAnAm azrudhArAvirbhAva iti cennaiSa doSaH / sambhogasamaye strINAmagharadazanAdau kRtimaduHkhAnubhavasItkArAdivadupapatteH / anyathA karuNaikaphalarAmAyaNAdI sAmAjikAnAM pravRttireva na syAt / nanvantaragatvena naTagata evAstu rasa iti cenn| tasyAnukaraNamAtropakSINatvena 1 ubhayabhinabhinaprayojyA-ta . utAnubhUta:-ta
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam tadAzrayatvAyogAt / taH sAmAjikaniSTho rasaH / nanvAnandamUle zRGgArAdau vastuni sukhAsvAdaH / zokamUle tu karuNe kathaM sukhAsvAda iti cetsatyam / anukAryayoH strIpuMsayozzokamUle karuNe na sukhA svAdaH / sahRdayasAmAjike tu sa eva vibhAvAdimahimnA niratizayAnandarUpaH pariNamatIti zabdaH rasassAmAjikaniSTha iti / sa cAyaM raso vRdvAcakarasanArAdizabdAzravaNe'pi ramapratIteH / nApi anupapattipratisandhAnaM vinApi pratIyamAnasvAt / kintu vAkyArthatamA pradhAnatvena tAtparyAvizeSAparaparyAya 'vyalanAvRttyaiva pratIyate / kavisaMramasya tatraiva vizrAnteH / taduktam -- na vAcyaH / lakSyaH / 12 kaviyA yatra prAdhAnyaM parikalpyate / bhavetsa eva vAkyArtha iti / ato'yaM raso vyaGgyaH / vibhAvAdayaH punaH padArthaH / nanu vibhAvAdayo'pi svasvavAkyApekSayA vAkyArtha evaM taMdukam - vyApArarUpatvAt tasyAnubhAva prakAzanatve abhyAsapATavAdapyupapadyate / . sthAyI bhAvassAttviko vA saJcArI vA kvacit kvacit / bhAvo vAkyArthatAmeti tattadbhAvavizeSataH // 177 itIticetsatyam / tathApi pradhAnavAkyArtharasapratIti pratyavAntarapadArthavyavahAraH / vimAbAdI nAmavAntaravyApAratvazca 1 vyaJjanAditvena pratIyate - ma 2 raso'yaM vAkyArtho vyaGgyaH-ta 3 padArthatvavyavahAraH - va
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 kArakajJApaka vailakSaNyena vyaJjanadhvanana carvaNa cmtkaar| dizabdavAcyara sagocarajJAnavizeSopayogitvAdupapadyate / taduktaM locanakAraiH vibhAvAdiratra na jJApako na kArakaH / kintu carva gopayogIti / ata eva vibhAvAdiprayojyacarvaNAdizabdajJAnena vAcyajJAne pratIyamAnatvameva / rasasyAlaukikatvamiti gIyate / so'yaM rasa utpadyata iti kecit bhaNanti / taccintyam / tasya nityamityayogAt / na ca rasasya nityatve mAnAbhAvaH / tasya maanndnirtishy| mirAmabrahmAnandarUpatvAt / brahmAnandAnubhavasya ca 'ajo nityazzAzvata' 'ismAdizruteH nityatvasiddheH / na ca rasaH kadalIphalasukhAstrAdavat anya eveti vAcyam / akhaNDAnandAnubhavavirodhAt / atiriktapukhAntarakalpanAyAM gauravApattezca / na ca vedAbhimate svarUpajJAnAtiriktavRttijJAnavadatirikta sukhakalpanamapi yuktameveti vAcyam / vRttijJAnasya 'kAmassaGkalpa' ityAdizrutipramANasiddhatvena tatra 'kalpanAnavatArAt / ato raso nityo'bhivyajyata iti siddham / 'ato raso vibhAvAdibhiraGkuritaH kandalitaH pallavita iti vyapadizyate / sa cAyaM rasaH svarUpa saMvedena siddha iti nAtra 'mAnAntaragaveSaNaM yuktam / 1 nityatvena utpatyayogAt-ta 2 ityAdizrutezca siddhaH- ma kadalIphalarasAsvAdasukhabadanya eveti - ta 3 alakAra rAghave 4 kalpanAvatArAtU-ma 5 ata eva raso pramANAnta-ta 6
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 179 atha rasAbhAsasvarUpaM nirUpyate "unmAdapravRttenAGgarasena bAktiH pradhAnaraso ssAbhAsaH / taduktaM rasArNavasudhAkare aGgenAGgI rasAsvecchAnivardinasampadA / amAnyenAvinItena svAmIvAbhAsatAM brajediti / / aGgarasasya ratIyAMzAnupravezo maryAdolAlam / taduktam bhAvadvayaM praviSTasya pradhAnasyaikabhAvataH / rasAnAM dRzyate yatra tatsyAdAbhAsa lakSaNam // iti / tatra hAsyAdibhUyiSThAH zRGgArAvayaH 'mAmAsIbhavanti taduktam 1 unmAda pravRttena agarasena nApitaH pradhAnaraso rasAbhAsaH / (pratAparudrIye rasaprakaraNe rakhApaNavyAkhyAne) ' bhAvaprakAze-SaSTho'dhikAraH (133-20) ' zRGgAro hAsyabhUyiSThaH zRGgAsamAsa IritaH / hAsyo bIbhatsayiSTho hAsyAmAsa itIritaH / vIro bhayAnakaprAyo vIrAbhAsa itIritaH / bhadbhutaH karuNAzleSAdadbhutAbhAsa ucyate // raudraH zokabhayAzleSAd raudrAmAsa itIritaH / karuNo hAsyabhUyiSThaH karuNAbhAsa ucyate // bIbhatso'dbhuta zRGgArI bIbhatsAbhAsa ucyate / sa syAd bhayAnakAmAso raudravIropasaGgamAt / / (mAvaprakAzikA) 12*
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 hAsya jugupsA zRGgArahAsyau zokabhayAnakau / bhayAnako raudravIrau tathA zRGgAravismayau // bIbhatsakaruNau raudrazRGgArau ca yathAkramam / zRGgArAdIn sampravizva rasAbhAsAnvitenire // iti / 'rasAstadaGgarasAnupravezAdAbhAsino bhavanti / zRGgAre tvamaparo vizeSaH // 'ekatraivAnurAgazcettiyaGgleJchagato'pi vA / yoSito 'bahusaktidrasAbhAsatridhA mataH / / iti / alaGkAra rAghave * nanvidaM tarhi strIpuMsayore katrAnurAge jAte anyatrAnurAgaprAgabhAve'pi rasAbhAsasyAditi cenmaivam / ekatraivetyavadhAraNena anyatra anurAgAtyantAbhAva eva rasAbhAsa iti sUcyamAnatvAt / nanu tarhi 'puMmo bahunAyi kAnurAge'pi rasAbhAsasyAditi cet / tathA ca dakSiNanAyakAnurAgasyApi - rasAbhAsatvaprasaGga iti cenmaimam / dakSiNanAma kasya ekasyAmeva anurAgAtizayAt / tulyo 'nekatra dakSiNa iti lakSaNantu aneka nAyikAnu vRttimAtreNa tulyatvaparam / sarvatra rasAbhAseSu vAdhyatvameva rasAbhAsatAprayojakam 1 1 evaM navApi rasAi 2 ekaikaM vAnurAgazcat-ta * bahuzaktizcet--ta 4 nanvevaM tarhita 5 puMsApi bahu-ta
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 181 mlecchAdigatarasAbhAsasyApi vibhAvAyasaMpUrti rasAbhAsatvamastyeva / nanvevaM tarhi tiryagAdiSu mukhyarasAbhAvAt kathaM camatkAra iti ceducyte| zuktirajataM dRSTvA pramadAkaraNanirmANAya pramodamAnapuruSa iva tiryagAdiSvapi camatkArassambhavatIti siddham / tiryagAdiSu rasAmAsa iti tatra sthAyibhAvAnAM yathAkramamudAharaNaM kharUpaM ca tatra Aha // viSayaspRhA rtiH| sambhogo nAma yUnoranyonyAnandajanadarzanAlijha naadikrm| taduktaM mAvaprakAze 'kAmopacArassambhogaH kAmastrIpuMsayoskulam / sukhamAnandasambhedaH parasparavimardataH // upacArastadAnandakArakaM karma kathyate // iti / spRhAlakSaNamapi tatraivoktam- . AtmopabhogakaraNa spRzantIpriyavartmanA / yA jahAtItarAn bhogAn sA spRhetyabhidhIyate // iti yathA rAkSasyo hRdi rAjahaMsadayitA kiM manyate vAyasaM kiM kaNThIravakAminI ghaTayituM kroSTAramutkaNThate / jAtA kiM janakAnvaye raghukulaM prAptAnyamAlokaye 1 bAdhyatvamastyeva-ta ' tatra saMbhogaviSaya icchAvizeSaH ratiH / (pratAparudrIyam-rasaprakaraNam) " jAtA kiM-ma' prato nAsti /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 malakArarAghave rAme manmathamanmathe mama punazcatoratho dhAvati // 131 // yathA vAkadAnu bhavadAgamastava kadA nu sandarzanaM . kadA nu sva saGgamastava kadA samAliGganam / kadA nu kucamardanaM tava kapolayozcumbanaM / kadA nu vada tvadadharAmRtapAnArmasute // 132 // AtmanaH parakha vA vikatAkRtiveSasandarzanazravaNajanyo manovikAro 'haasH| sa pddidhH| "smitahasitavihasitoddhasitApahasitAtihasitamedAt / tatra 'smitaM nAma' vikAsinayanaM hasanam / kishcilkssydvihsitm| 'vikRtidarzanAdijanyo manovikAro hAsaH (pra-ru. ssaprakaraNam) ' vikRtAkRtivAgveSaH Atmano vA parasya vA / hAsaH syAt paripoSe'sya hAsyastriprakRtiH smRtH|| (bhAvaprakAzaH) smitamiha vikasannayanaM krizcillakSyadvija isitam / madhurambanaM vikasitaM sAGgaziraHkampamuddhasitam / / apahasitaM sAmrAkSaM vikSiptAGgaM bhavatyatihasitam / dve dve hasite caiSAM jyeSThe madhye'dhame kramazaH // (bhAvaprakAzaH)
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasa prakaraNam madhurakhanaM vihasitam / sAMzaziraH kampanam uddhasitam / sAsrAkSamavahasitam / vikSiptAGgamatihasitam / 'tatrottamasya smitahasite / madhyamasya vihasitoddhasite / adhamasyAvahasitAtihasite / tatrAdyaM yathA daMNa taM sImaM siakaMrti jaM khu rAhavo kiavo / guruaNaNiaMtamANaM ruiaI IkhaNaM va dUiAkaMjaM // 133 // chAyA - dRSTvA tatra sItAM smitakAntiM khalu yAM rAghavaH kRtavAn / gurujananimantryamAnAM racitavatI naiva dUtikAkRtyam / / 133 / / dvitIyaM yathA "saMcoditAM rAghavalakSmaNAbhyAM punaH punaH kAmavazAdaTantIM tadiGgitAbhyAM tarasA nizATIm / 1 tRtIyacaturtha paJcamaSaSThAni yathA jahAsa dRSTvA janakendra putrI // 4 183 2 Adi-ta 3 sA coditA uttamasya svakIyaparakIya vikAradarzanAt krameNa smitahasite(pratAparudrIye - ratnApaNavyAkhyAne rasaprakaraNe) -ma rAmavazAdaTantIM--ta // 134 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarAghave pItvA balAt madhuSane madhu vAnareSu tadakSiNAM vimatinAM bijadevamArgam / sandarbhayatsu rUpamA kati nAtidAsAna Atenire vihasitoddhasitAvahAsAn // 135 // 'iSTajanaviyogAdinA Atmani duHkhAtibhUmizzokaH / yathAsindhuH palbalabatsulA iti mAyuktaM tvayA mArute khAmina rApana talathaiva na sUpA tabadya pAthonidhiH / eSo'dhaMkAvIcilati kathaM jAne na tatkAraNaM nUnaM mAvati matkriyAzrunayanailaGkAmbuyantrodgataH // 136 // yathA vA sindhAvantarabhAjilakSmaNa kathaM sIvAharasAdhyate cApAdrAma bakSAne sajati pitrshiinvaannotkraiH| adyAbdhi nu katha tarAmi bhagavana ko kA socAmbudhiH "vizleSAtmaka eSa bhUmisutayA dhairyeNa taM lakSya // 137 // 1 (i) bandhuvyApattidogatyavananAzAdibhiH kRtH| cittaklezabharaH zoka:- (rasArNavasudhAkaraH-dvi. ullAsaH-140) (ii) sakendriyapariklezaH zoka ityabhidhIyate / .. sattvAviparibhedena sa tridhA paripaThyate / / (bhAvaprakAza:-dvitIyo'dhikAraH) 2 rakhodyAmbudhiH--ma 3 vizleSotkara eSa ta
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 185 'zatrukatAphkAreNa manaHprajvalana kossH| yathA re re jalpasi meghanAda mahatAmodhenaMdAnena kiM sAtaH pUrvaparAkramakramakathA sadyo nirarthIkRtA / adya tvaM nanu tiSTha sagaramukhe bANe raveNAgataiH tvAmantaddhimupAnayAmi nibiDamIyAMprayoga vinA // 138 // utkRSTakAyeM dRr3haprayatna utsaahH| locanakArastu - 'ahamevaMvidha ityabhimAnAtmaka utsAhaH' ityAha / yathA 'prAkcAraM viniruddhaya nIlanivasAnIkaiH punardakSiNaM saMruddhayAGgadatiSTha pazcimamasauM vAyossuto rotsyati / __ __1 (i) vadhAvajJAdimi ko / (RAM-ditIyo vilAsaH 127) (ii) jaso janakaH krodhaH- (bhAvaprakAza:-dvitIyo'dhikAraH) nAdena--ta 3 (i) utsAhaH sarvakRtyeSu satvarA mAnasI kriyA / / (bhAvakAza:-dvitIyo'dhikAra) (ii) zaktidhairyasahAyAyaiH phalazlAnyeSu karmam / satvarA mAnasI vRttiH utsAhastatra vikriyaH / / _ (bhAvaprakAzaH dvitIyo vilAsaH 124) (iii) lokottareSu kAryeSu mthe vAn prayatnaH utsAha: ___(pratAparudrIyam rasaprakaraNam-5) prAradvAra vinirudaya-ta
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 alaGkArarAghave rotsyAmyuttaramuttaraiH kimadhunA matsAyakA nissRtA rotsyante prathamedha rAvaNavapurANi sarvANyamI // 139 // yathA vAtvaM rAma sarvabhuvanAni bibhatti mAtrA kRtvA tadIyahRdaye vasatiM karoSi / tAdRmbalikhipadisaMmitabhUmidAtA tulyau na te'munivaro'pi mahendravAsI // 140 // yathAzvAnaM vivardhayati bhikSuvivAdamAja gRdhreNa saMbivadamAnamulUkamekam / dharmeNa jIkyati taM mRtavizvAlaM ___zambUkazikSaka bhavAn khalu dharmazUraH // 141 // raudradarzanazravaNAdinAnAzaMsanaM bhayam / tacca strInIcAdInAM khAbhAvikamiti hemcndrH| - munikharo'pi--ma pathA vA-ta s (i) bhayaM cittasya calanaM tacca praahurnekssaa| svarUpamevamAcAyaH khAyinA kathitaM purA // (bhAvaprakAza:-dvitIyo'dhikAra)
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam ___anye tu sarva kRtkmevetyaahuH| yathA . T vatsAkampana deva rAvaNa yayuH kSemaM cirAiNDakAH zrIrAmeNa kharAdayo'pi raSikA naamaavshessiikRtaaH| rAmaH kutra sa tUNacApavizikhomAso'nudhAvaviha prApto hanti zarainaM pazyasi karya ho rakSa rakSAdhunA // 142 // 'yathA- ...... .... . rAmaH pazcAtsavizikhadhanU rAma evAgramArga rAmaH pArthadvitayacalito rAma evaantriksse| .. rAmo'dhastAt api ha mama tanorantare rAma eva kAhaM varta svayamiti bhaNan rAvaNaH prApa laGkAm // 143 // (ii) bhayaM tu mantunA ghoradarzanaMzravaNAdibhiH / cittasyAtIva cAcalya............. ., (rasArNavasudhAkaraH dvitIyo vilAsaH 149) (iii) raudrasandarzanAdibhiranAzanaM bhayam - (prApallIyam-rasaprakaraNam-6) 1 mAMso'mudhAvanniva-ma yathA vA-ta 3 bhapi ha ca tano:-ma
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 alaskArarASave 'arthAnAM doSasandarzanazravaNajamyo manassakoco jugupsA / ) nidrAnirItavasanaprakaTApadantA lAlAsasittAidayAn prinkrnnaa| avyaktavarNaracanAnikhilamanAnAM . ninyAkRtiya'jani zUrpaNakhA tadAnIm // 144 // 'apUrvasandarzanAncitavistAro vismayaH / 'yo bAlye nihatakSapAcaragaNo maunyadhvarasthA...... ......... sprshnpuutgautmvdhrbhgnoprvaannaasnH| ... ! (i) sarvendriyArthagardaiva jugupsetyabhidhIyate / (bhAvaprakAzaH dvitIyo'dhikAraH) (ii) ayAnAM padArthAnAM darzanazravaNAdibhiH / socanaM yanmanasaH sA jugupsA // (ra. sudhAkaraH-dvi. vilAsaH-146) * (i) viviSa: syAtsmayo harSa iti vismayate'tha vA (bhAvaprakAzA-dvitIyo'dhikAraH) . (ii) lokotarapadArthAnAM tatpUrvAlokanAdimiH / vistAradhetaso yastu vismayaH sa nigadyate / (ra. sudhAkaraH-dvi vilAsaH-126) 3 maunyadhvarasyAditapAdaspakSana--ta
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 189 jetA kSatriya vairiNo hatakharaH proddaNDatAvAlino / baddhAbdhirmahimAsya rAvaNariponirvarNyate kena vA ? // 145 // vairAgyAdinA nirvikAracittatvaM shmH| yathAvidhyuktaM kRtamAtmakarmanikhilaM kRtvaiva rAmArpaNa lokaM rAmamayaM vicintya racitazrIrAmanAmasmRtiH / zrIrAmAyaNamantrakarSanaparaH zrIrAmamantraM apan yaH puNyo nayatIha kAlakalikAmanyo na dhnysttH||146 // zRGgArarasasthAlambanavibhAvo yathAzRGgAranAmarasadaivamananyajanya tAtaM svayaM vilasivAkyavAbhirAmam / lIlAvasantasamaye samavekSya samaM . . sAketayauvatamabhUdanimeSanetram // 147 // gaddIpanarimAvo yathA ulladdhyAtmani yauddhari pratimaTe romAlivelAguNaM madhyasthepi valitraye kSitibhuvo bAlye vibhaGga gate / 1 zamo vairAgyAdinA nirvikAracitratvama . . (pra. ru. rasaprakaraNam) samayaM samavekSya . . -
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 kAJcIkiGkiNibhUSaNojvalamaNIdevapradIpAvalI kezavAtmayUrapiJchavirudairujjRmbhate yauvanam anubhAvo yathA - yathA sakhyeSAdya vivAhapIThakalitA sItA samandasmitA (svarartha) cala homa dhUmavidhutivyAjAdvahantI karaM / zrIrAmaM svakaTAkSayauvanavanIsambhUta' sajjillikA sAmarthyena vazIkarotvalamaho maugdhyaM tvayA kalpitam // 149 // vilokya rAmaM milAnAdA alabUkAra rAghave atha sAtvikabhAvAnAM svarUpamudAharaNaJca / taMtra stambho nAma rAgabhItyAdisambhavaM niSkriyAGgatvam / suvarNasaudhAnaMghiya satvaram / 'sthitAssmaradvismayabhUyanibalAH suvarNabandhA iva sAlabhaJjikAH // 148 // - // 150 // 1 sanmUlikA - va 2 maugdhyaM kva vAsyAgatam 8 (i) ceSTA vighAtaH stambhaH-- bhAvaprakAzaH - dvitIyo'dhikAraH (ii) stambho harSa bhayAmarthaviSAdAdbhutasambhavaH 4 sthitAsphuradvismayarAganizvAta (ra. sudhAkaraH prathamo vilAsa - 302)
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam yathA - - 'sukhaduHkhAdinA indriyamUrcchanaM pralayaH / rAmAkAranimagnamakSiyugalaM 'tahI: zratairvajite bAdhirya zravaNe gate 'atitarAM tvaM me bhavatyAnile 1 mayyAlagnatadIyamAnasamahAsAhAyyametyAdhunA cittaM tu sthitamAtrametadakhilaM rAmAya vijJApyatAm / / 151 / / 'sukhAdyatizayAjJAto romavikAro romAzvaH / 1 (i) pralayo duHkhaghAtAdyaiH ceSTA tatra visaMjJatA // (ra. sudhAkaraH - prathamo vilAsaH 309 ) (ii) pralayasvambhaka pAzrusvedaromodgamAdayaH 191 (bhAvaprakAzaH - dvitIyo'dhikAraH) 2 tadvizrutarva---- 3 mUlamAtRkAyAM- 'satitarA' ityapapATho vartate / sa tu 'atitarAM ' iti zodhitaH / tatra 'zravaNe gate iti dvivacanAntam / 'Idvadedvivacanamiti' pragRtyasaMjJA tataH prakRtibhAvaH / ataH 4 (i) sukhAdyatizayAjjAtA romAJco romavikriyA / (pratAparudvIyam - rasaprakaraNam ) (ii) romAJco vismayotpAdaharSAyaistatra vikriyAH / romodgamollAsagha nagAtrasaMsparzanAdayaH // (ra. sudhAkara:- pra. vilAsaH - 305)
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 alarakArarAghave muhunirasyantyapi romakaNTakaM ....... nizamyate kSemamudAra mdgiraa| vilokya mudrAmapi rAmanaithilI ..... . babhUva sA laalitsaandrkssttkaa|| // 152 // 'rAgaroSAdinA gAvakampanaM vepathuH / yathAvibhossudusparzatareNa sA tvayi ....sthira sneha) nissiktvttikaa| nizAcarINAmuruSoravarjana- - bahirgatA dIpalateva kampate // 153 // ratidharmazramAdijanyo jalodgamaH "svedaH / 1 masmiA ' (i) rAgaroSamayAdibhyo vepathurgAtravepanam / (pratAparudrIyam rasaprakaraNam) (ii) vepathurharSasantrAsajarAkrodhAdibhibhavet / tatrAnubhavAH sphuraNagAvakampAdayo matAH // (ra.saM. pra.vi. 307) ' (i) vapurjalodmaH svedo ratidharmazramAdibhiH // (pratAparudrIyam-rasaprakaraNam) svedo vepathureva ca bhAvaprakAza:--dvitIyo'dhikAra' (iii) nidAghaharSavyAyAmazramakrodhamayAdimiH svedaH sajAyate-- (ra. sudhAkaraH-prathamo vilAsaH)
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam yathA raghUttama tvadvirahAbhitaptA 13 svinnapratIkA zarakANDapANDuH / vibhAti taptopakRzAnukIlaM 'viSAdamada roSAdinA varNAnyatvaM vivarNatA / yathA - vRteva sItA navanItaputrI // 154 // suvarNa gaurAvayavairupetA tvayA viyogAdbhavalIbhavantI / rakSagRhe rAma vibhAti sItA rasAnulipteva suvarNaputrI // 155 // 'duHkharoSaharSAdinA netrodbhavaM jalamazru / 1 (i) viSAdAtaparoSAdyaiH vaivarNyamupajAyate / mukhavarNaparAvRttikA rthyAdyAstatra vikriyAH // (ra. sudhAkaraH - prathamo vilAsaH - 308) (ii) viSAdamadaroSAdervarNAnyatvaM vivarNatA ( pra ru. rasaprakaraNam) 9 (i) viSAdaroSa santoSadhUmAdyairazru tatkriyAH / bASpavindu parikSepanetra saMmArjanAdayaH // 193 (2. sudhAkaraH prathamo vilAsaH - 309 ) (pra.ru. ra. pra) (ii) azru netrodbhavaM vAri duHkharoSapraharSajam /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 yathA - mAyAmahinA tava rAmacandra vilaGghito'bhUllavaNArNavo'yam / sItA zrasaGghAtabhavastu sindhuH na mAdRzAnAmapi laGghanIyaH // 156 // 'gadgadabhASitvaM vaikharyam / yathA / rAmAdhuneha paralokanidAnabhUtaM rAmeti netrayugalaM girisandadhAnA / sApyugragadgadagadapratiruddhakaNThA no muktimeti mithilezasutA vicitram // 157 / / atha vyabhicAriNAM nirvedAdInAM alaGkArarAghave svarUpamudAharaNaM ca pradarzyate / tatra 'nirvedo nAma duHkherSyAtacabodhAdinA niSphalatvajJAnam / 1 (i) mataM gaddabhASitvaM vaisvarya pramadAdijam / ( pratAparudrIyam rasaprakaraNam) (ii) vaisvayaM sukhaduHkhAdyaistatra syurgadAdayaH (ra. su-1 vi. 306 ) 2 (i) duHkhervyAta svabodhAdeH nirvedo niSphalatvadhIH / tatra cintAzrunizvAsadInatAH sambhavanti ca // (prAtAparUdrIyam - rasa prakaraNam )
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNama 195 . yathA kiM mAtrA me 'vihitakulayA kiM gajaiH kiM turaGga ? kiM rAjyAptyA nayanayazasA kinnu saaketpuryaa| kiM vA prAgairalamalamadhunA taM trilokImahendra sarvAdhAraM suguNavasati rAmamevAnuyAmi // 158 // 'balApacayo glaaniH| yathA-- rAmaviyogaglAnyA durbaladehA kathaMcenApi tRNam / (ii) tattvajJAnAcca daurgatyAdApado viprayogataH / Ideirapi naiSphalyamatiH nirveda ucyate // .. .. (ra. su. dvi. vi. 7) (iii) tatvajJAnApadIrdhyAdeH nirvedaH svAvamAnanam / tatra cintAzruniHzvAsavaivocchrAsadInatAH // __ (da. rU. 4pra-9 zlo) 1 vihatakulayA-ta ' (i) glAnirbalasyApacayo vaivAritikAraNam / .. (pratAparudrIyam-rasaprakaraNam) (ii) ratyAdyAyAsatRTkSudbhiH 'glAniniSprANateha ca / vaivarNyakampAnutsAhakSAmAivacanakriyAH // . (da. rU.-4 pra-10 zlo) (iii) maadhivyaadhijraatRssnnaavyaayaamsurtaadibhiH| . 'niSprANatA glAniratra kSAmAGgavacanakriyA // tApAnutsAhavaivaNyanayanabhramaNAdayaH / 13* (ra. su. dvi. vi.-12-13)
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 alaGkArarAghave dhRtvA kareNa sItA vinamitavadanA jagahe lakezam // 159 // 'aniSTAgamotprekSA zaGkA / yathA saumitre tvamupAgato'si vijane hitvA kathaM maithilIm vAmAdRG mama kampate tarugato ghoraM khagaH kUjati / dRzyante hariNAGganAzca purato vASpAvilaprekSaNAH sItA prANiti kazcidadya muditA mAM yAnuyAtA vane // 160 // 'protkrssaashissnnutvmsuuyaa| yathA 1 (i) aniSTAbhyAgamotprekSA zahA roSAdikAraNam / (pra. ru. ra. pra.) (ii) anarthapratibhA zahA parakrauryAtsvadurnayAt / kampazoSAbhivIkSAdiratra varNasvarAnyatA / / (da. rU. 4-pra-11 zlo) (iii) zakkA cauryAparAdhAdeH svAniSTotprekSaNaM matam / tatra ceSTA muhuH pArzvadarzanaM mukhazoSaNam // avakuNThanavavaryakaNThasAdAdayo'pi ca / zakkA dvidheSamAtmotthA parotthA ceti bhedataH // svakArya janitA svotthA prAyo vyaGgyeyamiGgitaiH / iGgitAni tu pakSmabhUtArakA dRSTivikriyAH // (2. su. dvi. vi. 26-28) - (i) parotkarSAsahiSNutvamasUyA parikIrtitA (pra. ru. '. pra.23 zlo)
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam kaikeyItanayo yameti vibhavaM rAjyasya niSkaNTakaM, vAJchan samprati rAmacandra calitau saMhartumAvAM vane / senAbhibhavatassahaiva bhavatA tUSNIM kathaM sthIyate jJAteMrvaibhavamasya pauruSajuSA 'draSTuM kathaM zakyate madirAdikRto mohaharSavyatikaro madaH / (ii) parotkarSAkSamAsUyA garvadaurjanyamanyujA / doSoktyavajJe kuTimanyukrodheGgitAni ca // (iii) parasaubhAgya sampattividyA zauryAdihetubhiH / guNe'pi doSAropaH syAdasUyA tatra vikriyA // mukhopavartanaM gabhrUmedAnAdarAdayaH || (da. rU. 4 pra - 17 zlo) 1 nIyate -3 2 dRSTaM 3 (i) harSotkarSo madaH pAnAt skhaladaGgavacogatiH / nidrA hAso'tra ruditaM jyeSThamadhyAdhamadiSu // 197 (ra. su.dvi. vi - 84-85) // 161 // (ii) madasvAnandasaM mohasambhedo madirAkRtaH / (da. rU. 4 pra - lo 21) satridhA taruNo madhyo'pakRSTazceti bhedataH // dRSTiH smerA mukhe rAgaH sasmitAkulitaM vacaH / lalitAvidvagatyAdyAzvaSTAH syustaruNe made || (ra. su.dvi. vi. 16 - 17)
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 alakArarAghave yathA sItAM paGktimukho jagattraya'jayazrIlAbhamAtto balAt krozantI raghunAtha rAma suguNArAmeti vAcoccakaiH / hRtvA svasya pure nidhAya mudito mene kRtArtha svayaM khAtmAnaM na punarviveda sa nijagrIvAvalagnoragIm // 162 / / 'zramo nAma adhvaratyAdijanyaH khedH| yathA sAketa raghunAyake'vatarite raGgeSu vArAGganA khIyAstAntakaTAkSadRSTikalanA saMjJAbhirAkAritAH / . 1 jayazrIlAbhamartho balAt-ma " (i) zramaH svedo'dhvaratyAde nAtaH svedAtibhUmikRt / (pra. ru, ra pra.) (ii) zramaH svedo'dhvaratyAdeH svedo'smin mardanAdayaH // ___ (da. rU- 4 pra-12 zlo) (vii) zramo mAnasakhedo svAdadhvanRttaratAdibhiH / aGgamardananizvAsau pAdasaMvAhanaM tathA // jRmbhaNaM manyadAnaM ca mukhanetravikUNanam / sItkRtizcati vijJeyA anubhAvAH zramodbhavAH // ra. su. dvi-vi-14-15 zlo)
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasa prakaraNam 'dAserAgrakare'valambya zithilairaGgairanaGgotsavaiH nizvAsoccalanAsikAbhramaNayorniryAnti vIthau zanaiH // 163 // 'kAryeSu mandodyamatvamAlasyam / yathA saumitra dalayendracApamiSubhizchindyambudhArA na vA hiMsrA me vilunIhi caJcalatamAmabhrAzcalaJcaJcalAm / maunAgatagarjitAn kurucarAn nAgAzugAn ketakI vAtAn pAyaya pAntha rakSiNavidheH puNyaM yazo yAsyasi // 164 // 'sattvatyAgAdanauddhatyaM dainyam / yathA-- 1 199 dAsIramakare'valambya - 2 (i) mandodyamatvamA lasyaM kartavyeSu prakIrtyate / (pra. ru. ra. pra. ) (ii) AlasyaM zramagarbhAdeH jaihyayajRmbhAsitAdimat // (da. rU. 4pra - 27 zlo) (iii) svabhAvazramasauhityagarbhanirbharatA dibhiH / kRcchrAt kriyonmukhatvaM yat tadAlasyamiha kriyA | aGgabhaGgaH kriyAdveSo jRmbhaNAkSivimardane / zayyAsanaikapriyatA nidrAtandrayAdayo'pi ca // 3 (ra. su. dvi. vi. 60-61 zloko) (i) sasvatyAgAnauddhatyaM dainyaM kArpaNyasambhavam / (pra.ru. ra. pra. ) (ii) daurgatyAdyairanau jasyaM dainyaM kA / sRjAdimat // (da. rU. 4. pra - 14 zlo)
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 alakArarAghave zrIrAma tvayi rAjyapAlini zivabrahmAmarendrAdayo nItvA dasamupAyanAni suciraM sthitvA yadarthaM surAH / tvadauvArikametya sAntvanagirA svaM dainyamAcakSate tvatsandarzanamIdRzaM vayamamI lapsyAmahe vA katham // 165 // 'bhayaduHkhAdinA mUrcchana mohH| yathA indrArAtivibhoH pratApavibhavAdAnItametacchiro rAmasyeti puro nigadya nihitaM "maathiikhrdvishirH| pazyantyA vapuSo videhaduhituH prANAstadA nirgatA vidyujjitvavaco'vayaM kalayituM nUnaM punassaGgattAH // 166 // (iii) hRttApadurgativAdyaiH naizcittyaM hRdi dInatA / ' atrAnubhAvA mAlinyagAtrastambhAdayo matAH // (ra. su. dvi. vi. 11 zlo) ' (i) mohastu mUrchana bhItiduHkhAvezAnucintanaH / (pra. ru. ra. pra.) . (ii) moho vicittatA bhItiduHkhAvezAnucintanaiH / .. tatrAjJAnapramAghAtaghUrNanAdarzanAdayaH / / (da. rU. pra4-26 zlo) (iii) ApaddhItiviyogAdyaiH mohazcittasya mUDhatA / vikriyAstatra vijJeyA indriyANAM ca zUnyatA / / (ra. su. 'dva. vi. 53 zlo.) mAyA-na
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 201 pUrvAnubhUtaviSayaM jJAnaM 'smRtiH| sA mAtA sa pitA sAyodhyA te ca mAmakA vaasaaH| .. 'dadati subhaTaturaGgaM smarteti vane sa rAghavo vatsAH // 167 // yathA vikamakiMtiguNAI sIA saMmaradi tuM vaaaarN| he rAmaNAmahea rAmaguNArAmarAmabhaMdavati // 168 // chA-vikramakIrtiguNAn sItA saMsmarati tavAkAram / he rAmanAmadheyaM rAmaguNArAmarAmabhadreti // 168 // 1 (i) pUrvAnubhUtiviSayaM jJAnaM smRtirudAhRtA // - (pra. ru. ra.pra 30 zlo) (ii) sadRzajJAnacintAyaiH saMskArAt smRtiratra ca / jJAnatvenArthabhAsinyA bhrasamunnayanAdayaH (da.rU.pra. 4-20 zlo) (iii) svaasthycintaadRddhaabhyaassdRshaaloknaadibhiH|| smRtiH pUrvAnubhUtArthapratItistatra vikriyAH / / kampanodvahane mU!H bhravikSepAdayo'pi ca // - (ra. su. dvi. vi 68-69) ' dadati subalaturaGgaM smarteti-1 .
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 alaGkArarAghave 'manaso nisspRhatvaM dhRtiH| rAme'vati dvIpavatIM dharitrI sampUrNakAmAni manAMsi nRNAm / ... - nivAtadezAhitatailapUrNa sthAlIpradIpAGkuravadvirejuH 'rAgAnaGgastavAdinA cetassaGkocanaM brIDA // yathA // 169 // 1 ) dhRtizcittasya naisspRhma jnyaanaabhiissttaagmaadimiH| (pra.ru.ra.pra.) (ii) santoSo jJAnazaktyAdeH dhRtiravyaprabhogakRt / (da. rU. 4 pra 12 zlo) (iii) jJAnavijJAnagurvAdibhaktinAnArthasiddhibhiH / lajjAdimizca cittasya naiHspRhya dhRtiruccate // matrAnubhAvA vijJeyAH prAptArthAnubhavastathA / maprAptAtItanaSTArthAnamisaMzodhanAdayaH / (ra. su. dvi. vi. 74-75) ' (i) cetaHsocanaM brIDAnagarAgastavAdimiH / . (pra. ru. ra. pra. 32 zlo) (ii) durAcArAdibhiIDA pASTaryAbhAvastamunnayet / sAcIkRtAzAvaraNavaivAghomukhAdimiH // (da. rU. 4 pra 24 zlo)
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 203 nIvAradhAnyAnyadhiparNazAlaM rAme'ntikastheva jayA na sItA / punaH punarlakSya kucAntamAgA vAcchAdayantI vasanAcalena 'rAgadveSAdinA manasojvasthAnaM capalatA // // 170 // (iii) akAryakaraNAvajJAstutinUnanasaGgamaiH / pratIkArAkriyAdyaizca briiddaatvntidhRsstttaa| tatra ceSTA niguuddhoktiraadhomukhyvicintne| anirgamo bahiH kvApi dUrAdevAvaguNThanam // . ... nakhAnAmaJcalabhUmilekhanaM caivamAdayaH / / ___ (ra. su. dvi. vi-64.65) 1 (i) cApalaM tvanavasthAnaM rAgadveSAdisambhavam / . (pra. ru. ra. pra.-33 zlo) (ii) mAtsaryadveSarAgAdeH cApalaM tvanavasthitiH / tatra bhartsanapAruSyasvacchandAcaraNAdayaH / / . (da. rU. 4 pra 33 zlo) / ) rAgadveSAdimizcittalAghavaM cApakaM bhavet / ceSTAstatrAvicAreNa parirambhAvalambane / / niSkAsanoktipAruSyatADavAjJApanAdayaH / (ra. su. dviH vi.-.86-87)
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 yathA 'utsavAdinA prasaktivizeSo harSaH / yathA 1 karSantI paritaH kaTAkSa karaNAn tAmbUla saktAgharA kiJcidvizlathanIdikA navamarullola dukUlastanA / gaNDavyApRtamandahAsasuSamA helAJcalAdviyA sadyazzUrpaNakhA smarasya vabale mAyeva rAmAntike // 171 // SAMARS rAmasya pANigrahagarvitApi tvaM mudrike me kuzalaM vyatAnIH / yuktaM tavedaM hi suvarNajAyAH samantatassanmaNisaMvRtAyAH alaGkArarAghave / / 172 / / 1 (i) prasattirutsavAdibhyo harSaH khedAzrukampakRt / (pra.ru. ra pra. ) (ii) prasaktirutsavAdibhyo harSo'zrusvedagadgadAH // (iii) manorathasya lAbhena siddhayA yobhyasya vastunaH / mitrasaGgamadevAdiprasAdAdeva kalpitaH // manaHprasAdo harSaH syAdatra netrAsyaphullatA / priyAbhASaNamASaH pulakAnI prarohaNam // vedodgamazdha hastena hastasaMpIDanAdayaH / (da. rU. 4 pra. 14 zlo) (ra. su. dvi. vi. 76-78)
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 205 'iSTAniSTAgamAjAtazcittasaMbhrama aavegH| yathA ko'pyekena vilAsini pRthutarau vakSoruhI pANinA - bibhraNAparapANinA ca vigalanIvIM bhRzaM bibhrtii| dRSTvAtmIyapatizca vartmani tirodhAnI sakhIM kurvatI mArgantI ca samAgamat sarabhasaM tajjAnakIvallabham // 173 // . iSTAniSTAgamAjjAta AvegazcittasaMbhramaH // (pra. ru. ra. pra. 35 zlo) (ii) AvegaH saMbhramo'sminnamisa'janite zastranAgAbhiyogo bAtAtpAMsUpadigdhastvaritapadagativarSaje piNDitAGgaH / utpAtAt srasta nAGgeSvahitahitakRne zoharSAnumAvA bahe mAkulasya karijamanu bhystmbhkmpaapsaaraaH|| - (da. rU. pra. 4-zlo 28) (iii) cittamya sambhramo yaH syAdAgo'yaM sa cASTadhA / utpAtavAtavarSAmitakuJjaradarzanAt / / . priyApriyAzratezcApi zAtravavya sanAdapi / tatrotpAtAstu shailaadikmpketuudyaadyH|| . tajjAH sarvAGgavilaMsA vaimukhyamapasarpaNam / viSAdamukhavaivarNyavismayAdyAstu vikriyAH / / (pra. ra. ra. pra.)
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 alaGkArarAghave aprItiriSTAniSTAgamajanyA jADyam / yathAnizamya rAmasya jayaM hanUmato 'girodyadAnaM......vazena maithilii| na sambabhASe na ca ceSTate sma sA cakAra dehaM pulakAGkurAkulam 'balAdinA svAtmotkarSoM grvH| bathA // 174 // ' (1) jADyamapratipattiH syAdiSTAniSTAgamodbhavA / / (pra. ru. ra. pra. 35 zlo) (ii) mapratipattirjaDatA syAdiSTAniSTadarzanazrutimiH / .. animiSanayananirIkSaNaSNIbhAvAdayastatra // .. ...... (da. rU45 13 zlo) (iii) jADyamapratipattiH syAdiSTAniSTArthayoH shruteH| dRSTevo virahAdeva kriyAstatrAnimeSatA / / azrutiH pAravazyaM ca tUSNIbhAvAdayo'pi ca / (ra.su. dvi. vi. 62-63) . girodyadAna.........menire ma (i) anyadhikkaraNAdAtmoko garyo balAdijaH / (ii) garyo'bhijanakAvaNyavalezvaryAdibhirmadaH / karmANyAvarSaNAvajJA savilAsAtvIkSaNam // (da. rU. 45 19 zlo)
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 207 'tIA nizzeSamabdhiM dazavadanapurImAzu gatvA samantAt prAkArAn pAtayitvA pRthutaraparighAn ___ pAMsubhiH pUrayitvA mitvA hANi bhaktvA prathitagRha tarUn dIpayitvA ca laGkA badhvA gacchAni bhUyastamavani tanayAmArgaNe me kiyat syAt 'upAyAbhAvacintayA manobhaGgo vissaadH| // 175 // (iii) aizvaryarUpatAruNyakulavidyAbalairapi / iSTalAbhAdinAnyeSAmavajJA garva IritaH / anubhAvA bhavantyatra gurvAdyAjJAvyatikramaH / anuttarapradAnaM ca vaimukhyaM bhASaNe'pi ca // vibhramApahanutI vAkyapAruSyamanavekSaNam / avekSaNaM nijAmAnAma baGgabhaGgAdayo'pi ca // (ra.sa.dvi.vi. 23-28) pItvA nizzeSam ta ' (i) viSAdazcataso bhannaH upAyAmAvacintanaiH // (pra. ru. ra. pra. 38) (ii) prArabdhakAryasiddhyAdeH viSAdaH satvasaMkSayaH / niHzvAsocchAsahRttApasahAyAnveSaNAdikRt / / (da rU 4 pra 31 zlo)
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 alaGkArarAghave yathAkaikeyIha 'puroditaM varayugaM mAM "nirbhayA yAcate pratyajJAyi mayA sphuTaM raghupate raajyaabhissekotsvH| yadyatraikamapi tyajeyamadhunA sA syAnmRSAvAditA yAtetaH paramasya me sa bhagavAn kA vA dazAM dAsyati // 176 // (iii) prArabdhakAryanirvAhA issttaanaaNtrvipttitH| aparAdhaparijJAnAt manutApastu yo bhavet / / viSAdaH sa triSA jyeSThamadhyanIcasamAzrayAt / sahAyAnveSaNopAyacintAcA uttame smRtAH / / anutsAhazca vaicitryamityAdyA madhyame matAH / adhamasyAnubhAvAH syuH vaivarNyamavalokanam / / rodanazvasitadhyAnamukhazoSAdayo'pi ca // . (ra.su.dvi.vi.8-10 zlo) 1 purAgata-ta 'nirbhayAcakSate-ta rAjyAbhiSekodbhavaH-ma yadyatraikaM tyajema..........dhunA sA kA vA bhRzaM dAsyati-ma
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 209 'kaalaakssmtvmautsukym| yathAmitrakSmAbhRdgurubudhamahAmantrisAnnidhyaklakSaM rAme zrutvA suguNavasatau rAjasUyAbhiSekam / AkAGkSantyo nagarajanatAstanmuhUrtAvalamba bhUyobhUyastapanaturagaprArthanaM saMvitenuH // 177 // cittanimIlanaM nidraa| yathAre re harAyaiva zacI jahIndra mairAvaNo rAvaNameva yaatu| 1 (i) kAlAkSamatvamausukyaM manastApatvarAdikRt / (pra. ru. ra. pra.) (ii) kAlAkSamatvamautsukyaM ramyecchAratisambhramaiH / tatrocchAsatvaniHzvAsahRttApasvedavibhramAH // (da. rU. 4. pra. 32 zlo) (iii) kAlAkSamatvamautsukyamiSTavastuviyogataH / sadarzanAd ramyavastu didRkSAdezca takriyAH / / . svarAnavasthitI zayyAsthitirutthAnavintane / zarIragauravaM nidrAtandrAniHzvasitAdayaH / / (ra. su. dvi. vi. zlo 79-80) tadanuturaga-ta .. * (i) nidrA cittanimIlanam-(pra. ru. ra. pra. 40 zlo) ___(ii) manaHsamIlanaM nidrA cintAlasyaklamAdibhiH / tatrAz2ambhAnabhaGgAkSimIlanotsvapnatAdayaH / (da. rU. 4pra. 23 zlo) 14 .
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 210 alaGkArarAghave iti pralApairiha nidritAni / ___ rakSAsyapazyanizi rAmadUtaH // 178 // 'mohduHkhaadyairaavego'psmaarH| yathA'kaNTheSu.........dari me zirAMsi vasanti no vA nivasanti pazya / (iii) mdsvbhaavvyaayaamnishcinttvshrmaadibhiH| manonimIlanaM nidrA ceSTAstatrAsyagauravam / / AghUrNamAnanetratvamaGgAnAM parivartanam / niHzvAsocchAsane sannagAtratvaM netramIlanam / zarIrasya ca sahoco jAbyaM cetyevamAdayaH // (ra. su. dvi. vi. 87-89) (i) Avezo duHkhamohAdyairapasmAro'GgatApakRt (pra. ru. ra. pra. 41 zlo) (ii) Avezo grahaduHkhAdyairapasmAro yathAvidhi / bhUpAtakampaprasvedalAlAphenodmAdayaH / / ___ (da. rU. 4pra. 25 zlo) (iii) dhAtuvaiSamyadoSeNa bhUnAvezAdinA kRtaH / cicakSomastvapasmArastatra ceSTA prakampanam / / dhAvanaM patanaM stambho bhramaNa tatra vikriyaaH| svoSThavaMzabhujAsphoTalAlAphenAdayo'pi ca // (. su. dvi. vi. 46-48) kareSu mandodari-ta.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 'nidrAsamudre kassuptiH / yathAISA gadAyodhanabhiNDivAla zUlAdighAtairapi kumbhakarNe / nidrAkule matkuNacaNDa tuNDa 14* rAmassapatrAGkurite raNe gAm itthaM dazAsyo'bhaNadAji bhItaH // 179 // cetanAbArvabodhaH / yathAhanUmadAnItamahauSadhInAM saumitrirAprANabalAdabIdhi / 2 8 sparzavyayAlpApi babhruva' naiva // 180 // 1 (i) suptirnidrAsamudrekaH - (pra. ru. ra. pra. 42 zlo) (ii) suptaM nidrodbhavaM tatra zvAsocchrAsakriyAparam / / (da. rU. 4pra. 22 zlo) (iii) udreka eva nidrAyAH suptiH syAttatra vikriyA indriyoM para tirnatramIlanaM khastagAtratA // utsapnayivanaizcaramazvAsocchrAsAdayo matAH // 211 saiva-ta (i) vilApa:- ma 3 (ii) svapnasparza naniH (svAsa) nidrA saMpUrNatA dibhiH / prabodhazcetanAvAptizceSTAstatrAkSimardanam // (ra. su.dvi. vi. 90-91) (ra. su. 2 vi. 92 zlo)
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 alakArarAghave tattaddazAlokanajAtamUcchoM rAmo'pi sadyaH prayayau vivodham // 181 // 'sAparAdheSu mnHprjvlnmmrssH| yathAsItA tvadvyAjanihRtA dazakaNThacauryA va vidhA vayamiti sphuTavAcamuktvA / mandodarI paricakarSa puro'sya vAlI putro latAmiva gajo vigalatprasUnAm // 182 // "hrssaayaakaargopnmvhityaa| 1 (j) amarSaH sApagadheSu cetaH prajvalanaM matam (pra.ru. ra. pra. 44) (ii) adhikSepApamAnAdeH amarSo'bhiniviSTatA / tatra svedaziraHkampatarjanAtADanAdayaH // (da. rU. 4 pra. 17) (iii) adhikSepAvamAnAH krodho'marSa itIryate / ___ tatra svedaziraHkampAvAdhomukhyavicintane // ugayAnveSaNotsAhavyavasAyAdayaH kriyAH // (ra. su. dvi. vi. 83-84) - (i) harSAyAkArasaMguptiH avahityeti kathyate / (pra. ru. ra.pra.45) (ii) lajjAdyairvi kriyAguptAvavahitthAGgavikriyA (da. rU.4pra. 29) (iii) avahitthAkAraguptiH jaihmayaprAbhavanItibhiH / lajjAsAdhvasadAkSiNyaprAgalbhyApajayAdibhiH / / anyathAkathanaM mithyAdhairyamanyatra vIkSaNam / kathAbhaGgAdayo'pyasyAmanubhAvA bhavansyamI / / (ra. su.dvi. vi.66-67)
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 213 yathA vAtAyanena raghupuGgavamIkSamANA ___prAptaM tadA sahacarIgaNamAkalayya / saMmArTi bhUmitanayA pulakAvaliM sma 'kaNDUti . . . . . . mipAnijagaNDajAtAm // 183 // 'aparAdhadarzanena caNDatvamugratA / saapraadhessvminiveshmaatrmmrssH| aparAdhocitakAryamugrateti tayorbhedaH avgntvyH| . ., . . yathAdRSTvArNavasya chalatA sa kRtanabhAvAt utthAya drbhshynaadururossgrbhH| 1 kaNDU kaNDUtidaNDa mivAgnijagaNDajAtAma-na 2 (i) dRSTe'parAdhe caNDatvamugratA tarjanAdikRt / (ra, ru. ra.pra.) (ii) dRSTe'parAdhe daumukhyakrauryaizcaNDatvamugratA / tatra svedaziraHkampatarjanAtADanAdayaH // (da. rU. 4pra. 15 zlo) . aparAdhAvamAnAbhyAM dhairyAdigrahaNAdibhiH / asatpralApanAdyaizca kRtaM caNDatvamugratA / / kriyAstatrAsyanayanarAgo bndhntaaddne| zirasaH kampanaM svedavadhanirbhartsanAdayaH / / (ra. su. dvi. vi. 81-824..
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 alaGkArarAghave // 184 // ____rAmo'ruNAntanayano dhanuSISuvahni sandhAya citramudadhi vazayAJcakAra 1 tattvamArgeNArthanirdhAragaM mtiH| yathAjAnAmyahaM yoSidapIha rAmaM pAraM harIzAnamRtAndhaso'pi / zeSaM ca saumitrimazeSameta na vessi kiM viMzatilocana tvam 'manastApAdijanyo jvarAdiH vyaadhiH| yathA // 185 // 1 (j) tattvamArgAnusandhAnAt arthanirdhAraNa matiH // (pra.ru.ra. pra. 48) (ii) bhrAnticchedopadezAbhyo zAstrAdestasvadhImatiH / (da. rU. 4pra. zlo 27) (ii) nAnAzAstrArthamathanAdarthanirdhAraNa matiH / tatra ceSTAstu kartavyakaraNaM saMzayacchidA // ziSyopadezaghrakSapAvUhApohAdayo'pi c| (ra. su. dvi. vi. 73-74) .. * (i) manamtApAyabhibhavAjjvarAdiAdhiriSyate / / (pra. ru. ra.pra.) (ii) vyAdhayaH sannipAtAdyAH teSAmanyatra vistaraH / (da. rU. 4pra. 29 zlo)
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 215 bhUpatirapi rAghava tvaM kimu mAmapi 'pratApamANDaH / 'nAvasi nipIDyamAnAM ciramuruviraha jvarAbhitApena // 186 // *cetanAcetaneSu tulyavRttitvamunmAdaH / (iii) doSodrekaviyogAdyairvaraH syAdvyAdhiratra tu / gAtrastambhaH zlathAnatvaM kUjanaM mukhazoSaNam // svastAkSatAGgavikSepaniHzvAsAdyAstu sa dvidhA / sazIto dAhayuktazca sazIte tatra vikriyaaH| hanusaJcAlane vASpaH srvaanggotkmpkuujne| jAnukuJcanaromAJcamukhazoSAdayo'pi ca // (2. su. dvi. vi. 49-51) candratApamArtANDaH-ta 'ma' pratau 'nAcasi' iti, 'ta' pratI tAbasi iti azuddhaH pAThaH dRshyte| mAnurodhAt atra 'nAvasi' iti mayA shodhitH| s (i) unmAdastulyavartitvaM cetanAcetaneSvapi / ____ (pra. ru. ra. pra. 49) (ii) aprekSAkAritonmAdaH sannipAtagrahAdibhiH / bhasminavasthAruditagItahAsAsitAdayaH // . (da. rU. 4pra. 30 zlo)
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 apasmArApekSayAsya bhedasspaSTaH / yathA - 'maraNArthastu prayatnaH maraNam / 'kAThinyaM parimucya zaila bhavatA rAmAya vijJApyatAM kAsArapravarA svabhAvasarasA yuSmAbhirAvedyatAm / sakhyaH kAnana devatAssarabhasaM saMkathyatAM sAdarAH vRkSAssamprati bhASyatAM harati te prANezvarIM rAvaNaH / / 187 / / alakA ra rAghave (iii) unmAdazcittavibhrAntiH viyogAdiSTanAzataH / biyogaje tu ceSTAH syurdhAvanaM paridevanam / asambaddhapralapanaM zayanaM sahasotthitiH / macetanaiH sahAlApo nirnimittasmitAdayaH || (ra. sudvi. vi. 43-44 ) 1 (i) maraNaM maraNArthastu prayatnaH parikIrtitaH / (pra.ru.ra.pra.49) (ii) maraNaM suprasiddhatvAdanarthatvAcca nocyate / (da. rU. 4pra. 21 zlo) (iii) vAyordhanaJjayAkhyasya viprayogo ya AtmanA / zarIrAvacchedavatA maraNaM nAma tadbhaveta / etacca dvividhaM proktaM vyAdhiMja cAbhighAtajam // AdyaM tvasAdhyahRcchUlaviSUcyAdisamudbhavam / amI, tatrAnubhAvA: syuvyaktAkSarabhASaNam // nirvagAtratA mandazvAsAdistambhamIlane / hikkAparijanApekSA nizceSTendriyatAdayaH // (iv) maraNArthaprayatno maraNaM - ta (ra. su. dvi. vi. 54 - 57 )
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 217 aNIyasImaJcalatAM dadhAnA prANAn tRNAnIva vibhaavyntii| badhvA vakaNThe nanu rAma veNImeNIdRzaste tvayi dattapANI // 188 // aaksmikbhyaaccittvikssobhstraasH|| yathA ghorapratigrahontho nipatati mayi raamcaapshaalH| zaraNaM bhItajanAnAM dhAnuSkavareNya rakSa rakSa tvam // 189 / / ' sandehAdvikalpanAtvaM vitarkaH // yathA ___1 (i) AkasmikabhayAccittakSobhastrAsaH prakIrtyate / / . (pra. ru. ra. pra.51) (ii) grjitaadermnHkssobhstraaso'trotkmpiaadyH| (da. rU. 4pra. 16 zlo) (iii) bAsastu cittacAJcalyaM vidyutkravyAdagarjitaiH / / tathA bhUtabhujaGgAyairvijJeyAstatra vikriyaaH| utkampagAtrasaGkocaromAJcastambhagadgadAH // muhurnimeSavibhrAntipAvasthAlambanAdayaH / ____(ra. su. dvi. vi. 30-32) rAmapAdazArdUla:-ta (i) sandehAt kalpanAnantyaM vitarkaH parikIrtitaH / (pra. ru. ra. pra.) (ii) tarko vicAraH sandehAn bhUziro'nulinartakaH // . (6. rU. 4pra. 29)
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 alaGkArarAghave 'rAmo mA samupekSate na kalaye tatmin nimittaM yaha kiM kAntAM pariNIya khelati na vA kiM na kSate madgatim / kiM vairAgyamupaiti kinnu paTumatsAdha-navyApRtau . kiMvaitAdRzameva bhAvyamiha me tvaM brahi sAmIraNe // 190 // tatra sAtvikAnAM vyabhicAriNAM ca anekarasasAdhAraNatvAdvizeSApekSayA nodAharaNaM kRtam / tathA hizRGgAre srvessaamnuprveshH| karuNe madadhRtitrIDAharSagarbotsukya (iii) aho vitarka: sandehavimarzapratyayAdibhiH / janito nirNayAntaH syAdasatyaH satya eva vA // tatrAnubhAvAH syuramI bhraziraHkampanAdayaH / (ra. su. dvi vi. 70.71) tAdRzameva bhAmyamiha-ta . samIraNe-ta tathA hi zRGgAre sarveSAmanupravezaH smbhvti| hAsye glAni zramacapalatvaharSAvahitthAnAM smbhvH| karuNe madadhRti vIDAharSagarutsukyomatAbhirvinA'nye smbhvnti| raudra glAnizahAlasyadainyacintAtrIDAvegajaDatAviSAdamuptinidrApasmArAvahitthAnyAdhyunmAdazamAH na sambhavanti / vIre raudraabhivedo'dhikH| bhayAnake'sayAmadadhRtitrIDAharSagarva. nidrAmusyamovahitthogratAmatibhivinA anye sambhavanti / vIbhatse'dbhute ca cintAtrAsAdayo yathAsambhavamUSAH / zAnte nirvedadhRtI sambhavataH // (pratAparudrIye rasaprakaraNam)
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 249 prajAtiriktAH parasambhavanti / 'bImAse'dbhune ca cintAtrAsAdayo ythaasmbhvmhniiyaaH| zAnte nirvedadhRtau sambhavataH / atha zRGgAraceSTA nirUpyante / bhAvahAvahelAmAdhuryalIlAvilAsavicchittivibhramakilikiJcitamohAyitakumitabibbokalalitakutUhalacaMkiMtavihRtabhedAdaSTAdazazRGgAra ceSTAH / tAsAM svarUpamudAharaNaM ca pradarzyate / tatra bAlyayauvanasandhyAyutpannaH zRGgAraviSayaH prathamAntaHkaraNa saidre glAnizakAlasyadainyacintAbrIDAvegajaDatAviSAdasuptimidrApasmArAbahilyAvyAdhyunmAinasAnAma anupravezaH // vIre raudraagnidiidhikH| (vIre raudre ca nirvedo'dhika:) bhayAnake asUyAmatidhRtibIDAharSagarvanidrAsuptAvahitthogratAmativyatiriktAH paraM saMbhavanti / / bIbhatse-ta bhAvo hAvazva helA ca mAdhurya dhairymitypi| lIlA vilAso vicchittivibhramaH kilakizcitam // moTTAyitaM kuTTamitaM bibboko lalitaM tthaa| kutUhalaM ca cakitaM vihRtaM hAsa ityapi // evaM zRGgAracekSAH syusTAdavavidhA matAH / / (pra. ru. ra. pra)
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 alakArarAghave vikAro 'bhaavH| yathAvayamiha nivasAmo bhUri vizvasya sakhyo bahiruditavizeSairjAnakI bAliketi / kalayata valabhisthA mandamevaM gavAkSaiH kuvalayadalanetrA sAparaM pazyatIyam // 191 // ISadRSTavikAro bhAvo hAvaH // yathA ii) rasAbhijJAnayogyatvaM bhAva ityabhidhIyate / (pra. ru.ra.pra) (ii) nirvikaaraatmkstvaadaavsttraayvikriyaa| (da. rU.2pra.33) (iii) nirvikArasya cittasya bhAvaH syAdAdivikriyA / / . . (ra. su. pra. vi. 192) . (iv) vAgbhiraJjamukharasaiH yassattvAbhinayena ca / __ bhAvayan bahirantarasthAnAn bhAva udAhRtaH / / (bhAvaprakAzane prathamo'dhikAraH 8pR. 5. 5) 5 kuvalayadalarAmaM sAdaraM-ta 3 (i) ISadRSTavikAraH syAdbhAvo hAvaH prkiirtyte| (pra. ru. ra. pra) (ii) hevAkasastu zRGgAro hAbo'kSibhUvikArakRt // (da. rU. 2pra. 34 lao) (iii) grIbArecakasaMyukto bhranetrAdivilAsakRt / / bhAva ISatprakAzo yaH sa hAva iti kathyate // (ra. su pra. vi. 193)
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 221 adhunA pazyata sakhyaH spRSTAgrakareNa rAmacandrasya / sItA zazAGkakAntapratimeSakhinnavigrahA bhAti // 192 / / suvyaktavikAro bhAvo helA // yathA ArAme viharAmo vayamiti vacane nastavAGgeSu / pulakAsphuranti sAndraM bhAvaste mAti bhUsute rAme // 193 / / bhUSaNAni vinA ramyatvaM 'mAdhuryam // yathA (iv) helAhetuH sa zRGgAro bhAvAtkiJcit prakarSavAn / / . : sagrIvArecako hAvo nAsAkSibhravilAsakRt // (bhAvaprakAzane prathamo'dhikAraH 193) 1 (i) suvyaktavikriyo bhAvo heleti prtipaadyte| (pra. ru. ra.pra.) (ii) sa evaM helA suvyaktazRGgArarasamUcikA / (da. rU. 2pra.34zlo) (iii) nAnAvikAraH suvyaktaH zRGgArakRtimUcakaiH / hAva eva bhaveddhelA lalitAbhinayAsmikA // (ra. su.pra.vi 194) (iv) sa eva hAvo helA syAllalitAbhinayAsmikA / nAnAprakArAbhivyaktazRGgArAkArasacikA // (bhAvaprakAzane-prathamo'dhikAra -8pR. 13-14 paM) 2 (1) abhUSaNe'pi ramyatvaM mAdhuyamiti kthyte| (pra. ru. ra. pra.) (ii) mAdhurya nAma ceSTAnAM sarvAvasthAsu mArdavam / / / (ra. su. pra. vi. 195) (iii) anulbaNatvaM mAdhurya- (da. rU. 2pra. 36 zlo) (iv) sarvAvasthAsu ceSTAnAM mAdhurya mRdukAritA / / ... bhAvaprakAzane-prathamo'dhikAra -8pR. 19 paM.)
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 alaGkArarAghave prApse vivAhasamaye bhUSaNabhUSAsu bhUsutAGgeSu / paurAGganAvibhUSAmAGgalyAyaiva bhUSaNAzcakruH // 194 // zIlAbalaGghanaM 'dhairyam // yathA sItArAghavavelAmadhizete naiva sindhuvIcIva / paricitaparapuravAsA naiSApi tathA vidhA bhavati // 195 / / vAggaticeSTabhiH priyAnukaraNaM lIlA // yathA 1 (i) zIlAghalaGghanaM nAma dhairymitybhidhiiyte| (pra.ru. ra. pra) (ii) cApallavitA dhairya cighRttirviktthnaa| . . (da. rU. 2pra. 37 zlo) (iii) sthirA cittonnati tu tuvryamiti saMjJitam / - (ra. su. pra. vi. 198) (iv) mAnagraho dRDho yastu ta?ryamiti kathyate / (bhAvaprakAzane--prathamo'dhikAraH 8pR-21 paM) ' tathA tathAvidhA-ta . . . B (i) priyAnukaraNa lIlA vAgmirgatyAtha ceSTitaiH / (pra. ru. ra. pra) (ii) priyAnukaraNa lIlA mdhuraamvivessttitaiH| (da.rU.25. 37zlo) __(iii) priyAnukaraNaM yattu madhurAgapapUrvakaiH / ceSTitairgatimivAsyAt sA lauleti nigdyte| (ra. su. pra.vi. 200-201 zlo) (iv) manomadhusvAgaNAceSTitaiH prItiyojitaiH / priyAnukaraNaM lIlA sA syAtpuMsaH striyA api // (bhAvaprakAzane-prathamo'dhikAraH-9pR. 89)
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam sarvavibhUSaNaira tiramyatvaM 'vicchittiH // yathA vaco'nukUlairanukurvatI sA vacobhirahAnuguNena yApi / vismArayAmAsa 'raghupravIro videhakanyA vanavAsakhedam / / 196 // - amIbhirAbhUSita cAruvigrahA tvadAhRtairbhAnujabhUSaNottamaiH / suvarNaputrIca videhaputrI tadA vyabhAsInnavaratnakIlitA // 197 // priyAvalokane tAtkAliko vikAro 'bilAsaH // yathA 223 1 raghupravIraM videhakanyA vanavAsakhedama-ta (i) vicchittiratiramyatvaM svalpairapi vibhUSaNaiH- (pra.ru. ra. pra. ) (ii) Akalparaca nAlpApi vicchittiH kAntipoSakRt / (da. rU. 2pra. 37 zlo) (iii) AkalpakalpanAlpApi vicchittiratikAntikRt // (ra. su. pra. vi. 202 zlo) (iv) svalpo'pyanAdaranyAso mAlyAdInAM svamaNDane / yaH paraM janayet zobhA sA vicchittirudAhRtA || (bhAvaprakAzane - prathamo'dhikAraH) - ( 91-7-8-paM) 3 (i) tAtkAliko vikAraH syAdvilAso dayitekSaNe / (pra. ru. ra. pra. ) (ii) tAtkAliko vizeSastu vikAso'GgakriyAdiSu // (da. rU. 2pra. 38 zlo)
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 raGgasthitaM rAmamavekSya sItA vibhAti 'niryatpulakAvRtAGgI / nijAnubhAvAdvapuSaH prati tvarayA vibhUSaNAnAM sthAnaviparyayo bhramaH // yathA ......sravisRjantIva sakhISu cApe // 198 // (iii) priyasamprAptisamaye netrAnanakarmaNAma | (iv) priyasaGgamakAle tu netra vaktrakarmaNAm / vizeSo yasya vijJeyo vila(so'GgakriyAdiSu // tAtkAliko vizeSo yaH sa vilAsa itIritaH // (ra. su. pra. vi. 201 - 202) (v) 1 niyatpulakAkulAGgI - 2 alakAra rAMdhane (bhAvaprakAzane - prathamo'dhikAraH) (8 pR. 8-7 paM) 3 (i) vibhramastvarayA kAle bhUSAsthAnaviparyayaH (ii) vibhramastvarayA kAle bhUSAsthAnaviparyayaH / (iii) priyAgamanavelAyAM madanAvezasambhramAt vibhramo'GgadaddArAdibhUSAsthAnaviparyayaH // (iv) vAgaGgasatvA minayabhUSAsthAnaviparyayaH / svarayA kalpito'bhISTadarzane yaH sa vibhramaH // 'caturthapAdaH ' - anaddhaH, tRtIyapAde'pi antye ekamakSaraM nAsti / - (tathaiva mudritaH ) (pra.ru. 2. pra. ) vibhramaH -ta (da. rU. 2pra. 39 zlo) (ra. su. pra. vi. 203 zlo) (bhAvaprakAza ne prathamo'dhikAraH 94 - 10-11 paM)
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam yathA rAmAvalokanamahotsavasaMbhrameNa 15 vyatyastabhUSaNadharA mithilAnagaryAm / sAzcaryabhUmataruNIjanatAbhiyAntI roSaharSabhItyAdessaGkaraH 'kilikrizcitam / paurotkareNa dazai dhRtabhUmiva // 199 // tvatto'pyuttamasundarIM pariNayAnInyabruvANaH priyAm ekAnte'stu tatheti tatra vimukhIbhAvaM tayA yAtayA / dattastatparibhUvanUtanatra hisambhogaceSTo'pi san dRSTvA sAtvikasambhavaM na virato samasta dAliGganAt // 200 // 1 (i) roSAdarSa mItyAdeH saGkaraH kilakiJcitam / (pra. ru. 2. pra.) (ii) krodhAdamItyAdeH saMkaraH kilakiJcitam / / (iii) zokaroMSApadaH saGkaraH kilakiJcitam / 225 (vaM. rU. 2pra. 39 zlo) (v) kilakiJcitam dRzyate // 2 __AliGganam -- i (iv) krodhAbhilASaharSAdeH saGkaraH kilakiJcitam // (bhAvaprakAzane prathamo'dhikAraH (ra. su. pra. bi. 204 lo kilikiJcitam iti - (9 pR - 11 paM) pAThadvayaM prayoge
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 alaGkArarAghave spRSTakathAdau bhAvasUcanaM 'moDAyitam // yathAprAgeva cApanamanAdanayA purAre rAkarNitAtra pulakA nanu kUlayantI / rAmAtkathAhRdayalagnaratIzazalyA 'ddhazalyakaraNIya vibhAti sadyaH // 201 // ratau kezAdharagrahaNAdisaMmarde satyapi sukhAdhikyaM kuTTamitam // yathA . tAzazalyA- 1 (i) moTTAyitaM syAdiSTasya kathAdI bhAvasUcanam (pra. ru. ra. pra.) (ii) moTTAyitaM tu tadvAvamAvaneSTakAdiSu / (da. rU. 25. 40 zlo) ____(iii) svAmilApaprakaTanaM moTTAyitamitIritam // (ra. su. pra. vi. 204 zlo) (iv) priyamtutikathAlApalIlAhelAdidarzane / tadbhAvabhAvanaM moTTAyitamityucyate budhaiH / / (bhAvaprakAzane-prathamo'dhikAraH (9pR. 14-15 paM) datrivizalya-ta " (i) samarde'pi sukhAdhikyaM ratau kuTTamita matama / (pra. 6. ra. pra.) (ii) sAnandAntaH kuTTamita kupyet kezAdharagrahe / (iii) kezAdharAdigrahaNe modamAne'pi mAnase / duHviteva bahiH kupyet yatra kuTTimitaM hi tat // (ra. mu. pra. vi. 205 zlo)
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam manAka priyakathAlApe anAdarI "vibdakaH / 15* kAnte'smin raghuvIrapaTTanama nAmAsIdadhaH pAThanAt kAntaH pazvasahave mukharayAnUnaM tvayA nirjitaH / gaNDorojayugAdhare nanu kavaM ciMjJAni 'ghatsyena yathA 'tatsyAttiSTha sakhIti sA zazI jAtA salajjodayAM // 202 // yathI-- 7 'Anamya cApamahinAyakakaGkaNasya mAmagnisAkSikamasau pariNIya rAmaH / bhUyo'pi bhArgavadhanurnamanAjjayazrIDhAlamasya kathavApi (ghi )dhanurdharasya // 203 // (iv) saukhyopacAraiH sAnandAghara ke zagrahAdibhiH / duHkhopacAravaMtyehiH kumitaM tu tat // 227 bhAvaprakAzane - prathamo'dhikAraH 1 dhatse'nyathA-va 2 'tatsyAciSTha sakhIti' pAThaH atra UhitaH 3 (i) manAkU priyakAkA vibboko'nAdarakriyA | (pra.ru. ra. pra. ) (ii) gavAbhimAnAdiSTe'pi biyokonAvara kriyA / (da. rU. 2pra. 41 zlo) (iii) iSTe'pyanAdaro garvAda mAnAvikavaka IritaH // 4 (a. su. pra. vi. 206 zlo) (iv) iSTabhAvopagamane tathA'bhISTasya darzane / garvAdathAbhimAnAdvA bibboko'nAdarakriyA || (AvaprakAzairzana-prathamo'dhikAra (pR.17 - 18 paM)
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 sukumArAGgavinyAso 'lalitam // yathAnimnAvanisthitaviTAvaTabhAgadattavakSojabhAravibhavAdi' nimeSanetraiH / rAmaM 'purImabhivizantamavekSamANA vArAGganA badhurivAnimiSAmbujAkSyaH // 204 // 1 (i) sukumAro'GgavinyAso lakiMtaM parikIrtyate / (pra.ru.ra.pra.) (ii) sukumArAGgavinyAso masRNo lalita bhavet // (iv) vinyAsabhaGgiraGgAnAM bhrUvilAsa manoharA / sukumArA bhavedyatra lalitaM tadudIritam // 8 3 (da. rU. 2pra. 41 zlo) (iii) sukumAro'GgavinyAsaH sabhUnetrAdharakriyaH / anutraNazca masRNaH striNAM lalitamIritam // ( bhAvaprakAzane - prathamo'dhikAraH (9 - 19-20 paM ) (ra. su. pra. vi. 206 -207 zlo) (v) sukumArAGgabilAsA lalitam sItAGghristarazanA calanaprakAre : kaNiyoM raNantyaH / alaGkArarAghave yathA - antaHpure manasi kAkalavivAdaM zaGkAGkuraM vidadhire raghunandanamya // ramyadarzane cApalaM kutUhalaM - pathA - ninnAvanizcita animeSanetraH--ma rAmaM punImahi vizantamavekSamANA ma - pratau dRzyate
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasa prakaraNam cakitaM bhaya' sambhramam // yathA ayAtAsau mukhyaM raghukulapateH prArthanazataiH kadApyekAnte sA praNayakupitA bhUmiduhitA // haThAddRSTvA nIlotpaladala mayIM kRSNabhujagIM stanAbhoge dattAM cakitahRdayA zleSamakarot lajjayA prAptakAlasya vacanasyAkathanaM 'vihRtam || tanau 'rAmAkArA kalanajanitaiste'dya pulakaiH paNAtprAgeva' tvaM puraharamahAcApanamanAt / / / 205 / / yathA 1 (i) cakita bhayasambhramaH -- (pra.ru. ra. pra. 65 zlo) (ii) bhayasambhramaJcakitam-ta 2 miyAM-ma 3 (i) vihRtaM prAptakAlasya vAkyasyAkathanaM hiyA / (pra.ru.ra. pra ) (ii) prAptakAlaM na yadbrUyAt krIDayA vihRtaM hi tat // (iii) IyA mAnalajjAbhyAmadattaM yogyamuttaram // kriyayA vyajyate yatra vihRtaM tadudIritam || 5 - vAmAkArAva prAge ca-va (iv) svabhAvAd vrIDayA vApi prAptakAlamanuttaram / vihRta taditi prAhurmAbhyAmathApi vA // 229 (da. rU. 2pra. 42 zlo) (ra. su. pra. vi. 207.208) bhAvaprakAzane - prathamo'dhikAraH
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 riraMsustenaiva sphurasi 'giramuktveti hasinIM kareNaivAdauSIt 'priyasahacarI maithilatA // 206 // yauvanAdivikArajaM 'hasitam // yathAzvazrasamIpagatarAmamulaM vilokya doSAtanatriyakabhAsmaramA santyAm / asyAM kSamAduhitari pratipANDumaNDA ccottejakIrtirasalA bahirazcatIva // 207 // 'atha zRGgAsya aGkastitvapallavitatvakusumitatvahetatro dvAdazAvasthA nirUpyate // alaGkArarAghave 1 giramukteti - 2 priyasahacarI - AkasmikaM tu hasita yauvanAdivikArajama | (pra.ru.ra. pra. ) SC E S.COMN R 52 kAmazAstrAnusArataH ityanena alaGkArazAstre saMkhyA saMjJAdau vizeSaH 3 4 astIti sUcyate / ata eva uktaM bhAvaprakAzedazadhA manmathAvasthA: bhaved dvAdhApi vA / icchoekaNThA milApAzca cintAsmRtiguNastutI || udvego'tha pralApaH syAdunyAdo sAdhireva ca / jADyaM maraNamityAdye dve kaizcidUrjite budhaiH // iti / anye tu - hamanaHsaGgasaMkalpA jAgaraH kuzatAratiH / hitya gonmAda murcchAntA ityanadazA daza // ityAhuH - ( pratAparudrIyasya snApaNavyAkhyAne rasaprakaraNe)
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 231 cakSuHprItirmanassaGkalpapralApajAgarakAryAratilajjAtyAgasaMjvaro nmAdamUrcchanamaraNAnIti 'dvAdazAvasthAH // 208 // tatra AdareNa darzanaM ckssuHpriitiH|| yathA rAmastaTitvAniva rAjate'sau vicitrkodnnddmnojnyvessH| aho marutvAniva sakhyajasraM sahasranetrairapi darzanIyaH // 209 // 'zivArcanodyAnamupAgatAyAH mahIsutAyA kucaparvatAgram / vibhidya lagnAntaratIramagnA na rAmadRSTiH tvarayojagAma // 210 // priyatame nityaM cittavizrAntiH 'manassaGgaH // yathA cetopatte ramase nityaM rAmeNa madanaramyeNa / na kSayase mama kiM tvaM sthAne strIliGgadhAriNI bhavasi / / 211 // 1 cakSuH prItirmanaHsanaH sakalpo'dha alaapitaa| jAgaraH kAryamaratirlajjAtyAgo'tha saMjvaraH / / unmAdo mUrchanaM caiva maraNaM carama viduH / avasthA dvAdaza matAH kAmazAstrAnusArataH // (pra. ru. ra.pra.) ' AdarAdarzanaM ckssuHpriitiritybhidhiiyte| (pra. ru. ra. pra.) padyamidaM 'ta' prato dRzyate, anyatra n| idameva pacaM punaH aratinAmakAvasthAyAH nirUpaNAvasare udAharaNarUpeNa dRshyte| tatra caturthapAde:-'sa vAmadRSTiH svarayA jagAma' iti vartate manaHsanaH priyatame nityaM cittasya vinamaH (pra ru. ra.pra.)
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 alaGkArarAghave nAthaviSayamanoratha saGkalpaH // . yathArAmassamUrtikusumAyudhajaitramUrti rAropayiSyati kadA padameva vairam / AropayiSyati kadA basurindumaule rAropakivyati kama hadi me pramodam // 212 // priyaguNAlApaH 'prsaapaa| yathA'yathAmbavAvapramAbhimAnI kRpaasmudrmsklaabhirkssii| vizeSatassvAzritakalpazAkhI rAmaH kathakArapekSate mAm // 213 // vibhidratvaM jAgaraH // bazakRtopavAsA kRtamUtireSA zivAkRti va pricintyntii| prajAgarUkA raghunAtha sarvo karoti rAtri zivarAtrimeva // 214 // 1 sAlpo nAthaviSayo manoratha vaahtH|| (pra. ru. ra. pra.) 2 padameSa raGga-ta 3 pragapaH priyasamiTaNAlApa vAhataH (pra.ru. ra.pra.) Agarastu vinidravatvam (pra.ru. ra.pra.)
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasa prakaraNam zarIratanutvaM 'kAzyem // yathA kA gate tAvakabhaktakAyai tvacittadhArAmatakRt kRzasvam / sadA bhavadhyAnaparAyaNAyAH anyatra aprIti' raratiH / / soDhuM kathaM zakvamilAsutAthAH yathA vA yathA 'zivArcanodyAnamupAgatAyA mahIsutAyAH kucaparvatAgram / vibhidyalagnAntaratItramagnA Des * sArA jagAma hAraM na vAJchati na kAmayate bihAraM nAhAramicchati na kAnchati cAurAmam / // 215 // // 216 // vyAhArasRcchati pareNa na rAma sItA nAmAmRtaM tava tu jIvati sevamAnoM // / 217 // 233 1 kAmasya tAnava (pra.ru. 2.pra.) 2 anyatrA tiraratiH - (pra.ru. ra. pra. 75) garver kSuHprItiH ityasya udAharaNAntaratve va tI dRzyate / idaM tu atra paridRzyate /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 alaGkArarAghave brIDAmocanaM lajjAtyAgaH // yathAyA kAnanapravasanAdiva vItalajjA svairaM jagAda dhuri me birahAsahiSNuH / sIteyamadya vigatA'tvanuparNazAle kiM lajjase vada ciraM tvayi sAnuSaktA // 218 // tApAdhikyaM vrH|| yathApUrNa candrodaya tvaM viyogajvaropapazcatA bAdhase mAmidaM yujyate / saMvirAjadrasasyauSadhI zakyate kiM mahIjeti santApametyulbaNam // 299 // "unmAdamaraNayoH prAgevodAharaNaM kRtam bAhyendriyanimIlanena antarindriyavRttiH 'mUrcchanA / rAmendukiraNakuntaiH mUrcchati pIDAviyoginI sItA vijayaprayANavArtA saJjIvinyAzu jIvayainAM tvam // 220 // 1 va nu varNazore-ta ' tApAdhikyaM jvaro mataH-(pra. ru. 2. pra.) 3 sthAyibhAvasahakAritvena upAdhinA saJcAritvam / rasAsvAdanimittatvenopApinA avasAtvaM ceti vivekaH (pratAparudrIyam-rakhApaNavyAkhyAne rasaprakaraNama pa. 270) * mucchA svabhyantare vRttiH bAhyendriyanimilanAt / / (pra.ru. ra. pra.) saJjIvinyAzu jIvayainAta
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasa prakaraNam / zRGgAro dvividhaH / sambhogo vipralambhaveti / 'atra saMktayostu sambhogaH / viyuktayostu vipralambhaH / sambhogaH yathA priyasakhi jAnaki nayane vIkSete tejya prAtinI / priyatanukaNTakavedhAt gAhronmeSeNa kiM na nidrA te // 221 // vipralambhaH punaH abhilASerSyAviraGgamavAsahetukatayA caturvidhaH / tatra abhilASo nAma sambhogAt prAganurAgaH // yathAkadA vA ceto'bhUH kharakirANAsAcitaH tavoraH kAsAre taruNimajalApUrakaliye / patitvA pANibhyAmurasiruhakumbhagrahamahaM vidhAya krIDiSyAnpranizamaM bhImandimi kadA // 222 // priyAsaktyA cittavikriyA 'IrSyA / tathA vipralambho yathA 235 1 tatrata 2 gADha zleSeNa aparastu - abhilASavira hepyapravAsazApahetukaH iti paJcavidhaH iti kAvyaprakAze uktam / tatra 'zApahetukaH' iti ekaH bhedaH pRthak parimitaH 4 saruNimajarAghUrakalite :- ta 5 (i) IrSyA nAma nAyakA abhyAsaktibhavA vizvavikriyA 8 (pra. ru.ra.pra.) (ii) priyanya anyAsakA cetovikriyA ISyAta
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 alaGkArarAghave AropAddhanuSo harasya dayitA rAmasya maithilyabhU devaM bhArgavakArmukasya namanAlabdhA jayazrIrapi / tenetaH paramIgraMyA kRtamaye nopekSaNIyeva sA bhUloke bahuvallabhA hi viditAH prAyeNa bhUpAlakAH // 223 // 'viraho nAma saMyuktayostrIpuMsayoH kenApi prakAreNa saGgamakAlAtikSepaH / yathA"viyogihiMsra nanu pUrNamAsi kiM pUrNacandra nayasIha maasi| nijAzritAnAmavanakadIkSa tUrNa tamevAnaya rAmacandram . // 224 // yUnordezAntaravRttitvaM prvaasH|| yathA AkAratassmarati kiM raghurA......... ___ AkAratassarati te vigateti siitaa| manmocanAya bhavatIha kimAJjaneya dagdhuM puraM bhavati jAnaki vairiNo'pi // 225 // 1 viraho nAma labdhasaMyogayonAyikAnAyakayoH __ kenacit kAraNena punaH samAgamakAlAtikSepaH / (pra. ru. ra. pra.) 'viyoge hisra nanu paurNamAsi-ta 3 manmocanAya bhavatIha kimAJjaneya daNDa puraM bhavati jAnaki vairiNo'pi-ta.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ rataprakaraNama 237 'rasAbhAso yathArAmAnuyAyi bharatAnucalavajinyAM vArAGganAH pathitaTAkavihArabhAjaH / 1 (i) tadAbhAsAH anaucityapravartitAH tadAbhAsAH rasAbhAsAH bhAvAbhAsAzca / __ (kA. pra. caturthaH ullAsaH-35 kA) (ii) aGgenAGgI rasaH svecchAvRttivardhitasampadA / amAtyenAvinItena svAmIvAbhAsatAM vrajet / / __(ra. su. dvi. vi. 263 zlo) (iii) hAsyAbhibhUtaH zRkSAra tadAbhAso bhaviSyati / hAsyo bIbhatsamilito hAsyAbhAsa udAhRtaH / / vIro bhayAnakAviSTo vIrAmAsa itiiritH| bIbhansakaruNAzlaSAdbhutAmAsa ucyate // raudraH zokabhaya viSTo raudrabhAsa utIrita / hAsyazRGgArakhacitaH karuNAmAsa uccate // bIbhatsodbhutazRGgArI bIbhatsAbhAsa ucyate / rauTavIganuSaktazcedAbhAsAH syAdbhayAnake / ___ bhAvaprakAzane-SaSTho'dhikAraH 132 pR. 17-23 paM - 133 pR.-1-2 paM raktAparaktayozceSTA yato hAsakArI nRNAm / dRSTA zrutA mUci-T'pi zRGgArAbhAsakArikA / /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 alakakArarAghave vAsopahArakaviTA nanu ghAvamAnA spaSTorumadhyamakhilAn ma vihArayanti // 226 // sabhAsa . .. .43 1 . ... pUyazoNitamAsAdiviSThAlepAdayo'pi ca / hAsya bhindanti yatrate sa hosyAbhAsa IritaH // sabhAsU yoSitAmadhye zUramAnasya kasyacit / bhayAtpalIyana yuddhAdvIrAbhAsa udIritaH // divyAdidarzane'trAdileporastADanAdayaH / adbhutaM nanti yattasmAt adbhutAbhAsa iSyate / avajJAkSepavAkyAdiraudrA krmkRtodymH| bibheti zocati yadi se raudramAsa ucyate / zocato hAsyazRGgArayiSThaM ceSTitaM ydi| sa eva karuNAbhAsaH tadbhAvazcatsvabhAvajaH / / yattu bIbhatsarUpasya sambhogo vnitaajnaiH| rUpayauvanasampannaH bIbhatsAbhAsa ucyate / bibhrato yatra dRzyeta vIraraudrAdibhASitam / bhayAnakAmAsa iti kavimiH pravivicyate / bhAgadvayaM praviSTasya prdhaansyaikmaagtaa| rasAnA dRzyate yatra tatsyAdAbhAsalakSaNam / / (bhAvaprakAzane SaSTo'dhikAraH) 133 pR. 3-20 paGktiyaH 5
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 239 __ ayaM hAmyabhUyiSTha. zRGgArarasAbhAsaH / / tiryaggatazRGgArAbhAso yathA- . he koka kSaNadAmukhena bhavatA vizlaSitAM tvatpriyAM prAtaH prApya punanitAntamudito 'vistIrNapakSAkulaH / kUjan cumbitacaJcukoTi ca mithaH panAntarAle tayA kRtvA svairaratiM sukhaM svapiSi te puNyAni kiM varNaye // 227 // evamAbhAsAntarANyapyudAhAryANi || bhAvodayo yathArAmo vijitya vimataM bhavatI dikSu rAste mudetyaminizamya hanUmaduktim / utphullagaNDanayanA pulakAkulAGgI __tasthau kSaNa prativacorahiteva sIsA // 228 // atra harSodayo gamyate / . bhAvazAntiryathA - - 1 vistIrNarakSAkula -1 - (i) rasAbhAvatadAbhAsabhAvazAntyAdikramaH dhvanerAtmAGgibhAvena bhAsamAno vyavasthitaH / / (vanyAlokaH-2u-3-kA) 7 bhAvatya zAntirutya. sandhiH zabalatA tathA (kAvyaprakAza:-4 ullAsa-36.kA)
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 alaGkArarAghave asamaH / . __dharArajodhUsaracAruhAraM na te payodhAvasitamramaulau / AkRSTacApasya raghUttamasya netrAntajAto'ruNimA nivRtH|| 229 // atrAmarSaya prathamaH / bhAvasandhiryathAsudunirodhairavarodharodanaiH bahiH prabhUtairapi viirmrjitaiH| puri kSaNaM 'sthAtumazaknuvan svayaM dazAnano nirgatavAna hatAtmajaH // 230 // atra viSAdAmarSayossandhiH / bhAvazavalatA yathA'NarAziANaikuDotuhamuMnya cadolaho a phalidoSa na khnnede| diIpi evamapi evaM biro idemA kAntAriNA avatAdizakaM mukaM me // 231 // 1 citramazaknuvan--ma *NaM rAziyANa ha kuto tu ha maM jhamaM vacedo vahe pathali doNa Nu khnnede| dikvApi pe thamayitva i lAma demA kAntAriNA avahatAdizakaM mukaM me nuSTajAnaki kutasva madhyamAmva. ceto ratho'dya phalite na tu lakSmaNaH // dRSTiprayehamayaiva vilokiteya kAntAkiNAsma vahatAdizanAmakarma // -ta prato dRzyate L
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 rasaprakaraNam atra viSAdAsUyAharSavitakoNA zabalatA / etAnyevAsalakSya kramavyaGgyasya udAharaNAni draSTavyAni / atha 'rasasaGkarasya udAharaNaM pradarzyatezRGgArakaruNayossaGkaro yathA nityaM matparirambhasaMbhramajuSA vakSasthalenAmunA devIM vAnara sArvabhaumavasudhAM gADhaM sadAliGgasi / madvakSojavimardanirdayagatiH pANistavetaH paraM rambhorojayuro caliSyati dadhau tasyAM kRpA rAghavaH // 232 // vIrabhayAnakayossaGkaro yathA cANonmardita vIravAnarabalo rAmAbhimukhyAgataH tadvANAzanijAtapAtavidalacchArIra mamantiraH / muSTayAghAta vidhUta rAkSasacamUsaMmardabhUmAkulaH saGgrAmAdvimukhaH palAyata dazagrIvo'bhilaGkApuram // 233 / / 1 rasAH kAryavazAta sarve milanyeva parasparam / prathamaM yo rasaH khyAtaH sa pradhAno bhaviSyati // (bhAvaprakAza:) 2 samAliGgasi-ta / vAnarabhaTo rAmAbhimukhyA-ta * varmAntara:-ta 5 vighAta palAyitadazagrIvo'bhilakApuram-ta
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 evaM rasAntarasaGkaro'pi yathAsambhavamRhyaH / nanu rasamaGkarAGgIkAre pradhAnayorubhayorapi rasayorvAkyArthatve nArtha bhedAdvAkya bhedassyAditi cenmaivam / anyarasasya tadaGgatvena anupravezAdubhayoH prAdhAnyAbhAvAt / taduktam bhAvaprakAze-- alaGkAra rAghave 'rasAH kAryavazAt sarve milantyeva parasparam / prathamaM yo rasaH khyAtastatpradhAno bhaviSyati // iti / ekasya rasasya pradhAnatve nanvaGgabhUto rasaH camatkAraM prApnoti na vA ? : 'nAntyaH / rasatvavyAghAtAt / netaraH / rasatvena aGgatvAsambhavAt / tasmAdayuktaM rasaaGgabhUtarasasya camatkArasambhave'pi rasAntaropaskAraka sakara iti cet na / tvena aGgatvAGgIkArAt / taduktam guNaH kRtAtmasaMskAraH pradhAnamanurajyate / pradhAnasyopakAre hi tathA bhUyasi vartata // 1 bhAvaprakAzane SaSTho'dhikAraH iti / ata eva virodhinorapi rasayoH kaviproDhoktibalena ekatra samAvezo na viruddhaH / atra zRGgAraH sau vIrabhayAnako raudrAdbhutau hAsyakaruNau 3 2 nAdya ma 3 (i) zRGgArabI massarasau tathA vIrabhayAnako / raudrAdbhutau tathA hAsyakaruNau vairiNau mithaH // (zRGgAratilake)
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 243 ca parasparaM viruddhAviti mantavyau // tathA 'zRGgArAddhAsyasya rasasya raudrAt karuNasya vIrAdabhutasya bImatsAdbhayAnakasyApyutpattirapyavagantavyA / rasAderaGgatve rasavadAdhalaGkArA bhavanti / taduktam-sAhityacintAmaNau rasAGgabhUto rasavat preyo bhAvastathAvidhaH / tadAbhAsastathaurjasvIbhAvazAntissamAhitam / / iti eteSAmudAharaNAnyalaGkArasarvasve draSTavyAni // vizeSAbhAvAmAtra tadudAharaNaprapaJcaH / / vyabhicAribhAvAnA tatsadrasAnuguNyaM zRGgAratilakAdAvuktam pradarzyate / (ii) rasAnAM parasparavirodhaH yathA vIrazRGgArayoH zRGgArahAsyayoH raudrazRGgArayoH vIrAdbhutayoH vIraraudrayoH raudrakaruNayoH zRGgArAdbhutayovA dhvanyAloka:-3 udyotaH 24 kA 1 mantavyamhAsyo bhavati zRGgArAt karuNo rodrkrmnnH|| adbhutazca tathA vIrAna bIbhatsAcca bhayAnakaH // (zRGgAratilake) zaGkAsUyAbhayaM glAnidhizcintA smRti tiH / autsukyavismayAvegA vIDonmAdau madastathA / / viSAdo jaDatAnidrAvahitthA cApalaM mRtiH / iti bhAvAH prayoktavyAH zRGgAre vyabhicAriNaH // 16*
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 alaGkArarAghave zaGkAsUyAbhayaglAnivyAvicintAsmRtidhRtyotsukyavismayAvegavrIDonmAdamadaviSAdajaDatAnidrAvahitthAcApalamRtayaH zRGgArarase vyabhicAriNaH / 'zramacApalanidrAlasyaglAnizaGkAsyAvahitthA hAsye vyabhicAriNaH / dainyacintAglAninivedajaDatAsmRtivyAdhayaH karuNe vybhicaarinnH|| harSAsUyAgarvotsAhamadacApaLogratA raudre vyabhicAriNaH / zramazcapalatA nidrA svapno gganistathaiva ca / zaGkAsayAvahitthA ca hAsye bhAvA bhavantyamI // santrAso maraNaM dainyaM mlAnizcaiva bhayAnake / apasmAro viSAdazca bhayaM rogo mUtirmadaH / utsAhazceti vijJayA bhAvA bIbhatsasambhavAH / / Avego jaDatA moho harSaNa vismayaH smRtiH| iti bhAvA nibaddhavyA rasajJairadbhute rse|" dainyaM cintA tathA glAnirnivedo jaDatA smRtiH / * vyAdhizvaM karuNe vAcyA bhAvA bhAvavizAradaiH // harSo'sUyA yathA garva utsAho mada eva ca / cApalyamupratA caiva raudre bhAvAH prakIrtitAH / / amarSaH pratibodhazca vitarko'tha matidhRtiH / krodho'sUyAtha samoha AvegazcopaharSaNam / / garyo 'madastathogratvaM bhAvA vIre bhavantyamI / rasaH sarvo'pi sampUrNastiroSatte rasAntaram / / (zRGgAratilakam) 1 zramacApalanidrAsvapnAlAnizaMkAsUyAvahilyA hAsye vyabhicAriNaH-ta
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaprakaraNam 245 amarSAprotibodhavitarkamatidhR tekrodhAsUyAmohAvegAmarSagarvamadogratA vIrarase vybhicaarinnH| zAnte'pi matiidiyo vyabhicAriNo yathAsambhavam uuhniiyaaH|| - iti znI carukUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyaso 6reNa viracite alaGkArarAghave rasaprakaraNaM 'samAptam / / nirUpaNonAnyamapArasAMnAM kRte na zRGgArarasAdhidaivam / caturthajanye zamahAvatAraH'prIti parAM yAtu raghupravIra / / - iti padyam ahanIyAH ityanantaraM ta prato dRzyate 1 sampUrNam-ta
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 alaGkArarAghave atha dopanirUpaNam 'atha kAvyanirUpaNAnantaraM guNAnAM samyagvivekAya doSA nirUpyante / nanu "doSaH kAvyApakarSasya hetuH zabdArthagocara" iti vidyAnAthaH / mukhyArthahatidoSo rasazca mukhyaH tadAzrayAdvAcyaH / ubhayopayoginassyuH zabdAdyAstena teSvapi sH|| iti saahitycintaamnnikaarH| dharmApakarSaheturyassa doSa iti kathyate iti kaavyprkaashikaakaarH| tatra na tAvadvidyAnAthalakSaNaM yuktam / AtmAzrayAnyonyAzrayaprasaGgAt / 'adoSau saguNau sAlaGkArau zabdArthoM kaavymiti| tena kAvyalakSaNasya ukta vena doSajJAne dossjnyaanmityaatmaashryH| kAvyajJAne ca doSajJAnaM doSajJAne ca tdbhaavshbdaarthruupkaavyjnyaanmitynyonyaashryH| kiJca kAvyApakarSahe tAvacchedakaM kiJcidasti vA na vaa| naayH| tadabhAve taddhetutvasyaiva durghahatvena itarabhedasAdhane ajJAnAsiddhiprasaGgAt / Aye'pi 'doSatvaM vA anydvaa| naavH| AtmAzrayaprasaGgAt / dvitIye lAghavAt tadeva lakSaNamastu kimanena kaNThoSaNena ? kizca ko'yaM kAvyApakoM nAma yaddhatatvaM doSatvaM syaat| tamyAvayavapracyutirvA duSTaM kAvyamiti vyavahAraviSayatvaM vaa| satkavihAsAspadatvaM vaa| apracayagamanaM vA / uttamacaritAditattvaM vA! zabdArthadUSitattvaM vA; jAtivizeSo vA ! 1 doSanirUpaNaM-madarAs pattanasya aDayAr granthAlayapratau alaGkAranirupaNAnantaraM dRshyte| kintu-ma 8 doSArtha vA-ma
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUpaNama 1247 kAvyAbhAsatA vA ! anyadvA ? naayH| kAvyasya niravayavasya avayavapracyuterasaMbhavAt / na dvitiiyH| krtvrnnydossaadaavtivyaapteH| zUdrapatitAdikRtakAvyaM duSTaM kAvyamiti vyavahAradarzanAta / sadvarNanIyakAdambaryAdAvapi tathA vyavahAradarzanAcca / na tRtiiyH| gunnaabhaavaadaavtivyaapteH| guNarahite'pi kAvye satkavInAM hAsodayAt / na cturthH| ttpryojkdurdRssttaadaavtivyaapteH| na pnycmH| cyutasaMskArAdInAm uttamapuruSacaritA naGkitatvaM prati ahetutvaadsmbhvprsnggaat| na sssstthH| teSAmidAnImapi asiddheH 'aashryaaptteH| na sptmH| jAtenityatvena taddhetutvAsambhavena asmbhvprsnggaat| naassttmH| gunnaabhaavaadaattivyaapteH| na navamaH / tasyAnirvacanAt / tasmAnna taddopalakSaNaM yuktam / yadapi kAvyaprakAzikAkAralakSaNaM mukhyArthahatirdoSa iti / mukhyArthApakarSo doSa ityrthH| tadapi cintyam / gunnaabhaave'tivyaapteH| nanu guNAbhAvautkaSobhAvarUpo nApakarSa iti cenn| utkarSAbhAvarUpamyaiva apakarSarUpatvAt / guNAbhAve'pyapakRSToM'rtha iti vyavahArAt / nanu tathApi guNAbhAvo'pakarSahetureva na tadpa iti noktadoSa iti cet tarhi aprayuktAderapyapakarSahetutvena ca tadrUpatvAbhAvAta asmbhvprbhvprsnggH| nanu hetuhetumatorabhedavivakSayA tathoktiyukteti cet narhi tata eva guNAbhAve'pyativyAptirvajralepAyitaiva / tathApakarSo'pi prAktananyAyena nirvaktumazakya eva / ato na tadapi lakSaNaM yuktam / ata eva na sAhityacintAmaNikAralakSaNamapi yuktm| bhapakarSahetutvAt / 1 AtmAzrayopapatteH-ta " arthApakarSo'pi-ta 3 apakarSahetutAtadavacchedakayo:-na
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 alakArarAghave tadavacchedakayo'durnirvacanAt / kizca kimidaM kAvyadoSalakSaNaM kiM vA dossmaatrlkssnnm| naadyH| svakRtadharmakIrtanAdAvativyAptiprasaGgAt / dharmaH kSaratIti kI tainAditi vacanAt tasyApi dharmApakarSahetutvAt / netaraH / itarabhedasAdhane bhaage'rthaantraaptteH| tasmAddoSalakSaNaM durvacamiti cedatrocyateAtmagaNaniSThatve sati guNAbhAvavyatiriktatve sati guNatvaviruddhatvenaprasiddhadharmAdhikaraNa doSa iti dosslkssnnnisskrssH| atra guNeSvativyAptinigasAya gunntvviruddhtvenetyuktm| viruddhadhamA aprayuktAdayaH viruddhatva. padena sahAnavamthAnavivakSayA ghaTatvAdAvativyAptiAnagasAya prasiddhetyuktam / ghaTatvAdervastuto guNatvavirodhe'pi tasvena prasiddharabhAvAt tena tavyAvRttiH / guNAbhAve'tivyAptinirAsAya dvitIyaM satyantaM vishessnnm| jagaNaragaNAdidoSeSvativyAptinirAsAya gaNAdiniSThatve satItyuktam / upapAtakAdidoSe'ti. vyAptinirAsAya Atmapadam iti vishessnnopyogH| na ca gaNAdidoSAH kAvyadoSA eveti na tavyAvRtyartha vizeSaNadAnam yuktamiti vAcyam / eteSAM kAvyadoSatvena AlaGkArikairaparigaNitatvAt tatparigaNitAnAmeva lakSaNanirvaca. naucityAt / yadvA prathamasatyantaM vyartham / na ca gnndossessvtivyaaptiH| teSAmapi kAvyadoSatvena tatpRthakkaraNAnaucityAt / AlaGkArikANAM tadaparigaNanaM . tu vRttazAstrasiddhatvena na tu kaavydosstven| yathA vedaprAmANyaM 'durnirvaca vAt-ta * svakRtakarmaNi kIrtanAdau-ma 3 dharmaHkSarati kIttanAditi-ta * guNAdiniSThatve sati
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUpaNam 249 pUrvamImAMsAzAstrasiddhamiti nettaramImAMsAzAstre 'tatkAraiH nirUpitamevameveti / na ca upapAtakAdau ativyAptiH / guNatvazabdena zleSatvAdinyApakadharmavizeSasya grahaNAt upapAtakAdInAM ca tdviruddhdhrmaadhikrnntvaabhaavaat| ato'navA doSalakSaNam / idacca anugatopAghimAtraM na dUSakatAbIjam / anena kAraNena anudbhAvanAt / kintu prayuktatvaM doSa ityAdyAkAreNodbhAvanAt aprayuktatvAdiprAtisvikarUpameva dUSakatAbI jam / tatrApi nyUnapadAdeH nyUnapadatva. mAtreNa na duussktaa| kintu guNAdopadazAnApannA guNA doSadazAnApannanyUnapadatvAdirUpeNaiva / tena yatra nyUnapadaM gunnH| gADhAliGganavAminIkRtakucaprodbhinnaromodgamA sAndrasneharasAtirekavigalatkAJcIpradezAparA / mAmAmAnadamAtimAmalamiti kSAmAkSarollApinI suptA kinu kRtA nu kiM manasi me lInA vilInA nu kim // 234 // ityaadau| tatra tasya na dUSakatvaM guNadazagnApannatvAt / yatra tanna doSo guNaH / 1 ratnAkara : 5 kiJca-ta 3 dazApannatvAta-la
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 tiSThetkopavazAtprabhAvapihitA dIrgha na sA kupyati svargAyotpatitA bhavenmayi punarbhAvArdramasyAH manaH / tAM hartuM vibudhadviSo'pi na ca me zaktAH purovarttinIM sA cAtyantamagocaraM nayanayoryAteti ko'yaM vidhiH // 235 // alaGkArarAghave ' ityAdI tatra pihitetyanantaraM naitat yata iti nyUna padAni na guNaH doSaH / tatra tasya na doSatvApattiH / tasya aguNAdoSadazApana svAt / na cokta dazAnApannatayodbhAvyata iti kathaM tena rUpeNApi dUSakatvamiti vAcyam / doSodbhAvanamahimnaiva tasyApyudbhAvanamiti jJAtatvAt / anyathA doSatvodbhAvanameva na syAt / tathA sandigvagrAmyAlIlAdikapadataditarapadakathitapadapatatprakarSasamAsapunarAcA padastha samAsAderapi na prAtivika rUpeNa dUSakatA / teSAM tena tena rUpeNa tatra guNatvadarzanAt / tadudAharaNAni tu kAvyaprakAze prapaJcitAni draSTavyAni / kintu guNadazAnApanna sandigdhatvAdirUpeNaiveti santoSTavyamAyuSmatA / sa ca doSo dvividhaH / zabdadoSo'rthadoSazceti / zabdadoSo'pi dvividhaH / padadoSo vAkyadoSazceti / tatra padadoSAssaptadaza / aprayuktApuSTArthAsamarthanirarthakaneyArthacyuta saMskArasandigdhAprayojakakliSTagUDhArthagrAmyAnyArthApratItikA lIlAvimRSTavidheyAMzaviruddhamatikRt paruSa bhedAt 1 ityAdirna tatra pihitetyanantaraM ma dazAnApannatvaM nodbhAvyata iti-ta tasyA-3 4 guNadazApanna sandigdhatvAdi-ta 2 3
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaGkArarAghave 1) tatra 'kvibhirpryuktmpryukttvm| . yathAvacanti vedAntivacAsi rAmaM . na mukhyavRttyA mukharaM surANAm / tamekamAlApazataiH kimatra ceto'pi cetovicalanna vedaH // 236 // atra vcntiitypryuktdossH| vadantIti samak paatthH| 2) prakRtAnubhayuktArthamapuSTArtham yathA* divi sUrya ivAmnAyairapatInoM rapUnamaH / reje raghukule sAkaM bAdazArdhAsodaraH // 237 // atra nivavivakSAyAM hAdasApisoharaiH iti apussttaarthH| tribhiH priyasahodareriti / 3) samyakpAThayogamAtraprayuktamasamartham / 1 aprayuktaM tathA AmnAtamapi kaviSiH nAitam (kAvyaprakAza:-7 ullAsa 144) ' vedo'pi-1 * (i) yogamAtraprayuktaM yadasamartha tduccte| ___ (pra.ru. doSaprakaraNam) (ii) asamartha-yata tadartha paThyate na ca tatrAsya zaktiH / (kA.pra.77)
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 alakArarAghave yathAsapadi samiti muktAH kauzikAdiSTamantraiH ... haripadaparidraSTA raambaannorgendraaH| prayayuradhika'tRpti zalyavaktraiH prapItaiH * sakalasukRtalokaprANavAyUpahAraiH // 238 / / atra rAkSasaparapuNyazabdArthe sukRtalokazabdo asamarthaH / ' sakalabudhaurIti samyak pAThaH / . . . . . ." 4) pAdapUraNamAtraM nirarthakam // yathA "paulastyAdInatibhayakarAn pApaM puruSAn kRpApAtre ... te vai mayi nipatitAn pAtakabharAn / / kSaNAtsaMhRtyorvImiva mama tanUmAnatanuladhu guro tvaM rAma syAH laghuritarathAzeSabhuvane // 239 / / bhatra vai zabdo nirarthakaH / kRpAyAH pAtre ta iti samyakpAThaH / / 5) "svasaGketamAtraprasiddho neyArtham // . . . . . . . yathA- . ... ... ... ............ vRtti zalyavaktraiH-ma. ' (i) svasaGketamAtre prasiddhArtha neyArtham-ta (ii) nirUDhAH lakSaNAH kAzcita sAmarthyAt samidhAnavat / kriyante sAmprataM kAzcita kAzcinnava svazaktitaH // . iti yat niSiddha lAkSaNikam // (tantravArtike 3-1-6-12) *sarvatra mAtRkAsa pAThadoSAH dRzyante /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUpaNam bAlApazabdaracanAmuditaH pitA tada madduSTavAkyavinutairatimodamAnaH GgAnuSaGgimalaklaptimivAtirUDhAm / atra duruttarAM kriyAmityanena duSkriyAzabdopasthitau tena duSkarmarUpArtha pratIteH neyArthatvam // sarvAtmanA zamaya rAghava duSkriyAM me iti samyakpAThaH // 6) 'zabdazAstraviruddhaM cyutasaMskAram / yathA 'Arabhya janmAracitAnazeSAn sarvAM kriyAM zamaya rAma duruttarAM me // 240 // at jagatpAlana lopazakti- - 1 rbhaveta lokezvara kuNThitA te // 241 // bhatra bhaveteti mavateta yAmAtmanepadaM cyutasaMskAram // 2 doSAn madIyan hara rAma rakSa / bhavet trilokIzvareti samyakpAThaH / 7) sandigdhArthapratItikaraM sandigdham / 3 253 11 (kA. pra. 7u). cyutasaMskRti - vyAkaraNalakSaNahInam // Arabdha janmA-ta sandigdhaM tanmataM yat syAt sandigdhArthapratItikkRt / ! (pra.ru. do. pra.)
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 alaGkArarAghave yathA vibhinnadoSAnugamasya bhAnIH / .. kule'vatINoM raghunAyaka tvam / doSAnuSaGga haramAmakaM tat vAmo hi puMsaH svakulAmusAraH // 242 / / atra vAmapada sundaravaktrArthayossandigdham / yukto hi puMsaH svakulAnusAra iti samyak pAThaH / 8) padAdatidUrAvagatiH 'kliSTam / / yathA mayArjitAni pApAni rAmacandra nivartaya / zrIzArdhamandirollAsahetudyotastamo yathA // 243 // atra zrIzo viSNuH tasyArddha daaraaH| lakSmIH iti yAvat / artho vA eSa AtmA yatpanIti shruteH| tasyA mandiraM padmaM tadullAsasya hetudyotaH prakAzasUryaH pratIyata iti kliSTatA // padmabandhuryathA kRSNapakSagADhatamaM tamaH iti samyak pAThaH / / 9) aprasiddhArtha gUDhArtham // yathA 1 (i) kliSTaM yato'pratipattiH vyavahitA // (kA. pra. 7 u.) __(ii) kliSTaM tadarthAvamatirdUradUrAyato bhavet / (pra. ru. doSaprakaraNam) - tasyA mandira tadullAsasya-ma / 3 (i) prayuktamaprasiddhArthe gUDhArtha parikIryate / (pra. ru. do. pra.) (ii) nihatArthaM yat ubhayArtha aprasiddha'rthe prayuktam (kA.pra.7u.)
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUpaNama 255 duSkarmajAtaM hara me rAmacandrAnyathA mayA vilabdhe te 'kriyAjAle tatphalaM bhokSyate bhavAn // 244 // atra prAptyarthatayA prasiddhasya vilabdhazabdasya. dAnaparatvena prayogAt guuddhaarthtaa| . 'arpite te kriyAjAla' iti samyak pATha : / 10) pAmaravyavahAraprasiddhaM grAmyam // yathAnivartya rAmAmbuda doSatApaM . . . tvaM bhogayonau bhavadAzritAnAm / dayAmRtaissAndravimRSyamANe romAJcazaSpauSamudazcayAzu / / 245 / / atra yonizappazabdau grAmyau // "jAtaM tvamaGge bhavadAzritAnAM romAJcajAlaM samudazcayAzu / iti sampaka paatthH| 11) rUDhipracyutamanyArtham // yathA vedAntavedyAvaninandanIza ... . ... ___sAkSAt kRtiste duritAMtasAdhyA ...... 1 kriyA jAte2 jAlaM-ja
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 alaGkArarAghave 'tathaiva cAntazritapAtakAnAM vibhaktatuSTayai hara doSametam // 246 / / __ atra vibhaktatuSyai hara doSameta doSamanyonyAzrayarUpaM hareti viyuktavAcakatvena prasiddhasya bhaktaparatvena prayuktatvAt anyArthatvam // bhaktatuSTathai iti samyak pAThaH // 12) azlIlaM trividham / amaGgalaM 'bIDAkaraM jugupsAkarazceti / i) tatrAmaGgalaM yathA . hara mAdRzadAsAnAM rAma cetasi pAtakam / na yujyate tavopekSA zrAddhapUjAkRtAM nRNAm // 247 // atra zrAddhapadamamaGgalam / atra bhaktyA pUjAkRtAmiti samyak pAThaH // ii) brIDAkaraM yathA mano yanmaithunaM tatra sItayA sahitasya te| jAtu smarati tatpApaM kSaNAIdahyate bhavAn // 248 / / atra maithunamityanena suratapratIteH brIDAkaratvam / / mano yatpraNinAmiti samyak pAThaH / iii) jugupsAkaraM yathA 1 tayaiva: vIlAkara-ma
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUpaNam 257 tvaM rAma kalyANaguNAbhirAma kSetrANyamedhyAni punAsyamUni / padAravindanyasanaiH pavitraiH tvadIyanAmasmaraNAnubhAvaH // 249 // atrAmadhyAnIti narapurISapratIteH jugupsAkaratvam / ___ atra kSetrANyapAtrANIti smykpaatthH| guNIbhUtavidheyama'vimRSTavidheyAMzam / / yathA anekakoTIrapi nAhamenasA ___ sphuTaM vidhAyApi bibhemi kiJcana / raghupravIrAkhiladevatAmaNe dayArasApUritakbhavatyayam // 250 // atra bhavati dayArasApUritahagiti dayArasApUritaktvaM vidheyam // tasya upasarjanatvena avimRSTavidheyAMzatA // dayArasApUritalocaneti samyak pAThaH / viparItArthadhIkara viruddhamatikRt / yathA caNDadIdhitimayUkhamaNDalaM pUrvaparvata guNAntaraM yathA / haMsi rAmanijabhaktamAnasaM tatkSaNena harase tamovrajam // 251 // 1(i) bhavimRSTaH prAdhAnyena anirdiSTaH vidheyAMzaH yatra tat . avimRSTavidheyAMzam-kAvyaprakAzaH-7 ullAsa: 1 viparItArthIryasmAdviruddhamatikRnmatam // (pra. ru. do. pra.) mahAntaraM yathA-ta 17
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 malakArarAghave patra haMsItyanena hilArUpArthapratItaH viruddhamatikan // yAsIti samyak paatthH| yathA vA bhaktAnAmaghasantApaM harase raghunandana / bhavAnIpatiratyugraM yathA hAlAhalAnalam // 252 // atra bhavasya patnI bhavAnI, tasyAH patiriti pArvatyAH patyantarapratIteH viruddhamatikRt / 'pArvatIpatiriti samyak pAThaH / paruSAkSaravihitaM paruSam / yathA yogIndrahRdayAvAsa rAma me hRdgata tamaH / tvatpAdapaanakhararuTtvikSuNNa kSaNAt kuru // 253 / / tejasA zAntamAtanu iti samyakapAThaH // atha vAkyadoSAH pradarzyante / zabdahInakramabhraSTavisandhipunaruktimavyAkIrNavAkyasaGkIrNApUrNavAkyagamitabhinnaliGgAmibhavacananyUnopamAdhikopamAchandomaGgatyatimaSTAzarIrArItikavisargaluptAsthAnasamAsavAcyavarjita-samAptapunarAttasamba ndhavarjitapatatprakarSAdhikapadaprakramabhaGgabhedAccatu viMzatisaMkhyAkAH // 1 aparNApatiriti' paruSa nAma tayat syAdvihitaM paruSAkSaraH (pra. ru. do. pra.)
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUpaNam 259 (i) 'atra zabdazAstrahataM vAkyaM zabdahInam // yathA-. citte tvayA saJcaratA padAbhyAM hRtaM tamo yogabhRtAmazeSam / . na dRzyate tvayyapi rAma yuktaM na basti sUrye'pi hRtAndhakAraH // 254 // matra padAbhyAM saJcarateti vAkyadoSodbhAvanayA na padadoSazaMkAvakAzaH / samastRtIyAyuktAditi saMpUrvAt tRtIyAyuktAccarateH AtmanepadavidhAnAt / calateti smypaatthH| __ (ii) "kramabhraSTaM dvividham / arthakramabhraSTam / zabdakramabhraSTaM ceti / tatra arthakramo patra bhrazyati tadarthakramabhraSTam // yathAadhivasati mamAntaraGgaroM bhavati yathA raghunAtha nIlameghe / iha samuditapAparUpatApa sphuTamupagacchati sadya eva zAntim // // 255 // 1 ta-tra ' zabdazAstrahataM vAkyaM zabdahInaM prakIryate // (pra.ru. do. pra.) 3 samastRtIyayAyuktAditi saMpUrvAt tRtIyAyuktAccaratarAtmane padavidhAnAt saJcarasIti samyakpAThaH-ta 4 kramabhraSTaM bhavedArthaH zAbdo vA yatra na kramaH // (pra. ru. do.pra.) 17.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 alapakArarAghave patra yathA nIlamegha iti vaktavye mavati yathetyukteH arthakramabhaGgaH / 'raghukulatilaka tvayi mecake yathAbde' iti samyakpAThaH / yatra zabdakramo bhrazyati tat zabdakramabhraSTam // yathA'hemanIlAmbudAkArI bhavantau rAmalakSmaNau / nirasya pAtakanAtaM prasannau bhavatAM mama // 256 // atra nIlAmbudahemAkArAviti vaktavye hemanIlAmbudAkArAviti zabdakramamaGgaH // 'nIlAmbudasvarNarucAviti' samyapAThaH / (iii) sandhyabhAvo vA viparItasandhirvA 'visandhiH / tatrAdyo yathAcittAlavAle'vatarUnudItAn unmUlaya tvaM mama rAmacandra / arthe'ti nIceSyaveti tvayAlaM tathA paraM kAraya kikareNa // 257 // atrAnIce sandhi. athaveti sndhybhaavH| nIcakriyAyAmayaveti samyakapAThaH atra ati nIce'thaveti samyakpAThaH / dvitIyo yathA tvaM suprasanno vividhapravandhra varAya rAmacandra lokenyAvAzA. zrutikIrtibhAvo bhaveti tIvrapravalApakIrtiH / visaMhito virUpo vA yasya sandhiH visandhi tat // (1. ru. do. pra) ' mAtRkAyAmeva doSe'sti /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUpaNam 261 atra prabandhradhamiti virUpasandhiH prabandhRpApaM hareti samyapAThaH(iv) 'zabdArthapaunaruktyaM punaruktavAkyam / yathA raamnaamnstvdhvstmhaapaatksntteH| mamopapAtakavAtaM kiM yatra khopapAtakam // 258 // atra sarvamapi paunaruktyamiti zabdArthapaunaruktyam / kiyAsarvAtmanArjitamiti samyak pAThaH // (v) vibhaktInAM parasparAnvaye vyAkIrNe vyAkIrNam / yathAnetreNa bhaktyAbhayaM nAmamudrA hastena kAruNyarasaM dadhAnaH / prasIda saumitrimahIsutAmyA rAma kva me sthAsyati pApahAraH // 259 / / 1 zabcArthapaunaruktyaM punaruktaM vAkyaM yathA-- raamnaamnstbdhvstmhaapaatksnttH| mamopapAtakavAtaMpravalApakIrtiH-ma ' dAnamudrA3 pApabhAraH-ta
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakArarAghave - atra netreNa kAruNyarasaM dadhAnaH hastena 'abhayadAnamudrAM dadhAnaH itynvyH| netrhstshbdyo|priityen prakSepaH (vi) vAkyAntarapadasaGkIrNa vAkyasaGkIrNam / . yathA 'puNyaM yazo yasya punAti kAzI pASANamekaM prittrilokiim| pAdAbjatIrtha hRdayaM punAtu devo madIyasya padAravindam // 260 // atra yamya pAdAbjatIrtha kAzI punAti yasya puNyaM yazaH trilokI punAti yasya padAravindamekaM pASANaM punAti sa devo rAmo madIyaM hRdayaM punAviti bahuvAkyasthapadAnAM saGkIrNatA // punAti kAzImapi yatpadAmbu yazo madIyaM bhuvanatrayaM ca / zilAM ca duzzIlatamA yadadhiH punAtu rAmassa mamAntaraGgam // 261 / / iti samyak paatthH|| (vii) yatra kriyAnvayo na sampUrNaH tat apUrNam / / yathA 1 abhayamudrA dadhAnaH-ma 1 vAkyAntarapadaiH kIrNa vAkyasaGkIrNamucyate // (pa. ru. do. pra.) * apUrNa tadbhavedyatra na sampUrNo kriyAnvayaH (pra. ru. do. pra.)
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUpaNam - 263 sulabhA pApasampattiH durlbhmsukRtodyH| ' sukurvanti vRthA rAma tvamanyAnyAtmatAkaraH // 262 // matra he rAma pASANasya strIrUpApAdakatayA anyasva manyAtmatAsampAdake tvayi sulabhapApAnyapi muvatIkurvati sati mukRtino bahuprayAsaiH sukRtaM pRthA sampAdayantItyayamartho vivakSito na sampUrNa ityasampUrNatA / sulabhAnyapi pApAni sukutIkurvati tvyi| sukurvanti vRthA rAma prayAsa bhuvane jnaaH|| iti // 263 // samyak pAThaH // (viii) yatra madhye vAkyAntaramupakSipyate 'tadvAkyagarbhitam // yathAprakSAlya me hRdayapaGkahAvalagnaM "paddhaM tvadaDiyaghaTanAbhranadIjalena / pIThe vasanti bhuvane vimale mahAntaH tiSTha tvamatra suciraM nanu rAmacandra // 264 // atra hRdayAmbujapIThe muciraM tiSTheti vAkyamadhye pAThe vasantIti vAkyAntaraprayogAt vAkyagarmitam / / tRtIyacaturthapAdayorvyatyaye samyak pAThaH // (pra. ru. do. pra.) 1 tadvAkyagabhitaM yasya madhye vAkyAntaraM bhavet * pakaM tvadajhighaTanAbhanadIjitena'pIThe'pi santi bhuvane-ma
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 alaGkArarAghane (ix) 'yatra bhinnaliGgayobhitravacanayorupamAnopameyabhAvaH te 'bhinnaliGgaminnavacane // yathA naizAni timirANIva pApaM me deva dRzyate / tannivAraya rAma tvaM dhAmeva kharadIdhiteH // 265 // atra pApaM timirANIveti bhinnvcnyorupmaanopmeybhaavH| tvaM kharadIdhitecomeveti bhinnlinggyorupmaanopmeytaa| tatra tvamityasya prakaraNAt pulliAteti bodhyam // .. naizaM dhvAntamiva svAnte "prakAza upabhAsvata iti samyakapAThaH // (x) yatra vizeSaNaH nyUnamupamAnaM tatra nyUnopamA // yathA kaTAkSAste dayA zItA 'mayi mayi saMsAratApite / nipatantu yathA rAma girau candramasaH karAH // 266 // atra dRSTAnte vizeSaNAnupAdAnAnnyUnopamAtvam / / 'sudhAH candrabhAnava iti samyakpAThaH / / (xii) yatropamAnaM vizeSaNairadhikaM tatra adhikopamam // yathA 1 yatropamA bhavedbhinnavacanA bhinnaliGgakA / tadbhinnavacanaM bhinnaliGga cAhurmanISiNaH // (pra. ru. do. pra) * pulliGgateti bhinnaliGgatvaM bodhyam-ta 3 prakAzamiva bhAsvata iti samyakpATha -ta + santApita bhubi-ma
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUpaNam yathA yathA 'duritAccakito rAma tvAmahaM zaraNaM gataH / vibhIta va sAmAtyo dazakaNThAdvibhISaNaH iva 'atra dRSTA [te] vizeSaNAdAnAt aghikopamA || vimIta iva saMrakSeti samyak pAThaH // (xiii) bhanachandaH 'chandobhaGgaH // pratigrahastvaM raghuvaradeva dhanaM 'pratigrAhyamapi ... meva / / "pratigrahItA bho tvameva pratigrahItuH kuta eva pApam ...... atra raghunAtheti gurvakSaraprayogAbhAvAt chandobhaGgaH // sa eva samyak pAThaH // (xiv) yatrAsthAne yatibhraMzaH tadyatibhraSTam || 1 3 // 267 // // 268 // duritAccakito ityArabhya - yadi muni iti paryantaM -ta pustake nAsti 2 ' atra dRSTAnte' iti pAThaH saGkalitaH chandobhana vaco yatra taddbhagnachanda ucyate // 4 mAtRkAya truTitamasti / 5 mAtRkAyAM truTitamasti / 265 (pra. ru. do. pra. )
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 'yadi munivinutAyodhyo hi vizvambharastvaM mayi patitamaghAnAM bhAramadyodvahasva / praNamabhayadAyAmindhibhItiM yadisyAt yadi vibhurapi cetodarpaNe me sphuret yaH // 269 // atra aSTamabarNe yatibhaGgaH 'yadi sudRDhamayodhyAnAthavizvaM bharastvamiti samyakpAThaH / (xv) kriyApadahInamazarIram // yathAsakRdeva prapannAnAM nRNAmabhayadAyakaH / prapatraM pAtakAdbhItaM kiM mAM rAma dayAnidhe err kriyApadAbhAvAdazarIram / mAM rAma kimupekSase iti samyakpAThaH / alaGkArarAghave (xvi) rasAnanuguNarItirarItikam / yathA lokeSu svairamAlolaM krUraM pAtakapUruSam / AntrANyunmUlya parito jahi rAma nRkesarIn // 271 // atra raudre mRdusandarbho'nucita ityarItikam / 2 1 yadi munivinutAyodhyo hi vizvambharastvaM ityatra 'hi' iti padaM arthAnusAreNa saMzodhakena saGkalitaH mindibhIrti-ma / / 270 / / 3 sakRdeva prapaJcAna-ta
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUpaNam 267 xvii) yatra visargoM bahudhA otvaM lopaM vA prApnoti 'tadvisargaluptam / / durAcAro'tikRpaNo baddho jAlaM paTonizam / tava rAma kavIzo'haM nopekSyAsmi vacopakaH // 272 // xviii) yaMtra samAso'nucito'nuSaddhayate tadapadasthasamAsam // yathA'svamastakAgrAhitapanakuDmalA pratIkSaNIyAJjalibaddhasAdaram / bhavantamekaM zaraNaM gataM miyA samastapApAdava rAma mAM vibho // 273 // atra rAmavarNane na smaasH| kintu nijasvarUpakathana evetyapadasthasamAsatA / anarthahetvantarabAdyavidviSadvibhItalokAbhayadAnasAdara iti samyak pAThaH // xix) yatra vaktavyaM na kathyate tadvAcyavivarjitam // yathAtApatrayaM duzzamamanyadevaiH nivartayaitanmama rAmacandra / nIhArazItairniviDaiH kaTAkSaH tvAM lakSmaNa svadayitAM namAmi // 274 // 1 otvalopau visargasyAsakRlluptabisargakam // 2 duzzamamayAdevai -1 (pra.ru. do. pra)
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 alakkArarAghave atra tvAM lakSmaNaM tvaddayitAM ceti vaktavye ca zabdo na prayuktaH iti vaacyvrjitm| (xx) yatra samApya punarAdIyate tan samAsapunarAttakam // yathA"pASANamAdA ....... kaThorazApena kRtaM khraare| punAtu yattanmama hRtsaroja pAdaM ca yatte trijagatpavitram // 275 // atra tatte pAdaM ca mama hRtsaroja punAviti samApya trijagatpavitramiti punarAdAnAt samAptapunagattakam // xxi) yatra prakarSoM 'viklavo bhavati tat patatprakarSam / yathAindrezavaruNabrahmamukhaiste rAma cintitam / padAravindayugalaM punAtu mama mAnasam // 276 // atra 'IzabrahmendravaruNeti' vaktavye tathA noktamiti patatprakarSatA // xxii) yatreSTe'nyAnvayo hatastatsambandhavarjitam // yathA 1 (i) pASANamAdA ca punAnmunIza kaThorazApena(ii) 'ma' pratI madhye truTitamasti / 2 pAdadvayaM te-ma / atra tatpAdadvayaM mama hRtsaroja* vizlayo bhavati-ma / yatreSTenAnvayo-ta
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUpaNam 269 hRdabjakarNikAgrasthe tvatpAdayugale vibho / tanakhajyotsnayA dhUtaM bhUyAdrAmAntaraM tamaH // 277 // 'matra mama hRdabjakarNikAgrasthe mamAntaraM tamo nidhUtaM bhUyAditi vaktavye tathA noktamiti sambandhavarjitam // xxiii) 'yatrAdhikapadamutkSipyate tadadhikapadam // yathA rAma te nAmadAvAgnermahApApavanadviSaH / mRdUpapAtakakUlAnAM rAzirmama ki yAnaham // 278 // atra mRdviti padamadhikam / 'upapAtakakUlAnAmiti' samyak pAThaH // xxiv) yatra prakrAntaniyamo bhajyate tatra bhagnakramatA // yathAadantu kutrApyanRtaM vadantu carantu hiMsrAH kanakaM harantAm / vrajantvagamyA duritaM sRjantu dhyAyantu rAmaM na bhayaM tu yAntu // 279 // atra harantAmisyAmAtmanepadaprayogAt bhamaprakramatA / haranivati samyak pAThaH / / 1 atra hRdabje karNikAprasthe-ja 2 yatrAdhikapadamupakSipyate3 kiyAnayam-ma
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 yathA atha arthadoSA nirUpyante / tatra apArthavyarthaikArthasasaMzayApakramabhinnAtimAtraparuSavirasahInA ghikopamavisadRzopamAprasiddhopamahetuzUnyaniralaGkRtya zlIlaviruddhasahacara bhraSTabhedAdaSTA dazadoSAH // 1) tatra samudAyArthazUnyam apArthakam // bhAti vittamayodhyAyAM bhAsate daNDakAvanam / mahendragirirAviddho rAmanAmAdhadAhakam // 280 // atra samudAyArthazUnyatvAt apArthakam / 2) prayojanazUnyaM vyartham // yathAayodhyAnagarIvAsaH tava harmyAkulAkulA / 1 alakA ra rAghave (i) aSTAdazArthadoSAH :-ta (ii) avArtha vyarthamekArtha sasaMzayamapakramam / minaM caivAtimAtraM ca paruSaM virasaM tathA // kopa syAtAmasadRzopamaM tathA / aprasiddhopamaM hetuzUnyaM ca niralaGkRti || azlIlaM ca viruddhaM ca tathA sahacaracyutam / evamaSTAdaza proktA doSA arthasamAzrayAH || (pratAparudrIyam - doSaprakaraNam )
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUpaNam 271 'mama [gaNyAni nA]ghAni guNavAnstvaM raghUttama // 281 // atra guNavatastava 'mama aghagaNanaM nocitamityarthe ayodhyAvarNanaM niSprayojanam // 3) uktAbhinnArthamekArtham // yathApApavAnapi puNyAtmA rAma tvatkRpayekSitaH / aghavAnapi satkarmAdayAdRSTastvayA vibho // 282 // atra pUrvottarArthayoraikArthyam // 4) saMndigdhavAkyAtha sasaMzayam // yathA ahanizaM janArAma guNArAma ramAnidhe / vihAya bhUri kurvanti pAtakaM smaraNaM tava // 283 // atra pAtakaM vihAya smaraNa karvantIti vA "smaraNaM vihAya pAtakaM karvantIti vA vAkyArthasaMzayAt sasaMzayatA / / 5) pUrvAparIbhAvavaiparItyamapakramam / / yathA 1 matra 'ta' pratI mabhAgaNyAnyapani iti vartate / / 'ma' pratI 'mama......ghAni' iti vartate / madhye bhAgaH truttitH| ataH yogyAnizvayArtha mama gaNyAni nAghAni' iti pAThaH shossitH| AvaraNe datazca / 1 mama gaNanaM-pa ' smaraNaM vihAya pAtakaM kurvantIti vA-iti bhAgaH 'ma' pratau nAsti /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 atra bhrAnteH mokSAnantaraM muktirityapakramatA / / 6) sambandhavarjitaM bhinnam // yathA rAme rAjani pApAni nekSyante tatra bhUtale / yaddAridrayapadaM jAtam arthasa - bandhavarjitam // 285 // atra dAridryapada nairarthyAkyasya pApAnAM kvApyadarzanasya ca na sambandha iti bhinnatA | tvadupAsanayA rAma 'muktA vA kRtAH / 'anyArthakaraNaM sadyo bhrAnti muJcanti tatkSaNe // 284 // 7) yatsarvalokAtItaM tadatimAtram / yathA - akkArarAghave pizAcakalpaiH kiM brahmamahendramukharaissuraiH / sarvapApahatau rAmacandreNAlaM jagadbhRtA // 285 // atra brahmendrAdiSu pizAca kalpairiti atinIcoktiratimAtratA / 8) aprastutarasaM virasam / / yathA 1 2 anarthakAraNaM 3 nekSyante'dyApi bhUtale - ta muktA bhUtvA vAcitAH - iti 'ta' pratau dRzyate / saH apapAThaH / ataH tathaiva truTitabhAgaH atra dattaH //
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSanirUparaNama 273 nizAcarI sA saumitrilUyamAnApranAsikA / kAmukI prArthayAmAsa rAmacandraM punaH punaH // 287 // atra 'nAsikAcchedanadazAyAmapi zUrpaNakhAyAssuratecchAyAH rAmacandraprArthanaM virasam / 9) yatra upamAnaM hInaM taddhInopamam / / yathAzrIrAmacandra tvadupAsti karma nirantarAyaM bhuvi ye caranti / muktau natAste tridivaM prayAnti narA yathA madyagrahaM surApAH // 288 // atra surApAnarAmacandragrahaM yatheti hInopamA // 10) yavopamAnamadhikaM tadadhikopamam // yathA rAma te smRtinidhUtA smartRNAM paatkopraaH| tvadbhaktadUSake lamAH sphurantIndropalA iva // 289 // mana indropalA ityadhikoSamA / 11) yatropamAnamatulyaM tadasadRzopamam // yathA pApAnyapaharan rAma bhrAbase tvaM bhajana nRNAm / prakIrNakiraNabAtabhaNDamArivAmitA // 290 // 1 nAsikAbhedanadazAyAmapi-ma 18
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 alapakArarAghave atra pApAnyaharan tvaM prakIrNakiraNavrAtaH caNDabhAnurivetyupamAnopameyayoH vaisAdRzyam // 12) yatropamAnamaprasiddha tadaprasiddhopamam // yathA bhagavan ['pAdacandraste] rAma jIyAdahanizam / tvatsevayA prazAmyanti sadyastApA mamAkhilAH // 291 // atra pAdasya candraupamyaM kavijanAprasiddhamiti aprasiddhopamatA / / . 13) hetu vinA kRtArthakathanaM hetuzUnyam // yathA mayA nAnAvidhApAni racitAnIha janmani / 'upekSA tamirAse'dha nocitA raghunandana // 292 // atra upekSA nocitA ityatra paramakAruNikatvAdihetu!kta iti hetuzUnyatA // 14) alaGkArarahitaM niralakAram // yathA utthApayan kAmadaNDaM paranAyucitaM tathA / kAla nayati rAmeha tvatsevAvimukho janaH // 293 // ' mUlamAtRkAyA rAmacandraH iti vrtte| vivaraNe 'atra pAdasya candraupamya kavijanAprasiddhamiti aprasiddhopamatA' iti kathanAnusArAt 'pAdacandramte' iti pAThaH svayaM svIkRtaH / 2 tannirAse tavopekSA nocitA raghunandana-ta 3 parastrIyonicintayA kAlaM-ta
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaprakaraNam 15) azlIlArthakathanamazlIlam // yathA saJcayaM pAtakAnAM svam anekajananArjitam / rAma saMhara dAvAgniriva zuSkendhanaM vane // 294 // atra saJcayazabdArtho'lIlaH // 16) dezakAlAdiviruddhaM viruddham // yathA atra nAlaGkArAntaraM zaGkanIyam / vicchitterasAbAtU / - 18* zreyaskAmA vitanvanti pApAni bahudhA janAH / jAnanti tava sevAyAM duHkhameva mahItale / / 295 // matra vastuvirodhaH // evaM virodhAntaramudAhAryam || 17) atulyAnAM sahanibandhane sahacarabhraSTam // yathA 'parastrIsmaraNenaiva namanti samayaM biTAH / rAmasya smaraNenaiva nayAmo divasAn vayam // 296 // atra parastrIsmaraNa rAmasmaraNayoratulyayoH saha nibandhanAt sahacarabhraSTatA // paruSanAmaka doSalakSaNaM udAharaNaM ca noktam / evaM doSAntaramapyudAhA // 275 parastrIsmaraNeneha - ta
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 alakArarAghave 'rasabhAvAdInAM khazabdavAcyatA duSTaiva // iti carukurikoNDumaTTopAdhyAyatanayena yajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa viracite alahArarAghave doSaprakaraNa sampUrNam / // zrI rAmacandraparabrahmaNe namaH / / doSaprakaraNasyAsya paThanena vipazcitA / sardai doSAH prazAmyanti rAmAnugrahavaibhavAt // rasabhAvAdInAM svazabdavAccatA duSTaiva iti pratAparudrIye'pi doSaprakaraNasya ante uktam / asya vAkyasya vyAkhyAnaM-ratnApaNa. vyAkhyAne-evaM niruupitmsti-rseti| bhAvAH saJcAribhAvAH / AdigrahaNAt sthAyimAvA gRhynte| teSAM svazabdavAcyatA rasazRGgArAdisAmAnyazabdAbhidheyatA dussttaiveti| rasapratIteH vibhAvAdiprayogAnvayavyatirekAnuvidhAnAt rasAdizabdaprayoge'pi tadapratItezca nityavyaGgyasya rasAdevAcyatvaM duSTameveti bhAvaH / taduktaM kAvyaprakAze rasadoSaprakaraNe 'vyamicArirasasthAyibhAvAnAM zabdavAcyatA iti|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 guNaprakaraNam atha guNA nirUpyante nanu kAvyazobhAyAH kartAro dharmAH guNAH iti vAmanarudraTau // rso'nggismvetairyedhmrutkrssmbhute| . zauryAdibhiryathaivAtmA te guNAH kathitA budhaiH|| iti saahitycintaamnnikaarH| aGgini rase sthitA ye vibhratyutkarSahetutAM satatam / Atmani zauryAdaya iva te nAmaite guNAH kthitaaH|| ityekaavliikaarH|| ye rasasyAGgino dharmAH zauryAdaya ivAtmanaH / utkarSahetavaste syuH acalasthitayo guNAH // iti 'kaavyprkaashikaakaarH|| kAvyotkarSaheturguNa itynyairvnnynte| tatra nAyantalakSaNe yukte| bhadoSau saguNau sAlaGkArau kAvyamiti uktaH kAvyasvarUpasya guNaghaTitatvAt guNasvarUpasya ca kaavyghttittvaadnyonyaashryprsnggaat| kiJca maladvAre kavivarNyaguNAdiSu ativyaaptiH| teSAmapi kAvyotkarSahetutvAt / kiJca guNamelake ativyApti ko vArayet ! 'tasya ..... tdvetutvaat| na 1 kAvyaprakAzakAraH-ta 5 madhye truTitaH
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 alaGkArarAghave ca melkaatiriktmelkobhaavshyshngkH| ekaikaguNa'pi melakavRddhiprasaGgAt / na ca anekaguNA eva melakA iti vAcyam / vizakalitaguNeSvapi melakabuddhiprasaGgAt / na ca ekAzrayAzritAnekaguNeSu melakazabdaprayoga iti vAcyam / guNAnAmekAzrayasambandha eva melakaH prApta iti tatraiva ativyAptidurvAratvAt / kiJca doSAmAvaguNeSvativyAptamidaM lakSaNadvayam / teSAmapakarSAbhAve prayoja. katvena utkrsshetutvaabhaavaat| na caipikarSAbhAva eva utkrssH| tatra tathA vyvhaaraamaavaat| kiJca hetutAvacchedakaM kiJcidasti vA na vaa| nAntyaH / tadabhAve hetutvasyaiva duhatvena ajJAnAsiddhiprasaGgAt / Aye tat kiM guNatvam anyadvA / nAyaH / aatmaashryprsnggH| antye lAghavAt tadeva lakSaNamastu kimanena ! ata eva noktalakSaNatrayamapi yuktm| dossaabhaavruupgunnessvvyaapterev| nanu mukhyalakSaNamevevamiti cenn| pAke'jyApteH / ___ tasya rasAsvAvaprama rUpatvena taduskepahetutvAt / kizca ko vA rasotkarSo nAma ? rasasyopacayo vA ! abhivyaktivizeSI vA ! sajAtIya. vijAtIyAnabhibhavo vA ! jAtivizeSo bA! vaidyAnteramiti nirAso vA ! maadyH| tasya nityatvena avyvNsNshlessaabhaavaat| ne dvitiiyH| vibhaavaadiptivyaaptH| na tRtiiyH| sthaayibhaavsthaayitvdhrme'tivyaapteH| tasya 1 AtmAzrayaprasaGgAt-ta mukhyalakSaNaguNamevedamiti cenna-na 3 rUpatve-ma * ko'yaMta
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaprakaraNam vimAvAti sajAtIyavijAtIyAnabhibhUtatayA yAvadasAnubhavamavasthAna rUpatvenataddhetutvAta / na caturthaH / jAteH nityatvena asambhavaprasaGgAt / vedyAntarapratIterasambhavaprasaGgAt / nanu vibhAvAtiriktavyatiriktavedyAntaranirAsaH utkarSa iti cetarhi vibhAvAdirasAnubhavasAmagryAmavivyati ko vArayet / nAntyaH / tadanirvacanAt / tasmAdguNalakSaNaM durnirvacamiti cet atroccate i - 279 'saGghaTanAdharmatvena pratIyamAnatve sati vastuto rasAsAdhAraNadharmo guNa' iti lakSaNaniSkarSaH / atra rasatvAdAvativyAptinirAsAya satyantam | saGghaTanA sAdhAraNadharmeSvativyAptinirAsAya vastuta ityAdyuttarapratIkam / na ca guNAnAM vastutaH saGghaTanAgharmatvAt asambhava iti zaGkayam / tasya nirAkariSyamANatvAt / na ca alaGkAreSvativyAptiH / zabdArthAlaGkArANa 'rasopakArakatvAGgIkArAt / vastuto rasadharmatvAbhAvAt / ata eva yatra tu nAsti rasaH tatra uktivaicitryamAtraparyavasitA alaGkArA iti kAvyaprakAzikA - kAraH / na ca vAkye'tivyAptiH / -tasyArtha gambhIrimarUpatvena saGghaTanAdharmatvena pratIterabhAvAt / guNo rasadharma iti vAdinAM mate'pi guNAnAmApAtataH saGghaTanAdharmatvena pratItirnirvAryeti nAsambhavaH / asAdhAraNa padena sattAprameya rasotpalyaGgIdharAtma " gambhIrimarUpatvasaGghaTanA dharmatvena-ta 3 pratItiranivAryeti nAsaMbhavaH - ta
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 alAkArarASave svaadaavtivyaaptiniraasH| ata eva na kaishikyaadivRttissvtivyaaptiH| na ca dossaabhaavaadiruupgunnessvvyaaptiH| tatrApyuktalakSaNatvAt / na ca guNamelake ativyaaptiH| 'tasya guNadharmatvena rasadharmatvAbhAvAt / te ca guNAH zleSaprasAdasamatAmAdhuryasaukumAryArthavyaktyudAratvakAntyudAttatauja ssuzabdataH preyAnaujityavistarasamAdhisaukSmyagAmbhIryasaleyabhAvika. saMmitatvaprauDhirItyuktigatibhedAt bhuvidhaaH| atra mAdhujiprAsadA. strayaH doSabhAvarUpaguNAzca mukhygunnaaH| guNatvajAtireva mukhyaguNalakSaNam / 'na ca AtmAzrayaH / vRttyalaGkArapAkAdivyAvRtto rasAbhivyaJjakaniSTho jAti vizepovA guNatvamiti nirvacanAt / na ca doSAbhAve ativyaaptiH| tasyAbhAvarUpatvena tatra jAteranaGgIkArAt / na ca doSarUpaguNeSu guNatva jAtyaGgIkAre guNatvadoSatvayomsakarApattiriti vAcyam / anyatra doSasya sato'nyatra guNatvAGgIkAreNa guNatvadazAyAM DhoSalAbhAvena tdnaaptteH| saukumAyoMdiSu doSAbhAvarUpatayA guNatvamaupacArikam / tathA hi-zrutikaTurUpadoSAmAvatayA sau kumArya prAmyadoSAbhAvarUpatayA kAntiH apuSTArthAbhAvarUpatayArthavyaktiH nyUnAdhikAbhAvarUpatayA sammitatvaM anucitArthAbhAvarUpatayA udAttatA visandhyabhAvarUpatayA aunityaM patatprakaSobhAvarUpatayA rItiH kliSTAbhAvarUpatayA prasAdaH azliSTAmAvarUpatayA uktiH cyutasaMskArAbhAva. 1 tasya karmasvena rasadharmatvAbhAgat-ma ' na ca AtmAzrayaH zaGkanIyaH-ta 3 azlIlAbhAvarUpatayA-ta
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaprakaraNam 281 rUpatayA saukSyaM prakramabhanAbhAvarUpatayA samatA pAruSyAbhAvarUpatayA prayAMzca guNa iti vypdishyte| doSAbhAvasya mukhyaguNatve parataH prAmANyavAdinA. doSAbhAvAtiriktaguNakalpanaM prAmANyena syAt / svata:prAmANyavAdinAmapi adharmabhAvAtiriktadharmakalpanaM na syAt / tasmAt doSAmA guNasvamaupacArikamiti siddhm| sarveSAM guNAnAM svarUpamadAharaNaM ca pradAyate / 1) tatra padAnAM mithaH saMzleSaH nepH|| yathAnigamazikharavallI phullamanAyamAnAm akhilkvimukhaambhojaatsaugndhyliilaam| sakaladigabalAnAmullasatkaNThabhUSAm ahamiha raghumaule tvaguNazreNimIDe // 297 // atra padAnA pAThasamaye'padAnAmeva padavadavabhAsamAnatvena zleSaH // 2) prasiddhArthapadatvaM 'prsaadH|| yathA 1 pAruSyadoSAmAvarUpatayA-ta 5 adharmAbhAvAtirikta-ta (i) mithaH saMzliSTapadatA zleSa ityabhidhIyate / bahunA padAnAmekapada badavamAsamAnatvaM zliSTatvam / / (pa.rU. guNaprakaraNam / (ii) yatraikapadavaddhAnti pAni muhanyapi / anAlakSitasandhIni sazleSaH paramo guNaH // (vAmanakAvyAlabArasatravRttiH guNaprakaraNam) * zuSkandhanAmivata svaccha jalavat sahasaiva yH|| vyApnotyanyat prasAdo'sau sarvatra vihitasthitiH // (kAvyaprakAzaH-8 ullAsa 70-71 kA)
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 vidhAsyamAnaM bhavatA dazAsyavipakSasiddhAviha setubandham / valmIkajanmA kavirADajAnan tattulyagAmbhIryamavarNayat vAm // 298 // atra sarvANi padAni prasiddhirbhAni / 3) vAkyArthasampUrttiH 'arthavyaktiH // yathA zrIrAmacandrApratimAnakIrte brahmaNyatA te kimu varNanIyA / yato mRtaM brAhmaNaputrameka majIvayastvaM karuNAsamudraH // 299 // atra arthapratipAdane vAkyasya nirAkAGgatvena paripUrNatvAt arthavyaktiH / 4) mArgAmedassamatA // yathA-- vasantamagre hanumantamante vasantamantaH pratibodhayantam / alaGkArarAghave 1 yattu saMpUrNa vAkyatvamartha vyaktiM vadanti tAm // 2 bhavaiSamyeNa maNanaM samatA sA nigadyate // (pra.ru. guNaprakaraNam ) (pra. ru. gu. pra)
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 guNa prakaraNama samudramuddAmagabhIrabhAva samudramArAdhaya 'rAmabhadram // 300 // 5) 'aparuSazabdatvaM saukumAryam // yathA-. sakalasujanavRndAmandamandAralI janakaduhitanetrAmandakandarpakalpam / muniyuvatipavitraspandapAdAravinda nirupamaguNasAndraM rAsacandra bhajAmaH // 301 // 6) AnandasyanditA 'mAdhuryam // yathA 1 rAmacandram-ta 2 apauruSazabdatvaM-ma sukumArAkSaraprAya saukumArya pratIyate / sukumAratvaM nAma sAnuvArakomalavarNatvam / : (pra. ru. guNaprakaraNam) * ii) AnandasyanditA tajjJaiH mAdhuryamabhidhIyate / (ekAvalI-paJcama unmeSaH-2 kA) (ii) AhAdakatvaM mAdhurya zRGgAre drutikAraNam / karuNe vipralambhe tat zAnte cAtizayAnvitam // (kAvyaprakAzaH-8u. 69 kA) (iii) yA pRthakpadatA vAkye tanmAdhurya prakIrtyate / (pra. ru. gu. pra)
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 muktvA lagnamazeSabandhamabhito bhUbhRt kandaramandirAnta gatA dharmAntAmbaralambamAna vilasata romAJca sacAriNo niSpandadhIdIpikAH / svAnandaM raghurAmacandramanizaM kAdambinIDambaraM 1 6) vikaTAkSarabandhatvamaudAryam // yathA - kodaNDodgata caNDakANDadalita zrI dvipakSmAdharaH 'dvicitrakUrmAkulaH / taccaNDonnatavIcikhaNDakhacito tvadyodhodbhaTamuSTighAtanipatadrakSo maTAnoccala dggolAdbhutabudbudassphurati te 8 dhyAyanti yogIzvarAH // 302 // 7) atyujvalabandhatvaM 'kAntiH // yathA alaGkArarAghave zrIrAma zauryAmbudhiH // 303 // candrakAntadaLita-ta 2 dviTchatrakUmo kula: :-ta atyujvalatvaM bandhasya kAvye kAntiritISyate // (pra.ru. gu. pra)
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaprakaraNama 285 raghunAtha deva mahadeva vIkSyate karuNArasastavavilocanojvalaH / vikacAravindamakarandamAdhurI dhuramAvahanakRpaNabhRGgamaGgalam // 304 // 8) zlAghyavizeSaNayuktatva'mudAttattvam // yathApItAmbaraM dadhatamujvalalambahAraM vyAlolakuNDalayugaM dhRtamandahAsam / rUpaM nisargaruciraM tava rAmacandra . . sazcintaye trijagatAmapi mohanIyam // 305 // 9) ojassamAsabhUyastvam // yathAunmattavairinRpakuJjaramastakAna saMzikSakAkuzamayA~ kuzalekhikAIm / AttoddhatArivirudadhvajarUpake tu rekhAGkita tava padAbjamavaimi rAma // 306 // 1 zlAghyairvizeSaNairyogo yastu sA syAdudAttatA (pra. ru. gu. pra.) - dIptyAtmavistRteH hetuH ojo viirrssthiti| bIbhatsaraudrarasayoH tasyAdhikyaM krameNa ca / / (kAvyaprakAza:-8u. 69 kA) . rekhikAkam-ta
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 alaGkArarAghave 10) suptivyutpattissau'zabdayam // yathAvarSayambudanIlimA vApi te sthamApi rAramane : satkIrte bisi lAlasIti mahimA dhaamaamilaalaasyte| sajjaGganti tathANimApi vimalaM nAmApi jegIyate premAcAriSu bobhavIti ca bhavAn rAmAmijAjvalyate // 307 // 11) priyatarAkhyAnaM preyH|| yathA anayananayanastvaM nirgatInAM gatistvaM vigatanayanidhistvaM nirvibhUnAM vibhustvam / hitarahitahitastvaM niSpitRRNAM pitA tvaM trasadabhayabharastvaM pAhi mA rAmacandra // 308 // 12) prauDhabandhatva maurjityam // yathA 1 supA tiGA ca vyutpattiH sauzabdhaM parikIrtyate // (pra.ru.gu.pra.) 2 sarvavambuda-ta / preyaH priyatarAkhyAnaM cATuktyA yadvidhIyate // (pra. ru. gu. pra.) * aujityaM gADhavandhatvam (pra. ru. gu. pra.)
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaprakaraNam 287 ArakSakasmaraNadakSiNarakSaNeSu pUrNakSamastridazazikSakapakSaziSTa / . . rAmokSarokSaravatisphuTapakSapAtI ___ mAM rakSatAdiha dayekSaNa dakSazIlaH // 309 // 13) 'anyasya anyadharmAropaNaM 'samAdhiH / yathAguNaistvadIyai raghunAthakocca ssAmyAbhimAnaprapalAparAdhAt / muktAphalAnIha vinirmalAni nAnAvidha vedhamabhiprayAnti // 310 // atra cetanadharmasya abhimAnasya muktAphaleSvAropAt smaadhiH| . 14) uktasyArthasya samarthanaprapaJco 'vistaraH / yathA jAnAmi lokeSu janaM na kizcit __ raghUttama tvAdRzasatyasandham / yadaihikAmuSmikapuMphaleSu bhavanti satyA bhavadIyavAcaH // 311 // 1 anyadharmasyAnyatrAropaNam-yathA' samAdhiranyadharmANAM yadanyatrAdhirohaNam // (pra. ru. gu. pra.) " samarthanaprapaJcoktiruktasyArthasya vistaraH // (pra. ru. gu. pra.)
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 alakArarAghave 15) antassaalparUpatvaM 'saukSmyam // yathA vyAkurvan harateH karma rAmAkArSIH purAgamAt / vinA yuktasya tasya tvaM karmApi munimAnase // 312 // atra vyAharati viharatetyatra antassaJjaraparUratvAta saukSyaM bhavati / 16) dhvanimatvaM gAmbhIryam // yathA gambhIryaguNadRSTAntA loke rAma payoSayaH / te svedabindava iva impante va vigrahe // 313 // atra svedavindava ivetyupamA // nirupamaM tava gAmbhIryamiti vyjyte| 17) vistIrNArthasya saGgrepeNa 'vyaktissaddheyaH / / yathA bhUtvA raghukule rAma vyUDhasIto vanaM gataH / avadhI rAvaNaM yattat lIlAkaivalyameva te // 314 // atra rAmAyaNArtha saGkepAta sngkepH| / antaHsaMjalparUpatvaM mandAnAM saumyamucyate / (pra. ru. gu. pra.) kApi-ta dhvanimacA tu gAmbhIryam (pra. ru. gu. pra.) * saMkSivArthAbhidhAnaM yat saMkSepaH parikIryate / (pra. ru. gu. pra.)
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 guNaprakaraNama 18)'bhAvato vAkyavRtti vikam / yathA santyeva nirmalAstAta vatsa rAma guNAstvayi / sapatnIM 'kuru vaidehyAH sAketanagarazriyam // 315 // atra dazarathasya premarUpabhAvazAt vatsa tAtetyuktiH / 19) yAvadarthapadatvaM samtitvam / / yathA rAma te darzanAlamA gandhalezA ivAGgake / kulAcalA 'vilokyante kathaM vA tavobhatiH // 316 // 1 bhAvato vAkyavRttissAtvikama-ma ' kuru sItAyAH-ta 3 yAvadarthapadatvaM tu saMmitatvamudAhRtam // (pra. ru.gu.pra.) yAvaditi yAvanto'rthAH yAvadarthamiti taddhitAntena vimahaH / taduktaM haradattena'yAvadityavyayaM cAsti taddhitAntazca vidyte| mato nityasamAse'pi baddhitAntena vigrahaH // iti 'yAvadavadhAraNe' ityvyyiibhaavH| yAvadartha padAni yasya tasya bhAvastatvam / abhidheyApekSayA yatraikamapi padaM na nyUna nApyadhikaM ttsNmitmityrthH| (pratAparudrIyarasnApaNavyAkhyAnaM-guNaprakaraNam) * virodhyante-ta 19 19
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 20) uktiparipAkaH - prauDhiH // yathA ApUrNazAradasudhAkara bandhurIza pANinbhramaH priyasakho bhujagezvarasya / jambhArikuJjarasahodaratAmupetaH zrIrAmakIrtimahimA taba lAlasIti // 317 // . yathA 21) vidagdhaphaNiti' ruktiH // yuktameva raghunAtha paNDitaissarvarUpa iti gIyase'khilaH / zaGkaro'pi caturAnano hariH alakkArarAghave 'yaH kalAnidhirapIha bhAskaraH // 318 // 22) yathAkramanirvAho 'rItiH // batha: 'lokAstraya[ste] raghurAmasRSTiH trayospi vedAcaritaM tvadIyam / 1 vidagdhabhaNitiyA~ svAduvi tAM kavayo viduH // (pra.ru. gu. pra. ) 2 yatkalAnidhiH' iti mAtRkAsthapAThaH yaH kalAnidhiriti zoSitaH / * yathopakramanirvAho rItirityabhidhIyate - pra. ru. gu. pra.) 4 ma' pratau lokAsyo raghurAmasRSTiH iti dRzyate, madhye varNamekaM luptm|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaprakaraNam 291 trayo'pi tejovibhavAdRzaste trayo'pi devAstava cAMzabhUtAH // 319 // 23) 'svarArohAvaroharamyatvaM gatiH // yathA guNAnAM varNanAyAM te parizeSamupeyivAn / sahasravadanazzeSa ityukto raghunandana // 320 // atra pUrvArdai dIrghAkSaraprAyatvAt svraarohH| uttarArddha tadabhAvAt avarohaH / ete guNAH sadharmA eva samucitavarNai: vyjynte| na saGghaTanAdharmAH / nanu guNAnAM saGghaTanAdharmasvAbhAve guNAlaGkArasvarUpabheda eva durnirUpaH / yo hetuH kAvyazobhAyAH so'laGkAraH prakIrtyate / guNo'pi tAdRzo jJeyo doSassyAttadviparyayaH // iti rudraTena guNAlaGkArasvarUpapratipAdanAditi cenmaivam / nedaM guNa svarUpamiti prAgevoktatvAt / nApyalakArasvarUpamiti vakSyamANatvAcca / guNAdInAM zauryAdInAmiva samavAyasambandhAGgIkArAt alakArANAM ca hArAdInAM kaNThAdineva saMyogasambandhAGgIkArAt sambandhabhedenaiva guNAlaGkArabhedasiddhezca / 'ta' prato 'lokAstriyAmo raghunAthasRSTiH' iti vrtte| so'pi na yuktH| ataH atra lokAstrayaste raghurAmasRSTiH iti zodhitaH / 1 svarANAmArohAvaroharamyatvaM gatiH-ta * gatirnAma suramyatvaM svarArohAbarohayoH // (pra. ru. gu. pra.) paradharmA eva-ma 19.
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 alaGkArarAghave nanu guNAnAmantAdharmatvameva yuktam / na hi bahiraGgarasadharmatvam / annAvahirananyAyAditi cet . zabdasyApi rasapradhAnatvena rasapratItyupa. yuktatayA zeSIbhUtarasadharmatvameva yuktam / mukhya jaghanyanyAyAt tasya ca antaraGgavahiraGganyAyabAdhakatvAt / etena saGghaTanAdharmatvena ca guNAladdhArANa vyaktaM sthAnamityalaGkArasarvasvakAravacanaM nirastam / tasmAnnirUpitA guNAH / / 'iti carukurikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena "tirumalayajvapriyasodareNa paNDitasArvabhaumena viracite alaGkArarAghave guNaprakaraNaM sampUNam // rAmacandraguNaratnavarNanAzobhikAvyaguNasannirUpaNam / vizrutaM hRdi mudaM parAM [*zubhA] kasya nAtra vitanoti 'santatam // prathamabhAgaH samAptaH // zrI rAmacandraH prIyatAm // 1 cenna-ta ' vyaktamityalakAra-ma 3 .tasmAtsunirUpitA guNAH-ta * itizrIcarakuri' tirumalayajvasodareNa-ta ' paNDitasArvabhaumena-iti padaM 'ta' pratau nAsti ' padyamidaM 'ta' pratau dRzyate nAnyatra / / * zubhAm iti padaM mUlamAtRkAyAM nAsti tadatra saMyojitam /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNIyasam adantu kutrApi adhivasati adhunA pazyata anayana aneka koTI: antastvameva abhayaM vibhISaNAya abhISTadAna amIbhirAbhUSita ayodhyAnagarI a ayodhyA nikhilA alaGkAro mukhyo. azeSapRthvI aharnizaM AkArataH alaGkArarAghavasya- - prathamabhAgasya udAharaNapadyAnAm akArAdivacI A - puTa saMkhyA 217 269 259 221 286 257 31 122 26 223 270 75 19 23 271 236 - AghAya'Gga Anamya cApam ApAdayantIM ApUrNazArada AbhAsa zItala AyAtAsa AyAte kumbhakarNe ArakSakammaraNa ArakSakaM bhakta Arabhya janmA ArambhavAdAt ArAme viharAmo Aropa ddhanuSo Arohatyuru Arye rAjyarame AsthAnyAm AlokyAdhvani AhlAdayantIM saMkhyA 42 227 11 290 120 229 95 287 4 253 18 221 236 25 46 112 33 3
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 ikSvAkuvaMza indrArAti indreza varuNa IvA gadA utthApayan uddaNDacaNDa uddaNDo daNDa udyadbhirvaka unmattavairi ullammAtmani ukAraM varam kaTAkSAste kaNTheSu kadA nu bhava kadAndhakAraM kadA vA cetaH 110 200 268 211 karSantI paritaH kAkaM zAkaM kAThinyaM pari kAnte'smim kiM nUpavAsaiH kiM mAtrA me kiM sAketa kutreSu guJjad kurvantI ghoSa kRtopavAsA 274 kaikeyIha 30 kaikeyItanayo 102 ko'pyekena 93 kodaNDapANim 285 kodaNDayoH 189 kodaNDasAyaka 48 kodaNDodgata 264 kharAriNA 210 182 100 gaNDAbhoga 1235 gatavati kha alaGkArarAgha 204 122 216 227 117 195 43 41 95 232 208 197 205 111 75 116 284 114 77 111
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnAmakA disUcI gADhA liGgana gAmbhIrya guNAna guNaistvadIyaiH gurupAdAmbuja gaurIba za ghaTayasi ghora prati caNDadIdhiti cilavAle cice tvayA ceto vRtte chatraM santyaja jAnAmi lokeSu jAnAmyahaM ja 249 288 DolA DolA 291 287 4 46 45 217 257 260 259 231 DhakkA DhAkAra 287 214 rAzibhaNa tAdRk tanI rAmA tApatrayaM tAmrapratApa tiSThantyeka tiSThet kopa tIrtvA niHzeSam tUNIrakoTara 119 tUrNameSyati teja: koka svato'pyuttama svadupAsanayA . svanAmadheyAt 295 103 93 240 28 229 267 112 109 250 207 113 92 116 225 272 114
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 alaskArarAghave vaM rAma vaM rAma kalyANa tvAM rAvaNena 206 273 186 nivartya rAmA 257 nizamya rAmasya ____38 nizAcarI nIvAradhAnyAni nIvAramattum 251 netreNa bhavasyA 267 naizAni timirANi 265 102 divi sUrya durAcAro duritAccakito hiy'nycl duSkarmajAtaM dUraM vikSipato dRSTvArNavasya daMTUNa taM doSaprakaraNasya . dharArajo 255 payaHpanna 83. paNDitapAmara 213 parastrIsmaraNa 183 paraspara 276 pAravAnapi pApAnyapaharan 240 pASANam pizAcakarupaiH 281 pItAmbara 117 pItvA balAt 241 pItvA rAtri 188 puNyaM yazo 228 punAti kAlIm - 245 pUrNe candrodaya 94 paulastyAdIn 272 985 nigamazikhara nijAmuhRt nityaM matpari nidrAnirIta nimnAvani nirUpaNena nirmindana 262 262 235
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnAmakArAdisUcI prakSAlya me praNavavibudha pratAya lakSmI pratimahastvaM prayANavijaya prAkcAraM prAmAndha prAgeva cApa prANA vAyuH prAte vivAha prAyazcittam priyasakhi 28 263 bhitvA hayoNi ...98 110 : 265 . ma 1 manohara 185 mano yanmaithunaM 94 mandodarI 226 mayA nAnA mayArjigani 222 mahezvaro'yaM 119 mAnatyameva 235 mAtaH kulaM mA duHsahAM mAyAmahimnA 241 mitrakSmAbhRt / muktvA lamam muzanto viSayAna muhurnirasanti bANonmardita bAlApazabda 253 90 makSAne raghu bhavAniha bhAti vittam bhaktAnAm bhUskhA raghukulaM bhUpatirapi 270 258 288 215 matkakSodita yathAnvavAya yadrUpaM daza yadi muni
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ alAkArarAve basvakAro yA kAnana yuktameva yomIndra sebAlye yo bhUtanAtha 99 234 290 258 188 -- 121 . . 30 24 khukulatilaka eecama tvat khUttamasya rAhuulatikamA rAkSasyo hadi rAghavakIrtiH rAghanyaHpRtanA 193 26 30 181 29 107 98 25 27 292 31 289 269 rAma te smRti rAmanAmnaH samapradAna rAmaviyoga rAmastarivA pramasya dautyam rAmasya pANigraha rAmAkAranimamam rAmAjJayA rAmAdhuneha rAmAnuyAyI rAmAyaNaM rAmAvalokana samAvivakSya me'vati rAma kurvati rAmendukiraNa rAme rAjani rAme rAjani rAme rAjyakare rami sAdhita rAmo'sau rAmo mAM rAmo vijitya rAjyaM vinA rAjyaM vihAya rAmacandra rAmacandra muguNa rAma te darzana rAma te nAma
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnAmakArAdisUcI rAmasya mUrti rAmaH pazcAt rAiva kiMti ruhantarAleya rere jalpasi re re pAtaka re re prodita rere hara lo esu viaa lokAnandana lokAstrayaH lokeSu svairam lokeSu vijaya vacanti vedAnti vaco'nukUlaiH catsAkampana vayamiha nivasAmo varSa: cambuda basantama vAtAyanena cAmA zobhi cAyavyAstraiH 232 187 29 112 185 115 115 09 24 43 290 266 25 251 223 187 220 286 vikramakIrti vikA sipaGkeruha vikSipyAtIva vicitrakodaNDa videhat vidhAsyamAnaM vidhyuktaM kRtam vibhinnadoSA vibhISaNo vibho sudurapa viyogihi vikrama kiMti vilokya rAmaM vibhutAveva vizvAmitramuneH vedAntavedya vyAkurban harateH zivArcano 282 zRGgAranAma 213 101 122 zrIman kosala zrIrAmakArya zrIrAmacandra 299 201 69 27 .77 99 282 189 254 117 192 236 201 190 109 35 255 288 233 189 130 31 273
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 alarakArarAghave 289 ... 4 zrIrAmacandra zrIrAmacandra zrIrAma tvayi zrIrAme bhakti zreyaskAmA zvasamIpa zvAnaM vivardhayati 112 6 230 100 198 201 paDakSarImantra 184 184 282 santyeva nirmalAH 49 sapaGkApi 200 sapadi samiti 29 sabhAgaleya 275 sambhavatsvapi sarvaprajAnAm 186 sAketa raghu sA mAtA sa sAhityasImA 30 sindhAvantara sindhuH paravala sItA tvadvyAja sItA ramA 283 sItA rAghava 114 sItAM pakti 266 sIte dazAM 190 sudunirodhaiH 275 suvarNagaura suvarNacihnaH 1 sulabhAnyapi 100 sulabhA pApa 27 satvarthamAnIya 75 saumitre tvam 39 saumitre dalaya 212 198 101 240 193 sa ekapatnI sakalasujana sa kalpazAkhI sakRdeva sakhyeSAdya saJcayaM pAtakAnA saJcoditA satrAta sphuTam sato'vatAt satyajJAna sadanti rAjA santApaM vitanoti 183 X 263 263 123 196 199
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnAmakArA disUcI strIcoraM pari svamastakAma svasthAnAnati inUmadAnIta 34 267 2 211 istA valambam hAraM na vAJchati hRdajakarNikA hara mAhaza he koka kSaNadA hemanIlAmbuda helAbhirakSita 301 49 233 269 256 239 260 121
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhAzuddha patrikA azuddhapAThaH zuddhapAH pRSThasaMkhyA zreNIsaMkhyA . 8 pravRtidarzanAt pravRti tadathanidi sarvavidyA parimArgItuM tatyai va kaThiNA nirUpyate 104 saMhAra pravRttidarzanAt pravRttizca tadarthanidi sarvavidyA parimArgita tasyaiva kaThinA nirUpyante saMhAra kalpavRkSazcati paNDakacaki itivRttam satvAdeva vibhAvaiH kathaM pazcAtsavizikha dhamAdiSu 114 120 140 144 kalpavRkSazveti paNDakaccukiM itivRttama satvAdeva bibhAvaiH katha paccAtsavizikha 170 174 184 dhamadiSu 197 naizcittyaM naizcintyaM 200
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 azuddhapAThaH pRSThasaMkhyA zreNIsaMkhyA zuddhapAThaH cetanAvAptiH tvavyAja 211 cetanAvAptiH svavyAja pUrNamAsi hRdgata mahaniza nRNAm pUrNimAsi hRdgataM mahAnizaM 10606 - - hetu kAlaM
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
_